ONAFHANKELIJK VAKBLAD VOOR ERFGOEDPROFESSIONALS

A R C H E O LO G I E l C U LT U U R L A N D S C H A P l M O N U M E N T E N l I M M AT E R I E E L E R F G O E D l V O L K S C U LT U U R

JAARGANG 5 I N U M M E R 18 I JA N U A R I 2012

MILITAIRE ARCHITECTUUR GEDEELDE HISTORIE MARITIEM ERFGOED

bouwen voor de eeuwigheid met leisteen

Natuurleien voor
restauratie en nieuwbouw
7IJLEVERENDEJUISTEKWALITEITMETEEN
BETROUWBAARENDESKUNDIGADVIES

"ATTENWEG!$-AASBRACHTs4EL  

www.lei-import.nl
 JAARGANG 5
NUMMER 18
JANUARI 2012

ERFGOED
ALS

6 26
VERBINDING
GEDEELDE
HISTORIE &
ARCHIEVEN

REHABILITATIE
KOTA LAMA

8
IN PADANG

MONUMENTEN-
30
ZORG IN
INDONESIË

BEHEER
MARITIEM
ERFGOED IN
14 INDONESIË 36
FORTEN
IN INDONESIË

REVITALISERING
NOOTMUSKAAT-

20 42
PERK OP
REVITALISERING BANDA BESAR
VAN SPOORWEG-
MUSEUM IN
AMBARAWA

4 kort recent
verschenen 51

48 56
nieuws uit P voor u
het werkveld gelezen
colofon VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012

Vitruvius is een informatief, promotioneel, Vitruvius komt tot stand m.m.v.

onafhankelijk vaktijdschrift dat beoogt de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
kennis en ervaring uit te wisselen,
inzicht te bevorderen en belangstelling Coverfoto: Op zondag geniet de jeugd van Jakarta op
geheel eigen wijze van het erfgoed op en rond het
te kweken voor de vakgebieden
centrale Fatahillah plein. Op de achtergrond het
archeologie, cultuurlandschap, monumenten, voormalige Stadhuis (1710), nu het Jakarta
immaterieel erfgoed en volkscultuur. Historisch Museum. FOTO BEN DE VRIES 2011

SUB-SPONSOR

EEN UITGAVE VAN

Uitgeverij Educom BV
Mathenesserlaan 347, 3023 GB Rotterdam
Postbus 842
Tel. 010-425 6544 Fax 010-425 7225
3800 AV Amersfoort
Tel. 033-460 5020 info@uitgeverijeducom.nl
info@shmn.nl www.uitgeverijeducom.nl
www.shmn.nl
Joint venture van de Alliantie en Mitros

MEDE-ONDERSTEUNERS

Nijverheidsweg-Noord 114 Tel. 033-299 8181

3812 PN Amersfoort Fax 033-299 8180 Lange Voorhout 14, 2514 ED Den Haag
Postbus 1513 Tel. 070-306 6800 Fax 070-306 6870 Pelmolenlaan 12-14 Tel. 0348-437 788
3800 BM Amersfoort www.archeologie.nl www.hobeon.nl 3447 GW Woerden www.the-missinglink.nl

Ruurloseweg 83
7251 LC Vorden
Tel. 0575-519 455
Fax 0575-519 550
www.frisowoudstra.nl
Showroom: Battenweg 12, 6051 AD Maasbracht
B. Minkenberglaan 2 – 6109 AL Ohé en Laak
Tel. 0475 - 43 64 39 www.lei-import.nl
Tel. 06-11 454 247 / 0475-55 23 30
Exclusieve natuurleien voor
www.res-nova.nl dakbedekking in de restauratie

COLOFON
Vakblad Vitruvius werkt REDACTIE REDACTIERAAD
met een onafhankelijke Dr. J.E. Abrahamse Dr. C.H.M. (Chris) de Bont Wageningen Universiteit
redactie en redactieraad. Drs. H.G. Baas Drs. H.M.P. (Jeroen) Bouwmeester RCE
mw. Drs. P. J. Braaksma Drs. B. (Boudewijn) Goudswaard The Missing Link/Archeologic
UITGEVER/ R.P.H. Diederiks mw. Dr. B. (Bernadette) van Hellenberg Hubar Res nova
BLADMANAGER
S.A. Muller Dr. R.J. (Reinout) Rutte TU Delft
Robert Diederiks
Drs. E. Raap mw. Drs. F.M.E. (Francien) Snieder Afdeling Archeologie gemeente Amersfoort
mw. Drs. F.M.E. Snieder Prof.Dr.Ir. M. (Theo) Spek Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed, RU Groningen
EINDREDACTIE
Jean Paul Corten Dr. H. van der Velde mw. Ir. G.A. (Gerdy) Verschuure-Stuip TU Delft
Ben de Vries Dr. H. (Henk) van der Velde ADC

ABONNEMENTEN
4 nrs/jaar: Nederland E 45.- /België E 55.-.
Voor betaling wordt een factuur verzonden.
Vermeld bij correspondentie altijd het
abonneenummer (zie de factuur). Tijdige
betaling garandeert regelmatige toezending.
Abonnementen lopen automatisch door.
Opzeggingen (uitsluitend schriftelijk per
aangetekend schrijven) dienen uiterlijk
twee maanden voor afloop van de abonne-
mentsperiode in ons bezit te zijn.
LEZERSSERVICE / NABESTELLINGEN
Adresmutaties/abonnementen en
nabestellingen doorgeven via
info@uitgeverijeducom.nl.
© Copyrights Uitgeverij Educom BV
Januari 2012 / ISSN 1874-5008
Niets uit deze uitgave mag worden
gereproduceerd met welke methode
dan ook, zonder schriftelijke
toestemming van de uitgever.

2
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012 van de redactie

DIALOOG OVER ERFGOED

it is een speciale editie van Vitruvius met een
D zeer uitgebreid kader over verschillende
soorten erfgoed in Indonesië of Republik Indonesia,
zoals de grootste eilandstaat ter wereld officieel heet.
Bijzonder is dat deze special niet alleen met Neder-
landse erfgoedzorgers is gemaakt, maar ook met onze
Indonesische collega’s. Tegelijkertijd zou dat eigen-
lijk ook heel normaal moeten zijn, want het gaat hier
over gemeenschappelijk cultureel erfgoed. Nederlanders en Indo-
nesiërs delen vier eeuwen geschiedenis met elkaar en dat die boei-
end en soms beladen is laat deze special zien.
Sinds het jaar 2000 voert de Nederlandse overheid een beleid dat
gericht is op instandhouding van gemeenschappelijk erfgoed in acht
zogenaamde prioriteitslanden, waar Indonesië er een van is. De
ministeries van Buitenlandse Zaken en Onderwijs, Cultuur en
Wetenschap geven uitvoering aan dit beleid en het Nationaal
Archief en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed zijn hier vanaf
2009 actief bij betrokken. Daarbij is samenwerking
gezocht met publieke en private partijen in die prio-
riteitslanden zelf. In deze special vindt u een groot
aantal voorbeeldprojecten van de Nederlands-Indo-
nesische samenwerking.
Op het moment van dit schrijven (oktober 2011)
wordt het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen in
zijn geboorteplaats Hoorn teruggeplaatst op zijn sokkel, nadat het
van de zomer per ongeluk omver was gereden door een kraanwagen.
Het al dan niet terugplaatsen heeft voor de nodige opschudding ge-
zorgd. De hoofdvraag daarbij was of hij nog steeds een standbeeld
verdient en of de bijbehorende tekst wel voldoende recht doet aan
de geschiedenis. Er zitten altijd twee kanten aan een medaille. Met
andere woorden: hoe gaan we om met de zwarte kanten van die
gezamenlijke geschiedenis? In een open dialoog en met respect voor
elkaar komen we daar wel uit.
–– De redactie

4 4 4

4 4 4

Vitruvius: elk kwartaal

immaterieel welzijn
4x jaarlijks vakblad Vitruvius ontvangen is ook een mooi geschenk. Neem
contact op met Uitgeverij Educom: 010-425 6544, info uitgeverijeducom.nl.

3
kort
Spectaculaire ontdekking van 100.000 jaar oude werktuigen
Neanderthalers door Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
E en internationaal archeologisch onderzoeks-
team onder leiding van de Rijksdienst voor
het Cultureel Erfgoed heeft in het Limburgse
St.-Geertruid een spectaculaire archeologische
ontdekking gedaan: een vindplaats uit het mid-
denpaleoliticum, vermoedelijk tussen de 70.000
en 100.000 jaar oud en mogelijk nog ouder. Slechts
van één andere plek in Nederland is een dergelijke
intacte vindplaats bekend.
De vondst bestaat uit een vuurstenen kern en
afslagen, die door de Neanderthalers werden
gebruikt om gereedschap van te maken, en twee
werktuigen. Neanderthalers waren voorlopers van
de moderne mens, die hier pas 40.000 jaar geleden
verscheen.
Het onderzoeksteam verwachtte niet onmiddellijk
iets te vinden. Het doel van dit veldonderzoek was
een beeld te krijgen van de ouderdom van de aan-
wezige stratigrafische niveaus (bodems) en inzicht
in de wijze waarop de verschillende niveaus zijn
gevormd. Om zo de kans in te kunnen schatten
Vijf partijen werken samen aan
erfgoedpark in Lelystad
I n Lelystad, aan de kust van het IJsselmeer zijn
drie organisaties gevestigd die verhalen vertel-
len over het leven van de Nederlanders met de zee:
de Bataviawerf; Nieuw Land Erfgoedcentrum en
de afdeling Scheepsarcheologie van de Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Die drie instel-
lingen hebben, samen met de Provincie Flevoland
en de Gemeente Lelystad, het plan opgevat om
een nieuw erfgoedpark in te richten: Batavialand.
Samen hebben zij de collecties, kennis en ervaring
om in de polder het grote, natte, Nederlandse ver-
haal te vertellen. Hoe de zee ons land vormde en
voorspoed bracht, maar ook rampen en hoe wij het
water wegpompten en nieuw land vonden. Heel
Nederland is door mensenhand gevormd. Waar
zie je dat beter dan in de uitgestrekte polders van
Flevoland?
Samenwerkingsverband
In de afgelopen maanden zijn verkennende
gesprekken gevoerd die zoveel kansen en moge-
lijkheden aan het licht hebben gebracht dat beslo-
ten is om de ideeën verder uit te werken. Begin
4
in dit gebied intacte vindplaatsen uit de vroege
prehistorie aan te treffen. De ontdekking is dus
een toevalstreffer.
De vondst maakt het waarschijnlijk dat op deze
plek, de Kaap van Sint-Geertruid in de gemeente
Eijsden-Margraten, nog veel meer intacte vind-
plaatsen uit deze periode te vinden zijn.
Jos Bazelmans, Hoofd Sector Kennis Onroerend
Erfgoed van de Rijksdienst: “St.-Geertruid is de
rijkste vindplaats van los gevonden artefacten
uit het middenpaleolithicum in Nederland. De
nieuwe vondsten bevinden zich op de plaats waar
ze oorspronkelijk zijn achtergelaten. Dat stelt ons
in staat de Neanderthalerbewoning exact te date-
ren. Nu weten we ook in welk klimaat en in welke
natuurlijke omgeving ze leefden.”
Het archeologiebeleid van de Rijksdienst is er
overigens op gericht om zoveel mogelijk archeo-
logische vindplaatsen in de bodem te behouden
en zo min mogelijk op te graven. Met behulp
oktober is een samenwerkingsverband gevormd
waarin de provincie en de gemeente volop partici-
peren. De stuurgroep staat onder voorzitterschap
van gedeputeerde Jaap Lodders. Vicevoorzitter is
wethouder Jop Fackeldey. Het praktische werk
wordt verricht door een projectgroep met de
directeuren van de drie erfgoedinstellingen. De
projectgroep wordt geleid door kwartiermaker
Arnoud Odding, die als adviseur betrokken was
bij de ideevorming. In het komende half jaar
worden de plannen inhoudelijk, financieel en
organisatorisch onderbouwd zodat de leden van
het consortium tot een afgewogen oordeel kunnen
komen over de haalbaarheid van Batavialand.
Een erfgoedpark
Batavialand wordt een erfgoedpark. In een erf-
goedpark kun je de geschiedenis op twee manieren
beleven. Aan de éne kant wordt het natte verhaal
van Nederland zo meeslepend mogelijk verbeeld.
Je wandelt door het park, zoals je door een dieren-
park of een attractiepark wandelt. Van een scheeps-
werf waar getimmerd wordt aan het oorlogsschip
VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012
Vuurstenen kern.
van de verzamelde gegevens wordt getracht de in
de ondergrond aanwezige vindplaatsen zo goed
mogelijk te beheren en te beschermen. Daarnaast
kunnen we met deze gegevens kaarten maken met
daarop te verwachten vindplaatsen, van welk type,
op welke diepte en van welke ouderdom. Q
van Admiraal de Ruyter naar een tentoonstelling
over de zuiderzeewerken en van het handelsschip
De Batavia naar een imponerend scheepswrak. Je
maakt het mee en je wordt er volledig in opgeno-
men. Daarbij is Batavialand ook een kennisinstel-
ling met zijn museum- en archieffuncties; met de
maritieme rijkscollectie en met de kennis over het
bouwen van historische vaartuigen.
Publiek
Erfgoedpark Batavialand bereikt twee omvang-
rijke publieksgroepen. Enerzijds is dat het alge-
mene publiek. Vooral gezinnen met kinderen en
toeristen. Anderzijds heb je de liefhebbers, de
verzamelaars, de kenners en de wetenschappers.
Beide groepen - het algemeen publiek én de spe-
cial interest groepen - zijn even belangrijk voor
de toekomst van Batavialand. Want het zijn de
liefhebbers die Batavialand als kennisinstelling
kunnen laten bloeien en alleen als kennisinstel-
ling kan Batavialand ook als erfgoedpark bestaan.
Batavialand wordt een inhoudelijk attractiepark:
een erfgoedpark. Q
VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012
Originele vondsten VOC-schip Batavia
voor het eerst terug in Nederland
K ostbare archeologische vondsten van VOC-
schip Batavia zijn tijdelijk ‘terug’ in Neder-
land. De vondsten zijn met speciaal vervoer over-
gekomen uit Australië voor de spraakmakende
tentoonstelling ‘Schipbreuk, de noodlottige reis
van de Batavia’. Spectaculair is het skelet van een
jongedame. Zij is één van de opvarenden die de
stranding van de Batavia wist te overleven, maar
helaas niet wist te ontkomen aan de moordpar-
tijen. Minstens net zo spectaculair is de bruikleen
van het Geldmuseum: een grote laat-Romeinse
camee, toentertijd de meest kostbare lading van
de Batavia. Deze bijzondere objecten zijn vanaf
8 oktober te bewonderen in de tentoonstelling
‘Schipbreuk’.
Niet eerder vertoond
De archeologische vondsten zijn in bruikleen
verkregen van het Western Australian Museum.
Na een lange vlucht vanuit Perth zijn ze in
Nederland aangekomen. Na 48 uur verplichte
acclimatisering mogen de vondsten uit de ver-
voerskisten worden gehaald. De voorwerpen
Baardmankruik, bruikleen Western Australian Museum, foto Nieuw Land.
laten veel zien over het leven aan boord van het
VOC-schip Batavia. Interessant zijn bijvoorbeeld
een baardmankruik, een bronzen scheepsbel en
een bronzen kookpot. Maar ook vondsten die
oorspronkelijk bedoeld waren voor de handel in
Azië of voor de navigatie op zee. Daarnaast zijn in
‘Schipbreuk’ diverse (onderdelen van) wapens te
zien en de resten van het menselijk lichaam van
één van de opvarenden. Deze bruiklenen zijn nog
nooit in Nederland getoond.
Een uniek sieraad
Het meest kostbare onderdeel van de lading van
de Batavia was een grote camee. Deze camee is
rond 315 na Chr. gemaakt in hofkringen rond
keizer Constantijn de Grote. Namens de schilder
Peter Paul Rubens gaf de Amsterdamse koopman
Gaspar Boudaen het juweel mee aan VOC-opper-
koopman Francisco Pelsaert voor de verkoop
in Azië. Na de schipbreuk van de Batavia heeft
Pelsaert dit kostbare kunstwerk uit de golven
weten te redden. Koning Willem I kocht het stuk
in 1823 en schonk het aan het Koninklijk Pen-
kort
ningkabinet. Hierdoor maakt dit topstuk nu deel
uit van ons nationale culturele erfgoed en behoort
het tot het selecte gezelschap van de drie grootste
cameeën ter wereld. Het juweel is een bruikleen
van het Geldmuseum te Utrecht.
Schipbreuk: de noodlottige reis
van de Batavia
‘Schipbreuk, de noodlottige reis van de Batavia’
is een spraakmakende tentoonstelling over het
VOC-schip Batavia. Een tentoonstelling over
de gevaarlijke reis en de barre omstandigheden
op het schip. Over de stranding en hoe de opva-
renden zich wisten te redden, niet wetend dat de
toekomst een hoofdstuk werd vol angst, waanzin
en moordzucht. Schipbreuk laat de bezoeker de
fatale reis maken, met één van de opvarenden als
gids. De tentoonstelling is een samenwerking van
Nieuw Land, Bataviawerf en de Rijksdienst voor
het Cultureel Erfgoed, afdeling Scheepsarcheo-
logie. Kijk op www.schipbreukbatavia.nl voor
de vele activiteiten en meer informatie over de
tentoonstelling. Q
5
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012

drs. Jean-Paul Corten

Coördinator internationale
samenwerking RCE

1 – Huizen uit de koloniale

periode langs de Kali Besar
in het oude centrum van
Jakarta (Kota). De restauratie
van een aantal huizen in deze
wijk is voortvarend ter hand
genomen. FOTO BEN DE VRIES

Special Indonesië
Erfgoed als verbinding

I
ndonesië en Nederland delen een geschiedenis die
vele eeuwen teruggaat. Hoewel de eerste contacten
tussen beide culturen waren gebaseerd op economisch
gewin, is het daarbij niet gebleven. Al gauw kreeg de
onderlinge relatie ook een culturele dimensie. De getuigen
daarvan komen wij nu nog dagelijks tegen. Denk bijvoor-
beeld aan de Maleise woorden als amok, piekeren of bakke-
leien in onze taal, de nootmuskaat die wij ’s avonds over onze
bloemkool raspen, de wonderbaarlijke collectie krissen die
wij ’s zondags in een volkenkundig museum bewonderen, de
Indische trekken in het gelaat van de buurvrouw of de span-
nende verhalen over het plantageleven die een verre oom op
elk verjaarsfeestje opnieuw vertelt. Ook in Indonesië vinden
we nog vele stille getuigen van dit gedeeld verleden. Terwijl
de nagelaten erfenis in Nederland vooral immaterieel van
aard is, is hij in Indonesië heel tastbaar. Zoals de archieven
van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) in het
Arsip Nasional in Jakarta, de vele forten in alle uithoeken
van de archipel, de scheepswrakken op de bodem van de
Javazee of de art deco-stad Bandung. Het zijn stuk voor stuk
nagelaten fragmenten van een langdurige en complexe
relatie tussen twee culturen.
Die relatie was niet altijd gelijkwaardig en kende ook
onrecht en wreedheden. Nog steeds worstelen beide landen
met de scherpe kanten van dit verleden. De inwoners van
het Javaanse dorpje Rawagede kregen pas onlangs erkenning
voor het leed dat hen tijdens de zogenaamde politionele
acties is aangedaan. En op het moment dat minister-presi-
dent Jan Peter Balkenende enkele jaren geleden Nederland
de deugden van de VOC-mentaliteit voorhield, werd hij met
hoon overladen. De ondernemingszin van de handelsfirma
ging vaak hand in hand met onrecht. Het standbeeld van Jan
Pieterszoon Coen in Hoorn heeft najaar 2011 tot heftige dis-
cussie geleid. Nog voor die geluwd was, werd de ‘slachter van
Banda’ door een onoplettende kraanwagenchauffeur van zijn
voetstuk gestoten, wat in alle kranten breed werd uitge-
meten. Het zijn tekenen van een onverwerkt verleden.
Toch zijn de scherpe kanten van dat verleden al zover gesle-
ten, dat we kunnen spreken van een open dialoog. Met de val
van het Suharto-regime in 1998 ontstond in Indonesië een
vergevingsgezinder klimaat. Toen Nederland in 2005, op
initiatief van minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot, 17
augustus erkende als de Onafhankelijkheidsdag van Indone-
sië, was een belangrijk obstakel voor de normalisatie van de
betrekkingen weggenomen. En anno 2011 laten Javanen
zich op hun vrije dag ongegeneerd fotograferen voor de

6

gedenkplaquette van Coen in het oude centrum van Jakarta.
Het erfgoed, als herinnering aan dat verleden, vormt een
dankbaar onderwerp voor het open debat.
Sinds het jaar 2000 voert de Nederlandse overheid een beleid
gericht op de instandhouding van het gemeenschappelijk
erfgoed in een achttal prioriteitslanden: Suriname, Brazilië,
Ghana, Zuid-Afrika, Rusland, India, Sri Lanka en Indonesië.
De ministeries van Buitenlandse Zaken en van Onderwijs,
Cultuur en Wetenschap geven uitvoering aan dit beleid en
zoeken daarvoor samenwerking met partijen in deze priori-
teitslanden. Sinds 2009 spelen ook het Nationaal Archief en
de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een actieve rol bij
de uitvoering van dit gemeenschappelijk erfgoedprogramma.
Zij richten zich vooral op scholing en training van de
erfgoedexperts in deze landen. Zo worden in Azië in samen-
werking met UNESCO onderwaterarcheologen opgeleid. In
Brazilië is dit jaar een training georganiseerd voor museum-
beheerders. En recentelijk is in Rotterdam een cursus
INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012
2 – Kaart van Indonesië. BART BROEX, RCE, 2011
gehouden over de revitalisering van historische binnenste-
den. In alle gevallen waren deelnemers uit Indonesië betrok-
ken. Daarnaast kunnen de Rijksdiensten op verzoek van de
prioriteitslanden technische assistentie ter plekke bieden,
ook dan ter ondersteuning van de lokale experts.
Dit themakatern wil inzicht geven in de vele facetten van het
gemeenschappelijk erfgoedprogramma in Indonesië. Daarbij
zullen de onderscheiden erfgoeden de revue passeren: de on-
derwaterarcheologie, het gebouwd- en stedenbouwkundig
erfgoed, het museaal erfgoed en de archivalia. Tegelijkertijd
komen de afzonderlijke disciplines binnen het erfgoedbedrijf
aan bod. De inventarisatie en documentatie van forten, de
scholing van onderwaterarcheologen, de herontwikkeling
van het spoorwegmuseum in Ambarawa, de conservering en
ontsluiting van de spoorwegarchieven, de rehabilitatie van
de historische binnenstad van Padang en de restauratie van
een nootmuskaatplantage in de Banda-archipel. Maar voor-
dat we ons in deze tropische caleidoscoop verliezen, eerst een
overzicht van de stand van de erfgoedzorg in Indonesië.

7
Monumentenzorg

1 – Vervallen
perkenierswoning
op Banda Neira.
FOTO BARBARA MENSINK
1991

2 – Het standbeeld van Jan
Pieterszoon Coen (1587-1629),
werd in 1893 in zijn geboortestad
Hoorn geplaatst. 16 augustus
2010 werd het van zijn
sokkel gestoten.
in Indonesië
Geschiedenisles over Nederland
In De Pers verscheen op 17 augustus 2011 een
foto van het omgevallen standbeeld van gouver-
neur-generaal Jan Pieterszoon Coen in Hoorn
met de ondertitel: ‘Gevallen of geduwd?’ Los
van de schuldvraag, merkte ik dat de geschiede-
nis rond de persoon Coen in Nederland nog
altijd beladen is. Ook voor Indonesische scho-
lieren is Coen geen onbekende. Wij leerden op
school de geschiedenis van ons land vanaf de
Portugese periode tot aan de post-onafhanke-
lijkheidsperiode. De Nederlandse periode, die
begint bij de aankomst van Cornelis de Hout-
man in 1595 en eindigt bij de onafhankelijkheid
van Indonesië, krijgt daarin opvallend veel aan-
dacht. Rijtjes met belangrijke momenten, namen
en data gedurende deze 350-jarige Indonesisch-
Nederlandse relatie, moest ik tijdens de geschie-
denislessen in mijn hoofd stampen. Tegen-
woordig laten veel Indonesiërs zich lacherig
vereeuwigen bij de herdenkingssteen van Coen
in het Wajang Museum in Jakarta.
Dit gedeeld verleden kreeg een heel andere
lading toen ik als Indonesiër het geluk had
Nederland te bezoeken en allerlei historische
figuren in de vorm van standbeelden en voor-
zien van plakkaten met ronkende teksten op
straten en pleinen zag staan. Dat wat je geleerd
hebt op school over oorlogen, revoluties en lei-
ders blijkt plotseling te kloppen, zij zijn waar
gebeurd; het zijn geen sprookjes. Deze ontmoe-
tingen met het verleden dreunden nog lang
door in mijn hoofd. Van mij mag het standbeeld
van Coen blijven. Het is onderdeel van onze
gezamenlijke – en soms bloedige – geschiedenis.
Het functioneert als een eyeopener.
INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012
dra. Hasti Tarekat MSc
Vertegenwoordiger van de
Indonesian Heritage Trust
M
onumentenzorg is een betrekkelijk De gewijzigde wet van 2010 voorzag in aspecten
nieuw fenomeen in Indonesië. De als een betere beloning voor de ontdekkers van
begrippen archeologie, geschiedenis en kunstvoorwerpen; zwaardere sancties op overtre-
cultuur zijn bekend, net als de begrippen monu- dingen zoals illegale handel en roof; een grotere
ment, folklore en natuur, evenals de termen rol voor lokale overheden bij de bescherming van
wereld, natie, regio en stad. Maar het begrip cultureel erfgoed; een betere registratie van mo-
monumentenzorg als gemeenschappelijke noe- numenten.
mer die al deze losse begrippen verbindt, strijdt Toch is de nieuwe regelgeving nog altijd sterk
in de beroepspraktijk nog steeds om bestaansrecht. op de archeologie gericht. De preoccupatie met
deze discipline blijkt ook al uit de lijst van het
Het begin van het behoud van en onderzoek naar Werelderfgoed in Indonesië. Hierop staan de
het Indonesische erfgoed op het gebied van tempelcomplexen van Borobudur en Prambanan
archeologie en etnografie dateert uit 1778, toen en de vindplaats van de vroege mens, Sangiran.
J.M.C. Rademacher het ‘Bataviaasch Genoot- De lijst is al betrekkelijk lang ongewijzigd, even-
schap der Konsten en Wetenschappen’ oprichtte.1 als de lijst van Indonesische natuurlijke erf-
Dit werd in 1885 vastgelegd in een wet die de goederen. Daarop prijken de nationale parken
basis zou vormen voor de huidige bescherming Komodo, Lorentz en Ujung Kulon en (een deel
van cultureel erfgoed in Indonesië. van) het tropisch regenwoud van Sumatra.
De wet werd aangenomen en hield lang stand,
totdat deze in 1992 werd vernieuwd. Sindsdien Pas de laatste jaren heeft de Indonesische over-
fungeerde de wet als richtlijn voor de monumen- heid haar aandacht verlegd naar het immaterieel
tenzorg in Indonesië. Maar na twee decennia erfgoed door wajangpoppen, het traditionele
bleek hij al verouderd en moest hij worden aan- wapen k(e)ris, het traditionele batiktextiel en het
gepast. De Indonesische regering nam het initia- inheemse bamboemuziekinstrument angklung
tief om de wet te wijzigen, in overleg met als immaterieel cultureel erfgoed te registreren.
betrokken partijen. In oktober 2010 werd de Al deze erfgoederen zijn tussen 2008 en 2010 door
nieuwe regelgeving officieel van kracht. UNESCO erkend.
Sinds de tweede helft van de jaren ’80 van de vorige eeuw begint het Indonesisch erf-
goedbestel langzaamaan vorm te krijgen. Er is een toenemende belangstelling van het
publiek voor het onderwerp, een groeiende inzet van niet-gouvernementele organisaties
en de particuliere sector, een cumulatie van kennis en een steeds grotere belangstelling
vanuit het onderzoeks- en onderwijsveld. Om het bestel te completeren en bestendigen
is echter een grotere inzet van de overheid nodig. Vanwege de snelheid waarmee de
Indonesische steden hun gebouwd erfgoed kwijtraken, is dat een urgente opgave.
9

In 2011 hoopt de Indonesische regering erken-
ning te verkrijgen voor de saman, een dans uit
Atjeh (Aceh), en zullen er nieuwe aanvragen wor-
den ingediend voor de traditionele Balinese dans,
de noken (een attribuut dat vrouwen in het
binnenland van Papua gebruiken om baby’s mee
in slaap te wiegen en biggen, knollen, groenten
en kleren mee te vervoeren) en het miniatuur-
park ‘Mooi Indonesië’, ook bekend onder de
naam Taman Mini Indonesia Indah in Jakarta.
Maatschappelijke beweging
Op het vlak van nieuwe erfgoeddisciplines in de
stedelijke sfeer laat de overheid het helaas af-
weten. Alleen onder geïnteresseerden gaan stem-
men op om nieuwe regelgeving in het leven te
roepen voor historische gebouwen in stedelijk ge-
bied, in UNESCO-terminologie, stedelijk land-
schap. Deze regeling voorziet in een actueler
inzicht in cultuurerfgoed en objecten en die
onder de oude regelgeving geen bescherming
genoten.2
De reden voor deze nieuwe aandacht in de parti-
culiere sector is de voortdurende aantasting van
10
3 – Restauratie van de
Big Ben ofwel Jam
Gadang in Bukittinggi,
West-Sumatra.
Het project is in 2010
door de BPPI, met
financiële hulp van
de Nederlandse
ambassade in
Jakarta, uitgevoerd.
FOTO: BPPI 2010.
het historische landschap door sloop van monu-
menten en openbare parken. Nieuwe ontwikke-
lingen gaan zo snel dat het lijkt alsof men graag
alle historische gebouwen met de grond gelijk wil
maken, vooral in stadscentra.
De snelle sloop van historische gebouwen was
halverwege de jaren ’80 de belangrijkste reden
voor het ontstaan van een erfgoedbeweging onder
de Indonesische bevolking. Terwijl de overheid
zijn aandacht richtte op opgravingen en kunst-
voorwerpen, werd de samenleving zich bewust
van de snelle veranderingen in de leefomgeving.
Halverwege de jaren ’80 richtten enkele personen
die zich hierover zorgen maakten, erfgoedvereni-
gingen op. In die tijd verrichtten drie erfgoedver-
enigingen pionierswerk in Bandung, Yogyakarta
en Jakarta. In 2011 zijn er in heel Indonesië maar
liefst tweeënvijftig erfgoedverenigingen, voor-
namelijk op de eilanden Java en Sumatra en een
enkele in het oostelijke deel van het land (Ter-
nate, Bali, Papua). Het toenemende aantal erf-
goedverenigingen leidde in 2004 tot de vorming
van een nationaal platform genaamd Badan
Pelestarian Pusaka Indonesia (BPPI) ofwel de
Indonesian Heritage Trust.
Vanaf het begin was het eerste en belangrijkste
doel van deze verenigingen de sloop van histori-
sche gebouwen tegen te houden, waarbij zij als
waakhond optraden. Dat is nooit een gemakke-
lijke taak. In veel gevallen moest er strijd worden
gevoerd tegen overheden die vergunningen voor
nieuwe projecten gaven (en tegelijkertijd toe-
stemming gaven voor de sloop van bestaande
historische gebouwen) en tegen kapitaalkrachtige
investeerders. Slechts enkele van die geleverde
veldslagen kende een goed einde.
Uitdagingen
Aan de andere kant leerden de erfgoedverenigin-
gen wijze lessen van die jaren van strijd. Ze ont-
dekten dat een reactieve houding niet voldoende
was om sloop te voorkomen. In een tijdsbestek
van ongeveer dertig jaar werden de activiteiten,
die aanvankelijk bestonden uit het louter verde-
digen van historische gebouwen, uitgebreid met
voorlichting aan zowel publiek als overheid,
het op schrift stellen en publiceren van onder-
zoek en informatie, en het wereldwijd netwerken
met zusterorganisaties.
Hoewel de sloop van gebouwen moeilijk te stop-
pen lijkt, bestaat de hoop dat bewust-bouwen-
programma’s het proces zullen vertragen. Een
voorbeeld: de Indonesian Heritage Trust is sinds
2010 betrokken bij de oprichting van het Muni-
cipality Network of Heritage Cities (JKPI), een
netwerk bestaande uit 35 gemeenten die zich
inzetten voor het behoud van historische gebou-
wen en landschappen in hun steden. JKPI en
BPPI organiseren regelmatig trainingen om de
kennis van monumentenzorg onder overheids-
functionarissen te vergroten. Het zal vermoede-
lijk jaren duren voordat zij zich voldoende
bewust zijn van het belang van monumentenzorg,
maar je moet ergens beginnen. Bovendien dient
synergie tussen burgers en overheid te worden
gekoesterd.
Een ander aspect dat iets is verbeterd maar nog
verdere verbetering vergt, betreft de rechts-
bescherming en wetshandhaving. Er bestaat op
nationaal en lokaal niveau een lijst van be-
schermde gebouwen. Die op nationaal niveau
is in principe veiliggesteld, omdat de lijst uit
belangrijke monumenten voor het land bestaat.
Op lokaal niveau is het een ander verhaal. Geble-
ken is dat het feit dat een historisch gebouw op
de lijst van een gemeente staat, niet betekent dat
het gevrijwaard blijft van sloop.
De consequenties van een lokale bescherming
zijn niet in de regelgeving of werkwijze van het
gemeentelijk bestuur verankerd. Een historisch
gebouw wordt op de lijst gezet, maar vervolgens
 INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012

worden de rechten en plichten van de betrokken
partijen niet op schrift gesteld. Het betreft dus
louter een lijst van gebouwen en adressen. De
eigenaars van de gebouwen zijn vaak niet eens
op de hoogte van die beschermde status.
Zo zijn er verscheidene incidenten geweest bij de
sloop van beschermde gebouwen. Verschillende
malen is geprobeerd om een overheidsinstelling
of investeerder voor de rechter te slepen, maar
dan liepen de erfgoedverenigingen tegen het
probleem aan dat ze geen geld hadden voor een
dure advocaat of de proceskosten. Bovendien zijn
dergelijke gevallen onbekend terrein voor het
rechtsstelsel in Indonesië; er bestaat geen juris-
prudentie die als leidraad zou kunnen dienen.
Wetshandhaving is kortom een van de grootste
uitdagingen in Indonesië.
Kenmerken van erfgoedverenigingen
Ondanks alle uitdagingen en problemen blijft het
aantal erfgoedverenigingen toenemen. Mogelijk
is dit een teken van een groeiend bewustzijn
onder de bevolking van het belang van erfgoed.
Aan de andere kant kan het ook een teken zijn
dat er geen verbetering plaatsvindt in het erf-
goedbestel door de overheid. Een slecht functio-
nerend systeem schept altijd weer mogelijkheden
elders.
en alles daartussen om sloopprojecten te vertra-
gen en de basis voor de erfgoedinfrastructuur in
het land te verbeteren.
Bovenstaande kenmerken maken de organisaties
kwetsbaar. De meeste erfgoedverenigingen over-
leven jarenlang puur vanwege de enthousiaste
inzet van een groep vrijwilligers. Vrijwilliger zijn
bij een erfgoedvereniging betekent tijd, energie
en vaak eigen middelen ter beschikking stellen,
in welke vorm dan ook. Dat kan variërend van
financiële ondersteuning tot het beschikbaar
stellen van voorzieningen, zoals een auto of zelfs
een eigen huis dat als kantoor dienst kan doen.
Een groep toegewijde vrijwilligers is geweldig,
maar er zijn meer en andere middelen nodig om
de problemen te kunnen aanpakken en monu-
mentenzorg op de ontwikkelingsagenda van een
land te krijgen. Erfgoedverenigingen moeten zich
op gemeentelijke structuurplannen richten en op
de langere termijn gerichte acties ondernemen,
maar dat zijn luxes die ze zich niet altijd kunnen
permitteren.
Erfgoedinfrastructuur
Een ander probleem is dat het zonder bemoeienis
van de overheid en de particuliere sector niet
mogelijk is monumentenzorg op de ontwikke-
lingsagenda te krijgen. Er zijn geen middelen
beschikbaar om een infrastructuur te bouwen
voor de erfgoedbeweging in Indonesië. Hieruit
volgt dat we behoefte hebben aan de volgende
zaken.
Institutionalisering
Erfgoedverenigingen kunnen een belangrijke rol
spelen in de documentatie en registratie van erf-
goed, maar uiteindelijk is het de overheid die

De meeste erfgoedverenigingen kennen de vol-

gende gemeenschappelijke kenmerken:
1. Alle organisaties zijn particuliere initiatieven;
2. Wat personeel betreft zijn de organisaties
afhankelijk van de individuele bijdragen van
vrijwilligers;
3. De organisaties worden op parttimebasis ge-
leid. Erfgoedbeheerder is nog geen beroep;
4. Om te overleven moeten ze lokale bronnen
aanspreken en mobiliseren, en een veel voor-
komend verschijnsel is dat ze zich aansluiten bij
universiteiten, beroepsverenigingen of parti-
culiere bureaus om voor operationele doeleinden
logistieke back-up te hebben;
5. Manieren om internet te gebruiken en opti-
maal te benutten zijn nog steeds te duur. Slechts
enkele organisaties kunnen zich een website per-
mitteren en het up-to-date houden van de inhoud
is een tamelijk zwak punt;
6. De meeste organisaties richten zich op ge-
bouwd erfgoed dat op korte termijn door sloop
bedreigd wordt;
7. Het betreft incidentele, korte termijnactivitei-
ten, omdat alle organisaties een constante bron
van inkomsten missen en afhankelijk zijn van
vrijwilligers;
8. De vrijwilligers moeten tactisch en multi-tas-
king zijn, en activiteiten verrichten op juridisch 4 a - b – Demonstratie van leden van de Sumatra Heritage Trust tegen de voorgenomen sloop van
gebied, publiek bewustzijn, documentatie, acties het gebouw van PT. Mega Eltra (het voormalige Lindetevis-Stokvis) in 2002. FOTO’S HASTI TAREKAT.

11
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012
over bescherming beslist. Veel inspanningen van
erfgoedverenigingen vinden geen weerklank,
omdat er geen overheidslichaam bestaat dat die
inspanningen kan institutionaliseren. Het zou
ideaal zijn als erfgoedverenigingen met de
overheid samenwerken. Op dit moment kent de
Indonesische regering een Directoraat Geschie-
denis en Antropologie dat met erfgoedzaken
belast is, maar zoals gezegd komen erfgoedzaken
in het algemeen niet aan de orde.
Een ander probleem dat betrekking heeft op de
overheid is het tekort aan erfgoedspecialisten;
zowel praktijkspecialisten als beleidsmakers, met
name voor gebouwd erfgoed. Gemeentelijke
diensten voor ruimtelijke ordening en openbare
werken hebben wel technici in huis, maar voor
erfgoed bestaat nog geen zelfstandige afdeling.
Op deze wijze vindt het leerproces richting
erfgoedspecialist slechts incidenteel plaats en
meestal op basis van persoonlijke interesse.
Condities en subsidies
De status van ontwikkelingsland wordt door
Indonesië vaak als excuus gebruikt voor het
ontbreken van monumentensubsidies. Het wordt
beschouwd als een tertiaire behoefte zonder
prioriteit. Maar de overheid hoeft niet alle restau-
raties te financieren; er is geen overheid die zich
dat kan veroorloven. Wat de overheid wel kan
doen, is het scheppen van gunstige voorwaarden
voor investeringen.
5 – Ondanks demonstraties tegen de sloop van het voormalige gebouw van Lindetis-Stokvis, en
ondanks politiebewaking, is het gebouw in 2002 toch gesloopt. Tot op de dag van vandaag (2011)
ligt het terrein waar eens het gebouw stond er troosteloos bij. FOTO HASTI TAREKAT
12
Een andere stap die kan worden genomen is het
creëren van stimulansen voor het behoud van
historische gebouwen door middel van fiscaal
voordeel en verlaagde tarieven voor water en
elektriciteit. De meeste historische gebouwen
bevinden zich in dure gebieden, waar de jaar-
lijkse grondbelasting vrij hoog is. In Indonesië is
dit een verplichting waaraan veel eigenaren niet
kunnen voldoen. Als hiervoor een gunstige belas-
tingregeling wordt gecreëerd, kan dit aantrekke-
lijk zijn voor zowel eigenaars als investeerders.
De meeste historische gebouwen zijn ook vrij
groot, waardoor er hoge water- en elektriciteits-
kosten aan verbonden zijn.
Politieke wil
Ook in Indonesië kennen we het gezegde: waar
een (politieke) wil is, is een (politieke) weg. Een
politieke keuze is in principe het product van een
democratisch besluitvormingsproces, tot stand
gekomen in de vertegenwoordigende lichamen.
In de praktijk ligt de politieke besluitvorming
echter voor een belangrijk deel in handen van
bestuurders, zoals burgemeesters, gouverneurs,
ministers of zelfs de premier. Als een bestuurder
de politieke wil heeft om een historisch gebied in
de eigen stad te behouden en restaureren, dan
staat dit op de agenda. Helaas is die politieke wil
nog steeds een kwestie van individuele voorkeur
in plaats van algemeen beleid.
Visie
Indien er politieke wil in de vorm van consensus
bestaat, rijst de volgende, fundamentelere vraag:
hoe bepaalt Indonesië haar identiteit als natie
door middel van stedelijke ontwikkeling? Het
formuleren van een identiteit gaat gepaard met
een beslissing omtrent welke gebouwen behou-
den moeten blijven en welke gemist kunnen
worden. Ontwikkeling zonder een helder gefor-
muleerde identiteit leidt louter tot chaos en ont-
menselijking. Chaos, omdat verschillende ont-
wikkelingen elkaar tegenwerken en er geen
sprake is van een samenhangend plan of visie.
Ontmenselijking, omdat men er, nadat de meeste
collectieve herinneringen zijn weggevaagd, geen
emotionele binding meer mee heeft. In het geval
van Indonesië is het een kwestie van politieke wil
om voor een plek een identiteit te formuleren.
Netwerken en gemeenschappelijk
erfgoed
Zolang we bezig zijn monumentenzorg in Indo-
nesië op de ontwikkelingsagenda te krijgen,
moeten zowel de overheid als erfgoedverenigin-
gen zorgen dat ze mondiger en machtiger wor-
den. Een manier daarvoor – die de afgelopen twee
decennia al kan worden waargenomen – is net-
werken met zusterorganisaties in andere landen.
Dit gebeurt op verschillende manieren:

De Indonesian Heritage Trust wordt actief lid
van de International National Trusts Organi-
sation (INTO) in Londen;

UNESCO Asia and the Pacific probeert de
initiatieven tot behoud van Aziatisch erfgoed
te stimuleren door prijzen uit te reiken. Indo-
nesië heeft al enkele malen een dergelijke prijs
ontvangen, maar loopt met het aantal inge-
diende aanvragen nog steeds achter op andere
landen;

Opleiding voor erfgoedspecialisten. Sinds 2009
biedt de Universiteit Gajah Mada in Yogya-
karta, Indonesië, postgraduate-opleidingen in
monumentenzorg aan, daarmee het voorbeeld
volgend van andere landen zoals Thailand en
Maleisië;

Publieksvoorlichting door de gemeente Solo,
Indonesië, die in 2010 gastheer was voor de
World Heritage Cities International Confe-
rence.
Met Nederland wordt al jarenlang genetwerkt en
enkele resultaten daarvan zijn in deze uitgave van
dit tijdschrift te zien. In september 2010 is er in
Bandung een bijeenkomst belegd over samen-
werking tussen Indonesië en Nederland op ver-
schillende gebieden van gemeenschappelijk
erfgoed.3 In het algemeen kunnen beide landen
wat gemeenschappelijk erfgoed betreft samen-
 INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012

werken op projectniveau of door middel van

scholing en training. Projecten die in gezamen-
lijkheid zijn uitgevoerd, hebben betrekking op
restauratie van gebouwd erfgoed, Heritage Emer-
gency Response en documentatie. Scholing en
training hebben plaatsgevonden voor musea,
archieven, Nederlandse culturele centra in Indo-
nesië, voor gemeenten met stedelijk erfgoed en
op het gebied van erfgoedonderwijs.
Samenwerking op het gebied van archieven is een
van de oudste vormen van gezamenlijke zorg om
een gedeeld verleden. Dit is al in 1968 begonnen
op basis van een overeenkomst tussen beide
regeringen. In 2000 is deze gewijzigd in samen-
werking op instellingsniveau. Een van de groot-
ste uitdagingen voor het Nationaal Archief
Indonesië is te voorzien in voldoende personeel
dat de Nederlandse taal machtig is. Hier ligt mo-
gelijk een taak voor de Nederlandse culturele
centra in verscheidene Indonesische steden die
cursussen Nederlands aanbieden. De actuele op-
gave is archiefpersoneel en het algemene publiek
een attractieve cursus Nederlands aan te bieden.
Een ander punt dat tijdens de bijeenkomst in
Bandung aan de orde kwam, was het feit dat de
samenwerking zich voornamelijk op Java concen-
treert. Het zou goed zijn als erfgoedverenigingen
en gemeenten in het westen en oosten van Indo-
nesië ook de gelegenheid krijgen om met Neder-
land samen te werken.

Verder werd aangegeven dat de samenwerking

tussen Indonesië en Nederland zich vooral richt
op het gemeenschappelijk erfgoed in Indonesië.
Denk hierbij aan wetenschappelijke samen-
werking. Er wordt door Indonesische weten-
schappers vrijwel geen onderzoek gedaan naar
gemeenschappelijk erfgoed in Nederland. Er
zijn nauwelijks publicaties over dit onderwerp
van de hand van Indonesische auteurs en vanuit
Indonesisch perspectief. De voor de hand lig-
gende redenen hiervoor is dat het gedeeld ver-
leden in Nederland niet materieel van karakter is
en nauwelijks is terug te vinden in de gebouwde
omgeving. De Indonesische nalatenschap in
6a - b – Het gebouw van de Bank Indonesia (vroeger de Javasche Bank) in Padang, West-
Nederland bestaat vooral uit immaterieel erfgoed Sumatra, voor en na de restauratie door een expertteam van de BPPI in 2009. FOTO BPPI
en zoals bekend, is er weinig aandacht voor deze
erfgoeddiscipline. Het gevolg daarvan op de lange
termijn is een gebrek aan inzicht in gedeeld ver-
leden aan Indonesische zijde. De meeste Indone- Indonesië en Nederland te spreiden. Hoewel de Museum Nasional Indonesia en het Rijksmuseum voor
siërs zijn niet op de hoogte van de Indonesische Indonesiërs zelf het initiatief hadden moeten Volkenkunde. Digitale publicaties van het Rijks-
nalatenschap in Nederland. Alle Indonesische nemen om meer te weten te komen over hun museum voor Volkenkunde.
2 12th Forum UNESCO University and Heritage
kinderen leren vanaf de lagere school over het erfenis in Nederland, kunnen wij, die ons al dan
koloniale verleden tot aan de onafhankelijkheid, International Seminar, 5th to 10th April 2009, Hanoi,
niet beroepsmatig met erfgoed bezighouden,
Vietnam.
maar het lijkt net alsof de geschiedenis daar stopt. de Indonesiërs daartoe stimuleren en daarvoor de 3 The Indonesia-Netherlands Discussions on Shared
Aan gedeeld verleden in de huidige context voorwaarden scheppen. Heritage Cooperation Programs, 25 September 2010,
wordt nog geen aandacht besteed.
Bandung, Indonesia, organized by Indonesia Heritage
Het valt te overwegen om de kennis van het
Noten Trust (BPPI) & The Center for International Heritage
gemeenschappelijk erfgoed in gelijke mate over 1 Gemeen Goed. Gedeeld Cultureel Erfgoed in het Activities (CIE).

13
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012
Agus Sudaryadi
Coördinator maritieme archeologie,
Heritage Preservation Office, ministerie
van Cultuur en Toerisme, Jambi, Indonesië
Judi Wahjudin
M. Hum, hoofd Heritage Conservation
Office in Serang, Banten, Indonesië
Martijn Manders
Maritiem archeoloog RCE
GEMEENSCHAPPELIJK
BELANG ONDERWATER
I
ndonesië is al vele eeuwen een belangrijke
schakel tussen Oost- en West-Azië. Vanaf de
7e eeuw ontstonden voortdurend nieuwe
handelscentra op de verschillende eilanden in de
archipel. Zij dienden niet alleen de doorvoerhan-
2 – Advertentie voor reizen naar de Oost uit De Nederlander
van zaterdag 6 juni 1914. ARCHIEF M. MANDERS
14
Het beheer van het
maritiem erfgoed
in Indonesië
del, maar zorgden er ook voor dat de enorme va-
riëteit aan natuurlijke producten, die de archipel
zelf voortbracht, over het Aziatische continent
verspreid raakte. Zowel tijdens het boeddhisti-
sche Srivijaya-koninkrijk1 als het latere Majapa-
hit-rijk2 was de belangrijkste scheepsroute die
door de Straat van Malakka richting de Moluk-
ken en de Banda-eilanden, waar specerijen als
nootmuskaat, kruidnagel en foelie groeiden.
Malakka was aan het einde van de 15e eeuw dè
plek waar Arabische, Indiase en Zuidoost-Aziati-
sche handelaren met die van de verschillen-
de Indonesische eilanden samenkwamen. Dat
maakte het ook een aantrekkelijke plek voor Eu-
ropese handelaren, die elkaars aanwezigheid
voortdurend bestreden.
Na de Portugezen en Spanjaarden gingen eind
16e eeuw ook vier Hollandse schepen voor de
haven van Malakka voor anker: De Amsterdam,
Hollandia, Mauritius en de Duijfken. Zij werden
geleid door Cornelis de Houtman. In 1596 be-
reikte hij de kust van West-Java en zeilde terug
door de straat van Bali. Bij het tweede bezoek van
de Hollanders werden de Molukken bereikt en
de eerste specerijenaankopen gedaan. Tijdens de
daaropvolgende reizen werd de handel geopend
met Banten, Banda, Ternate en Tidore. Met de
 INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012

4 – Het majestueuze passagierschip de DMS Indrapoera. In de jaren vlak

na de Tweede Wereldoorlog is het ook gebruikt als troepentransportschip
naar Indië. Oude ansichtkaart.

3 – Indonesië heeft een rijk maritiem erfgoed onder water. Helaas

is tot op heden nog te vaak gefocust op de waardevolle ladingen uit
scheepswrakken. FOTO: WWW.WANLICARGO.COM, INDONESIË 2009 .

De eeuwenlange Nederlandse hegemonie over de Indonesische archipel heeft niet

alleen op het land zijn sporen nagelaten maar evenzeer onder water. De onderwater-
bodems van Indonesië herbergen een omvangrijk maritiem archief dat nog nauwelijks
is ontsloten. De samenwerking tussen beide landen, in het belang van beide, moet daar
verandering in gaan brengen.

oprichting van de Verenigde Oost Indische binnenlandse sultanaten en de grote Europese

Compagnie (VOC) in 1602, wist Nederland zijn
positie te versterken. Feitelijk bleef Nederland
het dominante handelsland in de archipel tot de
onafhankelijkheid van Indonesië in 1945. De
Nederlandse dominantie werd slechts onderbro-
ken door het Engels interregnum tussen 1810 en
1817, toen Nederland onder Frans bewind stond.
De VOC, die in 1795 aan een ondragelijke schul-
denlast ten onder ging, werd in 1824 opgevolgd
door de Nederlandsche Handelmaatschappij
(NHM).3 De NHM, die aanvankelijk alleen de
failliete boedel van de VOC beheerde, groeide uit
tot een machtige handelsonderneming en werd
dan ook regelmatig de kleine Compagnie ge-
noemd.4 De kolonisatie van de archipel in de 19e
eeuw zorgde ervoor dat de continue stroom aan
handelsvaart werd uitgebreid met een groeiende
stroom aan passagiersvaarten tussen de archipel
en Nederland.
De Nederlandse dominantie was nooit onom-
streden en stond voortdurend onder druk van de
concurrenten Portugal en Engeland. Veel gevech-
ten zijn geleverd om het gezag in handen te
houden. Niet alleen op het land, maar ook op het
water. Bij die gevechten zijn veel schepen gezon-
ken en op de bodem van de zeeën en rivieren
terecht gekomen. Toch was dat niet alleen een
gevolg van de vele gevechten. Ook door naviga-
tiefouten of slecht weer konden schepen op de
talloze gevaarlijke riffen stranden.
Gestrand verleden
De Indonesische regering heeft op basis van ver-
schillende historische en archeologische bronnen
een lijst van 245 Nederlandse schepen opgesteld
die in Indonesië vergaan zijn. Zij vormen een
belangrijk historisch archief met gemeenschap-
pelijke waarde op de Indonesische zeebodem.
Een van die schepen – misschien wel de bekend-
ste – is de Geldermalsen. Dit spiegelretourschip
van de VOC dat in 1752 vastliep op het Gelria’s
Droogte Rif in de Riau-archipel en vervolgens
zonk, werd in 1984 herontdekt. De lading van
5 – De lading van het VOC-schip
de Geldermalsen werd in 1986 bij
Christie’s in Amsterdam geveild voor
37 miljoen gulden. FOTO: RCE 1986.
160.000 stukken Chinees porselein en 125 goud-
baren is geborgen en in 1986 geveild bij Christie’s
in Amsterdam. Dit leverde maar liefst 37 miljoen
gulden op. Van de rest van de lading, zoals kisten
met thee en zijde, persoonlijke bezittingen,
proviand, bewapening en het schip zelf, is helaas
maar heel weinig bekend.5
Naast de resten van VOC-schepen bevat het ma-
ritiem archief in Indonesische wateren ook wrak-
ken uit de 20e eeuw. Bijvoorbeeld (oorlogs)-
schepen die tijdens de Japanse bezetting tot

15
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012
zinken zijn gebracht, zoals Harer Majesteits
Schip (Hr. Ms.) de Ruyter, Hr. Ms. Java, Hr. Ms.
Kortenaer, Hr. Ms. Evertsen en HNLMS Witte
de With. Zij zonken in februari 1942 tijdens de
slag om de Javazee. De Hr. Ms. Piet Hein zonk
tijdens de slag om Straat Badung in hetzelfde jaar.
Overigens liggen er niet alleen scheepswrakken
op de bodem van de Indonesische wateren. Ook
zijn in het verleden vliegtuigen neergestort, of
soms opzettelijk afgezonken. Zo zijn na de slag
in de Javazee acht Fokker T-4A’s en vijf Fokker
C-11 W watervliegtuigen in de rivier de Brantas
op Oost-Java afgezonken om te voorkomen dat zij
6 – Deze Catalina zal binnenkort het middelpunt vormen van een nog aan te
leggen koraalrif bij Biak. FOTO’S: MINISTERIE VAN MARITIEME ZAKEN & VISSERIJ, 2009
16
in handen van de Japanse vijand zouden vallen.
Eind jaren ’90 is gezocht naar deze unieke vlieg-
tuigen, maar helaas zonder resultaat.6 Een ander
type watervliegtuig uit de Tweede Wereldoorlog,
een Catalina PBY5, is aangetroffen voor de kust
van Biak, bij Papua. Mogelijk was het eigendom
van het Koninklijk Nederlands Indische Leger
(KNIL). Het wrak ligt een halve mijl uit de kust
op dertig meter diepte en is een populaire duik-
stek. Het is de bedoeling dat dit wrak op korte
termijn het middelpunt wordt van een onder-
waterpark, waarin primair koraal gerevitaliseerd
wordt, maar ook het vliegtuig een plek krijgt als
duikobject.7
Zo heeft iedere periode uit de gedeelde Indone-
sisch-Nederlandse geschiedenis wel iets achter-
gelaten op de zeebodem. Samen met andere
(im)materiële overblijfselen op het land vormen
zij de (stille) getuigen van de relatie tussen twee
(en soms meer) verschillende landen en culturen.
Door die te bestuderen kunnen we veel over ons
verleden te weten komen. Het is van belang de
verschillende bronnen in samenhang te bestu-
deren. Echter, tot nu toe zijn de Nederlandse
wrakken in Indonesische wateren nog maar wei-
nig archeologisch onderzocht. Dit heeft voor een
deel te maken met de capaciteit die in beide lan-
den voor de maritieme archeologie beschikbaar
is. De intensieve samenwerking tussen de twee
landen op cultureel gebied heeft in het verleden
voor de maritieme archeologie niet veel bete-
kend. Feitelijk zijn de eerste initiatieven pas ont-
plooid onder het gewijzigde gemeenschappelijk
erfgoedbeleid in 2009.8 Hierdoor is het mogelijk
geworden Indonesische archeologen te trainen
tijdens de UNESCO-cursussen voor onderwater-
archeologie in Thailand. Gedurende drie Foun-
dation Courses (2009, 2010, 2011) en gedurende
twee Advanced Courses (2010, 2011), zijn maar
liefst dertien Indonesiërs opgeleid. Op grond van
het gemeenschappelijk erfgoedprogramma is de
RCE betrokken bij de organisatie van deze cur-
sussen en training van de Indonesische experts.9
Een rijk onder water
Het Directoraat voor het Onderwater Cultureel
Erfgoed van het Indonesische ministerie van
Cultuur en Toerisme heeft in totaal 1.234
scheepswrakken (inclusief de eerder genoemde
245 Nederlandse) in haar database opgenomen.
De gegevens over deze vindplaatsen zijn zowel
afkomstig uit historische als archeologische bron-
nen. Op dit moment is van slechts 186 schepen
de exacte locatie bekend. Om meer inzicht te
krijgen in haar eigen erfgoed onderwater, is het
ministerie begonnen met een gebiedsgerichte
inventarisatie.
De inventarisaties uit tabel 1 zijn uitgevoerd om
het cultuurhistorisch potentieel van de verschil-
lende zee- en rivierbodems te bepalen. De vind-
plaatsen met hoge waarden komen in aan-
merking voor bescherming onder de nationale
wetgeving – Wet nummer 11 uit 2010 voor de be-
scherming van het cultureel erfgoed. Deze Wet
vervangt wet nummer 5 uit 1992, die gaat over
monumenten en eigendom van cultureel erfgoed.
De wijziging in wetgeving toont de verschuiving
in de waardering van cultureel erfgoed: van indi-
viduele voorwerpen van waarde (waarbij eigen-
 INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012

Tabel 1 Aantal survey-projecten uitgevoerd door het ministerie van Cultuur en Toerisme en Tabel 4 Illegale bergingen in Indonesië
door het Nationaal Comité voor Berging en Gebruik van Waardevolle voorwerpen uit gezonken
Nr Jaar Waar
scheepsladingen (voorgezeten door het ministerie van Maritieme Zaken en Visserij).
1 2005 In de wateren van het Ujung Kulon
Nat. Park (werelderfgoed – natuur)
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Aantal projecten uitgevoerd door 2 2005 Uit de kust van Cirebon
het Indonesische ministerie van 3 2006 Uit de kust van Kalimantan Barat
Cultuur en Toerisme 0 0 0 1 1 5 8 4 2006 Uit de kust van Belitung
5 2006 Uit de kust van Cirebon
Aantal projecten uitgevoerd door het 6 2007 Uit de kust van Jepara
Nationale Comité voor Berging en 7 2008 Uit de kust van Makassar
Gebruik van Waardevolle voorwerpen
8 2008 Uit de kust van Taman Nasional
uit gezonken scheepsladingen 2 3 1 2 6 2 1
Kepulauan Pulau Seribu
9 2008 Uit de kust van Selayar,
Sulawesi Selatan
Tabel 2 Bergingscontracten uitgegeven Tabel 3 Oud RCE-archief scheepswrakken 10 2010 Uit de kust van Blanakan, Cirebon
door de Indonesische overheid in Indonesië. Bijgewerkt tot 2000 door een visser
11 2010 Uit de kust van Blanakan, Cirebon
Nr Vindplaats Hoeveelheid objecten Eeuw 17e 18e 19e door commerciële berger
(vooral porselein)
Zoekobject 28 15 3
1 Pulau Buaya, Kep. Riau 16.031
2 Batu Hitam, Belitung dan Tuban 10.757 Deels geborgen 5 6 5
3 Pulau Seribu (Eks Intan Cargo) 664 Archeologisch 0 0 0
4 Perairan Blanakan 13.590 onderzocht
5 Karimata Strait (Karang Cina) 31.029 TOTAAL 33 21 8
6 Perairan Laut Jawa, utara Cirebon 271.834
7 Perairan Karang Heliputan, Kep. Riau 21.521
8 Perairan Teluk Sumpat, Kep. Riau 15.461
9 Perairan Laut Jawa, utara Karawang 14.814
10 Perairan Laut Jawa, utara Karawang 6.442 7 – Een onderscheidings-
11 Perairan Belitung Timur 34.680
medaille met verschillende
12 Perairan Ujung, Pamanukan 18.469
draagtekens met aan-
13 Gelasa Strait, Bangka Belitung 32.150
duidingen waar de
14 Jepara, Jawa Tengah (MSO) 328
drager geopereerd had.
TOTAAL 487.770 Een van deze draagtekens
is die van de Javazee
1941-1942.
FOTO M. MANDERS 2011

8a-b-c – Binnen een paar jaar wil Indonesië ongeveer 100

maritieme archeologen hebben. De capaciteitstrainingen in
Indonesië moeten hier een voorschot op geven. FOTO’S:
A. SUDARYADI, MINISTERIE VAN CULTUUR EN TOERISME, INDONESIË 2010

17
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012

dom belangrijk is), naar het collectief begrip van

erfgoed, iets dat we met z’n allen delen.

Niet alleen het ministerie van Cultuur en Toe-

risme houdt zich bezig met het maritiem erfgoed.
Ook het Nationaal Comité voor Berging en Ge-
bruik van Waardevolle Voorwerpen uit Gezonken
Scheepsladingen, voorgezeten door het ministe-
rie van Maritieme Zaken en Visserij, heeft inven-
tarisaties uitgevoerd (zie tabel 1). Alleen heeft dit
comité een ander doel, namelijk het commerciële
potentieel van wrakken te onderzoeken. Bij een
eventueel hoge geldelijke waarde kan tot berging
over worden gegaan, vaak in samenwerking met
andere (buitenlandse) partijen. Dit comité is
opgericht bij Presidentieel Decreet.10 Volgens de
Wet mag de Indonesische overheid eerst een
keuze maken uit alle gelichte goederen ten
behoeve van de staatscollectie. De rest van de
goederen mag verkocht worden en het geld vloeit
terug in de staatskas. Echter, geen enkele com-
merciële berging was ooit winstgevend voor die
overheid. De verschillende uitgevoerde ber-
gingen, inclusief het totaal aantal geborgen
vondsten, staat in tabel 2.

Het rijke culturele erfgoed onderwater in Indo-

nesië heeft niet alleen een aantrekkingskracht op
wetenschappers, maar ook op zakenlieden met
een commercieel belang, die het niet altijd op
hebben met de bescherming van dit erfgoed. Er
zijn er die illegaal hun slag slaan. Maar door de
hierboven geschetste situatie zijn legale bergin-
gen ook mogelijk. Illegale bergingen kunnen
plaatsvinden door professioneel georganiseerde
schatgravers die onder de radar van de Indonesi-
sche overheid wrakken leegroven. Maar ook op
kleinere schaal gebeuren ongewenste zaken.
Soms worden vindplaatsen bewust verstoord 9 – Het is van belang
door visnetten over de wrakken heen te trekken dat Indonesië zich
in de hoop dat er archeologisch materiaal in vooral blijft aan-
achterblijft. In tabel 4 is een lijst opgenomen van sluiten bij de
illegale activiteiten op scheepswrakken die aan internationale mari-
tiem-archeologische
het licht zijn gekomen en waar door de Indone-
gemeenschap.
sische overheid actie op is ondernomen. Vooral
In Azië zou zij dan
in de beginjaren 2005 en 2006 zijn voorbeelden op den duur een
gesteld in de handhaving en zijn mensen voor leidende rol kunnen
overtredingen veroordeeld voor celstraffen van gaan spelen. De
vier tot zes maanden. Aziatische aanslui-
ting wordt vorm-
Beheer van het maritiem erfgoed gegeven door de
Het beheer van het maritiem erfgoed is zoals uit Indonesische
het voorgaande kan worden opgemaakt, niet op- deelname aan
timaal in Indonesië. Gezien de grootte van het verschillende
UNESCO-cursus-
land, de rijkdom onderwater en de vele (afgele-
sen op het gebied
gen) eilanden in de archipel is dat niet zo verwon-
van de maritieme
derlijk. Handhaving van de bescherming is lastig. archeologie.
Maar er zijn ook andere redenen. FOTO:
De juridische bescherming van scheepswrakken M. MANDERS 2010

18

is afhankelijk van een aantal verschillende wetten
die niet allemaal goed op elkaar aansluiten. Zo re-
gelt Wet 5 uit 1992 het gebruik van cultureel erf-
goed ten behoeve van educatie, wetenschap,
cultuur, religie en toerisme. Het ministerie van
Cultuur en Toerisme probeert op basis hiervan
het erfgoed te beheren vanwege de wetenschap-
pelijke waarde voor ons allen. Tegelijkertijd gaat
het presidentiële decreet Nummer 19 uit 2007
over het Nationaal Comité voor Berging en Ge-
bruik van Waardevolle voorwerpen uit gezonken
scheepsladingen en over de toestemming voor de
economische exploitatie van het onderwater
cultureel erfgoed. Hierbij is het financiële gewin
leidend.
In een poging een en ander recht te zetten, intro-
duceerde de nationale overheid in 2010 wet num-
mer 11 over cultureel erfgoed. In deze wet staat
expliciet geschreven dat cultureel erfgoed zowel
op land als onder water beschermd moet worden
en dat beheer duurzaam dient te zijn. Dit is in
overeenstemming met de UNESCO-conventie
voor de bescherming van het cultureel erfgoed
onderwater uit 2001.11 Maar het druist wel in
tegen de werkwijze van het Nationaal Comité
voor Berging en Gebruik van Waardevolle voor-
werpen uit gezonken scheepsladingen. Gelukkig
heeft het comité in 2011 nog geen bergings-
vergunningen afgegeven en hopelijk blijft dat
ook zo.
De capaciteit in de maritieme archeologie is
beperkt wanneer je de enorme weidsheid van
de Indonesische archipel in ogenschouw neemt.
De Indonesische kustlijn is maar liefst 108.000
km lang en de archipel bestaat uit circa 13.600
eilanden.12 Op dit moment zijn er 87 duikers
actief bij zeventien verschillende afdelingen van
het ministerie van Cultuur en Toerisme. Minder
dan 30% hiervan is daadwerkelijk geschoold in
de maritieme archeologie. Het ministerie streeft
ernaar om binnen afzienbare tijd meer dan
honderd gediplomeerde maritieme archeologen
te hebben. Indonesië zal dàn het land zijn met de
grootste capaciteit aan maritieme archeologen in
de wereld!
Om de capaciteit in onderwaterarcheologie te
vergroten heeft de Indonesische overheid tussen
2006 en 2010 acht verschillende trainingen geor-
ganiseerd. Deze trainingen waren gericht op het
halen van onder andere duikcertificaten en het
doen van opgraving en conservering van objecten
uit zee. Daarnaast werkt de Indonesische over-
heid samen met een aantal universiteiten en
volgde een select groepje archeologen de hiervoor
genoemde UNESCO-cursussen in Thailand. Er
zijn plannen om een permanent trainingscen-
trum te bouwen om de capaciteit in Indonesië
verder te vergroten en te verdiepen.
Het draagvlak voor de bescherming van maritiem
erfgoed in Indonesië is nog altijd zeer beperkt.
Er zijn regelmatig overtredingen variërend van
lokale handel in archeologisch materiaal tot grote
professionele illegale bergingen. Een van de
mogelijkheden om het draagvlak te vergroten
is het organiseren van tentoonstellingen en het
publiceren van boeken en artikelen over dit
onderwerp. Sinds 2006 zijn maar liefst eenen-
twintig tentoonstellingen georganiseerd met als
onderwerp de onderwaterarcheologie.
Conclusie
Ondanks de vele initiatieven die zijn ontplooid
in maritieme archeologie en -management, is
het effect nog beperkt. Een belangrijke reden
hiervoor is het gebrek aan coördinatie tussen de
betrokken partijen als overheidsinstellingen, uni-
versiteiten en professionele duikbedrijven.
De Indonesische overheid zet zich reeds in om
dit te verbeteren. Zo organiseert het coördine-
rend agentschap van het ministerie van Mari-
tieme Zaken en Visserij gezamenlijke inven-
tarisaties, waar overheid, universiteiten en visse-
rijgemeenschappen aan deelnemen. Tegelijkertijd
worden de competenties van de verschillende
groepen verbeterd door cursussen te organiseren
waar al deze groepen aan kunnen deelnemen.
Draagvlakvergroting wordt bereikt in samenwer-
king met musea, media, lokale overheden en be-
woners.
De bescherming van het maritiem erfgoed wordt
gezamenlijk ter hand genomen door het ministe-
rie van Bosbouw, Marine, lokale overheden en de
lokale vissersgemeenschappen. Het is daarbij van
belang dat Indonesië snel tot een interne over-
eenstemming komt. De overheid kan dat niet
alleen. Zij heeft daarvoor de hulp van andere
partijen nodig en van overheden en experts uit
andere landen. Nederland kan hierbij behulp-
zaam zijn. Dat is ook in haar eigen belang want
het raakt ook de Nederlandse geschiedenis. Een
versterking van de samenwerking zou een conti-
nuering en intensivering van het gemeenschap-
pelijk erfgoedbeleid betekenen dat ingezet is in
2009. Daarnaast zou het voor het beheer ook goed
zijn samen een extra inspanning te leveren om tot
ratificatie van de UNESCO-conventie voor de
Bescherming van het Onderwater Cultureel
Erfgoed uit 2001 over te gaan.
Noten
1 Het Srivijaya-koninkrijk was boeddhistisch en duurde
van de 7e -14e eeuw.
2 Het Majapahit-rijk was hindoe-boeddhistisch en duurde
van de 13e eeuw tot omstreeks 1500.
3 In 1799 op 31december werd de VOC officieel failliet
INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012
verklaard en nam de staat de bezittingen (waardoor nu
staatseigendom van de wrakken) en schuld van 119 miljoen
gulden over. In 1803 werden de resterende kamers
opgeheven en in 1805 werd de handel vrijgegeven.
4 In latere jaren zou de NHM zich steeds meer richten op
bankzaken en als ABN een van de grootste banken van
Nederland worden.
5 Zie o.a. het boek van Jörg 1986 over het porselein van
de Geldermalsen.
6 Bron: www.metaldec.nl/avianet_xtreme.html.
7 Tahir, 2010.
8 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en
het ministerie van Buitenlandse Zaken (2008 & 2009).
9 Manders & Underwood, 2011.
10 Presidentieel Decreet 43 van 1998. Overigens is deze
later weer vervangen door decreet nummer 19 uit 2007.
11 De UNESCO-conventie voor de Bescherming van het
Cultureel Erfgoed Onderwater is opgesteld in 2001 en in
2009 van kracht geworden. Nederland noch Indonesië heeft
de conventie geratificeerd. Beide landen zijn wel begonnen
met een onderzoek om te zien of zij zich op korte termijn
alsnog bij de conventie aansluiten.
12 Ter vergelijking: Nederland heeft 451 km kustlijn.
Literatuur
– Direktorat Peninggalan Bawah Air (Publica-
tie gepland 2011). Profil Direktorat Peninggalan
Bawah Air, Direktorat Jenderal Sejarah dan
Purbakala, Kementerian Kebudayaan dan
Pariwisata. Jakarta.
– Hall, D.G.E. (1988). Sejarah Asia Tenggara,
Usaha Nasional Surabaya-Indonesia, Cetakan I.
Surabaya.
– Jörg, C.J.A. (1986). The Geldermalsen.
History and Porcelain. Groningen.
– Kartodirdjo, Sartono (1988). Pengantar
Sejarah Indonesia Baru: 1500-1900 Dari
Emporium Sampai Imperium Jilid I, Penerbit PT
Gramedia. Jakarta.
– Manders, Martijn & Chris Underwood
(Publicatie gepland 2012): UNESCO Field
School on Underwater Cultural Heritage 2009-
2011, Thailand Capacity building in the Asian
and Pacific Region, in: Sila Tripathi (ed)
Maritime Archaeology, Goa.
– Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Weten-
schap en ministerie van Buitenlandse Zaken
(2008): Beleidsbrief Grenzeloze kunst. Den Haag.
– Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Weten-
schap en ministerie van Buitenlandse Zaken
(2009): Beleidskader Gemeenschappelijk Cultureel
Erfgoed 2009-2012. Den Haag.
– Poesponegoro, Marwati Djoened (1984).
Sejarah Nasional Indonesia III, PN Balai
Pustaka, Jakarta.
– Tahir, Zainab (2010). Underwater Cultural
Heritage Into Concept For Tourism and Protection
‘Development of Catalina Wreck (Ex-WW II) as
Maritime Conservation Area’ In Biak Island-
West-Papua, intern concept rapport ministerie
van Maritieme Zaken en Visserij. Jakarta.

19
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012

drs. Arjen Kok

Senior onderzoeker
roerend erfgoed RCE

Max Meijer
TiMe Amsterdam

drs. Ben de Vries

Senior beleidsmedewerker
internationaal RCE

SPOREN TUSSEN
VERLEDEN EN
TOEKOMST
1 – Welkomstspandoek voor deelnemers aan

De revitalisering van
de vierdaagse workshop over de toekomst
van het spoorwegmuseum in Ambarawa.
Op de achtergrond het gerestaureerde
Lawang Sewu gebouw ofwel het voormalig

het spoorwegmuseum
hoofdkantoor van de NIS in Semarang.
FOTO MAX MEIJER, 2011

in Ambarawa I
Centraal-Java is de bakermat van de spoorweggeschiedenis in Nederlands-Indië.
De eerste spoorlijn werd geopend in 1867 en liep van de havenstad Semarang naar
Tangoeng en werd een paar jaar later doorgetrokken via Solo naar Yogyakarta. Deze
zogenaamde Vorstenlandenlijn kreeg een zijtak naar het garnizoensstadje Ambarawa,
alwaar fort Willem I lag. Het station Ambarawa is dertig jaar geleden herbestemd tot
spoorwegmuseum. Inmiddels heeft dit museum te kampen met een sleetse presentatie,
een kwetsbare collectie en tegenvallende bezoekerscijfers.
De Indonesische spoorwegen vroegen de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)
mee te denken over een nieuwe toekomst voor het museum. Tijdens een workshop in
2011 werkte de RCE als procesbegeleider en inhoudelijk consultant aan de gewenste
kennisoverdracht en capaciteitsopbouw.
n maart 2011 reisden de auteurs op verzoek
van de Indonesische spoorwegen af naar
Centraal-Java voor het geven van een vier-
daagse workshop met als inzet de revitalisering
van het Ambarawa spoorwegmuseum en z’n
omgeving. Dit artikel geeft een impressie van dit
bezoek en bestaat uit drie onderdelen: een histo-
rische schets van de aanleg van de eerste spoor-
wegen – 150 jaar geleden – in toenmalig Neder-
lands-Indië (De Vries); de inzet van het erfgoed-
ondernemingsmodel tijdens de workshop (Kok);
en een beschrijving van de aanpak van de work-
shop (Meijer).
Missie en doel
De groeiende Indonesische middenklasse is zich
steeds meer bewust van de bijzondere architec-
tuur uit de Nederlandse koloniale tijd; inclusief
de bijna zevenhonderd spoorwegstations en de

20

uitgebreide infrastructuur die uit die tijd zijn
overgeleverd. Daarom vond in 2009 op verzoek
van de erfgoeddivisie1 van de Indonesische
spoorwegen, een identificatiemissie vanuit de
RCE plaats. Doel was te onderzoeken op welke
wijze de RCE een bijdrage zou kunnen leveren
aan de revitalisatie van het erfgoed van de spoor-
wegen. Centraal stond de vraag in hoeverre het
stationsgebouw en -gebied op Java, als uiting van
een gemeenschappelijk Indonesisch-Nederlands
verleden, en veelal gebouwd door Nederlandse
architecten, beter in stand kan worden gehouden,
waardoor het een positieve uitstraling kan heb-
ben op z’n stedelijke en sociale omgeving, en vice
versa.
Een van de drie aanbevelingen2 van de missie
was: blaas het spoorwegmuseum van Ambarawa,
gevestigd in het voormalige station Willem I
(1907), nieuw leven in. Het museum wil meer be-
zoekers trekken, de collectie aantrekkelijker pre-
senteren en de voorzieningen in de omgeving
verbeteren. In de buitenlucht staan tweeëntwin-
tig stoomlocomotieven opgesteld 3, waarvan nog
een aantal speciaal voor toeristen rijdt op het
enige tandradtraject op Java.
1. Het spoor terug
Stoomtreinen symboliseren een tijdperk dat ach-
ter ons ligt. Soms herleven deze nostalgische tij-
den, bijvoorbeeld in het spoorwegmuseum van
Ambarawa. Een ritje in een houten rijtuig getrok-
ken door een honderdjarige tandradloc is een
unieke ervaring. De loc B 2503, afkomstig van de
Duitse machinefabriek Esslingen, kreunt, piept
en puft als ie langzaam in beweging komt. De
aandrijfstangen zuchten, de lucht kleurt zwart
van de rook. Acht kilometer klimmen op een steil
bergtraject is geen sinecure.
2 – De ruim vijftig Indonesische deelnemers aan de workshop zijn in de centrale hal van het Lawang Sewu-gebouw vereeuwigd. FOTO PT KERETA API 2011
Erfgoeddivisie van de Indonesische spoorwegen
De herinrichting van het spoorwegmuseum
Ambarawa is slechts één van de vele projecten
van de nieuwe erfgoeddivisie van het Indone-
sisch spoorbedrijf. Het lijkt een exponent van
een nieuwe erfgoedbenadering in Indonesië.
De erfgoeddivisie werd in 2009 opgericht als
zelfstandige afdeling van de PT Kereta Api
(NV Indonesische Spoorwegen), een bedrijf
dat volledig in handen is van de Indonesische
staat. Doel van deze nieuwe divisie binnen het
enorme bedrijf is de duurzame instandhouding
van alle historisch waardevolle eigendommen.
Het gaat dan vooral om tastbare zaken als sta-
tionsgebouwen, rollend materieel en archie-
ven. De ruim zeshonderd stations – voor het
merendeel gebouwd tijdens het Nederlands
bewind – zijn daarbij de grootste zorg voor Ella
Ubaidi, Executive Vice-President van de erf-
goeddivisie. De inzet van haar ambitieuze
restauratieprogramma is de (her)gebruiksmo-
gelijkheden van deze stations te optimaliseren
om daarmee hun bestaansbasis te maximalise-
ren. Desgevraagd geeft zij ruiterlijk toe dat dit
het aanzien van het logge bedrijf de brood-
nodige oppepper moet geven. Maar dat is niet
het enige. ‘De instandhouding van deze stati-
ons raakt ook een ruimer maatschappelijk be-
Tegenstanders spoorwegaanleg
Terwijl in Nederland de eerste spoorlijn tussen
Haarlem en Amsterdam in 1839 werd geopend,
reed de eerste stoomlocomotief in Nederlands-
INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012
lang,’ aldus mevrouw Ubaidi. ‘Door zijn cen-
trale plek in de stedelijke samenleving kan een
gerestaureerd stationsgebouw een economische
betekenis vervullen. En als daarmee de leefom-
geving verbetert, is ook een sociaal belang ge-
diend. Tegelijkertijd verrijkt zo’n restauratie
het culturele leven, dat op zijn beurt weer een
toeristische, recreatieve of zelfs educatieve rol
kan spelen. Persoonlijk ben ik gefascineerd
door de blik die deze stations op het verleden
bieden; een verbintenis met het verre Neder-
land, dat tegelijkertijd soms zo dichtbij is.’
De Indonesische spoorwegen staan niet alleen
in deze nieuwe erfgoedpolitiek. Er lijkt zelfs
sprake van een trend, waarbij steeds meer be-
drijven verantwoordelijkheid nemen voor het
erfgoed dat zij beheren. Zo heeft ook de Bank
Indonesia – de grootste bank in het land –
recentelijk een studie verricht naar de restau-
ratiebehoefte van de vele bankgebouwen in
haar bezit; een aantal daarvan is ontworpen
door de bekende Nederlandse architect Eduard
Cuypers. Het Indonesische bedrijfsleven be-
treedt daarmee een domein dat wij in Europa
aan onze overheden hebben toegekend. Welk
het duurzaamst is, zal de toekomst moeten
uitwijzen.
Indië pas in 1867. Parlementaire ruzies tussen
conservatieve en liberale politici en andere
belanghebbenden waren een belangrijke reden
voor de late introductie van stoomtractie in de
3 – Deelnemers aan de workshop kregen na afloop
een certificaat van de PT. Kereta Api.
21
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012
archipel. Ondertussen werden onbezonnen plan-
nen gelanceerd met geïmporteerde kamelen, Bra-
bantse ezels, olifanten en lama’s. De lobby tegen
de aanleg van spoorwegen was sterk en vooral te
vinden in kringen van oud-Indischgasten. Zij
hadden angst en ontzag voor de natuur. Begrijpe-
lijk, want aardbevingen, vulkanen en landver-
schuivingen hadden vrij spel en veroorzaakten
regelmatig grote schade. Bij de railaanleg door
grillige bergketens moesten bovendien techni-
sche problemen worden opgelost zonder dat men
beschikte over gedetailleerde kaarten. Ook aar-
zelde men om geld te investeren in een project
ten bate van een bevolking, waarvan men dacht
dat die niet reislustig was. Al snel bleek dit een
misrekening.
Een tweede argument was het gevaar voor een
buitenlandse, lees Britse, invasie en dat de legers
dan snel via deze spoorlijnen zouden kunnen
oprukken. Een derde argument om de komst van
de trein te vertragen was de opvatting onder met
name oud-Indischgasten dat spoorwegen onver-
enigbaar waren met de bestaande koloniale ver-
4 – De loc B 2503 afkomstig van de Duitse machinefabriek Esslingen neemt
water in tijdens een ritje over het bergtraject Ambarawa-Bedono.
22
houdingen. De emancipatie van de Javaan moest
volgens hen worden vertraagd of tegengehouden.
‘Wacht u voor den eersten stap!’, zo waarschuwde
in 1863 oud-resident J.D. van Herwerden. In zijn
ogen zouden spoorwegen Java voor ‘den naijveri-
gen vreemdeling openzetten en het moederland,
met staatsschulden verarmd en van zijn kostbaar-
ste juweel beroofd, in het vorige niet doen terug-
zinken (...)’. 4
Vorstenlandenlijn
In een tijd waarin het Cultuurstelsel (1830-1870)
door haar geforceerde opbrengsten tot een over-
belasting van het primitieve vervoer per draag-
buffel en ossenkar leidde, gingen steeds meer
stemmen op voor de introductie van groot-
scheepse spoorwegbouw. Alleen wie durfde
het voortouw te nemen? ‘Handelskoning’ Willem
III had in 1860 oud-artillerieofficier T.J. Stieltjes
gevraagd een onderzoek in te stellen naar de
mogelijkheid van een spoorweg op Java.
Uiteindelijk werd in 1863 de particuliere Neder-
landsch-Indische Spoorweg Maatschappij (NIS)
opgericht en die plaatste, met een rentegarantie
van de staat achter de hand, een jaar later de
eerste spade in de grond 5. Na drie jaar zware
arbeid onder leiding van oud-genisten werd op
10 augustus 1867 het traject van vijfentwintig
kilometer van de havenstad Semarang naar
Tangoeng (Tanggung) feestelijk geopend. Later
werd de lijn als ‘Vorstenlandenlijn’ doorgetrok-
ken naar Solo en Yogyakarta. Ter hoogte van
Kedoengdjati (Kedungjati) werd in 1873 een
zijlijn naar het garnizoensstadje Ambarawa aan-
gelegd, waar zich het militaire fort Willem I6
bevond.
Naast dit militaire motief, waren er twee andere
redenen waarom juist deze lijn werd aangelegd.
De politieke invloed van de sultanfamilies in
Solo (Surakarta) en Yogyakarta was groot. Beide
vorsten stonden gratis grond af in ruil voor een
eigen station met een koninklijke wachtkamer.
Het laatste argument was dat de lijn dwars door
een dichtbevolkt gebied liep, waar men sterk
afhankelijk was van de verbouw van suikerriet,
koffie, tabak en rijst. Door de ontsluiting van
deze gebieden konden de producten gemakkelijk
afgevoerd worden naar noordelijke havenstad
Semarang, en vandaar naar Europa. De tweede
lijn die door de particuliere NIS in exploitatie
werd gebracht was die tussen de bestuurscentra
Batavia (Jakarta) en Buitenzorg (Bogor).
Staatsspoorwegen
Nadat de Nederlandse economie enigszins was
aangetrokken, groeide het enthousiasme van de
staat om zelf te bouwen en werd in 1875 de
Staatsspoorwegen (SS) opgericht, met als doel
het binnenland verder te ontsluiten, de bevolking
betere vervoersmogelijkheden te bieden en de
cultuurondernemingen versneld te ontwikkelen.
Het eerste project dat de SS onder handen nam,
was de aanleg van een spoorweg tussen de belang-
rijke haven en marinestad Surabaya en Malang.
Door tegenstanders werd het als ‘Rijkspleizier-
baan’ (1878) gekwalificeerd. De tijd zou echter
leren dat hier de basis werd gelegd voor één van
de meest succesvolle lijnen uit de spoorweghisto-
rie op Java: de zogenaamde Vlugge Vijf. Rond
1935 werd dit snelle openbaar vervoer onder de
aandacht van het brede publiek gebracht met
slogans als: ‘(...) Bliksemschicht, krachtgedicht, fut
in ’t lijf, Vlugge Vijf. Of: Van Bandoeng naar Bata-
via voor zaken of plezier; geen betere gelegenheid dan
met de Vlugge Vier’. Of: ‘Berg en dal, waterval,
ravijn en rots, S.S. trots. (...)’.7 Hoge bruggen,
viaducten en rails van amper een meter breed
werden bereden door de snelste trein van het
zuidelijke halfrond. Aan de vooravond van de
Tweede Wereldoorlog had het spoorwegnet een
totale lengte van 7.500 km; 5.500 km op het
dichtbevolkte Java en Madura, de rest op Suma-
tra 8. Sinds het uitroepen van de onafhankelijk-

heid van de republiek Indonesië in augustus 1945
zijn er geen of nauwelijks nieuwe lijnen aange-
legd of stations gebouwd.
Stationsgebouw als
gemeenschappelijk erfgoed
Stationsgebouwen waren zonder twijfel sluitpost
op de begroting. De NIS bouwde uit zuinigheid
veelal kleine stations, meestal gemaakt van hout
en bamboe. De grotere stations waren van steen
en hadden soms een galerij. De SS zat iets ruimer
bij kas en beschouwde het station vaker als z’n
visitekaartje. Er kwamen zelfs luxueuze 1e en 2e
klas wachtkamers. Tussen 1910 en 1930 verrezen
stations9 die er soms uitzagen als Hollandse
villa’s in chaletstijl met Indische elementen, zoals
een ruim dakoverschot, luifels aan de voorkant
en zadeldaken rustend op gietijzeren kolommen
met Belgische spanten.
Voor het indrukwekkende hoofdkantoor van de
NIS in Semarang, lokaal Lawang Sewu genoemd,
Duizend Deuren, waren de architecten Jaap
Klinkhamer en Bert Ouëndag verantwoordelijk.
Dit gebouw uit 1902 wordt wel gezien als het
begin van de moderne bouwkunst in Nederlands-
Indië. Het gebouw leent zich uitstekend voor het
tropisch klimaat en is omgeven met galerijen op
alle verdiepingen en voorzien van hoge plafonds
en uitgebreide natuurlijke ventilatiesystemen.
Na een ingrijpende renovatie en herbestemming
tot ‘groothandelsgebouw’ heeft de first lady mw.
Ani Yudhoyono het gebouw juli 2011 heropend.
Sindsdien loopt het storm met lokale en buiten-
landse bezoekers, waaronder veel architectuur-
liefhebbers. En in maart 2011 vormde het statige
gebouw de toepasselijke locatie voor de workshop
over de toekomst van het spoorwegmuseum
Ambarawa.
2. Erfgoedondernemingsmodel
Het spoorwegmuseum in Ambarawa verkeert in
een ontwikkelingsfase. Het bezoekersaantal kan
omhoog en de belangrijkste onderdelen van het
museum, zoals de (werkende) stoomlocomotie-
ven en het unieke spoortraject met tandradbaan
zijn aan renovatie toe. De vaste opstelling en
behuizing van de collectie, zowel de statische
locomotieven als de kniptangen en morsetoestel-
len zijn sterk gedateerd. Bovendien heeft de
eigenaar, de Indonesische spoorwegen, behoefte
aan een geïntegreerde aanpak waardoor niet
alleen het museum zelf een nieuwe impuls krijgt,
maar ook het spoorwegnet waar het museum op
aansluit, kan worden gerevitaliseerd.
Businessmodel
Deze vraag om behoud door ontwikkeling sluit
uitstekend aan op het RCE-project ‘Erfgoed dat
weer beweegt’, waarin een ‘erfgoedonderne-
5 – Deelnemers van de workshop namen veelvuldig het woord.
mingsmodel’ wordt ontwikkeld. In dit project,
dat een vervolg is op een project over de culturele
waarde van mobiel erfgoed, wordt de behouds-
vraag onder meer benaderd vanuit aan business-
modellen ontleende elementen. ‘Een business-
model beschrijft de onderliggende structuur
waarmee een organisatie waarde creëert, levert en
verdiensten genereert.’ Zo formuleerde Alexan-
der Osterwalder het in zijn Businessmodel Gene-
ration uit 2009. Erfgoedinstellingen zijn precies
daarmee bezig. Ze creëren en leveren culturele
waarde en genereren daarmee verdiensten, finan-
cieel, maar ook maatschappelijk.
In de erfgoedtheorie is sinds de jaren ’80 van de
vorige eeuw het inzicht gegroeid dat erfgoed niet
zozeer deel uitmaakt van het verleden, maar pri-
mair relevantie ontleent aan het heden. Baanbre-
kend hiervoor was het werk van David Lowen-
thal, die stelde dat ‘erfgoed geen geschiedenis is.’
Erfgoed ontleent z’n betekenis aan de waarden
die we er vandaag de dag aan toekennen. En die
processen van waardetoekenning, van waarde-
ring, kunnen en moeten we sturen, als we erfgoed
tenminste deel willen laten uitmaken van onze
samenleving. Die ontwikkeling van waarden van
erfgoed hangt direct samen met de (publieke)
functie van erfgoed.
Naast inzichten en theorieën op het gebied van
businessmodellen worden in het erfgoedonder-
nemingsmodel ook andere organisatiehulpmid-
delen gebruikt en geïntegreerd, zoals de PEST
(politieke, economische, sociale en technologi-
sche factoren), SWOT (‘sterkte-zwakte’-) en
INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012
krachtenveldanalyse. Zo krijgt men een beeld van
de partners voor wie de ontwikkeling en produc-
tie van culturele waarde van belang is. Dit levert
een krachtenveld op waarin het publieke en
private domein worden aangevuld met de (lokale)
gemeenschap en de culturele consument. Belang-
rijke hypothese bij dit model is dat de ontwikke-
ling en productie van culturele waarde gericht
moet zijn op het creëren van eigenaarschap.
In alle vier de domeinen is dat eigenaarschap
mogelijk en gewenst om zodoende cultureel
erfgoed een gezond draagvlak te geven.
Waarde
Deze inzichten over het creëren van waarde, het
eigenaarschap van diverse partijen en het ont-
wikkelen van de collectie en objecten, vormen
belangrijke onderdelen van het erfgoedonderne-
mingsmodel, en daarmee het uitgangspunt voor
de workshops in Semarang. Ter plaatste bleek het
model zich prima te lenen voor het ontwikkelen
en uitwerken van verschillende scenario’s of
ondernemingsplannen. Het vergt enig abstractie-
vermogen om te begrijpen dat de beslissingen
over de restauratie en conservering niet in het ob-
ject of de collectie zelf besloten liggen. Het zijn
altijd keuzes die de erfgoedbeheerder maakt. Ex-
pliciet of impliciet. En niets doen is ook een
keuze. Het erfgoedonder-nemingsmodel geeft in-
zicht in de bepalende factoren voor een goed on-
derbouwde keuze. Welke culturele waarde wil je
ontwikkelen in relatie met welke functie en hoe
is deze gerelateerd aan een succesvolle borging
bij de betrokken partijen?
23
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012
6 – In de verte verschijnt de stoomtrein op het allereerste spoortraject in Indonesië, namelijk op de lijn Semarang-Tangoeng. Het 1e stationsgebouwtje uit
1867 had ‘bamboezen’ wanden, later vervangen door stenen muren. Kleurenlitho (naar een oorspronkelijk werk) van J.S. Rappard, 1883-1889. BRON: KIT
Bij het gemeenschappelijk erfgoed in Ambarawa
is dit de belangrijkste vraag. De verantwoorde-
lijkheid voor het beheer ligt in handen van de In-
donesiërs, met name de Indonesische spoor-
wegen. Hun keuze is beslissend. Uit de workshop
bleek duidelijk dat het concept van erfgoed als
een onderneming de betrokkenen sterk aansprak.
3. Workshop Ambarawa-museum
De uitgangspunten voor deze tweede RCE-missie
waren helder: het bijdragen aan lokale capaci-
teitsopbouw via het delen van kennis en inzich-
ten conform het gemeenschappelijk erfgoed-
programma. Vanaf de eerste besprekingen over de
rol en samenstelling van het RCE-team was dui-
delijk dat duurzame herontwikkeling van het
Ambarawa-museum niet gebaat zou zijn bij een
kort en eenmalig adviestraject. Vraagsturing en
een interactief proces vormden het uitgangspunt.
Publiek-private benadering
De missie richtte zich niet primair op advisering
over de intrinsieke kwaliteit of het behoud en be-
heer van het erfgoed in en rond het museum,
maar vooral op de ontwikkeling van lokaal draag-
vlak en eigenaarschap vanuit de samenleving.
24
Dat vroeg om een open houding bij Indonesische
partijen en betrokkenen via het principe van
halen-en-brengen. Met andere woorden: de pre-
misse dat een lokale samenleving een museum (of
ander erfgoed) alleen omarmt en instandhoudt,
als er sprake is van voordelen voor die gemeen-
schap.
Dit inzicht leidde tot een ontwikkeltraject dat
breed en integraal zou moeten worden opgezet:
zowel inhoudelijk als procesmatig. De revitalise-
ring van het Ambarawa-museum en zijn omge-
ving zou de grootste kans van slagen hebben als
het project onderdeel zou uitmaken van een
brede planmatige ambitie: de ontwikkeling van
een cultuurtoeristische aanbodketen. Daarmee
kreeg de revitalisering van het museum de di-
mensie van een breed gedragen ontwikkelings-
proces, waarin publiek-private partijen en de
lokale gemeenschap samenwerken. Toon en doel
van de workshops waren daarmee gezet. Zo
diende de identificatiemissie uit 2009 als aan-
leiding, het RCE-erfgoedondernemingsmodel
als middel en de revitalisering van collectie,
gebouwen en omgeving van het Ambarawa-
museum als doel.
Programma
Zowel voorafgaand aan als na afloop van de work-
shops, stelde het RCE-team syllabi samen. De
eerste bevatte naast praktische gegevens ook in-
formatie over de context van de workshops, de
eerder uitgevoerde identificatiemissie en de
theoretische en praktische onderbouwing door
middel van het erfgoedondernemingsmodel. Bo-
vendien waren zeven beschrijvingen opgenomen
van voorbeelden die relevant leken voor de situ-
atie in Ambarawa. Deze cases zijn ook tijdens de
workshops als collectief referentiemateriaal ten
behoeve van het te voeren gesprek gebruikt. 10
Het workshopprogramma in Semarang besloeg
vier dagen en werd vooraf gegaan door een be-
zoek aan het museum in Ambarawa, excursies
over de beide museumspoorlijnen11 en een blik-
sembezoek aan fort Willem I. De eerste work-
shopdag verschafte de ruim vijftig deelnemers
een grondig inzicht in de huidige situatie in en
rond Ambarawa vanuit Indonesisch perspectief.
Met bijdragen vanuit de PT Kereta Api, verschil-
lende overheidslagen en universiteiten ontrolden
zich tal van beleidsmatige en planologische kan-
sen. Daarbij viel op dat de revitalisering van het
museum en het omliggend gebied vooral als een

planologisch vraagstuk werd behandeld. Veel
visies en schetsen over mogelijke gebiedsinrich-
ting, maar weinig andere invalshoeken, zoals mu-
seologische concepten of doelgroepstrategieën.
Na de brede probleemverkenning werden de
best-practices van het RCE-team gepresenteerd,
zoals het Spoorwegmuseum in Utrecht, de Schoe-
ner Oosterschelde en het Air Berlin’s Rosinenbom-
ber.12
Op de tweede dag gaf het RCE-team de eigen ob-
servaties na aanleiding van de eerste dag ‘terug’
aan de deelnemers, waarna in drie werkgroepen
sterkte- en zwakteanalyses aangaande het ge-
bouw, de collectie en de omgeving werden opge-
steld. De Indonesische deelnemers toonden zich
in dit proces uiterst betrokken, creatief en kri-
tisch. De middag werd besteed aan de introductie
van het RCE-erfgoedondernemingsmodel.
Food for thought
Op basis van de positieve ervaringen met aan-
sprekende voorbeelden die de interactie op de
eerste dag krachtig stimuleerden, presenteerde
het RCE-team de derde dag zeven aansprekende
basisconcepten voor de toekomst van het Amba-
rawa-museum. Deze waren de avond tevoren ge-
componeerd en van referentiebeelden voorzien.
Zo werden scenario’s voor het museum gepresen-
teerd: Museum of Industrial Technology, Mu-
seum of Colonial Everyday Life, Steamfun theme-
park, ‘Slow’ museum, Consolidation-optie, ‘Am-
barawa-connection’ en ‘Upmarket heritage cen-
tre’. Dit leidde tot een levendige discussie en dat
leverde als achtste optie nog een solide Indo-
nesian National Railway Museum-concept op.
Doel van de exercitie was naast het stimuleren
van het debat, het bevorderen van het keten-
denken vanuit open en brede concepten en het
nadenken over verschillende doelgroepbenade-
ringen.
De laatste dag werd afgesloten met een concrete
werksessie waar vooral de Indonesische deel-
nemers aan zet waren: de inventarisatie van de
belangrijkste partijen en hun mogelijke stimule-
rende (of beperkende) rol in het toekomstige
revitaliseringsproces. Het leverde lange lijsten op
van uiteenlopende betrokkenen uit de publieke
en private sector en de lokale gemeenschap, die
het beoogde breed gedragen ontwikkelingsproces
nog eens overtuigend bewezen.
Aanbevelingen
De conclusies van de workshops zijn zowel in
aanbevelingen op papier als mondeling op de
slotdag gecommuniceerd. Allereerst de onder-
kenning van de grote potentie van het Amba-
rawa-museum en zijn omgeving in regionaal,
nationaal en internationaal perspectief, en vanuit
verschillende waardestelllende kaders (cultuur-
historisch, toeristisch, maatschappelijk, econo-
misch). Daarnaast zijn enkele aanbevelingen
opgesteld. Ten eerste de suggestie de ontwikke-
ling integraal vanuit één masterplan aan te pak-
ken, waarbij zowel de collectie, het onroerend
erfgoed als de omgeving ingezet worden als ele-
menten in de cultuurtoeristische aanbodketen.
Zo’n masterplan verdient een multidisciplinaire
aanpak. De input vanuit bestaande, vaak auto-
noom opererende disciplines waarbij (cultuur- en
architectuur)historici, sociologen, antropologen,
museologen, planologen, architecten en econo-
men elkaar versterken. Tot slot kan er op die ma-
nier gewerkt worden aan verdere capaciteits-
opbouw, waarbij jong talent uit Indonesië in
Nederland na- en bijscholing krijgt in nieuwe
kennisdomeinen, zoals museologie, verder onder-
zoek doet, eigen netwerken ontwikkelt en nader
kennis neemt van aansprekende best practices.
Om de opgedane ervaringen en aanbevelingen
ook in de praktijk op een succesvolle manier toe
te passen, zou een verdiepingstraject als vervolg
heel zinvol zijn.
Noten
1 Zie: www.indonesianheritagerailway.com.
2 Revitalization of Indonesia’s railway stations and
surroundings. Report of a Dutch identification mis-
sion, 2009, door Homme Heringa (adviseur Spoor-
bouwmeester) en Ben de Vries. De andere twee
aanbevelingen zijn: maak een inventarisatie, een
waardestelling en uiteindelijk een selectie van de
meest bijzondere stationsgebouwen. Dit heeft in
2010 geleid tot een boek met een overzicht van ruim
twintig waardevolle stations op Java. En de derde
aanbeveling was: kies een stationsgebouw en -gebied
en analyseer hoe die elkaar kunnen versterken. Dit
onderzoek vond oktober 2011 in en rond het oude,
vervallen station Surabaya Kota (1870/1899) plaats.
3 Voor beschrijving van deze bonte, kwetsbare
collectie mobiel erfgoed, zie S. Ferrée, p. 6-10 en
www.indonesianheritagerailway.com.
4 M. van Ballegoijen de Jong, p. 14.
5 A.J. Veenendaal jr., p. 64-78.
6 Tijdens de Japanse bezetting (1942-1945)
bevonden zich in en rond dit fort enkele beruchte
gevangenkampen. Hier werden onder erbarmelijke
omstandigheden vrouwen en kinderen gevangen
gehouden en stierven duizenden.
7 J.J.G. Oegema, p. 199.
8 Op Sumatra werden vier spoorwegmaatschappijen
opgericht die vooral werden ingezet voor het vervoer
van tabak, steenkolen, olie en militairen. Op Zuid-
Sulawesi (Celebes) werd een lijn van zo’n vijftig
kilometer tussen Makassar en Takalar aangelegd,
slechts bereden tussen 1922-1930. Op de Billiton
lag een tinlijn en op Borneo een kolenlijntje. Op
andere eilanden was spooraanleg nauwelijks mogelijk
vanwege de bergachtigheid van het gebied of een
twijfelachtig economisch nut. Ter vergelijking:
INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012
Nederland had in 1940 circa 3.300 km spoor.
9 Karakteristiek is het kopstation Tanjung Priuk
(1925), dat door Nederlandse architect C.W. Koch
in de passagiershaven van Jakarta is gebouwd. Het
witgepleisterde art deco-gebouw is voorzien van een
enorme perronoverkapping (40x190 m) en van vak-
werkbogen. Het station staat momenteel leeg, krijgt
een nieuwe bestemming of wordt weer in bedrijf ge-
nomen. Andere staaltjes van stationsarchitectuur zijn:
Jakarta Kota (1929, door G.J.L. Ghijsels, H.A. Hes
en F.B.H. Asselbergs), Bandung (1928, Eh. de Roo),
Yogyakarta Tugu (1927, H. Cousin), Cirebon (1912,
P.J.A. Moojen), Semarang Poncol (1914, H. Maclaine
Pont) en Solo Balapan (1927, H. Th. Karsten).
10 Reader Workshop Ambarawa Railway Station and
Surroundings, Februari 2011, Amersfoort 75 p., en
Observations and Recommendations by RCE-team,
Workshop Ambarawa Railway Museum, Amersfoort,
June 2011, 62 p.
11 Spectaculair tandradtraject Ambarawa-Bedono
(9 km) met stoomtractie. Sinds begin 2011 is ook de
toeristische lijn Tuntang-Ambarawa (10 km) weer in
gebruik. De route voert langs het idyllische Rawa
Pening-meer. De rijtuigen worden getrokken door
een Krupp-dieseltrein uit 1956.
12 Overige gepresenteerde cases: Eastern & Oriental
Express (Thailand/Maleisië/Singapore); Birma-Siam
dodenspoorlijn; Hoorn-Medemblik Museum Steam
Tram, Medemblik; Netherlands Open Air Museum,
Arnhem; en Museum in Flanders Fields, Ieper,
België.
Literatuur
– M. van Ballegoijen de Jong, Spoorwegstations
op Java, Amsterdam 1993.
– H. Heringa en B. de Vries, Revitalization of
Indonesia’s railway stations and surroundings.
Report of a Dutch identification mission
12-21 September 2009.
– PT. Kereta Api Heritage Department, Stasiun
kereta api di pulau Jawa - Indonesia; Railway
stations in Java - Indonesia, Jakarta 2010.
– J.J.G. Oegema, De stoomtractie op Java en Su-
matra, Deventer 1982.
– S. Ferrée, Terug naar Insulinde, tandradlijn
Ambarawa weerspiegelt Indisch spoorwegverleden,
in: Railhobby, november, 2009.
– A. J. Veenendaal jr., Aanleg van het net van
spoor- en tramwegen, in: Bouwen in de archipel,
Burgerlijke openbare werken in Nederlands-Indië
en Indonesië 1800-2000 (red. W. Ravesteijn en
J. Kop), Zutphen 2004.
– Reader Workshop Ambarawa Railway Station
and Surroundings, door A. Kok, M. Meijer en
B. de Vries, Amersfoort, Februari 2011.
– Observations and Recommendations by RCE-
team, Workshop Ambarawa Railway Museum,
Amersfoort, juni 2011.

25
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012
drs. Roelof C. Hol 1
Programmadirecteur
gemeenschappelijk
cultureel erfgoed,
Nationaal Archief
Gedeelde
historie & archieven
H
et gemeenschappelijk erfgoedprogram-
ma gericht op de archieven heeft zich
in de periode 2000-2009 geconcentreerd
op aspecten van behoud. Een voorbeeld is de aan-
passing van de bestaande cursus Behoudsmede-
werker naar Surinaamse behoeften, waarbij het
Nationaal Archief samenwerkte met het toenma-
lige Instituut Collectie Nederland (nu onderdeel
van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed).
Ook het adviseren over preventieve conservering
was van belang. Kroon op dat werk was natuur-
lijk de opening in april 2010 van het door
Nederland gefinancierde nieuwe gebouw van het
Nationaal Archief in Suriname. Daarmee zijn de
condities geschapen voor een veilige teruggave
van de Surinaamse archieven. Tegelijkertijd is de
staf van het Nationaal Archief Suriname opgeleid
bij de Nederlandse archiefopleidingen, waarmee
de professionele standaarden op een internatio-
naal niveau zijn gebracht. In deze fase zijn ook
archiefgidsen verschenen of is de publicatie ervan
in gang gezet, zoals in India, Rusland, Ghana en
Suriname.
In de huidige fase van het gemeenschappelijk erf-
goedprogramma (2009-2012) ligt de nadruk op de
toegankelijkheid van archieven en collecties en
de beschikbaarstelling ervan op internet voor
26
onderzoekers van universiteiten en onderzoeks-
instellingen in de betrokken landen. Deze accen-
tuering is vooral ingegeven door de relevantie
van materiaal in de verschillende landen voor
elkaars onderzoek vanuit bepaalde actuele onder-
zoeksthema’s, zoals migratie. Voor onderzoek
naar de achtergronden van Surinamers met een
Javaanse achtergrond bijvoorbeeld, zijn de ar-
chieven in beide landen van groot belang. Maar
ook als het bijvoorbeeld gaat om onderzoek naar
de Nederlanders die net na de Tweede Wereldoor-
log naar Brazilië migreerden, waar zij de grootste
bloemenproducerende coöperatie ter wereld mee
hielpen opzetten.
Het is van belang te weten dat het zonder meer
op internet beschikbaar stellen van scans van
originele documenten nog een omstreden onder-
werp is in sommige prioriteitslanden.
Nationaal Archief en Arsip Nasional:
een lange relatie
De activiteiten met betrekking tot de ‘gedeelde’
archieven met Indonesië zijn voor de periode
2011-2012 vastgelegd in een werkprogramma, dat
in november 2010 gesloten is tussen het Natio-
naal Archief in Nederland (NAN) en het Arsip
Nasional Republik Indonesia (ANRI).
Het archivalisch erfgoed in Indonesië van voor
de onafhankelijkheid laat zich globaal in twee
delen ordenen. Het eerste deel omvat archieven
en collecties uit de periode van de Verenigde
Oost-Indische Compagnie (VOC). Het tweede
deel bestaat uit de archieven en collecties uit de
tijd van het Engels interregnum en de koloniale
periode. Het gaat dan om archieven van instellin-
gen die hier waren gevestigd. Om deze archieven
te bewaren en beheren werd in 1880 in Batavia
(Jakarta) het Landsarchief opgericht. Het ANRI
heeft zich na de onafhankelijkheid over de erfenis
van het Landsarchief ontfermd. Dat betreft circa
10.000 meter archief. Hiervan handelt circa 2.500
meter over de periode van de VOC en het reste-
rende deel betreft de periode vanaf 1795 tot het
einde van het Nederlandse gezag in Indonesië.
Hierin is niet begrepen het Nederlandstalige
materiaal dat nog bij provinciale archiefdiensten
of stedelijke administraties en archieven in Indo-
nesië berust. De vaak door koloniale machtheb-
bers gebezigde praktijk om archieven naar het
moederland te verschepen, ontmoette destijds
veel bezwaren in Nederlands-Indië. De archieven
waren daar gevormd, gingen over hun dagelijkse
gang van zaken en fungeerden daarmee als
geheugen voor de Nederlands-Indische samen-
leving.

Bij de moeizame overdracht van het gezag door
Nederland aan Indonesië tussen 1945 en 1949
zijn enige ‘archiefverplaatsingen’ te signaleren.
Het gaat bijvoorbeeld om documenten van het
geallieerde bestuur van vlak na de Japanse bezet-
ting, of om documenten die ten tijde van de zo-
genaamde politionele acties in beslag waren
genomen bij leiders van de onafhankelijkheids-
beweging.
Na een periode van betrekkelijke afstandelijkheid
kwam in de jaren ’60 en zeker in de jaren ’70 van
de 20e eeuw een nauwe samenwerking tussen het
toenmalige Algemeen Rijksarchief (de voorgan-
ger van het Nationaal Archief) en het ANRI op
gang. De nadruk lag toen bij het opleiden van In-
donesische archivarissen om het Nederlandsta-
lige bestand in eigen huis te kunnen ontsluiten.
Daarbij was de microverfilming van archieven in
zowel Den Haag als Jakarta een onontbeerlijke
operatie. Op deze wijze konden beide landen be-
schikken over informatie over het gemeenschap-
pelijke verleden. Daarnaast waren er allerlei
bilaterale projecten op het gebied van conserve-
ring. Deze vormen van samenwerking kregen
in het begin 21e eeuw een sterke impuls in het
kader van het zogenaamde TANAP-programma
1 – Archief van de Indonesische spoorwegen in Bandung is nog niet geheel op orde. FOTO ROELOF HOL, 2010
(Towards a New Age of Partnership). Dit leidde
onder meer tot de publicatie van de inventaris
van de VOC-archieven.2 Tegelijkertijd nam de
Rijksuniversiteit Leiden het initiatief om studen-
ten uit Indonesië via het zogeheten Encompass-
programma op te leiden tot Master of Doctor.
Binnen de kaders van het huidige gemeenschap-
pelijk erfgoedprogramma wordt met name ge-
werkt aan de ontsluiting van het archief van de
Algemene Secretarie -de centrale bureaucratische
organisatie ten tijde van het koloniaal bestuur-
en aan de beschikbaarstelling van het materiaal
via internet. De studenten en medewerkers uit
het Encompass-programma, die nu bijvoorbeeld
werkzaam zijn bij het ANRI, spelen daarbij een
belangrijke rol. Momenteel wordt ook een project
voorbereid dat tot doel heeft de Nederlandstalige
archieven en collecties die buiten het ANRI wor-
den bewaard in bijvoorbeeld de provinciale ar-
chieven of bij stedelijke archiefdiensten uit de
Nederlandse periode vindbaar te maken en –
waar mogelijk en nodig – ook toegankelijk te
maken. In dit laatste geval blijkt dat de documen-
ten in de Nederlandse taal – die de medewerkers
van de betrokken diensten vaak niet meer be-
heersen – niet snel worden opgenomen in bewer-
INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012
De samenwerking tussen het Nationaal
Archief in Nederland en het Arsip Nasi-
onal Republik Indonesia richt zich op het
behoud en de digitale toegankelijkheid
van gedeelde archieven. Zo ontstaat een
digitale omgeving die bruikbaar is voor
huidig en toekomstig onderzoek.
kingsplannen. Verder wordt in samenspraak met
het ANRI nagedacht over de mogelijkheden om
in Jakarta een Centre of Excellence (of Advanced
Studies) onder te brengen in het voormalige
Reinier de Klerkhuis voor de bestudering van (in
eerste instantie) vooral de VOC-archieven. In dit
verband wordt ook gekeken naar andere landen
in Zuidoost-Azië die interesse hebben getoond in
deze archieven, onder andere vanwege de rol van
de VOC in de inter-Aziatische handel. Maar ook
de archieven van de Algemene Secretarie zijn
voor dit centrum van groot belang om inzicht te
krijgen in de werking van het koloniaal bestuur.
Tijdens de Mutual Cultural Heritage (MCH)
conferentie in Albany (Verenigde Staten) in
november 2010 hebben de deelnemende landen
afgesproken dat in de gemeenschappelijke web-
site, de zogeheten MCH-Portal, de prioriteit in
eerste instantie komt te liggen bij het opnemen
van gedigitaliseerde toegangen (inventarissen)
van relevante archieven en collecties. Het via
internet beschikbaar stellen van scans van
originele documenten is een zaak die nog verdere
uitwerking en discussie behoeft.3
Het werkprogramma 2011-2012
De kern van het hiervoor genoemde werkpro-
gramma vormt de samenwerking tussen het
ANRI, het Nationaal Archief en de Universiteit
van Leiden voor het vormgeven en de verdere be-
werking van het ‘koloniale’ bestand: de Alge-
mene Secretarie. Daarnaast is de digitalisering
van kernbestanden uit de VOC-periode nadruk-
kelijk aanwezig. Daarbij heeft het ANRI ook sa-
menwerking gezocht met derden, in dit geval de
Corts Foundation, die de digitalisering van de
‘Dagregisters van Batavia’ ter hand gaat nemen.
De Universiteit van Leiden heeft in maart 2011
een overeenkomst met het ANRI en het Indone-
sische ministerie van Onderwijs gesloten over het
vervolg van het Encompass-programma (tot en
met 2015). Daaraan zullen ook andere Indonesi-
sche universiteiten meewerken. De lasten zullen
gelijk verdeeld moeten worden. Indonesië zal de
coördinatie voor de samenstelling van de archief-
gids ‘Nederlandse archieven in provinciale en
stedelijke archiefinstellingen’ vormgeven. Verder
27
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012
blijven de standaardelementen van het archief-
samenwerkingsprogramma als capaciteitsopbouw
en de deelname aan workshops garant staan voor
een blijvende vorm van gespecialiseerde oplei-
ding en training op de kerngebieden van het
professionele archiefwerk. Het ANRI draagt ook
bij aan de totstandkoming van de MCH-website.
Hij zal zich daarbij in de eerste plaats concentre-
ren op de digitalisering van de toegangen. En tot
slot: de digitalisering van kernbestanden zal bin-
nenkort van start gaan. De afronding ervan zal in
de volgende fase van het gemeenschappelijk erf-
goedprogramma ter hand worden genomen en zal
dan gekoppeld kunnen worden aan bijvoorbeeld
een archivalisch-institutioneel onderzoekspro-
gramma. De samenwerking tussen het ANRI en
het Nationaal Archief stopt hier niet. De basis
voor een verdieping is dan gelegd en in een
volgende fase kunnen de lasten gelijkwaardiger
verdeeld worden over de beide partners.
Casus PT Kereta Api 4
In november 2010 bezocht de programmadirec-
teur gemeenschappelijk erfgoed van het Natio-
naal Archief een bezoek aan het complex van de
PT Kereta Api, de Indonesische Spoorwegmaat-
schappij NV, in Bandung. Het bezoek geschiedde
in nauwe samenwerking met het ANRI dat de
eindverantwoordelijkheid heeft als het gaat om
de over te dragen archieven. In maart 2011 werd
een vervolgbezoek afgelegd om op maat te kun-
nen adviseren.
De reden voor deze bezoeken was tweeledig.
Enerzijds waren er signalen dat de bewaarcondi-
ties van de archieven van de Staatsspoorwegen
die hier berusten, ernstig te wensen overlieten.
Bovendien waren er aanwijzingen dat hier
stukken berusten die in Nederland verloren zijn
gegaan. Het gaat dan om materiaal dat bij het
Technisch Bureau van het ministerie van Kolo-
niën werd bewaard. Al dit materiaal is bij een
bombardement op het Haagse Bezuidenhout in
het voorjaar van 1945 verloren gegaan.5 Daarmee
heeft het in Indonesië bewaarde materiaal een
‘zwaardere’ historische last gekregen.
In 2008 verrichtte een delegatie van het Neder-
lands Architectuurinstituut, het Nationaal Ar-
chief en PAC (Passchier Architects and Con-
sultants) onderzoek in het archief van de Dienst
Burgerlijke Openbare Werken (BOW) vanwege
de voorgenomen bewerking.6 In hun rapport
wordt gesproken over de afzonderlijke berging
van het materiaal van de spoorwegen, in het bij-
zonder dat van de Staatsspoorwegen in Bandung.
Omdat het onderzoek van deze delegatie een
eigen doel diende, valt uit het rapport echter niet
op te maken welke delen van het archief van
BOW materiaal over de Nederlands-Indische
28
spoorwegen bevatten. Evenmin wordt duidelijk
of alles is overgedragen aan de PT Kereta Api
in Bandung, noch of er ook materiaal bij andere
instellingen berust. Het archiefdepot in Sema-
rang is (nog) niet bezocht.
Wel was duidelijk dat het archief van de PT Ke-
reta Api van voor de onafhankelijkheid (in dit
geval 1945)7 een grote ‘bewaarverspreiding’ kent.
Dit heeft deels te maken met het feit dat met
name materiaal over gebouwen, installaties en
rollend materieel werd bewaard waar men het
nodig had om een goed beheer te kunnen uitoe-
fenen.
Tijdens de twee bezoeken in Bandung is het ar-
chiefdepot van de hoofdvestiging en een soort
tussendepot in een voormalige loods bezocht.
Daar is duidelijk geworden dat bij de bewerking
zowel een conserverings- als selectieslag gemaakt
moet worden. Er liggen honderden, zo niet dui-
zenden kaarten, calques en tekeningen van rol-
lend materieel, maar ook van allerlei utili-
teitsgebouwen van de PT Kereta Api en haar
voorgangers. En dan spreken we nog niet over het
bijbehorende feitelijke archiefmateriaal als cor-
respondentie, een directeursarchief enz. Wat
eventueel nog buiten deze bewaarplaatsen in
oude stations enz. ligt, is momenteel onbekend.
Vanuit de Nederlandse ambassade is tijdelijk een
externe consultant ingehuurd om een eerste
ordening in de externe locatie in Bandung aan te
brengen. De PT Kereta Api zelf organiseert de
scanning van met name tekeningen en calques
om de informatie nog in het lopende werk te kun-
nen gebruiken. Over de gebruikte standaard voor
dit gedigitaliseerde materiaal is ons niets bekend.
Een bijkomende complicatie is dat de historische
archieven formeel niet onder de erfgoeddivisie
van de PT Kereta Api vallen, maar onder de lo-
pende archiefadministraties (Records Depart-
ment). Vanuit het oogpunt van de conservering
moet gewezen worden op het feit dat de locatie in
Cikudapateuh in Bandung wellicht geschikt is
voor een tijdelijke bewerkings- en selectieslag,
maar niet geschikt is voor de permanente opslag
van het materiaal.
De conclusie is duidelijk: een op oplossingen ge-
richt beleid moet, met steun van het ANRI, van
de grond af worden opgebouwd. Het team van het
Nationaal Archief bereidt een advies voor een
strategisch en operationeel plan voor.
Tot slot
Het lopend gemeenschappelijk erfgoedpro-
gramma (2009-2011) van het Nationaal Archief
combineert elementen van vorige (2000-2009) en
andere programma’s om een digitale omgeving te
scheppen voor huidig en toekomstig (weten-
schappelijk) onderzoek. Daarom richt het Natio-
naal Archief zich primair op de resultaten waarin
het onderzoekselement voorop staat; alles digita-
liseren kan niet, is ook niet wenselijk gezien de
kosten daarvan, maar vooral ook van het duur-
zaam opslaan. Het hoeft ook niet op het moment
dat de toegangen op de zogenaamde Dutch Re-
cords beschikbaar zijn. Daarmee kan de onder-
zoeker al een eerste opzet van zijn of haar
onderzoek vormgeven. Het Nationaal Archief zal
overigens de relevante scans wel zondermeer be-
schikbaar stellen. Dat gebeurt zowel via de MCH-
website als via de website van het Nationaal
Archief. Maar wij zullen ook de emotionele
lading achter de aarzelende houding bij sommige
landen over de beschikbaarstelling van gescande
originelen moeten respecteren. Belangrijker is
dat het knelpunt van paleografie en de taal een
digitale oplossing –learning by distance– krijgt.
De eerste voorzichtige stappen zijn op dit gebied
samen met de Universiteit van Amsterdam gezet.
En dan wordt mutual wellicht echt global.
Noten
1 Roelof Hol (1950), oud-rijksarchivaris in Noord-
Holland, is momenteel vanuit het Nationaal Archief
aangesteld als Programmadirecteur gemeenschappe-
lijk cultureel erfgoed (GCE). Het GCE-team bij het
Nationaal Archief bestaat verder uit Frans van Dijk,
Mara de Groot, Jinna Smit en Cees-Jan van Golen.
2 Balk, G.L., Van Dijk, F., Kortlang, D. (e.a.),
De archieven van de Verenigde Oost-Indische Compagnie,
1602-1795 (Leiden 2007).
3 Vergelijk ook de voordracht van Trudy Huskamp
Peterson op het congres Archives without borders in
augustus 2010 waar zij spreekt over de (digitale)
‘haves and have nots’ als wij denken aan het digitaal
beschikbaar stellen van materiaal buiten het domein
van de afzonderlijke landen.
4 Zie ook het hieraan voorafgaande artikel in dit tijd-
schrift: Sporen tussen verleden en toekomst.
5 CAS, Inventaris van het Commissariaat Indische Zaken
1880-1949. Het betrof hier vooral de aanschaffingen
van het Commissariaat Indische zaken vanaf 1927.
Het Technisch Bureau was gevestigd in het Bezuiden-
houtkwartier, en is bij het geallieerde bombardement
op 3 maart 1945 volledig verwoest. Het materiaal van
na de Tweede Wereldoorlog betreft vooral aanschaffin-
gen van het ministerie van Koloniën voor Suriname
en de Nederlandse Antillen.
6 Verslag van het onderzoek in het archief van het
Nationaal Archief ‘Arsip Republik Indonesia’ te
Jakarta en het depot van het ministerie van Openbare
Werken ‘Pekerjaan Unum’ te Citeurup, Indonesia.
2008.
7 Vanuit Indonesisch perspectief wordt de jaarlijkse
spoorwegdag gevierd op 28 september 1945, de dag
waarop de Djawatan Kereta Api Repoeblik Indonesia
werd ingesteld. Tot 1949 opereerde daarnaast nog
het Verenigd Spoorwegbedrijf van de Nederlandse
overheid, overigens gerund door Amerikanen.

Sein- en uitkijktoren (1839) gebouwd op restanten van het oude bastion Culemborg, waar-
vanuit de rede van Batavia in de gaten gehouden kon worden. FOTO BARBARA MENSINK, 1997

29
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012

Rehabilitatie van de
Kota Lama in Padang
ir. Peter van Dun
Adviseur Shared Build Heritage
Committee, ICOMOS Nederland

Dick ter Steege MSc

Architect en bouwhistoricus,
Atelier voor Bouwhistorie

Peter Timmer MA
Senior consulent Erfgoed
en Ruimte, RCE

1 – De Batang Arau een jaar na de aardbeving (2009). Het rivierfront

heeft veel schade opgelopen. Alleen het betonnen pakhuis links
op de foto heeft de aardschokken redelijk goed doorstaan.

2 – De karakteristieke bebouwing aan de

Batang Arau vóór de aardbeving.
ACTION PLAN, 2010

3 – Aardbevingen op en rond Sumatra de
afgelopen 10 jaar. Padang valt onder ‘Southern
Sumatra’ in deze tabel. USGS, 2010
O
p 21 oktober 2009 viel op de website
van Radio Nederland Wereldomroep te
lezen: ‘Op het Indonesische eiland Su-
matra zijn minstens 146 belangrijke historische
gebouwen zwaar beschadigd na de aardbeving op
30 september. Dat blijkt uit onderzoek van een
Indonesisch team van erfgoedspecialisten op
kosten van het Prins Claus Fonds. Het gemeen-
tehuis van Padang staat op instorten. Slechts tien
historische gebouwen zijn nog geheel intact’.1
Ring van destructie
Indonesië ligt in de zogenaamde ‘Ring van Vuur’:
een ringvormig gebied rond de Stille Oceaan
waar zich geregeld aardbevingen, vulkaanuit-
barstingen en tsunami’s voor doen. Een lijst van
aardbevingen van het laatste decennium op en
rond Sumatra laat zien dat het niet de vraag is
of, maar wanneer de volgende natuurramp zich
zal voltrekken. Wetenschappers verwachten dat
Sumatra binnen afzienbare tijd opnieuw getrof-
fen zal worden door een aardbeving van mini-
maal 8,5 op de schaal van Richter.2 De gevolgen
zullen ingrijpend zijn. De aardbeving die de stad
Padang trof op 30 september 2009 had ‘slechts’
een zwaarte van 7,6 op de schaal van Richter.
Zo’n elfhonderd mensen kwamen om het leven.
Gebouwen werden compleet verwoest of zwaar
beschadigd. Dat geldt ook voor het cultureel
erfgoed in de historische binnenstad – de kota
lama.3
Meer dan een jaar na de aardbeving is het meeste
puin opgeruimd. Momenteel staat de stad voor
de opgave de wederopbouw vorm te geven en
tegelijkertijd zich voor te bereiden op nieuwe
rampen. De gemeente Padang is van oordeel dat
hierbij het cultureel erfgoed een richtinggevende
rol moet krijgen. Op initiatief van de Indonesian
Heritage Trust (BPPI) heeft het gemeentebestuur
van Padang de Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed verzocht om ondersteuning te bieden
bij het opzetten en programmeren van het stads-

30
 INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012

De stad Padang op het eiland Sumatra is in 2009 zwaar getroffen

door een aardbeving. Daarbij is veel gemeenschappelijk cul-
tureel erfgoed in de historische binnenstad – de kota lama –
beschadigd. Op verzoek van de lokale overheid heeft de Rijks-
dienst voor het Cultureel Erfgoed eind 2010 in samenwerking
met de Indonesian Heritage Trust deelgenomen aan een work-
shop over de rehabilitatie van het erfgoed. Dit heeft geresulteerd
in een beleidsadvies aan de gemeente Padang. Conform het
uitgangspunt van integrated conservation staat daarbij niet
alleen de instandhouding van het historische karakter, maar ook
de toekomstige ontwikkeling van de kota lama centraal.

herstel. De RCE besloot vervolgens in samenwer-

king met ICOMOS Nederland een team van drie
personen te sturen, die eind 2010 deelnamen aan
een workshop over de rehabilitatie van de kota
lama.

Cultureel gemeengoed in Padang

Padang ligt op de westkust van Sumatra in het
thuisland van de Minangkabau. In de 17e eeuw
ontstond langs de rivier Arau een nederzetting
met een fort en logecomplex van de Verenigde
Oost-Indische Compagnie (VOC). Dat trok op
zijn beurt veel handelaren en ambachtslieden 3 – Padang in 1929. Duidelijk zichtbaar is de spoorlijn ten oosten van de stad
uit de regio aan. Zoals onder het VOC-bewind met verbindingen naar de oude handelswijk langs de rivier en de Emmahaven
gebruikelijk was, leefden zij gescheiden en zo 4 – Karakteristieke in het zuiden. Topografische Dienst Batavia, uitsnede ‘Garnizoenskaart van
ontstonden wijken met Chinezen, Arabieren, woon-winkel- Padang’, Sumatra, blad 1 en 4 (opname 1926-28). BRON: KIT
Bengalen en inheemse volkeren zoals Minang- panden en een
kabau, Niassers en Javanen. Voor de VOC was moskee in de oude
Padang een relatief onbeduidende handelspost, handelswijk. 2010
gericht op de handel van peper en goud uit het
achterland. De haven van Padang in de rivier-
monding van de Arau bleek ongeschikt om grote
schepen te ontvangen. Goederen dienden dan
ook per kleine boot overgebracht te worden naar
zeeschepen op de rede. De ondergang van de
VOC rond 1800 leidde voor Padang een periode
van neergang in. In de tweede helft van de 19e
eeuw veranderde de situatie. Door de vondst van
exploiteerbare kolenlagen in de Ombilin-regio
(Sawahlunto) en de noodzaak deze te vervoeren
naar de kust, werd een spoorlijn aangelegd en een
nieuwe haven gebouwd. De in 1892 geopende
Emmahaven bood toegang aan moderne zeesche-
pen en werd aangesloten op de nieuwe spoorweg.
Reisgidsen spreken in dit verband over ‘de mooi-
ste spoorlijn ter wereld’.4

De (industriële) vooruitgang zorgde voor nieuwe

bouwopgaven in de stad. ‘Het fort van Padang
verrees niet uit zijne puinhoopen; het terrein,
waarop het vroeger stond, werd verkocht en
wordt thans door de Chinezen bewoond’.5 Ten
noorden van de oude handelswijk en het ‘Chinee-
sche kamp’ werd een nieuw stadscentrum aange-

31
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012
legd. Volgens de principes van de ‘Indische stad’
bestond deze uit rechte wegen en grote pleinen
met daaromheen de belangrijkste publieke ge-
bouwen en markten.6 Padang werd het economi-
sche en administratieve centrum van West-
Sumatra. Spoorwegstations aan de rand van de
stad en in de oude handelswijk, militaire instal-
laties, kerken, hotels, clubgebouwen, handels-
gebouwen, banken, woonwijken voor Europea-
nen en kampongs voor de inheemse bevolking
werden aangelegd. De architectuur vertoont een
verzameling van uiteenlopende bouwstijlen, zoals
de Indische stijl, art deco, neogotiek en een
traditionele Chinese vormgeving voor bijvoor-
beeld de Chinese tempel.
In 1931 kreeg architect Thomas Karsten een
opdracht om een nieuw stadhuis aan de alun-
alun, het centrale plein, te bouwen als trots sym-
bool voor een moderne stad. Na de Indonesische
onafhankelijkheid maakte Padang een onge-
kende groei door en telt tegenwoordig zo’n
850.000 inwoners. De pluriforme samenleving
heeft geleidelijk plaats gemaakt voor een islami-
tische dominantie en de regionale cultuur van de
Minangkabau. In het stadsbeeld is dit zichtbaar
in nieuw gebouwde moskeeën en nieuwbouw met
bergonjong-daken, een vormgeving die geïnspi-
reerd is op de hoorns van de waterbuffel, het
culturele symbool van de Minangkabau.7 De
5 – Het stadhuis van architect Thomas Karsten uit
1936 aan de alun alun in het stadscentrum. 2010
32
kolo- niale geschiedenis is nog steeds herkenbaar
in de stedenbouwkundige opzet en vele histori-
sche gebouwen in de kota lama.
Integrated conservation
Stadsrehabilitatie vraagt een benadering die in
de aanloopfase sterk afwijkt van de klassieke
monumentenzorg, die zich vooral richt op archi-
tectuurhistorisch en technisch herstel. Stadsreha-
bilitatie vereist een politieke en sociaaleconomi-
sche benadering van een geheel, meestal histo-
risch samenhangend gebied met als doel ont-
wikkeling te stimuleren. Deze aanpak wordt in
het buitenland integrated conservation genoemd.
Ook in Indonesië kan deze aanpak meerwaarde
hebben bij historische stadsdelen, die in de loop
van de tijd in een neergaande economische situ-
atie zijn gekomen. Een verschijnsel dat ook in
Nederland bekend was met betrekking tot de
historische stadscentra in de jaren ’50 en ’60 van
de vorige eeuw. De rehabilitatie van de Neder-
landse binnensteden was destijds gebaseerd op de
zogenaamde quick-scan-methode.8 Een benade-
ring die mogelijkheden biedt voor toepassing in
andere landen.
Bij deze methode wordt de architectonische
karakteristiek van de bebouwing van het betref-
fende stadsdeel op eenvoudige wijze in kaart
gebracht door de beeldkwaliteit aan te geven.
Daarnaast maakt een kaart de technische kwali-
teit van de bebouwing duidelijk. Een combinatie
van beide kaarten geeft inzicht in het aantal pan-
den in slechte en matige toestand van beeldbepa-
lend (en beeldondersteunend) belang. Tegelijker-
tijd wordt het gebruik van de panden geïnventa-
riseerd. Op grond van een SWOT-analyse worden
vervolgens ontwikkelingskansen en -risico’s
bepaald. Hiermee wordt beoogd aan te geven
welke ontwikkelingen de karakteristiek van het
desbetreffende gebied kunnen behouden en
versterken.
Deze aangepaste quick-scan biedt besluitvormers
in een korte periode een redelijk betrouwbaar in-
zicht in de instandhoudingsopgave en ontwikke-
lingspotentie. Inzet van architectuurstudenten
van lokale universiteiten, die de eenvoudige
methode snel begrijpen en daarmee voortvarend
kunnen werken, kan ook een eurocentrische
beoordeling van de bebouwing voorkomen. Daar-
naast stimuleert deze werkwijze jonge professio-
nals in de toekomst aandacht te schenken aan
mogelijkheden tot hergebruik van de bestaande
gebouwde omgeving en infrastructuur. De scan
is dus een methode om politieke besluitvorming
voor te bereiden. Pas daarna volgt de uitvoering.
Institutionele verankering, publieksacceptatie
en financiële en economische haalbaarheid zijn
uiteindelijk essentieel wil cultureel erfgoed een
bijdrage kunnen leveren aan de ontwikkeling van
6 – Voor het stadhuis van Padang staat een
zogenaamde Julianaboom, geplant in 1909. 2010
 INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012

gebieden. In Indonesië zullen de gelden uit par-

ticuliere investeringen en (internationale) fond-
sen moeten komen. De overheid zal daarvoor een
gunstig voorwaardenscheppend beleid moeten
creëren. Wanneer op overheidsniveau geen dui-
delijk standpunt ten aanzien van stadsherstel
wordt ingenomen, zullen investeerders dit opvat-
ten als onzekerheid en niet tot actie overgaan.

Padang in 2005
De eerste Nederlandse betrokkenheid bij de kota
lama van Padang begint bij de oude mijnstad
Sawahlunto, dat meer landinwaarts is gelegen. In
2004 kwam een verzoek van de burgemeester van
Sawahlunto om te onderzoeken of deze plaats een
recreatieve bestemming zou kunnen krijgen, daar
de kolenmijnen gesloten waren en er een grote 7 – Tijdens de workshop in Padang hebben studenten een inventarisatie gemaakt
van de beschadigde historische panden in de oude handelswijk (Action 2010).

8 a - b – De St. Leokapel (links) was zwaar beschadigd, maar is dankzij financiële steun van het Prins Claus Fonds geres-
taureerd. De rooms-katholieke kerk aan de overzijde van de weg staat op instorten (rechts). FOTO’S PETER TIMMER 2010

33
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012

economisch teruggang voor de stad dreigde. Na

het uitvoeren een snelle analyse zijn ideeën ge-
formuleerd voor een ontwikkelingsperspectief.
Dankzij de bevlogenheid van de burgemeester
profileert Sawahlunto zich tegenwoordig als toe-
ristische mijnstad en zijn verschillende gebou-
wen gerestaureerd en recreatieve voorzieningen
gerealiseerd.9 De landschappelijk gezien zeer aan-
trekkelijke spoorlijn die Sawahlunto sinds 1894
met de kust- en havenstad Padang verbindt, is re-
cent grotendeels hersteld. Vanaf het hoofdstation
te Padang is er een verbinding met de Emma-
haven en een aftakking – zij het niet meer in
gebruik – naar de oude handelswijk van de stad.
Een voorstel deze lijn naar de oude handelswijk
te heropenen leidde in 2005 tot een workshop in
Padang waarbij de economische en toeristische
mogelijkheden van de oude handelswijk zijn
geanalyseerd en cartografisch vastgelegd. Aan
deze operatie is assistentie verleend door archi-
tectuurstudenten van de Bung Hatta Universiteit
van Padang. De bestaande toestand van zowel de
bebouwing als de economie van de oude handels-
wijk waren in 2005 niet al te best. De resultaten
van de quick-scan en het daarmee geboden
inzicht in het verval van de bestaande situatie en
zijn ontwikkelingsmogelijkheden (met behoud
van karakter en herkenbaarheid van het be-
staande) zijn verwerkt in een beknopt rapport.10
Hiermee is beoogd een politiek draagvlak bij
9 – Een jaar na de aardbeving is de verwoesting van de aardbeving nog steeds zichtbaar in de de lokale bestuurders en steun van de lokale
oude handelswijk. De voormalige Javasche Bank (1930, architectenbureau Ed. Cuypers) in de bevolking te verkrijgen.
oude handelswijk doorstond de aardbeving. Tegenwoordig laat het als ‘Javasche Bank Café’
een glimp zien van een mogelijke nieuwe toekomst voor het gemeenschappelijk erfgoed. De toeristische mogelijkheden konden als aan-
jager voor een algehele economische opbloei
van het gebied gelden; er was al een hotel in een
historisch bankgebouw ondergebracht en kleine
ambachtslui konden aan de bezoekers hun waren
verkopen. Er kwamen in die tijd relatief veel
toeristen die vooral geïnteresseerd waren in de
surfmogelijkheden bij de eilanden voor de kust.
Het uitwerken van een realistisch plan zou
daarna mogelijk moeten zijn. In Padang is het er
in 2005 niet van gekomen. De toeristische afde-
ling van de gemeente zag wel wat in een verdere
uitwerking, maar de formele besluitvorming
heeft tot op heden niet plaatsgevonden. Er is
daarom geen plan uitgewerkt en er zijn geen
investeerders gevonden die kunnen bijdragen aan
de stadsrehabilitatie. Herstel en hergebruik be-
perken zich tot incidenten of blijven achterwege
met verder verval van de historische bebouwing
als gevolg.

Padang in 2010
Op basis van het gemeenschappelijk erfgoed-
programma heeft het gemeentebestuur van
Padang de RCE in 2010 verzocht om expertise
10 – Analyse per deelgebied van ontwikkelingskansen en -risico’s,
als onderlegger voor een SWOT-analyse voor de oude handelswijk
bij het opzetten en programmeren van een stads-

34

herstel van de kota lama. Aanleiding was de aard-
beving in 2009, die desastreuze gevolgen had voor
het cultureel erfgoed in Padang. De oude han-
delswijk is zwaar getroffen en maakt als geheel
een deplorabele indruk. In het stadscentrum is
het gemeentehuis licht en de rooms-katholieke
kerk tegenover het missiecomplex zwaar bescha-
digd. Alleen de St. Leokapel, onderdeel van het
missiecomplex, is met ondersteuning van het
Prins Claus Fonds gerestaureerd.
Het onderzoek heeft plaatsgevonden in december
2010, met assistentie van BPPI en studenten van
de lokale Bung Hatta Universiteit en Padang
Universiteit. De workshop vond plaats in de
voormalige Javasche Bank. Als onderzoeksgebied
werd de oude handelswijk gekozen, omdat die als
geheel aan rehabilitatie en revitalisatie toe is. Het
veldwerk bood een teleurstellend beeld van de
technische staat van de bebouwing en de kwali-
teit en omvang van de herstelwerkzaamheden.
Bovendien bleken veel levensvatbare functies
verloren te zijn gegaan. Zo verkeerde de stad in
2005 al in een verpauperde toestand en was dat
sindsdien alleen maar erger geworden.
Omdat de eilanden voor de kust geteisterd zijn
door een tsunami, is het surftoerisme sterk terug-
gelopen. De haven – waar de schepen met surfers
plachten te vertrekken – ligt er verloren bij, de
eigenaar van het in 2005 bejubelde hotel is ver-
trokken en kleine ambachtslieden – in 2005 nog
gezien als een toeristische attractie – zijn verdwe-
nen. De beschadigde Chinese tempel is nog
steeds niet gerestaureerd en het voorheen aan-
trekkelijke rivierfront met zijn pakhuizen ligt er
verwaarloosd bij. Incidenteel vindt particulier
herstelwerk plaats, voornamelijk in de Chinese
wijk, maar de technische staat en daarmee de
architectonische uiting van het stadsdeel krijgen
hiermee geen bijzondere stimulans.
Gedurende de uitvoering van het veldwerk is in
Padang tevens een seminar georganiseerd door
het Indonesische ministerie van Cultuur en Toe-
risme gericht op de wederopbouw na de aard-
beving. Daarbij stonden de rampgevoeligheid
van het gebied, de mogelijkheden hierop te
anticiperen en het opstellen van richtlijnen voor
restauratie centraal.11 De handleiding Managing
Disaster Risks for World Heritage (2010) van
UNESCO biedt een uitstekende basis voor een
optimale disaster preparedness voor historische
gebouwen en gebieden. De lokale overheid is van
plan de binnenstad te verlaten en een nieuw be-
stuurscentrum te bouwen op hoger gelegen grond
die minder kwetsbaar is voor natuurrampen. Vol-
gens de toekomstvisie voor 2028 zullen de groene
heuvels ten zuiden van de stad getransformeerd
worden tot een nieuw zakencentrum met hotels,
winkelcentra en dure appartementen. Deze
ontwikkeling zal grote gevolgen voor de kota
lama hebben. Niet alleen het hiervoor genoemde
stadhuis van Thomas Karsten zal leeg komen te
staan. Het vertrek van de publieke voorzieningen
is een aderlating voor de binnenstad. Nieuwe
economische dragers voor instandhouding van
erfgoed zullen gezocht moeten worden.
De resultaten van de workshop zijn verwerkt in
een rapport en een beleidsadvies met aanbevelin-
gen voor de gemeente Padang.12 De aanbevelin-
gen verschillen niet zo veel van die in 2005 met
dien verstande dat de urgentie tot actie inmiddels
groter is geworden. De lokale overheid is in over-
weging gegeven een onafhankelijk agentschap te
installeren dat een herstelplan kan ontwikkelen
en uitvoeren. Een dergelijk agentschap, samen-
gesteld uit vertegenwoordigers van de verschil-
lende belangengroepen, kan ook zelfstandig
fondsen voor de implementatie verwerven. Tot
slot is aanbevolen de samenwerking met de
verschillende betrokken partijen te bekrachtigen
in een convenant. Vanuit een gezamenlijke visie
zou gekeken kunnen worden naar een duurzaam
toekomstperspectief voor de kota lama waar alle
betrokken partijen aan bijdragen.
Rol van betekenis
Hoewel een integrale benadering van erfgoedzorg
in Indonesië nog nauwelijks van de grond is ge-
komen, zijn er wel ontwikkelingen gaande die
aanknopingspunten bieden. De Indonesische
maatschappij ontwikkelt zich in rap tempo en
erfgoedzorg blijft daarbij niet achter. De op-
komende middenklasse heeft nieuwe behoeften
en neemt geen genoegen met de verwaarlozing
van historische gebieden. Particuliere erfgoed-
organisaties roeren zich steeds meer en gaan
strategische allianties aan met andere niet-
gouvernementele organisaties om te komen
tot rehabilitatie van het erfgoed. Zij zijn verder
actief bezig met het creëren van bewustwording.
De kennis over het omgaan met natuurrampen
heeft eveneens een vlucht genomen. Nederlandse
expertise kan mogelijk bijdragen aan een grotere
bekendheid en implementatie van integrated
conservation in Indonesië. Uiteindelijk zal de
lokale overheid de regie moeten nemen, zo ook
in Padang. Indonesische erfgoedorganisaties en
Nederlandse adviseurs kunnen daarbij onder-
steunen. Door het politieke, economische en
sociale belang van integrated conservation in-
zichtelijk te maken kan de overheid gestimuleerd
worden erfgoed een rol van betekenis te geven bij
de ontwikkeling van de stad.
Noten
1 Conform het Heritage Emergency Response-beleid
INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012
van de BPPI is een Damaged Heritage Rapid Assess-
ment Team opgericht (in samenwerking met o.a. de
Bung Hatta University en met ondersteuning van het
Prins Claus Fonds) dat de schade na de aardbeving
inventariseerde.
2 International Engineering Team.
3 Het woord kota stamt uit het Sanskriet (koeta) en
betekent ‘versterkte plaats’, in Indonesië staat het
voor ‘stad’. Lama betekent ‘oud’ (of ‘vroeger‘) in het
Bahasa Indonesia.
4 Lonely Planet.
5 De Stuers, p. 43.
6 Gill.
7 Colombijn.
8 Ministeries van VRO en CRM.
9 Martokusumo.
10 Corten en Van Dun.
11 Dit seminar was mede georganiseerd door
UNESCO en het National Research Institute
for Cultural Properties, Tokio, Japan.
12 De resultaten van de workshop met de studenten,
BPPI, vertegenwoordigers uit de lokale samenleving,
de gemeentelijke en provinciale overheid en de Indo-
nesische spoorwegen zijn verwerkt in het rapport
Action Plan, the Rehabilitation of the Inner City
of Padang (2010) en het beleidsadvies met de
aanbevelingen van de Nederlandse delegatie in
Recommendations Workshop Rehabilitation of
the Inner City of Padang (2011).
Literatuur
- Colombijn, F. (1994). Patches of Padang. The
History of an Indonesian Town in the Twentieth
Century and the Use of Urban Space. Leiden.
– Corten, J.P. & P. van Dun (2005). Revisiting
West Sumatra. Trailing Historic Recollections
Between Sawahlunto and Padang. Vianen.
– P. van Dun, D.A.J. ter Steege en P.J. Timmer
(2011). Recommendations. Workshop Rehabilitation
of the Inner City of Padang. Amersfoort.
– Gill, R.G. (1994). De Indische stad op Java
en Madura: Een morfologische studie van haar
ontwikkeling. Delft.
– International Engineering Team (AIFDR)
(2009). Building Vulnerability Assessment,
Padang Earthquake. Padang.
– Lonely Planet (2000). Indonesia. Victoria.
– Martokusumo, W. (2010). The Ex–Coal
Mining City of Sawahlunto Revisited: Notions
on Revitalization, Conservation and Urban
Development. In: Nakhara Journal of Environ-
mental Design and Planning, University
Chulalongkorn, vol. 6. Bangkok.
– Ministeries van VRO en CRM (1976).
Hersteld verleden van dorpen en steden, een weg-
wijzer voor stads- en dorpsherstel. Den Haag.
– De Stuers, H.J.J.L. (1850). De vestiging en
uitbreiding der Nederlanders ter westkust van
Sumatra. Amsterdam.
– UNESCO-Asia Pacific (2010). Managing
Disaster Risks for World Heritage. Jakarta.

35
VITRUVIUS NUMMER 18 JA-
dr. ing. Hans Bonke
Onderzoeker project
De identificatie en
documentatie van
forten in Indonesië
1 – Een middeleeuws kasteel
in de tropen: het Portugese
fort Tolucco (Ternate).
Forten
I
n de Indonesische archipel zijn tussen de
komst van de eerste Europeanen in het
begin van de zestiende eeuw en het uitroe-
pen van de Indonesische onafhankelijkheid in
1945 honderden forten, bergvestingen, bunkers
en andere verdedigingswerken gebouwd.1 Portu-
gezen, Spanjaarden, Nederlanders, Britten, Ja-
panners en ook de lokale bevolking bouwden for-
ten langs belangrijke handels- en zeeroutes. De
forten maken nu deel uit van het gemeenschap-
pelijk erfgoed, maar hoeveel waren het er eigen-
lijk? Waar lagen ze? Wat was erover bekend? En
niet in de laatste plaats, wat is er nog van over?
Al deze vragen waren voor het Departemen
Kebudayaan dan Pariwisata (Budpar), ofwel het
Indonesische ministerie van Cultuur en Toe-
risme, aanleiding om van 2007 tot 2009 een groot
inventarisatieproject van alle forten op het Indo-
nesische grondgebied te laten uitvoeren.
De inventarisatie en identificatie
van forten in Indonesië
Het onderzoek werd mede mogelijk gemaakt
door een subsidie uit het gemeenschappelijk erf-
goedprogramma. Hierdoor kon in juli 2007 daad-
werkelijk worden begonnen met het driejarige
project: de ‘inventarisatie en identificatie van for-
ten in Indonesië’. De uitvoering werd opgedragen
aan twee private partijen: Pusat Dokumentasi
Architektur (PDA) in Jakarta en Passchier Archi-
tects and Consultants (PAC) in ’s-Hertogen-
36
in Indonesië
bosch. Op lokaal en regionaal niveau werd assis-
tentie verleend door regionale kantoren van
Budpar, gemeenten, universiteiten en erfgoed-
instellingen. Een fraai voorbeeld van kennis-
opbouw.
Het onderzoek strekte zich uit van Sabang tot
Merauke, een afstand van ongeveer 5.000 kilo-
meter. Daarbij werden tientallen, soms moeilijk
bereikbare eilanden bezocht. Op elke site werden
de overblijfselen en lokale omstandigheden vast-
gelegd in een gestandaardiseerde vragenlijst met
gegevens over locatie, bouwkundige toestand en
voorzien van schetsmatige plattegronden, foto’s
en video. Het bleef bij een inventarisatie, want
het uitgebreid opmeten of opgraven van de over-
blijfselen viel buiten het budget. Het veldwerk
werd aangevuld met een overzicht van de belang-
rijkste historische informatie, een iconografie en
een literatuuroverzicht. Het onderzoek beperkte
zich niet alleen tot bestaande forten, maar strekte
zich ook uit tot de meer dan honderd verdwenen
forten. Dat betekent, dat als er in de nabije toe-
komst bij grondwerkzaamheden resten van ver-
dwenen forten worden teruggevonden, direct
historische gegevens beschikbaar zijn voor de
identificatie en voor archeologisch onderzoek.
Forten op de Molukken en Java:
1512-1815
De eerste forten werden gebouwd op plaatsen
waar Europeanen als eerste voet aan wal zetten,
namelijk op de Molukken en Java. Op de Moluk-
ken in het noordoosten van de archipel herinne-
ren tientallen forten aan meedogenloze oorlogen
die daar werden uitgevochten tussen de autoch-
tone bevolking en Europese kooplieden. De inzet
was het monopolie in de handel in kruidnagel en
nootmuskaat; de kostbare specerijen die alleen op
deze kleine eilanden groeiden.
In 1512 bereikten de Portugezen als eerste Euro-
peanen over zee deze legendarische specerijen-
eilanden. De sultan van Ternate verleende hen in
1522, in ruil voor militaire steun tegen aarts-
vijand Tidore, het monopolie op de kruidnagel-
handel en gaf toestemming om het eerste
Europese fort in de Indonesische archipel te
bouwen: Fortaleza Săo Joăo Baptista (Castelo
Gamma Lama). De volgende decennia breidden
de Portugezen hun handelscontacten uit en
bouwden ook forten op andere eilanden. Na ver-
loop van tijd verslechterden de verhoudingen en
verdreven de bewoners van Ternate in 1575 de
Portugezen. Op Ambon brak een oorlog uit
tussen de coalitie van de katholieke Ambonezen
met de Portugezen en de islamitische bevolking.
Het lokale Portugese fort, Fortaleza Nossa Sein-
hora da Annunciada, was de beslissende schakel
in de machtsverhoudingen. Die verhoudingen
werden op scherp gezet door de komst van andere
Europeanen. In 1602 kwamen de eerste schepen
van de Verenigde Oost-Indische Compagnie
 INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012

(VOC) vanuit Nederland in Azië aan. De Portu-

gezen op Ambon gaven zich zonder verzet over Tussen 1500 en 1945 werden langs de belangrijkste handels- en zeeroutes in de
aan de Nederlanders, die het fort herdoopten in Indonesische archipel vele militaire versterkingen en forten gebouwd. Ze verrezen in alle
Kasteel Victoria. soorten en maten, 442 in totaal, het merendeel gericht op de inheemse vijand. In opdracht
van het Indonesische ministerie van Cultuur en Toerisme zijn deze verdedigingswerken
Spanje en Portugal waren sinds 1580 in één rijk tussen 2007 en 2010 geïnventariseerd en uitgebreid gedocumenteerd. De resultaten zijn
verenigd. In 1605 begonnen de Spanjaarden van- raadpleegbaar via een database. Bovendien staat er een tentoonstelling over deze
uit de Filipijnen aan een tegenoffensief in de monumentale verdedigingswerken op stapel.
noordelijke Molukken en brachten Tidore,
Ternate Bacan, Makian en Halmahera onder hun
gezag. Al snel daarna heroverde de VOC de helft
2 – De verspreiding
van het eiland Ternate en bouwde er fort Oranje van de bestaande
(1607). Toch slaagde zij er niet de Spanjaarden uit forten over de
het andere deel van het eiland te verdrijven. Indonesische
Wel lukte het enkele andere eilanden te bezetten. archipel.
Er kwam pas een einde aan de status quo nadat (NTT= Nusa
de Spanjaarden zich in 1664 hadden teruggetrok- Tenggara Timur;
ken op de Filipijnen. NTB = Nusa
Tenggara
Barat).
De Banda-eilanden in de zuidelijke Molukken
waren de enige eilanden ter wereld waar de mus-
kaatnoot voorkwam. De bewoners handelden met
Indonesische kooplieden, Portugezen, Engelsen
en Nederlanders, maar weigerden om één partij 3 – VOC en
het monopolie in hun lucratieve handel te geven. specerijen-
En van toestemming voor de bouw van een fort monopolie:
was al helemaal geen sprake. De Nederlanders Fort Concordia
trokken zich daar echter niets van aan en bouw- (Banda Besar).
den in 1609 de forten Nassau en Belgica op Banda
Neira. De Bandanezen bleven zich echter hard-
nekkig verzetten tegen de inbreuk op hun rech-
ten. Dit leidde uiteindelijk ertoe dat in 1621
gouverneur-generaal J.P. Coen met een leger van
ruim 1.500 zwaarbewapende soldaten de hele
bevolking van Banda Neira vermoordde of depor-
teerde om zodoende plaats te maken voor de
nootmuskaatplantages van de VOC.

Nadat enkele jaren later ook de Britten het eiland

Run opgaven en alleen nog hun fort in Bengkoe-
len (huidige Bengkulu) op Sumatra behielden,
hadden de Nederlanders al hun Europese concur-
renten uit de Molukken verdreven en protesten
uit de autochtone bevolking onderdrukt of afge-
kocht. Hun Europese en Aziatische vijanden
weken uit naar de vrijhaven Makassar op Celebes
(huidige Sulawesi) waar een levendige handel
ontstond in wat de VOC typeerde als ‘gesmok-
kelde’ specerijen. Pas na maandenlang beleg kon
de compagnie in 1667 het belangrijkste fort
innemen. Het controleerde daarna als fort Rot-
terdam de naleving van het gedicteerde verdrag.
De VOC was definitief winnaar van de specerij-
enoorlog. De ‘illegale’ teelt en smokkel van
specerijen werd voortaan bestreden door de com-
binatie van regelmatige vernielingen van kruid-
nagelbomen, patrouilleschepen en een keten van
kleine forten.

37
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012
De VOC opende in 1610 een handelspost in
Jayakarta op Java, die moest uitgroeien tot het
centrum van haar scheepvaart met Europa en
binnen Azië. Toen de lokale prins weigerde toe-
stemming te geven voor de bouw van een fort, liet
Coen de pakhuizen illegaal versterken. Het geïm-
proviseerd fort doorstond een beleg (1619) dat
eindigde met een Nederlandse overwinning.
Jaya- karta werd verwoest en de versterkte stad
Batavia (tegenwoordig Jakarta) gesticht. Dat
leidde tot een krachtproef met het Javaanse
keizerrijk Mataram, dat in 1628 en 1629 tot twee-
maal toe tevergeefs de stad belegerde, waarna
de partijen vrede sloten.
Tussen 1661 en 1757 raakte de VOC veelvuldig
betrokken bij conflicten over de opvolging aan de
Javaanse hoven. De zwakste partij riep de hulp
van de VOC in, die militaire steun verleende om
de pretendent op de troon te helpen. Deze hulp
was uiteraard niet gratis. De compagnie kreeg als
betaling de beschikking over steeds grotere delen
van de noordkust op Java. In de belangrijkste
kustplaatsen werden forten gebouwd. Het enige
moment dat die forten bedreigd werden, was tij-
dens de zogenaamde Chinese oorlog (1740-1743)
in Batavia. Voor het eerst werd toen een VOC-
fort door Javanen belegerd en ingenomen. Maar
dat was tijdelijk. Na een tegenaanval kwam de
compagnie uiteindelijk toch als overwinnaar uit
de strijd waarna de machtsbasis van Javaanse
vorsten opnieuw werd verkleind. De VOC bena-
drukte haar macht door de bouw van forten
tegenover de paleizen van de Javaanse vorsten in
4 – Verdediging tegen een Europese vijand: Fort Willem I (Ambarawa, Java).
38
Banten, Yogyakarta en Soerakarta (ofwel Solo).
Enkele jaren later werd ook Oost-Java onder
controle van de compagnie gebracht.
In de tweede helft van de 18de eeuw keerde het
tij als gevolg van de veranderende machtsverhou-
dingen in Europa en raakte de VOC in verval. De
plannen om de forten in Azië te moderniseren,
kwamen niet verder dan de tekentafel. In 1795
bezetten de Franse revolutionaire legers Neder-
land. De Bataafsche Republiek nationaliseerde
weliswaar de failliete VOC, maar kon niet voor-
komen dat de Britten grote delen van haar han-
delsimperium bezetten. Het einde kwam pas
na de inlijving van Nederland bij het Franse
keizerrijk van Napoleon Bonaparte. Uiteindelijk
bezetten in 1811 de Britten het eiland Java.
Nederlands-Indië: 1815-1945
Het Britse tussenbestuur eindigde met de terug-
gave van de Indische bezittingen (1815). Neder-
lands-Indië bestond toen uit Java, de Molukken,
enkele kleine enclaves op Sumatra, Borneo
(huidige Kalimantan), Celebes en enkele kleine
eilanden. Pas in 1910 kwam het hele gebied van
de huidige republiek Indonesië onder Neder-
lands gezag. In de tussenliggende eeuw waren
ongeveer zeventig oorlogen en opstanden uit-
gevochten en werden ter verdediging tientallen
forten gebouwd.
Sinds 1853 werden de permanent bezette forten
in Nederlands-Indië ingedeeld in vier klassen. In
1863 waren er 143 forten (zie tabel), waaronder
137 forten van klasse 3 en 4, die geschikt waren
voor de verdediging tegen de inheemse vijand.
In de belangrijkste bestuurscentra, zoals Ambon
en Makassar, waren dat grote stenen forten.
Tabel Permanent bezette forten in 1863
KLASSE 1 2 3 4 Totaal
Java / Madura 2 4 16 36 58
Sumatra - - 4 44 48
Borneo - - 1 5 6
Celebes - - 1 7 8
Molukken - - 9 11 20
Timor - - - 3 3
Totaal 2 4 31 106 143
KLASSE 1-2: fort tegen buitenlandse vijand
3-4: fort tegen inheemse vijand 2
BRON: STAATSBLAD VAN NEDERLANDSCH-INDIË 1863
De Atjeh-oorlog (1873-1903) was de laatste oorlog
waarin op grote schaal forten zijn gebouwd. Toen
het leger er ondanks de bouw van veertig forten
niet in slaagde het bezette gebied te ‘pacificeren’,
trok het zich in 1884 terug binnen een ring
van achttien forten om de hoofdstad Kota Radja
(huidige Banda Aceh/Atjeh). In de praktijk leek
deze geconcentreerde linie meer op een belegerde
vesting dan op koloniale expansie. Kolonel Van
Heutsz verving in 1898 de wallen van de forten
door prikkeldraad en schakelde over op mobiele
oorlogsvoering en actieve contraguerrilla. De
tijd van de forten was voorbij. De militairen
verhuisden naar moderne kazernes.
Op Java, waar de vrees bestond voor een nieuwe
Britse invasie, zijn tussen 1830 en 1850 grote
zwaarbewapende forten gebouwd, die vergelijk-
baar waren met de contemporaine Nederlandse
forten van de Hollandse Waterlinie (klasse 1 en
2 in tabel). Ze moesten de vijand na de landing
zolang mogelijk vasthouden in de ongezonde
kuststrook. Het leger en de regering trokken zich
terug in het binnenland in het gebied dat werd
begrensd door de forten in Ambarawa, Ngawi,
Gombong en Cilicap, gelegen aan de zuidkust. Na
1850 werd de verdediging tegen een buitenlandse
vijand overgenomen door het vergrote veldleger.
Omdat de laatste fase van die strijd zich zou af-
spelen rond Bandung, werden daar tussen 1900
en 1918 de betonnen forten van de Preangerstel-
ling gebouwd. De regering had namelijk in 1927
besloten dat het Koninklijk Nederlands Indische
Leger (KNIL) verantwoordelijk was voor de
verdediging van Java en de marine voor de
buitengewesten.
Na de Eerste Wereldoorlog groeide Japan uit tot
een industriële grootmacht, maar was daarvoor
afhankelijk van de import van grondstoffen en
olie uit Nederlands-Indië. In Batavia vreesde
 INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012

5 – Bescherming oliebronnen tegen

Japanse invasie: Nederlandse
6 – Japanse verdediging tegen
bunker op vliegveld Tarakan.
geallieerde invasie: Japans kust-
geschut (Air Salobar, Ambon).

men dat de Japanners zich meester zouden

maken van de belangrijkste oliehavens in Balik-
papan en Tarakan op Borneo en daarom werden
er garnizoenen gelegerd en kustbatterijen ge-
bouwd. Na het uitbreken van de Tweede Wereld-
oorlog werden ook op Ambon en Java militaire
versterkingen aangelegd. Het KNIL bleek tijdens
de inval in 1942 geen partij voor het mobiele
Japanse leger en haar luchtoverwicht, waardoor
Nederlands-Indië al op 8 maart 1942 moest capi-
tuleren.

De Japanners verwachtten een geallieerde invasie

vanuit Australië en versterkten de zuidkust van
Sumatra tot Timor. De geallieerde opmars vond
echter plaats via de noordkust van Nieuw-Guinea
(huidige Papua), waarbij onder andere in Biak
hevig werd gevochten. Eind 1944 splitste het ge-
allieerde offensief zich op. De Amerikanen gin-
gen richting de Filipijnen en de Australiërs
heroverden Tarakan en Balikpapan als eerste stap
richting Java, alwaar de Japanners zich voorbe-
reidden op een guerrillaoorlog.
De Japanse capitulatie op 15 augustus 1945
bracht geen vrede, maar was het begin van de 7 – Documentatie formulier database: achterstallig onderhoud fort Rotterdam (Makassar, Sulawesi).
Indonesische onafhankelijkheidsoorlog. Forten
speelden nauwelijks een rol bij de ‘politionele
acties’. Een aantal forten bleef na de onafhanke- kreeg fort Speelwijk in Bantam (West-Java) als Monumentenregister. De ordonnantie werd na
lijkheid in gebruik als kazerne, politiebureau eerste VOC-object de status van beschermd de onafhankelijkheid integraal overgenomen in
of gevangenis. Na verloop van tijd werden de monument. De Oudheidkundige Dienst inventa- de wetgeving van Indonesië.
verouderde onderkomens verruild voor een riseerde in de jaren ’20 van de vorige eeuw alle
modernere behuizing. De forten kwamen leeg te Europese oudheden. De Monumentenordonnan- In 1992 kwam er een nieuwe monumentenwet,
staan. Het verval sloeg toe. tie (Indisch Staatsblad 1931, no. 238) regelde de waarin een ouderdom van vijftig jaar gold als
wettelijke bescherming van ‘zaken welke voor de criterium voor de bescherming van historisch en
Van verdedigingswerk tot prehistorie, geschiedenis en kunst en paleontolo- cultureel erfgoed. Het wettelijk kader is hierin
beschermd monument gie van groot belang moeten worden geacht’. Een goed geregeld, maar bij de uitvoering deed zich
De bescherming van forten als monument gaat in bouwwerk werd daarin pas monument, zodra een praktisch probleem voor. Er mag dan wel een
Indonesië terug tot de Nederlandse tijd. In 1905 het was ingeschreven in het Openbaar Centraal wet zijn, maar zowel van de bestaande forten als

39
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012
8 – Nusantara fort Kuta Batee Mereudeu (Pidië, Sumatra).
9 – Indonesische scholieren op excursie: fort Rotterdam (Makassar, Sulawesi).
van de archeologische sites zijn de locaties en de
fysieke omstandigheden onvoldoende bekend.
Budpar besloot daarom in 2005 alle forten in de
Indonesische archipel te lokaliseren en systema-
tisch te beschrijven. Een eerste bureauonderzoek
leverde een lijst van 270 bestaande forten op,
maar het was duidelijk dat het er meer moesten
zijn. Er was bovendien nauwelijks iets bekend
over de verdedigingswerken uit de Tweede
Wereldoorlog.
Onderzoeksresultaten
Bij de eindevaluatie van het veldonderzoek in de-
cember 2010 bleek dat er geen 270 forten maar
442 forten bestaan. Daarvan zijn 139 ‘koloniale’
forten waarover veel historisch informatie be-
schikbaar is. Dit staat in schril contrast met de
achtergrondinformatie over de 128 ‘Nusantara’
forten, die door de Indonesiërs zijn gebouwd voor
de komst van de Nederlanders. Over de meeste
van deze forten, die uiteenlopen van aarden wal-
len tot imposante stenen forten, zijn weinig of
geen betrouwbare historische gegevens bekend.
Archeologisch onderzoek heeft nauwelijks plaats-
gevonden. De datering is vaak onbekend.
De inventarisatie van 175 sites met Nederlandse,
Japanse en geallieerde verdedigingswerken uit de
40
Tweede Wereldoorlog, kan met recht een pio-
niersstudie worden genoemd. Voor het eerst zijn
deze talrijke, maar onbekende betonnen bunkers
en tunnels in kaart gebracht. Door de tijdsdruk
en de grote aantallen moest hierbij noodgedwon-
gen worden volstaan met een steekproef.
Het eindproduct van het project Inventory and
Identifications Forts in Indonesia is een database
van forten, die door de Indonesische overheid in
het kader van de nieuwe monumentenwet van
2010 wordt geïncorporeerd voor het uitvoeren
van en het anticiperen op het erfgoedbeleid.
Het uiteindelijke doel is dat er een einde komt
aan het willekeurig gebruik en het slopen van
deze monumenten c.q. de vernieling van het
cultureel erfgoed. De database is tevens bedoeld
als de eerste aanzet tot een uitgebreidere studie
naar de geschiedenis van de forten in Indonesië.
Het projectteam is er namelijk in geslaagd om
de vrijwel onbekende en onbeminde forten via
workshops, tentoonstellingen, film, publicaties
en een website bij lagere overheden, universitei-
ten, investeerders en – nog belangrijker – bij een
breed Indonesisch publiek op de kaart te zetten.
Wellicht binnenkort ook in Nederland, want de
voorbereidingen voor een tentoonstelling zijn
in een vergevorderd stadium.
De toekomst van het verleden
Erkenning als monument is belangrijk, maar het
biedt geen garantie voor de toekomst. De beste
optie is hergebruik, maar niet alle forten komen
daarvoor in aanmerking. Soms is er niet meer
over dan een enkele muur; soms liggen de forten
op nauwelijks bereikbare eilanden. Ongeveer zes-
tig forten hebben de potentie voor hergebruik.
Het grote voorbeeld is fort Rotterdam in Makas-
sar op Zuid-Sulawesi. Het is niet alleen een toe-
ristische attractie, maar belangrijker, het wordt
door de lokale bevolking intensief gebruikt voor
uiteenlopende culturele en alledaagse activi-
teiten. Hetzelfde geldt voor fort Vredeburg in
Yogyakarta, waar wordt samengewerkt met de
Stichting Nieuwe Hollandse Waterlinie. Andere
voorbeelden zijn fort Marlborough in Bengkulu
op Sumatra en fort Van Der Wijk in Gombong in
Centraal-Java. De promotie van de eigen regio-
nale historie en van cultuurhistorisch toerisme
leidde tot de recente restauratie van de forten
Otanaha en Ulupahu in Gorontalo in Noord-Su-
lawesi en van fort Wolio op Buton in Zuidoost-
Sulawesi, het grootste fort in Indonesië. En tot
slot, stimuleert de gemeente Tarakan het bezoek
aan het erfgoed van de Tweede Wereldoorlog op
het eiland. Kortom, het tweede leven van de for-
ten begint overal in Indonesië vorm te krijgen.
Noten
1 In dit artikel wordt als algemene kwalificatie, ana-
loog aan de algemene betekenis van het Indonesische
woord benteng, verder het woord fort gebruikt.
2 De verschillen tussen categorie 1 en 2, en tussen 3
en 4, zijn niet precies bekend, behalve de minimale
grootte van de verboden kring. Binnen dit vrije
schootsveld mochten geen stenen gebouwen rond
het fort worden gebouwd.
Literatuur
– Bonke, A.J. (2008). De inventarisatie
en documentatie van forten in Indonesië.
In: Saillant 4, p. 26-27.
– Bonke, A.J. (2009). Tarakan.
In: Saillant 3, p. 7-10.
– Keppel, J. (2005). Ternate, het klassieke
kruidnageleiland. In: Saillant 2, p. 17-22.
– Knaap, G.; Teitler, G. (red.) (2002) De
Verenigde Oost-Indische Compagnie tussen
oorlog en diplomatie. Leiden.
– Pusat Dokumentasi Architektur e.a.
(2010). Inventory and Identification FORTS
in INDONESIA. Jakarta.
– Database fortenproject:
www.bentengindonesia.org.
– Geschiedenis en monumenten van
het eiland Tarakan: www.tarakan.nl.
FOTOGRAFIE: H. BONKE

De nootmuskaatoogst op Banda Besar. TEKENING DOOR MAURITS VERHUELL CA. 1830. MARITIEM MUSEUM ROTTERDAM

41
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012

drs. Jean-Paul Corten

Coördinator internationale
samenwerking RCE

ir. Emile Grotenbreg

Restauratiearchitect Bureau
Monumenten en Archeologie
Amsterdam

1 – De ruïne van
Spantje By vóór
reconstructie. FOTO
GROTENBREG, 2009

De revitalisering van
SPANTJ E BY
een nootmuskaatperk
op Banda Besar
H
et was nog altijd onrustig op de Moluk-
ken toen wij onze reis aanvingen. We
schrijven oktober 2001 en ons reisdoel
was de Banda-archipel; een groep van zes minus-
cule eilandjes te midden van de gelijknamige
zee, zo’n 150 zeemijlen verwijderd van Ambon.
Als exclusieve leverancier van nootmuskaat – een
gewild specerij met evenveel bewezen als ver-
meende eigenschappen – vormden de eilandjes
eeuwenlang een bron van grote welvaart. Dat wil
zeggen, voor wie zich de productie wist toe te ei-
genen. Even lang vormden zij eveneens een bron
van afgunst en conflict. En daarmee is hun legen-
darische rol in de wereldgeschiedenis meteen
verklaard.

Het doel van onze reis betrof nou juist die legen-
darische geschiedenis van de Banda-archipel, of
meer specifiek de materiële overblijfselen daar-
van. Onze delegatie, zes in getal, bestond uit
architecten, archeologen en historici. Onze
2 – Tekening van Spantje By. opdracht was de archeologische overblijfselen in

42
 INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012

4 – Vloertegel in de kerk van Banda Neira met het monogram van de

VOC. Opmerkelijk in de ‘N’ boven het monogram, die vermoedelijk
duidt op Neira. Normaliter was deze plek in het monogram voor-
3 – Nootmuskaat en foelie. FOTO GROTENBREG, 2009 behouden aan de kamers van de VOC. FOTO GROTENBERG, 2009

5 – Kaart van de Banda-archipel. BART BROEX, RCE, 2011

In juni 2010 is het gereconstrueerde
hoofdhuis van het perk Spantje By fees-
telijk opgeleverd. Dit perk was altijd al
een van de mooiste en productiefste
nootmuskaatplantages van de Banda-
archipel. De reconstructie vormt niet
alleen een waardevolle herinnering aan
een legendarische periode uit de we-
reldgeschiedenis, maar is tevens een
mijlpaal in de revitalisering van de Des Alwi, erfdrager van Banda slaags raakten, wist hij als ‘chrislamist’ – zoals
nootmuskaatteelt in de Molukken. hij zichzelf noemde – de gemoederen te beda-
Des Alwi (1927-2010) was niet alleen de initia- ren. Veel van de historische gebeurtenissen
tiefnemer van de reconstructie van het perk waarin hij zelf figureerde, heeft Des op film
Spantje By maar was tevens de stuwende kracht vastgelegd.
achter de instandhouding van het gemeen- Behalve een illuster historisch figuur was
schappelijk erfgoed in de Banda-archipel. ‘Oom’ Des ook diplomaat en historicus. Als zo-
Als telg van een eens roemrucht parelvisser- danig was hij zich bewust van de precaire band
kaart te brengen, de restanten van de ooit uitbun-
geslacht, kwam Des Alwi al op jonge leeftijd in tussen Indonesië en Nederland en zocht hij
dige plantages op te meten en het toekomst-
contact met Mohammad Hatta en Sutan Sjah- steeds de dialoog met de oud-kolonisator. Dat
perspectief te analyseren. Onze missie, uitgerust
rir, de grondleggers van de Indonesische staat. gold in het bijzonder voor de toenmalige Rijks-
door een Haagse mecenas, volgde op een verzoek
Zij waren door het Nederlandse gezag kort voor dienst voor de Monumentenzorg, die op zijn
van het Moluks gouvernement.1 Maar het bleek
de Tweede Wereldoorlog vanwege hun politieke initiatief sinds de jaren ’90 van de vorige eeuw
nog niet zo eenvoudig om aan dat verzoek te
opvattingen geïnterneerd op Banda Neira. betrokken is geraakt bij de instandhouding van
voldoen. De reis naar Banda gaat in alle gevallen
Tijdens de oorlog, onder Japans bewind, trok het gemeenschappelijk erfgoed in de Banda-
namelijk over Ambon. En daar waren moslims en
Des als pupil van Hatta naar Batavia om deel te archipel. Als orang kepala lima (bestuursvoor-
christenen in 2001 nog in een gewelddadig con-
nemen aan de onafhankelijkheidsstrijd. Aan zitter) van de Banda-archipel en voorzitter van
flict verwikkeld. Kort voor ons vertrek was zelfs
het einde van de oorlog was hij getuige van het de stichting Banda Permai (Mooi Banda) heeft
de Nederlandse ambassadeur tijdens zijn bezoek
‘vlagincident’ in Surabaya, een belangrijk sym- Des zich steeds ingezet voor de instandhouding
aan het eiland in een hinderlaag beland.2 En
bool in de strijd om erkenning van de onafhan- van dit gemeenschappelijk erfgoed. En niet
hoewel hij daar ongedeerd uit was geraakt, gold
kelijke staat Indonesië. Als verslaglegger was zonder succes. Door zijn vasthoudendheid is
er sindsdien wel een negatief reisadvies voor het
hij aanwezig bij de Proklamasi van 17 augustus het fort Belgica gerestaureerd, het fort Nassau
eiland. Toch besloten wij onze lang uitgestelde
1945, toen Soekarno de onafhankelijke staat gestabiliseerd, het voormalig gouverneurspaleis
reis door te zetten. Wanneer we zouden reizen
Indonesië uitriep. Later keerde hij zich echter hersteld, de afgebrande kerk op Banda Neira
onder begeleiding van Des Alwi – de gezag-
tegen Soekarno’s politiek. In de jaren ’60 trad weer opgebouwd en is het VOC-kerkzilver weer
drager op de Banda-eilanden en nationale
hij op als bemiddelaar in de Konfrontasi, teruggekeerd. Recentelijk is de gerestaureerde
bekendheid – moest het mogelijk zijn de Banda-
het conflict tussen Maleisië en Indonesië over perkenierswoning Spantje By opgeleverd. Het
eilanden, waar de strijd toen al was geluwd,
Borneo dat pas in 1966 werd beslecht. Toen kan nu weer een rol spelen in de revitalisering
ongeschonden te bereiken. Dat betekende een
moslims en christen in 1999 op Banda Neira van de nootmuskaatteelt.
tweedaagse bootreis vanaf Makassar. Bij het

43
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012
passeren van de haven van Ambon dienden wij
ons onopvallend te gedragen en aan boord te
blijven. Een vliegreis zou een stuk sneller en
comfortabeler zijn geweest, maar al lang voor wij
onze reis aanvingen, waren de vluchten van
Ambon naar Banda om veiligheidsredenen ge-
staakt. Vliegen naar Ambon was nog altijd moge-
lijk. Maar wie van het vliegveld naar de zeehaven
reist, moet de stad passeren; en dat was op dat
moment geen goed idee.
Toen wij na twee volle zeedagen arriveerden,
lagen de Banda-eilanden er vredig bij. Dat was
twee jaar eerder wel anders. Toen was het religi-
euze conflict dat zich vanuit Ambon had ver-
spreid ernstig uit de hand gelopen. De drie
kerkjes die de archipel telt waren daarbij in vlam-
men opgegaan en ook een aantal stadswoningen
op het hoofdeiland Banda Neira. Maar daar was
het niet bij gebleven. In de hitte van het conflict
was ook het perk Groot Waling door een woe-
dende menigte bestormd, waarbij een groot deel
van de familie Van den Broeke het leven liet. De
nootmuskaatplantage - die hier wordt aangeduid
als perk - was pas enkele jaren voordien verwor-
ven door Willem van den Broeke, zelf nazaat van
een roemrucht perkeniersgeslacht. Het was de
enige perk in particuliere handen sinds de
nationalisaties van 1958.3 De frustratie en volks-
woede bleken daarmee echter nog niet bekoeld
en de daaropvolgende onrust leidde ertoe dat de
gehele christelijke gemeenschap de archipel is
ontvlucht. Het heldhaftig optreden van Des Alwi
daarbij heeft verder bloedvergieten voorkomen.4
6 – De slachting van Banda in 1621, voor het fort Nassau. MUSEUM VAN BANDA NEIRA
44
De afgelopen tien jaren stonden daarom in
het teken van wederopbouw en verzoening. De
christelijke gemeenschap is inmiddels groten-
deels teruggekeerd, de kerkjes zijn hersteld en
ook het historisch kerkzilver heeft zijn weg terug
gevonden. De visserij heeft zich al die tijd weten
te handhaven en heeft zich bij het wegvallen van
het toerisme tot de belangrijkste economische
activiteit ontwikkeld. Het toerisme zelf heeft zich
nog altijd niet hersteld. Daar staan nieuwe
perspectieven in het onderwijs tegenover. De
Hatta-Sjahrir Universiteit op Banda Neira is
uitge- groeid tot een regionaal onderwijscentrum
voor landbouw en visserij. Maar ook de nootmus-
kaat, ooit de basis van Banda’s bestaan, maakt
zich op voor een herintrede.5
Nootmuskaat
De vrucht van de nootmuskaatboom lijkt qua
vorm, kleur en afmeting op een perzik. De dikke
buitenhuid bestaat uit stevig vruchtvlees. Daar-
binnen bevindt zich de donkerbruine harde noot,
omhuld door een rood membraam: de foelie. De
vrucht is rijp voor de pluk als de zachte buiten-
huid open barst. Het vruchtvlees, de foelie en de
noot worden na de pluk gescheiden. De noten
worden vervolgens op een vuur gedroogd tot de
dop van de pit loslaat. De dop wordt losgeklopt
van de pit en dient weer om het vuur smeulende
te houden. Tot slot wordt de pit in kalk geblust
om ontkiemen en infecties te voorkomen. De
foelie wordt in de tussentijd gedroogd in de zon
tot hij zijn kenmerkende gele kleur krijgt. In
gedroogde vorm zijn beide onderdelen van de
vrucht dan gereed voor de handel. Het vrucht-
vlees wordt over het algemeen ter plekke gecon-
sumeerd of soms als jam geconserveerd.6
Al in de 15e eeuw werden nootmuskaat en foelie
gebruikt als smaaktoevoeging aan gerechten die
in de keukens van Europese elite werden bereid.
Daarnaast werd aan de nootmuskaat een genees-
krachtige werking toegeschreven en werd hij
gebruikt als conserveermiddel van bederfelijke
eetwaren. Tegenwoordig wordt uit nootmuskaat
geperste olie ook gebruikt als bestanddeel van
dure parfums. En er wordt ook wel beweerd dat
het een van de geheime ingrediënten vormt van
Coca-Cola.
In het 16e- en 17e–eeuwse Europa was de noot-
muskaat letterlijk goud waard. De opkomende
stedelijke elite toonde zijn welvaart aan de hand
van de hoeveelheid nootmuskaat op tafel. De
hoge waarde van deze specerij was niet alleen het
gevolg van een groeiende vraag naar het prestigi-
euze product, maar was vooral een gevolg van het
geringe aanbod. Lange tijd was de Banda-archi-
pel namelijk de enige plek op aarde waar de noot-
muskaatboom een bruikbare vrucht opleverde.
De bodem van vulkanisch gesteente en opge-
stuwd koraal in combinatie met het tropisch
klimaat en de hoeveelheid regen, vormden de
ideale omstandigheden voor de nootmuskaatbo-
men. Om de Europese keuken te bereiken, had
de noot dus een lange weg te gaan. Tot het begin
van de 16e eeuw begon die bij oosterse handela-
ren, die hem naar de Perzische Golf vervoerden.
Van daaruit vervolgde hij zijn weg via de Zijde-
route naar Genua en Venetië.7 Een handvol noten
was zodoende op de Europese markt al
gauw een fortuin waard.
Geen wonder dus dat de Portugezen er
veel aan was gelegen om een snelle en
directe zeeroute naar de nootmuskaat-
eilanden te ontdekken. Al snel na de ver-
overing van Malakka in 1511 slaagden
zij daarin. Tot het eind van 16e eeuw
waren zij de enigen die de zeeroute ken-
den en beheerden. Pas in 1599 wist de
Compagnie van Verre (de voorloper van
de Verenigde Oost-Indische Compagnie,
VOC) de juiste route aan de Portugezen
te ontfutselen en begon een concurren-
tiestrijd tussen beide landen.8 De VOC,
die na haar oprichting in 1602 de con-
currentie voortzette, had zijn zinnen
gezet op een handelsmonopolie op de
nootmuskaat. Immers, wie de handel
in dit exclusieve product beheerste,
bepaalde ook de prijs. Toen was nog niet
te bevroeden dat zij bereid was daarvoor
ook de uiterste consequentie te aanvaar-
 INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012

den. Wie absoluut zeker wil zijn van de

prijszetting, dient de volledige produc-
tie te beheersen. En dat betekende
automatisch kolonisatie. Een ongebrui-
kelijke en ongekende stap voor een
handelsonderneming. Toch gebeurde
het zo en daar was grof geweld bij
nodig.

Toen bleek dat de Bandanezen de eer-

der gesloten handelsovereenkomst met
de VOC schonden, was dit voor gouver-
neur-generaal Jan Pieterszoon Coen
aanleiding voor een buitenproportio-
nele strafexpeditie. In 1621 bezette hij
de eilanden met een overmacht van
ruim 1.500 soldaten. De expeditie ein-
digde in een waar bloedbad, waarbij
een groot deel van de inheemse bevol-
king in koelen bloede werd vermoord.
De rest werd als slaaf afgevoerd naar
Batavia (nu Jakarta). De vierenveertig
orang kaya, de traditionele voorman-
nen, werden voor het fort Nassau ont-
hoofd en gevierendeeld.9 Het gewenste
handelsmonopolie was nu binnen
handbereik. Toch was er nog een laatste
obstakel voor een volledig monopolie.
Het eilandje Run was namelijk nog altijd in En-
gelse handen. Dit zou pas van eigenaar wisselen
aan het eind van de Tweede Engelse Zeeoorlog.
Bij de Vrede van Breda in 1667 werd het samen
met Suriname geruild voor Nieuw-Amsterdam,
het huidige Manhattan.
Perkeneconomie
Nu de VOC een ontvolkte archipel in handen
had, werd de productie op geheel nieuwe leest ge-
schoeid. Het volledige leven kwam in het teken
van de nootmuskaatproductie te staan en alle
geschikte grond werd in werkbare productie-een-
heden verkaveld. Om de perken, zoals de planta-
ges hier werden genoemd, te bewerken, werden
slaven uit de hele regio aangevoerd. Aan het
hoofd van elk perk stond een perkenier. Hij ope-
reerde als bedrijfsleider en was in dienst van de
VOC. Hoewel de perkeniers een redelijk tot wel-
varend bestaan leidden, was het de VOC die de
condities van hun bestaan bepaalde en bovenal
de prijs die zij voor hun specerijen ontvingen.10
Een nootmuskaatperk bestond uit een groot per-
ceel dat werd beplant met nootmuskaat- en kana-
riebomen. De laatste boden schaduw aan de
fragiele nootmuskaatbomen. Aan de rand van het
perk en dicht bij de aangelegde ontsluitingsweg
werd de perkenierswoning gebouwd, veelal bin-
nen een ommuurd erf. Op het erf bevond zich
ook de droogschuur, waar de noten op smeulende
vuurtjes werden gedroogd. Maar ook de slaven-
verblijven bevonden zich meestal binnen de-
zelfde ommuring. Banda Neira werd de hoofd-
plaats van de archipel, waar het bestuur zetelde
en alle voorzieningen en detailhandel zich con-
centreerden. Veel van de perkeniers bezaten hier
een stadswoning, waar zij verbleven als de be-
drijfsvoering dat toeliet.11 Om de lucratieve per-
keneconomie te beschermen tegen niet-denk-
beeldige vijanden, werd een uitgebreid stelsel van
verdedigingswerken aangelegd. Op alle strate-
gische plekken in de archipel werden forten
gebouwd.12 Overigens verdedigde de VOC zijn
monopolie niet alleen op defensieve maar ook
offensieve wijze. Telkens als er in de regio een
concurrerende nootmuskaatplantage dreigde op
te komen, schroomde de ‘handelsonderneming’
niet een expeditie uit te sturen om de bomen plat
te branden.
Zo heeft een lucratieve perkeneconomie zich tot
in de 19e eeuw kunnen handhaven. De exclusieve
positie leverde Nederland grote winsten op. Maar
toen die exclusiviteit onder druk kwam te staan,
kwam er ten langen leste ook een einde aan de
perkeneconomie. Twee factoren waren daarbij
van doorslaggevend belang: het failliet van de
VOC en het tijdelijk Engels bewind.
Van 1810 tot 1817 stonden de Banda-eilanden
onder bewind van de Engelse kapitein Christop-
her Cole. Engeland had zich in die tijd meester
7 – Reconstructievoorstel van het perk
Spantje By. TEKENING GROTENBREG, 1998
gemaakt van de overzeese gebiedsdelen van zijn
aartsrivaal Frankrijk, dat toen Nederland in zijn
greep had. Kapitein Cole slaagde erin te doen wat
niemand voordien was gelukt, namelijk de zaai-
lingen van de nootmuskaatboom te exporteren.13
Zijn zaailingen bleken uitstekend te gedijen op
Grenada in het Caraïbisch gebied. In de loop van
de 19e eeuw verspreidde de teelt zich naar Malei-
sië, Sri Lanka en Sumatra. Het monopolie op de
productie was daarmee gebroken. Op een vrije
markt bleek de concurrentiekracht van de Banda-
eilanden niet krachtig genoeg om zich te hand-
haven. In de loop van de 20e eeuw raakten zij dan
ook een steeds groter marktaandeel kwijt aan
Grenada, dat uitgroeide tot de belangrijkste
producent.
Maar al voor de concurrentie zich liet gelden, was
er een einde gekomen aan het exclusieve eigen-
dom van de perken en het exclusieve recht op de
handel. In 1795 was de VOC failliet verklaard.
Het eigendom van de perken, dat aanvankelijk
aan de Nederlandse staat toeviel, kwam uiteinde-
lijk in handen van de perkeniers. Ook het mono-
polie op de handel werd onder druk van de
liberale tijdgeest opgeheven.14 Dit betekende dat
de perkeniers een veel hogere prijs voor hun
specerijen ontvingen. Financieel ging het de
perkeniers dus voor de wind in de 19e eeuw. De
winsten die eerder afvloeiden naar Amsterdam,
bleven nu op de Banda-eilanden hangen. Bij
gebrek aan investeringsmogelijkheden staken de

45
VITRUVIUS NUMMER 18 J A N U A R I 2 012
perkeniers veel kapitaal in hun eigen vastgoed.
Veel perkenierswoningen werden zodoende om-
gebouwd tot ware paleisjes. Maar toen de concur-
rentie in de loop van de 20e eeuw serieuze
vormen aannam en de winsten steeds verder slon-
ken, was de onderhoudslast voor de meeste per-
keniers niet meer op te brengen. Het langzame
verval van de uitbundige bouwwerken is dan ook
al sinds die tijd gaande.
Het gebrek aan exportmogelijkheden tijdens de
Tweede Wereldoorlog betekende de genadeklap
voor de nootmuskaatteelt op de Banda-eilanden.
Veel nootmuskaatbomen werden gekapt om
plaats te maken voor andere gewassen, die nodig
waren voor de dagelijkse levensbehoefte. In 1958
46
8 a - b – Reconstructie van
Spantje By in uitvoering.
FOTO CH. P. PHILIPPUS, 2010
besloot president Soekarno tot nationalisering
van de grotendeels verwaarloosde perken.15
Revitalisering van de nootmuskaatteelt
Toch wordt de Bandanese nootmuskaat door
kenners nog altijd als een van de smakelijkste
beschouwd. Er blijkt bovendien een markt te
bestaan voor dit type van fijne specerijen, waar-
van de prijzen de laatste jaren stijgen. Er lijkt dus
een reële bestaansbasis voor de nootmuskaat-
productie op de Banda-eilanden.
Een van de beste plaatsen voor de verbouw van
nootmuskaat is nog altijd het oude perk Spantje
By (mogelijk een verbastering van ‘Spaanse
baai’). Het ligt op Banda Besar en grenst aan het
eerder genoemde perk Groot Waling. Door de
unieke locatie, in de luwte van de baai van Banda,
blijft de plantage uit de wind. Tot in de 20e eeuw
was dit verreweg de mooiste en meest produc-
tieve plantage. In 1904 verkocht de door schulden
geplaagde perkenier A.M. Herreburghs zijn perk
en kwam het evenals veel andere perken in han-
den van de NV Kok. Vanwege zijn elegante voor-
komen werd Spantje By het woonverblijf van de
familie Kok. Bij de nationalisatie in 1958 werd
het eigendom van het perk door de Indonesische
staat overgenomen. Sinds 1997 zijn grond en ge-
bouwen in handen gesteld van de stichting Banda
Permai (Mooi Banda). Deze stichting – die tot
diens recente dood onder leiding stond van de
illustere Des Alwi – zet zich in voor de revitali-
sering van de nootmuskaatproductie. Daarvoor
is een programma van rasveredeling opgezet en
verbetering van de teeltmethoden. De resultaten
zijn zeer hoopgevend.16
Met deze revitalisering is er weer een toekomst-
perspectief geschapen voor het indrukwekkende
perkenierscomplex van Spantje By, dat in de
tussentijd tot een ruïne was vervallen. Van het
hoofdhuis was niet veel meer dan een aantal
muurresten overgebleven. De droogschuur en
slavenverblijven lagen er zwaar verwaarloosd bij
en van de voormalige ommuring was niet veel
meer dan de omtrek te herkennen. De zeewering,
die het complex tegen golfslag diende te bescher-
men, was bijna geheel verdwenen. De steeds
verder afkalvende oever dreigde de ruïne te on-
dermijnen. Vooruitlopend op een restauratieplan
en financiering voor herstel, is de zeewering
daarom in 1999 hersteld met steun van de toen-
malige Rijksdienst voor de Monumentenzorg.17
De uitvoering van het restauratie- en reconstruc-
tieplan heeft vervolgens nog tien jaren op zich
laten wachten. In 2009 bood het gemeenschappe-
lijk erfgoedprogramma uitkomst. De Neder-
landse ambassade kon hierdoor de financiering
ondersteunen terwijl de Rijksdienst voor het Cul-
tureel Erfgoed (RCE) zorgde voor de technische
ondersteuning. Met de kerstdagen van 2009 ging
de reconstructie van het hoofdhuis van start.
Vanwege de ruïneuze staat van het hoofdhuis,
waarvan uitsluitend de bouwmuren nog overeind
stonden, was het opstellen van een plan voor een
historisch verantwoorde reconstructie niet een-
voudig. Op basis van aanwezige bouwsporen kon
de afmeting en samenstelling van de verdiepings-
vloer nog wel worden bepaald. Maar voor de kap-
constructie – die geheel was verdwenen – was dit
veel lastiger. Vanaf een vooroorlogse archieffoto
van de familie Kok, kon de oorspronkelijke
kaphelling en afstand tussen de daksporen
worden afgeleid. Ook de vorm van de kolommen-
rijen van de veranda’s kon hierop worden
 INDONESIË-SPECIAL JANUARI 2012

bepaald. Aan de hand van de aanwezige restanten
kon de vorm van profielen, lijstwerk, basementen
en kapitelen goed worden bepaald. Een interview
met Jetty Kok, die als kind was opgegroeid in het
hoofdhuis, gaf een goede indruk van de mate-
riaal- en kleurtoepassing. Zij herinnerde zich met
name de zwarte marmeren tegels op de vloeren
van de veranda’s. Met gebruikmaking van een
tweede foto van de voorgevel kon de vormgeving
van gevel, gevelkozijnen en buitendeuren worden
vastgesteld. Uit deze foto bleek dat de kap van
oorsprong was bedekt met atap (gedroogde bla-
deren van de sagopalm). In verband met brand-
gevaar is bij de reconstructie echter afgezien van
dit materiaal. Als alternatief voor de dakbedek-
king is een stalen panprofiel in kleur toegepast.
Over dit onderdeel is veel gediscussieerd en het
vormde een ingrijpende concessie op het oor-
spronkelijke materiaalgebruik en uiterlijke beeld.
In juni 2010 is het werk gereed gekomen. Naast
de productie biedt het hoofdhuis nu ook plaats
voor educatie van studenten van de Hatta-Sjahrir
Universiteit en informatie voor toeristen. De
feestelijke oplevering, in aanwezigheid van de
Nederlandse ambassadeur, werd begeleid door
een regatta van kora-kora’s, de traditionele oor-
logsboten, zoals dat bij bijzondere gelegenheden
gebruikelijk is. Niet lang nadien is de initiatief-
nemer en drijvende kracht achter de restauratie,
Des Alwi, komen te overlijden. Het is nu aan de
stichting Banda Permai om de revitalisering van
de nootmuskaatteelt te voltooien.
Movement. New York.
- Attema, Y. & P.C. Wieringa (1998). Verslag
werkbezoek Banda Naira, Lonthor en Ay,
21 tot 23 oktober 1997. Zeist.
- Attema, Y. en E. Grotenbreg (2000).
Mutual Heritage in Indonesia: Banda Islands,
Moluccas. In: Rijksdienst voor de Monumenten-
zorg, Over the Border. Zeist.
- Corten, J.P. & P. van Dun (2002). Inheritance
‘Van Oom Coen’. Report of a Technical Mission
to the Banda Islands. Vianen.
– Grotenbreg, E. (1998). Een indruk van de bouw-
nijverheid op de Banda-eilanden. Medemblik.
– De Hondt, P. (1760). Histoire Générale des
Voyages Depuis le Commencement du XV-me.
Siècle. Onzième Partie. Voyages des Hollandois aux
Indes Orientales. Description des Isles Moluques,
d’Amboine, de Banda, et des Autres Lieux du
Resort de ces Trois Gouvernements. Den Haag.
– Hanna, W.A. (1991). Indonesian Banda.
Colonialism and Its Aftermath in the Nutmeg
9 – Het hoofdhuis
van perk Spantje
By na reconstruc-
tie. FOTO CH. P.
PHILIPPUS, 2010
Islands. Banda Neira.
– Hanna, W.A. & N. Simmonds (1997), Banda.
A journey Through Indonesia’s Fabled Isles of Fire
and Spice. Banda Neira.
– De Jong, J. (2000). De waaier van het fortuin.
De Nederlanders in Azië en de Indonesische
archipel, 1595-1950. Den Haag.
– Van Leenders, G.J. (1992). Bouwwerken op
de Banda-eilanden. Een rapport over het aantal
en de bouwkundige staat van bouwwerken met
historische waarde. Medemblik.
– Lingsma, T. (2009). Noodlottige nootmuskaat.
In: NRC Handelsblad 24-25 januari 2009, 26-27.
– Seabrook, J. (2001). Soldiers and Spice:
Indonesia. Why the Dutch traded Manhattan for
a Speck of Rock in the South Pacific in 1667
In: The New Yorker August 13, 2001.
– Weissink, A. (2002). Terug naar Banda.
In: De Groene Amsterdammer Jrg. 126,
nr. 28, 20-23.

Noten
1 Corten en Van Dun, pp. 3-19.
2 Seabrook (2001).
3 Weissink, pp. 20-23.
4 Seabrook (2001).
5 Alwi (2002), p. 133.
6 Akveld & Jacobs, pp. 112-115.
7 Hanna (1991), pp. 6-24.
8 Hanna (1991), pp. 25-32.
9 Hanna (1997), pp. 77-85.
10 Hanna (1991), pp. 59-78.
11 Attema (1998), pp. 13-20. 10 – Regatta
12 De Hondt, pp. 93-99. van kora-kora’s
13 Hanna (1991), pp. 91-102. tijdens de
14 Hanna (1991), pp. 103-110. feestelijke
15 Alwi (2002), p. 133. oplevering van
16 Alwi (2002), pp. 132-133. het gerecon-
17 Attema en Grotenbreg, pp. 10-11.
strueerde
hoofdhuis
Literatuur Spantje By.
- Akveld, L. & E.M. Jacobs (2002). De kleurrijke FOTO N. VAN
wereld van de VOC. Amsterdam. DAM, 2010

- Alwi, D. (2002). Spantje By, waardevol restant

van een imposant verleden. In: B.A. van Tilburg,
J.P. Corten e.a. (red.), Een trapgevel in Potsdam.
Monumentenzorg over grenzen. Zeist.
- Alwi, D. (2008). Friends and Exiles. A memoir
of the Nutmeg Isles and the Indonesian Nationalist

47
 nieuws
UIT HET WERKVELD
Hohenzollern Zeddam recreatief landgoed en historische
roman: een nieuw landgoed als economische impuls
I n 2002 hebben enkele ondernemers in de
gemeente Montferland het idee opgevat om
een recreatief landgoed aan de noordzijde van
Zeddam te realiseren. De mogelijkheid daar-
voor diende zich aan omdat het dorp dringend
behoefte heeft aan een economische impuls om
als gemeenschap prettig te kunnen blijven funct-
ioneren. Om dit plan vaste grond onder de voet
te geven zijn de afgelopen jaren verschillende
onderzoeken uitgevoerd en zijn de noodzakelijke
procedures doorlopen. Een en ander is system-
atisch op een rij gezet in het rapport Recreatief
landgoed De Sedde van maart 2009.
Friso Woudstra Architecten werd begin 2010 uit-
genodigd om deel te nemen aan een prijsvraag
voor verdere ontwikkeling van de plannen. Bij
de uitwerking heeft Friso Woudstra Architecten
Res nova betrokken als specialist in erfgoed-
ontwik-keling. Hoewel er een voorgeschreven
programma was heeft het team ook een alterna-
tief ontwikkeld: ‘Hohenzollern’ genaamd.
Deze vrije oefening kwam tot stand door de
inspiratie die voortkwam uit de bezinning op
het fysieke landschap en de cultuurhistorische
achtergrond. Deze blijken creatieve aanjagers
van formaat te zijn die een breed scala van moge-
lijkheden openen.
Het ‘alternatieve’ plan ‘Hohenzollern’, waarbij
ook de aandachtspunten uit het rapport Recrea-
tief landgoed De Sedde én de kernkwaliteiten
van het Landschapsontwikkelingsplan 2008
gemeenten Doetinchem, Montferland en Oude
IJsselstreek, zijn meegenomen in het ontwerp-
proces, werd door zowel opdrachtgevers als
gemeente met veel enthousiasme ontvangen en
kwam als winnaar uit de bus.
Ring van landgoederen rond de
Montferlandsche Berg
Het projectgebied bevindt zich meteen ten
noorden van de bebouwde kom van Zeddam
en is op dit moment grotendeels in gebruik
als agrarisch gebied, samengesteld uit enkele
F R I S O WO U D S T R A RUBRIEK
48
ruim opgezette kavels. Meteen ten westen van
de locatie ligt de Montferlandsche Berg. Aan
de oostzijde grenst een open broekgebied van
de IJssel. Een opvallend ruimtelijke karakter-
istiek is de wijze waarop een aantal dorpen als
een ring rond deze berg is ontstaan. Tussen
deze kernen bevindt zich bovendien een aantal
historische landgoederen. Vanuit ruimtelijk oog-
punt is het ontwikkelen van een nieuw landgoed
binnen deze ‘ketting van parels’ (term afkomstig
uit het LOP 2008) een logische voortzetting van
een historisch proces.
Stervorm als uitgangspunt
Na een bezoek op locatie voelde het project-
team zich uitgedaagd om nog eens te kijken
naar de historische ondergrond van het gebied.
Dit startte met cartografisch onderzoek. Hieruit
kwam een tot dusver onbekende hoofdstruc-
tuur van het landschap naar boven die verraadt
dat hier mogelijk al in de achttiende eeuw een
padenstelsel volgens bewuste zichtlijnen is
aangelegd: in het landschap lag een karakter-
istieke stervormige infrastructuur. Voor een deel
gaat het hier om oude verbindingswegen, maar
de kruis- of stervorm doet vermoeden dat hier
een bepaalde planmatige opzet aan ten grond-
slag heeft gelegen.
Een historische roman
Of deze aanleg op toeval berust of werkelijk het
resultaat is van een bewuste opzet, is niet echt
relevant voor de toekomstige ontwikkeling:
wat ten noorden van Zeddam gerealiseerd gaat
Havezate Hohenzollern, een schilderachtige opzet volgens
de uitgangspunten van de pondération
(ontwerp C. Janssen, FWA).
VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012
worden, staat in dezelfde relatie tot het verle-
den als de historische roman die de afgelopen
decennia – sinds de Da Vinci code – aan zijn
rentree begonnen is. Met behulp van verschil-
lende historische ingrediënten (concepten,
thema’s en feiten) wordt een verhaal verteld over
iets dat zomaar gebeurd zou kunnen zijn. Een
verhaal dat verteld kan worden aan alle gasten
die resort Hohenzollern in de toekomst zullen
bezoeken.
In de historische roman die op deze plaats
geschreven gaat worden, kan de stervormige
aanleg, mogelijk als recreatief sterrenbos, toe-
geschreven worden aan de Duitse vorstenfamilie
Hohenzollern-Bergh die in de achttiende eeuw
de scepter zwaaide over het graafschap en die
resideerde op Huis Bergh.
Insteken op deze ‘historische roman’ past bij
uitstek in het doel van het LOP 2008: ‘In het
buitengebied wonen steeds meer mensen
die kiezen voor rust, stilte, een aantrekkelijke
woonomgeving en een goede sfeer. In die
omgeving zijn de sporen en samenhang uit het
verleden overal ervaarbaar voor wie er oog voor
heeft. De cultuurhistorie van het gebied wint
aan interesse de laatste jaren. De rijke geschie-
denis van dorpen, kastelen en landgoederen,
wordt als inspiratiebron gebruikt om het land-
schap te ontwikkelen en aantrekkelijk te maken
voor bewoners en bezoekers’. Vandaar dat ook
voor de gebouwtypologie aanknopingspunten zijn
gezocht in het regionale verleden.
Historisch gegroeide havezate
De Achterhoek is een gebied dat bekend staat om
zijn landgoederen en havezaten. Bij het creëren
van een nieuw landgoed in de sfeer van onze
historische roman rond Hohenzollern, ligt het
dan ook voor de hand om allereerst hier inspra-
tie te zoeken voor de gebouwtypologie. Havez-
aten als Huis Bergh (het verblijf van de familie
Hohenzollern) kenmerken zich door een schil-
derachtig beeld dat het resultaat is van een
organisch groeiproces: een dergelijk kasteel is
info@frisowoudstra.nl
Telefoon 0575-519 455
www. frisowoudstra.nl

VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012
Voorontwerp voor de ruimtelijke inrichting van resort Hohenzollern dat aansluit op de historische gelaagdheid van de plek en
een historisch gegroeid complex. Bij het ontwerp
van een nieuwe havezate is het de taak van de
architect om dit evenwicht te bereiken door
doelbewust in te zetten op ‘pondération’: com-
positorisch evenwicht tussen de samenstellende
onderdelen, waarbij bouwmassa’s van onge-
lijke grootte met elkaar gekoppeld en in balans
gebracht kunnen worden.
In het door Friso Woudstra Architecten opge-
stelde ontwerp is de schilderachtige compositie
tot een evenwichtig geheel gebracht. Tevens is
gekeken naar zicht op een zo gevarieerd moge-
lijk dakenlandschap vanaf de Montferlandsche
Berg.
Deze nieuwe havezate wordt het centrum van
het landgoed en zal de belangrijkste recrea-
tieve functies (waaronder een hotel) huisvesten.
Echter, op het landgoed moet ook een groot
aantal recreatieve wooneenheden worden ge-
realiseerd. Om deze onder te brengen is een
aantal bebouwingsclusters bedacht:
™ Aan de noordzijde van Hohenzollern komt
het gehucht ‘Niederzollern’ te liggen, waar in
info@res-nova.nl
Telefoon 0475-552 330
www.res-nova.nl
nieuws
het huidige landschap (ontwerp M. Bangert, Res nova).
een bijpassende historiserende stijl gebou-
wen worden gerealiseerd die voldoen aan
het luxe profiel voor dit resort. De gebouwen
zullen afwisselend langgevels en topgevels
aan de straat hebben. Niederzollern krijgt de
nederzettingstypologie van een brinkdorp.
Niederzollern wordt bereikbaar gemaakt via
een poortgebouw dat als centrale entree tot
het nieuwe landgoed dient.
™ T
 en zuiden wordt op ‘De Plack’ (een lokaal
toponiem) een tweede complex van vakantie/
zorgwoningen volgens de boerderijtypologie
gerealiseerd, maar dan in meer monumen-
tale vorm. Ten noordoosten hiervan is in de
toekomst eventueel uitbreiding mogelijk.
Bij de verdere invulling van het terrein is reke-
ning gehouden met zowel de typologie van
historische landgoederen als de landschap-
pelijke kwaliteiten die in de omgeving aan-
wezig zijn. De havezate, die op een verhoging zal
worden gebouwd, vormt het hart van het
landgoed. De stervormige infrastructuur die
vanuit het huis uitwaaiert richting de kern van
Zeddam, de beboste berg en het open landschap,
UIT HET WERKVELD
is voorzien van laanbeplanting waardoor de aan-
wezige zichtlijnen worden begeleid.
De geleidelijk oplopende beleving van het open
broeklandschap naar de beboste flanken van
de Montferlandsche Berg wordt versterkt door
de aanleg van een wandelbos in de zuidweste-
lijke hoek van het terrein. Door dit bos loopt, in
de traditie van het historische landschapspark,
een groot aantal meanderende paden. Hierdoor
ontstaat een intiem karakter. Aan deze paden is
ruimte voor enkele vrijstaande volumes, waar-
onder een theekoepel.
Het noordoostelijke deel van het park kent een
veel opener karakter, waarmee aansluiting
wordt gezocht op het broekgebied. De tuin
wordt ruimtelijk alleen door twee met bomen
omzoomde hoofdlanen doorsneden. De overige
paden lopen vloeiend over in de grasvelden. Als
overgang naar de reeds bestaande overtuin aan
de overzijde van de Oude Doetinchemseweg, is
nabij de wegkruising een door de tuinarchitec-
tuur van L.A. Springer beïnvloede geometrische
tuin geprojecteerd. De oversteek naar de overtuin
wordt verbijzonderd via een lommerdgang of een
schilderachtig begroeid raamwerk, waardoor de
visuele en functionele samenhang nog sterker
tot uitdrukking wordt gebracht.
Tot slot
Het door Friso Woudstra Architecten en Res
nova opgestelde ontwerp voor een nieuw land-
goed te Zeddam laat zien hoe, door het benut-
ten van aanwezige, maar verborgen patronen
en thema’s uit het locale en regionale verleden,
een vanuit cultuurhistorisch en landschap-
pelijk oogpunt passend ontwerp kan worden
gecreëerd. Zoals een historische roman histo-
rische concepten, thema’s en feiten behandelt,
zo wordt ook hier het verleden gebruikt als
referentiekader voor een nieuw ‘hoofdstuk’ in de
geschiedenis van Zeddam.
Don Rackham
Res nova
De rapporten van Res nova met de hier
besproken werken van Friso Woudstra
Architecten kunnen ingezien worden via:
www.res-nova.nl/uitgever.html.
R E S N OVA RUBRIEK
49
 nieuws
UIT HET WERKVELD
Cultureel
ondernemerschap in
de archeologie
O p 1 september jl. vond in het Rijksmuseum
van Oudheden het oprichtingssymposium
van de ADC Roel Brandt stichting plaats, bij-
gewoond door 120 collega’s uit de sector.
Cees van ’t Veen, Jan Kolen, Wim Weijland en
Willem Willems bogen zich ieder vanuit hun
eigen invalshoek over het thema ‘cultureel
ondernemerschap in de erfgoedsector en in de
archeologie in het bijzonder’.
Het is opvallend hoe zeer de archeologische
discipline sinds het ontstaan van private onder-
nemingen is veranderd. Was het vak begin jaren
‘90 nog het speelveld van universiteiten, het
RMO en de Rijksdienst voor het Oudheidkundig
Bodemonderzoek (inmiddels Rijksdienst voor
het Cultureel Erfgoed), tegenwoordig zijn het
vooral de private partijen en de gemeenten die
de werkzaamheden vorm geven en uitvoeren.
Je zou kunnen stellen dat de archeologische
branche zich ontwikkelt van:
1) Een branche die afhankelijk is van subsidies en
sponsoring naar
2) Een bedrijfstak die actief is in de cul-
turele (cultuurhistorische) sector en die een
dienst of product verkoopt waar vraag naar
is vanuit de markt en waar op prijs wordt
geconcurreerd.
De markt (opdrachtgevers en maatschappij)
zit echter lang niet altijd te wachten op archeo-
logisch producten. Deze markt is door wetgeving
afgedwongen en nog steeds vormen –naast ont-
wikkelaars en bouwbedrijven- (lokale) overheden
de belangrijkste klantenkring van deze archeolo-
gische bedrijfstak. Willem Willems typeerde deze
markt in zijn bijdrage als ‘een verplichte markt’.
Toch is er wel degelijk sprake van een markt.
Opmerkelijk is dat de archeologiebeoefening bij
veel lokale overheden zich in de laatste jaren
heeft verplaatst van de wereld van cultuur naar
ADC ARCHEOPROJECTEN RUBRIEK
50
die van de Ruimtelijke Ordening (RO), mede
door de Maltawetgeving. Hierdoor, en door de
wens tot zelfregulering, kwam het accent te lig-
gen op processen en op regelgeving, en werd
naar verhouding weinig aandacht besteed aan
de legitimering: het belang van de archeologie
voor de samenleving.
Afhankelijkheid van wetgeving alleen is niet
voldoende. Het maakt de branche kwetsbaar en
het bestaansrecht van archeologisch erfgoed
wordt dan uit het oog verloren, bracht Cees van
’t Veen, directeur RCE, naar voren.
Wat is de huidige stand van zaken en hoe zou de
sector zich verder kunnen ontwikkelen?
De sector is nog steeds in ontwikkeling, maar
loopt het risico de binding met de samenleving
kwijt te raken. De meerwaarde van archeologie
zal vooral tot uiting komen wanneer onder-
nemers samen, als sector, optrekken en zich
verder ontwikkelen tot een professionele
branche; daarbij zou het betrekken van de
samenleving en het publiek de normaalste zaak
van de wereld moeten zijn.
Op welke wijze zou dat moeten gebeuren? De
sprekers op het symposium gingen hier nader
op in. Cees van ’t Veen benadrukte het belang
van een koepelorganisatie, zodat de sector
weer een stem krijgt. Deze suggestie werd zeer
positief ontvangen. Jan Kolen benadrukte dat
archeologie veel dichter bij de belevingswereld
van mensen kan worden gebracht (community
archaeology). Hij gaf als voorbeeld het feno-
meen ‘geocaching’ dat laat zien hoezeer de sen-
satie van het ontdekken en vinden bij mensen
leeft. Onderwerpen die dicht bij de eigen his-
torie of actualiteit staan (zoals de archeologie
van de tweede wereldoorlog) bieden ook goede
aanknopingspunten om publiek te betrekken.
Wim Weijland wil een brug slaan tussen de
VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012
prak-tiserende archeologie en de musea; musea
zijn immers gespecialiseerd in presentatie en
educatie. Tijdens de discussie reikte ook de
Archeologische Werkgemeenschap Nederland
(AWN) de sector de uitnodigende hand. De grote
groep amateurarcheologen kan nog meer bij
de sector betrokken worden. Inmiddels worden
hier al initiatieven voor genomen.
Tijd voor een nieuwe stap dus: het publiek
meer betrekken bij de archeologie. Een aantal
bedrijven is al heel actief op dit terrein en ook
overheden, zowel gemeentelijke als regionale
en provinciale, staan dicht bij de burger en doen
al veel voor publiek. Juist een systematisch en
structureel contact met de samenleving en met
het publiek is van groot belang. Voor bedrijven
is het belangrijk dat ook de opdrachtgever
gestimuleerd wordt mee te denken en te
onderkennen dat er ook op dit aspect voor haar
een taak ligt. Het is echter voor een gezonde
archeologische bedrijfstak nog belangrijker dat
partijen samenwerken waar mogelijk: zoek de
connectie, is het devies.
Concluderend: binnen het bestel nemen cul-
turele ondernemers een belangrijke plaats in en
zij kunnen een belangrijke bijdrage leveren:
Q door connectief ondernemerschap (samen-
werken van private partijen onderling, maar
ook samenwerken met gemeenten, overhe-
den en universiteiten)
Q door het belang van archeologie mede uit te
dragen
Q door goed te luisteren naar de vraag en
de interesse van het publiek en van de
opdrachtgevers
Q door mede initiatief te nemen tot het op-rich-
ten van een koepelorganisatie
Q door musea te betrekken bij onderzoek en
resultaten
Postbus 1513, 3800 BM Amersfoort
Tel. 033-299 8181
communicatie@archeologie.nl
www.archeologie.nl

VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012
Avondschot - Hoe Nederland zich
terugtrok uit zijn Aziatische imperium
AUTEUR
J.J.P. de Jong
UITGAVE
Boom
D E TA I L S
Gebonden, 810 pagina’s, geïllustreerd
ISBN 978-94-6105-270-4
Prijs € 34,90
I n 1949, na vier jaar van conflict, verleende Nederland
Indonesië de onafhankelijkheid. Deze laatste jaren worden
gewoonlijk beschreven als een Nederlands militair en politiek
echec. J.J.P. de Jong komt tot conclusies die volstrekt niet
De koorbanken van Oirschot en Aarschot
Gezien door de lens van
Hans Sibbelee en Jan Verspaandonk
AUTEUR
Christel Theunissen, Paul Maas en
Jos Koldeweij (red.)
UITGAVE
Vantilt
D E TA I L S
Gebonden, 180 pagina’s, rijkelijk geïllustreerd
ISBN 978-94-6004-085-6
Prijs € 24,95
T ot de verwoesting in 1944 stond in het koor van de
Sint-Petruskerk te Oirschot een prachtig vroegzestiende-
Encyclopedie der Nederlanden
AUTEUR
Wilma de Rek, Bert Wagendorp en
Ien van Laanen
UITGAVE
Atlas
D E TA I L S
Paperback, 416 pagina’s
ISBN 978-90-4501-936-9
Prijs € 24,95
I n de Volkskrant verschijnt sinds april 2010 de ‘Encyclope-
die der Nederlanden’. Bert Wagendorp en Wilma de Rek
proberen wekelijks in een even moedige als gewaagde zoek-
recent
VERSCHENEN
overeenstemmen met dit heersende beeld.
Het verlies van Nederlands-Indië leidde tot een nationaal
trauma. Velen hadden het gevoel dat ‘de hele wereld’ Neder-
land had gedwongen om de soevereiniteit over te dragen.
De meeste historici waren later van mening dat Nederland
geen afstand kon doen van zijn kolonie.
Maar wat was er in 1948 en 1949 werkelijk aan de hand?
Bij nauwkeurige beschouwing was het een buitengewoon
complexe periode met allerlei op en tegen elkaar inwerkende
partijen – Republikeinen, Nederlanders en Amerikanen –,
interne krachten en tegenkrachten. Avondschot is een recon-
structie op basis van overvloedig nieuw bronnenmateriaal.
J.J.P. de Jong, kenner van de koloniale geschiedenis, komt
tot verrassende conclusies. De opvallendste is dat Nederland
zich aan zijn eigen haren uit het Indonesisch moeras omhoog
heeft getrokken, aanvankelijk zelfs tegen de internationale
gemeenschap in. Q
eeuws koorgestoelte, gemaakt door de Eindhovense schrijn-
werker Jan Borchmans. Diens laatmiddeleeuwse vakmanschap
is nog wel te zien in de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Aarschot,
waar de rijkversierde koorbanken de oorlog overleefden.
Koorbanken – bedoeld als zitplaats voor geestelijken die in
het koor de getijden zingen – behoorden in heel West-Europa
tot het vaste meubilair van kapittel- en kloosterkerken en op
kleinere schaal waren ze ook aanwezig in parochie- en dorps-
kerken. Het snijwerk van het eikenhouten koorgestoelte com-
bineerde religieuze voorstellingen met wereldse afbeeldingen:
van heel devoot tot speels en zelfs obsceen. Door een gelukkig
toeval is van de koorbanken in Oirschot een serie foto’s van
Hans Sibbelee bewaard gebleven. Met behulp van deze serie
en de foto’s die Jan Verspaandonk in Aarschot maakte, belicht
De koorbanken van Oirschot en Aarschot het verhaal van deze
Brabantse koorbanken en hun maker. Q
tocht te betogen dat prinses Máxima ongelijk had toen
zij verklaarde dat dé Nederlander niet bestaat. Daarbij
worden ze gesteund door de oer-Hollandse wandtegeltjes
van illustratrice Ien van Laanen.
De ‘Encyclopedie der Nederlanden’ groeide uit tot een van de
meest gelezen rubrieken van de krant. Stamppot, het weer,
jenever en seks met het licht uit: de auteurs doken diep in alles
waarvan zij – of hun enthousiast meedenkende lezers – dachten
dat het ‘typisch Nederlands’ was. Meestal was het niet zo. Soms
ook wel. Want brede rivieren hebben ze misschien in het buiten-
land ook, maar nergens gaan ze zo traag door het oneindige
laagland. En er is op de wereld maar één mensensoort die door
weer en wind over een grauwe dijk naar de markt fietst om een
rauwe haring te verorberen, en daarna thuis in de televisiegids
gaat lezen met de gordijnen open. Q
51
recent
VERSCHENEN
Amersfoortse Muurhuizen -
Dieventorencomplex en
Secretarishuisje
AUTEUR
Sandra Siemers-Den Dulk
UITGAVE
THOTH
D E TA I L S
Paperback met flappen, 180 pagina’s,
ca. 100 illustraties in kleur
ISBN 978-90-6868-574-9
Prijs € 22,50
D e Amersfoortse muurhuizen zijn een uniek fenomeen.
Het Secretarishuisje, de Dieventoren en de daar tus-
Natuur in Nederland
AUTEUR
Frank Berendse
UITGAVE
KNNV
D E TA I L S
Gebonden, 272 pagina’s, full colour
ISBN 978-90-5011-376-2
Prijs € 24,95
(vanaf 1 januari 2012 € 29,95)
N atuur in Nederland presenteert in één prachtige uit-
gave alles wat je wilt weten over de Nederlandse
natuur: planten, dieren en landschappen, samenhang en
ontstaansgeschiedenis, landgebruik en wandelmogelijk-
heden. Frank Berendse schreef dit indrukwekkende boek
Beleef de natuur in Winterswijk -
Een inspirerende ontdekkingstocht
in Nationaal Landschap Winterswijk
AUTEUR
Bernhard Harfsterkamp
UITGAVE
Roodbont
D E TA I L S
Hardcover, 144 pagina’s, geheel full-colour
ISBN 978-90-8740-093-4
Prijs € 19,95
(na 1 december 2011 € 24,95)
H oogvenen, fraai door bebost landschap kronkelende beken,
een dicht patron van houtwallen met daartussen
52
VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012
senliggende muurhuizen behoren tot één van de meest
geschilderde en gefotografeerde plekken in de historische
binnenstad. Diepgaand archiefonderzoek heeft tal van nieuwe
feiten over de bewoningsgeschiedenis van deze belangrijke
monumenten boven tafel gebracht.
Het Secretarishuisje is sinds de vijftiende eeuw altijd
woonhuis van belangrijke Amersfoortse families geweest.
De Dieventoren was eeuwenlang de Amers-foortse stads-
gevangenis. De daartussen gelegen muurhuizen hebben een
fascineren-de geschiedenis; oorspronkelijk gebouwd als woon-
huizen, later geheel of gedeeltijk in gebruik geweest als Bank
van Lening, Huis van Arrest en kazerne met militaire bakkerij.
In Amersfoortse Muurhuizen komen de verbouwingen aan
de orde en worden bijna vijf eeuwen bewoners aan de lezers
voorgesteld. Q
in de traditie van de klassieker Wilde Planten. Ook hij
behandelt de natuur per landschapstype. Maar hij richt zich
zowel op planten als op vogels, vlinders en paddenstoelen.
In warme, begrijpelijke taal beschrijft hij tien Nederlandse
landschappen, van de Drentse hoogvenen tot de duinen, van de
Gelderse beekdalen tot de polders en van het rivierenland tot
de Limburgse heuvels. Ook de steden passeren de revue. Zijn
enthousiasme werkt aanstekelijk: je zult zijn wandelingen zelf
willen maken om al die natuurpracht te kunnen ontdekken.
Frank Berendse schetst een poëtisch beeld van de natuur-
pracht die ons land nog rijk is. Hij plaatst tegelijkertijd kritische
kanttekeningen bij ontwikkelingen in heden en verleden die die
rijkdom ondermijnen. Wie de natuur goed kent, zo redeneert hij,
zal haar waarderen en beschermen. Met Natuur in Nederland
hoopt hij daaraan bij te dragen.
Natuur in Nederland is prachtig geïllustreerd. Met foto’s van
o.a. topfotograaf Ruben Smit, aquarellen van Ed Hazebroek, en
tal van kleurrijke kaartjes en figuren. Een fascinerend kijk- en
leesboek voor natuurliefhebbers, beheerders, beleidsmakers
en docenten. Q
boerenland en fraaie eeuwenoude boerderijen: in de Nationale
Landschappen en Nationale Parken van Nederland zijn ze aan
te treffen. Maar alleen in het Nationale Landschap Winterswijk
is de combinatie van alle vier elementen te vinden. In Beleef de
natuur in Winterswijk wordt dit bijzondere Nationaal Landschap
nader verkend.
Zwerftochten door de hoogvenen, wandelingen langs de
mooiste beken en zoektochten naar de fraaiste plekjes in het
boerenland laten zien dat natuur en landschap van Winters-
wijk nog steeds veelzijdig en bijzonder zijn. En dat behoud en
ontwikkeling nog altijd de aandacht en inzet verdienen.
Ga mee op ontdekkingsreis door het Nationale Landschap
en geniet van de beschrijvingen van het gebied en de planten en
dieren die er voorkomen. Q

VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012
Geschiedenis van Oranje -
De CANON van ons koninklijk huis
AUTEUR
Gerben Graddesz Hellinga
UITGAVE
Walburg Pers
D E TA I L S
Gebonden, 192 pagina’s,
rijkelijk geïllustreerd in kleur
ISBN 978-90-5730-737-9
Prijs € 29,95
(na 1 juni 2012 € 34,50)
I n Geschiedenis van Oranje komen alle markante telgen van
het geslacht Oranje-Nassau en hun partners aan de orde,
geplaatst in de tijd waarin ze leefden. Stadhouders en koningen,
avonturiers, vrijheidsstrijders en ware staatslieden. Maar
ook klungelaars en geldverspillers, intriganten en schuins-
marcheerders. Zij bepaalden de geschiedenis van ons land
Van waarheden en werkelijkheid -
De opvattingen van de middeleeuwers
in het blikveld van nu
AUTEUR
Ludo Milis
UITGAVE
Verloren
D E TA I L S
Ingebonden, 160 pagina’s, geïllustreerd
ISBN 978-90-8704-220-2
Prijs € 19,-
Creatieve fabrieken - Waardecreatie met
herbestemming van industrieel erfgoed
AUTEUR
Vera Cerutti
UITGAVE
C2Publishing
D E TA I L S
Hardcover, 160 pagina’s, ca. 360 foto’s/illustraties
ISBN 978-90-8176-630-2
Prijs € 27,50
C reatieve fabrieken vertelt het verhaal van de transformatie
van tien voormalige industriële complexen in bruisende
plekken van creativiteit en innovatie. Wat gebeurt er allemaal
in die fabrieken en wat levert het op? Verkenningen van de
Westergasfabriek, het Klokgebouw in Strijp S, de RDM Cam-
pus en Vertrekhal Oranjelijn in Stadshavens Rotterdam, de
recent
VERSCHENEN
– en vaak ook van heel Europa – in tijden van oorlog en
vrede, welvaart en crisis.
Koning Willem II en zijn vrouw Anna Pavlona zagen door
hun spilziekte hun enorme vermogen verdwijnen. Ook Willem
van Oranje, ooit de rijkste edelman van de Lage Landen, liet
bij zijn dood louter schulden na, maar híj besteedde alles aan
pogingen om ons land te bevrijden. De stadhouders Maurits,
Frederik Hendrik en Willem II pleegden ieder op hun eigen
wijze min of meer een staatsgreep. Stadhouder Willem III
was bezeten van de strijd tegen Lodewijk XIV. En als koning
Willem I verstandiger was geweest zouden België en Nederland
misschien nog steeds één staat vormen.
Steekpenningen, hofintriges en hele bastaardgezinnen.
Kortom, een boeiende reis door de tijd aan de hand van meer
dan 50 historische royalty-portretten. Van de ouders van Willem
van Oranje tot en met Amalia, de oudste dochter van Willem
Alexander en Máxima. Een boek dat geen enkele Oranjefan mag
missen! Q
D e Middeleeuwen lijken een periode die mentaal gezien
ver van ons is verwijderd, maar is dat wel zo? Ludo Milis,
emeritus hoogleraar te Gent, duikt in middeleeuwse, vooral
verhalende teksten, om diepere structuren bloot te leggen van
het denken en voelen van toen. Met citaten brengt hij de waar-
den en normen tot leven zoals tijdgenoten ze zelf formuleerden.
Eerst kijkt Ludo Milis naar de houding tegenover God, andere
goden en religies, en de problemen die er uit voortvloeiden in de
middeleeuwse samenleving. Vervolgens gaat Milis in op de rol
van eer en aanverwante waarden als basis van sociaal gedrag.
Uiteindelijk wordt gepeild naar de rol van geesten en de onder-
wereld. Het is verrassend om te zien hoe veel aspecten die
voorgoed achter de rug leken, een nieuwe actualiteit en grotere
herkenbaarheid krijgen in onze multiculturele samenleving. Q
DRU-fabriek in Ulft, Nieuwe Energie in Leiden, De Caballero
Fabriek op de Binckhorst in Den Haag, De Zaanse Chocolade-
fabriek, Zeche Zollverein in het Ruhrgebied en het Bauhaus Art
District 798 in Beijing China leveren een tiental inspirerende
transformatieverhalen op met opmerkelijke overeenkomsten
en effecten.
Creatieve Fabrieken zoekt antwoord op actuele ruimtelijke
vragen in een tijd van toename van leegstaande complexen en
stagnerende gebiedsontwikkeling: Hoe vind ik een programma
en een succesvol concept voor lege complexen? Wat is de rol
van Tijdelijke tussenfuncties? Hoe gebruik ik de identiteit en
kracht van de plek, de genius loci van cultureel erfgoed? Wat
is de Kunst van het Herbestemmen? Maar vooral hoe kan ik
de waarde creëren met het herbestemmen van erfgoed; in
ruimtelijke kwaliteit, maatschappelijke betekenis, creatieve
inspiratie en productinnovatie. Q
53
recent
VERSCHENEN
Het paleis van de republiek -
Geschiedenis van het Stadhuis van
Amsterdam
AUTEUR
Pieter Vlaardingerbroek
UITGAVE
WBooks (i.s.m. RCE)
D E TA I L S
Gebonden, 288 pagina’s, ca. 250 illustraties
ISBN 978-90-4008-661-8
Prijs € 39,95
D e Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was een
land van burgers. In plaats van koningen waren provincies
en steden de belangrijkste machtsfactoren en Amsterdam de
De Amsterdamse School,
Verbeelde Idealen
AUTEURS
Menno Jonker en Alice Roegholt
UITGAVE
Museum Het Schip
D E TA I L S
Gebonden, harde kaft, 224 pagina’s,
ca. 400 kleurenfoto’s
ISBN 978-90-8143-970-1
Prijs € 45,-
D it omvangrijke boekwerk (3 cm dik!) geeft een overzicht van
de veelheid aan verschijningsvormen van De Amsterdamse
School. De stijlfiguren van deze beweging komen niet alleen
terug in de architectuur, maar ook in de kunst en de dage-
lijkse gebruiksvoorwerpen. Het bijzondere is dat architecten en
vormgevers deze stijl op allerlei manieren gebruikten. Of het
nu een kleerhanger of een kamerlamp was, een sieraad of een
Langs kloosters in Noordoost-Brabant
De oudste kloosters van Nederland
AUTEURS
Marga Arendsen (red) en
Otto S. Lankhorst(red)
UITGAVE
Erfgoedcentrum voor Nederlands Kloosterleven
D E TA I L S
Paperback, 96 pagina’s, rijkelijk geïllustreerd
ISBN 978-90-8107-382-0
Prijs € 6,-
(excl. verzendkosten)
54
VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012
belangrijkste. De stad wilde haar machtspositie tot uitdruk-
king brengen in een buitengewoon monumentaal stadhuis, dat
ontworpen werd door Jacob van Campen. Hij creëerde het
meest koninklijke gebouw van Nederland voor de machtigste
stad van Europa. Dit Paleis van de Republiek behield in de
eeuwen daarna zijn status als belangrijkste gebouw van Neder-
land. Bij gebrek aan paleizen liet Lodewijk Napoleon, de eerste
koning van Holland, zijn oog vallen op het gebouw en sindsdien
heeft het gebouw altijd de paleisfunctie behouden.
Dit boek behandelt het stadhuis van Amsterdam binnen
een architectuurhistorische context. De ontwerpgeschiedenis
komt uitgebreid aan bod en ook het uiterlijk en de betekenis van
het gebouw worden verklaard. Daarnaast gaat het uitgebreid
in op de herbestemming van het gebouw tot paleis tegen de
achtergrond van het hofleven van Lodewijk Napoleon om te
eindigen bij de meest recente restauratie. Q
tapijt, overal vallen de wonderlijke vorm, kleur- en material-
combinaties in te herkennen.
Het Amsterdamse gemeentebestuur, en in het bijzonder
wethouder Wibaut, heeft een belangrijke rol gespeeld in de
promotie en de ontwikkeling van De Amsterdamse School.
De stad Amsterdam stond in de beginjaren van de twintigste
eeuw voor de opgave om op grote schaal arbeiderswoningen
te bouwen. De toenmalige jonge garde van architecten gaf
een vernieuwend antwoord op deze vraag naar grootschalige
stadsuitbreiding. De nieuwe wijken straalden een moderne mo-
numentaliteit uit die in de hele wereld bewondering wekte. De
arbeiderspaleizen vormen hierdoor tot aan de dag van vandaag
een ware gordel van smaragd, waarvoor de belangstelling met
de dag groeit.
De Amsterdamse School had haar oorsprong in Amster-
dam, maar de invloed strekte zich tot heel Nederland en
daarbuiten uit. De beweging wist met het tijdschrift ‘Wendingen’
als bindend element vele architecten en vormgevers te
inspireren en zo komt het dat op veel plekken De Amsterdamse
School in bouwwerken en sierkunst terug te vinden valt. Van de
stad Groningen tot Venlo, van Roosendaal tot Bergen. Q
D e gids beschrijft de unieke kloostergeschiedenis van
Noordoost-Brabant, met Megen in het noorden, Gemert
in het zuiden, Schijndel in het westen en Boxmeer in het
oosten. De oudst bewoonde kloosters van Nederland zijn, op
één na, allemaal te vinden in dit gebied. In de tijd dat elders in
Nederland kloosters verboden waren - in de 17e en 18e eeuw -
vonden kloosterlingen hier hun toevlucht in katholieke en-
claves. De gids richt zich met name op deze oudste kloosters in
de regio, die elk in een apart hoofdstuk worden beschreven. Van-
af het midden van de 19e eeuw waren er in bijna alle steden en
dorpjes kloosters te vinden. Een groot aantal daarvan komt aan
de orde in het laatste hoofdstuk.
Naast historische achtergronden geeft de gids ook
praktische informatie: adressen, websites en gegevens over de
toegankelijkheid van de kloostergebouwen. Q

VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012
Beemden en bouwlanden
Het verdwijnende boerenlandschap
AUTEUR
Wim Denslagen
UITGAVE
NAi Publishers (i.s.m. de RCE)
D E TA I L S
Paperback, 192 pagina’s, geïllustreerd in zw/w
ISBN 978-90-5662-828-4
Prijs € 19,95
H et traditionele Nederlandse boerenlandschap dreigt
geruisloos te verdwijnen. Grootschalige geïndustriali-
seerde landbouw, oprukkende bebouwing, maar ook de ont-
wikkeling van ‘nieuwe natuur’ leiden ertoe dat het weinige
van wat er over is vrijwel volledig is versnipperd. Auteur
Wim Denslagen beschrijft Beemden en bouwlanden hoe de
Mythologische voorstellingen
op Nederlandse tegels - Metamorphosen
van Ovidius, Herders, Cupido’s, Zeewezens
AUTEURS
Jan Pluis en Reinhard Stupperich
UITGAVE
Primavera Pers
D E TA I L S
Gebonden, 288 pagina’s,
ca. 800 kleurenillustraties
ISBN 978-90-5997-090-8
Prijs € 39,50
D e invloed van Ovidius’ Metamorphosen reikt verder dan
de literatuur. Zijn verhalen over wonderbare gedaante-
veranderingen zijn tevens deel gaan uitmaken van de materiële
cultuur. De Metamorphosen is niet alleen een inspiratiebron
voor beeldend kunstenaars geweest; scènes uit het werk zijn
Lang geleden
AUTEURS
Arend van Dam en Alex de Wolf
UITGAVE
Unieboek/Het Spectrum
D E TA I L S
Gebonden, 143 pagina’s, geïllustreerd,
ISBN 978-90-4750-025-4
Tevens op CDROM 978-90-4751-733-7
Prijs € 15,99 (boek) / € 17,50 (CDROM)
D e Nederlandse geschiedenis bevat veel mooie en spannende
verhalen, maar vaak zijn ze te moeilijk voor jonge kinderen.
recent
VERSCHENEN
beeldvorming rond het Nederlandse boerenlandschap is
ontstaan en laat zien hoe het denken over het boerenland de
afgelopen decennia is veranderd.
Natuurbeschermers koesterden het platteland en generaties
schilders, schrijvers en dichters lieten zich erdoor inspireren.
Nu houden beleidsmakers zich meer bezig met ‘nieuwe natuur’.
Het traditionele platteland wordt afgedaan als een nostalgisch
plaatje, een anachronisme dat ontwikkeling in de weg staat. In
Beemden en bouwlanden brengt Denslagen de beeldvorming
rond het boerenlandschap in kaart: van het deskundige land-
schap van planners en beleidsmakers tot de namaaknatuur van
ecologen, van de vervuilde geïndustrialiseerde landschappen
tot de postmoderne neorustieke reconstructies van wat nooit
geweest is. Boeiend toont Denslagen hoezeer beeldvorming,
mythen en idealen de waardering van het traditionele boeren-
land bij zowel voor- als tegenstanders kleuren. Het resultaat is
een pleidooi voor de plaats voor het kleinschalige traditionele
boerenland juist voor de toekomst van ons landschap. Q
ook terug te vinden in allerlei vormen van toegepaste kunst.
Er was echter nog geen onderzoek gedaan naar de verbeelding
van de Metamorphosen in de decoratie van de Nederlandse
wandtegel.
Dit prachtig geïllustreerde boek maakt dat ruimschoots
goed. In het eerste hoofdstuk presenteert Reinhard Stupperich
van het Archeologisch Instituut van de Universiteit van Heidel-
berg, de context van de Metamorphosen en de invloed van het
werk in de Westerse cultuur. In daaropvolgende hoofdstukken
beschrijven Jan Pluis en Reinhard Stupperich de afzonderlijke
voorstellingen en wordt de lezer geholpen deze te herkennen
en te duiden.
Behalve Ovidius’ verhalen komen ook andere mythologische
thema’s aan bod, zoals cupido’s, zeewezens en arcadische
taferelen. De auteurs hebben ernaar gestreefd bij iedere
voorstelling ook de grafische bronnen af te beelden of te
vermelden. Een bijzonder en smaakvol vormgegeven boek over
de doorwerking van de klassieke oudheid in de Nederlandse
toegepaste kunst. Q
Arend van Dam heeft de belangrijkste gebeurtenissen
toegankelijk gemaakt voor kinderen vanaf zeven jaar.
‘Lang geleden’ bevat verhalen over jagers en verzamelaars,
boeren en vissers, koningen en koninginnen. Maar ook over
beroemde figuren als Rembrandt van Rijn, Jacoba van Beieren
en Michiel de Ruyter.
Voor de nieuwsgierige lezer is achter in het boek een geïllus-
treerde tijdbalk en een korte toelichting per verhaal opgenomen.
‘Lang geleden’, de met een Zilveren Griffel bekroonde voor-
leesbundel van Arend van Dam en Alex de Wolf, is ook beschikbaar
als luisterboek. De vijftig toegankelijke voorleesverhalen over de
Nederlandse geschiedenis staan garant voor uren luisterplezier
voor jong en oud. Sommige verhalen klinken bijna te sprookjes-
achtig om waar te zijn, maar ze zijn allemaal echt gebeurd. Q
55
 voor u
GELEZEN
Stadsrandenatlas
agnfgznzfmvan de zuidvleugel
AUTEUR
LOLA landscape architects
UITGAVE
Provincie Zuid-Holland / Provinciaal adviseur
voor ruimtelijke kwaliteit in Zuid-Holland
RECENSENTEN
Jaap Evert Abrahamse en Edwin Raap
D E TA I L S
Gebonden, 367 pagina’s, kleur
PRIJS
De atlas is op aanvraag verkrijgbaar via
pazh@pzh.nl
D e discussie over verrommeling van het landschap woedde
de laatste jaren in alle hevigheid. Deze discussie richt
zich niet alleen op het snelweglandschap, maar vooral op de
gebieden waar (volgens onderzoek van het Ruimtelijk Planbu-
reau) de ruimtelijke dynamiek het hoogst is: de overgangen tus-
sen stad en land.
Op instigatie van Eric Luiten, provinciaal adviseur ruimte-
lijke kwaliteit in Zuid-Holland, heeft LOLA landscape architects
uit Rotterdam een volledige inventarisatie gemaakt van de 370
stadsranden van die provincie. Dit initiatief verdient alle lof,
alleen al omdat Luiten inspeelt op de decentralisatie van het
beleid met betrekking tot ruimtelijke ordening (denk bijvoor-
beeld aan het afschaffen van de rijksbufferzones). Planvorming
zal zich in toenemende mate op regionaal of gebiedsniveau
afspelen. De Stadsrandenatlas beoogt greep te krijgen op het
karakter van de overgangen tussen stad en land, of zoals Luiten
het in ontwerpersjargon noemt: de ‘ruimtelijke differentiatie van
de buitenkant van de Zuidvleugel’. De basis van de atlas ligt in
een typologische benadering: er worden in totaal 10 soorten
stadsranden onderscheiden. Elk type bestaat uit een unieke
combinatie van eigenschappen van stadszijde, de randzone
zelf en de landzijde. De verschillende typen hebben een naam
gekregen die de essentie in één woord samenvat. Zo staat
‘Loodsenland’ voor bedrijventerreinen die direct aan het boe-
renland grenzen, ‘Zichtlocatie’ voor bedrijventerreinen met een
duidelijke oriëntatie op de weg die er langs loopt. Per type wordt
in algemene termen uitgelegd wat de kenmerken zijn. Van elk
type worden twee voorbeelden nader uitgewerkt.
Beleidsmakers en ontwerpers kunnen aan de hand van de
bevindingen in de atlas nagaan met welk type stadsrand ze
te maken hebben. Tussen de 370 onderscheiden randen zijn
veel overeenkomsten, waarvan de meeste bekend voorkomen.
Naast de al genoemde bedrijventerreinen die plompverloren
aan de rand van de bebouwde kom staan en begrensd worden
door boerenland, de rondweg die het dorp keurig afsluit van het
omliggende landschap er geen enkele verbinding mee heeft en
de recreatiegebieden die wel proberen een graduele overgang
tussen stad en land te bewerkstelligen.
56
VITRUVIUS NUMMER 18 JANUARI 2012
Het simpele feit dat het type Loodsenland bijna in ieder dorp
wel een keer voorkomt, toont aan dat lokale planologie niet leidt
tot ordening. Een duidelijke sturing op een hoger schaalniveau
– door intergemeentelijke samenwerkingsverbanden of de
provincie – is nodig om de lukrake bouw van wijkjes en bedrijven-
terreinen tegen te gaan. De verontrustende constatering dat de
veel voorkomende overgang Groene Grens tussen bebouwing en
landschap meer en meer transformeert tot een recreatiezone,
de Groene Gordel, de laatste jaren is heel belangrijk. Het geeft
aan dat de notie ‘groen in en om de stad’ in Zuid-Holland in ieder
geval tot stand is gekomen. Vanuit cultuurhistorisch oogpunt is
die ontwikkeling te betreuren. Oude, open cultuurlandschappen
veranderen op grote schaal in beboste groene uitloopgebieden.
Het levert op sommige plekken zeker (gebruiks)kwaliteit op,
maar per saldo wordt de eenvormigheid alleen maar groter.
Een punt van kritiek betreft de opzet en vormgeving van de
kaarten. In een boek als dit horen duidelijke, bruikbare kaar-
ten, die aangeven wat waar ligt en hoe de verschillende typen
verdeeld liggen over de ruimte. Dat nu is onvoldoende het geval.
Niet alleen zijn veel overzichtskaarten te klein afgedrukt om er
iets op te kunnen onderscheiden, de ontwerpers zagen hun kans
schoon om af te rekenen met de topografische traditie van ons
land. De gepresenteerde kaarten hebben een kale topografische
ondergrond, zodat je wel heel goed moet weten waar welke
stadsrand ligt. Dit is geen juiste keuze: topografie leidt niet af,
maar biedt een kader en pint de stadsrandentypologie vast op
de ondergrond. Het gaat niet om een tekening op een wit vel, er
zitten meer lagen in het landschap en die moet je ook tonen. De
analysekaarten Landschap komen vreemd over: bodem bestaat
onder meer uit zavel en de aard van de rand kan ‘landvorm’ zijn:
pardon? Een gekartelde rand tenslotte is echt iets dat alleen een
landschapsarchitect kan verzinnen: weinig anderen zullen er iets
mee kunnen. Maar de overige tabellen, tekeningen, grafieken en
(lucht)foto’s maken dit soort dingen ruimschoots goed.
Om het in geografische termen te stellen: geeft deze
atlas antwoord op de vragen wie-wat-waar-waarom daar – so
what? Ten dele. De wie-wat-waar vragen worden overtuigend
beantwoord. De waarom daar-vraag laten de auteurs links
liggen. Weliswaar komen ze op pagina 41-42 en 81 met enkele
conclusies als ‘de groene grens komt veruit het meest voor’,
‘de meeste stadsranden liggen op klei’, ‘de stadsrand is niet
duur’ en ‘ieder verstedelijkt dorp heeft zijn eigen Loodsenland.
De typologische indeling en het beeld van de verspreiding van
de typen over de provincie zijn heel waardevol. De ‘so what?’-
vraag komt niet aan de orde. Dat is een legitieme keuze: door de
opgave te beperken ligt er nu een alleszins overtuigend tussen-
resultaat. Maar de belangrijkste vraag is natuurlijk: wat gaan
we nu doen? De Stadsrandenatlas is een goede inventarisatie,
en deze vraagt om een aantal coherente vervolgacties, onder
het motto ‘noblesse oblige’: een gedegen analyse, waarin de
vraag wordt beantwoord hoe deze toestand is ontstaan, op basis
waarvan een impuls kan worden gegeven aan de planvorming,
voor de verschillende typen stadsranden of per gebied. Q
De Singel te Amsterdam

DONATUS VERZEKERT VERTROUWD SINDS 1852

In 1852 wordt Antoni Gaudí geboren in de Catalaanse stad Reus. Hij wordt
later een der grondleggers van de ‘organische architectuur’. In datzelfde jaar
wordt Donatus opgericht. Sinds die tijd verzekeren wij kerkgebouwen,
monumenten en zorginstellingen. Zonder winstoogmerk. Met veel
expertise. Voor meer informatie zie www.donatus.nl of bel 073 - 522 17 00.
 Oog voor
cultureel
erfgoed

Stadsherstel Midden-Nederland zet zich in

om het monumentale vastgoed in het hart van
Nederland te behouden. Momenteel is zij verant-
woordelijk voor het behoud en beheer van
ongeveer 240 monumenten in Utrecht en Amers-
foort. Restauraties en herbestemmingen worden
met zorg én met oog voor cultureel erfgoed ge-
realiseerd. Op deze manier houdt Stadsherstel Postbus 842 Tel. 033-460 5020
Midden-Nederland de binnensteden van Utrecht 3800 AV Amersfoort info@shmn.nl
en Amersfoort levendig en blijft het cultureel erf- Bezoekadres: www.shmn.nl
goed ook voor volgende generaties behouden. Muurhuizen 104