ΗΠΕΙΡΟΣ 249
ανάγκη στερεώσεως ωρισμένων ετοιμορρόπων
τοίχων ( Π ί ν. 250 δ ). Ήδη εξεπονήθη υπό
της αρχιτέκτονος δ. Νίκης Χρονοπούλου η
σχετική μελέτη, απετυπώθη δε υπό της Ιδίας
συγκρότημα οικοδομημάτων.
Ε κ του σεσυλημένου νεκροταφείου κιβωτιο-
σχήμων τάφων προς Δ. της ακροπόλεως προ-
έρχεται απότμημα επιτυμβίου στήλης ( Π ί ν.
251 α ), παραδοθέν εις την Συλλογήν Παρηγο-
ρητίσσης Ά ρτης. Κάτωθεν γεισιπόδων, αστρα-
γάλου και στεφάνων κισσού και δρυός φέρει εις
επιπεδόγλυφον τεχνικήν το όνομα του νεκρού :
ΣΩΣΑΝΔΡΟΣ. Τοποθετείται εις τους προκεχω-
ρημένους ελληνιστικούς χρόνους.
ΝΟΜΟΣ Θ ΕΣ ΠΡ Ω ΤΙΑ Σ
Παραμυθιά. Εις την θέσιν « Χούβιανη », προς
Ν. της Παραμυθίας, περί τα 150 μ. προς Α. της
οικίας των αδελφών Σώχου, ευρέθη ασβεστολι-
θική πλίνθος, διαστ. 1.29 X 0,67 X 0,27 μ., σώ-
ζουσα επί της μιας στενής έδρας τμήμα λατινι-
κής επιγραφής ( Π ί ν. 251 β ):
VE- SINE- VLA
PRE SI ■INLVCTEO
EISPARENTES
Εις την θέσιν Χούβιανη διεπιστώθη κατά το
παρελθόν έτος η ύπαρξις ενδιαφερουσών αρ-
χαιοτήτων ρωμαϊκών χρόνων101 . τεροι ήσαν οι τελευταίοι, γεγονός παρατηρηθέν
Γκούμανη Φιλιατών. Ε λήφθησαν μέτρα προ-
στασίας της εισέτι ανεξερευνήτου αρχαίας ηπει-
ρωτικής πόλεως, ταυτιζομένης πιθανώς προς την
έδραν του κοινού των Θεσπρωτών Γιτάνην ή
Τιτάνην11. Σώζεται πολύ καλά ο περίβολος της
κάτω πόλεως ( Π ί ν. 252 α ), ενώ συχνά απαντά
το πολυγωνικόν σύστημα εις αναλημματικούς
και μη τοίχους ( Π ί ν. 252 β ).
ΝΟΜΟΣ ΙΩ Α Ν ΝΙΝΩ Ν
Βίτσα Ζαγορίου. Δια τρίτην περίοδον12 συν-
εχίσθη η ανασκαφή του αρχαίου νεκροταφείου
και συνοικισμού εις Βίτσαν Ζαγορίου. Επιστη-
μονικοί βοηθοί διετέλεσαν η κ. Α γγ. Χαριτω-
νίδου και η δ. Ρούλα Δημοπούλου. Αντικειμε-
νικός σκοπός της ανασκαφής υπήρξεν η ολο-
rus, 1967, σ . 154 - 56. Πολλά σημεία αυτής της δημοσιεύ-
σεως, γενομένης βάσει προχείρων σημειώσεων κατά την
ομολογίαν του συγγραφέως, χρήζουν αναθεωρήσεως, όπως
π.χ. το οικοδόμημα Ε δεν είναι οικία, αλλά δεξαμενή.
10. ΑΔ 23 ( 1968 ) : Χρονικά, σ. 286 - 287.
11. Σ. Δάκαρης εν ΑΔ 16 ( 1 9 6 0): Χρονικά, σ. 207
και ΑΔ 18 ( 1963 ) : Χρονικά, σ. 156.
12. Πρβλ. εκθέσεις προηγουμένων περιόδων εν ΑΔ 22
( 1967 ) : Χρονικά, σ. 346 - 49, Π ί ν. 250 - 54 και ΑΔ 23
( 1968 ) : Χρονικά, σ. 287 -291.
κλήρωσις της ερεύνης του αρχαίου νεκροτα-
φείου. Εις τον παρακείμενον συνοικισμόν εγέ-
νοντο ολίγαι μόνον συμπληρωματικαί εργασίαι
εις τα μέχρι τούδε ανασκαφέντα θεμέλια, κυρίως
χάριν της σχεδιάσεως αυτών.
Α'. Ν ε κ ρ ο τ α φ ε ί ο ν
Η ανασκαφή έλαβε χώραν διαδοχικώς εις
δύο τομείς. Α ρχικώς ηρευνήθη η Β. νησίς,
ήτοι ο εναπομένων άσκαπτος χώρος προς Δ.
της νέας δεξαμενής και κατόπιν η Ν., προς Δ.
της παλαιάς δεξαμενής. Μεταξύ των δύο νησί-
δων μεσολαβεί η μεγάλη Δ-Α τομή της ανασκαφής
του 1967. Και εις τας δύο η ανασκαφή εξήν-
τλησε το αρχαίον στρώμα μέχρι του φυσικού
βράχου.
Εις την Β. νησίδα ηρευνήθησαν 10 τετρά-
γωνα, πλευρ. 2 μ. Ουσιαστικώς η μία μόνον σει-
ρά αυτών, η ανατολικωτέρα, έδωσε ταφάς, διότι
η Δ. ήγγιζε πλέον τον φυσικόν βράχον, εις την
σύγχρονον επιφάνειαν του εδάφους. Α πεκαλύ-
φθησαν δέκα οκτώ ταφαί κλασσικών, αρχαϊκών
και γεωμετρικών χρόνων, αλλεπάλληλοι όπως
συνήθως, και καλυπτόμενοι υπό λιθοσορών αι
νεώτεραι, υπό χωμάτων αι γεωμετρικαί, όπου
παρετηρείτο και περίβολος εκ πλακοειδών λί-
θων περί τον σκελετόν. Καταφανώς πλουσιώ-
και κατά τα παρελθόντα έτη. Α ξιολογώτεροι
ήσαν οι κάτωθι τάφοι :
Τάφος 117. Ταφή βρέφους καλυπτομένη υπό
μικρών χαλίκων. Ω ς κτέρισμα είχεν αποτεθή
ωραίον σφαιρικόν αρυβαλλοειδές χαλκούν αγ-
γείον, ύψ. 0,053 μ.
Τάφος 118. Υπό σωρόν μεγάλων λοξών πλα-
κών ταφή πολεμιστού. Παρά το δεξιόν πλευρόν
του είχον αποτεθή σιδηρά αιχμή δόρατος, σι-
δηρούν μαχαίριον και μελανόμορφος όλπη
( Π ί ν. 253 α ) με παράστασιν Διονύσου εν
μέσω δύο Μαινάδων. Επίχρυσος δακτύλιος υπό
τον αριστερόν μηρόν.
Τάφος 121. Υπό ακανόνιστον σωρόν ταφή
γυναικός, εκτερισμένης δια δύο χαλκών περονών
με δισκοειδή κεφαλήν και δι’ αρυβάλλου και
αττικού σκύφου 6ου π.Χ. αι.
Τάφος 122. Εις την ΒΔ. άκραν του νεκροτα-
φείου, υπό σωρόν λοξών πλακών, έβαινεν επί
του στερεού εδάφους η τριπλή ταφή γυναικός
και των δύο τέκνων της, ηλικίας 5 -8 ετών. Οι
σκελετοί των παίδων εχώρουν υπό τα σκέλη
της μητρός κατ’ αντίθετον φοράν προς αυτήν.
Η ταφή ήτο ακτέριστος. Εις την ΒΔ. άκραν
του νεκροταφείου ευρέθησαν δύο άλλοι ακτέ-
250 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ 24 ( 1969 ) : ΧΡΟΝΙΚΑ
ριστοι τάφοι, γεγονός σπάνιον δια την Βίτσαν :
Ο παιδικός Τ 120 και Τ 62 του 1966.
Τάφος 126. Λιθοσωρός όρθιων πλακών εκά-
λυπτε τον σκελετόν εφήβου. Παρά τον αρι-
στερόν μηρόν ευρέθη σιδηρούν μαχαιρίδιον
παρά την αριστερόν κνήμην, χαλκή μεσόμφαλος
φιάλη και εντός ταύτης μικρά κοτύλη. Υπεράνω
των κνημών είχεν αποτεθή σκυφοειδής κύλιξ.
Τάφος 129. Υ πό σωρόν χωμάτων ταφή πλου-
σίως εκτερισμένης γυναικός ( Π ί ν. 253 β ).
Δύο κώνοι εκ χρυσού ελάσματος εχρησίμευον
ως ενώτια ή κοσμήματα της κεφαλής. Ε πί των
ώμων υπήρχον ανά μία σιδηρά φυλλόσχημος
πόρπη. Παρά την κεφαλήν είχεν αποτεθή υστε-
ρογεωμετρικός κορινθιακός σκύφος, μεταξύ των
μηρών κορινθιακή γεωμετρική οινοχόη και το
όλον συνεπλήρωνον δύο εγχώρια αγγεία, εις κάν-
θαρος και εις αμφορεύς εις τους άκρους πόδας.
Τάφος 79. Είχεν εν μέρει ερευνηθή κατά το
1967, οπότε είχεν ευρεθή πρόχους πηλίνη επί
των άκρων ποδών. Πρόκειται δια ταφήν παιδός
( Π ί ν. 253 γ ). Εις την δεξιάν πλευράν του είχεν
αποτεθή πήλινος κάνθαρος και επί του κρανίου
του χαλκούν γεωμετρικόν ομφάλιον, καθ’ ό-
μοιον τρόπον, όπως επί της κεφαλής του πολε-
μιστού του Τ 34 ( 1966).
Εις την Ν. νησίδα ηρευνήθησαν οκτώ τετρά-
γωνα. Διεπιστώθη εδώ ύπαρξις τυμβοειδούς
κατασκευάσματος, επιβληθέντος ίσως λόγω
της κλίσεως του εδάφους : μετά την αφαίρεσιν
της εκ χωμάτων νεωτέρας καθαρός επιχώσεως,
απεκαλύφθη στρώσις διαφόρων μεγεθών λίθων,
αρχομένη από Δ. από του φυσικού βράχου και
κατερχομένη προς Α. προς την παλαιάν δεξα-
μενήν, ακολουθούσα την κλίσιν του εδάφους
( Π ί ν. 253 δ ). Εις το νοτιώτερον σημείον ε-
λαφρώς καμπύλον τοιχάριον, ύψ. 1.10 και μήκ.
3.70 μ., έβαινεν επί του φυσικού βράχου και
ήτο κατεσκευασμένον εκ πλακοειδών λίθων
εις δέκα πέντε δόμους. Ε χρησίμευεν ως ανάλημ-
μα του ενιαίου λιθοσωρού και προς στιγμήν
επιστεύθη ότι επρόκειτο δια το Ν. όριον του
νεκροταφείου. Έ ξωθι όμως τούτου ευρέθη ο
τάφος 136. Ε τερον αναλημματικόν τοιχάριον
δεν παρετηρήθη- το προς Α. άλλωστε τμήμα
είχε καταστραφή κατά την ανόρυξιν της πα-
λαιός δεξαμενής. Υπό την στρώσιν των λίθων
ευρέθησαν δέκα ταφαί, όλαι γεωμετρικών χρό-
νων, αλλεπάλληλοι και μη, πάντοτε εν μέσω λί-
θων ή χαλίκων. Μέχρις εξ αγγεία ετοποθετούντο
εις ένα και τον αυτόν νεκρόν, οι οποίοι θάπτον-
ται πάντοτε εκτάδην. Μερικά εξ αυτών είχον
ιδιόρρυθμα σχήματα. Ούτως :
Ο τάφος 133 ανήκεν εις πολεμιστήν. Πλην
της σιδηράς αιχμής, ευρέθησαν δύο πήλινοι
κάνθαροι και εν ασκοειδές αγγείον με δύο στό-
μια και ημικυκλικήν λαβήν ( Π ί ν. 254 α ).
Έκτος του καμπύλου τοιχίου ο Τ 136, πλην
δύο σιδηρών αιχμών, έφερε πέντε αγγεία επί
των ποδών ( Π ί ν. 254 γ ), εξ ων ακεραίαν οπι-
σθότμητον πρόχουν, και έκτον, τετράωτον αμ-
φορέα, έκτος του τάφου.
Τάφος 138. Έκρυπτεν υπό σωρόν χαλίκων
τον σκελετόν μικροσώμου ανδρός. Ο οπλισμός
του συνίστατο εις σιδηράν « κοπίδα » επί του
αριστερού ημιθωρακίου, εις μαχαιρίδιον και εις
αιχμήν δόρατος. Ε π ί των άκρων ποδών του είχον
αποτεθή πέντε αγγεία : δύο κάνθαροι, μία προ-
χους, εις τετράωτος αμφορίσκος και εν σφαιρι-
κόν τρίωτον αγγείον με τρία κάθετα σωληνοειδή
στόμια ( Π ί ν. 254 β ).
Ο τελευταίος ερευνηθείς τάφος 141 έβαινεν
επί του φυσικού βράχου, εις βάθ. 3.11 μ. από
της στέψεως της παλαιός δεξαμενής. Τα κτε-
ρίσματα ήσαν : ξίφος, μάχαιραι και αιχμή.
Παρά την δεξιάν κνήμην είχον αποτεθή κάνθα-
ρος και αμφορίσκος.
Η εύρεσις του Τ 136 προς Ν. του αναλημμα-
τικού καμπύλου τοιχαρίου δεν αποκλείει την
πιθανότητα να υπάρχουν και άλλοι τάφοι προς
Ν. του ερευνηθέντος χώρου, λίαν όμως περιο-
ρισμένου αριθμού, λόγω της φύσεως του εδά-
φους εις εκείνην την περιοχήν.
Β'. Σ υ ν ο ι κ ι σ μ ό ς
Διεπιστώθη ότι ο Δ. τοίχος της ορθογωνίου
οικίας με τους πίθους ( Σ χ έ δ. 2, αριθ. 1 ) συν-
εχίζεται προς Β. και ότι δεν πρόκειται δι’ απλούν
τοίχον, αλλά δι’ αναλημματικόν τείχος εις την
ρίζαν του Δ. υψώματος, με εξωτερικήν μόνον
όψιν, ύψ. 1-1.30 μ. Προς Β. της οικίας εκτείνε-
ται το Β. πλακόστρωτον ( Σ χ έ δ. 2, αριθ. 4 ), το
οποίον προς Β. φέρει, εις την βάσιν του υπ’
αριθ. 4β τοιχαρίου, ανοικτόν αγωγόν ομβρίων
υδάτων ( Σ χ έ δ. 2).
Ε γένοντο δύο μικραί τομαί εις βάθος εκατέ-
ρωθεν του από Δ. - Α. αναλημματικού τείχους
( Σ χ έ δ. 2 ), το οποίον χωρίζει εις δύο τον συν-
οικισμόν13. Διεπιστώθη ότι έχει ύψ. 1 εις την
Ν. και 0,68 μ. εις την Β. πλευράν και ότι κατά
πάσαν πιθανότητα είναι παλαιότερον του με-
λανού εκ των ανθράκων στρώματος καταστρο-
13. Είναι ο « δρομος » της εκθέσεως της ανασκαφής
του 1967 ( ΑΔ 23 ( 1968 ) : Χρονικά, σ. 290). Η ερμη-
νεία του ως αναλήμματος των χωμάτων του, ικανοποιεί,
δεδομένης της από Β. προς Ν. κλίσεως του εδάφους.
 ΗΠΕΙΡΟΣ

251

Σχέδ. 2. Κάτοψις συνοικισμού Βίτσας Ζαγορίου

252 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ 24 ( 1969) : ΧΡΟΝΙΚΑ
φής. Τούτο παρατηρειται καθ’ όλην την έκτασιν
του συνοικισμού και φέρει όστρακα μελαμβαφή
κλασσικών χρόνων.
Προς Ν. του αναλημματικού τείχους και
μεταξύ τούτου και του καμπύλου τοιχαρίου β'
( Σ χ έ δ. 2, αριθ. 8 ) απεκαλύφθη η άνω επιφάνεια
ετέρου καμπύλου τοιχίου γ' ( Σ χ έ δ. 2, αριθ. 9 ),
το οποίον είναι νεώτερον των δύο προηγουμένων,
διότι έρχεται να ακκουμβήση εις αυτούς. Περι-
κλείει και αυτό πίθον ( Ε' ), εις τα πρώτα δε
ερευνηθέντα 0,15 μ. εσωτερικής επιχώσεως υ-
πήρχον αρκετά μελαμβαφή όστρακα, τεμάχια
ανθράκων και διαλελυμένος πηλός. Έ χει ήδη
διαπιστωθή ότι το άνω μέρος των τοίχων ήτο
κατεσκευασμένον εξ αόπτου πηλού και κλά-
δων.
Εις τον τομέα του συνοικισμού έχουν ήδη
τεθή λίαν ενδιαφέροντα προβλήματα. Σύγχρο-
νος με τους τάφους, αποτελεί μοναδικόν παρά-
δειγμα τόσον παλαιός εγκαταστάσεως δια την
Ήπειρον. Αναμένεται, ότι η έκτασις του είναι
μεγάλη, διότι εις απόστασιν 70 μ. προς Β. αυ-
τού η διάνοιξις τουριστικής οδού απεκάλυψε
την άκραν δύο τοιχαρίων με όστρακα μελαμβα-
φή.
Μακρινόν Ζαγορίου. Εις τον λόφον Κιτρου-
λάρια, περί τα 20' προς Ν. του χωρίου, σώζονται
ελάχιστα λείψανα αρχαίας ακροπόλεως, εντοπι-
σθείσης υπό του Ν. Hammond ( Epirus, σ. 263 ).
Τα υπ’ αυτού περιγραφόμενα θεμέλια απέχουν
περί τα 500 μ. προς Δ. του επί του λόφου ναϋδρίου
της Αγίας Τριάδος, συνίστανται δε εις τείχος
1 -4 δόμων, ύψ. 1.40 μ., εν τμήμα του οποίου
έχει μήκ. 13 μ. ( Π ί ν. 254 δ ). Εις την προς Δ.
απέναντι κλιτύν ετέρου λόφου, και εις την θέ-
σιν « Θεοδώσιανη », είχον ευρεθή κατά το πα-
ρελθόν κιβωτιόσχημοι τάφοι. Μέγα μέρος του
φέροντος την αρχαίαν ακρόπολιν λόφου έχει
κατολισθήσει προς τον παραπόταμον του Α -
ράχθου Ζαγορίτικον.
Μαζαράκι Ζίτσας. Ο κάτοικος του χωρίου
Μαζαρακίου Νομού Ιωαννίνων, Δημ. Άθαν.
Καγιάς, βάσκων το ποίμνιόν του εις την Ν.
κλιτύν του υπερκειμένου του ποταμού Θυάμιδος
( Καλαμά ) λόφου « Παληοκούλες », αντελήφθη
όλως τυχαίως την ύπαρξιν κιβωτιοσχήμου τα-
φου14. Τα άνωθεν της καλυπτήριου πλακάς
χώματα είχον παρασυρθή υπό των ραγδαίων
βροχών εκείνων των ημερών. Ο τάφος ηνοίχθη
και διεταράχθη το περιεχόμενόν του πριν ή
ειδοποιηθή ο Σταθμός Χωροφυλακής Ζίτσας.
14. Πλήρης δημοσίευσις του τάφου δίδεται εις την ΑΕ
1969, σ. 179- 207, πίν. 23 - 30.
Κατά τον ευρόντα, ήτο ερμητικώς κλεισμένος,
ώστε εντός αυτού υπήρχον μόνον 0,10 μ. χώ-
ματος, εφαίνοντο δε τα οστά και τα κτερίσματα
εις την θέσιν των. Περιείχε τρεις νεκρούς. Τα
κρανία, εις αρίστην κατάστασιν τότε, απέκειντο
εις το Β. άκρον του τάφου, όπου ήσαν και τα
πλείστα των κτερισμάτων. Κατά την γενομένην
αυτοψίαν περιωρίσθημεν εις την περισυλλογήν
των θραυσθέντων ήδη υπό των περιέργων κρα-
νίων και την έρευναν των εκ του εσωτερικού
του τάφου προερχομένων χωμάτιον, όπου ανευ-
ρέθησαν ψήφοι περιδέραιων και μία λιθίνη
ακόνη. Ε κ των πέριξ χωμάτων περισυνελέγη-
σαν πλήθος οστράκων εγχωρίου κεραμεικής.
Ο τάφος έχει κατεύθυνσιν από Β. προς Ν.
και είναι κατεσκευασμένος εκ τεσσάρων όρθιων
πλακών — μήκ. μακρών 2.20 μ.— βαινουσών επί
της αποτελούσης το δάπεδον οριζοντίας. Ε σωτ.
διαστ. 1.75x0,48x0,80 μ. Είναι κυριολεκτικώς
εσφηνωμένος εις το βραχώδες έδαφος, ως έδει-
ξαν αι προχείρως πλησίον αυτού γενόμεναι
δοκιμαστικοί τομαί. Τα ευρεθέντα πλούσια κτε-
ρίσματα πρέπει να ανήκουν εις τρεις νεκρούς,
άγνωστος όμως θα παραμείνη η κατανομή των.
Είναι δε τα εξής :
1. Χαλκούν κρητομυκηναϊκόν ξίφος, μήκ.
0,418 μ., με λαβήν σταυροειδούς τύπου, της
YE III Β περιοδου15 ( Π ί ν . 255 α, το α ).
2. Τρεις χαλκαί αιχμαί δοράτων, μήκ. 0,191,
0,171 και 0,106 μ. αντιστοίχως ( Π ί ν. 255 α,
τα β, γ, δ ).
3. Χαλκούν έγχειρίδιον, μήκ. 0,153 μ., και
αποτμήματα δύο μαχαιριών ( Π ί ν. 255 α, τα ε,
ζ, στ' ).
4. Ψευδόστομος μυκηναϊκός αμφορίσκος, ύψ.
0,10 μ., τοποθετούμενος εις την Υ Ε ΙΙΙ Β περίο-
δον16 ( Π ί ν. 255 δ ).
5. Τρίωτον αλάβαστρον εξ ερυθρού πηλού.
6. Δύο μόνωτα κυάθια και μία αρύταινα εγχω-
ρίου κατασκευής ( Π ί ν. 255 β ).
7. Επτά αμφικωνικαί πήλιναι ψήφοι, δεκαέξ
εκ φαγεντιανής, οκτώ εξ ορείας κρυστάλλου,
επτά εκ χαλκηδονίου λίθου, μία εξ ηλέκτρου
( Π ί ν. 255 γ).
8. Τρεις χαλκοί δακτύλιοι και τεμάχια άλλων
( Π ί ν. 255 γ).
9. Α κόνη εξ ασβεστολίθου, μήκ. 0,079 μ.
( Π ί ν. 255 γ).
15. Κατηγορία D της Ν . Sandars εν AJA 1963, σ. 123
κ.ε., πίν. 24.
16. Πρβλ. τον εξ Ι αλυσού Ρόδου èv Desborough,
The Last Myceneans, πίν. 2α, και τον εκ Κεφαλοβρύσου
Πύλου εν ΠΑΕ 1964, σ. 84, πίν. 93ζ ( Σπ. Μαρινάτος ).
 ΗΠΕΙΡΟΣ
Τα ανωτέρω ευρήματα παρουσιάζουν ομοιό-
τητας και είναι σχεδόν σύγχρονα προς τα των
κιβωτιοσχήμων τάφων του γειτονικού Καλμπα-
κίου ( Σ. Δάκαρης, εν ΑΕ 1956 ) και του Ε λα-
φοτόπου Ζαγορίου17. Ο τάφος του Μαζαρακίου
είναι ιδιαιτέρως σημαντικός κατά το ότι τα
εγχώρια αγγεία συνυπάρχουν μετά των εισηγμέ-
νων μυκηναϊκών αγγείων και ξίφους και μετά
των θεωρουμένων ως βορείου καταγωγής φυλ-
λοσχήμων ή φλογοσχήμων αιχμών δοράτων,
συναποτελούντα ενδιαφέρον σύνολον, χρονο-
λογούμενον εντός του 13ου π.Χ. αι. Προσθέτει
νέα στοιχεία δια την διείσδυσιν του μυκηναϊκού
πολιτισμού εις το εσωτερικόν της Ηπείρου.
Προ εικοσαετίας, εις απόστασιν 200 μ. προς
Δ. του τάφου, επί του αυτού λόφου, είχον ευρεθή
έτεροι δύο. Δεν ανεφέρθησαν ευρήματα. Ο-
πωσδήποτε θα ήξιζε να ερευνηθή περαιτέρω
η περιοχή δια την γνώσιν της YE III περιόδου
της Ηπείρου.
Λάκκα - Σούλι. Ο έκτακτος Επιμελητής Α ρ -
χαιοτήτων Λάκκας Σουλίου και διευθυντής του
δημοτικού σχολείου Ε λάφου κ. Νικ. Παπα-
δόπουλος περισυνέλεξε και παρέδωσεν εις το
Μουσείον Ιωαννίνων τα κάτωθι αντικείμενα :
α) Α πό την θέσιν « Αμυγδαλιά » της κοι-
νότητος Ε λάφου, και από το πρανές της διερχο-
μένης ολίγον υψηλότερον από το δημοτικόν σχο-
λείον δημοσίας οδού, προέρχονται νεολιθικαί
λεπίδες εκ πυριτόλιθου ( Π ί ν. 256 a ) και αδια-
κόσμητα όστρακα αγγείων, ομοιάζοντα ως προς
την τεχνικήν και τον πηλόν προς τα εκ του
νεολιθικού σπηλαίου Καστρίτσης Ιωαννίνων18.
Από την περιοχήν του παιδικού σταθμού προ-
έρχεται η νεολιθική αξίνη19 του Π ί ν. 256 β,
σωζ. μήκ. 0,135 μ.
β) Α χλαδέα (Τόσκεσι). Ε κ της περιοχής
του καφενείου Τσέλιου προέρχεται το ήμισυ
περίπου διατρήτου πελέκεως εκ πρασίνου οφί-
του ( Π ί ν. 256 γ ), ύψ. 0,06 μ., πιθανώτατα της
εποχής του χαλκού, όπου τοποθετούνται παρό-
μοιοι πελέκεις εκ Δωδώνης.
ΝΟΜΟΣ Π Ρ Ε Β Ε ΖΗ Σ
Νικόπολις. Εις την θέσιν « Μπεντένια » του
αρχαιολογικού χώρου Νικοπόλεως, κατά την
διασταύρωσιν των εθνικών οδών Ιωαννίνων -
Πρεβέζης και Πρεβέζης - Πάργας, και εντός
17. ΑΔ 22 ( 1967 ) : Χρονικά, σ. 345 - 46, Π ί ν. 249. ΑΕ
1969, έ .α
. Νικοπόλεως. Ομοιότητα επίσης παρουσιάζει η αυτόθι ει-
18. ΑΔ 23 ( 1968 ) : Χρονικά, σ. 291 ■292.
19. Πρβλ. την εκ Σέσκλου, εν Χρ. Τσούντα, Α ι προϊστο-
ρικαί ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, πίν. 40, αριθ. 18.
253
αγρού του Γεωργίου Σακκά, απέχοντος περί τα
100 μ. από του εκεί ρωμαϊκού λουτρώνος, η καλ-
λιέργεια απεκάλυψε την εν Π ί ν. 257 α παρου-
σιαζομένην γυναικείαν εικονιστικήν κεφαλήν
αυτοκρατορικών χρόνων, ύψ. 0,32 μ., εκ λευκού
μαρμάρου. Ο τύπος της κομμώσεως απαντά
επί νομισμάτων του τέλους της δυναστείας των
Α ντωνίνων20 και της πρωίμου εποχής των Σε-
βήρων21, καθώς και εις εικονιστικός κεφαλάς
αυτοκρατειρών της πρωίμου εποχής των Σε-
βήρων22. Επομένως η κεφαλή της Νικοπόλεως
πρέπει να τοποθετηθή εις το τέλος του 2ου ή
τας αρχάς του 3ου μ.Χ. αι.
Παντοκράτωρ Πρεβέζης
Από ναυάγιον της περιοχής Φανού Παντοκρά-
τορος Πρεβέζης ( Μπούκα ), περί τα 250 μ. δεξιά
του φάρου και από βάθ. 18 μ., προέρχονται οι
πέντε αμφορείς οίνου, τους οποίους παρέδωσεν
εις το Μουσείον Νικοπόλεως ο βατραχάνθρωπος
Σπ. Α ραβαντινός ( Π ί ν. 257 β ).
Καστροσυκιά Ν. Πρεβέζης23
Περί τα 10 μ. προς Α. της αψίδος του καθο-
λικού της μονής της Αγίας Πελαγίας, κειμένης
εις την Δ. παρυφήν του χωρίου Καστροσυκιά,
σώζονται μέχρις ύψ. 1 μ. οι τοίχοι ρωμαϊκού τε-
τραγώνου πλινθόκτιστου οικοδομήματος, διαστ.
8 X8 μ. ( Π ί ν. 258 α ). Περί τα 200 μ. προς ΒΔ.
της εκκλησίας είναι ορατά δύο συνεχόμενα τόξα
πιθανώς υδραγωγείου. Έξωθι της εισόδου του
ναού απόκειται κορινθιακόν κιονόκρανον (Π ί ν.
258 β ), ύψ. 0,53 και διαμ. 0,60 μ. Εις το θρανίον
αριστερά της εισόδου έχει εντειχισθή βάσις
μαρμάρινη, μήκ. 1.44 και ύψ. 0,26 μ ., φέρουσα
ζωφόρον κοσμουμένην δια παγκάρπων, ανεχο-
μένην υπό ερωτιδέως. Άνωθεν της θύρας έχει
εντειχισθή κοσμήτης φέρων ανάγλυφα φύλλα
ακάνθης και γλωσσοειδή ( Π ί ν. 258 γ)· εις
την αντίστοιχον θέσιν της Α. πλευράς απότμημα
20. Κρισπίνα, σύζυγος Κομμοδου, επί νομισμάτων των
ετών 1 8 0 -3 , πρβλ. εν Mattingly, Coins o f the Roman
Empire IV, London 1968, πίν. 102 ( 1 1 - 1 2 ) , σ. 768, ό-
που απαντούν και οι μικροί κάθετοι βόστρυχοι όπισθεν
των ώτων.
21. Didia Clara, θυγάτηρ του Μ. Didius Severus Ju-
lianus, 193 μ.Χ. εν V. Picozzi, La Monetazione imperia-
le Romana, Roma 1966, πίν. Ill, 52.
22 Jutta Meischner, Das Frauen Portrait der Severer-
zeit, αριθ. 5· εις πίνακα σχεδίων αποδίδει κομμώσεις της
Plautilia ( περί το 202 μ.Χ. ) και της J. Paula περί το
219 - 20 μ.Χ., λίαν συγγενείς προς την της κεφαλής της
κονιζομένη κεφαλή της πρωίμου εποχής των Σεβήρων,
εικ. 95.
23. Ν. Hammond, έ.α ., σ. 49.
254 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ 24 ( 1969 ) : ΧΡΟΝΙΚΑ

αναγλύφου φέρον φύλλα ακάνθης και έλικας
( Π ί ν. 258 5 ). Εις το εσωτερικόν του ναού, οι
βαστάζοντες τον τρούλλον τέσσαρες κίονες φέ-
ρουν ως κιονόκρανα εν κορινθιακόν, μίαν Ιωνι-
κήν βάσιν και δύο απλούστερα με φυλλοσχήμους
γωνίας. Την τράπεζαν στηρίζει αρχαίον βάθρον,
ύψ. 1 μ., κατεστραμμένον κατά τας δύο πλευράς*
φέρει γλυφάς εις τα δύο άκρα. Δεν είναι γνωστόν
εις ποιον πόλισμα ρωμαϊκών χρόνων πρέπει να
ανήκουν αι ανωτέρω περιγραφείσαι αρχαιότη-
τες.
Ι. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΥ
 ΗΠΕΙΡΟΣ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΑ
ΜΝΗΜΕΙΑ ΗΠΕΙΡΟΥ
Κατά το έτος 1968 υπηρέτησαν παρά τη 5η
Περιφερείς Βυζαντινών Αρχαιοτήτων η Έφο-
ρος κ. Ά ννα Χατζηνικολάου ( μέχρι των μέσων
Μαρτίου ) και οι Επιμεληταί κκ. Παν. Βοκοτό-
πουλος και Ευθ. Τσιγαρίδας. Ούτοι απησχολή-
θησαν κυρίως με την επίβλεψιν των εκτεταμένων
εργασιών στερεώσεως μνημείων και συντηρή-
σεως τοιχογραφιών και εικόνων ανά την Ή πει-
ρον, Αιτωλίαν και Ακαρνανίαν και τας Ι ο-
νίους Νήσους. Ή ρχισε δια του υπογραφομένου
η καταγραφή του Μουσείου Ζακύνθου και της
Συλλογής εικόνων του Μουσείου Κερκύρας*
κατεγράφη ήδη πλέον του ημίσεος των αντι-
κειμένων των δύο τούτων συλλογών. Συνεχί-
σθη δε η συγκρότησις φωτογραφικού άρχείου
μνημείων, εικόνων και αντικειμένων μικροτε-
χνίας της Περιφερείας· τούτο περιλαμβάνει ή-
δη υπέρ τας 4000 φωτογραφιών. Το ανασκαφι-
κόν έργον της Εφορείας υπήρξε κατ’ ανάγκην
λίαν περιωρισμένον, λόγω της συνεχούς απα-
σχολήσεως των Επιμελητών με διοικητικής (ρύ-
σεως εργασίαν και την επίβλεψιν στερεωτικών
εργασιών. Δια την αυτήν αιτίαν ολίγαι υπήρξαν,
εν σχέσει προς τα προηγούμενα έτη, αι εκτε-
λεσθείσαι περιοδείαι. Ελλείψει πιστώσεων δεν
έλαβον χώραν εργασίαι επανεκθέσεως μουσείων
και δεν συνεχίσθη η καταλογογράφησις των εις
ναούς και μονάς της ημετέρας Περιφερείας και
κυρίως των Ιονίων Νήσων αποκειμένων χιλιά-
δων εικόνων και κειμηλίων ( βλ. ΑΔ 18 ( 1963 ) :
Χρονικά, σ. 160).
Α ναλυτικώτερον, το εν Η πείρω έργον της
Εφορείας έχει ως εξής :
Α΄. ΣΤΕΡΕΩΣΕ ΜΝΗΜΕΙΩΝ
1. Κάστρον Ιωαννίνων
Ε ν συνεχείς των από του 1965 εκτελουμένων
εργασιών εγένοντο :
α) Στερέωσις και συμπλήρωσις αντηρίδος
και εσωτερικής κλίμακος επί της εσωτερικής
πλευράς του τείχους παρά την κεντρικήν Δ.
πύλην, β) Στερέωσις ετοιμορρόπων τμημάτων
της εξωτερικής όψεως του επί της πλατείας
Νεομάρτυρος Γεωργίου πύργου, γ) Τμηματική
στερέωσις του Β. τείχους του εσωτερικού φρου-
ρίου ( Ττς Καλέ ).
2. Τζαμί Βελή Πασά Ιωαννίνων
Το μικρόν τούτο τέμενος, κτίσμα του υιού
του Αλή Πασά, ευρίσκεται εντός στρατώνος
255
εις μικράν απόστασιν προς Α. της κεντρικής
πλατείας. Του μιναρέ σώζεται μόνον η βάσις.
Η πρόσοψις του μνημείου παρουσίαζεν επικίν-
δυνον απόκλισιν. Εγένετο μερική ανακατα-
σκευή αυτής, ως και μερική ανάσυρσις της εκ
σχιστολιθικών πλακών στέγης.
3. Μονή Σπηλαιωτίσσης Α ρίστης
Α νακατεσκευάσθη ο παρά την Ν. πλευράν
τοίχος αντιστηρίξεως και προσετέθη στηθαίον.
Εγένετο τμηματική ανάσυρσις των στεγών
του ναού και των κελλίων.
4. Άγιος Γεώργιος Νεγάδων
Δια πιστώσεως της Αρχαιολογικής Εται-
ρείας εγένετο επικάλυψις δια σχιστολιθικών
πλακών του κατά την Δ. πλευράν του ναού ανε-
γερθέντος εν έτει 1967 προστφου.
5. Τσεπέλοβον
Εις την οικίαν Κωνσταντίνου Φερεντίνου
( πρώην Βουλιώτη ), κεκηρυγμένην διατηρητέαν,
ετοποθετήθησαν είκοσι δύο ξύλινα υελοστάσια
και εξώφυλλα.
6. Παναγία Κάτω Μερόπης
Μονόχωρος δρομικός ναός μετά τριπλεύρου
αψίδος και νάρθηκος, καλυπτόμενος υπό δι-
κλινούς στέγης. Προ της συντηρήσεως των τοι-
χογραφιών ( βλ. κατωτέρω ) εξετελέσθησαν αι
ακόλουθοι εργασίαι στερεώσεως του κτηρίου :
α) Κατασκευή αοράτου εξωτερικώς ενισχυ-
τικής ζώνης εξ ωπλισμένου σκυροδέματος εις
το άνω μέρος των τοίχων, β) Α νακατασκευή
της ξυλοστέγης και επικάλυψις αυτής δια σχι-
στολιθικών πλακών, γ) Α νακατασκευή τμήμα-
τος της τοιχοποιίας της Ν. πλευράς του κυρίως
ναού, παρά την θύραν. δ) Έμφραξις ρωγμών εις
την Α. πλευράν, ε) Κατασκευή ρείθρου κατά την
Β. πλευράν, ς') Τοποθέτησις σιδηρού πλέγμα-
τος εις τα παράθυρα.
7. Μονή Μολυβδοσκεπάστου
Αι σχιστολιθικαί πλάκες της στέγης του ναού
είχον αντικατασταθή προ δεκαετίας περίπου
δια καινουργών κοίλων κεράμων ( ΑΔ 16 ( 1960 ) :
Χρονικά, σ. 207-8, Π ί ν. 174β )* αύται υφί-
σταντο συνεχώς φθοράς, λόγω των δυσμενών
κλιματολογικών συνθηκών της περιοχής, με
αποτέλεσμα να χρειάζεται κατ’ έτος αντικατά-
στασις μεγάλου αριθμού εξ αυτών, να διαπο-
τίζωνται οι τοίχοι και να υφίστανται ζημίας αι
ήδη εις κακήν κατάστασιν ευρισκόμεναι τοι-
256 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ 24 ( 1969 ) : ΧΡΟΝΙΚΑ
χογραφίαι. Κατόπιν τούτου προέβημεν εις την
αντικατάστασιν των κεράμων δια σχιστολιθικών
πλακών, εναρμονιζομένων άλλωστε καλύτερον
προς το κτήριον ( Π ί ν. 259 α ). Προηγουμένως
κατεσκευάσθη νέα ξυλοστέγη εις τον ανοικτόν
εξωνάρθηκα, ησφαλίσθη δια κρυφοδοκού εξ
ωπλισμένου σκυροδέματος το Δ. τμήμα του
σταυρεπιστέγου εσωνάρθηκος, όπου είχον
παρουσιασθή επικίνδυνοι ρωγμαί, και επληρώ-
θησαν αύται δια σιμεντοκονίας. Ο Δ. τοίχος
του σταυρεπιστέγου εσωνάρθηκος αποκατεστά-
θη εις το αρχικόν ύψος του δι’ υπερυψώσεως
αυτού κατά 0,25 μ. Κατά τας εργασίας ταύτας
ανεκαλύφθη μεταξύ των αδρανών υλικών της
στέγης του εσωνάρθηκος τμήμα τοιχογραφίας,
παριστώσης κεφαλήν αγενείου νέου- αυτή με-
τεφέρθη εις το Μουσείον Ιωαννίνων ( Π ί ν.
259 β). Α νακατεσκευάσθη, τέλος, εξωτερικώς
τμήμα της τοιχοποιίας του Β. χορού του κυρίως
ναού και του Β. τοίχου του εσωνάρθηκος ( Π ί ν.
259 γ ). Αι ανωτέρω εργασίαι εξετελέσθησαν
συμφώνως προς οδηγίας του αρχιτέκτονος κ. Γ.
Ζέρβα.
8. Μεταμόρφωσις Σωτήρος Πλακωτής
Περί του ανεκδότου τούτου μνημείου, σχήμα-
τος ελευθέρου σταυρού μετά νάρθηκος, διέλαβεν
ο συνάδελφος κ. Ε. Τσιγαρίδας εν AAA II ( 1969),
σ. 43 - 44. Οι θόλοι παρουσίαζον επικινδύνους
ρωγμάς, η δε στέγη, εκ σχιστολιθικών πλακών
και πεπαλαιωμένων κεράμων, είχεν ανάγκην
επισκευής. Κατόπιν αυτοψίας υπό μηχανικού,
κατεσκευάσθη ενισχυτική ζώνη εξ ωπλισμένου
σκυροδέματος κάτωθι των στεγών του κυρίως
ναού, ετοποθετήθη νέα ξυλοστέγη εις τον νάρ-
θηκα και εκαλύφθησαν αι στέγαι νάρθηκος και
κυρίως ναού δια νέων σχιστολιθικών πλακών.
Λόγω του επικλινούς του εδάφους κατεσκευάσθη
ωσαύτως τοίχος αντιστηρίξεως, μήκ. 4 μ., ΒΑ.
του ναού.
9. Μονή Βλαχερνών Πάργας
Η ηρειπωμένη αύτη μονή κείται εις το άκρον
της προς Δ. της Πάργας χερσονήσου. Εγένοντο
εργασίαι στερεώσεως του επτανησιακού ρυθμού
κωδωνοστασίου της μονής, αναγομένου εις τον
18ον αιώνα και εχόντος ύψ. 15 μ., ως εξής :
α) Ε στερεώθησαν οι γωνιαίοι πεσσίσκοι του
ανωτέρου τμήματος του κωδωνοστασίου και αντι-
κατεστάθησαν οι συνδέοντες αυτούς σιδηροί
ελκυστήρες. β) Α νακατεσκευάσθη σαν τα μεταξύ
αυτών τόξα και επεσκευάσθησαν οι υπεράνω
των τόξων τούτων τοίχοι εξ οπτοπλίνθων.
γ) Κατεσκευάσθη δάπεδον εξ ωπλισμένου σκυρο-
δέματος εις το ανώτερον τμήμα του κωδωνο-
στασίου. δ) Η στέψις του κωδωνοστασίου εστε-
ρεώθη δια δοκών εξ ωπλισμένου σκυροδέμα-
τος, αοράτων εξωτερικώς. ε) Κατεσκευάσθησαν
νέα λοξότμητα γείσα εις το επίπεδον του δαπέ-
δου και της οροφής του ανωτέρου τμήματος, ς')
Εις το μεταξύ της βάσεως και του ανωτέρου
τμήματος κύριον σώμα του κωδωνοστασίου, εγέ-
νοντο μερική ανακατασκευή εσωτερικώς της
τοιχοποιίας της Δ. και Β. πλευράς και αρμολό-
γημα εις την Δ., Β. και Ν. όψιν.
10. Μονή Κάτω Παναγιάς Άρτης
Ε τοποθετήθησαν νέα υελοστάσια εις τα πα-
ράθυρα της Ν. πλευράς και εις το τρίλοβον πα-
ράθυρον της Β. πλευράς του καθολικού. Α ντι-
κατεστάθησαν αι εφθαρμέναι κέραμοι της στέ-
γης·
11. Άγιος Δημήτριος Κατσούρη Άρτης
Ε τοποθετήθη νέον υελοστάσιον εις το παρά-
θυρον του αετώματος της Α. πλευράς και εγέ-
νετο μερική αποχωμάτωσις κατά την Β. πλευράν.
12. Διάφορα
Διενηργήθη καθαρισμός των στεγών και αντι-
κατάστασις εφθαρμένων κεράμων εις Παρηγο-
ρήτισσαν, Αγίαν Θεοδώραν, Ά γιον Βασίλειον,
Βλαχέρναν και Ά γιον Νικόλαον Ροδιάς Άρτης,
Κόκκινην Ε κκλησιάν Βουλγαρελίου, Ταξιάρ-
χας Κωστάνιανης και Άγιον Δημήτριον Κυψέ-
λης Φαναριού. Α νακατεσκευάσθη τμήμα του
περιβόλου της εις την Νήσον των Ιωαννίνων
μονής των Φιλανθρωπηνών.
Β'. ΚΑΘΑΡΙΣΜΟΙ
Εγένετο καθαρισμός από των δένδρων και
θάμνων του κάστρου και της γεφύρας της Ά ρ -
της, του προς Δ. της γεφύρας ναού του Αγίου
Βασιλείου, του παρά την Άρταν τεμένους Ι μα-
ρέτ, των βασιλικών Γλυκέος και Παραμυθιάς,
του παρά την Μεγάλην Εκκλησίαν της Παρα-
μυθιάς λουτρώνος, των μνημείων της Φωτικής
και των βασιλικών της Νικοπόλεως, ένθα εκα-
λύφθησαν δια φύλλων πλαστικού και άμμου τα
διατρέχοντα άμεσον κίνδυνον καταστροφής ψη-
φιδωτά δάπεδα.
Γ'. ΣΥΝΤΗΡΗΣΙΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΩΝ
1. Παναγία Κάτω Μερόπης
Συνεργείον υπό τον ζωγράφον - συντηρητήν
κ. Π. Καράγιαννην προέβη εις συντήρησιν των
 ΗΠΕΙΡΟΣ
τοιχογραφιών του παρά το χωρίον Κάτω Με-
ρόπη Πωγωνίου ναού της Παναγίας. Αύται ανά-
γονται εις το β' ήμισυ του 15ου ai. και είναι έργα
του εκ Μουχλίου αγιογράφου Ξένου Διγενή, ο
οποίος εζωγράφισεν επίσης τας τοιχογραφίας
του παλαιού καθολικού της Μονής Μυρτιάς εις
την Αιτωλίαν (Α΄. Ο ρλάνδος, ΑΒΜΕ, Θ', (1961),
σ. 86- 103) και τας κατεστραμμένος σήμερον
τοιχογραφίας του ναού των Αγίων Πατέρων εις
Απάνω Φλώρια Σέλινου Κρήτης ( G. Gerola -
Κ. Λασσιθιωτάκη, Τοπογραφικός Κατάλογος
των τοιχογραφημένων εκκλησιών της Κρήτης,
Ηράκλειον (1961), αριθ. 139).
Αι τοιχογραφίαι της Κάτω Μερόπης υπέστη-
σαν σημαντικός ζημίας συνεπεία πυρκαϊάς, επι-
συμβάσης προ πεντηκονταετίας. Τμήματα του
γραπτού διακόσμου κατεστράφησαν ολοσχερώς,
ενώ τα εναπομείναντα ευρίσκοντο εις κακήν
κατάστασιν. Εγένετο στερέωσις του κονιάματος,
στερέωσις και καθαρισμός των τοιχογραφιών
257
και συμπλήρωσις των εφθαρμένων τμημάτων
( Π ί ν. 260 - 261 ). Εις τα κατώτερα μέρη των
τοίχων, ένθα αι τοιχογραφίαι και το κονίαμα
είχον τελείως καταστροφή, εγένετο μόνον αρ-
μολόγημα.
Εις τας τοιχογραφίας της Παναγίας θα αφιε-
ρώσωμεν ιδίαν μελέτην.
2. Άγιος Νικόλαος Ροδιάς Άρτης
Το αυτό συνεργείον εστερέωσε τμήματα τοι-
χογραφιών εις τον Β. και Ν. τοίχον του διακονι-
κού, τον Β. και τον Ν. τοίχον της Δ. κεραίας
του σταυρού και τον Δ. τοίχον της Ν. κεραίας.
3. Άγιος Δημήτριος Κατσούρη Άρτης
Το υπό τον κ. Καράγιαννην συνεργείον εστε-
ρέωσεν ετοιμόρροπον τμήμα τοιχογραφίας του
αρχικού στρώματος εις το Ν. τμήμα της καμά-
ρας του Τερού Βήματος.
Π. Λ. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ