ΑΣΚΛΗΠΙΑΚΟ:

TO ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΟ
ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ II
ΠΛΥΝΤΗΡΙΩΝ
ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΤΟΝ
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ ΟΙΚΙΣΜΟ.
Από
Η. Κατσάρο (1) και Δ. Μπίτζιο (2)

Η ενεπίγραφη αυτή μαρμάρινη πλάκα

βρέθηκε κατά τις ανασκαφικές εργασίες
του συγκροτήματος εργαστηρίων III
γειτονικού του συγκροτήματος II.
Ευρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του
Λαυρίου και αντίγραφό της στην περιοχή.
Από την επιγραφή αυτή πήρε και το όνομα
ΑΣΚΛΗΠΙΑΚΟΝ όλος ο χώρος της
λεγόμενης ανασκαφής Κ. Κονοφάγου.

(1) Ερευνητής (Prospector) επιφανειακών &

υπόγειων εργασιών του Μεταλλευτικού Φωτο από δημοσίευση του καθηγητή Γ. Παπαδημητρίου
Λαυρίου. “Ore Washeries and Water Cisterns in the Mines of
(2) Dr. Γεωλόγος – Κοιτασματολόγος Laurion, Atta, 2015”
Το άρθρο αυτό συντάχθηκε με στόχο να ενημερώσει αλλά και να
κινητοποιήσει τους φίλους και λάτρεις του Λαυρίου για την
ανάγκη να πιέσουμε όλοι ώστε να γίνει επιτέλους επισκέψιμος ο
εντυπωσιακός αρχαιο-μεταλλουργικός χώρος του Ασκληπιακού,
που σήμερα είναι περιφραγμένος και ουσιαστικά
εγκαταλειμμένος εδώ και πάνω από 40 χρόνια από τότε δηλαδή,
που ολοκληρώθηκαν οι ανασκαφικές εργασίες.
Τα στοιχεία και οι πληροφορίες που παρουσιάζουμε αντλήθηκαν
αποκλειστικά από την διδακτορική διατριβή της ομότιμης
καθηγήτριας αρχαιολογίας του ΕΜΠ Δρ. Κ. Τσάιμου: «Εργασία
και Ζωή στο Αρχαίο Λαύριο σε εγκατάσταση εμπλουτισμού
μεταλλευμάτων τον 4ον Αιώνα π.Χ. Διδακτορική διατριβή στο
Ε.Μ.Π. σελ΄86-119, 1988»
htp://thesis.ett.gr/thesisBootReader/id/1022?fbcid=IwAR2FD
_5MoIL7BmZFNFzctFKN5qNZ-hsAZbILbbi-RAz48IbtsStntzIz6KI#page/
1/mode/2up
Δορυφορική εικόνα των
δύο σπουδαίων
ανασκαφικών εργασιών
μέσα στο Δρυμό του
Σουνίου:
(i) Βορειότερα η Σούριζα
ή Δρυμός (η λεγόμενη
ανασκαφή Ε.
Κακαβογιάννη) που είναι
επισκέψιμη, ενώ
(ii) προς τα Νότιο-
ανατολικά ο χώρος του
Ασκληπιακού (η λεγόμενη
ανασκαφή Κ. Κονοφάγου)
που δυστυχώς δεν είναι
επισήμως επισκέψιμος.
Τμήμα σχεδιαγράμματος των
συγκροτημάτων εμπλουτισμού
(“εργαστηρίων”) III και II από
τα 4 (I, II, III, IV) του αρχαιο-
μεταλλουργικού χώρου του
Ασκληπιακού, που
ανασκάφηκαν κατά το
διάστημα 1976-78 υπό την
εποπτεία της Β΄ Εφορίας
Κλασσικών Αρχαιοτήτων με
υπεύθυνη την Καθηγήτρια
Αρχαιολογίας του εργαστηρίου
Μεταλλογνωσίας του ΕΜΠ
Κ. Τσάιμου και την τεχνική –
επιστημονική συνδρομή του
Διευθυντή του εργαστηρίου
αείμνηστου καθηγητή
Κ. Κονοφάγου σε συνεργασία
με τον καθηγητή
Γ. Παπαδημητρίου.
Τα συγκροτήματα αυτά
χρονολογούνται κατά το β’
ήμισυ του 4ου π. Χ. αι.

Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Σχεδιάγραμμα
κάτοψη του
συγκροτήματος II.
Το πλυντήριο
εμπλουτισμού Π2, η
δεξαμενή Δ2 και η
μικρή δεξαμενή
καθίζησης και
καθαρισμού του
νερού Δ’2,
αποτελούν την
“καρδιά” της αρχαιο
-μεταλλουργικής
δραστηριότητας και
τα οποία είναι
ενσωματωμένα στον
περιβάλλοντα
οικισμό.

Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Το συγκρότημα πλυντηρίου εμπλουτισμού II με τον περιβάλλοντα οικισμό,
από δορυφορική εικόνα. Η εικόνα, μας δίνει πολύ καλή αίσθηση της
κλειστής δομής με την κεντρική εσωτερική αυλή και περιφερειακά αυτής η
διάταξη των δωματίων του οικισμού.
Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Στην Βορειοδυτική πλευρά του συγκροτήματος η πύλη εισόδου του οικισμού. Κάτω
από το κατώφλι της πόρτας περνούσε αγωγός που καλύπτονταν από πλάκες. Ο
αγωγός μετέφερε το νερό της επιφανειακής απορροής από το λόφο, αρχικά προς
την μικρή δεξαμενή Δ’ καθίζησης για καθαρισμό από τα γεώδη και ακολούθως μετά
από υπερχείλιση στην ομβρο - δεξαμενή Δ του συγκροτήματος.
Διδακτορική μελέτη της καθηγήτριας Αρχαιολογίας του ΕΜΠ Δρ. Κ. Τσάιμου 1988,
σελ. 115. Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Γενική άποψη του εσωτερικού του συγκροτήματος II με την κεντρική εσωτερική αυλή Σ2 και
περιφερειακά τα δωμάτια όπου για κάθε δωμάτιο αναφέρεται η πιθανή χρήση του. Τα περισσότερα
δωμάτια έχουν πόρτα προς τον αύλειο χώρο. Αξίζει να σημειώσουμε ότι τα δωμάτια με την μεγαλύτερη
επιφάνεια όπως το Ι2, Θ2 και Ξ2 φαίνεται να χρησιμοποιούνταν ως κοιτώνες και κατοικίες για τους
εργάτες – δούλους. Οι απασχολούμενοι στο συγκρότημα αυτό εργάτες-δούλοι εκτιμώνται σε 40 άτομα.
Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει η ομάδα των μικρών δωματίων στο ΝΑ άκρο του οικισμού Ν2, Μ2, Λ2
και πιθανώς και το Κ2 (εικόνα 13) με χαρακτήρα απομόνωσης δεδομένου ότι υπάρχει μία μόνον είσοδος
στην κεντρική αυλή. Φαίνεται να ήταν χώροι εστίασης και κατοικίας ελεύθερων πολιτών.
Διδακτορική μελέτη της ομότιμης καθηγήτριας Αρχαιολογίας του ΕΜΠ Δρ. Κ. Τσάιμου 1988, σελ. 115 και
118 και σε άλλες σελίδες. Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Σχεδιάγραμμα κάτοψης και τομών
των δωματίων Η2 (Λουτρό με
μπανιέρα), Ζ2 (δωμάτιο εστίας για
μαγείρεμα και για ζεστό νερό για τα
λουτρά) και Ε2 (Λουτήρας χωρίς
μπανιέρα τύπου “ντους “ για τους
εργάτες – δούλους).
Πέριξ του δωματίου Ε2 φαίνεται
αγωγός που συγκεντρώνει και
μεταφέρει το χρησιμοποιημένο νερό
των λουτρών Η2 και Ε2 προς την
δεξαμενή Δ2.
Από τη διδακτορική μελέτη της
ομότιμης καθηγήτριας Αρχαιολογίας
του ΕΜΠ Δρ. Κ. Τσάιμου 1988, σελ.
97.
Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Δωμάτιο λουτρού Η2 με μπανιέρα καθιστού τύπου και ντεπόζιτο πίσω στην πλάτη της
μπανιέρας. Χαρακτηριστικό το κονίαμα στο εσωτερικό του δωματίου. Φαίνεται ότι ήταν για
τους “ελεύθερους” πολίτες. Το χρησιμοποιημένο νερό από το λουτρό οδηγούνταν με αγωγό
στην δεξαμενή Δ. (εικόνα 17)..Από τη διδακτορική μελέτη της ομότιμης καθηγήτριας
Αρχαιολογίας του ΕΜΠ Δρ. Κ. Τσάιμου 1988, σελ. 95-98
Φωτογραφία από άλλη οπτική γωνία της μπανιέρας καθιστού τύπου του
δωματίου Η2, για να φαίνεται το ντεπόζιτο και η εργονομική κατασκευή της
πλάτης της μπανιέρας. Θαυμάστε την τελειότητα και την εξαιρετική
αισθητική της κατασκευής. Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Δωμάτιο Ζ2 χωρίς κονίαμα, βρίσκεται γειτονικά των δωματίων λουτρών Η2 και
Ε2 . Σε μία γωνία στο δωμάτιο βρέθηκαν υπολείμματα εστίας και καμένα χώματα.
Ήταν χώρος κουζίνας όπου ζέσταιναν και νερό για τα λουτρά (δωμάτια Η2 και Ε2).
Σύμφωνα με την καθηγήτρια Κ. Τσάιμου άδειαζαν με δοχεία το θερμό νερό από
ένα άνοιγμα του κοινού τοίχου στο ντεπόζιτο της πλάτης της μπανιέρας του Η2.
Από τη διδακτορική μελέτη της ομότιμης καθηγήτριας Αρχαιολογίας του ΕΜΠ Δρ.
Κ. Τσάιμου 1988, σελ. 98-100 Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Δωμάτιο Ε2 με κονίαμα στους τοίχους και στο δάπεδο.
Από το υπάρχον κονίαμα, οδηγούμαστε στην άποψη ότι η χρήση του δωματίου
ήταν για λουτρό. Λόγω έλλειψης μπανιέρας ήταν λουτρό του τύπου “ντούς”
πιθανώς για εργάτες – δούλους. Από τη διδακτορική μελέτη της ομότιμης
καθηγήτριας Αρχαιολογίας του ΕΜΠ Δρ. Κ. Τσάιμου 1988, σελ. 100 - 102
Η. Κατσάρος - Δ. Μπίτζιος
Μεγάλο δωμάτιο Ι2, που με βάση τα ευρήματα, οδηγεί στη σκέψη ότι
χρησιμοποιούνταν για τη σίτιση και τον ύπνο των εργαζομένων – δούλων.
Από τη διδακτορική μελέτη της ομότιμης καθηγήτριας Αρχαιολογίας του
ΕΜΠ Δρ. Κ. Τσάιμου 1988, σελ. 102 - 104
Το δωμάτιο Κ2 χαρακτηρίζεται από ένα συλημένο τάφο που είναι
λαξευμένος σε σχιστολιθικό πέτρωμα στην πλαγιά του λόφου. Φαίνεται να
ήταν δωμάτιο όπως και τα γειτονικά Ν2, Μ2 ,Λ2 για ελεύθερους πολίτες.
Από τη διδακτορική μελέτη της ομότιμης καθηγήτριας Αρχαιολογίας του
ΕΜΠ Δρ. Κ. Τσάιμου 1988, σελ. 104 - 107 και 118.
Ή εικόνα αυτή απεικονίζει την Νοτιοδυτική πλευρά του συγκροτήματος όπου δεσπόζουν το
πλυντήριο εμπλουτισμού Π2, η ομβρο-δεξαμενή Δ2 και το δωμάτιο Β2 στους τοίχους και
στο δάπεδο του οποίου εντοπίστηκαν υπολείμματα επιχρίσματος κονιάματος γεγονός που
μας οδηγεί στην άποψη ότι ο χώρος αυτός χρησιμοποιήθηκε για την αποθήκευση του
εμπλουτίσματος (εμπλουτισμένο μετάλλευμα) που παράγονταν από το πλυντήριο
εμπλουτισμού Π2. Επίσης στην εικόνα απεικονίζεται και ο αγωγός που τροφοδοτούσε το
πλυντήριο Π2 με νερό από την ομβρο-δεξαμενή Δ2. Aπό τη διδακτορική μελέτη της ομότιμης
καθηγήτριας Αρχαιολογίας του ΕΜΠ Δρ. Κ. Τσάιμου 1988, σελ. 86-89 και 93-95.
Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Ομβρο-δεξαμενή Δ2 (204 μ3) που δεχόταν το νερό των αγωγών του συγκροτήματος και από την μικρή
δεξαμενή καθίζησης Δ΄2. Στα τοιχώματα και στο δάπεδο εφάρμοζαν ένα επίχρισμα δύο στρώσεων κονιάματος
για τη διασφάλιση της μεγαλύτερης δυνατής στεγανότητας. Αρχικά γινόταν μία επένδυση από ένα
ασβεστοκονίαμα πάχους 1-5 εκμ. από άμμο και χαλίκι με συνδετικό υλικό ασβέστη. Για καλύτερη πρόσφυση
του ασβεστοκονιάματος γινόντουσαν χαραγές-αυλακώσεις στο πέτρωμα (σχιστόλιθος) ή στη λιθοδομή της
δεξαμενής. Τελείωναν με μία ειδική επίστρωση από ένα στεγανωτικό κονίαμα καστανού - γκρι χρώματος,
πάχους 0,1-0,2 χλστμ., από ασβέστη και κυρίως άμορφο λιθάργυρο (οξείδιο του μολύβδου). Χαρακτηριστικό
της δεξαμενής είναι η κλίμακα (σκάλα) με 14 βαθμίδες για τις ανάγκες συντήρησης και καθαρισμού της. Από τη
δεξαμενή Δ το νερό μέσω αγωγού μεταφέρονταν (κατά περιόδους) στην τελευταία λεκάνη καθίζησης του
πλυντηρίου Π2 . Από τη διδακτορική μελέτη της ομότιμης καθηγήτριας Αρχαιολογίας του ΕΜΠ Δρ. Κ. Τσάιμου
1988, σελ. 89 Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Στην εικόνα παρατηρούμε το ζεύγος μικρή δεξαμενή (πρόστερνα) καθίζησης Δ΄2
και ομβρο-δεξαμενή Δ2. Στη μικρή δεξαμενή καθίζησης Δ’2 το νερό που έρχονταν
από τους αγωγούς από την αυλή Σ2, καθαρίζονταν από τα γεώδη και στη
συνέχεια μέσω αγωγού υπερχείλισης μεταφέρονταν στη μεγάλη δεξαμενή Δ2.
Από τη διδακτορική μελέτη της ομότιμης καθηγήτριας Αρχαιολογίας του ΕΜΠ Δρ.
Κ. Τσάιμου 1988, σελ. 89 -91 Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Στην εικόνα αυτή με μπλε γραμμή ο αγωγός που συγκεντρώνει και
μεταφέρει προς την ομβρο-δεξαμενή Δ, το χρησιμοποιημένο νερό των
λουτρών των δωματίων Η2 και Ε2 (εικόνα 7).
Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Νότια του πλυντηρίου Π2 ευρίσκεται το δωμάτιο Χ2 όπου γινόταν η θραύση του
εξορυγμένου μεταλλεύματος πάνω σε πλάκες μαρμάρου με σιδερένιες σφύρες ή
κοπάνους για την κατάτμησή του σε κόκκους μεγέθους ρεβιθιού. Στη συνέχεια πιθανώς
στο χώρο Ψ2 (γειτονικό του χώρου Χ2 βλ. Εικόνα 3), γινόταν λειοτρίβηση σε τριβεία από
δύο επάλληλες επίπεδες πλάκες ηφαιστειακής σύστασης, σε κόκκους <1χλστμ. Οι
αρχαίοι μεταλλευτές ονόμαζαν το σύστημα τριβείου και πλυντηρίου με τη λέξη
“εργαστήριο” που χρησιμοποιούμε και στη σύγχρονη μεταλλευτική. Από τη
διδακτορική μελέτη της ομότιμης καθηγήτριας Αρχαιολογίας του ΕΜΠ Δρ. Κ. Τσάιμου
1988, σελ. 91 Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Από τις ανασκαφές προέκυψαν δύο πηγάδια (φρέατα) μέσα σε σχιστολιθικό πέτρωμα έναντι
των δωματίων Ξ2 και Ι2 (στην εικόνα 4 σημειώνονται με τα σύμβολα Φ1 και Φ2). Σύμφωνα
με την καθηγήτρια κ. Τσάιμου πρόκειται για πηγάδια αποθήκευσης πόσιμου νερού. Σε ένα
από τα πηγάδια βρέθηκε μία επιγραφή υποθήκης όπου ένας υπερχρεωμένος ιδιοκτήτης
εργαστηρίου είχε υποθηκεύσει το πλυντήριο μαζί με τους εργάτες του, διότι χρωστούσε σε
διαφόρους δανειστές όπως στον Σίμο, στον Επιτελή και στον Νεοπτόλεμο. Από τη
διδακτορική μελέτη της ομότιμης καθηγήτριας Αρχαιολογίας του ΕΜΠ Δρ. Κ. Τσάιμου 1988,
σελ. 115 και 119. Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Μεταλλευτική στοά, λίγες δεκάδες μέτρα ΝΑ του συγκροτήματος μέσα στο
ανώτερο μάρμαρο, με οριζόντιες ραβδώσεις (Fociaton) λόγω τεκτονικής,
κοντά στην επαφή του με τον υποκείμενο μαρμαρυγιακό σχιστόλιθο (2η
επαφή).
Η. Κατσάρος – Δ. Μπίτζιος
Εικόνα της μεταλλευτικής στοάς με οξειδωμένη μεταλλοφορία (2 ης επαφής). Είναι
πιθανόν το μετάλλευμα που εξορύσσονταν από τα μεταλλεία αυτά να το
οδηγούσαν για περεταίρω κατεργασία στα “εργαστήρια” (τριβεία και πλυντήρια)
των συγκροτημάτων του Ασκληπιακού.
Η. Κατσάρος - Δ. Μπίτζιος