Smisao poesisa materijalnosti 1

III Al fresco
1. Minojska freska

1.
Minojska freska
1.1. Uvod
1.2. Bliže odreĎenje minojske umjetnosti
1.3. Ključne stečevine, spoznaje i saznanja o minojskom buon fresco slikanju
Knossos: Mala Parižanka

1.1.

Strahovita žeĎ za životom pokreče sve te ljudske ili životinjske forme...

ta čovekova mogućnost da sa istom prirodnošću i čistim elanom,
kao što je životinja životinja,...
uživa život...
sa onom nijansom ironije,
kako je naglasio Bazin1..
onim „homerskim“ smehom ...
Sve to razumom kontrolisano pijanstvo, koje, najzad postoji u slobodi duha,
prožimalo je već i podrugljivi osmeh „Parižanke“ iz Knossosa:

←1/ 1. Knossos: Parižanka ; detalj, segmenta

Fragment freske iz palaĉe Minosa , nazvan Mala Parižanka , slikan je u skladu sa stilskim
nazorima slikarstva Egipta i Bliskog istoka, ali drukĉijom tehnikom.
U pitanju je gradnja zidne slike na izuzetno svjeţ naĉin, zahvaljujući primjeni tehnike, koju je
mnogo kasnije – Cennini, u praskozorje renesanse u Italiji, nazvao buon fresco…
Poseban znaĉaj pridaje se oĉima, što smo primijetili i u Mezopotamiji. U gradovima na Kreti
ţivio je trgovaĉki staleţ jer su bili poznati kao moreplovci i trgovci ( u specijalnim idolima,
malim kultnim statuama , ima takoĊer naslućivanja utjecaja Uruka…

1
Germain Bazin: Vrhunska dela svetske umetnosti Beograd, 1963 / str. 75, 76.
 Smisao poesisa materijalnosti 2
III Al fresco
1. Minojska freska

Kako je naglasio Karamehmedović2...

... konturna linija je naglašena i ona kondenzuje i ističe formu...U Knossosu je…
slikano spontanim potezima, sa izrazitim osjećajem umjetnika za kolorističke efekte...
kreacija je... izražajna, svježa i prirodna, često obilježena kao “impresionistička”…

1/ 2. Lijetna palača Tiglat-Pilesara III; zidna slika: Dva službenika→

Sirija;Til Barsip; d. Alepo, Nacionalni muzej; 8. stoljeće ←/; visina: 40 cm; mezopotamska secco
tehnika; TEMA: dvoje visokih sluţbenika; slikanje je predstavljalo jeftiniju varijantu dekoracije
(ljetna palaĉa) za razliku od skupljih dekoracija u reljefu...

Christian Zervos3 nas uvjerava da narodi egejske kulture...

... nikada nisu u neku zemlju prodrli sa oružjem u ruci...

Palaĉa Knossosa bila je više puta oštećena zemljotresom, ali posljednje uništenje poţarom, ĉiji tragovi
se još uvijek vide na kamenu i freskama, zadesilo je palaĉu 1425 ←/. U grobovima je obilje oruţja,
oĉito potrebnog u to vrijeme kraja mirne minojske ere.
Moţda to i nije prava istina, ali ĉinjenica jeste, da je ovdje u pitanju hedonistiĉka umjetnost:
...4 osnovna pažnja posvećena je udobnosti življenja,
sa razraĎenim sistemima za toplu i hladnu vodu, za provjetravanje,
sa stepeničastim predvorjima, dvorištima i slično ...Interijeri su bogato islikani....

MeĊutim u arheološkim nalazima nema neke evolucije. Kao da je ta civilizacija, kako potencira
Bazin5...odmah nadošla na te savršene forme... Svuda se oseća prirodna svežina inspiracije...
koja će rezultirati...grčkim čudom.

2
Muhamed Karamehmedović: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006,str.94.
3
Christian Zervos: L'Art de la Crète néolithique et minoenne, Paris, 1956.
4
Karamehmedovic: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006, str. 94.
5
Germain Bazin: Vrhunska dela svetske umetnosti Beograd, 1963 / str. 75, 76.
 Smisao poesisa materijalnosti
III Al fresco
1. Minojska freska
1.1.1. VAŽNIJI IZVORI
- Alalakh, Oxford 1955
- Brockhaus F.A. Das grosse Brockhaus, Oldenburg 1953/57; Atlas
- C.d.Ry: Ljudstva starega vzhoda, Ljubljana, 1970
- Christian Zervos: L'Art de la Crète néolithique et minoenne, Paris, 1956.
- Enrico Annoscia&...: Opća povijest umjetnosti ,Zagreb, 2006
- E.Berger : Quellen und Technik der fresco-,Oel- und tempera-Malerei des Mittelalters,
München, 1897.
- Forbes, R.J./vol III
- German Hafner: ATENE IN RIM , Ljubljana, 1970.
- German Hafner: Kreta in Helada ,Ljubljana, 1969.
- Germain Bazin: Vrhunska dela svetske umetnosti Beograd, 1963.
- Horst Waldemar JANSON, Anthony F. Janson : ISTORIJA UMJETNOSTI , Novi Sad 2006.
- Karl Schefold: Die Griechen und ihre Nachbarn; Propyläen, / 1970.
- Maximilien Gauthier:Louvre , Novara, 1971.
- M.James Mallaert: Excavation at Catal Hüyük: First Preliminary Report, 1961, u časopisu
Anatolian Studies, XII, 1962.
- Metka Kraigher-Hozo: Metode slikanja i materijali, Sarajevo, 1990, 2007.
- Milorad Medić: Stari slikarski priručnici I; Beograd, 1999.
- Muhamed Karamehmedović: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006.
- Noel Heaton: Outlines of Pain Technology, London, 1947.
- Palladio: I quattro libro dell'Architettura (Domenico Franceschi, Venezia, 1570.
- Paolo et Laura Mora: La Conservation des Peintures murales , Bologna, 1977.
- Propyläen,Machteld J. Mel und Jan Folip: Frühe S, 1974.
- Propyläen,Machteld J. Mellink und J. F.: Frühe Stuffen der Kunst; Band 13 / Berlin, 1974.
- R. Hudoklin : Tehnologija materijalov ki se uporabljajo v slikarstvu, Ljubljana 1955,
- Reinhard Büll: Das grosse Buch vom Wachs, München, 1977.
- R. Osborn: Archaic and Classical Greek Art, New York, 1994.
- V.J.Bruno: Form and Colour in Greek Painting, London, 1977.
- Walter Torbrügge: Prazgodovina Evrope, Ljubljana 1969.
3
1.1.2. IZVORI SLIKA
1/1. Germain Bazin: Vrhunska dela svetske umetnosti Beograd, 1963 / str.84.
1/2. C.d.Ry: Ljudstva starega vzhoda, Ljubljana, 1970, str. 100.
1/3. Delo, Ljubljana, januar, 1999.
1/4. Milorad Medić: Stari slikarski priručnici I; Beograd, 1999 /str.16/4.
1/5. Walter Torbrügge: Prazgodovina Evrope, Ljubljana 1969 / s. 43.
1/6. …G06 004a*
1/7. Propyläen,M. J. M. und Jan Folip: Frühe Stuffen der Kunst; Band 13 / Berlin, 1974/ sl.XXI
1/8. Brockhaus: Atlas / Oldeburg 1953/57, str.397.
1/9. Brockhaus F.A. Das grosse Brockhaus, Oldenburg 1953/57; Atlas str.398.
1/10. German Hafner: Kreta in Helada ,Ljubljana, 1969 / str.22.
1/11. Enrico Annoscia&...: Opća povijest umjetnosti ,Zagreb, 2006/ str.45.
1/12. Horst Waldemar JANSON, Anthony F. Janson : ISTORIJA UMJETNOSTI , Novi Sad 2006.
1/13. Hafner: Kreta in Helada ,Ljubljana, 1969 / str.24.
1/14. www.crete-kreta.com.
1/15. flickrhivrmind.net.
1/16. shell3d.com.
1/17. www.crete-kreta.com.
1/18. likeclassical.blogspot.com.
1/19. likeclassical.blogspot.com.
1/20. Karl Schefold: Die Griechen und ihre Nachbarn; Propyläen, Berlin, 1970.
1/21. Germain Bazin: Vrhunska dela svetske umetnosti Beograd, 1963 / str.84.
1/22. German Hafner: Kreta in Helada ,Ljubljana, 1969 / str.24.
1/23. www.explorecrete.com.
 Smisao poesisa materijalnosti 4
III Al fresco
1. Minojska freska
1.2.
Bliže odreĎenje minojske umjetnosti
1.2.1. invencija najstarijih civilizacija: kreč kao vezivo
1.2.2. egejska umjetnost
1.2.3. minojsko zidno slikanje na obojenoj štukaturi
1.2.4. minojska freska
1.2.1. invencija najstarijih civilizacija: kreč kao vezivo
Nedavno je u sjevernoj Siriji otkriveno najstarije arheološko nalazište zidne slike, koja pripada već prvim civilizacijama. Nauĉnici smatraju da su pronašli, za
sada najstariju sliku na svijetu… I zidne slike u Çatal-Hüyüku u Anadoliji otkrivene su nedavno…
Ali, kreĉ je kao sekundarno vezivo prisutan već na prahistorijskim slikama…

←1/ 3. Sjeverna Sirija: Geometrijska dekoracija

Otkrili su sliku za koju vjeruju da je nastala prije 13.000 godina – u jedanaestom stoljeću prije Nove ere. Rijeĉ je o geometrijskim oblicima, kvadratima i
pravokutnicima, naslikanim prirodnom bijelom, crnom i crvenom bojom. Slika je otkrivena na zidu unutar kuće koja se koristila za „vjerske obrede i
okupljanja”.

←1/ 4. Çatal-Hüyük: Prizori ritualnog plesa ; detalj originala

Anadolija; otkrivene su nedavno (slike su nastale izmeĊu 6.000 i 5.400.←); na prikazanoj rekonstrukciji je
igra lovaca; TEHNIKA: „PRAVA FRESKA”kasnije nazvana buon fresco ; BUON FRESCO je zidna
slikarska tehnika izvoĊena na svjeţi zid u kreĉna ţbuka na naĉin da su pigmenti nanošeni sa ĉistom vodom, ili
eventualno sa krečnim mlijekom, te fiksirani na intonaco ili badigeon de chaux – krečni premaz i uĉvršćeni
tzv. karbonatizacijom kalcijevog hidrata iz intonaca; još preciznija terminologija navodi „pravu fresku“ kao
fresque pure – čista freska, ili la fresque à la chaux – svježe slikanje u kreč.
moţda zbog prirodnog nalazišta mulja sa većom koliĉinom kreĉnjaka, kao i praiskonskih iskustava iz oblasti
peĉenja lonĉarije… PEČENI KREČ , kako smatraju mnogi istraţivaĉi, nalazi se već u kamenom zidu u
JERIHU: u ovoj oazi u Jordanu. Naime , tu se nalazi najstariji kameni zid iz 9.000 ←/. Na istom mjestu je, iz
vremena 7.000 ←/ nalaze se ostaci kvadratnih kompleksnih graĊevina, zidova nabaĉenih vapnenĉevom
ţbukom i ponekad, ĉak i obojenih ( jedna od kuća, kako izgleda, imala je ĉak i nešto sliĉno kućnom oltaru sa
kultnim kamenom na postamentu u udubljenju zida...)
1 / 5. Lascaux: Slikarije →
U ovom sluĉaju, kako smo već razmotrili u okviru slikarstva u spiljama, vezivo je interpretirano kao dodatni element neophodan pogotovo kod nekih pigmenata,. nakon toga slijedi prirodna kristalizacija;
 Smisao poesisa materijalnosti 5
III Al fresco
1. Minojska freska
Pošto je sama stijena KALCIT ( kreĉnjak, kalcium karbonat), tokom stoljeća, jednom dugotrajnom migracijom stvorio se na površini kristalizirani površinski sloj, skrama koja podsjeća na pravu fresku;
dakle, pigmenti su vjerojatno – na ovoj vlaţnoj ali svijetloj stijeni bili nanošeni bez veziva.
Buon fresco slikani sloj , prisutan već na dekoracijama zidova najstarijih graĊevina, dovodi nas u nedoumicu. Naime, slikanje u svjeţu vapnenĉevu ţbuku tvori oslikanu ploĉu kreĉnjaka koja je mnogo
rezistentnija od bilo koje druge vrste zidne tehnike ( ĉak i u sluĉaju da se radi o tz. vapnenĉevoj temperi). Tako nije pogrešno govoriti o tehnici prave freske ako se boja, iako tempera, nanosi na svjeţu ţbuku,
te se raĉuna na dvostruko vezivanje:
- vezivanje u pigmentima i
- okamenjenje prisutnošću gašenog kreĉa.

Dakle, za razliku od spiljskih slikarija, gdje je do okamenjenja dolazilo naknadno – vremenom, takozvanom prirodnom kristalizacijom, u Çatal-Hüyüku se kristalizacija javlja kao rezultat slikanja u
svjeţu vapnenĉevu ţbuku, iako je tehnika u svom iskonskom, primitivnom obliku… R.J.Forbes je zabiljeţio da su stari Sumerci uglavnom koristili pigmente koji su po porijeklu bili vrsta gline.

Iako su danas i najstariji tragovi slikanja na zidu zaštićeni prirodnom kristalizacijom kreĉnjaka, pećinske slike, prilikom same izrade, nisu bile rezistentne na vanjske klimatske ili mehaniĉke utjecaje…
Stanovnici Çatal-Hüyüka ţive na višem kulturnom nivou… ( centralna Turska; u brdima odakle se vidi vulkan Hasan Dag) . U pitanju je već naselje, koje moţemo nazvati „grad”. Oĉito se bave i
trgovinom ( u blizini su vulkani, gdje ima i opsidijana, od kojeg izraĊuju razne predmete, ĉak i ogledala). Prizori su slikani na zidu pripremljenom starim naĉinom oblaganja zidova rijeĉnim muljem.
Glinenom rijeĉnom mulju za oblaganje zidova obavezno se dodavao u odreĊenim omjerima pijesak, isjeckana slama ili druga biljna ili ţivotinjska vlakna ( dodatak ovih materijala bio je neophodan za
elastiĉnost) ; tip gline korišten za oblaganje zidova spada u grupu takozvane kreĉnjaĉke zemlje : alumosilikati sa primjesama ţeljeza i alkalnih metala; po strukturi kristali finog zrna poredani u ploĉice gdje
se naizmjeniĉno redaju silikatni tetraedri i aluminatni oktaedri; sadrţe hidroksilne skupine koje utjeĉu na negativni naboj ali mogu primiti i pozitivne ione ( kationi Ca++, Mg++, NH4+, Na+).
Plastiĉnost gline zasniva se na primanju dipolarne vode ( koja sadrţi i pozitivni i negativni naboj); voda se infiltrira meĊu listiće koji klize, provociraju i bubrenje; ipak, kao malteri gline moraju sadrţati
dodatke za ĉvrstoću ( pijesak, slamu, biljna ili ţivotinjska vlakna.
Ima i dijelova koji su u cjelini prekriveni novim slojem bijele gline za novu kompoziciju 6...
Ovo gorsko podruĉje znaĉajno je i po otkrićima vezanim za obradu metala – što je moţda uticalo i na pojavu buon fresca u primitivnom vidu baš u Çatal-Hüyüku …

1/ 6. Alalakh: tlocrt, dio zidina i pronaĎena freska u minojskom stilu ( Oxford, Ashmolean Museum)
Mnogo prije nastanka zidne slike u Máriju ( slikane al secco; koje smo već razmotrili) , u mjestu ALALAKH majstori slikaju buon fresco , nastavljajući tradiciju Çatal-Hüyüka.

6
M.James Mallaert: Excavation at Catal Hüyük: First Preliminary Report, 1961, u časopisu Anatolian Studies, XII, 1962/41-65.
 Smisao poesisa materijalnosti 6
III Al fresco
1. Minojska freska
Tel Atchana, nekadašnji Alalakh ( u blizini tursko-sirijske granice) bio je pod sirijskim kulturnim utjecajem. Razvio se zahvaljujući bogatim cedrovim šumama i trgovini. U vrijeme Hamurabija Alalakh je
glavni grad kraljevstva Jamhad – kralja Yarim-Lima; iz toga razdoblja saĉuvane su ruine palaĉe sazidane od opeka. Na oslikanim površinama zidova prikazan je motiv trava koje se njihaju na vjetru , kakav
moţemo kasnije naći u kretskom fresco slikarstvu. Slikano je na sloju, prekrivenom kreĉem, koji sadrţi 7jedan donji sloj arriccio ( 4-8mm) nanošen u jednom ili dva navrata direktno na zid od cigli izravnan
najprije nanošenjem sloja gline a zatim prekrivenim tankim slojem kreĉa u debljini 1 mm.

Ponekad je u sloju arriccia i zemlja (zemljani pigment), što mu daje sivi ton, a ponekad ima i sjeckane slame (fragmenti kalcita moţda su ovdje prisutni kao punilo – inertni mramorni prah); prema Woolleyu
i Barkeru
...osnovne konture su ugravirane u svježu žbuku, u koju je odmah i slikano, sa eventualnim nanošenjem osvjetljenja na suho...

Mora smatra da hipoteza o uzdizanjima raĊenim na suho nije vjerojatna: vjerojatnije je da su osvjetljenja uraĊena odmah kao drugi svjeţi sloj preko lokalnog prvog8
Ovo je najstarija poznata prava freska na koju se nadovezuje freska sa Krete, koja i stilski podsjeća na ovu.
Iz sjevernih mezopotamskih krajeva ( današnje Sirije i Palestine) , gdje je oĉito bila kolijevka civilizacije, dakle preko semitskih naroda, zanatska iskustva zidanja, krečnom žbukom, bojenja, urezivanja
crteža, ukrašavanja bojenim reljefom širilo se kasnije u susjedne krajeve – prema Sumercima, kao i prema Egipćanima. Dakle, sa sigurnošću moţemo reći, da je podruĉje iznad Palmyre kolijevka
umjetnosti fresko slikarstva, iako zidna slika u Máriju spada u grupu takozvanog SECCO zidnog slikanja…

Naime bitno je samo urezivanje crteţa u svjeţu ţbuku. Samo slikanje izvoĊeno je na suhom zidu.
Za vezivanje ZIDA kasnije, ali već u vrijeme Rimljana, koriste se tri razliĉite metode ( koje se nisu bitno izmijenile sve do pojave modernog cementa):
- ZIDANJE ŢIVIM KREĈOM – «NA SUHO»: ovaj stari naĉin zidanja (kako ga navodi R. Hudoklin u svojoj studiji Tehnologija materijalov ki se uporabljajo v slikarstvu, Ljubljana 1955, str. 56)
primjenjivan je u vremenima kada je zid imao relativno širok obim (elementi su se slagali na vanjskim stranama zida dok se u sredini materijal jednostavno nabacao; usput su se elementi u
meĊuprostorima ispunjavali izmrvljenim svjeţe peĉenim ŢIVIM KREĈEM izmiješanim sa ponešto grubljeg pijeska – po mogućnosti kremenog ; usput se zid i bogato kvasio vodom tako da se kreĉ
usput gasi; gašenje se tada nastavlja i iduća tri dana; zidanje «na suho» dolazi u obzir samo ako imamo svjeţe peĉen kreĉ, fino izmrvljen i izmiješan sa kvalitetnim kremenim pijeskom i kasnije
briţljivo kvašen tri dana (ni više ni manje); na taj naĉin u procesu sušenja – ne dolazi samo do stvaranja karbonata već i silikata a «ţedan» ţivi kreĉ izvuĉe iz zida vlagu i «uvlaĉi» se u
meĊuprostore; pravilno zidan zid «na suho» dostiţe i tvrdoću prirodnog, sa kreĉnjakom vezanog konglomerata;
- ZIDANJE SA ŢBUKOM SA ŢIVIM KREĈEM dokumentirano je na slici P. Brueghela, gdje se vidi kako se na gradilištu babilonske kule, kod pripremanja ţbuke diţe izmaglica: svjeţi peĉeni
kreĉ izmrvimo, pomiješamo sa pijeskom i neposredno prije zidanja izmiješamo sa potrebnom koliĉinom vode ( koliĉina ţbuke za kraće vrijeme); u ovom sluĉaju moraju i elementi koje ugraĊujemo
biti dovoljno vlaţni kako ne bi oduzimali vodu iz ţbuke; nakon zidanja se vlaţi još izvjesno vrijeme ( za razliku od zidanja «na suho», gdje vapnenĉevo mlijeko ( kreĉno mlijeko) uĊe u sve pore
pojedinih komponenti; u ovom sluĉaju vezivanje nije tako ĉvrsto; ipak i ovaj zid je ĉvršći od zida vezanog prije pripremljenom ţbukom od gašenog kreĉa);
- ZIDANJE SA ŢBUKOM OD GAŠENOG KREĈA: moderni naĉin zidanja je jednostavniji, jer nije potrebno kvašenje zida za vrijeme rada i nakon rada, ali, takav zid nije ni tako ĉvrst ni tako
trajan ( kreĉ se u ovom sluĉaju pretvara u kalcijev karbonat samo na površini dok u unutrašnjim slojevima samo djelomiĉno izgara i ţbuka na tim mjestima ostaje porozna i mekana).

Slikano je pomoću mješavine veziva – tempere . Ali, sama tehnika zidnog slikanja je u Mezopotamiji, za razliku od Egipta, razliĉita. Postoji više varijacija formula:
- kako korištenja gline, naslijeĊenog još iz neolitskog perioda,

7
Paolo et Laura Mora: La Conservation des Peintures murales , Bologna, 1977 / str. 92
8
Alalakh, Oxford 1955/228-231.
 Smisao poesisa materijalnosti 7
III Al fresco
1. Minojska freska
- tako i kreĉne ţbuke, koja se ovdje koristi mnogo prije nego u
Egiptu.
Već smo napomenuli da je najstarija peć za kreĉ otkrivena u
Chafadjeu pored Bagdada 9… Pretpostavlja se da je peć iz
perioda 2.500←/.

I u vrijeme kada na Kreti oĉito već ima i fresko slikanja, ali i

dekorativnih secco tehnika - na Istoku Mediterana je i
mnogo kasnije - još uvijek prisutno slikanje u okviru
mezopotamske tradicije:

←1/ 7. Til Barsibu: zidna slika – Bitka na moru ;

NEO-ASIRSKI PERIOD
Ostaci slika iz neo-asirskog perioda; izmeĊu VIII. i VII. stoljeća
←/ ; otkrivene u Til Barsibu ( Tell Ahmar) ; PODLOGA:
ukazuje na izradu zidnih slika na klasiĉnom mezopotamskom
arricciu od gline i sjeckane slame sa finim gornjim slojem
kreĉa; slikano je al secco.

1/ 8. Asirska vladavina: Historijska karta→

Asirci tokom vladavine Asarhaddona (680-669 prije Krista) se prostiru i na podruĉje Egipta, dok u Maloj Aziji „dodiruju” one kulture, koje na Apeninski poluotok donose Etrušĉani...

ASIRSKA UMJETNOST preuzima kulturu od prethodnika, ponešto i od Hetita ( koje su porobili)...I Asirci imaju utvrĊene gradove, ĉuvare i kapije ...

1.2.2. egejska umjetnost

Kreta izrasta na iskustvu koje su na otok donijeli pristigli bjegunci iz Egipta još za vrijeme Menesa...
Ali, prvi stanovnici su na otok Kretu došli sa Anadolske obale, kao vrsni majstori keramike i fresko-slikanja. Keramiĉki zanat poznaju tako dobro da se u izradi keramiĉkih posuda takmiĉe sa egipatskim
kamenim posudama, te izvoze svoje zanatlije u Egipat, te tako unose azijatski element u egipatsku a kasnije i u grĉku kulturu. Ovdje je oĉito postojala razmjena dobara i ideja. Na segmentima friza ima i
crnih figura: prisutnost crnaĉke garde na dvoru kretskog vladara odgovara specifiĉnom poloţaju Krete kao…

9
Forbes, R.J./vol III/ 243.
 Smisao poesisa materijalnosti 8
III Al fresco
1. Minojska freska
10
…prelazne stanice istočnog svijeta.

Kao putujući zanatlije dolaze sa Krete u Egipat i fresco slikari koji su nauĉili fresko-tehniku od azijskih arhitekata koji su došli da ukrase Minosovu palaĉu...
Naime, Amenhotep III 1.800. ← ţeli oslikani pod, po kojem može hodati... i zato poziva slikare sa Krete...
protok zanatskih iskustava
Gradovi oko antiĉkih akropola općenito su nastali, prije svega, radi okupljanja zanatlija…
Vojnici su morali sebi sami kupovati kompletnu opremu za ratovanje...
Na transfer zanatskih iskustava uticali su u mnogome Feniĉani, Kanaiti Starog zavjeta, koji su vjerojatno došli iz perzijskog zaljeva. Ovi izuzetni imitatori zanatskih iskustava, koja uglavnom preuzimaju sa
Istoka, vrsni zanatlije, sposobni trgovci - uspostavljanjem svojih kolonija uz obale Mediterana šire trgovaĉke putove:
trguje se:
- smolama iz Arabije,
- dragim kamenjem i biserima iz Indije,
- zlatom i nojevim perima iz Afrike,
- svilom ĉak iz Kine, posredstvom Perzije...
Razvoj trgovaĉkih punktova ujedno stimulira i razvoj zanata.

Dedalu, mitskom kiparu antiĉkog porijekla pripisivano je mnogo pronalazaka: izmeĊu ostalog i labirint na Kreti; nakon ubojstva nećake, baĉen je u tamnicu ali bjeţi na Siciliju ; kasnije se njegovi potomci
zovu Dedalidi...
DEDAL je smatran ( u Antici) zajedniĉkim uĉiteljem svih kipara… Po staroj grĉkoj tradiciji, Dedal je zaĉetnik monumentalne plastike… Moţda u toj tradiciji ima i nešto istine : na Kreti, gdje je Dedal bio
zatoĉenik kralja Minosa, već se u arhajsko doba javlja kiparska škola ( prema legendi, arhajsku kretsku umjetnost prenijeli su u Sikion kretski kipari Dipen i Skilis ( meĊu kiparima tog doba spominju se
Polimed, Gitijad, Skelmis, …). Kasnije je poznata kiparska škola sa Hiosa, a V stoljeću ←/ konaĉno se javlja klasični stil ( Fidija, Poliklet, Miron…). Lizip iz Sikiona, dvorski kipar Aleksandra Velikog
mijenja Polikletov kanon…
Prema legendama istog porijekla , kao i prema Aristotelu...slikarstvo vodi porijeklo od nekog Dedalovog roĎaka..
Na grĉkoj vazi ( danas u Metropolitane Museumu u New Yorku ) iz IV stoljeća←/ prikazana je kiparska radionica:
...zanatlija oslikava skulpturu, radnik dotjeruje bojama, da bi doĉarao stvarnost…
Herakle liĉno prisustvuje tom poslu 11…a „Pobjeda” se nadnijela odozgo kao znamen umjetnikovog uspjeha...
al fresco i al secco slikanje
Prouĉavanje naĉina zidnog slikanja kroz vjekove svjedoĉi o neprekidnom circulusu vitiosusu ... otkrivanju novih mogućnosti zidnog slikanja - mogućnosti koje kasnije opet padaju u zaborav, te moraju
biti „na novo otkrivene”... i tako u krug. Gradnja zidnih slika izvoĊena je u minojsko vrijeme razliĉito. Tehnika je zavila od lokalnih zanatskih predaja i pogodnosti u okruţenju.
Oĉito su fresco slikari iz Male Azije pomogli u projektiranju i gradnji Minosove palaĉe i na kraju je i dekorirali.

10
German Hafner: Kreta in Helada ,Ljubljana, 1969 / str.26.
11
Francois Chamoux: La civilisation greque à l’epoque archaîque et classique / prijevod, Beograd 1967
 Smisao poesisa materijalnosti 9
III Al fresco
1. Minojska freska
Tako su u Knossosu prave freske slikane na ţbuci od kreĉa, pijeska i komadića razbijene cigle, a ponekad i fragmenata stare freske; ali, ima i mjesta slikanih al secco. Da ima u Knossosu i al secco
slikanja, smatrao je Eibner; problem identifikacije fresko-slikanja je u ĉinjenici da slikari nakon fresko slikanja ĉesto korigiraju slike al secco te je toliko teţe utvrditi egzaktne ĉinjenice.

Kasnije, kako smo već napomenuli, kretski fresco slikari putuju u Egipat, gdje u to vrijeme cvijeta umjetnost secco slikanja , koja se ne razlikuju bitno od tradicionalnog afriĉkog slikarstva Badarijaca i
Nubijaca – urezivanjem i poliranjem stijena i koloriranjem vodenim bojama...
Naime, da podsjetimo: kada Amenhotep III ţeli oslikani pod, mora pozvati slikare iz Krete, koji svoj zanat kasnije
prenose i u Grĉku…

Egejska umjetnost nije samo geografski pojam .

Za arheologe “egejski” predstavlja oznaku civilizacija ( IZMEĐU 1500 – 1100 . PR.N.E.) , koje su cvjetale u
Sredozemlju prije razvoja grĉke civilizacije i obuhvata tri civilizacije. Sve te civilizacije imaju unutar sebe sliĉnu
raspodjelu kao i Egipatska civilizacija ( na staru, srednju i novu).
- KIKLADSKU, danas se smatra da homerovski svijet ... stoji na kraju jedne mnogo starije – ove egejske
kulture .... ĉak i razliĉita pisma... ima veza sa Egiptom i Bliskim istokom na jednoj strani i grĉkom
umjetnošću na drugoj;
- KRETSKU - Knossos, iako vrhunac u XV. vijeku pr.n.e. ima tragova civilizacije iz nekoliko milenija.
Uslijed prirodnih katastrofa i ratova prisutno je više slojeva: na istom mjestu se ponovo gradi.... (
takav je sluĉaj i sa Minosovom palaĉom u Knososu) to je hedonistiĉka umjetnost: sve je predodreĊeno
ugoĊaju....
- MIKENSKU, nazvanu po Agamemnonovoj novoj prijestolnici Mikeni; ova kultura nasljeĊuje kretsku -
po zanatskim iskustvima, ali ima drukĉiju civilizacijsku potku. Najveći procvat datira u vrijeme oko 1.300
prije N. E. ( ima sliĉnih objekata kao u Egiptu u isto vrijeme, ĉak i mumija sa zlatnim maskama...Evidentan
je interes za lov, rat i oruţje; ova civilizacija, koja je u zanatskom smislu, naslijedila iskustva Krete, bila je
srušena najezdom Dorana, grĉkih plemena sa sjevera.

←1/ 9. Područje Egejske kulture u Sredozemlju, prije razvoja grčke civilizacije

Kasnije udruţena plemena, zajedno sa starosjediocima egejskog podruĉja stvaraju grĉku kulturu, u kojoj se
...12 mistična opojnost Istoka povlači pred čistim i savršenim razumom...
ljudski oblik, idealiziran i prilagoĎen vlastitom razumu i funkciji....

Grci su ostali podijeljeni u male gradove – drţave – nezavisne polise. Umjetnost nije više sputavana, kao u starim
drţavama na Istoku, gdje se podvrgavala zahtjevima svemoćnog vladara...

12
Muhamed Karamehmedović: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006,str.97.
 Smisao poesisa materijalnosti 10
III Al fresco
1. Minojska freska
Kako smo već napomenuli, u egejskoj kulturi , a posebno u Kretskoj, odnosno MINOJSKOJ osjećaju se tragovi civilizacija iz nekoliko milenija. Naime, na istom mjestu se ponovo gradi, tako da
arheolozi nailaze na više slojeva. Zanat izrade prave freske stigao je, dakle, sa kopna: već smo razmotrili prve FRESKE, prave zidne slike - buon fresco, one u Çatal-Hüyüku u Anadoliji. BUON
FRESCO je zidna slikarska tehnika izvoĊena na svjeţi zid u kreĉni malter na naĉin da su pigmenti nanošeni sa ĉistom vodom, ili eventualno sa krečnim mlijekom, te fiksirani na intonaco ili badigeon de
chaux – krečni premaz i uĉvršćeni takozvanom karbonatizacijom kalcijevog hidrata iz intonaca; još preciznija terminologija navodi „pravu fresku“ kao fresque pure – čista freska, ili la fresque à la chaux
– svježe slikanje u kreč.
Iz Jeriha, a kasnije i Çatal-Hüyüka, dakle preko semitskih naroda, zanatska iskustva zidanja, žbukanja krečem, bojenja, urezivanja crteža, dokoriranja bojenim reljefom širi se u susjedne krajeve – prema
Sumercima, kao i prema Egipćanima, gdje „novu tehniku“ uvode majstori pristigli sa Krete.
Kako smo već napomenuli, Christian Zervos13 nas uvjerava da narodi egejske kulture ...
…nikada nisu u neku zemlju prodrli sa oružjem u ruci...

Moţda to i nije prava istina, ali ĉinjenica jeste, da je ovdje u pitanju hedonistiĉka umjetnost. Palata Knossosa bila je više puta oštećena zemljotresom, ali posljednje uništenje poţarom, ĉiji tragovi se još
uvijek vide na kamenu i freskama, zadesilo je palaĉu 1425 ←/. U grobovima je obilje oruţja, oĉito potrebnog u to vrijeme kraja mirne minojske ere.:
MeĊutim u arheološkim nalazima nema neke evolucije. Kao da je ta civilizacija, kako potencira Bazin… ...odmah nadošla na te savršene forme14…
...svuda se oseća prirodna svežina inspiracije...

1.2.3. minojsko zidno slikanje na obojenoj štukaturi

Na Kretu su razliĉite zidne tehnike oĉito prenijeli majstori sa kopna. FENIĆANSKA KULTURA ( od 2750 do 550) predstavlja odraz uzajamnog proţimanja razliĉitih
etniĉkih i umjetniĉkih iskustava: zanatlije koriste svoju prednost pomoraca i trgovaca i asimiliraju civilizacije - od Egipćana do Asiraca, Perzijanaca i Hetita....
MARIJ, znaĉajne ruševine, pronaĊene u 20. stoljeću, ukazuju na dva perioda vrhunca... jedan u predsargonskom periodu poĉetkom trećeg tisućljeća pr.n.e. te u
AMORITSKOM, u ranom drugom tisućljeću ; kasnije ga pokori Hamurabi. Na ploĉicama, pronaĊenim u dvorskom arhivu Zimri-Lima u Mariju, opisane su i veze sa
civilizacijom koja je u tim stoljećima cvala na otoku Kreti...

←1/ 10. Herakleion: Princ sa perjanicom

fragment je nekada bio na ulazu u palaĉu u Knossosu, a danas u Arheološkom muzeju, Herakleion. 16.stoljeće ←; visina oko 2,20 m (slika je u velikoj mjeri
rekonstrukcija) obojena pozadina, po glatkoći podsjeća na stucco lustro…
U nekim sluĉajevima na artefaktima su evidentni tradicionalni tretmani graviranja u podlogu, ali i tragovi utisnutog uţeta u svjeţu ţbuku, dakle utisnute linije koje
omeĊuju horizontalne plohe u intonacu. Moţda je u pitanju tradicija, saĉuvana na samom otoku? Slikano je i na specijalnom sloju polirane obojene štukature, koja
podsjeća na kasniji stucco lustro, koji je opisao Vitruvius ... Da li je to već tehnika expolitiones ?

13
Christian Zervos: L'Art de la Crète néolithique et minoenne, Paris, 1956.
14
Germain Bazin: Vrhunska dela svetske umetnosti Beograd, 1963 / str.75.
 Smisao poesisa materijalnosti 11
III Al fresco
1. Minojska freska
Sa sliĉnom tehnikom se susrećemo i u Etruriji …Princ sa perjanicom je kombinacija štukaturnog reljefa i slikanja na glatkoj, tamno
obojenoj gipsanoj štukaturi… Ono što vidimo danas je u velikoj mjeri rekonstrukcija…

U Knossosu je - na posebno pripremljenom štuku i u razliĉitim nijansama okera, plave i bijele boje slikana - u tehnici sliĉnoj fresci i
sljedeća zidna slika:
←1/ 11. Knossos: Taurokathapsia; Freska toreadora
Danas :Herakleion,Arheološki muzej; porijeklo: istoĉni zid Hodnika s povorkama u Minosovoj palaĉi u Knossosu; DATACIJA: oko
1.500 ←/; DIMENZIJE: visina. 62,3 cm; slika je 50 % rekonstruirana…; TEMA: natjecanje u hrabrosti i spretnosti koje se sastojalo u
skoku preko bikovih leĊa...; sve je podreĊeno pokretu ...
1.2.4. minojska freska
Da li su Kreĉani naslikali i cvjetne motive u Tebama?

←1/ 12. Ramosove grobnice; Tebe: Bazen u vrtu,

fragment

British Museum, London; oko 1.400 ←; da li je u pitanju i nova

tehnika, pristigla posredovanjem Kreĉana ?
1/ 13. Amnis kod Knossosa: Ljiljani, detalj→

Vila kod Amnisosa; na obali kod Knososa; danas: Arheološki muzej,

Herakleion; 1.600 ←; visina: 1,80 m; buon fresco : nova tehnika je, dakle
,bila razvijena u razliĉitim oblicima... ; bijela boja je kao kod intarzija
ukotvljena u osnovu…MeĊutim u arheološkim nalazima nema neke
evolucije.
 Smisao poesisa materijalnosti 12
III Al fresco
1. Minojska freska
Kao da je ta civilizacija, kako potencira Bazin...odmah nadošla na te savršene forme15...svuda se oseća prirodna svežina inspiracije... koja
će rezultirati ...grčkim čudom.

Zanimljivo je, da je iz Male Azije, u više navrata, ova tehnika nanovo pokrenuta:
1. nakon Alalakha azijski majstori dolaze na Kretu, te kasnije majstori sa Krete rade kod faraona u Egiptu buon fresco;
2. antiĉka Grĉka preferira i slikanje u svjeţe ali i temperu: u zadnje vrijeme je otkriveno više fragmenata zidnih slika iz antiĉke Grĉke (
Delos, Demetrias, Alexandrija, Kazanlak, Lefkidija, Photios Petsas...); ali Etrurci, za koje mnogi smatraju da su došli iz Male Azije,
ĉešće slikaju buon fresco; Etrurci će uticati i na helenistiĉku Grĉku i Rim, da koriste ovu tehniku;
3. Bizant oĉito preuzima buon fresco direktno - zanatskim predajama sirijsko-kršćanskog okruţenja - u podnoţju Anatolije: jedino tako
se moţe tumaĉiti postojanje oĉite razlike u gradnji slojeva maltera ako kompariramo recept Konstantinopolisa ( tradicija Istoka) i
Rima ( etrušĉanska tradicija).

←1/ 14. Knossos: Segment ženske glave sa stiliziranom pletenicom

Dakle, iako je ĉinjenica, da su fresco slikari iz Male

Azije došli na Kretu, ovdje ova nova tehnika - kretska
freska - procvjeta na novi, hedonistiĉki naĉin.
Naime, za razliku od mezopotamskih monumentalnih
slikarija, ova umjetnost iskazuje radost ţivljenja: sve
je predodreĊeno ugoĊaju…
...16 osnovna pažnja posvećena je udobnosti življenja,
sa razraĎenim sistemima za toplu i hladnu vodu,
za provjetravanje,
sa stepeničastim predvorjima, dvorištima i slično ...
Interijeri su bogato islikani....

←1/ 15. Knossos: Žene

1/ 16. Knossos: Taurokathapsia, detalj →

15
Germain Bazin: Vrhunska dela svetske umetnosti Beograd, 1963 / str. 75, 76.
16
Karamehmedovic: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006, str. 94.
 Smisao poesisa materijalnosti 13
III Al fresco
1. Minojska freska

Ĉuvena Mala Parižanka , slikana je u skladu sa stilskim nazorima slikarstva Egipta i Bliskog istoka, ali drukĉijom tehnikom.

U pitanju je gradnja zidne slike na izuzetno svjeţ naĉin, zahvaljujući primjeni tehnike, koju je mnogo kasnije – Cennini, u praskozorje
renesanse u Italiji, nazvao buon fresco… Poseban znaĉaj pridaje se oĉima... kao u Uruku… U gradovima na Kreti ţivio je trgovaĉki
staleţ jer su bili poznati kao moreplovci i trgovci ( u specijalnim idolima, malim kultnim statuama , ima takoĊer naslućivanja utjecaja
Uruka)…

←1/ 17. Knossos: Parižanka ; segment kao pokretni

eksponat u muzeju u Herakleionu

…kako je naglasio Karamehmedović...

... konturna linija je naglašena i ona kondenzuje i ističe formu...
slikano je spontanim potezima, sa izrazitim osjećajem umjetnika
za kolorističke efekte...
kreacija je... izražajna, svježa i prirodna,...često obilježena kao
“impresionistička”…

Moţda je još „lepršavija“ freska Arijadne , obogaćena „crnim

oţivkama“…

1/ 18. Knossos: Arijadna; detalj→

 Smisao poesisa materijalnosti 14
III Al fresco
1. Minojska freska

1.3.
Ključne stečevine, spoznaje, i saznanja
o minojskoj buon fresco tehnici
Knossos: MALA PARIŽANKA
1.3.1. uvodne napomene
1.3.2. princip gradnje
1.3.3. instrumentacija
1.3.1. uvodne napomene
( svi navodi koji se odnose na izabrani primjer analize,
kao kljuĉni pomak oznaĉeni su posebnom oznakom █ ).
1/19. Knossos: █ Parižanka; rekonstrukcija u širem kontekstu→

MJESTO: Knossos; freska iz palate Minosa; danas: Herakleion,

Archeological Museum;
DATACIJA: 1.500 ←/; srednji minojski period;
TEMA: hedonistiĉki prikaz ţivota samog:...
17
sa onom nijansom ironije,onim „homerskim“ osmehom ...
ţene , nazvane u naše doba “Parižanke“
TEHNIKA: buon fresco ( uz eventualna akcentiranja al secco crnim škriljcem?) ;
... 18konturna linija je naglašena i ona kondenzuje i ističe formu...
17
Germain Bazin: Vrhunska dela svetske umetnosti Beograd, 1963 / str.76.
18
Muhamed Karamehmedović: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006,str.94.
 Smisao poesisa materijalnosti 15
III Al fresco
1. Minojska freska
slikano je spontanim potezima, sa izrazitim osjećajem umjetnika za kolorističke efekte...
tehnika je... izražajna, svježa i prirodna, često obilježena kao “impresionistička„...
1.3.2. princip gradnje
princip gradnje zasnivao se na sljedećim fazama gradnje:
1.3.2.1. nosilac
1.3.2.2. iscrtavanje
1.3.2.3. slikanje

1.3.2.1. nosilac:
zidno slikarstvo Krete i Mikena još uvijek nije do kraja definirano; ipak, većina struĉnjaka misli, da je u to vrijeme
korišteno više razliĉitih tehnika, ali da je meĊu njima i buon fresco;

( svi primjeri, koji su navedeni kao analogije izabranom kljuĉnom primjeru, oznaĉeni su posebnom oznakom ■ .)
←1/ 20. Kreta: ■ Situacije u prostoru

■ Heaton19je na osnovu jednog uzorka, uzetog u Knossosu, utvrdio slijedeće:

slika je graĊena na zidu pripremljenom sa dva sloja ţbuke:
- prvom, grubljem od gline i tucanika, što je zatim prekriveno
- drugim slojem , nanesenim u dva navrata , sastavljenim od kalcijevog karbonata sa primjesama, ali bez dodatka inertnog
punila;

pošto nije našao tragove veziva, zakljuĉio je da se radi o pravoj fresci...

■ analize uzoraka iz Phaistosa i Haghie Triade dale su sliĉne rezultate ( izvršene na Instituto centrale u Rimu) , dakle prvi
sloj od gline ili kreĉnjaka uz tucanik ili pješĉani prah a u drugom finijem sloju samo kalcijev karbonat

19
Noel Heaton: Outlines of Pain Technology, London, 1947.
 Smisao poesisa materijalnosti 16
III Al fresco
1. Minojska freska
dali je to bio gašeni kreĉ ?
jedan uzorak ukazuje na prisutnost proteina ( da li kao veziva ili kao
organskog depoa – crvića u rupici ?);
1.3.2.2. iscrtavanje
u nekim sluĉajevima evidentni su tretmani graviranja u podlogu, ali i tragovi
utisnutog uţeta u svjeţu ţbuku, dakle utisnute linije koje omeĊuju
horizontalne plohe u intonacu…

1.3.2.3. slikanje

1/ 21. Knossos: █ Parižanka ;detalj→

Eibner20 smatra, na osnovu analiza koje je uradio Raehlmann...

...da možemo razlikovati četiri različite tehnike:
1. buon fresco ( u svježu krečnu žbuku), pretpostavljamo da je tako
slikana „Parižanka“
2. krečni secco ( Kalksecco),
3. kazeinski secco ( Kasein-kalktechnik),
4. fresco u žbuku od kreča i gipsa

■ Eibner je na sliĉne uzorke naišao i u Tel El Amarni u Egiptu…

...ipak, metodi kojima je vršeno ovo ispitivanje nisu pouzdani;
kasnije su i Duell i Gettens (1942.) odbacili hipoteze da ima fresko slikanja, ali da nije riječ ni o onom secco slikanju mezopotamske tradicije…

20
Paolo et Laura Mora: La Conservation des Peintures murales , Bologna, 1977 / str. 104
 Smisao poesisa materijalnosti 17
III Al fresco
1. Minojska freska

na drugom primjeru susrećemo se sa fresko slikanjem uz bijelu inkrustaciju:

←1/ 22. ■ Amnis kod Knossosa: Ljiljani

Vila kod Amnisa; na obali kod Knososa; danas: Arheološki muzej, Herakleion; iz zelene ukrasne vaze, u obliku
listova, rastu tri bijela ljiljana ; 1.600 ←; visina: 1,80 m;
buon fresco : bijela i zelena na vinsko-crvenoj osnovi; bijela boja je kao kod intarzija umetnuta u osnovu;
nova tehnika je dakle bila razvijena u razliĉitim oblicima, a mi još uvijek nemamo svih relevantnih dokaza o
konkretnom procesu gradnje;

1.3.3. instrumentacija
svaki likovni materijal je, u likovnom smislu - instrument, koji ima specifiĉnu vizualnu zvuĉnost, ili, drugim rijeĉima - odreĊena likovna
instrumentacija …
zajedno sa specifiĉnom organizacijom likovnih prvina - crte, boje i volumena , daje odreĊenu originalnu zvuĉnost likovnog teksta, ili , kada
je u pitanju konkretna materijalizacija ideje - daje smisao poesisa materijalnosti…
za razliku od spiljskog slikarstva ( razmotrenog u okviru Prvog eseja), sada
se susrećemo i sa nekim dodatnim bojama i vezivima:
1.3.3. 1. boje
1.3.3. 2. veziva
1.3.3. 1. boje
1/ 23. ■ Knossos: Flora i fauna →
analizama su utvrĊeni svi pigmenti korišteni u kretskom zidnom slikarstvu:
ugljeni škriljac,
željezo-oksidne zemlje,
plave i zelene egipatske frite (silikat bakra i kalcija),
glacophane, a ponekad i
malahit
 Smisao poesisa materijalnosti 18
III Al fresco
1. Minojska freska
1.3.3. 2. veziva
za ĉetiri razliĉite tehnike sa kojima se susrećemo, koriste razliĉita veziva:
- buon fresco ( u svjeţu kreĉnu ţbuku); u ovom sluĉaju se pigmenti miješaju krečnom vodom ( lat. aqua calcaria – bistra alkaliĉna vodena otopina koja sadrţi 0,14 g/cm³ kalcijevog hidroksida ; dobiva se taloţenjem ili
dekantiranjem kreĉnog mlijeka ( sluţi i kao konzervans).
- krečni secco ( Kalksecco),
- kazeinski secco ( Kasein-kalktechnik), mješavina kojom su vezane boje na suho; ali, vjerojatno su već koristili i prirodne emulzije ( jaje, mlijeko...), dakle, ona tradicionalna veziva na bazi gume,
tutkala, jaja...
- fresco u žbuku od kreča i gipsa ( štuk; kao da je već tada poznata neka tehnika sliĉna onoj , koju kasnije Vitruvije opisuje kao fresco-lustro)

FENOMEN VEZIVANJA KREČA

Kako navodi Paolo Mora 21… najbolji kreč se dobiva od krečnjačkih oblutaka, naslaga rijeka; prof. Mora razlikuje više vrsta kreĉa:
- zraĉni kreĉ , posni dobiva se od kompaktnog kreĉnjaka jako finog kristalnog zrna, nevidljivog golim okom, koji ima svega do 5 % primjesa ( ĉisti kreĉnjak ima specifiĉnu teţinu 2,72);
- zraĉni kreĉ , masni je kvalitetniji, dobiva se od ĉišćeg kreĉnjaka, najfinije kristalne strukture;
- hidrauliĉni kreĉ dobiva se sliĉno kao i cement, dakle, sadrţi silikate, aluminate i ţeljezookside (sesquioxyde) a uĉvršćivanje podrazumijeva najprije uĉvršćivanje silikata ( od gela do kristalizacije ...
tzv. silicate tricalcique); sa druge strane – sam hidrauliĉni kreĉ gubi svojstvo vezivanja ako se ne koristi odmah nakon proizvodnje ( « otvoreniji je» za prihvaćanje vode);

GAŠENJEM ŢIVOG KREĈA dobiva se takozvani grassello - kalcijev hidroksid ( koji je u rimsko doba morao odstajati tri godine);

Termin buon fresco podrazumijeva - izvoĊenje slike u svjeţu ţbuku, na naĉin da su pigmenti vezani samo kreĉem iz maltera. Boja suši tako da kalcij hidroksid (gašeni kreĉ), koji se nalazi u intonacu
putuje na površinu” i reagira sa anhidridom ugljika (iz ugljen-dioksida iz zraka) u kalcij karbonat, dok voda isparava: Ca(OH)2 + CO2 = CaCO3+ H2O
u praksi dio vode ispari a dio prodire u donje slojeve, ako su porozni; tako, kako navodi Mora22...… pigmenti ostaju zarobljeni kristalizacijom karbonata na površini i tvore ploču krečnjaka ( proces
okamenjenja teĉe od površine prema dubini sloja ...
karbonatizacija nije tako potpuna u dubljim slojevima jer ugljikov dioksid reagira sa onim na što naiĎe na putu: voda isparava i pri tome bubri gornji sloj mase, pore se sužavaju te CO2 ne može
prodrijeti dublje u slojeve pa se dešava da na starim zidovima još uvijek naiĎemo na kalcijev hidroksid u dubljim slojevima;
pored toga se dešava i sporija aktivnost tako zvane silikatizacije tokom više godina; prema Marianiju,
tokom karbonatizacije nastaje jedna prezasićena otopina krečnog karbonata koja kristalizira tvoreći neke vrste opnu,
kao pusteninu (filc), pogotovo ako nema dovoljno vode ( ako zid nije dovoljno nakvašen prije nanošenja intonaca), previše brzo sušenje daje bljeĎi izgled.

... tvoreći jednu površinsku koru te je tako ova površinska opna (skrama) generalno gledano mnogo rezistentnija od donjih slojeva (suprotno ovom pravilnom tumačenju, stručnjaci u osamnaestom
stoljeću su tumačili da pigmenti vežu tako, da prodiru u svježu krečnu žbuku...).

21
Paolo et Laura Mora: La Conservation des Peintures murales , Bologna, 1977 / s.59: prema Palladiu: I quattro libro dell'Architettura (Domenico Franceschi, Venezia, 1570)
22
Paolo et Laura Mora: LA CONSERVATION DES PEINTURES MURALES, Bologne, 1977/str. 12