Professional Documents
Culture Documents
Η ενορία ως κύτταρο της τοπικής ανάπτυξης και κοινωνικοπρονοιακής στήριξης
Η ενορία ως κύτταρο της τοπικής ανάπτυξης και κοινωνικοπρονοιακής στήριξης
4
• Η Αξιολόγηση - Πιστοποίηση γνώσεων και δεξιοτήτων των εκπαιδευόμενων θα
πραγματοποιηθεί στο τέλος του προγράμματος με την εκπόνηση μιας γραπτής εργασίας.
Συγκεκριμένα, μετά την ολοκλήρωση του 50% του προγράμματος, στους μετέχοντες θα δοθεί
από τον επιστημονικά υπεύθυνο σε συνεργασία με τους εκπαιδευτές ένα θέμα σχετιζόμενο με
τις διδαχθείσες ενότητες, επί του οποίου θα πρέπει κάθε συμμετέχων να συγγράψει μια
εργασία, εμβαθύνοντας στο προς μελέτη ζήτημα. Ο κάθε εκπαιδευόμενος οφείλει, επομένως,
να παρουσιάσει μια γραπτή εργασία, την οποία διορθώνει και βαθμολογεί ο επιστημονικά
υπεύθυνος του προγράμματος ή ο προς αυτό ορισθείς εκάστοτε διδάσκων του επιστημονικού
πεδίου στο οποίο υπάγεται η εν λόγω εργασία. Η εν λόγω εργασία μπορεί να παρουσιαστεί
και προφορικά κατά την διάρκεια της τελευταίας διδακτικής ενότητας ενώπιον όλης της
ομάδας.
• Η Αξιολόγηση του Προγράμματος και η διαδικασία ανατροφοδότησης. Οι
εκπαιδευόμενοι καλούνται μετά το πέρας των εργασιών του προγράμματος, να διαθέσουν
λίγα λεπτά και να συμπληρώσουν ένα φύλλο αξιολόγησης. Οι απόψεις τους για την
αποτελεσματικότητα της επιμορφωτικής διαδικασίας, οι πιθανές δυσκολίες που
αντιμετώπισαν, όπως και οι προτάσεις τους είναι πολύ σημαντικές για την ανατροφοδότηση
και βελτίωση του προγράμματος.
• Επιτρεπτό όριο απουσιών είναι το 10% των συνολικών ωρών του προγράμματος.
4. Αναλυτικό Πρόγραμμα
ΗΜΕΡΑ ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΔΙΑΡΚΕΙΑ
(Τίτλοι) (σε ώρες)
3η Ενοριακές δράσεις για τη σύγχρονη οικογένεια: μοιραζόμενοι εμπειρίες, λάθη και όνειρα 4
4η Η ενορία ως χώρος κοινωνικοποίησης και ευαισθητοποίησης των παιδιών και των εφήβων 4
5η Το κοινωνικο-προνοιακό ενοριακό έργο : τόπος και τρόπος έκφρασης της τοπικής αλληλεγγύης 4
και συνεργασίας
7η Αξιολόγηση εκπαιδευομένων 4
ΣΥΝΟΛΟ ΩΡΩΝ 28
5
Ο Ιερέας ως εμπνευστής, σύμβουλος και ποιμένας – συνοδοιπόρος στις σύγχρονες
απαιτήσεις των ενοριτών του
1Η ΕΝΟΤΗΤΑ
1. Ιερέας – Διδάσκαλος - Ποιμένας
H ιερωσύνη αποτελεί δώρο του Θεού, δημιουργική δύναμη που συντελεί στην
αναγέννηση του ανθρώπου «ἐξ ὕδατοςκαί Πνεύματος» προκειμένου να εισέλθει στη βασιλεία
του Θεού (Ιωάν. 3,5). Η ιερωσύνη αποτελεί συνέχιση της παρουσίας και του έργου του Ιησού
Χριστού στην Εκκλησία και στον κόσμο και αφορά στη σωτηρία-ολοκλήρωση του ανθρώπου. «Διά
τῆς ἱερωσύνης ἀναγεννώμεθα καί μετέχομεν τῶν μυστηρίων», λέγει ο Άγιος Ισίδωρος
Πηλουσιώτης1 τονίζοντας ότι η ιερωσύνη είναι «έργο και όχι άνεση, φροντίδα και όχι τρυφή,
λειτουργία υπεύθυνη και όχι εξουσία ανεξέλεγκτη, πατρική κηδεμονία και όχι τυρρανική
αυτονομία»2.
Ανταποκρινόμενος στην κλήση του Θεού, αναζωπυρώνοντας τα χαρίσματά του,
αναβαπτιζόμενος θεολογικά και πνευματικά, ο Ιερέας, διάκονος του Θεού και των ανθρώπων,
βιώνει τη δωρεά και φανερώνει, με τη ζωή του και το λόγο του, αυτή την ίδια την παρουσία του
Θεού στον κόσμο που αναζητεί, αγωνιά μόνο πώς θα οικοδομεί το ποίμνιό του, αφού δεν ζει πια
για τον εαυτό του, αλλά για όλο τον κόσμο.
Της αρχέγονες κοινότητες αλλά και σε αυτή την Παλαιά Διαθήκη, ο ρόλος του Ιερέα ήταν
καθαρά τελετουργικός.
Στην Εκκλησία, η αλλαγή είναι μεγάλη. Ο ρόλος του Ιερέα είναι τελετουργικός, διδακτικός
και ποιμαντικός (συμβουλευτικός) –στην πραγματικότητα έχοντας πρότυπό του τον Αρχιερέα και
Ποιμένα Ιησού Χριστό, γίνεται μέτοχος του ιερατικού λειτουργήματος του Χριστού στην τριπλή
του διάσταση: Ιερέας – Διδάσκαλος – Ποιμένας.
Α) Λειτουργεί ως μεσίτης μεταξύ ανθρώπων και Θεού (και όχι ως εκπρόσωπος του Θεού
στον κόσμο), προΐσταται της ευχαριστιακής και κάθε λειτουργικής σύναξης, της οποίες οι πιστοί
συμμετέχουν και συλλειτουργούν μαζί του, καθώς συναποτελούν το «βασίλειον ἱεράτευμα» της
της διαθήκης. Πρωταρχική έμπνευση της διακονίας του και κυρίαρχο έργο του αποτελεί η
λειτουργία της ευχαριστιακής κοινότητας και ο αγιασμός των μελών της.
Β) Παράλληλα ο ρόλος του είναι διδακτικός. Αγωνία του αποτελεί η πνευματική
τροφοδοσία όλων. Πυρηνικός και θεμελιώδης στόχος της διακονίας του είναι η εσχατολογική
νοηματοδότηση της ζωής του λαού του Θεού, η εν Χριστώ σωτηρία. Γι’ αυτό και πρωτίστως
μεριμνά για την ανασύνταξη τoυ δικού του καταρτισμού. Εάν στη Λειτουργία είναι αγιάζων και
αγιαζόμενος, στην ενοριακή καθημερινότητα είναι διδάσκων και διδασκόμενος. Η μορφωτική και
πνευματική του καλλιέργεια καθώς και η κοινωνική παρουσία του αποτελούν αφορμές ωφέλειας
των ενοριτών.
Γ) Τέλος ο ρόλος του είναι ποιμαντικός (είναι ποιμένας ψυχών). Έργο και φροντίδα της
Εκκλησίας είναι η διακονία και η σωτηρία των ανθρώπων, και στο έργο αυτό καλείται ο Κληρικός
να προσφέρει της υπηρεσίες του. Είτε ασχολείται στο γραφείο του είτε εξέρχεται της συνάντηση
1
Αγ. Ισιδώρου Πηλουσιώτη, Θεοδοσίῳ ἐπισκόπῳ 2, 52 PG 78, 493c.
2
Αγ. Ισιδώρου Πηλουσιώτη, Παλλαδίῳ διακόνῳ, PG 78, 900.
6
Ο Ιερέας ως εμπνευστής, σύμβουλος και ποιμένας – συνοδοιπόρος στις σύγχρονες
απαιτήσεις των ενοριτών του
με κάθε «άλλον», γνωρίζει τα προβλήματά του και τα οικειοποιείται. Ο πόνος και η χαρά όλων
γίνονται δικά του, συμμετέχει, προβληματίζεται, ανοίγει διάλογο, κλείνει πληγές.
3
Επισκόπου Αχελώου Ευθυμίου Στύλιου, Το σύγχρονο αστικό περιβάλλον ως ποιμαντικό πρόβλημα, Μελέτη
ποιμαντικής κοινωνιολογίας, Αθήνα 1980.
7
Ο Ιερέας ως εμπνευστής, σύμβουλος και ποιμένας – συνοδοιπόρος στις σύγχρονες
απαιτήσεις των ενοριτών του
4
Αγ. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος Β΄ Ἀπολογητικός τῆς εἰς τόν Πόντον φυγῆς, κα΄, ΒΕΠΕΣ 58,253.
8
Ο Ιερέας ως εμπνευστής, σύμβουλος και ποιμένας – συνοδοιπόρος στις σύγχρονες
απαιτήσεις των ενοριτών του
δοκιμασμένες δυνάμεις και ερείσματα, που μπορούν να μελετηθούν και να στηρίξουν επαρκώς
τον ποιμένα στην αντιμετώπιση των αναφυομένων ζητημάτων.
Η συνεχής ενημέρωση σε θέματα επιστήμης, σύγχρονων εξελίξεων και αντιπαραθέσεων,
πολιτικών και κοινωνικών ζυμώσεων, παρέχει στον Ιερέα τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται τα
μηνύματα των καιρών μας, να αφουγκράζεται σωστά τον παλμό του σήμερα, να κατανοεί τις
δυσκολίες, να ερμηνεύει τις αλλαγές, να προηγείται της εποχής του. Ο Ιερέας είναι ζωντανό μέλος
της κοινωνίας και όχι περιθωριακό πρόσωπο βυθισμένο στον κόσμο του, μετέχει χωρίς να
συσχηματίζεται, εμπνέει χωρίς να καθοδηγείται.
Η κοινωνική διακονία του ποιμνίου του δεν αποτελεί πάρεργο αλλά θεμελιώδες έργο, διά
του οποίου γίνεται ορατή και μεθεκτή η παρουσία της αγάπης του Θεού. Αν αυτό το έργο δεν
ήταν σημαντικό, δεν θα προέβαινε η πρώτη Εκκλησία στην εκλογή των επτά διακόνων, ούτε θα
είχε λαμπρυνθεί η ιστορική παρουσία της Εκκλησίας με τόσα έργα φιλανθρωπίας και αρωγής των
«ελαχίστων αδελφών του Χριστού».
Τα σύγχρονα κοινωνικά δεδομένα απαιτούν τη διεύρυνση και εξάσκηση του ποιμαντικού
κοινωνικού έργου και στα καινούρια πεδία δραστηριοποιήσεως, όπως τα νοσοκομεία, ο χώρος
της ψυχικής υγείας, τα κέντρα πρόληψης, οι σύλλογοι γονέων κ.τ.λ. Αξιοποιώντας κάθε
προσφερόμενη γνώση, μέθοδο και τεχνική που τον βοηθά να γίνει «τοῖς πάσι τά πάντα», για να
καταφέρει να βοηθήσει «πάντως τινάς», καθώς και η διακριτική συνάμα δε και ουσιαστική
παρουσία του Ιερέα (ακόμη και όταν στην αρχή δεν είναι απολύτως κατανοητός ο ρόλος του από
όλους) είναι κεφαλαιώδους σημασίας για την ψυχική ισορροπία, την ειρήνευση, την αρμονική
διαβίωση και συνεργασία.
5
Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, Λόγοι περί Ιερωσύνης, Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, Λόγος Γ΄, Πατερικαί εκδόσεις
«Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1978, 25-27, σς 184.
9
Ο Ιερέας ως εμπνευστής, σύμβουλος και ποιμένας – συνοδοιπόρος στις σύγχρονες
απαιτήσεις των ενοριτών του
Κατανοεί τις ιδιαιτερότητες κάθε ηλικίας, κατηχεί στη γλώσσα της εποχής μας, είναι ειλικρινής.
Συμμετέχει στο παιδικό παιχνίδι. Αντιλαμβάνεται την εφηβική αναζήτηση, τη νεανική
αμφισβήτηση, τις προσλαμβάνει ως αφορμές για διάλογο ουσίας και περιεχομένου.
Με τους φοιτητές και τους νέους επιστήμονες
Είναι ανοιχτός σε διάλογο για τα σύγχρονα κοινωνικά και επιστημονικά ζητήματα, αποδέχεται τη
διαφωνία, ερμηνεύει το Ευαγγέλιο ως απάντηση ζωής στις σύγχρονες πνευματικές αναζητήσεις
του μετα-νεωτερικού ανθρώπου.
Με τα νέα ζευγάρια και τους γονείς
Δεν είναι «ο γραφειοκράτης με ράσα» που θα ετοιμάσει απλώς τα πιστοποιητικά, αλλά ο
πνευματικός πατέρας που θα υποδεχθεί με αγάπη το νέο και τη νέα, που δημιουργούν τη νέα
οικογένεια.
Με τους λαϊκούς συνεργάτες του
Εμπνέει, οργανώνει και συντονίζει χωρίς να επιβάλλει, είναι δημιουργικός και διακριτικός, δίνει
το καλό παράδειγμα της εργατικότητας, δεν απαιτεί τιμές, αφήνει περιθώρια έκφρασης και
πρωτοβουλιών, ακούει, συνδυάζει, λαμβάνει τις τελικές αποφάσεις και αναλαμβάνει χωρίς
περιστροφές και δικαιολογίες τις ευθύνες.
Με τους ανέργους
Δεν είναι αδιάφορος στα προβλήματά τους, δεν περιμένει να χτυπήσουν την πόρτα του, αλλά
μάλλον τρέχει να αναζητήσει εκείνους που με αξιοπρέπεια είναι ακόμη μακριά του. Προσφέρει
στον άνθρωπο που ζει στη γη, με το νου στραμμένο στον ουρανό.
Με τους συνταξιούχους
Υπομονετικός σε τυχόν ιδιοτροπίες της τρίτης ηλικίας, αγωνίζεται να αποτελεί πρότυπο
σεμνότητας, υπόδειγμα σοβαρότητας, προσηνής, ευγενής, προσφέρει ανιδιοτελή αγάπη σε
εκείνους που τη ζητούν και ακόμη δεν την έχουν λάβει ενδεχομένως ούτε από τα παιδιά και τα
εγγόνια τους.
Με τους ασθενείς
Συμμετέχει στον πόνο του άλλου, τον κάνει δικό του πόνο, μιλά λιγότερο και είναι παρών
περισσότερο, ενεργοποιείται σε πρακτικά ζητήματα αναγκών του ασθενούς, καθώς η αγάπη του
δεν είναι θεωρητική, αλλά δημιουργική.
Με τους πενθούντες
Ξέρει να σιωπά όταν χρειάζεται, να υπομένει, να συνοδοιπορεί, να δακρύζει. Παραμένει φάρος
φωτεινός, μάρτυρας του γεγονότος της Αναστάσεως του Χριστού.
5. Επίλογος
Στους σύγχρονους καιρούς μας, τους ραγδαία εξελισσόμενους, το ερώτημα που
προκύπτει είναι σαφές: έχουμε δικαίωμα να ολιγωρήσουμε μπροστά στα σημεία των καιρών, στις
ανάγκες των πιστών, στην πνευματική ένδεια του σύγχρονου κόσμου, στις προσκλήσεις και
προκλήσεις της εποχής μας;
Η απάντηση είναι μάλλον αυτονόητη.
10
Η ευαισθητοποίηση των ενοριτών, η ενεργός συμμετοχή τους και η συνεργατικότητα –
το φαινόμενο και ο ρόλος του εθελοντισμού
2Η ΕΝΟΤΗΤΑ
Ένα ερώτημα που κάποιες φορές τίθεται στις μέρες μας και αφορά στο έργο της Εκκλησίας
είναι: υπάρχει πράγματι διάζευξη μεταξύ πνευματικού και κοινωνικού έργου; Δηλαδή, μπορεί
κάποιος να υποστηρίξει ότι το έργο της Εκκλησίας είναι καθαρά πνευματικό, αφορά δηλαδή στην
απελευθέρωση του ανθρώπου από την αμαρτία, και ενδεχομένως όποια άλλη ενασχόλησή της
με τα βιοτικά προβλήματα και τις υλικές ανάγκες του βρίσκεται μάλλον έξω από τα όρια δράσης
της. Η πραγματικότητα είναι ότι η Εκκλησία ουδέποτε θεώρησε σωστό να διχοτομεί αυθαίρετα
τον άνθρωπο σε υλική και πνευματική οντότητα, ούτε καταργεί την ενότητα της ανθρώπινης
φύσης, ούτε αρνείται την αλληλεξάρτηση υλικών και πνευματικών αγαθών του ανθρώπου. Ο
Δημιουργός Θεός εποίησε τον όλο άνθρωπο, συνεπώς και η Εκκλησία, που είναι Ο Χριστός
συνεχιζόμενος στους αιώνες, ενδιαφέρεται και νοιάζεται για τον όλο άνθρωπο.
Κανένα πρόβλημα του ανθρώπου, είτε υλικό είτε πνευματικό, κανένας τομέας της
ανθρώπινης δραστηριότητας δεν μπορεί να μείνει έξω από το ενδιαφέρον και την ανακαινιστική
δράση της Εκκλησίας. Στην πραγματικότητα όλα τα προβλήματα του ανθρώπου –και τα υλικά-
είναι για την Εκκλησία πνευματικά προβλήματα, που απαιτούν πνευματικές και άμεσες λύσεις.
Αν το πρόβλημα του δικού μας ψωμιού είναι πρόβλημα υλικό, το πρόβλημα του ψωμιού του
πλησίον μας είναι το πιο επείγον από τα πνευματικά προβλήματα.
Στην ιστορική διαδρομή της Εκκλησίας μας, δεν υπήρξε ποτέ διαχωρισμός μεταξύ
πνευματικού και κοινωνικού έργου. Η Εκκλησία δίνει τη μαρτυρία που αγκαλιάζει τα πάντα,
ολόκληρη τη ζωή, σε όλες τις διαστάσεις και τις εκφάνσεις της. Το δίλημμα ανάμεσα σε κοινωνικό
και πνευματικό έργο είναι ψευδο-δίλημμα. Αποτελούν διαφορετικά κλήματα της ίδιας αμπέλου,
της αγάπης του Χριστού για την ανθρωπότητα. Πολύ σωστά έχει ειπωθεί, ότι όλα στην Εκκλησία
αποτελούν φιλανθρωπία, δηλ. φανέρωση της έμπρακτης αγάπης προς τον άνθρωπο: Και οι
δραστηριότητες για τα παιδιά και τους νέους, η φροντίδα για την οικογένεια, ο ευαγγελικός
λόγος που καταρτίζει, οι συνάξεις μελέτης Αγίας Γραφής και κάθε άλλη πρωτοβουλία, τι άλλο
είναι παρά αληθινή και γνήσια φιλ-ανθρωπία;
Η Εκκλησία τελεί τη Λειτουργία και συνεχίζει τη Λειτουργία μετά τη Λειτουργία. Στηρίζει
το πτωχό και αδύνατο, και ταυτόχρονα διδάσκει και εμπνέει όλους. Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει
πολλές φορές ανάγκη την υλική στήριξη της Εκκλησίας και διαρκώς την πνευματική στήριξή του
από τη μητέρα Εκκλησία, που φανερώνει ένα άλλο νόημα ζωής, πέρα από τον ατομικισμό, τον
καταναλωτισμό και τη λογική του κόσμου.
Η Εκκλησία μας, με όλες της τις δυνάμεις, θα βρίσκεται στο πλευρό των συνανθρώπων
μας, ιδιαιτέρως εκείνων που πλήττονται καίρια από την λαίλαπα της οικονομικής και κάθε άλλης
κρίσης. Θα αγωνίζεται διαρκώς να ανταποκριθεί στις αυξανόμενες και να ανακουφίσει τους
αναγκεμένους, χωρίς φυλετικές, θρησκευτικές ή άλλες διακρίσεις. Το έχει αποδείξει αυτό στην
πράξη!
Η Ορθόδοξη Εκκλησία βιώνει το μήνυμα της αλληλεγγύης και της αδελφοσύνης που
διαχρονικά αυτή ευαγγελίστηκε, και που εξακολουθεί και σήμερα να ενσαρκώνει με το πλήθος
11
Η ευαισθητοποίηση των ενοριτών, η ενεργός συμμετοχή τους και η συνεργατικότητα –
το φαινόμενο και ο ρόλος του εθελοντισμού
των ιδρυμάτων που διαθέτει στο πλαίσιο της κοινωνικής της διακονίας, ιδιαίτερα σήμερα, που
λόγω των πολλαπλών αναγκών, η επέκταση του κοινωνικού δικτύου της Εκκλησίας κρίθηκε
απαραίτητη και επιτακτική σε όλες σχεδόν τις ενορίες μας.
Οι σύγχρονοι Σαμαρείτες
Πρώτοι φυσικά στην πνευματική και κοινωνική –και όποια άλλη διακονία- της Εκκλησίας
μας οι ποιμένες της: οι Επίσκοποι, οι Ιερείς και οι Διάκονοι, εκείνοι που φορούν το πετραχήλι της
ευχαριστιακής αναφοράς, το πετραχήλι της πνευματικής διακονίας, το πετραχήλι της κοινωνικής
προσφοράς. Λειτουργούν στην αγία Τράπεζα, αλλά και στην Τράπεζα της καθημερινής υπηρεσίας
προς τις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου.
Αλλά στην Ορθοδοξία, ποτέ ο ιερός της Κλήρος δεν ταυτίστηκε με την Εκκλησία. Ο
Κληρικός είναι ο Ποιμένας, πατέρας και ηγέτης. Εκείνος που εμπνέει, δείχνει το δρόμο, ξεσηκώνει
στην επανάσταση της αγάπης και της θυσιαστικής διακονίας. Αλλά δεν είναι μόνος. Δίπλα του
ένας ολόκληρος ειρηνικός στρατός! Τον ακολουθούν, συμπαραστέκονται, συνεργάζονται και
φέρουν εις πέρας το έργο της Εκκλησίας εκείνοι που γράφουν το έπος της καθημερινότητας,
κάνοντας τον ιδρώτα τους αγιασμό.
Αλήθεια, λοιπόν, ποιοι είναι εκείνοι, καθώς στις μέρες μας κυριαρχεί η φιλαυτία και η
αδιαφορία, που αναλαμβάνουν τη βαριά ευθύνη, που ζώνονται το λέντιο, την ποδιά της θυσίας
και της προσφοράς; Που προσφέρουν χρόνο, χρήματα, άφθονα χαμόγελα, παρηγοριά; Που είναι
εκεί, στην ενορία, σχεδόν καθημερινά; Είναι οι σύγχρονοι Σαμαρείτες, οι φιλότιμοι συνεργάτες
της Εκκλησίας, που προσφέρουν χωρίς τίποτα να ζητούν, που έχουν κάνει τα ιδρύματα της
Εκκλησίας το δεύτερο σπίτι τους, που τα αγαπούν πολύ συχνά περισσότερο κι από το κανονικό
τους σπίτι!
Το κάλεσμα της αγάπης, που απευθύνει η Εκκλησία, περικλείει μεγάλη χαρά αλλά και
αρκετές δυσκολίες. Κάθε αληθινή αγάπη είναι πάντα θυσιαστική αγάπη, κάθε αληθινή αγάπη
είναι πάντα σταυρωμένη αγάπη. Γνωρίζοντας τις δυσκολίες της προσφοράς και της αποδοχής, ο
Χριστός ρωτά εκείνους που τολμούν την ευθύνη της διακονίας :
- δύνασθε πιεῖν τὸ ποτήριον ὃ ἐγὼ πίνω, καὶ τὸ βάπτισμα ὃ ἐγὼ βαπτίζομαι βαπτισθῆναι;
(Μάρκ. 10,38)
Με το ερώτημα αυτό, μας οδηγεί στο Σταυρό για να μας δείξει ότι συμμετέχει στον πόνο
μας. Απλώνει τα χέρια Του, δέχεται τον πόνο όλων και τον κάνει δικό του. Απλώνει τα χέρια Του
και καλεί όλη την ανθρωπότητα να συσταυρωθεί μαζί Tου. Μας καλεί να νιώσει ο καθένας όχι
μόνο τον πόνο που βιώνει στον εαυτό του, αλλά και τον πόνο που είναι γύρω του και έπειτα να
γνωρίσουμε την θυσιαστική αγάπη που νιώθει ο σταυρωμένος Θεός για όλο τον κόσμο.
Γι΄ αυτό και ο εθελοντισμός στην Εκκλησία δεν είναι απλώς ανθρωποκεντρικός, αλλά
Θεανθρωποκεντρικός. Είναι προσφορά από τον άνθρωπο στον άνθρωπο με οδηγό τον
Θεάνθρωπο.
Κανένα μεγάλο έργο δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο από εκείνους που υπερβαίνουν τα
δεδομένα. Που υπερβαίνουν τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες. Που υπερβαίνουν κυρίως τον
12
Η ευαισθητοποίηση των ενοριτών, η ενεργός συμμετοχή τους και η συνεργατικότητα –
το φαινόμενο και ο ρόλος του εθελοντισμού
εαυτό τους. Ο λαός μας, πληγωμένος και προδομένος, σπουδάζει την αλήθεια των δύσκολων
καιρών μας και συμμετέχει ενεργά στην επανάσταση της αγάπης, στον ξεσηκωμό της
αλληλεγγύης.
1
Άννα Ιακώβου, Βασιλειάδα - Η πολιτεία της αγάπης, εκδ. Άθως.
2
Κώστα Σαρδελή, Ο προφήτης του Γένους, εκδ. Αστέρος.
13
Η ευαισθητοποίηση των ενοριτών, η ενεργός συμμετοχή τους και η συνεργατικότητα –
το φαινόμενο και ο ρόλος του εθελοντισμού
ρεφενέ, να βάλετε και επιτρόπους να το κυβερνούν το σχολείο. Τα γράμματα είναι στολίδι του
ανθρώπου και μόνον με των γραμμάτων την βοήθειαν θα μπορέσετε να καλυτερέψετε την τύχη
σας.
Καλύτερον, αδελφέ μου, να έχεις ελληνικόν σχολείον εις την χώραν σου, παρά να έχεις
βρύσες και ποτάμια. Διότι οι βρύσες ποτίζουν το σώμα, τα δε σχολεία ποτίζουν την ψυχή. Και
ωσάν μάθεις το παιδί σου γράμματα, τότε λέγεσαι άνθρωπος».
Η προτροπή του Αγίου αποτελεί πρόσκληση στο εθελοντικό κίνημα. Καλεί τους
υποδούλους να αναλάβουν πρωτοβουλία, να αρχίσουν την επανάσταση κτίζοντας σχολεία, να
βρουν δασκάλους, να κάνουν «ρεφενέ» για να τους πληρώνουν, να ορίσουν επιτρόπους που θα
διοικούν το σχολείο.
To εθελοντικό κίνημα της Εκκλησίας αποτελεί αντικείμενο κοινωνιολογικής μελέτης, αφού
κανένας άλλος φορέας, ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία, δεν κατάφερε να ξεσηκώσει τόσους
ανθρώπους σε ένα προσκλητήριο αγάπης.
14
Η ευαισθητοποίηση των ενοριτών, η ενεργός συμμετοχή τους και η συνεργατικότητα –
το φαινόμενο και ο ρόλος του εθελοντισμού
15
Η ευαισθητοποίηση των ενοριτών, η ενεργός συμμετοχή τους και η συνεργατικότητα –
το φαινόμενο και ο ρόλος του εθελοντισμού
3
https://www.diaconia.gr/ Εκπαίδευση εθελοντών/Θεωρητική-Πρακτική.
16
Η ευαισθητοποίηση των ενοριτών, η ενεργός συμμετοχή τους και η συνεργατικότητα –
το φαινόμενο και ο ρόλος του εθελοντισμού
Ο εθελοντής διαθέτει βασικές προϋποθέσεις: είναι σε κατάλληλη ηλικία, υγιής, έχει σώας
τας φρένας (δεν αντιμετωπίζει σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα), διαθέτει ωριμότητα σκέψης.
Επιπλέον έχει διάθεση συνεργασίας με όλους και υπακοής στον υπεύθυνο της δράσης.
Σέβεται τις υποδείξεις που του έχουν δοθεί, αναλαμβάνει και επιτελεί το έργο του με αίσθημα
υπευθυνότητας, κυρίως χωρίς προχειρότητες, ολοκληρώνει ό,τι του έχει ανατεθεί, δεν αφήνει
στη μέση κάποια εργασία. Είναι υπεύθυνος, οργανωμένος, πρόθυμος, ευγενικός.
Πολύ σημαντική η υποχρέωση του εθελοντή (ακόμη πιο σημαντική για τον εθελοντή της
Εκκλησίας) ο σεβασμός προς τους δικαιούχους των εθελοντικών δράσεων. Εκείνος που κτυπά την
πόρτα της Εκκλησίας ζητώντας βοήθεια δεν είναι απλά ένας συνάνθρωπός μας, είναι ο αδελφός,
είναι ο ίδιος ο Χριστός στο πρόσωπο του αδύνατου αδελφού μας.
Σε συνεννόηση με τον υπεύθυνο της δράσης, αναλαμβάνει εργασίες ανάλογα με τις
δυνατότητές του, τόσο τις σωματικές (π.χ. ένας αδύνατος δεν μπορεί να κουβαλά συνεχώς βαριά
αντικείμενα, κιβώτια, τρόφιμα κ.λπ.) όσο και τις γραμματικές. Αυτό θα τον βοηθήσει σε πολύ
σημαντικό βαθμό στη σωστή επιτέλεση του έργου που αναλαμβάνει.
Ο εθελοντισμός βρίσκεται εκτός της λογικής της αγοράς εργασίας. Ως εκ τούτου:
• Δεν υποκαθιστά την αμειβόμενη εργασία.
• Δεν αναλαμβάνεται υποχρεωτικά προκειμένου να αποφέρει συντάξεις ή κρατικά
επιδόματα.
• Οι εθελοντές δεν παίρνουν τη θέση αμειβόμενων υπαλλήλων, ούτε συνιστούν απειλή για
την ασφάλεια της εργασίας αμειβόμενων υπαλλήλων
Σε καμία περίπτωση δεν μπορεί κάποιος να στρέφεται στον εθελοντισμό επιδιώκοντας
την προσωπική προβολή, τη θετική δημοσιότητα, κάποιο προσωπικό συμφέρον ή όποια άλλη
παρεμφερή επιδίωξη. Ο εθελοντής δίνει πάντα τον καλύτερο εαυτό του, χωρίς ατομικισμό ή
διεκδικώντας προσωπικά οφέλη.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κέντρο Εθελοντισμού, ο εθελοντισμός είναι μέσο για την
επίτευξη της κοινωνικής ενσωμάτωσης και κοινωνικής ολοκλήρωσης και συμβάλλει στην
κοινωνική συνοχή, δημιουργώντας δεσμούς εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης επενδύοντας στο
κοινωνικό κεφάλαιο.
Είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι όλων των
κοινωνικοοικονομικών τάξεων και ηλικιών μπορούν να συμβάλλουν στη θετική εξέλιξη και
αλλαγή, μπορεί να αξιοποιηθεί ως εργαλείο προώθησης της ενεργής και υπεύθυνης κοινωνικής
συμμετοχής και των κοινωνικών δικτύων του ατόμου, ενώ συνιστά μείζονα δύναμη ενδυνάμωσης
της τοπικής ανάπτυξης και της Κοινωνίας Των Πολιτών.
Έτσι, σε μια εποχή ολοένα και αυξανόμενων φυσικών και τεχνολογικών καταστροφών, η
έννοια του εθελοντισμού αποκτά εξέχουσα σημασία υπογραμμίζοντας την ανάγκη για κοινωνική
αλληλεγγύη και ανιδιοτελή προσφορά στον τομέα της πολιτικής προστασίας, όπου η άμεση
παροχή βοήθειας κατά την εκδήλωση τέτοιων φαινομένων είναι ιδιαίτερα επιτακτική.
17
Η ευαισθητοποίηση των ενοριτών, η ενεργός συμμετοχή τους και η συνεργατικότητα –
το φαινόμενο και ο ρόλος του εθελοντισμού
18
Η ευαισθητοποίηση των ενοριτών, η ενεργός συμμετοχή τους και η συνεργατικότητα –
το φαινόμενο και ο ρόλος του εθελοντισμού
Λόγω της παρατεταμένης οικονομικής κρίσης γίνεται ολοένα και πιο εμφανές πως το
κράτος δεν έχει τη δυνατότητα να καλύψει τις ανάγκες των πολιτών του, και ιδίως εκείνων
που ανήκουν στις ευπαθείς κοινωνικές ομάδες. Τα κοινωνικά προβλήματα
συσσωρεύονται και αυξάνονται με ταχείς ρυθμούς, χωρίς η Πολιτεία να έχει τους
απαιτούμενους πόρους για την αποτελεσματική αντιμετώπισή τους. Προκύπτει, άρα, η
αδήριτη ανάγκη της κοινωνικής προσφοράς από τους ίδιους τους πολίτες για χάρη των
συνανθρώπων τους.
Η ανάγκη να προχωρήσουν οι πολίτες σε μια πιο υπεύθυνη θέαση του ρόλου τους και της
θέσης τους στο κοινωνικό σύνολο, με την ανάληψη ενεργούς δράσης μέσω του
εθελοντισμού, αποκτά κατά καιρούς το χαρακτήρα επείγουσας και αναπόδραστης
πραγματικότητας. Πρόκειται για τις περιπτώσεις εκείνες όπου συμβαίνει κάποια φυσική
ή άλλου είδους καταστροφή, όπως είναι οι πυρκαγιές, οι πλημμύρες κι οι σεισμοί, οπότε
το κοινωνικό σύνολο καλείται να προσφέρει κάθε δυνατή βοήθεια προκειμένου να
αντιμετωπιστεί η κρίσιμη κατάσταση που προκύπτει.
19
Ενοριακές δράσεις για τη σύγχρονη οικογένεια: μοιραζόμενοι εμπειρίες,
λάθη και όνειρα
3Η ΕΝΟΤΗΤΑ
1
Προς Εφεσίους 5,32.
20
Ενοριακές δράσεις για τη σύγχρονη οικογένεια: μοιραζόμενοι εμπειρίες,
λάθη και όνειρα
του Μυστηρίου καθοριστικό ρόλο παίζει η ορθή και ιεροπρεπής τέλεσή του στους Ναούς μας,
χωρίς βιασύνη, προσευχητικά, με τη συμμετοχή όλων.
Βασική ποιμαντική υποχρέωσή μας η ενίσχυση των νέων ανθρώπων να αποφασίσουν το
Γάμο με κριτήριο την αγάπη, τις χριστιανικές επιταγές και την προτεραιότητα της πνευματικής
ζωής έναντι των καταναλωτικών πειρασμών του σύγχρονου ευδαιμονιστικού πνεύματος.
Ο Ιερέας, ως πνευματικός πατέρας που νοιάζεται, προσπαθεί στη συνέχεια να βρει
τρόπους συνοδοιπορίας με τους ανθρώπους που άρχισαν την κοινή τους ζωή στην Ενορία μας.
Το Μυστήριο του Γάμου δεν τελειώνει στο «Δι’ ευχών» της Ακολουθίας. Είναι οι νέοι μας ενορίτες,
το παρόν και το μέλλον της ενορίας μας. Ας προσπαθήσουμε, όσο τουλάχιστον περνάει από το
χέρι μας, να μην τους χάσουμε. Χαρακτηριστικό όμορφο παράδειγμα, από κάποιες ενορίες, στην
πρώτη επέτειο του γάμου όλων των ζευγαριών που παντρεύτηκαν στην ενορία, η αποστολή
ευχών και ενός ποιμαντικού γράμματος.
Κι έρχεται η μεγάλη ευλογία του Θεού στη νέα οικογένεια, ο πρώτος καρπός της αγάπης
των: η γέννηση ενός παιδιού. Το ζευγάρι γίνεται τριάδα. Οι δύο νέοι άνθρωποι περνούν από τη
συζυγία στη γονεϊκότητα. Η περίοδος αυτή δεν είναι εύκολη για τους συζύγους. Η ζωή τους έχει
αλλάξει πολύ με τον ερχομό του παιδιού ή των παιδιών τους. Υιοθετούνται καινούργιες
συνήθειες, ενώ αρκετές συνήθειες που είχαν οι γονείς παραμερίζονται. Οι αλλαγές που
συντελούνται δεν είναι μόνο αυτές. Οι γονείς νηπίων και παιδιών έχουν αρκετά να κάνουν τα
οποία από όσο οι έρευνες δείχνουν συνδέονται περισσότερο με τις προσδοκίες που έχουν οι ίδιοι
για το παιδί τους παρά με τις πραγματικές ανάγκες του.
Για να αντιληφθούμε την κατάσταση αυτή πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι το κυριότερο
χαρακτηριστικό της ελληνικής οικογένειας είναι η παιδοκεντρικότητα. Η συζυγική σχέση γίνεται
υποδεέστερη της γονικής. Νόημα δεν προσφέρει πρωτίστως η σχέση με το σύντροφο αλλά η
σχέση με το παιδί. Εκείνο που καλούμεθα να υπογραμμίσουμε στους νέους γονείς είναι ότι δεν
έπαψαν να είναι σύζυγοι, και μάλιστα ότι πρωταρχικός σκοπός του Γάμου είναι η ολοκλήρωση
του ανθρώπου και στη συνέχεια η τεκνογονία. Εδώ φανερώνεται η ποιότητα της συζυγικής
σχέσης αλλά και η ποιότητα της αντίληψης που έχει ο ενήλικας για τον εαυτό του. Ο ερχομός του
παιδιού αποτελεί ένα μέτρο και κριτήριο της σχέσης του ανδρογύνου2.
Πολύ περισσότερο όταν φθάνει η στιγμή της φοίτησης του παιδιού στην Α’ Δημοτικού. Στο
προσκήνιο επανέρχονται οι ανησυχίες των συζύγων για το αν τα παιδιά τους θα ανταποκριθούν
στις προσδοκίες τους. Όπως επίσης και οι ανησυχίες τους για το δικό τους ρόλο και τη δική τους
επιτυχία. Όπως σωστά έχει ειπωθεί οι γονείς ξαναπηγαίνουν στο σχολείο και είναι αυτή τη
δεύτερη φορά πολύ καλύτεροι μαθητές από την πρώτη τους φορά στο σχολείο.
Εδώ όμως και πάλι κρύβεται μια μεγάλη παγίδα: να επιδιώξουν οι γονείς με κάθε τρόπο
να γίνει το παιδί τους αυτό που δεν κατάφεραν εκείνοι. Με πολλούς δυστυχώς τρόπους η γνώση,
η μόρφωση προσθέτει άγχος, αγωνία, εντάσεις, απόγνωση κάποιες φορές…
2
Γεωργίου Πατρώνου, Θεολογία και εμπειρία του Γάμου, Στοιχεία για μια ορθόδοξη βιβλική ανθρωπολογία,
εκδόσεις Δόμος Αθήνα 2007.
21
Ενοριακές δράσεις για τη σύγχρονη οικογένεια: μοιραζόμενοι εμπειρίες,
λάθη και όνειρα
Η ποιμαντική της οικογένειας με παιδιά στη νηπιακή και στην παιδική ηλικία δεν μπορεί
να περιορίζεται στη μυστηριακή ένταξη των παιδιών στην Εκκλησία με το άγιο Βάπτισμα. Αυτή
όμως είναι μια καλή αρχή. Πολλά ζευγάρια μετά το γάμο τους χάνονται από την ενορία και
ξαναέρχονται για τις ευχές των σαράντα ημερών. Εδώ και πάλι πρωταρχικό ρόλο παίζει η
υποδοχή τους από τον Ιερέα, η υπαπαντή, όχι μόνο του βρέφους αλλά και των γονέων του από
τον λευίτη της Εκκλησίας στο χώρο του Ναού.
Μετά από λίγο καιρό θα τους έχουμε μάλλον και πάλι κοντά μας, προετοιμάζοντας τη
Βάπτιση του παιδιού τους. Δεν είναι πια οι δύο νέοι, μελλόνυμφοι, που μας είχαν επισκεφθεί
πριν λίγα χρόνια, έχουν ωριμάσει περισσότερο, η συζυγική ζωή και πλέον οι γονεϊκές ευθύνες
τους έχουν «μεγαλώσει» απότομα. Εάν ως μελλόνυμφοι είχαν μία υποτυπώδη διάθεση να
ακούσουν τον Ιερέα, τώρα αυτό το επιζητούν πολύ περισσότερο, νιώθοντας την αδυναμία τους
να ανταποκριθούν ικανοποιητικά σε όλα όσα απαιτούν οι νέες ιδιότητές τους.
Θα συζητήσουμε λοιπόν μαζί τους; Για να τους δώσουμε κουράγιο και θάρρος, να
υπογραμμίσουμε την ευθύνη τους αλλά και την ευλογία και τη βοήθεια του Θεού σε κάθε βήμα
τους.
Ας υπογραμμίσουμε σ΄ εκείνους ότι η «Χάρη που αποκτήθηκε με το άγιο Βάπτισμα, αν δεν
καλλιεργηθεί μένει ανενεργός και οι νέοι οδηγούνται σε πνευματικό μαρασμό». Να φέρνουν
λοιπόν το παιδάκι τους στην Εκκλησία, έτσι θα έρχονται κι αυτοί, κι ας νοιαστούν ώστε στην
αγωγή του να γεμίσουν την ψυχή του με όμορφα βιώματα της παρουσίας του Χριστού.
3
Virginia Satir, Πλάθοντας ανθρώπους, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1989.
22
Ενοριακές δράσεις για τη σύγχρονη οικογένεια: μοιραζόμενοι εμπειρίες,
λάθη και όνειρα
Οι γονείς φοβούνται την εφηβεία. Τι φοβούνται; Τα ναρκωτικά, τις επιρροές που θα δεχτεί
το παιδί τους από παρέες συνομηλίκων κ.τ.λ. Αυτό που κορυφώνει τους φόβους των γονέων είναι
ότι χάνουν τον έλεγχο του παιδιού. Οι γονείς φοβούνται μήπως μείνουν μόνοι. Ο φόβος αυτός
αναζωπυρώνει άγχη. Η αυτονόμηση του εφήβου είναι μεν επιθυμητή από τους γονείς, αλλά
ταυτόχρονα – σε ασυνείδητο επίπεδο – μπορεί να είναι και απευκταία.
Κεντρικός είναι ο ρόλος της «απώλειας» στους γονείς μια και «θρηνούν» μέσα από την
απομάκρυνση του εφήβου την απώλεια του γονεϊκού ρόλου που χαρακτηριζόταν από τις
ικανοποιήσεις τις οποίες αντλούσαν λόγω του ότι τα παιδιά ήταν εξαρτημένα από αυτούς. Οι
γονείς που είχαν αναπτύξει ένα είδος εξάρτησης από τα παιδιά τους, εμφανίζουν την υπερβολική
ανάγκη ελέγχου της προσωπικής ζωής των εφήβων –παιδιών τους. Ειδικά οι μητέρες, οι οποίες
πάνω στο συναισθηματικό δεσμό μητέρας-παιδιού έχουν επενδύσει σε μεγάλο βαθμό την
προσωπική τους ταυτότητα, εμφανίζουν μεγάλο άγχος. Το άγχος αυτό προκύπτει από το
συναισθηματικό κενό που αφήνει η ανεξαρτητοποίηση του εφήβου. Η αίσθηση του φόβου και
της απώλειας που εκφράζουν ως φόβο για το μέλλον του εφήβου, στην πραγματικότητα
πρόκειται για το φόβο που συνδέεται με το δικό τους προσωπικό μέλλον.
Μπορούμε και πώς να συνοδοιπορήσουμε με τους γονείς των εφήβων; Μπορούμε και
πώς να συνοδοιπορήσουμε με τους ίδιους τους εφήβους; Υπάρχουν προοπτικές ποιμαντικής
δικής μας για τους γονείς και τους εφήβους; Μπορεί να ακούγεται παράξενα, όμως σήμερα
περισσότερο από ποτέ η οικογένεια, όλα τα μέλη της οικογένειας, έχουν ανάγκη την παρουσία
της Εκκλησίας, τη δική μας παρουσία στην πορεία τους.
Σήμερα που το άγχος για την εξωτερική εμφάνιση, η προβολή προτύπων έντονης
σεξουαλικότητας και η τηλεοπτική πλύση εγκεφάλου καταστρέφουν την παιδική ηλικία.
ειδικότερα στα κορίτσια. Σήμερα, στην εποχή του συνεχούς βομβαρδισμού λανθασμένων
προτύπων, που ξεπηδούν από την τηλεόραση, τα περιοδικά, τα μουσικά βιντεοκλίπ ή ακόμη και
το Διαδίκτυο, όπου η μόδα και οι τάσεις, ως έννοιες κοινωνικού σαδισμού, προστάζουν τους
πάντες και απορρίπτουν όσους αδυνατούν να τις ακολουθήσουν, βασανίζοντας ακόμη και
τρυφερές παιδικές ψυχές. Το αποτέλεσμα είναι εμφανές: Εχει χαθεί ό,τι πολυτιμότερο: Η παιδική
αθωότητα!
Τα σημερινά παιδιά δεν απολαμβάνουν πλέον την ξεγνοιασιά της παιδικότητάς τους,
μεταμορφώνονται βίαια, παράκαιρα και ρομποτικά από τρυφερές υπάρξεις σε ανώριμους
ενηλίκους, με χαμηλή αυτοεκτίμηση και κατάθλιψη. Η μοναδικότητα είναι μια έννοια σχεδόν
ανύπαρκτη. Τα παιδιά μας καταστρέφονται. Στο σχολείο δεν τολμούν συχνά να περάσουν ούτε
απέξω, καθώς μέσα τα περιμένει το τρομερό bulling, η σχολική βία. Η εφηβεία είναι μία
ψυχολογικά ταραγμένη περίοδος. Οι έφηβοι σήμερα, πέρα από τις αλλαγές σε βιοσωματικό και
ψυχολογικό επίπεδο, έχουν ν’ αντιμετωπίσουν πολλά νέα κοινωνικά δεδομένα όπως είναι η
οικονομική κρίση και η συνεχώς αυξανόμενη ανεργία, η έλλειψη διεξόδων, η υπεραπασχόληση
των γονέων και το τεχνολογικό χάσμα των γενεών.
Οι γονείς βιώνουν, απαρηγόρητοι πολλές φορές, τα τραγικά αποτέλεσματα της εποχής
μας. Αναζητούν σανίδα σωτηρίας. Κάποιοι έρχονται και σε μας. Τι έχουμε λοιπόν να τους πούμε;
Αφού όμως πρώτα προσεκτικά τους ακούσουμε!
23
Ενοριακές δράσεις για τη σύγχρονη οικογένεια: μοιραζόμενοι εμπειρίες,
λάθη και όνειρα
Εκείνο που λείπει σήμερα στην εποχή μας, σε όλα τα επίπεδα, είναι η διάθεσή μας να
ακούσουμε, να δεχτούμε, να ανεχτούμε τον άλλο: οι σύζυγοι ο ένας τον άλλο, οι γονείς τα παιδιά
και τα παιδιά τους γονείς, εμείς τους ενορίτες μας και τους συνεργάτες μας.
Πολύ περισσότερο να δούμε τον κάθε άλλο ως εικόνα του Θεού, πρόσωπο, να νιώσουμε
πως οι άλλοι δεν είναι η κόλασή μας, αλλά ο παράδεισός μας.
Βασική ποιμαντική υποχρέωσή μας στους γονείς με παιδιά τόσο στην παιδική ηλικία όσο
και πολύ περισσότερο στην εφηβεία, είναι να τους πείσουμε να κοιτάξουν ο ένας τον άλλο στα
μάτια και να ανοίξουν και πάλι το παράθυρο του διαλόγου. Να ξαναβρούν τις αφορμές
επικοινωνίας, το κυριακάτικο οικογενειακό τραπέζι, τον περίπατο και την εκδρομή. Το πρώτο
πράγμα που ζητούν οι νέοι τόσο από τους φυσικούς γονείς τους όσο και από τους πνευματικούς
πατέρες τους είναι η αποδοχή και η κατανόηση των αναγκών και των ιδιαιτεροτήτων της ηλικίας
τους, η επικοινωνία και ο διάλογος.
Τι άλλο θέλουν οι έφηβοι από τους γονείς τους;
Εμπιστοσύνη
Γνησιότητα και ειλικρίνεια
Σωστά πρότυπα
Ενθάρρυνση
Αποδοχή και κατανόηση
Όρια/ η πειθαρχία δεν συγχέεται με την τιμωρία και την καταπίεση
Άρνηση της μοναξιάς, παρέα, το συναίσθημα του «ανήκειν». Ενισχύστε λοιπόν το αίσθημα
του «ανήκειν»/ καλλιεργήστε προσωπικές σχέσεις στους εφήβους μέσω ομάδων
συνομηλίκων4
4
Θερμός π. Βασίλειος, Ταραγμένη Άνοιξη, Για μια κατανόηση της εφηβείας.., εκδόσεις: Δομή – Αρχονταρίκι,
Αθήνα 2008.
24
Ενοριακές δράσεις για τη σύγχρονη οικογένεια: μοιραζόμενοι εμπειρίες,
λάθη και όνειρα
διαλόγου με τους εφήβους της ενορίας μας, στην ενορία, στην πόλη, στην εκδρομή, στην
κατασκήνωση. Στην πατρίδα μας σήμερα οι έφηβοι βιώνουν τρομερά αδιέξοδα, που δεν έχουν
να κάνουν μόνο με την ιδιαιτερότητα της ηλικίας τους, αλλά και με την κρισιμότητα των καιρών
μας. Αντικρύζουν τον εφιάλτη του μέλλοντος, της ανεργίας και της φτώχειας, και πλημμυρίζουν
αισθήματα αδυναμίας, απελπισίας και απέχθειας τόσο για το σύστημα, για τους μεγάλους, όσο
και για τον εαυτό τους. Γίνονται επιθετικοί, εκνευριστικοί, είρωνες, τα πάντα φαίνεται να τους
κουράζουν, δεν καταφέρνουν να συγκεντρωθούν, στρέφονται σε επικίνδυνες συμπεριφορές (π.χ.
ναρκωτικά, αλκοόλ, επικίνδυνη οδήγηση, παραπτωματικές πράξεις), απορρίπτουν τους πάντες
και τα πάντα, κάνουν μια επανάσταση κυριολεκτικά χωρίς αύριο γιατί νιώθουν πως δεν έχουν
αύριο.
Τα παιδιά αυτά θέλουν τη στήριξή μας, οι γονείς τους την επιζητούν ακόμη περισσότερο.
Έχουν ανάγκη να νιώσουν πως δίπλα τους υπάρχει κάποιος να τους προσέχει, πως δεν είναι
τραγικά μόνοι, ότι μαζί αγωνιζόμαστε και μαζί μπορούμε να τα καταφέρουμε. Έχουν ανάγκη να
ονειρευτούν και πάλι, έχουν δικαίωμα να ονειρευτούν και πάλι, να δημιουργήσουν προσδοκίες,
να αναλάβουν ευθύνες, να ξαναβρούν την εσωτερική ειρήνη. Έχουμε βαρύ το χρέος να
θυμίσουμε πως «ουκ επ΄αρτω μόνο ζήσεται άνθρωπος», πως η κρίση των ημερών μας δεν είναι
πρωτίστως οικονομική, αλλά πνευματική, κρίση αξιών, έλλειμμα αξιών, κρίση προσώπων που θα
σαρκώσουν την εμπιστοσύνη, τη γνησιότητα και την ειλικρίνεια, την ενθάρρυνση, που θα
αποτελέσουν σωστά πρότυπα και θα βοηθήσουν τους νέους ανθρώπους να βρουν ένα δικός τους
δρόμο στη ζωή.
Η Virginia Satir γράφει: «Οι ενήλικοι χρειάζεται να δημιουργήσουν το κατάλληλο
περιβάλλον γι’ αυτή την ανάπτυξη, με την ίδια προσοχή που φτιάχνουν το σπίτι τους για να
προσφέρει ασφάλεια στο μικρό παιδί. Είναι ανάγκη αυτό να γίνει με τρόπο που να προφυλάσσει
την αξιοπρέπεια του εφήβου, να του αναπτύσσει την αίσθηση της αξίας του και να του προσφέρει
χρήσιμες οδηγίες.»
25
Ενοριακές δράσεις για τη σύγχρονη οικογένεια: μοιραζόμενοι εμπειρίες,
λάθη και όνειρα
5
GORDON THOMAS, Τα μυστικά του αποτελεσματικού γονέα, Μια πρωτοποριακή μέθοδος, εκδόσεις
Μάρτης, Αθήνα 2016.
26
Ενοριακές δράσεις για τη σύγχρονη οικογένεια: μοιραζόμενοι εμπειρίες,
λάθη και όνειρα
27
Ενοριακές δράσεις για τη σύγχρονη οικογένεια: μοιραζόμενοι εμπειρίες,
λάθη και όνειρα
λιμάνι για το θαλασσοδαρμένο σύζυγο. Υπάρχει για σένα πιο ακριβό πράγμα από τον καλό σου
σύζυγο, που τόσο αγαπάς;»6.
Η αγωνία μας δεν μπορεί παρά να είναι για μια οικογένεια που διασώζει το ανθρώπινο
πρόσωπο, που δίνει νόημα στη αναζήτηση αξιών και διεξόδων, που μεταμορφώνει και
ανακαινίζει τον άνθρωπο, που μεταφέρει τα μέλη της από την ατομική, θρησκευτική ζωή στον
εκκλησιαστικό κοινοτικό βίο στις νέες κοινωνικές συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί.
Ένας μεγάλος παιδαγωγός έλεγε: «Οι γονείς πρέπει πρώτα να σέβονται τον εαυτό τους,
να αλλάξουν πρώτα τον εαυτό τους και μετά να προσπαθήσουν να αλλάξουν και τα παιδιά τους»
(Ν. Μακαίη). Αυτό ακριβώς δεν πρέπει να ισχύει και με εμάς τους πνευματικούς πατέρες;
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Ο Γάμος, το μέγα Μυστήριον – Αρχιμ. Αιμιλιανού του Σιμωνοπετρίτου7.
Κανείς δεν αμφισβητεί ότι η σπουδαιότερη ημέρα της ζωής του ανθρώπου, μετά από την
γέννησι και την βάπτισι, είναι εκείνη του γάμου. Για πολλούς ο γάμος είναι μία ευκαιρία για
διασκεδάσεις και απολαύσεις. Όμως η ζωή είναι μία σοβαρή υπόθεσις. Είναι ένας πνευματικός
αγώνας, μία πορεία προς ένα τέρμα, τον ουρανό. Της πορείας αυτής κρισιμώτερο σημείο και
σπουδαιότατο μέσον είναι ο γάμος.
Άραγε γι’ αυτόν τον ιερό θεσμό του γάμου, γι’ αυτό το «μέγα μυστήριον», το οποίο
ευλογεί η Εκκλησία μας, πώς σκέπτονται οι σύγχρονοι άνθρωποι;
Υπανδρεύονται χωρίς γνώσεις, χωρίς συνείδησι ευθύνης, διότι επιθυμούν να
υπανδρευθούν ή διότι νομίζουν πως είναι απαραίτητο για να είναι κοινωνικοί άνθρωποι. Όμως
ποιο είναι το αποτέλεσμα; Το βλέπομε καθημερινά. Τα ναυάγια του γάμου είναι γνωστά σε όλους
μας. Ένας κοσμικός γάμος, όπως νοείται σήμερα, μόνον ένα χαρακτηριστικό μπορεί να έχη, ότι
είναι δολοφόνος της πνευματικής ζωής του ανθρώπου. Γι’ αυτό πρέπει να νοιώσωμε ότι, αν
αποτύχωμε στον γάμο μας, σχεδόν αποτύχαμε και στην πνευματική μας ζωή. Εάν επιτύχωμε στον
γάμο μας, επιτύχαμε και στην πνευματική μας ζωή. Η ευτυχία ή η αποτυχία μας, η πρόοδος ή ο
καταποντισμός μας στην πνευματική μας ζωή αρχίζει από τον γάμο μας.
Για να κάνη κανείς έναν επιτυχημένο γάμο, θα πρέπει από μικρό παιδί να πάρη κατάλληλη
αγωγή. Όπως το παιδί πρέπει να διαβάζη, όπως μαθαίνει να σκέπτεται και να ενδιαφέρεται για
τους γονείς του ή για την υγεία του, έτσι θα πρέπει να ετοιμασθή, για να μπόρεση να κάνη έναν
επιτυχημένο γάμο. Όμως στην εποχή μας κανείς δεν ενδιαφέρεται να ετοιμάση τα παιδιά για το
μεγάλο αυτό μυστήριο, το οποίο θα παίξη πρωταρχικό ρόλο στην ζωή τους. Ούτε οι γονείς
ενδιαφέρονται, εκτός αν εξαιρέσωμε την περίπτωσι της προίκας για την οποία όντως
ενδιαφέρονται.
Το παιδί από μικρό πρέπει να μάθη να αγαπά, να δίνη, να στερήται, να υπακούη. Να
νοιώθη ότι είναι θησαυρός πολύτιμος η αγνότητα της ψυχής και του σώματός του, την οποίαν
6
Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, Επιστολή προς την Ολυμπιάδα, μτφρ. στο βιβλίο « Γάμος - Πνευματικό
Γυμναστήριο » του Αρχ. Βασιλείου Π. Μπακογιάννη, εκδόσεις : Νεκτ. Παναγόπουλος.
7
Ο Γάμος, το μέγα Μυστήριον – Αρχιμ. Αιμιλιανού του Σιμωνοπετρίτου, Ιερό Κοινόβιο Ευαγγελισμού της
Θεοτόκου Ορμύλιας Χαλκιδικής, εκδ. Ίνδικτος, Αθήναι 2004.
28
Ενοριακές δράσεις για τη σύγχρονη οικογένεια: μοιραζόμενοι εμπειρίες,
λάθη και όνειρα
29
Ενοριακές δράσεις για τη σύγχρονη οικογένεια: μοιραζόμενοι εμπειρίες,
λάθη και όνειρα
Όταν βλέπης τον άλλον προσκολλημένο στην μάννα ή στον πατέρα, όταν βλέπης ότι τους
ακούει με το στόμα ανοικτό και ότι είναι έτοιμος να κάνη ό,τι πη ο πατέρας και η μάννα, φύγε
μακριά. Είναι ένας άρρωστος συναισθηματικά, ένας ανώριμος ψυχικά άνθρωπος και δεν θα
μπόρεσης να κάνης μαζί του οικογένεια, θα πρέπη να έχη λεβεντιά αυτός τον οποίον θα κάνης
σύζυγό σου. Αλλά πώς μπορεί να έχη λεβεντιά, εάν ακόμη δεν έμαθε, δεν κατάλαβε, δεν χώνεψε
ότι το σπίτι του ήταν η γλάστρα στην οποία τον έβαλαν, για να τον βγάλουν κατόπιν και να τον
φυτέψουν κάπου άλλου;
Επίσης, όταν πρόκειται να διαλέξης τον άνθρωπο της ζωής σου, πρόσεξε μήπως είναι
κλειστός τύπος, οπότε δεν έχει φίλους. Αν σήμερα δεν έχη φίλους, αύριο θα δυσκολευθή πολύ
να έχη εσένα ως φίλο και σύζυγο.
Πρόσεξε τους γκρινιάρηδες, τους παραπονιάρηδες, τους μελαγχολικούς που μοιάζουν με
κλαψοπούλια. Πρόσεξε εκείνους που συνεχώς παραπονούνται: Δεν με αγαπάς, δεν με
καταλαβαίνεις. Κάτι σε αυτά τα πλάσματα του Θεού δεν πηγαίνει καλά. Πρόσεξε ακόμη τους
φανατικούς και τους θρησκόληπτους. Όχι τους θρησκευόμενους αλλά τους θρησκόληπτους, οι
οποίοι ταράσσονται για ασήμαντα πράγματα, όλα τους φταίνε και είναι υπερευαίσθητοι. Πώς θα
μπόρεσης να ζήσης με έναν τέτοιον άνθρωπο; Θα είναι σαν να κάθεσαι πάνω σε αγκάθια.
Ακόμη πρόσεξε εκείνους που βλέπουν τον γάμο σαν κάτι το κακό, σαν μια φυλακή.
Εκείνους που λένε: Μα, δεν σκέφθηκα ποτέ στην ζωή μου τον γάμο.
Πρόσεξε και κάτι ψευτοχριστιανούς, που βλέπουν τον γάμο σαν κάτι το χαμηλό, σαν
αμαρτία, που χαμηλώνουν αμέσως τα μάτια τους, όταν ακούσουν κάτι σχετικό με τον γάμο. Εάν
παντρευθής έναν τέτοιο, θα είναι αγκάθι για σένα, φόρτωμα για το μοναστήρι του, αν
καλογερέψη.
Πρόσεξε όσους νομίζουν ότι είναι τέλειοι και δεν βρίσκουν στον εαυτό τους κανένα
ελάττωμα, ενώ στους άλλους βρίσκουν συνεχώς ελαττώματα. Πρόσεξε όσους νομίζουν ότι είναι
«οι εκλεκτοί του Θεοϋ» και μπορούν να αναμορφώσουν όλον τον κόσμο.
Προ πάντων όμως να προσέξης την πίστι του ανθρώπου. Έχει πίστι; Έχει ιδανικά ο
άνθρωπος, τον οποίον σκέπτεσαι να κάνης σύντροφο της ζωής σου; Αν ο Χριστός γι’ αυτόν δεν
σημαίνη τίποτε, πώς θα μπόρεσης να μπης εσύ στην καρδιά του; Εάν δεν μπόρεσε να εκτιμήση
τον Χριστόν, έχεις την εντύπωσι πως θα εκτιμήση εσένα;
Θα έχετε πολλές δυσκολίες στην ζωή. Τα ερωτηματικά θα έρχωνται βροχή. Οι μέριμνες θα
σας περικυκλώνουν και θα βλέπετε συχνά πυκνά την χριστιανική σας ζωή να γίνεται δύσκολη.
Μην ανησυχήτε. Ο Θεός θα βοηθήση. Εσύ κάνε εκείνο που περνάει από το χέρι σου. Μπορείς να
μελετήσης πέντε λεπτά την ήμερα; Μελέτησε. Μπορείς να προσευχηθής πέντε λεπτά την ημέρα;
Προσευχήσου. Τα υπόλοιπα είναι υπόθεσις του Θεού.
Όταν βλέπης στον γάμο σου δυσκολίες, όταν βλέπης την πνευματική σου ζωή να μην
προχωρή, μην απελπίζεσαι. Ούτε όμως να αρκήσαι σε εκείνα που κέρδισες. Ύψωσε την καρδιά
σου στον Θεόν. Μιμήσου εκείνους που έχουν δώσει τα πάντα σε αυτόν και κάνε ό,τι μπορείς για
να τους μοιάσης, έστω και με την λαχτάρα της καρδιάς σου. Την πράξι άφησέ την στον Χριστόν.
Όταν εσύ προχωρήσης έτσι, θα νοιώσης αληθινά ποιος είναι ο σκοπός του γάμου. Αλλοιώς, όπως
ο τυφλός περιπλανιέται, έτσι και συ θα περιπλανιέσαι μέσα στην ζωή.
30
Ενοριακές δράσεις για τη σύγχρονη οικογένεια: μοιραζόμενοι εμπειρίες,
λάθη και όνειρα
Ο γάμος είναι μία πορεία αγάπης. Είναι δημιουργία ενός καινούργιου ανθρώπου•
(«έσονται εις σάρκα μίαν»), λέγει το Ευαγγέλιο. Ενώνει ο Θεός δύο ανθρώπους και τους κάνει
έναν. Από την ένωσι των δύο που αποφασίζουν να συγχρονίσουν τα βήματά τους και να
συναρμονίσουν τους κτύπους των καρδιών τους, βγαίνει ένας άνθρωπος. Με την βαθειά αυτή
και πηγαία αγάπη ο ένας είναι μία παρουσία, μία ζωντανή πραγματικότης μέσα στην καρδιά του
άλλου. Είμαι παντρεμένος σημαίνει πως δεν μπορώ να ζήσω ούτε μία ημέρα, ούτε καν λίγες
στιγμές, ει δυνατόν, χωρίς τον σύντροφο της ζωής μου. Ο άνδρας μου, η γυναίκα μου είναι ένα
κομμάτι του είναι μου, της σάρκας μου, της ψυχής μου• είναι συμπλήρωμά μου. Αποτελεί την
απασχόλησι του μυαλού μου. Αποτελεί τον λόγο, για τον οποίον νοιώθω να κτυπά η καρδιά μου.
Αλλάζουν τα δακτυλίδια των αρραβώνων, για να δείξουν ότι στις αλλαγές της ζωής,
τελικώς, θα μείνουν πάλι ενωμένοι. Ο καθένας φοράει το δακτυλίδι που γράφει το όνομα του
άλλου και το βάζει συμβολικά στο δάκτυλο, από όπου ξεκινάει μία φλέβα που πάει απ’ ευθείας
στην καρδιά. Δηλαδή το όνομα του άλλου γράφεται στην δική του καρδιά. Ο ένας, θα λέγαμε,
δίνει στον άλλον το αίμα της καρδιάς του. Τον κλείνει μέσα στα σωθικά του.
Τί θέλει ο σύντροφος μου; Τι τον ενδιαφέρει; Τι τον ευχαριστεί; Αυτό πρέπει να ευχαριστή,
να ενδιαφέρη, να απασχολή και εμένα. Αναζητώ ακόμη αφορμές για να του δώσω μικροχαρές.
Σήμερα πώς θα δώσω χαρά στον άνδρα μου, στην γυναίκα μου, είναι το ερώτημα που θέτει στον
εαυτό του κάθε ημέρα ο παντρεμένος άνθρωπος. Ασχολείται με τις σκοτούρες του, με τα
ενδιαφέροντα του, με την επιστήμη του, με την εργασία του, με τους φίλους του, για να έχουν
κοινά τα πάντα, για να δείχνη ότι είναι μέσα στην καθημερινότητά του.
Αν χρειασθή να υποχωρήση, υποχωρεί. Εκείνος που αγαπά κοιμάται τελευταίος και
σηκώνεται το πρωί πρώτος. Τους γονείς του άλλου τους βλέπει σαν δικούς του γονείς, με
αφοσίωσι, με στοργή. Διότι ξεύρομε πολύ καλά ότι, όταν παντρεύεται το παιδί, για τον γονέα,
έστω και αν έχη ετοιμάσει τον γάμο, είναι επίσης μία στιγμή πολύ δύσκολη. Ο γάμος είναι κάτι
που κάνει την μάννα και τον πατέρα να κλαίνε, διότι αποχωρίζονται το παιδί τους.
Επομένως, ο γάμος είναι ένας δρόμος• αρχίζει από την γη και τερματίζει στον ουρανό.
Είναι μία σύναψις, ένας σύνδεσμος μαζί με τον Χριστόν, που μας βεβαιώνει ότι θα πάμε κάποτε
στον ουρανό. Γάμος είναι μία «γέφυρα μετάγουσα τους εκ γης προς ουρανόν». Σαν να λέγη το
μυστήριο της Εκκλησίας μας: Πάνω από την αγάπη, πάνω από τον άνδρα σου, πάνω από την
γυναίκα σου, πάνω από τα καθημερινά σου γεγονότα, να θυμάσαι ότι προορίζεσαι για τον
ουρανό, ότι μπήκες στον δρόμο που πρέπει οπωσδήποτε να σε βγάλη εκεί. Η νύμφη και ο
γαμπρός δίνουν τα χέρια τους, τους πιάνει και ο ιερεύς και ακολουθούν γύρω από το τραπέζι
χορεύοντας και ψάλλοντας. Αυτό σημαίνει ότι ο γάμος είναι η πορεία, το ταξίδι που θα κατάληξη
στον ουρανό, στην αιωνιότητα.
31
Η ενορία ως χώρος κοινωνικοποίησης και ευαισθητοποίησης
των παιδιών και των εφήβων
4Η ΕΝΟΤΗΤΑ
1
Γεωργίου Δ. Μπαμπινιώτη, «Χριστιανική και Ελληνική Πνευματικότητα», Εκδ. Ακρίτας.
32
Η ενορία ως χώρος κοινωνικοποίησης και ευαισθητοποίησης
των παιδιών και των εφήβων
Κάθε φορά που θέτουμε αυτή την ερώτηση στον εαυτό μας τρομάζουμε, νιώθουμε πόσο
αντιφατική είναι η εποχή μας, που απ’ τη μια εξυμνεί τον ουμανισμό κι απ’ την άλλη φέρεται ως
απάνθρωπη μητριά, μια κοινωνία που προσπαθεί ανεπιτυχώς να «συνδυάσει» την τεχνολογική
πρόοδο και την ανθρωπιστική οπισθοδρόμηση. Τι κόσμο προτείνουμε –και αύριο παραδίδουμε-
στα παιδιά και τους νέους; Το ρωτούμε και είναι φυσικό να νιώθουμε ένα κύμα μελαγχολίας να
επισκιάζει τη σκέψη μας, που μάλιστα μετατρέπεται κάποιες φορές σε τσουνάμι απελπισίας για
όσα δεν κάναμε και δυστυχώς δεν πρόκειται να κάνουμε. Η νέα τάξη πραγμάτων βομβαρδίζει τη
νέα γενιά με την υπαρξιακή ανεστιότητα, την κατάργηση των αρχών και των ιδεών, την άρνηση
των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων, την παραπληροφόρηση και την αναξιοπιστία, τη σαρωτική
επιδημία αγχωτικών καταστάσεων. Γράφει ένας σύγχρονος στοχαστής: «Η ανεργία, ο
εκφυλισμός και ο εκχυδαϊσμός της δημόσιας ζωής, ο αμοραλισμός, ο παρασιτισμός και ο
εύκολος πλουτισμός, η προκλητική περιφρόνηση των ηθικών αξιών στις ημέρες μας πλήττουν
ευρέα στρώματα της νεολαίας, που άπειρη όπως είναι και ευχείρωτη, παρασύρεται σε τρόπους
ζωής που την υπονομεύουν και μεταβάλλεται σε ακριβές αντίγραφο της γενιάς των πατέρων
της.»
33
Η ενορία ως χώρος κοινωνικοποίησης και ευαισθητοποίησης
των παιδιών και των εφήβων
οι στόχοι και τα οράματα μας. Η διάχυτη υποκρισία, η μετάφραση των αξιών σε οικονομικά
δεδομένα, η έλλειψη σεβασμού στην ανθρώπινη προσωπικότητα, η καταπάτηση θεμελιωδών
ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το έγκλημα και η τρομοκρατία, ο πόλεμος και η πείνα, η
εκμετάλλευση της ανυπεράσπιστης παιδικής ηλικίας, είναι μερικά μόνο από τα σημεία που μάς
κάνουν να αναρωτιόμαστε για την ανθρωπιά μας και να ντρεπόμαστε για τη χριστιανική μας
ιδιότητα. Την ίδια στιγμή που η υποκρισία απειλεί να σκεπάσει κάθε άλλη δραστηριότητά μας,
αναιρώντας κάθε φιλότιμη προσπάθειά μας. Αναφέρουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα:
σήμερα στην πατρίδα μας μιλούμε για δωρεάν παιδεία για όλα τα ελληνόπουλα, γνωρίζοντας
όμως καλά πως ένας μαθητής λυκείου είναι σχεδόν αδύνατον να εισαχθεί στις πανεπιστημιακές
σχολές χωρίς τη βοήθεια του φροντιστηρίου και της παραπαιδείας. Μιλούμε και για δωρεάν
ανώτατη παιδεία, τη στιγμή που χιλιάδες αθηναϊκές οικογένειες αναγκάζονται να πληρώνουν
ενοίκια και γενικότερα τη διαβίωση του παιδιού τους σε μια επαρχιακή πόλη, όπου οι
φοιτητικές εστίες δεν επαρκούν, ενώ χιλιάδες οικογένειες από την επαρχία αναγκάζονται να
πληρώνουν ενοίκια και γενικότερα τη διαβίωση του παιδιού τους στην Αθήνα, όπου οι
φοιτητικές εστίες και πάλι δεν επαρκούν. Ταυτόχρονα, βέβαια, κάποια από τα συγγράμματα
πρέπει να αγοραστούν από τους φοιτητές, ή μαζί με το δωρεάν σύγγραμμα πρέπει οι φοιτητές
να αγοράσουν -από ένα συγκεκριμένο βιβλιοπωλείο και μόνο- και ένα δεύτερο σύγγραμμα,
πολύ βοηθητικό για να περάσουν το μάθημα, που συμβαίνει πάντα να είναι γραμμένο από τον
καθηγητή της έδρας. Να λοιπόν τι διδάσκουμε στα παιδιά μας και πώς τα ανατρέφουμε!
Μπορούμε να κάνουμε κάτι ουσιαστικό, δραστικό, ν’ αλλάξουμε όσο μπορούμε τα
πράγματα; Μπορούμε να προτείνουμε κάτι καλύτερο στους εφήβους; Ναι, την ομολογία της
πτώχευσής μας, εκεί που δεν τα καταφέραμε. Την παραδοχή ότι δεν είμαστε μια κοινωνία του
αλάθητου, της κομπορρημοσύνης, της εωσφορικής έπαρσης. Είναι μια καλή αρχή για
μεταμόρφωση, πρώτα και κύρια δική μας. Μην περιμένεις ν’ αλλάξουν οι άλλοι για να κάνεις
εσύ τη δική σου αρχή. Κάποιος πρέπει να μπει μπροστά. Ας ξεκινήσουμε εμείς οι κληρικοί να
δεχθούμε και να παραδεχθούμε ότι δεν έχουμε κρίση, αλλά ότι είμαστε η κρίση -ή έστω ένα
σημαντικό κομμάτι της.
34
Η ενορία ως χώρος κοινωνικοποίησης και ευαισθητοποίησης
των παιδιών και των εφήβων
Αυτή φυσικά είναι η θεωρία, και πρέπει σαφώς να ομολογήσουμε ότι πολλοί άνθρωποι
σήμερα αγωνίζονται να ζήσουν το εκκλησιαστικό γεγονός στην αυθεντική εκφορά του, χωρίς
φανατισμούς και ακρότητες, χωρίς φαρισαϊσμό και ταπεινοσχημίες.
Υπάρχει όμως -εκτός από τη θεωρία- και η πράξη των πολλών. Που μάλλον δεν μάς κάνει
και πολύ υπερήφανους. Οι νέοι άνθρωποι σήμερα ζητούν πολλά από την Εκκλησία, ζητούν από
τούς πνευματικούς ανθρώπους πρόταση ζωής, ποιότητα βίου, ακρίβεια ήθους, ειλικρίνεια. Οι
νέοι άνθρωποι σήμερα αλλά και πάντα κρίνουν τους πάντες και τα πάντα, εκτός βέβαια από τον
εαυτό τους. Φαίνεται πως σε αρκετά έχουν δίκιο. Δεχόμαστε την κριτική, και πρέπει να την
δεχόμαστε. Και μάλιστα την καλόπιστη και καλοπροαίρετη κριτική, που δίχως άλλο προέρχεται
από τους νέους. Χωρίς αυτήν την κριτική υπάρχει ο μέγιστος κίνδυνος να διολισθήσουμε σε
έναν κληρικαλισμό δυτικού τύπου, που η καθ’ ημάς Ανατολή ουδέποτε γνώρισε και ουδέποτε
ανέχθηκε.
Όλοι φέρουμε ευθύνη, ευθύνες για να το πούμε πιο σωστά. Γιατί όλοι, καθώς
κουβαλάμε στην καθημερινή μας πραγματικότητα τον εσώτερο κόσμο της φθοράς και της
αμαρτίας, είναι επόμενο στην άσκηση της ποιμαντικής μας διακονίας να έχουμε να
παρουσιάσουμε λάθη, παραλείψεις, ή -ακόμα χειρότερα- την καταστροφική αδιαφορία μας.
Θα πουν πολλοί: ναι, μα έχουμε να παρουσιάσουμε και τον ποιμαντικό μας ζήλο, τον
ιερό ενθουσιασμό, την ολοπρόθυμη διάθεση να κάνουμε ό,τι περνά από το χέρι μας για τη
διακονία του λαού που ο Θεός μάς εμπιστεύτηκε. Τίποτε δεν αμφισβητούμε, κανέναν δεν
κατακρίνουμε –άλλωστε δεν είναι δικό μας έργο αυτό. Τιμούμε με ανείπωτο σεβασμό όλους
εκείνους που κοπιάζουν στο «γεώργιον» του Κυρίου. Θυμίζουμε μόνο πως σε κάθε περίπτωση,
το καλό μπορεί να γίνει καλύτερο. Αυτή είναι η αγωνία μας και η προσφορά αυτής της
συνάντησής μας. Να είμαστε πιο ειλικρινείς, πιο αυθεντικοί, να είμαστε ο εαυτός μας -ακόμη κι
αν αυτός ο εαυτός μας δεν μάς ικανοποιεί τόσο. Τι είναι προτιμότερο: τα παιδιά και οι νέοι να
μάς συγχωρήσουν για την αδυναμία μας ή για την υποκρισία μας; Μάλλον θα προτιμούσαμε το
πρώτο.
35
Η ενορία ως χώρος κοινωνικοποίησης και ευαισθητοποίησης
των παιδιών και των εφήβων
την ελευθερία της πνευματικής αναγεννήσεως. Και η ελευθερία δεν εξαντλείται σε μια επιλογή
δυνατοτήτων, αλλά σε οντολογική υπέρβαση του θανάτου, των αισθήσεων και των αισθητών.
(...) Εκεί βλέπει ότι η Εκκλησία είναι Νοσοκομείο και οικογένεια. Και καταλαβαίνει ότι μέσα σε
μια τέτοια ατμόσφαιρα λύνονται όλα τα προβλήματα, κοινωνικά, οικολογικά, υπαρξιακά.
Μόνον έτσι νοιώθουμε ότι η Εκκλησία δεν είναι ιδεολογία για να συντηρήσει τον κόσμο μέσα
στην ανθρωποκεντρικότητά του, αλλά ζωή που ανακαινίζει και μεταμορφώνει αυτούς που
εισέρχονται στον αγιασμένο χώρο της. (...) Μέσα στην Εκκλησία, όταν λειτουργεί αυθεντικά, ο
άνθρωπος δεν υποτάσσεται σε σκοπιμότητες, αλλά θεωρείται κατ’ εικόνα Θεού που οδηγείται
στο καθ’ ομοίωσιν, είναι «κεκελευσμένος Θεός», κατά την εύστοχη παρατήρηση του Μ.
Βασιλείου. Ο Χριστός δεν είναι το έθιμο ή συνήθεια ή ιδέα, αλλά «η οδός, η αλήθεια και η ζωή»
(Ιω. ιδ΄, 6).
36
Η ενορία ως χώρος κοινωνικοποίησης και ευαισθητοποίησης
των παιδιών και των εφήβων
Ένας από τους Τρεις Ιεράρχες, ο Χρυσόστομος Ιωάννης έγραφε «Ὅταν τά ἀρχέτυπα
ἠφάνισται, τότε οὐδέ οἱ νέοι γίνονται θαυμαστοί»3. Μπορούμε λοιπόν να σταματήσουμε να
ρίχνουμε τον λίθο του αναθέματος στο αντίγραφο, αμνηστεύοντας το πρωτότυπο; Το πρόβλημα
της σημερινής νεολαίας είναι να απεγκλωβιστεί από εμάς, από τις μηδενιστικές πρακτικές που
εν πολλοίς διδάσκουμε. Κι εμείς να διδαχθούμε πολλά από την έννοια της μετάνοιας, που
σημαίνει αλλαγή τρόπου σκέψης και τρόπου ζωής, υιοθετώντας νέους δρόμους ανάταξης, έναν
εκκλησιαστικότερο τρόπο ζωής και διακονίας, που εγγυάται την αυθεντικότητα της έκφρασης
και τη γνησιότητα της ποιότητας.
Και τέλος, όπου εμείς δεν μπορούμε πια να κάνουμε τίποτε άλλο, ας αφήσουμε
επιτέλους να μιλήσει λίγο και ο Θεός. Για να καταλάβουμε, εμείς πρώτοι, πως όταν η ζωή των
νέων μας γίνει περισσότερο εκκλησιαστική, τότε θα γίνει λιγότερο ανέραστη και αγχωτική. Ο
Θεός είναι το πρότυπο της αγάπης. Ο Θεός είναι αγάπη. Αυτό που έχουν ανάγκη τα παιδιά,
αυτό που έχουμε ανάγκη όλοι, είναι να αφήσουμε στον Θεό περισσότερο χώρο στην καρδιά μας
και στη ζωή μας. Ας το τολμήσουμε. Για τον εαυτό μας και τα παιδιά. Για το σήμερα και το αύριο.
Αλλά και γι’ αυτήν την αιωνιότητα.
3
Ιερός Χρυσόστομος P.G. 60, 189.
37
Η ενορία ως χώρος κοινωνικοποίησης και ευαισθητοποίησης
των παιδιών και των εφήβων
παρακμή. Τα παιδιά αυτά φτάνοντας στην εφηβεία είναι αποσυντονισμένα. Μέσα σε αυτό το
περιβάλλον, υπάρχει μια απρόσωπη κοινωνική ζωή και παρατηρείται φόβος για τη δημιουργία
σχέσεων. Όλα αυτά ορίζουν τον άνθρωπο στον οποίον απευθύνεται η Εκκλησία.
Όλη η παράδοσή μας, είναι γεμάτη από λόγο που μπορεί να συγκινήσει την ψυχή ενός
νέου ανθρώπου. Το οπλοστάσιο του πατερικού λόγου έχει τόσα πολλά συγκλονιστικά πράγματα
για να συγκινήσουν ένα νέο άνθρωπο, ή αν δεν τον συγκινήσουν να του δείξουν ότι υπάρχει και
μια άλλη στάση ζωής απέναντι στα πράγματα, μια άλλη οπτική.
Αυτή είναι η ευθύνη μας σήμερα. Να (ξανα)λειτουργήσει η ενορία σαν οικογένεια.
Χρειάζεται η ανασύσταση των ενοριών. Όχι ως κέντρο μυστηρίων ή μνημόσυνων, αλλά ως ένα
κέντρο ζύμωσης ιδεών που θα καταλήγουν στο λόγο του Κυρίου. Πρέπει η ενορία να
ζωντανέψει, να γίνει «θεία λειτουργία μετά την θεία λειτουργία» κι ένα εργαστήρι αγιότητας.
Και οι (νέοι) άνθρωποι να έρχονται να ακουμπάνε τις αρνήσεις τους και να βρίσκουν ένα
διάλογο. Αυτή η οπτική αγγίζει τις λεπτές χορδές της ψυχής του εφήβου και του νέου ανθρώπου.
38
Η ενορία ως χώρος κοινωνικοποίησης και ευαισθητοποίησης
των παιδιών και των εφήβων
o Αγγειοπλαστικής
o Εφαρμοσμένων τεχνών
o Παραδοσιακού κοσμήματος
o Καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας
o Κοπτικής – ραπτικής
o εκμάθησης ηλεκτρονικών υπολογιστών
Μαθήματα
o παρασκευής προσφόρου
o παρασκευής θυμιάματος
o παρασκευής κεριού
o παρασκευής ειδών ευλαβείας
Χορωδία
o Βυζαντινής μουσικής
o Παραδοσιακής μουσικής
o Σύγχρονου τραγουδιού
Θεατρικό παιχνίδι
Θεατρική Ομάδα
Αθλητικές δραστηριότητες
Αθλητικές ομάδες
Συνάξεις νέων ζευγαριών – Σχολές γονέων
Ενοριακά Κοινωνικά φροντιστήρια για μαθήματα του σχολείου
Ενοριακά Κοινωνικά φροντιστήρια για μαθήματα ξένων γλωσσών
Εκδρομές
Επισκέψεις σε μουσεία, αρχαιολογικούς χώρους
Συνάξεις με τους γονείς των παιδιών
Επισκέψεις αγάπης σε Ιδρύματα
Πρόγραμμα δημιουργικής απασχόλησης παιδιών :
o Για το Σαββατοκύριακο
o Για τις εορτές Χριστουγέννων και Πάσχα
o Για το καλοκαίρι (Κατασκήνωση στην πόλη)
Ενοριακή κατασκήνωση
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Άξονες ανάπτυξης της εφηβείας. Η σχέση του εφήβου με τον Θεό
«Η πίστη είναι σαν ένας χαρταετός πάνω από τα σύννεφα. Μπορείς να αισθανθείς πότε-
πότε εκείνο το συναρπαστικό τράβηγμα, επιβεβαίωση πως είναι εκεί» (Τζέην, 18 χρόνων).
Η ουσιαστική σχέση με τον Θεό, αυτή η κορύφωση της υπαρξιακής αγωνίας, ο
προορισμός της επίγειας ζωής, η δικαίωση της δημιουργίας, δεν θα μπορούσε να βρίσκεται έξω
από τον ορίζοντα του εφήβου σε μια ηλικία κατά την οποία αναζητεί τα ουσιώδη. Θα
39
Η ενορία ως χώρος κοινωνικοποίησης και ευαισθητοποίησης
των παιδιών και των εφήβων
μπορούσαμε μάλιστα να ισχυριστούμε ότι πρόκειται κατ’ εξοχήν για την ηλικία που διψά για
προσωπικό νόημα σε αυτή τη σχέση.
Αλλά, όπως είναι φυσικό, η σχέση του εφήβου με τον Θεό θα χαρακτηρισθεί από τις
παράλληλες ψυχολογικές του περιπέτειες, αφού πρώτη ύλη για τη θρησκευτικότητα αποτελεί ο
ψυχισμός πάντοτε και για όλους. Έτσι η αλληλεπίδραση ταυτότητας και θρησκευτικότητας είναι
απολύτως απαραίτητο να κατανοηθεί, ιδιαίτερα από εκείνους οι οποίοι ως εκ της θέσεώς τους
(γονείς, κληρικούς, εκπαιδευτικούς, κατηχητές) είναι επιφορτισμένοι με τη δύσκολη αλλά
θαυμάσια αποστολή να υπηρετήσουν την εφηβική θρησκευτικότητα.
Η θρησκευτικότητα υπόκειται σε όλους τους νόμους μιας διαπροσωπικής σχέσης και η
δράση της Χάριτος δεν καταργεί το ανθρώπινο πρόσωπο με τις χαρακτηρολογικές
ιδιαιτερότητές του. Μια ανώριμη ψυχική ταυτότητα εύλογα θα επηρεάσει αντίστοιχα και τον
τρόπο με τον οποίο κάποιος θα αντιλαμβάνεται τον Θεό και θα συνδεθεί μαζί Του, εφ’ όσον η
σχέση με τον Θεό δεν παύει να είναι μια σχέση μεταξύ δύο προσώπων. Η νοσηρή
θρησκευτικότητα παρεμποδίζει την ψυχική ανάπτυξη και ενδέχεται να μετατραπεί σε μέρος της
παθολογίας της. Πουριτανική σχέση με το σώμα, δημιουργία παθολογικών ενοχών και
μετατροπή τους σε μοχλό χειρισμού του εφήβου, αυταρχική αγωγή και άσκηση καταστολής,
υποκρισία και φαρισαϊκή αίσθηση ηθικής υπεροχής, σχέση με το Θεό τύπου φόβου ή
συναλλαγής, μισαλλόδοξη και κυριαρχική σχέση με τον συνάνθρωπο, παρανοειδής σχέση με
τους «εκτός» της θρησκευτικής ομάδας, καλλιέργεια εξάρτησης από τον εξιδανικευμένο ηγέτη
και άντληση παντοδυναμίας από τη φαντασιακή συγχώνευση μαζί του κ.π.ά, μπορούν να
ταλαιπωρήσουν τον έφηβο είτε μέσα στο κύριο σώμα των mainline θρησκειών, είτε (τα
συνηθέστερο) σε θρησκευτικές ομάδες καταστροφικού και εκμεταλλευτικού χαρακτήρα (cults).
Από την άλλη πλευρά ισχύει και η αντίστροφη αλληλεπίδραση: «Η θρησκεία μπορεί να
αποτελέσει ένα πολύ αποτελεσματικό πλαίσιο για ταυτότητα... Συνοδεύεται από ηθικά
συστήματα τα οποία στηρίζουν την ταυτότητα εγκαθιδρύοντας βασικές αξίες για το σωστό και
το λάθος, το καλό και το κακό, και ρυθμίζοντας τη διαπροσωπική συμπεριφορά» (Roy
Baumeister Identity: cultural change and the struggle for self. Oxford University Press, 1986, σ.
248).
Αν η πίστη δεν μετακινείται πάντοτε από την συμβατική της μορφή της παιδικής ηλικίας
στην ωριμότερη της εφηβείας και της νεότητας, αυτό συμβαίνει διότι παρεμβαίνει κάποιο
αναπτυξιακό εμπόδιο, όμοιο ή και το ίδιο με εκείνο που προκάλεσε την απόσυρση κατά το
σχηματισμό ταυτότητος. Έχει σημασία να συμπεριλάβουμε και την εξέλιξη της πίστης στα
κριτήρια σχηματισμού ώριμης ταυτότητας.
Δεν θα είναι υπερβολή να ισχυριστούμε ότι το υπαρξιακό ζήτημα εν γένει (μέρος του
οποίου αποτελεί και ο θρησκευτικός προβληματισμός) βρίσκει στην εφηβεία τις ιδεώδεις
εκείνες συνθήκες που θα επιτρέψουν την ανάδειξή του και τη δυνητική επίλυσή του. Η
αναδυόμενη ταυτότητα εαυτού και το αίσθημα αυτονομίας, η αίσθηση του τραγικού, το
άνοιγμα της κοινωνικότητας και της αγαπητικής ικανότητας, η αμεσότητα των συναισθημάτων,
το άγχος και η γοητεία, η διανοητική ανάπτυξη και περιέργεια, όλα αυτά συμβάλλουν στην
διεύρυνση των ενδιαφερόντων προς το μυστηριώδες, το επέκεινα, το υπερβατικό. Ακόμη και
40
Η ενορία ως χώρος κοινωνικοποίησης και ευαισθητοποίησης
των παιδιών και των εφήβων
όταν η αντιδραστικότητα του εφήβου δείχνει να τον απομακρύνει από την παραδοσιακή
θρησκευτικότητα που έλαβε στην οικογένειά του, μέσα του κυοφορούνται έντονες διεργασίες
για την εξεύρεση προσωπικού νοήματος.
Η ανάπτυξη προσωπικής θρησκευτικότητας αποτελεί έναν μακρό και συχνά επίπονο
μετασχηματισμό. Το παιδί θρησκεύει επειδή θρησκεύουν οι γονείς του και συνήθως με
παρόμοια ποιότητα και νοοτροπία. Η προσωπική θρησκευτικότητα δεν αναπτύσσεται πριν από
το τέλος της εφηβείας και το στοίχημα είναι να εξελιχθεί από δοτή σε ικανοποιητική εξεύρεση
νοήματος
Φυσικά, από πνευματικής πλευράς, η καλλιέργεια της σχέσης με τον Θεό δεν είναι
χρησιμοθηρική, αλλά αποβλέπει στον αγιασμό και στη σωτηρία. Όμως η κοινωνία και η παιδεία
δεν μπορούν να παραβλέψουν πως η θρησκευτικότητα διαθέτει τη δυνατότητα να λειτουργήσει
και ως πρόκριμα της εν γένει ψυχικής εξέλιξης. Μια υγιής θρησκευτικότητα και αντίστοιχη
αγωγή οδηγεί σε υγιέστερες διαπροσωπικές σχέσεις, καλλιέργεια ιδανικών και αλτρουϊσμού
στο νέο, αύξηση της δημιουργικότητας, μείωση της εγωκεντρικότητας και της ναρκισσιστικής
αγάπης. (…)
Επειδή η ψυχική ταυτότητα ορίζεται με κοινωνικούς όρους, η θρησκευτικότητα απαιτεί
ανάλογο περιβάλλον προκειμένου να ανθίσει. Έρευνες έχουν δείξει πως η συμμετοχή εφήβων
στη λατρεία και σε νεανικά εκκλησιαστικά προγράμματα δεν συνδέεται τόσο με τη στάση τους
απέναντι στην Εκκλησία και στη θρησκεία, όσο με την ποιότητα των σχέσεων που διατηρούν με
τα άλλα μέλη της Εκκλησίας. Έτσι, «εφ’ όσον η ταυτότητα δεν εγκαθιδρύεται εν κενώ, είναι
σημαντικό για την Εκκλησία να καλλιεργεί προσωπικές σχέσεις στους εφήβους μέσω ομάδων
συνομηλίκων. Καθώς μοιράζονται την εμπειρία του Θεού, η πίστη τρέφεται και γίνεται
αισθητή» (V. Bailey Gillespie, The experience of faith. Religious Education Press, 1988, σ. 141).
π. Βασιλείου Θερμού,
«Ταραγμένη Άνοιξη, Για μια κατανόηση της εφηβείας»,
εκδόσεις ΔΟΜΗ-ΑΡΧΟΝΤΑΡΙΚΙ
41
Το κοινωνικο-προνοιακό ενοριακό έργο, τόπος και τρόπος έκφρασης της τοπικής
αλληλεγγύης και συνεργασίας
5Η ΕΝΟΤΗΤΑ
Κάθε φορά που προσπαθούμε να μιλήσουμε για το κοινωνικο-προνοιακό έργο της
Εκκλησίας μας, ο νους μας σταματά στη λέξη «φιλανθρωπία», μια λέξη τόσο όμορφη αλλά και τόσο
παρεξηγημένη.
Όμορφη γιατί φιλανθρωπία σημαίνει αγάπη προς τον άνθρωπο και παρεξηγημένη γιατί
συνήθως συνδέεται αδίκως με κάτι μικρό, λειψό, μίζερο, και πάντως όχι με το αγαπητικό
ξεχείλισμα της καρδιάς μας προς τον συνάνθρωπο.
1
καθάπερ γὰρ ἐν ἑνὶ σώματι μέλη πολλὰ ἔχομεν, τὰ δὲ μέλη πάντα οὐ τὴν αὐτὴν ἔχει πρᾶξιν, οὕτως οἱ πολλοὶ ἓν
σῶμά ἐσμεν ἐν Χριστῷ, ὁ δὲ καθ᾿ εἷς ἀλλήλων μέλη (Ρωμ.12, 4-5).
2
καὶ εἴτε πάσχει ἓν μέλος, συμπάσχει πάντα τὰ μέλη, εἴτε δοξάζεται ἓν μέλος, συγχαίρει πάντα τὰ μέλη. ῾Υμεῖς δέ
ἐστε σῶμα Χριστοῦ καὶ μέλη ἐκ μέρους. (Α΄ Κορινθ. 12, 26-27).
42
Το κοινωνικο-προνοιακό ενοριακό έργο, τόπος και τρόπος έκφρασης της τοπικής
αλληλεγγύης και συνεργασίας
Άλλωστε, πώς μπορεί να είναι διαφορετικά; Όταν ένας χριστιανός βλέπει τον συνάνθρωπό
του που υποφέρει, που στερείται και δυσκολεύεται, όχι απλώς κάνει βήματα αγαπητικά προς τον
συνάνθρωπό του, αλλά αισθάνεται ο ίδιος τον πόνο! Δεν είναι του άλλου η δοκιμασία, είναι δική
μου!
Έτσι λοιπόν, και όπως διαβάζουμε στις «Πράξεις των Αποστόλων», η πρώτη χριστιανική
κοινότητα των Ιεροσολύμων «όλο εκείνο το πλήθος των πιστών είχε μια καρδιά και μια ψυχή, και
κανείς δεν έλεγε ότι και το ελάχιστο από τα υπάρχοντά του είναι δικό του, αλλά ήσαν τα πάντα
κοινά και τα διέθεταν για την εξυπηρέτηση όλων… Δεν υπήρχε μεταξύ αυτών, κανένας που να
στερείται, διότι όσοι ήσαν ιδιοκτήτες χωραφιών ή σπιτιών τα πωλούσαν και έφερναν το αντίτιμο
των πωλουμένων και το έθεταν με ευλάβεια πολλή κατά γης, στα πόδια των Αποστόλων. Και
μοιραζόταν κατόπιν αυτό το χρήμα στον καθένα ανάλογα με την ανάγκη που είχε»3.
Όταν δε κάποτε «καθώς αυξανόταν ο αριθμός των πιστών, μερικοί άρχισαν να γογγύζουν
και να παραπονούνται, … διότι οι χήρες γυναίκες παραμελούνταν στη καθημερινή υπηρεσία της
διανομής τροφών και βοηθημάτων»4, τότε οι Απόστολοι «εξέλεξαν επτά άνδρες, με καλή μαρτυρία
και γεμάτους από Άγιο Πνεύμα και σοφία … προκειμένου να υπηρετούν στα τραπέζια του
φαγητού»5.
Οι αιώνες φυσικά κύλησαν, αλλά το ήθος της διακονίας προς τον αδελφό παρέμεινε
ζωντανό και κυρίαρχο στο σώμα της Εκκλησίας. Είναι το ήθος του καλού σαμαρείτη. Είναι το
φρόνημα της διακονίας όπως περιγράφεται στην παραβολή της Κυριακής των Απόκρεω :
«ἐπείνασα γάρ, καὶ ἐδώκατέ μοι φαγεῖν, ἐδίψησα, καὶ ἐποτίσατέ με, ξένος ἤμην, καὶ συνηγάγετέ
με, γυμνός, καὶ περιεβάλετέ με, ἠσθένησα, καὶ ἐπεσκέψασθέ με, ἐν φυλακῇ ἤμην, καὶ ἤλθετε πρός
με» (Ματθ. 25,35), όπου ο Χριστός ταυτίζεται με κάθε ελάχιστο αυτού του κόσμου που πάσχει και
υποφέρει.
Καί, εἶναι πολύ γνωστό τό Πατερικό «εἶδες τόν ἀδελφό σου, εἶδες τόν Θεό σου· ἀνέπαυσες
τόν ἀδελφό σου, ἀνέπαυσες τό Θεό σου».
Είναι η χαρά της προσφοράς με ταπείνωση και διάκριση, όπως ο ίδιος ο Κύριος περιέγραψε
«εἰ οὖν ἐγὼ ἔνιψα ὑμῶν τοὺς πόδας, ὁ Κύριος καὶ ὁ Διδάσκαλος, καὶ ὑμεῖς ὀφείλετε ἀλλήλων
νίπτειν τοὺς πόδας» (Ιω, 13,14) κι ακόμη «ὃς ἐὰν θέλῃ ἐν ὑμῖν μέγας γενέσθαι, ἔσται ὑμῶν
διάκονος, καὶ ὃς ἐὰν θέλῃ ἐν ὑμῖν εἶναι πρῶτος, ἔσται ὑμῶν δοῦλος· ὥσπερ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου
οὐκ ἦλθε διακονηθῆναι, ἀλλὰ διακονῆσαι καὶ δοῦναι τὴν ψυχὴν αὐτοῦ λύτρον ἀντὶ πολλῶν»
(Ματθ. 20,26-28).
Στην μακραίωνη ιστορία έμπρακτης κοινωνικής προσφοράς και αλληλεγγύης της ιστορίας,
θα μου επιτρέψετε να σταθώ σε δύο παραδείγματα, το ένα αφορά στο μακρινό παρελθόν και το
άλλο στο εγγύς.
3
Τοῦ δὲ πλήθους τῶν πιστευσάντων ἦν ἡ καρδία καὶ ἡ ψυχὴ μία, καὶ οὐδὲ εἷς τι τῶν ὑπαρχόντων αὐτῷ ἔλεγεν ἴδιον
εἶναι, ἀλλ᾿ ἦν αὐτοῖς ἅπαντα κοινά. (…) οὐδὲ γὰρ ἐνδεής τις ὑπῆρχεν ἐν αὐτοῖς· ὅσοι γὰρ κτήτορες χωρίων ἢ οἰκιῶν
ὑπῆρχον, πωλοῦντες ἔφερον τὰς τιμὰς τῶν πιπρασκομένων καὶ ἐτίθουν παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων· (Πράξ. 4,
32-34).
4
Ἐν δὲ ταῖς ἡμέραις ταύταις πληθυνόντων τῶν μαθητῶν ἐγένετο γογγυσμὸς τῶν ῾Ελληνιστῶν πρὸς τοὺς ῾Εβραίους,
ὅτι παρεθεωροῦντο ἐν τῇ διακονίᾳ τῇ καθημερινῇ αἱ χῆραι αὐτῶν (Πράξ. 6,1).
5
ἐπισκέψασθε οὖν, ἀδελφοί, ἄνδρας ἐξ ὑμῶν μαρτυρουμένους ἑπτά, πλήρεις Πνεύματος ῾Αγίου καὶ σοφίας, οὓς
καταστήσομεν ἐπὶ τῆς χρείας ταύτης· (Πράξ. 6,3).
43
Το κοινωνικο-προνοιακό ενοριακό έργο, τόπος και τρόπος έκφρασης της τοπικής
αλληλεγγύης και συνεργασίας
Το πρώτο αφορά στον Μέγα Βασίλειο, τον ουρανοφάντορα επίσκοπο Καισαρείας της
Καππαδοκίας.
Κορωνίδα του φιλανθρωπικού έργου του Αγίου Βασιλείου υπήρξε η Βασιλειάδα, η οποία
πήρε το όνομα αυτό τον 5ο αιώνα μ.Χ. από τον ιστορικό Σωζόμενο. Σε μικρή απόσταση από την
Καισαρεία ο Άγιος Βασίλειος ίδρυσε και εγκαινίασε στις 5 Σεπτεμβρίου του 374 μ.Χ. «Μια νέα
πόλη», όπως την περιέγραφε ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, με μοναδικό σκοπό ύπαρξης της την
από κάθε άποψη προσφορά στον πλησίον.
Σε αυτήν λειτουργούσαν πτωχοκομείο, ορφανοτροφείο, γηροκομείο, νοσοκομείο,
λεπροκομείο όπως και ξενώνες για τη διαμονή των ξένων και των φτωχών. Ακόμη, εκεί βρίσκονταν
κατοικίες των ιατρών και όλων όσων διακονούσαν σε αυτήν, κτήρια εργαστηρίων και τεχνιτών
καθώς και τεχνικές σχολές για νέους.
Ο ίδιος ο Άγιος Βασίλειος μαζί με μια ομάδα αποτελούμενη αποκλειστικά από εθελοντές
πρόσφεραν ακούραστα τις υπηρεσίες τους σε αυτά τα ιδρύματα ενώ εξίσου μεγάλης σημασίας
ήταν και το γεγονός ότι σε αυτά τους δέχονταν όλους ανεξάρτητα από φύλο και ηλικία, θρήσκευμα,
φυλή και καταγωγή. Στη Βασιλειάδα όλες οι υπηρεσίες παρέχονταν χωρίς την καταβολή αντιτίμου.
Ενώ για την ποιότητα και για το βάθος της προσφοράς που γινόταν πράξη εκεί, μαρτυρία μας δίνει
αυτοπροσώπως ο Άγιος, όταν για τις βαρύτερες περιπτώσεις λεπρών στο λεπροκομείο
αναλάμβανε εκείνος μέριμνα και ενδυόμενος με θεία αγάπη την ποδιά του ιατρού έδενε με τα
γυμνά του χέρια τις πληγές των πασχόντων και έπειτα τις ασπαζόταν.
Και ένα ακόμη παράδειγμα από το πρόσφατο σχετικά παρελθόν: Ανάμεσα στα πολλά
βάσανα που πέρασε ο ελληνικός λαός την περίοδο της Κατοχής, το πιο τρομερό ήταν η μεγάλη
πείνα, από την οποία ειδικά τον πρώτο χρόνο (1941-1942) πέθαναν χιλιάδες άνθρωποι,
υπολογίζονται σε 300.000 τα θύματα της πείνας. Ο τότε Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός ιδρύει τον
Εθνικό Οργανισμό Χριστιανικής Αλληλεγγύης (Ε.Ο.Χ.Α.) της Εκκλησίας της Ελλάδος. Τα συσσίτια
που άρχισαν να λειτουργούν κατάφεραν ώστε πολλοί Αθηναίοι να επιβιώσουν. Επινοήθηκαν τότε
και «η αγία μερίδα», «το πιάτο της μερίδας της αγάπης», «η λογία», «οι αχθοφόροι της αγάπης».
Η Εκκλησία και πάλι έκανε τα πάντα για το λαό της, όχι μόνο τα συσσίτια για τον πληθυσμό που
λιμοκτονούσε, επιπλέον διένειμε φάρμακα και ρούχα στους πληγέντες και ανακούφισε σημαντικά
τα ορφανά παιδιά, που άφησε πίσω ο πόλεμος. Και ήταν τότε που εκατοντάδες γυναίκες της
γειτονιάς, της κάθε γειτονιάς, πεινασμένες οι ίδιες ήλθαν στο προσκλητήριο της Εκκλησίας και
εργάσθηκαν εθελοντικά για να σωθούν οι ακόμη πιο πεινασμένοι. Καθημερινά ανάβουμε ένα κερί
στη μνήμη τους και τους εκφράζουμε την ευγνωμοσύνη μας6.
Αλήθεια, πώς θα μπορούσε σήμερα, και πάλι σε καιρούς δίσεκτους και οριακούς για την
πατρίδα μας, παρά η Εκκλησία μας να ασκεί την πραγματική φιλανθρωπία και αγάπη που πηγάζει
από την Όντως Αγάπη, τον Χριστό, που είναι μία συνέχεια της δικής Του φιλανθρωπίας η οποία
βιώνεται από τον κάθε πιστό; Το κοινωνικό και προνοιακό έργο της Εκκλησίας είναι έκφραση ζωής
με αυταπάρνηση, με απόλυτη εμπιστοσύνη και υπακοή στο θέλημα του Πατέρα ο οποίος φροντίζει
για τα πάντα.
6
http://www.apostoliki-diakonia.gr Μνήμες και μαρτυρίες από το '40 και την κατοχή, εκδήλωση της Ιεράς
Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.
44
Το κοινωνικο-προνοιακό ενοριακό έργο, τόπος και τρόπος έκφρασης της τοπικής
αλληλεγγύης και συνεργασίας
45
Το κοινωνικο-προνοιακό ενοριακό έργο, τόπος και τρόπος έκφρασης της τοπικής
αλληλεγγύης και συνεργασίας
προσπάθειες των ενοριών της Ιεράς Αρχιεπισκοπής. Παρόμοιες δραστηριότητες συναντούμε και
στο σύνολο των Ιερών Μητροπόλεως της πατρίδας μας και ολόκληρης της Ορθοδοξίας.
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, το 2016
για τη φιλανθρωπική διακονία της Αρχιεπισκοπής Αθηνών και των Μητροπόλεων σε όλη την
επικράτεια δαπανήθηκε το ποσό των 124.416.599,67 ευρώ. Με τα χρήματα αυτά λειτούργησαν
συνολικά 98.731 ιδρύματα και βοηθήθηκαν 1.146.772 αδελφοί μας. Ειδικότερα, το μεγαλύτερο
ποσό –32.310.578,29 ευρώ– δόθηκε στα 326 συσσίτια της Εκκλησίας σε όλη τη χώρα, στα οποία
απευθύνθηκαν 505.608 συνάνθρωποί μας. Επίσης, δόθηκαν 12.825.579,24 ευρώ στα 2.092
ενοριακά φιλόπτωχα ταμεία, στα οποία απευθύνθηκαν 131.005 ενορίτες. Στην επίσημη ιστοσελίδα
της Εκκλησίας της Ελλάδος7 μπορεί ο ενδιαφερόμενος να αναζητήσει λεπτομερείς πληροφορίες.
7
και πιο συγκεκριμένα στη διεύθυνση http://www.ecclesia.gr/greek/koinonia/koinonia.asp
8
καὶ τὰς νουμηνίας ὑμῶν καὶ τὰς ἑορτὰς ὑμῶν μισεῖ ἡ ψυχή μου· ἐγενήθητέ μοι εἰς πλησμονήν, οὐκέτι ἀνήσω τὰς
ἁμαρτίας ὑμῶν. ὅταν ἐκτείνητε τὰς χεῖρας ὑμῶν πρός με, ἀποστρέψω τοὺς ὀφθαλμούς μου ἀφ᾿ ὑμῶν, καὶ ἐὰν
πληθύνητε τὴν δέησιν, οὐκ εἰσακούσομαι ὑμῶν· αἱ γὰρ χεῖρες ὑμῶν αἵματος πλήρεις. λούσασθε καὶ καθαροὶ
γίνεσθε, ἀφέλετε τὰς πονηρίας ἀπὸ τῶν ψυχῶν ὑμῶν ἀπέναντι τῶν ὀφθαλμῶν μου, παύσασθε ἀπὸ τῶν πονηριῶν
ὑμῶν, μάθετε καλὸν ποιεῖν, ἐκζητήσατε κρίσιν, ρύσασθε ἀδικούμενον, κρίνατε ὀρφανῷ καὶ δικαιώσατε χήραν (Hς.
1,14-17).
9
Οὐκ ἀπαδικήσεις μισθὸν πένητος καὶ ἐνδεοῦς ἐκ τῶν ἀδελφῶν σου ἢ ἐκ τῶν προσηλύτων τῶν ἐν ταῖς πόλεσί σου·
αὐθημερὸν ἀποδώσεις τὸν μισθὸν αὐτοῦ, οὐκ ἐπιδύσεται ὁ ἥλιος ἐπ᾿ αὐτῷ, ὅτι πένης ἐστὶ καὶ ἐν αὐτῷ ἔχει τὴν
ἐλπίδα· καὶ καταβοήσεται κατὰ σοῦ πρὸς Κύριον, καὶ ἔσται ἐν σοὶ ἁμαρτία. (Δευτ. 24,14-15).
46
Το κοινωνικο-προνοιακό ενοριακό έργο, τόπος και τρόπος έκφρασης της τοπικής
αλληλεγγύης και συνεργασίας
σαν να τον σκοτώνει. Κι όποιος δεν δίνει στον εργάτη το μισθό του, είναι φονιάς»10 (Σοφ. Σειρ. 34:
22).
Γεμάτη και η πατερική γραμματεία μας από τον δυναμικό έλεγχο προσώπων και
καταστάσεων, που εκμεταλλεύονται τους αδυνάτους. Ακόμη και αν εκμεταλλευτής είναι το ίδιο το
κράτος. Ο ιερός Χρυσόστομος δεν διστάζει να ονομάσει το επίσημο φορολογικό σύστημα της
εποχής του ως «αρπαγήν έννομον», νόμιμη αδικία, χειρότερη και από παράνομη ληστεία!
Ο Νικόλαος Μπερντιάεφ, ρώσος διανοητής του 20ου αιώνα, αναφέρει ότι «στον Μεγάλο
Βασίλειο όπως και στον Ιωάννη τον Χρυσόστομο η κοινωνική αδικία, δημιούργημα της κακής
διανομής του πλούτου, κριτικάρεται με μια δριμύτητα που θα έκανε τον Προυντόν και τον Καρλ
Μαρξ να χλωμιάσουν»!
10
φονεύων τὸν πλησίον ὁ ἀφαιρούμενος συμβίωσιν, καὶ ἐκχέων αἷμα ὁ ἀποστερῶν μισθὸν μισθίου (Σοφ. Σειρ.
34,22).
11
Τί τὸ ὄφελος, ἀδελφοί μου, ἐὰν πίστιν λέγῃ τις ἔχειν, ἔργα δὲ μὴ ἔχῃ; μὴ δύναται ἡ πίστις σῶσαι αὐτόν; ἐὰν δὲ
ἀδελφὸς ἢ ἀδελφὴ γυμνοὶ ὑπάρχωσι καὶ λειπόμενοι ὦσι τῆς ἐφημέρου τροφῆς, 16 εἴπῃ δέ τις αὐτοῖς ἐξ ὑμῶν,
ὑπάγετε ἐν εἰρήνῃ, θερμαίνεσθε καὶ χορτάζεσθε, μὴ δῶτε δὲ αὐτοῖς τὰ ἐπιτήδεια τοῦ σώματος, τί τὸ ὄφελος; οὕτω
καὶ ἡ πίστις, ἐὰν μὴ ἔργα ἔχῃ, νεκρά ἐστι καθ' ἑαυτήν. ἀλλ' ἐρεῖ τις· σ ὺ πίστιν ἔχεις, κἀγὼ ἔργα ἔχω· δεῖξόν μοι τὴν
πίστιν σου ἐκ τῶν ἔργων σου, κἀγὼ δείξω σοι ἐκ τῶν ἔργων μου τὴν πίστιν μου. (…)ὁρᾶτε τοίνυν ὅτι ἐξ ἔργων
δικαιοῦται ἄνθρωπος καὶ οὐκ ἐκ πίστεως μόνον. (…)ὥσπερ γὰρ τὸ σῶμα χωρὶς πνεύματος νεκρόν ἐστιν, οὕτω καὶ ἡ
πίστις χωρὶς τῶν ἔργων νεκρά ἐστι (Ιακ. 2,14-26).
47
Το κοινωνικο-προνοιακό ενοριακό έργο, τόπος και τρόπος έκφρασης της τοπικής
αλληλεγγύης και συνεργασίας
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Η εκκλησιαστική προνοιακή δράση στο Βυζάντιο
Καθώς μαρτυρούν πολλά ιστορικά κείμενα, η Εκκλησία στο Βυζάντιο, με την ανοχή αλλά και
παρότρυνση του Κράτους, καθώς και τη σημαντική οικονομική του ενίσχυση, θεμελίωσε μια ισχυρή
παράδοση φιλανθρωπικών έργων.
Οι χριστιανοί και η Εκκλησία ανέλαβαν μεγάλο αγώνα για την ανακούφιση των
αναξιοπαθούντων. Τα υποκείμενα της κοινωνικής προστασίας της βυζαντινής εκκλησίας δεν ήταν
μονάχα οι γέροντες, οι χήρες, τα ορφανά, οι ασθενείς και γενικά όσοι δεν μπορούσαν να
εργαστούν. Ήταν και οι άνεργοι, για την προστασία των οποίων η Εκκλησία συνέστησε τα
εργαστήρια, που τον 6ο αιώνα υπολογίζονται στην Κωνσταντινούπολη στα 1100 12. Ήταν και οι
εξόριστοι, για τους οποίους μεριμνούσε η Εκκλησία. Επίσης, στο Βυζάντιο, η θέση των γεωργών και
των δούλων αναβαθμίστηκε.
Εκτός από βοήθεια σε χρήμα και είδος, η Εκκλησία παρείχε περίθαλψη και φιλοξενία σε
φιλανθρωπικά ιδρύματα13. Την εποχή εκείνη, στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλες μεγάλες
πόλεις, ιδρύθηκαν από την Εκκλησία ποικίλα ευαγή ιδρύματα, όπως μαιευτήρια, βρεφοκομεία,
πτωχοκομεία, χηροτροφεία, ξενοδοχεία, ορφανοτροφεία μέχρι και ψυχιατρεία, λεπροκομεία και
ξενοτάφια, για τον ενταφιασμό των ξένων, τα οποία οργανώθηκαν συστηματικά. Ακόμη,
προσπαθώντας να περιορίσει την πορνεία, η Εκκλησία ίδρυσε «τά Μετανοίας», όπου
προσπαθούσε να «επαναφέρει στη σώφρονα ζωή γυναίκες που ζούσαν στην αμαρτία και από την
αμαρτία».
Οι Πατέρες και Ιεράρχες της Εκκλησίας με τα κηρύγματά τους συνιστούσαν και προέτρεπαν
τους πιστούς στην ελεημοσύνη. Το φιλανθρωπικό έργο της Εκκλησίας βρισκόταν υπό την εποπτεία
και καθοδήγηση των Επισκόπων. Στην αρμοδιότητα των επισκόπων, υπάγονταν, όπως γράφει ο
Ισίδωρος Πηλουσιώτης, «τῶν ἱερωμένων αἱ δοκιμασίαι, τῶν πεινώντων αἱ τροφαί, τῶν διψώντων
τα πόματα, τῶν γυμνῶν τά ἄμφια, τῶν ἀδικουμένων αἱ προστασίαι, τῶν ὀρφανίαν ὀδυρομένων αἱ
κηδεμονίαι, τῶν χηρῶν ἡ ἀντίληξις, τῶν ἀδικούντων αἱ ἐπεξελεύσεις, τῶν παρανόμως ἄρχειν
πειρωμένων ἔλεγχοι, τῶν ἀρρωστούντων αἱ θεραπεῖαι, τῶν σκανδαλιζομένων ἐκ πυρώσεως αἱ
ἐπανορθώσεις, τῶν ἐν δεσμωτηρίοις αἱ λίσεις, τῶν ἐν συμφοραῖς αἱ παραμυθίαι, τῶν πταιόντων οἱ
σωφρονισμοί»14. Ως βοηθοί των επισκόπων ορίστηκαν οι «οικονόμοι», που συντόνιζαν το
φιλανθρωπικό έργο της τοπικής Εκκλησίας.
Πλήθος μορφές ανέπτυξαν αξιόλογη φιλανθρωπική δράση τους βυζαντινούς χρόνους, ένα
μικρό μόνο ποσοστό των οποίων η Εκκλησία μας γνωρίζει, και κάποιους μάλιστα από αυτούς τιμά
ως αγίους. (…)
Σημαντική ήταν ακόμη η δράση των μοναστηριών στο Βυζάντιο, τα οποία ενισχύθηκαν
σημαντικά από τους αυτοκράτορες. Η φιλανθρωπία των μοναχών, μέσα και έξω από τα
12
Σ.Δημητρακόπουλος, Το φιλανθρωπικό έργο της ορθοδόξου Εκκλησίας-Μαρτυρία αιώνων, Εκδ. Ορθόδοξος Τύπος,
Αθήνα 1984.
13
Ε. Θωμόπουλος, Η ιστορία της κοινωνικής προστασίας από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα, Εκδ. Παπαζήση,
Αθήνα.
14
Ι. Πηλουσιώτου, επιστολή 216, PG 78,89BC στο Γ. Μαντζαρίδη, Κοινωνιολογία του Φριστιανισμού, Εκδόσεις Π.
Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη , σελ. 344.
48
Το κοινωνικο-προνοιακό ενοριακό έργο, τόπος και τρόπος έκφρασης της τοπικής
αλληλεγγύης και συνεργασίας
μοναστήρια, δεν περιοριζόταν σε πνευματική καθοδήγηση των πιστών αλλά και σε υλικές
ενέργειες. Έτσι πολλά μοναστήρια συντηρούσαν μια σειρά από νοσοκομεία για μοναχούς και
λαϊκούς, καθώς και ιδρύματα, μεταξύ των οποίων και πολλά ορφανοτροφεία, παρέχοντας στους
ασθενείς, φτωχούς και οδοιπόρους καταφυγή και προστασία «την οποίαν κατ’ εκείνους τους
χρόνους ουδαμού αλλαχού ηδύναντο να εύρωσι» 15. (…) Γενικά η φιλανθρωπία των μοναχών
επιδρούσε και στην ευρύτερη κοινωνία των πιστών, εμπνέοντος την αγάπη και τη φιλανθρωπία και
στην κοσμική κοινωνία.
Σημαντική τέλος ήταν η συμβολή των διακονισσών στο φιλανθρωπικό έργο της βυζαντινής
Εκκλησίας. Ο θεσμός αυτός άκμασε από τον τέταρτο ως τον έκτο αιώνα. Οι διακόνισσες βοηθούσαν
στη βάπτιση των γυναικών και εξυπηρετούσαν το φιλανθρωπικό έργο της Εκκλησίας. Με την
καθιέρωση όμως του νηπιοβαπτισμού τον 4ο αιώνα, επικεντρώθηκαν στο φιλανθρωπικό έργο της
Εκκλησίας16. Γενικά η φιλανθρωπία στο Βυζάντιο ήταν αρκετά οργανωμένη, ώστε όπως ομολογεί
ο Λατίνος μοναχός Pargoire, «ανταποκρινόταν σε κάθε ανάγκη»17.
Η εκκλησιαστική προνοιακή δράση στην τουρκοκρατία
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ο κύριος φορέας παροχής κοινωνικής προστασίας
ήταν η οικογένεια, που προστάτευε τα ορφανά, τις χήρες, τους γέροντες, τους ανάπηρους.
Πυλώνες κοινωνικής προστασίας αποτελούσαν ακόμα η κοινότητα, λόγω των πόρων που διέθετε,
οι συνεταιρισμοί και οι συντεχνίες, καθώς και οι μεγάλοι Ευεργέτες του απόδημου ελληνισμού18.
Η Εκκλησία έχοντας μακρά παράδοση στην κοινωνική προστασία από τους Βυζαντινούς
χρόνους, και διατηρώντας διοικητικές και δικαιοπρακτικές εξουσίες που είχαν παραχωρηθεί από
τους Οθωμανούς κατακτητές, άσκησε, έστω και περιορισμένα, κοινωνικό και εκπαιδευτικό έργο. Η
φροντίδα της καλύπτει τους φτωχούς, τις χήρες, τα ορφανά, τους φυλακισμένους στα τουρκικά
μπουντρούμια, τους εξόριστους, τους κλέφτες, όλο το σκλαβωμένο λαό 19. Πολλές ενορίες στην
Κωνσταντινούπολη και τις επαρχίες εξακολουθούσαν να συντηρούν νοσοκομεία και φιλανθρωπικά
ιδρύματα. Επίσης σε πολλούς ναούς περιφέρονταν δίσκοι ή «κυτία» για την ενίσχυση των
φυλακισμένων, των εκθέτων παιδιών, των ανιάτων, των ενδεών και γενικά όλων των
εμπερίστατων.
Η παρέμβαση των ιεραρχών προς τους ηγεμόνες των κατακτητών υπήρξε ενίοτε
καθοριστική για την ευνοϊκότερη για τους Ρωμιούς ρύθμιση θεμάτων διοικητικής φύσης, όπως λ.χ.
προικοδοτήσεις, ελευθερίες κ.λπ. Τέλος στην περίοδο της Επανάστασης, ο κλήρος όλων των
βαθμίδων συμμετείχε στις πολεμικές επιχειρήσεις και συνέδραμε τα έργα φιλανθρωπίας.
Η εκκλησιαστική προνοιακή δράση μετά την επανάσταση του 1821 και την ίδρυση του νέου
ελληνικού κράτους.
Η απελευθέρωση της Ελλάδας στοίχισε όχι μόνο σε χρήμα, καταστροφές στη γεωργική
παραγωγή, την κτηνοτροφία και το δασικό πλούτο, αλλά κυρίως σε ανθρώπινες ζωές. Αυτοί που
έπεσαν «για του Χριστού την πίστη την αγία και της Πατρίδας την Ελευθερία» άφησαν πίσω χήρες,
15
Κ. Παπαρρηγόπουλου, «Η ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τ. Γ’, Αθήνα 1955.
16
Γ. Μαντζαρίδη, Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού, Εκδόσεις Π. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη.
17
Α. Ανδρεάδου, Ιστορία της Ελληνικής δημόσιας οικονομίας, τ. Α΄, Αθήνα 1918, σελ 574.
18
Ε. Θωμόπουλος, ό.π. σελ. 79-81.
19
Σ. Δημητρακόπουλος, ό.π. σελ. 59.
49
Το κοινωνικο-προνοιακό ενοριακό έργο, τόπος και τρόπος έκφρασης της τοπικής
αλληλεγγύης και συνεργασίας
ορφανά, γέρους, ανίκανους γονείς. Πολλοί από τους αγωνιστές της Επανάστασης, που έδωσαν
στον αγώνα όλη τους την περιουσία, ζούσαν μετά την απελευθέρωση σε κατάσταση εξαθλίωσης 20.
Στην προσπάθεια ανασυγκρότησης του κράτους, σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι μεγάλοι
ευεργέτες, που συγκλονισμένοι από τον ένδοξο αγώνα αλλά και τη μετέπειτα δυστυχία του
ελληνικού λαού, προσέφεραν γενναιόδωρη βοήθεια για την ίδρυση ευαγών ιδρυμάτων, κυρίως
ορφανοτροφείων.
Την περίοδο της ανεξαρτησίας, ο Ι. Καποδίστριας μερίμνησε για την εσωτερική οργάνωση
και περαιτέρω ανάπτυξη του πνευματικού και κοινωνικού έργου της Εκκλησίας, η οποία
μονοπωλούσε στο χώρο της κοινωνικής πρόνοιας. Ο Όθωνας όμως επεδίωξε την οργάνωση της
Εκκλησίας με βάση τα δυτικά πρότυπα. Έτσι διέλυσε την πλειοψηφία των μοναστηριών και
κατέστησε τα εναπομείναντα σε κοινωνικές υπηρεσίες, που περιέθαλπαν αρρώστους και ψυχικά
ασθενείς.
Η Εκκλησία συνέχισε, με τα περιορισμένα μέσα που διέθετε, λόγω της διάλυσης των
μοναστηριών, το φιλανθρωπικό της έργο σε επίπεδο ενορίας, ενώ παράλληλα μεγάλες εκτάσεις
από την εκκλησιαστική περιουσία απαλλοτριώθηκαν για την ανέγερση νοσοκομείων και σχολείων.
Συγκεκριμένα, τα νοσοκομεία ΓΝΑ «Αιγινίτειο», Γ.Ν.Α. «Ευαγγελισμός», Γ.Ν.Α. Αρεταίειο, Γ.Ν.Π.Α.
«Αγία Σοφία», Νοσοκομείο Αφροδισίων & Δερματικών Νόσων Α. Συγγρός, Γ.Ν.Α. Λαϊκό, Γ.Ν.Α. Γ.
Γεννηματάς, Γ.Ν.Α. Ασκληπιείο Βούλας καθώς και το Ορφανοτροφείο Βουλιαγμένης και το
Π.Ι.Κ.Π.Α. Βούλας κτίστηκαν σε οικόπεδα που παραχώρησε η Εκκλησία.
Παρά τις προσπάθειες αναδιοργάνωσης της κρατικής κοινωνικής πρόνοιας, μέχρι το 1922,
το κύριο βάρος της πρόνοιας επωμίζεται η Εκκλησία και η ιδιωτική φιλανθρωπική πρωτοβουλία.
20
Ν. Δραγούμης, Ιστορικαί Αναμνήσεις, Εκδόσεις Ερμής, τ. 2, Αθήνα, 1973 σελ 14.
21
Κ. Παπαρρηγόπουλος,., «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», 1932.
50
Το κοινωνικο-προνοιακό ενοριακό έργο, τόπος και τρόπος έκφρασης της τοπικής
αλληλεγγύης και συνεργασίας
εκκλησιαστικής περιουσίας και άλλες μορφές φιλανθρωπικής δράσης, παρά την οικονομική της
αποδυνάμωση, που επακολούθησε τη διάλυση των μοναστηριών22.
Με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όλες οι δομές της δημόσιας διοίκησης, μεταξύ
αυτών και οι νεοσύστατοι, από την εποχή της μικρασιατικής καταστροφής, προνοιακοί φορείς,
παρέλυσαν. Η περίοδος της γερμανικής κατοχής (1941-1944) και εν συνεχεία η περίοδος του
εμφυλίου πολέμου (1944-1949) συσσώρευσαν σοβαρότατα κοινωνικά προβλήματα, με κυριότερα
την πείνα και την εξαθλίωση.
Εκτός από τους διεθνείς οργανισμούς που απέστειλαν βοήθεια, σημαντική ήταν, στα χρόνια
της Πολέμου και της Κατοχής, η προσφορά της Εκκλησίας. Την περίοδο του ελληνοϊταλικού
πολέμου, με την Πρόνοια στρατευομένων, η Εκκλησία δραστηριοποιήθηκε σημαντικά στην
ανακούφιση των στρατευομένων, των τραυματιών και τη συμπαράσταση των οικογενειών τους.
Στην Κατοχή, με τον Εθνικό Οργανισμό Χριστιανικής Αλληλεγγύης (Ε.Ο.Χ.Α.), που ίδρυσε ο
Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, και κατά τόπους, σε επίπεδο ενορίας και Μητρόπολης, με την
ενεργοποίηση των εθελοντών, κυρίως νέων φοιτητών, η Εκκλησία διοργάνωσε συσσίτια για τον
πληθυσμό που λιμοκτονούσε, διένειμε φάρμακα και ρούχα στους πληγέντες και ανακούφισε
σημαντικά τα ορφανά παιδιά, που άφησε πίσω ο πόλεμος.
Για την εκπαίδευση κοινωνικών λειτουργών που θα υπηρετούσαν στις Μητροπόλεις και
Ενορίες, το 1957, η Εκκλησία της Ελλάδας ίδρυσε, παράλληλα με τις υπάρχουσες σχολές
Κοινωνικής Πρόνοιας του Αμερικανικού Κολεγίου, και της Χριστιανικής Ένωσης Νεανίδων (Χ.Ε.Ν.),
τη Σχολή Διακονισσών που μετονομάστηκε σε «Ανωτέρα Σχολή Κοινωνικής Εργασίας-
Διακονισσών». Η Σχολή σταμάτησε να λειτουργεί το 1984, όταν ιδρύθηκε η αντίστοιχη σχολή
Κοινωνικής Εργασίας στο ΤΕΙ Αθήνας, οπότε το προσωπικό και οι σπουδαστές της εντάχθηκαν σε
αυτή.
Σήμερα, μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας σημειώνεται έντονη φιλανθρωπική κίνηση και
κοινωνική δραστηριότητα, παρά τις δυσμενείς εξωτερικές συνθήκες. Με τη φροντίδα και ενίσχυση,
οικονομική και ηθική, της Εκκλησίας λειτουργούν μια σειρά από ιδρύματα ανοικτού και κλειστού
τύπου, που απευθύνονται σε κάθε άνθρωπο που έχει ανάγκη ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας,
εθνικότητας και (συχνά) θρησκεύματος. Η δραστηριότητα αυτή παρουσιάζει ομοιότητες με την
προνοιακή δράση που παραδοσιακά ανέπτυξε η Εκκλησία τους είκοσι αιώνες της ύπαρξής της,
παρέχοντας κοινωνική προστασία στα ορφανά, τους γέροντες, τους αρρώστους, τους
φυλακισμένους. Οι προνοιακές δραστηριότητές της όμως επεκτείνονται σήμερα και σε άλλες
ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, όπως κακοποιημένες γυναίκες, οι χρόνια πάσχοντες, τα άτομα με
ειδικές δυνατότητες κ.α., σε μια προσπάθεια αναβάθμισης, ποιοτικής και ποσοτικής, των
υπηρεσιών της και κάλυψης των σύγχρονων προνοιακών και υγειονομικών αναγκών τόσο του
ποιμνίου της, όσο και όλων των ανθρώπων που ζουν στη χώρα μας.
Δεσπούλα Χαντζή,
Η συμβολή της Εκκλησίας στην κοινωνική προστασία.
Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης (ΕΚΔΔΑ) ekdda.gr
22
Π. Σταθόπουλος, Κοινωνική πρόνοια μια γενική θεώρηση, Εκδόσεις Έλλην, Αθήνα 1999.
51
Η ενοριακή ζωή ως «κέντρο πρόληψης» εξαρτησιογόνων ουσιών
6Η ΕΝΟΤΗΤΑ
Το θέμα γύρω από τις εξαρτήσεις, έχει μια πρώτη δυσκολία. Και τούτο διότι το
ανθρώπινο γένος, στη μακραίωνη ιστορία του, προσέφερε πολύ αίμα, ιδρώτα και μελάνι για την
ελευθερία και την ανεξαρτησία –τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό, εθνικό κλπ. επίπεδο.
Μοιάζει, λοιπόν, τόσο αντιφατικό στην εποχή που -εννοείται- ο άνθρωπος κέρδισε την
ελευθερία του, να είναι τόσο πολλές και τόσο τυρρανικές οι εξαρτήσεις του!
Είναι μήπως υπερβολή να βλέπουμε τις εξαρτήσεις ως μία νεο-ειδωλολατρία, να
θυμόμαστε πως αποτελούν καρπό της αποστασίας εκείνων που λατρεύουν την κτίση και όχι τον
Κτίστη; Καθόλου υπερβολή αν αναλογιστούμε τον επίσημα αποδεκτό ορισμό για τις εξαρτήσεις,
που υπάρχει στην παγκόσμια βιβλιογραφία. Σύμφωνα λοιπόν με τα διεθνώς παραδεκτά,
«Εξάρτηση είναι η σχέση υποδούλωσης ενός ατόμου από κάποια δραστηριότητα, πρόσωπο ή
ουσία. Είναι εκτεταμένο κοινωνικό φαινόμενο, με πλατιά και βαθιά οικονομική, κοινωνική,
νομική και θεραπευτική προέκταση. Ο εξαρτημένος έχει μια ακαταμάχητη επιθυμία να έρθει σε
επαφή με τον εξαρτητικό παράγοντα, παρ΄ ότι γνωρίζει τα δυσμενή αποτελέσματα αυτής της
επαφής, που τις περισσότερες φορές αποτελεί προσπάθεια απαλλαγής από οδυνηρά
συναισθήματα θλίψης, άγχους, απογοήτευσης, ενοχών».
Στη συνέχεια, όταν αναφερόμαστε σε εξαρτήσεις πρέπει να γνωρίζουμε ότι αυτές είναι
πολλές και ποικίλες.
Οι συνέπειες του προβλήµατος των ναρκωτικών εξακολουθούν να αποτελούν σηµαντική
πρόκληση για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Περισσότεροι από 93 εκατοµµύρια Ευρωπαίοι έχουν
κάνει χρήση κάποιας παράνοµης ουσίας στη ζωή τους και οι θάνατοι από υπερβολική δόση
καταγράφουν αύξηση για τρίτη συνεχή χρονιά. Με ανησυχεί ιδίως το γεγονός ότι οι νέοι
εκτίθενται σε πολλές νέες και επικίνδυνες ουσίες. Εκτιµάται ότι το 2015 υπήρξαν στην Ευρώπη
συνολικά 8.441 θάνατοι από υπερβολική δόση, σχετιζόµενοι κυρίως µε τη χρήση ηρωίνης και
άλλων οπιοειδών, ήτοι αύξηση 6% σε σχέση µε τον εκτιµώµενο αριθµό 7.950 θανάτων στις
χώρες το 2014. Αυξήσεις αναφέρθηκαν σε όλες σχεδόν τις ηλικιακές οµάδες 1.
Στην Ελλάδα, η κάνναβη αναδείχθηκε ως η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη παράνομη
ουσία, με τη χρήση της να επικεντρώνεται σε νεαρούς ενήλικες ηλικίας από 15 έως 34 ετών,
σύμφωνα, με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία σχετικά με τη χρήση ναρκωτικών στον ευρύτερο
πληθυσμό.
Το φαινόμενο της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών, δεν είναι καινούριο φαινόμενο. Από
την αρχή της ιστορίας του ο άνθρωπος ένιωθε την ανάγκη να επέμβει στον ψυχικό του κόσμο
και να τροποποιήσει τα συναισθήματα και τη διάθεσή του. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια το
φαινόμενο παίρνει ανησυχητικές διαστάσεις και τείνει να γίνει ένα από τα μεγαλύτερα
προβλήματα των σύγχρονων κοινωνιών.
1
Πηγή: Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας/ www.emcdda.europa.eu
52
Η ενοριακή ζωή ως «κέντρο πρόληψης» εξαρτησιογόνων ουσιών
Ταυτόχρονα όμως, συζητώντας και για άλλες ουσίες - εξαρτήσεις, δεν πρέπει να
λησμονούμε π.χ. το πολύ μεγάλο πρόβλημα της ανεξέλεγκτης χρήσης αλκοόλ σήμερα στην
Ελλάδα. Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες έρευνες το 62% των νέων στην πατρίδα μας κάνει
χρήση οινοπνευματωδών ποτών, με υψηλή περιεκτικότητα σε αλκοόλ. Στην πατρίδα μας
σήμερα οι εξαρτημένοι από το αλκοόλ είναι πολλαπλάσιοι από εκείνους που εξαρτώνται από
άλλες ουσίες, όπως η ηρωίνη και η κοκαΐνη. Μία πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι, περίπου τα τρία
τέταρτα των μαθητών ανέφεραν ότι είχαν καταναλώσει αλκοόλ τις τελευταίες 30 ημέρες, κάτι
που δείχνει αρκετά μεγαλύτερη συχνότητα από τον μέσο όρο για όλες τις χώρες2.
Η κατανάλωση αλκοόλ αποτελεί την αιτία ενός μεγάλου αριθμού τροχαίων, εργατικών
και άλλων ατυχημάτων, τραυματισμών ή εγκληματικών πράξεων, ενδοοικογενειακής βίας,
πτώσεων και δηλητηριάσεων.
Στις εξαρτήσεις θα εντάξουμε και το κάπνισμα. Σήμερα τα ελληνόπουλα κατέχουν την
πρώτη θέση στην Ευρώπη στην κατανάλωση προϊόντων καπνού και αλκοόλ σε σχέση με όλους
τους ευρωπαίους, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Δύο στους τρεις Έλληνες και
μία στις τρεις Ελληνίδες καπνίζουν κάθε μέρα, ενώ ανησυχητικά είναι τα ποσοστά στους
εφήβους και τις νέες γυναίκες.
Τα προβλήματα υγείας που δημιουργεί το κάπνισμα είναι πολλά. Ο καπνιστής τα
διαπιστώνει και τα βιώνει καθημερινά. Στη λίστα των θυμάτων όμως θα πρέπει να προστεθούν
και οι εκατοντάδες χιλιάδες των ανθρώπων που ποτέ δεν κάπνισαν, αλλά ασθενούν ή και
πεθαίνουν από ασθένειες που σχετίζονται με το παθητικό κάπνισμα!
Πολύ μεγάλο και σύγχρονο το πρόβλημα της ανεξέλεγκτης κατανάλωσης
ψυχοφαρμάκων χωρίς ιατρική συνταγή, όπως και αναβολικών, παυσίπονων, ηρεμιστικών και
κωδεϊνούχων φαρμάκων. Μέσα σε ένα χρόνο καταναλώθηκαν στην Ελλάδα 14 εκατομμύρια
κουτιά χάπια.
Μπορείς να εξαρτηθείς από τα ηρεμιστικά; Η επιστήμη απαντά πως η χρήση
ηρεμιστικών προκαλεί ανοχή και εξάρτηση σωματική και ψυχική. Τα συμπτώματα στέρησης,
που εμφανίζονται μετά τη διακοπή της χρήσης, εκδηλώνονται με ευερεθιστότητα, νευρικότητα,
αϋπνίες, ναυτία, άγχος, ιλίγγους και κατάθλιψη. Η Ελλάδα κατέχει τη 2η θέση στην Ευρωπαϊκή
Ένωση σε ρυθμό αύξησης του ρυθμού κατανάλωσης των φαρμάκων των σχετικών με το νευρικό
σύστημα. Οι ειδικοί μιλούν πιο συγκεκριμένα για αύξηση κατανάλωσης των φαρμάκων αυτών
σε νεαρές ηλικίες, από 16 έως 35 ετών. «Νέοι στα 16-17 τους έρχονται και μας ζητούν
ηρεμιστικά είτε για να ξεπεράσουν το άγχος των πανελλήνιων εξετάσεων είτε για να συνέλθουν
ύστερα από μια ερωτική απογοήτευση ή μια ενδο-οικογενειακή διένεξη», αναφέρουν
ψυχίατροι και φαρμακοποιοί.
2
Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας/ www.emcdda.europa.eu
53
Η ενοριακή ζωή ως «κέντρο πρόληψης» εξαρτησιογόνων ουσιών
Και πώς να μην αναφέρουμε ακόμη την υποδούλωση σήμερα πολλών νέων ανθρώπων –
και όχι μόνο νέων- στην τεχνολογία και τις εφαρμογές της, όπως το κινητό τηλέφωνο, ο
ηλεκτρονικός υπολογιστής και το Διαδίκτυο;
Η μανία του Internet μοιάζει να λαμβάνει διαστάσεις επιδημίας. Ο κόσμος μας –χάρις
στις σύγχρονες τεχνολογίες της επικοινωνίας- έγινε μια γειτονιά. Όμως, δεν είναι μόνο οι
γνώσεις, η πληροφόρηση και η ψυχαγωγία, που μπορεί να προσφέρει το ηλεκτρονικό σύμπαν
στους χρήστες του, αλλά υπάρχει και η πολύ σκοτεινή του πλευρά: ο εθισμός σε αυτή τη χρήση
εις βάρος της πραγματικής ζωής. Έρευνα που εκπόνησε η Μονάδα Εφηβικής Υγείας του
Πανεπιστημίου Αθηνών δείχνει ότι περισσότερα από 1 στα 10 παιδιά εμφανίζονται σχεδόν
εξαρτημένα από το Διαδίκτυο. Οι ειδικοί του πανεπιστημίου διαπιστώνουν συμπεριφορά
προβληματική ως προς τη χρήση του Διαδικτύου -συμπεριφορές άκρως επικίνδυνες που
απέχουν μια… ανάσα από τον εθισμό- της τάξεως του 14% στον εφηβικό πληθυσμό, με τη
συντριπτική πλειονότητα των εθισμένων να είναι αγόρια (ηλικίας κυρίως 14-16 χρόνων)3.
Σημειώνεται ότι μία μεγάλη μερίδα ανθρώπων που είναι εθισμένοι στη χρήση του
Διαδικτύου, πληρούν επίσης τα κριτήρια για διαταραχές της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες.
Ακόμη «συνδυάζουν» εξαρτήσεις μαζί με το Internet, π.χ. αλκοόλ, κάπνισμα, ναρκωτικά, τζόγος.
Πολύ μεγάλο το πρόβλημα και με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, τις ηλεκτρονικές παρέες, τις
ηλεκτρονικές «φιλίες», το ηλεκτρονικό έγκλημα.
Έντονο και καταστροφικό το πρόβλημα των εξαρτήσεων από τα τυχερά παιχνίδια,
σήμερα η πατρίδα μας είναι ένα εργοτάξιο τζόγου με πρωταγωνιστή την ίδια την πολιτεία, που
εφευρίσκει και διαφημίζει με πολλά εκατομμύρια ευρώ τα κάθε λογής στοιχήματα. Τα τυχερά
παιχνίδια είναι ιδιαιτέρως δημοφιλή στους έλληνες. Το ποσό που αντιστοιχεί στη νόμιμη και
μόνο αγορά τυχερών παιχνιδιών είναι περί τα 9,4 δισεκατομμύρια ευρώ, (περίπου 7% του ΑΕΠ)
κατατάσσοντας την Ελλάδα στη δεύτερη χώρα παγκοσμίως στην κατά κεφαλή δαπάνη για τον
τζόγο. Να μη λησμονούμε φυσικά τα τεράστια ποσά στην παράνομη αγορά τυχερών παιχνιδιών,
καθώς και αυτά που δαπανώνται σε καζίνο γειτονικών χωρών, π.χ. των Σκοπίων.
Μπορούν τα τυχερά παιχνίδια να οδηγήσουν σε εξάρτηση; Η απάντηση είναι «ναι», όταν
η κατάσταση ξεφεύγει από τα φυσιολογικά όρια, όταν κάποιος ασχολείται συνεχώς με τα
τυχερά παιχνίδια, όταν έχει ανάγκη να παίζει μεγάλα χρηματικά ποσά, όταν δανείζεται για να
παίζει, όταν γίνεται ανήσυχος ή εριστικός στην προσπάθειά του να μειώσει τη δράση του, όταν
καταφεύγει εκεί για να ξεχάσει τα προβλήματά του, όταν ψεύδεται για να μην αποκαλυφθεί η
ενασχόλησή του ή όταν προσφεύγει σε παράνομες δραστηριότητες, τότε η συμπεριφορά του
χαρακτηρίζεται εξαρτητική και χρειάζεται βοήθεια. Άνθρωποι που βρέθηκαν σε αυτήν τη
δυσάρεστη θέση, χάνοντας τις περιουσίες τους, τις οικογένειές τους και τον ίδιο τους τον εαυτό
αναγκάστηκαν να ζητήσουν τη στήριξη ειδικών για να τα καταφέρουν.
3
Πηγή:www.saferinternet4kids.gr
54
Η ενοριακή ζωή ως «κέντρο πρόληψης» εξαρτησιογόνων ουσιών
4
Πηγή: www.kethea.gr
55
Η ενοριακή ζωή ως «κέντρο πρόληψης» εξαρτησιογόνων ουσιών
56
Η ενοριακή ζωή ως «κέντρο πρόληψης» εξαρτησιογόνων ουσιών
Αποξένωση/ μοναξιά
Έλλειψη συναισθηματικών και κοινωνικών δεσμών
Επιθυμία για απόδραση και διαφυγή από την πραγματικότητα
Απόρριψη
Αδυναμία προσαρμογής στις απαιτήσεις της καθημερινότητας
Αποτυχία (σχολική, επαγγελματική, συναισθηματική)
Έλλειψη κινήτρων – στόχων, ενδιαφερόντων- ανία
Αδυναμία αντίστασης στις επιρροές των ομότιμων
Περιέργεια, μαγκιά, τάση επίδειξης, δίψα για εμπειρίες και ψάξιμο για κάποιο σκοπό
στη ζωή
Περιορισμένη αίσθηση κινδύνου και φόβου
Έλλειψη αυτοελέγχου
Αντιδραστικότητα
Άγνοια συνεπειών χρήσης ουσιών και επικινδυνότητας της χρήσης
Συναισθηματικός πόνος
Χαμηλή αυτοεκτίμηση
Ανασφάλεια
Αδυναμία διαχείρισης άγχους
Αδυναμία επεξεργασίας συναισθημάτων όπως αυτά της επιθετικότητας και της
κατάθλιψης.
Το παιδί που είναι στην εφηβεία δυσκολεύεται τόσο το ίδιο όσο και η οικογένειά του να
ανεξαρτητοποιηθεί.
Όπως όλοι γνωρίζουμε, ένας νέος άνθρωπος είναι κατά βάσιν ό,τι είδε, και κυρίως ό,τι
έζησε στην οικογένειά του, και μάλιστα στα πρώτα του χρόνια. Αυτές οι οικογενειακές στιγμές
θα τον συνοδεύουν, λυτρωτικά ή τυρρανικά, για μια ολόκληρη ζωή. Η αγωνία μας ως ποιμένων
δεν μπορεί παρά να αφορά στη συνεισφορά μας για την οικοδόμηση ενός ζεστού οικογενειακού
περιβάλλοντος, όπου –από την κοιλιά της μητέρας του ακόμη- το παιδί ως έμβρυο μέχρι και την
εφηβεία θα μεγαλώνει και θα ολοκληρώνεται φυσιολογικά, σε μια ατμόσφαιρα αγάπης,
57
Η ενοριακή ζωή ως «κέντρο πρόληψης» εξαρτησιογόνων ουσιών
κατανόησης, διαλόγου. Στον κατωτέρω πίνακα βλέπουμε τους τρόπους με τους οποίους η
οικογένεια μπορεί να «οδηγήσει» ένα νέο άνθρωπο σε αδιέξοδα, συνεπώς και σε εξάρτηση.
58
Η ενοριακή ζωή ως «κέντρο πρόληψης» εξαρτησιογόνων ουσιών
5
Εθνικό Συμβούλιο κατά των Ναρκωτικών «ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ Κοινωνικά Αίτια-Πρόληψη-Θεραπεία» Εκδόσεις Σύγχρονη
Εποχή, Αθήνα 1990.
6
Παναγιώτης Γεωργάκας, Εξαρτήσεις: Η έκφραση μιας κοινωνικής, οικογενειακής και ατομικής δυσλειτουργίας,
Εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2001.
59
Η ενοριακή ζωή ως «κέντρο πρόληψης» εξαρτησιογόνων ουσιών
Υπεράνω όλων όμως και χωρίς υπεκφυγές, χωρίς υποκρισία, με αίσθηση ευθύνης,
ειλικρίνεια, ταπείνωση και αληθινή αγάπη για τους νέους ανθρώπους οφείλουμε κατ’ αρχήν να
κάνουμε την αυτοκριτική μας και να ομολογήσουμε τα λάθη μας. Τα παιδιά μας είναι
εξαρτημένα γιατί ζουν σε έναν εξαρτημένο κόσμο. Θέλετε να σκεφθούμε ο καθένας πόσο πολύ
και σε πόσες πολλές εξαρτήσεις είμαστε καθημερινά αγκυλωμένοι; Οι πρώτοι που πρέπει να
θεραπευτούμε και να ξαναβρούμε το νόημα της ζωής είμαστε εμείς οι ίδιοι, και κατ’ αρχήν μέσα
στις οικογένειές μας. Έτσι προλαβαίνουμε, αντί αργότερα να θεραπεύουμε -αν μπορέσουμε πια
να θεραπεύσουμε. Λοιπόν, ας αναρωτηθούμε: τι κόσμο φτιάχνουμε για τα παιδιά μας; Τι αξίες
τους προσφέρουμε –αν τους προσφέρουμε; Τι θέση έχουν τα ιδανικά σε μια κοινωνία που
θεοποιεί τον πλούτο, τη δόξα, τον εύκολο πλουτισμό, την εφήμερη δημοσιότητα; Αν
πραγματικά θέλουμε να καταπολεμήσουμε τις εξαρτήσεις των νέων, πρέπει να αρχίσουμε με
τους μεγάλους.
Το πρόβλημα της χρήσης ουσιών είναι επομένως ένα σύμπτωμα μιας βαθύτερης κρίσης,
που αφορά όλους και εμπλέκει πολλούς παράγοντες. Το πρόβλημα της χρήσης ουσιών δεν είναι
παρά η κορυφή ενός παγόβουνου. Το κομμάτι που δεν φαίνεται αναπαριστά το υπόβαθρο της
χρήσης και που συνήθως έχουμε την τάση να αρνούμαστε, ενώ το κομμάτι που φαίνεται
αναπαριστά το πρόβλημα της χρήσης αυτό καθαυτό.
60
Η ενοριακή ζωή ως «κέντρο πρόληψης» εξαρτησιογόνων ουσιών
Η πρόληψη
Ας μην ξεχνάμε όμως ότι πάντα η πρόληψη είναι επιθυμητή και πιο αποτελεσματική από
τη θεραπεία, αν και τα αποτελέσματά της είναι δύσκολο να φανούν άμεσα.
Είναι ακόμα φανερό, ότι όσο η πραγματικότητα θα δημιουργεί στους νέους αξεπέραστα
κοινωνικά και, κατά συνέπεια, ψυχολογικά αδιέξοδα, τόσο η ζήτηση των ναρκωτικών θα
αυξάνει. Το μόνο όπλο που μας απομένει είναι ο αγώνας για την πρόληψη. Το πώς δηλαδή θα
φτιάξουμε παιδιά ώριμα, και έτσι θωρακισμένα που και δίπλα τους να βρίσκονται και δωρεάν
να τους προσφέρονται τα ναρκωτικά να μην απλώνουν τα χέρια να τα πάρουν.
Υπάρχουν τρεις παραδοσιακές προσεγγίσεις που εφαρμόζουν με τους νέους ανθρώπους
τα προγράμματα πρόληψης:
1) Παροχή πληροφοριών, γεγονότων και γνώσεων π.χ. για τα αποτελέσματα και τους
κινδύνους της κατάχρησης ναρκωτικών.
2) «Φόβος – σοκ», ο σκοπός της οποίας είναι να τρομάξει τόσο πολύ τα παιδιά
παρουσιάζοντάς τους ακραίες καταστάσεις της κατάχρησης, ώστε ποτέ να μην μπουν
στον πειρασμό να δοκιμάσουν.
3) Η προσέγγιση κατά την οποία η έρευνα στάσεων και αξιών συνδυάζεται με τον
παράγοντα γνώση και την έμφαση που δίνεται στην καλλιέργεια των προσωπικών και
κοινωνικών δεξιοτήτων, που χρειάζονται τα παιδιά για να προστατεύονται, για να γίνουν
πιο υπεύθυνα και ανεξάρτητα.
Έρευνες έδειξαν ότι, όταν υπάρχει μόνο παροχή γνώσεων, οι νέοι ενημερώνονται
καλύτερα αλλά η συμπεριφορά τους δεν επηρεάζεται σχεδόν καθόλου. Αύξηση της γνώσης δεν
σημαίνει επομένως και αλλαγή συμπεριφοράς, ιδιαίτερα μάλιστα στους εφήβους. Πολύ συχνά,
αρκετοί από αυτούς μπαίνουν στον πειρασμό να «δοκιμάσουν», δηλ. η ενημέρωση μπορεί να
λειτουργήσει και ως διαφήμιση! Η ενημέρωση ανήκει στα εύκολα, τα «πυροσβεστικά» μέτρα
που λαμβάνουν οι κοινωνίες με σκοπό την πρόληψη.
Η δεύτερη προσέγγιση, αυτή του εκφοβισμού, έχει ως στόχο την αποτροπή των νέων
από ένα συγκεκριμένο είδος συμπεριφοράς προκαλώντας συναισθήματα άγχους. Αυτή η
προσέγγιση πολλές φορές ωθεί τους νέους να «αποκλείσουν» αυτά που είδαν και άκουσαν.
Πολλές φορές όμως οι νέοι άνθρωποι βρίσκουν με κάποιο περίεργο τρόπο τις καταθλιπτικές
αυτές εικόνες ελκυστικές και μάλλον τους μαγνητίζουν παρά τους απωθούν. Οι νέοι σήμερα
είναι εξοικειωμένοι με τον θάνατο, δεν τους τρομάζει.
Και η τρίτη προσέγγιση: Όταν οι νέοι άνθρωποι διδάσκονται δεξιότητες ζωής, π.χ. κριτική
σκέψη, λήψη αποφάσεων, αποτελεσματική επικοινωνία, αποφασιστικότητα, όταν μαθαίνουν να
διδάσκονται από τα λάθη τους, συνήθως το αποτέλεσμα στη ζωή τους είναι θετικό. Η εφαρμογή
αυτής της προσέγγισης δεν μας δίνει ενδείξεις αυξημένης κατάχρησης ουσιών, ενώ παράλληλα
έχει και άλλα θετικά αποτελέσματα στη ζωή των νέων. Καθώς οι δεξιότητές τους αναπτύσσονται
και βελτιώνονται, αυξάνονται παράλληλα και η εμπιστοσύνη και η αυτοεκτίμησή τους.
61
Η ενοριακή ζωή ως «κέντρο πρόληψης» εξαρτησιογόνων ουσιών
Λέγοντας πρόληψη εννοούμε κατά βάση μια διαδικασία ψυχοκοινωνικής εξέλιξης, που
αφορά στην ανάπτυξη δεξιοτήτων, στην εκμάθηση υγιών στάσεων και στη βελτίωση της
προσωπικής και κοινωνικής ζωής. Η πρόληψη είναι πολύ εκτεταμένη έννοια, είναι φιλοσοφία,
λαχτάρα για τη ζωή, γνήσια αγάπη για τον άνθρωπο, ιδιαίτερα για τον νέο, είναι η προστασία, η
θωράκιση.
Βασικός στόχος της πρόληψης είναι η ανάπτυξη συγκροτημένης, θετικής, υπεύθυνης
προσωπικότητας του νέου ανθρώπου, που θα έχει τη δύναμη, ο ίδιος να πει «όχι» στο
σταυροδρόμι των ναρκωτικών, ένα όχι θαρρετό προς κάθε απειλή της ζωής. Η ουσιαστική
πρόληψη επιτυγχάνεται μέσα από τη σωστή διαπαιδαγώγηση, με τη διαμόρφωση σωστού και
ολοκληρωμένου χαρακτήρα, για να μπορεί ο νέος άνθρωπος να αντιμετωπίσει τα καθημερινά
του προβλήματα, στηριζόμενος στον εαυτό του και όχι στα ψεύτικα δεκανίκια των ουσιών.
Σε ό,τι αφορά την πρόληψη των ναρκωτικών, η ίδια η πραγματικότητα και τα
επιστημονικά δεδομένα, φέρνουν την οικογένεια σε πρώτο επίπεδο σημασίας και αξιολόγησης
για ένα βασικό λόγο: είναι το πρώτο και σημαντικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο μεγαλώνει το
παιδί, εκεί που δέχεται τα πρώτα ερεθίσματα για τις ανθρώπινες και κοινωνικές σχέσεις.
Αναγνωρίζοντας λοιπόν πως η οικογένεια ασκεί το σημαντικότερο παιδαγωγικό ρόλο, έχει τον
πρώτο λόγο στη διαμόρφωση της ψυχικής υγείας των παιδιών και πως οι γονείς οφείλουν να
προσαρμόζονται στα νέα δεδομένα της εποχής, είναι σημαντικό να υλοποιούνται δράσεις
πρόληψης που να απευθύνονται σε γονείς7.
7
Μαρία Χουρδάκη, Ναρκωτικά – Πρωτογενής Τομέας, Εκδόσεις Leader Books.
8
Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγ. Βλασίου Ιεροθέου, Γέννημα και θρέμμα Ρωμηοί, Ιερά Μονή Γενεθλίου της
Θεοτόκου, 2000.
62
Η ενοριακή ζωή ως «κέντρο πρόληψης» εξαρτησιογόνων ουσιών
Χωρίς υπερβολή θα ισχυρισθούμε ότι μία ζωντανή ενορία αποτελεί ένα ολοκληρωμένο
κέντρο πρόληψης στον αγώνα κατά των εξαρτήσεων. Μια ενορία που διασώζει τη
διαπροσωπική επικοινωνία των μελών της και κυρίως τη διαπροσωπική επικοινωνία του
Ιερέα/Εφημερίου με τους νέους ανθρώπους. Εκείνος που γνωρίζει τους τρόπους επικοινωνίας,
που αποδέχεται κάθε ενορίτη και συζητά ανοιχτά μαζί του, μπορεί να προσφέρει πολύ
ουσιαστική βοήθεια στον αγώνα κατά των εξαρτήσεων.
Η σύγχρονη προσέγγιση του προβλήματος των εξαρτήσεων, κυρίως όσον αφορά στην
πρόληψη, ορίζει ότι σήμερα οφείλουμε να «μιλάμε» στα παιδιά και τους νέους για τις
εξαρτήσεις με έναν τρόπο διαφορετικό: Με την προσφορά νοήματος για τη ζωή, αρχών και
αξιών, ιδανικών, προτάσεων για δημιουργική αξιοποίηση του χρόνου τους. Η ζωντανή ενορία
προσφέρει όλα τα παραπάνω, μέσα από τη δομή και τη συγκρότησή της, κυρίως μέσα από τις
ευκαιρίες που παρέχει στους νέους ανθρώπους: τον ανοιχτό διάλογο και την επικοινωνία, τη
δημιουργική απασχόληση, τον αθλητισμό, τον πολιτισμό, την ενασχόληση με τη βυζαντινή
μουσική, τη ζωγραφική και την αγιογραφία, τους παραδοσιακούς χορούς, το θέατρο, τη
μουσική, τις εξορμήσεις και τις εκδρομές, τις κοινωνικές δράσεις φιλανθρωπικού χαρακτήρα και
κάθε άλλη δραστηριότητα, συμπαραστέκεται στο παιδί και τον έφηβο χαρίζοντάς του την
προοπτική μια βιοτής με νόημα και περιεχόμενο.
Αναχωρώντας από το πολύ σημαντικό κεφάλαιο της πρόληψης, φθάνουμε στις
οικογένειες που αντιμετωπίζουν ήδη το πρόβλημα: Συνήθως, πρώτοι προσεγγίζουν τον Ιερέα οι
γονείς του χρήστη, είτε γιατί έχουν μια καλή πνευματική σχέση, είτε γιατί ζητούν να βρουν από
οπουδήποτε τη λύτρωση από τη συμφορά που τους χτύπησε. Κατά βάσιν η πρώτη επαφή του
χρήστη με τον Ιερέα γίνεται για χρήματα. Η διεθνής τακτική είναι ότι δε δίνουμε χρήματα. Είναι
σίγουρα προτιμότερο να δίνουμε κάτι σε είδος (π.χ. τσιγάρα, φαγητό κ.ά.).
Ο χρήστης χρειάζεται αποδοχή, στήριξη, συμπαράσταση. Προσπαθούμε να κερδίσουμε
την εμπιστοσύνη του, τον δεχόμαστε όπως είναι και δεν τον απορρίπτουμε. Η συμπεριφορά μας
απέναντι στο χρήστη θα είναι υποστηρικτική, γιατί έχει ανάγκη από την αποδοχή και τη στήριξή
μας. Στήριξη βεβαίως χρειάζεται και η οικογένειά του, δεν δικάζουμε, δεν κατηγορούμε, αλλά
συνεργαζόμαστε. Σκοπός μας είναι να πείσουμε τον χρήστη και την οικογένειά του να
απευθυνθούν σε κάποιο πρόγραμμα, ν’ αναζητήσουν θεραπεία. Πρέπει να καταλάβουμε ότι τα
ναρκωτικά είναι ένα πρόβλημα που δεν σηκώνει ερασιτεχνισμούς. Είναι ένα πολύ προωθημένο
ποιμαντικό πρόβλημα για την Εκκλησία και δεν είναι δυνατόν να το λύσει μόνος του ο
Πνευματικός. Είναι απαραίτητες οι ειδικές γνώσεις, η σχετική τεχνογνωσία και ακόμη είναι
χρήσιμη η συνειδητοποίηση, ιδιαίτερα για τους γονείς, ότι υπάρχουν και άλλοι με το ίδιο
πρόβλημα. Η συναναστροφή με άλλους ομοιοπαθείς γονείς θα βοηθήσει στην καλύτερη
αποδοχή του προβλήματος και στην ηρεμότερη αντιμετώπισή του, παράλληλα με την πολύτιμη
ενημέρωση από την εμπειρία των άλλων γονιών πάνω στο ίδιο πρόβλημα. Αυτό δε σημαίνει ότι
ο Ιερέας στην παρούσα φάση θέλει να ξεφορτωθεί το χρήστη, αντιλαμβάνεται όμως τη
σπουδαιότητα της θεραπείας.
63
Η ενοριακή ζωή ως «κέντρο πρόληψης» εξαρτησιογόνων ουσιών
Ο Ιερέας θα παραμείνει ένα πρόσωπο οικείο, ένα πρόσωπο εμπιστοσύνης, ένα πρόσωπο
υποστηρικτικό ιδιαίτερα κατά το στάδιο της επανένταξης.
Όταν βρεθούμε ως Ιερείς – εξομολόγοι απέναντι στο πρόβλημα, το ποιμαντικό μας
ενδιαφέρον θα στραφεί αναγκαστικά και κατά κύριο λόγο προς δύο κατευθύνσεις, το χρήστη
και τους γονείς του.
Στην αρχή θα πρέπει να δείξουμε την πραγματική λύπη και τη συμπαράστασή μας για το
κακό που έγινε στη συγκεκριμένη οικογένεια. «Κλαίει μετά κλαιόντων...» Στη συνέχεια, με
διάκριση και σύνεση, θα προσπαθήσουμε να εμφανίσουμε τα νοσηρά σημεία της οικογενειακής
σχέσης, τα οποία συνετέλεσαν κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην εμφάνιση του προβλήματος
και, βέβαια, αυτό θα γίνει όχι διότι είμαστε υποχρεωμένοι να στήσουμε ένα πνευματικό
δικαστήριο, να δικάσουμε ή να καταδικάσουμε κάποιους γονείς, αλλά για να προσπαθήσουμε,
σε συνεργασία μαζί τους, να ανορθώσουμε την όποια κλονισμένη οικογενειακή ατμόσφαιρα.
Συμπερασματικά
Η εξάρτηση, λοιπόν, μπορεί ενδεχομένως και να είναι «μιά επανάσταση, μιά
αποτυχημένη επανάσταση, μιά διαμαρτυρία που δεν βρήκε αποδέκτες, μιά προσπάθεια
διαφυγής από πολλά αδιέξοδα στα οποία εμείς πολλές φορές οδηγούμε τους νέους
ανθρώπους». Αδιέξοδα που έχουν να κάνουν με ένα κακό οικογενειακό κλίμα, με ένα
αποτυχημένο εκπαιδευτικό σύστημα που συνθλίβει την προσωπικότητα και τα όνειρα των νέων,
με την υποκρισία της κοινωνίας μας και περισσότερο εκείνων που έχουν την ευθύνη
διαμόρφωσης των κοινωνικών δομών, με την ανεπάρκεια –μιλήσαμε για αυτοκριτική- και της
εκκλησιαστικής διακονίας κάποιες φορές, καθώς λέμε στους νέους «ελάτε στην Εκκλησία όπως
είστε», αλλά στην πραγματικότητα τους δείχνουμε ότι μάλλον δεν χωράνε κοντά μας. Κι όμως, ο
δρόμος της Εκκλησίας είναι μιά συνεχής προσπάθεια πρόληψης, αποφυγής των παθών και των
πτώσεων, η ορθόδοξη Εκκλησία μας από τη φύση, την παράδοση, τη διδασκαλία και την
πνευματικότητά της έχει τη δυνατότητα να συμβάλει αποφασιστικά στην αντιμετώπιση του
προβλήματος της (ουσιο)εξάρτησης, που κατατρώγει τις ψυχές και τις σάρκες των νέων. Η
ενοριακή ζωή είναι από μόνη της ο καλύτερος τρόπος πρόληψης των εξαρτήσεων!
Χωρίς δισταγμούς θα υποστηρίξουμε πως μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας και της
καλά δομημένης οικογένειας, το παιδί αναπτύσσεται ομαλά και στην κρίσιμη ηλικία της
εφηβείας, έχοντας πνευματικά αντισώματα, μπορεί όχι απλά να στέκεται στα πόδια του, αλλά
και να αντιστέκεται στις προκλήσεις των καιρών μας, να δημιουργεί και να προετοιμάζει
αγωνιστικά και υπομονετικά τη μελλοντική του πορεία.
Πάλι μέσα στην αγκαλιά της Εκκλησίας και της σωστής οικογένειας αντιμετωπίζονται και
οι πτώσεις και οι παρεκτροπές των νέων. Μάλιστα δε, ορισμένες φορές οι εκτροπές αποτελούν
αφορμή για ανεύρεση του νοήματος της ζωής και του σωστού προσανατολισμού από μέρους
των νέων. Η ζωή της Εκκλησίας είναι γεμάτη από ασώτους και καταταλαιπωρημένους νέους που
όχι μόνο ξαναβρήκαν το δρόμο τους, αλλά έφτασαν ακόμη και στην αγιότητα. Μόνο που εμείς,
64
Η ενοριακή ζωή ως «κέντρο πρόληψης» εξαρτησιογόνων ουσιών
οι κληρικοί –και μαζί μας οι γονείς και οι δάσκαλοι- κατά μίμηση του ευσπλάχνου Πατρός της
γνωστής παραβολής του ευαγγελίου, πρέπει να είμαστε διαρκώς έτοιμοι για να υποδεχτούμε
μακρόθυμα και με έκδηλη χαρά τους νέους που επιστρέφουν, αναζητώντας νόημα ζωής,
αναζητώντας τελικά αυτά που τους στερήσαμε.
65
Ενδεικτική βιβλιογραφία
66
23. Επίσκοπος Αχελώου Ευθύμιος Στύλιος, Το σύγχρονο αστικό περιβάλλον ως ποιμαντικό
πρόβλημα, Μελέτη ποιμαντικής κοινωνιολογίας, Αθήνα 1980.
24. π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός, Από έναν κόσμο σαν κι αυτόν, τι να κρατήσω; Για να
μιλήσουμε στους νέους, εκδ. Αρχονταρίκι.
25. π. Βασίλειος Θερμός, Εκκλησία και νέοι χωρίς αερόσακο, εκδ. Μαΐστρος.
26. Jean-Claude Larchet, Η θεραπευτική των πνευματικών νοσημάτων, Αποστολική Διακονία της
Εκκλησίας της Ελλάδος, 2011.
27. Μητροπολίτης Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικόλαος, Εκεί που δεν φαίνεται ο Θεός, Αθήνα
2012.
28. Μητροπολίτης Σουρόζ Antony Bloom, Ο εαυτός μας και ο άλλος: Στοχασμοί για τις
ανθρώπινες σχέσεις, εκδ. Πορφύρα.
29. Χρήστος Βάντσος, O γάμος και η προετοιμασία αυτού εξ επόψεως oρθοδόξου ποιμαντικής,
Αθήνα 1977.
30. π. Βασίλειος Θερμός, Χρειαζόμαστε την οικογένεια; εκδ. Αρμός.
31. π. Αντώνιος Καλλιγέρης, Γονείς και παιδιά, Κάπου θα συναντηθούμε, εκδ. Αρχονταρίκι.
32. Δημήτρης Καραγιάννης, Ρωγμές και Αγγίγματα, εκδ. Αρμός.
33. Μέσα στους ανθρώπους εξορίστηκα, Κέντρο Νεότητος Θηβών, Ακρίτας.
34. Εφηβεία: νέες πραγματικότητες σε κοινωνίες που αλλάζουν, έκδοση Γραφείου Νεότητος Ι.
Αρχιεπισκοπής Αθηνών.
35. Παναγιώτης Γεωργάκας, Εξαρτήσεις «Η έκφραση μιας κοινωνικής, οικογενειακής και
ατομικής δυσλειτουργίας», εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίνη 2001.
36. «Πώς να μιλήσετε σε ένα παιδί για...», Βιβλίο της γραμμής – ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ για τους γονείς,
Ε.Ψ.Υ.Π.Ε./ ΚΟΑΝ, 2007.
37. Satir Virginia, Πλάθοντας ανθρώπους, Εκδόσεις Κέδρος, 1989.
38. Άγιος Νικόλαος Βελιμίροβιτς, Δρόμος δίχως Θεό δεν αντέχεται, Ιεραποστολικές επιστολές,
εκδ. Εν πλω.
39. π. Φιλόθεος Φάρος, π. Σταύρος Κοφινάς, Γάμος, Εκδόσεις Ακρίτας 1984.
40. Αναστασία Χουντουμάδη, Παιδιά και γονείς στο ξεκίνημα μιας σχέσης, Εκδόσεις Ελληνικά
Γράμματα, Αθήνα 1998.
41. Dinkmeyer Don, Γονείς και έφηβοι: από τις συγκρούσεις στη συνεργασία, Εκδόσεις Θυμάρι,
Αθήνα 2003.
42. Dolto Francoise, Μεγαλώστε σωστά το παιδί σας, Εκδόσεις Γιαλλελή, Αθήνα 1993.
43. Dreikurs Rudolf, Η πρόκληση να είμαστε γονείς, Εκδόσεις Θυμάρι, Αθήνα 2006.
44. Εστέβε Πούχολ Ι. Πονς, Μάθετε στα παιδιά σας 20 Αξίες της ζωής, Εκδόσεις Άγκυρα.
45. Όσιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος, Συμβουλές ενός Αγίου για την ανατροφή των παιδιών, εκδ.
Αρμός.
46. Πρωτοπρ. Βασίλειος Ι. Καλλιακμάνης, Γάμος & οικογενειακή ζωή, Αποστολική Διακονία της
Εκκλησίας της Ελλάδος.
47. Λέβ Ζιλλέ, Γίνε ιερεύς μου, Αθήνα 1992.
48. Αδελφή Μαγδαληνή, Σκέψεις για τα παιδιά στην Ορθόδοξη Εκκλησία σήμερα, Έσσεξ 1994.
67
49. π. Χαράλαμπος Παπαδόπουλος, Η ενοχή της χαράς, Χτίζοντας χαμόγελα σε μια ζωή οδύνης,
εκδ. Αρμός.
50. Δρ. Γεώργιος Παπατζανάκης, Η έννοια της διακονίας και τα γνωρίσματά της στις ποιμαντικές
επιστολές του Αποστόλου Παύλου.
51. Άγιος Γρηγόριος Νύσσης, Λόγοι παραμυθητικοί για το θάνατο και το πένθος, ΖΗΤΡΟΣ.
52. π. Συμεών Βενετσιάνος, Συλλαβές ιερατικής ευθύνης, Αθήνα 2018.
53. Δημήτρης Μαυρόπουλος, Διερχόμενοι δια του Ναού, Μαθήματα κατήχησης για ενήλικους,
εκδ. Δόμος.
68
6Bll
JI
III