nelis qarTlSi laSqrobis ambavi `moqcevaჲ qarTlisaჲs~ matianeSi da leonti mrovelis `mefeTa cxovrebaSi~ gvxvdeba. mecnierTa nawils es istoria aleqsandres Semdgomi istorikosebis TxzulebebSi gaCenili ambebis gamoZaxilad miaCnia. qarTvel mematianeTa es cnobebi aseve ideologiur-politikur da sakralur datvirTvas Seicavs _ aleqsandresTan, ukve legendad qceul `uswo- ro did xelmwifesTan~ daekavSirebinaT qarTuli sa- xelmwifos genezisi, misi memkvidreobisaTvis brZolaSi Sobili qarTlis samefos formirebis procesi. aleqsandre makedonelis Tavgadasavali misma Tana- medrove Tu momdevno xanis mravalma istorikosma, sa- xelmwifo moxelem Tu TanamebrZolma aRwera. misi sag- miro saqmeebi imdenad popularuli iyo, rom jer kidev mis sicocxleSi daiwyes aleqsandres cxovrebis zRap- ruli ferebiT Semosva. am legendarulma versiebma mog- vianebiT Sves romani, romelic istoriaSi `aleqsan- drianis~ saxelwodebiT aris cnobili. misi avtori uc- nobia da pirobiTad mas fsevdokalisTenes uwodeben.
39 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I
romanis Seqmnis drod II-III saukuneebs miiCneven. romanis
uZvelesi xelnaweri III saukunis laTinuri originalia, romelic ekuTvnis iulius valerianes.1 `aleqsandriani~ mraval enaze iTargmna, maT Soris qarTuladac, magram mis uZveles qarTul versias Cvenam- de ar mouRwevia. mecnierTa varaudiT, qarTuli versia IX saukuniT TariRdeba. gvaqvs mogviano xanis Targmani, romelic XVII-XVIII saukuneebis mijnaze uTargmnia arCil mefes, xolo arCiliseuli `aleqsandriani~ gauleqsavs petre CxataraiZes. es qarTuli Targmani serbul-rusuli variantidan aris gadmoRebuli. TviT serbuli variantis wyaro ki berZnuli dednis teqsti iyo. savaraudod, qar- Tuli Targmani, romanis erT-erT uZveles versias eyrd- noba. berZnuli originalis es versia, XIII-XIV saukunee- bis xelnaweri, dakargulia, Tumca SemorCenilia roma- nis sxva xelnawerebi, romlebic ufro adrindel xanas, faqtobrivad misi Seqmnis axlo periods ganekuTvneba. isini IV-VIII saukuneebiT TariRdeba. saerTod, Zvel ber- Znul enaze cnobilia am romanis eqvsi xelnaweri.2 romani aRwers aleqsandre makedonelis Tavgada- savals, romelic, rogorc aRvniSneT, savsea mTavari gmiris garSemo Seqmnili mravali istoriuli, folklo- ruli Tu legendaruli siuJetiT. swored `aleqsandri- anSi~ ganviTarebul erT-erT siuJets miiCneven mecniere- bi `moqcevaÁs~ matianisa da leonti mrovelis wyarod _ aleqsandres laSqrobis Sesaxeb qarTlSi da zogadad
1 s. yauxCiSvili. berZnuli literaturis istoria. t. II. Tb. 1949, gv.
230-231; aleqsandriani. teqsti gamosacemad moamzada, gamokvleva, komentarebi, leqsikoni da saZieblebi daurTo r. mirianaSvilma. Tb. 1980, gv. 3-5. 2 aleqsandriani, gv. 7-9; v. vaSakiZe. mefeTa cxovreba da berZnuli aleqsandriani. kr. `istoriul-wyaroTmcodneobiTi gamokvlevebi~. Tb. 1991, gv. 39-40. 40 andro gogolaZe, Temur Todua. aleqsandre makedoneli da kavkasia (berZnul-qarTuli wyaroebis SedarebiTi analizi)
kavkasiaSi. k. kekeliZis azriT, romanSi aRwerili ambavi,
aleqsandres mier velur xalxTa gandevnisa da Crdi- loeTis mTebSi gadarekvis, maTi iq Semwyvdevis istoria safuZvlad daedo qarTul wyaroebSi CvenTvis kargad nacnob istoriebs, aq aleqsandres mier xorcismWameli da uwminduri xalxebis damarcxebis Sesaxeb. s. yauxCiS- vili varaudobs, rom romanSi kavkasiis gaCena modis TviT aleqsandres avtorebisgan, radgan maT indoeTSi laSqrobis ambavi SecdomiT daakavSires aleqsandres mier kavkasosis mTebis gadalaxvasTan. aqedan romanis zogierT versiaSi gaCnda kavkasiis mxareebi, rogorc aleqsandres dapyrobili adgilebi. T. yauxCiSvili eTan- xmeba am versiebs da aRniSnavs, rom `aleqsandriani~ da- edo wyarod qarTveli mematianeebis cnobebs.3 qarTuli da berZnuli Txzulebebis teqstologiuri Sedarebebis safuZvelze v. vaSakiZe askvnis, rom leonti mroveli sargeblobda `aleqsandrianis~ im xelnaweriT, romelic samecniero literaturaSi J redaqciiT aris cnobili.4 unda aRiniSnos, rom `aleqsandrians~ adreuli xa- nebidanve icnobda Zveli qarTuli mwerloba. romanis fragmentebis kvali marTlac Cans qarTul wyaroebSi. kerZod, Cvens mier dasaxelebuli Txzulebebis garda, romans icnobs daviT aRmaSeneblis istorikosi da Jam- TaaRmwereli. romanis mixedviT, aleqsandre makedone- lis aRmosavleTSi laSqrobis marSruti zogadad ase- 3 k. kekeliZe. Zveli qarTuli mwerlobis istoria. t. I. Tb. 1951, gv. 219; s. yauxCiSvili. berZnuli literaturis istoria. t. II. Tb. 1949, gv. 232-235; T. yauxCiSvili. berZeni mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb. V. Tb. 1983, gv. 148-150; iv. javaxiSvili. Txzulebani. t. VIII. Tb. 1977. gv. 114-115. 4 v. vaSakiZe. mefeTa cxovreba da berZnuli aleqsandriani. mec- nierebaSi miRebulia romanis Zveli berZnuli teqstis eqvsi redaqcia da maT aRniSnaven Semdegnairad: α, β, γ, δ, λ, ε. versiebi. gv. 39, 44-45. 41 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I
Tia: sparseTi _ mefe herakles (iraklis) da semiramida
dedoflis samefo; makiriniis Walakni _ brahmanTa da netarTa samyofeli, maTi mbrZanebelis iovanTes (iova- nes, rusul versiaSi _ Ивант) samyaro, samoTxis kari (iqidan gamomavali oTxi mdinariT: geoni, fisoni, tig- rosi da evfrati) – zRapruli adamianebiT, cxovelebiT, ukvdavebis wylebiT savse samyaro. aqedan eqvsi dRis sa- valze indoeTis sazRvari _ mefe poris samefo, ro- melsac amarcxebs aleqsandre pirispir SebmaSi; Semdeg mazianes (amaZonebis) qveyana, amazinis dedofal kliTev- ras sabrZanebeli; aqedan aRmosavleTiT mersilonis qve- yana, sadac mefobda evriminTe. swored evriminTes da- marcxebis Semdeg SeSindnen urwmuno warmarTebi da aleqsandrem devna isini CrdiloeTis kidemde: `warmarT- Ta maT urwmunoTa mis kidissaganTa sdevna maT, vidre maRalTa da didTa mTamde, romelTaca borcvni Crdi- loeTisani ewodebodian~. rogorc romanSia aRwerili, es tomebi aleqsandrem Sehyara mTebSi, RmerTebis daxma- rebiT Caketa isini iq, gaakeTa didi spilenZis kari, wausva jadosnuri wamali, romelsac arc cecxli ekare- boda da arc rkina.5 am kars arCiliseul TargmanSi kadspidni, serbu- lis uZveles rusul TargmanSi, romelic XV saukuniT TariRdeba Врата аспидеска6 ewodeba. aRniSnul ambavs Tan axlavs CamonaTvali warmarTi xalxebisa da am sias Zve- li aRTqmis, winaswarmetyvelebebis da gamocxadebebis kvali adevs. isini moxseniebulni arian gogisa da mago- gis xalxebad. qarTul teqstSi maTi CamonaTvali ase-
5 aleqsandriani, gv. 143-144.
6 Александрия, Роман об Александре Македонском по русской рукописи XV ве- ка. издание подготовили М. Н. Ботвинник, Я. С. Лурье и О. В. Творогов. М-Л. 1965, gv. 55, 120. 42 andro gogolaZe, Temur Todua. aleqsandre makedoneli da kavkasia (berZnul-qarTuli wyaroebis SedarebiTi analizi)
Tia: RoRTi da maRoRTi, naRosni, aRasie, zanixi, avarne-
si, TiTie, anevi, farzani, klemiadi, zaneriTi, Teinani, marTiani, xomoni, kenianei, salaTari.7 berZnul teqstSi gogisa da magogis xalxebi mon- RolebTan da goTebTan arian dakavSirebulni. am Camo- naTvalSia qaldevelebi. rusul teqstSi qaldevelebi moxseniebulni arian, rogorc Хамони. qarTulSic, ru- sulis mixedviT _ xomoni. danarCeni qarTvel mTargm- nels meqanikurad aqvs gadmotanili. rogorc vxedavT, am xalxebis identifikacia realur istoriul samyaro- Si faqtobrivad SeuZlebelia, miT umetes, rom romanis mixedviT aleqsandres laSqrobis geografiuli punqte- bis lokalizacia Zalian Znelia. n. nikoloziSvili fiq- robs, rom romanis siriul da ebraul versiebSi moce- muli es xalxebi msgavsia istoriuli eTnosebis, bib- liuri personaJebis da istoriul-geografiuli saxele- bis. is varaudobs, rom es faqti amyarebs azrs, aleqsan- dres kavkasiaSi laSqrobis Sesaxeb.8 rac Seexeba qarTuli wyaroebis cnobebs, aleqsand- res mier warmarTi xalxebis damarcxebis Sesaxeb, `moq- cevaÁ qarTlisaÁs~ siuJetiT, rodesac aleqsandre movi- da qarTlSi, `ixilna naTesavni bun-Turqni msxdomareni mdinaresa mtkuarsa... daukvirda aleqsandres da cna, ra- meTu ieboselTa naTesavni iyvnes, yovelsa xorcielsa Wamdes da samare maTi ar iyo~, amis Semdeg aleqsandre aiyara da wavida. am droisaTvis qarTlSi movidnen qal- develTagan devnilni honni (hunebi Tu huriani _ am sa- kiTxze mkvlevarebSi azrTa sxvadasxvaobaa), `da Semdgo- 7 aleqsandriani, gv. 144. 8 n. nikoloziSvili. `qarTuli elinizmis da qristianobis saTave- ebTan `moqcevaÁ qarTlisaÁsa~ da `qarTvel mefeTa cxovrebis~ mi- xedviT~. disertacia istoriis mecnierebaTa kandidatis samecniero xarisxis mosapoveblad. Tb. 2006, gv. 12-17. 43 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I
sa queyanisaÁ da dalewna samni ese qalaqni da cixeni da honTa dasca maxvili da meot iqmnnes~.9 leonti mrovelis cnobiT: `aleqsandre gamovida dasavliT da Sevida samxriT, Semovida CrdiloT, gar- damovlina kavkasni da movida qarTlad da povna yovel- ni qarTvelni uborotes yovelTa naTesavTa sjuliTa... yovelsa suliersa Wamdes, mkudarsa SesWamdes, viTarca mxecni da pirutyuni... da ixilna ra ese naTesavni sas- tikni warmarTni, romelTa igi Cuen bunTurqad da yiv- Cayad uwodT... Semdgomad amissa ganZlierda aleqsandre da daipy- ra yoveli queyana da aRmovida queyanasa qarTlisasa... xolo sarkinelT bunTurqTaganTa agines mefesa da ga- niwyra aleqsandre da moicva qalaqi sarkine... xolo sarkinelTa SesWirda, rameTu hbrZoda TerTmet Tue. iw- yes farulad kldesa kafa da ganÃurites klde da igi Seiltvodes kavkasiad~.10 rogorc vxedavT, garkveuli msgavseba aleqsandres mier velur xalxTa damarcxebis Sesaxeb am Txzulebeb- Si marTlac SeiniSneba. magram unda aRvniSnoT, rom qarTul wyaroebSi ar aris cnobebi am xalxebis mTebSi Caketvis da iq karis (simagreTa sistemis) Seqmnis Sesa- xeb. CrdiloeTSi laSqrobisa da iq cixe-simagreTa si-
9 Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi. I. Tb. 1963,
gv. 81-82. bun-Turqebis da sxva warmarTi xalxebis qarTlSi mosax- leobis legendis warmoSobis Sesaxeb ix. g. mamulia. klasobrivi sazogadoebis da saxelmwifos Camoyalibeba Zvel qarTlSi. Tb. 1979, gv. 149-155; m. gogolaZe. qarTlis socialuri da politikuri istoria `moqcevaÁ qarTlisaÁs~ mixedviT. Tb. 2004, gv. 62-73. 10 leonti mroveli. `cxovreba qarTuelTa mefeTa da pirvelTagan- Ta mamaTa da naTesavTa~. qarTlis cxovreba. teqsti dadgenili yve- la ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier. t. I. Tb. 1955, gv. 17-18. 44 andro gogolaZe, Temur Todua. aleqsandre makedoneli da kavkasia (berZnul-qarTuli wyaroebis SedarebiTi analizi)
stemis Seqmnis ambebs ara aleqsandres, aramed qarTvel
mefeebs miaweren qarTveli mematianeebi. leontis cno- biT, mirianma _ saurmagis Svilobilma ilaSqra durZu- keTs: `Sevida mirvan durZukeTs da moaoxra durZukeTi da WarTali da Seabna karni qvitkiriTa da uwoda saxe- lad darubal~.11 juanSeris gadmocemiT, vaxtang gorgasalma daamar- cxa CrdiloeT kavkasiaSi gogisa da magogis xalxebi, alanebi da xazarebi, Seqmna kari darialis: `xolo dai- morCilna ovsni da yivCayni da Seqmna karni ovseTisani, romelTa Cuen darianisad uwodT. da aRaSenna mas zeda godolni maRalni da daadgina mcvelad maxlobelni igi mTeulni~.12 juanSeri maT ag da magugis saxelwodebiT, xolo qveyanas magugeTis saxeliT icnobs.13 mkvlevarTa varaudiT, romanSi mocemuli fragmenti _ velur xalxTa CamonaTvalis Sesaxeb modis `meTode patarelis gamocxadebidan~. igi Seiqmna VII saukuneSi, xolo misi uZvelesi xelnaweri laTinuria da ganekuT- vneba VIII saukunes. am mosazrebiT vxedavT, rom romanSi am xalxebis ambavi mogviano CanarTia, kerZod, sadRac, VII-VIII saukuneebis. e. i. Zvel originalebSi _ II-III sau- kunis versiebSi is ar gvxvdeba.14
11 leonti mroveli. cxovreba qarTuelTa mefeTasa da pirvelTagan-
Ta mamaTa da naTesavTa, gv. 28. 12 juanSeri. `cxovreba vaxtang gorgaslisa~. qarTlis cxovreba. teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiS- vilis mier. t. I. Tb. 1955, gv. 156. 13 juanSeri. `cxovreba vaxtang gorgaslisa~, gv. 162-163. 14 aleqsandriani, gv. 183; Роман об Александре Македонском по русской ру- кописи XV века, gv. 248; k. kekeliZe varaudobs, rom leonti mrovelis erT-erTi wyaro SeiZleba yofiliyo fsevdo-meTode patarelis `ga- mocxadeba~. k. kekeliZe. Zveli qarTuli literaturis istoria. t. II. Tb. 1981, gv. 255: Zveli qarTuli versia ar SemorCenila, aris XVII saukunisATargmani, romelic rusulidan aris Sesrulebuli `xronoRrafi, sityva meored mosvlisaTvis patarelisni~. 45 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I
aqedan gamomdinare, Tu meTodi patarelis gamocxa-
debaSi mocemuli siuJeti – gogisa da magogis da sxva warmarTi xalxebis ambavi daedo safuZvlad fsevdoka- lisTenes romanis aRniSnul monakveTs, maSin Zalian saeWvoa, rom `aleqsandrianis~ es fragmenti gamxdariyo safuZveli `moqcevaÁ qarTlisaÁ~-is avtorisaTvis da mi- si TxzulebiT mosargeble leonti mrovelisaTvis. n. nikoloziSvilis azriT, Tu leontis cnobebi momdina- reobs aleqsandrianidan, `moqcevaÁs~ cnobebi ar aris aRebuli am romanidan, radgan iq ar gvxvdeba msgavsi siuJetebi. xolo aleqsandres qarTlSi Semosvlis is- toriul realobaze msjelobisas yuradRebas amaxvi- lebs wyaroSi aleqsandres titulaturaze da misi laSqrobis Semdeg qarTulSi gaCenil berZnuli termi- nologiaze. mecnieri varaudobs, rom `moqcevaÁ qarTli- saÁs~ cnoba aleqsandres qarTlSi laSqrobis Sesaxeb ar unda ganvixiloT, leontis mrovelis cnobebTan er- Tad, rogorc fsevdo-kalisTenes berZnuli aleqsan- drianidan momdinare.15 savaraudod, qarTul matianeebSi am xalxTa kavka- siaSi gamoCena, maTi yivCaRebad, bunTurqebad da xazare- bad aRqma, ara fsevdokalisTenes romanis gaazrebiT, aramed kidev ufro Zveli, bibliuri memkvidreobis gav- leniT xdeba. zogierTi mkvlevris azriT, am veluri xalxebis daxasiaTeba, maTi gogisa da magogis ZeebTan Sedareba aqvT mocemuli antikuri samyaros avtorebs herodotes, strabons, plutarqes. amitom qarTul wyaroebSi am xalxebis daxasiaTeba mxolod fsevdokalisTenes roma- nis mixedviT ar unda iyos swori, miT umetes, strabons
15n. nikoloziSvili. `aleqsandre makedoneli da `nastagisi~. kreb.
`klio~. Tb. 2003, gv. 4-6. 46 andro gogolaZe, Temur Todua. aleqsandre makedoneli da kavkasia (berZnul-qarTuli wyaroebis SedarebiTi analizi)
da plutarqes ver davwamebT, rom folkloruli `aleq-
sandrianis~ STabeWdilebebiT werdnen.16 sainteresoa, qarTul TargmanSi aleqsandres kare- bis geografiuli dasaxeleba - `kadspidni~, romelic etimologiurad msgavsia darubandis, kaspiis karisa. magram kaspiis kari am gadmosasvlelis gviandeli for- maa, qarTul wyaroebSi is sxva saxelwodebiT gvxvdeba. leonti mrovelTan da saerTod Zvel qarTul mwerlo- baSi kaspiis kars darubands, darubandis kars, daruban- dis gzas uwodebdnen. rac Seexeba darials, leonti mas `karni kavkasianTas~ uwodebs, saidanac gza gadadioda oseTSi. unda aRiniSnos, rom wyaroebi xSirad urevdnen erTmaneTSi darialis da darubandis gadmosasvlelebs da saerTo saxeli kaspiis kari, an aleqsandres kari ewodeboda. Zvel berZnul mwerlobaSi kaspiis kari, kas- piis bWeni _ es hirkaniis mTebia _ gadasasvleli mi- diidan parTiaSi.17 `aleqsandrianis~ gogisa da magogis samyaro aR- mosavleTSi, indoeTis mxareebSia. romanSi mocemuli geografiuli adgilebi zust konturebs ar iZleva. aleqsandrem es xalxebi sadRac aRmosavleTSi, ukidu- res mxareebSi daamarcxa. maSindeli indoeTi, zogadad, mTel aRmosavleTs aRniSnavda. indoeTi, im drois war- modgenebiT, miwieri samoTxis _ adam da evas samyofels moicavda, sadac, rogorc romani mogviTxrobs, ukvdave- bas eZiebda misi mTavari gmiri. qarTul wyaroebSi aleqsandres laSqroba konkre-
16 gr. qavTaria. fsevdo-kalisTenes aleqsandriani da Zveli qarTu-
li saistorio mwerloba. qarTuli diplomatia (weliwdeuli). t. 9. Tb. 2002, gv. 540. 17 berZeni mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb. V. Zveli berZ- nulidan Targmna, gamokvleva da saZieblebi daurTo TinaTin yaux- CiSvilma. Tb. 1983. gv. 137-138. 47 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I
tul geografiul arealSia moqceuli, rac romanSi ase
ar aris aRqmuli. miT umetes, rom romanis arc berZ- nul, arc serbul da rusul da arc qarTul versiebSi kavkasiaze araferia naTqvami maSin, roca siuJeti exeba aleqsandres laSqrobas CrdiloeTSi. Tumca, erTi unda aRvniSnoT, romanis mixedviT, aleqsandre am xalxebis samyofelSi xvdeba mas Semdeg, rac igi gaivlis amazinis-amaZonebis qveyanas. amaZonebis samyofeli, zogadad, kolxeTis mezoblad, Savi zRvis samxreTiT igulisxmeboda. miuxedavad imisa, rom amaZo- nebis arseboba realur istoriul samyaroSi saerTod saeWvoa, maSindeli berZnuli geografiuli warmod- genebiT, daaxloebiT am regionSi lokalizdeba. ariane, romelic aRwers aleqsandres laSqrobebis istorias, aRniSnavs, rom amaZonebi im droisaTvis (aleqsandres epoqaSi) ukve aRar iyvnen, magram misTvis cnobili iyo maTi arsebobisa da kolxeTTan mezoblobis Sesaxeb.18 Tu Cven amaZonebs realur istoriul sivrceSi gan- vixilavT, maSin, romanis mixedviT, aleqsandrem gamoia- ra Savi zRvis samxreT sanapiroebi da CrdiloeTis ma- Rali mTebisaken Semovida kavkasiaSi. iq daamarcxa es xalxebi, gadareka mTebs iqiT da Seqmna kaspiis kari. am rekonstruqciiT aleqsandres marSruti kavkasia- Si aseTia: amaZonebis qveyana – samxreT kavkasia, Savi zRvis sanapiroebi. CrdiloeTis mxareebi – qarTli da misi mTianeTi, iq myofi xalxebi. kadspidni – kaspiis ka- ri, kavkasiis gadmosasvlelebi – dariali da darubandi.
18 aleqsandriani, gv. 142-143; T. yauxCiSvili. berZeni mwerlebis cno-
bebi saqarTvelos Sesaxeb. gv. 124-125, 184-185: kurcius rufusi gvaZ- levs cnobas, rom `amaZonebi hirkaniis mezobeli tomi iyo. maT hyav- daT dedofali Talestrisi, romelic mbZaneblobda kavkasosis mTebsa da mdinare fasiss Soris~. antikuri kavkasia, enciklopedia, t. I. wyaroebi. Tb. 2010, gv. 494. 48 andro gogolaZe, Temur Todua. aleqsandre makedoneli da kavkasia (berZnul-qarTuli wyaroebis SedarebiTi analizi)
rac Seexeba romanSi CrdiloeTis (CrdiloeTis ki-
de, borcvni CrdiloeTisani) moxseniebas, kavkasiis gad- mosasvlelebad mis aRqmas, es jer kidev Zvel winaswar- metyvelebebsa da mwerlobaSi gvxvdeba. ezekielis da ieremias winaswarmetyvelebebSi CrdiloeTi, gogisa da magogis xalxebis samefod aRiqmeba. qarTul mwerlo- baSi Crdilo, CrdiloeTi sazRvari, iq mcxovrebi to- mebiT, geografiulad moicavs, rogorc kavkasiis gaR- ma mxareebs, aseve sakuTriv qarTlsac.19 Cveni azriT, SesaZloa, romanSi aRwerili aleq- sandres es marSruti gaxda safuZveli qarTul wyaroeb- Si aleqsandres qarTlSi laSqrobis istoriisa. Tumca migvaCnia, rom qarTul wyaroebSi aleqsandres mosvlis ambavs, garda romanis siuJetebisa, udevs sxva wyaroebi- sa da gadmocemebis kvali, Tundac istoriuli sinamdvi- lisgan cota Sors mdgomi, magram aucileblad gasaTva- liswinebeli. es aris Zveli berZnuli wyaroebi, romle- bic moixsenieben aleqsandres mier kavkasiis dapyrobas da flobas. garda fsevdokalisTenes romanisa, qarTuli sais- torio mwerloba met-naklebad kargad icnobda antiku- ri da elinisturi xanis mweralTa Semoqmedebas. es Cans kidec Cveni mematianeebis TxzulebebSi, romelTaTvisac cnobili iyo aramarto maTi saxelebi (herodote, plu- tarqe, aristobule, ioseb flaviosi, kurcius rufusi), aramed maTi nawarmoebebic. aleqsandres mier kavkasiis
19 leonti mroveli ovsebs da lekebs `CrdiloTa naTesavebs~ uwo-
debs, `cxovreba qarTuelTa mefeTa da pirvelTaganTa mamaTa da naTesavTa~, gv. 46; abos wamebis avtori ki xazarebs `magogis STamo- mavalT~ uwodebs, xazarebis qveyanas ki `queyanasa mas CrdiloÁsa- sa, sada igi ars sadguri da banaki da sabanake ZeTa magogisTaÁ~. Zveli qarTuli agiografiuli literaturi Zeglebi. t. I. (V-X ss). Tb. 1963, gv. 46. 49 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I
sias da ara indoeTis mxareebs. kurcius rufusi amaZo-
nebis samyofels kavkasiaSi, kerZod, mdinare fasisis mxareebSi moixseniebs.23 klavdios ptolemaiosis (ax. w. II s. ) cnobiT, sarma- tiis karTan siaxloves iyo aleqsandres svetebi. sarma- tiis kari ki avtorTan darialis gadmosasvlels aRniS- navda.24 somexi istorikosi mose xorenelic aRniSnavs, rom aleqsandrem daipyro kavkasia. igi wers vinme did qarT- vel pitiaxS mihrdatze, romelic `aleqsandrem iveriel- Ta qveynidan moyvanili tyveebis xelisuflad daadgina. mihrdats miando CrdiloeTis mxaris da pontos zRvis gamgebloba~.25 am wyaroebidan Cans, rom aleqsandrem daipyro kav- kasia, magram amis mtkiceba Znelia, radgan is mematiane- ebi, romlebic aleqsandres Tan axldnen laSqrobaSi, an misi Tanamedroveni iyvnen, ar aRniSnaven aleqsandres kavkasiaSi mosvlas. aqedan gamomdinare, mkvlevrebs eeWvebaT qarTvel mematianeebTan daculi cnobebis is- toriuli sinamdvile. miuxedavad imisa, rom am cnobebs mecnierebi pirvelwyaroebs ver uZebnian, xelaRebiT ver uaryofen mis WeSmaritebas. TviT arianec garkveul miniSnebas iZleva aleq- sandres mier kavkasiis flobis Sesaxeb. mas aRwerili aqvs aleqsandres aRmosavleTSi laSqroba. igi kritiku- lad afasebs misi winamorbedebis naSromebs aleqsand-
23 antikuri kavkasia. gv. 493-495.
24 T. yauxCiSvili. berZeni mwerlebis cnobebi saqarTvelo Sesaxeb. V, gv. 138; antikuri kavkasia, gv. 356 b. 25 movses xorenaci. somxeTis istoria. Zveli somxuridan Targmna, Sesavali da komentarebi daurTo a. abdalaZem. Tb. 1984, gv. 111: Tum- ca, unda aRvniSnoT, rom movses xorenaci, savaraudod, im wyaroe- biT sargeblobs, riTac sargeblobdnen qarTveli mematianeebi. 51 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I
res Sesaxeb. Sesworebebic ki Seaqvs Zvel cnobebSi. es
exeba ara marto istoriul faqtebs, aramed laSqrobis istoriul-geografiul sakiTxebsac. rogorc cnobilia, arianes mocemuli aqvs aleqsandres kavkasosis mTebSi yofna, magram mematiane iqve ganmartavs, rom es ara hir- kaniis zRvasTan mdebare kavkasionia, aramed indoeTis parapamisosis (hindi-yuSi) mTebi. igi eTanxmeba eritos- Tene kvirinels im sakiTxSi, rom makedonelebma aleq- sandres kavkasiaSi mosvla _ promeTes gamoqvabulTan, mefis saameblad Seqmnes. amitomac, mTa kavkasosi ponto- dan dedamiwis ufro aRmosavleTSi gadaitanes.26 vfiqrobT, sayuradReboa arianes erTi cnoba, sadac aleqsandre mimarTavs jars da CamoTvlis im xalxebs da mxareebs, romlebic makedonelebma daimorCiles: `Tu Tqven yvelas gindaT wasvla, yvelani wadiT, xolo Sin rom mixvalT, uambeT [Tqvenianebs, rom miatoveT] Tqveni mefe, aleqsandre, romelmac gaimarjva sparselebze, mi- dielebze, baqtrielebze da sakebze, daimorCila uq- siebi, araxotebi, drangebi; mflobeli parTielebis, xo- razmelebis, hirkanielebis vidre kaspiis zRvamde; is, romelmac gadaiara kavkasosi kaspiis bWis zemoT, gada- laxa mdinare oqsosi da tanaisi, aseve mdinare indosi, rac dionises garda aravis gadauvlia.27 Cveni azriT, aq saubaria kavkasiis mTebze da ara indoeTis hindiyuSze. T. yauxCiSvili eWvobs, rom es kav- kasioni iyos, radgan aleqsandres kavkasiis mTebi ar ga- daulaxavs, magram iqve aRniSnavs, rom es adgili dama- fiqrebelia.28
26 T. yauxCiSvili. berZeni mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb.
V, gv. 181-182; Арриан. Поход Александра. СПб. 1993, gv. 132-133. 27 T. yauxCiSvili. berZeni mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb. V, gv. 184; Арриан. Поход Александра, gv. 190. 28 T. yauxCiSvili. berZeni mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb. V, gv. 184. 52 andro gogolaZe, Temur Todua. aleqsandre makedoneli da kavkasia (berZnul-qarTuli wyaroebis SedarebiTi analizi)
arianes am cnobas yuradReba miaqcia n. nikolozi-
Svilma, romelic aRniSnavs, rom SesaZlebelia aq sauba- ria pontos kavkasiaze da masTan dakavSirebuli ambebi xelovnurad Tu uneblieT miawera avtorma indoeTis kavkasias.29 kaspiis bWe – kaspiis kari, es hirkaniis mTebia – midiidan parTiaSi gadasasvleli. kaspiis zRvis samxre- Ti – hirkaniis kari.30 Tu kaspiis bWe hirkaniis mTebia, maSin mis zemoT arsebuli mTebis sistema kavkasionis mTagrexilia da ara hindiyuSi. hindiyuSi namdvilad ver iqneboda hirka- niis mTebs zemoT. aq erTi SexedviT Cans, rom aleqsandres kavkasiac daupyria da es exmianeba, rogorc zemoT dasaxelebuli berZeni avtorebis, ise qarTveli mematianeebis mier aRweril ambebs. Cveni azriT, qarTveli mematianeebis wyarod, fsev- dokalisTenes romanis `aleqsandrianis~ garda, SeiZle- ba miviCnioT zemoT CamoTvlili berZeni istorikosebis Txzulebebi, romlebic pirdapir migvaniSneben aleqsan- dre makedonelis saqarTveloSi laSqrobis da mis mier kavkasiis flobis Sesaxeb. makedonelis kavkasiaSi laSq- robis sinamdvilis mtkiceba Znelia wyaroTa urTierT- gamomricxavi cnobebis gamo, magram vfiqrobT, rom ga- saTvaliswinebelia am Txzulebebis is siuJetebi, rom- lebic zemoT dasaxelebul ambebs aseT interpretacias ukeTeben.
29 n. nikoloziSvili. qarTuli elinizmis da qristianobis saTave-
ebTan `moqcevaÁ qarTlisaÁsa~ da `qarTvel mefeTa cxovrebis~ mi- xedviT, gv. 36-37. 30 pliniusi da dion kasiusi kaspiis karSi darials an darubands gulisxmoben. 53 saqarTvelos istoriis institutis Sromebi. I
Andro Gogoladze, Temur Todua
ALEXANDER OF MACEDON AND THE CAUCASUS
(COMPARATIVE ANALYSIS OF THE GRAECO-GEORGIAN SOURCES)
Summary
The narrative about Alexander the Great’s campaign in Kartli
(Eastern Georgia) is inspired by the Greek writings and literary legacy. This story is told in two principle Georgian records: “Conversion of Kartli” (Moktsevai Kartlisai) and “The Life of Kartli (Georgia)” (Kartlis Tskhovreba”). And historians think this story to be derived from Alexander’s Romance by Pseudo-Callisthenes. Comparative analysis of the Greek and the Georgian sources led us to a conclusion as follows: some more Greek records had been applied to create the Georgian story for Alexander’s voyage in Kartli.