Ελένη Μαυρίδου

Μεταπτυχιακή εργασία
Επιβλέπων Καθηγητής: Γεώργιος Κ. Παπάζογλου

ΟΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΡΩΜΙΩΝ

ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΝΕΟΤΟΥΡΚΩΝ
ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ ΤΟΥ
ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ (1908)
ΟΠΩΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΟΝΤΑΙ ΣΤΟΝ
ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΟ ΤΥΠΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ

ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΠΜΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Κομοτηνή, Ιούνιος 2017

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 2-4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 5-25

Η απολυταρχική διακυβέρνηση του Σουλτάνου Abdülhamid 5

Η οργάνωση της πολιτικής αντιπολίτευσης 8

Η ενεργή πολιτική δράση 15

Οι σχέσεις των Νεότουρκων με τους Έλληνες - η στάση του Ελληνικού Κράτους 18

Το τέλος της απόλυτης μοναρχίας στην Οθωμανική Αυτoκρατορία 23

ΟΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΡΩΜΙΩΝ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ 26-83

Οι πρώτες ημέρες 26

Η στάση του Οικουμενικού Πατριαρχείου απέναντι στις εξελίξεις 43

Η νέα κατάσταση, η περίοδος της ελευθερίας και του προβληματισμού 58

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΥΝΝΕΦΑ – Η ΣΤΑΔΙΑΚΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ 84-114

ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

Οι βουλευτικές εκλογές – οι μεθοδεύσεις των Νεότουρκων

86
Ο αποκλεισμός από αξιώματα και κυβερνητικές θέσεις
101
Η κατάργηση της αυτοτέλειας των ελληνικών εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων
105
Η απαξίωση της χριστιανικής θρησκείας και του Πατριαρχείου
110

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 115-118

Παράρτημα φωτογραφιών 119-125

Βιβλιογραφία 126-129

1
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η παρούσα μελέτη εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος
Σπουδών «Σπουδές Νοτιοανατολικής Ευρώπης» (κατεύθυνση Ιστορία) του Τομέα
Διεθνών Σπουδών της Νομικής Σχολής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης.
Η συγκεκριμένη εργασία επιχειρεί να διερευνήσει τις αντιδράσεις των Ρωμιών
υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας απέναντι στην επαναφορά του
Συντάγματος του 1876 από τους Νεότουρκους το 1908, γεγονός το οποίο ευρέως
αναφέρεται στη βιβλιογραφία ως «επανάσταση» ή «συνταγματική επανάσταση»
των Νεότουρκων.
Η διερεύνηση του θέματος αποφασίστηκε να γίνει μέσα από τον Τύπο της
Κωνσταντινούπολης εκείνης της περιόδου, καθώς στη βιβλιογραφία συναντώνται
πολλές αναφορές σχετικά με τις αντιδράσεις των υπηκόων της οθωμανικής
αυτοκρατορίας, ωστόσο δεν υπάρχουν καταγεγραμμένες οι αντιδράσεις των
Ρωμιών υπηκόων της Υψηλής Πύλης παρά από λίγες πηγές.
Για την εκπόνηση της παρούσας εργασίας ήταν αναγκαία η εύρεση πληροφοριών
για τον ρωμέικο Τύπο στην Κωνσταντινούπολη. Πρώτα απ’ όλα, ενώ για την
ιστορία του Τύπου στην Κωνσταντινούπολη αναφορές εντοπίζονται σε διάφορα
βιβλία και άρθρα για την Πόλη γενικά1, βασικές πληροφορίες βρίσκονται στις
συστηματικές εργασίες του Dr. Ali Arslan Ο Ελληνικός Τύπος στο Οθωμανικό
Κράτος2, και ιδιαίτερα σε αυτήν του Στρατή Ταρίνα Ο Ελληνικός Τύπος της Πόλης3.
Η αναζήτηση των πηγών, των εφημερίδων που κατέγραψαν τα γεγονότα του
Ιουλίου του 1908 και των μηνών που ακολούθησαν, μας οδήγησε σε τέσσερις
βιβλιοθήκες και αρχεία:
Α. Στη Βιβλιοθήκη της Εστίας Νέας Σμύρνης, όπου φυλάσσονται φύλλα (σχεδόν
πλήρης σειρά) της ημερήσιας εφημερίδας της Κωνσταντινούπολης “ΠΡΟΟΔΟΣ”
υπό τη διεύθυνση (το 1908) του Κωνσταντίνου Π. Σπανούδη με υπότιτλο «Πρωινή
Εφημερίς εν Κωνσταντινουπόλει». Η ΠΡΟΟΔΟΣ άλλωστε αποτελεί τη βασική πηγή
πληροφοριών για την εκπόνηση αυτής της εργασίας.
Β. Στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, όπου διατηρείται σε μικροφίλμ η σατυρική
εφημερίδα “ΕΜΠΡΟΣ Σατυρικόν-Μεφιστοφελικόν” με υπότιτλο «Εφημερίς
Πολιτικής και Φιλολογικής Σάτυρας, εκδιδομένη καθ’ εβδομάδα εν
Κωνσταντινουπόλει» η οποία ξεκίνησε να εκδίδεται στις 2/8/1908 με εκδότη και
υπεύθυνο τον Κωνσταντίνο Γ. Μακρίδη (Μεφιστοφελή) σε έμμετρη μορφή. Η ίδια
εφημερίδα διατίθεται προς μελέτη σε έντυπη μορφή και στο Σύλλογο
Κωνσταντινουπολιτών, στην Αθήνα.

1
Όπως για παράδειγμα στο Presse Turque et Presse de Turquie, Actes des Colloques d’Istanbul, VARIA
TURCICA XXIII, Istanbul 1992, στο Μιχαήλ Σωφρονιάδης, Από την απολυταρχία στον Κεμαλισμό,
Άρθρα από τον Ελληνικό Τύπο της Κωνσταντινούπολης 1905-1921, ΙΜΕ 2005, στο Κατερίνα
Μυστακίδου, Η Μεγάλη Ιδέα στον Τύπο του Γένους, Ο Τύπος στην Ελλάδα και στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία (1800-1923), Αθήνα 2004, στο Αγγελική Στεργίου, Σελίδες από τη Μικρά Ασία
Εκδόσεις-Περιοδικά-Εφημερίδες από τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη 2006.
2
Dr. A. Arslan, Ο Ελληνικός Τύπος στο Οθωμανικό Κράτος Όπως καταγράφεται από τα Έγγραφα της
Εποχής, Αθήνα 2004
3
Σ. Δ. Ταρίνας, Ο Ελληνικός Τύπος της Πόλης, Α’ μέρος-Εφημερίδες, Κωνσταντινούπολη 2007
2
Γ. Στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, όπου βρίσκονται –σε κακή
κατάσταση- τρία συνολικά φύλα της εφημερίδας “ΠΑΤΡΙΣ” από το 1908, η οποία
εκδιδόταν από τις 6 Αυγούστου 1908 υπό τη διεύθυνση του Πανανού Ν.
Κεσίσογλους, με τον υπότιτλο «Καθημερινή Εφημερίς – Όργανον των εθνικών
συμφερόντων». Σημαντικότερη πηγή που φυλάσσεται στο ΕΛΙΑ, για αυτή την
εργασία, είναι η εβδομαδιαία σατυρική εφημερίδα “ΚΟΥΚΟΥΡΙΚΟΣ” που ξεκίνησε
να εκδίδεται στις 23 Αυγούστου 1908 υπό τη διεύθυνση των Χρήστου και Γεώργιου
Ε. Μισαηλίδη, με υπότιτλο «Εφημερίς Σατυρική, Πολιτικής και Κοινωνικής Ύλης» και
κυρίως έμμετρη μορφή.
Δ. Στη Βιβλιοθήκη της Νομικής Σχολής του Δ.Π.Θ. όπου βρίσκονται αντίτυπα του
περιοδικού εντύπου του Οικουμενικού Πατριαρχείου “ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ”
(από την φωτοαναστατική ανατύπωση του Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών
Μελετών) η οποία εκδιδόταν επί 43 συνεχή χρόνια, από το 1880 μέχρι το 1923,
δημοσιεύοντας ειδήσεις που αφορούσαν το Πατριαρχείο και τον Ελληνισμό της
Ανατολής, καθώς και διάφορες επιστημονικές μελέτες. Επίτιμος Διευθυντής και
αρχισυντάκτης του εντύπου, το 1908 (ΚΗ΄), ήταν ο «Μ. χαρτοφύλαξ και
χρονογράφος της του Χρ. Μ. Εκκλησίας» Μανουήλ Ι. Γεδεών.
Τέλος, κατά τη μελέτη των ρωμέικων εφημερίδων και ιδιαίτερα της ΠΡΟΟΔΟΥ που
εκδιδόταν και πριν από τα γεγονότα του Ιουλίου του 1908 οπότε η κρατική
λογοκρισία στα έντυπα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν ιδιαίτερα εκτεταμένη4,
προέκυψε η ανάγκη σύγκρισης των δημοσιευόμενων πληροφοριών σε σχέση με
έντυπα που εκδίδονταν στην Ελλάδα προκειμένου να κατανοηθεί το κλίμα της
εποχής, η στάση της ελληνικής πλευράς απέναντι στα γεγονότα, αλλά και η έκταση
της λογοκρισίας στην Αυτοκρατορία. Έτσι, έγινε μια ακροθιγής ανάγνωση των
αθηναϊκών εφημερίδων ΕΜΠΡΟΣ και ΣΚΡΙΠ στις οποίες διατίθεται ηλεκτρονική
πρόσβαση από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (Ψηφιακή Βιβλιοθήκη
Εφημερίδων και Περιοδικού τύπου). Αντίστοιχα, για να κατανοηθεί η στάση της
ελληνικής πολιτείας απέναντι στις εξελίξεις του 1908, μελετήθηκαν -ακροθιγώς και
πάλι- φάκελοι στην Υπηρεσία Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του ΥΠΕΞ με
περιεχόμενο κυρίως αναφορές και τηλεγραφήματα μεταξύ του ΥΠΕΞ και της
Ελληνικής Πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη αλλά και των Προξενείων της
Ελλάδας στη Μακεδονία.
Σε ό,τι αφορά τις φωτογραφίες που συνοδεύουν το κείμενο της εργασίας,
προέρχονται από διάφορα αρχεία τα οποία αναφέρονται στις λεζάντες τους.
Σχετικά με τον τίτλο της εργασίας, σημειώνεται ότι επιλέχθηκε ο επικρατέστερος
όρος «Επανάσταση» αντί του όρου «Πραξικόπημα» (παρόλο και ο δεύτερος
απαντάται μάλλον συχνά στη βιβλιογραφία) παρά το ότι και η υπό εξέταση αλλά και
οι προηγούμενες -αποτυχημένες- απόπειρες ανατροπής του απολυταρχικού
καθεστώτος είχαν το χαρακτήρα στρατιωτικής επιχείρησης και όχι μαζικής λαϊκής
κίνησης.5

4
Στο έργο του A. Emin The Development of Modern Turkey as measured by its Press, New York 1914,
περιγράφεται το περιεχόμενο των εφημερίδων κατά την περίοδο της βασιλείας του Abdülhamid,
τον τρόπο και τα κριτήρια με τα οποία γινόταν η λογοκρισία, και γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στη
μετάδοση των ειδήσεων από την Μακεδονία, στις σελ. 80-83.
5
Ο Andrew Mango, στο The Young Turks, Middle Eastern Studies, January 1972, σελ. 116, αντικρούει
τους ισχυρισμούς του F. Ahmad (The Young Turks, The Committee of Union and Progress in Turkish
3
Οι ημερομηνίες που παρατίθενται στην εργασία αναγράφονται σε κάποια σημεία
σε δύο μορφές: η πρώτη ημερομηνία είναι κατά το Ιουλιανό σύστημα
χρονολόγησης (old style), αυτό που ίσχυε το 1908 και απαντάται στις πηγές που
ερευνήθηκαν. Η δεύτερη είναι σύμφωνα με το Γρηγοριανό ημερολόγιο (new style)
το οποίο υιοθετήθηκε από την Ελληνική Πολιτεία και ισχύει από το 1923. Όπου
αναφέρεται σε μια μορφή, πρόκειται για την ημερομηνία της πηγής (old style).
Στην εργασία αυτή παρατίθενται αποσπάσματα ή ολόκληρα άρθρα εφημερίδων με
την ορθογραφία του πρωτοτύπου, πλην του πολυτονικού.

Θερμές ευχαριστίες οφείλω κατ’ αρχήν στον επιβλέποντα της εργασίας, Καθηγητή
Γεώργιο Κ. Παπάζογλου για την καθοδήγησή του και το παράδειγμα συγγραφής που
αποτέλεσαν για εμένα η έρευνα και τα έργα του, αλλά και στον Επ. Καθηγητή
Ιάκωβο Ακτσόγλου που με μύησε στην Οθωμανική ιστορία, μου έδειξε τρόπους
ανάγνωσης και ερμηνείας των γεγονότων, και μου πρότεινε το θέμα αυτό,
ανοίγοντάς μου την πόρτα για ένα υπέροχο ταξίδι στο χρόνο, έναν αιώνα πίσω.

Politics 1908-1914, Oxford 1969, σελ. 163) ότι η Επανάσταση των Νεότουρκων απέκτησε το
χαρακτήρα στρατιωτικής επιχείρησης μόνο μετά το 1909, όταν οι πολιτικοί αρχηγοί απέτυχαν να
σταθεροποιήσουν την εσωτερική αναταραχή (Major Maxwell O. Johnson, USMC, The Role of the
Military in Turish Politics. Πηγή: http://www.airpower.maxwell.af.mil/airchronicles/aureview/1982/
jan-feb/juhnson.html#johnson)
O Ş. Hanioğlu στο Preparation for a Revolution. The Young Turks, 1902-1908, New York 2001,
παρουσιάζοντας τις οργανωτικές δραστηριότητες των Νεότουρκων και τις απόπειρές τους για
ανατροπή του καθεστώτος του σουλτάνου Abdülhamid που πραγματοποίησαν στα χρόνια που
προηγήθηκαν της «επανάστασης» του 1908, κάνει εκτενή αναφορά στην απόπειρα
πραξικοπήματος του 1902-03 (στο κεφ. The Coup d’État Attempt of 1902-1903, σελ. 16-17).
4
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Μια εκτενής αναφορά στην υφιστάμενη κατά τις δεκαετίες που προηγήθηκαν του
1908 κατάσταση, την χαρακτηρισμένη από το δεσποτισμό του σουλτάνου
Abdülhamid αλλά και τα ιδεολογικά ρεύματα που άρχισαν να αναπτύσσονται
μεταξύ μιας νέας τάξης υπηκόων της αυτοκρατορίας και τα οποία οδήγησαν
σταδιακά στα γεγονότα του 1908, σε συνδυασμό με την πολιτική των Μεγάλων
Δυνάμεων, τις εξελίξεις στο Μακεδονικό ζήτημα και τις σχέσεις των Ρωμιών και της
Ελλάδας με τους Νεότουρκους, θεωρήθηκε απαραίτητη για κατανοηθεί το πλαίσιο
στο οποίο εκτυλίχθηκαν τα γεγονότα.
Η απολυταρχική διακυβέρνηση του Σουλτάνου Abdülhamid
Η μοιραία παρακμή που οδηγούσε την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην καταστροφή,
μετά τη συντριβή των στρατευμάτων της έξω από τη Βιέννη και του στόλου της στη
Μάλτα, κατέληξε στις αρχές του 19ου αιώνα στην απώλεια της Σερβίας και της
Ελλάδας, της Αιγύπτου και της Ρουμανίας, της Βουλγαρίας, της Μαύρης Θάλασσας
που έγινε ουσιαστική ρωσική. Σε αυτό το σημείο η αντίδραση ήταν αντανακλαστική,
φυσική.6
Από τα μέσα του 19ου αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία έκανε προσπάθειες με τη
σειρά μεταρρυθμίσεων του Tanzimat, μετά το 1839, με στόχο την αναδιοργάνωση
και τον εκσυγχρονισμό του κρατικού μηχανισμού, σε επίπεδο διοίκησης, οικονομίας
και σχέσεών της με τους υπηκόους της. Μετά το Χάτι Σερίφ (Ηatt-i Serif) στα 1839,
το Χάτι Χουμαγιούν (Ηatt-i Ηumayun), το δεύτερο μείζον μεταρρυθμιστικό διάταγμα
το 1856, έδινε μεγάλη έμφαση στην ισότητα όλων των υπηκόων της Aυτοκρατορίας
σε ζητήματα φορολογίας, συμμετοχής τους στο υπαλληλικό σώμα, στα διοικητικά
και δικαστικά όργανα, στην εισαγωγή στις στρατιωτικές σχολές και στην εκπλήρωση
της στρατιωτικής θητείας, ενώ επιβεβαίωνε τη νομιμότητα των μιλέτ (millet), των
πολιτικοθρησκευτικών οργανώσεων των μη μουσουλμάνων. Κατάληξη των
μεταρρυθμιστικών κινήσεων και διαβεβαίωση περί ισοπολιτείας ήταν η ανακήρυξη
του Συντάγματος από το σουλτάνο Abdülhamid, το Δεκέμβριο του 18767. Ωστόσο η
αρχή της ισότητας, η οποία σε συνδυασμό με την αρχή της αντιπροσώπευσης
προσέγγιζε τη μοντέρνα αντίληψη της εθνικότητας, η οποία με τη σειρά της
βρισκόταν υπό διαμόρφωση ακριβώς εκείνη την εποχή στην Ευρώπη, αποτελούσε
μια εσωτερική αντίφαση στην αυτοκρατορία, καθώς αυτές οι αντιλήψεις
βρίσκονταν σε αντίθεση με την παραδοσιακή πολιτική ιδεολογία της και την ίδια τη
νομιμοποίηση της σουλτανικής εξουσίας. Άλλωστε, οι προαναφερόμενες
μεταρρυθμιστικές κινήσεις της περιόδου του Τανζιμάτ αλλά και η ανακήρυξη του
Συντάγματος το 1876 είχαν ως ελατήριο την αποφυγή της εμπλοκής των ξένων
δυνάμεων στα εσωτερικά ζητήματα της αυτοκρατορίας και το διαφαινόμενο
διαμελισμό της.

6
É. Driault, Histoire Diplomatique de la Grèce de 1821 à nos jours, TOME V, La Grèce et la grande
Guerre. De la Révolution turque au Traité de Lausanne (1908-1923), Paris 1926, σελ. 1-2
7
Έστω και αν αυτή έγινε υπό την πίεση της Συνθήκης του Βερολίνου, προκειμένου να αποφευχθεί ο
διαμελισμός της αυτοκρατορίας και ο άμεσος έλεγχος των μεγάλων Δυνάμεων στα εσωτερικά της
θέματα. Πρωτεργάτης του Συντάγματος ήταν ο τότε πρωθυπουργός Midhad pașa. Βλ. E.J. Jürcher,
Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 125-126
5
Η τριαντάχρονη διακυβέρνηση του σουλτάνου Abdülhamid ΙΙ χαρακτηρίστηκε από
τους ιστορικούς ως απολυταρχική και τυραννική, ιδιαίτερα προς το τέλος της, με τη
σφαγή των Αρμενίων η οποία τον άφησε στην ιστορία ως τον «κόκκινο σουλτάνο»,
ωστόσο υπάρχουν και απόψεις που υποστηρίζουν ότι η βασιλεία του αποτέλεσε
κατά κάποιο τρόπο συνέχεια του Τανζιμάτ και των ευεργετικών συνεπειών του για
την Αυτοκρατορία και τον πληθυσμό της, με τις δυο απόψεις να έχουν κάποια
βάση.8
Η θεαματική ανάπτυξη των επικοινωνιών, με σημαντικότερη εξέλιξη αυτή του
τηλέγραφου που απλώθηκε σε κάθε επαρχιακή πόλη, έδωσε για πρώτη φορά στην
κεντρική κυβέρνηση τη δυνατότητα να επικοινωνεί και να ελέγχει τους υπαλλήλους
της στις επαρχίες. Η κατασκευή και η επέκταση των σιδηροδρόμων συνέδεσε τη
Μακεδονία και πολλές ανατολικές επαρχίες με την πρωτεύουσα. Αναπτύχθηκαν
επίσης οι συγκοινωνίες και οι μεταφορές στη Μεσόγειο με την κυριαρχία των
ατμόπλοιων9. Αυτά συντέλεσαν στην ενίσχυση της αποτελεσματικότητας της
διοίκησης στον έλεγχο, στη διατήρηση της τάξης και στη συλλογή των φόρων, ενώ
βελτιώθηκε το επίπεδο εκπαίδευσης στους μουσουλμανικούς πληθυσμούς με τη
λειτουργία των κρατικών σχολών. Η βελτιωμένη εκπαίδευση οδήγησε σε βελτίωση
της στελέχωσης της γραφειοκρατίας, αλλά και σε μεγαλύτερο ποσοστό
εγγράμματων, δημιουργώντας έτσι αγοραστικό κοινό για τον οθωμανικό τύπο, που
αναπτύχθηκε γρήγορα στην περίοδο της βασιλείας του Abdülhamid.
Κάτι που φανέρωνε ο τύπος της περιόδου, είναι και η θεμελιώδης μεταστροφή του
καθεστώτος σε σχέση με την ιδεολογία του Τανζιμάτ: ο σουλτάνος αντιστάθηκε στις
διασπαστικές, κατά τη γνώμη του, θεωρίες του φιλελευθερισμού, του εθνικισμού ή
του κοινοβουλευτισμού, και προσπάθησε να τις αντιμετωπίσει δίνοντας έμφαση
στον παραδοσιακό και ισλαμικό χαρακτήρα της εξουσίας του. Η επιλογή του αυτή
σχετιζόταν όχι μόνο με την ανάγκη να βρει αντίβαρο στις διασπαστικές ιδεολογίες
αλλά και με τη συρρίκνωση της Αυτοκρατορίας που είχε γίνει εδαφικά περισσότερο
ασιατική και πληθυσμιακά περισσότερο μουσουλμανική.
Στη διακυβέρνηση, μετατόπισε το κέντρο της εξουσίας από την υψηλή Πύλη στο
παλάτι, δίνοντας καθοριστικό ρόλο στο πρόσωπο του σουλτάνου και κάνοντας το
σύστημα ακόμη πιο απολυταρχικό10. Ωστόσο η επιθυμία του να παραμένει κύριος
της κατάστασης σε συνδυασμό με την καχυποψία και το αίσθημα ανασφάλειάς του,
εξελίχθηκαν σε φόβο κωμικών διαστάσεων. Ο Abdülhamid εφάρμοσε σύστημα
πρωτοφανούς λογοκρισίας στον τύπο της αυτοκρατορίας11 και άρχισε να βασίζεται
όλο και περισσότερο στο εσωτερικό δίκτυο κατασκοπείας που δημιούργησε, με
δεκάδες χιλιάδες αναφορές για τις δραστηριότητες προσώπων και ομάδων να

8
E.J. Jürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 128-139
9
Αναλυτική περιγραφή των έργων στους σιδηροδρόμους, την πλακόστρωση και επισκευή οδών, τις
ταχυδρομικές και τηλεγραφικές υπηρεσίες, τα ατμόπλοια και τα λιμενικά έργα, βλ. S.J.Shaw & Ezel
K.Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, vol. II, Cambridge 1977, σελ. 226-230.
10
S.J.Shaw & Ezel K.Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, vol. II, Cambridge 1977,
σελ. 211-212
11
Για τη λογοκρισία βλ. S.J.Shaw & Ezel K.Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey,
vol. II, Cambridge 1977, σελ. 251-252. Γλαφυρά περιστατικά για την έκταση της λογοκρισίας και την
παροιμιώδη άγνοια των υπαλλήλων που την ασκούσαν περιγράφονται στο έργο του Sir E. Pears,
Life of Abdul Hamid, London 1917, σελ. 194-199. Επίσης, αντίστοιχο κωμικό περιστατικό που
περιγράφεται από Γάλλο αρθρογράφο μεταφέρεται από τον Ramsaur (E.E. Ramsaur, The Young
Turks. Prelude to the Revolution of 1908, New York 1970, σελ. 104-105)
6
φτάνουν από πληροφοριοδότες στο παλάτι12. Αυτή η κατάσταση άνοιξε το δρόμο
στη διαφθορά και την ευνοιοκρατία μεγάλης κλίμακας, με υπερπλήρωση των
κυβερνητικών τομέων. Η διαφθορά στο στρατό και τη γραφειοκρατία, σταδιακά
εξελίχθηκε σε σοβαρό πρόβλημα.
Ωστόσο η περίοδος της βασιλείας του Abdülhamid, που ξεκίνησε μετά από σοβαρή
κρίση που λίγο έλειψε να οδηγήσει την κατάλυση της αυτοκρατορίας (μετά τις
σημαντικές απώλειες εδαφών οι οποίες οδήγησαν και σε σοβαρότατη
μεταναστευτική κρίση των μουσουλμανικών πληθυσμών από τα εδάφη που είχαν
χαθεί, αλλά και σε στρατιωτική, οικονομική και πολιτική καταστροφή) αποτέλεσε
περίοδο ανάκαμψης και σταθερότητας κατά το μεγαλύτερο μέρος της. Ο σουλτάνος
παρέμενε δημοφιλής στη μεγάλη πλειοψηφία του μουσουλμανικού πληθυσμού της
αυτοκρατορίας, καθώς είχαν αποφευχθεί οι καταστροφικές συνέπειες του πολέμου,
είχαν υποχωρήσει σημαντικές λοιμώδεις ασθένειες που αποδεκάτιζαν τον
πληθυσμό, και ο πληθυσμός της αυτοκρατορίας παρουσίασε σημαντική αύξηση.
Επιπλέον, κατάφερε να διατηρήσει άθικτα τα απομεινάρια της αυτοκρατορίας.
Τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετώπιζε ο σουλτάνος ήταν η ανάδυση του
εθνικισμού των διαφόρων κοινοτήτων της αυτοκρατορίας και η πίεση από την
πλευρά των Μεγάλων Δυνάμεων. Οι σημαντικότερες ενδοκοινοτικές εντάσεις και
συγκρούσεις σχετίζονταν με το Μακεδονικό και το Αρμενικό ζήτημα. Οι
συγκρουόμενες εθνικές φιλοδοξίες Ελλήνων, Βούλγαρων, Σέρβων που ενεπλάκησαν
σε ανταρτοπόλεμο μεταξύ τους με σκοπό να προκαλέσουν την παρέμβαση των
δυνάμεων για να εξυπηρετήσουν το σκοπό τους στη Μακεδονία, και οι
τρομοκρατικές επιθέσεις που οργάνωναν στις ανατολικές επαρχίες εθνικιστικές
ομάδες Αρμενίων με σκοπό να τραβήξουν το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινής
γνώμης στο αυτονομιστικό τους κίνημα, προκάλεσαν αντιδράσεις του σουλτάνου
που έφεραν στην Ευρώπη την εικόνα του ίδιου και των οθωμανών στο ναδίρ.
Η αποτυχία του φαίνεται πως ήταν να εμπνεύσει όχι τον απλό μουσουλμανικό
πληθυσμό της αυτοκρατορίας, αλλά τις νέες γενιές της οθωμανικής διανόησης τις
οποίες δεν μπορούσε να πείσει ότι μπορούσε να κυβερνήσει την αυτοκρατορία. Οι
γενιές αυτές προερχόταν από τους δικούς του εκπαιδευτικούς θεσμούς και
γοητεύονταν από τις φιλελεύθερες και συνταγματικές ιδέες, όπως και από τον
οθωμανικό πατριωτισμό των Νέων Οθωμανών. 13
Η κίνηση για την αναδιοργάνωση του καταρρέοντος οθωμανικού κράτους, του
Μεγάλου Ασθενούς, προερχόταν από δύο διαφορετικές και ίσως με αλληλο-
συγκρουόμενα συμφέροντα ομάδες. Η μια ήταν "εσωτερική" που την κατεύθυναν
αυτοί που επιδίωκαν να αναδιοργανώσουν το κράτος, προκειμένου αυτό να μπορεί
να ανακτήσει την παλιά στρατιωτική και οικονομική του ισχύ και ανεξαρτησία από
τις Μεγάλες Δυνάμεις. Η δε άλλη ήταν "εξωτερική" που κατευθύνονταν από τις
ίδιες τις Μεγάλες Δυνάμεις, βεβαίως με τους υποστηρικτές της πολιτικής τους εντός
του οθωμανικού κράτους, που επεδίωκαν τις μεταρρυθμίσεις αυτές προκειμένου να
φιλελευθεροποιήσουν τις δομές του κράτους, να εξαλείψουν τις θρησκευτικές
διακρίσεις και να διευκολύνουν έτσι την διείσδυση των ευρωπαϊκών κεφαλαίων,
θεωρώντας πως η εδαφική ακεραιότητα του κράτους ήταν εξασφαλισμένη από τις
ίδιες. Οι διαφορές αυτές που έμειναν σε επίπεδο υψηλόβαθμων αξιωματούχων
12
Sir E. Pears, Life of Abdul Hamid, London 1917, σελ. 199-200
13
E.J. Jürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 129-139
7
κατά την πρώτη περίοδο, έγιναν εντονότερες στα τελευταία χρόνια του Τανζιμάτ και
στην περίοδο που ακολούθησε. Ακόμη και το κίνημα των Νεοτούρκων δεν
αποτέλεσε παρά εκδήλωση των μεταρρυθμιστικών εκείνων ομάδων που συνέχισαν
να υφίστανται και μετά το τέλος του φιλελεύθερου διαλείμματος.
Η οργάνωση της πολιτικής αντιπολίτευσης
Αμέσως μετά την αναστολή του Συντάγματος του 187614, έγιναν δύο ένοπλες
απόπειρες για να απομακρυνθεί ο Abdülhamid και να αντικατασταθεί από τον
Murad V15, οι οποίες απέτυχαν. Στα δέκα χρόνια που ακολούθησαν δεν έγινε καμία
σημαντική οργανωμένη ενέργεια, αλλά στις σχολές, παρά τον αυστηρό κυβερνητικό
έλεγχο, εξακολουθούσε να παρατηρείται μια σχετική κινητικότητα.
Η εμφάνιση της πρώτης οργανωμένης αντιπολιτευτικής ομάδας και η ανάδυση του
νεοτουρκικού κινήματος χρονολογείται συμβατικά στο 1889, όταν μια ομάδα
νεαρών σπουδαστών16 της Αυτοκρατορικής Στρατιωτικής Ιατρικής Σχολής της
πρωτεύουσας ορκίστηκαν να αγωνιστούν κατά της απολυταρχίας του Abdülhamid
και υπέρ της ανορθώσεως του παραπαίοντος οθωμανικού κράτους, και ίδρυσαν το
μυστικό Σωματείο της «Οθωμανικής Ενώσεως» (İttihad-i Osmani Cemiyeti). Ο
σκοπός του Σωματείου ήταν η επαναφορά του Συντάγματος του 1876, αλλά πέρα
από αυτό, οι πολιτικές ιδέες και επιδιώξεις του ήταν ακόμη ασαφείς.
Ο πυρήνας του Σωματείου σύντομα άρχισε να διευρύνεται με την προσέλκυση και
άλλων σπουδαστών, κάποιοι από τους οποίους αποτέλεσαν το συνδετικό κρίκο
μεταξύ αυτής της πρώιμης οργάνωσης και της Επιτροπής Ένωση και Πρόοδος17.
Τα ιδρυτικά μέλη της ομάδας ήταν επηρεασμένα από τη σκέψη των διανοούμενων,
των λογοτεχνών και των συγγραφέων της κίνησης των Νέων Οθωμανών.
Θεωρούσαν ότι αιτία της κακοδαιμονίας που χαρακτήριζε το κράτος και τις
εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής ήταν ο απολυταρχικός τρόπος με τον οποίο
διοικούσε τη χώρα ο Σουλτάνος Abdülhamid. Πίστευαν ότι καλύτερες μέρες θα
μπορούσαν να έρθουν εάν εξασφαλιζόταν συνταγματική διακυβέρνηση, εάν
14
Το πρώτο Σύνταγμα παραχωρήθηκε από τον σουλτάνο Abdülhamid στις 23 Δεκεμβρίου 1876,
δυόμισι μήνες μετά την ενθρόνισή του. Οι βουλευτικές εκλογές διεξήχθησαν το Δεκέμβριο του
1876 και τον Ιανουάριο της επόμενης χρονιάς, και το κοινοβούλιο άρχισε τις εργασίες του στις 17
Μαρτίου 1877. Ο Abdülhamid ανέστειλε επ’ αόριστον τις εργασίες του κοινοβουλίου και την ισχύ
του Συντάγματος (το οποίο ουδέποτε καταργήθηκε επισήμως, μέχρι και την επαναφορά του το
1908), στις 14 Φεβρουαρίου 1878, καθώς το κοινοβούλιο, αν και απέτυχε σχεδόν πλήρως στις
νομοθετικές λειτουργίες, αποτέλεσε σημαντικό βήμα κριτικής στον τρόπο διακυβέρνησής του.
Έκτοτε κυβέρνησε ως απόλυτος μονάρχης για 30 χρόνια. Βλ. Ι. Ζ. Ακτσόγλου, Η Εξόντωση του
Μισητού Λιονταριού, Αθήνα 2005, σελ. 32
15
Ο Murad V ενθρονίστηκε στις 30 Μαΐου 1876 από τους Νέους Οθωμανούς που εκθρόνισαν με
πραξικόπημα τον Abdülaziz. Πριν από την ενθρόνισή του είχε υποσχεθεί την παραχώρηση
συντάγματος, κάτι που ικανοποιούσε το όραμα των Νέων Οθωμανών. Ωστόσο η διανοητική υγεία
του νέου σουλτάνου επιδεινώθηκε ραγδαία και η κυβέρνηση τον εκθρόνισε στις 1 Σεπτεμβρίου
1876, ανεβάζοντας στο θρόνο το νεότερο αδελφό του, Abdülhamid ΙΙ. Βλ. E.J. Jürcher, Σύγχρονη
Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 124-125 και 487
16
Η ιδρυτική πεντάδα αποτελούνταν από άτομα μη τουρκικής καταγωγής: ο αλβανικής καταγωγής
İbrahim Edhem (Temo), ο Κιρκάσιος Mehmed Reşid, ο Αζερμπαϊτζανός Hüseyin-zade Ali, και οι
Κούρδοι İshak Sükuti και Abdullah Cevdet (Ι. Ζ. Ακτσόγλου, Η εξόντωση του μισητού λιονταριού,
Αθήνα 2005, σελ. 44-45). Ο Ramsaur αναφέρει ως ιθύνοντα νου τον İbrahim Edhem (Temo), αλλά
διαφορετική σύνθεση της ιδρυτικής ομάδας (E.E. Ramsaur, The Young Turks. Prelude to the
Revolution of 1908, New York 1970, σελ. 14-15).
17
E. E. Ramsaur, The Young Turks. Prelude to the Revolution of 1908, New York 1970, σελ. 15
8
εκμηδενιζόταν η πολιτική και οικονομική επιρροή της Ευρώπης και εάν άλλαζε η
πρυτανεύουσα εικόνα στην κοινή γνώμη των ευρωπαϊκών κρατών, η οποία έβλεπε
τον Τούρκο ως απολίτιστο δυνάστη και το Ισλάμ ως θρησκεία φανατισμού και βίας.
Εάν επιτυγχάνονταν όλα τα παραπάνω, θα αποτρεπόταν και ο περαιτέρω εδαφικός
ακρωτηριασμός18.
Παράλληλα όμως ήταν επηρεασμένοι από τις σύγχρονες ευρωπαϊκές θεωρίες του
βιολογικού υλισμού, του θετικισμού και του κοινωνικού δαρβινισμού, και
ανέπτυξαν μια ευρύτερη κριτική στην οθωμανική κοινωνία, την οποία είδαν ως
οπισθοδρομική, φυλακισμένη σε αναχρονιστικές θρησκευτικές αξίες και
καταδικασμένη σε παρακμή19.
Πολλοί Νεότουρκοι ήταν Νέοι Οθωμανοί που, απογοητευμένοι από το Σύνταγμα και
την Πρωθυπουργία του Midhad Paşa είχαν φύγει σε εξορία στο Παρίσι, το Λονδίνο,
τη Γενεύη, το Βουκουρέστι και την Αίγυπτο και εξέφραζαν την αντίθεσή τους με
φυλλάδια και μικρά έντυπα, μεταξύ των οποίων και η εφημερίδα “La Jeune
Turquie" που εξέδιδε στο Παρίσι ο Halil Ganem20, και η οποία επέζησε αρκετά ώστε
να δώσει το όνομά της στο κίνημα. Το 1889 σε αυτή την ομάδα εντάχθηκε και ο
Ahmed Rıza21, ο οποίος σύντομα εξελίχθηκε στον υπ’ αριθμόν ένα παράγοντα του
κύκλου των φυγάδων στο Παρίσι. Όταν το 1894-95 στην Κωνσταντινούπολη οι
πληροφοριοδότες του Σουλτάνου κατάφεραν να αποκαλύψουν -παρά τη
διάρθρωση του Σωματείου που δεν επέτρεπε στα μέλη του να γνωρίζουν παρά
ελάχιστες πληροφορίες για τα υπόλοιπα μέλη- τη δράση κάποιων από αυτούς,
αυτοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Τουρκία και να εγκατασταθούν στο
Παρίσι. Εκεί συνάντησαν τα υπολείμματα της κίνησης των Νέων Οθωμανών, κυρίως
τον κύκλο του Halil Ganem και του Ahmed Rıza, ο οποίος όταν οργανώθηκε στο
Σωματείο, άλλαξε το όνομά του σε “Osmanlı İttıhad ve Terraki Cemıyeti”22
(Οθωμανική Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος - ΕΕΠ).
Η Επιτροπή απέκτησε το όργανό της όταν το 1895 ο Ahmed Rıza, σε συνεργασία με
τον Halil Ganem, ανέλαβε, ως διευθυντής, την έκδοση της εφημερίδας “Meşveret”
(Διαβούλευση, Συμβουλή). Η Meşveret κυκλοφορούσε στα οθωμανικά τουρκικά
δύο φορές το μήνα, ενώ σύντομα ο Rıza ανέλαβε και την έκδοση του παραρτήματός
της στα γαλλικά. Η εφημερίδα κατάφερνε να κυκλοφορεί και στο εσωτερικό της
αυτοκρατορίας, όπου προπαγάνδιζε τις ιδέες των Νεότουρκων και διέγειρε τη
φιλελεύθερη σκέψη και δράση στους κύκλους των διανοούμενων, προκαλώντας
μόνιμο πονοκέφαλο στο σουλτάνο, μέσω των ευρωπαϊκών ταχυδρομικών γραφείων
που προστατεύονταν βάσει των διομολογήσεων.

18
Ι. Ζ. Ακτσόγλου, Η Εξόντωση του Μισητού Λιονταριού, Αθήνα 2005, σελ. 45
19
Handan Nezir-Akmeşe, The Birth of Modern Turkey, New York 2005, σελ.33
20
Χριστιανός émigré από τη Βηρυτό, υπήρξε απεσταλμένος της Συρίας στο πρώτο οθωμανικό
κοινοβούλιο. Μετά την αναστολή του συντάγματος από το σουλτάνο, έφυγε στη Γενεύη και στη
συνέχεια στο Παρίσι. Βλ. Ι. Ζ. Ακτσόγλου, όπ.π., σελ. 46
21
Ο Ahmed Rıza ήταν γιος ενός μέλους του οθωμανικού κοινοβουλίου και πρώην διευθυντής
εκπαίδευσης στην Προύσα. Αντιδρώντας στην απολυταρχική διακυβέρνηση του Abdülhamid έφυγε
για το Παρίσι όπου έγινε οπαδός του θετικισμού. Ασυμβίβαστος και ανελαστικός στο χαρακτήρα
και στις απόψεις του, ήταν δύσκολος άνθρωπος και όχι ιδιαίτερα συμπαθής σε πολλούς από τους
κύκλους των Νεότουρκων. E.J. Jürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 472-473
22
Handan Nezir-Akmeşe, The Birth of Modern Turkey, New York 2005, σελ.33
9
Το 1896 εμφανίστηκε και ένα δεύτερο έντυπο στο πνεύμα της κίνησης των
Νεότουρκων, η εφημερίδα “Mizan” (Ζυγός), που, όπως και η Meşveret,
κυκλοφορούσε στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας μέσω των ξένων ταχυδρομικών
υπηρεσιών. Τη Mizan εξέδιδε στο Κάιρο ο συμπαθής στους κύκλους των
Νεότουρκων, λόγω των απόψεων που εκφράζονταν στο έργο του, Mehmed
Murad23, ο οποίος απέκτησε ένα δικό του κύκλο οπαδών όταν εγκαταστάθηκε στην
Ευρώπη. Η Mizan άλλωστε κατέληξε να είναι πολύ πιο δημοφιλής από τη Meşveret
του Rıza, ο οποίος έδειχνε μια ιδιαίτερη επιμονή στο δόγμα του θετικισμού το οποίο
θεωρούνταν επικίνδυνο για τους σκοπούς της κίνησης24.
Με τον αρνητικό αντίκτυπο που είχαν προκαλέσει στην Ευρώπη οι διώξεις των
Αρμενίων το 1894 και την αυξανόμενη απειλή επέμβασης των Μεγάλων Δυνάμεων
στην Αυτοκρατορία, καθώς και με την τεταμένη κατάσταση που επικρατούσε στην
Κρήτη, όλο και μεγαλύτερα τμήματα της κοινής γνώμης στο εσωτερικό άρχισαν να
στρέφονται κατά του σουλτάνου και η Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος25 απέκτησε και
νέους οπαδούς. Έτσι, τα μέλη της ΕΕΠ ήταν τόσο πολλά, που όλοι στην
Κωνσταντινούπολη γνώριζαν για την ύπαρξη μιας επαναστατικής επιτροπής και
ακόμη και μεταξύ των γυναικών συζητούνταν τα πιθανά σχέδιά της, αν και κανείς
δεν ήταν σε θέση να γνωρίζει ποια ήταν τα μέλη της ή πού συναντιόταν26.
Το 1896, η ισχυρή πλέον ΕΕΠ, οργάνωσε ένοπλο πραξικόπημα για τον Αύγουστο
αυτής της χρονιάς, με σκοπό την ανατροπή του Abdülhamid και την αντικατάστασή
του από έναν από τους αδελφούς του. Ωστόσο, την παραμονή του πραξικοπήματος
τα σχέδια έγιναν γνωστά στο σουλτάνο, ο οποίος αντέδρασε άμεσα
συλλαμβάνοντας και εκτοπίζοντας πολλά από τα ηγετικά στελέχη της Επιτροπής της
Κωνσταντινούπολης αλλά και εκκαθαρίζοντας από πιθανούς διαφωνούντες τις
στρατιωτικές σχολές της χώρας. Έτσι το συνταγματικό κίνημα στη εσωτερικό της
αυτοκρατορίας υπέστη σοβαρότατη ήττα, και για τα επόμενα δέκα χρόνια δεν
μπόρεσε να αναλάβει. Το κέντρο βάρους της αντιπολίτευσης μετατοπίστηκε σε
εκείνους που ζούσαν στην Ευρώπη, και η έδρα της ΕΕΠ μεταφέρθηκε στη Γενεύη το
1897.
Αλλά το 1897 ήταν μια χρονιά κατά την οποία το κίνημα δέχτηκε ακόμη ένα σοβαρό
πλήγμα από το σουλτάνο: απεσταλμένοι του έφτασαν στην Ευρώπη, όπου
κατάφεραν να πείσουν, άλλοτε με εκβιασμό, άλλοτε με ανταλλάγματα και άλλοτε

23
O Mehmed Murad (1852/53-1914), μουσουλμάνος από το Νταγιστάν του Καυκάσου, με σπουδές
πιθανότατα στην Αγία Πετρούπολη, έφτασε στην Κωνσταντινούπολη όπου έγινε καθηγητής στη
Σχολή Δημόσιας Διοίκησης ενώ παράλληλα εξέδιδε την εφημερίδα Mizan. Ως οπαδός της κίνησης
των Νέων Οθωμανών, προτίμησε να καταφύγει στο Κάιρο όπου επανεξέδωσε την εφημερίδα που
εξέδιδε και στην Κωνσταντινούπολη από το 1866, αποφεύγοντας έτσι τη λογοκρισία. Προσχώρησε
ως ηγετικό στέλεχος στην ΕΕΠ στη Γενεύη το 1896 και ανέλαβε την ηγεσία του κινήματος μετά τον
Ahmed Rıza, ωστόσο η υπόληψή του σπιλώθηκε για πάντα όταν το 1897 πείστηκε από τους
πράκτορες του σουλτάνου να επιστρέψει στην Πόλη. (βλ. E. Edmondson Ramsaur, The Young Turks.
Prelude to the Revolution of 1908, New York 1970, σελ.28-29).
24
Στη Meşveret ο Rıza χρησιμοποιούσε ως υπότιτλο- μότο το “İntızam ve Terraki” (Τάξη και Πρόοδος)
αντί του “Ittıhad ve Terraki” (Ένωση και Πρόοδος) που σε συνδυασμό με τις θετικιστικές θεωρίες
η
οδηγούσε στην υποστήριξη του αθεϊσμού. Τελικά το μότο εγκαταλείφθηκε από την 32 έκδοση της
Meşveret.
25
Η μυστική Επιτροπή της πρωτεύουσας κάποια στιγμή φαίνεται ότι ενώθηκε με την ΕΕΠ και πήρε το
όνομά της (βλ. E.J. Jürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 140)
26
E.E. Ramsaur, The Young Turks. Prelude to the Revolution of 1908, New York 1970, σελ. 26
10
με εξαγορά, κάποια από τα ηγετικά στελέχη του κινήματος να κάνουν “ανακωχή”
και να επιστρέψουν στην Κωνσταντινούπολη, για να “βοηθήσουν το σουλτάνο στις
μεταρρυθμίσεις“. Μεταξύ αυτών, και ο Mehmed Murad, εκδότης της Mizan (ο
οποίος είχε κάνει το λάθος να αφήσει την οικογένειά του στην
Κωνσταντινούπολη27), αλλά και άλλοι ηγέτες των Νεότουρκων των οποίων η
αξιοπιστία έκτοτε καταρρακώθηκε. Πολλοί από αυτούς που ονειρεύονταν μια νέα
ισχυρή Αυτοκρατορία ένιωσαν προδομένοι από τους ίδιους τους ηγέτες τους. Το
κίνημα, στη διετία 1897-1899 βρισκόταν στο ναδίρ του.
Με τον ίδιο τρόπο κατάφερε ο σουλτάνος να κλείσει την εφημερίδα Osmanlı που
άρχισαν να εκδίδουν στη Γενεύη το 1897 δύο από τα ιδρυτικά στελέχη των
Νεότουρκων, οι İshak Sükuti και Abdullah Cevdet. Η εφημερίδα δεν έζησε για
περισσότερα από δύο χρόνια, αφού οι εκδότες της “πείστηκαν” να γυρίσουν στην
Κωνσταντινούπολη.
Το Δεκέμβριο του 1899 το κίνημα γνώρισε νέα ώθηση με την άφιξη στο Παρίσι ενός
πλούσιου Οθωμανού πρίγκιπα, του αυτοκρατορικού γαμπρού (damad) Mahmud
Celaleddin Paşa28 που μαζί με τους δυο γιους του, Sabahaddin και Lüftllah, βρέθηκε
αυτοεξόριστος στο Παρίσι και ανέπτυξε έντονη πολιτική δραστηριότητα με σκοπό
την εισαγωγή φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων στην αυτοκρατορία. Ο μεγαλύτερος
γιος του, ο πρίγκιπας Sabahaddin29, ήταν ένας γνήσιος φιλελεύθερος και εξελίχθηκε
στο σημαντικότερο ίσως εκφραστή της οθωμανικής φιλελεύθερης μερίδας30.
Αποτέλεσε τη σημαντικότερη απειλή για την εξουσία του Ahmed Rıza, ο οποίος
εξελισσόταν όλο και περισσότερο σε Οθωμανό εθνικιστή. Αρχικά κινήθηκε κοντά
στους Νεότουρκους, αν και κάποιες απόψεις του δεν άρεσαν, όπως η υποστήριξη
της επέμβασης των Μεγάλων Δυνάμεων για την ανατροπή του σουλτάνου ή η
φιλική διάθεση απέναντι σε πολιτικούς εκπροσώπους των μη μουσουλμανικών
θρησκευτικών κοινοτήτων της αυτοκρατορίας.
Στο τέλος του 1901, ο πρίγκιπας Sabahaddin, οργάνωσε ένα συνέδριο για να
συνενώσει όλες τις φατρίες των Νεότουρκων που συνδέονταν με την Επιτροπή
Ένωση και Πρόοδος και με τις οργανώσεις των διαφόρων εθνικών οθωμανικών
ομάδων. Σε αυτό το συνέδριο, γνωστό ως το πρώτο Συνέδριο των Οθωμανικών

27
Βλ. Ι. Ζ. Ακτσόγλου, Η εξόντωση του μισητού λιονταριού, Αθήνα 2005, σελ. 51
28
Ο Mahmud Celaleddin Paşa, σύζυγος κόρης του Abdülhamid, είχε διατελέσει και υπουργός
Δικαιοσύνης για μικρό χρονικό διάστημα. Η φυγή του στο Παρίσι αποτέλεσε πλήγμα για το γόητρο
του σουλτάνου, ο οποίος επιχείρησε με πολλούς τρόπους να τον υποχρεώσει να επιστρέψει στην
Κωνσταντινούπολη. Ι. Ζ. Ακτσόγλου, Η Εξόντωση του Μισητού Λιονταριού, Αθήνα 2005, σελ. 51
29
Ο πρίγκιπας Sabahaddin το 1906 ίδρυσε μαζί με άλλους στο Παρίσι το «Σωματείο της Προσωπικής
Πρωτοβουλίας και Διοικητικής Αποκεντρώσεως», και αργότερα, στις εκλογές του 1908, αποτέλεσε
αντιπολιτευτικό πόλο του Σωματείου-Κόμματος των Νεότουρκων, ιδρύοντας, με την επιστροφή του
από το Παρίσι, το «Κόμμα των Οθωμανών (Φιλελευθέρων». Το 1923, υπό διωγμό από τους
Νεότουρκους, διέφυγε στην Ευρώπη μέχρι το τέλος του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, από όπου
επέστρεψε το 1918. Δραστηριοποιήθηκε πολιτικά μέχρι το 1924 οπότε η αυτοκρατορική οικογένεια
αναγκάστηκε σε εκπατρισμό από τους κεμαλικούς. Εγκαταστάθηκε στην Ελβετία μέχρι το θάνατό
του το 1948. Βλ. Ι. Ζ. Ακτσόγλου, όπ.π., σελ. 52
30
Ο όρος «φιλελεύθερος» στη συγκεκριμένη συγκυρία δεν σημαίνει ότι οι Νεότουρκοι ήταν
δημοκράτες, ακόμη και αν αγωνίστηκαν υπέρ της αποκατάστασης του Συντάγματος και του
κοινοβουλίου και εναντίον του αυταρχικού σουλτάνου. Τα πρότυπά τους στην Ευρώπη ήταν
εκπρόσωποι της πολιτικής δεξιάς, κυρίως συντηρητικοί εθνικιστές φιλελεύθεροι με βαθιά
δυσπιστία για τα λαϊκά κινήματα και παντελή έλλειψη έλξης από οποιοδήποτε είδος σοσιαλισμού.
Βλ. E.J. Jürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 142.
11
Κομμάτων Αντιπολίτευσης που διεξήχθη στο Παρίσι το 1902, οι ηγέτες του
Νεοτουρκικού Κινήματος συζήτησαν για πρώτη φορά ουσιώδη πολιτικά θέματα,
από τα οποία το σημαντικότερο ήταν η αποδοχή ή μη της βοήθειας των Μεγάλων
Δυνάμεων για την εκθρόνιση του Σουλτάνου. Το συνέδριο αποτέλεσε τον καταλύτη
που οδήγησε πολλούς Νεότουρκους να υιοθετήσουν πολιτικές θέσεις, οι οποίες δεν
ήταν ευδιάκριτες κατά τις προγενέστερες πνευματικές-θεωρητικές συζητήσεις. Ως
αποτέλεσμα ενός δημοψηφίσματος για το θέμα της βοήθειας από τις Μεγάλες
Δυνάμεις, αναδύθηκαν δύο κύριες παρατάξεις: η «πλειοψηφία», όπως αυτο-
αναγορεύτηκε η παράταξη του Sabahaddin, που διακήρυττε πως τόσο η βία όσο και
η διεθνής παρέμβαση στην Αυτοκρατορία ήταν αποδεκτές ως μέσα για να
απομακρυνθεί ο σουλτάνος, και οι οπαδοί του Ahmet Riza που απέρριπταν και τα
δύο φοβούμενοι για την ανεξαρτησία της Αυτοκρατορίας. Η διαφοροποίηση των
απόψεων στο συνέδριο οδήγησε κάποιες μικρότερες ομάδες και μεμονωμένους
ηγέτες να δημιουργήσουν το δικό τους πρόγραμμα δράσης31.
Μετά το συνέδριο, η διάσπαση επισημοποιήθηκε όταν ο πρίγκιπας ίδρυσε την
“Osmanlı Hürriyetperveran Cemıyeti” (Επιτροπή Οθωμανών Φιλελευθέρων) η οποία
επιχείρησε να χρησιμοποιήσει ως όργανό της την εφημερίδα “Osmanlı” -η οποία
είχε ξεκινήσει να επανεκδίδεται στην Αγγλία-, διακήρυσσε την ένωση όλων των
Οθωμανών (Οθωμανική Ομοσπονδία) και είχε σαν φιλοδοξία την ανατροπή του
σουλτάνου. Πράγματι, αναζητήθηκαν και εξασφαλίστηκαν οικονομικοί πόροι και με
τη στήριξη ανώτατων Βρετανών αξιωματούχων -η Βρετανία ανησυχούσε για την
ολοένα αυξανόμενη επιρροή της Γερμανίας στην Αυτοκρατορία-, προετοιμάστηκε
για το 1902 και το 1903 ένα στρατιωτικό πραξικόπημα με τη βοήθεια της
οθωμανικής φρουράς στην Τριπολίτιδα, το οποίο όμως δεν πραγματοποιήθηκε
τελικά32.
Η πιο εθνικιστική και συγκεντρωτική πτέρυγα του κινήματος που κατευθυνόταν από
τον Ahmet Rıza, είχε σαν όργανο την εφημερίδα “Şura-yı Ümmet” (Συμβούλιο του
Λαού) που εκδιδόταν στο Κάιρο και έγινε σύντομα στόχος της οθωμανικής
κυβέρνησης33, ενώ παράλληλα συνέχισε την κυκλοφορία της “Meşveret Supplément
Français”. Επρόκειτο ουσιαστικά για μια συμμαχία μεταξύ των θετικιστών κυρίως
οπαδών του Rıza, οι οποίοι πίστευαν ότι με τη διαμόρφωση μιας φιλελεύθερης
κοινής γνώμης θα επιτυγχάνονταν η ανατροπή του καθεστώτος, και των ακτιβιστών
που πίστευαν τη βίαιη ανατροπή του. Αυτά που ένωναν τις δύο ομάδες ήταν ο
Τουρκισμός και η αντίθεση στην επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων στο εσωτερικό
της αυτοκρατορίας. Το πρώτο διάστημα μετά το συνέδριο χαρακτηρίστηκε από
αδυναμία στον οργανωτικό τομέα και απραξία, ωστόσο πέτυχε στο να
δημιουργήσει μια ξεκάθαρη ιδεολογία, αντι-Δυτική, Τουρκική, που χρησιμοποιούσε
το Ισλάμ ως πρωτο-εθνικό σχηματισμό ώστε να έχει απήχηση στους
μουσουλμάνους γενικότερα και στους Τούρκους ειδικότερα34.

31
Ş.Hanioğlu, Preparation for a Revolution. The Young Turks, 1902-1908, New York 2001, σελ. 8
32
Ş. Hanioğlu, Preparation for a Revolution. The Young Turks, 1902-1908, New York 2001, σελ. 16-27.
Επίσης, για την προετοιμασία του πραξικοπήματος βλ. E.E. Ramsaur, The Young Turks. Prelude to
the Revolution of 1908, New York 1970, σελ. 76-79, ενώ για τις πολιτικές ιδέες του Sabahaddin στο
ίδιο, σελ. 81-88.
33
Ş. Hanioğlu, όπ. παρ., σελ. 29-32
34
Ş. Hanioğlu, όπ. παρ., σελ. 34-49. Επίσης, για τις πολιτικές ιδέες του Α.Rıza βλ. E.E. Ramsaur, The
Young Turks. Prelude to the Revolution of 1908, New York 1970, σελ. 90-93.
12
Η ειδοποιός διαφορά που χαρακτήριζε τους δύο ηγέτες του κινήματος, μέχρι το
1906, ήταν ότι ο Sabahaddin δεν εκπροσωπούσε την εκκολαπτόμενη δύναμη στην
αυτοκρατορία, τον τουρκικό εθνικισμό, ενώ ο Rıza ήταν σαφώς πιο κοντά στο
εθνικιστικό πνεύμα της εποχής35.
Η περίοδος μεταξύ του 1902 και του 1906 χαρακτηρίστηκε από τη σταδιακή
αποδόμηση πολλών ομάδων Νεότουρκων που δεν εντάχθηκαν σε ένα από τα δύο
μέτωπα που εμφανίστηκαν μετά το πρώτο συνέδριο. Κάποιες δραστηριότητες που
εμφανίστηκαν στην Αίγυπτο, στα Βαλκάνια, στην Οθωμανική πρωτεύουσα και σε
άλλα μέρη της αυτοκρατορίας ήταν χωρίς συνέχεια, εκτός από τη δραστηριότητα
μιας ομάδας Τούρκων εθνικιστών διανοούμενων, που εξέδιδαν στο Κάιρο την
εφημερίδα “Türk” (Τούρκος). Αυτή την περίοδο σημαντικό γεγονός ήταν η διαφυγή
από την πρωτεύουσα του Ahmed Celaleddin Paşa, πρώην μέλους των Οθωμανικών
Μυστικών Υπηρεσιών36, που το 1904 προσχώρησε στις τάξεις των Νεότουρκων.
Ο πρίγκιπας Sabahaddin, επηρεασμένος από τη Science Sociale του Demolins,
ίδρυσε το 1906 τo Hurriyet ve İttilaf Firkası (Σωματείο της Προσωπικής
Πρωτοβουλίας και Διοικητικής Αποκεντρώσεως) μέσω του οποίου εισηγούνταν
ριζικές αλλαγές στο διοικητικό σύστημα της αυτοκρατορίας. Όργανο του Σωματείου
ήταν η εφημερίδα “Terraki” (Πρόοδος) που ίδρυσε την ίδια χρονιά ο πρίγκιπας και
διηύθυνε ο Ahmed Fazlı Bey (Fazlı Tung), Γενικός Γραμματέας του Σωματείου. Η
δραστηριότητα του Σωματείου συνδέεται με τις εξεγέρσεις που σημειώθηκαν στις
ανατολικές επαρχίες της Αυτοκρατορίας το 1906 και το 1907.
Η παράταξη του Ahmet Rıza συνέχισε την ύπαρξή της αν και χωρίς αξιόλογη
δραστηριότητα και οργάνωση, διατηρώντας το όνομα της παλιάς Επιτροπής Ένωση
και Πρόοδος. Νέα πνοή της έδωσε ο Bahaeddin Şakir37 ο οποίος όντας από τους
σημαντικότερους Ενωτικούς στην Πόλη, εξορίστηκε στο Ερζιντζάν από όπου
απέδρασε στο Παρίσι το 1906. Απογοητευμένος από την παντελή έλλειψη
αποτελεσματικότητας που διαπίστωσε στην οργάνωση του Ahmed Rıza, και όντας
περισσότερο πρακτικός από αυτόν, αποφάσισε να την ξαναστήσει από την αρχή.
Ανέλαβε την έκδοση της Şura-yı Ümmet και μαζί με τον Dr. Nazim έδωσε για πρώτη
φορά στην ΕΕΠ ισχυρή οργανωτική βάση, με παραρτήματα σε πολλές περιοχές της
αυτοκρατορίας38 και σε γειτονικές χώρες, συγκροτώντας αποτελεσματική
γραμματεία και δίκτυο επικοινωνίας. Αυτή η αλλαγή συμβολίστηκε και από ένα νέο

35
Ş. Hanioğlu, όπ. παρ., σελ. 93
36
Ο Κιρκάσιος Ahmed Celaleddin Paşa, μερικά χρόνια πριν τη φυγή του, ως ειδικός απεσταλμένος
του σουλτάνου, είχε «πείσει» τον Μehmed Murad να κλείσει τη εφημερίδα του και να επιστρέψει
στην Κωνσταντινούπολη. Για το γεγονός βλ. E. E. Ramsaur, The Young Turks. Prelude to the
Revolution of 1908, New York 1970, σελ. 47-49
37
Bahaeddin Şakir (1877-1922): προσωπικός γιατρός του δεύτερου τη τάξει διαδόχου του θρόνου,
υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς Ενωτικούς αν και δεν απέκτησε ποτέ επίσημη πολιτική
θέση μετά την επανάσταση του 1908. Μέλος της κεντρικής επιτροπής του κόμματος και
επικεφαλής του γραφείου της Ειδικής Οργάνωσης (Teşkilat-ı Mahsusa) to 1912-1918,
δολοφονήθηκε από Αρμένιους το 1922. Σχετικά βλ. E.J. Jürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας,
Αθήνα 2004, σελ. 143, 165-166, 475.
38
Ήδη στην αρχή του 1907 η ΕΕΠ είχε ιδρύσει 17 παραρτήματα εντός και εκτός της χώρας, ενώ στην
αρχή του 1908 το δίκτυό της είχε οργανωθεί σχεδόν σε όλες τις σημαντικές πόλεις της
Αυτοκρατορίας. Βλ. A. Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden 1997, σελ. 49 και σελ. 71
13
όνομα: από Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος μετονομάστηκε πλέον σε Επιτροπή για
την Πρόοδο και την Ένωση.39
Στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας, με το ξεκίνημα του 20ου αιώνα η απογοήτευση κι
η δυσαρέσκεια μεγάλωνε ανάμεσα στις τάξεις των στρατιωτικών οι οποίοι, σε
αντίθεση με τους Νέους Οθωμανούς και τους Νεότουρκους που προηγήθηκαν
αυτών, προέρχονταν από χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις της αυτοκρατορίας και δεν
σχετίζονταν με την άρχουσα τάξη. Πολλοί χαμηλόβαθμοι νέοι αξιωματικοί ήταν
απογοητευμένοι από τους ανεπιτυχείς αγώνες για την καταστολή των εξεγέρσεων
των επαναστατών στη Μακεδονία και στην Αρμενία, και παρόλο που ο σουλτάνος
έκανε περικοπές στις δαπάνες για το στρατό λόγω οικονομικών προβλημάτων,
θεωρούσαν ότι ο σουλτάνος δεν επιθυμούσε ισχυρό στρατό γιατί τον φοβόταν.
Πίστευαν ότι ένα διαφορετικό πολίτευμα και η απομάκρυνση των παλιών πολιτικών
θα εξασφάλιζαν το τέλος των εξεγέρσεων και την αποκατάσταση της τάξης. Η ίδια
δυσαρέσκεια υπήρχε και μεταξύ των γραφειοκρατών: η καχυποψία του σουλτάνου
επέκτεινε ακόμη περισσότερο τη δραστηριότητα της αστυνομίας του και
συγκέντρωσε στο ανάκτορο του Γιλντίζ την εξουσία σε τέτοιο βαθμό που καμία
ενέργεια δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την έγκρισή του. Όλος ο
κυβερνητικός μηχανισμός υπολειτουργούσε αναμένοντας τις εντολές του παλατιού,
ενώ η δωροδοκία και η διαφθορά αυξανόταν.
Μέσα σε αυτή την κατάσταση άρχισε να αναπτύσσεται το επαναστατικό κίνημα,
ιδιαίτερα στις τάξεις του στρατού. Στη Δαμασκό, μια ομάδα νεαρών αξιωματικών
της Πέμπτης Στρατιάς, μεταξύ των οποίων και ο νεαρός υπαξιωματικός Mustafa
Kemal ο οποίος είχε μόλις αποφοιτήσει από τη Στρατιωτική Ακαδημία τον
Ιανουάριο του 1905, ίδρυσαν τον Οκτώβριο του 1906 ένα μυστικό σωματείο με το
όνομα “Vatan” (Πατρίδα). Η εταιρία εξέδωσε μανιφέστα με αιτήματα την
επαναφορά του συντάγματος και την εφαρμογή πολιτικής που θα επίλυε τα
προβλήματα του στρατού και των κρατικών οργάνων. Σύντομα το όνομα του
Σωματείου άλλαξε σε “Vatan ve Hüriyet Cemiyeti“ (Πατρίδα και Ελευθερία) ενώ
διαπιστώθηκε η ανάγκη επέκτασης της δράσης της πέρα από την περιοχή της
Συρίας. Ο Mustafa Kemal μετέβη στη γενέτειρά του Θεσσαλονίκη40 για να αναπτύξει
και εκεί δίκτυο συνεργατών. Εκεί, μέσα σε διάστημα τεσσάρων μηνών, συνέστησε
ένα παράρτημα του Σωματείου της Δαμασκού, το οποίο σύντομα συγχωνεύθηκε με
ένα άλλο που ιδρύθηκε την ίδια περίπου εποχή41, το “Osmanlı Hürriyet Cemiyeti”

39
E.J. Jürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 143
40
Η Θεσσαλονίκη είχε ανέκαθεν στενότερη επαφή με την Ευρώπη από κάθε άλλη οθωμανική πόλη
και πολλοί από τους κατοίκους της γνώριζαν τα ευρωπαϊκά πνευματικά ρεύματα. Είχε σημαντικό
εβραϊκό πληθυσμό (Σεφαρδίτες) καθώς και σημαντικό αριθμό Εβραίων που ασπάστηκαν το Ισλάμ
(dönme), οι οποίοι δεν γινόταν απόλυτα αποδεκτοί στη μουσουλμανική κοινότητα. Οι έμποροι που
ζούσαν στο μεγάλο αυτό εμπορικό κέντρο επηρεάζονταν ιδιαίτερα από τις οικονομικές δυσκολίες
της εποχής. Οι αξιωματικοί του στρατού (η Θεσσαλονίκη ήταν η έδρα της Τρίτης Στρατιάς της
Μακεδονίας) ήταν αγανακτισμένοι από την αναποτελεσματικότητα του στρατού να καταπνίξει τον
ανταρτοπόλεμο στη Μακεδονία και το θάνατο πολλών συναδέλφων τους σε αυτή την προσπάθεια,
και θεωρούσαν ως μόνη υπεύθυνη την κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης. Επιπλέον, λόγω της
απόστασής της από την πρωτεύουσα και την παρουσία διεθνούς χωροφυλακής που είχε επιβληθεί
στην αυτοκρατορία από τις Μεγάλες Δυνάμεις (πρόγραμμα του Mürzsteg), η αστυνομία του
σουλτάνου δεν μπορούσε να ασκήσει έλεγχο στο βαθμό που το έπραττε στις ασιατικές επαρχίες
και στην πρωτεύουσα.
41
Ιδρυτικά μέλη, μεταξύ άλλων ήταν ο Mehmed Talat bey, ανώτερος υπάλληλος της υπηρεσίας
ταχυδρομείου και τηλεγράφου της Θεσσαλονίκης (χάρη στην οργανωτική ευφυΐα του οποίου το
14
(Σωματείο της Οθωμανικής Ελευθερίας). Όταν ο Mustafa Kemal επέστρεψε στη
Θεσσαλονίκη το καλοκαίρι του 1907, το Σωματείο της Οθωμανικής Ελευθερίας είχε
εξαπλωθεί σε όλη την περιοχή της Μακεδονίας, οργανωμένο σε μικρά κύτταρα
σύμφωνα με το μοντέλο του IMRO, πραγματοποιώντας τις συναντήσεις του στις
στοές των τεκτόνων, ενώ φαίνεται πως ελάμβανε οικονομική ενίσχυση από τους
dönme και είχε αναπτύξει επαφές με μουσουλμάνους Αλβανούς. Το Φεβρουάριο
του 1907 το Σωματείο ανέπτυξε σχέσεις με τους Νεότουρκους του Ahmed Rıza στο
Παρίσι, και το Σεπτέμβριο οι δύο ομάδες συνενώθηκαν υπό το όνομα “Osmanlı
Terraki ve İttihad Cemiyeti” (Σωματείο της Οθωμανικής Προόδου και Ενώσεως)42.

Η ενεργή πολιτική δράση

Στις 27-29 Δεκεμβρίου 1907 πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι το δεύτερο Συνέδριο
των Νεότουρκων, σε μια προσπάθεια να εξασφαλιστεί η συνεργασία εναντίον του
κοινού εχθρού. Αυτή τη φορά στο προεδρείο δεν ήταν μόνον ο πρίγκιπας
Sabahaddin και ο Ahmed Rıza, αλλά και ο K. Maloumian της Αρμενικής
Επαναστατικής Ομοσπονδίας (Dashnaktsutiun) 43 ο οποίος ήλπιζε στην εξυπηρέτηση
των εθνικών του στόχων.
Η τελική ανακοίνωση του Συνεδρίου44 ανέφερε ότι ο Σουλτάνος έπρεπε να
εκτοπιστεί και η μοναρχία να αντικατασταθεί από συνταγματικό πολίτευμα, καθώς
και ότι οποιαδήποτε μέσα, ακόμη και η επαναστατική βία αν ήταν απαραίτητο, θα
χρησιμοποιούνταν γι’ αυτό το σκοπό45. Ακόμη και η αναδιαρθρωμένη ΕΕΠ του
Ahmed Rıza αποδεχόταν τη χρήση βίαιων μέσων για την ανατροπή του Σουλτάνου.
Η αιτία για αυτή την αλλαγή στάσης βρισκόταν στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας:
To διάστημα 1906-1908 η δυσαρέσκεια, ιδιαίτερα στο στρατό, διογκώνονταν, αφού
οι τιμές ανέβαιναν (ο πληθωρισμός κάλπαζε στα πρώτα χρόνια του αιώνα) και η
πληρωμή των μισθών γινόταν με ακόμη μεγαλύτερη καθυστέρηση από ό,τι
συνήθως. Δείγματα αυτής της δυσαρέσκειας όπως απεργίες και μικρής κλίμακας
εξεγέρσεις σε πολλά διαφορετικά μέρη της Αυτοκρατορίας, έβαλαν τα θεμέλια,
αλλά το Μακεδονικό Ζήτημα υπήρξε η άμεση αφορμή για την επανάσταση του
Ιουλίου του 190846.

η
σωματείο απλώθηκε γρήγορα σε όλη τη Μακεδονία, αλλά και στη 2 Στρατιά με έδρα την
ης
Αδριανούπολη - με τη συνδρομή του Ταγματάρχη της 3 Στρατιάς Enver) και ο συνταγματάρχης
ης
Ahmed Cemal, αρχιγραμματέας του επιτελείου της 3 Στρατιάς. Οι δύο αυτοί αποτέλεσαν λίγο
αργότερα τους δύο από τους τρεις της ηγετικής τριανδρίας του κόμματος των Νεότουρκων (βλ. Ι. Ζ.
Ακτσόγλου, Η εξόντωση του μισητού λιονταριού, Αθήνα 2005, σελ.54)
42
Αναλυτικά για το θέμα, καθώς και η κοινή ανακοίνωση που εκδόθηκε, στο E. E. Ramsaur, The
Young Turks. Prelude to the Revolution of 1908, New York 1970, σελ. 122-124.
43
Αυτή τη φορά η πρωτοβουλία για το συνέδριο ανήκε σε αρμενικές ομάδες (E.J. Jürcher, Σύγχρονη
Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ.143)
44
Το γεγονός ότι επιτεύχθηκε μια επιφανειακή συμφωνία στο Συνέδριο του 1907 δεν σημαίνει ότι οι
βασικές διαφορές μεταξύ των οπαδών του Ahmet Rıza και του πρίγκιπα Sabahaddin λύθηκαν.
Αντίθετα, το χάσμα μεγάλωσε τόσο ώστε έγινε αγεφύρωτο, γεγονός που είχε μεγάλη σημασία για
τις εξελίξεις μετά την επανάσταση. Βλ. H. Bozarslan, Ιστορία της Σύγχρονης Τουρκίας, Από την
Επανάσταση των Νεότουρκων μέχρι σήμερα, Αθήνα 2008, σελ. 20
45
S.J.Shaw & Ezel K.Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, vol. II, Cambridge 1977,
σελ. 265.
46
E.J. Jürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 144
15
Προς το τέλος του 1906 ξέσπασαν μια σειρά εξεγέρσεων στον τουρκικό στρατό σε
διάφορες περιοχές της αυτοκρατορίας, οι κυριότερες εκ των οποίων στις ανατολικές
περιοχές47. Οι περισσότερες από αυτές εκδηλώθηκαν με τη μορφή διαδηλώσεων,
κλεισίματος των καταστημάτων και σε αρκετές περιπτώσεις καταλήψεων των
τηλεγραφικών υπηρεσιών από όπου οι εξεγερθέντες έστελναν τηλεγραφήματα στην
κυβέρνηση και στο Σουλτάνο με τα αιτήματά τους. Αυτά στις περισσότερες
περιπτώσεις ήταν η πληρωμή των καθυστερημένων επί μήνες μισθών, η μη
εφαρμογή των νόμων για τους νέους φόρους (τον κατά κεφαλήν και αυτόν για τα
οικόσιτα ζώα), αλλά και η άμεση αντικατάσταση διεφθαρμένων διοικητών,
υποδιοικητών ή ανώτατων υπαλλήλων που καταχρώνταν την εξουσία. Το 1907 οι
εξεγέρσεις αυξήθηκαν σε αριθμό και επεκτάθηκαν σε πολλές πόλεις της
αυτοκρατορίας, όχι μόνο στις ανατολικές επαρχίες αλλά και στη Μακεδονία και
ακόμη και στην ίδια την πρωτεύουσα48. Και ενώ οι αναταραχές με αφορμή τη
φορολογία ήταν φαινόμενο που υπήρχε και πριν το 1906, από το 1907
εμφανίστηκαν πλέον και πολιτικά αιτήματα από τους εξεγερμένους. Στις αρχές του
1908 η λαϊκή δυσαρέσκεια για το καθεστώς του Abdülhamid αυξήθηκε τόσο, ώστε
διάφορες μορφές “ανυπακοής” ήταν πλέον καθημερινότητα σε όλη σχεδόν την
επικράτεια. Η διοίκηση της χώρας κλυδωνίζονταν από τη συνεχή επαναστατική
δραστηριότητα και τις διαδηλώσεις εναντίον των εκπροσώπων της. Αν και
φαινομενικά οι διαδηλώσεις ήταν τοπικές, ωστόσο υπήρχε συντονισμός και
συνεργασία με άλλες περιοχές μέσω του δικτύου της ΕΕΠ και πλέον γινόταν
συγκεκριμένα αιτήματα για συνταγματικό πολίτευμα και αλλαγή του τρόπου
διακυβέρνησης της χώρας.49
Τον Ιούνιο του 1908, ο τσάρος Νικόλαος Β’ και ο βασιλιάς της Αγγλίας Εδουάρδος Ζ’
συναντήθηκαν στο Ρεβάλ της Βαλτικής. Οι δύο δυνάμεις είχαν σταδιακά
προσεγγίσει η μία την άλλη εξαιτίας του κοινού φόβου για τη Γερμανία και με τη
συνάντηση στο Ρεβάλ προσπάθησαν να λύσουν κάποιες τελευταίες εκκρεμότητες
μεταξύ τους. Ένα από τα αποτελέσματα ήταν η πρόταση για τη διευθέτηση του
Μακεδονικού Ζητήματος, με την επιβολή καθεστώτος διεθνούς ελέγχου που θα
άφηνε στο σουλτάνο μόνο τυπική επικυριαρχία. Όταν τα νέα από τη συνάντηση του
Ρεβάλ έφτασαν στη Θεσσαλονίκη, μαζί με φήμες ότι η Βρετανία και η Ρωσία είχαν
συμφωνήσει για το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η ΕΕΠ αποφάσισε
να δράσει50.

47
Στις ανατολικές και πιο απομακρυσμένες επαρχίες συνήθιζε να εκτοπίζει το χαμιδικό καθεστώς
τους διαφωνούντες, άρα ήταν φυσικό να δημιουργηθούν εκεί πόλοι αντίδρασης.
48
Οι πρώτες εξεγέρσεις εμφανίστηκαν στις πόλεις Kastamonu, Trabzon, Diyarbekir, Van, Sinop, Bitlis,
ενώ η μεγαλύτερη σε διάρκεια αναταραχή σημειώθηκε στο Erzurum (βλ. σχετικά Ş. Hanioğlu,
Preparation for a Revolution. The Young Turks, 1902-1908, New York 2001, σελ. 104-123 και A.
Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden 1997, σελ. 34-72 και 75-77)
49
Την άποψη ότι η ΕΕΠ βρισκόταν οργανωτικά πίσω από τις εξεγέρσεις του 1906-1907 υποστηρίζει ο
A. Kansu (στο The Revolution of 1908 in Turkey), ενώ ο Ş. Hanioğlu (στο Preparation for a
Revolution) συμμερίζεται την άποψη του E. E. Ramsaur ότι η Λίγκα του πρίγκιπα Sabahaddin και η
επαναστατική οργάνωση των Αρμενίων Dashnaksutiun βρισκόταν πίσω από τις περισσότερες από
αυτές.
50
F. Ahmad, The Young Turks. The Committee of Union and Progress in Turkish Politics 1908-1914,
Oxford 1969, σελ. 3
16
Σημαντική ώθηση στην επανάσταση έδωσε βέβαια και το γεγονός ότι ο Σουλτάνος
βρέθηκε πολύ κοντά στα ίχνη των μελών της ΕΕΠ στη Θεσσαλονίκη51: τον Ιούνιο του
1908, έχοντας θορυβηθεί από τις πληροφορίες που ελάμβανε από τους
πληροφοριοδότες του, έστειλε στη Θεσσαλονίκη μια εξεταστική επιτροπή για να
διαπιστώσει την κατάσταση των πραγμάτων. Ο στρατιωτικός διοικητής της πόλης,
Nazım paşa, επικεφαλής της επιτροπής, τραυματίστηκε από πυροβολισμό
προκειμένου να μην επιστρέψει στην πρωτεύουσα με τις πληροφορίες που
συνέλεξε, ενώ την ίδια τύχη είχε και ο αστυνομικός επιθεωρητής του Κρούσοβο
Sami Βey. Ο αντικαταστάτης του Nazım, ο İsmail Mahir paşa άρχισε να φτάνει όλο
και πιο κοντά στα στελέχη της ΕΕΠ, και οι πρώτοι ύποπτοι αξιωματικοί έλαβαν
“προσκλήσεις” να επισκεφθούν την Κωνσταντινούπολη προκειμένου να προαχθούν,
με σκοπό όμως να ανακριθούν52. Στο τέλος του Ιουνίου, ένας από τους
προσκεκλημένους αξιωματικούς, ο ταγματάρχης İsmail Enver Bey53 προτίμησε να
καταφύγει με τους άνδρες του στα βουνά παρά να αποδεχθεί την πρόσκληση στην
πρωτεύουσα. Στις αρχές του Ιουλίου του 1908 ένας άλλος αξιωματικός, ο Ahmed
Niyazi Βey, διοικητής του τάγματος της Ρέσνας, ακολούθησε τον ίδιο δρόμο
παίρνοντας μαζί του χρήματα και όπλα και καταφεύγοντας με τους άνδρες του σε
αλβανικά εδάφη και οργανώνοντας στρατιωτικές επιτροπές διατήρησης της τάξης
στις «απελευθερωμένες» περιοχές54. Πολύ σύντομα έφτασε κοντά του και ο Eyüb
Sabri Βey. Λίγες ημέρες αργότερα, δολοφονήθηκε εν ψυχρώ στο Μοναστήρι ο Şemsi
paşa ο οποίος ήταν επιφορτισμένος με εντολή του σουλτάνου για την καταστολή
της εξέγερσης55. Σε όλες τις μονάδες της 3ης (Μακεδονικής) Στρατιάς επικρατούσε
αναβρασμός και άρχισε να κυριαρχεί η απαίτηση για παραχώρηση Συντάγματος,
ενώ στα μέσα Ιουλίου η εξέγερση άρχισε να μεταδίδεται και στη 2η (Θρακική)
Στρατιά στην Αδριανούπολη. Από την Κωνσταντινούπολη η οποία λάμβανε τα
μηνύματα για την ανεξέλεγκτη πλέον κατάσταση στη Μακεδονία, δόθηκαν εντολές
για εσπευσμένη μεταφορά στρατευμάτων από τη Σμύρνη στη Θεσσαλονίκη, με
σκοπό να περάσουν στην περιοχή του Μοναστηρίου για να καταστείλουν την
εξέγερση. Ωστόσο, η προπαγάνδα της ΕΕΠ που είχε επηρεάσει ήδη τα στρατεύματα
της Σμύρνης, κατάφερε και επάνω στα καράβια μεταφοράς τους στη Θεσσαλονίκη,
να τα μεταστρέψει υπέρ της επανάστασης56.

51
Πολλοί υποστηρίζουν ότι η συνταγματική επανάσταση ήταν κάτι που σχεδιάζονταν από την ΕΕΠ,
αλλά για αργότερα. Το γεγονός ότι βρέθηκε προ του κινδύνου εξάρθρωσής της υπήρξε ουσιαστικά
η αιτία επίσπευσης. Βλ. π.χ. E.J. Jürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004,σελ. 144
52
Ι. Ζ. Ακτσόγλου, Η εξόντωση του μισητού λιονταριού, Ο ελληνισμός της καθ΄ ημάς Ανατολής και οι
επάλληλοι κύκλοι του αφανισμού του, Αθήνα 2005, σελ. 57
53 ης
Ο ταγματάρχης της 3 (Μακεδονικής) Στρατιάς Enver ήταν μέλος της ΕΕΠ αλλά δεν είχε κάποια
ιδιαίτερη θέση σε αυτήν. Αργότερα αποτέλεσε το τρίτο μέλος της ηγετικής τριανδρίας των
Νεότουρκων (μαζί με τον Mehmed Talat bey και τον συνταγματάρχη Ahmed Cemal). Βλ. E.J.
Jürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 479 και στο δικτυακό τόπο:
<https://en.wikipedia.org/wiki/Enver_Pasha>
54
F. Ahmad, The Young Turks. The Committee of Union and Progress in Turkish Politics 1908-1914,
Oxford 1969, σελ. 5-6.
55
F. Ahmad, ό.π. σελ. 8
56
F. Ahmad, ό.π. σελ. 10. Τα στρατεύματα που ξεκίνησαν από την Ανατολία μέσω Σμύρνης ήταν περί
τους 18.000 άνδρες. Επίσης για το ίδιο θέμα βλ. E.F. Knight, The Awakening of Turkey, The Turkish
Revolution of 1908, Norwood 1910, σελ. 179-180, όπου αναφέρεται μεταφορά 27 ταγμάτων
(battalions) από την Ανατολία μέσω Σμύρνης.
17
Καθώς η βία αποδείχτηκε αναποτελεσματική, ο Σουλτάνος επεδίωξε την ύφεση
στην κρίση με μαζικές προαγωγές στρατιωτικών και με αμνηστία στους ήδη
συλληφθέντες. Επιπλέον, στις 23 Ιουλίου αντικατέστησε το Μεγάλο Βεζύρη
Avlonyali Ferid Paşa και τον σερασκέρη Rıza Paşa 57. Στη θέση του Μεγάλου Βεζύρη
τοποθέτησε τον Mehmed Said Paşa και στη θέση του σερασκέρη τον Ömer Rüşdü
Paşa58. Ούτε αυτή η κίνηση αποδείχτηκε αποτελεσματική για την ύφεση της κρίσης.

Οι σχέσεις των Νεότουρκων με τους Έλληνες και η στάση του

Ελληνικού κράτους
Οι ειδήσεις για τα γεγονότα και τις εξελίξεις στη Μακεδονία μπορεί να μην έφταναν
στους υπηκόους της Αυτοκρατορίας που διέμεναν στην πρωτεύουσα και στις
ανατολικές επαρχίες, λόγω της αυστηρής κρατικής λογοκρισίας59, ωστόσο αυτά
ήταν γνωστά στις ευρωπαϊκές περιοχές της (όπου εκτυλίσσονταν τα γεγονότα και
από όπου τα ανατρεπτικά κείμενα των Νεότουρκων έμπαιναν και διακινούνταν
στην Αυτοκρατορία). Οι εξελίξεις δεν εξέπληξαν την Ελληνική πολιτεία η οποία
ήταν ενήμερη μέσω των προξενικών αρχών της κυρίως στη Μακεδονία. Ανήσυχη για
τις επιπτώσεις των εξελίξεων στους Ρωμιούς της Αυτοκρατορίας αλλά και στο
Μακεδονικό ζήτημα, τους τελευταίους μήνες πριν τη συνταγματική επανάσταση,
παρακολουθώντας στενά τις κινήσεις των Νεοτούρκων, ενέτεινε τις προσπάθειές
της να διασφαλίσει τη θέση και την ασφάλεια των Ρωμιών της Αυτοκρατορίας.
Άλλωστε οι Νεότουρκοι είχαν αναλάβει την πρωτοβουλία να έλθουν σε επαφή με
επιφανείς Ρωμιούς60 και με εκπροσώπους του Ελληνικού Βασιλείου και να
ζητήσουν τη συνεργασία τους για την επαναφορά του συνταγματικού καθεστώτος,
αν και οι Έλληνες κράτησαν επιφυλακτική στάση. Βεβαίως και άνθρωποι του
σουλτάνου αποπειράθηκαν να προσεταιριστούν Έλληνες προκειμένου να λάβουν

57
Τον Πρωθυπουργό και τον Αρχηγό του Στρατού.
58
F. Ahmad, ό.π. σελ. 1. Στην επίσημη εφημερίδα ωστόσο ανακοινώθηκε ότι το τίτλος του Ömer
Rüşdü Paşa δεν θα ήταν πλέον Αρχηγός του Στρατού, αλλά Υπουργός Πολέμου. Αυτή η αλλαγή
τίτλου προφανώς σχεδιάστηκε για να δώσει την εντύπωση ότι η υπερσυγκεντρωτική απολυταρχική
μοναρχία αντικαταστάθηκε από ένα σύστημα υπουργικής ευθύνης. Βλ. σχετικά A. Kansu, The
Revolution of 1908 in Turkey, Leiden 1997, σελ. 96.
59
Ο A. Emin αναφέρει παρόλα αυτά ότι εξαιτίας της λογοκρισίας αναπτύχθηκαν μηχανισμοί
παράκαμψής της: «Το λεξιλόγιο [των εντύπων} ήταν πολύ περιορισμένο. Μεγάλος αριθμός λέξεων
δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και καθώς ο αριθμός τους αυξανόταν, η ικανότητα
παράφρασης εξελίχθηκε σε ένα από τα απαιτούμενα προσόντα για τον τύπο. Οι δημοσιογράφοι
έμπαιναν στον πειρασμό να χρησιμοποιούν αόριστους όρους και να αφήνουν τους αναγνώστες να
διαβάζουν ανάμεσα στις γραμμές. Υπήρχε μια συμβατική γλώσσα που χρησιμοποιούνταν μεταξύ
του δημοσιογράφου και του έμπειρου αναγνώστη, που έκανε τον τελευταίο να μαθαίνει
περισσότερα από όσα έλεγαν οι λέξεις. Για παράδειγμα, όταν ένας ξένος μονάρχης γινόταν θύμα
αναρχικών, ο Τούρκος δημοσιογράφος έγραφε με επιμονή ότι είχε πεθάνει από φυσικό αίτιο. Αυτή
η επίμονη αναφορά ενημέρωνε τον αναγνώστη ότι κάτι δεν ήταν ακριβώς έτσι.» A. Emin, The
Development of Modern Turkey as measured by its Press, New York 1914, σελ.82
60
Μια αναφορά για το ότι Έλληνες και Ρωμιοί είχαν επαφές με διάφορους κύκλους Νεότουρκων
προκειμένου να διασφαλίσουν τη θέση των Ρωμιών της αυτοκρατορίας, υπάρχει για τον Μιχαήλ
Αργυρόπουλο, από τα ηγετικά στελέχη της Ελληνικής Κοινότητας της Σμύρνης ο οποίος κατάφερε
να εκμαιεύσει, το 1908, από το Ναζίμ μπέη, ηγετικό στέλεχος του Κομιτάτου της ΕΕΠ, τους
πραγματικούς σκοπούς της Επανάστασης των Νεότουρκων, και ο οποίος εξορίστηκε το 1913 στην
Ελλάδα για την εθνική του δράση. Αγγελική Θ. Στεργίου, Σελίδες από τη Μικρά Ασία, Θεσσαλονίκη
2006, σελ. 108.
18
πληροφορίες για τους Νεότουρκους, ωστόσο οι Έλληνες ήταν εξίσου συγκρατημένοι
απέναντί τους61.
Τα τηλεγραφήματα και οι αναφορές μεταξύ του Ελληνικού ΥΠΕΞ και της Πρεσβείας
αλλά και των Προξενικών αρχών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εκφράζουν την
αγωνία της Ελληνικής πολιτείας για τις συνέπειες της αλλαγής του καθεστώτος
στους Ρωμιούς της Αυτοκρατορίας:
Σε τηλεγράφημά του προς το ΥΠΕΞ (αριθ. Πρωτ. 48 – Ελασσόνα 13.4.1908) ο
Πρόξενος της Ελασσόνας Εννάλης αναφέρει ότι Τούρκοι αξιωματικοί δήλωσαν σε
Έλληνες αξιωματικούς ότι «υφίσταται ευρεία συνωμοσία μεταξύ των αξιωματικών του
Αυτοκρατορικού Στρατού εν συνεννοήσει και μετά πολιτών προς μεταβολήν του εν Τουρκία
καθεστώτος, και εβεβαίωσαν αυτούς ότι οι χριστιανοί ουδένα έχουσιν να φοβούνται παρά
των Τούρκων, και ότι πρέπει να θεωρώσιν αυτούς ως αδελφούς, προσεπάθησαν δε να
πείσωσιν αυτούς να μετάσχωσιν του αγώνος»62. Την πληροφορία αυτή επιβεβαιώνει
στο ΥΠΕΞ και ο Γενικός Πρόξενος της Θεσσαλονίκης Αλεξανδρόπουλος, στις
12.5.1908 με το αριθ. Πρωτ. 425 τηλεγράφημά του.63
Με τηλεγράφημά του (αριθ. Πρωτ. 528/10.6.1908) ο υποπρόξενος Μυτιλήνης Γ.
Κατατζάς ενημερώνει τον Έλληνα ΥΠΕΞ ότι με αυτοκρατορικό ιραδέ εντέλλονται οι
Νομάρχες Αϊδινίου και Θεσσαλονίκης να συνδράμουν σε αποστολή ματαίωσης
επαναστατικού κινήματος κατά του πολιτεύματος στην Τουρκία, και να ερευνήσουν
κατά πόσο το Ελληνικό στοιχείο συμμετέχει σε αυτό.64
Ως αποτέλεσμα των πληροφοριών που φτάνουν στο Ελληνικό ΥΠΕΞ, στις 27 Ιουνίου
1908, θορυβημένος ο Έλληνας Υπουργός Εξωτερικών αποστέλλει το υπ’ αριθ. πρωτ.
3006 έγγραφο προς «Τας Προξενικάς Αρχάς της Α. Μεγαλειότητος»: «Το εν Μακεδονία
κίνημα των νεοτούρκων εις ό πολλοί αξιωματικοί του Τουρκικού Στρατού μετέχουσι
φαίνεται προσλαμβάνον ωσημέραι μείζονας διαστάσεις. Επειδή κατά τας περιελθούσας εις
το Υπουργείον πληροφορίας προτάσεις εις διάφορα σημεία της Μακεδονίας εγένοντο ήδη
εις ημετέρους προς συμμετοχήν αυτών εις το κίνημα, αναγκαίον κρίνει η Κυβέρνησις να
καθορίση ότι δέον το εν Τουρκία ελληνικόν στοιχείον να εξακολουθήση τηρούν την αυτήν
νομοταγή στάσιν. Ταις συστάσι ταύταις συμμορφούμενον το ελληνικόν στοιχείον θα
εξυπηρετήση και τα ίδια αυτού συμφέροντα και τα εθνικά. Ο Υπουργός - Μπαλτατζής».65
Αξίζει να σημειωθεί ότι το εκτενέστερο έγγραφο, σε μορφή εγκυκλίου, με το
χαρακτηρισμό «ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΟΝ» αποστέλλεται από το «Υπουργείον επί των
Εξωτερικών, Προς τας Προξενικάς Αρχάς της Α. Μεγαλειότητος»: «Το εν Μακεδονία κίνημα
των νεοτούρκων εις ό πολλοί αξιωματικοί του Τουρκικού Στρατού μετέχουσι φαίνεται
προσλαμβάνον οσημέραι μείζονας διαστάσεις, τον κίνδυνον δε της γενικεύσεως αυτού
διορώσα η Υ. Πύλη σύντονα λαμβάνει μέτρα προς καταστολήν αυτού. Επειδή κατά τας
περιελθούσας εις το Υπουργείον πληροφορίας προτάσεις εις διάφορα σημεία της
Μακεδονίας εγένοντο ήδη εις ημετέρους προς συμμετοχήν αυτών εις το κίνημα, αναγκαίον
κρίνει η Κυβέρνησις να καθορίση την στάσιν ήν το εν Τουρκία ελληνικόν στοιχείον προ των
γεγονότων τούτων δέον να τηρήση απέναντι της τε κυριάρχου Δυνάμεως και των
επιζητούντων την συμμετοχήν αυτού εις τας στασιαστικάς αυτών ενεργείας. Πρόδηλος
είναι ότι η καθ’οιονδήποτε τρόπν ανάμιξις των ημετέρων καταστροφάς μόνον θα επισύρη

61
A.J. Panayotopoulos, Early relations between the Greeks and the Young Turks, BALKAN STUDIES
vol.21, 1980, σελ. 87.
62
ΥΔΙΑ ΥΠΕΞ, 1908, φάκ. 87, υποφ. Ι, έγγραφο αριθ. ΙΙ
63
ΥΔΙΑ ΥΠΕΞ, 1908, φάκ. 87, υποφ. Ι, έγγραφο αριθ. 3
64
ΥΔΙΑ ΥΠΕΞ, 1908, φάκ. 87, υποφ. Ι, έγγραφο αριθ. 4
65
ΥΔΙΑ ΥΠΕΞ, 1908, φάκ. 87, υποφ. Ι, έγγραφο αριθ. 5
19
κατ’αυτών και μηδεμίαν ωφέλειαν, αλλά και από γενικωτέρας έτι απόψεως εξετάζοντες την
κατάστασιν ευρίσκομεν ότι βιαία διατάραξις ή ανατροπή του τουρκικού καθεστώτος
περιπλοκάς δεινάς θα προκαλέση, αίτινες πάντως θα ζημιώσωσι ημάς εθνικώς.
Επιβαλλομένης επομένως και από της απόψεως των εθνικών συμφερόντων και από της
απόψεως έτι της προσωπικής ασφαλείας των ημετέρων, της εφεκτικής στάσεως, ότι δέον το
εν Τουρκία ελληνικόν στοιχείον να εξακολουθήση τηρούν την αυτήν νομοταγή στάσιν
απέναντι της Κυριάρχου Δυνάμεως, μη τείνον ευήκοον ούς εις τας τυχόν γενησομένας αυτώ
προτάσεις και εισηγήσεις. Δέον δ’ενταυτώ επιμελώς να παρακολουθή την κατάστασιν
τηρούν την Προξενικήν αρχήν ενήμερον παντός ενδιαφέροντος γεγονότος. Ταις συστάσι
ταύταις συμμορφούμενον το ελληνικόν στοιχείον θα εξυπηρετήση και τα ίδια αυτού
συμφέροντα και τα εθνικά. Επί τη βάσει των άνω ενδείξεων θέλετε καταλλήλως καθοδηγεί
τους ημετέρους τηρούντες το Υπουργείον ενήμερον της, εν τω διαμερίσματι υμών εν σχέσει
προς τας ενεργείας των νεοτούρκων, καταστάσεως. Ο Υπουργός - Μπαλτατζής»66
Λίγες ημέρες πριν το συνταγματικό κίνημα, το Ελληνικό ΥΠΕΞ λαμβάνει το υπ’αριθ.
πρωτ. 711/2.7.1908 τηλεγράφημα από «Το εν Μοναστηρίω Β. Προξενείον της Ελλάδος»,
από το οποίο γίνεται εμφανές ότι οι επαναστάτες προσπαθούν να προσεταιριστούν
τις γειτονικές χώρες στην απόπειρα αλλαγής του πολιτεύματος στην Αυτοκρατορία:
«Στις 30/6/1908 επισκέφθηκαν το Προξενείον δύο Οθωμανοί οι οποίοι παρέδωσαν
υπόμνημα “περί του σκοπού και του προγράμματος του Οθωμανικού Συνδέσμου της
Ενώσεως και Προόδου”. Ο Πρόξενος – Δημαράς. Σημείωσις: Εν των μακρώ τούτω
υπομνήματι εξ ού καταφαίνεται ότι κύριος σκοπός των Νεοτούρκων είναι “η ειλικρινής
εφαρμογή του συντάγματος του 1876” το δια τους μη Μουσουλμάνους άρθρον έχει ως εξής
(άρθρον 2ον): La ligue déclare solennellement qu’elle n’est nullement hostile aux non-
musulmans et qu’au contraire la réalisation du régime constitutionnel implique la garantie
de la vie, de l’honneur et des biens de tous les peuples de la Turquie, sans distinction de race
ni de réligion.”»67
Η ανησυχία της Ελληνικής πλευράς για τις εξελίξεις ήταν ιδιαίτερα μεγάλη διότι
μόνον υποθέσεις μπορούσαν να γίνουν για τη στάση των Νεότουρκων που
διαφαινόταν ότι θα αναλάβουν την εξουσία αργά ή γρήγορα, και ήταν δύσκολο να
αποφασίσει τη γραμμή που θα συμβούλευε να τηρήσει ο Ελληνικός πληθυσμός της
Αυτοκρατορίας, για δυο λόγους: καταρχήν διότι δεν είχαν πειστεί ότι οι Νεότουρκοι
θα καταργούσαν τον απολυταρχισμό του σουλτάνου και κατά δεύτερον διότι δεν
πίστευαν τις συνταγματικές διακηρύξεις τους. Η δυσπιστία της Ελληνικής πλευράς
οφειλόταν στο ότι οποιαδήποτε πολιτική αλλαγή αναδυόμενου εθνικισμού, όπως
διαφαινόταν να είναι αυτή των Νεότουρκων, θα ενείχε κινδύνους για τα προνόμια
του Ορθόδοξου Πατριαρχείου και επακολούθως για τους Ρωμιούς της
αυτοκρατορίας. Η στάση που επιλέχθηκε υπέρ της διατήρησης του καθεστώτος (του
σουλτάνου) δεν ήταν θέμα αρχής, παρά θέμα αναγκαιότητας. Κατά κάποιο τρόπο, η
επιβίωση του Ελληνισμού ήταν συνδεδεμένη με την επιβίωση του χαλιφάτου,
καθώς η ανάπτυξη του τουρκικού εθνικισμού συνδεόταν με την ανατροπή του
παλαιού καθεστώτος (εδώ ωστόσο δεν μπορεί παρά να σημειωθεί ότι οι Ρωμιοί σε
όλα τα μήκη και πλάτη της αυτοκρατορίας πανηγύρισαν την επαναφορά του
Συντάγματος). Η πεισματική επιμονή της Ελληνικής Κυβέρνησης να συμβουλεύει

66
ΥΔΙΑ ΥΠΕΞ, 1908 (ΙΑ) φάκ. 88.1, υποφ.Α΄
67
ΥΔΙΑ ΥΠΕΞ, 1908, φάκ. 87, υποφ. Ι, έγγραφο αριθ. 6. Το παρατιθέμενο άρθρο του υπομνήματος
των Νεοτούρκων αναφέρει ότι η ΕΕΠ δηλώνει επίσημα πως δεν είναι με κανένα τρόπο εχθρικά
διακείμενη προς τους μη-μουσουλμάνους και πως αντίθετα η εφαρμογή του συνταγματικού
καθεστώτος θα εξασφαλίσει τη ζωή, την τιμή και την περιουσία όλων των λαών της Τουρκίας,
χωρίς διάκριση φυλής ή θρησκείας.
20
σύνεση και να κρατάει στάση αναμονής για μια ξεκάθαρη αντίδραση, μαρτυρά
μάλλον έλλειψη οξυδέρκειας68.
Διαφοροποιημένη είναι η άποψη του Βασίλη Μούτσογλου, ο οποίος θεωρεί ότι με
το πρόγραμμα των Νεότουρκων (αγώνας για μια πολυεθνική οθωμανική πατρίδα
στην οποία θα εξασφαλιζόταν η ισότητα απέναντι στο νόμο για όλους τους
Οθωμανούς, αδιακρίτως της εθνικότητας ή της θρησκείας τους) ήταν φυσικό η
κίνηση των Νεότουρκων να συμπαρασύρει το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων
Οθωμανών πριν από την έναρξη του κινήματος, αλλά και να προκαλέσει τον
ενθουσιασμό σχεδόν του συνόλου του ελληνισμού, στο αμέσως μετά την
επικράτησή του διάστημα. Εξάλλου οι επεκτατικές διαθέσεις των Βουλγάρων και
των Σέρβων στη Μακεδονία αποτελούσαν πρόβλημα που θα έπρεπε να
αντιμετωπιστεί κατεπειγόντως και οι οπαδοί της ιδέας για επίτευξη των εθνικών
δικαίων μέσω μιας ελληνοτουρκικής προσεγγίσεως άρχισαν να κερδίζουν
μεγαλύτερο έδαφος. Το Πατριαρχείο μαχόταν στις τάξεις του Μακεδονικού
Ελληνισμού και οι Έλληνες πατριώτες ασχολούνταν πρωταρχικά με τη διατήρηση
της ελληνικότητας των ομογενών της Μακεδονίας που αντιμετώπιζε την ένοπλη
Βουλγαρική προπαγάνδα. Σε αντίθεση με την Αθήνα όπου ο κάποτε ελπιδοφόρος
μεγαλοϊδεατισμός είχε κοπάσει, στην Πόλη τα πνεύματα διαπνέονταν από εθνικές
ελπίδες, και η επαναφορά του οθωμανικού συντάγματος έδωσε ένα συγκεκριμένο
νέο περιεχόμενο στην εθνική ιδεολογία του Ελληνισμού της Πόλης. Η εθνική
μυστική «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως» που ιδρύθηκε στις αρχές του 1908
εξέφρασε ακριβώς το περιεχόμενο αυτό και παρόλο που προχώρησε λίγο
παραπέρα από το παραδοσιακά αποδεκτό, η εθνική της δράση υποστηρίχθηκε
ενεργά από μεγάλο αριθμό Ρωμιών. Το νέο πολίτευμα της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας αντιμετωπιζόταν ως μια νέα ευκαιρία για τη συναδέλφωση όλων
των εθνών της και οι συνταγματικές ελευθερίες με την πολιτική ισότητα που είχε
αναγγείλει το νεοτουρκικό κίνημα θεωρήθηκαν από την πλειονότητα των Ρωμιών
ως μέσο για κάποιας μορφής κυριαρχία του ελληνικού στοιχείου69. Άλλωστε και
Abbott έγραφε το 1909: «Ήταν φυσικό ότι αυτή η φυλή [η Ελληνική], χάριν του
αριθμού της, του πλούτου της, του ανώτερου πολιτισμού της, της εμπορικής και
βιομηχανικής επιχειρηματικότητάς της, και του ιστορικού της πρεστίζ, αποτελώντας
μακράν το πλέον ισχυρό χριστιανικό στοιχείο στο Οθωμανικό κράτος, θα είχε την
ελπίδα ότι θα ανακτήσει την Κωνσταντινούπολη από τους Τούρκους και θα
αναβιώσει τη Βυζαντινή αυτοκρατορία.»70
Η επικρατέστερη άποψη εκφράζεται, ιδιαίτερα εμπεριστατωμένα με βάση
επιστολές και τηλεγραφήματα προξενικών αρχών όχι μόνον της Ελλάδας αλλά και
άλλων ευρωπαϊκών κρατών, από τον Ș. Hanioğlu71: Ενόσω η ΕΕΠ προετοίμαζε την
επαναστατική δραστηριότητά της, η Ελληνική κυβέρνηση σχεδίαζε και έλεγχε τις
ενέργειες των Ελλήνων αξιωματικών που είχαν τεθεί επικεφαλής αντάρτικων
ομάδων στη Μακεδονία, και γι’αυτό το λόγο η ΕΕΠ προσέγγισε απευθείας τους
Έλληνες Προξένους προκειμένου να επιτύχει τη στήριξη των Ελληνικών
οργανώσεων. Εκ πρώτης όψεως οι σχέσεις των ελληνικών οργανώσεων και

68
A.J. Panayotopoulos, Early relations between the Greeks and the Young Turks, BALKAN STUDIES
vol.21, 1980. σελ. 95.
69
Β. Β. Μούτσογλου, Οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης 1821-1922, Αθήνα 1998, σελ. 191-193
70
G.F. Abbott, Turkey in Transition, London 1909, σελ. 80
71
Ș. Hanioğlu, Preparation for a Revolution, The Young Turks 1902-1908, New York 2001, σελ. 249-253
21
σωμάτων στη Μακεδονία με τους Νεότουρκους φαινόταν να είναι καλές, ωστόσο
στην πραγματικότητα δεν ήταν καλύτερες από αυτές που οι ελληνικές οργανώσεις
είχαν με τις οθωμανικές αρχές, καθώς και οι δύο θεωρούσαν το Μακεδονο-
Βουλγαρικό κίνημα ως τη μεγαλύτερη απειλή. Άλλωστε δεν επιθυμούσαν την
ανάληψη της εξουσίας από τους Νεότουρκους τους οποίους θεωρούσαν ως
εθνικιστές, ούτε και ήθελαν να διακινδυνεύσουν την ευαίσθητη ισορροπία στις
σχέσεις τους με την Οθωμανική αυτοκρατορία εμπλεκόμενοι με μια ημι-υπόγεια
παράνομη οργάνωση η οποία πιθανά δεν θα έφτανε σε επιτυχή επανάσταση. Ο
Πρόξενος της Ελλάδας στη Θεσσαλονλίκη Λ. Κορομηλάς είχε αναπτύξει σχέσεις με
τους Νεότουρκους (με στόχο τη συνεργασία εναντίον των Βούλγαρων) ωστόσο
απομακρύνθηκε το Φεβρουάριο του 1908 και ο διάδοχός του Κανελλόπουλος, όπως
και άλλοι Έλληνες πρόξενοι στη Μακεδονία συμβούλευσαν την Ελληνική κυβέρνηση
να τηρεί αποστάσεις από τους νεοτουρκικούς κύκλους. Αυτό, μαζί με έρευνες που
διέταξε ο σουλτάνος στη Θεσσαλονίκη και στη Σμύρνη για να διαπιστωθεί πιθανή
υποστήριξη των Νεότουρκων από Έλληνες, οδήγησε και στο προαναφερθέν
εμπιστευτικό έγγραφο του Υπουργού Εξωτερικών Μπαλτατζή προς «Τας Προξενικάς
Αρχάς της Α. Μεγαλειότητος» της 27 Ιουνίου (10 Ιουλίου) 1908 (έγγραφο το οποίο
πολύ σύντομα έφτασε και στα χέρια των μυστικών υπηρεσιών του Σουλτάνου).
Αποτυγχάνοντας στις προσπάθειές της για προσέγγιση του Ελληνικού κράτους μέσω
των προξενικών αρχών, η ΕΕΠ εφάρμοσε νέα τακτική επιχειρώντας να προσεγγίσει
τις μάζες των Ελλήνων της αυτοκρατορίας και μέσω αυτών τα μέλη των συμμοριών
που συνέχιζαν τη δράση τους και τις συγκρούσεις με τους Βούλγαρους κομιτατζήδες
και τους μουσουλμάνους στη Μακεδονία, στην αρχή με την πειθώ και στη συνέχεια
με απειλές και βία. Ωστόσο το αποτέλεσμα ήταν και πάλι πενιχρό, καθώς δεν
κατάφερε να επιτύχει συνεργασία με τους Έλληνες που επέμεναν να τηρούν τις
αποστάσεις τους.
Το Ορθόδοξο Πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη ήταν το δεύτερο εμπόδιο για
την προσέγγιση των Νεότουρκων και των Ελλήνων στη Μακεδονία. Ο Πατριάρχης
Ιωακείμ Γ΄ ήταν ιδιαίτερα καχύποπτος απέναντι στους Νεότουρκους72 και θεωρούσε
ότι μια πιθανή επιτυχία στο κίνημά τους θα έθετε σε κίνδυνο τη θέση των Ρωμιών
στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η αντιπάθειά του για τους Νεότουρκους ενέτεινε
και αργότερα τις σχέσεις της νέας οθωμανικής κυβέρνησης με τους Ρωμιούς, και
παρόλο που ο Ιωακείμ Γ΄ εξέφρασε τη χαρά του για την αποκατάσταση του
Συντάγματος, η δήλωσή του αυτή δεν θα μπορούσε να εννοεί τίποτε περισσότερο
από τις εκδηλώσεις της χαράς του σουλτάνου για το ίδιο θέμα.
Οι πληθωρικές εκδηλώσεις χαράς στη Μακεδονία για την επαναφορά του
συντάγματος, η μαζική συμμετοχή των Ελλήνων στους εορτασμούς και οι λόγοι που
εκφωνήθηκαν από επιφανείς Έλληνες οι οποίοι «μέχρι χθες υπάκουαν στις εντολές
του Πατριαρχείου να μην υποστηρίξουν την εξέγερση» οδήγησε στο συμπέρασμα
ότι οι Νεότουρκοι κατάφεραν να κερδίσουν την υποστήριξη των Ελληνικών
οργανώσεων. Η πραγματικότητα ήταν ωστόσο διαφορετική, αφού η ΕΕΠ τις είχε
εξουδετερώσει με απειλές και με το πρόσχημα προσέγγισης των Μακεδονο-
βουλγάρων ανταρτών και των Νεότουρκων73. Οι Ρωμιοί της Μακεδονίας,

72 ος
Σία Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία, 19 αι. -1919. Οι Ελληνορθόδοξες Κοινότητες. Από το Μιλλέτ
των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος, Αθήνα 1997, σελ.458-459
73
Ο E.F. Knight, παραθέτει δήλωση - μανιφέστο της ΕΕΠ του Μοναστηρίου στις 22 Ιουλίου 1908,
προς το Μητροπολίτη Μοναστηρίου, προς την Επιτροπή στην Αθήνα και στους Έλληνες
22
φοβούμενοι μποϋκοτάζ του ελληνικού εμπορίου και σκληρά αντίποινα από την ΕΕΠ,
με μισή καρδιά αγνόησαν τις συστάσεις της ελληνικής κυβέρνησης και του
Πατριαρχείου και εκδήλωσαν τη συγκατάθεσή τους στο συνταγματικό κίνημα μόλις
λίγες ώρες πριν από την επαναφορά του συντάγματος.74
Η είδηση για την έναρξη της επανάστασης στη Μακεδονία τηλεγραφήθηκε στην
Αθήνα από τον Γενικό Πρόξενο της Θεσσαλονίκης Κανελλόπουλο στις 10/22 Ιουλίου
1908: «Σήμερον ετοιχοκολλήθησαν απανταχού Θεσσαλονίκης προκηρύξεις νεοτούρκων.
Αξιωματικοί και πολίται αναπτύσσουσι δημοσία ομίλους πολιτών πάσης εθνικότητος
συνταγματικάς ελευθερίας. Τυπογραφείον Γεν. Διοικήσεως κατελήφθη υπό νεοτούρκων.
Αύριο εν τεμένοις θα ορκισθώσι πίστιν εις σύνταγμα. Ελήφθησαν τηλ/τα αγγέλοντα
ανακήρυξιν συντάγματος εν Μοναστηρίω, Σέρραις, Γευγελή, Βοδενοίς, Βέροια και Τίκφες.
Εκ Σερρών τηλεγραφούσιν ότι, Μουτεσαρίφης παρουσία θρησκευτικών αρχηγών στρατού
και λαού ωρκίσθη πίστιν εις Σύνταγμα, ανεκοινώθη δε τούτο τω Σουλτάνω προτιθεμένου
ότι, αν μέχρι Κυριακής δεν κυρώση Σύνταγμα, τρίτον στρατιωτικόν σώμα και λαός έτοιμοι
βαδίσωσι κατά Κων/πόλεως. Ανάλογα αγγέλουσι και εκ Μοναστηρίου τω ενταύθα κέντρω.
Ταύτην την στιγμήν ενώπιον πολυπληθούς συλλαλητηρίου ρήτορες πάσης εθνικότητος
επευφημούμενοι ομιλούσι περί συντάγματος. Κανελλόπουλος»75
Την ανακοίνωση της αλλαγής του πολιτικού καθεστώτος στην Τουρκία έκανε προς
το Ελληνικό κράτος μέσω τηλεγραφήματός του ο Ποτττέν, επιτετραμμένος της
Πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη: «Péra, le 11/24 Juillet 1908. Par irradé impérial
communiqué aujourd’hui autorités provinciales ont été invitées procéder élections
législatives suivant règlement promulgué chambre députés. Pottin»76

Το τέλος της απόλυτης μοναρχίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία

Η ΕΕΠ πήρε την πρωτοβουλία και ανακήρυξε Συνταγματικό καθεστώς σε αρκετές
«απελευθερωμένες» πόλεις της Μακεδονίας. Η απόφαση για την ανακήρυξη του
συνταγματικού καθεστώτος είχε ληφθεί το βράδυ της 9/22 Ιουλίου στη
Θεσσαλονίκη, σε μια συνεδρίαση υπό την προεδρία του Manyasizade Refik Bey.
Νωρίτερα την ίδια μέρα στο Μοναστήρι ο ταγματάρχης Niyazi Bey, αφού
απομάκρυνε το στρατιωτικό διοικητή της πόλης, ανακοίνωσε δημόσια την
εγκαθίδρυση της ελευθερίας και της αδελφότητας υπό το νέο συνταγματικό
πολίτευμα ενώπιον του διοικητή της πόλης, διαφόρων επισήμων, δεκάδων
χιλιάδων χριστιανών και μουσουλμάνων, της φρουράς της πόλης και των
στρατευμάτων που είχαν σταλεί από τη Σμύρνη για να καταστείλουν την
επαναστατική δραστηριότητα. Τα νέα της ενέργειας του Niyazi έφτασαν στη
Θεσσαλονίκη νωρίς το πρωί της 10ης/23ης Ιουλίου και μεταδόθηκαν γρήγορα σε όλη
τη Μακεδονία, καθώς η ΕΕΠ είχε αποκτήσει πλήρη έλεγχο των τηλεγραφικών

οπλαρχηγούς στη Μακεδονία, με την οποία ζητούσαν να τηρηθεί τουλάχιστον ουδετερότητα στη
στάση τους απέναντι στις κινήσεις της ΕΕΠ και εκτόξευαν απειλές για τους Έλληνες της Ανατολίας
εάν συνεχίζονταν οι επαφές των Ελλήνων και του Πατριαρχείου με το σουλτάνο για αρωγή στην
καταστολή της επαναστατικής δραστηριότητας των Ενωτικών. (E.F. Knight The Awakening of
Turkey, The Turkish Revolution of 1908, Norwood 1910, σελ. 182-184).
74
Ș. Hanioğlu, Preparation for a Revolution, The Young Turks 1902-1908, New York 2001, σελ. 253
75
ΥΔΙΑ ΥΠΕΞ, 1908, φάκ. 87, υποφ. Ι, έγγραφο αριθ. 8
76
ΥΔΙΑ ΥΠΕΞ, 1908, φάκ. 87, υποφ. Ι, έγγραφο αριθ. 7 Το παρατιθέμενο τηλεγράφημα αναφέρει ότι
με αυτοκρατορικό ιραδέ της ίδιας ημέρας οι επαρχιακές αρχές κλήθηκαν να προχωρήσουν σε
εκλογές για την ανάδειξη βουλευτών.
23
επικοινωνιών. Παρόμοιες ενέργειες πραγματοποιήθηκαν και σε άλλες πόλεις της
Μακεδονίας από μέλη της ΕΕΠ, τα οποία έστελναν τηλεγραφήματα στο παλάτι
απαιτώντας από το Σουλτάνο να ανακηρύξει το συνταγματικό καθεστώς. Στη
Θεσσαλονίκη τη νύχτα της 23ης Ιουλίου, ο βαλής (γενικός διοικητής) Hilmi Paşa
έλαβε τηλεγράφημα από την Κωνσταντινούπολη το οποίο τον ενημέρωνε ότι ο
Σουλτάνος είχε αποφασίσει να ενδώσει στη λαϊκή επιθυμία και να συγκαλέσει εκ
νέου το Κοινοβούλιο. Καθώς οι φήμες κυκλοφορούσαν, περίπου 15.000 άνθρωποι
συγκεντρώθηκαν έξω από την κατοικία του βαλή προκειμένου να λάβουν
επιβεβαίωση της είδησης. Στις 9:30 το πρωί της 24ης Ιουλίου ο Hilmi Paşa
εμφανίστηκε ενώπιον του πλήθους και διάβασε το τηλεγράφημα. Για τις επόμενες
τρεις-τέσσερις ημέρες συγκεντρώνονταν στη Θεσσαλονίκη Έλληνες, Βούλγαροι,
Αλβανοί, συμφιλιώνονταν και γιόρταζαν από κοινού ενθουσιασμένοι από τα
μηνύματα της ελευθερίας, της αδελφότητας και της δικαιοσύνης. Παρόμοιες σκηνές
εκτυλίχθηκαν σε όλες τις πόλεις της Μακεδονίας.
Αν και στις ευρωπαϊκές επαρχίες της Αυτοκρατορίας ήταν σαφές ότι την
επανάσταση την πραγματοποίησαν ενωτικοί αξιωματικοί της Τρίτης (Μακεδονικής)
και της Δεύτερης (Θρακικής) Στρατιάς (αφού η ΕΕΠ έστειλε σε όλες τις μεγάλες
πόλεις εκπροσώπους για να ανακοινώσουν την αποκατάσταση του συνταγματικού
καθεστώτος και να ανακοινώσουν τη σημασία του στον πληθυσμό και το ότι
υπεύθυνη για αυτή την αλλαγή ήταν η ΕΕΠ και όχι ο Σουλτάνος), στην πρωτεύουσα
αλλά και στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας τα πράγματα ήταν
διαφορετικά. Η αυστηρή λογοκρισία του χαμιδικού καθεστώτος είχε εμποδίσει τη
διάδοση των ειδήσεων από τη Μακεδονία77. Έτσι, ο σουλτάνος, υποκύπτοντας στο
πιεστικό τελεσίγραφο των Νεοτούρκων ότι θα βαδίσουν προς την πρωτεύουσα και
στις παραινέσεις των συμβούλων του οι οποίοι επέμεναν ότι η δυναμική του
επαναστατικού κινήματος ήταν ιδιαίτερα ισχυρή για να μπορέσει να κατασταλεί78,
συμφώνησε στην επαναφορά του συντάγματος. Είχε ωστόσο τη δυνατότητα να
παρουσιάσει με επιτυχία τη δική του εκδοχή για τα γεγονότα, η οποία υποστήριζε
ότι ο ίδιος είχε παρασυρθεί από ύπουλους συμβούλους και είχε πιστέψει ότι η
χώρα δεν ήταν έτοιμη για συνταγματικό νόμο. Τώρα όμως, και με δική του
πρωτοβουλία, είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η στιγμή ήταν πλέον
κατάλληλη79.

77
Βλ. E.F. Knight, The Awakening of Turkey, The Turkish Revolution of 1908, Norwood 1910, σελ. 175:
Οι σύμβουλοι του Σουλτάνου είχαν πλήρη γνώση της σημασίας των αναφορών που έφταναν από
τη Μακεδονία, ενώ οι εφημερίδες, ακολουθώντας την επίσημη γραμμή (του παλατιού) έκαναν
λόγο για κάποιες μικρής σημασίας εκδηλώσεις δυσαρέσκειας από κάποιους στρατιωτικούς. Για τον
τρόπο που μεταδίδονταν οι ειδήσεις για τα γεγονότα στις επαρχίες της αυτοκρατορίας, βλ. A. Emin,
The Development of Modern Turkey as measured by its Press, New York 1914, σελ.82-84
78
E.F. Knight, The Awakening of Turkey, The Turkish Revolution of 1908, Norwood 1910, σελ. 176-178.
79
Η αντίδραση αυτή του σουλτάνου απέναντι στα γεγονότα χαρακτηρίζεται συχνά από τη
βιβλιογραφία ως μια έξυπνη κίνηση που δείχνει την ιδιοφυία του. Ωστόσο, ως κίνηση είχε ήδη
συζητηθεί, προβλεφθεί και προταθεί και νωρίτερα: Η εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ της Αθήνας, στην πρώτη
σελίδα του φύλλου 4213 της 10/23 Ιουλίου 1908, σε άρθρο με τίτλο «Η ανάγκη της Μεταβολής»
αναφέρει τα εξής: «Είνε φυσικόν ότι όλαι αι λεπτομέρειαι των συμβαινόντων δεν φθάνουσι
πλήρεις μέχρι του Σουλτάνου και αν υποτεθή ότι φθάνουσι πλήρεις, αι γινόμεναι περί αυτών
εισηγήσεις δεν επιτρέπουσι να αντιληφθή βαθέως την σημασίαν των. Αλλ’ η αλήθεια είνε ότι όθεν
δήποτε και αν προήλθεν ο σπινθήρ, αι εύφλεκτοι ύλαι ήσαν παρασκευασμέναι πρό πολλού, η δε
αναφθείσα πυρκαϊά είναι δύσκολον, αν ουχί απολύτως αδύνατον, να σβεσθή, άνευ της
ικανοποιήσεως ενός μεγάλου μέρους των προβληθέντων αιτημάτων. Εάν λοιπόν ο Σουλτάνος θέλη
24
Από τη στιγμή που τα νέα διαδόθηκαν (αυτό πήρε κάποιο χρόνο, γιατί η πρώτη
εμφάνιση στην πρωτεύουσα ήταν μια διακριτική, χωρίς τίτλο, καταχώριση τριών
γραμμών στις εφημερίδες που ανακοίνωνε τη σύγκληση της Οθωμανικής Βουλής
και τις νέες εκλογές)80, η αντίδραση του κόσμου στην Κωνσταντινούπολη ήταν
παρόμοια με εκείνη στη Μακεδονία. Άνθρωπο από κάθε κοινωνικό επίπεδο και
κάθε κοινότητα, τη μουσουλμανική, την εβραϊκή και τη χριστιανική, κυριεύτηκαν
από χαρά και ανακούφιση, συμφιλιώνονταν και πανηγύριζαν στους δρόμους.
Διάχυτη ήταν η γενική, αλλά αόριστη προσδοκία ότι με κάποιο τρόπο η ζωή θα
άλλαζε προς το καλύτερο81.
Στην τελευταία φάση της επανάστασής τους το 1908, οι Νεότουρκοι τελικά
κατάφεραν να ενθαρρύνουν τις μάζες στα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας να
κινητοποιηθούν σε ευρείας κλίμακας διαδηλώσεις. Ωστόσο αυτό δεν πρέπει να
θεωρηθεί ως γενική λαϊκή υποστήριξη στις ιδέες που εκπροσωπούσαν οι
Νεότουρκοι, αλλά μάλλον ως μια επιτυχής χειραγώγηση από τους Νεότουρκους των
μαζών, που για πολύ καιρό περιφρονούσαν82.
Ακολούθησαν οι εκλογές το Φθινόπωρο του 1908. Η κυβέρνηση των Νεοτούρκων
που επικράτησε στις εκλογές έδειξε το πραγματικό της πρόσωπο, μια πιο αυταρχική
δηλαδή διακυβέρνηση από ό,τι την προηγούμενη περίοδο. Η ένωση όλων των
εθνικοτήτων ερμηνεύονταν γι’αυτούς ως «εξοθωμανισμός» και οι ελπίδες όλων
διαψεύστηκαν. Οι Νεότουρκοι έκαναν φανερό ότι το μοναδικό αποτελεσματικό
«μήνυμα» για τον εκμοντερνισμό της κοινωνίας και την ομογενοποίησή της ήταν ο
τουρκισμός. Υπό αυτή την έννοια η εξουσία, κατά τους Νεότουρκους, ανήκε στο
«έθνος», μόνο που αυτό το έθνος ήταν οθωμανικό επειδή ήταν τουρκικό.

να σωθή, πρέπει να σπεύση αμέσως να τεθή επί κεφαλής του κινήματος, καθιστάμενος αυτός
ούτος επαναστάτης και προηγούμενος όλων των άλλων εις την οδόν των μεταρρυθμίσεων. Μεταξύ
δε του Συντάγματος του εκπονηθέντος υπό του Μιδάτ και του Συντάγματος του ισχύοντος εις άλλας
χώρας, υπάρχουσι διαβαθμίσεις, αίτινες αφήνουσιν αρκετόν μέρος της εξουσίας εις τα χείρας του
Μονάρχου, εάν ούτος έχει την φρόνησιν ν’ αναλάβη την πρωτοβουλίαν της επιζητουμένης
μεταβολής. …». Η εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ θεωρούνταν ως μάλλον φιλικά διακείμενη απέναντι στους
Νεότουρκους σύμφωνα με τον Στ. Παπαδόπουλο (S. J. Papadopoulos, La Révolution des Jeunes-
Turcs et l’ Opinion Publique en Grèce, Balkan Studies vol. 27, 1986, p.132)
80
A. Emin, The Development of Modern Turkey as measured by its Press, New York 1914, σελ.86
81
E.J. Jürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004,σελ. 147.
82
Ş. Hanioğlu, Preparation for a Revolution. The Young Turks, 1902-1908, New York 2001, σελ.5
25
ΟΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΡΩΜΙΩΝ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ
Οι πρώτες ημέρες
Όπως προαναφέρθηκε, τη νύχτα της Πέμπτης 10 προς 11 Ιουλίου 1908 (23 προς 24
Ιουλίου) ο Σουλτάνος, μην έχοντας άλλη επιλογή, εξέδωσε διάγγελμα με το οποίο
διέτασσε τη σύγκληση και εκλογή της Βουλής, σύμφωνα με το Σύνταγμα. Το
επόμενο πρωί, στην πρώτη σελίδα του φύλλου της Παρασκευής 11/24 Ιουλίου, η
εφημερίδα «Πρόοδος», αμήχανα αναφέρει, με μονόστηλο στην πρώτη σελίδα:
« Η ΣΥΓΚΛΗΣΙΣ ΤΗΣ ΟΘ. ΒΟΥΛΗΣ
Συνωδά εκδοθέντι υψηλώ Αυτοκρατορικώ Διατάγματι, εκ μέρους της αρμοδίας
ανωτέρας αρχής διεβιβάσθη εις τας επαρχιακάς αρχάς τηλεγράφημα έχον ως εξής:
Εξεδόθη υψηλόν Αυτοκρατορικόν Διάταγμα, εντελλόμενον ΤΗΝ ΣΥΓΚΛΗΣΙΝ ΤΗΣ
ΒΟΥΛΗΣ, ής ο καταρτισμός αναφέρεται εν τω δυνάμει υψηλή αυτοκρατορική επινεύσει
ιδρυθέντι Συνταγματικώ Πολιτεύματι.
Η υψηλή αύτη διαταγή ετηλεγραφήθη προς άπασας τας επαρχιακάς αρχάς μετά της
εντολής, όπως διενεργηθώσιν εκλογαί προς εκλογήν βουλευτών, κεκτημένων τα υπό
του Συντάγματος υπαγορευόμενα προσόντα».83
Κάνει εντύπωση η τόσο λιτή αναφορά σε μια τόσο σημαντική είδηση. Παρόλο που η
αυστηρή λογοκρισία του χαμιδικού καθεστώτος είχε εμποδίσει τη διάδοση των
ειδήσεων από τη Μακεδονία και τις άλλες ευρωπαϊκές επαρχίες της αυτοκρατορίας,
είναι απίθανο ο διευθυντής της ΠΡΟΟΔΟΥ Κωνσταντίνος Σπανούδης, ενεργό μέλος
της Ελληνικής Κοινότητας της Πόλης και με επαφές σε όλη την Ευρώπη και την
Ελλάδα, να μην είχε πληροφόρηση για τα γεγονότα που προηγήθηκαν στη
Μακεδονία. Είναι έκδηλη η αμηχανία της αναγγελίας της είδησης, καθώς θα
περίμενε κανείς αυτή να γίνεται με διθυραμβικούς τίτλους. Ωστόσο το ίδιο συνέβη
και με τις άλλες ημερήσιες εφημερίδες που κυκλοφορούσαν στην
Κωνσταντινούπολη: η είδηση ήταν μια διακριτική χωρίς τίτλο καταχώρηση που
ανακοίνωνε τις εκλογές84, ίσως επειδή εσπευσμένα στάλθηκε από το παλάτι στις
ημερήσιες εφημερίδες85 λίγο πριν την εκτύπωση και κυκλοφορία τους.
Το φύλλο της επόμενης ημέρας (Σάββατο 12/25 Ιουλίου) ωστόσο είναι εξολοκλήρου
αφιερωμένο στις εξελίξεις σχετικά με την επαναφορά του Συντάγματος και
εμφανίζεται με τίτλο σε όλο το πλάτος της σελίδας «ΟΛΟΚΛΗΡΟΝ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟΝ ΤΟΥ
ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ» ενώ σε δίστηλο στην πρώτη σελίδα έχει άρθρο με τίτλο «Η
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ» και υπογραφή «Η Πρόοδος»:
«Το δημοσιευθέν χθες αυτοκρατορικόν διάγγελμα, διά του οποίου επαναφέρεται εν
ενεργεία το υπό της Α.Α.Μ. του Σουλτάνου δοθέν εν έτει 1876 σύνταγμα, καθορίζει
νέαν εποχήν πραγμάτων και δημιουργεί δι’ ολόκληρον την Αυτοκρατορίαν και τους
λαούς αυτής, ανεξαρτήτως φυλής και θρησκεύματος, στάδιον αληθινής προόδου, οίον
παρέχει η υπό ενός εκάστου πολίτου συναίσθησις της θέσεως, των καθηκόντων και των
υποχρεώσεων αυτού. Εις εποχήν κατά την οποία η κονίστρα του ανθρωπισμού
προκαλεί πάντας, τόσον τους λαούς όσον και τα άτομα, εις ευγενείς αγώνας και εις
άμιλλαν αμετάπτωτον υπέρ της μεγάλης προόδου του κόσμου, και εις εποχήν καθ’ήν οι
λαοί και τα έθνη από τας μεγάλας του Συνταγματικού πολιτεύματος αρχάς
ποδηγετούμενοι επιζητούν να φθάσουν εις την το κατά δυνατόν τελειότητα, η

83
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ’ - Αριθ. 1331, Παρασκευή 11/24 Ιουλίου 1908
84
E.J. Zürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 147
85
Ş. Hanioğlu, Preparation for a Revolution. The Young Turks, 1902-1908, New York 2001, σελ. 275
26
 επαναφορά από της Α.Α.Μ. του Σουλτάνου δοθέντος Συντάγματος δύναται να θεωρηθή
ως αγαθόν ύπατον, αυτό τούτο θείον.
Η αλήθεια, η δικαιοσύνη, η τιμιότης, ιδού οι στοιχειώδεις αρχαί του Συντάγματος, του
πολιτεύματος δηλ. εκείνου, το οποίον εξασφαλίζει εις έκαστον πολίτην τα δικαιώματα
τα οποία φυσικώς έχει, και διαγράφει συγχρόνως τας υποχρεώσεις, αι οποίαι
επιβάλλονται εις αυτό. Ο πολίτης δηλονότι δι’ αυτού από απλώς παθητικού και
ουδεμίαν αυτενέργειαν έχοντος ατόμου, καθίσταται πρόσωπο δρών, σκεπτόμενον και
κινούμενον αυτοβούλως εντός ορίων τοιούτων, τα οποία καθορίζει το κοινόν καλόν και
η κοινή όλων υποχρέωσις προς επιτυχίαν αυτού.
Προ παντός λοιπόν η προσωπικότης του πολίτου και η εντός του νόμου ελευθέρα
εξάσκησις των δικαιωμάτων και των καθηκόντων ενός εκάστου. Αυτά παρέχει εις το
έθνος της Αυτοκρατορίας το επαναφερόμενον Σύνταγμα και εντός αυτών περικλείεται
το μέγαν αγαθόν, το οποίο παρέχει εις αυτά ο ευεργετικός αυτής Άναξ.
Εις την μεγάλην αυτήν χώραν, όπου τόσα έθνη συζώσι και από αιώνων πολλούς έχουν
κοινούς δεσμούς, η νέα αυτή περίοδος αναπτύσσει τους λαμπροτέρους ορίζοντας της
δράσεως και της προόδου. Εντός αυτών ελευθέρως μπορούν να εκτυλιχθούν όλαι αι
αγαθαί σχέσεις, όλαι αι ευγενείς ιδέαι, όλαι αι περί συμπράξεως ενέργειαι, και εντός
αυτών να ριζοβολήση, υπερύψηλον, ισχυρόν, ασάλευτον, το δένδρον της πολιτειακής
ακμής και ευημερίας, ήτις μόνη παρέχει και εξασφαλίζει το εύ είναι στα άτομα και στα
έθνη.
Από της πρώτης στιγμής ούτε όλα είναι δυνατόν να γίνουν, αλλ’ούτε και τέλεια αμέσως
να αποδειχθούν. Χρειάζεται καιρός, χρειάζεται εργασία, χρειάζεται επιμονή και
θέλησις. Καθ’ήν στιγμήν όμως τοσούτον ευνοϊκόν και πλήρες λαμπρών και βεβαίων
ελπίδων αναπτύσσεται ενώπιον όλων το έδαφος της δράσεως, ουδείς νομίζομεν θα
υπολειφθή εν τω ευενεί αγώνι, τον οποίον καθιστά η επαναφορά του συντάγματος.
Το μέγιστον τούτο ακριβώς αποτέλεσμα και την πρωτοβουλίαν του λαοφιλούς και
ευεργετικού Άνακτος έχοντες υπόψιν, πρωτοβουλία η οποία και την βασιλείαν Του και
την Οθωμανικήν ιστορία, και αυτήν ακόμη την καθόλου της ανθρωπότητος ιστορίαν με
περίλαμπρον κατακοσμεί σελίδα, ανακράζομεν μετά των μυριάδων των λαών της
Αυτοκρατορίας:
Ζήτω η Α.Α.Μ. ο Σουλτάνος Χαμήτ Χάν ο Β’.»86
Οι μεγάλες προσδοκίες που δημιούργησε η επαναφορά του συντάγματος είναι
εμφανείς μέσα από το παραπάνω άρθρο. Πρώτα από όλα, όμως, τονίζεται ότι η
αλλαγή του καθεστώτος σε συνταγματική μοναρχία, είναι έργο του σουλτάνου και
χαρακτηρίζεται ως θείο δώρο, ως «αγαθόν ύπατον», ενώ ο ίδιος ο σουλτάνος
αποκαλείται «ευεργετικός Άναξ». Προφανώς, ο συντάκτης παρόλο που γνώριζε την
πραγματική εξέλιξη των γεγονότων, ήταν επιφυλακτικός στο να την καταγράψει.
Στο άρθρο προαναγγέλλεται η αφετηρία μιας νέας εποχής στην οποία θα
ευδοκιμήσουν η πρόοδος και η ελευθερία προς όφελος όλων των υπηκόων της
αυτοκρατορίας. Κυρίαρχα στοιχεία του συντάγματος αποτελούν «η αλήθεια, η
δικαιοσύνη, η τιμιότης» ανεξάρτητα από την εθνική καταγωγή ή τη θρησκεία των
υπηκόων. Πέρα από αυτά, όμως, καθίσταται σαφές ότι πλέον οι κάτοικοι της
αυτοκρατορίας παύουν να είναι παθητικοί υπήκοοι και, ως ενεργοί πολίτες
οφείλουν να αναλάβουν το μερίδιο που τους αναλογεί για το κοινό συμφέρον, και
τονίζει την ευθύνη τους μπροστά στη νέα εποχή που χαράσσεται μπροστά τους. Η
θέση του συντάκτη, σχετικά με τη θέση των πολιτών πλέον στο νέο καθεστώς,
φαίνεται να έχει σχέση και με τον ισχυρισμό του σουλτάνου, πως παραπλανήθηκε

86
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ΄ - αριθ. 1331, Σάββατο 12/25 Ιουλίου 1908
27
από «ύπουλους συμβούλους» για την πολιτική αν-ωριμότητα των υπηκόων του. Για
το αν, δηλαδή, είναι σε θέση να επωμιστούν το βάρος και την ευθύνη που έχει ένας
πολίτης μέσα σε ένα συνταγματικό καθεστώς.
Μεγάλο μέρος της πρώτης και δεύτερης σελίδας του φύλλου του Σαββάτου
καταλαμβάνει η δημοσίευση του Συντάγματος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, με
τίτλο «ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΝ ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΕΝ ΤΗΝ 7 ΖΙΛΧΙΔΖΕ 1293 11/23
ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1876 - ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ». Η δομή του κειμένου του
συντάγματος έχει ως εξής:
(γενικές διατάξεις περί του πολιτεύματος και του Σουλτάνου): Άρθρον 1. – Άρθρον 7
Περί του Δημοσίου Οθωμανικού Δικαίου: Άρθρον 8.- Άρθρ. 26
Περί Υπουργών: Άρθρ. 27 – Άρθρ. 38
Περί των Δημοσίων Υπαλλήλων: Άρθρ. 39 – Άρθρ. 41
Περί της Γενικής Συνελεύσεως: Άρθρ. 42 – Άρθρ. 59
Περί Γερουσίας: Άρθρ. 60 – Άρθρ. 64
Περί της Βουλής των Αντιπροσώπων: Άρθρ. 65 – Άρθρ. 83.
Περί της Δικαστικής Εξουσίας: Άρθρ. 84 – Άρθρ. 91
Περί του Ανωτάτου Δικαστηρίου: Άρθ. 92 – Άρθρ. 95.
Περί των Οικονομικών: Άρθρ. 96 – άρθρ. 107
Περί της επαρχακής διοικήσεως: Άρθρ. 108 – Άρθρ. 12
Διάφοραι διατάξεις: Άθρ. 113 – Άρθρ. 119
Η δε δημοσίευση του πλήρους κειμένου του συντάγματος, συνοδεύεται και από τη
δημοσίευση του ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΥ ΧΑΤΤΙΟΥ (σε μετάφραση από το τουρκικό) του
1876, δηλαδή του διατάγματος με το οποίο ο σουλτάνος Abdülhamid παραχώρησε
το πρώτο Σύνταγμα στις 23 Δεκεμβρίου 1876, λίγο μετά την ενθρόνισή του.
Από τα άρθρα του Συντάγματος μπορεί κανείς να επισημάνει μερικά σημαντικά
σημεία στα οποία θα είχε επιστήσει την προσοχή του ο αναγνώστης της εποχής, και
στα οποία αναφέρονται εν πολλοίς τα άρθρα και οι αναλύσεις του Σπανούδη την
ίδια ημέρα και τις επόμενες ημέρες:
«Άρθρ.11.- Ο Ισλαμισμός είναι η επικρατούσα θρησκεία.
Εν τούτοις τηρουμένης της αρχής ταύτης, το κράτος προστατεύει την ελευθέραν
εξάσκησιν πάντων των θρησκευμάτων, όσα ανεγνωρίσθησαν εν τω Κράτει, και τηρεί τα
απονεμηθέντα εν τοις διαφόροις Κοινότησι θρησκευτικά προνόμια [….]
Άρθρ. 12. – Ο τύπος είναι ελεύθερος εν τοις υπό του νόμου διαγραφομένοις ορίοις.
Άρθρ. 60. – Ο Πρόεδρος και τα μέλη της Γερουσίας διορίζονται απ’ ευθείας υπό της Α.Α.
του Σουλτάνου. Ο αριθμός των γερουσιαστών δεν δύναται να υπερβή το τρίτον των
μελών της Βουλής των αντιπροσώπων.
Άρθρ. 61. – Διά να διορισθή τις γερουσιαστής δέον: Διά των πράξεων αυτού να
αποκατέστη άξιος της δημοσίας εμπιστοσύνης ή να προσήνεγκεν εις το Κράτοςν εξόχους
υπηρεσίας και να έχη ηλικίαν τουλάχιστον 40 ετών.
Άρθρ. 65. – Ο αριθμός των αντιπροσώπων ορίζεται κατ’ αναλογίαν ενός βουλευτού επί
πεντήκοντα χιλιάδων ανδρών ανηκόντων εις την οθωμανικήν εθνικότητα.
Άρθρ. 66. – Η εκλογή διενεργείται διά μυστικής ψηφοφορίας. Ο τρόπος της εκλογής
θέλει ορισθή διά νόμου ειδικού.»
Στην τρίτη σελίδα του φύλλου του Σαββάτου, στη στήλη «ΕΠΙΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΞΕΝΑ»
υπάρχει ρεπορτάζ για το «ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ» της προηγούμενης
ημέρας όπου πλήθος πολιτών συγκεντρώθηκαν για να επευφημήσουν το σουλτάνο,
σε μια από τις εξαιρετικά σπάνιες δημόσιες εμφανίσεις του έως εκείνη την ημέρα :

28
 «Μετά της συνήθους λαμπρότητος και μεγαλοπρεπείας ετελέσθη χθες το τακτικόν
Αυτοκρατορικόν Προσκύνημα της Παρασκευής εν των παρά τα Ανάκτορα του Γιλδίζ
τεμένει «Χαμηδιέ». Η Α.Α. Μ. Ο Σουλτάνος μετέβη εις το τέμενος και επανέκαμψεν εις
τα Ανάκτορα επιβαίνων πολυτελούς αμάξης και εν μέσω των ανευφημιών του
παρατεταγμένου στρατού και του απείρου πλήθους, δι’ επανειλλημένων και
ενθουσιωδών ζητωκραυγών επιδειξαμένων και αύθις την άκραν αφοσίωσιν αυτών προς
την Α.Α.Μ. τον Άνακτα Αβδούλ Χαμήτ Χαν τον Β’.»
Στην ίδια στήλη «ΕΠΙΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΞΕΝΑ» δημοσιεύεται με τον τίτλο «ΤΥΠΟΣ» το
ευχαριστήριο τηλεγράφημα που έστειλαν στο παλάτι οι δημοσιογράφοι της
αυτοκρατορίας, μεταξύ των οποίων αναμφίβολα και ο Σπανούδης:
« Επί τη διαταχθείση συγκλήσει της Οθωμανικής Βουλής, εκ μέρους του εγχωρίου
τύπου διεβιβάσθη εις τα Ανάκτορα ευχαριστήριον προς τον Άνακτα τηλεγράφημα έχον
ως εξής:
Το τηλεγράφημα λέγει:
«Επί τη διά της εφαρμογής του Συντάγματος περιφρουρήσει των δικαιωμάτων του
λαού, μετέχοντες των ευγνωμόνων αισθημάτων απάντων των υπηκόων, εν ονόματι
του επιχωρίου οθωμανικού τύπου υποβάλλομεν την βαθείαν ημών ευγνωμοσύνην.
Ο Ύψιστος δωρήσηται τω Άνακτι μακρότητα ημερών.»87

Μετά την αμηχανία και την επιφυλακτικότητα των πρώτων στιγμών γίνεται έκδηλη,
μέσα από τα δημοσιεύματα του τύπου, η ευφορία και η έκρηξη χαράς για το
λαμπρό μέλλον που ανοίγεται για τους Οθωμανούς. Την Κυριακή 13/26 Ιουλίου η
Πρόοδος κυκλοφορεί με μονόστηλο άρθρο του διευθυντή της εφημερίδας
Κωνσταντίνου Σπανούδη στην πρώτη σελίδα με τίτλο «Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ»
στο οποίο γράφει:
«Το 12ον άρθρον του Συντάγματος της Αυτοκρατορίας ορίζει τα εξής : ο τύπος είναι
ελεύθερος εν τοις υπό του νόμου διαγραφομένοις όρους. Το άρθρον τούτο θεμελιώδη
διάταξιν του συντάγματος αποτελούν, μεγίστη μεταξύ των άλλων έχει σημασίαν, διότι
αφορά μεγίστην παντός πολιτισμένου Έθνους ηθικήν δύναμιν, ήτις ήτο ενταύθα
περιορισμένης, φυτοζωούσα και καθ΄ εκάστην αποφαγωμένη(;) εντός του περιορισμού,
τον οποίον επέβαλλαν εις αυτήν λογοκρισία, κακώς και αυθαιρέτως ενασκουμένη.
Ο τύπος είναι ελεύθερος φύσει, το δε σύνταγμα καθορίζον τούτο, ουδέν άλλο πράττει
ειμή να ανομολογήση έν αξίωμα. Τύπος διατελών υπό το κράτος βαρείας λογοκρισίας,
δεν ημπορεί να έχη την αξίωση να λέγεται τύπος, διότι είναι ανάξιος της μεγάλης
αποστολής του και διότι αντί να ωφελή, καθ΄ ο έχει καθήκον, προκαλεί βλάβην,
μεταδίδων ψεύδη και δι΄ αυτών διαβουκολών την δημοσίαν γνώμην, ενώ αυτή έχει
ανάγκην να ποδηγετηθή, να φωτισθή με ειλικρίνειαν με θάρρος και με παρρησίαν.
Ούτως εχόντων των πραγμάτων, ο τύπος εδώ παν άλλο εξετέλει ή την αποστολήν του.
Ήτο ομοίωμα τύπου υφισταμένου χωρίς καμμίαν οντότητα μόλις αποδίδοντος ελάχιστα
ίχνη πνοής και επί πλέον καθημερινώς προπηλακιζομένου και εξευτελιζομένου τόσον
εις την αποστολήν του όσον και εις τα πρόσωπα, τα οποία αποτελούν αυτόν. Το κατ’
εξοχήν λοιπόν όργανον του πνεύματος, η μεγάλη παντός Έθνους δύναμις, κατέκειτο
λιπόψυχος από το κράτος περιορισμών αδικαιολογήτων και αυθαιρεσίας συνεχώς
ζωηροτέρας, διά τον απλούστατον λόγον της ικανοποιήσεως ολίγων τινών ατόμων.
Το Σύνταγμα αποδίδον την φυσικήν την εις τον τύπον ελευθερίαν καταργεί όλους
αυτούς τους περιορισμούς και όλας τας αυθαιρεσίας.

87
Βλ. παρακάτω σχετικό δημοσίευμα της αθηναϊκής ΕΜΠΡΟΣ της 17/30 Ιουλίου για εξελίξεις που
οδήγησαν στην ίδρυση «Λέσχης» του τύπου στην Κωνσταντινούπολη
29
 Η λογοκρισία η βίαια και αυθαίρετος καταργείται και αι εφημερίδες αποδίδονται εις το
κράτος και εις τον λαόν τοιαύται οποίαι πρέπει να είναι και οποίαι θα είναι, χάρις εις
την υπό του Μεγαλειοτάτου Σουλτάνου αποδοθείσαν εις την χώραν ελευθερίαν.
Καν λοιπόν, δι’ όλην την Αυτοκρατορίαν νέα αρχίζει περίοδος δράσεως ζωής και
παραγωγικής εργασίας, διά τον τύπον διανοίγεται ευρύτατον στάδιον, στάδιον όχι μόνο
προκοπής, αλλά και ευθυνών και υποχρεώσεων. Ο τύπος είναι η τετάρτη δύναμις
παντός Έθνους, η δε αποστολή αυτού τόσον μεγάλη και ιερά, ώστε δικαίως έκαστος
λαός αναμετρείται εν τη κλίμακι της προόδου από την κατάστασιν εις την οποίαν
ευρίσκεται ο τύπος αυτού.
Φιλοδοξούμεν, λοιπόν, αφού εδόθησαν εις ημάς τα δικαιώματα του τύπου, να
αναδείξωμεν τοιούτον άξιον και της αποστολής του και των καθηκόντων τα οποία έχει
και τα οποία αναλαμβάνομεν από της σήμερον. Διότι εάν μέχρι τούδε τας ελλείψεις του
απεδίδομεν εις τους περιορισμούς, αν και ουχί δικαίως πάντοτε, του λοιπού ουδείς
υπάρχει λόγος δυνάμενος να δικαιολογήση αυτάς. Ο τύπος πρέπει σήμερον να ευρεθή
εις το ύψος της αποστολής του. Και θα ευρεθή βεβαίως, διότι εκτιμά το αγαθόν το
οποίον παρεχωρήθη εις αυτόν.
Θα έχη λοιπόν η Αυτοκρατορία τον τύπο της. Τύπον ελεύθερον και υπερήφανον, όχι
περιορισμένον και δουλοπρεπή. Αλλά και τύπον σοβαρόν συγχρόνως, μη
παρεκτρεπόμενον και μη περιερχόμενον εις το αντίθετον άκρον, τύπον μη ζητούντα να
επικρατήση διά του εκτραχηλισμού και διά της παραγνωρίσεως του οφειλομένου εις
έκαστον σεβασμού. Τύπον μη κατερχόμενον εις εξευτελισμούς, και μη θυσιάζοντα τα
πάντα εις την χρηματολογίαν.
Με αυτάς τας αρχάς, με αυτάς τας πεποιθήσεις, εισερχόμεθα εις το στάδιον. Η κοινή
γνώμη θα έχη του λοιπού τα όργανά της και θα τα έχη ουχί ως παράσιτα του
οργανισμού της, αλλ’ ως στοιχεία ζωτικά της προόδου της και της αναπτύξεως της.»88
Ο Σπανούδης μέσα από το άρθρο του αυτό, επαναλαμβάνει κάποια από τα στοιχεία
του άρθρου που δημοσίευσε η εφημερίδα του την ακριβώς προηγούμενη μέρα με
υπογραφή συντάκτη «Η Πρόοδος».
Τονίζει τη σημασία, το βάρος και την ευθύνη που έχει ο τύπος στα πλαίσια των
εθνικών ομάδων μέσα στην αυτοκρατορία και το ρόλο που πρέπει να επιτελέσει,
υποστηρίζοντας ότι με την επαναφορά του συντάγματος είναι σε θέση να αναλάβει
τις παραπάνω υποχρεώσεις. Προφανώς, η ματιά του Σπανούδη στα πολιτικά
τεκταινόμενα της αυτοκρατορίας, είναι η αισιόδοξη ματιά για το πώς θα εξελιχθούν
τα πράγματα από εκείνο το σημείο και στο εξής, όπως άλλωστε και των
περισσότερων ανθρώπων, ειδικά των μη μουσουλμάνων.
Εντύπωση, όμως, προκαλεί το γεγονός ότι ο Σπανούδης αφιερώνει το μεγαλύτερο
κομμάτι του άρθρου του κατακεραυνώνοντας τη «βαρεία λογοκρισία», καθώς ο «ο
τύπος είναι ελεύθερος φύσει» και την ίδια στιγμή εξυμνεί τον σουλτάνο για την
«αποδοθείσαν εις την χώραν ελευθερίαν».
Στο σημείο αυτό, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι οι Οθωμανοί υπήκοοι της
πρωτεύουσας υιοθέτησαν την σουλτανική εκδοχή για την επαναφορά του
συντάγματος, η οποία όπως αναφέρθηκε και παραπάνω ήταν επιλογή του ίδιου του
σουλτάνου θεωρώντας πως είναι η κατάλληλη στιγμή για να πραγματοποιηθεί το
μεγάλο αυτό βήμα.
Στο εσωτερικό του ίδιου φύλλου της εφημερίδας, στη δεύτερη σελίδα,
περιγράφονται οι εκδηλώσεις χαράς που σε κάποιες περιπτώσεις φτάνουν μέχρι και

88
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ΄ - αριθ. 1332, Κυριακή 13/26 Ιουλίου 1908

30
σε σημείο παραφροσύνης, οι άμεσες συνέπειες της επαναφοράς του συντάγματος,
καθώς επίσης και ο διεθνής αντίκτυπος στην εξέλιξη αυτή. Χαρακτηριστικό
απόσπασμα αποτελεί η αντίδραση του πλήθους όταν, κατά τη διάρκεια των
πανηγυρικών εκδηλώσεων συνάντησε το μεγάλο Βεζύρη.
«Η Α.Υ & Μ. Βεζύρης ανεχώρησε χθες από το γραφείον του την 7. 30 μ. μ. Εις την άμαξάν
του επέβη και η Α. Ε. ο υπουργός των εξωτερικών Τεφήκ πασάς.
Μόλις ξεκίνησεν η άμαξα μέγα πλήθος λαού ώρμησε κατόπιν αυτής και διά
ζητωκραυγών την παρηκολούθησεν, ενώ ο παριστάμενος κόσμος εχειροκρότει
ζωηρότατα.
Ο Μέγας Βεζύρης δεχθείς χθες μ. μ. την συγχαρητήριαν επίσκεψιν του Γάλλου […]89 ***
“– Είμαι κατενθουσιασμένος από τη στάσιν του λαού.”
Καθ’ ην στιγμήν το όχημα του Μ. Βεζύρου διήρχετο προ του Μπαχτσέ Καπού, πλείστοι
όσοι πολίται εζήτησαν να αποζεύξουν τους ίππους του οχήματός του και να σύρουν αυτοί
τούτο. Ο Μ. Βεζύρης ηυχαρίστησε θερμώς διά την εκδήλωσιν ταύτην, χωρίς να την
αποδεχθή. » 90
Από τον ενθουσιασμό, όπως μας πληροφορεί το παραπάνω απόσπασμα, κάποιοι
πολίτες αντέδρασαν υπερβολικά όταν συνάντησαν τον μεγάλο Βεζύρη: του
πρότειναν να πάρουν τη θέση των αλόγων στην άμαξά του και να τη σύρουν
εκείνοι!
Κατά τα άλλα, στην ίδια σελίδα η κεντρική είδηση με τίτλο «Η ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ ΤΟΥ
ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ, Η Κίνησις – Αι Διαδηλώσεις – Η Γενική Χαρά – Τα Νέα Διαγγέλματα –
Η Εν Ευρώπη Δημόσια Γνώμη», περιγράφεται γλαφυρά η γενικότερη ευφορία και η
χαρά που έχει πλημμυρίσει τους ανθρώπους. Συγκεκριμένα η είδηση αναφέρει :
«Χαρακτηριστηκώτατα εκδηλούται πανταχού της Πρωτευούσης η επικρατούσα χαρά
και αγαλλίασις. Και χθες μεν προ πάντων όμως σήμερον αι εκδηλώσεις αύται έφθασαν
μέχρις άκρατου ενθουσιασμού, του χαρμόσυνου αγγέλματος της παροχής ελευθεριών
θέσαντος εις κίνησιν πάντας, αδιακρίτως φυλής και θρησκεύματος και ηλικίας και
γένους.
Κέντρον προ πάντων της κινήσεως αυτής είναι η Λεωφόρος της Υ. Πύλης. Κύματα λαού
πλημμυρούσιν αυτήν και η μία ζωηροτέρα της άλλης επέρχονται αι διαδηλώσεις. Οι
μαθηταί της νομικής σχολής, συντεχνίαι ολόκληροι, σπεύδουν προς την Υ. Πύλην διά να
υποβάλλουν τας ευχαριστίας και των ευγνωμοσύνη των εις τα Ανάκτορα διά του Μ.
Βεζύρου.
Η διαδήλωσις αυτή των μαθητών της νομικής σχολής ήτο η πρώτη. Οι διαδηλωταί
παρουσίασαν εις τον Μ. Βεζύρη ευχαριστήριον δια τον Άνακτα αναφοράν την οποία
λαβών ούτος ιδιοχείρως είπε: “Είσθε τέκνα της πατρίδος μας∙ έστε ευτυχείς και
ελεύθεροι. Όλοι εργαζόμεθα διά το καλόν του τόπου. Ζήτω ο Σουλτάνος.”
Επιβλητικωτάτη όμως και πρωτοφανής υπήρξεν η διαδήλωσις η οποία ολίγον προς […]91
Υψ. Πύλης μεταβαίνουσα εις αυτήν.
Χιλιάδες λαού αποτέλεσαν αυτήν, Οθωμανοί δε και Χριστιανοί αδιακρίτως
συνηνώθησαν διά να αποτελέσουν το μοναδικό αυτό θέαμα, το οποίον θερμά
προυκάλεσεν δάκρυα. Της διαδηλώσεως προηγούντο σημαιοφόροι και ορχήστρα
ελληνική παιανίζουσα διάφορα εμβατήρια. Κατά τη δίοδον αυτής από όλα τα
παρακείμενα καταστήματα την εχαιρέτησαν με σημαίας, όλος δε ο παριστάμενος

89
Στο σημείο αυτό η εφημερίδα έχει υποστεί αλλοίωση και δεν είναι δυνατή η ανάγνωση του
αποσπάσματος. Πιθανότατα αναφέρεται στον Γάλλο Πρόξενο
90
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ΄ - αριθ. 1332, Κυριακή 13/26 Ιουλίου 1908
91
Στο σημείο αυτό η εφημερίδα έχει υποστεί αλλοίωση και δεν είναι δυνατή η ανάγνωση του
αποσπάσματος.
31
 κόσμος κατεχειροκρότει ζητωκραυγάζων υπέρ της Α. Α. Μ. του Σουλτάνου και του
Συντάγματος.
Η διαδήλωσις κατηυθύνθη εις την Υ. Πύλη ακριβώς καθ’ ην στιγμήν το διπλωματικόν
σώμα ευρίσκετο παρά τω Μ. Βεζύρη διά συγχαρητήρια επί τη επαναφορά του
συντάγματος. Ο Μ. Βεζύρης εξελθών ηυχαρίστησε το πλήθος και εδήλωσεν ότι τας
ευχαριστίας και την εκδηλωθείσαν ευγνωμοσύνη των θα διαβιβάση προς τον Άνακτα.
Η διαδήλωσις μετά ταύτα κατηυθύνθη εις τα υπουργεία της Δικαιοσύνης και των
Στρατιωτικών οι υπουργοί των οποίων κατελθόντες εχαιρέτησαν επανειλημμένως μεθό
διελύθη ησύχως.
Αι διαδηλώσεις η μία κατόπιν της άλλης εξηκολούθησαν μέχρι της 2 μετά το
μεσονύκτιον. Η Λεωφόρος της Υ. Πύλης και αι κεντρικαί αρτηρίαι της Πόλεως αντηχούν
από τας ζητωκραυγάς, τα επευφημίας και τα χειροκροτήματα.
Δύο εκ των διαδηλώσεων τούτων πολυπληθέσταται προσήλθον εις τα γραφεία της
«Ικδάμ»92, προ των οποίων μυριόστομοι αντήχησαν επευφημίαι. Εις εκ του πλήθους
ωμίλησεν εξαίρων το έργο του τύπου. Τους λόγους του εδέχθησαν χειροκροτήματα
παρατεταμένα προς α απήντησεν όλον το προσωπικόν ενθουσιωδέστατα.
Περί το μεσονύκτιον διαδήλωσις εξ ομογενών διερχομένη προ των γραφείων της
«Προόδου» έστη και εζητωκραύγασεν επανειλημμένως. Οι οθωμανοί συμπολίται
εφώναζον ελληνιστί «Ζήτω».
Εις την πλατείαν της γεφύρας ικανοί ρήτορες ωμίλησαν προς το πυκνότατον πλήθος
εξαίροντας το Σύνταγμα και προτρέποντας πάντας εις συσσωμάτωσιν υπέρ του κοινού
καλού και της χώρας.
Η κίνησις την 7η μ. μ. ήτο εις το κατακόρυφόν της, τοιαύτη δε εξηκολούθησε μέχρι του
μεσονυκτίου. Εν τούτοις τίποτε δεν συνέβη, ουδ’ η ελαχίστη αταξία.» 93
Στο αναλυτικό αυτό ρεπορτάζ διακρίνεται εύκολα η ενθουσιώδης αντίδραση των
Οθωμανών στην επαναφορά του συντάγματος. Οι γλαφυρές περιγραφές μάλιστα
για το γεγονός ότι μουσουλμάνοι και χριστιανοί πανηγυρίζουν πλάι-πλάι, ενώ
πορεύονται προς τα υπουργεία του κράτους για να συγχαρούν τους υπουργούς για
τη σπουδαία αυτή εξέλιξη, όπως επίσης και από τα γραφεία των εφημερίδων είτε
αυτές είναι τουρκικές είτε αυτές είναι ρωμέικες, δίνουν την εικόνα της αισιοδοξίας
που επικρατούσε ενόψει της νέας συνταγματικής εποχής.
Το πανηγυρικό κλίμα εντάθηκε από κάποιες ενέργειες της κυβέρνησης που
ακολούθησαν την επαναφορά του συντάγματος. Συγκεκριμένα, αποφασίστηκε
γενική αμνηστία για τους αντιφρονούντες και τους πολιτικούς κρατούμενους (κάτι
που αφορούσε άμεσα στα μέλη και στα στελέχη της ΕΕΠ), όπως και η επίσημη
κατάργηση της λογοκρισίας. Κάτι που αποτυπώνεται στο παρακάτω απόσπασμα της
εφημερίδας «Πρόοδος»:
«Το σουλτανικόν διάγγελμα της επαναφοράς του Συντάγματος επηκολούθησαν
νεώτερα τοιαύτα, ως άμεσος συνέπεια του πρώτου.
Αυτοκρατορικόν διάγγελμα παρέχειν γενικήν αμνηστείαν εις πάντας τους πολιτικούς
φυγάδας και καταδίκους. Οι κρατούμενοι αφέθησαν πάντες ελεύθεροι. Τηλεγραφικώς
διετάχθησαν οι κατά τόπους διοικηταί να πράξωσιν το αυτό διά τους εν τη περιοχή των
πολιτικούς καταδίκους.
Άλλο πολιτικό διάταγμα καταργεί την λογοκρισίαν των εφημερίδων. Οι υπάλληλοι του
γραφείου του τύπου θα τοποθετηθούν εις άλλας θέσεις.»94

92
Οθωμανική τουρκόφωνη εφημερίδα φιλελεύθερων απόψεων (βλ. A. Kansu, The Revolution of 1908
in Turkey, Leiden 1997, σελ. 210)
93
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ΄ - αριθ. 1332, Κυριακή 13/26 Ιουλίου 1908
32
Στην ίδια σελίδα της εφημερίδας σε διαφορετική είδηση, με τίτλο «ΑΠΟΛΥΣΙΣ
ΚΑΤΑΔΙΚΩΝ» γίνεται γνωστό ότι το παραπάνω διάγγελμα έχει ήδη γίνει διαταγή και
έχει τεθεί σε εφαρμογή. Έτσι, όπως μας πληροφορεί το σχετικό απόσπασμα…
« προς εσπέραν της χθες απελύθησαν οι εν Γαλατά Σεραΐω και Πόλει κρατούμενοι
πολιτικοί υπόδικοι και κατάδικοι. Οι απολυθέντες εσχημάτησαν διαδήλωσιν, η οποία
αφού περιήλθε τα κέντρα ζητωκραυγάζουσα διελύθη.»
Όπως είναι λογικό, η εφημερίδα κυριαρχείται από ειδήσεις που έχουν να κάνουν με
την επαναφορά του συντάγματος και με οτιδήποτε άλλο αυτό σχετίζεται και
συνεπάγεται. Στο ίδιο μήκος κύματος λοιπόν ακολουθούν στο ίδιο φύλλο της
εφημερίδας χαρμόσυνες ειδήσεις σχετικά με την κατάργηση απολυταρχικών
μεθόδων. Έτσι, αναγγέλλεται η «ΚΑΤΑΛΥΣΙΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΚΟΠΕΙΑΣ».
«Αυτοκρατορικόν διάταγμα καταλύει την κατασκοπείαν, η οποία καθά λέγεται εν αυτώ,
είναι αναίρεσις της ηθικής υποστάσεως και των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Πας ο
μετερχόμενος την κατασκοπείαν θα τιμωρήται.»
Προφανώς, η κατασκοπεία για την οποία γίνεται εδώ λόγος, αφορά την κρατική
υπηρεσία –και κυρίως την πρακτική των πληροφοριοδοτών, που ερευνούσαν και
κατασκόπευαν πρόσωπα και ομάδες με επιδιωκόμενο στόχο την ανατροπή του
σουλτάνου, δηλαδή ομάδες όπως οι Νεότουρκοι! Η είδηση προφανώς ικανοποίησε
το κοινό αίσθημα για δικαιοσύνη και εκδίκηση κατά εκπροσώπων του παλαιού
καθεστώτος και του χαφιεδισμού που τρομοκρατούσε τους Οθωμανούς υπηκόους,
αλλά ο συντάκτης δεν μας αφήνει ενδείξεις για το αν είναι γνωστό πως αυτή η
απόφαση θα μπορούσε να έχει υποδειχθεί στο σουλτάνο από τους ίδιους τους
Νεότουρκους.
Σε άλλο σημείο της σελίδας, προαναγγέλλονται οι πολυπόθητες εκλογές για την
ανάδειξη αντιπροσώπων του λαού στη Βουλή. Η παρουσίαση της είδησης μάλιστα
γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να φανεί πως ο σουλτάνος και η κυβέρνηση του
βιάζονται για τη διεξαγωγή τους.
«Διαταγαί εδόθησαν ώστε να επισπευθή όλη η αναγκαία εργασία διά τας βουλευτικάς
εκλογάς. Εντός της εβδομάδος θα κοινοποιηθούν όλοι αι σχετικαί οδηγίαι.»
Πέρα από τα διατάγματα και τις πανηγυρικές τυμπανοκρουσίες, η «Πρόοδος» μας
πληροφορεί και για τις παράπλευρες συνέπειες των εορταστικών εκδηλώσεων. Η
ευφορία και η αγαλλίαση των ανθρώπων έχει μετατραπεί σε ένα ατέλειωτο
πανηγύρι, που περιγράφονται με τον αόριστο τίτλο «ΑΛΛΑΙ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑΙ» :
«Οι εφημεριδοπώλαι εξ επαγγέλματος και μη έκαμαν χθες την τύχη των. Κατά μέσον
όρον έκαστος εξ αυτών επώλησεν ανά 300 φύλλα και παραρτήματα.
Ο σημαιοστολισμός χθες πλουσιώτερος και αι φωταψίαι επίσης. Ορχήστραι και
οργανέττα εις την ημερήσιαν διάταξιν.
Η κίνησις καθ’ όλην την Πόλιν ιδίως είναι απερίγραπτος. Τα καταστήματα όλα
επανηγύριζον εις πλείστα εξ αυτών επαιάνιζαν ορχήστραι και προσφέροντο
αναψυκτικά.
Τα τυπογραφεία των εφημερίδων ήσαν πολιορκημένα από τους πωλητάς. Τα πιεστήρια
και των τελειοτέρων εφημερίδων αποδείχθησαν ανίκανα, τα δε υπάρχοντα μέσα
ελλιπέστατα.
Εις τα γραφεία της συναδέλφου «Ικδάμ» εξετυπώθησαν μέχρι τις 2 μ. μ. 45 χιλιάδες
φύλλων, πάντα ανάρπαστα γενόμενα.
Η «Πρόοδος» εξετύπωσε μέχρι της 1 μ. μ. 20 χιλιάδων φύλλων, ηναγκάσθη δε να
διεκόψη την εκτύπωσιν παρά την εκζήτησιν των φύλλων.

94
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ΄ - αριθ. 1332, Κυριακή 13/26 Ιουλίου 1908
33
 Και τα αρμένικα φύλλα έκαμον μεγάλη κατανάλωσιν, εδημοσίευσαν δε ζωηρότατα
άρθρα.»
Η κυκλοφορία των εφημερίδων τις ημέρες μετά την επαναφορά του συντάγματος
ήταν άνευ προηγουμένου. Οι πολίτες της πρωτεύουσας ήταν διψασμένοι για
πληροφόρηση και αναλύσεις για τη σημασία των γεγονότων που είχαν εκτυλιχθεί95.
Ανεπηρέαστη φυσικά δεν έμεινε η αγορά της Κωνσταντινούπολης από όλον αυτόν
τον ενθουσιασμό. Οι πωλήσεις και οι άνευ αντιτίμου προσφορές είχαν την τιμητική
τους. Όλη η Πόλη γιόρταζε με την ψυχή της, θα έλεγε κανείς, για το πέρασμα στη
νέα εποχή. Συγχρόνως, δημοσιεύονταν τηλεγραφήματα που ενημέρωναν για τις
εκδηλώσεις χαράς και σε άλλες περιοχές, είτε κοντινές στην πρωτεύουσα είτε μέσα
σε αυτήν. Στη συγκεκριμένη είδηση, γνωστοποιείται η δραστηριότητα των κατοίκων
της νήσου Πρίγκηπος, με τίτλο «ΤΑ ΝΥΚΤΕΡΙΝΑ ΗΜΩΝ ΤΗΛΕΓΡΑΦΗΜΑΤΑ».
«Εκ Πριγκήπου μας ετηλεγραφήθη αργά την νύκτα, ότι και αυτόθι εξωτερικεύθη
ζωηρότατα η καταλαβούσα τον κόσμον χαρά επί των μεγάλω γεγονότι. Ο κόσμος
συγκεντρωθείς εν τη αποβάθρα πολυπληθέστατος υπεδέχθη το εκ της Γεφύρας
σημαιοστόλιστον ατμόπλοιον της Μαχσουσέ διά ζητωκραυγών, συνενωθέν δε μετά των
αφιχθέντων απετέλεσε διαδήλωσιν, ήτις μετέβη εις το διοικητήριον ζητωκραυγάζουσα
υπέρ της Α. Μ. του Σουλτάνου και του Νέου Πολιτεύματος.»96
Και την ίδια στιγμή…
« πολυπληθεστάτη και μεγαλοπρεπής διαδήλωσις εξ Ελλήνων και Αρμενίων εγένετο εν
Φαναρίω. Οι διαδηλωταί, υπέρ τας 2 χιλιάδας, περιήλθον τας οδούς του Φαναρίου και
των πέριξ, ζητωκραυγάζοντες υπέρ της Α. Μ. του Άνακτος, υπέρ του Συντάγματος έως
ου κατέληξον εις το Ζυθοπωλείον «Μιτυλήνη» το μόνον λαμπρόν κέντρον αναψυχής εν
Φαναρίω.» 97
Στο ίδιο πάντοτε φύλλο της εφημερίδας «Πρόοδος», και πέρα από τις αναλυτικές,
γλαφυρές και ποικίλες αναφορές για τις αντιδράσεις για την επαναφορά του
συντάγματος στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας, δημοσιεύονται και οι αντιδράσεις
των Ευρωπαίων απέναντι σε αυτή την εξέλιξη. Πώς υποδέχθηκαν, λοιπόν, οι
ευρωπαϊκές δυνάμεις την επαναφορά του συντάγματος ;
«Μετ’ ευλόγου χαράς και ειλικρινούς ενθουσιασμού υπεδέχθησαν αι ευρωπαϊκαί
χώραι την χθες ευοίωνως επιτελεσθείσαν ανακήρυξιν του Οθωμανικού Συντάγματος.
Τα εκ των ευρωπαϊκών πρωτευουσών τηλεγραφήματα ερμηνεύοντα το γενικόν
φρόνημα των κατοίκων αυτών έχουσιν ως εξής:
«Οι πολιτικοί και οι οικονομικοί κύκλοι.»
Παρισίοι, 12. Η εν τω Οθωμανικώ Κράτει υπό της Α. Α. Μ. του Σουλτάνου Ανακήρυξις
του Συντάγματος έτυχε της γενικής επιδοκιμασίας εις τους πολιτικούς και οικονομικούς
κύκλους. Εν τη ανακηρύξει ταύτη διαφαίνεται από τούδε περίλαμπρον διά την
Τουρκίαν μέλλον. Σύμπας ο τύπος σχολιάζει ευμενώς το γεγονός.
«Το μέλλον της Τουρκίας»

95
Στην τρίτη σελίδα του ίδιου φύλλου της εφημερίδας ΠΡΟΟΔΟΣ διαβάζουμε άλλωστε και τις
αναγγελίες: «Νέα τουρκική εφημερίς. Η κατά πέμπτην εκδιδομένη αγαπητή συνάδελφος “Σερβέτι
Φουνούν” από της σήμερον ήρχισε να εκδίδεται ημερησίως» και «Η “Κωνσταντινούπολις”. Η
συνάδελφος “Κων)πολις” επαναλαμβάνει κατ’αυτάς την διακοπείσαν έκδοσιν αυτής εν τω ιδίω
καταστήματι.» Η ζήτηση για ειδήσεις και πληροφόρηση σε συνδυασμό με την κατάργηση της
λογοκρισίας και την ελευθερία του τύπου οδηγεί σε νέες εκδόσεις και σε επαναλειτουργία
εφημερίδων που είχαν κλείσει από το καθεστώς του Σουλτάνου, κάτι που αναφέρεται και ως
«άνοιξη του τύπου».
96
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ΄ - αριθ. 1332, Κυριακή 13/26 Ιουλίου 1908
97
Ό. π. εφημερίδα ΠΡΟΟΔΟΣ
34
 Ρώμη, 12. Αι ιταλικαί εφημερίδες μετά ζωηράς συμπάθειας υπεδέχθησαν την
αναγγελίαν της υπό της Α. Α. Μ. παραχωρηθείσης εις τους λαούς Αυτού ανακηρύξεως
του Συντάγματος. Το «Ιταλικόν Πρακτορείον» διακηρύσσει, ότι αποτελεί αύτη μέγα
πολιτικόν και ιστορικόν γεγονός, ου η απαρχή εγένετο διά του διορισμού της Α. Υ. του
Σαϊδ πασά εις το αξίωμα του Μεγάλου Βεζύρη. Το ειρημένον πρακτορείον εκφράζει την
πεποίθησίν του εν τη νέα των πραγμάτων τάξει ήτις αναντιλέκτως θα παράσχη την
ησυχίαν και την ευημερίαν εις το Οθωμανικό Κράτος.
ΤΑ ΞΕΝΑ ΚΡΑΤΗ
«Η εντύπωσις εν Ευρώπη» - Οι παρά ταις Κυβερνήσεσι των ξένων κρατών
εμπεπιστευμένοι πρέσβεις της Αυτοκρατορίας, καθ’ ην έλαβον εντολήν, ανεκοίνωσαν
επισήμως την ανακήρυξιν εν Τουρκία του Συνταγματικού Πολιτεύματος.
Οι ενταύθα πρεσβευταί διαβεβαίωσαν χθες την Κυβέρνησίν μας περί της αρίστης
εντυπώσεως, ην παρήγαγεν εν Ευρώπη η αναστήλωσις του Συντάγματος.»
Συνοψίζοντας, το φύλλο 1332 της εφημερίδας «Πρόοδος» που κυκλοφόρησε την
Κυριακή 13/26 Ιουλίου μας παρέχει αναλυτικότατες πληροφορίες για τη γενικότερη
εικόνα που επικρατούσε τις πρώτες μέρες μετά την επαναφορά του συντάγματος.
Ξεκινώντας την πρώτη μέρα με επιφυλακτικότητα, οι πολίτες της οθωμανικής
αυτοκρατορίας ξέσπασαν σε εκδηλώσεις χαράς, γιορτές και πανηγυρισμούς όταν
συνειδητοποίησαν τη σπουδαιότητα του γεγονότος.
Τα στοιχεία που ξεχωρίζουν είναι το γεγονός πως ο σουλτάνος αναδεικνύεται σε
κάθε άρθρο και σε κάθε δημοσίευμα ως ο ιθύνων νους της ιστορικής απόφασης και
ως ο «πατέρας» της συνταγματικής επαναφοράς. Κατάφερε, δηλαδή, ο Abdülhamid
να επιβάλει τη δική του εκδοχή στην κοινωνία και ενώ φαινόταν καταδικασμένος να
χάσει το θρόνο και την εξουσία του, όχι απλώς παρέμεινε επικεφαλής του κράτους
αλλά έγινε και ο λαοφιλής αυτοκράτωρ.
Επιπλέον, οι άνθρωποι που αντιλαμβάνονται (;) τι σημαίνει αυτή η αλλαγή στην
καθημερινότητά τους, εκτός από τις ευχαριστίες και τις μεγάλες προσδοκίες για το
λαμπρό μέλλον που ανοίγεται μπροστά τους, εκφράζουν μέσα από τα άρθρα τους
και την μεγάλη ευθύνη που επωμίζονται πλέον οι πολίτες στις νέες συνθήκες,
καθώς γίνονται συμμέτοχοι στη διαμόρφωση των πραγμάτων. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα, φυσικά, αποτελεί το άρθρο του διευθυντή της εφημερίδας, Κ.
Σπανούδη.
Τέλος, παρατίθενται και οι αντιδράσεις των ευρωπαϊκών κρατών απέναντι στην
επαναφορά του συντάγματος, οι οποίες όπως είναι φυσικό εξέφρασαν την
ευαρέσκειά τους απέναντι σε αυτή την εξέλιξη είτε μέσω των πρεσβευτών τους
στην Κωνσταντινούπολη είτε στέλνοντας τηλεγραφήματα.
Στην τρίτη σελίδα της η «Πρόοδος», την Κυριακή 13/26 Ιουλίου, στη στήλη
«ΕΚΚΛΗΣΙΑ–ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ» δημοσιεύει ασχολίαστες
πληροφορίες:
« Ευχαριστήρια του Μ. Βεζύρου
Η Α. Υ. ο Μ. Βεζύρης Σαϊτ πασάς απέστειλε προς την Α.Θ.Π. διά διερμηνέως της Μ.
Βεζυρείας ιδιαίτερον αυτού επισκεπτήριον, διά του οποίου ευχαριστεί Αυτήν γαλλιστί
διά την προχθές προς αυτόν γενομένην συγχαρητήριον της Α.Θ.Π. επίσκεψιν.98
Επί τη επαναφορά του Συντάγματος

98
Η επίσκεψη αφορούσε πιθανώς έκφραση συγχαρητηρίων για τον διορισμό του Σαΐτ πασά στη
θέση του Μ. Βεζύρη, και όχι για τη μεταβολή του πολιτεύματος.
35
 Το γραφείον του Μ. Συμβουλίου απέστειλε χθές προς το εσπέρας εις τους Σεβ. Άγ.
Συνοδικούς την εξής επιστολήν, σχετικήν προς την υπό της Α.Α. Μεγαλειότητος
επαναφοράν του Συντάγματος.
Ερωτήσεως γενομένης προς την Α.Θ.Π. από μέρους του Μακ. Πατριάρχου των Αρμενίων
εάν και κατά τίνα τρόπον ενεκρίθη ίνα διαβιβασθώσιν ευχαριστίες προς την Α.Α.Μ. τον
Σουλτάνον επί τη ανακηρύξει του Συντάγματος, εδόθη υπό της Α.Θ.Π. απάντησις, ότι
ουδεμία μέχρι της ώρας εγένετο σκέψις, ουδέ είνε δυνατόν να γένηται τοιαύτη προ της
προσεχούς Τετάρτης, ημέρας συνεδριάσεως του Συμβουλίου.
Με την επιστολήν ταύτην η Α.Θ.Π. θέλει να υποδείξη ότι το Συμβούλιον είνε αρμόδιον
να υποβάλη στην Α.Α.Μ. τον Άνακτα επί τη επαναφορά του Συντάγματος ευχαριστίας,
καθόσον το Συμβούλιον αντιπροσωπεύει τον ομογενήν λαόν της
Κωνσταντινουπόλεως.»99
Λίγο παρακάτω, με τίτλο «ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ» διαβάζουμε το
ρεπορτάζ:
« Επί τη Επαναφορά του Συντάγματος
Η Α.Σ. ο ενταύθα Επίτροπος του Παν. Τάφου Σεβ. Αγ. Σεβαστείας κ. Γλυκέριος διά του
εξής τηλεγραφήματος προς την Α. Μακ. Τον Πατριάρχην Ιεροσολύμων κ. Δαμιανόν
ανήγγειλε την επαναφοράν του Συντάγματος!
«Πατριάρχην Ιεροσολύμων
Μεγαθυμία φιλολάου και ευσπλαχνικωτάτου, σεπτού πατρικωτάτου Άνακτος,
εκηρύχθη χθες Σύνταγμα ανά την Αυτοκρατορίαν»
Στην ίδια σελίδα, στη στήλη «ΑΝΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΝ – ΥΨ. ΠΥΛΗ, ΥΠΟΥΡΓΕΙΑ»,
διαβάζουμε για την επίσκεψη του επιτετραμμένου της Ελληνικής Πρεσβείας100,
προκειμένου να συγχαρεί για την επαναφορά του συντάγματος, στον Πρωθυπουργό
και στον Υπουργό Εξωτερικών της Υψηλής Πύλης:
«Συνεντεύξεις
Χθες μετέβησαν εις την Υψ. Πύλην και συνεχάρησαν τον Πρωθυπουργόν επί τη
ανακηρύξει του Συντάγματος οι πρεσβευταί της Αυστροουγγαρίας, της Περσίας, της
Ιταλίας, της Αμερικής, της Ρουμανίας, της Γερμανίας, οι επιτετραμμένοι των πρεσβειών
Ρωσίας, Γαλλίας, Ελλάδος και ο του Μαυροβουνίου. Οι αυτοί επισκέφθησαν αυθημερόν
και τον εξοχ. Υπουργόν των Εξωτερικών τον οποίον επισκέφθη και ο Πρέσβης της
Ισπανίας μαρκήσιος Κόμπο Σαγράδο.»
Σημαντικό είναι ότι στο φύλλο της ΠΡΟΟΔΟΥ αριθ. 1332 της Κυριακής 13/26
Ιουλίου, στην τρίτη σελίδα, δημοσιεύεται και ο κανονισμός βάση του οποίου θα
διεξαχθούν οι βουλευτικές εκλογές. Για αυτές τις εκλογές θα προσπάθησαν το
επόμενο διάστημα όλες οι κοινότητες της αυτοκρατορίας, της Ελληνικής μη
εξαιρουμένης, ώστε να επιτύχουν τη μέγιστη δυνατή εκπροσώπηση, για να
διαπιστώσουν ωστόσο σύντομα με πίκρα ότι ο αρχικός τους ενθουσιασμός ήταν
πολύ βιαστικός.
«Κατά τας διατάξεις του σχετικού νόμου ως εξής θα γίνουν αι εκλογαί των βουλευτών
εν τη Αυτοκρατορία:
Η πρωτεύουσα μετά των διοικήσεων Νικομηδείας και Μετρών διαιρείται εις 20
περιφερείας ών δύο οι ρηθείσαι υποδιοικήσεις. Εν εκάστη περιφερεία θέλουσι
καταγραφή εις ιδιαίτερον κατάλογον τη φροντίδι του ιμάμη και του μουχτάρη οι
99
Όντως το Μ. Συμβούλιο συνεδρίασε, ως ήταν προγραμματισμένο, την Τετάρτη 16/29 Ιουλίου, και
μάλιστα εξέδωσε κοινό μαζβατά με την Ιερά Σύνοδο τον οποίο παρέδωσε ο Πατριάρχης
συνοδευόμενος από αντιπροσωπεία στο Μ. Βεζύρη την επόμενη ημέρα (Εκκλησιαστική Αλήθεια, τ.
32 – έτος ΚΗ’ φ. 29 σελ. 344)
100
Ο Ποττέν. Ο Πρέσβης Γρυπάρης μόλις είχε αναχωρήσει για την Αθήνα, από όπου επέστρεψε
περίπου ένα δεκαήμερο αργότερα.
36
 έχοντες δικαίωμα ψήφου, ήτοι οι έχοντες κτήμά τι και ηλικίαν άνω των 40 ετών, η δε
καταγραφή αύτη θέλει τελειωθεί εντός 10 ημερών.
Οι κατάλογοι ούτοι αφού εξελεγχθώσιν υπό της επιτροπής των ενοριών θέλουσι
σφραγισθή υπ’ αυτής και των επιτρόπων της δημαρχίας και κατόπιν θα ορισθή ημέρα,
καθ’ήν οι εκλογείς ούτοι θέλουσι προσκληθή ενώπιον εφορευτικής επιτροπής
συγκειμένης εξ ενοριτών και επιτρόπου της εξουσίας κατ’ όνομα όπως εκλέξουσι διά
μυστικής ψηφοφορίας τους επιτρόπους των (δευτέρους εκλογείς).
Ο κανονισμός αναπτύσσει λεπτομερώς τον τρόπον καθ’ όν η ψηφοφορία αύτη θέλει
ενεργηθή και θέλει γείνει η διαλογή εν περιπτώσει παραιτήσεως ή κωλύματος ενός των
εκλογέων θέλει αναπληροί αυτόν ο επιλαχών. Μετά το πέρας των εκλογών τούτων η
νομαρχία της πρωτευούσης δι’ ειδοποιήσεως εις τας εφημερίδας θέλει προσκαλέσει
τους εκλεχθησομένους επιτρόπους, ένα εξ εκάστης περιφερείας, 40 το όλον, όπως
προβώσιν εις την την εκλογήν 10 αντιπροσώπων της Πρωτευούσης (5 μουσουλμάνων
και 5 μη μουσουλμάνων) επί καταλόγου υποψηφίων παρουσιασθησομένους υπό
εκλογέων και οι λαχόντες της απολύτου ψηφοφορίας θέλουσιν ανακηρυχθή
βουλευταί.»

Στο φύλλο της «Προόδου» 1333 που κυκλοφόρησε τη Δευτέρα 14/27 Ιουλίου, ο
τίτλος που καλύπτει όλο το πλάτος της σελίδας είναι «ΑΙ ΧΘΕΣΙΝΑΙ ΔΙΑΔΗΛΩΣΕΙΣ
ΥΠΕΡ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ» και ο υπότιτλος «ΤΑ ΝΕΩΤΕΡΑ ΤΗΣ ΕΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ», κάτι που υποδηλώνει ότι για το διευθυντή της εφημερίδας Κ.
Σπανούδη τα δύο θέματα είναι εξίσου σημαντικά και συνδέονται μεταξύ τους.
Στην πρώτη σελίδα τις δύο πρώτες στήλες καταλαμβάνει, με τίτλο «Το Μακεδονικόν
Ζήτημα», η αναδημοσίευση από την «Εφημερίς του Φος» του ρεπορτάζ σχετικά με
μυστική έκθεση των Βούλγαρων κομιτατζήδων η οποία εξετάστηκε κατά τη
συνάντηση του τσάρου της Ρωσίας και του Βασιλιά της Βρετανίας στο Ρεβάλ της
Βαλτικής και από την οποία προέκυψε μεταξύ άλλων και η πρόταση για τη
διευθέτηση του Μακεδονικού Ζητήματος με την επιβολή καθεστώτος διεθνούς
ελέγχου που θα άφηνε μόνο τυπική επικυριαρχία της περιοχής στο σουλτάνο
(είδηση που θεωρείται πως επέσπευσε το επαναστατικό κίνημα των Νεότουρκων).
Στη δεύτερη σελίδα, ξεχωρίζει το «διάγγελμα του σουλτάνου» στους υπηκόους του,
με το οποίο ανακοινώνει την έναρξη των εργασιών του Κοινοβουλίου.
Πολυπληθείς ομάδες πολιτών και συντεχνιών επιβληκωτάτας αποτελέσασαι
διαδηλώσεις προσήλθον χθες ενωρίς εις την Υψ. Πύλην δια να διαβιβάσωσιν
ευχαριστίας προς τον Άνακτα επί τη απονομή του Συντάγματος.
Ο Μ. Βεζύρης ενωρίτατα προσελθών εις την θέσιν του εδέχθη οικειότατα τους
διαδηλωτάς και εδήλωσεν εις αυτούς, ότι η Α.Μ. ο Σουλτάνος λαβών γνώσιν των
ενθουσιωδών διαδηλώσεων του λαού Του και της χαράς του διά την παροχήν εις αυτόν
ελευθεριών, συνεκινήθη υπερβαλλόντως και εδήλωσε τα εξής:
“Η ευημερία του λαού μου είναι η μόνη μου ισχύς και η μόνη μου χαρά. Την ευημερίαν
ακριβώς του λαού μου και την ασφαλή και ταχείαν της αποκατάστασιν επιθυμών,
διατάσσω την άμεσον εφαρμογήν των συνταγματικών θεσμών. Η αναβολή αυτών
απάδει εις τα συμφέροντα του λαού και εις την ευτυχίαν του. Επιθυμώ ως εκ τούτου
ν΄ανοιχθή τάχιστα η Βουλή προς την οποίαν την μεγαλειτέραν τρέφω εμπιστοσύνην”.
Οι διαδηλωταί ενθουσιασθέντες από τους λόγους αυτούς υπεδέχθησαν δι’ επευφημιών
τούτους και εχειροκρότησαν παταγωδώς.101

101
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ’, αριθμός φύλλου 1333 14/27-7-1908
37
Από το παραπάνω ρεπορτάζ είναι εμφανές ότι με το διάγγελμά του ο σουλτάνος
επιβεβαιώνει τις φήμες που κυκλοφορούσαν στην πρωτεύουσα, παρουσιάζει
δηλαδή την επαναφορά του συντάγματος ως μία προσωπική του επιλογή και εκτός
αυτού προβάλλει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που τρέφει για τους υπηκόους του.
Άλλες ειδήσεις που ξεχωρίζουν από το ίδιο φύλλο, είναι οι αναφορές στην
τρομακτική αύξηση της ανάγκης των πολιτών για ενημέρωση, που προκύπτει από
την τεράστια ζήτηση για τα φύλλα των εφημερίδων με φαινόμενα μαύρης αγοράς
που παρατηρήθηκαν, ενώ τα τυπογραφεία των εφημερίδων πολιορκήθηκαν για να
καταφέρουν οι αναγνώστες να πάρουν στα χέρια τους ένα φύλλο εφημερίδας.:
« Αι εφημερίδες
Και χθες μεγάλη πολιορκία των τυπογραφείων των εφημερίδων.
Η ζήτησις της «Προόδου» ενετάθη χθες από βαθέως ακόμη όρθρου. Παρ’ όλας τας
καταβληθείσας προσπάθειας κατέστη αδύνατος η ικανοποίησης των πωλητών και των
ζητούντων φύλλα. Εις αυτάς ακόμη, τας κεντρικάς συνοικίας, δεν κατώρθωσαν να
φτάσουν φύλλα. Τούτο δε διότι, εγένοντο ανάρπαστα μόλις έφθαναν μέχρις της
γεφύρας. Παρά την ωρισμένην τιμήν των 10 παράδων ηγοράσθησαν φύλλα αντί 2
γροσίων.
Τα τουρκικά φύλλα υπέστησαν πρωτοφανήν επίθεσιν. Κυριολεκτικώς συνήρθην μάχη
προς εκπόρθησιν των κλειστών θυρών των τυπογραφείων των.»102
Στην ίδια στήλη βρίσκεται και η ανακοίνωση για την ίδρυση της εφημερίδας της
κυβερνήσεως, η οποία με τίτλο «Eπίσημος εφημερίς – Τα καλά της ελευθερίας»
αναφέρει τα εξής…
«Επί τη βάσει του Συντάγματος η Α. Α. Μ. ο Σουλτάνος έσπευσε διά διατάγματος Αυτού
να διατάξη την ίδρυσην «Εφημερίδας της Κυβερνήσεως», η οποία θέλει είναι ως και
άλλοτε το «Τακβίμι Βεκαγί».
Ο Άναξ, καθά λέγεται, εφρόντισεν όπως οι λογοκριταί διανεμηθώσιν ως υπάλληλοι εις
άλλας υπηρεσία, καθότι υπό την ιδιότητα λογοκριτών ουδένα λόγον υπάρξεως έχουνε.
Σκέψις έγινε να τους διορίσουν εις την επίσημον εφημερίδα, αλλ’ η σκέψις αύτη, δεν
ετελεσφόρησε.»103

Αξίζει να παρατεθεί εδώ το ρεπορτάζ που δημοσιεύει η ΠΡΟΟΔΟΣ στη δεύτερη

σελίδα, με τον τίτλο «Άλλαι διαδηλώσεις» το οποίο αναφέρεται σε εκδηλώσεις της
Ελληνικής κοινότητας:
«Μεταξύ των πολυπληθών της χθες διαδηλώσεων διεκρίθη μία ελληνική, της οποίας
ηγείτο μεγάλη οθωμανική σημαία. Επί της σημαίας ταύτης ανεγράφετο ελληνιστί “Ζήτω
το Σύνταγμα”.
Μιας άλλης την σημαίαν εκράτει μικρός δωδεκαέτης παίς φουστανελλοφόρος.
Η θέα του παιδός προυκάλεσε ζωηροτάτας επευφημίας…...»
Ενώ το ρεπορτάζ υπό τον τίτλο «Η μεγάλη διαδήλωσις της Στρατιωτικής Σχολής»
αναφέρεται μεταξύ άλλων και σε Έλληνες διαδηλωτές :
Δύο κατ’ εξοχήν μεγάλαι διαδηλώσεις διήλθον χθες τας οδούς.
Η μία εκ 10 χιλιάδων πολιτών σημαιοφορούντων, η οποία κατηυθύνθη εκ της Πόλεως
στα Ανάκτορα και η άλλη από αξιωματικούς ανωτέρους και από τους μαθητάς της
Στρατιωτικής Σχολής εν συνοδεία απείρου πλήθους. …..
Οι διαδηλωταί επευφημούμενοι ενθουσιωδώς απ’ όλους και ραινόμενοι από τα
παράθυρα έστησαν προ των γραφείων της «Ικδάμ» και εζητωκραύγασαν
επανηλειμμένως υπέρ αυτής και του έργου της. Εις απάντησιν ο εκ των συντακτών

102
ΠΡΟΟΔΟΣ Ό. π.
103
ΠΡΟΟΔΟΣ Ό. π.
38
 αυτής Χακκή βέης, γνωστότατος δια τας φιλελευθέρας αρχάς του, κατελθών ητοιμάσθη
να προσφωνήση το πλήθος. Δύο αξιωματικοί τον εσήκωσαν εις τας χείράς των και
ούτω ο Χακκή βέης ένθους προσεφώνησε τους αξιωματικούς και μαθητάς. Μεταξύ
άλλων συνέστησεν εις αυτούς διά παντός τρόπου να κρατήσουν απαραβίαστον το
σύνταγμα , προς ό όλοι οι διαδηλωταί απήντησαν ομνύοντες.
-Δεν πρέπει, είπε, να χάσετε την ευκαιρίαν.
Μεταξύ των των επευφημιών των αξιωματικών πλείστοι όσοι ηκούσθησαν φωνάζοντες
ελληνιστί Ζήτω, Ζήτω. …»
Χαρακτηριστικό είναι, στο παραπάνω ρεπορτάζ, ότι η παρά την άνευ σχολίων
αποδοχή από την εφημερίδα της θέσης του σουλτάνου ως πρωτεργάτη της
επαναφοράς του συντάγματος, στο ίδιο φύλλο της μας πληροφορεί ότι ήταν πλέον
γνωστό στους οθωμανούς υπηκόους της πρωτεύουσας ότι κάποιες φιλελεύθερες
ομάδες εργάστηκαν για αυτή την εξέλιξη.
Σε άλλο ρεπορτάζ στην ίδια σελίδα, με τίτλο «Το Σύνταγμα εν Χαλκηδόνι»
αναφέρεται:
«Η γενική αγαλλίασις και ο γενικός ενθουσιασμός επί τη ανακηρύξει του Συντάγματος
υπό της Α.Α.Μ. του Σουλτάνου επλημμύρισεν εκ της Κωνσταντινουπόλεως και έφθασε
με πελώρια κύματα μεγάλης ανθρωπιστικής συγκινήσεως και εν Χαλκηδόνι, όπως τούτο
θα γίνη και εν απάση τη αγαπητή ημών πατρίδι, τη Οθωμανική Επικρατεία. Ιδία δε κατά
την εσπέραν τόσον η συγκίνησις εκορυφώθη ώστε δεν είχεν η καρδία την δύναμιν δια
να την συγκρατήση. Εκ της αποβάθρας πεπυκνωμένα κύματα αδελφών οθωμανών και
χριστιανών, συνταγματικών πλέον πολιτών, ήλθον μετά σημαιών του αγαπητού ημών
Κράτους υπό την ηγεσίαν του υιού του Φουάτ εν τη αυλή της Αγίας Ευφημίας,
αγγέλοντες το χαρμόσυνον και πανευτυχές άγγελμα, το οποίον ανοίγει τας πύλας της
ευτυχίας, της ακμής και της προόδου εν τη πατρίδι ημών.
Την τοιαύτην ευτυχήν διαδήλωσιν αντιληφθείς ο προϊστάμενος της Αγίας Ευφημίας κ.
Κωνσταντίνος Κοϊδάκης εκ της γενομένης κωδωνοκρουσίας όπως χαιρετισθή το ευτυχές
γεγονός και πλησιάσας το πλήθος εχαιρέτισεν εν μεγάλη συγκινήσει το γεγονός
εζητωκραύγασεν υπέρ της Πατρίδος, υπέρ του Συντάγματος, υπέρ του Σουλτάνου, υπέρ
του στρατού, εχαιρέτισε την ισότητα και την αδεφότητα, ηυχήθη ζωήν νέαν εν τη
Επικρατεία, πρόοδον και ακμήν και κατεφίλησεν εν αδελφωσύνη τον ηγέτην της
διαδηλώσεως υιόν του Φουάτ.»104
Με κωδωνοκρουσίες λοιπόν υποδέχτηκε τις εκδηλώσεις για την αναγγελία του
χαρμόσυνου αγγέλματος το οποίο ανοίγει της πύλες της ευτυχίας, της ακμής και της
προόδου με την ισότητα και την αδελφότητα η Ρωμέϊκη κοινότητα της Αγίας
Ευφημίας στη Χαληδόνα.
Λίγο παρακάτω, διαβάζουμε «Δηλώσεις επιφανούς οθωμανού διά το Σύνταγμα»:
«Επιφανής οθωμανική προσωπικότης διαμένουσα εν Παρισίοις προέβη εις
χαρακτηριστικάς δηλώσεις δια την εφαρμογήν του Συνταγματικού πολιτεύματος εν
Τουρκία. Εκ των δηλώσεων τούτων παραθέτομεν τα εξής περικοπάς:
Η αναδιοργάνωσις της Τουρκίας διά του Συντάγματος θα ήτο ωφέλιμος διά τον κόσμον
ολόκληρον, διότι η ισχυρά και προοδευτική Τουρκία θα ήτο η φυσικωτέρα και
δικαιοτάτη λύσις του «γηραιού Ανατολικού ζητήματος», το οποίον ουδέποτε έπαυσεν
αποτελούν διηνεκή κίνδυνον διά την παγκόσμιον ειρήνην.
Θα ήτο επιθυμητόν όπως οι Δυνάμεις κατανοούσαι την αλήθειαν ταύτην, αναλάβουν
εύνουν πολιτικήν προς την ίδρυσιν συνταγματικού πολιτεύματος εν Τουρκία, η οποία
θα εξυπηρέτει τα ηθικά και τα υλικά των συμφέροντα κάλλιον πάσης άλλης λύσεως.»
Φανερή είναι λοιπόν η πεποίθηση (η οποία εκφράζεται προφανώς από στέλεχος της
ΕΕΠ που βρίσκεται στο Παρίσι σε εξορία, αν και δεν κατονομάζεται) ότι η
104
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ’, αριθμός φύλλου 1333 14/27-7-1908
39
επαναφορά του συντάγματος θα σώσει το Μεγάλο Ασθενή, θα λύσει το Ανατολικό
Ζήτημα και θα εξασφαλίσει την ακεραιότητα της Αυτοκρατορίας και την ειρήνη στην
περιοχή. Δίνεται δε σαφώς το μήνυμα προς τις Μεγάλες Δυνάμεις ότι πλέον
οφείλουν να σεβαστούν το νέο ισχυρό κράτος και να πάψουν την εμπλοκή τους στα
εσωτερικά ζητήματά του, κάτι που έχει μεγάλη σημασία και για τους Έλληνες
δεδομένης της κρίσης στο Μακεδονικό Ζήτημα.
Η υπερβολή στις εκδηλώσεις χαράς και ευχαριστιών προς το Σουλτάνο ήταν τόση
που οδήγησε το Υπουργικό Συμβούλιο να ζητήσει την παύση τους προκειμένου να
μπορέσουν τα μέλη της κυβέρνησης ασχοληθούν με τη διεκπεραίωση των
υποθέσεων της αυτοκρατορίας:
«Η μεγάλη διαδήλωσις, περί ής εγράψαμεν εις την πρώτην έκδοσιν του παραρτήματος,
μεταβάσα εις τα Ανάκτορα υπέβαλε θερμάς ευχαριστίας εις τον Άνακτα διά το
παραχωρηθέν Σύνταγμα. Ο Άναξ διεβίβασε τα θερμάς ευχαριστίας Του.
Το Υπουργικόν Συμβούλιον, το συγκροτηθέν σήμερον μ.μ. το πρώτον μετά την
επαναφοράν του Συντάγματος, αφού έλαβεν υπόψιν τας ευχαριστίας του λαού,
απεφάσισεν όπως επιδοθή εις τα έργα του ησύχως πλέον, εν τη βεβαιότητι ότι οι
υπουργοί και τα κυβερνητικά τμήματα θα αναλάβωσι το έργον των κατά τας νέας
διατάξεις. Η απόφασις αύτη ελήφθη επί τη ιδέα, ότι αδύνατον είναι να λάβωσι πέρας οι
εκδηλώσεις ευχαριστιών εις την Υψ. Πύλην, ένεκα των οποίων απασχολούμενα και τα
κυβερνητικά τμήματα κωλύονται από του να διεξάγωσιν εγκαίρως τας εις αυτά
ανατεθειμένας υποθέσεις.
Το Υπουργικόν Συμβούλιον συγχρόνως δι’ Ημερησίας Διατάξεως εκοινοποίησεν προς
τον λαόν τας προσρήσεις και την υψηλήν ευαρέσκειαν του Άνακτος.»105
Μάλιστα αυτή η απόφαση της Υψηλής Πύλης κοινοποιήθηκε με έκτακτα
παραρτήματα που κυκλοφόρησαν η τουρκόφωνη ΙΚΔΑΜ και η Ελληνική ΠΡΟΟΔΟΣ
σε χιλιάδες αντίτυπα σε όλη την πρωτεύουσα:
«Τα παραρτήματα
Η απόφασις αύτη του Υπουργικού Συμβουλίου, ανωτέρα διαταγή, εκοινοποιήθη διά
παραρτημάτων της «Ικδάμ» και της «Προόδου», κατά χιλιάδας κυκλοφορησάντων μέχρι
βαθείας νυκτός και εις τας μάλλον αποκέντρους συνοικίας της Πρωτευούσης.»
Η «ΠΡΟΟΔΟΣ» στο φύλλο εκείνης της ημέρας (Δευτέρας 14/27-7-1908) αφιερώνει
το μεγαλύτερο μέρος της ύλης της στις σελίδες 2 και 3 στις εκδηλώσεις χαράς και
ευχαριστιών του λαού για την επαναφορά του Συντάγματος. Διακρίνονται κατά την
ανάγνωση «Οι διαδηλώσεις του Πέραν» (όπου περιγράφονται τα χαρμόσυνα
συλλαλητήρια στη μεγάλη οδό του Πέραν μέχρι αργά τη νύχτα, με συμμετοχή
μάλιστα κυριών-εκπροσώπων του ωραίου φύλου και εκφώνηση πανηγυρικών
λόγων στους δρόμους και τα κέντρα της περιοχής), «Αι σχολαί» (οι μαθητές των
ανωτέρων κρατικών σχολών συμμετείχαν στις διαδηλώσεις ενώ οι μαθητές της
Ιατρικής και της Γεωδαιτικής Σχολής τηλεγράφησαν τις ευχαριστίες τους προς το
Σουλτάνο), «Ο ασπασμός των αξιωματικών» και τα «Γυμνάσια πυροβολητών» (όπου
περιγράφεται το κλίμα χαράς και αγαλλίασης με ασπασμούς και παιάνισμα του
«αυτοκρατορικύ ύμνου Χαμηδιέ επί τη παραχωρηθείση ελευθερία» υπό τις
επευφημίες του πλήθους, «Νυκτερινά τηλεγραφήματα» για τις εκδηλώσεις των
φοιτητών της ναυτικής σχολής της Χάλκης πάνω στο τελευταίο ατμόπλοιο της
γραμμής που έφτασε φωταγωγημένο από τη νησί στην Πόλη, «Τα μεγάλα
Συλλαλητήρια» όπου περιγράφονται γλαφυρά οι πορείες με ορχήστρες που
παραχώρησε ο Σουλτάνος.

105
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ’, αριθμός φύλλου 1333 14/27-7-1908
40
Ξεχωρίζουμε ωστόσο και παραθέτουμε αποσπάσματα από την εφημερίδα που
αναφέρονται κυρίως στις εκδηλώσεις των Ρωμιών της Πόλης.
«Οι Φαναριώται εις το Γιλδίζ
Οι Έλληνες κάτοικοι Φαναρίου, εκδηλούντες την απερίγραπτον αυτών χαράν διά την
επαναφοράν του Συντάγματος, διωργάνωσαν χθες επιβλητικήν και πολυπληθεστάτην
διαδήλωσιν μεταβάντες εν τάξει και ευπρεπεία εις τα Ανάκτορα του Γιλδίζ.
Η διαδήλωσις εξεκίνησεν εκ Φαναρίου περί την 2 μ.μ. και διά της γεφύρας του Καράκιοϊ
επροχώρησεν εις Τοπχανάν. Ο ενθουσιασμός ο επικρατήσας καθ’όλον το διάστημα της
πορείας ήτο απερίγραπτος. Εις έκαστον βήμα υπεδέχοντο τους διαδηλωτάς οι
Οθωμανοί συμπολίται μας με ζητωκραυγάς υπέρ της Α.Α. Μ., υπέρ του Συντάγματος και
της ελευθερίας. Οι διαδηλωταί καταφθάσαντες εις τα Ανάκτορα εγένοντο δεκτοί με το
Αυτοκρατορικόν Εμβατήριον. Είς εκ των διαδηλωτών ωμίλησε τουρκιστί
ζητωκραυγάσας εν τέλει υπέρ της Α.Α.Μ. του Σουλτάνου και του Συντάγματος. Εις τα
λεχθέντα απήντησεν εις εκ των υπασπιστών του Άνακτος ευχαριστήσας και ευχηθείς
υπέρ της Α.Α.Μ. και της ευημερίας των λαών της Αυτοκρατορίας.
Οι διαδηλωταί επιστρέφοντες συνήντησαν πλησίον του Τοπχανά την Α.Θ.Π. επί δε της
Γεφύρας την Α.Υ. τον Μ. Βεζύρην. Υπέρ αμφοτέρων πάντες εζητωκραύγασαν
ενθουσιωδώς. Προς το εσπέρας επανήλθον εις Φανάριον, προ δε του στρατιωτικού
σταθμού απηγγέλθη τουρκιστί λόγος, ένθα ετονίσθη η μεγάλη βελτίωσις και
αναγέννησις, ήτις θα επέλθη εν όλην την Αυτοκρατορίαν διά της μεγαθυμία του
Άνακτος επαναφοράς του Συντάγματος.
Της διαδηλώσεως μετέσχον ο Γυμναστικός και Φιλαρμονικός Σύλλογος Φαναρίου.»106
Και λίγο παρακάτω:
«Ο Σύλλογος «Απόλλων» της Βλάγκας
Ο εν Βλάγκα εκ δοκίμων λειτουργών μουσικός Σύλλογος «Απόλλων» υπό την
προεδρείαν του κ. Κλεοβούλου Ζαχαριάδου διωργάνωσε χθες διαδήλωσιν κατά την εξ
εκδρομής επάνοδον αυτών διά της λεωφόρου της Υψηλής Πύλης. Οι διαδηλωταί προ
των γραφείων της «Προόδου» σταματήσαντες επαιάνισαν το Αυτοκρατορικόν
Εμβατήριον και εζητωκραύγασαν υπέρ της Α.Α.Μ. του Σουλτάνου και του Συντάγματος
και της «Προόδου».
Μεθό προπορευομένης της ορχήστρας εν άκρα τάξει επανήλθον εις τα ίδια.»
Διαβάζουμε επίσης τηλεγράφημα υπό τον τίτλο «Η ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΟΘΩΜΑΝ.
ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ – ΕΝ ΤΩ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩ» και με υπότιτλο «ΕΝ ΕΛΛΑΔΙ»:
«Αθήναι, 13
Σύμπας ο τύπος υπεδέχθη ευμενώς την επελθούσαν εν Τουρκία πολιτικήν μεταβολήν,
εκφράζει δε την γνώμην, ότι εάν ειλικρινώς εφαρμοσθή το φιλελεύθερον πολίτευμα, το
ελληνικόν στοιχείον δεν δύναται παρά να εύρη εν τούτω την αφετηρίαν αυξούσης
ευημερίας. Το «Εμπρός» συγχαίρει την Α.Α. Μεγαλειότητα τον Σουλτάνον διά την
ταχείαν και νούμονα απόφασίν του».107
Στην τρίτη σελίδα του ίδιου φύλλου διαβάζουμε ιδιαίτερα γλαφυρή περιγραφή των
εορτασμών των Ρωμιών της Πόλης με τίτλο «ΜΕΓΑΛΗ ΕΟΡΤΗ ΕΝ ΦΑΝΑΡΙΩ» και
υπότιτλο «Το ζυθοπωλείον «Μιτυλήνη» και η επαναφορά του Συντάγματος»

106
ΠΡΟΟΔΟΣ έτος Δ’, αριθμός φύλλου 1333 14/27-7-1908 σελ. 2-3
107
ΠΡΟΟΔΟΣ έτος Δ’, αριθμός φύλλου 1333 14/27-7-1908 σελ. 3. Όπως πληροφορούμαστε από την
Αθηναϊκή εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» (αριθμός φύλλου 4220 – Πέμπτη 17 Ιουλίου 1908) ιδρύθηκε στην
Κωνσταντινούπολη «Λέσχη του τύπου»: «Κων/πολις, 16 Ιουλίου. Αι διαδηλώσεις εξακολουθούσι.
Πολιτικοί τινες κρατούμενοι αφεθέντες ελεύθεροι προσήλθον ευχαριστούντες τον Μ. Βεζύρην.
Εξημμένα τινά πνεύματα, κυρίως αξιωματικοί, επεσκέφθησαν τας συντάξεις των εφημερίδων,
διαμαρτυρόμενοι κατά της μετριοπαθούς στάσεως τούτων. Αι περίπολοι κυκλοφορούσι σήμερον
ανά την πόλιν. Ο τύπος ίδρυσεν Λέσχην.»
41
 «Το εν Φαναρίω πασίγνωστον και πεφημισμένον Ζυθοπωλείον Μιτυλήνη Μπομόντι, το
διευθυνόμενον υπό του δραστηρίου και ρέκτου κ. Γερασίμου Γρηγοριάδου, επί τη
πανηγύρει των κατοίκων Κωνσταντινουπόλεως παρασκευάζει μεγάλας εορτάς
πρωτοφανείς διά την Κωνσταντινούπολιν. Αι καθαρώς οικογενειακαί αύται εορταί θα
αφήσωσιν εποχήν διά την λαμπρότητα και το μεγαλείον με το οποίον θα διεξαχθώσι.
Προς τούτο ο δενδρόφυτος κήπος του Ζυθοπωλείου θα φωταγωγηθή με φανούς
ενετικούς, μικροί δε φανοί εξ αεριόφωτος περί τους εκατόν θα στηθώσιν εις τα
διάφορα μέρη. Νέα μεταρρύθμισις επήλθεν και εις την διατίμησιν των ποτών: θα
υπάρχωσι ποτήρια μπήρας και 30 μόνον παράδων. Προς τούτοις ορεκτικά
προκλητικώτατα και νωπότατα θα ευρίσκονται εις την διάθεσιν των θαμώνων.
Είναι τυχηροί οι Φαναριώται και οι κάτοικοι των πέριξ συνοικιών διότι θα απολαύσωσι
θεάματος κυριολεκτικώς αφαντάστου.»108
Πολύ σημαντικές είναι ωστόσο οι ειδήσεις που δημοσιεύονται από την ΠΡΟΟΔΟ
στην τρίτη σελίδα της, στη στήλη «ΕΚΚΛΗΣΙΑ – ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ»,
καθώς, όπως θα περιγραφεί παρακάτω, η σχέση του Πατριαρχείου με το νέο
καθεστώς είναι κρίσιμη για τον Ελληνισμό της αυτοκρατορίας:
« Χαρμόσυναι εκδηλώσεις
Χθες μετά το πέρας της εν τω πατριαρχικώ ναώ θείας λειτουργίας οι εν αυτή
παραστάντες χριστιανοί κατά την έξοδον της Α.Θ.Π. εκ της εκκλησίας, εζητωκραύγασαν
υπέρ της Α.Α.Μ. του Σουλτάνου, του Συντάγματος και της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού
Πατριάρχου. Η Α.Θ.Π. εν των μεταξύ διηυθύνθη εν τα ιδιαίτερα Αυτής δώματα.»
« Τηλεγράφημα Σ. αγ. Θεσσαλονίκης
Ο Σεβ. Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης κ. Αλέξανδρος διά τηλεγραφήματος αυτού προς
την Α.Θ.Π. ανήγγειλε τον απερίγραπτον ενθουσιασμόν και χαράν, ήτις κατέλαβε πάντας
τους κατοίκους Θεσσαλονίκης επί τη επαναφορά του Συντάγματος. Η Α.Σ. εν τω αυτώ
τηλεγραφήματι αναφέρει ότι εις όλην την Θεσσαλονίκην ευχαί αναπέμπονται υπέρ
μακροημερεύσεως της Α.Α.Μ. του Άνακτος και της ευτυχίας όλων των λαών της
Αυτοκρατορίας υπό το νέον πολιτειακόν σύστημα.
Η Α.Θ.Π. ανέγνωσεν εν τω ιδιαιτέρω Γραφείω Αυτής το τηλεγράφημα τούτο του Σεβασμ.
αγ. Θεσσαλονίκης εις τους κατά την χθεσινήν εν τω πατριαρχικώ ναώ θείαν λειτουργίαν
παραστάντας Σεβ. Μητροπολίτας.»
[…] « Διαδηλωταί εις τα Πατριαρχεία
Χθες περί την 4.30 μ.μ. πυκνή φάλαγξ διαδηλωτών, αποτελούμενη από εγκρίτους
συμπολίτας μας μωαμεθανούς εμπόρους, προσήλθεν εις τα Πατριαρχεία προς
εκδήλωσιν των ειλικρινών αισθημάτων επί τη επιτευχθείση αδελφοποιήσει και ιδιότητι
μεταξύ των λαών της Αυτοκρατορίας διά της επαναφοράς του Συντάγματος.
Η υποδοχή
Οι προσελθόντες διαδηλωταί προ των Πατριαρχείων ήρχισαν να ζητωκραυγάζουσιν
υπέρ της Α.Α.Μ. του Σουλτάνου, του Συντάγματος και της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού
Πατριάρχου.
Η εις τους διαδηλωτάς γενομένη υποδοχή υπήρξεν ένθερμος και πανηγυρική και εκ
μέρους της Α.Θ.Π. και εκ μέρους των Ελλήνων κατοίκων του Φαναρίου.
Εις την εξώθυραν των Πατριαρχείων εστάθησαν οι Πατριαρχικοί κλητήρες εν μέσω ήν
αυτών η Α.Θ.Π. μετά της ακολουθίας Αυτής και των Σεβ. Μητροπολιτών Χίου και
Κοζάνης.
Αι προσφωνήσεις
Αφού κατέπαυσαν ολίγον αι ζητωκραυγαί και οι εκδηλώσεις της χαράς, ήτις κατείχε
πάντας, εις εκ των διαδηλωτών ωμίλησεν ευφραδώς επ’αρκετόν, τονίσας ότι διά του
νέου πολιτειακού συστήματος πάντες είμεθα ίσοι ενώπιον του νόμου, τέκνα της αυτής

108
ΠΡΟΟΔΟΣ έτος Δ’, αριθμός φύλλου 1333 14/27-7-1908
42
 πατρίδος, πάντας δε μας σκέπει και μας προφυλάττει η οθωμανική σημαία. Διά της
επαναφοράς του Συντάγματος, εξηκολούθησεν ο ομιλών, η ευνομία και η ευδαιμονία
θα επέλθη ανά όλην την Αυτοκρατορίαν. Εν τέλει ο ρήτωρ προσεκάλεσε πάντας να
ζητωκραυγάσουν υπέρ της Α.Α.Μ.του σουλτάνου, της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού
Πατριάρχου και του Συντάγματος.
Η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός Πατριάρχης απαντών εις τα λεχθέντα ηυχήθη ίνα ο Ύψιστος
συντρέξη όπως όλοι οι λαοί της Αυτοκρατορίας ευτυχήσωσι και προαχθώσιν υπό το
νέον πολιτειακό σύστημα. Τους λόγους της Α.Θ.Π. εκάλυψαν βροντώδεις ζητωκραυγαί
υπέρ της Α.Α.Μ., της Α.Θ.Π. και του Συντάγματος.
Αφού δε πάντες οι Οθωμανοί διαδηλωταί ησπάσθησαν την χείραν της Α.Θ.Π. απήλθον
ζητωκραυγάζοντες διά του ελληνικού «Ζήτω» «Ζήτω». »109

Η στάση του Οικουμενικού Πατριαρχείου απέναντι στις εξελίξεις

Τα παραπάνω παρατιθέμενα δημοσιεύματα της ΠΡΟΟΔΟΥ (φ. 1333 14/27-7-1908),
τα οποία βρίσκονται και με «μικρά γράμματα» στην 3η σελίδα του φύλλου, δείχνουν
μάλλον το σκεπτικισμό και την απροθυμία του Οικουμενικού Πατριάρχη να
συμμεριστεί τη χαρά των Ρωμιών που προσήλθαν στο Πατριαρχείο και πανηγύριζαν
μετά τη Θεία Λειτουργία της Κυριακής, καθώς αποσύρθηκε μετά το πέρας της
λειτουργίας. Στη συνέχεια, ο Παναγιώτατος, μέσα στα Πατριαρχικά γραφεία
ανάγνωσε στους παριστάμενους Μητροπολίτες Χίου και Κοζάνης το τηλεγράφημα
του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης το οποίο αναφερόταν στη χαρά των
Θεσσαλονικιών για την επαναφορά του Συντάγματος. Δεν μπορεί κανείς να μη
σκεφτεί ότι έγινε διεξοδική συζήτηση με τους παριστάμενους Μητροπολίτες οι
οποίοι πληροφόρησαν τον Οικουμενικό Πατριάρχη, έχοντας ίδια άποψη των
γεγονότων των τελευταίων μηνών στις εκκλησιαστικές τους περιφέρειες, για το ότι
αυτουργός της πολιτειακής μεταβολής δεν ήταν ο Σουλτάνος αλλά το κίνημα των
Νεότουρκων, τις προθέσεις και τους σκοπούς των οποίων δεν ήταν δυνατόν να
εμπιστευθεί, ανησυχώντας για τη διατήρηση των προνομίων του Ελληνικού Γένους.
Παρά την απροθυμία του ωστόσο, παραστάθηκε στις απογευματινές εκδηλώσεις
έξω από το Πατριαρχείο και απάντησε ως όφειλε εκ της ιδιότητάς του ως ποιμένα
της Ορθοδοξίας και ως προασπιστή των συμφερόντων των Ελληνορθόδοξων
πληθυσμών της αυτοκρατορίας.
Ήταν όμως δυνατόν για το Πατριαρχείο, σε μια τόσο κρίσιμη στιγμή και εν μέσω
πυρετωδών εξελίξεων, εν μέσω τόσο παθιασμένων εκδηλώσεων του λαού, να
αποφασίσει να ακολουθήσει μια πολιτική και να τη διατυπώσει δημόσια;

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο σε αντίθεση με το κλίμα της εποχής, παρέμεινε

επιφυλακτικό και καχύποπτο απέναντι στην επαναφορά του συντάγματος. Τι θα
μπορούσε να σημαίνει η επαναφορά του συντάγματος και η ισότητα; Θα
αναγνωριζόταν υπό το νέο καθεστώς η ανεξάρτητη ύπαρξη εθνοτήτων με το δικό
τους εκκλησιαστικό, εκπαιδευτικό και κοινοτικό status quo; Θα διατηρούνταν
δηλαδή τα προνόμια του Πατριαρχείου, η αυτονομία των ελληνικών σχολείων, ο
θεσμός των Εφοριών και Δημογεροντιών110;

109
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ’, αριθμός φύλλου 1333 14/27-7-1908
110
Ο Aykut Kansu αναφέρει ότι η ΕΕΠ επεδίωκε να καταργήσει τα θρησκευτικά και εθνικά προνόμια,
σφυρηλατώντας μια νέα αντίληψη της οθωμανικής υπηκοότητας, στην οποία όλοι οι πολίτες θα
είχαν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις – μια κίνηση στην οποία αντιστάθηκαν σθεναρά οι
43
Ειδικά ο Πατριάρχης, Ιωακείμ Γ’ ο οποίος χαρακτηρίζεται ως χαρισματική
προσωπικότητα και ιδιαίτερα διορατικός, υπέρμαχος των παραδοσιακών
προνομίων της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας111, παρά τις διατάξεις του άρθρου 11
του συντάγματος το οποίο προέβλεπε ότι «… το κράτος …τηρεί τα απονεμηθέντα εν τοις
διαφόροις Κοινότησι θρησκευτικά προνόμια», παρακολουθούσε με ιδιαίτερη ανησυχία
τα τεκταινόμενα και δεν συμμεριζόταν τον ενθουσιασμό του ποιμνίου του και όχι
μόνο112, κάτι που προκάλεσε πολλές αντιδράσεις, οι οποίες αναλύονται διεξοδικά
παρακάτω.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης αντιλαμβανόταν ότι τα προνόμια του Φαναρίου ήταν
ασύμβατα με το συνταγματικό πολίτευμα και ότι δεν μπορούσαν να διατηρηθούν
παρά μόνο με το απολυταρχικό καθεστώς.113
Χαρακτηριστικό περιστατικό αποτελεί η περιγραφή του Νικόλαου Δάμτσα114, έτσι
όπως την αποτύπωσε στο σύγγραμμά του, Η Αγωνία της Κωνσταντινουπόλεως115 :
« […] Την επιτυχία της Επαναστάσεως έσπευσε πρώτος να αναγγείλη εις τον
Πατριάρχην Ιωακείμ ο πιστός αυτού λάτρης και θαυμαστής έγκριτος δημοσιογράφος
Κωνσταντίνος Σπανούδης116. Η Παναγιότης Του ουδένα εξεδήλωσεν ενθουσιασμόν.
Έσυρεν, όπως εσυνήθιζε, την μακράν λευκήν γεινειάδα Του, και είπε προς τον
συνομιλητήν Του : “Μην σπεύδετε να ενθουσιασθήτε… Τίποτε δεν έχομεν να
αναμένωμεν από τον σωβινισμόν των ανθρώπων αυτών. Αγώνες αρχίζουν για να
μπορέσουμε να κρατήσουμε αυτό εδώ το σπίτι”».117
Στο πρώτο φύλλο της που κυκλοφόρησε μετά την επαναφορά του Συντάγματος
(Έτος ΚΗ΄ αριθ. 28, 15 Ιουλίου 1908) η «ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ», η επίσημη
εβδομαδιαία περιοδική έκδοση του Οικουμενικού Πατριαρχείου118 έχει ως πρώτο
θέμα της την επαναφορά του Συντάγματος:
«Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ
Από της απελθούσης Παρασκευής, 11 Ιουλίου, πανηγυρίζεται μετά χαράς αληθούς και
απροσποιήτου υπό των το πλήρωμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας αποτελουσών
εθνικοτήτων. Την γενικήν ευχήν και θέλησιν του λαού και του στρατού αυτού
πραγματοποιών ο μεγελειότατος και νοήμων σουλτάνος Αβδούλ Χαμήτ Χαν ο Β΄
ανήγγειλεν επισήμως τη 11 Ιουλίου ότι επανάγει εις την ζωήν το συνταγματικόν

μοναρχικοί και ιδιαίτερα η Ελληνική κοινότητα που κυρίως επωφελούνταν από την υφιστάμενη
κατάσταση κατά το απολυταρχικό καθεστώς. A. Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden
1997, σελ. 171-172
111
Catherine Boura, The Greek Millet in Turkish Politics: Greeks in the Ottoman Parliament (1908-
1918) στο συλλογικό Ottoman Greeks in the Age of Nationalism, New Jersey 1999, σελ.196
112
Ι. Ζ. Ακτσόγλου, Η εξόντωση του μισητού λιονταριού, Ο ελληνισμός της καθ΄ ημάς Ανατολής και
οι επάλληλοι κύκλοι του αφανισμού του, Αθήνα 2005, σελ. 58
113
Jonquière, A., Histoire de l'Empire Ottoman, depuis les origines jusqu'à nos jours, Paris 1914, σελ.
701
114
Ο Ν. Δάμτσας ήταν διερμηνέας στο Γενικό Προξενείο της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη,
αρθρογράφος στο «Νεολόγο» και Άρχων Μέγας Νομοφύλαξ της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας
bl. Ι. Ζ. Ακτσόγλου, Η εξόντωση του μισητού λιονταριού, Ο ελληνισμός της καθ΄ ημάς Ανατολής και
οι επάλληλοι κύκλοι του αφανισμού του, Αθήνα 2005, σελ. 58)
115
Δάμτσας Νικόλαος Εμμ., Η Αγωνία της Κωνσταντινουπόλεως, Αθήνα 1982, σελ. 47
116
Αναφέρεται στο διευθυντή της εφημερίδας «Πρόοδος»
117
Το απόσπασμα παρατίθεται αυτούσιο από το σύγγραμμα του Ι. Ζ. Ακτσόγλου, Η εξόντωση του
μισητού λιονταριού, Αθήνα 2005, σελ. 58
118
Η «Εκκλησιαστική Αλήθεια» ήταν το περιοδικό έντυπο του Οικουμενικού Πατριαρχείου που
εκδιδόταν επί 43 συνεχή χρόνια, από το 1880 μέχρι το 1923. Ανατύπωσή του έγινε από το
Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών τη δεκαετία του 1980.
44
 πολίτευμα, όπερ τη 10 δεκεμβρίου του 1876 παρεχώρησεν αυθορμήτως, καθό
πολίτευμα δυνάμενον να απαλλάξη το κράτος από πολλών δυσχερειών και εις τας εν τω
κράτει εθνικότητας δυνάμενον να χορηγήση παν μέσον αναπτύξεως ποικίλης της
αποδείξεως της ελευθέρας αυτών υπάρξεως. Ανεστάλη προ τριάκοντα σχεδόν ετών η
λειτουργία του συνταγματικού πολιτεύματος, αλλά μετά πάροδον ετών τοσούτων και
μετά την μεγίστην ανάπτυξιν των λαών, οφειλομένην εις την υπό του άνακτος
χορηγηθείσαν επιστήμαις και γράμμασι προστασίαν, επεβάλλετο, διότι και υπό πάντων
εζητείτο η επάνοδος του κοιμηθέντος επί μακρόν πολιτεύματος εκείνου. Την κοινήν
απαίτησιν θεραπεύων ο άναξ των οθωμανών ανιδρύει το ποθητόν πολίτευμα.
Την ανάστασιν του πολιτεύματος εκείνου, ου των αγαθών απολαύουσιν αι εθνικότητες
της αυτοκρατορίας, από έξ ημερών πανηγυρίζουσι πάντες, ελευθέρως ήδη δυνάμενοι
να συνέρχωνται και εκφράζωσι τας ιδέας αυτών, ελευθέρως δυνάμενοι και να
γράφωσιν, αφού ήδη και κατασκοπείας συστήματα κατηργήθησαν, ανήθικα
χαρακτηριζόμενα υπ’αυτού του αυτοκράτορος, και νόμοι λογοκρισίας παντοδαπούς
ήρθησαν. Ικανοποιήθησαν επιθυμίαι δίκαιαι και πόθοι αγνοί και πάντες κηρύττονται
νυν, ει και από πολλού εκηρύττοντο, ίσοι προς αλλήλους, αδελφοί, τα αυτά και ίσα
δικαιώματα κεκτημένοι προς την διοίκησιν του κράτους.
Των διά του συντάγματος χορηγηθέντων τοις υποκόοις του άνακτος αγαθών
απολαύοντες εξ ίσου πάντες οι λαοί πολλήν πρέπει να επιδείξωσι σύνεσιν ου μόνον
προς φύλαξιν του κτηθέντος αγαθού, γινώσκοντες μάλιστα ότι το φυλάξαι του
κτήσασθαι χαλεπώτερον, αλλά και προς χρησιμοποίησιν αυτού λελογισμένην, ως
παρετήρησε και χθες η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός Πατριάρχης προς τους προσελθόντας εις
τα Πατριαρχεία ομογενείς υπηκόους του κράτους.
*
Επί τη καταργήσει της εξασκουμένης επί του τύπου λογοκρισίας, η «Εκκλησιαστική
Αλήθεια» συγχαίρει ταις αδελφαίς εφημερήσιν ευχομένη υπέρ της σωτηρίας και της
δόξης της πατρίδος, υπέρ του λαού και του νικηφόρου στρατού και επί πάσιν υπέρ της
υγείας και μακαριότητος του άνακτος.
*
Συνελθόντα σήμερον τα Δύο Σώματα και λαβόντα υπόψιν τα υπό της Α.Θ.Παναγιότητος
λεχθέντα απεφάσισαν παμψηφεί την υποβολήν ευχαριστιών τη Α.Α. Μεγαλειότητι επί
τη παραχωρήσει του Συντάγματος. Εκ τούτων εξάγεται ότι τα προδημοσιευθέντα ήσαν
κατά το πλείστον ανακριβή.119
*
Αύριον, πέμπτην, μεταβήσονται προς τον υψηλότατον πρωθυπουργόν Σαήτ πασάν ό τε
Παναγιώτατος οικουμενικός πατριάρχης, οι σεβασμ. Μητροπολίται […] ερμηνεύοντες τη
Α. Υψ. τας συγχαρητικάς προσρήσεις Εκκλησίας και Γένους επί τη αναστηλώσει των
συνταγματικών θεσμών.
*
Εκ πολλών επαρχιών της αυτοκρατορίας αγγέλεται ότι η αναβίωσις του συνταγματικού
πολιτεύματος εχαιρετίσθη μετά χαράς ανυποκρίτου και εν εκδηλώσεσιν αγάπης και
συμπράξεως πάντων των υπό το σκήπτρον της Α.Α.Μ. του σουλτάνου διαβιούντων
λαών.»120
Καθώς είχε ξεκινήσει να διαδίδεται με κάποιο τρόπο στους κύκλους της κοινότητας
των Ρωμιών της Πόλης ότι η θέση του Πατριάρχη ήταν αρνητική απέναντι στην
επαναφορά του συντάγματος, η αναφορά της «Εκκλησιαστικής Αλήθειας» στην

119
Η αναφορά στα «προδημοσιευθέντα» αφορά προφανώς στα πρώτα δημοσιεύματα που φέρουν
τον Οικουμενικό Πατριάρχη να εκφράζει τη λύπη του στο Μ. Βεζύρη για την επαναφορά του
συντάγματος, όπως αναλυτικά περιγράφεται στη συνέχεια. Αυτή είναι και η πρώτη προσπάθεια
της Εκκλησιαστικής Αλήθειας να διαψεύσει τις φήμες πριν αυτές λάβουν έκταση.
120
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ.32 – έτος ΚΗ΄ φ. 28, σελ. 331-332
45
επικείμενη επίσκεψη του Πατριάρχη στο Μ. Βεζύρη προκειμένου να τον συγχαρεί,
θα έπρεπε να έχει από μόνη της διαψεύσει τις διαδόσεις αυτές.
Οι φήμες κυκλοφόρησαν ωστόσο στην Κωνσταντινούπολη ότι ο Πατριάρχης
Ιωακείμ, τις αμέσως επόμενες ημέρες από την εκδήλωση της Επανάστασης,
επισκεπτόμενος τον Μ. Βεζύρη Σαϊτ πασά, του εξέφρασε τη λύπη του για την
επαναφορά του Συντάγματος, κάτι που ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων μεταξύ των
αντι-Ιωακειμικών, οι οποίοι οργάνωσαν μάλιστα συλλαλητήριο διαμαρτυρίας για τη
στάση του, το οποίο τελικά ματαιώθηκε - μετά από κοπιώδεις και συντονισμένες
προσπάθειες για τη διατήρηση της ενότητας της Ελληνικής κοινότητας.
Ο επιτετραμμένος της Ελληνικής Πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη έχοντας άμεση
πληροφόρηση για την αντίδραση του Πατριάρχη, τηλεγραφεί στο Ελληνικό ΥΠΕΞ:
« Κων/πολις (Γενίκιοϊ) 18/31 Ιουλίου 1908.
«Εξ αφορμής εκφράσεων Πατριάρχου κατά μετάβασιν αυτού όπως συγχαρή Μ. Βεζύρην
τύπος εσχολίασεν δυσμενώς στάσιν και πολύς λόγος εγένετο.
Ιεράν Σύνοδον: Αντιπολιτευόμενοι παρασύραντες πλείστους προτίθενται προβώσι
διαδήλωσιν όπως εξεναγκάσωσι παραίτησιν. Μανθάνων τούτο παρακάλεσα Γενικόν
πρόξενον ενεργήση πρέποντα προς αποσόβησιν κινήματος, μετέβην δε ο ίδιος
Πατριάρχη και υποδείξας λάθος υπεσχέθην συνδρομήν προς αποτροπήν απειλουμένων.
Εφημερίς Κων/πολις δημοσιεύει δήλωσιν Πατριάρχου λέγουσαν ότι δημοσιευθέντα
είναι κατά το πλείστον ανακριβή. Τούρκος μέλος Κομιτάτου υπεσχέθη ουδετερότητα εις
την κατά του Πατριάρχου πολεμικήν. – Ποττέν –.»121
Παράλληλα ο Ποττέν συντάσσει έκθεση προς το ΥΠΕΞ σχετικά με το ίδιο θέμα, από
το οποίο πληροφορούμεθα αυτό που πραγματικά συνέβη:
Εν Κων/πόλει τη 17η Ιουλίου 1908 (ελήφθη τη 23 Ιουλίου 1908) Αριθ. Πρωτ. 694.
Η εν Κων/πόλει Β. Πρεσβεία προς το Υπουργείον Εξωτερικών.
Κατά την συνεδρίαν της Ι. Συνόδου της 15ης τρέχοντος ο Οικουμενικός Πατριάρχης
ανεκοίνωσεν ότι μετέβη παρά των Μ. Βεζύρη Σαϊτ Πασά τον οποίο συνεχάρη επί τω
διορισμώ.
Είτα ο Πατριάρχης είπε συν άλλοις τω Μ. Βεζύρη ότι «το επ’ εμοί ως άτομον δεν
ηυχαρηστήθην και πολύ εκ της μεταβολής ταύτης». Η Αυτού Υψηλότης συνεχάρη τη
Αυτού Παγαγιότητι επί ταις ιδέαις ταύταις αίτινες αρμόζουσιν σε υψηλά πρόσωπα.
[…]»122
Σε άλλη εμπιστευτική έκθεση που απέστειλε η Ελληνική Πρεσβεία στο ΥΠΕΞ,
επισυνάπτονται αποκόμματα εφημερίδων της Κωνσταντινούπολης, δίχως ωστόσο
να σημειώνεται από ποιές εφημερίδες προέρχονται. Την έκθεση, καθώς το θέμα
ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητο και κρίσιμο, κοινοποίησε στο εμπιστευτικό γραφείο του
ΥΠΕΞ ο Υπουργός των Εξωτερικών της Ελλάδος Μπαλτατζής:
« ΥΠΕΞ – ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΟΝ ΓΡΑΦΕΙΟΝ – ΑΡ. ΕΜΠ. ΠΡΩΤ. 3667
« Ανακοινώ υμίν εν συνημμένω αντιγράφω προς γνώσιν υμών την υπ’ αριθ. 694 έκθεσιν
της εν Κωνσταντινουπόλει Πρεσβείας. Ο Υπουργός – Γ. Μπαλτατζής.»123
Στο αντίγραφο αυτής της έκθεσης αναφέρεται πως στη συνεδρίαση της Ι. Συνόδου
του Πατριαρχείου που πραγματοποιήθηκε στις 15 Ιουλίου, ο Πατριάρχης
ανακοίνωσε ότι «μετέβη παρά τω Μ. Βεζύρη Σαϊτ πασά, τον οποίον συνεχάρη επί τω
διορισμώ και είπεν αυτώ ότι […] και ηυχήθη όπως […]. Είτα ο Πατριάρχης είπε συν άλλοις

121
ΥΔΙΑ ΥΠΕΞ, 1908, φάκ. 88, υποφ. Ι, έγγραφο αριθ. 8
122
ΥΔΙΑ ΥΠΕΞ, 1908, φάκ. 87, υποφ. Ι, ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΥΠΕΞ, Έκθεση αριθ. 18
123
ΥΔΙΑ ΥΠΕΞ, 1908, φάκ. 88, υποφ. Ι.
46
τω Μ. Βεζύρη ότι «το επ’ αμοί ως άτομον δεν ηυχαριστήθην και πολύ εκ της μεταβολής
ταύτης». Η Α.Υ. συνεχάρη δήθεν τη Α.Π. επί ταις ιδέαις ταύταις αίτινες αρμόζουσιν εις
υψηλά άτομα». Τότε, αναφέρει η έκθεση, ο Μητροπολίτης Γρεβενών έκανε κριτική
ως προς τις ατομικές σκέψεις που εξέφρασε ο Πατριάρχης και τόνισε ότι «πρέπει να
εκφρασθή χαρά μεγάλη επί τη επαναφορά του Συντάγματος, καθ’όσον έληξαν πλέον αι
μεγάλαι αδικίαι…» και συνέστησε στο Πατριαρχείο να εκφράσει στο Σουλτάνο και
στην κυβέρνηση τη χαρά του για την αναστήλωση του Συντάγματος. Την άποψη του
Γρεβενών συμμερίστηκαν πολλά μέλη της Συνόδου και αποφασίστηκε να
πραγματοποιηθεί κοινή συνεδρίαση των δύο Σωμάτων (Ιεράς Συνόδου και Μικτού
Συμβουλίου) την επόμενη μέρα προκειμένου να προσδιοριστεί η επίσημη στάση
που θα τηρηθεί. Στη συνεδρίαση λοιπόν των δύο σωμάτων, ο Πατριάρχης «περί των
εν ταις εφημερίσιν δημοσιευθεισών δηλώσεων Αυτού, εθεώρησε ως ουχί πιστήν κατά
πάντα την αναγραφήν». Στη συνέχεια τα δύο σώματα αποφάσισαν με κοινό μασβατά
να υποβάλουν στο Σουλτάνο, διά του Μ. Βεζύρη, την ευγνωμοσύνη του Έθνους, και
η Α.Θ.Π. μαζί με δύο συνοδικούς και δύο λαϊκούς συμβούλους να επισκεφθεί το Μ.
Βεζύρη και να του επιδώσει το μασβατά. Και συνεχίζει η έκθεση του Ποττέν, ότι η
επίσκεψη του Πατριάρχη πραγματοποιήθηκε και τα παραπάνω έγιναν γνωστά στον
«ομογενή πληθυσμόν και διαστραφέντα υπό των εχθρών του κ. Ιωακείμ και μέρος του
Τύπου, προυκάλεσαν θόρυβον, διότι παρουσιάζεται τω Μ. Βεζύρη ο Πατριάρχης ως
εκφράσας την λύπην αυτού επί τη αναστηλώσει του Συτάγματος, και συνεννοήσεως των
αντιπολιτευομένων επί τη ελπίδι του να ετύχωσι την παραίτησιν αυτού, διά διαδηλώσεως
γενομένης αύριον». Και στην έκθεση επισυνάπτονται τα παρακάτω τρία
αποκόμματα, δίχως ωστόσο αναγραφή της εφημερίδας ή της ημερομηνίας τους:
1. «Η Α.Υ. ευγνωμόνως απεδέχθη τας ευχάς της Α.Θ.Π. προσθείς ότι […].
Είτα η Α.Θ.Π. εξέφρασε τω υψηλοτάτω Μεγάλω Βεζύρη την λύπην της επί τη
αναστηλώσει του Συντάγματος, καθόσον της παραχωρήσεως αυτού προηγήθησαν
ταραχαί λαϊκαί. Η Α.Υ. συνεχάρη δήθεν την Α.Θ.Π. επί ταις ιδέαις ταύταις, «αίτινες
αρμόζουσιν εις υψηλά άτομα».»
2. «Είτα η Α.Θ.Π. ομιλούσα είπεν ότι ως άτομον εξέφρασε την λύπην αυτού επί τη
ανακηρύξει του Συντάγματος, καθόσον τούτον προήλθεν εξ επαναστάσεως και δεν
απέρρευσεν εκ της θελήσεως μόνον του Σεπτού Άνακτος. Η Α.Υ. απαντητικώς είπε
(κατά την Α.Θ.Π.) ότι τοιαύτη γνώμη τιμά αυτήν, καθόσον είναι ιδέα υψηλών
ατόμων.»
3. «ΔΙΑΨΕΥΣΙΣ
Όσον αφορά την υπό του Πατριάρχου υποστηριχθείσαν γνώμην ότι
διεστρεβλώθησαν αι σχετικοί προς την ανακήρυξιν του Συντάγματον δηλώσεις Αυτού
εν τη Ιερά Συνόδω τα δύο Σώματα ενέκριναν χθες την δημοσίευσιν της ακολούθου
επισήμου δηλώσεως.
ΔΗΛΩΣΙΣ
Συνελθόντα σήμερον τα Δύο Σώματα και λαβόντα υπόψιν τα υπό της
Α.Θ.Παναγιότητος λεχθέντα απεφάσισαν παμψηφεί την υποβολήν ευχαριστιών τη
Α.Α. Μεγαλειότητι επί τη παραχωρήσει του Συντάγματος. Εκ τούτων εξάγεται ότι τα
προδημοσιευθέντα ήσαν κατά το πλείστον ανακριβή. Πατριαρχεία, 16 Ιουλίου 1908 -
Εκ του Γραφείου του Συμβουλίου.»124

Το Πατριαρχείο, όπως φαίνεται παραπάνω, δεν έμεινε άπραγο μπροστά σε αυτή

την εξέλιξη η οποία ήταν επικίνδυνη καθώς έδινε αφορμή για διαίρεση στο Γένος
των ορθόδοξων Ελλήνων. Μέσω της ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ, η οποία
124
ΥΔΙΑ ΥΠΕΞ, 1908, φάκ. 88, υποφ. Ι. αρ. εμπ. πρωτ. 3667
47
κυκλοφόρησε έκτακτα (;) για να προλάβει περαιτέρω αντιδράσεις και να κατευνάσει
τα πνεύματα, αφενός μεν διέψευσε κατηγορηματικά ότι ο Πατριάρχης εξέφρασε τη
δυσαρέσκειά του για την επαναφορά του συντάγματος, αφετέρου δε έδωσε τις
κατάλληλες οδηγίες στους ιερείς, έτσι ώστε να ελέγξουν το ποίμνιό τους και να
αποτρέψουν εκδηλώσεις διαμαρτυρίας.
Στην πρώτη λοιπόν σελίδα του φύλλου της Εκκλησιαστικής Αλήθειας της 24 Ιουλίου
1908 δημοσιεύεται εκτενές άρθρο με τίτλο «Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ», στο
οποίο αναφέρεται πως η επαναφορά του συντάγματος που έγινε κατόπιν ευχών και
θελήσεως των λαών από το σοφό αυτοκράτορά τους, πανηγυρίστηκε σε όλα τα
άκρα της αυτοκρατορίας, πως αναμένεται να φέρει ηρεμία και πρόοδο στην
αυτοκρατορία και να διορθώσει τις αδυναμίες της. Συνιστάται δε σύνεση και
υπομονή για να φανούν τα ευεργετικά αποτελέσματά της.
Στη τέταρτη σελίδα με τίτλο «ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΕΞ ΕΠΑΡΧΙΩΝ» περιγράφεται η χαρά με
την οποία έγινε δεκτή από τους Ρωμιούς της επαρχίας η είδηση για την επαναφορά
του συντάγματος από το Σουλτάνο και παρατίθενται σχετικά τηλεγραφήματα και
επιστολές που έφτασαν στο Πατριαρχείο από τους Μητροπολίτες Εφέσου,
Ραιδεστού και Βελεγράδων.
Σημαντικότερο όμως σημείο της έκδοσης αποτελεί, στην τρίτη σελίδα, η ιδιόχειρη
απάντηση - διάψευση του Οικουμενικού Πατριάρχου για τις επικίνδυνες φήμες που
κυκλοφόρησαν:
« Εγκύκλιοι πατριαρχικαί
Εν τη της πέμπτης Συνεδρία της Ιεράς Συνόδου απεφασίσθη η έκδοσις πατριαρχικής
εγκυκλίου προς τον ορθόδοξον λαόν της Αρχιεπισκοπής, αναγνωσθείσης εν τοις ιεροίς
ναοίς τη Κυριακή και εκδοθείσης εν εκτάκτω ημών παραρτήματι, δι ης αγγέλλεται το
ευτυχές γεγονός και παρέχονται αι δέουσαι πατριαρχικοί νουθεσίαι. Ομοία απεστάλη και
προς τας ιεράς μητροπόλεις, επισκοπάς και εξαρχίας. Η προς τους ορθοδόξους της
Αρχιεπισκοπής, ομοία τη προς τας επαρχίας, έχει ούτω :
« ΙΩΑΚΕΙΜ
ελέω Θεού κ.τ.λ.
[…]Το χαρμόσυνον άγγελμα της υπό του φιλολάου ημών Άνακτος ανακηρύξεως του
συνταγματικού πολιτεύματος, δι’ ου, εξασφαλιζομένης της εν πλήρει ισότητι
απολαύσεως των πολιτικών δικαιωμάτων υπό πάντων των υπηκόων, τίθεται αρχή
νέας και περιλάμπρου περιόδου εν τη ιστορία της Αυτοκρατορίας και ευτυχούς διά
πάντας τους λαούς αυτής μέλλοντος, ουκ ην δυνατόν ίνα μη ιδιαζόντως χαροποιήση
και το ευσεβές ημών Γένος, όπερ, τοσούτους έχον τους προς την κραταιάν
Αυτοκρατορίαν δεσμούς ευλόγως μετ’ ευφροσύνης προς τον νέον καθεστώς, ως της
κοινής προόδου και ευημερίας και περιφρουρήσεως βεβαίαν βάσιν και εχέγγυον,
ατενίζει και τα κράτιστα απεκδέχεται. Και ημείς […] θερμά ήδη εξ΄ ονόματος της
Εκκλησίας και του Γένους, αποφάσει κοινή των δύο εν τοις Πατριαρχείοις Σωμάτων,
υπεβάλομεν τη Α. Α. Μεγαλειότητι ευχαριστήρια, την εύλογον αγαλλίασιν και τα
κατακλύσαντα πάντας ευγνώμονα αισθήματα και την προς τον υψηλόν Αυτού θρόνον
και το κράτος πίστιν και αφοσίωσιν εκδηλώσαντες και τεκμηριώσαντες. Επειδή δε επί
τη εγκαινιζομένη επ’ αισίοις νέα ευφροσύνω και πολυσημάντω τάξει ανάλογα
επιβάλλονται και τα καθήκοντα και ανάλογος απαιτείται προσοχή και ενέργεια, ίνα
επάξια της σημασίας της νέας τάξεως ώσι και τα εξ αυτής αγαθά, εκ των καθηκόντων
δε τούτων πρώτιστον εστίν η έννομος και έλλογος χρήσις των δωρηθεισών
συνταγματικών ελευθεριών και η εν πίστει μεν και αφοσιώσει προς την κοινήν
πατρίδα, εν αγάπη δε και τιμή προς πάντας τους συνοίκους λαούς και τα δίκαια αυτών
επιδίωξις των τε ιδίων και των κοινών συμφερόντων, και, όσον γε αφορά ιδιαιτέρως
εις ημάς, η περιφρούρησις της εξαιρετικής θέσεως και του γοήτρου του καθ’ ημάς

48
 Οικουμενικού Πατριαρχείου, προαγόμεθα διά της παρούσης πατριαρχικής ημών
Αποδείξεως μετά πατρικών συγχαρητηρίων επί τη αποκτήσει του τοιούτου τιμαλφούς
αγαθού της συνταγματικής ισότητος και ελευθερίας και μετ’ ευχών και εγκαρδίων
ευλογιών προτρέψασθαι πάντας τους ευσεβείς χριστιανούς της καθ΄ ημάς αγιωτάτης
Αρχιεπισκοπής, ίνα καλώς πάντες την σημασίαν της συντελεσθείσης μεταβολής
κατανοούντες και το επιβαλλόμενον καθήκον συνορώντες πολιτεύησθε και ενεργήτε
πάντοτε μετά περισκέψεως εννόμως και πρεπόντως και λυσιτελώς υπέρ του ιδίου τε
και του κοινού αγαθού, άξιοι αναδεικνυόμενοι της χορηγηθείσης ισοτιμίας και της εν
ισότητι συμμετοχής εις τας διοικήσεως των κοινών. Εν τέλει δε συνιστώντες ίνα
επιστηθή η δέουσα προσοχή όπως κατά τας προσεχείς βουλευτικάς εκλογάς η ψήφος
των εκλογέων δοθή υπέρ ανδρών ανεπιλήπτου χαρακτήρος, αρτίας μορφώσεως και
εγνωσμένης ικανότητος, φερόντων τα του νόμου προσόντα και δυνάμεων ίνα
λυσιτελώς και τελεσφόρως συνεργασθώσι και το δέον επιτελέσωσιν […].»125
Στη μακροσκελή απάντηση του Πατριάρχη, για την οποία εδόθη εντολή να
διαβαστεί στις μητροπόλεις και τις εξαρχίες, είναι ξεκάθαρη η θέση του απέναντι
στην επαναφορά του συντάγματος, το οποίο καλωσορίζει με χαρά χαρακτηρίζοντάς
το σαν «τιμαλφές αγαθό». Σε αντίθεση με όσα κατέγραψε ο Νικόλαος Δάμτσας,
στην επίσημη θέση του ο Πατριάρχης Ιωακείμ Γ’ υποστήριξε πως με την επαναφορά
του συντάγματος «τίθεται αρχή νέας και περιλάμπρου περιόδου εν τη ιστορία της
Αυτοκρατορίας και ευτυχούς διά πάντας τους λαούς αυτής μέλλοντος». Διέψευσε
και αντέκρουσε, επομένως, τις εις βάρος του φήμες για δυσαρέσκεια απέναντι στην
αλλαγή του καθεστώτος.
Και, αφού προσέδωσε τις απαιτούμενες τιμές στο σουλτάνο Abdülhamid, «πέρασε»
το δικό του μήνυμα στους ομογενείς, ανάλογο με εκείνο του διευθυντή της
«Προόδου», Κωνσταντίνου Σπανούδη, θέτοντας τους Ρωμιούς πολίτες προ των
ευθυνών τους. Τόνισε μάλιστα τις υποχρεώσεις και τα καθήκοντα των πολιτών στα
πλαίσια του συνταγματικού καθεστώτος, καθώς «ανάλογα επιβάλλονται και τα
καθήκοντα και ανάλογος απαιτείται προσοχή και ενέργεια», ενώ συνέχισε πως «εκ
των καθηκόντων δε τούτων πρώτιστον εστίν η έννομος και έλλογος χρήσις των
δωρηθεισών συνταγματικών ελευθεριών».
Τέλος, έδωσε συμβουλές για τον τρόπο με τον οποίο θα ήταν καλό να επιλέξουν οι
εκλογείς τους υποψήφιους εκπροσώπους τους στο κοινοβούλιο, καθώς πρέπει να
δείξουν τη «δέουσα προσοχή όπως κατά τας προσεχείς βουλευτικάς εκλογάς η
ψήφος των εκλογέων δοθή υπέρ ανδρών ανεπιλήπτου χαρακτήρος, αρτίας
μορφώσεως και εγνωσμένης ικανότητος, φερόντων τα του νόμου προσόντα και
δυνάμεων ίνα λυσιτελώς και τελεσφόρως συνεργασθώσι και το δέον
επιτελέσωσιν».

Στο ίδιο φύλλο της η «Εκκλησιαστική Αλήθεια», με τίτλο «Μαζβατάς των Δύο
Σωμάτων» γνωστοποιεί ότι την Πέμπτη (17/30 Ιουλίου) πραγματοποιήθηκε
επίσκεψη του Πατριάρχη στο Μ. Βεζύρη (η οποία είχε άλλωστε ανακοινωθεί στο
προηγούμενο φύλλο της, αριθ. 28) κατά την οποία του επέδωσε το επικυρωμένο
πρακτικό της συνεδρίασης της Ιεράς Συνόδου και του Μ. Συμβουλίου του
Πατριαρχείου, με το οποίο εκφράζεται η χαρά και ευγνωμοσύνη τους προς το
σουλτάνο για την επαναφορά του συντάγματος αλλά και η παράκληση να μη θιγούν
τα προνόμια του Πατριαρχείου:
«Τη παρελθούση Πέμπτη η Α.Θ.Π. ο οικουμ. Πατριάρχης τη 2 1)2 μ.μ. επικεφαλής
επιτροπείας αποτελουμένης εκ των[…] μεταβάσα εις την Υψ. Πύλην επέδωκε τη Α.
125
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ. 32 – έτος ΚΗ’ φ. 29 σελ. 345
49
 Υψηλότητι τω Μ. Βεζύρη τον κάτωθι μαζβατάν των Δύο Σωμάτων εκφράζοντα την
αγαλλίασιν του Έθνους και την ευγνωμοσύνην αυτού εις την Α. Μεγαλειότητα τον
σουλτάνον, επί τη αναστηλώσει του συντάγματος.
«Μεγαλειότατε,
Τα Δύο Σώματα του Οικουμενικού Πατριαρχείου ήτοι η Ι. Σύνοδος και το Δ.Ε.Μ.
Συμβούλιον, εκπροσωπούντα άπαν το ρωμαϊκόν Γένος το υπήκοον της Υμ.
Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος, διά του παρόντος ταπεινού αυτών εγγράφου
παρουσιαζόμενα νοερώς ενώπιον του Θρόνου Αυτής υποβάλλουσι την βαθείαν
αυτών χαράν και ευγνωμοσύνην ότι εν τη υψηλή Αυτής συνέσει και περινοία
ηυδόκησε να επαναφέρει το Σύνταγμα, όπερ από της πρώτης αυτού εμφανίσεως ήτο
απαύγασμα της πατρικής Αυτής καρδίας και της πεφωτισμένης Αυτής διανοίας.
Την χαράν, ευγνωμοσύνην και τας ευχαριστίας ημών διατυπούντες, ικετεύομεν την
Υμετέραν αυτοκρατορικήν Μεγαλειότητα ίνα εν τη βαθεία Αυτής συνέσει και
φιλοδικαιοσύνη μη παρίδη την εξαιρετικήν θέσιν του Οικουμενικού Πατριαρχείου,
ην ο εκ των ενδόξων προγόνων Αυτής αυτοκράτωρ και κατακτητής και οι διάδοχοι
αυτού μετά της Υμ. Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος εθεώρησαν δίκαιον και νόμιμον
να περιβάλωσι διά της προστασίας αυτών και διατηρήσωσι μέχρι του νυν αμείωτον
και απαράτρεπτον.»
Την επιτροπείαν η Α.Υ. ο Μ. Βεζύρης ευγενέστατα δεξάμενος υπέσχετο ότι θέλει
υποβάλει τον κοινόν Εκκλησίας και Γένους μαζβατάν τη Α.Α.Μ. των Σουλτάνω.
Ευκαίρως δε διαβεβαίωσεν ότι η υψ. Κυβέρνησις έλαβε πάντα τα μέτρα προς τήρησιν
της τάξεως και της ασφαλείας των κατοίκων της Κωνσταντινουπόλεως».126
Επίσης δημοσιεύονται, υπό τον τίτλο «ΕΓΚΥΚΛΙΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑΙ» δύο έγγραφα της
Ιεράς Συνόδου του Πατριαρχείου, με το πρώτο να διαψεύδει τις φήμες περί
παραίτησης του Πατριάρχη και το δεύτερο να δίνει οδηγίες στα μέλη της Ελληνικής
κοινότητας για σωφροσύνη και αποχή από ακραίες –πολιτικά και δημοκοπικά
υποκινούμενες– εκδηλώσεις οι οποίες μπορεί να επιφέρουν διαίρεση στα μέλη της
και εντάσεις.
« Α΄ - Επειδή ατυχώς παρετηρήθη ότι το έκτακτον των νυν περιστάσεων εγέννησε και
παρά τισι των ημετέρων ομογενών ερεθισμόν τινα προερχόμενον εκ παρεξηγήσεως και
διαστροφής των πραγμάτων, έτερον τι αποσκοπούσης, η Ι. Σύνοδος κατά την σημερινήν
συνεδρίασιν αυτής ενέκρινεν ίνα δηλωθή επισήμως διά του γραφείου αυτής, ότι παν
ό,τι εγράφη εν ταις εφημερίσι περί παραιτήσεως δήθεν της Α. Θ. Παναγιότητος του
οικουμενικού πατριάρχου, και περί δηλώσεων Αυτής, αφορώσων την νέαν κατάστασιν
των πραγμάτων, είνε ανακριβές.
Τη 17 Ιουλίου 1908
(Εκ του γραφείου της Ι. Συνόδου )»
« Β΄ - Το Οικουμενικόν πατριαρχείον επληροφορήθη ότι τινές των ομογενών έχοντες
ιδίους λόγους εθεώρησαν πρόσφορον την περίστασιν ίνα συνέλθωσι και αποφασίσωσι
την διοργάνωσιν διαδηλώσεως αντιπατριαρχικής, συνάξωσι δε και προσαγάγωσι προς
υπογραφήν κεκαλυμένω τω τρόπω τοις χριστιανοίς αναφοράν συντεταγμένην επί τω
προδηλωθέντι σκοπώ, έτεροι δε ομογενείς παρασκευάζονται εις αντιδιαδήλωσιν υπέρ
του καθεστώτος προς απόκρουσιν των πρώτων. Των τοιούτων διαβημάτων δυνάμενων
εν ταις παρούσαις περιστάσεσι προκαλέσαι θλιβεράς συνεπείας και λυπηράς
διαιρέσεις εν τω ημετέρω έθνει παρά τοις ορθοδόξοις χριστιανοίς, τουθ’όπερ εστίν
ασύμφορον, προτρεπόμεθα, πατρική εντολή της Α.Θ. Παναγιότητος, αμφότερα τα μέρη
και εν γένει παν το ορθόδοξον πλήρωμα, όπως απέχη των τοιούτων ασυμφόρων
διαβημάτων, μη λησμονούν ότι το Οικουμενικόν Πατριαρχείον είναι πρώτιστα πάντων

126
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ. 32 – έτος ΚΗ’ φ. 29 σελ. 345
50
 το εκκλησιαστικόν ημών κέντρον και ότι ως τοιούτον δέον να μη καταστή κέντρον
δημοκοπικών ή πολιτικών διαδηλώσεων.
Εν τοις Πατριαρχίοις, τη 18 Ιουλίου 1908
Ο Μ. Πρωτοσύγγελος … » 127

Ωστόσο η είδηση για τη φημολογούμενη αρνητική αντίδραση του Πατριάρχη ως

προς την επαναφορά του συντάγματος στην αυτοκρατορία, και οι εκδηλώσεις
έντονης δυσαρέσκειας των Ελλήνων υπηκόων της Αυτοκρατορίας αποτέλεσε μείζον
θέμα με το οποίο ασχολήθηκαν επί μακρόν οι εφημερίδες της εποχής, μεταδίδοντας
νέα και δημοσιεύοντας αναλύσεις. 128

Στην Αθηναϊκή εφημερίδα ΣΚΡΙΠ της Παρασκευής 18 Ιουλίου 1908 (αριθ. φύλλου
16178) διαβάζουμε στην πέμπτη σελίδα τη συνταρακτική είδηση για την εκδήλωση
δυσαρέσκειας του Οικουμενικού Πατριάρχη προς το Μ. Βεζύρη:
«Η στάσις του Πατριάρχου – Δυσαρέσκειαι ομογενών
Προς το Αθηναϊκόν Πρακτορείον τηλεγραφούν εκ Κωνσταντινουπόλεως ότι κατά τας
Ελληνικάς εφημερίδας ο Πατριάρχης Ιωακείμ εξέφρασε την λύπην του εις τον Βεζύρην
διά την επαναφοράν του Συντάγματος και απήντησε με λόγους διφορουμένους εις τους
Έλληνας οίτινες προσήλθον εν διαδηλώσει προ του Πατριαρχείου.
Αποτέλεσμα τούτου υπήρξεν ότι η Σύνοδος αντέπραξε κατά του Πατριάρχου επίσης δε
δυσηρεστήθησαν και οι Έλληνες. Μέρος του τύπου ήρχισε επίθεσιν εναντίον του
Πατριάρχου Ιωακείμ.
Αύριον οι Έλληνες θα κάμουν διαδήλωσιν εις Πέραν και Φανάριον εναντίον του
Πατριάρχου. Οι Έλληνες Μητροπολίται ήρχισαν επιστρέφοντες. Ο Δράμας θέλει να
επανέλθη εις την επισκοπήν του.»
Ωστόσο, στη διπλανή στήλη παρατίθεται τηλεφράφημα με τίτλο «Ευχαριστίαι του
Πατριάρχου – Προς τον Μέγαν Βεζύρην»:
«Βερολίνον. Μεσονύκτιον Πέμπτης. – Τηλεγραφούσιν εκ Κων)πόλεως, ότι ο
Οικουμενικός Πατριάρχης επειδή οι τελευταίοι λόγοι του, εν σχέση προς την
επαναφοράν του Συντάγματος εν Τουρκία παρεξηγήθησαν, ηυχαρίστησε σήμερον
δι’επιστολής του τον Μέγαν Βεζύρην διά την παραχώρησιν του Συντάγματος
εξ’ονόματος του Γένους του οποίου είνε ο πνευματικός αρχηγός. Μ.Χ.»129

Την επόμενη ημέρα (Σάββατο 19 Ιουλίου), η ίδια εφημερίδα δημοσιεύει στην

πρώτη σελίδα της το εξής άρθρο:
«ΤΑ ΠΕΡΙ ΙΩΑΚΕΙΜ
Λίαν περίεργος, αν μη και ακατανόητος, μας φαίνεται η εκ Κωνσταντινουπόλεως
χθεσινή είδησις περί εκδηλώσεως δήθεν λύπης υπό του Πατριάρχου Ιωακείμ προς τον
Μ. Βεζύρην διά την ανακήρυξιν του Συντάγματος. Πράγματι τοιαύτη γνώμη δεν
φαίνεται καν συμβιβαζομένη προς τας γνωστάς εκδηλώσεις του Πατριάρχου τας
γενομένας και προς τα πλήθη των διαδηλωτών. Αλλά δεν συμβιβάζεται ούτε προς την
πολιτικήν σύνεσιν την διακρίνουσαν Ιωακείμ τον Γ΄. Πώς λοιπόν προήλθεν η διάδοσις, η
ευλογώτατα συνταράξασα τους Έλληνας της Κωνσταντινουπόλεως ώστε να φέρη
αυτούς και εις απόφασιν συλλαλητηρίου αποδοκιμασίας; Πόθεν εγεννήθη ίσως
παρεξήγησις;

127
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ. 32 – έτος ΚΗ’ φ. 29 σελ. 347
128
Καθώς τα φύλλα της εφημερίδας ΠΡΟΟΔΟΣ από 1334 (Τρίτη 15/7/1908) έως και 1442 (Τρίτη
22/7/1908) δεν σώζονται ώστε να καταγραφούν τα γεγονότα που σχετίζονται με τη φερόμενη
αντίδραση του Πατριάρχη, έγινε ανάγνωση των αθηναϊκών εφημερίδων «ΕΜΠΡΟΣ» και «ΣΚΡΙΠ»
129
ΣΚΡΙΠ, αριθμός φύλλου 16178, Παρασκευή 18 / 31 Ιουλίου 1908
51
 Το μυστήριον θα λυθή βεβαίως διά των δοθησομένων εξηγήσεων. Επί του παρόντος
οφείλομεν να πιστεύσωμεν εις την δι’εκτάκτου παραρτήματος της «Εκκλησιαστικής
Αληθείας» διάψευσιν της τοιαύτης φήμης, εις ήν έσπευσεν αμέσως να προβή η Α.
Παναγιότης και να αναμείνωμεν εκτενεστέρας εξηγήσεις και αποσαφηνίσεις.»130
Το Σάββατο επίσης στην Αθήνα, η αθηναϊκή εφημερίδα «Εμπρός» δημοσίευσε στο
φύλλο της 4222 είδηση με τίτλο «ΤΟ ΑΝΤΙΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟΝ ΣΥΛΛΑΛΗΤΗΡΙΟΝ
ΑΝΕΒΛΗΘΗ», στην οποία αναφέρονται τα εξής:
«Το συλλαλητήριον, το οποίον επρόκειτο να διοργανωθή χθές προς διαμαρτυρίαν κατά
των λεχθέντων δήθεν υπό του Οικουμενικού Πατριάρχου Ιωακείμ προς τον Μέγαν
Βεζύρην κατά της παραχωρήσεως του Συντάγματος ανεβλήθη παρόλας τας ενεργείας
των αντιωακειμικών. Η παρατηρουμένη έξαψις των κομμάτων απειλεί συγκρούσεις.»131
Πράγματι η «παρατηρουμένη έξαψις των κομμάτων (που) απειλεί συγκρούσεις», έγινε
πραγματικότητα, καθώς όπως μας πληροφορεί στο ίδιο φύλλο η αθηναϊκή
εφημερίδα:
« ΞΥΛΟΚΟΠΗΜΑ ΡΗΤΟΡΟΣ
Εις τον Γαλατάν χθές ο δημοσιογράφος Πολύκριτος εκ των αντιπατριαρχικών ωμίλησεν
ενώπιον πολλών κατά της πολιτείας του Πατριάρχου. Η δριμεία όμως επίθεσις αυτού
και αι απρεπείς φράσεις κατά του προσώπου του Πατριάρχου εξηρέθισαν τους
παρισταμένους Ιωακειμικούς, εις εκ των οποίων έδειρε τον ρήτορα. - Γ.Βουτσινάς».

Όπως είναι λογικό, με την επικρατούσα στην ελληνική κοινωνία Μεγάλη Ιδέα, οι
εξελίξεις στην Κωνσταντινούπολη κυριαρχούσαν και στον αθηναϊκό τύπο καθώς
απασχολούσαν ιδιαίτερα την κοινή γνώμη.
Την επόμενη ημέρα, δηλαδή την Κυριακή 20 Ιουλίου /2 Αυγούστου, η αθηναϊκή
«ΣΚΡΙΠ» κυκλοφορεί με άρθρο στο εξώφυλλό της περιγράφοντας από τη μία τα
μέχρι τότε τεκταινόμενα στην Κωνσταντινούπολη και από την άλλη, επηρεασμένη
φυσικά από την ιδεολογία της εποχής, δίνει κατευθυντήριες γραμμές για το πώς
πρέπει να κινηθούν «οι εν Τουρκία Έλληνες» για το εθνικό συμφέρον. Κάποια από
τα βασικά αποσπάσματα του άρθρου με τίτλο «ΜΕΤΑ ΤΑΣ ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΤΟΥ
ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ» αναφέρουν τα εξής:
« Είνε ευχάριστον ότι εματαιώθη η απειληθείσα εν Κωνσταντινουπόλει διαδήλωσις
κατά του Πατριάρχου Ιωακείμ. […] Θα ήτο αληθώς ευχής έργον μήτε τον περιωρισμένον
χαρακτήρα ατομικών πεποιθήσεων να έχουν αι αποδοθείσαι εις τον Πατριάρχην
Ιωακείμ ιδέαι περί του νέου καθεστώτος. Έκαστος βεβαίως είνε ελεύθερος να έχη τας
πεποιθήσεις του, ούτε δύναται δε κανείς να αρνηθεί εις τον Ιωακείμ πολιτικότητα
σκέψεων, αδιάφορον αν διαφωνή προς ταύτας. Και δεν επιτρέπεται αμφιβολία ότι τους
δισταγμούς περί των προσδοκομένων εκ της νέας καταστάσεως αγαθόν ως προς τον
Ελληνισμόν ενέπνευσεν εις την Α. Παναγιότητα το μέγα ακριβώς ενδιαφέρον και ο
πατριωτικότατος πόθος όπως μη διακινδυνεύσωσι μήτε κατ’ ελάχιστον τα συμφέροντα
του Ελληνισμού. Φαίνεται δε ότι εξέφρασε τοιούτους φόβους ο Ιωακείμ, μήπως η
Συνταγματική Ισοπολιτεία μειώση τας προνομίας της Μεγάλης Εκκλησίας εξαφανίση δε
και τας υφισταμένας φυλετικάς διακρίσεις. Αλλά και να είχον τινά υπόστασιν οι
τοιούτοι φόβοι – ενώ πράγματι είνε μάταιοι, περιφανέστατα δε αποδεικνύει το
ανυπόστατον αυτή αύτη η καθολική του εν Τουρκία ελληνισμού γνώμη, πιστεύοντας εις
εαυτόν και την υπεροχήν του - και πάλιν ούτε ημείς νομίζομεν ότι ήτο μεγάλης
συνέσεως πράξις η εκδήλωσις αυτών, πολλώ μάλλον προς τον Μ. Βεζύρην, οσονδήποτε
και αν εγίνετο και τούτο ακόμη εξ εθνικού υπολογισμού. Είνε ο αρχηγός του δούλου

130
ΣΚΡΙΠ, αριθμός φύλλου 16178, Σάββατο 19 Ιουλίου / 1 Αυγούστου 1908
131
ΕΜΠΡΟΣ, αριθμός φύλλου 4222, Σάββατο 19/7 - 1/8/1908
52
 Γένους ο Οικουμενικός Πατριάρχης, και εκδηλούμεναι αι τοιαύται αυτού πεποιθήσεις
δύνανται να επιδράσωσι σπουδαίως εις την σκέψιν και την περαιτέρω ενέργειαν του
Ελληνισμού, όσον και αν ήθελον περιορισθή, εις τα όρια ατομικών ιδεών.»132

Η κριτική που ασκήθηκε στη στάση του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιωακείμ Γ’, ήταν
ιδιαίτερα έντονη. Η κριτική όμως αυτή δικαιολογείται, καθώς η περιρρέουσα
ατμόσφαιρα την εποχή εκείνη ήταν τέτοια, που κανένας δεν μπορούσε να
διαβλέψει το μέλλον όπως στην πράξη εξελίχθηκε. Τόσο οι Ρωμιοί της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας όσο και οι Έλληνες υπήκοοι του ελληνικού βασιλείου προέβλεπαν
μονάχα ευημερία, πρόοδο και ανάπτυξη, και σε κάθε περίπτωση ήλπιζαν σε ό,τι ο
καθένας θεωρούσε καλύτερο για το «έθνος», έστω κι αν κανένας ακόμη δεν
μπορούσε ρητά να ορίσει το τι περίμενε από την Επανάσταση133.
Για το λόγο αυτό, στη σελίδα 4 η εφημερίδα «ΣΚΡΙΠ» παραθέτει ακόμα ένα
δημοσίευμα, προσπαθώντας να εξηγήσει για ποιο λόγο κράτησε ο Πατριάρχης
αμυντική και όχι ενθουσιώδη στάση απέναντι στη συνταγματική επαναφορά, όπως
οι υπόλοιποι.
« ΑΙ ΕΟΡΤΑΙ ΕΙΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΝ - Η ΘΕΣΙΣ ΤΟΥ ΙΩΑΚΕΙΜ
ΑΙ ΔΥΣΑΡΕΣΚΕΙΑΙ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ
Είνε γνωστόν ότι ο Πατριάρχης των Χριστιανών Ιωακείμ επροκάλεσε την αγανάκτησιν
του Ελληνικού στοιχείου διότι δεν επέδειξε και αυτός ενθουσιασμόν σύμφωνον προς τα
αισθήματα του ποιμνίου του διά την ανακήρυξιν του Συντάγματος. Η εφεκτική εκείνη
στάσις του Πατριάρχου απεδόθη εις Ρωσικάς εμπνεύσεις, διότι και ο Ρωσικός τύπος
δυσμενώς έκρινε την μεταβολήν του Τουρκικού Πολιτεύματος. Διά τούτο ολόκληρον το
εν Κωνσταντινουπόλει ομογενές στοιχείον είχεν αποφασίσει ν’ αποδοκιμάση αυτόν
δημοσία διά διαδηλώσεως, ήτις επρόκειτο να γείνη. Ευτυχώς η αντιπατριαρχική εκείνη
διαδήλωσις εματαιώθη κατόπιν πολλών κόπων ομού των εν Κων)πόλει Διευθυντών των
Ελληνικών εφημερίδων, οίτινες κατώρθωσαν να πείσωσι τον Ελληνικόν λαόν ν’ απόσχη
τοιούτου διαβήματος, το οποίον αφεύκτως ήθελεν αποβή επί ζημία του Γένους.»134
Η αρνητική στάση, λοιπόν, του Οικουμενικού Πατριάρχη απέναντι στην αλλαγή του
καθεστώτος, αποδόθηκε ως αποτέλεσμα εξωτερικών δυνάμεων, της ρωσικής
επιρροής, καθώς η Ρωσική αυτοκρατορία ήταν η προστάτιδα δύναμη των
Ορθοδόξων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Σε ανάλογο επικριτικό ύφος, κυκλοφόρησε και η έτερη αθηναϊκή εφημερίδα
«ΕΜΠΡΟΣ», η οποία σε μονόστηλο στο πρωτοσέλιδο του Σαββάτου 19 Ιουλίου (1
Αυγούστου) κατακρίνει τις φήμες που κυκλοφόρησαν πως το Οικουμενικό
Πατριαρχείο αντιτίθεται στην επαναφορά του συντάγματος, στάθηκε όμως στην
ιδιόχειρη ανακοίνωση του Πατριάρχου Ιωακείμ Γ’, με την οποία διαψεύστηκαν
επίσημα αυτές τις φήμες. Το σχετικό δημοσίευμα με τίτλο «ΦΗΜΑΙ ΑΔΕΣΠΟΤΟΙ»
αναφέρει χαρακτηριστικά…
«Η διά της «Εκκλησιαστικής Αληθείας» ανακοίνωσις της Α.Π. του Πατριάρχου και αι
άλλαι δηλώσεις Αυτού, περί της ειλικρινείας των διαθέσεών Του απέναντι της
επελθούσης μεταβολής, δεν αφήνουσιν ουδεμίαν αμφιβολίαν, ότι η κατ’ Αυτού
επιρριφθείσα μομφή είνε αβάσιμος. Πιθανόν η ιδέα αυτή να εγεννήθη εκ του γεγονότος
ότι η μεταρρύθμισις του πολιτεύματος αναιρεί πολλά των προνομίων της Εκκλησίας.

132
ΣΚΡΙΠ, αριθμός φύλλου 16180, Κυριακή 20/7 – 2/8/ 1908
133 ος
Σία Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία, 19 αι. -1919. Οι Ελληνορθόδοξες Κοινότητες. Από το Μιλλέτ
των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος, Β’ έκδοση, Αθήνα 1998, σελ. 458
134
ΣΚΡΙΠ, αριθμός φύλλου 16180, Κυριακή 20/7 – 2/8/ 1908
53
 Αλλ’ η Ισοπολιτεία, ήτις ανεκηρύχθη διά αυτής, παρέχει εκ του άλλου μέρους
δικαιώματα πλείονα των καταργουμένων. Ο Ελληνισμός εν Τουρκία δεν είνε πλέον
δούλος εξησφαλισμένος δι’ εγγυήσεων παραχωρηθεισών παρά του νικητού, αλλά
στοιχείον απολαύον, αδιακρίτως πάντων των δικαιωμάτων των ανηκόντων εις τους
ελευθέρους πολίτας. Δεν είνε λοιπόν πιθανόν ότι εξεφράσθη κατά του πολιτεύματος, ή
ότι παρέσχεν εν γένει ενδείξεις δυσμενίας κατ’ αυτού, εφόσον τουλάχιστον θεωρείται
ότι είνε εις θέσιν να εκτιμήση το συμφέρον του. Εάν δε παραδόξως ήτο δυνατό ν’
αληθεύη τοιαύτη φήμη και δεν προέβαινεν εις τα διαβήματα, δι’ ων ανήρεσεν αυτήν, η
ευθύνη του θα ήτο μεγάλη μόνον απέναντι του ποιμνίου του, του οποίου τόσον κακώς
διαχειρίζεται τυχόν την εμπιστοσύνην.[…] Φυσικώς δε η πεφωτισμένη διάνοια και η
στοιχειώδης συναίσθησις του συμφέροντος του Πατριάρχου αποκλείουν την υπόνοιαν
ότι ήτο δυνατόν να υποπέση εις το σφάλμα όπερ τω απέδωκαν.»135

Είναι εμφανής στα παραπάνω αποσπάσματα, η πίστη για την αλλαγή των
πραγμάτων και πως από το σημείο αυτό οι Ρωμιοί στους κόλπους της οθωμανικής
αυτοκρατορίας δεν θα αποτελούν έναν αδύναμο λαό εξαρτώμενο από τις διαθέσεις
της άρχουσας τάξης, αλλά η δυναμική του στα πλαίσια του συνταγματικού
καθεστώτος θα είναι τέτοια που θα τον αναδείξει σε πρωταγωνιστή. Για αυτόν
ακριβώς τον λόγο, όλοι ανεξαιρέτως στράφηκαν κατά του Πατριάρχη λόγω της
φερόμενης δυσαρέσκειάς του για την επαναφορά του συντάγματος.
Επιπλέον, το ύφος της γραφής των αρθρογράφων των δύο αθηναϊκών εφημερίδων
είναι τέτοιο ώστε θα έλεγε κανείς ότι μπορεί μεν να στέκονται στην επίσημη
διάψευση του Πατριάρχη, από την άλλη πλευρά όμως πως του «στέλνουν» ένα
μήνυμα να μην κινείται από τον ιδιοτελή του στόχο να διατηρήσει την εξουσία του
ως θρησκευτικού ηγέτη έναντι των κοσμικών, και να συμπλεύσει με την κοινή
γνώμη. Και αυτό γιατί, όπως επισημαίνουν και τα δύο δημοσιεύματα των
αθηναϊκών εφημερίδων, η επαναφορά του συντάγματος είναι για το καλό του
συνόλου, ενώ η ενδεχόμενη αρνητική στάση του Πατριαρχείου μπορεί να οφείλεται
στο γεγονός ότι ζημιώνεται το ίδιο, καθώς χάνει πολλά από τα προνόμιά του. Η
ερμηνεία αυτή φυσικά χρεώνει στο Πατριαρχείο «συντεχνιακή» στάση, η οποία
αντιβαίνει στο κοινό καλό.
Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η αισιοδοξία και η πεποίθηση ήταν τέτοια εκείνη την
περίοδο, ώστε δεν μπορούσε κανείς να φανταστεί κάτι διαφορετικό από ένα
λαμπρό μέλλον. Και για αυτό οι αντιδράσεις σε αντίθετες φωνές, ήταν έντονες.
Η εξέλιξη της ιστορίας, ωστόσο, δικαίωσε με εμφατικό τρόπο τους φόβους του
Πατριάρχη Ιωακείμ Γ’, ο οποίος αποτέλεσε σύμφωνα με τον Α.Χ. Χαμουδούπουλο
έναν από τους τρεις σπουδαιότερους πνευματικούς ποιμένες της Ελληνορθόδοξης
Εκκλησίας μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453.136 Μέσα στο
ενθουσιώδες κλίμα, ήταν από τους ελάχιστους που αντιμετώπισε την κατάσταση με
ψυχραιμία και προσπάθησε να προβλέψει τη θέση των μειονοτήτων στη νέα
πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα. Και, το συμπέρασμα το οποίο εξήγε έστω
και σε κλειστό ανεπίσημο κύκλο όπως μας το περιγράφει γλαφυρά ο Νικόλαος
Δάμτσας, ήταν συνοπτικά η εξέλιξη της ιστορίας για τις εν Τουρκία μειονότητες.

Τελικά, η αναστάτωση σχετικά με την επίσημη θέση του Οικουμενικού

Πατριαρχείου απέναντι στην καθεστωτική αλλαγή άρχισε σταδιακά να
135
ΕΜΠΡΟΣ αριθμός φύλλου 4222, Σάββατο 19/7-1/8/1908
136
Α.Χ. Χαμουδόπουλος, Ελληνισμός και Νεότουρκοι, Εθνική δράσις του υπόδουλου ελληνισμού
κατά την νεοτουρκικήν περίοδον 1908-1912, Θεσσαλονίκη 1926, σελ 12
54
εξομαλύνεται. Στο φύλλο της Κυριακής 20 Ιουλίου (2 Αυγούστου) της αθηναϊκής
ΕΜΠΡΟΣ διαβάζουμε στην 4η σελίδα ανταπόκριση από την Οθωμανική
πρωτεύουσα:
«ΤΟ ΑΝΤΙΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟΝ ΣΥΛΛΑΛΗΤΗΡΙΟΝ
«Πέραν (Κων)πόλεως) Κυριακή πρωία. (Ανταποκρ.)
Εις τον δημοτικόν κήπον της πόλεως συνήλθον σήμερον ικανοί εκ των αντιωακειμικών
προς συγκρότησιν του προαγγελθέντος συλλαλητηρίου κατά του πατριάρχου. Κατ’αυτό
απεφάσισαν όπως αναβάλωσι τας ενεργείας των επί τη επισκέψει του πρίγκηπος
Ανδρέου137.»138
Αντίστοιχα διαβάζουμε στην αθηναϊκή ΣΚΡΙΠ τη Δευτέρα 21 Ιουλίου (3 Αυγούστου):
«ΔΙΑΒΕΒΑΙΩΣΙΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΘΝΟΣ
Πέραν (Κωνσταντινουπόλεως) 20 Ιουλίου (Τηλεγράφημα του απεσταλμένου συντάκτου
του «Σκριπ». Η εξέγερσις κατά του Πατριάρχου Ιωακείμ η προκληθείσα εκ
παρεξηγήσεως των λόγων του κατά την ανακήρυξιν του Συντάγματος προς τον Μέγαν
Βεζύρην εμετριάσθη σημαντικώς. …»
Σε κάθε περίπτωση, οι προγραμματισμένες διαδηλώσεις κατά του Πατριάρχη, με το
πρόσχημα της υπεράσπισης του νέου πολιτεύματος, ήταν φαινόμενο που
παρουσιάστηκε και στους Αρμένιους. Στις 16 Ιουλίου 1908, πλήθος Αρμενίων
κατευθύνθηκαν προς το Κοντόσκαλι, όπου έδρευε το Πατριαρχείο τους και, αφού
εξύβρισαν τον Αρμένιο Πατριάρχη (ο οποίος είχε εκφραστεί ανοιχτά κατά του νέου
συνταγματικού καθεστώτος) τον εξεδίωξαν από τον πατριαρχικό θρόνο. Η
διαδήλωση των Ρωμιών κατά του Ιωακείμ Γ’ είχε προγραμματιστεί για τρεις μέρες
αργότερα, στις 19 Ιουλίου, όμως, παρά το τεταμένο κλίμα που δημιούργησε η
διαδήλωση των Αρμενίων, κανένας δεν τόλμησε να πάρει την ευθύνη της τελικής
οργάνωσης για την πραγματοποίηση της διαδήλωσης.139 Προφανώς η επικείμενη
επίσκεψη του πρίγκηπα Ανδρέα ήταν απλώς πρόφαση για να ματαιωθούν τα σχέδια
της διαδήλωσης, αφού οι Ρωμιοί δεν τόλμησαν τελικά να αμφισβητήσουν με τέτοιο
τρόπο αυτόν που συνιστούσε σύμβολο της θρησκείας τους και, έως τότε
τουλάχιστον, του Γένους τους.

Η ηρεμία επήλθε σταδιακά, μετά από επανειλημμένες διαβεβαιώσεις του

Πατριάρχη και αφού το θέμα απασχόλησε και τον διεθνή τύπο, του οποίου οι
απεσταλμένοι ανταποκριτές στην Κωνσταντινούπολη έλαβαν και εκείνοι επίσημη
ενημέρωση όπως μας πληροφορεί η «ΠΡΟΟΔΟΣ»:
«Δηλώσεις των πατριαρχών εις ξένους ανταποκριτάς
Η Α. Θ. Π. εις τον ενταύθα ανταποκριτήν της παρισινής «Πρωίας» διέψευσε τας φήμας
καθ’ ας δήθεν διάκειται δυσμενώς προς το Σύνταγμα.»140

Στο φύλλο της «Εκκλησιαστικής Αλήθειας» που εκδόθηκε στις 30 Ιουλίου / 12

Αυγούστου, αφιερώνεται μεγάλο μέρος του φύλλου (σελ. 1-4) στη δημοσίευση
επιστολών και τηλεγραφημάτων από μητροπόλεις του Πατριαρχείου σχετικά με τις
αντιδράσεις των πιστών ως προς την επαναφορά του Συντάγματος. Με τον τίτλο
«ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΕΞ ΕΠΑΡΧΙΩΝ», το άρθρο της πρώτης σελίδας γράφει:
137
Ο Ανδρέας ήταν πρίγκηπας της βασιλικής οικογένειας της Ελλάδος.
138
ΕΜΠΡΟΣ αριθμός φύλλου 4222, Κυριακή 20 Ιουλίου 1908
139 ος
Βλ. Σουλιώτης-Νικολαϊδης, όπως παραπέμπει η Σία Αναγνωστοπούλου στο Μικρά Ασία, 19 αι. -
1919. Οι Ελληνορθόδοξες Κοινότητες. Από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος, Β’ έκδοση,
Αθήνα 1998, σελ. 505
140
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ΄, αριθμός φύλλου 1343, Τετάρτη 23 Ιουλίου / 5 Αυγούστου 1908
55
 «Εκδόντες εν προηγουμένω τεύχει τρεις εκ των επαρχιών Εφέσου, Ηρακλείας και
Βελεγράδων επισήμους ειδήσεις περί των εκεί γενομένων επί τη αναστηλώσει του
συνταγματικού πολιτεύματος, εξακολουθούμεν την έκδοσιν και των λοιπών επιστολών,
δι’ ών οι πανιερ. Μητροπολίται γνωστά τη Εκκλησία καθιστώσιν άμα μεν τον τρόπον,
καθ’ όν εξεδηλώθη πολλαχού του κράτους η κοινή χαρά και ευχαρίστησις επί τη
μεταβολή του πολιτεύματος, άμα δε τας αξιώσεις και τους κοινούς πόθους των
κατοίκων.
Ο αναγνώστης σήμερον υπόψιν έχει, μετά τα τηλεγραφικώς εξ Ατταλείας και εκ Λήμνου
επισταλέντα, τα γράμματα των πανιερ. Μητροπολιτών Αδριανουπόλεως, Αμασείας,
Αίνου, Βοδενών και Βελεγράδων. Προηγουμένως ήγγειλαν τη Εκκλησία τα δέοντα και οι
πανιερ. Μητροπολίται Σερρών και Βοδενών, διά γράμματος μεν ο πρώτος,
τηλεγραφικώς δε ο δεύτερος.»
Οι επιστολές που δημοσιεύει η «Εκκλησιαστική Αλήθεια» περιγράφουν τις
ενθουσιώδεις εκδηλώσεις χαράς του πληθυσμού στις κατά τόπους μητροπόλεις, την
υποδοχή επιτροπών της ΕΕΠ που τις επισκέφθηκαν για να ανακοινώσουν τα νέα για
την επαναφορά του συντάγματος «επινεύσει της Α.Α. Μεγαλειότητος» και να
διαβεβαιώσουν «περί της εν τω μέλλοντι αδελφικής συμβιώσεως».
Την ίδια στιγμή όμως, στη Σμύρνη οι αντι-ιωακειμικοί εξακολουθούσαν να
προβαίνουν σε ακραίες εκδηλώσεις. Στο φύλλο της Κυριακής 3 / 16 Αυγούστου, η
«Πρόοδος» δημοσιεύει :
« Εναντίον του Οικ. Πατριάρχου
Εις το φύλλον της Παρακευής της «Αμαλθείας» της Σμύρνης εδημοσιεύθη το κατωτέρω
υπό ημερ. 1 Αυγούστου τηλεγράφημα:
«Σήμερον η επιτροπή του αντιπατριαρχικού συλλαλητηρίου επέδωκεν εις τον Έλληνα
πρεσβευτήν υπόμνημα, δι’ ού ζητεί την αντικατάστασιν του Πατριάρχου Ιωακείμ. Ο κ.
Γρυπάρης απαντών εις την Επιτροπήν ωμολόγησε την ανεπάρκειαν της Α.
Παναγιότητος, αλλά συνέστησε μετριοπάθειαν διότι, πάσα ενέργεια είνε ασύμφορος
προς την περίστασιν. Οι αποτελούντες την επιτροπήν ηπείλησαν, ότι θα προστρέξωσιν
εις την αρωγήν του Κομιτάτου, έδωκαν δε εις τον κ. Γρυπάρην προθεσμία μιάς
εβδομάδος».»141
Το δημοσίευμα αυτό η «Πρόοδος» το άφησε ασχολίαστο για ένα τριήμερο, για να
επανέλθει στο πρωτοσέλιδο σχολιασμό στο φύλλο της 1357 της Τετάρτης 6 / 19
Αυγούστου με τίτλο «Κατηγορηματική διάψευσις»: «… δι’ αυτήν έχομεν την
κατηγορηματικήν ομολογίαν της Α.Ε., ότι παν άλλο ή τοιούτον ωμολόγησε προς τους
ενωπίων αυτού παρουσιασθέντας και παν άλλο ή τους πόθους των και τον τρόπον της
επιτυχίας τους ενέκρινε. Διπλωμάτης της αξίας και των φρονημάτων και της αντιλήψεως
του κ. Γρυπάρη δεν είναι ποτέ δυνατόν τοιαύτην να εκστομίση ομολογίαν ….»
Στο επόμενο φύλλο της που εκδόθηκε στις 7 / 20 Αυγούστου και αφού ήδη τα
πνεύματα είχαν ήδη κατευναστεί, η «Εκκλησιαστική Αλήθεια» πέρασε στην
(αιχμηρή και με σκληρούς χαρακτηρισμούς) αντεπίθεση εναντίον των αντι-
ιωακειμικών, αυτών που αντέδρασαν έντονα για τη στάση του Πατριάρχη και
επιχείρησαν να δημιουργήσουν επεισόδια τα οποία θα έθεταν σε κίνδυνο τη θέση
του Πατριαρχείου εν μέσω της νέας ρευστής και αβέβαιης κατάστασης, άρα θα
έθεταν σε κίνδυνο και τα συμφέροντα της ορθοδοξίας και της ενότητας του
ελληνικού γένους. Με μακροσκελές άρθρο στην πρώτη σελίδα της, αναφέρει
εμμέσως τους λόγους της επιφυλακτικότητάς του απέναντι στο νέο καθεστώς και
τους κινδύνους που μπορεί να ελλοχεύουν σε αυτό, με τίτλο «Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ
ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ»:
141
Ό.π. αριθμός φύλλου 1354, Κυριακή 3 / 16 Αυγούστου 1908
56
 «από τεσσάρων σχεδόν εβδομάδων εγγράφως και διά προσλαλιών εξυμνουμένη και
υπό του λαού και του στρατού πανηγυριζομένη πολλάς ελπίδας ανεπτέρωσεν […]. Η
συναίσθησις της ελευθερίας του ανθρώπου δίδει γένεσιν εις ελευθέραν έκθεσιν ιδεών,
αρχών, πόθων και ελπίδων. Υπό πολίτευμα την ελευθερίαν εγγυώμενον του πολίτου
δύναται έκαστος ημών να γράφη δημοσία και δημοσία να ελέγχη, εν μέσω ομίλων και
συλλαλητηρίων, διά γλώσσης ευγενούς τας πράξεις παντός κυβερνήτου και παντός
εγκεχειρισμένου δημοσίαν αρχήν· δύναται να συγκροτή κέντρα οιαδήποτε προς
διεύθυνσιν της κοινότερον λεγομένης εθνικής δράσεως, αφού και καθήκον έχει πάσα
κοινότης τα κοινά να περιφρουρή εαυτής συμφέροντα.
Το καθήκον της περιφρουρήσεως ταύτης είχε πάντοτε·και ουδείς […] ηδυνήθη να
παρακωλύση ημάς από της εμπεδώσεως θεσμών και νόμων και καθεστώτων των
σωζόντων τα συστατικά της εθνικής ενότητος των υπό την πνευματικήν ηγεσίαν της Μ.
Εκκλησίας υποκειμένων ορθοδόξων εθνών τε και λαών, μερικώτερον δε του ελληνικού
έθνους. […] Παρετηρήθη μάλιστά ποτε παρ’ ημίν κατά τινων νέων ιδεών αντίδρασις,
σώσασα πάτρια ήθη, διατηρήσαντα τον εθνικόν χαρακτήρα, περιφρουρήσασα τας
θρησκευτικάς αληθείας, […].
Σήμερον, ατυχώς, επί τη μεταβολή του πολιτεύματος, καθ’ ήν εθνολογική κηρύττεται
ισοπέδωσις, ώδε μεν ακούεται παραφωνία βέβηλος – από Σμύρνης ατυχώς – «να
μεταρρυθμισθώσι τα Πατριαρχεία μας και το ιερατικόν μας σύστημα» προς τούτον κ’
εκείνον τον σκοπόν, αλλαχού δε δημοκόποι τινές ανόητοι στάσεις εγείρουσι κατά των
πανιερ. Μητροπολιτών, και ενταύθα διασύρεται το πατριαρχικόν όνομα και γόητρον ή
υπό λαϊκών ή υπό κληρικών, οίοι τολμώσι μάλιστα να εμφανίζωνται διά των
εφημερίδων.
[…] αλλ’ οιανδήποτε μεταβολήν τοιαύτην έχει δικαίωμα να ζητήση και πραγματοποιήση
νομίμως και διά νομίμων αντιπροσώπων το έθνος και ο ιερός κλήρος. Σύμπτωμα όμως
θλιβερότατον εκλύσεως παρουσιάζουσιν οι διά φωνασκιών, διά λιβέλλων, διά
διαδόσεως ανυποστάτων σπερμολογιών, διά διατριβών υβριστικών ή διά
συλλαλητηρίων ομοίας φύσεως εργαζόμενοι και προσώπων των την Εκκλησίαν
διοικούντων και ελπίζοντες ότι διά μέσων τοιούτων επέρχεται το ποθούμενων υπ’
αυτών αποτέλεσμα.
Εάν επιτευχθή το τοιούτον, όπερ ουδείς φρόνιμος εύχεται, καινή τις εις την Εκκλησίαν
εισαγομένη αρχή θέλει καταστρέψει εν ολίγω αυτήν. Ως σήμερον ευρέθησαν ολίγοι
τινές, ων ο αριθμός, ευτυχώς, ελαττούται, φωνασκούντες και ζητούντες πάταγον να
δημιουργήσωσιν […] νέαι εφημερίδες, νέα συλλαλητήρια μάλλον πολυάριθμα, μάλλον
ίσως θορυβώδη, […] θέλουσιν ισχύσει να επανέγκωσιν ετέραν μεταβολήν προσωπικήν,
αφ’ ής όμως δικαιούνται ν’ αποφανθώσι και σήμερον και αύριον τα δύο διοικητικά της
Εκκλησίας και του Γένους σώματα, ως εδικαιούντο από της αλώσεως μέχρι της σήμερον.
[…]. Εν περιπτώσει συγκροτήσεως εν μέλλοντι συλλαλητηρίων ισχυρών, εν περιπτώσει
κατισχύσεως μέρος τινός υβρεολόγου δημοσιογραφίας […] διαρκώς μεν θέλομεν
επιτυγχάνει του ζητουμένου υπό των πολλών, αλλά θέτομεν εν αμφιβόλω το κύρος των
διοικουσών ημάς αρχών · εισάγομεν ούτως από τούδε την ασέβειαν προς τας ιεράς
αρχάς, την κοινωνικήν επιτείνοντες έκλυσιν, ό δε δυστυχέστερον, προπαρασκευάζομεν
εθνικήν αποσύνθεσιν, ήν ουδέν πολίτευμα συνταγματικόν δύναται να προλάβη, αφού
το σύνταγμα εις τας χείρας ημών ήδη κινδυνεύει να χρησιμοποιηθή ως μαχαιρίδιον εις
τας χείρας βρέφους.»142

142
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ. 32 – έτος ΚΗ’ φ. 29 σελ. 363-364
57
Η νέα κατάσταση, η περίοδος της ελευθερίας και του προβληματισμού
Το πρώτο διάστημα της συνταγματικής πραγματικότητας συνοδευόταν από
παραληρηματική χαρά σε σημείο που «αι εθνότητες είχον πάθει τους πρώτους δύο
μήνας πραγματικήν παραίσθησιν. Ο ελληνικός τύπος λ.χ. εχαρακτήριζε την ελληνικήν
επανάστασιν του 1821 ως τον πρόδρομον της νεοτουρκικής τοιαύτης. Τα ονόματα των
ηρώων της πρώτης συνανεμίγνυε με τα ονόματα των Εμβέρ και Νιαζή, η δε εικών του
Βασιλέως Γεωργίου Α΄ εδημοσιεύετο εν συμπλέγματι με την εικόνα του Σουλτάνου
Χαμίτ! Συγχρόνως εις τα καφενεία και τα δημόσια κέντρα, ευθύς μετά τον ύμνον του
Τουρκικού Συντάγματος, αι ορχήστραι επαιάνιζον τον ελληνικόν εθνικόν ύμνον.»143
Μετά την πάροδο των πρώτων ημερών, κατά τη διάρκεια των οποίων όπως είδαμε
γιορτάστηκε η επαναφορά του συντάγματος, στο προσκήνιο ήρθε ο
προβληματισμός και η συζήτηση για την ουσία των πραγμάτων. Πώς θα
λειτουργούσε δηλαδή στην πράξη το νέο καθεστώς, και τι θα σήμαινε η ισονομία
και ισοπολιτεία για τις θρησκευτικές και εθνικές κοινότητες και τα προνόμιά τους.
Η ΕΕΠ, με την στρατιωτική κίνηση πολιτικού περιεχομένου που έκανε, ήρθε στο
προσκήνιο, ωστόσο δεν ανέλαβε την εξουσία. Αρκέστηκε στο να ελέγχει την
κυβέρνηση του σουλτάνου και να εκδιώκει από τις θέσεις τους στελέχη του παλαιού
καθεστώτος, από διεφθαρμένους χαμηλόβαθμους κρατικούς υπαλλήλους μέχρι και
υπουργούς144.
Ο λόγος που δεν ανέλαβε την εξουσία η ΕΕΠ ήταν, σύμφωνα με τον Erik. J. Zürcher,
το γεγονός ότι από τη μία πλευρά ο κόσμος είχε πειστεί ότι η επαναφορά του
συντάγματος ήταν επιλογή και έργο καθαρά του σουλτάνου, κάτι που
αποδεικνύεται από τα παραπάνω αποσπάσματα των εφημερίδων και από την άλλη
η έλλειψη εμπιστοσύνης στις δυνάμεις τους. Συγκεκριμένα, η μικρή ηλικία των
συντελεστών του πραξικοπήματος που συνεπάγεται και έλλειψη εμπειρίας, ήταν
ανασταλτικός παράγοντας για τους ίδιους για να προχωρήσουν στην αποκαθήλωση
του σουλτάνου145.
Το πέρασμα από τη μεταβατική περίοδο της αιφνιδιαστικής επαναφοράς του
συντάγματος στο ζήτημα της λειτουργίας του νέου καθεστώτος, αποτυπώνεται και
στα άρθρα των ρωμέικων Κωνσταντινουπολίτικων εφημερίδων. Συγκεκριμένα, η

143
Α.Χ. Χαμουδόπουλος, Ελληνισμός και Νεότουρκοι, Εθνική δράσις του υπόδουλου ελληνισμού
κατά την νεοτουρκικήν περίοδον 1908-1912, Θεσσαλονίκη 1926, σελ 7
144
E.J. Zürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 147 και 149. Χαρακτηριστική
περίπτωση αποτελεί φύλλο της ΠΡΟΟΔΟΥ της 23/7 (5/8) το οποίο έχει πρωτοσέλιδο τίτλο σε όλο
το πλάτος του φύλλου «Η ΠΑΡΑΙΤΗΣΙΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΟΥ ΤΩΝ ΝΑΥΤΙΚΩΝ» και άρθρο στην πρώτη
σελίδα, με τίτλο «ΑΝΑΓΚΗ ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΩΝ» και υπογραφή «ΤΑΝΤΑΛΟΣ» στο οποίο περιγράφεται το
εξής :
« Κέρδη και ζημίαι. Καθά αγγέλλεται εις την «Εφημερίδα του Φος», οι νεότουρκοι και ο λαός
μεγάλην μετριοπάθειαν δεικνύουν. Ούτε μία θριξ των συλληφθέντων ευνοουμένων έπαθεν. Αι
φήμαι, ότι ο Ιζέτ πασάς εκακοποιήθη είνε επίνοια. Ουδεμία αυθαίρετος κατάσχεσις περιουσίας
τινός έγινε, τουθ’ όπερ όμως δεν αποκλείει την δικαστικής οδού καταδίωξιν των σφετεριστών
των χρημάτων του Κράτους.
Ο τέως υπουργός των στρατιωτικών Ριζά πασάς εδήλωσεν, ότι 100.000 λίραι τουρκικαί, αι
οποίαι είναι κατατεθειμέναι εις τινα τράπεζαν επ’ ονόματί του, είναι χρήματα του υπουργείου
των στρατιωτικών, τα οποία αυτός είχε κατορθώσει να συνάξει διά να τα έχη πρόχειρα, εάν
περιήρχετο η πατρίς εις κίνδυνο. Η επ’ ονόματί του κατάθεσις έγινε χάριν ασφαλείας. Ολίγους
βεβαίως ανθρώπους θα εύρη, οι οποίοι θα τον πιστέψουν.»
145
E.J. Zürcher, ό.π. σελ. 148 αλλά και αναλυτικότερα στο F. Ahmad, The Young Turks, The Committee
of Union and Progress in Turkish Politics 1908-1914, σελ. 15-18.
58
εφημερίδα «Πρόοδος» κυκλοφορεί τη Τετάρτη 23 Ιουλίου (5 Αυγούστου) με
μονόστηλο άρθρο στο εξώφυλλο με τίτλο «ΑΝΑΓΚΗ ΔΙΕΥΚΡΙΝΗΣΕΩΝ» και
υπογραφή συντάκτη «ΤΑΝΤΑΛΟΣ» στο οποίο γράφει…
« Δόξα τω Θεώ, έχομεν Σύνταγμα ! Έχει καλώς. Όλοι αντιλαμβανόμεθα, ότι κάτι αγαθόν
έλαβε χώραν, ότι οι εν γένει όροι της ατομικής, φυλετικής και γενικής εθνικής
προκοπής, μεταβληθήσαν επί τα βελτίω. Το οθωμανικόν Κράτος θα εδραιωθή ως αι
άλλαι εν τω Κράτει τούτω περιεχόμεναι φυλαί και η ελληνική αδεσμεύτως δ’ αναπτύξη
τα εν αυτή σπέρματα του ιδιοφυούς πολιτισμού της προσφέρουσα εις το παμποίκιλον
εθνικόν οθωμανικόν στέμμα ένα εκ των στιλπνοτέρων αυτού αδαμάντων κτλ κτλ.
Τοιαύται ή περίπου τοιαύται ιδέαι ανακαλούνται εις τον εγκέφαλον όλων. Πάντες
αντιλαμβανόμεθα, ότι κάτι πρέπει να γίνη, ότι κάποια βάσις σοβαράς εργασίας πρέπει
να τεθή και ότι το τοιούτον επείγει, αλλά πέραν της συμπτώσεως πάντων των
πνευμάτων επί τοιαύτης τινός όσον γενικής τοσούτον και αορίστου τάσεως, μάτην θα
ζητήσετε κάτι το ευκρινές. Ποία ακριβώς η θέσις της φυλής μας απέναντι των
γεγονότων; Ποίον το πρόγραμμα της δράσεώς της; Πώς πρέπει να αντιληφθώμεν τας
από ιστορικών λόγων επιβαλλομένας τάσεις της φυλής απέναντι του νέου καθεστώτος
κ.τ.λ. κ.τ.λ. Ιδού ερωτήματα των οποίων ειλικρινώς πρέπει να ομολογήσωμεν, η
ευκρινής απάντησις δεν διαγράφεται, ούτε εν ταις σπασμωδικαίς κινήμασιν ημών κατά
τας τελευταίας πάντας ημέρας ούτε εν τη υπό του τύπου τηρουμένην ασυντάκτω
φιλολογία. Τουναντίον τα πάντα δεικνύουσιν ότι αι ιδέαι ημών κινούνται ωσεί
νεφέλωμα απέχον πολύ από της κρυσταλλώσεως αυτού εις αστερισμόν ακριβούς
μορφής, μέλλοντα να φωτίση την πορείαν της φυλής.
Το έργον της τοιαύτης κρυσταλλώσεως, συντόμως, ταχέως, άνευ περαιτέρω αναβολών
και πριν οι αιώνιοι καλοθεληταί μας προλάβουν, πρέπει να το αναλάβωσιν οι ταγοί της
φυλής, όσους η Μοίρα έταξε προς τούτο λόγω είτε νοημοσύνης, είτε οικονομικής
ανεξαρτησίας.
Νομίζω ότι επείγει ο σχηματισμός λέσχης Πολιτικής της οποίας η πρώτη εργασία δέον
να η, ως είπομεν, η διευκρίνησις των συναφών προς το σύνταγμα φυλετικών
ζητημάτων, η σύνταξις προγράμματος φυλετικής εργασίας, η διοργάνωσις των
ασυντάκτων ορμών του πλήθους εντός των αυλάκων του προγράμματος τούτου και η
επί τη βάσει τοιούτου προγράμματος και αναλόγου εντολής ιδεολογική εργασία.
Εις εκ των ακρογωνιαίων λίθων εφ’ ων θα βασισθή η φυλετική εργασία πρέπει να είνε
καθ΄ ημάς η ταχεία και ειλικρινέστατη εν πάσι συνεννόησις μετά της Τουρκικής
Νεότητος. Αυτή μας έδωκε την ελευθερίαν, αυτής οι νέοι πρέπει να πρωτοστατήσωσιν
εν τη προσεχή διαμορφώσει του Πολιτεύματος. Αυτήν λοιπόν πρέπει προ παντός να
ευχαριστήσωμεν, να ελκύσωμεν, να γνωρίσωμεν και να γνωρισθώμεν παρ’ αυτής, να
καταστήσωμεν παρ’αυτοίς γνωστούς καθ’όλην την γραμμήν τους τους φυλετικούς μας
πόθους, οι οποίοι απορρέουσιν απ’αυτού του Συντάγματος και των ιστορικών
γεγονότων του παρελθόντος μας.
Πρέπει οι αδελφοί μας Νεότουρκοι να μας γνωρίσωσι καλλίτερον ίνα παταχθή ο μόνος
και χείριστος μέχρι τούδε εσωτερικός εχθρός αμφότερων, η δ υ σ π ι σ τ ί α . Όταν αυτή
αρθή εκατέρωθεν, τότε θα βρεθώμεν κρατώμενοι από χείρες ίνα βαδίζωμεν θαρραλέοι
προς την αναγέννησιν της Οθωμανικής Πανεθνείας, έκαστος άνευ μειώσεως του
φυλετικού του οργασμού και του προορισμού της φυλής του.»
Ο συντάκτης του άρθρου, υπογράφων ως «Τάνταλος», θέτει επί τάπητος κάποια
βασικά ζητήματα και προτάσεις για τη νέα εποχή. Πρώτα από όλα, επαναλαμβάνει
με τον τρόπο του ότι από τη στιγμή που το σύνταγμα του 1876 επανήλθε σε
λειτουργία, πλέον η ευθύνη περνάει στους πολίτες καθώς «πάντες
αντιλαμβανόμεθα, ότι κάτι πρέπει να γίνη, ότι κάποια βάσις σοβαράς εργασίας
πρέπει να τεθή και ότι το τοιούτον επείγει».

59
Αυτό που προτείνει, λοιπόν, σαν πρώτο βήμα είναι να δημιουργηθεί ένας πολιτικός
φορέας, μία «λέσχη Πολιτική», που θα ξεκαθαρίσει και θα εγγυηθεί τα δικαιώματα
και τις υποχρεώσεις του κάθε έθνους απέναντι στο σύνταγμα.
Επιπλέον, προτείνει την πρωτοβουλία για την κίνηση αυτή να την αναλάβει το νεο-
τουρκικό τμήμα της αυτοκρατορίας, καθώς σε αυτό οφείλεται και η επαναφορά του
συντάγματος. Για να συμβεί όμως αυτό, πρέπει πρώτα να έρθουν οι διάφορες
εθνότητες της αυτοκρατορίας εγγύτερα μεταξύ τους για να γνωριστούν με σκοπό να
«παταχθή μόνος και χείριστος μέχρι τούδε εσωτερικός εχθρός αμφότερων, η
δυσπιστία».
Ένα σημαντικό σημείο του άρθρου στο οποίο πρέπει να σταθεί κανείς, είναι ο
χαρακτηρισμός «αδελφοί μας Νεότουρκοι». Ο χαρακτηρισμός αυτός
αντικατοπτρίζει μεν το κλίμα ομοψυχίας που επικρατούσε την εποχή εκείνη, αλλά
ουσιαστικά πρόκειται για την πρώτη αναφορά που συναντάμε στην εφημερίδα
ΠΡΟΟΔΟΣ για το ρόλο των Νεότουρκων στην πολιτειακή μεταβολή, αφού σε όλα τα
άρθρα που αναγνώστηκαν ως το φύλλο της 23ης Ιουλίου (5 Αυγούστου) η
επαναφορά του Συντάγματος αποδίδονταν στο σουλτάνο. Επιπλέον, μπορεί να
ερμηνευθεί ως πρόταση για κίνηση προσέγγισης με τους Νεότουρκους οι οποίοι
διαφαίνεται ότι εάν έχουν στόχο να κινηθούν εθνικιστικά θα στηρίξουν την
«Τουρκικήν Νελολαίαν» και γι’ αυτό το λόγο γίνεται πρόταση προσέγγισης της
τουρκικής και της ελληνικής κοινότητας.
Το σημαντικό όμως είναι ότι σε αυτό το άρθρο, για πρώτη φορά εντοπίζουμε να μην
υποστηρίζεται η ιδέα του οθωμανισμού (την οποία εκπροσωπούσε ο Πατριάρχης)
αλλά η πεποίθηση ότι ο κοινοβουλευτισμός και το Σύνταγμα ευνοούν τόσο τις
εθνικές επιδιώξεις όσο και την εκκοσμίκευση του «μιλλέτ» των Ρωμιών. Έτσι, όχι
τόσο από συμπάθεια προς τους Νεότουρκους αλλά περισσότερο από την
πεποίθηση αυτή γίνεται πρόταση συγκρότησης πολιτικής (και όχι θρησκευτικής)
οργάνωσης των Ρωμιών, άρα τον παραμερισμό του Πατριάρχη προς όφελος της
δημιουργίας πολιτικών μηχανισμών («Λέσχη Πολιτική») και νέου συστήματος αξιών.
Διακρίνουμε δηλαδή μια πρόταση για δημιουργία μηχανισμών πολιτικοποίησης και
εθνικοποίησης της κοινότητας των Ρωμιών της αυτοκρατορίας, ενώ οι μηχανισμοί
διατήρησής της, από αλώσεως της Πόλης, ήταν θρησκευτικοί μέσω του
Πατριαρχείου.
Και πάλι στην πρώτη σελίδα του ίδιου φύλλου της ΠΡΟΟΔΟΥ146 διαβάζουμε στη
στήλη με τίτλο «Η ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ»:
«Κρίσεις επί των τουρκικών γεγονότων παρά τοις επισήμοις κύκλοις του Βερολίνου.
Άχρις ώρας η εξέλιξις των γεγονότων έσχε κανονικήν και ομαλήν πορείαν, τούθ’ όπερ
αποδίδεται εις το ότι ο Σουλτάνος διαρκώς ευρίσκεται εν συνεννοήσει προς το
νεοτουρκικόν κομιτάτον, και δη άλλοτε μεν αμέσως, άλλοτε δε εμμέσως διά των
υπουργών Σαϊδ και Κιαμήλ. Η περαιτέρω πορεία των γεγονότων εξαρτάται εκ τούτου,
δηλ. εάν θα διαρκέση η μεταξύ Σουλτάνου και νεοτουρκικού κομιτάτου συνεννόησις,
και εάν το κομιτάτον θα διατηρήση την μέχρι τούδε μετριοπάθειαν και δεν θα θελήση
να επιβάλη ριζοσπαστικάς απαιτήσεις. Εκ μέρους των Δυνάμεων, ως πολλάκις ήδη
ελέχθη, δεν αναμένεται επέμβασίς τις εις τα τουρκικά πράγματα. Εάν δε εξακολουθούν
αι μεταξύ των Δυνάμεων συνεννοήσεις περί των μακεδονικών μεταρρυθμίσεων, τούτο
συμβαίνει ουχί προς τον σκοπόν να επιβληθή εις τον Σουλτάνον πρόγραμμα
μεταρρυθμίσεων. Θέλουν μάλλον οι Δυνάμεις διά τούτου ν’ αποδείξουν ότι δεν είναι

146
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ’, αρ. φύλλου 1343, 23 Ιουλίου /5 Αυγούστου 1908
60
 διατεθειμέναι να αφήσουν το έργον το οποίο ήρχισαν. Την αυτήν σημασίαν θα είχε και
το συνέδριον των πρέσβεων, το οποίο θα ηδύνατο να συγκροτηθή πιθανώς κατά το
φθινόπωρον εν Κωνσταντινουπόλει, εάν ήθελε εκφρασθή ευχή περί συγκλήσεως
αυτού.»
Είναι σαφές λοιπόν ότι προσπαθούσαν όλοι (και οι θρησκευτικές κοινότητες εντός
της αυτοκρατορίας αλλά και οι ευρωπαϊκές Δυνάμεις) να κατανοήσουν τη νέα
πολιτική κατάσταση και το ποιός τελικά κυβερνά την αυτοκρατορία, αφού είχε γίνει
κατανοητό ότι οι Νεότουρκοι άφησαν τη διακυβέρνηση της χώρας στο σουλτάνο
αλλά παρόλα αυτά την έλεγχαν και ασκούσαν σημαντική επιρροή σε αυτήν. Το
ζήτημα ήταν σε ποιό βαθμό, σε ποιούς τομείς της διακυβέρνησης, και ποιές ήταν
τελικά οι εθνικές, θρησκευτικές και πολιτικές ομάδες που θα αναδεικνύονταν μέσα
από τη νέα κατάσταση.
Στην ίδια στήλη της «Προόδου» παρατηρείται η πρώτη ανησυχία των ευρωπαϊκών
δυνάμεων απέναντι στο νέο οθωμανικό καθεστώς, καθώς δεν μπορούν να
γνωρίζουν τις προθέσεις των Νεότουρκων για την εξωτερική πολιτική της
αυτοκρατορίας. Επίσης γίνεται λόγος και για τη συχνή αλλαγή υπουργών,
αποτέλεσμα της πίεσης που ασκεί η ΕΕΠ.
«Αι Δυνάμεις ανησυχούσιν – η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας
«Κατά την ιταλικήν εφημερίδα «Στάμπα» η μεταβολή του εν Τουρκία καθεστώτος αφού
κατ’ αρχάς εξέπληξε τας Δυνάμεις διά το απρόοπτόν της, ήδη εμπνέει εις αυτάς
ανησυχίαν. Ουδείς λέγει δύναται να προΐδη οποία τις θα είναι η εξωτερική πολιτική της
Τουρκίας. Επί του παρόντος οι νέοι υπουργοί ασχολούνται αποκλειστικώς εις την
εφαρμογήν του Συντάγματος και εις την κατεύνασιν των πνευμάτων του λαού. Αλλ’ αι
συχναί αντικαταστάσεις των υπουργών δεν προοιωνίζονται ομαλήν διά το μέλλον
κατάστασιν.»147
Η είδηση αυτή είναι σημαντική διότι, όπως αναφέρθηκε και στην αρχή της εργασίας
αυτής, η εικόνα που έβγαινε προς τα έξω είχε σημασία για τους Νεότουρκους,
καθώς ένα από τα πλεονεκτήματά τους σε σχέση με το απολυταρχικό καθεστώς του
σουλτάνου Abdülhamid ήταν η συμπάθεια της διεθνούς κοινής γνώμης προς το
κίνημά τους. Και προφανώς, αμφιβολίες και διάφορες άλλες «σκιές» που
μπορούσαν να επηρεάσουν την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη δεν ήταν υπέρ τους.
Παραμένοντας πάντα στο ίδιο φύλλο της εφημερίδας «Πρόοδος», η δεύτερη σελίδα
κυριαρχείται από ειδήσεις σχετικές με παραιτήσεις και παύσεις υπουργών.
Συγκεκριμένα, ο υπέρτιτλος της σελίδας αναγράφει «Η ΠΑΥΣΙΣ ΤΟΥ
ΑΡΧΙΓΡΑΜΜΑΤΕΩΣ ΤΩΝ ΑΝΑΚΤΟΡΩΝ», ενώ η τέταρτη στήλη της σελίδας
μονοπωλείται από παρόμοιες ειδήσεις:
«Η ΠΑΥΣΙΣ ΤΟΥ ΤΑΧΣΙΝ ΠΑΣΑ
Αργά την νύκταν της χθες εμάθομεν, ότι ο αρχιγραμματεύς των Ανακτόρων Ταχσίν
πασάς επαύθη, διωρίσθη δε αντ’ αυτού ο εκ των ανακτορικών γραμματέων Δζεβάτ
βέης[…].»
ΠΑΥΣΙΣ ΡΑΓΗΠ ΠΑΣΑ
« Απεχώρησεν από την θέσιν του ως θαλαμηπόλος της Α. Α. Μ. του Σουλτάνου ο Ραγήπ
Πασάς.»
Η ΠΑΡΑΙΤΗΣΙΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΟΥ ΤΩΝ ΝΑΥΤΙΚΩΝ

147
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ’, αρ. φύλλου 1343, 23 Ιουλίου /5 Αυγούστου 1908
61
 «Ο εξοχ. υπουργός των Ναυτικών Χασάν Ραμή πασάς διά τεσκερί αυτού έφερεν εις
γνώσιν της Υψ. Πύλης, ότι έδωκε την παραίτησίν του. Η παραίτησις εγένετο δεκτή, δι’
εκδοθέντος δε αυτοκρ. διατάγματος διετάχθη η ενέργεια των δεόντων.
Μέχρι της οριστικής εκλογής του κατάλληλου προσώπου, εις ό θα ανατεθή το
υπουργείο των Ναυτικών, η διεύθυνσις αυτού ενεπιστεύθη προσωρινώς εις τον
διοικητήν του θωρηκτού Αρίφ πασάν.»148
Η τελευταία είδηση, που αναφέρεται στην παραίτηση του υπουργού των Ναυτικών
η οποία καλύφθηκε προσωρινά μέχρι να βρεθεί ένα πρόσωπο κοινής εμπιστοσύνης,
έγινε τελικά λόγος για σημαντική διένεξη ανάμεσα στο σουλτάνο και την ΕΕΠ.149

Ο Ιούλιος του 1908, με βάση το παλαιό ημερολόγιο, τελείωσε με σπουδαία νέα για
τους Νεότουρκους. Οι μονάρχες της Μεγάλης Βρετανίας και της Αυστροουγγρικής
αυτοκρατορίας, Εδουάρδος και Φραγκίσκος Ιωσήφ αντίστοιχα, προχώρησαν στην
αναγνώριση του συντάγματος και το δικαίωμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας να
επιλύει μόνη της τα εσωτερικά της ζητήματα. Υπενθυμίζεται ότι κύρια αιτία
επίσπευσης της επανάστασης από τους Νεότουρκους φαίνεται να αποτέλεσε η
συνάντηση του Βρετανού βασιλιά με τον Ρώσο μονάρχη για να αποφασίσουν,
μεταξύ άλλων, την τύχη του «Μακεδονικού Ζητήματος» με φόβο για μεγαλύτερη
διάσπαση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η παραπάνω είδηση αποτυπώνεται στο
φύλλο 1351 της «Προόδου», σε μονόστηλο του εξωφύλλου…
« Η συνέντευξις Εδουάρδου – Φραγ-Ιωσήφ και το Σύνταγμα
« Βιέννη. 30. Πάσαι αι εφημερίδες εξαίρουν την πολιτικήν σημασίαν της σημερινής
συνεντεύξεως μεταξύ Εδουάρδου και Φραγκίσκου Ιωσήφ, ως εκ της ανακηρύξεως του
Συντάγματος εν Τουρκία.
Το συνταγματικόν πολίτευμα θα αναγνωρισθή εν Ευρώπη όπως και το δικαίωμα της
Τουρκίας του να αποκαθιστά μόνη της την τάξιν εν τη επικρατεία της. Οι νεότουρκοι
γνωρίζουν ότι πάσα ρήξις προς το εξωτερικόν θα ήτο επικίνδυνος δι’ αυτούς εν τη
προκειμένη περιστάσει. Εάν η Τουρκία αποδείξη την ικανότητά της εις το να εφαρμόση
εν τω εσωτερικώ τας μεταρρυθμίσεις, οι έξωθεν θα πεισθώσι τότε ότι ουδείς λόγος
υπάρχει επεμβάσεως.»150
Αντιλαμβάνεται κανείς εύκολα τη σημασία της εξέλιξης αυτής, η επιτυχία της
οποίας πιστώνεται στους Νεότουρκους, οι οποίοι κατάφεραν να πετύχουν μέσα σε
σύντομο χρονικό διάστημα έναν από τους κύριους στόχους τους: να αποτρέψουν
δηλαδή τις ευρωπαϊκές δυνάμεις από το να επεμβαίνουν στα εσωτερικά ζητήματα
της αυτοκρατορίας. Και για τα πολύπαθα μακεδονικά εδάφη για τα οποία έγινε
όλος αυτός ο λόγος, δημοσιεύεται στην «Πρόοδο» ανταπόκριση από τη Βιέννη που
αναφέρει τα εξής :
Η “Φρεδομβλατ” λέγει :
Η ανατολική πολιτική της Αγγλίας από της ημέρας των νέων εν Τουρκία γεγονότων
επλησίασε προς τας ημετέρας παραδόσεις της εξωτερικής πολιτικής. Αμφότεραι αι
Δυνάμεις ελπίζουν, ότι η Τουρκία θα διατηρήση την νέαν κατάστασιν των πραγμάτων
και ότι θα επιφέρει εις τα μακεδονικά την υπό της Ευρώπης επιθυμίαν τάξιν.»151
Μία άλλη αγγλική εφημερίδα ζήτησε τη γνώμη του ανώτατου θρησκευτικού ηγέτη
των μουσουλμάνων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, του Σεϊχουλισλάμη152.

148
ΠΡΟΟΔΟΣ, Ό. π.
149
E.J. Zürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 149
150
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ΄, αριθμός φύλλου 1351, Πέμπτη 31/7- 13/8/1908
151
ΠΡΟΟΔΟΣ, Ό. π.
152
Ο σεϊχουλισλάμης ήταν ο πρώτος τη τάξει μουφτής της Αυτοκρατορίας
62
 « Ο Σεϊχ – ουλ – ισλάμης και το Σύνταγμα
« Ο ανταποκριτής των «Ημερήσιων Νέων» του Λονδίνου έσχεν εσχάτως συνέντευξιν
μετά του Σεϊχ- ουλ- ισλάμη, καθ’ ην ούτως ως εξής εξεφράσθη περί του Συντάγματος :
Είναι μέγα γεγονός, αλλά είναι το αποτέλεσμα πολυετούς εργασίας. Είναι πολύ
απίθανον να αρθή και πάλι το Σύνταγμα.
Ενώ πρόσθεσε ότι, η συνταγματική διακυβέρνησις της χώρας είναι κατά πάντα
σύμφωνος με τον ισλαμικόν νόμον.»153
Το νέο καθεστώς, με την επαναφορά του Συντάγματος και την ταυτόχρονη κήρυξη
γενικών εκλογών, έθετε τις βάσεις για μια νέα συνεργασία των λαών της
αυτοκρατορίας και δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για μια ευρύτερη συμμετοχή
στην οθωμανική διοίκηση των Ελλήνων, οι οποίοι δεν αντιπροσώπευαν μόνο ένα
σημαντικό μέρος του πληθυσμού, αλλά εκπροσωπούσαν και μια σημαντική
οικονομική δύναμη154. Είναι φυσικό ότι οι επικείμενες εκλογές απασχολούσαν την
κοινή γνώμη όχι μόνο των Ρωμιών αλλά και όλων των θρησκευτικών κοινοτήτων της
αυτοκρατορίας.
Έτσι, ξεχωρίσαμε σημαντικές ειδήσεις στο φύλλο της 31ης Ιουλίου / 13 Αυγούστου
που έχουν σχέση με τις διαβουλεύσεις για τις επερχόμενες εκλογές, χωρίς να είναι
όμως ακόμα γνωστό για το ποιοί έχουν δικαίωμα ψήφου. Το συγκεκριμένο
απόσπασμα αναφέρει τα εξής :
«Αι βουλευτικαί εκλογαί
«Το δ’ δημαρχιακόν τμήμα πρωτευούσης προχθές το εσπέρας ειδοποίησε τους πολίτας
της δικαιοδοσίας του όπως προβώσι την πρωίαν της επιούσης, ήτοι χθες εις την εκλογήν
δύο αντιπροσώπων, οίτινες θα συνέλθουν προς εκλογής των υποψηφίων διά το
βουλευτικόν αξίωμα της περιφέρειας ταύτης.
Η κοινοποίηση αυτή εγένετο λίαν αργά, ελέγετο δε ότι δικαιούνται να ψηφίσωσι μόνον
οι κτηματίαι ή και […] πως καταβάλλοντες εις το δημόσιον φόρου άνω των 100 γρ. Εν
τούτοις εις πολλούς των κτηματιών, οίτινες έχουσιν εγγεγραμμένας τας ιδιοκτησίας των
εις όνομα των συζύγων ή των τέκνων των, εδηλώθη αρμοδίως ότι δεν δικαιούνται να
ψηφίσωσι.»155
Στο φύλλο του Σαββάτου 2/15 Αυγούστου διαβάζουμε σχετικά, στη στήλη
«ΕΚΚΛΗΣΙΑ – ΟΙΚΟΥΝΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ»:
« Αι βουλευτικαί εκλογαί
Εν τω ιδιαιτέρω γραφείω της Α.Θ.Π. συνήλθον χθες προ της συνεδρίας του Συμβουλίου
οι εκ των Συμβούλων κ.κ. […] και συνεσκέφθησαν επί μακρόν περί του τρόπου
διεξαγωγής των προσεχών βουλευτικών εκλογών. Προς τούτο προσεκλήθη και ο
διευθυντής του τουρκικού γραφείου κ. Ιωάννης Χλωρός, όστις εν αντιθέσει προς την
γνώμην τινών εκ των Συμβούλων υποστηριζόντων την σύστασιν επιτροπής προς μελέτην
των τριών περί βουλευτικών εκλογών νόμων, υπέδειξεν, ότι το Πατριαρχείον προ πάσης
ενεργείας οφείλει να ερωτήση αρμοδίως το Υπουργείον των Εσωτερικών ποίον εκ των
τριών νόμων θα εφαρμόση η Κυβέρνησις κατά τας προσεχείς βουλευτικάς εκλογάς.
Μετά την σύσκεψιν ταύτην συνήλθε το Μ. Συμβούλιον υπό την προεδρίαν του Σεβ.
Μητροπολίτου Κυζίκου εις την τακτικήν αυτού διοικητικήν συνεδρία, ένθα
εξηκολούθησεν η περί των βουλευτικών εκλογών συζήτησις εξωδίκως πάντοτε. Μετά
μακράν συζήτησιν ενεκρίθη ο διορισμός τριμελούς επιτροπής εκ των κ. κ. Π.

153
ΠΡΟΟΔΟΣ, Ό. π.
154
Κατερίνα Μπούρα, Οι βουλευτικές εκλογές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, Οι Έλληνες βουλευτές
1908-1918, Δελτίο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 4 (1983), σελ. 69-85
155
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ΄, αριθμός φύλλου 1351, Πέμπτη 31/7- 13/8/1908
63
 Καραθεοδωρή, Ι. Χλωρού και Π. Νικολοπούλου προς μελέτην του ζητήματος της
διεξαγωγής των βουλευτικών εκλογών.»156
Επιπλέον, όσον αφορά στις διεργασίες της Βουλής, αξιοσημείωτη είναι η είδηση
που αφορά τους απεσταλμένους της Υεμένης στο Κοινοβούλιο. Όπως
χαρακτηριστικά μας πληροφορεί η «Πρόοδος» υπήρχε πρόβλημα επικοινωνίας,
αφού οι αντιπρόσωποι της Υεμένης δεν γνώριζαν την τουρκική γλώσσα, το οποίο
ήταν αναγκαίο προαπαιτούμενο για να συμμετέχει κανείς στο οθωμανικό
Κοινοβούλιο.
« Οι αντιπρόσωποι της Υεμένης εν τη Βουλή
« Το υπουργείον των Εσωτερικών εκοινοποίησεν εις την Μ. Βεζυρίαν τα της
συνεννοήσεώς του μετά των εν τω νόμω της Υεμένης όσον αφορά την γλώσσαν την
οποίαν θα μεταχειρίζονται εν τη Βουλή οι αντιπρόσωποι του διαμερίσματος εκείνου. Οι
βουλευταί δέον να γνωρίζωσιν ανάγνωσιν και γραφήν τουρκικήν, αλλ’ ο όρος ούτος δεν
είναι δυνατόν να εφαρμοσθή και διά τους αντιπροσώπους της Υεμένης, οι οποίοι όλως
διόλου αγνοούσι την τουρκικήν γλώσσαν.»157
Εκτός από το ότι βρισκόταν σε δυσχερή κατάσταση, η Οθωμανική αυτοκρατορία
παρέμενε ένα αχανές κράτος σε τέτοιο σημείο ώστε οι απομακρυσμένες επαρχίες να
μην έχουν σχεδόν καμία επαφή με το κέντρο. Αυτό είχε ως συνέπεια και οι
πολιτισμικές επιρροές και αναδράσεις μεταξύ του κέντρου και της περιφέρειας να
είναι μηδαμινές, γεγονός που καθρεφτίζεται στο παραπάνω απόσπασμα. Την
αυτοκρατορία αυτή, λοιπόν, ήθελαν να διασώσουν οι Νεότουρκοι.
Σημαντική όμως αναφορά για τον προβληματισμό των Ρωμιών της Αυτοκρατορίας
συναντούμε στην «Εκκλησιαστική Αλήθεια», η οποία στο φύλλο της 30 Ιουλίου / 12
Αυγούστου, δημοσιεύει στη στήλη «ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΕΞ ΕΠΑΡΧΙΩΝ» επιστολές
μητροπολιτών προς το Πατριαρχείο, μεταξύ των οποίων και αυτήν του Αμασείας
Γερμανού, ο οποίος αναφέρει στο Πατριαρχείο:
« Επιστρέψας εκ Πάφρας εις την έδραν της επαρχίας, επολιορκήθην εν τη ιερά
Μητροπόλει υπό χιλιάδων λαού σημαιοφορούντος, εκ χριστιανών και οθωμανών,
οίτινες αφού ανέπεμψαν ζητωκραυγάς υπέρ της Α.Α. μεγαλειότητος και της Υμ. Θ.
Παναγιότητος, με επεφόρτισεν να παρακαλέσω Αυτήν όπως ενεργήση οίς οίδε μέσοις
ίνα αι επεκείμεναι βουλευτικαί εκλογαί γίνωσιν επί τη βάσει των συνταγματικών
διατάξεων και ουχί διά των διοικητικών επαρχιακών συμβουλίων.
Της υμετέρας κ.τ.λ.
Εν Αμισώ τη 19 Ιουλίου 1908. – ταπεινός θεράπων - Ο Αμασείας Γερμανός.»
Όχι μόνο προβληματισμός, αλλά και ανησυχία είχε αρχίσει να καταλαμβάνει τους
οθωμανούς Έλληνες, μήπως το Σύνταγμα και οι διατάξεις του παραμείνουν κενά
γράμματα και στην ουσία εφαρμοστούν μέτρα και τακτικές που θα απειλήσουν τα
έννομα συμφέροντά τους.
Πέραν των πυρετωδών προετοιμασιών και διεργασιών για τις βουλευτικές εκλογές,
συνέπεια της επαναφοράς του συντάγματος ήταν οι πρωτοφανείς για τα οθωμανικά
δεδομένα απεργιακές κινητοποιήσεις. Οι εργάτες απαιτούσαν αυξήσεις στους
μισθούς τους για να καλύψουν τη διαφορά από τον πληθωρισμό που προκλήθηκε
στην οικονομία λόγω των πολιτικών εξελίξεων και όταν τα αιτήματά τους δεν έγιναν

156
Εφημερίδα ΠΡΟΟΔΟΣ αριθμός φύλλου 1354, Σάββατο 2 / 15 Αυγούστου 1908. Το γεγονός του
διορισμού της επιτροπής σχολιάστηκε καυστικά από την αντι-ιωακειμική εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ μετά
από μερικές ημέρες, όπως θα αναφερθεί αναλυτικά παρακάτω.
157
Ό. π. εφημερίδα ΠΡΟΟΔΟΣ αριθμός φύλλου 1351, Πέμπτη 31/7- 13/8/1908
64
δεκτά, αντέδρασαν μαζικά εκμεταλλευόμενοι και το κλίμα της άκρατης ελευθερίας
της πρώτης περιόδου.158
« ΑΠΕΡΓΙΑΙ
« Χθες την πρωίαν όλοι οι εργάται των Προκυμαίων Πόλεως και Γαλατά οι φορτώνοντες
και εκφορτώνοντες γαιάνθρακας και εμπορεύματα, έκαμαν γενικήν απεργίαν, ούτως
ώστε γενική απραξία επήλθεν εις την κίνησην του λιμένος. Άπαντες οι πράκτορες των
διαφόρων ατμοπλοϊκών εταιρειών και οι έμποροι γαιανθράκων συσκέπτονται περί του
πρακτέου. Ατμόπλοια της εταιρείας Δεστούνη – Γιαννουλάτου και του Φλόριο
Ρουμπατίνο θελήσαντα να εργασθώσι με τα πληρώματά των ημποδίσθησαν υπό των
απεργών αχθοφόρων.
Διά την εκφόρτωσιν γαιανθράκων οι απεργοί ζητούν 4 ½ γρ. τον τόννον την την ημέραν
και 6 γρ. την νύκτα και τας Κυριακάς διά τας αποβάθρας Χαρέμ – Ισκελεσί και Καβάκια.
Διά τας άλλας εκφορτώσεις ζητούν 3 ½ γρ. την ημέραν και 5 γρ. τη νύκτα. Εν γένει ως
ημερομίσθιο απαιτούν 25 γρ. και ως αμοιβή νυκτερινής 50 γρόσια.»159
Αξιοσημείωτο στην προκειμένη περίπτωση είναι το γεγονός ότι οι Νεότουρκοι, ως
πρωτεργάτες του κοινοβουλευτικού καθεστώτος που ήταν στην πράξη,
εκδημοκρατίζοντας έτσι την οθωμανική κοινωνία, αντί να ταχθούν στο πλευρό των
απεργών ως ένδειξη σε ένδειξη σεβασμού στην ελευθερία έκφρασης και στα
εργατικά δικαιώματα, αντιτάχθηκαν στην κίνησή τους αυτή. Είναι μάλιστα από τις
λίγες φορές που η κυβέρνηση και οι Νεότουρκοι βρίσκονταν στο ίδιο
στρατόπεδο.160
Στο φύλλο του Σαββάτου 2 Αυγούστου της Προόδου, υπάρχει άρθρο που σχολιάζει
τις απεργιακές κινητοποιήσεις στην αυτοκρατορία, αφού πρώτα αναφερθεί στις
απεργίες και στα συνδικάτα στη Γαλλία:
« ΕΝ ΜΕΓΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΝ ΓΕΓΟΝΟΣ
Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΠΕΡΓΙΩΝ ΚΑΤΑΛΥΟΜΕΝΟΣ
Εν μέσω του συνταγματικού αλλαλαγμού και της εγκαθιδρυομένης ελευθερίας και
ισότητος παρ’ημίν, διεξέφυγεν ίσως πολλούς έν υψίστης κοινωνικής σημασίας
γεγονός.[…] Η κρίσις ήτις ενέσκηψεν από εξαημέρου παρ’ημίν εις το ζήτημα των
ημερομισθίων είνε τυφλή αλλ’ασυναίσθητος απομίμησις των εν Ευρώπη απεργιών,
αίτινες ήδη κατεδικάσθησαν επισήμως και ανεκκλήτως. Οι παρ’ημίν απεργήσαντες
ακατανόητον κάμνουν κατάχρησιν των παραχωρηθεισών ελευθεριών και ως τοιούτοι
είναι κολάσιμοι. […] Εδώ ούτε εργατικά συνδικάτα υπάρχουν ούτε και πολιτικά
κόμματα προς ηθικήν υποστήριξιν.
Καλώς ποιών ο εκ των μελών του Κομιτάτου Αχμέτ Ριζάς εγκαίρως διεφώτησε τους
απεργήσαντας, υποδείξας εις αυτούς τόσον το άτοπον όσον και το άκαιρον και
αστήρικτον των απαιτήσεών των.[…] Αν ηθελήσαμεν να μιμιθώμεν τους ξένους, έπρεπε
να τους μιμηθώμεν εις τα καλά τα οποία έχουν αι κοινωνίαι των και ουχί εις τα
ανατρεπτικά αυτών τα οποία και εκεί κρίνονται κατάπτυστα και κολάσιμα.
Δ.Μ. ΓΙΑΝΝΑΡΑΚΗΣ»
Μια άλλη σημαντική είδηση που διαβάζουμε στο φύλλο της Προόδου της 31/7-
13/8/1908 στη στήλη «ΠΑΝΤΟΙΑ» αφορά στη στρατιωτική θητεία, θέμα πολύ
σημαντικό για τους Ρωμιούς161.
158
E.J. Zürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 148
159
Ό. π. εφημερίδα ΠΡΟΟΔΟΣ
160
E.J. Zürcher, Ό. π.
161
Οι χριστιανοί, δεδομένων των ιδεολογικών και πρακτικών δυσχερειών που συνόδευαν τη
στράτευση των μη μουσουλμάνων, είχαν τη δυνατότητα να εξαγοράσουν τη στρατιωτική τους
θητεία πληρώνοντας ένα φόρο απαλλαγής, το μπεντέλι ασκερί (bedel-i askeri). Τελικώς η
υποχρεωτική στράτευση των χριστιανών υπηκόων θεσπίστηκε, αλλά χρησιμοποιήθηκε ως μέσο
65
 «Στρατιωτική θητεία
Τουρκική συνάδελφος γράφει, ότι παρά τα δημοσιευθέντα εις τινας εφημερίδας,
ουδεμία σκέψις εγένετο περί της επεκτάσεως της υποχρεώσεως της στρατιωτικής
θητείας εις τους Χριστιανούς.»
Ενώ λίγες ημέρες αργότερα, στο φύλλο 1362 της Δευτέρας 11/24 Αυγούστου
διαβάζουμε το -επίσης ασχολίαστο- ρεπορτάζ στη δεύτερη σελίδα της «Προόδου»
σχετικά με τη στράτευση, το οποίο μάλλον έδωσε ελπίδες στους Ρωμιούς αφού
προανάγγελε μια εξαιρετική προοπτική, ωστόσο αυτά που τελικά ακολούθησαν
ήταν τελείως διαφορετικά :
« Η ΕΝ ΤΟΥΡΚΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ
Το αγγελθέν νομοσχέδιον περί καθολικής στρατιωτικής υπηρεσίας όλων των οθωμανών
άνευ διακρίσεως θρησκείας και εθνότητος, ορίζει την στρατεύσιμον ηλικίαν από του 20
μέχρι του 45 έτους και τα έτη της υπηρεσίας εις 6, εξ ων τα τρία έτη εις ενεργόν
υπηρεσίαν και τρία εις την εφεδρίαν. Αργότερα η ενεργός υπηρεσία θα ελαττωθή εις
δύο έτη. Λέγεται επίσης ότι το ποσόν , το οποίο πληρώνουν εκείνοι εκ των οθωμανών,
οι οποίοι θέλουν ν’αποφύγουν την υπηρεσίαν, θα ελαττωθή από 50 λίρας εις 25. Εις τας
στρατιωτικάς Σχολάς εν τω μέλλοντι θα σπουδάζουν και μη μωαμεθανοί κατά τον αυτόν
τρόπον, καθ’όν και οι μωαμεθανοί.
Η Κυβέρνησις πριν θέση εις εφαρμογήν τον νόμον τούτον, θα επιχειρήση καταγραφήν
του πληθυσμού. Κατά πληροφορίας εκ καλής πηγής, ο εν ενεργεία τουρκικός στρατός
ανέρχεται καθ’όλον το κράτος εις 300.000 ανδρών, αλλ’ εκ λόγων οικονομίας θα
ελαττωθή προς το παρόν κατά το ήμισυ.»

Μετά τα μέσα του Ιουλίου, το πνεύμα της ελευθερίας κυριαρχούσε σε όλη την
αυτοκρατορία. Οι απολυταρχικοί θεσμοί είχαν καταλυθεί, η λογοκρισία έπαψε να
υφίσταται και είχαν δρομολογηθεί οι εξελίξεις για τις βουλευτικές εκλογές.
Ο συνδυασμός των παραπάνω γεγονότων με τη «δίψα» του κόσμου για ενημέρωση,
είχε ως αποτέλεσμα την τρομακτική αύξηση του αριθμού του έντυπου τύπου162.
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι στις αρχές του έτους, το 1908, στην Οθωμανική
αυτοκρατορία υπήρχαν μόλις 120 εφημερίδες και στους πρώτους 7 μήνες του
συνταγματικού καθεστώτος ο αριθμός εκτοξεύθηκε στις 730! Από τις μειονοτικές
εφημερίδες τη μερίδα του λέοντος είχαν οι ελληνικές εφημερίδες με τον αριθμό
τους να αγγίζει τις 109, ενώ κυκλοφορούσαν και 16 εφημερίδες γραμμένες στα
τουρκικά και ελληνικά μαζί. Εκτός αυτών, κυκλοφόρησαν εφημερίδες στα Γαλλικά,
Αραβικά, Αρμενικά, Αλβανικά, Εβραϊκά, Βουλγαρικά και στα Σερβικά163.
Αυτό που χρειαζόταν κανείς για να εκδώσει μια εφημερίδα ήταν η απαιτούμενη
άδεια, την οποία ελάμβανε κανείς μέσω μιας γραφειοκρατικής διαδικασίας164. Η
άδεια εκδιδόταν στο όνομα του αιτούντος και ήταν προσωπική. Δηλαδή, σε
περίπτωση που ο αιτών παραχωρούσε την εφημερίδα για οποιοδήποτε λόγο, τότε

εξόντωσής τους, διότι οι στρατευμένοι χριστιανοί απασχολούνταν σε ειδικά τάγματα εργασίας, τα

λεγόμενα αμελέ ταμπουρού, κάτω από βασανιστικές και άθλιες συνθήκες. (βλ. Encyclopedia of
Jews in the Islamic World, <http://referenceworks.brillonline.com/search?s.q=bedel-i-
askeri&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopedia-of-jews-in-the-islamic-world&search-go=Search> .
Επίσης ΙΜΕ, <http://www.ime.gr/projects/tanzimat/gr/main/144.html> και
<http://www.ime.gr/chronos/13/gr/foreign_policy/choros/06.html>
162
A. Emin, The Development of Modern Turkey as measured by its Press, N.Y. 1914, σελ. 87
163
Dr. A. Arslan, Ο ελληνικός τύπος στο οθωμανικό κράτος, όπως καταγράφεται από τα έγγραφα της
εποχής, Αθήνα 2004, σελ. 24
164
Αναλυτικά για το πώς εκδιδόταν μία άδεια κυκλοφορίας κατά τη Β΄ συνταγματική εποχή της
Οθωμανικής αυτοκρατορίας βλ. Dr A. Arslan, ό. π. σελ. 31
66
έπρεπε να εφαρμοστεί εκ νέου η διαδικασία έτσι ώστε ο νέος ιδιοκτήτης να λάβει
και ο ίδιος την απαιτούμενη άδεια. Η διαδικασία παραχώρησης της άδειας
παρέμεινε η ίδια και μετά την επαναφορά του συντάγματος, μέχρι τον Ιούλιο του
επόμενου έτους, όταν και ψηφίστηκε στο Κοινοβούλιο η κατάργηση των
περιορισμών και δεν ήταν πλέον αναγκαία η άδεια κυκλοφορίας165.
Όπως έγινε με την ημερήσια εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης «Πρόοδος», της
οποίας τα φύλλα είναι η βάση της παρούσης εργασίας. Το 1903, ο μέχρι τότε
ιδιοκτήτης της εφημερίδας Θεόδωρος Μαυραγάνης παραχώρησε τα εκδοτικά
δικαιώματα στον Υπάτιο Σπανούδη, ο οποίος για να γίνει πλέον ο εκδότης όφειλε να
προμηθευτεί την απαραίτητη άδεια, όπως και έγινε.
Υπήρχαν όμως και περιπτώσεις, όπου ο αιτών άδειας κυκλοφορίας, είχε περάσει
ήδη μία φορά από τη διαδικασία ελέγχου και δεν χρειαζόταν να επαναληφθεί.
Όπως η περίπτωση του Σπυρίδωνος Καραγιαννίδη, ο οποίος ήταν ο διευθυντής και
ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας «Νέα Επιθεώρησις» και όταν προχώρησε στη
δημιουργία δικής του εφημερίδας, της «Νέας Εφημερίς», το οθωμανικό κράτος του
παρείχε την άδεια χωρίς περαιτέρω έρευνα.
Παρομοίως, όταν το 1908 πέθανε ο ιδιοκτήτης της εφημερίδας «Ταχυδρόμος», οι
δύο γιοί του που κληρονόμησαν την εφημερίδα ζήτησαν από το Υπουργείο
Εσωτερικών να μεταβιβασθεί η ιδιοκτησία και η άδεια κυκλοφορίας στο θείο τους,
ο οποίος είχε διατελέσει παλαιότερα διευθυντής σε εφημερίδα και δεν χρειαζόταν
να περάσει από τη διαδικασία ελέγχου για παροχή άδειας κυκλοφορίας166.
Παρά τις όποιες γραφειοκρατικές δυσκολίες που παρουσίαζε η έκδοση άδειας
κυκλοφορίας για εφημερίδα, μετά το πραξικόπημα του Ιουλίου και την επαναφορά
του συντάγματος του 1876 οι αιτήσεις για νέες άδειες και συνάμα αριθμός των
εφημερίδων, εκτοξεύθηκε.
Οι νέες εφημερίδες που εκδίδονταν με γοργούς ρυθμούς, διαφοροποίησαν και τη
κλασική μέχρι τότε θεματολογία. Οι μέχρι πρότινος εφημερίδες ασχολούνταν
κυρίως με τα πολιτικά και τα θρησκευτικά ζητήματα, υπό «το κράτος βαρείας
λογοκρισίας» όπως ανέφερε ο Κωνσταντίνος Σπανούδης. Τα καινούργια φύλλα που
εμφανίστηκαν στην αγορά, τα περισσότερα από τα οποία στην Κωνσταντινούπολη,
πραγματεύονταν θέματα από λογοτεχνία, επιστήμη, εμπόριο, οικονομία μέχρι και
πολιτική σάτιρα.
Συγκεκριμένα, η εφημερίδα το «Σύνταγμα» είχε στη θεματολογία της ενδιαφέροντα
για την επιστήμη, τη τεχνολογία, τη λογοτεχνία, την πολιτική και το εμπόριο, το
«Πανόραμα» με διάφορα – ποικίλα θέματα, ο «Σπανός» με χιουμοριστικά θέματα,
όπως επίσης και ο «Πειρασμός», ενώ η «Σημαία» εστίαζε εκτός των άλλων και στην
οικονομία. Και, φυσικά νέα φύλλα που ως επίκεντρό τους είχαν την καθιερωμένη
θεματολογία, σχετιζόμενη με την πολιτική. Εφημερίδες όπως ο «Ρωμιός», η
«Ανάλυσις», η «Πατρίς», η «Αυγή», ο «Χρόνος», η «Προποντίς», η «Αγία Μέρα» και
πολλές άλλες, η αφετηρία των οποίων τοποθετείται στο 1908167.
Με την πολιτική σάτιρα και το σχολιασμό της επικαιρότητας με ένα ιδιαίτερο
λογοτεχνικό στυλ που «καυτηρίαζε» έμμετρα την επικαιρότητα, ασχολήθηκαν οι
εβδομαδιαίες εφημερίδες «Εμπρός» και ο «Κουκουρίκος».

165
Dr A. Arslan, Ό. π. σελ. 24
166
Dr A. Arslan, Ό. π. σελ. 71-76
167
Dr A. Arslan, Ό. π. σελ. 79-86
67
Εκτός της πρωτεύουσας, η πόλη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που προσήλκυε
ίσως το μεγαλύτερο ενδιαφέρον στις αρχές του 20ου αιώνα λόγω του
κοσμοπολίτικου χαρακτήρα της, της ευημερίας και της εμπορικής της θέσης, σε
σημείο που οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί κάτοικοί της να ονομάσουν τη συνοικία
τους «Παράδεισος»168 ήταν η Σμύρνη. Η πόλη «Πρώτη Ασίας» ή «το Μικρό Παρίσι
της Ανατολής»169, όπως την αποκάλεσαν ανάμεσα σε άλλους πολλούς
χαρακτηρισμούς είχε τη δική της ιστορία και στον τύπο.
Σημαντικότερη σελίδα στην ιστορία της δημοσιογραφίας στη Σμύρνη, αποτέλεσε η
εφημερίδα «Αμάλθεια» που η αφετηρία της εντοπίζεται στο 1838, με ιδρυτή τον
Κωνσταντίνο Ροδέ, ο οποίος μετά από σύντομη περίοδο αποχώρησε170. Έκτοτε, η
εφημερίδα έγινε κοινό κτήμα των Σμυρνιών και αφού άλλαξε αρκετούς διευθυντές
και ιδιοκτήτες η πορεία της στην ιστορική εξέλιξη παρέμεινε σταθερή. Στις αρχές
του 20ου αιώνα, ιδιοκτήτες της εφημερίδας ήταν ο Σωκράτης Σολομωνίδης και ο
Γιώργος Υπερίδης, απόφοιτοι και οι δύο της Ευαγγελικής Σχολής.171
Όταν, λοιπόν, τον Ιούλιο του 1908 ο σουλτάνος Abdülhamid επανέφερε το
σύνταγμα, η «Αμάλθεια» πρωτοστάτησε στις πανηγυρικές εκδηλώσεις και με τα
πρωτοσέλιδά της για αρκετές μέρες έδινε τον τόνο στο λαό της Σμύρνης. Στις 4
Αυγούστου, μάλιστα, δημοσίευσε δύο φωτογραφίες «εκ της διαδηλώσεως της
ελληνικής κοινότητας Σμύρνης επί τη ανακηρύξει του Συντάγματος»172.
Επιστρέφοντας, όμως, στην ευφορία που επικρατούσε στο τέλος Ιουλίου και στις
αρχές του Αυγούστου και τους διθυράμβους για το σύνταγμα, τα πρώτα φύλλα των
νεοϊδρυθεισών εφημερίδων, όπως είναι λογικό, αναλώθηκαν στο μεγάλο αυτό
γεγονός. Εξύμνησαν την νέα εποχή, η κάθε μία με τον τρόπο της.
Σε έμμετρο στυλ κινείται ξεκίνησε την έκδοσή της η εβδομαδιαία σατυρική
εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» 173, της οποίας το προγραμματικό άρθρο ήταν το εξής:
« Αντί προγράμματος και διαγράμματος.
Γελώ κι εγώ στην Πόλι / καθώς γελούν κι αλλού
Όταν πολλοί μαριόλοι / χρωστούν στη Μιχαλού.
Γελώ για να ξεσκάνω / γελώ για να ξεσπάνω
γελώ πολλάκις με στανιό / γελώ … για να μην κλαίω

168
Γκ. Μίλτον, Χαμένος Παράδεισος: Σμύρνη 1922 Η καταστροφή της μητρόπολης του μικρασιατικού
Ελληνισμού, Αθήνα 2012, σελ. 24
169
Αγγελική Θ. Στεργίου, Σελίδες από τη Μικρά Ασία, εκδόσεις – περιοδικά – εφημερίδες – από τη
Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 125
170
Αγγελική Θ. Στεργίου, Ό. π. σελ. 166
171
Αγγελική Θ. Στεργίου, Ό. π. σελ. 172
172
Αγγελική Θ. Στεργίου, Ό. π. σελ 175
173
Η εφημερίδα «Εμπρός» κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στις 26 Ιουλίου / 7 Αυγούστου 1908 σε
εβδομαδιαία βάση με εκδότη τον Κ. Γ. Μακρίδη. Ο υπότιτλός της ήταν «Σατυρικόν –
Μεφιστοφελικόν» και στο εξώφυλλό της αυτοχαρακτηριζόταν ως «εφημερίς πολιτικής και
φιλολογικής σάτυρας, εκδιδομένη καθ’εβδομάδα εν Κωνσταντινουπόλει». Τετρασέλιδη, εκδιδόταν
ο
κάθε Σάββατο και από το 3 φύλλο (8/8/1908) φέρει βινιέτα στο εξώφυλλο με υπογραφή
ο
«Παπατρέχας» (Ν. Κεσσανλής). Από το 2 φύλλο η τέταρτη σελίδα φέρει τον τίτλο «ΠΙΝΑΚΙΔΕΣ»
όπου γίνεται καυστικός σχολιασμός σε πεζό στυλ, ενώ δημοσιεύεται στην τρίτη σελίδα
γελοιογραφία η οποία στις περισσότερες περιπτώσεις φέρει την υπογραφή «Παπατρέχας». Η
εφημερίδα «Πρόοδος» στο φύλλο της αρ. 1354/ 3 Αυγούστου 1908, καλωσόρισε την έναρξη της
έκδοσής του: «Εγχώριος τύπος - Το πρώτον σατυρικόν ελληνικόν φύλλον ενεφανίσθη χθες υπό το
όνομα «Εμπρός» και διευθυντήν τον κ. Κ. Μακρίδην. Το «Εμπρός» διά το οποίον θα ηυχόμεθα
καλλίτερον διά το είδος του όνομα, εξεδόθη εις το σχήμα και κατά τον τύπον του «Ρωμηού».
Ευχόμεθα ευδοκίμησιν πλήρη».
68
 […]
Γελώ σαν βλέπω χάχας / να χάσκουν Πατριάρχας
με ανοικτό το στόμα / και να θαυμάζουν μίτρας
και κουφονίας ρήτρας / πιστοί πάντα στο κόμμα.
[…]
Γελώ και με συμβούλους / του γένους μας προβούλους
του κόμματος ξεφτέρια / που σαν δεν έχουν άλλους
καρσί των αντιπάλους / έρχοντ’ αυτοί στα χέρια.
[…]
-Μεφιστοφελής»
Το «Εμπρός» περνούσε τα μηνύματα που ήθελε μέσω έμμετρων διαλόγων που
γίνονταν μεταξύ ενός μουσουλμάνου, του Αλή (Α.), και ενός Ρωμιού, του Παντελή
(Π.) οι οποίοι έγιναν φίλοι μετά την αποκατάσταση του Συντάγματος και το κλίμα
αδελφοσύνης που επικράτησε. Εκφράζουν συναισθήματα, απόψεις, αιτιολογούν
στάσεις, μαλώνουν, διαφωνούν και χρησιμοποιούν επιχειρήματα για να
αιτιολογήσουν τις θέσεις τους, αφού ο καθένας από αυτούς εκπροσωπεί το δικό
του εθνικό σύνολο. Στο πρώτο λοιπόν τεύχος, ξεχωρίζουμε τα εξής:
« Ο Αλής κι ο Παντελής / φίλοι τώρα προσφιλείς
Π. Τρίβω Αλή τα μάτια μου κι ακόμα δεν πιστεύω
πώς μπόρεσε και γένηκε σε τούτον τον αιώνα
πολίτην συνταγματικόν καρσί μου να σε εύρω
και η χανούμ σου να γενή ευρώπαλη κοκκώνα
Τρίβω τα μάτια μου Αλή και δεν μπορώ να νιώσω
πώς ήτο δυνατόν ποτε σε μία μόνην ‘μέρα
και δυσκολεύομαι, βαλλά, να το χωνέψω ακόμα
χωρίς να σφάξεις συ εμέ κι εγώ νε σε σκοτώσω
Σύνταγμα ν’ αποκτήσωμεν και λευτεριάς αέρα.
[…]
Α. Σύνταγμα τώρα θα ‘χουμε, πέρασαν πειά τα χάλια,
σύνταγμα τώρα θα ‘χουμε, πάνε οι χαφιέδες,
σύνταγμα τώρα θα ‘χουμε, με χουμαγιούνι χάτια,
με αδειανές τις φυλακές και δίχως ζαπτιέδες.
[…]
Π. Σύνταγμα τώρα θα ‘χουμε, με λευτεριάς αέρα,
θεσμούς και δικαιώματα, Βουλήν και Γερουσίαν,
ρήτορας να παρλάρουνε και νύκτα και ημέρα
και λόγους να σκαρώνουνε χωρίς καμιάν ουσίαν.
Σύνταγμα τώρα θα ‘χουμε, κανούνι εσασί,
με υπευθύνους υπουργούς και βουλευτών μπουλούκια
εσύ θα είσ’ ότι εγώ και εγώ ότ’ είσ’ εσύ,
ίσοι και στο χαράτσωμα ίσοι και στα κουλούκια.
Σύνταγμα τώρα θα ‘χουμε και ισοπολιτείαν,
διαδηλώσεις λαϊκάς ως και συλλαλητήρια,
ηλεκτρισμόν, τηλέφωνον, καλήν συγκοινωνίαν,
καφέ-κονσέρ, καφέ-σαντάν και αποχωρητήρια.
[…]
Α. Μα δε μου λες βρε Παντελή, / ισάδελφέ μου προσφιλή,
ποιοί είν’ ετούτοι οι θεσμοί, οι συνταγματικοί,
που τόσος λόγος γίνεται παντού εδώ κι εκεί;
Συ θα τους ξέρεις πειό καλά, γιατ’ έχω ακουστά
πως τα δικά σας πράγματα, τα του Πατριαρχείου,
69
 από ετών με Σύνταγμα βαίνουσιν θαυμαστά
και τίποτε δεν κάμνετε άνευ Συνταγματίου.
Αυτό το Συνταγμάτιον / τι είδους είναι χάλτιον;
Π. Το Συνταγμάτιον που λες, Αλή μου αρκαντάση,
είναι θεσμός υπερφυής και θαυμαστός εν πάσι
που το δικό σου το μυαλό αδύνατον να φθάση
όσω κι’ αν κοπιάση.
[…]
Με το δικό σας Σύνταγμα του εβδομήντα έξη
όταν κανείς των βουλευτών ετόλμα να πη λέξη
«Σους όλ κιοπέκ» του έλεγεν ο Πρόεδρος οργίλως
κι εκείνος ο στωμύλος
«θού φυλακήν στο στόμα μου» έλεγε κατ’ ιδίαν
και στην δημηγορίαν του έβαζε μια τελείαν.
Με το δικό μας Σύνταγμα, που ‘ναι πειό τελειότερο
κι απ’ όλα πειό ανώτερο,
όταν κανείς συνοδικός κάμνη αντιπολίτευσι
τρώγει σπαλιόρες δυνατές από την συμπολίτευσι
και όχι μόνον φίμωτρον στο στόμα του του βάζουμε,
αλλά κι’ από την Σύνοδο με τις κλωτσιές τον βγάζουμε
και όταν επιμένη / αντίπαλος να μένη
τα γένεια του ξερίζουμε / ή και τον εξορίζουμε.
[…]
Με το δικό μας Σύνταγμα φέρνουμε τους Συμβούλους
του γένους τους προβόλους
κι’ από την πόρτα την φαρδειά και από το παράθυρο
κι’ από την αποθήκη μας που έχουμε το άχυρο, …….
Βλέπεις λοιπόν Αλή, / φίλε μου σεβνταλή,
πώς το δικό μας Σύνταγμα είναι πολύ πληρέστερον
από το τουρκικό
κι’ αν μέλλον συνταγματικόν ποθήτε ευκλεέστερον
πάρτε το δανεικό.
[…]
Α. Εκείνο δε το Σύνταγμα που έχουνε στην Κρήτη
πώς το αντιλαμβάνεσαι, βρε παντελή ψωρίτη;
Π. Απέχ’ η Κρήτη μακρυά και δεν την καλοξεύρω
κι’ αν τύχη να’βγω στον γυαλό δύσκολα θα την εύρω.
Α. Κι αν με καράβια θωρηκτά προς τας ακτάς της πλεύσωμεν
κι’ εις τας αμέσους κτήσεις μας εκ νέου την προσθέσωμεν
κι όλα τα Κρητικόπουλα σε τερμπιέ τα βάλουμε
και το δικό μας Σύνταγμα βιαίως επιβάλουμε; . . .
Π. Αμάν, εφέντημ, άφησε στην μπάντ’ αυτό το μεσελέ,
γιατί μπαρούτι μου βρωμά και θα ‘χουμε μουχαρεμπέ.
Α. Α! ιμανσήζ, χαϊν ερήφ, κιοπέκ Χριστιάν, γκιαούρη,
όρσε γροθιές κατάμεσα στην κλασική σου μούρη.»
Αυτά τα απολαυστικά αποσπάσματα από τη 2η και 3η σελίδα του πρώτου φύλλου
του «ΕΜΠΡΟΣ», περιγράφουν αρχικά τη χαρά των πολιτών της αυτοκρατορίας για
την επαναφορά του συντάγματος, και αυτό που στη συνείδηση των περισσότερων
σημαίνει στην πράξη: τέλος της λογοκρισίας, του κρατικού χαφιεδισμού, ελευθερία
έκφρασης και συναθροίσεων, αντιπροσώπευση του λαού από βουλευτές.

70
Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί ότι στο πρώτο φύλλο του το ΕΜΠΡΟΣ τολμά –μέσω
του χριστιανού πρωταγωνιστή του, του Παντελή- μια καυστική κριτική στους
θεσμούς του Πατριαρχείου, το οποίο κατηγορεί ότι στα όργανά του δεν επιτρέπει
αντίθετες φωνές τις οποίες καταπνίγει με αθέμιτα μέσα, ενώ φροντίζει τα μέλη τους
να είναι μόνον συμπολιτευόμενα ώστε να μην υπάρχουν αντιδράσεις. Ενδεχομένως
σε αυτό το δημοσίευμα καθώς και σε δύο επόμενα που ακολουθούν σατυρίζοντας
με μάλλον απρεπή τρόπο τους μητροπολίτες Γρεβενών και Πελαγωνίας, αναφέρθηκε
η «Εκκλησιαστική Αλήθεια» της 7ης Αυγούστου: «….ζητώντες πάταγον να
δημιουργήσωσι …. νέοι όμιλοι χλευαστών και δημαγωγών …. νέαι εφημερίδες, …
λογιώτατοι νέοι ή παλαιοί, ανταγωνιζόμενοι προς αλλήλους εν σταδίω της αηδίας και
της αναγώγου λογοκοπίας…»174.
Προβλέπει δε, ότι όλη αυτή η ατμόσφαιρα χαράς και συναδέλφωσης μεταξύ
μουσουλμάνων και χριστιανών, μέσα στην οποία έχουν ξεχαστεί οι ανταγωνισμοί,
είναι επίπλαστη και ότι μόλις εμφανιστούν στο προσκήνιο πραγματικά ζητήματα
όπως το Κρητικό, η κάθε εθνική ομάδα –εν προκειμένω η τουρκική- θα διεκδικήσει
την υπεροχή της έναντι των άλλων και θα καταπατήσει τα δικαιώματά τους. Και η
πρόβλεψη δεν ήταν λανθασμένη.
Στο δεύτερο φύλλο της που κυκλοφόρησε στις 9 Αυγούστου, η «Εμπρός»
περιγράφει πώς οι δύο φίλοι επισκέπτονται στη φυλακή τα στελέχη της
απολυταρχικής διεφθαρμένης κυβέρνησης που έπεσε από την εξουσία:
« Συνέντευξις σατανική / με πασαλάρ στη φυλακή
(Ο Παντελής και ο Αλής, αχώριστοι πειά φίλοι,
θέλοντας στην γαζέττα μου να προμηθεύσουν ύλη,
στη φυλακή πηγαίνουνε συνέντευξι να πάρουν
με τους πασάδες πούναι κει και ξέννοιαστα φρεσκάρουν).
Α. Ελ’ απ’ εδώ, βρε αρκαντάς….
Π. Πού με τραβάς, βρε βλάμη ;
Α. Έλα στη χάψη γκιντελούμ, να δούμε τους πασάδες,
τους χαραμοφαγάδες,
που χρόνια κοπιάσαντες ποιος πειό πολλά να χάψη,
λιώνουν τώρα στη χάψη.
Έλα να δεις και τον Ταχσίν και τον Ζεκή και τον Ριζά,
τους πρώϊζα τε και χθιζά
παντοδύναμους και τρανούς, φακ – τότουμ, πανισχύρους,
γυμνούς ρουτπέδων και νισάν, άνευ χρυσών και κύρους.
Έλα να δης και τον Κιαμήλ, τον πρώτον ιμπρικτάρην,
να σπάνη το κεφάλι του εις του ξερό ντουβάρι ∙
Έλα να δης και τον Ραμή, των Ναυτικών ναζίρη
με μούτσουνα φακίρη.
Έλα να δης και τον Φαΐκ, μέγαν θαλαμηπόλον
και φίλον τον Χαχόλων
εβλάτι του Λουτφή αγά, πούχε τα μιλλιούνια
και καβαλλάρης πήγαινε μ’ ολόχρυσα σπιρούνια.
Έλα να δης και τον Ρεσήτ, νομάρχην Πρωτευούσης,
τέως βαλήν της Προύσης,
να κάθεται περίλυπος σ’ αχύρινο ντιβάνι,
και να μετρά για εγλεντζέ τες μυίγες στο ταβάνι.[…]

174
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ. 32 – έτος ΚΗ’ φ. 31 σελ. 364
71
 Π. Αλή, φοβούμαι απ΄ αυτούς…. πήγαινε συ μονάχος,
δεν είμαι εγώ πυγμάχος
Κι΄ ο ξεπεσμένος δέσποτας πάλιν ως να πεθάνη
πέντε παπάδες κάνει.
Α. Ολάν εφθάσαμεν αρτήκ…. Τι έχεις να φοβήσαι ;
γιατί δειλός να ήσαι ;
Αυτ’ είναι τώρα αβλαβείς, ζωντόβολα, ψωφήμια,
δεν είναι όπως ήτανε θηρία και αγρίμια
Για δε τους πόσον ήσυχοι κάθουνται στον σοφάν των ! …
Και τα κεφάλια των αυτά, τα τέως πάνσοφα των…
για δε πως τώρα φαίνονται ‘ σαν νεροκολοκύθες ! …. […]
Σαμπααλάρ χαϊρ ολσούν, μπιζήμ μουφλούζ πασάδες
του ντοβλερού παράσιτα και χαραμοφαγάδες.
Πώς τα περνάτε εδώ δα ; … πώς έχετε στο κέφι ;
Πώς σας κτυπά η μυρωδιά που φθαν΄απ΄το κενέφι ;
Σεις, οι μεγάλοι αυλικοί και πρώτοι του Γιλδίζ
και σεις ναζίρηδες τρανοί, των χιρσιζών χιρσίζ,
που ζούσατε σ’ αρώματα Πετραίας Αραβίας
κι΄ εκτός απ΄την κλεψιά / καμμιά άλλη δουλειά
δεν ξεύρατε να κάνετε ποτέ σας μετά βίας.
Σεις, που φθάσατε ψηλά εις σφαίρας αιθερίας
και χαφιέδων στρατιάς σκαρώσατε μυρίας
και με αυτάς σκορπίζατε ορφάνιες και χηρίες
και… το νερό σας κάμνατε τε κρυσταλλένιες χρείες175.
Είναι εξαιρετική η περιγραφή της κατάστασης που επικρατούσε στο τέλος του
Ιουλίου του 1908. Ο μουσουλμάνος Αλής και ο χριστιανός Παντελής, μετά την
επαναφορά του συντάγματος έχουν γίνει «αχώριστοι πειά φίλοι» δείχνοντας ότι οι
διάφορες εθνοτικές ομάδες της αυτοκρατορίας συμμερίζονται τη χαρά και την
ανακούφιση για αυτή την εξέλιξη, και επισκέπτονται διεφθαρμένα στελέχη του
απολυταρχικού καθεστώτος στη φυλακή, όπου έχουν εγκλειστεί από τους
Νεότουρκους, όπως τους αρμόζει καθώς όσα χρόνια βρίσκονταν στην εξουσία
σκοπό τους είχαν «ποιος πειό πολλά να χάψη» και για αυτό χαρακτηρίζονται ως
«χαραμοφαγάδες» που «λιώνουν πειά στη χάψη» (φυλακή).
Στη συνέχεια περιγράφονται οι συνθήκες διαβίωσης των πάλαι ποτέ κραταιών
ανδρών του απολυταρχικού καθεστώτος.
Οι άλλοτε «παντοδύναμοι, τρανοί και πανίσχυροι» βρίσκονται «γυμνοί άνευ χρυσού
και κύρους» ενώ από «τα μιλλιούνια» και «τα χρυσά σπιρούνια» στα άλογα,
κατάντησαν να «σπάνε τα κεφάλια τους εις το ξερό ντουβάρι» και να «κάθονται
περίλυποι σ’ αχύρινο ντιβάνι, και να μετράν για εγλεντζέ τες μυίγες στο ταβάνι».
Η παντοδυναμία τους όμως κατά την περίοδο της απολυταρχίας, προκαλεί ακόμα
και τώρα φόβο στον Παντελή, ο οποίος θα προτιμούσε να αποφύγει την επίσκεψη
στους φυλακισμένους αξιωματούχους του έκπτωτου καθεστώτος, καθώς «κι΄ ο
ξεπεσμένος δέσποτας πάλιν ως να πεθάνη πέντε παπάδες κάνει». Ο μουσουλμάνος
φίλος του όμως τον καθησυχάζει, γιατί «δεν είναι όπως ήτανε θηρία και αγρίμια»,
αφού φρόντισε για αυτό το συνταγματικό καθεστώς και τους κατέστησε «αβλαβείς,
ζωντόβολα, ψωφήμια». Και, μπορεί την εποχή της παντοδυναμίας τους να έμοιαζαν
με «πάνσοφους», πλέον όμως «κάθουνται στον σοφάν των» και τα κεφάλια τους
«τώρα φαίνονται σαν νεροκολοκύθες».

175
ΕΜΠΡΟΣ, ΕΤΟΣ Α’, αριθμός φύλλου 2, Κυριακή 9/22 Αυγούστου 1908
72
Στις τελευταίες τρεις στροφές που παρατίθενται, η αλληγορία δηλώνει την καθολική
επικράτηση του συνταγματικού καθεστώτος απέναντι στην απολυταρχία, οι φίλοι
συναντούν τους πολυσυζητημένους κρατούμενους και τους αντιμετωπίζουν με
βάση την εικόνα που έχει σχηματίσει η κοινωνία για αυτούς. Δηλαδή, ως «παράσιτα
και χαραμοφαγάδες», οι οποίοι απέκτησαν τον πλούτο τους και ζούσαν μέσα στη
χλιδή «απ’ την κλεψιά» γιατί δεν ήξεραν να κάνουν «καμμιά άλλη δουλειά».
Δικαιώνεται δε το λαϊκό αίσθημα αγανάκτησης με την τιμωρία στα φυλακισμένα
στελέχη της απολυταρχίας, καθώς κατά τη διάρκεια της πανίσχυρης εξουσίας τους
και όσο σφετερίζονταν τα χρήματα του κράτους, μέσω της υπηρεσίας
πληροφοριοδοτών που είχαν δημιουργήσει καταδίωκαν όσους αντιδρούσαν στο
καθεστώς, αλλά και πολλούς αδίκως, καθιστώντας πολλές οικογένειες θύματά τους.
Στη δεύτερη και στην τρίτη σελίδα της εφημερίδας176, στο ίδιο έμμετρο στυλ,
συνεχίζει ο Αλής να κατηγορεί τους πρώην αξιωματούχους για τη συγκέντρωση
πλούτου τη στιγμή που η εξορία και η φτώχια ήταν δεδομένη για «τον κάθε
πατριώτη», αλλά και για την άσχημη κατάσταση του στρατού και του ναυτικού της
αυτοκρατορίας λόγω της διαφθοράς τους. Στη συνέχεια παίρνει το λόγο ο
χριστιανός Παντελής ο οποίος συνεχίζει να τους λοιδορεί αλλά δεν αφήνει την
ευκαιρία να πάει χαμένη για να σχολιάσει τη σχέση του Πατριαρχείου με το
απολυταρχικό καθεστώς, απευθυνόμενος στους έγκλειστους πασάδες:
Π. Σαμπααλάρ χαϊρ ολσούν … το χάλι σας με θλίβει
και με κατασυντρίβει…
Κι’ ο Πατριάρχης μας αυτός, / πούναι πρεσβύτης σεβαστός,
μωρίσια χύνει δάκρυα, κατάκαρδα λυπάται
κι όλο εσάς θυμάται.
Πού’σαι Ταχσίνη να δεχθής σωρείας τακριρίων
μετ’ ευχαριστηρίων
και κρύψα να σου στέλλωμεν φακέλλους χουσουσίων
και λίστας νισανίων;
Πού’σαι, Ταχσήν, να δέχεσαι πρεσβείας δεσποτάδων
κι εντίμων βουκελάδων
και τους χρησμούς της μαντικής Πυθίας να τους ψέλνης
και να τους ξαποστέλνης;
[…]
Στο επάνω μέρος της τρίτης σελίδας η εφημερίδα έχει γελοιογραφία με τους
φυλακισθέντες τους οποίους δείχνει να κάθονται οι δύο σε ένα κρεβάτι και άλλοι
δύο σε καρέκλες μέσα σε ένα κελί, με σκυμμένα κεφάλια και στο πρόσωπό τους
δηλώνεται η απογοήτευση και ο εκνευρισμός για το πώς ήρθαν τα πράγματα, ενώ
την ίδια ώρα οι δύο φίλοι, ο Αλής με μουσουλμανικό φέσι και ο Παντελής με
ευρωπαϊκό καπέλο, κοντοστέκονται έξω από το κελί και περιγελούν τους
φυλακισμένους. Το σκίτσο μάλιστα φέρει τον τίτλο, «ο Παντελής και ο Αλής στα
γέλοια λιγωμένοι, εις τον οντά εμβαίνουνε πούν’ οι φυλακισμένοι»177.
Στην τέταρτη σελίδα του φύλλου βρίσκεται η στήλη με τίτλο «ΠΙΝΑΚΙΔΕΣ» (η οποία
καθιερώνεται στο εξής από αυτό το δεύτερο φύλλο της εφημερίδας με υπογραφή
«Έχιδνα») σε πεζό στυλ, ωστόσο πάλι καυστική και σε σατυρικό ύφος. Εκεί
διαβάζουμε έντονη κριτική για τη συγκρότηση της Ιεράς Συνόδου και τη συνεχώς

176
ΕΜΠΡΟΣ, όπ.π.
177
ΕΜΠΡΟΣ, ΕΤΟΣ Α’, αριθμός φύλλου 2, 9/22 Αυγούστου, σελ. 3
73
αναβαλλόμενη ανασυγκρότησή της, η οποία καταγγέλλεται ότι είναι έτσι
μεθοδευμένη ώστε να εξυπηρετεί τις ανάγκες του Πατριάρχη αποκλείοντας τις
αντιπολιτευόμενες φωνές. Καυτηριάζεται δε και η λειτουργία του Μικτού
Συμβουλίου το οποίο «…περιφρουρεί τα εθνικά μας συμφέροντα…» αλλά
ασχολείται με ελάσσονα και όχι με τα φλέγοντα ζητήματα, όπως οι προκηρυχθείσες
βουλευτικές εκλογές. Ως προς αυτό το θέμα, η «Εμπρός» καταγγέλλει ότι «…οι
πλείστοι των Συμβούλων εξέφρασαν την γνώμην όπως αι εκλογαί των βουλευτών
Κωνσταντινουπόλεως γίνωσιν επί τη βάσει των εκλογικών καταλόγων των ενοριών,
αποκλειομένου παντός μη Ιωακειμικού. ….». Προφανές λοιπόν είναι ότι ο
διευθυντής και αρχισυντάκτης της εφημερίδας Κ. Μακρίδης ανήκει στην
αντιιωακειμική παράταξη και ότι η επαναφορά του συντάγματος με την ταυτόχρονη
προκήρυξη εκλογών ενέτεινε τις έριδες και τη διχόνοια που υπήρχε ούτως ή άλλως
στη Ρωμέικη κοινότητα της αυτοκρατορίας.
Στο τρίτο φύλλο της εφημερίδας «Εμπρός» που κυκλοφόρησε την 16η Αυγούστου,
γίνεται εμφανής η έλλειψη γνώσης και πείρας των ανθρώπων της εποχής για το πώς
ακριβώς θα διεξαχθούν οι εκλογές. Και αυτό βέβαια είναι απόλυτα λογικό, καθώς
αν εξαιρέσει κανείς ότι η Οθωμανική αυτοκρατορία πέρασε μία μικρή περίοδο
συνταγματικής μοναρχίας από το 1876 έως το 1878, κατά τα άλλα το σύνταγμα και
οι λειτουργίες του ήταν για την αυτοκρατορία και τους υπηκόους της πρωτοφανείς
συνθήκες.
Το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας έχει τίτλο «Ο Αλής κι’ ο Παντελής / ομιλούν περί
Βουλής» και σταχυολογούμε τα εξής:
Π. Έβαλες κάλπην βουλευτού, Αλή μου πεχλιβάνη;
Ήρχισες τα τρεχάματα; / Τύπωσες και προγράμματα; [….]
Ήρχισες τα κεράσματα; / Ήρχισες καλοπιάσματα; [….]
Θα βγης περιοδεία; / Θα κάμης εκστρατεία; […]
Θα εκτεθής ως βουλευτής, αστείε καραγκιόζη […]
Θα μπης κι εσύ μέσ’ στη Βουλή,
που χρόνια μείνασα κλειστή μουχλίλας τώρα όζει […]
Θα εκτεθής ως βουλευτής; Θα αγοράσης ψήφους,
σκορπίζων άφθονα γουρούς; / θα αναστήσεις και νεκρούς
για να σε αναδείξουνε Σφιγγός ν’ακούης γρίφους,
να κόπτεσαι νυχθημερόν περί θεσμών, ζεβζέκη,
ως που ν’ ακούσης άλλη μια «Ολάν σους ολ, κοπέκι»;178
Και συνεχίζει το έμμετρο, εστιάζοντας πλέον στο φλέγον ζήτημα που απασχολεί όχι
μόνο τους Ρωμιούς της αυτοκρατορίας, αλλά όλους τους λαούς της Μακεδονίας,
και την Ελλάδα, και τις εξωτερικές Δυνάμεις, δηλαδή στις εξελίξεις στο Μακεδονικό
Ζήτημα, καθώς κυκλοφορούν ειδήσεις για σχέσεις και συνεννοήσεις των
Νεοτούρκων με το βουλγαρικό κομιτάτο, ενόσω οι βιαιοπραγίες των βουλγάρων
στην περιοχή δεν έχουν σταματήσει. Τα επιχειρήματα Ρωμιών και Νεότουρκων
παρουσιάζονται με εξαιρετική ιλαρότητα:
«Π. Εν τούτοις σεκλεντίζομαι σαν βλέπω τους ‘δικούς σου
σχέσεις να έχουν φιλικάς / και συνεντεύξεις μυστικάς
με όσους στρώνουν σχέδια που δεν τα βάζ’ ο νούς σου
με τον Σανδάνσκυ φερ’ ειπείν, το τρομερόν αγρίμιον
και με Πανίτσαν τον ληστήν, του Σαραφώφ τον δήμιον.
Αυτοί που λες, φίλε Αλή, τώστρωσαν με ραχάτι

178
ΕΜΠΡΟΣ, ΕΤΟΣ Α’, αριθμός φύλλου 3, 16/29 Αυγούστου, σελ. 3
74
 στα τρία βιλαέτια / και δίχως πειά σεκλέτια
ως κύριοι ποζάρουνε ζητούντες με γινάτι
να μας εκβουλγαρίσουμε με μπόμπες και με φόνους [….]
Αυτοί που λες, φίλε Αλή, υπέβαλαν προτάσεις
και νότες διπλωματικές / πούναι για μας σβερκές
και εννοούν στη χώρα μας νέες να θέσουν βάσεις
κι αυτόνομον διοίκησιν διά τους τρεις νομούς …
Πώς τους ακούτε, βαλαή, και δεν τους τρώτε ωμούς!...
Εσείς διακηρύξατε πως η Μακεδονία
είν’ ο του Κράτους ήλιος / αδάμας ο δακτύλιος
και δεν θα δώσετε ποτέ έστω και μια γωνία
καν εις Βούλγαρους, εις Ρωμηούς, εις Σέρβους και Ρουμάνους [….]
Πώς τώρα παζαρεύετε για σφαίρες επηρείας
και για καπετανάτα / μα ψευδοκομιτάτα
και μ’ Οργανώσεις ληστρικάς της φίλης Βουλγαρίας [….]
Και για φαντάσου βρε Αλή / νάλθουν αζάδες στη Βουλή
και ο Σανδάνσκης κι’ ο Κολιάς / και ο Πανίτσας ο φονιάς
έχοντες τα θυλάκια χειροβομβίδων πλήρη
που σαν τολμάς ν’ ανθίστασαι και γνώμην να ‘χης άλλη
Σανδάνσκης να εγείρεται και φαπ! να σε σερβίρη
μια μπόμπα στο κεφάλι.
Α. Καφά σικέρσιν Παντελή, ερίφη μποζ-μπογάζι
τέτοιες βλακείες όταν λες δεν θα σε κάμνω χάζι,
αλλ’ εξαρχής θα δέχεσαι στην πλάτη σου, σαλιάρη
το τακτικό στυλιάρη. [….]
Αν ο Σανδάνσκης εκλεγή αζάς εν Μελενίκω
καμμιάν ζημίαν εθνικήν εγώ ‘ς αυτόν δεν βρίσκω.
Κι’ αν ο Πανίτσας βουλευτής μας βγη στο Νευροκόπι
χαλάλι του της εκλογής τα έξοδα κι’ οι κόποι.
Διότι έργον άριστον θα ήτανε, βρε κάλπη
αν κάθε Βούλγαρος ληστής έστηνε και μια κάλπη,
και όλοι εξελέγοντο κι’ ήρχοντο βουλευταί
κι έπαυον ούτω κάμνοντες τους χωρικούς κεφτέ. [….]179
Και, μπορεί μεν με το σύνταγμα να αναγνωριζόταν η ισοπολιτεία μεταξύ όλων των
υπηκόων της αυτοκρατορίας και να παυόταν το σύστημα των μιλλέτ, οι
θρησκευτικές αρχές ωστόσο ανέλαβαν το ρόλο να φέρουν εις πέρας τις
γραφειοκρατικές διαδικασίες για την τέλεση των εκλογών.
Έτσι, η εφημερίδα «Εμπρός» στη τέταρτη σελίδα του τρίτου της φύλλου στη στήλη
«Πινακίδες» αναφέρει καυστικά σχετικά με τις (μάλλον σκόπιμες) καθυστερήσεις
του Πατριαρχείου για να προχωρήσουν οι διαδικασίες…
« Απεφασίσθη επί τέλους να σταλούν εκ του Πατριαρχείου εις τους Μητροπολίτας
μερικαί οδηγίαι περί των βουλευτικών εκλογών. Η απόφασις όμως ελήφθη κατ’ αρχήν.
Και πριν ή φθάσωμεν από την αρχή εις το τέλος χρειάζονται πολλά πράγματα και δή :
Θα συστηθή επιτροπή εκ νομομαθών να μελετήση τον εκλογικόν νόμον. Η επιτροπή
αύτη θα συγκροτήση είκοσι οκτώ συνεδρίας τουλάχιστον, ματαιουμένων άλλων τόσων.
Κατόπιν θα συντάξη την έκθεσίν της, θα την υποβάλη εις τα Δύο Σώματα, θα την
συζητούσιν ταύτα επί τρεις συνεχείς συνεδρίας, θα την παραπέμψουν εις άλλην

179
ΕΜΠΡΟΣ, ΕΤΟΣ Α’, αριθμός φύλλου 3, 16/29 Αυγούστου, σελ. 3
75
 επιτροπήν, θα την επικυρώσουν επί τέλους και θα διατάξουν να πολυγραφηθή και να
σταλή.
Δια να γίνη όμως και το τελευταίον τούτο, θα παραστή αναπόδραστος ανάγκη να
ενισχυθούν τα πατριαρχικά γραφεία, προσλαμβανομένων δύο ακόμη δωδεκάδων
γραμματέων.»180
Βλέπουμε, λοιπόν, ότι το βάρος για τη διεξαγωγή των εκλογών έχει αναλάβει το
Οικουμενικό Πατριαρχείο και το στοιχείο αυτό δείχνει την αδυναμία του κράτους να
αναλάβει το ίδιο τις εκλογές. Πρόκειται όμως για μία απόλυτα λογική εξέλιξη, αφού
κατά τη διάρκεια των αιώνων ζωής της αυτοκρατορίας επικρατούσε ο θεϊκός νόμος
(σαρία) σε όλους τους τομείς. Πέρα από τον σουλτάνο, ο νόμος που επικρατούσε
ήταν ο ισλαμικός νόμος που εκπορευόταν από τα ιερά βιβλία του Ισλάμ και
ερμηνευόταν από τους ιεροδιδασκάλους. Οι δικαστές άλλωστε ήταν οι ίδιοι
ιεροδιδάσκαλοι. Αντίστοιχα, και για τις άλλες θρησκείες ίσχυε το ίδιο μέτρο και για
αυτό το Πατριαρχείο και οι ορθόδοξοι ιερείς τελούσαν πολλές φορές τις ανάγκες
απονομής δικαιοσύνης και επιβολής του νόμου.
Συνεπώς, δεν υπήρχε κάποιο πρότυπο για το οθωμανικό κράτος ώστε να γνωρίζει
πώς θα διεξάγει τις εκλογές και ανέθεσε την ευθύνη και το βάρος της διεξαγωγής
τους στις μέχρι τότε θεσμικά κατοχυρωμένες θρησκευτικές κοινότητες, το γνωστό
σύστημα των μιλλέτ181.
Εξ’ αιτίας αυτού, αποφασίστηκε από το Πατριαρχείο να καταρτιστούν επιτροπές
νομομαθών ώστε να ερμηνεύσουν το νόμο. Στοιχείο που δείχνει και τη δυσκολία
για να γίνει κάτι τέτοιο, αλλά και τη γραφειοκρατία που επικρατεί με συνέπεια να
καθυστερούν οι εκλογές. Γεγονός που προκάλεσε δυσαρέσκειες όπως δείχνει ο
χαρακτηρισμός της είδησης «επί τέλους… η απόφασις όμως ελήφθη κατ’ αρχήν. Και
πριν ή φθάσωμεν από την αρχή εις το τέλος χρειάζονται πολλά πράγματα».
Παρ’ όλα αυτά όμως οι δυσκολίες και τα δυσνόητα σημεία παρέμεναν και για το
λόγο αυτό, αποφασίστηκε να σταλεί υπόμνημα στην κυβέρνηση με σκοπό να
ζητηθούν επεξηγήσεις πάνω στον εκλογικό νόμο. Το απόσπασμα αναφέρει
χαρακτηριστικά…
« Εκτός τούτου ελήφθη και η απόφασις όπως γράψωμεν μερικά τακρίρια εις την
Κυβέρνησιν, ζητούντες εξηγήσεις επί τινών άσαφων, σκοτεινών και δυσξυμβλήτων (
λέξις του κ. Γεδεών182 ) σημείων του εκλογικού νόμου. Έως ότου γραφούν τα τακρίρια
ταύτα και ληφθούν οι απαντήσεις της Κυβερνήσεως, φυσικώ τω λόγω αι οδηγίαι δεν θα
σταλούν. Όταν δ’ επί τέλους σταλούν, ασφαλώς θα ευρισκόμεθα εις τας παραμονάς
των εκλογών της Δ΄ βουλευτικής Συνόδου. Αμήν! 183»
Σαφώς το παραπάνω άρθρο αποτελεί καυστικό σχόλιο κατά του Πατριαρχείου. Δεν
σταματά όμως εκεί, αλλά συνεχίζει με βολές κατά του Πατριάρχη που αφορούν
στην εύνοια του Πατριαρχείου σε πρόσωπα που ανήκουν στην ιωακειμική
παράταξη. Η διχόνοια μεταξύ των Ρωμιών μεγεθύνεται συνεχώς:
«Περίεργον εν τούτοις ότι την επιτροπήν η οποία θα μελετήση τον εκλογικόν νόμον, θα
συγκροτήσουν νομομαθείς «ανεξαρτήτως κομματικής αποχρώσεως». Από επταετίας
πρώτην ήδη φοράν παρίσταται το Πατριαρχείον ρίπτον τους κομματικούς φραγμούς.
Και ο λόγος; Η παντελής έλλειψις νομομαθών εις τας τάξεις του Ιωακειμικού κόμματος.
[…] Ώστε η πρόσκλησις νομομαθών μη Ιωακειμικών γίνεται κατ’ ανάγκην. Το
180
ΕΜΠΡΟΣ, ΕΤΟΣ Α’, αριθμός φύλλου 3, 16/29 Αυγούστου, 1908, σελ 4
181
Ζοέλ Νταλέγκρ, Έλληνες και Οθωμανοί 1453 – 1923, Από την πτώση της Κωνσταντινούπολης έως
την καταστροφή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, Αθήνα 2006, ενότητα “Τα Μιλέτια”, σελ. 66-73
182
Ο αρχισυντάκτης και αρθρογράφος της εφημερίδας “Εκκλησιαστική Αλήθεια” του Πατριαρχείου.
183
ΕΜΠΡΟΣ, ΕΤΟΣ Α’, αριθμός φύλλου 3, 16/29 Αυγούστου, 1908
76
 Πατριαρχείον μας τότε μόνον παύει κομματιζόμενον, όταν έχη ανάγκην της συνδρομής
και της εργασίας των αντιπολιτευομένων. Εις την διανομήν όμως των οφφικίων, των
αξιωμάτων, των τιμών και των ταμείων οι κομματικοί τοίχοι εγείρονται πέριξ αυτού
κυκλώπειοι […]. Υπενθυμίζει δε το πράγμα εν πολλοίς το καταρρεύσαν απολυταρχικόν
καθεστώς. Όλα τα καλά πράγματα ήσαν τότε αυτοκρατορικά […]. το μόνον πράγμα που
ήτο δημόσιον ήτο το … Δημόσιον Οθωμανικό Χρέος.»

Το πρώτο φύλλο του σατυρικού «Κουκουρίκου»184 που κυκλοφόρησε στα τέλη

Αυγούστου, είναι αφιερωμένο σχεδόν εξ ολοκλήρου στο σύνταγμα. Η εφημερίδα
που με το όνομά της υποδηλώνει ότι σαν άλλος κόκορας μεταφέρει τα ευχάριστα
νέα της συνταγματικής εποχής, με το ιδιαίτερο χιουμοριστικό ύφος της στο
προγραμματικό άρθρο της καλωσορίζει το σύνταγμα…
« Ο Κουκουρίκος ομιλεί –σ’εκείνους π’ αγαπά πολύ
Γλυκολαλούσα μια φορά, σε περασμένα χρόνια∙
Προτού χαράξη η αυγή, πριν ακουσθούν τα αηδόνια
απ’ όλους πρώτους πρόβαλλα, τινούσα τα φτερά μου
και κ ο υ κ ο υ ρ ί κ ο υ φώναζα γύρω στη γειτονιά μου…..
Μα ήρθαν ώραις δύστυχες κ’ η μοίρα μου η μαύρη
( σαν να στραβώθηκε θαρρείς κ’ αντίς άλλους για ν’ αύρη )
Με πρόσταξε να κοιμηθώ, τα μάτια μου να κλείσω,
όμως με μια υπόσχεσι πως πάλιν θα ξυπνήσω
σαν έλθ’ ακόμα μια φορά το πλήρωμα του χρόνου,
το Σύνταγμα πουν’ ο εχθρός της πίκρας και του πόνου.
Το σύνταγμα το άγιο, το ιερό κοντάρι
Που το βαστάει ο Θεός στα χέρια του με χάρι
και ξέρει, σαν καλός Θεός, σ’ όλους μας για να δίνη
τη ξακουσμένη αρετή πουν’ η δικαιοσύνη. » […]
« Κ’ ιδού το θαύμα πώγεινε ! ! ! . . . μπροστά σας στηλωμένος
προβάλλω συνταγματικός και διπλοκορδωμένος…..
Κοιμώμουνα ύπνο βαθύ σωστά τριάντα χρόνια
και τώρα ξύπνισα γλυκά, με δίχως καταφρόνια.
Σας βλέπω και με βλέπετε όλο χαρά και χάρι,
μ’ ελπίδα ο ανήφορος σε λίγο να μας πάρη.
Ακούσατε λοιπόν καλοί κι’ αγαπητοί μου φίλοι
το π ρ ό γ ρ α μ μ ά μου το τρανό προτού μας φαν’ οι ψύλλοι
Ω, συμπολίται μου καλοί, Καραμανλίδες, Χιώτες
θαρσείτε, τούτη τη φορά δεν θα μας φαν’ οι κόττες.
Θαρσείν χρη όχι μια φορά και δέκα χρη ακόμα
Ας ξεφωνήση ελεύθερα κάθε πολίτου στόμα.
Καραμανλή τον ταμπουρά και Χιώτη μου τη λύρα
τεντώστε μ’ όλη την καρδιά, και πήτε έξω ψήρα,
έξω κοριοί και ποντικοί και ψύλλοι και κουνούπια
εις το εξής της πήχης μας θάναι σωστά τα ρούπια.
Σωστά θα είν’ και της οκκάς τα δράμια τετρακόσια
184
Η εβδομαδιαία «Κουκουρίκος» κυκλοφόρησε πρώτη φορά στις 23-8 / 5-9-1908 με διευθυντές
τους Χρήστο και Γιώργο Μισαηλίδη, με σκοπό την πολιτική σάτυρα. Κυκλοφορούσε με υπότιτλο
«εφημερίς σατυρική, πολιτικής και κοινωνικής ύλης». Η εφημερίδα «Πρόοδος» ανήγγειλε την
έναρξη της έκδοσής του στο φ. 1360 / 9 Αυγούστου 1908: «Εγχώριος τύπος. Νέας σατυρικής
ελληνικής εφημερίδος αγγέλεται η προσεχής έκδοσις. «Ο Κουκουρίκος» -ως ονομάζεται- θα
εκδίδεται εμμέτρως και πεζώς και διευθύνεται από τους αδελφούς Χρήστον και Γεώργιον
Μισαηλίδην.»
77
 αδιάφορο στην κόκκα μας κι’ αν μείνουνε τα τρακόσια.»185
Θάρρος και πολύ δουλειά στην ανηφόρα, είναι τα μηνύματα που περνάει ο
«Κουκουρίκος» με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο. Μηνύματα που έστειλε και ο
διευθυντής της «Προόδου», Κωνσταντίνος Σπανούδης, καθώς επίσης και ο
Οικουμενικός Πατριάρχης, Ιωακείμ Γ’.
Στη συνέχεια του έμμετρου, οι συντάκτες του εντύπου (ο κόκκορας) δηλώνουν ότι
αυτό σκοπεύουν να το πετύχουν με το να διατρέχουν ασταμάτητα όλες τις περιοχές
της αυτοκρατορίας και να επαγρυπνούν για το καλό και το όφελος όλων.
Στο ίδιο ύφος, στο εσωτερικό της εφημερίδας, υπάρχει ένα άλλο έμμετρο, μικρό σε
έκταση, εξυμνώντας το σύνταγμα. Από τον τίτλο γίνεται αυτό το στοιχείο αντιληπτό,
καθώς τιτλοφορείται «Ύμνος εις το Σύνταγμα».
«Κι’ ο Παράσχος απ’ το μνήμα / σαν να βρίσκεται στο βήμα
πόσαις φοραίς αγρύπνησα / για σένα μέσ’ στα χιόνια
και νύχτα στην αστροφεγγιά / ( χωρίς να ξέρει και η Φραγκιά )
για τ’ όνομά σου, Σύνταγμα, / μιλούσα τόσα χρόνια186
Σε άλλες ειδήσεις, στο ίδιο φύλλο ο «Κουκουρίκος», μας πληροφορεί ότι μετά την
επίσημη δήλωση των μοναρχών της Βρετανίας και της Ρωσίας σχετικά με την
κατάσταση στα μακεδονικά εδάφη μετά την επαναφορά του συντάγματος στην
οθωμανική αυτοκρατορία και «η αυστριακίς κυβέρνησις ανεκάλεσε τους εν τη
Μακεδονική χωροφυλακή υπηρετούντας Αυστριακούς αξιωματικούς θεωρούσα ως λήξαν
την αποστολή αυτών, μετά την ανακήρυξιν του συντάγματος. Άρα γε είναι ειλικρινής η
τοιαύτη απόφασις της Αυστριακής κυβερνήσεως και δύναται να θεωρηθή ως ένδειξις
συμπαθείας. Η τόση ένδειξις συμπαθείας ευχόμεθα να βγή σε καλό.»187
Η διεθνής αναγνώριση και στήριξη προς την επιλογή των Οθωμανών να
επαναφέρουν το συνταγματικό καθεστώς συνεχίζεται. Μετά την από κοινού
δήλωση του Βρετανού βασιλιά και του Ρώσου τσάρου, ακολούθησε η παραπάνω
κίνηση των Αυστριακών με συνέπεια να διασφαλίζεται θεωρητικά η κυριότητα των
μακεδονικών εδαφών εντός των πλαισίων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Η επιφυλακτικότητα, όμως, όπως παρουσιάζεται μέσα από το παραπάνω
δημοσίευμα, για τις προθέσεις των Αυστριακών, είναι εύλογη. Και αυτό γιατί η
Αυστροουγγρική αυτοκρατορία των Αψβούργων, επί πολλές δεκαετίες είχε ως
στόχο της την προσάρτηση της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης, την οποία είχε στην ουσία
υπό τον έλεγχό της από την βαλκανική κρίση του 1875 – 1878, όταν και την
κατέλαβε στρατιωτικά.
Τελικά, όπως, αποδείχτηκε δύο μόλις μήνες αργότερα, ο φόβος των Οθωμανών για
τις πραγματικές προθέσεις της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας σχετικά με τα
οθωμανικά εδάφη, ήταν βάσιμος. Το φθινόπωρο του 1908, η Αυστροουγγαρία
προσάρτησε τη Βοσνία – Ερζεγοβίνη, ενώ την ευκαιρία της πολιτικής αστάθειας και
αδυναμίας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας εκμεταλλεύτηκε και η αυτόνομη έως
τότε Βουλγαρία, η οποία προσάρτησε την Ανατολική Ρωμυλία και ανακηρύχθηκε σε
ανεξάρτητο βασίλειο. Παρόμοια προσπάθεια έκανε και η Κρήτη με σκοπό την
ένωση με το Ελληνικό βασίλειο, χωρίς ωστόσο επιτυχία, καθώς η ελληνική πλευρά
δεν αναγνώρισε την πράξη αυτή188.

185
ΚΟΥΚΟΥΡΙΚΟΣ, Α΄ Έτος, αριθμός φύλλου 1, 23/8-5/9/1908
186
ΚΟΥΚΟΥΡΙΚΟΣ, όπ.π.
187
ΚΟΥΚΟΥΡΙΚΟΣ, Α΄ Έτος, αριθμός φύλλου 1, 23 Αυγούστου / 5 Σεπτεμβρίου 1908
188
E.J. Zürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 159
78
Στο ίδιο φύλλο της εφημερίδας «Κουκουρίκος», το πρώτο της κυκλοφορίας του,
πληροφορούμαστε ότι σημαίνουσες προσωπικότητες, εξορισμένοι ή εκτοπισμένοι
από το απολυταρχικό καθεστώς του Abdülhamid επιστρέφουν πίσω στην
αυτοκρατορία και γίνονται δεκτοί με χαρά. Συγκεκριμένα, η αναφορά γίνεται για
έναν εκ των βασικών συντελεστών του Νεοτουρκικού κινήματος στην Ευρώπη, τον
πρίγκιπα και ανιψιό του σουλτάνου, Sabahaddin.
« Επί τη αφίξει του πρίγκιπος Σαμπαχεδδίν ανεψιού του Σουλτάνου όστις επί 10 έτη
ήτο εξόριστος, ως γνωστόν μεγάλη υπήρξεν η εκδήλωσις των αισθημάτων από μέρους
των ειδικών μας και ιδιαιτέρως των Μικρασιατών οι οποίοι αυτήν τη φοράν έδειξαν το
γεννοβολούν πνεύμα τους∙ […]»189
Αντίστοιχη πληροφορία μας παραθέτει και η νεοϊδρυθείσα εφημερίδα «Πατρίς»190
για την επάνοδο εκδιωχθέντων - εξορισθέντων στην αυτοκρατορία.
«Θύμα του απαισίας μνήμης απολυταρχικού τέως καθεστώτος επανέκαμψεν ενταύθα,
κατά την «Γενή Γαζετάν», ο Φερήδ βέης εγγονός του Χατζή Σαμπάν Κιαμήλ εφέντη,
καθηγητή του αοιδίμου Σουλτάν Μουράδ.»191

Η «Πρόοδος», φιλοξενεί στα εξώφυλλά της διθυράμβους για την επιστροφή του
πρίγκιπα Sabahaddin. Ένα από αυτά μάλιστα, τα εξώφυλλα, κοσμείται από
φωτογραφία του τιμώμενου προσώπου192.
Στο συγκεκριμένο εξώφυλλο, δεσπόζει ο τίτλος που καλωσορίζει τον πρίγκιπα:
«ΧΑΙΡΕ ΠΡΟΜΑΧΕ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ». Κατά τα άλλα, το εξώφυλλο είναι εξ’ ολοκλήρου
αφιερωμένο στον Sabahaddin ξεκινώντας μάλιστα από τη ζωή του πατέρα του,
γαμπρού του σουλτάνου, ο οποίος αρχικά αποστάτησε και έφυγε στην Ευρώπη. Στη
συνέχεια, περιγράφεται η ζωή του πρίγκιπα στην Ευρώπη, καθώς και το πολιτικό
πρόγραμμα που πρόκειται να ακολουθήσει με την επιστροφή του στην
αυτοκρατορία. Κάποιες από τις βασικές θέσεις του είναι η «η εφαρμογή του νόμου
περί των βιλαετίων» και «η μετατροπή του άρθρου του αφορώντας τα πολιτικά
δικαστήρια.»193
Επιπλέον, περιγράφεται η επίσημη υποδοχή του πρίγκιπα που έγινε στα στενά των
Δαρδανελλίων, όπου στο ατμόπλοιο «Πριγκίπισσα Μαρία» παρατέθηκε προς τιμήν
του δείπνο. Το απόσπασμα, αναφέρει χαρακτηριστικά…

189
ΚΟΥΚΟΥΡΙΚΟΣ, όπ. π
190
Η «ΠΑΤΡΙΣ» ξεκίνησε να εκδίδεται στις αρχές Αυγούστου του 1908 υπό τη διεύθυνση του
Πανανού Κεσίσογλους. Ο υπότιτλός της είναι «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΕΦΗΜΕΡΙΣ- ΟΡΓΑΝΟΝ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ
ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ». Αναφέρεται πως ο Π. Κεσίσογλους, διδάκτωρ νομικής, «εξήσκησεν επί επταετίαν
το δικηγορικόν επάγγελμα ενώπιον των Πατριαρχικών και ιδία των τουρκικών δικαστηρίων.
Αισθανόμενος όμως ακατανίκητον κλίσιν εις την δημοσιογραφίαν και μη δυνάμενος ζήση εις την
πνιγηράν ατμόσφαιραν της Χαμητικής απολυταρχίας, απήλθεν εις τας Αθήνας όπου, εγκαταλείψας
το δικηγορικόν επάγγελμα αφοσιώθη εξ ολοκλήρου εις το δημοσιογραφικόν. … Ολίγας ημέρας
μετά το Σύνταγμα ο κ. Κεσίσογλους επανήλθε εις την γενέτειράν του Κων/πολιν και μετά του
αοιδήμου αδελφού του Οδυσσέως ίδρυσε την Πατρίδα. …» (Εφ. Απ’ Όλα, φ. 75, 21 Ιαν. 1912,
παραπομπή από Στρατής Δ. Ταρίνας, Ο Ελληνικός τύπος της πόλης, Ηχώ 2007.)
Η εφημερίδα ΠΡΟΟΔΟΣ στις 7 Αυγούστου καλωσόρισε το πρώτο φύλλο της «ΠΑΤΡΙΣ», ως εξής:
«Εγχώριος τύπος. Από χθες και νέα προσετέθη εις τον ελληνικόν τύπον της Πρωτευούσης
συνάδελφος, η «Πατρίς» υπό την διεύθυνσιν του κ. Π. Κεσίσογλου δ.ν. Εις την νέαν συνάδελφον, η
οποία φιλοτίμως έρχεται να εξυπηρετήση τον κοινόν αγώνα, εγκαρδίως ευχόμεθα προκοπήν.»
191
ΠΑΤΡΙΣ, ΕΤΟΣ Α’ , αριθμός φύλλου 39, Κυριακή 14 / 27 Σεπτεμβρίου 1908
192
ΠΡΟΟΔΟΣ, ΕΤΟΣ Ε’, αριθμός φύλλου 1370, Τετάρτη 20/8 - 2/9/1908
193
ΠΡΟΟΔΟΣ, Ό. π.
79
 « επί του ατμοπλοίου το εσπέρας παρετέθη μεγαλοπρεπές δείπνον εις το οποίον
παρεκάθησαν κοινή πάντες οι εκδραμόντες 70 εν όλω. Την πρωτοκαθεδρίαν είχεν ο
αντιπρόσωπος της Α. Μ. του Σουλτάνου, Ουμπεϊδουλάχ πασάς.
Κατά το δείπνον εγέγοντο θερμόταται και εγκαρδιόταται προπόσεις. Η «Πριγκίπισσα
Μαρία» κατέπλευσεν εις Δαρδανέλλια τη τρίτη πρωινή ώρα ακριβώς.»194
« Ο ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΡΙΓΚΙΠΟΣ
« Ο πρίγκηψ Σαμπαχεδδίν αποστέλλει εκ Δαρδανελλίων προς σύμπαντα τον λαόν της
Κωνσταντινουπόλεως τους εγκάρδιούς του χαιρετισμούς.»195
Την επόμενη μέρα, η «Πρόοδος» κυριαρχείται εκ νέου από ειδήσεις που αφορούν
την επιστροφή του πρίγκιπα Sabahaddin. Ο υπέρτιτλος της σελίδας καλύπτεται από
τον τίτλο : «ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΙΣ ΜΕΤΑ ΤΟΥ ΠΡΙΓΚΙΠΟΥ ΣΑΜΠΑΧΕΔΔΙΝ», ενώ ο υπότιτλος
στο κύριο άρθρο της εφημερίδας αναφέρει, «Η ΑΦΙΞΙΣ ΤΟΥ ΠΡΙΓΚΙΠΟΣ ΣΑΜΠΑΧΕΔΔΙΝ
– ΠΡΩΤΟΦΑΝΗΣ ΥΠΟΔΟΧΗ, Ο ΕΝΘΟΥΣΙΑΣΜΟΣ, ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ»196.
Στο υπόλοιπο του φύλλου, περιγράφεται με αναλυτικό και γλαφυρό τρόπο το κάθε
βήμα του επαναπατρισθέντα πρίγκιπα. Αναφέρεται δε ότι απευθυνόμενος προς
τους εκπροσώπους του τύπου της ελληνικής πλευράς, ο πρίγκιπας ευχαρίστησε
θερμά τους Έλληνες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας για την υποδοχή που του
επιφύλαξαν:
« […] Προς ημάς ο πρίγκηψ είπεν : - Δηλώσατε ότι είμαι κατενθουσιασμένος εκ της
ενθουσιώδους υποδοχής, ην πανταχού οι Έλληνες, και ιδίως εν Σμύρνη, μοι έκαμον και
τους ευχαριστώ θερμά διά αυτό.»
Ο σχολιασμός της εφημερίδας για το γεγονός, συμβαδίζει με τον ενθουσιασμό που
επικρατούσε σε όλη την οθωμανική κοινωνία. Όπως προαναφέρθηκε, ο πρίγκηπας
ήταν από τα σημαντικότερα στελέχη της αντιπολίτευσης των Νεότουρκων πριν από
τη συνταγματική επανάστασή τους, οργανωτής του πρώτου Συνεδρίου των
Οθωμανικών Κομμάτων Αντιπολίτευσης στο Παρίσι το 1902, ίδρυσε την Επιτροπή
των Οθωμανών Φιλελευθέρων αμέσως μετά από αυτό, και το Σωματείο της
Προσωπικής Πρωτοβουλίας και Διοικητικής Αποκεντρώσεως το 1906. Φυγάς στο
Παρίσι κατά τη χαμιδική περίοδο, εναντιωνόταν στις εθνικιστικές τάσεις της
παράταξης του A. Rıza, πιστεύοντας στον οθωμανισμό και όχι στον τουρκισμό.
« Όπως ήτο επόμενον, πρωτοφανής υπήρξεν αληθώς η γενομένη εις τον πρίγκιπαν
Σαμπαχεδδίν υποδοχή, επανερχόμενων μετά τόσων ετών εξορίαν εις το πάτριον έδαφος
και δικαίως απολαύοντα των καρπών των κόπων τους οποίους κατέβαλεν ανενδότως
και αυτοθυσίαν εργαζόμενος. Κυρίως ειπείν, δεν ήτο υποδοχή, ήτο μία αποθέωσις
αληθινή, προερχομένη παρ’ ενός λαού εις τον οποίον η ελευθερία παρέσχεν αποτόμως
συνείδησιν των διά τοιαύτας προ πάντων περιστάσεις υποχρεώσεών του. Και η
αποθέωσις αυτή αυθορμήτως όλως γενομένη απέδειξε τι κάμνουν αι μεγάλαι ιδέαι και
τι αποτελέσματα φέρουν οι άνθρωποι οι οποίοι έχουν ως σκοπόν του βίου των εν
οιονδήποτε ιδεώδες.»197
Η «Εκκλησιαστική Αλήθεια» στο φύλλο της αριθ. 34 που εκδόθηκε την Τετάρτη 29
Αυγούστου 1908, δημοσίευσε στο πρωτοσέλιδό της πληροφορίες για τη θερμή
υποδοχή που επιφυλάχθηκε στον πρίγκιπα Σαμπαχεντίν κατά την επίσκεψή του στο
Πατριαρχείο. Αναφέρει δε πως ο Πατριάρχης προσφωνώντας τον πρίγκιπα είπε πως
«Το Οικουμενικόν Πατριαρχείον, το οποίον αντιπροσωπεύει ου μόνον τους εν τη

194
ΠΡΟΟΔΟΣ , ΕΤΟΣ Ε’, αριθμός φύλλου 1370, Τετάρτη 20/8 - 2/9/1908
195
ΠΡΟΟΔΟΣ, Ό. π.
196
ΠΡΟΟΔΟΣ, ΕΤΟΣ Ε’, αριθμός φύλλου 1371, Πέμπτη 21/8-3/9/1908
197
ΠΡΟΟΔΟΣ, ΕΤΟΣ Ε’, αριθμός φύλλου 1371, Πέμπτη 21/8-3/9/1908
80
Αυτοκρατορία έλληνας αλλά και πάντα τα εν αυτή λοιπά ορθόδοξα γένη, αγάλλεται …
[και] χαίρει διά την επίσκεψιν ταύτην διά τα επιτευχθέντα αποτελέσματα, της
διοικητικής μεταπολιτεύσεως χάριν της Σης Υψηλότητος […]. Ότε ο μεγαλεπίβουλος
Κατακτητής παρελάμβανε το Κράτος τούτο, την πατρίδα ημών, από των χειρών των
ελλήνων, διείδεν εν τη μεγάλη αυτού πολιτική οξυδερκεία, ότι συνέφερεν εις την νέαν
κατάστασιν ν’ αναγνωρίση και επικυρώση τα δίκαια του έθνους ημών διά προνομίων.
Δεν αμφιβάλλω ότι η Υμ. Υψηλότης μεθ’ όλων των συνεργατών της θε συνεχίση
εργαζομένη μετά των ομοφρόνων αυτής στηριζομένη επί ταις ιδίαις αρχαίς και
εκτιμώσα τα εκκλησιαστικά δίκαια και του ελληνικού γένους και των Πατριαρχείων.[…].
Ο πρίγκιπας Σαμπαχεντίν περιορίστηκε ωστόσο στο να ευχαριστήσει, να δηλώσει
πως συμφωνεί με τα λεγόμενα του Πατριάρχη, και να δηλώσει απερίφραστα ότι η
επίσκεψή του είχε αποκλειστικά ιδιωτικό και όχι πολιτικό χαρακτήρα: « Προσήλθον
ενώπιον της Υ.Θ.Π. με μόνην την πρόθεσιν του να εκπληρώσω καθήκον ιδιωτικής
επισκέψεως· παρακαλώ δ’ Αυτήν όπως λάβη υπόψιν Της ότι τα μεταξύ ημών
διαμειβόμενα έχουσι χαρακτήρα όλως ιδιωτικόν». Οι ελπίδες που γεννήθηκαν στους
Ρωμιούς για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους από τη μερίδα των
Νεότουρκων που εξέφραζαν πραγματικά φιλελεύθερες ιδέες, φάνηκε πως δεν
βρήκαν γόνιμο έδαφος. Άλλωστε αυτή η μερίδα του Σαμπαχεντίν, που πρέσβευε τις
ιδέες του οθωμανισμού, αποτελούσε μειοψηφία έναντι της ισχυρότερης ομάδας
που οραματιζόταν μια νέα δυνατή αυτοκρατορία στηριζόμενη στον τουρκισμό.198

Εκτός από την μεγαλειώδη υποδοχή του πρίγκιπα Sabahaddin, η «Πρόοδος» γράφει
για την επιστροφή και άλλων σημαντικών εξόριστων πίσω στην Οθωμανική
αυτοκρατορία, μεταξύ άλλων του Αχμέτ Ριζά: «ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΝΕΟΤΟΥΡΚΩΝ»
« Οι έσχατοι των εν τω εξωτερικώ διαμενόντων επιφανών Νεοτούρκων ήτοι ο Αχμέτ
Ριζά και ο Αιγύπτιος Μωχάμετ Άλη επανήλθον προχθές ενταύθα διά της ταχείας
αμαξοστοιχίας. Εν τω σταθμώ υπεδέχθησαν αυτούς τινές των φίλων τους.
Ο Αχμέτ Ριζά είναι πασίγνωστος διά τας πανισλαμικάς ιδέας του Νεότουρκος, ο
διευθυντής της τέως εν Παρισίοις εκδιδομένης «Μεσβερέτ» και ο αρχηγός του έτερου
των δύο μεγάλων εν Ευρώπη νεοτουρκικού Κομιτάτων, του άλλου διατελούντος ως
γνωστόν υπό την ηγεσίαν του φιλελεύθερου πρίγκιπος Σαμπαχεδδίν.»199
Το σύνολο της ηγεσίας των Νεότουρκων, λοιπόν, μετά και από τις επιστροφές του
πρίγκιπα Sabahaddin αλλά και του έτερου μεγάλου παράγοντα της νεοτουρκικής
κίνησης, Ahmed Riza, βρισκόταν πλέον στην Κωνσταντινούπολη.

Την ίδια ώρα, ενώ οι διαδικασίες για τις βουλευτικές αλλά και τις δημοτικές εκλογές
προχωρούσαν, ξεκίνησε ο προβληματισμός και η προσπάθεια ευαισθητοποίησης
και κινητοποίησης των Ρωμιών για την εκπροσώπησή τους στη διοίκηση της

198
Ο A. Kansu αναφέρει ότι οι χριστιανικές κοινότητες επένδυσαν πολλές ελπίδες στην παρουσία του
πρίγκιπα Σαμπαχεντίν στην Κωνσταντινούπολη, αφού είχε προηγηθεί και η επίσκεψη στο
Πατριαρχείο του Αχμέτ Φαζλί ο οποίος ανήκε στο στενό κύκλο του πρίγκιπα, κατά την οποία
διαβεβαίωσε για την πρόθεση να διατηρηθούν τα προνόμια της Ελληνικής κοινότητας. Παρά
κάποιες φήμες ότι προσχώρησε στις τάξεις της ΕΕΠ, θεωρήθηκε ότι η ενθουσιώδης υποδοχή του
στην πρωτεύουσα θα του έδινε αυτοπεποίθηση ώστε να αντιταχθεί στην ΕΕΠ και να ακολουθήσει
δική του γραμμή. Ιδιαίτερα οι Έλληνες τον θεωρούσαν ως εκφραστή των πόθων τους και γι’ αυτό
επεδίωξαν τις συναντήσεις του Πατριαρχείου και εκπροσώπων τους μαζί του. Βλ. A. Kansu, The
Revolution of 1908 in Turkey, Leiden 1997, σελ. 173 και 186-187
199
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε΄, αριθμός φύλλου 1881, Δευτέρα 1/14 Σεπτεμβρίου 1908
81
αυτοκρατορίας: την Κυριακή 3 Αυγούστου η ΠΡΟΟΔΟΣ στην πρώτη σελίδα της
δημοσιεύει το εξής άρθρο:
ΔΗΜΑΡΧΙΑΚΑΙ ΕΚΛΟΓΑΙ
Οι λαοί της Οθωμ. Αυτοκρατορίας προσεκλήθησαν ήδη όπως εξασκήσωσιν έν εκ των
Συνταγματικών αυτών δικαιωμάτων, όπερ είναι η εκλογή των δημοτικών συμβούλων
των οποίων τα καθήκοντα και αι εις τον τόπον υπηρεσίαι είναι σπουδαιότατα. Διά
τούτο έκαστος πολίτης και ιδία οι ομογενείς δεν πρέπει να καθυστερήσωσι και εις την
εκλογήν ταύτην, των άλλων παροίκων Εθνών διά να μη φανώμεν ως μη αντιληφθέντες
εισέτι των Συνταγματικών δικαιωμάτων μας και διά να μη υποσκελισθώμεν υπό άλλων
συμπολιτών μας καίτοι κατέχομεντην πλειοψηφίαν μετά τους Μωαμεθανούς. Προς τον
σκοπόν του να διαφωτίση τους ομογενείς ημών και ιδία τους αναγνώστας αυτής η
«Πρόοδος» από σήμερον θα δημοσιεύση τον κανονισμόν του τρόπου της εκλογής των
δημοτικών συμβούλων, τα προσόντα και τα καθήκοντα αυτών».
Και ακολουθεί ο «Νόμος περί των εν ταις Νομαρχίαις Δημαρχιών – Κεφάλαιον Α΄- Περί
των εν γένει καθηκόντων των Δημαρχιών» ενώ αναγγέλεται ότι στο επόμενο φύλλο
«Έπεται το περί καταρτισμού του δημοτικού συμβουλίου, ο τρόπος της εκλογής και τα
προσόντα των εκλογέων και εκλεξίμων».200

Παρατηρούνται ωστόσο αντιπαραθέσεις ανάμεσα στην ελληνική και την αρμενική

κοινότητα του Πέρα στην Κωνσταντινούπολη σχετικά με το αποτέλεσμα των
εκλογών.
« ΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΑΙ ΕΚΛΟΓΑΙ ΤΟΥ ΠΕΡΑΝ
« Τα αποτελέσματα των δημοτικών εκλογών του έκτου δημαρχιακού τμήματος, της
περιφέρειας του Πέραν δηλονότι, δεν ανεγνωρίσθησαν ακόμη επισήμως, τούτο δε διότι
οι Αρμένιοι εξακολουθούν επιμένοντας εις τα παραλόγους και άνευ εις της ελαχίστης
βάσεως ενστάσεις τας οποίας προέβαλον προς ακύρωσιν των εν λόγων εκλογών.
Εάν υπήρχον παρατυπίαι, ταύτας θα εξήλεγχεν ευθύς εξ’ αρχής, καθ’ ό είχε καθήκον, η
Εφορευτική των εκλογών Επιτροπή. Τοιαύται όμως δεν παρετηρήθησαν, ουδέ ήτο
δυνατόν να παρατηρηθούν, αφού νομιμώτατα διεξήχθησαν οι εκλογαί.[…]
Ημείς όμως νομίζομεν καθήκον μας από τώρα να δηλώσωμεν ότι επ’ ουδενί λόγω θα
δεχθούν τόσον ο ελληνικός πληθυσμός του έκτου τμήματος όσον και οι μετ’ αυτού
σύμφωνοι επί του προκειμένου Τούρκοι, ακύρωσιν των γενομένων εκλογών. Τούτο δε
διότι ουδεμία διεπράχθη παρανομία και διότι αι εκλογαί διεξήχθησαν εν πλήρει τάξει.
Και όχι μόνον δεν θα δεχθούν ακύρωσιν, αλλά και δεν θα ανεχθούν την επανάληψιν
των εκλογών, διότι σύσσωμοι θα απέσχουν πάσης εκλογικής κινήσεως και αυτόθι και
αλλαχού.»201
Κατά τη διεξαγωγή των δημοτικών εκλογών παρατηρήθηκαν και στη Θεσσαλονίκη
τριβές, οι οποίες όμως προκάλεσαν έκπληξη καθώς οι διενέξεις δημιουργήθηκαν
μέσα στην ίδια εθνοθρησκευτική ομάδα, τους Εβραίους.
« Η περίοδος των βουλευτικών εκλογών ήρχισε εις την Θεσσαλονίκην. Εκεί τουλάχιστον
επήλθε η πρώτη συμπλοκή μεταξύ αντιθέτων φρονημάτων εκλογέων. Το περίεργο όμως
είναι ότι ενώ πάντες οι ξένοι δημοσιογράφοι προεξοφλούσαν κατά τας εκλογάς μεγάλας
συγκρούσεις μεταξύ των αντιπάλων εν Μακεδονία εθνικοτήτων, η εν Θεσσαλονίκη
σύγκρουσις ήτο εμφύλιος. Και συνεκρούσθησαν αν αγαπάτε Εβραίοι προς Εβραίους,
δηλαδή η κατ’ εξοχήν φυλή της αλληλεγγύης και της αμοιβαίας υποστηρίξεως.»202

200
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ΄, αριθμός φύλλου 1354, Κυριακή 3/16 Αυγούστου 1908
201
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε΄, αριθμός φύλλου 1884, Παρασκευή 5/18 Σεπτεμβρίου 1908
202
ΕΜΠΡΟΣ, έτος Α’, αριθμός φύλλου 3, 16/29 Αυγούστου 1908
82
Σταδιακά, και καθώς οι δημοτικές εκλογές βρίσκονταν σε εξέλιξη, ξεκινούσαν και οι
διαδικασίες για τη τέλεση των βουλευτικών εκλογών που θα αναδείκνυαν τους
αντιπροσώπους του Κοινοβουλίου.
Αρχικά, ορίστηκε ο τρόπος που θα διεξαχθούν οι εκλογές
« ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΑΙ ΕΚΛΟΓΑΙ
« Επειδή πλησιάζει ο καιρός των εργασιών της Βουλής, αι επαρχιακαί αρχαί
διετάχθησαν να αρχίσωσι τας βουλευτικάς εκλογάς επί τη βάσει των σχετικών άρθρων
του Συντάγματος.»203
Ωστόσο πήρε καιρό να ξεκαθαρίσουν βασικά θέματα, όπως π.χ. ο τρόπος με ον
οποίο μπορούσε κάποιος να υποβάλλει υποψηφιότητα για τη θέση του βουλευτού.
Και αυτός ήταν…
« ΕΚΛΟΓΙΚΑ
ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΙΣ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΒΟΥΛΕΥΤΩΝ
«Συνεπεία διατυπωθείσης εκ τινών μερών ερωτήσεως ελήφθη απόφασις, καθ’ ην όπως
γίνη δεκτή η υποψηφιότης βουλευτού τινός πρέπει να επιδοθή εις την Νομαρχίαν
έγγραφον υπογεγραμμένον υπό 300 πολιτών, συνιστώντων την υποψηφιότητα αυτού. Η
απόφασις αύτη, ήτις δι’ εγκυκλίου, εκοινοποιήθη προς απάσας τας αρχάς τους Κράτους,
ελήφθη επί τη βάσει του συστήματος των πάλαι εκλογών, τούτο δε συμφώνως προς τας
σχετικάς διατάξεις του Συντάγματος και του εκλογικού κανονισμού.»204

Και γίνεται φανερό ότι σύμφωνα με το ισχύον εκλογικό σύστημα, οι εκλογές δεν
διεξάγονται στην ίδια ημερομηνία αλλά εντός μιας περιόδου δύο μηνών.
« ΑΙ ΕΚΛΟΓΑΙ
« Ήρχισαν αι βουλευτικαί εκλογαί εν Χαλεπίω, Τραπεζούντι, Ικονίω, Προύση,
Μαμουρετουλαζιζ, Ιωάννινα, Θεσσαλονίκη, Μέτραις και Νικομήδεια.»205

203
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε΄, αριθμός φύλλου 1360, Σάββατο 9 / 22 Αυγούστου 1908
204
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε΄, αριθμός φύλλου 1375, Δευτέρα 25 Αυγούστου / 7 Σεπτεμβρίου1908
205
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε΄, αριθμός φύλλου 1367, Κυριακή 17/30 Αυγούστου 1908
83
ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΥΝΝΕΦΑ – Η ΣΤΑΔΙΑΚΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ
ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
Τον πρώτο καιρό μετά την επαναφορά του συντάγματος και όσο οι κάτοικοι της
Οθωμανικής αυτοκρατορίας προσπαθούσαν να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα
και να αντιληφθούν πώς ακριβώς η πολιτειακή αλλαγή θα επηρεάσει τη ζωή τους,
άρχισαν κινήσεις από την ελεγχόμενη από τους Νεότουρκους κυβέρνηση που
προμήνυαν το ζοφερό μέλλον.
Μεταξύ των Νεότουρκων, υπήρχαν ομάδες που ενστερνίζονταν τις φιλελεύθερες
ιδέες, τα φιλάδελφα αισθήματα, που θεωρούσαν πως ήταν εφικτή μια συμφωνία
και μια συγχώνευση των διαφόρων εθνοτήτων της αυτοκρατορίας, μια αρμονία
μεταξύ του Ισλάμ και του Χριστιανισμού, μια ειρήνη πέραν και πάνω από τις
θρησκευτικές διαφορές. Αν και ήταν ειλικρινείς, παράλληλα εξυπηρετούσαν την
ανάγκη να γίνει το καθεστώς τους αρεστό στις ευρωπαϊκές δυνάμεις.206
Διότι παράλληλα υπήρχαν και άλλες ομάδες -οι οποίες υπερίσχυσαν τελικά- που
θεωρούσαν αυτή την ειρήνη από αδύνατη έως επιβλαβή, και αναγνώριζαν την
αποτελεσματικότητα των χαμιδικών μεθόδων εξόντωσης των πληθυσμών με
αποσχιστικές ή επαναστατικές τάσεις: ήταν έτοιμοι να συνεχίσουν αυτή την
πολιτική προκειμένου να απαλλάξουν το τουρκικό έθνος από κάθε εξωτερική
συνωμοσία, ίσως ακόμη και να αποκαταστήσουν την αλλοτινή του δύναμη.207
Τα πρώτα σύννεφα άρχισαν να εμφανίζονται πολύ σύντομα μετά την επαναφορά
του συντάγματος, όταν οι προθέσεις των Νεότουρκων άρχισαν να γίνονται
αντιληπτές. Οι Ρωμιοί της αυτοκρατορίας άρχισαν να διαπιστώνουν -και αυτό είναι
φανερό στον τύπο της Κωνσταντινούπολης- ότι τα παραδοσιακά προνόμια που
είχαν εξασφαλίσει μέσω του Πατριαρχείου τους ήταν υπό αμφισβήτηση, παρόλες
τις φιλελεύθερες αρχές και διακηρύξεις του Συντάγματος. Άρχισε να γίνεται φανερό
ότι οι Νεότουρκοι ξεκίνησαν να οργανώνουν και να συστηματοποιούν την ίδρυση
ενός εθνικού κράτους, με την εκρίζωση των άλλων εθνοτήτων και ιδιαίτερα του
ελληνισμού.

206
Χαρακτηριστική είναι η συνέντευξη του Αχμέτ Φαζλή μπέη, Γ.Γ, της «Ενώσεως Διοικητικής
Πρωτοβουλίας», του κόμματος των φιλελευθέρων που ίδρυσε ο Πρίγκηπας Σαμπαχεντίν, στη
γαλλόφωνη εφημερίδα «Ελληνικός Κόσμος» Αθηνών, στην οποία «Ο Αχμέτ Φαζλή βέης …ανέπτυξε
κατ’ αρχάς το γνωστόν διάταγμα, το κανονίζον τα των βουλευτικών εκλογών, τονίσας, ότι οι
χριστιανικοί πληθυσμοί θα δύνανται να εκλέγουν εις εκάστην εκλογικήν περιφέρειαν αριθμόν
βουλευτών ανάλογον προς την αριθμητικήν αυτών δύναμιν. Σχετικώς δε με τα προνόμια του
Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Αχμέτ βέης είπεν ότι το πρόγραμμα της «διοικητικής
αποκεντρώσεως» δεν είναι, εις τινά σημεία, παρά εφαρμογή των προνομίων τούτων και μεταξύ
των μουσουλμάνων. Όσον δ’ αφορά, προσέθεσε, τα επισκοπικά δικαστήρια, οφείλω να σας είπω
ότι το κόμμα μας είναι εναντίον αυτών, μολονότι αναγνωρίζει, ότι ότι είναι ηθικώς και υλικώς
αδύνατον να καταργηθούν ευθύς αμέσως. Λόγου γενομένου κατόπιν περί της στρατολογίας, ο
Αχμέτ βέης είπεν ότι ο Μιτάτ πασάς επέμενεν όπως κατατάσσονται εις τον στρατόν και χριστιανοί,
ο Σουλτάνος όμως και οι περί αυτόν ηρνήθησαν να δεχθούν το τοιούτον, διότι εφοβούντο τους
χριστιανούς, οι οποίοι είνε συνήθως περισσότερον των Οθωμανών ανεπτυγμένοι. Το κόμμα, εις το
οποίον ανήκει, φρονεί ότι πρέπη να προηγηθή της στρατολογίας των χριστιανών ο καταρτισμός
σώματος εκ χριστιανών αξιωματικών αποφοίτων της Στρατιωτικής Σχολής.». Τμήμα της
συνέντευξης αναδημοσίευσε η «ΠΡΟΟΔΟΣ» στο αριθ. 1358 φύλλο της στις 7 Αυγούστου 1908.
207
É. Driault, La Grèce et la Grande Guerre. De la Révolution turque au Traité de Lausanne (1908-
1923), στο Histoire Diplomatique de la Grèce de 1821 à nos jours, Tome V, Paris 1923, σελ. 3
84
Και κατηύθυναν τις προσπάθειές τους αυτές πρώτα κατά της ηθικής και υλικής
υπεροχής του ελληνισμού. Την ηθική υπεροχή του προσπάθησαν να εκμηδενίσουν
με την κατάργηση των προνομίων του Πατριαρχείου, την κατάργηση της
αυτοτέλειας των ελληνικών σχολείων, την κατάργηση του θεσμού των εφοριών και
δημογεροντιών, την κατάσχεση των μοναστηριακών και κοινοτικών κτημάτων. Τη δε
υλική υπεροχή του επεδίωξαν να την εκμηδενίσουν μέσω της αυθαίρετης
ακύρωσης όλων των συμβολαίων που είχαν συναφθεί μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων
επί απολυταρχίας, μέσω των (υποχρεωτικών) εράνων που είχαν τη μορφή
αυθαίρετης υπερφορολόγησης, μέσω της σεισάχθειας (κατάργησης όλων των
χρεών των Τούρκων προς τους Έλληνες) και των επιτάξεων. Τον δε ολοκληρωτικό
όλεθρο του Ελληνισμού επεδίωξαν μέσω της στρατολογίας (που για τους Ρωμιούς
σήμαινε τα περίφημα αμελέ ταμπουρού – τάγματα εργασίας) το αποτέλεσμα της
οποίας ήταν η οικονομική καταστροφή, ο εκπατρισμός και ο θάνατος σχεδόν του
συνόλου του άρρενος πληθυσμού, και τέλος μέσω των εκτοπισμών πληθυσμών
λόγω δήθεν στρατιωτικών αναγκών.208
Μία προς μία οι προσδοκίες των Ρωμιών από την επαναφορά του Συντάγματος
άρχισαν να σβήνουν, και να διαψεύδονται οι κρυφοί πόθοι των Ελλήνων που
πίστευαν ότι η υποστήριξη του τουρκικού Συντάγματος θα άνοιγε νέους ορίζοντες
για την Ελλάδα που θα μπορούσε να φτάσει έως και την ανάσταση της Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας.
Έφτανε ο καιρός που οι πανηγυρισμοί και οι εξαγγελίες για ισοπολιτεία και
ισονομία έπρεπε να καταλαγιάσουν209, οι εθνικιστικές εξάρσεις των μειονοτήτων
της αυτοκρατορίας έπρεπε να περιοριστούν, για να επικρατήσει ο οθωμανισμός, η
παλιά ιδεολογία των Νέων Οθωμανών, που πρέσβευε τη συνένωση των διαφόρων
κοινοτήτων γύρω από τον οθωμανικό θρόνο. Για τους Νεότουρκους όμως, ο τρόπος
που αντιλαμβανόταν τον οθωμανισμό δεν απείχε πολύ από τον εκτουρκισμό των μη
τουρκικών πληθυσμών.210.
Είναι πολύ χαρακτηριστική η ανάλυση που έκανε η «Εκκλησιαστική Αλήθεια»211 στο
φύλλο αριθ. 34 της 29 Αυγούστου / 11 Σεπτεμβρίου, για τα πρώτα δείγματα των
προθέσεων και των μεθοδεύσεων των Νεότουρκων προκειμένου να «καταστήσωσιν
όσον ένεστι κραταιοτέραν και επιβλητικωτέραν την εν τω κράτει υπέροχον θέσιν της
κρατούσης τουρκικής φυλής», και τις οποίες διαθέσεις και προθέσεις χαρακτήρισε
απερίφραστα με τη λέξη «Παντουρκισμός». Τις επικίνδυνες εξαγγελίες λοιπόν των
προθέσεων των Νεότουρκων, η «Εκκλησιαστική Αλήθεια» απέδωσε σε «μη επαρκή

208
Κωνσταντίνος Λαμέρας, Η περί του χαρακτήρος των εν Τουρκία διωγμών, Διάλεξις γενομένη εν τη
α
αιθούση του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσού» τη 2 Ιουνίου 1921, Αθήνα 1921, σελ. 27-30.
209
Στο φύλλο της αριθ. 1359 της 8/8/1908 η ΠΡΟΟΔΟΣ δημοσίευσε δήλωση-ανακοίνωση του
νεοτουρκικού κομιτάτου με τίτλο «ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΟΜΙΤΑΤΟΥ» : «Το κεντρικόν Οθ. Κομιτάτον
δηλοί: Μέχρι τούδε εξεδηλώσαμεν την χαράν μας μετά της ευδιαθεσίας ήν παρέσχε η
αποκτηθείσα ελευθερία και το Σύνταγμα. Από τούδε πρέπει να επιδοθώμεν εις το καθήκον.
Επομένως από της ώρας ταύτης, πάντες οι αστυνόμοι, οι υπάλληλοι και ο λαός θα αρχίσουν μετά
πόθου και αγάπης του εις αυτούς αναλογούντος καθήκοντος υπέρ της δόξης και προαγωγής του
κράτους και του έθνους. Εν εναντία περιπτώσει, πάσα πράξις απάδουσα εις τον ανθρωπισμόν και
το συμφέρον της πατρίδος, θα θεωρηθή ως απείθια προς την σύστασιν ταύτην του κεντρικού
Κομιτάτου, οι δε δράσται υλικώς και ηθικώς υπεύθυνοι.»
210
E.J. Zürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 187
211
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ. 32 – έτος ΚΗ’ φ. 34 σελ. 391-393
85
μελέτη και στάθμιση των πραγμάτων» και στο «σωβινισμό της φιλοπατρίας» τους,
προβάλλοντας τρία κύρια τεκμήρια:
α) την βεβιασμένη εφαρμογή των παλαιών και ελλιπών νόμων για τις βουλευτικές
και δημοτικές εκλογές, χωρίς αυτοί να αναθεωρηθούν προκειμένου να μην
αδικήσουν τους «λοιπούς λαούς» της αυτοκρατορίας
β) την κατάργηση της Κυριακής ως ημέρας αργίας στα δικαστήρια, κάτι που
παραβιάζει τη θρησκευτική ταυτότητα των χριστιανών, καθώς και την ανάμειξή
τους σε θρησκευτικά και δογματικά ζητήματα
γ) τον καταρτισμό σημαντικών Συμβουλίων (νομαρχιακό της πρωτεύουσας,
Παιδείας) χωρίς την εκπροσώπηση του ελληνικού στοιχείου και τον αποκλεισμό
από δημόσιες θέσεις Ρωμιών, παρόλη την αριθμητική υπεροχή τους μετά το
τουρκικό στοιχείο.

Τα παραπάνω σημεία λοιπόν αποτελούν το αντικείμενο της προσοχής μας στον

τύπο της πρωτεύουσας από τον Αύγουστο του 1908, ώστε να παρατηρήσουμε και
να αντιληφθούμε τις αντιδράσεις των Ρωμιών απέναντι στις εξελίξεις της νέας
εποχής.

Οι βουλευτικές εκλογές – οι μεθοδεύσεις των Νεότουρκων

Οι βουλευτικές εκλογές του 1908 έγιναν με βάση τον εκλογικό νόμο του 1876, με
τροποποιήσεις212. Έγιναν δε σε δύο βαθμούς: οι ψηφοφόροι εξέλεγαν τους
εκλέκτορες οι οποίοι, στη συνέχεια, υποδείκνυαν τους βουλευτές για την
Οθωμανική Βουλή. Τους υποψήφιους θα υποδείκνυαν ο Πατριάρχης και οι κατά
τόπους Μητροπολίτες. Εκλογική βάση ήταν 1 βουλευτής ανά 30.000-70.000
ψηφοφόρους.213
Σύμφωνα με τον εκλογικό νόμο του 1908, όλοι οι άρρενες οθωμανοί υπήκοοι άνω
των 25 ετών που πλήρωναν φόρους είχαν δικαίωμα ψήφου. Ο νόμος προέβλεπε
έμμεση (σε δύο στάδια) εκλογική διαδικασία, με εκλογή εκλεκτόρων (ανά 250-750
ψηφοφόρους) οι οποίοι εξέλεγαν τους βουλευτές. Από κάθε σαντζάκι εκλέγονταν
βουλευτές ανάλογοι με τον αριθμό του πληθυσμού του, ενώ ο τόπος κατοικίας δεν
ήταν περιοριστικός για το σαντζάκι στο οποίο μπορούσε κάποιος να είναι
υποψήφιος.214
Οι εκλογές διενεργήθηκαν σε κλίμα έντασης και σε μεγάλο βαθμό με
διαπραγματεύσεις στις οποίες το συντονιστικό ρόλο έπαιξε το Κομιτάτο.
Ανταγωνισμός κομμάτων δεν υπήρχε (το φιλελεύθερο κόμμα που ίδρυσε το

212
Στις βουλευτικές εκλογές που διεξήχθησαν το Δεκέμβριο του 1876 και τον Ιανουάριο του 1877,
εξελέγησαν 130 αντιπρόσωποι όχι από το λαό αλλά από τα επαρχιακά και περιφερειακά
συμβούλια. E. J. Jürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 128.
213
Αμάλθεια, 29.7.1908, παραπομπή από το Κατερίνα Μπούρα, Οι βουλευτικές εκλογές στην
Οθωμανική Αυτοκρατορία, Οι Έλληνες βουλευτές 1908-1918, Δελτίο του Κέντρου Μικρασιατικών
Σπουδών 4 (1983), σελ. 71-72. Επίσης, αναλυτικότερα για τον εκλογικό νόμο με τον οποίο έγιναν οι
εκλογές του 1908 βλ. A. Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden 1997, σελ. 194.
214
Catherine Boura, The Greek Millet in Turkish Politics: Greeks in the Ottoman Parliament (1908-
1918), στο συλλογικό Ottoman Greeks in the Age of Nationalism: Politics, Economy, and Society in
the Nineteenth Century, N.J., 1999.
86
Σεπτέμβριο ο πρίγκιπας Σαμπαχεντίν δεν είχε προλάβει να οργανωθεί215). Το
Κομιτάτο κατάρτισε τούς συνδυασμούς, όρισε τις βουλευτικές έδρες και κάλεσε τις
διάφορες εθνότητες να ορίσουν τους αντιπροσώπους τους.216 Αφού λοιπόν φάνηκε
ότι η -ελεγχόμενη από τους Νεότουρκους- κυβέρνηση είχε διάθεση να κάνει
διαβουλεύσεις για τον τρόπο με τον οποίο θα διεξάγονταν οι βουλευτικές εκλογές,
το Πατριαρχείο προχώρησε σε σύσταση Επιτροπών με σκοπό να μελετήσουν το
νόμο με τον οποίο είχαν διεξαχθεί οι εκλογές το 1876 (κατά την πρώτη
συνταγματική περίοδο) και να κάνουν τις προτάσεις για την τροποποίησή του, ώστε
να εξασφαλίζεται αναλογική αντιπροσώπευση των Ρωμιών στη νέα Βουλή,
σύμφωνα με τις διακηρυγμένες από το σύνταγμα αρχές της ισοπολιτείας217. Σε κάθε
περίπτωση όμως, φάνηκε ότι οι δυσνόητες διατάξεις του εκλογικού νόμου,
φτιαγμένες έτσι επί τούτου και τροποποιούμενες έως την τελευταία στιγμή για να
εξυπηρετήσουν αυτό το σκοπό, απέκλειαν το ενδεχόμενο της ισότιμης και
αναλογικής εκπροσώπησης των μιλλέτ στο οθωμανικό κοινοβούλιο.
Τις ελπίδες των Ρωμιών για καθολική ψηφοφορία και ισότιμη (δηλαδή αναλογική
προς τον πληθυσμό τους) συμμετοχή τους στο νέο οθωμανικό κοινοβούλιο που θα
προέκυπτε μέσα από της προκηρυχθείσες εκλογές εξέφρασε ο αρθρογράφος «Δ»
στο φύλλο της Κυριακής 3 / 16 Αυγούστου της ΠΡΟΟΔΟΥ, κάνοντας προτάσεις για
τις αυτονόητες (για τις μειονότητες της αυτοκρατορίας) διατάξεις που θα έπρεπε να
προβλέπει το εκλογικό νομοσχέδιο και τις οποίες θα έπρεπε να στηρίξει η Ρωμέϊκη
κοινότητα ενώπιον της (υπό το νεοτουρκικό έλεγχο) οθωμανικής κυβέρνησης, μέσω
ενός υπό σύσταση «Εθνικού Συνδέσμου» και βεβαίως μέσω του Πατριαρχείου:
« ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑ ΕΝ ΕΚΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ Ο ΝΟΜΟΣ
« Εν μέσω του χάους, όπερ προυκάλεσαν αι αντιφατικαί ειδήσεις περί του τρόπου
εκλογής των βουλευτών και της ψηφοφορίας και της αβεβαιότητος η οποία κρατεί,
τολμώμεν να είπωμεν, ότι πάσα άλλη απόφασις πλην της θεσπιζούσης την καθολικήν
ψηφοφορίαν αποτελεί καθαράν προς το Σύνταγμα αντίφασιν και μέχρι βαθμού τινός
φενάκην αυτού. Ούτο εννοούσι βεβαίως οι συμπατριώται ημών Μωαμεθανοί και δη οι
Νεότουρκοι, οίτινες εκηρύχθησαν υπέρ της καθολικής ψηφοφορίας εν τοις ευρωπαϊκοίς
νομοίς, διατάξαντες ότι αι εκλογαί δέον να διεξαχθώσι επί τη βάσει, ότι πας έχων την
υπό του νόμου οριζομένην ενηλικιότητα έχει δικαίωμα ψήφου. Είναι αδύνατον να
φαντασθώμεν Σύνταγμα καθ’ ό αποκλείονται του ψηφίζειν αι νοημονέστεραι του
έθνους τάξεις, απλώς διότι στερούνται κτηματικής περιουσίας. Πράγματι, ενώ οι
χωρικοί αγράμματοι ή αμαθείς επειδή έχουσι κτήμα τι (και ποίος χωρικός δεν έχει μίαν
καλύβην ή ολίγων πήχεων αγρόν;) ψηφίζουσιν, αποκλείονται του δικαιώματος τούτου
οι εις τας πόλεις ευρισκόμενοι έμποροι, ιατροί, βιομήχανοι, δικηγόροι, υπάλληλοι
εταιριών, γραμματικοί, άνθρωποι των γραμμάτων και των επιστημών, αν δεν έχωσιν
(όπως συνηθέστατα συμβαίνει) κτηματικήν περιουσίαν.
Το άτοπον τούτον λαμβάνον υπόψη το υπουργικόν συμβούλιον πιστεύομεν, ότι θέλει
διατάξει την καθολικήν ψηφοφορίαν, την μόνην ήτις δύναται να δώση εις την Βουλήν
τους γνησίους αντιπροσώπους του Έθνους. Παρά το πλευρόν των Νεοτούρκων το
παλαιόθεν φιλελεύθερον ημών έθνος απαιτεί το σύστημα τούτο, καθόσον η οριστική
από τούδε παραδοχή αυτού, θ’ απαλλάξη την Βουλήν πολλών και μακρών συζητήσεων,

215
S.J.Shaw & Ezel K.Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, vol. II, Cambridge
1977, σελ. 276
216
Κατερίνα Μπούρα, Οι βουλευτικές εκλογές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, Οι Έλληνες βουλευτές
1908-1918, Δελτίο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 4 (1983), σελ. 72
217
A. Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden 1997, σελ. 175
87
 και θα επιτρέψη αυτή να ενασχοληθή ακοπώτερον με τόσα σοβαρά εσωτερικής και
εξωτερικής φύσεως ζητήματα.
Βεβαίως όμως η καθολική ψηφοφορία ανά ευρείαν μάλιστα εκλογικήν περιφέρειαν θα
καταπνίξη τας μειονότητας, όπου υπάρχουσιν. Ούτω εν πολλοίς νομοίς θα
αντιπροσωπευθούν μόνον αι πλειονότητες και κινδυνεύει η Βουλή να μην παρουσιάση
την υπό του Συντάγματος απαιτουμένην αντιπροσωπείαν των διαφόρων εθνών εν
πνεύματι ισότητος και αναλόγως της αριθμητικής αυτών υπεροχής. Πρέπει να ληφθώσι
τα δέοντα μέτρα, όπως αι μειοψηφούσαι εθνότητες μη κατασυντριβώσιν εν τη
καθολική ψηφοφορία, τούτο δε δύναται ευκόλως να κατορθωθή.
Λαμβάνομεν πάλι υπ’ όψιν το εκλογικόν σχέδιον το προταθέν διά τους ευρωπαϊκούς
νομούς. Κατ’ αυτό 250 πρωτοβάθμιοι εκλογείς εκλέγουσιν ένα δευτεροβάθμιον και
εκατόν τοιούτοι ένα βουλευτήν, όστις ούτω αντιστοιχεί προς 25.000 εκλογείς. Αν δε
θεωρηθή περιφέρεια ο νομός, προς υπεράσπισιν των δικαιωμάτων των μειονοψηφιών
δέον να ορισθή, ότι οι δευτεροβάθμιοι εκλογείς δέον να συνέλθωσι προς εκλογήν
βουλευτού κατά εθνότητας.
Ούτω εν πόλει τινί αν υπάρχωσι π.χ. εκλογείς Τούρκοι 60000, Έλληνες 40000, Εβραίοι
15000 και Αρμένιοι 10000 κλπ, θα εκλέξωσι 240 Τούρκους δευτεροβαθμίους, 160
Έλληνας, 60 Εβραίους, 40 Αρμενίους κ.λ.π. Κατά το προτεινόμενον μέτρον της
κατ’εθνότητα εκλογής, οι Τούρκοι συνερχόμενοι κατ’ ιδίαν ανά εκατόν θα εκλέξωσι δύο
βουλευτάς, και θα υπολείπωνται μη ψηφίσαντες 40 δευτεροβάθμιοι, οι Έλληνες θα
εκλέξωσι κατά το ίδιον σύστημα έναν βουλευτήν, και θα υπολειφθώσιν 60 μη
ψηφίσαντες, αι δε υπόλοιπες εθνότητες δεν θα ψηφίσωσιν.
Αλλ’ οι υπολειπόμενοι δευτεροβάθμιοι εκλογείς, οι μη ψηφίσαντες δηλαδή 40 Τούρκοι,
60 Έλληνες, 60 Εβραίοι, 40 Αρμένιοι κτλ. θα μεταβώσιν εις την έδραν του νομού, όπου
θα συρρεύσουν και αι εξ άλλων πόλεων και μερών και επαρχιών του νομού μη
ψηφίσαντες και κατ’ εθνότητας πάλιν ανά 100 συγκεντρούμενοι θέλουσι προβή εις την
εκλογήν ενός βουλευτού. Αν δε τότε υπολειφθώσιν εκ διαφόρων εθνοτήτων μη
ψηφίσαντες, συγκεντρούνται εις μίαν εκλογικήν συνέλευσιν δυναμένη να έχη
δευτεροβαθμίους εκλογείς και ολογωτέρους των 100 και διά κοινής συνεννοήσεως
εκλέγουσιν ένα τον πλειονοψηφούντα.
Κατά το σύστημα τούτο ουδεμία εθνότης, και η μάλλον εν τω Κράτει μειοψηφούσα
δύναται να μη αντιπροσωπευθή δεόντως εν τη Βουλή. […]
Τας γραμμάς ταύτας διά τε την καθολικήν ψηφοφορίαν και διά το προτεινόμενον
εκλογικόν σύστημα πιστεύομεν να λάβη υπό σπουδαίαν έποψιν το τε υπουργικόν
Συμβούλιον και το Κομιτάτον «Ένωσις και Πρόοδος», άτινα πολλάκις μέχρι τούδε
επέδειξαν και την αγάπην αυτών προς την ελευθερίαν και τη ισότητα και τον σεβασμόν
προς τα δικαιώματα των μειονοψηφιών. {…} Αλλ’ ότου άπαξ διά παντός θα επέλθη
διαλεύκανσις της καταστάσεως και θα προλάβη το σύστημα τούτο αντιζηλίας και
έριδας φυλετικάς και διαμάχας, είνε η Μακεδονία.[…]
Υποβάλλοντες δε το σχέδιον τούτο αναμένομεν παρά τε των Πατριαρχείων και του
συστηθησομένου Εθνικού Συνδέσμου την σοβαράν επ’ αυτού μελέτην καθώς και
παντός άλλου δημοσιολόγου, και εν ή περιπτώσει εγκριθή την ένθερμον αυτών
υποστήριξιν, όσον τάχιστα. Οι καιροί ου μενετοί.
Δ. »218
Το πρώτο δείγμα εκλογικών αποτελεσμάτων δημοσιεύτηκε με σχολιασμό σύντομο
αλλά σαφή, καθώς οι Έλληνες που εκλέχθηκαν στο όγδοο δημαρχιακό τμήμα της
πρωτεύουσας ήταν οι μισοί από όσους θα έπρεπε, σε αναλογία με την
πληθυσμιακή σύσταση του τμήματος:
« ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΑΙ ΕΚΛΟΓΑΙ

218
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ΄, αριθμός φύλλου 1354, Κυριακή 3/16 Αυγούστου 1908, σελ.1
88
 Εις το όγδοον δημαρχιακόν τμήμα εγένοντο τη Κυριακή δημαιρεσίαι διά τας προσεχείς
βουλευτικάς εκλογάς.
Προκαταβολικώς εξελέγησαν Έλληνες μεν έξ, 2 εν Μ. Ρεύματι, 2 εν Βεβεκίω και 2 εν
Ξηροκρήνη· Μουσουλμάνοι δε τέσσαρες …. Αρμένιοι τέσσαρες και ισραηλίται δύο. Εν
συγκρίσει προς τον πληθυσμόν έπρεπε να εκλεγώσιν Έλληνες διπλάσιοι.
Οι εκλεγέντες συνήλθον χθες εν Διπλοκιονίω και εκεί ανέδειξαν τους οριστικούς
αντιπροσώπους εις τας εκλογάς διά κλήρου. Ούτω δε κατά σύμπτωσιν εξελέγησαν 5
Έλληνες οι κ.κ. […] 3 Αρμένιοι και 2 Ισραηλίται. Ουδείς Μωαμεθανός εξελέγη.»219
Η δυσαρέσκεια από τα αποτελέσματα που αδικούσαν την αντιπροσώπευση των
Ρωμιών στο οθωμανικό κοινοβούλιο προφανώς συνεχίστηκε, και εκφράστηκε και
από την κοινή γνώμη στην Ελλάδα όπως φαίνεται σε άρθρο αθηναϊκής εφημερίδας
που αναδημοσιεύει η ΠΡΟΟΔΟΣ, καθώς η αντίδραση των Ρωμιών φαίνεται πως δεν
ήταν άμεση και συντονισμένη:
« ΔΥΣΑΡΕΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
« Αναγιγνώσκουμε τα ακόλουθα εις τον «Ν.Ε. Τύπον».
Κατ’ ειδήσεις εκ Κωνσταντινουπόλεως, το ελληνικόν στοιχείον φαίνεται
δυσηρεστημένον, η δε δυσαρέσκεια εξηγείται εκ τούτου, ότι κατά τον εν ισχύι
εκλογικόν νόμον θα έχουν ολίγους βουλευτάς. Μεθαύριον (Σάββατον), προσθέτει, όλα
τα εκ Κωνσταντινουπόλει φύλλα θα δημοσιεύσουν το «Πρόγραμμα των εν Τουρκία
Ελλήνων» μετ’ εκκλήσεως προς πάντας, όπως ενεργήσωσιν όλοι εν αρμονία προς
επιτυχίαν εν ταις εκλογαίς.
Αλλά ποίον Σάββατον; Το περασμένον ή το προσεχές, ή μήπως τον μήνα που δεν έχει
Σάββατον;220
Οι ελληνικές εφημερίδες ωστόσο στην Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη είχαν ήδη
δημοσιεύσει το «Πρόγραμμα των εν Τουρκία Ελλήνων», εμφανιζόμενο ως μια κοινή
δήλωση που υπέγραφαν οι παρακάτω «διευθυνταί των ελληνικών εφημερίδων»:
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ
Σ.Ι. ΒΟΥΤΥΡΑΣ, ιδρυτής του «Νεολόγου»
Δ. ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ, ιδρυτής και διευθυντής της «Κωνσταντινουπόλεως»
Γ. ΚΑΡΥΔΗΣ, ιδρυτής και διευθυντής της «Πρωίας»
Σ.Σ. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΙΔΗΣ, ιδρυτής και διευθυντής της «Ν. Εφημερίδος»
Γ.Α. ΒΕΛΛΗΣ, διευθυντής του «Ταχυδρόμου»
Κ.Π. ΣΠΑΝΟΥΔΗΣ, ιδρυτής και διευθυντής της «Προόδου»
Π.Ν. ΚΕΣΙΣΟΓΛΟΥΣ, ιδρυτής και διευθυντής της «Πατρίδος»
ΣΜΥΡΝΗΣ
Μ. ΣΕΪΖΑΝΗΣ, διευθυντής της «Αρμονίας»
Σ. ΣΟΛΟΜΩΝΙΔΗΣ & Γ.Κ.ΥΠΕΡΕΙΔΗΣ, διευθυνταί της «Αμαλθείας»
Ν. ΣΗΦΑΚΗΣ, διευθυντής της «Ν.Σμύρνη»
Ν. ΤΣΟΥΡΟΥΚΤΣΟΓΛΟΥ, διευθυντής της «Ημερησίας Σμύρνης».
Σημ. Θεωρήσαντες επιβαλλομένην την ταχυτέραν δημοσίευσιν της άνω Δηλώσεως, δεν
αναμείναμεν την συγκατάθεσιν των εν Θεσσαλονίκη και Αδριανουπόλει συναδέλφων
περί της οποίας προκαταβολικώς είμεθα βέβαιοι.»
Η «ΔΗΛΩΣΙΣ ΤΟΥ ΕΝ ΤΟΥΡΚΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ» η οποία αποφασίστηκε να
δημοσιευθεί χωρίς καθυστέρηση από τους διευθυντές έντεκα εφημερίδων της
πρωτεύουσας και της Σμύρνης, εκφράζει την αγωνία τους για αυτά που έβλεπαν να
συμβαίνουν και για αυτά που πληροφορούνταν πως θα συμβούν χωρίς όμως να
έχουν τη δυνατότητα να καταγράψουν. Η δήλωσή τους κάνει αναφορά στην

219
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ΄, αριθμός φύλλου 1356, Τρίτη 5/18 Αυγούστου 1908, σελ.3
220
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε΄, αριθμός φύλλου 1365, Πέμπτη 14/27 Αυγούστου 1908, σελ.3 (σημειώνεται ότι
από αυτό το φύλλο της εφημερίδας αναφέρεται ως έτος έκδοσης το Ε’)
89
αριθμητική υπεροχή του ελληνικού στοιχείου στην αυτοκρατορία σε σχέση με τις
άλλες μειονότητες, αλλά και στην ηθική και υλική συνεισφορά του στην
αυτοκρατορία221, κάνοντας σαφές ότι αναμένεται αντίστοιχη δυνατότητα
εκπροσώπησης του ελληνικού στοιχείου στη διακυβέρνηση και στη διοίκηση της
αυτοκρατορίας και ότι δεν θα γίνουν ανεκτές μεθοδεύσεις «χάριν διαγεγραμμένων
σκοπών» για αντίθετα αποτελέσματα. Προειδοποιεί δε ότι αυτό το πρόγραμμα θα
αναπτυχθεί λεπτομερέστερα εφόσον οι περιστάσεις το απαιτήσουν (δηλαδή εάν
δεν ληφθεί υπόψη σε όλες του τις πτυχές), διότι μόνον έτσι θα αποφευχθούν ρήξεις
επισφαλείς για την ενότητα της αυτοκρατορίας. Τα βασικά σημεία του κειμένου της
δηλώσεως ήταν τα εξής:
« Η εν τη οθωμανική αυτοκρατορία επελθούσα μεγάλη μεταπολίτευσις και η
περαιτέρω εξέλιξις του εγκαινιασθέντος συνταγματικού πολιτεύματος επιβάλλουσιν εις
το εν τη Αυτοκρατορία ελληνικόν Έθνος, όπερ κατά τε τας επισήμους στατιστικάς και
κατά την ομολογίαν των ειλικρινεστέρων ευρωπαϊκών φύλλων, πανταχού μετά τους
Τούρκους πλειονοψηφεί, εθνικήν συνοχήν και ενότητα, και την παρρησία ανακήρυξιν
των γενικών αρχών και θεωριών του ημετέρου Έθνους[…]
Ο ελληνικός τύπος της Κωνσταντινουπόλεως και των επαρχιών της οθωμανικής
αυτοκρατορίας, ερμηνεύων, ως πέποιθε, το γενικόν φρόνημα του Έθνους, όπερ εν τω
Κράτει τούτω κατέχει την δευτέραν θέσιν και συναποτελεί μετ’ αυτών τον ακρογωνιαίον
λίθον της ενότητος, της ακεραιότητος και της ενισχύσεως της οθωμανικής
αυτοκρατορίας απέναντι των κατ’ αυτής επιβουλών, […] φρονεί, ότι απαράβατον
επιτελεί καθήκον διαγράφων εν γενικαίς γραμμαίς και διαφωτίζων τους αρμοδίους περί
των νομίμων αξιώσεων του ημετέρου έθνους, δι ών δύναται ν’ αρθή πάσα αφορμή
υπονοίας και δυσπιστίας των λαών κατ’ αλλήλων, και επιτευχθή […] και σύμπραξις και
να παγιωθή η ενότης του Κράτους.[…] Η αληθής συνταγματική ισότης απαιτεί την εν τη
ενότητι του Κράτους αναγνώρισιν της εθνικής υποστάσεως εκάστου των λαών και την
απονομήν εις έκαστον τούτων των ίσων δικαίων κατά λόγον της αριθμητικής αυτού
δυνάμεως και της υλικής και ηθικής αυτού συμβολής εις την ανάπτυξιν και ενίσχυσιν
της χώρας.
Δέον επί τούτω καλώς να κατανοηθή ότι εν τη οθωμανική αυτοκρατορία, όπου
διάφοροι λαοί απ’ αιώνων συμβιούσι συμπήξαντες την εθνικήν αυτών ύπαρξιν […] και
δη οι Έλληνες, από τρισχιλίων βιούντες ετών, έχουσι συνεχή ιστορία και παραδόσεις
ακαταβλήτους, η μόνη δυνατή ενότης είναι η ενότης του Κράτους, στηριζομένη επί της
ασφαλείας της εθνικής υπάρξεως και προόδου εκάστου των λαών τούτων […]. Πάσα
τάσις προς αποτέλεσιν ενιαίας εθνότητος δι’ υλικής ή ηθικής βίας θ’ απέβαινεν όχι
μόνον ατελεσφόρητος, αλλά και ολεθρία εις την ενότητα και ακεραιότητα του Κράτους.
Επόμενον άρα ότι τα απ’ αιώνων κεκτημένα δίκαια και προνόμια του Ελληνικού έθνους,
άπερ υπό του Πορθητού αναγνωρισθέντα και κυρωθέντα εις τον εθνάρχην αυτών
απετέλεσαν το συμβόλαιον, ούτως ειπείν, της νομιμοποιήσεως της οθωμανικής
κατακτήσεως και τον όρον της ειρηνικής και φιλικής συμβιώσεως των Ελλήνων μετά των
Οθωμανών, θα τηρηθώσι άθικτα και απαραμείωτα […]. Πάσα εναντία ενέργεια
ισοδυναμεί προς άρσιν των όρων της ειρηνικής και φιλικής ταύτης συμβιώσεως.
Της αληθούς ισότητος εν συνταγματικώ κράτει, συναποτελουμένω εκ διαφόρων λαών,
απαιτούσης όπως έκαστος τούτων εκπροσωπήται εν τε τω Κοινοβουλίω και εν τη
Κυβερνήσει και εν ταις διαφόροις κλάδοις της υπηρεσίας ακριβοδικαίως, εν μεν τω
πρώτω κατά λόγον του αριθμητικού αυτού όγκου, εν δε τοις λοιποίς κατά λόγον και του

221
Οι Έλληνες στην οθωμανική αυτοκρατορία αποτελούσαν σημαντική μειονότητα υψηλής
οικονομικής θέσης και είχαν μακρά παράδοση στην πολιτική σε δημοτικό επίπεδο. Catherine
Boura, The Greek Millet in Turkish Politics: Greeks in the Ottoman Parliament (1908-1918), στο
συλλογικό Ottoman Greeks in the Age of Nationalism: Politics, Economy, and Society in the
Nineteenth Century, New Jersey, 1999
90
 αριθμού και των προσόντων και της υλικής και ηθικής συμβολής να παρέχη εις την
ανάπτυξιν των πόρων και των δυνάμεων του κράτους, το ελληνικόν έθνος, εις 6 1)2
περίπου εκατομμύρια ψυχών εν Κράτει αποτελουμένου εξ 26 εκατομμυρίων
συμποσούμενον, έχει την νόμιμον αξίωσιν ότι πρέπη να εκπροσωπηθή εν των
Κοινοβουλίω, εν τε τη Βουλή και εν τη Γερουσία, κατά την ανωτέρω αναλογίαν.
Το τοιούτον βεβαίως γενήσεται επί τη βάσει επισήμων στατιστικών, εξ ων επισταμένως
θα εξακριβωθώσιν αι τε πλειοψηφίαι και οι μειονοψηφίαι και θα ερισθή η θέσις μιας
εκάστης των εθνοτήτων, θα αποσοβηθή δε πας ενδεχόμενος κίνδυνος αποκλεισμού
μεγάλης εθνικής πλειονοψηφίας χάριν διαγεγραμμένων σκοπών και θα αποτραπώσιν
αι πιθαναί φυλετικαί ρήξεις και ανταγωνισμοί.
Τας γενικάς ταύτας του περί ισότητος προγράμματος του ημετέρου έθνους
προβάλλοντες γραμμάς κρίνομεν αναγκαίον να δηλώσωμεν, ότι προς το πρόγραμμα
αυτό, του οποίου τας λεπτομερείας θα αναπτύξωμεν καθ’ όσον οι περιστάσεις
υποδεικνύουσι τούτο, ο εν τη Αυτοκρατορία ελληνικός τύπος ομοφώνως και εν πλήρη
αρμονία εννοεί να ρυθμίση την πολιτικήν του. […]
Επί τη βάσει ταύτη της ειλικρινούς κατά πάντα και δικαίας ισοπολιτείας και των
προαιωνίων και των ακαταβλήτων εθνικών ημών παραδόσεων ο Τύπος και το Έθνος
συσσωματούμενοι θα επιδείξωσι να συμπήξωσι προς τω Νεοτουρκικώ και
Νεοελληνικόν καθεστώς […]
Και υπό το πνεύμα τούτο προθύμως όχι μόνον θα ζητήσωσιν, αλλά και θα επεδιώξωσιν
τας αναγκαίας προς τους αρμοδίους ενταύθα συνεννοήσεις δια να καθωρίσωσιν ούτω
τα πράγματα, ως επιβάλλεται, και απομακρύνωσι πάσαν παρανόησιν περί της νομίμου
στάσεως του πολυπληθούς ανά την Αυτοκρατορίαν ελληνικού στοιχείου.»222
Εμφανές είναι, με αυτή την κατηγορηματική και μάλλον οργισμένη δήλωση, ότι η
προάσπιση των δικαιωμάτων και των συμφερόντων του μιλλέτ των Ρωμιών, έχει
περάσει πλέον από την αποκλειστική αρμοδιότητα του Πατριαρχείου, παράλληλα
και στα χέρια κοσμικών: στο εξής ο Τύπος, καθώς και ένας πολιτικός σύλλογος, η
«Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως» είναι τα όργανα που αναλαμβάνουν την
πολιτική ομογενοποίηση των Ρωμιών και την εκπροσώπησή τους στο πλαίσιο της
πολιτικής εξουσίας, και μέσα από τα οποία θα συγκροτηθεί και θα διαδοθεί στο
σύνολο των Ρωμιών η νέα πολιτική ταυτότητα.223
Η αναφορά του αρθρογράφου της ΠΡΟΟΔΟΥ στον «αριθμητικόν όγκον» στα
προσόντα και στην υλική και ηθική συμβολή του ελληνικού στοιχείου, φαίνεται πως
ήταν αδιαμφισβήτητα και από ξένους παρατηρητές που κατέγραφαν την κατάσταση
στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Για παράδειγμα, ο Abbott, στο έργο του Turkey in
transition, παραθέτει απόσπασμα του έργου του W.S.Monroe, Turkey and Turks
1908: “Οι Έλληνες αποτελούν όχι μόνον τον πιο πολυπληθή αλλά και τον πιο έξυπνο
λαό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο αριθμός τους είναι μεγαλύτερος από αυτό των
Τούρκων στην Ευρωπαϊκή Τουρκία· αποτελούν το ένα πέμπτο του πληθυσμού της
Κωνσταντινούπολης και το ένα δεύτερο αυτού της Σμύρνης· αποτελούν το στοιχείο με
τη μεγαλύτερη ευμάρεια και εμπορική δύναμη στις παραλιακές πόλεις της ευρωπαϊκής
και της ασιατικής Τουρκίας· στη Μικρά Ασία είναι οι πολυπληθέστεροι στα βιλαέτια της
Τραπεζούντας και του Αϊδινίου και στην περιοχή της Καραμανίας· σε νησιά όπως η
Ρόδος, η Μυτιλήνη, η Κύπρος και η Κρήτη αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του πληθυσμού·
και σε όλους τους τομείς, και στη γεωργία και στο εμπόριο, είναι πιο έξυπνοι και πιο
επιχειρηματικοί από τους Τούρκους. Και σε φυσικό και σε νοητικό επίπεδο είναι το

222
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ΄, αριθμός φύλλου 1363, Τρίτη 12/25 Αυγούστου 1908, σελ.1
223 ος
Σία Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία, 19 αι. -1919. Οι Ελληνορθόδοξες Κοινότητες. Από το Μιλλέτ
των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος, Αθήνα 1997, σελ. 459
91
πλέον ενεργό στοιχείο της οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έχουν έντονη ιστορική αίσθηση
και τρέφουν ιδιαίτερη αγάπη για την εκπαίδευση και τη μάθηση. Στην Τουρκία
διατηρούν περισσότερα από 2.000 πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια σχολεία για την
εκπαίδευση των Ελληνοπαίδων». Και μάλιστα ο Abbott διορθώνει, σε παραπομπή,
ότι σύμφωνα με επίσημες στατιστικές, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία υπάρχουν
4.211 Ελληνικά σχολεία στα οποία φοιτούν 270.423 μαθητές και μαθήτριες. Και
συμπληρώνει ότι «Ήταν φυσικό ότι αυτή η φυλή, χάριν του αριθμού της, του πλούτου
της, του ανώτερου πολιτισμού της, της εμπορικής και βιομηχανικής
επιχειρηματικότητάς της, και του ιστορικού της πρεστίζ, αποτελώντας μακράν το πλέον
ισχυρό χριστιανικό στοιχείο στο Οθωμανικό κράτος, θα είχε την ελπίδα ότι θα
ανακτήσει την Κωνσταντινούπολη από τους Τούρκους και θα αναβίωνε τη Βυζαντινή
αυτοκρατορία.»224

Ωστόσο εξακολουθούσαν να έρχονται δυσάρεστες ειδήσεις από διάφορες περιοχές

της αυτοκρατορίας για τα αποτελέσματα των εκλογικών διαδικασιών με την υπο-
εκπροσώπηση των Ελλήνων, και η «ΠΡΟΟΔΟΣ» προσπαθώντας να βρει τις αιτίες για
αυτή την εξέλιξη, ίσως και να αναζητήσει ευθύνες από τους αρμόδιους ή να
προκαλέσει την έντονη αντίδρασή τους, δημοσιεύει «ανοικτή επιστολή» προς το
Μητροπολίτη Χαλκηδόνος, με την οποία του ζητά να εξετάσει το παράδοξο εκλογικό
αποτέλεσμα της περιφέρειάς του και να προβεί στα απαραίτητα διαβήματα
διαμαρτυρίας:
« ΑΝΟΙΚΤΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ
Τω Σεβασμιωτάτω αγίω Χαλκηδόνος κ.κ. Γερμανώ
Σεβασμιώτατε,
Αι εφημερίδες ανήγγειλαν, ότι εγένοντο αι δημαιρεσίαι εν Χαλκηδόνι και ότι
εξελέγησαν 6 Τούρκοι, 3 Αρμένιοι και είς Έλλην. Το γεγονός τούτον εξέπληξεν όλους
μας. Έχοντας πεποίθησιν εις την φιλογένειάν σας, παρακαλούμεν την Υμετέραν
Σεβασμιώτητα να εξετάση δεόντως τι συνέβη. Πράγματι άρα γε οι Έλληνες του
τμήματος εκείνου αποτελούσι μόλις το έν δέκατον του πληθυσμού; Η μήπως δεν
προσήλθον εις τας εκλογάς;
Είσθε υπόχρεως να το εξετάσητε, Σεβασμιώτατε, και εν ανάγκη να διαμαρτυρηθήτε
όπου δη, την δε διαμαρτυρίαν σας θα υποστηρίξη το έθνος σύσσωμον.
Της Υμετέρας Σεβασμιότητος τέκνον εν Χριστώ πειθήνιον. – Δ.»225
Την Πέμπτη 21 Αυγούστου, στο φύλλο αριθ. 1371 της ΠΡΟΟΔΟΥ, ο Κ. Σπανούδης
περιγράφει τη συζήτηση που είχε με το διευθυντή της εφημερίδας «ΙΚΔΑΜ»226 και
άλλα μέλη του Κομιτάτου σχετικά με τις εκλογές, όταν συναντήθηκαν την
προηγούμενη ημέρα στην υποδοχή του πρίγκιπα Σαμπαχεντίν: «Τα μέλη μας
εδήλωσαν ότι το ζήτημα (των διενεργηθεισομένων εκλογών) είναι υπό μελέτην και ότι ίσως
λυθή δι’ αποφάσεως μικτής επιτροπής εξ’ όλων των εθνών. Ο Δζεβδέτ μπέης (διευθυντής
της «Ικδάμ») αναγνωρίζων την ανάγκην όπως αι εκλογαί διεξαχθώσι κατ’ αρχήν κατ’
εθνικότητας χωριστά, δηλοί ότι δύναται ευκόλως να λυθή το ζήτημα διά κοινής
συνεννοήσεως, αποστελλομένου παρά των Πατριαρχείων σχεδίου, δυναμένου να
χρησιμεύση ως βάσις της συνεννοήσεως και των διαπραγματεύσεων».
Η παραπλάνηση από πλευράς των Νεότουρκων είχε συστηματοποιηθεί, φτάνοντας
στα όρια του εμπαιγμού των Ρωμιών, ενώ είχαν ήδη λάβει τις αποφάσεις τους,

224
G.F. Abbott, Turkey in Transition, London 1909, σελ. 79-80
225
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε΄, αριθμός φύλλου 1365, Πέμπτη 14/27 Αυγούστου 1908, σελ.1
226
Σύμφωνα με τον Aykut Kansu, η Ikdam ήταν φιλομοναρχική, όπως και οι Ελληνικές ΠΡΟΟΔΟΣ και
ΝΕΟΛΟΓΟΣ. Βλ. A. Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden 1997, σελ. 172
92
τροφοδοτούσαν με ψεύτικες ελπίδες και καθησύχαζαν τις εθνικές μειονότητες της
αυτοκρατορίας για να προλάβουν οποιαδήποτε έγκαιρη αντίδρασή τους.227
Στην τρίτη σελίδα του ίδιου φύλλου της «Προόδου», στη στήλη «ΕΚΚΛΗΣΙΑ-
ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΧΕΙΟΝ» διαβάζουμε ότι την ίδια ημέρα που έγιναν οι
δηλώσεις του διευθυντή της «Ικδάμ» και άλλων μελών του Κομιτάτου της ΕΕΠ, στη
συνεδρίαση των Δύο Διοικητικών Σωμάτων της Εκκλησίας, συζητήθηκε και το θέμα
των επερχόμενων εκλογών με πρόταση για την ίδια διαδικασία:
« […] Ικανή εγένετο συζήτησις και περί των βουλευτικών εκλογών, υποστηριχθέντος,
όπως το Πατριαρχείον επιμείνη διά να γίνωνται αι εκλογαί κατ’ εθνικότητες. Το ζήτημα
ανεβλήθη εις προσεχή συνεδρίαν.»228
Ωστόσο με πίκρα διαπιστώνονταν καθημερινά ότι το αποτέλεσμα των εκλογών είχε
ήδη αποφασιστεί, και πολλοί Ρωμιοί, απογοητευμένοι, σκέφτονταν να μην
προσέλθουν καν στις κάλπες, όπως φαίνεται στο παρακάτω ρεπορτάζ της ΠΡΟΟΔΟΥ
που αναφέρεται στις Κυδωνιές, στα παράλια της Μ.Ασίας:
« […] Περί βουλευτικών εκλογών έγινε και ενταύθα λόγος και κυβερνητική διαταγή
καταρτίζονται οι σχετικοί κατάλογοι. Πάντες όμως διερωτώμεθα: τι σημαίνουσι αι
βουλευτικαί εκλογαί δ’ ημάς, γνωστού όντως εκ των προτέρων ότι ο εκλεχθησόμενος
βουλευτής δεν θα είνε ο υφ’ ημών υποδειχθησόμενος; Η διοικητική περιοχή, εις ην
υπαγόμεθα, περιέχει περισσότερους οθωμανούς εκλογείς και είναι εκτός πάσης
αμφιβολίας ότι ημείς θα ψηφίσωμεν διά τα μάτια, και το ομογενές στοιχείον δεν θα
αντιπροσωπευθή εν τη Βουλή.
Διά τούτο ουδεμία προεκλογική κίνησις παρατηρείται, αναμένομεν δε μεθ΄όλων την
οριστικωτέραν αποκατάστασιν, καθ’ ην ελπίζομεν ότι και τα ημετέρα συμφέροντα θα
εξασφαλισθώσι.»229

Το Πατριαρχείο είχε ενεργό ρόλο στη διεξαγωγή των εκλογών και στην κατεύθυνση
της κοινής γνώμης των Ελλήνων υπηκόων της αυτοκρατορίας. Στην «Εκκλησιαστική
Αλήθεια», αριθ. 38, της 26 Σεπτεμβρίου 1908, δημοσίευσε παραίνεση στους
συλλόγους των Ρωμιών σε όλη την επικράτεια προκειμένου να ευαισθητοποιήσουν
τους πολίτες, με σκοπό βέβαια να προασπίσουν τα συμφέροντα του Γένους ενόψει
των επερχόμενων εκλογών:
«Καθήκον μέγα υπομιμνήσκομεν εις πάντας τους ενταύθα Συλλόγους, τους τε
συσταθέντας προ μικρού καθώς και τους προϋπάρχοντας, όπως ιδρύσωσι σειράν
δημοσίων διαλέξεων περί των δικαιωμάτων και των καθηκόντων του συνταγματικού
πολίτου. Πάσαι αι μεγάλαι πόλεις της Ανατολής αριθμούσιν αρκετούς διδάκτορας τα
νομικά, αξιεπαίνως δε εις την εκπλήρωσιν τοιούτου καθήκοντος επορεύθη των μεγάλων
πόλεων η φιλότιμος κωμόπολις Βελβενδού.»
Στο επόμενο φύλλο της η «Εκκλησιαστική Αλήθεια» (φύλλο αριθ. 39, 1/14
Οκτωβρίου 1908) αφήνει να εννοηθεί ότι υπάρχει διαμάχη μέσω των εφημερίδων
μεταξύ του τουρκικού, του ελληνικού και των υπόλοιπων στοιχείων που αποτελούν
την αυτοκρατορία (κυρίως των Αρμενίων), και ολοένα αυξανόμενες επιθέσεις
227
Μάλιστα, αναφέρεται πως παρά το γεγονός ότι το Κομιτάτο θεώρησε αναγκαία τη συνεργασία με
τούς εκπροσώπους των εθνοτήτων, δεν δέχτηκε την αρχή της ποσοστιαίας εκπροσώπησής τους στη
Βουλή. Στους Ελληνες αντιπρότεινε τήν ανάδειξη ίσου αριθμού Ελλήνων και Τούρκων βουλευτών
στις περιφέρειες όπου οι Έλληνες αποτελούσαν την πλειοψηφία. Τούτο, όμως, δέν ίσχυσε όπου η
πλειοψηφία αποτελείτο από Τούρκους. Βλ. Κατερίνα Μπούρα, Οι βουλευτικές εκλογές στην
Οθωμανική Αυτοκρατορία, Οι Έλληνες βουλευτές 1908-1918, Δελτίο του Κέντρου Μικρασιατικών
Σπουδών 4 (1983), σελ. 72
228
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε’, αριθμός φύλλου 1371, Πέμπτη 21 Αυγούστου / 3 Σεπτεμβρίου 1908, σελ.3
229
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε’, αριθμός φύλλου 1376, Τρίτη 26/8-8/9/1908
93
εναντίον των Ρωμιών ενόψει των βουλευτικών εκλογών, και συνιστά στους
κληρικούς και επιφανείς λαϊκούς της ομογένειας να μην ανεβάζουν τους τόνους της
αντιπαράθεσης και να φροντίζουν για την εθνική ομοψυχία. Επίσης, δίνει αόριστη
πληροφορία ότι προβαίνει σε αναφορές και υπομνήματα διαμαρτυρίας στην
οθωμανική κυβέρνηση. Στο πρωτοσέλιδό της, με τίτλο «ΕΠΙ ΤΩΝ ΚΑΘ’ ΗΜΑΣ»
γράφει:
«Από της 11 ιουλίου παρελθόντος υπέρμετρος ή ελλιπής εκτίμησις της υπό του
συντάγματος παρεχομένης ελευθερίας, δημιουργήσασα παρ’ ημίν κατά τόπους
ανησυχίας και λογοτριβάς και ταραχώδη κατάστασιν εν μέσω ομοεθνών και ομοδόξων,
έδωκε το είναι και εις προστριβάς μεταξύ ελλήνων και αλλοθρήσκων, ουδέ το καλόν
προοιωνιζομένας διά το μέλλον. […]
Η υποστήριξις των ημετέρων δικαίων πρέπει να επιδιώκηται πάντοτε διά της ιδία και
δημοσία, διά λόγου και γραφής διαφωτίσεως των συνοίκων λαών και του ημετέρου,
καθώς επιθυμεί και η σεβ. Κυβέρνησις. […]
Ανάπτυξις των ημ. δικαίων, ακριβής έκθεσις αυτών καθ’ εαυτά όπου δυνατόν, αλλ’
αποφυγή πάντοτε πάσης αναπτύξεως εντέχνου ή ατέχνου των ελαττωμάτων άλλων
εθνικοτήτων: τοιαύτη πορεία λελογισμένη σώζει και ούτε προκαλεί δυσμενείας και
ψυχρότητας. Υπάρχουσιν οι ξένοι οι διά των εφημερίδων επιτιθέμενοι καθ’ ημών. […].
Όταν δε η προς αυτάς απάντησις των ημετέρων παρερμηνεύεται, επίτηδες πολλάκις,
υπό των ξένων τούτων εφημερίδων, οποίον το συμφέρον ημών; Φρονούμε
προτιμοτέραν την προς τας τερθρείας σιγήν, αλλά και κρίνομεν επιβαλλομένην πάντοτε
την έντεχνον και χωρίς θορύβων διαφώτισιν του λαού. Έχομεν, δόξα τω Θεώ, και
κληρικούς προς τούτο καταλλήλους και λαϊκούς δοκίμους προς διδασκαλίαν των
ομογενών εν επηρεαζομένοις μέρεσι και προς την φρόνησιν, την φιλοπατρίαν, προς την
ευσέβεια εκείνων και τούτων έκκλησιν ποιούμεθα πάντοτε μεν, μάλιστα δε νυν, κατά
την διεξαγωγή ιδία των επικειμένων βουλευτικών εκλογών, καθ’ άς η γενομένη κατά
νόμους εκδήλωσις του κοινού φρονήματος εντούτοις υφίσταται πόλεμον
αντισυνταγματικόν και άδικον, εφ’ ού την προσοχήν εφιστώμεν των συνταγματικών
υπουργών του κράτους.»230
Ενόσω εντείνονταν οι προσπάθειες των Νεότουρκων να εκτουρκίσουν την
αυτοκρατορία ξεκινώντας από το κοινοβούλιό της, ο αρθρογράφος της ΠΡΟΟΔΟΥ
τολμά να εκφράσει με παρρησία μια ανατρεπτική σκέψη:
« Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΣ
ΟΙ ΝΕΟΤΟΥΡΚΟΙ ΚΑΙ ΑΙ ΕΘΝΙΚΟΤΗΤΕΣ
« [..] Οι Νεότουρκοι φρονούν ότι ο οθωμανισμός δεν θα κατισχύση απέναντι όλων των
λοιπών καταμεμερισμένων τάσεων, ελπίζουν δε ότι θα φθάσουν εις τον σκοπόν των,
επιβάλλοντες την τουρκικήν γλώσσαν, ως μόνην επίσημον γλώσσαν. Πρώτοι οι
ανθιστάμενοι κατά της ιδέας ταύτης είναι οι άραβες, οίτινες δήθεν αδίκως θυσιάζονται.
Οι Άραβες της Υεμένης εδήλωσαν εν Κωνσταντινουπόλει ότι τοις είναι αδύνατον να
υποδείξουν αντιπροσώπους εννοούντας καλώς την τουρκικήν γλώσσαν, απήτησαν δε
όπως η αραβική γλώσσα γείνη επισήμως δεκτή εν τω Κοινοβουλίω. Εάν ικανοποιηθώσιν
οι απαιτήσεις τούτων, όλαι αι εθνικότητες θα προβάλωσιν ιδιαιτέρως εκάστη τας αυτάς
αξιώσεις, κίνδυνος δε υπάρχει μη εν τω οθωμανικώ κοινοβουλίω δημιουργηθή
κατάστασις άγουσα εις το απροχώρητον διά της εισαγωγής δεκατεσσάρων διαφόρων
γλωσσών. Εάν πάλι δεν ικανοποιηθώσιν αι απαιτήσεις των Αράβων, κίνδυνος υπάρχει
μη ούτοι αποτελέσουν αντιπολίτευσιν τόσω μάλλον ακαταγώνιστον, όσω φρονούσι
ούτοι ότι εθυσιάσθησαν ήδη διά του νέου πολιτεύματος και με πολλήν των θλίψιν
παρετήσαν ότι μόνοι αυτοί μεταξύ των μεγάλων εθνικοτήτων δεν αντιπροσωπεύονται
εν τοις διοικητικοίς συμβουλίοις.

230
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ. 32 – έτος ΚΗ’ φ. 39 σελ. 441-442
94
 Κινδυνεύει άρα να προκύψει αντιδραστικόν κίνημα από μέρους των Αράβων, διότι δεν
πρέπει να λησμονώμεν ότι οι κυρίως ειπείν Τούρκοι μειονοψηφούσιν εν τη
Αυτοκρατορία. Επί πληθυσμού εικοσιπέντε εκατομμυρίων περίπου, μη
συνυπολογιζομένων των φόρω υποτελών χωρών, οι Τούρκοι μόλις ανέρχονται εις επτά
έως οκτώ εκατομμύρια, μία δε συνεννόησις επερχομένη μεταξύ Αράβων, Ελλήνων και
Αλβανών δύναται να περιαγάγη τους Τούρκους εις υποδεεστέραν θέσιν και να
παραλύση την εν τω Κοινοβουλίω υπεροχήν, ην επιδιώκουν αντί πάσης θυσίας να
επιβάλουν ως την μόνην ιθύνουσαν [..].»231
Παρ’ όλα αυτά, τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν όπως ήλπιζαν οι Ρωμιοί. Στον πρώτο
βαθμό των εκλογών, σημειώθηκαν πολλά φαινόμενα παρατυπιών που θορύβησαν
τόσο έντονα την ελληνική κοινότητα ώστε το Πατριαρχείο, προκειμένου να
διαμαρτυρηθεί, απέστειλε σε διάστημα είκοσι ημερών τουλάχιστον πέντε
υπομνήματα τα οποία συμπεριελάμβαναν και αιτήματα, και προς τα υπουργεία
Εσωτερικών και Δικαιοσύνης της Υψηλής Πύλης αλλά και προς τον Πρωθυπουργό.
Στο φύλλο αριθ. 40 της 10/23 Οκτωβρίου, η «Εκκλησιαστική Αλήθεια» δημοσιεύει
αυτά τα τακρίρια:
«Δημοσιεύομεν παρά πόδας τα πατριαρχικά τακρίρια, άτινα κοινή εγκρίσει
απεστάλησαν προς τε τον υψηλ. πρωθυπουργόν και τους εξοχ. υπουργούς της
δικαιοσύνης και των εσωτερικών αναβάλλοντες την έκδοσιν του νεωτέρου τακριρίου
μετά των απαιτουμένων παρατηρήσεων. Αφορώσι ταύτα πάντα εις τας εκασταχού
τολμωμένας επεμβάσεις των κυβερνητικών υπαλλήλων εις τας προεκλογικάς ενεργείας
και έχουσιν ώδε κατά χρονικήν τάξιν.
« Προς το Υπουργείον της δικαιοσύνης και των θρησκευμάτων
Εκ τινων μερών γράφουσιν εις το Πατριαρχείον ότι, ει και οι εκλεγησόμενοι βουλευταί
δέον κατά τας διατάξεις του συντάγματος να ώσιν εκ των κατοίκων του νομού, εν ω θα
εκλεγώσιν, επειδή όμως ενδέχεται να μη η δυνατόν να ευρεθώσιν αυτώθι πρόσωπα
γνωρίζοντα την τουρκικήν τόσον όσο να δύνανται να εκπληρώσωσι τα εν τη Βουλή
καθήκοντα, παρακαλούσιν ίνα επιτραπή η εκλογή βουλευτών και εκ των κατοίκων
Κωνσταντινουπόλεως ή των πέριξ νομαρχιών. [...] Τη 3 σεπτεμβρίου 1908»232

Με άλλο τακρίριο ζητούνται από το Υπουργείο εσωτερικών τα στοιχεία απογραφής

του πληθυσμού στην πρωτεύουσα και την περιφέρειά της η οποία είχε γίνει το
προηγούμενο έτος. Ο σκοπός του Πατριαρχείου ήταν προφανής, ήθελε τα
απογραφικά στοιχεία προκειμένου να ζητήσει στη συνέχεια από την οθωμανική
κυβέρνηση να διασφαλίσει την εκλογή αριθμού ελλήνων βουλευτών αντίστοιχου με
αυτό του απογραφέντος πληθυσμού των Ρωμιών της πρωτεύουσας:
«Τακρίριον προς το Υπουργείον των εσωτερικών
Επειδή ουδεμία εισέτι κοινοποίησις εγένετο εις το Πατριαρχείον περί των
αποτελεσμάτων της κατά το παρελθόν έτος γενομένης ενταύθα απογραφής, ενώ διά
την προ τετάρτου περίπου αιώνος γενομένην τοιαύτην είχε κοινοποιηθεί και εις το ημ.
Πατριαρχείον αντίτυπον της στατιστικής της εν έτει 1301 (1885) εκτυπωθείσης υπό τον
τίτλον "Στατιστικός πίναξ του πληθυσμού της Κωνσταντινουπόλεως και των
περιχώρων", παρακαλώ την Υμ. Εξοχότητα όπως ευαρεστουμένη διατάξη αρμοδίως ίνα
τα αποτελέσματα της εκλογής ταύτης κοινοποιηθώσιν ως άλλοτε [...] πίναξ
δοθή περιέχον το άθροισμα των κατοίκων Κωνσταντινουπόλεως και περιχώρων κατά
κοινότητας και δημαρχίας.

231
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε’,αριθμός φύλλου 1395, Κυριακή 14 / 27 Σεπτεμβρίου 1908
232
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ. 32 – έτος ΚΗ’ φ. 40 σελ. 449-450
95
 Διατελώ κτλ. Τη 4 σεπτεμβρίου 1908»233
Κάτω από το παραπάνω τακρίριο παρατίθεται υπόμνημα σύμφωνα με το οποίο οι
χριστιανοί κάτοικοι της Θάσου διαμαρτυρήθηκαν στο Πατριαρχείο μέσω
τηλεγραφήματος ότι το νησί υποβιβάστηκε διοικητικά από μουτεσαρηφλίκιο σε
καϊμακαμλήκιο με αποτέλεσμα οι κάτοικοι του νησιού να στερηθούν το δικαίωμα
αντιπροσώπευσής τους στη Βουλή, και να ζητήσουν να περιφρουρηθεί αυτό το
δικαίωμά τους.
Σε άλλο τακρίριο «Προς το Υπουργείον των εσωτερικών» της 17 Σεπτεμβρίου, που
δημοσιεύεται στο ίδιο φύλλο της «Εκκλησιαστικής Αλήθειας» της 10/23
Οκτωβρίου234, το Πατριαρχείο αναφέρει πως έλαβε πληροφορίες από το νομό
Αδριανουπόλεως «ότι αυτόθι συμβαίνουσι πραξικοπήματα και ενέργειαι
προσβάλλουσαι τα προφανή δικαιώματα του ορθόδοξου στοιχείου και
αντιβαίνουσαι εις τε τον οργανικόν και τον περί εκλογής βουλευτών νόμον και εις το
συνταγματικόν πολίτευμα [...]» και ζητά από το υπουργείο να παρέμβει για να
διορθώσει την κατάσταση και να παρεμποδίσει παρόμοια φαινόμενα.

Στις 22 Σεπτεμβρίου το Πατριαρχείο απέστειλε «Τακρίριον προς την Μ. Βεζυρίαν»:

«Εκ διαφόρων μερών και ιδία εκ Ραιδεστού, Σμύρνης, Δράμας, Πρεβέζης,
Τεσσαράκοντα Εκκλησιών, Τυρολόης και Παραμυθίας αλλεπάλληλοι καταφθάνουσιν εις
το Πατριαρχείον σφοδραί διαμαρτυρίαι ένεκα των [...] αναφανδόν και μετά μεγάλης
βίας και σφοδρότητος γινομένων εκ μέρους των επιτοπίων αρχών επεμβάσεων εις τας
βουλευτικάς εκλογάς. [...] το κακόν προέρχεται εντεύθεν, επί μόνω σκοπώ αποτυχίας εν
ταις εκλογαίς ορθοδόξων υποψηφίων. Απέναντι [...] ταύτης καταστάσεως, το
Πατριαρχείον προάγεται να υψώση φωνήν διαμαρτυρίας ενώπιον της σεβαστής
Κυβερνήσεως»235.

Στο ίδιο φύλλο της «Εκκλησιαστικής Αλήθειας» της 10/23 Οκτωβρίου δημοσιεύεται
η είδηση ότι «Αποφάσει της κοινής συνεδρίας ιεράς Συνόδου και Δ. Εθν. Μ.
Συμβουλίου, γενομένη τη προχθές Τετάρτη, [3/16 Οκτωβρίου] μετέβη χθες η Α.Θ.Π. ο
οικουμενικός Πατριάρχης μετά των [...] παρά τη Α. Υψ. τω Μ. Βεζίρη, προς επίδοσιν
ΤΑΚΡΙΡΙΟΥ διαμαρτυρομένου κατά των επεμβάσεων των αρχών εν ταις προεκλογικαίς
ενεργείαις, και προς υποστήριξιν άμα και ανάπτυξιν προφορικήν των εν αυτώ. Το
τακρίριον αφορά τας επεμβάσεις κυβερνητικών τινών υπαλλήλων επί ακυρώσει
εκλογών γενομένων νομίμως και τας ενιαχού διαπραχθείσας τροποποιήσεις των
εκλογικών περιφερειών προς ανάδειξιν ουχί ελλήνων βουλευτών.» Και η απάντηση
του πρωθυπουργού προς τον Πατριάρχη ήταν ότι δεν θεωρεί βάσιμες τις
καταγγελίες: «Ο υψηλ. πρωθυπουργός, αναγνούς το τακρίριον, εξέφρασεν
ενδοιασμούς και αμφιβολίας περί του υποστατού των καταγγελομένων». Τότε ο
Πατριάρχης ανέλυσε λεπτομερώς τους αποκλεισμούς από την ψηφοφορία ελλήνων
ομογενών με διάφορες προφάσεις και την ακύρωση νόμιμα διεξαχθείσας εκλογικής
διαδικασίας, και τόνισε στο Μ. Βεζύρη ότι «ταύτας παρεκτροπάς φέρουσα εις γνώσιν
της κυβερνήσεως η Εκκλησία παρέχει υπηρεσίαν προς το κράτος και συμβάλλεται εις

233
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ. 32 – έτος ΚΗ’ φ. 40 σελ. 450
234
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ. 32 – έτος ΚΗ’ φ. 40 σελ. 450
235
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ. 32 – έτος ΚΗ’ φ. 40 σελ. 450-451. Όλα τα παραπάνω τακρίρια και οι
τεσκερέδες του Οικουμενικού Πατριαρχείου που δημοσιεύονται στην «Εκκλησιαστική Αλήθεια»,
αναδημοσιεύονται την επόμενη ημέρα και στο φύλλο 1421 εφημερίδας ΠΡΟΟΔΟΣ της 11 / 24
Οκτωβρίου 1908
96
την παγίωσιν του συνταγματικού πολιτεύματος», για να αποχωρήσει ουσιαστικά
άπραγος236.
Παρόλη την πεισματική άρνηση του Μεγάλου Βεζίρη να παραδεχθεί τις εκλογικές
παρανομίες εις βάρος της Ελληνικής κοινότητας, οι οποίες καταγγέλλονταν σε
καθημερινή βάση από την ΠΡΟΟΔΟ και οι οποίες δημιουργούσαν τεταμένο κλίμα,
στις 10/23 Οκτωβρίου, μια επιτροπή της ΕΕΠ αποτελούμενη από δύο Τούρκους και
έναν Έλληνα, με σκοπό να δώσουν λύση στο αδιέξοδο μεταξύ της Κυβέρνησης και
του Πατριαρχείου, επισκέφθηκαν τον Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄ και του προσέφεραν
εκπροσώπηση στο κοινοβούλιο ανάλογη με τον αριθμό του πληθυσμού της
ελληνικής κοινότητας. Ο Πατριάρχης δέχθηκε και όρισε δύο εκπροσώπους του
προκειμένου να συνεργαστούν για τις λεπτομέρειες αυτού του σχεδίου με την ΕΕΠ.
Ωστόσο, όπως αναφέρει ο Α. Kansu, ο ελληνικός τύπος της Κωνσταντινούπολης
τήρησε σκεπτικιστική στάση στην πρόταση των Ενωτικών για την ανάλογη με τον
πληθυσμό τους εκπροσώπηση των Ρωμιών στο Κοινοβούλιο237. Για την επίσκεψη
διαβάζουμε στην ΠΡΟΟΔΟ, στη στήλη «ΕΚΚΛΗΣΙΑ» της τρίτης σελίδας:
« ΝΕΑΙ ΥΠΟΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΕΟΤΟΥΡΚ. ΚΟΜΙΤΑΤΟΥ
Χθες την μεσημβρίαν προσήλθον εις τα Πατριαρχεία προς επίσκεψιν της Α.Θ.Π. οι εκ
των μελών του Νεοτουρκικού Κομιτάτου Μουχτάρ βέης, ο στρατιωτικός Χασάν βέης και
ο κ. Β. Ορφανίδης. […] … Η Α.Θ.Π. αμέσως εδέχθη τους απεσταλμένους του Κεντρικού
Νεοτουρκικού Κομιτάτου, οίτινες επαρουσίασαν και τα επίσημα έγγραφα της
αποστολής των.
Οι προσελθόντες Νεότουρκοι μετά ζέσεως ανέπτυξαν τον πόθον του Νεοτουρκικού
Κομιτάτου, όπως επέλθη ασφαλής συνεννόησις μεταξύ του τουρκικού και ελληνικού
Έθνους εν πλήρη ειλικρινεία και μακράν πάσης οπισθοβουλίας εργαζομένων των δύο
Εθνών προς το καλόν της κοινής πατρίδος. Προκειμένου περί των βουλευτικών εκλογών,
διά τας οποίας και μετέβησαν οι Νεότουρκοι εις τα Πατριαρχεία, εδήλωσαν, ότι θα
εκλεγώσιν ωρισμένως Έλληνες βουλευταί ανάλογοι προς τον πληθυσμόν του Ελληνικού
Έθνους. Όπως κατορθωθή τούτον δε υπεσχέθησαν, ότι εκεί όπου είναι δυνατόν να
ακυρωθώσιν αι εναντίον των Ελλήνων γενόμεναι παράνομοι ακυρώσεις θα διεξαχθώσι
νέαι εκλογαί, εκεί όπου όμως τούτο καθίσταται αδύνατον εις αντάλλαγμα θα εκλεγώσιν
εις άλλα μέρη Έλληνες, όπου ήτο αδύνατος η επιτυχία των Ελλήνων.
Την εναντίον των Ελλήνων στάσιν των κυβερνητικών αρχών και του Κομιτάτου εν
Αδριανουπόλει και Θράκη απέδωκαν οι προσελθόντες Νεότουρκοι εις την συνεργασίαν
των Ελλήνων μετ’ ατόμων ξένης υπηκοότητος. Εν τέλει εδήλωσαν […] ότι είνε δυνατόν
ανέτως να διεξαχθώσιν εις πλείστα μέρη νέαι εκλογαί, καθόσον η Βουλή ωρισμένως δεν
θα συνέλθη την 1ην Νοεμβρίου.
Η Α.Θ.Π. μετά πολλής προσοχής ακούσασα όλας αυτάς τα δηλώσεις και υποσχέσεις των
Νεοτούρκων είπεν, ότι δεν ευρισκόμεθα ποσώς εις ευχάριστον θέσιν και ότι έπρεπεν αι
δηλώσεις αύται του Νεοτουρκικού Κομιτάτου να εγένοντο ενωρίτερον. Ουχ ήττον η
Α.Θ.Π. ανομολογούσα τας ευμενείς διαθέσεις του Κομιτάτου, διέταξε τον α’ γραμματέα
του Μ. Συμβουλίου κ. Π. Νικολόπουλον να μεταβή εις τον πρόεδρον της επί των
βουλευτικών εκλογών κ. Αλ. Παντζίρην και συστήση όπως η εν λόγω επιτροπή ορίση τα
κατάλληλα πρόσωπα διά να συνεννοηθώσι λεπτομερώς μετά της επί των εκλογών
επιτροπής του Κομιτάτου.

236
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ. 32 – έτος ΚΗ’ φ. 29 σελ. 449-450. Το περιστατικό αναφέρεται και στο
έργο του A. Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden 1997, σελ. 175.
237
A. Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden 1997, σελ. 175
97
 […] Το χθεσινόν διάβημα του Νεοτουρκικού Κομιτάτου ωρισμένως δύναται να θερηθή
ως αποτέλεσμα της προχθεσινής προς τον Μ. Βεζύρην μεταβάσεως και διαμαρτυρίας
της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού Πατριάρχου.»238

Τα πράγματα λοιπόν δεν εξελίσσονταν με καλό τρόπο για την κοινότητα των
Ρωμιών μέσα στο νέο πολιτικό περιβάλλον. Το αντίθετο μάλιστα. Και, ενώ
πληροφορίες και φήμες για καταπάτηση δικαιωμάτων, διαφόρων ειδών προκλήσεις
και άλλα παρόμοια προβλήματα έφταναν καθημερινά στην Κωνσταντινούπολη από
την επαρχία, άρχισαν να εμφανίζονται ίδια φαινόμενα και στην πρωτεύουσα:
« ΚΑΙ ΕΔΩ ΑΚΟΜΗ…
« Και εκ του πλησίον ήλθομεν χθες εις γνωριμίας προς τας εκλογικάς παρανομίας, τας
οποίας μέχρι τούδε εγνωρίζαμεν μόνον, εκ πληροφοριών εν ταις επαρχίαις
συμβαίνοντα. Και αυτό ενώ μόλις ήρχισεν η ψηφοφορία εις το Πέραν, όπου ο
συμπαγέστερος ελληνικός πληθυσμός και όπου από στοιχειώδη αξιοπρέπειαν έπρεπε
να γένουν όλα με την μεγαλειτέραν ακρίβειαν και τάξιν, διά να μη δοθή ουδ’ η ελαχίστη
υπόνοια.
Δεν εφανταζόμεθα ποτέ, ότι εδώ, εν μέσω Πρωτευούσης, ήτο δυνατόν να διεξαχθώσιν,
αι εκλογαί όπως τας είδομεν χθες διεξαγομένας, ουδέ ότι τόσον αναφανδόν θα ετίθεντο
εις ενέργειαν όλως διόλου ευτελή μέσα προς επιτυχίαν του ποθουμένου. Τι ήταν εκείνα
τα ελεεινά και [..] «σεντούκια» τα αντί είκοσι γροσίων πωλούμενα εις τα
σενδουκτσίδικα, τα πάσαν παρέχοντα υπόνοιαν περί της δυνατής αλλοιώσεως των
παρεχομένων ψηφοδελτίων; Τι ήσαν τα μειράκια εκείνα, τα οποία ήγοντο να ψηφίσουν
και τι ήτο ο συρφετός εκείνος των αθιγγάνων και αέργων, ο συρόμενος να προσέλθη εις
τας κάλπας; Τι ήτο η φρικτή εκείνη ανωμαλία, η οποία παρετηρήθη και ένεκα της
οποίας εματαιώθη κατά το πλείστον η χθεσινή ημέρα;
Εις την στήλην των εκλογικών, αναγράφονται αρκετά λεπτομερώς τα συμβάντα. Εδώ
όμως δεν πρέπει να παρελθώμεν εκείνο, το οποίο όσον και αν φαίνεται ότι συνέβη
τυχαίως, δεν δυνάμεθα παρά σκοπίμως γενόμενον να θεωρήσωμεν. Όταν δηλ. οι
Έλληνες εκλογείς προσήλθον να ψηφίσουν εις τινά τμήματα και ιδιαιτέρως εις το της
Αγίας Τριάδος παρετηρήθη εις αυτούς, ότι δεν υπήρχεν ο κατάλογος των ονομάτων του
τμήματος και συνεπώς, ότι έπρεπε να αναμένουν. Τούτο δε διότι τα προσκομισθέντα
ήσαν άλλων συνοικιών.
Αλλ’ από το λάθος αυτό, διά το οποίον είναι σοβαρώτατα υπεύθυνος η αρχή,
επεδιώκετο η απομάκρυνσις των Ελλήνων εκλογέων. Απέβλεπον δηλ. εις το να
εξαντλήσουν την υπομονήν των αναμενόντων επί ώρας ολοκλήρους άνευ
αποτελέσματος και επί πλέον να επωφεληθούν των ψήφων εκείνων, τας οποίας
διαθέτουν οι εργατικοί ομογενείς, οι μη δυνάμενοι λόγω της εργασίας των να
προσέλθουν εις την κάλπην. Τούτο δε διότι από πρωίας παρετηρήθη μεγάλη προθυμία
εκ μέρους των Ελλήνων, συνεπεία της οποίας φοβήθησαν μήπως τα αποτελέσματα
αλλοιωθώσιν.
[..] Ωσάν να μην αρκή το ότι περιφρονητικώς επαναλαμβάνεται, ότι μόνον Τούρκοι
βουλευταί θα εκλεγούν εκ της Πρωτεύουσης, έχομεν και κάτω από τους οφθαλμούς
μας πλέον υπερβασίας και παρανομίας, τας οποίας ουδείς δύναται να ανεχθή.[..]
Δεν γνωρίζομεν τι θα προέλθη από την κατάστασιν αυτήν. Αλλά θεωρούμεν καθήκον
μας να συστήσωμεν εις τους τοιαύτην πορείαν δίδοντες και εις τα εκλογικά της
Πρωτευούσης να περιορισθούν εις τας μέχρι τούδε επαρχιακάς παρανομίας και να
αφήκουν εδώ τα πράγματα εις την θέσιν των χάριν αυτής της αξιοπρεπείας των και
μάλιστα αφού έχοντες την πλειοψηφίαν θα εκλέξουν αποκλειστικώς Τούρκους

238
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε΄, αριθμός φύλλου 1421, Σάββατο 11 / 24 Οκτωβρίου 1908
98
 βουλευτάς, αδιάφορον εάν υπάρχουν υπερτριακόσιαι χιλιάδες Ελλήνων οθωμανών
υπηκόων και υπέρ εκατόν χιλιάδες Αρμενίων εν τη περιφέρεια.»239
Στο Πέρα, μία κατεξοχήν ελληνική συνοικία, μεθοδεύτηκε νοθεία για να αλλοιωθεί
το εκλογικό αποτέλεσμα ενώ άγνωστα για την περιοχή άτομα (νεαροί, αθίγγανοι και
άεργοι οι οποίοι προφανώς χρηματίστηκαν για την προσέλευσή τους) συνέρρεαν
στα εκλογικά κέντρα για να ψηφίσουν με προφανή σκοπό την αλλοίωση των
αποτελεσμάτων. Άλλη μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για να αποτραπούν οι
Ρωμιοί να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα, ήταν οι λανθασμένοι εκλογικοί
κατάλογοι. Φρόντισαν οι αρμόδιες αρχές, όπως καταγγέλλει εμμέσως το άρθρο, να
βρεθούν σε αναντιστοιχία οι κατάλογοι με τα εκλογικά κέντρα στα οποία θα έπρεπε
να κανονικά να βρίσκονται. Με αυτόν τον τρόπο, προσπάθησαν να εκνευρίσουν και
να εξαντλήσουν τους ψηφοφόρους με σκοπό να τους εξαναγκάσουν σε αποχή από
την εκλογική διαδικασία. Η είδηση κλείνει με τη θέση της εφημερίδας να δηλώνει
εξοργισμένη με αυτήν την τακτική της παρανομίας και να απαιτεί έστω για λόγους
αξιοπρέπειας να περιορισθούν οι παρατυπίες μονάχα στις επαρχίες.
Στο ίδιο φύλλο ανακοινώνεται στους Νεότουρκους ότι δεν μπορούν να
αντιμετωπίζουν με αυτόν τον τρόπο τις μειονότητες, καθώς πρόκειται για τα
σημαντικότερα και ζωτικότερα συστατικά μέρη της αυτοκρατορίας. Και η
επιχείρηση της αφομοίωσης είναι καταδικασμένη να αποτύχει διότι οι μειονότητες
έχουν τέτοιο ιστορικό και πολιτισμικό βάθος που δεν μπορεί καμία πολιτική
αφομοίωσης να αλλοιώσει τα βασικά τους στοιχεία.
« ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΩΝ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ
« Τα διάφορα μη μωαμεθανικά στοιχεία, [..] αίφνης έγιναν ελεύθερα και τώρα
βασιζόμενα επί της ελευθερίας, την οποίαν εδώρησεν εις αυτά το Νεοτουρκικόν κίνημα,
προσπαθούν όλες δυνάμεσι να προαγάγουν τα συμφέροντα της ίδιας αυτών
εθνικότητος, ού μόνον ασκούντα την ισότητα ην παρέχει αυτοίς το Σύνταγμα, αλλά
σώζοντα και τα προνόμια αυτών θρησκευτικά και οικογενειακά.
Το νεοτουρκικόν κίνημα, το οποίον επανηγύρισεν εν αρχή την μετά των μη
μωαμεθανικών στοιχείων αδελφοποίησιν, μεγάλως εξεπλάγη διά την αφύπνησιν του
εθνικού τούτου αισθήματος, προελθούσαν εκ των εκλογικών μεθόδων των οργάνων της
τουρκικής Κυβερνήσεως. Διότι δεν εχρειάζετο μεγάλη πολιτική περίνοια, όπως εννοήση
τις, ότι τα στοιχεία ταύτα μετέχοντα ήδη υψηλοτέρας μορφώσεως, ουδέποτε θα
εδέχοντο να αφομοιωθούν προς το τουρκικόν Έθνος.[..]»240

Την επόμενη μέρα το φύλλο της «Προόδου» κυκλοφόρησε με τίτλο που δέσποζε
στο πλάτος της πρώτης σελίδας «ΤΑ ΧΘΕΣΙΝΑ ΕΚΛΟΓΙΚΑ ΣΚΑΝΔΑΛΑ» και ο οποίος
δεν άφηνε πολλά περιθώρια για τυχόν παρανοήσεις. Ακολουθούσε δε ένα ιδιαίτερα
δηκτικό άρθρο, το οποίο δεν μιλούσε πλέον με καλυμμένη ειρωνεία για τους
Νεότουρκους, αλλά χρησιμοποιούσε ιδιαίτερα σκληρή γλώσσα:
« ΔΕΝ ΛΟΓΑΡΙΑΖΟΥΝ ΤΙΠΟΤΕ ΆΛΛΟ ;
« Αν μη από τίποτε άλλο, τουλάχιστον από στοιχειώδη αντίληψιν του συμφέροντός των
αναμένομεν διαφορετικήν όλως πολιτικήν από τους Νεότουρκους κατά τας εν
Πρωτεύουση εκλογάς. Αλλ’ οι άνθρωποι αυτοί τόσον πολύ παρεσύρθησαν από τον
φανατισμόν και το πάθος, ώστε δεν είνε εις θέσιν να αντιληφθούν τα στοιχειωδέστερα
των πραγμάτων.
Έγειναν εις τα επαρχίας τόσαι και τόσαι παρανομίαι χωρίς βεβαίως να υποπέσουν
αύται εκ του πλησίον εις την αντίληψιν των Ευρωπαίων. Ο αντίκτυπός των μόνον

239
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε’, αριθμός φύλλου 1449, Σάββατο 8/11-21/11/1908
240
ΠΡΟΟΔΟΣ, Ό. π.
99
 έφθασε μέχρις αυτών διά των γενομένων διαμαρτυριών και των δημοσιεύσεων του
ελληνικού τύπου, είνε δε πλέον ή βέβαιον σήμερον ότι ο αντίκτυπος αυτός ήρχισε να
προκαλή ζωηρότατα την δημόσιαν ευρωπαϊκήν γνώμην.
Εάν λοιπόν οι φίλοι μας Τούρκοι είχον πραγματικήν του συμφέροντός των αντίληψιν και
ολίγην ευφυίαν πολιτικήν, έπρεπε δια πάσης θυσίας να προσέξουν ώστε εδώ εις την
Πρωτεύουσαν όπου τόσαι χιλιάδες υπάρχουν Ευρωπαίων και όπου παρίστανται οι ξένοι
Πρεσβευταί και όπου οι ανταποκριταί εφημερίδων αγρύπνως παρακολουθούν τα
πράγματα, να διεξαχθούν με την μεγαλειτέραν τάξιν αι εκλογαί και χωρίς η ελαχίστη εις
οποιονδήποτε να δοθή αφορμή παραπόνων. [..]
[..] Νομίζει κανείς, ότι κυριολεκτικώς εμωράνθησαν, αφού χωρίς την ελαχίστην σκέψιν
τοιαύτα πρωτοφανή αυθαιρεσίας και απολυταρχικότητας παρέχουν δείγματα ενώπιον
των ξένων. [..] Τα αναφανδόν πλέον τελούμενα εκλογικά όργια δεν παρήλθον βέβαια
απαρατήρητα και προχθές δε και χθες επίσης βαρύτατα διά λογαριασμόν των
συνταγματικών Νεοτούρκων προκάλεσαν παρά των Ευρωπαίων σχόλια. Είμεθα δε εις
θέσιν να γνωρίζωμεν, ότι οι παρακολουθούντες με μεγάλην προσοχήν τα εν Πέραν και
αλλαχού της Πρωτευούσης συμβαίνοντα ξένοι ανταποκριταί σοβαρώτατα από της
απόψεως ταύτης απέστειλαν εις τας εφημερίδας των τηλεγραφήματα [..].»241
Έπειτα από τις απροκάλυπτες παρανομίες και τη συστηματική νοθεία των εκλογών,
οι Ρωμιοί απέθεσαν τις ελπίδες τους στη διεθνή κοινή γνώμη, για την οποία οι
Νεότουρκοι ενδιαφέρονταν σε μεγάλο βαθμό, ελπίζοντας ότι η αντίδραση των
ευρωπαίων θα σταματήσει τις μεθοδεύσεις αλλοίωσης των εκλογικών
αποτελεσμάτων.
Η πολιτική των Νεότουρκων μάλιστα, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από την
πλευρά των μειονοτήτων με αποτέλεσμα την εκδήλωση μεγάλων διαδηλώσεων με
επίκεντρο φυσικά την πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη242.
Τελικά, οι βουλευτικές εκλογές, με τον τρόπο που διεξήχθησαν, ανέδειξαν 272 (273)
εκπροσώπους από τους οποίους οι 142 ήταν Τούρκοι, 40 Άραβες, 25 Αλβανοί, 23
Έλληνες, 12 Αρμένιοι, 5 Εβραίοι και 5 Σλάβοι, με συνολικά 7 έθνη να
αντιπροσωπεύονται στις κοινοβουλευτικές εργασίες.243
Η άποψη που μεταφέρεται από τον Τούρκο ιστορικό Aykut Kansu, είναι ότι οι
χριστιανοί, εξοργισμένοι με την εκλογική ήττα τους, κατηγόρησαν τις μεθοδεύσεις
των Τούρκων οι οποίοι χώρισαν με σκοπιμότητα τις εκλογικές περιφέρειες ώστε να
ελαττωθεί κατά το δυνατόν η εκπροσώπηση των χριστιανών και οι οποίοι
χρησιμοποίησαν απειλές προκειμένου να πείσουν τους χριστιανούς να απέχουν από
την εκλογική διαδικασία. Και, παρόλο που παραδέχεται ότι υπήρχε κάποια δόση

241
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε’, αριθμός φύλλου 1450, Κυριακή 9/11-22/11/1908
242
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε’, αριθμός φύλλου 1451, Δευτέρα 10/11-23/11/1908
243
Ο Zürcher, παρόλο που στο έργο του αναφέρει συνολικό αριθμό 288 εδρών, μεταφέρει την
καταγραφή του Α. Kansu στο The revolution of 1908 in Turkey, σύμφωνα με την οποία εκλέχθηκαν
153 Τούρκοι, 53 Άραβες, 27 Αλβανοί και 40 χριστιανοί- συνολικά 273. Παραθέτει ωστόσο και τα
λίγο διαφορετικά στοιχεία σχετικά με την κατανομή που κατέγραψαν οι F.Ahmad και D. Rostow:
142 Τούρκοι, 60 Άραβες, 25 Αλβανοί, 23 Έλληνες, 12 Αρμένιοι, 5 Εβραίοι και 5 Σλάβοι- συνολικά
272. (βλ. E. J. Zürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 435). Ο Β. Μούτσογλου
αναφέρει ότι ο αριθμός των Ελλήνων Βουλευτών ήταν 23 σε σύνολο 257 (βλ. Β. Μούτσογλου, Οι
Έλληνες της Κωνσταντινούπολης 1821-1922, Αθήνα 1998, σελ. 197). Η Κατερίνα Μπούρα
μεταφέρει στοιχεία από τον Α. Σουλιώτη-Νικολαΐδη, Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως,
παραθέτοντας ονομαστικό κατάλογο 25 Βουλευτών την κοινοβουλευτική περίοδο 1908-1912.
(Κατερίνα Μπούρα, Οι βουλευτικές εκλογές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, Οι Έλληνες βουλευτές
1908-1918, Δελτίο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 4, 1983, σελ. 84)
100
αλήθειας σε αυτές τις κατηγορίες, ισχυρίζεται ότι η εκλογική ήττα των χριστιανικών
πληθυσμών οφείλονταν αφενός στις αντιζηλίες μεταξύ Ελλήνων, Αρμενίων, Συρίων,
Μαρονιτών, Εβραίων, Ορθοδόξων, Καθολικών που δεν μπορούσαν να
συνεργαστούν για να προασπίσουν τα κοινά συμφέροντά τους, αλλά και στα
πλαστά στατιστικά-απογραφικά στοιχεία που έδιναν στην οθωμανική κυβέρνηση με
σκοπό να αποφύγουν φορολογία όπως αυτή της απαλλαγής από τη στράτευση!244
Κλείνοντας το κεφάλαιο των βουλευτικών εκλογών, παραθέτουμε ένα άρθρο από
την στήλη «ΠΙΝΑΚΙΔΕΣ» της σατυρικής εφημερίδας «ΕΜΠΡΟΣ»:
«Αι δημοτικαί εκλογαί Σταυροδρομίου ακόμη δεν μας έδωσαν οριστικά αποτελέσματα.
Η κάλπη ανοίγει, κλείνει, ξανανοίγει, ξανακλείνει, αλλά δεν εννοεί να μας πη τίποτε.
Το ωραίον είναι ότι οι δημαρχιακοί υπάλληλοι, οι εντεταλμένοι την επιτήρησίν της, μη
γνωρίζοντας φαίνεται πώς πρέπει να λέγεται τουρκιστί το κουτί εκείνο, ερανίσθησαν
την ελληνικήν ονομασίαν της και την λέγουν … κάλπ. Τα λοιπά εννοούνται.»245

Ο αποκλεισμός από αξιώματα και κυβερνητικές θέσεις

Στις αρχές του 20ου αιώνα, όπως αναφέρθηκε, οι εκπαιδευτικοί θεσμοί που
εγκαθίδρυσε και ανέπτυξε ο σουλτάνος Abdülhamid, είχαν δημιουργήσει μια νέα
γενιά μουσουλμάνων οι οποίοι είχαν λάβει επαρκή μόρφωση και στελέχωναν την
κρατική μηχανή, τη γραφειοκρατία και το στρατό. Έτσι, βρέθηκαν σε μια παράδοξη
θέση να εκπροσωπούν την εξουσία ενώ παράλληλα ζούσαν σε συνθήκες φτώχιας
αφού οι μισθοί τους ήταν χαμηλοί και επιπλέον καθυστερούσαν για μήνες ή και
χρόνια (εάν βέβαια δεν ήσαν υψηλόβαθμοι οπότε η εκτεταμένη διαφθορά
βοηθούσε να βελτιώσουν την οικονομική τους κατάσταση). Από την άλλη πλευρά, οι
χριστιανικοί πληθυσμοί, έχοντας παραδοσιακά ανεπτυγμένο κοινοτικό εκπαιδευτικό
σύστημα με ανώτερες σχολές, είχαν υψηλότερο επίπεδο μόρφωσης. Επιπλέον, στην
πλειοψηφία τους προτιμούσαν να ασχολούνται με τους σύγχρονους τομείς της
οικονομίας: εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο, βιομηχανία, κατασκευές, μεγάλα
εμπορικά καταστήματα, τράπεζες κλπ.
Ωστόσο, δεν έπαυαν να ενδιαφέρονται για θέσεις στον κυβερνητικό και κρατικό
μηχανισμό για ευνόητους λόγους ελέγχου και συμμετοχής, αφού ένιωθαν
πραγματικά ως οθωμανοί πολίτες και θεωρούσαν ότι το επίπεδο της εκπαίδευσής
τους και οι ικανότητές τους ήταν αναγκαία για τη στελέχωση καίριων υπηρεσιών των
υπουργείων για την αναδιοργάνσή τους, όπου ήταν ανεπαρκείς οι μουσουλμάνοι
τουρκικής ή άλλης καταγωγής.
Ωστόσο οι διαθέσεις των Νεότουρκων ήταν διαφορετικές. Και οι λιγοστοί Ρωμιοί
που στελέχωναν κρατικές υπηρεσίες και όργανα στην περίοδο της απολυταρχίας,
απομακρύνθηκαν και αυτοί. Αυτό αποτυπώνεται στη διαμαρτυρία της ΠΡΟΟΔΟΥ στο
άρθρο που δημοσιεύει στην πρώτη σελίδα του φύλλου της 2 / 15 Αυγούστου 1908
με τίτλο:

244
A. Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden 1997, σελ. 205-207
245
ΕΜΠΡΟΣ, αριθ. φύλλου 5, 30 Αυγούστου / 12 Σεπτεμβρίου 1908. Στην τουρκική «καλπ» είναι ο
κάλπικος, νόθος. Αν και το άρθρο έχει ύφος ελαφρύ και μάλλον σατιρίζει την απειρία των
οθωμανών σε διαδικασίες δημοκρατικές παρά εκφράζει αγανάκτηση για τη νοθεία, η λέξη κάλπ
συνδέεται με χαρακτηρισμό των πρώτων εκλογών της δεύτερης συνταγματικής περιόδου της
αυτοκρατορίας είναι τόσο χαρακτηριστική που ο σημερινός αναγνώστης ίσως σκεφτεί ότι ίσως και
να παραμένει επίκαιρη, στην εποχή της τουρκικής δημοκρατίας.
101
 « ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΕΚΤΙΜΗΣΙΣ
« Είμεθα εξ εκείνων, οίτινες ανεπιφυλάκτως επικροτήσαντες εις την ανακήρυξιν του
Συντάγματος, αισιοδοξούντες υπέρ της αναγεννήσεως της πατρίδος, ουδόλως εθέσαμεν
εν αμφιβόλω την καλήν πίστην των πρωτοστατούντων ήδη εις την αναδιοργάνωσιν των
εσωτερικών πραγμάτων και εις την υπόδειξιν των μέτρων, άτινα θα επιφέρωσι την
παγίωσιν της πλήρους συναδελφώσεως και ισοτιμίας μεταξύ πάντων των συνοίκων
εθνών.
Διαδόσεις όμως τινές και φήμαι από τινος θέτουσιν εν αμφιβόλω την ισοτιμίαν, ήτις
αναποσπάστως συνοδεύει το Σύνταγμα, ήρχισαν να εμπνέωσιν δυσπιστίαν τινά, και η
δυσπιστία αύτη προάγγελος απαισιοδοξίας, δυναμένη να φέρη σοβαρά δυσαρεσκείας
συμπτώματα, πρέπει να εκλείψη, αφαιρουμένων των αιτίων, άτινα την προυκάλεσαν.
Εξηγούμεθα. Λέγεται, ότι αι επιτροπαί, αίτινες συνέστησαν προς ανασύνταξιν και και
ανασυγκρότησιν του προσωπικού εκάστου των υπουργείων πρόκειται να προβώσιν εις
παύσιν τινών των ολιγαρίθμων Ελλήνων, οίτινες είνε υπάλληλοι εις τα διάφορα
υπουργεία, λόγω ότι είνε υπεράριθμοι ή και υποβιβασμόν του μισθού αυτών.
Πώς θα θεωρηθώσιν υπεράριθμοι εκείνοι, οίτινες μόλις ανιπροσωπεύουσιν έν 5 επί
τοις εκατόν των υπαλλήλων; Διατί να μη ζητηθώσιν οι τοιούτοι μεταξύ των 95 επί τοις
εκατόν; Αφού άλλωστε γνωστόν είναι διά πόσων αγώνων και εργασίας κατώρθωσαν οι
ομογενείς να διορισθώσιν εις τις θέσεις εκείνας, ότε η υπό το πρώην καθεστώς
καταπεσούσα ανακτορική κλίκα, εις παν άλλο κατεγίνετο ή εις την εξ ευνοίας προς τους
ομογενείς τοποθέτησιν αυτών είς τιναν θέσιν. Γνωρίζουμε δε υπαλλήλους των
υπουργείων ομογενείς, ών ο μισθός μόλις επαρκεί … εις τα έξοδα όπως μεταβαίνωσιν
εις την εν υπουργείω θέσιν των.
Ο καταρτισμός επίσης του Νομαρχιακού συμβουλίου νέαν αλγεινήν μας επιφυλάττει
έκπληξιν. Μεταξύ των μελών αυτού, αν είναι αληθής ο δημοσιευθείς αυτού κατάλογος,
ουδείς ομογενής αναφέρεται, ωσανεί εν τω νομώ τούτω να μη είχε καταπληκτικήν μετά
τους συμπολίτας Τούρκους πλειοψηφίαν το ημέτερον έθνος.
Και η εντύπωσις καθίσταται έτι μάλλον αλγεινοτέρα, καθόσον και υπό το πρώην
καθεστώς και εν των διαλυθέντι συμβουλίω παρεκάθητο και ομογενής, ήδη δε μετά την
συνταγματικήν ελευθερίαν και ισότητα ουδέ είς.
Ταύτα αναφέροντες προς τον Μέγαν Βεζύρην και τους διέποντας τα του κράτους,
παρακαλούμε να άρωσι τας αφορμάς ταύτας της δυσπιστίας. Ουδείς όσον ημείς
επικροτήσαμεν εις την επαναφοράν του Συντάγματος, ουδείς άλλος όσον το ημέτερον
έθνος, το ανέκαθεν φιλελεύθερον εχάρη διά την νέαν των πραγμάτων κατάστασιν.
Έπρεπε διά τούτο να παραγνωρίζηται η αριθμητική του υπεροχή και υπόστασις, ή να
κηρύττηται ανίκανον να υπηρετήση διά των φώτων του την πατρίδα;
Δεν θα ήτο δίκαιον να απαιτήσωμεν περισσοτέραν εκτίμησιν προς το έθνος μας,
παρ’όση τω αποδίδοται ήδη;
Δ.»246

Και δέκα περίπου ημέρες αργότερα, την Πέμπτη 14/27 Αυγούστου 1908, ο ίδιος
αρθρογράφος επανέρχεται στο θέμα με πρωτοσέλιδο άρθρο, σε εντονότερο ύφος:
« ΔΕΝ ΕΝΝΟΟΟΥΜΕΝ ΤΙΠΟΤΕ
« Με όλην την καλήν διάθεσιν, την οποίαν έχομεν διά να εξηγήσωμεν μερικά πράγματα,
αδυνατούμε νε εύρωμεν δικαιολογίαν διά την συστηματικήν πλέον των ομογενών μας
από τας κυνερνητικάς θέσεις απομάκρυνσιν και προ πάντων τώρα, οπότε έπρεπε να
στρατολογηθούν συστηματικώς ούτοι.
Κατωτέρω αναφέρομεν τα μονομερή κρούσματα του Νομαρχιακού Συμβουλίου. Αλλ’
αυτά συνοδεύονται και από άλλα βαρύτερα και εκφραστικώτερα.

246
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ’, αριθμός φύλλου 1353, Σάββατο 2 / 15 Αυγούστου 1908, σελ.1
102
 Από τους λίγους, τους ολιγίστους Έλληνας οι οποίοι ευρέθησαν εις τα υπουργεία και οι
οποίοι από έτη ολόκληρα δεν μετεκινήθησαν […] ουδέ είς κατά την σημερινήν
μεταλλαγήν εχρησιμοποιήθη όπως έπρεπε. Διωρίσθησαν πρέσβεις, έγειναν τόσαι
αλλαγαί, παρουσιάσθη η ανάγκη προσώπων, διά τα οποία πλείστοι εκ των Ελλήνων
υπαλλήλων ήσαν ενδεδειγμένοι. Και όμως όλοι αυτοί έμειναν παραγκωνισμένοι.
Ιδού και γεγονότα.
Γίνονται μεταρρυθμίσεις εις το υπουργείον της παιδείας. Αλλά εκ της μεταρρυθμίσεως
αυτής αποκλείεται το υπουργείον διά τους ομογενείς. Από τους δύο και μόνον αυτού
Έλληνας υπαλλήλους ουδείς διωρίσθη εις τα νέα συμβούλια παρά την πείραν και την
πολυετή υπηρεσίαν των, διορίζεται δε μόνον είς καθολικός και είς Αρμένιος, έξωθεν
καλούμενος.
Από όλα αυτά και από πολλά άλλα ανάλογα, ημείς δεν εννοούμεν τίποτε. Εάν υπάρχη
κανείς ο οποίος εννοεί, ας μας εξηγήση τα παράδοξα αυτά της διασαλπιζομένης
συνταγματικής ισοπολιτείας.»
Και αμέσως πιο κάτω, με εμφανή αγανάκτηση:
« Ο ΧΑΒΑΣ Ο ΙΔΙΟΣ
Το νομαρχιακόν συμβούλιον το παλαιόν επαύθη. Εξελέγη νέον αποτελούμενον εκ πέντε
Τούρκων και ενός Αρμενίου. Διεμαρτυρήθη ο Ελληνικός τύπος και το ελληνικόν Έθνος,
το οποίο εν όλω τω νομώ αριθμεί 600 χιλιάδας τουλάχιστον κατοίκους, αλλά δεν είδεν
αντιπρόσωπόν του εις το νομαρχιακόν συμβούλιον ούτε ένα.
Το συμβούλιον τούτο επαύθη εκ νέου. Την φοράν ταύτην ηλπίζομεν, ότι θα εβλέπομεν
ένα τουλάχιστον Έλληνα μέσα εις το συμβούλιον αυτό. Αλλά πού να ευρεθή ένας
άνθρωπος ικανός διά την θέσιν ταύτην μέσα εις εξακόσιας χιλιάδας; Εστάθη αδύνατον.
Και το Συμβούλιον ανασυνεκροτήθη με τέσσαρας Τούρκους και ένα Αρμένιον. Το έκτον
μέλος, τον μηχανικόν του συμβουλίου, θα ορίση η Υψ. Πύλη.
Οι βιολιτζήδες άλλαξαν, αλλ’ ο χαβάς ο ίδιος παίζεται!
Και θα απορή βεβαίως κανείς πώς δι’ έξ θέσεις νομαρχιακών συμβούλων επί 600
χιλιάδων και υπό ΣΥΝΤΑΓΜΑ δεν ευρέθη ουδείς ικανός να καταλάβη ούτε μίαν. Ισότης,
αδελφότης, ελευθερία, δικαιοσύνη.
Δ.» 247

Η απάντηση των Νεότουρκων στις διεκδικήσεις των Ρωμιών για ίση μεταχείριση,
ήρθε μέσα από τις τουρκικές εφημερίδες που ήταν όργανά τους. Είναι αυτό που
ανέφερε η «Εκκλησιαστική Αλήθεια» στο τεύχος αριθ. 39 της 1/14 Οκτωβρίου με τη
φράση «Υπάρχουσιν οι ξένοι οι διά των εφημερίδων επιτιθέμενοι καθ’ ημών»248.
Δημοσιεύματα τουρκικών εφημερίδων σχολίασαν αρνητικά τα προηγούμενα άρθρα
της ΠΡΟΟΔΟΥ και ανάγκασαν το διευθυντή της Κ. Σπανούδη να απαντήσει σε αυτά
καθώς περιείχαν υπόνοιες εις βάρος ειδήσεων που γράφτηκαν σε ελληνικά έντυπα.
« ΘΕΩΡΙΑΙ ΠΟΛΥ ΠΑΡΑΔΟΞΟΙ

247
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Ε’, αριθμός φύλλου 1365, Πέμπτη 14/27 Αυγούστου 1908, σελ.1
248
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ. 32 – έτος ΚΗ’ φ. 39 σελ. 442. Το άρθρο, το οποίο εν ολίγοις
συμβουλεύει τα ελληνικά έντυπα να μην έρχονται σε αντιπαράθεση με τα τουρκικά που αποτελούν
όργανα της ΕΕΠ, διότι μόνον ζημιωμένα μπορούν να βγουν τα συμφέροντα των Ρωμιών καθώς
διαστρεβλώνονται όλες οι διατυπωθείσες θέσεις τους, έχει ως εξής: «Υπάρχουσιν οι ξένοι οι διά
των εφημερίδων επιτιθέμενοι καθ’ ημών. Εάν αι εφημερίδες αύται γράφωνται –και γράφονται κατ’
ευτυχίαν- εις ξένας διαλέκτους, εις την αρμενικήν, φερ’ειπείν, εις την εβραϊκήν, εις την τουρκικήν,
πόσοι των ημετέρων αναγινώσκουσιν αυτάς και πόσοι τάχα δυνατόν να διαφθείρωσι δι’ αυτών
αγνόν αίσθημα πατριωτικόν; Όταν δε η προς αυτάς απάντησις των ημετέρων παρερμηνεύηται,
επίτηδες πολλάκις, υπό των ξένων τούτων εφημερίδων, οποίον το συμφέρον ημών; Φρονούμε
προτιμοτέραν την προς τας τερθρείας σιγήν, αλλά και κρίνομεν επιβαλλομένην πάντοτε την
έντεχνον και χωρίς θορύβων διαφώτισιν του λαού.[…]»
103
« Η “Σερβέτι Φουνούν” αφού μετέφρασε το περί της θέσεως των Ελλήνων υπαλλήλων
του υπουργείου των Εξωτερικών άρθρον μας, επανήλθε χθες σχολιάζουσα αυτό με την
τελικήν παρατήρησιν, ότι απορεί με τα γραφόμενα των ελληνικών εφημερίδων και τας
αξιώσεις των, αι οποίαι δεν συμβιβάζονται ποσώς με το Σύνταγμα, καθ’ ο εξισούνται
και αφομοιούνται όλοι.
Η συνάδελφος ημπορεί με την αντίληψίν της να απορεί διά τα γραφόμενα των
ελληνικών εφημερίδων. Αλλ’ ημείς ουδένα έχομεν λόγον να φρονώμεν όπως αυτή
φρονεί, ότι το Σύνταγμα εξισούν όλους αφομοιεί συγχρόνως αυτούς. Πολύ δε
ολιγώτερον φρονούμεν, ότι εν τη υπ’ αυτού παρεχομένη δήθεν ισότητι ημπορεί κανείς
απαθώς να βλέπη τα ίσως ουχί ασκόπως επιτελούμενα και αποχρώσαν δικαιολογίαν να
ευρίσκη την πολύ, μα την αλήθειαν, την ευφυίαν και την αντίληψιν των Τούρκων, και
μάλιστα των δημοσιογράφων, υποτιμώσαν αρχήν, την αείποτε επαναλαμβανομένην ότι
δήθεν επειδή όλοι είναι πλέον Οσμανλήδες δεν πρέπει να πολυεξετάζουν ζητήματα, οία
το πόσας θέσεις κατέχουν οι Τούρκοι ή οι Έλληνες ή οι Αρμένιοι κτλ..
Το Σύνταγμα οι συμπολίται μας Τούρκοι φαίνεται ότι το εννοούν μόνον δι’ εαυτούς. Ότι
εις την Αυτοκρατορίαν υπάρχουν Έλληνες, Αρμένιοι, Ιουδαίοι και τόσαι άλλαι
εθνικότητες, αυτό φαίνεται το αγνοούν ή θέλουν να το αγνοούν. Με το να αποτελούν το
ενιαίον Κράτος και κοινάς να έχουν τας προς αυτό υποχρεώσεις, δεν έπεται ποσώς ότι
δεν έχουν και ιδιαίτερα δικαιώματα. Εάν, απ’ αυτής της απόψεως η “Σερβέτι Φουνούν”
μας απευθύνη την παρατήρησιν, ότι δεν κατορθώσαμεν ακόμη να εννοήσωμεν το
Σύνταγμα, την διαβεβαιούμεν ότι έχει πολύ δίκαιον. Και επειδή ακριβώς δεν το
εννοούμεν, όπως δεν το εννοεί και κανείς εκ των Ελλήνων, δι’ αυτό την παρακαλούμεν
να μας αναπτύξη σαφέστερον αυτήν την θεωρίαν περί Συντάγματος, καθ’ ην η εκ της
εξισώσεως αφομοίωσις αποτελεί την θεμελιώδην αυτού βάσιν.
Όσα εγράψαμεν και γράφομεν δεν αποβλέπουν αποκλειστικώς τους Έλληνας.
Αποβλέπουν όλα τα εν τη Αυτοκρατορία εκτός του τουρκικού, έθνη, τα οποία δικαίωμα
έχουν να εξελέγχουν τι δίδει εις αυτά η εφαρμογή του Συντάγματος. Δίδει μόνον βάρη
και υποχρεώσεις ή και δικαιώματα συγχρόνως. Και ποία είναι αυτά τα δικαιώματα εξ
άλλου. Είναι δικαιώματα απορρέοντα εκ της φυλετικής συγκροτήσεως της
Αυτοκρατορίας ή απλώς από ξηράν τινά και αφηρημένην ιδέαν περί του Συντάγματος ;
Δια να διαφωτίσωμεν άπαξ την συνάδελφον, επαναλαμβάνομεν ότι πάντες οι μη
Τούρκοι, πλην έν τι όλον και αδιαίρετον μετ’ αυτών αποτελούντες, συναισθάνονται την
υποχρέωσιν την κοινήν, την οποίαν έχουν προς την συνταγματικήν πατρίδα.
Συναισθάνονται όμως και την εξ ίσου ιεράν υποχρέωσιν, την οποίαν έχουν προς την
ίδιαν αυτών εθνικότητα, προς τας παραδόσεις αυτής, την προαγωγήν, το μέλλον της,
την ευτυχίαν της. Και η μία και η άλλη είναι εξ ίσου ιεραί, εξ ίσου μεγάλαι. Δεν ημπορεί,
λοιπόν, κανείς έστω και αν απορή ακόμη, να ζητή με τόσην απλότητα την θυσίαν της
δευτέρας και την τελείαν αυτής εξαφάνισιν.
Ούτως εχόντων των πραγμάτων έρχεται και η δική μας η σειρά να απορήσωμεν διατί η
“Σερβέτι Φουνούν” δεν ημπορεί να εξηγήσει το ενδιαφέρον το οποίο έχουν οι Έλληνες,
οι Αρμένιοι, οι Ιουδαίοι, και οι λοιποί εις το να εξετάζουν πόσους έχουν ομογενείς των
κυβερνητικούς υπαλλήλους, πόσους θα αναδείξουν βουλευτάς και τα τοιαύτα. Διότι
μόνον διά του ενδιαφέροντος αυτού θα εξασφαλίσουν τα δικαιώματα τα οποία έχουν
και τα οποία, παρακαλούμεν καλώς να εννοηθεί τούτο, εξασφαλίζοντα τας εθνικότητας,
αυτού του Κράτους την ύπαρξιν εξασφαλίζουν. Ο εν Καυκάσω Τούρκος δεν αναμένει
από τον Ρώσον βουλευτή της Μόσχας την υπεράσπισήν του. Την απαιτεί από τον
ομοεθνήν του βουλευτή, τον οποίον αποστέλει εις την Δούμαν και ο οποίος αμερίστως
καθό έχει καθήκον παρέχων αυτήν δεν παραβλέπει ποσώς εκ του ιδίου καθήκοντος και
το συμφέρον της Αυτοκρατορίας.
Θέλει τώρα η φίλη συνάδελφος να της είπωμεν και κάτι άλλο; Αν ενδιαφερώμεθα διά
τους Έλληνας κυβερνητικούς υπαλλήλους τούτο κάμνομεν ουχί διά να εξασφαλίσωμεν
απλώς περισσοτέρας διά τους ομογενείς θέσεις. Διότι φρονούμεν, ότι πολύ

104
 συμφερώτερον και διά το Έθνος μας και διά την Αυτοκρατορίαν είναι να έχομεν
επιχειρηματίας εμπόρους και μπακάληδες ακόμη ανεξαρτήτους, όπως προσιδιάζει εις
την ιδιοφυίαν μας παρά δημοσίους υπαλλήλους, φυτοζωούντας εις το πεδίον της
γραφειοκρατίας και επιζημίους εις το Έθνος των, εις τον εαυτόν των και τέλος εις αυτό
το Κράτος.
Αυτό πιστεύομεν να το εννοή καλά.»249
Αφορμή για τη διένεξη μεταξύ των εφημερίδων της κοινότητας των Ρωμιών από τη
μια πλευρά και των Νεότουρκων εθνικιστών από την άλλη, αποτέλεσε ασάφεια που
υπάρχει για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που έχει κάθε εθνική ομάδα στα
όρια της αυτοκρατορίας και η απαίτηση της ελληνικής πλευράς για το πόσοι
ομοεθνείς εργάζονται ως κυβερνητικοί υπάλληλοι, με την απάντηση να έρχεται από
την τουρκική εφημερίδα «Servet-I Fünun» ότι πλέον δεν έχει σημασία αφού όλοι
είναι «Οσμανλήδες».
Επαναλαμβάνει όμως ο Κ. Σπανούδης τις θέσεις των Ρωμιών και κατηγορηματικά
επιβεβαιώνει την πίστη τους στην Οθωμανική αυτοκρατορία, δηλώνοντας όμως ότι
αυτοί δεν θα επιτρέψουν την αφομοίωσή τους από το τουρκικό στοιχείο.

Η κατάργηση της αυτοτέλειας των ελληνικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων

Ένα κρίσιμο ζήτημα αποτελούσε η προσπάθεια του νέου καθεστώτος να περιορίσει
ένα από τα πιο σημαντικά προνόμια που απολάμβαναν οι μη μουσουλμανικές
κοινότητες, αυτό της αυτονομίας των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.
Οι Νεότουρκοι ήδη από το συνέδριό τους στο Παρίσι το 1902 είχαν ασχοληθεί με τα
ζητήματα της παιδείας. Εκεί εμφανίστηκαν οι δύο διαφορετικές τάσεις ως προς την
εκπαιδευτική πολιτική του κράτους που ονειρευόντουσαν να αναδημιουργήσουν. Η
φιλελεύθερη πλευρά, με αρχηγό τον πρίγκιπα Σαμπαχεντίν, πίστευε ότι μέσω της
εκπαίδευσης μπορούσε να πετύχει την γεφύρωση και την ισορροπία μεταξύ των
λαών και των εθνοτήτων της αυτοκρατορίας. Η πλευρά του Αχμέτ Ριζά, αρχηγού των
συντηρητικών-εθνικιστών, επεδίωκε μέσω της εκπαίδευσης τον εκτουρκισμό όλων
των εθνοτήτων. Η εκπαιδευτική πολιτική των Νεοτούρκων επηρεάστηκε σαφέστατα
από τις απόψεις του Α. Ριζά. Παράλληλα, θεωρούσαν ότι ζωτικό στοιχείο για τη
διάσωση της αυτοκρατορίας είναι ο εκτουρκισμός της εκπαίδευσης. Η πολιτική
αυτή αφορούσε όλες τις εθνότητες της αυτοκρατορίας, Τούρκους και μη. Έτσι
επέβαλαν σε όλα τα σχολεία την υποχρεωτική διδασκαλία της τουρκικής γλώσσας,
με κύριο στόχο, πέρα από την προπαγάνδα και την εξάπλωση της ιδεολογίας τους,
τον εκτουρκισμό των μη Τούρκων μουσουλμάνων.250
Μετά τις εκλογές, σερ συζήτηση που έγινε στο κοινοβούλιο με θέμα την
εκπαίδευση, ο Παντελής Κοσμίδης (ο ένας από τους δύο εκλεγμένους εκπροσώπους
της Κωνσταντινούπολης μαζί με τον Κωνσταντίνο Κωνσταντινίδη, ανήκε στο στενό
κύκλο του πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄, ο οποίος είχε στηρίξει την υποψηφιότητά του, και
ήταν μέλος του Διαρκούς Μεικτού Συμβουλίου του Πατριαρχείου) ανέλαβε την
πρωτοβουλία για την αναθεώρηση του σχετικού άρθρου 16. Σύμφωνα με τη νέα
διατύπωση, «η εκπαίδευση που σχετίζεται με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των
διάφορων κοινοτήτων δε θα πρέπει να παραβιάζεται». Ο Κοσμίδης υποστήριξε πως
249
ΠΡΟΟΔΟΣ αριθμός φύλλου 1387, Δευτέρα 8/9-21/9/1908
250
S.J.Shaw & Ezel K.Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, vol. II, Cambridge
1977, σελ. 300-307
105
η διατύπωση θα έπρεπε να είναι: «Η από αιώνες αναγνωρισμένη εκπαίδευση των
διάφορων κοινοτήτων δε θα πρέπει να παραβιάζεται». Το βασικό επιχείρημα ήταν
πως, όπως στα μουσουλμανικά, έτσι και στα ελληνορθόδοξα σχολεία, εκτός από
θρησκευτικά μαθήματα υπήρχαν και μαθήματα γεωγραφίας ή φιλολογίας, τα οποία
ήταν εξίσου σημαντικά για το γένος. Με αφορμή τη συζήτηση αυτή, στην
πραγματικότητα, ο Κοσμίδης προχώρησε σε μια τοποθέτηση που αφορούσε το
διακηρυγμένο στόχο της οθωμανικής ενότητας, στο όνομα της οποίας
επιχειρούνταν η ομογενοποίηση όλων των εκπαιδευτικών συστημάτων.
Διευκρίνισε, λοιπόν, και φαίνεται πως η τοποθέτηση αυτή αντιπροσώπευε την
πλειονότητα των Ελληνοοθωμανών, πως αυτό που είχαν στο νου τους εκείνοι,
αντίθετα με τους Νεότουρκους, ήταν όχι μια εθνοτική ενότητα (ιτιχάντ-ι
χερτζουμέρ-ι καβμί) αλλά μια πολιτική ενότητα (ιτιχάντ-ι σιγιασί) όλων των
οθωμανικών εθνών. Επομένως, αν τα μαθήματα στα ελληνορθόδοξα σχολεία
διδάσκονταν στα τουρκικά, αυτό θα αποτελούσε παραβίαση του συντάγματος. Σε
σχόλιο του μουσουλμάνου βουλευτή Ναφί πασά πως, αν όλες οι κοινότητες
διατηρούσαν το πρόγραμμά τους, αυτό θα οδηγούσε σε κατάρρευση της
οθωμανικής ιδεολογίας, και πως η πλειοψηφία θα πρέπει να αποφασίσει, ο
Κοσμίδης απάντησε πως αυτά τα θέματα δε θα πρέπει να διευθετούνται με βάση
την πλειοψηφία. Αναφερόμενος στη Μεγάλη του Γένους Σχολή (Ρουμ Μεκτέμπ-ι
Κεμπίρ), της οποίας απόφοιτος ήταν και ο ίδιος, εξέφρασε την αγωνία του για το αν
έπειτα από μια τέτοια αλλαγή θα μπορούσε να επιβιώσει.251
Οι πρώτες αντιδράσεις καταγράφονται στον τύπο της Κωνσταντινούπολης σχετικά
με το θέμα, το οποίο ήταν εξαιρετικά σημαντικό ιδιαίτερα για τους Ρωμιούς που
είχαν ιδιαίτερα αξιόλογο εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο στηριζόταν από το
Πατριαρχείο αλλά και από τις προξενικές αρχές του Ελληνικού βασιλείου.
«Πολύ παράδοξα αληθώς» γεγονότα συντελέστηκαν στις Κυδωνιές (στα παράλια
της Μ. Ασίας), όπως μας πληροφορεί η «Πρόοδος» τα οποία προοιώνιζαν όμως
αυτά που θα επακολουθούσαν στο θέμα των εκπαιδευτικών θεσμών των
κοινοτήτων:
« Τα ακόλουθα άξια πολλής προσοχής μας [..] εκ Κυδωνιών : τα συμβαίνοντα εις την
Κωνσταντινούπολη και τα άλλα μεγάλα κέντρα έχουσι βεβαίως μεγάλην σημασίαν,
αλλά και τα εις μικρότερα κέντρα, οποία είναι η ημετέρα πόλις, συμβαίνοντα, δεν
στερούνται παντελώς σπουδαιότητος, πρέπει δε να γίνωνται πάντα γνωστά, αν
θέλωμεν να έχωμεν πληρεστέραν και ασφαλεστέραν γνώσιν της γενικής καταστάσεως.
[…]
Προς τοις άλλοις είπεν ο διοικητής και ετόνισεν, ότι σήμερον πάντες είμεθα αδελφοί,
ότι δεν υπάρχουσι πλέον Τούρκοι, Αλβανοί, Έλληνες, Αρμένιοι, διότι πάντες είμεθα
Οθωμανοί, τους οποίος χωρίζει μόνον η θρησκεία. Ταύτα ηκούσθησαν μετά
ψυχρότητος και ο κόσμος δεν έμεινεν ευχαριστημένος, διότι μετά την πρώτην
εντύπωσιν και την παραφοράν, έκαστος ήδη εννοεί ότι ελευθερία και Σύνταγμα δεν
σημαίνουσι περιφρόνησιν πολυτίμου ιστορικού παρελθόντος και κατάργησιν
προνομίων και δικαιωμάτων των.
Το σπουδαιότερο όμως είνε, ότι τους λόγους συνοδεύουσι και έργα. Ούτω, προσκαλών
ο διοικητής ημών την εφορείαν των σχολείων και το διδάσκον προσωπικόν εις την
τελετήν, διαγράφει πλέον την λέξιν “Ελληνικά” ( ρουμ ) Σχολεία και τιτλοφορεί ταύτα

251
Κεχριώτης Ευάγγελος, Ρωμιοί βουλευτές Κωνσταντινουπόλεως στην οθωμανική βουλή,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη URL:
<http://www.ehw.gr/l.aspx?id=11011>
106
 διά του γενικού ονόματος, “Χριστιανικά”. Είνε ταύτα δηλωτικά ατομικών τάσεων και
διαθέσεων, ή γίνονται συνέπεια ανωτέρων οδηγιών; Εν πάση περιπτώσει η εφορεία
των Σχολείων διαβλέπουσα προσβαλλομένην αυτήν την εθνικήν υπόστασιν της
εκπαιδεύσεως, απέφυγε μεν να δημιουργήση επεισόδιον δυνάμενον να έχη συνεπείας
μεγαλειτέρας διά της αμέσου επιστροφής του προσκλητηρίου γράμματος, απεφάσισεν
όμως να διαμαρτυρηθεί και ζητήση εξηγήσεις.[…]»252

Η «Εκκλησιαστική Αλήθεια» στο φύλλο της αριθ. 34 που εκδόθηκε την Τετάρτη 29
Αυγούστου 1908, δημοσίευσε σε έντονο ύφος άρθρο με τίτλο «Επιβαλλόμεναι
εξηγήσεις» σχετικά με τις ανακοινωθείσες προθέσεις για μεταρρύθμιση του
εκπαιδευτικού συστήματος:
« Εσχολιάσθησαν εν προηγουμένω τεύχει της «Εκκλησιαστικής Αληθείας» αι υπό τινων
εκ των νεοτούρκων διατυπωθείσαι σκέψεις και προθέσεις επί της θεσπίσεως ενιαίας
εκπαιδεύσεως εν τω κράτει διά της υποχρεωτικής φοιτήσεως των τέκνων Τούρκων,
Ελλήνων, Σλαύων, Αλβανών, Αράβων, κτλ. εν κοιναίς δημοτικαίς σχολαίς, εν αίς η
διδασκαλία θα παρέχηται εν τη γλώσση της πλειοψηφίας των κατοίκων του τόπου,
παραλλήλως προς την τουρκικήν, και διά της παροχής της γυμνασιακής και
πανεπιστημιακής εκπαιδεύσεως αποκλειστικώς εις την τουρκικήν γλώσσαν, και
κατεδείχθη, εν γενικαίς γραμμαίς, το όλως απαράδεκτον και ανεφάρμοστον της
τοιαύτης ουτοπίας.
Και όμως, η ουτοπία αύτη […] ανεπτύχθη από των στηλών εγκρίτων οργάνων του
τουρκικού τύπου, λ.χ. της «Τανίν»· ανεγράφη εν προγράμματι του Οθωμ. Κομιτάτου[…]
εν τω οποίω προγράμματι αναπτύσσονται αι αρχαί και θεωρίαι, αίτινες,
μετατρεπόμεναι εις νόμους διά της υποβολής και κυρώσεως αυτών υπό των
νομοθετικών σωμάτων, θα επιζητηθή να εφαρμοσθώσιν επί του συνταγματικού
πολιτεύματος. […]
Και λοιπόν, εξ όλων τούτων συνάγονται, σαφώς και απεριφράστως, αι απέναντι των
λοιπών εθνών των εν τω Κράτει διαθέσεις και προθέσεις μερίδος –ευτυχώς– πλην ουχ
ασημάντου των Νεοτούρκων, των οποίων διαθέσεων και προθέσεων ο ακριβέστατος
και εκφραστικώτατος χαρακτηρισμός είναι «Παντουρκισμός».
[…] Διά ταύτα, έργον υψίστης φιλοπατρίας και εξυπηρετήσεως των αληθινών
συμφερόντων του Κράτους φρονούμε ότι επιτελούμεν, διαφωτίζοντες τους υπό
τοιούτων ιδεών βαυκαλιζομένους, όπως ανακοπή και αποσκορακισθή πάσα φορά και
εξώθησις επί του ακροσφαλεστάτου τούτου και ολισθηροτάτου εδάφους, καθόσον,
πάσα τοιαύτη, δεν λέμε εφαρμογή, αλλά απόπειρα εφαρμογής των τοιούτων θεωριών,
ενώ αφ’ ενός θα ματαιώση την σύμπραξιν και συνεργασίαν Τούρκων και Ελλήνων, την
οποίαν συνεργασίαν εν πάσι πρόσφατον άρθρον της μέγα σημαινούσης βερολινείου
«Αλγκεμάιν Τσάιτουνγκ» (Algemaine Zeitung) συνιστά θερμότατα, […] είναι ικανή αφ’
ετέρου να προκαλέση αναστάτωσιν υπεραρκούσαν όπως […] επικρεμάση τω Κράτει
τους μεγίστους των κινδύνων».»253
Σε αυτό το δημοσίευμα της «Εκκλησιαστικής Αλήθειας» αναφέρεται και ο Τούρκος
ιστορικός Aykut Kansu, ως δείγμα της βίαιας γλώσσας του Ελληνικού σωβινιστικού
τύπου ενάντια στην προσπάθεια της ΕΕΠ να συμφιλιώσει τις διάφορες εθνότητες
της αυτοκρατορίας!254

252
ΠΡΟΟΔΟΣ αριθμός φύλλου 1376, Τρίτη 26/8-8/9/1908
253
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, τ. 32 – έτος ΚΗ’ φ. 29 σελ. 391-393
254
A. Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden 1997, σελ. 174. Σημειώνεται ωστόσο ότι ο
Kansu χρησιμοποιεί ως πηγή δημοσίευμα της βρετανικής The Times, η οποία δεν γνωρίζουμε με
ποιόν τρόπο μετέφερε το δημοσίευμα της Εκκλησιαστικής Αλήθειας, με δεδομένο ότι η τελευταία
επικαλείται τις συστάσεις της γερμανικής εφημερίδας η οποία με τη σειρά της πιθανόν προωθούσε
107
Τα φαινόμενα όμως των διακρίσεων στο πρώτο στάδιο όχι μόνο δεν σταμάτησαν
αλλά επεκτάθηκαν και σε άλλους τομείς. Λίγες μόνο μέρες μετά το περιστατικό με
τη γλώσσα διδασκαλίας, παρατηρήθηκε ακόμα ένα που προκάλεσε και πάλι όπως
είναι λογικό την απορία και την αντίδραση των Ρωμιών που εκφράστηκε στον τύπο:
« ΣΗΜΕΙΑ ΤΩΝ ΚΑΙΡΩΝ
« Προ τινών ημερών απόφοιτοι των ημετέρων γυμνασίων παρουσιασθέντες να
εγγραφώσιν εις την ενταύθαν Ιατρικήν Σχολήν, απορρίφθησαν, λόγω ότι το δίπλωμά
των το γυμνασιακόν δεν είναι αναγνωρισμένον και υπεδείχθη εις αυτούς ότι πρέπει να
υποστώσιν εξετάσεις και εις άλλα μαθήματα και εις την τουρκικήν γλώσσαν.
Και τώρα κρίνατε.
Ο θέλων εκ των αποφοίτων των γυμνασίων μας να εγγραφή εις Γερμανικόν ή Γαλλικόν
ή οποιονδήποτε άλλο Πανεπιστήμιον ΟΥΔΕΠΟΤΕ υπεβλήθη εις εξετάσεις ή ερωτήθη καν
αν γνωρίζη την γερμανικήν ή γαλλικήν ή άλλην γλώσσαν, προ πάντων αν ήτο
τελειόφοιτος της Μ. του Γένους Σχολής.
Ήδη τινές νομίσαντες ότι χάρις εις το Σύνταγμα και την ελευθερία και την
συναδέλφωσιν οφείλουν να θεωρούν τας κυβερνητικάς ανωτέρας σχολάς ως εθνικάς
των, αποπέμπονται εκείθεν.
Πόσον δίκαιον είχομεν χθες γράφοντες ότι εύκολον είναι οι εθνικόφρονες να
μεταβληθώσιν εις συντηρητικούς ή αντιδραστικούς. Βεβαίως η τοιαύτη συμπεριφορά
των διευθυνόντων την Ιατρικήν Σχολήν οφείλεται εις την εθνικόφρονα τάσιν καθ’ ην η
επιβολή της τουρκικής γλώσσας είναι των ων ουκ άνευ. Και διά αυτό από τας εθνικάς
σχολάς δεν ώκνησαν να αποπέμψουν φοιτητάς μη τελειόφοιτους τουρκικών γυμνασίων
ή μη βαθείς της τουρκικής γλώσσας.
Συμπέρασμα : Ο προσερχόμενος να εγγραφή εις την Ιατρικήν Σχολήν θα εμάνθανε, διά
να δυνηθή να παρακολουθήση, τα μαθήματα, την τουρκικήν γλώσσαν. Απόπεμφθείς θα
μάθει την γαλλικήν ή αγγλικήν ή άλλην τινά αν θα εγγραφή εις αλλοεθνή ιατρικήν
σχολήν.
Αντί κέρδους, ζημία.
Άλλο: Αι εθνικαί μας ανώτεραι κυβερνητικαί σχολαί αποδιώκουν ένεκα του πολλού
σωβινισμού και του εθνικόφρονος πνεύματος του υπουργού και των διευθυντών
αυτών, τους οθωμανούς πολίτας και τους παραπέμπουν εις ξένας σχολάς.
Τρίτον: Επανέρχεται η τάσις των επί της απολυταρχίας εγειράντων σινικά τείχη και
ανυπέρβλητα προχώματα μεταξύ των διαφόρων συνοίκων λαών. Κατά το πρώην
καθεστώς ήτο σχεδόν αδύνατον δι΄ έναν ομογενή να προσέλθη και εγγραφή εις τας
ανωτεράς σχολάς, απλώς διότι δεν ήτο μωαμεθανός και δεν είχε κάποιο στήριγμα
μεταξύ των ισχυόντων κύκλων. Επί του νέου πολιτεύματος με την ισότητα και
ελευθερίαν και αδελφότητα και δικαιοσύνην, θα αποκλείωνται επί πολλά έτη οι
ομογενείς από τας ανωτέρας σχολάς, ενόσω δεν τελείωσαν τουρκικόν γυμνάσιον ή δεν
γνωρίζουσι καλώς την τουρκικήν.
Ο προσωρινός επί της Παιδείας υπουργός να λάβει υπ’ όψιν του τα ανωτέρω. Το μόνον
το οποίον έχει να απαιτήσην από τους τελειόφοιτους των ημετέρων γυμνασίων είναι να
παρακαλουθώσι τα μαθήματα των τακτικώς, και να υφίστανται τας εξετάσεις των εις
την γλώσσαν εις ην τα πανεπιστημιακά των μαθήματα διδάσκονται. Να απορρίπτωνται
όσοι δεν τα έμαθαν καλώς.
Τίποτε περισσότερον. Πάσα άλλη απόφασις δεν δύναται ή να φέρει μοιραίως τα
πράγματα εκεί όπου και πριν του Συντάγματος ήταν.
Το εθνικόφρον πνεύμα είναι καλόν, αλλά δεν πρέπει να εξασκήται εις βάρος των άλλων
εθνικοτήτων. Τι διαφέρει παρακαλώ η σημερινή απόφασις, καθ’ ην ο προσερχόμενος

τις θέσεις και τα συμφέροντα της Γερμανίας, η οποία είχε διεισδύσει βαθιά στην αυτοκρατορία επί
βασιλείας του Abdülhamid (βλ. Ι.Ζ. Ακτσόγλου, Η εξόντωση του μισητού λιονταριού, Αθήνα 2005).
108
 θα δίδη εξετάσεις από την του απολυταρχικού καθεστώτος; Ίσως κατά το κινούν
ελατήριον, κατ΄ουσίαν όμως όχι.
Όπως και χθες εγράψαμεν, είναι εύκολον από εθνικόφρων τις να μεταβληθή εις
συντηρητικόν, ή εις αντιδραστικόν. Πολύ ολίγη απόστασις χωρίζει τα στάδια αυτά.
Εις ποίον άρα γε στάδιον ευρίσκεται ήδη ο πρώην εθνικόφρων Νεότουρκος υπουργός
της Παιδείας, επί του οποίου τόσας εστηρίξαμεν ελπίδας, αφού ανέχεται τοιαύτην
κατάστασιν και τοιαύτας αποφάσεις ;
Δ.»255
Ο συντάκτης του παραπάνω άρθρου, που υπογράφει ως “Δ.”, αντιδρά στις
αποφάσεις του υπουργού Παιδείας για διάκριση από το νέο καθεστώς, με τις
οποίες γίνεται υποχρεωτική η επανεξέταση των τελειόφοιτων των μειονοτικών
εθνικών σχολείων προκειμένου αυτοί να γίνουν δεκτοί από τις πανεπιστημιακές
σχολές, και ειδικά οι εξετάσεις για τη γνώση της τουρκικής γλώσσας. Ένα μέτρο που
στα πλαίσια του συνταγματικού καθεστώτος δεν θα έπρεπε να υφίσταται, αφού το
σύνταγμα εξισώνει όλες τις εθνότητες της αυτοκρατορίας.
Εκτός της διάκρισης ανάμεσα στους μουσουλμάνους τουρκικής καταγωγής τους
οποίους ο συντάκτης αποκαλεί ως «μωαμεθανούς» και τους υπόλοιπους
μειονοτικούς πληθυσμούς, σχολιάζει το άρθρο ότι η κίνηση του υπουργού Παιδείας
πρόκειται να αποβεί εις βάρος του κράτους, καθώς εξωθεί τους απόφοιτους να
στρέφονται προς τα ξένα πανεπιστήμια με αποτέλεσμα να διδάσκονται σε αυτά και
να μαθαίνουν την αντίστοιχη ξένη γλώσσα σε βάρος της τουρκικής. Επιπλέον ο
αρθρογράφος στέκεται στην ουσία της κίνησης αυτής, στη διάκριση ανάμεσα στους
Τούρκους και τις υπόλοιπες εθνικές ομάδες της αυτοκρατορίας.
Κάνει, λοιπόν, μία θεωρητική σύγκριση των δύο καθεστώτων που δεν θα έπρεπε να
έχουν κανένα κοινό σημείο και εντοπίζει ότι στις πράξεις τους και τα δύο
ομοιάζουν, αφού αποκλείουν τις μειονοτικές ομάδες από την βαθμίδα της
ανώτερης εκπαίδευσης. Καταλήγει δε στο συμπέρασμα ότι η εθνική συνείδηση
«πνεύμα είναι καλόν» αρκεί να μην «εξασκήται εις βάρος των άλλων εθνικοτήτων».
Όμως, όπως θα φανεί παρακάτω, οι παραινέσεις και οι τοποθετήσεις των Ρωμιών
δεν θα εισακουστούν και ο υπουργός παιδείας θα προβεί σε νέα κίνηση – πρόκληση
εις βάρος τους.
Συγκεκριμένα, όπως μας πληροφορεί και πάλι ο συντάκτης που υπογράφει ως “ Δ. “
στην «Πρόοδο» η νέα προκλητική κίνηση του υπουργού παιδείας είναι η παύση της
διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας στα τουρκικά σχολεία.
« ΕΝΟΣ ΑΤΟΠΟΥ ΔΟΘΕΝΤΟΣ….
Νέαν πάλιν έκπληξιν μας επιφύλασσε ο συνταγματικός και προσωρινός της Παιδείας
υπουργός.
Ως γνωστόν μέχρι τούδε εις τα ενταύθα τουλάχιστον Τουρκικά γυμνάσια ( ιδαδιέ ) ήτο
εισηγμένη η διδασκαλία της Ελληνικής γλώσσης.
Αυτά επί της απολυταρχίας.
Ακούσατε τώρα τι συμβαίνει επί του συντάγματος και επί της υπουργίας του
φιλελεύθερου Χακκή βέη.
Συνετάχθη το πρόγραμμα των ιδαδιέ τούτων δια το επί θύραις σχολικόν έτος, και αν και
δεν διενεμήθη εισέτι εις τους διευθυντάς αυτών, κατά τα δοθείσας εις ημάς
πληροφορίας, περιέχει μίαν μεταρρύθμιση, αρκετά σημαντικήν.
Διεγράφη από αυτών η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσης !

255
ΠΡΟΟΔΟΣ, αριθμός φύλλου 1379, Παρασκευή 29/8-11/9/1908
109
 Διατί; Ίσως διότι η Ελληνική γλώσσα δεν είναι…. Συνταγματική. Άλλην πιθανωτέραν
εξήγησιν δεν εύρομεν.
Πιθανόν απανταχού της γης η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσης καθόλου να θεωρήται
μορφωτική και εξανθρωπιστική. Πιθανόν εν πολλοίς Πανεπιστημίοις της Ευρώπης η
διδασκαλία και της Νεοελληνικής ακόμη να είναι εισηγμένη. Εδώ όμως, όπου
κατοικούμεν και Έλληνες και όχι ολίγοι αλλ΄ εκατομμύρια ολόκληρα, και από σχολάς,
τας οποίας έχουν την απαίτησιν να τας θεωρούμεν εθνικάς μας σχολάς, η διδασκαλία
της γλώσσας μας διαγράφεται.
Αλλά διατί λοιπόν ;
Είναι τόσον παράξενον, τόσον λογικώς ασυμβίβαστον, ώστε καταντά απίστευτον. Ημείς
οι ίδιοι εδυσκολεύθημεν να το πιστεύσωμεν.
Και δι’ αυτό ερωτώμεν τον υπουργό της Παιδείας είναι άρα γε αληθές; Και αν είναι
αληθές, δεν φρονεί ο προσωρινός υπουργός ότι δύο υπουργεία, και μάλιστα εν
αναδιοργανώσει, είναι πολλά δι’ έν άτομον και ότι καλόν θα ήτο να παραιτηθή
τουλάχιστον από το έν εξ αυτών ; »256
Όπως βλέπουμε λοιπόν, ένα μόλις μήνα μετά την επαναφορά του συντάγματος, τα
σταδιακά μέτρα που λαμβάνει το νέο καθεστώς μόνο λαμπρό μέλλον δεν
προμηνύουν. Και είναι χαρακτηριστική η αγωνία και η αγανάκτηση που προκαλούν
αυτές οι κινήσεις, με τους Ρωμιούς να προσπαθούν που ακριβώς οδηγεί αυτή η
κατάσταση.

Η απαξίωση της χριστιανικής θρησκείας και του Πατριαρχείου

Ο εκτουρκισμός της οθωμανικής αυτοκρατορίας, όπως είχε σχεδιαστεί από τους
Νεότουρκους, προϋπέθετε την υποβάθμιση των θεσμών των θρησκευτικών
κοινοτήτων με στόχο αυτοί να ατονήσουν και να χάσουν τις εθνικές τους
ευαισθησίες και προσδοκίες, οι πληθυσμοί τους να υποβιβαστούν ηθικά και
πνευματικά ώστε να μπορέσει να αναδειχτεί μια νέα τουρκική κοινωνία η οποία
ευκολότερα θα επιβληθεί και θα τους απορροφήσει.
Η απονομή των προνομίων στο ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο, εργαλείο υποταγής το
οποίο είχε στόχο να ενισχύσει την κυριαρχία του κατακτητή και των διαδόχων του
(χρησιμοποιώντας το ως μεσολαβητή του κατακτητή με τους κατακτημένους
πληθυσμούς, προκειμένου να τους κρατά στην υποτέλειά του), μετά την
εθνικιστική-πατριωτική αφύπνιση του τελευταίου αιώνα, στρεφόταν πλέον εναντίον
των Τούρκων. Το ίδιο το Οικουμενικό Πατριαρχείο, υποστηρίζοντας πλέον ενώπιον
της Υψηλής Πύλης τα συμφέροντα των Ρωμιών και όχι των υπόλοιπων χριστιανικών
πληθυσμών της αυτοκρατορίας, μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους, φαινόταν
ως εμπόδιο στην κυριαρχία του τουρκικού στοιχείου. Η πολιτική της Υψηλής Πύλης
έναντι των χριστιανικών κοινοτήτων άλλαξε και η κυβέρνηση ξεκίνησε πόλεμο
εναντίον των προνομίων του Πατριαρχείου, επιτιθέμενη στο Φανάρι, καθώς και τα
άλλα Πατριαρχεία απλώς επωφελούνταν από τις ευνοϊκές διατάξεις που
απολάμβανε αυτό. Διακηρύσσοντας την αρχή της ισότητας όλων ενώπιον του
νόμου, το Σύνταγμα του 1876 -αν και με το άρθρο 11 διατηρούσε τα προνόμια των
χριστιανικών κοινοτήτων- έθετε τέλος στην ύπαρξή τους. Ήταν αντιφατική η ύπαρξη
ειδικών προνομίων σε ένα συνταγματικό πολίτευμα, καθώς έδινε στο Πατριαρχείο

256
ΠΡΟΟΔΟΣ αριθμός φύλλου 1381, Κυριακή 31/8-13/9/1908
110
τη θέση κράτους εν κράτει.257 Για αυτό το λόγο η κατάσταση αυτή έπρεπε να
αλλάξει, βέβαια όχι με άμεση ανατροπή αλλά εμμέσως και με συστηματικά, συνεχή
πλήγματα.
Πολύ γρήγορα μετά την επαναφορά του συντάγματος, στο τέλος του Ιουλίου, ο νέος
Υπουργός Δικαιοσύνης εξέδωσε απόφαση με την οποία τα δικαστήρια της
αυτοκρατορίας θα λειτουργούσαν και τις Κυριακές. Άμεση ήταν η αντίδραση του
τύπου της Κωνσταντινούπολης:
« ΟΛΙΣΘΗΜΑΤΑ
« Ο δικαίως της γενικής εκτιμήσεως απολαμβάνων νέος υπουργός της Δικαιοσύνης και
των Θρησκευτικών Χασάν Φεχμή πασάς, εγκαινιάζων εις το υπ’αυτόν υπουργείον το
μεταρρυθμιστικόν της εποχής πρόγραμμα, ενόμισεν καλόν να αρχίση από ζήτημα, το
οποίον εκτός της μεγάλης αυτού λεπτότητος και μεγίστην ενέχει σπουδαιότητα. Έκρινε
δηλαδή και αναλόγως εκοινοποίησεν, ότι το Υπουργείον της Δικαιοσύνης και τα
δικαστήρια θα εργάζωνται τας Κυριακάς και ότι οι απουσιάζοντες των κατά την ημέραν
αυτήν των συνεδριών θα δικάζωνται ερήμην.
Ας μας επιτρέψη η Α.Ε. ο Υπουργός το μεταρρυθμιστικόν του τούτο μέτρον όχι μόνον
σκόπιμον να μην το θεωρήσωμεν, αλλά και ατυχές μέχρι τοιούτου σημείου, ώστε από
απλώς περιωρισμένου υπουργικού σφάλματος να καθίσταται ολίσθημα πολιτικόν
πρώτης τάξεως. Τούτο είνε τόσω φανερόν ώστε ουδεμίαν έχει ανάγκη υποδείξεως. Εις
εποχήν πολύ διάφορον της σημερινής ουδεμία τουρκική Κυβέρνησις πολύ δε
ολιγώτερον η Α.Μ. ο Σουλτάνος εσκέφθησαν ποτέ να καταλύσουν την Κυριακήν και
μίαν μόνον να αναγνωρίσουν ημέραν της εβδομάδος εορτάσιμον, την Παρασκευήν.
Τούτο δε, διότι ο χριστιανικός πληθυσμός της Αυτοκρατορίας τόσον ο γηγενής όσον και
ο έπηλυς έχει την αυτήν σημασίαν, και σπουδαιότητα, την οποίαν έχει και ο
μωαμεθανικός, αν μη μεγαλειτέραν, λαμβανομένου υπ’ όψιν ότι ο πρώτος
σπουδαιοτέραν έχει θέσιν εν των κοινωνικώ και εμπορικώ βίω.
Η τοιαύτη λοιπόν άποψις, η οποία δεν επέτρεψεν εις το πρώην απολυταρχικόν
καθεστώς την κατάλυσιν της Κυριακής, ουδόλως λαμβάνεται υπόψιν από τον
συνταγματικόν υπουργόν, ο οποίς χωρίς καν να λάβη τον κόπον να ρίψη έν βλέμμα εις
τας αναποφεύκτους συνεπείας ενός τοιούτου μεγάλου λάθους, έσπευσε αμέσως να
προκηρύξη την απόφασίν του εν τη πεποιθήσει ότι ήρκει τούτο δια να γίνη το
ποθούμενον και δια να καταλυθή αμέσως παράδοσις νόμιμος και θεμελιώδης διάταξις
του αστικού βίου της Επικρατείας. Και δεν εσκέφθη άρα γε ο τόσον οξύνους και
ευρυμαθής υπουργός, ότι ούτε οι χριστιανοί υπάλληλοι θα συμμορφωθούν με την
πρωτότυπον αυτήν μεταρρύθμισιν, ούτε οι Χριστιανοί δικηγόροι οι οποίοι ήκιστα θα
λάβουν υπ’όψιν την απειλήν ότι θα δικαστούν ερήμην;
Και τούτο μεν από μερικής απόψεως. Αλλ’ από της γενικής επαναλαμβάνομεν, ότι το
λάθος της Α.Ε. αποτελεί πολιτικόν σφάλμα μεγάλης σημασίας, καθ’ήν στιγμήν
παρερχομένης της μέθης και του ενθουσιασμού έκαστος ζητεί ν’ αποκαλύψη τι
διαφαίνεται εις το βάθος της μεταπολιτεύσεως. Τοιούτου είδους προκλήσεις είνε
ήκιστα ευνοϊκαί προς ευόδωσιν του νέου πολιτεύματος το οποίοιν με τόσην χαράν
υπεδέχθησαν οι γηγενείς χριστιανικοί πληθυσμοί. Δυστυχώς το σφάλμα αυτό δεν είναι
το πρώτον, έρχεται δε εις ενίσχυσιν των κακοβούλων εκείνων εισηγήσεων, τας οποίας
διασπείρουν οι επιζητούντες περιπλοκάς.
Αι αρχές του Συντάγματος δεν επιτρέπουν προκλητικάς επιδείξεις προτεραιότητος και
κατισχύσεως του ενός εις βάρος των άλλων. Επιβάλλουν προπαντός ισότητα με
ειλικρίνιαν υπερτέραν και της τελευταίας οπισθοβουλίας. Μόνον δι’ αυτού του τρόπου
θα κατορθωθή η επιτυχής εφαρμογή του νέου πολιτεύματος και θα κατορθωθή να

257
Jonquière, A., Histoire de l'Empire Ottoman, depuis les origines jusqu' à nos jours, Paris 1914, σελ.
700-702
111
 μεγαλώση και να προαχθή η χώρα. Άλλως αν διαπραχθούν σφάλματα οία τα
τελευταίως διαπραχθέντα, είναι φόβος μήπως ημείς της μεταπολιτεύσεως ωθήσωμεν
εαυτούς εις την καταστροφήν πολύ ταχύτερον παρ’ όσον το καταλυθέν φαύλον
καθεστώς εξώθει την Αυτοκρατορίαν.
Κ. ΣΠΑΝΟΥΔΗΣ »258
Για το ίδιο θέμα άλλωστε ο Έλληνας Πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη Ι. Γρυπάρης,
σε εκτενή έκθεσή του259 προς την Αθήνα δύο ημέρες πριν, ανήσυχος ανέφερε
μεταξύ άλλων, χωρίς να μπορεί να κρύψει την έκπληξή του και τη (φρούδα) ελπίδα
του ότι πρόκειται για απόφαση που λήφθηκε από κύκλους της κυβέρνησης που
αποτελούν μειοψηφία και θα ανακληθεί: « Εξ άλλου η «Γκαζέτα» της 28 Ιουλίου,
όργανον κατ’ εξοχήν των νεοτούρκων, ανακοινοί τα εξής χαρακτηριστικά ως όζοντα
πανισλαμισμού. “Εδική επιτροπή παρά τω Υπουργείω Δικαιοσύνης μελετήσασα, συν
άλλοις, και το ζήτημα, αν του λοιπού η Κυριακή δέον να λογίζηται ημέρα αργία
απεφήνατο αρνητικώς, διό διετάχθησαν ήδη οι δικαστικοί υπάλληλοι πάντες όπως
φοιτώσιν εις τα Γραφεία των τακτικώς και τας Κυριακάς.” Αλλά και μεθ’ όλα ταύτα μη
απαισιοδοξώμεν, υπολάβωμεν δε τα ενλόγω και παραπλήσια συμπτώματα ως
απηχήσεις εθνικού φανατισμού και ιδεών απορροφητικών ατόμων, κατ’ ιδίαν ιδεών
προς τας παρά τη μεγάλη πλειονότητι των νεοτούρκων κρατούσας. ».
Στο φύλλο της αριθ. 1359 της 8 / 23 Αυγούστου η ΠΡΟΟΔΟΣ αναφέρεται και αυτή
στο δημοσίευμα της τουρκικής εφημερίδας η οποία ισχυρίζεται ότι η Παρασκευή
δεν είναι επίσημη ημέρα αργίας για τους μωαμεθανούς διότι για το μωαμεθανικό
δόγμα όλες οι μέρες είναι ίσες. Απλά επικράτησε σαν συνήθεια, κι επομένως δεν
υπάρχει σκοπός προτιμήσεως στην απόφαση, όπως ισχυρίζονται οι ορθόδοξοι. Η
ΠΡΟΟΔΟΣ αντικρούει το επιχείρημα της τουρκικής εφημερίδας, και προβάλλει την
απαίτηση να μη ληφθεί τέτοια αυθαίρετη απόφαση αλλά να παραπεμφθεί το θέμα
προς συζήτηση στη Βουλή που θα συσταθεί:
« ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΡΓΙΑΣ ΤΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΩΝ
Η «Γενή Γαζέτα» επί του ζητήματος της καταργήσεως της Κυριακής αργίας των
δικαστηρίων, διατυποί την γνώμην της ως εξής:[…]
Όλα καλά, αλλά του φίλου συντάκτου της «Γενή Γαζέτα» του διαφεύγει κάτι τι, το δε
κάτι τι τούτο είναι ότι οι χριστιανοί, κατ’ απαραίτητον χριστιανικόν καθήκον δεν
επιτρέπεται να εργάζωνται τας Κυριακάς. Λοιπόν τι προτιμητέον; Δεν έπρεπε να αφεθή
το ζήτημα εις την Βουλήν; Διά τί έσπευσε διά μιας υπουργικής διαταγής η Α.Ε. ο Χασάν
Φεχμή πασάς ως να ήτο νομοθετική τις εξουσία… απόλυτος!»

Επιπλέον, εκτός από το ζήτημα της κυριακάτικης λειτουργίας των δικαστηρίων, το

Υπουργείο Δικαιοσύνης με πρωτοφανή τρόπο διέταξε το Πατριαρχείο να
απομακρύνει εσπευσμένα το μητροπολίτη Πελαγονίας από την περιφέρειά του, με
την αιτιολογία ότι αυτός προκαλεί ανησυχία και ταραχές στην περιοχή του,
κινητοποιώντας τους πιστούς της περιφέρειάς του εναντίον των Βουλγάρων. Και το
Πατριαρχείο ανταποκρίθηκε άμεσα και εσπευσμένα στην απαίτηση του
Υπουργείου, κάτι που έκανε τον αρθρογράφο να ζητά την άμεση σύγκληση των Δύο
Σωμάτων του Πατριαρχείου, θεωρώντας το θέμα εξαιρετικά σημαντικό:
« Μητροπολίτης Πελαγονίας
Προχθές αργά την νύκτα απεστάλη εις τα Πατριαρχεία τεσκερές του υπουργείου της
Δικαιοσύνης και των Θρησκευμάτων, διά του οποίου εζητείτο όπως επανέλθη αμέσως

258
ΠΡΟΟΔΟΣ αριθ. φύλλου 1353, Σάββατο 2/ 15 Αυγούστου 1908
259
ΥΔΙΑ ΥΠΕΞ, 1908 φάκ. 91, υποφ. ΙΣΤ΄, αριθ. πρωτ. 742, 30 Ιουλίου / 12 Αυγούστου 1908
112
 ενταύθα εκ Μοναστηρίου ο Σεβ. Μητροπολίτης Πελαγονίας κ. Ιωακείμ. Το επίσημον
τούτο έγγραφον αναφέρει, ότι το εν Μοναστηρίω Κομιτάτον τηλεγραφικώς συνέστησε
την άμεσον ανάκλησιν του άνευ αδείας απελθόντος Μητροπολίτου Πελαγονίας, καθ’
όσον ούτος εξηρέθισεν τα πνεύματα των Ελλήνων κατά των Βουλγάρων.
Τον τεσκερέν τούτον η Α.Θ.Π. απέστειλεν νύκτωρ […] ίνα μεταφρασθή.
Χθες η Α.Θ.Π. μετά την θείαν λειτουργίαν […] απέστειλε τηλεγράφημα προς τον
Μητροπολίτην Πελαγονίας όπως αμέσως επανέλθη ενταύθα.
[…] δεν αμφιβάλλωμεν ότι θα προσκληθώσιν ως τάχος επί τούτω τα Δύο Σώματα»260.

Το έδαφος βέβαια για την απαξίωση του Πατριαρχείου από τους Νεότουρκους το
προετοίμασε και το διευκόλυνε η διχόνοια που επικράτησε μεταξύ των ίδιων των
Ρωμιών. Σε αυτό συνετέλεσε βέβαια και η πολιτική των μελών του Κομιτάτου των
Νεοτούρκων που προσπαθούσαν να προσεταιριστούν σημαντικές προσωπικότητες
από την κοινότητα των Ρωμιών με διάφορες υποσχέσεις, ρίχνοντας έτσι το σπόρο
της διχόνοιας. Η «Πρόοδος» στο φύλλο της της αριθ. 1356 της 5 / 18 Αυγούστου,
αναφέρει στο κύριο άρθρο της στην πρώτη σελίδα, με τίτλο «Δυσεβή μέτρα»:
« Μερικοί εκ των συμπολιτών μας, επιζητούντες την αντί πάσης θυσίας πτώσιν της
Α.Θ.Π. του Πατριάρχου, ενόμισαν καλόν εκτός των άλλων εις ενεργείαν τεθέντων
εκτρόπων μέσων να προβούν και περισσότερον ακόμη, επικαλούμενοι εις επικουρίαν
του άδόξου αυτών αγώνος το νεοτουρκικόν Κομιτάτον.
[…]Επικαλούμενοι λοιπόν ούτοι την επέμβασιν ξένης αρχής και αναρμοδίου, όχι μόνον
την ιδίαν αυτών εθνικήν τιμήν και περιουσίαν εκδίδουν αλλά και εκείνους των οποίων
την συνδρομήν επιζητούν εκθέτουν τολμηρώτατα και με το κίνημά των αυτό καθ’ εαυτό
και με τας σοβαράς συνεπείας, αι οποίαι πάντως θα προέλθουν εάν ποτε και κατ’
ελάχιστον επραγματοποιείτο η επιζητουμένη επέμβασις. […]»
Οι παράλογες απαιτήσεις του νέου (συνταγματικού) καθεστώτος για την
απαγόρευση στον επίσκοπο της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας να περιοδεύσει στα
χωριά της δικαιοδοσίας του, προκάλεσε άλλη μία αντίδραση από τη μεριά των
Ρωμιών, τόσο έντονη μάλιστα, που αυτή τη φορά η «Πρόοδος» κυκλοφόρησε με
άρθρο που φέρει τον τίτλο : «ΣΥΝΤΑΓΜΑ Ή ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΑ;» :
« Το Κομιτάτον το Νεοτουρκικόν και τους αληθινούς Νεοτούρκους καθόλου ουδέποτε
παρελείψαμεν ευκαιρίαν να μη αποδείξουμεν πόσον εκτιμώμεν και πόσον θαυμάζομεν
τον πατριωτισμόν και την αυταπαρνησίαν των. Η ομολογία άλλως τε αύτη, είναι κοινή
και από δύο μηνών ιδιαιτέρως ομολογείται από όλους και από εκείνους ακόμη οι οποίοι
διά τους Τούρκους και την Τουρκίαν μόνον ύβρεις και περιφρόνησιν συνήθιζον να
έχουν. Κατά συνέπειαν εάν κάποτε διατυπούμεν παράπονα ή παρατηρήσεις, δεν το
κάμουμεν διά να υποβιβάσωμεν το έργον των και να υποτιμήσωμεν τας προσπάθειάς
των, αλλά διά να συντελέσωμεν προς επιτυχίαν του κοινού διά της διευθετήσεως των
αναφυόμενων ζητημάτων.
Εν τοιαύτης φύσεως γεγονός, το οποίον πολύ σοβαράς δύναται να έχει συνεπείας,
σοβαρωτέρας παρ’ όσας δύνανται φαντασθούν οι Νεότουρκοι και το Κομιτάτον, είναι η
απαγόρευσις, η επιβληθείσα εις τον Επίσκοπον του Σεβ. αγίου Πελαγονίας
Θεοφιλέστατον Πέτρας κ. Αιμιλιανόν του να περιέλθη τα χωρία της επαρχείας. Το
γεγονός αυτό το εμάθαμεν εγκαίρως. Η σοβαρότης του όμως ήτο τοιαύτη, ώστε μας
εκράτησεν εφεκτικούς μέχρις ου επισήμως εβεβαιώθημεν περί της αληθείας αυτού.
Εις επίσκοπος λοιπόν εμποδίζεται βιαίως από του να επισκεφθή τους χριστιανούς
του. Με άλλας λέξεις γίνεται απλούστατα χρήσεις των μέτρων εκείνων, τα οποία
εχαρακτήριζον το καταλυθέν απολυταρχικό καθεστώς. Και τότε μεν τοιούτον το μέτρον
ενησκείτο (;) υπό το κράτος της βίας και της πιέσεως, σήμερον όμως το αυτό μέτρον

260
ΠΡΟΟΔΟΣ, έτος Δ’, αριθ. φύλλου 1355, Δευτέρα 4 / 17 Αυγούστου 1908
113
 εφαρμόζεται υπό την σκέπην του Συντάγματος, δηλ. υπό την σημαίαν της δικαιοσύνης,
της ελευθερίας και της ισότητος.
Δεν γνωρίζομεν κατά ποίον τρόπον […] σήμερον την αρχήν θα δικαιολογήσουν το
οξύμωρον αυτό σχήμα, τη χρήση της βίας δηλονότι με τα εκ του Συντάγματος
απορρέοντα δικαιώματα. Υποθέτομεν, ότι ως αιτίαν θα προβάλουν την εκ των
πραγμάτων ανωτέραν βίαν, με άλλας λέξεις δηλ. ότι εξηναγκάσθησαν να κάμουν
τοιούτον τι, διότι το απήτησαν οι Βούλγαροι και διότι ήθελον να προλάβουν
ενδεχομένας συγκρούσεις και ταραχάς.
Βεβαίως ως πλέον ή ειλικρινή αποδεχόμεθα την τοιαύτη αιτίαν της απαγορεύσεως.
Αλλ’ είναι άρα γε αρκετή αυτή να δικαιολογήση, τοιούτον το μέτρον, το οποίον εκτός
του αυθαιρέτου και της βίας, κυριώτατα θίγει την φιλοτιμία του ελληνικού στοιχείου ;
Και διατί τάχα τόσον βαριά να πληρώνουν οι Έλληνες την έστω και προληπτικήν
ταραχών απόφασιν του Κομιτάτου; Όλων μας καθήκον είναι διά παντός τρόπου να
προλαμβάνωμεν τας διενέξεις και τας ταραχάς. Αλλ’ εκ τούτου δεν έπεται, ότι οι μεν
πρέπει να πληρώνουν διά τους δε και ότι ωρισμένη εθνικότης να υφίσταται τα βάρη
άλλων.
Πολλά μέχρι τούδε συνεισέφερον οι Έλληνες εις τον αγώνα της μεταπολιτεύσεως και
περισσότερον από πάντα άλλον την ειλικρίνεια και την νομιμόφρονα και αξιοπρεπή
στάσιν των, αληθινόν εχέγγυον προαγωγής και ενισχύσεως των πραγμάτων. Τούτο
όμως δεν υποθέτει, ότι αυτοί πρέπει να υποχωρούν εις όλα και ότι τυφλώς πρέπει να
αποδέχονται ό,τι τους επιβάλλεται. Αυτοί ως στοιχείον, αμέσως μετά τους Τούρκους
σημαντικόν, έχουν τουναντίον την αξίωσιν περισσότερο να ήναι σεβαστοί, αφού άλλως
ο τοιούτος σεβασμός προς αυτούς εις αυτό του Κράτους το καλόν αποβλέπει. […] Αυτό
εάν δεν θέλουν να το εννοήσουν οι […] αγαπώμενοι από τους Έλληνες Νεότουρκοι
λυπούμεθα αναγκαζόμενοι απεριφράστως να δηλώσωμεν εις αυτούς ότι θα γίνη
αφορμή άλλων […] περί των προς ημάς διαβεβαιώσεών των, οπότε και θα ίδωμεν το
πρέπον να κάμωμεν διά να περισώσωμεν τα δίκαια μας.»261

261
ΠΡΟΟΔΟΣ, αριθμός φύλλου 1388, Κυριακή 7/9-20/9/1908
114
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 ήταν η ιδεολογική μήτρα για τις περισσότερες
προσπάθειες εθνικής χειραφέτησης στην Ευρώπη στις αρχές του 19ου αιώνα, άλλες
επιτυχημένες και άλλες όχι. Πολλές από αυτές τις προσπάθειες έλαβαν μέρος στα
οθωμανικά εδάφη και πετυχαίνοντας τον σκοπό τους, μείωσαν τις ευρωπαϊκές
κτήσεις της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Η καχύποπτη συντηρητική οθωμανική κοινωνία, αντίθετη σε κάθε επιχείρηση
εκσυγχρονισμού, παρέμενε προσηλωμένη στις αρχές της πολυεθνικής
αυτοκρατορίας που βάση της ήταν η θρησκεία. Όταν τελικά στα μέσα του 19ου
αιώνα με διάφορους τρόπους έγινε εισαγωγή προοδευτικών μεταρρυθμίσεων και
ιδεών, η Οθωμανική αυτοκρατορία βρισκόταν στο ναδίρ της και ήταν εξαρτώμενη
από τις διαθέσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων.
Ο συνδυασμός λοιπόν της άμεσης εμπλοκής των ξένων στα ζητήματα της
αυτοκρατορίας και η εισαγωγή ιδεών, δημιούργησε ιδεολογικά και πολιτικά
ρεύματα τελευταίο από τα οποία ήταν, το κίνημα των Νεότουρκων.
Οι Νεότουρκοι παρουσιάστηκαν ως η νέα προοδευτική συνταγματική δύναμη που
θα έσωζε την αυτοκρατορία από την απολυταρχία του σουλτάνου Abdülhamid και
την κατάρρευση.
Όταν, τελικά, έκαναν τη στρατιωτική -επαναστατική- κίνησή τους τον Ιούλιο 1908 με
“σημαία” την απαίτηση για την επαναφορά του συντάγματος, βρήκαν μαζί τους
μεγάλο μέρος του πληθυσμού που συντάχθηκε μαζί τους και πανηγύριζε για την
εποχή της ελευθερίας. Στην αρχή το κλίμα ενθουσιασμού ήταν τέτοιο που όλες οι
εθνότητες πανηγύριζαν σαν μία, εξυμνούσαν το σουλτάνο και τα στελέχη που
συμμετείχαν στη συνταγματική επαναφορά και ανέμεναν με μεγάλη αισιοδοξία το
μέλλον.
Η 24η Ιουλίου χαιρετίστηκε, τόσο στην Κωνσταντινούπολη όσο και στο Παρίσι, ως η
«δεύτερη γαλλική Επανάσταση» ή «η Γαλλική Επανάσταση της Ανατολής». Αντίθετα
όμως από τη Γαλλική Επανάσταση, αυτή των Νεότουρκων είχε λάβει χώρα σε μια
«άρρωστη» αυτοκρατορία την οποία εποφθαλμιούσαν περισσότερες από μία
δυνάμεις και μέσα σε ένα πολυεθνικό και πολυθρησκευτικό πλαίσιο όπου η έννοια
της τάξης των πολιτών παρέπεμπε στο κοινοτικό στοιχείο262.
Η Ελληνική κοινότητα, όπως και οι υπόλοιπες κοινότητες της Αυτοκρατορίας, σε
διαφορετικό βαθμό η καθεμία, ήλπισε ότι θα συνεργαστεί και θα συμμετέχει στη
μετατροπή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε ένα ισχυρό, σύγχρονο κράτος. Καμία
κοινότητα δεν προέβλεπε τη μετατροπή της αυτοκρατορίας σε ένα ενιαίο εθνικό
κράτος. Ήταν όλοι τους πατριώτες, αλλά αντιλαμβάνονταν τον πατριωτισμό
διαφορετικά από ότι οι Νεότουρκοι. Θεωρούσαν την Αυτοκρατορία ως κοινή τους
κληρονομιά, αλλά ακόμη και αν δεν επιθυμούσαν τη μετατροπή της σε κυρίαρχο
κράτος, ήλπιζαν να τη δουν ως ένα σύνολο αυτο-διοικούμενων κοινοτήτων. Δεν
μπορούσαν να τη δουν ως μια ομογενοποιημένη ενότητα, κάτι το οποίο ποτέ δεν
ήταν ούτε θα μπορούσε να είναι. Το ιδανικό τους, κυρίως, ήταν μια καλώς
κυβερνούμενη και εύρωστη αυτοκρατορία, η οποία, ενώ θα τους προστάτευε από
τις εξωτερικές επιβουλές και τις μεταξύ τους διαμάχες, θα έδινε το δικαίωμα σε
καθεμία από αυτές να συνεχίσει να διατηρεί και να αναπτύσσει το αίσθημα της
εθνικής της ιδιαιτερότητας. Ο πατριωτισμός των κοινοτήτων ανέθρεψε την επιδίωξη

262
H. Bozarslan, Ιστορία της Σύγχρονης Τουρκίας, Από την Επανάσταση των Νεότουρκων μέχρι
σήμερα, Αθήνα 2008, σελ. 22
115
του ελέγχου των ενδοκοινοτικών τους υποθέσεων. Ωστόσο ο πατριωτισμός των
Νεότουρκων είχε διαφορετική έννοια: η ενσωμάτωση σε ένα οθωμανικό έθνος ήταν
για αυτούς η απορρόφηση των άλλων στοιχείων στο δικό τους χωνευτήρι. Σε καμία
περίπτωση δεν ήταν διατεθειμένοι να θυσιάσουν τον εθνικισμό τους στον εθνικισμό
των άλλων κοινοτήτων, όπως και οι άλλες κοινότητες δεν ήταν διατεθειμένες να
θυσιάσουν τον δικό τους εθνικισμό σε αυτό των Τούρκων. Κάθε κοινότητα
προσπάθησε να αγωνιστεί για τις δικές της διεκδικήσεις, και δεν θα παραιτούνταν
από αυτές επειδή απλώς οι Τούρκοι ήταν περισσότεροι και ισχυρότεροι263.
Η στροφή όμως των Νεότουρκων ήταν πολύ γρήγορη και ήδη από τον πρώτο καιρό
εμφάνισαν σημάδια για τις πραγματικές τους διαθέσεις. Όπως καταγράφει η
παρούσα εργασία που αναλύει τους πρώτους μήνες της επαναφοράς του
συντάγματος, οι κινήσεις τους κατευθύνονταν από τον αναπτυσσόμενο εθνικισμό.
Χωρίς να έχουν κάποιο συγκεκριμένο σχεδιασμό για το πώς θα ακριβώς κινηθούν
απέναντι στις μειονότητες, οι Νεότουρκοι λάμβαναν σπασμωδικά μέτρα τα οποία
θεωρούσαν ότι εξυπηρετούσαν τους στόχους τους. Όπως αναφέρει ο E.J. Zürcher, οι
ηγέτες της ΕΕΠ που πήραν την εξουσία, δεν ήταν θεωρητικοί αλλά άνθρωποι της
δράσης. Ήταν ιδεολογικά εκλεκτικιστές και ο κοινός τους παρονομαστής υπήρξε
περισσότερο ένα σύνολο απόψεων και προδιαθέσεων παρά ένα κοινό ιδεολογικό
πρόγραμμα. Μεταξύ των απόψεων αυτών κυρίαρχη θέση είχε ο εθνικισμός.264 Τα
χρόνια που ακολούθησαν το 1908 σηματοδότησαν τη μετάβαση από την
πολυεθνική Οθωμανική Αυτοκρατορία σε ένα εθνικό τουρκικό κράτος.
Οι Νεότουρκοι στόχευαν σε μια συνταγματική διακυβέρνηση που θα
απενεργοποιούσε τα στοιχεία της εσωτερικής διαμάχης και θα συγχώνευε τις
διάφορες εθνότητες σε ένα οθωμανικό έθνος. Παραχωρώντας ίσα δικαιώματα σε
όλους τους υπηκόους λαούς, περίμεναν από αυτούς, σε αντάλλαγμα, να
εγκαταλείψουν τις κοινοτικές τους παραδόσεις που είχαν διατηρηθεί μέσω του
συστήματος των μιλλέτ, και να προσφέρουν την υποταγή τους στην οθωμανική
κυβέρνηση.265
Η αντίθεση όμως στους στόχους, τις προθέσεις και τα αποτελέσματα, προέκυψε και
στην επανάσταση των Νεότουρκων όπως συνήθως στις επαναστάσεις, αφού ποτέ
μια επανάσταση δεν μπορεί να προγραμματίσει επακριβώς τις δυνάμεις που θα
απελευθερώσει. Η συγκεκριμένη επανάσταση στόχευε στο θαύμα που θα έδινε
τέλος στο Ανατολικό Ζήτημα, μόνο που το θαύμα δεν ήταν η αναγέννηση της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως επαγγέλονταν με ειλικρίνεια προθέσεων οι
επαναστάτες: ήταν η από αιώνες αναμενόμενη διάλυσή της. Και η αντίθεση έγκειται
στην τεράστια απόσταση που διανύθηκε, σε συντομότατο χρονικό διάστημα, από το
οικουμενικό ευφρόσυνο ξεκίνημα –Μουσουλμάνων, Εβραίων, Χριστιανών- ως το
τέλος που γράφτηκε μέσα στο αμοιβαίο μίσος. Από τα έθνη της αυτοκρατορίας που
υποστήριξαν τον πρώτο καιρό την επανάσταση, ένα πιστό απέμεινε στο τέλος, το
τουρκικό. Ο τουρκικός στρατός υπερίσχυσε, νομοτελώς, όπως νομοτελώς
υπερίσχυσε ο τουρκικός εθνικισμός. 266

263
G.F. Abbott, Turkey in Transition, London 1909, σελ. 86-87
264
E. J. Zürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα 2004, σελ. 191
265
Catherine Boura, The Greek Millet in Turkish Politics: Greeks in the Ottoman Parliament (1908-
1918) στο συλλογικό Ottoman Greeks in the Age of Nationalism, New Jersey 1999, σελ.198
266
Έλλη Σκοπετέα, Η Δύση της Ανατολής – Εικόνες από το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας,
Αθήνα 1992, σελ. 158 και 168
116
Κλείνοντας, ο λόγος που εκφώνησε ο Γ. Μπούσιος στη γενική συνέλευση του
Συνταγματικού Συνδέσμου Κωνσταντινούπολης το 1912, περιγράφει με ευθύτητα το
πώς εξελίχθηκαν τα πράγματα μετά την επαναφορά του συντάγματος για τη
μειονότητα των Ρωμιών της αυτοκρατορίας.

«Μετ’ ευχαριστήσεως επιλαμβάνομαι της ευκαιρίας ίνα, εκπληρών την εντολήν του
Διοικητικού Συμβουλίου του Συνεδρίου, προβώ εις την ενώπιον σας ανάπτυξιν του
πολιτικού απολογισμού της παρελθούσης τετραετίας. Και προ καιρού σας είχον
ομιλήσει περί της ανάγκης ταύτης, ήτις καθίσταται νυν επιτακτικωτέρα, καθόσον ο νέος
περί τύπου νόμος και άλλα μέσα πιέσεως, τα οποία όλοι βλέπομεν και όλοι γνωρίζομεν,
αλλά δι’ ευνόητους λόγους δεν λέγομεν, δεν μας παρέχουσιν ευκόλως τοιαύτας
ευκαιρίας.
Ιδού τι εγένετο κατά την από της ανακηρύξεως του Συντάγματος μέχρι σήμερον
παρελθούσαν τετραετή περίοδον εκ μέρους του Συνταγματικού Συνδέσμου και της
ομόφρονος αυτώ ομάδος των Ελλήνων βουλευτών.
Προ τεσσάρων ετών, καθ’ ην εποχήν ουδόλως επρόσεχον τα έθνη, μέρος του
οθωμανικού στρατού επρόβαλεν εις το μέσον και είπεν ότι εφεξής θα υπάρξη σύνταγμα
και ισότης. Όλαι αι εθνότητες ευρέθησαν τότε ενώπιον χάους αμφιβολιών. Τι ηννόουν
άραγε οι κηρύσσοντες σύνταγμα και ισότητα; Ηννόουν σύνταγμα δι’ εαυτούς μόνον;
ηννόουν σύνταγμα, επομένως και ισότητα, δι’ όλους μας; ηννόουν σύνταγμα ενισχύον
τας εθνότητας ή καταλύον αυτάς; ηννόουν μόνον την κατάλυσιν της δεσποτικής
απολυταρχίας του Χαμίτ και αντικατάστασιν των επηρεαζόντων αυτόν αυλοκολάκων με
την αποκατάστασιν του πολιτεύματος στηριζομένου επί της λαϊκής κυριαρχίας από
τουρκομουσουλμανικής μόνον απόψεως; ή ήθελον να εφαρμόσωσι πραγματικήν
πολιτικήν ισότητα μεταξύ όλων των οθωμανών πολιτών; Και πώς θα επετυγχάνετο η
πολιτική αύτη εξίσωσις; Θ’ ανεγνωρίζετο η αυτοτελής ύπαρξις των εθνοτήτων με το
θρησκευτικόν, εκπαιδευτικόν και κοινοτικόν αυτών καθεστώς; Ή θα επεχειρείτο η
ουτοπιστική δημιουργία ενός νέου οθωμανικού έθνους κατά τον τύπον και υπογραμμόν
του τουρκικού στοιχείου;
Μέσα εις το χάος αυτό των αμφιβολιών, πρώτοι οι εν Τουρκία Έλληνες κατώρθωσαν να
θέσωσιν έν πρόγραμμα πολιτικής ενεργείας, καταλήξαν εις την, προ δύο ετών, επίδοσίν
του προς την Κυβέρνησιν Υπομνήματος των Ελλήνων βουλευτών. Το πρόγραμμα αυτό
δεν είνε έργον ούτε εξάψεως, ούτε αισιοδοξίας. Εγένετο κατόπιν ακριβούς και άνευ
προλήψεων εκτιμήσεως των δυνάμεων ημών αυτών και των άλλων, ως και των
αναγκών και διαθέσεων του Έθνους. Δι’ οιονδήποτε λόγον και με οιασδήποτε
προθέσεις και αν εκηρύχθη το σύνταγμα, ημείς εγνωρίζομεν εν μόνον, εν μόνον
ηθέλομεν και δεν ήτο δυνατόν παρά να το θέλωμεν, διότι είναι ένστικτον και εις ημάς
καις εις πάσαν φυλήν. Ηθέλομεν να κρατήσωμεν την εθνικήν μας αυθυπαρξίαν.
Μελετώντες την κατάστασιν, ευρίσκομεν ότι δεν ήτο δυνατόν να κρατήσωμεν την
εθνικήν μας αυθυπαρξίαν εν συντάγματι με όσα δικαιώματα είχομεν κεκτημένα προ
του συντάγματος.[..]
Εάν μέσα στα αιτήματα μας αυτά υπάρχη και βαθμός τις ισοπολιτείας, αυτό είναι
σύνταγμα. Διότι αν δεν είναι και αυτό, τότε σημαίνει διάλυσιν εθνοτήτων και
κατάργησιν της υποστάσεώς των. [..]
Έμενε να κανονισθή η μέθοδος διά της οποίας θα επετυγχάνετο η επικράτησις και
εφαρμογή του προγράμματος τούτου. Με την κεκτημένην του ραγιαδισμού και της
δουλοφροσύνης ταχύτητα, ηκολουθήσαμεν επί δύο έτη την λεγόμενην πολιτικήν του
καλοπιάσματος, δηλ. της κολακείας και πονηρίας. Αλλ’ αν η μέθοδος αύτη είναι
αναξιοπρεπής και υπό το απολυταρχικόν πολίτευμα, [..] είναι μωρία εις πολίτευμα
συνταγματικόν [..].
Εν τούτοις αυτή η πολιτική επεκράτησε κατά τα δύο πρώτα έτη του συντάγματος με την
κεκτημένην ταχύτητα του ραγιαδισμού. Το αποτέλεσμα της πολιτικής ταύτης ήτο
117
 διπλούν. Αφ’ ενός μεν εκαλοπερνούσαν πέντε – δέκα άνθρωποι, [..] αφ’ ετέρου δε
ηκούοντο, καθημερινώς και αδιακόπως, τα παράπονα του έθνους, διωγμοί,
παραβιάσεις, κακώσεις και τόσαι άλλαι παρανομίαι, αι οποίαι ημαύρωσαν το νέον
πολίτευμα και επλήρωσαν απελπισίας, τας ψυχάς των τόσας ελπίδας στηριξάντων εις
τας χρυσάς επαγγελίας των πρωτεργατών του. Είναι πρόσφατα έτι τα διάφορα
γεγονότα της εποχής εκείνης και ζωηραί παραμένουν ακόμη αι σωβινιστικαί τάσεις και
ουτοπιστικαί θεωρίαι, εναντίον των οποίων μάτην επάλαιεν η σύνεσις και η λογική. Ο
στόχος ιδίως των επιθέσεων εκείνων ήτο ακριβώς το εκπαιδευτικόν των εθνοτήτων
καθεστώς. Παρά τα ανέκαθεν ισχύοντα και διά νόμων και εγκυκλίων τεταγμένα,
αρμόδιοι και μη υπάλληλοι, απευθυνόμενοι απ’ ευθείας προς τους εφόρους και τους
διδασκάλους εζήτουν προγράμματα, διπλώματα, στατιστικάς και άλλας πληροφορίας
ασκόπους, κατεδίωκον δε δικαστικώς, κατεδίκαζον και εφυλάκιζον διευθυντάς και
διδασκάλους αρνουμένους την παροχήν των αιτουμένων και παραπέμποντας, ως ήτο
φυσικόν και δίκαιον, τους ερωτώντας εις τας προϊσταμένας εκκλησιαστικάς αρχάς. Από
όλους τους Μητροπολίτας ήρχοντο εκθέσεις εις τα Πατριαρχεία καταλήγουσαι πάντοτε
μετ’ απελπισίας εις το ότι μονονουχί επιδιώκεται η αποσύνθεσις του εκπαιδευτικού
ημών καθεστώτος, της ψυχής ταύτης του έθνους. Συγχρόνως, εις τα ζητήματα των
εξισλαμίσεων, εγίνετο κατάφωρος η σκανδαλώδης μεροληψία των υπαλλήλων της
Κυβερνήσεως και η περιφρόνησις προς την τήρησιν των κρατούντων τύπων.[..]
Ως επιστέγασμα όλων τούτων εν μέσω μιας τοιαύτης δήθεν συνεννοήσεως, επήραν τας
εκκλησίας και τας σχολάς, αίτινες νόμω ιδιοκτησίας ανήκον ημίν και τας έδωκεν εις
άλλους, ίνα οξύνωσι την μεταξύ ημών και εκείνων έριδα και καρπωθώσιν εξ αυτής. […]
Τοις είπεν (η ελληνική μειονότητα) ότι το Κράτος αυτό θα καταστραφή αν
εξακολουθήσωσι την πολιτικήν της κυριαρχίας, διότι, άνευ συντάγματος, το Κράτος
αυτό δεν στέκεται, καθώς είδον και αυτοί, εξαναγκασθέντες εις επανάστασιν, αλλά και
σύνταγμα έστω και μόνον δι’ αυτούς δεν στέκεται μετά κυριαρχίας, ότι δεν εννοούμεν
να τους απατώμεν διότι θα ήτο καλόν και συμφέρον δι’ ημάς αν εσώζετο και το Κράτος
και αι εθνότητες.»267

267
«Το πολιτικόν πρόγραμμα του Ελληνισμού εν Τουρκία, Λόγος εκφωνηθείς υπό του Κου Γ.
Μπουσίου – τέως βουλευτού Σερβίων, κατά τη γενικήν συνέλευσιν του Συνταγματικού Συνδέσμου
Κωνσταντινουπόλεως» σελ. 5 -12
118
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

Εφημερίδα ΠΡΟΟΔΟΣ, από το πρωτοσέλιδο της 11ης Ιουλίου 1908, αριθ.φύλλου 1330
(προσωπική λήψη από τη Βιβλιοθήκη της Εστίας Νέας Σμύρνης)

Εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ – από το εμπροσθόφυλλο της 14ης Σεπτεμβρίου 1908, αριθ. φύλλου 39
(προσωπική λήψη από το αρχείο του ΕΛΙΑ)

Εφημερίδα ΚΟΥΚΟΥΡΙΚΟΣ, από το εμπροσθόφυλλο του φύλλου αριθ. 1, 23 Αυγούστου 1908

(προσωπική λήψη από το αρχείο του ΕΛΙΑ)
119
 Γελοιογραφία στην τέταρτη σελίδα
της εφημερίδας ΚΟΥΚΟΥΡΙΚΟΣ,
φύλλο αριθ. 1, 23 Αυγούστου 1908
(προσωπιλή λήψη από το αρχείο
του ΕΛΙΑ)

Εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ – η βινιέτα του εμπροσθόφυλλου, σχέδιο του «Παπατρέχα» (προσωπική

λήψη από το αρχείο του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών)

120
Πηγή: Αγγελική Στεργίου, Σελίδες από τη Μικρά Ασία Ο Χρήστος Ευαγγελινού
Εκδόσεις-Περιοδικά-Εφημερίδες από τη Σμύρνη και Μισαηλίδης, εκδότης, μαζί με τον
την Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη 2006. Η αδελφό του Γεώργιο, του
λεζάντα της φωτογραφίας έχει ως εξής: «Εξόριστοι ΚΟΥΚΟΥΡΙΚΟΥ
δημοσιογράφοι. Οι Νεότουρκοι υποσχέθηκαν συνταγ- πηγή: Μανουήλ Ιω. Γεδεών, Απο-
ματικές ελευθερίες για τους υπόδουλους λαούς. Όμως, σημειώματα χρονογράφου, 1780-
όταν ισχυροποιήθηκε το καθεστώς τους, έδειξαν το 1800-1869-1913, Αθήνα, 1932.
αληθινό τους πρόσωπο, χρησιμοποιώντας κάθε βίαιο μέσο
http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/4/
για να φιμώσουν τον ελληνικό Τύπο: παύσεις εφημερίδων,
1/1/metadata-01-0000958.tkl
απελάσεις δημοσιογράφων, αλλά και φυλακίσεις.
Στη φωτογραφία, Έλληνες εκδότες και συντάκτες της
Πόλης και της Σμύρνης που εξορίστηκαν και συναντή-
θηκαν στην Αθήνα. Καθήμενοι, από αριστερά, Σταύρος
Βουτυράς, Κωνσταντίνος Σπανούδης, Μιλτιάδης Σεϊζάνης.
Όρθιοι, Κωνσταντίνος Βουτυράς, Δημ. Δαμασκηνός και Δ.
Σταματιάδης (από το αρχείο της Αθηνάς Σπανούδη).»

Ο Πατριάρχης Ιωακείμ Γ’
Πηγή: Μανουήλ Ιω. Γεδεών, Αποσημειώματα
χρονογράφου 1780-1800-1869-1913, Αθήνα 1932.
http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/4/1/1/metadata-
01-0000958.tkl

121
 Το πρώτο συνέδριο των Νεότουρκων (1902) στο Παρίσι
http://en.wikipedia.org/wiki/Young_Turk#Congress_of_Ott
oman_Opposition

O Ahmed Rıza, αρχηγός του κινήματος των
Νεότουρκων κατά την ανάπτυξη του
κινήματός τους και πρώτος πρόεδρος του
Κοινοβουλίου.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Ahmed_R%C4
%B1za
Ο πρίγκιπας Sabahaddin, εκφραστής της
φιλελεύθερης μερίδας και αντιπολιτευτικός
πόλος στους εθνικιστές του A. Rıza.
https://www.roleplayerguild.com/topics/6177
8-crisis-in-constantinople-the-ottoman-
parliament-in-1930/ooc

Κάρτα με τις φωτογραφίες του Σουλτάνου Abdulhamid ανάμεσα στους δύο πρωτεργάτες της
στρατιωτικής κίνησης του Ιουλίου του 1908, Enver Bey και Niyazi Bey. Στην κάρτα αναγράφεται
στα γαλλικά: Ζήτω ο Σουλτάνος Abdoul Hamid Khan II. Ζήτω το Σύνταγμα! 11./24. Ιουλίου 1908
By Unknown - http://www.turkulkusu.com/enver-pasanin-50-nadide-fotografi/
122
Ενθουσιώδες πλήθος λαού σε κάποια
περιοχή της Κωνσταντινού-πολης
πανηγυρίζει την αποκα-τάσταση του
Συντάγματος, τον Ιούλιο του 1908.
Από το γαλλικό περιοδικό LE MONDE
ILLUSTRE, τεύχος της 8 Αυγούστου 1908.
http://www.imma.edu.gr/imma/dbs/Artifact
s/index.html?start=0&lq=57122&show=1&sh
ow=1&show=1 (ID 57122)

Φωτογραφία του σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ, την

Παρασκευή 31/7/1908, όγδοη ημέρα της
επανάστασης των Νεότουρκων, κατά την
επιστροφή του από την προσευχή της Παρασκευής
στο τζαμί της Αγίας Σοφίας. Η φωτογραφία
δημοσιεύτηκε από το γαλλικό περιοδικό L'
ILLUSTRATION (στις 15.8.1908) και είχε ξεχωριστή
σημασία, καθώς ήταν η πρώτη φορά σε
εικοσιπέντε χρόνια που εμφανίστηκε τόσο
προσιτός στο λαό, μέσα σε ανοικτή άμαξα στους
δρόμους της Πόλης.
http://www.imma.edu.gr/imma/dbs/Artifacts/inde
x.html?start=0&lq=56774&show=1 (ID 56774)

Επιστολικό δελτάριο με τη φωτογραφία του

Enver Bey και αναγραφή στην οθωμανική
τουρκική και στη γαλλική του «Ζήτω η Πατρίς
– Ζήτω το Έθνος – Ζήτω η Ελευθερία»
http://en.wikipedia.org/wiki/Young_Turk

Επιστολικό δελτάριο με τη φωτογραφία

του Ενβέρ Μπέη (εκ των πρωτεργατών
της Επανάστασης) και αναγραφή στην
Ελληνική του «Ζήτω η Πατρίς – Ζήτω το
Έθνος – Ζήτω η Ελευθερία»
Ασπρόμαυρη φωτογραφία από άγνωστο
βιβλίο ή περιοδικό και φέρει λεζάντα
στην αγγλική γλώσσα.
https://www.turkcebilgi.com/j%C3%B6n_
t%C3%BCrkler

123
Επιστολικό δελτάριο με πανηγυρικό
περιεχόμενο για την αποκατάσταση του
συντάγματος. Στο αριστερό μέρος φέρει
τίτλο στα γαλλικά 'SOUVENIR -
PROCLAMATION DE LA CONSTITUTION
OTTOMANE. Le 24 Juillet 1908' και στα
ελληνικά 'ΕΝΘΥΜΙΟΝ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ
11/24 Ιουνίου 1908’
http://www.imma.edu.gr/imma/dbs/Artifact
s/index.html?start=0&lq=57558&show=1 (ID:
57558)

Στιγμιότυπο από τις εκλογές του 1908 για

την ανακήρυξη της νέας οθωμανικής
βουλής. Στη φωτογραφία διακρίνεται η
ξύλινη κάλπη, η οποία έχει τοποθετηθεί
στο κέντρο της αυλής του λυκείου του
Γαλατά Σεράι στην περιοχή του Πέραν.
Από το γαλλικό περιοδικό L' ILLUSTRATION,
τεύχος της 28.11.1908
http://www.imma.edu.gr/imma/dbs/Artifa
cts/index.html?start=0&lq=59248&show=1
(ID 59248)

Στιγμιότυπο από τις εκλογές του 1908 σε

περιοχή της Κωνσταντινούπολης. Εκλογείς
συμβουλεύονται τους εκλογικούς
καταλόγους, υπό την επιτήρηση αξιωματι-
κού της αστυνομίας. Από το γαλλικό
περιοδικό L' ILLUSTRATION, τεύχος της
28.11.1908
http://www.imma.edu.gr/imma/dbs/Artifa
cts/index.html?start=0&lq=69124&show=1
(ID 69124)

124
Φωτογραφία της Επιτροπής που προήδρευσε των εκλογών του 1908 για την ανάδειξη των
αντιπροσώπων της Κωνσταντινούπολης και τη συγκρότηση της Νέας Βουλής, μετά την
επικράτηση της επανάστασης των Νεοτούρκων. Στο κέντρο διακρίνεται η κάλπη, στα αριστερά ο
"νομάρχης" Κωνσταντινούπολης και στα δεξιά αντιπρόσωποι όλων των θρησκευμάτων της
αυτοκρατορίας (ο αντιπρόσωπος του σεϊχουλισλάμη, αντιπρόσωποι των έξι Πατριαρχείων
(ελληνορθόδοξο, αρμένικο γρηγοριανών, αρμένικο καθολικών, βουλγαρικό, Χαλκηδόνας και
Συρίας), ο αντιπρόσωπος του μεγάλου ραβίνου, καθώς και η ελεγκτική επιτροπή για τις εκλογές.
Από το γαλλικό περιοδικό L' ILLUSTRATION, τεύχος της 19.12.1908.
http://www.imma.edu.gr/imma/dbs/Artifacts/index.html?start=0&lq=59250&show=1 (ID 59250)

Η πρώτη συνεδρίαση του Οθωμανικού Κοινοβουλίου το Δεκέμβριο του 1908.

https://en.wikipedia.org/wiki/Second_Constitutional_Era#/media/File:Ottoman_Parliament_Dec
1908.jpg

125
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α. ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ
ΠΡΟΟΔΟΣ «Πρωινή Εφημερίς εν Κωνσταντινουπόλει». Έτος Δ’ και Έτος Ε’. (1908)
Προνομιούχος Διευθυντής: Υ.Π.Σπανούδης
Από το φύλλο αριθ. 1332 Κυριακή 13/26 Ιουλίου 1908: Διευθυντής: Κ. Π. Σπανούδης
Έως το φύλλο αριθ. 1363 Τρίτη 12/25 Αυγούστου 1908: Έτος Δ’
Από το φύλλο αριθ. 1365 Πέμπτη 14/27 Αυγούστου 1908: Έτος Ε’ (δεν σώζεται το φύλλο
αριθ. 1364)
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, ΣΥΓΓΡΑΜΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ - ΕΚΔΙΔΟΜΕΝΟΝ ΚΑΤΑ ΤΕΤΑΡΤΗΝ -
ΕΤΟΣ ΚΗ’ (1908)
Επίτιμος Διευθυντής και συντάκτης ο Μ. Χαροφύλαξ και χρονογράφος της του Χρ. Μ.
Εκκλησίας Μ. Ι. Γεδεών
Εν Κωνσταντινουπόλει - Εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου
Φωτοαναστατική ανατύπωση του Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών, τ. 32
ΕΜΠΡΟΣ «Σατυρικόν-Μεφιστοφελικόν» με υπότιτλο «Εφημερίς Πολιτικής και
Φιλολογικής Σάτυρας, εκδιδομένη καθ’ εβδομάδα εν Κωνσταντινουπόλει». Έτος
πρώτον.
Εκδότης και υπεύθυνος Κωνσταντίνος Γ. Μακρίδης (Μεφιστοφελής)
ΚΟΥΚΟΥΡΙΚΟΣ με υπότιτλο «Εφημερίς Σατυρική, Πολιτικής και Κοινωνικής Ύλης,
εκδιδομένη εξάκις του μηνός». Έτος Πρώτον (Περίοδος δευτέρα)
Διευθυνταί: Χρήστος Ε. Μισαηλίδης και Γεώργιος Ε. Μισαηλίδης
ΠΑΤΡΙΣ με υπότιτλο «Καθημερινή Εφημερίς – Όργανον των εθνικών συμφερόντων».
Κων/πολις, Έτος Α’.
Διευθυντής: Πανανός Ν. Κεσίσογλους δ.ν.
ΕΜΠΡΟΣ [Αθηνών] με υπότιτλο «Ημερησία Εθνική Εφημερίς». Έτος ΙΒ’
Ιδιοκτήτης και Διευθυντής Δ. Οικ. Καλαποθάκης
ΣΚΡΙΠ [Αθηνών] με υπότιτλο «Εφημερίς Πολιτική και των Ειδήσεων», Έτος ΙΒ’, Περίοδος Γ’
Ιδρυτής: Ευάγγελος Κουσουλάκος. Ιδιοκτήτης-Διευθυντής: Γρηγόριος Ευστρατιάδης

Β. ΑΛΛΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Υπηρεσία Ιστορικού και Διπλωματικού Αρχείου (ΥΔΙΑ) του ΥΠΕΞ. Φ. 1908
- Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα (ΙΜΜΑ) – Φωτογραφικό αρχείο
http://www.imma.edu.gr/imma/dbs/Artifacts/index.html

Γ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Ακτσόγλου Ζ. Ιάκωβος:
Η εξόντωση του μισητού λιονταριού - Ο ελληνισμός της καθ’ ημάς ανατολής και οι
επάλληλοι κύκλοι του αφανισμού του.
Αθήνα, Εκδόσεις Τσουκάτου, 2005

126
Αναγνωστοπούλου Σία:
Μικρά Ασία, 19ος αι.-1919: οι Ελληνορθόδοξες κοινότητες: από το Μιλλέτ των
Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος.
Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα , 1998
Δάμτσας Νικόλαος Εμμ.:
Η αγωνία της Κωνσταντινουπόλεως.
Αθήνα, εκδ. εφημερ. “Ο Πολίτης”, 1982
Κεχριώτης, Ευάγγελος:
Ρωμιοί βουλευτές Κωνσταντινουπόλεως στην οθωμανική βουλή.
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη
URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=11011>
Λαμέρας Κωνσταντίνος
Περί του χαρακτήρος των εν Τουρκία Διωγμών. Διάλεξις γενομένη εν τη αιθούση του
Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσού» τη 2α Ιουνίου 1921.
Μικρασιατικός Σύλλογος «Ανατολή», Αθήνα, Γ.Η.Καλλέργη & ΣΙΑ, 1921
Μούτσογλου Β. Βασίλης:
Οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης 1821-1922, Ιστορικό σημείωμα.
Αθήνα, Παπαζήση, 1998
Μυστακίδου Κατερίνα:
Η Μεγάλη Ιδέα στον Τύπο του Γένους. Ο Τύπος στην Ελλάδα και στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία (1800-1923).
Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη, 2004
Μπούσιος, Γεώργιος:
Το Πολιτικόν Πρόγραμμα του Ελληνισμού εν Τουρκία. Λόγος εκφωνηθείς κατά την
Γενικήν Συνέλευσιν του Συνταγματικού Συνδέσμου Κωνσταντινουπόλεως.
Αθήνα, 1912
Σκοπετέα, Έλλη:
Η Δύση της Ανατολής. Εικόνες από το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Αθήνα, Γνώση, 1992
Στεργίου Θ. Αγγελική:
Σελίδες από τη Μικρά Ασία - Εκδόσεις-Περιοδικά-Εφημερίδες από τη Σμύρνη και την
Κωνσταντινούπολη.
Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2006
Σωφρονιάδης, Μιχαήλ:
Από την Απολυταρχία στον Κεμαλισμό. Άρθρα από τον Ελληνικό Τύπο της
Κωνσταντινούπολης 1905-1921.
Αθήνα, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, 2005
Ταρίνας Δ. Στρατής
Ο Ελληνικός Τύπος της Πόλης.
Istanbul, Εκδόσεις Ηχώ, 2007
Χαμουδόπουλος, Αντώνιος:
Ελληνισμός και Νεότουρκοι - Εθνική δράσις του υπόδουλου Ελληνισμού κατά την
νεοτουρκικήν περίοδον 1908-1912.
Θεσσαλονίκη, Τύποις Αδερφών Μπέρου, 1926

127
Δ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
Arslan, Ali, Dr.:
Ο Ελληνικός Τύπος στο Οθωμανικό Κράτος, Όπως καταγράφεται από τα έγγραφα της
εποχής. Mετάφραση: Χρήστος Λ. Πάμπαλος
Αθήνα, Επτάλοφος, 2004
Bozarslan, Hamit:
Ιστορία της Σύγχρονης Τουρκίας, Από την Επανάσταση των Νεότουρκων μέχρι
σήμερα. Μετάφραση: Μάρθα Οικονόμου
Αθήνα, Σαβάλλας, 2008
Zürcher, Erik Jan:
Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας. Μετάφραση: Βαγγέλης Κεχριώτης
Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2004
Μίλτον, Γκάιλς :
Χαμένος Παράδεισος: Σμύρνη 1922 Η καταστροφή της μητρόπολης του μικρασιατικού
Ελληνισμού. Μετάφραση: Αλέξης Καλοφωλιάς
Αθήνα, Μίνωας, 2012
Νταλέγκρ, Ζοέλ
Έλληνες και Οθωμανοί 1453-1923. Από την πτώση της Κωνσταντινούπολης έως την
καταστροφή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Μετάφραση: Σοφία Μπίνη-
Σωτηροπούλου
Αθήνα, Ζαχαρόπουλος Σ. Ι., 2006

Ε. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Abbott, George Frederick:
Turkey in Transition.
London, Edward Arnold, 1909
URL: < https://archive.org/details/turkeyintransiti00abbouoft>
Ahmad, Feroz:
The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish politics, 1908-1914.
Oxford Clarendon Press, 1969
Akmeşe, Handan Nezir:
The Birth of Modern Turkey: The Ottoman Military and the March to World War I.
London-New York, I.B. Tauris, 2005
Boura, Catherine:
The Greek Millet in Turkish Politics: Greeks in the Ottoman Parliament (1908-1918), στο
συλλογικό Ottoman Greeks in the Age of Nationalism: Politics, Economy, and Society in
the Nineteenth Century. eds: Gondicas Dimitri, Issawi Charles
New Jersey, The Darwin Press, 1999
Driault, Édouard:
Histoire Diplomatique de la Grèce de 1821 à nos jours, TOME V, la Grèce et la grande
Guerre. De la Révolution turque au Traité de Lausanne (1908-1923). par Edouard
Driault et Michel Lhéritier
Paris, Les Presses Universitaires de France, 1926
URL: <http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/9/b/3/metadata-01-0000787.tkl>

128
Emin, Ahmed:
The Development of Modern Turkey as measured by its Press.
COLUMBIA UNIVERSITY, N.Y., 1914
URL: < https://archive.org/details/developmentmode00yalmgoog>
Hanioğlu, M. Șükrü:
Preparation for a revolution: the Young Turks, 1902-1908.
Oxford-New York, Oxford University Press, 2001.
Jonquière, A., Vicomte de La:
Histoire de l'Empire Ottoman, depuis les origines jusqu'à nos jours.
Paris, Hachette, 1914
URL: <https://archive.org/details/histoiredelempir01lajouoft>
Kansu, Aykut:
The revolution of 1908 in Turkey.
Leiden-New York, E.J. Brill, 1997
Knight, Edward Frederick:
Turkey : the awakening of Turkey ; the Turkish revolution of 1908.
Boston and Tokyo, J.B. Millet Co., [c1910]
URL: <https://archive.org/details/turkeyawakeningo00knigrich>
Panayotopoulos A.J.:
Early Relations Between the Greeks and the Young Turks.
Balkan Studies, vol. 21, 1980 (nr.1) σελ. 87-95
Papadopoulos J. Stephanos:
La Révolution des Jenes-Turcs et l’Opinion Publique en Grèce.
Balkan Studies, vol. 27, 1986 (nr.1) σελ. 129-137
Pears, Edwin (Sir):
Life of Abdul Hamid.
London, Constable & Company LTD, 1917
URL: < https://archive.org/details/lifeofabdulhamid00peariala>
Ramsaur Ernest Edmondson (Sir):
The Young Turks: Prelude to the Revolution of 1908.
Princeton, N. J. Princeton University Press 1957
Shaw J.Stanford & Shaw Ezel Kural:
History of the Ottoman Empire and Modern Turkey.
Vol. II: Reform, Revolution and Republic : The Rise of Modern Turkey 1808-1975.
Cambridge, Cambridge University Press, 1977
VARIA TURCICA XXIII (συλλογικό)
Presse Turque et Presse de Turquie, Actes des colloques d’Istanbul.
Istanbul-Paris, Editions Isis, 1992

129