ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ
«ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ»

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΣΕΧΙΔΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

«Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΚΡΑ ΔΕΞΙΑ (1974-1992) ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΑΚΡΟΔΕΞΙΑΣ»

ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΜΑΡΚΕΤΟΣ Σ., ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΑΠΘ (ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ)
ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ Γ., ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΠΘ
ΡΟΤΖΩΚΟΣ Ν., ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΛΙΤΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΑΠΘ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
2019
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Περίληψη……………………………………………………………………………3-4

Abstract……………………………………………………………………………...5-6

Πρόλογος- Ευχαριστίες………………………………………………………………..7

Εισαγωγή…………………………………………………………………………...8-11

Κεφάλαιο 1: Εννοιολογικοί Προσδιορισμοί

1.1 Η έννοια της πολιτικής παράταξης…………………………………………...12-14

1.2 Η παράταξη της δεξιάς………………………………………………………..14-15

1.3 Η ακροδεξιά παράταξη……………………………………………………….16-18

Κεφάλαιο 2: Η παράταξη της ακροδεξιάς στην Ευρώπη

2.1 Η ακροδεξιά στην Ευρώπη πριν και μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο………..19-24

2.2 Η ευρωπαϊκή ακροδεξιά κατά το διάστημα 1974-1992………………………24-30

Κεφάλαιο 3: Η ελληνική ακροδεξιά πριν το 1974

3.1 Ιστορική αναδρομή…………………………………………………………...31-34

3.2 Ιδεολογικά χαρακτηριστικά…………………………………………………..35-37

3.3 Δράσεις……………………………………………………………………….37-39

Κεφάλαιο 4: Η ελληνική ακροδεξιά από το 1974 έως το 1992

4.1 Ιστορική αναδρομή των ελληνικών ακροδεξιών παρατάξεων……………….40-44

4.2 Ιδεολογικές τοποθετήσεις…………………………………………………….45-48

4.3 Σημαντικοί σταθμοί της ελληνικής ακροδεξιάς δράσης……………………...48-53

4.4 Σχέσεις της ευρωπαϊκής με την ελληνική ακροδεξιά………………………...54-58

Συμπεράσματα……………………………………………………………………59-62

Βιβλιογραφία……………………………………………………………………..63-69

Παράρτημα

1.Χρονολόγιο………………………………………………………………………70

2.Παράρτημα εικόνων…………………………………………………………….71-73

2
 ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η παρούσα μελέτη εξετάζει το φαινόμενο της ελληνικής ακροδεξιάς ως κομμάτι της
ευρωπαϊκής κατά την περίοδο από το 1974 έως το 1992. Η ακροδεξιά αποτελεί ένα
πολιτικό φαινόμενο με προεκτάσεις κοινωνικές, οικονομικές και ιδεολογικές το οποίο
εκδηλώνεται σε όλη την Ευρώπη από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα, την
εποχή της παγκοσμιοποίησης.

Στην Ελλάδα, η ακροδεξιά εμφανίστηκε κατά την περίοδο του Εθνικού Διχασμού,
ενώ από τότε διαγράφει πότε ανοδική και πότε καθοδική πορεία, όπως και στις
περισσότερες χώρες της Ευρώπης. Το 1974 αποτελεί μία χρονολογία ορόσημο για
την ελληνική ιστορία, καθώς είναι το έτος της Μεταπολίτευσης, το οποίο δίνει τέλος
στη δικτατορία των Συνταγματαρχών και αποτελεί την αφετηρία για την εγκαθίδρυση
του δημοκρατικού καθεστώτος.

Η ακροδεξιά μετά τη Μεταπολίτευση είτε τέθηκε στο περιθώριο του πολιτικού

κόσμου είτε εντάχθηκε στην κοινοβουλευτική δεξιά, ώστε να βρίσκει νόμιμο
έρεισμα. Ωστόσο, κατά τη δεκαετία του 1980, η ακροδεξιά παρουσιάζει μεγάλη
άνοδο, γεγονός στο οποίο συνετέλεσε, από τη μία η ίδρυση της Χρυσής Αυγής και,
από την άλλη, διάφορες πολιτικές και κοινωνικές συγκυρίες, όπως οι εργατικοί,
φοιτητικοί και μαθητικοί αγώνες, τα εθνικά ζητήματα και το μεταναστευτικό.

Οι αρχές της δεκαετίας του 1990 βρίσκουν την Ελλάδα να έχει πολιτικά και
κοινωνικά προβλήματα και την ακροδεξιά να έχει μεγάλη ισχύ στο πολιτικό σκηνικό.
Έκτοτε, έχουν περάσει 30 περίπου έτη μέχρι σήμερα, μία εποχή κατά την οποία η
ακροδεξιά διαγράφει μεγάλη άνοδο παρουσιάζοντας παρόμοια πολιτική σε σχέση με
το μεταναστευτικό και τα εθνικά θέματα, με τη διαφορά ότι αυτή σήμερα ακολουθεί
έναν δρόμο κοινοβουλευτικό ώστε να επιτύχει τους σκοπούς της.

Η ιστορία της ακροδεξιάς στην Ευρώπη κατά την ίδια περίοδο είναι παρόμοια με
αυτής της ελληνικής ακροδεξιάς, παρόλο που, όπως είναι φυσικό, κάθε χώρα έχει τα
δικά της ιδιαίτερα ιστορικά, κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά.
Έτσι, σε γενικές γραμμές, παρατηρείται γενικώς μία άνοδος της ακροδεξιάς κατά τη
δεκαετία του 1980 με αποκορύφωμα τις αρχές της δεκαετίας του 1990.

3
Η ελληνική ακροδεξιά και, γενικότερα, η πολιτική ιστορία της Ελλάδας είναι βέβαια
μοναδική, όπως και η πολιτική ιστορία κάθε χώρας. Ωστόσο, θα ήταν λάθος να
θεωρεί κανείς την ελληνική ακροδεξιά ένα φαινόμενο ανεξάρτητο από το ευρύτερο
ευρωπαϊκό πολιτικό γίγνεσθαι, δεδομένου μάλιστα, ότι πρόκειται για μία περίοδο
ευρωπαϊκής ενοποίησης, κατά την οποία τα κράτη- μέλη των ευρωπαϊκών
κοινοτήτων παρουσιάζουν πολλές πολιτικές ομοιότητες. Το ίδιο μάλιστα μας
διδάσκει και η μελέτη της σύγχρονης επικαιρότητας, καθώς η άνοδος της ακροδεξιάς
αποτελεί ένα φαινόμενο πανευρωπαϊκό.

ΛΕΞΕΙΣ- ΚΛΕΙΔΙΑ: ακροδεξιά, φασισμός, ρατσισμός, Μεταπολίτευση,

Μακεδονικό Ζήτημα, Χρυσή Αυγή.

4
 ABSTRACT

The present study deals with the phenomenon of the far-right as a part of the
European one during the period 1974-1992. The far-right constitutes a political
phenomenon with social, economic and ideological implications, which is manifested
throughout Europe from the beginning of the 20th century until today, at the era of
globalization.

In Greece, the far- right emerged during the period of the National Division and, since
then, it has been either in an ascending or a descending road, as in most European
countries. The year 1974 constitutes a landmark for Greek history as it is the year of
the change of the regime, when the dictatorship of the Colonels ended and the
establishment of the democratic regime started.

The far-right, after the change of the regime, either came to the margins of the
political world, or joined the parliamentary right wing in order to find a legitimate
foothold. However, in the 1980s, the far-right the far-right had a great rise caused by
the establishment of the Golden Dawn, on one hand, and by various political and
social circumstances, such as labour and students’ struggles, national matters and the
issue of immigration, on the other.

The early 1990’s saw Greece having political and social problems and the far-right
having great power within the political arena. About thirty years have passed since
that time and during that period far-right has been rising so much by presenting a
similar policy regarding the issue of immigration and the national matters, except that
today it follows a parliamentary path in order to achieve its goals.

The history of the far-right in Europe is similar to that of the Greek far-right although,
naturally, each country has its own historical, social, political, and cultural
characteristics. Thus, in general, an increase of the far-right during the 1980’s has
been observed, culminating in the early 1990’s.

Of course, the Greek far-right and, more generally, the political history of Greece is
unique, just as the political history of any other country. However, it would be wrong
if the Greek far-right was observed as a phenomenon independent of the wider
European political affair, given that it is a period of European unification during
which the member-states of the European communities have many political

5
similarities. In addition, the same lesson is taught by the study of modern history, as
the rise of the far-right is a pan-European phenomenon.

KEY- WORDS: far right, fascism, racism, regime change, Macedonian matter,
Golden Dawn.

6
Πρόλογος- Ευχαριστίες

«Ubi dubium ibi libertas»

(Όπου αμφισβήτηση, εκεί ελευθερία)

Publilius Syrus, 1ος αι. μ.Χ.

Στη Ραφαέλα..

7
Εισαγωγή

Η παρούσα μελέτη πραγματεύεται το θέμα της ελληνικής ακροδεξιάς κατά

την περίοδο μεταξύ 1974 και 1992 και τη σύνδεσή της με την ευρωπαϊκή. Πιο
συγκεκριμένα, πρόκειται να παρουσιαστούν οι θέσεις και η δράση της ελληνικής
ακροδεξιάς κατά τη συγκεκριμένη περίοδο, αλλά και να επιχειρηθεί συγκριτική
ανάλυση με την ακροδεξιά σε διάφορες χώρες της Ευρώπης που εμφανίστηκε κατά
την ίδια χρονική περίοδο, σε συνάρτηση μάλιστα με το ιστορικό και κοινωνικό της
πλαίσιο.

Η ακροδεξιά αποτελεί μία ιδεολογία και πολιτική νοοτροπία η οποία

εμφανίζεται σε όλη σχεδόν τη διάρκεια του 20ού αιώνα με διάφορες μορφές και
τοποθετήσεις, οι οποίες έχουν ως κοινά χαρακτηριστικά τον έντονο εθνικισμό και τον
ολοκληρωτισμό, ενώ η δράση της είναι συνδεδεμένη με δικτατορικά καθεστώτα και
παρακρατικές οργανώσεις. Πρόκειται για ένα φαινόμενο το οποίο εξακολούθησε να
υπάρχει και μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την ήττα του ναζισμού, ενώ σήμερα,
κατά τον 21ο αιώνα, παρατηρείται μία ανησυχητική άνοδός του σε πολλές χώρες της
Ευρώπης, μεταξύ τους και η Ελλάδα.

Η ανάπτυξη του ακροδεξιού ρεύματος είναι άμεσα συνδεδεμένη με το

εκάστοτε ιστορικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο της κάθε χώρας και, έτσι,
πιθανόν σε κάθε χώρα να αναπτύσσεται με διαφορετικό τρόπο και διαφορετική
πορεία, ωστόσο, υπάρχουν χαρακτηριστικά, τόσο στην ιδεολογία όσο και στη δράση
του τα οποία το καθιστούν ένα ρεύμα με συγκεκριμένη ταυτότητα. Για το λόγο αυτό,
η ελληνική ακροδεξιά θεωρούμε ότι παρουσιάζει τόσο ομοιότητες όσο και διαφορές
με τα ακροδεξιά κινήματα άλλων χωρών της Ευρώπης.

Η εποχή στο πλαίσιο της οποίας θα διερευνηθεί η ακροδεξιά είναι η περίοδος

1974- 1992, μία περίοδος που για την Ελλάδα ξεκινά με την πτώση της δικτατορίας
και την επάνοδο του δημοκρατικού καθεστώτος και τελειώνει στις αρχές της
δεκαετίας του 1990, σε μία περίοδο κατά την οποία η Ελλάδα εκσυγχρονίζεται με
βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα, ενώ, πιο συγκεκριμένα, ένα από τα κυρίαρχα ζητήματα
που απασχολούν την ελληνική πολιτική σκηνή είναι το Μακεδονικό Ζήτημα, το
οποίο προκαλεί έντονες πολιτικές συγκρούσεις.

8
 Η σημασία διερεύνησης του συγκεκριμένου θέματος είναι μεγάλη, καθώς το
φαινόμενο της ακροδεξιάς είναι ένα φαινόμενο το οποίο εξακολουθεί να απασχολεί
και να προβληματίζει έως σήμερα τις δημοκρατικές κοινωνίες της Ευρώπης, αλλά και
να γεννά μεγάλες πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις. Επίσης, θα πρέπει να γίνει
κατανοητό το γεγονός ότι δεν πρόκειται για ένα φαινόμενο μεμονωμένο, το οποίο
εμφανίζεται σε κάθε χώρα ξεχωριστά, αλλά για ένα φαινόμενο διεθνές, το οποίο
μάλιστα έχει παγκόσμιο χαρακτήρα, ειδικά σήμερα, στην παγκοσμιοποιημένη
κοινωνία. Η μεγαλύτερη κατανόηση του φαινομένου αυτού εντός του πλαισίου στο
οποίο αναπτύσσεται είναι δυνατόν να οδηγήσει και στην πιο αποτελεσματική
αντιμετώπισή του.

Εκτός από τη μεγάλη σημασία διερεύνησης του θέματος, καθώς πρόκειται για
ένα πολύ σοβαρό πολιτικό και κοινωνικό ζήτημα που αφορά την κοινωνία στο
σύνολό της, θεωρούμε ότι μία τέτοια μελέτη θα μπορούσε να προσφέρει σημαντικά
στην ήδη υπάρχουσα γνώση. Το θέμα της ακροδεξιάς έχει περισσότερο διερευνηθεί
σε περιόδους μεγάλης κρίσης της δημοκρατίας ή σε περιόδους κατά τις οποίες
κυβερνούσαν δικτατορικά καθεστώτα.

Η περίοδος 1974-1992 αποτελεί μία περίοδο δημοκρατίας, εκσυγχρονισμού

και προόδου για το δυτικό κόσμο. Στην Ελλάδα αποκαθίσταται η δημοκρατία μετά
από την επταετή δικτατορία, ενώ επιχειρείται η ενσωμάτωση της χώρας στην
ευρωπαϊκή κοινότητα, στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης . Η ενσωμάτωση αυτή
επιτυγχάνεται με θεωρητικό γνώμονα τη συνεργασία και τον εκσυγχρονισμό και
επικυρώνεται με διάφορες συμφωνίες.

Στο εσωτερικό της Ελλάδας, πραγματοποιούνται πολλές προοδευτικές

μεταρρυθμίσεις, ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του 1980, κατά τη διακυβέρνηση του
σοσιαλδημοκρατικού κόμματος του ΠΑΣΟΚ. Παρά όμως τις δημοκρατικές
μεταρρυθμίσεις, ταυτόχρονα ευνοείται και η άνοδος της ακροδεξιάς, η οποία
ασχολείται ιδιαίτερα με τα διάφορα εθνικά θέματα, όπως το Κυπριακό και το
Μακεδονικό Ζήτημα, τα οποία διχάζουν την κοινή γνώμη και ευνοούν την πολιτική
πόλωση. Ταυτόχρονα, η ακροδεξιά, μέσα από ποικίλη παρακρατική δράση, στρέφεται
ενάντια στους αριστερούς και τους μετανάστες.

Ωστόσο, παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον η διερεύνησή του σε μία περίοδο η

οποία για την Ελλάδα, αλλά και για την Ευρώπη θεωρείται περίοδος ακμής για τη

9
δημοκρατία. Επίσης, είναι πολύ σημαντική σύνδεση της ελληνικής με την ευρωπαϊκή
ακροδεξιά για την καλύτερη κατανόηση του φαινομένου, καθώς ως τώρα, οι
περισσότερες μελέτες παρουσιάζουν το φαινόμενο για κάθε χώρα ξεχωριστά.
Επιπλέον, η διερεύνηση της ακροδεξιάς κατά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο
θεωρούμε ότι θα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για την κατανόηση του ακροδεξιού
φαινομένου με τη μορφή που αυτό έχει σήμερα.

Σκοπός της μελέτης είναι η παρουσίαση του φαινομένου της ελληνικής και
της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς μέσα σε συγκεκριμένο ιστορικό, κοινωνικό και
οικονομικό πλαίσιο, καθώς και η συγκριτική του ανάλυση μεταξύ Ελλάδας και
άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Για να επιτευχθεί ο συγκεκριμένος σκοπός, αξιοποιείται
η συναφής βιβλιογραφία ελληνική και διεθνής, είτε της εποχής εκείνης είτε
μεταγενέστερη, ενώ ακόμη αξιοποιούνται και πηγές από τον Τύπο. Στη συνέχεια,
επιχειρούμε κριτική και συγκριτική ανάλυση, ώστε να οδηγηθούμε σε
συμπεράσματα.

Η μελέτη αναπτύσσεται εντός τεσσάρων κεφαλαίων. Στο πρώτο κεφάλαιο

επιχειρείται ο εννοιολογικός προσδιορισμός των βασικών όρων που αποτελούν
κλειδιά για την κατανόηση του αντικειμένου μελέτης. Πιο συγκεκριμένα, ορίζονται
και επισημαίνονται τα βασικά χαρακτηριστικά των όρων της πολιτικής παράταξης,
της παράταξης της δεξιάς και της ακροδεξιάς.

Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζεται η ακροδεξιά στην Ευρώπη σε διάφορες

εποχές. Πιο συγκεκριμένα, πρώτα αναλύεται η ευρωπαϊκή ακροδεξιά, η εξέλιξη και
τα χαρακτηριστικά της πριν και μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος καθόρισε
σημαντικά την εξέλιξή της, ενώ, στη συνέχεια, αναλύεται η ευρωπαϊκή ακροδεξιά
κατά την εξεταζόμενη περίοδο, ήτοι το διάστημα 1974-1992, ώστε σε επόμενο
κεφάλαιο να συνδεθεί με την ελληνική ακροδεξιά της ίδιας περιόδου.

Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται μία σύντομη παρουσίαση της ελληνικής

ακροδεξιάς πριν από το 1974, με σκοπό τη διερεύνηση των απαρχών της εμφάνισής
της. Πιο συγκεκριμένα, πραγματοποιείται ιστορική αναδρομή από την εμφάνισή της
μέχρι σήμερα, ενώ επισημαίνονται τα ιδεολογικά της χαρακτηριστικά και οι
σημαντικότεροι σταθμοί της δράσης της.

10
 Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ελληνική ακροδεξιά από το 1974 έως
το 1992. Ειδικότερα, γίνεται αναλυτική ιστορική αναδρομή των ελληνικών
ακροδεξιών οργανώσεων της περιόδου, ενώ αναλύονται οι ιδεολογικές τους
τοποθετήσεις και τα σημαντικότερα γεγονότα τα οποία αναφέρονται στη
δραστηριότητά της. Τέλος, επιχειρείται σύνδεση και ανάδειξη της σχέσης μεταξύ της
ελληνικής και της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς κατά την ίδια περίοδο.

11
Κεφάλαιο 1: Εννοιολογικοί Προσδιορισμοί

Στο παρόν κεφάλαιο επιχειρούνται εννοιολογικές αποσαφηνίσεις όρων οι

οποίοι χρησιμοποιούνται στη μελέτη και αποτελούν κλειδιά για την ανάλυση και την
κατανόησή της. Η χρησιμότητα του κεφαλαίου αυτού είναι ο σαφής προσδιορισμός
των συγκεκριμένων πολιτικών όρων, ώστε να αποφευχθούν οι τυχόν παρανοήσεις και
συγχύσεις και το εξεταζόμενο θέμα να είναι πιο εύκολα κατανοητό.

Αρχικά, θα ορίσουμε και θα εξηγήσουμε την έννοια της πολιτικής παράταξης

και θα επισημάνουμε τις μορφές της, ενώ στη συνέχεια, θα προσδιορίσουμε την
έννοια της δεξιάς παράταξης, μίας ευρείας πολιτικής τοποθέτησης η οποία
περιλαμβάνει στους κόλπους της διαφορετικές πολιτικές αφηγήσεις. Τέλος, ορίζουμε
την έννοια της ακροδεξιάς, της παράταξης που μας ενδιαφέρει στην παρούσα μελέτη.

1.1 Η έννοια της πολιτικής παράταξης

Η πολιτική παράταξη αναφέρεται σε συγκεκριμένη ιδεολογική και πολιτική

κατεύθυνση εντός του χώρου της άσκησης πολιτικής. Σε κάθε κράτος υπάρχουν
ποικίλες πολιτικές παρατάξεις οι οποίες διακρίνονται μεταξύ τους ανάλογα με την
ιδεολογία και την τακτική που ακολουθούν, τις αρχές τις οποίες υιοθετούν και τους
στόχους τους οποίους θέτουν. Η έννοια της πολιτικής παράταξης είναι ευρύτερη από
την έννοια του κόμματος ή της οργάνωσης, καθώς σε μία παράταξη μπορεί να
ανήκουν περισσότερα από ένα κόμματα ή οργανώσεις με παρόμοια ιδεολογία.

Καταρχάς, θα πρέπει να σταθούμε στην έννοια «πολιτική», που χαρακτηρίζει την

παράταξη. Ο όρος προέρχεται από τη λέξη πόλις της αρχαίας ελληνικής, η οποία
αποτελούσε τη μικρότερη κρατική οντότητα στη διακυβέρνηση της οποίας
συμμετείχαν οι πολίτες. Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τις έννοιες της
πόλεως και του πολίτη, καθώς τις θεωρούσε βασικές διαστάσεις στη ζωή του
ανθρώπου, ο οποίος, κατά την άποψή του, είναι από τη φύση του πολιτικό ον1.
Σήμερα, η έννοια πολιτικός είναι άμεσα συνδεδεμένη με αυτή της εξουσίας.
Επομένως, η πολιτική παράταξη διαθέτει κάποια εξουσία ή την επιδιώκει, με άλλα
λόγια, προσπαθεί να επηρεάσει την εξουσία2.

1
Αριστοτέλης, Πολιτικά Α, 1252-1253.
2
Α.Δ. Δημητρόπουλος, Οργάνωση και λειτουργία του κράτους, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 2009, σ.
59.

12
 Η έννοια της παράταξης έχει διάφορες σημασίες, ανάλογα με το πλαίσιο εντός
του οποίου χρησιμοποιείται. Στο χώρο της πολιτικής, η παράταξη αποτελεί ένα
σύνολο ανθρώπων, μία ομάδα, με άλλα λόγια, τα μέλη της οποίας συνδέονται με
κοινές αντιλήψεις, επιδιώξεις και συμφέροντα. Έτσι, γίνεται λόγος για
συνδικαλιστική, πολιτική, φοιτητική παράταξη κ.ο.κ3.

Οι πολιτικές παρατάξεις σήμερα χωρίζονται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες, τη

Δεξιά, το Κέντρο και την Αριστερά. Πιο συγκεκριμένα οι όροι Αριστερά και Δεξιά
κάνουν για πρώτη φορά την εμφάνιση τους κατά τη Γαλλική Επανάσταση. Πρόκειται
για δύο αντιθετικούς όρους που χρησιμοποιούνται πάνω από δύο αιώνες και
δηλώνουν την αντίθεση μεταξύ ιδεολογιών και κινημάτων, που διαιρούν τον πολιτικό
κόσμο σκέψης και δράσης. Εκτός από τις τρεις αυτές μεγάλες παρατάξεις,
παρατηρούμε συχνά να χρησιμοποιούνται όροι οι οποίοι αναφέρονται σε
υποκατηγορίες τους, όπως ακροαριστερά, ακροδεξιά, κεντροαριστερά, κεντροδεξιά.
Οι όροι αυτοί αναφέρονται τόσο στη θέση των βουλευτών στο Κοινοβούλιο όσο και
στην ιδεολογική τους τοποθέτηση, καθώς με το συνθετικό ακρο- υποδηλώνονται τα
ριζοσπαστικά ή ακραία κόμματα και οργανώσεις, ενώ με το συνθετικό κεντρο- οι πιο
μετριοπαθείς πολιτικές οντότητες.

Επιπλέον, υπάρχουν χαρακτηρισμοί με ιδεολογικό χρώμα οι οποίοι αναφέρονται

σε καθεμία από τις τρεις πολιτικές παρατάξεις. Έτσι, κάποιοι όροι όπως
κομμουνιστική, σοσιαλιστική, εργατική, ριζοσπαστική αναφέρονται στην Αριστερά,
ενώ άλλοι, όπως συντηρητική, φιλελεύθερη, πατριωτική, κ.ο.κ. αναφέρονται στη
Δεξιά. Ανάλογα με την εκάστοτε εποχή και τις συνθήκες οι οποίες επικρατούν σε
κάθε κοινωνία, οι πολιτικές παρατάξεις ασχολούνται με διαφορετικά αντικείμενα και
είναι περισσότερο ή λιγότερο σημαντικές για το πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι και
για την ένταξη των πολιτών σε αυτές. Επίσης, είναι λιγότερο ή περισσότερο
οργανωμένες, ανάλογα με το ενδιαφέρον των πολιτών για πολιτική στράτευση.
Σήμερα, για παράδειγμα, ενώ η αριστερή στράτευση φαίνεται να υποχωρεί, η
στράτευση στην ακροδεξιά και, γενικότερα σε συντηρητικές παρατάξεις είναι
περισσότερο έντονη. Μάλιστα, υπάρχουν συγκεκριμένες εποχές, κατά τις οποίες η

3
Γεώργιος Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, εκδ. Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα
2000, σ. 1338. & Allan Cameron, Left and Right, The Significance of a Political Distinction, Norberto
Bobbio, The University of Chicago Press, Chicago1996, σ.1

13
μία ή η άλλη παράταξη- η Δεξιά ή η Αριστερά- αποκτά τόσο μεγάλη ισχύ, που
φαίνεται σαν να υπάρχει και να δρα μόνη της στο πολιτικό σκηνικό 4.

Συνοψίζοντας, η πολιτική παράταξη αποτελεί μία ευρεία περιοχή άσκησης

πολιτικής, η οποία περιλαμβάνει κόμματα και άλλες πολιτικές οργανώσεις, που έχουν
παρόμοια ιδεολογική τοποθέτηση, αρχές, αξίες, τακτικές και στόχους. Στις
δημοκρατικές κοινωνίες οι πολιτικές παρατάξεις διαιρούνται ανάλογα με τη θέση των
μελών τους στο Κοινοβούλιο, ενώ υπάρχουν για αυτές και άλλοι χαρακτηρισμοί οι
οποίοι δηλώνουν την ιδεολογία τους.

1.2 Η παράταξη της Δεξιάς

Θα ήταν χρήσιμο, στο σημείο αυτό, να προσδιοριστεί η έννοια της Δεξιάς,

εφόσον η ακροδεξιά, στην οποία αναφερόμαστε αποτελεί μέρος της. Όπως
προαναφέρθηκε, η έννοια αρχικά προσδιορίζει τη θέση στο Κοινοβούλιο, ωστόσο,
πλέον, η δεξιά έχει μία συγκεκριμένη ιδεολογική τοποθέτηση και μία συγκεκριμένη
πολιτική τακτική.

Η έννοια της Δεξιάς αναφέρεται σε συγκεκριμένη πολιτική παράταξη ή πολιτικό

χώρο με συντηρητικές απόψεις και θέσεις. Τα μέλη της Δεξιάς δίνουν μεγάλη έμφαση
στη διατήρηση του κύρους της εξουσίας και στο σεβασμό της ιεραρχίας και της
καθεστηκυίας τάξης. Εν ολίγοις, η Δεξιά περιλαμβάνει το σύνολο των συντηρητικών
πολιτικών κομμάτων και οργανώσεων, καθώς και τα μέλη τους5.

Η δεξιά ιδεολογία διατηρεί σε κάθε εποχή κάποια κοινά στοιχεία που συγκροτούν
την ταυτότητά της, ενώ ανάλογα με το εκάστοτε ιστορικό πλαίσιο, λαμβάνει και
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Στην Ελλάδα, η Δεξιά, μετά την πτώση της δικτατορίας,
λαμβάνει έντονα φορτισμένη έννοια, με αποτέλεσμα να μεγαλώνει η πολιτική
πόλωση και να κυριαρχούν δίπολα, όπως Δεξιά- Αριστερά ή Δεξιά- Αντιδεξιά6. Η
πόλωση αυτή βεβαίως, εμφανίζεται και σε άλλες εποχές, όπως ο Εμφύλιος Πόλεμος
και η μετεμφυλιακή περίοδος.

4
Alan Cameron, Left and Right. The significance of political distinction. Norberto Bobbio, The
University of Chicago Press, Chicago 1996, σ.viii.
5
Μπαμπινιώτης, ό.π., σ. 462.
6
Ηλίας, Ντίνας, «Ο λαός ξεχνά τι σημαίνει δεξιά: η αντιδεξιά προκατάληψη ως (φθίνον) στοιχείο της
ελληνικής πολιτικής κουλτούρας», Επιστήμη και Κοινωνία, 25, 2010, σ. 65.

14
 Η δεξιά παράταξη εκφράζει, σε γενικές γραμμές, την πολιτική ιδεολογία του
φιλελευθερισμού, ενώ, σε κάθε εποχή, αντιπαραβάλλεται με την αριστερή ιδεολογία
του σοσιαλισμού ή και του κομμουνισμού. Πρόκειται για μία παράταξη με διάφορες
τάσεις στο εσωτερικό της, άλλες ακραίες και άλλες πιο μετριοπαθείς. Σε γενικές
γραμμές, η δεξιά είναι οπαδός του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος. Για να
κατανοηθεί καλύτερα η έννοια της δεξιάς, θα πρέπει να ορίσουμε τις έννοιες του
καπιταλισμού και του φιλελευθερισμού.

Ο καπιταλισμός αποτελεί ένα πολιτικό και οικονομικό σύστημα το οποίο

στηρίζεται στην ελεύθερη αγορά και την ελεύθερη οικονομία. Οι απαρχές του
βρίσκονται στη Βιομηχανική Επανάσταση, καθώς και στην άνοδο της αστικής τάξης
μετά τη Γαλλική Επανάσταση, στα τέλη του 18ου αιώνα. Σήμερα, οι περισσότερες
χώρες του δυτικού κόσμου υιοθετούν το καπιταλιστικό σύστημα, το οποίο αποτελεί
πλέον το βασικό στοιχείο της παγκοσμιοποίησης. Ο καπιταλισμός σημαίνει
κεφαλαιοκρατία, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι το κεφάλαιο διαδραματίζει
πρωταρχικό ρόλο στην οικονομία των κρατών.

Μία έννοια η οποία είναι άμεσα συνδεδεμένη με τον καπιταλισμό είναι η έννοια
του φιλελευθερισμού, η οποία αναφέρεται στην ελεύθερη οικονομία των
μεταβιομηχανικών κοινωνιών, ενώ ακόμη υπάρχει και η έννοια του
νεοφιλελευθερισμού, που αναφέρεται στις κοινωνίες του σήμερα. Ο
νεοφιλελευθερισμός αποτελεί μία εξέλιξη του φιλελευθερισμού, η οποία πλησιάζει,
αν όχι στην κατάργηση του κράτους, στην επικράτηση του ιδιωτικού τομέα και στο
γεγονός ότι ο δημόσιος τομέας θα πρέπει να υπηρετεί τον ιδιωτικό και την ελεύθερη
οικονομία7.

Μέσα από τα παραπάνω, συμπεραίνει κανείς ότι η παράταξη της δεξιάς έχει ως
κύρια ιδεολογική της κατεύθυνση την ελεύθερη οικονομία, ήτοι υποστηρίζει το
καπιταλιστικό οικονομικό και πολιτικό σύστημα και υιοθετεί τις αρχές και τις
πολιτικές του φιλελευθερισμού και, πλέον, του νεοφιλελευθερισμού. Η εστίαση αυτή
στην κεφαλαιοκρατία σημαίνει ότι το βάρος δίνεται στο κεφάλαιο, με αναπόφευκτο
αποτέλεσμα τη δημιουργία κοινωνικών ανισοτήτων, αφού το κεφάλαιο αποτελεί
χαρακτηριστικό των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων.

7
S. Allais, “Economics imperialism. Education policy and educational theory”, Journal of Education
Policy, 27 (2): 258, 2012.

15
1.3 Η ακροδεξιά παράταξη

Η ακροδεξιά αποτελεί ένα κομμάτι της δεξιάς παράταξης, ωστόσο, όπως θα

εξετάσουμε παρακάτω, παρατηρούνται πολλές διαφοροποιήσεις από αυτή, καθώς
πρόκειται για μία ακραία πολιτική αφήγηση, η οποία, στην προσπάθειά της να
επιβληθεί, χρησιμοποιεί στοιχεία και από άλλες αφηγήσεις, στο πλαίσιο του
λαϊκισμού, ώστε να προσελκύσει οπαδούς.

Πιο συγκεκριμένα, ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της ακροδεξιάς είναι η

έντονη αντίθεση προς τις δημοκρατικές διαδικασίες και η εγγύτητα με την ιδεολογία
και την τακτική των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα κόμματα
και οι οργανώσεις της ακροδεξιάς δεν συμμετέχουν στην εκλογική διαδικασία ή δεν
διεκδικούν μία θέση στο Κοινοβούλιο, ωστόσο, αυτές τους οι πρακτικές περικλείουν
άλλους στόχους, που απέχουν πολύ από τη δημοκρατία.

Με την έννοια της δημοκρατίας, αναφερόμαστε σε ένα πολιτικό σύστημα το

οποίο υπακούει σε ορισμένες αρχές και κανόνες, όπως η ισότητα και η ελευθερία.
Πιο συγκεκριμένα, νομικά, η δημοκρατία αναφέρεται στη διεξαγωγή ελεύθερων
εκλογών με καθολική, ισότιμη και μυστική ψηφοφορία, αλλά και εξασφάλιση
ατομικών πολιτικών δικαιωμάτων, όπως η ελευθερία του λόγου, το δικαίωμα του
συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, το δικαίωμα της έκφρασης μέσω του Τύπου, η
απαγόρευση της φυλάκισης χωρίς τη διεξαγωγή δικαστικής διαδικασίας 8. Όλα τα
στοιχεία αυτά αποτελούν στοιχεία τα οποία η ακροδεξιά εχθρεύεται, ενώ στις
περιπτώσεις που αυτή αναλαμβάνει την εξουσία, τα δικαιώματα αυτά, και πολλά
ακόμη, καταργούνται και οι ατομικές ελευθερίες υποσκάπτονται.

Για να ξεκινήσουμε από έναν ορισμό, η ακροδεξιά αποτελεί το πιο ακραίο

κομμάτι του δεξιού πολιτικού χώρου. Οι υποστηρικτές της διακρίνονται από
εξτρεμιστικές θέσεις και τάσεις, ενώ υποστηρίζουν υπερσυντηρητικές αντιλήψεις.
Ακόμη, είναι υπέρμαχοι βίαιων λύσεων, οι οποίες αντιτίθενται στο Σύνταγμα και τη
δημοκρατία9. Για το λόγο αυτό, οι οργανώσεις της ακροδεξιάς συχνά καταφεύγουν σε
επιθετικές συμπεριφορές και συγκρούσεις με άλλες πολιτικές ή κοινωνικές ομάδες.

8
Eley, G., Σφυρηλατώντας τη Δημοκρατία. Η Ιστορία της Αριστεράς στην Ευρώπη, 1850-2000, τ. Α’,
1850-1923, μτφρ. Σ. Κατσικερός, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2010, σ. 53.
9
Μπαμπινιώτης, ό.π., σ σ. 109-110.

16
 Η έννοια της ακροδεξιάς είναι ιδιαίτερα δύσκολο να οριστεί με σαφήνεια. Το
γεγονός αυτό οφείλεται στην ανομοιογένειά της και στη σχέση της με άλλα κομμάτια
του δεξιού πολιτικού χώρου, αλλά και στην πολυπλοκότητα του ως φαινομένου. Η
πολυπλοκότητα αυτή, ειδικά στην περίπτωση της μεταπολεμικής δεξιάς, αναφέρεται
σε διάφορα στοιχεία, όπως είναι οι επιδιώξεις, ο λόγος ο οποίος χρησιμοποιείται και
τα μέσα που επιστρατεύονται για την επίτευξη των στόχων της10.

Η ιδεολογική τοποθέτηση της ακροδεξιάς αποτελεί ένα ζήτημα που προκαλεί

μεγάλη συζήτηση. Ένας από τους κεντρικούς της ιδεολογικούς άξονες είναι ο
εθνοκεντρισμός, καθώς υποστηρίζει την προτεραιότητα του έθνους, την ανωτερότητά
του και, κατ’ επέκταση, την υποβάθμιση ή και την εξαφάνιση των άλλων εθνών11.
Κάποιες από τις συνέπειες του εθνοκεντρισμού αυτού είναι η εθνικιστική πρακτική, ο
ρατσισμός και η μισαλλοδοξία, καθώς και η υποστήριξη των φυλετικών και εθνικών
διακρίσεων μεταξύ των ανθρώπων Στο πλαίσιο αυτό μάλιστα εντάσσεται και η
εχθρική στάση των ακροδεξιών οργανώσεων και κομμάτων απέναντι στους
μετανάστες.

Επιπλέον, ακόμη ένας βασικός ιδεολογικός άξονας της ακροδεξιάς είναι ο

αντικομμουνισμός και, γενικότητα, η αντιπαλότητα προς την Αριστερά. Οι
κυριότεροι λόγοι για την εναντίωση αυτή είναι οι κατευθύνσεις της Αριστεράς, που
τείνουν προς το διεθνισμό και την ταξική πάλη, ενώ ακόμη σε αυτό επιδρά και ο
αντιδημοκρατικός χαρακτήρας της ακροδεξιάς12. Ωστόσο, υπάρχουν και άλλα
χαρακτηριστικά τα οποία θα μπορούσε κανείς να αποδώσει κατά καιρούς στην
ακροδεξιά, όπως ο αντισημιτισμός, η εμπλοκή σε θέματα θρησκείας κ.ο.κ.

Αν θα έπρεπε, λοιπόν, να συνοψίσουμε τα βασικά στοιχεία τα οποία

συγκροτούν την ακροδεξιά, αυτά αφορούν στον εθνικισμό, το ρατσισμό και τον
αντικομμουνισμό, από ιδεολογικής άποψης, ενώ από άποψης πρακτικών που
υιοθετούνται, θα πρέπει να εστιάσουμε στην αντιδημοκρατική αντιμετώπιση, τη βία,
το λαϊκισμό και τον ολοκληρωτισμό. Στα επόμενα κεφάλαια, επιχειρείται μία
ιστορική μελέτη για την ακροδεξιά, τόσο σε ελληνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο,

10
Βασιλική Γεωργιάδου, Η άκρα δεξιά και οι συνέπειες της συναίνεσης. Δανία, Νορβηγία, Ολλανδία,
Ελβετία, Αυστρία, Γερμανία, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2008, σ . 31.
11
P. Hainsworth, «Εισαγωγή: η ακροδεξιά», στο P. Hainsworth (επιμ.), Η ακροδεξιά. Ιδεολογία-
Πολιτική- Κόμματα, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2004, σ σ. 59-62.
12
Hainsworth, ό.π., σ σ. 55-65.

17
ώστε να σχηματίσουμε μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα για το πολύπλοκο και συχνά
δυσνόητο αυτό φαινόμενο.

18
Κεφάλαιο 2: Η παράταξη της ακροδεξιάς στην Ευρώπη

Το παρόν κεφάλαιο αναφέρεται στην ιστορία, την εξέλιξη και τα χαρακτηριστικά της
ευρωπαϊκής ακροδεξιάς. Η ακροδεξιά αποτελεί σήμερα ένα φαινόμενο παγκόσμιο το
οποίο δεν εκδηλώνεται μόνο στην Ευρώπη, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο,
λαμβάνοντας πολλές διαφορετικές μορφές. Ωστόσο, η Ευρώπη αποτελεί την κοιτίδα
της γέννησής της στις αρχές του 20ού αιώνα και κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες
πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές. Για το λόγο αυτό, είναι σημαντική η ανάλυση
της ακροδεξιάς στην Ευρώπη από την εμφάνισή της μέχρι το 1992, το έτος ως το
οποίο φθάνει η παρούσα μελέτη.

2.1 Η ακροδεξιά στην Ευρώπη πριν και μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Η εμφάνιση της ακροδεξιάς, όπως έχει ήδη αναφερθεί, αποτελεί ένα φαινόμενο το
οποίο ανάγεται στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα κυρίως, όσον αφορά στον
ευρωπαϊκό χώρο. Από την εμφάνισή της μέχρι σήμερα, η δύναμή της έχει μία πορεία
η οποία είναι άλλοτε ανοδική και άλλοτε καθοδική και η οποία φαίνεται να είναι
παρόμοια σε πολλές, αν όχι τις περισσότερες χώρες της Ευρώπης. Αυτός μάλιστα
είναι και ένας από τους λόγους για τους οποίους και η ελληνική ακροδεξιά είναι
σημαντικό να εξετάζεται σε συνάρτηση με την ευρωπαϊκή.

Η ακροδεξιά εμφανίστηκε στην Ευρώπη αρκετά πριν από το ξέσπασμα του Β’

Παγκοσμίου Πολέμου και, στο πλαίσιο διάφορων ιδεολογικών, κοινωνικών και
πολιτικών εξελίξεων. Ιδεολογικά, η ανάπτυξή της ανάγεται ίσως στον 19 ο αιώνα, την
εποχή της αποικιοκρατίας και της δημιουργίας των εθνικών κρατών στην Ευρώπη,
αλλά και την εποχή κατά την οποία αναπτύχθηκαν οι διάφορες εθνικές σχολές για την
επιστήμη της γεωγραφίας. Η πτώση των μεγάλων αυτοκρατοριών και η δημιουργία
εθνικών κρατών άλλαξε ριζικά το γεωγραφικό χάρτη της Ευρώπης. Κατά την εποχή
εκείνη, τα ισχυρά κράτη διατηρούσαν αποικίες στις οποίες είχαν επεκταθεί
οικονομικά και πολιτικά13. Επίσης, εμφανίστηκε το ιδεολογικό ρεύμα του εθνικισμού,
το οποίο τότε πρέσβευε την αρχή των εθνοτήτων και την αυτοδιάθεση των λαών, οι
οποίοι έχουν κάθε δικαίωμα να συγκροτούν κράτη με βάση την εθνική τους

13
Λ. Λεοντίδου, Αγεωγράφητος χώρα: ελληνικά είδωλα στους επιστημολογικούς αναστοχασμούς της
ευρωπαϊκής γεωγραφίας, εκδ. Προπομπός, Αθήνα 2011, σ. 75.

19
ταυτότητα ή να αποσχίζονται και να ανεξαρτητοποιούνται από κράτη τα οποία δεν
έχουν εθνικό χαρακτήρα14.

Η επιστήμη της γεωγραφίας αναπτύχθηκε για την ανάλυση της επέκτασης

αυτής των κρατών. Μάλιστα, ιδιαίτερη επιρροή άσκησε η Γερμανική Σχολή, η οποία
εισήγαγε την έννοια της γεωπολιτικής και υποστήριζε την νόμιμη επέκταση της
Γερμανίας, καθώς ένα εθνικό κράτος τόσο μεγάλο και ισχυρό είχε ανάγκη από ζωτικό
χώρο. Οι θεωρίες αυτές βρήκαν ιδιαίτερη απήχηση αργότερα από το ναζιστικό
καθεστώς15. Επίσης, ένας ακόμη παράγοντας ο οποίος θα πρέπει να αναφερθεί ως
βασικό πολιτικό χαρακτηριστικό της γεωγραφίας της Ευρώπης από τα τέλη του 19 ου
αιώνα είναι η αλλαγή των συσχετισμών και η ανάδυση νέων εθνικών κρατών, όπως η
Γερμανία και η Ιταλία ως υπολογίσιμων πολιτικών δυνάμεων οι οποίες
ανταγωνίζονταν τις παραδοσιακές μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, όπως η Γαλλία, η
Μεγάλη Βρετανία και η Ρωσία16.

Η δεκαετία του 1920 αποτέλεσε για την Ευρώπη μία περίοδο κρίσης και
αποσταθεροποίησης, η οποία είχε ως αποκορύφωνα το περίφημο κραχ του 1929 που
έγινε στην Αμερική. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε ήδη αναδείξει τους διάφορους
πολιτικούς ανταγωνισμούς, ενώ, ακόμη, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες εκδηλώνονταν
κινήματα επαναστατικά, τα οποία είχαν ως πρότυπο τη Ρωσική Επανάσταση, η οποία
είχε νικήσει και, έτσι, ο κομμουνισμός δεν αποτελούσε πια μία ουτοπία17. Επίσης,
μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Γερμανία βίωσε μία μεγάλη ήττα και ταπείνωση,
με αποτέλεσμα το πολιτικό της κύρος να έχει υποβαθμιστεί σε μεγάλο βαθμό. Η
Συνθήκη των Βερσαλλιών προέβλεπε ταπεινωτικούς όρους, οι οποίοι θα
αποδυνάμωναν τη Γερμανία οικονομικά και στρατιωτικά 18.

Μετά την ύφεση του 1929 και κατά τη δεκαετία του 1930, στην Ευρώπη
εμφανίζονται ολοκληρωτικά καθεστώτα, μαζί με τις αντίστοιχες ιδεολογίες οι οποίες
τα στηρίζουν. Τα ποσοστά ανεργίας στην Ευρώπη είναι τεράστια, γεγονός το οποίο
ωθεί μεγάλα κομμάτια του πληθυσμού να στρέφονται προς ακραίες πολιτικές

14
Ράπτης, Κ., Γενική Ιστορία της Ευρώπης. Τ. Β’, Γενική Ιστορία της Ευρώπης κατά το 19 ο και τον 20ό
αιώνα, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σ σ. 71-73.
15
Α. Ηρακλείδης, Διεθνείς σχέσεις και διεθνής πολιτική, εκδ. Κάλλιπος, Αθήνα 2015, σ σ. 219-223.
16
Ράπτης, ό.π. σ. 118.
17
Berstein, S. & Milza, P., Ιστορία της Ευρώπης. Η ευρωπαϊκή συμφωνία και η Ευρώπη των εθνών,
1815-1919, τ.3, μτφρ. Α.Κ. Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, σ σ. 24, 30, 63.
18
Ράπτης, ό.π., σ σ. 164-166.

20
αφηγήσεις. Ιδιαίτερα η Γερμανία, η μεγάλη ηττημένη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου,
βρίσκεται σε απελπιστική οικονομική κατάσταση 19.

Παράλληλα, κατά την περίοδο του μεσοπολέμου, η Ευρώπη βιώνει μία

κατάσταση ιδεολογικής και πολιτικής πόλωσης, ενώ εμφανίζονται πολλά
ολοκληρωτικά ακροδεξιά καθεστώτα, με σημαντικότερο ο ναζιστικό καθεστώς του
Χίτλερ στη Γερμανία, το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι στην Ιταλία και τη
δικτατορία του Φράνκο στην Ισπανία. Οι εξελίξεις αυτές θα καθόριζαν σημαντικά τις
μετέπειτα εξελίξεις στην Ευρώπη20.

Ο Χίτλερ επωφελείται από τη μεγάλη κρίση που μαστίζει τη Γερμανία και

έρχεται στην εξουσία για να εφαρμόσει τις ρατσιστικές του ιδέες περί ανωτερότητας
του λαού και περί ανάγκης υπακοής σε έναν χαρισματικό ηγέτη. Έτσι, εφαρμόζει ένα
ολοκληρωτικό καθεστώς το οποίο έμελλε να εξαπλωθεί σε όλη σχεδόν την Ευρώπη.
Παρόμοιες ιδέες διέπουν και το φασιστικό καθεστώς που επέβαλε ο Μουσολίνι στην
Ιταλία. Η επιρροή του φασισμού στην Ευρώπη είναι μεγάλη, με αποτέλεσμα να
επιβάλλονται πολλά ολοκληρωτικά καθεστώτα. Η διαφορά με τα καθεστώτα ητς
Γερμανίας και της Ιταλίας ήταν ότι εκείνα απέβλεπαν περισσότερο στην
αποκατάσταση της παραδοσιακής τάξης, μέσα από την επικράτηση των κυρίαρχων
τάξεων21.

Η οικονομική κρίση και ο ολοκληρωτισμός θα οδηγήσουν την Ευρώπη σε

έναν δεύτερο μεγάλο πόλεμο, τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά τη λήξη του οποίου ο
Χίτλερ και οι οπαδοί του θα ηττηθούν, όπως και οι σύμμαχοι της Γερμανίας, Ιταλία
και Ιαπωνία.

Η περίοδος η οποία θα ακολουθήσει το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι η

περίοδος του επονομαζόμενου Ψυχρού Πολέμου. Ο Ψυχρός Πόλεμος αναφέρεται
στην αντιπαράθεση και τον ανταγωνισμό μεταξύ των δύο «στρατοπέδων», του
φιλελευθερισμού και του κομμουνισμού και, κυρίως, μεταξύ των δύο βασικών
εκπροσώπων τους, των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ αντίστοιχα. Κατά την περίοδο αυτή, στην
ουσία, η Ευρώπη είναι διχασμένη, ενώ γενικά, επικρατεί πολιτική αβεβαιότητα 22.

19
Berstein, & Milza, ό.π., σ. 63.
20
Ράπτης, ό.π., σ σ. 187-198.
21
Berstein, & Milza, ό.π., σ σ.63-64.
22
Berstein, & Milza, ό.π., σ σ.165-248.

21
 Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970, η δυτική Ευρώπη βρίσκεται σε ένα
στάδιο ανάπτυξης και εξομάλυνσης της αντιπαράθεσης, ενώ η ανατολική Ευρώπη
αντιμετωπίζει τη δική της πολιτική κρίση, ιδιαίτερα μετά το θάνατο του Στάλιν, όπου
αρχίζει και εφαρμόζεται μία πολιτική «αποσταλινοποίησης» και ομαλοποίησης του
καθεστώτος. Η δεκαετία του 1970 θα σημάνει μία ακόμη οικονομική κρίση που θα
κλονίσει την Ευρώπη, ενώ, από ιδεολογικής άποψης, κυριαρχούν τάσης επανάστασης
και αμφισβήτησης, οι οποίες είναι επηρεασμένες από το γαλλικό Μάη του 196823.

Όπως είναι φυσικό, η ακροδεξιά δεν έχει θέση σε μία Ευρώπη η οποία
προσπαθεί να συνέλθει από τις πληγές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και του
ναζισμού. Τόσο ο φιλελευθερισμός στη δυτική Ευρώπη όσο και ο κομμουνισμός στην
ανατολική, δεν ευνοούν ιδιαίτερα την ανάπτυξή της, σε μία μάλιστα εποχή κατά την
οποία οι πληγές είναι ακόμη ανοιχτές. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η ακροδεξιά παύει
να υπάρχει κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο.

Πρώτα από όλα, ένας από τους παράγοντες που ευνόησαν την ύπαρξη της
ακροδεξιάς, έστω και κεκαλυμμένης, κατά την περίοδο εκείνη στην Ευρώπη ήταν ο
αντικομμουνισμός που επικρατούσε στη δυτική Ευρώπη κατά την περίοδο του
Ψυχρού Πολέμου. Ο κομμουνισμός αποτελούσε ένα φαινόμενο το οποίο είχε
δαιμονοποιηθεί και, έτσι, στο όνομα του αντικομμουνισμού, εκδηλώνονταν διάφορες
ανελεύθερες τάσεις που θύμιζαν τα ολοκληρωτικά καθεστώτα της ακροδεξιάς.

Ακόμη, τα ολοκληρωτικά αυτά καθεστώτα δεν εξέλειψαν αμέσως μετά τη

λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όπως δείχνει το παράδειγμα της δικτατορίας του
Φράνκο στην Ισπανία, η οποία έπεσε μόλις το 1975, με το θάνατο του δικτάτορα και
την επαναφορά της μοναρχίας24.

Ακόμη ένα θέμα το οποίο ευνοούσε την ύπαρξη της ακροδεξιάς στη
μεταπολεμική Ευρώπη ήταν το μεταναστευτικό. Χιλιάδες μετανάστες από τα
λιγότερο ανεπτυγμένα κράτη κατέφευγαν στις ισχυρές ευρωπαϊκές χώρες, αλλά και
εκτός Ευρώπης, με σκοπό να εργαστούν και να αναζητήσουν ένα καλύτερο μέλλον.

Η Ελλάδα μάλιστα, αποτέλεσε μία από τις πιο σημαντικές χώρες προέλευσης
μεταναστών κατά την περίοδο 1950-1960, καθώς χιλιάδες μετανάστες έφευγαν για τη

Berstein, & Milza, ό.π., σ σ. 225, 251.

23
24
Ηλίας Μανιατέας & Ιωάννης Τεγόπουλος (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια Δομή, τ. 30, εκδ. Δομή Α.Ε.,
Αθήνα 2004, σ σ. 227-228.

22
Γερμανία, τις ΗΠΑ, τον Καναδά και την Αυστραλία. Η εκδήλωση ρατσιστικών
φαινομένων, οργανωμένων και μη, δεν ήταν σπάνια τόσο στη Γερμανία όσο και στις
άλλες χώρες, καθώς οι μετανάστες θεωρούνταν υπαίτιοι για την ανεργία και την
εγκληματικότητα, όπως άλλωστε συμβαίνει ακόμη και σήμερα.

Για να συνοψίσουμε, από την εμφάνισή της στις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι
τις αρχές της δεκαετίας του 1970, η ευρωπαϊκή ακροδεξιά έχει μία συγκεκριμένη
πορεία, η οποία, σε πολλά σημεία, μοιάζει με την ελληνική. Μία πρώτη ομοιότητα
αναφέρεται στο ιστορικό, πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο εντός του οποίου
εμφανιζόταν και δραστηριοποιούταν. Το πολιτικό σκηνικό, με άλλα λόγια,
διαδραμάτιζε πολύ σημαντικό ρόλο στην πορεία της ακροδεξιάς, η οποία
προσπαθούσε να εκμεταλλευτεί διάφορες καταστάσεις.

Ακόμη, πολύ σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξη και την ισχυροποίηση
της ακροδεξιάς ήταν ο οικονομικός. Η οικονομική ύφεση στην Ευρώπη, η οποία
παρέλυσε πολλά κράτη και όξυνε πολύ την ανεργία, ενίσχυσε το ρόλο της
ακροδεξιάς. Κάτι τέτοιο συνέβαινε και στην Ελλάδα. Ωστόσο, θα πρέπει να
παρατηρήσουμε ότι η ανεργία και η οικονομική κρίση, εκτός από την ακροδεξιά,
ενίσχυαν και τους εργατικούς αγώνες και την πάλη για έναν καλύτερο κόσμο.

Μία ακόμη ομοιότητα της ευρωπαϊκής με την ελληνική ακροδεξιά αφορά

στην περίοδο της δεκαετίας του 1930. Η επικράτηση του ολοκληρωτισμού αποτέλεσε
κοινό σημείο για τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, κάτι που καθιστά την επιβολή
της δικτατορίας του Μεταξά στην Ελλάδα μέρος της τάσης αυτής.

Τέλος, ένας ακόμη άξονας γύρω από τον οποίο στράφηκε η ευρωπαϊκή
ακροδεξιά πριν το 1974 ήταν ο αντικομμουνισμός. Η επιτυχία της Ρωσικής
Επανάστασης και η ισχυροποίηση της Ρωσίας είχε πυροδοτήσει πολλά επαναστατικά
κινήματα στην Ευρώπη τα οποία έπρεπε, σύμφωνα με τις εκάστοτε κυβερνήσεις, να
καταπνιγούν. Το ίδιο συνέβη και στην προπολεμική Ελλάδα, ενώ μία ιδιαίτερη
εξέλιξη σε αυτήν υπήρξε η αντίσταση του ΕΑΜ ΕΛΑΣ και το ξέσπασμα του
Εμφυλίου Πολέμου, κάτι που δεν συνέβη σε άλλες συμμαχικές χώρες.

Η άκρα δεξιά της μεταπολεμικής Ευρώπης κάνει πιο δυναμικά την εμφάνισή
της κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και τις αρχές της δεκαετίας του 1970.
Πρόκειται για ένα δεύτερο κύμα της μεταπολεμικής ακροδεξιάς, το οποίο διαφέρει

23
από το πρώτο κύμα που είχε εμφανιστεί αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο,
παρόλο που πολλές φορές αυτή η παλαιά άκρα δεξιά ενίσχυε με διάφορους τρόπους
τα νέα ακροδεξιά μορφώματα25.

Η νέα, λοιπόν, άκρα δεξιά της Ευρώπης αντιμετωπίστηκε σαν μία παθολογία
των σύγχρονων βιομηχανικών κοινωνιών και ένα αποτέλεσμα των ακραίων
αντιδράσεων απέναντι στις αρνητικές επιπτώσεις του εκσυγχρονισμού και της
μεταβιομηχανικής περιόδου, καθώς και απέναντι στις πολιτικές των μετριοπαθών,
δημοκρατικών πολιτικών κομμάτων. Η δυσαρέσκεια και η διαμαρτυρία αποτελούν
βασικές συνιστώσες της οι οποίες, μάλιστα, πολλές φορές εκδηλώνονται με τρόπο
εκδικητικό26.

Τα χαρακτηριστικά, η ιδεολογία και η δράση της νέας αυτής άκρας δεξιάς που
άρχισε να αναπτύσσεται κυρίως από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 θα αναλυθούν
πιο διεξοδικά στην επόμενη ενότητα, η οποία περιλαμβάνει και την εξέταση της
ευρωπαϊκής ακροδεξιάς για την περίοδο την οποία διερευνούμε στην παρούσα
μελέτη.

2.2 Η ευρωπαϊκή ακροδεξιά κατά το διάστημα 1974-1992

Στην παρούσα ενότητα επιχειρείται μία αναδρομή στην ιστορία της

ευρωπαϊκής ακροδεξιάς κατά την εξεταζόμενη περίοδο, μεταξύ 1974 και 1992. Μέσα
από τη διερεύνηση αυτή, επιχειρούμε να παρουσιάσουμε μία ολοκληρωμένη εικόνα
της ευρωπαϊκής άκρας δεξιάς, καθώς και να τη συγκρίνουμε με την αντίστοιχη
ελληνική, κατά την ίδια περίοδο.

Η ανάγκη κατανόησης της πορείας της ευρωπαϊκής, αλλά και της ελληνικής
ακροδεξιάς κατά τη δεύτερη μεταπολεμική περίοδο είναι πολύ σημαντική, καθώς
είναι δυνατόν να μας δώσει απαντήσεις και για τη σύγχρονη πραγματικότητα, καθώς
κατά τις πρώτες αυτές δεκαετίες του 21ου αιώνα, παρατηρείται σε όλη την Ευρώπη-
όπως και στην Ελλάδα- μία ανησυχητική άνοδος των ακροδεξιών κομμάτων και
οργανώσεων.

25
Βασιλική Γεωργιάδου, «Πρόλογος», στο P. Hainsworth (επιμ.), Η ακροδεξιά. Ιδεολογία- Πολιτική-
Κόμματα, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2004, σ. 15.
26
Γεωργιάδου, ό.π., σ σ. 16-17.

24
 Για να διαμορφωθεί μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα για την ακροδεξιά στην
Ευρώπη κατά το διάστημα το οποίο εξετάζεται, είναι σημαντικό να αναφερθούμε σε
συγκεκριμένα παραδείγματα, δηλαδή στις ακροδεξιές οργανώσεις και κόμματα
συγκεκριμένων ευρωπαϊκών χωρών τα οποία υπήρξαν κατά την περίοδο αυτή και,
πιθανότατα, υπάρχουν μέχρι σήμερα.

Το πρώτο παράδειγμα στο οποίο θα αναφερθούμε αποτελεί το παράδειγμα της

Γαλλίας. Το πιο επιτυχημένο ακροδεξιό γαλλικό κόμμα υπήρξε το Εθνικό Μέτωπο,
το οποίο ιδρύθηκε το 1972. Αρχικά, το κόμμα αυτό δεν είχε μεγάλη απήχηση και
ήταν περιθωριοποιημένο και κατακερματισμένο, ενώ, στη συνέχεια, κατά τη δεκαετία
του 1980, η άνοδός του ήταν θεαματική, καθώς είχε μεγάλη επιτυχία στις
Ευρωεκλογές, υπό την ηγεσία του Jean- Marie Le Pen. Ο ηγέτης αυτός είχε
καταφέρει να συμπεριλάβει στους κόλπους του κόμματός του ακροδεξιούς διαφόρων
αφηγήσεων. Το κόμμα αυτό απέκτησε μεγάλη απήχηση στους πολίτες προβάλλοντας
θέματα τα οποία τους απασχολούσας έντονα, όπως είναι η μετανάστευση, η ανεργία
και η ασφάλεια. Η μετέπειτα διάσπαση του κόμματος οφείλεται τόσο σε προσωπικές
αντιπαλότητες εντός των κόλπων του όσο και σε πολιτικές διαφωνίες 27.

Ιδιαίτερα σημαντική είναι και η εξέταση του παραδείγματος της ακροδεξιάς

της γειτονικής μας Ιταλίας. Η Ιταλία έχει μεγάλη παράδοση στην ακροδεξιά, καθώς
αυτή ακόμη και πριν το καθεστώς του Μουσολίνι ήταν παρούσα στο πολιτικό της
σκηνικό. Το μεγαλύτερο και μακροβιότερο ακροδεξιό κόμμα της μεταπολεμικής
Ιταλίας είναι το Movimento Italiano Sociale, το οποίο ιδρύθηκε αμέσως μετά το Β’
Παγκόσμιο Πόλεμο και τον ιταλικό εμφύλιο, ως ένα ριζοσπαστικό φασιστικό κόμμα,
το οποίο εναντιωνόταν στη μπουρζουαζία και τον καπιταλισμό 28.

Κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και τη δεκαετία του 1970, το κόμμα
αυτό αποτελούσε την εξωκοινοβουλευτική ακροδεξιά, η οποία επιδιδόταν σε σκληρές
πράξεις βίας, ενώ οραματιζόταν την εποχή κατά την οποία θα ερχόταν στην εξουσία.
Μέχρι το 1987, βασικό ηγέτης του κόμματος και εμπνευστής των δραστηριοτήτων
του ήταν ο Almirante, ο οποίος, όταν αποσύρθηκε, άφησε πίσω του ένα κόμμα σε

27
Paul Hainsworth, «Το Εθνικό Μέτωπο. Από την άνοδο στον κατακερματισμό της γαλλικής
ακροδεξιάς», στο P. Hainsworth (επιμ.), Η ακροδεξιά. Ιδεολογία- Πολιτική- Κόμματα, εκδ. Παπαζήση,
Αθήνα 2004, σ σ. 72-72, 81, 90-93.
28
Tom Gallagher, «Έξοδος από το γκέτο. Η ιταλική ακροδεξιά στη δεκαετία του 1990», στο P.
Hainsworth (επιμ.), Η ακροδεξιά. Ιδεολογία- Πολιτική- Κόμματα, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2004, σ
σ.154-158.

25
αποσύνθεση, με αποτέλεσμα, κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1990, το κόμμα να
κινδυνεύει να διαλυθεί. Η πολιτική του κόμματος που τονιζόταν περισσότερο ήταν ο
φασισμός και ο αντικαπιταλισμός, παρά ο ρατσισμός29.

Από την ανάλυση των ακροδεξιών αφηγήσεων της Ευρώπης κατά την περίοδο
1974- 1992, δεν θα ήταν δυνατόν να λείπει και το παράδειγμα της Γερμανίας, καθώς
το ναζιστικό της καθεστώς εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη και βρίσκει ακόμη
πολλούς οπαδούς που εμπνέονται από αυτό. Η Γερμανία, η ηττημένη του πολέμου
είχε μία ιδιόμορφη ιστορική πορεία κατά τη μεταπολεμική περίοδο, καθώς
διχοτομήθηκε στην Ανατολική- κομμουνιστική Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας και
τη Δυτική Γερμανία, μέχρι το 1990 και την πτώση του τείχους του Βερολίνου. Η
μεταπολεμική ιστορία της Γερμανίας χαρακτηρίζεται από τρία κύματα δεξιού
εξτρεμισμού, έξαρσης δηλαδή της ακροδεξιάς ιδεολογίας και δράσης30.

Από τη δεκαετία του 1950 άρχισαν να διαφαίνονται τάσεις εκσυγχρονισμού

και εκδημοκρατισμού της Γερμανίας. Τότε, πολλοί από τους ακροδεξιούς του πρώτου
μεταπολεμικού κύματος εντάχθηκαν στα αστικά κοινοβουλευτικά κόμματα, ενώ
άλλοι επέλεξαν την ένταξη και δράση εντός παραπολιτικών οργανώσεων. Το δεύτερο
κύμα ανόδου της ακροδεξιάς σηματοδοτείται από το 1964, με την άνοδο του NPD,
και διαρκεί ως τα μέσα της δεκαετίας του 1980. Το κόμμα αυτό ιδρύθηκε με σκοπό
να αποτελέσει την οργάνωση-ομπρέλα, που θα περιέκλειε στους κόλπους του πολλές
εξτρεμιστικές ακροδεξιές οργανώσεις. Ενώ αρχικά σημείωσε κάποιες εκλογικές
επιτυχίες, στη συνέχεια, κατά την περίοδο 1972-1994, τα εκλογικά του ποσοστά ήταν
πολύ χαμηλά31.

Το τρίτο κύμα της ακροδεξιάς ανάπτυξης στη Γερμανία ξεκινά στα μέσα της
δεκαετίας του 1980 και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Βασικό του χαρακτηριστικό
είναι η άνοδος των Republicaner, ενός λαϊκιστικού ακροδεξιού κόμματος
διαμαρτυρίας. Ένας από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην άνοδο του κόμματος
αυτού ήταν οι αρνητικές επιπτώσεις που είχε ο τεχνολογικός εκσυγχρονισμός τα
Γερμανίας από τη δεκαετία του 1970 και κυρίως η οικονομική υστέρηση σε κάποια

29
Gallagher, ό.π., σ σ. 159-160.
30
Susan Backer, «Ο δεξιός εξτρεμισμός στην ενωμένη Γερμανία», στο P. Hainsworth (επιμ.), Η
ακροδεξιά. Ιδεολογία- Πολιτική- Κόμματα, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2004, σ σ.188-190.
31
Backer, ό.π., σ σ.194-195.

26
στρώματα του πληθυσμού. Για το λόγο αυτό και το κόμμα είχε περισσότερο την
υποστήριξη ψηφοφόρων προερχόμενων από τα λαϊκά στρώματα32.

Θα πρέπει, τέλος, να αναφερθούμε σε κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά

της ανάπτυξης της μεταπολεμικής ακροδεξιάς στη Γερμανία. Καταρχάς, υπάρχουν
διαφορετικοί κλάδοι ανάπτυξής της, τα κόμματα, οι μαχητικές νεοναζιστικές
οργανώσεις και οι φιλολογικοί κύκλοι. Ακόμη, η εκλογική επιτυχία της ακροδεξιάς
φαίνεται να είναι αντιστρόφως ανάλογη με την άνοδο των παραπολιτικών
οργανώσεων, καθώς οι οργανώσεις αυτές κερδίζουν οπαδούς σε περιόδους εκλογικών
αποτυχιών. Επίσης, η ακροδεξιά στη Γερμανία έβρισκε πάντοτε πάτημα στη
οικονομική και κοινωνική ανασφάλεια ώστε να κερδίζει οπαδούς. Τέλος, βασικό
χαρακτηριστικό του δευτέρου κύματος αποτελεί η πολιτική της διαμαρτυρίας, ενώ
του τρίτου, η αναζήτηση και ανάγκη επανακαθορισμού της γερμανικής εθνικής
ταυτότητας33.

Ένα ακόμη παράδειγμα χαρακτηριστικό της ανάπτυξης της ευρωπαϊκής

ακροδεξιάς αποτελεί το παράδειγμα των Σκανδιναβικών χωρών. Η ιστορία της
σύγχρονης ακροδεξιάς στη Σκανδιναβία ξεκινά στη Δανία το 1972, με την ίδρυση του
Κόμματος της Προόδου, το οποίο εναντιωνόταν στη φορολογία, ενώ παρόμοιο κόμμα
ιδρύθηκε στο 1973 στη Νορβηγία. Το αντίστοιχο αδελφό κόμμα στη Σουηδία
ιδρύθηκε πολύ αργότερα, το 1990. Επίσης, θα πρέπει να αναφερθεί και το Φινλανδικό
Κόμμα της Υπαίθρου, που είχε ιδρυθεί το 1958 και γνώρισε μεγάλη επιτυχία στις
εκλογές του 1970, αλλά, εν τέλει εξελίχθηκε σε κόμμα κατά του εκσυγχρονισμού και
εξαφανίστηκε το 199034.

Οι Σκανδιναβικές χώρες παλαιότερα είχαν κοινή σχεδόν πορεία ως προς την

παρουσία της ακροδεξιάς με τις άλλες χώρες της Ευρώπης. Έτσι, κατά τις δεκαετίες
του 1930 και 1940, υπήρχαν ακραίες δεξιές και εξτρεμιστικές οργανώσεις οι οποίες
δρούσαν εκεί. Κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, η παρουσία της ακροδεξιάς

32
Backer, ό.π., σ σ. 197-198.
33
Backer, ό.π., σ σ. 198-201.
34
J.G. Andersen, & Τ. Bjorklund, «Ριζοσπαστικός δεξιός εξτρεμισμός στη Σκανδιναβία: από τη
φορολογική εξέγερση στο νεοφιλελευθερισμό και την ξενοφοβία», στο P. Hainsworth (επιμ.), Η
ακροδεξιά. Ιδεολογία- Πολιτική- Κόμματα, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2004, σ σ. 357-358.

27
ήταν μικρότερη, ενώ νέα κόμματα άρχισαν να εμφανίζονται και να παγιώνονται από
τη δεκαετία του 197035.

Οι φορολογικές εξεγέρσεις στη Δανία και τη Νορβηγία αποτέλεσαν την

ευνοϊκή συγκυρία για την ανάπτυξη και την άνοδο ακροδεξιών κομμάτων, καθώς
υπήρχε μεγάλη απογοήτευση στο λαό. Στη Σουηδία, από την άλλη πλευρά, αυτή η
συγκυρία απουσίαζε, καθώς είχε πολύ δυνατή σοσιαλδημοκρατία. Έτσι, εκεί υπήρχε
μία καθυστέρηση ως προς την άνοδο της ακροδεξιάς. Πέρα από τη φορολογία,
αργότερα υπάρχει μία ακόμη συγκυρία η οποία ευνοεί την άνοδο της ακροδεξιάς.
Αυτή είναι η αύξηση των μεταναστευτικών κυμάτων προς τις Σκανδιναβικές χώρες,
ζήτημα το οποίο τελικά αγγίζει και τη Σουηδία, στην οποία αρχίζει να κερδίζει
έδαφος η ακροδεξιά36.

Τέλος, θα ήταν σημαντικό να αναφερθούμε και στις χώρες του λεγόμενου

ανατολικού Μπλοκ, τις πρώην κομμουνιστικές ευρωπαϊκές χώρες. Το παράδειγμα
που επιλέξαμε να μελετήσουμε είναι η Ρωσία, η πιο ισχυρή από τις χώρες αυτές.
Βασικός σταθμός στην ιστορία της Ρωσίας είναι η νέα πολιτική την οποία εγκαινίασε
ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ το 1985, ο οποίος θέλησε να μεταρρυθμίσει τη Σοβιετική
Ένωση και να αναθεωρήσει την πολιτική της βάση και τη σχέση της με τη Δύση37.

Η ΕΣΣΔ πέρασε πολλά χρόνια υπό το σταλινικό καθεστώς, ένα καθεστώς το

οποίο, αν και στη θεωρία σοσιαλιστικό, στην πράξη διακρινόταν από στοιχεία
ολοκληρωτισμού. Μετά το θάνατο του Στάλιν, το 1953, ακολούθησε μία διαδικασία
«αποσταλινοποίησης», η οποία αποσκοπούσε στο μετριασμό του αυταρχισμού του
καθεστώτος και στην επανασύνδεση της Σοβιετικής Ένωσης με τον έξω κόσμο38.

Η πρώτη εμφάνιση ενός μορφώματος που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί

ακροδεξιό στη μεταπολεμική εποχή ήταν η εμφάνιση της Pamyat κατά τα τέλη της
δεκαετίας του 1970. Η οργάνωση αυτή ήταν μία επιθετική ομάδα, μία χαλαρή
συμμαχία πατριωτικών ομάδων, οι οποίες προέβαλλαν ως σκοπό τους τη διατήρηση
της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ρωσίας. Στην πραγματικότητα όμως, η οργάνωση

35
Andersen, &. Bjorklund, ό.π., σ σ. 360-370.
36
Andersen, & Bjorklund, ό.π., σ σ. 360-370.
37
M. Cox & P. Shearman, «Μετά την πτώση: ο εθνικιστικός εξτρεμισμός στη μετα- κομμουνιστική
Ρωσία», στο P. Hainsworth (επιμ.), Η ακροδεξιά. Ιδεολογία- Πολιτική- Κόμματα, εκδ. Παπαζήση,
Αθήνα 2004, σ σ. 407-408.
38
Cox & Shearman, ό.π., σ σ. 413-414.

28
αυτή είχε αντικομμουνιστικές, εθνικιστικές και ρατσιστικές καταβολές, ενώ ακόμη,
επιδόθηκε και σε εκδηλώσεις αντισημιτισμού39.

Μετά την πτώση του σοβιετικού καθεστώτος, η ακροδεξιά στη Ρωσία

συσπειρώθηκε κυρίως γύρω από το Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα του
Ζιρινόφσκυ, το οποίο ιδρύθηκε το 1990. Η σημασία του κόμματος αυτού ήταν
μεγάλη, καθώς έμελλε να γίνει η οργανωμένη έκφραση του ακραίου εθνικισμού κατά
το μεταίχμιο μεταξύ σοβιετικής και μετά- σοβιετικής εποχής. Η άνοδος του κόμματος
αυτού προκάλεσε μεγάλη ανησυχία, καθώς φάνηκε ύποπτη, ενώ μάλιστα, πολλοί
κατηγόρησαν το Ζιρινόφσκυ για ύποπτες επαφές με την KGB40.

Η πολιτική του κόμματος του Ζιρινόφσκυ περιστρέφεται γύρω από τέσσερα

βασικά αιτήματα. Το πρώτο από αυτά ήταν η ανασύσταση της Ρωσικής
Αυτοκρατορίας, του καθεστώτος δηλαδή το οποίο έπαψε να υπάρχει μετά την
επανάσταση των μπολσεβίκων του 1917. Το δεύτερο αίτημα αποτέλεσε η
υπεράσπιση της εθνικής θέσης των Ρώσων σε ολόκληρη την πρώην Σοβιετική
Ένωση, κάτι το οποίο γεννούσε μία έντονα εθνικιστική και ρατσιστική πολιτική
απέναντι στους γειτονικούς λαούς, οι οποίοι ανήκαν μαζί με τους Ρώσους στην ίδια
σοσιαλιστική κρατική οντότητα41.

Ένα ακόμη βασικό αίτημα του κόμματος του Ζιρινόφσκυ ήταν η αύξηση της
ισχύος του κράτους, μέσα από μία αυταρχική εκτελεστική πολιτική. Επιπλέον, το ίδιο
κόμμα απαιτούσε τον περιορισμό των ιδιωτικοποιήσεων που είχαν αρχίσει να
γίνονται, καθώς και τον περιορισμό της ξένης ιδιοκτησίας στη Ρωσία. Όπως
διαπιστώνει κανείς, τα βασικά σημεία στα οποία στηριζόταν η ρωσική ακροδεξιά
κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1990, όπως και οι περισσότερες ακροδεξιές
οργανώσεις της Ευρώπης, είναι ο εθνικισμός, ο ρατσισμός και ο αυταρχισμός 42.

Συνοψίζοντας, στην παρούσα ενότητα εξετάστηκαν τα παραδείγματα κάποιων

ευρωπαϊκών χωρών ως προς την παρουσία και την εξέλιξη του φαινομένου της
ακροδεξιάς κατά την περίοδο 1974- 1992. Η ακροδεξιά στην Ευρώπη δεν έπαψε να
υπάρχει μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ μετά το 1970 άρχισε να διαμορφώνει
ένα νέο προφίλ το οποίο ανταποκρινόταν στο κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι της

39
Cox & Shearman, ό.π., σ σ. 414-415.
40
Cox & Shearman, ό.π., σ σ. 419-420.
41
Cox & Shearman, ό.π.,σ.420.
42
Cox & Shearman, ό.π., 420.

29
εποχής. Το κοινωνικό και πολιτικό αυτό γίγνεσθαι αφορούσε στις νέες φιλελεύθερες
κοινωνίες, την οικονομία, τον εκσυγχρονισμό, τον εθνικισμό και τη μετανάστευση.
Τα στοιχεία αυτά, όπως και οι σχέσεις μεταξύ των ακροδεξιών κομμάτων της
Ελλάδας και της Ευρώπης εξετάζονται σε επόμενο κεφάλαιο.

30
Κεφάλαιο 3: Η ελληνική ακροδεξιά πριν το 1974

Η ακροδεξιά έχει μία μακρά ιστορία στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες, η
οποία κρατά από πριν ακόμη την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη, η οποία
οδήγησε στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο παρόν κεφάλαιο εξετάζουμε συνοπτικά την
ιστορική διαδρομή της ελληνικής ακροδεξιάς από τις αρχές του 20ού αιώνα ως το
1974, έτος της Μεταπολίτευσης, τα ιδεολογικά της χαρακτηριστικά, καθώς και τις
σημαντικότερες δράσεις της.

3.1 Ιστορική αναδρομή

Θα πρέπει, καταρχάς, να σημειωθεί ότι, παρόλο που αναφερόμαστε στην

ελληνική ακροδεξιά, αυτή δεν αποτέλεσε ποτέ ένα ομοιογενές σύνολο, καθώς
αποτελούταν από διαφορετικές οργανώσεις, οι οποίες μάλιστα, συχνά είχαν και
συγκρούσεις μεταξύ τους. Ωστόσο, οι οργανώσεις της ακροδεξιάς χαρακτηρίζονται
από ενότητα όταν πρόκειται να δράσουν για να πετύχουν κάποιο σκοπό ή να
αντιμετωπίσουν κάποιον κοινό «εχθρό»43.

Η ελληνική ακροδεξιά εμφανίζεται στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα,

όπως άλλωστε και η ακροδεξιά γενικότερα, στον ευρωπαϊκό χώρο. Οι οργανώσεις
της, οι οποίες αυτοπροσδιορίζονται με βάση το εθνικιστικό κριτήριο, άλλες από τις
οποίες είναι μικρές και άλλες πιο οργανωμένες, με μέλη που συμμετέχουν στην
πολιτική ζωή της χώρας, διαδραματίζουν κάποιο ρόλο στα γεγονότα της εποχής και
ιδιαίτερα στα γεγονότα που συνδέονταν με τον Εθνικό Διχασμό, καθώς κάποιες από
αυτές ήταν φιλοβασιλικές, κάποιες βενιζελικές και κάποιες μεικτές44.

Στις 4 Αυγούστου του 1936 εγκαθιδρύθηκε η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά,

ο οποίος από νωρίτερα είχε διαγράψει κάποια ακροδεξιά πορεία και δράση στην
πολιτική. Ο Μεταξάς ίδρυσε την ΕΟΝ (Εθνική Οργάνωση Νεολαίας), η οποία κατά
την περίοδο εκείνη αποτέλεσε την κατεξοχήν ακροδεξιά οργάνωση, αφού αφομοίωσε
τις περισσότερες οργανώσεις που υπήρχαν ως τότε.

43
Pierre Milza, Οι μελανοχίτωνες της Ευρώπης. Η ευρωπαϊκή ακροδεξιά από το 1945 μέχρι σήμερα,
μτφρ. Γ. Καυκιάς, εκδ. Scripta, Αθήνα 2004, σ. 46.
44
Γιάννης Γιαννουλόπουλος, «Το ελληνικό παρακράτος και η μακρά ιστορία του. Το φοιτητικό κίνημα
των αρχών της δεκαετίας του 1960: η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη», στο Π. Σούρλας (επιμ.),
Δολοφονία Λαμπράκη: η ιστορική συζήτηση 50 χρόνια μετά, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα
2016, σ. 140.

31
 Η δικτατορία του Μεταξά δεν αποτέλεσε ένα μεμονωμένο γεγονός για τα
ευρωπαϊκά δεδομένα, καθώς, κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, σε πολλές χώρες
της Ευρώπης εγκαθιδρύθηκαν φασιστικά καθεστώτα. Ωστόσο, το καθεστώς αυτό
στην Ελλάδα, τουλάχιστον μέχρι το 1941, δεν έλαβε τη μορφή μαζικού κινήματος,
όπως σε άλλες περιπτώσεις, όπως η Γερμανία ή η Ιταλία. Μάλιστα, η δράση του
Μεταξά, αν και πολλές φορές ανταγωνιστική προς αυτόν, συνυπήρξε με αυτή του
βασιλιά, τον οποίον δεν προσπάθησε να ανατρέψει. Εφόσον όμως ο Μεταξάς δεν
μπορούσε να βρει με άλλο τρόπο το λαϊκό έρεισμα που επιζητούσε για το καθεστώς
του, εν τέλει έριξε όλο το βάρος στη διαπαιδαγώγηση της νεολαίας, μέσα από την
υποχρεωτική της στράτευση στην ΕΟΝ, μία οργάνωση που εκπαίδευε τους νέους
μέσα από το σπαρτιατικό πρότυπο και ασκούσε φασιστική προπαγάνδα σε αυτούς45.

Η ΕΟΝ μετεξελίχθηκε σταδιακά σε κρατικό θεσμό με τις ευλογίες και την

υποστήριξη και της βασιλικής οικογένειας, ενώ, στις αρχές του Β’ Παγκοσμίου
Πολέμου, ανέλαβε το ρόλο της προώθησης της ιδέας για τη δημιουργία ενός
αγροτικού δικτύου στην ελληνική ύπαιθρο, ώστε να αποφευχθεί η πείνα εξαιτίας του
πολέμου και της Κατοχής46.

Το καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά καταλύθηκε το 1940, όταν ξέσπασε ο

ελληνοϊταλικός πόλεμος με το τελεσίγραφο της Ιταλίας, μίας από τις δυνάμεις του
Άξονα για την παράδοση της Ελλάδας. Ο πόλεμος αυτός, στην αρχή νικηφόρος για
τους Έλληνες, οδήγησε τους Γερμανούς να εμπλακούν κι εκείνοι, ώστε να
βοηθήσουν τη συμμαχική τους χώρα. Τελικά, το 1941 αποτέλεσε την αφετηρία της
γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα, μία περιόδου ιδιαίτερα σκληρής για τους
κατακτημένους. Κατά την περίοδο αυτή, εκδηλώνονταν πολλά αντιστασιακά
κινήματα, στην αρχή ανοργάνωτα και, έπειτα πιο οργανωμένα. Ωστόσο, υπήρχε και η
άλλη πλευρά, αυτή των φιλοναζιστών και των δωσίλογων, Ελλήνων- ατόμων ή
οργανώσεων- που υποστήριζαν το κατοχικό καθεστώς είτε για να αποκτήσουν αγαθά
είτε εξουσία47.

Καταρχάς, θα πρέπει να γίνει αναφορά στις πρώτες κατοχικές κυβερνήσεις οι

οποίες ανήλθαν στην Ελλάδα μετά τη συνθηκολόγηση με τους Γερμανούς, οι οποίες
45
Σπυρίδων Πλουμίδης, «Το καθεστώς Μεταξά, 1936-1940», στο Χατζηβασιλείου Ε. (επιμ.), Η
δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά, εφημερίδα Τα Νέα, Αθήνα 2010, σ σ. 49-81.
46
Πλουμίδης, ό.π., σ. 49-81.
47
Σπύρος Παναγιώτου, «Ο αστικός πολιτικός χώρος στην Κατοχή. Από τη λήθη στο πολιτικό
προσκήνιο», Ιστορικά Θέματα 13 (Οκτώβριος 2015), σ. 27.

32
αποτέλεσαν ανδρείκελα των κατακτητών. Πέρα όμως από τις επίσημες κυβερνήσεις
των δωσίλογων, υπήρχαν και φιλοναζιστικές οργανώσεις, οι οποίες βοηθούσαν τη
δράση των κατακτητών και έβλαπταν σοβαρά τους κατακτημένους συμπατριώτες
τους, με διάφορους τρόπους, όπως επιθέσεις και προδοσίες. Μία από αυτές τις
οργανώσεις, η πιο γνωστή και οργανωμένη, η οποία είχε πολλές επαφές με τους
Γερμανούς, ήταν η Εθνική Σοσιαλιστική Πατριωτική Οργάνωση (ΕΣΠΟ)48.

Το 1943 και, ενώ η αντίσταση κατά των Γερμανών αυξανόταν και ο ΕΑΜ-
ΕΛΑΣ κέρδιζε όλο και περισσότερους αγωνιστές στους κόλπους του, ο Ιωάννης
Ράλλης ίδρυσε τα Τάγματα Ασφαλείας για την αντιμετώπιση των αντιστασιακών. Τα
Τάγματα Ασφαλείας υπάγονταν στο Υπουργείο Εσωτερικών και δρούσαν με τη
συνεργασία της αστυνομίας και των SS49. Τα Τάγματα Ασφαλείας, όπως και άλλα
τάγματα μικρότερης εμβέλειας με παρόμοια οργάνωση συνέχισαν να δρουν και κατά
τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου, διαγράφοντας εγκληματική δράση, συχνά
μεγαλύτερης σοβαρότητας ακόμα και από αυτή των κατακτητών 50.

Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Γερμανούς δεν

εγκαθιδρύθηκε η ειρήνη, όπως έγινε σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, αλλά ξεκίνησε μία
εμφύλια σύρραξη, με αντίπαλα στρατόπεδα στην Αριστερά με κύριο εκφραστή τον
ΕΑΜ- ΕΛΑΣ και τη Δεξιά, «εθνικόφρονα» παράταξη, εντός της οποίας
παρεισέφρησαν και όλα τα ακροδεξιά στοιχεία, με τη δωσιλογική δράση που είχαν
διαγράψει κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Αυτή τη φορά, η Δεξιά είχε στο πλευρό της
και τις βρετανικές και αμερικανικές δυνάμεις, στρατιωτικές και οικονομικές, οι
οποίες, υπό τον «κομμουνιστικό κίνδυνο», δεν δίστασαν να υποστηρίξουν τους
άλλοτε υποστηρικτές των Γερμανών. Η νικήτρια πλευρά ήταν αυτή της Δεξιάς, έτσι,
μετά τη λήξη του Εμφυλίου, ξεκίνησε ένας ανελέητος διωγμός των κομμουνιστών και
φιλοκομμουνιστών, ενώ, από την άλλη πλευρά, η ακροδεξιά, στους κόλπους της
παράταξης της εθνικοφροσύνης, αναδείχθηκε σε πατριωτική παράταξη και, για
χρόνια απολάμβανε μεγάλη εκτίμηση 51.

48
Ευάνθης Χατζηβασιλείου, ΠΕΑΝ 1940-1945: Πανελλήνιος Ένωση Αγωνιζομένων Νέων, Σύλλογος
προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 2004, σ σ. 109-110.
49
Χάγκεν Φλάισερ, «Νέα στοιχεία για τη σχέση των γερμανικών αρχών κατοχής και ταγμάτων
ασφαλείας», Μνήμων, 8 (1980-1982), σ σ. 189-203.
50
Παναγιώτης Δημητράκης, Οι γερμανικές μυστικές υπηρεσίες στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου και της
Κατοχής, 1937-1945, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2009, σ σ. 107-110.
51
Νίκος Δεμερτζής, «Ο ελληνικός Εμφύλιος ως πολιτιστικό τραύμα», Επιστήμη και Κοινωνία,
28/2011-2012, σ σ. 82-109.

33
 Κατά τη δεκαετία του 1960 στην Ελλάδα αρχίζουν να παρατηρούνται τα
πρώτα σημάδια των κινημάτων της αμφισβήτησης που εκδηλώνονται παγκοσμίως και
κορυφώνονται κατά την επόμενη δεκαετία. Η ελληνική διανόηση είναι πλέον κομμάτι
της ευρωπαϊκής, ενώ η ανάπτυξη της μαζικής επικοινωνίας φέρνει στην Ελλάδα με
ραγδαίους ρυθμούς τις νέες ιδεολογικές και πολιτικές τάσεις. Ο Β’ Παγκόσμιος
Πόλεμος είναι προ πολλού παρελθόν και ο φασισμός έχει νικηθεί, ενώ όλα δείχνουν
την πορεία προς έναν εκδημοκρατισμό της κοινωνίας.

Παρόλα αυτά, η ακροδεξιά στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1960 δεν έχει
εξαφανιστεί, καθώς υπάρχουν πολλές οργανώσεις οι οποίες όχι μόνο ασπάζονται την
ιδεολογία του ναζισμού, αλλά ακόμη, οργανώνουν και διάφορες δράσεις για να
προωθήσουν τις ιδέες τους, οι οποίες μάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις, έχουν την
κάλυψη της επίσημης Δεξιάς, όταν εξυπηρετούνται τα συμφέροντά της. Έτσι,
πρόκειται όχι μόνο για μικρές περιθωριακές ομάδες, αλλά για ένα παρακράτος, το
οποίο μάλιστα δείχνει να είναι καλά οργανωμένο. Κάποιες από τις ακροδεξιές
οργανώσεις της δεκαετίας του 1960 είναι οι εξής: Φασιστική Οργάνωσις, Άρειοι,
Κυανή Φάλαγξ, Εγγυηταί του Βασιλέως, Ελληνοκράτες, Εθνικόν Φως, Μακέλλην,
Νεολαία Κιωνοκράνων, Εθνική Μαχητική Ομάς η Μαύρη Χειρ, Ναζιστική
Οργάνωσις Αθηνών (ΝΟΑ)52.

Στις 21 Απριλίου 1967 έγινε το στρατιωτικό πραξικόπημα το οποίο

εγκαθίδρυσε τη Χούντα των Συνταγματαρχών στην Ελλάδα, η οποία θα διαρκέσει
μέχρι το 1974 και θα αποτελέσει μία από τις πιο σκοτεινές εποχές στη σύγχρονη
ελληνική ιστορία. Κατά την περίοδο της δικτατορίας, κάθε δημοκρατική φωνή
λογοκρίνεται, ενώ κάθε ατομικό δικαίωμα καταστρατηγείται. Μάλιστα, οι
οργανώσεις της Αριστεράς κηρύσσονται παράνομες, με αποτέλεσμα οι φωνές αυτές
να βρίσκονται στο περιθώριο. Αντίθετα, οι ακροδεξιές οργανώσεις
δραστηριοποιούνται με τη συναίνεση του καθεστώτος των συνταγματαρχών, χωρίς
κανείς να εμποδίζει τη δράση τους.

52
XYZCONTAGION, 9+1 σκηνές από την ιστορία της ελληνικής ακροδεξιάς που ρίχνουν φως στην
άγνωστη Χρυσή Αυγή, εκδ. Xyz contagion- Carpe Librum, Αθήνα 2014, σ σ. 16-17.

34
3.2 Ιδεολογικά χαρακτηριστικά

Έχοντας πραγματοποιήσει μία ιστορική αναδρομή της ελληνικής ακροδεξιάς

πριν από το 1974, θα πρέπει να αναφερθούμε και στις βασικές ιδεολογικές
τοποθετήσεις της ανάλογα με το εκάστοτε πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό
πλαίσιο. Παρά δηλαδή τα γενικά ιδεολογικά χαρακτηριστικά που έχει η ακροδεξιά ως
παράταξη και περιγράφηκαν παραπάνω (ρατσισμός, εθνικισμός, ολοκληρωτισμός
κ.ο.κ.), η παράταξη αυτή τοποθετείται και πιο συγκεκριμένα, ανάλογα με την εποχή
και τις εκάστοτε συνθήκες που επικρατούν. Έτσι, θα εξεταστούν τα ιδεολογικά
χαρακτηριστικά της ακροδεξιάς πριν το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αυτά που υιοθετούσε
κατά τη διάρκεια του πολέμου και της γερμανικής Κατοχής και, τέλος, αυτά που
προέβαλε κατά τη μεταπολεμική περίοδο και μέχρι το 1974.

Πριν από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην εξέλιξη του οποίου η ακροδεξιά,

ελληνική και ευρωπαϊκή διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο, οι ακροδεξιές οργανώσεις
στην Ελλάδα είχαν ήδη ξεκινήσει την πολιτική τους σταδιοδρομία. Κατά τις πρώτες
δεκαετίες του 20ού αιώνα, όποτε και εμφανίζονται οι πρώτες ακροδεξιές οργανώσεις,
αυτές δεν έχουν μία κοινή πολιτική γραμμή και ιδεολογία, καθώς, όπως έχει ήδη
αναφερθεί, κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού, οι θέσεις τους και η πολιτική
τους τοποθέτηση ποίκιλλε53. Ωστόσο, σε γενικές γραμμές, η ακροδεξιά της εποχής
του διχασμού υπήρξε απολυταρχική, σε βαθμό στον οποίον ήταν εύκολο να πολωθεί
η κατάσταση προς τη δημιουργία δύο αντίπαλων στρατοπέδων 54.

Μεγαλύτερη πάντως ήταν η σχέση της ελληνικής ακροδεξιάς των αρχών του
20ού αιώνα με το στρατόπεδο του βασιλιά Κωνσταντίνου, ο οποίος ήταν μιλιταριστής
και φιλικά προσκείμενος προς τη Γερμανό ηγεμόνα. Ωστόσο, μετά το τέλος των
Βαλκανικών Πολέμων και του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Εθνικός Διχασμός
κορυφώθηκε, ενώ η ακροδεξιά, στο μεγαλύτερο μέρος της εναντίον του Βενιζέλου,
προωθούσε το αντιπολεμικό όραμα, δεδομένου ότι και ο βασιλιάς είχε ήδη
υποστηρίξει την ουδετερότητα. Άλλα στοιχεία της ακροδεξιάς ιδεολογίας κατά την
περίοδο αυτή είναι η στήριξη της μοναρχίας, καθώς και της Εκκλησίας, η οποία
υποστηρίζει την ελίτ και την καθεστηκυία τάξη. Επίσης, κατά τη διάρκεια της
Μικρασιατικής εκστρατείας, η ακροδεξιά, υποστήριζε την αποχώρηση του στρατού

53
Γιαννουλόπουλος, ό.π., σ. 140.
54
Σπύρος Μαρκέτος, Αντικοινοβουλευτισμός και δικτατορίες στην Ελλάδα. Η διανοητική προϊστορία του
φασισμού, Θεσσαλονίκη, 2014, σ σ.4-6.

35
και την επιστροφή του στην Ελλάδα, εκμεταλλευόμενη και το αντιπολεμικό αίσθημα
των πολιτών και την άσχημη κατάσταση του στρατού55.

Μετά το πραξικόπημα της 4ης Αυγούστου 1936, η ελληνική ακροδεξιά

συσπειρώνεται γύρω από το πρόσωπο του δικτάτορα Μεταξά και της επίσημης
οργάνωσής του, της ΕΟΝ. Η ελληνική κοινωνία έχει ως τότε αντιμετωπίσει μεγάλες
δυσκολίες και απογοητεύσεις, ενώ έχει διχαστεί ανεπανόρθωτα από την πόλωση
μεταξύ βενιζελικών και αντιβενιζελικών πολιτικών φωνών, έχει ακόμη προηγηθεί η
Μικρασιατική Καταστροφή και η διάψευση της Μεγάλης Ιδέας. Επιπλέον, στην
Ευρώπη ήδη έχουν εμφανιστεί οι πρώτες νίκες του φασιστικού κινήματος. Πρόκειται,
λοιπόν, για μία συγκυρία κατά την οποία ο αυταρχισμός βρίσκει πρόσφορο έδαφος56.

Ένα λοιπόν από τα σημαντικότερα σημεία της ιδεολογίας του Μεταξά τα

οποία κατά την περίοδο εκείνη δε γενικές γραμμές υιοθετούσε η ελληνική ακροδεξιά
ήταν ο αντιφιλελευθερισμός, ο οποίος μεταφραζόταν με διάφορους τρόπους, όπως ο
ολοκληρωτισμός και η αντίθεση στον κοινοβουλευτισμό, ο αντικομμουνισμός και ο
αντικαπιταλισμός. Ακόμη, το ιδεολογικό υπόβαθρο της μεταξικής δικτατορίας
περιελάμβανε και τα θεμελιώδη στοιχεία του έθνους, τα οποία θα έπρεπε να είναι η
βασιλοφροσύνη, ο εθνικισμός, η οικογένεια και η θρησκεία 57. Από το σημείο αυτό
και έπειτα, η ελληνική ακροδεξιά έχει πιο συγκεκριμένη ιδεολογία, η οποία κατά
κανόνα είναι κοινή για όλες τις εποχές.

Ο επόμενος σταθμός μετά τη μεταξική δικτατορία στην Ελλάδα είναι ο Β’

Παγκόσμιος Πόλεμος και η γερμανική Κατοχή, περίοδος κατά την οποία, όπως έχει
ήδη περιγραφεί σε προηγούμενη ενότητα, η ακροδεξιά, σε γενικές γραμμές
συνεργάστηκε με τους ναζί. Η ιδεολογία, λοιπόν, της άκρας δεξιάς κατά την περίοδο
εκείνη υιοθετούσε τη φασιστική και ναζιστική ιδεολογία και, παρόλο που η Ελλάδα
ήταν κατακτημένη και υπέφερε από το καθεστώς αυτό, συνεργαζόταν με τον
κατακτητή. Επίσης, μετά τη λήξη του πολέμου και την απελευθέρωση της Ελλάδας, η
ελληνική ακροδεξιά μπορούσε πλέον να απολαύσει τις τιμές του πατριωτισμού,
καθώς κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο, δραστηριοποιήθηκε έντονα για την καταστολή και
την εξαφάνιση του κομμουνισμού.
55
Μαρκέτος, ό.π., σ σ. 18-25.
56
Γεωργία Κοντού, Η πολιτική και κοινωνική ιδεολογία της 4ης Αυγούστου και ο τρόπος με τον οποίον
αυτή επηρέασε την εκπαίδευση και τη νεολαία (ΕΟΝ), Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων,
Ιωάννινα 2013, σ σ.41-43.
57
Κοντού, ό.π., σ σ.102-227.

36
 Ο αντικομουνισμός αποτέλεσε και ένα από τα βασικά σημεία αναφοράς της
μεταπολεμικής ακροδεξιάς στην Ελλάδα. Παρόλο που μετά την ήττα του ναζισμού
και του φασισμού στην Ευρώπη άρχισε να φθίνει το φαινόμενο της ακροδεξιάς, οι
ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στον Εμφύλιο και τη μετεμφυλιακή Ελλάδα,
κράτησαν το στοιχείο αυτό ζωντανό. Μάλιστα, όπως προαναφέρθηκε, ακόμη και
κατά τη δεκαετία του 1960, κατά την οποία άρχισε να συμβαίνει μία
ριζοσπαστικοποίηση της ευρωπαϊκής και της παγκόσμιας κοινωνίας, στην Ελλάδα οι
ακροδεξιές οργανώσεις συνέχιζαν τη δράση τους. Ο αντικομουνισμός είναι άλλωστε
και το στοιχείο το οποίο προβάλλεται και από τη δικτατορία των Συνταγματαρχών
(1967-1974), παράλληλα με το τρίπτυχο Πατρίς- Θρησκεία – Οικογένεια, τα οποία
έχει ήδη εισάγει ως σημεία αναφοράς ο Μεταξάς, ώστε να εγκαθιδρυθεί η δικτατορία
στην Ελλάδα.

3.3 Δράσεις

Για να κλείσουμε το κεφάλαιο που αφορά στην ελληνική ακροδεξιά πριν το

1974, θα πρέπει, τέλος, να αναφερθούμε και στους τρόπους δράσης της, ενδεικτικά,
βέβαια, καθώς δεν είναι δυνατόν να καταγραφούν όλα τα γεγονότα στα οποία αυτή
ενεπλάκη. Γενικά, η ακροδεξιά δράση στην Ελλάδα εξαρτιόταν πάντοτε από τη θέση
της σε σχέση με την πολιτική εξουσία. Έτσι, υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες οι
ακροδεξιές οργανώσεις δραστηριοποιούνται φανερά, με την άδεια και τη στήριξη της
πολιτικής εξουσίας, καθώς και άλλες, κατά τις οποίες η δράση της είναι
συγκαλυμμένη και βρίσκεται στο περιθώριο. Ωστόσο, ακόμη και στις περιπτώσεις
αυτές, υπάρχει κρυφή στήριξη της εξουσίας, πρόκειται, λοιπόν, για τη λεγόμενη
παρακρατική δράση58.

Ένα παράδειγμα ακροδεξιάς δράσης με την υποστήριξη της πολιτικής

εξουσίας είναι τα λεγόμενα Νοεμβριανά του 1916, όπου στην Αθήνα
πραγματοποιήθηκαν βίαια επεισόδια ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα του Εθνικού
Διχασμού, των φιλοβασιλικών και των βενιζελικών. Επρόκειτο για την παραμονή
λήξης του τελεσίγραφου των συμμάχων για το αν η Ελλάδα θα συμμετάσχει στον Α’

58
Σπύρος Μαρκέτος, Τα Νοεμβριανά του 1916, 2009, σ σ.1-3,
https://www.scribd.com/doc/20063632/%CE%A4%CE%B1-
%CE%9D%CE%BF%CE%B5%CE%BC%CE%B2%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%A
C-%CF%84%CE%BF%CF%85-1916.

37
Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, όπως ήθελε η βενιζελική παράταξη, ή αν
θα κρατούσε ουδετερότητα, όπως ήθελε η φιλοβασιλική παράταξη. Τότε, η
ακροδεξιά, συσπειρωμένη γύρω από το βασιλιά και μαζί με τη δράση των
Επιστράτων, πραγματοποίησαν πραγματικό πογκρόμ στους φιλελεύθερους, αλλά και
τις δυνάμεις των συμμάχων, στιγματίζοντας μάλιστα και τα σπίτια τους με κόκκινη
μπογιά. Έτσι, βασιλική εξουσία, στρατός και ακροδεξιές οργανώσεις, συσπειρωμένες
παίρνουν μαζί μέρος σε μία σύγκρουση μεγάλης ένταση και βίας 59.

Η δράση της ακροδεξιάς κατά τη διάρκεια της γερμανική κατοχής έχει

συνδεθεί με τη δράση των δωσίλογων και των Ταγμάτων Ασφαλείας, τα οποία
μάλιστα είχαν δημιουργηθεί από τις κατοχικές κυβερνήσεις, με σκοπό να επιβάλουν
την τάξη. Έτσι, τα Τάγματα Ασφαλείας είχαν την ελευθερία και τη νομιμότητα να
δρουν ανεξέλεγκτα, να εισβάλουν στα σπίτια και να συλλαμβάνουν ή να δολοφονούν
ανθρώπους. Από την άλλη πλευρά, οι δωσίλογοι, οι οποίοι δεν είχαν την ίδια εξουσία
δρούσαν κεκαλυμμένα, κυριολεκτικά και μεταφορικά, επιδιδόμενοι σε προδοσίες,
παρακολουθήσεις και άλλες αποστολές που εξυπηρετούσαν τους κατακτητές.
Παρόμοια φαινόμενα πολιτικής ασυδοσίας, όσο και κρυφής στήριξης του
ολοκληρωτισμού με κάθε αθέμιτο μέσο, παρατηρούνται και κατά την περίοδο της
Απριλιανής δικτατορίας.

Θα πρέπει, τέλος, να γίνει και μία σύντομη αναφορά στη μορφή στην
παρακρατική δράση της ακροδεξιάς. Οι παρακρατικές οργανώσεις της ακροδεξιάς
είχαν σημαντική δράση στη μετεμφυλιακή Ελλάδα και διέθεταν ισχύ τόσο στο
στρατό όσο και στη νεολαία. Στο παρασκήνιο, οι οργανώσεις αυτές συνεργάζονταν
με τη βασιλική εξουσία, τις δεξιές κυβερνήσεις και την αστυνομία, ωστόσο, δρούσαν
θεωρητικά στην παρανομία. Ένα από τα πιο γνωστά περιστατικά, του οποίου η
έκταση αποκάλυψε το παρακρατικό δίκτυο και τη συγκάλυψή του από φορείς της
επίσημης εξουσίας είναι η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη το Μάιο του 1963.

Πολύ σημαντική ακόμη παρακρατική δράση επέδειξε κατά τη δεκαετία του

1960 η ΕΚΟΦ (Εθνική Κοινωνική Οργάνωσις Φοιτητών), η οποία
δραστηριοποιήθηκε κυρίως στο χώρο των πανεπιστημίων της Αθήνας και της
Θεσσαλονίκης, ενώ συνεργάστηκε και με άλλους φορείς της επίσημης κρατικής

59
Μαρκέτος, ό.π., σ σ. 1-4.

38
εξουσίας, όπως ο στρατός, η αστυνομία και οι υπηρεσίες πληροφοριών 60. Παρόλο
που η ΕΚΟΦ αυτοπροσδιοριζόταν ως μία φοιτητική οργάνωση η οποία ασχολούταν
με κοινωνικά και εθνικά θέματα στο πλαίσιο της νομιμοφροσύνης, οι πρακτικές τις
οποίες υιοθετούσε ήταν οι πρακτικές του βίαιου ακροδεξιού ακτιβισμού, μίας πάγιας
τακτικής των φασιστικών και των νεοφασιστικών ομάδων61. Η δράση αυτή της
ΕΚΟΦ ξεκινά κατά το Γ’ Πανσπουδαστικό Συνέδριο το 1960. Από τότε και εξής, τα
μέλη της επιδίδονται σε διάφορες βίαιες πράξεις, όπως συκοφαντίες, λεκτική βία,
βανδαλισμούς, εκφοβισμούς και ξυλοδαρμούς.

Μέσα από τα παραπάνω, είναι εμφανής η τακτική των ακροδεξιών

οργανώσεων, η οποία είναι παρόμοια σε όλες τις χρονικές περιόδους της ύπαρξής
της. Η βία, η προπαγάνδα και η συνεργασία με κρατικούς φορείς αποτελούν τα
βασικά χαρακτηριστικά που διακρίνουν το παρακράτος.

60
Σ. Μπουρνάζος, «Σε τι χρησιμεύει λοιπόν η ιστορία;», Αρχειοτάξιο 16 (2014). Η ακροδεξιά στο φως
της ιστορίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2014, σ. 8.
61
Σ, Πέιν, Η ιστορία του φασισμού, 1914-1945, μτφρ. Κ. Γεώρμας, εκδ. Φιλίστωρ, Αθήνα 2000, σ. 688.

39
Κεφάλαιο 4: Η ελληνική ακροδεξιά από το 1974 έως το 1992

Το κύριο μέρος της παρούσας μελέτης ασχολείται με την περίοδο 1974 – 1992
και την παρουσία και δράση της ελληνικής ακροδεξιάς κατά το διάστημα αυτό, ως
μέρους της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς. Καταρχάς, επιχειρούμε να αποτυπώσουμε την
εξέλιξη των ελληνικών ακροδεξιών οργανώσεων κατά την περίοδο αυτή, καθώς και
να αναλύσουμε τις βασικές τους ιδεολογικές τοποθετήσεις. Ακόμη, η ακροδεξιά
δράση στην Ελλάδα κατά την ίδια περίοδο παρουσιάζεται μέσα από σημαντικά
γεγονότα που αποτέλεσαν σταθμούς.

4.1 Ιστορική αναδρομή των ελληνικών ακροδεξιών παρατάξεων

Το 1974 αποτελεί το έτος που σήμανε το τέλος της δικτατορίας της 21 ης

Απριλίου. Σημαντικό παράγοντα για την κατάρρευση του καθεστώτος αυτού υπήρξε
η κυπριακή κρίση, καθώς και μία νέα κρίση που ξεκινούσε μεταξύ Ελλάδας και
Τουρκίας στο Αιγαίο. Τη νύχτα της 23ης προς 24η Ιουλίου, έφτασε στην Ελλάδα ο
πρώτος πρωθυπουργός της Μεταπολίτευσης, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής62.

Η κατάσταση της χώρας μετά την πτώση της δικτατορίας ήταν εξαιρετικά
δύσκολη, καθώς η εσωτερική και εξωτερική της πολιτική διερχόταν μεγάλη κρίση και
αντιμετώπιζε πολλά προβλήματα. Επίσης, μετά την πτώση της δικτατορίας σε πολλά
δημόσια αξιώματα, στο στρατό και στον πολιτικό χώρο, εξακολούθησαν να υπάρχουν
οπαδοί της, γεγονός το οποίο καθιστούσε την κατάσταση κρίσιμη για ένα νέο
πραξικόπημα. Επομένως, διαπιστώνει κανείς ότι με την πτώση της Χούντας, η
παρουσία της ακροδεξιάς δεν σταμάτησε63.

Ωστόσο, εξαιτίας της κρίσιμης και ευαίσθητης πολιτικής κατάστασης, ο

Καραμανλής κατανοούσε την ανάγκη να υπάρξει εθνική ομοψυχία και συνετή
διακυβέρνηση, επομένως, απέφυγε τη χρήση πολιτικών των άκρων στην κυβέρνησή
του. Οι περισσότεροι μάλιστα πολιτικοί της κυβέρνησης αυτής ανήκαν στα κόμματα
που υπήρχαν πριν τη δικτατορία και είχαν αντιταχθεί σε εκείνο το καθεστώς. Επίσης,
η κυβέρνηση Καραμανλή έλαβε μέτρα τα οποία επικύρωναν την αποκατάσταση της

62
Ευάνθης Χατζηβασιλείου, «Η σύσταση και εδραίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος, 1974-1981»,
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2000, σ. 294.
63
Χατζηβασιλείου, ό.π., σ. 294.

40
δημοκρατίας, όπως την κατάργηση του στρατοπέδου της Γυάρου, την απόλυση των
πολιτικών κρατουμένων, την απόδοση αμνηστίας των πολιτικών αδικημάτων και την
επιστροφή των πολιτικών εξόριστων που είχαν χάσει την ιθαγένειά τους64.

Έτσι, η ακροδεξιά κατά την περίοδο της Μεταπολίτευσης τέθηκε στο

περιθώριο της πολιτικής σκηνής, ωστόσο, δεν σταμάτησε να υπάρχει και να δρα ως
παρακρατικός φορέας. Έτσι, νέες ακροδεξιές οργανώσεις άρχισαν να συγκροτούνται
στη μεταπολιτευτική Ελλάδα. Κάποιες από τις οργανώσεις αυτές είναι οι εξής:
Κόμμα Ελληνοσοσιαλιστών, Πατριωτικός Σύνδεσμος Αθηνών Ιωάννης
Καποδίστριας, Ελληνοκράτες, Οργάνωση Εθνικής Αποκαταστάσεως, Πανελλήνιος
Όμιλος Φίλων ΕΣΑ, Εθνικό πνευματικό Κέντρο, πνευματικό Κίνημα, Συναγερμός
Εθνικοφρόνων Ακροδεξιών, Νεοελληνική Επαναστατική Κίνηση, Πνευματική
Αναμορφωτική Κίνηση, Αράχνη, Νέα Τάξη, Κόμμα 4ης Αυγούστου. Όπως μπορεί
κανείς να διαπιστώσει, οι ονομασίες των οργανώσεων έχουν έντονα εθνικιστικό
χαρακτήρα, καθώς υπάρχει σε αυτές η λέξη έθνος, ενώ ακόμη, παρουσιάζονται ως
νοσταλγοί των προηγούμενων δικτατοριών, της 21ης Απριλίου 1967 και της 4ης
Αυγούστου 193665.

Η αλλαγή αυτή στάσης της δεξιάς, η οποία εγκαινιάστηκε στο πρόσωπο του
Καραμανλή δεν ήταν ο μόνος λόγος που, φαινομενικά, τουλάχιστον, έθεσε τις
οργανώσεις της ακροδεξιάς στο περιθώριο. Ο άλλος παράγοντας που συνδέεται με
την εξέλιξη αυτή είναι η νομιμοποίηση του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος
(ΚΚΕ), το οποίο ως τότε ήταν παράνομο και, ως κύριο κομμουνιστικό κόμμα,
εκπροσωπούσε την «άλλη πλευρά» στον Εμφύλιο, που ήταν ως τότε
δαιμονοποιημένη. Με τη νομιμοποίηση αυτή, δεν εξαφανίζεται βέβαια ο
αντικομμουνισμός, ωστόσο, περιορίζεται σε άλλους χώρους, όπως ο στρατός και δεν
έχει πλέον την κρατική υποστήριξη την οποία είχε κατά τη διάρκεια της Χούντας66.

Ωστόσο, στο χώρο της ακροδεξιάς, μετά τη Μεταπολίτευση, άρχισαν

διαδικασίες ανασυγκρότησης. Πιο συγκεκριμένα, αμέσως μετά την πτώση της
δικτατορίας, ξεκίνησε μία μεγάλη κινητικότητα στο χώρο της παράταξης αυτής. Μία
από τις πρώτες ενέργειες ήταν η ανασύσταση του 4ης Αυγούστου, επανεκδόθηκε η
64
Χατζηβασιλείου, ό.π., σ σ. 294-295.
65
Αθανάσιος Δ. Γκανούλης, Ακροδεξιές οργανώσεις και παρακράτος στη μεταπολεμική Ελλάδα, 1949-
1967, Διπλωματική Εργασία, ΠΑΜΑΚ, Θεσσαλονίκη 2016, σ. 105.
66
Γ. Βούλγαρης, Η Ελλάδα από τη Μεταπολίτευση στην Παγκοσμιοποίηση, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2008, σ
σ. 71-73.

41
εφημερίδα του και ανασυγκροτήθηκαν με μικρή όμως συμμετοχή η Φοιτητική Εθνική
Παράταξη και το Μαθητικό Εθνικιστικό Κίνημα. Τρία χρόνια αργότερα το Κόμμα
της 4ης Αυγούστου ανέστειλε τη λειτουργία του και το τελευταίο φύλλο της «4ης
Αυγούστου» κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο 1977, ωστόσο η αντίστοιχη φοιτητική
παράταξη συνέχισε τη δράση της μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 198067.

Στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1980 ιδρύθηκε η Χρυσή Αυγή, η
μεγαλύτερη και μακροβιότερη ακροδεξιά οργάνωση της Ελλάδας, η οποία μάλιστα,
σήμερα κατέχει θέση και στο Κοινοβούλιο. Ιδρυτής της ο Νίκος Μιχαλολιάκος,
υποστηρικτής του ναζισμού και έχοντας ήδη εκτίσει ποινή για συμμετοχή του σε
παρακρατικές ακροδεξιές ομάδες. Η αρχική δράση της ήταν η έκδοση περιοδικού,
ενώ έπειτα επιδιδόταν ως οργάνωση σε διάφορες δράσεις. Στις αρχές της δεκαετίας
του 1990, στο πλαίσιο της κρίσης και της έξαρσης των διαδηλώσεων για το
Μακεδονικό, η Χρυσή Αυγή συμμετείχε ενεργά και έτσι, απέκτησε περισσότερα
μέλη68.

Η Χρυσή Αυγή αποτελεί από την ίδρυσή της μέχρι σήμερα την πιο μεγάλη
ακροδεξιά οργάνωση που δραστηριοποιείται στην Ελλάδα. Ωστόσο, υπάρχουν και
άλλες μικρότερες οργανώσεις, ενώ ακόμη, ακροδεξιά μέλη συμμετέχουν και στα
κόμματα της παραδοσιακής κοινοβουλευτικής δεξιάς, όπως στη Νέα Δημοκρατία.
Τέτοια μέλη είτε δραστηριοποιούνται με την κάλυψη της ΝΔ είτε ακόμη,
ανεξαρτητοποιούνται από αυτή και προχωρούν στην ίδρυση μικρότερων δικών τους
κομμάτων με καθαρά ακροδεξιά τοποθέτηση. Η δράση της ακροδεξιάς κατά την
περίοδο αυτή είναι τόσο παρακρατική και παράνομη όσο και νόμιμη, στο πλαίσιο του
κοινοβουλευτισμού, τον οποίον αυτή χρησιμοποιεί για κάλυψη και για να επιτύχει
ευκολότερα τους σκοπούς της.

Εκτός από τη Χρυσή Αυγή, κατά τη δεκαετία του 1980 δραστηριοποιείται και
η Εθνική Πολιτική Ένωσις (ΕΠΕΝ), η οποία συμμετέχει στις εκλογές, ενώ προβάλλει
τη σχέση της με τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, τον πρώην δικτάτορα ο οποίος βρίσκεται

67
Αλεξάτος, Γ., Φασιστικές οργανώσεις και ακροδεξιά τρομοκρατία στα πρώτα χρόνια της
Μεταπολίτευσης (1974-78), 06/01/2019, https://alexatosgiorgos.webnode.gr/news/fasistikes-organoseis-
kai-akrodexia-tromokratia-sta-prota-chronia-tis-metapoliteysis-1974-78/.
68
Νίκος Χασαπόπουλος, Χρυσή Αυγή. Η ιστορία, τα πρόσωπα και η αλήθεια, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2013,
σ. 30.

42
στη φυλακή, αλλά και με τα «αδελφά» κόμματα της Ευρώπης. Η δράση και η
απήχηση της ΕΠΕΝ θα έχει εξαιρετικά μικρή διάρκεια69.

Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί και η παρουσία της ακροδεξιάς στο χώρο της
εκπαίδευσης, στα σχολεία και, ιδιαίτερα, στα πανεπιστήμια. Μετά τη
Μεταπολίτευση, η παρουσία αυτή δεν ήταν τόσο έντονη, καθώς η κοινή γνώμη ήταν
τοποθετημένη γενικά κατά του ολοκληρωτισμού και επικρατούσε ένα γενικώς
αντιδεξιό κλίμα. Ωστόσο, από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα, κάνουν την εμφάνισή
τους ακροδεξιές οργανώσεις, οι οποίες δραστηριοποιούνται εντός των εκπαιδευτικών
ιδρυμάτων και επιχειρούν με κάθε τρόπο, πολιτικό και μη, να κερδίσουν οπαδούς.

Εκτός από την παρουσία της ακροδεξιάς στην εκπαίδευσης, όπως είναι
φυσικό, η παρουσία της ήταν ακόμη πιο έντονη στο στρατό, καθώς ο χώρος αυτός
πάντοτε ευνοεί τέτοιου είδους ιδεολογίες. Παρά τον εκδημοκρατισμό της χώρας, ο
στρατός, ως ένας θεσμός συντηρητικός και εθνικιστικός, περιελάμβανε ακόμη στους
κόλπους του ακροδεξιά στελέχη, τα οποία μάλιστα, συνέχιζαν να έχουν μεγάλη ισχύ.
Πέρα από το στρατό, όπως θα αναλυθεί παρακάτω, υπήρξαν προσπάθειες ένταξης και
δράσης της ακροδεξιάς στο χώρο του αθλητισμού, οι οποίες κυρίως αποτελούσαν την
ίδρυση αθλητικών οργανώσεων οι οποίες εκμεταλλεύονταν το φανατισμό των
οπαδών και, κυρίως, των νέων, ώστε να κερδίζουν μέλη, ενώ, εκτελούσαν διάφορες
επιθέσεις.

Η νέα άκρα δεξιά στην Ελλάδα, ήτοι αυτή που εμφανίστηκε στα χρόνια της
Μεταπολίτευσης, δεν αποτελούσε ένα ομοιογενές σύνολο, αλλά μέσα στους κόλπους
της υπήρχαν τρεις διαφορετικές κατηγορίες ακροδεξιών, οι οποίοι άλλοτε συνέπλεαν
και άλλοτε διαχωρίζονταν μεταξύ τους. Ο παρακάτω πίνακας είναι ενδεικτικός των
τριών αυτών «φυλών» της ελληνικής νέας άκρας δεξιάς 70:

69
Γιώργος Κουκουράκης, Ο Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός (ΛΑ.Ο.Σ.) και ο χώρος της άκρας δεξιάς
στο ελληνικό πολιτικό σύστημα, http://www.vernardakis.gr/uplmed/File/Koukourakis.pdf, σ.3
70
Στάθης Τσίρας, Η νέα άκρα δεξιά στην Ελλάδα. Οργανωτική εξέλιξη, εκλογική επιρροή και πολιτικός
λόγος του Λαϊκού Ορθόδοξου Συναγερμού, Θεσσαλονίκη, 2011, σ. 95.

43
Παραδοσιακή ακροδεξιά Συντηρητική ακροδεξιά Εθνικοσοσιαλιστική
ακροδεξιά
Ελεύθερη αγορά με ισχυρή Δεξιά φιλελεύθερη Μορφές «σοσιαλισμού»
κρατική παρέμβαση οικονομική πολιτική, και κορπορατισμού στην
(Λαϊκή Δεξιά). προσκολλημένη στην ελίτ. οικονομία.

Ο χριστιανισμός Ο χριστιανισμός Μυστικισμός και

αδιαπραγμάτευτη αδιαπραγμάτευτη παγανισμός, αρχαιολατρία.
θρησκεία για την Ελλάδα θρησκεία για την Ελλάδα
και την Ευρώπη. και την Ευρώπη.

Δηλώνει πίστη στη Δηλώνει πίστη στη Βρίσκεται έξω από το

δημοκρατία. δημοκρατία υπάρχον σύστημα

Ιστορική συνέχεια και Υπέρ της αλλαγής του Υπέρ της αλλαγής του
άμεση σχέση με τη πολιτεύματος μέσα από το πολιτεύματος όχι με
βασιλεία, υπέρ της κοινοβούλιο. δημοκρατικές διαδικασίες.
αλλαγής του πολιτεύματος
μέσα από το κοινοβούλιο.

44
4.2 Ιδεολογικές τοποθετήσεις

Ποιες όμως είναι οι ιδεολογικές τοποθετήσεις της ακροδεξιάς της

μεταπολιτευτικής περιόδου; Όπως προαναφέρθηκε, η ακροδεξιά ήταν άμεσα
συνδεδεμένη στο μυαλό των Ελλήνων με την προσφάτως απελθούσα δικτατορία,
γεγονός το οποίο σημαίνει ότι αυτή θα έπρεπε να βρει διαφορετικά ιδεολογικά
ερείσματα, προκειμένου να κερδίσει οπαδούς. Τα ερείσματα αυτά προέρχονται είτε
από την εσωτερική κατάσταση της Ελλάδας είτε από το παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό,
καθώς, όπως θα εξετάσουμε παρακάτω, η ελληνική ακροδεξιά δεν δραστηριοποιείται
μεμονωμένα, αλλά συχνά βρίσκεται σε συντονισμό και συνεργασία με την
ευρωπαϊκή.

Μία από τις φιλοβασιλικές και φιλοχουντικές οργανώσεις της ελληνικής

ακροδεξιάς ήταν η Εθνική Παράταξης, η οποία διαδραμάτισε για ένα διάστημα
σημαντικό ρόλο. Μετά την πτώση της δικτατορίας, η Ε.Π. σημείωσε μεγάλη πτώση
στα εκλογικά της ποσοστά, με αποτέλεσμα να παρακμάσει και να διαλυθεί. Οι
φιλοβασιλκές και φιλοχουντικές τάσεις της οργάνωσης, όπως είναι φυσικό, δεν
έβρισκαν πλέον υποστηρικτές. Έτσι, τα περισσότερα μέλη της οργάνωσης
εντάχθηκαν στη Νέα Δημοκρατία, η οποία υιοθετούσε τότε μία πολιτική διεύρυνσης
και ενέταξε στους κόλπους της πολλούς ακροδεξιούς71.

Μέσα από το παραπάνω παράδειγμα, μπορεί κανείς να διαπιστώσει τη στροφή

της ακροδεξιάς προς τον κοινοβουλευτισμό και την ενεργό συμμετοχή της στις
εκλογικές διαδικασίες. Μέσα στο αντιδεξιό αυτό κλίμα της εποχής των δεκαετιών του
1970 και 1980, το προφίλ που έπρεπε να δείξει προς την κοινή γνώμη ήταν αυτό του
δημοκρατικού χώρου που δεν έχει κάτι μεμπτό ως προς τη δράση και την ιδεολογία
του. Η κάλυψη, λοιπόν, ενός μεγάλου κοινοβουλευτικού κόμματος όπως η Νέα
Δημοκρατία αποτελούσε για την εποχή μία σανίδα σωτηρίας για την ακροδεξιά, ένα
ασφαλές ορμητήριο για τη δραστηριότητά της.

Σημαντική είναι η ιδεολογική τοποθέτηση της ελληνικής ακροδεξιάς απέναντι

στα εθνικά ζητήματα που απασχολούν τη χώρα κατά την περίοδο που μελετάμε. Τα
σημαντικότερα από αυτά είναι ο Κυπριακό, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις και οι
διεκδικήσεις στο Αιγαίο, καθώς και το Μακεδονικό, το οποίο αναζωπυρώνεται με τη

71
Κουκουράκης, ό.π., σ.1-2.

45
διεκδίκηση του ονόματος Μακεδονία για τα Σκόπια. Όπως είναι φυσικό, τα εθνικά
αυτά ζητήματα πολώνουν σε μεγάλο βαθμό την κοινή γνώμη, η οποία είναι δυνατόν
να στραφεί στην ακροδεξιά, η οποία παρουσιάζει τον εαυτό της ως φορέα
πατριωτικών ιδεών, ενώ αποφεύγει της χρήση των εννοιών του εθνικισμού και το
ρατσισμού.

Ακόμη ένα ζήτημα το οποίο είναι πρόσφορο για την ακροδεξιά της εποχής,
καθώς μπορεί εύκολα να το διαχειριστεί για να κερδίσει οπαδούς είναι το
μεταναστευτικό. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, η Ελλάδα αρχίζει να αποτελεί
χώρα υποδοχής μεταναστών από χώρες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού και,
κυρίως, από τη γειτονική Αλβανία, από την οποία έρχονται μετανάστες μαζικά. Η
θέση της ακροδεξιάς είναι ξεκάθαρα εναντίον της υποδοχής μεταναστών, οι οποίοι
παρουσιάζονται ως εγκληματίες και ως άρπαγες των ελληνικών θέσεων εργασίας.
Μάλιστα, οι θέσεις τους βρίσκουν απήχηση, καθώς ο ελληνικός λαός για πρώτη φορά
στη σύγχρονη εποχή βιώνει τη μαζική εισροή μεταναστών και η ακροδεξιά γνωρίζει
πολύ καλά να καλλιεργεί το φόβο.

Στην προσπάθεια αυτή δαιμονοποίησης των μεταναστών, η ακροδεξιά έχει

υποστηρικτές και στα χώρο των ΜΜΕ, τα οποία παρουσιάζουν το μεταναστευτικό με
τέτοιον τρόπο, ώστε να αναδεικνύονται συγκεκριμένες πλευρές, όπως η
προβληματική του κατάσταση, η παραβατικότητα και η ανεργία. Μάλιστα, το
γεγονός ότι η ειδησεογραφία της εποχής βασίζεται κατά βάσης στις πηγές της
κυβέρνησης και της αστυνομίας, καλλιεργεί γενικά στην κοινή γνώμη την εικόνα του
παραβατικού μετανάστη και του λαθρομετανάστη72.

Επιπλέον, σημαντική θέση στην ιδεολογία την οποία υιοθετεί η άκρα δεξιά
κατέχει και ο παράγοντας της θρησκείας. Μάλιστα, η θρησκεία χρησιμοποιείται από
τις διάφορες οργανώσεις της ακροδεξιάς με ποικίλους τρόπους. Από τη μία πλευρά,
δίνεται η έμφαση στην ορθοδοξία, η οποία μάλιστα αντιπαραβάλλεται με άλλες
έννοιες, όπως το Ισλάμ ή η αθεΐα, ενώ, από την άλλη πλευρά, πολλοί ακροδεξιοί
υιοθετούν παγανιστικές θρησκευτικές αφηγήσεις, ώστε να συνδέσουν τον ελληνισμό
με την αρχαιότητα. Παρόλο που τα στοιχεία αυτά μοιάζουν ασύμβατα, τελικά
παρατηρείται ότι μπορεί να υιοθετούνται στο πλαίσιο της ίδιας οργάνωσης, καθώς

72
Φανή Κουντούρη, «Ο οικονομικός μετανάστης στην πολιτική ατζέντα. Η δημόσια συγκρότηση του
μεταναστευτικού ζητήματος στη Μεταπολίτευση». Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 128 Α’, 2009,
σ. 46.

46
και τα δύο εξυπηρετούν τους σκοπούς της ακροδεξιάς. Έτσι, η στροφή προς το
χριστιανισμό και την ορθοδοξία εξασφαλίζει στους ακροδεξιούς τη στήριξη της
Εκκλησίας και των συντηρητικών χώρων, ενώ ευνοεί και την ξενοφοβία, ενώ η
στροφή προς τον παγανισμό εξυπηρετεί την οικειοποίηση του αρχαίου ελληνικού
πολιτισμού και την προώθηση της ιδέας της εθνικής καθαρότητας.

Όσον αφορά τώρα την ιδεολογία της Χρυσής Αυγής, αυτή φαίνεται να
καθοδηγείται από τα δύο βασικά στοιχεία τα οποία συνιστούν και το σύνθημά της
(Αίμα, Τιμή, Χρυσή Αυγή). Το αίμα αναφέρεται στη φυλετική καταγωγή και
καθαρότητα, ενώ η τιμή αποτελεί μία έννοα ηθική, που αναφέρεται σε μία υπέρτατη
ηθική αξία73.

Η Χρυσή Αυγή ενστερνίζεται την ανωτερότητα της λευκής φυλής, ενώ

ταυτίζει το κράτος με το έθνος. Το ελληνικό έθνος συγκροτείται από διάφορες
παραμέτρους εθνοτικές, κάποιες από τις οποίες είναι η καταγωγή, η γλώσσα, η
θρησκεία, η βιολογία. Ο ρατσισμός αποτελεί βασικό στοιχείο της ιδεολογίας της
οργάνωσης, ενώ δίνει βάση στη διαφύλαξη της εθνικής καθαρότητας του ελληνικού
έθνους. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι η Χρυσή Αυγή αποτελεί μία ναζιστική
οργάνωση, η οποία, αν και είναι προσεκτική όσον αφορά την υποστήριξη του Χίτλερ,
ωστόσο, δεν την αρνείται. Άλλωστε, ακόμη και το λογότυπό της, ο ελληνικός
μαίανδρο, είναι έτσι σχεδιασμένο, ώστε να παραπέμπει στο σήμα της σβάστικας 74.

Επιπλέον, η ιδεολογία της Χρυσής Αυγής προσομοιάζει στον φασισμό

εξαιτίας της απόρριψης του κομμουνισμού και του φιλελευθερισμού, συστήματα τα
οποία θεωρεί τυραννικά. Σύμφωνα με τα μέλη της, ο εφησυχασμός της μέσης τάξης,
η φιλελεύθερη δημοκρατία και ο κομμουνισμός αποτελούν εσωτερικούς εχθρούς, που
είναι απειλή για το έθνος. Αυτό εξηγεί τον αντισυστημισμό της και την απόρριψη της
ουσιαστικής δημοκρατίας 75.
Η αντίθεση της Χρυσής Αυγής προς τη δημοκρατία συμβαίνει για μια σειρά
από λόγους, όπως, για παράδειγμα, ότι δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πράξη, ότι δεν
είχε την έγκριση των αρχαίων Ελλήνων, και ότι παραχωρεί εξουσία στον
οποιονδήποτε «αμύητο» που μπορεί να μην ασπάζεται τα εθνικιστικά ιδανικά. Η

73
Δάφνη Χαλικιοπούλου & Σοφία Βασιλοπούλου, Η εθνικιστική λύση της Χρυσής Αυγής. Κρίση του
έθνους κράτους και η άνοδος της ακροδεξιάς στην Ελλάδα, εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα 2015, σ. 5.
74
Χαλικιοπούλου & Βασιλοπούλου, ό.π., σ σ. 5-6.
75
Χαλικιοπούλου & Βασιλοπούλου, ό.π., σ. 6.

47
άρνηση αυτή της δημοκρατίας οδηγεί βέβαια και στην υιοθέτηση της βίας ως θεμιτού
μέσου. Ακόμη η οργάνωσης της Χρυσής Αυγής ακολουθεί τα στρατιωτικά πρότυπα,
καθώς τα μέλη της υιοθετούν την πειθαρχία και τον υπέρτατο σεβασμό στον αρχηγό,
σε σημείο που υποχρεωμένα να σηκώνονται όρθια και να χαιρετούν κατά την άφιξή
του76.
Συμπεραίνει, λοιπόν κανείς ότι η μεταπολιτευτική ελληνική άκρα δεξιά
υιοθετεί το πρότυπο του κοινοβουλευτισμού μόνο για λόγους ιδιοτελείς, για να
επιτύχει τους σκοπούς της και να αποκτήσει οπαδούς και όχι επειδή ασπάζεται τη
δημοκρατία. Παρόλο που νοσταλγεί περιόδους της δικτατορίας, σε γενικές γραμμές,
επιλέγει να μην προωθεί την ιδέα αυτή, καθώς αυτή βλάπτει το προφίλ της τη
δεδομένη περίοδο. Ωστόσο, βρίσκει άλλα ερείσματα για την προώθηση και ενίσχυσή
της τα οποία αφορούν κυρίως σε θέματα εθνικά και στις σχέσεις με άλλους λαούς. Τα
θέματα αυτά βρίσκουν μεγαλύτερη απήχηση, ενώ, προς το τέλος της εξεταζόμενης
περιόδου, η ακροδεξιά αποτελεί και πάλι μία υπολογίσιμη πολιτική συνιστώσα,
συγκριτικά με τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης.

4.3 Σημαντικοί σταθμοί της ελληνικής ακροδεξιάς δράσης

Η δράση της ελληνικής ακροδεξιάς μετά τη Μεταπολίτευση είναι έντονη, ενώ

πραγματοποιείται σε πολλούς και διαφορετικούς χώρους και κυρίως περιλαμβάνει
εκδηλώσεις βίας και προπαγάνδας. Στόχοι της είναι όλοι όσοι χαρακτηρίζονται από
διαφορετικότητα ή, εν πάσει περιπτώσει, δε συμφωνούν με τα δικά τους πρότυπα.
Κάποιοι από αυτούς είναι αριστεροί, αλλοδαποί, ομοφυλόφιλοι, άτομα με ειδικές
ανάγκες, ακτιβιστές, γυναίκες, αλλόθρησκοι, καθώς και άτομα από τον καλλιτεχνικό
χώρο και το χώρο του πνεύματος, τα οποία έχουν πάρει ξεκάθαρη θέση κατά του
φασισμού77.

Οι χώροι, όπως προαναφέρθηκε , στους οποίους λαμβάνει χώρα η ακροδεξιά

δράση είναι πολλοί. Κάποιοι από αυτούς είναι το σχολείο, το πανεπιστήμιο, το
γήπεδο, ο δρόμος, η διαδήλωση, η αίθουσα εκδήλωσης. Οι δραστηριότητες των
ακροδεξιών περιλαμβάνουν, από απλές προπαγανδιστικές πράξεις, όπως

76
Χαλικιοπούλου & Βασιλοπούλου, ό.π., σ. 6.
77
Κωστής Παπαϊωάννου, Επειδή δεν είναι όλοι όπως θέλουν να φαίνονται, ας μιλήσουμε καθαρά για
την ακροδεξιά, εκδ.FAQ, Αθήνα 2014, σ. 3.

48
αφισοκόλληση, μέχρι δολοφονίες. Μεταξύ των ενεργειών τους περιλαμβάνονται
βανδαλισμοί και φθορές, εμπρησμοί, ξυλοδαρμοί, απειλές και πολλές ακόμη
ενέργειες. Μάλιστα, πολλοί άνθρωποι του ακροδεξιού χώρου είναι υπόδικοι και για
άλλα εγκλήματα, όπως εμπόριο ναρκωτικών, λαθρεμπόριο, προστασία με μαγαζιά
και, γενικότερα, διάφορες μορφές του οργανωμένου εγκλήματος 78.

Κατά τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης, οι φασιστικές οργανώσεις οι

οποίες ιδρύονται ή ανασυγκροτούνται, ξεκινούν τη βίαιη και παρακρατική τους
δράση. Ως πρώτη σημαντική ενέργεια εκ μέρους φασιστών τρομοκρατών, αναφέρεται
η επίθεση στο Πολυτεχνείο και ο βαρύς τραυματισμός με μαχαίρι του φοιτητή
Βασίλη Γεωργιάδη και με σιδερογροθιά του Λάμπρου Γερολυμάτου, στις 21
Ιανουαρίου 1975. Τότε εμφανίστηκε και για πρώτη φορά η Νέα Τάξη, τον τίτλο της
οποίας ανέγραψαν στους τοίχους του Πολυτεχνείου οι ακροδεξιοί. Ακολούθησαν
βομβιστικές επιθέσεις σε διάφορα γραφεία του ΚΚΕ και σε βιβλιοπωλεία στα
Εξάρχεια79.

Βίαια επεισόδια εκδηλώθηκαν και από μέλη του Κόμματος 4ης Αυγούστου και
της Νέας Τάξης στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά την παρέλαση της
25ης Μαρτίου 1975, ενώ πραγματοποιήθηκε επίθεση και στο εκλογικό κέντρο του
σοσιαλιστή υποψήφιου δημάρχου της αντιπολίτευσης, Γιάννη Παπαθεοδώρου. Την
ίδια περίοδο κατά την οποία συνελήφθησαν Έλληνες ακροδεξιοί για τη συγκεκριμένη
δράση, πραγματοποιήθηκε η σύλληψη και απέλαση των Ιταλών φασιστών Έλιο
Μασαγκράντε, Κλεμέντο Γκρατσιάνι και Άντζελο Άντζελι, οι οποίοι ήταν ηγετικά
στελέχη της οργάνωσης Ordine Nuovο και, ενώ καταζητούνταν στην Ιταλία, είχαν
καταφύγει επί χούντας στην Ελλάδα. Όπως διαπιστώθηκε, είχαν στενές σχέσεις με
τους ελληνικούς φασιστικούς κύκλους και συνέβαλαν στην οργάνωση της φασιστικής
τρομοκρατικής δραστηριότητας 80.

Η τρομοκρατική δράση της ελληνικής ακροδεξιάς παρουσιάζει μεγάλη

έξαρση μετά το 1976. Σημαντικός σταθμός υπήρξε η κηδεία του βασανιστή της
Ασφάλειας κατά την περίοδο της δικτατορίας, Ευάγγελου Μάλλιου, ο οποίος
εκτελέστηκε από την Επαναστατική Οργάνωση 17 Νοέμβρη. Μετά από εμπρηστική

78
Παπαϊωάννου, ό.π., σ. 30.
79
Αλεξάτος, ό.π.
80
Αλεξάτος, ό.π.

49
ομιλία του Γεωργίου Γεωργαλά, ακολούθησε επίθεση κατά των παρευρισκόμενων
δημοσιογράφων, κατά την οποία τραυματίστηκαν πολλοί δημοσιογράφοι και
φωτορεπόρτερ, ενώ τις επόμενες ημέρες έγιναν 26 συλλήψεις ακροδεξιών. Στο
μνημόσυνο του ίδιου επιχειρήθηκε δεύτερη απόπειρα εκδήλωσης επεισοδίων, η οποία
όμως αποτράπηκε. Το Φεβρουάριο του 1977 συλλαμβάνονται για κατοχή όπλων και
πυρομαχικών, καθώς και για άλλα ποινικά αδικήματα, πολλοί ακροδεξιοί, από
διάφορες οργανώσεις της εποχής, κάποιες από τις οποίες θα αναστείλουν τη
λειτουργία τους ή θα βρουν κάλυψη σε άλλες πολιτικές οργανώσεις 81. Οι
συλληφθέντες ακροδεξιοί τρομοκράτες της Μεταπολίτευσης αποτελούν γνώριμους
μας από το σήμερα, καθώς πολλοί από αυτούς έχουν συνεχίσει τη δράση τους,
μάλιστα και μέσα από κόμματα που συμμετέχουν στο κοινοβούλιο.

Σύμφωνα με έκθεση της Υπηρεσίας Εθνικής Ασφάλειας του 1977, οι

Πλεύρης, Καλέντζης, Μιχαλολιάκος, Σιμωνετάτος, καθώς και άλλοι ακροδεξιοί,
συνεργάζονταν με τη Γενική Ασφάλεια, ως πληροφοριοδότες που παρείχαν στοιχεία
για τις οργανώσεις της Αριστεράς. Υπήρξε μάλιστα και εισήγηση να διατεθεί το ποσό
των 500.000 δραχμών για την εξαγορά μελών του Κόμματος 4ης Αυγούστου, που
ήταν πρόθυμοι να δώσουν σχετικές πληροφορίες στην Ασφάλεια. Η συνεργασία,
βέβαια, των ακροδεξιών με κρατικούς θεσμούς, κυρίως το στρατό και την αστυνομία,
δεν αποτελεί φαινόμενο ούτε μόνο της συγκεκριμένης περιόδου ούτε μόνο της
ελληνικής πολιτικής πραγματικότητας 82.

Η τρομοκρατική δραστηριότητα των ακροδεξιών έφτασε στο αποκορύφωμά

της κατά την περίοδο μεταξύ Μαρτίου και Ιουλίου 1978. Στις 11 Μαρτίου
τοποθετήθηκε βόμβα στον κινηματογράφο «Έλλη» και εξερράγη κατά τη διάρκεια
προβολής σοβιετικής ταινίας, όπου τραυματίστηκαν 18 άτομα, τα 3 από τα οποία
βαριά. Ανάλογη επίθεση έγινε και στις 20 Ιουνίου στον κινηματογράφο «Ρεξ», με 15
τραυματίες. Τις 23 Ιουλίου, κατά την τέταρτη επέτειο από την πτώση της
δικτατορίας, πραγματοποιήθηκαν 13 βομβιστικές επιθέσεις σε περιοχές της Αθήνας
και του Πειραιά. Κατά την ίδια περίοδο, ο παρακρατικός Γεώργιος Λεονάρδος

81
Αλεξάτος, ό.π.
82
Αλεξάτος, ό.π.

50
κατήγγειλε πως ο θάνατος του αγωνιστή της αντιδικτατορικής Αντίστασης Αλέκου
Παναγούλη83 ήταν έργο της άγνωστης φασιστικής οργάνωσης «Αράχνη»84.

Η εξτρεμιστική ακροδεξιά βία, λοιπόν, ξεκινά πριν από την ίδρυση της
Χρυσής Αυγής, από τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης. Οι επιθέσεις που γίνονται
είναι κυρίως σε γραφεία αριστερών κομμάτων και οργανώσεων. Ο Νίκος
Μιχαλολιάκος, ιδρυτής της Χρυσής είχε διαγράψει και προγενέστερη τρομοκρατική
δράση, καθώς το 1978 συλλαμβάνεται και καταδικάζεται για διάφορες βομβιστικές
επιθέσεις στο κέντρο της Αθήνας85.

Το 1979 αποτελεί σταθμό στην τρομοκρατική δράση των ακροδεξιών

οργανώσεων, καθώς πραγματοποιείται η εξάρθρωση της Οργάνωσης Εθνικής
Αποκατάστασης, η οποία σε πανελλαδικό επίπεδο διατηρούσε μεγάλο οπλοστάσιο.
Πολλά από τα μέλη της οργάνωσης καταδικάστηκαν, καθώς και ο αξιωματικός της
Χωροφυλακής Δ. Βουδικλάρης, που προμήθευε την οργάνωση με οπλισμό. Μεταξύ
των συλληφθέντων βρίσκονταν και συνεργάτες της Ασφάλειας και της ΚΥΠ86.

Οι ακροδεξιοί ωστόσο, εκτός από την τρομοκρατική τους δραστηριότητα,

έχουν κατά καιρούς κατηγορηθεί και συλληφθεί και για άλλες υποθέσεις που
αφορούν στο ποινικό δίκαιο. Μία χαρακτηριστική περίπτωση ήταν η υπόθεση με το
«νερό του Καματερού», που δημιούργησε σκάνδαλο το 1976. Ο ακροδεξιός και
φιλοβασιλικός απατεώνας Γεώργιος Καματερός, σε συνεργασία με ομάδα που
συνδεόταν με βασιλικούς κύκλους, πουλούσε «αντικαρκινικό νερό», εξαπατώντας
εκατοντάδες ανθρώπους που διέκοπταν τη θεραπεία τους. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα ήταν ο θάνατος, εξαιτίας του Καματερού, ενός παιδιού που έπασχε από
λευχαιμία. Το «νερό του Καματερού» τελικά απαγορεύτηκε και ο ίδιος, μετά από

83
Ο Αλέκος Παναγούλης σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα κάτω από αδιευκρίνιστες
συνθήκες την Πρωτομαγιά του 1976. Πρόκειται για έναν μεγάλο αγωνιστή της Αριστεράς, ο οποίος
είχε υποστεί πολλά βασανιστήρια κατά την περίοδο της δικτατορίας, ενώ έγινε ιδιαίτερα γνωστός όταν
επιχείρησε να δολοφονήσει το δικτάτορα Γ. Παπαδόπουλο. Ο θάνατός του κίνησε πολλές υποψίες για
παρακρατική ενέργεια, έτσι, αν και αυτό δεν αποδείχθηκε, πολλοί είναι αυτοί που πιστεύουν ότι
πρόκειται για δολοφονία και όχι για ατύχημα. https://tvxs.gr/news/san-simera/alekos-panagoylis-otan-
efyge-enas-oraios-ellinas.
84
Αλεξάτος, ό.π.
85
Όλγα Στέφου, «Η ελληνική ακροδεξιά τρομοκρατία. Μία ιστορία 40 χρόνων», in.gr, 9/5/2018,
https://www.in.gr/2018/05/09/greece/elliniki-akrodeksia-tromokratia-mia-istoria-40-xronon/.
86
Αλεξάτος, ό.π.

51
πολλές δικαστικές περιπέτειες, διέφυγε στο εξωτερικό. Άλλοι ακροδεξιοί
κατηγορήθηκαν για υπεξαιρέσεις και άλλες διάφορες απάτες 87.

Η δεκαετία του ’80 βρίσκει την ελληνική ακροδεξιά πιο οργανωμένη και πιο
καλά δικτυωμένη. Η δράση της ανήκει κυρίως σε δύο χώρους, το σπουδαστικό και
τον οπαδικό. Στις αρχές της δεκαετίας του ’80 εμφανίζεται στο Κολέγιο Αθηνών η
οργάνωση «Ελεύθεροι Μαθητές», με ιδρυτή το Μάκη Βορίδη. Η ακροδεξιά,
ελιτίστικη οργάνωση επεκτάθηκε στο Αρσάκειο και στο Κολέγιο Θεσσαλονίκης. Η
αρχική δράση των «Ελεύθερων Μαθητών» αφορούσε σε τραμπουκισμούς
συμμαθητών τους, οι οποίοι είχαν διαφορετικές αντιλήψεις και άλλα χαρακτηριστικά,
ενώ, στη συνέχεια, ξεκίνησε μία σειρά ξυλοδαρμών και απειλητικών τηλεφωνημάτων
προς εβραϊκές οικογένειες. Σταδιακά ξεκίνησαν να εμφανίζονται με στιλέτα εντός και
εκτός του σχολείου, για εκφοβισμό, ώσπου το 1983 μια ομάδα μαθητών εισέβαλε στο
Κολέγιο βεβηλώνοντάς το με ναζιστικά σύμβολα και απειλές κατά καθηγητών και
μαθητών88. Το ίδιο έτος, ομάδα ακροδεξιών δολοφονεί το Γιάννη Ευαγγελόπουλο,
έναν οικοδόμο ο οποίος ήταν πολιτικός πρόσφυγας από την Τασκένδη89.

Το 1985, ο Μάκης Βορίδης εμφανίζεται ξανά, ως αρχηγός της Νεολαίας της

φιλοχουντικής ΕΠΕΝ και διαγράφεται από τον Φοιτητικό Σύλλογο της Νομικής
Σχολής, εξαιτίας της παρουσίας του σε μία επίθεσης της οργάνωσης στη Σχολή. Δύο
μήνες αργότερα νεολαίοι της ΕΠΕΝ πραγματοποίησαν καταδρομική επίθεση στα
Εξάρχεια κατά διαδηλωτών90.

Η παρουσία όμως και η δράση της ακροδεξιάς κατά τη δεκαετία του ‘ 80 είναι
έντονη και στο χώρο των γηπέδων, όπου μεσουρανεί η ΝΟΠΟ, η Ναζιστική
Οργάνωση Παναθηναϊκών Οπαδών, που ιδρύθηκε το 1977 αλλά τα μέλη της
αυξήθηκαν κατά την δεκαετία του ’80. Οι οπαδοί με τα ξυρισμένα κεφάλια και τις
ναζιστικές χειρονομίες, οι οπαδοί με τα ναζιστικά σύμβολα χρησιμοποιούσαν το
γήπεδο για να προσηλυτίσουν νέους, τους οποίους χρησιμοποιούσαν αργότερα ως
«στρατιώτες» σε καταδρομικές, ρατσιστικές επιθέσεις στα Ιλίσια, στου Ζωγράφου
και σε γύρω περιοχές91. Μία από τις πράξεις που αποδίδονται στη ΝΟΠΟ, ήταν το

87
Αλεξάτος, ό.π.
88
Στέφου, ό.π.
89
Αλεξάτος, ό.π.
90
Στέφου, ό.π.
91
Στέφου, ό.π.

52
1982, καθ’ οδόν προς το γήπεδο του ΠΑΟ στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας, μέλη της
έσπασαν γραφεία του ΠΑΣΟΚ και του ΚΚΕ. Επίσης, την ίδια χρονιά, πήραν μέρος
σε επεισόδια σε αγώνα με τον ΠΑΟΚ92.

Μία από τις πιο άγριες πράξεις της ακροδεξιάς της περιόδου 1974- 1992
αποτέλεσε η δολοφονία του καθηγητή Νίκου Τεμπονέρα στην Πάτρα τον Ιανουάριο
του 1991. Ο δολοφόνος του ήταν ο Γιάννης Καλαμπόκας, μέλος της ΟΝΝΕΔ, της
νεολαίας της Νέα Δημοκρατίας στην Πάτρα, ο οποίος χτύπησε με σιδερένιο
αντικείμενο στο κεφάλι τον καθηγητή, με τη συνεργασία και άλλων ακροδεξιών
ατόμων. Η δολοφονία έγινε στο πλαίσιο των μαθητικών κινητοποιήσεων της εποχής
ενάντια στα νομοσχέδια του Β. Καραγιαννόπουλου93. Στο πλαίσιο των
κινητοποιήσεων αυτών, υπήρξαν άλλα 4 θύματα από αστυνομική βία και
ανεξέλεγκτη ρίψη χημικών στο κατάστημα Κ. Μαρούσης στην Αθήνα94.

Τα παραπάνω γεγονότα αναδεικνύουν το ρόλο που διαδραμάτισε η ακροδεξιά

της εποχής στην καταστολή των κινητοποιήσεων και των αγώνων στο χώρο της
εκπαίδευσης. Το περιστατικό με τον Τεμπονέρα συνέβη κατά την προσπάθεια του
Καλαμπόκα και των συνεργών του να σπάσουν μία μαθητική κατάληψη, την οποία
υποστήριζαν μαθητές, γονείς και εκπαιδευτικοί. Το γεγονός αποτελεί ενδεικτικό
παράδειγμα παρακρατικής δράσης της ακροδεξιάς , με την κάλυψη μάλιστα της
Νέας Δημοκρατίας, ενώ, τα μετέπειτα γεγονότα δείχνουν το ρόλο που διαδραματίζει
η αστυνομία στη δράση αυτή95.

92
Μαραγκίδου, Μ., «Ακροδεξιά και εξέδρα. Η περίπτωση του Παναθηναϊκού», VICE, 21/2/2018,
https://www.vice.com/gr/article/qvewwb/akrode3ia-kai-e3edra-h-periptwsh-toy-pana8hnaikoy.
93
Ανώνυμος, «Συντριπτικά και εξόφθαλμα τα στοιχεία ενοχής του Καλαμπόκα. Ο εισαγγελέας του
Αρείου Πάγου πρότεινε την απόρριψη της αίτησης αναίρεσης του στελέχους της ΟΝΝΕΔ που έχει
καταδικαστεί σε κάθειρξη 17 χρόνων», Ριζοσπάστης, 20/1/1996.
94
Ανώνυμος, «Η τραγωδία στο Κ. Μαρούση δύο δεκαετίες νωρίτερα», tvxs, 6/5/2010,
https://tvxs.gr/news/%CF%84%CE%B1%CE%BE%CE%AF%CE%B4%CE%B9%CE%B1-
%CF%83%CF%84%CE%BF-%CF%87%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%BF/%CE%B7-
%CF%84%CF%81%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%B4%CE%AF%CE%B1-
%CF%83%CF%84%CE%BF-%CE%BA-
%CE%BC%CE%B1%CF%81%CE%BF%CF%8D%CF%83%CE%B7-%CE%B4%CF%85%CE%BF-
%CE%B4%CE%B5%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%AF%CE%B5%CF%82-
%CE%BD%CF%89%CF%81%CE%AF%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%B1.
95
Τάσος Κωστόπουλος, «Το φάντασμα της ιστορίας. φιλελεύθερο παρακράτος», Η Εφημερίδα των
Συντακτών, 10/1/2016, http://www.efsyn.gr/arthro/fileleythero-parakratos.

53
4.4 Σχέσεις της ευρωπαϊκής με την ελληνική ακροδεξιά

Η ελληνική ακροδεξιά δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν ένα μεμονωμένο

φαινόμενο το οποίο είναι καθαρά ελληνικό. Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια του 20ού
αιώνα, αλλά και στον 21ο αιώνα, η ακροδεξιά είναι παρούσα σε όλη την Ευρώπη, ενώ
η ισχύς της είναι άλλοτε αυξημένη και άλλοτε σε υποχώρηση. Μάλιστα, είναι
γεγονός ότι οι περισσότερες ακροδεξιές οργανώσεις και κόμματα που
δραστηριοποιούνταν και δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα, έχουν πολλές επαφές με
αδελφά κόμματα και οργανώσεις σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες.

Στην παρούσα ενότητα επιχειρείται η σύνδεση μεταξύ της ελληνικής

ακροδεξιάς με την ευρωπαϊκή κατά την περίοδο 1974- 1990, ώστε η ελληνική να
αντιμετωπιστεί ως κομμάτι μίας ευρύτερης κατάστασης η οποία αφορά σε όλη την
Ευρώπη.

Όπως είχε αναφερθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο, η ελληνική ακροδεξιά δεν

χαρακτηρίζεται από ομοιογένεια ως προς την ιδεολογική και οικονομική της
τοποθέτηση και ανάλυση. Το ίδιο συμβαίνει και με την ευρωπαϊκή ακροδεξιά, η
οποία είναι ανομοιογενής και μεταβαλλόμενη στο πέρασμα του χρόνου, ενώ, σε αυτή
γενικά διακρίνονται τρεις διαφορετικές τάσεις96:

1. Η πρώτη τάση της ευρωπαϊκής νέας ακροδεξιάς περιλαμβάνει μορφώματα

τα οποία, από τη μία πλευρά, είναι υπέρ της ελεύθερης αγοράς και εναντίον της
κοινωνικής αναδιανομής και, από την άλλη πλευρά, υπέρ της εθνοκρατικής ισχύος
και των αυταρχικών αντιλήψεων για την πολιτική και την κοινωνία και κατά της
κοινωνικής και πολιτικής ποικιλίας 97.

2.Η δεύτερη τάση της ακροδεξιάς στην Ευρώπη εναντιώνεται στις πολιτικές
της ελεύθερης αγοράς και υποστηρίζει τον κρατικό παρεμβατισμό και την κρατική
προστασία των κατώτερων στρωμάτων, εκτός βέβαια των αλλοδαπών, καθώς αυτοί
θεωρούνται ανταγωνιστές των γηγενών98.

3. Η επόμενη τάση της νέας άκρας δεξιάς στην Ευρώπη περιλαμβάνει

μορφώματα τα οποία εναντιώνονται σθεναρά στο δημόσιο τομέα, που τον θεωρούν

96
Γεωργιάδου, ό.π., σ. 11.
97
Γεωργιάδου, ό.π., σ. 11.
98
Γεωργιάδου, ό.π., σ σ. 11-12.

54
είτε ένα «καρτέλ» κομμάτων είτε μία μονοκομματική κυβέρνηση που ελέγχει τα
πάντα. Η εχθρότητα αυτή απέναντι στο κράτος συνοδεύεται από αποστροφή προς τα
πολιτικά πρόσωπα, προς το φιλελευθερισμό και τον κομμουνισμό και προσεγγίζει
αυτό που ονομάζεται «λαϊκιστικός αντικρατισμός»99.

Οι παραπάνω τάσεις της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς εμφανίζονται και στον

ελληνικό αντίστοιχο πολιτικό χώρο, όπως αναδείχθηκε μέσα από πίνακα ο οποίος
είχε παρατεθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο. Οι οργανώσεις της ακροδεξιάς μπορεί να
έχουν διαφορετικό «πολιτικό πρόγραμμα» και διαφορετικά αιτήματα, καθώς και να
διαφωνούν ως προς τη δράση και τον τρόπο προώθησης της ιδεολογίας τους. Παρόλα
αυτά, σε περιόδους κατά τις οποίες φαίνεται να πρέπει να αναλάβουν δράση, τα
κόμματα και οι οργανώσεις αυτές είναι δυνατόν να συνασπίζονται ή να
συνεργάζονται μεταξύ τους για την επίτευξη των στόχων τους και την αντιμετώπιση
των πολιτικών και ιδεολογικών τους εχθρών.

Ένα ακόμη στοιχείο της ακροδεξιάς δραστηριότητας το οποίο ισχύει τόσο για
την Ελλάδα όσο και για την Ευρώπη αφορά στις λαϊκιστικές πρακτικές τις οποίες η
ακροδεξιά υιοθετεί, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι ο λαϊκισμός εκδηλώνεται μόνο
μέσα στο χώρο αυτό. Ένα από τα στοιχεία του λαϊκισμού που χρησιμοποιεί η άκρα
δεξιά είναι ο καταγγελτικός πολιτικός της λόγος, ο οποίος καταγγέλλει αυτούς που
υπονομεύουν, υποτίθεται το λαό και τα συμφέροντά του. Έτσι, με τις πρακτικές αυτές
και, ταυτόχρονα, αποκρύπτοντας το πραγματικό τους πρόσωπο, επιτυγχάνουν να
κερδίσουν τη συμπάθεια και την υποστήριξη πολλών πολιτών 100.

Ο λαϊκισμός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό, ή , καλύτερα, μία πρακτική του

πολιτικού λόγου, η οποία αποσκοπεί στον προσεταιρισμό του λαού και την απόκτηση
οπαδών. Πρόκειται για πρακτική η οποία ενίοτε χρησιμοποιείται από όλους τους
πολιτικούς χώρους. Ωστόσο, τα χαρακτηριστικά του ακροδεξιού λαϊκισμού
αποτελούν η διαμαρτυρία απέναντι σε ένα άδικο σύστημα, η αγωνία για το λαϊκό
συμφέρον, το οποίο οι ακροδεξιοί ταυτίζουν με το εθνικό συμφέρον, μιας και οι
αλλοδαποί δεν αποτελούν δια αυτούς κομμάτι του λαού, η τρομοκράτηση της κοινής
γνώμης και ο έντονα συγκινησιακός λόγος με τη χρήση λέξεων όπως πατρίδα, έθνος,
λαός κ.ο.κ.

99
Γεωργιάδου, ό.π., σ. 12.
100
Γεωργιάδου, ό.π., σ σ. 18-21.

55
 Όλα αυτά, βέβαια, συνδέονται και με το γεγονός ότι οι ακροδεξιοί, τόσο στην
Ελλάδα όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη, κατά την προσπάθειά τους να κερδίσουν
οπαδούς και ψηφοφόρους, συνήθως αποκρύπτουν τη φασιστική ή ναζιστική τους
ιδεολογία και παρουσιάζουν τους εαυτούς τους ως πατριώτες. Για όλους τους
παραπάνω λόγους, οι ακροδεξιοί είναι δυνατόν κατά καιρούς μεγάλης πολιτικής
απογοήτευσης ή οικονομικής κρίσης να γίνονται ιδιαίτερα δημοφιλείς στα λαϊκά
στρώματα, δηλαδή τους πολίτες με χαμηλά εισοδήματα, τους άνεργους, καθώς και
στους απολίτικους πολίτες οι οποίοι είναι απλώς δυσαρεστημένοι με το υπάρχον
πολιτικό σύστημα.

Ωστόσο, η σχέση μεταξύ των ακροδεξιών κομμάτων της Ευρώπης αφορά και
στη δράση τους. Είναι χρήσιμο να αναφερθούμε σε ένα παράδειγμα ακροδεξιών
δράσεων που συνέβησαν το 1980. Πρόκειται για τρεις πολύνεκρες τρομοκρατικές
βομβιστικές επιθέσεις νεοναζί σε τρία διαφορετικά σημεία: το σιδηροδρομικό σταθμό
της Μπολόνια, τη γιορτή της μπύρας στο Μόναχο και μία συναγωγή στο Παρίσι101.

Τα γεγονότα αυτά προκάλεσαν μεγάλη εντύπωση σε όλον τον κόσμο, καθώς

φάνηκε η συντονισμένη τους οργάνωση και δράση, ενώ γεννήθηκε και ο
προβληματισμός όσον αφορά τις σχέσεις των ακροδεξιών οργανώσεων μεταξύ τους,
αλλά και με άλλους φορείς, όπως μυστικές υπηρεσίες, και ισχυρούς οικονομικούς
φορείς, καθώς και το στρατό και την αστυνομία102.

Τα παραπάνω γεγονότα, παρόλο που δεν αφορούν ξεκάθαρα την Ελλάδα,

ωστόσο είναι ενδεικτικά της σύνδεσης και της συνεργασίας που υπάρχει μεταξύ όλων
των δακτύλων της ακροδεξιάς. Η ακροδεξιά μίας χώρας δε λειτουργεί ποτέ μόνη της,
αλλά συνεργάζεται με άλλα ακροδεξιά κόμματα και οργανώσεις άλλων χωρών, όπως
και με παράγοντες με διεθνές κύρος και εμβέλεια. Έτσι, συμπεραίνουμε ότι πρόκειται
για οργανωμένη δράση η οποία μπορεί να μην ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις, αλλά
πάντως αποτελεί γεγονός.

Η δράση της ακροδεξιάς δεν περιορίζεται, βέβαια, μόνο σε επιθέσεις και

τρομοκρατικές εκδηλώσεις. Υπάρχει και δράση πολιτική, εντός δηλαδή του πολιτικού
συστήματος, η οποία αποσκοπεί στην εκλογική νίκη τους. Εκεί, βέβαια, τα μέσα τα

101
Κ. Γρίβας, «Ακροδεξιά και τρομοκρατία στην Ευρώπη», Tvxs, 2/11/2013,
https://tvxs.gr/news/taksidia-sto-xrono/akrodeksia-kai-tromokratia-stin-eyropi-toy-kleanthi-griba.
102
Γρίβας, ό.π..

56
οποία επιστρατεύονται αποτελούν κυρίως τα προβλήματα της χώρας, τα οποία
αφορούν στον κίνδυνο του έθνους, στη μεταναστευτική απειλή, στην οικονομική
κρίση.

Οι χώρες της Ευρώπης των οποίων την ιστορική και πολιτική πορεία
αναλύσαμε παραπάνω φαίνεται πως διαγράφουν παρόμοιες πορείες όσον αφορά την
εξέλιξη της ακροδεξιάς, παρά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της καθεμίας. Η νέα
μεταπολεμική ακροδεξιά, δηλαδή αυτή που αναπτύχθηκε από το 1970 περίπου και
εξής έχει ένα βασικό χαρακτηριστικό, το οποίο είναι κοινό και στην ελληνική
περίπτωση και στην περίπτωση των χωρών τις οποίες εξετάσαμε. Αυτό είναι το
γεγονός ότι έχει αφήσει πίσω της ό, τι έχει να κάνει με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και
χρησιμοποιεί άλλα μέσα για να επιτύχει. Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει ότι η νέα άκρα
δεξιά δεν υποστηρίζει το ναζισμό, ωστόσο, δεν είναι αυτό το έρεισμα στο οποίο
στηρίζεται για να προσηλυτίσει τους οπαδούς της.

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό το οποίο διαφαίνεται και στις δύο περιπτώσεις,

την ελληνική και την ευρωπαϊκή, είναι η προσέγγιση του κοινοβουλευτικού δρόμου
από την ακροδεξιά. Όπως προαναφέρθηκε, πολλά μορφώματα της ακροδεξιάς δεν
συμφωνούν με τον κοινοβουλευτισμό, καθώς αυτοπαρουσιάζονται ως αντισυστημικά,
παρόλα αυτά, βλέπουμε ότι, κατά την περίοδο που μελετάμε, υπάρχουν πολλά
παραδείγματα συμμετοχής των ακροδεξιών τόσο στις βουλευτικές εκλογές όσο και
στις ευρωεκλογές.

Στην παρούσα μελέτη ασχοληθήκαμε περισσότερο με την περίοδο μεταξύ

1974 και 1992, ωστόσο αναφερθήκαμε και σε παλαιότερες περιόδους όσον αφορά
την παρουσία της ακροδεξιάς στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Διαπιστώσαμε μία
διαφοροποίηση μεταξύ της προπολεμικής και της μεταπολεμικής ακροδεξιάς, η οποία
αναλύθηκε παραπάνω, ενώ προβληματιστήκαμε πάνω στο βαθμό στον οποίον αυτή η
διαφοροποίηση είναι ουσιαστική.

Σύμφωνα με τον ιστορικό Milza, τόσο η προπολεμική ακροδεξιά όσο και οι

μεταπολεμικές της παραλλαγές και εκφάνσεις κατάγονται από την ίδια μήτρα σε
επίπεδο ιδεολογικό και πολιτικό. Ωστόσο, με τη μεταβολή των πολιτικών δεδομένων
μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τελικά αναγκάζονται να προσαρμοστούν σε μία νέα,
κοινοβουλευτική και φιλελεύθερη πραγματικότητα και, έτσι, συχνά και κατά καιρούς,
εγκαταλείπει την πολιτική της έντασης, που αποσκοπούσε στην αποσταθεροποίηση

57
της δημοκρατίας. Αντί αυτής, υιοθετούν μία νέα, μάλιστα πιο αποτελεσματική ίσως
πολιτική, αυτή της διαμαρτυρίας και της καταγγελίας κατά των δημοκρατικών αυτών
καθεστώτων103.

Οι λόγοι για τους οποίους οι κατά τόπους ακροδεξιές οργανώσεις υιοθετούν

αυτές τις πρακτικές δεν έχουν βέβαια καμία σχέση με την ιδεολογική ή πολιτική τους
μεταστροφή. Αντίθετα, είναι θέμα τακτικής, καθώς διαπιστώθηκε μέσα από τα
γεγονότα του 20ού αιώνα ότι οι προηγούμενες πρακτικές τους είναι
αναποτελεσματικές. Μάλιστα, μία ακόμη ήττα της ακροδεξιάς παρόμοια με αυτή που
συνέβη με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου θα ήταν μεγάλη καταστροφή. Με
τον τρόπο, λοιπόν, αυτό εξηγείται σε κάποιο βαθμό και ο λαϊκιστικός λόγος της
σύγχρονης ακροδεξιάς, μίας ακροδεξιάς, η οποία αντί να παρουσιαστεί ως φασιστική
ή ναζιστική, προτιμά να παρουσιάζει τον εαυτό της ως αντικρατική ή
αντικαπιταλιστική104.

103
Βασιλική Γεωργιάδου, «Pierre Milza. Οι μελανοχίτωνες της Ευρώπης. Η ευρωπαϊκή ακροδεξιά από
το 1945 μέχρι σήμερα», Επιστήμη και Κοινωνία: Επιθεώρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας, 15, σ σ.
261-261.
104
Γεωργιάδου, ό.π., σ σ. 262-263.

58
Συμπεράσματα

Στην παρούσα εργασία διερευνήθηκε η ελληνική ακροδεξιά ως κομμάτι της

ευρωπαϊκής κατά την περίοδο 1974-1992. Μέσα από τη μελέτη αυτή, προέκυψε η
πολύ σημαντική σύνδεση τη ελληνικής ακροδεξιάς με της ευρωπαϊκή, καθώς και η
επαφή μεταξύ των κομμάτων και των οργανώσεων και, σε πολλές περιπτώσεις, η
οργανωμένη δράση και η μεταξύ τους συνεργασία.

Η ακροδεξιά αποτελεί την ακραία και σκληροπυρηνική έκφανση της δεξιάς,

παράταξης συντηρητικής η οποία περιλαμβάνει στους κόλπους της τόσο ακραίες όσο
και πιο μετριοπαθείς φωνές. Η ακροδεξιά εμφανίστηκε κατά τις πρώτες δεκαετίες
στην Ευρώπη, ενώ η πορεία της έχει περιόδους ενίσχυσης και περιόδους
υποχώρησης, ανάλογα με το εκάστοτε κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο
και τις συνθήκες που αυτό διαμορφώνει.

Στην περίπτωση της Ελλάδας, οι τρεις περίοδοι μεγάλης ενίσχυσης της

ακροδεξιάς ήταν οι περίοδοι των δύο δικτατοριών, της δικτατορίας της 4 ης
Αυγούστου 1936 του Μεταξά και της δικτατορίας της 21ης Απριλίου 1967 των
συνταγματαρχών, καθώς και η περίοδος που ακολούθησε το τέλος του Εμφυλίου
Πολέμου, η οποία χαρακτηριζόταν από την υποχώρηση της ηττημένης αριστεράς.

Από την περίοδο της Μεταπολίτευσης έως σήμερα, η Ελλάδα ζει σε καθεστώς
κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Ωστόσο, υπάρχουν υποπερίοδοι κατά τις οποίες η
ακροδεξιά είναι ιδιαίτερα ενισχυμένη και έχει μεγάλη απήχηση στους πολίτες. Μετά
την πτώση της δικτατορίας, η ακροδεξιά δρούσε κυρίως εντός των κομμάτων της
παραδοσιακής δεξιάς και είχε παρακρατική δράση. Το 1980 εμφανίστηκε η Χρυσή
Αυγή, η οργάνωση που έμελλε να είναι η πιο σημαντική και μακροβιότερη ελληνική
ακροδεξιά οργάνωση, η οποία μάλιστα σήμερα κατέχει θέση στο ελληνικό
κοινοβούλιο.

Κατά τη δεκαετία του 1980 η Ελλάδα περνά μία περίοδο εξέλιξης,

εκδημοκρατισμού και εκσυγχρονισμού, ενώ η πορεία της χαρακτηρίζεται από την
προσπάθεια ένταξης στις ευρωπαϊκές κοινότητες. Η ακροδεξιά της περιόδου εκείνης
εστιάζει σε θέματα που έχουν απήχηση, όπως είναι τα εθνικά ακανθώδη ζητήματα και
το μεταναστευτικό, τα οποία θα είναι ιδιαίτερα οξυμένα και κατά τις αρχές της
επόμενης δεκαετίας.

59
 Εκτός από τις εθνικές διεκδικήσεις και το μεταναστευτικό, η ελληνική
ακροδεξιά της περιόδου στρέφεται εναντίον των κοινωνικών αγώνων των μαθητών,
των φοιτητών και των εργαζομένων, εκτελώντας πράξεις βίας και προβοκάτσιας.
Στην ουσία, παρά το γεγονός ότι είναι περιθωριοποιημένη και φαινομενικά δεν έχει
καμία επαφή με τα κοινοβουλευτικά κόμματα και το επίσημο κράτος., τελικά η
ακροδεξιά αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο το οποίο βοηθά το έργο της αστυνομικής
καταστολής και σαμποτάρει τους αγώνες.

Η ιστορία της ελληνικής ακροδεξιάς δεν είναι ανεξάρτητη ούτε άσχετη με την
ιστορία της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς. Παρόλο, δηλαδή, που κάθε χώρα έχει τη δική
της εξέλιξη και τα δικά της ιδιαίτερα πολιτικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά, τελικά,
διαπιστώνει κανείς ότι η πορεία της δεξιάς είναι παρόμοια σε όλο τον ευρωπαϊκό
χώρο. Η ακροδεξιά εμφανίστηκε στην Ευρώπη κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού
αιώνα και ήταν άμεσα συνδεδεμένη τόσο με τις γεωπολιτικές αντιλήψεις και τις
εθνικιστικές και ρατσιστικές ιδεολογίες που αναπτύχθηκαν κατά τα τέλη του 19ου
αιώνα όσο και με την μεγάλη πολιτική αποσταθεροποίηση της δεκαετίας του 1920.

Από τη δεκαετία του 1930, η παρουσία της ακροδεξιάς γίνεται πιο ισχυρή σε
πολλά κράτη της Ευρώπης, σε μία τάση ολοκληρωτισμού, που εκδηλώθηκε κατά την
οικονομική ύφεση. Εκτός από την τάση αυτή του ολοκληρωτισμού, εμφανίστηκαν
νέες εκφάνσεις της ακροδεξιάς, οι οποίες εκφράστηκαν μέσα από την ιδεολογία του
ναζισμού και του φασισμού. Η κατάσταση αυτή οδήγησε στον Β’ Παγκόσμιο
Πόλεμο, μέσα από τον οποίον η ακροδεξιά βγήκε χαμένη, ωστόσο, οι ναζιστικές και
φασιστικές θεωρίες εξακολούθησαν και εξακολουθούν να βρίσκουν υποστηρικτές

Θα πρέπει, στη σημείο αυτό, να σημειωθεί ότι η ελληνική πραγματικότητα

κατά την εποχή εκείνη είχε κοινά στοιχεία με την ευρωπαϊκή, όπως την πολιτική
αποσταθεροποίηση, την οικονομική ύφεση και, τελικά, την επιβολή του
ολοκληρωτικού καθεστώτος του Μεταξά. Έτσι, ακόμη και την περίοδο αυτή,
διαπιστώνονται ομοιότητες και σύνδεση της ελληνικής με την ευρωπαϊκή ακροδεξιά.

Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ευρωπαϊκές κοινωνίες χαρακτηρίζονταν

από δύο πόλους, έναν φιλελεύθερο και έναν κομμουνιστικό. Η φιλελεύθερη πλευρά
προέβαλε τις αρχές της δημοκρατίας, της ελεύθερης αγοράς, του εκσυγχρονισμού και
της ευρωπαϊκής ενοποίησης, ενώ, τα κομμουνιστικά κράτη βασίζονταν, με πρότυπο
την ΕΣΣΔ, στη λαϊκή κυριαρχία και τον έλεγχο των μέσων παραγωγής από την

60
εργατική τάξη. Πρόκειται για την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, κατά την οποία, η
Ελλάδα, μετά την ήττα της αριστεράς στον Εμφύλιο Πόλεμο, τάχθηκε υπέρ του
φιλελευθερισμού και ακολούθησε κοινή πορεία με τις χώρες της πλευράς αυτής.

Έχοντας μελετήσει τα παραδείγματα κάποιων από τις χώρες της Ευρώπης

όσον αφορά την παρουσία της ακροδεξιάς κατά την περίοδο 1974- 1992, είναι
δυνατόν να διαπιστώσει κανείς πολλές ομοιότητες, οι οποίες συνδέονται με διάφορες
διαστάσεις της ακροδεξιάς, όπως η ιδεολογία, η τακτική και οι στρατηγικές, καθώς
και οι δράσεις. Σε όλες τις περιπτώσεις είναι εμφανές το γεγονός ότι η ακροδεξιά δεν
εξαφανίστηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ούτε κατά το τελευταίο τέταρτο του
20ού αιώνα, απλώς άλλαξε πρόσωπο και τακτική, ώστε να μπορεί να ανταπεξέλθει
και να αποκτήσει απήχηση κατά τη σύγχρονη εποχή.

Οι συνθήκες μέσα στις οποίες αναπτύχθηκε η νέα αυτή ακροδεξιά έχουν

συγκεκριμένα κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά χαρακτηριστικά, τα οποία
επηρέασαν τη διαμόρφωσή της. Καταρχάς, η Ευρώπη της περιόδου αυτής
χαρακτηρίζεται από την επικράτηση δημοκρατικών καθεστώτων, καθώς έχει αφήσει
πίσω της τα παλαιά ολοκληρωτικά δικτατορικά καθεστώτα. Βασικό οικονομικό
σύστημα είναι ο καπιταλισμός, ο οποίος είναι βασισμένος στις αρχές του
φιλελευθερισμού, ωστόσο, ως το 1989-1990, επιβιώνουν ακόμη, σε κατάσταση
εκφυλισμού, τα κομμουνιστικά καθεστώτα του ανατολικού μπλοκ.

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό των νέων ευρωπαϊκών κοινωνιών είναι ο

εκσυγχρονισμός, ο οποίος έρχεται ως αποτέλεσμα της ραγδαίας ανάπτυξης της
τεχνολογίας, ενώ έχει ποικίλες επιπτώσεις στην οικονομία, την εργασία, την
επικοινωνία, καθώς και την πολιτική. Ο εκσυγχρονισμός αποτέλεσε ένα από τα
ερείσματα τα οποία αξιοποίησε η ακροδεξιά ως επικίνδυνο για την εργασία και για
την οικονομική κατάσταση των χαμηλών στρωμάτων.

Όπως σε όλες τις εποχές, έτσι και στην περίοδο που εξετάστηκε, τόσο η
ελληνική όσο και η ευρύτερη ευρωπαϊκή ακροδεξιά χρησιμοποίησαν ιδιαίτερα τα
εργαλεία του εθνικισμού και του ρατσισμού, για να αποκτήσουν οπαδούς και να
επιτύχουν τους στόχους τους, μέσα στους οποίους ήταν πλέον και η εκλογική
επιτυχία. Οι κίνδυνοι για το έθνος, η μεταναστευτική απειλή και η προτεραιότητα των
γηγενών στην εργασία αποτέλεσαν μόνο λίγα από τα επιχειρήματά τους. Ωστόσο, θα
πρέπει να αναφερθεί ότι, παρόλο που οι ακροδεξιοί πλέον χρησιμοποιούν το

61
κοινοβουλευτικό σύστημα για να ανέλθουν στο πολιτικό προσκήνιο, τελικά
καταφεύγουν ακόμη σε επιθέσεις εξτρεμισμού και τρομοκρατίας, ειδικά όταν οι
εκλογές τους δίνουν μικρά ποσοστά.

Η μελέτη η οποία πραγματοποιήθηκε ανέδειξε κάποιες από τις πτυχές της

ελληνικής, αλλά και της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς, τόσο για την περίοδο 1974-1990
όσο και για τις παλαιότερες περιόδους από την εμφάνισή της και έπειτα. Ένα από τα
βασικά στοιχεία τα οποία προέκυψαν ως συμπεράσματα είναι το γεγονός ότι η
ακροδεξιά παντού αποτελεί ένα φαινόμενο το οποίο εξελίσσεται χωρίς να μεταβάλλει
τα βασικά της χαρακτηριστικά, αφού μόνο τα προσαρμόζει στις εκάστοτε συνθήκες
που επικρατούν και κατά το συμφέρον της.

Ένα ακόμη συμπέρασμα είναι το γεγονός ότι, αν και η ακροδεξιά μπορεί να

αναπτύσσεται σε κάθε χώρα αυτόνομα, καθώς κάθε ευρωπαϊκή χώρα διαγράφει τη
δική της ιστορία, τελικά υπάρχουν πολλά κοινά σημεία τα οποία μπορεί να
αποτελέσουν τον κανόνα. Με τον ίδιο τρόπο, η ελληνική ακροδεξιά θα πρέπει να
μελετάται ως κομμάτι της ευρωπαϊκής και ως φαινόμενο το οποίο αντικατοπτρίζει
συγκεκριμένες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες. Σήμερα, μάλιστα, στην εποχή της
παγκοσμιοποίησης, η άνοδος της ακροδεξιάς αποτελεί πανευρωπαϊκό φαινόμενο,
γεγονός που εξηγείται εν μέρει και από την πολιτική και οικονομική
παγκοσμιοποίηση η οποία αποτελεί γεγονός.

62
Βιβλιογραφία

Αγγελής Β., (2010). «Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ) 1936-1941», Β. Καρδάσης-

Α. Ψαρομήλιγκος (επιμ.), Η Δικτατορία του Μεταξά. Νεολαία, Ιδεολογία, Αισθητική,
Αθήνα: Ελευθεροτυπία, 39-68.

Αλεξάτος, Γ., Φασιστικές οργανώσεις και ακροδεξιά τρομοκρατία στα πρώτα χρόνια
της Μεταπολίτευσης (1974-78), 06/01/2019,
https://alexatosgiorgos.webnode.gr/news/fasistikes-organoseis-kai-akrodexia-
tromokratia-sta-prota-chronia-tis-metapoliteysis-1974-78/.

Allais, S. (2012). “Economics imperialism. Education policy and educational theory”,

Journal of Education Policy, 27 (2): 253-274.

Andersen, J.G. & Bjorklund, T. (2004). «Ριζοσπαστικός δεξιός λαϊκισμός στη

Σκανδιναβία. Από τη φορολογική εξέγερση στο νεοφιλελευθερισμό και την
ξενοφοβία», στο P. Hainsworth (επιμ.), Η ακροδεξιά. Ιδεολογία- Πολιτική- Κόμματα,
Αθήνα: Παπαζήση, σ σ.357-406.

Ανώνυμος, (1996). «Συντριπτικά και εξόφθαλμα τα στοιχεία ενοχής του Καλαμπόκα.

Ο εισαγγελέας του Αρείου Πάγου πρότεινε την απόρριψη της αίτησης αναίρεσης του
στελέχους της ΟΝΝΕΔ που έχει καταδικαστεί σε κάθειρξη 17 χρόνων», Ριζοσπάστης,
20/1/1996.

Ανώνυμος (2010). «Η τραγωδία στο Κ. Μαρούση δύο δεκαετίες νωρίτερα», tvxs,

https://tvxs.gr/news/%CF%84%CE%B1%CE%BE%CE%AF%CE%B4%CE%B9%C
E%B1-%CF%83%CF%84%CE%BF-
%CF%87%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%BF/%CE%B7-
%CF%84%CF%81%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%B4%CE%AF%CE%B1-
%CF%83%CF%84%CE%BF-%CE%BA-
%CE%BC%CE%B1%CF%81%CE%BF%CF%8D%CF%83%CE%B7-
%CE%B4%CF%85%CE%BF-
%CE%B4%CE%B5%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%AF%CE%B5%CF%82-
%CE%BD%CF%89%CF%81%CE%AF%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%B1.

Αριστοτέλης, Πολιτικά, Βιβλίο Α’.

63
Backer, S. (2004). «Ο δεξιός εξτρεμισμός στην ενωμένη Γερμανία», στο P.
Hainsworth (επιμ.), Η ακροδεξιά. Ιδεολογία- Πολιτική- Κόμματα, Αθήνα: Παπαζήση,
σ σ. 188-238.

Berstein, S. & Milza, P. (1997). Ιστορία της Ευρώπης. Η ευρωπαϊκή συμφωνία και η
Ευρώπη των εθνών, 1815-1919, τ.3, μτφρ. Α.Κ. Δημητρακόπουλος, Αθήνα:
Αλεξάνδρεια.

Βούλγαρης, Γ. (2008). Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης. Σταθερή δημοκρατία

σημαδεμένη από τη μεταπολεμική ιστορία 1974-1990, Αθήνα: Θεμέλιο.

Βούλγαρης, Γ. (2008). Η Ελλάδα από τη Μεταπολίτευση στην Παγκοσμιοποίηση,

Αθήνα: Πόλις.

Βούλγαρης, Γ. (1994). Φιλελευθερισμός, Συντηρητισμός, Κοινωνικό Κράτος, 1974-

1990, Αθήνα: Θεμέλιο.

Γαζή, Ε. (2011). Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια. Ιστορία ενός συνθήματος (1880-1930),

Αθήνα: Πόλις.

Cameron, A. (1996). Left and Right. The significance of political distinction. Norberto
Bobbio, Chicago: The University of Chicago Press.

Γεωργιάδου Β., (2014). «Από την Εθνική Παράταξη, στη Χρυσή Αυγή, Δεξιός
λαϊκισμός και εξτρεμισμός στην Ελλάδα της κρίσης», στο R. Melzer, S. Serafin
(επιμ.), Ο δεξιός εξτρεμισμός στην Ευρώπη, μτφρ. Ε. , Αθήνα: Παπαδάκη, σ σ. 81-
115.

Γεωργιάδου, Β. (2008). Η άκρα δεξιά και οι συνέπειες της συναίνεσης. Δανία,

Νορβηγία, Ολλανδία, Ελβετία, Αυστρία, Γερμανία, Αθήνα: Καστανιώτη.

Γεωργιάδου, «Pierre Milza. Οι μελανοχίτωνες της Ευρώπης. Η ευρωπαϊκή ακροδεξιά

από το 1945 μέχρι σήμερα», Επιστήμη και Κοινωνία: Επιθεώρηση Πολιτικής και
Ηθικής Θεωρίας, 15: 261-269.

Γεωργιάδου, Β. (2004). «Πρόλογος», στο P. Hainsworth (επιμ.), Η ακροδεξιά.

Ιδεολογία- Πολιτική- Κόμματα, Αθήνα: Παπαζήση.

64
Γιάνναρης, Γ. (1993). «Φοιτητικά κινήματα και ελληνική παιδεία», τ. Α’, Το Ποντίκι,
σ σ. 271-274.

Γιανουλόπουλος Γ. (2016). «Το ελληνικό παρακράτος και η μακρά ιστορία του, το

φοιτητικό κίνημα των αρχών της δεκαετίας του 1960: η δολοφονία του Γρηγόρη
Λαμπράκη», στο Π. Σούρλας (επιμ.), Δολοφονία Λαμπράκη, η ιστορική συζήτηση. 50
χρόνια μετά, Πρακτικά Ημερίδας, Αθήνα: Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, σσ. 139-
178.

Γκανούλης, Α.Δ. (2016). Ακροδεξιές οργανώσεις και παρακράτος στη μεταπολεμική

Ελλάδα, 1949-1967, Διπλωματική Εργασία, Θεσσαλονίκη: Πανεπιστήμιο
Μακεδονίας.

Γρίβας, «Ακροδεξιά και τρομοκρατία στην Ευρώπη», Tvxs, 2/11/2013,

https://tvxs.gr/news/taksidia-sto-xrono/akrodeksia-kai-tromokratia-stin-eyropi-toy-
kleanthi-griba.

Cox, M. & Shearman, P. (2004). «Μετά την πτώση. Ο εθνικιστικός εξτρεμισμός στη
μετα- κομμουνιστική Ρωσία», στο P. Hainsworth (επιμ.), Η ακροδεξιά. Ιδεολογία-
Πολιτική- Κόμματα, Αθήνα: Παπαζήση, σ σ.407-444.

Δεμερτζής, Ν. (2011). «Ο ελληνικός Εμφύλιος ως πολιτισμικό τραύμα», Επιστήμη και

Κοινωνία, 28: 81-102.

Δημητράκης, Π. (2009). Οι γερμανικές μυστικές υπηρεσίες στην Ελλάδα του

Μεσοπολέμου και της Κατοχής (1937-1945), Αθήνα: Ενάλιος.

Δημητρόπουλος, Α.Δ. (2009). Οργάνωση και λειτουργία του κράτους, Θεσσαλονίκη:

Σάκκουλα.

Eley, G. (2010). Σφυρηλατώντας τη Δημοκρατία. Η Ιστορία της Αριστεράς στην

Ευρώπη, 1850-2000, τ. Α’, 1850-1923, μτφρ. Σ. Κατσικερός, Αθήνα: Σαββάλας.

Eley, G. (2010). Σφυρηλατώντας τη Δημοκρατία. Η Ιστορία της Αριστεράς στην

Ευρώπη, 1850-2000, τ. Β’, 1923- 2000, μτφρ. Σ. Κατσικερός, Αθήνα: Σαββάλας.

Gallagher, T, (2004). «Έξοδος από το γκέτο. Η ιταλική ακροδεξιά στη δεκαετία του
1990», στο P. Hainsworth (επιμ.), Η ακροδεξιά. Ιδεολογία- Πολιτική- Κόμματα,
Αθήνα: Παπαζήση, σ σ.149-187.

65
Hainsworth, Ρ. (2004). «Εισαγωγή: η ακροδεξιά», στο P. Hainsworth (επιμ.), Η
ακροδεξιά. Ιδεολογία- Πολιτική- Κόμματα, Αθήνα: Παπαζήση, σ σ. 43-95.

Hainsworth, Ρ. (2004). «Τα Εθνικό Μέτωπο. Από την άνοδο στον κατακερματισμό
της γαλλικής ακροδεξιάς», στο P. Hainsworth (επιμ.), Η ακροδεξιά. Ιδεολογία-
Πολιτική- Κόμματα, Αθήνα: Παπαζήση, σ σ.71-95

Hondros, J. L., (1984). «Η Μ. Βρετανία και τα ελληνικά Τάγματα Ασφαλείας, 1943-

1944», Χ. Φλάισερ-Ν. Σβορώνος (επιμ.), Η Ελλάδα 1936–1944. Δικτατορία, Κατοχή,
Αντίσταση, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Αθήνα: ΜΙΑΤΕ, σσ. 262-276.

Ηρακλείδης, Α. (2015). Διεθνείς σχέσεις και διεθνής πολιτική, Αθήνα: Κάλλιπος.

Θεοφιλόπουλος, Θ. (2011). «Ελληνική Κοινωνία 1975-2010: Μετασχηματισμοί,

ανακατατάξεις, προκλήσεις», 3ο Τακτικό Συνέδριο Ελληνικής Κοινωνιολογικής
Εταιρίας, 3-5 Νοεμβρίου.

Κοντού, Γ. (2013). Η πολιτική και κοινωνική ιδεολογία της 4ης Αυγούστου και ο
τρόπος με τον οποίον αυτή επηρέασε την εκπαίδευση και τη νεολαία (ΕΟΝ),
Διδακτορική Διατριβή, Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.

Κουκουράκης, Γ., (χ.χ.). Ο Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός (ΛΑ.Ο.Σ.) και ο χώρος της
άκρας δεξιάς στο ελληνικό πολιτικό σύστημα,
http://www.vernardakis.gr/uplmed/File/Koukourakis.pdf.

Κούλογλου, Σ. (1986). Στα ίχνη του τρίτου δρόμου. ΠΑΣΟΚ, 1974-1986, Αθήνα:
Οδυσσέας.

Κουντούρη, Φ., (2009). «Ο οικονομικός μετανάστης στην πολιτική ατζέντα. Η

δημόσια συγκρότηση του μεταναστευτικού ζητήματος στη Μεταπολίτευση».
Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 128 Α’: 39-76.

Κουρέλης, Ο.Δ. (2004). Η ψυχολογία των όχλων, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.

Κουσουρής, Δ. (2014). «Ο φασισμός στην Ελλάδα: συνέχειες και ασυνέχειες κατά

τον ευρωπαϊκό 20οαιώνα», στο Δ. Χρηστόπουλος (επιμ.), Το "βαθύ κράτος" στη
σημερινή Ελλάδα και η ακροδεξιά, Αθήνα: Νήσος, σσ. 33-76.

66
Κωστόπουλος, Τ. (2016). «Το φάντασμα της ιστορίας. Το φιλελεύθερο παρακράτος»,
Η εφημερίδα των συντακτών, 10/1/2016, http://www.efsyn.gr/arthro/fileleythero-
parakratos.

Λεντάκης, Α. (2000). Το παρακράτος και η 21η Απριλίου, Αθήνα: Προσκήνιο.

Λεοντίδου, Λ. (2011). Αγεωγράφητος χώρα: ελληνικά είδωλα στους επιστημολογικούς

αναστοχασμούς της ευρωπαϊκής γεωγραφίας, Αθήνα: Προπομπός.

Λυριντζής Χ. (2000), «Η δεκαετία του 1980. Εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις», 1981-

1990», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ ́, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σ σ. 350-
364.

Mazower, M. (1994). Στην Ελλάδα του Χίτλερ, μτφρ. Κ. Κουρεμένος, Αθήνα:

Αλεξάνδρεια.

Μαραγκίδου, Μ., (2018). «Ακροδεξιά και εξέδρα. Η περίπτωση του Παναθηναϊκού»,

VICE, 21/2/2018, https://www.vice.com/gr/article/qvewwb/akrode3ia-kai-e3edra-h-
periptwsh-toy-pana8hnaikoy.

Μαρκέτος Σ. (2014). Αντικοινοβουλευτισμός και δικτατορίες στην Ελλάδα. Η

διανοητική προϊστορία του φασισμού, Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ.

Μαρκέτος, Σ. (2010). «Προλογικό σημείωμα», στο Eley, G., Σφυρηλατώντας τη

Δημοκρατία. Η Ιστορία της Αριστεράς στην Ευρώπη, 1850-2000, τ. Α’, 1850-1923,
μτφρ. Σ. Κατσικερός, Αθήνα: Σαββάλας.

Μαρκέτος, Σ. (2009). Τα Νοεμβριανά του 1916,

https://www.scribd.com/doc/20063632/%CE%A4%CE%B1-
%CE%9D%CE%BF%CE%B5%CE%BC%CE%B2%CF%81%CE%B9%CE%B1%C
E%BD%CE%AC-%CF%84%CE%BF%CF%85-1916.

Milza, P. (2004). Οι μελανοχίτωνες της Ευρώπης. Η ευρωπαϊκή ακροδεξιά από το

1945 μέχρι σήμερα, μτφρ. Γ. Καυκιάς, Αθήνα: Scripta.

Μπαμπινιώτης, Γ. (2000). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα: Κέντρο

Λεξικολογίας.

67
Μπουρνάζος, Σ. (2014). «Σε τι χρησιμεύει λοιπόν η ιστορία;», Αρχειοτάξιο 16
(2014). Η ακροδεξιά στο φως της ιστορίας, Αθήνα: Θεμέλιο.

Ντίνας, Η. (2010). «Ο λαός ξεχνά τι σημαίνει δεξιά: η αντιδεξιά προκατάληψη ως

(φθίνον) στοιχείο της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας», Επιστήμη και Κοινωνία, 25:
65-94.

Παναγιώτου, Σ. (2015). «Ο αστικός πολιτικός χώρος στην Κατοχή. Από τη λήθη στο
πολιτικό προσκήνιο», Ιστορικά Θέματα 13: 27.

Παπαδόπουλος, Γ. (2004). «Ο συντηρητικός εθνικολαϊκισμός στη δυτική Ευρώπη.

Ένα αντιφατικό φαινόμενο», Επιστήμη και Κοινωνία, 12.

Παπαϊωάννου, Κ. (2014). Επειδή δεν είναι όλοι όπως θέλουν να φαίνονται, ας

μιλήσουμε καθαρά για την ακροδεξιά, Αθήνα: FAQ.

Πειν, Σ. (2000). Η ιστορία του φασισμού, 1914-1945, μτφρ. Κ. Γεώρμας, Αθήνα:

Φιλίστωρ.

Πλουμίδης, Σ. (2010). «Το καθεστώς Μεταξά, 1936-1940», στο Χατζηβασιλείου Ε.

(επιμ.), Η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά, Αθήνα: εφημερίδα Τα Νέα, σ σ. 49-81.

Πουλαντζάς, Ν. (1981). Οι κοινωνικές τάξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό, Αθήνα:

Θεμέλιο.

Πουλαντζάς, Ν. (2006). Φασισμός και Δημοκρατία, Αθήνα: Θεμέλιο.

Ράπτης, Κ., Γενική Ιστορία της Ευρώπης. Τ. Β’, Γενική Ιστορία της Ευρώπης κατά το
19ο και τον 20ό αιώνα, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000.

Skinner, Q. (2002). “A third concept of liberty”, Proceedings of British Academy,

137: 237-268.

Stavrakakis Y., (2005). «Religion and Populism in Contemporary Greece», στο

FranciscoPanizza (ed.), Populism and the Mirror of Democracy, London & New
York: Verso.

Στέφου, Ο. (2018). «Η ελληνική ακροδεξιά τρομοκρατία. Μία ιστορία 40 χρόνων»,

in.gr, https://www.in.gr/2018/05/09/greece/elliniki-akrodeksia-tromokratia-mia-
istoria-40-xronon/.

68
Τσίρας, Σ. (2011). Η νέα άκρα δεξιά στην Ελλάδα. Οργανωτική εξέλιξη, εκλογική
επιρροή και πολιτικός λόγος του Λαϊκού Ορθόδοξου Συναγερμού, Θεσσαλονίκη.

Τσόμσκι, Ν. (1997). Τα ΜΜΕ ως όργανο κοινωνικού ελέγχου και επιβολής, μτφρ. Ν.

Πάτσαλος, Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος.

Van Der Linden, M. (2008). Workers of the World. Essays toward a Global Labor
History, Leiden & Boston: Brill.

Φλάισερ, Χ. (2000). «Κατοχή και Αντίσταση 1941-1944», Ιστορία του Ελληνικού

Έθνους, τ. ΙΣΤ’, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.

Φλάισερ, Χ. (1980). «Νέα στοιχεία για τη σχέση γερμανικών αρχών κατοχής και
Ταγμάτων Ασφαλείας», Μνήμων, 8, σ σ. 189-203.

Φραγκουδάκη, Α. (2013). Ο εθνικισμός και η άνοδος της ακροδεξιάς, Αθήνα:

Αλεξάνδρεια.

Χασαπόπουλος, Ν. (2013). Χρυσή Αυγή. Η ιστορία, τα πρόσωπα και η αλήθεια,

Αθήνα: Λιβάνη.

Χαλικιοπούλου, Δ. & Βασιλοπούλου, Σ. (2015), Η εθνικιστική λύση της Χρυσής

Αυγής. Κρίση του έθνους- κράτους και άνοδος της άκρας δεξιάς στην Ελλάδα, Αθήνα:
Επίκεντρο.

Χατζηβασιλείου, Ε. (2004). ΠΕΑΝ 1940-1945: Πανελλήνιος Ένωση Αγωνιζομένων

Νέων, Αθήνα: Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων.

Χατζηβασιλείου, Ε. (2000). «Η σύσταση και εδραίωση του δημοκρατικού

πολιτεύματος, 1974-1981», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ’, Αθήνα: Εκδοτική
Αθηνών.

XYZCONTAGION, (2014). 9+1 σκηνές από την ιστορία της ελληνικής ακροδεξιάς που
ρίχνουν φως στην άγνωστη Χρυσή Αυγή, Αθήνα: Xyz contagion- Carpe Librum.

https://tvxs.gr/news/san-simera/alekos-panagoylis-otan-efyge-enas-oraios-ellinas.

69
Παράρτημα

1.Χρονολόγιο

1974: Πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών- Μεταπολίτευση

1976: Θάνατος του αγωνιστή Αλέκου Παναγούλη κάτω από αδιευκρίνιστες

συνθήκες, οι οποίες οδηγούν σε υποψίες για δολοφονική ενέργεια ακροδεξιών.

1977: Ίδρυση της ΝΟΠΟ

1980: Ίδρυση της Χρυσής Αυγής

1981: Ίδρυση των Ελεύθερων Μαθητών από το Μ. Βορίδη

1984: Ίδρυση της ΕΠΕΝ

1989: Πτώση του τείχους του Βερολίνου

1990: Πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων στην Ευρώπη

1991: Δολοφονία Νίκου Τεμπονέρα στην Πάτρα από μέλος της ΟΝΝΕΔ.

1992: Κρίση του Μακεδονικού Ζητήματος

70
2. Παράρτημα Εικόνων

Εικόνα 1: Σύμβολα τα οποία χρησιμοποιεί η ακροδεξιά και οι σημασίες τους (Πηγή:

https://www.eleftherostypos.gr/ellada/68424-tatoyaz-kai-symbola-poy-deixnoyn-
akrodexia-ideologia-ston-egxeiridio-tis-elas/).

71
Εικόνα 2: Ο κέλτικος σταυρός, σύμβολο των ναζιστών, ως λογότυπο της ΝΟΠΟ, της
ναζιστικής οργάνωσης του Παναθηναϊκού (Πηγή: http://jungle-
report.blogspot.com/2011/04/blog-post_20.html).

Εικόνα 3: Αφίσα της εκλογικής προπαγάνδας της ΕΠΕΝ (Πηγή:

https://twitter.com/Magician_Zastro/status/1060856081046556672).

72
Εικόνα 4: Τα ακροδεξιά κόμματα στην Ευρώπη σήμερα (Πηγή:
https://www.newsbeast.gr/weekend/arthro/4065775/o-chartis-tis-akrodexias-kai-toy-
ethnikismoy-stin-eyropi).

73