ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

026000265263
 .ic ir {odQ ^ //c]c\c^

>Υ,
i \.,J : \.J
,'r , ο<.:I
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ν A ioacjt;'^

ΤΜΗΜΑ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ Σ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ Σ ΝΕΟΤΕΡΩΝ ΧΡΟΝΩΝ

Αθανάσιος Φλιτούρης

ΤΟ Α Ν Τ Α Ρ Τ ΙΚ Ο ΤΟΥ Ε . Δ . Ε . Σ .
ΣΤΗ Ν Η Π Ε ΙΡ Ο . Σ Τ Ο Χ Ο Ι, Δ Ρ Α Σ Η ,
ΚΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜ ΑΤΑ
Ιούλιος 1942 - Δεκέμβριος 1944

(Διδακτορική Διατριβή)

ΙΩΑΝΝΙΝΑ 1998φ
 1

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠΡΟΑΕΓΟΜΕΝΑ.............................. Σελ.5
ΣΫΝΤΟΜΟΓ ΡΑΦIΕΣ........................... Σελ. 13
ΕΙΣΑΓΩΓΗ................................. Σελ. 14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I
ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ. ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΕΑΜ...Σελ.25

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II
ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΗΠΕΙΡΟ
I . Η κατάσταση στην Ήπειρο τους πρώτους μήνες της
Κατ θ](ής··Η·.·.>Η····ΗΐΗΐ·..>Η·.·.·.·.·.·.·)·.Η.Η.. . Σε λ .3 7
II. II Ιδρυση του ΕΔΕΣ και η οργάνωση της ένοπλης
αν τ ίστ αση ς του.. .. .................... _..Σελ.4 4
III.Η έναρξη του ένοπλου αγώνα κατά των
κατακτητών.. . ιι· . Η · Ι · » η ελ .δ7
· Η · . · η · η ·η μ ι · Μ · Η · η · Ν · · « Μ Ι Ι · · Ι Μ Μ . Η · η · Η · · · · · Σ

IV.Η Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή στην Ελλάδα

και η επιχείρηση Γοργοποτάμου____________ Σελ.61

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III
ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟ ΣΤΟ ΚΟΙΝΟ ΓΕΝΙΚΟ ΣΤΡΑΤΗΓΕΙΟ
ΑΝΤΑΡΤΩΝ
Ι.Η σημασία και οι επιπτώσεις της ανατίναξης της
γέφυρας του Γοργοποτάμου..... ...... ......Σελ. 65
II.Συνάντηση Άρη-Ζέ ρ βα..„ ...... ... .....Σ ε λ .6 9
III. Η ανάπτυξη του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ στην
Ήπειρο..... .... .. ......... ............ ...........Σελ. 71
IV. Ο Ζέρβας αποδέχεται τον Θεσμό της Μοναρχίας.
Επαφές με τον Γεώργιο Β'.. ..... ..... .....Σελ. 77
 2

V. H προσχώρηση του Σαράφη στον ΕΛΑΣ και η

δημιουργία του Κοινού Γενικού Στρατηγείου των
Ανταρτών___________________________________ Σελ. 81
VI. Η E m x /ση Animals... ... ....... ....... Σελ.87
VII. Η Βρετανική ηγεμονία στον ανταρτοκρατούμενο
από τον ΕΔΕΣ Ηπειρωτικό χώρο χώρο---------Σελ.93

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV
Η ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΩν ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΤΟΥ ΕΔΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΛΟΙΠΗ
ΕΛΛΑΔΑ._____________________________________Σελ. 100

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΕΔΕΣ ΚΑΤΑ ΤΟ
1943
I . Η Στρατιωτική Οργάνωση του ΕΔΕΣ______ Σελ. 114
II. Οι Στρατιωτικές επιχ/σεις των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ το
1943-------------------------------------- Σελ. 119
III. Η συνθηκολόγηση των Ιταλών και η θέση του
ΕΔΕΣ---- ---- ...---------------------------- Σελ. 121

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI
ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ (ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 1943)___Σελ. 129

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII
ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΗΠΕΙΡΟ
Ι.Οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες στην Ήπειρο
1940-42 ----------------------------------Σελ.149
II. Οι Διοικητικοί θεσμοί των Δοσίλογων
Κυβερνήσεων και η εμφάνιση των αντιστασιακών
οργανώσεων-------- ----------------------- Σελ. 153
III. Η οργάνωση διοικητικών θεσμών από τον
ΕΔΕΣ--------------------------------------- Σελ, 155
 3

IV. Η λειτουργία των θεσμών αυτοδιοίκησης-

δικαιοσύνης στις ανταρτοκρατούμενες περιοχές
(Αύγουστος 1943-Οκτώβριος 1944)......... Σελ.159

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII
♦ «
ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ ΚΑΙ ΣΥΜΦΩΝΙΑ
ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ.
I jO ΕΔΕΣ επιτίθεται στον ΕΛΑΣ............. Σελ.166
II. Η διάσκεψη Μυροφύλλου- Πλάκας... ... _..Σελ.170

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IX
ΑΝΑΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΤΟΥ ΕΔΕΣ- ΙΔΡΥΣΗ ΠΕΕΑ.
I. "Σχέσεις" Ζέρβα-Γερμαν lκών Στρατιωτικών
Δυνάμεων. Μία περίπτωση Μιχαήλοβιτς;_____ Σελ.178
II. Η αναδιοργάνωση των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ_______ Σελ. 187
III. Η Ιδρυση της ΠΕΕΑ και η επανάληψη των
εχθροπραξιών ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ.... .............. Σελ. 189
IV. Η Ουδετερότητα της Κρανιάς Πρέβεζας και οι
επιδρομές των Γερμανών εναντίον της. Η αποστασία
ενός Δημοκρατικού χωριού________________ Σελ. 199

ΚΕΦΑΛΑΙΟ X

0 ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ

Ι.Οι Συμφωνίες Λιβάνου και Καζέρτας..... ..Σελ.205
II.Αποχώρηση των Γερμανών από την Ηπειρο. Η Μάχη
της Μενίνας....... .........
>Μ·9·Ι..... ........ ..Σελ.216
■ fl
 5

Π Ρ Ο Λ Ε ΓΟ Μ Ε Ν Α

Αντικείμενο της εργασίας αυτής είναι η

μελέτη του αντάρτικου του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο.
Εξετάζονται οι στόχοι, η δράση και τα
αποτελέσματα της δράσης του ΕΔΕΣ από τον Ιούλιο
1942 μέχρι το Δεκέμβριο 1944.
Στην Ήπειρο κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο,
διαδραματίσθηκαν σελίδες πραγματικού έπους. Οι
Έλληνες στα δύσβατα βουνά της Ηπείρου κατόρθωσαν
με πολλές ελλείψεις να σταματήσουν την προέλαση
των Ιταλών στην Ελλάδα.
Στην περιοχή αυτή από το καλοκαίρι του 1942,
αναπτύχθηκε αντάρτικο από τον ΕΔΕΣ, υπό την
γενική εποπτεία του συνταγματάρχη Ναπολέοντα
Ζέρβα.
Για τη μελέτη αυτή καταβλήθηκε προσπάθεια να
αξιοποιηθούν όλες οι δημοσιευμένες πηγές και
αρχειακό υλικό από τα Εθνικά Αρχεία των ΗΠΑ,
Βρετανίας και Γερμανίας. Επίσης χρησιμοποίησα
αρχειακό υλικό διαφόρων μονάδων του ΕΔΕΣ,
αγωνιστών του ΕΔΕΣ και υπηρεσιών του Ελληνικού
Κράτους.
Οι πηγές αυτές είναι:
1) Αρχείο του Ανεξάρτητου Συντάγματος του ΕΔΕΣ,
υπό την Διοίκηση του Αλέξανδρου Παπαδοπούλου. Στο
Αρχείο αυτό υπάρχουν πολλά έγγραφα του Γενικού
Αρχηγείου του ΕΔΕΣ, κρυπτογραφημένα σήματα, για
όλη την περίοδο 1942-1945.Από το αρχείο αυτό ο
Αλέξανδρος Παπαδόπουλος πολύ λίγα έγγραφα
χρησιμοποίησε για τα Απομνημονεύματα του, που
εξέδωσε το 1976.
2) Ηπειρωτικό Αρχείο Ιωαννίνων. Σ'αυτό υπάρχει το
Αρχείο της Γενικής Διοίκησης Ηπείρου, της
περιόδου 1940-1945. Πολλά έγγραφα αναφέρονται στη
λειτουργία της Γενικής Διοίκησης, στους
 6
r

διοικητικούς θεσμούς που αναπτύχθηκαν καθώς και

πως η Γενική Διοίκηση προσπάθησε να τους
στηρίξει.
3) Γενικά Αρχεία του Κράτους. Μελέτησα το φάκελο
ΑΒΕ 806 Κ.202, Ημερολόγιο του Ναπολέοντα
Ζέρβα(δακτυλογραφημένο). Το χειρόγραφό του
βρίσκεται στα ΓΑΚ, αλλά είναι κλειστό για μελέτη
μέχρι το 2030. Τις πληροφορίες του ημερολογίου
του Ζέρβα τις χρησιμοποίησα μόνο ύστερα από
διασταύρωση με επίσημα έγγραφα, γιατί δεν θεώρησα
αυθεντικό το δακτυλογραφημένο ημερολόγιο. Επίσης
μελέτησα στον φάκελο Κ.204 το χειρόγραφο
ημερολόγιο του Ιωάννη Παπαδάκη, στενού συνεργάτη
του Ζέρβα. Ο Παπαδάκης προσχώρησε στον ΕΔΕΣ από
τις 22 Ιουλίου του 1942 και ακολούθησε τον Ζέρβα
στο αντάρτικο μέχρι τη συμφωνία της Βάρκιζας.
Ήταν μαζί με τον Μιχάλη Μυριδάκη και τον Παντελή
Κωστάκη από τους στενότερους συνεργάτες του
ΟφΧΠΥΟύ του ΕΔΕΣ. Το ημερολόγιό του παρέχει
πολλές πληροφορίες για τον ΕΔΕΣ. Αποτελείται από
τέσσερα μπλοκ μικρού μεγέθους. Τέλος μελέτησα στα
ΓΑΚ το φάκελο Κ. 52 Α1,Β1,Β2, μέρος του Αρχείου
του Πετιμεζά Ηρακλή, συνεργάτη του Ζέρβα στην
Αθήνα, που περιέχει κυρίως εφημερίδες της
κατοχής.
4 ) ΜουσείοΜπενάκη. Αρχείο του Πετιμεζά Ηρακλή,
φακέλους 1-89, 305, 286. Σ'αυτούς περιέχονται
πολλές επιστολές του Ζέρβα προς τον καπετάν
Νικήτα(Ηρακλή Πετιμεζά), εφημερίδες του ΕΔΕΣ και
διάφορα έγγραφα που αφορούν τον ΕΔΕΣ.
5) Αρχείο Μητρόπολης Ιωαννίνων, λυτά έγγραφα της
περιόδου 1940-1944, που αφορούν κυρίως την
περίθαλψη και πρόνοια των κατοίκων της Ηπείρου.
6)Αρχείο Επαρχείου Κόνιτσας. Υπάρχουν λυτά
έγγραφα της περιόδου 1944 και μετά, γιατί το
προηγούμενο αρχείο κάηκε από τους Γερμανούς. Τα
έγγραφα αυτά αναφέρονται στη λειτουργία του
Επαρχείου Κόνιτσας, σε θέματα διοίκησης και
σχέσεων με τις ανταρτικές οργανώσεις.
 7
·\

7) Αρχείο Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων

Αθηνών.(ΕΣΗΕΑ). Υπάρχουν εφημερίδες του ΕΔΕΣ.
8)Bundesarchiv-Militararchiv Ομοσπονδιακό Αρχείο,
Στρατιωτικό τμήμα, Freiburg. Υπάρχουν στρατιωτικά
έγγραφα με τους κωδικούς RH 19-VII, της ομάδας
Ε'ιου Γερμανικού Στρατού.
9) -Εθνικά Αρχεία ΗΠΑ. Κατασχεμένα Γερμανικά
έγγραφα, σε μικροφωτογραφίες, του 22ou Σώματος
Στρατού των Γερμανικών δυνάμεων και της 1ης
Γερμανικής Ορεινής Μεραρχίας, με έδρα τα
Ιωάννινα, με κωδικούς Τ-314 και Τ-315.
10) National Archives of the United State,
Department of States, R and A Reports, No 2818,
B r i t i s h P o l i c y to w a rd G reece 1 9 4 1 -1 9 4 4 .
Χρησιμοποίησα επίσης έγγραφα των Εθνικών
Αρχείων των ΗΠΑ (Office of Strategic Services),
που δημοσίευσε ο καθηγητής της Διπλωματικής και
Στρατιωτικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Γιάννης Μαλακάσης, στην εφημερίδα "Ηπειρωτικός
Αγών".
11) Αρχεία του Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών,
που βρίσκονται στο ίδρυμα Πρεβελάκη της Ακαδημίας
Αθηνών, σε μικροφωτογραφίες, με κωδικό 371.
12) Ιδιωτικό Αρχείο Αγαθοκλή Κωνσταντινίδη.
Περιλαμβάνει πολλά λυτά έγγραφα από το 1943- 1945
που αφορούν τον ΕΔΕΣ.
Επίσης μελέτησα ανέκδοτα Ημερολόγια και
Απομνημονεύματα αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης
στην ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου.
Στις δημοσιευμένες πηγές εντάσσονται τα
Ημερολόγια και Απομνημονεύματα ανταρτών που
συμμετείχαν στην Αντίσταση. Δημοσιεύσεις Αρχείων,
Ελληνικών και Ξένων, από έγκριτους επιστήμονες
όπως των καθηγητών Γιάννη Μαλακάση, Αώρενς
Γουίτνερ, Πολυχρόνη Ενεπεκίδη, Νικολάου Χόνδρου,
και του Κομνηνού Πυρομάγλου. Ακόμη η έρευνα στο
δημοσιευμένο υλικό δεν περιορίστηκε μόνο σε
μελέτες και άρθρα, που αναφέρονται άμεσα ή έμμεσα
στην περιοχή της Ηπείρου, αλλά χρησιμοποίησα τις
 8

εφημερίδες και τα περιοδικά της εποχής, που

εκδίδονταν παράνομα την περίοδο της κατοχής.
Θεώρησα επίσης απαραίτητο να προστρέξω και
σε προφορικές μαρτυρίες, ανθρώπων που έζησαν την
περίοδο αυτή και είχαν άμεση γνώση για την Εθνική
Αντίσταση στην Ήπειρο. Για την πληρέστερη
κατανόηση της ανάπτυξης του αντάρτικου από τον
ΕΔΕΣ, επισκέφθηκα όλες τις περιοχές της Ηπείρου
που έδρασε και μίλησα με παλαίμαχους αντάρτες του
ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ.
Τη μελέτη αυτή τη χώρισα, εκτός από την
εισαγωγή και τα επιλεγόμενα, σε ένδεκα κεφάλαια.
Τα κεφάλαια βρίσκονται κατά χρονολογική σειρά. Η
επιλογή αυτή έγινε για να μη δημιουργέίται στον
αναγνώστη χρονικό χάσμα, αλλά να μπορεί να
παρακολουθήσει τα γεγονότα όπως χρονικά j
εξελίσσονταν.
Στην Εισαγωγή γίνεται μία προσπάθεια να
διερευνηθεί ο ρόλος των Ελληνικών Ενόπλων
Δυνάμεων και των πολιτικών κομμάτων μόλις έγινε η
κατάληψη της Ελλάδας από τους Γερμανούς και
Ιταλούς. {
Στο πρώτο κεφάλαιο, παρουσιάζεται ο τρόπος \
που γεννήθηκε η Εθνική Αντίσταση στην Ελλάδα. Από !
ποίες δυνάμεις και κάτω από ποίες συνθήκες ■
δημ ιουργήθηκε το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο ;
(ΕΑΜ) και ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός
Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ).
Το δεύτερο κεφάλαιο, αναφέρεται στην γέννηση
της Εθνικής Αντίστασης στην περιοχή της Ηπείρου,
πώς οργανώθηκε ο ΕΔΕΣ και πώς η Βρετανική
Στρατιωτική Αποστολή στην Ελλάδα προσπάθησε να
χρησιμοποιήσει τις αντιστασιακές οργανώσεις για
σαμποτάζ εναντίον των κατακτητών.
Στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφεται η σημασία
των σαμποτάζ εναντίον των κατοχικών στρατευμάτων.
Επίσης περιγράφεται η ανάπτυξη του ΕΑΜ και του
ΕΔΕΣ, η προσχώρηση του Σαράφη στον ΕΛΑΣ και η
αναγνώριση του Γεωργίου Β' από τον Ζέρβα. Τέλος
γίνεται αναφορά για τις προσπάθειες των

ι.
 9

αντάρτικών οργανώσεων για κοινό αγώνα και για τις

επιχειρήσε ίς που εξαπαπέλυσαν εναντ ίον των
κατάκτητών με το όνομα Animals.
Στο τέταρτο κεφάλαιο περιγράφεται η
διάρθρωση της στρατιωτικής οργάνωσης του ΕΔΕΣ.
Εξετάζεται η πολιτική και στρατ ιωτ ική οργάνωσή
το.υ σ' ολόκληρη την Ελλάδα. Γίνεται εκτενής
αναφορά για τις μονάδες που έδρασαν κυρίως στην
Ήπειρο, όπου οι Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών
δραστηριοποιήθηκαν εναντ ίον των κατακτητών. Η
παρουσίαση των αρχηγείων και υπαρχηγείων του ΕΔΕΣ
έγινε ανάλογα με τη γεωγραφική περιφέρεια που
αυτά έδρασαν.
Στο πέμπτο κεφάλαιο περιγράφονται οι
στρατιωτικές επιχειρήσεις του ΕΔΕΣ κατά το 1943
καθώς και η συνθηκολόγηση των Ιταλών και η
παράδοσή τους στις ανταρτικές δυνάμεις.
Στο έκτο κεφάλαιο αρχικά παρουσιάζονται οι
γερμανικές προτάσεις για παύση των εχθροπραξ ιών
με τις αντιστασιακές οργανώσεις. Στη συνέχεια
εξετάζονται οι λόγοι που το ΕΑΜ και ο ΕΔΕΣ
άρχισαν τις συγκρούσεις μεταξύ τους.
Στο έβδομο κεφάλαιο αναλύονται ol
διοικητικοί θεσμοί που αναπτύχθηκαν στην περιοχή
που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του ΕΔΕΣ. 0 θεσμός
της Αυτοδιοίκησης και της Δικαιοσύνης βρήκε
εφαρμογή και στην Ήπειρο. Το κεφάλαιο αυτό
χωρίζεται σε πέντε ενότητες, όπου παρουσιάζονται,
περιγράφονται κα ι αναλύονται ο ι γενικότερες
κοινωνικοο ίκονομικές συνθήκες που επικρατούσαν
στην Ελλάδα και την Ήπειρο ειδικότερα,
εξετάζονται οι αρχικοί θεσμοί που λειτούργησαν
στην περιοχή ελέγχου του ΕΔΕΣ, καθώς καί η
λειτουργία της αυτοδιοίκησης και δικαιοσύνης στις
ανταρτοκρατούμενες περιοχές.
Στο όγδοο κεφάλαιο περιγράφοντα l ol
επιθέσεις του ΕΔΕΣ εναντίον του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ καθώς
και ο l βρετανικές πρωτοβουλίες για τη διάσωση του
ΕΔΕΣ κα l η υπογραφή των συμφωνιών Μυροφύλλου-
Πλάκας μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων.
 10

Στο ένατο κεφάλαιο γίνεται αναφορά για τις

επαφές Γερμανών με ανθρώπους του ΕΔΕΣ, για σύναψη
συμφωνίας μη επίθεσης. Παρουσιάζεται ο τρόπος
αναδιοργάνωσης των δυνάμεων του ΕΔΕΣ καθώς και οι
προσπάθειες που κατέβαλε να επικρατήσει στην
Ήπειρο. Τέλος εξετάζεται η ίδρυση από το ΕΑΜ της
Κυβέρνησης της Ελεύθερης Ελλάδας, της λεγάμενης
Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Αντιστάσεως.
Το δέκατο κεφάλαιο γίνεται εκτενής αναφορά
για τις συμφωνίες Λιβάνου και Καζέρτας. Τις
αποφάσεις που ελήφθησαν εκεί για το πολιτειακό
της Ελλάδας καθώς και για την μεταπολεμική
κατάσταση που θα έπρεπε να επικρατήσει σ'αυτή.
Επίσης περιγράφονται οι επιχειρήσεις του ΕΔΕΣ
εναντίον των Γερμανών εν όψει της αποχώρησής τους
από την Ελλάδα.
Στο ενδέκατο κεφάλαιο γίνεται αναφορά για το
ρόλο των Μεγάλων Δυνάμεων, Βρετανίας-Αμερικής και
Σοβιετικής Ένωσης, στα Ελληνικά θέματα.
Αναλύονται οι λόγοι που οι Βρετανοί δημιούργησαν
τα Δεκεμβριανά και αιματοκύλισαν την Ελλάδα και
κυρίως την Αθήνα. Παρουσιάζεται η κατάσταση της
Ηπείρου μετά την απελευθέρωσή της, η διοίκησή της
από τον ΕΔΕΣ μέ,χρι τα τέλη του 1944.
Στα επιλεγόμενα, με βάση τα στοιχεία που
χρησιμοποίησα κατά τη συγκριτική διερεύνηση των
πηγών, οδηγήθηκα σε ορισμένες διαπιστώσεις, για
την οργάνωση και δράση του αντάρτικου στην Ήπειρο
από τον ΕΔΕΣ, για τις σχέσεις του με τους
Γερμανούς και το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ καθώς και για την
ανάπτυξη διοικητικών θεσμών στις περιοχές ελέγχου
του ΕΔΕΣ.
Στο τέλος της μελέτης θεώρησα χρήσιμη την
παράθεση παραρτήματος, όπου δημοσιεύονται
ενδεικτικά μερικά χαρακτηριστικά έγγραφα από το
ανέκδοτο αρχειακό υλικό που χρησιμοποιήθηκε, όπως
και χάρτες στους οποίους παρουσιάζονται οι
περιοχές δράσης του ΕΔΕΣ και του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην
Ήπειρο.
 11

Θεωρώ υποχρέωσή μου να ευχαριστήσω θερμά τον

καθηγητή της Διπλωματικής και Στρατιωτικής
Ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Γιάννη
Μαλακάση που όχι μόνο είχε την βασική ιδέα
επιλογής του θέματος, αλλά και με καθοδήγησε σε
όλη τη διάρκεια αυτής της πολύχρονης προσπάθειας
με' υπευθυνότητα και ενδιαφέρον. Ακόμη θέλω να
ευχαριστήσω τους καθηγητές του Ιστορικού τμήματος
του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ.κ. Γεώργιο
Παπαγεωργίου και Γεώργιο Σιορόκα, μέλη της
τριμελούς εισηγητικής επιτροπής.
Η εργασία αυτή δεν θα ήταν δυνατή αν δεν μου
παραχωρούνταν το πλούσιο αρχειακό υλικό του ΕΔΕΣ,
που βρίσκεται στην κατοχή της οικογένειας του
αείμνηστου Αλέξανδρου Παπαδοπούλου. Το υλικό αυτό
ετέθη στη διάθεσή μου από την αείμνηστο σύζυγο
του άγων ιστού Αλέξανδρου Παπαδοπούλου, Αλεξάνδρας
και από τον γιό τους Χριστόφορο. Τους οφείλω
ιδιαίτερες ευχαριστίες, για την εμπιστοσύνη που
μου έδειξαν και μου παραχώρησαν όλο το αρχείο του
Ανεξάρτητου Συντάγματος του ΕΔΕΣ. Στο Αρχείο του
Αλέξανδρου Παπαδοπούλου οφείλεται κατά πολύ η
προβολή της συμβολής των κατοίκων της Ηπείρου στη
. διάρκεια της Κατοχής και ιδιαίτερα των κατοίκων
της περιοχής Ξηροβουνίου, όπου η ιδιαιτέρα
πατρίδα του αείμνηστου άγων ιστού Αλέξανδρου
Παπαδοπούλου.
Επίσης οφείλω ευχαριστίες στην κυρία Φωτεινή
Κωνσταντινίδη για το αρχειακό υλικό που μου
παραχώρησε και το οποίο ανήκε στον σύζυγο της
Αγαθοκλή Κωνσταντινίδη, που υπηρετούσε στο
Υπαρχηγείο Μετσόβου του ΕΔΕΣ. Για τα ανέκδοτα-
χειρόγραφα απομνημονεύματα, απαραίτητα για τη
διερεύνηση του θέματος, ευχαριστώ θερμά την
σύζυγο του καθηγητή Γιάννη Μαλακάση και εγγονή
του άγων ιστού Δημητρίου Παπακωνσταντίνου κυρία
Κωνσταντίνα Μαλακάση και την κυρία Αικατερίνη
Τζάννου, κόρη του Αθανασίου Τζάννου (καπετάν
Βελισάριου του ΕΛΑΣ).
Επίσης ευχαριστώ τον αγωνιστή Αλέξανδρο
Τασούλα που μου προμήθευσε το χειρογράφο του, το
 12

οποίο περιέχει τις Αναμνήσεις του στη διάρκεια

της θητείας του στους αντάρτικους σχηματισμούς
της Κρανιάς Πρέβεζας. Η μαρτυρία αυτή είναι
σημαντικότατη εφ'όσον τεκμηριώνει με στοιχεία,
τις σχέσεις ΕΔΕΣ-Γερμανών στην περιοχή Κρανιάς
και Λούρου Πρέβεζας.
Η παρούσα εργασία δεν θα μπορούσε να
ολοκληρωθεί, χωρίς τη μελέτη των Γερμανικών,
Βρετανικών και Αμερικανικών αρχείων. Για τη
μετάφρασή τους οφείλω ξεχωριστές ευχαριστίες στον
γιό μου Λάμπρο, μεταπτυχιακό φοιτητή της Νεότερης
Ιστορίας. Την κόρη μου Λίνα, φοιτήτρια λογιστικής
Θεσσαλονίκης, ευχαριστώ για την βοήθεια στη
δακτυλογράφηση της εργασίας, η οποία έγινε με
φροντίδα και ενδιαφέρον. Τέλος, θα ήταν παράλειψή
να μη ευχαριστήσω τη σύζυγο μου, που με την ηθική
της συμπαράσταση με βοήθησε, σε δύσκολες στιγμές
της έρευνάς, να ολοκληρώσω τη μελέτη.
 13

Ε Υ Ν Τ Ο Μ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΕ Σ

ΑΓΔΗ Αρχείο Γενικής Διοίκησης Ηπείρου

ΓΑΚ Γενικά Αρχεία Κράτους
•«
ΓΕΣ/ΔΙΣ Γενικό Επιτελείο Στρατού
/Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού
ΕΑΜ Εθν ικό Απελευθερωτικό Μέτωπο
ΕΔΕΕ Εθνική Δημοκρατική Ένωση Ελλήνων
Ανταρτών
ΕΔΕΣ Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός
Σύνδεσμος
ΕΕΑΜ Εργατικό Εθνικό Απελευθερωτικό
Μέτωπο
ΕΛΑΣ Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός
Στρατός
ΕΟΕΑ Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών
ΚΚΕ Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας
ΠΕΕΑ Πολιτική Επιτροπή Εθνικής
Αντ ίστάσης
SIS Secret Intelligence Service
SOE Special Operations Executive
ΣΠΝ Στρατιωτική Ποινική Δικονομία
FO Foreign Office
 14

Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η

Οι Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις από την

περίοδο του 1909, αποτέλεσαν μια ιδιότυπη
κοινωνική τάξη. Ο αξιωματικός του μεσοπολέμου
ήταν περήφανος για τη στολή του, γιατί αυτή του
πρόσδιδε μεγαλύτερη κοινωνική αίγλη και κύρος. "Ο
επαγγελματίας αξιωματικός συνήθως ταύτιζε τα
συμφέροντά του είτε με Φιλελεύθερο κόμμα των
Δημοκρατικών Αστών στην Ελλάδα είτε με το Λαϊκό
κόμμα των Σημαιοφόρων, των συντηρητικών
γαιοκτημόνων και της παλαιάς βασιλικής φρουράς."1.
Οι ένοπλες δυνάμεις της περιόδου 1936-1940 ήταν
"νέες" ως προς τον ρόλο τους και την σύνθεσή
τους. Δεν ήταν ταγμένες μόνο στην προάσπιση της
ακεραιότητας της χώρας, αλλά ήταν προστάτιδες της
Νέας Τάξης, που επέβαλε η δικτατορία του Μεταξά.
Οι αξιωματικοί είχαν δημιουργήσει ένα ενιαίο
ιδεολογικά σώμα, ενώ κατείχαν θέσεις ταυτόχρονα
στο στρατό και στην εξουσία.2Ανά πάσα στιγμή, αν
κινδύνευε το καθεστώς, έπαιζαν το ρόλο του
καταστολέα του λαϊκού κινήματος. Ήταν
εκκαθαρισμένες ' μετά το 1935 από τους
δημοκρατικούς-Βενιζελικούς αξιωματικούς και
περί ήλθαν στον αποκλειστικό έλεγχο της Μοναρχίας
και της Μεταξικής δικτατορίας.3
Ανάμεσα στο σώμα των αξιωματικών όμως,
υπήρχαν μυστικές ομάδες, που κοινή τους επιθυμία

1Γιάννης Μαλακάσης, "Μυστικές Υπηρεσίες ΗΠΑ- Τ'απδρρητα

αρχεία τους, Οι...πρόδρομοι της Χούντας", εφημερίδα Τα
Ν έα , 26-2-1979.

2John Malakasses, The f o r e i g n p o l i c y o f t h e M etaxas

r e g i m e v i s a v i s London a t t h e e v e o f t h e G r e c o - I t a l i a n
w a r, Ιωάννινα 1977,p.183.

3Βίκτωρ Παπακοσμάς, Ο Σ τ ρ α τ ό ς οτην π ο λ ιτ ικ ή ζωή της

Ε λ λ ά δ ο ς , Αθήνα 1981,σ.259.
 15

ήταν να επιβάλλουν τις απόψεις τους στο στρατό

και στην κυβέρνηση.4
Την περίοδο της δικτατορίας οι Ελληνικές
Ένοπλες Δυνάμεις δεν ήταν ετοιμοπόλεμες και
υπήρχε σοβαρή έλλειψη υλικού, καθώς η μεταξική
κυβέρνηση δεν έδειχνε να ενδιαφέρεταί για την
υψηλή ετοιμότητά τους, αλλά κυρίως πως να
χρησιμοποιεί αυτές για στήριγμά της στην εξουσία.
Παρά την βαριά φορολογία που επέβαλε το καθεστώς
για τον εξοπλισμό της χώρας, τα αποτελέσματα δεν
ήταν ικανοποιητικά.5
Η άρνηση της μοναρχίας και του Μεταξά, να
επαναφέρει στις ένοπλες δυνάμεις τους απότακτους
του 1935, τις στέρησε κατά τη διάρκεια του
πολέμου 1940 από εμπειροπόλεμα στελέχη,6 άριστους
επαγγελματικά και νεότατους αξιωματικούς και των
τριών κλάδων.7
Επιπλέον ένα μεγάλο ποσοστό του ελληνικού
οπλισμού ήταν γερμανικής κατασκευής,8 παρά τις

4Γιάννης Μαλακάσης, "Μ υ σ τ ικ έ ς Υ π η ρ ε σ ίε ς J2Z7A./', ο.π.

50 Μεταξάς στο ημερολόγιό του σημειώνει ότι για τον

εξοπλισμό των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων "Διετέθησαν 12 ‘
δις δραχμές για πολεμικές δαπάνες". Βλ.Ιωάννης Μεταξάς,
Το Προσωπικό μ ο υ Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , τόμος Δ ,Αθήνα 1960,
σ.426.

60 Κορυζής, Υπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας σε πρόταση του

Αρχηγού ΓΕΝ Σακελλαρίου για ανάκληση στις Ελληνικές
Ένοπλες Δυνάμεις των απότακτων του 1935, εξέφρασε την
αντίθεσή του λέγοντάς του "... θα πρέπει να συλληφθούν
όλοι οι απότακτοι ή τουλάχιστον καμιά διακοσαριά ώστε
να έχωμεν ήσυχο το κεφάλι μας".Βλ. Νικόλαος
Πετρόπουλος, Αναμνήσεις και σκέψεις ενός παλαιού
ν α υ τ ι κ ο ύ , Μ έρος Α , 1 9 2 3 - 4 0 , Αθήνα 1966. σ.72.

7Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αιν ιάν, Α π ο μνημονεύματα , Αθήνα

1949, σ.535.

βΔημήτριος Κιτσίκης, Η Ε λ λ ά ς της 4 η ς Α υ γ ο ύ σ τ ο υ κ α ι α ι

Μ εγάλαι Δ υ ν ά μ ε ι ς , Αθήνα 1974, σ.78.
 16

προσπάθειες που κατέβαλε η Ελληνική Κυβέρνηση να

αποκτήσει και βρετανικής κατασκευής.
Οι ελληνοϊταλικές σχέσεις βρίσκονταν σε καλό
επίπεδο, παρ'ότι αφέθηκε να εκπνεύσει το σύμφωνο
φιλίας του 1928 και μάλιστα ο ίδιος ο Μεταξάς
εξεδήλωσε την επιθυμία στον Γκράτσι να τεθούν οι
αρχές του συμφώνου σε καλύτερη βάση. Επίσης
εξέφρασε τον θαυμασμό προς την Ιταλία και την
αφοσίωσή του στο Μουσολίνι.9 Όπως ο Γκράτσι
ανέφερε στον Μεταξά, ο Μουσολίνι και ο Τσιάνο
φαίνονταν ευνοϊκά διακείμενοι απέναντι στην
Ελλάδα, 10πλην όμως οι προκλήσεις συνεχίζονταν από
πλευράς της Ιταλίας από το 1939 και εντάθηκαν από
το Μάιο 1940, με διακηρύξεις από τον ιταλικό τύπο
για προσάρτηση της Ηπείρου, Κέρκυρας, Κρήτης και
Κύπρου στην Ιταλία.11 Ωστόσο η Ελληνική Κυβέρνηση,
και μετά την κατάληψη της Αλβανίας απ'την Ιταλία,
συνέχισε να δαπανά τεράστια ποσά στα
ελληνοβουλγαρικά οχυρά.12
Στην Ήπειρο τα περισσότερα οχυρωματικά έργα
έγιναν με πρωτοβουλία του στρατηγού Κατσιμήτρου,
με την εθελοντική εργασία των κατοίκων της, καθώς
και με τους επιστράτους του Αυγούστου του 193913.

9Ιωάννης Κολιόπουλος, Π α λινό ρ θω σ η -Δ ικ τα το ρία -Π ό λεμ ο ς

1 9 3 5 - 4 0 , Αθήνα 1985, σ.168.

10Emanuelle Grazzi, Η Αρχή του τ έ λ ο υ ς , Αθήνα 1980, σ.79-

80.

“ ΙωάννηςΜεταξάς, Γο Προσωπικό του Η μ ερ ο λ ό γιο ,τ .

Δ.,ο.π., σ.385-389.0 Ciano, σημειώνει στο ημερολόγιό
του "Ci6 e stato ordinato dal Duce che medita sempre
piu di saltareaddosso alia Grecia alia prima
occasione". Βλ. Galeazzo Ciano, D ia rio 1 9 3 7 -1 9 4 3 ,
Milano 1990, p.297.
“Αλέξανδρος Παπάγος, Ο Ε λ λ η ν ικ ό ς σ τ ρ α τ ό ς και η προς
π ό λ ε μ ο προπαρα σκευή το υ 1 9 2 3 - 4 0 , Αθήνα 1945, σ.220.

“ Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, Η Η π ειρ ο ς Προμαχούσα, Αθήνα

1954, σ.31-42. Για το ίδιο βλ. Ιωάννης Κορωνάκης, Η
Π ο λ ιτ εία τη ς 4ης Α υ γ ο ύ σ τ ο υ , Αθήνα 1950, σ.157. Ο
Μαυρογιάννης, υπεύθυνος της ΥΙΙΙης Μεραρχίας για τα
 17

Ο Ελληνικός Στρατός εισερχόταν στον πόλεμο

με την Ιταλία, με πολλές ελλείψεις σε πολεμικό
υλικό, το οποίο παραγγέλθηκε την τελευταία στιγμή
σε Αγγλία και Γαλλία. Μέσα μεταφοράς,
αντιαεροπορικά μέσα, τάνκς, ασύρματοι, όπλα,
ιματισμός ήταν ελλιπή.*14 Αργότερα, κατά τη
διάρκεια του πολέμου, ο ανεφοδιασμός του στρατού
αποδείχθηκε ανεπαρκής.15
_ Η 4η Αυγούστου δεν κατέστησε αξιόμαχο ούτε το
Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό, που διαδραμάτισε
πρωτεύοντα ρόλο σ'όλες τις περιόδους της
ελληνικής ιστορίας.160ι εκκαθαρίσεις του 1935,

οχυρωματικά έργα στην ευρύτερη περιοχή Καλπακίου

Ιωαννίνων, αναφέρει ότι η Ήπειρος δεν είχε οχυρωματικά
έργα και δρόμους και πως : "Εγώ (ο ίδιος) εχάραξα το
δρόμο...με τους απλήρωτους Ηπειρώτες και Ηπειρώτισσες."
Βλ.εφημερίδα Η π ε ιρ ω τ ικ ό ν Μ έ λ λ ο ν , άρθρο του στρατηγού
Μαυρογιάννη, 20 Ιουνίου 1962. Επίσης, για την οργάνωση
των οχυρωματικών έργων στην Ήπειρο ο Κ. Αναγνωστόπουλος
επίστρατος το 1939 στην Ήπειρο, σημειώνει στο
ημερολόγιό του :!Έργαζόμεθα πρωί και απόγευμα υπο
αφόρητο καύσωνα..". Βλ.Κων/νος Αναγνωστόπουλος,
Η μ ε ρ ο λ ό γ ιο , χ.χ., σ.2.
l40 Κ. Αναγνώστόπουλος αναφέρει "...εμείς δεν είχαμε ούτε
τηλέφωνον," Βλ. Κ.Αναγνωστόπουλος, ο.π., σ.17. Επίσης
για τον εξοπλισμό του Ελληνικού Στρατού βλ. Ιωάννης
Κορωνάκης, Η Π ο λ ι τ ε ί α τη ς 4ης Α ύ γ ο υ σ τ ο υ , ο.π., σ.165,
Αλέξοινδρος Παπάγος, Ο Π ό λεμ ο ς της Ε λ λ ά δ ο ς 1 9 4 0 - 1 9 4 1 ,
ο. π. ,σ.212 και 226, Σταύρος Καλογιάννης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ιο ν
ε ν ό ς σ τ ρ α τ ιώ τ ο υ , Αθήνα 1945, σ.11 και Κατσιμήτρος
Χαράλαμπος, Η Ή π ειρ ο ς π ρο μ α χο ύ σ α , Αθήνα 1954, σ.198. Ο
θ. Τσακαλώτος αναφέρει ότι "...κατά την Αλβανικήν
εκστρατείαν οι άνδρες εβάδιζον ξυπόλητοι μέσα σε χιόνια
και σε παγωνιές." Βλ.Θρασύβουλος Τσακαλώτος, 40 χ ρ ό ν ι α
σ τ ρ α τ ιώ τ η ς τη ς Ε λλά δ ο ς, τόμος Α, Αθήνα 1960, σ.298.
15Σταύρος Καλογιάννης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ιο ν ενός Σ τ ρ α τ ιώ τ ο υ ,
ο.π., σ,14 και Ιωάννης Κορωνάκης, Η Π ο λ ι τ ε ί α της 4ης
Α υ γ ο ύ σ τ ο υ , ο.π., σ.167.

16Επαμείνώνδας Καββαδίας, Ο Ναυτικός Π όλεμ ος τ ο υ 194 0

όπως τ ο ν έζη σ α , Αθήνα 1950, σ. 149-150, επίσης ο
αντιναύαρχος Περικλής Αντωνόπουλος, σε άρθρο του για
την κατάσταση στο Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό τις
 18

από την κυβέρνηση του Μεταξά, του 31% των άκρως

εκπαιδευμένων νεωτέρων στελεχών του Στόλου,
οδήγησαν το Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό στον πόλεμο
τον Οκτώβριο του 1940, απροετοίμαστο σε θέματα
εκπαιδευμένων στελεχών.17
Η Ελληνική Αεροπορία είχε αεροπλάνα παλαιού
τύπου με περιορισμένα ανταλλακτικά. Τα αεροδρόμια
επιχειρήσεων ήταν πρόχειρα πεδία προσγειώσεων. 18Τα
αντιαεροπορικά πυροβόλα, γερμανικής κατασκευής,
δεν ανταποκρίνονταν στις ουσιαστικές πολεμικές
ανάγκες, καθώς ήταν παλαιά, μικρού βεληνεκούς καί
ελάχ ιστα. 19Τέλος, οι στρατιωτικές υγειονομικές
υπηρεσίες είχαν μεγάλες ελλείψεις σε υλικό και
προσωπικό.20

παραμονές του Ελληνοιταλικού πολέμου, αναφέρει ότι "Τα

υποβρύχια, παρα το πεπαλαιωμένον του υλικού των,
εξετέλεσαν...την αποστολή των και μεταφέρθησαν με το
ναυτικό 125.000 άνδρες και 33.000 κτήνη." Βλ. Περιοδικό
Ε λ λ η ν ικ ή Δ η μ ι ο υ ρ γ ί α , 1 Νοεμβρίου 1949.
17Ιπποκράτης Παπαβασι λείου, Το Ν α υ τικ ό μας κατά την
Π ρ ο π ο λ ε μ ικ ή ν και την Π ο λεμ ικ ή ν Π ερ ίο δ ο ν 1936-1941,
Αθήνα 1945, σ.5. Για το ίδιο βλ. John Τ. Malakasses,
The G r e e k N a v y d u r i n g t h e war i n m e t r o p o l i t a n G reece
i t s d i s i n t e g r a t i o n a n d s u b s e q u e n t e x o d u s t o E g yp t i n
A p r i l 1 9 4 1 . Ιωάννινα 1990, p.126.

“ Εμμανουήλ Κελαϊδής, Α ν α μ ν ή σ ε ις από την Α εροπ ορία ,

Αθήνα 1972, σ.34.

ΐ9ι»Τα μεγάλα ιταλικά πλεονεκτήματα, κατά την διεξαγωγή

του αγώνος, ήταν η αεροπορία και τα άρματα μάχης.". Βλ.
Νικόλαος Πετρόπουλος, Α ν α μ ν ή σ ε ις και σ κ έ ψ ε ις ενός
π α λ α ιο ύ ν α υ τ ικ ο ύ . Μέρος Β, 1940-1941, σ.141 και
Ιωάννης Κορωνάκης, Η Π ο λ ι τ ε ί α της 4ης Α υ γ ο ύ σ τ ο υ , ο.π.,
σ.162.

20 Ο Αποστολίδης γιατρός στο Ελληνικό Στρατιωτικό

Νοσοκομείο Ιωαννίνων, το 1940, θυμάται "Το αίμα
πλημμύριζε στο νοσοκομείο Ιωαννίνων από τα κομμένα
χέρια και πόδια.". Βλ.Πέτρος Αποστολίδης, Οσα θυμάμαι
1 9 0 0 - 1 9 6 9 , Αθήνα 1983, σ.168.
 19

Η Ελλάδα δεν προετοιμάσθηκε επαρκώς για

πόλεμο,21 αλλά καί οι Βρετανοί δεν φρόντισαν να
την εξοπλίσουν. Η Βρετανία υποσχόταν πιστώσεις
στην Ελλάδα, για αγορά νέου οπλισμού, μόνο όταν
θα εξοφλούνταν το παλαιό δημόσιο χρέος. Οι
αρχηγόί των βρεταν lκών επιτελείων δυσπιστουσαν να
στείλουν βοήθεια στην Ελλάδα γιατί δεν πίστευαν
ότ\ η Ελλάδα μπορούσε να αποκρούσει τους Ιταλούς.
0 Βρετανός πρωθυπουργός Τσώρτσιλ έστειλε στον
πρεσβευτή του στην Αθήνα, Πάλαιρετ, τις
ακόλουθες οδηγίες: "... δεν πρέπει να ενθαρρύνεις
μάταιες ελπίδες, όταν δεν υπάρχουν δυνάμεις για
υλοπο ιησή τους../'.22
Μετά το θάνατο του Μεταξά στις 29 Ιανουάριου
1941, ο βασιλιάς Γεώργιος με τη σύμφωνη γνώμη του
πρεσβευτή της Μεγάλης Βρετανίας στην Αθήνα,
Πάλαιρετ, όρισε πρωθυπουργό τον Αλέξανδρο Κορυζή,
ένα μετριοπαθή αγγλόφιλο πολιτικό, αδύναμο στην
ανάληψη πρωτοβουλιών που δεν είχε το απαιτούμενο
κύρος για την αντιμετώπιση της ραγδαίας
επιδεινούμενης σχέσης με το Βερολίνο και της
Μετάξικής "κλίκας" Μανιαδάκη- Διάκου.23 Έτσι ο
Γεώργιος θα χειριζόταν μόνος του, όπως ήθελε, τα
κρίσιμα προβλήματα της Ελλάδας.
Ήδη στους κόλπους του Ελληνικού Στρατού
αναπτύσσονταν απόψεις ότι η θέση της Ελλάδας σε
περίπτωση γερμανικής επίθεσης ήταν δύσκολη και
δεν μπορούσαν να διεξάγουν ένα διμέτωπο αγώνα. Η

21 Η Ελλάδα η οποία ήταν "..λεηλατημένη από την

τυραννίδα του Γεωργίου Γλύξμπουργκ../', κατάφερε να
προβάλει αντίσταση στην αυτοκρατορία του Μουσολίνι. Βλ.
εφ. "Σάλπισμα Λ ε υ τ ε ρ ι ά ς " , φύλλο 1°, Δεκέμβριος 1942.

22F.O., 371/24919 αρ. 806, τη λεγρ ά φ η μ α του F.O. π ρ ο ς

τον Π ά λ α ιρ ε τ , 31 Οκτωβρίου 1940. Το τηλεγράφημα αυτό το
δημοσίευσε και ο καθηγητής Γιάννης Κολιόπουλος στη
μονογραφία Π α λ ιν ό ρ θ ω σ η -Δ ικ τ α τ ο ρ ία -Π ό λ ε μ ο ς 1 9 3 5 - 1 9 4 1 . 0
Β ρ ε τ α ν ι κ ό ς π α ρ ά γο ν τ α ς σ τ η ν Ελλάδα- Αθήνα εκδ.Εστ ία
1985, σ.204.

23Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αινιάν, Α π ομ νη μ ονεύμ α τα , ο .τ ι .,

σ.591.
 20

πασιφανής έλλειψη σε φαρμακευτικό υλικό και ο

ανεπαρκής ανεφοδιασμός ίου Ελληνικού Στρατού
καθώς και η προοπτική της γερμανικής επίθεσης,
καλλιέργησαν ένα πνεύμα εσκεμμένης ηττοπάθειας.
Το Μάρτιο του 1941 έγιναν νέες ανακατατάξεις
στα ανώτατα κλιμάκια διοίκησης του στρατεύματος,
λόγω της "ανταρσίας" των διοικητών ενάντια στη
συνέχιση του πολέμου. Διοικητής του τμήματος
Στρατιάς Ηπείρου ανέλαβε ο Ι.ΓΠτσίκας, του Α'
Σώματος Στρατού ο Π. Δεμέστιχας, του Β' Σώματος
Στρατού ο Γ.Μπάκος και του τμήματος Στρατιάς
Δυτικής Μακεδονίας ο Γ .Τσολάκογλου. Το Γενικό
Επιτελείο Στρατού, έδωσε διαταγές για αντίοταση
μέχρις εσχάτων και σε επίθεση των Γερμανών.
Μάλιστα ο Τσολάκογλου σε σύσκεψη των στρατηγών
στο ξενοδοχείο "Μεγάλη Βρετάνια", απευθυνόμενος
στον Κοτζιά του δήλωσε: "...θα πολεμήση, θα
σκοτωθή, αλλά δε θα παραδώση ούτε θα παραδοθή...".24*
Η απόβαση των Βρετανικών στρατευμάτων στον
Πειραιά ενίσχυσε την απόφαση της Γερμανίας για
εκκαθάριση της κατάστασης στην Ελλάδα. Με την
επίθεση των Γερμανών, στις 6 Απριλίου 1941, η
μέχρι τότε υποβόσκουσα αντίδραση της ανώτατης
ηγεσίας στο μέτωπο, για την συνέχιση του πολέμου,
εκδηλώνεται πλέον με συζητήσεις και κινήσεις για
υπογραφή "Πρωτοκόλλων". Η αναρχία και η διάλυση
του στρατεύματος εντείνεται, όταν ο υφυπουργός
Στρατιωτικών Παπαδήμας από τις 18 Απριλίου 1941
δίνει άδεια σε αξιωματικούς και οπλίτες εκείνη
την κρίσιμη στιγμή της γερμανικής επίθεσης.
Οι Γερμανικές δυνάμεις, μετά την κατάρρευση
της Στρατιάς Ανατολικής Μακεδονίας και την
κατάθεση των όπλων από τον διοικητή της
Μπακόπουλο, “ προωθήθηκαν σε μεγάλο βάθος στην
ηπειρωτική χώρα, με αποτέλεσμα να υπάρχει
κίνδυνος να εγκλωβιστούν οι Ελληνικές δυνάμεις

24Διονύσιος Κόκκινος, Οι Δύο Π ό λ εμ ο ι 1 9 4 0 - 4 1 , Αθήνα

1946, σ.573.
“ Νικόλαος Πετρόπουλος, Α ν α μ ν ή σ ε ις κ α ι σ κ έ ψ ε ις ε ν ό ς
π α λα ιο ύ ν α υ τ ι κ ο ύ , Μέρος Β,ο.π., σ.357, Αλέξανδρος
Παπάγος, Ο Π όλεμος της Ε λλά δ ο ς 1 9 4 0 - 4 1 , ο.π., σ.293.
 21

που βρίσκονταν στο Αλβανικό μέτωπο. Στις 12

Απριλίου 1941 αποφασίσθηκε η σύμπτυξη των
Ελληνικών δυνάμεων, η οποία έγινε με μεγάλη
δυσκολία λόγω των αλλεπάλληλων γερμανικών
αεροπορικών βομβαρδισμών,26 κύρια όμως λόγω της
αντίδρασης των ανώτατων αξιωματικών να συνεχιστεί
ο πόλεμος.27 Άρχισε έτσι η αποσύνθεση του
Ελληνικού Στρατού,28 κυρίως του τμήματος Στρατιάς
Δυτικής Μακεδονίας καί του τμήματος Στρατιάς
Κεντρικής Μακεδονίας.
0 διοικητής του τμήματος Στρατιάς Ηπείρου,
Πιτσίκας, ανησυχώντας για τη διάλυση των δύο
τμημάτων Στρατιάς καθώς και της Μεραρχίας
Ιππικού, κάλεσε σε σύσκεψη, στις 10 το βράδυ της
151"* Απριλίου 1941, τους διοικητές των Α' και Β'
Σωμάτων Στρατού. Ήδη στις μονάδες παρατηρούνταν
κρούσματα απειθαρχίας. Τις ανησυχίες αυτές ο
Πιτσίκας τις μετέφερε με τον υπαρχηγό του
επιτελείου του, συνταγματάρχη Θ.Γρηγορόπουλο,
στον Παπάγο. Το Γενικό Επιτελείο Στρατού καθώς
και ο βασιλιάς, εκτελώντας εντολές των Βρετανών,
δεν συζητούσαν συνθηκολόγηση του στρατού. Η
αυτόβουλη και χωρίς ουσιαστική αντίσταση
συνθηκολόγηση του τμήματος Στρατιάς Ανατολικής
Μακεδονίας, υπό την διοίκηση του Μπακόπουλου,
εμέτετνε την ήδη υπάρχουσα ηττοπάθεια στο Γενικό
Στρατηγείο.
Ο Παπάγος αν και γνώριζε την κατάσταση στην
Ήπειρο, απαντώντας στον Γρηγορόπουλο, του είπε
ότι η κυβέρνηση και ο βασιλιάς έχουν δεσμευτεί
στους Βρετανούς, ότι δε θα έλθουν σε συνεννόηση

26 Α.Παπάγος, ο . π . , σ. 312.
27John Malakasses, The P o litic a l and D ip lo m a tic
E n ta g le m e n t w ith B r i t a i n
i n t h e S p r i n g o f 1 9 4 1 . The
in sid io u s R o le of th e
A rm y's L e a d e rs h ip in th e
C o l l a p s e o f t h e C o u n tr y , Ioannina 1993, p. 91-180.
2ΘΑ. Παπάγος, ο . π . , σ . 303. Για το ίδιο επίσης βλ.Γενικό
Επιτελείο Στρατού, Το Τ έ λ ο ς μ ι ά ς Ε π ο π ο ιί α ς , Α π ρ ί λ ι ο ς
1 9 4 1 , Αθήνα 1967, σ.98-99.
 22

με τους Γερμανούς για ανακωχή.29 Εν τω μεταξύ στις

16 Απριλίου 1941 το βράδυ, έφθασαν στα Ιωάννινα
οι διοικητές με τα επιτελεία τους, των διαλυμένων
τμημάτων,Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας υπό τον
Τσολάκογλου και Στρατιάς Κεντρικής Μακεδονίας υπό
τον Καράσσο.30Η εικόνα των δύο τμημάτων Στρατιών
επηρέασε το ηθικό και των Α' και Β' Σωμάτων
Στρατού καθώς και του τμήματος Στρατιάς Ηπείρου.
Μετά τη διάλυση αυτών, συγκροτήθηκε από τα
απομεινάρια το Γ' Σώμα Στρατού, υπό τον
Τσολάκογλου και κάτω από τις διαταγές του
τμήματος Στρατιάς Ηπείρου. Εντονότατες πιέσεις
ασκήθηκαν στον Πιτσίκα από τους σωματάρχες να
αγνοηθούν η θέληση της κυβέρνησης και του βασιλιά
Γεωργίου Β' και να προχωρήσουν, επαναστατώντας
ενάντια στη νόμιμη κυβέρνηση, σε συνθηκολόγηση με
τους Γερμανούς. 310 μητροπολίτης Ιωαννίνων
Σπυρίδων, πίστευε ότι μία συνθηκολόγηση με τους
Γερμανούς με έντιμους όρους για "...τη σωτηρία και
το γόητρο του νικητού στρατού",32θα κρατούσε τους
Ιταλούς εκτός Ελλάδας.33 0 Σπυρίδων επέκρινε
δριμύτατα και απειλούσε τον Πιτσίκα για την
"αναποφασιστικότητά του" να επιφέρει άμεση λύση
για συνθηκολόγηση.34 Η στρατιωτική ιεραρχία στο

29"0 Αρχιστράτηγος αναγνώριζε την ανάγκην

συνθηκολογήσεως, χωρίς όμως να εκτεθώμεν έναντι των
Αγγλων../'. Βλ.Θεόδωρος Γρηγορόπουλος, Από την Κορυφή του
Λ ό φ ο υ - Α ν α μ ν ή σ ε ις και Σ τ ο χ α σ μ ο ί 1 9 1 4 -1 9 5 2 και 1 9 5 9 -
1 9 6 2 , Αθήνα 1966, σ. 186.
30Χρήστος Καράσσος, 0 Π ό λ ε μ ο ς κατά των Γερμανών ε ι ς
τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή Μ α κ ε δ ο ν ία , 1 9 4 1 , Αθήνα 1948, σ. 55-56.
31John Malakasses, The P o litic a l and D ip lo m a tic
E n t a g l e m e n t w i t h B r i t a i n i n t h e S p r i n g o f 1 9 4 1 . The
in sid io u s R o le of th e A r m y 's L e a d e rs h ip in th e
C o l l a p s e o f t h e C o u n tr y , Ιωάννινα 1993, p.123-126.
32Γεώργιος Τσολάκογλου, Α π ομνημονεύματα , Αθήνα 1959,
σ.160 και Νικόλαος Καρκάνης, Οι Δ ο σ ίλ ο γ ο ι της Κατοχής,
Αθήνα 1983, σ.127-128.
33Νικόλαος Πετρόπουλος, Α ν α μ ν ή σ ε ις κ α ι σ κ έ ψ ε ις ενός
π α λ α ι ο ύ ν α υ τ ι κ ο ύ , Μέρος Β', ο.π., σ.382.
3<Κώστας Κοτζ ιάς, ΕΑΛΑΣ-0 Π ό λεμ ο ς και η Δ όξα της, Αθήνα
1947, σ.361.
 23

μέτωπο υπέθαλπε άμεσα αυτές τις δραστηριότητες

του Σπυρίδωνα.35 Ο στρατηγός Μπάκος στις 17
Απριλίου πήρε την απόφαση να παραδοθεί στους
Γερμανούς αφήνοντας τον συντονισμό των
απαραίτητων ενεργειών στον μητροπολίτη
Σπυρίδωνα.36Μετά από σύσκεψη των Σωματαρχών,
Μπάκου, Δεμέστιχα, Τσολάκογλου και του
μητροπολίτη Σπυρίδωνα, στις 19 Απριλίου 1941,
αποφασίσθηκε να εξουσιοδοτηθεί ο Τσολάκογλου, να
συνθηκολογήσει με τους Γερμανούς στο Βοτονόσι, 40
χιλιόμετρα βορειοανατολικά των Ιωαννίνων,37 στις 7
το απόγευμα της 20ης Απριλίου 1941.
Επειδή με το πρωτόκολλο αυτό δεν
ικανοποιούνταν ol όροι των Γερμανών, κατόπιν
εντολής του Χίτλερ, ο Ντίτριχ ανάγκασε τον
Τσολάκογλου να υπογράψει ένα νέο πρωτόκολλο
παράδοσης, στις 21 Απριλίου, δυσμενέστερο του
πρώτου. Οι Γερμανοί, για να αναγκάσουν τον
Τσολάκογλου να συνάψει και με τους Ιταλούς
ανακωχή στις 22 Απριλίου, αξίωσαν από τον
Ελληνικό Στρατό, που βρισκόταν στην Κακαβιά, να
αποσυρθεί στο εσωτερικό της Ελλάδας και άφησαν
στη συνέχεια τους Ιταλούς να τους πιέζουν,
αναγκάζοντάς τους σε οπισθοχώρηση, μέσα στο
ελληνικό έδαφος. Έτσι το βράδυ της 22ας Απριλίου
αντιπρόσωποι του Τσολάκογλου και ο Τζελόζο,
διοικητής της Ιταλικής Στρατιάς, υπέγραψαν
ανακωχή. Τελικά στις 23 Απριλίου επισημοποιήθηκε
στη Θεσσαλονίκη η ανακωχή με την υπογραφή κοινής
σύμβασης συνθηκολόγησης με Γερμανούς και Ιταλούς.
Τη συνθηκολόγηση από την Ελλάδα υπέγραψε ο
Τσολάκογλου, ο οποίος ήδη είχε συμφωνήσει με τους
Γερμανούς να αναλάβει την πρωθυπουργία της
Ελλάδας, παραμερίζοντας τον μητροπολίτη Ιωαννίνων
Σπυρίδωνα.

35θεόδωρος Γρηγορόπουλος, Από τη ν Κορυφή τ ο υ Λ ό φ ο υ -

Α ν α μ ν ή σ ε ις και Στοχασμοί 1914-1952 και 1 9 5 9 - 1962,
ο.π., σ. 202.
36θ.Γρηγορόπουλος, ο.π., σ. 202-203.
37John Malakasses, The P o litic a l and D ip lo m a tic
E n ta g le m e n t..., o . n . , p.146-153.
 24

Μετά την συνθηκολόγηση ο κύριος όγκος του

στρατού, περίπου τα 4/5, κατευθύνθηκε προς τα
Ιωάννινα, όπου σε διάφορα σημεία της πόλης
εναπόθετε τον οπλισμό του,38κατόπιν της συμφωνίας
συνθηκολόγησης που προέβλεπε ότι το υλικό του
Ελληνικού Στρατού θα αποτελούσε λεία πολέμου των
Γερμανών.

;ΐ.

:ί·
,Ρ:·

'. I
I

39Μαρτυρία του Αποστόλη Μάτη, ο ο π ο ίο ς αν έφερε ό τ ι οι

Γ ερμανοί συγκέντρωναν τα όπλα τον Ελλήνων στρατιωτών,
σ το Μ πισδοΰνι(Ελεούσα) Ιωαννίνων και στους Αγίους
Α ποστόλους, στη βόρεια είσ οδο των Ιω αννίνω ν.

Η
 25

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο I

ΙΈ Μ Μ Η Σ Η Τ Η Σ Ε Θ Ν ΙΚ Η Σ Α Ν Τ ΙΣ Τ Α Σ Η Σ -ΙΔ Ρ Υ Σ Η ΕΆΜ

Μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τις

δυνάμεις του Άξονα, τα παλαιά πολιτικά κόμματα,
πλην του Κομμουνιστικού Κόμματος, αδράνησαν στο
να αναλάβουν ηγετικό ρόλο στην αντίσταση του
ελληνικού λαού και να τον εμψυχώσουν, με
αποτέλεσμα να αγνοηθεί και να μείνει αβοήθητος.
Οσα από τα παλαιά πολιτικά στελέχη προσπάθησαν
να αναλάβουν κάποια δράση εναντίον του
κατακτητή, θεωρούνταν σαν "αντεθνικοί" ή "εθνικός
ύποπτοι".39Τα αστικά κόμματααδυνατούσαν να
απεγκλωβιστούν από το λεγόμενο καθεστωτικό
ζήτημα, της επιστροφής ή όχι του βασιλιά,μετά
την απελευθέρωση. Η αντίσταση γι'αυτά
αντιπροσώπευε κάτι το εντελώς νέο, διαφορετικό
και χωρίς ναμπορεί να ελεγχθεί από τους
πολιτικούςμηχανισμούς, που ήθελαν να
επαναφέρουν. Πολλοί πίστευαν ότι η Ελλάδα έκανε
το καθήκον της στον πόλεμο και ήταν μάταια
οποιαδήποτε αντίσταση.40Ενδιαφέρονταν, κυρίως, για
την επανεμφάνιση και κυριαρχία τους στα
μεταπολεμικά, πολιτικά δρώμενα. 0 Τσουδερός, σε
υπόμνημα του προς τον βασιλιά το καλοκαίρι του
1941, ανέφερε ότι θα έπρεπε να γίνει
αναδιοργάνωση των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων στη
Μέση Ανατολή, με κύριο στόχο τη συμμετοχή τους
στον κοινό αγώνα.41

39Κομνηνός Πυρομάγλου, Ο Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς , Αθήνα 1978,

σ.37.
40Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αινιάν, Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α , ο.π.,
σ.657.
410 Βενέζης αναφέρει ότι ο Τσουδερός δεν θεωρούσε
απαραίτητη τη συμμετοχή των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων
στην Αντίσταση. Βλ.Ηλίας,Βενέζης Ε μ μ α ν ο υ ή λ Τ σ ο υ δ ε ρ ό ς ,
Αθήνα 1966, σ.246-247.
 26

Η θέληση για αντίσταση και για μη υποταγή

στις συνθήκες της κατοχής και τους όρους του
κατακτητή ήταν πλατιά στα λαϊκά στρώματα. Το
φρόνημα του ελληνικού λαού δεν είχε καμφθεί.
Απότακτοι δημοκρατικοί αξιωματικοί του κινήματος
του 1935 προπαγάνδιζαν την εθνική ανάγκη της
αντίστασης.42 Πολλοί Ελληνες, κυρίως μέλη του ΚΚΕ,
κατα τη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά, ήταν
σε φυλακές και εξορίες.43 Όσοι απ'αυτούς
κατόρθωσαν να δραπετεύσουν, επιδόθηκαν αμέσως
στην προσπάθεια οργάνωσης του αγώνα αντιστάσεως
του λαού.44 Το ΚΚΕ ανέλαβε, μεθοδικά, την
πρωτοβουλία για αντίσταση και κατόρθωσε να
αξιοποιήσει σε μεγάλο βαθμό τα αισθήματα
αντίδρασης των Ελλήνων εναντίον των κατακτητών.
Τα περισσότερα στελέχη του είχαν ζήσει στην
παρανομία και γνώριζαν να εργάζονται συνωμοτικά,
απαραίτητο στοιχείο για αντίσταση.45 Σ' ολόκληρη

42 Την εθνική ανάγκη για Αντίσταση προπαγάνδιζαν οι,

Στ.Σαράφης, Ευρ. Μπακιρτζής, Νεοκ.Γρηγοριάδης,
Ηλ.Τσιριμώκος, Δημ. Ψαρρός, Σκλαβούνος. Βλ. Σαράφης
Στέφανος, 0 ΕΛΑΣ, Β' έκδοση, Αθήνα 1984, σ.50.

43 Στις παραμονές του ελληνοΙταλικού πολέμου, οι

κρατούμενοι κομμουνιστές ήταν περίπου 2.000. Ήταν
φυλακισμένοι και εξόριστοι στην Ακροναυπλία,
Γαύδο,Κέρκυρα, Αίγινα, Φολέγανδρο, Πύλο, Άη Στράτη,
Ανάφη,κ.α. Βλ. Χατζής Θανάσης, Η ν ικ η φ ό ρ α επανάσταση
που χάθηκε ( ε θ ν ι κ ο - α π ε λ ε υ θ ε ρ ω τ ι κ ό ς αγώ νας 1 9 4 1 - 4 5 ) ,
τ.Α', Αθήνα 1983,σ.94-99 και Ρούσος Πέτρος, Η μ εγ ά λ η
π ε ν τ α ε τ ί α ( 1 9 4 0 - 4 5 ) , τόμος Α', Αθήνα 1982, σ.93-96.
44Από την Φολέγανδρο δραπέτευσαν στα μέσα ΜαΤου 1941, 12
Κρητικοί εξόριστοι, οι οποίοι αποβιβάστηκαν στο
Ηράκλειο Κρήτης και με άλλους Κρητικούς άρχισαν να
οργανώνουν τους πρώτους αντ ιστασιακούς πυρήνες. Βλ.
Ρούσος Πέτρος, Η μεγάλη π εν τ α ετ ία (19 4 0 -4 5 ),
ο.π.,σ.99, Γ. Ζωϊδης-Δ. Καΐλας, Στάρματα-Στάρματα,
Χ ρ ο νικ ό της Ε θ ν ικ ή ς Α ν τ ίσ τ α σ η ς 1940-45, Αθήνα
1967,σ.69-70 και Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν Α ρ χ ε ίο ν Ε θ ν ικ ή ς Α ντ ισ τ ά σ εω ς,
Επιμέλεια Κομνηνού Πυρομάγλου, τεύχος 2°, (1958), σ.40-
48.

45Άγγελος Αγγελόπουλος, Από την Κατοχή σ τ ο ν Ε μ φ ύ λ ιο , Η

Μ εγά λ η Ε υ θύ νη των Συμμάχων, Αθήνα 1994, σ.41.
 27

την Ελλάδα αυθόρμητα δημιουργήθηκαν ol πρώτοι

πυρήνες αντίστασης, όπως: στη Θεσσαλία ol "Ομάδες
Εφόδου" και το "Πατριωτικό Μέτωπο", στην Ήπειρο
το "Πατριωτικό Μέτωπο" και η οργάνωση "Ελλάδα -
Ελευθερία"46, στη Μακεδονία η οργάνωση "Ελευθερία"
και στην Πελοπόννησο η "Νέα Φιλική Εταιρεία".
Έργο αυτών των ομάδων ήταν να μυούν και άλλους
πατριώτες στην Αντίσταση, να τυπώνουν
προκηρύξεις, να συγκεντρώνουν όπλα και να
προβαίνουν σε δολιοφθορές εναντίον των
κατακτητών.47 Στις 10 Μαιου 1941 o l Αθηναίοι
προέβησαν στην πρώτη εκδήλωση εναντίον των
εισβολέων επευφημώντας τους Βρετανούς αιχμαλώτους
πολέμου που διέσχιζαν την πλατεία Συντάγματος48
καί στη Θεσσαλονίκη, στις 31 Μαιου, έγινε το
πρώτο σαμποτάζ με την καταστροφή μιάς μεγάλης
γερμανικής αποθήκης πυρομαχ lκών.49
Η διαρπαγή των προϊόντων από τους
κατακτητές, καθώς και οι ελλείψεις της αγοράς
οδήγησαν τους κομμουνιστές, στις 28 Μαΐου 1941,

46 Γεράσιμος Μαλτέζος (καπετάν Τζουμερκιώτης), ΕΑΜ-ΕΑΑΣ,

ζ η τ ή μ α τ α Σ τ ρ α τ η γ ι κ ή ς κ α ι Τ α κ τ ι κ ή ς , Βόλος
Α ν α μ ν ή σ ε ις και
• 1987, σ.39-40, Αλέκος Κουτσούκαλης, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η
του Νομού Άρτας 1940-45, Α να μ νή σεις-Σ κ έψ εις-Κ ρίσ εις,
τόμος Α, Αθήνα 1983, σ.151.

470 Μ. Ντούσιας για τη γέννηση των πρώτων αντιστασιακών

πυρήνων στην περιοχή του Φαναρίου Πρέβεζας αναφέρει ότι
" ...από το καλοκαίρι κιόλας του 1941 είχαν παρουσιαστεί
οι πρώτες αντιδράσεις των κατοίκων του Φαναρίου.".
Βλ.Μιχάλης Ντούσιας, ΕΑΜ Π ρ έ β ε ζ α ς , ΕΛΑΣ Ζαλόγγου-
Σ ουλίου, Αθήνα 1987, σ.78 και Θανάσης Χατζής, Η
ν ι κ η φ ό ρ α ε π α ν ά σ τ α σ η π ο υ χ ά θ η κ ε , τόμος Α,ο.π, σ.63-64.

48Ιωάννης Χόνδρος, "Η Ελληνική Αντίσταση 1941-1944,

Επανεκτίμηση", στο συλλογικό ιστορικό έργο. Η Ελλάδα
σ τ η δ ε κ α ε τ ί α 1 9 4 0 - 1 9 5 0 , Ε να Ε θ ν ο ς σ ε κ ρ ί σ η , Αθήνα 1984,
σ. 6 9 .

49Από τις 2 Μαΐου 1941 οι εξόριστοι της Φολέγανδρον,

Καραγκίτσης, Μαρκεζίνης, Σπ. Αντύπας,Κλ. Παπαζωϊδης
και Ν.Δρέσιος, δραστηριοποιήθηκαν για την οργάνωση της
"Εθνικής Αλληλεγγύης". Βλ.I.Χόνδρος,ο.π ,. σ.70.
 28

στην ίδρυση της "Εθνικής Αλληλεγγύης",50 που

απλώθηκε σύντομα σ'ολόκληρη την Ελλάδα. Σκοπός
της ήταν να περιθάλψει τα χιλιάδες θύματα του
πολέμου και τους λιμοκτονούντες.51 Είχε επαφή με
τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό κατορθώνοντας να
στέλνει τρόφιμα στους κρατούμενους στον Άη Στράτη
και την Ακροναυπλία. Οι γυναίκες έδωσαν ξεχωριστό
παρών στην "Εθνική Αλληλεγγύη" με μεγάλη
αυταπάρνηση και αγωνιστική σεμνότητα.52 Στην
οργάνωση εντάχθηκαν μεταξύ των άλλων και αρκετές
προσωπικότητες, μεταξύ των οποίων και ο καθηγητής
του Πολυτεχνείου Αθανάσιος Ρουσόπουλος, ο οποίος
έγινε πρόεδρός της.
Δύο φοιτητές, ο Μανόλης Γλέζος από τη Νάξο
και ο Απόστολος Σάντας από τη Λευκάδα, θέλοντας
να αφυπνίσουν τις δυνάμεις του ελληνικού λαού για
αντίσταση, τη νύχτα της 30ης Μαϊου του 1941
κατέβασαν απ' την Ακρόπολη και έσχισαν τη
γερμανική σημαία.53

50Γραμματέας της Εθνικής Αλληλεγγύης ήταν ο Παντελής

Καραγκίτσης. Βλ. Περιοδικό Ε θ νικ ή Α λ λ η λ ε γ γ ύ η , Μία
προσπάθεια και ένας άθλος, Αθήνα 1945, σ.11 και
Θανάσης Χατζής, Η ν ικ η φ ό ρ α επανάσταση π ο υ χάθηκε,
ο.π.,σ.111.

51Περιοδικό Ε θ ν ικ ή Α λ λ η λ ε γ γ ύ η , * Μία προσπάθεια και

ένας άθλος", Αθήνα 1954, σ.54.
52Γ ια την α γ ω ν ισ τ ικ ό τ η τ α των γυναικώ ν τη ς Ε θνική ς
Α λ η λ λ εγ γ ύ η ς β λ . Γ . Ζ ω ϊδη ς-Δ . Κ αΐλας, Στάρματα-Στάρματα,
Χ ρ ο ν ι κ ό τη ς Ε θ ν ικ ή ς Α ν τ ίσ τ α σ η ς 1 9 4 0 - 4 5 , Αθήνα 1967,
σ . 76 κ α ι Π ε ρ ιο δ ικ ό Α ν τ ί , τ ε ύ χ ο ς 1 8 ° /3 -5 -1 9 7 5 .

530ι γερμανικές αρχές στην Αθήνα απαγόρευσαν την

κυκλοφορία σε Αθήνα και Πειραιά πέραν της 10ης
νυχτερινής επειδή υπεξαιρέθηκε η γερμανική σημαία από
την Ακρόπολη και ο ελληνικός λαός μέσω του τύπου
εκφραζόταν υπέρ των εκδιωχθέντων από την Ελλάδα, των
Άγγλων. Βλ. Χρήστος Χρηστίδης, Χ ρ ό ν ια Κ α το χή ς, 1 9 4 1 -4 4 ,
Μ α ρ τ υ ρ ίε ς Η μ ε ρ ο λ ο γ ίο υ , Αθήνα 1971, σ.56 και Πέτρος
Ρούσος, Η μ ε γ ά λ η π ε ν τ α ε τ ί α 1 9 4 0 -4 5 , τ. Α, Αθήνα 1982,
σ.77-78, όπου δημοσιεύεται το κείμενο του Γερμανικού
Φρουραρχείου Αθηνών.
 29

Στην πρωτοπορία για την οργάνωση της

αντιστασιακής δράσης βρέθηκαν και οι εργάτες,
παρόλες τις αντιξοότητες και δυσκολίες που
αντιμετώπιζε η τάξη τους (χαμηλά ημερομίσθια,
άσχημη οικονομική κατάσταση, συνδικαλισμός υπό
διωγμό τη μεταξική περίοδο). Στις 16 Ιουλίου 1941
ενταγμένοι στην Ενωτική ΓΣΕΕ υπό τον Κώστα
Ααζάρίδη, τη ΓΣΕΕ του Γιάννη Καλομοίρη, την
παράταξη των Ανεξάρτητων συνδικάτων με το
Δ.Στρατή, τον Θ. Σισμανίδη, πρόεδρο του εργατικού
κέντρου Δράμας και τον Παναγιώτη Πετρουλή,
πρόεδρο του σωματείου Λογιστών Ατμοπλοίων,
δημιούργησαν το "Εργατικό Εθνικό Απελευθερωτικό
Μέτωπο"54 (ΕΕΑΜ) και συσπείρωσαν τη συντριπτική
πλειοψηφία των εργατών kol των υπαλλήλων της
χώρας. Η ίδρυση του ΕΕΑΜ αποτέλεσε μιά ιστορική
πράξη, που εξασφάλιζε την ενότητα της καθοδήγησής
του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Έδινε την ελπίδα
για την έκφραση της πολιτικής ενότητας της
εργατικής τάξης με απώτερο σκοπό την απελευθέρωση
της χώρας και την εξασφάλιση της πλήρους λαϊκής
κυριαρχίας. Με το καταστατικό του γινόταν αναφορά
στην ανάγκη σύστασης ενός ευρύτερου αντιστασιακού
μετώπου, να παλέψει ενάντια στην αισχροκέρδεια,
τη μαύρη αγορά και να υπερασπιστεί τα κεκτημένα
συνδικαλιστικά δικαιώματά τους.55 Το ΕΕΑΜ υπήρξε η
πςίώτη εργατική οργάνωση στον ευρωπαϊκό κατεχόμενο
χώρο, που κινητοποίησε τους εργάτες σε ανοικτούς
απεργίακούς και γενικότερους συνδικαλιστικούς
αγώνες κατά των Γερμανοϊταλών. Αποτέλεσε το
θεμέλιο λίθο και το πρωτοπόρο τμήμα του ΕΑΜ και
άνοιξε πρώτο την πάλη του λαού ενάντια στούς
κατακτητές. Στο ΕΕΑΜ ανήκε η εθνική τιμή, ότι η
ελληνική εργατική τάξη δεν σκλαβώθηκε στα
γερμανικά εργοστάσια. 0 Γουντχάουζ, ο πλέον

54Λευτέρης Αποστόλου, Το Ξ εκ ίν η μ α τ ο υ ΕΑΜ. Α να μ νή σ εις

κα ι δ ι δ ά γ μ α τ α , Αθήνα 1982, σ.49.

55θανάσης Χατζής, Η ν ικ η φ ό ρ α επανάσταση π ο υ χ ά θ η κ ε ,

ο.π.,σ.126-128 και Πέτρος Ρούσος, Η μ εγ ά λ η π ε ν τ α ε τ ί α
1 9 4 0 - 4 5 , ο.π.,σ.125-126.
 30

αμείλικτος εχθρός του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, γράφει για το

ΕΕΑΜ: "Η οργάνωση αυτή έκλεινε στους κόλπους της,
ο,τι καλύτερο είχε η οργανωμένη εργατική τάξη
στην Ελλάδα...Έξω από το ΕΕΑΜ δεν υπήρχε τότε
οργάνωση, που θα μπορούσε να ισχυρισθεί ότι
αντιπροσώπευε τους εργάτες."56
Τα κόμματα του κέντρου και της αριστερός,
συνειδητοποίησαν τη διάθεση του λαού να παλέψει
για τη ζωή του και τη σωτηρία του kol έτσι μετά
από πολύμηνες διαπραγματεύσεις, στις 27
Σεπτεμβρίου 1941, συγκρότησαν το Ε.Α.Μ.57 Το πρωί
της 28ης Σεπτεμβρίου οι αντιπρόσωποι του
Κομμουνιστικού Κόμματος, των Σοσιαλιστών, της
Ελληνικής Λαϊκής Δημοκρατίας και του Αγροτικού
Κόμματος υπέγραψαν το ιδρυτικό, που συνέταξε ο
αντιπρόσωπος του ΚΚΕ Αποστόλου58 σ' ένα σπίτι της
οδού Μαυρομιχάλη, στην Αθήνα. Την ίδια μέρα

56M.C. Woodhouse Το Μήλο τ η ς Έ ρ ιδ ο ς , Η Ε λ λ η ν ικ ή

Α ν τ ίσ τ α σ η και η π ο λ ι τ ι κ ή των Μεγάλων Δυνάμεω ν, Αθήνα
1976, σ.58-59.
570 I. Χόνδρος αναφέρει ότι το Κ.Κ.Ε. εκμεταλλεύθηκε
σταδιακά το αίσθημα του ελληνικού λαού για Αντίσταση
και έτσι δημιούργησε το Ε.Α.Μ. Βλ.Ιωάννης Χόνδρος, "Η
Ε λ λ η ν ικ ή Α ν τ ίσ τ α σ η 1941-1944, Ε πα νεκτίμ η ση ", ο.π.,
σ . 1 2 . Το Ε.Α.Μ. ήταν μιά συνάθροιση των πιό δυναμικών
στοιχείων του ελληνικού πληθυσμού , κάτω από την αιγίδα
του Ελληνικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Βλ. Γιάννης
Μαλακάσης, "Ο ρόλος της Βρετανικής διπλωματίας στην
Ελλάδα κατά το 1941-44, Η ανάπτυξη της επιρροής των
Η.Π.Α.", εφ. Π αρατηρητής, 29-7-1982.

58Το κόμμα της Ελληνικής Λαϊκής Δημοκρατίας, που

ιδρύθηκε στις αρχές Σεπτεμβρίου 1941, εκπροσωπούσε ο
Ηλίας Τσιριμώκος. Μεταξύ των μελών της ΕΛΔ ήταν και ο
συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα
εκπροσωπούσε ο Χρήστος ΧωμενΙδης. Στο ΣΚΕ μέλη ήταν ο
Δημήτρης Στρατής, ο ταγματάρχης Μάρκος Κλαδάκης, κ.α.Το
Αγροτικό Κόμμα εκπροσώπησε ο Απόστολος Βογιατζής. Βλ.
Θανάσης Χατζής, Η ν ικ η φ ό ρ α επανάσταση π ο υ χά θ η κ ε ,
ο.π.,σ.76-83, Πέτρος Ρούσος, Η μ εγ ά λ η π ε ν τ α ε τ ί α 1 9 4 0 -
45, ο.π.,σ.132-133 και Λευτέρης Αποστόλου, Το Ξ εκ ίν η μ α
το υ ΕΑΜ. Α ν α μ ν ή σ ε ις και δ ιδ ά γ μ α τ α , ο.π., σ.64.
 31

εξέλεξαν με κοινή πρόταση, γραμματέα της

οργανωτικής επιτροπής του ΕΑΜ, το Αευτέρη
Αποστόλου.
Το ΕΑΜ έθεσε ως στόχο την καταπολέμηση της
ηττοπάθειας, την αναπτέρωση των ελπίδων του
έθνους, την μετάδοση πίστης στο λαό για τις
δυνάμεις του και την ανάταση της εθνικής του
περηφάνιας και συνείδησης, προσφέροντας ένα
κοινωνικό πρόγραμμα.59 Το ΕΑΜ ήταν
εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση, η οποία οργάνωσε
και καθοδήγησε την αντίσταση μεγάλης μερίδας του
λαού ενάντια στον κατακτητή. Κινητοποιώντας
εκατοντάδες χιλιάδες λαού, πέτυχε αφενός να
περιφρουρήσει τον εθνικό πλούτο από τις εχθρικές
λεηλασίες και αφετέρου να αποτρέψει την πολιτική
επιστράτευση, ενώ παράλληλα συνέδραμε στην
ανύψωση του βιοτικού επιπέδου των Ελλήνων.
Η πολιτική ιδεολογία και οι απώτεροι στόχοι
του ΕΑΜ που προβλήθηκαν ήταν :
" α) Η απελευθέρωση του έθνους μας από το
σημερινό ξένο ζυγό και η αποκατάσταση της πλήρους
ανεξαρτησίας της χώρας μας.
β) ο σχηματισμός προσωρινής κυβέρνησης του
ΕΑΜ αμέσως μετά την εκδίωξη των ξένων κατακτητών,
μοναδικός σκοπός θα είναι η προκήρυξη εκλογών για
συντακτική εθνοσυνέλευση με βάση την αναλογικήν,
ίνα ο λαός αποφανθή κυριαρχικός επί του τρόπου
της διακυβερνήσεώς του.
γ) Η κατοχύρωση του κυριαρχικού τούτου
δικαιώματος του ελληνικού λαού, όπως αποφανθή
περί του τρόπου της διακυβερνήσεώς του από πάσαν

590 καθηγητής Γιάννης Μαλακάσης αναφέρει ότι το Ε.Α.Μ.

πρόσφερε στην χώρα ένα κοινωνικό πρόγραμμα, "offered
the country a social programme", η ιδιοτυπία του
οποίου δεν μπορούσε να παραλληλlσθεί με καμία άλλη
περίοδο ζωής του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.
Βλ.ύοηη Malakasses, The B r i t i s h D i p l o m a c y on G r e e c e
1 9 4 3 - 1 9 4 4 , Ιωάννινα 1981,p.292.
 32

αντιδραστικήν απόπειραν, ήτις θα τείνει να

επιβάλη εις τον λαόν λύσεις αντιθέτους πρός τας
επιθυμίας του και η εκμηδένισης δι'όλων των μέσων
του ΕΑΜ και των οργάνων που το αποτελούν, πάσης
τοιούτης απόπειρας."60
Στο ιστορικό κείμενο "Τι είναι και τι θέλει
το ΕΑΜ", το οποίο έβρισκε ζωηρή απήχηση σ'όλα τα
λαϊκά στρώματα,ο Δημήτρης Γληνός έγραφε: "Μπροστά
σ' αυτό το απέραντο παλλαϊκό συμφέρον υποχωρούν
όλα τ' άλλα για τούτη τη στιγμή. Άρα κάθε
Έλληνας έχει την υποχρέωση ν'αφήσει κατά μέρος
όλα τ'άλλα και να μπει στη γραμμή του αγώνα πλάι
σ'όλα τ'άλλα του αδέλφια, γιατί μόνο η ένωση
μπορεί να φέρει τη νίκη..".61 Μ' αυτό το κείμενο ο
Γληνός καταθέτει εν μέσω απελπισμένης
ατμόσφαιρας, το πολεμικό σύνθημα: "Εμπρός όλοι οι
Έλληνες, όλοι οι ζωντανοί άνθρωποι τούτης της γης
ενταχθείτε στο ΕΑΜ".62
Στις 10 Οκτωβρίου 1942, η Κεντρική
Οργανωτική Επιτροπή του ΕΑΜ κάλεσε όλους τους
Έλληνες, αστούς, αξιωματικούς, υπαξιωματικούς του
στρατού, αξιωματικούς και οπλίτες της Αστυνομίας
και της Χωροφυλακής, ιερείς, νέους και νέες,
γυναίκες, αγρότες,63 σε μια πανεθνική έγερση,
άσχετα με τις διαφορές του παρελθόντος.

60Δημήτρης Γληνός, Τι ε ί ν α ι κ α ι Τι θ έ λ ε ι το ΕΑΜ, Αθήνα,

εκδόσεις Ρήγας, 1944, σ.39-41 και Ζωΐδης-ΚαΤλας,
Σ τ 'ά ρ μ α τ α -Σ τ 'ά ρ μ α τ α , ο.π., σ.567-568.

61Δημήτρης Γληνός, Γι είναι-, ο.π., σ.46.

“ Γεώργιος Σούλης, Δημήτρης Γληνός 1 8 8 2 -1 9 4 3 , Αθήνα

1946, σ.18.

“Απόστολος Παπανδρέου, Κ ό κ κ ινη Φ λόγα, Αθήνα 1988,

σ.40. Ο Δ. Γληνός καλούσε όλους τους αξιωματικούς,
υπαξ ιωματ ικούς και εμπειροπόλεμους στρατ ιώτες, να
αντισταθούν στα στρατεύματα κατοχής, γράφοντας «...εδώ
είναι το χρέος σας." Βλ.Δημήτρης Γληνός, Γι ε ί ν α ι και
Τι θ έ λ ε ι το ΕΑΜ, σ.51.
 33

Αν και αντικειμενικά κανένα κόμμα και καμιά

οργάνωση δεν θα έπρεπε να μείνει έξω από τις
γραμμές του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, οι
αρχηγοί των αστικών κομμάτων δεν δέχτηκαν τον
αγώνα του ελληνικού λαού, αλλά αντέδρασαν με όλες
τις δυνάμεις στην οργάνωσή του. Με τις ατέλειωτες
και παρελκυστικές διαπραγματεύσεις, άλλοτε
θεωρούσαν πρόχειρο τον αγώνα, άλλοτε άσκοπο και
ανώφελο και άλλοτε επιζήμιο και καταστρεπτικό.64 Η
ανάληψη από τον ίδιο το λαό της αντιστασιακής
προσπάθειας φάνταζε επικίνδυνη και χρησιμοποίησαν
κάθε μέσο για να αποτρέψουν την
εθνικοαπελευθερωτική δράση του λαού. Τα στελέχη
όμως του ΚΚΕ και των άλλων συνεργασθέντων μ' αυτό
πολιτικών κομμάτων, επέτρεψαν στο ΕΑΜ να
διαρθρώσει και να λειτουργήσει ένα δίκτυο
πληροφοριών και προπαγάνδας, ώστε να μπορεί να
παραβληθεί με μία άρτια κρατική μηχανή65 και έτσι
να έχει μια δυνατή συνοχή, χωρίς να καμφθεί στα
κτυπήματα των αντιπάλων του.
Αρχές Οκτωβρίου 1941 συγκροτήθηκαν στην
Αθήνα και τον Πειραιά επιτροπές πόλεων του ΕΑΜ,
απ' όλα τα κόμματα που ίδρυσαν το Μέτωπο μαζί με
• αντιπροσώπους του ΕΕΑΜ και της Νεολαίας. Οι
οργανώσεις κυκλοφορούσαν προκηρύξεις στην Αθήνα
και έγραφαν συνθήματα στους τοίχους. Με τον τρόπο
αυτό έφθανε πολύ σύντομα στις καρδιές των
πατριωτών, το μήνυμα του ΕΑΜ για απελευθερωτική
πάλη και ενεργητική συμμετοχή όλων στους αγώνες.66

640 Γληνός αναφέρει ότι η στάση των αρχηγών των παλιών

πολιτικών κομμάτων διέπονταν από παθητική μοιρολατρεία
και καιροσκοπισμό. Σκέψη και στάση τους ήταν : "Ας
περιμένουμε να μας ελευθερώσουν άλλοι και άς
καιροσκοπούμε ν'αρπάξουμε το ψητό της εξουσίας, όταν θα
είναι ακίνδυνη η αρπαγή και μόνον ωφελήματα θα μας
φέρει". Βλ.Δ.Γληνός, ο . π . ,σ.48.
65Κομνηνός Πυρομάγλου, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς , ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-
ΕΔΕΣ, Αθήνα- Γιάννινα 1988, σ.291.

66Ζωϊδης- Καΐλας, Σ τ ' ά ρ μ α τ α - Σ τ ’ά ρ μ α τ α ο . π , σ.160-162.

 34

Στο ΕΑΜ, πέρα από την μεγάλη πλειοψηφία του

ελληνικού λαού, εντάχθηκαν, ιερωμένοι,
αξιωματικοί και επιστήμονες. Όλοι τους με
ενθουσιασμό και αυταπάρνηση προσέφεραν για την
απελευθέρωση της πατρίδας.* 67 Η λαϊκή βάση του ΕΑΜ,
αποτελούνταν από ετερόκλητα κοινωνικά στρώματα,
εργάτες, αγρότες, μισθωτούς, μικροαστούς,
διανοούμενους, νέους και γυναίκες.68
Η ίδρυση του ΕΑΜ αποτέλεσε τομή για την
ελληνική πολιτική ιστορία. Για πρώτη φορά
συγκροτήθηκε μια κοινωνική συμμαχία του ελληνικού
λαού, που ήταν απαλλαγμένη από τις πολιτικές
διαιρέσεις του παρελθόντος. Ήταν προϊόν ευρύτερων
πολιτικών μεταβολών που συντελέστηκαν στις δύο
προηγούμενες δεκαετίες και αφορούσαν την όξυνση
ανάμεσα στις δυνάμεις που εξέφραζαν τα αιτήματα
και τις διεκδικήσεις των κατωτέρων τάξεων της
ελληνικής κοινωνίας και εκείνων που επιδίωκαν την
εκμετάλλευση αυτών.
Το ΕΑΜ ίδρυσε ταυτόχρονα με τις οργανώσεις
επαρχίας, πόλης, συνοικίας και χωριού, στις 16
Φεβρουαρίου 1942 και το στρατιωτικό σκέλος, τον

Ο Γληνός απευθυνόμενος σε κάθε Έλληνα μέσα από το

μανιφέστο του ΕΑΜ, Τι ε ί ν α ι κ α ι Τι θ έ λ ε ι το ΕΑΜ,
παρότρυνε : "Σκόρπιζε γύρω σου τα συνθήματα της
καθημερινής πάλης και τα γενικότερα συνθήματα του
εθνικοαπελευθερωτ ικού αγώνα." Βλ.Δημήτρης Γληνός, Γι
ε ί ν α ι . . . , ο . π . , σ.57.

67Στο ΕΑΜ εντάχθηκαν επιστήμονες μεγάλου κύρους, όπως ο

καθηγητής Π. Κόκκαλης, ο συνταγματολόγος καθηγητής
Αλ.Σβώλος, ο πρύτανης του Πολυτεχνείου Ν.Κιτσίκης, ο
καθηγητής Γεωργαλάς, πρόεδρος της ΕΠΟΝ, οι μητροπολίτες
Κοζάνης Ιωακείμ και Ηλίας Αντώνιος, οι καθηγητές
Άγγελος Αγγελόπουλος και Γεώργιος Σημίτης που
συμμετείχαν αργότερα και στην ΠΕΕΑ. Βλ. γενικότερα το
έργο του Απόστολου Παπανδρέου, Κ ό κ κ ινη Φλόγα, Αθήνα
1988.

“ Γιάννης Ζεύγος, "Εισήγηση στην 10η ολομέλεια της ΚΕ

του ΚΚΕ", ΚΚΕ- Δ έκα χ ρ ό ν ι α Α γ ώ ν ε ς , 1 9 3 5 - 4 5 , Αθήνα
1977, σ.71.
 35

"Ε λ λ η ν ι κ ό Λ αϊκό Α π ελευθ ερω τικ ό Στρατό (ΕΔΑΣ)",

μόνιμο και εφεδρικό, ο οποίος θα διεξήγαγε τον
ένοπλο αγώνα για την απελευθέρωση της χώρας και
θα αναλάμβανε την περιφρούρηση των καταχτήσεων
του λαού.69
* «Η εντολή για τη δημιουργία του αντάρτικου
δόθηκε αρχές Μαρτίου 194270 στο Θανάση Κλάρα,
γεωπόνο και έφεδρο υπαξιωματικό του Αλβανικού
μετώπου, τον Άρη Βελουχιώτη, όπως καθιερώθηκε να
ονομάζεται. 0 Άρης στις 15 Μαΐου 1942 συγκρότησε
την πρώτη ομάδα ανταρτών, στα βουνά Γουλίανά
Ευρυτανίας, με 15 άντρες71. 0 Γουντχάουζ τον
αποκαλούσε "πολεμική μεγαλοφυ ία του ΕΛΑΣ", 72αλλά
και οι ιδεολογικοί του αντίπαλοι του αναγνώριζαν
γενναιότητα και ευφυΐα.73Γνώρι ζε πώς να αμβλύνει
τις αντιθέσεις των ανθρώπων και έτσι να γίνεται

690ι προσπάθειες για ίδρυση του ΕΛΑΣ άρχισαν από τις 2

Φεβρουάριου 1942 με τους Θανάση Χατζή, Ανδρέα Τζήμα,
Σπόρο Κωστάκη και Πολύδωρα Δανιηλίδη. Βλ.Θανάσης
Χατζής, Η ν ι κ η φ ό ρ α επ α ν ά σ τ α σ η π ο υ χ ά θ η κ ε , ο.π., σ.273-
276.

70Γιάννης Χατζηπαναγιώτου, Η Π ο λ ι τ ι κ ή Διαθήκη του Άρη

Β ε λ ο υ χ ι ώ τ η , Αθήνα 1982, σ.59.

71θανάσης Χατζής, Η ν ι κ η φ ό ρ α επ α ν ά σ τ α σ η π ο υ χ ά θ η κ ε , τ.Α,

σ.286 και Φοίβος Γρηγοριάδης, Το α ν τ ά ρ τ ι κ ο (ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ-
ΕΚΚΑ-5/42), τ.1ος, Αθήνα 1964, σ.33-34.

72 M.C. W oodhouse, Το Μήλο τ η ς Έ ριδος. Η Ε λληνική

α ντίσταση και η πολιτικ ή των Μ εγά λω ν Δ υ ν ά μ ε ω ν , Αθήνα
1976, σ.107.
730 Αβέρωφ, ιδεολογικός αντίπαλος του Άρη,
σκιαγραφώντας αυτόν γράφει ότι ήταν "γενναίος, καλός
οργανωτής, φανατικός στο έπακρο, δεν του έλειπε, ούτε
η ευφυΐα, ούτε κάποια παιδεία, ούτε - κατα την άποψή
του - ένα πνεύμα δικαιοσύνης. Ηταν η αδυναμία του.
Γιατί εν ονόματι της δικής του δικαιοσύνης σκότωνε με
μεγαλύτερη ευκολία". Βλ.Ευάγγελος Αβέρωφ, Φωτιά κ α ι
Τ σ ε κ ο ύ ρ ι . Ελλάς 1 9 4 6 - 4 9 κ α ι τα π ρ ο η γ η θ έ ν τ α , Αθήνα
1974, σ.127.
 36

σ υ μ π α θ ή ς, α λ λ ά και σ ε π ο λ λ έ ς π ε ρ ιπ τ ώ σ ε ις χην
α δ ι κ ί α τη ν τιμ ω ρ ού σ ε π α ρ α δ ε ιγ μ α τ ικ ά .74

74 0 Δ. Δημητρίου περιγρ ά φ ει δύο π ερισ τα τικ ά απονομής

δ ικ α ιο σ ύ νη ς απ' τον Άρη. Τη διαφορά δύο αγροτών στο
Μ αυρολιθάρι, τη διευθέτη σ ε με τ ι ς παρακάτω λ έ ξ ε ις :
"Δώστε τα χ έ ρ ια και φ ιλ η θ είτε σαν αδέλφια^*'.
Π εριγράφει επ ίσ η ς με λεπ τομ έρ εια την εκτέλεση ενός
αντάρτη του ΕΛΆΣ μετά από απόφαση του α νταρτοδικείου
στον Ξηρόκαμπο γ ια τ ί έκλεψε μιά κότα από κάποιον
χω ρικό. Β λ.Δημήτριος (Νικηφόρος) Δημητρίου, Α ν τ ά ρ τ η ς
σ τ α β ο υ ν ά τ η ς Ρ ο ύ μ ε λ η ς ( Χ ρ ο ν ικ ό 1 9 4 0 - 4 4 ) , τόμος 1°S
σ . 332 και τόμος 2ος , σ. 7 1 -7 2 , Αθήνα 1965, επίσης
γ ι α το ίδ ιο ε π ε ισ ό δ ιο βλ. Σπύρος Ηρ.Μπέκιος-Λάμπρος,
Σ ε λ ί δ ε ς από τ η ν Ε θ ν ικ ή Α ν τ ίσ τ α σ η , Αθήνα 1976, σ .3 2 5 -
329 και Γεώ ργιος Καΐμάρας, Ισ τ ο ρ ία της Ε θ ν ικ ή ς
Α ν τ ι σ τ ά σ ε ω ς τ ο υ 5 / 4 2 σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς Ευζώνων Ψαρρού , 1 9 4 1 -
1 9 4 4 , Αθήνα 1953, σ .3 8 .
 37

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο II

ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΗΠΕΙΡΟ

I. Γέννηση του Αντάρτικου του ΕΔΕΣ στην Ηπειρο

Από την Ήπειρο, χην ίδια ημέρα της

συνθηκολόγησης (23 Απριλίου 1941), ερχόταν το
πρώτο αυθόρμητο μήνυμα της Αντίστασης στον Άξονα
με σαφές μήνυμα "κανείς να μη ζήσει σκλάβος ή
δούλος".75 0 αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού
Βερσής στην Πεδινή Ιωαννίνων, μόλις απέδωσε τις
απαιτούμενες τιμές στα πυροβόλα του τάγματός του
καί πριν τα πάρουν ol Γερμανοί αυτοκτόνησε σε
ένδειξη διαμαρτυρίας για την συνθηκολόγηση.
Η Αντίσταση ενάντια στον Άξονα ξεπήδησε μέσα
από το λαό με πρώτους τους μαχητές των Αλβανικών
βουνών, που δεν μπορούσαν να σκύψουν δουλικά το
κεφάλι τους. Όταν περνούσαν από την Ήπειρο
διαλυμένοι και ανοργάνωτοι, έταξαν σαν σκοπό τους
την περισυλλογή και απόκρυψη των όπλων και των
πυρομαχικών, "γιατί γρήγορα θα τα χρειαστεί η
πατρίδα".76
Την ώρα που η πολιτική ηγεσία και πολλοί
αξιωματικοί έφευγαν από την Ελλάδα, κυρίως για τη
Μέση Ανατολή, οι κάτοικοι των χωριών του κάμπου

75Αρχε ίο Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, Φ.641, έ κ θ ε σ η

του Δ ιοικ ητή του Α' Σ ώ μ ατ ο ς Στρατού, αντιστ/γου
Δεμέστιχα, φάκελος 22. Ο στρατηγός Δεμέστιχας όμως
γίνεται υπουργός Στρατιωτικών στη δοσίλογη κυβέρνηση
του "Κουϊσλιγκ" στρατηγού Τσολάκογλου, εφ. Ιωαννίνων
ΚΡΑΥΓΗ, φύλλο 819/13-8-45 και Δημ. Αναγνωστόπουλος,
Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , ο.π., σ.207.
76θανάσης Χατζής, Η ν ι κ η φ ό ρ α ε π α ν ά σ τ α σ η π ο υ χ ά θ η κ ε ,
τ.Α, ο.π., σ.104 και Δήμος Βότσικας, Σ τη Θ ύ ε λ λ α , Αθήνα
1985, σ.30.
 ■ 38

Ιωαννίνων έκρυβαν τα όπλα του στρατού που

παρατούσαν στο χωριό Μπισδούνι.77 Οι Ιταλοί
καθημερινά, σε συνεργασία με την Ελληνική
Χωροφυλακή, εξαπέλυαν ανθρωποκυνηγητό για να
μαζέψουν τα όπλα, δίδοντας αμοιβή σε όσους
υποδείκνυαν κατόχους όπλων και πυρομαχικών.78
Ol Ιταλικές και οι Βουλγαρικές αρχές
κατοχής, o l τελευταίες στην Ανατολική Μακεδονία
και τη Δυτική Θράκη, προσπάθησαν να
εκμεταλλευτούν, διάφορες γλωσσικές μειονότητες,
όπως τους λεγάμενους "Βουλγαρόφωνους" και τους
Βλάχους, για να προωθήσουν τις ανθελληνικές
επιδιώξεις τους. Με πρωτοβουλία των Ιταλών
δημιουργήθηκε μία Βλάχικη Λεγεώνα με την έγκριση
του Γκοτζαμάνη, υπουργού της δοσίλογης κυβέρνησης
Τσολάκογλου. Το ενδιαφέρον της Ιταλικής
Κυβέρνησης για αφελληνισμό των Βλάχων στην
περιοχή της Πίνδου εκδηλώθηκε με την αποστολή
αντιπροσώπων της στα Ιωάννινα, του καθηγητή της
Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ρώμης, Λαουρένζι,
και του Ιταλού κόμη Καράτσαλο.79 Πρωταγωνιστές

77Χρήστος Γκόντ ζος-Κώστας Αναστασάκος, Οι

Ε κ π α ιδ ευ τ ικ ο ί στην Ε θ ν ικ ή Α ντ ίσ τ ά σ η , Αθήνα 1985.σ.477
όπου υπάρχει μαρτυρία του Δ.Παπακωνσταντίνου (καπετάν
Λαοκράτη). 0 Παπακωνσταντίνου απευθυνόμενος στους
οπισθοχωρούντες στρατιώτες του Ελληνικού Στρατού, τους
υπέδειξε να κρατήσουν τα όπλα, γιατί θα τα χρειαστούν
για να διώξουν τους κατακτητές.
78Δήμος Βότσικας, Στη θ ύ ε λ λ α , ο.π., σ.40.
790 Γυμνασιάρχης Σούλης, στις 28-12- 1941, υπέβαλλε ένα
υπόμνημα για το Βλάχικο ζήτημα προς τον Λαουρένζι,
καθηγητή της Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου της Ρώμης και
τον Ιταλό κόμη Καράτσαλο. Με το υπόμνημα αυτό ο Σούλης
παρουσίαζε την εθνολογική σύσταση της Ηπείρου,
καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι στην Ηπειρο δεν
υφίσταται Βλάχικο ζήτημα. Βλ. Αρχείο Χρίστου Σούλη,
(χειρόγραφο). Η Η π ειρ ο ς . Γ εω γρ α φ ικ ή μελέτη μετά
ε θ ν ο λ ο γ ι κ ώ ν σ τ α τ ι σ τ ι κ ώ ν . Δ ε κ έ μ β ρ ι ο ς 1 9 4 1 . Ο Λέανδρος
Βρανούσης σε ομιλία του στα Ιωάννινα το 1991 για τον
Χρίστο Σούλη, ανέφερε ότι, " 0 Σούλης με το
επιστημονικό του υπόμνημα για το Βλάχικο Ζήτημα έσωσε
την Ηπειρο από την προσάρτησή της στην Ιταλία. Την
παραπάνω άποψη εκμυστηρεύθηκε στον υποπρόξενο της
 39

αυτής της κίνησης αναδείχθηκαν οι βλάχικης

καταγωγής Αλκιβιάδης Διαμάντης και ο Λαρισαίος
δικηγόρος Νικόλαος Ματούσης. Η ιταλική προπαγάνδα
επιχείρησε να εκμεταλλευθεί τον μύθο ότι o l
Βλάχοι κατάγονταν από τους βετεράνους της πέμπτης
Ρωμαϊκής Λεγεώνας και τόνιζε την λατινική
καταγωγή της βλάχικης γλώσσας. Έλληνες δήμαρχοι
και' άλλοι δημόσιοι λειτουργοί αντ ικαταστάθηκαν
από Βλάχους. Λεγεωνάριοι χρησιμοποιήθηκαν σαν
χωροφυλακή έχοντας εκδιώξει την Ελληνική
Χωροφυλακή από τις περιοχές που αυτοί ήλεγχαν και
είχαν σαν έργο τους να δημεύουν τρόφιμα, να
κατασχεθούν τα όπλα και γενικά να τρομοκρατούν
τον ντόπιο αγροτικό πληθυσμό. 0 Διαμάντης,
αρχηγός της Λεγεώνας των Βλάχων, έγινε ο
ουσιαστικός απόλυτος άρχοντας των βλάχικων
περιοχών της Θεσσαλίας και Ηπείρου και του
επιτράπηκε να αγνοεί τους νόμους της κυβέρνησης
Τσολάκογλου και ακόμα να προβαίνει σε εκτελέσεις
πολιτών και στη λεηλασία του εθνικού πλούτου.00
Αρκετοί Βλάχοι προσπαθούσαν για λογαριασμό
των Ιταλών να ανακαλύψουν κρυμμένα όπλα και
πυρομαχικά των Ελλήνων και να τα παραδώσουν στους
Ιταλούς.80
81Είχαν τόση εξουσία από τους Ιταλούς, που
μπορούσαν ν'αποφυλακίζουν ενόχους ή να ρίχνουν
σι:η φυλακή αθώους χωρικούς. Η οργάνωσή τους ήταν
απλωμένη στη Θεσσαλία, στην Ήπειρο και στην

Γαλλίας στα Ιωάννινα Μιχάλη Λάππα, αξιωματικός της

Ιταλίας.". Βλ. Λέανδρος Βρανούαης, χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο της
ο μ ι λ ί α ς τ ο υ , πρβλ.Αρχείο Χρίστου Σουλη. 0 αξιωματικός
ήταν ο Μανικέτι, λοχαγός της Ιταλικής Καραμπιναρίας
Ιωαννίνων, ο οποίος μετέφερε το υπόμνημα, μεταφρασμένο
από τον Μιχάλη Λάππα, στην Ιταλική Κυβέρνηση στη Ρώμη.
80Λάζαρος Αρσενίου, Η Θ ε σ σ α λ ί α σ τ η ν Α ν τ ί σ τ α σ η , Αθήνα
1966, σ.42 -45.Για το ίδιο βλ. Αχιλλέας Ανθεμίδης, Οι
Βλάχοι της Ελλάδος. Η αυτονομ ι στ ική κίνηση του
π ρ ίγ κ ιπ α Δ ιαμάντη. Ε π εμ β ά σεις της Ρ ουμ α νία ς και της
Ι τ α λ ί α ς σ τ α χ ρ ό ν ι α I 8 6 0 - 1 9 4 4 . Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η των
Ελλήνων κ α ι οι Ελληνοβλάχοι στα χ ρ ό ν ια 1941-1954,
θεσ/κη 1997, σ. 177-198.
81Ιωάννης Νικολαΐδης, "Μνήμες της Κατοχής και της
Αντίστασης", Η π ε ι ρ ω τ ι κ ό Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , (1988),σ.123.
 40

επαρχία Γρεβενών. Αρχηγοί της ήταν οι,

Διαμάντης, Ματούσης καί Ραπουτίκας,82 ol οποίοι
είχαν πείσει πολλούς κατοίκους περιοχών της
Πίνδου (Μέτσοβο, Βοτονόσι, Μηλιά) ότι κατάγονται
από τους Ρουμάνους, απογόνους των Ρωμαίων και ως
τεκμήριο εμφάνιζαν την βλάχικη γλώσσα που
μιλούσαν στις περιοχές αυτές. Μοίραζαν καλαμπόκι
στους κατοίκους του Μετσόβου και τους έλεγαν ότι
το έστελνε "η μάννα τους η Ρουμανία".83 Στην
περιοχή του Μετσόβου ο φόβος και ο τρόμος ακόμη
και των Ιταλών ήταν ο Γιάννης Περιβολιώτης. O l
κάτοικοι της περιοχής, παρά τα δεινά που πέρασαν
από τους Λεγεωνάριους, αυθόρμητα αντίστάθηκαν
στις διώξεις, στην οργανωμένη δυστυχία, στους
εκβιασμούς και στο ξεσπιτωμα.840ι αρχηγοί της
οργάνωσης αυτής προσπάθησαν επίσης με
βιαιοπραγίες και παρανομίες να παρουσιάσουν και
βλάχικη εκπαιδευτική κίνηση στα χωριά της Πίνδου.
Στο Δίστρατο οι οπαδοί του Διαμάντη κατέλαβαν δια
της βίας το ελληνικό σχολείο και προσπάθησαν να
λειτουργήσουν σ' αυτό βλάχικο σχολείο.85Παράλληλα
άσκησαν τέτοια τρομοκρατία στους γονείς των
παιδιών απειλώντας ότι, αν δεν έγραφαν τα παιδιά
τους στο βλάχικο σχολείο, θα τους κατέδιδαν στους
Ιταλούς για δήθεν κατοχή και απόκρυψη όπλων. 0
δάσκαλος Ευθύμιος Νίκου και ο ιερέας Αθανάσιος
Πίσπας αντίστάθηκαν στον επιχειρούμενο
αφελληνισμό και παραπέμφθηκαν σε δίκη. Όμως το
Ιταλικό Στρατοδικείο Αγρινίου αθώωσε αυτούς, και
τούτο αναπτέρωσε το ηθικό των Βλάχων που
αρνούνταν να Μηδίσουν.
Οι κάτοικοι της Πίνδου στην πλειοψηφία τους
δεν απεμπόλησαν την εθνική ελληνική τους
συνείδηση και αντέδρασαν στις προθέσεις της
ομάδας του Διαμάντη και των συνεργατών τους

θ2Εϋάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας, Η Π ο λ ι τ ι κ ή π λ ε υ ρ ά τ ου
Κ ο υ τ σ ο β λ α χ ι κ ο ύ ζ η τ ή μ α τ ο ς , Αθήνα 1948, σ . 8 1 .
“ Αθανάσιος Τζάννος (καπετάν Βε λισ σάριος), Το
Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ό μ ο υ και Ι σ τ ο ρ ι κ ά Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α χ . χ . , σ . 171
Θ4Α . Τ ζ ά ν ν ο ς , ο . π , σ . 1 80-183.
“ Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας, ο . π . , σ . 1 0 0 .
 41

Ιταλών.86 Η Γενική Διοίκηση Ηπείρου για να

αποτρέψει τη βλάχικη εκπαιδευτική κίνηση,
ζήτησε τη βοήθεια των αρχών κατοχής τονίζοντάς
τους ότι μόνο αυτές αποτελούν "πρότυπο
πολ lτ ειακής οργανώσεως". 87*
* Ντόπιοι καί Βλάχοι, τους οποίους οι Ιταλοί
προσπάθησαν να προσεταιριστούν, αντιστάθηκαν,
αφού συγκρότησαν με την καθοδήγηση του ΕΑΜ, μία
κίνηση αντίθετη αυτής του Διαμάντη, την "Ένωση
Ελλήνων Κουτσοβλάχων. Εθνικοαπελευθερωτική και
Εκπολιτιστ l κή Οργάνωση.".86 Πολλο ί Βλάχοι
επιστήμονες, όπως οι γιατροί Βεζιρώτης και Ν.
Ράπτης καθώς και οι δικηγόροι Στέρ. Κωνσταντίνου,
Γ. Ρούσσας, Χρ.Τζίμας, Δ. Χατζησπύρου, κ.α.,
αντέδρασαν ενεργά στην ιταλική διαβρωτική αυτή
κίνηση. Για τη στάση τους, πολλοί από αυτούς
φυλακίσθηκαν και εξορίστηκαν στην Ιταλία.89 Έτσι η
υποκινούμενη από τους Ιταλούς κίνηση, πήρε τέλος,
λόγω της οργανωμένης αντίστασης των κατοίκων της
Πίνδου και Θεσσαλίας. 0 Διαμάντης εγκατέλειψε για
πάντα την Ελλάδα, αναχωρώντας για το Βουκουρέστι
τον Ιούλιο του 1942.90
Στο νομό Ιωαννίνων ο πόλεμος προκάλεσε
σοβαρές ζημιές στη γεωργική παραγωγή λόγω της
επίταξης των υποζυγίων και των λίγων γεωργικών
ελκυστήρων. Παράλληλα με την πτώση της γεωργικής
παραγωγής εμφανίστηκαν και δυσκολίες στ ις
μεταφορές, επειδή πολλά μεταφορικά μέσα
καταστράφηκαν. Η κατοχή προκάλεσε στην Ήπειρο
μεγάλη έλλειψη βασικών καταναλωτικών αγαθών και

86 Ο Γιώργος Μαργαρίτης μάλιστα γράφει, ότι από πολλά

βλαχοχώρια της Πίνδου εντάχθηκαν πολλοί κάτοικοι στον
ΕΛΑΣ παρά στη «νόθα» κίνηση των Ιταλών. Βλ. Γιώργος
Μαργαρίτης, Α π ό τ η ν ή τ τ α σ τ η ν ε ξ έ γ ε ρ σ η , Ε λ λ ά δ α : Ά ν ο ι ξ η
1 9 4 1 - Φ θ ι ν ό π ω ρ ο 1 9 4 2 , Αθήνα 1993, σ.188.
Θ7Α.Γ.Δ.Η, Αρ. Εγ.113/6 Ιουλίου 1942.
θθΑάζαρος Αρσενίου, Η Θ ε σ σ α λ ί α σ τ η ν Α ν τ ί σ τ α σ η , ο.π.,
σ. 49-53.
89Δημήτριος Μαγκριώτης, Θ υσίαι της Ελλάδος και
Ε γ κ λ ή μ α τ α Κ α τ ο χ ή ς 1 9 4 1 - 1 9 4 4 , Αθήνα 1949, σ.177-181.
90Λάζαρος Αρσενίου, ο.π., σ.68.
 42

κυρίως τροφίμων. Υπήρχε έλλειψη σιτηρών λόγω της

βουλγαρικής κατοχής της Ανατολικής Μακεδονίας και
Θράκης. Το ελαιόλαδο ήταν από τα πρώτα προϊόντα
που κατασχέθηκαν από τις παράλιες περιοχές και
μόνο στη μαύρη αγορά μπορούσε κανείς να το
προμηθευτεί.91 O l κάτοικοι των χωριών αξιοποίησαν
κάθε σπιθαμή γης με τα πρωτόγονα μέσα
καλλιέργειας και μαζί με τα γαλακτοκομικά τους
προϊόντα κάλυπταν τις βασικές τους
ανάγκες. 92Πολλές εμπορικές πράξεις στην Ήπειρο
γίνονταν με το ανταλλακτικό σύστημα.93
Οι Ηπειρώτες, παρ'ότι υπέστησαν μεγάλες
ζημιές στη γεωργική και στην κτηνοτροφική τους
παραγωγή, αντιμετώπισαν την πείνα με την
αξιοποίηση όλων των πλουτοπαραγωγικών τους πηγών.
Από την αρχή της κατοχής αφόπλισαν τμήματα
Χωροφυλακής που προέβαιναν σε συγκεντρώσεις
προϊόντων για τις ανάγκες του στρατού κατοχής94και
αυτοοργανώθηκαν στα χωριά τους με σκοπό να
πατάξουν τις κλοπές, που και αυτές οργίαζαν όπως
και η μαύρη αγορά. 95Η συνεργασία αυτή της

91 ΑΓΔΗ. , Αρ. Εγ.21332/11-12-43 και η No 2 /1-10-1943

εφ. Δ ι α τ ά ξ ε ω ν το υ Γ ε ρ μ α ν ο ύ Στρατιωτικού Δ ι ο ι κ η τ ο ύ
Ε λ λ ά δ ο ς . (Βλέπε παράρτημα) .Παράλληλα με τη μαύρη αγορά
λόγω της έλλειψης λαδιού παρατηρούνταν και νοθεία του
λαδιού. Βλ.Αρχείο Μητρόπολης Ιωαννίνων, Αρ.Εγ.1811/4-
12-42. Στο έγγραφο αυτό γίνεται αναφορά για νοθεία
του λαδιού, από διάφορους εμπόρους. Μεταξύ των εμπόρων
αναφερόταν και ο Δημήτριος Δούμας, ο οποίος όμως
απαλλάχθηκε από την κατηγορία σε γενόμενη δίκη.
92Ιωάννης Νικολαϊδης, "Μνήμες τη ς Κ α τ ο χ ή ς και της
Α ν τ ί σ τ α σ η ς ", Η π ε ι ρ ω τ ι κ ό Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , (1988), σ.128.
93 Ο Τζάννος, ο οποίος ήταν χωροφύλακας στο Μέτσοβο,
για τη δεινή κατάσταση που βρέθηκαν οι κάτοικοι των
πόλεων, στο ημερολόγιό του σημειώνει: "Οι κάτοικοι της
πόλης αντάλλασσαν χρυσά νομίσματα, έργα τέχνης,
κοσμήματα και έπιπλα για λίγο αραβοσιτάλευρο και λίγο
γάλα.". Βλ. Αθανάσιος Τζάννος (καπετάν Βελισσάριος),
Το Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ό μ ο υ και Ι σ τ ο ρ ι κ ά Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α , ο.π.,
σ.169.
9<Δήμος Βότσικας, Στη θ ύ ε λ λ α , ο.π., σ.99.
95"Και ήταν γνωστό ότι οι κυριότεροι Ελληνες
μαυραγορίτες ήταν οι αδελφοί Ναπολέων και Αλέκος
 43

Χωροφυλακής με τις δυνάμεις κατοχής αποτέλεσε τη

βάση για τη μετέπειτα δημιουργία των Ταγμάτων
Ασφαλείας, του δοσίλογου πρωθυπουργού Ιωάννη
Ράλλη.96Αναπτύχθηκαν κυρίως στο λεκανοπέδιο Αθηνών
και την Πελοπόννησο, στο Ξηρόμερο και κατά
καιρούς περνούσαν στα νησιά του Ιονίου, όπου
συνεργάζονταν με τις ντόπιες ακροδεξιές ομάδες
ίου' Αχε[μαστού, Νικολάρα και Καλαντζή στη
Λευκάδα καθώς και του περιβόητου Γάκια ή
Αλεξανδράτου στην Κεφαλλονιά.
Το καλοκαίρι του 1941 συγκροτήθηκε η πρώτη
στρατ ιωτ ική οργάνωση "ε λ λ ά ς -ε λ ε υ θ ε ρ ί α " από
μόνιμους και έφεδρους αξιωματικούς, πρώτα στην
Άρτα και στη συνέχεια σ'ολόκληρη την Ήπειρο.
Σκοπός της ήταν η προφύλαξη αξιωματικών από
συλλήψεις, προμήθεια όπλων, πάταξη της μαύρης
αγοράς και η διατήρηση της εθνικής συνείδησης.97

Ζέρβας που μετέφεραν με ιταλικά αυτοκίνητα μεγάλες

- ποσότητες τροφίμων στην Αθήνα." Βλ.Γεράσιμος Μαλτέζος
.(καπετάν Τζουμερκιώτης), Ε .Α .Μ .-Ε .Λ .Α .Σ ., ο.π.,
σ.,47.Για το ίδιο βλ.Αθανάσιος Τζάννος (καπετάν
Βελισσάρίος^, Το Η μερολόγιό μου και Ιστορικ ά
Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α (χειρόγραφο), σ.169.
96Εθνικά Αρχεία ΗΠΑ, Department o f State, NND 730032,
760050, report No 2165/ 18 May 1944, σ.3.Επίσης για το
ίδιο βλ. ΑΓΔΗ, Εγκύκλιος αρ. 80/17-12-1943 του
Υπουργείου Εσωτερικών με υπουργό τον δοσίλογο
Ταβουλάρη Αναστάσιο. Με την εγκύκλιο αυτή καλούσε τους
αξιωματικούς να πλαισιώσουν τα Τάγματα Ασφαλείας και
να κηρύξουν πόλεμο εναντίον του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. (Βλέπε
παράρτημα).
97Αλέκος Κουτσούκαλης, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η τ ο υ Ν ο μ ο ύ
Άρτας 1940-45, ο.π., σ.152, Γεράσιμος Μαλτέζος
(Τζουμερκιώτης), Ε . Α . Μ . - Ε . Λ . Α . Σ. , ο.π., σ.39. Ο
Δημήτριος Σιαμόπουλος, σε συνέντευξη του τον Αύγουστο
1992, μου ανέφερε ότι ο μητροπολίτης Ιωαννίνων
Σπυρίδων παρότρυνε διαφόρους Ηπειρώτες για ένταξή τους
στην οργάνωση "ΕΛΛΑΣ-ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ".
 44

II. Ίδρυση του ΕΔΕΕ και οργάνωση της ένοπλης

δράσης του.
Τον Ιούνιο του 1941 ο Ζέρβας
αυτοανακηρύχθηκε σε εκπρόσωπο του Πλαστήρα. 0
στρατηγός Πλαστήρας, βρέθηκε στη διάρκεια του
Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου στη Γαλλία,
γερασμένος και άρρωστος από φυματίωση. Στην
Ελλάδα είχε πολλούς οπαδούς και κυρίως απότακτους
αξιωματικούς, παλιούς Βενιζελικούς και πολλούς
πρόσφυγες.
Στα μέσα του 1938 ορισμένες στρατιωτικές
μονάδες αλλά και απότακτοι αξιωματικοί στην
Ελλάδα είχαν προσχωρήσει σε μία κίνηση για
ανατροπή της 4ης Αυγούστου και της μοναρχίας. Η
αντίσταση αυτή εκδηλώθηκε με κίνημα στα Χανιά,
στις 28 Ιουλίου 1938, χωρίς αποτέλεσμα. 0
στρατηγός Πλαστήρας φερόταν αρχηγός και στις 6
Ιανουαρίου 1939 στη Γαλλία σχηματίστηκε Επιτροπή
Αγώνα.98*
Στην Ελλάδα η κίνηση για ανατροπή του
καθεστώτος της 4ης Αυγούστου είχε οργανωθεί πιο
νωρίς, το 1937, και είχε ως μέλη της: τον Ηλία
Σταματόπουλο, τον Ναπολέοντα Ζέρβα, τον Λεωνίδα
Σπαή, τη Λουκία Κουντουριώτη και την Αλεξάνδρα
Αθανασιάδη." Η κατάληψη ωστόσο της Αλβανίας από

98Μέλη της ήταν οι, Νικόλαος Πλαστήρας, Κομνηνός

Πυρομάγλου, Σοφοκλής Βενιζέλος, Αγαμέμνων Σλήμαν,
Περικλής Αργυρόπουλος (ο οποίος τον Απρίλιο του 1939
αποχώρησε). Βλ. Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν Α ρ χ ε ί ο ν Ε θ ν ι κ ή ς Αντιστάσεως,
τεύχος 1°, (1958), σ. 29.

”θ Σπαής αναφέρει ότι «Αντικειμενικός σκοπός του ΕΔΕΣ

εις τον οποίο μετείχαν και αρκετοί αξιωματικοί εν
ενεργεία, ήταν η ανατροπή της δικτατορίας Γεωργίου Β'-
Μεταξά.» Βλ.Λεωνίδας Σπαής, Πενήντα χ ρ ό ν ι α στρατιώτης
σ τ η ν υ π η ρ ε σ ί α τ ο υ Έθνους και της Δ η μ ο κ ρ α τ ία ς , Αθήνα
1970, σ.247.
 45

τους Ιταλούς α ν έ σ τ ε ι λ ε τις λειτουργίες ίων δύο

αυτών επιτροπών.100
0 Πυρομάγλου, στις 18 Μαΐου 1941, ζήτησε
από τον Μοάτσο, Βενιζελικό πολιτικό που βρισκόταν
στην Αμερική, να παρέμβει για μετάβασή του καθώς
και * του Πλαστήρα στην Ελλάδα. Σε αίτηση του
Πλαστήρα προς τον Έλληνα πρεσβευτή στη Γαλλία του
Βισύ, Πέτρο Μεταξά, για θεώρηση του διαβατηρίου
για-να μεταβεί στη Βηρυτό, ο Τσουδερός απαίτησε
να συμπαραταχθεί με το βασιλιά και την κυβέρνησή
του.101 0 στρατηγός έδωσε αρνητική απάντηση στις
16 Ιουλίου 1941, θεωρώντας αναγκαίο το σχηματισμό
μιας ουδέτερης κυβέρνησης για την επιβίωση του
ελληνικού λαού από τις καταστροφές της 4ης
Αυγούστου και της κατοχής.102
Μετά την καθήλωση των Γερμανών στο Ρωσικό
μέτωπο, ο Πλαστήρας θεώρησε αναγκαία την
εμφάνιση πολιτικού εκπροσώπου του στην Αθήνα.103
Έστειλε στην Ελλάδα τον Κομνηνό Πυρομάγλου, ένα
άνθρωπο της νέας γενιάς πολιτικών, ενεργητικό,
δημοκρατικό, με κατανόηση των αλλαγών που θα
συντελούνταν στην Ελλάδα.

100Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν Α ρ χ ε ί ο ν Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ισ τ ά σ ε ω ς , ο.π.,σ.29 και

Λ.'Σπαής, ο.π., σ.248.

101Ιωάννης Πεπονής, Ν ι κ ό λ α ο ς Πλαστήρας, Αθήνα 1 9 4 8 . ,

σ.638-639. και Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν Α ρ χ ε ί ο ν Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ι σ τ ά σ ε ω ς ,
τχ.1°, σ.31.
102 Ο Σπαής δημοσιεύει την επιστολή του Πλαστήρα προς
τον Πέτρο Μεταξά. Η δημοσίευση της επιστολής αυτής, το
1945, τον ανάγκασε σε παραίτηση. Βλ. Λεωνίδας Σπαής,
Π ε ν ή ν τ α χ ρ ό ν ι α σ τ ρ α τ ι ώ τ η ς σ τ η ν υ π η ρ ε σ ί α τ ο υ Έ θν ου ς και
της Δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , σ.277-283 και Ιστορικόν Α ρχείον
Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ι σ τ ά σ ε ω ς , τχ.4°, σ.21-22.Περισσότερα για την
επιστολή Πλαστήρα και τις θέσεις του στρατηγού για την
ελληνοϊταλικό πόλεμο, βλ. Χάγκεν Φλάϊσερ, Στ έμ μ α και
Σ β ά σ τ ι κ α . Η Ε λλ άδ α τ η ς Κ α το χή ς και τ η ς Α ν τ ί σ τ α σ η ς 1 9 4 1 -
1 9 4 4 , τό μ ο ς 1ος,χ.χ., σ. 152-154.

103 Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν Α ρ χ ε ί ο ν Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ισ τ ά σ ε ω ς , τχ.1°, σ.31-

32.
 46

Η εντολή του ήταν να επιδιώξει συνεργασία με

δημοκρατικές πολιτικές και στρατιωτικές
προσωπικότητες, φίλους δικούς του και του
Γόνατά, να δημιουργήσει μια οργάνωση με
σοσιαλιστικό περιεχόμενο και να καλύψει το κενό
μεταξύ των αστικών κομμάτων και του ΚΚΕ.104 0
Πυρομάγλου έφθασε στην Αθήνα στις 23 Σεπτεμβρίου
και συνομίλησε με τους Καφαντάρη, Σοφούλη και
Παπανδρέου, οι οποίοι ήταν γνωστοί πολιτικοί,
παρά την εντολή που είχε να μη συναντηθεί με
κομματικούς αρχηγούς αλλά μόνο με τους φίλους του
Πλαστήρα, όπως οι Γονατάς, Κουντουριώτης,
Σταματόπουλος κ.α. 0 Καφαντάρης δε θέλησε να
πάρει θέση, προφασιζόμενος ότι είναι άρρωστος. 0
ίδιος δημοκράτης στην πολιτική του ιδεολογία, δεν
είχε μεγάλη εμπιστοσύνη στη στρατιωτική ηγεσία
καί δήλωσε: "0 Ελληνικός λαός- είναι δημοκρατικός
και θα αμυνθεί τόσο ενάντια του βασιλέως όσο και
ενάντια του ΚΚΕ". Η συνομιλία με το Σοφούλη ήταν
απογοητευτική και μόνο ο Παπανδρέου δέχτηκε
ανεπιφύλακτα τις ιδέες του.105 Επειδή η εντολή που
είχε από τον Πλαστήρα ήταν να μην έρθει σε επαφή
με το Ζέρβα, ο Πυρομάγλου προσπάθησε να βρει
ανώτερους και ανώτατους αξιωματικούς με
δημοκρατικό κύρος για να τους εντάξει στην
οργάνωση αλλά απέτυχε. Μεταξύ αυτών που
απευθύνθηκε ο Πυρομάγλου ήταν οι Μανέτας,
Μπακιρτζής, Σαράφης, Βεντήρης κ.α.106
0 Γονατάς,107 ο Σταματόπουλος αλλά και ο
Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός συμβούλεψαν τον
Πυρομάγλου να αναθέσει στο Ζέρβα τη δημιουργία
στρατιωτικής οργάνωσης, γιατί είχε δυναμικότητα
και ήταν αγγλόφιλος. Με τη μεσολάβηση της

104Κομνηνός Πυρομάγλου, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς , ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-

ΕΔΕΣ-ΕΚΚΑ, ο.π.,σ.305-306.
10ίΙ σ τ ο ρ ι κ ό ν Α ρ χ ε ί ο ν Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ισ τ ά σ εω ς , τχ.4°, σ.21-23.

106 Θανάσης Χατζής, Η ν ι κ η φ ό ρ α επανάσ ταση π ο υ χ ά θ η κ ε,

ο.π.,τ.Α, σ.215.
107Στυλιανός Γονατάς, Απομνημονεύματα, Αθήνα 1958,
σ.403,409.

I
i
 47

Αλεξάνδρας Αθανασιάδου, πολιτικής φίλης του

Πλαστήρα, ο Πυρομάγλου συναντήθηκε με το Ζέρβα ο
οποίος συμφώνησε να ηγηθεί στρατιωτικής
οργάνωσης. Παρακάλεσε τον Πυρομάγλου να του δοθεί
«η ευκαιρία, κάτω από το όνομα του Πλαστήρα, να
απόδειξη ότι δεν είναι έμπορος κινημάτων, αλλά
πραγματικός δημοκράτης».108 Έκανε μάλιστα γνωστό
στον Πυρομάγλου ότι έχει ήδη ιδρύσει μια
δημοκρατική οργάνωση με τον Λεωνίδα Σπαή και τον
Ηλί-α Σταματόπουλο στις 9 Σεπτεμβρίου 1941. Το
καταστατικό προέβλεπε σοσιαλιστική οργάνωση και
μη επάνοδο της μοναρχίας μέχρι να αποφασίσει ο
λαός, ενώ δεχόταν χωρίς συζήτηση ως αρχηγό τον
Πλαστήρα.109
Η οργάνωση αυτή θα ονομαζόταν ΕΔΕΣ. Ο Ζέρβας
έδειξε στον Πυρομάγλου το καταστατικό που
κυκλοφόρησε στους προσφυγικούς συνοικισμούς της
Αθήνας.110 όχι όμως και την ιδρυτική πράξη του
συνδέσμου όπου αναφερόταν η εγκαθίδρυση
δημοκρατικού πολιτεύματος, όποια και αν ήταν η
έκβαση του πολέμου και ότι αρχηγός θα ήταν ο
Πλαστήρας εφόσον ζούσε.111 Έτσι ο ΕΔΕΣ παρουσίαζε

, 108 Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν Α ρ χ ε ί ο ν Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ι σ τ ά σ ε ω ς , τχ.1°, σ.32-

33.
109John Louis Hondros, O c c u p a t i o n a n d R e s i s t a n c e The
G r e e k A g o n y 1 9 4 1 - 4 4 , New York 1983, σ.105.
U0O Πυρομάγλου ζήτησε να τροποποιηθεί το καταστατικό,
γιατί ήταν ελλιπές και πρόδιδε δικτατορικές τάσεις,
αλλά ο Ζέρβας του ζήτησε να μη γίνουν αμέσως
τροποποιήσεις, επειδή είχε κυκλοφορήσει. Ο Πυρομάγλου
αποδέχθηκε τις απόψεις του Ζέρβα. Βλ. Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν Α ρ χ ε ί ο ν
Ε θ νική ς Α ντιστάσεω ς, τχ.1°, σ.33. Στους προσφυγικούς
συνοικισμούς της Αθήνας, όπου ο Πλαστήρας είχε λαϊκά
ερείσματα, από τον ΕΔΕΣ κυκλοφόρησαν προκηρύξεις στις
οποίες γινόταν αναφορά, ότι ο Πλαστήρας οργάνωνε
αντίσταση.Βλ. Αρχείο Πετιμεζά, φάκελος 305, προκήρυξη
"Νικόλαος Πλαστήρας".

ιηΑρχείο Πετιμεζά, φάκελος 305, όπου υπάρχει η πράξη 1

και 3 του καταστατικού του ΕΔΕΣ.Στην πράξη 1 ο
Πλαστήρας φερόταν ως αρχηγός του ΕΔΕΣ εφ'όσον ζούσε.
Στο καταστατικό του ΕΔΕΣ,όμως, αναφερόταν ως
αδιαμφισβήτητος αρχηγός του ΕΔΕΣ ο Πλαστήρας. «Επί του
 48

σαν αρχηγό, τον πρώτο καιρό της ανάπτυξής του,

τον Πλαστήρα, ο οποίος «αποτελούσε απλώς
βίτρίνα». 112
Αρχές Οκτωβρίου 1941, Ζέρβας και Πυρομάγλου,
συμφωνούν να ηγηθεί του ΕΔΕΣ πενταμελής διοικούσα
επιτροπή.113 Η οργάνωση του ΕΔΕΣ είχε συντηρητικό
πολιτικό προσανατολισμό 114και ο σοσιαλιστικός
χαρακτήρας που δόθηκε στο καταστατικό του ήταν
μόνο για προσέλκυση οπαδών, κυρίως από τα
αριστερά κόμματα και χρησιμοποιήθηκε σαν αντίβαρο
στο αναπτυσσόμενο ΕΑΜ.115 Σταδιακά το όνομα του
Πλαστήρα θα ξεχαστεί και στη διάρκεια της κατοχής
θα κυριαρχήσει ως γενικός αρχηγός ο Ναπολέων
Ζέρβας.116
Όλα σχεδόν τα στελέχη της οργάνωσης, τους
πρώτους μήνες τουλάχιστον, προέρχονταν κυρίως από
τον Βενιζελικό χώρο, στον οποίο το όνομα του
Πλαστήρα ασκούσε μεγάλη επιρροή. Το ερώτημα όμως
που τίθεται είναι πώς ο Ζέρβας είχε συντάξει
καταστατική πράξη που όριζε τον Πλαστήρα εφ'όρου
ζωής αρχηγό πριν την άφιξη του Πυρομάγλου στην

ζητήματος τούτου ουδεμία συζήτησις επιτρέπεται». Βλ.

Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν Α ρ χ ε ί ο ν -Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ισ τ ά σ εω ς , τχ.1°, σ.26-27.

112Σόλων Γρηγοριάδης, Σ υ ν ο π τ ι κ ή Ι σ τ ο ρ ί α τη ς Ε θ ν ι κ ή ς
Α ν τ ί σ τ α σ η ς 1 9 4 1 - 4 5 , Αθήνα 1982, σ.73.
Π3Η πρώτη Διοικούσα Επιτροπή αποτελείτο από τους
Β.Πετρόπουλο ως π ρ ό ε δ ρ ο , Κ.Πυρομάγλου ως γενικό
γραμματέα, Θ.Κουντουριώτη, Ι.Δημάκη και Ν.Ζέρβα ως
μέλη. Βλ. Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν Α ρ χ ε ί ο ν Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ί στάσεως, τχ.1°,
σ.33.

114" Η προέλευση του ΕΔΕΣ ήταν υφασμένη στο παράξενο

πλέγμα των Βρετανικών ραδιουργιών για να κυριαρχήσουν
στην Ελλάδα πάσει θυσία.". Βλ. John Malakasses, The
B r i t i s h D i p l o m a c y on G r e e c e 1 9 4 3 - 1 9 4 4 , o . n . p.293.
115θανάσης Χατζής, Η ν ι κ η φ ό ρ α επανάσταση που χά θ η κ ε ,
ο.π.,τ.Α, σ.216.

11βΦοίβος Γρηγοριάδης, Γερμανοί-Κατοχή- Αντίστασις,

1 9 4 1 - 1 9 4 3 , τ. 50ς, Αθήνα 1973, σ.234.
 49

Αθήνα, τη συνάντησή του με το γενικό αρχηγό του

ΕΔΕΣ και την πρόταση να φανεί ο Πλαστήρας σαν
αρχηγός της κίνησης; Επί πλέον η απορία γίνεται
εντονότερη καθώς ο Σπαής, ο οποίος σύμφωνα με το
Ζέρβα φέρεται ως συνιδρυτής του ΕΔΕΣ στις 9
Σεπτεμβρίου 1941, στα απομνημονεύματά του, το
1970, δεν αναφέρει ίδρυση του ΕΔΕΣ το Σεπτέμβριο
του 1941, αλλά υποστηρίζει ότι ο ΕΔΕΣ έδρασε από
το 1937 ως το 1939 ως αντ ίδ ικτατορική οργάνωση
κα Γ επαναλειτούργησε στα τέλη του 1941.117 Εξάλλου
το καταστατικό στην Αθήνα κυκλοφόρησε μόνο μετά
τα μέσα Οκτωβρίου 1941,118 ενώ όλες οι
στρατολογήσεις μελών άρχισαν να γίνονται μόνο
μετά τις αρχές Οκτωβρίου, μετά δηλαδή τη
συνάντηση Πυρομάγλου-Ζέρβα.119Όσο ζούσαν οι Σπαής
και Σταματόπουλος δεν αποκαλύφθηκε κανένα
στοιχείο που να αποδεικνύεται ότι συμμετείχαν με
το Ζέρβα στη σύνταξη καταστατικού στις 9
Σεπτεμβρίου 1941.
Ααμβάνοντας υπόψη τις παραπάνω απορίες, που
προκύπτουν από την ιστορική έρευνα, μπορούμε να
συμπεράνουμε ότι ο Πυρομάγλου ίσως υποχώρησε σε
ορισμένες αξιώσεις του Ζέρβα και συμφώνησε να
αναγράψει στο καταστατικό ημερομηνία σύνταξής του
την 9η Σεπτεμβρίου 1941 για τους εξής λόγους:
Κατ'αρχήν, δεν έπρεπε με κανένα τρόπο να
φανεί ότι ο Ζέρβας ενεργοποιήθηκε κατόπιν πιέσεως
άλλων, πράγμα το οποίο θα μείωνε το κύρος του.
Επίσης, η συγκεκριμένη ημερομηνία εξυπηρετούσε
και πολιτικούς σκοπούς, γιατί μ'αυτό τον τρόπο η
οργάνωση του ΕΔΕΣ φαινόταν να έχει πρωτοπορία σε
σχέση με το ΕΑΜ που ιδρύθηκε στις 27-9-1941, αλλά

117Αεωνίδας Σπαής, Π εν ή ντ α χ ρ ό ν ι α στρατιώτης στην

υ π η ρ ε σ ί α του Έθνο υς και τ η ς Δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , ο.π., σ.247.

ι18θανάσης Χατζής, Η ν ικ η φ ό ρ α επ ανάσ τασ η που χάθηκε,

ο.π.,τ. Α, σ.213.

119«Στις αρχές Οκτωβρίου ο ΕΔΕΣ ήρχισε τη δράσι του σάν

μιά νέα πολιτική επαναστατική κίνησις». Βλ.Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν
Α ρ χ ε ί ο ν Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ισ τ ά σ ε ω ς , τχ.1°, σ.33.
 50

που ol πολύμηνες διαπραγματεύσεις πολιτικών

σχηματισμών ήταν γνωστές στους ανθρώπους που
ίδρυσαν τον ΕΔΕΣ.
Οι Γονατάς, Παπαθανασόπουλος, Παπαγεωργίου,
όλοι άνθρωποι του Πλαστήρα, δήλωσαν σε
απεσταλμένους του ΚΚΕ, που τους επισκέφθηκαν στα
μέσα Σεπτεμβρίου του 1941, ότι η οργάνωση
αντίστασης είναι "καθαρή τρέλα" και ότι θα
καλούσαν όλους τους πατριώτες αξιωματικούς να
συντρίψουν την ανταρσία. Τελικά ο Γονατάς
αποκάλυψε ότι μελετούσε μαζί με τον Πλαστήρα τη
δημιουργία μιας οργάνωσης ενάντια στο βασιλιά.120
Ο ΕΔΕΣ, σαν αντιστασιακή οργάνωση, συνεπώς
ιδρύθηκε μετά τις 24 Σεπτεμβρίου, δηλαδή μετά τη
συνάντηση Πυρομάγλου-Ζερβά και αρχές Οκτωβρίου
άρχισε να εντάσσει νέα μέλη σε μια οργάνωση που
ήταν στην αρχή κλειστή. Τα μέλη της θα έπρεπε
πρώτα να μυηθούν και να δώσουν τον συνωμοτικό
όρκο, σύμφωνα με τους κανόνες των τεκτόνων, διότι
ο Ζέρβας πρέπει να ήταν τέκτονας.121
Ο Ζέρβας πριν την ίδρυση του ΕΔΕΣ είχε
διάφορες περιπέτειες με τις αρχές κατοχής,
βραχυχρόνιες συλλήψεις, αλλά πάντα υπήρχαν οι
κατάλληλοι άνθρωποι που τον βοηθούσαν να
αποφυλακιστεί. Δύο φορές οι γερμανικές αρχές τον
συνέλαβαν σαν επικίνδυνο αγγλόφιλο αλλά ο φίλος
του γερμανόφιλος καθηγητής Λούβαρης πέτυχε την
αποφυλάκισή του.
Οι Βρετανοί βλέποντας την ανάπτυξη του ΕΑΜ
και έχοντας σα σκοπό τον έλεγχο των πραγμάτων
στην Ελλάδα άρχισαν τον σχηματισμό ανταγωνιστικών
ομάδων προς το ΕΑΜ. Σ'αυτούς τους ανταγωνιστ ικούς
οργανισμούς, πρωταρχική σημασία είχε για τους

120θανάσης Χατζής, Η νικ η φ όρα επανάσταση που

χ ά θ η κ ε , ο.π.,τ. Α', σ.152-153.

Ι21Ηρακλής Πετιμεζάς, Ε θ ν ικ ή Α ν τ ίσ τ α σ η κ α ι Κοινωνική

Ε π αν ά στ ασ η, Ζ έ ρ β α ς και ΕΑΜ, Αθήνα 1991,0.72.
 51

Βρετανούς ο ΕΔΕΣ, που θα είχε χώρο ανάπτυξης την

Ήπειρο·122
Η ανάπτυξη του αντάρτικου στην Ήπειρο ήταν
δύσκολη από άποψη τροφοδοσίας, ευνοϊκή όμως από
άποψη εδάφους. Το 1942 οι Άγγλοι πλήρωσαν στο
Ζέρβα ένα ποσό χρημάτων,123 ώστε να φύγει από την
Αθήνα και να αρχίσει αντάρτικο στην Ήπειρο, αλλά
αυτός παρέμεινε στην Αθήνα. Μετά από δυο άλλες
πληρωμές και την απειλή ότι θα καταδοθεί στους
Γερμανούς για συνεργάτης των Άγγλων, αναγκάστηκε
να μεταβεί στην Ήπειρο και να ξεκινήσει το
αντάρτικο του ΕΔΕΣ.124 Σύμφωνα με την ακόλουθη
απόρρητηέκθεση τουState Department
αποδεικνύεται η σχέση των Βρετανών και της
γέννησης του ΕΔΕΣ:
"In 1942,according to a credible
account, a British agent who had twice
given Zervas money to operate a guerrilla
band was able to induce Zervas to move only

122John Malakasses, The B r i t i s h D i p l o m a c y on G r e e c e

1943-1944, o.n., p.293. 0 Ουάλλας, ειδικός
απεσταλμένος του Φόρεί'ν Όφφις στις ανταρτικές
οργανώσεις, ανέφερε στον πρεσβευτή Λήπερ ότι «ο Ζέρβας
από τον Μάρτιο 1943, όταν υπέγραψε την πρώτη συμφωνία
μέ τη Μέση Ανατολή, υπήρξε απόλυτα πιστός και θα κάνει
τα πάντα ακριβώς όπως του πούμε. Έτσι, λοιπόν, όχι
μόνο είναι δικό μας δημιούργημα, αλλά παραμένει και
όργανό μας.» Βλ-F.0.371/4362, R 14686, έ κ θ ε σ η τ ο υ
Ο υ ά λ λ α ς σ τ ο ν Λ ή π ε ρ , 15 Αυγούστου 1944.
123 John Hondros, O c c u p a t i o n a n d R e s i s t a n c e , The G r e e k
A g o n y 1 9 4 1 - 4 4 , ο . π . , σ.105 όπου αναφέρει ότι, ο Ζέρβας
έλαβε από τους Άγγλους 24.000 χρυσές λίρες. Ο
Woodhouse αναφέρει, χρησιμοποιώντας σαν πηγή του το SOE
Operations, Παράρτ. III,9, ότι "Περισσότερο επωφελήθηκε
ο Ζέρβας, που πήρε 24.000 λίρες πριν ακόμη αρχίσει τη
δράση του, τον Ιούλιο του 1942". Βλ. C.Μ.Woodhouse, "Το
ΕΑΜ και η σχέση του με τη Βρετανία", Η Ε λ λ ά δ α σ τ η
δ ε κ α ε τ ί α 1 9 4 0 - 1 9 5 0 , Ενα Ε θ ν ο ς σ ε κ ρ ί σ η , Αθήνα 1984,
σ.154.
124 Procopis Papastratis, B r i t i s h F o r e i g n P o l i c y
t o w a r d s G r e e c e d u r i n g t h e S e c o n d W o r l d War 1 9 4 0 - 1 9 5 0 ,
Cambridge University Press, 1984, p.127.
 52

by threatening to inform the Germans that

Zervas was in the pay of the British.".125
Επίσης αυτό έμμεσα αναφέρεται και στην
εργασία του Francis Noel-Baker, Εργατικού
βουλευτή στην μεταπολεμική περίοδο στην Μεγάλη
Βρετανία. 0 Baker αναφέρει τα εξής :
"The first of the 'nationalist'
guerrilla leaders, Colonel Zervas, took to
the mountains in September 1942. From the
outset, his organization was British-
sponsored, and it was a British agent who
persuaded him, after he had refused the post
of Commander-in-Chief of the E.A.M. army, to
leave Athens and form a band near his home-
district in north-western Greece.".126
Στις 23 Ιουλίου 1942 ο Ζέρβας βγήκε στα
βουνά της Ηπείρου127, τόπο καταγωγής του, για να
συγκροτήσει τις πρώτες Εθνικές Ομάδες ανταρτών με
το ψευδώνυμο "Νίκος Σουλιώτης"128. Πίστευε στη

125National Archives of the United States. D e p a r t m e n t

of S ta te, R Θ A Reports, No.2818, British Policy
toward Greece 1941-1944, p.13. Η πηγή αυτή
αξιοποιήθηκε για. πρώτη φορά από τον καθηγητή κ.
Μαλακάση στην εργασία του The B r i t i s h D i p l o m a c y on
G r e e c e 1 9 4 3 - 1 9 4 4 , απ'όπου τη συμβουλεΰθηκα.
126 Francis Noel-Baker, G r e e c e , The Whole S t o r y ,
Hutchinson @ Co, x.x., p.38.
1270 I. Παπαδάκης αναφέρει ότι ο στρατηγός (Ζέρβας)
αναχώρησε από την Αθήνα μαζί με τον υπαρχηγό του
Κομνηνό Πυρομάγλου, τον Μιχάλη Μυριδάκη, Παντελή
Κωσιάκη, Ιωάννη Παπαδάκη και σωφέρ τον Ιωάννη
Γεωργίου, χρησιμοποιώντας, ο στρατηγός, το ψευδώνυμο
Γιάννης Βαρελίδης. Βλ.Ιωάννης Παπαδάκης Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο . Για
την αναχώρηση του Ζέρβα αναφέρεται και ο Μιχάλης I.
Μυριδάκης στο έργο του Α γ ώ ν ε ς τ η ς Φυλής · Η Ε θ ν ικ ή
Α ν τ ί σ τ α σ η ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ 1 9 4 1 - 1 9 4 4 , τόμος Α, Αθήνα, εκδ.
Ι.Σιδέρης, 1976, σ.39. Βλ. επίσης Αρχείο Πετιμεζά,
φάκελος 1-89/286-0004, όπου αναφέρει την σειρά
αναχώρησης για το βουνό για 17 άτομα, αλλά τελικά
αναχώρησαν μόνο αυτοί που αναφέρει ο Παπαδάκης.
120 Το επώνυμο Σουλιώτης το πήρε λόγω καταγωγής της
μητέρας του από το Σούλι και το όνομα του πατέρα του.
 53

δυνατότητα ένοπλου αγώνα, ίσως "άργησε" λίγο να

βγει στο βουνό αλλά όμως βγήκε, σε αντίθεση με
κάποιους άλλους αξιωματικούς που κάθονταν
"κρυμμένοι" στα αστικά κέντρα.
0 συνταγματάρχης Ζέρβας, στην εφημερίδα
"Ακρόπολη" με τίτλο "Τα απόρρητα έγγραφά μου"
αναφέρει ότι η απόφασή του να βγει στα βουνά της
Ηπείρου οφείλεται κυρίως σε στρατηγικούς λόγους.
~ "Εις κρίσιμον στιγμήν, μία αποφασισμένη
δύναμις ανταρτών ορμωμένη από τον Βάλτον, θα
μπορούσε να κόψη κάθε επικοινωνίαν δια της οδού
αυτής, να απομονώσει την Ήπειρο από την υπόλοιπον
Ελλάδα."129.
Σίγουρα όμως δεν ήταν μόνο στρατηγικοί λόγοι
που ώθησαν το Ζέρβα να επιλέξει για την οργάνωση
αντάρτικου την περιοχή Άνω Ραδοβυζίου της Άρτας.
Καταγόταν από την Άρτα και γνώριζε την ψυχολογία
των κατοίκων της περιοχής του. Η οικονομική και
κοινωνική θέση πολλών ευπόρων φίλων του της
περιοχής θα επηρέαζε σε σημαντικό βαθμό τον
ορεινό πληθυσμό ο οποίος θα αποτελούσε το
στήριγμά του. Γνώριζε επίσης ότι οι κάτοικοι της
Ηπείρου ήταν σκληροτράχηλοι, άνθρωποι αντοχής που
ενδιαφέρονταν για τον τόπο τους. Πράγματι βρήκε
στην περιοχή γερά στηρίγματα. 0 Ζέρβας βασιζόταν
για την υποστήριξη, που θα είχε στα βουνά της
Ηπείρου, σε επιτροπές των χωριών, που ο ίδιος τις
συγκροτούσε από φίλους του ή συγγενείς στελεχών
του, όπως των Χούτα, Κωνσταντινίδη, Παπαδοπούλου,
Αγόρου.
Τα μέσα που είχε στη διάθεσή του για τον
αγώνα ήταν σχεδόν ανύπαρκτα, 130εκτός από τα

Χρησιμοποίησε ψευδώνυμο για να προστατεύσει τους

δικούς του από τους κατακτητές. Ψευδώνυμα κυρίως
χρησιμοποιούσαν οι αντάρτες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, για να
προστατεύσουν τις οικογένειές τους από τους κατακτητές
αλλά και από τους ντόπιους συνεργάτες τους.
129 Εφ. Α κ ρ ό π ο λ ι ς , της 22 Νοεμβρίου 1949.
130Ο Παπαδάκης σημειώνει στο ημερολόγιό του ότι στις
10 Αυγούστου 1942 ο αδελφός του Ζέρβα, Αλέκος, του
 54

χρήματα που του πρόσφεραν οι Άγγλοι. Οι πρώτες

ημέρες του Ζέρβα και των συνεργατών του ήταν παρά
πολύ δύσκολες. Οι Άγγλοι καθυστέρησαν να
εφοδιάσουν, με πυρομαχικά, οπλισμό kol κάθε άλλου
είδος εφοδίων, τον Ζέρβα, ο οποίος είχε πολλές
ελλείψεις. Απεγνωσμένα περίμενε τ'αεροπλάνα για
να τον τροφοδοτήσουν με εφόδια, 131παρά τις πιέσεις
του συνδέσμου του στην Αθήνα "Προμηθέα" προς το
Κάϊρο, για επίσπευση βοήθειας στο Ζέρβα.132
Επειδή δεν μπορούσε να έλθει σε επαφή με το
Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, έστειλε τους
Πυρομάγλου και Μπαρδόπουλο στην Αθήνα στις 12-8-
1942, για να έλθουν σε επαφή με το Κάϊρο και να
ζητήσουν να τους αποσταλούν εφόδια.133 Στις 27-8-
1942 ενώ εφόδιασαν τον ΕΔΕΣ με πολεμικό υλικό,
όμως, οι κάτοικοι της περιοχής το έκρυψαν για να
το οικειοποιηθούν. 0 Δημήτριος Ίσκος, φίλος του
Ζέρβα, τον φιλοξενεί αλλά παράλληλα τον κρατά και
σε έμμεση απομόνωση, για να μη μαθευτεί το
κρησφύγετό του.134 Παρά τις "απομονωτ ικές"
προσπάθειες του Ίσκου, πολλοί πατριώτες
μαθαίνοντας τη δημιουργία ενός αντιστασιακού

έφερε ένα ασύρματο, που δεν λειτουργούσε και ένα

ράδιο. Στίς 22-10-1942 εστάλησαν από την Άρτα τα πρώτα
όπλα. Βλ. Ιωάννης Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 22-10-1942.
131Ι.Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 7 Σεπτεμβρίου 1942.
132Αρχείο Πετιμεζά, φάκελος 1-89/286-0460/13-12-42 και
Θανάσης Χατζής, Η ν ι κ η φ ό ρ α επα νά στ ασ η π ο υ χ ά θ η κ ε, τ.
Α, σ.311.
133Ιωάννης Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 12 Αυγούστου 1942.
134 Τα υλικά που στέλνονταν από την Αθήνα για τον Ζέρβα
τα παραλάμβανε ο Ίσκος και τα πουλούσε στα παζάρια.
Βλ. Θανάσης Χατζής, ο.π., σ.311.Το ίδιο αναφέρει και ο
Στυλιανός Χούτας στο βιβλίο του, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς
των Ε λ λ ή ν ω ν (1941-45), σ.58, καθώς και ο Φοίβος
Γρηγοριάδης, στο βιβλίο του, Γερμανόί-Κ ατοχή-
Α ν τ ί σ τ α σ ι ς 1 9 4 1 - 4 3 , τόμος 50C, Αθήνα 1973, σ.362.
Αντίθετη άποψη έχει ο Αλέκος Κουτσούκαλης για τον
Ίσκο. Αναφέρει ότι "...ο Ισκος παρέμεινε ως το τέλος της
ζωής του φτωχός, αλλά περήφανος, ενώ οι άλλοι
οπλαρχηγοί του Ζέρβα θησαύρισαν." Βλ. Αλέκος
Κουτσούκαλης, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η τ ο υ Νομού Άρ τα ς 1 9 4 0 -
45, Αθήνα 1983, σ.219.
 55

πυρήνα στην περιοχή, έσπευδαν να ενταχθούν

σ'αυτόν.135 Η ύπαρξη όμως της ομάδας του Ζέρβα
στην" περιοχή θεωρήθηκε από τους πρόκριτους της
Αμφιλοχίας επικίνδυνη, καθώς η δράση της θα
επέσυρε αντίποινα από τους Ιταλούς. Για το λόγο
αυτό ,αποφάσισαν μαζί με τον μητροπολίτη Ιερόθεο
να ζητήσουν από τον Ζέρβα να απομακρυνθεί από την
περιοχή τους. Παράλληλα, οι πρόκριτοι Σκαλτσής
και Σκυλοδήμος επισκέφθηκαν προσωπικά τον Ιταλό
διοακητή και τον διαβεβαίωσαν για την
νομιμοφροσύνη των κατοίκων της περιοχής.136 Ύστερα
από αυτή την κατάσταση που δημιουργήθηκε ο Ζέρβας
μετακινήθηκε στην Μεγαλόχαρη Άρτας φιλοξενούμενος
του Γρηγόρη Κοσσυβάκη, αγωνιστή των Βαλκανικών
πολέμων.1370 ίδιος, με σοβαρότητα, ευγένεια και με
ευχαρίστηση, υποδέχθηκε και φιλοξένησε και τον
Άρη στο σπίτι του όταν πήγε για συνεννόηση με τον
Ζέρβα για ενοποίηση του αντάρτικου.138
Στη Μεγαλόχαρη Άρτας όλοι τους επι δόθηκαν
στην συγκρότηση μιάς αξιόμαχης ανταρτικής
δύναμης. Η προσπάθεια αυτή έγινε παράλληλα με τη
συγκρότηση τοπικών οργανώσεων του ΕΔΕΣ στα
γειτονικά χωριά, που σκοπό είχαν τη συλλογή
όπλων, τη διάδοση των σκοπών της οργάνωσης και τη
στρατολόγηση ανταρτών. Κάθε τοπική οργάνωση

135 0 Παπαδάκης στο ημερολόγιο του αναφέρει ότι πρώτος

αντάρτης, που εντάχθηκε στην ομάδα του Ζέρβα, ήταν ο
Γεώργιος Αρβανίτης στις 5-9-1942 και όχι ο Απόστολος
Παπακώστας, ο οποίος κατετάγη στις 16-9-1942, όπως
αναφέρε ι ο Φο ίβος Γρηγορ ιάδης, Γερμανό ί - Κατοχή-
Α ν τ ί σ τ α σ ι ς 1 9 4 1 - 1 9 4 3 , ο.π., σ.363.

136 Ιωάννης Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 16 Σεπτεμβρίου 1942,

επίσης Στυλιανός Χούτας, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς των
Ελλήνων (1941-45), Αθήνα 1961, σ.59 και Αλέκος
Κουτσούκαλης, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η τ ο υ Ν ο μ ο ύ Ά ρ τ α ς 1 9 4 0 -
4 5 , ο.π., σ.220.
137Ε<ρ. Άρτας ΕΜΠΡΟΣ 15-3-1958. Σ'αυτή δημοσιεύεται
επιστολή του Ζέρβα προς τον Γρηγόρη Κοσσυβάκη με την
οποία του ζητούσε βοήθεια, η οποία καί του
παρασχέθηκε, ημερομηνία επιστολής 22-9-1942.
138Δημήτριος Δημητρίου (Νικηφόρος), Α ν τ ά ρ τ η ς σ τ α β ο υ ν ά
τ η ς Ρ ο ύ μ ε λ η ς , ( Χ ρ ο ν ι κ ό 1 9 4 0 - 1 9 4 4 ) , τόμος Β, ο.π., σ.68
0
 56

κατάρτιζε επίσης και την εφεδρική στρατιωτική της

ομάδα έτοιμη να κινηθεί για αμυντική ή επιθετική
δράση. Αποτέλεσμα όλων αυτών των δραστηριοτήτων
ήταν η συγκρότηση της πρώτης ομάδας ανταρτών υπό
τον Μιχάλη Μυριδάκη.139
Όταν έφθασε ο Ζέρβας στη Ήπειρο ήδη υπήρχε
οργάνωση του ΕΑΜ.140 Από τα μέσα του Αυγούστου
1942 άρχισαν να συγκροτούνται τα πρώτα ένοπλα
τμήματα στο νομό Άρτας, οι "Μαχητικές ομάδες" που
είχαν ως πρώτο σκοπό να δράσουν στην περίπτωση
σύλληψης στελεχών του ΕΑΜ απ'τη συνεργαζόμενη με
τους Ιταλούς Ελληνική Χωροφυλακή και να τους
απελευθερώσε ι.141
Η οργάνωση του ΕΑΜ Άρτας, με την εμφάνιση
του Ζέρβα στην περιοχή της, στις 11 Οκτωβρίου
1942 υπέγραψε με τον Ζέρβα ένα τοπικό σύμφωνο
συνεργασίας για κοινό αγώνα εναντίον των Ιταλικών
στρατευμάτων. Το συμφωνητικό προέβλεπε την
οργανωτική ανεξαρτησία τους. 0 Ζέρβας αναλάμβανε
την υποχρέωση να ενισχύσει οικονομικά το ΕΑΜ
Άρτας για να αποκτήσει εξοπλισμό. Το ΕΑΜ δέχθηκε,
σε περίπτωση επιχειρήσεων, τη γενική στρατιωτική
διεύθυνση να την έχει ο Ζέρβας, αν και ο ίδιος
αρνήθηκε το σχηματισμό κοινού επιτελείου. Τέλος
το συμφωνητικό προέβλεπε ότι θα δρούσαν οι
αντιστασιακές αυτές ομάδες μόνο αν γίνονταν από
τους Ιταλούς καταφανείς προκλήσεις. Η συμφωνία
επικυρώθηκε από το γραφείο του ΕΑΜ, περιοχής
Ηπείρου, δεν τηρήθηκε όμως με ευθύνη και των δύο
οργανώσεων,142 γιατί δεν άργησαν οι μεταξύ τους

139Ιωάννης Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 1 6 - 9 - 1 9 4 2 . Ο Χούτας,

αρχηγός του Αρχηγείου του Βάλτου και από τους πρώτους
που οργάνωσε αντίσταση στην περιοχή του, αναφέρει ότι
"... η πρώτη αυτή ομάδα αποτελούνταν από 20 αντάρτες.*.
Βλ. Στυλιανός Χούτας, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς των Ελλήνων
( 1 9 4 1 - 4 5 ) , Αθήνα 1961, σ.63.
140 Θανάσης Παντούλας, Φ λ ο γ ι σ μ έ ν α Χ ρ ό ν ι α 1 9 4 0 - 1 9 4 5 ,
Αθήνα-Γιάννινα 1982, σ.85-86.
141Γεώργιος Αναγνωστάκης, 40 Σ ύ ν τ α γ μ α ΕΛΑΣ, Αθήνα 1980,
σ.26.
ι42Στυλιανός Χούτας, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς των Ελλήνων
( 1 9 4 1 - 4 5 ) , ο . τ ι. , σ.62, επίσης Γεώργιος Αναγνωστάκης,
 57

συγκρούσεις να εκδηλωθούν. Θετικό στοιχείο της

συμφωνίας των δύο οργανώσεων ήταν μόνο η συλλογή
όπλων και πυρομαχ ικών από τους κατοίκους της
Ηπείρου, η οποία θα πραγματοποιείτο "με πληρωμή
σε λογικές τιμές και αν δεν τα παραδίδουν θα τους
αφαιρρθούν δια της βίας",143 για να τα
χρησιμοποιήσουν εναντίον των κατακτητών.

ΙΙΙτΗ έναρξη του ένοπλου αγώνα κατά των

κατακτητών
Από τα μέσα Οκτωβρίου του 1942, ο Ζέρβας, αν
και είχε πάρει δυο φορές χρήματα από τους Άγγλους
όπως ήδη έχει αναφερθεί, έμεινε αβοήθητος από
πολεμικό υλικό. Είχε όμως εμπλακεί σε σκληρό
αγώνα με μεγάλη ιταλική δύναμη στην ορεινή
περιοχή, ανατολικά της Άρτας και συγκεκριμένα
στο Γάβροχο και στην Σκουληκαρίά. Με βάση το
τοπικό συμφωνητικό που υπέγραψε με το ΕΑΜ Άρτας,
κάλεσε σε βοήθεια τις αντάρτικες ομάδες του ΕΑΜ
Άρτας, αλλά τελικά τον άνισο αγώνα τον έδωσε ο
Ζέρβας μόνος του, απωθώντας από την περιοχή του
τους Ιταλούς.144 Το ΕΑΜ δεν προσέτρεξε σε βοήθεια

40 Σ ύ ν τ α γ μ α ΕΔΑΣ, ο.π., σ.29. 0 Πυρομάγλου αναφέρει

ότ,ι "...το ΕΑΜ αθετεί τα συμφωνηθέντα.". Βλ. Κομνηνός
Πυρομάγλου, Η Ε θ ν ι κ ή Αντίστασις, ο.π., σ.318. 0
ισχυρισμός του όμως διαψεύσθηκε από την εξέλιξη των
γεγονότων, ο ΕΛΑΣ πολλές φορές πρότεινε στον ΕΔΕΣ και
κυρίως στον Ζέρβα να ενοποιηθούν o l ανταρτικές τους
οργανώσεις αλλά οι προτάσεις του απερρίφθηκαν άμεσα ή
έμμεσα. Επίσης βλ. Αλέκος Κουτσούκαλης, Η Ε θ ν ι κ ή
Α ν τ ί σ τ α σ η τ ο υ Ν ο μ ο ύ Ά ρ τ α ς 1 9 4 0 - 4 5 , ο.π., σ.236.
143Αρχε ίο Πετ ιμεζά,φάκελος 1-89/286 0043, Αριθμός
εγγράφου 157, Ζ έ ρ β α ς π ρ ο ς ό λ ο υ ς τ ο υ ς α ξ ι ω μ α τ ι κ ο ύ ς κ α ι
ά ν δ ρ ε ς των α ν τ ά ρ τ ι κ ω ν ο μάδ ων π ε ρ ι φ έ ρ ε ι α ς Ά ρ τ α ς , Β ά λ τ ο υ
κ α ι Ευρυτανίας κ α ι κ ο ι ν ο π ο ί η σ η σ τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή
τ ο υ ΕΑΜ κ α ι σ τ ο υ ς π ρ ο έ δ ρ ο υ ς Κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν , 22 Οκτωβρίου
1942. Με το έγγραφο αυτό ο Ζέρβας έκανε πλέον γνωστή
την παρουσία του στο αντάρτικο και μάλιστα σε ρόλο
πρωταγωνlot ικό.
1Α40 ι μάχες αυτές κράτησαν περίπου τρεις εβδομάδες, βλ.
Αλέκος Κουτσούκαλης, ο .π ., σ.236. Ο Ιωάννης Παπαδάκης
στο Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο αναφέρει ότι "Στις 24-10-1942 ήλθε ο
 58

του Ζέρβα, γιατί και αυτό είχε ανοργάνωτες

μονάδες, χωρίς επαρκή οπλισμό και πυρομαχικά. Η
ομάδα του ΕΛΑΣ υπό τον Τζουμερκιώτη, που πήγε για
βοήθεια, ενημερώθηκε από τους κατοίκους του
Κλειδιού Άρτας, ότι οι Ιταλοί είχαν γυρίσει στην
Άρτα.145 Γι' αυτούς τους λόγους οι ομάδες του ΕΛΑΣ
δεν συμμετείχαν στη μάχη που έδωσε ο Ζέρβας με
τους Ιταλούς.
Οι Ιταλοί, λόγω των μεγάλων απωλειών τους,
αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν στην Άρτα.146Η ήττα
που υπέστησαν στην περιοχή Ποταμούλας Άρτας από
τον Ζέρβα, στις 25 Οκτωβρίου 1942, τους ανάγκασε
να προχωρήσουν σε συλλήψεις μεμονωμένων ατόμων,
κάψιμο σπιτιών και σε ένοπλες συγκρούσεις με
ανταρτικές ομάδες. Για το ξεκαθάρισμα της
κατάστασης οι Ιταλοί χρησιμοποίησαν διάφορους
Έλληνες συνεργάτες τους, όπως τον Αλέξη
Ζουμπούλη,147 που οδήγησε τους Ιταλούς στο Άνω

λοχαγός Παπαδήμας του ΕΑΜ και μου είπε να μη

χτυπήσουμε τους Ιταλούς γιατί θα κάψουν τα χωριά
τους...". 0 Κώστας Ιωάννου, περιγράφει τη μάχη του ΕΔΕΣ
με τους Ιταλούς στην Ποταμούλα Άρτας. Βλ . Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν
Α ρ χ ε ί ο ν Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ι σ τ ά σ ε ω ς , τχ. 3°,σ.23-38.
1450 Μαλτέζος, στέλεχος του ΕΑΜ Άρτας, αναφέρει ότι
είναι ανακριβές ότι αρνήθηκε βοήθεια. Ισχυρίζεται, πως
τον πληροφόρησαν οι κάτοικοι του χωριού Κλειδί, ότι οι
Ιταλοί συμπτύχθηκαν στην Άρτα μέσω Φλωριάδας και έτσι
δεν συνέδραμε με την ομάδα του για βοήθεια στον Ζέρβα.
Η δικαιολογία του Τζουμερκιώτη διαψεύδεται από την
στάση του ΕΑΜ Άρτας, που ζητούσε να μη χτυπηθούν οι
Ιταλοί, για να αποφευχθούν αντίποινα. Βλ.Γεράσιμος
Μαλτέζος (Τζουμερκιώτης), ΕΑΜ-ΕΑΑΣ, ο.π.,σ.72-73.
146Αρχείο Πετιμεζά, εφ. Σ ά λ π ι σ μ α Λ ε υ τ ε ρ ι ά ς , φύλλο 1°,
Δεκέμβριος 1942, όπου δημοσιεύεται το 862/30-10-1942
έγγραφο-απάντηση του Ζέρβα στον Ιταλό Διοικητή
Ηπείρου-Βάλτου. Μεταξύ των άλλων ο Ζέρβας γράφει : "Το
καθήκον και η τιμή μου σαν Ελληνα στρατιώτη επιβάλλουν
να δώσω το αίμα μου για το σωσμό της Πατρίδος μου από
την άδικη και σκληρή σκλαβιά...".
1470 Μαλτέζος ισχυρίζεται ότι εκτέλεσε τον Ζουμπούλη,
στις 5-12-1942, για τη συνεργασία του με τους Ιταλούς.
Όμως, αναφέρει ότι την απόφαση για εκτέλεση του
Ζουμπούλη την έλαβε η Νομαρχιακή Επιτροπή ΕΑΜ Άρτας.
 59
ι

Ραδοβύζι Άρτας όπου και πυρπόλησαν διάφορα χωριά.

Οι Ιταλοί στη συνέχεια προσπάθησαν να διασπάσουν
το υπό οργάνωση αντάρτικο του ΕΑΜ Άρτας, το οποίο
αδυνατούσε να συγκρουστεί με τους Ιταλούς λόγω
έλλειψης οπλισμού και πυρομαχικών.148. Για το
σκορό αυτό μέσω του συνεργάτη τους Ζουμπούλη,
πίεσαν τον ταγματάρχη Γεώργιο Μαντζούκη, να
παρουσιασθεί σ' αυτούς και να συνεργασθεί μαζί
τους, απειλώντας ότι σε διαφορετική περίπτωση θα
προ^βαίναν σε αντ ίπο ινα. 149Πράγματ ι ο Μαντζούκης,
ο οποίος στην αρχή εντάχθηκε στο ΕΑΜ αλλά στις 12
Οκτωβρίου 1942 προσχώρησε στον ΕΔΕΣ150, δέχθηκε να
παρουσιασθεί στον Ιταλό διοικητή συνταγματάρχη
Μπόνφι. Παρά την υπόσχεση του Ιταλού διοικητή ότι
θα τον άφηνε ελεύθερο, ο Μαντζούκης συνελήφθηκε.
Με την ομηρία του, όμως, έσωσε τα χωριά της
περιοχής Άρτας, από τη λεηλασία και την πυρπόληση
τους από τους Ιταλούς. Για να γλυτώσει τη ζωή του
ο Μαντζούκης κατέφυγε σε ελιγμό. Υποσχέθηκε
στους Ιταλούς ότι, αν τον εξόπλιζαν, θα
συγκροτούσε ομάδες για να κτυπήσει τους αντάρτες.
0 πραγματικός σκοπός του, όμως, ήταν να
συγκροτήσει δική του οργάνωση, ημίστρατιωτική και
απαρτιζόμενη από δημοκρατικούς αξιωματικούς, με
την επωνυμία Ανεξάρτητη Λ α ϊ κ ή Οργάνωση Νομού
Άρτας και στη συνέχεια να επιτεθεί στους
Ιταλούς.151
Εν τω μεταξύ ο Ζέρβας, πιεζόμενος από τους
Ιταλούς και επικηρυγμένος από αυτούς, πέρασε τον
Αχελώο και υπέγραψε με το Αρχηγείο Ρούμελης του

Βλ.Γεράσιμος Μαλτέζος , Ε .Α .Μ . - Ε . Λ . Α . Σ ., ο.π., σ. 98-

99.
148 Αλέκος Κουτσούκαλης, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η τ ο υ Ν ομ ού
Ά ρ τ α ς 1940-45, ο.π., σ.253.
149Το στέλεχος του ΕΑΜ Τσάκας αναφέρει ότι "... ο
Μαντζούκης ήταν δημοκρατικός αξιωματικός και μάλιστα
την κόρη του την ονόμασε Δημοκρατία.". Βλ.Φάνης
Τσάκας, Μ α ρ τ υ ρ ία γ ι α την Α ν τ ί σ τ α σ η κ α ι γ ι α τ ο ν Δ ι ω γ μ ό ,
Αθήνα 1982, σ.27.
150 Αλέκος Κουτσούκαλης, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η τ ο υ Νο μού
Αρτας 1940-45,σ.224.
151Αλέκος Κουτσούκαλης, ο. π., σ. 256.
 60

ΕΛΑΣ, που το εκπροσωπούσαν οι Άθως Ρουμελιώτης,

Ερμής και Αγραφιώτης, και μία δεύτερη συμφωνία
ενοποίησης των αντάρτικών ομάδων τους. Καθένας
αναλάμβανε την υποχρέωση να σπεύδει προς ενίσχυση
του άλλου σε κάθε περίπτωση, είτε καλούμενος είτε
και πληροφορούμενος ότι κάποιος είχε εμπλακεί σε
αγώνα και εφ'όσον η στρατιωτική κατάσταση
επέτρεπε αυτό,να βρίσκονται σε συνεχή στρατιωτική
επαφή.152 Η συμφωνία Αρχηγείου Ρούμελης και Ζέρβα,
αδράνησε λόγω της διαφωνίας του Άρη με τον Άθω
Ρουμελιώτη.153 Ο Άθως (ανθυπολοχαγός Σωκράτης
Γκέκας) επεδίωκε την ανεξαρτοποίηση των Αρχηγείων
του ΕΑΑΣ και την υπονόμευση του κύρους του Άρη.
Γι' αυτό το λόγο σύναψε συμφωνία, ο Άθως με το
Ζέρβα, χωρίς να γνωρίζει τίποτε ο Άρης.154
Οι αντάρτες του Ζέρβα μέχρι τέλος του
Οκτωβρίου του 1942, πέρα από τις μάχες και
παρενοχλήσεις προς τους Ιταλούς, επιτίθεντο σε
αστυνομικά τμήματα, κατάστρεφαν γραμμές
τηλεπικοινωνιών, άνοιγαν καταστήματα
μαυραγοριτών, που έκρυβαν τρόφιμα και τα
διένειμαν στους χωρικούς. Η δύναμη του ΕΔΕΣ τον
Οκτώβριο 1942 ήταν λιγότεροι από 100 αντάρτες.155

152Αρχείο Πετιμεζά, ε<ρ. Σάλπισμα Λ ε υ τ ε ρ ι ά ς , φύλλο 1° ,

Δεκέμβριος 1942, όπου δημοσιεύεται το πρακτικό που
υπεγράφη στις 28-10-1942. Επίσης στο ημερολόγιό του ο
Παπαδάκης δίνει περισσότερες πληροφορίες για τη
συμφωνία αυτή και γράφει ότι το συμφωνητικό μεταξύ των
δύο οργανώσεων υπεγράφη στα Σιλιπιανά Άρτας.
Αντελλάγησαν δώρα μεταξύ των δύο αρχηγών, ο
Ρουμελιώτης δώρισε στο Ζέρβα μία κάπα και ο Ζέρβας
τους ενίσχυσε με 3 εκατομμύρια δρχ. Βλ. I. Παπαδάκης,
Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 28-10-1942.
153Κομνηνός Πυρομάγλου, Η Ε θ ν ικ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς , ο.π.,
σ.318.
154Γιάννης Χατζηπαναγιώτου, Η Π ο λ ι τ ι κ ή Δ ι α θ ή κ η τ ου Άρη
Β ε λ ο υ χ ι ώ τ η , ο . τ ι , σ.142.
1550 I. Χόνδρος αναφέρει ότι η δύναμη του Ζέρβα, τον
Οκτώβριο 1942, ήταν από 20 μέχρι 100 άτομα. Βλ.
Ιωάννης Χόνδρος, "Η Ελληνική Αντίσταση 1941-1944*,στο
συλλογικό έργο, Η Ε λ λ ά δ α σ τ η δ ε κ α ε τ ί α 1 9 4 0 - 5 0 , Ενα
Ε θ ν ο ς σ ε κ ρ ί σ η , Αθήνα 1984,σ.74.

]
 61

IV. Συμμαχική αποστολή στην Ελλάδα και επιχε ίρηση

Γοργοποτάμου
~ Από τον Ιούνιο του 1942 η κατάσταση του
Συμμαχικού μετώπου στη Βόρεια Αφρική είχε
περ-ιέλθει σε αδιέξοδο. Οι Γερμανοί υπό τον
στρατηγό Ρόμμελ, είχαν φθάσει στην αμυντική
γραμμή του Ελ-Αλαμέϊν και απειλούσαν την
Αλεξάνδρεια.
Μία από τις κυρίότερες οδούς ανεφοδιασμού
της στρατιάς του Ρόμμελ διερχόταν από την Ελλάδα.
Εφόδια, πολεμικό υλικό και πετρέλαιο από την
Ρουμανία μεταφέρονταν από τη Θεσσαλονίκη
σιδηροδρομικός στον Πειραιά, στη συνέχεια στην
Κρήτη και από εκεί αεροπορικώς στην Αφρική.
Στα τέλη Σεπτεμβρίου 1942, έπεσαν με
αλεξίπτωτο στην Ελλάδα τα μέλη της αποστολής
Harling, με διοικητή τον ταξίαρχο Μάγιερς, με
σκοπό να αποκόψουν την σιδηροδρομική γραμμή
' Θεσσαλονίκης-Αθηνών. Μέλη της αποστολής ήταν
επίσης ο Γουντχάουζ, ο Τζών Κούκ, ο Θέμης Μαρίνος
κ.α. 0 Μάγιερς και η ομάδα του προσγειώθηκαν στο
χωριό Καρούτες και ήλθαν σε επαφή με μία ομάδα
ανταρτών του Καραλίβανου, η οποία τους οδήγησε
στην Γκιώνα, σε μία σπηλιά στο χωριό Στρώμη, για
να αποφύγουν τους Ιταλούς156.
Σύμφωνα με τις οδηγίες του Στρατηγείου της
Μέσης Ανατολής θα έπρεπε να έλθουν σε επαφή πρώτα
με τις ανταρτικές ομάδες του ΕΑΜ, οι οποίες
δρούσαν σε εκείνη την περιοχή και στη συνέχεια να
οργανώσουν το σαμποτάζ της ανατίναξης της γέφυρας
του Γοργοποτάμου. Αν και ο Άρης πρόσφερε στους
Βρετανούς αμέσως βοήθεια, στέλνοντας δύναμη 30

156Δημήτριος Δημητρίου (Νικηφόρος), Α ν τ ά ρ τ η ς σ τ α β ο υ ν ά

της Ρούμελης, (Χρονικό 1940-1944) τόμος Β', ο.π.,
σ.20-25 και Σπύρος Ηρ.Μπέκιος-Λάμπρος, Σ ε λ ί δ ε ς α π ό τ η ν
Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η , ο.π., 171-221.
 62

ανταρτών του, υπό τους καπεταναίους Νικηφόρο και

Πελοπίδα, 157αυτοί απέφυγαν να συναντήσουν τον Άρη,
μολονότι βρέθηκαν κοντά στην περιοχή του.
Αντίθετα ο Μάγιερς έστειλε τον Γουντχάουζ να
συναντήσει τον Ζέρβα για να ενισχύσει με τους
λίγους αντάρτες του, την βρετανική επιχείρηση,
ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου.158
Ο Ζέρβας κατάλαβε γρήγορα την αξία που είχε
γι'αυτόν η στενή του συνεργασία με τους Βρετανούς
και η αποδοχή εκ μέρους του, των βρετανικών
συμφερόντων στην Ελλάδα.Οι Βρετανοί επεδίωκαν να
βρουν ερείσματα και να εγκαθιδρύσουν δικαιώματα
επέμβασης στα ελληνικά εσωτερικά πράγματα. Για
τον ΕΔΕΣ η βρετανική υποστήριξη αποτέλεσε τη
σανίδα σωτηρίας στη δύσκολη θέση που βρέθηκε κατά
τους πρώτους μήνες δημιουργίας του. Ταυτόχρονα, ο
Ζέρβας αναγνώριζε το δικαίωμα της βρετανικής
παρέμβασης στα ελληνικά εσωτερικά θέματα,
επισημοποιώντας με τη συνεργασία στο Γοργοπόταμο
την πρώτη άτυπη συνθηκολόγηση στις βρετανικές
απαιτήσεις. Τα πρώτα βρετανικά ερείσματα στην
Ελλάδα είχαν γίνει πραγματικότητα.
Πράγματι, ο Ζέρβας αποδέχθηκε να
συμμετάσχει στην, επιχείρηση, που είχε ορισθεί για
την 25η Νοεμβρίου 1942, αλλά πριν από αυτή,
έχοντας ήδη συναντηθεί με τον Άρη στη Βίνιανη,
στις 14 Νοεμβρίου 19 42.159 Συζήτησε με τον Άρη για
την επιχείρηση και ζήτησε την βοήθειά του καθ'ότι
η δύναμη του ΕΔΕΣ ήταν πολύ μικρή για μία τέτοια
επιχείρηση. Επίσης ο Ζέρβας υπολόγισε ότι, αφού η
επιχείρηση θα γινόταν στην περιοχή που ήλεγχε ο
Άρης, έπρεπε οπωσδήποτε να είναι ενήμερος. 0
Άρης, χωρίς κανένα ενδοιασμό, δείχνοντας έτσι ότι
είχε "ψυχοσύνθεση ηγέτου", 160συναντήθηκε με το

157E.C.W.Myers, Η Ελληνική Π ε ρ ι π λ ο κ ή , Αθήνα 1975, σ.63

και Γιάννης Χατζηπαναγιώτου, Η Π ο λ ι τ ι κ ή Δ ι α θ ή κ η του
Άρη Βελουχιώτη, ο.π., σ.144.
15BE.C.W.Myers, ο.π.,σ.56.
159 Ιωάννης Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 14-11-1942.
ιί0Αβέρωφ Ευάγγελος, Φωτιά και Τ σ ε κ ο ύ ρ ι . Ε λ λ ά ς 1 9 4 6 - 4 9
κ α ι τα π ρ ο η γ η θ έ ν τ α . , ο.π., σ.108.
 63

Ζέρβα και τη Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή υπό

τον Μάγιερς, για να σχεδιάσουν την επιχείρηση της
ανατ'ίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου. 0 Άρης
που γνώριζε καλά την περιοχή δε δυσκολεύτηκε να
σχεδιάσει όλη την επιχείρηση. Την αρχηγία της
επιχείρησης συμφώνησαν Άρης και Βρετανοί να την
αναθέσσουν στο Ζέρβα.161
Η επιχείρηση έγινε τα μεσάνυχτα της 25ης
Νοεμβρίου και στέφθηκε με επιτυχία, χωρίς καμιά
απώλεια. Η επιτυχία οφειλόταν στη συνεργασία των
δύο οργανώσεων αλλά και στους Βρετανούς σαμποτέρ,
καθώς και σε αρκετούς συνδέσμους από τα γύρω
χωριά. 0 ΕΑΑΣ συμμετείχε με 150 αντάρτες και ο
ΕΔΕΣ με 60-70.162

1610 καπετάν Νικηφόρος, ο οποίος ήταν παρών στη

συνάντηση Άρη-Μάγιερς μετά την επιτυχία στον
Γοργοπόταμο, αναφέρει ότι ο Μάγιερς πρότεινε στον Άρη
να του δώσει 250 λίρες. Ο Άρης απάντησε ότι δεν βγήκε
στα βουνά για να πληρωθεί, αλλά αν θέλουν οι Άγγλοι ας
τους βοηθήσουν σε πολεμικό υλικό να ελευθερώσουν την
πατρίδα. Τελικά, πήρε τις λίρες με σκοπό να αγοράσει
. υλικά για τον πόλεμο. Βλ. Δημητρίου Δημήτριος
(Νικηφόρος), Α ν τ ά ρ τ η ς σ τ α β ο υ ν ά τ η ς Ρ ο ύ μ ε λ η ς , ( Χ ρ ο ν ι κ ό
1 9 4 0 - 1 9 4 4 ) τόμος Β, ο.π., σ.34.
162Στην εφημερίδα Σάλπισμα Λευτεριάς, δημοσιεύεται
ανακοινωθέν, που εξέδωσε ο Ζέρβας και αναφέρει ότι
συμμετείχε με 70 άνδρες στην ανατίναξη της γέφυρας του
Γοργοποτάμου. Δεν κάνει καμία αναφορά για συμμετοχή
του ΕΛΑΣ και της Βρετανικής Αποστολής στην Ελλάδα.
Βλ.Εφ. Σ ά λ π ι σ μ α Λ ε υ τ ε ρ ι ά ς της 1ης Δεκεμβρίου 1942. Ο
Κώστας Γκέκας αντάρτης του ΕΛΑΣ, ο οποίος ήταν 16 ετών
και συμμετείχε στην επιχείρηση ανατίναξης της γέφυρας
του Γοργοποτάμου, αναφέρει με λεπτομέρεια την
επιχείρηση. Στη σελίδα 41 ισχυρίζεται ότι, ο Άρης
συμμετείχε με 150-155 αντάρτες, ο Ζέρβας με 60-65
αντάρτες και οι Εγγλέζοι με 10-12 σαμποτέρ.Βλ.
περιοδικό Εθνική Αντίσταση, Νοέμβριος- Δεκέμβριος
1983, ανάμνηση του Κώστα Γκέκα(ψευδώνυμο Ατρόμητος).0
Σπύρος Μπέκιος-Λάμπρος, που συμμετείχε στην επιχείρηση
αναφέρει ότι από τον ΕΛΑΣ συμμετείχαν 150 άντρες
περίπου και από τον ΕΔΕΣ 60 άντρες περίπου. Βλ.Σπύρος
Μπέκιος-Λάμπρος, ο.π., σ.199.
 64

Τη μεθεπομένη της ανατίναξης της γέφυρας οι

Ιταλοί σε αντίποινα εκτέλεσαν 19 κατοίκους της
περιοχής μπροστά στα γκρεμισμένα βάθρα της
γέφυρας, επικηρύσσοντας το Ζέρβα αντί του ποσού
των εκατό εκατομμυρίων δραχμών.163
Από την αρχή όμως της εμφάνισης των
αντιστασιακών οργανώσεων, υπήρχε μία βαθιά
δυσπιστία ανάμεσα τους. Οι Βρετανοί αυτή τη
δυσπιστία προσπάθησαν να την εκμεταλλευτούν,
βοηθώντας και τις δύο οργανώσεις. Η παροχή
βοήθειας αποσκοπούσε στην εξυπηρέτηση των
βρετανικών στόχων, τόσο των βραχυπρόθεσμων, που
ήταν κυρίως η μέγιστη αντίσταση των οργανώσεων
στους Γερμανούς, αλλά και τους μεταπολεμικούς
μακροπρόθεσμους στόχους τους, που ήταν ο έλεγχος
της πολιτικής κατάστασης της Ελλάδας. Στους
μεταπολεμικούς στόχους εντάσσονταν και η
εσκεμμένη παράβλεψή τους, μέσω του B.B.C., όσον
αφορά τη συμμετοχή του ΕΑΑΣ στην επιχείρηση του
Γοργοποτάμου. Η στάση αυτή των Βρετανών ενόχλησε
από την πρώτη στιγμή το ΕΑΜ, το οποίο έβλεπε με
επιφυλακτικότητα και ανοιχτή καχυποψία τη
συνεργασία με την Βρετανική Στρατιωτική
Αποστ ολ ή .164
Η ανατίναξη της γέφυρας ήταν η πρώτη
έμπρακτη εκδήλωση της παρουσίας kol
δραστηριοποί ησης των Βρετανών στην Ελλάδα και
ταυτόχρονα αποτελούσε την αρχή της ενεργής
ανάμιξης και προοδευτικής διείσδυσης των Άγγλων
στα ελληνικά πράγματα.

1630 Μάγιερς αναφέρει ότι οι Ιταλοί για την επιχείρηση

της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου επικήρυξαν
τον Ζέρβα «προς μεγάλη του ευχαρίστηση» με αμοιβή
τριακοσίων πενήντα εκατομμυρίων, δηλαδή 15.000 χρυσών
λιρών. Βλ. E.C.W.Myers, Η Ε λ λ η ν ι κ ή Π ε ρ ιπ λ ο κ ή , Αθήνα
1975, σ.114 και Γεώργιος Καϊμάρας, Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ίσ τ α σ η
τ ο υ 5 / 4 2 Σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς Ευζώνων Ψαρρού 1 9 4 1 - 1 9 4 4 , Αθήνα
1979, σ.43
164Αλέκος Ζωγράφος- Λαοκράτης, Τα Π αρασκήνια του
Γ ο ρ γ ο π ο τ ά μ ο υ , Αθήνα 1988, σ.36-38.
 65

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο I I I

ΑΠΟ , ΤΟ ΓΟ Ρ ΓΟ Π Ο ΤΑ Μ Ο ΣΤΟ Κ Ο ΙΝ Ο Γ Ε Ν ΙΚ Ο
Σ Τ Ρ Α Τ Η Γ Ε ΙΟ ΤΩ Ν Α Ν Τ Α Ρ Τ Ω Ν

I. Η σημασία και οι βπιπτώσβις της ανατίναξης

της γέφυρας του Γοργοποτάμου
Τα αποτελέσματα και η σημασία της
επιχείρησης του Γοργοποτάμου υπήρξαν γενικότερα,
άμεσα και έμμεσα. Για έξη εβδομάδες έως τρεις
μήνες κόπηκε η μεταφορά πολεμοφοδίων των
Γερμανών, μέσω της σιδηροδρομικής γραμμής προς
Πειραιά και από εκεί στο μέτωπο της Βορείου
Αφρικής.165 Το σημαντικότερο αποτέλεσμα, όμως, της
επιχείρησης ήταν ότι το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής
άρχισε να εξετάζει πλέον τις δυνατότητες
ανάπτυξης του ανταρτοπόλεμου, στην Ελλάδα.166* 0
Μάγιερς μετά την επιχείρηση ζητούσε από το
Στρατηγείο Μέσης Ανατολής να σταλεί υποβρύχιο
κοντά στην Πάργα για την επιστροφή του στην
Αίγυπτο, αφού η επιχείρηση Harling είχε λήξει.
0 Μάγιερς όμως διατάχθηκε, μέσω ενός ειδικού
απεσταλμένου του Καΐρου, του Μπίλ Τζόρνταν, να
παραμείνει με ολόκληρη την ομάδα του στην
Ελλάδα "για να συντονίσουν την αντιστασιακή
δράση".1610 Μάγιερς είχε εντολή να έλθει σε επαφή

165Φοίβος Γρηγοριάδης, Γ ε ρ μ α ν ο ί - Κ α τ ο χ ή - Α ν τ ί σ τ α σ ι ς
1941-1943, τόμος 5°?, Αθήνα 1973, σ.396.Στην εφ.
Ακρόπολις δημοσιεύεται σήμα tou Myers προς τον
"Προμηθέα" για την επιτυχία της επιχείρησης του
Γοργοποτάμου. Βλ. εφημερίδα ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ, 20 Ιουνίου
1979,δημοσίευση του Αρχείου του Καπετάν Νικήτα.
166Γεώργιος Καΐμάρας, Εθνική Α ντίσταση του 5/42
Σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς Ευζώ νων Ψαρρού 1 9 4 1 - 1 9 4 4 , ο . τ ι . , σ.34.
161Richard Clogg, "Η SOE στην Ελλάδα" στο συλλογικό Η
Ε λ λ ά δ α σ τ η Δ ε κ α ε τ ί α 1 9 4 0 - 5 0 , Αθήνα 1984, σ.196.
 66

με μία "Αγγλοελληνική" Επιτροπή, που σχηματίστηκε

στην Αίγυπτο από το Ιούλιο του 1942, υπό τον
Παναγιώτη Κανελλόπουλο.168Η Επιτροπή αυτή συνέλεξε
πολλές πληροφορίες για την κατεχόμενη Ελλάδα,
"είχε αρκετά λεπτομερείς και ακριβείς πληροφορίες
για το χαρακτήρα και τη δράση του ΕΑΜ"169. Η
Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή είχε επίσης
εντολή να έλθει σε επαφή με μία "Επιτροπή
Συνταγματαρχών" στην Αθήνα, με σκοπό να αναλάβουν
την οργάνωση και διεύθυνση του αντάρτικου.170 Ετσι
η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή, από ομάδα
σαμποτέρ, μεταβάλλεται τώρα σε όργανο της
βρετανικής εξωτερικής πολιτικής και
νομιμοποιείται να "αναμειχθεί στην πολιτική της
κατεχόμενης Ελλάδας".171
Η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή εγκατέστησε
το Στρατηγείο της στη Σκουληκαριά Άρτας και από
τις πρώτες ημέρες του Ιανουάριου του 1943 κοντά
στο Γενικό Αρχηγείο του ΕΔΕΣ. 0 Γουντχάουζ,
κατόπιν εντολής του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής,
απεφάσισε να επισκεφθεί την Αθήνα συνοδευόμενος
από ένα έμπιστο οδηγό, τον Κωτσόβολο του ΕΔΕΣ,
και να συναντηθεί με διάφορες ελληνικές
προσωπικότητες, πολιτικές και στρατιωτικές, για
την ανάπτυξη τόυ αντιστασιακού κινήματος από
στρατιωτικής απόψεως και να "δ ιερευνήσει" τις
πολιτικές διαθέσεις των κομμάτων και του
ελληνικού λαού, για τις μεταπολεμικές εξελίξεις
στη χώρα. Η αποστολή του απέβη άκαρπη, αφού δεν
κατόρθωσε να πείσει τους στρατιωτικούς να ηγηθούν
του αντάρτικου κινήματος. Σχημάτισε την εντύπωση

1680 Π. Κανελλόπουλος αναφέρει ότι η Αγγλοελληνική

Επιτροπή ήταν τριμελής, απαρτιζόμενη από τον Ιδιο, τον
Hopkinson του Βρετανικού Υπουργείου Μέσης Ανατολής και
τον Maxwell προϊστάμενο Μυστικής Υπηρεσίας Πληροφοριών
των Βρετανών. Βλ. Παναγιώτης Κανελλόπουλος,
Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο . 31 Μ α ρ τ ί ο υ - 4 Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ 1 9 4 5 , Αθήνα 1977,
σ.76,145-146,150-153.
169Richard Clogg , Η SOE σ τ η ν Ε λ λ ά δ α , ο . π . , σ . 196.
170E.C.Myers, Η Ε λ λ η ν ι κ ή Π ε ρ ι π λ ο κ ή , ο . π . , σ.92-98.
m Richard Clogg , Η SOE σ τ η ν Ελ λ ά δ α , ο . π . , σ.196.
 67

όχι οι αξιωματικοί της Αθήνας δε γνώριζαν τις

πρακτικές πλευρές του αντάρτικου και
ενδιαφέρονταν για την συγκρότηση ενός πυρήνα του
τακτικού στρατού. 172Επίσης διαπίστωσε από τις
επαφές που είχε με την ηγεσία του ΕΑΜ ότι υπήρχε
καθολική αντίδραση για το βασιλιά και όλοι
ζητούσαν να μη επιστρέψει πριν διεξαχθεί
δημοψήφισμα. 1730 Μάγιερς έστειλε έκθεση στο Κάιρο,
στην οποία ανέφερε την αποτυχία της επαφής στην
Αθήνα με τους στρατιωτικούς καθώς και την
αρνητική θέση του ελληνικού λαού, όπως εκφραζόταν
με τα κόμματά του, για το βασιλιά. Με τις
συναντήσεις του Γουντχάουζ και του ΕΑΜ μπήκαν οι
βάσεις για συνεργασία της Βρετανικής Στρατιωτικής
Αποστολής και του ΕΑΜ.174 Οι Βρετανοί γνώριζαν,
ό τ l κάτω από την αιγίδα του ΚΚΕ δυναμικά στοιχεία
του ελληνικού λαού είχαν ιδρύσει το ΕΑΜ.175 Επειδή
τα περισσότερα στελέχη του ΚΚΕ είχαν μεγάλη
οργανωτική εμπειρία πήραν τον κύριο αντιστασιακό
αγώνα στα χέρια τους και ασκούσαν μία υπέρμετρα,

. 172E.C.Myers, Η Ε λ λ η ν ι κ ή Π ε ρ ι π λ ο κ ή , ο.π., σ.118-119 και

C.M. Woodhouse Το Μήλο της Έ ριδ ος. Η Ε λληνική
Α ν τ ί σ τ α σ η κ α ι η π ο λ ι τ ι κ ή των Μ εγά λω ν Δ υ ν ά μ ε ω ν , Αθήνα
1976, σ.143.
1730 Μάγιερς γράφει ότι οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ δήλωσαν
στον Γουντχάουζ ότι υιοθετούν το Χάρτη του
Αντλαντικού, που δίνει δικαίωμα για δημοψήφισμα ως
προς το πολιτειακό ζήτημα και κατόπιν για
κοινοβουλευτικές εκλογές.Βλ. E . C . Myers, Η Ε λ λ η ν ι κ ή
Π εριπλοκή, ο.π., σ . 116-117 και Dominique Eudes, Οι
Κ α π ε τ ά ν ι ο ι , Αθήνα 1970, σ.44.
174 Η παρουσία του Γουντχάουζ στην Αθήνα ήταν
επισφαλής,από την Γκεστάπο και γι'αυτό το ΕΑΜ φρόντισε
να τον προστατέψει και να τον φυγαδεύσει στην Ήπειρο.
Ο Γουντχάουζ ούτε τότε ούτε αργότερα διατύπωσε ένα
λόγο ευχαριστίας για τη διάσωσή του από το ΕΑΜ. Βλ.
Θανάσης Χατζής, Η ν ι κ η φ ό ρ α ε π α ν ά σ τ α σ η π ο υ χ ά θ η κ ε , τ.Β,
ο.π.,σ.20-25.
175Γιάννης Μαλακάσης, "Ο ρόλος της Βρετανικής
διπλωματίας στην Ελλάδα κατά το 1941-1944", εφ.
Π α ρ α τ η ρ η τ ή ς , 29-7-1982.
 68

μεγάλη ίσως, επιρροή στην πορεία του ΕΑΜ. 1760

Μάγιερς όμως δεν έκανε διάκριση ανάμεσα στον ΕΔΕΣ
και το ΕΑΜ και όταν τέλος Ιανουάριου έγινε
εφοδιασμός υλικών, από συμμαχικά αεροπλάνα, στο
οροπέδιο της Μεγαλόχαρης, το υλικό αυτό
μοιράστηκε και στις δύο οργανώσεις παρά την
αντίθεση του Ζέρβα.177Η στάση αυτή του Μάγιερς
εξομάλυνε τις σχέσεις Βρετανικής Στρατιωτικής
Αποστολής και ΕΑΜ, που δ ιαταράχθηκαν από τις
ανακοινώσεις του B.B.C., ότι στην ανατίναξη της
γέφυρας του Γοργοποτάμου συμμετείχαν αντάρτες
μόνο του Ζέρβα, χωρίς καμία μνεία για τον Άρη.178
Η σκανδαλώδης αλλά εσκεμμένη μεροληψία υπέρ
του Ζέρβα καισε βάρος του ΕΛΑΣ, προμήνυμα των
όσων θα επακολουθούσαν, ενόχλησε τον ΕΑΑΣ, πράγμα
που ανάγκασε τους Βρετανούς για να εξομαλύνουν
την κατάσταση να προτείνουν αργότερα στον Άρη να
δεχθεί να παρασημοφορηθεί από το βασιλιά Γεώργιο
Ε' της Βρετανίας. 0 αρχικαπετάν ιος του ΕΑΑΣ όμως
αρνήθηκε αυτή την τιμή.179 Το κατόρθωμα του
Γοργοποτάμου εμψύχωσε τον ΕΔΕΣ σύμφωνα με τον
απολογητή του ΕΔΕΣ, Ηρακλή Πετιμεζά (καπετάν
Νικήτα). Με τις επιθέσεις εναντίον των Ιταλών
αναπτερώθηκε το ηθικό των Ελλήνων, με αποτέλεσμα
να αυξηθεί η ένταξη ανταρτών, στις αντιστασιακές
οργανώσε ις.180Για το κατόρθωμα του Γοργοποτάμου

176Άγγελος Αγγελόπουλος, Από την Κ α τ ο χ ή σ τ ο ν Ε μ φ ύ λ ι ο , Η

Μ εγ άλ ηε υ θ ύ ν η των Συμμάχων, ο.π., σ.41 και Θανάσης
Χατζής, ο.π., σ.20-26.
177Κομνηνός Πυρομάγλου, Ο Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς , ο.π.,σ.52.
178Dominique Eudes, Οι Κ α π ε τ ά ν ι ο ι , ο.π., σ.39.
1790 Μάγιερς αναφέρει ότι οι αντάρτες του ΕΛΑΣ
αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα ιματισμού, γεγονός που
ανάγκασε τον Άρη να απαντήσει στους Βρετανούς: "Δεν
θέλω παράσημο, θα προτιμούσα αρβύλες για τους αντάρτες
μου ".Βλ. E.C.Myers, Η Ε?ιληνική Π ε ρ ι π λ ο κ ή , ο.π., σ. 63
και 84.
180Ο Η. Πετιμεζάς αναφέρει ότι από την 23η Ιουλίου 1943
μέχρι τη 13η Αυγούστου 1943 εντάχθηκαν στον ΕΔΕΣ 19
αξιωματικοί μεταξύ των οποίων οι, Ψαρουδάκης, Κρανιάς,
Ζορμπαλάς, Καφετζόπουλος, κ.α. καθώς και πολλοί
αντάρτες. Βλ. Αρχείο Πετιμεζά, Φάκελοι 1-89, 286006. Ο
 69
I

γράφτηκε και μελοποιήθηκε το τραγούδι " Στ'άρματα

στ' άρματα../', που διαδόθηκε σύντομα σ' όλη την
Ελλάδα και έγινε το ηρωικό εμβατήριο, της
αντίστασης του ΕΛΑΣ και γιατί όχι όλων των
Ελλήνων.181

Ill Συνάντηση Άρη -Ζέρβα

0 Άρης δεν παρέμεινε για πολύ στην περιοχή
της Γκιόνας, μετά το Γοργοπόταμο. Λόγω των
υποβολιμαίων δελτίων του της επικήρυξης
του Ζέρβα από τους Ιταλούς, καθώς και της
ανεξαρτοποίησης από το ΕΑΜ του αρχίσμηνία
Κωστορίζου (Γκέκα)182, αποφάσισε στις 18
Δεκεμβρίου 1942 με 400 αντάρτες του ΕΛΑΣ να
συναντηθεί με το Ζέρβα καθώς και τους Βρετανούς.
Σκοπός της απόφασής του ήταν να ζητήσει από το
Ζέρβα την ενοποίηση των οργανώσεών τους και από
τους Βρετανούς να φροντίσουν για τον εφοδιασμό με
όπλα και πυρομαχικά και για τα τμήματα του ΕΑΑΣ
και όχι επιλεκτικά μόνο του ΕΔΕΣ. Η πρόθεση του
Άρη παρεξηγήθηκε από πολλούς επικριτές του, ο
ίδιος όμως ο Μάγιερς αναφέρει, ότι ο Άρης πήγε

καπετάνιος του ΕΛΑΣ Τζουμερκιώτης αναφέρει ότι στις 21

Δεκεμβρίου 1942 οι κάτοικοι της περιοχής Κλειδιού
εντάχθηκαν στο ΕΑΜ και απέκρουσαν επιθέσεις των Ιταλών
στην περιοχή τους. Βλ. Γεράσιμος
Μαλτέζος(Τζουμερκιώτης), ΕΑΜ-ΕΑΑΣ, ο.π., σ.102-105.
181Αναστασάκου Κ-Γκόντ ζου X, Οι Ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ο ί σ τ η ν
Ε θ ν ι κ ή Αντ ί σ τ α σ η , ο.π., σ. 275. Το τραγούδι "στ'
ά ρ μ α τ α σ τ ' ά ρ μ α τ α " γράφτηκε από τον Νικόλαο Καρβούνη
και μουσική του αντιστασιακού του ΕΑΜ, Αστραπόγιαννου:
"Β ρ ο ν τ ά ε ι ο Ό λ υ μ π ο ς α σ τ ρ ά φ τ ε ι η Γ κ ι ώ ν α
μ ο υ γ κ ρ ί ζ ο υ ν τ ' Ά γ ρ α φ α σειέται η σ τ ε ρ ι ά .
Σ τ ' άρματα, σ τ ' άρματα εμ π ρ ό ς σ το ν αγώνα
γ ι α τη χ ι λ ι ά κ ρ ι β η τη λ ε υ τ ε ρ ι ά ....
Ο Γοργοπόταμος στην Αλαμάνα,
σ τ έ λ ν ε ι περήφανο χ α ιρ ε τ ισ μ ό
μ ί α ς ν έ α ς ανάστασης χ τ υ π ά ε ι η καμπάνα,
μ ή ν α ν τ α ό π λ α μ α ς τ ο λυ τρ ω μ ό ..." .
182 Ο Σαράφης αναφέρει ότι ο Κωστορίζος λιποτάκτησε από
τμήμα του Άρη. Βλ. Στέφανος Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ο.π.,
σ.64.
 70

στην περιοχή του Ζέρβα για να πάρει το μερίδιό

του από τα εφόδια, που έριξε με αεροπλάνα στην
περιοχή αυτή το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής.183 0
Ζέρβας την πρόθεση του Άρη για συνάντηση την
εξέλαβε σαν επιδρομή με σκοπό να τον διαλύσει και
γι'αυτό ζητούσε στη συνάντησή τους να είναι και ο
Γουντχάουζ παρών. Ο Άρης υποχώρησε χάρη στη
διαλλακτική μεσολάβηση του Γουντχάουζ, του
Πυρομάγλου και του Περικλή Ζέρβα. Η συνάντηση
των δύο οργανώσεων πραγματοποιήθηκε στη Μονή
Ροβέλιστας, στις 31 Δεκεμβρίου 1942 και έλαβαν
μέρος από τον ΕΔΕΣ ο Ζέρβας και ο Πυρομάγλου και
από τον ΕΛΆΣ ο Άρης, ο Τάσος Λευτεριάς και ο
Μπελής. Παριστατο και ο Γουντχάουζ.184
Στη συζήτηση αποδείχθηκε ότι ο Κωστορίζος
και οι άλλοι που έφυγαν από τον ΕΛΑΣ δεν
βρίσκονταν στα τμήματα του ΕΔΕΣ. Στις συνομιλίες
ο Άρης ήταν υποχωρητικός και έδειχνε, όπως
αποκαλύπτουν οι συνομιλητές του, Ζέρβας και
Πυρομάγλου, ότι πράγματι ενδιαφερόταν για
ενοποίηση των τμημάτων των δύο οργανώσεων κάτω
από μία κοινή διοίκηση. Οι προτάσεις του
Βελουχιώτη ήταν:
"α) Το ΕΑΜ και ο ΕΔΕΣ να αποτελέσουν μίαν
Οργάνωση. β)Οι αντάρτες του ΕΑΜ και του ΕΔΕΣ να
ενωθούν υπό μίαν στρατιωτική Διοίκηση η οποία και
θα αποτελέση το Γενικό Στρατηγείο των Ανταρτών
της Ελλάδος, με Στρατιωτικόν Αρχηγό τον Ζέρβα,
Καπετάνιο τον Άρη και τρίτο μέλος, πολιτικό
καθοδηγητή, κοινής εμπιστοσύνης."185
Ο Ζέρβας όμως επέμεινε στη "μονοδιοίκηση"
από στρατιωτικό, θεωρώντας ότι το ΕΑΜ δεν διέθετε
στρατιωτικό με μεγαλύτερο βαθμό και αρχαιότερο

183E.C.Myers, Η Ε λ λ η ν ι κ ή Π ε ρ ι π λ ο κ ή , ο.π., σ.96.

184Ιωάννης Παπαδάκης, Η μερολόγιο, 29 Δεκεμβρίου
1942, επίσης Σπύρος Ηρ. Μπέκιος- Λάμπρος, Σ ε λ ί δ ε ς από
τη ν Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η , ο.π., σ.331-337 και Κομνηνός
Πυρομάγλου, Λ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς , ο.π., σ.45.
185Ναπολέων Ζέρβας, "Τα Παρασκήνια της Αντιστάσεως
κατά την Κατοχήν", εφ. Α π ο γ ε υ μ α τ ι ν ή , 12 Αυγούστου 1957
και Κομνηνός Πυρομάγλου, Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π πο ς, ο.π, σ.45.
 71

απ' αυτόν και κατά συνέπεια θα οριζόταν ο

ίδιος.186* Την άλλη ημέρα που συνεχίσθηκαν οι
συνομιλίες από τον εκπρόσωπο του ΕΔΕΣ,
Πυρομάγλου, έγινε αντιπρόταση για ενοποίηση του
αντάρτικου της Στερεάς και της Ηπείρου, με
τριμελή διοίκηση, τους Ζέρβα, Άρη και Γουντχάουζ.
Μία ιδέα που αποδεικνυει την τάση του ΕΔΕΣ να
επισημοποιήσει τον κυρίαρχο ρόλο των Άγγλων στην
διαμόρφωση των στόχων της εθνικής αντίστασης.
Πρόταση που απορρίφθηκε από την αρχή από τον
ΕΑΑΣ. 0 ΕΔΕΣ βρέθηκε προ αδιεξόδου από τις
ξεκάθαρες θέσεις του ΕΛΆΣ, οι οποίες ήταν
αντίθετες με τους σχεδιασμούς των Βρετανών για
την Ελλάδα, για πλήρη έλεγχο της πολιτικής
κατάστασης μεταπολεμικά και έτσι αποφασίστηκε ότι
την τελική απάντηση θα τη δώσουν αφού το
συζητήσουν με την Κεντρική Επιτροπή του ΕΔΕΣ. Η
Κεντρική Επιτροπή του ΕΔΕΣ, όπως γράφει ο
Πυρομάγλου: "...ευρίσκετο στα βουνά και θα μπορούσε
να λάβη επί τόπου αποφάσεις". 1Β70 Ζέρβας δεν
ήθελε να ενοποιηθούν οι δύο οργανώσεις, έχοντας
την πεποίθηση ότι θα επικρατούσε αυτός με βοήθεια
των Βρετανών. Η θέση αυτή του Ζέρβα υποδαυλιζόταν
και από τον Γουντχάουζ με την υποστήριξη που ο
τελευταίος παρείχε στον ΕΔΕΣ, καθώς τον θεωρούσε
ως το μοναδικό αντίβαρο του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. 188

III. Η ανάπτυξη του ΕΆΜ - ΕΛΆΣ και του ΕΔΕΣ στην

Ηπειρο
Μετά την αποτυχία για ενοποίηση του
αντάρτικου, ο Άρης επέστρεψε στην περιοχή του,
αφού πρώτα έδωσε οδηγίες στον Θ. Ζαλοκώστα

186θανάσης Χατζής, Η Ν ι κ η φ ό ρ α Ε π α ν ά σ τ α σ η π ο υ χ ά θ η κ ε ,
τ.Α, ο.π., σ.391.
1θ?Κομνηνός Πυρομάγλου, Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς , ο.π., σ.45. 0
Μπέκιος, ο οποίος ήταν μαζί με τον Άρη στις συνομιλίες
με τον ΕΔΕΣ, γράφει ότι την Κεντρική Επιτροπή του ΕΔΕΣ
την αποτελούσαν ο Ζέβας και ο Πυρομάγλου, βλ.Σπύρος
Ηρ. Μπέκιος- Λάμπρος, ο.π., σ.337.
188E 0 v l k 6 Αρχεία ΗΠΑ, O ffice o f S tr a te g ic S e rv ic e s, R
and A, O.B.10333/24 Μαρτίου 1944, p.4.
 72

(Πάλι ούρα) να συγκροτηθεί ισχυρός ΕΑΑΣ στην

Ήπειρο. Πράγματι στις 4 Φεβρουάριου 1943
συγκροτήθηκε το "Αρχηγείο Τζουμέρκων" και η
διοίκησή του ήταν τριμελής: Γεράσιμος
Μαλτέζος(καπετάν Τζουμερκιώτης) στρατιωτικός
αρχηγός, Θεόδωρος Ζαλοκώστας(καπετάν Παλιούρας)
καπετάνιος και αντιπρόσωπος του ΕΑΜ ο Γεώργιος
Αναγνωστάκης(καπετάν Καταχνιάς). Έργο του
Αρχηγείου ήταν να συγκροτηθούν τμήματα του ΕΑΑΣ,
να εξοπλισθούν αφοπλίζοντας τους σταθμούς
Χωροφυλακής και να χτυπούν τους Ιταλούς παντού. 0
συντονισμός της δράσης του Αρχηγείου και του
εφεδρικού ΕΑΑΣ ανατέθηκε στον ταγματάρχη Άγγελο
Πίσπερη.189Συγχρόνως συγκροτήθηκαν σ'ολόκληρη την
Ήπειρο τα ακόλουθα τοπικά Αρχηγεία: Γκραμπάλας,
Καλαμά, Σουλίου και Ζαλόγγου.
Ενώ οι δύο οργανώσεις προσπαθούσαν να
διευρυνθούν, η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή, σε
συνεργασία με το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής,
επεδίωκε την εξουδετέρωση της επιρροής που
ασκούσε στις λαϊκές μάζες το ΕΑΜ. Οι Βρετανοί,
για να δημιουργήσουν εκ προοιμίου αντίπαλες
κινήσεις στο ΕΑΜ στην περιοχή της Θεσσαλίας, μέσω
του Γιάννη Τσιγάντε, αποφάσισαν να βοηθήσουν το
Στέφανο Σαράφη' και το Δημήτριο Ψαρρό να
οργανώσουν αντάρτικο. Η κίνησή τους όμως αυτή
απέβη άκαρπη καθώς το ΕΑΜ αφόπλισε τα τμήματα των
Σαράφη-Κωστόπουλου και Ψαρρού.190
0 ΕΔΕΣ την ίδια περίοδο, αρχές του 1943,
βρισκόταν σε συνεχείς αψιμαχίες με τους Ιταλούς,
κυρίως στην περιοχή Μεγαλόχαρης, 191απωθώντας τους
από την περιοχή αυτή.192 Η είδηση για τον
αφοπλισμό Σαράφη-Κωστόπουλου, στα Τρίκαλα,
συγκλόνισε τον Ζέρβα και τον "πολιτικό του

1θ9Αλέκος Κουτσοΰκαλης, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ίσ τ α σ η τ ου Νομού

Ά ρ τ α ς 1 9 4 0 - 45, ο.π., σ.302-303.
190Κομνηνός Πυρομάγλου, Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ίπ πο ς, Αθήνα 1978,
σ. 59.
191Ιωάννης Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 15-2-1943.
192Αλέκος Κουτσούκαλης, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ίσ τ α σ η του Νομού
Ά ρ τ α ς 1 9 4 0 - 1 9 4 5 , τόμος Α', ο.π., σ.239.
 73

σύμβουλο" Γουντχάουζ. Ήδη ο ολοένα αυξανόμενος

συντηρητικός πολιτικός προσανατολισμός του ΕΔΕΣ
και η εξάρτησή του από τη βρετανική βοήθεια
δημιούργησαν μία σχέση υποτέλειας του Ζέρβα στον
Γουντχάουζ. 193 Θεώρησαν και οι δύο τον αφοπλισμό
των. ρμάδων Σαράφη-Κωστόπουλου σαν κήρυξη πολέμου
εναντίον του ΕΔΕΣ. Εκμεταλλευόμενος αυτό το
γεγονός, ο ΕΔΕΣ προχώρησε στον αφοπλισμό της
ομάδας του Φάνη Τσάκα(καπετάν Τζαβέλλα). 0
αφοπλισμός αυτός έγινε χωρίς καμιά πρόκληση από
πλευράς του ΕΑΜ. Βέβαια το ΕΑΜ προσπαθούσε να
επεκτείνει την πολιτική του επιρροή στην
γειτονική περιοχή του Ξηροβουνίου, που βρίσκεται
στο κέντρο της Ηπείρου. Είχε μεγάλη στρατηγική
σημασία, γιατί από εκεί ελέγχονταν ol προσβάσεις
στα αστικά κέντρα της Ηπείρου, με εξαίρεση την
Ηγουμενίτσα, καθώς και ο οδικός άξονας Ιωαννίνων-
Άρτας και Πρέβεζας.
Στην περιοχή αυτή, από τις αρχές του 1943,
ένας παλαιός αστυφύλακας και κατόπιν υπάλληλος
των δημοσίων έργων στα Ιωάννινα, ο Αλέξανδρος
Παπαδόπουλος, συγκρότησε μία ομάδα ανταρτών.
Σκοπός της ομάδος του στην αρχή ήταν να
προστατέψει τους κατοίκους της περιοχής από
λεηλασίες και κλοπές, που έκαναν κυρίως οι
Γρατσουναίοι από τους Ραψαίους αλλά και κάτοικοι
από άλλες περιοχές.194 Στην περιοχή Ξηροβουνίου,
το ΕΑΜ με το Φάνη Τσάκα προσπαθούσε να εντάξει σ'
αυτό, με καθοδήγηση, νέα μέλη. Ο Παπαδόπουλος,
που δεν είχε ενταχθεί ακόμα στον ΕΔΕΣ,
εκμεταλλεύθηκε την ευκαιρία για να αναγνωρίσθεί
από τον Ζέρβα και προέβη στον αφοπλισμό της
ομάδας του ΕΑΜ υπό τον Τσάκα τη νύχτα της 19
Μαρτίου 1943. Η ενέργεια αυτή της ομάδας του
Παπαδοπούλου και η μεταφορά του Φάνη Τσάκα, του

193Εθνικά Αρχεία ΗΠΑ, O ffice o f S tr a te g ic S e rv ic e s, R

and A, O.B.10333/24 Μαρτίου 1944, p.4.
194Αλέξανδρος Παπαδόπουλος, Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α , Ιωάννινα
1976, σ.28-29. Ο Παπαδόπουλος στη σ. 19 αναφέρει τις
ενέργειες που έκανε, ώστε να γίνει πιστευτός στους
κατοίκους της περιοχής Ξηροβουνίου ότι είναι
απεσταλμένος του Ζέρβα.
 74

αδελφού του Νίκου και του αξιωματικού Βασίλη

Κουβέλη στο στρατηγείο του ΕΔΕΣ κινητοποίησε τον
εφεδρικό ΕΑΑΣ της περιοχής Βουργαρελίου εναντίον
του ΕΔΕΣ.195 Στην μάχη που επακολούθησε στην
Καρτσώνα, που βρίσκεται στην περιοχή των
Τζουμέρκων, ανάμεσα στον ΕΔΕΣ και τον ΕΛΑΣ,
σκοτώθηκε από τον ΕΔΕΣ και ο πρώτος Ελασίτης
αντάρτης Μήτσος Φλούδας.196 Έτσι το σχέδιο του
ΕΔΕΣ να διαλύσει με τη βία τον ΕΛΑΣ και την
οργάνωση του ΕΑΜ Άρτας απέτυχε.197
0 Ζέρβας πριν το τέλος του Μαρτίου 1943,
στράφηκε στα νοτιοανατολικά της Ηπείρου, στην
περιοχή των Τζουμέρκων και με έδρα το Βουργαρέλι
συγκρότησε το Αρχηγείο Τζουμέρκων με αρχηγό τον
επίλαρχο Γεώργιο Αγόρο. Στα δυτικά του Αράχθου
ποταμού είχε σταλεί ο αδελφός του Ζέρβα, Αλέκος,
για να έλθει σε επαφή με ομάδες, που συμπαθούσαν
τον ΕΔΕΣ και δρούσαν στην περιοχή μεμονωμένα,
από τις αρχές του 1943.198 0 Πυρομάγλου από τις 10
Φεβρουάριου μέχρι τα μέσα Μαρτίου βρισκόταν για
τον ίδιο σκοπό στην Αάκκα Σουλίου της περιοχής
Δερβιζιάνων. Συνοδευόμενος από το Βρετανό λοχαγό
Τζών Κούκ περιόδευσε ολόκληρη την περιοχή δυτικά
του ποταμού Αράχθου μέχρι τον ποταμό Καλαμά. Τα
αποτελέσματα της περιοδείας του Πυρομάγλου ήταν

195Φάνης Τσάκας, Μ α ρ τ υ ρ ία γ ι α την Α ν τ ί σ τ α σ η και τον

δ ι ω γ μ ό , Αθήνα 1982, σ.72-73.
196Φάνης Τσάκας, ο . π . σ.74-76.
197Γεώργιος Αναγνωστάκης, 40 Σ ύ ν τ α γ μ α τ ο υ ΕΛΑΣ, Αθήνα
1980 σ.43.
198Αλέξανδρος Σ.Τασούλας, Σ υ γ κ ρ ο ύ σ ε ι ς ΕΔΕΣ-Μονάδων
Α υ τ ο φ υ λ α κ ή ς Κ ρ α ν ι ά ς κ α ι 2 4 ou Σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς
ΕΛΑΣ. (χειρόγραφο) .χ.χ. Το χειρόγραφο ευγενικά μου
παραχωρήθηκε από τον ίδιο τον κ. Τασούλα με την
μεσολάβηση του καθηγητή κ. Γιάννη Μαλακάση. Ο
Α.Τασούλας στην αρχή της κατοχής είχε ενταχθεί στο
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, στη συνέχεια στο "ουδέτερο" τμήμα των
ανταρτών Αυτοάμυνας της Κρανιάς. Αναφέρει: "Στην
οργάνωση του ΕΔΕΣ κατετάγησαν πρόθυμα πολλοί
αξιωματικοί επειδή μισθοδοτούνταν με Αγγλικές λίρες
και επειδή φοβούνταν ότι θα έχαναν τη στρατιωτική τους
ιδιότητα σε ενδεχόμενη επικράτηση του ΕΑΜ.*,σ.41.
 75

θετικά για τον ΕΔΕΣ, καθώς εντάχθηκαν σ' αυτόν

πολλές ανεξάρτητες ομάδες και, το κυριότερο,
ιδρύθηκε, στις 10 Μαρτίου 1943,το Αρχηγείο
Ηπείρου στη Λάκκα Σουλίου, με αρχηγό τον
ταγματάρχη Απόστολο Κωνσταντινίδη. Ο
Κωνσταντ ιν ίδης, ενώ στην αρχή εντάχθηκε στο ΕΑΜ,
στη συνέχεια, αρχές 1943, το εγκατέλειψε για να
οργανωθεί στον ΕΔΕΣ. 199 Το Αρχηγείο αυτό στο τέλος
της άνοιξης συγκρότησε τα ακόλουθα κλιμάκια:
Φαναρίου, Πρέβεζας, Κοπάνης, Ψήνας, Ντουσκάρας,
Παραμυθιάς, Κράψης και Ξηροβουνίου. Μεγάλη υλική
βοήθεια, απαραίτητη για τη συγκρότησή τους,
δόθηκε από τους Βρετανούς συνδέσμους,
"συμβούλους" του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, που
τώρα, αρκετά πολυπληθείς, πλαισιώνουν το αρχηγείο
αυτό. 200
Τα κλιμάκια του Αρχηγείου Ηπείρου
συγκροτήθηκαν στις εξής περιοχές:
1) Φαναρίου (μεταξύ Παραμυθιάς-Πρέβεζας) με
διοικητή το μόνιμο λοχαγό Κ. Μαραγκό, από την
Λευκάδα.
2) Πρεβέζης με διοικητή το μόνιμο λοχαγό Απόστολο
• Χαλιμά.
3) Κοπάνης (νοτιοδυτικά των Ιωαννίνων), με
διοικητές τους αδερφούς Ζήκου ή Κολιοδημητραίους,
από τον Πεντόλακκο Ιωαννίνων.

1990 Δημήτριος Παπακωνσταντίνου αναφέρει ότι "... οι

αξιωματικοί Απόστολος Κωνσταντινίδης, Απόστολος
Χαλιμάς κ.λ.π. μας ζητήσανε συγνώμη για την απόφαση
που πήραν για ένταξή τους στον ΕΔΕΣ και μας συνέστησαν
με τον καιρό να μεταπείσωμε τους οργανωθέντες στο ΕΑΜ
...να προσχωρήσουν στον ΕΔΕΣ, ο οποίος εκτός οπλισμού,
υπόδησης και ιματισμού θα τους ενισχύει οικονομικός.
Βλ.Δ. Παπακωνσταντίνου, Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α , ('χειρόγραφο),
χ.χ., σ.198.
200Ο Χρήστος Καινούργιος αναφέρει ότι "... οι Αγγλοι
αξιωματικοί βοηθούσαν τον ΕΔΕΣ να απλώσει την επιρροή
του στις μάζες, πετυχαίνοντας έτσι και στρατολογία
επι αμοιβή". Βλ. X. Καινούργιος, Δ ά φ ν ε ς κ α ι Δ ά κ ρ υ α ,
Αθήνα 1981,σ.74.
 76

4) Ψήνας (δυτικά των Ιωαννίνων) με διοικητή το

μόνιμο ανθυπολοχαγό Μιχαήλ Χαραλαμπόπουλο.
5) Ντουσκάρας, με διοικητή το λοχαγό Ευάγγελο
Ζώτο, που έδρασε αργότερα στην Θεσπρωτία, στην
περίοδο " της λευκής τρομοκρατίας" το 1944-46.
Το κλιμάκιο αυτό εντάχθηκε με την αναδιοργάνωση
των Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών στην νΐΐΐη
Μεραρχία ως 10ο σύνταγμα. Είχε την έδρα στο
Ραδοβύζι. Συγκροτήθηκε σύμφωνα με την οργάνωση
τακτικού στρατού, σε 3 τάγματα και 12 λόχους. Η
δύναμή του ήταν μικρή και δεν δικαιολογούνταν
τέτοια οργάνωση. Συνήθως στον ΕΔΕΣ μοιράζονταν
βαθμοί ανάλογα με τις ομάδες που εντάσσονταν
σ' αυτόν.
6) Παραμυθιάς, με διοικητή τον έφεδρο
ανθυπολοχαγό Κ.Μαυροσκότη.
7) Κράψης, με διοικητή το σμηναγό Ευάγγελο
Ευαγγελίδη·
8) Ξηροβουνίου, με διοικητή τον Αλέξανδρο
Παπαδόπουλο, σαν ανεξάρτητο τάγμα.
Τα πυρομαχικά και ο οπλισμός του Αρχηγείου
της Ηπείρου ήταν ανεπαρκή. 0 οπλισμός
αποτελούνταν από τουφέκια "Μάλινχερ"201 και
ιταλικές αραβίδες "Τέρνι" και μερικά "Στεν" και
πολυβόλα "Φίατ".
Από τις πρώτες ημέρες της συγκρότησης του
Αρχηγείου Ηπείρου, βρέθηκαν σ' αυτό οι
ταγματάρχες του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής Μίλλερ
και Τομ Μπάρνς, ως σύνδεσμοι της Συμμαχικής
Αποστολής. Οι σύνδεσμοι αυτοί πέτυχαν την
πραγματοποίηση σημαντικών ρίψεων οπλισμού,
ιματισμού, υπόδησης, φαρμακευτικού υλικού και
εκρηκτικών. Μέχρι τον Απρίλιο του 1943 η
επικοινωνία των διαφόρων κλιμακίων με το Αρχηγείο
Ηπείρου και με το Γενικό Αρχηγείο του ΕΔΕΣ
γινόταν με συνδέσμους, με τηλεφωνικό δίκτυο στο
- - - ■- — —

201«Τα τουφέκια αυτά, ύστερα από σχετική άδεια,

κατασκευάζονταν στην Ελλάδα γιά τον ελληνικό στρατό».
Βλ. E.C.W.Myers, Η Ε λ λ η ν ι κ ή Περί πλοκή, Αθήνα 1975, σ.117
 77
ι

οποίο αντι καλωδίου χρησιμοποιούνταν αγκαθωτό

σύρμα. Αργότερα, με τον εφοδιασμό ασυρμάτων και
καλωδ ίων, η επικοινων ία έγινε αποτελεσματικότ ερη .
Κατά το Μάιο συγκροτήθηκε και λόχος μηχανημάτων
από τον υπολοχαγό Μάριο Μανιάκη.202

IV.Ο Ζέρβας αποδέχεται τον Θεσμό της Μοναρχίας.

Επαφές με τον Γεώργιο Β ' .
0 Ζέρβας θορυβημένος από χον αφοπλισμό των
ομάδων Σαράφη-Κωστόπουλου και κατόπιν των
πληροφοριών, που του μετέφερε από την περιοχή της
Θεσσαλίας ο ταγματάρχης Βλάχος,203 έγραψε στον
αρχηγό του ΕΔΕΣ Βάλτου, ιατρό Στυλιανό Χουτα,
τονίζονχάς του: "0 πόλεμος ΕΑΜ εναντίον Ελλήνων
αγωνιστών είναι πλέον γεγονός...Πάσαν είσοδον ΕΑΜ
εκε ίθεν πρέπει θεωρήσωμεν εχθρικήν πράξ l v . " .204 Ο
Ζέρβας μπροστά στα γεγονότα αυτά και κάτω από την
πίεση της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής και
κυρίως του Γουντχάουζ205έκανε μια πολιτ ίκή στροφή
180 μοιρών, παρ'όλο που η S0E πληροφορούσε τον
Μάγιερς ότ l ο ΕΑΑΣ δεν είχε πρόθεση να κτυπήσει
τον ΕΔΕΣ.206 0 Ζέρβας έτσι στις 9 Μαρτίου 1943

202Ι σ τ ο ρ ι κ ό νΑ ρχείον Ε θνικής Α ντιστάσεω ς, τχ. 2°,

(1958), σ.21-22.
203Ο Παπαδάκης σημειώνει ότι "...ήλθε ο ταγματάρχης
Βλάχος από την Θεσσαλία, φέρνοντας νέα στο στρατηγό
για την κατάσταση στην Θεσσαλία". Βλ.Ιωάννης
Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο 10-3-1943.
Ζ04Στυλιανός Χούτας, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς των Ε λ λ ή ν ω ν
1 9 4 1 - 4 5 , ο.π., σ.132-133 όπου δημοσιεύεται η αρ.1720/
6-3-1943 επιστολή του Ζέρβα.
205θανάσης Χατζής, Η Νικηφόρα Επανάσταση που
χάθηκε, ο.π., τ.Β, σ.83.
206 Η SOE στο Κάιρο πληροφορούσε τον Μάγιερς ότι, από
τηλεγραφήματα που έστελνε το μέλος της Βρετανικής
Στρατιωτικής Αποστολής στην περιοχή του Ολυμπου,
Σέπαρντ, προέκυπτε ότ l οι αντάρτες του ΕΛΑΣ και οι
αρχηγοί τους «δεν ανταγωνίζονταν και. δεν ήθελαν να,
έρθουν σε σύγκρουση με καμία από τις άλλες οργανώσεις
των βουνών.» Γι'αυτό το λόγο συνιστούσαν στον Μάγιερς
να μη διακόψει τις σχέσεις με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.
 78

συν έταξε δύο τηλεγραφήματα,207 ύστερα από συμβουλή

του Γουντχάουζ,208 τα οποία στάλθηκαν, μέσω της
Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής, το μεν ένα στο
Στρατηγείο Μέσης Ανατολής με την παράκληση να
διαβιβασθεί στον βασιλιά Γεώργιο και στην
ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου και το δε άλλο στην
βρετανική κυβέρνηση. Με το πρώτο τηλεγράφημα ο
Ζέρβας υποστήριζε πλήρως τον βασιλιά των Ελλήνων
καθώς και την επιστροφή του μονάρχη στην Ελλάδα
ακόμη και «εάν η Αγγλία διά γενικότερους λόγους,
even without people's wishes,επιθυμεί επιστροφήν
βασιλέως ημείς οι αγωνιζόμενοι διά την
απελευθέρωσιν ουδόλως θέλομεν εναντ ιωθή.»209 0
Ζέρβας όμως προχώρησε περισσότερο απ'όσο τον
ενθάρρυνε η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή,
τονίζοντας στο τηλεγράφημα και το εξής: «Είμεθα
αποφασισμένοι, εν πλήρη συνεργασία μετά του
βασιλόφρονος στοιχείου εντός και εκτός της
χώρας μας, να αντιταχθώμεν εις πάσαν απόπειραν,
ήδη εκδηλωθείσαν, προς αυθαίρετον και δυναμικήν
εγκαθίδρυσιν κομμουνισμού».210 0 Γουντχάουζ
ισχυρίζεται ότι, ο Ζέρβας έστειλε το δεύτερο
τηλεγράφημα στη βρετανική κυβέρνηση. 0 σύμβουλος
του αρχηγού του ΕΔΕΣ, θεωρεί το τηλεγράφημα
αυτό μεγαλύτερης, σημασίας από το πρώτο, γιατί, ο
Ζέρβας, πληροφορούσε τη βρετανική κυβέρνηση ότι
θα καλωσόριζε το βασιλιά ακόμη και άν αυτή
επιθυμούσε την παλινόστησή του «γιά γενικότερους

Βλ.Ε .C .W .Myers, Η Ε λ λ η ν ι κ ή Π ε ρ ιπ λ ο κ ή , Αθήνα 1975,

σ.125.
207C.M.Woodhouse, Το Μήλο τ η ς Έ ρ ι δ ο ς , ο.π., σ.120.
208E.C.W.Myers, Η Ε λ λ η ν ι κ ή Π ε ρ ιπ λ ο κ ή , ο . π., σ. 126 και
Mark Mazower, Σ τ η ν Ε λλ ά δ α του Χ ί τ λ ε ρ . Η ε μ π ε ι ρ ί α της
Κ α τ ο χ ή ς . 1994, σ. 167.
209 Τη φράση «even without people's wishes», ο
Γουντχάουζ τη μετέφρασε «ακόμη και χωρίς την
εκφρασμένην γνώμην του λαού».Βλ. εφ. Ακρόπολις, 25
Απριλίου 1965. Η ίδια απόδοση στα Ελληνικά και στο
Ηρακλής Πετιμεζάς, Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η κ α ι Κ ο ι ν ω ν ι κ ή
Επ αν ά στ ασ η Ζ έ ρ β α ς και ΕΑΜ, Αθήνα 1991, σ.150-151.
210 Εφ. Ακρόπολις, 25 Απριλίου 1965 και Στυλ. Χούτας, Η
Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς των Ελλήνων 1 9 4 1 - 4 5 , ο.π., σ.133.
 79
I

λόγους και ακόμα χωρίς την έκφραση της θελήσεως

του λαού». Το δεύτερο τηλεγράφημα εμπεριέχεται σε
παράγραφο και του πρώτου τηλεγραφήματος και
δηλώνει την π ειθ ή νια νομ ιμ οφ ροσύνη του στους
Βρετανούς. 211
• Ο Ζέρβας από την αρχή της αντίστασης, όπως
φαίνεται και από επιστολή που έστειλε στον
Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό στις 27 Μαρτίου 1943,
διέβλεπε ότι με την ανάπτυξη του ΕΑΜ, υπήρχε
κίνδυνος επικράτησης του κομμουνισμού. Με την
επιστολή αυτή, ο Ζέρβας ζητούσε τη βοήθεια του
Αρχιεπισκόπου για να αποφευχθεί αυτός ο κίνδυνος,
εφ'όσον ο ίδιος πίστευε ότι το ΕΑΜ ελέγχεται
απόλυτα από το ΚΚΕ.212 0 επικεφαλής της SOE στο
Λονδίνο, συνταγματάρχης Τσάρλς Χάμπρο, μετέφερε
τα νέα του τηλεγραφήματος μέσω του Σάρτζεντ,
ανωτάτου στελέχους του F.O., στο Υπουργείο
Εξωτερικών της Βρετανίας και τόνισε ότι το μήνυμα
αυτό απέδειξε ότι η SOE δεν υποστήριξε μόνο
αντιμοναρχικούς στην Ελλάδα.2130 υπαρχηγός του
ΕΔΕΣ, Κομνηνός Πυρομάγλου, είχε άγνοια του
τηλεγραφήματος, γιατί την περίοδο που αποστάλθηκε
από τον Ζέρβα βρισκόταν στα δυτικά της οροσειράς
• της Πίνδου και του ποταμού Αράχθου για
στρατολόγηση ανταρτών. 0 Ζέρβας απέκρυψε την
αποστολή του τηλεγραφήματος από τον Πυρομάγλου
και μάλιστα του το απέκρυπτε για πολλά χρόνια
μετά την απελευθέρωση.214

211 C.M.Woodhouse, ο.π., σ. 120-121.

212Από το γράμμα του Ζέρβα προς τον Αρχιεπίσκοπο
Δαμασκηνό διαφαίνονται καθαρά οι αντιεαμικές του
προθέσεις και ότι οι δήθεν συμφιλιωτικές του προθέσεις
προς το ΕΑΜ κάθε άλλο παρά ειλικρινείς ήταν. Επεδίωκε
απλά να οργανωθεί καλλίτερα και στη συνέχεια να
εκδιώξει "...τον κομμουνιστικό κίνδυνο" όπως έγραψε. Βλ.
Αρχείο Ηρακλή Πετιμεζά, φάκελος 28610044, αριθ.πρωτ.
89Β, 27 Μαρτίου 1943.
213John Hondros, O c c u p a t i o n a n d R e s i s t a n c e , t h e G r e e k
A g o n y 1 9 4 1 - 1 9 4 4 , New York 1983,p.135.
214Κομνηνός Πυρομάγλου, Ο Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Κ α ρ τ ά λ η ς κ α ι η ε π ο χ ή
τ ο υ , Αθήνα 1965, σ.349.
 80

Μετά την αποστολή του τηλεγραφήματος, που η

ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου, από την πρώτη
στιγμή, είχε δώσει στη δημοσιότητα περίληψη, ο
Ζέρβας χάραξε προσωπική πολιτική και η φιλοδοξία
του έγινε "αχαλίνωτη".215Η πειθήνια δήλωση προς
την βρετανική κυβέρνηση του δημιουργούσε την
πεποίθηση, ότι μετά την απελευθέρωση θα τον
έφερνε στην εξουσία. Για να διεκδικήσει την
εξουσία θα έπρεπε να διαλύσει το ΕΑΜ, με πρώτο
όπλο εναντίον του την δυσφήμιση, ότι αποτελεί
κομμουνιστικό κίνδυνο. Η κρίση του Μάγιερς, που
εκφράστηκε στις 10 Μαρτίου προς τη SOE, ότι ο
ΕΔΕΣ υποστήριξε ανεπιφύλακτα την ιδέα των εθνικών
αντάρτικών ομάδων "free of all politics.",216
είναι δύσκολο να γίνει πιστευτή με την
εκφρασθείσα αφοσίωση του Ζέρβα στο βασιλιά. Το
τηλεγράφημα ήταν έντονα πολιτικό και δεν οδήγησε
στην ενότητα των αντιστασιακών οργανώσεων, αλλά
ήταν η απαρχή των εμφυλιοπολεμικών συγκρούσεων.
Ήταν επίσης αρκετό να προκαλέσει την μεταμόρφωση
του αρχικά, κατ' επίφαση τουλάχιστο, δημοκρατικού
ΕΔΕΣ, σε μια φιλοβασιλική δεξιά οργάνωση.217
Η πολιτική μεταστροφή του Ζέρβα είχε ως
αποτέλεσμα, οι φιλομοναρχικοί να του έχουν στο
εξής εμπιστοσύνη' και να καταφεύγουν να ενταχθούν
στην οργάνωσή του.218 Ο Μάγιερς πληροφόρησε τη SOE
στο Κάϊρο, στις 12 Μαρτίου 1943, «ότι το πρόσφατο
μήνυμα του Ζέρβα προς τον έλληνα βασιλιά και την
κυβέρνηση ήταν ειλικρινές.».219 Η SOE, στις 13
Μαρτίου, συμφώνησε με τις εκτιμήσεις του
επικεφαλής της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής

215Κομνηνός Πυρομάγλου, Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς , ο.π., σ.63.

216John Hondros, O c c u p a t i o n a n d R e s i s t a n c e o . n . ,
p.135-136.
217Κομνηνός Πυρομάγλου, Ο Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Κ α ρ τ ά λ η ς κα ι η επ οχή
τ ο ν , ο.π., σ.544.
2180 Κουτσούκαλης γράφει για τον Ζέρβα ότι "~από
'δημοκράτης' και οπαδός του Πλαστήρα γίνεται
μοναρχικός.". Βλ.Αλέκος Κουτσούκαλης, Η Ε θ ν ικ ή
Α ν τ ί σ τ α σ η τ ο υ Νομού Ά ρ τ α ς 1 9 4 0 - 45, ο.π., ο.321.
219E.C.W.Myers, Η Ε?ιληνική Π ε ρ ιπ λ ο κ ή , Αθήνα 1975,
σ.127.
 81
i

στην Ελλάδα, χωρίς όμως να του δίνουν οδηγίες ή

δικαίωμα να επιβάλει αυστηρά μέτρα εναντίον του
ΕΑΜ. Μετά από λίγες ημέρες, η SOE ζήτησε να
διακοπεί κάθε υποστήριξη στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και να
υποστηριχθεί μόνο ο Ζέρβας και οι φιλομοναρχικοί
κ ύ κ ^ ρ ι.

V. Η προσχώρηση του Σαράφη στον ΕΛΆΣ και η

δημιουργία του Κοινού Γενικού Στρατηγείου των
ανταρτών.
Μετά τον αφοπλισμό των ομάδων του Σαράφη -
Κωστόπουλου, στο Βοΰνεσι Καρδίτσας, από τις
δυνάμεις του ΕΛΑΣ, τα περισσότερα μέλη τους αφού
μεταφέρθηκαν υπό κράτηση στην Κολοκυθιά, όπου
ήταν το Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, τελικά εντάχθηκαν
στα Ελασίτικα τμήματα. Οι αξιωματικοί δεν έτυχαν
καλής μεταχείρισης, από τον ΕΛΑΣ και γι'αυτό η
Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ τους επέπληξε ,220Ο
Σαράφης μετά από πρόταση του ταγματάρχη Ζούλα αν
δεχόταν να τους βοηθήσει αναλαμβάνοντας υπηρεσία
στον ΕΛΑΣ, απάντησε θετικά με την προϋπόθεση να
αφεθούν όλοι οι συλληφθέντες ελεύθεροι.221 Την
• ίδια απάντηση έδωσε και παρουσία του Μάγιερς,
όταν αυτός παρενέβη για απελευθέρωση όλων των
κρατουμένων. Πράγματι οι κρατούμενοι αφέθηκαν
ελεύθεροι. 222
Οι πολιτικοί αντίπαλοι του Σαράφη, θέλοντας
να μειώσουν το κύρος του, άσκησαν σκληρή κριτική,
για τον τρόπο που προσχώρησε στον ΕΛΑΣ. Οι
αντίπαλοί του στο αντάρτικο, ισχυρίστηκαν και

220Λάζαρος Αρσενίου, Η Θ ε σ σ α λ ί α σ τ η ν Αντίσταση, ο.π.,

σ.201.
2210 Σιάντος έδωσε εντολή στον καπετάν θωμά
(Χατζηπαναγιώτου) : "Φύγε το ταχύτερο και να πεις του
Τζίμα και του Άρη να αφήαουν αμέσως ελεύθερους τους
ο μ ή ρ ο υ ς . Β λ . Γιάννης Χατζηπαναγιώτου, Η Π ολιτική
Δ ι α θ ή κ η τ ο υ Άρη Β ε λ ο υ χ ι ώ τ η , ο.π., σ.248.
222Κομνηνός Πυρομάγλου, Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς , ο.π., σ.65 και
Στέφανος Σαράφης, 0 ΕΛΑΣ, ο.π., σ.91-93.0 ταγματάρχης
Βλάχος στις 10 Μαρτίου προσχώρησε στον ΕΔΕΣ. Βλ.
Ιωάννης Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 10-3-1943.
 82

μέχρι σήμερα μερικοί ισχυρίζονται , ότι εντάχθηκε

στον ΕΔΑΣ από φόβο για την ζωή του. Η απόφασή του
δεν λήφθηκε κάτω από την απειλή του όπλου, γιατί
τόσο κατά την προπολεμική περίοδο στο κίνημα του
1935, όσο και κατά την μεταπολεμική, επέδειξε
θάρρος και αυταπάρνηση, η πράξη του "...περιέχει
μίαν ιδεολογική γενναιότητα../'.223 Επίσης η εγγύηση
του Τζίμα, για την ελευθερία του, καθώς και η
παρουσία του Μάγιερς δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία,
ότι μόνος του απεφάσισε να ενταχθεί στον ΕΛΑΣ.224
Ο Σαράφης στην μονογραφία του για την εθνική
αντίσταση εξηγεί τους λόγους της μεταστροφής και
της προσχώρησής του στον ΕΛΑΣ. Πίστευε ότι έπρεπε
να υπάρχει μόνο μία οργάνωση με βάση το ΕΑΜ, με
την οποία θα συγχωνεύονταν και συνεργάζονταν όλες
οι οργανώσεις, για εξυπηρέτηση του συμμαχικού
αγώνα και για την απελευθέρωση της Ελλάδας.
Πείστηκε ότι ένας τρίτος αντάρτικος σχηματισμός
δεν θα είχε καμιά επιτυχία. Επίσης διαπίστωσε ότι
ο ΕΛΑΣ είχε οργανωθεί και το ΕΑΜ διέθετε κλιμάκια
σ'όλα τα χωριά, που σκοπό είχαν να λύνουν τα
προβλήματα της εφεδρείας και της επιμελητείας.
Εκτός από όλους αυτούς τους λόγους, το μεγαλύτερο
βάρος στην απόφασή του για προσχώρηση στον ΕΛΑΣ,
είχε η πεποίθησή του ότι έτσι θα υπηρετούσε
καλύτερα τα ελληνικά συμφέροντα και θα
αποφευγόταν ο εμφύλιος πόλεμος ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ.225
0 Σαράφης στις 10 Απριλίου 1943,
συνοδευόμενος από τον Τζίμα, ξεκίνησε από την
Κολοκυθιά Φθιώτιδας για την Αθήνα. Στις 21
Απριλίου έφθασαν στην Αθήνα και αμέσως άρχισαν
τις επαφές με την Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ, με
τα μέλη του ΚΚΕ, Γεώργιο Σιάντο και Γιάννη
Ιωαννίδη, καθώς και με τους δύο φίλους του
συναρχηγούς των "Α.Α.Α." (Αγών Απελευθερώσεως,

223Κομνηνός Πυρομάγλου, Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ίπ πο ς , ο.π., σ.66.

22<0 Σαράφης απευθυνόμενος στον Μάγιερς του είπε: "~η
καλύτερη λύση ήταν να υπάρξει μία οργάνωση...Σαν τέτοια
οργάνωση πρότεινα το ΕΑΜ...". Βλ. Στέφανος Σαράφης, Ο
ΕΛΑΣ, ο.π., σ.92.
225Στέφανος Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ο.π., σ.91.
 83

Αναγεννήσεως) Νεόκοσμο Γρηγοριάδη και Σταμάτη

Χατζήμπεη. Είχε επίσης επαφές και συσκέψεις με
πολλούς παλαιοκομματικούς πολιτικούς παράγοντες,
και αντιμετώπισε άμεση ή έμμεση άρνησή τους για
κοινό αγώνα, με τη συνεργασία δημοκρατικών
πολιτικών και στρατιωτικών.226 Τελικά έγινε
σύσκεψη της ηγεσίας του ΕΑΜ με τη συμμετοχή του
και' σ' αυτήν αποφασίσθηκε η συγκρότηση Γενικού
Στρατηγείου του ΕΑΑΣ, με στρατιωτικό αρχηγό τον
Σαράφη, καπετάνιο τον Άρη και πολιτικό εκπρόσωπο
του ΕΑΜ τον Αντρέα Τζίμα. 0 απόστρατος στρατηγός
Νεόκοσμος Γρηγοριάδης θ' αναλάμβανε πρόεδρος της
Κεντρικής Επιτροπής του ΕΛΑΣ.
Ο Σαράφης, πριν αναχωρήσει για τη Στερεά
Ελλάδα, θεώρησε σκόπιμο να απευθύνει μια
προκήρυξη στους πολιτικούς και αξιωματικούς, που
δεν είχαν ενταχθεί ακόμα σε αντιστασιακές
οργανώσεις. Με την προκήρυξη τους καλουσε να
πλαισιώσουν τον ΕΛΑΣ227και να αποφύγουν τη
συνεργασία τους με την δοσίλογη κυβέρνηση του
Ιωάννη Ράλλη. Η ανάληψη της στρατιωτικής
αρχηγίας του ΕΛΑΣ από τον Σαράφη είχε τεράστια
σημασία για τον αντιστασιακό αγώνα των Ελλήνων.
* Διέλυσε τους φόβους και τις ανησυχίες πολλών
στρατιωτικών και τους έκανε να πλαισιώσουν τον
ΕΛΑΣ, με αποτέλεσμα ο ΕΛΑΣ να μείνει
"Οργανωσιακός Στρατός" και όχι κομματικός, όπως
τον χαρακτήριζε ο Πυρομάγλου228 . Το κύρος του
Σαράφη, που απόρρεε από τον ακέραιο χαρακτήρα
του, τις επαγγελματικές του ικανότητες και τη
γενικότερη προσωπικότητα του, ήταν μεγάλο ανάμεσα
στους αξιωματικούς όλων των τάσεων.
Στις 6 Ιουνίου 1943, στο Λιάσκοβο
Καρπενησιού, πραγματοποιήθηκε συνάντηση των
αντάρτικών οργανώσεων, του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ με τους

226Γιάννης Χατζηπαναγιώτου, Η Π ο λ ι τ ι κ ή Δ ι α θ ή κ η τ ο υ Άρη

Βελουχιώ τη, ο.π., σ.263.
227Στέφανος Σαράφης, 0 ΕΛΑΣ, ο.π., σ.103-104. Η
προκήρυξη δημοσιεύθηκε στην εφ. Ε λ ε ύ θ ε ρ η Ε λ λ ά δ α , 19
Matου 1943.
228Κομνηνός Πυρομάγλου, Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς , ο.π.,σ.66.
 84

Σαράφη και Τζίμα και του ΕΔΕΣ με τους Ζέρβα και

Πυρομάγλου. Από τη Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή
συμμετείχαν ο Ηάγιερς και ο Γουντχάουζ, 229 γεγονός
που αποτελούσε μια ανησυχητική ένδειξη της
αυξανόμενης βρετανικής επιρροής στη διαμόρφωση
των ελληνικών εσωτερικών εξελίξεων. Οι διήμερες
συζητήσεις δεν κατέληξαν σε καμιά συμφωνία για
ενοποίηση των οργανώσεων, που οφείλονταν στην
προοδευτικά σθεναρότερη αντίθεση του Ζέρβα, προς
το ΕΑΜ. 0 Ζέρβας κατέβαλε, χωρίς ιδιαίτερη βέβαια
δυσκολία, προσπάθειες να πείσει τη Βρετανική
Στρατιωτική Αποστολή να διακόψει κάθε επαφή με το
ΕΑΜ-ΕΛΑ.Σ και να αναγνωρισθεί σαν μόνη
αντιστασιακή οργάνωση ο ΕΔΕΣ.230 Έτσι η συνάντηση
αυτή έληξε μόνο μ'ένα πτωχό ανακοινωθέν, στο
οποίο διαπιστωνόταν η ανάγκη συνεργασίας και των
δύο οργανώσεων.231
"Την 6η Ιουνίου ε.ε. συναντήθηκαν εις τι
χωρίον της ορεινής περιοχής της Θεσσαλίας,
αντιπρόσωποι της Αγγλικής στρατιωτικής αποστολής,
το αρχηγέ ίον των ανταρτών της οργανώσεως του
ΕΔΕΣ, αντιπρόσωποι του Γενικού Αρχηγείου των
ανταρτών του ΕΑΑΣ και συνεζήτησαν επί των σχέσεων
μεταξύ των διαφόρων αντάρτικών ομάδων και την
λήψιν μέτρων δια' τον συντονισμόν της στρατιωτικής
δράσεως αυτών. Διετυπώθη πλήρης σύμπτωσις
αντιλήψεων ως προς τας φιλικάς σχέσεις αίτινες
πρέπει να υφίστανται μεταξύ των διαφόρων
αντάρτικών ομάδων και η λύσις παρουσιαζομένων
δυσκολιών ως προς την στρατιωτικήν ηγεσίαν των
κατά περιοχάς τμημάτων θέλει επιτρέψει ταχέως τον
σχηματισμόν του Κοινού Γενικού Στρατηγείου των

229Κομνηνός Πυρομάγλου, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς , ο.π.,

σ. 320.
230Κομνηνός Πυρομάγλου, Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς , ο.π., σ.76.
231Κομνηνός Πυρομάγλου, Η Εθνική Αντίστασις,
ο.π.,σ.320. Ο Σαράφης αναφέρει ότι εξέδωσαν το
ανακοινωθέν κατόπιν πρότασης του Μάγιερς, για να
ησυχάσει ο κόσμος.Βλ.Στέφανος Σαράφης, Ο ΕΤίΑΣ, ο.π.,
σ. 129.
 Ανταρτών και τον πλήρη συντονισμόν της
στρατιωτικής δράσεως".232
Το συμφωνητικό, που πρδτεινε το Στρατηγείο
Μέσης Ανατολής, υπογράφηκε τμηματικά από τις
ανταρτίκές οργανώσεις. Στις 4 Ιουλίου 1943, από
τον * ΕΛΑΣ και τους αντιπροσώπους της Βρετανικής
Στρατιωτικής Αποστολής, στις 12 Ιουλίου από τον
ΕΔΕΣ και αρχές Αυγούστου από την ΕΚΚΑ. 233 Σύμφωνα
με αυτό το συμφωνητικό οι τρεις οργανώσεις
αναγνωρί ζονταν ως προκεχωρημένα στρατιωτικά
τμήματα του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής.234 Το
Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών λειτούργησε
μέχρι τις αρχές του Οκτωβρίου 1943, οπότε άρχισαν
οι συγκρούσεις του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ.
Ηίδρυση του K o l v o u Γενικού Στρατηγείου
Ανταρτών, έδωσε την εντύπωση στην αρχή ότι o l
ανταρτικές οργανώσεις μπορούσαν ενωμένες να
αντιμετωπίσουν τους Γερμανούς. 0 Άρης και ο
Ζέρβας, περιόδευσαν ολόκληρη την Ήπειρο το
καλοκαίρι του 1943, αναπτερώνοντας το ηθικό των
κατοίκων της.235 Το Κοινό Γενικό Στρατηγείο

232Το ανακοινωθέν ήταν k o l v 6 και το υπέγραφαν ο Μάγιερς

από τη Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή, οι Ζέρβας και
Πυρομάγλου από τον ΕΔΕΣ και οι Σαράφης και
Σαμαριν ιώτης (Τζ [μας) από τον ΕΛΑΣ. Βλ. Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν
Α ρ χ ε ί ο ν Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ι σ τ ά σ ε ω ς , τχ.4°, (1958), σ.5.
233 Στέφανος Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ο.π.,σ. 148-152.
234Κομνηνός Πυρομάγλου, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς , ο.π.,
σ. 320.0 Στ.Χούτας δημοσιεύει την αρ. 3 απόφαση του
Κοινού Στρατηγείου Ανταρτών, με την οποία ρυθμίζονταν
θέματα συγκρότησης νέων Ομάδων Ανταρτών. Βλ. Στυλιανός
Χούτας, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς , ο.π., σ.329-331. Στο
Αρχείο Αλ. Παπαδόπουλου, υπάρχει η απόφαση αρ. 1/19
Αυγούστου 1943 του Κοινού Γενικού Στρατηγείου
Ανταρτών, με την οποία συγκρτείται Κοινό Στρατηγείο
και Κοινά Αρχηγεία στην Ήπειρο.(Βλέπε παράρτημα).
235 Ο Παπαδάκης στο ημερολόγιο σημειώνει ότι "... στα
Πράμαντα Ιωαννίνων, ο Αρης και ο Ζέρβας μίλησαν στους
κατοίκους της περιοχής, χόρεψαν και συν έφαγαν../'. Βλ.
I.Παπαδάκης, ο.π., 15 Αυγούστου 1943. Επίσης για την
κοινή περιοδεία Άρη-Ζέρβα, βλ. Στέφανος Σαράφης, Ο
 86

Ανταρτών, με δύο ουσιαστικές αποφάσεις του

δημιούργησε το πλαίσιο λειτουργίας και των
κανόνων συμπεριφοράς των αντάρτικών οργανώσεων.
Μόνιμος αντάρτης θεωρούνταν κάθε ένοπλος
αντάρτης, ο οποίος ανήκε σε ενεργό τμήμα,
συμμετείχε σε κοινό συσσίτιο και βρισκόταν σε
χώρους στρατωνισμού. Κανείς πολίτης δεν
δικαιούνταν να οπλοφορεί εάν δεν ήταν μόνιμος
αντάρτης. Πράγματι πολλές εφεδρικές ομάδες
έφερναν μαζί τους τα όπλα και μερικοί τα
χρησιμοποιούσαν, για κλοπές, εκβιασμούς και όχι
για αντιμετώπιση του εχθρού. Για το λόγο αυτό το
Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών έδωσε εντολή τα
όπλα να παραμένουν σε ορισμένο χώρο που όριζε η
κάθε οργάνωση και να χρησιμοποιούνται μόνο
εναντίον του εχθρού. Όσοι θα έφερναν οπλισμό
χωρίς λόγο θα αφοπλίζονταν από τα κοινά
φρουραρχεία ή τις υποεπιτροπές ασφάλειας και
τάξης και θα παραδίδονταν στις οργανώσεις. Οι
ένοχοι θα παραπέμπονταν σε Στρατοδικεία.236 Με τις
πρώτες συγκρούσεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, στα
τέλη Σεπτεμβρίου 1943, ακυρώθηκαν οι αποφάσεις
του Κοινού Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών.
Οι Άγγλοι από την αρχή επιδίωκαν την
υπονόμευση του ΕΛΑΣ και μέσω του Κοινού Γενικού
Στρατηγείου Ανταρτών προσπαθούσαν να
δημιουργήσουν καινούργιες ανταρτικές ομάδες,
ανεξάρτητες, υπό την κηδεμονία τους, με απώτερο
στόχο τους να τις χρησιμοποιήσουν εναντίον του
ΕΛΑΣ.237 Από την πλευρά του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ η δημιουργία

Ε/ίΑΣ, ο. π., σ. 170 και Γεράσιμος Μαλτέζος, ΕΑΜ-

Ε Λ Α Σ , ο . π . , σ.176.
236Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, αρ.2738, Γενική διαταγή
του Κοινού Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών, 18 Αυγούστου
1943 καθώς και αρ. 28, απόφαση του ΚΓΣΑ, 6 Σεπτεμβρίου
1943.
237Στέφανος Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ο.π., σ.184. Ο Πυρομάγλου
αναφέρει ότι "... ο ταγματάρχης Ουάλλας έβλεπε την
ίδρυση του ΚΓΣΑ σαν βασικό εμπόδιο ενάντια της
ελευθερίας, που ήθελε να κρατήσει το Λονδίνο ως προς
τις βλέψεις και ενέργειες του στην Ελλάδα.". Βλ.
Κομνηνός Πυρομάγλου, Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς , ο.π., σ.123. Ο
 87

του Κοινού Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών, πρέπει

να θεωρηθεί ως ένα ακόμη πολιτικό λάθος. Χωρίς
πολιτική συμφωνία για τη μεταπολεμική εξέλιξη του
πολιτεύματος δεν μπορούσε να ήταν βιώσιμη και η
στρατιωτική συμφωνία. Επί πλέον δεν τηρήθηκε η
αρχή ,της ισοτιμίας και ανεξαρτησίας στις σχέσεις
με τους Βρετανούς και τους δόθηκαν δικαιώματα
διαιτησίας και ελέγχου της αντίστασης.238
_ Στο διάστημα που πραγματοποιούνταν οι
συζητήσεις μεταξύ των οργανώσεων για ενοποίησή
τους, ο ΕΛΑΣ οργανώνεται σε τακτικό στρατό, στη
βάση της δομής του Ελληνικού Στρατού και της
γεωγραφικής του κατανομής. Σχηματίσθηκαν οι I,
III, VIII, IX, X και XIII Μεραρχίες. Άρχισε και η
οργάνωση του Α' Σώματος Στρατού, με δύο
συντάγματα στην Αθήνα και ένα σύνταγμα στον
Πειραιά. Επίσης σε κάθε μόνιμη μονάδα του ΕΛΑΣ
είχε δημιουργηθεί και αντίστοιχη μονάδα της ΕΠΟΝ.
Από τις 16 Ιουλίου 1943, δημ ιουργήθηκε η Σχολή
Εφέδρων Αξιωματικών του ΕΛΑΣ, στη Ρεντίνα.239

VI. Επιχείρηση " Animals"

Το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής κατέστρωσε το
σχέδιο "Animals" και κλήθηκε η Βρετανική
Στρατιωτική Αποστολή να το εκτελέσει στον
ελλαδικό χώρο. Το σχέδιο αυτό προέβλεπε μια
έντονη επιχειριασική δράση των ελληνικών
αντάρτικών δυνάμεων το καλοκαίρι του 1943, ώστε

Μάγιερς εξέφρασε στον Πυρομάγλου τις παρακάτω

επιδιώξεις της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής
"...πιστεύω ότι με τον καιρό, τα πράγματα θ'αλλάξουν
στον ΕΛΑΣ, προ παντός με τη δημιουργία του ΚΓΣΑ. Σιγά-
σιγά το ΚΚΕ θα χάσει τον προεξάρχοντα ρόλο που παίζει
σήμερα και η δύναμίς θα περιέλθη στους αξιωματικούς
του ΕΛΑΣ.". Βλ. Κομνηνός Πυρομάγλου, Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς ,
ο.π., σ.114 και ΖωΙδης-Καΐλας, Σ τ ' ά ρ μ α τ α Σ τ ' ά ρ μ α τ α ,
ο.π.,σ.198. Οι παραπάνω σκέψεις του Μάγιερς
υποδηλώνουν υπονόμευση του αντιστασιακού έργου του
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.
23βΓεράσιμος Μαλτέζος, ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ο.π., σ.265.
239Στέ<ρανος Σαράφης, 0 ΕΛΑΣ, ο.π., σ. 174.
 88

νοί θεωρήσουν ol Γερμανοί ότι θα γινόταν στην

Ελλάδα συμμαχική απόβαση και να αποσύρουν από τον
ιταλικό χώρο δυνάμεις τους.240 Από τις αρχές του
Ιουνίου 1943 ομάδες του ΕΑΑΣ προχώρησαν σε
επιτυχή σαμποτάζ εναντίον των Γερμανικών και
ιταλικών στρατευμάτων κατοχής με τη γενική
ονομασία "Animals". Στις 2 Ιουνίου 1943 στη θέση
Κούρνοβο, 25 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Λάρισας,
έγινε ανατίναξη του τούνελ της σιδηροδρομικής
γραμμής Αάρισας-Αθηνών, μήκους 510 μέτρων. Κατά
την ανατίναξη υπήρχαν εκατοντάδες τραυματίες και
σκοτώθηκαν 300 Ιταλοί και 7 Γερμανοί. Η γραμμή
έκλεισε για περισσότερο από δέκα ημέρες με
σημαντικές επιπτώσεις στον ανεφοδιασμό και τη
μετακίνηση των κατακτητών. Οι Ιταλοί σε
αντίποινα εκτέλεσαν 107 κατοίκους της περιοχής
του Κούρνοβου μεταξύ αυτών ήταν 54 εξόριστοι
Ακροναυπλιώτες. Η ανατίναξη αυτή ήταν μία από
τις πιο συνταρακτικές σελίδες της αντ ίστάσης. 2410ι
επιχειρήσεις για καταστροφή των γραμμών
συγκοινωνίας έγιναν κατόπιν εντολής του
Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, ώστε να σχηματίσουν
την εντύπωση οι κατακτητές ότι η αναμενόμενη
απόβαση των συμμαχικών στρατευμάτων θα γινόταν
στην Ελλάδα.242Αλλά και οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ υπό
τον Απόστολο Κωνσταντινίδη, προσέβαλαν Γερμανικές

240E.C.W.Myers, Η Ε λ λ η ν ι κ ή Π ε ρ ι π λ ο κ ή , ο.π.,
σ.119.Σχετική με την προετοιμασία της απόβασης η
γενική διαταγή του Ζέρβα, αρ.3770/30-5-1943. Βλ.
Στυλιανός Χούτας, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς των Ε λ λ ή ν ω ν
1 9 4 1 - 1 9 4 5 , Αθήνα 1961, σ.212-215.
Ζ41Σπυρος Μπέκιος- Λάμπρος, Σ ε λ ί δ ε ς από την Ε θ ν ικ ή
Α ν τ ί σ τ α σ η , Αθήνα 1976, σ.483-490.Για την επιχείρηση
στο Κούρνοβο επίσης βλ. Θανάσης Χατζής, Η Ν ικ ηφ όρα
Ε π α ν ά σ τ α σ η π ο υ χ ά θ η κ ε , σ. 107-108, Nicholas Hammond,
Με τ ο υ ς Α ν τ ά ρ τ ε ς 1 9 4 3 - 4 4 , χ.χ., σ.86-87 και Ζωϊδης-
ΚαΤλας, Σ τ ' ά ρ μ α τ α - Σ τ ' ά ρ μ α τ α , ο.π., σ.173.
242E.C.W.Myers, Η Ε λ λ η ν ι κ ή Π ε ρ ι π λ ο κ ή , ο.π. ,σ.201-202
και Ζωϊδης-Καΐλας, Σ τ 1ά ρ μ α τ α - Σ τ ' ά ρ μ α τ α , ο.π.,σ.178.
 89
/

δυνάμεις στο Σουλόπουλο και την Κοπάνη

Ιωαννίνων.243
Στη θέση Ροβίλιστο, στο δρόμο Ιωαννίνων -
Πρέβεζας, συνεργαζόμενα τμήματα του ΕΔΕΣ και του
ΕΛΑΣ χτύπησαν Ιταλικό λόχο, με απώλειες για τους
Ιταλούς 130 νεκρούς και 17 αιχμαλώτους, από τις 5
έως 8 Ιουλίου 1943. Επίσης άφθονο πολεμικό υλικό
έπεσε στα χέρια των ανταρτών. 244 Η συνεργασία αυτή
των δύο οργανώσεων δυνάμωνε το πνεύμα φιλίας και
συνεργασίας ανάμεσα στους αντάρτες, πρόσκαιρα
όμως, γιατί οι συγκρούσεις μεταξύ των δεν θα
αργούσαν.
Η επιχείρηση, αν και δεν είχε την
επιδιωκόμενη επιτυχία, να ελέγξουν δηλαδή οι
αντάρτες το δρόμο Ιωαννίνων-Άρτας, αναμφίβολα
προκάλεσε σοβαρά προβλήματα στα στρατεύματα
κατοχής. Οι Γερμανοί συνειδητοποίησαν ότι οι
αντάρτες του ΕΔΕΣ και του ΕΑΑΣ μπορούσαν να
αχρηστεύσουν, σε δεδομένη στιγμή, ένα μεγάλο
μέρος των γραμμών επικοινωνίας. "Το ξεσήκωμα του
Ελληνικού λαού δεν είχε δια τον εχθρό την σημασία
απλώς μιάς 'πυορροούσης πληγής' όπως γράφει ο
Γουντχάουζ, αλλά μιάς πραγματικής στρατιωτικής
’ επιχειρήσεως διεπόμενης από τους ιδιότυπους
νόμους του ανταρτοπόλεμου".245
Η δημιουργία του Κοινού Γενικού Στρατηγείου,
ύστερα από προτροπή των Άγγλων, έδειξε για ένα
διάστημα ότι θα σταματούσαν οι προστριβές του
ΕΔΕΣ και του ΕΑΑΣ. 0 ΕΔΕΣ προσπάθησε να
εγκαταστήσει ομάδες του στις περιοχές που
ελέγχονταν από τον ΕΑΑΣ. Το ΕΑΜ σκλήρυνε τη στάση
του απέναντι στον ΕΔΕΣ γιατί σ' αυτόν και κυρίως
στην οργάνωσή του στην Αθήνα εντάχθηκαν δοσίλογοι
συνεργάτες των Γερμανών, αξιωματικοί και

243 Αρχείο Αλ. Παπαδόπουλου, ανκοινωθέντα αρ.17/15-7-

1943 και 18/19-7-1943 του Γενικού Αρχηγείου του ΕΔΕΣ.
244Γεράσιμος Μαλτέζος, ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ο.π., σ. 174 και Φάνης
Τσάκας, Μ α ρ τ υ ρ ί α γιά την α ν τ ί σ τ α σ η κ α ι γ ι ά τον δ ι ω γ μ ό ,
Αθήνα 1982, σ.89.
245Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, Η Ε λ λ η ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς 1941-
1944, Αθήνα 1964, σ.43.
 90

αντάρτες246. Με την ενταντικοποίηση της

προπαγάνδας του ενάντια στην εξόριστη κυβέρνηση
του Καΐρου, τη μοναρχία και τους συνεργαζόμενους
με τον ΕΔΕΣ δοσίλογους, το ΕΑΜ προειδοποιούσε
τους Έλληνες για μία αναβίωση του Μετάξι κού
καθεστώτος στη χώρα.247
Οι Βρετανοί σύνδεσμοι στα βουνά της Ελλάδας,
Μάγιερς, Γουντχάουζ και Ουάλλας, θεωρούσαν
εποικοδομητική μια συνάντηση των τριών
αντιστασιακών οργανώσεων ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ και ΕΚΚΑ
με το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής και την εξόριστη
κυβέρνηση, για να κρατηθεί μια ενιαία, σαφής και
σταθερή βρετανική γραμμή για το Ελληνικό
Αντάρτικο. 248 Έτσι ζήτησαν από το Στρατηγείο Μέσης
Ανατολής να μεταβούν αντιπρόσωποι του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ,
του ΕΔΕΣ και της ΕΚΚΑ στο Κάιρο. Πράγματι στις 10
Αυγούστου 1943 η αντιπροσωπεία πήγε από τις
ανταρτικές οργανώσεις της Ελλάδας στο Κάϊρο για
διαπραγματεύσεις με το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής
και την εξόριστη Ελληνική Κυβέρνηση. Συμμετείχαν
οι Μάγιερς και Ουάλλας από τη Βρετανική
Στρατιωτική Αποστολή, ο Πυρομάγλου από τον ΕΔΕΣ,
ο Καρτάλης από την ΕΚΚΑ, ο Τζίμας από τον ΕΑΑΣ
και από το ,ΕΑΜ οι Τσιριμώκος, Ρούσσος και
Δεσποτόπουλος. Από την εξόριστη Ελληνική
Κυβέρνηση υπό την προεδρία του Τσουδερού
συμμετείχαν οι Κανελλόπουλος και Εξηντάρης.249
Στις 17 Αυγούστου 1943 συνεδρίασαν και
αποφάσισαν να θέσουν στην κυβέρνηση αιτήματα,
όσον αφορά τον καλύτερο συντονισμό των
στρατιωτικών επιχειρήσεων στην Ελλάδα καθώς και

246Σε επιστολή του ο Ζέρβας προς το Χαράλαμπο

Παπαθανασόπουλο(Στάθη), χαρακτηρίζει τον Βουλπιώτη ως
Γκεσταπίτη. Βλ. Ηρακλής Πετιμεζάς, Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η
κ α ι Κ ο ι ν ω ν ι κ ή Επανάσταση Ζ έ ρ β α ς κα ι ΕΑΜ, ο.π., σ. 346
247Εφ. Ρ ι ζ ο σ π ά σ τ η ς , 20 Αυγούστου 1943.
248Νικόλαος Πετρόπουλος, Α ν α μ ν ή σ ε ι ς κα ι Σ κ έ ψ ε ι ς ε ν ό ς
Π α λ α ι ο ύ Ν α υ τ ι κ ο ύ , Το Δράμα του Α π ρ ι λ ί ο υ 19 4 4 , Μέρος
Γβ. Αθήνα 1972, σ.40-41.
l49E.C.W.Myers, Η Ε λ λ η ν ι κ ή Π ε ρ ι π λ ο κ ή , ο.π., σ. 239-8-
239.
 91

για το πολιτειακό.250 Ζήτησαν να δεσμευτεί ο

βασιλιάς, ότι δε θα επανέλθει στην Ελλάδα αν δεν
αποφαινόταν ο λαός. Το αίτημα αυτό ο Τσουδερός το
μετέφερε στον Γεώργιο. 0 βασιλιάς ζήτησε από τον
Ρούσβελτ και Τσώρτσιλ υποστήριξη για το θρόνο
του, την οποία και έλαβε. Τελικά όμως η διάσκεψη
απέτυχε λόγω της εμμονής του Γεωργίου Β ' να
πα'ραμείνει στη θέση του, καθώς "...φιλοδοξούσε να
γυρίσει στην Ελλάδα μαζί με τα πρώτα
Αγγλοελληνικά (ή και μονάχα Αγγλικά) στρατεύματα
που θ'αποβιβάζονταν".251Στις 15 Σεπτεμβρίου 1943,
οι αντιπρόσωποι των ανταρτικών οργανώσεων,
άπρακτοι, αναχώρησαν από το Κάιρο για τα ελεύθερα
βουνά της Ελλάδας. 252Μαζ ί τους ταξίδευσαν στην
Ελλάδα, ο συνταγματάρχης Ευριπίδης Μπακιρτζής, ο
αρχηγός της αγγλοελληνίκής υπηρεσίας πληροφοριών
Απόλλων, Γιάννης Πελτέκης καθώς και δύο
Αμερικανό ί αξιωματ lκοί, ο ίλαρχος Winston Ehrgott
και ο υπίλαρχος Bod Ford.253Me τη συμμετοχή των
Αμερικανών στη Στρατιωτική Αποστολή στην Ελλάδα,
η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή διευρύνθηκε σε
Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή και είχε για
αρχηγό της* τον Γουντχάουζ γιατί ο Μάγιερς
ανακλήθηκε στην Αγγλία.254

250Γιά τη μετάβαση των αντάρτικών αντιπροσωπειών στο

Κάιρο και τις αποφάσεις που λήφθηκαν εκεί, βλ.Κομνηνός
Πυρομάγλου, Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς , ο.π., σ. 113-124 και
Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ημερολόγιο 31 Μαρτίου 1 9 4 2 - 4
Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ 1 9 4 5 , Αθήνα 1945, σ.473-475.
251Νικόλαος Πετρόπουλος, Α ν α μ ν ή σ ε ι ς κ α ι Σ κ έ ψ ε ι ς ε ν ό ς
Π α λ α ι ο ύ Ν α υ τ ι κ ο ύ , ο.π.,σ.44.
252Ο Πέτρος Ρούσος για την επιστροφή στα βουνά της
Ελλάδας από το Κάϊρο γράφει: «θεωρήσαμε πως δεν υπήρχε
πια λόγος άλλης παραμονής μας στο Κά'ίρο.Επρεπε να μη
χάσουμε και το φεγγάρι, που θα μας βοηθούσε στη
νυχτερινή αεροπορική πτήση σε ώρα πολέμου».Βλ. Πέτρος
Ρούσος, Η Μ ε γ ά λ η Π ε ν τ α ε τ ί α ( 1 9 4 0 - 4 5 ) , τ. Α,Αθήνα 1982,
σ. 443.
253 Michael Ward, G r e e k A s s i g n m e n t s , SOE 1 9 4 3 -
1 9 4 8 , UNSCOB, Athens,1992, p.46-47.
254 Nicholas Hammond, Με τους Αντάρτες 1943-44, χ.χ.,
σ.109.Λόγω της διάστασης απόψεων του Φορεϊν Όφφις και
της SOE Κάιρου, αντικαταστάθηκε ο Μάγιερς, ο
 92

Η αποτυχία της διάσκεψης των οργανώσεων στο

Κά'ίρο με την εξόριστη Ελληνική Κυβέρνηση και τους
Βρετανούς, καθώς και η ανάκληση του Μάγιερς στη
Βρετανία, έδειχναν τις προθέσεις των Βρετανών για
σκλήρυνση της στάσης τους στο ΕΑΜ, επειδή
θεωρούνταν ελεγχόμενο από το ΚΚΕ.255 0 ΕΔΕΣ, με
υπόδειξη των Βρετανών συνδέσμων, εξαπέλυσε
ανοικτή προπαγάνδα κατά του ΕΑΜ. 0 ΕΛΑΣ, μετά από
αυτές τις εξελίξεις αρχίζει να διαμορφώνει μία
επιθετική πλέον στρατηγική. 0 Άρης, έχοντας
απηυδήσε ι από τις αγγλικές μηχανορραφίες
απευθύνθηκε πλέον κατ' ευθείαν στον ΕΔΕΣ και την
ΕΚΚΑ, και τους πρότεινε να σχηματίσουν κοινό
μέτωπο εναντίον της επιστροφής του βασιλιά, που
προωθούσαν οι Βρετανοί, διαφορετικά θα τους
διέλυε με τη βία.256
0 ΕΔΕΣ και η ΕΚΚΑ απέρριψαν την έκκληση του
ΕΑΜ για κοινό μέτωπο εναντίον της μοναρχίας.
Θεωρούσαν "τον κομμουνιστικό κίνδυνο", που γι'
αυτούς εκπροσωπούσε το ΕΑΜ, μεγαλύτερη απειλή από
την επιστροφή του βασιλιά. Τις αντιθέσεις αυτές ο
Άρης προσπάθησε να τις αμβλύνει, επισκεπτόμενος
το Στρατηγείο του Ζέρβα στα Άγναντα Άρτας. Του
ζήτησε να παραμερίσουν τις ιδεολογικές τους
διαφορές, μόνο και μόνο για να αντιμετωπίσουν από
κοινού τους κατακτητές. Φάνηκε ότι οι δύο
οργανώσεις ίσως συνεργάζονταν προς αντιμετώπιση
του κοινού εχθρού, των Γερμανών. Με την κοινή

διευθυντής SOE ΚαΤρου λόρδος Glenconner και άλλα

στελέχη της. Βλ. Prokopis PapastratiS, B r i t i s h p o l i c y ,
i b i d , pp.111-112.
255E.C.W.Myers, Η Ε λ λ η ν ι κ ή Π ε ρ ι π λ ο κ ή , ο.π., σ. 130.
Αντίθετα ο Σάρτζεντ είχε την άποψη ότι "... η Βρετανία
ήταν αναγκασμένη να υποστηρίξει και να συνεργάζεται
με επαναστατικά στοιχεία όπως τον Τίτο και τους
κομμουνιστές ηγέτες του ΕΑΜ διότι μόνον αυτοί είναι
ικανοί να κρατήσουν το βαλκανικό καζάνι να βράζει
προκαλώντας αμηχανία στους Γερμανούς.".Βλ.
F.Ο.371/3210, R.13883. Επιστολή του Σ ά ρ τ ζ ε ν τ π ρο ς
Ρ έ τ ζ ι ν α λ ν τ Λ ή π ε ρ , 6 Ιανουαρίου 1944.
“ *Μήτσος Παρτσαλίδης, Δ ι π λ ή Απο κατάσταση τ η ς Ε θ ν ι κ ή ς
Α ν τ ί σ τ α σ η ς , Αθήνα 1978, σ.79-81.
 93

πορεία τους στα χωριά των Τζουμέρκων, οι κάτοικοι

πίστεψαν ότι η ημέρα της ελευθερίας είχε
πλησιάσει και θα σταματούσε ο αδελφοκτόνος
αγώνας. 0 Ζέρβας απευθυνόμενος στον Άρη του είπε:
"Εμείς θα μονιάζαμε απ'την αρχή. Αλλά δεν άφηναν
τα ζιζάνια, οι παρεξηγήσεις..".257

VII. Η βρετανική ηγεμονία στον ανταρτοκρατούμενο

από τον ΕΔΕΕ Ηπειρωτικό χώρο
Αμέσως μετά την ανατίναξη της γέφυρας του
Γοργοποτάμου, στην Ελλάδα άρχισε ένας
ανταγωνισμός ανάμεσα στις βρετανικές υπηρεσίες
στη Μέση Ανατολή, με προεκτάσεις στους
βρετανικούς συνδέσμους του ανταρτοκρατούμενου
ηπειρωτικού χώρου στην Ελλάδα. 0 κυριότερος
ανταγωνισμός υπήρχε ανάμεσα στην Υπηρεσία Ειδικών
Επιχειρήσεων και τη Μυστική Υπηρεσία Πληροφοριών.
Οι δραστηριότητες της τελευταίας είχαν κρατηθεί
κρυφές, πολύ καλύτερα από αυτές της Υπηρεσίας
Ειδικών Επιχειρήσεων. Οι αντιπρόσωποι της
Μυστικής Υπηρεσίας Πληροφοριών στο Κάϊρο δεν
είχαν επαρκή πληροφόρηση για την κατάσταση στην
. Ελλάδα και αποφάσισαν να ενισχύσουν την αποστολή
τους σ'αυτή με νέους πράκτορες, αρχές της άνοιξης
τςυ 1943.
Τα μεσάνυκτα της 20ης Φεβρουαρίου 1943, στην
περιοχή του Μαντείου Δωδώνης, 18 χιλιόμετρα έξω
από τα Ιωάννινα, ένα αγγλικό πολεμικό αεροπλάνο
έριξε δύο αλεξιπτωτιστές. O l Ηπειρώτες γιόρταζαν
την 30η επέτειο της απελευθέρωσης των Ιωαννίνων
από τους Τούρκους. Μεγάλος ενθουσιασμός
επικρατούσε στους χωρικούς, οι οποίοι συνδύαζαν
την πτώση των αλεξιπτωτιστών με την απελευθέρωση
από τους Γερμανούς. Οι αλεξιπτωτιστές ήταν ο
Κωνσταντίνος Αδριανός ή Λώρενς και ο Αγαθοκλής
Κωνσταντινίδης, δικηγόρος από τα Ιωάννινα. Ήταν
πράκτορες της Secret Intelligence Service και

251Γεώργιος Κοτζιούλας, Οταν ή μ ο υ ν μ ε τ ο ν Άρη, Αθήνα

1974, σ.41. Ο Κοτζιούλας παρευρισκόταν στη συζήτηση
Ζέρβα- Άρη.
 94

στάλθηκαν στην Ελλάδα για να έχουν άμεση

πληροφόρηση για τα γεγονότα. Η αποστολή τους
συνίστατο στα εξής καθήκοντα:
α ) Να π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν τ ι ς κ ι ν ή σ ε ι ς τ ο υ ε χ θ ρ ο ύ
και να δ ίνο υ ν α κ ρ ιβ ή στοιχεία για τους
στρατιωτικούς στόχους,· τις αποθήκες και τους
κ α τα υλισ μ ούς, για την α κ ρ ιβ ή δύναμη του εχθρού
και γενικ ά τη συμ περιφ ορά του έναντι των
π λ η θ υ σ μ ώ ν κ α ι γ ι α τα ε γ κ λ ή μ α τ α π ο υ δ ι έ π ρ α τ τ ο ν σε
β ά ρ ο ς τ ο υ λ α ο ύ , β ) Να π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν τ η ν α γ γ λ ι κ ή
σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή αποστολή και ι δ ι α ί τ ε ρ α τη δ ρ ά σ η των
Ά γ γ λ ω ν σ υ ν δ έ σ μ ω ν 258.
Επειδή διαδόθηκε αμέσως ότι πράκτορες έπεσαν
στη Δωδώνη και υπήρχε κίνδυνος σύλληψής τους,
κατ έφυγαν στο βουνό Ολύτσικα. Από τους πρώτους
ανθρώπους που συνάντησαν ήταν ο Γεώργιος
Δημητριάδης, ο οποίος έμεινε στο πλευρό σαν
συνεργάτης του Αώρενς μέχρι την δολοφονία του. 0
Αώρενς εγκατέστησε τον ασύρματό του στο σπίτι του
Ευαγγέλου Λάππα, στη Δωδώνη, και ο Κωνσταντ ινίδης
προσπάθησε να οργανώσει το δίκτυο πληροφοριών. 0
Αώρενς σε συζητήσεις που είχε με τους χωρικούς
της περιοχής Λάκκας Σουλίου τους τόνιζε ότι η
Ελλάδα δεν έπρεπε να γυρίσει στη δικτατορία αλλά
να επικρατήσει η'δικαιοσύνη και έλεγε ότι μόνο με
τον σοσιαλισμό μπορούσε να σταματήσει η
εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. 259 0
Κωνσταντινίδης, ως γνωστός στην περιοχή, έκανε
επαφή με αντάρτες του ΕΔΕΣ και αυτό εξόργισε τον
Αώρενς, γιατί οι διαταγές που είχαν ήταν να
συλλέγουν αντικειμενικές πληροφορίες και να μη

258Γεώργιος Δημητριάδης "Η δολοφονία του Βρετανού

λοχαγού Κώστα Αώρενς", περιοδικό Εθνική Α ν τ ίσ τ α σ η
τεύχος 62, Ιούνιος 1989, ο.36.
259 Ο Θανάσης Παντούλας, ο οποίος καταγόταν από τους
Δραμεσούς Δωδώνης και ήταν παρών στις συζητήσεις
Λώρενς-κατοίκων της περιοχής Δωδώνης, αναφέρει στη
σ.121, ότι ο Αώρενς εκφραζόταν θετικά για το ΕΑΜ.
Επίσης στις σ.169-171 αναφέρει τις συνθήκες της
σύλληψης και δολοφονίας του Αώρενς. Βλ. Θανάσης
Παντούλας, Φ λ ο γ ι σ μ έ ν α Χ ρ ο ν ι ά 1 9 4 0 - 1 9 4 5 , Αθήνα-Γιάννινα
1982.
 95

μεροληπτούν υπέρ καμιάς ανταρτικής οργάνωσης.

Στην περιοχή αυτή δρούσε μια ομάδα του ΕΔΕΣ υπό
τον Βασίλειο Μπαλτογιάννη, με την οποία ο
Κωνσταντινίδης είχε επαφές. Πολλές φορές ο Λώρενς
κάλεσε τον Μπαλτογιάννη προς συνάντηση για να
αποφευχθούν αυθαιρεσίες από πλευράς των
αντάρτικών ομάδων, χωρίς αποτέλεσμα.260
Οι κάτοικοι της περιοχής δεν είχαν και τις
καλύτερες εντυπώσεις για τη λειτουργία του ΕΔΕΣ,
λόγω κυρίως του αυθαίρετου τρόπου απονομής της
δικαιοσύνης. Η δικαιοσύνη αποδιδόταν μεροληπτικά
και τους επιβάλλονταν σκληρά πρόστιμα ακόμη και
για μικρά αδικήματα, όπως η αγροζημία. Το πιο
συνηθισμένο πρόστιμο ήταν η κατάσχεση 1-2 ζώων,
τα οποία ήταν πολύ απαραίτητα για τους χωρικούς,
υπέρ του ΕΔΕΣ. Υπό αυτές τις συνθήκες οι απόψεις
του Λώρενς για τον σοσιαλισμό και τη δικαιοσύνη
έβρισκαν θετική ανταπόκριση στους κατοίκους. Η
Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή με τον Μίλερ,
προσπάθησε να πλησιάσει τον Λώρενς και να τον
εντάξει στην αποστολή της, προσφέροντας του
βοήθεια για συλλογή πληροφοριών. 0 Λώρενς
αρνήθηκε την πρόταση και συνέχισε μόνος του το
• έργο του, γιατί τον Κωνσταντινίδη το Στρατηγείο
Μέσης Ανατολής τον διέγραψε από την αποστολή
αυτή, στις 26 Απριλίου 1943, κατόπιν πρότασης του
Λώρενς, λόγω της μεροληπτικής στάσης υπέρ του
ΕΔΕΣ.261

260Εφ. Ηπειρος*, 2 Φεβρουάριου 1970, άρθρο του Βασιλείου

Μπαλτογιάννη, που συμμετείχε στο απόσπασμα που
συνέλαβαν τον Λώρενς. Αναφέρει ότι ο Λώρενς του
έστειλε το παρακάτω σημείωμα: " Κύριε Μπαλτογιάννη, σε
καλώ δια 3ην φοράν να έλθης πρός συνάντησίν μου. Αν
δεν έλθης θα λάβω τα κατάλληλα μέτρα εναντίον σου Κ.
Λόρενς".
261Εφ. Ν έ ο ς Δ ρ ό μ ο ς , 12-11-1945. Δημοσιεύεται η δράση
του Λώρενς στην Ήπειρο από τον πράκτορά του Γεώργιο
Δημητριάδη. Η διαγραφή του Κωνσταντ ιν ίδη από σύνδεσμο
της Secret Intellingence Service στην Ελλάδα φαίνεται
και από την επιστροφή των υλικών σ'αυτή στις 26
Απριλίου 1943. Βλ. Αρχείο Αγαθοκλή Κωνσταντl v ίδη,
 96

Στα τέλη Ιουνίου ο Αώρενς ήλθε σε επαφή με

το μητροπολίτη Ιωαννίνων Σπυρίδωνα, στο μοναστήρι
της Τσούκας, που βρίσκεται στο χωριό Ελληνικό
Ιωαννίνων. Συζήτησαν να παραδοθούν τα Ιωάννινα
από τους Ιταλούς στους αντάρτες του ΕΛΑΣ,
δίνοντας σαν αντάλλαγμα στον Ιταλό διοικητή
Ντελαμπόνα, φίλο του Σπυρίδωνα, 100.000 λίρες. 0
Μίλερ μαθαίνοντας τις αποκαλύψεις του Σπυρίδωνα
για την πρόταση του Αώρενς, του συνέστησε να
συνεχίσει τις ενέργείές του με τους Ιταλούς,
αυξάνοντας το ποσό του ανταλλάγματος σε 150.000
λίρες, αλλά με την προϋπόθεση ότι τα Ιωάννινα να
παραδοθούν στον ΕΔΕΣ.262
Οι κινήσεις του Αώρενς για παράδοση στον
ΕΑΑΣ των Ιταλών που βρίσκονταν στα Ιωάννινα,
ενόχλησαν τη Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή στην
Ελλάδα και κυρίως τους Μάγιερς καί Μίλερ. 0
Μάγιερς δεν συγχώρεσε στον Αώρενς, το σήμα που
του έστειλε με τον αντάρτη του ΕΔΕΣ Δημήτριο
Βασιλείου στις 12 Αυγούστου και με το οποίο τον
επέκρινε για τη στάση του στην Ελλάδα. 263

Α πόδειξη παραλαβής- και π α ρ ά δ ο σ η ς (χειρόγραφη γραμμένη

στην Αγγλική και Ελληνική γλώσσα).
262Περιοδικό Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η , τεύχος 62, Ιούνιος 1989,
σ.32-37, άρθρο του Γ ε ω ρ γ ί ο υ Δ η μ η τ ρ ι ά δ η , πράκτορα του
Αώρενς, όπου περιγράφει με μεγάλη λεπτομέρεια τη δράση
του Αώρενς k o l τη δολοφονία του.
263Το σήμα που έστειλε ο Αώρενς προς τον Μάγιερς
έγραφε: "Εντυ, αν ήρθες στην Ελλάδα σαν άλλος λόρδος
Βύρων, είσαι πολύ απατημένος. Ο λόρδος Βύρων πολέμησε
για την Ελλάδα, που τον αποθανάτισε, τον σκέπασε με
την ελληνική σημαία και του έστησε ανδριάντα.
Εντυ αγαπώ την Ελλάδα και δεν θα επιτρέψω να
συνεχίσεις το βρωμερό έργο σου..., Γνωρ (ζω από τι
καταγώγια σας μάζεψαν και ποιούς σκοπούς σας στείλανε
να εξυπηρετήσετε. Αυτό το γνωρίζεις κι εσύ. Είναι
καιρός Εντυ ν'αλλάξεις τακτική, γιατί αλλιώς θα πάρεις
μεγάλες ευθύνες στις πλάτες σου. Πρέπει να ξέρεις ότι
κάθε αντιδραστικός στην Ελλάδα πεθαίνει."Βλ.Περιοδικό
Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η , ο.π., τεύχος 62, Ιούνιος 1989, σ.36.
 97

Ο Μάγιερς έδωσε εντολή στις 12 Αύγουστου

1943 στον Άγγλο υπολοχαγό Τζών Μόραν (Σπάϊκ) να
συλληφθεί ο Αώρενς. Η εντολή για σύλληψη του
Αώρενς δόθηκε σε ειδικό απόσπασμα από αντάρτες
του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ, Το απόσπασμα τον συνέλαβε,
τον παρέδωσε στον Άγγλο υπολοχαγό Τζών Μοράν
(Σπάϊκ), με την κατηγορία ότι ήταν δήθεν προδότης
στους Γερμανούς.264 Τα προσωπικά του είδη
διανεμήθηκαν μετά από καυγά στον χωροφύλακα Ηλία
Νίκου, του ΕΔΕΣ και τον Σκούρτη, ανθυπασπιστή του
ΕΔΕΣ. 0 Μόραν βρέθηκε στην Ήπειρο από τις 15
Μαΐου 1943 για να οργανώσει σαμποτάζ σε γέφυρες
με σκοπό να παραπλανηθούν οι Γερμανοί ότι θα
γινόταν απόβαση στην Ήπειρο των συμμάχων.
Για πολλές ημέρες κυνηγούσαν τον Αώρενς για
να τον συλλάβουν, αλλά αυτός κατόρθωνε και τους
ξέφευγε. Τελικά τον συνέλαβαν και το βράδυ της
23ης Αυγούστου τον δολοφόνησε ο Σπάϊκ, σε μία
βρύση εκεί που έπινε νερό.265 Έτσι ο Μπάρνς και ο
Γουντχάουζ έστελναν πληροφορίες στο Στρατηγείο
Μέσης Ανατολής, χωρίς να έχουν ανταγωνιστές στην
αξιοπιστία τους.
Κανένα από τα σήματα που έστελνε ο Αώρενς
στη Μέση Ανατολή και που βρέθηκαν στο σπίτι που
διέμεινε δεν τον ενοχοποιούσε για συνεργασία του
με τους Γερμανούς. Τα σήματα αυτά παρατίθενται
στα απομνημονεύματα του Αλέξανδρου
Παπαδοπούλου.266 Αν υπήρχε κάποιο σήμα που θα τον

2€40 Μόραν εκμυστηρεύθηκε στον Νάϊτζελ Κλάϊβ, ότι

σκότωσε τον Αώρενς γιατί πήγε να τον προδώσει στους
Γερμανούς. Βλ. Νάϊτζελ Κλάϊβ, Ε μ π ε ι ρ ί α σ τ η ν Ε λ λ ά δ α
1 9 4 3 - 1 9 4 8 , χ.χ., ο . 60.
2650 Αώρενς δολοφονήθηκε στη βρύση που είναι στην
περιοχή Κοπάνης Ιωαννίνων και στη θέση Λαγγιώτισα. 0
Τζών Μόραν για τη δολοφονία του Αώρενς αναφέρει ότι,
από τα έγγραφα που βρήκαν επάνω του αποδεικνύονταν ότι
ήταν προδότης στους Γερμανούς. Βλ. ε<ρ. ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ, 18
Ιανουαρίου 1970. Δεν παρουσιάζει όμως κανένα τέτοιο
έγγραφο, ίσως το επικαλείται για να δικαιολογήσει την
εκτέλεση του Αώρενς.
2660 Αλέξανδρος Παπαδόπουλος δημοσιεύει τα σήματα του
Αώρενς προς το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, που του
 98

ενοχοποιούσε θα είχε δημοσιευθεί για να

δικαιολογηθεί και η δολοφονία του. Συνεπώς ο
ισχυρισμός της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής
καθώς και του ΕΔΕΣ, ότι ο Αώρενς ήταν καταδότης
των Γερμανών είναι αναπόδεικτος. 0 Αώρενς
δολοφονήθηκε από τη Βρετανική Στρατιωτική
Αποστολή, η οποία ήθελε να μονοπωλήσει την
πληροφόρηση προς το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής.
0 Σαράφης αναφέρει ότι πάνω στον Αώρενς
βρέθηκε "ένα καλοδεμένο τετράδιο και γραμμένο
αγγλικά, κάπου-κάπου δε και ελληνικά με
λατινικούς χαρακτήρες "267 . Το τετράδιο αυτό έπεσε
στα χέρια του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ και
επειδή δε γνώριζε κανείς Αγγλικά πλην του Σαράφη,
το διάβασε και αναφέρει, ότι έγραφε πληροφορίες
για τον εχθρό, το φρόνημα του λαού και τις
διάφορες δραστηριότητες των οργανώσεων. Στα
σήματά του διαφαινόταν η συμπάθειά του για τον
ΕΛΑΣ και η αντιπάθειά του για τον ΕΔΕΣ.2680 Αώρενς
σε συνάντηση που είχε με τον καπετάν Παλιούρα του
ΕΛΑΣ, αναφερόμενος στη στάση των Βρετανών είπε:
"Αυτοί είναι φασίστες...μισούν τους λαούς...είναι
πιστά όργανα του αγγλικού κεφαλαίου και πράκτορες
του ιμπεριαλισμού...".269
0 Αώρενς προσπάθησε να ενισχύσει το
αντάρτικο μεταδίδοντας αντικειμενικές πληροφορίες
στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής. Σε επίσκεψή του
στην νΐΐΐη Μεραρχία του ΕΛΑΣ, στα Τζουμέρκα,
θέλησε να πληροφορηθεί τις ανάγκες της σε
πολεμοφόδια. Όταν διαπίστωσε ότι υπήρχαν
σοβαρότατες ελλείψεις σε όπλα, ρούχα και

παρεδόθηκαν όπως επικαλείται από "...κάποιον καλό Έλληνα

το 1945". Βλ. Αλέξανδρος Παπαδόπουλος,
Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α , ο.π., ο.67-72.
267 Στέφανος Σαράφης, 0 ΕΛΑΣ, ο.π., σ.181.
260Ο Στ έφανος Σαράφης αναφέρε ι ότι ο Αώρενς ήταν
απόλυτα αντικειμενικός και ειλικρινής. Βλ. Στέφανος
Σαράφης, 0 ΕΛΑΣ, ο.π., ο.181.Δεν αναφέρει για κανένα
έγγραφο του Αώρενς που να τον ενοχοποιεί για
συνεργασία του με τους Γερμανούς.
26,Χρήστος Καινούργιος, Δ ά φ ν ε ς και Δάκρυα, ο.π., σ.164.
 99

πυρομαχικά τους εφόδιασε την επομένη με αρκετά

απ' αυτά.270 0 ΕΔΕΣ δεν ε ί χ ε πρόβλημα εφοδιασμού
επειδή ο Γουντχάουζ και ο Μπάρνς τον
τροφοδοτούσαν ενώ ο ΕΛΑΣ ήταν σε "καραντίνα" με
εντολή του Τσώρτσιλ.
'0 Τσώρτσιλ εξέδωσε την ακόλουθη
κατευθυντήρια γραμμή στη SOE στις 18 Απριλίου
1943: "Λόγω ειδικών αναγκών λειτουργικής «ρύσεως
των- στρατιωτικών επιχειρήσεων, η SOE θα πρέπει
πάντοτε να στρέφεται προς ομάδες που είναι
πρόθυμες να υποστηρίξουν τον Βασιλιά".271

270Κώστας Γεωργιάδης, Ο δ ο ι π ο ρ ι κ ό τ η ς Α ν τ ί σ τ α σ η ς , Αθήνα

1980, σ.91. Ο Κ.Γεωργιάδης ήτο«ν αποθηκάριος της 8ης
Μεραρχίας του ΕΛΑΣ και τον επισκέφθηκε ο Λώρενς.
271Λώρενς Γουίντερ, Η Α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η Επέμβαση σ τ η ν Ε λ λ ά δ α
1 9 4 3 - 1 9 4 9 , Θεσσαλονίκη 1991, σ. 16.
 100

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ IV

Η ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΤΟΥ ΕΔΕΣ

ΣΤΗΝ ΥΠΟΛΟΙΠΗ ΕΛΛΑΔΑ

Από τα τέλη του 1943, οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ,

έχοντας διαμορφώσει ένα ημιανεξάρτητο στρατιωτικό
δυναμικό, συγκροτήθηκαν σε Αρχηγεία k o l

υπαρχηγεία, με ανεξάρτητους αρχηγίσκους υπό την

γενική εποπτεία του Ζέρβα. "Η έλλειψις
γενικωτέρας μορφώσεως, υπό την ευρείαν αυτής
έννοιαν και ιδεολογικής καταρτίσεως του στρατηγού
Ζέρβα, υπήρξε πάντοτε ένα βασικόν εμπόδιον εις
την διαμόρφωσιν μιάς ψυχικής και πνευματικής
συνοχής μεταξύ τόσον των ανταρτών και των μελών
του ΕΔΕΣ,../'.272Για να ικανοποιήσει ο Ζέρβας τις
προσωπικές φιλοδοξίες των διάφορων
αυτοανακηρυχθέντων αρχηγίσκων, αναγνώρισε ως
Αρχηγεία και Υπαρχηγεία του ΕΔΕΣ τις διάφορες
ομάδες τους.

Α ρ χ η γ ε ί ο Α ν α τ ο λ ικ ή ς Θ εσσαλίας
Συγκροτήθηκε την 1η Αυγούστου 1943 και
διαλύθηκε στις 10 Οκτωβρίου 1943 από τον ΕΛΑΣ.
Διοικητής του ήταν ο συνταγματάρχης Γεώργιος
Χατζηαναγνώστου. Το Αρχηγείο δεν ανέπτυξε ένοπλη
δράση και υπαγόταν στο Γενικό Αρχηγείο του ΕΔΕΣ.

Α ρ χ η γ ε ί ο Δ υ τ ι κ ή ς Θ εσσαλίας
Η δράση του ήταν η συλλογή πληροφοριών και η
έκδοση παράνομου τύπου. Η συγκρότηση του έγινε
την I*1 Αυγούστου 1943 και διαλύθηκε στις 10
Οκτωβρίου 1943 από τον ΕΛΑΣ. Το Αρχηγείο

272Κομνηνός Πυρομάγλου, Η Εθνική Α ντίσ τα σ ις, ο . π .,

σ .312.
 ΙΟΙ

περιλάμβανε Υπαρχηγεία και Επιτροπές Εθνικού

Αγώνα. Στην αρχή η οργάνωση διοικούνταν από
ΙΟμελή επιτροπή και αργότερα από 22μελή. Αρχηγός
ήταν ο αντισυν/ρχης Αριστείδης Καραποστόλης.
Διοικητής του Υπαρχηγείου Καρδίτσας ήταν ο
ταγματάρχης Βασίλειος Βλάχος, του Υπαρχηγείου
Τρικάλων ο λοχαγός Θωμάς Καραμπέκιος και του
Υπαρχηγείου Καλαμπάκας ο έφεδρος υπολοχαγός
Δημήτριος Γαλάνης. Το Αρχηγείο υπαγόταν στο
ΓενΤκό Αρχηγείο ΕΔΕΣ. Δεν έλαβε μέρος σε μάχες
εναντίον των κατακτητών. Στο χωριό Πηγές
ανασυγκροτήθηκαν τα Υπαρχηγεία Καρδίτσας και
Τρικάλων με την ονομασία Αρχηγείο Θεσσαλίας. Είχε
δύναμη 250 αντάρτες και διοικητής ορίστηκε ο
συνταγματάρχης Θωμάς Πετζόπουλος μέχρι τις 31
Οκτωβρίου 1943, οπότε με απόφασή του διέλυσε το
αρχηγείο και επέστρεψε στην Αθήνα. Ορισμένοι
αξιωματικοί, όπως ο Καραμπέκιος και ο Γαλάνης
κατέφυγαν στο Αρχηγείο Τζουμέρκων.

ΕΔΕΣ Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς κ α ι Δ υ τ ι κ ή ς Μ α κ ε δ ο ν ί α ς
Διοικούνταν από 4μελή επιτροπή με πρόεδρο το
• συνταγματάρχη Αθανάσιο Παπαχριστοδούλου και μέλη
τους Γεώργιο Μπακατσέλο, Βασίλειο Μπλατσούκα k o l
Κωνσταντίνο Μπακατσέλο. Υπαγόταν στο Γενικό
Αρχηγείο ΕΔΕΣ. Συγκροτήθηκε το Σεπτέμβριο 1943
και έδρασε κυρίως στους τομείς διαφώτισης,
έκδοσης παράνομου τύπου, στις περιοχές Κερδυλίων,
Κρουσίων και Πιερία. Διαλύθηκε στις 30 Νοεμβρίου
1943.

Α ρ χη γείο Α να το λικ ή ς Σ τερεός Ελλάδος

Συγκροτήθηκε την 1η Αυγούστου 1943 και
αυτοδιαλύθηκε στις 11 Οκτωβρίου 1943. Το διάστημα
αυτό αναπτύχθηκε στην περιοχή της Ευρυτανίας. Η
δράση του ήταν η συλλογή πληροφοριών, προπαγάνδα
και διαφώτιση για τον ΕΔΕΣ. Διοικούνταν από
επιτροπή με πρόεδρο το συνταγματάρχη Διονύσιο
Κόκκινο και υπαγόταν στο Γενικό Αρχηγείο ΕΔΕΣ.
 102

Α ρ χ η γ ε ίο Δ υ τ ικ ή ς Σ τ ε ρ ε ό ς Ελλάδος
Συγκροτήθηκε την 1η Αυγούστου 1943 και
διαλύθηκε στις 10 Οκτωβρίου 1943 από τον ΕΛΑΣ.
Στην αρχή αρχηγός ήταν ο συνταγματάρχης Στέργιος
Στεργιόπουλος και αργότερα ο συνταγματάρχης
Γεώργιος Καλαρίτης. Δεν ανέπτυξε καμιά δράση.

Α ρ χ η γ ε ίο Ε υ ρ υτα νία ς
Συγκροτήθηκε στις 5 Απριλίου 1943 και
διαλύθηκε στις 10 Οκτωβρίου 1943. Διοικούνταν από
επιτροπή, αποτελούμενη από τους: Νικόλαο
Παπαγεωργίου, ταγματάρχη Ευθύμιο Κατσαβό και
Αθανάσιο Παπαγιανόπουλο. Υπαγόταν στο Γενικό
Αρχηγείο του ΕΔΕΣ. Δεν ανέπτυξε αξιόλογη ένοπλη
δράση και ασχολήθηκε κυρίως με τη διαφώτιση και
την συλλογή πληροφοριών.

Α ρ χ η γ ε ίο Α τ τ ικ ή ς και Β οιω τία ς

Συγκροτήθηκε στις 10 Μαρτίου 1944 και
διαλύθηκε με την απελευθέρωση των Αθηνών.
Βρισκόταν υπό την καθοδήγηση της διοικούσας
επιτροπής του ΕΔΕΣ Αθηνών και υπαγόταν στο Γενικό
Αρχηγείο τού ΕΔΕΣ. Δεν ανέπτυξε καμιά
δραστηριότητα.

ΕΔΕΣ Α τ τ ι κ ή ς (Αθηνών- Π ειρ α ιώ ς και π ε ρ ί χώρων)

Μετά την έξοδο του Ζέρβα στα βουνά για
οργάνωση αντάρτικου, συγκροτήθηκε στην Αθήνα
Κεντρική Διοικούσα Επιτροπή. Αυτή αποτελούνταν
από τους Βασίλειο Πετρόπουλο, πρόεδρο και τα μέλη
Ιωάννη Ματσούκα, Ηλία Σταματελόπουλο, Μιλτιάδη
Γεωργιάδη, Μιχαήλ Κυριάκού και Δημήτριο
Γιαννακόπουλο. Υπό την προεδρία του Πετρόπουλου
λειτουργούσε στρατιωτικό επιτελείο με μέλη, τους
συνταγματάρχες Πλούταρχο Μεταξά, Απόστολο
Παπαγεωργίου και Χαράλαμπο Παπαθανασόπουλο. Πολλά
μέλη της διοικούσας επιτροπής είχαν διαφωνήσει με
τη δράση εναντίον των Γερμανών, με αποτέλεσμα να
 103

γίνει διάσπαση του ΕΔΕΣ. Συγκροτήθηκε νέα

διοικούσα επιτροπή υπό τον Απόστολο Παπαγεωργίου,
η οποία κηδεμονεύετο από τον Γόνατά και τον
Βουλπιώτη. 0 Ζέρβας όμως κάτω από την πίεση της
Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής και ύστερα από
την κατακραυγή του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για συνεργασία με
τους Γερμανούς, τους αποκήρυξε σαν προδότες στις
10 Φεβρουάριου 1944 . Ήδη ο Ζέρβας, από το
φθινόπωρο του 1943, με επιστολή του στο Χαράλαμπο
Παπαθανασόπουλο, του ζητούσε να σταματήσει ο ΕΔΕΣ
Αθηνών κάθε σχέση με τον Βουλπιώτη και την
κυβέρνηση των δοσιλογων. 273
Από το Σεπτέμβριο 1943 μέχρι Μάρτιο 1944, η
Κεντρική Διοικούσα Επιτροπή του ΕΔΕΣ αποτελούνταν
από τον Ιωάννη Ματσούκα, πρόεδρο, και μέλη, τους
συνταγματάρχες Πλούταρχο Μεταξά και Νικόλαο
Κουσίντα, τον υποστράτηγο Αλέξανδρο Μαγριπλή, τον
καθηγητή Πανεπιστημίου Αθηνών Λεωνίδα Ζέρβα και
τον Δημήτριο Γιαννακόπουλο.
Από τον Μάρτιο 1944 μέχρι Ιούνιο 1944, η
Κεντρική Διοικούσα Επιτροπή του ΕΔΕΣ αποτελούνταν
από τον υποστράτηγο Βασίλειο Πετρόπουλο, πρόεδρο,
„ και μέλη τον υπολοχαγό Αλέξανδρο Μαγριπλή, τον
συνταγματάρχη Πλούταρχο Μεταξά, τον Λεωνίδα Ζέρβα
και τον Δημήτριο Παπαμιχαήλ.
Από τις 15 Ιουνίου μέχρι Οκτώβριο 1944, η
Κεντρική Διοικούσα Επιτροπή του ΕΔΕΣ αποτελούνταν
από τον Ηλία Διάμεση, πρόεδρο, και μέλη τους
Δημήτριο Παπαμιχαήλ, Δημήτριο Μπαρδόπουλο,
Κωνσταντ ίνο Ροδοκανάκη, Ιωάννη Φραγκάκη,
Αλέξανδρο Μαγριπλή, Θεοφάνη Κυρίαζή, Νικόλαο
Μαυροκορδάτ ο, Γεώργιο Παπαϊ ωάννου και Νικόλαο
Μαλσέκα. Η Κεντρική Διοικούσα Επιτροπή ενισχύθηκε
με τον Ευθύμιο Μπάρδη και τον Ιωάννη Ματσούκα,
μετά την αποφυλάκισή τους. Πολλά στελέχη του ΕΔΕΣ
Αθηνών προσέφεραν τις υπηρεσίες των στις μονάδες
του ΕΔΕΣ. Ο Πλούταρχος Μεταξάς ανέλαβε τη

273Ηρακλής Πετ ιμεζάς,ο. π. Στις σελίδες 341 μέχρι 353,

δημοσιεύει διάφορες επιστολές του Ζέρβα με τον ίδιο
και με τα μέλη του ΕΔΕΣ Αθηνών, Παπαθανασόπουλο και
Παπαγεωργίου.
 104

διοίκηση της Χης Μεραρχίας και ο Νικόλαος

Κοσίντας της ΙΧης μεραρχίας. Η δράση του ΕΔΕΣ
Αθηνών ήταν, κυρίως, η ενίσχυση του Ζέρβα με
αξιωματικούς και οπλίτες, η συλλογή πληροφοριών
και η οργάνωση διαφυγής συνδέσμων του Στρατηγείου
Μέσης Ανατολής.274

Α ρ χ η γ είο Βάλτου
Συγκροτήθηκε στις 22 Μαρτίου 1943 και είχε
πολλούς ένοπλους αντάρτες. Διοικητής του ήταν ο
ιατρός Στυλιανός Χούτας. Οργάνωσε αντάρτικο,
προβάλλοντας αντίσταση εναντίον των ιταλικών και
γερμανικών στρατευμάτων, ενώ επίσης ανέπτυξε
δράση στη διαφώτιση και στη συλλογή πληροφοριών.
Η δράση του Χούτα άρχισε από τον Αύγουστο 1942,
κυρίως, με τη μύηση μελών για τον ΕΔΕΣ. Σε πολλές
μάχες εναντίον των δυνάμεων κατοχής είχε θετικά
αποτελέσματα. Υπαγόταν στο Γενικό Αρχηγείο του
ΕΔΕΣ αλλά πολλές φορές ενεργούσε ανεξάρτητα. Στις
29 Απριλίου 1944 συγκρότησε το 1° τάγμα Βάλτου,
όταν η περιοχή Βάλτου καταλήφθηκε από τον ΕΛΑΣ.275

Α ρ χη γείο Τ ρ ιχω νίδος

Συγκροτήθηκε στις 25 Φεβρουάριου 1943 και
έδρασε μέχρι τις 10 Οκτωβρίου 1943. Αρχηγός ήταν
ο ιατρός Γεώργιος Παπαϊωάννου. Ανέπτυξε δράση με
σαμποτάζ περιορισμένης σημασίας, όπως ανατίναξη
των γεφυρών Πλατανορρέματος και Αγγελοκάστρου και
συγκρούσεις με τις κατοχικές δυνάμεις στο
Μακρυνόρος. Ο Παπαϊωάννου συνελήφθη από τον ΕΛΑΣ,
αλλά με παρέμβαση της Βρετανικής Στρατιωτικής
Αποστολής αφέθηκε ελεύθερος.

274Ηρακλής Π ετ ιμ εζά ς, ο . π , σ. 91.

275Ετ υλ ια νό ς Χούτας, Η Εθνική Αντίστασις των Ελλήνων
1941-45, ο . π . , σ . 8 0 -8 8 .
 I OS

Α ρ χ η γ ε ίο Ξηρομέρου
Συγκροτήθηκε στις 22 Μαρτίου 1943 και
ανέπτυξε ένοπλη δράση εναντίον των ιταλικών και
γερμανικών στρατευμάτων κατοχής στη γέφυρα
Αχελώου και στο Γάβροχο, μέχρι τις 22 Οκτωβρίου
1944, οπότε και διαλύθηκε από τον ΕΛΑΣ.

Α ρ χ η γ ε ίο Η πείρου
Στα Ιωάννινα ορίστηκε από τον Ζέρβα την 1η
Σεπτεμβρίου 1943 η πρώτη διοικούσα επιτροπή με
πρόεδρο τον Αναστάσιο Τριαντάφυλλου και μέλη
τους: Χαράλαμπο Βάρφη, Κωνσταντίνο Σταριόπουλο,
Ευθύμιο Τζάλλα και Αντώνιο Κατζουράκη. Έδρασε
μέχρι 12 Μαρτίου 1945. Έργο της ήταν η συλλογή
πληροφοριών, η στρατολόγηση νέων ανταρτών και η
περίθαλψη τραυματιών με τη βοήθεια της Εθνικής
Δημοκρατικής Ένωσης Ελληνοπαίδων (ΕΔΕΕ). Μέσω της
διοικούσης επιτροπής Ιωαννίνων, ο Ζέρβας
προσπάθησε να έλθει σε επαφή με το Μέτωπο
Απελευθερώσεως Βορείου Ηπείρου (Μ.Α.Β.Η.), την
• συντηρητική-εθνικιστική οργάνωση μερικών Ελλήνων
αστών της Αλβανίας αντίστοιχη του ΕΔΕΣ. Το ΜΑΒΗ
ήτ,αν στη ουσία μια ανύπαρκτη οργάνωση, που μόνο
σαν στιγμιαία σύλληψη υπήρχε.276 Οι προσπάθειες
για συνεργασία ΕΔΕΣ-ΜΑΒΗ απέβησαν άκαρπες, καθώς
μετά την εκτέλεση από τους ακροδεξιούς Αλβανούς
Μπαλίστες του πρωτεργάτη και αρχηγού της κίνησης
ιατρού Βασίλη Σαχίνη, από το Αργυρόκαστρο,
χαλάρωσε η οργανωτική της προσπάθεια. Το
φθινόπωρο του 1943, ο ΕΔΕΣ ξαναπροσπάθησε να
συνδεθεί με "την άμαζη οργάνωση Μ.Α.Β.Η.",277όμως
ήδη η εθνικιστική-μοναρχική αλβανική οργάνωση
"Μπάλι Κομιτάρ" δεν της είχε "επιτρέψει" να

276Μίλτος Κυργιάννης-Παναγιώτης Παπαδημητρίου, Η

Α ν τ ι φ α σ ι σ τ ι κ ή Οργάνωση τ η ς Ε λ λ η ν ι κ ή ς Μ ε ι ο ν ό τ η τ α ς σ τ η ν
Α λ β α ν ί α 1 9 4 3 , Αθήνα 1982, σ.53, 64 και 119.
277 Νικόλαος Ζιάγκος, Α γ γ λ ι κ ό ς Ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό ς και Ε θ ν ι κ ή
Α ν τ ί σ τ α σ η 1 9 4 0 - 4 5 , Αθήνα 1978-1981, σ.30.
 106

συγκροτηθεί και να αναπτυχθεί, μένοντας μία

οργάνωση ουσ ιαστ ικά"ανύπαρκτ η".278
Διοικητής του Αρχηγείου Ηπείρου ήταν ο
ταγματάρχης Απόστολος Κωνσταντ ινίδης. Η
συγκρότησή του έγινε στις 10 Μαρτίου 1943 από τον
γενικό υπαρχηγό του ΕΔΕΣ Κομνηνό Πυρομάγλου.
Σ'αυτό υπάγονταν όλες οι ανταρτικές ομάδες των
νομών Ιωαννίνων και Θεσπρωτίας. Στις 15 Μαρτίου
1944 μετονομάστηκε σε νΐΐΐη Μεραρχία. Το Αρχηγείο
Ηπείρου είχε ως βασικό έργο την στήριξη του ΕΔΕΣ,
δυτικά του ποταμού Αράχθου. Υστερα από διαταγή
του Γενικού Αρχηγείου Ηπείρου του ΕΔΕΣ,
συγκροτήθηκαν οκτώ στρατιωτικές διοικήσεις, για
καλύτερη λειτουργία του Αρχηγείου.279 Διεξήγαγε
πολλές μάχες εναντίον κυρίως του ΕΛΑΣ και
οργάνωσε σαμποτάζ, περιορισμένης έντασης,
εναντίον των γερμανικών και ιταλικών στρατευμάτων
κατοχής. Τα σαμποτάζ έγιναν στη Σκάλα Παραμυθιάς,
κατά μήκος του δρόμου Ιωαννίνων- Άρτας
(Ροβίλιστο, Κανέτα, Ζήτα) στην περιοχή
Κατσανοχωρίων και στο δρόμο Ιωαννίνων-
Ηγουμεν ίτσας.

Α ρ χη γείο Τζουμέρκων
Διοικητής του ορίστηκε ο επίλαρχος Γεώργιος
Αγόρος, στις 22 Μαρτίου 1943. Στις 10 Οκτωβρίου
1943 το Αρχηγείο μετονομάστηκε σε 3/40 Σύνταγμα
Ευζώνων, αλλά ο μετασχηματισμός έγινε μετά τις 29

278Μάριος Μανιάκης, Η Π ολεμική δ ρ ά σ ις των Ελλήνων

Ομάδων Ανταρτών(ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ) την περίοδο 1942-45
( σ υ ν ο π τ ι κ ή ε ξ ι σ τ ό ρ η σ ι ς ) , 1982, σ . 2 0 αναφέρει ότι το
Μ.Α.Β.Η. διαλύθηκε από τους Μπαλίστες.
279Α ρ χείο Αλ. Παπαδοπούλου, αριθ. 385, 27 ΜαΤου 1943.
Γενική Διαταγή του Αρχηγείου Ηπείρου, σύμφωνα με την
ο π ο ία συγκροτούνται οι οκτώ στρατιωτικές δ ι ο ι κ ή σ ε ι ς
και σ υ νο λ ικ ά 17 λ ό χ ο ι . Επίσης σύμφωνα με την παραπάνω
δ ια τ α γή , δ ίν ο ν τ α ν ε ν τ ο λ έ ς γ ι α εκπαίδευση των ανδρών
στα οπλοπολυβόλα, Μπερέτες, Σμάνζερ, Στέν και όλμους
των 45 χ ι λ .
 107

Φεβρουάριου 1944.Το Αρχηγείο ανέπτυξε αξιόλογη

ένοπλη δράση, όπως στις 5 μέχρι 7 Ιουλίου 1943
στην γέφυρα Καλογήρου, τον Οκτώβριο 1943 εναντίον
των Γερμανών στην περιοχή των Τζουμέρκων, τον
Σεπτέμβριο του 1944 στην περιοχή Δωδώνης και
Ιωαννίνων εναντίον των Γερμανών. Το Αρχηγείο
Τζουμέρκων υπήρξε από τα κύρια στηρίγματα του
ΕΔΕΣ, σύμφωνα με εκθέσεις του Ζέρβα, καθ'ότι
δρούσε στην ίδια περιοχή που είχε το Γενικό
Στρατηγείο του ο ΕΔΕΣ.
Στην έδρα του Αρχηγείο Τζουμέρκων, στο
Βουργαρέλι Άρτας, λειτουργούσε νοσοκομείο. Ήταν
το πρώτο νοσοκομείο των ε ο ε α - ε δ ε ς k o l περίέθαλψε
πολλούς αντάρτες αλλά και πολίτες της περιοχής,
με το ελάχιστο ιατροφαρμακευτικό υλικό που
διέθετε.280

Υπαρχηγε ίο Μ ετσόβου
Στην περιοχή Μετσόβου πριν τη συγκρότηση του
υπαρχηγείου υπήρχαν διάφορα ολιγομελή ένοπλα
τμήματα, υπό ανεξάρτητους αρχηγίσκους. Αυτά τα
τμήματα, όπως του αντισμήναρχου Ευάγγελου
Ευαγγελίδη και το τμήμα των χωριών Ανατολικής και
Κράψης υπό την οργάνωση του λοχαγού Χουλιάρα,
ήταν υπό την γενική εποπτεία του Ζέρβα. Με την
συγκρότηση του υπαρχηγείου, στην αρχή διοικητής
ορίστηκε ο λοχαγός Γεώργιος Λυγεράκης, αργότερα ο
ταγματάρχης Χρήστος Παπαχρήστου, όταν ο Λυγεράκης
ορίστηκε διοικητής του Υπαρχηγείου Ζαγορίου-
Κόνιτσας. Στην αρχή υπαγόταν στο Αρχηγείο Ηπείρου
και αργότερα στο Γενικό Αρχηγείο. Αξιόλογη ήταν η
δραστηριότητα του, όπως στις 7 Σεπτεμβρίου 1943
στη μάχη του Δρίσκου με τον έφεδρο λοχαγό
Αγαθοκλή Κωνσταντινίδη·281 Στις 10 Οκτωβρίου 1943,

280Βούλα Μαρκοπούλου, Ματωμένα Β ο υ ν ά Π ί ν δ ο ς - Τ ζ ο υ μ έ ρ κ α ,

Αθήνα 1946, σ. 10. Η συγγραφέας υπηρέτησε ως νοσοκόμα
στο νοσοκομείο Βουργαρελίου.
2β1Αρχείο Αγαθοκλή Κωνσταντινίδη, αριθμός εγγράφου
8717. Ζέρβας προς Κωνσταντινίδη, 5 Σεπτεμβρίου 1943. Ο
 108

μετά τον θάνατο σε μάχη του διοικητή Παπαχρήστου

και την ανασυγκρότηση των τμημάτων, ιδρύθηκε το
τάγμα Κράψης-Ανατολικής με τη συμμετοχή των
Μητροκωσταίων, του Αγαθοκλή Κωνσταντινίδη, του
υπολοχαγού Βράγγαλη και της ομάδας του Σταματάκη.
Μετά την ανασυγκρότηση και μετονομασία των
Αρχηγείων και Υπαρχηγείων τον Μάρτιο 1944, στην
περιοχή συγκροτήθηκε το 12° σύνταγμα πεζικού της
ΙΙΙης Μεραρχίας με διοικητή τον ιατρό
συνταγματάρχη Σταμάτη Μανταδάκη. Στο σύνταγμα
υπαγόταν πέντε τάγματα:1) Τάγμα Κράψης υπό τον
καπετάνιο Σπόρο Μητροκώστα, 2) Τάγμα Ανατολικής
υπό τον λοχαγό Γεώργιο Περίδη, 3) Τάγμα
Μαλακασίου υπό τον καπετάνιο Πανταζή Διονύσιο, 4)
Τάγμα Κόνιτσας υπό τον λοχαγό Ντέτσικα Ιωάννη και
5) Τάγμα Γότ ιστας υπό τον έφεδρο λοχαγό Αγαθοκλή
Κωνσταντ ινίδη.282

Υ π α ρ χ η γ ε ί ο Ζ α γ ο ρ ( ο υ - Κ ό ν ιτ σ α ς
Στις 23 Μαΐου 1943 συγκροτήθηκε στο Ζαγόρι,
η Ζ στρατιωτική διοίκηση με διοικητή τον Γεώργιο
Αυγεράκη. Είχε δύο τάγματα, των Ζαγορίων με
διοικητή το Αυγεράκη και Κόνιτσας με διοικητή το
λοχαγό Ιωάννη Ντέτσικα. Το τάγμα Κόνιτσας στη
συνέχεια υπαγόταν στο 12° σύνταγμα. Το Υπαρχηγε ίο
διαλύθηκε στις 10 Οκτωβρίου 1943. Δεν ανέπτυξε
αξιόλογη δράση.

Ανεξάρτητο Τάγμα Β η ρ ο β ο υ νίο υ

Διοικητής του ο Αλέξανδρος Παπαδόπουλος.
Οταν ο Ζέρβας προσπάθησε να αναπτυχθεί και δυτικά
του ποταμού Αράχθου, ο Παπαδόπουλος έθεσε την
ομάδα του στις υπηρεσίες του ΕΔΕΣ. Υπαγόταν στις
άμεσες διαταγές του Γενικού Αρχηγείου και δρούσε

Ζέρβας συγχαίρει τον λοχαγό Αγαθοκλή Κωνσταντ ινίδη για

την συμμετοχή στον αγώνα.
202Επιστολή του Μανταδάκη στον Μητροπολίτη Κορυτσάς Βλ.
Ευλόγιος Κουρίλας, Δ ε κ ε μ β ρ ι α ν ή Τρ α γω δ ία των Ομήρων,
Αθήνα 1953, σ. 182.
 109

με βάση ειδικές διαταγές. Στη συνέχεια

μετασχηματίστηκε σε σύνταγμα, υπαγόμενο στην ΙΙΙη
Μεραρχία, με τρία τάγματα υπό τον Γιάννη Δάλλα,
τον Δημήτριο Ιωάννου και τον Χρύσανθο
Μπακογιώργο.
Η δράση της ομάδας του Παπαδόπουλου άρχισε
από" 28 Δεκεμβρίου 1942, με παρενοχλήσεις των
Ιταλών, κυρίως επί του δρόμου Ιωαννίνων-Άρτας,
μέχρι το καλοκαίρι του 1943, οπότε η δράση του
τάγματος εντάθηκε. 283Η δύναμή του, το καλοκαίρι
1943, ήταν περίπου ενενήντα άνδρες.2840
Παπαδόπουλος κατόρθωσε να συγκροτήσει το τάγμα
και αργότερα το σύνταγμα, στην περιοχή
Εηροβουνίου από άνδρες ορεσίβιους και
σκληροτράχηλους. Παραδοσιακά ζούσαν στηριζόμενοι
στην κτηνοτροφία και πολλοί από τους πρώτους
αντάρτες προέβαιναν σε ληστείες και εκβιασμούς. Η
ισχυρή προσωπικότητα του αρχηγού, Αλέξανδρου
Παπαδοπούλου, και οι αυστηρές ποινές που
αναγκαζόταν να επιβάλει για ληστείες, αποτρέπει
τους πιο επιρρεπείς σ'αυτές τις προσφιλείς τους
συνήθειες, να βιαιοπραγούν σε βάρος του αγροτικού
πληθυσμού. Ουσιαστική συμβολή στην οργάνωση και
εκπαίδευση της μονάδας, είχε ο Δημήτριος Ιωάννου,
έφεδρος ανθυπολοχαγός του ελληνοϊταλικού πολέμου.

283 Η ομάδα Παπαδόπουλου ορκίσθηκε την 1η Απριλίου 1943

στα Κουκούλια Άρτας, ενώ στην δύναμη του ΕΔΕΣ
εντάχθηκε ως ανεξάρτητο τάγμα με την αρ. 4048/12-5-43
διαταγή του Γενικού Αρχηγείου του ΕΔΕΣ.Βλ. Ιωάννης
Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 1-4-1943. Ο Παπαδόπουλος στις
σ.22-23 αναφέρει τη συγκρότηση της πρώτης ομάδος του,
στη σ.55 περιγράφει την τελετή παράδοσης της σημαίας
της ομάδος του από τον Ζέρβα και στη σ.61 την ένταξη
της ομάδος του στον ΕΔΕΣ ως ανεξάρτητο τάγμα.Βλ.
Αλέ ξανδρος Παπαδόπουλος, Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α , ο .π .
294Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, στο Φάκελο 5, υπάρχει
βιβλίο ημερήσιων διαταγών, όπου φαίνονται οι
υπηρετούντες άνδρες στο τάγμα Εηροβουνίου.
 HO

Α ρ χ η γ ε ίο Ζακύνθου
Συγκροτήθηκε την 1η Σεπτεμβρίου 1943 και
διαλύθηκε με τη συμφωνία της Βάρκιζας.
Διοικούνταν από επιτροπή, αποτελούμενη από τους:
Σπυρίδωνα Ιθακήσιο, Νικόλαο Μπισκίνη, Διονύσιο
Πλέσσα, Δημήτριο Καταβάτη και Διονύσιο Καλοφώνου.
Υπαγόταν στο Γενικό Αρχηγείο ΕΔΕΣ. Ανέπτυξε δράση
στη διαφώτιση και την συλλογή πληροφοριών. Επίσης
ανέπτυξε ένοπλη δράση εναντίον των Ιταλών.
Εξέδιδε τις εφημερίδες, " ε λ λ ά ς " , " δ ρ α ς ι ς " , " σ π ίθ α " kcu
"ΕΦΟΔΟΣ".

Α ρ χ η γ ε ίο Κέρκυρας
Συγκροτήθηκε την 1η Σεπτεμβρίου 1943 και
διαλύθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 1944. Αρχηγός ήταν
ο ταγματάρχης Ιωάννης Μεταξάς. Αργότερα
σγκροτήθηκε ανταρτική ομάδα και στους Παξούς υπό
τον Ηρακλή Μπογδάνο. Δεν ανέπτυξε αξιόλογη δράση.

Α ρ χ η γ ε ίο Κ εφ α λλη νία ς
Συγκροτήθηκε στις 11 Σεπτεμβρίου 1943 και
διαλύθηκε στις 31 Οκτωβρίου 1943. Αρχηγός ήταν ο
Νικόλαος Κατηφόρης. Δεν ανέπτυξε αξιόλογη δράση.

ΕΔΕΣ Λ ε υ κ ά δ α ς
Συγκροτήθηκε την 12η Οκτωβρίου 1943 μόνο σαν
Επιτροπή και έτσι παρέμεινε μέχρι τέλος.
Διοικούνταν από επτά μέλη αποτελούμενα από τους
Μιχαήλ Μελά, πρόεδρο τον δικηγόρο Κωνσταντίνο
Βαγενά της νεολαίας Ε.Ο.Ν., τον Νικόλαο Καβαδά,
τον ιταλοδ lορισμένο και επίσης διατηρηθέντα από
τους Γερμανούς, πρόεδρο της κοινότητας Λευκάδας
Δημήτριο Γιαννουλάτο, τον γνωστό συνεργάτη των
Ιταλών Πιέρρο Σταύρο από το Λευκαδίτικο
αρχοντολόι, σύμφωνα με την αναφορά του Λευκάδιου
δημοσιογράφου και πολιτευτού Σπύρου Π. Πανάγου.
Επίσης μέλος του ΕΔΕΣ Λευκάδας υπήρξε και ο
 111
ί

Μάρκος Τσαρλαμπάς, συνεργάτης των Ιταλών και

Γερμανών, 285ο μόνιμος αξιωματικός Ευστάθιος
Βρεττός και ο Κωνσταντίνος Μανωλίτσης.
Το "Αρχηγείο" συγκροτήθηκε από τον υπολοχαγό
Διονύσιο Ζαμπέλη και υπήρχαν ένοπλα τμήματα υπό
τους Αναστάσιο Πολίτη, Γεώργιο Μεσσήνη, Διονύσιο
Αχείμαστο, Χρήστο Κονιδάρη (Μπουρδάρα) , τους
Καλατζήδες και τον Νικολάρα. Τα τμήματα αυτά
αποτελούνταν από εγκληματικά στοιχεία τα οποία
συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς και Ράλληδες. Με
την άφιξη του Λευκαδίτη αντ ισυνταγματάρχη
Μαραγκού στις 9 Σεπτεμβρίου 1944, όταν πλέον οι
Γερμανοί εκκένωναν τη Λευκάδα, 286 όλες αυτές οι
ένοπλες ομάδες συγκρότησαν το κατ'όνομα μόνο, το
λεγόμενο "25° Σύνταγμα", που κάλυψε έτσι τις
δοσίλογες αυτές ομάδες με τον μανδύα της Εθνικής
Αντ ίστάσης.
Οι οπαδοί του κατ'ευφημίσμό "ΕΔΕΣ" ήταν
ολιγάριθμοι και ol προαναφερθείσες ένοπλες ομάδες
είχαν ουσιαστικά κέντρο την Βορειοδυτική Λευκάδα.
Η πλέον περιβόητη απ' αυτές τις ομάδες των
Ράλληδων ήταν η ομάδα του Παναγιώτη Βερή,
. δικηγόρου από το Μύτικα Αιτωλοακαρνανίας, που

2Β5Περιοδικό Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η , συλλογή 28η , Αύγουστος

1981. Βλ. αναφορά του Σπύρου Π.Πανάγου, δημοσιογράφου
κατοίκου Λευκάδας και τέως Έπαρχου Λευκάδας προς την
Ε.Π.Κεφαλλονιάς, στις 27-10-1944, σ.184-191.
206F.Η .Hinsley and Ε .Ε .Thomas, C. A.G. Simkins,
C.F.Ransom, British I n t e l l i g e n c e i n t h e S e c o n d W o r l d
War, I t s I n f l u e n c e on S t r a t e g y a n d O p e r a t i o n s , volum e
3rd, p a r t I I , London 1988.
" On 13 September it emerged that C-in-C South-
East had ordered that the Ionian islands were to be
held until the Peloponnese had been evacuated, but
other decrypts had shown by then that the evacuation
of Cephalonia and Zante began on 9 September
following the landing of a small British party on
Cephalonia.".
Οι παραπάνω πληροφορίες βασίζονται στα σήματα
του Υπουργείου Στρατιωτικών της Βρετανίας με αριθμούς
DEFE 3/223,XLs 9530 9 September, 972 6 and 9744 of 10
and 11 September; Naval Headlines of 8 and 9
October,o . 290.
 11 2

διακρίθηκε μαζί με αντίστοιχες ντόπιες συμμορίες

της νοτιοδυτικής Λευκάδας για τη συνεργασία της
με τις γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις κατοχής,
σε μαζικές δολοφονίες, λεηλασίες και διώξεις. Το
Αρχηγείο του Ζέρβα αναγνώρισε τα στοιχεία αυτά,
που θα αποτελέσουν πλέον το 1944 αμέσως μετά την
αποχώρηση των γερμανικών τμημάτων από την
Λευκάδα, τον πυρήνα του "ΕΔΕΣ" Λευκάδας. Έτσι ο
ΕΔΕΣ νομοτελειακά συνεργάζεται με τους Βεραίους,
όπως και με τον περιβόητο Γάκια Αλεξανδράτο, που
διακρίθηκε για τις διώξεις και σφαγές στην
Κεφαλλονιά και Ιθάκη καθώς και στο κάψιμο της
Βορειοδυτικής Λευκάδας.287Συμπερασματ ικά στη
Λευκάδα δεν υπήρξε οργανωμένο ΕΔΕΣ, παρά μόνο
αυτές οι δοσίλογες συμμορίες, που το 1944 τις
ενσωμάτωσε ο Ζέρβας στον ΕΔΕΣ.

Υ π α ρ χη γεία
Στη Μ ά κ ρ υ ν ε ί α συγκροτήθηκε και υπαρχηγείο
στις 2 Απριλίου 1943, με διοικητή τον Αριστοτέλη
Τσιτσέλη και αργότερα το Γεράσιμο Τσιτσέλη, χωρίς
καμιά δράση μέχρι τις 10 Οκτωβρίου 1943 που
αυτοδιαλύθηκε. Επίσης την 1η Αυγούστου 1943
συγκροτήθηκε από τον Βασίλειο Παπαγιάννη το
υπαρχηγείο Ν α υ π ά κ τ ο υ , χωρίς καμιά δράση μέχρι τις
10 Οκτωβρίου 1943 που αυτοδιαλύθηκε.
Στην Π ρέβεζα, συγκροτήθηκε διοικούσα
επιτροπή288με πρόεδρο τον ιατρό Παύλο Τσαούσογλου

2θ7Δολοφονίες, λεηλασίες, κάψιμο σπιτιών κ.α ήταν οι

ωμότητες του ΕΔΕΣ στη Λευκάδα. Βλ.Σμύρνη Μαραγκού, Η
Λ ε υ κ ά δ α σ τ η δ ί ν η τ η ς κ α τ ο χ ή ς και τ ο υ Ε μ φ υ λ ί ο υ , 198 9 ,
σ.231-233 και 268. Για το κάψιμο της βορειοδυτικής
Λευκάδος, βλ. Πανταζής Παπαδάτος, Ήρωες και Μ ά ρ τ υ ρ ε ς
τ η ς Λ ε υ κ ά δ α ς , Αθήνα 1982, σ.18.
288Η Επιτροπή αυτή που αποκλήθηκε "Επιτροπή των
σφαγών" λέγεται ότι υπήρξε υπεύθυνη για την επιλογή
των νέων Πρεβεζάνων που εκτελέσθηκαν στην περιβόητη
σφαγή της Παργινόσκαλας, όπου ένας ντόπιος ιερέας
πρωτοστατούσε δίνοντας ο ίδιος την χαριστική βολή.Ο
δικηγόρος Κοκκινάτος, δεν εδίστασε να συμπεριλάβει
τον γαμπρό του Τραυλό, γιατρό, στον κατάλογο των
προγραφέντων, που τουφεκίσθηκαν στην Παργινόσκαλα.
/ 113

και μέλη, τον δικηγόρο Ιωάννη Κοκκινάτο, τον

συμβολαιογράφο Αριστοφάνη Δόνο, τον ιατρό
Αλέξανδρο Σουμαλεύρη, τον Δημήτριο Φαρμάκη και
τον Χαράλαμπο Τσαπραλή. Είχε ως έργο τη διαφώτιση
καί μύηση μελών για την οργάνωση του ΕΔΕΣ. Η
διοικούσα επιτροπή επίσης συγκρότησε τμήμα νέων
ΕΤΔ£Ε. Διοικητής του Υπαρχηγείου ήταν ο ιατρός
Νικόλαος Παπαδάκης από τις 4-2-1944, χωρίς να
επιδείξει καμιά δράση μέχρι τις 14-4-1944, οπότε
συγκροτήθηκε η IX Μεραρχία υπό τον Νικόλαο
Κουσίντα.
Την 1η Ιανουάριου 1943 συγκροτήθηκε το
Υπαρχηγείο Σ κουληκαριάς με δράση μέχρι 10
Φεβρουάριου 1944. Στην αρχή μέχρι 1-8-1943 είχε
διοικητή τον έφεδρο υπολοχαγό Δημήτριο Γαλάνη,
στη συνέχεια μέχρι 1-11-1943 τον Δημήτριο Ιατρίδη
και τέλος μέχρι 10-2-1944 πάλι τον Γαλάνη. Στο
Υπαρχηγείο ανήκαν οι λόχοι του Κωνσταντίνου
Βόϊδαρου και του Σπύρου Καραμπίνα. Ο Βόϊδαρος
χαρακτηριζόταν από σκληρότητα και εφάρμοζε
προσωπικό δίκαιο στην περιοχή του, που
εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της ομάδας του και όχι
του αντιστασιακού αγώνα εναντίον των κατακτητών.
Επίσης συγκροτήθηκαν Υπαρχηγεία στη Φθιώτιδα
υπό τον Παναγιώτη Γραμματίκα και στη Φ ω κ ί δ α υπό
τον Ιωάννη Βέϊμα, χωρίς καμιά δραστηριότητα.
Από όλες τις μονάδες του ΕΔΕΣ που
συγκροτήθηκαν σ' όλη την Ελλάδα, εκείνες που
έδρασαν εναντίον των κατακτητών ήταν αυτές της
Ηπείρου kol του Βάλτου. Όλες οι άλλες
συγκροτήθηκαν είτε στα χαρτιά είτε έδρασαν στη
διαφώτιση και προπαγάνδα υπέρ του ΕΔΕΣ και κατά
του ΕΛΑΣ. 289

289Τα στοιχεία για τη διάρθρωση του ΕΔΕΣ, ελήφθησαν

από το Αρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Β4 , Α ρ χ ε ί ο Κ α τ ο χ ή ς ,
Δ.Ε.Π.Α.Θ.Α, K a t από το Ημερολόγιο του Ζέρβα, Γ.Α.Κ.
Φάκελος ΑΒΕ 806 Κ.202.
 114

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ

ΕΔΕΣ ΚΑΤΑ ΤΟ 1943

I. Στρατιωτική Οργάνωση του ΕΔΕΣ

Από τις αρχές του 1943, ο ΕΔΕΣ άρχισε να
οργανώνεται σύμφωνα με τις στρατιωτικές δομές
τακτικού στρατού. Την 16η Μαρτίου 1943 το
Στρατηγείο Μέσης Ανατολής πρότεινε όπως οι
ανταρτικές ομάδες του ΕΔΕΣ θεωρηθούν ως
προκεχωρημένος στρατός. Οι ομάδες αυτές θα
βρίσκονται υπό την άμεση δικαιοδοσία του
Στρατηγείου Μέσης Ανατολής παρά του οποίου θα
ανεφοδιάζονται και θα ονομάζονται ΕΘΝΙΚΑΙ ΟΜΑΔΑΙ
ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΝΤΑΡΤΩΝ (ΕΟΕΑ) . Σε αυτό συνετέλεσε και η
θέληση των—δτ«φόρων μονίμων αξιωματικών οι οποίοι
δεν επιθυμούσαν όπως η ανταρτική οργάνωση έχει,
υπό την μορφή του ΕΔΕΣ, πολιτικό χαρακτήρα και οι
οποίοι επέμειναν όπως μείνουν πιστοί στον όρκο
τους προς τήν πατρίδα και το βασιλιά. Υπογράφηκε
από τον Ζέρβα και τον Μάγιερς σχετικό πρακτικό
και έτσι άρχισε η οργάνωση των ΕΟΕΑ σε στρατό,
εξοπλίστηκαν με όπλα και εφαρμοζόταν ο
προπολεμικός στρατιωτικός κανονισμός. Η
προσέλευση στελεχών άρχισε να γίνεται με γοργό
ρυθμό, από μόνιμους και έφεδρους αξιωματικούς
καθώς και στελέχη της χωροφυλακής. Τότε
διαμορφώθηκαν στην Ήπειρο: Το Αρχηγείο Ηπείρου,
το Αρχηγείο Τζουμέρκων, το Ανεξάρτητο Τάγμα
Ξηροβουνίου, το Υπαρχηγείο Ζαγορίου-Κόνιτσας, το
Υπαρχηγείο Μετσόβου και το Υπαρχηγείο Πρεβέζης.
Ένας από τους βασικούς λόγους που ο ΕΔΕΣ δεν
πέτυχε να ολοκληρώσει τους αντικειμενικούς του
σκοπούς μεταξύ των οποίων και η επέκτασή του στην
υπόλοιπη Ελλάδα ήταν: " Η Ιδεολογική ρευστότης
των ηγετικών στελεχών, κυρίως των ανώτερων
στρατιωτικών, που προσχώρησαν εις τον ΕΔΕΣ. Το
 115

γεγονός τούτο ημπόδισεν, από της πρώτης στιγμής,

εις. το να διαμορφωθή εις την οργάνωσιν μία
σταθερά πολίτική και κοινωνική βάσις, ώστε η
έννοια του εθνικού αγώνος να συνδεθή, κατά τρόπον
άρρηκτον, με το μέλλον της χώρας."290
Ό ΕΔΕΣ του οποίου οι δυνάμεις ήταν πολύ
λιγότερες από του ΕΛΑΣ, άρχισε και αυτός να
ανασυγκροτείται πλήρως και σε νέες βάσεις, σε
τακτικό στρατό.291 Συγκροτήθηκαν έτσι μεγάλες
μονάδες, διευθύνσεις όπλων και υπηρεσιών και
αναπτύχθηκαν και διάφοροι βοηθητικοί σχηματισμοί.
Η ανασυγκρότηση αυτή συντελέσθηκε κατόπιν και του
πλήρως ανεφοδιασμού με υλικό από το Στρατηγείο
Μέσης Ανατολής, με εφοδιασμούς από αεροπλάνα και
από θάλασσα. 0 εφοδιασμός από θάλασσα
πραγματοποιείτο στις ακτές της Πάργας με
Συμμαχικά υποβρύχια, ενώ από αεροπλάνα κυρίως
στις περιοχές, Πλαισίου, Δερβιζιάνων και
Βουργαρελιου. Τέλος Ιουν ίου 1944 υπήρχαν
τέσσερες Μεραρχίες (III, VIII, IX, X), μία
Ταξιαρχία (I), δύο ανεξάρτητα συντάγματα και ένα
ανεξάρτητο τάγμα. Οι μονάδες αυτές είχαν μειωμένη
δύναμη σε σύγκριση με μονάδες του τακτικού
* στρατού.292 0 ΕΔΕΣ δεν κατόρθωσε να ξεπεράσει τις
10.000 μέχρι 12.000 αντάρτες.293 Το καλοκαίρι του
1943 η δύναμή του ανέρχονταν στις 3.500 αντάρτες.
Η ανάπτυξη του ΕΔΕΣ έβρισκε πολλά εμπόδια, λόγω

290Κομνηνός Πυρομάγλου, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς , ο.π.,

σ.311.
291Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου. Σύμφωνα με την αρ. 9170
γενική διαταγή του Γενικού Αρχηγείου, 9 Σεπτεμβρίου
1943, "θα πρέπει να ανασυγκροτηθούν και μετονομαστούν
οι μονάδες, βάσει της σύνθεσης του τέως Ελληνικού
Στρατού.", Επίσης με την αρ.10381/16-9-43 Γενική
Διαταγή του Ζέρβα "Τούτο ανταποκρίνεται εις το κοινόν
αίσθημα και εις τον πόθον όλων των Ελλήνων να ίδωσιν
ανασυγκροτούμενον τον παλαιόν ένδοξον στρατόν των...".
292Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, αριθ. 38, 1 Ιουλίου 1972
έκθεση δράσης του II/ 10 τάγματος ΕΟΕΑ, από τον
ταξίαρχο ε.α. Αντώνιο Κατσαρό.
293Εθνικά Αρχεία ΗΠΑ, R and A Reports No 2818, British
P o l i c y G r e e c e 1 9 4 1 - 1 9 4 4 , p. 13.
 116

του περιορισμένου γεωγραφικού χώρου τον οποίο

έλεγχε και τέλος επειδή υπήρχε έλλειψη πολιτικής
οργάνωσης κοα ευρύτερης επαφής με το λαό της
περιοχής του. Η επαφή αυτή δεν υπήρχε, γιατί οι
κάτοικοι δεν είχαν εμπιστοσύνη στις διάφορες
ομάδες του ΕΔΕΣ. Πολλοί αντάρτες που βρίσκονταν
σ' αυτές ούτε ήθος και εντιμότητα είχαν αλλά και
συνεργάζονταν άμεσα ή έμμεσα με τον κατακτητή.294
Αντίθετα από τον ΕΑΑΣ, ο ΕΔΕΣ δεν είχε
πρόβλημα αξιωματικών, καθ'ότι μόνο από 23-7-1943
μέχρι 13-8-1943 κατατάχθηκαν στον ΕΔΕΣ 19
αξιωματικοί.295 Ενώ στις αρχές Οκτωβρίου 1943
εντάχθηκαν 1270 αξιωματικοί στον ΕΔΕΣ, που πριν
ήταν στα αστικά κέντρα αδρανοποιημένοι, προς το
τέλος Οκτωβρίου παρέμειναν στις ανταρτικές του
ομάδες μόνο 250. Η μεγάλη αυτή φυγή τους από τον
ΕΔΕΣ, οφειλόταν στον εμφύλιο που ακολούθησε με το
ΕΑΜ-ΕΔΑΣ καθώς και στο ότι υπήρχαν προσωπικές και
πολιτικές διαφορές μεταξύ τους. Ο υπαρχηγός του
ΕΔΕΣ Πυρομάγλου αναφέρει χαρακτηριστικά για τον
εσωτερικό ανταγωνισμό των αξιωματικών τα εξής:
"..Από το πνεύμα τούτο εδημιουργήθη περί το
Γενικόν Αρχηγέίον των Εθνικών Ομάδων Ελλήνων
Ανταρτών μία διαμάχη επιτηρίδος και προαγωγών,
τίτλων και ευνοιών η οποία έβλαψε τον αγώνα μέχρι
τέλους...Πάντως, καθ'όλην την διάρκειαν της
προσπάθειάς μας, εκυμαινόμεθα μεταξύ ενός
επιφανειακού δημοκρατισμού και ενός επιφανειακού
εθνικισμού. ",296

294Μεταξύ αυτών ήταν ο ταγματάρχης Παπαχρήστου και ο

συνταγματάρχης Νταούλης που σύμφωνα με τον Πυρομάγλου
στο έργο του, Εθνική Αντίστασις, ο . π . , σ . 312-313
"...ευθύνονται τόσον δ ια την κακήν οργάνωσιν της
π ε ρ ι ο χ ή ς και τη δυσμενή εμφάνισίν μας...". Ο Βδϊδαρος
στην π ε ρ ι ο χ ή της Άρτας ήταν ο φόβος και ο τρόμος γ ι α
τη σκληρότητά του.
295Α ρ χ ε ( ο Η.Πετιμεζά, Φάκελος 1-89/2860 006, όπου
υπάρχει πίνακας αποσταλέντων αξιωματικών στον ΕΔΕΣ.
296Κομνηνός Πυρομάγλου, Η Εθνική Αντίστασις,
ο . π . , σ . 312. Στη σ .2 4 6 αναφέρει ό τ ι οι περισσότεροι
α ξιω μα τικο ί που έφυγαν από τον ΕΔΕΣ κατατάχθηκαν στα
 117

Για να καλύψει τα κενά σε αξιωματικούς κύρια

κατώτερους, ο ΕΔΕΣ ίδρυσε Σχολή Εφέδρων
Αξιωματικών στο Σακαρέτσι Άρτας. Η Σχολή αυτή δεν
απέδωσε διότι η προσέλευση σπουδαστών υπήρξε
σχετικά μηδαμινή λόγω των λειτουργικών αναγκών
του ΕΔΕΣ.297
Η αρχική οργάνωση διάφορων ένοπλων τμημάτων
του ΕΔΕΣ, καθώς και οι αυτοσχεδ ίασμο ί των
υπεύθυνων των ομάδων, όσον αφορά την συμπεριφορά
τους προς τον κοινωνικό τους περίγυρο που
δρούσαν, δημιούργησαν στην αρχή πολλά προβλήματα.
Κλοπές, εκβιασμοί, απονομή δικαίου κατά τη
βούληση των υπεύθυνων των ομάδων, ήταν μερικά από
τα προβλήματα. 0 Ζέρβας, βλέποντας τις αδυναμίες
αυτές καθώς και τη δυσαρέσκεια της κοινωνίας που
δρούσαν οι ομάδες αυτές, προσπάθησε να τις
οργανώσει με πρότυπο τον τακτικό στρατό. Πολλοί
αντάρτ ες, στ ις ελεγχόμενες περιοχές της υπαίθρου,
πυροβολούσαν άσκοπα, τρομοκρατώντας τους
κατοίκους, δημιουργώντας έτσι ένα χάσμα στις
σχέσε ις τους με τους αγροτ ικούς πληθυσμούς.298Η
πειθαρχία του αντάρτη, σύμφωνα με το Ζέρβα, προς
τον διοικητή του, έπρεπε να είναι δεδομένη. Ο
Ζέρβας περίέστειλε την απειθαρχία ορισμένων

Τάγματα Ασφαλείας. Επίσης εφ. Α γ ω ν ι σ τ ή ς , 6-1-1945. Για

το ίδιο βλ.Σόλων Γρηγοριάδης, Σ υ ν ο π τ ι κ ή Ιστορία της
Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ [ σ τ ά σ η ς ( 1 9 4 1 - 4 5 ) , ο.π.,σ.288.
297Για τη λειτουργία της Σχολής Εφέδρων Αξιωματικών,
αναφέρεται λεπτομερώς, ο μαθητής της Θεόδωρος
Λιαπίκος, Α ν α μ ν ή σ ε ι ς , (χειρόγραφο-ανέκδοτο) . Η Σχολή
Εφέδρων Αξιωματικών του ΕΔΕΣ, ιδρύθηκε με το έγγραφο,
αρ. 4494, 27 Ιουνίου 1943, υπογεγραμμένο από τον
Κομνηνό Πυρομάγλου. Βλ.Αρχε ίο Η.Πετιμεζά, Φ.1-
89/286/0046.
298Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου. Ο Ζέρβας με την αριθ.2218,
26 Αυγούστου 1943, γενική διαταγή προς τις μονάδες του
τονίζει :'\„7) Πας αντάρτης συλλαμβανόμενος πυροβολών
ασκόπως θα αφοπλίζεται και θα αποστέλεται συνοδεία εις
Αρχηγείο προς παραπομπήν του εις Στρατοδικείον".
 118

αξιωματικών και ανταρτών, παίρνοντας αυστηρά

μέτρα.299
Η τακτική του "μπουλουκιού" είχε και άλλες
δυσμενείς επιπτώσεις για την οργάνωση της δράσης
των ανταρτών με κυριότερη την αδυναμία μετάδοσης
πληροφοριών σχετικά με τις κινήσεις του εχθρού.
0 Ζέρβας έδωσε εντολή στις κύριες διαβάσεις να
εγκατασταθούν φυλάκια επιτήρησης, για
παρακολούθηση κάθε κίνησης του εχθρού. Κάθε
κίνηση θα μεταβιβαζόταν στο τμήμα και θα
λαμβάνονταν τα ανάλογα μέτρα.300Δίκτυο τηλεφωνικό
δεν υπήρχε και το φθινόπωρο 1943 με αγκαθωτό
σύρμα, δημιουργήθηκε ένα πρωτόγονο, πρόχειρο
τηλεφωνικό δίκτυο.301
Ο εφοδιασμός σε στρατιωτικό και άλλο υλικό
προερχόταν κυρίως από το Στρατηγείο Μέσης
Ανατολής και έφταναν στην Ελλάδα με αεροπλάνα και
υποβρύχια. Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΔΕΣ, αρχικά
δεν γνώριζε πόσοι ήταν οι μόνιμοι αντάρτες. Οι
διοικητές, όντες ανεξάρτητοι "καπεταναίοι" των
διάφορων τμημάτων, διαχειρίζονταν το στρατιωτικό
υλικό, τα συσσίτια, τον ιματισμό καθώς και τη
μισθοδοσία των ανταρτών. Το Γενικό Αρχηγείο πήρε
άμεσα μέτρα και στον τομέα της χρηματικής
ενίσχυσης-μισθοδοσίας των οικογενειών των
χωρικών, που είχαν ακολουθήσει τους διάφορους
"καπεταναίους"302 . Όλα τα Αρχηγεία οργάνωσαν

299Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου. Με την αρ. 3592 Άκρως

Εμπιστευτική Διαταγή ίου Ζέρβα, 25 Σεπτεμβρίου 1943,
παρατηρεί αξιωματικούς και αντάρτες για απειθαρχία.
Επίσης με την αριθμό 8506/3-9-1943 διαταγή του, καλεί
όλους τους διοικητές των μονάδων να καταβάλουν κάθε
προσπάθεια για πλήρη στρατ ικοποίηση των τμημάτων τους.
300Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, αριθμός 2336 διαταγή του
Γενικού Αρχηγού ΕΔΕΣ προς τις μονάδες του, 7
Σεπτεμβρίου 1943.
301 Μ α ρ τ υ ρ ί α Στάϊκου Παύλου, αντάρτη του ΕΔΕΣ, στο
τάγμα Μαλακασίου, υπό τον Πανταζή Διονύσιο.
302 Ο Αλέξανδρος Σ.Τασούλας, αναφέρει ότι ο Ζέρβας
έδινε στους αντάρτες του μισή χρυσή λίρα Αγγλίας το
μήνα. Βλ. Αλέξανδρος Αλέξανδρος Σ. Τασούλας, ο.π.,
 119

Διευθύνσεις Επιμελητείας και Διαχειρίσεων και οι

ανεξάρτητες μονάδες Επόπτες Οικονομικών Υπηρεσιών
και Διαχειριστές. Έργο της Επιμελητείας ήταν η
παρακολούθηση των εφοδιασμών από τα αεροπλάνα, η
μέριμνα προς προμήθεια ειδών διατροφής, η
συγκρότηση συνεργείων προς κατασκευή ειδών
υπόδησης και ιματισμού και η διανομή του υλικού
στις μονάδες. Έργο του ταμία ήταν η είσπραξη από
την Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή χρημάτων που
δίνονταν σε χρυσές λίρες και η ρευστοποίηση τους
σε δραχμές. Διανέμονταν κάθε μήνα τα οριζόμενα
χρήματα στις μονάδες, για να δοθούν στους
αντάρτες για βοήθεια των οικογενειών τους. Επίσης
λίρες χρησιμοποιούνταν από τις μονάδες και για
προπαγάνδα. Για όλες τις συναλλαγές θα έπρεπε να
τηρούνται δικαιολογητικά δαπανών, τα οποία θα
διαφυλάσσονταν και μετά από προηγούμενη
εκκαθάριση από την μονάδα θα στέλνονταν στη
διεύθυνση Επιμελητείας του Γενικού Αρχηγείου. 303

II. Στρατιωτικές επιχειρήσεις των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ το

έτος 1943
Από τ ι ς δ υ ν ά μ ε ι ς τ ο υ ΕΔΕΣ έ γ ι ν α ν , ό λ ο το
κ α λ ο κ α ί ρ ι τ ο υ 1943, δ ο λ ι ο φ θ ο ρ έ ς κ α τ ά μ ή κ ο ς των
οδικώ ν αρτηριώ ν της Η π είρ ο υ , Ιω α νν ίν ω ν- Άρτας,
Ι ω α ν ν ί ν ω ν - Μ ετσόβου κ α ι Ι ω α ν ν ί ν ω ν - Η γ ο υ μ ε ν ί τ σ α ς .
Οι Γ ε ρ μ α ν ο ί , π ι σ τ ε ύ ο ν τ α ς ό τ ι η Σ υ μ μ α χ ι κ ή α π ό β α σ η
θα γ ι ν ό τ α ν σ τη ν Ή πειρο, ύ σ τ ε ρ α και από τα ε υ ρ ε ί α ς
έ κ τ α σ η ς σ α μ π ο τ ά ζ τ ο υ ΕΔΕΣ, μ ε τ έ φ ε ρ α ν σ τ α Ι ω ά ν ν ι ν α
τ ο 22° Γ ε ρ μ α ν ι κ ό Σώμα Σ τ ρ α τ ο ύ υπό τ ο ν σ τ ρ α τ η γ ό
Λάντς.
Κατά τ η ν π ε ρ ί ο δ ο α υ τ ή οι Ε θ ν ικ έ ς Ομάδες
Ελλήνων Α ν τ α ρ τ ώ ν π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ο ύ σ α ν δ ι ά φ ο ρ ε ς μ ι κ ρ ή ς
έκτασης επ ιχειρ ή σ εις κατά των Ιταλών και

σ.42. Για το ίδιο, Μ α ρ τ υ ρ ία αντάρτη του ΕΔΕΣ, Παύλου

Στάϊκου, Σεπτέμβριος 1997.
303Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, αρ.8806/4-9-1943,
αρ.3800/30-9-1943, αρ.8790/6-9-1943 και αρ.10384/21-9-
1943 διαταγές του Γενικού Αρχηγείου του ΕΔΕΣ προς τις
μονάδες του.
 120

Γερμανών, οι οποίες αποσκοπούσαν στη συνεχή φθορά

και παρενόχληση των εχθρών. Στην περιοχή της
Παραμυθιάς, ο ΕΔΕΣ, από τις 21 έως 30 Μαΐου 1943,
έδωσε μάχες εναντίον δύο Ιταλικών ταγμάτων της
Μεραρχίας Μοδένα. Οι Ιταλοί ενισχύοντο και από
άτακτες ομάδες Μουσουλμάνων Τσάμηδων, κατοίκων
της περιοχής Παραμυθιάς και του Φαναριού. Οι
Τσάμηδες συνεργάζοντο με τους Ιταλούς για λόγους
πλιάτσικου και αντεκδίκησης σε βάρος του
Χριστιανικού πληθυσμού. Κατά τις επιχειρήσεις
αυτές πολλές Ιταλικές μονάδες και ομάδες Τσάμηδων
αποδεκατ ίσθηκαν και άφθονο πολεμικό υλικό
περί ήλθε στους αντάρτες. Οι Ιταλοί και οι
Τσάμηδες προχώρησαν σε σκληρά αντίποινα καίγοντας
δέκα χωριά και δολοφονώντας πολλούς αμάχους.304
Στις 22 Ιουλίου 1943 ένα Γερμανικό τάγμα,
έπεσε σε ενέδρα των Εθνικών Ομάδων Ελλήνων
Ανταρτών, στο Ραδοβύζι Ιωαννίνων, με απώλεια
πέντε νεκρούς και 70 τραυματίες Γερμανούς.305
Στις 26 Ιουλίου 1943 Ιταλικό τάγμα
ακολουθούμενο από μια εφοδιοπομπή 150 μεταγωγικών
προωθείτο εσπευσμένα από τα Ραβένια Ιωαννίνων
προς τη Σκλίβανη και το Ανώγειο. Το τάγμα του
Αλέκου Παπαδοπούλου τους επιτέθηκε και τους
ανάγκασε να οπισθοχωρήσουν, προσωρινά στα Πέντε
Πηγάδια. Οι Ιταλοί προέβησαν σε αντίποινα
εκτελώντας στη θέση Πέντε Πηγάδια Ιωαννίνων
κατοίκους της ευρύτερης περιοχής Ξηροβουνίου. Οι
Ιταλοί, αφού ανασυγκροτήθηκαν, επιτέθηκαν στους
αντάρτες του Παπαδόπουλου. Οι δυνάμεις του
Παπαδόπουλου όμως είχαν ήδη ενισχυθεί και από
τριάντα αντάρτες των "καπεταναίων", Ζήκου,
Κολβάτσου και Αάνη. Ύστερα από σκληρή μάχη οι
Ιταλοί τράπηκαν σε φυγή αφήνοντας είκοσι νεκρούς,
αρκετούς τραυματίες και από την πλευρά του ο
ΕΔΕΣ, ένα νεκρό και τρεις τραυματίες, εκ των

30<Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, αρ. 38, έκθεση δράσης του

II/ 10 τάγματος ΕΟΕΑ από τον μετ έπειτα ταξίαρχο
Αντώνιο Κατσαρό, 1 Ιουλίου 1972.
305Αρχε(ο Αλ. Παπαδοπούλου, αρ. 20, ανακοινωθέν του
Γενικού Στρατηγείου του ΕΔΕΣ, 29 Ιουλίου 1943.
 121

οποίων ένας ήταν ο διοικητής του τάγματος

Αλέξανδρος Παπαδόπουλος. Οι Γερμανοί όμως που
βρίσκονταν στο Γοργόμυλο, νότια του Ανωγείου,
όπου διεξάγονταν οι μάχες του ΕΔΕΣ και των
Ιταλών, μόλις αντιλήφθηκαν την αντίσταση του
ΕΔΕΣ,· επιτέθηκαν με σφοδρότητα και
αποφασιστικότητα, αναγκάζοντας τις δυνάμεις του
ΕΔΕΣ να συμπτυχθούν στην περιοχή Φανερωμένης-
Ανωγείου. Το αρχηγείο Ηπείρου έστειλε στην
περιοχή ενισχύσεις υπό το λοχαγό Χρήστο Παπαδάτο.
Οι Γερμανοί αναχαιτίστηκαν στα υψώματα
Φανερωμένης-Ανωγείου, στις 27 Ιουλίου 1943, με
απώλειες τρεις νεκρούς και πολλούς τραυματίες και
αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν, αφού έκαψαν αρκετά
σπίτια και την εκκλησία του Ανωγείου. 306 Οι
απώλειες για τους αντάρτικους σχηματισμούς ήταν
δύο νεκροί και έξι τραυματίες.
Την ίδια εποχή, στην περιοχή Φαναριού, οι
δυνάμεις των ΕΟΕΑ έδωσαν σκληρές μάχες με τους
Γερμανούς και τους συνεργάτες τους Μουσουλμάνους
Τσάμηδες. Στη Γλυκή και στο Ζάβροχο, στις 28-7-
1943 και 9-8-1943 οι Γερμανοί απέτυχαν να
κάμψουν το ηθικό των ελληνικών δυνάμεων και είχαν
σημαντικές απώλειες: ένα συνταγματάρχη νεκρό και
τέσσερις στρατιώτες.307

III. Η συνθηκολόγηση τον Ιταλών και η θέση του

Από τις αρχές του Φθινοπώρου του 1943, ο

Ιταλικός Στρατός δεν ενέπνεε πια εμπιστοσύνη
στους Γερμανούς. Αξιωματικοί και στρατιώτες,
εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, ζητούσαν επίμονα
κάποιο τέλος στις αιματηρότατες πολεμικές
περιπέτειες. Οι αλλεπάλληλες συντριπτικές ήττες
των Ιταλών στο μέτωπο προκαλούσαν αμφιβολίες για

306Αλέξανδρος Παπαδόπουλος, Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α , ο.π.,σ.80-

85.
307Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, αρ.25/1-8-1943, 23/5-8-
1943, 24/9-8-1943, ανακοινωθέντα Γενικού Στρατηγείου
ΕΔΕΣ.
 122

την τύχη του πολέμου στους περισσότερους

αξιωματικούς και στρατιώτες του Ιταλικού Στρατού.
Οι ταπεινωτικές και δυσάρεστες αναμνήσεις του
Ιταλού στρατιώτη στα πεδία των μαχών, μετά την
αποβίβαση των Άγγλων και Αμερικανών στη Σικελία
και αμέσως μετά στη Νότια Ιταλία, αυθόρμητα
προσδιόρισαν και την αντίδραση του ιταλικού λαού
κατά του Μουσολίν ι,308
Με την ήττα και φυσικά την αποχώρηση της
Ιταλίας από τον πόλεμο οι ιταλικές στρατιωτικές
φρουρές στην Ελλάδα θεωρούνταν από τους Γερμανούς
αναξιόπιστες. Πολλοί στρατιώτες και αξιωματικοί
του Ιταλικού Στρατού αφοπλίζονται,
αιχμαλωτίζονται και ταπεινώνονται. Στην
Κεφαλλονιά υπήρχε η Μεραρχία Ακου! και στην
Κέρκυρα εκτός από την κεντρική ναυτική βάση που
ήλεγχε τις προσβάσεις στην Αδριατική
εστρατων ίζετο και ένα σύνταγμα. Στις 10
Σεπτεμβρίου ανακλήθηκε στη Ρώμη ο Γενικός
Διοικητής Ιονίων νήσων και στέλεχος του Ιταλικού
φασιστικού κόμματος,Παρίνι, αφήνοντας ως πολιτικό
εκπρόσωπο τον Μπαρατιέρι, ενώ τη γενική διοίκηση
ανέλαβε ο συνταγματάρχης Λουσιτζάνι. Με τη
συνθηκολόγηση αποφάσισαν να ακολουθήσουν την
κυβέρνηση του Μπαντόλιο, αψηφώντας τις Γερμανικές
δυνάμεις που βρίσκονταν στην Ήπειρο καθώς και την
αεροπορία τους. Οι Ιταλικές δυνάμεις στην Κέρκυρα
αποτελούνταν από έξι χιλιάδες άνδρες και από
χίλιους που έφθασαν από τους Αγίους Σαράντα της
Αλβανίας, στις 13 Σεπτεμβρίου.309 Ο Μπαρατιέρι,

300 Στις 3 Σεπτεμβρίου 1943 η ιταλική κυβέρνηση

Μπαντόλιο συνήψε ανακωχή με τα Συμμαχικά στρατεύματα
στην Ιταλία. Βλ. Α.Ι.Κοραντής, Τ ε χ ε ρ ά ν η - Γ ι ά λ τ α -
Π ό τ σ ν τ α μ , Αθήνα χ.χ., σ.52-55.
309Η Ιταλική φρουρά των Αγίων Σαράντα επιδείνωσε την
κατάσταση των Ιταλικών δυνάμεων στην Κέρκυρα γιατί δεν
είχαν βαρύ οπλισμό αλλά ούτε και εφόδια, θα έπρεπε τα
λίγα εφόδια των Ιταλών της Κέρκυρας να τα μοιράζονται
με τους αφιχθέντες από την Αλβανία. Βλ. Σπύρος
Λουκάτος, Τα Χ ρ ό ν ι α της Ι τ α λ ι κ ή ς και Γερμανικής
κ α τ ο χ ή ς κ α ι τ η ς Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ί σ τ α σ η ς σ τ η ν Κ ε ιρ α λ ο ν ιά και
Ιθάκη, τόμος 2ος , Αθήνα 1981, σ.161.Για το ίδιο
 123

μετά την συνθηκολόγηση, απελευθέρωσε όλους τους

Έλληνες κρατούμενους των φυλακών Κέρκυρας. Οι
Γερμανοί, αφού απέτυχαν να πείσουν τους Ιταλούς
να παραδώσουν τα όπλα, πραγματοποίησαν
τετραήμερους εντονότατους αεροπορικούς
βομβαρδισμούς, από το πρωί της 13ης Σεπτεμβρίου. 0
λαός της πόλης πανικόβλητος εγκατέλειπε τα πάντα
γιά να σωθεί στα δύο φρούρια της πόλης. Πολλά
ήταν τα θύματα σε νεκρούς και τραυματίες, ενώ οι
φλόγες, που έζωναν την πόλη από τους
βομβαρδισμούς της νύχτας της 14ης Σεπτεμβρίου,
δημιούργησαν εφιαλτική κατάσταση. Οι Γερμανοί
επιβαίνοντες καίκιών από την Ηγουμενίτσα
αποβιβάσθηκαν στο νησί στις 25 Σεπτεμβρίου. Οι
δυνάμεις της 1ΙΚ Ορεινής Γερμανικής Μεραρχίας
προέβησαν σε πολλές εκτελέσεις Ιταλών k o l όσοι
αιχμαλωτίσθηκαν, μεταφέρθηκαν μέσω Ιωαννίνων -
Φλώρινας στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της
Πολωνίας, στις 13 Οκτωβρίου 1943.310 Πολλοί
κατόρθωσαν να ξεφύγουν στην Ήπειρο, όπου ζήτησαν
και βρήκαν καταφύγιο στον ελληνικό πληθυσμό.
Στην Κεφαλλονιά αμέσως μετά την ιταλική
συνθηκολόγηση έγινε φανερό ότι θα επερχόταν
• σύντομα η διάσπαση της ενότητας και της συνοχής
στις ιταλικές μονάδες της Μεραρχίας Ακου!. Το
τάγμα των Μελανοχιτώνων, πιστό στον Μουσολίνι,
ήθελε να παραδοθεί στους Γερμανούς, ενώ η
πλειοψηφία του στρατεύματος ήταν αντίθετη. Οι
αντιθέσεις αυτές στους κόλπους της Μεραρχίας
Άκουϊ επέφεραν διαμάχη μεταξύ των και τη
δημιουργία δύο μετώπων. Η διαμάχη των ιταλικών
δυνάμεων στο νησί βοήθησε τους Γερμανούς να
οργανώσουν επιτυχημένη αποβατική επιχείρηση
εναντίον της Κεφαλλονιάς από την 18η Σεπτεμβρίου,
αλλά και με ασταμάτητους αεροπορικούς
βομβαρδισμούς να αναγκάσουν την ηγεσία της

ε π ί σ η ς βλ. Κώστας Δαφνής, Χ ρ ό ν ι α Πολέμου κα ι Κ α το χ ής,

Κέρκυρα 194 0-1944, Κέρκυρα 1966, σ. 2 3 1 . 0 Δαφνής
α ν ε β ά ζ ε ι τ ο υ ς Ι τ α λ ο ύ ς , που αφίχθηκαν στην Κέρκυρα από
την Αλβανία, σε τ ρ ε ί ς χ ι λ ι ά δ ε ς .
310Κώστας Δαφνής, Χ ρόνια Πολέμου και Κ α τ ο χ ή ς , Κέρκυρα
1940-19 44 , ο . π . , σ .2 5 8 .
 124

Μεραρχίας Άκουϊ να παραδοθεί στις 22 Σεπτεμβρίου.

Οι απώλειες των Ιταλών ήταν περί τους 5.500
νεκρούς, ανάμεσά τους και ο διοικητής της
Μεραρχίας Άκουϊ, Αντώνιο Γκάντι. Επέζησαν περί
τους 3.500-4.000 , από τους οποίους περί τους
1.500 μεταφέρθηκαν σε γερμανικά στρατόπεδα
συγκέντρωσης και περί τους 1.000-1.500 παρέμειναν
στην Κεφαλλονιά σε βοηθητικές υπηρεσίες των
Γερμανών.311
Στη Λευκάδα υπήρχε επίσης μία Ιταλική
Μεραρχία ελαττωμένης σύνθεσης και μονάδες
πυροβολικού με τοπομαχικά πυροβόλα. Όλες αυτές οι
δυνάμεις παρεδόθησαν αμαχητί σε Γερμανική
διμοιρία που έφθασε στη Λευκάδα από τον Αγιο
Νικόλαο Ακαρνανίας. Στο χωριό αυτό είχε την έδρα
του γερμανικό μηχανοκίνητο τάγμα.Οι παραδοθέντες
Ιταλοί αφού αφοπλίσθηκαν και διαπομπεύθηκαν στους
δρόμους της πόλης, έχοντας αναγκασθεί να
παρακολουθήσουν την κηδεία του Στρατηγού διοικητή
της Μεραρχίας, που δολοφονήθηκε από τη γερμανική
διμοιρία, οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας πολλοί απ'
τους Ιταλούς αντιστάθηκαν πολεμώντας τους
Γερμανούς και στη συνέχεια πέρασαν οργανωμένα
στους Συμμάχους.' Το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής,
για να βοηθήσει τις Ιταλικές δυνάμεις να
προσχωρήσουν στις ανταρτικές ομάδες, διέταξε τους
αντάρτες να πραγματοποιήσουν εκτεταμένες
δολιοφθορές σε όλο το μήκος των δρομολογίων που

311Σπύρος Λουκάτος, Τα Χρόνια της Ιταλικής και

Γ ε ρ μ α ν ικ ή ς κατοχής και της Ε θ ν ικ ή ς Αντίστασης στην
Κ ε φ α λ λ ο ν ι ά κ α ι Ι θ ά κ η , τόμος 2ος, ο.π., σ. 141-142 και
Σόλων Γρηγοριάδης, Συνοπτική Ιστορία της Ε θ ν ι κ ή ς
Α ντίσ τασ ης 1 9 4 1 - 4 5 , ο.π., σ.342-343.0 καθηγητής
Mazower, στηριζόμενος σε έκθεση του 22ou Γερμανικού
Σώματος Στρατού αναφέρει ότι: «Πολλά πτώματα
πετάχθηκαν στη θάλλασσα και λίγες ημέρες αργότερα
ξεβράσθηκαν σε κοντινές παραλίες.» Βλ. Mark Mazower,
Σ τ η ν Ε λ λ ά δ α τ ο υ Χ ί τ λ ε ρ . Η Ε μ π ε ι ρ ί α τ η ς Κατοχής, Ελλην.
Εκδοση 1994, σ.176. Για το ίδιο βλ. Κώστας Δαφνής,
Χ ρ ό ν ι α Π ο λ έ μ ο υ κ α ι Κ α τ ο χ ή ς , Κ έ ρ κ υ ρ α 1 9 4 0 - 1 9 4 4 , ο.π.,
σ.273.

i
 125

κινούνταν οι Γερμανοί με σκοπό να τους

παρεμποδίσουν να επέμβουν. Στην Ελλάδα βρίσκονταν
12 Ιταλικές Μεραρχίες, που απάρτιζαν την 11η
Ιταλική Στρατιά, ενώ οι Γερμανικές ήταν
λιγότερες. Η σύγχυση και ο πανικός που επικράτησε
στις Ιταλικές μονάδες ύστερα από την
συνθηκολόγηση έδωσε στους Γερμανούς το χρόνο που
χρειάζονταν να αναδιοργανωθούν, να ενισχυθούν και
να επέμβουν. Στη Θεσσαλία βρισκόταν η μεγαλύτερη
και πλέον άρτια εξοπλισμένη Μεραρχία των Ιταλικών
στρατευμάτων κατοχής στην Ελλάδα, η περίφημος
Πινερόλο. Η Μεραρχία αυτή μαζί με μία Ταξιαρχία
Ιππικού, που βρίσκετο υπό την διοίκησή της, η
Αόστα, διέθετε τουλάχιστο 12.000 ελαφρά όπλα και
σημαντικό αριθμό βαρέων όπλων, πολυβόλα, όλμους
και ορειβατικό πυροβολικό.
Ο ΕΔΕΣ και ο ΕΑΑΣ, λειτουργώντας υπό το
Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών, συμφώνησαν στις
12 Σεπτεμβρίου 1943 στο Περτούλι, να παραδοθεί η
Μεραρχία Πινερόλο, στις δύο οργανώσεις.
Συντάχθηκε πρωτόκολλο, το οποίο από την πλευρά
του ΕΑΑΣ υπέγραψε ο Σαράφης και ο Άρης, από τον
ΕΔΕΣ ο Ραυτόπουλος, από το Στρατηγείο Μέσης
Ανατολής ο Γουντχάουζ και από τους Ιταλούς ο
στρατηγός Ινφάντε. Η Μεραρχία θα χωριζόταν σε
μι,κρές ομάδες και όσοι ήθελαν να πολεμήσουν θα
εντάσσονταν στα αντάρτικά τμήματα, ενώ όσοι δεν
ήθελαν θα αφοπλίζονταν και θα θεωρούνταν
αιχμάλωτοι πολέμου. Αντίγραφο του πρωτοκόλλου
κοινοποιήθηκε τηλεφωνικά σ'όλες τις μονάδες για
την εφαρμογή του.312 Ωστόσο, για τον έλεγχο του
βαρύτατου οπλισμού των Ιταλών άρχισε σχεδόν
αμέσως ένας σκληρότατος αγώνας ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ.
Στην Ήπειρο πάντως υπήρχε σημαντική παρουσία
Γερμανικών μονάδων, λόγω της αναμενόμενης
συμμαχικής απόβασης, και έτσι καμία σημαντική και
άξια λόγου δύναμη Ιταλών δεν κατόρθωσε να
προσχωρήσει στους αντάρτες. Στην περιοχή Αγρινίου
βρισκόταν η Μεραρχία Καζάλε και ο διοικητής της
επιθυμούσε να παραδοθεί στον ΕΔΕΣ. Ο Ζέρβας σε

312Στέφανος Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ο.π., σ.187-188.

 126

επικοινωνία μαζί του ζητούσε να συναντηθούν και

να συνεργαστούν σαν σύμμαχοι για την εκδίωξη των
Γερμανών.313 Επίσης σε επικοινωνία με τον
φρούραρχο Άρτας του ζήτησε να συνεργασθεί με τους
Ιταλούς, για να αντιμετωπίσουν από κοινού τους
Γερμανούς.314 Τελικά η Μεραρχία Καζάλε δεν
κινήθηκε για ένταξή της στον ΕΔΕΣ, λόγω του
αφοπλισμού της από τμήμα των Γερμανών. Το ίδιο
έπαθαν οι Ιταλικές δυνάμεις στην Άρτα και τα
Ιωάννινα. Στην πόλη της Πρέβεζας υπήρχε ένα της
σύνταγμα πεζικού το οποίο το αφόπλισαν οι
Γερμανοί και κάτω από ταπεινωτικές συνθήκες το
έβαλαν σε φάλαγγα πορείας στο δρόμο Πρέβεζας -
Ιωανν ίνων.
Τελικά η Μεραρχία Πινερόλο παρέμεινε στην
Θεσσαλία. Μετά την άρνηση όμως των Ιταλών
στρατιωτών να πολεμήσουν τους Γερμανούς μαζί με
τον ΕΔΑΣ, αυτή σταδιακά αφοπλίσθηκε από τον
ΕΛΑΣ.315 0 οπλισμός της έπαιξε σπουδαίο ρόλο στον
εμφύλιο που ακολούθησε. Η επιτυχία του ΕΛΑΣ να
παραλάβει τεράστιες ποσότητες πολεμικού υλικού
από Ιταλικές μονάδες ήταν καίριας σημασίας.316
Συνεπώς δεν ήταν αδικαιολόγητες οι ανησυχίες του
Ζέρβα για την τύχη του οπλισμού των Ιταλών. Στο
Αρχηγείο Ξηρόμερου του ΕΔΕΣ, παρουσιάστηκαν 220

313Αρχείο Η.Πετιμεζά, έγγραφο αρ. 9331 του Ζέρβα προς

τον Διοικητή της Μεραρχίας Καζάλε, 14 Σεπτεμβρίου 1943
μεταξύ των άλλων γράφει: "...να συνεργασθώμεν μαζί σας
ως σύμμαχοι δια την εκδίωξιν των πολλαπλός ατίμων και
βαρβάρων Γερμανών.". Ο Ι.Παπαδάκης σημειώνει στο
ημερολόγιό του: "Στις 11-9-1943 και ενώ βρισκόμεθα
στην Καστανιά Άρτας έμαθαμε ότι οι Ιταλοί επιθυμούσαν
να έλθουν με μάς." Βλ.Ιωάννης Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο ,
11-9-1943.
314Αρχε(ο Η.Πετιμεζά, επιστολές αρ.9299/11-9-1943 και
9302/14-9-1943 του Ζέρβα προς το Ιταλό Διοικητή Άρτας.
3150 Σαράφης αναφέρει ότι οι Ιταλοί στρατιώτες και
αξιωματικοί δεν είχαν ηθικό για πόλεμο. Βλ.Στέφανος
Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ο.π., σ.189.
316Γεράσιμος Μαλτέζος, ΕΑΜ- ΕΛΑΣ, ο . π . , σ.266.
 127
I

Ιταλοί στρατιώτες, τμήματος μηχαν ικού, 3173

1
8
τους
οποίους ο Ζέρβας κατένειμε σε τμήματα του ΕΔΕΣ.
Στις 25 Σεπτεμβρίου 1943 από το Στρατηγείο
Μέσης Ανατολής διατάχθηκε η προσβολή των
αεροδρομίων Παραμυθιάς, Ιωαννίνων, Αγρινίου και
Αράξου καθώς και η διακοπή των τηλεγραφικών και
τηλέφωνικών επικοινωνιών Αγρινίου-Άρτας-
Πρέβεζας-Ηγουμενίτσας. Σκοπός των επιχειρήσεων
ήταν να βοηθηθούν οι Ιταλοί που αντιστέκονταν
στους Γερμανούς στην Κέρκυρα και να αποτραπούν οι
γερμανικές αποβάσεις από την Ηγουμενίτσα. O l
δυνάμεις του ΕΔΕΣ προωθήθηκαν σε κατάλληλες
θέσεις και τη νύχτα 29ης Σεπτεμβρίου τα τεχνικά
έργα των δρόμων στην Ήπειρο αχρηστεύθηκαν και οι
συγκοινωνίες διακόπηκαν. Ακολούθησαν αψιμαχίες με
318 *
τους Γερμανούς.
Στο χώρο της Θεσπρωτίας στην αρχή ol Ιταλοί
και αργότερα οι Γερμανοί συνεργάστηκαν με
μουσουλμάνους Τσάμηδες319, κατοίκους της περιοχής.
Κατόρθωσαν να καλλιεργήσουν μεταξύ χριστιανών και
μουσουλμάνων εχθρότητα και θρησκευτική
μισαλλοδοξία. Οι Γερμανοί ενισχυμένοι από
. μουσουλμάνους Τσάμηδες άρχισαν στις 29-9-1943,
εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην Παραμυθιά. Οι
αντάρτες του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ αντιμετώπισαν με
επιτυχία τους κατακτητές. Επιστρέφοντας άπρακτοι
οι Γερμανοί στην Παραμυθιά προχώρησαν σε
αντίποινα. Συνέλαβαν 49 Παραμυθιώτες προκρίτους320

317Μιχάλης Ι.Μ υριδ άκης, Αγώνες της Φυλής, Η Ε θνική

Α ντίσταση ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ 1941-1944, τόμ ος Α, Αθήνα 1976,
σ . 3 5 4 . 0 Μυριδάκης ήταν υ π α σ π ι σ τ ή ς του Ζέρβα.
318Στέφανος Σαράφης, 0 ΕΛΑΣ, ο . π . , σ . 1 9 1 .
319Ε υ λ ό γ ιο ς ΚουρΕλας, Δ ε κ ε μ β ρ ι α ν ή Τ ρ α γ ω δ ί α των Ομήρων,
Αθήνα 1953, σ. 228. Όχι όμως στο βαθμό που α ν α φ έρ ε ι ο
Παπαμανώλης "...ο κατά π α ρ α γ γ ε λ ί α συγγραφέας../', της
"Κ α τ α κ α ϋ μ έ ν η Η π ειρ ο ς", το υ μ η τ ρ ο π ο λ ί τ η Παραμυθιάς
Δωροθέου, "...διά ν α κ ο λ α κ ε ύ σ η τ ο υ ς κ α τ α κ τ η τ ά ς ό λ α τα
εγκλήματα και τας καταστροφάς αναφέρει εις τους
Αλβανούς, ωσεί οι Αλβανοί διη ύθυνον τας π ολεμ ικ ός
ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς ../'.
320Ε υ λ ό γιο ς Κουρίλας, ο . π . , σ . 227. Εν α ν τ ι θ έ σ ε ι με την
άποψη του μ ητροπ ολίτη Κορυτσάς Κουρίλα, που προφανώς
 128

και αφού, για τρεις ημέρες τους κράτησαν

κλεισμένους, στις 29 Σεπτεμβρίου 1943 τα
ξημερώματα τους εκτέλεσαν.321

από παραδρομή αναφέρει ότι οι 49 Παραμυθ ιώτες

*...εσφάζοντο υπό των Ιταλών...", οι Ιταλοί από τις αρχές
Σεπτεμβρίου 19434 συνθηκολόγησαν με τους συμμάχους.
321Θ.Παπαμανώλης, Κατακαϋμένη Ηπειρος, Αθήνα 1945,
σ.59-63.
 129

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο VI

ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ (Φθινόπωρο 1943)

Ενώ οι ανάγκες του εθνικοαπελευθερωτικού

αγώνα απαιτούσαν ενότητα και σύμπνοια, οι
αντιθέσεις του ΕΑΑΣ και του ΕΔΕΣ εντείνονται. Η
προσπάθεια που ξεκίνησε με την ίδρυση του Κοινού
Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών υπονομεύθηκε από τον
ΕΔΕΣ, που θέλησε να εγκαταστήσει ομάδες του σε
περιοχές που βρίσκονταν κάτω από τον έλεγχο του
ΕΑΑΣ καθώς και από το γεγονός ότι συμπεριλήφθηκαν
στον ΕΔΕΣ φιλομοναρχικοί και συνεργάτες των
Γερμανών, κυρίως στην οργάνωση Αθηνών. 322Επίσης
στο ΕΑΜ επικρατούσε η άποψη, ότι με την ανάκληση
από το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής του Μάγιερς και
την αντικατάστασή του από τον Γουντχάουζ, που
μεροληπτούσε υπέρ του ΕΔΕΣ, οι Βρετανοί σχεδίαζαν
να επιτεθεί ο ΕΔΕΣ εναντίον του ΕΑΑΣ,
προσβλέποντας μακροπρόθεσμα στον έλεγχο της
. μεταπολεμικής κατάστασης στην Ελλάδα.323 Οι
εαμικές υποψίες ενισχύθηκαν όταν η Βρετανία
απ,έσυρε την υποστήριξή της από το ΕΑΜ και ενίσχυε
μόνο τον ΕΔΕΣ. Η βρετανική στάση και η
διαγραφόμενη γενικευμένη εμφύλια σύγκρουση
αποδυνάμωνε την συνολική προσπάθεια των Συμμάχων
στην Ανατολική Μεσόγειο και παρείχε στον

322 Ole L. S m i t h , " 0 Πρώτος Γ ύ ρ ο ς " , στο σ υ λ λ ο γ ι κ ό 0

Ε λ λ η ν ι κ ό ς Ε μ φ ύ λ ι ο ς Πόλεμος 1 9 4 3-1950, Μελέτες γ ι α την
πόλωση, ( Ε π ι μ έ λ ε ι α Ν τ έ ϊ β ι ν τ Κλόουζ) ,Αθήνα 1997, σ. 91
323 Κομνηνός Πυρομάγλου, 0 Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς , ο . π . , σ . 1 8 9 -
190. Ο Πυρομάγλου α ν α δ η μ ο σ ιε ύ ε ι από το β ι β λ ί ο του
Τσώρτσιλ, Δ ε ύ τ ε ρ ο ς Παγκόσμιος Π ό λεμο ς, τόμος 5ος , σ.
474, το τηλεγράφημα του Τσ ώρτσιλ σ τ ο ν σ τ ρ α τ η γ ό Ι σ μ α ί η
29-9-1943.
 130

Γερμανικό Στρατό τη δυνατότητα μιας

"ανάπαυλας".324
Με το ξέσπασμα του εμφύλιου, ο ΕΛΑΣ
αριθμούσε περίπου 25 χιλιάδες μάχιμους αντάρτες.
Στον ΕΔΕΣ ανήκαν κάπου 8000 αντάρτες, που δρούσαν
κυρίως στις περιοχές της Ηπείρου. Διάφορες
προστριβές μικρής έκτασης μεταξύ των δύο
οργανώσεων στις αρχές Οκτωβρίου εντάθηκαν στη
συνέχεια. Στην περιοχή Μετσόβου-Δρίσκου ο
συνταγματάρχης του ΕΔΕΣ Νταούλης συνέλαβε χωρίς
λόγο τέσσερα στελέχη του ΕΑΜ, μεταξύ αυτών και
τον Ορφέα Βλαχόπουλο, μέλος της Κεντρικής
Επιτροπής ΕΑΜ. Στο Τσεπέλοβο, στο Ζαγόρι Ηπείρου,
ο διοικητής τμήματος του ΕΔΕΣ Αυγεράκης επιτέθηκε
εναντίον του ΕΑΑΣ, αξιώνοντας να εκκενώσει την
περιοχή. Η κατάσταση αυτή έδειχνε καθαρά την
εχθρική στάση του ΕΔΕΣ προς τον ΕΛΑΣ και την
αντίθεσή του στην ενοποίηση της αντίστασης.
Μεγάλο πρόβλημα στις σχέσεις των δύο οργανώσεων
θεωρήθηκε και η μη καταδίκη από τον Ζέρβα μελών
του ΕΔΕΣ Αθηνών, τα οποία συνεργάστηκαν με τους
Γερμανούς. Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΑΑΣ, ύστερα
από συνεννόηση του Σιάντου με τον Τζίμα και τον
Άρη, εξαπέλυσε επίθεση εναντίον του ΕΔΕΣ με
τέσσερις Μεραρχίες, στις 10 Οκτωβρίου 1943.325
Και ενώ οι προστριβές ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ ήταν
γεγονός, στο δρόμο Ιωαννίνων - Άρτας, στην
περιοχή του Τερρόβου, δολοφονήθηκε από άτακτους
του τάγματος Παπαδοπούλου ο συνταγματάρχης
Salminger της 1ης Ορεινής Μεραρχίας, ανεψιός από

324Γιάννης Μαλακάσης, "Ο ρόλος της Βρετανικής

διπλωματίας στην Ελλάδα κατά το 1941-44, Η ανάπτυξη
της επιρροής των ΗΠΑ", Εφημερίδα Παρατηρητής, 12-8-
1982.
325 Ιωάννης Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 10-10-1942 Το Γενικό
Στρατηγείο του ΕΛΑΣ με την από 9-10-1943 διαταγή του
προς την VIII Μεραρχία του ΕΛΑΣ Ηπείρου διέτασε :
«Λάβετε πάραυτα ενδεδειγμένα μέτρα και αντιμετωπίσατε
δραστικός και άνευ οίκτου εσκεμμένην πολιτικήν
ενέργειαν του ΕΔΕΣ κατά του ΕΛΑΣ.» Βλ. Θανάσης Χατζής,
Η ν ι κ η φ ό ρ α ε π α ν ά σ τ α σ η π ο υ χ ά θ η κ ε , ο.π.,τ. Β', σ.391-
392.
 131

αδελφή του Γκαίριγκ, στις 30-9-1943.3260 θάνατος

του Γερμανού συνταγματάρχη εξόργισε τη γερμανική
διοίκηση Ιωαννίνων, η οποία προχώρησε σε
αντίποινα, μεταξύ των οποίων ήταν και η
καταστροφή των Αυγγιάδων Ιωαννίνων, 327 Οι Γερμανοί
επίσης άρχισαν να πιέζουν τους δημοτικές αρχές
Ιωαννίνων και Άρτας και τους αντίστοιχους
μητροπολίτες να πείσουν τους αντάρτες να
σταματήσουν τ ις εχθροπραξίες με τους Γερμανούς,
γιατί διαφορετικά θα συνέχιζαν τα αντίποινα. Τα
σαμποτάζ όμως συνεχίζονταν και τα αντίποινα των
Γερμανών αυξάνονταν με γεωμετρική πρόοδο. Πολλοί
κάτοικοι της υπαίθρου κατέφευγαν στα Ιωάννινα για
ασφάλεια, όπου όμως συλλαμβάνονταν από τις
γερμανικές αρχές και ή φυλακίζονταν ή οδηγούνταν
σε καταναγκαστικά έργα. Παρά τις αντίθετες θέσεις
των Γερμανών, οι κρατούμενοι έβρισκαν βοήθεια σε
τροφή και ένδυση από την Επιτροπή του Διεθνούς
Ερυθρού Σταυρού.328

326Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου. Ανακοινωθέν 539, 2

Οκτωβρίου 1943, του Γενικού Αρχηγείου του ΕΔΕΣ. Από
πληροφορίες που συγκέντρωσα, από τον Καραπάνο, ο
Salminger μετέβαινε από Ιωάννινα στην Άρτα μ'ένα
γερμανικό αυτοκίνητο μαζί με τον οδηγό του. Στη θέση
Ζήτα όπου ο δρόμος Ιωαννίνων - Άρτας στενεύει και
μαιανδρίζει, επιτέθηκαν στο γερμανικό αυτοκίνητο δύο
αντάρτες του ΕΔΕΣ, ο Κωνσταντίνος Τόλης και ο
Κωνσταντίνος Καραπάνος, που ανήκαν στο τάγμα
Παπαδοπούλου και πυροβολώντας προς αυτό ο Καραπάνος
σκότωσε τον οδηγό του με αποτέλεσμα το αυτοκίνητο να
ανατραπεί και να σκοτωθεί και ο συνταγματάρχης. Στη
συνέχεια όταν διαπίστωσαν ότι σκότωσαν Γερμανό
αξιωματικό τον σκέπασαν με άμμο. Ο Salminger βρέθηκε
από τους Γερμανούς ύστερα από πίεση που άσκησαν οι
τελευταίοι στον ΕΔΕΣ ότι θα προέβαιναν σε αντίποινα. Η
επίθεση έγινε μόνο και μόνο επειδή ήταν εχθρικό
αυτοκίνητο, για λόγους πλιάτσικου.
327Κώστας Παπαγεωργίου, Λ υ γ γ ι ά δ ε ς , το Χ ω ρ ιό π ο υ ρ ή μ α ξ α ν
ο ι Γ ε ρ μ α ν ο ί 3 Ο κ τ ω β ρ ίο υ 1 943, Γιάννινα 1947, σ.30-31
και Χρήστος Παππάς, Απομνημονεύματα, (χειρόγραφο),
χ.χ. σ.19-20.
32β
Ο Δ. Δούμας αναφέρει ότι σε παράκλησή του, επειδή
ήταν στην επιτροπή συσσιτίων, προς τον Γερμανό
 132

Οι Γερμανοί, πιστεύοντας αρχικά ότι ο

συνταγματάρχης Salminger αιχμαλωτίστηκε από τον
ΕΔΕΣ, ζήτησαν από το μητροπολίτη Ιωαννίνων την
παρέμβασή του στον Ζέρβα για απελευθέρωσή του
Γερμανού αξιωματικού. Σε διαφορετική περίπτωση θα
εκτελούσαν δέκα έγκριτους πολίτες των Ιωαννίνων.
Πολλοί, κυρίως επιστήμονες, μόλις έμαθαν τις
προθέσεις των Γερμανών, έφυγαν προς διάφορα
χωριά, για να αποφύγουν τη σύλληψη. Τελικά οι
Γερμανοί ζήτησαν από το μητροπολίτη Σπυρίδωνα να
συγκροτήσει και να αποστείλει στις ανταρτικές
οργανώσεις επιτροπή που θα ζητούσε την παράδοση
του Γερμανού συνταγματάρχη και την διακοπή των
σαμποτάζ. Για την υπογραφή μιας συμφωνίας με τον
Ζέρβα θα έστελναν και ένα Γερμανό αξιωματικό, εάν
οι αντάρτες το αποδέχονταν. Συστάθηκε έτσι μια
επιτροπή από το δήμαρχο Ιωαννίνων Βλαχλείδη, τον
αρχιδιάκονο της Μητρόπολης Ιωαννίνων Αθανάσιο
Νάτση, τον έμπορο Δημήτριο Δούμα, τον αντιπρόσωπο
του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού Ελβετό Μπίκελ και το
διερμηνέα Καραβά. 329 Τελικά οι Γερμανοί έμαθαν
ότι ο Salminger είχε σκοτωθεί.
Η επιτροπή έφθασε στους Σκιαδάδες 4
Οκτωβρίου 1943, συνοδεία του Αγαθοκλή
Κωνσταντινίδη και έθεσε υπόψη του Ζέρβα τις
προτάσεις του Αάντς, διοικητή του 22ou Γερμανικού
Σώματος Στρατού. 0 Ζέρβας καταφέρθηκε δριμύτατα
εναντίον των Γερμανών, για τις ωμότητες και τις
καταστροφές που προξένησαν. Ανέφερε στην επιτροπή
ότι, επειδή οι ανταρτικές οργανώσεις θεωρούνταν
προκεχωρημένα τμήματα του Στρατηγείου Μέσης
Ανατολής, θα έπρεπε να ζητήσουν τις απόψεις του
και γι'αυτό μέχρι τις 14 Οκτωβρίου θα τηρούσαν
εκεχειρία με τους Γερμανούς. 330Επιστρέφοντας στα

ταγματάρχη, για χορήγηση τροφής στους κρατούμενους του

απάντησε : "Πως τολμάς να προτείνης χορήγησιν τροφής
εις τους παρτιζάνους". Βλ. Δημήτριος Δούμας, Ι σ τ ο ρ ι κ ο ί
Α ν α μ ν ή σ ε ι ς κ α ι Α υ τ ο β ι ο γ ρ α φ ί α , Ιωάννινα 1969, σ.76.
329 Δ.Δούμας, ο . π . ,σ.88.
330 Ο Δούμας αναφέρει ότι "...συνεφωνήθη εκεχειρία μέχρι
14ης Οκτωβρίου 1943 δια δε την λήψιν απαντήσεως του
Αρχηγείου της Μέσης Ανατολής και την συνέχειαν των
 133

Ιωάννινα στις 7 Οκτωβρίου 1943, ο Μπίκελ ανέφερε

στον Λάντς, ότι ο Ζέρβας προσφέρθηκε να συζητήσει
μια αναστολή των εχθροπραξιών μέχρι στις 14-10-
1943. Αυτές o l συνθήκες θα διατηρούνταν με την
προϋπόθεση ότι και οι Γερμανοί θα έκαναν το
ίδιο.331Η επιτροπή στη συνέχεια πήγε στα Άγναντα
Άρτας όπου ήταν η έδρα της νΐΙΙης Μεραρχίας του
ΕΛΑΣ, KaL πληροφόρησε τον διοικητή της Νάση για
τις προτάσεις του Αάντς και την απόφαση του Ζέρβα
για εκεχειρία μέχρι τις 14 Οκτωβρίου 1943. Η
Μεραρχία απευθύνθηκε αμέσως στο Γενικό Στρατηγείο
του ΕΑΑΣ και ζήτησε οδηγίες, αναφέροντας όμως ότι
και οι ίδιοι υποσχέθηκαν στην επιτροπή να
σταματήσουν μέχρι τις 14 Οκτωβρίου 1943 κάθε
εχθροπραξία με τους Γερμανούς. 332 Το

διαπραγματεύσεων, απ'ευθείας πλέον, μεταξύ των

οργανώσεων καί των Γερμανών.".Βλ. Δ.Δούμας, ο.π.,
σ.85. Ο Πυρομάγλου ισχυρίζεται ότι το ΣΜΑ απέρριψε
εκεχειρία με τους Γερμανούς, αλλά συνεβούλεψε την
κατάπαυση των σαμποτάζ. Βλ. Κομνηνός Πυρομάγλου,
Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς , ο.π., σ.181-182. Η εφημερίδα Ρήγας,
επικαλείται πολλούς λόγους, που κατά τη γνώμη της
υπήρχε συμφωνία ΕΔΕΣ- Γερμανών. Οι λόγοι αυτοί είναι
όμως αναπόδειχτοι. Βλ.εφ.Ρ ή γ α ς , 29 Δεκεμβρίου
1943.Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, σήμα τ ο υ Ζ έ ρ β α π ρ ο ς το
Κ ο ι ν ό Γ ε ν ι κ ό Σ τ ρ α τ η γ ε ί ο , αρ. 11563, 4-10-1943. Στο
σήμα αυτό ο Ζέρβας δεν αναφέρει ότι ήδη υποσχέθηκε
στην επιτροπή ανακωχή μέχρι 14-10-1943. Αναφέρει μόνον
την επίσκεψη της επιτροπής στο Αρχηγείο του.
331 Ο I.Χόνδρος δημοσιεύει την αναφορά του Μπίκελ προς
τον Λαντς, που βρίσκεται στα κατασχεμένα από τις ΗΠΑ
αρχεία του 22ου Γερμανικού Σώματος Στρατού. Βλ. John
Hondros, O c c u p a t i o n a n d R e s i s t a n c e , The G r e e k A gon y
1 9 4 1 - 1 9 4 4 , Ο . Π . , σ. 175-176.
332Στέφανος Σαράφης, 0 ΕΛΑΣ, Αθήνα 1984, σ.200 και
αναφορά αρ. 292, ν ΐ Ι Ι η ς Μ ε ρ α ρ χ ί α ς τ ο υ ΕΛΑΣ π ρ ό ς το
Γ ε ν ι κ ό Σ τ ρ α τ η γ ε ί ο τ ο υ ΕΛΑΣ, 6 Οκτωβρίου 1943, για την
επίσκεψη της επιτροπής από τα Ιωάννινα. Βλ. Αρχείο
Αλ.Παπαδοπούλου. Ο Δούμας αναφέρει ότι η επιτροπή
έλαβε από τον Πίσπιρη του ΕΛΑΣ την διαβεβαίωση πως
"...αναλαμβάνει να δοθεί εκεχειρία μέχρι 14ης του μηνάς
δι'όλα τα τμήματά των από της επομένης, πλην της
περιφέρειας Φιλιατών,...".Βλ. Δημήτριος Δούμας,
Ι σ τ ο ρ ι κ α ί Α ν α μ ν ή σ ε ι ς και Α υ τ ο β ι ο γ ρ α φ ί α , ο.π., σ.91.
 134

δακτυλογραφημένο όμως έγγραφο της ΎΙΙΙης

Μεραρχίας του ΕΛΑΣ εξέθετε τόσο τον ΕΔΕΣ στα
μάτια του ΕΛΑΣ, για συνεργασία του με τους
Γερμανούς, όσο και τον ΕΛΑΣ για συνεργασία του
επίσης με τους Γερμανούς. 0 ΕΛΑΣ αμέσως
αντικατέστησε το Νάση με τον Αυγερόπουλο.
Γίνεται φανερό ότι και ol δύο οργανώσεις
υποσχέθηκαν στην επιτροπή ότι θα σταματούσαν τα
σαμποτάζ μέχρι την 14η Οκτωβρίου 1943, για να
σταματήσουν τα αντίποινα από τους Γερμανούς. Η
δημοσιοποίηση της αναφοράς του Μπίκελ προς τον
Αάντς εξυπηρετούσε τις διασπαστικές κινήσεις των
Γερμανών στο μέτωπο της αντίστασης. Οι Γερμανοί
πέτυχαν το σκοπό τους να φέρουν τον ΕΛΑΣ και τον
ΕΔΕΣ σε εμφυλιοπολεμικές συγκρούσεις, καθώς οι
δύο αλληλοκατηγορούνταν για εκεχειρία με τους
Γερμανούς.
Στις 9 Οκτωβρίου 1943 μια άλλη αντιπροσωπεία
από την Άρτα, αποτελούμενη από το μητροπολίτη
Άρτας Σπυρίδωνα και τον νομίατρο Χρήστο
Κομπορόζο, συναντήθηκε αρχικά με αντάρτες του
ΕΛΑΣ, στο μοναστήρι των Μιλατών Άρτας. 0 ΕΛΑΣ
όμως απέρριψε ανακωχή με τους Γερμανούς. 333 Η
αντιπροσωπεία αυτή συναντήθηκε στις 10 Οκτωβρίου
1943 με το Ζέρβα', ο οποίος τους γνωστοποίησε ότι
συμφώνησε με την επιτροπή Ιωαννίνων για εκεχειρία
με τους Γερμανούς μέχρι 15 Οκτωβρίου 1943. Το
βράδυ της ίδιας ημέρας ο Ζέρβας έλαβε μήνυμα του
Λάντς από τα Ιωάννινα. Διετύπωνε σ'αυτό την
επιθυμία του να στείλει τον επιτελάρχη του Ντίτλ
και το διοικητή της Γκεστάπο Ρότφουκς, για να
μεταφέρουν στο Ζέρβα τις απόψεις της Ανώτατης

333Γεράσιμος Μαλτέζος, ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ο.π., σ. 187-188.Για το

ίδιο βλ. Bundesarchiv-Militararchiv, 46520/7, Έκθεση
της 1 04 Γερμανικής Μ εραρχίας Κυνηγών Γερμανικής
Μ εραρχίας Κ υ ν η γ ώ ν , 21 Οκτωβρίου
1943.Η έκθεση αυτή
χρησιμοποιήθηκε και από τον καθηγητή Χάγκεν Φλάισερ
στο έργο του, Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλ άδα τη ς
Κατοχής και της Α ν τ ίσ τ α σ η ς 1941 -1 9 4 4 , τόμος 2°c,Αθήνα
1995, σ.221.
 135
I

Γερμανικής Διοικήσεως για σύναψη ανακωχής* 0

Ζέρβας όρισε σαν σημείο συνάντησης το χωριό
Αετορράχη Ιωαννίνων. 0 Ζέρβας δεν εμφανίσθηκε
στις 16 Οκτωβρίου 1943 στο παραπάνω χωριό, αλλά
έστειλε δύο αξιωματικούς του, οι οποίοι ζήτησαν
από' 'τους Γερμανούς να μετατεθεί η ημερομηνία
διαπραγματεύσεων για τις 21 Οκτωβρίου, O l δύο
απεσταλμένοι του Ζέρβα με γερμανικό αυτοκίνητο
πήγαν στα Ιωάννινα για να μεταδώσουν την πρόταση
στο Λάντς.334 Η Ανώτατη Γερμανική Διοίκηση
αρνήθηκε οποιαδήποτε παραπέρα καθυστέρηση της
επίθεσης εναντίον των ανταρτών. Οι παλινωδίες του
Ζέρβα και οι υπεκφυγές του ερμηνεύθηκαν από τους
Γερμανούς ως μια τακτική καθυστέρησης,
εμπνευσμένη από τους Βρετανούς
"συμβούλους". 335Τελικά διατάχθηκε η έναρξη της
επίθεσης εναντίον των ανταρτών στις 17 Οκτωβρίου
1943.3360 ΕΑΑΣ, όταν πληροφορήθηκε τις
συνεχιζόμενες διαπραγματεύσεις του Ζέρβα με τους
Γερμανούς προχώρησε σε επίθεση εναντίον του ΕΔΕΣ
στην περιοχή Τζουμέρκων και θέσεών του στην
οροσειρά της Πίνδου.
Τη νύχτα της 16ης Οκτωβρίου 1943, ημέρα που
διατάχθηκε η επιχείρηση "Πάνθηρας" από τους
Γερμανούς, το Γενικό Αρχηγείο Ηπείρου του ΕΔΕΣ,

334John Hondros, Occupation a n d R e s i s t a n c e , The Greek

Agony 1941-1944, o.n, p. 178. Ο ίδιος ο Ζέρβας
επιβεβαιώνει τη συνάντηση Γερμανών και του
αντιπροσώπου του, Γαλάνη. Στο ημερολόγιό του
σημειώνει:
«Φαίνεται ότ l οι Γερμανοί είχαν μεγάλη σφίξη.
Ζητούν οπωσδήποτε να γίνη ανακωχή. Ήλθε η ώρα και
αυτών να πληρώσουν για τα εγκλήματά των. Κατόπιν της
απαγορευτικής διαταγής του Κάιρου δεν θα στείλω
κανέναν. 0 θέμης όμως μου έγραψε ότι πρέπει να γίνη
συνάντησις οπωσδήποτε. Στέλλω τον Γαλάνη να
τακτοποιήση τα ζητήματα.» Βλ. Ναπολέων Ζέρβας,
Ημερολόγιο, ο.π., 14-10-1943.
335 F.O. 371/43688 R9898/9/19 Barnes Report, Ο Μπάρνς
ενέκρινε όλες τις αναβολές, αλλά δεν είχε υπόψη του
για επαφές Ζέρβα- Λάντς.
336Εφ. Αγωνιστής Ι ω αννίνων , 19 Οκτωβρίου 1943.
 136

για να καλύψει το ανατολικό του πλευρό από

διείσδυση του ΕΛΑΣ στην περιοχή του, διέταξε το
3/40 σύνταγμα ευζώνων να καταλάβει με τμήματά του
τη διάβαση των Μελισσουργών. Επίσης οι δυνάμεις
του Υπαρχηγείου Μετσόβου υπό τη διοίκηση του
αν τ ισυν ταγματάρχη Καμάρα, υποχώρησαν μετά από
πίεση του ΕΑΑΣ. Δυνάμεις του Αρχηγείου Ηπείρου
του ΕΔΕΣ απώθησαν τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ που είχαν
προωθηθεί στην περιοχή Συρράκο και Καλαρρύτες.Ο
ΕΑΑΣ αναγκάστηκε να υποχωρήσει και από την
περιοχή Γότιστας Ιωαννίνων και η έδρα ΧΙΙΙης
Μεραρχίας του ΕΛΑΣ δ ιέφυγε στο Χαλίκι, που
βρίσκεται στο βουνό Περιστέρι Ιωαννίνων.337
Στις 16 Οκτωβρίου 1943, ύστερα από σκληρή
μάχη στην Κάτω Καλεντίνη Άρτας, το 3/40 σύνταγμα
ευζώνων του ΕΛΑΣ υπό τον Γεράσιμο
Μαλτέζο (Τζουμερκιώτη) διαλύθηκε, 338 και ο ίδιος
αιχμαλωτ ίσθηκε και δημόσια κακοποιήθηκε από τις
δυνάμεις του 3/40 συντάγματος ευζώνων του ΕΔΕΣ
υπό τον Αγόρο. 339 Ο ΕΛΑΣ θεωρούσε τη μάχη της
Κάτω Καλεντίνης στρατηγικής σημασίας. Εντασσόταν
στο πρώτο βασικό του σχέδιο για αιφνιδιασμό του
ΕΔΕΣ και σύλληψη του Ζέρβα.340

337Κομνηνός Πυρομάγλου, Η Εθνική Αντίστασις, ο. π,

σ . 3 4 1 - 354, όπου υπάρχει η γενική έκθεση του κλιμακίου
Ηπείρου του ΕΑΑΣ και στην οποία αναφέρονται οι
κ ι ν ή σ ε ι ς του ΕΛΑΣ σ τ ι ς 17 και 18 Οκτωβρίου 1943 στην
π ε ρ ιο χ ή των Τζουμέρκων. Στη σ.342 αναφέρεται η
σύμπτυξη του ΕΛΑΣ στο Χαλίκι. Για τ ι ς συγκρούσεις
ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ στα Τζουμέρκα βλ. Σαράφης Στέφανος, Ο ΕΑΑΣ,
ο . π . , σ . 203-204.
338Α ρ χ ε ί ο ΓΕΣ/ΔΙΣ, τμήμα 5 / 2 Φ . 9 0 7 β / Ι / 3 1 ε, όπου υπάρχει
ανακοινωθέν του Γενικού Αρχηγείου του ΕΔΕΣ
α ρ . π ρ . 1 2 2 4 2 / 1 5 - 1 0 - 1 9 4 3 καθώς και η Γενική Διαταγή
α ρ . 1 2 2 4 5 / 1 7 - 1 0 - 1 9 4 3 , τα οποία αναφέρονται στην μάχη
της Κάτω Κ αλεντίν ης.
339"Η πρώτη διαταγή του Αγόρου ήταν να με ξεγυμνώσουν^
σ υ ν έ χ ε ι α του θεάτρου 'Αγόρου' ήταν η διαταγή του γ ι α
δημόσιο ξυλοδαρμό." Βλ. Γεράσιμος Μαλτέζος, ΕΑΜ-ΕΛΑΣ,
ο . π . , σ . 214-215.
340Η γ ε ν ι κ ή έκθεση του κλιμακίου ΕΛΑΣ της Ηπείρου
α να φ έρ ει: " Σ' αυτόν (τον αιφνιδιασμό) βασίζαμε και
 137

Οι δυνάμεις του Αρχηγείου Ηπείρου του ΕΔΕΣ,

παρά τις αρχικές αποτυχίες στην περιοχή Ζαγορίου
και -Μετσόβου, άρχισαν να ανασυγκροτούνται.341 Στην
περιοχή Λάκκα Σουλίου και συγκεκριμένα στο χωριό
Ζωτικό, στις 19 Οκτωβρίου 1943, πέτυχαν τη
διάλυση, του 24ου συντάγματος της νΐΙΙης Μεραρχίας
του ΕΛΑΣ. Η ήττα αυτή του ΕΛΑΣ είχε αρνητικές
συνέπειες στην ανάπτυξη του στην περιοχή Σουλίου-
Ζαλόγγου.
Η περιοχή της Λάκκας Σουλίου και της
Ντουσκάρας πέρασε κάτω από τον έλεγχο του ΕΔΕΣ.
Οι πολιτικές οργανώσεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ βρέθηκαν υπό
διωγμό. Πολλά στελέχη του ΕΑΜ, μη αντέχοντας στις
πιέσεις, στους εκβιασμούς και στις απειλές,
κατατάχθηκαν στον ΕΔΕΣ.3420 ΕΔΕΣ με την κυριαρχία
του στην περιοχή προχώρησε σε δυναμικές
προκλήσεις, ληστείες και κάψιμο σπιτιών Εαμιτών.
Τις σκληρότερες προκλήσεις διέπραξε στο
θεσπρωτικό, στις 6 Δεκεμβρίου 1943, το τάγμα
Παπαδοπούλου, που αποτελούνταν από σκληρούς
κτηνοτρόφους του Ανωγείου γνωστούς για τον
πατροπαράδοτο ληστρικό τρόπο ζωής τους.343
Παρά τις επιτυχίες όμως αυτές, οι
• προσπάθειες του Ζέρβα για τη μεταφορά του όγκου
των δυνάμεων του Αρχηγείου Ηπείρου στα ανατολικά
ταυ Αράχθου παρέμειναν άκαρπες.
Ενώ οι δύο οργανώσεις συγκρούονταν σε
διάφορα μέρη της Ηπείρου, οι Γερμανοί στα μέσα
Οκτωβρίου 1943, αφού συγκέντρωσαν τις
απαιτούμενες δυνάμεις, άρχισαν και από τις δύο
πλευρές της οροσειράς της Πίνδου, ταυτόχρονα, με
μεθοδικότητα και αποφασιστικότητα τις
εκκαθαριστικές επιχειρήσεις "Πάνθηρας", που

την σύλληψη του Ζέρβα kol γ ι ' α υ τ ό τη σύλληψη αυτή τη

βάλαμε σα σκοπό...".Βλ. Κομνηνός Πυρομάγλου, Η Ε θ ν ι κ ή
Α ν τ ί σ τ α σ ι ς , ο . π . , σ. 354.
341 Στυλιανός Χούτας, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς , ο . π . , σ . 4 4 3 .
342Μιχάλης Ντούσιας, ΕΑΜ Π ρ έ β ε ζ α ς , ΕΛΑΣ Ζαλόγγου-
Σ ο υ λ ί ο υ , ο . π . , σ .2 1 9 .
343Χρήστος Καινούργιος (Βρασίδας) , Δάφνες κ α ι Δ ά κ ρ υ α ,
Αθήνα 1981, σ . 2 3 8 .
 138

αποτελούσαν αρχικό και μοναδικό στόχο τους. Στην

αρχή απέβλεπαν στη διάνοιξη του δρόμου Ιωαννίνων-
Μετσόβου-Καλαμπάκας, γιατί ήταν απαραίτητος για
τη μεταφορά δυνάμεων και τον ανεφοδιασμό τους.
Στη συνέχεια στράφηκαν εναντίον των ανταρτών στα
νότια της Πίνδου. Από τις 18 Οκτωβρίου,
γερμανικές φάλαγγες άρχισαν να κινούνται από
Ιωάννινα, Άρτα, Αγρίνιο και Τρίκαλα, εξαπολύοντας
σφοδρές επιθέσεις αδιάκριτα και στις δύο
αντιστασιακές οργανώσεις. Τα γερμανικά τμήματα,
προέβαιναν σε λεηλασίες προϊόντων και στη
συνέχεια τα πωλούσαν σε χαμηλές τιμές σε
συνεργάτες τους εμπόρους. 344 Επίσης πρόβαίναν σε
πυρπολήσεις χωριών και εκτελέσεις των κατοίκων.
Οι αντίπαλες ανταρτικές δυνάμεις, εξακολουθούσαν
τις μεταξύ τους συγκρούσεις, όσο οι Γερμανοί
βρίσκονταν μακριά από τις θέσεις τους. Κατά τη
διάρκεια των γερμανικών εκκαθαρίσεων οι δύο
οργανώσεις δεν μπόρεσαν να συνεννοηθούν, για να
αντιμετωπίσουν από κοινού τους Γερμανούς.
Οι προσπάθειες που έγιναν από την πλευρά του
ΕΛΑΣ για ενοποίηση του αντάρτικου, με τις
πρωτοβουλίες του Άρη στη Μεγαλόχαρη, του Άθω
Ρουμελιώτη και του ΕΑΜ Άρτας, δεν απέδωσαν,
επειδή ο ΕΔΕΣ είχε ιεραρχήσει σαν πρώτο επιθετικό

344 Στο Αρχείο Πετιμεζά και στον φάκελο 305 υπάρχει

απόκομμα εφημερίδος, που ο τίτλος της ε ίν α ι
αποκομμένος και παρά τ ι ς προσπάθειες δεν κατέστη
δυνατόν να β ρ ε θ ε ί . Έχει ημερομηνία 15 Σεπτεμβρίου
1943. Στη σ ελ ίδ α 3 ο συντάκτης, που δεν υπογράφει το
άρθρο τ ο υ , δ η μ ο σ ι ε ύ ε ι "Ονόματα ασυνείδητων Γιαννιωτών
που αγοράζουν τα προϊόντα της λεηλασίας των χωρικών
παρά του κατακτητού και τα δ ίν ο μ ε ν ε ι ς την κοινήν
περιφρόνησιν. 1) Γεώργιος Βακάλης, Δερματέμπορος,
2) Ισ ρα η λ ίτ ης Τούλιας, λαχανοπώλης, 3)Εταιρ(α Γιασαγιά
Ισραηλιτών, λαχανοπώλης,... 8 ) Αφοί Νασίμ Μπόνα,
Κρεωοπώλης, αγόρασε από τους Γερμανούς 16 βόδια αντί
8 0 0 . 0 0 0 δρχ... συνεργ άτες Γερμανών." Στον ί δ ι ο φάκελο
υπάρχει η εφημερίδα Επανάσταση του ΕΔΕΕ Ηπείρου, 7 - 9 -
1943, η οποία φέρει την ίδ ια γραμματοσειρά με την
προαναφερθείσα, ίσως να πρόκειται γ ι α φύλο της εφ.
Επανάσταση.
I
139

του στόχο τον ΕΔΑΣ και ύστερα τους Γερμανούς. Σε

επιστολή του προς τον Αλέξανδρο Παπαδόπουλο ο
Ζέρβας εξέφραζε την ανησυχία του για την ύπαρξη
δύο αντιπάλων του ΕΔΕΣ (Γερμανό ί-ΕΙΑΜ), και έλεγε
ότι θα έπρεπε να αποφύγουν προς το παρόν τους
Γερμανούς. Τους Γερμανούς, τόνιζε, θα τους
πολεμούσαν μόνο όταν έπαιρναν εντολή από τους
συμμάχους. 3450 Ζέρβας ήταν όμηρος της Βρετανικής
Στρατιωτικής Αποστολής, γιατί αυτή τον στήριξε
και σ'αυτή για κάθε του ενέργεια έδινε
λογαριασμό. Χωρίς την έγκρισή της καμία δράση του
ΕΔΕΣ δεν οργανωνόταν εναντίον των κατακτητών.
Οι συγκρούσεις των οργανώσεων, τα αντίποινα
των Γερμανών και η αδυναμία των οργανώσεων να
προστατέψουν τα πυρπολούμενα χωριά, ανάγκασαν
πολλούς αντάρτες να φύγουν από τις μονάδες τους
για να σώσουν τις οικογένειές τους και πολλοί δεν
ξαναγύριζαν. Αυτή η κατάσταση αποδιοργάνωσε, ως
ένα βαθμό, τις οργανώσεις, με αποτέλεσμα την
πλημμελή αντιμετώπιση των Γερμανών. Πολλοί επίσης
που εντάχθηκαν στον ΕΔΕΣ, ερχόμενοι από τα αστικά
κέντρα, μόλις αντιμετώπισαν τις πρώτες δυσκολίες
εγκατέλειψαν τ ις οργανώσεις.346 Πραγματικό χάος

345Αρχε ίο Α λ.Π απαδοπούλου, Ζέρβας προς τον

Α λ . Π α π α δ ό π ο υ λ ο , 25 Ν οεμβρίου 1 9 4 3 .Η ε π ισ τ ο λ ή του Ζέρβα
προς τον Παπαδόπουλο δ η μ ο σ ιε ύ θ η κ ε στα Α πομνημονεύματα
του Παπαδοπουλου. Η επ ισ τ ο λ ή έ χ ε ι ως εξής :
"Α γαπητέ μου Α λέκο ,
Το ζήτημα της εκκα θα ρίσ εω ς το κ ρ ίν ω και εγώ
α π α ρ α ίτ η τ ο . Ε κ ε ίν ο όμως που σ υ ν ισ τ ώ ε ίν α ι τ ο ύ τ ο : Μην
κάνης κ α μ ία κουταμάρα και μ π λ έ ξη ς σε αγώνα με
Γερμανούς, δ ι ό τ ι το ζήτημα ε ί ν α ι άκρως ε π ικ ίν δ υ ν ο ν
σήμερα, ότε έχομε στα Νώτα μας τους Ε α μ ίτ ε ς , ο ι ο π ο ίο ι
καραδοκούν μ ιά ε υ κ α ιρ ία γ ια να μας ε π ιτ ε θ ο ύ ν από τα
Νώτα κ α ι τα πλευ ρά . Έχομε κ α ιρ ό γ ι α πόλεμο κα τά των
κα τα κτητώ ν. θα τον κάνωμεν όταν λάβωμεν εν τ ο λ ή ν των
συμμάχων. Τώρα ούτε μ ιά σ φ α ίρ α δεν π ρ έ π ε ι να πέση...
Σε φ ιλ ώ
Ν. Ζέρβας".
Β λ. Α λ.Π απαδόπουλος, Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α , ο . π . , σ . 132.
346Α ρ χ ε ίο Η .Π ε τ ιμ ε ζ ά , φάκελος 1 - 8 9 / 286 0 0 1 / 1 5 -1 1 -
1943, όπου υ π ά ρ χ ει κατάσταση α ξ ιω μ α τ ικ ώ ν που
λιποψ ύχησαν κ α ι εγκατ έλε ιψαν τ ις ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ. Μεταξύ
 140

επικρατούσε στην ορεινή ύπαιθρο και κανείς δε

γνώριζε με βεβαιότητα πού βρισκόταν ο εχθρός για
να πάρει προφυλάξεις. Διάφορα τμήματα ανταρτών
καί των δύο οργανώσεων, αποκομμένα μετά την
απότομη σύμπτυξη των μονάδων τους, περιπλανώνταν
χωρίς να αποτελούν απειλή για τους Γερμανούς.
Τις συγκρούσεις των δύο οργανώσεων στο νότιο
τμήμα της οροσειράς της Πίνδου, οι Γερμανοί με
την 1η Ορεινή Μεραρχία Εντελβάϊς, υπό τη διοίκηση
ίου στρατηγού Φον Στέτνερ, δεν τις άφησαν
ανεκμετάλλευτες. Επιτέθηκαν και στις δύο
οργανώσεις, προξενώντας σοβαρότατες απώλειες.347
Γερμανικές μονάδες κινήθηκαν, η μία από βορρά της
περιοχής Μπαλντούμας με κατεύθυνση Καλαρρύτες και
Πράμαντα, και η άλλη από την Άρτα προς την
περιοχή των Τζουμέρκων. Στην περιοχή Καλαρρύτες
βρίσκονταν δυνάμεις του ΕΑΑΣ, οι οποίες είχαν
σκοπό να επιτεθούν στον ΕΔΕΣ, λόγω των διαφορών
τους στην περιοχή Γότιστας. Ο ΕΑΑΣ, αφού δεχόταν
επίθεση των Γερμανών και στα νώτα του είχε
δυνάμεις του ΕΔΕΣ, προσπάθησε να συμπτυχθεί προς
το Χαλίκι ·348
Συγχρόνως με την κίνηση από Ιωάννινα προς
Πράμαντα και Μέτσοβο, σημειώθηκε και άλλη κίνηση
των Γερμανών από' νότο. Γερμανικές δυνάμεις, από
τις 18 Οκτωβρίου 1943, προωθήθηκαν στην περιοχή

αυτών ήταν ο συνταγματάρχης Δαούλης Νικόλαος, ο

ταγματάρχης Γραικούσης, οι υπολοχαγοί Καλογεράκης,
Χρυσικός και Παπασπύρου και ο λοχαγός Καλαμπόκης, κ .α .
347 Εθνικά Αρχεία ΗΠΑ, Αρχεία Γερμανικών διοικήσεων, Ε
Στρατιάς, Τ - 3 1 1 / 1 75/ 1071, αναφορά της Ε' Ομάδας
Γερμανικού Στρατού με ημερομηνία 26-10-1 9 4 3 . Σ'αυτή
αναφέρετε ό τ ι οι εκκαθαριστικές ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς με την
επωνυμία "Πάνθηρας" πέτυχαν να κρατήσουν ανοικτό το
δρόμο Ιωαννίνων-Τρικάλων και οι "συμμορίες" στην Πίνδο
ε ί χ α ν " σ υ ν τ ρ ιβ ε ί" . Συμμορίες ανέφεραν τους αντάρτες
του ΕΑΜ ο ι Γερμανοί και διατηρήθηκε η ορολογία από τ ι ς
μ ε τ α π ο λ ε μ ι κ έ ς Κυβερνήσεις.
34βΓιά τη μάχη των Πραμάντων, βλ. Κομνηνός Πυρομάγλου,
Η Εθνική Αντίστασις, ο . π , σ . 3 42-345, όπου υπάρχει η
γ ε ν ι κ ή έκθεση του Κλιμακίου Ηπείρου- Δ.Στερεάς του
ΕΑΑΣ.
 141

Κάτω Καλεντίνης και Δροσοπηγής, αναγκάζοντας τις

Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών τον ΕΔΕΣ να
συμπτυχθούν στα χωριά Δίστρατό και Ανεμορράχη. Οι
Γερμανό ί πυρπόλησαν χωριά και λεηλάτησαν αποθήκες
τροφίμων τον ΕΔΕΣ. Στις 22 Οκτωβρίου 1943 οι
Γερμανοί έφθασαν στο Τετράκωμο, αφού ανέτρεψαν
όλες τις ομάδες ανταρτών που συνάντησαν σ'
ολόκληρη τη διαδρομή τους. Το τάγμα της Σχολής
Εφέδρων Αξιωματικών του ΕΔΕΣ είχε την ευθύνη
φύλαξης της περιοχής Τετρακώμου. Αναγκάστηκε όμως
να συμπτυχθεί στην περιοχή Κρανιές Τετρακώμου. O l
Γερμανοί μετά από την επίθεση αυτή αποχώρησαν,
αφήνοντας πίσω τους μόνο ερείπια.3490ι Γερμανοί με
τις δύο αυτές επιθετικές τους ενέργειες έφεραν
τις δύο οργανώσεις πολύ κοντά μεταξύ τους, έτσι η
κάθε μονάδα της μιας να έχει στα νώτα της μονάδα
της άλλης. Η είσοδος του ΕΔΕΣ στα Πράμαντα, 350λόγω
της επίθεσης των Γερμανών, δηλαδή σε περιοχές που
ελέγχονταν από τον ΕΛΑΣ, ήταν η αφορμή για
συγκρούσεις και μεταξύ τους, παρ' ότι δέχονταν
και οι δύο επιθέσεις από τους Γερμανούς. Έτσι στα
Πράμαντα στις 22 Οκτωβρίου 1943, ενώ και ο ΕΔΕΣ
και ο ΕΛΑΣ δέχονταν επίθεση από τους Γερμανούς,
δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν τον εχθρό από
κοινού. 0 Πυρομάγλου προσπάθησε να έλθει σε
σμμφωνία με τον ΕΛΑΣ για κοινή αντιμετώπιση των
Γερμανών351, ο ΕΛΑΣ όμως απάντησε ότι δεχόταν υπό
την προϋπόθεση να εκκενώσει τα Πράμαντα ο ΕΔΕΣ,

349Κωνσταντ ίν ο ς Π απαδημητρίου, Ι σ τορικές μνήμες του

τάγματος Κ α σ τα νιά ς των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ 1942-1945 Ν. Αρτας,
Αθήνα 1989, σ .5 3 .
350 0 Ζέρβας θεωρούσε σ τ ρ α τ η γ ικ ή ς σ η μ α σ ία ς τα Πράμαντα
και σ η μ ε ιώ ν ε ι στο η μ ε ρ ο λ ό γ ιο : "Να εξα σ φ α λίσ η την
απόφραξη των οδεύσεων από Μ ατσούκι κ α ι Κ αλαρύτες προς
Πράμαντα κ α ι Ραφταναίους κ α ι δ ια ρ κ ο ύ ς πα ρ ενοχλήσεω ς,
να ε μ π ο δ ίσ ε ι τους Γερμανούς να κατ έλθουν από την
Γ ό τ ισ τ α προς ν ό τ ο ν ".Β λ . Ναπ. Ζέρβας, Ημερολόγιο, 1 9 -
1 0 -1 9 4 3 .
3510 Πυρομάγλου αναφ έρει ό τ ι ο ΕΛΑΣ α ρνήθηκε την από
κ ο ιν ο ύ α ν τ ιμ ε τ ώ π ισ η των γ ε ρ μ α ν ικ ώ ν δυνάμεων και
χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά ισ χ υ ρ ίζ ε τ α ι ότι "...η ά ρ ν η σ ις ήτο
κ α τη γ ο ρ η μ α τική κ α ι ιτ α μ ή " . Β λ.Κ ο μ νη νό ς Πυρομάγλου, Η
Εθνική Αντίστασις, ο . π . , σ .3 2 1 .
 142

γιατί ήταν υπό τον έλεγχό του και να

επανεξοπλίσε ι το 3/40 σύνταγμα ευζώνων του ΕΛΑΣ.
Οι δύο οργανώσεις προχώρησαν στις 22 Οκτωβρίου
1943 σε υπογραφή συμφωνίας στους Σκιαδάδες που
προέβλεπε τον επανεξοπλισμό του 3/40 συντάγματος
ευζώνων του ΕΛΑΣ352. Επταμελής ομάδα του ΕΛΑΣ υπό
τον Τζουμερκιώτη εξοπλίσθηκε, με σκοπό να
συμμετάσχουν στην μάχη του Τετρακώμου εναντίον
των Γερμανών. Η ομάδα όμως αυτή διέφυγε προς την
Μεσαχώρα και στη συνέχεια έλαβε μέρος σε
συγκρούσεις εναντίον του ΕΔΕΣ.353
Όσον αφορά την εκκένωση των Πραμάντον, ο
ΕΔΕΣ αρνήθηκε και έτσι άρχισαν τις μεταξύ τους
συγκρούσεις. 354 Ενώ διεξάγονταν σκληρές εμφύλιες
μάχες, η γερμανική αεροπορία και το πυροβολικό
βομβάρδιζαν θέσεις των αντ ιμαχομένων,355 Λόγω της
δεινής θέσης που περιήλθαν οι αντιμαχόμενες
ανταρτικές οργανώσεις από την γερμανική επίθεση,
αναγκάσθηκαν να συμπτυχθούν αλληλοσυγκρουόμενοι,
προς τη Νεράιδα και Μεσοχώρα ο ΕΛΑΣ και προς
Άγναντα ο ΕΔΕΣ.356
Ο Ζέρβας με τα τηλεγραφήματα που έστελνε,
μέσω του Μπάρνς, στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής
κατά τη διάρκεια των συγκρούσεών του με τον ΕΛΑΣ
προσπαθούσε να παρουσιάσει τις Εαμικές δυνάμεις
σαν επιτιθέμενες. Επίσης, στις 22 Οκτωβρίου 1943

352 Ναπ. Ζέρβας, Ημερολόγιο, 2 1 -1 0 - 1 9 4 3 .

353 Ο Μαλτέζος ι σ χ υ ρ ίζ ε τ α ι ότι ο ΕΔΕΣ δεν επανεξόπλισε
το 3 / 4 0 Σ.Ε. του ΕΛΑΣ και ο Ζέρβας του είπε ότι θα
ασχοληθεί μαζί του όταν τελ ειώ σει ο πόλεμος με τους
Γερμανούς. Βλ. Γεράσιμος Μαλτέζος, ΕΑΜ- ΕΛΑΣ, ο . π . ,
σ . 2 2 1 - 2 2 7 . Ο Ζέρβας στην δει νή θέση που βρέθηκε στα
Τζουμέρκα, ορθά ιεράρχησε σαν πρώτο σκοπό την εκδίωξη
των Γερμανών, θέλησε στη δύσκολη αυτή στιγμή να
αποφύγει και ένα εσωτερικό μέτωπο.
354Κομνηνός Πυρομάγλου, Η Εθνική Αντίστασις, σ. 343-
344, όπου υπάρχει η Γενική έκθεση του κλιμακίου
Η πε ίρ ου- Δυτικής Στερεάς του ΕΛΑΣ.
355Κομνηνός Πυρομάγλου, Ο Δούρειος Ίππος, Αθήνα 1958,
σ .20 0 .
356Α ρ χ ε ί ο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φάκελος 9 0 7 / Ε /5 , Έκθεση Αντ/γου Γ.
Ζορμπαλά σ . 1 0 .
 143

με τη συμφωνία ΕΔΕΣ- ΕΛΑΣ, στους Σκιαδάδες,357

προσπάθησε να αποδείξει στο Στρατηγείο Μέσης
Ανατολής, ότι είναι υπέρμαχος της ενότητας των
αντιστασιακών οργανώσεων. Το Στρατηγέ ίο Μέσης
Ανατολής παίρνοντας την ευκαιρία να πλήξει τον
ΕΛΑΣ σταμάτησε τον ανεφοδιασμό του, και ενίσχυσε
άμεσα τον ΕΔΕΣ.358
Οι συνεχείς εξορμήσεις των Γερμανών στην
περιοχή των Τζουμέρκων, τόσο από τα Ιωάννινα όσο
και από την Άρτα, καθώς και οι εμφύλιες διενέξεις
των δύο οργανώσεων, έκαναν δύσκολη την παραμονή
του ΕΔΕΣ στην περιοχή Τζουμέρκων. 0 Ζέρβας
σκέφθηκε να μεταφέρει τις δυνάμεις του στα νότια
της Πίνδου, δίνοντας σχετικές οδηγίες από τις 23
Οκτωβρίου προς τους διοικητές των μονάδων
του.3590ι Γερμανοί στις 26 Οκτωβρίου 1943
επιτέθηκαν στις δυνάμεις του ΕΔΕΣ στην περιοχή
Λειψούς. Παρά τη σφοδρότητα των γερμανικών
επιθέσεων, οι δυνάμεις των Ε.Ο.Ε.Α. κατόρθωσαν να
διατηρήσουν τις θέσεις τους. Επειδή όμως μετά την
μάχη στα Πράμαντα συμπτύχθηκαν οι δυνάμεις του
Αρχηγείου Ηπείρου στα δυτικά του Αράχθου, είχε
δημιουργηθεί απειλή στον ΕΔΕΣ από τους Γερμανούς
. που βρίσκονταν στην περιοχή Σκιαδάδες. 0 Ζέρβας
διέταξε την κάλυψη της παραπάνω περιοχής και την
απομάκρυνση των αποθηκών πυρομαχικών από τους
Σκιαδάδες. Οι Γερμανοί, αφού προχώρησαν σε
πυρπόλησεις διάφορων οικισμών, συμπτύχθηκαν
νότια. Οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ, καταδίωξαν τους
Γερμανούς, με ικανοποιητικά αποτελέσματα. 360 Στις
30 Οκτωβρίου 1943 όμως οι Γερμανοί επέστρεψαν
στην περιοχή Σκ ιαδάδες-Τετράκωμο πιο
αποφασιστικοί και πυρπόλησαν τα χωριά της

357Κ ομνηνός Πυρομάγλου, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς , σ . 35 4 -

355, όπου υ π ά ρ χ ε ι η συμφω νία στους Σ κ ια δ ά δ ε ς .
358Α ρ χ ε ίο Η. Π ε τ ιμ ε ζ ά , φάκελος 1 -8 9 , όπου υ π ά ρ χ ε ι η
από 2 3 -1 0 -1 9 4 3 ε π ισ τ ο λ ή του Ζέρβα, καθώς κ α ι αναφορά
στο α ρ . 3 4 /2 7 /2 8 -1 0 -1 9 4 3 τηλεγράφημα του Ο υ ίλ σ ο ν προς
τον Ζέρβα.
359 Ναπ. Ζέρβας, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 2 5 -1 0 -1 9 4 3 .
360 Ν απ.Ζέρβας Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 2 8 -1 0 -1 9 4 3 . "...π ε ρ ιέ ρ χ ο ν τ α ι
ε ις χ έ ρ ια μας ό π λα , κτή ν η ../'.
 144

περιοχής. Οι Γερμανικές δυνάμεις επιτέθηκαν στον

ΕΔΕΣ από διάφορες κατευθύνσεις και τον
αιφνιδίασαν, με αποτέλεσμα τα τμήματα του ΕΔΕΣ να
αναμιχθούν και να διασκορπιστούν.361Καταβλήθηκε
προσπάθεια να προβληθεί κάποια αντίσταση από το
τμήμα της Σχολής Εφέδρων Αξιωματικών του ΕΔΕΣ, με
αποτέλεσμα να σκοτωθεί ο διοικητής της σχολής
ταγματάρχης Χατζήϊωάννου και να σκορπιστεί το
τάγμα. 362 Στις 31 Οκτωβρίου 1943, άρχισε κάποια
στοιχειώδης αναδιοργάνωση των λίγων δυνάμεων του
ΕΔΕΣ στη Νεράιδα. Οι Γερμανοί, με κατεύθυνση
Βουργαρέλι-Θεοδώριανα-Προφήτης Ηλίας, επιτέθηκαν
κατά των οπ ισθοχωρούντων προς Μελ ισσουργούς
ανταρτών του ΕΔΕΣ, που μόλις κατάφεραν να
διαφύγουν προς Πράμαντα. 363 Στην ίδια περιοχή
βρίσκονταν και δυνάμεις του ΕΛΑΣ, οι οποίες
συμπτυσσόμενες στη Μεσαχώρα έδωσαν μάχη την 1η
Νοεμβρίου με τους Γερμανούς, ανακόπτοντας την
προέλασή τους προς το Περτούλι. Οι Γερμανοί είχαν
σοβαρές απώλειες και ο ΕΛΑΣ ένδεκα νεκρούς. Οι
Γερμανοί στη Νεράιδα με την είσοδό τους
επιδόθηκαν στην πυρπόληση των σπιτιών και της
μονής Αγίας Κυριακής, που χρησιμοποιούνταν σαν
νοσοκομείο, καίγοντας ζωντανούς περί τους τριάντα
ασθενείς και τραυματίες.364

361 Ναπ.Ζέρβας, Ημερολόγιο, 3 0 -1 0 -1 9 4 3 . Ο Παπαδάκης στο

η μ ε ρ ο λ ό γ ιο σημειώνει ό τ ι "...οι Γερμανοί επιτέθηκαν με
ταχύτητα και με όλμους πυροβολικού, ολίγ ον έλειψε να
μας σκοτώσουν μαζί με τον Αρχηγό, ανεβήκαμεν στο
Σταυρό../'. Βλ. Ιωάννης Παπαδάκης, Ημερολόγιο, 30-10-
1943.
362 Ο ΧατζηΙ'ωάννου, δεν ακολούθησε τον Ζέρβα στην
οπισθοχώρηση των ανταρτών του ΕΔΕΣ, από τη Λειψώ αλλά
απευ θυνό μενο ς στον αρχηγό του ΕΔΕΣ του είπε : «Εγώ, του
λ έ ε ι δεν αφήνω να μπούνε οι Γερμανοί ατουφέκιστοι στο
χωριό μου. θα τους πολεμήσω όσο μπορώ.» Βλ. Σπύρος Ηρ.
Μπέκιος-Λάμπρος, Σελίδες από την Εθνική Αντίσταση,
ο . π . , σ.639.
363 Σπύρος Ηρ. Μπέκιος-Λάμπρος, ο . π . , σ . 6 5 0 .
364Κωνσταντ ίν ο ς Παπαδημητρίου, Ιστορικές Μνήμες του
Τάγματος Καστανιάς των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ 1942-45 Ν. Αρτας,
ο .π ., σ. 69. Ο Γεράσιμος Μαλτέζος ισ χ υρ ίζε τ α ι ότι
 145

Olδυνάμεις του ΕΔΕΣ, με χαμηλό ηθικό,

εξαντλημένες από τις πολυήμερες μάχες και χωρίς
πολεμοφόδια, προσπάθησαν να αναδιοργανωθούν στα
Άγναντα. Το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, στις 4
Νοεμβρίου 1943, άρχισε τον ανεφοδιασμό του ΕΔΕΣ,
ο οιΐοίος είχε υποστεί πολλές απώλε ιες-κυρίως
πολ€μικού υλίκού-εξαιτίας των συγκρούσεων με τον
ΕΛΑΣ και τους Γερμανούς. 0 Μπάρνς μετέφερε στο
Ζέρβα την ανησυχία του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής
για τη συρρίκνωση των δυνάμεων του δυτικά του
ποταμού Αράχθου και του είπε ότι πρέπει να
ανακαταλάβεί την περιοχή Τζουμέρκων. 0 Ζέρβας, σε
σύσκεψη που πραγματοποίησε, ανακοίνωσε την
απόφαση για άμεση ανακατάληψη της περιοχής
Τζουμέρκων και καθόρισε, ως τόπο συγκέντρωσης των
μονάδων του το Βουργαρέλι ,365
Στις 5 Νοεμβρίου 1943, ο Ζέρβας διέταξε την
έναρξη της προέλασης των τμημάτων του, για την
κατάληψη της περιοχής μέχρι τη γραμμή του ποταμού
Αχελώου. Το Γενικό Αρχηγείο του ΕΔΕΣ
μεταστάθμευσε στη Ράμια Άρτας και το Αρχηγείο
Τζουμέρκων, υπό τον Αγόρο, προωθήθηκε προς τους
Σκιαδάδες και το Βουργαρέλι, χωρίς να συναντήσει
αντίσταση. Δυνάμεις του ΕΛΑΣ κατείχαν τα χωριά
Θεοδώρίανα και Νεράιδα και προωθήθηκαν στη Λειψώ
και Βουργαρέλι. 0 Αγόρος εγκαταστάθηκε αμυντικά
στα υψώματα Ομαλή-Δρακότρυπα, δυτικά του
Βουργαρελίου. Για να ενισχύσει την αμυντική
γραμμή, ο Ζέρβας διέταξε το τάγμα του
Παπαδόπουλου και το λόχο Κατσανοχωρίων να
προωθηθούν στη Δρακότ puna.366 0 ΕΛΑΣ εξαπέλυσε
επίθεση εναντίον του ΕΔΕΣ αλλά τελικά αναγκάστηκε
να συμπτυχθεί στη Λειψώ. Ύστερα από ενίσχυση των

"...η ε γ κα τά λειψ η των τρ αυμα τιώ ν κ α ι του π ρ ο σ ω π ικο ύ ,

ήταν μ ιά σ υ ν ε ιδ η τ ή ε γ κ λ η μ α τ ικ ή πράξη του Ζ έ ρ β α ". Βλ.
Γ ερ ά σ ιμ ο ς Μ αλτέζος, ΕΑΜ- ΕΛΑΣ, ο .π , σ .2 3 1 .
365 Κομνηνός Πυρομάγλου, Ο Δ ο ύ ρ ειο ς Τππος, Αθήνα 1958,
σ. 1 5 5 -1 5 6 .
366Α ρ χ ε ίο Α λ . Παπαδοπούλου. Ε πισ τολή του Γ ε ω ρ γ ίο υ
Αγόρου προς τον Α λέξανδρο Παπαδόπουλο σ τ ι ς 12 Μ α ρ τίο υ
1975. Με την ε π ισ τ ο λ ή του αυτή ο Αγόρος π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι με
κάθε λ ε π τ ο μ έ ρ ε ια την α π ο φ α σ ισ τ ικ ή μάχη στη Δρακότρυπα.
 146

δυνάμεών του ο ΕΛΑΣ αντεπιτέθηκε. Οι δυνάμεις του

ΕΔΕΣ απέτυχαν να απωθήσουν τους Ελασίτες λόγω της
πυκνής ομίχλης που επικρατούσε στις 13 Νοεμβρίου
1943 και της έλλειψης συνεργασίας μεταξύ των
τμημάτων του τάγματος Ξηροβουνίου και του λόχου
Κατσανοχωρίων. 367Η αμυντική γραμμή του ΕΔΕΣ έγινε
πιο ευάλωτη στις επιθέσεις του ΕΑΑΣ, γιατί οι
αντάρτες του Αγαθοκλή Κωνσταντ ινίδη και του
τάγματος του Τσέτη εγκατέλειψαν τις θέσεις τους,
επειδή δυσαρεστήθηκαν από την ευνοϊκή μεταχείριση
των ανταρτών Αγόρου kol Παπαδοπούλου από πλευράς
του Γενικού Αρχηγείου. 368 Μετά από την κατάσταση
αυτή ο Ζέρβας διέταξε τη συγκέντρωση των τμημάτων
του στη γραμμή Δρακότρυπας.
KaL ενώ ο Ζέρβας βρισκόταν στην Δρακότρυπα,
στις 15 Νοεμβρίου έφθασε σ'αυτόν σύνδεσμος της
Εθνικής Επιτροπής Αγώνα του ΕΔΕΣ Ιωαννίνων, που
ανέφερε ότι όλες οι Γερμανικές δυνάμεις θα είχαν
αναχωρήσει από την Ήπειρο μέχρι την επομένη.3690
Ζέρβας πίστεψε την προοπτική αυτή για αποχώρηση
των Γερμανών, 370η οποία δεν πραγματοποιήθηκε τότε

3670 Παπαδάκης κ α τ α λ ο γ ίζε ι ευθύνες στην ομάδα του

Παπαδόπουλου γ ι α τη μη διάλυση των Εαμιτών και
σ ημειώ νει ότι "... ο Παπαδόπουλος Αλέκος έ δ ε ι ξ ε αισχράν
διαγωγήν, ο ι άνδ ρες δεν επιτέθηκαν ε ι ς Σταυρό και
α υ τ ό ς ήτο η α ι τ ί α να χάσωμεν την δ ιά λυσ ιν των
εαμιτών". Βλ. Ιωάννης Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 13—11—
1943
3680 αρχηγός του ΕΔΕΣ στο ημερολόγιο σημειώνει ότι
"...εγκατέλειψαν τ ι ς θ έ σ ε ι ς των επειδή οι αντάρτες του
Παπαδόπουλου και του Αγόρου εκοιμήθηκαν την περασμένη
νύ κτ α σε σ π ί τ ι α , ενώ αυτοί έμει να ν πάνω σ τ ι ς ράχες...".
Βλ. Ναπ. Ζέρβα, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 1 4 /1 5 - 1 1 - 1 9 4 3 .
369Ναπ. Ζέρβας, Η μερολόγιο, 16-11-1943 και Ιωάννης
Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 1 5 - 1 1 - 1 9 4 3 .
370Σ6 λων Γρηγοριάδης, Σ υ ν ο π τ ι κ ή Ι σ τ ο ρ ί α τ η ς Ε θ ν ι κ ή ς
Α ντίσ τα σ η ς 1 9 4 1 -4 5 ,ο .π ., σ . 3 7 4 . Το ΣΜΑ πληροφορούσε
τον Ζέρβα ότι οι πληροφορίες γ ι α αποχώρηση των
Γερμανών από την Ελλάδα ήταν γερμανική απάτη. Ο Ζέρβας
όμως τηλεγράφησε στο ΣΜΑ ότι θα μπεί στα Ιωάννινα,
γνωρίζοντάς τους ότι"Εχομεν σχετικήν αντίληψιν
στρ ατιωτικήν ώστε να γνωρίζομεν τι είναι εκκένωσις και
τι απάτη. Όλα δ ε ί χ ν ο υ ν καθαρά ότι εγκαταλείπουν
 147

αλλά μετά από ένα χρόνο. Χωρίς χρονοτριβή πήρε

την . απόφαση να προωθηθούν όλες οι δυνάμεις του
ΕΔΕΣ για τη γρήγορη κατάληψη των πόλεων της
Ηπείρου. Έτσι δόθηκε το δρομολόγιο απαγκίστρωσης
των δυνάμεων του ΕΔΕΣ από Τζουμέρκα, που ήταν
Κυψέλη-Ράμια-γέφυρα Πλάκας-Καλέντζι-Αετορράχη. 0
Ζέρβας μετέφερε την έδρα του Στρατηγείου του στα
Πλαίσια Ιωαννίνων, στις 17 Νοεμβρίου. Η επιλογή
των Πλαισίων επέτρεπε στις δυνάμεις του ΕΔΕΣ να
έχουν καλυμμένα τα νώτα τους σε ενδεχόμενη
επίθεση από τον ΕΛΑΣ, καθώς γειτόνευαν πλέον με
τους Γερμανούς με τους οποίους λόγω της πολιτικής
συνύπαρξης από τον Οκτώβριο 1943 απέφευγαν τις
μεταξύ τους συγκρούσεις.371 Επιπλέον, το
ενδεχόμενο εκδήλωσης επίθεσης στα Πλαίσια από τον
ΕΛΑΣ ήταν μικρό επειδή ελλόχευε ο κίνδυνος
εγκλωβισμού των δυνάμεών του από τους Γερμανούς.
Στη δυτική όχθη του ποταμού Αράχθου εγκατέστησε ο
Ζέρβας δυνάμεις του, για να μη επιτραπεί η
διέλευση του ΕΛΑΣ. Η απόφαση του, να αφήσει τα
Τζουμέρκα τόσο βιαστικά, θεωρήθηκε από μερικούς
συνεργάτες του σαν μεγάλο σφάλμα. Όμως θα πρέπει
να συνεκτιμηθούν και ορισμένοι άλλοι παράγοντες
. που είχαν διαμορφωθεί στα Τζουμέρκα. Οι εκεί
δυνάμεις του ΕΔΕΣ, λόγω των συνεχών μαχών με τον
Ε/ΙΑΣ, άρχισαν να αποδι οργανώνονται, με
αποτέλεσμα να μείνουν πολύ λίγες. Οι μονάδες
του Πεντζόπουλου με 500 άνδρες και του Χούτα με
1200 άνδρες, διαλύθηκαν και ένα μέρος των ανδρών
τους προσχώρησε στα Τάγματα Ασφαλείας, ως
αυτονομημένες ανεξάρτητες μονάδες. Ήταν φυσικό
κάτω από τέτοιες συνθήκες να μην επιδιωχθεί
αναμέτρηση με τον ΕΛΑΣ στη συγκεκριμένη περιοχή.* 3
1

περιο χ ήν μας...". Ο Ζέρβας όταν φάνηκε καθαρά ό τ ι ο ι

Γερμανοί δεν φεύγουν, γράφει στο ημερολόγιό του :
"Νομίζω ό τ ι πέσαμε σε γκάφα...Φαίνεται ό τ ι ε ί χ α ν δ ί κ α ι ο
ε ι ς το Κάιρο...Προσπαθώ να πέσω στα μαλακά...". Βλ. Ναπ.
Ζέρβας, Ημερολόγιο, 23-24 Νοεμβρίου 1943.
311John Hondros, Occupation and Resistance, The Greek
Agony 1941-1944, o . n , , p. 1 9 7-198.
 Στη φάση αυτή φαίνεται ότι ο Ζέρβας δέχθηκε
ένα ηθικό πλήγμα. Διάφορες πληροφορίες από Κάιρο
και Λονδίνο έδειχναν μία δυσαρέσκεια των Βρετανών
απέναντι στον ΕΔΕΣ, η οποία οφειλόταν στη
συνεργασία στελεχών του ΕΔΕΣ Αθηνών με τους
κατακτητές. Μετά από αυτή την κατάσταση, ο Ζέρβας
διαχώρισε τη θέση του, αποκηρύσσοντας επίσημα
τους δοσίλογους.372

3720 Ζέρβας σε επιστολή του σ τ ι ς 3 Δεκεμβρίου 1943 προς

το συνεργάτη του στην Αθήνα και μέλος του ΕΔΕΣ
Παπαθανασόπουλο γράφει: "Ποιός ο Βουλπιώτης; Καθαρά
Γ κ εσ τα πίτ ης. Καθ'ήν στιγμήν η μ ε ίς κατηγοροΟμεθα από
τ ους ίδιους Συμμάχους ως συνεργαζόμενοι με τον
Βουλπιώτην,.,.σείς αυτού εξα κολουθείτ ε τ ι ς σ χ έ σ ε ι ς με
δαύτον...". Βλ. Ηρακλής Πετιμεζάς, Η εθνική Αντίσταση,
ο . π *, ο . 3 4 6 .
 149

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V I I

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΗΠΕΙΡΟ

I. Οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες στην Ηπειρο

1940-1942
_ Στην Ήπειρο τα προβλήματα σίτισης ήταν πολλά
και οι εξελίξεις λόγω της πιεστικής κατοχής ήταν
οδυνηρές. Οι κτηνοτροφίκές και γεωργικές
εκμεταλλεύσεις στην περιοχή της Ηπείρου ήταν
μικρής κλίμακας, λόγω του άγονου της περιοχής.
Έτσι σοβαρή ήταν η έλλειψη βασικών ειδών
διατροφής. Λόγω των ελλείψεων αυτών,
παρουσιάστηκαν φαινόμενα ληστειών σ' όλη την
περιοχή, όπως μαρτυρεί και ο Θανάσης Παντούλας:
"Άρχισαν στα πιο απρόσιτα μέρη οι κλεψιές
και οι ληστείες στους δρόμους. Άρχισαν τα
ζορμπαλίκια. Κατά συμμορίες ή ένας ένας, έπαιρναν
ένα όπλο και φοβέριζαν στο δρόμο τους διαβάτες,
να του παραδώσουν καλαμπόκι ή στάρι ή λάδι, ό,τι
είχε αγοράσει ή πήγαινε να το αλλάξει με άλλο
είδος σε άλλη πόλη ή χωριό. Και οι χωρικοί ή οι
πολίτες, που βάδιζαν ώρες πολλές ή μέρες μακριά
για να αλλάξουν το είδος τους με άλλο, για να
σώσουν τη φαμίλια τους από την πείνα,
ξεγυμνώνονταν στο δρόμο και γύριζαν πάλι
άπρακτοι, αν γύριζαν. Γιατί καμιά φορά πρόβαλλαν
αντίσταση. Και τους σκότωναν..Ασφάλε ια στα χωριά
καμιά."373
Οι μαυραγορίτες, άρπαζαν τα εμπορεύματα από
τους κατοίκους της Ηπείρου, καταδικάζοντάς τους
στην απελπισία, στην απόγνωση και τη λιμοκτονία,
στηριζόμενοι στη βοήθεια των αρχών της κατοχής.
Για την τραγική κατάσταση που επικρατούσε στην
περιοχή Λάκκας Σουλίου, χαρακτηριστική είναι η
μαρτυρία του Χρήστου Καινούργιου:

373θανάσης Παντούλας, Φλογισμένα Χρόνια, 1940-1945,

Αθήνα 1982, σ . 8 1 - 8 2 .
 150

"Στην ύπαιθρο καταλύθηκε ο νόμος και

κ υ ρ ι α ρ χ ο ύ σ ε η α υ θ α ι ρ ε σ ί α και η α ν α ρ χ ί α . Κανένας
ηθικός δισταγμός, κα μία τύψη συνείδησης δεν
εμπόδιζε τον κ α κ ο π ο ιό να δ ρ ά σ ει ατιμώρητα.
Ο πλισμένοι ζω ο κλ έφ τ ες και ληστές με
α ιφ νιδια στικ ές προμελετημένες και σχεδιασμένες
επιδρομές, μέρα και νύχτα, έκοβαν ολόκληρα
κ ο π ά δ ι α γ ι δ ο π ρ ό β α τ α , γ ε λ ά δ ι α , ά λ ο γ α και αφού τα
οδηγούσαν στα κρησφύγετά τ ο υ ς , α ξ ίω ν α ν γ ι α την
επιστροφή τους μεγάλα ποσά χρημάτων,
δ η μ η τ ρ ι α κ ώ ν , κ . λ . π . Γ ι α ν α σ ώ σ ε ι ς την π ε ρ ι ο υ σ ί α
σ ο υ μ ό ν ο με τ ο ν τ ο υ φ έ κ ι μπορούσες.~Δεν μπ ορούσες
ν α π ά ς α πό χ ω ρ ι ό σε χ ω ρ ι ό . " 374
Π ο λλοί άνθρωποι έδωσαν τη ζωή τους ως
εξιλαστήρια θύματα της αυθαιρεσίας, της
α τ ι μ ω ρ η σ ί α ς κ α ι τ η ς α ν ο μ ί α ς που κ υ ρ ια ρ χ ο ύ σ ε στα
πρώτα χ ρ ό ν ι α τ η ς κ α τ ο χ ή ς . Οι ν ό μ ο ι και ο ι ά λ λ ο ι
θεσμοί, που αποτελούν ακρογωνιαίο λίθο μιας
ε υ ν ο μ ο ύ μ ε ν η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , ε ί χ α ν κ α τ α λ υ θ ε ί . Ίσ χ υε ο
ν ό μ ο ς τ ο υ κ α τ ο χ ι κ ο ύ κατακτητή και του α δ ίσ τ α κ τ ο υ
ά ρ π α γ α . Η μ α ρ τ υ ρ ί α τ ου Α θ α ν α σ ί ο υ Τ ζ ά ν ν ο υ , γ ι α τα
πρ ο β λ ή μ α τ α των κατοίκων τ η ς π ε ρ ι ο χ ή ς τ η ς Πίνδου
α πό τ ο υ ς λ η σ τ έ ς και γ ι α α τ ιμ ω ρ η σ ία τ ο υ ς ε ί ν α ι
χα ρακτ η ρ ι σ τ ι κ ή :
"Η κλοπή και η ζωοκλοπή, η λ η σ τ ε ί α και ο ι
φ ό ν ο ι αθώων π ο λ ι τ ώ ν , από λ ο γ ι ώ ν - λ ο γ ι ώ ν σ υ μ μ ο ρ ί ε ς
και φ υ γ ό δ ι κ ο υ ς ήταν σ υ ν η θ ι σ μ έ ν ο φ α ι ν ό μ ε ν ο . Οι
α ρ χ έ ς κ α τ ο χ ή ς , και ε ι δ ι κ ά σ το Μέτσοβο, ο ι Ι τ α λ ο ί
όχι μόνον α δ ια φ ο ρ ο ύ σ α ν για όλα αυτά,
εθελοτυφλώντας, αλλά και τα συγκ ά λυπ τα ν και
π ο λ λ έ ς φ ο ρ έ ς τα υ π ε δ α ύ λ ι ζ α ν , με α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό
σ κ ο π ό ν α κ ά ν ο υ ν το Λαό ν α σ τ ρ α φ ε ί π ρ ο ς α υ τ ο ύ ς ,
κα ι ν α τ ο υ ς ζ η τ ή σ ε ι π ρ ο σ τ α σ ί α , γ ι α ν α τ ο ν έ χ ο υ ν
έτσι κατόπιν τ ου χ ε ρ ι ο ύ τ ο υ ς , υποχρεω μένο σ'
αυτούς και τσιράκι τ ο υ ς . . . Δ ε ν μπ ορούσε π ι α ο
πολίτης να κ υ κλ ο φ ο ρε ί ελεύθερα στην ύ π α ιθ ρ ο ,
ύ σ τ ε ρ α δ ε α πό το πρώτο ε ξ ά μ η ν ο του 1 9 4 2 , η
κα τά στα ση α πό άποψη α σ φ α λ ε ί α ς των π ο λ ι τ ώ ν , ήταν
σ ε α π ε λ π ι σ τ ι κ ή κατάσταση...Ένα βράδυ στη τ ο π ο θ ε σ ί α

37<Χρήστος Κ αινούργιος, Δάφνες και Δάκρυα, Αθήνα 1981,

σ. 13.
 151

"Σκάλα Χρυσοβίτσας"τρεις ένοπλοι ληστές...έπιασαν

και σκότωσαν "εν ψυχρώ" πέντε χωρικούς,
ψευτοεμπόρους, όχι μαυραγορίτες, από τα Γρεβενά
και τους λήστεψαν. "375
Από τις πρώτες ημέρες του πολέμου με τους
Ιτςίλούς, η Ελληνική Πολιτεία, μέσω της Γενικής
Διοίκησης Ηπείρου, προσπάθησε να βοηθήσει τους
πληγέντες από τους βομβαρδισμούς και τους
λιμοκτονούντες. 376 Η Γενική Διοίκηση Ηπείρου,
επίσης, προκειμένου να βοηθήσει τους άπορους της
περιφέρειάς της, σε τροφή και ένδυση κυρίως,
προέβη στη συγκρότηση επιτροπών, από δημόσιους
λειτουργούς και επιφανείς πολίτες, για την
απρόσκοπτη διανομή τους.377
0 Οργανισμός Δημόσιας Αντιλήψεως και
Κοινωνικής Πρόνοιας της Γενικής Διοίκησης Ηπείρου
προσέφερε αξιόλογο έργο στην περιφέρεια της
Ηπείρου, παρ' ότι υποχρεώθηκε από το στρατό
κατοχής να παραδώσει προμήθειες, που προορί ζονταν
για τους λιμοκτονούντ ες. 378Στη θετική συνεισφορά
συνέβαλε αποφασιστικά ο δυναμισμός του προέδρου
του Διοικητικού Συμβουλίου, μητροπολίτη Ιωαννίνων
Σπυρίδωνα. 0 Οργανισμός αυτός είχε τους εξής
• σκοπούς: 1) Την αποκατάσταση των αναπήρων και
θυμάτων πολέμου,2) Την οργάνωση πάσης φύσεως
συσσιτ ίων, υπέρ μαθητών και απόρων κατοίκων.3)Την
παροχή υγειονομικής και φαρμακευτικής περιθάλψεως

375Αθανάσιος Τζάννος, Ημερολόγιο, (χειρόγραφο), ο.π.,

σ. 167-168.
376Η Ελληνική Πολιτεία ζητούσε την καταγραφή των
κατεστραμμένων κατοικιών από τους βομβαρδισμούς, των
αρχηγών των οικογενειών και τα μέλη της κάθε πληγεί σας
οικογένειας από τους βομβαρδισμούς, για περίθαλψή
τους. Βλ. ΑΓΔΗ, No 61298, Γ ε ν ι κ ή Δ ι ο ί κ η σ η Η π ε ί ρ ο υ π ρ ό ς
τα Τμήματα κ α ι Σ τ α θ μ ο ύ ς Χ ω ρ ο φ υ λ α κ ή ς , Ιωάννινα 20
Νοεμβρίου 1940.
377ΑΓΔΗ. Απόφαση αρ. 65691/21 Δεκεμβρίου 1940 για
διορισμό Επιτροπών για διανομή βοηθημάτων στην πόλη
των Ιωαννίνων.
378Αρχε ίο Μητροπόλεως Ιωανν ίνων. No 636, τ η λ ε γ ρ ά φ η μ α
τ ο υ μητροπολίτη Ιωαννίνων Σ π υ ρ ί δ ω ν α π ρ ο ς τ ο ν Έ π α ρ χ ο
Κ ό ν ι τ σ α ς , Ιωάννινα 19 Μαρτίου 1942.
 152

σε όσους είχαν ανάγκη. 4) Την παροχή ειδών

ιματισμού και υπόδησης σε απόρους.5) Την παροχή
οικονομικής ενισχύσεως για την ανοικοδόμηση -
επισκευή οικιών που καταστράφηκαν από τους
βομβαρδι ορούς. 379Μέχρι την άνοιξη του 1942 ο
Οργανισμός αυτός επιτέλεσε αξιόλογο έργο. Στους
αναπήρους διανεμήθηκε βοήθημα εκ 2.000 δραχμών σε
καθένα. Επίσης σε 80 αναπήρους και θύματα του
πολέμου μοιράστηκαν είδη ρουχισμού και υπόδησης
αξίας 200.000 δραχμών. Ορίστηκε ειδικός ιατρός
για την περίθαλψή τους και παρέχονταν δωρεάν
φάρμακα από το κρατικό νοσοκομείο.
Η ίδρυση και κυρίως η εξασφάλιση της
λειτουργίας των συσσιτίων αποτέλεσε την κυριότερη
μέριμνα του Οργανισμού. Παρουσιάστηκαν δυσκολίες
λόγω έλλειψης τροφίμων στην ντόπια αγορά και
αδυναμία προμήθειας εξαιτίας της μαύρης αγοράς. 0
Οργανισμός κατόρθωσε να συγκεντρώσει τρόφιμα από
τα κέντρα παραγωγής, μέσω της Αγροτικής Τράπεζας
και των Ενώσεων Γεωργικών Συνεταιρισμών, με τη
συνδρομή και των αρχών κατοχής, οι οποίες
χορήγησαν αλεύρι για την παρασκευή άρτου. Ο
αριθμός των εστιών συσσιτίων στο νομό Ιωαννίνων
ήταν 56, με σύνολο 7.450 περίπου μερίδες, εκ των
οποίων οι 4.500' παρέχονταν στην πόλη. Συσσίτια
ιδρύθηκαν στην Άρτα για 1600 μερίδες και είχε
αποφασισθεί να λειτουργήσουν συσσίτια στην
Πρέβεζα, Παραμυθιά, Ηγουμενίτσα , Φιλιάτες, καθώς
και στα ορεινά χωριά. Το παρεχόμενο συσσίτιο
αποτελούνταν από όσπρια ή ρύζι και από 40 δράμια
άρτο ή από μία μερίδα άρτο με 40 δράμια ελιές ή
σταφίδες. Μέχρι τέλος Μαρτίου 1942 ο Οργανισμός
είχε διαθέσει για συσσίτια 19.000.000 δραχμές.
Άλλο μέτρο, με το οποίο επιδιώχθηκε η
ανακούφιση των δε ινοπαθούντων πληθυσμών,
αποτέλεσε η χορήγηση χρηματικών βοηθημάτων.
Τέτοια χορηγήθηκαν την περίοδο των Χριστουγέννων

379Α ρ χ ε ί ο Μητροπόλεως Ιωαννίνων. Φάκελος Κοινωνική

Περίθαλψη 1940-1943, όπου βλ. κανονισμό λ ειτο υ ρ γ ία ς
του Οργανισμού Δημόσιας Αντιλήψεως και Κοινωνικής
Πρόνοιας Ηπείρου.
 153

και τον βαρύ χειμώνα του 1942. Στην πόλη των

Ιωαννίνων είχαν διατεθεί 3.973.000 δρχ., στην
επαρχία Πωγωνίου 1.500.000 δρχ., επαρχία Κόνιτσας
1.800.000 δρχ., στο νομό Άρτας 2.000.000 δρχ.,
Πρέβεζας 1.000.000 δρχ. και Θεσπρωτίας 2.346.000
δρχ.. Η επιλογή των απόρων στις πόλεις γινόταν
από επιτροπές, που διαπίστωναν τις ανάγκες των
κατοίκων. Στην ύπαιθρο τις επιτροπές αποτελούσαν
ο πρόεδρος της κοινότητας, ο εφημέριος και ο
δάσκαλος. Στις περιοχές Πωγωνίου, Κόνιτσας και
Θεσπρωτίας, λόγω των πολεμικών επιχειρήσεων και
των μεγαλύτερων ζημιών, χορηγήθηκαν βοηθήματα σε
περισσότερους κατοίκους. Για την αγορά των
φαρμάκων είχαν δαπανηθεί 141.390 δραχμές, χωρίς
να περιλαμβάνεται η αξία των φαρμάκων που είχαν
αγοραστεί από το Ίδρυμα των Ελεών και που
διατέθηκαν και αυτά στους απόρους. Για τους
πρόσφυγες διατέθηκαν 264.000 δραχμές.
Την ίδια εποχή διάφορες φιλανθρωπικές
οργανώσεις προσπαθούσαν να βοηθήσουν τους απόρους
και τραυματίες, παρέχοντάς τους συσσίτια και
χρηματικά βοηθήματα. Τα έσοδά τους προέρχονταν
από δωρεές, από συνδρομές μελών και από
. επιχορηγήσεις από το υπουργείο Πρόνοιας. Τα
μεγαλύτερα ποσά δαπανήθηκαν για συσσίτια σε
θηλάζουσες μητέρες.380

II. Οι διοικητικοί θεσμοί των δοσίλόγων

Κυβερνήσεων και η εμφάνιση των αντιστασιακών
οργανώσεων.
Η Ελληνική Πολιτεία των κατοχικών, δοσίλόγων
"Κουϊσλιγκ" κυβερνήσεων, υπολειτουργούσε τόσο στο
διοικητικό όσο και στο δικαστικό επίπεδο. Η
κυβέρνηση αδυνατούσε να διασφαλίσει την
οικονομική κάλυψη και κοινωνική αξιοπρέπεια των
λειτουργών της. Έτσι αστυνομικοί και δημόσιοι

380Αρχεί ο Μητροπόλεως
Ιωαννίνων. Φάκελος Κοινωνική
περίθαλψη 1940-1943, όπου βλ. έκθεση πεπραγμένων της
Αδελφότητας "ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ", στην οποία φ α ίνο ν τ α ι έσοδα
και έξοδα της.
 154

υπάλληλοι προσέφευγαν στα νοικοκυριά της υπαίθρου

για βοήθεια, με αποτέλεσμα το κύρος της δημόσιας
εξουσίας να πέφτε l . 3810 l πρόεδροι των κοινοτήτων
και τα κοινοτικά συμβούλια ήταν διορισμένα και η
λειτουργία τους ήταν αναξιόπιστη και υποτονική.
Επίσης ol νομάρχες διορίζονταν από την κυβέρνηση
και δεν υπήρχε κανένα συμβουλευτικό όργανο στις
νομαρχίες. Ανάμεσα στις νομαρχίες και τις
κοινότητες υπήρχαν οι επαρχίες που διοικούνταν
από τον διορισμένο έπαρχο. Όλες οι αποφάσεις των
κοινοτήτων θα έπρεπε να εγκριθούν από τους
νομάρχες, δεν υπήρχε αυτοδιοίκηση. Ως μέσο
πίεσης, για την επιβολή κυβερνητικών εντολών, ο
νομάρχης χρησιμοποιούσε το δικαίωμα του να
απολύει τους κοινοτάρχες. Αυτή η διοικητική
ιεραρχία ενισχύθηκε και από αστυνομικές και
φορολογικές αρχές, που κατευθύνονταν από την
κυβέρνηση.
Οι μητροπολίτες με τη συμμετοχή και διάφορων
εμπόρων ήλθαν να καλύψουν πολλές λειτουργίες της
πολιτείας, όπως την περίθαλψη απόρων και την
καταπολέμηση της "μαύρης αγοράς". Σε πολλές
περιπτώσεις έκαναν παρεμβάσεις στους κατακτητές
για απελευθέρωση κρατουμένων και για αποφυγή
αντιποίνων. Η ασφάλεια των πολιτών είχε να κάνει
με τις διαθέσεις των καταχτητών, των συνεργατών
τους-πληροφοριοδοτών. Η αστυνομία λειτουργούσε σε
συνεργασία με τους κατακτητές, αποδυναμωμένη από
εξουσίες.
Οι ορεινές κυρίως περιοχές εγκαταλείφθηκαν
από την κυβέρνηση και έτσι ξέφυγαν από τον έλεγχό
της. Στα τέλη του 1942 άρχισαν να δημιουργούνται
σ'αυτές τις περιοχές δημοκρατικά όργανα
αυτοδιοίκησης κάτω από την καθοδήγηση των
αντιστασιακών οργανώσεων. 0 θεσμός της
αυτοδιοίκησης πρωτοεμφανίστηκε κυρίως στα πρώτα
χωριά της Ευρυτανίας που απελευθέρωσε ο ΕΛΑΣ.
Εκεί έγιναν εκλογές για ανάδειξη νέων πενταμελών
κοινοτικών συμβουλίων με δημόσια και φανερή

381Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Μ π έκ ιο ς, Η Λαϊκή Εξουσία στην Ελεύθερη

Ελλάδα, ο . π . , σ . 1 6 0 - 1 6 4 .
 155

εκλογή.382Με τον ίδιο τρόπο εκλέχθηκαν και

υποεπιτροπές με αρμοδιότητες δικαστικές,
σχολικές, εκκλησιαστικές και ασφαλείας. Με την
ανάπτυξη των οργανώσεων και την απελευθέρωση και
άλλων τμημάτων της Ελλάδας, οι θεσμοί αυτοί
διευρύνθηκαν και αναπτύχθηκαν.
. «
Στην Ήπειρο, με την εμφάνιση του ΕΔΕΣ,
άρχισε να εφαρμόζεται, στις· πρώτες περιοχές που
ήλεγχε, το άγραφο αντάρτικο δίκαιο, που αντλούσε
τις~ ρυθμίσεις του από τον Στρατιωτικό Ποινικό
Κώδικα και το προπολεμικό ποινικό δίκαιο για
ληστείες, φόνους, κ.α. Τις αποφάσεις τις έπαιρνε
ο Ζέρβας για οποιοδήποτε αδίκημα διαπραττόταν
στην περιοχή του. Στον ΕΛΑΣ οι αποφάσεις
παίρνονταν από τη συνέλευση των ανταρτών. Αυτή η
διαφορά στη λήψη των αποφάσεων οφειλόταν στο ότι
ο ΕΔΕΣ ήταν σε μεγάλο βαθμό μία προσωπική
οργάνωση του Ζέρβα, ενώ ο ΕΛΑΣ ελεγχόταν από το
ΕΑΜ, στο οποίο συμμετείχε το ΚΚΕ, με μια
μακρόχρονη ιστορία στο λαϊκό κίνημα και στη λήψη
αποφάσεων μέσα από λαϊκές συνελεύσεις. Σταδιακά
όμως και ο ΕΔΕΣ, όσο επεκτεινόταν, ανέπτυξε το
θεσμό της δικαιοσύνης και της αυτοδιοίκησης
. σύμφωνα με την οργάνωση του ΕΑΜ, όχι όμως με την
ίδια πάνδημη λαϊκή συμμετοχή και εγρήγορση.

III.Η οργάνωση διοικητικών θεσμών από τον β λ β γ

Αρχές του 1943, οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ είχαν
εδραιώσει την παρουσία τους στην περιοχή του
Βάλτου. 0 Ζέρβας με τους συνεργάτες του άρχισε
την οργάνωση του κινήματός του. Προχώρησε στη
συγκρότηση των " Επιτροπών Εθνικού Αγώνος" (ΕΕΑ),
πρώτα στην περιοχή των Τζουμέρκων και στη
συνέχεια στην υπόλοιπη Ήπειρο.
Οι Επιτροπές Εθνικού Αγώνα, συγκροτήθηκαν
από έμπιστα μέλη του ΕΔΕΣ. Είχαν λόγο για ό, τ ι
συνέβαινε στην περιοχή τους, σε θέματα

382
Γ. Μπέκιος, ο.π. , σ.360.
 156

αυτοδιοίκησης, ασφάλειας και δικαιοσύνης.383

Φρόντιζαν για την οργάνωση και εξοπλισμό των
εφεδρικών αντάρτικών ομάδων, που τις συγκροτούσαν
πολίτες οι οποίοι δεν είχαν ενταχθεί στα
στρατιωτικά τμήματα του ΕΔΕΣ ή του ΕΛΑΣ. Η
εγκατάλειψη των ορεινών περιοχών από την κατοχική
κυβέρνηση ανάγκασε τους κατοίκους τους να
οργανωθούν στις διάφορες αντιστασιακές μονάδες,
για να επιλύσουν θέματα διοίκησης, ασφάλειας και
δικαιοσύνης.
Στις περιοχές όπου επικρατούσε ο ΕΔΕΣ, η
οργάνωση διόριζε τις ΕΕΑ, με πρόεδρό της ή τον
διορισμένο από την κυβέρνηση πρόεδρο της
κοινότητας, αν ήταν έμπιστος της οργάνωσης, ή
άλλο πρόσωπο της κοινότητας. Με τα ίδια κριτήρια
διορίζονταν και τα υπόλοιπα τέσσερα μέλη της
Επιτροπής. Οι Ε.Ε.Α. απευθύνονταν και ενημέρωναν
τις κατά τόπους αντιστασιακές μονάδες του ΕΔΕΣ,
σαν προϊσταμένη τους αρχή, για κάθε θέμα που τις
απασχολούσε. Διόριζαν τους αγροφύλακες της
κοινότητας, οι οποίοι επιλαμβάνονταν όχι μόνο των
αγρό ζημιών αλλά και της ασφάλειας της κοινότητας,
με πίστη όμως να εργασθούν για την εξυπηρέτηση
της οργανώσεως του ΕΔΕΣ. Χαρακτηριστικός είναι ο
όρκος που έδιναν οι αγροφύλακες ενώπιον της
Επιτροπής Εθνικού Αγώνα: "Ορκίζομαι εις το όνομα
του Θεού και της συνειδήσεώς μου ότι θα εργασθώ
δια την εξυπηρέτησιν της Κοινότητος και της
οργανώσεως ΕΔΕΣ, δια παντός τρόπου και μέσου και
μέχρι τελευταίας ρανίδος του αίματός μου εις το
καθήκον του αγροφύλακος και ότι θα εκτελώ πιστώς

Αλ.Παπαδοπούλου, α ρ ιθ. 2787, Παπαδόπονλος

383 Α ρ χ ε ί ο
προς Επιτροπή Εθνικού Αγώνος Φανερωμένης, 4 Ιουλίου
1943. Με τη διαταγή αυτή εγκ ρ ίνε τα ι ο διορισμός της
Επιτροπής Εθνικού Αγώνα από το Ανεξάρτητο Σύνταγμα
Ξηροβουνίου (ΕΟΕΑ), στη δικ αιοδοσία του οποίου
υπαγόταν η κοινότητα αυτή.
 157

τας διαταγάς των προϊσταμένων μου ηγετών του

Εθνικού Αγώνος." 384
Οι ΕΕΑ λειτουργούσαν σαν "ασφαλίτες",
συγκέντρωναν πληροφορίες για τις κινήσεις των
καταχτητών, αλλά και του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, και τις
μετέδιδαν στα πλησιέστερα ανταρτικά τμήματα του
ΕΔΕΣ. Έκαναν καταγραφή των πολιτικών τοποθετήσεων
των κατοίκων της κοινότητάς τους, και με βάση την
πολιτική τους τοποθέτηση ανάλογα τους
μεταχειρίζονταν. Εξυπηρετούνταν οι οπαδοί του
ΕΔΕΣ και διώκονταν με ξυλοδαρμούς και ληστείες
οι οπαδοί του ΕΑΜ.385
Την ίδια ακριβώς εποχή η δικαιοσύνη στις
περιοχές ελέγχου από τον ΕΔΕΣ απονεμόταν, σε
πρώτο βαθμό, από τις Επιτροπές Εθνικού Αγώνα. Τα
μέλη των ΕΕΑ ήταν λαϊκοί δικαστές και δίκαζαν,
ατηριζόμενοι κυρίως στο περί δικαίου αίσθημα, την
πείρα και στο αστικό και ποινικό δίκαιο που
προϋπήρχε. Για οποιαδήποτε αγροζημία ή κλοπή
γινόταν, το θύμα έκανε μια αναφορά στην Επιτροπή
Εθνικού Αγώνα, εκθέτοντας γραπτά και προφορικά το
αίτημά του. Η ΕΕΑ, αφού εξέταζε την υπόθεση,
αποφαινόταν για το δίκαιο ή όχι του υποβληθέντος
* αιτήματος. Το λαϊκό δικαστήριο απαρτιζόταν από
πέντε μέλη, εκ των οποίων ένας ήταν ο πρόεδρος.
Επίσης υπήρχε δημόσιος κατήγορος. Ο δημόσιος
κατήγορος των ΕΕΑ ήταν συνήθως ο πιο εγγράμματος
του χωριού, ο δάσκαλος ή ο παπάς. Στα
στρατοδικεία, που λειτουργούσαν στις στρατιωτικές
μονάδες, δημόσιος κατήγορος ήταν αξ κοματικός του
Ελληνικού στρατού, μέλος των Εθνικών Ομάδων
Ελλήνων Ανταρτών ή δικηγόρος, μέλος των ομάδων.
Επιβάλλονταν πρόστιμα για τις αγροζημίες και

384Α ρ χ ε ί ο Αλ. Παπαδοπούλου. Π ρωτόκολλο ορκ ω μ οσ ία ς

αγροφύλακα σ τη ν Φανερωμένη Ά ρτας από την Ε .Ε .Α . με
η μ ερ ομ η νία 25 Ιο υ ν ίο υ 1944.
385Α ρ χ ε ί ο Α λ . Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , α ρ . 8 8 , Ε.Ε.Α. Φ ι λ ί π π ι ά δ ο ς
π ρ ο ς το 3 9 ο Σ ύ ν τ α γ μ α ΕΔΕΣ, Φ ι λ ι π π ι ά δ α 2 5 Ι ο υ ν ί ο υ 1 9 4 4 ,
ό π ο υ μ ε τ α ξ ύ τω ν ά λ λ ω ν α ν α φ έ ρ ε ι ό τ ι "...Κατά τ η ν γ ν ώ μ η ν
μου δέον να γίνω σ ι σ υ λ λ ή ψ εις κ ο μ μ ο υ νισ τώ ν Κ αμπής-
Φ ιλ ιπ π ιά δ ο ς-Ν .Κ ερ α σ ο ύ ντο ς σας α π ο σ τέλλο μ εν κ α τά λ ο γ ο ν ."
 158

αυστηρές ποινές για τις κλοπές. 0 ένοχος

υποχρεωνόταν σε έξοδα και τέλη και σε αποζημίωση
στον παθόντα σε είδος( αραβόσιτο, σιτάρι ή
ζώα) ·386 Μάλιστα στην περιοχή του Ξηροβουνίου και
των Τζουμέρκων αδικήματα όπως φόνοι, ζωοκλοπές
και λεηλασίες, γνωστοποιήθηκε προς τους κατοίκους
της περιοχής, ότι θα τιμωρούνταν με θάνατο. Οι
ανταρτικές ομάδες του ΕΔΕΣ αναγκάστηκαν να
ανακοινώσουν ότι θα τιμωρούν με θάνατο τέτοια
αδικήματα, γιατί στην περιοχή της Ηπείρου
δρούσαν, λόγω έλλειψης τροφίμων, ληστοσυμμορίες
που καταπίεζαν ακόμη περισσότερο το λαό της
Ηπείρου. Ένας άλλος λόγος που πάρθηκε αυτή η
απόφαση ήταν το γεγονός ότι για πολλά από τα
αρχικά στελέχη της οργάνωσης υπήρχαν βάσιμες
υποψίες για την ακεραιότητα της προσωπικής ηθικής
τους. Μια αντιστασιακή οργάνωση που ήθελε να
αποκτήσει λαϊκό έρεισμα έπρεπε να φροντίσει πάνω
και πρώτα απ' όλα για την αυτοκάθαρσή της. 387
Πηγή δικαίου του ΕΔΕΣ ήταν οι κάθε λογής
διαταγές και εγκύκλιες των τοπικών αρχηγών των
ομάδων της οργάνωσης και κυρίως του Ζέρβα. 0
Ζέρβας με έγγραφό του προς το Αρχηγείο του
Βάλτου, δίνει παραγγελία στον αρχηγό Χούτα, να
ενεργήσει ανάκριση και να παραπέμψει ενώπιον του
στρατοδικείου, για εσχάτη προδοσία, τους Νικόλαο
Πάνου και Σκάρα, γιατί σε συνεννόηση με τις
ιταλικές δυνάμεις έλαβαν από αυτές όπλα και
πολεμοφόδια για να τα στρέψουν εναντίον των
Ελλήνων. 0 Ζέρβας ήταν σίγουρος για την ενοχή
τους και γι'αυτό η ανάκριση ήταν η κατ' επίφαση
τήρηση της νομιμότητας. Ζήτησε επίσης στη δίκη να
βρίσκεται και Άγγλος αξιωματικός της Βρετανικής

306Α ρ χ ε(ο Αλ. Παπαδοπούλου. Βιβλίο του δικαστικού , του

ανε ξά ρτητ ου τάγματος Ξηροβουνίου, στο οποίο
καταχωρούντον όλες οι δικ αστικές υποθέ σε ις της
π ε ρ ι φ έ ρ ε ι α ς Ξηροβουνίου.
387Α ρ χ ε ί ο Αλ. Παπαδοπούλου, προκήρυξη του ανεξάρτητου
τάγματος ΕΔΕΣ, η οποία ανακοινώθηκε στους κατοίκους
της π ε ρ ι ο χ ή ς και αναγνώσθηκε και σ τ ι ς εκκλησ ίες.(Βλ έπε
παράρτημα) .
 159
t

Στρατιωτικής Αποστολής στην Ελλάδα. 388 Με άλλη

διαταγή ο Ζέρβας έθετε διάφορα δικονομικά
ζητήματα της ποινικής διαδικασίας των
στρατοδικείων και κύρια νομιμοποίησε την ενεργή
παρέμβαση της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής
στον καθημερινό βίο και τους θεσμούς των περιοχών
που βρίσκονταν υπό τη δικαιοδοσία του:
"I. Υπενθυμίζω ότι κατά τας συνεδριάσεις των
παρ' υμίν Εκτάκτων Επαναστατικών Στρατοδικείων,
πρΐπει να παρίσταται και Άγγλος αξιωματικός,
αντιπρόσωπος του Αρχηγείου Βρετανικής
Στρατιωτικής Αποστολής. Εις ήν περίπτωσιν τούτο
θα καθίσταται αδύνατον, ο πλησιέστερος Σύνδεσμος
Άγγλος αξιωματικός θα λαμβάνη γνώσιν της όλης
δικογραφίας, προ της εκτελέσεως της αποφάσεως.
II. Αι εις θάνατον καταδίκαι παρακαλώ να μην
εκτελούνται πριν το Γενικόν Αρχηγείον λάβη γνώσιν
και διατάξη την εκτέλεσιν. Επιτρέπεται μόνον εις
εκτάκτους περιπτώσεις η άμεσος εκτέλεσις του
καταδικασθέντος εις θάνατον, όταν προ παντός
ευρισκόμεθα εις παραμονάς επιχειρήσεων κατά του
εχθρού και τα αρχηγεία θα πρέπει να
μετακινηθούν../'389
Δίκαιο επίσης, αποτελούσαν και ol
απαγορευτικές διαταγές του Ζέρβα για κατασχέσεις,
συγκεντρώσεις ή δημεύσεις ειδών χωρίς έγκρισή
του.

IV. Η λειτουργία των θεσμών αυτοδιοίκησης-

διχαιοσύνης στις ανταρτοκρατούμενες περιοχές
(Αύγουστος 1943- Οκτώβριος 1944)
Το Κοινό Γενικό Στρατηγείο, που είχε έδρα το
Περτούλι Τρικάλων, ήταν αποτέλεσμα των επίμονων
προσπαθειών των αντάρτικών οργανώσεων στην
Ελλάδα, για ενότητα και εκδίωξη των κατοχικών

388θ α ν ά σ η ς Π α π α θ α ν α σ ό π ο υ λ ο ς , Λ α Ι ' κ ό Δ η μ ό σ ι ο Δ ί κ α ι ο 1 9 4 1 -
1945, Α θ ή ν α 1 9 8 2 , σ . 1 0 6 .
389Α ρ χ ε ί ο Α λ . Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , α ρ ι θ . 4 0 7 2 , Ζ έ ρ β α ς π ρ ο ς τις
μ ο ν ά δ ε ς του ΕΔΕΣ, 1 5 Ι ο υ ν ί ο υ 1 9 4 3 .
 160

δυνάμεων. Ταυτόχρονα με τις στρατιωτικές

επιχειρήσεις, ανέπτυξε και κάποιες πρωτοβουλίες
στον τομέα της διοίκησης των ελεύθερων περιοχών.
Τις σχέσεις των πολιτών και οργανώσεων στην αρχή
όριζε η απόφαση 3 του Κοινού Γενικού Στρατηγείου
Ανταρτών της 20ης Ιουλίου 1943:
"...η ικανοπο ίησις των αναγκών πάσης φύσεως
των ομάδων αμφοτέρων των οργανώσεων, ως και η
τακτοποίησις των μεταξύ των χωρικών διαφορών θα
γίνεται υπό Κοινοτικών Συμβουλίων η Λαϊκών
Επιτροπών, εκλεγησομένων υπό των κατοίκων δι'
ενεργηθησομένων εκλογών, άνευ επεμβάσεως των
οργανώσεων εις τας εκλογάς. Αι αποφάσεις των
λαϊκών επιτροπών θα είναι σεβασταί δι' αμφοτέρας
τας οργανώσεις, θα εκτελώνται δε τη κοινή
επεμβάσει των ενόπλων ομάδων αμφοτέρων των
οργανώσεων, εφ' όσον αιτηθεί παρά της Λαϊκής
Επιτροπής τοιαύτη επέμβασις και εφ' όσον υπάρχουν
ομάδες αμφοτέρων των οργανώσεων..."390
Η απόφαση αυτή επειδή ήταν γενική,
εξε ιδ ικεύθηκε με βάση την απόφαση 6 του Κοινού
Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών της 16ης Αυγούστου
1943, για ολόκληρη την ελεύθερη Ελλάδα. Η απόφαση
εκδόθηκε ύστερα -από την συμφωνία του Ζέρβα και
του Άρη της 10ης Αυγούστου 1943.3910ι συντάκτες
της είχαν σαν σκοπό την αναδιοργάνωση των θεσμών
Αυτοδιοίκησης και Δικαιοσύνης.392
Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, εξέδωσε
διαταγή προς όλες τις μονάδες του να
κοινοποιήσουν την απόφαση 6 του Κοινού Γενικού

,9° Νικόλαος Αναγνωστύπουλος, Παράνομος τύπος της

Κατοχής 1941-1944, Αθήνα 1960, σ .1 8 9 και Αρχείο Αλ.
Παπαδοπούλου, αριθ 1 5 0 6 /3 -8 -1 9 4 3 και 5926/ 2-8-1943
δ ι α τ α γ έ ς του Γενικού Στρατηγείου του ΕΔΕΣ με τ ι ς
ο π ο ί ε ς κ ο ι ν ο π ο ι ε ί τ α ι η α ρ .3 απόφαση ΚΓΣΑ.
ϊ9ΙΣ τ ι ς 9 Αυγούστου 1943 ο Ζέρβας κάλεσε τον Άρη και
τον Κωστούλα και συν έφαγε μαζί τους. Βλ. I . Παπαδάκης,
Ημερολόγιο, ο . π . , 9 - 8 - 1 9 4 3 .
3,2 Την απόφαση υπέγραψαν από τον ΕΛΑΣ ο Σαράφης, από
τον ΕΔΕΣ ο Ραυτόπουλος και από την Βρετανική
Στρατιωτική Αποστολή ο Γουντχάουζ.(Βλ. Παράρτημα).
 161

Στρατηγείου Ανταρτών και να εφαρμοστούν οι

διατάξεις της. Επίσης τόνιζε στις μονάδες να
παρέμβουν στις εκλογές για την ομαλή διεξαγωγή
τους.393
0 ΕΔΕΣ εξέδωσε διαταγή με την οποία τόνιζε
ότι. .την ευθύνη για την διεξαγωγή των εκλογών θα
είχε εφορευτική επιτροπή που θα εκλεγόταν δια
βοής από τους κατοίκους. Τόνιζε επίσης ότι οι
εκλογές θα έπρεπε να ενεργηθούν "...αβίάστως και
αχρωματίστως και ανοθεύτως άνευ ουδεμιάς
επεμβάσεως των Πολιτικών ή Στρατιωτικών
απελευθερωτικών οργανώσεων".394 Οι εκλογές αυτές
έγιναν, στις διάφορες περιοχές της Ελεύθερης
Ελλάδας, το τελευταίο δεκαήμερο του Αυγούστου
και, κυρίως, τέλος Σεπτεμβρίου του 1943.395 Στις
εκλογές αυτές σε 180 περίπου πόλεις και χωριά της
Ηπείρου και Θεσσαλίας, το ΕΑΜ επικράτησε στη
Θεσσαλία και Στερεά Ελλάδα, ενώ στην Ήπειρο
υπήρχε απόλυτη πλειοψηφία του ΕΔΕΣ.
Η συνεργασία όμως των δύο μεγαλύτερων
οργανώσεων, ΕΑΜ και ΕΔΕΣ, σε θέματα Αυτοδιοίκησης
ήταν περιορισμένη, από χρονική άποψη αλλά και
σημασία, αφού από αρχές Οκτωβρίου 1943 οι μεταξύ
• τους προστριβές και συγκρούσεις ήταν συχνές, με
αποτέλεσμα να τερματιστεί η σύμπραξη τους στα
πλαίσια του Κοινού Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών.
Στην περιοχή της Ηπείρου, και μετά την
έναρξη των συγκρούσεων του ΕΔΕΣ με τον ΕΛΑΣ,
λειτουργούσαν ως θεσμός αυτοδιοίκησης οι
Επιτροπές Εθνικού Αγώνα, με στρατιωτικές και
οργανωτικές αρμοδιότητες. Λόγω της όξυνσης των
σχέσεων του ΕΔΕΣ με τον ΕΛΑΣ, ο Ζέρβας με αυστηρή

393 Δ η μ ή τ ρ ι ο ς Ζ έ π ο ς , Λ α ϊ κ ή Δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ε ι ς Ε λ ε υ θ έ ρ α ς
π ε ρ ι ο χ ά ς τ η ς υ π ό Κ α τ ο χ ή ν Ελλάδος, ο . π . , σ . 1 1 8 , ό π ο υ
π α ρ α θ έ τ ε ι τ η ν α ρ . 7 1 2 , 17 Α υ γ ο ύ σ τ ο υ 1 9 4 3 , δ ι α τ α γ ή τ ο υ
ΕΛΑΣ υ π ο γ ρ α μ μ έ ν η α π ό τ ο ν Σ α ρ ά φ η .
394 Α ρ χ ε ί ο Α λ . Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , δ ι α τ α γ έ ς τ ο υ Α ρ χ η γ ε ί ο υ
Η π είρου με αρ. 2 2 1 3 9 /2 2 -8 -1 9 4 3 και 2 6 7 7 /7 -9 - 1 9 4 3 .
395 Α ρ χ ε ί ο Α λ . Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , α ρ . 2 9 7 7 / 1 4 - 9 - 1 9 4 3 δια τα γή
τ ο υ Α ρ χ η γ ε ί ο υ Η π ε ί ρ ο υ τ ο υ ΕΔΕΣ, γ ι α δ ι ε ξ α γ ω γ ή τ ω ν
εκλογών τ η ν 26η Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1 9 4 3 .
 162

και ρητή διαταγή του απαγόρευε τη μετάβαση από

χωριό σε χωριό, χωρίς σχετική άδεια από τα
αντάρτικά του τμήματα ή τις Επιτροπές Εθνικού
Αγώνα. Αμέσως οι Επιτροπές Εθνικού Αγώνα
αναγορεύτηκαν, με διαταγή του Ζέρβα, σε κυρίαρχα
διοικητικά όργανα στην περιοχή τους.396 0 Ζέρβας
θέλησε με την ενέργειά του αυτή να διασφαλίσει
την τάξη στην περιοχή του από τυχόν μετακινήσεις
ανταρτών του ΕΛΑΣ. Οι ληστείες και οι εκβιασμοί
που παρατηρούνταν σε πολλές περιοχές της Ηπείρου
με τη συνεργασία των αντάρτικών τμημάτων του ΕΔΕΣ
και των ΕΕΑ, περιορίστηκαν πολύ. Οι ανταρτικές
μονάδες ήταν υποχρεωμένες, βάσει διαταγής του
Γενικού Στρατηγείου του ΕΔΕΣ, να σέβονται και
να εκτελούν τις αποφάσεις των Επιτροπών Εθνικού
Αγώνα. 0 Ζέρβας, επιδιώκοντας να αποκτήσει λαϊκά
ερείσματα κατά τη δύσκολη περίοδο των
συγκρούσεών του με τον ΕΛΑΣ, στήριξε με τις
εξουσίες, που αναγνώρισε στις ΕΕΑ το θεσμό της
Αυτοδιοίκησης. 397
Οι αντάρτες ήταν ρακένδυτοι, ανυπόδητοι και
χωρίς κλινοσκεπάσματα. 398 Οι ΕΕΑ βοήθησαν τις
μονάδες του ΕΔΕΣ, στην υπηρεσία της επιμελητείας.
Φρόντισαν να συσταθούν επιτροπές φανέλας. Έργο
τους ήταν η συγκέντρωση μαλλιών, η κατασκευή
νήματος, το πλέξιμο πουλόβερ, καλτσών και
φανέλων. Η προμήθεια των μαλλιών γινόταν από

396 Α ρ χείο Αλ.Παπαδοπούλου, διαταγή του Ζέρβα αρ.

12241/16-10-1943.
397 Α ρ χ είο Αλ. Παπαδοπούλου, έγγραφο αρ. 19577, Ζέρβας
π ρ ο ς τις Ε π ι τ ρ ο π έ ς Ε θ ν ι κ ο ύ Α γ ώ ν α , 4 Mat ου 1944.
398 Ο Ζέρβας εξέθεσε προς την Συμμαχική Στρατιωτική
Αποστολή τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι αντάρτες
του και ζητούσε απεγνωσμένα βοήθεια. Πιο συγκεκριμένα
ανέφερε : "Παρακαλώ.,.ενεργήσετ ε να πραγματοποιηθώσι
μέ χρ ι μέσων Οκτωβρίου το βραδύτερον ρ ί ψ ε ι ς πέντε
χ ιλ ιά δω ν τουλάχισ τον πλήρων συλλογών ειδών
ιμ α τ ισ μ ο ύ (χλ α ινώ ν , χιτωνίων, περισκελίδων, πηλικίων,
δικόχών, ανά δύο ζευγών ποδείων, 2 υποδυτών, 2
σκελεών, πουλόβερ) αρβυλών και κλινοσκεπασμάτων...". Βλ.
Α ρ χ ε ί ο Αλ. Παπαδοπούλου, αρ. 10519, Ζ έ ρ β α ς π ρ ο ς
Σ υ μ μ α χ ι κ ή Σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή Αποστολή, 24 Σεπτεμβρίου 1943.
 163

προσφορές των κατοίκων αλλά καί από αγορές, Η

Διεύθυνση Επιμελητείας του Γενικού Στρατηγέ ίου
του ΕΔΕΣ, η οποία συγκροτήθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου
1943, συνεργάστηκε με τις μονάδες και τις
Επιτροπές Εθνικού Αγώνα για την φροντίδα των
κατοίκων της περιοχής, παρέχοντας συσσίτια
κυρ'ίώς στα παιδιά. Τα συσσίτια προέρχονταν από το
Διεθνή Ερυθρό Σταυρό αλλά και από αγορές που
έκανε ο ΕΔΕΣ, με χρήματα που έπαιρνε από το
Στρατηγείο Μέσης Ανατολής. 3 9
400Ο ΕΔΕΣ, στα πρότυπα
του ΕΑΜ που φρόντισε να συγκροτήσει την ΕΠΟΝ,
συγκρότησε την Εθνική Δημοκρατική Ένωση
Ελληνοπαίδων (ΕΔΕΕ), σε συνεργασία με τις
Επιτροπές Εθνικού Αγώνα. Σκοπός της ΕΔΕΕ ήταν η
συλλογή πληροφοριών και μετάδοσή τους στις
ανταρτικές μονάδες και τις Επιτροπές Εθνικού
Αγώνα, η δημιουργία θετικού κλίματος για τις
δραστηριότητες του ΕΔΕΣ και εκτέλεση κάθε εντολής
των Επιτροπών Εθνικού Αγώνα και των μονάδων του
ΕΔΕΣ. Η ΕΔΕΕ είχε αντιπροσώπους, σε κάθε μονάδα,
για καλύτερη επικοινών ία. 401EnLτροπές Δημοκρατικής
Ένωσης Ελληνοπαίδων, συγκροτήθηκαν σε νομαρχιακό,
τμηματικό και κοινοτικό επίπεδο και τα μέλη της
ήταν άνδρες, έφηβοι και νέες γυναίκες.
Από τις αρχές Σεπτεμβρίου 1943, ο ΕΔΕΣ
προσάρμοσε την ιεραρχία του στα πρότυπα του
τακτικού στρατού. Τα έκτακτα Στρατοδικεία έλαβαν
τη μορφή Στρατοδικείων, σύμφωνα με τα πρότυπα
στον προπολεμικό Ελληνικό Στρατό. Σε κάθε μονάδα
λειτ ουργούσε πρωτ οβάθμιο Στ ρατ οδικ ε ίο . Επί σης
ιδρύθηκε ένα Ανώτερο Διαρκές Στρατοδικείο, το
οποίο λειτουργούσε σαν δευτεροβάθμιο δικαστήριο
και εκδίκαζε υποθέσεις, κυρίως, προδοσίας και
παράβασης των διαταγών. Τα Στρατοδικεία

399 Α ρ χ ε ί ο Α λ . Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , Γ ε ν ι κ ή δ ι α τ α γ ή τ ο υ Ζ έ ρ β α
α ρ . 8 0 2 5 , 29 Α υ γο ύ σ το υ 1943 κ α ι τ ο υ Α ρ χ η γ ε ίο υ τ η ς
Η π ε ί ρ ο υ α ρ . 3 1 6 2 , 17 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1 9 4 3 .
400 Α ρ χ ε ί ο Α λ . Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , β λ . σ χ ε τ ι κ ά έ γ γ ρ α φ α α ρ .
3 8 0 0 , 30 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1943 κ α ι α ρ . 8 7 9 0 , 6 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ
1943 τ η ς Δ /ν σ η ς Ε π ιμ ε λ η τ ε ία ς του Α ρ χ η γ ε ίο υ Η πείρου.
401 Α ρ χ ε ί ο Α λ . Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , δ ι α τ α γ ή τ ο υ τ ά γ μ α τ ο ς
Η η ρ ο β ο υ νίο υ α ρ . 388 7 , 3 Ο κτω βρίου 1943.
 164

αποτελούνταν από κατώτερους αξιωματικούς, τέσσερα

μέλη, τον πρόεδρο και τον επίτροπο,© οποίος ήταν ο
δημόσιος κατήγορος. Στο Ανώτερο Διαρκές
Στρατοδικείο μετείχαν ανώτεροι αξιωματικοί, με
πρόεδρο τον στρατιωτικό αρχηγό της περιφέρειας
και με επίτροπο, ο οποίος ήταν νομικός.
Εφαρμοζόταν η προπολεμική στρατιωτική ποινική
νομοθεσία, ο κώδικας ποινικής νομοθεσίας και οι
διαταγές του Γενικού Αρχηγού των Εθνικών Ομάδων
Ελλήνων Ανταρτών του ΕΔΕΣ. Στις έδρες των μονάδων
λειτουργούσαν τμήματα δικαστικού και εκδίκαζαν
υποθέσεις κλοπής, ληστείας και ξυλοδαρμού,
επικαλούμενα τα άρθρα 67, 68, και 69 της
στρατιωτικής ποινικής νομοθεσίας. Καλούνταν ο
ένοχος και απολογούνταν, υπήρχαν μάρτυρες
κατηγορίας και υπεράσπισης, οι οποίοι καλούνταν
στην έδρα της μονάδος με κλήσεις. Στη συνέχεια
εκδιδόταν η απόφαση περί ενοχής ή αθωότητας του
κατηγορουμένου. Η εκτέλεση των ποινών γινόταν,
στις σοβαρές υποθέσεις, μόνο κατόπιν εγκρίσεως
του Γενικού Στρατηγείου του ΕΔΕΣ. Υποθέσεις
προδοσίας αλλά και ληστείας εκδικάζονταν από το
Ανώτερο Στρατοδικείο, που επικαλούνταν το άρθρο
70 της Στρατιωτικής Ποινικής Δικονομίας και τα
άρθρα 210, 214 και 216 της Ποινικής Δικονομίας.
Χαρακτηριστική απόφαση στρατοδικείου ήταν η
ακόλουθη: "Η θανατική καταδίκη πέντε πολιτών,
για κλοπή διαφόρων ειδών οικιακής χρήσης και
διατροφής από το στρατοδικείο του Αρχηγείου
Ηπείρου, στις 25 Σεπτεμβρίου 1943". Η απόφαση
εκδόθηκε, βασιζόμενη σε μαρτυρικές καταθέσεις,
σύμφωνα με τα άρθρα 121, 122 της Στρατιωτικού
Ποινικού Νόμου και 391 του Κώδικα Ποινικής
Δικονομίας. Η τιμωρία της κλοπής προβλεπόταν από
τα άρθρα 363 παρ. 2 και 364 παρ. 3 του Κώδικα
Ποινικής Δικονομίας. Οι μάρτυρες ορκίζονταν στο
Ιερό Ευαγγέλιο, σύμφωνα με το άρθρο 85 παρ. 2 της
Στρατιωτικού Ποινικού Νόμου.402

402 Α ρ χ ε ί ο Αλ.Παπαδοπούλου, απόφαση αρ. 416, 25

Σεπτεμβρίου 1943 του Στρατοδικείου του Αρχηγείου
Ηπείρου και απόφαση αρ. 2, 15 Μαρτίου 1944 του
 165

Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΔΕΣ, επειδή πολλές

μονάδες είχαν αυτονομηθεί ως προς την απόδοση
δικαιοσύνης και έτσι έχανε την αξιοπιστία του
στην περιοχή του, αναγκάστηκε στις 25 Απριλίου
1944 να δώσει εντολή στις μεραρχίες, να εκδώσουν
διαταγή για τη λειτουργία του θεσμού της
δικαιοσύνης.403
Οι διάφορες αυθαιρεσίες μονάδων του ΕΔΕΣ
ανάγκασαν το Γενικό Στρατηγείο να απαγορεύσει τη
λειτουργία Στρατοδικείων σ' αυτές και τα τυχόν
αδικήματα να εκδικάζονται από τις Επιτροπές
Εθνικού Αγώνα και τα Στρατοδικεία μόνο των
Μεραρχιών και του Γενικού Αρχηγείου.404 Υπήρχε μια
ασάφεια στην απόδοση της δικαιοσύνης από τα
Στρατοδικεία, λόγω μεροληψιών και αυθαιρεσιών των
λειτουργών τους. Επίσης οι Επιτροπές Εθνικού
Αγώνα, εξουσιοδοτούμενες με στρατιωτικές και
διοικητικές αρμοδιότητες και με γνώσεις ελλιπείς
σε τέτοια θέματα, δεν καταξιώθηκαν στη συνείδηση
των κατοίκων. Έτσι το σύστημα Αυτοδιοίκησης και
Δικαιοσύνης υπονομεύθηκε, περιορίζοντας το
δημοκρατικό και κοινωνικό έλεγχο της λειτουργίας
τους.

εκτάκτου Στρατοδικείου, στις οποίες φαίνονται ποίοι

απέδιδαν την δικαιοσύνη. (Βλ. Παράρτημα.)
403 Επίσης ο Παπαδόπουλος με εμπιστευτική επιστολή προς
την Ε.Ε.Α. Μπιζανίου τους διάτασσε να συλληφθεί ο
κομμουνιστής Παπαζήσης αν εμφανίζονταν στην περιφέρεια
Μπιζανίου. Δεν είχε τέτοια εντολή από το Γ.Σ. του ΕΔΕΣ
κα l τέτοιες ενέργειες ανάγκασαν τον Ζέρβα να δώσει
εντολή στις μεραρχίες να εκδώσουν διαταγή για το πώς
θα απονέμονταν η δικαιοσύνη. Βλ. Αρχείο Αλ.
Παπαδοπούλου, αρ. 2075, Παπαδόπ ο υ λ ο ς π ρ ο ς Ε.Ε.Α.
Μπιζανίου, 10 Μαΐου 1944.
404 Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, αρ. 1698, ΙΙΙη Μεραρχία
προς το Αυτοτελές τάγμα Παπαδοπούλου, 1 Ιουνίου 1944,
με την οποία απαγορευόταν η λειτουργία Στρατοδικείου.
 166

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V III

ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ ΚΑΙ

ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ

I. Ο ΕΔΕΣ Επιτίθεται στον ΕΛΑΣ

Ο Ζέρβας παρόλο που η εκτίμησή του για

αποχώρηση των Γερμανών αποδείχθηκε εσφαλμένη, δεν
έχασε την αισιοδοξία του για την μελλοντική
πορεία του αγώνα τόσο ενάντια στους κατακτητές
όσο και ενάντια στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. 0 Μπάρνς
που είχε επιστρέψει κοντά στο Ζέρβα δήλωσε
απερίφραστα σ' αυτόν, στις 4 Δεκεμβρίου 1943, ότι
το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής δεν έβλεπε με
ευχαρίστηση την επέκταση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στα
Τζουμέρκα και επιθυμία του ήταν να βοηθήσει τον
ΕΔΕΣ με νέους ανεφοδιασμούς να ανακαταλάβει την
περιοχή Τζουμέρκων μέχρι τον Αχελώο. 405 Για το
Ζέρβα αυτό σήμαινε, ότι θα έπρεπε να συγκεντρώσει
αξιόλογες δυνάμεις. Το μόνο μέρος που θα μπορούσε
να βρει αντάρτες, ήταν η περιοχή δυτικά της
οροσειράς της Πίνδου και θα έπρεπε ο ίδιος να
περιοδεύσει σ'αυτή για να πείσει τους κατοίκους
για στρατολόγησή τους στον ΕΔΕΣ.
Η γραμμή του Αράχθου δεν ήταν ασφαλής για
τον ΕΔΕΣ, επειδή οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ με μία
αιφνιδιαστική τους επιδρομή στα Πλαίσια, έδρα του
ΕΔΕΣ, ανάγκασαν τις δυνάμεις του να καταφύγουν
στην περιοχή Σκλίβανης. 0 Ζέρβας ήταν στην
περιοχή Δωδώνης για στρατολόγηση ανταρτών. Επειδή
η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή εσκεμμένα
απέφευγε να εφοδιάσει τις μονάδες του ΕΛΑΣ με το
απαιτούμενο πολεμικό υλικό, μονάδες του Αρχηγείου
Ηπείρου του ΕΛΑΣ αποφάσισαν να κάνουν επιδρομή
στην περιοχή του ΕΔΕΣ και να κυριεύσουν το
πολεμικό υλικό που βρισκόταν εκεί. Έτσι οι

405 Κομνηνός Πυρομάγλου, Δούρειος Ίππος, ο.π., σ.156.

 167

ενισχύσεις που δόθηκαν στον ΕΔΕΣ σε πολεμοφόδια

στις 8 Νοεμβρίου 1943 στα Πλαίσια Ιωαννίνων από
το "Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, έγιναν λεία του
ΕΑΑΣ.4064
0
7 Με την αποχώρηση των δυνάμεων του ΕΑΑΣ
από τα Πλαίσια, επέστρεψε το Γενικό Αρχηγείο του
ΕΔΕΣ σ'αυτό το χωριό.
« ·

0 Ζέρβας με την περιοδεία του στην περιοχή

δυτικά της οροσειράς της Πίνδου κατόρθωσε να
εντάξει στη δύναμή του πολλούς κατοίκους της
περιοχής. 0 Μπάρνς, που συνόδευε το Ζέρβα,
βοήθησε πολύ στη στρατολόγηση ανταρτών με την
παρέμβασή του στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής για
αποστολή βοήθειας. Πράγματι την περίοδο από 7
μέχρι 11 Δεκεμβρίου 1943 έγιναν εφοδιασμοί, από
25 αεροπλάνα, σε πυρομαχικά, ιματισμό και λίρες.
Το Δεκέμβριο πραγματοποιήθηκαν τόσοι εφοδιασμοί
στις μονάδες του Ζέρβα, όσοι είχαν γίνει από τον
Ιούλιο του 1942, που άρχισε το αντάρτικο στην
Ήπειρο.401 Οι Βρετανοί, βλέποντας ότι ο ΕΔΕΣ ήταν
σε διάλυση και υπήρχε κίνδυνος να επικρατήσει ο
ΕΑΑΣ και στη δυτική, περιοχή της οροσειράς της
Πίνδου και του ποταμού Αράχθου μέχρι τα παράλια
της Ηπείρου, του έδωσαν πολύ μεγάλη βοήθεια και
, τέτοιας έκτασης,408 με αποτέλεσμα την κρίσιμη αυτή
στιγμή να μη διαλυθεί.
Εκτός από την επιχείρηση προς τα Τζουμέρκα,
ο Ζέρβας έδωσε διαταγή να προετοιμαστεί από το
Αρχηγείο Ηπείρου και επιχείρηση για την ανάκτηση
της περιοχής Πωγωνίου. 0 Ζέρβας συνέχισε να
ανασυγκροτεί τμήματα ανταρτών και τα διοχέτευε
στα Πλαίσια, μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου 1943, οπότε

406 Ο Μαλτέζος αναφέρει ότι ο Παπασταματιάδης είπε στον

Άρη : "Αντί να παρακαλάμε τους Άγγλους να μας ρίχνουν
υλικά, καλύτερα να τους τα παίρνουμε με το ζόρι.". Βλ.
Γεράσιμος Μαλτέζος, ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ο.π., σ.246.
407Μιχάλης I. Μυριδάκης, Α γ ώ ν ε ς τ η ς Φυλής, ο.π., τ. Β',
σ.57-58.
408 0 ΕΔΕΣ από τον Οκτώβριο του 1943 μέχρι τα μέσα
Ιανουαρίου 1944, πήρε από τους Άγγλους 74 τόννους όπλα
και πυρομαχικά καθώς και 18.000 λίρες.Βλ. Γιάννης
Ανδρικόπουλος, 1 9 4 4 Κ ρ ί σ ι μ η Χ ρ ο ν ι ά , ο.π., τ.Α', σ.128.
 168

και. ο ίδιος επέστρεψε στην έδρα του αρχηγείου

του. 0 επιτελάρχης του ΕΔΕΣ Ολύμπιος και ο
αν τισυνταγματάρχης Νικολόπουλος κατάρτισαν το
σχέδιο επιχειρήσεων για ανακατάληψη των
Τζουμέρκων. Το σχέδιο προέβλεπε απώθηση των
δυνάμεων του ΕΔΑΣ πέρα από τον Αχελώο και, αν
υπήρχαν ευνοϊκές συνθήκες, να κινηθούν και στην
περιοχή Βάλτου και Ξηρομέρου. Ορίστηκε σαν ημέρα
εξόρμησης η 4η Ιανουαρίου 1944.409
Τα τμήματα του ΕΔΕΣ, το πρωί της 4ης
Ιανουάριου 1944, πέρασαν χωρίς αντίσταση τον
Άραχθο. Απώθησαν τα τμήματα του ΕΑΑΣ, της
περιοχής Τζουμέρκων, πέρα από τον Αχελώο.410 0
ΕΆΑΣ διαμαρτυρήθηκε στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής
για την επίθεση του ΕΔΕΣ, αλλά χωρίς αποτέλεσμα,
καθ' ότι οι Βρετανοί όχι μόνο ανέχθηκαν τις
ενέργειες του Ζέρβα, αλλά και τις υποκίνησαν.411
Έτσι ο ΕΑΑΣ άρχισε την ανασυγκρότηση των δυνάμεών
του και την προετοιμασία για αντεπίθεση. 0
Γουντχάουζ και ο Ουάινς, ζήτησαν από τον ΕΑΑΣ να
μη κάνει αντεπίθεση αλλά να συνάψει ανακωχή με
τον ΕΔΕΣ. 0 ΕΑΑΣ όμως, δε συζητούσε για ανακωχή,
αν ο ΕΔΕΣ δεν επέστρεφε στη γραμμή του Αράχθου.
Πολλές μάχες διεξήχθησαν, με αμφίρροπα
αποτελέσματα. Το Τετράκωμο, στην περιοχή
Τζουμέρκων άλλαξε τρεις φορές χέρια ανάμεσα στις

409Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, Προσωπική Διαταγή του Ζέρβα

αρ. Α11624, 30 Δεκεμβρίου 1943, στην οποία υπήρχαν
λεπτομέρειες για την επιχείρηση.{Βλέπε παράρτημα).
η0Στέφανος Σαράφης, Ο ΕΑΑΣ, ο.π., σ.241 και Μιχάλης I.
Μυριδάκης, Α γ ώ ν ε ς της Φυλής, ο.π., τ. Β, σ.72-73.Για
την επίθεση του ΕΔΕΣ εναντίον του ΕΑΑΣ βλ. Σπάρος Ηρ.
Μπέκιος-Λάμπρος, Σ ε λ ί δ ε ς από την Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ίσ τ α σ η ,
ο.π., σ.685-687.
411Prokopis Papastratis, B r i t i s h F o r e i g n P o i i c y t o w a r d s
Greece d u rin g th e Second W orld War, 1941-1944,
Cambridge 1984, p.154. Ο Πυρομάγλου αναφέρει ότι ο
Μπάρνς δήλωσε στον Ζέρβα ότι το ΣΜΑ δεν βλέπει
ευχαρίστως την εγκατάλειψη των Τζουμέρκων από τον ΕΔΕΣ
και επιχείρηση ανακατάληψης των από τον ΕΔΕΣ δεν θα
χαρακτηριζόταν ως επιθετική ενέργεια κατά του ΕΛΑΣ.
Βλ.Κομνηνός Πυρομάγλου, Ο Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς , ο.π., σ.156.
 169

δύο οργανώσεις. Τα πυρομαχικά του ΕΔΕΣ όμως

ελαττώθηκαν και ο Ζέρβας απεγνωσμένα ζητούσε και
άλλη βοήθεια, που τελικά έφθασε στις 13
Ιανουαρίου 1944, με την προϋπόθεση όμως να
χρησιμοποιηθεί εναντίον των Γερμανών. 0 ΕΛΑΣ υπό
την αρχηγία του Άρη, αφού ανασυγκροτήθηκε και
ενίσχυσε τις δυνάμεις του, αντεπιτέθηκε στον ΕΔΕΣ
στ·ις 26 Ιανουαρίου 1944. Οι Εδεσίτες υποχώρησαν
στη γραμμή του Αράχθου.4120 Μπάρνς, που είχε
εξωθήσει τον Ζέρβα στην αντεπίθεση, βλέποντας ότι
ο ΕΔΕΣ βρέθηκε στην ίδια κατάσταση πριν την 4η
Ιανουαρίου, βρέθηκε σε δύσκολη θέση.
Οι Άγγλοι θέλοντας να σώσουν τον ΕΔΕΣ από
την πλήρη διάλυσή του, ζήτησαν άμεση ανακωχή. 0
ΕΔΑΣ έθεσε συγκεκριμένους όρους για ανακωχή: 1)Τα
τμήματα θα παρέμειναν στις θέσεις που θα κατείχαν
τη στιγμή της έναρξης της ανακωχής. 2) Ο Ζέρβας
να αποκηρύξει με δήλωσή του όλα τα μέλη του ΕΔΕΣ
που συνεργάζονταν με τους Γερμανούς και 3) Να
γίνει διάσκεψη αντιπροσώπων των οργανώσεων και
της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής για
δημιουργία ενιαίου στρατού ανταρτών και
Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας στην Ελεύθερη Ελλάδα.
Στις 29 Ιανουαρίου 1944, η Συμμαχική Στρατιωτική
Αποστολή413 ειδοποίησε πως ο Ζέρβας δέχθηκε τους
όρους της ανακωχής και ότι από τη νύχτα της 3ης
Φεβρουάριου θα έπρεπε να διακοπεί κάθε
εχθροπραξία μεταξύ των οργανώσεων. Τελευταία
προσπάθεια του ΕΔΕΣ για κατάληψη των Πραμάντων
απέτυχε στις 3 Φεβρουάριου 1944 και έτσι
καθορίστηκε διαχωριστική γραμμή των δύο
οργανώσεων η περιοχή, Άραχθος-Καλλαρύτικος-

412Για τις συγκρούσεις ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ, βλ.Κομνηνός

Πυρομάγλου, Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ί π π ο ς , ο.π., σ. 160, Στυλιανός θ.
Χούτας, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς των Ε λ λ ή ν ω ν ( 1 9 4 1 - 1 9 4 5 ) ,
Αθήνα 1961, σ.497-499 και Γεράσιμος Μαλτέζος, ΕΑΜ-
ΕΛΑΣ, ο.π., σ.258-260.
413Από τον Οκτώβριο 1943 η Βρετανική Στρατιωτική
Αποστολή μετονομάστηκε σε Συμμαχική Στρατιωτική
Αποστολή, επειδή συμμετείχαν και Αμερικανοί.
Βλ.Nicholas Hammond, Με τ ο υ ς Α ν τ ά ρ τ ε ς , 1 9 4 3 - 4 4 , Αθήνα
1982, σ.109.
 170

δυτικά του Μετσόβου-δημόσιος δρόμος Ιωαννίνων-

Ηγουμενίτσας και γραμμή Αέλοβα-Πάργα. Και ενώ οι
δύο οργανώσεις βρίσκονταν στο προκαταρτικό στάδιο
για ανακωχή, οι Γερμανοί εξόρμησαν για να
εκκαθαρίσουν την περιοχή της Πίνδου από τους
αντάρτες, κινούμενοι από Γιάννινα-Μέτσοβο-
Ζαγόρια-Πράμαντα και Καλέντζι καθώς και από Άρτα
Καλεντίνη-Βουργαρέλι. Στα Ζαγόρια οι Γερμανοί
χτυπήθηκαν από Μακεδονικά τμήματα του ΕΛΑΣ και
στα Θεοδώριανα και Άγναντα επίσης χτυπήθηκαν από
τον ΕΛΑΣ και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν
εγκαταλείποντας αρκετό υλικό.414
Τη νύχτα της 3ης Φεβρουάριου 1944, η
σύγκρουση ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ στα Τζουμέρκα έληξε οριστικά.
0 εμφύλιος αυτός, που κράτησε σχεδόν τρεις μήνες,
ήταν πολύ σκληρός σε αγριότητα πλήττοντας το
κύρος της αντίστασης. Οι Βρετανοί όμως παρέλκυσαν
την έναρξη των διαπραγματεύσεων μέχρι τις 12
Φεβρουαρίου 1944 για ίδιους λόγους. Η απαίτηση
του ΕΑΜ για ενοποιημένη Εθνική Αντίσταση έθετε σε
κίνδυνο τα σχέδια των Βρετανών. Η εξόριστη
Ελληνική Κυβέρνηση, με τη δημιουργία κυβέρνησης
στην Ελεύθερη Ελλάδα, θ' αναγκαζόταν ν'αρχίσει
διαπραγματεύσεις και να κάνει υποχωρήσεις, που θα
οδηγούσαν στη^ί δημιουργία της πρώτης
αντιπροσωπευτικής Ελληνικής Κυβέρνησης που δε θα
εξαρτιόταν από το Λονδίνο. Ετσι η βρετανική
πολιτική έμπαινε σε κίνδυνο και γι'αυτό θα έπρεπε
να αποτύχει η σύσκεψη στο Μυρόφυλλο, που είχε
προγραμματιστεί για τις 12 Φεβρουαρίου 1944.

XI. Η διάσκεψη Μυροφύλλου- Πλάκας

Στο Μυρόφυλλο και την Πλάκα επισημοποιήθηκε,
ύστερα από επίπονες διαπραγματεύσεις, το τέλος
των συγκρούσεων ΕΔΕΣ και ΕΛΑΣ. Και οι δύο
οργανώσεις επιθυμούσαν την κατάπαυση των
εχθροπραξιών. 0 ΕΔΕΣ βρισκόταν σχεδόν σε διάλυση
και ο ΕΛΑΣ, κουρασμένος αλλά και με εσωτερικά
προβλήματα όσον αφορά τη σκοπιμότητα του

414
Στέφανος Σαράφης, 0 ΕΛΑΣ, ο.π., σ.248.
 171

εμφύλιου, αποδεχόταν την παρέμβαση ίου

Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, που παρενέβη να σώσει
κυριολεκτικά τον ΕΔΕΣ. Έτσι άρχισαν τις
διαπραγματεύσεις για ανακωχή. Τόπος των
διαπραγματεύσεων ορίστηκε το Μυρόφυλλο. Θα
συμμετείχαν ο ΕΛΑΣ, ο ΕΔΕΣ, η ΕΚΚΑ και η
Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή. 0 ΕΛΑΣ με
αντιπροσώπους του το Στέφανο Σαράφη και τον Πέτρο
Ρούσο( ψευδώνυμο Νικόλας) καθώς και με τον
ταγματάρχη Τόρενς της Συμμαχικής Στρατιωτικής
Αποστολής, που βρίσκονταν στο στρατηγείο του
ΕΛΑΣ, συναντήθηκαν στο Λιάσκοβο, στις 7
Φεβρουάριου 1944, με τους εκπροσώπους του
Στρατηγείου Μέσης Ανατολής στην Ελλάδα, τον
Γουντχάουζ και τον Ουάινς της Αμερικανικής
Αποστολής.415 0 ΕΔΕΣ δεν είχε φανεί, ούτε η ΕΚΚΑ.
0 Γουντχάουζ ρώτησε τον Σαράφη πώς ο ΕΛΑΣ
αντιλαμβανόταν τον ενιαίο στρατό. 0 Σαράφης
απαντώντας πρότεινε τη διάλυση του ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ και
της ΕΚΚΑ και το σχηματισμό ενός ενιαίου
αντάρτικου στρατού με επικεφαλής έναν
αρχιστράτηγο. Επίσης πρότεινε να διευρυνθεί το
Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, που διέθετε την
πλειοψηφία των ανταρτών και με αντιπροσώπους των
άλλων οργανώσεων στη διοίκηση και στο επιτελείο.
Τέλος, ο Σαράφης εξέφρασε την άποψη, ότι σε
περιοχές που υπήρχαν περισσότερες από μια
οργανώσεις, θα έπρεπε να συγχωνευθούν σε ενιαίες
μονάδες με μικτή διοίκηση. 0 Γουντχάουζ απαίτησε
από τον Σαράφη να μείνει η Ήπειρος και η Δυτική
Στερεά υπό τον Ζέρβα. Η πρόταση αυτή απορρίφθηκε
από τον ΕΛΑΣ, γιατί ο Ζέρβας στη Δυτική Στερεά
δεν είχε τμήματα, 416 ενώ για την Ήπειρο η πρόταση

415 Σπύρος Μπέκιος-Λάμπρος, Σ ελίδες από την Εθνική

Αντίσταση, ο.π., σ.701-702.
416 Στο Δυτικό Ξηρόμερο και μάλιστα στον Μύτικα -
Ζαβέρδα, δρούσαν συγγενείς προς τον Ζέρβα ομάδες
Ράλληδων, που μετά τον Σεπτέμβριο του 1944
ενσωματώνονται στον ΕΔΕΣ. Εδώ είχαν "επιχειρησιακή"
δραστηριότητα και οι περιβόητες ομάδες Μπουρδάρα,
Γιάννη Γουρούνα και κύρια του Γιάννη Βερρή που
λυμαίνονταν τα γειτονικά νησιά Λευκάδα, Ιθάκη και
 172

έγινε αποδεκτή από τον ΕΛΑΣ, με την προϋπόθεση

όμως να υπάρχει συνδιοικητής ένας συνταγματάρχης
τουΕΑΑΣ. Οι θέσεις του ΕΑΑΣ δεν ικανοποίησαν
τον Γουντχάουζ, ο οποίος φρόντισε να ενημερώσει
τον Ζέρβα για τις συζητήσεις με τον ΕΛΑΣ, καθώς
και το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής.
Το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής στις 9
Φεβρουάριου έστειλε στον Μπάρνς το 178/9
τηλεγράφημα με τις θέσεις του, οι οποίες ήταν:
"Πιστεύομεν ότι ο ΕΛΑΣ θα ζητήση ένα
ηνωμένον αντάρτικον στρατόν με Στρατηγέ ίον στο
Στρατηγέ ίον του ΕΛΑΣ. Θα προσπαθήση επίσης να
εκβιάση σχηματισμόν Ηνωμένης Κυβερνήσεως εντός
της Ελλάδος. Ιδε ΝΡ111,114,115. 0 Κρίς πιστεύει,
και συμφωνούμε μαζύ του, ότι αυτό σημαίνει στην
πραγματικότητα απορρόφησίν Ζέρβα και Ψαρρού εντός
του ΕΛΑΣ, με ανασύστασή Κοινού Στρατηγείου
Ανταρτών. Οι οδηγίες μας προς τον Κρίς είναι ότι
αυτό θα πρέπη να αποσοβηθή και η κατάληξις σε
συμφωνία θα πρέπη να είναι η διαίρεσις της Χώρας
σε εδαφικές περιοχές, εν σχέσει με τις ανάγκες
της Κιβωτού του Νώε. Η δίκαια και ενδεδειγμένη
διαχωριστική γραμμή θα ήταν : Ήπειρος- σύνορα
Θεσσαλίας από την Αλβανική μεθόριο μέχρι BELTSOVE
4707, εκείθεν ποταμός Αχελώος μέχρι Χ5068,
εκείθεν προς νότον Χ50 μήκος κόλπου Πατρών.
Αφοπλισμένη ζώνη 5 μιλίων πλάτους εκατέρωθεν
ζώνης, εξαιρέσει κατά μήκος οδού Μετσόβου, όπου η
ζώνη θα χωρισθεί κατά στόχους. Άπασα η περιοχή
δυτικώς της γραμμής αυτής θα είναι περιοχή Ζέρβα.
Άπασα ανατολικός περιοχή ΕΛΑΣ. Πελοπόννησος και
Θράκη να μην συζητηθούν, ως λύσις, και όλες οι
συζητήσεις επί πολιτικών θεμάτων να αποσοβηθούν.
0 Κρίς πλήρως κατατοπισμένος και θα ενεργήσει ως

Κεφαλλονιά και με την συνεργασία των Γερμανικών

στρατευμάτων κατοχής. Ιδιαίτερα στη Λευκάδα με τις
ομάδες του εγκληματία Αχείμαστου, του Νικολάρα και
Καλατζή. Μιά γραφική "προσωπικότητα" της εποχής της
τρομοκρατίας υπήρξε και ο Μαλιαγρίδης που το
μεταεμφυλιακό κράτος τον διόρισε παιδονόμο στη
Βόνιτσα.
 173

διαιτητής εκ μέρους Ελληνικής Κυβερνήσεως.

Επιθυμούμεν πάρα πολύ να συνοδεύσετε τους
αντιπροσώπους του Ζέρβα στην σύσκεψι και να
συναντήσητε τον Κρίς. Παρακαλούμεν ρυθμίσατε
απ'ευθείας. Δεν θα έπρεπε να δείξετε το παρόν
σήμα στον Ζέρβα,· άλλως υπόθεσις εμφανισθή ως
προαποφασισμένη. Αλλά χρησιμοποιήσατε το για να
καθοδηγήσετε Ζέρβαν, ως προς τας αξιώσεις του,
και ο οποίος να έχη υπ'όψιν του ότι κάτι πρέπει
vor_ έχει στο χέρι για να διαπραγματευθή. Πρέπει
να είσθε εξαιρετικά διακριτικός κατά την συζήτησι
των θεμάτων αυτών πριν καταλήξη η σύσκεψις." 417
Με το σήμα αυτό φάνηκαν καθαρά οι θέσεις του
Στρατηγείου Μέσης Ανατολής και οι επιδιώξεις των
Βρετανών για σταθεροποίηση των θέσεών τους στην
μεταπολεμική Ελλάδα, που ήταν αντίθετες με αυτές
του ΕΑΜ και γενικά του ελληνικού λαού.
0 Ζέρβας, αποδυναμωμένος μετά την ήττα του
από τον ΕΛΑΣ, επεδίωκε να καθυστερήσει τις
διαπραγματεύσεις, μέχρις ότου οι "σύμβουλοί του"
Βρετανοί τον ενισχύσουν για να ανασυγκροτήσει τις
δυνάμεις του και από θέση ισχύος να καθήσει στο
τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Οι Βρετανοί
. συμβούλεψαν τον Ζέρβα να μη πάρει μέρος στις
διαπραγματεύσεις αλλά να στείλει τον Πυρομάγλου.
Οι, αντιπρόσωποι της Συμμαχικής Στρατιωτικής
Αποστολής, πρότειναν στον ΕΛΑΣ να αρχίσουν οι
διαπραγματεύσεις όχι στο Λιάσκοβο αλλά πιο κοντά
στην περιοχή του Ζέρβα και τελικά αποφασίστηκε το
Μυρόφυλλο.418
Υστερα από πολλές περιπέτειες στο Μυρόφυλλο,
συναντήθηκαν οι τρεις οργανώσεις και η Συμμαχική
Στρατιωτική Αποστολή στις 12 Φεβρουαρίου 1944.
Από τον ΕΔΕΣ συμμετείχαν ο αντ ισυνταγματάρχης
Πέτρος Νικολόπουλος, ο Κομνηνός Πυρομάγλου και
γραμματέας ο υπολοχαγός Νικόλαος Βεργετής. Από
τον ΕΛΑΣ συμμετείχαν ο Στέφανος Σαράφης, Πέτρος

<17Κομνηνός Πυρομάγλου 0 Δ ο ύ ρ ε ι ο ς Ίππος, ο.π., σ.216

και Μιχάλης I. Μυριδάκης, Α γ ώ ν ε ς της Φνλής, τόμος Β,
ο.π, ο. 123.
418Στέφανος Σαράφης, 0 ΕΛΑΣ, ο.π., σ.252-253.
 174

Ρούσος και γραμματέας ο Χαράλαμπος Κλάρας

(αδελφός του Άρη) . Από την ΕΚΚΑ ήταν ο Δημήτριος
Ψαρρός, Γεώργιος Καρτάλης και γραμματέας ο
ταγματάρχης Στέφανος Δούκας. Καμ τέλος από το
Στρατηγείο Μέσης Ανατολής συμμετείχαν ο
Γουντχάουζ και ο Ουάινς. 0 Γουντχάουζ συμμετείχε
επιπλέον και ως εκπρόσωπος της εξόριστης
Ελληνικής Κυβέρνησης.419
Στις 15 Φεβρουάριου 1944, σΐο χώρο που
στεγαζόταν η αντιπροσωπεία της ΕΚΚΑ, άρχισε η
συνεδρίαση και εκλέχθηκε ο Γεώργιος Καρτάλης
παμψηφεί στην προεδρία. 0 Ζέρβας όμως, μια ημέρα
πριν, φρόντισε να καθησυχάσει τη γερμανική
διοίκηση στα Ιωάννινα ότι δεν αναμένει κανένα
συγκεκριμένο αποτέλεσμα από τις συνομιλίες για
ενοποίηση των αντάρτικών οργανώσεων.420 Με την
εσκεμμένη υπονόμευση του αντάρτικου στη σύσκεψη
Μυροφύλλου και Πλάκας με την συγκατάθεση των
γερμανικών στρατιωτικών αρχών, επαληθεύτηκαν οι
υποψίες ακόμη και του Γεωργίου Καρτάλη, ότι ο
ΕΔΕΣ συμμετείχε στη σύσκεψη μόνο για ανταλλαγή
γνωμών.421
Πριν αρχίσουν οι εργασίες, η αντιπροσωπεία
του ΕΔΕΣ κατέθεσε δήλωση, που αποκήρυττε τα
στελέχη και τα μέλη του ΕΔΕΣ που συνεργάσθηκαν με
τον κατακτητή και την κυβέρνηση του Ράλλη. Στη
συνέχεια συζήτησαν για το στρατιωτικό. 0 ΕΛΑΣ
υποστήριζε τη δημιουργία ενιαίου στρατού με ένα
αρχιστράτηγο που θα έπαιρνε εντολές από την
Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας. Η ΕΚΚΑ δέχθηκε τη

419Μιχάλης I. Μυριδάκης, Α γ ώ ν ε ς τη ς Φυλής, τόμος Β,

ο.π, σ.124-125.
420Bundesarchiv-Militararchiv, Φάκελος 59644/3 :ΧΧΙΙ
Γερμανικό Σώμα Στρατού προς Ε' Ομάδα Γερμανικού
Στρατού, No.277/44, 14-2-1944.
421 0 Καρτάλης, στις 18-2-1944, στη συνεδρίαση της
αντιπροσωπείας στο Μυρόφυλλο, απευθυνόμενος στους
συνέδρους ανέφερε: ' Η αντιπροσωπεία του ΕΔΕΣ
εθεώρησεν αυτήν την σύσκεψιν μάλλον ως συνάντησιν
ανταλλαγής γνωμών.' Βλ. Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν Α ρ χ ε Ι ο ν Ε θ ν ι κ ή ς
Α ν τ ι σ τ ά σ ε ω ς , τχ.ΙΟο,ο.π.,σ.49.
 175

δημιοαργία ενιαίου στρατού, αλλά δέχθηκε να

διοικούνται όλες οι οργανώσεις από ένα
αρχιστράτηγο κοινής εμπιστοσύνης. Ως προς την
πολιτική επιτροπή, ο ΕΔΕΣ δε δεχόταν το
σχηματισμό της παρά μόνο για διεξαγωγή
διαπραγματεύσεων με τα άλλα κόμματα και την
εξόρτστη ελληνική κυβέρνηση. Υστερα από το
αδτέξοδο που δημίουργηθηκε, ο ΕΑΑΣ ζήτησε να
συνταχθούν τα πρακτικά και να διαλυθούν. Οι
αντιπρόσωποι του ΕΔΕΣ και της ΕΚΚΑ, καθώς και η
Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή, φοβήθηκαν έναρξη
των εχθροπραξιών και ζήτησαν να γίνει συνάντηση
του Άρη και του Ζέρβα στην Πλάκα, κοντά στο
ομώνυμο γεφύρι του ποταμού Αράχθου. Με την
πρόταση αυτή ήταν φανερή η προσπάθεια της
συμμαχικής αποστολής να παραταθεί η διάσκεψη και
να εξοικονομηθεί χρόνος για τον ανεφοδιασμό και
την ανασυγκρότηση του ΕΔΕΣ.
Στις 24 Φεβρουαρίου 1944, η αντιπροσωπεία
του ΕΔΕΣ επέστρεψε στα Πλαίσια και στις 27 του
ίδιου μήνα άρχισαν οι διαπραγματεύσεις στην
Πλάκα, στην ανατολική όχθη του ποταμού Αράχθου. Ο
Ζέρβας προσπαθούσε να ανασυγκροτήσε l τις δυνάμεις
του, αλλά λόγω των άσχημων καιρικών συνθηκών δεν
έγινε ανεφοδιασμός από τα Αγγλικά αεροπλάνα. Στις
27 Φεβρουάριου με μια δύναμη 100 περίπου ανταρτών
πήγε στην Πλάκα. Έτσι επαναλήφθηκε η ατέρμονα
συζήτηση όπως στο Μυρόφυλλο και η ενοποίηση των
ανταρτικών οργανώσεων δεν επιτεύχθηκε. Ο Ζέρβας
επέμεινε στις αρχικές του θέσεις να πάρει σαν
επιτελάρχη του το συνταγματάρχη Φλούλη ή τον
Δημάρατο, του ΕΑΑΣ, επειδή θα διοικεί μονάδες
του ΕΑΑΣ στην Ήπειρο. Η πρόταση αυτή απορρίφθηκε
από τον ΕΑΑΣ. 0 ΕΑΑΣ έκανε μια δήλωση με τις
τελευταίες του υποχωρήσεις. Δεχόταν για την
πολιτική επιτροπή την αρχή της ισορροπίας, τον
Οθωναίο για αρχιστράτηγο και να φθάσε ι ο ενιαίος
 176

στρατός μέχρι το τάγμα. Στις 29 Φεβρουάριου

ξανάρχισαν οι συζητήσεις εμμένοντας ο ΕΔΕΣ στις
αρχικές απόψεις. Ο Ζέρβας προφασίστηκε απασχόληση
σε επιχειρήσεις εναντίον των Γερμανών και
αποχώρησε, αφήνοντας την αντιπροσωπεία του ΕΔΕΣ
να συνεχίσει τις διαπραγματεύσεις. 422 Το διάστημα
αυτό καμία στρατιωτική επιχείρηση με τους
Γερμανούς δεν διεξήγε ο ΕΔΕΣ, 423 συνεπώς ο Ζέρβας
έφυγε από τηνΠλάκα για να κωλυσιεργήσει τις
συνομιλίες με τον ΕΑΑΣ.
Ο ΕΛΑΣ για να διευκολύνει τη λήψη κοινής
συμφωνίας έκανε και μια τελευταία δήλωση. "Η
ανακωχή να μετατραπεί σε οριστική παύση των
εχθροπραξιών, τα τμήματα να μείνουν στις θέσεις
που κατέχουν και να επιδιωχθεί κοινή συνεργασία
για αντιμετώπιση των Γερμανών". 424 Η πρόταση αυτή
κατέπληξε όλους. 0 Γουντχάουζ πρότεινε να
υπογράφει και ένα μυστικό πρωτόκολλο για το
σχέδιο "Κιβωτός", που προέβλεπε συνεργασία των
τριών οργανώσεων για την επιχείρηση αυτή. Το
σχέδιο που για μυστικότητα είχε το όνομα
"Κιβωτός" θα έμπαινε σε εφαρμογή από τα μέσα
Αυγούστου 1944.-Σύμφωνα με αυτό θα γίνονταν
επιθέσεις και καταστροφές συγκοινωνιών στην
Ελλάδα σε τέτοια βαθμό ώστε οι Γερμανοί που θα
έφευγαν να μη μπορέσουν να πάρουν τον βαρύ
οπλισμό τους και αποδιοργανωμένοι να μη πάρουν
μέρος σε άλλα μέτωπα. Ο ΕΛΑΣ, απάντησε ότι θα
βοηθούσε στην πραγμάτωση των σχεδίων του
Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής. 425 Στο σχέδιο αυτό
συμπεριλαμβανόταν και η διείσδυση συμμαχικών
δυνάμεων που θα έπαιρναν μέρος στις επιχειρήσεις.
Έτσι υπογράφηκε το πρωτόκολλο στις 29 Φεβρουαρίου

422Μιχάλης I. Μυριδάκης, Αγώνες τ η ς Φυλής, τόμος Β,

ο.π, σ.133-134.
423Ιωάννης Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , ο . π. Δεν αναφέρει για
καμία σύγκρουση ΕΔΕΣ-Γερμανών, το διάστημα που
διεξάγονταν οι συνομιλίες ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ-ΕΚΚΑ- ΣΜΑ στην
Πλάκα.
424Στέφανος Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ο.π., σ.264-265.
425C.M.Woodhouse, A p p l e o f D i s c o r d , London 1948, p.304
και Στέφανος Σαράφης, Ο ΕΑΑΣ, ο.π., σ.265.
 177

1944, στο οποίο τελικά προβλεπόταν ότι μετά το

τέλος των εχθροπραξιών, τα τμήματα θα μείνουν
εκεί που ήταν στις 29-2-1944, κοινή δράση
εναντίον των καταχτητών, επιτρέπονταν η μία
οργάνωση να εισέλθει στην περιοχή της άλλης αν
αντιμετώπιζε κίνδυνο από τον καταχτητή, να
αφεθούν ελεύθεροι όλοι οι αμοιβαίος ως
κρατούμενοι. Τέλος συμφωνήθηκε το Στρατηγείο
Μέσης Ανατολής να εξασφαλίσει ισότιμο εφοδιασμό
και των δύο οργανώσεων στην Ήπειρο. 426
Με τη μυστική παράγραφο του Γουντχάουζ στο
πρωτόκολλο, οι Βρετανοί επιδίωκαν να νομοποιήσουν
την απόβαση του βρετανικού εκστρατευτικού σώματος
στην Ελλάδα και να εμποδίσουν την αναπόφευκτη xaL
αναίμακτη επικράτηση του ΕΑΜ, που ήδη κυριαρχούσε
στον Ελλαδικό χώρο, με την εκφρασμένη θέληση της
πλειοψηφίας του ντόπιου πληθυσμού. Έτσι
επιτεύχθηκε ο σκοπός των Βρετανών να μη διαλυθεί
ο ΕΔΕΣ, να σταματήσουν ol εχθροπραξίες που οι
ίδιοι είχαν προκαλέσει, για να υποτάξουν το ΕΑΜ-
ΕΛΑΣ. Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ με τη συμφωνία Μυροφύλλου-
Πλάκας υπέστη μία στρατηγική ήττα, παρά τη
διαλλακτικότητα που επέδειξε. Θα μπορούσε να
μονοπωλήσει την αντίσταση κατ ανενόχλητο να
καταλάβει όλες τις πόλεις που άφηναν οι Γερμανοί
με την αναχώρησή τους και έτσι να είναι η
μοναδική δύναμη που θα δρομολογούσε τις
μεταπολιτικές εξελίξεις της Ελλάδας.
Η εμφύλια σύγκρουση είχε προετοιμαστεί ως
μια επιχείρηση εγκαθίδρυσης και σταθεροποίησης
της βρετανικής παρουσίας στην Ελλάδα, σε μια
χρονική στιγμή που η απελευθέρωση ήταν πολύ
κοντά.427

426Αρχείο Αλ. Παπαδοποΰλου, όπου υπάρχει

(δακτυλογραφημένο) το Πρωτόκολλο συμφωνίας συσκέψεως
Πλάκας.
427Φοίβος Γρηγοριάδης, Το Α ν τ ά ρ τ ι κ ο , Αθήνα 1964, τόμος
4ος , σ.441-446.
 178

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο IX

ΑΝΑΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΤΟΥ ΕΔΕΣ ΚΑΙ

ΙΔΡΥΣΗ ΠΕΕΑ

I. "Σχέσεις" Ζέρβα-Γερμανικών Στρατιωτικόν

Δυνάμεων. Μία Ελληνική περίπτωση Μιχαηλοβιτς;
Οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ βρίσκονταν κυρίως στην
περιοχή δυτικά της οροσειράς της Πίνδου και του
ποταμού Αράχθου. Υπήρχε άμεση πρόσβαση των
Γερμανικών δυνάμεων μέσω των Ιωαννίνων και της
Αρτας. Οι δυνάμεις του ΕΛΆΣ βρίσκονταν κυρίως
ανατολικά του Αράχθου. Έτσι, ο ΕΔΕΣ θα βρισκόταν
ανάμεσα στους Γερμανούς και τον ΕΛΑΣ, σε
ενδεχόμενη επίθεσή του κατά του ΕΛΑΣ.
Οι Γερμανοί μετά το Νοέμβριο 1943 είχαν
αδρανοποιηθεί απέναντι στον ΕΔΕΣ, μη πρόβαίνοντας
σε καμιά επιθετική ενέργεια εναντίον του. Το
ΧΧΙΙο Γερμανικό Σώμα Στρατού, αρχές Δεκεμβρίου
1943, συν έλαβε το μέλος του ΕΔΕΣ
αντ ισυνταγματάρχή Χριστοδούλου428 και ύστερα από
διάφορες ανακρίσεις τον ελευθέρωσε, ζητώντας απ'
αυτόν, να μεταφέρει στο Ζέρβα πρόταση για
ανακωχή, την οποία απέρριψε ο Ζέρβας. 429 Από τις

428 Για τη συνεργασία Χριστοδούλου-Γερμανών, ο Θανάσης

Παντούλας αναφέρει ότι σε γενόμενη σύγκρουση ΕΔΕΣ και
ΕΛΑΣ στην Αραχωβίτσα Ιωαννίνων, ο Χριστοδούλου
παρότρυνε τους αντάρτες του να παραδοθούν στους
Γερμανούς και δεν υπάρχει κανένας φόβος, σε περίπτωση
που θα βάλονταν απ'αυτούς. Στη συνέχεια ο Χριστοδούλου
περιφέρονταν με την στολή του Έλληνα αξιωματικού στα
Ιωάννινα, μπροστά στους Γερμανούς και στη συνέχεια
πήγε στον Ζέρβα και εντάχθηκε στις ομάδες του. Βλ.
Θανάσης Παντούλας, Φ λ ο γ ι σ μ έ ν α Χ ρ ό ν ι α 1 9 4 0 - 1 9 4 5 , Αθήνα-
Γιάννινα 1982, σ.203.
<290 Ζέρβας στο ημερολόγιό του σημειώνει : « Συνεζήτησα
με τον Χριστοδούλου, είναι τρελλός. Πάντως δεν
επρόδωσε ούτε προδίδει. Ζητεί να μείνει εδώ, τον
 179

18 Δεκεμβρίου 1943 μέχρι τέλος του ιδίου μήνα,

διεξάγονταν συζητήσεις ανάμεσα στον ΕΔΕΣ και την
104' Μεραρχία Κυνηγών των Γερμανών,που είχε την
έδρα στο Αγρίνιο,με σκοπό να επιτευχθεί
συνεργασία μεταξύ των, εναντίον του ΕΑΑΣ. Από
πλευράς ίου ΕΔΕΣ τις συζητήσεις διεξήγαγε ο
έφεδρος υπολοχαγός Δημήτριος Γαλάνης, που δρούσε
στην περιοχή Κλειδίου Άρτας η οποία ελεγχόταν από
την 104 Μεραρχία Κυνηγών των Γερμανών. Ο Γαλάνης
ήταν μυστικός σύνδεσμος των Γερμανικών δυνάμεων
κατοχής και του αρχηγού του ΕΔΕΣ και
χρησιμοποιήθηκε για επαφή ΕΔΕΣ-Γερμανών και στις
14 Οκτωβρίου 1943.430 Ο Ζέρβας, μέσω του
απεσταλμένου του Γαλάνη, όρισε την 18η Ιανουαρίου
1944 ως ημερομηνία συνάντησης με την προϋπόθεση
να τηρηθεί άκρα μυστικότητα. Πρότεινε να
συζητηθεί η από κοινού αντιμετώπιση Γερμανών και
ΕΔΕΣ εναντίον του κομμουνισμού.431 Μάλιστα οι
Γερμανοί, για να πιέσουν τον Ζέρβα να επισπεύσει
την ανακωχή μαζί τους, φρόντισαν, μέσω του
Σαράντη στις 27 Δεκεμβρίου 1943,να ενημερώσουν
την Επιτροπή Εθνικού Αγώνα ΕΔΕΣ Ιωαννίνων, ότι
Γερμανικές δυνάμεις θα επιτίθεντο εναντίον του
Ζέρβα στα Τζουμέρκα και την περιοχή Λάκκα-
• Σουλίου.432

κρατώ.» Βλ. Ν.Ζέρβας, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 14-12-1943.0

χαρακτηρισμός του Ζέρβα ότι ο Χριστοδούλου είναι
τρελλός, αποδεικνύει, τουλάχιστον επίσημα,την αρνητική
στάση του Ζέρβα στην πρόταση των Γερμανών για ανακωχή.
430 Βλ. υποσημείωση 334.
431 Για τις επαφές ΕΔΕΣ- Γερμανών αναφέρεται λεπτομερώς
ο καθηγητής Χάγκεν ΦλάΙσερ, βλ. Χάγκεν Φλάϊσερ,
Σ τ έ μ μ α κ α ι Σ β ά σ τ ι χ α . Η Ελλάδα τ η ς Κ α τ ο χ ή ς κ α ι τ η ς
Α ν τ ί σ τ α σ η ς , τ.2σς, Αθήνα 1995, σ.245.Η συνεργασία
ΕΔΕΣ-Γερμανών αφορούσε κοινό αγώνα εναντίον του
κομμουνισμού. Β λ Bundesarchiv-Militararchiv, 59644/3,
Έκθεση τ η ς 104 Γ ε ρ μ α ν ι κ ή ς Μ ε ρ α ρ χ ί α ς Κ υ ν η γ ώ ν f l
Ιανουαρίου 1944. Την έκθεση αυτή χρησιμοποίησαν και οι
καθηγητές Χάγκεν Φλάϊσερ και Heinz Richter στα έργα
τους, Σ τ έ μ μ α κ α ι Σ β ά σ τ ι κ α , ο.π, και 1 9 3 6 - 1 9 4 6 Δ ύ ο
ε π α ν α σ τ ά σ ε ι ς κ α ι Α ν τ ε π α ν α σ τ ά σ ε ι ς , ο.π., αντίστοιχα.
432 Ναπ. Ζέρβας, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 27 Δεκεμβρίου 1943.
 180

Ενώ οι συζητήσεις ΕΔΕΣ-Γερμανικών μονάδων

ήταν σε εξέλιξη, οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ, έχοντας
εξασφαλίσει τα νώτα τους από ενδεχόμενη επίθεση
των Γερμανών, επιτέθηκαν στον ΕΛΑΣ, πέραν του
ποταμού Αράχθου, με αποτέλεσμα τη σύμπτυξη των
δυνάμεων του Άρη στην περιοχή Τετρακώμου-
Μυροφύλλου.433
Οι Γερμανοί, αντιλαμβανόμενοι ότι ο ΕΔΕΣ
προσπαθούσε να κωλυσιεργήσει τις διαπραγματεύσεις
μαζί των, 434επειδή ισχυροποιήθηκε η θέση του πέραν
του ποταμού Αράχθου, φρόντισαν να διαδώσουν τη
φήμη σχετικά με τη συνάντηση, με αποτέλεσμα να
εξαγριωθεί ο ΕΑΑΣ εναντίον του ΕΔΕΣ. 0 ΕΑΑΣ,
μετά τον αιφνιδιασμό που υπέστη από τον ΕΔΕΣ,
αφού ανασυγκρότησε τις δυνάμεις του, στις 25
Ιανουάριου απώθησε τις δυνάμεις του Ζέρβα δυτικά
του Αράχθου.435
Ενώ στα Τζουμέρκα ο Ζέρβας αδυνατούσε να
αντιμετωπίσει τον ΕΛΑΣ, λόγω έλλειψης
πυρομαχ ικών, 436προσπάθησε να ανασυγκροτ ήσε ι τις
δυνάμεις του, με σκοπό να αντ επιτεθεί στον ΕΛΑΣ.
Παράλληλα με την προετοιμασία των δυνάμεων του
ΕΔΕΣ, την 1η Φεβρουάριου 1944, ο στενός συνεργάτης
του Ζέρβα, λοχαγός Σαράντης, απευθύνθηκε προς το
ΧΧΙΙ° Γερμανικό Σώμα Στρατού για βοήθεια και κοινό
αγώνα κατά του ΕΛΑΣ.437Για να καλύψει ενδεχόμενη

433Από τον Στυλιανό Χούτα γίνεται πλήρης περιγραφή της

επίθεσης του Ζέρβα εναντίον του ΕΛΑΣ. Βλ. Στυλιανός
Χούτας, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς τ ο ν Ελλήνων 1 9 4 1 - 1 9 4 5 ,
Αθήνα 1961, σ. 489-491.
434Bundesarchiv-Militararchiv, 59644/3, Έκθεση της 104
Γ ε ρ μ α ν ι κ ή ς Μ ε ρ α ρ χ ί α ς Κ υ ν η γ ό ν , 25 Ιανουαρίου 1944.Την
έκθεση αυτή χρησιμοποίησε και ο Χάγκεν Φλ άΧ σε ρ,Σ τέ μμ α
κ α ι Σ β ά σ τ ι κ α , ο.π.,τόμος 20ς, σ.246.
435 Σπύρος Μπέκιος- Λάμπρος, Σ ε λ ί δ ε ς από τ η ν Εθ νι κ ή
Α ν τ ί σ τ α σ η , ο.π., σ . 687-698 και Στυλιανός Χούτας,
ο.π., σ.497-498.
436 Στυλιανός Χούτας, ο.π.,σ.492.
437Bundesarchiv-Mllitararchiv, 59644/3: έκθεση του XXII
Σ ώ μα το ς σ τ ρ α τ ο ύ No 19/44, 2 Φεβρουαρίου 1944.Επίσης
για τις επαφές Σαράντη-Γερμανών, βλ.Ανδρέας Κέδρος, Η
Ε λ λ η ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η , τόμος Β', Παρίσι 1966, σ.77-78 και
 181

διαρροή των συναντήσεων ΕΔΕΣ-Γερμανών, ο Ζέρβας,

μέσω του απεσταλμένου του, φρόντισε να κάνουν οι
Γερμανικές δυνάμεις μιά εικονική επίθεση εναντ ίον
του στις 3 Φεβρουαρίου. Οι Γερμανοί δεν
πραγματοποίησαν επίθεση, παρά μόνο μια παρουσία
στα Πλαίσια χωρίς να ανταλλάξουν πυροβολισμούς με
τον * ΕΔΕΣ, γιατί ήδη οι δυνάμεις του, είχαν
αναχωρήσει για την Σκλίβανη πριν ακόμη φανούν οι
Γερμανικές.438
0 έφεδρος υπολοχαγός Γαλάνης, από τους πλέον
χαρακτηριστ lκους εκπροσώπους της μισαλλόδοξης

Heinz Richter, 1936-1946 Δύο επα νασ τάσ εις και

αντεπαναστάσεις στην Ελλάδα , τόμος Β', Αθήνα 1975,
σ.53-54. Οι ανωτέρω ιστορικοί άκριτα παραθέτουν από τα
γερμανικά αρχεία διάφορα έγγραφα και αναφορές των
Γερμανών πρακτόρων για επαφή ΕΔΕΣ και Γερμανών, στις
18-12-1943, 4-1-1944 και 1-2-1944, καταλήγοντας σε
βέβαιο συμπέρασμα για συνεργασία ΕΔΕΣ-Γερμανών.

4380 καθηγητής Fleischer αναφέρει συνέντευξη του

Σαράντη και επιβεβαίωση του φίλοεδεσίτη προέδρου
κοινότητας Πλαισίων I.Κοσκινά, που επιβεβαιώνουν ότι
ήταν εικονική η επίθεση των Γερμανών κατά του ΕΔΕΣ στα
Πλαίσια. Βλ.Hagen Fleischer, "Επαφές Γερμανών και
Εθνικής Αντίστασης", στο συλλογικό Η Ε λ λ ά δ α σ τ η
δ ε κ α ε τ ί α 1 9 4 0 - 1 9 5 0 , Έν α Έ θ ν ο ς σ ε κ ρ ί σ η , σ.100. Από
συζήτηση που είχα με τον Δημήτριο Ιωάυνου,
ανθυπολοχαγό του τάγματος Ξηροβουνίου, μου ανέφερε ότι
ο ΕΔΕΣ αναχώρησε από τα Πλαίσια ανενόχλητος, χωρίς να
τον πιέσουν οι Γερμανοί. Το ίδιο σημειώνει και ο
στενός συνεργάτης του Ζέρβα, Ιωάννης Παπαδάκης στο
ημερολόγιό του : «Εις Πλαίσια όλη την ημέραν το
απόγευμα ετοιμαζόμεθα δια να κινηθώμεν, διότι οι
Γερμανοί έχομεν την πληροφορίαν ότι θα ανέλθουν από
Ιωάννινα. Εις 8μ.μ. εκινήθημεν και εφθάσαμεν εις
Σκλίβανη εις 12μ.μ.Εμείναμεν εις Παπαδόπουλο Αλέκο...»
Επίσης με ημερομηνία 3-2-1944 σημειώνει : «Εις
Σκλίβανη το πρωί ελάβαμεν την πληροφορίαν ότι οι
Γερμανοί ελθόντες εις Άγιο Γεώργιο και μετ'ολίγον εις
Πλαίσια εκάθησαν εκεί ολίγον χωρίς να πειράξουν τους
κατοίκους και το απόγευμα ανεχώρησαν δια Ιωάννινα.»Βλ.
Ιωάννης Παπαδάκης, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , 2 και 3 Φεβρουαρίου
1944.
 182

περιόδου της, Λευκής τρομοκρατίας, κύρια στην

σφαγή της Παργινόσκαλας στην Πρέβεζα, είχε ως
τόπο δράσης την περιοχή Κ λ ε ι δ ι ο ύ και Σκουληκαριάς
Άρτας, θεωρούνταν έμπιστος του Ζέρβα και τον
στήριξε από την αρχή στον αγώνα. 0 Θεόδωρος
Σαράντης άνθρωπος μηχανορράφος και πολύ έμπιστος
του Ζέρβα είχε διοριστεί από τις δοσίλογες
κυβερνήσεις της Ελλάδας, Τσολάκογλου,
Λογοθετοπούλου και Ιωάννη Ράλλη, νομάρχης
Τρικάλων, από 25-6-1942 μέχρι 4-11-1943. 0 Ζέρβας
του είχε αναθέσει ειδική αποστολή στη Βόρειο
Ήπειρο, τη συγκρότηση και ενίσχυση του Μετώπου
Απελευθέρωσης Βορείου Ηπείρου(ΜΑΒΗ) ,439Για να
βοηθηθεί μάλιστα στην αποστολή του, τμήματα του
υπαρχηγείου Φιλιατών είχαν προωθηθεί στην
ελληνοαλβανική μεθόριο. Τελικά το σχέδιο του
Ζέρβα απέτυχε, γιατί το υπαρχηγείο Φιλιατών του
ΕΔΕΣ δέχθηκε επίθεση από τον ΕΛΑΣ και σχεδόν
διαλύθηκε. Με την επιστροφή του στα Ιωάννινα, ο
Σαράντης είχε τακτικές επαφές με Γερμανούς
αξιωματικούς.
0 Ζέρβας, πώς εμπιστεύθηκε έναν τέτοιο
άνθρωπο όπως τον Σαράντη και μάλιστα τον όρισε
και αντιπρόσωπό του για το βορε ιοηπε ιρωτ ικό; Tl
το κοινό τους συνέδεε, τη στιγμή που ο Σαράντης
ήταν συνεργάτης των Γερμανών από την εποχή που
ήταν νομάρχης Τρικάλων; Στην οργάνωση του ΕΔΕΣ
δεν υπήρχε από όλα τα μέλη του ενιαία γραμμή.
Αυτό φαίνεται από τις διαφορετικές απόψεις του
ΕΔΕΣ Αθηνών και αυτές του ΕΔΕΣ του Βουνού, καθώς
και από τις προσωπικές πρωτοβουλίες ορισμένων
μελών του. 0 Σαράντης διατηρούσε στενές σχέσεις
με τους Γερμανούς και ανέλαβε πρωτοβουλία, να
φέρει σε επαφή τον Ζέρβα μαζί τους.440 Η επαφή
αυτή όμως ποτέ δεν έγινε.

439Ναπ. Ζέρβα, Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , ο.π , 1-10-1943.

440Εθνικά Αρχεία ΗΠΑ, Γ ε ρ μ α ν ι κ ά Σ τ ρ α τ ι ω χ ι κ ά Α ρ χ ε ί α ,
αναφορά του XXII Gebirgsarmmeekorps Τ-314,, Roll 673,
Frame 484, February 1, 1944.
 183

Οι Γερμανοί ήθελαν να έλθουν σε

διαπραγματεύσεις προσωπικά με τον Ζέρβα,441 για να
τον εκθέσουν με στοιχεία στον ΕΛΑΣ. Έτσι θα
συνεχίζονταν οι συγκρούσεις μεταξύ ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ και
οι Γερμανοί επωφελούμενοι του εμφύλιου θα
μπορούσαν να απαγκιστρώσουν δυνάμεις από την
περιοχή για άλλα Ευρωπαϊκά μέτωπα. Η π ρ ο σ π ά θ ε ι α
των Γ ε ρ μ α ν ώ ν πέτυχε, έναντι υ π ο χ ρ έ ω σ η ς τ ο υ Ζ έ ρ β α
να εξασφαλίσει μια ουδετερότητα απέναντι στα
Γερμανικά κατοχικά σ τ ρ α τ ε ύ μ α τ α . 442 Παραμένει
αβέβαιο αν οι Βρετανοί αξιωματικοί που βρίσκονταν
δίπλα του γνώριζαν για τις επαφές αυτές.443 Υπήρχε
όμως ανοχή από τη Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή.
0 Ζέρβας δεν έκανε επίθεση εναντίον των Γερμανών
από τέλη 1943 μέχρι αρχές καλοκαιριού 1944.
Μάλιστα σε επιστολή του στον Αλέξανδρο
Παπαδόπουλο, του έγραφε: "Έχομεν καιρό για πόλεμο
κατά των κατακτητών. Θα τον κάνωμεν όταν λάβωμεν
εντολήν των συμμάχων../'. 444 Όλα αυτά τα γνώριζαν οι
Βρετανοί που βρίσκονταν δίπλα του, όπως οι Μπάρνς
και Γουντχάουζ και ανέχονταν αυτή την κατάσταση.
Η ιστορία όμως του συμβιβασμού Ζέρβα και
Γερμανών δεν μπορεί να απορρκρθεί ως μύθος που
επινοήθηκε από τους Γερμανούς ή το ΕΑΜ. Οι επαφές

441Εθνικά Αρχεία ΗΠΑ, Γερμανίκά Στρ α τ ι ω τ ι κ ά Αρχεία, Η Ε

ομάδα στρατού, έδωσε εντολή στο XXII σώμα στρατού να
έλθει σε διαπραγματεύσεις προσωπικά με τον Ζέρβα. Τ-
311, Roll 176 Framme 000531, 4 Ιανουάριος 1944.
442 Η ουδετερότητα των μονάδων του ΕΔΕΣ και των
Γερμανικών κατοχικών στρατευμάτων, τεκμηριώνεται και
από το γεγονός ότι, μετά τη συμφωνία της Πλάκας στην
περιοχή Δαφνούλας(Κοντοβράκι)Ιωαννίνων και στη θέση
«Μουρούζη» στρατώνιζόταν Γερμανικό τάγμα και σε
απόσταση αναπνοής, στο Γερακάρι Ιωαννίνων
στρατωνιζόταν τάγμα του ΕΔΕΣ υπό τον Διονύσιο Πανταζή,
χωρίς να ανταλλάξουν πυροβολισμούς μέχρι τον Ιούλιο
1944. Μαρτ υ ρ ί α Στάϊκου Παύλου, αντάρτη του ΕΔΕΣ στο
τάγμα Πανταζή.
443 F.O. 371/43674, R224/9, 2-1-1944, Βιογραφικό σχόλιο
για τον Ζέρβα.
444Αρχείο Αλ.Παπαδοπούλου. Υπάρχει η επιστολή του
Ζέρβα προς αυτόν με ημερομηνία 25-11-1943.Βλ. ολόκληρη
την επιστολή στην υποσημείωση 345.
 184

διαφόρων στελεχών του ΕΔΕΣ και των Γερμανών στις

18 Δεκεμβρίου 1943, 4 Ιανουάριου 1944 και 1
Φεβρουάριου 1944 δεν ήταν απλώς τυχαία γεγονότα.
Ούτε τυχαίο μπορεί να θεωρηθεί το γεγονός στις
αρχές Απριλίου 1944, όταν οι Γερμανοί απαίτησαν
από τους Κρανιώτες την παράδοση του οπλισμού
τους, όπου ο Ζέρβας υπέδειξε στους κατοίκους της
Κρανιάς να παρουσιασθούν στο Γερμανό διοικητή του
Λούρου και να του αναφέρουν ότι ο αφοπλισμός τους
είχε ήδη συντελεστεί από τις ομάδες του ΕΔΕΣ.445
Οι αντάρτες όμως του χωριού δεν παρέδωσαν
ολόκληρο τον οπλισμό τους στο Ζέρβα. Αλλά ούτε
και οι ανταρτικές ομάδες του ΕΔΕΣ μπορούσαν να
αφοπλίσουν πλήρως την Κρανιά. Λόγω της αδυναμίας
αυτής, στελέχη του ΕΔΕΣ, που είχαν επαφή με το
Γερμανό διοικητή του Λούρου, στις 23 Μαΐου 1944,
του πρότειναν να επιτεθούν Γερμανικές δυνάμεις
στην Κρανιά, με τη δικαιολογία ότι αποτελούσε
έδρα αντάρτικών ομάδων του ΕΛΑΣ. 446Τα γεγονότα
αυτά καταδεικνύουν ότι οι Γερμανοί εμπιστεύονταν
τον Ζέρβα και αποδέχθηκαν τον αφοπλισμό των
Κρανιωτών από τον ΕΔΕΣ.
Η αντιεαμίκή δράση του ΕΔΕΣ φαίνεται ότι
ικανοποιούσε συγχρόνως και έναν από τους βασικούς
στόχους των Γερμανών, που ήταν η αποδυνάμωση του
ΕΛΑΣ.Στο σχέδιο αυτό εντάσεται και η κίνηση των
Γερμανών ανατολικά του Αράχθου στις 3
Φεβρουαρίου 1944, με την επιχείρηση Σπέρμπερ.447 0

445 Ο Αλέξανδρος Τασούλας αναφέρει ότι σε επίσκεψη των

Κραν ιωτών στο Ζέρβα, ο αρχηγός του ΕΔΕΣ τους είπε:
"Άιντε πηγαίνετε στους Γερμανούς και πείτε ότι σας
αφόπλισα και δεν υπάρχει τουφέκι στο χωριό." Βλ.
Αλέξανδρος Σ. Τασούλας, ο . π . , σ.50.
446 Ο Αλέξανδρος Σ.Τασούλας αναφέρει ότι "...ο ΕΔΕΣ έδωσε
μομφή της Κρανιάς εις τους Γερμανούς δια των
προπαγανδιστών του: Περικλή Πεπόνη από την Βρυσούλα,
Κωνσταντίνου Χρηστάκη από την Κρανιά και άλλων οι
οποίοι ερχόντουσαν σε επαφή με τον Γερμανό διοικητή
Λούρου...". Βλ. Αλέξανδρος Σ. Τασούλας, ο . π . , σ.64.
447 Για την «επιχείρηση Σπέρμπερ» βλ. Χάγκεν Φλάϊσερ,
Σ τ έ μ μ α κ α ι Σ β ά σ τ ι κ α , ο . π . , τ.2ος, σ.252 και Στέφανος
Σαράφης, 0 ΕΛΑΣ, ο.π., σ.248.
 185

ΕΔΕΣ,όμως, είχε συρρικνωθεί και η επιχείρηση των

Γερμανών εναντ ίον του ΕΛΑΣ λειτούργησε
προφυλακτικά για τις δυνάμεις του Ζέρβα. Ενώ στην
περιοχή των Τζουμέρκων διαδραματ ίζονταν
ταυτόχρονες επιθέσεις ΕΔΕΣ και Γερμανικών
δυνάμεων εναντίον του ΕΛΑΣ και υπήρχε «συμφωνία
κυρίων», 448 ουδέποτε ο ΕΔΕΣ συνεργάστηκε με τους
Γερμανούς για κοινές επιθέσεις εναντίον του ΕΛΑΣ.
_ Στο μεταξύ διέρρευσαν πληροφορίες στους
Γερμανούς από τον ΕΔΕΣ, σχετικά με τις συσκέψεις
στο Μυρόφυλλο και την Πλάκα. Οι διαρροές
ενοχοποιούν τον ΕΔΕΣ, συνολικά, 449γΐ·θίτ ί δεν
διαφύλαξε τη μυστικότητα σ'ένα θέμα καθαρά
ελληνικό και προς το συμφέρον του σκλαβωμένου
ελληνικού λαού. 0 Ζέρβας καθ'όλη την διάρκεια
των συγκρούσεών του με τον ΕΛΑΣ είχε μια παθητική
στάση απέναντι στους Γερμανούς και αυτή την
"ουδετερότητά" του τηνεκμεταλλεύθηκαν οι
Γερμανοί δημοσιοποιώντας συμφωνίες στελεχών του,
που ενήργησαν όμως με δίκιά τους πρωτοβουλία.
Με αυτή την τακτική τους οι Γερμανοί κατόρθωσαν
να μη φθείρουν δυνάμεις τους αλλά σαν παρατηρητές
να βλέπουν την εμφύλια αιματοχυσία των Ελλήνων.
• Αλλά και τα μελλοντικά σχέδια των Βρετανών
εξυπηρετούνταν από την εμφύλια διαμάχη των
αντιστασιακών οργανώσεων και γι'αυτό δεν
φρόντισαν να προστατέψουν τον Ζέρβα από λάθος

448Bundesarchiv-Militararchiv, 59644/1 : Χ Χ Ι Ι Σώμα

Σ τρατού έκθεση 3 Μ αρτίου 1 9 4 4 . Η έκθεση αναφέρει ότι
οι Γερμανοί επιτέθηκαν στον ΕΛΑΣ και ταυτόχρονα
προτίθονταν να υποστηρίξουν τον Ζέρβα σε περίπτωση που
οπισθοχωρούσε. Την έκθεση αυτή χρησιμοποίησαν και o l
καθηγητές Χάγκεν Φλάΐ'σερ, Στέμμα και Σβάστικα,
ο. π. ,τ .2ος,σ.254 και Heinz Richter, 1936-1946. Δύο
επ α νασ τάσ εις και α ν τ ε π α ν α σ τ ά σ ε ι ς σ τ η ν Ε λ λ ά δ α , β'τόμος,
ελλ. έκδοση 1975, σ.59-60.
449 Εθνικά Αρχεία ΗΠΑ, Γ ε ρ μ α ν ι κ ά Σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ά Α ρ χ ε ί α ,
Αναφορά του XXII Σώματος Στρατού προς την Ε' Ομάδα
Στρατού, 27-2-1944, φάκελος της Ε' Ομάδας Στρατού
65031/1, Τ-311, Roll 284, Framme 000148.
 186

κ ιν ή σ εις του, αλλά βοήθησαν στο να τον εκθέσουν

π ερ ισ σ ό τερ ο .

Γ ια τη σ τά σ η τ ο υ Ζέρβα κ α τά τη δ ιά ρ κ ε ια της
κατοχής, ο καθηγητής Μ αλακάσης παραθέτει την
μ α ρ τυ ρ ία ενός Α μ ερ ικ α νο ύ , ελ λ η νικ ή ς καταγω γής,
του Κ ώστα Κουβαρά, πράκτορα του O .S .S . στην
κατεχόμενη Ελλάδα, που αναφέρει τα εξής :

"An A m e ric a n o f G reek o r i g i n , K o u v a r a s , who

had s e rv e d in G reece d u rin g th e w ar as an o f f ic e r
o f t h e U .S .a r m y , a s p e c i a l a g e n t o f t h e OSS, i n a
h earin g a t th e U n ited S ta te s S en ate on th e
proposed T rum an D o ctrin e on M arch 31, 1947,
f la tly accused Z ervas a s G erm an c o llab o rato r of
th e ty p e of M ic h a ilo v ich of Y u g o slav ia.
T e stify in g under o ath and in sistin g th a t h is
te s tim o n y becom es p a r t o f th e o f f i c i a l m in u tes o f
th e h earin g s, e x - a g e n t K ouvaras s u b m itte d to th e
S e n a te a m ost in crim in atin g G erm an docum ent
a tte s tin g to an u n d e rsta n d in g th at e x iste d
b e tw e en th e G erm an arm ed fo rces in E p iru s and
Z e r v a s 'E D E S . T h is se lf-re v e a lin g docum ent was a
m e m o r a n d u m o f t h e g e n e r a l s t a f f o f t h e G e r m a n 2 2 nd
A rm y C orp, to .th e general h ead q u arters of th e
X X II G erm an arm y c o r p . :

'A f t e r a few d a y s Z ervas p u t an end to th e

h o s ti l it ie s and sin c e th en he o b se rv e d a n e u tr a l
a ttitu d e and d id not fo llo w e d anym ore th e
in s tru c tio n s of th e B ritish to b eg in once ag ain
h i s a t t a c k s a g a i n s t t h e G erm an tro o p s...T h e b lo w in g
o f m in e s, th e e x p lo s io n s and th e g e n e ra l a c tiv ity
o f s a b o ta g e a g a i n s t o u r l i n e s o f co m m u n icatio n in
th e so u th e rn se c to r, (one c o n tro lle d by th e
EAM) c o n t i n u e d , w h ile in th e area c o n tro lle d by
Z e rv a s t h e r e w as n o t a sa b o ta g e ../

C o n tin u in g alo n g th e sam e lin e s th e

m em orandum , not stra n g e ly , in harm ony w ith
B ritis h e v a lu a ti o n s on th e s u b je c t , m ore o r l e s s
d e f i n e d t h e r o l e o f EDES, a t l e a s t a s t h e y w a n t e d
to be:

'A n im p o rta n t fac to r fo r th e change o f th e

afo rem en tio n ed s itu a tio n w o u ld b e i f th e w estern
p o w e rs c o u ld h av e f o r c e d Z erv as t o abandon h is up
 187

t o now l o y a l s t a n d a n d u s e h i s f o r c e s f o r a t t a c k s
a g a in st th e G erm an arm y. We m ust a lso a w ait
c o n tin u o u s a c tiv itie s , m ilita ry by th e G reek
co m m u n ist b a n d s i n a l l t h e a r e a u n d e r t h e c o n t r o l
of th is corp, i f th o se fo rc e s (co m m u n ist b a n d s ) ,
do n o t be kept a t bay w ith f r e q u e n t m o p p in g up
o p e ra tio n s a g a in st th em by th e fo rces of
Z e r v a s . " . 450

II. Αναδιοργάνωση των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ

Οι δ υ ν ά μ εις του ΕΔΕΣ π ερ ιο ρ ίσ τη κ α ν μετά τη
σ υ μ φ ω ν ία της Πλάκας σε μ ικ ρ ή έκταση, στην π ερ ιο χή
δ υ τικ ά της ο ρ ο σ ειρ ά ς της Π ίνδο υ και του ποταμού
Α ράχθου, και έθεσαν ως σκοπό τους να
α να διο ρ γα νω θ ο ύ ν γ ια να γίν ο υ ν π ιο α ξιό μ α χ ες. Θα
έπρεπε συνεπώ ς να λάβουν τη μορφή τα κ τικ ο ύ
στρατού και όχι άτακτω ν τμημάτων όπως
λ ειτο υ ρ γο ύ σ α ν μέχρι τέλος του 1943. Σ τις 9
Μ α ρ τίο υ 1944 μεταφέρθηκε η έδρα του Γ ενικ ο ύ
Α ρ χη γείο υ του ΕΔΕΣ από τα Π λ α ίσ ια στα
Δ ε ρ β ί ζ ι α ν α , 451 25 χ ιλ ιό μ ετρ α ν ο τιο δ υ τικ ά τω ν
Ιω α ννίνω ν, όπου υπήρχε ευρύτερος χώρος ελ ιγμ ο ύ
και ανάπτυξης π ερ ισ σ ό τερ ω ν των δυνάμεών του. Τα
π α λ α ιά Α ρ χη γεία μετονομάστηκαν σε Μ ερ α ρ χίες και
δ ιο ικ ο ύ ντα ν από ανώ τερους α ξιω μ α τικ ο ύ ς. Σ τις
Μ ερ α ρ χίες υπάγονταν συντάγματα, τάγματα, λόχοι
και δ ι μ ο ι ρ ί ε ς 452 . Π ροϋπόθεση γ ια ένταξη σ τις
δ υ ν ά μ εις του ΕΔΕΣ ο Ζέρβας έθετε τα φρονήματα,
για τί είχ ε υπ ο ψ ία ότι ο ΕΛΑΣ παρότρυνε άνδρες του
να ενταχθούν στον ΕΔΕΣ για να του δη μ ιο υ ρ γή σ ο υ ν
προβλήματα σε δεδομένη σ τ ι γ μ ή . 453

450 J o h n M a l a k a s s e s , Z e r v a s ' O u s tin g from th e G overnm ent

in 1947 b y th e A m ericans b e c a u se o f h i s A l l e g e d
c o l l a b o r a t i o n w i t h t h e Germans, Ι ω ά ν ν ι ν α 1 9 8 2 , p . 3 6 8 -
370.
451 T o Σ τ ρ α τ η γ ε ί ο τ ο υ Ζ έ ρ β α ε γ κ ε τ α σ τ ά θ η κ ε σ τ ο σ π ί τ ι του
Κοντώρου σ τα Δ ε ρ β ίζ ια ν α .
452Μ ι χ ό ί λ η ς I. Μ υ ρ ι δ ά κ η ς , Α γ ώ ν ε ς τ η ς Φυλής, τόμος Β',
ο . π , σ . 154.
453Α ρ χ ε ί ο Α γ α θ ο κ λ ή Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ η . Έγγραφο 4 3 2 ,2 1 -4 -1 9 4 4
και 1145, 14-2-1944 του Γ ενικ ο ύ Α ρχηγού, με τα ο π ο ία
 188

Η ΙΙΙη Μ εραρχία με δ ιο ικ η τή τον

αν τ ισυν ταγματάρχη Κ ω νσ τα ντίνο Π α π α θ α να σ ίο υ είχε
π ερ ιο χή ευ θ ύ νη ς α να το λ ικ ά της δη μ ο σ ία ς οδού
Ιω α ν ν ίν ω ν -Ά ρ τα ς.Σ τη ν ίδ ια π ερ ιο χή ε ίχ ε αναπτυχθεί
και το ανεξάρτητο σύνταγμα Ξ η ρ ο β ο υ νίο υ υπό τον
Α λ έ ξ α ν δ ρ ο Π α π α δ ό π ο υ λ ο , 454α λ λ ά υ π ό τ η ν ε π ο π τ ε ί α τ η ς
ΙΙΙη ς Μ ε ρ α ρ χ ί α ς . 455 Η νΐΐΐη Μ ερ αρ χία είχε
δ ιο ικ η τή τον α ντισ υ ν τα γμ α τά ρ χ η Β α σ ίλ ειο Καμάρα
και από 1 Α π ρ ιλ ίο υ 1944 τον αντ ισυν ταγματάρχη
Α πόστολο Κ ω ν σ τα ν τιν ίδ η , ο ο π ο ίο ς είχε συλληφθεί
από τον ΕΑΑΣ. Π ερ ιο χή ευθύνης της ήταν ο νομός
Ιω α ννίνω ν, δ υ τικ ά της δ η μ ό σ ια ς οδού Ιω α ννίνω ν-
Ά ρτας. Η ΙΧ η Μ εραρχία είχε δ ιο ικ η τή τον
συνταγματάρχη Ν ικ ό λ α ο Κ ο υ σ ίντα και π ερ ιο χή
ευθύνης το νομό Π ρ έ β ε ζ α ς . 456 Η Χη Μ εραρχία
συγκροτήθηκε σ τις 10 Μ α ΐο υ 1 9 4 4 με δ ιο ικ η τ ή τον
Β α σ ίλ ειο Καμάρα και π ερ ιο χή ευθύνης το νομό
Θ εσ π ρ ω τία ς. Η Ιη Τ α ξια ρ χία είχε δ ιο ικ η τή τον
αντ ισυν ταγματάρχη Κ ω νσ τα ντίνο Κ ω νσταντόπουλο και
π ερ ιο χή ευθύνης το νό τιο τμήμα του Ξ η ρ οβ ουνίου
και τον κάμπο της Α ρτας, δ υ τικ ά του ποταμού
Λούρου. Όλα τα τμήματα που υπήρχαν στην π ερ ιο χή
κάθε μ ερ α ρ χία ς, εντάχθηκαν σ 'α υ τ έ ς εκτός από το
3 /4 0 σύνταγμα ευζώνω ν υπό τον Αγόρο και τρ ία
ανεξάρτητα τάγματα των Δ .Γ α λ ά νη , Ν .Χ α τζη δ ά κ η και
Γ ια ν νά κ η -Κ ο λ ιο δ η μ η τρ α ίω ν που υπάγονταν α π 'ε υ θ ε ία ς
στο Γ ενικ ό Α ρ χ η γ ε ί ο . 457

δίνονται οδηγίες στις μονάδες του ΕΔΕΣ για τη

στρατολόγηση ανταρτών.
454 Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, αρ. 714/ 19 Μαΐου 1944
διαταγή του Γενικού Αρχηγού του ΕΔΕΣ για ανάπτυξη του
τάγματος Παπαδοπούλου ως ανεξάρτητο σύνταγμα.
455 Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, αρ. 1213/26 Αυγούστου 1944
διαταγή της ΙΙΙης Μεραρχίας προς το ανεξάρτητο
σύνταγμα Ξηροβουνίου.
456 Για τη δράση της ΙΧης Μεραρχίας, βλ. έκθεση του
διοικητού της Νικολάου Κοσίντα, στο Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν Α ρ χ ε ί ο ν
Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ι σ τ ά σ ε ω ς , ο.π., τχ.7° ,σ.49-61.
457Το τάγμα Γιαννάκη Κολιοδημητραίων αναφέρεται και ως
Γιαννάκη-Δημητραίων. Βλ. Μιχαήλ Μυριδάκης, Αγώνες της
Φυλής, ο.π., σ.154-155.
 189

Π ολλές δ υ σ κ ο λ ίες α ν τιμ ετώ π ισ ε ο Ζέρβας γ ια

την α να διο ρ γά νω σ η των δυνάμεών του: Δ ιε ν έ ξ ε ις
μ ετα ξύ α ξιω μ α τικ ώ ν και του δ ιο ικ η τ ή Καμάρα το υ
Α ρ χη γείο υ Η π είρ ο υ , όσον αφορά τ ις θ έ σ ε ις στο
α ρ χη γείο . Σ υ ζη τή σ εις γ ια το π ο λ ιτ ε ια κ ό μ ε τ α ξ ύ των
α ξιω μ α τικ ώ ν, που όξυναν τ ις μεταξύ τους σ χέσ εις
και κατά σ υ νέπ εια την σ ύ μ π νο ια και
α π ό τελεσ μ α τι κότητά τους. O l "δ η μ ο κ ρ α τικ ο ί"
κατηγορούσαν τον Ζέρβα γ ια τί τοποθέτησε πολλούς
"β α σ ιλ ό φ ρ ο νες" σε κ α ίρ ιες θ έ σ ε ις k o l o l
"β α σ ιλ ό φ ρ ο νες" κατηγορούσαν τον Ζέρβα ότι δεν
εκφραζόταν α νο ικ τά υπέρ της επανόδου του β α σ ιλ ιά .
0 Ζ έρβ α ς σ 'α υ τ ό το θ έμ α ε ί χ ε από τ ο ν Μ ά ρτιο 1943
εκφράσει τη θέση του υπέρ τη ς β α σ ιλ ε ία ς , αλλά δεν
το γν ω σ το π ο ίη σ ε α ν ο ικ τ ά σ το λαό.

Με ευθύνη των δ ιο ικ η τώ ν των μονάδων έπρεπε

να γ ίν ετα ι σ ω μ α τική άσκηση των ανδρών και
α σ κ ή σ εις σκοποβολής. 458459Τ ο δ ίκ τυ ο π λ η ρ ο φ ο ρ ιώ ν
αναπτύχθηκε με χρήση τη λ εφ ω νικ ώ ν γραμμών που
β ελ τιώ θ η κ α ν . Ε φ ο δ ια σ μ ο ί υ λ ικ ο ύ , από το Σ τρ α τη γείο
Μ έσης Α νατολής σ υ νεχίσ θη κ α ν σε θ έ σ ε ις του ΕΔΕΣ,
σε α ν τ ίθ ε σ η με τη δια κ ο π ή αυτών από τ ις π ερ ιο χές
τ ο υ ΕΑΑΣ.

Έ τσι με τ ις παραπάνω εν έ ρ γ ε ιε ς ο Ζέρβας

κατόρθωσε να α να διο ρ γα νώ σ ει τ ις Ε θ νικ ές Ο μάδες
Ελλήνων Α νταρτώ ν και βρέθηκε το φ θ ινό π ω ρ ο 1944,
με την αποχώρηση τω ν Γερμανών να είνα ι έτο ιμ ο ς
να ελέγξει τ ις π ό λ εις της Η π είρ ο υ .

III. Ίδρυση ΠΕΕΑ και επανάληψη εχθροπραξιών ΕΛΑΓ-

ΤΒΛΚΓ.

Η πρόταση του ΕΑΜ για τη δ η μ ιο υ ρ γία εν ια ία ς

κυβέρνησης στη διά σ κ εψ η Μ υροφύλλου- Πλάκας του
1944 δε βρήκε α ντα π ό κ ρ ισ η ούτε στον ΕΔΕΣ, ούτε
στην εξό ρ ισ τη κ υ β έ ρ ν η σ η . 4δ9Μ ε τ ά την α π ο τυ χ ία αυτή,

458Α ρ χ ε ί ο Αλ. Παπαδοπούλου, α ρ ιθ . 131, διαταγή

Π α π α δ ό π ο υ λ ο υ π ρ ο ς τ ο υ ς Λ ό χ ο υ ς του, 9 Α π ρ ι λ ί ο υ 1 9 4 4 .
459Δ ε λ τ ί ο Π ρ ά ξ ε ω ν κ α ι Α π ο φ ά σ ε ω ν τ η ς Π Ε Ε Α , χ ρ ό ν ο ς 1 ος ,
α ρ ιθ μ ό ς φύλλου 1, 12 Μ αρτίου 1944 και Εμμανουήλ
 190

το ΕΑΜ α π ο φ ά σ ισ ε τη δη μ ιο υ ρ γία εθ νικ ή ς

κυβέρνησης, τη ς ο ν ο μ α σ θ ε ίσ η ς Π ο λ ιτ ικ ή ς Ε π ιτρ ο π ή ς
Ε θ ν ικ ή ς Α ντίσ τα σ η ς (ΠΕΕΑ) . Σ τ ι ς 1 0 Μ α ρ τ ί ο υ 1 9 4 4 ,
συγκροτήθηκε η νέα κυβέρνηση και εγκαταστάθηκε
στη Β ίν ια ν η Ε υ ρ υ τα ν ία ς. Π ρόεδρός της στην αρχή
ανέλαβε ο συνταγματάρχης Ε υ ρ ιπ ίδ η ς Μ π α κιρ τζή ς, ο
ο π ο ίο ς αποχώρησε από την ΕΚΚΑ και εντάχθηκε στο
ΕΑΜ και αργότερα σ τις 19 Α π ρ ιλ ίο υ ο καθηγητής
Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Σβώ λος, δ ύ ο μ ε τ ρ ι ο π α θ ε ί ς δ η μ ο κ ρ ά τ ε ς . 460
Στο ELAM από τον Α π ρ ίλ ιο 1943 συζητούσαν για
ίδρ υ σ η Κ υβέρνησης του Β ο υ ν ο ύ . 461 Β α σ ικ ή επ ιδίω ξη
και σκοπός της ΠΕΕΑ ήταν ο σ υ ντο νισ μ ό ς και η
δ ιεξα γω γή του αγώνα γ ια την απελευθέρωση της
χώρας με όλα τα μέσα και με όλες τ ις δ υ ν ά μ εις
εντός της Ελλάδας και στο πλευρό τω ν Συμμάχων. Το
ΕΑΜ απέφυγε να προβάλει μέσα από το κ α τα σ τα τικ ό
της ΠΕΕΑ σ υ γκ εκ ρ ιμ έν ο υ ς κ ο ινώ νικ ο -π ο λ ιτικ ο ύ ς
στόχους. Τ ο ν ιζό τα ν η π ρ ο σ ω ρ ινό τη τα της δράσης της
και προβαλλόταν η ανάγκη για δη μ ιο υ ρ γία εν ια ία ς
κυβέρνησης και στρατού, καθώς και η ανάγκη για
τη ν δια μ ό ρ φ ω σ η τέτο ιω ν όρων που θα επέτρεπαν την
ομαλή επ ίλ υ σ η τω ν ελ λ η νικ ώ ν π ο λ ιτικ ώ ν

Τσουδερός, Ε λ λ η ν ι κ έ ς Α ν ω μ α λ ί ε ς σ τ η ν Μέση Ανατολή,

Αθήνα 1945, σ.100.'
460Η ορκωμοσία της διευρημένης ΠΕΕΑ, πραγματοποιήθηκε
στη Βίνιανη, στις 19 Απριλίου 1944, από τον
μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ. Βλ. Άγγελος Αγγελόπουλος,
Από τ η ν Κ α τ ο χ ή σ τ ο ν Ε μ φ ύ λ ι ο , ο . τ ι . , σ.61.
461Γιάννης Ιωαννίδης, Αναμνήσεις, Προβλήματα της
π ο λ ι τ ι κ ή ς τ ο υ ΚΚΕ σ τ η ν Ε θ ν ι κ ή α ν τ ί σ τ α σ η 1 9 4 0 - 4 5 , Αθήνα
1979, σ.482.0 Θανάσης Παντούλας αναφέρει ότι στις
εκλογές που έγιναν στις 30 Απριλίου 1944 για την
εκλογή των 180 Εθνοσυμβούλων από την Ηπειρο
εκλέγχθηκαν: « Για τα Γιάννινα:Λέανδρος Βρανούσης,
Αλκ. Δούλης και Κ. Κολοβός. Για την Άρτα: Σ.Γκεσούλης,
Χ.Κοντοχρήστος και Ε.Κολιάτσης.Γιά τους Φιλιάτες:
Δ.θεολόγης. Γιά την Πρέβεζα: Κ.Μπουραζάνης. Γιά το
Ζαγόρι: Μιχ. Τσάντης. Γιά τον Καλαμά: Περ. Τσίπας. Για
τα Κατσανοχώρια: Δ.Κοτζιάς. Γιά το Πωγώνι:
Π.Τζιατζιάνης. Γιά την Κόνιτσα: Β.Σακελαρίδης. Γιά τη
Φιλιπιάδα: Β.Παπαδήμας και Γιά τη Νικόπολη:
Π.Ντούσιας.» Βλ. Θανάσης Παντούλας, Φ λ ο γ ι σ μ έ ν α Χ ρ ό ν ι α ,
ο.π.,σ.287.
 191

α ν τ ι θ έ σ ε ω ν . 462Μ ε το ισ το ρ ικ ό ψ ή φ ισ μ ά της σ τις 27

Μ α ΐο υ 1944, το ν ίζο ν τα ν οι σκοποί της που ήταν
κ ύ ρ ια , η κ α το χύ ρ ω σ η τω ν λ α ϊκ ώ ν ε λ ε υ θ ε ρ ιώ ν και ό τ ι
όλες οι εξο υ σ ίες θα πήγαζαν από το λαό και θα
α σ κ ο ύ ν τ α ν α π ό τ ο λ α ό . 463 Η Π Ε Ε Α π ο υ ε γ κ α τ α σ τ ά θ η κ ε
σ τις. α πελευθερω μ ένες π ε ρ ιο χ έ ς είχ ε α π ο φ α σ ίσ ει να
έρθει σε συνεννόηση με την κυβέρνηση Τσουδερού
καί το Λ ο νδ ίν ο , παρά να προσπαθήσει να
μονοπωλήσει την εξο υ σ ία στην Ελλάδα.

Η Σ υ μ μ α χικ ή Σ τρ α τιω τικ ή Α ποστολή, αν και

κλήθηκε στην ο ρ κ ω μ ο σ ία , δεν παρευρέθηκε, θέλοντας
να δ είξ ε ι ότι δεν α να γν ώ ρ ιζε την Π Ε Ε Α . 464 Η
δη μ ιο υ ρ γία της ΠΕΕΑ προκάλεσε μ ία πρωτοφανή
έκρηξη ενθ ο υ σ ια σ μ ο ύ και ικ α ν ο π ο ίη σ η ς σ τις
Ε λ λ η νικ ές Έ νοπλες Δ υ νά μ εις της Μ έσης Α νατολής. Η
πάνδημη α π α ίτη σ η για Κυβέρνηση Ε θ νικ ή ς Ενότητας
έβ ρ ισ κ ε πραγμάτω ση. Μ ετά τ ις εο ρ τα σ τικ ές
εκ δ η λ ώ σ εις της 2 5 ης Μ α ρ τίο υ 1944 σ τις δ ιά φ ο ρ ες
σ τρ α τιω τικ ές μονάδες υπογράφονταν αναφορές από
σ τρ α τιώ τες, σ μ η νίτες, ναύτες, α ξιω μ α τικ ο ύ ς και
υ π α ξιω μ α τικ ο ύ ς, που απευθύνονταν στην κυβέρνηση
Τσουδερού και ζητούσαν ν' αποδεχτεί άμεσα την
πρόταση της ΠΕΕΑ, γ ια συγκρότηση κυβέρνησης
- εθ νικ ή ς ενότητας. Η υποβολή των ψ η φ ισ μ ά τω ν
ξεκ ίνη σ ε σ τις 27 Μ α ρ τίο υ προς μ ια επ ιτρ ο π ή
αποτελούμενη από επτά α ξιω μ α τικ ο ύ ς του στρατού
και έξη της α ερ ο π ο ρ ία ς. Ε π ικ εφ α λ ή ς της κ ίνη σ η ς
τέθηκε ο ταγματάρχης Μ άρκος Κ λ α δ ά κ η ς 465, ο ο π ο ίο ς

462Δ ε λ τ ί ο Π ρ ά ξ ε ω ν κ α ι Α π ο φ ά σ ε ω ν τ η ς Π Ε Ε Α , χ ρ ό ν ο ς 1 ος,
α ρ ιθ μ ό ς φ ύ λ λ ο υ 6, 20 Α π ρ ιλ ίο υ 1 9 4 4 .
463Ε φ . Ρήγας, 12 Ι ο υ ν ί ο υ 1944, όπου δη μ ο σ ιεύ θη κ ε το
ι σ τ ο ρ ι κ ό ψ ή φ ι σ μ α τ η ς ΠΕΕΑ.
4640 ι Ά γγλοι δ ε ν ή θ ε λ α ν τ ο σ χ η μ α τ ι σ μ ό τ η ς ΠΕΕΑ α λ λ ά
ο ύ τ ε τ η δ ι ε ύ ρ υ ν σ ή τ η ς . Β λ. Ά γ γ ε λ ο ς Α γ γ ε λ ό π ο υ λ ο ς , Από
την Κατοχή στον Εμφύλιο, Η Μεγάλη Ευθύνη των
Συμμάχων, ο . π . , σ . 5 7 - 5 8 κ α ι N i c h o l a s H a m m o n d , Μ ε τους
Α ν τ ά ρ τ ε ς 1943-44, ο . π . , σ . 1 4 6 .
4650 Μάρκος Κλαδάκης ήταν ταγματάρχης Π εζικ ο ύ των
Ε λλη νικ ώ ν Ενόπλων Δυνάμεων. Ηταν πρόεδρος της
Ε π ιτ ρ ο π ή ς ε θ ν ικ ή ς ε ν ό τ η τ α ς Ε λ λ η νικ ώ ν Ενόπλων Δυνάμεων
Μ έσης Α νατολής. Ηταν αντ κ ρ α σ ίσ τα ς-δ η μ ο κ ρ α τικ ό ς
α ξιω μ α τικ ό ς και μαζί με τους Γ. Τζανετάκη,
 192

ήταν αρχηγός τη ς επανάστασης που ακολούθησε. Σ τις

31 Μ α ρ τίο υ η επ ιτρ ο π ή παρέδωσε υπόμνημα στον
π ρ ω θ υ π ο υ ρ γ ό Τ σ ο υ δ ερ ό / δ η λ ώ ν ο ν τ α ς τη ν α π α ίτ η σ η των
Ε λ λ η νικ ώ ν Ενόπλων Δυνάμεων, για τον σ χη μ α τισ μ ό
εν ια ία ς εθ ν ικ ή ς κυβέρνησης με β α σ ικ ό κορμό την
Π Ε Ε Α . 4660 ι Β ρετανοί όμω ς, με τη σ υ νερ γα σ ία της
εξό ρ ισ τη ς κυβέρνησης, συνέλαβαν τους
α ξιω μ α τικ ο ύ ς. Το γεγονός αυτό της καταφανούς
β ρ ετα νικ ή ς σ τρ α τιω τικ ή ς επέμβασης αποτέλεσε το
έναυσμα για την επανάσταση των Ε λ λ η νικ ώ ν Ενόπλων
Δυνάμεων στην Α ίγυ π το , και στο Ε λ λ η νικ ό Π ο λ εμ ικ ό
Ν α υ τικ ό σ τη ν Μ ε σ ό γ ε ι ο . 467 Α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς κ α θο λ ικ ή ς
επανάστασης στη Μ έση Α νατολή τω ν Ε λ λ η νικ ώ ν
Ενόπλων Δυνάμεων υπήρξε η π α ρ α ίτη σ η του Τσουδερού
σ τις 3 Α π ρ ιλ ίο υ και η ανάληψη της κυβέρνησης από

Α . Π α π α τ σ ώ ρ η , Ν . Κ α ρ β ε λ ά κ η , Π. Γ α ρ ο υ φ α λ ι ά , I . Χ ι ω τ ά κ η ,
I . Μ ο ν ιά , Ν .Ν ικ ο λ α κ ό π ο υ λ ο , Γ .Γ ε ω ρ γ α κ ό π ο υ λ ο , Κ .Π απούλα,
Σ .Α υ γ ε ρ ιν ό , Α .Π α π αδόπ ουλο κ α ι Η .Α ν δ ρ ίτσ ο υπόβαλλαν τ ο
υ π ό μ ν η μ α σ τ ο ν Τ σ ο υ δ ε ρ ό . Β λ . Εμ. Τ σ ο υ δ ε ρ ό ς , Ελληνικές
Α ν ω μ α λ ίε ς , Α θ ή ν α Γ 9 4 5 , σ . 1 3 0 . Ήταν μ έ λ ο ς τ η ς Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς
Ε π ι τ ρ ο π ή ς τ ο υ ΕΛΑΣ σ τ η ν Α θ ή ν α . Β λ . Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Ζ α ο ύ σ η ς ,
Ο £ Δύ ο Ο χ θ ε ι ς 1 9 3 9 - 1 9 4 5 σ . 3 9 6 κ α ι I . Μ α ν έ τ α ς , Μαχομένη
ΕΛΛΑΣ Μέση Α ν α τ ο λ ή 1 9 4 2 - 1 9 4 5 , τ ό μ ο ς Α , Α θ ή ν α 1 9 7 9 ,
σ . 3 3 3 . Το γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι ο Κ λαδάκης ή τα ν μ έ λ ο ς τ η ς Κ .Ε .
τ ο υ ΕΛΑΣ δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α τ ε κ μ η ρ ι ώ σ ε ι κ α ι σ υ ν ε ν ο χ ή τ ο υ
ΕΛΑΣ στα γεγονότα της Μέσης Α νατολής το 1 9 4 4 .0
Κ λαδάκης από την αρχή τ η ς Α ντίσ τα σ ης ήταν υπέρμαχος
της ιδέα ς για ενο π ο ιη μ ένη Α ντίσ τα σ η. Βλ. Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν
Α ρ χ ε ί ο ν Ε θ ν ικ ή ς Α ντιστάσεω ς, τ χ . 4°, σ . 2 5 .
466Ε μ . Τ σ ο υ δ ε ρ ό ς , Ε λ λ η ν ι κ έ ς Α ν ω μ α λ ί ε ς στ η Μέση Α ν α τ ο λ ή ,
ο .π ., σ .1 3 0 . Ε π ίσ η ς ο Ν .Π ετρ ό π ο υλο ς α να φ έρ ει ό τ ι δύο
ή τα ν τα πρόσωπα που έ π α ιξ α ν τους σ π ο υδα ιότερ ους ρόλους
σ τ α γ ε γ ο ν ό τ α τ ο υ 1 9 4 4 σ τ η ν Μέση Α ν α τ ο λ ή , ο Κ α ρ α γ ι ά ν ν η ς
κ α ι ο Ν ε φ ε λ ο ύ δ η ς . Β λ. Ν ι κ ό λ α ο ς Π ε τ ρ ό π ο υ λ ο ς , Αναμνήσεις
και Σ κ έ ψ ε ις ε ν ό ς Π αλαιού Ναυτικού, ο . π . , σ . 1 0 2 - 1 0 3 .
Ν ικ ό λα ο ς Π ετρόπουλος, Α ν α μ ν ή σ ε ι ς και Σ κέψ εις ε ν ό ς
Π αλαιού Ναυτικού, σ . 1 0 9 - 1 1 0 .
467Β . Ν ε φ ε λ ο ύ δ η ς , Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η στη Μέση Α ν α τ ο λ ή ,
τό μ ο ς Β ', Αθήνα 1981, σ . 2 2 -7 5 .
 193

τον Σοφοκλή Β εν ιζέλ ο , μετά από την α π α ίτη σ η τω ν

ε π α ν α σ τ α τ ώ ν . 468

0 Σοφοκλής Β εν ιζέλ ο ς, ο ρ κ ίσ τη κ ε πρωθυπουργός

σ τις 14 Α π ρ ιλ ίο υ 1944, με μ ια ο λ ιγο μ ελ ή
κ υ β έ ρ ν η σ η . 469Σ κ ο π ό ς αυτής της κυβέρνησης ήταν η
καταστολή της εξέγερσης του Ε λ λ η νικ ο ύ Ν α υ τικ ο ύ
κ α J. η επ ίτευ ξη σ υ μ φ ω ν ία ς κυβέρνησης εθ νικ ο ύ
σ υ να σ π ισ μ ο ύ από α ν τιπ ρ ο σ ώ π ο υ ς τω ν π ο λ ιτικ ώ ν
κομμάτω ν και των α ν τ ά ρ τ ι κ ώ ν ο ρ γ α ν ώ σ ε ω ν .

0 Β εν ιζέλ ο ς, λ ίγ ε ς ημέρες αργότερα και

κ α τό π ιν κ α τη γο ρ η μ α τικ ή ς δ ια τα γή ς των Β ρετανών,
υποχρεώθηκε να στραφε ί ένοπλα ε ν α ν τ ίο ν τμημάτω ν
των Ε λλη νικ ώ ν Ενόπλων Δυνάμεων, που
δια μ α ρ τύ ρ ο ντα ν ε ι ρ η ν ι κ ά . 470Η καταστολή τω ν
δια μ α ρ τυ ρ ιώ ν π ρ α γμ α το π ο ιή θ η κ ε με την ενεργή
συμμετοχή των β ρ ετα νικ ώ ν σ τρ α τιω τικ ώ ν δυνάμεων.
O l Βρετανοί προέβησαν σε μ α ζικ ές σ υ λ λ ή ψ εις, γ ια
να κάμψουν κάθε αντ ί θέση των Ε λ λ η νικ ώ ν Ενόπλων
Δυνάμεων στην επ ιχ ειρ ο ύ μ εν η δ ι κ τ α τ ο ρ ί α . 471 Ο

46θΔ η μ ή τ ρ ί ο ς Φωκάς, Έ κθεσις επί της δράσεως του

„ Β . Ν α υ τ ι κ ο ύ κ α τ ά τον π ό λ ε μ ο ν 1 9 4 0 -1 9 4 4 , τ ό μ ο ς Β ' , Α θ ή ν α
1954, σ. 399.
469 Ο Τ σ ο υ δ ε ρ ό ς ι σ χ υ ρ ί ζ ε τ α ι ό τ ι η ο λ ι γ ο μ ε λ ή κ ε β έ ρ ν η σ η
του Β ε ν ιζέ λ ο υ ο φ ειλ ό τα ν στην α δ υ ν α μ ία του να βρε ί μέλη
γ ι α τη ν κυβέρνησ ή το υ . Β λ .Ε μ μ α νο υ ή λ Τ σ ο υ δ ερ ό ς,
Ε λ λ η ν ι κ έ ς α ν ω μ α λ ί ε ς σ τ η Μέση Α ν α τ ο λ ή , Α θ ή ν α 1 9 4 5 , σ .
170.
470Ε θ ν ι κ ά Α ρ χ ε ί α ΗΠΑ, N o 2 8 1 8 R & A R e p o r t s , B r i t i s h
P o l i c y tow a rd G reece 1 9 4 1 -1944, p . 2 0 .
4710 l Β ρ ε τ α ν ο ί συνέλαβαν και έκ λ εισ α ν στα σ τρατόπεδα
συγκέντρω σης π ερ ίπ ο υ 1 0 .0 0 0 ά ν δ ρ ε ς . Ο Ν εφελούδης το υ ς
ανεβάζει σε 2 0 .0 0 0 , Βλ. Β .Ν εφ ελ ο ύ δη ς, Ε Ε θνική
Α ντίσταση σ τ η Μέση Α ν α τ ο λ ή , ο . π . , τ . Β*, σ .1 7 0 . Ο
Θανάσης Χ ατζής, σ το υς 1 2 .0 0 0 , βλ. Θανάσης Χ ατζής, Η
Ν ι κ η φ ό ρ α Ε π α νά σ τ α σ η π ο υ χ ά θ η κ ε , ο . π . , τ . Γ ' , σ . 1 6 3 . Γ ι α
τ ι ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τω ν σ τ α σ ι α σ τ ώ ν σ τ η Μέση Α ν α τ ο λ ή β λ . Ε μ .
Τ σ ο υ δ ε ρ ό ς , Ε λ λ η ν ι κ έ ς Α ν ω μ α λ ί ε ς σ τ η Μέση Α ν α τ ο λ ή , ο . π . ,
σ. 170 και Γ ιά ννη ς Α νδρ ικό π ο υ λο ς, 1944f Κ ρίσιμ η
Χ ρονιά , τόμος Α ', Αθήνα 1974, σ .8 1 .0 P a p a stra tis
αναφέρει ότι τον Ιο ύ λ ιο του 1944, ο α ρ ιθ μ ό ς των
κρατουμένω ν υ π ο λ ο γ ιζό τα ν από τ ι ς σ τ ρ α τ ιω τ ικ έ ς α ρ χ έ ς σε
 194

Β εν ιζέλ ο ς είχε δ ιο ρ ίσ ει Αρχηγό του Στόλου τον

απόστρατο π α λ α ιό κ ινη μ α τία , α ν τιν α ύ α ρ χ ο Π έτρο
Βούλγαρη με την "συγκατάθεση" τω ν Ά γ γ λ ω ν . 4720
Βούλγαρης υπό τ ις άμεσες δ ια τα γές των Βρετανών
κ α ι με την αρωγή β ρ ετα νικ ώ ν ν α υ τικ ώ ν δυνάμεω ν,
κ α τέπ ν ιξε στο α ίμ α την εξέγερση του Ε λλη νικ ού
Π ολεμ ι κού Ν α υ τ ι κ ο ύ . 473

0 Β εν ιζέλ ο ς σε υλο π ο ίη σ η της αποστολής του

γ ια σ χ η μ α τισ μ ό κυβέρνησης σ υ να σ π ισ μ ο ύ , προσκάλεσε
σ τ ις 21 Α π ρ ιλ ίο υ , το ΕΑΜ, την ΠΕΕΑ, τον ΕΔΕΣ και
την ΕΚΚΑ, να σ τείλ ο υ ν α ντιπ ρ ο σ ώ π ο υ ς τους στο
Κ ά ϊρ ο , π ρ ο κ ειμ έν ο υ να συζητήσουν το σ χ η μ α τισ μ ό
κυβέρνησης εθ νικ ή ς ενότητας, μ ό ν ιμ ο στόχο του
ΕΑ Μ .Η αποστολή της κυβέρνησης του Β ενιζέλ ο υ , όπως
την διέγρ α ψ α ν οι Β ρ ετα ν ο ί, σ τις 23 Α π ρ ιλ ίο υ 1944,
αμέσως μετά την καταστολή της εξέγερσης του
Ε λ λ η νικ ο ύ Ν α υ τικ ο ύ , έφθασε στο τέλος τ η ς . 474 0
β α σ ιλ ιά ς ζήτησε από τον Β ενιζέλ ο την π α ρ α ίτη σ ή

8000 άνδρες. Βλ. P ro co p is P a p a s t r a t i s ,British

Foreign^i b i d , p . 1 7 1 .
4720 Β ο ύ λ γ α ρ η ς μ ε τ ά τ η γ ε ρ μ α ν ι κ ή ε ισ β ο λ ή σ τη ν Ελλάδα
κ α τ έ β η κ ε σ τ η ν Α ί γ υ π τ ο μ α ζ ί με τ ο ν β ι ο μ ή χ α ν ο Μ πόδοσάκη-
Α θ α ν α σ ι ά δ η , π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ ν α ι δ ρ ύ σ ο υ ν σ τ η ν ν ό τ ι ο Α φρική
π ο λ ε μ ι κ έ ς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς α ν ά λ ο γ ε ς αυτώ ν που ε ί χ α ν στην
Ελλάδα. Οι συνεργάτες του Μποδοσάκη καθώς και ο
Βούλγαρης ασχολούνταν στην Α ίγυπτο με κ ρ ιτικ ή της
εξό ρ ισ τη ς Ε λλη νικ ή ς Κυβερνήσεως. Αποτέλεσμα αυτών,
ή τ α ν η α π έλ α σ η των σ υ νερ γα τώ ν το υ Μ ποδοσάκη, Βαμβέτσου
κ α ι Μ οσ χοβ ίτη σ τ ι ς Ι ν δ ί ε ς . Ο Β ούλγαρης όμως κατέφυγε
σ τ ο Σ τ ρ α τ η γ ε ίο Μ έσης Α να το λή ς κ α ι έ τ σ ι π α ρ έ μ ε ιν ε στο
Κ ά ιρ ο . Βλ. Ν ικ ό λα ο ς Π ετρόπουλος, Αναμνήσεις και
Σ κ έ ψ ε ι ς ε ν ό ς Π α λ α ι ο ύ Ναυτικού, ο . π . , σ . 3 6 .
473Ά γ γ ε λ ο ς Α γ γ ε λ ό π ο υ λ ο ς , Α π ό την Κ α τ ο χ ή στο ν Εμφύλιο, Η
Μ ε γ ά λ η Ε υ θ ύ ν η των Συμμάχων, ο . π . , σ . 6 9 - 7 0 .
474 Ο Λ ή π ε ρ τ η λ ε γ ρ α φ ώ ν τ α ς σ τ ο ν Ή ν τ ε ν σ τ ι ς 2 2 - 4 - 1 9 4 4 τ ο υ
έ λ ε γ ε : « Άν α π ο τ ύ χ ε ι η α π ό π ε ι ρ α , (καταστολής τη ς
ε ξ έ γ ε ρ σ η ς το υ Ν α υ τ ικ ο ύ ) ο π ό τε θα χ ρ ε ια σ θ ε ί στη
σ υ ν έ χ ε ια να αναλάβουν το έρ γο α υ τ ό ο ι Β ρ ε τ α ν ο ί , θα
δ ι ο ρ ί σ ε ι α μ έ σ ω ς τ ο ν Π α π α ν δ ρ έ ο υ π ρ ω θ υ π ο υ ρ γ ό . Άν ό μ ω ς η
α π ό π ε ιρ α ε π ιτ ύ χ ε ι, θα π ε ρ ιμ έ ν ε ι μ ε ρ ικ έ ς ημέρες π ρ ιν
κ α λ έ σ ε ι τ ο ν Π α π α ν δ ρ έ ο υ ν α σ χ η μ α τ ί σ ε ι κ υ β έ ρ ν η σ η . » Βλ.
Γ ι ά ν ν η ς Α ν δ ρ ι κ ό π ο υ λ ο ς , 1944, Κ ρ ί σ ι μ η χρονιά, ο . π . , τ .
Α ', σ . 524-525.
 195

του καθώς και των στενώ ν συνεργάτων του, όπως του

υπουργού Σ τρ α τιω τικ ώ ν Κ α ρ α π α να γιώ τη , η ο π ο ία
υ π ε β λ ή θ η σ τ ι ς 2 3 - 4 - 1 9 4 4 . 475Σ τ η θ έ σ η του Β εν ιζέλ ο υ
δ ιο ρ ίσ τη κ ε από τους Β ρετανούς ο Γ εώ ρ γιο ς
Π απανδρέου.

• Ο Π απανδρέου ο ο π ο ίο ς κλήθηκε από τους

Β ρ ε,τα ν ο ύ ς στο Κ ά ϊρ ο , έφθασε σ τις 15 Α π ρ ι λ ί ο υ 476
και σ τις 26 του ίδ ιο υ μήνα, σ χ η μ ά τισ ε κυβέρνηση
μ ε __ τ α π ερ ισ σ ό τερ α μέλη της, τους γεν ικ ο ύ ς
δ ι ε υ θ υ ν τ έ ς τω ν υ π ο υ ρ γ ε ίω ν .

0 Π απανδρέου ήταν ο πλέον υποταγμένος

Έλληνας π ο λ ιτικ ό ς στους Ά γγλους. 0 μ ετρ ιο π α θ ή ς
π ο λ ιτικ ό ς Κ ανελλόπουλος, εξο ρ γισ μ έν ο ς με τον
τρόπο που π ρ α γμ α το π ο ιή θ η κ ε η κ υ β ερ νη τικ ή αλλαγή
και γ ια την τοποθέτηση του Π απανδρέου, είπ ε στον
Β εν ιζέλ ο : "είχ ε η θικ ή υποχρέωση να π α ρ α μ είν ει στο
γρ α φ είο ε φ 'ό σ ο ν οι πρωθυπουργοί της Ελλάδας δεν
υπήρχε λόγος να εκλέγονται ή να δ ιο ρ ίζο ν τα ι από
την Β ρ ετα νικ ή Π ρ ε σ β ε ί α " . 477 0 Τ σ ώ ρ τσ ιλ
απευθυνόμενος στον Ή ντεν, τό ν ιζε ότι ο Α ήπερ δεν
πρέπει να φοβάται μήπως α ν τιδ ρ ά σ ει κ ά π ο ιο ς για
την α νά μ ιξη της Β ρ ετα νία ς σ τις υ π ο θ έσ εις της
Ελλάδας και « ...π ρ έπ ει να καταστήσει γνωστό, ό τι θα
είμ α σ τε αρκετά σ κ λ η ρ ο ί » . 478 Οι εναλλαγές των
κυβερνήσεων του Κ α ΐρ ο υ αλλά και η εξέγερση στη
Μ έση Α νατολή, α π έδ ειξα ν την α δ υ να μ ία του π α λ ιο ύ
π ο λ ιτικ ο ύ κόσμου, που είχ ε σ υ σ π ειρ ω θ εί π ίσ ω από
το β α σ ιλ ιά και τους Β ρετανούς, να αποκτήσει
ερ είσ μ α τα στον ελ λ η νικ ό λαό αλλά και να υπερβεί
τη μεγάλη απήχηση της Κ υβέρνησης του Β ο υ ν ο ύ . 479*

475 Π α ν α γ ι ώ τ η ς Κ α ν ε λ λ ό π ο υ λ ο ς , Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο , ο . π . , σ . 5 4 8 .
476 Η λ ί α ς Β ε ν έ ζ η ς , Α ρ χ ι ε π ί σ κ ο π ο ς Δ α μ α σ κ η ν ό ς . Οι χ ρ ό ν ο ι
της δ ο υ λ ε ί α ς , Α θ ή ν α 1 9 8 1 , σ . 3 0 6 .
477Γ ι ά ν ν η ς Μ αλακάσης, "0 ρόλος της Β ρ ετα νικ ή ς
διπ λω μ α τία ς στην Ελλάδα κατά το 1941-44", εφ.
Παρατηρητής, 1 6 - 9 - 1 9 8 2 .
478F . O . 3 7 1 / 4 3 7 1 4 , R 8 5 6 3 2 8 Μ α ί ο υ 1 9 4 4 , επ ισ το λ ή του
Τ σ ώ ρ τ σ ι λ π ρ ο ς Ή ντ εν .
479Ε μ . Τ σ ο υ δ ε ρ ό ς , Ε λ λ η ν ι κ έ ς Α ν ω μ α λ ί ε ς σ τ η Μέση Α ν α τ ο λ ή ,
ο .π. , σ . 136.
 196

Ε π ίσ η ς ο ι μ α ζικ ές ε κ κ α θ α ρ ί σ ε ι ς σ τ ο Σώμα τω ν
Α ξ ιω μ α τικ ώ ν μετά την επανάσταση στο Ε λλη νικ ό
Ν α υ τικ ό το 1 9 4 4 ,στη Μ έση Α νατολή, εγκ α θίδρ υ σ α ν
χω ρ ίς πλέον κ α μ ιά α μ φ ιβ ο λ ία την υπεροχή της
β α σ ιλ ικ ή ς ομάδας σ τις Ε λ λ η νικ ές Έ νοπλες
Δ υ ν ά μ ε ι ς . 480

Ενώ αυτά σ υ νέβ α ινα ν στη Μ έση Α νατολή, ο ΕΔΕΣ

η θ ικ ά ενισ χυ μ ένο ς από την β ρ ετα νικ ή στάση,
α ρ νείτο να εφαρμόσει την σ υ μ φ ω ν ία της Πλάκας για
τον έλεγχο του εδα φ ικ ο ύ χώρο που περνούσε υπό τον
έλεγχό του. Στη σ υ μ φ ω νία της Πλάκας δεν
προσαρτήθηκε και χάρτης, που θα ό ρ ιζε καθαρά τη
σ υ νο ρ ια κ ή γραμμή μεταξύ τω ν οργανώσεων. Γ ια το
λόγο αυτό ο ΕΔΕΣ ισ χυ ρ ιζό τα ν πως θα έπρεπε να
π ερ ιέλ θ ει η π ερ ιο χή της Π ρέβεζας στον έλεγχό του
επ ειδ ή εκεί δεν υπήρχαν τμήματα του ΕΑΑΣ. Στην
Π ρέβεζα όμως υπήρχαν δ υ ν ά μ εις του ΕΑΑΣ και
ειδ ικ ό τερ α σ τις π ερ ιο χές Σ φ η νω τού-Π α λα ιορ όφ ορου-
Κ α μ α ρ ίνα ς-Κ ρ υ ο π η γή ς-Ά νω και Κάτω Δ ε σ π ο τ ι κ ώ ν . 481
Ε π ίσ η ς η π ερ ιο χή Κ ρ α νιά ς κατά την 4η Φ εβ ρ ουά ριου
1944 ελεγχόταν από ανεξάρτητες ομάδες,
π ρ ο σ κ είμ εν ες στον ΕΑΑΣ. Οι π ρ ο κ λ ή σ εις του ΕΔΕΣ
δεν σταμάτησαν μόνο σ τις παραπάνω π ερ ιο χές.
Τμήματα του με τους Β ό ϊδα ρ ο , Χ ούτα και Κ α ρ α μ π ίνα
πέρασαν α να το λ ικ ά του Αράχθου, στο Π έτα Άρτας
προσπαθώ ντας να επ ικ ρ α τή σ ο υ ν με τη δ ικ α ιο λ ο γ ία
ό τι η π ερ ιο χή αυτή ανήκε στον ΕΔΕΣ. Ε π ίσ η ς
ε π ιδ ρ ο μ έ ς ανταρτώ ν του Ε Δ Ε Σ ,π ο υ π ρ α γ μ α τ ο π ο ιή θ η κ α ν
στον κάμπο Ά ρτας δ η μ ιο ύ ρ γη σ α ν πολλά προβλήματα
στους κ α το ίκ ο υ ς επ ειδή π ρ ο β α ίνα ν σε λ η σ τείες και
β ια ιο π ρ α γ ίες των χω ρ ικ ώ ν του κ ά μ π ο υ . 482 Π ο λ λ ά μέλη

400 Εφ. ΤΑ ΝΕΑ, 26-2-1979, άρθρο του Γιάννη Μαλακάση

«Οι...Πρόδρομοι της Χούντας».
4θ1Μιχάλης Ντούσιας, ΕΑΜ Πρέβεζας~ΕΛΑΣ Ζ α λ ό γ γ ο υ και
Σ ο υ λ ί ο υ , ο.π., σ.244.
4820 Ζέρβας απευθυνόμενος στο Τάγμα Παπαδοπούλου,
έγραφε: «...ότι στον Κάμπο Άρτ ας μεταξύ των ληστών δρά ο
ληστής Ντόλος. Μαζί με αυτόν με πληροφορούν ότι
συνεργάζονται και οι εξής αντάρτες του Τάγματος:Ηλίας
Κωσταγιάννης ή Παπάς Δημήτρης Θανάσης-Παναγιώτης
Βέργος-Καλαμίδας.» Βλ.Αρχείο Αλ.Παπαδοπούλου, αρ.1766,
24 Φεβρουάριου 1944. Οι προαναφερόμενοι ήταν αντάρτες
 197

του ΕΑΜ συλλαμ βάνοντ αν και οδη γούν τ αν στο

στρατόπεδο του ΕΔΕΣ στην Α γία Π αρασκευή
Γεοργάνω ν. Οι συνθήκες του στρατοπέδου ήταν
τρ α γικ ές, χ ω ρ ίς νερό, φαγητό και σ το ιχειώ δ η
υ γ ιειο ν ο μ ικ ά μέσα. Οι Ε δ εσ ίτες ασκούσαν π ιε σ ε ις
στους κρατούμενους να αποκηρύξουν το ΕΑΜ κ α ι να
προσχωρήσουν στον ΕΔΕΣ, ενώ οι β α σ α ν ισ μ ο ί ήταν σε
η μ εΓ ρ ή σ ία δ ι ά τ α ξ η . 483

0 ΕΔΕΣ παρά τ ις δ η λ ώ σ εις του στο Σ τρ α τη γείο

Μ έσης Α ν α το λ ή ς, ό τ ι θα π ε ιθ α ρ χ ή σ ε ι σ τ ι ς α π ο φ ά σ ε ις
της Π λάκας, σ υ νέχιζε τ ις επ ιθ έσ εις ενα ν τίο ν του
ΕΑ Α Σ και δ ίω κ ε οπαδούς ίο υ ΕΑΜ. Από τ ις 7
Α υγούστου 1944, τ μ ή μ α τ α τ ο υ ΕΔΕΣ σ τ η ν π ε ρ ι ο χ ή τ ο υ
Κ αλαμά κ α ι τω ν Γ ρ α μ μ ε ν ο χ ω ρ ίω ν ε π ι τ έ θ η κ α ν ε ν α ν τ ί ο ν
του ΕΑΑΣ, μ ά λ ισ τα την ίδ ια π ερ ίο δ ο που γ ιν ό τα ν
επ ίθ εσ η τω ν Γερμανών ενα ν τίο ν του ΕΛΑΣ στην ίδ ια
π ερ ιο χή . Λόγω της απρόκλητης επ ίθ εσ η ς του ΕΔΕΣ,
οι κ ά το ικ ο ι της π ερ ιο χή ς Καλαμά εντάχθηκαν στον
ΕΛΑΣ, 700 άνδρες και 300 γυ ν α ίκ ες π ε ρ ί π ο υ . 484 Ο
π ρ ό ε δ ρ ο ς τ η ς ΠΕΕΑ, Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Σ β ώ λ ο ς , αναγκάστηκε
να ζητήσει β ο ή θ εια από τη Σ ο β ιετικ ή Κ υβέρνηση,
για να επέμβει ώστε να σταματήσει η α ντεθ ν ικ ή και

# του ΕΔΕΣ και κατάγονταν από τον Γοργόμυλο και το

Α νώ γειο Π ρεβέζης. Από σ υ ζ η τ ή σ ε ι ς που είχα με τους
γ ο ν ε ί ς μου, που ζούσαν σ το ν κάμπο Ά ρ τα ς, ε π ιβ ε β α ιώ ν ο υ ν
τ ι ς π λ η ρ ο φ ο ρ ίες του Ζέρβα, ό τ ι κ α κ ο π ο ιά σ τ ο ι χ ε ί α από
το Α νώ γειο καί τον Γοργόμυλο Π ρέβ εζα ς, επικ α λούμ ενοι
ό τι ήταν α ν τ ά ρ τ ε ς του τά γμ α το ς Π απαδοπούλου, πρ οβ α ίνα ν
σε κλοπές και ά γρ ιο υ ς ξυλοδαρμούς όσων πρόβαλλαν
α ντίσ τα σ η στα χω ριά του κάμπου Ά ρτας, Ρόκκα και
Χ α λ κ ι ά δ ε ς . Μ αρτυρία Φ λ ι τ ο ύ ρ η Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν α ς , Δ ε κ έ μ β ρ ι ο ς
1993.
4θ3Ε φ . Α γω νισ τή ς, 9, 10 και 12 Ν οεμ βρίου 1946. Ο
Αλέξανδρος Π α πα να σ τα σ ίου, κρατούμενος την π ερ ίο δο
εκ είνη , απελευθερώθηκε μετά από παρέμβαση του
μ η τρ ο π ο λίτη Ιω α ννίνω ν Σ πυρ ίδω να . Ο Σ πυρίδω ν είχε
φ ιλ ικ ές σ χέσ εις με τον ΕΔΕΣ και γ ι'α υ τ ό τον
α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ ε . Βλ. Μ αρτυρία Α λ έ ξ α ν δ ρ ο υ Π α π α ν α σ τ α σ ί ο υ ,
29 Α υγούστου 1 9 9 2 .Γ ια τ ι ς σ υ νθ ή κ ες φ υ λ ά κ ισ η ς , επ ίσ η ς
β λ .Α λ έξα νδ ρ ο ς Σ .Τ ασ ο ύ λα ς, Σ υγκρούσ εις ΕΔΕΣ-Μονάδων
Αυτοφυλακής Κ ρανιάς και 2 4 ου Συντάγματος ΕΛΑΣ,
(χειρ ό γρ α φ ο ), ο . π . , σ .5 9 .
484Ε φ . Ε λ ε ύ θ ε ρ η Ε λ λ ά δ α , 1 6 Α υ γ ο ύ σ τ ο υ 1944.
 198

αντ ισ υ μ μ α χ ικ ή δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα του Ζ έ ρ β α . 485Η ΠΕΕΑ,

επ ίσ η ς πληροφόρησε το στρατάρχη Τ ίτο , με τον
ο π ο ίο δ ια τη ρ ο ύ σ ε σ τενές σ χ έσ εις, ότι ο ΕΔΕΣ με τη
β ο ή θ εια του Σ τρ α τη γείο υ Μ έσης Α νατολής,
προσπαθούσε να σ υ ρ ρ ικ ν ώ σ ε ι τη δ ρ ά σ η τ ο υ ΕΑΑΣ κ α ι
να εν ισ χά σ ει την εσ ω τερ ικ ή α ντίδ ρ α σ η απέναντι στο
λ α ϊκ ό π ρ ο ο δ ευ τικ ό κ ίνη μ α που εκφραζόταν από το
Ε Α Μ . 486 Ε π ίσ η ς ο Ε Λ ΑΣ ζήτησε από το Ζέρβα να
σταματήσει τ ις π ρ ο κ λ ή σ εις και με τη συμμετοχή
Ά γγλου α ξιω μ α τικ ο ύ τον καλούσε να συγκροτηθεί
επ ιτρ ο π ή να λύσουν τ ις δια φ ο ρ ές τους.

Τ ελ ικ ά η επ ιτρ ο π ή της Πλάκας συνήλθε σ τις 29

Α π ρ ιλ ίο υ 1944 στα Κ ο υ τσ ια ν ά . Σ 'α υ τ ή έλαβαν μέρος
ο Γουντχάουζ, ο Χάμοντ και ο Ο υ ά ϊνς από τη
Σ υ μ μ α χικ ή Σ τρ α τιω τικ ή Α ποστολή, οι Π έτρος
Ν ικ ο λ ό π ο υ λ ο ς, Κ ω νσ τα ντίνο ς Φ ρόντζος και Γ εώ ρ γιο ς
Κ ατάσος από τον ΕΔΕΣ kol από τον ΕΛΑΣ οι
Κ ω νσ τα ντίνο ς Δ εσποτόπουλος, Έ κτω ρ Π ο λ ίτη ς και
Β αμβέτσος. Με την έναρξη της σ υ νεδρ ία σ η ς ο
Δ εσποτόπουλος, ο ο π ο ίο ς είχε εκλεγεί πρόεδρος της
σύσκεψ ης, ανέγνω σε δ ιά γγελ μ α του προέδρου της
ΠΕΕΑ Σβώλου, με το ο π ο ίο τό ν ιζε την ανάγκη για
συνένωση όλων των ελ λ η νικ ώ ν δυνάμεων με σκοπό τη
σ υ ντρ ιβ ή του εχθρού. Π ρ ω τα ρ χικ ό ς σ κοπός τ η ς ΠΕΕΑ
ήταν η α ντιμ ετώ π ισ η του εχθρού και όχι η χάραξη
γραμμών γ ια π ερ ιο χές ελέγχου, όπως επ εδίω κ ε ο
ΕΔΕΣ. Το γεγονός ό τι στη σύσκεψη δεν ήταν
παρόντες οι αρχηγοί του ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ, έδ ειχ νε
ότι δεν θα ήταν πολύ επ ο ικ ο δ ο μ η τικ ή η σύσκεψη.

Την πρώτη ημέρα, οι α ν τιπ ρ ό σ ω π ο ι του ΕΛΑΣ

υποσχέθηκαν υ π ο σ τή ρ ιξ η τους στην επ ιχ είρ η σ η
"Κ ιβ ω τό ς του Νώε" και στο Σύνταγμα Υ π ο σ τή ρ ιξη ς
Κ αταδρομών που θα έφτανε στην Ε λλάδα με την
αποχώρηση τω ν Γερμανών. Από την πλευρά του ΕΔΕΣ
τέθηκαν σ τρ α τιω τικ ά θέματα, κ υ ρ ίω ς δ ια χω ρ ισ τικ ώ ν

485Αρχε(α των Μυστικών Σοβιετικών Υπηρεσιών, Φάκελος

ΕΛΛΑΣ 1 9 3 1 - 1 9 4 4 , Αθήνα 1993, σ. 148, όπου δημοσιεύεται
η επιστολή της ΠΕΕΑ προς τη Σοβιετική κυβέρνηση με
ημερομηνία 8 Αυγούστου 1944.
<86Αρχεία των Μυστικών Σοβιετικών Υπηρεσιών, ο.π.,
σ. 117-118.
 199

ορίων των δύο οργανώσεων, που αμφισβητήθηκαν από

τον ΕΔΑΣ. Η σύσκεψη έγινε θυελλώδης με ύβρεις και
κατηγορίες από τις δύο οργανώσεις. 0 Γουντχάουζ
για να εκτονώσει την κατάσταση, τόνισε στη
σύσκεψη ότι το στρατηγείο του δεν σκόπευε να
εμπιςττευθεί στον ΕΔΑΣ επιχειρήσεις της "Κιβωτού
του Νώε" στην Ήπειρο αλλά ούτε στον ΕΔΕΣ εκτός
Ηπείρου. Τους τόνισε επίσης ότι το σπουδαιότερο
είναι να έχουν ικανοποιητικές συνθήκες για να
αντιμετωπίσουν τους Γερμανούς. 487 Αποτέλεσμα
τελικά δεν επιτεύχθηκε και παρέμεινε κάθε
οργάνωση στις απόψεις της για διαχωριστική
γραμμή, όπως η κάθε μια την εννοούσε. Εμμένοντας
σ'αυτές τις απόψεις κάθε οργάνωση συνέβαλλε στην
ένταση των σχέσεών τους και τελικά λειτούργησαν
σε βάρος του αντιστασιακού αγώνα.
Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΔΑΣ ύστερα απ'αυτά
έδωσε διαταγή στα τμήματά του να μη περάσουν με
κανένα τρόπο τη γραμμή που συμιρωνήθηκε στην
Πλάκα, να μη επιτρέψουν την είσοδο και παραμονή
στην περιοχή τους τμημάτων του ΕΔΕΣ και εκείνα
που θα προσπαθούσαν να εισδύσουν να αφοπλίζονται
και στέλνονται στα πλησιέστερα τμήματα του ΕΔΕΣ.
Επίσης έδωσε εντολή στις δυνάμεις του αν βρίσκουν
ομάδες αξιωματικών, που πριν ανήκαν στον ΕΔΕΣ και
τώρα συνεργάζονταν με τους κατακτητές, να τις
χτυπούν κ α l τις διαλύουν. Ο ΕΔΑΣ γνωστοποίησε την
απόφασή του αυτή καί στο Στρατηγείο Μέσης
Ανατολής και ζητούσε την επέμβασή του για αποφυγή
γενίκευσης των συγκρούσεων.

IV. Η Ουδετερότητα της Κρανιάς Πρέβεζας και

οι επιδρομές των Γερμανόν. Η αποστασία ενός
Δημοκρατικού χωριού.
Η Κρανιά και το Θεσπρωτικό ήταν δύο
κοινότητες που απείχαν μόλις 20 χλμ. από την

4β7Κείμενα Εθνικής Αντίστασης, τόμος Α', Αθήνα 1981,

όπου βλ. Πρακτικά διάσκεψης εις Κουτσιανά και
Nicholas Hammond, Μ ε τους Α ν τ ά ρ τ ε ς 1943-44, ο.π., σ.
163-164.
 200

έδρα του Γενικού Στρατηγείου του Ζέρβα στα

Δερβίζιανα και οι κάτοικοι τους στη μεγάλη τους
πλειοψηφία επρόσκειντο στο ΕΑΜ. Η ύπαρξη τόσο
κοντά στα Δερβίζιανα Εαμικών χωριών φανέρωνε την
αδυναμία του Ζέρβα να ελέγξει την περιοχή γύρω
από την έδρα του Στρατηγείου του.488
Κατά τη διάρκεια της κατοχής o l κάτοικοι της
Κρανιάς, προσπάθησαν να παραμείνουν ουδέτεροι
στις συγκρούσεις μεταξύ ΕΔΕΣ και ΕΛΑΣ. Η περιοχή
αυτή έγινε το μήλο της έριδας για τις δύο
οργανώσεις, γιατί αποτελούσε φυσικό εμπόδιο στην
ανάπτυξη απ' τη μια του ΕΔΕΣ προς την περιοχή της
Πρέβεζας και από την άλλη του 24ου Συντάγματος του
ΕΑΑΣ Σουλίου προς τα ανατολικά του για τον έλεγχο
του δρόμου Ιωαννίνων-Πρέβεζας. Με την έναρξη των
συγκρούσεων μεταξύ ΕΔΕΣ και ΕΔΑΣ, οι Κρανιώτες
για να αποφύγουν τις ληστρικές επιδρομές των
συμμοριών των Κολιοδημητραίων του ΕΔΕΣ και το
εφαρμοζόμενο απ' αυτούς "πλιάτσικο", στις 28
Οκτωβρίου 1943, στο Πολυστάφυλλο Πρέβεζας,
υπέγραψαν σύμφωνο με τους Κολιοδημητραίους οι
οποίοι ήλεγχαν την περιοχή βόρεια της Αάκκας
Θεσπρωτικού και βρίσκονταν υπό την εποπτεία του
ΕΔΕΣ. Η συμφωνία τους πρόβλεπε: 1) Να καταβάλουν
κάθε προσπάθεια να μη επεκταθούν οι συγκρούσεις
ΕΔΕΣ-ΕΑΑΣ στις περιοχές τους.2) Να αντιμετωπίσουν
από κοινού ενδεχόμενες επιθέσεις από τους
Γερμανούς. Το σύμφωνο το υπέγραψαν εκ μέρους της
Κρανιάς ο πρόεδρος της κοινότητας Ευάγγελος
Οικονόμου και ο Δημήτριος Παπακωνσταντίνου και
από τον ΕΔΕΣ ο δικηγόρος Χαρίλαος Τσόγκας και ο
λοχαγός Κωστάκης, της ομάδας των
Κολ ιοδημητ ρα ίω ν .489

488Η πλειοψηφία των κατοίκων της Κρανιάς και του

θεσπρωτικού από την αρχή της Κατοχής προσχώρησαν σ τ ι ς
τ ά ξ ε ι ς του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, όπως άλλωστε και όλη η ευρύτερη
πεδινή περιοχή. Βλ. δ ιε ξο δικά X. Καινούργιος
(Β ρα σ ίδ α ς), Δάφνες και Δάκρνα, ο.π., σ. 171-180.
489Δημήτριος Παπακωνσταντίνου, Απομνημονεύματα
( χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο ; , ο . π . , σ . 2 3 0 , όπου υπάρχει το σύμφωνο
Πολυστάφυλλου, μεταξύ ομάδων της Κρανιάς και ΕΔΕΣ.
 201

Επίσης στις αρχές Ιανουάριου 1944, τα

ηγετικά στελέχη της Κρανιάς συμφώνησαν με τους
εκπροσώπους του ΕΔΕΣ Λάκκας Θεσπρωτικού να
διατηρηθεί η περιοχή της Κρανιάς ουδέτερη στις
συγκρούσεις ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ. Η "κατανόηση" αυτή
υπογράφτηκε για λογαριασμό της Κρανιάς από το
πρόεδρό της κοινότητας Ε. Οικονόμου και τον Δ.
Παπακωνσταντίνου και για τον ΕΔΕΣ από τον
ταγματάρχη Δημοσθένη Χρήστου και τον λοχαγό
Χαλιμά.490 Η συμφωνία αυτή υπήρξε επιτυχία για τον
ΕΔΕΣ εφόσον τον εξυπηρετούσε,491 γιατί η Κρανιά θα
αποτελούσε πλέον διαχωριστική ζώνη ανάμεσα στις
δυνάμεις του Ζέρβα και του ΕΛΑΣ.
Η απόφαση του λαού της Κρανιάς να
παραμείνει ουδέτερος, παρ' ότι ήδη είχε εκφρασθεί
υπέρ του ΕΑΜ και μάλιστα ένα μεγάλο μέρος του
είχε ενταχθεί σ'αυτό, ανησυχούσε το Ζέρβα.
Απόπειρες για υπαγωγή της περιοχής στον ΕΔΕΣ
απέτυχαν, παρά τις δελεαστικές προτάσεις με
λίρες. 492 Στις 29 Μαρτίου 1944 ο ΕΔΕΣ επιτέθηκε
απρόκλητα στην Κρανιά έχοντας ως επικεφαλής το
λοχαγό Παπαδάτο. Η κύρια επιθετική του προσπάθεια
εκδηλώθηκ ε από τη βορειοανατολική κατ εύθυνση.
• Τελικά, ο ΕΔΕΣ αναγκάστηκε να αποσύρει τις
δυνάμεις του στα Λέλοβα εξαιτίας της εμφάνισης

490Δ . Π α π α κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ , ο . π . , σ . 2 3 0 - 2 3 1 .
491 Σ ε σ υ ν ά ν τ η σ η π ο υ ε ί χ ε τ ο α ν ώ τ ε ρ ο σ τ έ λ ε χ ο ς τ ο υ ΕΑΜ
Πρέβεζας Μ. Ν το ύ σ ια ς με τον πρόεδρο της Κ ρα νιά ς
Ε υ ά γγελο Ο ικ ονόμ ου, συμφώνησαν και ο ι δύο ό τ ι με τη ν
ουδετερότητα της Κ ρ α νιά ς εξυπηρετούνταν ο ΕΔΕΣ. Ο
Ο ι κ ο ν ό μ ο υ δ ι α β ε β α ί ω σ ε τ ο ν ΕΛΑΣ μ έ σ ω τ ο υ Ν τ ο ύ σ ι α , ό τ ι
τ η ν ο υ δ ε τ ε ρ ό τ η τ α θ α τ η ν τ η ρ ο ύ σ α ν κ α ι π ρ ο ς τ ο ν ΕΔΕΣ κ α ι
π ρ ο ς τ ο ν ΕΛΑΣ. Βλ. Μ ιχ ά λ η ς Ν τ ο ύ σ ια ς , ΕΑ Μ Πρέβεζας
Ε Λ Α Σ Ζαλόγγου-Σουλΐου, ο . π . , σ . 2 1 7
492 Ο Ζ έ ρ β α ς π λ ή ρ ω ν ε τ ο υ ς α ν τ ά ρ τ ε ς τ ο υ μ ε μ ι σ ή χ ρ υ σ ή
λ ί ρ α Α γ γ λ ία ς . Β λ .Α λ έξα νδρ ο ς Σ. Τ ασούλας, ο . π . , σ .5 7 .Μ ε
προσφορά Α γγλικώ ν χρυσώ ν λ ιρ ώ ν προσ παθούσ ε ο Ζ έρ β α ς
ν α ε ν τ ά ξ ε ι σ τ ι ς ο μ ά δ ε ς τ ο υ α ν τ ά ρ τ ε ς . Β λ .Σ π ό ρ ο ς Ηρ.
Μ π έ κ ι ο ς - Λ ά μ π ρ ο ς , Σ ε λ ί δ ε ς α π ό την Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η ,
ο .π ., σ.554.
 202

στην περιοχή γερμανικής αναγνωριστικής ομάδας και

δεν κατόρθωσε να καταλάβει την Κρανιά.493
Στις 23 Μαΐου του 1944 o l Γερμανοί
συγκρούστηκαν στην περιοχή του Λούρου με τον ΕΛΑΣ
Σουλίου. 494 Στη συνέχεια στράφηκαν εναντίον της
Κρανιάς, καθώς πίστευαν ότι πολλοί κάτοικοί της
μετείχαν στις ομάδες του ΕΛΑΣ κατά τη σύγκρουση
του Λούρου. Από τις 22 μέχρι τις 24 Μαΐου η
Κρανιά δέχθηκε σφοδρή επίθεση από τους Γερμανούς,
οι οποίοι έκαψαν όλο το χωριό. Το 24ο σύνταγμα
του ΕΔΕΣ υπό τον λοχαγό Παπαδάτο παρακολουθούσε
τη μάχη χωρίς να βοηθήσει τους Κρανιώτες, παρά τη
συμφωνία του Πολυστ άφυλλου. Ενώ οι Γερμανοί
αποχωρούσαν από το χωριό, ο Παπαδάτος
προσποιήθηκε ότι ήταν πρόθυμος να σπεύσει σε
βοήθεια των κατοίκων. Οι κάτοικοι όμως θεώρησαν
ότι η πρόταση αυτή του ΕΔΕΣ ήρθε καθυστερημένα
και ήταν άνευ ουσίας, καθώς η επιδρομή και η
καταστροφή του χωριού από τους κατακτητές είχαν
ήδη συντελεστεί. 495
Από τον Απρίλιο μέχρι και το Μάιο του 1944,
στην περιοχή Κρανιάς οι ρόλοι ΕΔΕΣ και Γερμανών
άλλαζαν συνεχώς. Όταν γινόταν επίθεση από τον
ΕΔΕΣ στους Κρανιώτες, οι Γερμανοί έπαιζαν το ρόλο
του παρατηρητή. Όταν απ' την άλλη, επιτίθονταν
οι Γερμανοί, ο Παπαδάτος κωλυσιεργούσε
προφασι ζόμενος ότι χρειαζόταν την έγκριση του
Ζέρβα για να βοηθήσει τους Κραν ιώτες να
αποκρούσουν τους Γερμανούς.496
Στις αρχές Ιουνίου 1944, ο διοικητής του 24ον
Συντάγματος του ΕΛΑΣ Αραχναίος ζήτησε από τους
Κρανιώτες να συνεργαστούν για να ανακόψουν τις
επεκτατικές βλέψεις του ΕΔΕΣ στην περιοχή που ήδη
ελεγχόταν από τους Ελασίτες. 0 Αραχναίος
διατηρούσε στενές σχέσεις με Κρανιώτες, οι οποίοι
όπως ήδη έχει αναφερθεί από τις αρχές του
αντάρτικου είχαν ενταχθεί ΕΑΜ. Δικαιολογημένα ο

493 Χρήστος Κ αινούργιος, Δάφνες και Δάκρυα, ο . π . , σ.361

494 Χρήστος Κ αινούργιος, ο . π . , σ . 3 8 1 .
495 Αλ.Σ.Τασούλας, ο.π., σ.64 και 71.
496Δημήτριος Παπακωνσταντίνου, ο.η, σ . 2 37-242.
 203

Αραχναίος υπολόγιζε στη συνεργασία τους. Τα

ηγετικά στελέχη όμως του χωριού Ε.Οικονόμου και
Δ.Παπακωνσταντίνου απέρριψαν τις προτάσεις του
ΕΛΑΣ. Οι Κρανιώτες δεν δέχτηκαν τις προτάσεις του
ΕΛΑΣ, καθώς πρόβαλαν ως δικαιολογία την
ουδετερότητά τους έναντι των δύο οργανώσεων. Στην
πραγματικότητα όμως η ουδετερότητα αυτή, όπως
ορίστηκε από τις προηγούμενες συμφωνίες μεταξύ
Κρανιάς-ΕΔΕΣ, επέτρεπε στους Εδεσίτες να ελέγχουν
απόλυτα το χωριό με την συγκατάθεση της ηγεσίας
του τόπου. 0 ΕΔΕΣ είχε πλέον τη δυνατότητα να
εισέρχεται κατά βούληση στην Κρανιά με
χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτό της 2 4 ης
Ιουνίου 1944, όταν δυνάμεις του ΕΔΕΣ υπό τον
Παπαδάτο εισήλθαν στο χωριό χωρίς οι Κρανιώτες να
προβάλουν καμία αντίσταση. Ο διοικητής του
τμήματος ανταρτών Κρανιάς Δημήτριος
Παπακωνσταντίνου απευθυνόμενος στους
συμπολεμιστές του είπε: " Την ευθύνη της μη
αντιστάσεως την φέρω εξ ολοκλήρου εγώ προσωπικώς
ως διοικητής του τμήματος Κρανιάς και έχω την
ηθικήν υποχρέωσιν να μη σας θυσιάσω ασκόπως".497
Με την στάση τους αυτή οι υπεύθυνοι του
. χωριού, που τους είχαν αναδείξει οι ίδιοι οι
κάτοικοι και τους είχε εμπιστευτεί το τοπικό ΕΑΜ,
επέτρεψαν στον ΕΔΕΣ να ελέγξει την περιοχή τους
καθώς και τον δρόμο Ιωαννίνων-Πρέβεζας. Στις 2
Ιουλίου 1944 ο Ζέρβας εγκαθίδρυσε στην Κρανιά ένα
εδεσίτικο προγεφύρωμα στο κέντρο του εαμικού
χώρου στις νότιες περιοχές της Ηπείρου, ένα
"εδεσίτικο καντόνι" όπως το ονόμασε ο

4970 Παπακωνσταντίνου, θέλοντας να δικαιολογήσει τη

στάση του, υποστήριξε ότι ο Παπαδάτος σχεδίαζε να
χτυπήσει τους Γερμανούς στο Λούρο και για το λόγο αυτό
ο ΕΔΕΣ ζήτησε από τους Κρανιώτες να επιτρέψουν την
διέλευση των ανταρτών από το χωριό. Τα ηγετικά στελέχη
του χωριού συμφώνησαν και έδωσαν τη συγκατάθεσή τους
στον ΕΔΕΣ. Βλ. Δ.Παπακωνσταντίνου, ο.π., σ.244-245.
Ωστόσο, όπως αποδείχθηκε εχ των υστέρων οι δυνάμεις
του ΕΔΕΣ δεν κινήθηκαν εναντίον των Γερμανών στο Λούρο
αλλά παρέμειναν στην Κρανιά.
 204

Καινούργιος. 498 Στις 3 Ιουλίου οι Κρανκδτες,

παρουσία του Ζέρβα, παρέδωσαν το χωριό τους στον
ΕΔΕΣ, ενώ πολλοί κάτοικοι εντάχθηκαν στις ομάδες
των ΕΟΕΑ και έτσι ένα δημοκρατικό "Εαμικό" χωριό
απεμπόλησε το παρελθόν του και την ιστορία του.

08 Χρήστος Καινούργιος, Δ ά φ ν ε ς και Δάκρυα, ο,η, ο.361.

 205

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο X

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ

• «

I. Συμφωνίες Λιβάνου και Καζέρτας

*
Μετά το σχηματισμό της ΠΕΕΑ άρχισε να
συ^ητείται πιο επιτακτικά η ανάγκη για συνεννόηση
του πολιτικού κόσμου, για ενιαία κυβέρνηση. Η
ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου καί οι Βρετανοί για
να αντιπαρέλθουν τη δυσμενή κατάσταση που
δημιούργησε σε βάρος τους η κυβέρνηση του βουνού,
επιδίωξαν να ενσωματώσουν την ΠΕΕΑ καί κατά
συνέπεια το ΕΑΜ σε μία νέα κυβέρνηση στο Κάϊρο,
τον έλεγχό της οποίας όμως έπρεπε να έχουν
πολιτικές δυνάμεις αντ ίθετες του ΕΑΜ. 499Η
συμμετοχή της ΠΕΕΑ κρινόταν ιδιαίτερα σημαντική,
γιατί μόνο έτσι η κυβέρνηση του Καΐρου και οι
Βρετανοί θα μπορούσαν να επιστρέφουν στην Ελλάδα
μετά την απελευθέρωση χωρίς σύγκρουση, επειδή η
Ελλάδα κατά τα 2/3 ελεγχόταν από το ΕΑΜ.500
Για να διευκολυνθούν οι διαπραγματεύσεις
μεταξύ των παλαιών κοινοβουλευτικών κομμάτων,
αποφασίστηκε να παραμεριστούν οι αντιθέσεις τους
ως προς το πολιτειακό και να υποχρεωθεί ο
Γεώργιος να παραιτηθεί από την αξίωση να γυρίσει
στην Ελλάδα πριν να γίνει δημοψήφισμα. Επειδή
όμως ο Γεώργιος δεν παραιτούνταν της αξίωσης
αυτής, ο Τσουδερός πρότεινε να διοριστεί
αντιβασιλιάς, ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός.501 Ο

499Εμμανουήλ Τσουδερός, Ελληνικ έ ς Α ν ω μ α λ ΐ ε ς σ τ η Μ έ σ η

Ανατολή, ο.π , σ.116-121 και Προκόπης Παπαστρατής, "Ο
Παπανδρέου και το συνέδριο του Λιβάνου", στο συλλογικό
Η δ ε κ α ε τ ί α 1 9 4 0 - 5 0 , Ε ν α Ε θ ν ο ς σε Κρίση, Αθήνα 1984,
σ.207.
500Π.Παπαστρατής, ο.π., σ.212.
501John Malakasses, B r i t i s h - American c o n f l i c t o v e r the
q u e s t i o n o f t h e m o n a r c h y i n G r e e c e a n d t h e p r e l u d e to
the A m e r i c a n i n v o l v e m e n t in the A f f a i r s o f G r e e c e ,
Ιωάννινα 1980, p. 70-71,
 206

ρόλος του θα ήταν να κατευθύνει την πολιτική ζωή

της χώρας, μέχρι να επιλυθεί το θέμα της
μοναρχίας, μετά την απελευθέρωση. Αν και ο
Γεώργιος αρνήθηκε και μία τέτοια διευθέτηση, το
ζήτημα αυτό έμεινε ανοικτό για αρκετό χρόνο
ακόμη.
Οι Βρετανοί γνώριζαν ότι το ΕΑΜ επιδίωκε
επαφή με την κυβέρνηση του Καΐρου και μάλιστα ότι
είχε πρόθεση να συμμετάσχει σε μία ενιαία
κυβέρνηση. Γι' αυτό το λόγο εκμεταλλεύθηκαν αυτή
την κατάσταση και μεθόδευσαν μία συνάντηση της
ΠΕΕΑ με τις πολιτικές δυνάμεις στο Κάιρο. 502Η
εξέγερση του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού, τον
Απρίλιο του 1944, στην Αίγυπτο και την Ανατολική
Μεσόγειο, ανέκοψε τις διαδικασίες σύγκλισης του
ελληνικού πολιτικού κόσμου, ol οποίες ξανάρχισαν
με πρωθυπουργό τον Γεώργιο Παπανδρέου. Ol
Βρετανοί έχοντας σαν προκάλυμμα τον Παπανδρέου
αποφάσισαν να σκληρύνουν τη στάση τους απέναντι
στην ΠΕΕΑ και το ΕΑΜ. Σε ομιλία του, στην
Αλεξάνδρεια, ο Παπανδρέου προς τους αξιωματικούς
του Ελληνικού Ναυτικού της Μέσης Ανατολής, στις 2
Μαϊου 1944, επιτέθηκε με ύβρεις εναντίον του
ΕΑΜ. 503 Στρατηγική των Βρετανών ήταν να
αντιμετωπιστεί το ΕΑΜ στο συνέδριο του Λιβάνου,
με κοινό μέτωπο απ'όλες τις άλλες πολιτικές
δυνάμεις και να περιθωριοποιηθεί πολιτικά. Έτσι
οργάνωσαν το συνέδριο του Λιβάνου, στις 17 Μαΐου
1944, με σκοπό να σχηματιστεί μια κυβέρνηση
εθνικής ενότητας. Οι απεσταλμένοι θα
αντιπροσώπευαν όλα τα ελληνικά πολιτικά κόμματα,
αλλά ο βρετανικός παράγοντας είχε σαν στόχο να
απομονωθεί το ΕΑΜ με την κατηγορία ότι
παρεμπόδιζε τις προσπάθειες όλων των Ελλήνων για

502Εμμανουήλ Τσουδερός, Ελληνικές Ανωμαλίες στη Μέση

Ανατολή, ο . π . , σ . 1 1 6 .
503Ο Τσώρτσιλ με τηλεγράφημα προς τον Ηντεν, σ τ ι ς 5
ΜαΤου 1944, τον παροτρύνει: «Το Φόρείν Οφφις πρέπει να
καταστρώσει την πιδ ισχυρή επίθεση κατά του ΕΑΜ,...» Βλ.
Γ ιά νν η ς Ανδρικόπουλος, 1944, Κρίσιμη χρονιά, ο . π . ,
σ . 146-147.
 207

μία εθνική κυβέρνηση και ότι σκόπευε να

εγκαταστήσει δική του δικτατορία504.
Οι ανιαρτίκές οργανώσεις στην Ελλάδα,
ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση της κυβέρνησης του
Σοφοκλή Βενιζέλου για συμμετοχή τους σε κυβέρνηση
συνασπισμού, όταν σχηματίστηκε η κυβέρνηση
Παπανδρέου. Έτσι, στις 2 Μαϊου 1944, οι
αντιπροσωπείες έφθασαν στο Λίβανο, όπου σένα
μικ^ό χωριό της Βηρυτού, το Douhr esh Schoueir,
στο απομονωμένο ξενοδοχείο "Grand Hotel du Bois
de Boulogne", υπό τη συνεχή εποπτεία των αγγλικών
υπηρεσιών, άρχισαν τις συνεδριάσεις της
διάσκεψης. Την ΠΕΕΑ αντιπροσώπευαν οι Αλέξανδρος
Σβώλος, Νικόλαος Ασκουτης, Άγγελος Αγγελόπουλος,
το ΕΑΜ οι Μιλτιάδης Πορφυρογένης kol Δημήχριος
Στρατής, το ΚΚΕ ο Πέτρος Ρουσος και τον ΕΛΑΣ ο
Στέφανος Σαράφης. Τον ΕΔΕΣ αντιπροσώπευαν ο
Κομηνός Πυρομάγλου, ο αντισυνταγματάρχης Σταύρος
Μεταξάς και ο λοχαγός Αριστείδης Μεταξάς και την
ΕΚΚΑ ο Γεώργιος Καρτάλης.505Την πρώτη ημέρα του
συνεδρίου το ΕΑΜ καταγγέλθηκε δριμύτατα από τον
Παπανδρέου για τρομοκρατία με πρώτο θύμα το
Σαράφη και τελευταίο τον Ψαρρό.506

504Γιάννης Μαλακάσης, "Η Βρετανική πολιτική στην Ελλάδα

1941-1944", εφ. Παρατηρητής,6-10-1982, όπου πρβλ.
Ε θ ν ι κ ά Α ρ χ ε ί α ΗΠΑ, No 2818, σ. 22. Στη μελέτη του αυτή
το Σταίητ Ντηπάρτμεντ αναφέρει για τον Παπανδρέου ότι
"... η κατηγορία για πλήρη υποταγή στους Βρετανούς που
διαπιστώθηκε κατά του Παπανδρέου αρχικά, κατά την
διάρκεια της διάσκεψης του Λιβάνου αποδείχθηκε σε
πολυάριθμες περιπτώσεις κατόπιν".
505 Πέτρος Ρούσος, Η Μεγάλη Π ε ν τ α ε τ ί α , τόμος II',
Αθήνα 1976-1978,σ.112. Συμμετείχαν επίσης οι
Παπανδρέου, Κανελλόπουλος, Δραγούμης Φίλιππος,
Βενιζέλος, Λόντος Δ., Θεοτόκης Σ.,Ρέντης Κ.,Εξηντάρης
Γ., Σοφιανόπουλος I., Τσαλδάρης Κ., Μυλωνάς Δ.,
Βασιλειάδης Γ., και συνταγματάρχες Βεντήρης και
Σταθάτος.
50€Γιάννης Ανδρικόπουλος, 1 9 4 4 , Κ ρ ί σ ι μ η χ ρ ο ν ι ά , τόμος
Α, ο.π., σ.175-177 και Στέφανος Σαράφης, 0 ΕΛΑΣ, ο.π.,
σ.314.θ Παπανδρέου ανέφερε χαρακτηριστικά : "Κόλασις
είναι σήμερον η κατάστασις της πατρίδας μας. Σφάζουν
 208

Οι Βρετανοί και κυρίως ο π ρ έ σ β η ς Λ ή π ε ρ , κ α τ ά

τη διάρκεια των εργασιών του συνεδρίου,
προσπάθησαν να διασπάσουν την ενότητα της
αντιπροσωπείας του ΕΑΜ απομονώνοντας τους
σοσιαλιστές από τους κομμουνιστές.507
Οι αντιπρόσωποι του ΕΑΜ έκαναν κάθε δυνατή
υποχώρηση στη συνδιάσκεψη για να φθάσει σε δίκαιη
πολιτική λύση, παρά την τακτική των Βρετανών και
του Παπανδρέου να το υπονομεύσουν. Το ΕΑΜ ήταν
αποφασισμένο να συνεργαστεί με τις υπόλοιπες
πολιτικές δυνάμεις, ανεξάρτητα από το πολιτικό
κόστος των παραχωρήσεων που θα έκαναν. Οι
αντιπροσωπείες της ΠΕΕΑ, ΕΑΜ και ΚΚΕ, μετ έφερε
στο Λίβανο ένα πλαίσιο γραπτών οδηγιών, που θα
έπρεπε να υπερασπιστούν χωρίς πολλά περιθώρια
ελιγμών.508
Αυτό που προέκυψε από τη συνδιάσκεψη του
Λιβάνου ήταν μία λύση η οποία επιφανειακά ρύθμιζε
την ελληνική κατάσταση, ενώ στην πραγματικότητα
παρείχε το νόμιμο μανδύα στους Βρετανούς μέσω
του Παπανδρέου για σχεδιασμούς τους στην Ελλάδα.
Είχε συμφωνηθεί να παραιτηθεί ο Παπανδρέου από
πρωθυπουργός, να πάψουν οι πολιτικές επιθέσεις
ενάντια στο ΕΑΜ,-ο ΕΛΑΣ θα έπρεπε να αναγνωριστεί
ως εθνικός στρατός, να καταδικαστούν τα Τάγματα
Ασφαλείας. Καμιά από αυτές τις προσδοκίες δεν
πραγματοποιήθηκε.509 Η συμμετοχή του ΕΑΜ στη
διάσκεψη του Λιβάνου αποφασίστηκε εξαιτίας της

ο ι Γ ερ μ α νο ί. Σφάζουν τα Τάγματα Ασφαλείας. Σφάζουν και

ο ι Αντάρται...".Βλ. Γεώργιος Παπανδρέου, Η Απελευθέρωση
τ η ς Ε λ λ ά δ α ς , Αθήνα I960, σ . 65-72.
507 Έκθεση Πέτρου Ρούσου γ ι α τη συμφωνία του Λιβάνου.
Βλ. ΚΚΕ, Δ έ κ α Χ ρ ό ν ι α Α γ ώ ν ε ς 1 9 3 5 - 4 5 , Αθήνα 1945.
508 Βασικές ο δ η γ ί ε ς της αντιπροσωπείας της ΠΕΕΑ ήταν
να ε π ι δ ι ω χ θ ε ί Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας στην οποία η
ΠΕΕΑ θα διατηρούσε το 50% των Υπουργείων και να
ο ρ ι σ θ ε ί Αρχιστράτηγος. Βλ. Θανάσης Χατζής, Η ν ι κ η φ ό ρ α
ε π α ν ά σ τ α σ η π ο υ χ ά θ η κ ε , ο . π . , σ .4 0 8 .
509Γ ιά ν ν η ς Μαλακάσης, "Ο ρόλος της Βρετανικής
διπλωμα τίας στην Ελλάδα κατά το 1941-44*, εφ.
Π αρατηρητής, 6-10-1982.
 209

πεποίθησης, ότι τα παραδοσιακά κόμματα είχαν

μεγάλη εμβέλεια στον λαό και επομένως έπρεπε η
κυβέρνηση του βουνού να αναγνωριστεί από αυτά.
Για να απεμπολήσει τις κατηγορίες των Βρετανών
καί του Παπανδρέου σε βάρος του, το ΕΑΜ
συνυπέγραψε την τελική συμφωνία.510 Το κείμενο
που τελικά υπογράφηκε καταδίκαζε το κίνημα του
ΕλΧηνικού Ναυτικού στη Μέση Ανατολή, ενοποιούσε
τις ανταρτικές δυνάμεις κάτω όμως από τις
διαταγές της κυβέρνησης του Καΐρου και του
Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, προέβλεπε τη σταδιακή
διάλυση των αντάρτικών οργανώσεων και την
αντικατάστασή τους από εθνικό στρατό. Επίσης το
θέμα της μοναρχίας παραπέμφθηκε προς μελλοντική
αποσαφήνιση από την νέα κυβέρνηση.511
Πλήρως αποτυχημένη όμως ήταν η συνδιάσκεψη
στη Βηρυτό του Λιβάνου, επειδή ούτε η* κυβέρνηση
Παπανδρέου έγινε γενικά αποδεκτή, ούτε η υπεροχή
του ΕΑΜ στην Ελλάδα κλονίστηκε, ενώ κατηγορούνταν
οι Βρετανοί, ακόμη και από Έλληνες φίλοβρετανούς,
για την επέμβασή τους στα εσωτερικά της Ελλάδας.
Η δυσμενής αυτή συμφωνία για το ΕΑΜ αναστάτωσε τα
μέλη του, γιατί έβλεπαν ότι παραχαράσσονταν οι
- αγώνες της κοινωνικής βάσης του. Και ενώ η
συμφωνία αυτή είχε καταγγελθεί σαν βασιλική
συνωμοσία και η ΠΕΕΑ στην αρχή αρνήθηκε την
αποστολή αντιπροσώπων στη νέα κυβέρνηση, στη

510Γιάννης Ιωαννίδης, Αναμνήσεις, ο. π., σ. 219.0

Πυρομάγλου αναφέρει ότι ο Ρέντης του δήλωσε: "Το ΕΑΜ
έρχεται εις τον Λίβανον να συνενοηθή μαζύ μας και να
πολιτογραφηθεί εθνικώς και πολιτικός. Ως καταλαβαίνεις
δεν πρόκειται να συνεννοηθούμε μαζύ του. Πρόκειται να
το δικάσουμε. Και μαζύ μ'αυτό θα δικάσουμε και σας
όλους, το θέλουμε δεν το θέλουμε. Από τώρα και ύστερα,
φαντάζεσαι πολύ καλά ότι δεν πρόκειται να
καλοπεράσε ι." Βλ. Κομνηνός Πυρομάγλου, Ο Γ ε ώ ρ γ ι ο ς
Κ α ρ τ ά λ η ς και η Εποχή του, τόμος Α', Αθήνα 1965,
σ. 335.
511 Αγγελος Αγγελόπουλος, Α π ό την Κατοχή στον Ε μ φ ύ λ ι ο .
Η Μ ε γ ά λ η Ε υ θ ύ ν η των Σ υ μ μ ά χ ω ν , ο.π., σ. 75-78.
 210

συνέχεια έστειλε αντ ιπροσώπους.512Αντ ί για τα μισά

υπουργεία που είχαν ζητήσει πήραν μόνο το ένα
τέταρτο.
. Σκοπός του Παπανδρέου ήταν πάντα η διάλυση
του ΕΑΑΣ. Ο Πυρομάγλου αναφέρει ένα ενδεικτικό
διάλογό του με τον Παπανδρέου, στον οποίο
φαίνονται οι διαθέσεις του δευτέρου για τον
ΕΑΑΣ.5130 ίδιος ο Πυρομάγλου, με την επιστροφή του
στην "Ελεύθερη Ελλάδα" στα βουνά, διαπίστωσε ότι
ο Ζέρβας κατά τη διάρκεια της απουσίας του είχε
αφαιρέσει όλες τις εξουσίες ως υπαρχηγού του
ΕΔ Ε Σ .514
Μεγάλη ευθύνη για τη συμφωνία του Λιβάνου
έφερε ο Σβώλος, έντιμος δημοκράτης, που πίστευε
στην πολιτική εντιμότητα του Παπανδρέου. Ο Σβώλος
υπεραμυνόταν μιας de jure ανάληψης εξουσίας από
τον ΕΑΑΣ στην ελληνική πρωτεύουσα, παρόλο που το
ΕΑΜ ήλεγχε απόλυτα την Αθήνα.515
Ο Κώστας Καράγιωργας, ηγετικό στέλεχος του
ΚΚΕ εκείνη την εποχή, έγραφε αργότερα, στις 18
Μαρτίου 1948, στο Ζαχαριάδη ότι ο Λίβανος : "ήταν
ένα τρομαχτικό λάθος ταχτικής, μία από τις πιό

5120 Σαράφης, για 'τη στάση των αντ ιπροσώπων του ΕΑΜ-
ΕΛΑΣ στο Κάιρο, αναφέρει ότι "...κάναμε πολλές
υποχωρήσεις και φύγαμε πολύ από τις εντολές της ΠΕΕΑ".
Βλ. Στέφανος Σαράφης, Ο Ε Λ Α Σ ,ο.τ ι., σ. 348 και Γιάννης
ΙωαννΙδης, Α ν α μ ν ή σ ε ι ς , ο.π., σ.230.
513«Παπανδρέου: Είσθε εις θέσιν να διαλύσετε τον ΕΛΑΣ;
Πυρομάγλου: Και διατί τας ευθύνας του εμφυλίου να
τας αναλάβη ο ΕΔΕΣ και όχι η Κυβέρνησις,...;
Παπανδρέου:Τότε, τον ΕΛΑΣ, θα τον διαλύσω με τους
Άγγλους,...» Βλ. Κομνηνός Πυρομάγλου, Ε θ ν ικ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς ,
ο.π., σ.273-274.
514Πέτρος Ρούσος, Η Μεγάλη Π ε ν τ α ε τ ί α , τόμος II, Αθήνα
1976-1978, σ.138-150.
515 Ο Σβώλος απευθυνόμενος στον Σιάντο κατά τη μετάβασή
τους από τα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας προς τη Μέση
Ανατολή του είπε: <cAv αποβλέπετε στην δυναμική
κατάληψη της Αθήνας να μας το πήτε. Γιατί θα διαχωρήσω
τις ευθύνες μου τη στιγμή εκείνην...» Βλ.Φοίβος
Γρηγοριάδης, Το Α ν τ ά ρ τ ι κ ο (ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ-ΕΚΚΑ-5/42),
τ.50<:,Αθήνα χ . χ . , σ.142.
 211

ανόητες ενέργειες στην ιστορία του κόμματος....Αν

ο l αντιπρόσωποί μας είχαν φύγει από το Λίβανο,
τίποτα δε θ'άλλαζε στο χειρότερο. Αντίθετα δε θα
πέφταμε τόσο ανόητα στο σακκούλι του
Παπανδρέου"516.
• ·0ι Βρετανοί προσπάθησαν, μετά τη συνδιάσκεψη
του Λιβάνου, να παρασύρουν τους Αμερικανούς να
αναμιχθούν στα σχέδιά τους στην Ελλάδα. Επίσης
προσπάθησαν να πείσουν και τους Σοβιετικούς να
συνεργασθούν μαζί τους για την πραγμάτωση των
στόχων τους στην Ελλάδα. Το δέλεαρ για τους
Σοβιετικούς ήταν η Ρουμανία, μια χώρα κατεχόμενη
από τον Σοβιετικό στρατό, που οι Βρετανοί δεν
είχαν καμία αντίρρηση να πέσει στα χέρια των
Σοβιετικών, αν και η Μόσχα δεν είχε αντίρρηση η
Βρετανία να ελέγχει τις εξελίξεις στην Ελλάδα.517
Για το λόγο αυτό ο Ηντεν άρχισε διαπραγματεύσεις
με τη Σοβιετική Ένωση, στις 5 Μαΐου 1944,
διαβεβαιώνοντας το Σοβιετικό πρεσβευτή στο
Λονδίνο, Γκούτσεβ, ότι πρέπει να
αλληλοϋποστηριχτούν.518Υστερα από μια σειρά επαφών
. Βρετανών-Σοβιετικών και Αμερικανών αξιωματούχων
για να βρεθεί μια κοινή λύση στο θέμα της
. Ελλάδας, ο Τσώρτσιλ απευθύνθηκε στο Ρούσβελτ στις
31 Μαΐου για να συνηγορήσει στον έλεγχο της
Ελλάδας από τους Βρετανούς.
0 Αμερικανός αναπληρωτής υπουργός των
Εξωτερικών, Στεττίνιους είχε προειδοποιήσει τον
Ρούσβελτ ότι η προτεινόμενη συμφωνία ισοδυναμούσε
με την εγκαθίδρυση σφαιρών επιρροής, και ότι η
ηπιότητα του Τσώρτσιλ δεν έπρεπε να τους
παραπλανήσει.519 Οι Αμερικανοί αξιωματούχοι

51δΔημήτριος Κούσουλας, Επανάστασις και Ήττα, Η Ι σ τ ο ρ ί α

του Κ ΚΕ 1918-1949, ο.π., σ.160.
517John Malakasses, London's D i p l o m a c y on Greece in
1944, ibid, p.129.
518Γουίντερ Λώρενς, Η Αμερικάνικη επέμβαση στην Ε λ λ ά δ α
1943-1949,Θεσσαλονίκη 1991, σ.18.
519John Malakasses, The British d i p l o m a c y on G reece
1943-1944, Ιωάννινα 1981, p.316.
 212

θεωρούσαν ότι η συμφωνία αυτή θα έθετε σε κίνδυνο

την ιδέα της κοινής δράσης και υπευθυνότητας των
συμμάχων και θα δημιουργούσε ένα προηγούμενο για
παρόμοιες αξιώσεις στο μέλλον. 0 Ρούσβελτ
πρότεινε τη δημιουργία ενός συμβουλευτικού
μηχανισμού, όπου οι ΗΠΑ θα έπαιζαν πρωταρχικό
ρόλο, αφαιρώντας το δικαίωμα της Βρετανίας να
χειρίζεται το Ελληνικό ζήτημα σαν να ήταν η
Ελλάδα αποκλειστικό της κτήμα.
Ο Τσώρτσιλ όμως απέρριψε την άποψη του
Ρούσβελτ και προχώρησε στην ανάπτυξη του δόγματος
της ατομικής επέμβασης. Ήθελε να του δοθεί η
αποκλειστική εντολή στα ελληνικά θέματα, έτσι
ώστε να μπορέσει να διαλύσει το ΕΑΜ-ΕΔΑΣ. Η
Σοβιετική Ένωση συμφώνησε με την υπόδειξη των
Βρετανών, αλλά έθετε ως όρο να συμβουλευτούν τις
ΗΠΑ. Η απροθυμία της Μόσχας οφειλόταν στο γεγονός
ότι ήθελε με την παρουσία των ΗΠΑ να περιορίσει
το μελλοντικό ρόλο της Βρετανίας στη δημιουργία
μιας αντισοβιετικής ζώνης στην περιοχή. Βλέποντας
ο Τσώρτσιλ την απροθυμία ΗΠΑ k o l Σοβιετικών στην
επίτευξη των στόχων του, διαβεβαίωνε τον Ρούσβελτ
ότι η κατανόηση σε θέματα της Ελλάδας δεν
υπονοούσε από την πλευρά της Βρετανίας να
διαμοιράσει τα Βαλκάνια σε σφαίρες επιρροής. Το
Σταίητ Ντηπάρτμεντ υπέδειξε ότι το βαλκανικό
ζήτημα έπρεπε να διευθυτηθεί με συνεργασία και
όχι με ανεξάρτητες ενέργειες. 0 Τσώρτσιλ αξίωνε
ότι θα έπρεπε να κυριαρχήσει στην Ελλάδα μετά την
αποχώρηση των Γερμανών, σαν αντάλλαγμα στις
μεγάλες βρετανικές απώλειες στην Ελλάδα το
1941.520 Επίσης ανέφερε σε δεύτερη επιστολή του
στον Ρούσβελτ ότι, αν ο ίδιος δεν μπορούσε να
ενεργήσει, τότε η χώρα που τόσο αγαπούσε θα
χανόταν με τον εμφύλιο πόλεμο, που θα
ακολουθούσε. Για να τον μεταπείσει και να
αποκτήσει την εμπιστοσύνη του, του ανέφερε ότι
πάντα τον κρατούσε ενήμερο για τις βρετανικές
ενέργειες και το ίδιο θα έκανε στο μέλλον. Τελικά
ο Ρούσβελτ ενέκρινε τις βρετανικές προτάσεις για

520 John Malakasses, i b i d , ρ.317.

 213

επίτευξη του έργου τους σε τρεις μήνες, με

παράλληλη όμως δέσμευση της Βρετανίας ότι^ η
αμερικάνικη εξουσιοδότηση δεν αποτελούσε εν λευκώ
εγκαθίδρυση της βρετανικής σφαίρας επιρροής στην
περιοχή.521
* 'Το Σταίητ Ντηπάρτμεντ είχε πλήρη άγνοια για
τις πρωτοβουλίες του Ρούσβελτ. 0 Αμερικανός
πρέσβης στο Κάιρο Μακβυ ενημερώθηκε για την
έγκριση του Ρουσβελτ στον Τσώρτσιλ για χειρισμό
των ελληνικών πραγμάτων από τους Βρετανούς, από
τον πρέσβη της Βρετανίας στο Κάί'ρο, Λήπερ. 0
υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Χούλλ, απευθύνθηκε
στο Ροΰσβελτ και του ζητούσε διευκρινήσεις για
την έγκριση που έδωσε στον Τσώρτσιλ.522* 0 Ρούσβελτ
του απάντησε στις 30 Ιουνίου 1944, στέλνοντάς του
περικοπές από τα μηνύματα που είχαν ανταλλαγεί
μέχρι τότε. Ο Τσώρτσιλ χρησιμοποίησε την
εξουσιοδότηση του Ρούσβελτ στις διαπραγματεύσεις
με τη Μόσχα για την μελλοντική τύχη όλων των
Βαλκανίων. Ο Ρούσβελτ απαίτησε από τον Βρετανό
πρωθυπουργό να αποφεύγει στο μέλλον τέτοιες
πρωτοβουλίες χωρίς την έγκριση των ΗΠΑ. Ο
Τσώρτσιλ όμως παρά την προεδρική δυσαρέσκεια για
να πείσει τις ΗΠΑ ότι θα έπρεπε να σχεδιαστεί
μια βρετανική επέμβαση στην Ελλάδα, του ανέφερε
ότι εάν δεν βοηθούσαν τις "εθνικιστικές"

521Γιάννης Μαλακάσης, "Ο ρόλος της Βρετανικής

διπλωματίας στην Ελλάδα κατά το 1941-44", εφ.
Π α ρ α τ η ρ η τ ή ς , 21-10-1982, όπου πρβλ. Εθνικά Αρχεία των
ΗΠΑ, τηλεγράφημα αριθ. 700/11-6-1944 του Τσώρτσιλ προς
τον Ρούσβελτ και αριθ.580/12-6-1944 του Ρούσβελτ προς
τον Τσώρτσιλ.
522 Βλ. Επιστολή του Χούλλ στον Πρόεδρο Ρούσβελτ στις
29 Ιουνίου 1944 όπου αναφέρεται "Θα σας ήμουν ευγνώμων
αν μου γνωρίζατε ποιές αλλαγές έχουν γίνει στις θέσεις
μας, έτσι ώστε κατάλληλες οδηγίες, με την τροποποίηση
των τηλεγραφημάτων που ήδη εστάλησαν μπορούν να
σταλούν στον κ. Μακβύ και τους άλλους πρέσβεις που
διαπραγματεύονται αυτά τα θέματα". Βλ. Γιάννης
Μαλακάσης, "Ο ρόλος της Βρετανικής διπλωματίας στην
Ελλάδα κατά το 1941-44", εφ. Π α ρ α τ η ρ η τ ή ς , 21-10-1982.
 214

οργανώσεις που βρίσκονταν σε τραγική θέση στην

Ελλάδα η εκδίωξη του Γεωργίου Β' από τη μοναρχία,
θα ήταν πλέον ζήτημα χρόνου, γιατί το ΕΑΜ θα
επιβαλλόταν σ'ολόκληρη την Ελλάδα και ο μόνος
τρόπος για να εμποδιστεί κάτι τέτοιο, θα ήταν μια
συμφωνία με τους Σοβιετικούς, έτσι ο Ρούσβελτ
στις 26 Ιουνίου 1944 έστειλε στον Τσώρτσιλ ένα
ήπιο τηλεγράφημα, εκφράζοντας την ευχή του για
ομόνοια σε θέματα σχετιζόμενα με τη Συμμαχική
Στρατιωτική Αποστολή.
Η βρετανική πολιτική το καλοκαίρι του 1944,
μετά τη συνδιάσκεψη του Λιβάνου, χαρακτηριζόταν
από μια εντατική εκστρατεία να συντρίβει το ΕΑΜ.
Χρησιμοποιώντας τον Γεώργιο Παπανδρέου ως
πρωθυπουργό, το Λονδίνο πέτυχε να αποτρέψει
πολιτική λύση της κρίσης. Στην πολιτική τους αυτή
οι Βρετανοί βρήκαν συμμάχους και την παραδοσιακή
ηγεσία των πολιτικών κομμάτων.523 0 Παπανδρέου με
την αμέριστη υποστήριξη του Λήπερ, ενεργούσε
απολυταρχικά, χωρίς να ενημερώνει την κυβέρνησή
του αλλά μόνο συμβουλευόμενος τους Βρετανούς. Με
την «συμβουλή» του Τσώρτσιλ μετέφερε την έδρα της
κυβέρνησής του από το Κάιρο στην Καζέρτα της
Ιταλίας. Εκεί κύριο μέλημα της κυβερνήσεώςτου
ήταν να παρθούν μέτρα για να προληφθεί άνοδος του
ΕΑΜ στην εξουσία. Ετσι ενίσχυσαν τις αντίπαλες
δυνάμεις του ΕΑΜ, τον ΕΔΕΣ και τα Τάγματα
Ασφαλείας. Οι Αμερικανοί με προεξάρχοντα το
στρατηγό Ντόνοβαν, είχαν διαμορφώσει την άποψη να
μη ακολουθήσουν τους Βρετανούς σε μία σκληρή
αναμέτρηση με το ΕΑΜ, ακόμη και αν το ζητούσαν οι
Βρετανοί, καθ'ότι τα συμφέροντα των Αμερικανών θα
εξυπηρετούνταν καλύτερα αν ελαχιστοποιείτο η
βρετανική επιρροή στην Ελλάδα. Οι αμερικανικές
υπηρεσίες στη Μέση Ανατολή ενώ αναγνώριζαν την
κομμουνιστική κατεύθυνση του ΕΑΜ, ήταν όμως52

525Γ ιά νν η ς Μαλακάσης, "Ο ρόλος της Βρετανικής

διπλωματίας στην Ελλάδα κατά το 1 9 4 1 - 4 4 " ,εφ.
Παρατηρητής, 4 - 1 1 - 1 9 8 2 , όπου πρβλ. Εθνικά Αρχεία των
ΗΠΑ, Αρχεία του Υπουργείου Στρατιωτικών Γενικό
Ε π ι τ ε λ ε ί ο ΟΡΟ 336 Ασφάλεια 11.
 215

σταθερά αντίθετες στ ις δολοπλοκίες των Βρετανών

να το συκοφαντήσουν, έχοντας υπόψη τους τα
κίνητρα των Άγγλων, καθώς και. της μεγάλης λαϊκής
βάσης του ΕΑΜ. O l Αμερικανοί αρκέστηκαν μόνο να
βοηθήσουν στην απελευθέρωση της Ελλάδας,
περι,ορι ζόμενοι στον ανεφοδιασμό του πληθυσμού
και όχι σε στρατιωτικές επιχειρήσεις με τους
Βρετανούς εναντίον του ΕΑΜ. Η Βρετανία παρέμεινε
κυρίαρχη να διευθετήσει το ελληνικό ζήτημα.
Η ηγεσία του ΕΑΜ συνειδητά επιβοήθησε τις
βρετανικές προσπάθειες να τεθεί η Ελλάδα κάτω από
τον έλεγχό τους. Μετά τη συμφωνία του Λιβάνου,
όπου το ΕΑΜ αναγκάστηκε να αποκηρύξει μέρος των
στόχων του, υπογράφτηκε στη συνέχεια και από την
Αριστερά η συμφωνία της Καζέρτας.5245
2
Η σύσκεψη έγινε, στις 26 Σεπτεμβρίου 1944
στο Συμμαχικό Στρατηγείο, υπό την προεδρία του
αρχιστρατήγου Ουίλσον. Συμμετείχαν ο Γεώργιος
Παπανδρέου, ο Άγγλος υπουργός Μακ Μίλαν, ο
Σαράφης και ο Ζέρβας, οι οποίοι είχαν προαχθεί
στο βαθμό του υποστρατήγου.525 Με τη συμφωνία αυτή
προβλεπόταν σαν ανώτατη αρχή στην Αθήνα ο
στρατηγός Σκόμπυ. Αναγνωριζόταν επομένως έμμεσα
και η εξουσία των Βρετανικών στρατευμάτων στην
διαμόρφωση της πολιτικής στην Ελλάδα. Οι Βρετανοί
για να εφαρμόσουν απερίσπαστοι τα σχέδιά τους,
εξόντωσης του ΕΑΜ, στις 9 Οκτωβρίου 1944 σε
σύσκεψη στη Μόσχα, πέτυχαν ανανέωση της συμφωνίας

524Σχη σύσκεψη συμμετείχαν ο Σαράφης, ο Δεσποτόπουλος,

και ο Ζέρβας. Σε άρνηση του Σαράφη να υπογράψει την
συμφωνία, ο Ζέβγος, μέλος του Πολιτικού Γραφείου του
ΚΚΕ, υπουργός της κυβέρνησης εθνικής ενότητας υπό τον
Παπανδρέου, του τόνισε ότι αν δεν υπέγραφε θα
ναυαγούσε η εθνική ενότητα και όλη η έως τώρα πολιτική
της ΠΕΕΑ. Αλλά αρνούνταν ευθύνες για δικαιοδοσία
υπογραφής. Βλ. Σαράφης Στέφανος, 0 ΕΑΑΣ, ο.π., σ. 400-
404 και Γεώργιος Παπανδρέου, Η Απελευθέρωσις της
Ελλάδος, Αθήνα 1948, σ.159-162.
525Άγγελος Αγγελόπουλος, Α π ό την Κ α τ ο χ ή σ τ ο ν Ε μ φ ύ λ ι ο . Η
Μ ε γ ά λ η Ε υ θ ύ ν η των Σ υ μ μ ά χ ω ν , ο.π., σ.114.
 216

τους. Η συμφωνία αυτή τους παρείχε το δικαίωμα

ακόμα και στρατιωτικής επέμβασης στην Ελλάδα.5265
2
7

II. Η Αποχώρηση των Γερμανών από την Ηπειρο- Μάχη

της Μενίνας
Με την αποχώρηση των Γερμανικών στρατευμάτων
κατοχής από την Ελλάδα, οι αντάρτικες μονάδες του
ΕΔΕΣ, δραστηριοποιούμενοι στην επιχείρηση με την
επωνυμία «Μάννα», μετά τον Ιούλιο 1944 προβαίναν
σε σαμποτάζ εναντίον των Γερμανών.521 Η ΙΧη
Μεραρχία, η οποία δρούσε στην περιοχή της
Πρέβεζας, πέτυχε με τις διάφορες μικροσυμπλοκές,
στον Παλαιορόφορο, Κρυοπηγή, Ζάλογγο και κυρίως
στην Καστροσυκιά, να ανακόψει την απρόσκοπτη
διέλευση των Γερμανών από την Πρέβεζα προς τα
Ιωάνν ινα.528
Οι δυνάμεις της Χης Μεραρχίας του ΕΔΕΣ, υπό
τον Καμάρα, μετά από οργανωμένες επιθέσεις στην
περιοχή από Πάργα μέχρι και την Παραμυθιά, το

526John Malakasses, L o n d o n ' s D i p l o m a c y on G r e e c e in

1 9 4 4 . The t h r e e A l l i e d P o s i t i o n on t h e B r i t i s h r i g h t
t o i n t e r v e n e i n G r e e c e , Ioannina 1985, p. 133.
527Εθνικά Αρχεία ΗΠΑ, Γ ε ρ μ α ν ι κ ά Α ρ χ ε ί α , Τ- 311, No
65031/1, αναφορά του 22ou Σώματος Γερμανικού Στρατού
προς την Ε' Ομάδα Γερμανικού Στρατού, για τη στάση του
Ζέρβα από 24-2-1944 μέχρι 2-10-1944. Σ' αυτή
αναφέρεται ότι στις 19 Αυγούστου 1944, ο Ζέρβας
πληροφόρησε μέσω αξιωματικού συνδέσμου ότι : " α. Εξ
αιτίας μεταβολής της καταστάσεως αδύνατη πια ουδέτερη
στάση.
β. Εχθροπραξίες ...δεν μπόρεσαν να εμποδιστούν από τον
Ζέρβα.
γ. Διαφωνεί με την κατάληψη παραλιακής ζώνης από εμάς.
Ο Ζέρβας έχει αποφασίσει να αντ ισταθε(-."
528Έκθεση δράσης της ΙΧης Μεραρχίας των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ, υπό
το Μέραρχο Νικόλαο Κουσίντα. Αναφέρει ότι κατά την
μάχη στην Καστροσυκιά Πρέβεζας οι απώλειες των ΕΟΕΑ
ήταν 1 νεκρός αξιωματικός, 1 οπλαρχηγός, 2 αντάρτες,
τραυματίες 1 αξιωματικός, 7 αντάρτες και 3 οδηγοί και
κάτοικοι. Από την πλευρά των Γερμανών 35 νεκροί και
τραυματίες και πολλά λάφυρα. Βλ. Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν Α ρ χ ε ί ο ν
Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ι σ τ ά σ ε ω ς , τεύχος 8°, (1959), σ. 49-61.
 217

πρώτο ΙΟήμερο του Αυγούστου, ανάγκασαν τους

μουσουλμάνους Τσάμηδες συνεργάτες των καταχτητών,
να καταφύγουν βόρεια του ποταμού Καλαμά, να
απελευθερώσουν την Παραμυθιά και το πρόχειρο
αεροδρόμιό της. Οι Τσάμηδες και οι Γερμανοί είχαν
ένρηλα τμήματά τους σε νευραλγικά σημεία της
περιοχής Φιλιατών, Ηγουμενίτσας και Μενίνας. 0
ΕΔΕΣ κατόπιν εντολής του Στρατηγείου Μέσης
Ανατολής, ενόψει της αναμενόμενης αποβάσεως των
συμμάχων στην Ελλάδα και για να παραπλανήσει τους
Γερμανούς ότι αυτή θα γινόταν στην Ήπειρο, άρχισε
τις εκκαθαρίσεις στη δυτική παραλιακή περιοχή της
Ηπείρου. Το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, διέταξε
την προσβολή ορισμένων Γερμανικών φρουρών
εγκατεστημένων σε συγκοινωνιακούς κόμβους της
περιοχής Πρέβεζας και Μενίνας.
Το βράδυ της 14ης Αυγούστου 1944, στο
στρατηγείο της Χης Μεραρχίας, στην Παραμυθιά,
έφτασε κρυπτογραφημένη διαταγή του Γενικού
Αρχηγού του ΕΔΕΣ.: "Κατόπιν εντολής Αρχηγού
προπαρασκευάσατε προσβολήν Μενίνας το ταχύτερον.
Συννενοηθείτε με Άγγλον Σύνδεσμον. Αναφέρατε
ημέραν εκτελέσεως".529 Με την ίδια διαταγή στην Χη
* Μεραρχία υπαγόταν και το 3/40 σύνταγμα ευζώνων,
υπό τον Αγόρο. Ο διοικητής της Μεραρχίας
Βασίλειος Καμάρας, 530 μετά από τις αναγκαίες
αναγνωρίσεις με τον Βρετανό σύνδεσμο, απάντησε
στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΔΕΣ, ότι θα είναι
έτοιμος στις 16 Αυγούστου. Η Μενίνα αποτελούσε
αξιόλογο κόμβο συγκοινωνίας. Ειδικότερα για τους

529Αρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ.907/Β/Ι, Έ κθεση Αντ/γου Γεωργίου

Αγόρου.
530Ο στρατηγός Καμάρας πρωταγωνιστής στη Μενίνα,
τονίζει ότι σε αντίθεση με το σύμφωνο Ζέρβα -Γερμανών,
που φαίνεται να γνώριζε ότι υπήρχε, αντί τάχθηκε στους
Γερμανούς και σε γράμμα του στη χήρα του Ζέρβα γράφει:
"...να υπεραμυνθώ της τιμής των αγωνιστών του ΕΔΕΣ και
ιδιαίτερα των γενναίων συμπολεμιστών μου της Χης
μεραρχίας, που ξεσκίζοντας το σύμφωνο του Ζέρβα,
επολέμησαν τον καταχτητή και έγραψαν στη Θεσπρωτία και
ειδικά στη Μενίνα, σελίδες άφθαστης δόξας". Βλ. εφ.
ΝΕΑ, 26-9-1975.
 218

Γερμανούς είχε εξαιρετική σημασία καθ' όσον

ενδεχόμενη κατάληψή συνεπαγόταν διακοπή της
επικοινωνίας και του ανεφοδιασμού των φυλακίων
στην Ηγουμενίτσα και στους Φιλιάτες από τα
Ιωάννινα και την Κέρκυρα, αντίστοιχα. Για τους
Τσάμηδες η Μενίνα αποτελούσε το τελευταίο
ορμητήριο τους νότια του Καλαμά. 0 ΕΔΕΣ, με την
κατάληψη της Μενίνας, εξασφάλιζε τον έλεγχο του
δημόσιου δρόμου Ιωαννίνων-Ηγουμενίτσας. Για τους
παραπάνω λόγους, οι Ιταλοί αρχικά και στη
συνέχεια οι Γερμανοί, με τη βοήθεια των Τσάμηδων
που δρούσαν στην Θεσπρωτία, είχαν καταστήσει τη
Μενίνα αξιόλογο οχυρό στην περιοχή. Σ' αυτό
βοηθούσαν τα οχυρά και οι πύργοι των μπέηδων της
Μενίνας, που αποτελούσαν κατάλληλα ενισχυμένα
φρούρια.531Σ'αυτούς τους πύργους είχαν κτίσει τις
πόρτες και τα παράθυρα και τους είχαν μεταβάλει
σε απόρθυτα οχυρά. Είχαν ανοίξει παντού ορύγματα
και έζωσαν όλη την περιοχή με συρματοπλέγματα. Οι
Γερμανοί είχαν εμπιστοσύνη στην οχυρή αυτή
τοποθεσία και επιπλέο εγνώριζαν ότι αν
αντιμετώπιζαν κίνδυνο θα μπορούσαν να έχουν άμεσα
ενισχύσεις από Ιωάννινα και Ηγουμενίτσα.
Πρωτεύοντα ρόλο στην επίθεση των τμημάτων του
ΕΔΕΣ, είχε ο . Ιερός λόχος των ΕΟΕΑ, που
απαρτιζόταν από φοιτητές και σπουδαστές και που
δημίουργήθηκε λίγους μήνες ενωρίτερα στην Αθήνα
από τον «Εθνικό Σύνδεσμο Ανωτάτων Σχολών». 0
λόχος αυτός εντάχθηκε στο 3/40 σύνταγμα του ΕΔΕΣ.
O l Ιερολοχίτες με τον νεανικό τους
ενθουσιασμό, αναπτέρωσαν το ηθικό και των άλλων
ανταρτών και έτσι όλοι μαζί πέτυχαν να
εκκαθαρίσουν το δρόμο Ιωαννίνων-Ηγουμεν ίτσας από
τους Γερμανούς και τους Τσάμηδες. 5320ι δυνάμεις

531Α ρ χ είο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Έκθεση α ντ /γ ο υ Γεωργίου Βλάσση,

Φ .907/Δ/7.
532Α ρ χ ε ί ο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Εκθεση α ν τ /γ ο υ Γεωργίου Αγόρου Φ.
9 0 7 / Β / 1 στην έκθεσή του αναφέρει ότι μεταξύ των νεκρών
ήταν και 35 Τσάμηδες της Θεσπρωτίας και Περιοδικό
Ενωμένη Εθνική Αντίσταση 1941-1944, τεύχος 4°,
(1982), άρθρο-ανάμνηση του Ιερολοχίτη Δημητρίου
 219

του εχθρού ήταν σ η μ α ν τ ικ έ ς . Η μ ό ν ιμ η δύναμη της

φ ρ ο υ ρ ά ς υ π ο λ ο γ ί ζ ο ν τ α ν σε 250 Γ ε ρ μ α ν ο ύ ς . Α υ τ ή η
φ ρ ο υ ρ ά ε ν ι σ χ ύ ο ν τ α ν α π ό τα δ ι ε ρ χ ό μ ε ν α τ μ ή μ α τ α α λ λ ά
κ α ι α π ό 500 π ε ρ ί π ο υ Τ σ ά μ η δ ε ς . Ο ι Γ ε ρ μ α ν ο ί κ α ι ο ι
σύμμαχοί τους Τσάμηδες δεν ε ίχ α ν υψ ηλό η θ ι κ ό ,
επευδή υπ ήρ χε δ υ σ μ ενής τροπή γ ι ' α υ τ ο ύ ς σ ' όλα
τα^ μ έ τ ω π α . Η μάχη κ ρ ά τ η σ ε δύ ο μ έ ρ ε ς κ α ι κ α τ ό π ι ν
σ κ λ η ρ ο ύ α γ ώ ν α σώμα μ ε σώμα η Γ ε ρ μ α ν ι κ ή φ ρ ο υ ρ ά
υπέκυψε κ α ι παρεδόθη.
Από την ε λ λ η ν ικ ή πλευρά σκοτώθηκαν 5
α ξ ιω μ α τ ικ ο ί κα ι μεταξύ τ ο υ ς ο Β ρ ε τ α ν ό ς Ο υάλας
καθώς κ α ι 20 α ν τ ά ρ τ ε ς . Ε π ίσ η ς τ ρ α υ μ α τ ί σ τ η κ α ν 9
α ξ ιω μ α τ ικ ο ί κ α ι 31 α ν τ ά ρ τ ε ς . Ο ε χ θ ρ ό ς ε ί χ ε 87
νεκρούς, 58 τ ρ α υ μ α τ ίε ς , ενώ 10 9 άτομα
α ι χ μ α λ ω τ ί σ τ η κ α ν α πό τ ο υ ς α ν τ ά ρ τ ε ς . Ε π ίσ η ς π ο λ λ ά
λάφυρα έπεσαν στα χ έ ρ ια τω ν Ελλήνων. Π ιο
σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν α σ τ ο ν έ λ ε γ χ ο των α ν τ α ρ τ ώ ν κ α τ έ λ η ξ α ν 2
πυροβόλα τύπου Σκόντα των 75 χ ιλ ιο σ τ ώ ν , 7
οχήματα, 15 0 ίπ π ο ι, α σ ύ ρ μ α τ ο ι, έξη β α ρ ιά
πολυβόλα, 14 μ υ δ ρ α λ λ ιο φ ό ρ α , πολλά όπλα και
π υ ρ ο μ α χ ικ ά .
Η σ υ ν ε ρ γ α σ ί α των Τσ ά μη δω ν Μ πέηδω ν μ ε τ ο υ ς
κατακτητές έδωσε την α φ ορμή στον ΕΔΕΣ να
π ρ οχω ρ ή σ ει σ ' ένα πρ ογκρ όμ δ ιώ ξ ε ω ν ε ν ά ν τ ια σ το υ ς
αλβανόφωνους μ ο υ σ ο υ λ μ α ν ικ ο ύ ς πληθυσμούς της
π ε ρ ιο χ ή ς , ε γ κ α ιν ιά ζ ο ν τ α ς μ ία π ο λ ιτ ικ ή ε θ ν ικ ώ ν
ε κ κ α θ α ρ ί σ ε ω ν . 533 Μετά τ η μά χ η της Μ ε ν ίν α ς , τον
Αύγουστο του 1944, οι Τσάμηδες υπό το κ ρ ά τ ο ς
φόβου και π α ν ικ ο ύ , ά ρ χ ισ α ν να ε γ κ α τ α λ ε ίπ ο υ ν
μ α ζ ι κ ά τη Θ ε σ π ρ ω τ ία κ α τ ε υ θ υ ν ό μ ε ν ο ι 'σ τ η ν Α λ β α ν ί α ,
όπου βρήκαν κ α τ α φ ύ γ ιο . Η α λ β α ν ικ ή πλευρά
κατηγόρησε τους Έ λληνες κ α ι π ι ο σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν α τον
ΕΔΕΣ ό τ ι δ ι έ π ρ α ξ ε ε γ κ λ ή μ α τ α ε ν α ν τ ί ο ν των Τ σ ά μη δω ν
και τους εξώθησε να ε γ κ α τ α λ ε ίψ ο υ ν ο μ α δ ικ ά την

Σούτζου, σ τ ι ς σ ε λ ί δ ε ς 5 3 -5 5 κάνει λεπτομερή περιγραφή

τ η ς μά χη ς τ η ς Μ ε ν ί ν α ς .
533Ι ω ά νν ης Α ρ χ ι μ α ν δ ρ ί τ η ς , Τσάμηδες. Οδύνη και δ άκρυα
της Θεσπρωτίας, χ . χ . , σ . 6 7 - 7 2 .
 220

π ε ρ ι ο χ ή . 534 Ο ΕΔΕΣ α π ό τ η ν πλευρά το υ αντέκρουσε

, ✓ 535
α υ τ έ ς τ ι ς κ α τ η γ ο ρ ίε ς .
Το Σ ε π τ έ μ β ρ ιο 1944 ο Γ ε ρ μ α ν ικ ό ς Στρατός
ά ρ χ ισ ε να αποχωρεί από τη χώ ρα. Ο Ζέρβας
έ σ τ ε ιλ ε , τ η ν 1η Σ ε π τ ε μ β ρ ίο υ 1 9 4 4 , σ τ ι ς μ ο ν ά δ ε ς
του το παρακάτω τηλεγράφ ημα:
" Ε χ θ ρ ό ς σ υ μ π τ ύ σ σ ε τ α ι από Ε λ λ ά δ α σ τ ο π . Η σ τ ιγ μ ή
της απελευθερώσεως π λ η σ ιά ζ ε ι. Κτυπήσατε τους
Γ ε ρ μ α ν ο ύ ς η μ έ ρ α ν κ α ι ν ύ κ τ α ε ι ς ό λ α τα σ η μ ε ί α .
Ε κ δ ι κ η θ ε ί τ ε τ α δ ε ι ν ά τ η ς Π α τ ρ ίδ ο ς κ α ι δ ο ξ ά σ α τ ε τα
Ε λ λ η ν ι κ ά ό π λ α ά λ λ η μ ί α φ ο ρ ά " . 5355 3
6
Σε ό λ ε ς τ ι ς μ ο ν ά δ ε ς δ ι α τ ά χ θ η κ ε αμέσω ς γ ε ν ι κ ή
κ ιν η τ ο π ο ίη σ η γ ι α ν α α ρ χ ίσ ο υ ν ν α προσβάλλουν τ ι ς
Γ ε ρ μ α ν ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς που σ τ α δ ι α κ ά α ποχω ρ ούσ α ν προς
βορρά. Στο δ η μ ό σ ιο δρ όμ ο Ιω α ν ν ίν ω ν -Ά ρ τ α ς και
Ιω α ν ν ίν ω ν -Μ ε τ σ ό β ο υ οι Γ ε ρ μ α ν ικ έ ς δ υ ν ά μ ε ις
δ έ χ θ η κ α ν ε π ι θ έ σ ε ι ς σε π ο λ λ ά σ η μ ε ί α κ α ι υπ έφ ερ α ν
ό χ ι έ ν α ε υ κ α τ α φ ρ ό ν η τ ο α ρ ι θ μ ό φ θ ο ρ ώ ν .537

534 Ε ν β έ ρ Χ ό τ ζ α , Δ ύ ο φ ί λ ο ι λ α ο ί , Τ ί ρ α ν α 1 9 8 5 , σ . 2 2 -
5 5 . 0 Χρηστός Κ α ινο ύ ρ γιο ς αναφέρει ό τ ι « έ γ ι ν ε ένα
π ρ ο γ κ ρ ό μ με σ κ η ν έ ς α π ε ρ ί γ ρ α π τ η ς φ ρ ί κ η ς » . Βλ. Χρηστός
Κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ο ς , Δ ά φ ν ε ς κ α ι Δάκρυα, ο . π . , σ . 4 8 2 .
535Σύμφωνα με τον ΕΔΕΣ οι δυνάμεις τ ου Ζέρβα
π ρ ο έ τ ρ ε ψ α ν τ ο υ ς Τ σ ά μ η δε ς ν α π α ρ α μ ε ί ν ο υ ν στα σ π ί τ ι α
τους, αλλά αυτοί, όμως, έχοντας συναίσθηση των
εγκλημάτων τ ο υ ς , έ φ υ γ α ν σ τη ν Α λ β α ν ί α . Βλ. Μιχάλης
Mup l δ ά κ η ς , Α γ ώ ν ε ς τ η ς Φυ λής. Η Εθνική Α ν τ ίσ τ α σ ις
ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ, 1 9 4 1 - 1 9 4 4 , Τό μ ος Β, Αθήνα 1 9 7 1 , σ . 193 και
Σπύρος Μ ουσελίμης, Ιστορικοί π ερίπατοι ανά τη
Θ εσπρωτία, Θεσσαλονίκη 1976, σ . 8 8 .
536Α ρ χ ε ί ο Α λ .Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , α ρ ι θ . 1 7 6 8 , τηλεγράφημ α του
Ζ έ ρ β α , 1 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1 9 4 4 . (Βλέπε π α ρ ά ρ τ η μ α ) .
537 Α ρ χ ε ί ο Αγαθοκλή Κωνσταντ ιν ίδ η , α ρ . 3 5 5 , 13
Α υ γ ο ύ σ τ ο υ 1 9 4 4 , έ γ γ ρ α φ ο τ ο υ 2ου τ ά γ μ α τ ο ς τ η ς Ι Ι Ι η ς
Μ ε ρ α ρ χ ί α ς τ ο υ ΕΔΕΣ π ρ ο ς τ η ν δ ι ο ί κ η σ η τη ς Ι Ι Ι η ς
Μ ε ρ α ρ χ ί α ς γ ι α γ ε ν ό μ ε ν ο σαμ πο τάζ ε ν α ν τ ί ο ν των
Γ ε ρ μ α ν ι κ ώ ν σ τ ρ α τ ε υ μ ά τ ω ν σ τ η ν γ έφ υ ρ α του Αράχθου ε π ί
τ ο υ δ ρ ό μ ο υ Ι ω α ν ν ί ν ω ν - Μ ε τ σ ό β ο υ και στη θέση
« Μ π α λ ν τ θ ύ μ α » . Ε π ί σ η ς γ ι α τα σα μ π οτά ζ σ τ ο δρόμο
Ι ω α ν ν ί ν ω ν - Ά ρ τ α ς β λ . σ τ η ν εφ . ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, 9 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ
1944 .
 221

Το Σ ε π τ έ μ β ρ ιο 1944, στο δρόμο Ιω α ν ν ίν ω ν -

Άρτας σ τ ις θ έ σ ε ις Ε μ ίν Αγά, Ρ ο β ίλ ισ τ ο , Κ ανέτα,
Α σ π ρ ο χ ά λ ι κ ο , Ά γ ι ο ς Γ ε ώ ρ γ ι ο ς , σ τ ο δρ ό μ ο Ιω α ν ν ί ν ω ν -
Μ ε τ σ ό β ο υ 536 κοα σ τ ο ν Π α ρ α π ό τ α μ ο , δ ό θ η κ α ν μ ά χ ε ς από
τ ον ΕΔΕΣ με τ ο υ ς Γ ε ρ μ α ν ο ύ ς , με σ π ο υ δ α ι ό τ ε ρ η τη
μ ά χ η τ η ς Κ α ν έ τ α ς από το σ ύ ν τ α γ μ α του Α λ έ ξ α ν δ ρ ο υ
Π α π α δ ο π ο ύ λα ν/. Η μάχη της Κ α ν έ τ α ς ή τ α ν μ ι α α π ό τ ι ς
κ α ίρ ιε ς μάχες που έδωσαν οι Ε θ ν ικ έ ς Ο μά δες
Ε λ λ ή ν ω ν * Α ν τ α ρ τ ώ ν τ ο υ Ε Δ Ε Σ .*539
Η σ τ α δ ια κ ή και μεθοδευμένη αποχώρηση των
Γ ε ρ μ α ν ικ ώ ν σ τ ρ α τ ευμάτω ν από την η π ε ιρ ω τ ικ ή
ύ π α ιθ ρ ο προς β ο ρ ρ ά -έ χ ο ν τ α ς α φ ή σ ε ι π ε ρ ιο ρ ισ μ έ ν ε ς
σε α ρ ι θ μ η τ ι κ ή δύναμη φ ρουρ ές στα κ ύ ρ ια α σ τ ικ ά
κ έ ν τ ρ α - ε π η ρ έ α σ ε ο υ σ ι α σ τ ι κ ά τ ι ς σ χ έ σ ε ι ς ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ.
0 τ ε λ ε υ τ α ίο ς γ ια να αποφευχθεί ο κ ίν δ υ ν ο ς
κ α τ ά λ η ψ η ς των α σ τ ι κ ώ ν κ έ ν τ ρ ω ν α π ό τ ο ν ΕΔΕΣ κ α ι η
μ ο ν ο κ ρ α τ ο ρ ία του Ζέρβα στον η π ε ιρ ω τ ικ ό χ ώ ρο ,
ζήτησε ε π ίσ η μ α από την η γ ε σ ία του ΕΔΕΣ να
π ρ ο χ ω ρ ή σ ο υ ν σε κ ο ι ν έ ς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς κ α τ ά λ η ψ η ς των
πόλεω ν της Η π ε ίρ ο υ κ α ι ν α υ π ά ρ ξ ε ι αμέσω ς μ ε τ ά
εγκατάσταση κ ο ιν ή ς π ο λ ιτ ικ ή ς και σ τ ρ α τ ιω τ ικ ή ς
σ υ ν δ ι ο ί κ η σ η ς των δύο ο ρ γ α ν ώ σ ε ω ν σ τ η ν Ή π ε ι ρ ο . Σ τ ι ς
8 Σ ε π τ ε μ β ρ ίο υ 1944, απεσταλμένος του ΕΑΜ
π α ρ ο υ σ ιά σ τ η κ ε σ τον δ ι ο ι κ η τ ή τ η ς Ι ΐ ΐ η ς Μ ε ρ α ρ χ ία ς
του ΕΔΕΣ, σ υ ν τ α γ μ α τ ά ρ χ η Π α π α θ α ν α σ ίο υ , που ε ίχ ε
έδρα σ τα Π λ α ίσ ια , προέβαλε την α π α ίτ η σ η γ ι α κ ο ιν ή
ε ν έ ρ γ ε ι α . 540*Ο ΕΔΕΣ α π έ ρ ρ ιψ ε τ η ν π ρ ό τ α σ η γ ι α τ ί ε ί χ ε

53θΒλ. ι Α ρ χ ε ί ο Α γα θ οκ λή Κωνσταντ ι ν ί δη , όπου με την

δ ι α τ α γ ή α ρ ι θ . 1 3 7 9 της 8ης Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1944 η Ι Ι Ι η
Μ ε ρ α ρ χ ί α το υ ΕΔΕΣ δ ι έ τ α σ σ ε τ ο τ ά γ μ α τ ο υ Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ η
ν α ε τ ο ι μ ά σ ε ι σ α μ π ο τ ά ζ σ τ ο ν δ ρ ό μ ο Ι ω α ν ν ί ν ω ν - Μ ετσό βου
με α π ώ τ ε ρ ο σ κ οπ ό την κατάληψη τ ο υ Μ ετ σ όβ ου, που
σύμφωνα με την σ υ μ φ ω νί α της Πλάκας α ν ή κ ε σ τ ο ν ΕΛΑΣ.
Μ άλ ισ τα με την δ ι α τ α γ ή α ρ ι θ . 1 3 7 8 τ η ς 8nc Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ
1944, δ ιατάσσονταν, εν όψει της συμφωνίας της
Καζέρτας, να χρησιμοποιήσουν κα ι όπλα " ...Ε ν
περιπτώσει καθ' ήν ΕΑΜίται προφθάσουν εισέλθουν
πρώ τοι ε ι ς ΜΕΤΣ0Β0Ν. ΣΤΟΠ. Ο υ δ ε ί ς δ ι σ τ α γ μ ό ς ε ι σ ό δ ο υ
ολοκλήρου το υ Τάγματος εις ΜΕΤΣΟΒΟΝ. ΣΤ Ο Π .-.^ Ε ν
απ ο λ ύ τ ω α ν ά γ κ η θα γ ί ν η και χ ρ ή σ ι ς όπ λω ν π ρ ο ς α π ό λ υ τ ο ν
επικράτησιν. ΣΤΟΠ.Σ.Δ.Μ. 8-9-1944 Σ υν/ρ χης
ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ.".
539Α ρ χ ε ί ο Αλ. Π απ α δ ο π ο ύ λ ο υ , ό π ο υ υ π ά ρ χ ε ι σ υ γ χ α ρ η τ ή ρ ι ο
τηλεγράφημα το υ Ζέρβα, για τη ν επιτυχία του
σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς Ξ η ρ ο β ο υ ν ί ο υ σ τη ν μάχη τ η ς Κ α ν έ τ α ς , α ρ .
1 4 1 7 3 , 4 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1 9 4 4 . Στην ε φ η μ ε ρ ί δ α ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ,
γ ί ν ε τ α ι λ ε π τ ο μ ε ρ ή ς περιγραφή της μάχης της Κ ανέτας.
Β λ.Α ρχείο Ενωσης Συντακτών Ημερησίων Εφ ημερί δων
Αθηνών, εφ . Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ Ι Α της 9Π<? και 2 3 ης Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ
1944. (Βλέπε παράρτημα).
Μ0 Α ν α κ ο ι ν ω θ έ ν τ η ς Ι Ι Ι η ς Μ ε ρ α ρ χ ί α ς το υ ΕΔΕΣ σ τ η ν εφ .
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, 1 2 πς Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1 9 4 4 .
 222

Ιδια δύναμη και διέθετε την αμέριστη υποστήριξη

των Βρετανών.
Κ α τά το ίδ ιο δ ιά σ τ η μ α ο ΕΛΑΣ, ε ίχ ε
σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ σ ε ι π ο λ λ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς το υ π έ ρ ι ξ των πόλεων
της Η π ε ίρ ο υ , γ ια να ε π ιχ ε ιρ ή σ ο υ ν να τ ις
κ α τ α λ ά β ο υ ν α μ έ σ ω ς με την αποχώ ρηση των Γ ερ μ α νώ ν.
Σ τ ι ς 8 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1944 τ μ ή μ α τ ο υ ΕΛΑΣ πέρασε τον
π ο τ α μ ό Ά ρ α χ θ ο , φ υ σ ι κ ό δ ι α χ ω ρ ι σ τ ι κ ό ό ρ ι ο από την
σ υ μ φ ω ν ί α τ η ς Π λ ά κ α ς , σ τ α β ό ρ ε ι α τ η ς Ά ρ τα ς , σ το
Γ υ μ ν ό τ ο π ο , ε π ι τ έ θ η κ ε σ τ ο ν ΕΔΕΣ κ α ι α ν α χ α ι τ ί σ θ η κ ε .
Σ τ ις 9 Σ ε π τ ε μ β ρ ίο υ δύναμη του ΕΛΑΣ από 150
αντάρτες, αποκρούστηκε από τον ΕΔΕΣ, σε
π ρ ο σ π ά θ ε ι ά τ η ς ν α π ε ρ ά σ ε ι τον π ο τ α μ ό Καλαμά σ τ η ν
Π λ α κ ω τ ή Θ ε σ π ρ ω τ ία ς . 541
Οι α ν τ α ρ τ ικ έ ς ο ρ γ α ν ώ σ ε ις προσπαθούσαν να
ε λ έ γ ξ ο υ ν ό σ ο τ ο δ υ ν α τ ό ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς π ε ρ ι ο χ έ ς , εν
ό ψ ε ί τ η ς ε π ι κ ε ί μ ε ν η ς σ υ μ φ ω ν ία ς τ η ς Κ α ζ έ ρ τ α ς . Οι
α π ο φ ά σ ε ις που πάρθηκαν στην Καζέρτα, σ τ ις 26
Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1 9 4 4 , κ α ι υ π ο γ ρ ά φ θ η κ α ν α π ό τ ο ν Ζερβά
κ α ι τ ο ν Σ α ρ ά φ η , π ρ ο έ β λ ε π α ν ο ρ ι σ μ έ ν ε ς υ π ο χ ρ ε ώ σ ε ις
και γ ια τ ις δύο α ν τ ι σ τ α σ ι α κ έ ς ο ρ γ α ν ώ σ ε ις . Οι
δ υ ν ά μ ε ι ς π ο υ θα έ π α ι ρ ν α ν μ έ ρ ο ς σ τ ι ς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς
ε ν α ν τ ί ο ν των Γ ε ρ μ α ν ώ ν σ τ η ν Ε λ λ ά δ α , θα έφ ερναν τη
σ υ ν θ η μ α τ ικ ή ο ν ο μ α σ ία "Δ υ ν ά μ ε ις 140" και θα
ε ν ε ρ γ ο ύ σ α ν σύμφωνα με τ ι ς ο δ η γ ί ε ς τ ο υ τ α ξ ία ρ χ ο υ
Σ π ρ ί ν χ ο λ ν τ . 542
Τ ο ΕΑΜ μ ε τη σ υ μ φ ω ν ία α υ τ ή μ ε τ α β ί β α ζ ε σ τ ο υ ς
Ά γ γ λ ο υ ς το δ ικ α ίω μ α " ν α ε π ιβ ά λ ο υ ν την τ ά ξ ιν κ α ι
τ ο ν ν ό μ ο ν " σ τ η ν α π ε λ ε υ θ ε ρ ω μ έ ν η χ ώ ρ α . 543 Ο Σαράφης
γ ν ώ ρ ι ζ ε ό τ ι μ ε τη σ υ μ φ ω ν ία τ η ς Κ α ζ έ ρ τ α ς η δύ ν α μ η
τ ο υ ΕΛΑΣ κ α τ α ν ε μ ό τ α ν έ τ σ ι ώστε ν α μη ε ί ν α ι υπό
ε ν ι α ί ε ς δ ι α τ α γ έ ς ε ν ό ς α ρ χ η γ ο ύ . 544

542Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, υπάρχουν δακτυλογραφημένες

οδηγίες του ταξίαρχου Σπρίνχολντ, διοικητή των
δυνάμεων 140. (Βλέπε παράρτημα).
543Γιάννης Μαλακάσης, "Ο Ρόλος της Βρετανικής
Διπλωματίας στην Ελλάδα κατά το 1941-44. Η ανάπτυξη
της επιρροής των ΗΠΑ", εφ. Παρ ατ ηρ ητ ής , 12-11-1982.
544 Σαράφης Στέφανος, Ο ΕΛΑΣ, ο.π., σ.403-404.
 223

Το Σ ε π τ έ μ β ρ ι ο 1944 ε ί χ α ν α π ο σ υ ρ θ ε ί / α π ό τ ι ς
-π ό λ ε ις Ά ρτα, Πρέβεζα κα ι Ιω ά ν ν ιν α , σ η μ α ν τ ικ έ ς
Γ ε ρ μ α ν ικ έ ς δ υ ν ά μ ε ις από τ ι ς ε ξ ω τ ε ρ ικ έ ς φ ρ ο υ ρ έ ς · 0
Μ π ά ρ νς , ήδη από τ ι ς 29 Α υ γ ο ύ σ τ ο υ , μέσω τ ο υ Έ λ λ η ν α
λ ο χ α γ ο ύ Α σ τ ε ρ ι ο ύ Μ ιχ α λ ά κ η δ ι α β ί β α σ ε στον Αάντς
' ϊ ΐ ί α π ρ ό τ α σ η γ ι α π α ρ ά δ ο σ η ά ν ε υ όρω ν των Γ ε ρ μ α ν ι κ ώ ν
\ σ τ ρ α τ ε υ μ ά τ ω ν . Ο Λ ά ν τ ς ε ξ ο ρ γ ίσ τ η κ ε κ α ι προσπάθησε
να κ α θ υ σ τ ε ρ ή σ ε ι τ ι ς επαφές με σ κο π ό να κ ε ρ δ ί σ ε ι
_ χ ρ ό ν ο γ ι α τ ην α π ο χ ώ ρ η σ η των δ υ ν ά μ ε ώ ν τ ο υ . Έ δ ε ι ξ ε
πως συμφωνεί με την πρόταση του Μ πάρ νς γ ια
παράδοση των ό π λ ω ν , 545 γ ι α να έχει χρόνο να
ε κ κ ε ν ώ σ ε ι την ν ό τ ι α Ή π ε ιρ ο , κα θ ώ ς ο ΕΔΕΣ μ π ο ρ ο ύ σ ε
ν α π ρ ο κ α λ έ σ ε ι π ο λ λ έ ς δ υ σ κ ο λ ί ε ς σ τ ο υ ς Γ ε ρ μ α ν ο ύ ς . 546
Π ρ ι ν τ η ν α να χώ ρ ησ ή τ ο υ ς ο ι Γ ε ρ μ α ν ο ί ε π ε δ ί ω ξ α ν ν α
ε ξ α σ φ α λ ίσ ο υ ν ο ρ ισ μ έ ν ε ς δ ια β ά σ ε ις , γ ια την
α π ρ ό σ κ ο π τ η α π οχ ώ ρ ησ ή τ ο υ ς . 547 Ο ι δ υ ν ά μ ε ι ς όμ ω ς των

5450 κ α θ η γ η τ ή ς Ε ν ε π ε κ ί δ η ς π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι έ ν α έ γ γ ρ α φ ο απ ό
τα α ρ χ ε ί α τη ς ειδικ ή ς υπηρεσίας Ιο ,το υ Ανώτατ ου
Στρατηγείου των Γερμανών στην Ελ λά δα και που
φ υ λ ά σ σ ο ν τ α ι στ ο B u n d e s a r c h i v - M i l i t a r a r c h i v , F r e i b u r g .
Το έ γ γ ρ α φ ο , που σ υ ν τ ά χ θ η κ ε σ τ ι ς 28 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1 9 4 4 ,
α ν α φ έ ρ ε ι τα ε ξ ή ς : "Ο α ρ χ η γ ό ς των ε θ ν ι κ ώ ν σ υ μ μ ο ρ ι ώ ν
δ υ τ ι κ ή ς Ε λ λ ά δ ο ς Ζ έ ρ β α ς , σ υ μ π ε ρ ι ε φ έ ρ θ η α π έ ν α ν τ ι των
δυ ν ά μ ε ω ν Κατοχής μ έ χ ρ ι των μέσων Αυγούστου 1944
ν ο μ ιμοφρόνως.. Α υ τ ή ν τ η ν σ τ ι γ μ ή ν ο Ζ έ ρ β α ς α κ ο λ ο υ θ ε ί
1 κατά π ό δ α ς τα εκ τ η ς Δ . Ε λ λ ά δ ο ς α π ο χ ω ρ ο ύ ν τ α γ ε ρ μ α ν ι κ ά
στρατεύματα..." . Βλ. Π ο λ ύ χ ρ ο ν η ς Ενεπεκί δης, Η Ελληνική
Α ν τ ί σ τ α σ ι ς ο. π. , σ . 9 3 - 9 6 . Για τ ι ς σ χ έ σ ε ι ς τ ο υ Μιχαλάκη
με τ ο υ ς Γ ε ρ μ α ν ο ύ ς β λ . ε φ . Α γ ω ν ι σ τ ή ς , 1 8 - 1 - 1 9 4 5 . Ε π ί σ η ς
για τις επαφές Μιχαλάκη- Γερμανών, βλ. Στέφανος
Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ο . π . , σ . 4 0 9 - 4 1 2 .
546Jo h n H o n d r o s , O c c u p a t i o n a n d R e s i s t a n c e the G r e e k
A g o n y 1941-44, p . 1 9 5 .
547 Ο Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Τ α σ ο ύ λ α ς α ν α φ έ ρ ε ι ό τ ι " Οι Γ ε ρ μ α ν ο ί
σ τ ι ς 12 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 19 44 σ υ ν α ν τ ή θ η κ α ν με
α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ο υ ς το υ ΕΔΕΣ υπό τ ο ν λ ο χ α γ ό Σφ ηκόπ ου λο σ τ η ν
Τ ύ ρ ι α Π ρ έ β ε ζ α ς , με σ κ ο π ό την α π ρ ό σ κ ο π τ η δ ι έ λ ε υ σ η των
Γ ε ρ μ α ν ι κ ώ ν σ τ ρ α τ ε υ μ ά τ ω ν από Π ρ έ β ε ζ α γ ι α Ι ω ά ν ν ι ν α . "
Βλ . Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Σ . Τ α σ ο ύ λ α ς , Σ υ γ κ ρ ο ύ σ ε ι ς Ε Δ Ε Σ - Μ ο ν ά δ ω ν
Α υ τ ο φ υ λ α κ ή ς Κ ρανιάς και 24ου Σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς ΕΛΑΣ,
( χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο ) , χ . χ . , σ . 8 2 . Για τη σ υ ν ά ν τ η σ η ε π ί σ η ς
Γερμανών κ α ι ΕΔΕΣ σ τ η ν Τ ύ ρ ια Π ρ έ β ε ζ α ς , ο Χ ρ ή σ τ ο ς
Κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ο ς α ν α φ έ ρ ε ι ό τ ι « . . . α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α τ ο υ ΕΔΕΣ με
ε π ι κ ε φ α λ ή τ ο σ υ μ π α τ ρ ι ώ τ η μας α ν τ ι σ υ ν τ α γ μ α τ ά ρ χ η
 224

των α ν τ α ρ τ ώ ν τ ο υ ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ δεν του ς

άφησαν α ν ε ν ό χ λ η τ ο υ ς .
Σ τ ο μ ε τ α ξ ύ ol Γ ε ρ μ α ν ο ί ε ί χ α ν ε κ κ ε ν ώ σ ε ι σ τ ι ς
21 κ α ι 22 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ τ η ν Η γ ο υ μ ε ν ίτ σ α κ α ι τους
Φ ι λ ι ά τ ε ς κ α ι σ τ ι ς 23 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ την Ά ρτα , όπου
ε ίχ α ν ε ι σ έ λ θ ε ι τ μ ή μ α τ α τ ο υ ΕΔΕΣ. Στην Π ρ έ β ε ζ α ,
ό τ α ν ο Ζ έ ρ β α ς ε π έ σ τ ρ ε ψ ε α π ό τ η ν Κ α ζ έ ρ τ α , σ τ ι ς 27
Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ , δ ι ε ξ ά γ ο ν τ α ν σ φ ο δρ ές μ ά χ ε ς μ ε τ α ξ ύ του
ΕΔΕΣ κ α ί τ ο υ ΕΛΑΣ. Σ τ ι ς 14 Σ ε π τ ε μ β ρ ίο υ τμ ή μ α τ α
τ ο υ ΕΛΑΣ, μ ε τ ο ν Α ρ α χ ν α ί ο , π έ ρ α σ α ν από το Άκτ ιο
κ α ι κ α τ έ λ α β α ν τ ην Π ρ έ β ε ζ α . 548 Σ τ ι ς 15 τ ο υ ί δ ι ο υ
μ ή ν α τ μ ή μ α τ α τ ο υ ΕΔΕΣ α π ο β ιβ ά σ θ η κ α ν σ την πόλη από
4 β ε ν ζ ι ν ό π λ ο ι α υπό τ ο ν γ ν ω σ τ ό Δ η μ ή τ ρ ιο Γ α λ ά ν η . 0
Γαλάνης σ τ ις 1 7 -9 -1 9 4 4 ζή τ η σ ε να φύγουν οι
Ε λ α σ ίτ ε ς , γ ι α τ ί με το σύμφωνο Μ υ ρ ο φ ύ λλο υ -Π λά κα ς
α υ τ ή η π ε ρ ι ο χ ή β ρ ι σ κ ό τ α ν υ π ό τ ον έ λ ε γ χ ο του ΕΔΕΣ.
Σ τ ι ς 17 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ ο Γ α λ ά ν η ς ε ν ι σ χ ύ θ η κ ε με 50
ο π λ ισ μ έ ν ο υ ς Τ σ ο λ ιά δ ε ς -Ρ ά λ λ η δ ε ς , Ξ η ρ ο μ ε ρ ίτ ε ς από
την Ζαβέρδα και τον Μ ύ τ ικ α , συνεργάτες των
Γ ε ρ μ α ν ώ ν , π ο υ έφθασαν μ ε κ α ΐ κ ι από τη Λ ε υ κ ά δ α .
Τους Τ α γ μ α τ α σ φ α λ ίτ ε ς αυτούς ο Γαλάνης τους
κατέταξε σ τ ις δ υ ν ά μ ε ις τ ο υ ΕΔΕΣ. Ο Α ρ α χ ν α ίο ς
ε π ίσ η ς ε ν ισ χ ύ θ η κ ε με ένα λόχο του 2 /3 9
συντάγματος υπό^ τον θ ρ υ λ ικ ό λ α ϊκ ό ήρωα της
Λ ε υ κ ά δ α ς Π άνο Γ ι α ν ν ο ύ λ η κ α ι με μ ί α δ ι μ ο ι ρ ί α της
υ π ο δ ε ι γ μ α τ ι κ ή ς ΕΠΟΝ τ ο υ 2 4 ου σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς το υ ΕΛΑΣ.
Με τ ι ς δ υ ν ά μ ε ι ς α υ τ έ ς τ ο υ Α ρ α χ ν α ί ο υ ε δ ρ α ιώ ν ε τ ε η
δύναμη του ΕΛΑΣ στην Πρέβεζα. Τ μ ήμα τα το υ
Α ρ α χ ν α ίο υ και του Γ ια ν ν ο ύ λ η καταλαμβάνουν
σ τ ρ α τ η γ ικ ά σ η μ ε ία της πόλης και της άμεσης
π ε ρ ι ο χ ή ς , όπ ω ς τα κ ά σ τ ρ α τ ο υ Α γ ί ο υ Γ ε ω ρ γ ίο υ κ α ι
τ ο υ Α γ ί ο υ Α ν δ ρ έ α . Τα κ ά σ τ ρ α α υ τ ά α π ο τ ε λ ο ύ σ α ν δύο
κ α ί ρ ι α σ η μ ε ί α που ή λ ε γ χ α ν τ ι ς πα ρ υφ ές τ η ς π ό λ η ς
και το σ τ ρ α τ η γ ικ ή ς σ η μ α σ ία ς κ τ ί ρ ι ο τη ς Ε θ ν ι κ ή ς
Τράπεζας. Η κατοχή του κ τ ιρ ίο υ της Ε θ ν ικ ή ς
Τ ρ ά π ε ζ α ς έ δ ι ν ε τη δ υ ν α τ ό τ η τ α σ τ ο ν ΕΛΑΣ ν α ε λ έ γ χ ε ι

Χ ρ ή σ τ ο υ Δ η μ ο σ θ έ ν η , ήρθε σ ε δ ι α π ρ α γ μ α τ ε ύ σ ε ι ς με
α ν ώ τ ε ρ ο Γ ε ρ μ α ν ό α ξ ι ω μ α τ ι κ ό γ ι α παράδοση Γερμανών σ τ ο ν
ΕΔΕΣ με τ ο ν ο π λ ι σ μ ό τ ο υ ς . » Β λ .Χ ρ ή σ τ ο ς Κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ο ς ,
Δ ά φ ν ε ς και Δάκρυα, ο . π . , σ . 4 8 1 .
548 Σ τ έ φ α ν ο ς Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ο . π . , σ . 4 0 7 - 4 0 8 .
 225

το λ ιμ ά ν ι και την π α ρ α λ ία της Πρέβεζας και

υ π ε ρ α σ π ι ζ ό τ α ν από μ ο ν ά δ ε ς τ ο υ ΕΛΑΝ Α μ β ρ α κ ι κ ο ύ .
Υ σ τ ε ρ α από δ ε κ α ή μ ε ρ ε ς μ ά χ ε ς ο ΕΛΑΣ α π ο χ ώ ρ η σ ε . Οι
δ υ ν ά μ ε ι ς το υ ΕΔΕΣ αφού α π έ κ τ η σ α ν τ ο ν έ λ ε γ χ ο τ η ς
π ό λ η ς , πρ οχώ ρη σ αν σε ω μ ό τ η τ ε ς κ α ι λ ε η λ α σ ί ε ς . 549 Ο
α π ο λ ο γ ισ μ ό ς των θυμάτω ν τ η ς μ ά χ η ς τ η ς Π ρ έ β ε ζ α ς
ή τ α ν 15 ν ε κ ρ ο ί Ε λ α σ ί τ ε ς . Στη θ έ σ η Π α ρ γ ι ν ό σ κ α λ α
ε κ τ 'ε λ έ σ τ η κ α ν από τους α ντά ρ τες του Γαλανή 48
π ο λ ί τ ε ς μ ε τ α ξ ύ των ο π ο ί ω ν ή τ α ν ο Γ υ μ ν α σ ι ά ρ χ η ς
Χρήστος Κοντός και 14 μ α θ η τές -μ έλη της ΕΠΟΝ,
κ α θώ ς και ο Α ρ μ έ ν ιο ς Κ ω ν σ τ α ν τ ίν ο ς Δέδες, που
σκοτώ θηκε στο κάστρο του Α γ ίο υ Α νδρέα κ α ι έ τ σ ι ο ι
Ε π ο ν ί τ ε ς α ν έ ρ χ ο ν τ α ι σε 1 5 . 550 Η ε π ίσ η μ η έκθεση
τ η ς Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ιτ ρ ο π ή ς τ ο υ ΕΑΜ σ τ η ν Κ υ β έ ρ ν η σ η
Ε θ ν ι κ ή ς Ε ν ό τ η τ α ς , αμέσ ω ς μ ε τ ά τ η ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η ,
μα ς δ ίν ε ι αυτή την π α ρ α σ τ α τ ικ ή ε ικ ό ν α των
γ ε γ ο ν ό τ ω ν π ο υ δ ια δ ρ α μ α τ ί σ θ η κ α ν σ τ η ν Π ρ έ β ε ζ α μ ε τ ά
την α π ο χ ώ ρ η σ η των Γ ε ρ μ α ν ικ ώ ν σ τ ρ α τ ε υ μ ά τ ω ν :
"Σ τ ις 9 Σ ε π τ ε μ β ρ ίο υ 1944 συμφωνούνε οι
ο ρ γ α ν ώ σ ε ι ς τ ο υ ΕΑΜ κ α ι τ ο υ ΕΔΕΣ, γ ι α τ η ν τ ή ρ η σ η
της τά ξης στην Π ρέβεζα, α πό τ η ν η μ έ ρ α π ο υ θα
φεύγανε ο ι Γ ε ρ μ α ν ο ί, μ έ χ ρ ι να φ τ ά σ ε ι σ την Ελλάδα
η Εθν l κή Κυβέρνηση. Υπογράφουν πρωτόκολλο.
* Ο ρ ί ζ ο υ ν ε Ι δ μ ε λ ή μ ι κ τ ή ε π ι τ ρ ο π ή π ο υ θα α σ κ ε ί ό λ ε ς
τ ις ε ξ ο υ σ ίε ς . Στη δ ιά θ ε σ ή της θέτουνε τη
Χ ω ρ ο φ υ λ α κ ή , μ ε τ ο ν όρο ν α π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ή κ α ι ν α μη
χ ρ η σ ιμ ο π ο ιη θ ή . Την τάξη α ν α λ α β α ιν ε ι μ ικ τ ή
π ο λ ιτ ο φ υ λ α κ ή , υπεύθυνη α π έ ν α ν τ ι στη Ιδ μ ε λ ή .
Ο ι Γ ε ρ μ α ν ο ί φ ε ύ γ ο υ ν σ τ ι ς 1 5 / 9 τ ο β ρ ά δ υ . Τα
μ ε σ ά ν υ χ τ α μ π α ί ν ε ι σ τ η ν π ό λ η τ ο 24° Σ ύ ν τ α γ μ α τ ο υ
ΕΛΑΣ π ο υ κ ρ α τ ά επαφή με τ ο ν ε χ θ ρ ό . Όξω α π ' τ η ν
πόλη ε ίχ ε δ ό σ ε ι, π ρ ιν από λ ί γ ο , μάχη με τους
Γερμανούς. Μ ιά ν ώρα, μετά την ε ίσ ο δ ο ,
ε ι δ ο π ο ι ε ί τ α ι ε π ίσ η μ α ο πρόεδ ρο ς της Ε π ιτ ρ ο π ή ς .

549ΕΑΜ, Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π lτ ρ ο π ή - Γ ρ α φ ε ί ο Δ ι α φ ώ τ ι σ η ς , Δήμιοι
και θ ύ μ α τ α , Αθ ήνα 1 9 4 5 , σ . 4 4 - 4 8 .
550 Μ α ρ τ υ ρ ί α των α γ ω ν ισ τ ώ ν που μ ε τ ε ί χ α ν στη μάχη τ η ς
Π ρ έ β ε ζ α ς , Φώτη Αδάμ και Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ Σορόκα.
 226

Τ ην άλλη μ έ ρ α , ο π λ η θ υ σ μ ό ς ε ο ρ τ ά ζ ε ι τη
λ ε υ τ ε ρ ιά του. Όπου κ α τ ά το μ ε σ η μ έ ρ ι , φάνηκαν
β ε ν ζ ι ν ό π λ ο ι α , σ τ ι ς δ υ τ ι κ έ ς α κ τ έ ς , με α ν τ ά ρ τ ε ς του
ΕΔΕΣ, ε ρ χ ό μ ε ν ο ι από τ η ν Πάργα. Ε π ικ ε φ α λ ή ς ε ί ν α ι ο
ταγματάρχης Γαλάνης. Το π α ρ α λ ια κ ό φ υ λ ά κ ιο του
ΕΛΑΣ τ ο υ ς ε ν η μ ε ρ ώ ν ε ι α π ά ν ω στη σ υ μ φ ω ν ία π ο υ ε ί χ ε
γ ίν ε ι μεταξύ των τ ο π ικ ώ ν οργανώ σεω ν κ α ι τους
π α ρ α κ α λ ε ί ν α π ε ρ ι μ έ ν ο υ ν ν α ε ι δ ο π ο ι η θ ή ο ΕΛΑΣ τη ς
πόλης, μήπως και από παρεξήγηση γ ίν η κανένα
ε π ε ισ ό δ ιο . Κι έτσι έ γ ιν ε . Από την Πρέβεζα
ξ ε κ ί ν η σ α ν α ν τ ι π ρ ο σ ω π ί ε ς κ α ι υ π ο δ έ χ τ η κ α ν ε γ κ ά ρ δ ια
τα τμήματα του ΕΔΕΣ. 0 Γαλάνης μ ά λ ισ τ α
'ε ν θ ο υ σ ιά σ τ η κ ε ' κ ι α π ά ν τ η σ ε σ τ η ν προσφώνηση που
τους έ γ ι ν ε , πω ς , ο ι δ ια φ ο ρ έ ς που υπήρχαν
ο φ ε ί λ ο ν τ α ν σε ε ν έ ρ γ ε ι ε ς κακών Ελλήνων, κ α ι ό τ ι
στο εξής θα συνεργαστούνε α δ ε λ φ ικ ά και θα
π ε ρ ιμ έ ν ο υ ν τον ερχομό της Ε θν. Κ υ β έ ρ ν η σ η ς στη
Χ ώ ρα, γ ι α ν ' α π ο φ α σ ί σ η α υ τ ή π ο ι ο ς θα π α ρ α μ ε ί ν ε ι
στην Π ρέβεζα. Αλλά τ 'α π ό γ ε μ α , ξ α φ ν ι κ ά , κ η ρ ύ σ σ ε ι
το σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ό Ν ό μ ο ! Κ α ι κ α λ ε ί τους πάντες να
υπακούνε μόνο σ 'α υ τ ό ν . Α π ο κ α θ ισ τ ά και τη
Χ ω ρ ο φ υ λ α κ ή σ τ α κ α θ ή κ ο ν τ ά τ η ς . 0 Λ αό ς ε ξ ε γ ε ί ρ ε τ α ι .
Κ αί την άλλη μέρα, ο Γαλάνης α να γκά ζετα ι να κ ά ν ε ι
δ ε ύ τ ε ρ η σ υ μ φ ω ν ία σ υ ν ε ρ γ α σ ί α ς με τον ΕΛΑΣ.
Σ τ ι ς 17 τ ο υ Σ ε π τ έ μ β ρ η , φ τ ά ν ε ι από τη Λ ε υ κ ά δ α
ένα β ε ν ζ ιν ό π λ ο ιο με 50 τ σ ο λ ιά δ ε ς ο π λ ισ μ έ ν ο υ ς .
Κ α τ α τ ά σ σ ο ν τ α ι σ τη δ ύ ν α μ η του ΕΔΕΣ, κ ι ο Γ α λ ά ν η ς
τους βγάζει τ ις φουστανέλες και του ς δ ίδ ε ι
σ υ μ μ α χ ικ έ ς σ τ ο λ έ ς . Ο Λ αό ς ε ξ ε γ ε ί ρ ε τ α ι , αλλά ο
Γαλάνης τους εκράτησε.
Ο ε π ίσ η μ ο ς εορτασμός της απελευθέρωσης
σ υ μ φ ω ν ή θ η κ ε ν α γ ί ν η σ τ ι ς 1 8 . Σ τ ι ς 18 το π ρ ω ί ο
Γαλάνης δηλώνει ότι δεν θα π ά ρ ε ι μέρος στον
εο ρ τα σ μ ό γ ι α τ ί , λ έ ε ι , γράφτηκε σ τους τ ο ίχ ο υ ς ένα
σ ύ ν θ η μ α π ο υ έ λ ε γ ε πως ο ι α ν τ ά ρ τ ε ς το υ ΕΔΕΣ ε ί ν α ι
προδότες. Οι α ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ι το υ ΕΛΑΣ α π ο δ ε ί χ ν ο υ ν
πως δ ε ν ε γ ρ ά φ τ η κ ε α π 'α υ τ ο ύ ς παρά από δ ια σ π α σ τ ή
τ η ς ε ν ό τ η τ α ς . Α λ λ ά ο Γ α λ ά ν η ς δε θ έ λ ε ι ν α χ ά σ ε ι το
π ρ ό σ χ η μ α . Α π ο χ ω ρ ε ί σ τ α γύρω υψώματα κ α ι σε λ ί γ ο
σ τ έ λ ν ε ι τ ε λ ε σ ί γ ρ α φ ο ν α π α ρ α δ ο θ ε ί η π ό λ η σε μ ι ά ν
ώ ρ α . Π ρ ι ν π ε ρ ά σ ε ι η ώρα π ο λ ι ο ρ κ ε ί τ ην Π ρ έ β ε ζ α ,
 227

α ρ χ ί ζ ε ι τη μ ά χ η , π ο υ κ ρ ά τ η σ ε 10 μ έ ρ ε ς μ ε ό λ μ ο υ ς
και π υ ρ ο β ο λ ικ ό . 0 ΕΛΑΣ π α ίρ ν ε ι δ ια τ α γ ή
ν ' α π ο σ υ ρ θ ε ί γ ι α ν α μη σ υ ν ε χ ι σ τ ή η α ί μ α τ ο χ ι σ ί α . Ο
ΕΔΕΣ μ π α ί ν ε ι σ τ η ν π ό λ η , κ η ρ ύ σ σ ε ι τ ο σ τ ρ α τ .Ν ό μ ο
κ α ι ο ρ ί ζ ε ι τ η ν κ υ κ λ ο φ ο ρ ί α ως τ ι ς 7 το α π ό γ ε μ α . Σε
μ ιά , μέρα μέσα ενεργεί 800 σ υ λ λ ή ψ ε ις . Οι 200
γ υ ν α ίκ ε ς . Μ ε τ α ξύ των συλληφθέντων ε ίν α ι κι ο
γέροντας γ υ μ ν α σ ιά ρ χ η ς Χ .Κ ό ν τ ο ς -8 5 χ ρ ο νώ ν-κο α ο
Μ . Ρ έ ν τ ζ ο ς . Τα β α σ α ν ι σ τ ή ρ ι α των Γ ε ρ μ α ν ώ ν ω χ ρ υ ο ύ ν
μ π ρ ο σ τ ά σ ' ε κ ε ί ν α π ο υ ε φ α ρ μ ό ζ ο ν τ α ι σ τ η ν π ε ρ ίπ τ ω σ η
α υ τ ή . Του γ έ ρ ο ν τ α Κ ό ν τ ο υ τ ο υ κ ό β ο υ ν τ ' α υ τ ι ά κ α ι
τ ο ν α π ο τ ε λ ε ι ώ ν ο υ ν με το ξ ύ λ ο . Από ξ ύ λ ο ε π ί σ η ς
πέθανε κι ο Μ .Ρ έ ν τ ζ ο ς . Ογδόντα ακόμη
ε κ τ ε λ έ σ τ η κ α ν , ύ σ τ ε ρ α α π ό φ ρ ι κ τ ά β α σ α ν ι σ τ ή ρ ι α . Τα
σπίτια λεηλατήθηκαν, καταστήματα εκάηκαν και
γ υ ν α ί κ ε ς β ι ά σ τ η κ α ν ,"551

551ΕΑΜ, Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή - Γ ρ α φ ε ί ο Δ ι α φ ώ τ ι σ η ς , Δήμιοι
και Θύματα, Αθήνα 1945, σ ε λ ί δ ε ς 44-47. " O l υ π ε ύ θ υ ν ο ι
γυρνούν ( μ ε τ ά την α π ο κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς έ ν ν ο μ η ς τ ά ξ η ς -
Ε λ λ η ν ι κ έ ς Κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς μ ε τ ά τ ο Γ ε νά ρ η τ ο υ 1945), με
την ξ ε τ σ ι π ω σ ι ά των ' ε θ ν ι κ ο φ ρ ό ν ω ν ' ε λ ε ύ θ ε ρ ο ι . "Όπως
αυτοί ο l Π ρεβεζάνοι, που όντες συνεργάτες της
Ι τ α λ ι κ ή ς Φ^νάντ_σα2_ κ α l των Ι τ α λώ ν γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α , με την
π ρ ο σ τ α σ ί α των Ι τ α λ ικ ώ ν κ α τ ο χ ι κ ώ ν αρχών ε γ κ λ η μ α τ ο ύ σ α ν
α ρ γ ό τ ε ρ α κ α ι στη ν Κέρκυρα ακόμα κ α ι σ ε ά ν δ ρ ε ς τ η ς
Ε θ ν ο φ ρ ο υ ρ ά ς , που αποχώρησαν μ α ζ ί με τ ο ν Ζ ε ρ β ά , α λ λ ά
και μ ε τ έ π ε ι τ α στη ν ί δ ι α τ η ν πόλη τ η ς Π ρ έ β ε ζ α ς κ α ι
σ τ η ν ε υ ρ ύ τ ε ρ η π ε ρ ι ο χ ή τ η ς . Γνωστά ε ί ν α ι τα γ ε γ ο ν ό τ α
το υ Α κ τ ί ο υ , δηλαδή ol δ ι α π ο μ π ε ύ σ ε ι ς κ α ι ξ υ λ ο δ α ρ μ ο ί
γυναικών τ η ς π ό λ η ς και ol λ η σ τ ε ί ε ς σε λεω φ ορ εία
φτωχών χ ω ρ ι κ ώ ν , α ν ε ξ α ρ τ ή τ ω ς π ο λ ι τ ι κ ή ς ι δ ε ο λ ο γ ί α ς .
Ol ε κ τ ι μ ή σ ε ι ς γ ι α τ ο υ ς ν ε κ ρ ο ύ ς Ε λ α σ ίτ ε ς και
πολίτες ποικίλουν. Ο X.Ράπτης αναφέρει ότι οι
σ υ ν ο λ ι κ έ ς α π ώ λ ε ι ε ς το υ ΕΛΑΣ ή τα ν 32 ν ε κ ρ ο ί σ τ ο υ ς
ο π ο ί ο υ ς π ρ ο σ μ ε τ ρ ά και τ ο υ ς Ε π ο ν ί τ ε ς π ου ε κ τ ε λ έ σ τ η κ α ν
σ τ η ν Π α ρ γ ι ν ό σ κ α λ α . Βλ. Χ ρ ι σ τ ό φ ο ρ ο ς Ρ ά π τ η ς , Τα Δ ύ σ κ ο λ α
Χρόνια 1941-1949, Πρέβεζα 1990, σ . 164-166. Ο Μ.
Ν τ ο ύ σ ι α ς υ π ο λ ο γ ί ζ ε ι τ ο υ ς ν ε κ ρ ο ύ ς Ε λ α σ ί τ ε ς σε 10 κ α ι
α ν ε β ά ζ ε ι τ ο υ ς ά μ α χ ο υ ς π ου ε κ τ ε λ έ σ τ η κ α ν σ τ ο υ ς 8 0 . Βλ.
Μ. Ν τ ο ύ σ ι α ς , ΕΑΜ Π ρ έ β ε ζ α ς , ΕΛΑΣ Σ ο υ λ ί ο υ - Ζ α λ ό γ γ ο υ ,
ο . π . , σ . 3 4 7 - 3 4 8 . Ενας δρόμ ος της πόλης της Π ρέβεζας
φ έ ρ ε ι σ ή μ ε ρ α το ό ν ο μ α τ ο υ Γ υ μ ν α σ ι ά ρ χ η Κο ντ ού κ α ι
ε π ί σ η ς υ π ά ρ χ ε ι α ν α θ η μ α τ ι κ ή στήλη με τα ο ν ό μ α τ α των
 228

Με τ η ν ε π ά ν ο δ ο τ ο υ Ζερβά κ α ί τ ο υ Σαράφη από

την Καζέρτα, α ν α κ ο ιν ώ θ η κ ε σ τ ις α ν τ ίμ α χ ό μ ε ν ε ς
δ υ ν ά μ ε ι ς ό τ ι η Π ρ έ β ε ζ α θα ε λ ε γ χ ό τ α ν α π ό τον ΕΔΕΣ.
Π ρ ά γ μα τ ι ο ΕΑΑΣ α π ο χ ώ ρ η σ ε από τ η ν π ό λ η με τον
ο π λ ι σ μ ό τ ο υ . Ο ι ε γ κ λ η μ α τ ι κ έ ς ε ν έ ρ γ ε ι ε ς το υ Γαλάνη
κ α ι τω ν α ν τ α ρ τ ώ ν τ ο υ , ενώ κ α τ α γ γ έ λ θ η κ α ν , έ μ ε ι ν α ν
α τ ι μ ώ ρ η τ ε ς , γ ι α τ ί μ ε τ ά τη σ υ μ φ ω ν ία τ η ς Β ά ρ κ ιζ α ς ,
ε π ικ ρ ά τ η σ ε το κ ρ ά τ ο ς τ η ς λ ε υ κ ή ς τ ρ ο μ ο κ ρ α τ ί α ς κ α ι
τους προστάτεψ ε. Τα α ισ θ ή μ α τ α φ ρ ί κ η ς κ α ι οργής
που κατέκλυσαν τ ις ψυχές των συγγενών των
ε κ τ ε λ ε σ θ έ ν τ ω ν α π ό τ ο ν ΕΔΕΣ, σ τ ο ν ε μ φ ύ λ ιο που
α κ ο λ ο ύ θ η σ ε , ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν σε β ε ν τ έ τ α 552
Οι Γερμανοί μέχρι τ ις 14 Ο κ τ ω β ρ ίο υ ε ί χ α ν
π ε ρ ιο ρ ισ τ ε ί στην πόλη των Ιω α ν ν ίν ω ν και το
Μ π ι ζ ά ν ι . Ο ι μ ο ν ά δ ε ς τ ο υ ΕΔΕΣ κ α ι κ υ ρ ί ω ς το τάγμα
του Δ η μ ή τ ρ ιο υ Ιω ά ν ν ο υ του συντάγματος
Ξ η ρ ο β ο υ ν ί ο υ , τ ι ς π ρ ω ι ν έ ς ώρες τ η ς 15Γς Ο κτω β ρίο υ
1944, ε ισ ή λ θ α ν στα Ιω ά ν ν ιν α χ ω ρ ίς μ εγ ά λη
δ υ σ κ ο λ ία , γ ι α τ ί ο ι Γ ε ρ μ α ν ο ί αποχώρησαν κ α ι δεν
χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ν α γ ί ν ε ι α ν τ α λ λ α γ ή π υ ρ ο β ο λ ι σ μ ώ ν . 553*0 ύ τ ε
όμ ω ς και η ο ρ γ ά νω σ η το υ ΕΑΜ-ΕΛΑΣ προκάλεσε
α ν τ ι δ ρ ά σ ε ι ς . 354 Οι Γερμανοί φεύγοντας από τα
Ιω ά ν ν ιν α ε γ κ α τ έ λ ε ιψ α ν π ίσ ω τους παντός ε ίδ ο υ ς
π ο λ ε μ ι κ ό υ λ ι κ ό , ,το ο π ο ί ο π ε ρ ι ή λ θ ε σ τ α χ έ ρ ι α του
ΕΔΕΣ. Τ η ν ε π ο μ έ ν η , 16 Ο κ τ ω β ρ ίο υ , ο Ζ έ ρ β α ς έ φ ιπ π ο ς
ε ισ ή λ θ ε στα Ιω ά ν ν ιν α , ε κ δ ίδ ο ν τ α ς προς τ ι ς μονάδες
τ ο υ τ η ν π α ρ α κ ά τ ω δ ι α τ α γ ή γ ι α τ η ν ε π ίσ η μ η ε ίσ ο δ ο
τ ο υ ΕΔΕΣ σ τ η ν π ό λ η .

εκτελεσθέντων στην θ έσ η Παργινόσκαλα. Για τις

ε κ τ ε λ έ σ ε ι ς σ τ η ν Π α ρ γ ι ν ό σ κ α λ α βλ . Δ. Π απ α κω νστ α ντίνο υ,
Απομνημονεύματα, (χε ιρόγραφο), σ .2 6 1 . Ο Α λ έξ α ν δ ρ ο ς
Τ α σ ο ύ λ α ς α ν α φ έ ρ ε ι ό τ ι "Ο Γαλάνης έ β α λ ε τ ο υ ς μ α θ η τ έ ς
ν α σκ άψου ν έ ν α κ ο ι ν ο τ ά φ ι ο και ύ σ τ ε ρ α τ ο υ ς ε κ τ έ λ ε σ ε . " .
Βλ. Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Σ.Τασούλας, ο . π . , σ . 9 2 .
552 Ο κ α π ε τ ά ν Β ρ α σ ί δ α ς με λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι α α ν α φ έ ρ ε τ α ι στη
μάχη της Πρέβεζας σ τ ι ς σελίδες 483 έως 5 0 0 . Βλ.
Χ ρ ή σ τ ο ς Κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ο ς , Δ ά φ ν ε ς και Δάκρ υα, Αθήνα 1 9 8 1 .
553 Εφ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ τ η ς 1 5 η ς Οκτωβρίου 1 9 4 4 .
5!4Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Κ ο ν τ ό ς , Ι σ τ ο ρ ι κ ο ί Α λ ή θ ε ι α ι γ ι α την Ε θ ν ι κ ή
Α ν τ ί σ τ α σ η των Ε λ λ ή ν ω ν , Αθήνα 1 9 9 1 , σ . 4 7 .
 229

"Ι.Α ύ ρ ιο ν 18 ην τρέχοντος το Γ ε ν ικ ό
Σ τ ρ α τ η γ έ ί ο ν θα μ ε τ α σ τ α θ μ ε ύ σ η κ α ι ε γ κ α τ α σ τ α θ ή ε ι ς
Ιω ά ν ν ιν α κ α τ ό π ιν της υπ' αρ. 1 6 6 3 8 /1 6 -1 0 -4 4
δ ια τ α γ ή ς
Α φ ιξ ις ε ις τ η ν π ό λ ι,ν τ η ν 1 1 η ν ώ ρ α ν ,
» *

2. Μ ε τ ά τ ο υ Σ τ ρ α τ η γ ε ί ο υ θα ε ι σ έ λ θ ω σ ι ε ις την
π ό λ ι ν α ι α κ ό λ ο υ θ ο ι Μονάδες κ α ι κατά τ η ν σ ε ιρ ά ν
τ ά ξ ιν π ο ρ ε ία ς .
α ) Σ ύ ν τ α γ μ α Ξ η ρ ο β ο υ ν ίο υ
β ) Μ ι κ τ ό ν Τ ά γ μα V I I I Μ ε ρ α ρ χ ία ς
γ )Σ ύ ν τ α γ μ α Σ ο υ λ ίο υ
δ )II Τάγμα Γ ε ν ικ ο ύ Α ρ χ η γ ε ίο υ
ε)Διλοχία ΙΙΙης Μεραρχίας
σ τ) Δ ιλ ο χ ία τ ο υ 9ου Σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς
ζ ) Μο ί ρ α Π υ ρ ο β ο λ ι κ ο ύ ( Π α π α ν ι κ ο λ ά ο υ )
3 . Ο ι ά ν δ ρ ε ς θα φ έ ρ ω σ ι π λ ή ρ η ο π λ ι σ μ ό ν - χ λ α ί ν η ν , η
κ λ ιν ο σ κ ε π ά σ μ α τ α χ ια σ τ ί, υ δ ρ ο δ ο χ ε ίο ν -σ α κ κ ίδ ιο ν
( ά ν ε υ ά λ λ ο υ φ ο ρ τ ί ο υ ) . . . " . 555
Στη δ ια τ α γ ή του ο Ζέρβας ζητούσε κάθε
αντάρτης να φέρει μ α ζί του κ α ι τροφή γ ι α δύο
ημέρες, καθ' ότι στα Ιω ά ν ν ιν α δεν υπήρχε
ε φ ο δ ια σ μ ό ς . Οι αντάρτες και κ υ ρ ίω ς του
σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς Ξ η ρ ο β ο υ ν ίο υ , ε π ι δ ό θ η κ α ν σ τη λ ε η λ α σ ί α ,
π λ ι ά τ σ ι κ ο , σε β ά ρο ς των κ α τ ο ί κ ω ν τ η ς π ό λ ε ω ς . Η
π ρ ά ξ η α υ τ ή ε ξ ό ρ γ η σ ε το Ζ έ ρ β α κ α ι σε σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ η
που ε ίχ ε μαζί τους σ τ ις 22 Ο κ τ ω β ρ ίο υ τους
κ α υ τ η ρ ία σ ε γ ι α τ ι ς π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ ς . 556
Τ μ ή μ α τ α τω ν Ε θ ν ι κ ώ ν Ομάδων Ε λ λ ή ν ω ν Α ν τ α ρ τ ώ ν
τ ο υ ΕΔΕΣ σ υ ν έ χ ι σ α ν τ η ν κ ί ν η σ ή τ ο υ ς π ρ ο ς Κ α λ π ά κ ι
και Κ α κ α β ιά . Περνώντας οι Γερμανοί τα
Ε λ λ η ν ο α λ β α ν ικ ά σύνορα, σ τ ις 25 Ο κ τ ω β ρ ίο υ ,
Βρετανοί κομάντος ε ίχ α ν καταλάβει ε π ίκ α ιρ ε ς
θ έ σ ε ις ε μ π ο δ ίζ ο ν τ α ς να ε ισ έ λ θ ο υ ν Ε λ λ η ν ικ έ ς
δ υ ν ά μ ε ι ς σ τ ο Α λ β α ν ι κ ό έ δ α φ ο ς . Ο ΕΛΑΣ, π ο υ ή λ ε γ χ ε

555 ΑΓΔΗ, φ ά κ ε λ ο ς 1 9 4 4 , α ρ . π ρ ω τ . 1 5 0 7 2 / 2 0 - 1 0 - 1 9 4 4 .
556 Ι ω ά ν ν η ς Παπ α δάκη ς, Ημερολόγιο, 2 2 - 1 0 - 1 9 4 4 .
 ' - 230

την π ε ρ ι ο χ ή 'Κ α λ α μ ά ζήτησε από τον ΕΔΕΣ να

εκκενώσει xnv π ε ρ ιο χ ή , γ ια τ ί δ ε ν υπήρ χε π λ έ ο ν
λόγος συν ε ρ γ α σ ία ς τους α φ ού ol Γερμανοί
α π ε χ ώ ρ η σ α ν . Τα Ε δ ε σ ί τ ι κ α τ μ ή μ α τ α α ποσ ύ ρ θη κα ν από
την π ε ρ ιο χ ή ύστερα από μεγάλες π ιέ σ ε ις το υ
Ε Λ Α Σ . 557

557 Στέφανος Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ο . π . ,<*.414

 231

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο XI

ΔΕΚΕΜΒΡΗΣ 1944 ΚΑΙ Ο ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΑΠΟ

ΙΟΝ B A R B .
I. Η Βρετανική Επέμβαση- Δεκεμβριανά
Η Βρετανική επιχείρηση για την απελευθέρωση
της Ελλάδας, με την κωδική ονομασία "Μάννα",
άρχισε κάτω από τις ευνοϊκότερες συνθήκες. Το όλο
σχέδιο προετοιμάστηκε στην Ιταλία όπου βρισκόταν
ο Τσώρτσιλ. Σύμφωνα με το σχέδιο αυτό 10.000
άντρες του Βρετανικού Στρατού, θα αποσπόνταν από
την Ιταλία και θα μετέβαιναν στην Ελλάδα.
Προβλεπόταν επίσης να συγκεντρωθούν όλες οι
διαθέσιμες μονάδες στην Αθήνα και η επιχείρηση θα
ξεκινούσε μόλις οι Γερμανοί αποχωρούσαν από την
πόλη. Η ένοπλη σύγκρουση με το ΕΑΜ ήταν βέβαιη,
σε περίπτωση που αυτό δεν θα υπέκυπτε. Στο
μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας επικρατούσε το ΕΑΜ
και ο l πρώτοι Βρετανοί αλεξιπτωτιστές και πεζικό
που έφθασαν στην Πελοπόννησο, ενισχύθηκαν από τον
. ΕΛΑΣ. Ολη η ύπαιθρος λειτουργούσε κάτω από ένα
θεσμικό πλαίσιο που διαμόρφωσε στο μεγαλύτερο
τμήμα της Ελλάδας το ΕΑΜ. Με εγκάρδια αισθήματα
το επίσημο ΕΑΜ υποδέχθηκε τους Βρετανούς στην
Αθήνα, αλλά γρήγορα προέβλεψαν ότι θα
αντιμετώπιζαν δεύτερη κατοχή, από τους Άγγλους.558
Οι συντηρητικοί και οι μοναρχικοί με τον ερχομό
των Βρετανικών δυνάμεων στην Ελλάδα , τους
θεωρούσαν πολιτικούς συμμάχους, ήλπιζαν στη
βοήθείά τους, για την κατάληψη της εξουσίας. Η
συντηρητική δεξιά, δεν είχε κανένα ενδοιασμό για
την εξάρτηση της χώρας από τους Βρετανούς, αρκεί
που θα βρισκόταν οι ίδιοι στην εξουσία.

558 Πρώτος απ'ολους προέβλεψε τα δεινά των Ελλήνων από

τους Άγγλους, ο Άρης Βελουχιώτης,όταν επέστρεφε στη
Λαμία από την Πελοπόνησσο,στις 20 Οκτωβρίου 1944.Βλ.
Γιάννης Χατζηπαναγιώτου, Η Π ο λ ι τ ι κ ή Δ ι α θ ή κ η τ ο υ Άρη
Β ε λ ο υ χ ι ώ τ η , ο . τ ι . , σ. 510.
 232

Η παρουσία των Βρετανικών στρατευμάτων στην

Ελλάδα δεν είχε καμία σχεδόν νομική βάση, εν
τούτοις μετά την αποχώρηση των Γερμανών,
κυβερνούσαν την Ελλάδα σαν αποικία,
διακηρύσσοντας ότι σκοπός τους ήταν να βοηθήσουν
τον Ελληνικό λαό. Το ΕΑΜ είχε υπό τον έλεγχό του
το 90% της χώρας, είναι απορίας άξιον πως kol δεν
επεδίωξε να καταλάβει την εξουσία. 559 Η συμφωνία
της Καζέρτας απαγόρευε την είσοδο του ΕΔΑΣ στην
Αθήνα και ο ΕΑΑΣ δεν έστειλε δυνάμεις του στην
πρωτεύουσα. Στις λαϊκές συνοικίες ήταν
αναπτυγμένες μονάδες ελαφρά εξοπλισμένες του A
Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ, η οργάνωση της νεολαίας
ΕΠΟΝ, και η ΟΠΛΑ. 560 Ο Άρης στις 17 Νοεμβρίου
1944, στη σύσκεψη των καπεταναίων του ΕΑΑΣ, στη
Λαμία, ήταν ο μόνος που δήλωσε, ότι η σύγκρουση
με τους Βρετανούς ήταν αναπόφευκτη και "...θα
έβρισκαν τρόπο να προκαλέσουν μία σύγκρουση για
να συντρίψουν τις αντιστασιακές
δυνάμε ις".561Τελικά το ΕΑΜ, υπάκουσε τη διαταγή
του Σκόμπυ να παραμείνει μακριά από την Αθήνα.
Τα στηρίγματα της βρετανικής επιρροής στην
Ελλάδα ήταν στο Στρατό και την Αστυνομία, όπως τα
σώματα αυτά διαμορφώθηκαν μετά τις εκκαθαρίσεις
του Μαίου 1944.' Στηρίγματα επίσης είχαν στα
Τάγματα Ασφαλείας, στον ΕΔΕΣ και βέβαια στην
οργάνωση "X" του Γρίβα, στην PAN καθώς και σε

559Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Η μερολόγιο, 31 Μ αρτίο υ

1942- 4 Ιανουάριου 194 5 , Αθήνα 1977, σ.545. Για το
ίδιο βλ. Ιωάννης Τούμπας, Ο Ε χ θ ρ ό ς ε ν ό ψ ε ι , Αθήνα
1954, σ.558-559 και Θανάσης Χατζής, Η Νικηφόρα
Ε π α ν ά σ τ α σ η π ο υ χ ά θ η κ ε , τ .Γ, σ. 80-85.
560θ. Χατζής, ο . π . , σ.382.
5610 Άρης στη σύσκεψη των καπεταναίων στη Λαμία στις
17-11-1944, προειδοποποίησε ότι οι Άγγλοι και η
αντίδραση θα κτυπούσαν το ΕΑΜ- ΕΛΑΣ. Βλ. Γιάννης
Χατ ζηπαναγιώτου, Η Π ολιτική Διαθήκη του Άρη
Β ε λ ο υ χ ι ώ τ η , ο.π., σ. 513. Επίσης για τη σύσκεψη των
καπεταναίων στη Λαμία στις 17 Νοεμβρίου 1944, βλ.
Γρηγόρης Φαράκος, Άρης Β ε λ ο υ χ ι ώ τ η ς . Το χ α μ έ ν ο Α ρ χ ε ί ο -
Ά γ ν ω ο τ α Κ ε ί μ ε ν α , Αθήνα 1998, σ.81, όπου δημοσιεύει
τμήμα της έκθεσης του ταγματάρχη του ΕΛΑΣ Θ.Μακρίδη.
 233

μικρές δοσίλογες ομάδες. Ο Σύνδεσμος Νέων

Αξιωματικών που ήλεγχε τις χερσαίες δυνάμεις,
μαζί με μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας, που αμέσως
με την άφιξη των Βρετανών απελευθερώθηκαν από τις
φυλακές Αβέρωφ όπου κρατούνταν για εγκλήματα
εναντίον της Ελλάδας, συγκρότησαν την Εθνοφυλακή.
Στη νεοϊδρυθείσα Εθνοφυλακή οι Άγγλοι
χρησιμοποίησαν αποκλειστικά χωροφύλακες,
συνεργάτες Ιταλών και Γερμανών, που ενώ είχαν
μεταφερθεί στο Γουδί, αμέσως οι Άγγλοι τους
στρατολόγησαν. Παρά τη στρατολόγηση αυτών των
δυνάμεων, οι Άγγλοι γνώριζαν ότι δεν μπορούσαν να
αντ ιπαρατεθούν με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και γι'αυτό
φρόντισαν να ενισχύσουν τις δυνάμεις τους με
στρατό από την Ιταλία, που μεταφέρθηκε με τη
βοήθεια Αμερικανικών πλοίων.562 Στις 9 Νοεμβρίου
1944, οργάνωσαν την επιστροφή στην Ελλάδα της
Ορεινής Ταξιαρχίας, που είχε συγκροτηθεί μετά τις
στάσεις του 1944 στη Μέση Ανατολή και ύστερα από
τις εκκαθαρίσεις όλων των δημοκρατικών στοιχείων
στο στρατό.563 0 φόβος από κομμουνιστικό κίνδυνο,
ήταν εκείνος που οδήγησε στη σύμπραξη
συντηρητικών και βασιλοφρόνων αξιωματικών και στη
γέννηση ενός νέου τύπου Έλληνα πολιτικού του
"εθνικόφρονα".564 0 Σιάντος τρομαγμένος από την
απειλή, λόγω της άφιξης των Βρετανών, που και ο
ίδιος είχε συνηγορήσει, προειδοποίησε το ΚΚΕ ότι
η αντίδραση στόχευε στη δημιουργία ευνοϊκών
συνθηκών για πραξικόπημα και δικτατορία. 565
Οι αντιπρόσωποι του ΕΑΜ στο Λίβανο είχαν
συγκατατεθεί να δημιουργηθούν από τη νέα
κυβέρνηση, στρατιωτικές δυνάμεις

S62Lawrence Wittner, " Η Αμερικανική πολιτική απέναντι

στην Ελλάδα", στο συλλογικό Η Ε λ λ ά δ α στη Δ ε κ α ε τ ί α
1 9 4 0 - 1 9 5 0 , Ενα Ε θ ν ο ς σ ε Κ ρ ί σ η , Αθήνα 1984, σ.401.
563Η Ορεινή Ταξιαρχία είχε σχηματισθεί στην Μέση
Ανατολή από την κυβέρνηση Παπανδρέου, με διοικητή τον
Θρασύβουλο Τσακαλώτο.
564George Alexander, " Η Κρίση Αποστράτευσης", στο
συλλογικό Η Ε λ λ ά δ α σ τη Δ ε κ α ε τ ί α 1 9 4 0 - 1 9 5 0 , Ε ν α Ε θ ν ο ς
σ ε Κ ρ ί σ η , Αθήνα 1984, σ.267.
565G. Alexander, ο . π . , σ. 268.
 234

συμπεριλαμβανομένου καί του ΕΛΑΣ. Παρ' όλα αυτά

στις 1 0 Νοεμβρίου, ο Παπανδρέου με την υπόδειξη
του Σκόμπυ ανακοίνωσε ότι οι δυνάμεις του ΕΑΜ-
ΕΑΑΣ θα έπρεπε να αφοπλιστούν μέχρι 10 Δεκεμβρίου
1944.566
Στις 2 Δεκεμβρίου 1944, η ηγεσία του ΕΑΜ
έλαβε τις παρακάτω αποφάσεις για την
δημιουργηθείσα κατάσταση: Να απευθύνει μήνυμα
στις μεγάλες δυνάμεις, αναλύοντας την έκρυθμη
κατάσταση που είχε δημ ιουργηθε ί. Να οργανώσει
λαϊκή εκδήλωση στις 3 Δεκεμβρίου στην πλατεία
Συντάγματος. 567Ενώ τους δόθηκε άδεια, στη συνέχεια
ανακλήθηκε, τη στιγμή που οι προετοιμασίες είχαν
ολοκληρωθεί και ήταν αδύνατον να ματαιωθεί. Οι
Βρετανοί και ο Παπανδρέου γνώριζαν ότι δεν
μπορούσε να γίνει ματαίωση της διαδήλωσης από
αντικειμενικές αδυναμίες, αλλά ήθελαν άλλοθι για
να επέμβουν δυναμικά στη διάλυσή της. Οι
διαδηλωτές στους δρόμους της Αθήνας, με σημαίες
Ελληνικές, Αμερικάνικες, Βρετανικές και
Σοβιετικές, προχωρούσαν με τάξη, τραγουδώντας
αντάρτικα τραγούδια και φωνάζοντας συνθήματα. Τα
κύρια συνθήματα ήταν " Ο χ ι σ τ η ν έ α κ α τ ο χ ή ", "Ζήτω
η Α μ ερικ ή " , "Ρ ο ύ σ β ε λ τ , Ρούσβελτ", "λ α ϊ κ ή
ε ξ ο υ σ ί α " . O l διαδηλωτές προσπαθώντας να μπουν
στην πλατεία Συντάγματος, εμποδίστηκαν από την
αστυνομία. Χωρίς να γίνει καμία συμπλοκή
διαδηλωτών και αστυνομίας, η αστυνομία εντελώς
αναίτια άνοιξε πυρ. Τα πυρά ήταν πυκνά. Διακόσιοι
αστυνομικοί έβαλαν ταυτόχρονα, οι περισσότεροι με
αυτόματα. Πολλοί οι νεκροί ακόμη και μικρά παιδιά
και αμέτρητοι οι τραυματίες. 568 Τελευταία απόφαση

566Γιάννης Μαλακάσης, "Ο ρόλος της Βρετανικής

διπλωματίας στην Ελλάδα κατά το 1941-44", εφ.
Π α ρ α τ η ρ η τ ή ς , 25-11-1982.
567ΕΑΜ, Λ ε υ κ ή Β ί β λ ο ς , Τρίκαλα 1945, σ.39.
56θΟ Κώστας Κουβαράς, αρχηγός της μυστικής Αμερικανικής
Αποστολής "Περικλής" στην Ελλάδα, στη διαδήλωση αυτή
ήταν αυτόπτης μάρτυρας από ξενοδοχείο Μεγάλη Βρεττάνια
και γράφει στο βιβλίο του, O . S . S . Στ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή
Ε π ι τ ρ ο π ή τ ο υ ΕΑΜ : "Δεκαοκτώ άτομα σκοτώθηκαν σήμερα
μπρος στα μάτια μου! ...Πτώματα ήταν σκόρπια παντού, και
 23 5

που πήρε το ΕΑΜ ήταν, να κηρύξει για τις 4

Δεκεμβρίου γενική απεργία, η οποία
πραγματοποιήθηκε με επιτυχία- Για να τιμηθεί η
θυσία των θυμάτων της 4ης Δεκεμβρίου γίνεται μια
μαζική διαμαρτυρία. Σ' αυτή συμμετείχαν 600.000
άτομα που συνόδευαν τους νεκρούς στο
νεκροταφείο.569
Λόγω των επιθέσεων που πραγματοποίησαν ο
ΕΛΑΣ και οι διαμαρτυρόμενοι στα αστυνομικά
τμήματα της Αθήνας, ο Σκόμπυ τους κάλεσε να
σταματήσουν τους αποκλεισμούς των αστυνομικών
τμημάτων και δήλωσε ότι θα έπρεπε να εκκενώσει ο
ΕΛΑΣ την Αθήνα μέχρι τα μεσάνυχτα της 6ης
Δεκεμβρίου. Ο ΕΛΑΣ διέθετε περί τους 12.000
αντάρτες στην πόλη. Ο Τσώρτσιλ έδωσε διαταγή στον
Σκόμπυ να αναλάβουν ol Βρετανικές δυνάμεις
"Πλήρεις επιθετικές δραστηριότητες" κατά του
ΕΛΑΣ. 570 Ο ΕΛΑΣ προσπάθησε να αποκόψει το δρόμο
Αθηνών-Πείραιά καθώς και να καταλάβει το
αεροδρόμιο του Ελληνικού, χωρίς επιτυχία. Οι
μάχες στην πόλη της Αθήνας συνεχίστηκαν μέχρι τις
5 Ιανουαρίου. Η αιματηρή αυτή σύγκρουση,

σ' άλλα σημεία λίμνες από αίμα.„Μερικοί κλαίγανε, άλλοι

έκαναν το σταυρό τους κι άλλοι ορκίζονταν εκδίκηση»/'.
Q Αμερικανός δημοσιογράφος Φράνκ Τζερβάζι στην
επιθεώρηση "Κσλιερς" και αυτός από τον εξώστη του
ξενοδοχείου Μ.Βρεττάνια, γράφει :"Στα μέσα του
Νοεμβρίου ο στρατηγός Ρόναλντ Μάκενζυ Σκόμπυ, γενικός
διοικητής των βρετανικών δυνάμεων στην Ελλάδα, διέταξε
τον ΕΛΑΣ να καταθέσει τα όπλα και να διαλυθεί. Είδα ο
ίδιος τις διαταγές. Ούτε μιά λέξη δεν αναφερόταν γι'
αντίστοιχη διάλυση των αναρχικών ομάδων του ΕΔΕΣ, πού
είχαν επί κεφαλής τους το στρατηγό Ναπολέοντα Ζέρβα. Ο
Ζέρβας έφερε το παράσημο της βρετανικής αυτοκρατορίας,
παρ' όλο πού ήταν γνωστό πως βοήθησε τους Γερμανούς..!!
αστυνομία έριξε στους τραυματισμένους... .Ανάμεσα στ'
άλλα πτώματα ήταν ένα αγοράκι έξι χρονών και δίπλα του
ένα κατάξανθο κοριτσάκι..." Βλ. Περιοδικό "Αντ ί" τεύχος
56/16-10-1976.
569θανάσης Χατζής, Η ν ι κ η φ ό ρ α ε π α ν ά σ τ α σ η π ο υ χ ά θ η κ ε ,
1 9 4 1 - 4 5 , ο.π., σ. 198-208 και 222-227.
570Winston Churchill, H i s t o r y o f t h e S e c o n d W o r l d War ,
London 1950-53, τόμος 6ος , p.251-253.
 236

παράλληλα με τις πρωτοφανείς ωμότητες που τη

συνόδευσαν, στοίχισε 17.000 νεκρούς, αριθμό
μεγαλύτερο των νεκρών του πολέμου 1940-41, που
δεν ξεπέρασε τις 15.000.571
Η ηγεσία του ΕΑΜ για να αποφευχθεί μια
παραπέρα ένοπλη σύρραξη στην Αθήνα, πρότεινε
στους Αγγλους να βρεθεί μία συμβιβαστική λύση, με
παραίτηση του Παπανδρέου και την ανάληψη της
κυβέρνησης από τον Σοφούλη. Η πρόταση αυτή
απορρίφθηκε από τον Τσώρτσιλ,57257
3
0 Τσώρτσιλ
τηλεγράφησε στον Αήπερ : "Πρέπει να αναγκάσεις
τον Παπανδρέου να σταθεί στο πόστο του...Εάν
παραιτηθεί, θα πρέπει να τον κλειδώσουμε μέχρις
ότου ξαναβρεί τις αισθήσεις του"57,3 Την άγρια αυτή
πολιτική του ο Τσώρτσιλ, την υπερασπίσθηκε σε μια
θυελλώδη συνεδρίαση της Βουλής των Κοινοτήτων,
αποκαλώντας τους αγωνιστές της Ελληνικής εθνικής
αντίστασης, που ανήκαν στο ΕΑΜ, "..Ληστές"574
Τελικά στις 25 Δεκεμβρίου με την επίσκεψη
του Ηντεν και του Τσώρτσιλ στην Αθήνα κατέληξαν
οι αντιπροσωπείες του ΕΑΜ και των Άγγλων, στην
προσωρινή λύση του διορισμού αντιβασιλέως του
Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού και αντικατάσταση του
Παπανδρέου από τον Πλαστήρα, στις 3 Ιανουάριου
1945. Ο σχηματισμός της κυβέρνησής του έγινε στις
3 Ιανουάριου 1945. 0 Πλαστήρας επιλέχθηκε σκόπιμα
από τους Βρετανούς, επειδή είχε μεγάλη
δημοτικότητα στην Αθήνα και τον Πειραιά από την
εργατική τάξη και τους πρόσφυγες, θα μπορούσε γι'
αυτό να αποσπάσει συντηρητικούς οπαδούς και να
προκαλέσει ρήγμα στις τάξεις ίου ΕΑΜ. Καμία
αλλαγή νοοτροπίας των Βρετανών δεν συνέβηκε παρά
την ανασύνθεση της κυβέρνησης. Ο Πλαστήρας
κατάγγειλε το ΕΑΜ και τους οπαδούς του σαν

5ηΆγγελος Αγγελόπουλος, Από την Κατοχή σ τ ο ν Ε μ φ ύ λ ιο . Η

Μ ε γ ά λ η Ε υ θ ύ ν η των Συμμάχων, ο.π., σ.130.
572ΕΑΜ, Λ ε υ κ ή Β ί β λ ο ς , Τρίκαλα 1945, σ. 47.
573F.0.371/43736 R 19933, τηλεγράφημα του Τσώρτσιλ πρ ος
Λ ή π ε ρ , 5-12-1944.
574F.0.371/43736 R 19933, τηλεγράφημα του Τσ ώρ τσιλ π ρ ο ς
τ ο ν Σκ όμ πυ, 5-12-1944.
 23 7

προδότες, επαναστάτες καί απείλησε την ηγεσία του

ΕΑΜ με ποινικές διώξεις.
Τελικά οι Βρετανοί κατόρθωσαν και έφεραν το
ΕΑΜ στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων στη Βάρκιζα,
με αποτέλεσμα να υπογράφει η ομώνυμη συμφωνία,
στις 12 Φεβρουάριου 1945, που έβαζε τέλος στην
ένοπλη σύγκρουση, όχι όμως και του πολέμου.
Ακολούθησε από την πλευρά των Βρετανών με τη
συμμετοχή παρακρατικών μια εκκαθάριση σ' όλόκληρη
την ύπαιθρο όχι μόνο των Εαμιτών αλλά και αυτών
που θεωρούνταν 0 tl ήταν Εαμίτες.575 Η Ελλάδα
ολόκληρο το 1945 και 1946 ήταν μια κατεχόμενη
χώρα από τα Βρετανικά στρατεύματα.
Η ήττα του ΕΑΜ από τη Βρετανία το Δεκέμβριο
του 1944, έπληξε το πλατύ δημοκρατικό κίνημα του
φιλελεύθερου πολιτικού σώματος, ενθάρρυνε τη
δεξιά και άνοιξε το δρόμο για μια βασιλόφρονα
κατάληψη των οργάνων της κρατικής εξουσίας, στην
αστυνομία, στο στρατό και στη δημόσια διοίκηση. Η
δεξιά με τη βοήθεια των Βρετανών, προχώρησε σε
κακοποιήσεις και φόνους αριστερών.576 Πολλοί
αντάρτες που πολέμησαν τους κατακτητές και
απελευθέρωσαν την Ελλάδα βρέθηκαν στη φυλακή και
δοσίλογοι έγιναν αξιωματικοί- Ο ίδιος ο Σιάντος,
δέχθηκε την πρόταση του Σοφιανόπουλου, υπουργού
Εξωτερικών της κυβέρνησης Πλαστήρα, για μερική
αμνηστία, που θα περιλάμβανε μόνο ανώτερα
κομμουνιστικά στελέχη που κατηγορούνταν για

575θρασύβουλος Τσακαλώτος, 40 Χ ρ ό ν ι α Σ τ ρ α τ ι ώ τ η ς τ η ς
Ελλάδος, ο.π., σ.677-679.
576 Ο C.M. Woodhouse στην εργασία του, το Μήλο της
έριδος, γράφει: «Η Δεξιά, εξοπλισμένη με την αναστολή
του 'χάμπεας κόρπους'(γιά τις αυθαίρετες συλλήψεις)
και με την απειθάρχητη εκδικητική μανία της
νεοσύστατης Εθνοφυλακής, ήταν ασύδοτη στην εκτέλεση
πράξεων προσωπικής βεντέτας εναντίον καθενός, που
μπορούσε να θεωρηθεί κομμουνιστής.» Βλ. C.M.
Woodhouse, Το Μήλο τ η ς Έ ρ ι δ ο ς , ο.π., σ.343.0 Θανάσης
Παντούλας στη σ.383, αναφέρεται στις κακοποιήσεις και
στις δολοφονίες, που έγιναν στα Ιωάννινα από τους
Χίτες εναντίον Εαμιτών. Βλ. Θανάσης Παντούλας,
Φ λ ο γ ι σ μ έ ν α Χ ρ ό ν ι α , ο.π.
 238

πολιτικά εγκλήματα, ενώ άφηνε τελείως

απροστάτευτους τους κατώτερους βαθμοφόρους και
αντάρτες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.577

II. Η Ηπειρος υπό τον βλββ

0 Ζέρβας, αμέσως με την είσοδο στα Ιωάννινα,

στις 16 Οκτωβρίου 1944, άρχισε να οργανώνει την
άμυνά του από τυχόν επίθεση του ΕΛΑΣ. Χώρισε την
πόλη σε δύο τομείς. 0 πρώτος οριζόταν: οδός
Δωδώνης-πλατεία Πύρρου-κεντρικοί Στρατώνες-
παλα ιό Φρούραρχε ίο-Μπότσαρη-Δαγκλή-Ζωσιμαδών-
Γιαλί Καφφενέ-Ορφανοτροφείον. 0 τομέας αυτός ήταν
στον έλεγχο του 3/40 συντάγματος ευζώνων. 0
άλλος ήταν ανατολικά του πιο πάνω τομέα και
ελεγχόταν από το σύνταγμα του Παπαδόπουλου. Σε
όλη την περιοχή θα γινόταν περιφρούρηση, "...ο
έλεγχος πρέπει να είναι αυστηρότατος καθ' όσον
εις την πόλίν εισήλθον και εισέρχονται άτομα των
οποίων η παρουσία είναι επιβλαβής..."578 Η πόλη των
Ιωαννίνων βρισκόταν αποκλεισμένη από την ύπαιθρο
ενδοχώρα, χειρότερα και από τον καιρό της
κατοχής, όσον αφορά την κυκλοφορία των κατοίκων.
Ο Ζέρβας προσπάθησε να εφαρμόσει στρατιωτικό
κανονισμό στους αντάρτες του. Επειδή περιφέρονταν
άσκοπα στην πόλη των Ιωαννίνων τις εργάσιμες ώρες
και χωρίς σχετικές άδειες, εξέδωσε διαταγή προς
Φρουραρχείο Ιωαννίνων για έλεγχο των κινήσεων των
ανταρτών του.579
Ο αρχηγός του ΕΔΕΣ, για να αποφύγει
προστριβές με τον ΕΛΑΣ της περιοχής, κατόρθωσε
στις 21 Οκτωβρίου να έλθει σε συνεννόηση μαζί του
και με πρακτικό που συνυπέγραψαν, μεταξύ άλλων
συμφώνησαν: Να κ υ κ λ ο φ ο ρ ο ύ ν ε λ ε ύ θ ε ρ α ο ι κ ά τ ο ι κ ο ι
σ' ό λ η τ η ν π ε ρ ι ο χ ή κ α ι ν α ε ί ν α ι ό λ ο ι ε φ ο δ ι α σ μ έ ν ο ι

577Δημήτριος Κούσουλας, Ε π α ν ά σ τ α σ ι ς κ α ι Ήττα , Η Ι σ τ ο ρ ί α

τ ο υ ΚΚΕ 1 9 1 8 - 1 9 4 9 , Αθήνα 1973, σ.178.
57θΑρχείο Αλ.Παπαδοπούλου, διαταγή αρ. 106/19-10-1944
της Στρατιωτικής Διοίκησης Ιωαννίνων.
579Αρχείο Αλ.Παπαδοπούλου. Διαταγή του Γενικού
Στρατηγείου του ΕΔΕΣ 264/ 13-11-1944.
 239

με τ α υ τ ό τ η τ ε ς . Όσοι β ρ ί σ κ ο ν τ α ν μ α κ ρ ι ά α π ό τις
κατοικίες τους, μπορούσαν να έλθουν σ' αυτές
κ α τ ό π ι ν α δ ε ί α ς α π ό το φ ρ ο υ ρ α ρ χ ε ί ο . Α ν τ ά ρ τ ε ς του
ΕΔΑΣ ε π ί σ η ς θ α μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α ε π ι σ κ έ π τ ο ν τ α ι τους
συγγενείς τους στην π ε ρ ι ο χ ή π ο υ ε λ έ γ χ ο ν τ α ν από
τονψ ΕΔΕΕ, κατόπιν αδείας και άοπλοι. Τέλος
σ υ μ φ ώ ν η σ α ν ν α α γ ο ρ α σ θ ο ύ ν τ ρ ό φ ι μ α γ ι α τις α ν ά γ κ ε ς
τ δ υ ΕΛΑΣ και ν α σ υ γ κ ε ν τ ρ ω θ ε ί και π α ρ α δ ο θ ε ί σ τ ο ν
ΕΔΑΣ ο ο π λ ι σ μ ό ς του ε φ ε δ ρ ι κ ο ύ Ε2\ΑΣ τ η ς π ε ρ ι ο χ ή ς
ε λ έ γ χ ο υ α π ό τον ΕΔΕΣ και α ν τ ί σ τ ρ ο φ α . 5 8 0 Μόλις όμως
ο Ζέρβας εξασφάλισε τον απόλυτο έλεγχο της πόλης
και αφού ο ΕΔΑΣ υπέγραψε το σχετικό συμφωνητικό,
για την κυκλοφορία των ανταρτών, δεν τήρησε τα
συμφωνηθέντα και εξέδωσε διαταγή; "..Απαγορεύεται
η ομαδική κάθοδος εις τας πόλεις με σκοπόν την
δημιουργίαν συλλαλητηρίων, ταραχών, ή πάσης
φύσεως εκδηλώσεων δυναμένων να διαταράξωσιν την
ασφάλειαν και την ησυχίαν...". Στις πόλεις της
Ηπείρου που είχε υπό τον έλεγχό του ο ΕΔΕΣ, οι
αντάρτες του δημιουργούσαν ένα κλίμα
τρομοκρατίας, με άσκοπους πυροβολισμούς και
λεηλασίες σπιτιών και καταστημάτων. Οι
αυθαιρεσίες αυτές των ανταρτών του ΕΔΕΣ
περιορίστηκαν με διαταγή του Ζερβά προς τις
μονάδες του, όχι μόνο γιατί ήταν παράνομες, αλλά
και γιατί "...εκτ ίθεντο στους συμμάχους.."5
8
0
581
Οι κάτοικοι της Αρτας ήταν αγανακτισμένοι
από τρομοκρατικές ενέργειες του Βόϊδαρου εναντ ίον

580Αρχείο Αλ.Παπαδοπούλου, Διαταγή 1657/21-10-1944 του

Στρατιωτικού Διοικητή Ιωαννίνων, όπου παρατίθεται και
το πρακτικό ΕΔΕΣ καί ΕΛΑΣ που υπογράφηκε από τον ΕΔΕΣ,
συντ/ρχες Νικολόπουλο Πέτρο και Κωνσταντινίδη Απόστολο
και αντ/ρχη Καφετζόπουλο Ιωάννη. Από τον ΕΛΑΣ ταγ/ρχης
Αναγνώστου Γεώργιο, λοχαγό Βαμβέτσο Στυλιανό και
υπολ/γό Παπαχριστοδούλου Χρήστο.
581 Ο Ζέρβας για την αρνητική στάση των ανταρτών του
προέβη στην έκδοση των διαταγών αρ. 16758/21-10-1944
του Γενικού Στρατηγείου και 1753/31-10-1944 της
Στρατιωτικής Διοίκησης Ιωαννίνων, με τις οποίες
καλούσε να συμμορφωθούν στην τάξιν και "...έχομεν εκτεθή
απέναντι των συμμάχων και είναι καιρός πλέον να
αποκατασταθώμεν ηθικώς../'. Βλ.σχετ ικά Αρχείο
Αλ.Παπαδοπούλου.

I
 240

των πολιτών του νομού. Γι' αυτό το λόγο έστειλαν

υπόμνημα στον κυβερνητικό αντιπρόσωπο Ηπείρου
στις 9 Νοεμβρίου 1944 και ζητούσαν να τηρηθούν τα
συμφωνημένα μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ στην κοινή
σύσκεψη της 21ης Οκτωβρίου.582Επίσης σε κοινή
σύσκεψη των δυνάμεων του ΕΑΑΣ και του ΕΔΕΣ στην
περιοχή της Πρέβεζας αποφασίστηκε, στις 7
Νοεμβρίου 1944, να περιοριστεί η κυκλοφορία
ενόπλων ανταρτών και να αφοπλισθούν οι πολίτες.
Οι μετακινήσεις να γίνονται μόνο κατόπιν αδείας
και απαγορεύονταν οι διαδηλώσεις.583
Οι αποφάσεις όμως αυτές πολύ λίγο τηρήθηκαν
και από τις δύο πλευρές. 0 Ζέρβας σε όλη την
Ήπειρο κατόρθωσε να ενισχύσει τις δυνάμεις του
και με χωροφύλακες, οι οποίοι πριν ήταν άμεσοι
συνεργάτες των κατακτητών. Ο ανώτερος διοικητής
χωροφυλακής Ιωαννίνων Ταρσακόπουλος και ο
ταγματάρχης Χριστοδούλου, από τους στενούς
συνεργάτες των Γερμανών, αμέσως πρόσφεραν τις
υπηρεσίες τους στον ΕΔΕΣ. Πληροφόρησαν τον Ζέρβα
για τα μέλη και τους οπαδούς του ΕΑΜ στην πόλη
των Ιωαννίνων. Αργότερα μάλιστα, βοήθησαν στη
σύλληψή των Εαμιτών από τον ΕΔΕΣ και στην
φυλάκισή τους στην Κέρκυρα. 5840 διοικητής

582 ΑΓΔΗ, Φάκελος, όπου υπάρχει υπόμνημα της Επιτροπής

του λαού της Άρτας.
583Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, Πρακτικό μεταξύ του ΕΛΑΣ
και του ΕΔΕΣ, που καθορίζονταν κανόνες τάξης στην
περιοχή Βόνιτσας και Πρέβεζας. 7—11—1944. (Βλέπε
παράρτημα).
584 Ο Αποστολίδης γράφει ότι "Στη Γενική Διοίκηση όταν
μπήκε ο ΕΛΑΣ, βρέθηκε έγγραφο για την κυβέρνηση στην
Αθήνα, υπογραφή Ταρσακόπουλος, Ανώτερος Διοικητής
Χωροφυλακής έγραφε \..η κοινωνία των Ιωαννίνων είναι
ανάστατος, διότι οι κακή τη μοίρα συν εργαζόμενοι μετά
του Ζέρβα Κολιοδημητραίοι χτύπησαν τους φίλους
Γερμανούς...", σ. 218. Επίσης στη σελίδα 238 γράφει για
την ομηρία του στην Κέρκυρα από τον ΕΔΕΣ και αναφέρει
μιά συνάντησή του με τον Ταρσακόπουλο "-.αντικρίζω τον
Ταρσακόπουλο και απευθυνόμενος σε μένα μου λέγει, Βρε
γιατρέ, είσαι κουτός; Σε είχα σβήσει από την
 241

ασφάλειας των Ιωαννίνων Ιωάννης Γρίβας, στενός

συνεργάτης των Γερμανών και πληροφοριοδότης τους
για τη δράση φίλοεαμιτών πολιτών, αμέσως
συνεργάσθηκε με τον Ζέρβα και μάλιστα τον
ακολούθησε στην Κέρκυρα, φοβούμενος για τη
δοσίλογη δραστηριότητά του.585 Με αυτούς τους
συνεργάτες ο Ζέρβας φιλοδοξούσε να επιβάλλει την
ασφάλεια και τάξη στην ύπαιθρο και τις πόλεις.
Χαρακτηριστική περίπτωση ταύτισης δοσίλογων με
τον ΕΔΕΣ είναι η περίπτωση του διοικητή Ασφαλείς
Αγρινίου, Γεωργίου Τζωρτσάκη. Σε έκθεσή του , για
τα γεγονότα της Αμφιλοχίας στις 12 Ιουλίου 1944
μεταξύ ΕΑΑΣ και Γερμανών, ανάφερε : "Τα πέριξ της
πόλεως Γερμανικά φυλάκια ηγωνίσθησαν μετά
παραδειγματικού ηρωισμού και αυτοθυσίας, ουδείς
εγκατέλειψε την θέσιν του, αλλά πάντες έπεσαν πρό
του βωμού του καθήκοντος... Εν τέλει διά κυκλώσεως
τη βοηθέ ία των Γερμανικών Αρχών,...κατόρθωσε να
εκκαθάριση τα μέρη ταύτα ( Αμφιλοχίας) εκ των
αναρχικών στοιχείων (του ΕΛΑΣ) ../'586 Υπήρχαν και
πολλοί υπηρετούντες στην χωροφυλακή που δεν
συνεργάσθηκαν με τον κατακτητή. 0 ΕΔΕΣ, όμως
στηρίχθηκε και στη βοήθεια δοσίλογων, για την
επικράτησή του στην περιοχή της Ηπείρου.
Η Ήπειρος ήταν μία περιοχή που είχε πολλά
επισιτικά προβλήματα από την κατοχή. Κυρίως στην
περιοχή των Τζουμέρκων, λόγω της ορεινής θέσεως
και της αστυνόμευσης της περιοχής από τον ΕΔΕΣ,
πολύ δύσκολα γινόταν διακίνηση εμπορευμάτων και
επιτείνονταν τα προβλήματα σίτισης. Γύρω στους
5.000 κατοίκους της περιοχής έκαναν ειρηνική
διαδήλωση στο Πέτα Άρτας, επειδή απαγορεύτηκε η
είσοδός τους στην πόλη. Ζήτησαν από τον ΕΔΕΣ να
σεβαστούν τα δικαιώματα των Τζουμερκιωτών και να
αντικατασταθεί η Επιτροπή του Διεθνούς Ερυθρού
Σταυρού Άρτας, γιατί μεροληπτούσε υπέρ των

κατάσταση, γιατί ήρθες;...". Βλ. Πέτρος Αποστολίδης, Οσα

θυ μά μα ι 1 9 0 0 - 1 9 6 9 , Αθήνα 1983.
585 Εφ. Αγωνιστής, Ιωάννινα 19-1-1945.
586 Αρχείο Α λ .Παπαδοπούλου, Αρ. Πρωτ.48/202/1γ, έγγραφο
της Διοίκησης Ασφαλείας Αγρινίου προς Δ/νσην Ασφαλείας
Αθηνών, 6-8-1944.
 242

περιοχών που ελέγχονταν από τον ΕΔΕΣ .587Επίσης και

οι κάτοικοι του Πωγωνίου οργάνωσαν συλλαλητήριο
στο Δελβινάκι, ζητώντας βοήθεια στα προβλήματά
τους. Όμως καμία βοήθεια δεν πήραν, παρά τις
αυξημένες ανάγκες τους.
Η Επαρχιακή Επιτροπή Ιωαννίνων του ΕΑΜ, σε
επιστολή της προς τη συμμαχική Αποστολή, την
καλούσε να παρέμβει έτσι ώστε να γίνει πιο
αντιπροσωπευτική η Επιτροπή Περίθαλψης και
Διανομής Τροφίμων. Ζητούσε να γίνεται πιο δίκαια
η κατανομή αυτών και να σταματήσουν οι
προνομιακές μεταχειρίσεις ανάλογα με το πού
ανήκει ο κάθε δικαιούχος.588
0 Ζέρβας διαβλέποντας ότι ο ΕΑΑΣ δε θα
υποτασσόταν στην απαίτηση ( ν τ ι κ τ ά τ ) του Σκόμπυ
για τον αφοπλισμό, συνέστησε στις μονάδες του να
ετοιμάζονται για πιθανές εχθροπραξίες με τον
ΕΛΑΣ.589 0 Ζέρβας κλήθηκε στα τέλη Νοεμβρίου 1944
από τον Σκόμπυ στην Αθήνα και του ζητήθηκε να μη
προκαλέσει και να τηρήσει αμυντική στάση έναντι
του ΕΛΑΣ. 0 Ζέρβας τόνισε στον Σκόμπυ, ότι η
τήρηση αμυντικής γραμμής ήταν λάθος γιατί τα
τμήματα του ΕΛΑΣ εκτείνονταν σε μεγάλη περιοχή
και θα μπορούσαν εύκολα να διεισδύσουν στην
περιοχή του. Επιστρέφοντας στα Ιωάννινα, αρχές
Δεκεμβρίου, από τον εξώστη του ξενοδοχείου
"ΑΚΡΟΠΟΛ", απευθυνόμενος στους αντάρτες του και
τους συγκεντρωμένους πολίτες, τους μετέφερε την
αισιοδοξία, για στήριξή του από τους Άγγλους.590
Αμέσως με τις μάχες στην Αθήνα, ο Σκόμπυ έστειλε

5Θ7ΑΓΔΗ, Φάκελος, όπου υπάρχει υπόμνημα της Επιτροπής

του λαού της Άρτας.
588Αρχε(ο Επαρχείου Κόνιτσας, αρ.3, επιστολή της
Επαρχ ι α κ ή ς Επ ι τ ρ ο π ή ς Ιω ανν ( νων του ΕΑΜ π ρ ο ς τη
Συμμαχική Αποστολή, 3 Νοεμβρίου 1944.(Βλέπε
παράρτημα).
589Αρχείο Αλ.Παπαδοπούλου. Γενική Διαταγή 2506/29-11-
1944. Μεταξύ των άλλων αναφέρει ότι "Κατά γενόμενην
ψηφοφορίαν εις τα Γραφεία του ΕΑΜ η πλειοψηφία ετάχθη
δια ψήφου κατά της παράδοσης των όπλων...''.
590 Αλέξανδρος Παπαδόπουλος, Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α , ο.π.,
σ.233.
 24 3

στα Ιωάννινα τον Γουντχάουζ για να εξασφαλίσει τη

νομιμοφροσύνη των ανταρτών του Ζέρβα.591
0 ΕΛΑΣ αμέσως μετά τα γεγονότα της Αθήνας
απέσυρε το λοχαγό Βαμβέτσο από αντιπρόσωπό του
στην περιοχή του ΕΔΕΣ για την παρακολούθηση
εφαρμογής της συμφωνίας Καζέρτας. Στις 7
Δεκεμβρίου συγκεντρώθηκαν σημαντικές δυνάμεις του
ΕΛΑΣ στο Μέτσοβο, στην δυτική περιοχή Τζουμέρκων
και στην περιοχή της Ζίτσας. 0 ΕΛΑΣ προχώρησε
στην επιστράτευση του εφεδρικού ΕΛΑΣ και
ανασυγκρότησε τις δυνάμεις του, προετοιμαζόμενος,
για γενική επίθεση εναντίον του ΕΔΕΣ.5920 Ζέρβας
βρισκόταν σε πραγματική απόγνωση και οι Άγγλοι
του συνέστηναν να κρατήσει αμυντική στάση.
Η διάταξη των δυνάμεων του ΕΔΕΣ τον
Δεκέμβριο 1944 ήταν : Από την Σαγιάδα μέχρι τον
Παραπόταμο η Χη Μεραρχία με διοικητή τον
Πλούταρχο Μεταξά και δύναμη 1200 αντάρτες. Η
νΐΐΐη Μεραρχία από τον Καλαμά μέχρι τον Δρίσκο με
δύναμη 2100 αντάρτες και διοικητή τον Απόστολο
Κωνσταντινίδη. Η ΙΙΙη Μεραρχία από τον Δρίσκο
μέχρι βόρεια της Άρτας με δύναμη 2600 αντάρτες
και διοικητή τον Κωνσταντίνο Παπαθανασίου. Η Ιη
Ταξιαρχία με δύναμη 1000 αντάρτες και διοικητή
τον Κων/νο Κωνσταντόπουλο είχε την ευθύνη άμυνας
της Άρτας. Στα δυτικά της Ιης Ταξιαρχίας στην
περιοχή Φιλιππιάδας- Πρέβεζας, ήταν η ΐχη
Μεραρχία με 1200 αντάρτες και διοικητή τον
Νικόλαο Κουσίντα. Επίσης υπήρχε το 3/40 σύνταγμα
με 800 αντάρτες σε εφεδρεία και στη διάθεση του

591E.C.W. Myers, Η Ε λ λ η ν ι κ ή Π ε ρ ι π λ ο κ ή , Αθήνα 1975,

σ.269.
592 Αρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φάκελος 907β/θ/1 ιβ/8Α, όπου υπάρχει
το αρ. 2630/8-12-1944 Δελτίο Πληροφοριών του ΕΔΕΣ για
τη διάταξη των δυνάμεων του ΕΛΑΣ. Σύμφωνα με το Δελτίο
Πληροφοριών η διάταξη του ΕΛΑΣ ήταν:
1) VI Ταξιαρχία με έδρα τα Δολιανά
2) Το 5ο Σύνταγμα πεζικού με έδρα το Μέτσοβο,
3) VIII Μεραρχία με έδρα το Κλειδί,
4) 3/40 Σύνταγμα με έδρα τον Ζυγό και
5) VII Ταξιαρχία με έδρα την Αμφιλοχία.
 24 4

Ζέρβα, το τάγμα του Γιαννάκη-Κολιοδημητραίων με

430 αντάρτες και. το τάγμα του Γαλάνη με 300
αντάρτες. 593
Η διάταξη των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στην Ήπειρο
ήταν το Δεκέμβριο 1944: Η νΐΐΐη Μεραρχία με 3500
αντάρτες στην περιοχή Άρτα-Φιλιππιάδα-Λάκκα
Σουλίου. Η Ιη Μεραρχία με 5000 αντάρτες Δρίσκο-
Ιωάννινα-Λάκκα Σουλίου. Η ΙΧη Μεραρχία με 3500
αντάρτες από Καλπάκ ι- Ιωάν ν ινα-Λάκκα Σουλίου. Το
1/38 σύνταγμα από 1000 αντάρτες είχε την ευθύνη
ελέγχου Βουργαρέλι-Λάκκα Σουλίου-Φιλιππίάδας.594
Οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ στις 2 Δεκεμβρίου 1944
αποτελούνταν από τέσσερις Μεραρχίες Πεζικού
(ΙΙΙη, νΐΐΐη, ΙΧη, Χη), μία Ταξιαρχία Πεζικού
(Ιη) και ένα σύνταγμα πεζικού. Ο συνολικός
αριθμός των δυνάμεων του Ζέρβα ήταν 8000
αντάρτες. 5950ι δυνάμεις του ΕΔΕΣ είχαν καταλάβει
ορισμένα στρατηγικά σημεία με πρόχειρη όμως
αμυντική οργάνωση και προσπάθησαν να κρατήσουν
ανοικτούς τους δρόμους προς Πρέβεζα και
Ηγουμενίτσα, για να έχουν ανοιχτές τις γραμμές
ανεφοδιασμού, αλλά και για να μη εγκλωβιστούν από
τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Στρατηγική του ΕΛΑΣ ήταν,
με την ορμητικότατα και την ένταση των επιθέσεών
του, να καταλάβει βασικούς συγκοινωνιακούς
κόμβους και να ματαιώσει την σύμπτυξη των
δυνάμεων του ΕΔΕΣ και έτσι να πετύχε ι την
αιχμαλωσία και διάλυσή του.
Ο Ζέρβας προσπάθησε με διάφορες
απαγορευτικές διαταγές να ελέγξει την περιοχή του
ώστε αφενός να μην επι τραπεί η είσοδος των
Ελασιτών καθώς και αφετέρου να μην οργανωθούν
φιλοεαμικές διαδηλώσεις από τον λαό. Όπως
προκύπτει όμως από μία διαταγή του Ζέρβα της 15nc
Δεκεμβρίου 1944 οι μονάδες του ΕΔΕΣ βρίσκονταν σε

593Μ. Μυριδάκης, Οι Α/ώνες της Φσλής, ο . π . , τόμος 2ος,

σ . 2 7 3 - 2 7 5 και Γεράσιμος Μαλτέζος, ΕAM-ΕΛΑΣ, ο . π . , ο.
335.
!94Στέφανος Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ο . π . , σ .545
595Μάριος Μανιάκης, Η Πολεμική δράσις των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ,
Αθήνα 1982, σ. 11-12.
 245

αποδιοργάνωση. Αξιωματικοί δεν βρίσκονταν στην

υπηρεσία τους, οι σκοποί δεν γνώριζαν τα
καθήκοντά τους και οι διαβιβάσεις λειτουργούσαν
με "κοιμώμενους τηλεφωνητάς !"59β
Στις 20 Δεκεμβρίου όλες οι δυνάμεις του ΕΑΑΣ
επιτέθηκαν και πολύ γρήγορα πέτυχαν τους
αντικειμενικούς τους σκοπούς. Στο Πέραμα ο ΕΑΑΣ
αιφνιδίασε το τμήμα του Λυγεράκη. Επακολούθησε
αντεπίθεση από το 2ο τάγμα του συντάγματος
Ξηροβουνίου με διοικητή τον Δημήτριο Ιωάννου και
τμήματα του 3/40 συντάγματος ευζώνων και
ανάγκασαν τον ΕΑΑΣ να συμπτυχθεί, μόνο προσωρινά,
προς τη γέφυρα Μπαλντούμας. Γρήγορα όμως οι
δυνάμεις του ΕΑΑΣ αντεπιτέθηκαν και στις 23
Δεκεμβρίου κατέλαβαν τα Ιωάννινα. 5 9
697 0 Ζέρβας, με
μία διαταγή επιχειρήσεων που εξέδωσε στις 22
Δεκεμβρίου, προσπάθησε απεγνωσμένα να αναπτερώσει
το ηθικό των ανταρτών του τονίζοντάς τους : "Δεν
δυνάμεθα ν' αποκλε ίσωμεν δυσμενή τροπήν της
καταστάσεως, εις την περίπτωσιν καθ' ήν αι
διαταχθε ίσαι ενέργε lou δ ι' αύριον δεν
ευοδώσουν..."598
Την πρώτη ημέρα της γενικής επίθεσης του
ΕΑΑΣ καταλήφθηκε και η Άρτα. Για την κατάληψη της
Άρτας ο ΕΑΑΣ είχε διαθέσει τις ισχυρότερες
δυνάμεις της περιοχής, την ταξιαρχία του Αρέθα,
το 3/40 σύνταγμα και τα τμήματα Καραϊσκάκη και
Μακρυγιάννη. Για τον ΕΔΕΣ η σημασία της Άρτας
ήταν πολύ μεγάλη. Έπρεπε η πόλη να κρατηθεί για
να εξασφαλιστεί ο δρόμος υποχώρησης των τμημάτων
του ΕΔΕΣ από Ιωάννινα στην Πρέβεζα. Την Άρτα την
υπερασπίζονταν 400 αντάρτες του Αρχηγείου του
Βάλτου, 120 του Βόΐδαρου, ένα σύνταγμα της Ιης

596Αρχείο Αλ.Παπαδοπούλου, αρ.22768, γ ε ν ι κ ή δ ι α τ α γ ή τ ο υ

Ζ έρ βα π ρ ο ς τ ι ς μ ο ν ά δ ε ς τ ο υ ΕΔΕΣ, 15 Δεκεμβρίου 1944.
597 Για τις μάχες ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ στο λεκανοπέδιο Ιωαννίνων,
βλ. Αλέξανδρος Παπαδόπουλος, Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α , ο.π.,
σ.236-242.
59θΑρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ, φάκελος 907β/θ/3ε/8Α, όπου υπάρχει η
αρ 2822/22-12-1944 διαταγή επιχειρήσεων την παραμονή
της εισόδου του ΕΛΑΣ στα Ιωάννινα.
 246

ταξιαρχίας του ταγματάρχη Τζήμα και διάφορα

μικρότερα τμήματα. Υστερα από σκληρότατες μάχες
και με μεγάλες απώλειες του ΕΔΕΣ και του ΕΑΑΣ η
Άρτα στις 22 Δεκεμβρίου καταλήφθηκε από τον
ΕΛΑΣ. 599 Έπειτα από τις μάχες αυτές ol δυνάμεις
του ΕΔΕΣ υποχωρούσαν άτακτα προς την Πρέβεζα και
την Ηγουμενίτσα. Πολλά τμήματα διαλύθηκαν όπως το
10ο σύνταγμα του Ζώτου και τα τμήματα των
Κολιοδημητ ραίων.600
0 ΕΔΕΣ, εγκαταλείποντας την περιοχή της
Ηπείρου/ είχε συλλάβει εκατοντάδες άνδρες και
γυναίκες, επιστήμονες, εμπόρους, υπαλλήλους και
οπαδούς του ΕΑΜ, παίρνοντας τους σαν ομήρους στην
Κέρκυρα.601 Πριν αναχωρήσει για την Κέρκυρα είχε
συγκεντρωθεί στα ερείπια της Νικόπολης, όπου
θεωρούνταν σύμφωνα με την διαταγή αμύνης της 25-
12-1944, σαν τοποθεσία ασφαλείας των δυνάμεών
του. 602 Οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ, με το αντ ιτορπιλικό
"Πάνθηρ", που στάθμευε στην Πρέβεζα από τον
Οκτώβριο 1944, ως πλοίο της ναυτικής βάσης, με
ένα μικρό στολίσκο Αγγλικών πλοίων και αρκετών
μεταγωγικών και φορτηγών, αποχώρησαν το βράδυ της
30ης Δεκεμβρίου 1944 για την Κέρκυρα και έτσι η
Ήπειρος ελέγχονταν πλέον από τις δυνάμεις του
ΕΛΑΣ. Πριν επιβιβαστούν στα πλοία οι Εδεσίτες
έκαψαν εκατοντάδες τόνους τροφίμων και καυσίμων
για να μη πέσουν στα χέρια του ΕΛΑΣ. Οι καπνοί

599Νικόλαος Ζιάγκος, Αγγλικός Ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό ς και Εθνι κή

Α ντίσταση, ο.π., τόμος 50<Γ, σ.263-266.
600Ιωάννης Παπαδάκης, Η μερολόγιο, 22-12-1944, όπου
περιγράφει τις στιγμές της κατάληψης της Ηπείρου από
τον ΕΛΑΣ, καθ' ότι βρίσκονταν δίπλα στον Ζέρβα από την
αρχή του αντάρτικου.
601Αρχείο Λέανδρου Βρανούση. Στις 23-11-1991, Ο μ ι λ ί α
τ ο υ στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ιωαννίνων για τον Χρίστο
Σούλη. Στη σελίδα 92 αναφέρει, για την ομηρία του
γυμνασιάρχη Σούλη από τον ΕΔΕΣ και την παραμονή του
στην Κέρκυρα επί τρίμηνο.
602Αρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φάκελος 907β/θ/3κγ/8Α, όπου υπάρχει
η αρ. 2848/25-12-1944 διαταγή αμύνης του ΕΔΕΣ.
 247

είχαν καλύψει την ευρύτερη περιοχή της Πρέβεζας

μέχρι το νησί της Λευκάδας.603
Στις 28 Δεκεμβρίου ο Σαράφης και ο Άρης
Βελουχιώτης μπήκαν στα Ιωάννινα, όπου τους
υποδέχθηκε ο λαός της πόλης με μεγάλο
ενθουσιασμό. Μίλησαν στην πλατεία από τον εξώστη
του ξενοδοχείου "ΙΛΙΟΝ" και στη συνέχεια
επιθεώρησαν τα νοσοκομεία διαπιστώνοντας τις
κ-αλές υπηρεσίες προς όλους τους τραυματίες του
ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ. Στις 30 του ίδιου μήνα
επισκέφθηκαν την Πρέβεζα, όπου μίλησαν στον λαό
της πόλης. Οι συγγενείς των εκτελεσθέντων από τα
τμήματα του Γαλάνη ζήτησαν εκδίκηση, αλλά
απορρίφθηκε από την ηγεσία του ΕΛΑΣ, για να μην
οξυνθεί η ήδη τεταμένη κατάσταση. Οι δυνάμεις
του ΕΛΑΣ απώθησαν τον ΕΔΕΣ, ενώ με μια πιο
οργανωμένη στρατηγική θα μπορούσαν να τον
αφοπλίσουν. Ο ΕΔΕΣ απέτυχε να διατηρήσει κάποιο
προγεφύρωμα ή έστω κάποια βάση στην Ήπειρο, καθώς
οι περισσότεροι αξιωματικοί του- που πριν το 1941
υπηρετούσαν στον τακτικό στρατό- αγνοούσαν σε
μεγάλο βαθμό τη στρατηγική του ανταρτοπόλεμου.604
Οι δυνάμεις των Εθνικών Ομάδων Ελλήνων
Ανταρτών του ΕΔΕΣ με τη βοήθεια των Βρετανικών
δυνάμεων ανέλαβαν την άμυνα της Κέρκυρας. Στις 8
Ιανουάριου 1945 διαλύθηκε ο ΕΔΕΣ και συγκροτήθηκε
από τις δυνάμεις των η μεραρχία Εθνοφυλακής με
διοικητή το Δέδε.605

603Ο καθηγητής Γιάννης Μαλακάσης, που κατάγεται από την

Λευκάδα, αναφέρει ότι έβλεπε τους καπνούς από τη
Λευκάδα που είχαν σκεπάσει τον ουρανό.
604 Γεράσιμος Μαλτέζος, ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ο.π., σ.350-351.
605Μάριος Μανίάκης, Η Π ο λ ε μ ι κ ή δ ρ ά σ ι ς των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ,
ο.π., σ.20.
 248

Ε Π Ι Λ Ε Γ Ο Μ Ε Ν Α

Η συγκριτική διερεύνηση των πηγών μας

επιτρέπει ορισμένες συμπερασματικές σκέψεις.
Με την εγκατάσταση της στρατιωτικής κατοχής
των Ιταλών και Γερμανών στον Ελλαδικό χώρο
σημειώθηκαν σοβαρές πολιτικές ανακατατάξεις. Το
προπολεμικό πολιτικό σύστημα, με τη δικτατορία
του Μεταξά, ουσιαστικά παραμερίστηκε. Τα αστικά
κόμματα απώλεσαν σταδιακά την απήχησή τους στον
ελληνικό λαό. Ταυτόχρονα αναφύονταν νέες
πολιτικές δυνάμεις που μέχρι τότε ήταν στο
πολιτικό περιθώριο, όπως το ΚΚΕ, το Σοσιαλιστικό
και το Αγροτικό Κόμμα. Η δράση του ΕΑΜ, του ΕΔΕΣ
και της ΕΚΚΑ, έδωσε την ευκαιρία στα αστικά
κόμματα και στα κόμματα της αριστεράς να
ανασυγκροτήσουν ή να ενισχύσουν τους δεσμούς τους
με τον λαό.
Στους πρώτους μήνες της κατοχής έλλειπε η
επιτελική οργάνωση και η ανάπτυξη του
απελευθερωτικού κινήματος, διότι τα παλιά αστικά
κόμματα παρουσίαζαν φαινόμενα εκφυλισμού. Το
Λαϊκό, όπως και - το κόμμα των Φιλελευθέρων, με
εξαίρεση την ομάδα του Πλαστήρα, πίστευαν ότι ο
Ελληνικός λαός θα έπρεπε να περιμένει και να
αποφύγει μια ένοπλη σύγκρουση με τους κατακτητές.
Οι αξιωματικοί των Ενόπλων Δυνάμεων κατά τη
διάρκεια της κατοχής, στην πλειοψηφία τους
πίστευαν ότι δεν είχαν τον απαραίτητο οπλισμό,
για να αντιμετωπίσουν τους κατακτητές και
απέφυγαν να οργανωθούν σε ένοπλες ανταρτικές
ομάδες.
Τις πρώτες ανταρτικές ομάδες τις στελέχωσαν
στρατιωτικοί απότακτοι του Μετάξικού καθεστώτος.
Η Ήπειρος ήταν η περιοχή στην οποία έγιναν οι
περισσότερες επιχειρήσεις του Ελληνοϊταλικού
πολέμου. Στη φτωχή και ορεινή αυτή περιοχή κατά
τη διάρκεια της κατοχής, επιταχύνθηκε η γέννηση
της εθνικής αντίστασης. Ήταν από τις περιοχές
εκείνες της χώρας, που επλήγησαν περισσότερο από
 249

την έλλειψη τροφίμων, γεγονός το οποίο επέτεινε

τις αντιδράσεις των κατοίκων εναντίον των
κατακτητών. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τη
γεωμορφία της περιοχής, συνέβαλε στην εμφάνιση
αντάρτικου στην Ήπειρο. Η οροσειρά της Πίνδου
δημιουργούσε φυσική ασπίδα από βόρεια και
ανατολικά, ενώ από τα δυτικά τα λιμάνια της
Ηγουμενίτσας καί της Πρέβεζας επέτρεπαν τον
ανεφοδιασμό της ενδοχώρας.
Σ' αυτή την περιοχή αναπτύχθηκε ο Εθνικός
Δημοκρατικός Σύνδεσμος από τον Ναπολέοντα Ζέρβα.
Οι Βρετανοί φοβούμενοι το πολιτικό πρόγραμμα και
την ανεξάρτητη στάση του ΕΑΜ καθώς και τη μεγάλη
απήχησή του στο λαό, αναζήτησαν μέσα για να το
καταστρέψουν. Για το λόγο αυτό χρηματοδότησαν και
ενίσχυσαν με οπλισμό την ανάπτυξη μιας ιδεολογικά
αντίθετης αντάρτικης οργάνωσης, του ΕΔΕΣ.
Η επιλογή της Ηπείρου από το Ζέρβα ως
περιοχή ανάπτυξης του ΕΔΕΣ, δεν οφειλόταν μόνο σε
"στρατηγικούς" λόγους όπως ο ίδιος ανέφερε στην
εφημερίδα "Ακρόπολη". Ο ίδιος καταγόταν από την
Άρτα και γνώριζε την ψυχολογία των κατοίκων της
περιοχής. Γνώριζε ότι οι Ηπειρώτες ήταν γενναίοι
πολεμιστές, όπως το απέδειξαν στον Ελληνοϊταλικό
πόλεμο, άντεχαν τις κακουχίες και είχαν έντονο το
αίσθημα της αγάπης για τον τόπο τους. Επίσης, ο
Ζέρβας είχε στην περιοχή πολλούς εύπορους φίλους
και υπολόγιζε στη βοήθειά τους. Όλοι αυτοί οι
λόγοι συνέβαλλαν να αρχίσει τον ένοπλο αγώνα από
την Ήπειρο και οι υπολογισμοί του δεν τον
διέψευσαν.
Οι πρώτες δυσκολίες στην ανάπτυξη του ΕΔΕΣ
ξεπεράστηκαν χάρη στη βοήθεια των Βρετανών και
στις συμφωνίες που υπέγραψε με το τοπικό ΕΑΜ-ΕΛΑΣ
Άρτας για κοινή αντίσταση κατά των κατακτητών. 0
Ζέρβας όμως δεν τήρησε αυτές τις συμφωνίες.
Άνθρωπος των κινημάτων, γνώριζε πολύ καλά πώς να
κωλυσιεργήσει τις διαπραγματεύσεις του με το ΕΑΜ
για ενοποίηση του αντάρτικου στην Ελλάδα. Ενώ
παρουσίαζε ως θέση του την ενοποίηση όλων των
αντ ίστασιακών οργανώσεων υπό κοινή Ελληνική
 2S0

διοίκηση, ταυτόχρονα καθυστερούσε εσκεμμένα

προβάλλοντας· διάφορα διαδικαστικά εμπόδια με
αποτέλεσμα να ναυαγήσουν οι διαπραγματεύσεις. Η
κοινή επιχείρηση του Γοργοποτάμου δεν κατόρθωσε
να ενοποιήσει την αντιστασιακή δράση των δύο
οργανώσεων στη συνέχεια του αγώνα. Έμεινε ως η
μοναδική έκφραση της ενιαίας εθνικής αντίστασης.
Η μεροληπτική στάση των Βρετανών έναντι του ΕΔΕΣ
και η αναγνώριση του βασιλιά Γεωργίου Β από τον
Ζέρβα, όξυνε τις σχέσεις ΕΔΕΣ και ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. 0
δημοκρατικός μανδύας του ιδρυτικού του ΕΔΕΣ,
έπεσε με τη στάση του Ζέρβα έναντι του
πολιτειακού. 0 Ζέρβας συγκέντρωσε όλες τις
εξουσίες του ΕΔΕΣ στα χέρια του δημιουργώντας ένα
προσωποπαγές αντάρτικο. 0 ΕΔΕΣ δεν ανέπτυξε μια
σταθερή εθνική πολιτική, που θα μπορούσε να έχει
λαϊκή υποστήριξη. Παρέμεινε ένα τοπικό κίνημα,
περιοριζόμενο στην Ήπειρο, χωρίς λαϊκές ρίζες. Τα
μικροσαμποτάζ που έκανε στους κατακτητές δεν του
επέδωσαν λαϊκή υποστήριξη, λόγω του περιορισμένου
μεγέθους τους και της άτακτης οργάνωσής τους, με
αποτέλεσμα τα αντίποινα των κατακτητών να
γίνονται σε βάρος αθώων πολιτών.
0 ΕΔΕΣ, βρισκόταν ανάμεσα στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και
στους Γερμανούς. Οι Γερμανοί ανέχονταν τη δράση
του ΕΔΕΣ γιατί εμπόδιζε την ανάπτυξη του ΕΑΑΣ στα
δυτικά της οροσειράς της Πίνδου. Από το φθινόπωρο
του 1943 υπήρχε μια ανοχή και αμυντική πολιτική
συνύπαρξης του ΕΔΕΣ και των Γερμανών. Η πολιτική
συνύπαρξης δεν επέτρεπε την επιθετική δράση του
ΕΔΕΣ έναντι των Γερμανών με τη σύμφωνη γνώμη
κυρίως του μέλους της Βρετανικής Αποστολής
Μπάρνς. Η πολιτική αυτή εγκαταλείφθηκε σταδιακά,
όταν έγινε σαφές ότι οι Γερμανοί θα αποχωρούσαν
από τα Βαλκάνια και οι Σύμμαχοι διέδωσαν ότι
προγραμμάτιζαν μια απόβαση στην Ήπειρο. Η στάση
αυτή του ΕΔΕΣ καθώς και η ευνοϊκή μεταχείριση του
από τους Βρετανούς όξυνε τις σχέσεις του με τον
ΕΑΑΣ με αποτέλεσμα να αρχίσουν σκληρές
συγκρούσεις μεταξύ τους. Οι συγκρούσεις αυτές
επέτρεψαν στους Γερμανούς να απασχολήσουν λίγες
σχετικά δυνάμεις στην περιοχή. Αλλά και οι
 251

βρετανικές επιδιώξεις φαίνονταν να εξυπηρετούνται

από τις εμφύλιες συγκρούσεις, επειδή για ένα
χρόνο οι πlo αξιόμαχες δυνάμεις του ΕΛΑΣ
απασχολήθηκαν σ' αυτές και αποφεύχθηκε η παραπέρα
ανάπτυξή τους. Η μη ανάπτυξη του ΕΛΑΣ τους
εξυπηρετούσε για τα μεταπολεμικά τους σχέδια για
πλήρη έλεγχο της Ελλάδας απ' αυτούς.
0 εμφύλιος ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ σταμάτησε με παρέμβαση
των Βρετανών. Η διάσκεψη στο Μυρόφυλλο και η
συμφωνία της Πλάκας στις 22 Φεβρουάριου 1944
ανάμεσα στις ανταρτικές οργανώσεις έσωσαν τον
ΕΔΕΣ από την πλήρη διάλυσή του. 0 ΕΔΕΣ , έχοντας
δεσμευτεί άτυπα απέναντι στους Γερμανούς να μην
τους χτυπήσει καθώς υποχωρούσαν, έλαβε ως
αντάλλαγμα τον έλεγχο των Ηπειρωτικών πόλεων.
Στην Ήπειρο ο ΕΔΕΣ αποφάσισε να ασχοληθεί με
την οργάνωση της τοπικής εξουσίας. Στην αρχή δεν
είχε κάποιο θεωρητικό και κανονιστικό πλαίσιο και
κινήθηκε εμπειρικά και με αυτοσχέδιες λύσεις. Η
Αυτοδιοίκηση και η Δικαιοσύνη ενισχύθηκαν με
αρμοδιότητες που δόθηκαν στις Επιτροπές Εθνικού
Αγώνα. Σ'αυτές συμμετείχαν και δραστηριοποιούνταν
άνθρωποι με κοινωνικό κύρος, που συμπαθούσαν τον
ΕΔΕΣ ή χαρακτηρίζονταν από πατριωτισμό. Οι
εκλογές με βάση την απόφαση 6 του Κοινού Γενικού
Στρατηγείου Ανταρτών ήταν η πρώτη απόπειρα
διαμόρφωσης ενός πολυφωνικού πολιτικού συστήματος
στην ελεύθερη Ελλάδα. Οι συγκρούσεις όμως μεταξύ
ΕΔΕΣ και ΕΛΑΣ ματαίωσαν κάθε θετική εξέλιξη. Η
γένεση και η ανάπτυξη των θεσμών στην Ήπειρο
προέκυψαν σαν σύνθεση μιας σειράς αναγκαιοτήτων,
εξελίξεων και επιλογών. Η αδυναμία αναδιοργάνωσης
του παλιού πολιτ ικοδιοικητικού πλαισίου και οι
αγώνες για την επιβίωση, δημιούργησαν την ανάγκη
να διατηρηθεί η κοινωνική συνοχή στην Ήπειρο.
Έτσι εξηγείται η τιμωρία της ζωοκλοπής με θάνατο
και η επιβολή αυστηρών κυρώσεων ακόμη και για
πταίσματα.
Ασυντόνιστες πρωτοβουλίες από τους
ημιανεξάρτητους "καπεταναίους" του ΕΔΕΣ εναντίον
των Γερμανών (ενέδρες και φόνοι στρατιωτών)
 252

συνέτειναν στην εκδήλωση από πλευράς των

Γερμανών σκληρών αντιποίνων σε βάρος αθώων
πολιτών. Οι ενέργειες αυτές δυσφήμισαν και
ολόκληρη την οργάνωση του ΕΔΕΣ, αφού δεν
επιβλήθηκαν κυρώσεις από πλευράς του στους
καπεταναίους αυτούς που επικαλούνταν το όνομα του
Ζέρβα για να δικαιολογήσουν τη δράση τους. Η
ένταξη στον ΕΔΕΣ ανταρτών που υπηρέτησαν τους
κατακτητές καθώς και η σκληρότητα, που επέδειξαν
στο λαό της Ηπείρου κατά την Κατοχή, έκανε τους
Ηπειρώτες να μη βλέπουν τον ΕΔΕΣ με εμπιστοσύνη.
Γι' αυτούς τους λόγους με την εκδίωξη του ΕΔΕΣ
από τον ΕΛΑΣ στην Κέρκυρα, πολλοί ήταν αυτοί που
ανακουφίσθηκαν από την απουσία του.
Συμπερασματικά η προσφορά του ΕΔΕΣ στον
γενικότερο αγώνα για την εθνική απελευθέρωση
είναι μάλλον πενιχρή αν όχι ασήμαντη. 0 ΕΔΕΣ
φαίνεται να δραστηριοποιείται σχεδόν εξ ολοκλήρου
ενάντια στο ΕΑΜ και στο στρατιωτικό του σκέλος
τον ΕΛΑΣ και να θέτει σε ήσσονα μοίρα τον αγώνα
εναντίον των κατακτητών. Η παρουσία του συμβάλλει
ίσως σε μία εξάπλωση της Ελληνικής εμφύλιας
σύγκρουσης, κάτι που ίσως επεδίωκαν εξ αρχής οι
Άγγλοι "σύμβουλοί"του. 0 Ζέρβας ήταν ένας
άνθρωπος με μεταπολεμικές πολιτικές φιλοδοξίες
και γι'αυτό προσπάθησε να συγκροτήσει μία άκρατη
προσωπολατρική οργάνωση, για να την
χρησιμοποιήσει ως μηχανισμό στήριξής των
πολιτικών του επιδιώξεων. Τα αντιβασιλικά και
δημοκρατικά του αισθήματα που εξέφραζε πριν την
κατοχή και στους πρώτους μήνες της οργάνωσης του
ΕΔΕΣ, δεν είχαν σαφές ιδεολογικό υπόβαθρο.
Εξέφραζε τέτοια αισθήματα για να μπορέσει να
αποκτήσει λαϊκά ερείσματα και να εκπληρώσει τις
προσωπικές του φιλοδοξίες.
 WZ 253

Vi
o * ~ V·' ■ " Λ μ ν ό ν

;**·: v ;'Cfci;t. m / X X t v O .ft.~

frc-r .‘IV $$#,pjc*> ■■·'«:Ο Ο ; ;>;ί· ' O ? yV; - ^ 7 % " · ^ *
Vfv- •t * v ^ v j c / i :»s' 'v?i' ayri*i>.; - v o v ;o9.
■"■Ah ··
ν ΐν ώ Λ ν ώ χ ΐί^ ^ ν ^ /Aox-
i ".*
r. ·,ο ό .?ΐ > ^
^ 0 jiv ,

.- ·.'·■*\^ί'·.· ■'.
■;-ό;·* i - .v-x^rri Vv/·. .v
, χο· ν -:^ ·-:/Π
■..■**, aAV.: Π A P A P T Η M A
■e ^ rrn t'r ■.;-o·;.'.....X
■-, . ; v>- ■
■ - ^ ^ . I s l ^ S f i f t y . · · ;, 'V f0.; ·.. ‘■i- . \ . \ , : / ^v ^· . ’ 'Υ· Ό. -'·.·Ϊ
i. . ·-
> a x q \ a * ■; v • ■- t V - ? c ; '··'"'·· V -i. -VV '~ ^ S ; 'X ' :·:
? $ > '& ϊ A * > K . o ■ r~.'
C .-*
-,.-4Λ ?'?'*■
.· *. '•k -r.tO '; . ' ' ' ■ ;:* . -.

o :i: '-"■ ;o - ν' ΐ# £ £ :' 7 ', ό Γ ;£.**?*v v v. A f i-

</ *2 er· * -’ ■· ■ ; ; . · ■ · ·
■# > * ·>v<V»- t -^ c ■ 5^077 Χ Α ΐ ' 7 ^ ^ ; i r*.. l' V*
• - ■
.., ■ t - -.-; v o H · «< · ( .' ?. %1 j^X C u '·. ν ό ν $$>£.
jO f^ v S ^ A . ; : ί'Λ ν » ? . $ £ θ , .. .O’™
Jj■/. . t /):)*-; Ο ■λ \ 5t o
© Λ ί ^ Κ ί ί ? -; ί V. '.'•'’ i t t f e w ^ i? '· . · ; v . ί ο :? ο * χ j J5 A ■ A :y:Av ο ο θ£
"v s : y .. .
ifC V f
.- Λ v o ? ' A ■ .3 0 :* A a
■ :·.ΜΛ3i ^
·■
:. ·> νο>! j .ic?e ; ; ;■·.-: ": % ■r. '■··"'·/■ ·..·.■' , . . ,0
».Ά T s s p y .» : . ■■£ '.■:>···*· o k0.7'- νοΓ . >* ,.6
7 .. V··’' v / Λ ' & τ ί ϊ ΰ ,' ;■. χ ο , ο χ : . ) ? ■ ν..'··ν; . / . , :
■ %V: ·vojfc ^ .0 ::'■■. {A ο ·. :·■. · 1 t o : - :T· :·· ϊ ? :^
. · \'Ά o o r ^ ; ^ · ο ο · . ο ' . '. Λ

•-•-Χ Τ Γ Τ ί^ ίΙ : V.· /γ γ · ■ ■'· · cJ. , ^ ο 1 o'

0 ; ' 0; : & #
. .· ;-/u? ’ ;A. ί'· « o
■ ;Λ . .A * O - ’ 0 7 0 ^ -; ■
■·- ::· ■*' ΐ? ΐχ α \^ .3 ·' · :’ • ■;■
·-. i f :! ■
’ '
: i O'^xbc:O A ΓνόΟ
;■'. .':·;· Ό·. * ‘-* ·' ■· t - o r ^«5>0Ov-'T· ; ** t.f

' . \A ;o o }i^ c 70- ■/ i ndTp^·" - ;&>■., :o " H .>:.:X

. v o .·. μ ϊ - ό . ο; i t , - f / ^ νγοy-oo»

:··-:Α ν· ■' * ν 4 Χ ί ;ν η χ ι::Λ W » ;i^ χ.Ι-1 -

■-%;' ?{<J? Όί ■■ v o 3 5 V i .
- >' **% ,:A 07 ' Ji SV^e-pXoA’i a ^ f r
•. >' *'-»· *'/
■ *;* .V* ^./ ' Λ

·” %
■
_ 0 . ■·■$%$.;
 254

Διαταγή αρ.1/ 19-8-1943 του Κοινού Γενικού

Στρατηγείου των ανταρτών σχετικά με τη συγκρότηση
Κοινού Στρατηγείου και Κοινών Αρχηγείων στην
Ηπειρο.(Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου)

Κατόπιν αποφάσεως του κοινού Γενικού Στρατηγείου

συγκροτείται Κοινόν Στρατηγέίον και Κοινά Αρχηγεία εν
Ηπείρω με την κάτωθι σύνθεσιν.
Ι.Σύνθεσις
Κοινόν Στρατηγέίον Ηπείρου:1)Αντιπρόσωπος Αγγλικής
Αποστολής εν Ελλάδι κ. ΤΟΜ, 2)Στρατηγός Π.Νάσσης,
3) ταγμ/ρχης Α.Πίσπερης, 4)υπολ/γός Ι.Κατσντώνης ως
αντιπρόσωποι του ελασ και 5)αντ/ρχης Β.Καμάρας,ως
αντιπρόσωπος του ΕΔΕΣ.
Έδρα Άγναντα.Κοινόν Αρχηγέίον Ανατολικής
Ηπείρου-Τζουμέρκων:1)Βρεττανός αξ/κός κ.Λεό ταγ/ρχης,
2) ταγ/ρχης Π.Παπασπύρος, 3)υπολ/γός Γ.Μαλτέζος,
4) Αναγνωστάκης Γεώργιος, ως αντιπρόσωποι του ΕΛΑΣ και
5) ίλαρχος I.Κατσαδήμας, ως αντιπρόσωπος του ΕΔΕΣ.
Κοινόν Αρχηγέίον Μετσόβου-Κονίτσης: 1)Βρεττανός
αξ/κός κ.Φρίντ λοχαγός, 2)ταγ/ρχης Αναγνώστου,
3) υπολ/γός Γ.Πίκκο,ς, 4)Κ.Μετσοβίτης, ως αντιπρόσωποι
του ΕΛΑΣ και 5)ταγ/ρχης Χ.Παπαχρήστος, ως αντιπρόσωος
του ΕΔΕΣ.
Κοινόν Αρχηγείον Πωγωνίου-Φιλιατών: 1)Βρεττανός
αξ/κός κ. Ίεν λοχαγός, 2)ταγ/ρχης Κλεισούρας Κ.,
3)υπολ/γός Κ.Νεμέρτσικας, 4)υπολ/γός Ρούσος, ως
αντιπρόσωποι του ΕΛΑΣ και 5) λοχαγός Στεφ.Ζιάννης, ως
αντιπρόσωπος του ΕΔΕΣ.
Κοινόν Αρχηγείον Σουλί ου-Ζαλόγγου: 1)Βρεττανός
αξ/κός κ.Πώλ ταγ/ρχης, 2)ταγ/ρχης Ηλίας Κάτσος,
3)ανθ/γός Ζαλοκώστας, 4)λοχαγός Σταμούλης, ως
αντιπρόσωποι του ΕΛΑΣ και ταγ/ρχης Κατηφόρης Κ., ως
αντιπρόσωπος του ΕΔΕΣ.
Τα Κοινά Αρχηγεία κατόπιν να ορίσουν έδραν
κοινήν και να αναφέρουν σχετικώς.
II. Όρια Κοινών Αρχηγείων.
1.Αρχηγέίον Ανατολικής Ηπείρου-Τζουμέρκων
περιλαμβάνει το διαμέρισμα μεταξύ δημοσίας οδού
Ιω ανν (νω ν-Π ρεβέζης-Ά ρτης-Α μφ ιλοχ (α ς , Α να τολικόν ό ρ ιο ν
Κο.ινού Σ τρ α τη γείο υ Η π ε ίρ ο υ -ό ρ ιο ν Νομού . Ά ρ τη ς-
θ εο δ ώ ρ ια να ν α ι , Α υτί Μελισσουργών κλάδος Α ράχθου,
Ε λλη νικ ό ν ν α ι, Κ αστρίτσα ό χ ι .
2) Κ οινόν Αρχηγέ ίον Μετσόβου-Κον ίτ σ η ς
π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε ι το δ ια μ έ ρ ισ μ α μ ετα ξύ δη μ ο σ ία ς οδού
Ιί> αννίνω ν-Μ έρτζανης, Σαραντάπορον, Ε παρχίαν Κ ό ν ιτ σ α ς -
Ζ ά γ ο ρ ίο υ , ο ρ ε ιν ό ν όγκον Π ε ρ ισ τ ε ρ ίο υ , Μ ελισουργιώ τ ικ ο ν
κλάδον Αράχθου, Ε λλη νικ ό ν ό χ ι , Κ αστρίτσα ν α ι .
3) Κ οινόν Α ρχηγέ ί ον Π ω γω νίου-Φ ιλιατώ ν
π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε ι το δ ια μ έ ρ ισ μ α μ ετα ξύ τη ς οδού
Ηγουμεν ίτσ α ς-Ιω α νν ίνων και Ιω α νν ίν ω ν-Μ έρ τζια ν η ς ν α ι .
4) Κ οινόν Α ρ χη γέίο ν Σ ου λίου-Ζ α λόγγου μ ετα ξ ύ τη ς
οδού Π ρ εβ έζη ς-Ιω α ννίνω ν και Η γο υ μ ενίτσ η ς ν α ι ,
Σ η μ είω σ ις
Τα Κ οινά Α ρ χ η γεία να αναφέρουν λ ή ψ ιν ,
σ υ γ κ ρ ό τη σ ιν και έδραν κοινώ ν Α ρ χη γείω ν.
Κάπου τη 19 Α υγούστου 1943
Το Κ οινό Σ τρ α τη γ έίο ν Η πείρου
 25 6

Απόφαση 6 του Κοινού Γενικού Ετρατηγβίου των

ανταρτών σχετιχά με την αυτοδιοίκηση και τη
δ ικαιοσύνη (Αρχε (ο Α λ .Παπαδοπούλου) .

"Το Κοινόν Σ τ ρ α τ η γ έ Ιον, συνελθόν σήμερον την 16Ι,ν

Αυγούστου 1943 επί του θέματος της αυτοδιοίκησης της
Ελευθέρας Ελλάδος και λαβόν υπόψει την από 10
τρέχοντος Κοινήν δ/γήν του στρατηγού Ζέρβα και του Άρη
Βελουχιώτη
α π ο φ α σ ί ζε ι
1. Τα όργανα της αυτοδιοίκησης θα εκλέγωνται απ'
ευθείας υπό του λαού, δι' ελευθέρων εκλογών
πλειοψηφικού συστήματος, άνευ ουδεμιάς επεμβάσεως των
πολιτικών και στρατιωτικών Εθνικοαπελευθερωτικών
οργοινώσεων και χωρίς να αποδοθή εις τας εκλογάς
οιοσδήποτε κομματικός χαρακτήρας.
2. Αι εκλογαί αύται δέον να ενεργηθώσιν από τούδε και
μέχρι της 30ης Σεπτεμβρίου 1943 το βραδύτερον.
3. Δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι έχουν
πάντες οι κάτοικοι αμφοτέρων των φύλων οι γεννηθέντες
το 1924 και παλαιότερον. Ως κάτοικοι θεωρούνται και οι
τυχόν εσχάτως εγκαταστηθέντες εις ελεύθερα χωρία ή
πόλεις, πυροπαθείς και θύματα του φασισμού, οίτινες
έχουν μόνον δικαίωμα του εκλέγειν, ουχί και του
εκλέγεσθαι. Δεν θεωρούνται ως τοιούτοι οι
παραθερίζοντες ως και οι Αξιωματικοί και αντάρται των
ενεργών ενόπλων τμημάτων των οργανώσεων, οίτινες και
δεν δικαιούνται ψήφου. Οι σκηνίται θα ψηφίσουν όπου θα
ευρεθούν κατά την ημέραν ενεργείας των εκλογών εφόσον
δεν εψήφισαν και αλλαχού και εφόσον, μονίμως
παραθερίζουσι εις τα ορεινά χωριά των.
4. Αι εκλογαί ενεργούνται δια μυστικής ψηφοφορίας και
δια ψηφοδελτίου εις ό αναγράφονται παρά του ψηφοφόρου
τα ονόματα των ψηφιζομένων υπ' αυτού κατά σειράν
προτιμήσεως. Η ψηφοφορία ενεργείται ημέραν Κυριακήν,
ήτις καθορίζεται προ θημέρου και γνωστοποιείται δια
τοιχοκολλήσεως και αναγνώσεως της σχετικής προκηρύξεως
επ' εκκλησίαι. Περί της ενάρξεως της ψηφοφορίας τη
προτάσει του ήδη προέδρου εκλέγεται υπό των κατοίκων
δια βοής 3μελής επιτροπή ή 5μελής εφορευτική επιτροπή
 257

ήτις επιβλέπει την διεξαγωγήν της ψηφοφορίας και

ενεργεί την διαλογήν των ψήφων. Τα μέλη της
Εφορευτικής Επιτροπής προτείνονται ή εκλέγονται υπό
των κατοίκων. Η ψηφοφορία άρχεται από της πρωίας και
μετά την εκλογήν της εφορευτικής επιτροπής και
περατούται μετά την δύσιν του ηλίου. Εις τας πόλεις
τας άνω των 4000 χιλιάδων κατοίκων αι εκλογαί δύνανται
νά γίνουν εις πλείονα σημεία ή κατ' ενορίαν, δύνανται
δε εν ανάγκη να περατωθώσιν και μίαν ώραν μετά την
δύσιν του ηλίου.
5. Εις έκαστον χωρίον ή πόλιν θα εκλεγώσιν αι κάτωθι
λαϊκαί επιτροπαί ή υποεπιτροπαί. δ ι ο ι κ η τ ι κ ή ε π ι τ ρ ο π ή .
Αύτη διά χωρία μέχρι 4000 κατοίκων, θα είναι 7μελής
πλέον δύο αναπληρωματικών μελών, από 4001-10000
κατοίκων Ιίμελής με 3 αναπληρωματικά μέλη και δια
πόλεις άνω των 10000 κατοίκων 15μελής με 5
αναπληρωματικά μέλη. Εις τα ψηφοδέλτια αναγράφονται
όθεν 9 ή 11 ή 20 ονόματα εξ ών ol τελευταίοι κατά
σειρότν θ' αποτελώσι τα συμπληρωματικά μέλη. Οι
εκλεγέντες δια την Διοικητικήν επιτροπήν εντός 48 ωρών
από της εκλογής των, συνέρχονται και εκλέγουν τον
πρόεδρον, τον αντιπρόεδρον, τον ταμίαν καί τους ως
κάτωθι αντιπροσώπους του εις εκάστην Υποεπιτροπήν. Τα
καθήχοντα της Διοικητικής Επιτροπής είναι τα αυτά μετά
των τέως Κοινοτικών Συμβουλίων, πλήν των αφορώντων την
διαχείρισιν της Κοινοτικής περιουσίας, επί πλέον δε, ο
, διά των παρά ταις Υποεπιτροπαίς αντιπροσώπων της,
συντονισμός και καθοδήγησίς του έργου αυτών. Δια τας
αμέσους ανάγκας λειτουργίας των, αι Δ/ταί επιτροπαί
δύνανται να επιβάλλουν μικράν τινα φορολογίαν επί των
εισαγομένων και εξαγομένων ειδών των αγοραπωλησιών,
των σφαζομένων ζώων, κ.λ.π. Οι τέως πρόεδροι
Κοινοτήτων οίτινες συναλλάσσονται μετά των αρχών της
Κυβερνήσεως Αθηνών, παραλαβή ειδών ερυθρού Σταυρού
ειδών μονοπωλείου κλπ, θα παραμείνουν ως τοιούτοί μη
μετέχοντες εις τας επιτροπάς. Αι επιτροπαί εκλέγονται
την αμέσως επομένην Κυριακήν κατά τον αυτόν ως άνω
τρόπον και είναι, α) Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή Υ π ο ε π ι τ ρ ο π ή . Αύτη
αποτελούμενη εκ δύο αιρετών μελών και αντιπροσώπου της
Διοικητικής επιτροπής, θα διαχειρίζεται την Κοινοτικήν
περιουσίαν και εν γένει πάν οικονομικόν ζήτημα, δάση,
βοσκάς, επιχειρήσεις κλπ, πλήν των ανωτέρω μικρών
εσόδων λειτουργίας της Διοικητ ίκής Επιτροπής. Μεριμνά
διά την προστασίαν και ανάπτυξιν των δασών και εν
συνεργασία μετά των δασικών υπαλλήλων, χορηγεί αδείας
 258

υλοτομίας, ανθρακοπο1 1ας, ασβεστοκαμίνων κλπ ατελώς

πάντοτε διά τους πυροπαθείς, τους τελείως απόρους, και
τας οικογενείας των εις ενεργά ένοπλα τμήματα των
εθνικών οργανώσεων υπηρετούντων ανδρών. Αύτη θα
ασχολείται και με τας επισιτικάς ανάγκας των κατοίκων,
β) Σ χ ο λ ε ί ο ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή Υ π ο ε π ι τ ρ ο π ή . Αύτη αποτελούμενη
εκ δύο αιρετών μελών και ενός αντιπροσώπου της Δ/κής
επιτροπής,. επιμελείται των εσόδων και μεριμνά διά την
θεραπείαν των αναγκών του Σχολείου και της Εκκλησίας.
Μεριμνά επίσης δια την συγκέντρωσιν της εις είδος η
χρήματος αποζημιώσεως των ιερέων, βάσει της ισχύουσας
συμφωνίας, παπαπέμπουσα τους δυστροπούντας εις την
Δικαστικήν Υποεπιτροπήν. Οπου υπάρχουν πλείονες
Εκκλησίαι και Σχολεία δύνανται να εκλέγουν και
πλείονες Υποεπιτροπαί. γ) Υποεπιτροπή αγροτικής
α σ φ ά λ ε ι α ς . Και αύτη αποτελείται εκ δύο αιρετών μελών
και ενός αντιπροσώπου της Διοικητικής Υποεπιτροπής, ει
δυνατόν, ηλικίας άνω 40 ετών. Επιβλέπει και εκλέγει
τους αγροφύλακας, και εκδικάζει κατά Κυριακήν τα τυχόν
αγροτικά ζητήματα, εφόσον δεν επιτυγχάνει
συμβιβαστικάς λύσεις. Αι ποιναί άς θα επιβάλλει θα
έγκειται εις την άμεσον αποζημίωσιν εις είδος των
παθόντων. Οι καθ' υποτροπήν σφάλοντες θα παραπέμπωνται
εις την Δικαστικήν Υποεπιτροπήν. δ) ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ
υπο επιτ ροπή . Αποτελείται εκ 4 αιρετών μελών και ενός
αντιπροσώπου της Διοικητικής Επιτροπής. Εχει καθήκον
να επιλύει κατά το δυνατόν δια συμβιβασμού, πάσαν
μεταξύ των κατοίκων διαφοράν, δι' αποφάσεως
εκδιδομένης εν δημοσία δυνεδριάσει.Επιλαμβάνεται η
αρμόδια υποεπιτροπή και πλήν των εγκλημάτων εσχάτης
προδοσίας, ληστείας, φόνου, αναιρέσεως, δολοφονίας,
ζωοκλοπής και καταχρήσεως εξουσίας παρα μελών των
διαφόρων επιτροπών και υποεπιτροπών, άτινα θα
παραπέμπωνται εις τα Στρατοδικεία. Αι κλήσεις
κατηγορουμένω, ενάγοντος και μαρτύρων θα εκδίδωνται
επί αποδείξει 3 τουλάχιστον ημέρας προ της δικασίμου.
Εάν οι αντίδικοι ανήκουσιν εις δύο χωριά την υπόθεσιν
εκδικάζει μικτή δικαστική επιτροπή, αποτελούμενη εκ
δύο μελών εκατέρας των ενδιαφερομένων Κοινοτήτων και 3
τοιούτων εκ της πλησιεστέρας προς τον κατηγορούμενον
κοινότητος. Τα όρια των Κοινοτήτων θα παραμείνωσιν ως
έχουσιν. Εις πόλεις πληθυσμού άνω των 5000 κατοίκων,
δύνανται να συγκροτηθώσι πλείονες της μιάς Δικαστικής
Υποεπιτροπής, κατ' αναλογίαν 2500 τουλάχιστον κατά
Υποεπιτροπήν. Αι Δικαστικοί Υποεπιτροπαί συνεδριάζουσι
κατά 15νθήμερον τακτικώς, εκτάκτως δε οσάκις
 259

παρίσταται ανάγκη. Αι παρα τούτων επιβαλλόμεναι noLvat

είναι αι αποζημιώσεις των αδικηθένιων παθόντων.
Επιβάλονται όμως και πρόστιμα άτινα κατατίθενται εις
την Οικονομική Υποεπιτροπήν. Μέλη της Δικαστικής
εκλέγονται κατά προτίμησίν πρόσωπα άνω των 50 ετών.
5*. - Υ π ο ε π ι τ ρ ο π ή Α σ φ α λ ε ί α ς και Τάξεως. Αύτη αποτελείται
εχ. δύο αιρετών μελών και ενός αντιπροσώπου της
Διοικητικής Επιτροπής. Χρησιμοποιούσα πάντας τους από
18-40 ετών άνδρας, συγκροτεί πολιτοφυλακήν, εξ ής,
ο'σάκις η ανάγκη το επιβάλλει εγκαθιστά σκοπούς και
παρατηρητάς ή ακροατάς αεροπλάνων, εκπέμπει περιπόλους
δια την ασφάλειαν του χωρίου ή διαθέτει τούτους προς
ενίσχυσιν τυχόν επιχειρουντων κατά του εχθρού
ανταρτών. Γενικώς επιβάλλει και εξασφαλίζει την
ασφάλειαν, την καθαριότητα και την τάξιν με πλήρη
αστυνομικά καθήκοντα. Ουδείς δυναται να είναι μέλος
πλειόνων της μιάς Επιτροπής ή Υποεπιτροπής.
6. Αι αποφάσεις των επιτροπών ή υποεπιτροπών δέον να
εκτελώνται εντός τασσομένης υπ' αυτών προθεσμίας. Οι
παραβάται ή δυστροπούντες παραπέμπονται εις την
Δικαστικήν Υποεπιτροπήν, εν επιμόνω δυστροπία
εξαναγκάζονται εις την εκτέλεσιν υπό μικτών ενόπλων
αποσπασμάτων, συγκροτθυμένων υπό των εν τη περιοχή
Τμημάτων. Αι αποφάσεις καθίστανται εκτελεσταί μετά 5
ημέρας, εντός των οποίων δύναται ο καταδικασθείς να
ζητήση την αναθεώρησιν της κατ' αυτού αποφάσεως.
7. Προς εκδίκασιν των αιτήσεων αναθεωρήσεως,
συγκροτούνται κατά περιοχήν, τέως δήμου και εν τέως
Πρωτευούση του αναθεωρητLKai Επιτροπαί, συνεδριάζουσαι
ανά 15νθήμερον και κατά τας Κυριακάς καθ' άς δεν
συνεδριάζουν αι Δικαστικαί υποεπιτροπαί της περιοχής
των. Αι αναθεωρητικοί Επιτροπαί συγκροτούνται ως εξής.
O l πρόεδροι των Δικαστικών Υποεπιτροπών των χωριών
κατόπιν προσκλήσεως του προέδρου της Δικαστικής
Υποεπιτροπής της Πρωτευούσης του Δήμου, συνέρχονται
εις πρώτην συνεδρίσιν, την Ιην η 2αν μετά τας εκλογάς
Κυριακήν και, διά κλήρου, ορίζουοι 5 εξ αυτών οίτινες
θα αποτελέσωσι την αναθεωρητικήν επιτροπήν.Είτα
ορίζονται αι Κυριακαί καθ' άς θα συνεδριάζωσι και
εκλέγεται ο Γραμματεύς της αναθεωρητικής επιτροπής. Ο
Γραμματεύς δέον να είναι Δικαστικός υπάλληλος, ή
νομικός και έτερον κατάλληλον πρόσωπον, λαμβανόμενον
επί καθορισθησομένη αποζημιώσει, εφόσον δεν θα
μισθοδοτείται υπό του Δημοσίου Ταμείου, ή αι αποδοχαί
 26 0

του κρίνονται ανεπαρκείς. Ούτος δέχεται τας αιτήσεις

αναθεωρήσεως, καλεί τα μέλη της αναθεωρητικής διά τας
δικασίμους, μεριμνά δια τας κλήσεις των διαδίκων
μαρτύρων κλπ εισηγήται τας υποθέσεις άνευ δικαιώματος
φήφου, κοινοποιεί τας αποφάσεις και εν γένει διεξάγει
την αλληλογραφίαν και πάσιν άλλην γραφικήν εργασίαν...
8. Εις τα μικρά χωριά δύνανται να εκλεγώσι μόνον μία
Διοικητική Επιτροπή συγκεντρούσα τα καθήκοντα και των
Υποεπιτροπών Δικαστικής και Ασφάλειας...
9. Εις τας πόλεις άνω των 5000 κατοίκων εκλέγονται
7μελής κατ' ενορίαν Διοικητικαί Επιτροπαί, εκάστη δε
τούτων εκλέγει ανάλογον προς τους κατοίκους της
αριθμόν μελών της, προς συγκρότησιν της Κεντρικής
Διοικητικής Επιτροπής...ο πρόεδρος ...ονομάζεται Δήμαρχος.
10. Μέχρι αναδείξεως των νέων λαϊκών επιτροπών αι
αποφάσεις των ήδη υφισταμένων οργάνων αυτοδιοικήσεως
θα είναι υποχρεωτ ικαί...
ΙΙ.Ινα είναι έγκυροι αι ανωτέρω εκλογαί δέον να
ψηφίσουν τουλάχιστον το 60% των κατοίκων...
12. Προς αντικατάστασιν μέλους της επιτροπής τινός ή
ολοκλήρου τοιαύτης δέον να υποβληθεί αίτησις του 50%
των κατοίκων...
13. Αι διάφοροι επιτροπαί και υποεπιτροπαί υποχρεούνται
όπως εν γενική συνελεύσει των κατοίκων, γενομένη την
τελευταίαν Κυριακ'ν εκάστου δεύτερου μήνα, αρτίου
αριθμού, λογοδοτώσιν, εκθέτοντες τα παρ' αυτών
πραχθέντα...
14. Τα αξιώματα των μελών λαϊκών επιτροπών και
υποεπιτροπών είναι τιμητικά και ουδεμιάς αποζημιώσεως
δικαιούνται ταύτα.
15. Τα μέλη των επιτροπών και υποεπιτροπών δέον να
εκτελώσι τα καθήκοντά των μετά πάσης δικαιοσύνης και
αμεροληψίας και άνευ προσωπικών παθών, καθ' όσον πάσα
άδικος και αντικανονική ενέργεια θα θεωρείται
παράβασις καθήκοντος και κατάχρησις εξουσίας και θα
παραπέμπεται εις τα Στρατοδικεία
 261

Διαταγή της III Μεραρχίας του ΕΔΕΕ προς τις

μονάδες της για τη λειτουργία του θεσμού της
δικαιοσύνης (Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου, αριθ. 1130,
25 Απριλίου 1944) .

"1. Πάσαι αι πολιτικής φύσεως ιδιωτικαί διαφοραί

οιασδήποτε αρμοδιότητας και δικαιοδοσίας θα
εκδικάζωνται εν τη περιφερεία της Μεραρχίας υπό των
κατά τόπους Επιτροπών Εθνικού Αγώνος κατόπιν αιτήσεως
των ενδιαφερομένων ...
2. Αι εκδιδόμεναι αποφάσεις θα έχωσιν προσωρινήν
ισχύν μέχρις ού καταστή δυνατή η υπό των τακτικών
Δικαστηρίων οριστική ρύθμισις των εν λόγω διαφορών, θα
ώσι δε εκτελεσταί μετά την επικήρωσίν των παρά του
Δ/ντού του Δικαστικού τμήματος της Μεραρχίας, προς
τούτο αι Επιτροπαί Εθνικού Αγώνος ευθύς μετά την
έκδοσιν των αποφάσεων των οφειλουσι να υποβάλουσι
ταύτας προς επικήρωσίν ως άνω μεθ' όλων των κατά την
δίκην καταθέντων υπό των διαδίκων εγγράφων ως και
περιληπτικών πρακτικών. Η Διεύθυνσις του Δικαστικού
δικαιούται να μεταρρύθμιση τας αποφάσεις των Επιτροπών
εφ' όσον αύται αντίκεινται εις τον Νόμον ή είναι
αντίθετοι προς τα εκ της διαδικασίας προκύπτοντα
περιστατικά.
3. Αρμόδια όργανα εκτελέσεως τούτων καθίστανται αι
κατά τόπου Εθνικαί Ομάδες.
4. Επί των άνω υποθέσεων η κλήτευσις των διαδίκων και
των μαρτύρων γίνεται δι' εγγράφου απευθυνομένου υπό
του προέδρου της αρμοδίας Επιτροπής Εθνικού Αγώνος...
δ.Απασαι αι υπό του Ποινικού Νόμου θεωρούμεναι ως
αξιόποινοι πράξεις και κολαζόμεναι υπό τούτου εις
βαθμόν Κακουργήματος ή Πλημμελήματος θα εκδικάζωνται
υπό του Στρατοδικείου της Μεραρχίας.
6.Το Στρατοδικείου εκτός των υπό του Νόμου
επιβαλομένων ποινών δύναται να επιβάλη συν ταύταις και
ποινήν εις είδος ή χρήμα, προκειμένου δε περί
κατηγορουμένου υπηρετούντος εις τας Εθνικάς Ομάδας να
διατάξη την εκ τούτων διαγραφήν του.
 262

7.Η κλήσις των διαδίκων και μαρτύρων θα γίνεται υπό

των Επιτροπών Εθνικού Αγώνος άνευ τηρήσεως των
προθεσμιών και τύπων της Ποινικής Δικονομίας.
δ.Αι παραβάσεις του κώδικος περί Αγροτικής Ασφαλείας
θα εκδικάζωνται υπό των κατά τόπους Επιτροπών Εθνικού
Αγώνος. Αύται θα επιβάλουσιν ως ποινήν εις τους
ενόχους το τριπλούν της γενομένης ζημίας εν υποτροπή
δε το εξαπλούν εις χρήμα ή εις είδος.
9. Εκ των εισπρατομένων ποσών το μέν απλούν θα δίδεται
εις τον ζημιωθέντα, το δε υπόλοιπον θα διανέμηται εις
τους απόρους του χωρίου ένθα η ζημία.
10. Αι αποφάσεις των επιτροπών θα ώσι τελεσίδικοι θα
εκτελώνται δε και δια προσωπικής κρατήσεως αφού
προηγουμένως επικηρωθώσι παρά του Δ/ντού του
Δ ικαστ ικού...
11. Εις τας κατά τόπους ΕΕΑ ανατίθεται η
περιφρούρησις των Δασών της περιοχής των...
12. Αι εκ πάσης αξιοποίνου πράξεως πηγάζουσαι
πολιτικαί απαιτήσεις θα εκδικάζονται υπό του
Στρατοδικείου της Μεραρχίας—
13. Εν περιπτώσει καθ'ήν ζητηθώσι ζώα παρά της
Μεραρχίας...αρνούμενοι...θα διώκονται...
14. Από της ισχύος της παρούσης καταργούνται τα παρά
διαφόροις τμήμασ'ι λε ιτουργούντα Στρατοδικεία ή
Δικαστήρια προς επίλυσιν ποινικών ή πολιτικών
διαφορών. Οι μετέχοντες εφεξής εις ταύτα ως
Στρατοδίκαι ή Δικασταί θα διώκονται και θα τιμωρούνται
υπό του εκτάκτου Επαναστατικού Στρατοδικείου επί
αντιποίηση αρχής και ανυπακοή..."
 263

Οδηγίες επιχειρήσεων του ταξ ιάρχου Σπρίνχολτ,

διοικητή των δυνάμεων 140 προς Ν. Ζέρβα και Σ.
Σαράφη με ημερομηνία 26 Σεπτεμβρίου 1944 (Αρχείο
Α λ . Παπαδοπούλου) .

ΟΔΗΓΙΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

Τ Ω Ν Δ Υ Ν Α Μ Ε Ω Ν 140 ΥΠ' Α Ρ Ι Θ . 6
ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΗ

Αντ(γραφον υπ' αριθ.2

26 Σεπτεμβρίου 1944

ΠΡΟΣ
Τους
Σ τρατηγόν ΖΕΡΒΑΝ
Σ τρατηγόν ΣΑΡΑΦΗΝ

1. Γραπταί οδηγίαι εξεδόθησαν πρός Στρατηγόν Σαράφην

και Στρατηγόν Ζέρβαν, την 26/9/44 παρά τω Γενικώ
Στρατηγείω των Συμμαχικών Δυνάμεων εις Καζέρταν. Αι
οδηγίαι αύται επιβεβαιούνται ως κατωτέρω:
2. Επιβεβαίούντες τας διαταγάς τας εκδοθείσας παρά τω
Συμμαχικό Στρατηγείο την 26ην Σεπτεμβρίου 1944 και επί
τη επεκτάσει των περιοχών των επιχειρήσεων,
σημειθυμένων επί του προσηρτημένου χάρτου ταίς
δ'οθείσαις υμίν κατευθύνσεις, ο Διοικητής των Δυνάμεων
140 ορίζει.
α) ΠΡΕΒΕΖΑ. Η πόλις αύτη θα είναι υπό τον έλεγχον του
Στρατηγού Ζέρβα. 0 Στρατηγός Σαράφης θα ορίση ένα
Αξ/κόν ο οποίος θα προσκολληθή εις τον Διοικητήν της
πόλεως Πρεβέζης "του Στρατηγού Ζέρβα" και του οποίου
Αξ/κού η εντολή θα είναι να βοηθή την Συμμαχικήν
Στρατιωτικήν Αποστολήν εις την ταχείαν μεταφοράν των
εφοδίων των προοριζομένων διά τον Στρατηγόν Σαράφην.
β) ΑΡΤΑ- ΙΩΑΝΝΙΝΑ. Διά να δ ιευκολύνωμεν τας
παρενοχλητικάς επιχειρήσεις εναντίον των Γερμανών επί
της οδού ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ-ΑΡΤΗΣ, αι πόλεις αύται θα είναι υπό
τον έλεγχον του Στρατηγού Ζέρβα.
Ο Στρατηγός ΖΕΡΒΑΣ θα επιχειρήση ανατολικός
ΙΩΑΝΝΙΝΟΝ μέχρι του ποταμού ΖΑΓΟΡΙΤΙΚΟΥ
συμπεριλαμβανομένου. Επιχειρήσεις βορε ίως ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
κατά μήκος της οδού ΙΩΑΝΝΙΝΑ-ΚΑΚΑΒΙΑ και ΙΩΑΝΝΙΝΑ-
ΜΕΛΙΣΣΟΠΕΤΡΑ θα κατευθυνθώσιν υπό του Στρατηγού ΖΕΡΒΑ.
 264

Ο Στρατηγός Σαράφης θα παράσχη τόσην ενίσχυσιν, όσην

ζητήση ο Στρατηγός ΖΕΡΒΑΣ. 0 Στρατηγός Ζέρβας θα
επιχειρήση ανατολικός και νοτίως ΑΡΤΗΣ μόνον τόσον
μακράν, όσον είναι απαραίτητον εις την εγκατάστασιν
Φυλακίου θέσεως διά την προστασίαν της πόλεως από
Γερμανικής επιθέσεως από της κατευθύνσεως ταύτης. Το
,όρίον της θέσεως του Φυλακίου τούτου θα είναι μέχρις
αποστάσεως 5 χιλ. από του κέντρου της πόλεως.
γ) ΜΕΤΣΟΒΟΝ. Η πόλις αύτη θα είναι υπό τον έλεγχον του
Στρατηγού Σαράφη και θα επιχειρήση κατά μήκος της οδού
ΜΕΤΣΟΒΟΥ-ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ μέχρι του ποταμού ΖΑΓΟΡΙΤΪΚΟΥ μη
συμπεριλαμβανομένου. Η δράσις του θα περιορισθή εις
επιχειρήσεις παρενοχλήσεως επί των υψωμάτων αμέσως
Δυτικός ΜΕΤΣΟΒΟΥ και δεν θα πλησιάση τον ποταμόν
ΖΑΓΟΡΙΤΙΚΟΝ παρά μόνον όταν εμπλακή "σκληρός" μετά των
Γερμανικόν Δυνάμεων.
δ) ΗΓΟΥΜΕΝΙΤΣΑ. Ο Στρατηγός Ζέρβας θα ελέγχη την πόλιν
τα ύτη ν.
3. Επιχειρήσεις απαιτούσαι συνεργασίαν μεταξύ
Στρατηγού Ζέρβα και Στρατηγού Σαράφη.
Ενδέχεται αι περιστάσεις να απαιτήσουν , αι δυνάμεις
του Στρατηγού ΖΕΡΒΑ και του ΕΛΑΣ να επιχειρήσουν από
κοινού, και να παραστή ανάγκη χρησιμοποιήσεως της μιάς
η της άλλης εκτός των εδαφικόν των περιοχών.
ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΣ A
Επιχειρήσεις Βορείως και Βορειοανατολικός ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
Αι επιχειρήσεις -αύται θα κατευθύνωνται υπό του
Στρατηγού Ζέρβα εν συνεννοήσει μετά του Στρατηγού
Σαράφη, ο οποίος θα θέση τα τμήματα του ΕΛΑΣ υπό τας
διαταγάς του Στρατηγού Ζέρβα διά τας επιχειρήσεις. Αι
διαταγαί του Στρατηγού Ζέρβα θα διαβιβάζωνται εις τα
τμήματα του ΕΛΑΣ δι' ενός Αξ/κού συνδέσμου, οριζομένου
υπό του Στρατηγού Σαράφη και προσκεκολλημένου εις το
Στρατηγέίον του Στρατηγού Ζέρβα. Ο Αξ/κός σύνδεσμος θα
παρουσιασθή εις τον Στρατηγόν Ζέρβαν την Ιην
Οκτωβρίου.
ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΣ Β
_Επιχειρήσεις Ανατολικός της Γραμμής του ποταμού
ΖΑΓΟΡΙΤΙΚΟΥ-ΑΡΑΧΘΟΥ-ΑΡΤΗΣ. Αι επιχειρήσεις αύται θα
κατευθύνωνται υπό του Στρατηγού Σαράφη εν συνεννοήσει
μετά του Στρατηγού Ζέρβα, ο οποίος θα θέση τα τμήματά
του υπό τας διαταγάς Στρατηγού Σαράφη διά τας
επιχειρήσεις. Αι διαταγαί του Στρατηγού Σαράφη εις τα
τμήματα του Στρατηγού Ζέρβα θα διαβιβάζονται δι' ενός
συνδέσμου Αξ/κού, οριζομένου υπό του Στρατηγού Ζέρβα
και προσκεκολλημένου εις το Στρατηγέ ίον του Στρατηγού
 265

Σαράφη. Ο Αξ/κός Σύνδεσμος θα παρουσιασθή την Ιην

Οκτωβρίου.
4. Διοικητής των Αντάρτικών δυνάμεων ΠΕΑΟΠΟΝΗΣΣΟΥ
Ο Στρατηγός Σαράφης θ' αναφέρη εις την Διοίκησιν των
δυνάμεων 140 μέχρι της 1ης Οκτωβρίου το όνομα του
Αξ./κού ο οποίος θα ονομασθή υπ' αυτού Διοικητής των
αντάρτικών δυνάμεων εις ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΝ. Ο Αξ/κός αυτός
θά1εγκαταστήση το Στρατηγείου του εις ΤΡΙΠΟΛΙΝ την Ιην
Οκτωβρίου.
5 γ Αξιωματικός σύνδεσμος εις Στρατηγόν Σπηλιωτόπουλον
Ο Στρατηγός Σαράφης θα ορίση Αξ/κόν ο οποίος θα
παρουσιασθή εις τον Στρατηγόν Σπηλιωτόπουλον ως Αξ/κός
Σύνδεσμος. Ο Αξ/κός ούτος θα διαβιβάζη τας διαταγάς
του Σπηλιωτόπουλον εις πάντα τα τμήματα του ΕΛΑΣ εις
την περιφέρειαν ΑΤΤΙΚΗΣ, θα παρουσιασθή την Ιην
Οκτωβρίου.
6. Επικοινωνία
Δύο Βρεταννοί Αξιωματικοί Σύνδεσμοι της Δυν. 133 θα
παρουσιασθούν την Ιην Οκτωβρίου εις τον Διοικητήν των
τμημάτων των Ανταρτών Πελοποννήσου διά την μεταξύ μας
επικόινωνίαν, εις ΤΡΙΠΟΛΙΝ.
7. Γνωρίσατε λήψιν παρούσης.

Υπογραφή Σπρίνχολντ- Ταξίαρχος

Δια τον Διοικητήν των Δυνάμεων 140

Στρατηγέίον Δυνάμεων 140
Τ.Ο.Σ. 270800 A
Τρόπος εκδόσεως. Δια του Αξιωματικού συνδέσμου
Η αρ. 2 απόφαση του Ε κτάκτου Ε π α να σ τα τικ ού
Σ τ ρ α τ ο δ ι κ ε ί ο υ Α νεξά ρ τ η τ ο υ τ ά γμ α το ς Ε η ρ οβου νίου
τ ο υ ΕΔΕΣ, 15 Μ αρτίου 1 9 4 4 , σ τη ν ο π ο ία φ α ίν ε τ α ι
πως α π ο δ ίδ ο ν τ α ν η δ ικ α ιο σ ύ ν η από τ ο ν fare και από
π ό σ α μ έλη α π α ρ τ ίζ ο ν τ α ν τα Σ τ ρ α τ ο δ ικ ε ία . (Από το
Α ρ χ ε ί ο τ ο υ Α λ έ ξα νδ ρ ο υ Π απαδοπουλου) .

3Λ2Τ3 3 ? Α 023ΐ:ϊΗ 3ΛΛΑΣ

3 0 Ιί.θ Μ Λ 2 £ S U a iiflif ΛΠΤΛΡΓΰΗ 3Λ3Γ
' ΛϊίΖΞ ΑΡΓΗ! Οΐ; Π λΠ λλ ΟΪΛΓΛΟϊ
• Μ ·
1
----- Μ Μ , - ^ Μ Ι , Τ —^
„
—
________ _ _
| -

" Σ τ α κ τ ό ν ’ Ε π α ν α σ τ α τ ικ ό ν £ ς ρατο δ ικεΐθ ν ,^ .οοασις, g.

, Τό
" ^ ιν ο κ τ ο ν 2παναστατ ικ ύ ν Γ τ ρ α τ ο δ ικ ε ίο
Δ ιά το ύ τα
Δ ικ ά ζ ο ν κ α τ 'α ν τ ιμ ω λ ία ν τούς κατηγορουμένους ι)ϋ ά ν τ η ν Γεώ ργιον 2 )Γ ιώ τ η ν
Β α ο ιΓ λ ε ι ον 3) Παηπαν Ευάγγελον κ α ί 4 )Τ ά μ π ο ν Κων/ί»ον απαντας κ α τ ο ίκ ο υ ς τού
χ ω ρ ίο υ ^'ο ύ Λ ες.
Κ η ρ ύ σ σ ε ι ε ν ε χ ο ν τ ό ν κατηγορούμενον ^ ά ν τ η Γ ε ώ ρ γ ιο ν δ ι'α π ρ ο θ υ μ ία ν εκτε^νέ— ·
σεως υ π έ ρ τ ω ν *Ε θ ν ικ ώ ν ψ ά δ ω ν κ α ί α δ ια φ ο ρ ία ν ην έ δ ε ιξ α ν πρός τούς ' Αντά;
τ α ς τω ν * SOν ικ ώ ν * (ν<£δω ν·-
Κ α τ α δ ^ κ ά ζ ε ι α υ τ ό ν ε ις πενταετή φ υ Λ ^ ιισ ίν μ ε τ 'α ν α σ τ ο λ ή ς έ π ί δύο Ιτ η κ α ί
δ έ κ α ε κ α τ ο μ μ υ ρ ίω ν ( ι Ο . 0 0 0 .0 0 0 )δ ρ α χμ » χ ρ η μ α τική ν κ ο ιν ή ν ύπέρ τω ν απόρων
ο ικ ο γ ε ν ε ιώ ν τού x ic p io o ΙίούΑ ες. #
’ Εκρί-θη» αΡίεφασί σ>η κ α ί έδημοσ ιεύθη
Κάπου τη 2 £ /y 4 4
•ο «0 * Το μέλη , .
1Ε π α να σ τα τικ ό ς' Ε πίτροπο; Πρόεδρος
ΐ ) ' Υπ/χος Παππϊς' Α«όσι
Ε ιρέπελας £7.ήλιος ' Ιωάνναν Αημήτρςος 2)*Ανθ/στήν οούκας* Αρι
Υ πίλαρχος λοχαγός 3) " Παπαχρήοτοο Ιω:
4) " Παππλς Παναγιώτή

*0 • .
» Γραμματεύς
* ίουσουνής Γεώργιος
j^ cV x n ? *

'Α κ ρ ιβ ές έντί^ραφον αυθημερόν

*
Γραμματείς:
„ η
 267

Το α ρ ι θ . 2 4 0 9 π ρ α κ τ ικ ό τ η ς συμφ ω νίας τ ο υ ΕΔΕΣ κ αι

τ ο υ ΕΛΑΣ, 7 Ν ο εμ β ρ ίο υ 1 9 4 4 , μ ε τ ά τη ν α π ελευ θέρω σ η
τ η ς Η π είρ ου από τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς , π ου αφ ορούσε τη
λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α των δ υ ο οργανώ σεω ν σ τη ν π ε ρ ι φ έ ρ ε ι α
Π ρ έ β ε ζα ς και Α μ φ ι λ ο χ ί α ς . (Από το Α ρ χ ε ίο του
Α λ έ ξ α ν δ ρ ο υ Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ ).

* -· w · ΙΛ I ι
_________ _______ ^
1Λ 1.·:Γ·'8*3*ν :»ιν««ίΐ3 ιήν ·<ρ^.Λ. >.2409/H/lI/l?44 \
Διαταγήν Γεν· rji"in|c7*w £ς καί -ΐρσκτιιίν δτονραςτί v £ν .pcSiCy *αρ<ί ■Λν·4τΠϊ#^?11
τρ·*0ς Ιϋΐ^-ΛΝ-ΐϊ *ρίς γνΑαιν <σί αυμμίρφωαιν ίόία Λρίς γήν Ι2ην *αρ<ίγραφ#ν a h
τ ρ Ο.- „.^.,k.27/il/l344
μαοαλη^τκi, *0 >c ιπ*^> της .-.cpqa τήν *Ϊκρί3ει«.τν
v *<taaai ,.;·να$ες -yv/μχης .tf%: i ' i I I # v Γ ρ σ φ ε ί·ν
ν ρ ·ό ρ α ρ χ ·ς jC*yoc X i »o
ϋ β ίρ β ρ χ ·ς ϋβρόώνπς ;&CZ till Λ i \
I'ffv n i n v .icpop χ ί α ν
Α.ρι1 »*ρ<μτ, a.;».24G9
0ȣL-
i»C* 4 * 4 ν τ η ρ ΐ ν 6 χ '6 ρ ι4 ·Λ « < ’·Χ 6 Χ 4 /9 /ΐ ΐ /4 4 ύ μ ε τ ίρ α ς . & ν « $ *ρ α ς ,*έ μ Χ ·μ α ν « υ ν η μ μ ίν ·*
i.pαj κ τ ι χ ί ν κaC *α ρ σ κ α λ ·σ μ ε ν Ι*ω ς Λ κ·\ο υ « *η σ η τε τήν Cotev* γραμμήν ίδ ίω ς ώς *?4ς
τ ή ν Ι2 η ν *α ρ 4 γ ρ α φ ·ν α ά τ ιΟ ,- Iurfvviva I4/II/I544
0 Γενιάς ΑΡχογΙί
χ .*» ε « Χ αμνηνίς ;.*νρ»μ£γλ·υ
iiAsresPA oPiiiMi 2 λααχ
sJBdUJd Ο4·2&Λ·Λ*1.*Λ.νΑ
IX * 8 ? A ? I I a ii ? a .< y i < 0 y

*3v ilp e fliC y β ^μεραν Tifv ίβ δ ίμ π ν ,'7 η ν * τ ·0 μ π ν ίε Η ·ε μ β ρ ί·υ - τ ·0 ί τ · υ τ 1944 * J

ή μ ίρ α ν της Ι 0 δ · μ ί ό · ς Τ ρ ίτ η ν « α ί βραν Ι Ι η ν Χ « μ ··1 ν * · γ ε γ ρ α μ μ έ ν ·ι ΐ / Δ ια ι π η τ ιΚ ,1
της L X n i Μ ερ αρχίας Ιμ ντα γμ ατ^ρ χη ς £ ·υ σ ίν τ α ς !Η κ ίλ σ ·ς κ α ί 2 /* Λ ν τ ι* ρ 4 α ω * ·ς * · 9
ά » Λ ·Λ ·£ « Δ ·χ α γ # ς Β αμβίτοας Χ τ υ λ ια ν ί ς , ί* · ν τ * ς δ ε ’ Ι φ ι ν των t i f v έ * ιτ υ χ ί« ν αυμφνΧ*
ώσεως τβν 6<5· Ιρ γ ιν ώ α ε ω ν Ι* « φ α σ ίν α μ ε ν κ α ί καΉ ι„1#αμεν τ</ κ^τωΔ^ Δ ι4 τ / ς * e p 4 ·
φ ερείας Β α ν ίτ α η ς κ α ί « ίρεβέζης·.
1Λ*<4 μή κ υ κ λ ·φ * ρ ·θ ν ί ν · * λ · ι μ/f ά νή χαντες eCς τ α κ τ ικ ή ν α τ ρ α τ ^ν τΑν ΔργανΑ*ε«*ί
2 / S d ά φ ·* λ ισ Δ ·0 ν β εα ντες · ί δ * 4 λ · ι ΐ # ι . -
3 / θ ί ν ·μ ίμ ο ς ί ν · * λ · ς W έ φ ·6 ια α 4 ·0 ν μ ί 4 6 ε ία ς κ υ κ \·φ ·ρ ία ς ,ίε ω ρ η μ έ ν σ ς « * · τ * c
κατίροΦ εν Φ ρ ο υ ρ α ρ χε ία ·
4 , - , ;* ιτ ρ £ κ ε τ α ι ή £ \ε υ * ε ρ ·τ υ * ία μ ε τ / « λ α ία ισ της $ναχτό<£ως Τ ·0 *ρ ·γ ρ α μ μ α τ *9
της ν ·μ ΐ μ 4 τ η τ ·ς κ α ί σ υ μ φ ιλιώ αεω ς.
5 # -'λ * < Γ γ ·ο ε ό ·ν τ α ι « I δ ια δ η λ ώ σ ε ις κ α ί < · λ ίτ ν κ ί ς ίπ ό π λω α ενς ε ις κ ίν τ ρ α κ σ ί »αν··
τ ·0 x p ic αΧφφνγήν έ ^ φ ε ω ς τΑν Χα4Αν κ α ί δ η μ ιο υ ρ γ ία ς £ κ τ ρ ίΧ ω ν ·
β / κ α ί 7 / (Β μεταφ ορά έντοκων ίν ε υ £ λ ίγ χ ·υ τΑν έκατίρω Δ εν Οργανώαεων·
V * A frr# p c < 5 c T a t η Ιμ α δ ^ κ η χ Ϊ 4 · δ · ς ά τ ·μ ω ν μ ί α κ ·» 4 ν Δ ναααλείαεω ς της τ<ίζεωςΛ . j
9 / #iit T p ? * a T a t ή £ λ ε υ « ε ρ ·κ ·ν ν ω ν < α «ΰμφωνβ μ ί τ^ς * ρ ·π τ ·ν μ ίν β ς - χ ·ρ β γ μ ^ φ ·ν ς · !
Ι Ο / ’ ϊ ί - k tp ix c T a v ε ίς 'λ ζ ν ω μ α τ ν 4 ·ίς κ α ί'^ ν τ ίρ τ α ς κ β τ ί* ^ ν α δ ε ίμ ς η *α ρ α μ ·ν η « 4 J »|
Α ρ ς « μ ίν ·ν χ ρ · ν ν κ ίν δν^ατημα κ α ί 4aTi<<kv έ ίσ κ ρ ν β ^ μ ίν η ς < ι* ·λ ιίτ ·υ Ιν ^ γ κ π ς τ · 0 ι
α ΐ τ ·θ ν τ ·ς . ~ —· '
I I . - θ ί μ β τ a κ ^ v κ δ u c v » ^ >4 κατίρχω ντα^ ip i a u iv « u κ α β ·ρ ν α μ ίν ·ν ε κ α τ ίρ ω δ ε ν χω ρ·ν#
ϊκ α γ ·ρ ε υ « μ ίν η ς ^ » ·Α ίτ ω ς της λαδρα ε£αχ'*ρ^«εως Ιτ ίμ ω ν ε ίς τ ίς *ε ρ ι# χ 4 ς ε κ α τ ί ρ ·
^ c v , # lT t v c 5 * d ^ ς ω ρ ·σ ν τ α ι 0«#«T*at κ α ί κ α κ ο ί Η« λ λ η ν ε ς · , .
Χ 2 . · * ^ * ι τ ρ ί JitTak α·Χμφωνα μ ί τ ίς ίν ω Χαραγρ4φ·ν? * 4 όιατηραΟ ν γρ αφ εία
γραφ εία ε ίς τ#
'•ία ω τερ ι «.·ν τΑν '^ργα νώ ο εω ν 4 λ \4 μ ίν μ ν ε ίς τ«/ς :?ρωτευοιία"ς τΟν Λ μ Α ν ,
Χ 3 « · 'Ι ^ ν Εφ αρμ ο γ ήν τ Α ν Svwripu» Ρ; ι < τ η * ΐ ' ΐ ι τ ρ J-t/f ένίς Α ν4 ' /*κ · 0 κ α ί
έ ν ·ίς * » ο \ίτ α υ £ ·; ^ Λ ίΙο τ τ ς 'ν ρ γ α ν ώ α ε ω ς .
o'ivVTu τρίαωκ^ς
..t»·. «ητ.1 ς της ΓΧ ;ε-αθ'ίί<*» τ ίχ ιν ,ίς ,.υρ/ λο/)
ν ι Ζ X .· 1 * .%I
-νν/ρχις ..εΙνιαΡ
.<pvji^ άντίγρα^κν
.ρέ3 εζα αδ<»ημερίν
ί ί II»ν Γρα^εί·ν
· ' t tJYpaoif.-
τ^ν 'κ^ίμενιν
:ί Π > ν Γ ρ α ν ε ίιν i i . i μ ερ α ρ χία ς
I
 26 8

Το αριθ. 3 έγγραφο της Επαρχιακής Επιτροπής του

Ε.Α.Μ Ιωαννίνων προς την Συμμαχική Αποστολή, 3
Νοεμβρίου 1944 για αντιπροσωπευτικότερη σύνθεση
της Επιτροπής Περιθάλψεως.( Από Αρχείο του
Επαρχείου Κόνιτσας).

& “ ΕΑΜ.. %
ΕΠΑΡΧΙΑΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΙΟΑΠΠΙΠΟΠ "Εν Ίωαννίνοις r f j ___ * / Τ « .194.*

#Α,Η ) ·

Ζ ρ 6 Ζ τ *\ V
ϋ y μ μ : X ν χ ί ν *Λ ι ο ·; τ ο \ } ν
* · ν τ»α δ 3 α

ίν
- ( I* ί
Λ ιί ·:>
.W -' » * ; y : · l i v .i v
 269

Η αρ.2 Εφημερίδα Δ ιατάξεω ν του Γερμανού

Σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ο ύ Δ ι ο ι κ η τ ο ύ Ελλ άδα ς·, 1 Ο κ τ ω β ρ ί ο υ 1 9 4 3 .
Με δ ι α τ ά ξ ε ι ς π ρ ο β λ έ π ο ν τ α ν ό τ ι θα κ α τ α δ ι κ ά ζ ο ν τ α ν
οι μα υρ α γ ορ ίτες και όσοι π ε ρ ί έθαλπαν Ιτα λού ς
σ τ ρ α τ ι ώ τ ε ς μ ε τ ά την σ υ ν θ η κ ο λ ό γ η σ ή τ ο υ ς . (Από το
Α ρ χ ε ίο της Γ ενική ς Δ ιο ίκ η σ η ς Η πείρου στο
Η π ε ιρ ω τ ικ ό Α ρχείο Ι ω α ν ν ί ν ω ν ) .

7 E R O R D N U N G S B L A T T
--------------- P(lR GRIECHENLAND ------------------
'PAUSG6GE0CN VOM MlLITA RBEPeHlSH AOCR GRIfiCHENl AND

Ε Φ Η Μ Ε Ρ Ι2 Δ ΙΑ Τ Α Ξ Ε Ω Ν
ΔΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
«ΔΙΔΟΜΕΝΗ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΓΤΡΑΤΊΟΤ1ΧΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΟΥ ΕΛΛΑΛΟΙ

ΙΜ FELDE, ΕΙΙ ΤΟ ΜΕΤΟΠΟΝ, 1.10. 1943

. VE^ORDNUftfc.; ΔΙΑΤΑΓΜΑ
Ib*rL dorQ d u ila n «*1 tic
ατραη^τΑτ — ιο*ηpά τα
rfw M f* «ftf 7«al4* *, ,. & f
ccbtyfab-lri| «T wνr — .. 'i>.·?'
· 7Jι ucbl
»tebi L ebCJ
L<b«uo)iu<l «ica ^'rrkie vareRtJii!l td <ίηο*α ι>ά ΐ.τ(>«.ττ j tp e d n < a
ζ ( π χ ΐ ΐμ ω * .
tie 1 A.....
«· -.c t , ,><·" . ’· SA λ‘ o d e r e noirirbt,
u ie l die n>cb den CcpflogtahcitfQ to* flviadv μιας χανανυιής oOBiega^ | j
P *f 'Erlr|f a n t% W I T ^ i H ' M * , fa*· j i f a n a o c tm i aormtlea Wirtscbiiuabltab «ad eiocr saliiuL;«οατναχΰς Ι^ΐίαλίο)*^bi|
ον>£οτή<τ*βςitiinUmi daw m : G o in o u n f, n
dcr die Norbge dc· L inda «αιαοτάσια>ς άνάγνκ <Λ« l< fat *d h c ^
rrpfliciiet, dea lUgeoeineo Vcrbneeb <u· ται (ίς τήν ·χν\χήν xatavdlaen. (
^fcder’·ird^ejr VJ.I niubrm imd, vird n il CeUagnis Oder ■ΛΟ.-ών ^(ΐύοοκο.'ΤίΛ; ^ μΐ οΙανΗ*** ΑΙ
m ^ h m
cbtoeiJorBtn grade- iulicaioebr Weir·
*0.τροβίβμρ^·»J»
dJJum Ιταλούςστρβιι^πκ 4&αφ4ςα mς
mίά* ΙΑ -. Π\C
Zacblbiui, in Kh«erea Flllca a il dem Tode -■φούτοι» .φοβποφτομού κίφίονς «ΪΗ(4
•g-ebdrif?beberbergt,luid itto bid· φτς»οντtoioi-totvvoX^r Adp/·?Wo*.νΑh t ’ · b a tjili D u Todcaurtci! k»00 o«f Bescblu» ιά rv /o x io iv ^ eio’ep'· il> JJooelef
rafte.*udl i a Vcrdlfcflfajd raag d«? ΙΔοφ τοΟτο taAfl Αμ*ρΔτ·ά<Λ'Λ|βιΑ· * d«s Crncbtej dtircb den Strong dffetultcb at ιΙιϊμιλ ». Ί ί davarwr) Λοοή ϋ ι η α α ί
n 4 >ΙοΙβμ9".Mbcka Ore. .. ejtfc* jwQpanM&v focv<fai»le%'m ·*Λ eolbtreckt orerden. Ncben Jer Freibritstrofe ■τι* ΰι^'ίοΐω ; τον λ<Μ«Π|φ«τ* d b a ld
Atiutar Usadfca."'-I'M*, f· 'Andτ^ςony*%'rfk addfe kiaA ao/Celdrtraie and Z«*nparbeiterLuinl ίημΟΟι’α 3ιά λτογχοηβμού flagciMW ^
railed*WebrtotebaogtbViged&iea *t*k SundlcacbejootvneiidM| ntdlvpi vtrdctL τήν ( ( t |q t u i |v π)ς <irvOlg<0( COO^t Mri
atpeab da Vcrdffcntlkboafdiocr tL;Ιταλούςei^atwm; Die nrickgeb«i(enea Lebeamiaei uad ται νά ΜίβληΦονν Ά 4
•oafib nrBcbcrb<rfU(oicfctacbr tion aeb eo. wr.TiajTuid Ιςγα.
12 - I2 Td .τα^αχοατονμ^να r^fi|ie adijM
·*·,· I2 Ό xapoPeifwr«Αςh r|cofo·*)SumQa
Μομέτας 6&ηγίας n^*o*Impd felAmort l
U
leksAara redesnilCcflbni* Wcr rot! dea Lebeoraioeibestiaden m I.
'Oeitgfjii ή la|i0dyupdW ||<d
eberJ&jeriSbaJra mlΐρημοτβΑςnn4( 4M ‘ pkilv«irfr’f t eber Spckttbatea Ecantnio ktl oder crUh
u d B ad sd c jd c b t nfert der caotXadigea
li d iw τφοφιμοτρ xotovtvT o ^ M c n I
am **.· ·A: lv H r vaodeurvva w H a dgi/kay'lfi: A %
n ta W w iiw iM h .f mnsdgt, evd aot 2oebP
■·. *·£ · i ' r V * . ij . v-' v'*'· 1V hjtu odcr C tfio p ji bestn/t' ·'*■ '
burr Γ«ομανιχΔν♦yoe^opyflfy1φ·(··ΐ
Verardaug crictaitd«abrstirre Ή aacοΟοβίιΑναξτςrfflrmh («χνϊΔιύ H ^vidxror*. *''«j ·' ' A
I 3 jr-y^-aTV*·
Kn/L σήμτ^ον. I? • Fftr dk*AbvtdStag m StnftiLtrein.
ParVlUtArW«hMibarOHMnlut "Ο ΙτανπΜΓΜφ 'UA«e*<
ΔνΔ την fai&Maore w r ir rf J V I
Sink· dee f iftb a l aad | l.iia d die deal· I 2 dlionoivwv «pd^iar glm
•cb ca'S rd p p n cb ti taj*ladJf.'',/5”^ · ΓφμβήκΑ ΓτραιοίοαΙα.Ά
VEROflDNUNG ΔΙ ΑΤΑΓΜΑ
i llkiMac . %* ,
Mf ihii
ttdliarn »d
··■S jp
oa
.kψt
.ltctii
^4 J.am Katd
λι«
fan0La0*H|(<rAt ΛβύτupAomo-
έ.τ»τοοαίΜΜ* Ης Μ JM1 μ ’ D ^V ornIkiaay;tptt dcr
Td Διάταγμα ιΑηβι Ιϋ .ΙτγΛ ΑΑ I
ήμ/ςος Ης ϊημoeaewmoC^WV·
ard -l« r a i r trsei'ieB E r a l e b z fi z · 0<ujn Η." **0* fafnodotr^ p BeJmanta id ia a y ia dcr grieeblKaa Prenc, ηώ ν Τώτον,' td dmdrr^or dad τ^{ 1 ? W
.zz. rui olg:- Jt_>;Jiirdao-jru>bu/ovOa; 'rpdlcsuni cm U adJ^ hi Kn/L *·τ ίς ίο ν 1943. .· *'
I' V Par ldat*rt»Nfcli>a»ar PtI«cIim I«»4 Ό Ιι»αια^·*<
ii S ig can uu di« V e rw rp a g : t r O'iTu; ’5uy» ανιόν W fti n
ca 3<v4t'<«r.\n( 4 » d u rti p tls ri? ·. «ινύνπα *)ΛορΓ^ι.λιί τντ iaunnouov τον
i u j <r m a Z'T(c<(< i t f fv.BruMv,v.n»>v<Tuoi*·3«oτή:·τοφα»»ατήοΐ{α;
.a »on»ug:r ycvmuusbtiytr a :. ήI'i'ikvioewi t% pwo^oq^ c;
 270

Η α ρ . 90 δ ια τ α γ ή τ ο υ Γ ε ν ικ ο ύ Α ρ χ η γ ε ίο υ τ ο υ ΕΔΕΣ,
13 Ο κτω βρίου 1 9 4 3 , που αφ ορούσε τη συγκέντρω ση
δ υ νά μ εω ν τ ο υ ΕΔΕΣ στα Τ ζου μ έρ κ α προς α ν τ ε π ίθ ε σ η
σ τ ο ν ΕΛΆΣ. (Από το Α ρ χ ε ίο τ η ς Δ /ν σ η ς Ι σ τ ο ρ ία ς
Σ τρατού του Γ . Ε . Σ . ) .

ΛYU.

α:γτλ.τ -:
i A l 4 ' i > £πΐμίλτίί '5

£ >u 7ςjv
V~*>xpd€. -■ Tyv
m ri-· * xi?is;uvy«wvf
cvurrfpu Λ ·.i »* — ·» >'i. ·— ϊ ^ · ”· rr·,
I T, « * J _
4 τ ΰ ν
-
o v c u
- Γ
.£ :j v
I A M
T ^ v . v i
« I 1
i s i * * * * ?
___ - -
X G fc * X i} £ u c c - :o c - r o v ^ tx
. A . A . . · . A A . · ^ λ Aft ‘^ ^ · .p

; *Tiiu L;ov£wUiV· « vs. . . _ / -^

*r-jiS<s;: .'3tev<ei?ak * .·4 **. ■ _ · · . 0 ? : τHr.52V._w.
----------- ΤΓΓΤϊΤ^ΙΟ 'Apx-.-lijJ :>5 -== .
:-··τζλ?κχ--~>:
,ν.^ΛΖ^ . .ν ,. ----
k*· Αρχηγός r«vt«5; #APx*rf% i :z
V <·*Λττ νςτ/χ ης ^wvfftsν-
• #Αρ··**~{ς ~Ιν^.£τη··τ#
 271

H ocp. 12115 δ ια τ α γ ή τ ο υ Α ρχηγού τ ο υ ΕΔΕΕ, 20

Α υ γο ύ σ το υ 1 9 4 4 , με τη ν ο π ο ία σ υ ν ισ τ ο ύ σ ε στις
μ ονά δες του γ ια το π ο ιε ς ε φ η μ ε ρ ίδ ε ς θα
ε κ δ ί δ ο ν τ α ι . (Από το Α ρ χ ε ίο του Α λέξανδρου
Π απαδοπούλου) -

'·- ■’ Τ.!*-.' .· ■·.;J .: 77

u x n tn βηαχ u iu
, . m . οκ. m » Atu rtsa
■TtBXOt- i W & C O» ft
rHOTTCT m w i ' ·< '
W n C u Iu . . · N
ιηφβτφ ΙΠ ■«, k m x d v Σαγχρδττμα « λοβ ν |« β τήν tg
l t c ' T ^ w « 4VMf*Ta a*ro* If hltM rru at xivAi iftiU ftH g 4c t(J|ct
1) MU ΜΙΛΛΧ · l- I w iw n w ) * pnviatuc /
s n a (ill x«pi*x<at) * » ··
i . « to n ( u n rm x o r a o t t o o i) 4 . ·/
u r to m x ( r w A o c Bnpouoxvfo*) 3 «o' . iV /n lt S.
m r o x m n u ( 390* tw/>>c ) , 2 » 9 Γ Χ ,¥
•an nr mjor (Λχ/ΟΛίΡίηϊ) 9· /M
i n . ΛΠΧ |3Λ97#1τμ«6ί ) 2 »
tttI9. S A A A S

rnv^livfStjv 6 tA'TiJi “to® ίίολ· Ppufifo» *rtt UlTtf Mepc^xf<JC*iVT/

ρχος W ar· β * α ]γα ί*η ς# τήν A ittfw tfiv At το» (ίνριροτήΐ'ΐτος Ο Δνπτίρτης Δημ*
#κ*?Χΐη ϊ«ραρχίαΤν 1 ίκΐόβρ A lp o rts ΑιΊ τήν e lv litftv τοΒ XoiwB τ«χνιχοΒ * α /
{prjTlXOi xpO*#UXOB ·- · . , . * . . „ .
Κις τ*χργραρ*ϊον ·1 ftft&ftarm χ ι τ ί τ3 μ«ταζ! τής IxAdtfftUi w 6ς ϊν*/ £-
μ·*θΙΐχ*ΐήματ& at. τ*χόν $*Ιρχο·βαι W®Ypufix*f της
ας ίΙγ χ Ιχ λ ιο ί, χροκηρίζΐΐς χΧπ) · *_ . 1 . * *"
δ ι Ί τΛν pttftoAotff.rv τ ί xpo&ruxdv τόΒ 0·γχροτήμ·χτρς lYTPff**0* β ίς τη>
Wvcjuv τής Κ|Δ^ρν(ας#- · * * ■
*0 Χάρτης *χ*ο4 μ* «0^ 6ς ϊν«ί έ?ημ«ρΓ*υν Ι·1 Bapfvp τόν «ροΙτολογΐ$μ4Ί ■**·
fftAOTplwV «OVlAuy* ,
fB i n ί ι ζ ι φχ ζ* 4μα MUti ν ί χορηγ44 9*λλον x o p tfac. t i e αντΛρτην *r> „ ,
ϋτμ^το* B ttto · Λαμχρ-ίχην ΑίΛ την ΙΙΙη ν Κ*ρρ %(ϊϋ . θΒτ«Κ χρη$4μο<*«.Ρ>?
ας 0τοιχα ο·1τη ς . *·
ε . Δ , Γ · Α ·2 β λδτο 64 το# 1 9 4 *
ro rstaxos αγγ” ~ - '

s . zxTsir
-ΓΧν·Α/ν*ΐς Ofx. #ΤτηρβΒι2νΓιν« #ΑρχητβΓο»
- Ι ϊ ϊ Μεραρχία (ϋολιτιχίν rpif«Tov>
•ft· X. διγτ·λ(*ην
- I Χ-χζίαρχΓα
gw lgxtQ *..
- wTTI· nrhwoc^IuawCvuv
Γ*ν. Aixnr«(o*
r5 9 0 V ΓΒντατμα .
-H/W Τίγμα
- Π Ι /1 2 «
 272

H op. 80 Εγκύκλιος υπουργείου Εσωτερικών της

δοσίλογης Κυβέρνησης, 17 Δεκεμβρίου 1943, με την
οποία υποστηρίζονται οι Τσολιάδες και κηρύσσεται
πόλεμος στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. ( Από το Αρχείο της Γενικής
Διοίκησης Ηπείρου στο Ηπειρωτικό Αρχείο
Ιωανν ίνων).

•Αν ». I.MLVU ι- i -knikh .uEvevreis

• Ε /.. 1» . Μ ε ν β Υ Ν Π Ϊ ΝΟΡΟ»ΥΛΛΚΗΣ « 'E ar «·!< mlt « JtC ra A; sto U ta? h r» ·* * · «4* 50** t«rnr* fip t-
ruKHA msonrsor Qletwc, i · ' 90or ipo ifittm 4*4 «τόμαΐα Α α ή ρ Ια * w l ' om* tΦ*1W1^
b l> ; 44* «tfn«rrm xirt jxtlim* tag τ^τγκσπ·»·
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΚΙΑ i 'H h ^ a t t a n a · : *Eua«iaat Ι φ ίτ ά ς *4* ^ m iipi b a rt· laVa » *
* o (v n T t t o · ^ 4U4 n « 4 w 4 4 a n t· » l a o j i W b ;.* « w ·»».
« Γ · « # | μ ά * dm iw *%mr T U t i u t v fl a ^ i l « aai rav; « jo t · · · ·
ΤΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΩΝ ΤΩΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ v h v * *EU*«*c·.
Πρός Ακάσας τ ά ς Διοικήσεις X w pofutadK I c'Ea" la w -«m·* t i M a tt «2; ij u ili iW w ii T 3 " tu a t i l t «·*« « ·*
ι 4 | · ^ · ι · ; lit <Vx3«« m i t i n a u t f a o t ^ A v n u 4*1*4 ϋ ι ι η t l i 'Q ·
«Κοινοααίΐ)** ; Η. i tom Τστμκτος £«<<·*·**·. ληηκής liw u fy t’t ; N a b | fb^ac « ! ' bio* o i a·* o ta artm ·* a ; · ·
Κοι««ιο·ΑήΜ* K M t i f · ·*ς Ι χ · «ό» isA $ Ι3·43 Η 1 W ισώς ι, «. « A c p a l · Hr* n l ' ήη·* u y n b w · saW a* a«t aai 3A t b b «|a
Ά { |ιο ν ( to4 'lev Tor·»*··* E r t · * · * K tiU w H a , 3»·Κ lApoat y>w· THyoi*·* 4 ; » · ιβ ΐ *Ε ί*·*ς Π ι ι μ ν η ι . b l n ή O o f i ; m ; *CU4 ; wtt*
«ιν itx av u ; «( te a Σ ι ί ί π ι ι ; *ρΑς 44 Η ζ ΐι b a a < rp « a if« n a 4 ; « κ j p ^ n t» .
M iw r nitfiqf .t«ige ta v Α ·ο α β ν π ·τ ilf tw ( «If •M i ( a i i i b d t b ·»■—*ή» « « ta* b a w b « a; b b * · · » . Ό
τρ'α β»»τι#| .τφοεκληιήρΜ. tOurvtK t a i i m · · · · ; 4π|κη H w Η; taa; U a v r · * ;
'A n i r o a f · * «ής η φ ο ισ ικ v« il« ιοίς Π ςο ΙΙςο κ Κρ»*ο· B1 Π^«ς tavt .Uiaaat Ονδβιέρον; *CU «ia; *m *Ab««a^i^*9
tiita t. «Κ··»·», ti 4τΐμτ»η«ι ia i to t «••Ttxat aaaAb*; «at Π·«·Λ·» pet:
’E r \\3 4 τ α » ; r | 17 .ΛΓΚίμώςίβ» 1943. 4 a te c titv n ; mt; faal*t«aiti *·»; fr«liiaa».
Ό Ύ**ουθγ6< •*Ept« i w i p a a r v · Ι α ϊφ Μ ΐΐη η b a 10t«m · « apt xartat b «
AN. ΤΛΒΟΥΛΛΡΗΣ Ιςγ··*. ab a ; aftaadtc·*·* « n u c l e i i»a*ov Btt i m n Wt rlrw J* n w » *4
K o tw N ific i αβραμό^α. iU* d a rt i n i pia i m »*t U l^ r t o an t * «·«* l«M*v<
«vE trn a b t i p a U r ιί; lava; I r e « ά f m Έ Ϊε » ι·β * «L*a «Α o r a ·
II *Ym >T»toi Ϊ Κ *A»v«nc. βητί έττφγ»; Sm ; avroatoU 4 411*1»«3α·«τα·( a a trt 4 *&*!·*%·■(*·
•I ΡηωΙϊ» T f o ix W ·* Ύ *. 't w i .
>) Γ««ι μ ( •O f·* b i m t 4 Tlaffi; «α; I n b u n n H ^ aa b * h o i o n ·«
4) ICf·**^. —• uanaaH u H u M aa* Ip«l4* a a L « a i K a *4 I ub 3»«4«i Neeet
Cl S4vmt|m c^ n w . Mi ijiv a m ;·
T) I#» ΤΑγμ· E/;»irw •*Yaa rAc ifv?m *r m l a o ; t% Q-««vilat 4 b i» l* C · ·
• Μ ι ς · : friina«**( N ; · « It* «ΖαΙ m4" b · * 4 u n i i f n h (la··*·
Η· Δ . Δ ιά τ ο 6 ς l c 'A (iw p a tiK o O c * · · « f t · *Wr»e* τον ' Y w p a i t n r Mi b M *M b a U f a · .
• 1 2-4 3 t* C b * K * A lia in if i i\ry tf in a aarA t b b p a b t a * 4 " | ΐ ί < ·
ΤΑ 4AU*AUi|U «ΙΐΜτηρά vri—Ata ta i «I 4el«aonaai τ4 ν f · Έ ω τ κ Ω ά ΐι α I» M i t i «4 V t i t d n n a t « η ι« * > < « . H ?
ΑνσςχίΜΔτ a tm x d a a ***· twv UiAai-wii rK *r«T μ ·· Id ea* nereicitipe» • laa ir a t a«c. ta nfl,la» «■; n n l i f i 3t« cHM· > a t i ia * f ' ^ 3 1·*
?4*α«ιν. «κ «Ν» βασόραν V AatlAtawv. ι ·1·{ΐί«τλ
Bgarraowwi μ4 I4 * r r | r H rraju* tfc 'EU ftnsft; *·» Τ η Ι |; *\ • M b 4w w n t> i b « ■ < ···* «■( 4a4 o f»«··*· I f . 1·* ·
■ «••(at i r | r i a·! a t ta«ai‘l«a 4·· U p·* a t lyyat m « · ή d a l · |ι α ι « Μ ( ·
Λ 7 ΠρΑ* ra«t Δΰ ααΑ·»»; t*b ApravwafMt 8.Λ.Μ . « I Κ-Λ.Λ.3, •• g a i am aU»reeiaa»aiei».
«Kat»m 1» i U m HELL^r*; I h r^ A v a i a«i ’ E U ar* cA Γί*·* •«*ρ·*ή· Π T i t b a b a aa p r r il» u paa «. a. ' . U a a t n o i « I: · * · * ·
•n r· r<i( Ν ίο μ ο η ιύ ; b i l l e d ; ·« ;· . · h r y it a : Sw «Α α « α ν ά φ ‘ta > a w ? o l M f i l a m . 4 · it·»**· “ *·
•44* b U « / i |t i ι« ϊ S b I b j b i i « ί !#«ς U n M n n (m A v x y fe · KA l a b t «Ν « * · * «aa «c Τ α « β ; fTai*a>a a A lia — n * 4
vA Α ·1οα··4'« ««»< 4« m>A«cI; aas*. 'Ϊ » '.\ltn * i« r | 17 k a *i | i a IMS
« i*4 t b I H n ' E l n i b μ τ Μ ι τ Η ^ ή ι ι ι ιήν
••« ffin v i*4aa »It νήν ftaT t'V i 'E i,l* ili i« i μ4·α i l l l i i d a p at·, *0 l i a n t b
«AiMylier* 4t«AAim((« i« Vaeatpu ta*··«««« aai MU Χ Π Α Λ Λ + ϊ ΥΤΗΖ
*\n|yxaJ n*>a*
t t w i l l m f l W b a -l.tA t l ; ι ( « Μ · · 4 ι I n fle i «It «At f U | i ( *VaaAAUarai td ta ,
• a t ««««« *Eli.i)nn4v·. Kav ’T n n > Ά η » ΐ«ι»ι.
•M 4 t 30o«Jti W U : c u t « f «It ta r; raitaa; (*04Ac K |4 n d · & ! * · · K·* Ka·*·»»*-h. -■ ^ ■ J .-LV
to ; d ; «avt ‘••wViro; T a 4 « i4 « ;· 2r»ra« -
 273

Η εφ η μ ερ ίδ α ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ των Ε.Ο.Ε.Α. - ΕΔΕΕ

Ε η ρ οβου ν ίο υ , 15 Σεπτεμβρίου 1944.(Από το Αρχείο
της Ενωσης Συντακτών Ημερήσιων Εφημερίδων
Α θ η ν ώ ν ).

ΕΛΕΥ
ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΕΦ ΗΜ ΕΡΙΣ ΟΡΓΑΝΟΝ ΤΟΝ Ε. 0 . Ε. Λ. S hr'udO Y iTiU V

* Λ ρ « . ·ύ λ λ ο υ 39
| Ε Χ ευβΙρα Ό ρ ΐ ^ ή 'Ε λ λ ά ς | Ι5 ~ Σ ιΐΓ ττμ Ρ ρ ώ ϋ ^ _1

Ε Θ Ν ΙΚ Η Σ Υ Γ Κ Ε Ν Τ Ρ Ω Σ ίΣ
ΤοΟ AioixmoO τοΟ Zuvrdyuav0< u ac «» AA. ΠΑΠΑΑ0Π0ΥΛ0Υ

Τ α π ο λ χ μ ιχ χ γχγονότχ
το3
τής Ε ό ρ ώ π η ς χςχλ<αβον?αι
ρχγδαίως. t
Χ 6 Γ ε ρ μ α ν ικ ό ν τέρας, χκ
n v ix t Οπό τα τυνχχή x x l άνη
λχή τφ υ ρ ο χο π ή μ α τα τών μ ΐ γ κ Χ θ '^ ) χ ίιΐ τών μεγάλων . Πω τι το ις Ι Χ μ χ τοΟ « ί )
τ τ μ μ χ χ ιχ ώ ν ατρατιών και σ υ μ μ ά χ ω ν , νά περιβώτητήν j εχομεν τήν χςίωτιν ν' a
τών 'Ο μ ά δ ω ν άντιατώσιως. υπαρςίν της, προτηχΟχί κα ί I ?0ή ; - ;ι ***·
" " · Α·ι ?t w
« 'ή
’ ·· /A *? · V®'
V Ί
X i τ ν μ μ χ χ ιχ ά ατρανχύμα* τώρα νά πράςΤΙ '*> ΐυ ιο ν . ενός λ χ ο * τού ο π ο ίο υ η ι·
τα μ ά χ ο ν τ α ι ήδη i n i Γ ιρ μ χ Α λ λ ά β τό τρις'εςαμ αρ τιίν, ττο ρ ία δεν αναγράφει τ ίπ ο
νικο ϋ ιοχ?ο υς» τά δέ Ραίο* _________________ _ _ ^ _ ^ | τ ε χΧ λο, π χ ρ χ χ ιμ χ χ χ ’ι 0υ·
οικχ ΐ η ίχ ο υ ν ΐ λ χ χ ιβ ια in τίες, οχ* απελευθερωτικούς
α '^ ώ ν . Τ ΐ ιν Έ Χ Χ ί6 ( Γ ιρ * ιχ ο π ο υ ς .
μ χ ν (χ « β ΐ ρ χ ίΧ 'ίμ ιια ?ρόμο
κρ α τη μ ένα ^ χνχκλχίοθητχν
KAN ETTA Έ χ παραλλήλου x x l ς 'Α Χ
β χ ν ίχ , ή ό π ο ια δεν ·ί*ιτ ίρ ς ·
ι ί ; η ό λ · ( { , «ίς δια φ όρους ό
χαράς i n i τω ν ο δ ώ ν 6έ«χις
ΒΟΥΛΙΣΤΑ-ΤΕΡΡ030 τεν εις τό επίπεδον χΰτότής
εγχλημχτιχότητος. Π :έπρ χ·
κ χ ί 5 tx flp S Y p x i» u o fiK t μ ( Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΕΠΙ ΦΑΝΩΝ ςΐ υ π ό τήν βχέπην x x i π ρ ο *
«ν ο ίχ ν δ ή π ο τ χ . π α ρ ά δ ο τίν ττχτίχ ν τών- άςονιχώ ν * χ ·
A i B x X x x v tK x l 3 ο ρ ^ 9 ^ * ΠΑΣΑ ΓΗ ΤΑΦΟΣ κοάργω ν ον» ολίγ α (ίς β χ ·
ρος τοΟ ίλ λ η ν α ο ) ηλςΟο*
p o t Χάοβχρνήτχις TOO χ { ·
τλχρ εγκα τα λείπ ο υ ν xi· τής ο μ ο ή ΐςχχολθ9θ<( x x l τή ·
ανάγκης τω ν ό π λ ω ν τήν κ · μ χ ρ ο ν ν ά πχοτχόή *ίς τή ν
X w ? a i* » βτιγμ ήν νόν πάτρω Λν.·)χος Ποταχρήστβυ Ίωάν. *ην τώ ν Γ ιρ μ α τ ίχ Δ ν ό π λω ν
ν * τω ν κ α ί προτηαθοΟ ν, ν · ΐτϊλοχίας"ΛΙανασίουΓΐώρνιος x x i σονχχί^χχ, δ ιά τής 'Λ λ ·
β ο δ ο ό μ χ ν α ι τόν p iX o v τής Αντάρτης Γ «όγχας Σπυρίδων βχνιχής ΊΓβάτας, τάς δ ο λ ο *
Ταετ
ρτρσοςΜπΒκ Πλ
αι
νιοογς. ?ο νιχά ς ίναντίον [χας in iO i*
όβ (» 5 λ Ι « ρ ( χ ; , ν ' χπΟκτη· Π αοί
«οον τήν συμπάθειαν χαίτην 9ρυώ*ης Βασΐλΐιος n t : . Λ έ ν Οέλομχν x x l Q iv
εύνοιαν τής Χ ο β ιε τ ιχ ή ς Κ.ο ΜτρυνττύρηςΧβρίλ χΓναι δ ίχ α ιο ν νά πιττχάτω ·
x a1i -----
------------ τών άλλων Όηλ)γ6ς Π Εύαγγ*λάτουλος Στ. μχν
βερνήαεως
η μ μ ί ^ ω ν «χΐ επιτύ χο υν ό,
βτβδότβυλος Γιώρ. μ α χ οόιΟ τ ι ο ι μ ιγ ά λ ο ι μας τ ύ μ
ά πχριβάλλω τι ιο ύ *
τ» 8 iv ΐ)3ο«ήθΐ)οχτ 8ιβ τοΟ το·ις x x l πάλιν μ ΐ τήν ττορ*
Χ ίτ λ ε ρ εις 8ί(>ος_τής iO vt· γήν «ω ς τόν άοωτον», δ ιό ­
»ής τιμ ή ς κ α ί χνεςαρτηοίας ΕΠΕΣΑΝ MAXGMENGI τι τχ χγαλήμ^χτα ιϊν α ι χπα*
?*λων m i β ν μ μ χ χ ω * Κ ρ χ - ν χ ιλ η μ μ ίν α χαΐ ή μ ιτ ά ν ο ια
τών. Ο ρο τπχθ οΟ ν δ ιά τής 2 )9)44 · 7)9)44 ό π ο χ ρ ιτ ιχ ή ·*Λ ρ χ χ τ ό ν πο λό
4*“ έχνου δ ο λ ιά τ η τ ό ς τω ν , τ ιμ ο ν αΓμα χχύταμχν α χ ί
τής ρ α δ ιο υ ρ γ ία ς τωνκχΐ τών ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΞΗΡ030ΥΗΙ0Υ o iv διχΟέτομχν ά λλο .
?(λο ?ρ ονή τχω ν να χ η ο δ ιί·| *ΓΙΑ ΤΗ ΛΕΥΤΕΡΙΑ Έ 8 ώ χ ίν α ιή ό ία ν ς άπα*
^οον ό τ ι «ή Ε ύ α μ« ήπχτηι ςάπαντος τοΟ χλληνιτμοΟ ·
βε.» I ■ •Ε δ ώ χιναΐ(ή ό ίτ ις παντός
Ά λ λ α δεν ε ίν α ι μό νον χ ΰ |θ υ κ i /ορ ός τοοοΟβ. *ελλν»νος άχαπώντος τήν
·»<>. Ό ταράς·:*^ τής Β α λα α Ι Κ α ίτ ο ι πιντεύομεν ο ί , . Π χ τ ρ ίδ χ χ ϊ Ι ι·{Ιο μ ίν ο ·) τό
ντκής, η χττία χ ν τ ή τοΟ μ ο *{τ ό τ ο ν ή Ρ " ■ ω ι ΐ · ι ότον χ τ . ή ί *·*Α * *ών jn ip ί\ι·> ·
λ υ τ μ χ -ίπ ο ^ νο τή μ χ το ς . ή χ Α γ γ λ ία « ί ι ή \- \μ * ρ ια ή δ * ν ,," ? * * ί πχτοντων, Ά ν προ-
« π α ν δ ο ς υ ίλ η μ α ς Ο ουλγα ήά λχίίωτι tn' ονΐν «ν. οχν | J' ΐω μ ιν ολίγον τούς ip rrx *
ό π ο ια ; ή Ί τ τ ο ρ ΐ α Τίγ·*ν#η^*>·λ» άηό • Λχί ίγ χ λη μ χ τίχ ς γχιτο*
 274

Προκήρυξη του Ανεξάρτητου Τάγματος Σηροβουνίου

του ΕΔΕΣ για την καταπολέμηση αξιόποινων πράξεων
(Αρχείο Αλ. Παπαδοπούλου) .

- r x T ^ c u A v l f i / i : tr r — "—
^ ηι*\ \'Μ - ^ 4-ν£
——ϋζ)V'γ 0 Μ
Γ ΙΛ 4*^ 1· ^ · .r* *
ξ ν ·■»»ν V » * * > * 4Η>-{·^ γ ^ ^ ' Γ ρ ufrg c v w u * ·.
t V *·
4 Α^Ρ%^«ννΑτΗ*ί -V ^ -ν^ΛΑ^-4^ y^.- ^ α ^ α ^ ι
• ‘^ ΛΙ_^ ra -U.^-gy^OrV— /Γ ν Λ^ ^ Ο ^ ν Ο υ ^ ν · ■
V u j f K , & iw ifo v >.\ 1 <n rf0 ^ 0 »-, 2 -}j U v -
— \( Λ « h ^ - P < V + A - ^ g \ \ i — © - B V ^ d L O r i --------
flj ^·| ^ Λ^ι^ 1 ·^ι·ϋ[α< u flir -&U-¥v p-]f 0 (- £fl f l Uaj ^ S / y ^ l L

„ ^ > U /.0 6 ' V v y u » ^ o g V {<H - -

____i_ i ., .:-:.i----,-., H Z «*Hfi"£l··

• U ^ u a t v>Uyfld6**V 4 w u ^ H o i\jk v A ^ a 4 p f < 0 v V ^ f a l
.Γ Τ ζ μ α ,ν , U =V V -£.vJ^jca.^.iiw v------ - — v 7 —
-·-* v 1?-
»'·j·.» stSj\\ ^Λ * «ίΎη* »Ί
.·» · V 'Γ ν
W f' ’ *'
■ ■ »»'"*·’!
· · - · * i

-«£— —T - A ^ f ^*-<λ ί &V · --

------------— - - © - ^ \ ^ U4jiv}-5— · -
-------------« « frf a rioa^ o * --
 •Λ·ν.' 275

t+b.
IS5

1-J,

ΧΑΡΤΕΣ

.·**
■.·»··3*>

ν
-Vfr·
 276

Χ άρτης της ΒΔ Ε λλάδας όπ ου εμφαν ζ ο ν τ α ι οι

π ε ρ ι ο χ έ ς δράσης τ ο υ ΕΔΕΕ κ α ι τ ο υ ΕΛΆΕ, από Ι ο ύ λ ι ο
1942 μ έ χ ρ ι Ο κτώβριο 1 9 4 3 .
ι— ι Η ΠΕΞΠ CZJ □

ΕΔΕΕ ΕΛΑΕ ΤΕΑΜΗΔΕΕ ΡΑΛΛΗΔΕΕ ΟΥΔΕTEPEE

i T ^ / v T '·-< * #"T 1"" tMnrru;

’ · \ ·) Ή. •Vr'*“"k '· Τ«^Λ.,* ~ Γ-\ν ·
yT' ^HJb^Vv t* ■
ppeiwem ^S^w vifr^ / * r“i ‘,y*3L*®»',o ^ fc ^

-< y . ^ ^ ϊ* ΙΖ * τ- w-vo-., t W , x H J

#r Λ -j| r * r v
. ssl T O c j X / .

*i rdA«<·r^t^« Λ
·. Ά
0 ΐ&ώ> ,
ui4*rrAfi
.· - 7
'«·* a|

7 ,W N i / <

, n ' - ^ *-X£
/ // *Au<L‘ \iAjJ<ii«wJ*1Me,'*V,ee4w\.':A
7"'7r^^Ver4H *A ikL

rx,v;“ JAmm - ' ^*τίς Φντ»ίβ* 4 λ ^y*7*^ «

"nisL·
T Oc^...vv >^ T
^ 1 *—**. Γ·· 5&~<
L r * r-W-.I
*i
1 fJ a g a fiiia
^ (/^oc
ά Ι α. Δ ο νιΐιν» ✓ "i-····■.£*
y-’ \*L*p■ jL
'jraffrtc \ Γ
™γ τ ^ *ί<!/ ; ·^π ^--,ΐώ
<J*„ .
: I?iuv,<:
■ ' -----
'3*Μ* λΛ

/ ’7 iqakm ^\ > l^f^r VoAmga^

n . ^ f e .......
 277

Χάρτης τη ς Η π είρ ου όπου ε μ φ α ν ίζ ε τ α ι λ επ τ ο μ ερ ώ ς η

διάρθρω ση των α ντά ρ τικ ώ ν σ χη ματισμώ ν π ρ ι ν τη ν
°νρ φ ω νία τ η ς Πλάκας 1 9 4 4 .
I— I Γ ~ ]

ΕΔΕΕ ΕΛΑΣ ΤΕΑΜΗΔΕΣ ΡΑΛΑΗΔΕΕ ΟΥΔΕΤΕΡΕΣ

· Y**mA!T,an\ 'v···,.

* l i 2“V '■*- . \r*ncrAi tkin^v*

Ι « ν ΐ? ^ ΐβ ί
Atr**'"*'' Tvw>i·,^
^ ■
-*V ·
· ■· s \ y
;;s 'n-fl7 ' -*£

Λ-MWlp»

'SZiorrrof}/'; " ra^ \

|T-C Ά·ρ
ΚαβΛ0*04ΐος
 279

Χ άρτης τ η ς Η πείρου όπου ε μ φ α ν ίζ ε τ α ι η εξάπλωση

το υ ΕΔΕΣ κ α ι ΕΛΑΣ α ν τ ίσ τ ο ι χ α μ ε τ ά τη συμφ ω νία τη ς
Π λάκας.
□ m □
ΕΔΕΣ ΕΛΑΣ ΟΥΔΕΤΕΡΕΣ

f κάέΛάϋΙ ν
\ · » . ; ·Κθ*·

Α ξίζει να σημειωθεί π πλήρης

εξαφάνιση των
Τσάμηδων και η εδραίωση του ΕΔΕΣ οτη
δυτική παράλιο
π ε ρ ι ο χ ή τη ς Η π ε ίρ ο υ .
 Β ΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ

Ι-. ΠΗΓΕΣ

A vixSorec
Α. Αρχεία

SENA

α)Bundesarchiv-Militararchiv με κωδικούς RH 19-

VII,26-22 και RW 40.
β) Public Record Office (P.R.O.),όπου υπάρχουν
φάκελοι σε μικροφίλμ του Foreign Office με κωδικό
371, ( ίδρυμα Πρεβελάκη).
γ) Εθνικά Αρχεία Ηνωμένων Πολιτειών, (Department
of State), Μελέτη No 2818, Η Βρετανική πολιτική
στην Ελλάδα 1941-1944.Στα ίδια αρχεία υπάρχουν
και τα Γερμανικά Στρατιωτικά Αρχεία, που
κατασχέθηκαν από τον στρατό κατοχής των ΗΠΑ. Με
τη σειρά μικροφίλμ Τ-311 και αριθμό κυλίνδρων
175-185 καί 286 είναι τα Αρχεία της Ε Ομάδας
Στρατιάς και με σειρά Τ-314 και αριθμό κυλίνδρων
670-673 είναι τα Αρχεία του 22ou Σώματος Στρατού.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ

α) Γενικά Αρχεία του Κράτους(ΓΑΚ), φάκελοι Κ.52

Α1,Β1,Β2, αρχείο του Ηρακλή Πετιμεζά.
β)Ηπειρωτικό Αρχείο Ιωαννίνων,(Η.Α.I),όπου
υπάρχουν φάκελοι της Γενικής Διοίκησης Ηπείρου.
γ)Αρχείο Μητρόπολης Ιωαννίνων, με φακέλους για
την πρόνοια και τον επισιτισμό της Ηπείρου.
 280

δ) Αρχείο Ηρακλή Πετιμεζά στο Μ ο υ σ ε ί ο Μ π ε ν ά κ η .

Υπάρχουν φάκελοι οι οποίο l περιέχουν αλληλογραφία
του Πετιμεζά με τον Ζέρβα, έγγραφα του ΕΔΕΣ και
σήματα του με το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής.
ε) Αρχείο Αλέξανδρου Παπαδοπούλου, όπου υπάρχουν
πλείστα έγγραφα και σήματα για την λειτουργία του
ΕΔΕΣ, στον στρατιωτικό τομέα και στον τομέα των
θεσμών. Οι φάκελοι δεν φέρουν αρίθμηση, έχουν
ταξινομηθεί ανά χρονολογική σειρά και ανά
αντικείμενο.
στ) Αρχείο Αγαθοκλή Κωνσταντινίδη, όπου υπάρχουν
έγγραφα και αλληλογραφία για τον ΕΔΕΣ. Στην αρχή
ήταν πράκτορας της Secret Intelligence Service
και στη συνέχεια εντάχθηκε στη δύναμη του ΕΔΕΣ.
ζ) Αρχείο Επαρχείου Κόνιτσας, όπου υπάρχουν
έγγραφα της Γενικής Διοίκησης Ηπείρου και της
Μητροπόλεως Ιωαννίνων.
η) Αρχείο Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού(ΔΙΣ)
Φ.907/Β/Ι, Εκθεση Αντ/γου Γεωργίου Αγόρου και
Εκθεση αντ/γου Γεωργίου Βλάσση, Φ.907/Δ/7,Φ.641,
έκθεση διοικητή Α Σώματος στρατού, ανιστ/γου
Δεμέστιχα,φ.22,Φ.907/Ε/5,Εκθεση Αντ/γου Γ.
Ζορμπαλά, Φάκελος 907β/θ/1ιβ/8Α, Φάκελος
907 β/θ/3ε/8Α, Φάκελος 907β/θ/3κγ/8Α ,τμήμα
5/2Φ.907β/Ι/3 ιε
ι)Αρχείο Χρίστου Σούλη, στο Πνευματικό Κέντρο
Ιωαννίνων.

Β. Ημερολόγια
α) Ζέρβας, Ναπολέων, (δακτυλογραφημένο). Το
ημερολόγιο είναι δακτυλογραφημένο, το πρωτότυπο
είναι κλεισμένο μέχρι το έτος 2030. Βρίσκεται στα
Γ.Α.Κ.με αριθμό ΑΒΕ 806 Κ.202.
β) Παπαδάκης, Ιωάννης, (χειρόγραφο σε πέντε
μπλοκ). 0 Παπαδάκης περιέχει σημαντικότατες
πληροφορίες, με την καταγραφή στο ημερολόγιό του.
Είχε γραφεί από την πρώτη μέχρι την τελευταία
ημέρα που πήγε στα βουνά της Ηπείρου με τον
 28!

Ζέρβα. Το ημερολόγιο του βρίσκεται στα Γ.Α.Κ.

Αριθμός Κ.204.
γ) Τζάννος, Αθανάσιος, (χειρόγραφο σε τρία
τετράδια). Περιέχει σημαντικές πληροφορίες για τη
δράση των ανταρτών στην Ήπειρο.

Γ. Απομνημονεύματα
α-)Αναγνωστόπουλος, Νικόλαος, Απομνημονεύματα,
(δακτυλογραφημένο), χ.χ. Ήταν αξιωματικός στον
Ελληνοϊταλικό πόλεμο. Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες
και είχε ιδία άποψη για τα γεγονότα.
β)Δάλλας Γιάννης, αφήγηση για τη Σφαγή του
Κομμένου από τον Κοσμά Ανάστα, (χε ιρόγραφο),
Ιωάννινα 1945.
γ)Παπακωνσταντίνου, Δημήτριος, Απομνημονεύματα,
(χειρόγραφο). Ήταν διοικητής του τμήματος
ανταρτών της Κρανιάς.
δ)Παππάς, Χρήστος, Α ν α μ ν ή σ ε ι ς γ ι α το Ολοκαύτωμα
των Λ υ γ γ ι ά δ ω ν , (χειρόγραφο), χ.χ.

ε)Τασούλας, Σ. Αλέξανδρος, Συγκρούσεις ΕΔΕΣ-

Μονάδων Αυτοφυλακής Κρανιάς και 2 4 ου Σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς
Ε Λ Α Σ , (χειρόγραφοί, χ.χ.

στ)Θεόδωρος Λιαπίκος, Α ν α μ ν ή σ ε ι ς , (χειρόγραφο),

Χ·Χ·

Δημοσιευμένες

Α. ΑΡΧΕΙΑ

ΞΕΝΑ
α) Φάκελος Ελλάς. Τα Μ υ σ τ ι κ ά Α ρ χ ε ί α του Φ ό ρ ε ϊ ν
Οφφις, (Δικτατορία, Πόλεμος, Κ α τ ο χ ή , Μ έ σ η Α ν α τ ο λ ή ,
Αντάρτικο, Δεκεμβριανά), Αθήνα 1972.
Δημοσιεύονται Βρετανικά έγγραφα.
 282

β) Φάκελος Ελλάς. Τα Αρχεία των Μυστικών

Σοβιετικών Αθήνα 1993. Δημοσιεύονται
Υπηρεσιών.
κυρίως επίσημα έγγραφα του ΚΚΕ και του ΚΚΣΕ.
ΕΛΛΗΝΙΚΑ
α) Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως,
επιμέλεια Κομνηνού Πυρομάγλου, Αθήνα 1958.
β) Ανδρικόπουλος, Γιάννης, 1944, Κ ρ ί σ ι μ η Χρονιά,
τόμοι 2, Αθήνα 1974, Συλλογή 300 εγγράφων που
αφορούν την Ελλάδα , από το προσωπικό αρχείο του
Τσώρτσιλ.
γ)Κείμενα Εθνικής Αντίστασης, τόμος Α', Αθήνα
1981, Πρακτικά διάσκεψης εις Κουτσιανά.
δ) ΠΕΕΑ, Δελτίο Πράξεων και Αποφάσεων της, χρόνος
1ος, αρ.φύλλου 1°, 12-3-1944.

Β ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ
Καλογιάννης, Σταύρος, Ημερολόγιον ενός
Στρατιώτου, Αθήνα 1945.
Κανελλόπουλος, Ημερολόγιο,
Παναγιώτης, 31
Μαρτίου 1942- 4 Ιανουαρίου 1945, Αθήνα 1977.
Μεταξάς, Ιωάννης', Το Προσωπικό του Ημερολόγιο,
Επιμ.Φ.Βρανάς, 4 τόμοι, τόμος Δ, Αθήνα 1960.
Χρηστίδης, Χρήστος, Χρόνια Κατοχής 1941-1944,
Μαρτυρίες Ημερολογίου, Αθήνα 1971.

Γ .ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ
Αναγνωστάκης, Γεώργιος, 40 Σύνταγμα του
ΕΛΑΣ,Αθήνα 1980.
Churchill,W., History of the Second World War,
London 1950-53, 6 τόμοι, τόμος 6ος,London 1950-53.
Ciano, Galeazzo, Diario 1937-1943, Milano 1990.
Grazzi, Emanuelle, Η Αρχή του τέλους, Αθήνα
1980.
 283

Hammond, Nicholas, Με τους Αντάρτες 1943-44,

Αθήνα 1982.
Myers, E.C.W., Η Ε λ λ η ν ι κ ή Π ε ρ ι π λ ο κ ή , Αθήνα 1975.
Woodhouse, C.M., Το Μ ή λ ο της Έ ρ ι δ ο ς . Η Ε λ λ η ν ι κ ή
Αντίσταση και η πολιτική των Μ ε γ ά λ ω ν Δ υ ν ά μ ε ω ν ,
Αθήνα 1976.
*
Αγγελόπουλος, Αγγελος, Από την Κατοχή στον
Ε μ φ ύ λ ι ο . Η Μεγάλη Ευθύνη των Σ υ μ μ ά χ ω ν , Αθήνα
1994 .
Αναγνωστάκης, Γεώργιος, 40 Σύνταγμα του ΕΛΑΣ,
Αθήνα 1980.
Αποστολίδης, Πέτρος, Ό σ α θ υ μ ά μ α ι 1900-1969, Αθήνα
1983.
Αποστόλου, Λευτέρης, Το Ξεκίνημα τ ου ΕΑΜ,
Α ν α μ ν ή σ ε ι ς και διδάγματα, Αθήνα 1982.
Βότσικας, Δήμος, Σ τ η Θ ύ ε λ λ α , Αθήνα 1985.
Γονατάς, Στυλιανός, Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α , Αθήνα 1958.
Γρηγορόπουλος, Θεόδωρος, Από την Κορυφή του
Λ ό φ ο υ - Α ν α μ ν ή σ ε ι ς και Στοχασμοί 1914-1952 &1959-
196 2 , Αθήνα 1966.

Δημητρίου, Δημήτριος (Νικηφόρος), Αντάρτης στα

Βουνά της Ρ ούμελης, Χρονικό 1940-44, 3 τόμοι,
Αθήνα 1965.
Δούμας, Δημήτριος, Ιστορικοί Αναμνήσεις και
Α υ τ ο β ι ο γ ρ α φ ί α , Β έκδοση, Ιωάννινα 1969.

Ιωαννίδης, Γιάννης, Αναμνήσεις, Προβλήματα της

πολιτικής του ΚΚΕ στην Εθνική Αντίσταση 1940-45,
Αθήνα 1979.
Καββαδίας, Επαμεινώνδας, 0 Ν α υ τ ι κ ό ς Πόλεμος του
1 9 4 0 ό π ω ς τον έζησα, Αθήνα 1950.

Καϊμάρας, Γεώργιος, Ιστορία της Εθνικής

Αντιστάσεως του 5 / 4 2 Σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς Ευζώνων Ψαρρού
1 9 4 1 - 1 9 4 4 , Αθήνα 1953.

Καινούργιος, Χρήστος, Δάφνες και Δάκρυα, Αθήνα

1981.
 28 4

Καράσσος, Χρήστος, Ο Π ό λ ε μ ο ς κ α τ ά των Γ ε ρ μ α ν ώ ν

εις την Κ ε ν τ ρ ι κ ή Μ α κ ε δ ο ν ί α 1941, Αθήνα 1948.

Κατσιμήτρος, Χαράλαμπος, Η Ηπειρος προμαχούσα,

Αθήνα 1954.
ΚΚΕ, Δ έ κ α Χρόνια Αγώνες 1935-45, Αθήνα, Πορεία,
1977.
Κοντός, Γεώργιος, Ιστορικαί Αλήθειαι για την
Εθνική Αντίσταση των Ε λ λ ή ν ω ν , Αθήνα 1991.
Κοτζιούλας, Γεώργιος, Όταν ήμουν με τον Αρ η ,
Αθήνα 1974.
Κουβαράς, Κώστας, O . S.S. Μ ε την Κ ε ν τ ρ ι κ ή του ΕΑΜ.
Αμερικανική μυστική αποστολή Περικλής στην
κατεχόμενη Ε λ λ ά δ α , Αθήνα 1976, απόσπασμα στο
περιοδικό ΑΝΤΙ, τεύχος 56/16-10-1976.
Κουτσούκαλης, Αλέκος, Η Εθνική Αντίσταση του
Νομού Άρτας 1940-45, Αναμνήσεις-Σκέψεις-Κρίσεις,
2 τόμοι, τόμος Α, Αθήνα 1983.
Μαζαράκης-Αινιάν, Αλέξανδρος, Απομνημονεύματα,
Αθήνα 1949.
Μαλτέζος, Γεράσιμος(ΤζουμερκιώτηςΡ, ΕΑΜ-ΕΛΑΣ,
Α ν α μ ν ή σ ε ι ς και ζητήματα Σ τ ρ α τ η γ ι κ ή ς και Τακτικής,
Β ό λ ο ς 1987.

Μανιάκης, Μάριος, Η Πολεμική δράσις των ΕΟΕΑ-

ΕΔΕΣ, Αθήνα 1982.

Μαρκοπούλου, Βούλα, Ματωμένα Βουνά Πίνδος-

Τ ζ ο υ μ έ ρ κ α , Αθήνα 1946.

Μυριδάκης, Ι.Μιχάλης, Α γ ώ ν ε ς τ ης Φυλής. Η Εθνική

Αντίστασις ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ, 1941-1944, 2 τόμοι , Αθήνα
1977.
Νεφελούδης, Βασίλειος, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η στη
Μ έ σ η Α ν α τ ο λ ή , 2 τόμοι, τόμος Β. Αθήνα 1981.

Νικολαϊδης, Ιωάννης, "Μνήμες της Κατοχής και της

Αντίστασης", Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, Ιωάννινα
1988.
Ντούσιας, Μιχάλης, Ε Α Μ Πρέβεζας, ΕΛΑΣ Ζαλόγγου-
Σουλίου, Αθήνα 1987.
 285

Παπαβασιλείου, Ιπποκράτης, Το Ν α υ τ ι κ ό μ α ς κατά

την π ρ ο π ο λ ε μ ι κ ή ν και τ ην π ο λ ε μ ι κ ή ν π ε ρ ί ο δ ο ν 1 9 3 6 -
1941, Αθήνα 1945.

Παπαγεωργίου, Κώστας, Λ υ γ γ ι ά δ ε ς , το Χωριό που

ρήμαξαν οι Γ ε ρ μ α ν ο ί 3 Οκτώβρη 1943, Γιάννινα
1*947.
Παπαδημπτρίου, Κωνσταντίνος, Ιστορικές μ ν ή μ ε ς του
τάγματος Καστανιάς των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ 1942-1945, Νομού
Α ρ τ η ς , Αθήνα 1989.

Παπαδόπουλος, Αλέξανδρος, Απομνημονεύματα,

Ιωάννινα 1976.
Ράπτης, Χριστόφορος, Τα Δύσκολα Χ ρ ό ν ι α 1941-1949,
Πρέβεζα 1990.
Σπαής, Λεωνίδας, Πενήντα χρόνια στρατιώτης στην
υπηρεσία του Έ θ ν ο υ ς και της Δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , Αθήνα
1970.
Τσακαλώτος, Θρασύβουλος, 40 χ ρ ό ν ι α σ τ ρ α τ ι ώ τ η ς τ η ς
Ε λ λ ά δ ο ς , 2 τόμοι,τόμος Α, Αθήνα 1960.

Τσάκας, Φάνης, Μ α ρ τ υ ρ ί α γ ι α την Α ν τ ί σ τ α σ η και τον

δ ι ω γ μ ό , Αθήνα 1982.

Τσολάκογλου, Γεώργιος, Απομνημονεύματα Γεωργίου

Τσολάκογλου, αντιστρατήγου, Αθήνα 1959.
Τσουδερός, Εμμανουήλ, Ελληνικές Ανωμαλίες στην
Μ έ σ η Α ν α τ ο λ ή , Αθήνα 1945.

Χατζής, Θανάσης, Η Νικηφόρα Επανάσταση που

χάθηκε, 3 τόμοι, Γ έκδοση, Αθήνα 1983.

2. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
Αβέρωφ-Τοσίτσας, Ευάγγελος, Η π ο λ ι τ ι κ ή π λ ε υ ρ ά τ ο υ
Κουτσοβλαχικού ζητήματος, Αθήνα 1948.
____ , Φ ω τ ι ά και Τσεκούρι. Ελλάς 1946-49, Αθήνα
1974.
Αναγνωστόπουλος, Νικόλαος, Π α ρ ά ν ο μ ο ς τύπος της
Κ α τ ο χ ή ς 1 9 4 1 - 4 4 , Αθήνα 1960.
 286

Ανθεμίδης, Αχ,ιλλέας, ΟιΒλάχοι τ ης Ελλάδος. Η

αυτονομιστίκή κίνηση του πρίγκιπα Διαμάντη.
Επεμβάσεις της Ρουμανίας και τ ης Ιταλίας στα
χ ρ ό ν ι α 1 8 6 0 - 1944. Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η των Ε λ λ ή ν ω ν
καί οι Ε λ λ η ν ο β λ ά χ ο ι σ τ α χ ρ ό ν ι α 1 9 4 1 - 1 9 5 4 , Θεσ/κη
1997.
Αντωνόπουλος, Περικλής, άρθρο του στο περιοδικό
Ελληνική Δημιουργία,τεύχος 4,1 Νοεμβρίου 1949.
Αρσενίου, Λάζαρος, Η Θεσσαλία στην Αντίσταση,
Αθήνα 1966.
Αρχιμανδρίτης, Ιωάννης, Τσάμηδες. Οδύνη και
δ ά κ ρ υ α τ η ς Θ ε σ π ρ ω τ ί α ς , χ, .ε.

Βενέζης, Ηλίας, Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, οι

χρόνοι τ η ς δ ο υ λ ε ί α ς , Αθήνα 1981.

____ , Ε μ μ α ν ο υ ή λ Τ σ ο υ δ ε ρ ό ς , Αθήνα 1966.

Βρανούσης Λέανδρος, Ομιλία του στα Ιωάννινα 1991
για τ ον Χ ρ ί σ τ ο Σούλη. Αρχείο Χρίστου Σούλη.
Γατόπουλος, Δημήτριος, Ιστορία της Κατοχής, Αθήνα
1949.
Γενικό Επιτελείο Στρατού, Διεύθυνση Ιστορίας
Στρατού, Η Υ γ ε ι ο ν ο μ ι κ ή Υ π η ρ ε σ ί α τ ου Σ τ ρ α τ ο ύ κ α τ ά
τον π ό λ ε μ ο 1 9 4 0 - 4 1 , Αθήνα 1983.

_____ , Επίτομη Ιστορία του Ελληνοιταλικού και

Ελληνογερμανικού Πολέμου, 1940-41, Αθήνα 1985.
_____ , Το Τ έ λ ο ς μιάς Εποποιίας. Απρίλιος 1941,
Αθήνα 1967.
Γεωργιάδης, Κώστας, Οδοιπορικό τ ης Αντί σ τ α σ η ς ,
Αθήνα 1980.
Γκόντζος, Χρήστος-Αναστασάκος Κώστας, Οι
Ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ο ί σ τ η ν Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ η , Αθήνα 1985.

Γκουβέλης, Χρήστος- Αναστασάκος, Κώστας, Ά γ ν ω σ τ ε ς

Ιστορικές στιγμές από το δράμα της Β. Η π είρου,
Γιάννινα 1986.
Γληνός, Δημήτριος, Τι είναι και Τι θέλει το
ΕΑΜ, Αθήνα 1944.
 287

Γουίντερ, Λώρενς, Η Αμερικάνικη Επέμβαση στην

Ε λ λ ά δ α 1943-1949 , Θεσ/κη 1991.
Γρηγοριάδης, Σόλων, Σ υ ν ο π τ ι κ ή Ι σ τ ο ρ ί α τ η ς Ε θ ν ι κ ή ς
Α ν τ ί σ τ α σ η ς 1941-45, Αθήνα 1982.

Γρηγοριάδης Φοίβος, Γ ε ρ μ α ν ο ί - Κ α τ ο χ ή - Αντίστασις

1 9 4 1 - 4 3 , τόμος 5ος, Αθήνα 1973.

____ , Τ ο Α ν τ ά ρ τ ι κ ο , 5 τόμοι, Αθήνα 1964.

Δαφνής, Κώστας, Χρόνια Πολέμου και Κατοχής,
Κέρκυρα 1940-1944, Κέρκυρα 1966.
Δοξιάδης, Κων/νος, Οι θυσίες της Ελλάδας στον
Δ ε ύ τ ε ρ ο Π α γ κ ό σ μ ι ο Π ό λ ε μ ο , Αθήνα 1946.
ΕΑΜ , Λ ε υ κ ή Βίβλος, Τρίκαλα 1945.
ΕΑΜ, Κεντρική Επιτροπή-Γραφείο Διαφώτισης,
Δήμιοι και Θύμ α τ α , Αθήνα 1945.

Ενεπεκίδης, Πολυχρόνης, Η Ελληνική Αντίστασις

1941-44. Ό π ω ς α π ο κ α λ ύ π τ ε τ α ι α π ό τ α μ υ σ τ ι κ ά α ρ χ ε ί α
της Β έ ρ μ α χ τ ε ι ς την Ε λ λ ά δ α , Αθήνα 1964.

Ζέπος, Δημήτριος, Λαϊκή Δικαιοσύνη εις τας

ελευθέρας περιοχάς της υπό κατοχήν Ελλάδος, Αθήνα
1945, επανέκδοση Αθήνα 1986.
Ζεύγος, Γιάννης, "Εισήγηση στην 10η ολομέλεια της
Κ.Ε. του ΚΚΕ", Κ Κ Ε - Δ έ κ α χ ρ ό ν ι α Α γ ώ ν ε ς , 1 9 3 5 - 4 5 ,
Αθήνα 1977.
Ζιάγκος, Νικόλαος, Αγγλικός Ιμπεριαλισμός και
Εθνική Αντίσταση 1940-45, 5 τόμοι, Αθήνα 1978-
1981.
Ζωγράφος- Λαοκράτης, Αλέκος, Τα παρασκήνια του
Γ ο ρ γ ο π ο τ ά μ ο υ , Αθήνα 1988.

Ζωϊδης Γ.-Καΐλας Δ.,κ.α., Σ τ 'ά ρ μ α τ α - Σ τ 'ά ρ μ α τ α ,

Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης 1940-45, Αθήνα
1967.
Θωμαδάκης, Σταύρος, "Μαύρη Αγορά, Πληθωρισμός και
Βία",στο συλλογικό Η Ε λ λ ά δ α σ τ η Δ ε κ α ε τ ί α 1 9 4 0 -
1950, Αθήνα 1984.

Καρκάνης, Νικόλαος, Οι Δοσίλογοι της Κατοχής,

Αθήνα 1983.
 288

Κέδρος, Ανδρέας, Η Ελληνική Α ν τ ί σ τ α σ η ,2 τόμοι.,

Παρίσι 1966.
Κελαϊδής, Εμμανουήλ, Αναμνήσεις α πό την
Αεροπορία, Αθήνα 1972.
Κιτσίκης, Δημήχριος, Η Ε λ λ ά ς τ η ς 4ης Α υ γ ο ύ σ τ ο υ και
Δ υ ν ά μ ε ι ς , Αθήνα 1974.
αι Μ ε γ ά λ α ι

Κόκκινος, Διονύσιος, Οι Δύο Πόλεμοι 1940-1941, 2

τόμοι, Αθήνα 1946.
Κολιόπουλος, Ιωάννης, Παλινόρθωση-Δικτατορία-
Π ό λ ε μ ο ς 1 9 3 5 - 4 0 , Αθήνα 1985.

Κουρίλας, Ευλόγιος, Δεκεμβριανή Τραγωδία των

Ο μ ή ρ ω ν , Αθήνα 1953.

Κορωνάκης, Ιωάννης, Η Πολιτεία της 4ης Α υ γ ο ύ σ τ ο υ ,

Αθήνα 1950.
Κοτζιάς, Κώστας, Ε Λ Λ Α Σ - 0 Π ό λ ε μ ο ς και η Δόξα της,
Γ έκδοση, Αθήνα 1947.
Κούσουλας, Δημήτριος, Επανάστασις και Ηττα. Η
Ιστορία τ ο υ Κ Κ Ε 1 9 1 8 - 1 9 4 9 , Β έκδοση, Αθήνα 1971.

Κυργιάννης Μίλτος και Παπαδημητρίου, Παναγιώτης,

Η αντιφασιστική οργάνωση της Ελληνικής
μειονότητας στην Αλβανία 1943, Αθήνα 1982.
Αιναρδάτος, Σπύρος, Η Ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή πολιτική της 4ης
Α υ γ ο ύ σ τ ο υ , Αθήνα 1975.

Λουκάτος, Σπύρος, Τα Χρόνια τ ης Ιταλικής και

Γερμανικής κατοχής και της Ε θ ν ι κ ή ς Αντίστασης
α τ η ν Κ ε φ α λ ο ν ι ά και Ιθάκη, 2 τόμοι, Αθήνα 1981.

Μαγκριώτης, Δημήτριος, θυσί α ι της Ελλάδος και

Ε γ κ λ ή μ α τ α Κατοχής, 1 9 4 1 - 1 9 4 4 , Αθήνα 1949.

Μαλακάσης, Γιάννης, "Ο ρόλος της Βρετανικής

πολιτικής στην Ελλάδα 1941-44". Εφ. Π α ρ α τ η ρ η τ ή ς
1982.
____ , "Μυστικές Υπηρεσίες ΗΠΑ, Τ'απόρρητα αρχεία
τους, Οι...πρόδρομοι της Χούντας", εφ. Γα Νέα, 26-
2-1982.
Μαργαρίτης,Γιώργος, Από την ή τ τ α σ τ η ν εξέγερση.
Ελλάδα: Άνοιξη 1 9 4 1 - Φ θ ι ν ό π ω ρ ο 1 9 4 2 , Αθήνα 1993.
 289

Μαραγκού, Σμύρνη, Η Λ ε υ κ ά δ α σ τ η δ ί ν η της Κατοχής

κ<χι του Εμφύλιου, Αθήνα 1989.
Μουσελίμης, Σπάρος, Ιστορικοί περίπατοι ανά τη
Θεσπρωτία, Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η 1976.

Μπαρτζώκας, Βασίλειος, Εθνική Αντίσταση και

Δ ε κ έ μ β ρ η ς 1944, Αθήνα 1979.

Μπέκιος, Γεώργιος, Η Λ α ϊ κ ή εξουσία στην Ελεύθερη

Είλλάδα, Αθήνα 1979.
Παντούλας, Θανάσης, Φ λ ογισμένα Χρόνια, 1940-1945,
Αθήνα 1982.
Παπάγος, Αλέξανδρος 0 Ελληνικός στρατός και η
π ρ ο ς π ό λ ε μ ο π ρ ο π α ρ α σ κ ε υ ή του 1 9 2 3 - 4 0 , Αθήνα 1945.

____ , Ο Π ό λ ε μ ο ς της Ε λ λ ά δ ο ς 1 9 4 0 - 4 1 , Αθήνα 1945.

Παπαδάτος, Πανταζής, Ηρωες και Μάρτυρες της
Λ ε υ κ ά δ ο ς , Αθήνα 1982.

Παπαδημητρίου, Κωνσταντίνος, Ιστορικές Μνήμες του

Τάγματος Καστανιάς των ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ 1942-45 Ν.
Α ρ τ α ς , Αθήνα 1989.

Παπαθανασόπουλος, Θανάσης, Λαϊκό Δημόσιο Δίκαιο

1 9 4 1 - 1 9 4 5 , Αθήνα 1982.

Παπακοσμάς, Βίκτωρ, Ο Σ τ ρ α τ ό ς στην πολιτική ζωή

'της Ε λ λ ά δ ο ς , Αθήνα 1981.

Παπαμανώλης, Θ.Γ.,Κ α τ α κ α ϋ μ έ ν η Ηπειρος. Το

φ ρ ι κ τ ό ν δ ρ ά μ α των κ α τ ο ί κ ω ν τ ης Θ ε σ π ρ ω τ ί α ς και η
σ υ ν ε ρ γ α σ ί α των Α λ β α ν ώ ν μ ε τ ά του Α ξ ο ν ο ς 1 9 4 0 - 1 9 4 4 ,
Αθήνα 1945.
Παπανδρέου, Απόστολος, Κ ό κ κ ι ν η Φ λ ό γ α , Αθήνα 1988.
Παπανδρέου Γεώργιος, Η Απελευθέρωση της Ελλάδας,
Αθήνα 1960.
Παπαστράτης, Προκοπής, "Ο Παπανδρέου και το
συνέδριο του Λιβάνου", στο συλλογικό, Η δεκαετία
1 9 4 0 - 5 0 , Ε ν α Ε θ ν ο ς σε Κ ρ ί σ η , Αθήνα 1984.

Παρτσαλίδης, Μήτσος, Διπλή Αποκατάσταση της

Ε θ ν ι κ ή ς Α ν τ ί σ τ α σ η ς , Αθήνα 1978.
 290

Πεπονής, Ιωάννης, Νικόλαος Πλαστήρας, 2 τόμοι,

Αθήνα 1948.
Πετιμεζάς, Ηρακλής, Εθνική αντίσταση και
κοινωνική ε π α ν ά σ τ α σ η , Ζ έ ρ β α ς και ΕΑΜ, Αθήνα 1991.

Πετρόπουλος, Νικόλαος, Αναμνήσεις και σκέψεις

ενός παλαιού ναυτικού,4 τόμοι , Αθήνα 1966-1972.
Πυρομάγλου, Κομνηνός, Ο Γεώργιος Καρτάλης και η
ε π ο χ ή του, Αθήνα 1965.

____ , Ο Λ ο ύ ρ ε ι ο ς Ίππο ς , Αθήνα 1978.

____ , Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς Ε Α Μ - Ε Λ Α Σ - Ε Δ Ε Σ , Αθήνα -
Γιάννινα 1988.
Ρίχτερ, Χάιντς, "Μιά προσπάθεια επιστημονικής
θεώρησης της Εθνικής μας Αντίστασης 1941-45", στο
περιοδικό Α Ν Τ Ι , τ ε ύ χ ο ς 19/17-5-1975.
Ροζάκης, Παντελής, Διπλωματική Ιστορία της
Ε υ ρ ώ π η ς , Αθήνα 1973.

Ρούσος, Πέτρος, Η Μεγάλη Πεντα ε τ ί α , 2 τόμοι,

Αθήνα 1976-1978.
Σαράφης, Στέφανος, 0 Ε Λ Α Σ , Αθήνα 1984.
Σούλης, Γεώργιος, Δημήτρης Γληνός 1882-1943,
Αθήνα 1946.
Τζερβάζι, Φράνκ, στην επιθεώρηση Κόλ ι ε ρ ς ,
αναδημοσίευση στο περιοδικό Αντί, τεύχος 56/ 16-
10-1976.
Τούμπας, Ιωάννης, Ο Ε χ θ ρ ό ς εν όψει, Αθήνα 1954
Τσουδερός, Εμμανουήλ, Ο Επισιτισμός κατά την
Κ α τ ο χ ή , Αθήνα 1948.

Φαράκος, Γρηγόρης, Ά ρ η ς Β ε λ ο υ χ ι ώ τ η ς . Το χαμένο

Α ρ χ ε ί ο - Ά γ ν ω σ τ α κεί μ ε ν α , Αθήνα 1998.

Φλάϊσερ, Χάγκεν, Σ τ έ μ μ α και Σ β ά σ τ ι κ α . Η Ε λ λ ά δ α της

Κ α τ ο χ ή ς και της Α ν τ ί σ τ α σ η ς 1941-1944, τόμοι 2,
Χ·Χ·
Φωκάς, Δημήτριος, Η Ε κ θ ε σ ι ς επί τ ης δ ρ ά σ ε ω ς το υ
Β. Ναυτικού κατά τον π ό λ ε μ ο ν 19 4 0 - 4 4 , τόμος Β,
Αθήνα 1954.

1
 291

Χαρίτωνος, Λάμπρου, Οι Τσάμηδες και η Τσαμοσριά,

Αθήνα 1949.
Χατζηπαναγιώτου, Γιάννης, Η Π ο λ ι τ ι κ ή διαθήκη του
Α ρ η Β ε λ ο υ χ ι ώ τ η , Αθήνα 1982.

Χόνδρος, Ιωάννης, "Η Ελληνική Αντίσταση 1941-

1944, Επανεκτίμηση", στο συλλογικό, Η Ε λ λ ά δ α σ τ η
δεκαετία 1940-1950, Ενα Εθνος σε κρίση, Αθήνα
1984.
Χότζα, Ενβέρ, Δ υ ο φίλοι λαοί, Τίρανα 1985.
Χούτας, Στυλιανός, Η Ε θ ν ι κ ή Α ν τ ί σ τ α σ ι ς των Ε λ λ ή ν ω ν
( 1 9 4 1 - 4 5 ) , Αθήνα 1961.

Alexander, George, "Η Κρίση Αποστράτευσης", στο

συλλογικό Η Ε λ λ ά δ α σ τ η Δ ε κ α ε τ ί α 1 9 4 0 - 1 9 5 0 , Ενα
Ε θ ν ο ς σ ε Κρίση, Αθήνα 1984.

Francis, Noel-Baker, G r e e c e , The Whole Story, x.x.

Clogg, Richard, "H SOE στην Ελλάδα", στο
συλλογικό, Η Ελλάδα στη Δεκαετία 1940-50,Ένα
Έ θ ν ο ς σ ε Κ ρίση, Αθήνα 1984.

Eudes, Dominique, Οι Κ α π ε τ ά ν ι ο ι , Αθήνα 1970.

Fleischer, Hagen, "Επαφές Γερμανών και Εθνικής
Αντίστασης",στο συλλογικό Η Ελλάδα στη δεκαετία
1 9 4 0 - 1 9 5 0 , Έ ν α Έ θ ν ο ς σ ε Κ ρ ί σ η ,Αθήνα 1984.

Hinsley, H.F.and Thomas E.E.,Simkins C.A.G,Ransom

C.F., B r i t i s h I n t e l l i g e n c e i n the S e c o n d W o r l d
War.Its Influence on Strategy and Operations,
v o l u m e t r e e , p a r t II,London 1988.

Hondros, John, L., O c c u p a s i o n a n d R e s i s t a n c e , t he

G r e e k A g o n y 1 9 4 1 - 1 9 4 4 , New York 1983.

Lawrence, Wittner, "Η Αμερικανική πολιτική

απέναντι στην Ελλάδα", στο συλλογικό Η Ε λ λ ά δ α σ τ η
Δ ε κ α ε τ ί α 1 9 4 0 - 5 0 . Έ ν α Έ θ ν ο ς σ ε Κρίση, Αθήνα 1984.

Malakasses, John, The B r i t i s h D i p l o m a c y o n G r e e c e

1943-1944, Ανάτυπο από τον I τόμο της
Επιστημονικής Επετηρίδας της Φιλοσοφικής Σχολής
του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Δ ω δ ώ ν η , (1981).
 292

____ , T h e f o r e i g n p o l i c y o f the M e t a x a s r e g i m e vis

a vis London at t he e v e of the G r e c o - I t a l i a n war,
Ιωάννινα 1977.
____ , Z e r v a s ' O u s t i n g f r o m the G o v e r n m e n t in 19 4 7
by the Americans because of his Alleged
c o l l a b o r a t i o n w i t h th e G e r m a n s . Ιωάννινα 1982.
____ , T h e Political and Diplomatic Entaglement
w i t h B r i t a i n i n the S p r i n g o f 1 9 4 1 . The i n s i d i o u s
R o l e o f the A r m y ' s L e a d e r s h i p in the C o l l a p s e o f
t h e C o u n t r y , Ioannina 1993.

____ , L o n d o n ' s D i p l o m a c y on G r e e c e i n 1944. The

three allied power's position on the British
right to i n t e r v e n e i n G r e e c e . Ανάτυπο από τον ΙΔ
τόμο της Επιστημονικής Επιτηρίδας της Φιλοσοφικής
Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Δωδώνη,
(1935) .
____ , T h e Greek Navy during the war in
metropolitan Greece. Its disintegration and
s u b s e q u e n t e x o d u s to E g y p t i n A p r i l 1941, Ανάτυπο
anc την Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος
Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής
του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Δωδώνη, τόμος
ΙΘ, τεύχος 1 (1990).
Papastratis, Prokoris, British Foreign Policy
towards Greece during t he S e c o n d W o r l d War, 1 9 4 1 -
1 9 4 4 , Cambridge 1984.

Richter, Heinz, Δύο Επαναστάσεις και

Αντεπαναστάσεις 1936-1946, τόμοι 2,Αθήνα 1975.
Ward, Michael, Greek Assignments,SOE 1943-1948,
UNSCOB,Athens,1992,p.46-47.
Woodhouse, C.M. "To EAM και η σχέση του με τη
Βρετανία", στο συλλογικό Η Ε λ λ ά δ α στη δεκαετία
1 9 4 0 - 1 9 5 0 , Ε ν α Ε θ ν ο ς σε κρίση, Αθήνα 1984.

____ , A p p l e o f D i s c o r d , London 1948.

3. ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
Αδάμ, Φώτιος, Ιούλιος 1998.
 293

Ιωάννου, Δημήτριος, Οκτώβριος 1993.

Μάχης, Απόστολος, Φεβρουάριος 1993.
Παπαναστασίου, Αλέξανδρος, Αύγουστος 1992.
Σιαμόπουλος, Δημήτριος, Αύγουστος 1992.
» « »
Σοροκοις, Κωνσταντίνος, Ιούλιος 1998.
Στάϊκος, Παύλος, Σεπτέμβριος 1997.
Φλιτούρη, Κωνσταντίνα, Δεκέμβριος 1993.

4 . ΕΦΗΜ ΕΡΙΔΕΣ- ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

"ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ", εφημερίδα Ιωαννίνων, 19,23-1-1945
και 9, 10 και 12-11-1946.
"ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ", εφημερίδα Αθηνών, 18-1-1970 και 20-
6-1979.
"ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ", ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ 20-5-1944.
"ΑΝΤΙ", περιοδικό Αθηνών, τεύχος 18° ,3-5-1975.
"ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ", εφημερίδα Αθηνών, άρθρο του
Ναπολέονχα Ζερβά " Τ α Π α ρ α σ κ ή ν ι α τ η ς Α ν τ ι σ τ ά σ ε ω ς
κ α τ ά τ ην Κ α τ ο χ ή ν " , 12-8-1957.

"ΑΥΓΗ", εφημερίδα Αθηνών, 13-1-1960.

"ΕΒΔΟΜΑΣ ΗΠΕΙΡΟΥ", περιοδικό Αθηνών, Σεπτέμβριος
1945, Αθήνα, "Η π ε ι ρ ο ς , Τ έ σ σ ε ρ α χ ρ ό ν ι α α ν τ ι σ τ ά σ ε ω ς
Οκτώβριος 1940- Οκτώβριος 194 4 , Θυσίες και
ο λ ο κ α υ τ ώ μ α τ α ".

"ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ", περιοδικό, τεύχος 62 Ιούνιος

1989 και τεύχος 28 Αύγουστος 1981.
"ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ",εφημερίδα του ΕΔΕΣ, 15-8-1943.
"ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ", εφημερίδα ΕΑΜ, ετών 1943,1944.
"ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ", εφημερίδα του ΕΔΕΣ, ετών 1943, 1944.
"ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΑΙΜΑ"εφημερίδα Αθηνών,ετών 1942, 1943.
"ΕΜΠΡΟΣ", εφημερίδα Άρτας 15-3-1958.
"ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ", εφημερίδα του ΕΔΕΣ,έτους 1943.
"ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΝ -ΜΕΛΛΟΝ", εφημερίδα Κόνιτσας, 20
Ιουνίου 1962, άρθρο του στρατηγού Μαυρογιάννη.
"ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ", εφημερίδα Ιωαννίνων, 22-12-
1978, Αρχεία των Η.Π.Α. και πιό συγκεκριμένα
Αρχεία Office of Strategic Services (O.S.S.)ue
άρθρο του Γιάννη Μαλακάση.
"ΚΡΑΥΓΗ", εφημερίδα Ιωαννίνων, φύλλο 819°, 13-8-
1945.
"ΝΕΑ" , εφημερίδα Αθηνών, 26-9-1975.
"ΝΕΟΣ ΔΡΟΜΟΣ", εφημερίδα 12-11-1945.
"ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ" εφημερίδα Σερρών 1982.
"ΡΗΓΑΣ", εφημερίδα Θεσσαλίας, 12 Ιουνίου 1944.
"ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ", εφημερίδα Αθηνών, 20-8-1943.
"ΣΑΛΠΙΣΜΑ ΛΕΥΤΕΡΙΑΣ", εφημερίδα Αθηνών, φύλλο 1°,
Δεκέμβριος 1942.