Συλλογικό - Κοζάνη. 600 Χρόνια Ιστορίας

ΔΗΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΝΕΟΛΑΙΑΣ
I ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Γένεση και Ανάπτυξη μιας Μακεδονικής Μητρόπολης
Πρακτικά Β' Συνεδρίου Τοπικής Ιστορίας

Κοζάνη 27-30 Σεπτεμβρίου 2012
100η επέτειος της απελευθέρωσης της Κοζάνης
Εικόνα εξωφύλλου:
Παρέλαση σχολείων στο κέντρο
της Κοζάνης την 25Τ| Μαρτίου
1954. Οι μαθητές-τριες
κατέρχονται από την οδό
βασ. Γεωργίου (νυν
Δημοκρατίας) και διέρχονται
από τον κεντρικό δρόμο της
πόλης, έμπροσθεν των επισήμων.
Στο βάθος διακρίνεται διώροφη
οικία, η οποία χρησιμοποιούνταν
Ε π ισ τ η μ ο ν ικ ή -ε κ δ ο τ ικ ή ε π ιμ έ λ ε ια : ως εντευκτήριο του «Ολυμπιακού
Κοζάνης», ενώ στον κάτω όροφο
Χ αρίτω ν Κ αρανάσιος, Κ ώστας Ντίνας,
λειτουργούσε σχολή χορού.
Δημήτρης Μυλωνάς, Δημήτρης Σκρέκας
Πριν από το 1940 στο κτήριο
στεγάζονταν οι κοινές
διευθύνσεις των αυτοκινήτων
λεωφορείων και φορτηγών, ενώ
στην περίοδο της Κατοχής
η Διοίκηση Χωροφυλακής.
Πίσω από το κτήριο,
η περιοχή «Νταμπάχανα»,
πάνω από τη Σκ’ρκα.
ΚΟΖΑΝΗ 2014 © Αρχείο Γιάννη Κορκά

Κ ο ζ ά ν η , ιδ ρ υ μ έ ν η κ α τ ά τ ο ν 15° α ι., μ ε τ ά τη ν ο θ ω μ α ν ικ ή κ α τ ά κ τ η σ η τη ς π ε
Η ρ ιο χ ή ς (τέλ . 14ου α ι.), α π ό π λ η θ υ σ μ ο ύ ς τη ς γ ύ ρ ω π ε ρ ιο χ ή ς κ α ι ε ν ισ χ υ μ έ ν η α π ό

ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ις π λ η θ υ σ μ ώ ν α π ό τ ο ν ε υ ρ ύ τ ε ρ ο ε λ λ η ν ικ ό χ ώ ρ ο , α ν α π τ ύ χ θ η κ ε
ο ικ ο ν ο μ ικ ά , κ ο ιν ω ν ικ ά κ α ι π ο λ ιτ ισ τ ικ ά , β α σ ιζ ό μ ε ν η α ρ χ ικ ά σ τ η γ ε ω ρ γ ο κ τ η ν ο τ ρ ο φ ία
κ α ι ε ξ ε λ ίσ σ ο ν τ α ς σ τ η σ υ ν έ χ ε ια τ ο ε μ π ό ρ ιο μ ε τη ν Κ ε ν τρ . κ α ι Ν Α Ε υ ρ ώ π η . Έ τ σ ι , α π ό
τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ 18ου α ι. η π ό λ η ε μ φ α ν ίζ ε ι σ τ ο ιχ ε ία « α σ τικ ή ς» κ ο ιν ω ν ία ς , χ ω ρ ίς ν α λ ε ί
π ο υ ν δ ε ιν έ ς κ ο ιν ω ν ικ έ ς κ α ι π ρ ο σ ω π ικ έ ς δ ια μ ά χ ε ς . Τ α υ τ ο χ ρ ό ν ω ς , η Κ ο ζ ά ν η α ν έ δ ε ιξ ε
ε ξ έ χ ο υ σ ε ς π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τ ε ς τ ω ν γ ρ α μ μ ά τ ω ν κ α ι τ ο υ ε μ π ο ρ ίο υ , ο ι ο π ο ίε ς β έ β α ια κ α ΚΟΖΑΝΗ,
τ α ξ ιώ θ η κ α ν σ τ ις μ ε γ ά λ ε ς μ η τ ρ ο π ό λ ε ις τ η ς Κ ε ν τρ . Ε υ ρ ώ π η ς . Α π ό τη ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η
τ ο υ 1 9 1 2 κ.ε., κ α ι ιδ ια ιτ έ ρ ω ς μ ε τ ά τη ν ε γ κ α τ ά σ τ α σ η τ ω ν π ρ ο σ φ ύ γ ω ν α π ό τ η Μ. Α σ ία , 600 ΧΡΟΝΙΑ
η π ε ρ ιο χ ή α ν τ ί π α ρ α τ έ θ η κ ε μ ε τ ις δ υ σ κ ο λ ίε ς τη ς ε λ ε ύ θ ε ρ η ς ζ ω ή ς , μ ε τ έ χ ο ν τ α ς σ τ η μ ο ί
ρ α τ ο υ ε λ λ η ν ισ μ ο ύ , μ ε ό λ ε ς τ ι ς θ ε τ ικ έ ς κ α ι α ρ ν η τ ικ έ ς σ υ ν έ π ε ιε ς .
ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Τ ι έ γ ιν ε τ α 6 0 0 χ ρ ό ν ια σ τ η ν Κ ο ζ ά ν η τ ο μ α ρ τ υ ρ ε ί ο υ π ό τ ιτ λ ο ς τ ο υ Σ υ ν ε δ ρ ίο υ /τ ό μ ο υ :
« Γ ένεσ η κ α ι Α ν ά π τ υ ξ η μ ια ς Μ α κ ε δ ο ν ικ ή ς Μ η τρ ό π ο λ η ς» . Ο π α ρ ώ ν τ ό μ ο ς ε π ιχ ε ιρ ε ί δ η
λ α δ ή ν α α π α ν τ ή σ ε ι σ ε έ ν α α π λ ό ε ρ ώ τ η μ α : π ώ ς ο ι κ τ η ν ο τ ρ ό φ ο ι κ α ι γ ε ω ρ γ ο ί α π ό τη
γ ύ ρ ω π ε ρ ιο χ ή ίδ ρ υ σ α ν έ ν α ν ο ικ ισ μ ό σ τ η ν Κ ο ζ ά ν η κ α τ ά τ ο ν 1 5 ° α ι., μ ά λ ισ τ α υ π ό ξένη
κ υ ρ ια ρ χ ία , ο ο π ο ίο ς α ν α π τ ύ χ θ η κ ε στη σ υ ν έχ εια , κ α ι ιδ ια ίτ ε ρ α κ α τ ά τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ 1801' αι.,
μ έ σ ω τ ο υ ε μ π ο ρ ίο υ σ ε ο ικ ο ν ο μ ικ ή κ α ι π ο λ ιτ ισ τ ικ ή Μ η τ ρ ό π ο λ η . II α π λ ή α π ά ν τ η σ η ε ί
ν α ι η ε ξ ω σ τ ρ έ φ ε ια , η ο π ο ία ε π ί ο θ ω μ α ν ικ ή ς κ υ ρ ια ρ χ ία ς ο δ ή γ η σ ε τη ν π ό λ η σ ε α ν ά
πτυξη.
II Κ ο ζ ά ν η δ ε ν ε ίν α ι μ ο ν α δ ικ ή π ε ρ ίπ τ ω σ η σ τ ο ν ε λ λ η ν ικ ό χ ώ ρ ο , α λ λ ά έ χ ε ι τ ις δ ικ έ ς τη ς
ιδ ια ιτ ε ρ ό τ η τ ε ς , ο ι ο π ο ίε ς δ η μ ιο υ ρ γ ο ύ ν τ ε λ ικ ά τ ο ν ιδ ια ίτ ε ρ ο χ α ρ α κ τ ή ρ α μ ια ς κ ο ιν ω
ν ία ς . Υ π ’ α υ τ ή ν τ η ν έ ν ν ο ια , η Κ ο ζ ά ν η ε ίν α ι μ ο ν α δ ικ ή , κ α θ ώ ς α π ο τ ε λ ε ί π α ρ ά δ ε ι γ μ α
σ φ ρ ίγ ο υ ς σ τη ν ο ικ ο ν ο μ ικ ή κ α ι π ο λ ιτ ισ τ ικ ή α ν ά π τ υ ξ η σ τ ο ν ε υ ρ ύ τ ε ρ ο χ ώ ρ ο τ η ς ΝΑ Ε υ
ρ ώ π η ς , έ χ ο ν τ α ς ν α ε π ιδ ε ίξ ε ι τ ο λ μ η ρ ο ύ ς ε μ π ό ρ ο υ ς , λ ο γ ίο υ ς ε υ ρ ω π α ϊκ ο ύ δ ια μ ε τ ρ ή μ α τ ο ς ,
μ ε γ ά λ ο υ ς ε υ ε ρ γ έ τ ε ς , α λ λ ά κ α ι π λ ο ύ σ ια λ α ϊκ ή π α ρ ά δ ο σ η .
ΙβΒΝ: 978-618-81319-3-0 2014
----
ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Κ οζάνη 1951: Η κ εντρ ική π λ α τ ε ία , το Δ η μ α ρ χείο ελ α φ ρ ώ ς
ε π ισ κ ε υ α σ μ έν ο μ ετά τον β ο μ β α ρ δισ μ ό α π ό τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς (1941),
κ α ι το Κ α μ π α ν α ρ ιό με το ρολόι το υ Μ α μ ά τσ ιο υ (το π ο θ έτη σ η 1939)
'α δ η μ ο σ ίευ τη φ ω το γ ρ α φ ία ].
ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΝΕΟΛΑΙΑΣ
ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Γένεση κα ι Α νάπτυξη μ ια ς Μ ακεδονικής Μ ητρόπολης
Πρακτικά Β' Συνεδρίου Τοπικής Ιστορίας

Κοζάνη 27-30 Σεπτεμβρίου 2012
100^ επέτειος της απελευθέρωσης της Κοζάνης
Ε π ισ τη μ ο ν ικ ή -ε κ δ ο τικ ή ε π ιμ έ λ ε ια
Χαρίτων Καρανάσιος. Κώστας Ντίνας,
Δημήτρης Μυλωνάς, Δημήτρης Σκρέκας
ΚΟΖΑΝΗ 2014
Στη μνήμη
των Ευεργετών της Κοζάνης
© 2014 Δήμος Κοζάνης
ISBN 978-618-81319-3-0
Π ΕΡΙΕΧ Ο Μ ΕΝ Α
- Πρόλογος........................................................................................ 13
- Πρόγραμμα Συνεδρίου................................................................... 19
- Χαιρετισμός Δημάρχου Κοζάνης.................................................... 27
Η Κοζάνη από την Ίδρυση στην Απελευθέρωση,

15°ζ αι. - 1912
ΟΙΚΙΣΜΟΙ - ΔΙΟΙΚΗΣΗ - ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ............... 29
ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΖίΩΤΑ
Ο ικιστικές ε γ κ α τα σ τά σ ε ις και ανθρώ πινες δ ρ α σ τη ρ ιό τη τες
στην ευ ρ ύ τερ η περιοχή τη ς Κ οζάνης κ α τά την Α ρ χα ιό τη τα .
Μ ια διαχρονική συνοπτική π α ρ ο υ σ ία σ η ......................................................... 31
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΣΟΤΣΟΣ
Το οικιστικό δίκτυο των περιοχών Κ αστοριάς-Β οΐου το 1530..................... 49
ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΜΠΟΤΡΙΔΗΣ
Η περιοχή Γρεβενών σε οθωμανικές π η γές. 1 6 α ι ώ ν α ς ......................... 73
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΑΛΑΚΙΔΗΣ
Το οθωμανικό σ ύ σ τη μ α το υ μαλικιανέ (tnalikäne) στην Κ ο ζ ά ν η ............ 87
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Κ. Λ α μ π ρ α κ η ς
Φ ορολογικές ελα φ ρ ύ νσ εις και α π α λ λ α γ έ ς
στην περιοχή Σερβίων κ α τά τον 17° α ιώ ν α ................................................... 113
Α ν α σ τ α σ ί α Γ. Π α λ η ο τ
Διοίκηση και οικονομικοκοινωνική διαστρω μάτω ση
στην Κ οζάνη το υ 17°υ-19ου α ιώ ν α ................................................................... 133
ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Ν. ΔΑΡΔΑΣ
Σ υνόφ ιση εκκλησιαστικής ιστορία ς σε Σ έρβια. Κ οζάνη και Σ ιά τισ τα . 149
Β α σ ιλ ικ ή Θ. Δ ια φ α -Κ α μ π ο τ ρ ιδ ο τ
Μ ο ρ φ ές γαμήλιω ν παροχώ ν κ α τά την περίοδο
τη ς Τ ο υρκοκρα τία ς στην Κοζάνη. Ν ά χ τι και Τ ρ ά χ ω μ α ........................ 163
8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Δ η μ η τ ρ η ς Γ. Μ υ λ ω ν ά ς
Το φαινόμενο το υ ευ ερ γετισ μ ο ύ στην Κοζάνη, 17ος-190ζ αιώ νας. . . . 179
Ε υάγγελος Κ α ρα μ α ν ες
Η κ τη νο τρο φ ία στην περιοχή Κ οζάνης-Γρεβενώ ν:
Μ ια διαχρονική π α ρα γω γική δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα
και οι κοινωνικές και πολιτισμικές τη ς δ ια σ τά σ ε ις .....................................189
Ικ α ρο ς Μαντουβαλος
Θεσμικές συνδηλώσεις τη ς 'ελληνικής’ π α ρουσία ς στην Κεντρική Ευρώπη:
Η Δ ια σπορά των Κοζανιτών (18°? αι. - α ρ χ ές 19ου α ι . ) ......................... 217
ΠΑΙΔΕΙΑ - ΛΟΓΙΟΙ - ΤΕΧΝΗ..................................................... 235

Β ε ν ε τ ία Χ α τζο π ου λο υ
Η πα ιδεία στην Κοζάνη κ α τά τον 18° αιώνα
μ έ σ α α π ό τα χ ειρ ό γρ α φ α τη ς Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κ οζάνης . . . . 237
ΧΑΡΙΤΩΝ Κ α ρ α ν α ς ιο ς
Ε πισκόπησ η ισ τορία ς τη ς Βιβλιοθήκης Κ ο ζ ά ν η ς ........................................ 255
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΝΟΤΟΠΟΥΛΟΥ
Η π α ρ ά δ ο σ η των ιατροφιλοσόφω ν στην Κοζάνη
και τη Σ ιά τισ τα , 18ος μ ε α ρ χ ές το υ 19ου α ι ώ ν α ........................................ 291
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΛΟΦΙΤΗ
Η βιβλιοθήκη το υ ιατροφ ιλοσόφ ου Γεω ργίου Σ α κ .ε λ λ ά ρ ιο υ .................. 301
ΔΗΜΗΤΡΗΣ Κ α ρ α μ π ε ρ ο π ο υ λ ο ς
Οι Σ ια τισ τινο ί και Κ οζανίτες σύντροφ οι το υ Ρ ή γ α .....................................313
ΝΙΚΟΣ Κ. Ψ η μ μ ε ν ο ς
Η διένεξη των σχολών στην ελληνική εκδοχή της.
Η άποψ η το υ π ρ υ τά ν εω ς Θ εοδώ ρου Μ ανούση ( 1 8 4 6 ) ........................... 325
ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΠΟΥΝΟΒΑΣ
Η εκπα ίδευση στην πόλη της Κοζάνης και στην ευρύτερη περιοχή της
μ ε β ά ση τ α σ τα τισ τικ ά δεδομένα (1 8 3 0 -1 9 1 2 )........................................... 337
Μ α ρ ια ν ν α Μ α λ ο υ τ α
Η γυναικεία εκπαίδευση στην Κοζάνη: Τα πρώ τα πενήντα χρόνια (1862-1912).
Το Π αρθεναγω γείο τη ς Κοζάνης βάσει ανέκδοτω ν ε γγ ρ ά φ ω ν .................. 353
ΚΟΖΑΝΗ. 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 9
ΚΩΣΤΑΣ Δ. ΝΤΙΝΑΣ
Ο γλω σσικός χ ά ρ τη ς τη ς ευ ρ ύ τερ η ς περιοχής Κοζάνης-Γρεβενιόν . . . 365
Μ α ρ ιζ α ΤΣΙΑΠΑΛΗ
Τα βυζαντινά και μ ετα β υζα ντινά μνημεία το υ Ν ομ ού Κ ο ζ ά ν η ς ............ 381
Μ α ρ ιζ α Τ ς ια π α λ η
Ο ζω γραφ ικός και ξ υ λό γλυ π το ς διάκοσμος
των αρχοντικώ ν Κ οζάνης και Σ ι ά τ ι σ τ α ς .......................................................389
Η Απελευθέρωση της Κοζάνης, 11 Οκτωβρίου 1912
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔίΩΓΟΣ
Ο Μ ακεδονικός Α γώ να ς στην περιοχή τη ς Κ οζάνης
και η π ρ ο σ φ ο ρ ά των Κ ο ζα ν ιτώ ν ...................................................................... 397
Α ν ν α Β. Μ α ν δ τ λ α ρ α
Οι εο ρ τές το υ π ο λέμ ο υ και οι πόλεμοι τη ς εορτής.
Η α πελευθέρω ση τη ς Κοζάνης. 11 Ο κτω βρίου 1912 ...............................413
Ε λ έν η Μ α ργ α ρ ίτ η
Η α πελευθέρω ση τη ς Κ οζάνης μ έ σ α α π ό έ γ γ ρ α φ α
τη ς Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κ ο ζ ά ν η ς ............................................................. 425
Η ελεύθερη Κοζάνη 1912-2012
Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΑ - Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ ............................................................................. 445
Γ ιά ν ν η ς Γ κ λ α β ιν α ς
Ε κ λο γικ ές α ν α μ ετρ ή σ εις στην Κ οζάνη την περίοδο
το υ Εθνικού Δ ιχασμού 1915-1920:
Κ ό μ μ α τα , υποψήφιοι, εκλο γικές σ υ μ π ε ρ ιφ ο ρ έ ς .............................................. 447
ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ
Μ εσ ο πό λεμος. Κ ατοχή και Ε μφ ύλιος στην περιοχή Κ ο ζ ά ν η ς ............... 467
Σ τ ά θ η ς Π ε λ α γ ιδ η ς
Η συμβολή των π ρο σ φ ύγω ν του 1923 στην α νά π τυξη
τη ς π ό λη ς και ε π α ρ χ ία ς Κ ο ζ ά ν η ς ...................................................................... 485
10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ I. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ
Ε πιση μά νσεις για τα μαστοροχώ ρια και το υ ς μ α σ τό ρ ο υ ς
τη ς επ α ρ χ ία ς Β οΐου Κ ο ζά ν η ς................................................................................497
Μ α ρ ία Ν ε γ ρ ε π ο ν τ η -Δ ε λ ιβ α ν η
Α να π τυξια κ ές δ υ ν α τό τη τες και χ α μ έν ες ευκα ιρίες τη ς Κ οζάνης . . . . 527
Α ν τ ώ ν ιο ς Τ ο τ ρ λ ιδ α κ η ς - Ε υ ά γ γ ε λ ο ς Κ α ρ λ ο π ο υ λ ο ς
Β ιω σιμότητα λιγνιτικής βιομηχανίας και τοπική κ ο ι ν ω ν ί α ....................... 537
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ................................................................................... 547
ΑΓΝΗ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ
Π ολιτιστική κίνηση στην Κοζάνη μ ε τ ά την Α πελευθέρω ση:
Λ ο γο τεχ νία , Θ έατρο, Μ ο υ σ ικ ή ............................................................................ 549
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. Σ κ ρ ε κ α ς
Το σ υ γγ ρ α φ ικ ό έ ρ γο το υ μη τρ ο π ο λίτη Σερβίων και Κ οζάνης
Διονυσίου Ψ αριανού (1 9 5 7 -1 9 9 7 )................................................................... 563
αρχιμ. ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ ΜΥΡΟΥ
Τοπική εκκλησία: Α ναχρονιστική λαϊκή π α ρ ά δ ο σ η ή π α ρα δ εδο μ ένο
α π ο κ α λ υ π τικ ό γ εγ ο ν ό ς υπα ρξια κής α υτο συνειδησία ς
και κοινοτικής κοινωνικής δ ο μ ή ς ; ...................................................................... 581
ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ
Λ α ϊκ ά δρώ μενα στην Κοζάνη και την περιοχή Τ σ ια ρ τσ ια μ π ά .
Τελεστική (α να )συγκρότηση. (α να )δ ια π ρ α γμ ά τευ σ η
και (ανα)δήλω ση των τοπικώ ν κο ινοτήτω ν....................................................... 593
Μ α ρ ίν α Β ρ ε λ λ η -Ζ α χ ο υ
Π α ρα δο σια κές φ ο ρ εσ ιές της περιοχής Κ οζάνης
σ το Α α ο γρ α φ ικ ό Α ρχείο του Π ανεπ ισ τημίου Ιω α ν ν ίν ω ν ............................ 613
Σύγχρονες προκλήσεις της Κοζάνης και της περιοχής
ΛΑΖΑΡΟΣ ΜΑΛΟΥΤΑΣ
Ο σχεδιασμός τη ς π ορεία ς της Κοζάνης μ ε τά τα 600 χρόνια Ισ το ρία ς 641
ΕΥΘΥΜΙΟΣ Α. ΜΠΑΤΙΑΝΗΣ
Π ροοπτικές α νά π τυξη ς τη ς αγροτικής οικονομίας
στην περιοχή Κ ο ζ ά ν η ς ..........................................................................................645
ΚΩΣΤΑΣ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ
Οι π ρ ο ο π τικ ές το υ το π ικο ύ εμπορίου σ τη σύγχρο νη ε π ο χ ή ....................653
ΛΑΖΑΡΟΣ ΤΣΙΚΡΙΤΖΗΣ
Η πρό κληση για μια πράσινη μετα λιγνιτική π ε ρ ίο δ ο ................................ 657
ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΤΙΑΣ
Π ανεπιστήμιο Δ υτικής Μ ακεδονίας και τοπική α ν ά π τ υ ξ η ...................... 673
Α ικ α τ ε ρ ί ν η Π ο λ υ μ ε ρ ο υ -Κ α μ η λ α κ η
Σ κέψ εις για το ν Λ α ϊκ ό πολιτισμό και τη βιώσιμη τοπική α ν ά π τυ ξη . . 685
ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Η προβολή το υ το π ικο ύ πολιτισμού και τουρισμ ού
ως π α ρ ά γω ν α ν ά π τ υ ξ η ς ......................................................................................... 693
αρχιμ. ΕΦΡΑΙΜ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ

Ε κκλησία, κοινωνία και α υ τ ο σ υ ν ε ίδ η σ η ............................................................703
ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΧΙΣΑΡΙΔΗΣ
Η έρ ευ ν α τη ς τοπικής ιστορία ς και οι ιστορικές π ρ ο κ λ ή σ ε ις ...............707
- Γ ενικ ό ε υ ρ ε τ ή ρ ιο ................................................................................................ 713

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η Κοζάνη, ιδρυμένη κατά τον 15° αι. -μ ε τ ά την οθωμανική κατάκτηση της
περιοχής (τέλ. 14ου α ι.)- από πληθυσμούς της γύρω περιοχής και ενισχυμένη
α πό εγκαταστάσεις πληθυσμών α πό τον ευρύτερο ελληνικό χώρο, α να πτύ
χθηκε οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά, βασιζόμενη αρχικά στη γεω ρ
γοκτηνοτροφία και εξελίσσοντας στη συνέχεια το εμπόριο με την Κεντρ. και
ΝΑ Ευρώπη. Έ τσι, α πό το τέλος του 18ου αι. η πόλη εμφανίζει στοιχεία «α σ τι
κής» κοινωνίας, χωρίς να λείπουν δεινές κοινωνικές και προσω πικές δια μ ά
χες. Ταυτοχρόνως. η Κοζάνη ανέδειξε εξέχουσες προσω πικότητες των γρ α μ
μάτων και του εμπορίου, οι οποίες βέβαια καταξιώθηκαν στις μεγάλες μητρο-
πόλεις της Κεντρ. Ευρώπης. Από την απελευθέρωση του 1912 κ.ε.. και ιδιαι
τέρω ς μετά την εγκατάσταση των προσφύγων από τη Μ. Ασία, η περιοχή
αντιπαρατέθηκε με τις δυσκολίες της ελεύθερης ζωής, μετέχοντας στη μοίρα
του Ελληνισμού, με όλες τις θετικές και αρνητικές συνέπειες.
Με την ευκαιρία του εορτασμού των 100ων ελευθερίων της Κοζάνης (11
Οκτ. 1912 - 11 Οκτ. 2012) ο Δήμος Κοζάνης διυργάνωσε το επιστημονικό Σ υ
νέδριο «Κοζάνη. 600 χρόνια Ιστορίας» (27-30 Σεπτ. 2012). με στόχο την προ
βολή αφενός νέων πρω τότυπω ν επιστημονικών δεδομένων αναφορικά με κομ-
βικά ζητήματα της τοπικής ιστορίας από την ίδρυση της πόλης έως σήμερα,
αφετέρου εργασιών που θα συνοψίζουν θεματικές της τοπικής ιστορίας, ώστε
να υποβοηθήσει την προώθηση της επιστημονικής ιστορικής έρευνας. Κ α τ’
αυτόν τον τρόπο, η παρούσα επιστημονική π α ρ α γω γή παρέχει μια συνολική
εικόνα της τοπικής ιστορίας, καθώς δ ια π ρ α γμ α τεύ ετα ι καίρια και α ντιπρ ο
σω πευτικά θέματα της ζωής και δράσης των κατοίκων της πόλης και της π ε
ριοχής Κοζάνης κατά τη διάρκεια 600 χρόνων.
Τι έγινε τα 600 χρόνια στην Κοζάνη το μαρτυρεί ο υπότιτλος του Συνε-
δρίου/τόμου: «Γένεση και Ανάπτυξη μ ια ς Μ ακεδονικής Μ ητρόπολης». Ο
παρώ ν τόμος επιχειρεί δηλαδή να απαντήσει σε ένα απλό ερώτημα: π ώ ς οι
κτηνοτρόφοι και γεωργοί από τη γύρω περιοχή ίδρυσαν έναν οικισμό στην Κο
ζάνη κατά τον 15° αι.. μάλιστα υπό ξένη κυριαρχία, ο οποίος αναπτύχθηκε στη
συνέχεια, και ιδιαίτερα κατά το τέλος του 18ου αι.. μέσω του εμπορίου σε οι
κονομική και πολιτιστική Μητρόπολη. Η απλή απάντηση είναι η εξω στρέφ εια,
η οποία επί οθωμανικής κυριαρχίας οδήγησε την πόλη σε ανάπτυξη.
Κ α τ’ αυτόν τον τρόπο και π α ρ ά τα κενά, ο παρώ ν τόμος αποτελεί ένα
σύγχρονο και επικαιροποιημένο vademécum, τόσο για τον ειδικό επιστήμονα
όσο και για τον απλό αναγνώστη, σχετικά με την ιστορία της Κοζάνης κατά
14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ
την εποχή του νέου και του νεότερου Ελληνισμού. Πολλώ μάλλον, η παρούσα
συγκομιδή της ιστορικής έρευνας, αποτελούμενη από πρω τότυπες επιστημο
νικές εργασίες αλλά και κάποιες συνόψεις, συμπληρώνει και ωθεί την ιστορική
έρευνα γ ια την τοπική ιστορία της Κοζάνης, η οποία βρίσκεται ακόμη σε α ρ
χικό στάδιο, δεδομένου ότι σοβαρές πτυχές της ιστορίας της Κοζάνης π α ρ α
μένουν ακόμη ανεξερεύνητες, καθώ ς πλήθος χειρογράφω ν, εντύπω ν και γ ε
νικώς πηγών, δεν έχουν μελετηθεί ακόμη. Η Κοζάνη αποτελεί μοναδικό π α
ράδειγμα ελληνικής πόλης που διαθέτει αρχεία, τα οποία σώζονται -σ ε μεγάλο
βαθμό α νεκ μ ετά λ λ ευ τα - στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης και στα ΓΑΚ
Ν. Κοζάνης, ενώ στοιχεία για τους αποδήμους υπάρχουν και σε αρχεία της αλ
λοδαπής (Βιέννη. Βενετία, Ουγγαρία, Ρουμανία. Ρωσία κλπ.).
Στόχος ποιοτικός του συνεδρίου ήταν, επίσης, να συμβάλει στη μετάβαση,
ως προς την προσέγγιση της ιστορίας, α π ό τη γεγονοτολογία στην ερμηνεία
των ιστορικών γεγονότω ν και φαινομένων μέσω της ανίχνευσης νοοτροπιών
καθώ ς και της συνθετικότερης αντιμετώ πισης του ιστορικού γίγνεσθαι. Πε
ραιτέρω επιδίω ξη αποτέλεσε η ένταξη του ειδικού και ιδιαίτερου της τοπικής
ιστορίας στο γενικό πλαίσιο της ελληνικής, βαλκανικής και ευρω παϊκής ιστο
ρίας. Το τελικό ζητούμενο του Σ υνεδρίου ήταν να συντελέσει στην κριτική
ανάλυση και κατανόηση του παρελθόντος δίχω ς εθνική παρόρμηση ή συναι
σθηματική φόρτιση και δίχω ς δικονομ ική -κατα δικα στική διάθεση, ώ στε να
βοηθήσει τη σύγχρονη τοπική κοινωνία στη συλλογική αυτογνω σία και α υ
τοσυνείδηση.
Καίριο ζήτημα που απασχόλησε το Συνέδριο ήταν ο έλεγχος της προφο
ρικής παράδοσης.1Έ τσι, βάσει οθωμανικών εγγράφων, η πρώτη αναφορά στον
οικισμό της Κοζάνης χρονολογείται στο διάστημα 1498-1502 (με 137 εστίες.2
δηλ. περ. 700 κάτοικοι), γεγονός που επιτρ έπει τη βάσιμη υπόθεση γ ια χρο
νολόγηση της ίδρυσης του οικισμού στις αρχές του 15ου αιώνα. Ακόμη, η προ
φορική παράδοση ότι «η Κοζάνη υπήρξε μ αλικιανές της σουλτανομήτορος
και απολάμβανε ειδικών προνομίων» καταρρίπτεται α πό άγνω στα μέχρι σή
μερα οθωμανικά έγγραφ α .3 Επίσης, στα Σέρβια καταγράφονται Εβραίοι από
Η σ ύ γ χ ρ ο ν η ισ το ρ ικ ή έ ρ ε υ ν α α π ο ρ ρ ίπ τ ε ι τ ις π α ρ α δ ό σ ε ις σ χ ε τ ικ ά μ ε τ ο υ ς φ ε ρ ό μ ε -
νους ω ς π ρ ώ το υ ς επ ο ικ ισ τές τη ς Κ οζάνης (Β ορειοηπειροότες α π ό Π ρεμετή. Μ πιθικούκι,
Κ όσ οια νη κλπ.)· Χρ. Γ. Π α τρ ινέλη ς. « Π ρ ώ ιμ ε ς ισ τ ο ρ ικ έ ς μ α ρ τ υ ρ ίε ς γ ια την Κ οζάνη,
τη Σ ιά τ ισ τ α κ α ι ά λ λ ες κ οινότη τες Δ υτική ς Μ α κ εδ ο νία ς (1 6 6 0 )» . Μ εσαιω νικά και Ν έα
Ε λληνικά 5 (1 9 9 6 ) 109 κ.ε.
Βλ. Κ. Κ α μ π ο υ ρ ίδ η ς - Γ. Σ α λ α κ ίδ η ς, Η ε π α ρ χ ία Σ ερβιώ ν το ν 16° αιώ να μ έ σ α α π ό
οθω μανικές π η γ έ ς , Θ εσσαλονίκη 2013, σ. 121.
Βλ. Γ. Σ α λ α κ ίδ η ς, « Τ ο οθω μ α νικό σ ύ σ τη μ α το υ μ α λ ικ ια ν έ (π ια ίίΐ^ η θ ) στην Κ οζάνη »,
στον π α ρ ό ν τ α τόμο.
τα μέσα του 16ου αι. και ως το β' μισό του 17ου αιώνα.4 Όσον αφορά τον 18° αι.,
η μοναδική αναφορά σε Εβραίους στην περιοχή Κοζάνης προέρχεται από προ-
σφάτω ς εντοπισθέν οθωμανικό έγγραφ ο του 1772.5 Η μαρτυρία αυτή, δίχως να
αναφέρει ρητά εγκατάσταση Εβραίων στην πόλη της Κοζάνης, επιβεβαιώ νει
την ύπαρξη Εβραίων -π ιθ α ν ώ ς χ ρ η μ α τισ τώ ν - στην περιοχή και έμμεσα τις
οικονομικές συναλλαγές των κατοίκων της Κοζάνης με αυτούς.
Περαιτέρω, η ίδρυση της ιστορικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης βάσει των πηγών
χρονολογείται στο 1813 (ως Κοινοτικής), ενώ από το τέλος του 17ου αι. (όχι το
1668) υπήρχε μικρή σχολική βιβλιοθήκη, η οποία αποτέλεσε τον πρόδρομο της
Κοινοτικής και σήμερα Δημοτικής Βιβλιοθήκης. Επίσης, ο «Οίκος Βελτιώσεως»
(περ. 1813) δεν είχε άμεση σχέση με την (τότε Κοινοτική) Βιβλιοθήκη, που α πο
τελούσε ξεχωριστό κτήριο, αλλά λειτουργούσε ως αίθουσα μελέτης και εντευ
κτήριο λογίων. Ακόμη, το κοινοτικό σχολείο της Κοζάνης δεν ιδρύθηκε το 1668,
αλλά προς το τέλος του 17ου αι„ ενώ. πα ρά τη μεγάλη σημασία της Σχολής για
την πνευματική ανάπτυξη της περιοχής, η εκπαίδευση στην πόλη δεν επηρεά
στηκε αποφασιστικά από τον νεοελληνικό Διαφωτισμό, σε αντίθεση με τους επι
φανείς κοζανίτες λογίους του Διαφωτισμού. Τέλος, το περίφημο κοζανίτικο
ιδίωμα δεν είναι μοναδικό -ω ς δήθεν διάλεκτος- πα ρά τις ιδιαιτερότητες, αλλά
ανήκει στα βορειοελλαδικά ιδιώματα.
Η Κοζάνη δεν είναι μοναδική περίπτωση στον ελληνικό χώρο, αλλά έχει τις
δικές της ιδιαιτερότητες, οι οποίες δημιουργούν τελικά τον ιδιαίτερο χαρακτήρα
μιας κοινωνίας. Υπ' αυτήν την έννοια, η Κοζάνη είναι μοναδική, καθώς αποτελεί
παράδειγμα σφρίγους στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη στον ευρύτερο
χώρο της ΝΑ Ευρώπης, έχοντας να επιδείξει τολμηρούς εμπόρους, λογίους ευ
ρωπαϊκού διαμετρήματος, μεγάλους ευεργέτες, αλλά και πλούσια λαϊκή παράδοση.
Όσον αφορά την ιστοριογραφία της Κοζάνης, οι πρώτοι που συνέγραψαν
τοπική ιστορία. Μ εγδάνης (1813. 1820), Γουναρόπουλος (1872) και Λιούφης
(1924). αποτελούν πολύτιμα εργαλεία, καθώς προσφέρουν σημαντικές πληρο
φορίες. πλην όμως ατεκμηρίωτες και ενίοτε παραπλανητικές. Σοβαρή είναι η
πρ ο σ π ά θ εια του ευπα τρίδη Μιχ. Π απακω νσταντίνου, του οποίου όμως η
«Ιστορία της Κ οζάνης» (1992) δεν αποτελεί αυστηρή επιστημονική μελέτη.
Κ α μ π ο υ ρ ίο η ς - Σ α λ α κ ίδ η ς. ό .π .. σ. 21. 132-33. Ε π ίσ η ς, ο το ύ ρ κ ο ς π ε ρ ιη γ η τή ς Ε β λ ιγιά

Τ σ ελεμ πή (1667/8) α ν α φ έρ ε ι εβραϊκή σ υ νο ικ ία σ τ α Σερβία· βλ. Β. Δ ημητριάδης. Η Κ ε
ντρική και Δ υτική Μ α κεδονία κ α τ ά το ν Ε β λιγιά Τ σελεμπή . Θ εσσαλονίκη 1973. σ. 203.
Σ το έ γ γ ρ α φ ο (Κ ω νσ τα ντινο ύ π ο λη , Π ρ ιο θυ π ο υ ρ γικ ό Ο θω μ α νικό Α ρχείο. Ο.Μ Κ 27391.
κ α τ α γ ρ α φ ή 19.1.1772. σ τ ο περιθο^ριο), το ο π ο ίο ε ν τό π ισ ε ο υ π ο ψ . δ ιδ ά κ τ . οθω μ .
Δ. Λ αμ πράκ η ς. α να φ έρ ετα ι η φράση: Κοζαηα ¡ϊαΐεηή νεαψ νε Υαίιιιάί άζι/εβί ναήάαΗηιη ΐίιαίεβί
(Κ εφ α λ ικ ό ς φ ό ρ ο ς τω ν α π ίσ τω ν [Ελλήνων] κ α ι τω ν Ε β ραίω ν τη ς φ ορολογική ς ενό τη τα ς
τη ς Κ οζάνης κ α ι τω ν ε ξ α ρ τ ή μ α τ ο ς τη ς [των εξα ρ τώ μ εν ω ν ε κ μ ισ θ ο ύ μ ε ν ο ς φ όρω ν]).
16 ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Επίσης, πολύτιμο υλικό μπορεί να ανακαλύψει κανείς στα Πρακτικά του Α' Σ υ
νεδρίου Τοπικής Ιστορίας (1993). στα αξιόλογα τοπικά περιοδικά Δ υτικομα -
χεδονικά Γ ρά μμ α τα και Ε λιμειακά, καθώς και σε διάφορες συγγραφές τοπικών
λογίων. Όλες οι προσπάθειες είναι χρήσιμες, απα ιτείτα ι όμως μεγάλη προσοχή,
καθώς συχνά επαναλαμβάνονται απλώ ς γεγονοτολογικά δεδομένα της τοπικής
ιστοριογραφίας, χωρίς κριτική επεξεργασία και επιστημονική μέθοδο.
0 παρών τόμος περιλαμβάνει τις εισηγήσεις του ανωτέρω Συνεδρίου, πλην
ελάχιστων εξαιρέσεων. Στο Συνέδριο συμμετείχαν 50 έγκριτοι επιστήμονες, μετα
ξύ αυτών και αρκετοί νέοι επιστήμονες της Κοζάνης. Ευχόμαστε στα επόμενα
συνέδρια να υπάρξει συμμετοχή και αλλοδαπών καθώς και τούρκων επιστημό
νων. Όσον αφορά τη σύλληψη του Συνεδρίου, επιχειρήσαμε να ερευνήσουμε το
σύνολο της ιστορίας της πόλης, προσπαθώντας να αναδείξουμε νέα πρωτότυπα
στοιχεία της ιστορικής έρευνας, και να προσεγγίσουμε κάποια κομβικά σημεία
της τοπικής ιστορίας με τρόπο εποπτικό, ώστε να δοθεί περαιτέρω ώθηση στην
έρευνα. Μόνον για τρεις εξέχουσες προσωπικότητες υπήρξαν ειδικές εργασίες:
τον κοζανίτη ιατροφιλόσοφο Γεώργιο Σακελλάριο. τον πρώτο καθηγητή ιστορίας
του Καποδιστριακού πανεπιστημίου και πρύτανη Θεόδωρο Μανούση από τη
Σιάτιστα, καθώς και τον μακαριστό Σερβίων και Κοζάνης Διονύσιο Ψαριανό.
Ο τόμος α ποτελείται από δύο βασικά μέρη, πριν και μετά την απελευ
θέρωση. με βασικά θέματα τους Οικισμούς, την Κοινωνία, την Οικονομία, την
Παιδεία, τον Πολιτισμό και την Τέχνη. Έ να τρίτο μέρος, με τρεις εργασίες
σχετικά με την απελευθέρωση της πόλης, τίθεται μεταξύ των δύο ανωτέρω
θεματικών. Ο τόμος κλείνει με προτάσεις γ ια τις προκλήσεις του μέλλοντος
αναφορικά με την περιοχή. Στον παρόντα τόμο έγινε αναδιάρθρωση της σει
ράς των εισηγήσεων για καλύτερη επισκόπηση της ιστορικής εξέλιξης. Προ
φανώς και δεν εξαντλείται η έρευνα της τοπικής ιστορίας. Θα είναι επιτυχία
γ ια το Συνέδριο/Πρακτικά και μόνον το γεγονός ότι τίθενται κάποιες σημα
ντικές θεματικές ως αντικείμενα έρευνας.
Από τις εργασίες του τόμου προκύπτει ότι, ως προς την ιστορική γεω
γραφ ία και τα οθωμανικά αρχεία έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος. Ωστόσο,
η μελέτη της διοίκησης, της κοινωνίας και της οικονομίας στην περιοχή καθώς
και των αποδήμων παρουσιάζουν ακόμη μεγάλα κενά. Για την εκπαίδευση, την
π α ιδ εία και τους λογίους έχουν γίνει κάποιες αρχικές μελέτες, υπάρχει όμως
ανάγκη συστηματικότερης έρευνας, καθώς λείπουν σχολιασμένες επανεκδόσεις
έργων λογίων της Κοζάνης, προσωπογραφικές μονογραφίες, αλλά και μια τελι
κή ιστορία της παιδείας, τουλάχιστον ως το 1912. Μεγάλο είναι το κενό σοβα
ρής και σύγχρονης λαογραφικής μελέτης, παρόλο που η περιοχή διαθέτει
πλούσιο λαϊκό πολιτισμό. Το μεγαλύτερο κενό όμως στην έρευνα της τοπικής
ιστορίας εντοπίζεται στον 20° αι., ο οποίος έχει μελετηθεί ελάχιστα.
Από τις εργασίες του τόμου, που εξασφαλίζουν την επιστημονική εγκυ-
ρότητα στην τοπική ιστορία, θα μας επιτρ α π εί η μνεία σε μία μόνον. Η πρώτη
εργασία του τόμου υπενθυμίζει ότι η Κοζάνη δεν έχει ιστορία 600 μόνο χρό
νων, αλλά 6.000 ή μάλλον 7.000 χρόνων. Τα ευρήματα της αρχαιολογικής σκα
πάνης στην περιοχή είναι σημαντικά, παρότι δεν έχουν προβληθεί αρκούντως.
Ακριβώς στην προσπάθεια προβολής της ιστορίας και του πολιτισμού της
περιοχής ελπίζουμε ότι συμβάλλει ο παρώ ν τόμος, αφενός με εργασίες περί
την τοπική ιστορία, αφετέρου με συγκεκριμένες προτάσεις προς αξιοποίηση
του πολιτιστικού δυναμικού σε σχέση με την οικονομική ανάπτυξη.
Το Συνέδριο «Κοζάνη 600 χρόνια Ιστορίας» πρ έπει να θεωρηθεί ως το
Β' Συνέδριο Τοπικής Ιστορίας της Κοζάνης, συνέχεια του Α' Συνεδρίου, που
διοργανώθηκε τον Σ επτ. του 1993 («Η Κοζάνη και η περιοχή της. Ιστορία-
Πολιτισμός», έκδ. Κοζάνη 1997). Αν με το Α' Συνέδριο εγκαινιάστηκε το διε
πιστημονικό ενδιαφέρον για την τοπική ιστορία της περιοχής, το παρόν
Β' Συνέδριο και τα Πρακτικά θέτουν ισχυρά θεμέλια για την ανάπτυξη της
συστηματικής επιστημονικής ιστορικής μελέτης βάσει των πηγών. Αποτελεί,
λοιπόν, επιτακτική ανάγκη η διοργάνωση Συνεδρίου Τοπικής Ιστορίας ανά
πέντε έτη. αφενός για να δουν το φως της δημοσιότητας νέες πηγές ιστορίας
αλλά και συνθετικότερες ερμηνείες και νέες προσεγγίσεις, αφετέρου επειδή
κάθε γενιά πρ έπει να «ξαναγράφ ει» την ιστορία της. καθώς η οπτική για το
παρελθόν μεταβάλλεται μακροπρόσθεσμα βάσει της εξέλιξης της ιστορίας.
Ιδιαίτερα σήμερα υπάρχει ανάγκη ανάλυσης της ιστορικής πορείας του λαού
μας σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, ώστε να κατανοήσουμε και να αναγνωρί
ζουμε τα λάθη του παρελθόντος, αλλά και να αναπροσδιορίσουμε τους στό
χους για το μέλλον.
Με το Συνέδριο/Πρακτικά «Κοζάνη 600 χρόνια Ιστορίας» η πόλη της
Κοζάνης «γρ ά φ ει» και «κα τα γράφ ει» Ιστορία, αφενός τιμώ ντας την 100^
επέτειο της απελευθέρωσης της Κοζάνης, αφετέρου ερευνώντας την τοπική
ιστορία. Έ τσι, ο παρών τόμος αποτελεί ένα είδος απολογισμού και συνόψισης
των 600 χρόνων της ιστορίας της πόλης μετά από 100 χρόνια ελεύθερου βίου.
Αποτελεί όμως ταυτόχρονα και απότιση φόρου τιμής στους παλαιότερους
καθώς και πράξη ευθύνης απέναντι στους μεταγενέστερους κατοίκους της
πόλης και της περιοχής.
Το Συνέδριο και τα Πρακτικά είναι αφιερωμένα στους Ευεργέτες της
πόλης. Με τον όρο αυτό εννοούνται όχι μόνον οι οικονομικοί χορηγοί, αλλά
όλοι όσοι συνέβαλαν στην ανάπτυξη της πόλης, αγρότες, εργάτες, βιοτέχνες,
έμποροι, προεστοί, ιερείς, δάσκαλοι, ιατροφιλόσοφοι, και πάνω από όλους οι
στρατιώ τες και οι πεσόντες κατά την απελευθέρωση. Η «κοινή ωφέλεια του
Γένους» υπήρξε κοινός τόπος σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο και κυρίως
18 ΠΡΟΛΟΓΟΣ
μεταξύ των αποδήμων κατά την Τουρκοκρατία. Οι Ευεργέτες δεν κράτησαν

τον πλούτο και τη γνώση για τον εαυτό τους, αλλά, διακατεχόμενοι από π νεύ
μα συλλογικότητας. απέδω σαν ένα μέρος στην τοπική κοινωνία προς οικονο
μική και πολιτιστική ανάπτυξη. Κ α τ’ αυτόν τον τρόπο, αποτέλεσαν κινητήριο
μοχλό της τοπικής κοινωνίας.
03 »0
Για την επιτυχία του Συνεδρίου αλλά και την έκδοση του παρόντος απευθύ
νουμε ευχαριστίες προς όλους τους εισηγητές, που τίμησαν με τη συμμετοχή
τους την Κοζάνη και κατέθεσαν την εργασία τους. Ιδιαίτερες ευχαριστίες για
τη άψογη διοργάνωση του Συνεδρίου ανήκουν στον διευθυντή του ΔΗΠΕΘΕ
Κοζάνης Γιάννη Καραχισαρίδη και τις συνεργάτιδές του Ιωάννα Βόμβα. Φωτει
νή Διάφα και Ευαγγελία Παπαδοπούλου. Ακόμη, για τη διάθεση φωτογραφι
κού υλικού ευχαριστούμε τη Δημοτική Βιβλιοθήκη και τα ΓΑΚ Ν. Κοζάνης, τη
Λ' Εφορεία Αρχαιοτήτων, τη 17Τι Εφορεία Βυζαντινών και Νεοελληνικών Μνη
μείων, την κυρία Στέλλα Ψαριανού-Δημοπούλου. τους κυρίους Αλέξ. Μπα-
κάίμη. Κ. Ν. Τσιώρα. Γ. Τσότσο και ιδιαιτέρως τον κ. Γιάννη Κορκά. Τέλος, αξιέ
παινος είναι ο Δήμος Κοζάνης τόσο για τη διοργάνωση του Συνεδρίου, το οποίο
εμπιστεύθηκε πλήρως στους επιστήμονες της Κοζάνης, όσο και για τη χρημα
τοδότηση της έκδοσης των Πρακτικών. Η επιμέλεια του τόμου έγινε από τους
υπογράφοντες ως μέλη της Εταιρείας Δυτικομακεδονικών Μελετών.
Σημείωση προς αυτοέπαινο πρωτιάς: Η Κοζάνη υπήρξε από τις λιγοστές
πόλεις των «Νέων Χωρών» που διοργάνωσαν Συνέδριο για την 1001'1 επέτειο
των ελευθερίων (Θεσσαλονίκη. Ιωάννινα. Σέρρες, Δράμα. Μυτιλήνη) και η
πρώτη που εκδίδει Πρακτικά. Αυτό οφείλεται αφενός στη συμβολή πλειά δας
επιστημόνων που διαθέτει η πόλη και η περιοχή Κοζάνης, αφετέρου στη διά
θεση του Δήμου Κοζάνης να προωθήσει την έρευνα της τοπικής ιστορίας ως
παράγοντα αυτοσυνείδησης και προβληματισμού για το μέλλον των πολιτών
της περιοχής.
οι επ ιμ ελη τές το υ τό μο υ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ
Β' ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

στη μνήμη τω ν Ε υ ε ρ γ ετώ ν τη ς Κ οζάνης
Κοζάνη, 27-30 Σεπτεμβρίου 2012

Κ ο β εντά ρ ειο
Κοζάνη, 600 χρόνια Ιστορίας

Γένεση και Ανάπτυξη μιας Μακεδονικής Μητρόπολης
Δ ιοργά νω ση Ε π ισ τη μ ο ν ικ ή ε π ιτρ ο π ή
Ο ργανω τική ε π ιτρ ο π ή εκδηλώ σεω ν Χ α ρ ίτω ν Κ α ρ α ν ά σ ιο ς, π ρ ό ε δ ρ ο ς
ε ο ρ τα σ μ ο ύ 100 χρόνω ν ελ εύ θ ερ η ς Κ οζά νης Κ ω ν σ τα ν τίν ο ς Ν τίνα ς
Ιω ά ννη ς Κ α ρ α χισ α ρ ίο η ς, π ρ ό ε δ ρ ο ς Δ ημήτριος Μ υλω νάς
Ιω ά ν ν α Β όμ βα Δ ημήτριος Σ κ ρ έ κ α ς
Φ ω τεινή Δ ιά φ α Ε υά γγελος Κ αρλόπουλος
Ε υ α γ γ ε λ ία Π α π α ο ο π ο ύ λ ο υ
Πέμπτη 27 Σεπτεμβρίου 2012
17.00- 18.00: Εγγραφή συνέδρων.

18.00: Έναρξη συνεδρίου.
18.00- 18.30: Χαιρετισμός εκ μέρους τηςΕπιστημονικής επιτροπής.

Χαιρετισμός δημάρχου Κοζάνης Λαζάρου Μαλούτα.
Χαιρετισμός περιφερειάρχη Κοζάνης Γεωργίου Δακή.
Χαιρετισμός αντιδημάρχου Κοζάνης Χάρη Γελαδάρη.
18.30-19.00: Προβολή μαγνητοσκοπημένου αφιερώματος για τους Βαλκανικούς

πολέμους.
Επιμέλεια: Νίκος Κέφαλος - Ιωάννης Καραχισαρίδης.
20 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΟΜΙΛΙΑ
19.00- 19.45: Αθανάσιος Καραθανάσης, Οι Κοινότητες των Ελλήνων στη Μακεδονία

και τα Βαλκάνια, και η συμβολή τους στην Αναγέννηση του Νέου
Ελληνισμού και στην ανάπτυξη του νεοελληνικού κράτους.
19.45- 22.00: Δεξίωση Δημάρχου Κοζάνης για τους συνέδρους.
Παρασκευή 28 Σεπτεμβρίου 2012
Α. Από την ίδρυση στην απελευθέρωση. 15ος αι. - 1912
1. ΟΙΚΙΣΜΟΙ - ΔΙΟΙΚΗΣΗ. Προεδρείο: Γ. Σαλακίδης / Γ. Τσότσος

09.00- 09.15: Χριστίνα Ζιώτα, Οικιστικές εγκα τα σ τά σ εις και ανθρώπινες δρα
στηριότητες στην περιοχή τη ς Κοζάνης κ α τά την αρχα ιό
τητα. Μια διαχρονική συνοπτική παρουσίαση.
09.15- 09.30: Γεώργιος Τσότσος, Το ζήτημα του εποικισμού στη Δυτική Μ α
κεδονία 15°$-17°$ αιώνας.
09.30- 09.45: Δημήτριος Λαμπράκης. Ο καζάς Σερβίων τον 16° αιώνα. Η π ε
ρίπτωση τριών χωριών, μέσα α πό τα οθωμανικά απογραφικά
κατάστιχα.
09.45- 10.00: Κωνσταντίνος Καμπουρίδης. Η οθωμανική α π ογρα φ ή των Γρε-
βενών 1564.
10.00- 10.15: Γεώργιος Σαλακίδης, Το οθωμανικό σύστημα του μαλικιανέ (ηια-
Μζάηβ) και η Κοζάνη.
10.15- 11.00: Συζήτηση

11.00- 11.30: Διάλειμμα
2. ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ. Π ροεδρείο: Αναστασία Παληου /Ίκ . Μαντουβαλος

11.30- 11.45: Αναστασία Παληού, Διοίκηση και οικονομικοκοινωνική διαστρω
μάτωση στην Κοζάνη του ί7 ου-19ου αιώνα.
11.45- 12.00: Ευάγγελος Καραμανές. Η κτηνοτροφία στην περιοχή Κοζάνης-
Γρεβενών: μία διαχρονική παραγω γική δραστηριότητα και οι
κοινωνικές και πολιτισμικές της διαστάσεις.
12.00- 12.15: Ίκαρος Μαντουβαλος - Χαρίτων Καρανάσιος. Συντεχνίες της Κ ο
ζάνης τον 18° με αρχές του 19ου αιώνα βάσει της διδακτο
ρικής διατριβής της Μ αρίας Τσικαλουδάκη.
12.15- 12.30: Κατερίνα Παπακωνσταντίνου, Η α νάπ τυξη το υ βαλκανικού
εμπορίου μ ε την Ευρώπη τον 18° αιώνα.
12.30- 12.45: Ίκαρος Μαντουβαλος. Θεσμικές συνδηλώσεις της *ελληνικής9 πα-
ρουσίας στην Κεντρική Ευρώπη: η Διασπορά των Κοζανιτών

(18°ζ αι. - αρχές 19ου αι.).
12.45-13.30: Συζήτηση
3. ΠΑΙΔΕΙΑ -- ΛΟΓΙΟΙ. Προεδρείο: Ν. Ψημμέν<χ / Κων. Πέτσκχ

17.00-17.15: Νικόλαος Ψημμένος, Η διένεξη των σχολών στην ελληνική εκδοχή
της.
17.15-17.30: Κωνσταντίνος Πέτσιος. Φιλοσοφικά χειρόγραφα στη Δημοτική Βι
βλιοθήκη της Κοζάνης.
17.30-17.45: Βενετία Χατζοπούλου. Η παιδεία στην Κοζάνη κα τά τον 18°
αιώνα μέσα από τα χειρόγραφ α της Δημοτικής Βιβλιοθήκης
Κοζάνης.
17.45-18.00: Χαρίτων Καρανάσιος. Ιστορικό περίγρα μ μα της Δημοτικής Βι-
βλιοθήκης Κοζάνης.
18.00-18.15: Κωνσταντίνος Ντίνας. 0 γλωσσικός χά ρτη ς του νομού Κοζάνης.
18.15-19.00: Συζήτηση / Διάλειμμα
4. ΙΑΤΡΙΚΗ -- ΤΕΧΝΗ. Προεδρείο: Μαρίνα Βρέλλη / Μαρίζα Τσιάπαλη

19.00-19.15: Βασιλική Νοτοπούλου. Η παράδοση της Ιατρικής στην Κοζάνη
και τη Σ ιάτιστα, 18ος αι. μ ε αρχές του 19ου αιώνα.
19.15-19.30: Σταυρούλα Λοφίτη. Η βιβλιοθήκη του ιατροφιλοσόφου Γεωργίου
Σακελλάριου.
19.30-19.45: Μαρίζα Τσιάπαλη, Βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία του
νομού Κοζάνης.
19.45-20.00: Μαρίζα Τσιάπαλη - Πασχάλης Ανδρούδης. Μακεδονική Α ρχιτε
κτονική. Μ ορφολογία και διάκοσμος των αρχοντικών Κ ο
ζάνης και Σιάτιστας.
20.00-20.15: Μαρίνα Βρέλλη, Τοπικές φ ορεσιές τη ς περιοχής Κοζάνης στο
Λαογραφικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
20.15-21.00: Συζήτηση
Σάββατο 29 Σεπτεμβρίου 2012
5. Η ΚΟΖΑΝΗ 1821-1912. Προεδρείο: Δ. Καραμπερόπουλος / I. Μπουνόβας

09.00-09.15: Δημήτριος Καραμπερόπουλος, Λ ογιοσύνη και επ α νά σ τα σ η . Οι
Σιατιστινοί και Κοζανίτες σύντροφοι του Ρήγα.
09.15-09.30: Δημήτριος Μυλωνάς, Το φαινόμενο το υ ευεργετισ μού στην Κ ο
ζάνη. 17°ζ-19°ϊ αιώνας.
22 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ
09.30- 09.45: Βασιλική Διάφα. Μ ορφές γαμήλιων παροχών στην Κοζάνη κα τά

την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ν άχτι και Τράχωμα.
09.45- 10.00: Ιωάννης Μπουνόβας, Η εκπαίδευση στην περιοχή Κοζάνης 1830-
1912.
10.00- 10.15: Μαριάννα Μαλούτα. Η γυναικεία εκπαίδευση στην Κοζάνη, τέλη
19ου μ ε αρχές του 20ου αιώνα. Το Παρθεναγωγείο Κοζάνης
βάσει ανέκδοτων εγγράφω ν.
10.15- 11.00: Συζήτηση

11.00- 11.30: Διάλειμμα
Β. Η ελεύθερη Κοζάνη 1912-2012
6. ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ, Προεδρείο: Μ. Νεγρεπόντη-Δελιβάνη / Ευστ. Πελαγίδης

11.30- 11.45: Ιωάννης Γκλαβίνας. Ε κλογικές αναμετρήσεις στην Κοζάνη την
περίοδο του Εθνικού Διχασμού 1915-1920: κόμματα, υ π ο
ψήφιοι και εκλογικές συμπεριφορές.
11.45- 12.00: Ευστάθιος Πελαγίδης, Οι π ρ ό σ φ υγες της Μ. Α σίας ως παράγω ν
ανάπτυξης της περιοχής.
12.00- 12.15: Αθανάσιος Καλλιανιώτης, Μ εσοπόλεμος. Κατοχή και Εμφύλιος
στην περιοχή Κοζάνης.
12.15- 12.30: Μαρία Νεγρεπόντη-Δελιβάνη, Αναπτυξιακές δυνατότητες και χ α
μένες ευκαιρίες της Κοζάνης στον 20° αιώνα.
12.30- 12.45: Ευάγγελος Καρλόπουλος - Αντώνιος Τουρλιδάκης, Βιωσιμότητα
λιγνιτικής βιομηχανίας και τοπική κοινωνία.
12.45- 13.30: Συζήτηση
7. ΕΚΚΛΗΣΙΑ - ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. Προεδρείο: Π. Καμηλάκης / Α. Δάρδας

17.00- 17.15: Αναστάσιος Δάρδας, Συνόψιση εκκλησιαστικής ιστορίας σε
Σέρβια, Κοζάνη και Σιάτιστα.
17.15- 17.30: Δημήτριος Σκρέκας, Το σ υ γγρ α φ ικ ό έργο το υ μακαριστού μη
τροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης κυρού Διονυσίου Ψαριανού.
17.30- 17.45: Αγνή Παπακώστα, Π ολιτιστική κίνηση στην Κοζάνη μ ε τά την
απελευθέρωση. Λογοτεχνία, Θέατρο, Μουσική.
17.45- 18.00: Παναγιώτης Καμηλάκης, Επισημάνσεις για τον λαϊκό πολιτισμό
τη ς επαρχίας Βοΐου Κοζάνης.
18.00- 18.15: Ζωή Μάργαρη, Λ α ϊκά δρώ μενα στην Κοζάνη και την περιοχή
Τσιαρτσιαμπά.
18.15-19.00: Συζήτηση / Διάλειμμα

8. ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ. Προεδρείο: I. Καραχισαρίδης / Δ. Σκρέκας

19.00- 19.15: Νικόλαος Ασημόπουλος, Η τριτοβάθμια εκπαίδευση στην Κοζάνη
και τη Δυτική Μ ακεδονία ως παράγω ν κοινωνικοοικονομικής
ανάπτυξης.
19.15- 19.30: Ευθύμιος Μπατιάνης, Π ροοπτικές ανάπτυξης της αγροτικής οι
κονομίας στην περιοχή Κοζάνης.
19.30-19.45: Κωνσταντίνος Κυριακίδης, Οι προοπτικές του τοπικού εμπορίου
στη σύγχρονη εποχή.
19.45-20.00: Λάζαρος Τσικριτζής. Η πρόκληση για μια πράσινη μετα?<ιγνιτική
περίοδο.
20.00- 20.15: αρχιμ. Αυγουστίνος Μύρου. Τοπική εκκλησία: αναχρονιστική λαϊκή
παράδοση ή παραδεδομένο α ποκαλυπτικό Γεγονός υ π α ρ
ξιακής αυτοσυνειδησίας και κοινοτικής κοινωνικής δομής;
20.15- 20.30: Αθανάσιος Παπαδημητρίου, Η προβολή του τοπικού πολιτισμού
και τουρισμού ως παράγω ν ανάπτυξης.
20.30-21.00: Συζήτηση
Κυριακή 30 Σεπτεμβρίου 2012
9. ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ. Προεδρείο: Αννα Μανδυλαρά / Δ. Μυλωνάς

11.00-11.15: Κωνσταντίνος Διώγος, Ο Μακεδονικός Αγώ νας στην περιοχή της
Κοζάνης και η προσφορά των Κοζανιτών.
11.15-11.30: Βασίλειος Δημητριάδης - Όλγα Μπελεγάκη, Η απελευθέρωση της
Μ ακεδονίας στο πλαίσιο των εθνικών ανταγω νισμώ ν σ τα
Βαλκάνια.
11.30-11.45: Άννα Μανδυλαρά. Η απελευθέρω ση της Κοζάνης: η τοπική κοι
νωνία και το εθνικό κράτος γιορτάζουν.
11.45-12.00: Παρουσίαση εγγράφων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης για την α πε
λευθέρωση της Κοζάνης. Επιμέλεια: Ελένη Μαργαρίτη.
10. ΣΤΡΟΓΓΥΛΗ ΤΡΑΠΕΖΑ: Το μέλλον τηε Κοζάνης και της περιοχής

12.00-14.00: Λάζαρος Μαλούτας (εντοπιότητα προβλημάτων και προκλήσεις).
Μαρία Νεγρεπόντη-Δελιβάνη (σύγχρονα προβλήματα οικονομίας).
Πέτρος Πατιάς (πανεπιστημιακή εκπαίδευση και οικονομία).
Λάζαρος Τσικριτζής (ενέργεια και οικονομία).
Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη (λαϊκός πολιτισμός και ανάπτυξη).
Ιωάννης Καραχισαρίδης (πολιτισμός και οικονομία).
αρχιμ. Εφραίμ Τριανταφυλλόπουλος (κοινωνία και αυτοσυνείδηση).
14.00-14.30: Συμπεράσματα συνεδρίου: Χαρ. Καρανάσιος.

ΕΙΣΗΓΗΤΕΣ
ΑΝΔΡΟΥΔΗΣ Πασχάλης, δρ. DEA βυζαντινής αρχαιολογίας. Université PARIS I -

Panthéon-Sorbonne. ΜΑ αναστηλωτής IoAAS Universitx/ of York, ap-
χιτέκτων μηχανικός ΑΠΘ
ΑΣΗΜΟΠΟΥΛΟΣ Νικόλαος, καθηγητής Τμήματος Η λεκτρολογίας, πρόεδρος ΤΕΙ
Δυτικής Μακεδονίας
ΒΡΕΛΑΗ Μαρίνα, αναπλ. καθηγήτρια λαογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ Ιωάννης, δρ. νεότερης και σύγχρονης ιστορίας ΑΠΘ
ΔΑΡΔΑΣ Αναστάσιος, δρ. εκκλησιαστικής ιστορίας
ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ Βασίλειος, υποφ. δρ. νεότερης και σύγχρονης ιστορίας ΑΠΘ
ΔΙΑΦΑ Βασιλική, δρ. ιστορίας του δικαίου Νομικής Σχολής ΑΠΘ
ΔΙΩΓΟΣ Κωνσταντίνος, υποφ. δρ. ιστορίας ΑΠΘ. επιστημονικός συνεργάτης Μ ου
σείου Μακεδονικού Αγώνα
ΖΙΩΤΑ ΧΡΙΣΤΙΝΑ, προϊστάμενη Α ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαι
οτήτων
ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ Αθανάσιος, δρ. νεότερης και σύγχρονης ιστορίας Φιλοσοφικής
Σχολής ΑΠΘ
ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ Παναγιώτης, ομότ. διευθυντής ερευνών Κ έντρου Ε ρεύνης της
Ελληνικής Λ αογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών
ΚΑΜΠΟΥΡΙΔΗΣ Κωνσταντίνος, δρ. ιστορίας-αρχαιολογίας ΑΠΘ. Γενικά Αρχεία
του Κράτους. Π αράρτημα Κοζάνης
ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ Αθανάσιος, καθηγητής ιστορίας του Ελληνισμού, πρόεδρος Τμή
ματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Θεολογικής Σχολής
ΑΠΘ
ΚΑΡΑΜΑΝΕΣ Ευάγγελος, διευθύνων Κ έντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λ α ο γρ α
φίας της Ακαδημίας Αθηνών
ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ Δημήτριος, δρ. ιστορίας της ιατρικής, πρόεδρος Ε πιστη
μονικής Εταιρείας Μ ελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα
ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ Χαρίτων, διευθυντής ερευνών Κ έντρου Ερεύνης του Μεσαιωνικού
και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών
ΚΑΡΑΧΙΣΑΡΙΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ, σκηνοθέτης-οικονομολόγος. διευθυντής ΔΗΠΕΘΕ
Κοζάνης
ΚΑΡΑΟΠΟΥΑΟΣ Ευάγγελος, MSc χημικός μηχανικός, ερευνητής Ινστιτούτου Τε
χνολογίας και Εφαρμογών Στερεών Καυσίμων του Εθνικού Κ έ
ντρου Έ ρευνας και Τεχνολογικής Ανάπυξης
ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ Κωνσταντίνος, πρόεδρος Εμπορικού και Βιομηχανικού Ε πιμελη
τηρίου Κοζάνης
ΛΑΜΠΡΑΚΗΣ Δημήτριος. πολίτικός επιστήμων-ιστορικός. υποφ. όρ. οθωμανικής

ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο
ΛΟΦΙΤΗ Σταυρούλα. ΜΑ νεοελληνικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κ ύπρου
ΜΑΛΟΤΤΑ Μαριάννα. δρ. Τομέα Ιστορία ς και Π αιδαγω γικής τη ς Θεολογικής
Σχολής ΑΠΘ
ΜΑΑΟΥΤΑΣ ΛΑΖΑΡΟΣ, δήμαρχος Κοζάνης
ΜΑΝΔΥΛΑΡΑ Άννα, επίκουρος καθηγήτρια ιστορίας νεότερων χρόνων Π ανεπι
στημίου Ιωαννίνων
ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΣ Ίκαρος, λέκτορας νεότερης ιστορίας Δημοκρίτειου Π ανεπιστη
μίου Θράκης
ΜΑΡΓΑΡΗ Ζωή. ερευνήτρια Κ έντρου Ε ρεύνης της Ελληνικής Α α ο γρα φ ία ς της
Ακαδημίας Αθηνών
ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ Ελένη, βιβλιοθηκονόμος Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης
ΜΠΑΤΙΑΝΗΣ Ευθύμιος, γεωπόνος-οινολόγος. MSc Αριστοτελείου Πανεπιστημίου
Θ εσσαλονίκης, Τμήμα Φυτικής και Ζωικής Π α ρα γω γής. Δ/νση
Αγροτικής Οικονομίας. Γενική Δ/νση Περιφερειακής Αγροτικής Οι
κονομίας και Κτηνιατρικής. Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας
ΜΠΕΛΕΓΑΚΗ Όλγα. υποψ. δρ. νεότερης και σύγχρονης ιστορίας ΑΠΘ
ΜΠΟΥΝΟΒΑΣ Ιωάννης, δρ. παιδαγω γικής Φιλοσοφικής Σχολής Π ανεπιστημίου
Ιωαννίνων
ΜΥΛΩΝΑΣ Δημήτριος. δρ. κλασικής αρχαιολογίας
αρχιμ. Αυγουστίνος ΜΥΡΟΥ, δρ. θεολογίας Πανεπιστημίου Durham Α γγλίας
ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗ-ΔΕΛΙΒΑΝΗ Μαρία, καθηγήτρια οικονομικών σπουδών και πρώην
πρύτανης Πανεπιστημίου «Μακεδονία», σύμβουλος Υπουργείου
Συντονισμού, της ΥΠΑΒΕ. του ΟΟΣΑ των Παρισίων. μέλος του
Διεθνούς Επιστημονικού Συμβουλίου Ε π α γγελμ α τικ ο ύ Π ροσα
νατολισμού του Π ανεπιστημίου Μ ασσαλίας, αντιπρόεδρος
Ένωσης Οικονομολόγων Γαλλικής Γλώσσας, αντιπρόεδρος και δι
ευθύντρια του CEDIMES Ε λλάδας. Jean Monnet Fellow, μέλος της
Ακαδημίας Επιστημών της Ρουμανίας, πρόεδρος του ιδρύματος
«Δημήτρης και Μαρία Δελιβάνη»
ΝΟΤΟΠΟΥΑΟΥ Βασιλική, δρ. νεότερης ιστορίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. βιολόγος
ΝΤΙΝΑΣ Κωνσταντίνος, καθηγητής γλω σσολογίας Π ανεπιστημίου Δυτικής Μ α
κεδονίας
ΠΑΑΗΟΥ Αναστασία, υποφ. δρ. ιστορίας του δικαίου της Νομικής Σχολής ΑΠΘ.
δικαστική αντιπρόσωπος Α ' Νομικού Συμβουλίου του Κ ράτους
ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Αθανάσιος. MSc διοίκησης τουριστικών επιχειρήσεων Ανοικτού
Π ανεπιστημίου. Διεύθυνση Α νά πτυξης Π εριφέρειας Κεντρικής
Μακεδονίας
26 ΕΙΣΗΓΗΤΕΣ
ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Κατερίνα, δρ. νεότερης ιστορίας. διδάσκουσα Ελληνικού

Ανοικτού Πανεπιστημίου
ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ Αγνή. δρ. νεοελληνικής φιλολογίας ΑΠΘ
ΠΑΤΙ ΑΣ Πέτρος, αντιπρόεδρος Διοικούσας Ε πιτροπής Π ανεπιστήμιου Δυτικής
Μ ακεδονίας, πρόεδρος Ε πιτροπής Ερευνώ ν, καθηγητής Τμή
ματος Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών ΑΠΘ
ΠΕΑΑΓΙΔΗΣ Ευστάθιος, ομότ. καθηγητής νεότερης ιστορίας Πανεπιστημίου Δ υ
τικής Μακεδονίας
ΠΕΤΣΙΟΣ Κωνσταντίνος, καθηγητής φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
ΠΟΑΥΜΕΡΟΥ-ΚΑΜΗΑΑΚΗ Αικατερίνη, τ. διευθύντρια Κ έντρου Ε ρεύνης της
Ελληνικής Λ αογραφ ίας της Ακαδημίας Αθηνών
ΣΑΑΑΚΙΔΗΣ Γεώργιος, επίκ. καθηγητής τουρκικής γλώσσας και φιλολογίας Δη-
μοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
ΣΚΡΕΚΑΣ Δημήτριος, δρ. βυζαντινής φιλολογίας Πανεπιστημίου Οξφόρδης
ΤΟΥΡΛΙΔΑΚΗΣ Αντώνιος, αναπλ. καθηγητής του Τμήματος Μηχανολόγων Μη
χανικών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας
αρχιμ. Εφραίμ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΑΑΟΠΟΥΑΟΣ. δρ. θεολογίας ΑΠΘ. πτυχιούχος παι-
δαγωγικών-κοινωνιολογίας. πρω τοσύγκελλος I. Μ ητρόπολης Σι-
σανίου και Σιατίστης
ΤΣΙΑΠΑΛΗ Μαρίζα, δρ. βυζαντινής αρχαιολογίας. διευθύντρια 17*1$ Εφορείας Β υ
ζαντινών Αρχαιοτήτων
ΤΣΙΚΡΙΤΖΗΣ Λάζαρος, αναπλ. καθηγητής ΤΕ Ι Δυτικής Μ ακεδονίας. μέλος της
Οικολογικής Κίνησης Κοζάνης
ΤΣΟΤΣΟΣ Γεώργιος, δρ. Τομέα Πολεοδομίας. Χ ω ροταξίας και Περιφερειακής
Α νάπτυξης της Αρχιτεκτονικής Σχολής ΑΠΘ. αγρονόμος το π ο
γράφ ος μηχανικός ΑΠΘ, DEA ιστορίας επιστημών και τεχνολο
γίας Πανεπιστημίου Charles De Gaulle/Lille III,
ΧΑΤΖΟΠΟΤΛΟΥ Βενετία, δρ. φιλολογίας Πανεπιστημίου Σορβόνης/Παρίσι
ΨΗΜΜΕΝΟΣ Νικόλαος, ομότ. καθηγητής φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ
Ο Δήμος Κοζάνης, επιθυμ ώ ντα ς να συμβάλει στην έρευνα και προβολή της
τοπικής ιστορίας, με χαρά και συναίσθηση της ευθύνης για τον τόπο, διοργά-
νωσε το επιστημονικό Συνέδριο «Κοζάνη. 600 χρόνια Ιστορίας». Πρόκειται για
το δεύτερο και μεγαλύτερο συνέδριο τοπικής Ιστορίας στην Κοζάνη, ενώ το
πρώ το διεξήχθη το 1993 με θέμα «Η Κοζάνη και η περιοχή της. Ιστορία-Πο-
λιτισμός».
Με αφορμή τα 100 χρόνια από την απελευθέρωση της πόλης και της π ε
ριοχής από την οθωμανική κυριαρχία, το Συνέδριο ζωντάνεψε στιγμές της π ο
ρείας αυτού του τόπου στην οικιστική ανάπτυξη, την κοινωνία, την οικονομία,
την παιδεία, την τέχνη και τον πολιτισμό.
Το Συνέδριο και ο εορτασμός των 100ων ελευθερίων της πόλης συνέπεσαν
με μια ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδο για τη χώρα και την περιοχή, κατά την οποία
η χώ ρα βιώνει τη βαθύτερη μεταπολεμική οικονομική, κοινωνική και πολιτι
σμική κρίση, η οποία προβάλλει την αδήριτη ανάγκη για την περιοχή, μετά από
μια περίοδο 30ετούς «ευδαιμονίας», να χαράξει νέα πορεία σε ένα τοπίο μι
κρότερης εξάρτησης α πό τον λιγνίτη.
Ακριβώς στον παραπάνω προβληματισμό για το μέλλον του τόπου μπορεί
να συμβάλει το Σ υνέδριο αυτό, μέσω του διάλογου που θα α να πτυχθεί. Η
ιδιαίτερη βαρύτητα του Συνεδρίου έγκειται στο γεγονός ότι συμμετείχαν σε
αυτό εισηγητές υψηλού πανεπιστημιακού επιπέδου, οι οποίοι κλήθηκαν να μας
δώσουν μια κατά το δυνατόν «αντικειμενική» εικόνα της περιοχής, και. π ε
ραιτέρω να σκιαγραφήσουν μια νέα πορεία, αλλά και, πάνω α π ό όλα και
πρώ τα α πό όλα. να σπάσουν τα στερεότυπα.
Η Κοζάνη και η ευρύτερη περιοχή έχει να επιδείξει μακρά πολιτιστική
διαδρομή 600 χρόνων, κατά την οποία αναδείχθηκε η κομβική της θέση στα
νοτιοδυτικά Βαλκάνια, αναπτύσσοντας ενεργειακές υποδομές, προωθώντας την
Π αιδεία και καλλιεργώ ντας τον πολιτισμό. Οι αρετές των κατοίκων, με την
ανάπτυξη του εμπορίου από τους πρα μ α τευτάδες και τα καραβάνια προς τη
Μ εσευρώπη. κατέστησαν την πόλη οικονομικό κέντρο στον ενιαίο χώρο της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και καταξίωσαν την Κοζάνη ως Μακεδονική Μη
τρόπολη. Βασικό στοιχείο των προγόνων μας που μεγαλούργησαν ήταν η εξω-
στρέφεια. η επιτυχής ανταγωνιστικότητα και η ποιότητα των προϊόντων, αλλά
επίσης και η δυναμική προσαρμογή στις εκάστοτε συνθήκες των καιρών.
Οι σύγχρονοι κάτοικοι της πόλης, κληρονόμοι μιας μακράς και πλούσιας
Παράδοσης, ζούμε σε έναν τόπο όμορφο, παραγω γικό, με ένα εξαίρετο φυσικό
28 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ
απόθεμα, μα πάνω α πό όλα με ένα ιδιαιτέρω ς υψηλού επιπέδου ανθρώπινο

δυναμικό. Σήμερα, λοιπόν, αφού διδαχθούμε α πό την εμπειρία του ιστορικού
γίγνεσθαι, «ξαναδιαβάζοντας» την Ιστορία του τόπου, καλούμαστε να χα ρ ά
ξουμε μια νέα πορεία στον ενιαίο Ευρω παϊκό χώρο, αναπτύσσοντας τη δημι
ουργικότητα και την καινοτομία. Ευχόμαστε και είμαστε βέβαιοι ότι η α να
δρομή στη Γ ένεση καί Α νά πτυξη τη ς Μ ακεδονικής Μ ητρόπολης Κ οζάνης στο
πλαίσιο του Συνεδρίου «Κοζάνη, 600 χρόνια Ιστορίας», όπω ς αποτυπώ νεται
και στα Πρακτικά του Συνεδρίου που παραδίνουμε σήμερα στους πολίτες του
Δήμου Κοζάνης αλλά και στο ευρύ αναγνωστικό κοινό, θα αποτελέσει κατα-
λύτη στη συζήτηση γ ια τις αποφάσεις σχετικά με το μέλλον του τόπου μας.
Λάζαρος Μ αλούτας
Δήμαρχος Κοζάνης
Η Κοζάνη από την Ίδρυση στην Απελευθέρωση.
15°ζ αι. - 1912
ΟΙΚΙΣΜΟΙ - ΔΙΟΙΚΗΣΗ - ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Χριστίνα Ζιώτα
ΟΙΚΙΣΤΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ
ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ.
ΜΙΑ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ*
Στον παρόντα τόμο παρουσιάζονται, αναλύονται και ερμηνεύονται διάφορες

πτυχές της ιστορικής διαδρομής της Κοζάνης, αναδεικύονται ποικίλες όψεις
του τοπικού βίου από την ίδρυση της πόλης μέχρι σήμερα, διερευνώνται από
διαφ ορετικές σκοπιές ιδεολογικά και πρα κτικά ζητήματα και προβάλλονται
σημαντικοί σταθμοί στην μακραίωνη πορεία που οδήγησε στη σημερινή Κο
ζάνη. Ουσιαστικός στόχος δεν είναι βεβαίως η απλή καταγραφή ιστορικών μη
νυμάτων, αλλά η σωστή διαχείριση αυτής της γνώσης, για το μέλλον της πόλης
αλλά και για το μέλλον όλων μας.
Στην αφετηρία ενός τέτοιου «ταξιδιού» δεν είναι δυνατόν να παραλειφθεί
η αναφορά στις ανθρώπινες κοινωνίες που δημιουργήθηκαν και έδρασαν στην
περιοχή σε πολύ πρω ιμότερες εποχές, καθώς και στις συγκεκριμένες επιλογές
π ο υ διαμόρφω σαν τον πολιτισ μό τους. Υπάρχουν σα φ είς -α ν και α π ο σ π α
σ μ α τικ ές- μαρτυρίες για τη μακραίωνη ανθρώπινη παρουσία στη θέση όπου
αναπτύχθηκε η σύγχρονη Κοζάνη, χωρίς να διατηρηθεί αρχαίος οικισμός ή οι
κισμοί. Είναι, ωστόσο, διαφωτιστική η αναφορά στα αρχαιολογικά δεδομένα
από άλλες θέσεις, λιγότερο ή περισσότερο κοντινές, αφού σε κάθε ιστορική πε-
Σ την π α ρ ο ύ σ α ε ρ γ α σ ία χρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν τα ι οι π α ρ α κ ά τ ω σ υ ν το μ ο γρ α φ ίες:
ΑΑΑ Α ρ χα ιο λ ο γικ ά Ά νά λεκ τα έξ Αθηνών.
ΑΔ Α ρ χα ιο λο γικ ό ν Δελτίον.
ΑΕ Α ρ χα ιο λο γικ ή Έ φ η μ ε ρ ίς.
ΑΕΑΜ Το Α ρ χα ιο λ ο γικ ό Έ ρ γ ο στην Άνω Μ ακ εδονία.
ΑΕΜ Θ Το Α ρ χα ιο λ ο γικ ό Έ ρ γ ο σ τη Μ α κ εδ ο νία κ α ι στη Θ ράκη.
AJA A m erican Jo u rn a l of A rchaeology.
BSA A n n u a l of th e B ritish School a t A th en s.
’Έ ρ γ ο ν To ’Έ ρ γ ο ν τή ς εν Ά θή να ις Α ρ χα ιο λ ο γικ ή ς Ε τ α ιρ ε ία ς .
ΠΑΕ Π ρ α κ τικ ά τή ς εν Ά θή να ις Α ρ χα ιο λ ο γικ ή ς Ε τ α ιρ ε ία ς .
PPS P roceedings of th e P reh isto ric Society.
32 ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΖΙΩΤΑ
ρίοδο εντοπίζουμε κοινές συνιστώσες και ιχνηλατούμε επ α φ ές και επικοινω

νίες, οι οποίες επηρεάζουν εμφανώς την πολιτισμική φυσιογνωμία ευρύτερων
περιοχών, χωρίς να εξαλείφουν ιδιαιτερότητες, ενίοτε μάλιστα σημαντικές.
Τα λίθινα εργαλεία από το Παλαιόκαστρο Βόί'ου είναι από τα αρχαιότερα
αναγνω ρίσιμα ίχνη παλαιολιθικών ανθρώπων στην περιοχή και στην Ελλάδα
γενικότερα. Πρόκειται για έναν αμφίπλευρο αμυγδαλόσχημο χειροπέλεκυ της
πρώιμης ή κατώτερης παλαιολιθικής εποχής, που ανακαλύφθηκε από την ερευ
νητική ομ άδα του πα νεπιστημ ίου του Cambridge και τον Ε. Higgs το 1963,1
καθώς και μια αιχμή από πυριτόλιθο της μέσης παλαιολιθικής. Τα ευρήματα
αυτά επιβεβαιώνουν ότι σε ορεινές περιοχές δραστηριοποιήθηκαν ομάδες κυ
νηγών και τροφοσυλλεκτών, οι οποίες δεν ήταν μόνιμα εγκαταστημένες, αφού
η επιβίωσή τους εξαρτιόνταν α π ό τις μετακινήσεις των θηραμάτων, ενώ συ
νέλεγαν την τροφή τους όπω ς την έβρισκαν στη φύση. Κ αθώς δεν διατηρού
νται συνήθως λείψανα από τους εποχικούς καταυλισμούς αυτών των ομάδων,
τα αναγνωρίσιμα από την έρευνα ίχνη τους είναι κυρίως τα λίθινα εργαλεία.
Η συστηματική έρευνα που διεξάγεται τα τελευταία χρόνια από το Αρι-
στοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στον νομό Γρεβενών αποκάλυψε πολύ
περισσότερα στοιχεία για τη δράση παλαιολιθικών ανθρώπων σε ορεινές και
αλπικές περιοχές της Πίνδου, όπου κυνηγούσαν, συνέλεγαν άγριους καρπούς,
εξασφάλιζαν καύσιμη ύλη και εντόπιζαν πη γές πρώ τω ν υλών για την κ α τα
σκευή των λίθινων εργαλείω ν που τους ήταν α πα ρα ίτη τα . Η ανθρώπινη μ ά
λιστα πα ρουσ ία σε σημεία με υψόμετρο π ου ξεπερνά τα 1.500 μ. κ α θ’ όλη
τη διάρκεια της προϊστορίας αποδεικνύει ότι οι ορεινοί όγκοι δεν απέτρεπαν
τις πολιτισμικές επαφές, συμπέρασμα ουσιαστικής σημασίας για την αρχαιο
λογική έρευνα σε ένα οικοσύστημα με πολυσχιδές ορεινό ανάγλυφο, όπως αυτό
της Δυτικής Μ ακεδονίας.2
Έ να εξαιρετικά ενδιαφέρον ζήτημα που απασχολεί την παλαιολιθική
έρευνα αφορά τη συμβολή της Δυτ. Μακεδονίας στον πρώτο εποικισμό της Ευ
ρώπης. ο οποίος δεν αποκλείεται να άρχισε πριν από 800.000 χρόνια ή και πα-
λαιότερα. Σχετικά στοιχεία αναμένονται από τη διερεύνηση για τον εντοπισμό
παλαιολιθικών θέσεων στις αναβαθμίδες του Αλιάκμονα στην Κοζάνη, τα Γρε-S .
S. I. D ak aris - Ε. S. H iggs - W. Hey. « T h e clim ate, en v iro n m e n t a n d in d u strie s of Stone

Age Greece: P art I». PPS 3 0 (1964) 199-244· I. Τ ουρ ά σ ογλου, AA 24 (1969). Χ ρ ονικ ά
B \ a. 333.
N. Ε υ σ τ ρ α τ ίο υ - P. B iagi - Π. Ε λ ε φ ά ν τη - M. S p a ta ro . « Π ρ ο ϊσ τ ο ρ ικ έ ς έ ρ ε υ ν ε ς στην
Π ίνδο. Η ορεινή π ερ ιο χή τω ν Γ ρεβενώ ν. Τ α προ^τα α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α » , Α Ε Μ Θ 17 (2 0 0 3 )
58 1-589· Ν. Ε υ σ τ ρ α τ ίο υ - Ρ. B iagi - Π. Ε λ ε φ ά ν τη - Μ. Ν τίνου, « Π ρ ο ϊσ το ρ ικ έ ς α ν α -
σ κ α φ ικ έ ς έ ρ ε υ ν ε ς σ τη ν π ε ρ ιο χ ή τ η ς Σ α μ α ρ ίν α ς . στην Π ίνδο το υ ν ο μ ο ύ Γ ρ εβ εν ώ ν » ,
Α Ε Μ Θ 18 (2 0 0 4 ) 6 2 3 -6 3 0 .
ΟΙΚΙΣΤΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ 33
βενά και, την Καστοριά.3 Έ να τέτοιο στοιχείο, δηλαδή ένας ακόμη παλαιολιθικός
χειροπέλεκυς. περισυλλέχτηκε στην παραλίμνια πλέον περιοχή της Λιανής.4
Από τη νεολιθική περίοδο, η οποία αρχίζει γύρω στα μέσα της 7Κ χιλιε
τία ς π.Χ.. διαθέτουμε σαφώς περισσότερες αρχαιολογικές μαρτυρίες. Το φ υ
σικό περιβάλλον εκείνη την εποχή ήταν πυκνά δασωμένο στην περιοχή μας. Σε
θέσεις με χαμηλό και μέσο υψόμετρο επικρατούσαν μεικτά φυλλοβόλα δάση
με διάφορα είδη βελανιδιάς, αλλά και φτελιές, φλαμουριές, λεπτοκαρυές. Τα
ψηλότερα σημεία -ήταν καλυμμένα α πό δάση κωνοφόρων, πεύκου και έλατου.
Τουλάχιστον τα καλοκαίρια φαίνεται ότι ήταν θερμότερα και ξηρότερα, ενώ
παρόμοιες με τις σημερινές κλιματικές συνθήκες επικράτησαν σταδιακά, ιδι
αίτερα μετά το 2500 π.Χ.5
Η νεολιθική οικονομία βασιζόταν στη γεω ργία και την κτηνοτροφία, π α
ρα γω γικ ές στρατηγικές που προϋποθέτουν τη μόνιμη εγκατάσταση των αν
θρώ πινω ν ομάδων. Η συλλογή άγριω ν καρπώ ν και φρούτων, το κυνήγι, η
αλιεία, κάλυπταν συμπληρω ματικά τις διατροφικές ανάγκες, ανάλογα με τις
ιδιαιτερότητες του φυσικού περιβάλλοντος κάθε οικισμού.
Οι θέσεις που επέλεγαν οι τροφοπαραγω γοί για να εγκαταστήσουν και να
οργανώσουν τις κοινότητές τους έπρεπε να βρίσκονται κοντά σε πηγές γλυκού
νερού και να διαθέτουν επαρκή και εύφορα εδάφη για καλλιέργεια. Η βλάστηση
στο περιβάλλον της θέσης και εδάφη με την κατάλληλη σύσταση εξασφάλιζαν
ξυλεία και πηλό, τα κυριότερα υλικά δομής των σπιτιών και των κάθε είδους
κατασκευών σε ολόκληρη τη Βαλκανική κατά τη νεολιθική περίοδο.
Ο πρωιμότερος νεολιθικός οικισμός της περιοχής και ένας από τους πρω-
ιμότερους της Μακεδονίας (περ. 6500 π.Χ.) εντοπίστηκε στη Μαυροπηγή. στη
θέση Φυλλοτσάί'ρι. Στην αρχική φάση του είχε ημιυπόγειες κατοικίες, οι οποίες
αργότερα έγιναν ισόγειες, ορθογώνιες, με εστίες στο εσωτερικό τους και κα
τασκευές για την παρασκευή τροφής. Οι τοίχοι ήταν κατασκευασμένοι με ξύ
λινο σκελετό, στηριγμένο σε πασσάλους και καλυμμένο με πηλό. Η έκταση
του οικισμού δεν ξεπερνούσε τα πέντε στρέμματα.6
Ε. Π α ν α γο π ο ύ λ ο υ - Κ. Χ α ρ β ά τη - Π. Κ α ρ κ ά ν α ς - Α. Α θα να σ ίου - Π. Ε λ εφ ά ν τη - S. R.
F rost, «Η ερ ευ ν ά τη ς π ρ ώ ιμ η ς π α λ α ιο λ ιθ ικ ή ς στην π ερ ιο χή το υ Α λιά κμ ονα, νομού Γρε-
βενώ ν». Α Ε Μ Θ 18 (2 0 0 4 ) 631-640.
Α ρετή Χ ονδρογιάννη-Μ ετόκη , Α Δ 5 6 -5 9 (2 0 0 1 -2 0 0 4 ) Χ ρονικά Β' 3β. σ. 481-482.
Χ ρ ισ τίν α Ζ ιώ τα . Τ α φ ικ ές π ρ α κ τικ έ ς και κοινω νίες τη ς Ε π ο χ ή ς το υ Χ α λ κ ο ύ σ τη Δ υ
τική Μ α κ εδο ν ία . Τα ν ε κ ρ ο τα φ ε ία σ τη ν Κ ο ιλ ά δ α και σ τ ις Γ ο ύ λες Κ ο ζά ν η ς , δ ιδ α κ τ .
δια τρ ιβ ή , Θ εσσαλονίκη 2007, σ. 20-21 (δ ια θ έσ ιμ η σ τις ισ το σ ε λ ίδ ε ς w w w .d id ak to rik a.g r
κ α ι invenio.lib.auth.gr).
Γ εω ρ γία Κ α ραμ ήτρου-Μ εντεσίδη, « Μ α υ ρ ο π η γή 2005: λ ιγν ιτω ρ υ χεία κ α ι α ρ χα ιό τη τες» ,
Α Ε Μ Θ 19 (2 0 0 5 ) 511-539.
Αρκετές ακόμη εγκα τα σ τάσ εις των πρώιμων φάσεων της περιόδου, της
αρχαιότερης και μέσης νεολιθικής (περ. 6500-5300 π.Χ.Χ βρέθηκαν στη λεκάνη
της Κίτρινης Λίμνης.7 στην Ξηρολίμνη8 και στην κοιλάδα του μέσου ρου του
Αλιάκμονα.9 Μια από τις σημαντικότερες ανασκαμμένες προϊστορικές θέσεις
είναι ο οικισμός των Σερβίων, που ερευνήθηκε αρχικά το 1930 και πολύ α ρ
γότερα. μεταξύ 1971 και 1973. εν όψει της κατασκευής του φ ρά γμ α τος Πο-
λυφύτου. Πρωτοκατοικήθηκε στη μέση νεολιθική και τον αποτελούσαν ορθο
γώ νια πασσαλόπηκτα κτίσματα, ένα από τα οποία είχε δά πεδο από σανίδες
και ένα άλλο λίθινα θεμέλια. Έ ξω α π ό τα σπίτια υπήρχαν εστίες και βοηθη
τικές κατασκευές, ενώ υπάρχουν ενδείξεις και για διώροφα οικήματα.10
Στη διάρκεια της νεότερης και τελικής νεολιθικής, δηλαδή από το 5300 ως
το 3200 π.Χ. περίπου, η αύξηση του πληθυσμού είναι αδιαμφισβήτητη, οι οικι
σμοί πολλαπλασιάζονται και χωροθετούνται σε ποικίλα μικροπεριβάλλοντα. ανά-
μεσά τους και σπήλαια, όπως αυτό που εντοπίστηκε στη Νεράιδα.11 Στην ευρύ
τερη περιοχή της Κίτρινης Λίμνης, στον πυθμένα της οποίας κάποια χρονική π ε
ρίοδο σχηματίστηκε λίμνη και στο πρόσφατο παρελθόν υπήρχε το έλος Σαριγκιόλ,
εντοπίστηκαν σχεδόν 40 προϊστορικοί οικισμοί, πολλοί από τους οποίους κατοι-
Γ ια την έ ρ ευ ν α στην Κ ίτρινη Α ίμνη ω ς το 2 0 0 6 βλ. St. A n d re o u - Μ. F o tia d is - Κ. Κ ο-

tsak is, « T h e N eolithic a n d B ro n ze Age of N o rth e rn G re ece » στο: T. C ullen (ε π ιμ .).
Aegean Prehistory. A Review , AJA S u p p l. 1, [A rchaeological In stitu te o f A m erica]. B o-
στο^νη 2001. 259-327· Ζ ιώ τα . Τ α φ ιχ ές π ρ α κ τικ έ ς και κοινω νίες , ό .π : Α ρετή Χ ονορο-
γιά ννη -Μ ετόκ η . Μ η οικισ τικές χ ρ ή σ ε ις χώ ρ ο υ σ τ ο υ ς νεολιθικούς οικισμούς. Το π α
ρ ά δ ε ιγ μ α τη ς Τ ο ύ μ π α ς Κ ρ ε μ α σ τή ς Κ ο ιλά δα ς, δ ιδ α κ τ . δ ια τρ ιβ ή , Θ εσσαλονίκη 200 9 .
Γ ια τ ις π ιο π ρ ό σ φ α τ ε ς α ν α σ κ α φ έ ς βλ. Γ ε ω ρ γ ία Κ α ρ α μ ή τρ ο υ -Μ ε ν τε σ ίδ η . « Ε ο ρ ο α ία
20 08. Έ ρ ε υ ν α στη Σ π η λ ιά κ α ι τη Μ α υ ροπ η γή », Α Ε Μ Θ 22 (2 0 0 8 ) 39-56· η ίδ ια . « Ε ο ρ -
δ α ία 2 0 0 9 . Η έ ρ ε υ ν α σ τη ν Α ν α ρ ρ ά χη κ α ι στη Μ α υ ρ ο π η γ ή » , Α Ε Α Μ 1 (2 0 0 9 ) 275-
300* Γ εω ρ γία Κ α ρ α μ ή τρ ο υ -Μ εντεσ ίδ η - Κ. Α ν α γν ω σ το π ο ύ λ ο υ - X. Λ όκανα . « Δ ύο θ έ
σ εις τη ς α ρ χ α ιό τερ η ς κ α ι μ έσ ης νεολιθικής στην Π οντοκώ μη κ α ι στη Μ α υ ρ ο π η γή Ε ορ-
δ α ία ς » , Α Ε Μ Θ 24 (2 0 1 0 ) [υ π ό έκδοση].
8 Γ εω ργία Κ αραμήτρου-Μ εντεσίδη, «Ξηρολίμνη Κοζάνης 1998», ΑΕΜ Θ 12 (1998) 465-480.
Α ρετή Χ ονδρογιάννη-Μ ετόκη . « Α λιά κ μ ω ν 1985-2005: η α ρ χα ιο λ ο γικ ή έρ ευ ν α στην π ε
ρ ιο χή τη ς τεχν η τή ς λίμ νη ς Π ο λ υ φ ύ το υ (κ ο ιλ ά δ α μ έσ ο υ ρου το υ Α λ ιά κ μ ο ν α ), α π ο τ ε
λ έ σ μ α τα κ α ι π ρ ο ο π τ ικ έ ς » . Α Ε Μ Θ 2 0 χρόνια. Θ εσσ αλονίκη 2009, 4 4 9 -4 6 2 . ό π ο υ π α -
λ ιό τερ η βιβλιογραφ ία* η ίδ ια , «Η α ρ χ α ιο λ ο γ ικ ή έ ρ ευ ν α στην κ ο ιλ ά δ α το υ μ έσ ο υ ρου
το υ Α λιά κμ ονα», στο ψ ηφ ια κό π ερ ιο δ ικ ό Α ρ χα ιο λο γία και Τέχνες, w w w .archaiologia.gr,
7/5/12, 21/5/12, 4/6/12, 18/6/12.
10 W. A. H eurtley, « E x ca v atio n s a t S ervia in W estern M aced o n ia» , Antiquaries Journal 12
(1 9 3 2 ) 227-238* ο ίδιος. Prehistoric Macedonia. εκ δ. C am b rid g e U niversity Press, C am
b rid g e 1939* C. R idley - K. A. W ardle - C. A. M ould. Servia I. Anglo-Hellenic Rescue E x
cavations 1971-73. BSA S uppl. τ. 32. Λ ονδίνο 2000.
11 Κ. Ρ ω μ ιο π ο ύ λ ο υ , Α Δ 27 (1972), Χ ρ ονικ ά Β2. 519* Κ. R h o m io p o u lo u - C. Ridley, « P re
h istoric S ettlem ent of S ervia (W est M acedonia) E xcavations 1972», A A A 6 (1973) 424.
κήθηκαν στην ύστερη 6η και στη διάρκεια της 5ης χιλιετίας.12 Γύρω στις 30 θέσεις
της νεότερης και τελικής νεολιθικής εντοπίστηκαν, και δυστυχώς καταστράφηκαν
σχεδόν ολοκληρωτικά, στη λεκάνη κατάκλυσης της λίμνης Πολυφύτου (κοιλάδα
του μέσου ρου του Αλιάκμονα),13 για να αναφερθούμε σε δύο μόνο μεγάλα οι
κιστικά σύνολα στον νομό Κοζάνης.
Στη λεκάνη της Κίτρινης Λίμνης βρίσκονται και οι δύο γειτονικοί οικισμοί
της νεότερης και τελικής νεολιθικής που ανασκάφηκαν κοντά στον Κλείτο, στο
κατεστραμμένο πλέον χωριό στα όρια του λιγνιτωρυχείου του Νότιου Πεδίου.
Στον οικισμό που ονομάστηκε «Κλείτος 1» υπήρχαν μεγάλα οικήματα, 100 και
πλέον τ.μ.. κατασκευασμένα με ξύλινο σκελετό που επενδύθηκε με πηλό. Σε
κ ά π ο ια σημεία των τοίχω ν τους έφεραν και διακόσμηση. Μέσα στις κα το ι
κίες υπήρχαν πηλόκτιστες κατασκευές για θέρμανση, φωτισμό, προετοιμασία
τροφής και αποθήκευση αγαθών, όπω ς εστίες, φούρνοι, «πλατφόρμες», λάκκοι
και μ εγά λα α ποθηκευτικά α γ γ ε ία . Σε εξω τερικούς χώ ρους υπήρχαν κ α τα
σκευές, μεμονωμένες ή σε μικρά σύνολα, για ποικίλες πα ρ α γω γικές δραστη
ριότητες με συλλογικό χαρακτήρα.14
Τον «Κλείτο 1» οριοθετούσαν τάφροι και ξύλινοι περίβολοι, η λειτουργία
των οποίων ήταν πιθανότατα πρακτική, χωροταξική και συμβολική. Προφανώς
όριζαν και προστάτευαν τον ζωτικό χώρο του, εμπόδιζαν τα άγρια ζώα να πλη
σιάσουν και τα εξημερωμένα να διαφύγουν, και οριοθετούσαν συμβολικά τις
δραστηριότητες της κοινότητας. Μολονότι κατασκευάστηκαν τμηματικά, η κα
τασκευή και η συντήρησή τους προϋποθέτουν συλλογική μέριμνα και π ρ ο
σπάθεια αλλά και σταθερότητα κοινωνικών πρακτικών σε βάθος χρόνου. Τά
φροι εντοπίστηκαν και στα όρια του οικισμού Τούμπα Κρεμαστής Κ οιλάδας,10
Βλ. π α ρ α π ά ν ω , σημ. 7.
Χ ρ ισ τίν α Ζ ιώ τα . « Κ ίτρ ιν η Λ ίμνη 1995. Ν έες ε ρ ευ ν η τικ έ ς δ ρ α σ τ η ρ ιό τη τε ς» , Α Ε Μ Θ 9
(1 9 9 5 ) 47-58· η ίδ ια . Α Δ 62 (2007), Χ ρ ονικ ά [υ π ό έκδοση]· η ίδ ια . Α Δ 6 3 (2 0 0 8 ). Χ ρ ο
ν ικ ά [υ π ό έκδοση]* η ίδ ια . Α Δ 6 4 (2 0 0 9 ). Χ ρ ο ν ικ ά [υ π ό έκδοση]· η ίδ ια , «Ο ν ε ο λ ι
θ ικ ό ς ο ικ ισ μ ό ς "Κ λείτος Γ κ α ι τ α ν ε ό τ ε ρ α δ ε δ ο μ έ ν α γ ια την π ρ ο ϊσ τ ο ρ ικ ή έ ρ ε υ ν α » ,
Α Ε Α Μ 1 (2 0 0 9 ) 211-230· η ίδια. «Η α να σ κ α φ ή στον Κ λείτο Κ οζάνης το 2 0 10». ΑΕ Μ Θ
24 (2 0 10) [υ π ό έκδοση]· Γεο^ργία Κ α ρ α μ ή τρ ο υ-Μ εντεσ ίδη , «Ν ομ ός Κ οζάνης 2006: Πο-
λύμ υλος. Κ λείτος. Π ερ δίκ κ α ς. Μ ικ ρ όκα σ τρο, Α λιάκμο^ν», Α Ε Μ Θ 20 (2 0 0 6 ) 856-860*
Χ ρ ισ τίν α Ζ ιώ τ α - Α ρ ετή Χ ο ν δ ρ ο γιά ν ν η -Μ ετό κ η - Ε. Μ α γ γ ο υ ρ έ τσ ιο υ . «Η α ρ χ α ιο λ ο
γ ικ ή έ ρ ευ ν α στον Κ λείτο Κ οζάνη ς το 2 0 0 9 » . Α Ε Μ Θ 23 (2 0 0 9 ) 37-52* Α ρετή Χ ονδρο-
γιά ννη -Μ ετόκη. « Κ λ είτο ς 2009. Η α να σ κ α φ ή σ τ α α να το λ ικ ά ό ρ ια το υ οικ ισ μ ού τη ς ΝΝ
κ α ι σ τον ο ικ ισ μ ό τη ς Τ Ν ». Α Ε Α Μ 1 (2 0 0 9 ) 231-244· C h ristin a Z iota. A reti H o n d ro -
y an n i-M etoki - E. M angouretsiou. «R ecent preh isto ric research in th e K itrini L im ni area
of th e K ozani p re fec tu re» . A E A M 2 (2 0 1 0 ) [υ π ό έκδοση].
Χ ο νδρογιά ννη -Μ ετόκη . Μ η οικισ τικές χ ρ ή σ εις χ ώ ρ ο υ . ό.τζ.
που χρονολογείται στην ίδια περίοδο, αλλά και στην Ποντοκώμη, σε μια πρω -
ιμότερη εγκατάσταση, της αρχαιότερης και μέσης νεολιθικής.16
Οι νεολιθικοί παραγω γοί καλλιεργούσαν δημητριακά και όσπρια και εξέ
τρεφαν αιγοπρόβατα, βοοειδή και χοίρους. Εκτός α πό το κρέας και το γάλα,
χρησιμοποιούσαν για ποικίλες ανάγκες της καθημερινής ζωής τα οστά, τα κέ
ρατα, το μαλλί και το δέρμα, τόσο των εξημερωμένων όσο και των άγριω ν
ζώων κυνηγιού. Έ να στοιχείο που συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με την αγρο-
τοκτηνοτροφική οικονομία και τη μόνιμη εγκατάσταση των ανθρώπων είναι
η κατασκευή πήλινων αγγείων. Κ αθ’ όλη τη νεολιθική περίοδο και στο μ εγα
λύτερο μέρος της εποχής του χαλκού τα α γγεία ήταν χειροποίητα και προο
ρίζονταν για την προετοιμασία, το μ αγείρεμ α και την κατανάλωση στερεών
και υγρών τροφών. Κ αθώς η καλλιέργεια δίνει τη δυνατότητα δημιουργίας
αποθέματος, το οποίο εξασφαλίζει την επιβίωση του νοικοκυριού ακόμη και
σε χρονιές με μικρή ή ανύπαρκτη παραγω γή, κατασκεύαζαν μεγάλα α γγεία
για την αποθήκευση προϊόντων. Η εξαιρετική ποιότητα πολλών νεολιθικών α γ
γείων. στα οποία συχνά εφαρμόζεται μεγάλη ποικιλία διακοσμητικών τεχνικών,
υποδεικνύει ότι δεν ήταν απλώ ς χρηστικά αντικείμενα (εικ. 1). Η προσφορά
τροφής φαίνεται ότι έπαιζε ουσιαστικό ρόλο στη διατήρηση και την ενδυνά
μωση της κοινωνικής συνοχής στις νεολιθικές κοινότητες, και τα α γ γ ε ία που
εμπλέκονταν σε αυτές τις διεργασίες έπρεπε να έχουν την ανάλογη ποιότητα.
Αρχαιολογικές μαρτυρίες για τις ασχολίες των νεολιθικών κατοίκων α π ο
τελούν τα εργαλεία (λίθινα, οστέινα, πήλινα) που χρησιμοποιούσαν για υλο
τομικές και ξυλουργικές εργασίες, για την αγροτική καλλιέργεια και την ε π ε
ξεργασία των προϊόντων της. για την υφαντική, το κυνήγι, την επεξεργασία α γ
γείω ν, την κ α τερ γα σ ία δερμάτω ν κ.ά. Η ενασχόληση με την υφαντική α πο -
δεικνύεται α πό τα σφονδύλια που χρησιμοποιούσαν στο γνέσιμο και τα υφ α
ντικά βαρίδια για τον όρθιο αργαλειό. Γνωρίζουμε ακόμη και λεπτομέρειες για
τις τεχνικές ύφανσης από α π οτυ π ώ μ α τα στις βάσεις των αγγείων, καθώς τα
τοποθετούσαν πάνω σε υφάσματα ή σε ψάθες, για να τα μορφοποιήσουν.
Η χρήση εργαλείων α πό οψιανό της Μήλου και α πό άλλες ποικιλίες λίθων
με μακρινή προέλευση, όπω ς και τα θαλάσσια όστρεα. με τα οποία συνήθως
κατασκεύαζαν κοσμήματα, αποδεικνύουν ότι λειτουργούσαν οργανωμένα δί
κτυα επαφώ ν και ανταλλαγών, μέσω των οποίων διακινούνταν ολοκληρωμένα
αντικείμενα ή πρώ τες ύλες. Στη νεότερη νεολιθική εμφανίζονται και οι πρώτες
ενδείξεις ενασχόλησης με τη μεταλλοτεχνία.
Γ ε ω ρ γ ία Κ α ρ α μ ή τρ ο υ -Μ εν τεσ ίδ η — Κ. Α ν α γν ω σ το π ο ύ λ ο υ - X. Λ όκ α να , « Δ υο θέσ εις

τη ς α ρ χ α ιό τ ε ρ η ς κ α ι μ έσ η ς ν ε ο λ ιθ ικ ή ς σ τη ν Π ο ν το κ ώ μ η κ α ι σ τη Μ α υ ρ ο π η γ ή Ε ο ρ -
ό α ία ς » . Α Ε Μ Θ 24 (2 0 1 0 ) [υ π ό έκδοση].
Τα ειδώ λια ανήκουν στα δημιουργήματα μέσω των οποίων οι άνθρωποι

εξέφραζαν με υλικό τρόπο τις ιδέες και τις πεποιθήσεις τους γ ια τον κόσμο
γύρω τους. Είναι ανθρωπόμορφα ή ζωόμορφα και ερμηνεύονται σαν παιχνίδια,
φυλακτά ή σύμβολα μύησης και μαγείας, και ίσως είχαν χρησιμοποιηθεί σε κά
ποιου είδους τελετουργίες. Με μικρογραφικό τρόπο α να πα ρ ίσ τα να ν επίσης
σπίτια, έπιπλα, φούρνους, αγγεία, τρόφιμα κ.ά. Οι πήλινοι οικίσκοι που βρέ
θηκαν στον Κλείτο και στην Κ οιλάδα ίσως αποτελούν ενδείξεις ότι υπήρχαν
διώ ροφ α σ πίτια , αν και δεν είναι α π α ρ α ίτη το τα ομ οιώ μ ατα α υ τά να α να
παράγουν πισ τά την πραγματικότητα. Από τις ίδιες θέσεις προέρχονται και
οστέινοι αυλοί, κατασκευασμένοι μάλιστα από ανθρώπινα οστά.1'
Στη διάρκεια της νεολιθικής εποχής στην περιοχή μας δεν φαίνεται να
υπήρχαν οργανωμένα νεκροταφεία απομακρυσμένα από την οικιακή σφαίρα.
Σε όσες θέσεις αποκαλύφθηκαν ταφές, όπως στη Μαυροπηγή. στον Ροδίτη, στις
Γούλες, στον Κλείτο. στην Κοιλάδα, στην Ξηρολίμνη, είχαν γίνει κάτω από τα δά
πεδα των σπιτιών. ανάμεσα στα σπίτια ή σε συστάδες στην περιφέρεια του οι
κισμού. Πάντως, εφαρμόστηκε τόσο ο ενταφιασμός όσο και η καύση των νεκρών.18
Στη νεότερη νεολιθική περίοδο επιλέγοντα ι γ ια εγκατάστασ η, μεταξύ
άλλων, και θέσεις σε σχετικά μεγάλο υψόμετρο, φυσικά οχυρές, επιλογή που
εξασφαλίζει τον έλεγχο των περασμάτω ν και κ α τ’ επέκταση των εμπορικών
δικτύων, αν και δεν αποκλείεται να συνδέεται και με λιγότερο ειρηνικές ασχο
λίες.19 Ιδανικός από την άποψη αυτή είναι ο λόφος του Αγ. Ελευθερίου στα ΒΑ
της Κοζάνης, ο οποίος πρωτοκατοικήθηκε αυτή την περίοδο και κ α θ ’ όλη τη
διάρκεια της προϊστορίας.20
ί # £5}
Σε πολλά σημεία του νομού Κοζάνης έχουν εντοπιστεί οικισμοί της εποχής του
χαλκού, οι οποίοι ιδρύθηκαν ή συνέχισαν να κατοικούνται α π ό τα τέλη της
4 ^ ως το τέλος της 2Τ£ χιλιετίας π.Χ. Αρκετοί α πό αυτούς ερευνήθηκαν ανα-
σκαφικά.21 Στον Αλιάκμονα Βοΐου ήρθαν στο φω ς ορύγματα από ημιυπόγειες
Ζ ιώ τα , «Ο ν εο λ ιθικ ό ς ο ικ ισ μ ό ς 'Κ λ είτο ς Γ. ό .π : Χ ονδρογιά ννη -Μ ετόκη , Μ η οικισ τικές

χρ ή σ εις χώ ρου, ό .π .
Ζ ιώ τα , Τ α φ ικ ές π ρ α κ τικ έ ς και κοινω νίες, ο. 454.
A n d re o u κ.ά., « T h e N eolithic a n d B ronze A ge», ό .π .
Φ. Μ. Π έτσ α ς. « Α ν α σ κ α φ ή Κ ο ζά ν η ς» . Π Α Ε 1965. 24-35· ο ίδ ιο ς. « Κ ο ζ ά ν η » . ’Έ ρ γ ο ν
1965. σ. 17-20.
Ζιοότα. Τ α φ ικ ές π ρ α κ τ ικ έ ς κα ι κοινω νίες, σ. 319-322* Γ ε ω ρ γ ία Κ α ρ α μ ή τρ ο υ -Μ εν τε-
σίδη, Β ό ιο ν-Ν ό τια Ο ρεσ τίς. Α ρχα ιο λο γική Έ ρ ε υ ν α και Ισ το ρικ ή Τ ο π ο γρ α φ ία , δ ιδ α κ τ.
δια τρ ιβ ή , Θ εσσαλονίκη 1999· Χ ονδρογιάννη-Μ ετόκη . « Α λ ιά κ μ ω ν 1 9 8 5 -2 0 0 5 » . ό .π .
κυκλικές κατοικίες σε αραιή διάταξη, απορριμματικοί λάκκοι και τρεις ανα-

λημματικοί τοίχοι, εντυπω σιακά τεχνικά έργα μεγάλης κλίμακας.22 Στον οι
κισμό των Σερβίων όμως διαπιστώ νονται διαφ ορετικά χω ροοργανω τικά χ α
ρακτηριστικά. Τα οικήματα είναι ισόγεια, με δ ά π ε δ α α πό πηλό, όμοιο π ρ ο
σανατολισμό και αυλές ανάμεσά τους.23 Τα βασικά δομικά υλικά παραμένουν
τα ξύλα και ο πηλός στα Σέρβια και στη Βασιλάρα Ράχη Βελβεντού. αλλά στην
Καρυδίτσα, στην Αιανή και πολύ πρόσφατα στην Ελάτη αποκαλύφθηκαν κα
τοικίες αυτής της περιόδου κατασκευασμένες με λίθινη κρηπίδα και ανωδομή
πιθανώς από πλιθιά. κάποιες με αψιδωτή απόληξη.2^ Πάντως, στην πρώιμη και
μέση εποχή του χαλκού δεν διαφαίνονται σημαντικές διαφοροποιήσεις ως προς
τις κοινωνικοοικονομικές δομές σε σχέση με τη νεολιθική περίοδο. Τώρα εντεί-
νεται η ενασχόληση με την κτηνοτροφία και πληθαίνουν τα μικρά α γ γ ε ία
πόσης, που συνδέονται προφανώ ς με την κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊ
όντων, ίσως και κρασιού.
Αν και συνεχίζονται οι ταφ ές μέσα στα όρια των οικισμών, ως επί το πλεί-
στον παιδιών, δημιουργούνται και ανεξάρτητα οργανωμένα νεκροταφεία, και
η μεταχείριση των νεκρών υπόκειται σε σαφείς κανόνες. Η ενασχόληση με τη
μεταλλοτεχνία γίνεται συστηματικότερη, ενώ η χρήση κραμάτων συνιστά ση
μαντική τεχνολογική εξέλιξη. Στο νεκροταφείο της εποχής χαλκού που ερευ-
νήθηκε στο Ξεροπήγαδο Κ οιλάδας (η περίοδος χρήσης του εκτείνεται μεταξύ
2420 και 1730 π.Χ. π ε ρ ίπ ο υ 25) τα μ εταλλικά αντικείμενα δεν είναι πολλά,
αλλά έχουν κατασκευαστεί από ποικίλα υλικά. Στο νεκροταφείο των Γουλών
(υπάρχουν δύο ραδιοχρονολογήσεις, 2140-1770 και 1960-1680 π.Χ.) βρέθηκαν
πολύ περισσότερα μεταλλικά κοσμήματα, αλλά είναι όλα χάλκινα, ανήκουν σε
συγκεκριμένους τύπους και η ταφική τελετουργία γενικά φαίνεται αυστηρό
τερα οργανωμένη και προκαθορισμένη.26
Στην ύστερη εποχή του χαλκού (1600-1100 π.Χ.) πληθαίνουν τα μεταλ
λικά κοσμήματα και όπλα που συνοδεύουν τους νεκρούς, τεχνουργήματα που
θεωρείται ότι προωθούν διακρίσεις πλούτου ή/και κοινωνικού κύρους. Δεν δια-
11 Γεο^ργία Κ α ρ α μ ή τρ ο υ -Μ εντεσ ίδ η - X. Α όκα να . «Η α ν α σ κ α φ ή στη θέση Κ ρ υ ο π ή γα δ ο

Α λιά κ μ ονα Β όίου». Α Ε Λ Μ 1 (2 0 0 9 ) 301-327.
23 R idley κ.ά., Servia L ό .π : Κ. A. W ardle - Β. Β λ α χο δη μ η τρ ο π ο ύ λ ο υ . « Α ν α σ κ α φ ή Σ ε ρ
βίω ν Κ οζάνης 1971-73: Α π ο τε λ έ σ μ α τα » . Α Ε Μ Θ 12 (1 9 9 8 ) 543-5 5 6 .
2^ Ζ ιώ τα , Τ α φ ικ ές π ρ α κ τικ έ ς και κοινω νίες, σ. 320-322* Γ ε ω ρ γ ία Κ α ρ α μ ή τρ ο υ -Μ εν τε-
σίδη - Δ. Θ εοδώ ρου. « Α π ό την έρ ευ να στο Φ ρ ά γμ α Ιλα ρ ίω να (Α λιάκμω ν): Η α να σ κ α φ ή
σ τον Λ ο γκ ά Ε λ ά τη ς» , Α Ε Μ Θ 23 (2 0 0 9 ) 53-62.
Christina Ziota - Υ. Maniatis, «Systematic radiocarbon dating of a unique M iddle Bronze Age
cem etery at X eropigado Koiladas, W. Macedonia. Greece». Radiocarbon 53 (2011) 461-478.
26 Ζ ιώ τα . Τ α φ ικές π ρ α κ τικ έ ς και κοινωνίες, ό.π.
θέτουμε πολλά στοιχεία γ ια την οικιστική οργάνωση στη διάρκεια αυτής της
περιόδου στην περιοχή, αφού οι μέχρι σήμερα ανασκαφ ές σε οικισμούς της
ύστερης εποχής του χαλκού ήταν πολύ περιορισμένες. Όσον αφορά τη μετα
χείριση των νεκρών, γνωρίζουμε ότι επικρατεί η πρακτική του ενταφιασμού,
οι χώροι ταφ ής βρίσκονται έξω α πό τους οικισμούς αλλά σε μικρή απόσταση
α π ό αυτούς, και οι τάφ οι ομαδοποιούνται σε συστάδες ή σειρές, με τύμβους
ή περιβόλους, όπω ς στο Ρύμνιο, στην Αιανή. στον Πολύμυλο. στο Βέρμιο και
αλλού. Η οργάνωση αυτή προβάλλει με σαφήνεια τη θέση και τη συνοχή των
επιμέρους κοινωνικών ομάδων, τα μέλη των οποίων προφανώ ς συνδέονταν με
συγγενικούς δεσμούς, και μάλιστα στην περίπτωση των τύμβων με τρόπο μνη
μειακό.27
Εμφανίζονται, επίσης, όλο και συχνότερα μυκηναϊκής προέλευσης α ντι
κείμενα, κυρίως σε ταφ ικά αλλά και σε οικιστικά περιβάλλοντα, ευρήματα που
αποδεικνύουν συστηματικές εμπορικές σχέσεις με τον μυκηναϊκό κόσμο, χωρίς
να αποκλείονται και εγκαταστάσεις των φορέων του μυκηναϊκού πολιτισμού
στην περιοχή. Μόνο στον νομό Κοζάνης οι θέσεις από τις οποίες προέρχονται
μυκηναϊκά ευρήματα πλησιάζουν σήμερα τις 30, και ειδικά στην κοιλάδα του
μέσου ρου του Αλιάκμονα εμφανίζουν αισθητά μεγαλύτερη συχνότητα.28 Πολύ
συχνά συνυπάρχουν με κεραμική που χαρακτηρίζεται από γρα πτή θαμπή δια-
κόσμηση και ονομάζεται αμαυρόχρωμη μακεδονική. Έ να σημαντικό κέντρο π α
ραγωγής τέτοιας κεραμικής του 15ου αι. π.Χ. βρισκόταν στην Αιανή, όπου α π ο
καλύφθηκε ένα πολυπληθές και εξαιρετικής ποιότητας σύνολο αμαυρόχρωμων
αγγείω ν, τα οποία είχαν τοποθετηθεί ως κτερίσματα σε τά φ ους μαζί με μυ
κηναϊκή κεραμική, όπλα, κοσμήματα και εργαλεία.29
Μυκηναϊκή κεραμική βρέθηκε και στον χώρο της αρχαίας νεκρόπολης που
εντοπίστηκε κατά τη διάνοιξη της οδού Φ ιλίππου Β', στα νότια του σύγχρονου
νεκροταφείου της Κοζάνης.30 Η θέση της πόλης είναι προνομιακή, όσον αφορά
τις πηγές νερού, την ποιότητα των εδαφώ ν και τις πα ραγω γικές της δυνατό
τητες. γ ι ’ αυτό και αξιοποιήθηκε νωρίς. Η αρχαιολογική έρευνα που διενερ-
27 Ό.7Γ., σ. 455-4 5 8 .
28 Κ αραμήτρου-Μ εντεσίοη, Β όιον-Ν ότια Ο ρ ε σ τίς η ίδια, «Μ υκ η να ϊκά Α ια νή ς-Ε λιμ ιώ τιοα ς
κ α ι Ανω Μ ακεδονίας», Η Π εριφ έρεια το υ Μ υκηναϊκού Κ όσμου. Π ρα κτικά Β ' Διεθνούς
Σ υ μ π ο σ ίο υ , Λ α μ ία 1999. ε π ιμ . Ν. Κ υ π α ρ ίσ σ η -Α π ο σ το λ ίκ α - Μ. Π απακοονσταντίνου,
Αθήνα 2003. σ. 167-190· η ίδια. Αιανή. Α ρχα ιο λο γικο ί χώ ροι και Μ ουσείο. [Α ρχαιολογικό
Μ ουσείο Αιανής]. Α ιανή 2009.
29 Βλ. π α ρ α π ά ν ω , σημ. 28. κ α ι Γ ε ω ρ γ ία Κ α ρ α μ ή τρ ο υ -Μ εντεσ ίδ η - Δ. Θ εοδώ ρου. « Α π ό
τη ν έ ρ ε υ ν α σ το Φ ρ ά γ μ α Ιλ α ρ ίω ν α (Α λ ιά κ μ ω ν ): Η α ν α σ κ α φ ή σ το ν Λ ο γ κ ά Ε λ ά τη ς» ,
Α Ε Μ Θ 23 (2 0 0 9 ) 60, σημ. 8.
Φ. Μ. Π έτσας, « Μ υ κ η ν α ϊκ ά ό σ τ ρ α κ α εκ Κ οζάνης κ α ι Π α ιο νία ς» . Α Ε 1953. σ. 113-120.
γήθηκε « π α ρ ά την οδόν Φ ιλίππου» κα τά περιόδους μεταξύ 1948 και 196331

και πολύ αργότερα, το 1997,32 απέδειξε τη διαχρονική, οικιστική και ταφική,
χρήση του χώρου από τη νεότερη νεολιθική περίοδο ως τα ρωμαϊκά χρόνια.
Ο πρω ιμότερος α πό τους 23 συνολικά τάφ ους που ερευνήθηκαν στο νε
κροταφείο της οδού Φ ιλίππου, ένας κιβωτιόσχημος με δύο π α ιδ ιά εντα φ ια
σμένα στο εσωτερικό του. χρονολογείται στην πρώιμη εποχή σιδήρου, ανήκει
δηλαδή στην περίοδο α πό τον 11° ως τον 7° αι. π.Χ.
Οι γνώ σεις μας γ ια την περίοδο αυτή βασίζονται κυρίω ς σε τα φ ικά ευ
ρήματα, καθώς οι μέχρι σήμερα ανασκαφικές έρευνες σε οικιστικά στρώ ματα
της πρώ ιμης εποχής σιδήρου είναι πολύ α ποσπασ ματικές.33 Όσον αφορά την
επιλογή των θέσεων για εγκατάσταση, παρατηρείται μια σαφής τάση να κα
ταλαμβάνουν σημεία με μεγάλο υψόμετρο και φυσική οχυρότητα, σε ορεινές ή
ημιορεινές περιοχές. Οι κατοικίες κατασκευάζονταν με φθαρτά υλικά αλλά διέ
θεταν μεγάλους πιθεώ νες για την αποθήκευση προϊόντων. Συνεχίζεται η π α
ραγω γή της μακεδονικής αμαυρόχρωμης κεραμικής, ενώ η παρουσία π α ρ ά λ
ληλα α γγείω ν του πρω τογεω μετρικού και γεω μετρικού ρυθμού αποδεικνύει
αδιάλειπτες εμπορικές επαφ ές με τη Νότια Ελλάδα. Η τεχνολογία του σιδήρου
είναι πλέον γνωστή, αλλά δεν έχουμε προς το παρόν στοιχεία που να τεκμη
ριώνουν ουσιαστικής σημασίας οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές εξε
λίξεις στη διάρκεια της συγκεκριμένης περιόδου.
Οι νεκροί θάβονταν σε επ ίπ εδ α νεκροταφεία ή σε τύμβους, και οι μεν άν-
δρες συνοδεύονταν συνήθως α πό σιδερένια όπλα, οι δε γυναίκες α πό πλούσια
κοσμήματα που ονομάζονται «χαλκά μακεδονικά». Περιλαμβάνουν περόνες,
πόρπες, περιλαίμ ια, χάντρες περιδέραιω ν, π ερ ία π τα , βραχιόλια, κοσμήματα
μαλλιών, τριγω νικά κοσμήματα ζώνης κ.ά.. ορισμένα α πό τα οποία είναι βέ
βαιο ότι κατασκευάζονταν μόνο για ταφική χρήση. Εμφανίζουν ευρύτατη διά
δοση, αποδεικνύουν υψηλό επίπεδο κατάρτισης και τεχνικής εξειδίκευσης στην
κατεργασία του μετάλλου και ανήκουν σε τύπους που επιβιώνουν για αρκε
τούς αιώνες αργότερα.
Εκτός α πό τη νεκρόπολη της Φ ιλίππου, α γγεία της πρώ ιμης εποχής σι
δήρου, προερχόμενα επίσης α π ό τάφ ους, βρέθηκαν στο ύψ ω μα του
Β. Γ. Κ α λ λ ιπ ο λ ίτη ς - Ό. ΡΘγίηιαη5. « Ν ε κ ρ ό π ο λ ις κ λα σ σ ικ ώ ν χρ όνω ν εν Κ οζάνη », Λ Ε .

1 9 48-1949, σ. 85-111* Β. Γ. Κ α λ λ ιπ ο λ ίτη ς, « Α ν α σ κ α φ ή α ρ χ α ία ς ν ε κ ρ ο π ό λ ε ω ς εν Κ ο
ζάνη». Π Α Ε 1950. σ. 281-292* ο ίδιος, « Α να σ κ α φ ή α ρ χ α ία ς νεκροπόλεο^ς εν Κ οζάνη»,
Π Α Ε 1958. σ. 96-102* Φ. Μ. Π έτσ α ς. « Α ν α σ κ α φ ή α ρ χ α ίο υ ν ε κ ρ ο τ α φ ε ίο υ Κ ο ζά ν η ς» ,
Π Α Ε 1960. σ. 107-113*
32 Γ ε ω ρ γία Κ α ρ α μ ή τρ ο υ -Μ εντεσ ίδ η . Α Δ 52 (1997). Χ ρ ονικ ά Β'2, σ. 739-740.
33 Χ ονορογιά ννη -Μ ετόκη, « Α λ ιά κ μ ω ν 1 9 8 5 -2 0 0 5 » , ό .π : Κ α ρ α μ ή τρ ου-Μ εντεσ ίδη . Βόιον-
Ν ό τια Ο ρ εσ τίς , ό.π.
Αγ. Αθανασίου, όταν ακόμη ο ναός βρισκόταν έξω από την πόλη. Νεκροταφείο
με διαχρονική χρήση υπήρχε και στην περιοχή της σημερινής π λ α τεία ς 25γκ
Μαρτίου (τοποθεσία «Μ πίλιως νημόρια»), στα λεγάμενα Αλώνια, όπου οικο
δομικές δραστηριότητες κατά τις δεκα ετίες του ’30 και του ’70 έφεραν στο
φω ς θραύσ ματα και α γ γ ε ία της ύστερης εποχής χαλκού και της πρώ ιμης
εποχής σιδήρου, αλλά και πολύ μεταγενέστερα, των κλασικών, ρωμαϊκών και
βυζαντινών χρόνων.34
Ο ί Κ>
Η Κοζάνη και η περιοχή της ανήκε στα ιστορικά χρόνια στην Άνω (ορεινή) Μα
κεδονία, η οποία, σύμφωνα με την ιστορική παράδοση, ήταν η κοιτίδα των Μα-
κεδόνων. Ανήκε συγκεκριμένα στο μακεδονικό βασίλειο της Ελίμειας, που είχε
πρωτεύουσα την Αιανή και πρώτο γνωστό βασιλιά τον Αρριδαίο (α' μισό 5ου αι.
π.Χ .)- οι κάτοικοί της αποτελούσαν μέρος του ελληνικού φύλου των Μ ακε-
δόνων. Οι πηγές που αναφέρονται στην Άνω Μακεδονία είναι λιγοστές και ολι
γόλογες. τουλάχιστον ως την πλήρη ενσωμάτωση της περιοχής στο βασίλειο της
Κάτω Μ ακεδονίας από τον Φ ίλιππο Β' μετά το 358 π.Χ. Τότε καταργήθηκαν
τα τοπικά βασίλεια, οι ευγενείς έγιναν εταίροι του βασιλιά και αναλάμβαναν
τη διοίκηση τμημάτων του στρατού. Όσες γραμματειακές πηγές αναφέρονται
στην περίοδο που ακολούθησε μνημονεύουν κυρίως επιφανή πρόσω πα κα τα
γόμ ενα α π ό την περιοχή, που υπήρξαν στρατηγοί και αξιω μ ατούχοι και
έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου στην Ανατολή
και στους πολέμους των διαδόχων του.3°
Όσον αφορά τους πολιτειακούς θεσμούς, γνωρίζουμε από τον Θουκυδίδη
την οργάνωση σε κώμες στα κλασικά χρόνια. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι δεν
υπήρχαν πόλεις την ίδια περίοδο. Η επικρατούσα μέχρι πρόσφατα άποψη με
τα ξύ των ιστορικών, ότι τα πρ ώ τα α σ τικά κέντρα ιδρύθηκαν α π ό το Φί
λιππο Β'. έχει αναθεωρηθεί. Η αρχαιολογική έρευνα στην αρχαία Αιανή α π ο
κάλυψε μια πόλη οργανωμένη, όπω ς και οι υπόλοιπες ελληνικές πόλεις, ήδη
α πό τα υστεροαρχαϊκά χρόνια, πολύ πριν από την ενσωμάτωση της Ελίμειας
στο κεντρικό μακεδονικό βασίλειο. Από την πόλη και τη νεκρόπολη της Αιανής
Γ εω ρ γία Κ αραμήτρου-Μ εντεσίδη. «Κ οζάνη, μ ία α ρ χ α ία πόλη». Η Κοζάνη και η περιοχή

τη ς. Ιστο ρία -Π ο λιτισ μ ό ς. Π ρα κτικ ά Λ ' Σ υνεδ ρ ίο υ. Σ επ τέ μ β ρ ιο ς 1993. Κ οζάνη 1997.
σ. 203-231, όπου πλήρης β ιβλιογραφ ία γ ια τις α ρχαιότητες α π ό την πόλη της Κοζάνης.
Κ α ρ α μ ή τρ ο υ -Μ εντεσ ίο η , Λιανή, ό .π : η ίδ ια , « Α ρ χα ϊκ ή , κλασ ική, ελληνισ τική κ α ι ρ ω
μ αϊκή εποχή στον Νομό Κ οζάνης», στο: Κοζάνη και Γρεβενά. Ο χώ ρος και οι άνθρω ποι .
ε π ιμ . Ν. Κ α λο γερ ό π ο υ λ ο ς, Θ εσσαλονίκη 2004. σ. 270-282* Η. Κ. Σ βέρκος. «Η π ε ρ ίο δ ο ς
το υ Μ ακ εδονικού β α σ ιλ είο υ » , σ το ίδιο. σ. 150-154.
προέρχονται μοναδικά δείγμ α τα πρώιμης γραφής και αριστουργήματα αρχι

τεκτονικής. πλαστικής, μεταλλοτεχνίας, κοσμηματοτεχνίας. κοροπλαστικής, α γ
γειοπλαστικής. τεχνών που αποδεικνύεται ότι γνώρισαν εντυπωσιακή ακμή, σε
πλήρη εναρμόνιση με τάσεις και ρεύματα α πό τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο.3ΰ
Μολονότι δεν ανασκάφηκαν με την απαιτούμενη έκταση και συστηματι
κότητα άλλοι σύγχρονοι οικισμοί, έχουμε σαφ είς ενδείξεις ότι υπήρχαν και
άλλες πόλεις με ανάλογη πολιτικοκοινωνική οργάνωση, οικονομική ευρωστία
και καλλιτεχνική ανάπτυξη. Σε πολλές θέσεις εκτός της Λιανής βρέθηκαν
πλούσια κτερισμένοι τάφοι αρχαϊκής και κλασικής εποχής, αδιάψ ευστες μαρ
τυρίες γενικότερης οικονομικής ευμάρειας και πολιτιστικής άνθησης, πάντοτε
σε συνεχή επαφή και αλληλεπίδραση με τις καλλιτεχνικές τάσ εις που εκδη
λώνονταν στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Οι περισσότεροι τάφ οι που ανασκάφηκαν στη νεκρόπολη της οδού Φι
λίππου στην Κοζάνη χρονολογούνται από τον 5° ως τον 3° αι. π.Χ.3' Ή ταν λακ-
κοειδείς. ορισμένοι λιθοπερίκλειστοι. και τρεις διαμορφωμένοι με πλάκες κι
βωτιόσχημοι. Περιείχαν έναν ή δύο νεκρούς. Τα κτερίσματα ήταν ιδια ίτερα
πλούσια και περιλαμβάνουν πήλινα α γγεία τοπικών εργαστηρίων αλλά και α τ
τικά εισαγμένα. όπω ς μια μελανόμορφη υδρία των αρχών του 5ου αι. π.Χ. με
παράσταση του άθλου του Ηρακλή με το λιοντάρι της Νεμέας (εικ. 2). καθώς
και μια ερυθρόμορφη λήκυθος του τέλους του 5ου αι. π.Χ. Τους νεκρούς συνό
δευαν επίσης αργυρά και χάλκινα αγγεία, κοσμήματα και όπλα από άργυρο,
χρυσό, χαλκό και σίδερο, ενώ σε δύο τάφους βρέθηκαν σιδερένιοι λυχνοστάτες
και μια αργυρή δραχμή Μ. Αλεξάνδρου (εικ. 3).
Στον τάφ ο II βρέθηκε μια αργυρή ομφαλωτή φιάλη με σφυρήλατη δια-
κόσμηση και εγχάρακτη επιγραφή, σύμφωνα με την οποία το αγγείο είχε αφιε
ρωθεί στην Αθηνά των Μεγάρων (εικ. 4). Ο Καλλιπολίτης, πρώ τος ανασκαφέας
του νεκροταφείου, υπέθεσε ότι πρόκειται γ ια λάφυρο που αποσπάστηκε από
ιερό της Αθηνάς στα Μ έγαρα της Αττικής, φυλάχτηκε ως κειμήλιο και χρησι
μοποιήθηκε ως κτέρισμα πολύ αργότερα, αφού η φιάλη χρονολογείται στις
αρχές του 5ου αι. π.Χ., ενώ ο τάφος, στον οποίο βρέθηκε, στο τέλος του 4ου αι.
π.Χ. Υποστηρίχτηκε επίσης το ενδεχόμενο η φιάλη να προέρχεται από ομώνυμη
πόλη της Μ ακεδονίας.38

Β. Γ. Κ α λ λ ιπ ο λ ίτη ς - ϋ . ΚΘνϋΓηΰηβ. « Ν ε κ ρ ό π ο λ ις κλασσικώ ν χρ όνω ν εν Κ οζάνη ». ΑΕ ,
1948-1949. σ. 85-111· Θ. Ρ ιζά κ η ς - Γ. Τ ουράτσογλου. Ε π ιγ ρ α φ έ ς Άνω Μ ακεδονίας, τ. 1,
[Τ α μ είο Α ρ χα ιο λο γικ ώ ν Π όρων κ α ι Α πα λλοτρ ιώ σ εω ν], Α θήνα 1985. σ. 20 (α ρ. 2)· Κ α-
ρ α μ ή τρ ο υ -Μ εντεσ ίό η , «Κ οζάνη , μ ία α ρ χ α ία π ό λ η » , σ. 212-213.
Η περίοδος χρήσης του ανασκαμμένου τμήματος της νεκρόπολης τελει

ώνει στην πρώιμη ελληνιστική περίοδο. Βρέθηκαν όμως μελαμβαφή α γγεία του
β' μισού του 4ου αι. π.Χ. στη θέση Τριπόταμος. «όπισθεν της νέας οικίας Τσι-
τσελίκη».3940Επίσης, πινάκιο και ανάγλυφο α γγείο ελληνιστικών χρόνων βρέ
θηκαν τον Σεπτέμβριο του 1963 στην οδό Ακροπολίτου, «έμπροσθεν της οικίας
του φ αρμ ακοποιού κ. Τρ. Τ ριαντάφ υλλου» κα τά την εκτέλεση δημοτικών
έργων. ()
4
Σε μικρή απόσταση προς τα ΝΑ της Κοζάνης, στη θέση Κασλάς. κοντά

στη μονή Αναλήψεως εντοπίστηκε πρόσφατα νεκροταφείο της ίδιας περιόδου,
και ανασκάφηκαν έξι λακκοειδείς τάφοι. Ή ταν συλημένοι από την αρχαιότητα,
εκτός α πό έναν, ο οποίος περιείχε α γγεία και νόμισμα του Φ ιλίππου Ε' (221-
179 π.Χ.). Από τη διατα ρα γμ ένη κεραμική των τάφ ω ν πρ ο κ ύ π τει ότι το νε
κροταφείο χρησιμοποιήθηκε τουλάχιστον ως τον 2° αι. π.Χ.41
Λίγο μακρύτερα. στον λόφο του Αγ. Ελευθερίου, δημιουργήθηκε ένας ση
μαντικός οχυρωμένος οικισμός, που εξακολουθούσε να ακμάζει και μετά τη ρω
μαϊκή κατάκτηση. Σε περιορισμένης έκτασης ανασκαφικές τομές που διενήργησε
το 1965 ο Πέτσας ήρθαν στο φως οικοδομικά κατάλοιπα, τμήμα του ισχυρού τεί
χους που περιέβαλλε την ακρόπολη, καθώς και πλήθος κινητών ευρημάτων, που
χρονολογούνται από τον 3° αι. π.Χ. έως και τα ρωμαϊκά χρόνια. Δεν εντόπισε,
ωστόσο, τα ιερά από τα οποία προέρχονται τα ενεπίγραφα αναθηματικά ανά
γλυφα που βρέθηκαν στον χώρο και ήταν αφιερωμένα στον Δία Ύψιστο. στον Δία
Κρονίδη και στον Ηρακλή Προπυλαίο.42
Υπάρχουν πολλές αρχαιολογικές μαρτυρίες για τις λατρείες των κατοίκων
της περιοχής κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής περιόδου, στις
οποίες αντιπροσωπεύεται σχεδόν όλο το δωδεκάθεο.43 Συγκεκριμένα, στον Δία
'Υψιστο είναι αφιερωμένο ένα αναθηματικό ανάγλυφο του 2ου-3ου αι. μ.Χ.. που
βρέθηκε το 1938 κοντά στην οικία Αθ. Λιόντα, μεταξύ Αγ. Δημητρίου και
Αγ. Αναργύρων. Απεικονίζει τον Δία Ύψιστο με σκήπτρο και φιάλη, και σώζει επι-
Αντ. Δ. Κ ερ α μ όπουλλος, « Α ν α σ κ α φ α ί κ α ι έρ ευ ν α ι εν Μ α κ εδο νία » , Π Α Ε 1934, σ. 88-89.

40 Φ. Μ. Π έτσ ας, « Α ν α σ κ α φ α ί Κ οζάνη ς», Π Α Ε 1963. σ. 58.
41 Γ ε ω ρ γ ία Κ α ρ α μ ή τρ ου-Μ εντεσ ίδη . « Ν ο μ ό ς Κ οζάνης 2000. Α να σ κ α φ ές εν οδο ίς κ α ι π α -
ρ ο δ ίω ς » , Α Ε Μ Θ 14 (2 0 0 0 ) 614-615· η ίδ ια . «Σ ο ο σ τικ ές α ν α σ κ α φ έ ς σ το ν ν ο μ ό Κ ο
ζά νη ς κ α τ ά το 2 0 0 3 » , Α Ε Μ Θ 17 (2 0 0 3 ) 559.
Βλ. π α ρ α π ά ν ω , σημ. 20* Ρ ιζά κ η ς - Τ ο υ ρ ά τσ ο γλο υ , Ε π ιγ ρ α φ έ ς . σ. 21-23. 36-37. 57-58
(αρ. 3. 4, 5. 21, 46). Το α ν ά γ λ υ φ ο το υ Δ ία Τ ψ ισ τ ο υ α π ό τον Ά γιο Ε λευθέρ ιο είν α ι α π ό
τ α π ρ ω ιμ ό τ ε ρ α γνο^στά α ν α θ ή μ α τα το υ θεού στον α ρ χ α ίο ελληνικό κόσμο* βλ.
Π. Χρυσοστόμου, «Η λα τρεία του Δία ω ς καιρικού θεού στη Θεσσαλία και τη Μ ακεδονία»,
Α Δ 44-46 (1989-1991). Μ έρος Α' - Μ ελέτες, σ. 66-67.
43 Κ α ρ α μ ή τρ ο υ -Μ εντεσ ίδ η . « Α ρ χα ϊκ ή , κ λ α σ ικ ή » , σ. 2 8 0 -2 8 2 .
γραφή, σύμφωνα με την οποία ο Χρυσέρως, γιος του Φιλίππου, προσφέρει στον
Δία δύο σειρές από τα αμπέλια της προσωπικής του περιουσίας για τον κύριό
του.44 Ο αναθέτης ήταν δούλος και ασκούσε το επάγγελμα του αμπελουργού.
Μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση το 168 π.Χ. και τη δημιουργία της ρωμαϊκής
επαρχίας της Μ ακεδονίας το 148 π.Χ.. υπήρχαν, σύμφωνα με τις πηγές, τρεις
μορφές πολιτειακής οργάνωσης, οι κώμες, οι πόλεις και τα κοινά ή έθνη, όπως και
σε ολόκληρη τη Μακεδονία.45 Στη θέση της Κοζάνης υπήρχε αυτόνομη πόλη, όπως
αποδεικνύει μια τιμητική επιγραφή του 2ου αι. μ.Χ., χαραγμένη σε μεγάλη στήλη
ή βωμό, αλλά δυστυχώς πολύ αποσπασματική, η οποία βρέθηκε το 1931 κοντά
στην κεντρική πλατεία κατά την κατασκευή δικτύου υπονόμων (εικ. 5). Η επ ι
γραφή αναφέρεται σε απόφαση της βουλής και του δήμου, πα ραπ έμ ποντα ς
σαφώς σε οργάνωση πόλης, με βασικά πολιτειακά όργανα τους άρχοντες, τη
βουλή και την εκκλησία του δήμου, όμοια με των υπόλοιπων ελληνικών πόλεων.46*
Τα περισσότερα όμως ρω μαϊκά ευρήματα προέρχονται από την περιοχή
του Αγ. Κωνσταντίνου (τοποθεσία Τρίδενδρο), και ανήκουν σε οργανωμένο και
εκτεταμένο νεκροταφείο. Εδώ βρέθηκε το αποσπασματικό επιτύμβιο ανάγλυφο
της Εαρινής Η ρακλίδου, στο οποίο σώ ζεται το κεφάλι καλυπτροφ όρου γ υ
ναίκας. Επίσης, ένα μαρμάρινο φοινικόμορφο κιονόκρανο, τμήμα του επ ιτύ μ
βιου μνημείου που έστησε ο Κ ρίσπος γ ια την Κ λεοπάτρα, με επιγρα φ ή στις
τρεις πλευρές του. Χρονολογούνται και τα δύο στο β' μισό του 2ου αι. μ.Χ.4/
Κατά τις εργασίες κατασκευής της σιδηροδρομικής γραμμής κοντά στον ναό
Αγ. Κωνσταντίνου βρέθηκαν κιβωτιόσχημοι τάφοι, από τους οποίους προέρχονται
πήλινα αγγεία και υφαντικά βάρη.48 Παρόμοιος τάφος, πλούσια κτερισμένος με
χάλκινα, πήλινα και γυάλινα αγγεία, αργυρό κουταλάκι και σιδερένιο εργαλείο,
αποκαλύφθηκε στο προαύλιο του πα ρ α π ά νω ναού κατά την ισοπέδωση του
χώρου για την ανέγερση του Γκέρτσειου Εκκλησιαστικού Ιδρύματος το 1968.49
Στην οδό Αρκαδίου, πολύ κοντά στον ίδιο ναό. βρέθηκε το 1991 κτιστός
οικογενειακός τάφος-ηρώο του ΐ ου-2ου αι. μ.Χ.. δυστυχώ ς συλημένος (εικ. 6).
Έ χει διάδρομο πρόσβασης και ορθογώνιο θάλαμο, χτισμένο με τούβλα και συν-
44 Ρ ιζά κ η ς - Τ ουρ άτσ ογλου. Ε π ιγ ρ α φ έ ς . σ. 37-38 (αρ. 22)· Χ ρυσ οστόμ ου. «Η λ α τρ ε ία του
Δ ία », σ. 62.
45 Η. Κ. Σ β έρ κ ο ς, Σ υμ β ο λή σ τη ν ισ το ρ ία τ η ς Άνω Μ α κ εδ ο ν ία ς τω ν ρω μαϊκώ ν χρόνω ν
(Πολιτική ο ργά νω σ η - Κοινω νία - Α νθρω πω νύμιαλ δ ιο α κ τ. οια τρ .. Θ εσσαλονίκη 1997.
^ Ρ ιζά κ η ς - Τ ο υ ρ ά τσ ο γλο υ . Ε π ιγ ρ α φ έ ς , σ. 4 8 -4 9 (α ρ. 34)· Σ βέρ κ ος. Σ υ μ β ο λ ή , σ. 40-55.
σημ. 124.
Ρ ιζά κ η ς - Τ ο υ ρ ά τσ ο γλ ο υ . ό .π ., σ. 6 2 -6 5 (αρ. 52, 54).
X. I. Μ α κ α ρ ό ν α ς, « Ε κ τη ς Ε λ ιμ ε ία ς κ α ι τ η ς Ε ο ρ ό α ία ς . Α ρ χ α ιο λ ο γ ικ ή Σ υ λ λ ο γ ή Κ ο
ζά νη ς» , Λ Ε 1936 Χ ρονικά, σ. 12 (α ρ. 37-40).
49 Α. Κ. Α νδρειω μ ένου. ΛΑ 23 (1968), Χ ρ ονικ ά Β'2. σ. 349.
δετικό κονίαμα και πλακοστρω μένο δά πεδο. Σ τις μακρές π λευ ρ ές του θα
λάμου είχαν διαμορφω θεί κόγχες, προφ ανώ ς γ ια τοποθέτηση γλυπτώ ν. Στο
εσωτερικό του βρέθηκε μαρμάρινη σαρκοφάγος με ανάγλυφο διάκοσμο, μαρ
μάρινη εντοιχισμένη θήκη, τμήματα γλυπτώ ν και πορτρέτα (ηλικιωμένης γ υ
ναίκας. νεαρών γυναικών και αγοριού) εξαιρετικής τέχνης.50
Δεν υπάρχουν ενδείξεις για την έκταση του ρωμαϊκού νεκροταφείου στον
χώρο γύρω α πό το ναό του Αγ. Κωνσταντίνου, αλλά αντικείμενα ρωμαϊκών
χρόνων προέρχονται και α π ό την περιοχή του Αγ. Αθανασίου. Πρόκειται για
22 γυάλινα αγγεία, προφανώ ς κτερίσματα τάφου ή τάφω ν.01
Τα αρχαιολογικά ευρήματα από τον χώρο στον οποίο αναπτύχθηκε η σύγ
χρονη Κοζάνη είναι κυρίως ταφικά* ο Πέτσας είχε συντάξει τον αρχαιολογικό
χάρτη της πόλης με τις θέσεις των νεκροταφείων ήδη το 1963.52 Ο ίδιος όμως
το 1960 εντόπισε και λιθόκτιστο τοίχο στην οδό Φιλίππου.53 Μολονότι δεν μπό
ρεσε να τον χρονολογήσει, είναι μια σαφής ένδειξη για οικιστική χρήση του
ίδιου χώρου στα ιστορικά χρόνια. Άλλωστε, στην ίδια περιοχή ήρθε στο φως
πολύ αργότερα κεραμικός κλίβανος ρωμαϊκών χρόνων. Ή ταν ορθογώνιος, στη
ριγμένος σε πέντε πλινθόκτιστα τόξα και έσωζε μεγάλο μέρος της εσχάρας.54
Τόσο οι εργαστηριακές εγκαταστάσεις όσο και οι χώροι ταφής δεν μπορεί
να απέχουν πολύ α πό τα όρια ενός οικισμού, αλλά η θέση του (ή η θέση τους)
στην περίπτω ση της Κοζάνης παραμένει αβέβαιη. Ούτε η έρευνα του Πέτσα,
που αποσκοπούσ ε στον εντοπισμό επιφ α νειακώ ν ενδείξεω ν εγκατάστασης,
απέδω σε καρπούς, μολονότι η έκταση της Κοζάνης το 1960 ήταν πολύ πιο π ε
ριορισμένη σε σχέση με τη σημερινή.55
0% ΙΟ
Το βέβαιο, πάντως, είναι ότι οι πρώτοι κάτοικοι της Κοζάνης εγκαταστάθηκαν

σε έναν τόπο με πλουσιότατη ιστορία. Όσα πολύ συνοπτικά αναφέρθηκαν και
όσα παρατίθενται στις εργασίες του παρόντος τόμου πρέπει να αποτελούν για
όλους μας συνεκδοχές συλλογικής μνήμης και σοβαρούς λόγους για να σεβό
μαστε, να προστατεύουμε και να προβάλλουμε αυτή την πόλη και το παρελθόν
της. Τέλος, πιστεύω ότι ο τίτλος του επόμενου συνεδρίου πρέπει να είναι «Κ ο
ζάνη, 7.000 χρόνια ιστορίας»!
ο0 Γ ε ω ρ γ ία Κ α ρ α μ ή τ ρ ο υ -Μ ε ν τ ε σ ίδ η , Α Δ 46 (1991). Χ ρ ο ν ικ ά Β'2. σ. 305· η ίδ ια , « Κ ο

ζάνη, μ ία α ρ χ α ία π ό λ η » , σ. 217-220.
51 Μ α κ α ρ όνα ς. « Ε κ τη ς Ε λ ιμ ε ία ς» , σ. 12 (αρ. 41-62).
52 Φ. Μ. Π έτσ ας, « Α ν α σ κ α φ α ί Κ οζάνη ς». Π Α Ε 1963. σ. 58.
°3 Φ. Μ. Πέτσας, «Α νασκαφή αρχαίου νεκροταφ είου Κοζάνης», Π ΑΕ 1960, σ. 110-111.
54 Βλ. π α ρ α π ά ν ω , σημ. 32.
55 Βλ. π α ρ α π ά ν ω , σημ. 52.
Εικ. 1. Κ λ είτο ς Κ οζάνης: Α γ γ ε ία ν εό τερ η ς κ α ι τελ ικ ή ς νεολιθικής π ερ ιό δο υ .
Εικ. 2. Κ οζάνη, Ν εκ ρόπολη οδού Φ ιλ ίπ π ο υ Β': Κ τ ε ρ ίσ μ α τα το υ τ ά φ ο υ XVI.

Εικ. 3. Κ οζάνη. Ν εκ ρόπολη οδού Φ ιλ ίπ π ο υ Β':

Ό π λ α , κ ο σ μ ή μ α τα , α ρ γ υ ρ ή δ ρ α χμ ή Α λεξά νδ ρ ο υ Γ \
Εικ. 4. Κ οζάνη. Ν εκ ρόπολη ο δού Φ ιλ ίπ π ο υ Β':

Α ρ γυρ ή ε ν ε π ίγ ρ α φ η φ ιά λ η α π ό τον τ ά φ ο II.
Εικ. 5.
Κ οζάνη, π λ α τ ε ία Νίκης:
Τ ιμ η τικ ή ε π ιγ ρ α φ ή
ρ ω μ α ϊκ ώ ν χρόνω ν.
Εικ. 6. Κ οζάνη, ο δ ό ς Α ρ κ α δίου: Ρ ω μ α ϊκ ό ς τά φ ο ς-η ρ ώ ο .

Γεώργιος Τσότσος
ΤΟ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ

ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ-ΒΟΪΟΥ ΤΟ 1530
1. Ε πιστημολογικό, γεω γρα φ ικό και ιστορικό πλαίσιο, αντικείμενο μ ελέτη ς
Η παρούσα εργασία κινείται στο επιστημονικό π εδίο της ιστορικής γεω γρ α

φ ίας και έχει σκοπό να περιγρά φ ει την εικόνα του δικτύου των οικισμών των
σημερινών περιοχών Κ αστοριάς και Βοΐου. όπω ς αυτή π ρ οκύ πτει α π ό οθω
μανικό φορολογικό κατάστιχο του 1530. Με τον όρο ιστορική γεω γραφ ία νο
είται η γεω γρ α φ ία του πα ρελθόντος1 ή η φυσική και ανθρώπινη γεω γρ α φ ία
ιστορικών περιόδων2 και. ειδικότερα, η ανθρω πογεω γραφία του παρελθόντος.3
Η ιστορική γεω γραφ ία συχνά ασχολείται με τις ανθρώπινες εγκαταστάσεις-οι-
κισμούς,4 το σύνολο των οποίω ν σε μια γεω γρ α φ ική ενότητα σχηματίζει το
δίκτυο των οικισμών ή οικιστικό δίκτυο (urban system), που περιλαμβάνει και
τις σχέσεις μεταξύ των οικισμών.5 Μ εταξύ άλλων, αντικείμενα έρευνας του οι
κιστικού δικτύου στον ιστορικό χώρο αποτελούν ο εντοπισμός των οικισμών
με βάση τις ιστορικές πηγές, η χωροθέτησή τους και τα χαρακτηριστικά τους
(δημογραφικά, κοινωνικά, οικονομικά, κ.ά.). Από την άποψη αυτή η εργασία
μας εντάσσεται και στα ειδικά π εδία της ιστορικής τοπογραφ ίας (ταύτιση των
οικισμών στον χώρο) και, κα τά έναν βαθμό, της ιστορικής οικονομικής γε ω
γρ α φ ία ς (δημοσιονομική υπαγω γή οικισμών).
Ιστορική πηγή της ανακοίνωσης είναι το εκδεδομένο από τον τούρκο ιστό-
R. J. J o h n sto n - D. G regory - Ρ. H ag g ett - D. Μ. S m ith - D. R S to d d a rt. The Dictionary

of Human Geography, εκ δ . B. B lackw ell, Ο ξφ όρδη 1981. σ. 134.
E. Π. Δ η μ η τρ ιά δη ς, « Μ ια π ρ ώ τ η εκ τίμ η σ η τη ς μ ε τ α π ο λ ε μ ικ ή ς Ισ το ρ ικ ή ς Γ ε ω γ ρ α φ ία ς
στην Ε λ λ ά δ α με π λ α ίσ ιο τη ν α γ γ λ ο α μ ε ρ ικ α ν ικ ή εξέλ ιξη το υ κ λ ά δ ο υ » . Α νθ ρω π ο λο -
γ ικ ά 8 (1 9 8 5 ) 5-19.
Μ. Κ ορδώ σ ης. Ισ τ ο ρ ικ ο γ ε ω γ ρ α φ ικ ά Π ρω το β υ ζα ντινώ ν κα ι εν γ έν ει Π α λ α ιο χ ρ ισ τια
νικώ ν Χ ρόνω ν, εκ δ. Β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο Δ. Ν. Κ α ρ α β ία , Α θήνα 1996. σ. 7.
Ε. Π. Δ η μ η τ ρ ιά δ η ς - Δ. Δ ρ α κ ο ύ λ η ς. « Π ρ ό λ ο γ ο ς » , σ το: Δ. Δ ρ α κ ο ύ λ η ς - Γ. Τ σ ό τσ ο ς
(ε π ιμ .). Ισ το ρ ικ ή Γ εω γρ α φ ία τη ς Ε λ λ ά δ ο ς και τ η ς Α να το λικ ή ς Μ εσ ο γ ε ίο υ , εκδ. Σ τ α -
μούλη, Θ εσ σ α λ ο νίκ η 2012, σ. iii.
Γ. Τ σ ό τσ ο ς. Ισ τ ο ρ ικ ή Γ ε ω γ ρ α φ ία τ η ς Δ υ τικ ή ς Μ α κ ε δ ο ν ία ς : Το ο ικ ισ τικ ό δ ίκ τυ ο
14°S-i7°$ αιώ νας, εκ δ. Σ τα μ ο ύ λ η , Θ εσ σ α λ ο νίκ η 2011. σ. 47.
50 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΣΟΤΣΟΣ
ρικό Harun Yeni οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1530 με τίτλο «167 nu-
marali Defter-i Muhasebe-i Vilayet-i Rum -ili» (σε μεταπτυχιακή εργασία του),*i*6
το οποίο αναφ έρεται χωρικά στον αριστερό κλάδο (Sol Kol) του σαντζακιού
του Πασά (Pasa Sancagi),7 που εκτείνεται από τη Θράκη προς τα δυτικά, κατά
μήκος του Α ιγαίου, κα λύπτοντα ς περ ίπ ο υ τον ευρύτερο σημερινό βορειοελ
λαδικό χώρο. Από το σύνολο του κατάστιχου, ασχοληθήκαμε με το τμήμα που
περιλαμβάνει τους καζάδες Κ αστοριάς και Αστίν8 και αντιστοιχεί, προσεγγι-
στικά. με τη γεω γρ α φ ική έκταση της σημερινής Π εριφερειακής Ενότητας
(πρώην νομού) Κ αστοριάς και του μεγαλύτερου τμήματος της πρ ος νότο
όμορης περιοχής του σημερινού Δήμου (πρώην επαρχίας) Βοΐου. Σ κοπός μας
είναι η ταύτιση των αναφερομένων στο κατάστιχο οικισμών και η γεωγραφική
αποτύπω ση της χωροθέτησης και των δημογραφικών χαρακτηριστικών τους,
με σχεδίαση ιστορικού χάρτη, γ ια την περιγραφή του οικιστικού δικτύου. Ως
κύρια βιβλιογραφική υποστήριξη χρησιμοποιήσαμε την τοπική ιστορία της π ε
ριοχής. στην οποία εμπεριέχεται και η καταγραφή της τοπικής προφορικής π α
ράδοσης, που αναφέρεται στα τοπω νύμια και τους ερημωμένους οικισμούς.
Ο γεω γραφ ικός χώρος της περιοχής μελέτης (χάρτες 1 και 2) εκτείνεται
σε δύο συνεχόμενα λεκανοπέδια, το βορειότερο της Ο ρεστίδας (Κ αστοριάς),
με κύριο χαρακτηριστικό την ομώνυμη λίμνη, και το νοτιότερο της κοιλάδας
του Άνω Αλιάκμονα, τα οποία περιβάλλονται από ορεινούς όγκους (Γκόρμπες
και Βίτσι βόρεια, Γράμμος δυτικά. Μ ουρίκι και Σινιάτσικος ανατολικά) και
διαχω ρίζονται με τη χαμηλή οροσειρά Γκουρούσια-Ό ντρια (χά ρ τες 1 και 2,
όπου σημειώνονται τα γεω φ υσ ικά στοιχεία της Δυτικής Μ ακεδονίας με την
ονοματολογία της περιόδου της Ύστερης Τουρκοκρατίας).9
Η. Yeni, Demography and settlement in Pasa Sancagi Sol-Kol region according to Muhasebe-
i Vilaye-it Runteli Defteri dated 1530 . m a s te r’s T h esis. D e p a rtm e n t of History. B ilk en t
U n iv ersity , Ά γ κ υ ρ α 2 0 0 6 . δ ια θ έ σ ιμ ο σ τ ο δ ια δ ίκ τ υ ο : http://w w w .belgeler.co m /
b l g / q is /d e m o g r a p h y - a n d - s e ttle m e n t- in - p a s a - s a n c a g i- s o l- k o l- r e g io n - a c e o r d in g - to -
m u h a s e b e - i- v ila y e t- i- r u m e li- d e f te r i- d a te d - 1 5 3 0 -1 5 3 0 -ta r ih li-m u h a s e b e -i-v ila y e t- i-
ru m e li-d e fte ri-n e -g o re -p a s a -s a n c a g i-s o l-k o l-b o lg e s in d e -d e m o g ra fi-v e -y e rle s im ( τ ε
λ ε υ τ α ία ενημ έρ ω σ η: 20.1.2013).
Γ ια το σ α ντζά κ ι το υ Π α σ ά βλ. D. Ε Pitcher, An Historical Geography of the Ottoman Empire
from the earliest times to the end of the sixteenth century . εκ δ . E. J. B rill, L eid e n 1972,
p assim .
Yeni. o.7T., σ. 109-114.
Γ. Τ σότσος. « Τ α ορ ειο νύμ ια τη ς Δ υτική ς Μ α κ ε δ ο ν ία ς σ τ ο υ ς χ ά ρ τ ε ς κ α ι σ τ α γ ε ω γ ρ α
φ ικ ά έ ρ γ α το υ 19ου α ιώ ν α » , 6ο Π α νελλή νιο Γ εω γρ α φ ικ ό Σ υ ν έδ ρ ιο τ η ς Ε λλη νική ς
Γ εω γρ α φ ικ ή ς Ε τα ιρ ε ία ς . Π ρ α κ τικ ά , τ. 1, [Σ χο λή Θ ετικ ώ ν Ε π ισ τη μ ώ ν , Τ μ ή μ α Γ ε ω
λ ο γία ς. Τ ο μ έ α ς Φ υσική ς κ α ι Π ερ ιβ α λλοντικ ή ς Γεο^γραφίας, ΑΠΘ], Θ εσσ αλονίκη 2002.
σ. 4 8 5 -4 9 2 .
ΤΟ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ-ΒΟΪΟΥ 1530 51
Κ ατά την περίοδο μελέτης (α' μισό 16ου αι.), στη Δυτική Μ ακεδονία ε π ι
κρατεί α πόλυτα το τιμαριω τικό σύστημα, με αποτέλεσμα την ύπαρξη, κατά
την περίοδο αυτή, ενός ενιαίου κοινωνικοοικονομικού χώρου. Τόσο στον πεδινό
χώρο όσο και στον ορεινό, όλοι οι οικισμοί ανήκουν σε τιμάρια σπαχήδων. ενώ
κύρια απασχόληση των κατοίκων είναι η γεω ργία .10 Σύμφωνα με στοιχεία που
επεξεργαστήκαμε σε πρόσφατη εργασία μας.11 η περιοχή μελέτης περιέχεται
σε δύο διοικητικές π ερ ιφ έρ ειες (με τις ονομασίες ναχιγιέ και βιλαέτι τον
15° αι., καζά στις αρχές του 16ου αι.),12 της Κ αστοριάς και του Αστίν (χάρτης
1). με πρω τεύουσες, αντίστοιχα, την πόλη της Κ αστοριάς (εικ. 1) και τη κω
μόπολη της Χ ρούπιστας (σημ. Άργος Ορεστικό).13 Κ ατά την περίοδο αυτή, στη
διοικητική περιφ έρεια Α στίν-Χ ρούπιστας περιλαμβάνεται και το μεγαλύτερο
τμήμα της μ ετέπειτα (και ως το 1927) επαρχίας Ανασελίτσας (σημ. Βόίου).
Χ ά ρ τη ς 1.
Οι δ ιο ικ η τικ έ ς π ε ρ ιφ έ ρ ε ιε ς
κ α ι οι α ν τ ίσ τ ο ιχ ε ς έ δ ρ ε ς
στον χ ώ ρ ο τη ς Δυτ.
Μ α κ εδ ο νία ς, τέλ. 15ου -
α ρ χ έ ς 16ου α ιώ να .
Τ α ό ρ ια τω ν π ε ρ ιφ ε ρ ε ιώ ν
α π ο δ ίδ ο ν τ α ι
π ρ ο σ ε γ γ ισ τ ικ ά .
Οι έ δ ρ ε ς τω ν π ε ρ ιφ ε ρ ε ιώ ν
Π ρ έ σ π α ς κ α ι Μ ολισκού
είν α ι ά γ ν ω σ τε ς
κ α ι το π ο θ ε το ύ ν τ α ι
π ρ ο σ ε γ γ ισ τ ικ ά
(πη γή: Γ. Τσότσος,
Ισ το ρικ ή Γ εω γρ α φ ία
τ η ς Δ υτικής Μ α κεδονία ς:
Το οικισ τικό δ ίκ τυο
140ϊ-1 7 °ϊ α ιώ να ς .
εκ δ. Α. Σ τα μ ο ύ λ η .
Θ εσσ αλονίκη 2011.
σ. 200. χ ά ρ τη ς 10).
10 Τ σότσος. Ισ το ρ ικ ή Γ ε ω γ ρ α φ ία Δ υ τ. Μ α κ ε δ ο ν ία ς , σ. 500.
11 Τ σότσος. δ .π ., σ. 199-202.
12 T. G ôkbilgin. « K a n u n î S u ltan S üley m an d ev ri b a ç la rin d a R um eli eyaleti. livalari. çehir
ve k a sa m b a la ri» , Belleten 20/78 (1 9 5 6 ) 264. σημ. 41* N. T o dorov - A. Velkov, Situation
démographique de la péninsule balkanique (fin du XVe s. - début du X V Ie s.A [A cadém ie
B u lg a re d es S ciences. In s titu t d ’E tu d e s B a lk a n iq u e s], Σ ό φ ια 1988, π ίν . 1. σ. 12 κ.ε.,
π ίν . 2. σ. 22 κ.ε.
13 Τ σότσος. δ .π ., σ. 155-157, 199-202.
2. Το περιεχόμενο το υ φ ορολογικού κ α τά σ τιχο υ το υ 1530 για την περιοχή

Κ α σ το ρ ιά ς-Α σ τίν
Σ το κείμενο της μ ετα γρ α φ ή ς του οθω μανικού φ ορολογικού κ α τά σ τιχ ο υ 14

«167 num arali Defter-i M uhasebe-i Vilayet-i Rum -ili» του 1530 α πό τον εκ
δότη Yeni. μ εταξύ άλλων, περιέχονται σε τέσσερις σελίδες πολυσέλιδου κ α
ταλόγου,15 που περιλαμβάνει τιμ άρια του αριστερού κλάδου του σαντζακιού
του Πασά, και οι οικισμοί των δύο καζάδω ν Κ αστοριάς και Αστίν (στο κ α
τά σ τιχο Kestorya και Açtin αντίστοιχα), τα δεδομένα των οποίω ν στον κ α
τάλογο διατάσσονται σε μορφή πεντάστηλου πίνακα. Κάθε γραμμή του π ί
νακα αντιστοιχεί σε ένα τιμάριο. Εδώ χρησιμοποιούμε γ ια λόγους γενίκευσης
τον όρο καταχρηστικά, επειδή εστιάζουμε το ενδιαφέρον στους οικισμούς και
όχι στα εισ πρ α ττόμ ενα ποσά, ενώ στην π ρ α γμ α τικ ό τη τα π ρ ό κ ειτα ι γ ια τ ι
μάρια. ζια μ έτια , χά σ ια κλπ. Κ άθε τιμ ά ρ ιο (χάσι, ζια μ έτι) μ πορεί να π ε ρ ι
λαμβάνει έναν ολόκληρο οικισμό, με την έννοια ότι όλοι οι υπόχρεοι φορο
λο γία ς κάτοικοι ενός οικισμού υ π ά γο ντα ι σε ένα και τον ίδιο τιμ αριούχο-
σπαχή (ή γενικότερα επ ικα ρ π ω τή των προσόδων), μπορεί όμως το τιμ άριο
να περιλαμβάνει τμήμα οικισμού, οπότε συναντούμε το όνομα ενός οικισμού
περ ισ σ ότερ ο α π ό μία φ ορές στον π ίν α κ α του εκδότη, κα ι κάθε α να φ ορά
αντιστοιχεί σε τμήμα του οικισμού που ανήκει σε διαφ ορετικό τιμαριούχο.
Στον κατάλογο-πίνακα του εκδότη αναγράφονται ανά στήλη: (1) Οι ονο
μασίες των οικισμών μαζί με χαρακτηρισμούς του τύπου της οικονομικής εξάρ
τησης (π.χ. hâss. ze'amet κ.ά.). (2) οι αριθμοί των υπόχρεων σε φορολογία μου
σουλμανικών εστιών, διακρινόμενων σε εστίες παντρεμένων (hn.) και ανύπαντρων
(mer.). (3) οι αριθμοί των υπόχρεων σε φορολογία μη μουσουλμανικών εστιών
(gebran). διακρινόμενων σε εστίες παντρεμένων (hn.), ανύπαντρων (mer.) και
χηρών (bive), (4) επιπλέον πληροφορίες οικονομικού τύπου, που αναγράφονται
στο κατάστιχο υπό τον τίτλο diger (άλλοι), και (5) τα ποσά των φόρων (hasil).16
14 Γ ια το τιμ α ρ ιω τ ικ ό σ ύ σ τη μ α κ α ι τ α ο θ ω μ α ν ικ ά φ ο ρ ο λ ο γ ικ ά κ α τ ά σ τ ιχ α βλ. π ρ ό χ ε ιρ α
Η. In alcik . TJie Ottoman Empire: Conquest. Organization and Economy , ε κ δ . V a rio ru m
P e p rin ts, Λ ο ν δ ίν ο 1978. σ. 107-122· B. Δ η μ η τρ ιά δ η ς. « Φ ο ρ ο λ ο γ ικ έ ς κ α τ η γ ο ρ ίε ς τω ν
χ ω ρ ιώ ν τη ς Θ εσ σ α λ ονίκη ς κ α τ ά την Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία » , Μ α κ εδο ν ικ ά 20 (1 9 8 0 ) 376 κ.ε..
4 3 2 κ.ε.· Η. In a lc ik . Η Ο θω μανική Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία : Η Κ λ α σ ικ ή Ε π ο χ ή 1 3 0 0 - 1600.
μ τφ . Μ. Κ οκ ολά κη ς. εκ δ. Α λ ε ξ ά ν δ ρ εια . Α θήνα 1995. σ. 376* Σ π . Α σ δ ρ α χ ά ς, « Ο ι π ο
λ ιτ ικ ο ί όρ ο ι το υ ο ικ ο ν ο μ ικ ο ύ , οι κ α τ α κ τ ή σ ε ις κ α ι η ο ικ ο ν ο μ ικ ή τ ο υ ς λογικ ή: Η ο θ ω
μ α ν ικ ή ε π ικ ρ ά τ ε ια » , στο: Σ π . Α σ δ ρ α χ ά ς (ε π ιμ .). Ε λληνική Ο ικονομική Ι σ τ ο ρ ία ΙΕ '-
ΙΘ ' Α ιώ ν α ς . τ. 1. εκ δ. Ε ρ μ ή ς. Α θήνα 2 0 0 3 . σ. 250.
15 Yeni, ό.ττ., σ. 109-114.
16 Ε υ χ α ρ ισ τώ τον τ. κ α θη γη τή το υ Π α νεπ. Κ ρήτης κ. Β ασ ίλη Δ η μ η τρ ιά δη γ ια τη β οή θειά
Από τα δεδομένα του καταλόγου του εκδότη μπορούν να συναχθούν συ

μ περά σ μα τα για τους οικισμούς (ονομασίες οικισμών και συνολικοί αριθμοί
εστιών) και το οικιστικό δίκτυο, αν τα περιεχόμενα στον κατάλογο τιμ άρια
ενοποιηθούν γ ια κάθε οικισμό και συνταχθεί νέος πίνακας, όχι ανά τιμάριο,
όπω ς στη μορφή του κατάστιχου, αλλά ανά οικισμό. Αυτό επιχειρούμ ε πιο
κάτω, με κατάλληλο μετασχηματισμό του τμήματος του καταλόγου του εκδότη
γ ια τους καζάδες Αστίν και Κ αστοριάς και επεξεργασία των δεδομένων του
για τους οικισμούς.
3. Η μ έθ οδος ε π εξ ερ γα σ ία ς των δεδομένω ν το υ κ α τά σ τιχ ο υ για τον π ρ ο σ

διορισμό το υ οικιστικού δικτύο υ
Από τον κατάλογο του Yeni στην εργασία μας εστιάζουμε στους οικισμούς και,
ειδικότερα, στις ταυτίσεις των αναφερομένων στο κατάστιχο οικισμών με ση
μερινούς ή με οικισμούς που δεν υφίστανται σήμερα (ερημωμένους) και στον
συνολικό αριθμό των αντίστοιχων εστιών, προκειμένου να προσδιορίσουμε δη-
μογραφικά στοιχεία των οικισμών. Προς τον σκοπό αυτό συντάξαμε τους τρεις
(I, II. III) κατωτέρω οκτάστηλους πίνακες, για τους οικισμούς του καζά Αστίν
(I), του καζά Καστοριάς (II) και τους οικισμούς των οποίων ένα ή περισσότερα
τμήματα ανήκουν σε τιμάρια (χάσια, ζιαμέτια) υπαγόμενα και στους δύο κα
ζάδες (III). Δεν ασχολούμαστε με τα ποσά των φόρων (hasil) ανά τιμάριο και
με άλλες πληροφορίες που αφορούν το είδος και την κατηγορία των προσόδων.
Σε κάθε στήλη των τριών πινάκων αναγράφονται:
(α) ό νομα σ το κ α τά σ τιχ ο : οι ονομασίες των οικισμών στο κατάστιχο,
όπως αποδόθηκαν α πό τον εκδότη από την παλαιά οθωμανική γραφή στα σύγ
χρονα τουρκικά.
(β) ταυτισμένο παραδοσιακό όνομα: οι ταυτισμένες παλαιές παραδοσιακές
ονομασίες των οικισμών που χρησιμοποιούνταν πριν από το 1927 (επιχειρείται
ταύτιση των οικισμών του κατάστιχου), ενώ η ένδειξη (;) δηλώνει ότι δεν είμαστε
βέβαιοι για την ταύτιση του οικισμού και η ένδειξη (ερ.) ερημωμένο οικισμό.
(γ) σύγχρ ο νο όνομα: οι σύγχρονες (μετά τη μετονομασία του 1927) ονο
μασίες των ταυτισμένων οικισμών.17 Οι περισσότεροι από τους αναφερόμενους
το υ σ τη μ ε τ ά φ ρ α σ η κ α ι ε ρ μ η ν ε ία τω ν το υ ρ κ ικ ώ ν όρω ν, κ α θ ώ ς κ α ι γ ια τ ις χ ρ ή σ ιμ ε ς
υ π ο δ ε ίξ ε ις του.
Γ ια το ν σ υ σ χ ε τισ μ ό π α λ α ιώ ν κ α ι ν έω ν ο ν ο μ α σ ιώ ν τω ν ο ικ ισ μ ώ ν χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή σ α μ ε
κ υ ρ ίω ς το λεξικό: Μ. Σ τ α μ α τ ε λ ά τ ο ς - Φ ω τεινή Β ά μ β α -Σ τ α μ α τ ε λ ά τ ο υ , Ε π ίτο μ ο Γ ε
ω γ ρ α φ ικ ό Λ ε ξ ικ ό τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς . εκό. Ε ρ μ ή ς. Α θήνα 2001.
ταυτισμένους οικισμούς ανήκουν στη σημ. Περιφερειακή Ενότητα (πρ. νομό)

Κ αστοριάς ή στον σημ. Δήμο Βόί'ου της Περιφ. Ενότητας Κοζάνης. Σε όσους
οικισμούς (πλην των ερημωμένων) ανήκουν στην Περιφ. Ενότητα Φλώρινας ή
Γρεβενών ή στην αλβανική επικράτεια αναγράφεται σε παρένθεση (Φλωρ.) ή
(Γρεβ.) ή (Αλβ.) αντίστοιχα.
(δ) χ: οι αριθμοί του συνόλου των μη μουσουλμανικών εστιών, άρα χ ρ ι
στιανικών, εφόσον για τις εβραϊκές γίνεται ειδική αναφορά στην προαναφερ-
θείσα στήλη (4) - κατηγορία diger του πίνακα του Yeni. 0 αριθμός των χρι
στιανικών εστιών α να γρ ά φ ετα ι με έντονη γραφή (bold), όταν προκύπτει ως
άθροισμα επιμέρους αριθμών εστιών τμημάτων του οικισμού που ανήκουν σε
διαφορετικά τιμάρια. Στην περίπτω ση αυτή ο οικισμός αναφέρεται περισσό
τερες από μία φορές στο φορολογικό κατάστιχο (και στον κατάλογο του εκ
δότη), αλλά εδώ, επειδή μας ενδιαφέρουν οι οικισμοί συνολικά και όχι τα τι
μάρια, ενοποιούμε τις αναφορές τμημάτων ενός και του ιδίου οικισμού σε μία.
π α ρ α θ έτο ντα ς τον συνολικό αριθμό εστιών του οικισμού. Οι οικισμοί του
πίν. III αναγράφονται με τον συνολικό αριθμό εστιών του οικισμού αλλά και
με τον επιμέρους αριθμό εστιών κάθε τιμαρίου-τμήματος του οικισμού που
ανήκει σε δύο καζάδες.
(ε) μ: οι αριθμοί του συνόλου των μουσουλμανικών εστιών.
(στ) Κ: η πληθυσμιακή κατηγορία στην οπ οία υ π ά γ ε τα ι ο οικισμός με
βάση κατάταξη ανάλογα με τον αντίστοιχο αριθμό εστιών. Για την κατάταξη
τω ν οικισμώ ν σε π λ η θυ σ μ ια κές κα τη γορίες (Κ). με στόχο την πρ οσ έγγισ η
στην πληθυσμιακή ιεράρχηση του οικιστικού δικτύου, χρησιμοποιήσαμε το
ακόλουθο σχήμα, με τέσσερις κατηγορίες οικισμών, ανάλογα με τον αριθμό
των εστιών:
πληθυσμιακή κατηγορία αριθμός εστιών

A άνω των 200 εστιών
Β 101-200 εστίες
Γ 51-100 εστίες
Δ 1-51 εστίες
(ζ) Π λη ρ ο φ .: πληροφορίες που προέρχονται α πό τη στήλη (4) - όί^ΘΓ. του

καταλόγου του εκδότη και τις αναφέρουμε, εφόσον θεωρούμε ότι συμβάλ
λουν ουσιαστικά στη διαμόρφωση της εικόνας του οικιστικού δικτύου.
(η) Σχ.: δικά μας σχόλια στα δεδομ ένα του κ α τά σ τιχου γ ια τον α ντί
στοιχο οικισμό και σχόλια για την επιχειρούμενη ταύτιση του οικισμού στη
στήλη (β).
4. Οι Π ίνακες των οικισμών
I. Ο ΙΚ ΙΣ Μ Ο Ι ΤΟΥ Κ ΑΖΑ Α Σ Τ ΙΝ
Ο ΙΚ ΙΣΜ Ο Σ Ε Σ Τ ΙΕ Σ
όνομα σ το τα υ τισ μ ένο
κ α τά σ τιχ ο π α ρ α δ ο σ ια κ ό σ ύ γχρ ο ν ο όνομα * μ Κ ΠΑΗΡΟΦ. ΣΧ
όνομα
Bageiste 86 1 Γ
P anarit Πα να ρ έτη Π ανάρετη 24 Δ
Klepis Κ λεπ ίσ τι Π ολυκάστανο 64 Γ
Visinicko Β ύσαντσκο Π ευκόφ υτο 98 Γ
Vidoliste Β ιντουλούσ τι Δ αμασ κηνιά 186 1 Β
Ki reiste Κ όρτσ ιστα Π ολυάνεμο 121 Β
Nefs-i H urpeste Χ ρ ο ύ π ισ τα Ά ργος Ο ρεστικό 69 19 Γ 1
k asab ad ir
Toeil Τσοτύλι Τσοτύλι 86 Γ
C etrekos Τ σετιρόκι Μ εσ ο π ο τα μ ία 128 Β
Virticko 6 Δ
Izlatoriste Λ α τό ρ ισ τα Α για σ μ α 74 Γ
Volos 4 Δ
Trisitika Τ έρ σ τικ α Α κόντιο 51 5 Γ
Z agradic Ζαγκραντετσι (Αλβ.) 33 1 Δ
Gosna Γ κόσνο Λ α χανόκηποι 39 Δ
K inos Γκινόσι Μ ολόχα 11 Δ
Pavlikan 32 5 Δ
I slim ko Σ λίμ νιτσ α Τ ρίλοφ ος 45 Δ
Novasil Νοβοσέλο Κ ορφ ούλα (ερ. 53 Γ
συν. Κ ομνηνάοω ν)
Oso viste-1 B uzurk 52 2
B abracko Κ ά τω Π ά π ρ α τσ κ ο Κ ά τω Φ τεριά 41 2 Δ
B abracko Άνω Π ά π ρ α τσ κ ο Άνω Φ τεριά 218 A
Z ukoviste Ζ ηκόβιστα Σ π ή λ ιο ς 138 Β
Vaypes Β α ΐπ εσ ι Χ ειμερινό 112 Β
Rusicani Ο σνίτσανη (;) Κ α σ τα νό φ υ το 2 90 2 A
Ju p an m ’ a Ζ ο υ π ά ν ι και Π εντάλοφ ο και 173 Β
m ahalle-I K ul σ υνοικία Ντόλο Β υθός
L orat Λ όπεσ ι (;) Α π ιο έα 88 Γ
K inam Κ ίναμη Π ολύλακκος 55 Γ
Tirveniste Τριβένι (;) Σ ύόενόρ ο (Γρεβ.) 20 Δ
Cirenin Τ ζιρανή (ερ.) 13 Δ 2
G ram us Γ ρ ά μ μ ο σ τα Γρ ά μ μ ο ς 115 Β
L ubet Λ ιουμ πέτινο Π εδινό (Φλο^ρ.) 50 Δ
K akos Κ ακούσι (ερ.) 16 Δ 3
D otur Χ οτούρι Λ ευκοθέα 44 Δ
D renova Ν τράνοβο Γλυκονέρι (Φλωρ.) 44 Δ
Revani Ρέβανη Δ ιπ ο τα μ ιά 79 5 Γ
C ukurova 47 2 Γ
Korile 75 Γ
B ubilline ? Π όπλι λ ε υ χ ώ νας (Φλωρ.) 41 1 Δ
Golesova 31 Δ
Govnice 34 3 Δ
Liboviste Λ ιμ πίσοβο Αηλιάς 52 Γ
Viciste Β ίτσ ιστα Νίκη 91 2 Γ
Siryad 83 2 Γ
B orcko 22 Δ
Z ab erd ani Ζ α μ π ύ ρ δ ενη Μ ελάνθιο 96 1 Γ
Ispilye 70 Γ
F u tin Φ ιοτείνιστα Φιοτεινή 27 Δ
Ik rim in Κ ριμίνι (ερ.) 41 Δ 4
Π αλιοκριμίνι
Jujeli Ζούζουλη Ζούζουλη 148 Β
Granci Γκρέντσι Π τελέα 124 9 Β
M iroslavic Μ ιροσλάβιτσα Μ υροβλήτης 110 Β
K u cu k Miroslavic Μ ικρή (ερ.) 26 6 Δ
Μ ιροσλάβιτσα
Bele Cerkova Μ π ελά Τσέρκβα Α σπροκκλησιά 24 Δ
P rovetrenik 17 Δ
Osani Ό σ ιανη Οινόη 149 Β
Virbicko Μ π ο υ ρ μ π ο υ τα κ ό Ε πτα χιόρι
Dilab Ν τίσλα πο Δ ρ α γα σ ιά 102 4 Β
Sirocani Σ ιρότσια νη Λ εύκη 49 Δ
Dolani Ντόλιανη Ζ ευ γο σ τά σ ι 42 Δ
K aluviste Κ α λέβισ τα Κ αλή Βρύση 33 Δ
C aknohor Τσακνοχώ ρι Α νθοχοφΐ 74 Γ
Girlani Γκέρλιανη Χ ιονά το 46 1 Δ
Isloliska 51 Γ
K orite Κ ούριτε (Αλβ.)
E ro Kasri Ρ όκα στρο (ερ.) Ρ όκα σ τρ ο 55 Γ
Mil 41 Δ
V odorina Β ουδω ρίνα (ερ.) Ν έα Σ π ά ρ τη 29 Δ
Cerciste Τ σ ά ρ ισ τα Ά γιο Θεόόιοροι 67 Γ
Ayo Paraskeva 22 Δ
Z elenovad Ζ έλεγκρ α ντ Μ εσόβραχο 32 1 Δ
Istaricani Σ τα ρ ίτσ ια νη Λ α κ κ ώ μ α τα 7 Δ
Istaricani Σ τα ρ ίτσ ια νη συνοικισμός 14 Δ
M ahalle-I συνοικισμός Λ α κ κ ω μ ά τω ν
Ayonikola Ά γιος Ν ικόλας
G idrahor Γ ά ίδουρ οχώ ρ ι Α ηδονοχώρι 58 Γ
Petric Π ετρίτσι (ερ.) 21 Δ 5
Baco Μ πάτζη (ερ.) 17 Δ 6
M anastir 29 Δ
Balvani 6 Δ
Labanova Λ α μ πά νοβο Σ ήμ αντρο 103 13 Β
B ogrozincani Μ πόζιγκραντ (Αλβ.) 10 1 Δ
L eskovnik 4 Δ
Ayo Yorgi
Islaliska 26 1 Δ
Vobra 26 11 Δ
Slogisin 102 5 Β
Izgibli Ίζ γ κ λ ιμ π ι Π οριά 25 3 Δ
Jalci Ζ άλτσ ι (ερ.) 16 Δ 7
D renova Ν τράνοβο Γ λυκονέρι m ezraa
(Φ λωρ.) ή
Δρυόβουνο
M elidonice Μ ελιδόνι Μ ελιδόνι 65 Γ
Poganci 21 6 Δ
K ravire 19 Δ
Vinani Β ίνιανη Λ ευκά δι 41 1 Δ
G ram acko 51 Γ
M orkopolo Pirgoz
Pesyak Π ισιάκοι Α μ μ ο υο ά ρα 33 Δ ciftlik adet 8
5
Magali Bedris(te) 57 1 Γ
Nestim e Ν ιστίμι Ν όστιμον 94 3 Γ
Y u karu Selanik Άνω Σ ούλεν (;) Σ ούλεν (Αλβ.) 22 Δ
Pilos 28 3 Δ
Cer Τσέρος (ερ.) 7 Δ 9
T rapkosta Τ ρακ όβ ισ τα (ερ.) 27 Δ 10
M eniste 14 Δ
Ayo Yorgi m ezraa
H olyom od Χ ιλιομόοι (ερ.) 31 Δ 11
Plazom Megali Π λάζομη Ομαλή 92 3 Γ
C uvalar Τ σαβαλέρ Κ οιλά δι 24 Δ
O korine 27 Δ
Icovlani Σ βόλιανη Α γία Σ ω τή ρ α 12 Δ
Ivlasnice
B ohorina Μ πουχουρίνα Β ουχω ρίνα 29 Δ
Pocem ova 5 Δ
Cerneliste Τ σερνόλιστα Μ α υ ρ ό κ α μ πο ς 52 Γ
Topolova 17 Δ
Selce Σ έλ ιτσ α (;) Ε ρ ά τυ ρ α 17 Δ
K alestratin Κ α λλισ τράτι Κ α λλισ τρ ά τι 17 Δ
Jujuliste Ζ ούζελτσι Σ π ή λ α ια 85 1 Γ
Kotelei Κ οτέλτσι Π αλιά Κ οτύλη 71 Γ 12
Viceste-i K ucuk Μ ικρή Β ίτσ ισ τα (ερ.) συνοικισμός 37 Δ
Νίκης
B oliste 107 1 Β
P rad o m ir Μ π ρ α τμ ίρ ι (ερ.) 54 2 Γ 13
Lisnicka Λ όσνιτσα Γ έρμ α ς 45 Δ
Mahalle-i Nenade συν. Ν έναντε (ερ.) συνοικισμός 8 Δ m a ’a 14
d er Jujelci του Ζ ούζελτσι Σ π η λ α ίω ν karye-i
Cervene-
Reka
Cervene-Resa b er osr 15
R am kicko 55 Γ
Ayo Yorgi 32 Δ
Ayo Praskeva 70 Γ
Bilovice 43 2 Δ
T repotos Τ ρ α π ο το ύ σ τι Κλεισοόρεια 87 5 Γ
Radovijde Ρ αντοβίστι Ροόοχώ ρι 70 Γ
M arkovan Μ αρκόβιανη Α μ πελοχώ ρι 42 Δ
K abas 39 Δ
Bursa (xai Gurse) Μ πόρσ ια Κ ορυφή 136 Β
R usola Ρεσούλιανη Β έλος 32 1 Δ
Varpojde 39 Δ ciftlik 2 16
sipahi-
zade 3
K u cu k H okur Μ ικρό Χ οτούρι συνοικισμός 30 Δ
Λ ευκοθέα ς
Mayer-i B ozurk Μ εγάλη Μ αγέρη (ερ.) Π αλιομ άερο 36 Δ 17
B rezvan 28 1 Δ
Zehiz 38 Δ
Cagosit Κ α γ κ ο υ ρ ά δ ε ς (;) (ερ.) 16 Δ 18
L ibohova Λ ιμ πόχοβο Δίλοφο 18 Δ
S ubura Σόρμπα (ερ.) συν. 8 Δ 19
Σ τεζα χίο υ
N ikola Vasil 5 Δ
Lana 41 Δ
D um icko 22 Δ
M iho C ukala 23 Δ
Lisiear Λ ίτσ ισ τα Π ολυκάρπη 5 Δ
K osulat 36 Δ
M irisan Μ ερασάνη Μ όρφη 36 Δ
D am askite Δ αμασκηνιά (ερ.) 10 Δ 20
K alu-viric Κ α λογρίτσ α (ερ.) 19 Δ 21
K u cu k Plazotiste (Μ ικρή) Σ τα υ ρ ο δ ρ ό μ ι 53 4 Γ
Π λαζόμιστα
L aban ica Α α μ π α ν ίτσ α Π λακίδα 104 Β το ένα 22
τμ ή μ α
με 48
εσ τίες
είναι m a’a
voynugan
M egali-Rezni Μ έγα Ρέζνι (ερ.) 37 Δ 23

Ayo Nikola Μ. Αγ. Ν ικολάου ερ. Μονή στην 2 Δ
Π έτσιανης (;) Τ ρ ιά δ α Βοΐου
Pilori Πυλωρί Πυλωρί 17 Δ
M ahaile M ikri- 17 1 Δ
Oso viste
Selanik-i B uzurk Μ εγάλο Σούλεν (;) Σ ούλεν (Αλβ.) 48 Δ
R ende Ρ έντα Δ ιχείμαρρο 10 7 Δ
L okom Λ ουκόμι Λ ουκόμι 69 Γ
K ostanicko Κ ω σ τά ντσ ικ ο Α υγερινός 87 Γ
Kafe 8 Δ
H om ocko Ό μ οτσ κο Λ ιβ α δ ο τό π ι 67 Γ
S irdan Σ ιουρ ντά νι Α ξιόκασ τρο 22 Δ
Kosize 18 Δ
M ikri Μ όκρενη (;) Β αρικό (Φ λωρ.) 17 Δ
Cernís Τσέρνις (ερ.) 17 Δ 24
Vitanci Β ιτάνι Β οτάνι 8 3 Δ
Hogac 34 Δ
M anokovac Μ ονοκοβάτσι (ερ.) 54 1 Γ 25
Volte 35 Δ
Vitovinic
Sinovir Σ ινίβεργο (ερ.) 5 Δ 26
T irpezga Τ ρ α π εζίτσ α Τ ρ α π εζίτσ α 29 Δ
Lancito Λ ο ύτισ τα Κ ερασίόνα 34 Δ
Iskala Τ σουκαλοχώ ρι (;) Σ κα λοχώ ρ ι
Vidoviste 177 5 Β
L inotop Λ ινοτόπι (ερ.) 91 Γ 27
Bisova Μ πίσοβο Κ υ π α ρ ίσ σ ι (Γρεβ.) 28 Δ
M iricko Π αρατσ ικό (;) (ερ.) 29 Δ 28
C erepyani Τ σ ερ α π ια νή Γ λυκ οκ ερ α σ ιά 6 Δ
M alohine 14 3 Δ
M irali Μ ιραλή Χ ρ υσ αυγή 80 Γ
C uhan Τ σιούκα (ερ.) 46 3 Δ 29
Ayo T odor 17 Δ
II. Ο ΙΚ ΙΣ Μ Ο Ι TO T ΚΑΖΑ Κ Α Σ Τ Ο Ρ ΙΑ Σ
όνομα σ το τα υ τισ μ ένο σ ύ γχρ ο νο όνομα X V Κ ΠΑΗΡΟΦ. Σ Χ
κ α τά σ τιχ ο όνομα
K estorya Κ α σ το ριά Κ α σ τοριά 1007 97 A 47 άτομα 30
μουσ.+17
εσ τίες
Ε βραίοι
Z agorieani Ζ α γορίτσα νη Β α σ ιλειά ο α 76 4 Γ
Islive Σ λ φ εν η Κ ορομηλιά 69 Γ
Ju paniste Ζ ο υ π ά ν ισ τα Α εύκη 60 1 Γ
D obroniste Ν τομ πρ όλισ τα Κ αλοχώ ρι 140 2 Β
B ehoki Μ π ομ π όκι Μ ακροχώ ρι 49 Δ
Μ ελισσότοπου
D upyak Ν τουπιά κ οι Δ ισπηλιό 36 Δ
B lopasani 36 Δ 31
O hoviste 176 Β
H urpeste Χ ρ ο ύ π ισ τα Ά ργος Ο ρεστικό 32
L inka Λ ’νκ α - Α ό γγα (ερ.) 59 Γ
M avrova Μ αύροβο Μ αυροχώ ρι 186 4 Β
K oturi Κ ότορι (ερ.) 119 Β 33
Bogacko Μ π ο γα τσ ικ ό Β ογατσ ικό 186 1 Β
K um anice Κ ουμανίτσοβο Α ιθιά 106 Β
K or i lova Τσιρίλοβο Ά γιος Ν ικόλαος 25 Δ
Veli jde Β ελίστι Α σ προύλα 39 Δ
Gorenei Γκόρεντσι Κορησσός 108 Β
Pirzovani
H otoniste 106 Β
Dolecko m z m ezraa
tabi-I Gorice
Y ukaru Sadova Άνω Σ άντοβο (ερ.) 66 Γ 34
Irm ava 17 Δ
P en d atrol 39 Δ
N ikovani ? Ν εγοβάνη Φ λά μ πουρ ο 36 1 Δ
K o n o tlan Κ ονομ πλά τι Μ ακροχώ ρι 134 Β
T iholiste Τ ιχόλισ τα Τειχιό 96 Φ
K rim p eni Κ ρεπενή Κ ρεπενή 42 Δ
K ladorom Κ λα οορ ά πη Κ λάδο ρράχη 70 Γ
(Φ λωρ.)
De lova Ζέλοβο Α ντάρτικό 144 Β
(Φ λωρ.)
R adogojd Ρ αντιγκόζντι Α γία Άννα 56 Γ
Lentova 73 1 Γ
Poznovad 87 3 Γ
Y ukaru Orasice Άνω Ρ α κ ίτσ κ α - 45 3 Δ
Ρ α κ ίτσ κ α (;) Σ ο ύ χα Γ κόρα
(Αλβ.)
Ζίθ15ίΘ Ζ ήτσισ τα Ζ ήτσ ισ τα (Αλβ.) 78 1 Γ

ΙβηιόθΠΘ ϋ ο ά θ 60 Γ
Τΐιρβηίοΐίο 44 Δ
ΚΘοίοβηί 42 Δ
Ρ θ ίΘ ΐ^ η ο ν 3 57 Γ
Κ οίΌ ηΐβίΘ 58 Γ
Β α η ΐ5ίθ 3 2 Δ
Zelekojd Ζ ελεγκόζντι Π εντάβρυσο 101 1 Β τηΛ*Ά
m ezraa
Κιιηιβονθο 36 Δ
Ούςοηΐ-γί Bυzurk Μεγάλη Τσάκωνη Τσάκω νη 69 Γ
Ούεοηί-γί K ucuk Μ ικρή Τσάκω νη συν. Τσάκω νης 11 Δ
Όο™να 49 Δ
8θίο1 Σ έτο μ α Κ εφ αλά ρι 43 3 Δ
Αγο Ό υ η ΐίη 19 Δ
Κιιηιβθ 94 Γ
Ι ^ ν ιΐΓ Λ ούβρη Λ ούβρη 18 Δ
Serakine Σ α ρ α κ ίν α (ερ.) 36 Δ 35
Κ ιιπ ή ο ^ οΙ 18 Δ
ΟθΓΟΙβίΘ 28 1 Δ
Ι θΙϊπ Ζελίνι Χ ιλιόδενορο 14 24 Δ
Μαοαηί Μ αζγκ άνι Α χλαδιά 21 Δ
Υ απόοδ Β αριμπόμπ (Αλβ.) 15 Δ
ΒΓαάοΠ ηοθ 23 Δ
ΙζάθΓΐίοΘ Ζ ντράλτσ ι Α μ πελόκ ηποι 19 1 Δ
ΐΒίθΓηίίθ Σ λ ίμ ισ τα Μ ηλίτσα 28 1 Δ
Μ ανΓοηίοθ Μ αυρώ τισσ α (;) Μονή Π α να γία ς
Μ α υ ρώ τισ σ α ς (;)
A rhangel Α ρ χά γγελος (ερ.) 10 4 Δ 36
Pim ova 8 Δ
ΗοΓβΚ^Θ Χ όλισ τα Μ ελισσότοπος 6 Δ
Ιν™ ίίη Β ρατίνι Α λιάκμ ω ν 4 Δ
Κ ο ^ η ι^ ά θ Κ ω σ τα ρά ζι Παλιό 19 Δ 37
Κ ω σ τα ρά ζι (ερ.)
Ρ ΓΘ ^ρ3Π 3 Π ροκ οπάνα Π ερικοπή 22 Δ
O rasnice 35 Δ
^Π ό θ π η θ
G om a Κΐίνθηί Γκόρνο Σλίβενη Άνω Σλίβενη 16 Δ 38
(ερ.)
ΒΘΓβί
Κ3ΐΐ1Γθ1ΐ ? 5 Δ
Ζθ1ονΐ5ίθ
Ι1γ3η 47 Δ bazdar 39
1 εσ τία
νΪΓΘΠθν3ΠΪ Ν τρενοβένι Κ ρα νιώ νας 80 Γ
ΤίΓηολ^ Τίρνοβο Π ράσινο 44 Δ
Brezniee Μ πρέσ νιτσ α Β ατοχώ ρι 108 2 Β

Babso Β αψ ώ ρ ι - Π οιμενικό 87 Γ
Μ π α π τσ ιό ρ ι
K alu Geric Κ α λο γερίτσ α (ερ.) 40
O rahovice 33 Δ
Hrovilya Ρούλια Κ ώ ττας (Φλωρ.) 37 Δ
Besvinya Μ π έσ φ ινα Σ φ ή κ α (Φ λωρ.) 22 Δ
Ostadilce Σ τά τ ισ τ α Μ ελάς 95 Γ
C erno Hoviste 44 Δ
Gabres Γ αβρέσι - Άνω Γ άβρος 82 Γ
Γ κ α μ π ρ έσ ι
G razdani Γκράζντενη Β ροντερό 75 Γ
(Φλωρ.)
183 Β
Galiste Γ κ ά λισ τα Ο μορφο κκλησιά 274 5 Α
V idohova Β ιντόχοβα ή Β ίντοβα (Αλβ.) 38 3 Δ
K lisura Κ λεισούρα Κ λεισούρα 28 Δ
D raganice Ν τα ρ γκ ό νισ τα ή Δασερή 18 Δ
Ν τρ ο μ π ίτσ ισ τα (Φλωρ.)
Plac Μ πλά τσ ι Ο ξυά 24 Δ
A rm en o h o r Α ρμενοχώ ρι Αρμενοχο^ρι 9 Δ
(Φλωρ.)
M egasieova Μ έγα Σ ίσ τεβ ο Σ ιοηροχώ ρι 7 Δ M anastir-i
A rhangel
A poskepos Α πόσ κεπο Α π ό σ κ επ ο ς 28 3 Δ
N usta Ο σ τιμ α (;) Τρίγω νο 29 Δ
(Φλωρ.)
Izm eksi Σ μίξη (ερ.) 10 Δ 41
III. Ο ΙΚ ΙΣ Μ Ο Ι Α Ν Η Κ Ο Ν Τ Ε Σ Σ Ε Κ ΑΖΑ Α Σ Τ ΙΝ ΚΑΙ Κ ΑΖΑ Κ Α Σ Τ Ο Ρ ΙΑ Σ

όνομα σ το τα υ τισ μ έν ο σ ύ γχρ ο νο X Κ ΠΑΗΡΟΦ. ΣΧ
κ α τά σ τιχ ο όνομα όνομα
O rahova Ρ ά χοβα ή Οροβο Πυξός 9+ 4 6 = 5 5 Γ
Nevolani Νεβόλενη (ερ.) (Αλβ.) 25+19=44 Δ 42
Stenic Σ τέντσ κο Σ τεν ά 73+91+47+37=248 Α
Visani Βύσανη Β υσσινέα 82+ 58= 140 Β
B restan i Μ πρέσ τενη Αυγή 57+67+79=203 Α 5
Sim as κ α ι Sezam Σ έμ α σ ι Κ ρεμ ασ τό 132+28=160 Β
Islatina Σ λ ά τινα Χ ρυσή 9 8 + 32= 130 Β
Ceresniee και Τ σερεσνιτσα Π ολυκέρασο 31 Δ το ένα
Firesniee τμ ή μ α
είναι
m ezraa
C uka Τσούκα Α ρ χά γγελο ς 23+74=97 Γ
5. Σ χό λια -επ εξη γή σ εις σ το υ ς π ίνα κ ες τω ν οικισμών
1. Η Χ ρούπιστα αναφ έρεται ως πόλη στο κατάστιχο και είναι έδρα του
καζά. παρόλο που εμφανίζεται με 88 φορολογήσιμες εστίες μόνο.
2. Η Τζιρανή είναι ερημωμένος από αιώνες οικισμός κοντά στη Δράμιστα
(σημ. Δάφνη Βοΐου).18
3. Το Κακούσι. ερημωμένος α πό αιώ νες οικισμός, βρισκόταν κοντά στη
Λ ατόριστα (σημ. Αγιασμα Βοΐου).19
4. Δεν πρόκειται για το σημ. Κριμίνι Βοΐου. το οποίο δεν υπήρχε ως οικι
σμός τον 16° αι., αλλά για τον ερημωμένο από τα μέσα του 19ου αι. οικισμό Πα-
λιοκριμίνι. δυτικά της ομώνυμης κορυφής του όρους Ρουσιοτάρι (σημ. Βόιο).20
5. Ερημωμένος οικισμός α π ό αιώ νες στην περιοχή Μ πουρμπουτσικού
(σημ. Επταχω ρίου Κ αστοριάς).21
6. Ερημωμένος οικισμός α πό αιώ νες στην περιοχή Κωστάντσικου (σημ.
Αυγερινού Βοΐου).22
7. Οικισμός στην περιοχή Κωστάντσικου (σημ. Αυγερινού Βόί'ου) που ερη
μώθηκε τον 18° αιώνα.23
8. Α ναφέρονται επιπλέον 5 άτομ α που υ π ά γο ντα ι σε τσιφλίκι. Πρώιμη
αναφορά τσιφλικιού μαζί με τιμάριο.
9. Ερημωμένος από τον 18° αι. οικισμός. 15 χλμ. νοτιοδυτικά α πό το Λι-
μπόχοβο (σημ. Δίλοφο Βοΐου).24
10. Ερημωμένος α π ό το 18° αι. οικισμός. 3 χλμ. α νάμ εσ α στο Τσουκα-
λοχώρι (σημ. Σκαλοχώρι) και το Μ εσολογγόστι (σημ. Μεσόλογγο Βοΐου).25
11. Με την ονομασία Χ ιλιομόδι ή Χελιμόδι υπήρχαν δύο οικισμοί, ερη
μωμένοι α πό την προ του 1912 περίοδο:26 Ο ένας περί τα 7 χλμ. βορειοανα-
Α. Α δα μ ίδ η ς. Π αλιοχώ ρια Β οΐου Κ οζάνης. Θ εσσ αλονίκη 1990. σ. 19.

Α. Δ άφνης, «Τ ο Α γία σ μ α (Λ α τό ρ ισ τ α )» , Β οϊακή Ζωή 38 (1979) 19.
Μ ιχ. Κ α λινδέρ η ς. Σ η μ ειώ μ α τα Ισ τ ο ρ ικ ά (εκ τ η ς Δ υ τ. Μ α κ εδο ν ία ς), τ ύ π ο ις « Ε π α ρ
χ ια κ ή ς Φ ω νής». Π το λ εμ ά ίδ α . 1939. σ. 44.
Δ. Τ σ ίγκ α λο ς. « Τ α π α λ ιο χ ώ ρ ια το υ Ε π τ α χ ω ρ ίο υ » . Β ' Σ υ μ π ό σ ιο Ισ το ρ ία ς . Λ α ο γ ρ α
φ ία ς - Γ λω σ σ ο λο γία ς - Π α ρ α δ ο σ ια κ ή ς Α ρ χιτεκ το ν ικ ή ς Δ υ τικ ο μ α κεδ ο νικ ο υ Χ ώ ρου.
[Β οϊα κή Ε σ τ ία Θ εσσαλονίκης]. Θ εσσ αλονίκη 1979. σ. 79 κ.ε.
Α δ α μ ίδ η ς, ό .π .. σ. 13.
Α δ α μ ίδ η ς, ό .π .. σ. 12.
Σ. Τ ζιοόφ α ς, Το Δ ίλοφ ο Β ο ΐο υ. Θ εσσαλονίκη 1977. σ. 13* Α δαμ ίδης. ό .π .. σ. 37. Γ. Μ πα-
τζής. Το Δ ο τσ ικό Γρεβενώ ν. έκδ. Μ ορ φ ω τικ ο ύ Σ υ λ λ ό γο υ τω ν α π α ν τ α χ ο ύ Δ οτσ ικ ιω τώ ν
Η Σ κ ο ύ ρ τζια . Δ οτσικό 1999, σ. 10.
Α δ α μ ίδ η ς, ό .π .. σ. 29.
Μιχ. Κ α λινδέρης. Ο Β ίο ς τη ς Κ ο ιν ό τη το ς Β λ ά τ σ η ς ε π ί Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς εις το Π λαί-
σιον το υ Α υ τικομα κεδονικου Π εριβά λλοντος. [Ε τα ιρ εία Μ α κεδονικώ ν Σ π ο υ δ ώ ν ]. Θεσ
σ α λονίκ η 1982. σ. 506.
τολικά της Σ αμαρίνας ν. Γρεβενών και νοτιοανατολικά της Ζούζουλης ν. Κ α

στοριάς,2' και ο άλλος κοντά στο Βρατίνι (σημ. Αλιάκμων Βοΐου). Δεν π ρ ο
κύπτει από το κατάστιχο για ποιον από τους δύο οικισμούς πρόκειται.
12. 0 οικισμός Κοτύλη ν. Καστοριάς βρισκόταν νότια της κορυφής Πύργος
και μεταφέρθηκε λίγα χιλιόμετρα βορειότερα, στη σημερινή του θέση, μετά
το 1950.
13. Ερημωμένος από το 1902 οικισμός, 2 χλμ. νότια από το Τσουκαλοχώρι
(σημ. Σκαλοχώρι Βοΐου).*28
14. Ο συνοικισμός Νέναντε συσχετίζεται με το χωριό (Ιμγυθ) ΟΘΓνβηΘ-ΚθΙςα,
το οποίο, ωστόσο, στην επόμενη εγγρ α φ ή στο κα τά σ τιχο α να φ έρ ετα ι ως
0 6 Γ ν 6 η 6 - ϊ£ 6 8 3 .
15. Στον (αταύτιστο) οικισμό δεν αναφέρονται κάτοικοι, και προφανώς το
σημειούμενο στο κατάστιχο ποσό υπολογίζεται κ α τ’ αποκοπή.
16. Στον (α τα ύ τισ το) οικισμό προστίθεντα ι 5 άτομα ή εστίες, εκ των
οποίων υπάγονται τα 2 σε τσιφλίκι και τα 3 στον γιο του σπαχή.
17. Οικισμός στα όρια των επαρχιών Γρεβενών και Ανασελίτσας (Βοΐου),
που ερημώθηκε ίσως περί το 1700 και επανιδρύθηκε αργότερα 5 χλμ. ΒΑ στη
σημερινή θέση, πάλι με το όνομα Μαγέρη (σημ. Δασύλλιο Γρεβενών).29
18. Ερημωμένος α π ό αιώνες οικισμός δυτικά από την Κίναμη (σημ. Πο-
λύλακκο Βοΐου).30
19. Ερημωμένος, πιθανώ ς α πό τις αρχές του 19ου αι., οικισμός κοντά στο
Στεζάχι (σημ. Αηδόνια Γρεβενών).31
20. Ερημωμένος α πό αιώ νες οικισμός στην περιοχή του Κ ωστάντσικου
(σημ. Αυγερινός Βοΐου).32
21. Ερημωμένος από το 18° αι. οικισμός βόρεια από το Ντόλο (σημ. Βυθός
Βοΐου).33
22. Ο οικισμός ανήκει σε δύο τιμάρια. Το ένα έχει τη υποχρέωση να π α
11 Χ ά ρ τη ς τη ς Γ.Υ.Σ., 1:50.000. φ. Π εντά λοφ ος. έκ δ. Ιούλιος 1970. κ α ι Χ ά ρ τη ς τη ς Γ.Υ.Σ..

Π ρ ο σ ω ρ ινή Έ κ δ ο σ ις . Ε π ιτ ε λ ικ ό ς Χ ά ρ τη ς τη ς Ε λ λ ά δ ο ς 1:100.000. φ. Ν ε σ τρ ά μ ι. έκ δ.
1929 (α π ο τ ύ π ω σ η 1914).
28 Α δ α μ ίδ η ς. ό .π .. σ. 35.
29 Α. Α δ α μ ίδ η ς. Το Δ α σ ύλλιο Ν . Γρεβενώ ν. Θ εσσαλονίκη 1989. σ. 15-21.
30 I. Τ ζημ όπουλος. Π ολύλακκος. ένα Δ ο τικο μ α χεδο νικό χω ριό. Θ εσσαλονίκη 1988. σ. 9.
31 Φ. Π α π α ν ικ ο λ ά ο υ . Γ λώ σ σ α κα ι Λ α ο γ ρ α φ ία Ε π α ρ χ ία ς Β ο ΐο υ. [Β ο ϊα κ ή Ε σ τ ία Θ εσ
σ α λο νίκ η ς]. Θ εσ σ α λ ο νίκ η 1973. σ. 19. κ α ι Α. Α δ α μ ίδ η ς. Τα Α η δό νια κα ι τ ο Δ α σ ά κ ι
Ν ο μ ο ύ Γρεβενών. Θ εσσ αλονίκη 1988. σ. 9-10.
32 I. Γκάσης. «Ο Α υγερ ινό ς (Κ ω σ τά ντσ ικ ο ): έν α κ ε φ ά λ α ιο α π ό την ισ το ρ ία το υ » . Β οϊακή
Ζω ή 24 (1977) 14.
33 Τ σότσος. ό .π .. σ. 388.
ρέχει βοϊνίκους ή βοϊνούκους (ιπποκόμους, γπδ’δ voynugan = με βοϊνίκους)

στον οθωμανικό στρατό.34
23. Ερημωμένος από τον 17° αι. οικισμός στη θέση Σιλιό. 2 χλμ. ΝΑ από
το Ρέζνι (σημ. Ανθούσα Βοΐου).35
24. Ερημωμένος α πό αιώνες οικισμός βορειοδυτικά α πό το Κωστάντσικο
(σημ. Αυγερινός Βόί'ου).36
25. Ερημωμένος α πό αιώνες οικισμός στην περιοχή του χωριού Στέντσικο
(σημ. Στενά Κ αστοριάς).3'
26. Ερημωμένος α π ό τον 18° αι. οικισμός βόρεια της Δ ράμιστας (σημ.
Δάφνης Βόί'ου).38
27. Πρόκειται ίσως για την πρωιμότερη αναφορά της ερημωμένης από τον
18° αι. κώμης του Λινοτοπίου. κοιτίδας ζωγράφων και αγιογράφω ν.39
28. Ερημωμένος οικισμός α π ό αιώ νες στην περιοχή Μ πουρμπουτσικού
(σημ. Επταχω ρίου Κ αστοριάς).40
29. Ερημωμένος οικισμός από αιώνες νότια της Μιρασάνης (σημ. Μόρφης
Βόί'ου).41
30. Ο αριθμός 40 προκύπτει α πό πρόσθεση διαφόρων επιμέρους αριθμών
ατόμω ν μουσουλμάνων, που αναφ έρονται ως (άλλοι). Στην ίδια κατη
γορία υπάγονται και οι εστίες των Εβραίων της πόλης.
31. Οι αταύτιστοι οικισμοί του κατάστιχου Βίορβεβηί. Οόονίβίθ, Ηοίοπίβίε.
ΡβηάΔίΓοΙ. ΡθίβηΒΔηονβ, Κυηιβοάοΐ, αναφέρονται και σε οθωμανικά φορολογικά
κατάστιχα του 1445 και 1481.42
32. Οι εστίες της Χ ρούπιστας που ανήκουν στον καζά Αστίν αναφέρονται
34 I. Λ α μ π ρ ίδ η ς. Η π ειρ ω τικά Μ ελ εν ή μ α τα , τ χ 9. Β \ Α θήνα 1889. σ. 5-7. Την π α ρ ο υ σ ία

β ο ιν ίκ ω ν σ τη ν π ε ρ ιο χ ή Κ α σ τ ο ρ ιά ς α ν α φ έ ρ ε ι ο N. B eld icea n u , Le monde ottoman des
Balkans (1402-1566): Institutions, société, économie, εκ δ. M ou to n et Co.. Λ ο νδίνο 1976,
σ. Ill, 106-107.
35 A. Α δα μ ίδ η ς, H Α νθ ούσ α Β ο ΐο υ Κ οζάνης, Θ εσσ αλονίκη 1993, σ. 15.
36
Α δ α μ ίο η ς, Π αλιοχώ ρια Βοΐου, σ. 13.
37 Μ. Κ ω σ τό π ο υ λ ο ς, Γνω ριμία μ ε το Ν ε σ τό ρ ιο Κ α σ το ρ ιά ς (Α νθ ρω π ο γεω γρ α φ ικ ή Μ ε
λέτη ), [Δήμος Ν εσ το ρ ίο υ Κ α σ το ρ ιά ς], Ν εσ τόρ ιο 1998, σ. 300.
38 Α δα μ ίδη ς., Π αλιοχώ ρια Β οΐου, σ. 19.
39
Γ ια το Λ ινοτόπι βλ. Α ναστασία Γ. Τ ούρτα, Οι Ν α ο ί το υ Α γίου Ν ικολάου σ τη Β ίτσ α και
το υ Α γίο υ Μ ηνά σ το Μ ονοδένδρι, έκ δ. Τ α μ είο υ Α ρ χα ιο λο γικ ώ ν Π όρων κ α ι Α πα λλο-
τριώ σείον, Α θήνα 1991. σ. 42-43* Α. Κ ουκ ουδης, Μ ε λ έ τε ς για τ ο υ ς Β λ ά χ ο υ ς, τ. 2: Οι
Μ ητρο π ό λεις και η Δ ια σπ ορά των Βλάχω ν, εκδ. Ζήτρος, Θ εσσαλονίκη 2000. σ. 450 κ.ε.
40
Τ σ ίγκα λος. ό .π .. σ. 79 κ.ε.
41
Β. Τ ζώ ρτζης. Μ ό ρφ η το χω ριό μου. Θ εσσ αλονίκη 1979. σ. 16.
42
Μ. Sokoloski (επ ιμ .), Turski Dokumenti za Istorijata na Makedonskiot Narod, Opsirin Popisni
Defteri od X V Vek, II. Σ κ ό π ια 1973, σ. 72-122. 273-489* πβ . Τ σότσος. ό .π .. σ. 136-141.
ως ze^ίmet, ενώ το τμήμα που ανήκει στον καζά Κ αστοριάς είναι χωρίς κ α
τοίκους και αναφέρεται ως χάσι του πατισάχ.
33. Ερημωμένος οικισμός νοτιοδυτικά της Μ πόμπιστας (σημ. Βέργας Κ α
στοριάς).43
34. Ερημωμένος πριν τον 19° αι. οικισμός νότια του Βογατσικού.44
35. Ερημωμένος οικισμός στην περιοχή της Λόσνιτσας (σημ. Γέρμα Κ α
στοριάς).45
36. Ερημωμένος α πό αιώνες οικισμός, αναφ έρεται ως Α ρ χ α γ γ έ λ ο β ο σε
οθωμανικό κατάστιχο του 14 4 546*και ως Α ρ χ ά γ γ ε λ ο ν σε κώδικα της μητρό
πολης Κ αστοριάς το 1684. Πιθανώς βρισκόταν κοντά στην (ερημωμένη) μονή
Ταξιαρχών, βόρεια από το Νεστόριο.4/
37. Το Κωσταράζι βρισκόταν σε ύψωμα δυτικότερα του σημ. οικισμού και
μεταφέρθηκε στη νέα του θέση μετά το 1950.
38. Ερημωμένος οικισμός, πιθανώ ς από το 18° αι., ΒΔ της Σλίβενης (Κο-
ρομηλιάς).48
39. Μία εστία του οικισμού αναφ έρεται ως όαζοΙαΓ (περσική ονομασία),
δηλ. γερακοτρόφος.49*που έχει υποχρέωση αποστολής στον σουλτάνο υπηρετών
που ασχολούνται με κυνηγετικά γεράκια (τουρκ. άο£αηα).
40. Ερημωμένος οικισμός ΝΔ της Φλώρινας.00
41. Ερημωμένος (α πό τις αρχές του 20ου αι.) οικισμός δυτικά του Βογα-
τσικού.51
42. Ερημωμένος οικισμός πιθανώ ς α πό τις αρχές του 19ου αι., κοντά στα
σημ. ελληνοαλβανικά σύνορα.52
43 Τ σότσος, ό .π ., σ. 131-132.
44 Κ. Μ π έντα ς, Ισ το ρ ικ ά Β ο γ α τσ ικ ο ύ . Κ α σ τ ο ρ ιά 1951, σ. 1-2.
45 Γ. Α λεξίου. « Τ α ε γ κ α τα λ ε λ ε ιμ μ έ ν α χ ω ρ ιά Α ϊ-Λ ια ς. Γ ιά ζ ια κ α ι Σ α ρ α κ ίν α , τ α π λ η σ ιό
χω ρ α το υ Γ έ ρ μ α » , εφ ημ. Ο Γ έ ρ μ α ς . αρ. φ . 3 0 (Α π ρ .-Μ ά ιο ς-Ιο ύν. 2 0 0 2 ) 1.
Sokoloski, ό . π ., σ. 72-122· πβ . γ ια την τα ύ τισ ή το υ Τ σότσος, ό .π .. σ. 136-141.
4/ Δεν τ α υ τ ίζ ε τ α ι μ ε το ν ο ικ ισ μ ό Τ σ ο ύ κ α . ό π ω ς υ π ο θ έ τ ε ι ο Φ. Β α φ ε ίο η ς. « Κ ώ ο ιξ τη ς
Ιε ρ ά ς Μ η τ ρ ο π ό λ εω ς Κ α σ τ ο ρ ιά ς » . Ε κ κ λ η σ ια σ τικ ή Α λή θ εια 2 0 (1 9 0 0 ) 123. σημ. 3.
ε π ε ιδ ή σ το κ α τ ά σ τ ιχ ο το υ έ τ ο υ ς 1445 α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι κ α ι οι δ ύ ο ο ικ ισ μ ο ί Τ σ ο ύ κ α κ α ι
Α ρ χά γγελ ο , ό π ω ς κ α ι σ το υ π ό εξέτα σ η το υ 1530.
48 Τ σότσος, ό .π ., σ. 143.
Ο οικ ισ μ ό ς Ispilye το υ κ α ζά Α στίν το υ π α ρ ό ν το ς κ α τά σ τιχ ο υ α ν α φ έρ ε τα ι σε κ α τά σ τιχο
το υ έτο υ ς 1481 ω ς χ ω ρ ιό γερ α κ ο τρ ό φ ο ^ ν βλ. Τσότσος. ό .π .. σ. 149.
Α ν α φ έρ ετα ι σε κ α τά σ τιχ ο το υ έτο υ ς 1481· βλ. Sokoloski, ό .π .. σ. 297 κ α ι Τσότσος. ό .π ..
σ. 127. 189.
51 Χ ά ρ τη ς φ. 39° 40° Janina. A rtaria. Β ιέννη 1904.
52 A. Σ ιο ύ κ α ς. Σ ύ ν τ ο μ ο ς Ισ τ ο ρ ία Γιαννοχω ρίου - Μ ο νο π ύ λο υ - Σ λ η μ ν ίτσ η ς - Κ α λ ή ς
Β ρ ύ σ η ς και Λ ε ψ α δ ο τ ό π ο υ . Θ εσσαλονίκη 1970. σ. 123.
ΤΟ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ-ΒΟΙΟΥ 1530 67
6. Π α ρα τη ρ ή σεις για το οικιστικό δίκτυο
Από τους οικισμούς που εξετάσαμε, ένας σημαντικός αριθμός παραμένει άγνω
στος (αταύτιστος). Η συνολική εικόνα της προσπάθειας ταύτισης των αναφε-
ρομένων στο κατάστιχο οικισμών παρέχεται α πό τον παρακάτω πίνακα:
υπαγωγή οικισμών σύνολο ταυτισμένοι αταύτιστοι

οικισμοί του καζά Αστίν 184 125 59
οικισμοί του καζά Καστοριάς 95 64 31
οικισμοί υπαγόμενοι και στους δύο καζάδες 9 9 0
σύνολο οικισμών των δύο καζάδων 288 198 90
Οι ταυτισμένοι οικισμοί που χωροθετούνται στο έδα φ ος της αλβανικής ε π ι

κράτειας βρίσκονται όλοι στη σημερινή επ α ρχία Μ πίγλιστας. κοντά στα ελ
ληνικά σύνορα.
Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στους δύο οικισμούς Yukaru Selanik και
Selanik-i Buzurk. εξαιτίας της ομοιότητας του ονόματος τους με την τουρκική
ονομασία της Θεσσαλονίκης. Υποθέτουμε ότι θα πρόκειται για δύο γειτονικούς
οικισμούς με πρώτο συνθετικό της ονομασίας τις λέξεις Άνω και Μ εγά λο , και
πιθανολογούμε, με μεγάλη επιφύλαξη, την ταύτισή τους με τον οικισμό Σούλεν,
στο νοτιοδυτικό άκρο της Μεγάλης Πρέσπας. αλλά διατυπώνουμε, επίσης με με
γάλη επιφύλαξη, και μια άλλη υπόθεση: την ταύτισή τους με τον ερημωμένο,
σε άγνω στη περίοδο και πάντω ς πριν α πό τον 18° αι., οικισμό Σόλουμ Μονα
στήρι (το όνομα από προϋπάρχουσα στην περιοχή μονή), κοντά στο Σολουμίστι
(σημ. Στέρνα Βοΐου),53 ο οποίος κατά την προφορική παράδοση αποτελούσε
κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας τοπικό οικιστικό κέντρο. Η υπό
θεση αυτή διατυπώνεται εξαιτίας της ομοιότητας της τουρκικής απόδοσης (Σε-
λανίκ) με τη σλαβική (Σόλουν) της ονομασίας της Θεσσαλονίκης. Σε άλλη ερ
γασία μας έχουμε διατυπώσει την υπόθεση ότι οι αρχικοί εποικιστές μοναχοί του
Σόλουμ Μοναστήρι πιθανώς να ήρθαν από τη Θεσσαλονίκη.54
Τα στοιχεία των πιν. I, II, III α ποδίδονται χαρτογρα φ ικά στον χάρτη 2,
όπου αποτυπώ νονται οι ταυτισμένοι οικισμοί κατά τάξη μεγέθους, σύμφωνα
με την κατάταξη που προτείναμε πιο πάνω - με γκρίζο χρώ μα οι οικισμοί του
καζά Αστίν. ενώ με μαύρο οι οικισμοί του καζά Καστοριάς. Από τη μελέτη των
πινάκων και του χάρτη προκύπτουν τα ακόλουθα συμπεράσματα.
53 Α. Δ άφνης, « Η Σ τέ ρ ν α (Σ ο λ ο υ μ ίσ τ ι)» , Β ο ία κή Ζω ή 85 (1 9 8 0 ) 22* Α ο α μ ίο η ς. Π αλιο-

χώ ρ ια Β ο ΐο υ . σ. 36
54 Τσότσος. ό .π ., σ. 190.
1. Ό πω ς φαίνεται α πό τον χάρτη 2, οι οικισμοί των δύο καζάδω ν εκτεί

νονται σε ευρεία περιοχή, που εκτείνεται από τις λίμνες Πρέσπες προς βορρά
μέχρι την επαρχία Γρεβενών προς νότο (βλ. και χάρτη 1 με τα όρια των επ α ρ
χιών). Η επιρροή του καζά Κ αστοριάς φθάνει μέχρι την περιοχή γύρω α πό
τη Φλώρινα, όπου απαντούν οικισμοί που ανήκουν δημοσιονομικά στην Κ α
στοριά. Ο καζάς Αστίν (Χρούπιστας) περιλαμβάνει και το μεγαλύτερο μέρος
της μετέπειτα επαρχίας Ανασελίτσας.
2. Από όλους τους οικισμούς, ο μόνος που έχει χαρακτήρα πόλης είναι η
Καστοριά, με 1.121 εστίες και 47 άτομα επιπλέον, αριθμοί οι οποίοι π α ρ α π έ
μπουν σε πληθυσμό 4.000-5.000 κατοίκων, πολύ μεγάλο για την εποχή, που κα
θιστούν την Κ αστοριά μια α πό τις μ εγαλύτερες πόλεις της Νότιας Β αλκα
νικής.55 Η παρουσία του εβραϊκού στοιχείου τονίζει την εμπορική ανάπτυξη της
πόλης και την ύπαρξη αξιόλογου τριτογενούς τομέα παραγω γής. Αντίθετα, η
Χρούπιστα εμφανίζεται με 88 εστίες ως ένα τοπικό διοικητικό κέντρο (ως έδρα
καζά είναι έδρα ιεροδικείου), χωρίς σημασία στο τοπικό οικονομικό σύστημα.
3. Στη μεγάλη τους πλειονότητα οι οικισμοί είναι αμιγώ ς χριστιανικοί, και
μόνο διάσ πα ρτες ολιγάριθμες μουσουλμανικές ομάδες κατοικούν σε ορισμέ
νους οικισμούς. Μόνο στα δύο διοικητικά κέντρα εμφανίζεται κάπω ς αξιόλογο
μουσουλμανικό στοιχείο, περισσότερο αναλογικά στη Χ ρούπιστα (19 φ ορο
λογήσιμες μουσουλμανικές εστίες έναντι 69 χριστιανικών) και λιγότερο στην
Καστοριά, όπου οι μουσουλμάνοι είναι περίπου το 10% επί των φορολογου
μένων κατοίκων.
4. Η εικόνα της ιεραρχίας των οικισμών (ταυτισμένω ν και αταύτιστω ν)
έχει ως εξής, σύμφωνα με την προταθείσα κατάταξη:
πληθυσμιακή κατηγορία αριθμός εστιών αριθμός οικισμών

Α άνω των 200 εστιών 4
Β 101-200 εστίες 34
Γ 51-100 εστίες 64
Δ 1-51 εστίες 186
Εάν λάβουμε υπόψ ιν ότι στην κατηγορία Α ένας μόνο οικισμός υπερβαίνει
τις 300 εστίες (Κ αστοριά), ενώ οι υπόλοιποι συνωθούνται μ εταξύ 2-300
εστιών, θα διαπιστώ σουμε ότι απουσιάζουν μεγάλοι σχετικά οικισμοί με κλι
μακούμενο μέγεθος πληθυσμού και, επομένως, απουσιάζει η σχετική ιεραρχία
στο οικιστικό δίκτυο. Το γεγονός αυτό π α ρ α π έμ π ει στον φεουδαρχικό τρόπο
55 Γ ια τον σ υσ χετισ μ ό με τ ις ά λλες π ό λ ε ις το υ νοτιο β α λκ α νικ ο ύ χώ ρ ο υ βλ. Τσότσος. ό.π..

σ. 212. 508.
πα ρ α γω γή ς56 της κοινωνίας του τιμαριω τισμού και στην ιεραρχική δομή της
μεσαιωνικής κοινωνίας, και παρατηρείται και στη γειτονική Ή πειρο κατά την
πρώιμη Τουρκοκρατία.0'
5. Υπάρχουν αναφορές τοπωνυμίων, που αντιστοιχούν σε περιοχές υπό φο-
ρολόγηση χαρακτηριζόμενες ως mezraa. είτε αυτόνομες, χωρίς κατοίκους, οπότε
ενδέχεται να πρόκειται για θέσεις οικισμών που ερημώθηκαν, είτε προσαρτη-
μένες στην κτηματική περιοχή οικισμών.
6. Οι περισσότεροι οικισμοί που υπήρχαν κατά τον 20° αι. εμφανίζονται,
μέσα από το κατάστιχο, να υπάρχουν και κατά το 1530. Αρκετοί είναι οι ερη
μωμένοι οικισμοί, στους οποίους θα π ρ έπ ει να σ υμ περιλαμ βά νεται (πλέον
αυτών που εντοπίσαμε και είναι γνωστή η θέση τους) και άγνωστος αριθμός
τω ν α τα ύτισ τω ν γ ια μας οικισμών. Η αξιοσημείωτη αυτή σταθερότητα του
οικιστικού δικτύου επιβεβαιώ νεται και α π ό άλλες πη γές της ίδια ς περιόδου
στον δυτικομακεδονικό χώρο.58
7. Από την εξέταση της χαρτογραφ ικής εικόνας του οικιστικού δικτύου
στον χάρτη 2. φ α ίνετα ι ότι οικισμοί του ενός καζά (με την έννοια της α να
γραφής του όρου στο κατάστιχο) εμφανίζονται και στη γεω γραφική ενότητα
που, υποτίθεται, ανήκει στον άλλο καζά. Έ τσι, η δικαιοδοσία του ενός καζά
φ αίνεται να διεισδύει γεω γρ α φ ικ ά στη δικαιοδοσία του άλλου, κα τά τρόπο
ώστε θα μπορούσε να λεχθεί ότι οι οικισμοί των δύο καζάδων. Χ ρούπιστας και
Αστίν, χωρικά «μπλέκονται» κυριολεκτικά μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να μην
είναι εμφανή στον χάρτη τα γεω γραφ ικά όρια των καζάδων. με βάση την υ π α
γω γή των οικισμών στον αντίστοιχο φεουδάρχη-σπαχή. Αυτό σημαίνει ότι η
αναφορά στο κατάστιχο του όρου καζά, ως επικεφ αλίδας σε τιμαριω τικό κα
τάλογο. τουλάχιστον για τον δυτικομακεδονικό χώρο και την εποχή της ακμής
του τιμαριωτισμού των αρχών του 16ου αι., δεν π α ρ α π έμ π ει στη γεω γραφική
διοικητική ενότητα δικαιοδοσίας του ιεροδίκη (kadi), αλλά σε γεωγραφική ενό
τητα δημοσιονομικής υπαγω γής, με γεω γραφ ικά όρια ασαφή και ακαθόριστα
και οπωσδήποτε μεταβλητά, που καθορίζονται κατά περίπτωση από το ζήτημα
σε ποιον σπαχή ανήκε (ως προς την επικα ρπία των φόρων) ο οικισμός σε κάθε
χρονική περίοδο. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώ νεται και α πό την ύπαρξη των
εννέα οικισμών της κατηγορίας III, όπου οι οικισμοί υπάγονται κατά ένα μέρος
A .-Ph. Lagopoulos. «Social F o rm atio n a n d S ettlem ent N etw ork in Greece». Geoforum 17/1
(1 9 8 6 ) 41.
E. Π. Δ η μ η τρ ιά δη ς. Κ οινω νικός Σ χ η μ α τισ μ ό ς κα ι Π ο λ εο λ ο γικ ό ς Χ ώ ρ ο ς: Ε ίκοσι Οι
κ ισ μ ο ί τ η ς Ε π α ρ χ ία ς Κ ό ν ιτσ α ς Η π ε ίρ ο υ , δ ιδ α κ τ . δ ια τ ρ ιβ ή . [Ε π ισ τη μ ο ν ικ ή Ε π ε τ η
ρ ίδ α τ η ς Π ο λ υ τεχν ικ ή ς Σ χ ο λ ή ς ΑΠΘ, Τ μ ή μ α Α ρ χ ιτε κ τό ν ω ν , Π α ρ ά ρ τ η μ α 1 το υ Η'
Τ όμου], Θ εσσ αλονίκη 1980. σ. 331.
58 Τ σότσος. ό .π .. σ. 210.
στον ένα καζά και κατά το υπόλοιπο στον άλλο. Με δεδομένο ότι η βασική δι
οικητική ενότητα της εποχής ήταν το σαντζάκι (βαιΚΈΐε), οι γρ α μ μ α τείς των
σπαχήδων (5ίρ&1ιϊ Υαζιαίαπ),59 επιφορτισμένοι με την καταγραφή των εστιών
υποχρέων σε φορολογία ανά σπαχή και τη σύνταξη των σχετικών φορολογικών
κατάστιχων, φ αίνεται ότι ενδιαφέρονταν γ ια τη διοικητική υπα γω γή των οι
κισμών σε σαντζάκι και όχι σε καζά. Για τον λόγο αυτό, στους φορολογικούς
καταλόγους, κατέτασσαν τους σπαχήδες με τους αντίστοιχους οικισμούς (ή
τμήματα οικισμών) δικαιοδοσίας τους στον καζά όπου οι σπαχήδες διέμεναν.60
ή όπου υπάγονταν οικονομικά. Σύμφω να με τα π α ραπ άνω και λαμβάνοντας
ως μελέτη περίπτω σης το κατάστιχο του 1530 για τις περιοχές Κ αστοριάς και
Βοΐου, δια π ισ τώ νετα ι ότι άλλη ήταν η σταθερή, γεω γραφ ικά , και με μόνιμα
όρια, γ ια μεγάλο χρονικό διάστημα, περιφ έρεια του ιεροδικείου (καζάς) και
άλλος ο, συνεχώς μεταβαλλόμενος, γεω γραφ ικός χώρος στρατιωτικής και οι
κονομικής (φορολογικής) δικαιοδοσίας των φ εουδαρχώ ν-ιπποτώ ν-σπαχήδω ν
ενός καζά της πρώιμης οθωμανικής περιόδου.
Σε κάθε περίπτωση, η εικόνα του οικιστικού δικτύου της περιοχής α να
μένεται να διευκρινιστεί περισσότερο και με την έκδοση και επεξεργασία και
άλλων φορολογικών κατάστιχων της περιόδου.
S. Η. Gibb - Η. B ow en. Islamic Society and the West. τ. 1, τμ. 1, O xford U niversity Press.
Λ ονδίνο. Ν έα Υόρκη. Τ ορόντο 51963. σ. 147-151.
Κ α ι ό π ο υ , επίσ η ς, δ ιέμ εν α ν οι ε π ικ εφ α λ ή ς τω ν σ π α χή δω ν το π ικ ο ί α ξιω μ α το ύ χ ο ι Suba§i
ή £eriba$i· βλ. σ χ ετικ ά Gibb - B ow en, ο .π ., σ. 149.
ΤΟ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ-ΒΟΪΟΤ 1530
.7Η
-ηίαβ*»4<;ια
?*·Ί
ι·
Ρ«Ι*ν«.
'3 ί * * ν η I Λ Ε»ΕΓ< Τ ΓΟ Κ -
ν'νχ \VNrrcNOfto«
¿/ηφ»Α·Μ.
Κβντ«ι«*^·^
• _ρ/
Κάχοι Γ\Γ^
Κ Μ \ ...
9'Κ».
Μαί^Λιπ«
*>τΙ^
νΡαηβι
Β-ΐ'Πχνραί
1*4«^
5?«*^ ζ ΙΪ*ΐρ<ψI
«*·*ί£ι
ινΙί*«ν«> ' -ν^ί

Η“Α*α ίιαρ^.ΗΐΛί
βΐ^/βί.
8ρ··:*.
ΓΟτύΑι Γ>^4ίί.Ϊ£1
ΔΙΚΤΥΟ ΟΙΚΙΣΜΩΝ
ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟ 1530
-'Τ»ν*η·*'Ρί' ¿)
1. ****\ <&υ>*α. |Β) 101 · 200 εστίες
-/".7*«ρ<Α*,ίΓ< |Γ) 51-100 ■
’Ντοχσ»*ί |Δ) 0 - 51 »
Οικισμός καζά Κασιοριάς

» » Ασΰν
Σχεδίαση Γ.Τσότσος
Χ ά ρ τη ς 2. Το δ ίκ τ υ ο τω ν οικ ισ μ ώ ν τω ν σημ. π ε ρ ιο χ ώ ν Κ α σ τ ο ρ ιά ς κ α ι Β οΐου,

σ ύ μ φ ω ν α με το κ α τ ά σ τιχ ο το υ 1530 (σ χεδία σ η : Γ. Τ σότσος).
T T ïm ü T ë A V.
Crjtc u o
ΜΛ C Ε D Ο N I Λ
Tunco
VoJjna / f Vitolie·
V) M t G D O
h i (OflJ
V jlc r u . ^
RéjurVtJ. O
L ¿ t o/ï (b 10
Arfnrrd
Ε ικ. 1. H Δυτ. Μ α κ εδ ο νία σε α π ό σ π α σ μ α το υ χ ά ρ τη «G raecia N uova Tavola»,
Κ λ α ύ ο ιο ς Π τολεμ α ίος. Geographia, έκο. Vin. Valgrisi κ α ι Gir. Ruscelli. Β ενετία 1561
(πηγή: Τ σότσος. δ .π ., χ ά ρ τη ς 22).
Κώστας Καμπουρίδης
Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΣΕ ΟΘΩΜΑΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ,

16ος ΑΙΩΝΑΣ
Η πρώιμη οθωμανική περίοδος της ιστορίας της Δυτ. Μακεδονίας (15°?-16°? αι.)
μπορεί κάλλιστα να θεωρηθεί ως terra incognita, τουλάχιστον από την άποψη της
βιβλιογραφικής παραγωγής. Με εξαίρεση την πρόσφατη μελέτη των Καμπουρί-
δη-Σαλακίδη1 για το βιλαέτι των Σερβίων, που καλύπτει την περίοδο 1500 έως
1613 και η οποία στηρίζεται στα οθωμανικά κατάστιχα απογραφής. για τη
Δυτική Μακεδονία, και ειδικότερα την περιοχή των Γρεβενών, απουσιάζει
κάποια εξειδικευμένη μελέτη στηριγμένη σε οθωμανικές πηγές. Οι πληροφορίες
μας για την περίοδο αυτή βρίσκονται διάσπαρτες σε κώδικες ή και γενικότερα
έργα, τα οποία όμως καλύπτουν ευρύτερες χρονολογικές ή θεματικές ενότητες.
Μεταξύ αυτών, ο κώδικας της μονής Ζ άμπορδας2 είναι η πιο γνωστή και περισ
σότερο χρησιμοποιούμενη πηγή για την ιστορική γεω γραφ ία της Δυτικής Μακε
δονίας τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας, κυρίως.
Στην κάλυψη των κενών που υπάρχουν ακόμη και σήμερα γ ια την ιστο
ρία αυτής της περιόδου μπορεί να συμβάλει καθοριστικά η μελέτη των οθω
μανικών ιστορικών πηγών. Ειδικότερα, οι οθωμανικοί απογραφικοί κώδικες
(tapu tahrir defterleri) αποτελούν ίσως τις σημαντικότερες αρχειακές πηγές για
την ιστορία του 15ου και 16ου αι., των ‘σκοτεινών’ αιώνων της Τουρκοκρατίας,
όχι μόνο από διοικητική αλλά και από κοινωνική, οικονομική και δημογραφι-
κή άποψη. Πρόκειται για δημοσιονομικού χαρακτήρα πηγές, που συντάσσο
νταν α πό το οθωμανικό κράτος για φορολογικούς σκοπούς αμέσως μετά την
κατάκτηση μιας περιοχής και. κατόπιν, σε κανονικά διαστήματα δέκα ή και
είκοσι ετών. Στους κώδικες αυτούς καταγράφονταν οι πηγές εσόδων κάθε
μιας επαρχίας του οθωμανικού κράτους, με τελικό σκοπό να μοιρασθούν σε
όσους πρόσφεραν στρατιωτικές υπηρεσίες, τους ιπ π είς (sipahi) κυρίως, αλλά
και στους υπόλοιπους αξιωματούχους του κράτους, με τη μορφή τιμαρίων,
ζεαμετίων και hass. Όμως, όλες οι πηγές εσόδων μιας περιοχής δεν προορί
Κ. Κ α μ π ο υ ρ ίδ η ς - Γ. Σ α λ α κ ίδ η ς, Η ε π α ρ χ ία Σ ερβίω ν το ν 16° αιώ να μ έ σ α α π ό οθω

μ α ν ικ ές π η γές. Θ εσσαλονίκη 2013.
2 Έ κ δ ο σ η το υ κ ώ δ ικ α α π ό την Ε ύη Ο λ υ μ π ίτο υ σ το Μ α ρ ία -Χ ρ ισ τίν α Χ α τζη ϊω ά ννο υ . Η
ιστορική εξέλιξη των οικισμών σ τη ν περιοχή το υ Α λιά κ μ ο να κ α τ ά τη ν Τ ουρκοκρα τία .
Ο κώ δικας α ρ . 201 τ η ς Μ ονής Μ ετα μ ο ρ φ ώ σ εω ς το υ Σ ω τήρος Ζ ά β ο ρ δ α ς, [Κ Ν Ε/ΕΙΕ],
Α θήνα 20 0 0 . σ. 8 6 -2 3 6 .
74 ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΜΠΟΥΡΙΔΗΣ
ζονταν για το στρατιωτικό και διοικητικό προσωπικό της επα ρχίας ή της
ευρύτερης διοίκησης. Κατά κανόνα, ο κεφαλικός φόρος (άζι/ε). και ενδεχομέ
νως και άλλες πηγές προσόδων, όπω ς ο φόρος προβάτων, εισπράττονταν
απευθείας για την κεντρική εξουσία. Έ τσ ι εξηγείται και το γεγονός ότι στους
δύο κώδικες για τα Γρεβενά, για τους οποίους γίνεται λόγος παρακάτω , δεν
υπάρχει καμία αναφορά σε αυτούς τους φόρους.
Στο Οθωμανικό Αρχείο της Π ρωθυπουργίας {ΒαφαΙίαηΙά ΟβηιαηΙι Αιψνί)
στην Κωνσταντινούπολη απόκεινται δύο κώδικες απογραφής. που αφορούν
στην επαρχία Γρεβενών. Είναι αδημοσίευτοι, χρονολογούνται στο δεύτερο
μισό του 16ου αι., και αποτελούν τμήματα ευρύτερων κωδίκων. 0 πρώτος,
χρονολογικά, κώ δικας φέρει την ταξινομική ένδειξη ΤΤ 350 (εικ. 1). ενώ το
τμήμα που αφορά την περιοχή Γρεβενών αποτελούν οι σελ. 588-687. Στον
ταξινομικό οδηγό του Αρχείου ως χρονολογία σύνταξης του κώδικα αναφέ-
ρεται το έτος Εγείρας 972. δηλ. το έτος 1564/65. Ο κώδικας, επομένως, συντά
χθηκε κατά την εποχή του σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μ εγαλοπρεπή, δυο χρό
νια πριν από τον θάνατό του. Στον ίδιο κώδικα συμπεριλαμβάνονται και
άλλες περιοχές, που ανήκαν επίσης στο σαντζάκι ή λιβά των Ιωαννίνων/Υαηγα.
Αν και το σαντζάκι 1ωαννίνων/1ίνα-ί ιδρύθηκε τον 15” αι„ το παλαιότε-
ρο σωζόμενο ίαίιήΐ άεββή για το σαντζάκι αυτό χρονολογείται στον 16° αιώνα:
πρόκειται για το λεπτομερές ηιιι/αββαί ΤΤ 350. στο οποίο περιλαμβάνονται και
τα Γρεβενά. Ο δεύτερος κώδικας στον οποίο περιέχεται απογραφή των Γρε
βενών. ο ΤΤ 586. είναι και αυτός λεπ το μ ερ ή ς και χρονολογείται το έτος Ε γεί
ρας 987/1579. Το τμήμα για την επαρχία Γρεβενών αποτελούν οι σελ. 504-
613. Έ να τρίτο λεπτομερές κατάστιχο γ ια τον λιβά Ιωαννίνων φυλάσσεται στο
αρχείο Ταριι νε ΚαάαβΗο στην Άγκυρα και χρονολογείται το έτος Εγείρας
991/1583. Ο κώ δικας αυτός αποτελείται α πό τα κατάστιχα με αριθμό ΤΌ 28
και ΤΌ 32. οι πληροφορίες όμως που περιέχει είναι ίδιες με εκείνες του ΤΤ
586. αντίγραφο του οποίου μπορεί και να θεωρηθεί.3
Στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε εν συντομία την εικόνα της περιοχής
Γρεβενών με βάση μια πρώτη επεξεργασία των δεδομένων του πρώ του κώ δι
κα ΤΤ 350. Ό πω ς φαίνεται α πό τη γεω γραφική διασπορά των καταγραφόμε-
νων οικισμών, ο όρος επαρχία Γρεβενών, ηαΐίί\je-i ϋ ^ ε η ε ή και α ^ ε η ε . σ υμ πί
π τει σε γενικές γραμμές με τον σημερινό νομό Γρεβενών. Στις σελίδες του
Βλ. M elek D elilba§i - H atice O ruc, « T h e P ro p e rtie s o f F a tim a S u lta n in Io a n n in a in

th e six te e n th C en tu ry » , στο: E l. K o lo v o s - P h. K o tz a g e o rg is - S o p h ia L aio u - M ar.
S ariy an n is (εκδ.). The Ottoman Empire, The Balkans. The Greek Lands: Toward a Social and
Economic History. Studies in Honor of Joun C. Alexander, εκ δ. Isis Press. Κ ω ν σ τα ν τιν ο ύ
π ο λη 2007. σ. 62.
Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΣΕ ΟΘΩΜΑΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ. 16°? AI. 75
κώδικα για τα Γρεβενά δεν υπάρχει καμία πληροφορία γ ια τη χρονολογία

σύνταξής του. Προφανώς, η χρονολόγησή του τοποθετήθηκε στο έτος 1564
α πό τους ταξινόμους του Αρχείου, που θα είχαν υπόψιν τους ολόκληρο τον
κώδικα. Προσπαθήσαμε όμως να εκμαιεύσουμε ή να επιβεβαιώσουμε τη χρο
νολογία σύνταξης του κώδικα, αναζητώντας πληροφορίες για τα πρόσω πα
στα οποία παραχωρήθηκαν χάσια ή μεγάλα ζεαμέτια, γ ια τα οποία είμαστε
σε θέση να αντλήσουμε στοιχεία. Μετά, λοιπόν, τις πρώ τες καταχωρίσεις
στους κώδικες απογραφής. στις οποίες γίνεται λόγος για τις κτήσεις του
σουλτάνου, γνωρίζουμε ότι στη συνέχεια καταγράφονται τα χάσια των άλλων
υψηλόβαθμων αξιωματούχων στην περιοχή, με πρώ τους τους μεγάλους βεζί
ρηδες. Έ τσι, όταν μετά το χωριό Palihor. που ανήκε στα χάσια του τότε σουλ
τάνου Σουλεϊμάν του Μ εγαλοπρεπή, καταγράφ εται η φορολογική πρόσοδος
της Σαμαρίνας. αναφέρεται ότι αυτή ανήκει στα χάσια της εξοχότητας του Ali
Paça (an hasha-i hazret-i Ali Pa§a).4 Επειδή το κατάστιχο στον ταξινομικό οδηγό
του Αρχείου έχει ήδη χρονολογηθεί το 1564. συμπεραίνουμε ότι πρόκειται για
τον μεγ. βεζίρη Semiz Ali Paça κατά το διάστημα που αυτός ήταν μεγ. βεζί
ρης γ ια πρώτη φορά, δηλ. τα έτη 1561 έως 1565.
Διοικητικά η επαρχία Γρεβενών υπαγόταν στον λιβά ή σαντζάκι Ιωαννί-
νων (nahiye-i Girebene der liva-i Yanya). Σύμφωνα με τους κώδικες απογραφής
του 16ου αι., το σαντζάκι των Ιωαννίνων αποτελούνταν α πό δύο περιφέρειες
ή καζάδες. τον kaza-i Yam/a (Ιωάννινα) και τον kaza-i Narda (Άρτα). Η επ α ρ
χία Γρεβενών (nahiye-i Grebene) υπαγόταν στον καζά Ιωαννίνων (Yanya).
Τα αναλυτικά κατάστιχα απογραφής (mufassal defterleri) αποτελούσαν μια
λεπτομερέστατη καταγραφή των οικισμών μιας περιοχής. Αρχικά, γραφόταν
το όνομα του οικισμού, αν αυτός ήταν χωριó/karye ή πόλη/nefs, αλλά και άλλες
σημειώσεις, όπω ς εάν ο οικισμός ανήκε σε τιμάριο, ζεαμέτι ή σε κάποιο χάσι.
Ακολουθούσαν τα ονόματα των επικεφαλής των νοικοκυριών (hane) που φορο
λογούνταν και. στην περίπτωση των χριστιανικών οικισμών, επίσης τα ονό
ματα των χηρών που ήταν επικεφαλής των νοικοκυριών. Μια ιδιομορφία των
δυο κωδίκων αποτελεί το γεγονός ότι πουθενά στην επαρχία Γρεβενών δεν
καταγράφονται χήρες (bive) ως επικεφαλής νοικοκυριών, πα ρ ά μόνον άρρενες
έγγαμοι και άγαμοι νέοι (mücerred). Πιθανώς, επειδή οι χήρες πλήρωναν
μικρότερο φόρο ispence, ένα είδος κεφαλικού φόρου που προϋπήρχε της οθω
μανικής κατάκτησης στα Βαλκάνια, οι Οθωμανοί αξιωματούχοι απέφ ευγα ν να
τις καταγράψ ουν ως τέτοιες.
Μετά τα ονόματα των επικεφαλής των νοικοκυριών σημειώνεται η πρό
Σ το ν επ ό μ εν ο κ ώ δ ικ α ΤΤ 5 86 η Σ α μ α ρ ίν α ε μ φ α ν ίζ ετ α ι ω ς χ ά σ ι του μ εγ. β εζίρη [Koca]

S inan Papa, ε π ίσ η ς α λ βα νικ ή ς κ α τ α γ ω γ ή ς.
σοδος (hasil). την οποία έδινε ο καταγραφόμενος οικισμός στον τιμαριούχο,

είτε με τη μορφή προσωπικών φόρων επί των χριστιανών και των μουσουλ
μάνων οι οποίοι κατείχαν γη. όπω ς ο ispence γ ια τους χριστιανούς και ο resm-
i gift γ ια τους μουσουλμάνους, είτε με τη μορφή της δεκάτης σε δημητριακά
ή άλλα προϊόντα, είτε με τη μορφή κάποιων άλλων φόρων, όπω ς του niyabet,
του koruculuk και του arusiyye. Αναφέρθηκε, ήδη. ότι ορισμένες πηγές εσόδων,
όπω ς ο κεφαλικός φόρος ή οι φόροι στα πρόβατα, εισπράττονταν απευθείας
γ ια το κράτος. Αυτός είναι και ο λόγος που δεν αναφέρεται κάτι σχετικό
στους κώδικες, αφού αυτοί συντάχθηκαν με αποκλειστικό σκοπό να μοιρα
στούν τα έσοδα των επαρχιών της αυτοκρατορίας κυρίως στους στρατιω τι
κούς sipahi. Η κτηνοτροφία στην περιοχή θα αποτελούσε βασική επ α γγελμ α
τική ασχολία, την οποία οι χριστιανοί κάτοικοι συμπλήρωναν και με τους χοί
ρους. για τους οποίους πλήρωναν και τον φόρο bidat-i hanazir.
Η απογραφ ή της επαρχίας Γρεβενών στο κατάστιχο ΤΤ 350 αρχίζει,
όπω ς συμβαίνει στους κώδικες αυτού του είδους, με την καταγραφή των κτή
σεων του σουλτάνου στην επαρχία (nahiye) των Γρεβενών. Η λέξη Γρεβενά
α ποδίδετα ι στα οθωμανικά τουρκικά ως Grebene, Girebene και - γ ια μια μόνον
φ ο ρ ά - ως Karabene. Στην επαρχία Γρεβενών καταγράφονται συνολικά 151
οικισμοί ή χωριά (karye) και μεζράδες (mezraa), δηλ. αγροτικές εκτάσεις, που
καλλιεργούνται από κατοίκους γειτονικών χωριών και δεν είχαν μόνιμους
κατοίκους. Είναι αξιοσημείωτο ότι κανένας οικισμός της περιοχής δεν χα ρ α
κτηρίζεται στο κείμενο ως πόλη (nefs), δεν έχει δηλαδή όχι μόνον το μέγεθος,
αλλά κυρίως τα χαρακτηριστικά εκείνα γνω ρίσματα που θα έκαναν τους
Οθωμανούς να τον θεωρήσουν ως μια πόλη. Τέτοια γνω ρίσματα θα μπορού
σε να ήταν, γ ια παράδειγμα, να αποτελεί ο οικισμός την έδρα ενός καδή ή
του βοηθού του, του νάίπη, ενός αξιωματικού (serdar) των Γενιτσάρων, ή να
έχει συνοικίες (mahalle). Πρέπει ακόμη να τονισθεί, διότι αυτό έχει σημασία
γ ια την ιστορική συνέχεια της πόλης των Γρεβενών και συμβάλλει στον σχε
τικό ιστορικό προβληματισμό, ότι τα ίδια τα Γρεβενά. είτε ως απλός οικισμός
(karye) είτε ως πόλη (nefs), δεν αναφέρονται ούτε μία φορά στο κατάστιχο.
Δεν υπάρχει οικιστική συνάθροιση με το όνομα Γρεβενά, αν και η τυπική
φράση « υ π ά γετα ι στα Γρεβενά (tâbi-i Girebene)» αναφέρεται για όλους τους
οικισμούς της περιοχής που παραχω ρούνται ως τιμάρια. Φαίνεται, δηλαδή, η
επαρχία των Γρεβενών να μην έχει διοικητικό κέντρο, μία πόλη σημείο α να
φοράς. και πω ς στον συγκεκριμένο γεω γραφ ικό χώρο για την οθωμανική διοί
κηση πρυτάνευσαν άλλα κριτήρια από τα πληθυσμιακά. Αυτό το διοικητικό
κέντρο της επαρχίας θα έπρεπε να ήταν κάποιος οικισμός ή τα ίδια τα Γρε
βενά. τα οποία όμως δεν καταγράφονται ως οικισμός σε κανέναν από τους
δύο κώδικες.
Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΣΕ ΟΘΩΜΑΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ. 16°ζ ΑΙ. 77
Οι μόνες κτήσεις σουλτάνων (hass-i hiiniai/un ή havass-i hümayun) που

καταγράφονται στην περιοχή εντοπίζονται στα χωριά Palihor και Zaborda.
Εννοείται, βέβαια, ότι αυτά ήταν μερικά μόνο από τα πολυπληθή χάσια. που
υπήρχαν σε όλη την αυτοκρατορία και ανήκαν στον τότε σουλτάνο Σουλεϊμάν
τον Μ εγαλοπρεπή. Ακολουθεί το χάσι του μεγ. βεζίρη [Semiz] Ali Paça στο
χωριό Σαμαρίνα και ένα χάσι του rnir-i Uva. του σαντζάκμπεη. δηλαδή των
Ιωαννίνων, στο χωριό Havlular/Αυλές, κοντά στα σημερινά Γρεβενά. Η απο-
γραφή συνεχίζεται με την καταχώριση 13 ζεαμετίων στην περιοχή, που ανή
καν σε στρατιωτικούς αξιωματούχους, όπω ς o miralay των Ιωαννίνων, σε
αξιω ματικούς της αριστερής πτέρυγα ς [των Βαλκανίων] (müteferrika-i sol kol:
πρόσω πα επιφορτισμένα με διάφορες υπηρεσίες στην υπηρεσία του σουλτά
νου) και σε ser-i bevvabin (επικεφαλής των θυρωρών της Πύλης). Οι υπόλοιπες
κτήσεις είναι α πλά τιμάρια, που ανήκουν σε ιπ π είς πολεμιστές (sipaht) ή,
ακόμη, και άνδρες που υπηρετούσαν στο κάστρο των Γρεβενών. Άξιο προσο
χής ότι μεταξύ των τιμαριούχων στην επαρχία Γρεβενών υπάρχουν και δύο,
για τους οποίους ο συντάκτης του κώδικα δηλώνει ότι πρόκειται για νεοπρο-
σήλυτους μουσουλμάνους: «νέοι μουσουλμάνοι (müslim-i nev)». Πρόκειται για
τους τιμαριούχους των οικισμών Gridavdes και Kahoviç. Η προβολή της νέας
τους θρησκείας αποτελεί ίσως ένδειξη για την πολιτική που ακολουθούσε το
οθωμανικό κράτος, να ανταμείβει δηλαδή με αξιώ ματα και υλικά αγαθά
όσους από τους χριστιανούς προσηλυτίζονταν στο ισλάμ. έτσι ώστε αυτοί να
συνιστούν π α ρ ά δειγμ α και για τους πρώην ομοθρήσκους τους.
Αν και τα φορολογικά κατάστιχα γράφτηκαν με κύριο σκοπό τη διανομή
των εσόδων στους στρατιωτικούς που πρόσφεραν υπηρεσίες, είναι μια πρώτης
τάξεω ς πηγή και για τη διενέργεια δημογραφικών εκτιμήσεων σε μια περιοχή.
Η βασική οικονομική μονάδα που καταγράφ εται είναι το νοικοκυριό (liane) με
το όνομα του επικεφαλής άρρενα έγγαμου. Επειδή για κάθε οικισμό κατά την
καταχώριση ενός τιμαρίου σημειώνεται και ο συνολικός αριθμός των εστιών
για τις οποίες αυτός φορολογούνταν, έχουμε αμέσως μια πρώτη, κατά προ
σέγγιση. εικόνα για τον πληθυσμό μιας πόλης ή μιας περιοχής. Συνολικά, στο
κατάστιχο της επαρχίας Γρεβενών καταγράφονται περίπου 5.564 νοικοκυριά.
Αν για τις δημογραφικές μας προσεγγίσεις δεχθούμε τον συντελεστή 5 (περί
που τα μέλη μιας οικογένειας), τότε οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι ο πλη
θυσμός της επαρχίας Γρεβενών την περίοδο αυτή αριθμούσε 27.820 άτομα. Για
να έχουμε ένα μέτρο σύγκρισης, και μάλιστα από μια γειτονική προς τα Γρε
βενά επαρχία, την ίδια χρονική περίοδο (έτ. 1569), η επαρχία Σερβίων (Serfice),
όπω ς φαίνεται από τον κώδικα ΤΤ 479, στον οποίο αυτή απογράφεται, φορο
λογήθηκε για 7.706 νοικοκυριά, από τα οποία όμως τα 1.505 ήταν μουσουλ
μανικά λόγω της πυκνής εγκατάστασης Γιουρούκων στην περιοχή.
Στην περιοχή των Γρεβενών κατά το χρονικό διάστημα 1564-1579 οι

καταγραφόμενοι οικισμοί (karye) είναι μόνον χριστιανικοί. Κ αμία εγκα τά σ τα
ση τουρκικών νομαδικών φύλων δεν ανιχνεύεται στην επαρχία, όπω ς συνέβη
στην επαρχία Σερβίων, όπου ο εποικισμός της περιοχής με Γιουρούκους είχε
κατά ένα μεγάλο μέρος ολοκληρωθεί ως τα μέσα του 16ου αιώνα. Επειδή το
ζήτημα του χρονικού προσδιορισμού του εξισλαμισμού κατοίκων της περιο
χής Γρεβενών αλλά και του Βοΐου παραμένει εν πολλοίς άλυτο, σημειώνουμε
πω ς εκτός α πό την περίπτωση του χωριού Virbova/Ιτέα. στο οποίο κα τα γρά
φονται δύο αδέλφια μουσουλμάνοι -ό χι όμως «γιοι του Α μπντουλλάχ»- να
πληρώνουν τον φόρο resm-i gift, δεν απαντούν μουσουλμάνοι φορολογούμενοι
μεταξύ των κατοίκων χριστιανικών χωριών της επαρχίας, γεγονός το οποίο
γνωρίζουμε ότι συνήθως αποτελούσε την απαρχή ενός ευρύτερου εξισλαμι-
σμού του χωριού ή της περιοχής.
Ό πω ς φαίνεται από τον αριθμό των νοικοκυριών που φορολογούνταν, οι
περισσότεροι οικισμοί στην επαρχία Γρεβενών έχουν μικρό σχετικά μέγεθος.
Συγκεκριμένα, οι 102 από τους 151 οικισμούς που καταγράφονται στους κώδι
κες έχουν μέγεθος μικρότερο από 50 σπίτια (Hane). Αν και η ύπαρξη πολλών
οικιστικών συναθροίσεων με σύντομη διάρκεια ζωής ήταν χαρακτηριστικό γνώ
ρισμα της ιστορικής γεω γραφ ίας κατά την πρώιμη οθωμανική περίοδο, λόγω
των συνεχών αναστατώσεων που αυτή επέφερε, κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιώνε
ται απόλυτα από τις πηγές μας, αφού ο αριθμός τους παραμένει σχετικά στα
θερός. Όμως, και το μικρό χρονικό διάστημα των δεκαπέντε ετών δεν επιτρέ
πει την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων. Για τους περισσότερους από τους
οικισμούς του 1564 έχει καταστεί δυνατή η ταύτισή τους με σύγχρονα χωριά,
που υπάρχουν ως τις μέρες μας με διαφορετικές ή αλλαγμένες ονομασίες.
Οικιστικές συναθροίσεις με περισσότερα από 100 φορολογούμενα νοικοκυριά
/haue στην επαρχία Γρεβενών είναι οι οικισμοί Vend με 151 νοικοκυριά.
Samarina με 128. Holoni^ta με 126. §irin και οι συνοικίες του (mahalle) με 125,
Rado§ini§ta με 100, §arakina με 102, lkseropotam o nam -i diger (= άλλο όνομα)
Filibe με 117, £urhli με 117, Torista με 100 και istilo με 121. Αντίστοιχα, την
ίδια περίπου χρονική περίοδο (1569) στην περιοχή των Σερβίων καταγράφ ο
νται πολύ μεγαλύτεροι σε μέγεθος οικισμοί, όπω ς Kalyani με 543 νοικοκυριά,
Libyot nam -i diger Velvendos με 488 εστίες, Rahova με 354 και Vanca-i Büzürg
με 322, εκτός βέβαια από το διοικητικό κέντρο της περιοχής, τα Σέρβια, που
τότε αριθμούσε 830 χριστιανικές οικογένειες.0
Η καταγραφή ενός οικισμού στον κώδικα με περισσότερα νοικοκυριά από
έναν άλλο δεν σήμαινε κατ’ ανάγκην ότι ο οικισμός αυτός απέδιδε και μεγαλύ-
5 Κ α μ π ο υ ρ ίο η ς - Σ α λ α κ ίδη ς. Η ε π α ρ χ ία Σ ερβίω ν το ν 16° αιώνα, σ. 67-68.

Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΣΕ ΟΘΩΜΑΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ. 16o? ΑΙ. 79
τερη πρόσοδο. Επειδή, όπως προαναφέραμε, στον κώδικα καταγράφονται μόνον

οι φόροι που προορίζονταν για τους τιμαριούχους και όχι εκείνοι που πήγαιναν
στην κεντρική εξουσία, οικισμοί οι οποίοι στήριζαν την οικονομία τους στην καλ
λιέργεια δημητριακών κυρίως, ή και στην αμπελουργία, και όχι κα τ’ ανάγκην
στην κτηνοτροφία, αν και μικρότεροι πληθυσμιακά. παρουσιάζουν μεγαλύτερη
πρόσοδο από άλλους. Παράδειγμα αποτελεί το χωριό Sombino/Κοκκινιά. το
οποίο με 95 σπίτια είχε συνολική πρόσοδο 37.000 άσπρα, τη μεγαλύτερη από
όλα τα χωριά των Γρεβενών. από την οποία τα 21.900 ήταν η δεκάτη στα δημη
τριακά. Η πρόσοδος αυτή ήταν μεγαλύτερη και από αυτή του χωριού Vencí, που
όπως αναφέρθηκε είχε 151 εστίες και πρόσοδο 17.000 άσπρα. Έ να ακόμη πα ρ ά
δειγμα: η Σαμαρίνα με 128 νοικοκυριά είχε πρόσοδο μόλις 4.695 άσπρα, με ελά
χιστη παραγωγή δημητριακών, στα οποία η δεκάτη ήταν μόνον 1.068 άσπρα.
Γίνεται φανερό ότι η βασική βιοποριστική ασχολία των κατοίκων της Σαμαρί-
νας, όπως και άλλων οικισμών, δεν ήταν η γεω ργία αλλά η κτηνοτροφία, για την
οποία όμως δεν υπάρχει καμία ένδειξη στους κώδικες, εφόσον σε αυτούς δεν
καταγράφονται οι σχετικοί φόροι. Άλλοι οικισμοί με φορολογική πρόσοδο μεγα
λύτερη από το όριο των 10.000 άσπρων αποτελούν οι οικισμοί Zaborda με 60
νοικοκυριά και 12.970 άσπρα πρόσοδο. ΊΊπιίηίς με 50 σπίτια και 10.000 άσπρα
πρόσοδο. Dovrani με 27/10.099. Ayo Dimitri με 92/13.240, Mavronoz με
73/14.000. Gridades με 71/15.725 και Kalo§i με 97/14.600. Ό πω ς φαίνεται από τη
δεκάτη που αποδίδουν, οι οικισμοί αυτοί στηρίζουν την οικονομία τους κυρίως
στην παραγωγή των δημητριακών σιτάρι (gendiim). «μείγμα» (malilut) και χόρτο
(giyah). αντίθετα από άλλους οικισμούς της περιοχής, οι οποίοι σε σχέση με τον
πληθυσμό τους έχουν μικρή παραγωγή δημητριακών.
Συνολικά, το 1564 η επαρχία Γρεβενών φέρεται να α ποδίδει φορολογική
πρόσοδο αξίας 752.956 άσπρων. Αναλυτικά, τα έσοδα αυτά προέρχονται από
τους λεγάμενους προσωπικούς φόρους, τη δεκάτη στα δημητριακά και σε
άλλα αγροτικά προϊόντα και α πό φόρους της κατηγορίας niyabel. Αντίστοιχα,
στον κώδ. ΤΤ 479 η πρόσοδος της επαρχίας Σερβίων/Serfice ανέρχεται σε
860.887 άσπρα, από τα οποία 122.279 άσπρα είναι πρόσοδος που λαμβάνε-
ται από τους μουσουλμανικούς οικισμούς των Σερβίων. Τα 134.729 άσπρα της
προσόδου των Γρεβενών. ποσοστό 17.89%, αποτελούν οι προσωπικοί φόροι
ispence και resm-i gift. Ουσιαστικά όμως μόνον από τον φόρο ispence. αφού μου
σουλμάνοι ρα γιά δες δεν υπήρχαν στην περιοχή, και ο resm-i gift αφορά μόνον
δύο οικογένειες σε έναν οικισμό.
Οι δεκάτες (agar), σε χρήμα ή σε είδος, επί των δημητριακών προϊόντων απο
τελούσαν συνήθως το μεγαλύτερο μέρος της προσόδου που έδινε ένας οικισμός.
Τα δημητριακά που καλλιεργούνταν στην περιοχή και από τα οποία λαμβανόταν
ο φόρος της δεκάτης. δηλ το 1/10 ή και παραπάνω της παραγωγής, ήταν μόνον
το σιτάρι (gendüm), το μείγμα σίκαλης και σταριού (mahlut) και το χόρτο για την
εκτροφή ζώων (giyah). Συγκρίνοντας τα προϊόντα αυτά με εκείνα στην επαρχία
Σερβίων, διαπιστώνουμε ότι εκεί καλλιεργούνταν περισσότερα είδη δημητριακών,
όπως το κριθάρι (cev), ο βίκος (burqak), το κεχρί (erzen) και η βρώμη (alef). Άλλη
μια ιδιαιτερότητα στις καλλιέργειες της περιοχής αποτελεί και η απουσία από
την πρόσοδο των οικισμών δεκάτης στα όσπρια, όπως οι φακές και τα ρεβίθια.
Αυτά τα τρία βασικά είδη δημητριακών στην περιοχή δίνουν με τη δεκάτη τους
πρόσοδο 430.853 άσπρων, ποσό που αποτελεί και το 57.22% της όλης προσόδου
της επαρχίας. Το ήμισυ της προσόδου των δημητριακών, τα 216.843 άσπρα ή
2.397 «φορτώματα» (html), προέρχονται από τη δεκάτη στο σιτάρι, και ακολου
θεί το «μείγμα» με 189.810 άσπρα και 2.875 φορτώματα.
Μία μικρή έκπληξη μπορεί να θεωρηθεί η αμπελοκαλλιέργεια στην επ α ρ
χία Γρεβενών, λόγω κυρίως της διάδοσής της. αποτελώντας ένα σημαντικό
τομέα της αγροτικής παραγω γής. Σε όλα σχεδόν τα χωριά της περιοχής -ε λ ά
χιστα είναι αυτά που δεν καλλιεργούν α μ π έλ ια - καταγράφ εται στην πρόσο
δό τους η δεκάτη από τον μούστο (§ira). η οποία συνολικά φτάνει τα 6.690
« μ έτρ α » (medre)6 και ισοδύναμη χρηματική αξία 95.515 άσπρα. Το ποσό αυτό
αποτελεί το 12.69% της συνολικής προσόδου της επαρχίας Γρεβενών. Μ εγά
λοι οινοπαραγω γικοί οικισμοί είναι οι Sombino με 950 m edre και αποτίμηση
δεκάτης 11.400 άσπρα. Rado§ini$ta με 240 m edre και 3600 άσπρα. Vend με
300 m edre και 4.500 άσπρα, Qurhli με 260 m edre και 3.900 άσπρα.
Mavronoz με 220 m edre και 3.300 άσπρα, και §irin με 135 m edre και 2.025
άσπρα. Ακόμη και η Σαμαρίνα εμφανίζεται να δίνει, μικρή έστω, δεκάτη μού
στου 20 m edre ισοδύναμης αξίας 240 άσπρων. Η παρατήρηση αυτή, με δεδο
μένο π ω ς η αμπελοκαλλιέργεια σε τέτοια υψόμετρα είναι απαγορευτική, μ πο
ρεί να συμβάλει και στη συζήτηση γ ια τη θέση του οικισμού αυτή τη χρονική
περίοδο. Αποτελεί, ίσως, ένδειξη π ω ς η Σ αμαρίνα βρισκόταν τότε σε άλλο
σημείο, νοτιότερα και χαμηλότερα του σημερινού οικισμού.' Φαίνεται, λοιπόν,
ότι η αμπελοκαλλιέργεια στα Γρεβενά ήταν αναπτυγμένη και ότι η περιοχή
μπορεί να θεωρηθεί ως μια οινοπαραγω γική περιοχή. Η εμπορευματοποίηση
του κρασιού που παρατηρείται στον οθωμανικό χώρο είχε ως αποτέλεσμα τον
16° αι. περιοχές με χριστιανική πλειονότητα να στηρίζουν την οικονομία τους
σε αξιόλογο βαθμό στην κοπιαστική και ευαίσθητη αμπελοκαλλιέργεια.8*17
O medre ισ ο δυ να μ ο ύ σ ε με 8 ή 9 ο κ ά δ ες, δ η λ α δή μ ε 10 ή 11.5 κιλά.

Γ. Τσότσος. Ιστορική Γ εω γρα φ ία τη ς Δ υτικής Μ ακεδονίας. Το Ο ικιστικό Δ ίκτυο. 140!>-
17ος αιώ να ς. Θ εσσαλονίκη 2011. σ. 440.
Φ ω κίω ν Κ ο τζα γεώ ρ γη ς, Μ ικ ρ ές π ό λ εις τ η ς ελληνικής χ ερ σ ο ν ή σ ο υ κ α τ ά τη ν πρώ ιμη
ν εό τερ η εποχή: Η π ερ ίπ τω σ η τ η ς Ξ άνθης (15°S-17°S αι.), Ξ ά νθη 2008. σ. 192-195.
Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΣΕ ΟΘΩΜΑΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ. 16°? AI. 81
Άλλες δεκάτες. εκτός από αυτές στα δημητριακά και στην αμπελουργία,
καταγράφονται στους λαχανόκηπους (ö§r-ii bostan), στα καρύδια (ceviz), στα
φρούτα (meyva) και στα κεράσια (kiras). Δεκάτη πληρώνουν επίσης και μικρές
ιδιόκτητες επιχειρήσεις, όπως οι κυψέλες μελισσών (ö§r-ii gevare ή ö§r-ü kovan).
ενώ οι μύλοι (asyab), όπου αυτοί υπήρχαν, καθώς και οι μύλοι για τις κά ππες
(asyab-i kebe) πληρώνουν φόρο (resm) ανάλογα με τον αριθμό τους και το διά
στημα λειτουργία τους σε έναν χρόνο. Δεκάτη λαμβανόταν ακόμη και από
προϊόντα που χρησιμοποιούνταν στην υφαντουργία, όπω ς το λινάρι (ketan) και
η κάνναβη (kendir). Στην παραγω γή ύλης για προϊόντα μεταξουργίας π α ρ α π έ
μπει και η δεκάτη από τα κουκούλια (ö§r-ii kökiil), που συναντούμε σε 16 χωριά
της περιοχής, αν και αυτή είναι πολύ λίγη. Αξιοπρόσεκτη και η καλλιέργεια
κρόκου (zaferan) σε 22 χωριά με επίκεντρο τη Zaborda, που δίνει τη μεγαλύ
τερη δεκάτη με 300 άσπρα. Άλλες περιοχές, στις οποίες καλλιεργείται ο κρό
κος. ήταν οι Palihor, Kolokisaki. Holonista. Plarîko. Venci. Kaloji. G urunak και
iskumiza. Η συνολική αποτίμηση της δεκάτης επί του κρόκου ήταν μόλις 1.251
άσπρα, γεγονός που δείχνει ότι η καλλιέργεια κρόκου δεν ήταν σημαντική στις
αγροτικές δραστηριότητες.
Στην οθωμανική περίοδο τα πανηγύρια (bazar ή panayir) συνέχισαν την
παράδοση των προοθωμανικών χρόνων και διακινούσαν πολλά προϊόντα,
συμβάλλοντας, με τον τρόπο αυτό, στην ανάπτυξη των τοπικών οικονομιών.
Η ύπαρξή τους σε μια περιοχή ανιχνεύεται από την καταγραφή στην πρόσο
δο ενός οικισμού του φόρου bacibazar, « τα τέλη αγοράς ή διέλευσης από τα
προς πώληση αγαθά, ανά φορτίο», γ ια το παζάρι που διεξαγόταν εκεί. Για
ορισμένα από αυτά φαίνεται π ω ς η λειτουργία τους ήταν άγνωστη ως τις
μέρες μας, όπω ς των χωριών Havlular και Sombino. ενώ για άλλα η αρχή τους
φθάνει πιο βαθιά στον χρόνο. Ειδικότερα, φόρος bacibazar καταγράφ εται σε
πέντε χωριά των Γρεβενών, στο Havlular/Αυλές με αποδιδόμενη πρόσοδο
1.960 άσπρα. Sombino με 400 άσπρα. Mavronoz/Μαυρονόρος με 1.200
άσπρα. Osnik/[...] με 300 και Manesi/Ανθρακιά με 100 άσπρα, συνολικά 3.960
άσπρα σε όλη την επαρχία. Φαίνεται ότι o bacibazar αποτελεί ένα μικρό ποσο
στό της όλης προσόδου της επαρχίας, δείχνοντας παράλληλα και τον μικρό
βαθμό της εμπορευματοποίησης των αγαθών που διακινούνταν στην περιοχή.
Εξάλλου, η έλλειψη ενός μεγάλου οικιστικού και διοικητικού κέντρου στην
περιοχή, στο οποίο θα κατέληγαν τα προϊόντα, συνηγορούσε προς αυτό. Αρκεί
να σημειωθεί ότι την ίδια χρονικά περίοδο και μόνον στη πόλη των Σερ-
βίων/nefs-i Serfice, το κέντρο της ομώνυμης επαρχίας, o bacibazar καταγράφ εται
με 24.000 άσπρα.9
9
Κ α μ π ο υ ρ ίδ η ς - Σ α λ α κ ίδ η ς, Η ε π α ρ χ ία Σ ερβίω ν το ν 16° αιώνα, σ. 751.
82 ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΜΠΟΤΡΙΔΗΣ
Έκπληξη προκαλεί η καταχώριση του bacibazar στην πρόσοδο του Havlular

/Αυλές με 1.960 άσπρα. Και αυτό επειδή ο οικισμός, που ανήκε στα χάσια του
τότε σαντζάκμπεη των Ιωαννίνων (an hasha-i tnir-i liva-i Yanya), φέρεται στην
απογραφή με μόλις επτά νοικοκυριά και συνολική πρόσοδο 5.000 άσπρα. Είναι,
λοιπόν, λίγο παράξενο το μεγαλύτερο παζάρι της επαρχίας Γρεβενών, όπως
φαίνεται από το ύψος του φόρου, να διεξάγεται σε έναν οικισμό, που φορολο
γείται μόνον για επτά σπίτια, από τους μικρότερους οικισμούς της επαρχίας
Γρεβενών. Το ποσό και μόνον υποδηλώνει ότι το παζάρι ήταν μεγάλο, το μεγα
λύτερο της περιοχής, και δεν μπορούσε να διακινεί αγαθά και εμπορεύματα
μόνον του χωριού, στην πρόσοδο του οποίου καταγράφονταν, αλλά από μία
ευρύτερη περιφέρεια.
Το δεύτερο σε μέγεθος παζάρι διεξαγόταν στο χωριό Mavronoz. το οποίο
στον ΤΤ 350 καταγράφεται με 73 σπίτια και πρόσοδο 14.000 άσπρα, από τα
οποία τα 1.200 άσπρα προέρχονταν από τον bacibazar. Αυτή η αναφορά στο
πανηγύρι του Μαυρονόρους είναι η παλαιότερη. με δεδομένο ότι οι σχετικές
αναφορές είναι βιβλιογραφικά νεότερες και ανάγονται στον 18° και 19°
αιώ να.10 Πάντως, στην επόμενη απογραφή του 1579 ο ίδιος φόρος ανέρχεται
σε 250 άσπρα, γεγονός που δείχνει ότι οι συναλλαγές στο παζάρι ήταν αρκε
τά λιγότερες και η πορεία του ίσως φθίνουσα. Φόρος παζαριού καταγράφ εται
επίσης και στο χωριό Sombino/Κοκκινιά. που ανέρχεται σε 400 άσπρα. Η
ύπαρξη στο χωριό αυτό παζαριού δικαιολογείται μάλλον από τη μεγάλη πρό
σοδο του συγκεκριμένου οικισμού, που φτάνει τα 37.000 άσπρα και η οποία
βασιζόταν κυρίως στη παραγω γή δημητριακών.
Προβληματισμό όμως δημιουργεί μια σημείωση για τον bacibazar του
χωριού Manesi/Ανθρακιά. Το χωριό αυτό ήταν α π ό κοινού τιμ άριο των
Ha§im, γιου Abdullah, και του A bdurrahm an, που ήταν και ο φρούραρχος
του κάστρου των Γρεβενών (dizdar-i kale-i Girebene). Η πρόσοδός του ανερ
χόταν σε 4.300 άσπρα, τα οποία μοιράζονταν άνισα οι δύο τιμαριούχοι.
Στην ανάλυση, λοιπόν, της προσόδου πα ρ α τη ρ είτα ι ότι στο μερίδιο του
A b durrahm an υπάρχει φορολογικό έσοδο και α π ό τον φόρο α γοράς των
Γρεβενών (bacibazar-i Girebene). Εκτός α πό μεμονωμένες αναφ ορές στο
κάστρο των Γρεβενών (kale-i Girebene), που υπάρχουν στον κώ δικα κα τά την
παραχώρηση ενός τιμαρίου στον φρούραρχο ή και στους άνδρες του
κάστρου των Γρεβενών (merdan-i kale-i Girebene), η σημείωση αυτή είναι η
μοναδική στον κώδικα, α π ό την οποία μπορούμε να εννοήσουμε ότι την
περίοδο εκείνη υπήρχε οικισμός με την ονομασία Girebene, αφού ο φόρος
bacibazar αλλά και το μέγεθος του (100 ά σπρα) δεν ήταν δυνατόν να ανα-
10
Τσότσος, Ισ το ρικ ή Γ εω γρ α φ ία τη ς Δ υ τικ ή ς Μ α κεδονία ς, σ. 454-455.
Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΣΕ ΟΘΩΜΑΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ. 16°ζ AI. 83
φ έρεται σε ολόκληρη τη περιοχή των Γρεβενών αλλά σε κάποιο συγκεκρι

μένο πόλισμα ή χωριό.
Η ορεινή περιοχή των Γρεβενών, ως γεω γραφ ικός χώρος από τον οποίο
διέρχονταν αναγκαστικά άνθρωποι και εμπορεύματα για τη μετάβασή τους
σε άλλα γειτονικά μέρη, όπου διεξάγονταν μεγάλα και φημισμένα πανηγύρια,
όπω ς του Τσοτυλίου, του Μαυρονόρους, της Ελασσόνας, του Μοσχολουρίου,
αλλά και κα θ’ οδόν για την Κωνσταντινούπολη, εγκυμονούσε ασφαλώς πολ
λούς κινδύνους για τους ταξιδιώτες. Στην περιοχή υπήρχαν στενές διαβάσεις,
α πό τις οποίες έπρεπε οπωσδήποτε να περάσουν οι οδοιπόροι και οι έμ π ο
ροι. διακινδυνεύοντας την ασφάλειά τους. Επομένως, η φύλαξη των τόπων
αυτών αλλά και η συντήρηση των γεφυρών που υπήρχαν εκεί συνιστούσε για
το οθωμανικό κράτος σημαντικό μέλημα. Η οθωμανική διοίκηση, ήδη α πό τους
πρώ τους αιώνες, επέβαλε στους κατοίκους των περιοχών που χαρακτηρίστη
καν ως δερβένια (derbend) να φυλάγουν τα περάσ μ ατα αυτά α πό τις επιδρο
μές κλεφτών και άλλων ληστών, όπω ς ονομάζονται στα οθωμανικά κείμενα,
με αντάλλαγμα την απαλλαγή τους από ορισμένες κατηγορίες φόρων, συνή
θως τους έκτακτους φόρους της κατηγορίας avanz.u Στην επαρχία Γρεβενών
καταγράφονται τα δερβένια της Κρανιάς, του JNidroz -χαρακτηρίζεται ως
παλιό δερβένι (derbend-i kadim)-, Lepeniç -χαρακτηρίζεται ως νέο δερβένι (der-
bend-i cedid)-, του Boniç και του Radovizdi.
Το σημαντικότερο, λόγω της γεω γραφικής του θέσης αλλά και του συνα
κόλουθου πληθυσμιακού του μεγέθους, ήταν ασφαλώς το δερβένι της Κρα-
νιάς/Kranya. Το 1564 φέρεται να ανήκει στο ζεαμέτι του Çuca, αλλά στην επό
μενη απογραφή του 1579 συμπεριλαμβάνεται πλέον στις βασιλικές κτήσεις (an
havass-i hümctyun).*12 Για το δερβένι της Κρανιάς υπάρχει η μοναδική εκτενής
σημείωση στον κώδικα,13 στην οποία αναφέρεται πω ς το χωριό φορολογείται
με πρόσοδο 7.500 άσπρα. Η πρόσοδος, στην οποία συμπεριλαμβάνεται ο οιο-
νεί κεφαλικός φόρος ispence, έχει υπολογιστεί σύμφωνα με το «έθιμο των δερ-
βενίων» {hasü tria ispence ber muceb-i adet-i derbendan), χωρίς όμως να δηλώνεται
αναλυτικά η προέλευσή της. Το δερβένι βρισκόταν πάνω στον δημόσιο δρόμο
(tarik-i am) από τον οποίο περνούσαν οι κάτοικοι τεσσάρων σαντζακίων. για
να πάνε στην Κωνσταντινούπολη και στην υπόλοιπη βασιλική επικράτεια
(memalik-i mahruse). Από εκεί διέρχονταν κάθε χρόνο και οι έμποροι (tiiccar) για
τα πανηγύρια του Μοσχολουρίου/Maçkolur. της Ελασσόνας/Alasonya και του
!I L in d a T. D arling. Revenue Raising and Legitimacy. Tax Collection and Finance Adminis
tration in the Ottoman Empire , Î 560-1660, L eiden 1996, o. 87-89.
12 T T 58 6. o. 505.
13 T T 350. a. 592.
Τσοτυλίου/Tucul. Για τους λόγους αυτούς οι 91 φορολογούμενοι επικεφαλής

των νοικοκυριών της Κρανιάς -α π ό αυτούς οι 11 ήταν άγαμοι νέοι (miicerred) -
ήταν υποχρεωμένοι να επιτηρούν τις γέφυρες που υπήρχαν στις δυο πλευρές
του χωριού, τα μεγάλα δερβένια και τα επίφοβα μέρη, όπω ς χαρακτηρίζονται
στο κείμενο, οι 40 από τη μια πλευρά του και οι άλλοι 40 από την άλλη, να
επιδιορθώνουν τις γέφυρες και να διατηρούν βατούς τους δρόμους. Για τον
λόγο αυτό και οι κάτοικοι της Κρανιάς ήταν απαλλαγμένοι από τους έκτα
κτους φόρους της κατηγορίας avanz-i divaniye και tekâlif-i ôrfixje, ενώ είχαν μει
ωμένη τιμή του ispence με 15 άσπρα για κάθε νοικοκυριό, έχοντας στην κατο
χή τους βασιλικές διαταγές (ahkâm-i §erifé) που το επιβεβαίωναν. Επειδή μάλι
στα η σημείωση γράφτηκε σύμφωνα με το προηγούμενο κατάστιχο απογρα-
φής (ber muceb-i defter-i atik), στην πραγματικότητα ο θεσμός της φύλαξης της
στενωπού στο χωριό Κρανιά πηγαίνει ακόμη πιο πίσω χρονικά, πιθανόν άλλα
20 με 30 χρόνια.
03 ΪΟ
Ο πλούτος των πληροφοριών που παρέχουν οι οθωμανικές αρχειακές πηγές

είναι πρα γμα τικά μεγάλος. Μέσα α πό τους απογραφ ικούς κώδικες μπορού
με να σχηματίσουμε μια σαφή εικόνα για τις οικονομικές δραστηριότητες και
την οικιστική κατάσταση στην περιοχή των Γρεβενών, και να υπολογίσουμε
το δημογραφικό της μέγεθος, αρχίζοντας από τον 16° αιώνα. Εξαιρετικά
ενδιαφέρον ζητούμενο της έρευνας αποτελεί μια συστηματική αναζήτηση και
αποτύπω ση των οικιστικών θέσεων των Γρεβενών στους πρώ ιμους και «σκο
τεινούς» αιώνες της Τουρκοκρατίας με βάση αυτές τις πηγές.
Ε ικ. 1. Κώό. Τ Τ 350, σ. 5 8 8 -5 8 9 , Κ ω νσ τα ντινο ύ π ο λ η
Βα$ύα1ζαη1ι1ί 05Γηαη1ι ΑΓ§ίνι (Π ρ ω θ υ π ο υ ρ γικ ό Ο θω μ α νικό Α ρχείο):
Α ρχή της α π ο γ ρ α φ ή ς τη ς ε π α ρ χ ία ς Γρεβενώ ν.
Εικ. 2. Κ ώδ. Τ Τ 350. σ. 5 9 2 -5 9 3 , Κ ω ν σ τα ν τιν ο ύ π ο λ η

Βα§6α1ίαη1ι1ί O sm anll Αι*§ίνί (Π ρ ω θ υ π ο υ ρ γικ ό Ο θω μ α νικό Α ρχείο):
η σημείω ση κ α ι η α π ο γ ρ α φ ή το υ χω ρ ιο ύ Κ™ ηγα (σ. 592).
σημείω ση γ ια το χ ω ρ ιό Κ ο ίο ΐώ ^ ΐά (σ. 593).
Γεώργιος Σαλακίδης
ΤΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ
ΤΟΥ ΜΑΑΙΚΙΑΝΕ (ΜΑΣΙΚΑΝΕ) ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ
Κ ατά την πρώ ιμη οθωμανική περίοδο ο οικισμός της Κοζάνης υπήχθη στην
επα ρχία Σερβίων, το οθωμανικό νίίαι/βί-ί βεφ οε} Αν μελετήσει κανείς τα φο
ρολογικά κ α τά σ τιχα (ίαριι ία/ιπ> άβ/ίεήβή, συντομ. ΤΤΟ. Κ ωνσταντινούπολη,
Π ρω θυπουργικό Οθωμανικό Αρχείο) που συνέταξαν οι Οθωμανοί γ ια την
επα ρχία Σερβίων, προκειμένου να καταγράψ ουν τις υπάρχουσες πη γές εισο
δήματος. θα διαπιστώσει, ανάμεσα σε άλλα στοιχεία, και το εξής, που μπορεί
να αποδοθεί σχηματικά στον παρακάτω πίνακα:2
Πίν 1. Κ α ρ π ω τ έ ς τη ς φ ο ρ ο λ ο γικ ή ς π ρ ο σ ό δ ο υ τη ς ε π α ρ χ ία ς Σ ερ β ίω ν
τον 16° - α ρ χ έ ς 17ου α ιώ να .
Κ α ρπω τές 1498-1502 1519 1527-29 1543 1569 1613

Βασιλικά χάσια - - 1 1 1 1
Χάσια - - 1 2 3 -
Ζεαμέτια 7 10 5 8 7 -
Τιμάρια 49 26 26 39 49 -
Ενώ δηλαδή ως το 1530 περίπου τα έσοδα της επα ρχία ς Σερβίων καρπώ νο
νταν α πο κλεισ τικά τιμ αριούχοι σ π α χ ή δ ε ς (ιπ π ε ίς) και ζαΐμηδες, στη συνέ
χεια βλέπουμε τη δημιουργία μεγάλων χασιών -ανήκουν σε π α σ ά δ ε ς- ανά
μεσα τους και ένα βασιλικό (\iass-i Ιιϊηηαι/ιιη). Το πιο αξιοσημείωτο όμως είναι
ότι α π ό τον 17° αι. όλα τα έσοδα της επ α ρ χία ς παύουν να κατανέμονται σε
τιμ ά ρ ια και ζεαμέτια. αλλά είναι μόνο βασιλικά χ ά σ ια . περνάνε δηλαδή υπό
τον άμεσο έλεγχο του κράτους. Θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε τι συνέβη.
Γ ια την π ρ ώ ιμ η δ ιο ικ η τικ ή δ ια ίρ ε σ η τη ς π ε ρ ιο χ ή ς βλ. Γ. Σ α λ α κ ίδ η ς. « Ισ το ρ ικ ό π ε ρ ί

γ ρ α μ μ α τη ς ο θ ω μ α ν ικ ή ς κ α τά κ τη σ η ς τη ς ε π α ρ χ ία ς Σ ερ β ίω ν» , στο: Κ. Κ α μ π ο υ ρ ίδ η ς -
Γ. Σ α λα κ ίδη ς. Η ε π α ρ χ ία Σ ερβίω ν τον 16° αιώ να μ έ σ α α π ό οθω μανικές π η γ έ ς . Θ εσ
σαλονίκη 2013, σ. 15-20. Γ ια τη μ ετα γενέσ τερ η εξέλιξη βλ. Γ. Σ αλα κ ίδη ς. Τα σουλτα νικά
έ γ γ ρ α φ α τη ς Δ ημοτικής Βιβλιοθήκης τη ς Κ οζάνης (1721-1909 λ Κ οζάνη 2004. σ. 11-16.
Τ α σ τ ο ιχ ε ία το υ π ίν. 1 π ρ ο κ ύ π τ ο υ ν α π ό τ α φ ο ρ ο λ ο γ ικ ά κ α τ ά σ τ ιχ α π ο υ μ ελετή θη κα ν
σ το Κ α μ π ο υ ρ ίδ η ς - Σ α λ α κ ίδ η ς. Η ε π α ρ χ ία Σ ερβίω ν το ν 160 αιώνα, ό .π .
88 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΑΛΑΚΙΔΗΣ
Ίσω ς το πιο βασικό μέλημα της Οθωμανικής Α υτοκρατορίας κα τά τους πρ ώ

τους κυρίως αιώνες της ύπαρξής της, δηλ. τον 14°, 15° και 16° αι., ήταν η χρη
ματοδότηση του πολέμου και των φρουρών στις π α ρ α μ εθόρ ιες κυρίω ς π ε
ριοχές. Για όσο διάσ τη μα η πολεμική τεχνολογία α π α ιτο ύ σ ε ξίφη και α κ ό
ντια. η επίτευξη του στόχου αυτού εξυπηρετήθηκε, με πολλή επ ιτυ χία όπω ς
γνωρίζουμε καλά, από το τιμαριωτικό σύστημα. Σύμφωνα με αυτό, τα -κυρίω ς
α γρ ο τικ ά - έσοδα μιας περιοχής παραχωρούνταν σε ισόβια βάση με τη μορφή
τιμαρίου σε στρατιωτικούς, οι οποίοι σε αντάλλαγμα έπρεπε να προσφέρουν
τις υπηρεσίες τους σε καιρό πολέμου, δηλ. σχεδόν κάθε χρόνο, ως ιπ π είς κυ
ρίως. Με το σύστημα αυτό το κράτος πετύχαινε πολλαπλούς στόχους. Σε μια
εποχή που οι συγκοινωνίες ήταν δύσκολες και η μεταφορά ιδιαίτερα χρημάτων
ήταν επικίνδυνη υπόθεση, η δημοσιονομική οργάνωση του κράτους ανεπαρκής
και η εγχρήματη οικονομία σχετικά περιορισμένη, με τα τιμ άρια λυνόταν το
μείζον ζήτημα της πληρωμής του στρατού κυρίως. Από την άλλη πλευρά, με
τον τρόπο αυτό εξασφαλιζόταν και η ομαλή διακυβέρνηση των επαρχιών, αφού
οι τιμαριούχοι επιτελούσαν και διοικητικό έργο, μαζί με τον καδή, συλλέγο-
ντας τους φόρους και επιβάλλοντας την τάξη στην επαρχία τους.
Επιπλέον, με τιμάρια δεν αποζημιώνονταν μόνο στρατιωτικοί και φύλακες
πόλεων και κάστρων, αλλά και άλλοι υπάλληλοι του κράτους που έμεναν στην
πρω τεύουσα του κράτους ή της επαρχίας. Έ τσι, αποζημιώνοντας έναν υπ ά λ
ληλο της Κ ωνσταντινούπολης με ένα τιμάριο σε οποιοδήποτε μέρος της α υ
τοκρατορίας, το κράτος απαλλασσόταν α πό ένα σωρό προβλήματα, όπω ς το
να συλλέξει τους φόρους σε είδος, να τους μετατρέψει σε χρήμα στην αγορά,
να μεταφέρει τα χρήματα με ασφάλεια στην Κωνσταντινούπολη και να πλη
ρώσει τον υπάλληλό του. Για να δώσουμε ένα πολύ γνω στό πα ρ ά δ ειγμ α : 0
ποιητής Σεϊχί (Mevlana Yusuf Sinan Germiyani) γεννήθηκε στην Κ ιουτάχεια,
σπουδαίο κέντρο των γραμμάτω ν εκείνη την εποχή, πιθανόν μεταξύ του 1371
και του 1376. Εκτός από ποιητής υπήρξε και γιατρός, ιδιαίτερα οφθαλμίατρος.
Υπήρξε προσω πικός γιατρός του σουλτάνου Μ εχμέτ Α' (1413-1421). Έ γρα ψ ε
ένα από τα καλύτερα σατιρικά έργα της τουρκικής λογοτεχνίας με τον τίτλο
Το Βιβλίο το υ Γ αϊδάρου (Harnam e). Λ έγεται ότι το έγραψε με αφορμή τη δ υ
σάρεστη εμ π ειρ ία του κ α θ ’ οδόν προς ένα χωριό που του είχε δοθεί ως τ ι
μάριο, όταν θεράπευσε τον σουλτάνο Μ εχμέτ Α'. Πηγαίνοντας στο τιμάριό του
τον σταμάτησαν και του επιτέθηκαν οι προηγούμενοι κάτοχοι του τιμαρίου,
δυσαρεστημένοι προφανώ ς με την αλλαγή αυτή. Αποφάσισε λοιπόν να κ α τα
γρά ψ ει με σατιρικό τρόπο την ιστορία και να τη γνω στοποιήσει στον σουλ
τάνο.3 Έ να άλλο ωραίο πα ράδειγμ α προέρχεται από την περιοχή της Κοζάνης.
A h m e t A tilla § entiirk. Osmanli §iiri Antolojisi (= Α νθολογία οθο^μανικής π οίησ ης), χ.τ.
ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ TOY ΜΑΛΙΚΙΑΝΕ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 89
Το έτος 1543 ο Χ αγιαλί, ένας φημισμένος ποιητής που γεννήθηκε στα Γιαν
νιτσά. αλλά σταδιοδρόμησε στην Κωνσταντινούπολη και πέθανε στην Αδρια-
νούπολη. κατείχε, ως αντάλλαγμα των ποιητικών του υπηρεσιών, ένα ζιαμέτι
που απαρτιζόταν από την κοινότητα της Κοζάνης και ορισμένες κοινότητες Γι-
ουρούκων γύρω από α υ τή ν /
Τα έσοδα όμως από τα τιμάρια, όπως είδαμε, δεν πήγαιναν στο κεντρικό θη
σαυροφυλάκιο. αλλά κάλυπταν κυρίως τη μισθοδοσία του ιππικού και των
φρουρών των κάστρων. Έ να άλλο μέρος των φορολογικών εσόδων, το μεγαλύ
τερο, πήγαινε κατευθείαν στο θησαυροφυλάκιο. Τα έσοδα αυτά προέρχονταν κυ
ρίως από πλουτοπαραγω γικές πηγές που δεν είχαν άμεση σχέση με τη γη. Τέ
τοιες ήταν, για παράδειγμα, ο κεφαλικός φόρος, τα μεταλλεία, οι αλυκές, τα τε
λωνεία. τα σκλαβοπάζαρα κτλ. Οι πηγές αυτές ήταν υπό αυστηρό κρατικό έλεγχο
και η εκμετάλλευσή τους γινόταν: είτε από κάποιον έμμισθο κρατικό υπάλληλο,
τον ονομαζόμενο εμίνη (θγππι). κυρίως όταν το κράτος ήθελε να έχει άμεσο έλεγχο
στη συγκεκριμένη πηγή εισοδημάτων, αλλά και όταν δεν υπήρχαν ικανοποιητικές
προσφορές από εκμισθωτές φόρων για διάφορους λόγους* είτε μέσω του συστή
ματος της ενοικίασης των φόρων, δηλ. του ίΐϋζαπι, το οποίο γινόταν με πλειστη-
ριασμό και επακόλουθη ανάθεση μιας συγκεκριμένης εκμίσθωσης.
Το σύστημα με τον έμμισθο υπάλληλο, τον εμίνη, εξασφάλιζε αμεσότητα
και πληρέστερο έλεγχο του κράτους επ ί μιας εισοδηματικής πηγής η οποία
διαφορετικά δύσκολα θα μπορούσε να ελεγχθεί. Έ να καλό π α ρ ά δειγμ α είναι
τα έσοδα που προέρχονταν α π ό τις κληρονομιές ανθρώ πω ν που πέθαιναν
χωρίς κληρονόμους Ομ / Μ πμΪ) και τα οποία προορίζονταν γ ια το δημόσιο τ α
μείο. Το πόσο περίπλοκες καταστάσεις ήταν συχνά οι υποθέσεις αυτές φ α ί
νεται από τις περιπτώ σ εις που έφτασαν στο δικαστήριο της Λ άρισας (Υθπι-
§ θ 1ι ϊ ι *) και στις οποίες εμπλέκεται πά ντα ο εμίνης του ύθΥΚΟπιαΙ της Λάρισας.03
32006. σ. 20. Οι δ ια μ ά χ ε ς α υ τ έ ς μ ετα ξύ νέου κ α ι π α λ ιο ύ τιμ α ρ ιο ύ χο υ σ υχνά α π έ β α ιν α ν

εις β ά ρ ο ς τω ν α γ ρ ο τ ώ ν το υ τιμ α ρ ίο υ , δ ιό τι α υ το ί κ α λ ο ύ ν τα ν να πληρώ σουν το υ ς φ ό
ρους μ ια ς χ ρ ο ν ιά ς δ ύ ο φ ορές.
TTD 433. σ. 642.
Σ ε μ ία περ ίπ το ^σ η ο E lh a c ‘Ali b. ‘A b d u lla h , ο ο π ο ίο ς κ α τ α γ ό τ α ν α π ό τη σ υ ν ο ικ ία
C am i‘-i ‘A tik το υ Yeniçehir. α λλά κ α τοικ ούσ ε στην Π εριφ ρούρητη Selanik. δήλω σε στον
« Υ π ό δ ειγ μ α τω ν δ ο ξ α σ μ έ ν ο ι» M ustafa Aga b. Ç ükrüllah E fendi, ο ο π ο ίο ς ή τα ν εμ ίνης
το υ b ey tü lm al σ το Yeniçehir. ότι: Ε ίχε μ ια α δερ φ ή , την ‘Ay$e. η ο π ο ία κ α το ικ ο ύ σ ε στην
ειρημένη σ υνοικία το υ Yeni$ehir, κ α ι π έθα νε. Ο εμ ίνης α υτός, ε ξ α ιτ ία ς τη ς λα νθασ μένης
ε ν τύ π ω σ η ς ό τι η τ ε λ ε υ τ α ία δ εν είχε κληρονόμους, ε π ε ιδ ή α υ τό ς (ο α δ ε ρ φ ό ς τη ς) β ρι
σ κ ό τα ν σε ά λλο μ έρος, κ α τέσ χε την π ε ρ ιο υ σ ία τη ς κ α ι με ά δ ε ια το υ δ ικ α σ τη ρ ίο υ την
έ β γ α λ ε σε π λ ε ισ τ η ρ ια σ μ ό στην α υ το κ ρ α το ρ ικ ή α γ ο ρ ά ( sukk-i sultani), ό π ο υ α π ό την
πώ λησ ή τη ς π ρ ο έκ υ ψ α ν. σύμφο^να μ ε το κ α τά σ τιχο , 11.269 ά σ π ρ α , τ α ο π ο ία π α ρ έ λ α β ε
α υ τό ς ο εμ ίνη ς γ ια το δημ όσιο. Τ ότε α υ τό ς (ο E lhac ‘Ali) ήρθε κ α ι α π έ δ ε ιξ ε ό τι είνα ι
Η συλλογή φόρων μέσω ενός εμίνη είχε ένα ακόμη πλεονέκτημα: Καθώς,
αφενός, η ρευστότητα χρημάτων ήταν πά ντα ένα μεγάλο πρόβλημα και, α φ ε
τέρου, η μεταφορά χρημάτων ήταν επικίνδυνη και αργή υπόθεση, το οθω μα
νικό σύστημα είχε καταφύγει σε ένα σύστημα που το ονόμαζε χ α β α λ έ (havale:
εντολή πληρωμής α πό κά ποια εισοδηματική πηγή), για να καλύπτει τις υ π ο
χρεώσεις του. Θα δώσουμε ένα π α ρ ά δειγμ α από τα πρακτικά του ιεροδικείου
της Λάρισας, για να φωτίσουμε κάπω ς το σύστημα του χ α β α λ έ : Κ άποιος χρι
στιανός ονόματι Γιάννης α πό ένα χωριό του Φαναριού του καζά Λάρισας είχε
πουλήσει στον αρχιχασάπη της Κ ωνσταντινούπολης πρόβατα α ξία ς 628.000
άσπρων, τα οποία προορίζονταν για την αυτοκρατορική κουζίνα. Αντί να με
ταφερθεί αυτό το μεγάλο ποσό σε μια τόσο μακρινή απόσταση (Λάρισα-Κων-
σταντινούπολη), προτιμήθηκε η εξής λύση: Ο α ρχιχα σ ά πη ς της Κ ω νσταντι
νούπολης έκανε χ α β α λ έ το ποσό αυτό α πό τον κεφαλικό φόρο (cizye. τζιζγιέ)
των απίστων των καζάδων Λαρίσης και Φαρσάλων, η συλλογή του οποίου είχε
ανατεθεί γ ια το έτος 1060 σε κάποιον Habib Aga ( Yeniçehir ve Çatalca réayasmin
cizyelerini cem’ine me’mur oían). Μ αθαίνουμε γ ια την υπόθεση αυτή, διότι ο
Γιάννης δήλωσε μέσω αντιπροσώπου στο δικαστήριο της Λάρισας ενώπιον του
Habib Aga ότι έλαβε το ποσό αυτό α π ό αυτόν. Προφανώς, η συμβολαιογρα
φική αυτή πράξη ήταν α ναγκαία κυρίως για τον Habib, διότι θα έπ ρ επ ε στο
τέλος της αποστολής του να αποδείξει τι έκανε τα χρήματα που συνέλεξε από
τον κεφαλικό φόρο των α πίσ τω ν της περιοχής.6 Αν σώζονταν τα πρ α κ τικ ά
του δικαστηρίου του Εγρί Μ πουτζάκ από τον 17° αι., οπωσδήποτε θα βρίσκαμε
ανάλογες περιπτώ σεις και για την περιοχή της Κοζάνης.
Το άλλο σύστημα, αυτό του ιλτιζάμ, εξυπηρετούσε πολλούς σκοπούς: Εξα
σφάλιζε σίγουρα έσοδα, αφού το κράτος προεισ έπραττε ένα μέρος τουλάχι
στον των φόρων, εισ έπρα ττε κατευθείαν χρήμα αντί γ ια είδος, αποσοβούσε
τους κινδύνους της μεταφοράς ρευστού και συγχρόνως εξασφάλιζε ένα δίκτυο
ο κ ληρονόμ ος τη ς α π ο θ α ν ο ύ σ η ς. Δηλώ νει τ ώ ρ α ότι, α φ ο ύ α φ α ιρ έθ η κ α ν τ α έ ξ ο δ α γ ια

το ν εμίνη κ α ι το φ ό ρ ο δ ια ν ο μ ή ς τη ς κληρονομ ιάς, έ λ α β ε το υ π ό λ ο ιπ ο ποσ ό, κ α ι ό τι ο
εμ ίνη ς α υ τ ό ς δ εν το υ ο φ είλ ει π λ έο ν τ ίπ ο τ ε κ α ι δ εν έ χ ε ι κ α μ ιά α π α ίτη σ η α π ό α υτό ν.
22 Çevval 1060. Βλ. Γ. Σ α λ α κ ίδ η ς . Η Λ ά ρ ισ α σ τ α μ έ σ α τ ο υ 17ου αιώ να. Θ εσ σ α λ ο
νίκη 2004, σ. 106, έ γ γ ρ . 13/6α.
Σ α λ α κ ίδη ς, Η Λ ά ρ ισ α σ τ α μ έ σ α το υ 17ου αιώ να . σ. 197, έ γ γ ρ . 270/87α. Το γ ε γ ο ν ό ς ότι
το έ γ γ ρ α φ ο α υ τό σ υ ντά χτη κ ε α π ό το δ ικ α σ τή ρ ιο τη ς Λ ά ρ ισ α ς γ ια τον H abib A ga φ α ί
ν ε τα ι κ α ι α π ό την έκ φ ρ α σ η π ο υ π ρ ο η γ ε ίτ α ι το υ ο ν ό μ α το ς του, χ α ρ α κ τη ρ ίζ ο ν τ ά ς τον
ω ς sah ib ü l-k itap . δηλ. κ ά το χ ο το υ ε γ γ ρ ά φ ο υ . Ο εν λό γω εμ ίνη ς θα είχε λ ά β ει ο π ω σ
δ ή π ο τε κ α ι κ ά π ο ια δ ια τα γή , π ο υ θα έκανε λόγο γ ια το χ α β α λ έ τη ς υ π όθεσ ή ς μας. Σ τον
τέ λ ο ς τη ς υ π η ρ ε σ ία ς του. μ α ζί με το π ο σ ό το υ κ εφ α λ ικ ο ύ φ ό ρ ο υ π ο υ θα είχε συλλέξει.
θ α κ α τέθ ε τε β έβ α ια κ α ι α υ τ ά τ α δ ύ ο έγγρ α φ α , τη δ ια τ α γ ή τη ς κ εντρ ική ς εξο υ σ ία ς κ α ι
το α π ο δ ε ικ τ ικ ό το υ κ α ο ή τη ς Λ ά ρ ισ α ς π ο υ ε π ιβ εβ α ίω ν ε ό τι έ δ ω σ ε τ α χ ρ ή μ α τα .
ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ TOT ΜΑΛΙΚΙΑΝΕ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 91
κοινωνικής υποστήριξης, πα ραχω ρώ ντας το προνόμιο του φοροσυλλέκτη σε

πολλούς ανθρώ πους.' Λ ειτουργούσε περίπου ως εξής: Αφού το κράτος όριζε
μια συγκεκριμένη φορολογητέα ενότητα, την οποία ονόμαζε μ ο υ κ α τα ά (ιηιι-
ΙιθΙθ' θ: από την αραβική ρίζα 1<αία'α. που έχει ως κύρια σημασία της το «φτάνω
σε μια συμφωνία επί τη βάσει ενός συγκεκριμένου ποσού»), π.χ. τα έσοδα ενός
τελωνείου, ανέθετε την είσπραξη των φόρων σε όποιον πλειοδοτούσε. Ο ενοι
κιαστής των φόρων ονομαζόταν ηηάαίαίαα (και ηίίίΗεζίηι). Υπήρχε ποικιλία μου-
καταάδω ν. ενώ το σύστημα αυτό πηγαίνει πίσω ως το β' μισό του 15ου αιώνα.8
Έ να πρώ ιμο παράδειγμα, το οποίο δείχνει καλά την οθωμανική αντίληψη για
τον μ ο υ κ α τα ά . αποτελεί το εξής: Στο παλαιότερο σωζόμενο πατριαρχικό διο
ριστήριο έγγραφ ο (μ π ερά τι. βεράτιο). αυτό με το οποίο διορίστηκε ο Συμεών
ο Τραπεζούντιος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως το έτος 1483. διαβάζουμε
ήδη στις πρώ τες γρα μ μ ές αυτού του εξαιρετικά σημαντικού εγγράφ ου ότι ο
Συμεών, αφού πλήρωσε τα 2.000 φλορίνια στην Πύλη ως πεσκέσι για την ανά
ληψη του αξιώ ματος του. θα είναι στο εξής μ ο υ λτεζίμ όλων των χριστιανών
υπηκόων του κράτους.9 Με τον τρόπο αυτό το κράτος κατάφερε να καρπωθεί
ένα μέρος των εκκλησιαστικών φόρων και να θέσει υπό τον έλεγχό του ένα
πολύ μεγάλο μέρος των υπηκόων του, δηλ. των χριστιανών, εκμεταλλευόμενο
την υφιστάμενη οργάνωση της ορθόδοξης εκκλησίας.
Η οικονομική κρίση που έπληξε την Οθωμανική Αυτοκρατορία από το β'
μισό του 16ου αι. συνέβαλε στον οικονομικό και κοινωνικό μετασχηματισμό της.
Άρχισε πλέον να γίνεται ξεκάθαρο ότι με τα σπαθιά και τα ακόντια δεν μπο
ρούσε κανείς να πολεμήσει ενάντια σε πυροβόλα όπλα. Αυτό είχε σημαντικό
τα τες συνέπειες στην παραδοσιακή δομή του τιμαριω τικού συστήματος. Με
λίγα λόγια, η ανάγκη εκχρηματισμού της οικονομίας έκανε το σύστημα του ιλ-
τιζά μ να κερδίζει όλο και περισσότερο έδα φ ος και να επεκτείνετα ι και στη
συλλογή των αγροτικών φόρων, που παραδοσιακά δίνονταν στα τιμάρια. Ίσω ς
ο πιο συνηθισμένος τρόπος για να γίνει αυτό, δηλαδή η εκμίσθωση των αγρο
τικών φόρων, ήταν η μετατροπή των παραδοσιακώ ν τιμαρίων σε αυτοκρατο-
L in d a D arling, Revenue-Raising and Legitimacy. Tax Collection and Finance Administration

in tlte Ottoman Empire, 1560-1660. L eiden 1996. σ. 122. Η σ υ γ γ ρ α φ έ α ς δ είχ ν ει με π ε ι
σ τικ ό τρ ό π ο ό τι το σ ύσ τη μ α τη ς ενοικ ία σ η ς φ όρω ν δ εν ήταν σ η μ ά δι π α ρ α κ μ ή ς κ α ι ε ξ α
σθένησης το υ κ ρ ά το υ ς, ό π ω ς υ π έ θ ε τ α ν μ ερικ ο ί μ έχρ ι τό τε, β α σ ιζό μ ενο ι κ υ ρ ίω ς σε κ ά
π ο ιε ς ε ξ α ιρ ε τικ έ ς π ε ρ ιπ τ ώ σ ε ις δ ια φ θ ο ρ ά ς, α λ λ ά λ ε ιτο υ ρ γ ο ύ σ ε α ρ κ ε τ ά ικ α ν ο π ο ιη τικ ά
υ π ό α υ σ τη ρ ό κ ρ α τικ ό έλεγχο.
Γ ια π ο λ λ ά π α ρ α δ ε ίγ μ α τ α βλ. Η. în a le ik - D. Q u a ta e rt (εκ δ .), A n Economie and Social
History of the Ottoman Empire, τ. 1: 1300-1600. C am b rid g e 1997 (*1994). σ. 55-75.
G. Salakides. Sultansurkunden des Athos-Klosters Vatopedi aus der Zeit Bayezid II. und Selim
I. Kritische Edition und wissenschaftlicher Kommentar. Θ εσσαλονίκη 1995. σ. 35.
ρικά χάσ ια, ή ακόμη και σε χάσ ια άλλων υψηλόβαθμων αξιω ματούχω ν του
κράτους. Αυτό φαίνεται ότι συνέβη και στην επαρχία των Σερβίων, όπω ς δεί
χνει καθαρά ο πίν. 1.
Οι εκμισθωτές φόρων διέτρεχαν πολλούς κινδύνους, διότι το κράτος δια
τηρούσε τη δυνατότητα, οποτεδήποτε εμφανιζόταν μια καλύτερη προσφορά,
να ακυρώσει το παλιό και να συνάψει καινούργιο συμβόλαιο με τον νέο πλ ει
οδότη. Στην περίπτω ση αυτή ο παλιός εκμισθωτής είτε πλήρωνε τη διαφορά
είτε έχανε το δικαίω μ α συλλογής των φ όρω ν.10 Σε περ ιόδους ηρεμίας και
καλών οικονομικών του κράτους αυτές οι αλλαγές δεν ήταν και πολύ συχνές
και το κράτος σεβόταν τα συμβόλαια που υ π έγρ α φ ε με τους εκμισθω τές
φόρων, για όσο διάστημα βέβαια αυτοί ήταν συνεπείς στις υποχρεώσεις τους.
Η συνήθης διάρκεια ενός τέτοιου συμβολαίου έφτανε τα τρία χρόνια.
Ωστόσο, σε περιόδους πολέμου η πίεση για εξασφάλιση εσόδων οδηγούσε
σε συχνές αντικαταστάσεις των εκμισθωτών. Σ τις περιπτώ σεις αυτές κάποιος
μπορούσε να υποστεί μεγάλη οικονομική ζημιά, καθώς θα είχε καταβάλει την
προκαταβολή, η οποία ήταν και η σημαντικότερη δαπάνη, και δεν θα είχε προ
λάβει ούτε καν να καλύψει τα έξοδα αυτά, π ρ ά γμ α που κατεξοχήν συνέβαινε
στις εκμισθώ σεις αγροτικώ ν φόρων, όπου η συλλογή γινόταν κανονικά μία
φορά το χρόνο. Η κατάσταση αυτή κατάντησε αρνητική και γ ια το ίδιο το
κράτος, κυρίως α πό τα τέλη του 17ου αι.. για δύο κυρίως λόγους. Από τη μία
πλευρά χειροτέρευε η κατάσταση των φορολογουμένων υπηκόων, επειδή αυτοί
υφ ίσταντο κάθε είδους π ιέσ εις α π ό εκμισθω τές φόρων, οι οποίοι π ρ ο σ π α
θούσαν άρον-άρον να συλλέξουν όσο περισσότερους φόρους μπορούσαν, καθώς
το μέλλον τους ήταν αβέβαιο. Από την άλλη πλευρά άρχισαν να μειώνονται
οι προσφ ορές των εκμισθωτών, καθώ ς φ ανερά πλέον η δραστηριότητα της
εκμίσθωσης κρατικών φόρων ήταν ασύμφορη γ ι ’ αυτούς. Και οι δύο αυτές τ ά
σεις σήμαιναν απώ λεια εισοδημάτων για το κράτος.
Δεδομένης αυτής της κατάστασης, το 1695, σε μία προσ πά θεια α ντιμ ε
τώ πισ ης της κρίσης του συστήματος εκμίσθωσης κρατικώ ν φόρων, εφ α ρμό
στηκε το σύστημα του μα λικια νέ (πιαΙϋαιηΘ), δηλαδή της ισόβιας εκμίσθωσης
κρατικών φόρω ν.11 Ό π ω ς και στις κανονικές εκμισθώ σεις (ιλτιζά μ ), έτσι και
στο σύστημα του μαλικιανέ η ανάθεση γινόταν, ύστερα α πό πλειστηριασμό. σε
αυτόν που θα προσέφ ερε τα περισ σότερα χρήματα. Αυτός πλήρωνε ένα
εφ ά π α ξ ποσό, που λεγόταν ιηιΐαπβίβ. και αναλάμβανε την υποχρέωση να πλη
ρώνει κάθε χρόνο ένα σταθερό ποσό. Ήταν, επίσης, υποχρεωμένος να πληρώνει
ίο S u raiy a F aro q h i. «C risis a n d C hange. 1 5 9 0 -1 6 9 9 » , στο: In alcik - Q u a ta e rt (εκ ο .), An

Economic and Social History of the Ottoman Empire, τ. 2: 1600-1914. σ. 537-538.
11 F aro q h i. «C risis a n d C hange, 1 5 9 0 -1699». σ. 538.
ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ TOY MAAI KIANE ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 93
μιαν αύξηση της τάξης του 25% σε κάθε αλλαγή σουλτάνου, και 10% σε π ε
ρίοδο πολέμου.12
Σε αντίθεση με τους άλλους εκμισθωτές φόρων, οι οποίοι μπορούσαν να
προέρχονται από τις τάξεις των απλών υπηκόων, οι εκμισθωτές των μαλιχια-
νέδων ήταν συνήθως υψηλόβαθμοι οθωμανοί αξιωματούχοι, οι οποίοι μάλιστα
διέμεναν συνήθως στην αυτοκρατορική πρω τεύουσα. Η αιτιολογία ήταν ότι
μόνο άνθρωποι του κυβερνητικού χώρου θα μπορούσαν να προστατέψουν τους
Οθωμανούς υπηκόους κατά τη διαδικασία της συλλογής των φόρων.13 Τα πλε
ονεκτήματα της ισόβιας εκμίσθωσης είναι προφανή: Ο εκμισθωτής ενδιαφέ-
ρεται για τη μακροπρόθεσμη ευημερία της επένδυσής του. η οποία σχετίζεται
άμεσα με την ευημερία των υπηκόων που διαμένουν στα όρια του μαλιχιανέ.
Ωστόσο, το προειρημένο γεγονός της διαμονής αυτού του είδους των εκμ ι
σθωτών φόρων στην πρω τεύουσα τους υποχρέωνε να υπενοικιάσουν την πρό
σοδο σε «υπεργολάβους», όχι φυσικά ισόβιους, αλλά για μικρότερα χρονικά
διαστήματα, π ρ ά γμ α που συχνά ακύρωνε τα πλεονεκτήματα της ισόβιας εκ
μίσθωσης.14
Το 1715 καταργήθηκε τύποις το σύστημα του μαλιχιανέ, το οποίο όμως
στην πράξη άρχισε να γενικεύεται όσο προχωρούσε ο 18°^ αιώνας. Πλέον, κάθε
πηγή κρατικού εισοδήματος εκμισθωνόταν ισοβίως σε μία προνομιούχο τάξη
1.000-2.000 ατόμων, οι οποίοι κατοικούσαν στην πρω τεύουσα και α ναλάμ
βαναν τις εκμισθώ σεις αυτές. Ενώ το 1734 το 65% των εκμισθωτών αυτών
-τω ν μ α λιχ ια ν ετζή δ ω ν- ζούσε στην Κωνσταντινούπολη, το 1789 το ποσοστό
αυτό αυξήθηκε στο 87%.15 Τόσο επικερδής ήταν η δραστηριότητα αυτή, ώστε
στη Βοσνία, ακόμη και τον 20° αι., η λαϊκή φράση για το «εύκολο χρήμα» ήταν
malikâne}6 Οι άνθρωποι στους οποίους υπενοικιάζονταν οι μα λιχια νέδ ες προ
έρχονταν από την τοπική ελίτ (αγιάν).
Το σύστημα του μ α λιχια νέ ήταν κατά κάποιο τρόπο μια ενδιάμεση λύση
12 Iren e B eldieeanu-S teinherr. « m a lik a n e » . στο: Ε .Ι. (Encyclopaedia of Islam, new edition).
13 F aro q h i, «C risis a n d C hange. 1590-1699». a. 567.
Α λλά κ α ι ό τα ν ο μ α λ ιχ ια ν ετζή ς τύ χ α ιν ε να είν α ι τυρ α ννικός, τό τε π ρ ο έ κ υ π τ α ν π ο λ λ ά
π ρ ο β λ ή μ α τα . Π α ρ ά δ ε ιγ μ α α π ο τ ε λ ε ί η π ε ρ ίπ τ ω σ η το υ μ α λ ιχ ια ν έ τη ς Α θήνας σ τ α τέλη
το υ 18ου α ι., το ν ο π ο ίο α γ ό ρ α σ ε κ ά π ο ιο ς ο ε σ π ο τ ικ ό ς κ α ι β ά ν α υ σ ο ς H aci Ali π ρ ο ς
7 5 0 .0 00 γ ρ ό σ ια χά ρ η στην ε π ιρ ρ ο ή τη ς ερ ω μ ένη ς το υ π ρ ιγ κ ίπ ισ σ α ς E sm a S ultan, κ α ι
ο ο π ο ίο ς έμ ελ λ ε ν α π ρ ο κ α λ έ σ ε ι π ο λ λ ά β ά σ α ν α σ τ ο υ ς Α θηναίους· βλ. J. S trau ss. « O t
to m an R ule E xp erien ced a n d R em em bered: R em ark s o n Som e Local G reek C hronicles
of th e Tourkokratia». στο: F ik ret A d a n i r - F a ro q h i S uraiya (εκο.). The Ottomans and the
Balkans. A Discussion of Historiography. L eiden 2002, σ. 193-221: 201 κ.ε.
Br. M cGow an. « T h e Age of th e Ayans. 1699-1812». στο: Inalcik - Q u a ta ert (εκ δ.). An
Economic and Social History . τ. 2. σ. 637-758: 713.
16 Ό .π .. σ. 637-758: 714.
ανάμεσα στα συστήματα του τιμαρίου και του ίλτιζάμ. Το πρώ το ήταν ισόβιο
αλλά δεν α πέδιδε μετρητά στο κράτος, το δεύτερο α πέδιδε μεν μετρητά στο
κράτος, αλλά λόγω της βραχύτητας της εκμίσθωσης οδηγούσε σε διαφθορά.
Ο μα λικια νές λοιπόν προσπάθησε να συνδυάσει τα δύο προηγούμενα συστή
ματα: Και μετρητά α π έδ ιδ ε στο κράτος και ήταν ισόβιος, ώστε να ενδιαφέ-
ρεται ο επενδυτής για την επένδυσή του.1'
Οβ ΪΟ
Αφού ξεκαθαρίσαμε, κατά το δυνατόν, τις έννοιες μ ο υ κ α τα ά ς. ιλτιζάμ, και μ α -

λικιανές. θα έρθουμε τώ ρα στα στοιχεία που διαθέτουμε για την περιοχή της
Κοζάνης.1718
Πίν. 2. Δ η μ ο γρ α φ ικ ά κ α ι φ ο ρ ο λ ο γ ικ ά σ τ ο ιχ ε ία γ ια την Κ οζάνη

τον 16° α ιώ να.
Έ τος περ. 1500 1519 1527-29 1543 1569 1613

Ν ο ικ ο κ υ ρ ιά 137 127 154 199 134 203
Φ ο ρ ολ. π ρ ό σ ο δ . 1 0 .624 9 .0 0 0 11.321 1 5 .5 9 5 11.000 11.000
Κ α τηγ. π ροσ όδ. τ ιμ ά ρ ιο τ ιμ ά ρ ιο ζ ια μ έ τ ι τ ιμ .+ ζ ια μ . χάσι χάσι
1. Γύρω στο 1500 τα φορολογικά έσοδα της Κοζάνης, με 137 νοικοκυριά ένας
α π ό τους μ εγαλύτερους οικισμούς της επα ρχία ς, είναι διαμερισμένα. όπω ς
συμβαίνει και με την υπόλοιπη επαρχία Σερβίων, σε τιμαριούχους που έναντι
αυτών υποχρεούνται να εκστρατεύουν. Συγκεκριμένα, ένα μέρος των εσόδων
της Κοζάνης ανήκει στο τιμ άριο κάποιου Yusuf Cündi. ένα άλλο μέρος στο
τιμάριο κάποιου Nasuh Serrac, και ένα τρίτο μέρος ανήκει στο τιμάριο κάποιου
Hizir veled-i Ya‘k u b .19 To 1519 ανήκει ολοκληρωτικά στο τιμ ά ρ ιο κάποιου
Sekban A hm ed.20 To 1527-29 είναι μέρος του ζιαμετίου κάποιου Süca Siyah.21
Γύρω στα μέσα του 16ου αι., το 1543, με πολύ μεγάλη αύξηση του πληθυσμού
της, ένα μικρό μέρος των εσόδων της (4.274) είναι μέρος του τιμαρίου κάποιων
M ahm ud b. Ali και Barak b. Davud, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της προσόδου
17 Μ. Genç, «O sm anli m aliyesinde m alikâne sistem i», στο: O sm an O kyar (εκδ.), Türkiye 1k-
tisat Tarihi Setnineri. Metinler/Tartiçmalar, 8-10 Haziran 1973 . Ά γκυρα 1975. σ. 231-296: 237.
18 Τ α σ το ιχ ε ία το υ π ίν . 2 π ρ ο κ ύ π τ ο υ ν α π ό τ α φ ο ρ ο λ ο γικ ά κ α τ ά σ τ ιχ α π ο υ μ ελετή θη κα ν
σ το Κ α μ π ο υ ρ ίδ η ς - Σ α λ α κ ίδ η ς, Η ε π α ρ χ ία Σ ερβίω ν το ν 16° αιώ να , ό.π.
19 Κ α μ π ο υ ρ ίδ η ς - Σ α λ α κ ίδ η ς. Η ε π α ρ χ ία Σ ερβίω ν το ν 16° αιώ να, σ. 767-769.
20 Ό .π ., σ. 772.
21 Ό .π ., σ. 774.
ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ TOY ΜAAI KIANE ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 95
της (11.321) είναι μέρος του ζιαμετιού του φημισμένου οθωμανού ποιητή Hayali
Bey.22 Π ερίπου τρ ιά ντα χρόνια α ργότερα, το 1569. π α ρ α τη ρ είτα ι μεγάλη
μείωση του πληθυσμού της, ενώ η πρόσοδός της είναι μέρος του χασιού του
γνωστού βεζίρη Pertev Paça.23 To 1613 ο πληθυσμός επανέρχεται στα 200 νοι
κοκυριά, αλλά η φορολογική της πρόσοδος παραμένει 11.000 άσπρα ως μέρος
πλέον του σουλτανικού χασιού στην περιοχή Σερβίων.24
Φαίνεται λοιπόν ότι η επαρχία των Σερβίων, στην οποία υπά γετα ι η Κο
ζάνη. α πό τις αρχές του 17ου αι. σταμάτησε να δια νέμ ετα ι σε μικρότερα τ ι
μάρια. και γ ια τη συλλογή των φορολογικών εσόδων που απέδιδε εφαρμοζόταν
ένα α πό τα δύο συστήματα που αναφέραμε, δηλ. είτε με έμμισθο εμίνη (ber
vech-i emanet) είτε με μουλτεζίμη (ber vech-i iltizam), ενώ από τον 18° αι. προ
στέθηκε και η επιλογή του μαλιχιανέ.
2. Έ τσ ι, σε μία δια τα γή του αυτοκρατορικού συμβουλίου του έτους
1646/47,25 απευθυνόμενη προς τον καδή του Egri Buca,26*μαθαίνουμε ότι οι
κάτοικοι δύο χωριών (δεν κατονομάζονται) της περιοχής που ανήκε στο χ ά σ ι
του μεγ. βεζίρη Salih Paça υπέβαλαν αναφ ορά στην Υψηλή Πύλη και π α ρ α -
πονέθηκαν ότι ο βοεβόδας τους, δηλ. ο α ντιπρόσ ω πος του π α σ ά στον καζά
τους, τους ανάγκαζε να μεταφέρουν τη δεκάτη επί των σιτηρών τους στη Θεσ
σαλονίκη, που είναι μακριά, και τους ζητούσε παρανόμω ς διάφ ορα ποσά ως
φόρους. Άρα. στα μέσα του 17ου αι. η Κοζάνη αποτελεί μέρος των εσόδων όχι
των σουλτανικών χα σιώ ν. αλλά ενός χα σ ιο ύ του μεγάλου βεζίρη της εποχής.
Να σημειώσουμε ότι και τα χά σ ια υψηλόβαθμων πασάδω ν μπορούσαν να ενοι
κιαστούν με το σύστημα του ιλτιζάμ.
3. Για το υπόλοιπο του 17ου και γ ια το a μισό του 18ου αι. δεν έχουμε
ακόμη πληροφορίες για το φορολογικό καθεστώς της Κοζάνης. Ανάμεσα στα
φ ιρμάνια της Δημοτικής Βιβλιοθήκης της Κοζάνης υπάρχει και ένα του έτους
1794,2' με το οποίο, με αφορμή την ανάρρηση στον θρόνο του σουλτάνου Σελίμ
Γ' (1789). δίνεται θετική απάντηση σε έναν αξιω ματούχο της Υψηλής Πύλης
ονόματι Μεχμέτ. πρώην γρα μμ α τέα του σώματος των τζεμπετζήδω ν (cebeci),
ο οποίος είχε ζητήσει να του ανανεωθεί η παραχώρηση του μ ο υ κ α τα ά της Κο
ζάνης ως μα λικια νές. Από τη σύντομη αναφορά στην ιστορία του μ ο υ χ α τα ά
22 Ό .π .. σ. 778-784.
23 Ό .π .. σ. 785.
24 Ό .π .. σ. 789.
25 T. M ertol κ .ά . (εκ ο .). Mühimme Defteri 90. [T ü rk D ü n y asi A ra $ tirm a la ri V akfi], Κ ω ν
σ τα ν τιν ο ύ π ο λ η 1993. σ. 392, δ ια τ α γ ή 475.
Γ ια το ν τ ύ π ο E gri B uca ή Bue α ντί γ ια E gri B ucak βλ. κ α ι Β. Δ ημητριάοης. Η Κ εντρική
κα ι Δ υτική Μ α κ εδο ν ία κ α τ ά το ν Ε β λ ιγιά Τ σελεμπή . Θ εσσ αλονίκη 1973. σ. 183.
2/ Σ α λ α κ ίδ η ς, Τα σ ο υ λ τα ν ικ ά έ γ γ ρ α φ α , σ. 139 κ.ε.
της Κοζάνης και των εξαρτημάτων της στο φιρμάνι αυτό μαθαίνουμε ότι αυτός
είχε παραχωρηθεί ως μ α λιχια νές στον εν λόγω Μ εχμέτ το έτος 1174 (1760/1)
α πό την Φατμά Σουλτάν, στα χ ά σ ια της οποίας ανήκε ο μ ο ο κ α τα ά ς. Δεν γνω
ρίζουμε εάν ο μ ο ο κ α τα ά ς της Κοζάνης είχε παραχωρηθεί και παλαιότερα, κά
πο ια στιγμή μεταξύ 1695 και 1760. ως μ α λιχια νές, αλλά αυτό είναι μια π ι
θανότητα που δεν μπορούμε να αποκλείσουμε.
Σήμερα, για καλή μας τύχη, έχουμε στα χέρια μας ένα άλλο έγγραφο, το οποίο
αποτελεί τον ισολογισμό της πρώ της τριετίας κατά την οποία ο μ ο ο κ α τα ά ς
της Κοζάνης παραχωρήθηκε, για πρώτη φορά εξ όσων γνωρίζουμε μέχρι τώρα,
ως μ α λ ιχ ια ν ές, αυτόν των ετών 1761-1763.28 Το όνομα του Μεχμέτ, του κ α
τόχου του μ α λικ ια νέ που γνω ρίσαμε στο φιρμάνι του 1794, δεν αναφ έρεται
στον ισολογισμό, αλλά π ρ έ π ε ι να θεωρήσουμε μάλλον βέβαιο ότι πρόκειται
περί αυτού, εφόσον οι χρονολογίες συμπίπτουν με εκείνες του φιρμανιού α να
νέωσης.29 Παρόλο π ου το έγγρ α φ ο φ έρει την υ πογρα φ ή και σ φ ρ α γίδα του
Ιμπραήμ, καδή του Egri Bucak, στον οποίο υπαγόταν τότε η Κοζάνη, συντά
κτης του ισολογισμού φαίνεται ότι είναι κάποιος Οσμάν Αγάς, που φέρει τον
τίτλο του βοεβόδα του μ ο ο κ α τα ά . Αυτός είναι ο οικονομικός διαχειριστής του
μ ο ο κ α τα ά και εκτός α πό τη συλλογή των φόρων και των άλλων οικονομικών
υποχρεώ σεω ν του μ ο ο κ α τα ά φ α ίνετα ι ότι είχε και την υποχρέω ση να συ
ντάσσει ετήσιους ισολογισμούς, των οποίων τελικός ελεγκτής ήταν ο καδής της
περιοχής, καθώς αυτός ήταν πά ντα συνυπεύθυνος για τις οικονομικές και φ ο
ρολογικές υποθέσεις της περιφ έρειάς του. δηλαδή του χαζά.
Ακολουθεί μεταγραφή του ισολογισμού με το μεταγραφικό σύστημα της
Islam Ansiklopedisi (= Εγκυκλοπαίδεια του Ισλάμ) και έπετα ι ο σχολιασμός του,
ενώ πανομοιότυπο του εγγράφ ου πα ρατίθεται στο τέλος του άρθρου (εικ. 1).
Για να διακρίνονται καλύτερα μ εταξύ τους τα μέρη, γ ια τα ο ποία θα γίνει
λόγος αμέσως μετά τη μεταγραφή του κειμένου, μπήκαν τρεις αστερίσκοι ανά-
μεσά τους:
28 B a$bakanlik O sm anli Ar$ivi (BOA). TS.M A .d / 6 6 4 2 (27 § a ’b a n l l 7 9 / 8 Φ εβρ. 1766).

29 Σ α λ α κ ίο η ς. Τα σ ο υ λ τα ν ικ ά έ γ γ ρ α φ α , σ. 212. σ ε ιρ ά 6 το υ φ ιρ μ α ν ιο ύ . Βλ. κ α ι π ρ ω τ ό
τ υ π ο σ το π α ρ ά ρ τ η μ α τη ς ε ρ γ α σ ία ς. Έ ν α α κ ό μ η σ το ιχείο π ο υ σ υνη γορ εί υ π έ ρ α υ το ύ ,
ό τι δ η λ α δ ή π ρ ό κ ε ιτ α ι π ε ρ ί το υ ιδ ίο υ κ α τό χ ο υ το υ μ α λικ ια ν έ. το υ Μ εχμ έτ, ε ίν α ι κ α ι
το γ ε γ ο ν ό ς ό τι σ τον ισ ο λο γισ μ ό , σ το σ η μ είο τη ς κ α τ α γ ρ α φ ή ς τω ν ε ξ ό δ ω ν το υ έ το υ ς
(11)74 υ π ά ρ χ ε ι η σημείω ση, ότι 400 γ ρ ό σ ια δόθη κ α ν σ το υ ς τζ ε μ π ετζή δ ε ς (m u k a ta ‘an in
m irisiy^ün cebeciler ta ra fm a verilen).
ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΜΑΛΙΚΙΑΝΕ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 97
(1) defter oldur ki haváss-i hümáyün kuralanndan Egri Bucak kazásina tábi‘
Kozana ve tevábTi mukáta'asiniñ
(2) i§bu biñ yüz yetmi§ dort ve yetmi§ alti ve yetmi§ yedi senelerinde voyvodasi
oían ‘Osman
(3) nam kimesneniñ sene-i mezbürelerde mukáta'a iqün ve gerek mukáta'anm mal-
i mirisine ve kalemiyesine
(4) ve mal-i maktü‘-i cizyesine teslimáti ve áhz u kabzmiñ muhásebesi rü’yet olun-
masiy§ün
(5) sádir oían emr-i celil ül-kudret mücibince eháll-i karye taraflarindan vekilleri
oían mestür
(6) ül-esáml ve mahsür ül-e§hás zimmller muvácehelerinde ve husüs-i mezbüreye
ta‘yin oían
(7) mübágir ve zábiti ma'rifetiyle ve ma‘rifet-i §erie cümlenin m aiüm lan olarak
makbülleri oían
(8) áhz u i‘tá defteridir ki ber vech-i átl zikr olunur hurire fi el-yevm üs-sábi‘ ve ül-
‘o§rin min §ehr-i §a‘bán
(9) ul-miYazzam li-sene tis‘ ve sebTn ve m i’e ve elf.
***
(10) sene-i mezkürelerde mezbür ‘Osman nam kimesnenin mukata'a ve mal-i mirisi
ve mal-i cizye ve sá 'ir masárifáti ifün kendii yediyle teslTm olunub ehálTniñ
makbülleri oían tesllmat defteridir ki
(11) 8.500 guru§: yetmi§ dort senesinin mal-i mukata'asiy^ün
(12) 1.780 guru§: sene-i mezbürede mukata'anm mal-i mirisine verilen akê
(13) 400 guru§: def‘a mukata'amñ mirisiy^ün cebeciler tarafina verilen
(14) 3.250 guru§: karye-i mezbürenin mal-i maktü‘-i cizyesiy^ün verilen
(15) 272 guru§: sene-i mezbürede mukata'amñ kalemiyesiy^ün verilen
(16) 298 guru§: mukata‘a-i mezbür i$ün verilen harc-i bab ve masarif-i sa’ire
(17) 14.500 guru§
(18) 680 guru§: meblag-i mezbür i^ün verilen sarrafa dort ayda fá’iz
(19) 2.000 guru§: serbestiyet hatt-i hümayünu isdar i^ün verilen masarif
(20) 500 guru§: mezbür ‘Osman Aga’ya verilen ücret-i agalik
(21) 2.345 guru§: meblag-i mezbüru sene-i mezbürede eda edemeyüb cümlesinin
rizalanyla verilen fá’iz-i bir senede
(22) 20.025 guru§
(23) 8.500 guru§: yetmi§ alti senesinde mal-i mukata'a i^ün verilen
(24) 1.780 guru§: sene-i mezbürede mukâta'anm mal-i mirisine verilen akçe
(25) 400 guru§: d e f a mukâta‘anm mirisiyçün cebeciler tarafma verilen akçe
(26) 3.122 guru§: karye-i mezbürenin mal-i maktü‘-i cizyesiyçün verilen
(27) 272 guru§: sene-i mezbürede mukâta‘anm kalemiyesiyçün verilen
(28) 34.099 guru§
(29) 726 guru§: mukâta'a -i mezbüre içün verilen harc-i bâb ve masârif-i sá’ire
(30) 500 guru§: mezbür ‘Osman Aga’ya verilen ücret-i agalik
(31) 300 guru§: sene-i mezbürede segbánlara verilen ‘ulüfe30
(32) 582 guru§: mezbür ‘Osman Aga’dan karz aldiklan akçe
(33) 1.873 guru§: bir senede begin konak masarifí
(34) 2.300 guru§: bir senede mezbür ‘Osman Aga yediyle cümlesinin nzasiyla mü-
teferrika verilen akçe fâ’izi
(35) 40.380 guru§
(36) 15.420 guru§: yetmi§ yedi senesinde mal-i mukata‘a ve mal-i miri ve kalemiyesi
ve harc-i bâb ve mal-i cizye ve rüz-i kasima degin cümle rizasyla verilen fa’iz
(37) 500 guru§: sene-i mezbürede verilen ücret-i agalik
(38) 2.000 guru§: sene-i mezbürede begin konak masarifí
(39) 2.573 guru§: yetmi§ alti senesinde mukata‘a-i mezbür içün tevzf olunan defter-
i mezbüre teslím olub defterden bakâya kalan akçedir
(40) 78 guru§: mezbür defter içün verilen tahsTldâriye
(41) 500 guru§: rüz-i kasimdan marta gelince cümle nzasiyla verilen akçe fífizi
(42) 61.451 guru§: yalniz altmi§ bir dort yüz elli bir guruçtur
***
(43) sene-mezkürelerde mezbür ‘Osman Aga'niñ ferden ferden ikrári mucibince

kabz eyledigi meblagdir ki ber vech-i atl zikr olunur hurire fi tarlh ül- mezbür
(44) 5.254 guru§: yetmi§ dort senesinde mezbür ‘Osmán Aga’ya ‘Ali Aga yediyle
teslím olunan akçedir
(45) 4.519 guru§: sene-i mezbürede ehâli-i karyeden imdâd nâmiyla tahsll olunub
Dodo (?)zim m l yediyle teslím olunan akçedir
(46) 2.054 guru§: sene-i mezbürede tahsïldàr Manol zimmí yediyle mezbür ‘Osman
Aga’ya teslím olunan akçedir
(47) 25.980 guru§: yetmi§ alti senesinde tahsïldàr îpçooglu (?) yediyle muküta‘a-i
mezbür içün tevzí‘ olunan defterden mezbür ‘Osman Aga’niñ kabzidir
(48) 4.208 guru§: yetmi§ yedi senesinde Dodo (?) vekllharc yediyle mezbür ‘Osman
Aga’ya teslím olunan
(49) 42.015 guru§
Σ το κ είμ εν ο ulufe. μ ε elif ναν στην α ρχή τη ς λέξης.

(50) 4.050 guru§: sene-i mezbürede d e f a Dinafoti tahsïldâr yediyle mezbür 'Osman
Aga’ya teslîm olunan
(51) 1.078 guru§: sene-i mezbürede tahsïldâr Dinafoti yediyle mezbür ‘Osman
Aga’ya teslîm olunan
(52) 1.468 guru§: d e f a tahsïldâr Dinafoti yediyle mezbür Osmân Aga’ya teslîm olunan
(53) 1.006 guru§: d e f a tahsïldâr Dinafoti yediyle mezbür Osmân Aga’ya teslîm olunan
(54) 49.617 guru§
σελ 2
(55) 49.617 guru§: nakl-i yekün-i evvel

(56) 1.435 guru§: sene-i mezbüreniñ ‘o§ürlerini kendü üzerine fürüht olunub teslîm ol
unan akçedir
(57) 1.814 guru§: vekîlharc Dimi§kioglu ve Foti zimmîler yedleriyle teslîm olunan
akçedir
(58) 52.866 guru§: yalmz elli iki biñ sekiz yüz altmi§ alti guru§tur
***
(59) cem4an
(60) 61.451 guru§: sene-i mezkürelerde voyvoda Osm ân Aga’nin yediyle verilen mal-
i mukâta‘a ve mal-i cizye ve masàrif-i sâ’iresiyçün verdigi akçedir
(61) 52.866 guru§: sene-i mezkürelerde voyvoda O sm ân Aga’nin ferden ferden ikrân
mucibince tahsïldâr ve vekîlharclardan kabz eyledigi akçedir
(62) 8.585 guru§
***
(63) sahh ül-bâkî kalan meblag-i mezbür ehâli-i karyenin ikrârlan mucibince zimmet-
lerinde zuhür31 ve §er‘en edâsi lazim gelmekle zabiti
(64) m a‘rifetiyle ve ma‘rifet-i §er‘le tahsll olunub mezbür O sm ân Aga’ya bil-muva-
cehe huzür-i §er‘ide teslîm olunub ehâli-i karye-
(65) niñ zimmetlerinde mezbür O sm ân Aga’nm bâkî bir akçe alacagi kalmadigi
ecelden bu mahale kayd ve §erh verildi hurrire târîh ül- mezbür
***
(66-68) υπογραφή του Ibrahim, καδή του Egri Bucak

(69) σφ ραγίδα του Ibrahim, καδή του Egri Bucak
31
Σ το κ είμ εν ο zuhür , δ η λ α δή με zad.
Ό πω ς μπορεί να διακρίνει κανείς από το πανομοιότυπο του εγγράφου (εικ. 1).

αυτό μπορεί να χωριστεί σε έξι μέρη: 1) σειρές 1-9. 2) σειρές 10-42. 3) 43-58. 4)
59-62. 5) 63-65. και 6) 66-69. Το πρώτο μέρος αποτελεί την εισαγωγή, όπου
ενημερώνεται ο αναγνώστης περί τίνος πρόκειται. Η πρώτη πληροφορία που
παίρνουμε είναι ότι ο μ ο υ κ α τα ά ς της Κοζάνης και των εξαρτημάτων της (Κο-
ζana ve tevabi ) ανήκει στα αυτοκρατορικά χάσια (havass-i hümayun). Αυτό συνάδει
με την πληροφορία του φιρμανιού του έτους 1794. στο οποίο λέγεται ότι ο εν
λόγω μ ο υ κ α τα ά ς δόθηκε ως μαλνκιανές στον Μεχμέτ από τη Φατμά Σουλτάν.32
Η έκφραση «η Κοζάνη και τα εξαρτήματά της» αναφέρεται προφανώς σε κά
ποια παρακείμενα χωριά, τα οποία θα συναποτελούσαν μαζί με την Κοζάνη την
οικονομική ενότητα του εν λόγω μ ο υ κ α τα ά . Αυτό συνάγεται με μεγαλύτερη
ασφάλεια από την έκφραση που απαντά στο φιρμάνι του 1794: nefs-i Kozani ve
tevabi‘ kurasmda sakin ve mütemekkin oían ehali ... (= αυτοί διαμένουν και είναι
εγκατεστημένοι στην ίδια την Κοζάνη και στα εξαρτημένα από αυτήν χωριά ...).33
Στο εισαγω γικό αυτό μέρος μαθαίνουμε ακόμη ότι βοεβόδας, δηλ. ο οι
κονομικός διαχειριστής, του μ ο υ κ α τα ά της Κοζάνης για τα έτη (εγίρας) 1174,
1176 και 1177 ήταν κάποιος Οσμάν Αγάς. Δυσερμήνευτη είναι η απουσία του
ενδιάμεσου έτους 1175. Η πιο πιθανή εξήγηση είναι ότι το έτος 1175 ο Οσμάν
Αγάς δεν ήταν, για κάποιο λόγο, βοεβόδας του μ ο υ κ α τα ά , και συνεπώ ς στον
ισολογισμό που κατέστρωσε δεν συμπεριέλαβε το έτος αυτό στους υπολογι
σμούς του, αφού δεν ήταν υπεύθυνος γ ι’ αυτό. Μια άλλη λεπτομέρεια που σχε
τίζεται με χρονολογίες είναι ότι στο τέλος αυτού του εισαγωγικού μέρους δί
νεται ως χρονολογία σύνταξης του κατάστιχου ο μήνας §a‘ban του έτους 1179.
Αυτό σημαίνει ότι ο ισολογισμός έγινε π ερ ίπ ο υ δύο χρόνια μ ετά το τελ ευ
ταίο έτος της περιόδου που ισοσκελίζεται.
Ίσω ς το πιο ενδιαφέρον στοιχείο του πρώτου μέρους αυτού του ισολογι
σμού (muhasebe) είναι η καταγραφή του λόγου γ ια τον οποίο αυτό καταστρώ
θηκε. Αυτός βέβαια δεν είναι άλλος α π ό τον έλεγχο (rii’yet olunmasi igün).
Έ λεγχος όμως από ποιον; Σ τις σειρές πέντε και εξής μαθαίνουμε ποιοι είναι
αυτοί οι ελεγκτές:
1. Οι αντιπρόσω ποι των ζψ μήδω ν της Κοζάνης (ehali-i karye taraflarindan
vekilleri oían mestur iil-esami ve mahsur ül-eshas zimmiler muvacehelerinde), των
οποίων μάλιστα τα ονόματα φέρονται ως καταγεγραμμένα.34
32 Σ α λ α κ ίδ η ς. Τα σ ο υ λ τα ν ικ ά έ γ γ ρ α φ α , σ. 158.
33 Ό .π .. σ. 212. σ ειρ ά 4.
34 Το γ ε γ ο ν ό ς ό τι σ το έ γ γ ρ α φ ο δ εν υ π ά ρ χ ε ι κ α ν έ ν α κ α τ α γ ε γ ρ α μ μ έ ν ο ό νο μ α ζιμμή α π ό
την Κ οζάνη σ η μ α ίνει ίσ ω ς ότι εδώ έχουμ ε να κ ά νουμ ε με α ν τ ίγ ρ α φ ο π ο υ σ τά λθη κ ε γ ια
έ λ ε γ χ ο στην Κ ω νσ τα ντινο ύ π ο λη , ό π ο υ εξά λλο υ φ υ λ ά σ σ ε τα ι μ έ χ ρ ι σήμερα.
2. Κάποιος υπάλληλος (mübaçir) που στάλθηκε από την Κωνσταντινούπολη

ειδικά γ ια την υπόθεση αυτή (husus-i mezbureye ta y in oían müba§ir).3b
3. O ζα μ π ίτη ς της Κοζάνης (zabüi ma‘rifetiyle). O άνθρω πος αυτός ήταν o
πραγματικός διοικητής ενός χωριού ή μιας οικονομικής ενότητας. Αυτός αντι
προσώ πευε την εκτελεστική εξουσία επί τόπου και ασχολούνταν με όλα τα
π ρ α κ τικ ά ζητήματα μ ιας περιοχής. Στη συγκεκριμένη περίπτω ση του μ ο υ -
κ α τα ά της Κοζάνης μαθαίνουμε από το φιρμάνι του 1794 ότι ο Μεχμέτ. δηλ. ο
κάτοχος του μαλιχιανέ. είχε ορίσει έναν δικό του άνθρωπο στη θέση αυτή: 0
μουκαταάς τη ς Κ οζάνης και των εξα ρ τη μ ά τω ν της, πο υ β ρίσ κετα ι στον να-
χιγιέ το υ Ε γ ρ ί Μ π ο υτζά κ σ το σαντζάκι το υ Π ασά, το υ [του Μεχμέτ] είχε π α -
ραχω ρηθεί μ ε υψηλό βερά τιο ως μαλικιανές (m alikâne)- ο εν λόγω μουκαταάς
ανήκει α π ό π α λ ιά σ τ ο υ ς ε λ εύ θ ε ρ ο υ ς κ ρ α τικ ο ύ ς μ ουκα ταά δες. και δεν
υπ ά ρ χει α νά γκη να α ν α μ ειγνύετα ι κανείς μ ε οποιονδήποτε τρ ό π ο σ τις υ π ο
θέσεις και τ α ζητήματα των κατοίκω ν και των ραγιάδω ν πο υ κατοικούν και
διαμένουν στην Κοζάνη και σ τα α π ό αυτήν εξα ρ τη μ ένα χωριά, τα οποία ορί
σ τη κ ε α π ό α υ τό ν να κα τέχει και να κυβ ερ νά ελεύθ ερ α έν α ς άνθρω πός το υ
[δική μου υπογράμμισ η].36 Έ ν α ς α π ό τους ελεγκτές του ισολογισμού ήταν
λοιπόν και ο ζαμπίτης της Κοζάνης, ο οποίος, όπως θα δούμε παρακάτω, έφερε
προφανώ ς τον τίτλο του μπέη και διατηρούσε στην πόλη ένα κονάκι.
4. Ως τελευταίος ελεγκτής κ αταγράφ εται ο ιεροδίκης του κα ζά του Egri
Bucak (mctrifet-i §er‘le). για τον οποίο γνωρίζουμε ότι τη συγκεκριμένη χρονιά
ονομαζόταν Ιμπραήμ. όπω ς φαίνεται α πό την υπογραφή και τη σφ ραγίδα στο
τέλος του εγγράφου.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο ισολογισμός που συνέταξε ο βοεβόδας Οσμάν Αγάς
τέθηκε υπόψ ιν του ιερού δικαστηρίου και κατα γράφ ηκε στα ιεροδικαστικά
πρα κ τικ ά, α π ό τα οποία στη συνέχεια αντιγράφ ηκε ένα α πόσ πα σ μ α , υ π ο
γράφηκε, σφραγίστηκε α π ό τον καδή και στάλθηκε στην Κωνσταντινούπολη
για περαιτέρω έλεγχο. Κ άπω ς έτσι διασώθηκε ως τις μέρες μας. Είναι πολύ
πιθανό ότι στα ιεροδικαστικά πρα κτικά (kadi sicilien) του Egri Bucak, κάτω
α πό την εγγραφή του εν λόγω ισολογισμού, θα ήταν καταγεγραμμένα και τα
ονόματα των αντιπροσώ πω ν των ζιμμήδω ν της Κοζάνης, ίσως μαζί με άλλα
ονόματα περισσοτέρων μαρτύρων στην υπόθεση αυτή. Αυτοί θα ήταν σίγουρα
οι πρόκριτοι και οι εξέχοντες της εποχής. Μια από τις πιο σημαντικές αλλαγές.
Τ α έ ξ ο δ α (ο δ ο ιπ ο ρ ικ ά , δ ια μ ο ν ή κτλ.) κ α ι ο μ ισ θ ό ς το υ α ν θ ρ ώ π ο υ α υ το ύ δ εν π λ η ρ ώ
νοντα ν α π ό το κ ρ ά τος, α λ λ ά σ υ λ λέγο ντα ν α π ό τον ν τό π ιο πληθυσ μ ό, μ ε κ ά π ο ιο ζήτημ α
το υ ο π ο ίο υ θα α σ χο λ ο ύ ντα ν ω ς κ ρ α τικ ό ς ελ εγκ τή ς ο ηιϊΛ>α§π.
Σ α λ α κ ίδ η ς , Τα σ ο υ λ τα ν ικ ά έ γ γ ρ α φ α , σ. 139-140, κ α ι σε μ ε τ α γ ρ α φ ή σ τη σ. 212 (ία-
ταΟηδαη ζβΐη ίςίίη ι<ι'γίη ο ΐιιη βη αάθίτιίεί ...).
μαζί με αυτή του μα λικια νέ και του κεφαλικού φόρου, που έφερε μαζί του ο
18ος αι. στην Οθωμανική Α υτοκρατορία ήταν η κατανομή (tevzi) των φορολο
γικών βαρών σε τοπικό επίπεδο. Δημιουργήθηκαν δηλαδή τοπικές επιτροπές
για τον σκοπό αυτό, με το σκεπτικό ότι αυτοί γνώριζαν καλύτερα τις τοπικές
συνθήκες. Άτομα α πό α υτές τις επ ιτρ οπ ές θα ήταν και αυτοί α πό τους ντό
πιους κατοίκους, που κλήθηκαν να ελέγξουν τον ισολογισμό του μ ο υ κ α τα ά της
Κοζάνης.
Η εισαγωγή κλείνει με την παρατήρηση ότι ο ισολογισμός αυτός -τώ ρ α ονο
μάζεται ahz u Îta defteri. δηλ. κατάστιχο εσόδων και εξόδων- είναι εν γνώσει όλων
των παραπάνω και έχει την αποδοχή τους (cümlenin matlumlan olarak makbulleri
oían ahz u Îta defieridir). Για το ποια είναι τα έσοδα και ποια τα έξοδα του μ ο υ
κ α τα ά σημειώνεται στην εισαγωγή (σειρές 3-4) ότι ο ισολογισμός αφορά τη συλ
λογή και την παράδοση των mukata‘a, mal-i miri, kalemiye και mal-i maktu‘-i cizye
του μ ο υκα τα ά . Γι’ αυτά όμως θα γίνει λόγος παρακάτω.
Το δεύτερο μέρος του εγγράφου (σειρές 10-42) φέρει έναν τίτλο, στον οποίο
αναφέρεται τι ακολουθεί. Μαθαίνουμε, λοιπόν, ότι πρόκειται τόσο γ ια την π α
ράδοση των φόρων του μ ο υ κ α τα ά καθώ ς και γ ια τα υ π όλοιπα έξοδά του.
Τονίζεται και στο σημείο αυτό ότι αυτά, δηλαδή οι πληρω μές και τα έξοδα,
τυγχάνουν της αποδοχής των κατοίκων (ehalinin makbulleri oían). Το μέρος αυτό
του κατάστιχου ονομάζεται «κατάστιχο παράδοσης» (teslimât defteri). Είναι χω
ρισμένο σε τρία μέρη, ένα για το κάθε έτος της τριετούς περιόδου. Το μ εγα
λύτερο έξοδο του μ ο υ κ α τα ά φ αίνεται ότι είναι τα 8.500 γρόσια που π ρ έπ ει
να πληρώνει ετησίως στο κράτος ως σταθερό ποσό. Π αραπάνω είχαμε σημει
ώσει ότι. κατά τον πλειστηριασμό ενός μαλικιανέ. αυτός που προσέφερε τα
περισ σότερα πλήρωνε ένα εφ ά π α ξ ποσό, που ονομαζόταν μ ο υ α τζ ε λ έ
(miTaccele). και αναλάμβανε την υποχρέωση να πληρώνει και ένα ετήσιο στα
θερό ποσό, το οποίο επισήμως ονομαζόταν μ ο υ ετζελέ (m ü ’eccele). Στην πράξη
όμως ονομαζόταν mal-i mukata‘a, όπω ς συμβαίνει και στο εδώ εκδιδόμενο έ γ
γρ α φ ο .37 Για τον μ α λικ ια νέ της Κοζάνης τη συγκεκριμένη περίοδο το ποσό
αυτό ήταν 8.500 γρόσια.
Αμέσως μετά το ετήσιο ποσό των 8.500 γροσιών σημειώνεται ένα άλλο,
πάλι σταθερό, ποσό, το οποίο οφείλει να αποδώ σει ο μ ο υ κ α τα ά ς της Κοζάνης
στο κράτος. Αυτό ονομάζεται τώ ρα mal-i miri, δηλαδή δημόσια έσοδα (στ. 12:
mukata‘amn mal-i mirisi). Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι και το προηγούμενο ποσό των
8.500 γροσιών αποτελούσε δημόσιο έσοδο και ονομαζόταν mal-i mukatata. Τι
μπορεί να συμβαίνει λοιπόν; Μια εξήγηση θα μπορούσε να είναι ότι την τριετία
37
Μ. Genç. « O sm an li m aliy esin d e m alik ân e sistem i» , σ. 240.
αυτή ίσως επιβλήθηκε από το κράτος μια αύξηση στον μ ο υ κ α τα ά της Κοζάνης.
Κάτι τέτοιο ήταν δυνατό να συμβεί σε δύο κυρίως περιπτώσεις. Κ ατά πρώτον,
όταν το κράτος προσέθετε στον μ ο υ κ α τα ά μια νέα φορολογική πηγή, και δεύ
τερον. όταν επέβαλε αύξηση σε κά π οια προϋπά ρχουσα φορολογική πηγή.38
Εάν αυτή η υπόθεση αληθεύει, τότε η εκμίσθωση του μ ο υ κ α τα ά της Κοζάνης
π ρ έπ ει να τοποθετηθεί χρονολογικά πιο πίσω από το 1174 (1760).
Έ να άλλο ποσό που πηγαίνει στο κράτος και σημειώνεται μόνο για τα δύο
έτη 1174 (1760/1) και 1176 (1762/3) είναι το ποσό των 400 γροσιών, γ ια το
οποίο μαθαίνουμε ότι δόθηκε σ το τά γ μ α των οπλουργώ ν πάλι για τα δημόσια
έσ ο δα το υ μουκαταά (στ. 13 και 25: defa mukata‘anin mirisiygün cebeciler tarafina
verilen akge). Σύμφω να με τον Gene, σε χρονιές πολέμου επιβαλλόταν από το
κράτος στους μ α λ ικ ια ν έδ ες ένα επιπλέον ποσό, το οποίο ονομαζόταν cebelü
bedeliyesi, και το οποίο κατά κανόνα ανερχόταν στο 10-15% του ετήσιου στα
θερού ποσού (mal-i mukata‘a) που πλήρωνε στο κράτος ο μ α λικ ια νές Στην . 3 9
πρ α γμ α τικότητα επρόκειτο για επιβίωση της υποχρέωσης που είχαν στο τ ι

μαριωτικό σύστημα οι κάτοχοι τιμαρίων, ζιαμετίων και χασιών να εξοπλίζουν
και να παίρνουν μαζί τους στον πόλεμο έναν αριθμό ανδρών. που εποίκιλλε,
ανάλογα με το εισόδημα που τους εξασφάλιζε το τιμάριό τους. Η υποχρέωση
αυτή είχε μ ετα τρ α πεί, στην ολοένα και περισσότερο εκχρηματιζόμενη οθω
μανική οικονομία, σε χρηματικό ποσό, το οποίο επιβαλλόταν τώ ρα στη νέα
μορφή εκμετάλλευσης των φορολογικών εσόδων του κράτους, τους μαλικια-
νέδες. Στο σημείο αυτό πρέπει, ωστόσο, να κάνουμε μια σημαντική διάκριση.
Ενώ o Geng κάνει λόγο για cebelü, στο δικό μας κείμενο ο όρος που χρησιμο
π ο ιείτα ι είναι cebeci. το οποίο α ποδώ σ α μ ε ως «οπλουργός». Το σώμα των
οπλουργών (cebeci ocagt) είχε δημιουργηθεί επί Μεχμέτ Β'. και τον 18° αι. αριθ
μούσε περί τους 2.500-5.000 άνδρες. Στις αρμοδιότητές του ήταν η κατασκευή,
η μεταφορά στο μέτωπο, η επιστροφή και η επιδιόρθωση όπλων, πυρομαχικών
και λοιπής στρατιω τική ς τεχνολογίας π ου χρησιμοποιούσε ο οθω μανικός
στρατός. Στο φιρμάνι μάλιστα του 1794 μαθαίνουμε ότι ο εκμισθωτής του μ ο υ
κ α τα ά της Κοζάνης και των εξαρτημάτων της ήταν κάποιος Μεχμέτ. ο οποίος
υπήρξε γραμματέας (kátib) του σώματος αυτού στην Κωνσταντινούπολη.40 Φαί
νεται. λοιπόν, ότι στην περίπτω σή μας μάλλον δεν πρόκειται για τον έκτακτο
φόρο cebelü bedeliyesi, ο οποίος εξάλλου θα έπ ρ επ ε να ανέρχεται π ερ ίπ ου σε
850-1275 γρόσια -τό σ ο είναι το 10-15% του 8.500-, αλλά κα τά πά σ α π ιθ α
38 Ό .π „ ο. 241.
39 Ό .π .. σ. 246.
40 Σ α λ α κ ίδ η ς. Τα σ ο υ λ τα ν ιχ ά έ γ γ ρ α φ α , σ. 212. έγγρ . 5. σ ειρ ά 3: sabika dergáh-i mu‘allam
cebeciler ocagi kátibi Mehtned ...
νότητα θα σχετίζεται με το γεγονός ότι ο κάτοχος του μα λικια νέ της Κοζάνης

ήταν υψηλόβαθμο στέλεχος του σώματος των οπλουργών, που στάθμευε στην
οθωμανική πρω τεύουσα. Να τονίσουμε μ άλιστα ότι ο φόρος αυτός δεν ση
μειώνεται για το έτος 1177 (1763/4).
Έ ν α αρκετά μεγάλο ποσό που φ αίνεται ότι κατέβαλε ο μ ο υ κ α τα ά ς και
τις τρεις χρονιές στο κράτος είναι το κ α τ’ αποκοπήν ποσό (ber vech-i maktiC)
γ ι α τον κεφαλικό φόρο (cizye) των Κοζανιτών. Το ποσό αυτό γ ια το έτος 1174
είναι 3.250 γρόσια. γ ια το 1176 είναι 3.122 γρόσια. ενώ για το 1177 δεν γνω
ρίζουμε ακριβώς, για τί ο ισολογισμός για τη χρονιά αυτή δίνει μόνο το συνο
λικό ποσό που πλήρωσε ο μ ο υ κ α τα ά ς για τις υποχρεώ σεις του προς το δη
μόσιο. Πρέπει πάντω ς να θεωρήσουμε σχεδόν βέβαιο ότι και τη χρονιά αυτή
το ποσό θα ανερχόταν γύρω στα 3.200 γρόσια. Το πρώ το πρόβλημα που σχε
τίζεται με τον κεφαλικό φόρο στο πλαίσιο αυτό είναι ότι αυτός δεν εκμισθω
νόταν ως μ α λ ικ ια ν ές.^ ή. για να το πούμε με μεγαλύτερη ακρίβεια, δεν εκ
μισθωνόταν γενικά. Ο λόγος για τον οποίο ο κεφαλικός φόρος (haraç ως τον
16° αι., αργότερα cizye) δεν δινόταν σε τιμαριούχους και ούτε εκμισθωνόταν
ήταν το γεγονός ότι επρόκειτο γ ια θρησκευτικό φόρο (cizye-i §er‘i ονομάζεται
κάποτε), ο οποίος έπ ρ επε να πά ει στο δημόσιο θησαυροφυλάκιο και να χρη
σιμοποιηθεί κυρίως για τον πόλεμο κατά των απίστων. Ο înalcik αναφέρει ότι
μόνο σε εξαιρετικές περιπτώ σ εις εκμισθωνόταν ο κεφαλικός φόρος μιας π ε
ριοχής.42
Φαίνεται, λοιπόν, ότι στον κεφαλικό φόρο της Κοζάνης και των εξαρτη
μάτων της έχουμε να κάνουμε με μια ξεχωριστή περίπτω ση. Η παρατήρηση
αυτή ενισχύεται και από το γεγονός ότι οι Κοζανίτες πλήρωναν τον κεφαλικό
φόρο τους -τουλάχιστον κατά την εν λόγω τρ ιε τία - με το σύστημα του κ α τ’
αποκοπήν ποσού. Μέχρι τη μεταρρύθμιση του 1691 ο κεφαλικός φόρος πλη
ρωνόταν από τους μη μουσουλμάνους κατά νοικοκυριό (hane) και συχνά κά
πο ιες κοινότητες προτιμούσαν, και άρα επεδίω καν. να πληρώνουν ένα κ α τ ’
αποκοπήν ποσό. Αυτό άλλοτε συνέφερε την κοινότητα που το πλήρωνε, άλλοτε
το κράτος, και συχνά και τους δύο. Μια προφανής ωφέλεια για την υπόχρεη
κοινότητα ήταν ότι μια ενδεχόμενη αύξηση του πληθυσμού της θα σήμαινε
μείωση του ποσού που αναλογούσε στα μέλη της. Από το 1691 κ.ε. η καταβολή
του κεφαλικού φόρου ορίστηκε να γίνεται από κάθε ενήλικο μη μουσουλμάνο
-εξαιρούνταν κάποιες κατηγορίες, όπω ς οι γυναίκες που δεν ήταν επικεφαλής
νοικοκυριού, οι ανάπηροι κ.ά - ξεχωριστά. Παράλληλα, καταργήθηκαν οι πε-
Genç. «O sm an li m aliy esin d e m alik ân e sistem i». σ. 249.

Halil Inalcik. “djizya”, στο: Encyclopedia of Islam, new edition, τ. 2. L eiden 1991, σ. 5 6 2 -
566.
ρισσόχερες ευνοϊκές μ ετα χειρίσεις και ξεχω ριστές περ ιπτώ σ εις, όπω ς ήταν
αυτές με το σύστημα του maktu‘. Σίγουρα, λοιπόν, η Κοζάνη, η οποία στο β'
μισό του 18ου αι. πληρώνει ακόμη τον κεφαλικό φόρο της με ένα κ α τ’ α π ο
κοπήν ποσό, και επιπλέον το ποσό αυτό είναι εκμισθωμένο με το σύστημα του
μαλικιανέ. αποτελεί μια εξαιρετική περίπτω ση και π ρ έπ ει να αναζητήσουμε
τους λόγους πίσω α πό αυτό το φαινόμενο.
Οι τέσσερις αυτές « π α ρ α δόσ εις» (teslimat), mal-i mukata‘a, mal-i tniri, cebeciler
και cizxye. για τις οποίες μιλήσαμε μέχρι τώρα, ήταν στην πραγματικότητα κα
τα σ τα τικές οφειλές του μ ο υ κ α τα ά της Κοζάνης προς το οθωμανικό δημόσιο.
Σε αυτές πρέπει να προστεθούν και τα ποσά που όφειλε να παραδώσει ο μου-
κ α τα ά ς για την πληρωμή των υπαλλήλων της γραφ ειοκρατίας που ασχολού
νταν με τους μα λικια νέδες σε κεντρικό επίπεδο. Τα έξοδα αυτά στο έγγραφό
μας ονομάζονται kalemiye και harc-i bab. Τα έξοδα του μ ο υ κ α τα ά που αφορούν
τη λειτουργία του σε τοπικό επίπεδο απαριθμούνται στη συνέχεια. Σημαντική
θέση ανάμεσά τους καταλαμ βάνει το ετήσιο ποσό των 500 γροσιώ ν που
έπαιρνε ο βοεβόδας ως μισθό (iicret-i agahk) γ ια τα καθήκοντά του ως οικο
νομικού διαχειριστή του μ ο υ κ α τα ά .
Έ να άλλο σημαντικό ποσό που καταγράφ εται ως έξοδο και για τις τρεις
χρονιές είναι αυτό που πλήρωσε ο μ ο υ κ α τα ά ς της Κοζάνης ως τόκο σε σα
ράφηδες, προφ ανώ ς α π ό δά νεια που αναγκάστηκε να συνάψει. Για το έτος
1174 το ποσό αυτό ανήλθε σε 3.025 (680+2.345) γρόσια. Η επεξήγηση μάλιστα
που δίνεται για το μεγαλύτερο μέρος αυτού είναι άκρως διαφωτιστική: (στ. 21)
meblag-i mezburu sene-i mezbnrede eda edemeyiib cümlesinin nzalariyla verilen fa ’iz-
i bir senede (είναι o ετήσιος τόκος που δόθηκε με τη συγκατάθεση όλων, επειδή
δεν μπορέσαμε να πληρώσουμε τη χρονιά αυτή το ειρημένο ποσό). Με τον όρο
«ειρημένο ποσ ό» εννοείται το συνολικό ποσό π ου όφειλε ο μ ο υ κ α τ α ά ς τη
χρονιά αυτή για τις φορολογικές του υποχρεώσεις. Το έτος 1176 ο τόκος ήταν
2.300 γρόσια, στα οποία π ρ έπ ει να προστεθεί και το ποσό των 582 γροσιών
που είχε δανειστεί ο μ ο υ κ α τα ά ς από τον ίδιο του τον βοεβόδα. και τη χρονιά
αυτή το αποπλήρωσε. Για το έτος 1177 πάλι δεν γνωρίζουμε ακριβώς το ποσό
που δόθηκε σε τόκους δανείων, διότι, όπω ς είπαμε, τη χρονιά αυτή δεν κ α
τα γρ ά φ ο ντα ι αναλυτικά οι δα πά νες. Από τα π α ρ α π ά νω γίνετα ι φανερό ότι
ο μ ο υ κ α τ α ά ς της Κοζάνης κα τά την εν λόγω τρ ιετία δεν μπόρεσε να αντα-
ποκριθεί στις υποχρεώ σεις και τα έξοδά του. και αναγκάστηκε έτσι να κα-
τα φ ύ γ ει σε σ α ρά φ η δες. Το σύστημα του ιλτιζά μ , δηλαδή της εκμίσθω σης
φόρων, ευνόησε εξαρχής τους σαράφηδες και εν γένει τους κατόχους κεφ α
λαίων, καθώς το ποσό που έπ ρ επ ε να πληρωθεί εφ ά π α ξ στον πλειστηριασμό
ενός μ ο υ κ α τ α ά ήταν συνήθως α ρ κετά υψηλό, γ ια να το πληρώ σει κά ποιος
στρατιω τικός λόγου χάρη. Το γεγονός αυτό, λοιπόν, δηλαδή η προκαταβολή

ενός μεγάλου εφ ά π α ξ ποσού, πριν καν συλλέγουν οι φόροι ή τα άλλα έσοδα
ενός μ ο υ κ α τα ά . σήμανε α να γκα σ τικά τη συμμετοχή στο σύστημα κεφ α λα ι
ούχων. συχνά μη μουσουλμάνων σαράφηδω ν και εμπόρω ν.43 Από το π α ρ ά
δειγμ α της Κοζάνης γίνετα ι φανερό ότι ο δανεισμός και η προσφυγή σε κε
φαλαιούχους ήταν α ναγκαία όχι μόνο στο αρχικό στάδιο του πλειστηριασμού
ενός μ ο υ κ α τα ά . αλλά ίσως και κάθε χρονιά της λειτουργίας του γ ια την κ ά
λυψη των υποχρεώσεων του.
Μόνο για το πρώ το έτος, 1174, σημειώνεται μια δα πά νη 2.000 γροσιών
γ ια την έκδοση ενός αυτοκρατορικού δια τά γμ α το ς για την «ελευθερία » του
μ ο υ κ α τ α ά {serbestiyet hatt-i hümayunu isdar igiin verilen masarif). Η λέξη ser-
bestiyet (ελευθερ ία ) είναι οθω μανικό δη μ ιούργη μ α α π ό την περσική λέξη
serbesti και την αραβική κατάληξη παραγω γής αφηρημένων ουσιαστικών -e t.44
Σ τα δικά μας συμφραζόμενα ο όρος χρησιμοποιείται με την οικονομική του
κυρίω ς σημασία, αλλά έχει, όπω ς θα δούμε πα ρακάτω , και πολιτικές π ρ ο ε
κτάσεις. επιβεβαιώ νοντας ξανά τη μεγάλη σημασία του οικονομικού π α ρ ά
γοντα. Η λέξη αυτή, λοιπόν, σήμαινε την α πουσ ία των συνηθισμένων π ερ ιο
ρισμών στην κατοχή κάποιω ν κρατικών εσόδων. Το τι συνεπαγόταν αυτό στο
πλαίσιο της παραχώ ρησης ενός μ ο υ κ α τα ά ως μ α λικ ια νέ το μαθαίνουμε α πό
το κείμενο του φιρμανιού του έτους 1794. Σε αυτό αναφ έρεται ότι στον π λ ει
οδότη Μ εχμέτ δόθηκε ένα υψηλό βεράτιο (berat-i ‘aligan), μια διά τα ξη του
οποίου διαλαμβάνει τα εξής: Α π ό το υ ς μ ουκα ταά δες και τα κ α τ ' α π ο κο π ή ν
π ο σ ά και τα χω ριά και το υ ς κ α λλιερ γή σ ιμ ο υ ς α γ ρ ο ύ ς π ο υ δίνονται ως μα-
λικιανές, οι β εζίρηδες και οι μ π εη λ ε ρ μ π έη δ ε ς και οι σ α ν τζα κ μ π έη δ ες και οι
μ ο υ τεσ ελ λ ίμ η δ ες και οι υ π ό λο ιπ ο ι αξιω μα τούχοι τη ς κοσμικής εξο υ σ ία ς να
μην ζητούν το π α ρ α μ ικ ρ ό χ ρ η μ α τικ ό π ο σ ό και να μην το υ ς π α ρενο χλο ύν.
και να ε μ π ο δ ίζετα ι η τυ ρ α ν ν ία και η π α ρ εν ό χλη σ η π ο υ π ρ ο έρ χ ο ν τα ι α π ό
α υ το ύ ς , και οι κάτοχοι τω ν μαλικιανέδω ν να το υ ς κ α τέχ ο υ ν μ ε β ερ ά τι α ι
ωνίως. όσο ζουν. Ν α το υ ς κ α τέχ ο υ ν ‘m afruzü 1-kalem ve m a k tu 'ü 1-kadem’
και α π ό κάθε άποψ η μ ε ελευ θ ερ ία O Inalcik ξεκαθάρισε τη σημασία αυτής
. 4 5
της έκφρασης της οθω μανικής γρ α φ ειο κ ρ α τία ς (mafruzü l-kalem ve maktu'ü
l-kadem), α ποδίδοντά ς την περ ίπου ως εξής: 0 μ ουκαταάς έχει α π ο σ π α σ τ ε ί
Geng, «O sm an li m aliy esin d e m alik än e sistem i», σ. 234.

B. Lew is. « S erb estiy et» . στο: Istanbul Üniversitesi iktisat Fakiiltesi Mecmuasi, Ord. Prof.
Öwer Liitfi Barkan'a Armagan. eilt 41. sayi 1.4 (1 9 8 2 -8 3 ) 47-52, ό π ο υ α ν ιχ ν ε ύ ετα ι η ισ το
ρ ικ ή εξέλιξη τη ς σ η μ α σ ία ς το υ όρου α π ό το ο ικ ο ν ο μ ικ ό σ το π ο λ ιτ ικ ό ε π ίπ ε δ ο κ α ι η
α ν τ ικ α τ ά σ τα σ ή το υ α π ό τη λέξη hürriyet πρα>τα. κι έ π ε ιτ α α π ό τη λέξη özgürlük.
Σ α λ α κ ίδ η ς. Τα σ ο υ λ τα ν ικ ά έ γ γ ρ α φ α . σ. 140, π ρ ιο τό τ υ π ο σ. 212. στ. 7-9.
α π ό τ α κ ρ α τικ ά κ α τ ά σ τ ιχ α και οι ντόπ ιοι α ξιω μ α το ύχο ι δεν ε π ιτ ρ έ π ε τ α ι

να π α το ύ ν το πόδι το υ ς σ ε α υ τό ν Σύμφωνα με τον ίδιο, ένας λόγος που
, 4 6 *
συχνά επικαλούνταν οι επα ρχια κοί αξιω ματούχοι, γ ια να εισέλθουν σε μια

οικονομικά και διοικητικά αυτόνομη περιοχή, ήταν η καταφυγή σε αυτήν π α
ρανόμων, τους οποίους καταδίωκαν, για να τους φέρουν ενώπιον της δικαιο
σύνης. Από την άλλη πλευρά, οι διοικητές μιας αυτόνομης περιοχής έβλεπαν
με καλό μάτι την έλευση ραγιάδω ν στην περιοχή τους, διότι κάτι τέτοιο θα σή-
μαινε μεγαλύτερη ευημερία και ανάπτυξη. Σύμφω να με τα παραπάνω , γνω
ρίζουμε ότι καμιά επαρχιακή εξουσία, πλην αυτής του καδή, δεν είχε δικαιο
δοσία επάνω στους ραγιάδες που κατοικούσαν μέσα στα όρια του μαλικιανέ.
Ωστόσο, τα αρχεία διασώζουν αρκετές υποθέσεις παραβίασης αυτής της ρή
τρας του βερατιού ενός μ α λικ ια νετζή ά 1
Ό πω ς είδαμε, το πιο βασικό πλεονέκτημα ενός μ ο υ κ α τα ά είναι ότι ορί
ζεται ένα σταθερό ποσό για τη φορολογία των κατοίκων, το οποίο αυτοί οφεί
λουν να πληρώσουν, ανεξαρτήτως, π.χ.. του πώ ς πήγε η πα ραγω γή εκείνη τη
χρονιά. Επιπλέον, εάν σημειωνόταν αύξηση στον πληθυσμό του οικισμού, αυτό
σήμαινε ότι τα φορολογικά βάρη θα μίκραιναν για το κάθε νοικοκυριό. Ωστόσο,
αυτό το τελευταίο πλεονέκτημα μπορούσε να μετατραπεί σε μειονέκτημα στην
περίπτω ση που μειωνόταν ο πληθυσμός.48
Φ αίνεται, λοιπόν, ότι οι κάτοικοι του μ ο υ κ α τα ά της Κοζάνης και των
εξαρτημάτω ν της το έτος 1174 (1760-61) δαπάνησαν το εξα ιρετικά μεγάλο
ποσό των 2.000 γροσιώ ν -ν α θυμηθούμε ότι το ποσό του κεφαλικού φόρου
τους ήταν περίπου 3.200 γρόσια-, προκειμένου να εκδοθεί ένα Ηαό-ί Ιιίόιιαι/ιιη
για την ελευθερία του μαλικιανέ. Το αυτοκρατορικό αυτό έγγραφο δεν σώζεται
μεταξύ των φιρμανιώ ν της Δημοτικής Βιβλιοθήκης της Κοζάνης, αλλά μ π ο
ρούμε να υποθέσουμε ότι θα έμοιαζε στη μορφή και το περιεχόμενο με το φιρ-
Η. Inalcik, « A u to n o m o u s E nclaves in Islam ic States: Temliks, Soyurghals, Yurdluk-Ocakliks,

Malikane-Mukatafas a n d Aokaf ». στο: Ju d ith Pfeiffer - S holeh A. Q uinn (εκο.). History and
Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East. Studies in Honor of John E.
Woods. W iesbaden 2006. a. 112-134. Σ το ά ρ θρ ο α υ τό συζη τούντα ι κ α ι ά λλες μ ορ φ ές α υ
το ν ο μ ία ς στην ο θω μ α νικ ή α υ το κ ρ α το ρ ία , ό π ω ς είν α ι τ α β α κ ο ύ φ ια , το temlik κ α ι το σ ύ
σ τη μ α yurtluk-ocakhk.
Γ ια π α ρ ά δ ε ιγ μ α , σ ώ ζ ε τα ι μ ια ε π ισ τ ο λ ή τη ς Φ α τ μ ά Σ ο υ λ τά ν το υ έ τ ο υ ς 1773, με την
ο π ο ία α υ τή ζη τά ει ν α μην α ν α μ ε ιγ ν ύ ο ν τ α ι οι κ α ϊμ α κ ά μ η δ ε ς τη ς Ρ ο ύ μ ελ η ς σ τον μ ο υ -
κ α τ α ά τη ς Κ οζάνης, δ ιο ρ ίζο ν τα ς π ρ ο κ ρ ίτ ο υ ς (α γιά ν )· BOA, C.SM 98/4904.
Γ ια π α ρ ά δ ε ιγ μ α , σε έ ν α έ γ γ ρ α φ ο το υ 1790, το ο π ο ίο υ π ο γ ρ ά φ ε ι π ά λ ι η Φ α τ μ ά
Σ ο υ λτά ν. δ ια τ ά ζ ε τ α ι ο ζιμ μ ή ς Γ ιώ ρ γης. γ ιο ς το υ Π α να γιώ τη , να ε π ισ τ ρ έ φ ε ι σ το ν μ ο υ
κ α τ α ά τη ς Κ οζάνης, δ ιό τ ι έτσ ι, δ η λ α δ ή μ ε την ε γ κ α τ ά σ τ α σ ή το υ σε ά λ λ ο μ έ ρ ο ς κ α ι
ά ρ α π λ η ρ ώ ν ο ν τα ς εκ εί τ ο υ ς φ ό ρ ο υ ς του, ε π ιβ α ρ ύ ν ο ν τα ι ο ικ ο ν ο μ ικ ά οι υ π ό λ ο ιπ ο ι ρ α
γ ιά δ ε ς τη ς Κοζάνης* BOA. C.ML 590/24321.
μάνι του 1794.49 Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι το γεγονός ότι οι κάτοικοι
θεώρησαν α να γκα ίο να εκδοθεί ένα τέτοιο έγγραφ ο, το οποίο να επ ιβ εβ α ι
ώνει το αυτονόητο, αυτό δηλαδή που ισχύει έτσι κι αλλιώς γ ια τους μα λιχια -
νέδες και είναι ήδη διατυπω μένο ρητά στο βεράτιο εκχώρησης του μαλιχιανέ.
Από τα πα ραπάνω έγινε κατανοητό ότι η ευρέως διαδεδομένη χρήση του
συστήματος του μ α λιχ ια ν έ σε όλο τον 18° και στις αρχές του 19ου αιώ να σε
ολόκληρη την αυτοκρατορία δεν αφήνει περιθώ ρια για μυθοπλασίες περί ιδι
αίτερων προνομίων της Κοζάνης. Ωστόσο, γεγονός είναι ότι με το σύστημα του
μ α λιχια νέ, το οποίο είναι συνέπεια της αυξανόμενης ανάγκης της οθωμανικής
οικονομίας αφενός για ρευστότητα, αφετέρου για μεγαλύτερο κρατικό έλεγχο
των επαρχιών, δημιουργήθηκε ένα μεγαλύτερο αίσθημα δικαιοσύνης και ασφ ά
λειας στους κατοίκους των περιοχών του μαλιχιανέ με την εξής έννοια: Οι υπή
κοοι δεν ήταν πλέον έρμαια των συχνά διεφθαρμένων τοπικών αξιωματούχων,
αλλά αισθάνονταν ότι είναι συνδεδεμένοι απευθείας με την κεντρική εξουσία,
στην οποία μπορούσαν να απευθύνονται άμεσα. Στο φιρμάνι ανανέωσης του
μα λιχια νέ του 1794 που είδαμε παραπάνω και σε άλλα παρόμοια έγγραφ α γ ί
νεται συχνά λόγος για την ελευθερία (βα^εβίίι/βΟ του μαλιχιανέ.
Το ότι ο μ α λιχια νές απολάμβανε, εκτός από την οικονομική, και ένα είδος
διοικητικής αυτονομίας είναι ήδη γνωστό στη βιβλιογραφία.50 Το γεγονός αυτό
επιβεβαιώνουν και δύο έξοδα που σημειώνονται στον ισολογισμό του μ ο υ χα τα ά
της Κοζάνης. Το ένα αφορά δα πά νες για το κονάκι, δηλαδή το διοικητικό μέ
γαρο της Κοζάνης, και ανήλθε το έτος 1176 σε 1.873 γρόσια, ενώ το επόμενο
έτος σε 2.000 γρόσια. Το άλλο έξοδο σημειώνεται μόνο για το έτος 1176 και
πρόκειται για 300 γρόσια που δαπανήθηκαν ως μισθός των 56$αηΙαν. δηλαδή
μισθοφόρων στρατιωτών.51 Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο διοικητής του μ ο υ χ α τα ά της
Δεν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α α π ο κ λ ε ίσ ο υ μ ε την π ε ρ ίπ τ ω σ η τό σ ο το φ ιρ μ ά ν ι 5 όσ ο κ α ι το φ ιρ -
μ ά ν ι 6 σ το Σ α λ α κ ίο η ς. Τα σ ο υ λ τα ν ιχ ά έ γ γ ρ α φ α , ν α ε ίν α ι στην π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α τ έ
τ ο ια serbestiyet hatt-i hümayunu.
β θ π ς. «O sm anli m aliyesinde m alik än e sistem i». σ. 239, ό π ο υ σ η μ ειώ νετα ι ότι ο κ ά το χο ς
το υ μ α λ ιχ ια ν έ είχε κ α ι δ ιο ικ η τικ ά κ α ι π ε ιθ α ρ χ ικ ά δ ικ α ιώ μ α τ α ε π ί τω ν κ α το ίκ ω ν τη ς
π ε ρ ιο χ ή ς του. Σ το π λ α ίσ ιο α υ τό ερ μ η νεύει κ α ι ο β θ η ς την έκ φ ρ α σ η m a fru z ü 1-kalem
ve m a k tiT ü 1-kadem . π ο υ σ υζη τή σ α μ ε π α ρ α π ά ν ω . Βλ. κ α ι A vdo Suceska, «D ie M ali-
k ane. L ebenslängliche P ach t d e r S ta atg ü ter im O sm anischen R eich», στο: Istanbul Uni-
versitesi tktisat FakiUtesi Mecmuast, Ord. Prof. Omer Liitfi Barkan ’a Amiagan , eilt 41, sayi
1.4 (1 9 8 2 -8 3 ) 261-271: 268, ό π ο υ σ η μ ειώ νει ό τι ο κ ά τ ο χ ο ς το υ μ α λ ιχ ια ν έ ε ίχ ε το δ ι
κ α ίω μ α να σ υλ λέγει, εκ τό ς α π ό το υ ς κ ύ ρ ιο υ ς φ όρους, κ α ι π ρ ό σ τ ιμ α κ α ι ά λ λ α τέλη.
Οι segban ή τα ν μ ισ θο φ ο ρ ικ ά σ ώ μ α τα το υ π εζικ ο ύ υ π ό την η γεσ ία τω ν Γ ενιτσάρω ν, τω ν
ο π ο ίω ν οι ά ν τρ ες π ρ ο έρ χ ο ν τα ν κ υ ρ ίω ς α π ό την α γρ ο τικ ή τά ξη, ε ξο π λ ισ μ έν α με π υ ρ ο
βόλα ό π λ α . Τ α σ ώ μ α τα α υ τ ά ήδη α π ό τ α τέλη το υ 16ου αι. εκ μ ισ θώ νοντα ν όλο κ α ι π ιο
σ υ χ ν ά α π ό το ο θ ω μ α ν ικ ό κ ρ ά το ς, γ ια να α ν τ ιμ ε τ ω π ισ τ ο ύ ν ε π ε ίγ ο υ σ ε ς σ τ ρ α τ ιω τ ικ έ ς
Κοζάνης διέθετε μια οργανωτική υποδομή, η οποία στεγαζόταν σε κτήριο που

είχε κατασκευαστεί ειδικά για το σκοπό αυτό, ενώ από την άλλη συντηρούσε
και μισθοφορικό στρατό, ή καλύτερα φρουρά, για να επιβάλλει την τάξη.
Συνοψίζοντας, τα έξοδα του μ ο υ κ α τα ά της Κοζάνης στην εν λόγω τριετία
ήταν σχηματικά τα εξής:
Πίν. 3. Τ α έ ξ ο δ α το υ μ ο υ κ α τ α ά τη ς Κ οζάνης και

τω ν εξ α ρ τη μ ά τω ν τη ς τ α έτη 1174, 1176 κ α ι 1177 (ο. 1760-1764) σε γρ ό σ ια .
Φόροι υπέρ του κράτους ί ί 74 1176 1177

mal-i mukata‘a 8.500 8.500 15.42052
mal-i miri 1.780 1.780
cizye 3.250 3.122
kalemiye 272 272
harc-i bab ve saire masarif 298 726
cebeciler 400 400 -
Σ ύνολο 14.500 14.800 15.420

Λοιπά έξοδα
ί^ίζ-ί sarraf, karz 3.02553 2.88254 50055
1^η-ί εθΛεείίγβΐ: 2.000 - -
ΐκτβΜ 3 ^ 1 ^ 500 500 500

ιιΐιιίβ-ί segbanlar - 300 -
masarif-i Ιίοηβίε - 1.873 2.000

bakaya kalan akςe - - 2.573
tahsildariye - - 78
Σ ύνολο 5.525 5.555 5 .6 5 0
Γενικό σύνολο κ α τά έτος 20.0 2 5 2 0 .3 5 5 21.071
Σ ύνολο τριετίας 61.451
α ν ά γ κ ες. Ό τ α ν α π ο λ ύ ο ν τα ν μ ε τ ά το π έ ρ α ς το υ π ο λ έμ ο υ , σ υνή θω ς π ε ρ ιφ έ ρ ο ν τα ν σ τις

ε π α ρ χ ίε ς κ α ι π ρ ο κ α λ ο ύ σ α ν κ α τ α σ τ ρ ο φ έ ς σ υ χ ν ά με σ ο β α ρ έ ς συνέπειες* βλ. Inalcik -
Q u a ta ert (εκο.), A n Economic and Social History of the Ottoman Empire, τ. 1. σ. 24.
Σ το π ο σ ό α υ τό , ε κ τό ς α π ό τ ο υ ς φ ό ρ ο υ ς mal-i mukata'a. mal-i miri. cizye. kalemiye και
harc-i bab. σ υ μ π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι κ α ι φ ό ρ ο ι π ο υ κ α τ α β λ ή θ η κ α ν σε σ α ρ ά φ η , χ ω ρ ίς να
π ρ ο σ δ ιο ρ ίζε τ α ι το α κ ρ ιβ έ ς ύ ψ ο ς τους.
Σ το έ γ γ ρ α φ ό μ α ς δ ίν ε τ α ι το π ο σ ό 6 8 0 ω ς τό κ ο ς τε σ σ ά ρ ω ν μ ηνώ ν γ ια το π ο σ ό τω ν
14.500 γ ρ ο σ ιώ ν π ο υ α ν τ ιπ ρ ο σ ω π ε ύ ε ι το χ ρ έ ο ς το υ μ ο υ κ α τ α ά π ρ ο ς το κ ρ ά το ς τη σ υ
γ κ ε κ ρ ιμ έ ν η χ ρ ο ν ιά (ά ρ α το ε π ιτ ό κ ιο δ α ν ε ισ μ ο ύ ή τα ν 14% ). καθο^ς κ α ι το π ο σ ό τω ν
2.345 γ ρ ο σ ιώ ν π ο υ ή τα ν οι τό κ ο ι γ ια έν α έ το ς γ ια το σύνολο τω ν υ π ο χρ εώ σ εω ν . Σ το ν
π ίν α κ α π ρ ο σ θ έ σ α μ ε τ α δ ύ ο π ο σ ά .
Το π ο σ ό α υ τό είνα ι το ά θ ρ ο ισ μ α τω ν 2.300 γρ ο σ ιώ ν π ο υ δόθηκαν σε τό κ ο υ ς τη χρ ονιά
α υ τή κ α ι τω ν 582 γρ οσ ιώ ν π ο υ είχα ν δα νεισ τεί α π ό τον ίδιο τον β οεβόδα το υ μ ο υ κ α τα ά .
Σ το ν α ρ ιθ μ ό α υ τό π ρ έ π ε ι ν α π ρ ο σ τ ε θ ε ί κ α ι το π ο σ ό π ο υ ε ίν α ι ‘κ ρ υ μ μ έ ν ο ’ μ έ σ α στο
Το τρίτο μέρος του ισολογισμού (43-58) καλύπτει τα έσοδα του μ ο υ κ α τα ά της

Κοζάνης κατά την εν λόγω τριετία. Δυστυχώς το έγγραφ ό μας στο σημείο αυτό
δεν είναι καθόλου αναλυτικό, δεν δίνονται δηλαδή τα ονόματα των συλλεγέ-
ντων φόρων, πα ρά μόνο συνολικά ποσά κατά έτος. Εξαίρεση αποτελεί ο φόρος
itndad56 γ ια το έτος 1174 και ο φόρος της δεκάτης για το έτος 1177. Ενδιαφέρον
έχει το γεγονός ότι η πλειονότητα των φ οροεισπρακτόρω ν είναι χριστιανοί,
προφανώς από την Κοζάνη, και φέρουν ονόματα όπω ς Dodo, Manol, Foti, και
Dinafoti. Το συνολικό ποσό των εσόδων ανέρχεται σε 52.866 γρόσια.
Στο τέταρτο μέρος του εγγράφ ου (59-62) σημειώνεται το έλλειμμα του
ισολογισμού (8.585 γρόσια). καθώς τα έξοδα (61.451 γρόσια) είναι περισσό
τερα από τα έσοδα (52.866 γρόσια).
Στο πέμ πτο μέρος (63-65) σημειώνεται ότι. επειδή οι κάτοικοι του μ ο υ
κ α τα ά ομολόγησαν ότι το ποσό αυτό (8.586) είναι χρέος δικό τους και πλη
ρωτέο σύμφωνα με τον ιερό νόμο (zimmetlerinde zuhur ve §eren edasi lazim gel-
mekle). συγκεντρώθηκε αυτό με την επίβλεψη του ζαμπίτη και του καδή και
παραδόθηκε στον Οσμάν Αγά. ο οποίος ομολόγησε στο δικαστήριο ότι στο εξής
οι κάτοικοι της Κοζάνης και των εξαρτημάτω ν της δεν του οφείλουν το π α
ραμικρό ποσό.
Στο τελευταίο μέρος (66-69) ακολουθούν η υπογραφή και η σφραγίδα του
καδή του Egri Bucak. στον οποίο υπαγόταν διοικητικά η Κοζάνη.
Έ να ς ελλειμματικός ισολογισμός μπορεί να οφείλεται είτε σε αυξημένα έξοδα

είτε σε μειωμένα έσοδα είτε και στους δύο αυτούς λόγους συγχρόνως. Για π α
ράδειγμα, είκοσι περ ίπου χρόνια μετά τον ισολογισμό αυτό, το έτος 1782, η
Φατμά Σουλτάν εξέδωσε ένα έγγραφο, με το οποίο ζητά τον εντοπισμό και την
τιμ ω ρία των ληστών που λυμαίνονται την περιοχή, διότι εξα ιτία ς τους τη
χρονιά αυτή δεν υπήρξε πα ραγω γή στον μ ο υ κ α τα ά της Κοζάνης.57 Δεν α π ο
κλείεται παρόμοιες συνθήκες να επικράτησαν και την τριετία 1761-1763.
σύνολο τω ν 15.420. Τ ο ν ίζ ε τα ι ό τι τ α 5 0 0 γ ρ ό σ ια ε ίν α ι οι τό κ ο ι τη ς π ε ρ ιό δ ο υ Ο κτω -

βρίου-Μ α ρ τίο υ ( riiz-i kasimdan marta gelince). ενώ το υ π ό λ ο ιπ ο , π ο υ δ εν δ ίν ε τ α ι ξ εχ ω
ρ ισ τά . α φ ο ρ ά την π ε ρ ίο δ ο Α π ρ ιλ ίο υ -Σ ε π τε μ β ρ ίο υ . π α ρ ό λ ο π ο υ η έκ φ ρ α σ η π ο υ χ ρ η
σ ιμ ο π ο ιε ίτ α ι εδ ώ είν α ι π ιο α σ α φ ή ς (ruz-i kasirna degin: μ έχρ ι τον Ο κτώ βριο).
Γ ια τον φ ό ρ ο α υ τό βλ. Inaleik - Q u a ta ert (εκ δ.). An Economic and Social Histoiy of the
Ottoman Empire, τ. 2. σ. 715.
57 BOA, C.DH. 302/15091 (1196).
/ *« ■»·V ^)ν'***1**Α>
Α.Α»1
«& “¿χ>&βί1 & · < α11
Βτ
Τ?' 'Γ^ΧΑΐΡ//^
4 7 ' '· *■ - — - 5111 #1
μ Ητ
•V.
^>*^> */*,*> ϋΑ&'£> »ν4·
^/ή|Μΐ; »(ί>Λ*'*/·>/>·^-ί* ** ^Ρ>/&**££^Γ^ ’ 1**
ϊμ & ι& ϊ Φ ιΑ* " "
δ;. ύ^Λ^ί^ΐ}}%'}'/.^ΥΑ^¿_ ··,ν'
<**
/^ΐν5ι$^^^>(<^ . ι ^·
λ/~*'*/·>Ά>>μ
" <4*~ό' κ · · ·
*.Ή Λ#
* * ·» ν*ημ& »V*
) ,Φ & Μ & ι 4 0 μ Ά & • 1·
X· ι\
•( *
«>&£■/Η^Μβώ^ν^ 'ί
Ηί'1φγγ44Ρ*+ τ··
*Μ
χ1
.»)ί*.-'/ϊΙκ/Ί»*-' 7ΊΤΤΤ
· · *··
·« · · ·
,,„ .. . · · υλ
«· >.
**4^ν&Μ$ρρ&\ *»'*·»
<*>& νυΛί»^>ν>ν.
/' ^ <
^ ) ^' /0 #V ; £ < > '> > » »Μ
·* Ό 4 ί* 4 ^
") ϋ·■>.* $*&·**'‘"¿¿Η >*— ^ ^#*<
V, > /Λ & '/■ > :1*υ1>/>>?ϋ 1 ^ ^ ·+ ι> > ·Ρ· 1 · » I
‘^ΐ^ίΰ·/ *#***
**' ·
^¿^> > > 3ν*^“,*>'·^ · 1' ·ν*
Μ*
.} •V
•V'
Ε ικ. 1. Ε γ γ ρ α φ ο TS.MA.cl / 6 6 4 2 (1179/1766). Κ ω νσ τα ντινούπ ολη ,

Β α ^ ΐ ί α η ΐ ι ΐ ί O sm anll Α ιφ ν ΐ (Π ρ ω θ υ π ο υ ρ γικ ό Ο θω μ α νικό Α ρχείο):
Ισ ο λο γισ μ ός ετώ ν 1761-63 το υ μ ο υ κ α τ α ά τη ς Κ οζάνη ς α π ό τον β ο εβ ό ο α Ο σμάν Α γά.
Εικ. 2. Η υ π ο γ ρ α φ ή κ α ι η σ φ ρ α γ ίδ α το υ Ib rah im , κ α οή το υ E gri B ucak

(λ ε π το μ έ ρ ε ια τη ς εικ. 1).
Δημητριος Κ. Ααμπράχης
ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΛΑΦΡΥΝΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΑΓΕΣ

ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΣΕΡΒΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17° ΑΙΩΝΑ
Η σχετικά πρόσφατη ανάπτυξη των οθωμανικών σπουδών στην Ελλάδα έχει

να παρουσιάσει μια σειρά αξιόλογων επιστημονικών έργων, τα οποία τείνουν
να φωτίσουν αυτή τη σκοτεινή περίοδο της ελληνικής ιστορίας. Η παρούσα
εισήγηση αποσκοπεί να καταδείξει τη σημασία των οθωμανικών πρωτογενών
αρχειακών πηγών για τη μελέτη της νεότερης ιστορίας του ελλαδικού χώρου.
Χρησιμοποιώντας τις πρω τογενείς πη γές που έχω στην διάθεση μου. θα
αναφερθώ στα χαρακτηριστικά τριών οικισμών της περιοχής των Σερβίων κατά
τον 17° αιώνα. Ακόμη, αναφορά θα γίνει στον πληθυσμό και στην εθνο-
τική/θρησκευτική σύνθεσή του και στις ιδιαίτερες λειτουργίες που επιτελούσαν
τέλος, θα καταδειχθεί το «ιδιαίτερο» φορολογικό καθεστώς που απολάμβαναν.
Οι τρεις οικισμοί που εξετάζονται είναι: α) ο οικισμός Κ αστανιά (Kesta-
nelik/Kestanlik. σημερινή Καστανιά Κοζάνης), β) ο οικισμός Καλντάδες (Kaldat/
Kaltat. σημερινό Προσήλιο Κοζάνης), και γ) η συνοικία των Σερβίων, αρχικά, και
αργότερα χωριό. Άγ. Μηνάς Σερβίων (mahalle-i/karye-i Ayo Mina).
I. Οι π η γ έ ς 1
Βασική πηγή πληροφοριών για την εξέταση του πληθυσμού, των λειτουργιών
που επιτελούσαν. των υπηρεσιών και των φορολογικών ελαφρύνσεων που α πο
λάμβαναν τα τρία υπό εξέταση χωριά, αποτελούν τα οθωμανικά απογραφ ικά
κατάστιχα. Εξετάστηκαν συνολικά 4 κατάστιχα, τα οποία διακρίνονται σε δύο
βασικές κατηγορίες: τα κατάστιχα έκτακτης φορολογίας αβαρίζ (ανανιζ άβββτ-
Ιεή) και τα κατάστιχα κεφαλικού φόρου (άζι/β άεβενίβή). Εκάστη δε κατηγορία
χωρίζεται σε αναλυτικά (ηηι/αββαί) και συνοπτικά (ίαηαΐ).
Τα αναλυτικά κατάστιχα καταγράφουν τα ονόματα των αρχηγών των φο
Οι π η γ έ ς π ο υ χρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κ α ν ε ίν α ι οι α κ ό λ ο υ θ ες: ΜΜ 0 0 5 9 (1057/1647-48). ΜΜ
15321 (1086/1675-76). ΜΜ 15521 (1087/1676-77). ΜΜ 15040 (1098/1686-87). Β ρίσκο
ν τ α ι σ το Π ρ ω θ υ π ο υ ρ γ ικ ό Ο θω μ α νικ ό Α ρχείο στην Κ ω νσ τα ντινούπολη · σε π α ρ έ ν θ ε σ η
το έ το ς σ ύ ν τα ξ ή ς τους, σ ύ μ φ ω ν α με το ισ λα μ ικ ό κ α ι το χ ρ ισ τια ν ικ ό ημ ερολόγιο.
114 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Κ. ΛΑΜΠΡΑΚΗΣ
ρολογούμενων εστιών (harte). γεγονός που επιτρέπει στον ερευνητή να εξετάσει

με περισ σότερες λεπτομέρειες τον πληθυσμό και τη σύνθεσή του. Τα συνο
πτικά προσφέρουν μόνο το σύνολο εστιών ή ατόμων, χωρίς να καταγράφονται
ονόματα. Και στα δύο είδη αναγράφεται, αν υπάρχει, η α ιτία για την οποία οι
εστίες ή τα άτομα α υτά απαλλάσσονται από την καταβολή φόρων, κάτι που
συμβαίνει στην περίπτω ση των τριών προαναφερθέντων οικισμών.
Οι έκτακτοι φόροι αβαρίζ (αναηζ) αποτελούσαν εισφορές σε χρήμα και σε
είδος, που καταβάλλονταν α πό μουσουλμάνους και μη-μουσουλμάνους σε π ε
ριπτώ σεις ανάγκης, κατόπιν εντολής του σουλτάνου. Αποτελούσαν φόρους για
τη συντήρηση θεσμών, όπω ς το ναυτικό, το αυτοκρατορικό ταχυδρομικό σύ
στημα, και ιδια ίτερα γ ια τη συντήρηση γεφυρών, δρόμων και υδραγω γείω ν.
Προβλεπόταν, επίσης, η μ ετατροπή και η καταβολή των εισφορών σε είδος,
σε χρήμα (bedel-i αναηζ). Αρχικά καταβάλλονταν α πό ένα μόνο μέρος του πλη
θυσμού, όμως από τις αρχές του 17ου αι., κατά τη διάρκεια της δημοσιονομικής
κρίσης που αντιμετώ πιζε το οθωμανικό κράτος, οι φόροι αβαρίζ συστηματο
ποιήθηκαν, ώστε να καταβάλλονται από το σύνολο του πληθυσμού μιας π ε
ριοχής σε ετήσια βάση. Η κατανομή τους γινόταν σε φορολογικές μονάδες (ανα-
rtzhane) που αποτελούνταν α π ό π ρ α γμ α τικ ές εστίες (gergeklmne). στις οποίες
καταμεριζόταν το φορολογικό βάρος, αναλόγως του εισοδήματος τους. Α παλ
λα γές α π ό την καταβολή των έκτακτω ν φόρων χορηγούνταν σε άτομ α και
χωριά, που προσέφεραν μακροπρόθεσμες υπηρεσίες, όπω ς η φύλαξη δρόμων
και ορεινών στενών περασμάτω ν, σε όσους υπηρετούσαν σε ταχυδρομικούς
σταθμούς και εξέτρεφαν άλογα για τον στρατό, και γενικά σε αυτά τα άτομα
ή χωριά που προσέφεραν προμήθειες και εξοπλισμό στον στρατό.
0 κεφαλικός φόρος (rizye). ο οποίος συχνά μέχρι τα μέσα του 16ου αι. ανα-
φέρεται ως χαράτσι (harag), αποτελούσε τον παραδοσιακό κατά κεφαλήν αποδι
δόμενο φόρο εκ μέρους των μη-μουσουλμάνων. σε αντάλλαγμα για την ασφά
λεια και προστασία που προσέφερε η μουσουλμανική κοινότητα. Ως τα τέλη του
17ου αι. επιβαλλόταν σε κάθε μη-μουσουλμανική εστία (hane/gergekhane), ανεξαρ
τήτως των ενήλικων που διαβιούσαν σε αυτή, με δεδομένο και προϋπόθεση ότι
το εισόδημα της εστίας χειριζόταν από κοινού. Ο κεφαλικός φόρος πληρωνόταν
από όλους τους ενήλικες άρρενες (ηλικίας μεταξύ 15-60 ετών), ενώ εξαιρούνταν οι
φτωχοί, οι άνεργοι μη έχοντες εισόδημα, οι γυναίκες (εκτός και εάν ως χήρες ήταν
επικεφαλής μιας εστίας), τα παιδιά, οι ηλικιωμένοι και οι ανάπηροι. Οι περιπτώ
σεις απαλλαγής από τον κεφαλικό φόρο ήταν σπάνιες και χορηγούνταν σε όσους
προσέφεραν στρατιωτικές υπηρεσίες (martolos. voymtk) και σε όσους προσέφεραν
μακροπρόθεσμες υπηρεσίες οι οποίες χαρακτηρίζονταν ως «σημαντικές» (mühim).2
2 Γ ια π ερ ισ σ ό τερ ες π λ η ρ ο φ ο ρ ίες σ χ ετικ ά με το υ ς φ ό ρ ο υ ς αβα ρίζ, τον κ εφ α λικ ό φ ό ρ ο κ α ι

ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΛΑΦΡΥΝΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΣΕΡΒΙΩΝ. 17°? ΑΙ. 115
II. Τα χω ριά Κ α σ τα ν ιά και Κ α λ ν τά δ ες και η συνοικία/χω ριό Ά γιο ς Μ ηνάς
1. Η ε υ ρ ύ τερ η περιοχή το υ κα ζά Σερβιών στον 16° και 17° αιώνα
0 καζάς Σερβίων κά λυπτε το νότιο μισό του σημερινού νομού Κοζάνης. Σε

αυτήν την έκταση περιλαμβανόταν το σημαντικό προ-οθω μανικό υστεροβυ
ζαντινό οικιστικό δίκτυο, στους σημαντικότερους οικισμούς του οποίου συ
γκαταλέγονται ο Βελβεντός. η Αιανή (Κάλιανη) και τα Σέρβια. Κοινό γνώρισμα
και των τριών αυτών οικιστικών κέντρων αποτελούσε η τοποθέτησή τους στις
όχθες του Αλιάκμονα (Ιντζέ Κ αρά Σου), του μεγαλύτερου ποταμ ού του ευ
ρύτερου δυτικομακεδονικού χώρου, και στη σημαντική οδική αρτηρία που οδη
γούσε από τη Θεσσαλία στη Δυτ. Μακεδονία, με κατάληξη τα Σ κόπια και από
εκεί την Κεντρ. Ευρώπη.
Διοικητικό και οικονομικό κέντρο του καζά αποτελούσε η «μικρή πόλη»3
των Σερβίων, με πληθυσμιακή συγκέντρωση σταθερά κοντά στις 1.000 εστίες,
όπου ήταν συγκεντρωμένες οι διοικητικές και οικονομικές αρχές της περιοχής.
Οι λειτουργίες του οικιστικού χώρου των Σερβίων είχαν αποκτήσει μια πιο
αστική μορφή, και παρουσιάζουν εμφ ανείς διαφορές, όταν συγκρίνονται με
α υ τές άλλων οικισμών της περιοχής. Τέλος, σημαντικός π α ρ ά γω ν διαφ ορο
ποίησης των Σερβίων σε σχέση με τους άλλους μικρότερους οικισμούς α π ο
τελούσε η συγκέντρωση και ύπαρξη σημαντικού αριθμού μουσουλμάνων και η
ενασχόληση μέρους του πληθυσμού με το εμπόριο και τη μεταπρατική οικο
νομία. Δηλαδή, τα Σέρβια αποτελούσαν σε όλο τον 16° αι. το σημαντικότερο
οικονομικό και εμπορικό κέντρο της περιοχής. Η εκτενής αναφορά στη «μικρή
πόλη» των Σερβίων δεν σχετίζεται με το πλαίσιο αυτής της εισήγησης. Αρκεί
να κρατήσουμε υπόψιν μας τη σταθερά κεντρική θέση του οικιστικού και δι
οικητικού κέντρου των Σερβίων εντός του ομώνυμου καζά.4
τ α κ α τ ά σ τ ιχ α α β α ρ ίζ κ α ι κ εφ α λικ ο ύ φ όρου βλ. L in d a D arling, Revenue-Raising and Le-

gitimacy. Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire. 1560-1660.
εκδ. E. J. Brill. Leiden, Ν έα Υόρκη. Κ ολω νία 1996. σ. 81-118* S uleym an Demirci. The func
tioning of the Ottoman Avariz Taxation: An Aspect between Centre and Periphery. A Case Study
of the Province of Karaman (1621-1700). T h e Isis Press. Κ ω νσ τα ντινούπολη 2009. σ. 9-3 P
H. Inaleik. «M ilitary a n d Fiscal T ransform ation in th e O ttom an E m pire. 1600-1700», Ar-
chivum Ottomanicum VI (1 9 8 0 ) 311-336· M. Kiel. « R e m a rk s o n th e A d m in istra tio n of
the Poll Tax ( Cizye) in th e O ttom an B alkans a n d V alue of Poll Tax R egisters ( Cizye Def-
terleri) for D em ographic R esearch», Etudes Balkaniques IV (1990) 70-104.
Γ ια την έννοια τη ς « μ ικ ρ ή ς π ό λ η ς » βλ. Φο^κίων Π. Κ ο τζα γεώ ρ γη ς. Μ ικρές π ό λ εις τ η ς
ελλη νική ς χ ερ σ ο ν ή σ ο υ κ α τ ά τη ν πρώ ιμη ν εό τερ η επ ο χή : Η π ερ ίπ τω σ η τη ς Ξ άνθης
(15°S-17°S αι.). Ξ άνθη 2 0 0 8 , σ. 15-23.
Για την ισ το ρ ία τη ς π ε ρ ιο χ ή ς σ τον 16° α ι. σ η μ α ν τικ ή π ρ ω το γ ε ν ή π η γ ή π λ η ρ ο φ ο ρ ιώ ν
Τα Σ ερβία δεν απώ λεσαν την π ρ ω τοκ α θεδρ ία τους στην ευρύτερη π ε
ριοχή. π α ρ ά τη συρρίκνωση των ορίων του καζά° κατά τον 17° αι., καθώς πα -
ρέμειναν μακράν το μεγαλύτερο και σημαντικότερο οικιστικό κέντρο, με τη με
γαλύτερη συγκέντρωση χριστιανικού και μουσουλμανικού πληθυσμού. Οι τρεις
υπό εξέταση οικισμοί βρίσκονταν σε άμεση γειτνίαση με τα Σέρβια, δια τη
ρώντας στενές επ α φ ές με το διοικητικό και οικονομικό κέντρο της περιοχής,
ενώ ταυτόχρονα, όπως θα φανεί παρακάτω , επιτελούσαν λειτουργίες που τους
εξασφάλιζαν ένα ιδιαίτερο καθεστώ ς, τόσο σε σχέση με τα Σέρβια όσο και
με τους γειτονικούς μικρότερους οικισμούς.
2. Τα α π α λλα σ σ ό μ εν α φ ο ρ ο λο γία ς χω ριά τον 16° αιώνα
Η απαλλαγή μερίδας πληθυσμού μιας περιοχής, εκ μέρους της κεντρικής δι

οίκησης, από τους «φόρους των ρα γιά δω ν»*6 έναντι παροχής υπηρεσιών προς
το κράτος αποτελούσε π ά για τακτική. Οι διαθέσιμες για τον 16° αι. πηγές ανα-
φέρονται σε «απαλλασσόμενους και εμπιστευμένους» (rnuaf ve müsellem) πλη
α π ο τ ε λ ο ύ ν τ α οθο^μ ανικά φ ο ρ ο λ ο γ ικ ά κ α τ ά σ τ ιχ α (tapii tahrir defterleri), π ο υ σ υ ν τ ά

χθ η κ α ν γ ια φ ο ρ ο λ ο γ ικ ο ύ ς λ ό γ ο υ ς α π ό την κ εντρ ικ ή ο θ ω μ α ν ικ ή διοίκηση, ενώ το κενό
σ τη ν δ ε υ τ ε ρ ο γ ε ν ή β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία τ η ς ισ τ ο ρ ία ς τ η ς π ε ρ ιο χ ή ς κ α λ ύ π τ ο υ ν τ ρ ε ις π ρ ό
σ φ α τ ε ς μ ο ν ο γ ρ α φ ίε ς: Μ α ρ ία -Χ ρ ισ τίν α Χ α τζη ιω ά ν ν ο υ . Η ισ το ρ ικ ή εξέλιξη τω ν οικι
σμώ ν σ τη ν περιοχή το υ Α λ ιά κ μ ο να κ α τ ά την Τ ο υ ρ κ ο κ ρα τία . Ο κώ δικα ς α ρ . 201 τη ς
Μ ο νή ς Μ ε τα μ ο ρ φ ώ σ ε ω ς τ ο υ Σ ω τή ρ ο ς Ζ ά β ο ρ δ α ς . [Κ Ν Ε /Ε ΙΕ ]. Α θή να 2000· Γ. Π.
Τ σότσος, Ισ το ρ ικ ή γ ε ω γ ρ α φ ία τ η ς Δ υ τικ ή ς Μ α κ εδο ν ία ς, το Ο ικιστικό Δ ίκτυο : 140ζ-
17°ζ αιώ νας, εκδ. Αντ. Σ τα μ ούλη , Θ εσσαλονίκη 2011· Κ. Κ α μ π ο υ ρ ίδ η ς - Γ. Σ α λα κ ίδη ς.
Η ε π α ρ χ ία Σ ερβ ίω ν το ν 16° α ιώ να μ έ σ α α π ό ο θ ω μ α νικές π η γ έ ς , ε κ δ . Αντ. Σ τ α
μούλη, Θ εσσ αλονίκη 2013.
Γ ια τ ις α λ λ α γ έ ς π ο υ ε π ή λ θ α ν σ τ α ό ρ ια το υ κ α ζ ά Σ ερ β ίω ν, ήδη α π ό το π ρ ώ τ ο τέ τα ρ το
το υ 17ου αι.. βλ. Γ. Σ α λ α κ ίδ η ς. Τα Σ ο υ λ τα ν ικ ά Έ γ γ ρ α φ α τη ς Δ ημ οτικής Β ιβλιοθήκης
Κ ο ζά νη ς (1721-1909). Κ οζάνη 2004. σ. 11-16.
6 Σ το υ ς φ ό ρ ο υ ς α υ το ύ ς υ π ά γ ο ν τ α ι οι εξή ς φ όροι: α ) ο ispence (σ π έν τ ζα ) με τις υ π ο κ α
τη γ ο ρ ίε ς το υ mücerred κ α ι bive ( γ ια τ ο υ ς εν ή λ ικ ες ά γ α μ ο υ ς κ α ι γ ια τ ις χ ή ρ ε ς ε π ικ ε
φ α λ ή ς εσ τιώ ν), φ ό ρ ο ς ε θ ιμ ικ ό ς π ο υ π λ η ρ ω ν ό τα ν α π ό τ ο υ ς μ η -μ ο υσ ο υλμ ά νο υς, β) ο gift
resttii κ α ι ot υ π ο κ α τ η γ ο ρ ίε ς του. mücerred. mm gift κ α ι bennak, α ν τίσ το ιχο ς τη ς σ π έντζα ς.
π ο υ π λ η ρ ω ν ό τα ν ό μ ω ς α π ό τ ο υ ς μ ο υ σ ο υ λ μ ά νο υ ς, γ ) οι δ ε κ ά τ ε ς κ α ι τ α τέλ η ε π ί τω ν
α γ ρ ο τικ ώ ν π ρ ο ϊό ν τ ο ς (ögr κ α ι resm), δ ) οι φ ό ρ ο ι bad-i hava ve niyabet, φ ό ρ ο ι π ο υ σ χ ε
τ ίζ ο ν τα ν μ ε τ α ε γ κ λ ή μ α τ α , τ ο υ ς γ ά μ ο υ ς κ α ι ά λ λ α μη π ρ ο β λ έ ψ ιμ α γ ε γ ο ν ό τ α , κ α ι ε)
οι φ ό ρ ο ι π ο υ σ χ ε τίζ ο ν τα ν μ ε τ ις α σ χ ο λ ίες τω ν ν ο μ ά δ ω ν , ό π ω ς φ ό ρ ο ι γ ια θ ε ρ ιν ά κ α ι
χ ε ιμ ε ρ ιν ά β ο σ κ ο τό π ια ( resm-i agil) κ α ι οι φ ό ρ ο ι ε π ί τω ν π ρ ο β ά τω ν ( resm-i agtiam). Σ ε
α υ το ύ ς π ρ ο σ τέθ η κ α ν α π ό τ α τέλη το υ 16ου α ι. οι έ κ τα κ τ ο ι φ ό ρ ο ι α β α ρ ίζ. Γ ια τ α είδη
φ ό ρ ω ν σ το οθιομ ανικό κ ρ ά το ς κ α ι την εξέλιξη το υ ς βλ. Η. Inaleik. « O sm a n lila rd a Ra-
iyyet R ü sü m ü » . Belleten X X III/92 (1959) 575-610.
ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΛΑΦΡΥΝΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΣΕΡΒΙΩΝ. 17°ζ ΑΙ. 117
θυσμούς στην περιοχή των Σερβίων, οι οποίοι απαλλάσσονταν α πό την κ α

ταβολή των φορών αναήζ και πλήρωναν μειωμένη φορολογία επί της αγροτικής
παραγω γής τους (δέκατη: ό§ν) και μειωμένη σπέντζα (/\spence). Οι οικισμοί που
απολάμβαναν αυτού του καθεστώ τος τον 16° αι. και αναφέρονται στις π ρ ω
τογενείς πηγές είναι δύο: ο οικισμός Κόμος και ο οικισμός Καστανιά.
Το χωριό Κόμος αποτελούσε καθ’ όλη τη διάρκεια του 16ου αι. δερβένι και
επιτηρούσε τη στενω πό α π ό όπου διερχόταν η αμαξιτή οδός που οδηγούσε
πρ ο ς τη Βέροια και τη Θεσσαλονίκη. Στην πρόσφ ατη εργασ ία τους γ ια τον
καζά Σερβίων κατά τον 16° αι. οι Κ αμπουρίδης και Σαλακίδης, ταυτίζουν το
χωριό αυτό με τον σημερινό οικισμό Αύρα κοντά στα Ίμερα Κοζάνης, από όπου
διερχόταν παλιότερα η προαναφερθείσα οδός. Ακόμη, αναφέρουν ότι σε ε π ι
τελικό χάρτη κ α τα γρ ά φ ετα ι ως «Κ ογπιιβ^ γ ».7*Εντούτοις, στις υπό εξέταση
πηγές δεν εμφανίζεται οικισμός με το όνομα Κόμος ούτε οικισμός με το όνομα
«Κοιτιι^ΙαΓ» που να είναι χριστιανικός ή μουσουλμανικός. Για τον λόγο αυτό
δεν θα αναφερθώ καθόλου στο ζήτημα της ύπαρξης και του καθεστώτος του
Κόμου τον 17° αιώνα.
Σε αντάλλαγμα για την υπηρεσία που προσέφεραν οι κάτοικοι του χω
ριού, κάθε εστία με έγγαμο άνδρα και οι ανύπανδροι άνδρες α πέδιδα ν σ τα
θερά κ α τ ’ έτος 2 κοιλά σιτάρι και 1 κοίλο8 κριθάρι και, ταυτόχρονα, εξ α ι
τίας της σημασίας του δερβενιού, απαλλάσσονταν από τους έκτακτους φόρους
(ιανανιζ). Επίσης, κάθε εστία με έγγαμο άνδρα α πέδιδε μειωμένη σπέντζα.9 Οι
πηγές χαρακτηρίζουν αυτό το δερβένι ως «σημαντικό δερβένι» (ηηώΐηι άβύβηά),
στοιχείο που αντικατοπτρίζει τη σημασία που α π έδιδε στη λειτουργία του η
κεντρική διοίκηση.10
Η Κ αστανιά βρίσκεται νότια και σε μικρή απόσταση από τα Σέρβια, στις
πλαγιές του όρους Σ ιάπκα. Οι κάτοικοί της συντηρούσαν το υδραγω γείο και
τα κανάλια υδροδότησης των Σερβίων, και για τον λόγο αυτό ο πληθυσμός του
Κ α μ π ο υ ρ ίδ η ς - Σ α λ α κ ίδ η ς, δ .π ., σ. 119.
Το χ ο ιλ ό (keyl, keylee) ή τα ν δ ια δ ε δ ο μ έ ν ο μ έ τρ ο β ά ρ ο υ ς στην Ο θω μ α νικ ή Α υ το κ ρ α
το ρ ία . Κ α θώ ς ό μ ω ς σ το υ ς κ α ν ο υ ν ν α μ έδ ες (νο μ ο θ ετικ ο ί κ α νονισ μ οί π ο υ α φ ο ρ ο ύ ν στον
π λ η θ υ σ μ ό μ ια ς π ε ρ ιο χ ή ς κ α ι π ρ ο τά σ σ ο ν τ α ι τη ς α π ο γ ρ α φ ή ς τη ς) π ο υ β ρ ίσ κ ο ντα ι σ τα
κ α τ ά σ τιχ α το υ 16ου αι. δ εν α ν α φ έ ρ ε τα ι ρ η τά π ο ιο κοιλό χ ρ η σ ιμ ο π ο ιείτα ι, έλ α β α ω ς δ ε
δ ο μ έν η την α ν α λ ο γ ία το υ κο ίλο υ τη ς Κ ω ν σ τα ν τιν ο ύ π ο λ η ς ( keyl-i Istambuli), το ο π ο ίο
ισ ο δ υ ν α μ ο ύ σ ε μ ε 24.215 κ ιλά /1 8 ο κ ά δ ε ς. Γ ια το κ ο ιλό βλ. Η. Inalcik, « In tro d u c tio n
to O ttom an M etrology». Turcica 15 (1983) 311-348.
Οι α ρ χη γο ί εστιών κ α ι οι α ν ύ π α ν δ ρ ο ι ενήλικες α π έ δ ιδ α ν κ ανο νικ ά 25 ά σ π ρ α /ε σ τ ία και
οι χή ρ ες ε π ικ ε φ α λ ή ς εσ τιώ ν 6 ά σ π ρ α /ε σ τ ία . Σ την π ε ρ ίπ τ ω σ η το υ Κ όμου, μόνο οι α ρ
χη γο ί εσ τιώ ν κ α λ ο ύ ν τα ν να π λ η ρ ώ νο υ ν 10 ά σ π ρ α /ε σ τ ία .
Τ Τ 479, σ. 121: miihini derbemi oltnagm avariz-i divaniyeden tnuaf ve musellettilerdir.
118 ΔΗ ΜΗΤΡΙΟΣ Κ. ΛΑΜΠΡΑΚΗΣ
χωριού ήταν απαλλαγμένος από τους έκτακτους φόρους (αναηζ). Αυτό το κα
θεστώς ίσχυε σε όλον τον 16° αιώνα. Δηλαδή, η Κ αστανιά είχε καταστεί μο
ναδικός διαχειριστής και συντηρητής των γραμμώ ν υδροδότησης των Σερβίων,
του βασικού διοικητικού, οικονομικού και οικιστικού κέντρου της περιοχής.
Πιο συγκεκριμένα, οι κάτοικοι της Καστανιάς, όπως αναφέρεται στα απο-
γρ α φ ικ ά κα τά σ τιχα του 16ου αι., είχαν στα χέρια τους αυτοκρατορικές δ ια
ταγές, που τους απάλλασσαν από την καταβολή των φόρων αβαρίζ, διότι, όπως
α ναφ έρεται, είχαν αναλάβει με τον εξοπλισμό τους να συντηρούν το υ δρ α
γω γείο και τα κανάλια υδροδότησης. που ήταν έργο του Αγιάς Α γά.11 Κ ατα
τάσσονταν δε και αυτοί στην κατηγορία των «απαλλασσόμενω ν και ε μ π ι
στευμένων» (τηιια/ νβ ηιϋββΙΙβηί)}2
3. Η Κ α σ τα νιά κ α τά τον 17° αιώνα
Κ ατά τη διά ρ κ εια του 17ου αι. η Κ αστανιά σ υνέχισε να π α ρ έχει τις υπη ρε
σίες. έναντι των οποίων απολάμβανε φορολογικής α πα λλα γή ς κα τά τον 16°
αιώνα. Στην πρώ τη μνεία στην Κ αστανιά, στο συνοπτικό κα τά στιχο φόρων
αβαρίζ με αριθμό ΜΜ 0059 (1057), του έτους 1647, αναγράφονται 16 άτομα,
που συγκροτούν 8 εστίες αβαρίζ (αναηζΗαηβ), και υπηρετούν στα κανάλια π α
ροχής ύδατος προς την κωμόπολη των Σερβίων. Τα ονόματα των ατόμων κα
ταγράφονται σε σημείωση στο τέλος του τμήματος που αφορά τον καζά Σ ερ
βίων. με διαφορετικό γραφικό χαρακτήρα από αυτόν που χρησιμοποιείται για
τη συνοπτική αναφορά των εστιών. Τα άτομα αυτά είναι α πα λλα γμ ένα από
την καταβολή αβαρίζ. διότι προμηθεύουν το νερό.13
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναφορά ότι οι κάτοικοι της Καστανιάς, ήδη
α π ό τη εποχή της αυτοκρατορικής κατάκτησης. είχαν αναλάβει την προμ ή
θεια ύδατος των Σερβίων.14 Αμέσως μετά αναφέρεται ότι τα καθήκοντα αυτά
τους ανατέθηκαν α π ό τον Α γιάς Αγά. έναν εκ των α γά δω ν της Πύλης, του
σουλτάνου Μ παγιαζήτ.15 Η κατάκτηση της περιοχής έλαβε χώρα στα τέλη του
Μ ια φ ορά, επίσης, γ ίν ε τα ι α να φ ο ρ ά σ τα υ δ ρ α γ ω γ ε ία α υ τ ά ω ς υ δ ρ α γ ω γ ε ία του Χ ουσεΐν

Αγά· ΤΤ 424. σ. 239. Πιο συγκεκριμένα β λ Κ αμπουρίδης - Σαλακίδης, ο.π., σ. 233. σημ. 144.
Γ ια π ε ρ ισ σ ό τε ρ ε ς λ ε π το μ έ ρ ε ιε ς βλ. Κ α μ π ο υ ρ ίδ η ς - Σ α λ α κ ίδ η ς. ό .π .. σ. 231-232, ό π ο υ
γ ίν ε τ α ι εκ τεν ή ς α ν α φ ο ρ ά γ ια το κ α θ ε σ τώ ς το υ χω ρ ιο ύ, γ ια τον ε ν το π ισ μ ό τη ς τ ο π ο
θ ε σ ία ς το υ κ α ι γ ια τη σύνθεσ η το υ π λ η θυ σ μ ο ύ κ α τ ά τον 16° α ιώ να.
Μ Μ 0 0 5 9 (1057). σ. 111: su verdikleri içiin muaf olmu§lardir.
MM 0 0 5 9 (1057). σ. I l l : karye-i mezbure feth-i hakamdan beru kasabaya getiirdiigi suya.
MM 0 0 5 9 (1057). σ. I l l : nterhûm ve magfur leh Sultan Bayazid tabe serahu hazretleriniñ kapu
agalartndan Ayas Aga istihdam ediib.
ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΛΑΦΡΥΝΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΣΕΡΒΙΩΝ. 17°? AI. 119
14ου ou. από τον σουλτάνο Μ παγιαζήτ Α' τον Κεραυνό (Sultan Beyazit Yildinm:
1389-1402). Πιθανότατα ανακτήθηκε α πό τους Βυζαντινούς, μετά τη μάχη της
Άγκυρας (1402) και την κρίση διαδοχής των υιών του Μ παγιαζήτ. και κ α τα
κτήθηκε εκ νέου, και οριστικά αυτή τη φορά, από τα στρατεύματα του σουλ
τάνου Μ ουράτΒ ' (Sultan Murad: 1421-1444. 1446-1451). Όμως, ο προαναφερ-
θείς Αγιάς Αγάς έζησε κι έδρασε στην περιοχή των Σερβίων και στην Καστανιά
στις αρχές του 16ου αι.,16 δηλαδή ο αναφερόμενος σουλτάνος Μ παγιαζήτ δεν
είναι ο Μ παγιαζήτ Α'. αλλά ο Μ παγιαζήτ Β' ο Άγιος (Sultan Beyazit Veli: 1481-
1512). Έ τσι, με την έννοια «αυτοκρατορική κατάκτηση» εννοείται και δηλώ
νεται η αρχαιότητα των υπηρεσιών που προσέφεραν οι κάτοικοι της Κ αστα
νιάς. Φ αίνεται λογικό η νεότευκτη στα τέλη του 14ου αι. στην περιοχή οθω
μανική εξουσία να είχε φροντίσει τη σταθερή παροχή ύδατος στο διοικητικό
και οικονομικό κέντρο της περιοχής, όπου ήταν εγκατεστημένες οι αρχές, ε π ι
διώ κοντας τη σταθερότητα και την ευμάρεια του. Π ιθανότατα ο Αγιάς Αγάς
να ήταν το πρόσω πο που ανέλαβε στις αρχές του 16ου αι. την κατασκευή και
επάνδρωση υδραγωγείου και καναλιών που θα προμήθευαν με νερό τα Σέρβια,
ίσως σε αντικατάσταση ή επέκταση των παλαιότερων. Καθώς δεν έχουν ανευ-
Α υτό ε ξ ά γ ε τ α ι α π ό το γ ε γ ο ν ό ς ότι το υοραγο^γείο τη ς Κ α σ τ α ν ιά ς α ν α φ έ ρ ε τ α ι ήοη στο

Τ Τ 0 9 8 6 (ca 1500) ω ς υ δ ρ α γ ω γ ε ίο το υ Α γ ιά ς Α γά . Α κόμη, ο Α γ ιά ς Α γ ά ς μ ν η μ ο ν εύ
ετα ι σε τρ ία χο τζέτια το^ν ετώ ν 911/1505 κ α ι 913/1507. Π ρομηθεύτηκα α υ τ ά τ α έ γ γ ρ α φ α
π ρ ό σ φ α τ α α π ό τα Ο θ ο ψ α ν ικ ά Α ρ χεία Π ρ ω θ υ π ο υ ρ γ ία ς στην Κ ω νσ τα ντινούπολη , ο π ό τε
δ εν σ τά θ η κ ε δ υ ν α τ ό ν α μ ελ ε τη θ ο ύ ν ε π α ρ κ ώ ς κ α ι λ ε π τ ο μ ε ρ ώ ς . Ό μ ω ς το ό ν ο μ α το υ
Α γιά ς Α γά α ν α φ έρ ε τα ι ξ εκ ά θ α ρ α σε α υ τά . Πιο συγκ εκ ρ ιμ ένα , α ν α φ έρ ε τα ι ως «εν ενερ-
γ ε ία ε π ικ ε φ α λ ή ς θ η σ α υ ρ ο φ ύ λ α κ α ς » Qiazinedarba§i oían). Ε ν το ύ το ις, η τ α υ τ ό τ η τ α το υ
Α γ ιά ς Α γά δ εν μ π ο ρ ε ί ν α ε ξ α κ ρ ιβ ω θ ε ί μ ε β ά σ η τ ις π λ η ρ ο φ ο ρ ίε ς π ο υ π α ρ έ χ ο υ ν τ α
κ α τά σ τιχ α . Υ πάρχουν δ ύ ο α ν α φ ο ρ έ ς στη δ ευ τερ ο γεν ή β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία σ χ ετικ ές με α υ τό
το όνομα. Α ν α φ έρ ετα ι α π ό τον Σ ο υ ρ έ γ ια ότι κ ά π ο ιο ς Α γιά ς Α γά ς ή τα ν α ρ χ ιτέ κ το ν α ς
το υ σ ουλτά νου Μ εχμ έτ Β'. ο ο π ο ίο ς π έ θ α ν ε το έτο ς 9 28 (1522). Βλ. M ehm ed Süreyya.
Sicil-i O sm ani. T arih Vakfi Y urt Yaym lari 30. eski yazidan yeni yaziyan 1. eilt 2. Istanbul.
N isan 1996, σ. 341. Η δ εύ τερ η α ν α φ ο ρ ά γ ίν ε τα ι α π ό τον Gökbilgin, ο ο π ο ίο ς α ν α φ έρ ει
ό τ ι στην Α ό ρ ια ν ο ύ π ο λ η σ τ α μ έ σ α το υ 16ου α ι. υ π ή ρ χ ε μ ια σ υ ν ο ικ ία μ ε το ό νο μ α
« Σ υ ν ο ικ ία το υ Σ τα υ λ ά ρ χ η Α γ ιά ς Μ π έ η » ( Mahalle-i Mirahur Ayas Beg). Σ τη σ υ ν έ χ εια
α ν α φ έ ρ ε ι ό τι ο Α γ ιά ς Μ π έη ς υ π ή ρ ξ ε ο τ ε λ ε υ τ α ίο ς σ τ α υ λ ά ρ χ η ς το υ σ ο υ λ τά νο υ
Μ π α γ ια ζ ή τ Β ' κ α ι ό τι κ α τ ά π ά σ α π ιθ α ν ό τ η τ α ή τα ν α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς ν ε κ ρ ο ύ ς
υ ψ η λό β α θμ ους α ξιω μ α το ύ χ ο υ ς. κ α τ ά τη μ ά χη το υ Τ σ α λντιρά ν (Qaldiran muharebesi) το
1514. Βλ. Μ. T ayyip Gökbilgin. X V -X V I asirlarda Edirne ve Pa§a Livasi: Vakiflar-Miilkler-
Mukataalar, [Ista n b u l Ü niversitesi E d eb iy at F ak ü ltesi Y a y in larin d an No 508, ΟςΙθΓ B a-
sim evi], Κ ω ν σ τα ν τιν ο ύ π ο λ η 1952. σ. 62. Κ α μ ία α π ό τ ις δύ ο α ν α φ ο ρ έ ς δ εν μ π ο ρ ε ί να
α π ο κ λ ε ισ τε ί, μ ε δ εδ ο μ έν ο ό τι τ α ιρ ιά ζ ο υ ν μ ε τ α χ ρ ο ν ικ ά π λ α ίσ ια τω ν αναφορο^ν το υ
ονόμ ατος του Α γιάς Α γά σ τις πηγές. Π α ρ ’ όλα α υ τά χ ρ ειά ζετα ι λ επ τομ ερ έσ τερ η έρευνα,
γ ια να εξα κ ρ ιβ ω θ εί εά ν τα υ τ ίζ ε τ α ι με κ ά π ο ιο ν εκ τω ν δ ύ ο προαναφερθέντοον ή όχι.
ρεθεί πη γές ακόμη για τον 15° αι.. δεν είναι δυνατόν να διαφω τισθεί πλήρως
η κατάσταση.
Στη σελ. 159 του ίδιου κατάστιχου αναφέρεται ότι οι παραπάνω αναφερ-
θέντες κάτοικοι της Κ αστανιάς είναι απαλλαγμένοι από αβαρίζ, επειδή είναι
συντηρητές των καναλιών που μεταφέρουν νερό από την κρήνη του Αγιάς Αγά.1'
Από τα ονόματα των ατόμων που συντηρούσαν τα κανάλια σ υ μ π ερ α ί
νουμε ότι ήταν αποκλειστικά χριστιανοί, ενώ η πλειοψηφία των κατοίκων έχει
ελληνικά ονόματα. Π αρ’ όλα αυτά, υπάρχουν κά ποια ονόματα που π α ρ α π έ
μπουν στην ύπαρξη κάποιων σλαβόφωνων κατοίκων ή απογόνων σλαβόφωνων.
Ως τέτοια ονόματα παραθέτω τα ονόματα Ραπββ, Μβΐίςο και Μβπςο, τα οποία
προδίδουν σλαβική καταγωγή. Ακόμη, καταγράφ ονται κά ποια επαγγέλματα,
που αντιπροσωπεύουν μια έστω και αποσπασματική εικόνα επαγγελματικής
εξειδίκευσης. Αναφέρεται ένας κρεοπώλης, ένας υποδηματοποιός και ένας ξυ
λουργός, δηλαδή ε π α γ γ έ λ μ α τα στενά συνδεδεμένα και ζωτικής σημασίας για
τη ζωή του χωριού.
Η επόμενη αναφ ορά στην Κ αστανιά γίνετα ι στο ίδιο κατάστιχο,1718 αλλά
αφορά τη συνοπτική καταγραφή των υπόχρεων καταβολής φόρων αβαρίζ γ ια
το έτος 1084/1673. Η Κ αστανιά εγγρ ά φ ετα ι στην κατηγορία των «φυλάκω ν
δερβενιού» (άβώεηάάι/αη). αλλά οι κάτοικοί της α να φ έρετα ι ότι είναι συντη
ρητές καναλιών.19 οι οποίοι ανέρχονται σε 45 άτομα, ενώ δεν αναφέρονται οι
εστίες αβαρίζ. Εν ολίγοις, μέσα στα περίπου 25 χρόνια που χωρίζουν τις δύο
καταγραφ ές, παρουσιάζεται μια αύξηση των ατόμων που υπηρετούν ως συ
ντηρητές καναλιών της τάξης του 280%, καθώς φ αίνεται σχεδόν να τρ ιπ λ α
σιάστηκαν.20 Η μεγάλη χρονική απόσταση που χωρίζει τις δύο καταγραφ ές,
καθώ ς και ο χαρακτήρας των κατάστιχω ν αβαρίζ. όπου οι αριθμοί α ντιπρ ο
σωπεύουν περισσότερο λογιστικά σύνολα και όχι δημογραφικές στατιστικές,
δεν μας επιτρέπουν να εξαγάγουμε συμπεράσματα δημογραφικού χαρακτήρα.
Εντούτοις, δεν αποκλείεται, μέσα στα 25 χρόνια που μεσολαβούν των δύο κα
17 ΜΜ 0 0 5 9 (1057). σ. 159: zimmiyan-i su yolcuyan ran-i ab-i ge§me-i merhüm Ayas A ga’dir
muaf-i avariz / mezkürlar muteveffa Ayas A ga'm n Kestanelik karyesinden gelen su yoluna
hidmet eden su i/olcultiri oldugu.
18 Το κ α τ ά σ τιχ ο MM 0 0 5 9 φ α ίν ε τ α ι να α π ο τ ε λ ε ί σ υ ρ ρ α φ ή ξεχωριστοόν κ α τα σ τιχώ σ εω ν .
οι ο π ο ίε ς, α ν κ α ι π ρ α γ μ α τ ο π ο ιή θ η κ α ν σε δ ια φ ο ρ ε τ ικ έ ς χ ρ ο ν ικ έ ς π ε ρ ιό δ ο υ ς , σ υ γ κ ε
ν τρ ώ θη κ α ν σε έν α κ α τά σ τιχο .
19 Μ Μ 0 0 5 9 (1084), σ. 75: su yolcuíardir.
20 Το 1647 στην π ρ ώ τ η α ν α φ ο ρ ά τη ς Κ α σ τ α ν ιά ς σε κ α τ ά σ τ ιχ ο α β α ρ ίζ κ α τ α γ ρ ά φ η κ α ν
16 ά τ ο μ α , π ο υ σ υ γ κ ρ ο τ ο ύ σ α ν 8 ε σ τ ίε ς α β α ρ ίζ. ενώ σ τη δ ε ύ τ ε ρ η α ν α φ ο ρ ά το 1673
κ α τ α γ ρ ά φ η κ α ν 45 ά τ ο μ α (χ ω ρ ίς α ν α γ ρ α φ ή τω ν ε σ τ ιώ ν α β α ρ ίζ). π ο υ υ π η ρ ε τ ο ύ σ α ν
ω ς σ υ ντη ρ η τές τω ν υ δ ρ α γ ω γ ε ίω ν .
ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΛΑΦΡΥΝΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΣΕΡΒΙΩΝ. 17o? ΑΙ. 121
ταγραφών, να υπήρξε αύξηση των ατόμων που απασχολούνταν στη συντήρηση

των καναλιών. Το στοιχείο αυτό συνηγορεί στην άποψη ότι δεν είναι δόκιμες
δημογραφικές ερμηνείες, σχετικές με τον πληθυσμό μιας περιοχής ή ενός οι
κισμού. με βάση τα κατάστιχα αβαρίζ.21 Στην περίπτω ση της Κ αστανιάς δεν
μπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα να υπήρχαν και άλλοι κάτοικοι, οι οποίοι
δεν καταγράφονταν, διότι είτε δεν απαλλάσσονταν της έκτακτης φορολογίας
ή δεν ήταν υπόχρεοι καταβολής φόρων αβαρίζ.22 Δηλαδή είναι πιθανό να κα
τα γρά φ οντα ν μόνο 45 άτομα, διότι α υ τά απαλλάσσονταν α π ό τους φόρους
αβαρίζ. σε αντάλλαγμα των υπηρεσιών που προσέφεραν.
Στο συνοπτικό κα τά στιχο κεφαλικού φόρου ΜΜ 15321 (1086) και στο
αναλυτικό κατάστιχο κεφαλικού φόρου ΜΜ 15521 (1087) [εικ. 1] γίνεται ξανά
αναφορά στην Καστανιά. Οι κάτοικοί της. που αναφέρονται ως συντηρητές των
καναλιώ ν παροχής ύδατος, συγκροτούν στο πρώ το κα τά στιχο (έτ. 1676) 48
εστίες (cizyehane), ενώ στο δεύτερο (έτ. 1677) 33 εστίες. Λόγω των ιδιαιτερο
τήτων των πηγών, δεν μπορεί να εξηγηθεί αυτή η μεγάλη μείωση, κατά 30%
μέσα σε ένα έτος, των εστιών κεφαλικού φόρου. Ε πειδή το πρώτο κατάστιχο
είναι συνοπτικό, ενώ το δεύτερο αναλυτικό, δεν μπορεί να γίνει σύγκριση, προ-
κειμένου να εξακριβωθεί εάν τα ονόματα ταυτίζονται, ποια έχουν διαγράφει,
ή αν επρόκειτο για υπερκαταγραφή στην πρώτη περίπτω ση ή υποκαταγραφή
στη δεύτερη.
Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο που π α ρ α τίθετα ι στο κατάστιχο ΜΜ 15321
(1086) αποτελεί η σημείωση, ότι οι κάτοικοι εμφανίζονται απαλλαγμένοι κα
ταβολής κεφαλικού φόρου (tn u a f). Αυτή η απαλλαγή είναι δύσκολο να ερμη-
νευθεί, καθώς η απαλλαγή από την καταβολή κεφαλικού φόρου, επιπρόσθετα
μάλιστα στην ήδη υπάρχουσα απαλλαγή καταβολής των φόρων αβαρίζ. α π ο
τελεί σπάνιο φαινόμενο και συνέβαινε σε π ερ ιπ τώ σ εις εξαιρετικώ ν και π ο
λύτιμω ν υπηρεσιώ ν εκ μέρους των φορολογούμενων.23 Θα μπορούσε να ερ-
μηνευθεί μόνο εάν θεωρήσουμε ότι η υπηρεσία που προσέφεραν οι κάτοικοι
της Κ αστανιάς, η συντήρηση δηλαδή των καναλιών προμήθειας ύδατος. είχε
καταστεί εξαιρετικά σημαντική. Αναφέρθηκε ήδη η αύξηση των εστιών αβαρίζ
αυτών που καταγράφονταν ως συντηρητές των καναλιών. Θα μπορούσαμε να
D em irci, ο'.π.. σ. 26-29· Br. M cGow an. Economic Life in Ottoman Europe: Taxation. Trade
and the Struggle for Land. 1600-1800. C a m b rid g e U n iv e rsity P ress. C am b rid g e, Ν έα
Υόρκη, Μ ελβούρνη. Μ αδρίτη, Τ όκιο 1981. σ. 110-114.
Σ η μ ειω τέο ν ό τι τ α κ α τ ά σ τιχ α α β α ρ ίζ δ εν κ α τ α γ ρ ά φ ο υ ν το σύνολο το υ π λη θυσ μ ού ενός
ο ικ ισ μ ο ύ α λ λ ά μόνο τ ο υ ς υ π ό χ ρ ε ο υ ς κ α τα β ο λ ή ς έ κ τα κ τ η ς φ ο ρ ο λ ο γ ία ς αβα ρίζ.
Γ ια το ζή τη μ α τω ν δ ερ β ενίω ν κ α ι τ ις κ α τ η γ ο ρ ίε ς α π α λ λ α γ ή ς α π ό σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έν α είδη
φ ό ρ ο υ , κ α ι ε ιδ ικ ά α π ό την κ α τα β ο λ ή κ ε φ α λ ικ ο ύ φ όρου , βλ. C. O rh o n lu , Osmanh ί m-
peratorlugunda Derbend Te§kilati. Κ ω ν σ τα ν τιν ο ύ π ο λ η 1967.
υποθέσουμε, λοιπόν, ότι αρχικά, λόγω της σημασίας των υπηρεσιών αλλά και
της αύξησης των αναγκών των Σερβίων σε νερό, η κεντρική διοίκηση αύξησε
τον αριθμό αυτών που απαλλάσσονταν α πό την έκτακτη φορολογία, ενώ στη
συνέχεια προχώρησε στην απαλλαγή τους από την καταβολή κεφαλικού φόρου.
Σ το επόμενο υπό εξέταση συνοπτικό κατάστιχο κεφαλικού φόρου, που
φέρει τον αριθμό ΜΜ 15040 (1098) και συντάχθηκε το έτος 1686. η Κ αστανιά
εμφανίζεται ως δερβένι24 να έχει 33 καταγραμμένες εστίες (cizyehane), ίδιο δη
λαδή αριθμό με το προηγούμενο κατάστιχο. Ταυτόχρονα, η Κ αστανιά διατηρεί
το καθεστώς απαλλαγής α πό την καταβολή κεφαλικού φόρου. Εντούτοις, στα
επόμενα κατάστιχα κεφαλικού φόρου οι κάτοικοι της Κ αστανιάς εμφανίζονται
να πληρώνουν κανονικά τον κεφαλικό φόρο τους.25 Δηλαδή, αν όντως εντέλει
υπήρξε απαλλαγή των κατοίκων της Κ αστανιάς (και) από την καταβολή κε-
φαλικού φόρου, αυτή υπήρξε σύντομη.
Όσον αφορά τα ονόματα των αρχηγών των φορολογούμενων εστιών που
καταγράφονται στο κατάστιχο ΜΜ 15521 (1087), διακρίνονται κάποιοι κάτοικοι
που φέρουν σλαβικής καταγωγής ονόματα. Ακόμα, από πλευράς επαγγελμάτων
κα τα γράφ ετα ι ένας κρεοπώλης και ένας κατασκευαστής σπαθιών. Η συντρι
πτική πλειοψηφία των αναγραφόμενων φέρει χριστιανικά ελληνικά ονόματα.
Το έτος 1689 η Κ αστανιά εμφανίζεται καταγεγραμμένη σε συνοπτικό κα
τά σ τιχο έκτακτης φ ορολογίας.26 Κ α ταγρά φ οντα ι 24 άτομα, ως συντηρητές
υδραγω γείου και καναλιών ύδρευσης, οι οποίοι ταυτόχρονα χαρακτηρίζονται
ως ζιμμήδες, δηλαδή υπόχρεοι καταβολής κεφαλικού. Η απαλλαγή από την κα
ταβολή του κεφαλικού φόρου έχει αρθεί. Σύμφω να με τη σημείωση που συ
νοδεύει την καταγραφή, οι κάτοικοι του χωριού είχαν καταγραφ εί ως συντη
ρητές των αγωγών ύδρευσης, και για αυτόν τον λόγο είχαν απαλλαγεί α πό την
καταβολή εκτάκτων φόρων. Όμως στο εξής παραιτήθηκαν από τα καθήκοντά
τους, ενώ δόθηκε διάτα γμ α , το οποίο διέτασσε σε περίπτω ση έγερσης α ντι
δικιών και προβλημάτων να αρθούν οι φοροαπαλλαγές. Σε αντιστάθμισμα οι
Ό π ω ς σ η μ ειώ θ η κ ε κ α ι π α ρ α π ά ν ω , η α ν α φ ο ρ ά τη ς Κ α σ τ α ν ιά ς ω ς δ ερ β ε ν ιο ύ δ εν ση
μ α ίν ε ι ό τι οι κ ά το ικ ο ί τη ς ή τα ν φ ύ λ α κ ε ς δ ερ β ενιο ύ , α λ λ ά ό τι υ π ά γ ε τ α ι σ τ ο υ ς α π α λ
λ α σ σ ό μ ενο υ ς φ όρω ν οικ ισ μ ούς.
Οι κ ά τ ο ικ ο ι τη ς Κ α σ τ α ν ιά ς π λ η ρ ώ ν ο υ ν - ω ς ά τ ο μ α (η λ ικ ία ς μ ε τ α ξ ύ 13-14 κ α ι 70-75
ετώ ν ) κ α ι όχι ε σ τ ίε ς π λ έ ο ν - το ν κ εφ α λ ικ ό φ ό ρ ο π ο υ τ ο υ ς α να λ ο γεί, λό γω τη ς μ ε τ α ρ
ρ ύ θ μ ισ η ς π ο υ είχε μ εσ ο λ α β ή σ ει το 1691 σ το σ ύ σ τη μ α κ α τ α γ ρ α φ ή ς το^ν φ ο ρ ο λ ο γ ο ύ
μ ενω ν κ α ι σ υλ λογή ς το υ κ εφ α λ ικ ο ύ φ όρου . Η π ε ρ ιγ ρ α φ ή τω ν συνθηκώ ν κ α ι τω ν α π ο
τε λ εσ μ ά τω ν τη ς μ ε τα ρ ρ ύ θ μ ισ η ς το υ 1691 ξ επ ε ρ ν ά τ α ό ρ ια τη ς π α ρ ο ύ σ α ς μ ελέτης. Γ ια
τη μ ετα ρ ρ ύ θ μ ισ η βλ. Μ. Kiel, ό .π ., σ. 84* Κ ο τζα γεώ ρ γη ς. ό .π : Σ ο φ ία Λ άιου, « Τ α Τ ρ ί
κ α λ α σ τ α τέλη το υ 17ου α ιώ ν α με βάση δ ύ ο κ α τ ά σ τ ιχ α κ εφ α λικ ο ύ φ ό ρ ο υ » . Μ νημών 28
(2 0 0 6 -2 0 0 7 ) 9-29.
26 ΜΜ 0 0 5 9 (1101), σ. 8.
κάτοικοι της Κ αστανιάς ανέλαβαν την επισκευή (των καναλιών) έως την εκ
κλησία του χωριού Μ λ Ιο ό ι ι ο ζ ,2 ' π ου βρίσκεται πάνω στα κανάλια* και γ ια
την υπηρεσία αυτή καταγράφηκαν ως απαλλαγμένοι από αβαρίζ.28
Σε αυτή τη σημείωση όμως υπάρχουν δύο προβλήματα: η σημείωση δεν
εξηγεί την α ιτία γ ια την παραίτηση των κατοίκων της Κ αστανιάς από τα κα-
θήκοντά τους, όπω ς και τα α ποτελέσ μα τα της, και. καθώ ς το όνομα του οι
κισμού στον οποίο ανέλαβαν εκ νέου καθήκοντα οι κάτοικοι της Κ αστανιάς
είναι δυσανάγνωστο, δεν είναι εύκολο να γίνει αντιληπτό ούτε ποιες ήταν οι
αιτίες για την αλλαγή ούτε ποια ακριβώς ήταν τα νέα καθήκοντα των κατοίκων
της Κ αστανιάς. Αυτό που έχει σημασία, με τα μέχρι στιγμής δεδομένα, είναι
η διατήρηση του καθεστώτος απαλλαγής από την έκτακτη φορολογία που α π ο
λάμβαναν οι κάτοικοι της Καστανιάς, οι οποίοι, με βάση τις πηγές, κ α τα γρ ά
φ ονται επί δύο αιώ νες ως συντηρητές των υδραγω γείω ν και των αγω γώ ν
ύδρευσης της κωμόπολης των Σερβίων.
4. Η συνοικία/το χω ριό το υ Α γίου Μ ηνά
Ο Άγιος Μηνάς δεν αναφέρεται καθόλου στις πηγές του 16ου αιώνα. Επίσης το
τοπω νύμιο αυτό δε α π α ντά στα Σέρβια σήμερα, ούτε υπάρχει κά ποια ομώ
νυμη εκκλησία. Το τοπωνύμιο του Αγ. Μηνά εμφανίζεται γ ια πρώτη φορά στα
Σέρβια στο αναλυτικό κατάστιχο κεφαλικού φόρου ΜΜ 15521 (1087). το οποίο
συντάχθηκε το έτος 1677. Αναφέρεται ότι οι 7 εστίες που την απαρτίζουν είναι
συντηρητές των καναλιών υδροδότησης, ενώ η ίδια η συνοικία, όπω ς α να γρά
φ εται σε σημείωση με κόκκινο μελάνι και διαφορετικού γραφικού χαρακτήρα
α πό ό.τι το υπόλοιπο κείμενο, ανήκει στα βακούφια. Από τη διατύπω ση του
κειμένου δεν είναι σαφές σε ποια βακούφια ανήκει και εάν αυτά βρίσκονται
στην πόλη των Σερβίων.29
Χ ω ρ ιό με α υ τό το ό νομ α δ εν έγω ε ν το π ίσ ει π ο υ θ εν ά , ο ύτε σε κ α τ ά σ τ ιχ α το υ 16ου ούτε

το υ 17ου α ιώ ν α . Ε ξά λ λ ο υ , σ το κ α τ ά σ τ ιχ ο α υ τ ό το ό ν ο μ α το υ χ ω ρ ιο ύ ε ίν α ι δ υ σ α ν ά
γνω σ το , γ ε γ ο ν ό ς π ο υ δ εν σ υ μ β ά λ λ ει στη δ ια λ εύ κ α ν σ η τοον α ιτιώ ν τη ς π α ρ α ίτη σ η ς α π ό
τα κ α θ ή κ ο ν τά τ ο υ ς τω ν κατοικούν τη ς Κ α σ τα ν ιά ς. Τ ο α ιν ιγ μ α τ ικ ό ό νο μ α το υ χω ρ ιο ύ
M a k ro n o z μ π ο ρ ε ί ν α τ α υ τ ισ τ ε ί ε ίτ ε μ ε το ό ν ο μ α κ ά π ο ιο υ ν ε ό τε υ κ το υ , ά ρ α κ α ι νε-
ω σ τί κ α τ α γ ρ α φ ό μ ε ν ο υ οικ ισ μ ού, είτε με κ ά π ο ιο ν ο ικ ισ μ ό το υ γ ε ιτο ν ικ ο ύ κ α ζά Ε λα σ
σ ό να ς (A lasonya kazasi).
Τ ο π λ ή ρ ε ς κ ε ίμ ε ν ο τ η ς σημείο^σης έ χ ε ι ω ς εξής: karye-i mezbure reaynsi su yolcu tayin
olunub avartzlardan muaf olmagin bad’iil-yevm hizmetleri terk ediib ttizalan dü§er ise muafi-
yetleri ref olunmak iizere tnezbur su yollarda M akronoz nam karye-i kenisalarim vannca tamir
ve termim itdirmek iizere üzeríerine iltizam eylediklerinden avanzlari mukabilesinde muaf kayd
olunub· βλ. MM 0 0 5 9 (1101), σ. 8.
29 MM 15521 (1087), σ. 5: mahalle-i Ayo Mina . su yolcuyan . tabi-i evkaf.
124 ΔΗ ΜΗΤΡΙΟΣ Κ. ΛΑΜΠΡΑΚΗΣ
Στο κατάστιχο ΜΜ 0059. στην καταγραφ ή γ ια το έτος 1689. το οποίο,

όπω ς προαναφέρθηκε, αποτελεί συνοπτικό κατάστιχο έκτακτης φορολογίας
αβαρίζ. ο Άγ. Μηνάς α να φ έρ ετα ι ως χωριό, του οποίου οι 7 ζ ψ μ ή δ ε ς (υπο-
χρεούμενοι σε καταβολή κεφαλικού φόρου) αναγραφ όμ ενοι κάτοικοι30 π α
ρουσιάζονται ως συντηρητές καναλιών υδροδότησης. Στο παρελθόν κάποιος
Οσμάν Αγάς, για τον οποίο δεν υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες, ενέγραψε
στο χωριό αυτό 10 άτομα. Στην εκ νέου α π ογρ α φ ή βρέθηκαν 7 άτομα, τα
ο ποία και καταγράφ ηκαν. Στο εξής, επίσης, άλλοι ρ α γιά δες υποχρεούμενοι
στην καταβολή αβαρίζ δεν περιελήφθησαν στους ήδη κα τα γεγραμ μ ένους.
Επίσης, α να φ έρετα ι ρητά ότι, όταν πεθαίνουν, αυτοί που παίρνουν τη θέση
τους είναι με τη σειρά τους απαλλαγμένοι α πό την καταβολή αβαρίζ. Ό μως σε
αυτήν την περίπτω ση ο Άγ. Μηνάς δεν αναφέρεται ούτε ως βακούφι ούτε ως
ανήκων σε κά ποιο βακούφι.31 Επίσης, ενώ κ α τα γρ ά φ ετα ι ο ίδιος αριθμός
εστιών με αυτόν της προηγούμενης απογραφής.32 η συνοικία του Αγ. Μηνά έχει
αναβαθμιστεί σε χωριό.
Είναι πολύ πιθανό ο Άγ. Μηνάς να ξεκίνησε ως κάποιος μικρός συνοικι
σμός συντηρητών των καναλιών υδροδότησης και των υδραγω γείω ν των Σ ερ
βίων, ενώ αργότερα (στα 12 χρόνια που μεσολαβούν μεταξύ της σύνταξης των
δύο κατάστιχων) να αποσπάστηκε, αποτελώντας αυτόνομο οικισμό, κοντά στα
Σέρβια. Αυτό όμως δεν μπορεί να τεκμηριωθεί από τα στοιχεία που βρίσκο
νται στα κατάστιχα. Η ερμηνεία τους γίνετα ι ακόμα δυσχερέστερη, καθώς,
όπω ς ήδη αναφέρθηκε, σήμερα στα Σέρβια δεν υπάρχει κά ποια συνοικία με
το όνομα Άγ. Μηνάς, ενώ δεν διασώ ζεται ούτε κάποιο τοπω νύμιο στον άμεσο
περίγυρο των Σερβίων.
Αναφέρθηκε, εντούτοις, πα ραπάνω ότι για κάποιο λόγο, που χρονικά συ
μ πίπ τει με τη δημιουργία και «εμφάνιση» στις πη γές του Αγ. Μηνά, πα ρ ο υ
σιάστηκε μια απότομη αλλαγή στο καθεστώ ς της Κ αστανιάς, η οποία προ-
κάλεσε αστάθεια και κατέστησε α ναγκαία τη δημιουργία ενός δεύτερου δια
χειριστή και συντηρητή των αγω γώ ν και πόρων ύδρευσης της πόλης. Η απο-
τελεσματικότητα των αρχών αντικατοπτρίζεται στο γεγονός ότι σύντομα οι κά
τοικοι της Καστανιάς, που είχαν αποσυρθεί α πό τα καθήκοντα τους, ανέλαβαν
Καταγράφονται 7 άτομα και όχι εστίες, όπως στην προηγούμενη περίπτωση.

Η αναφορά έχει ως εξής: karye-i Ayo Mina an su yolcuyan zimmiyan nefer 7. karye-i mez-
burede merhûm Osman Aga on nefer su yolcu kayd edüb hâliyâ yedi neferi mevcud bulunmakda
müceddeden kayd olunub ba'd 'ül-yevm ahardan avariz reayasi girmeyiib miird olduklarinda ol
aliarían yerine geçmek iizere avarizdan muaflardir.
Σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο όρος άτομο (nefer) ταυτί
ζεται με τον αρχηγό αληθινής εστίας (gerçekhane), ο οποίος υπηρετεί ως συντηρητής
των καναλιών υδροδότησης. Ουσιαστικά λοιπόν καταγράφονται 7 εστίες.
εκ νέου και υπό νέες συνθήκες τα παλαιά τους καθήκοντα. Το γεγονός μάλιστα
ότι ο Άγ. Μηνάς καταγράφ εται στην αρχή εντός των Σερβίων (ή εντέλει πολύ
κοντά σε α υτά ) υποδεικνύει π ω ς οι υπηρεσίες των κατοίκων του Αγ. Μηνά
θα μπορούσαν να αποτελούν συμπλήρωμα των υπηρεσιών που προσέφεραν ως
τότε οι κάτοικοι της Κ αστανιάς. Στην περίπτω ση αυτή το τοπω νύμιο «Μα-
Ιο ό π ο ζ » δεν αποκλείεται να αποτελεί κάποιο χαμένο μικροτοπωνύμιο της π ε
ριοχής κοντά στα Σέρβια. το σημείο δηλαδή όπου σταματούσε η περιοχή ευ
θύνης των κατοίκων της Κ αστανιάς και ξεκινούσε η περιοχή ευθύνης των κα
τοίκω ν του Αγ. Μηνά. Οι π η γές που διαθέτουμ ε επ ί του παρόντος δεν ε π ι
τρέπουν κάτι περισσότερο από υποθέσεις σχετικά με το θέμα, τις οποίες και
εκφράζω με επιφύλαξη, έως ότου προσκομιστούν πληροφορίες που θα φω τί
σουν τα σκοτεινά τους σημεία.
5. 0 οικισμός Κ α λ ν τά δ ες (ΚαΙάαί/ΚαΙίαί, σημ. Π ροσήλιο Κ οζάνης) τον 17°

αιώνα
Το χωριό Καλντάδες βρισκόταν σε υπερυψωμένο έδαφος, αλλά σε κοντινή α π ό

σταση από τις όχθες του Αλιάκμονα και α πό τον δρόμο που, μέσω του στενού
του Σ αρανταπόρου, οδηγούσε α π ό την Ελασσόνα στα Σέρβια. Δηλαδή, βρι
σκόταν σε κομβικό σημείο ελέγχου μιας εκ των δύο διόδων που οδηγούσαν
α πό τη Θεσσαλία στη Δυτική Μ ακεδονία και τανάπαλιν.33
Σ τα α πογραφ ικά κατάστιχα του 16ου αι. (ίαριι ϊαΙχήν άφβτίετί) αναφέρεται
μεν. αλλά ως ένας μικρός οικισμός ανάμεσα σε πολλούς, οι οποίοι εντοπίζο
νται στην ευρύτερη περιοχή της κωμόπολης των Σερβίων. Εντούτοις, στην
πρώτη υπό εξέταση πηγή (κατάστιχο ΜΜ 0059 [1057], έκτακτης φορολογίας
αβαρίζ) το χωριό Κ αλντάδες καταγράφ εται ως χωριό φυλάκων δερβενιού (π ε
ράσματος και στενής διόδου). Ο πληθυσμός του χωριού, του οποίου δεν κα
τα γ ρ ά φ ετα ι ο αριθμός εστιών, είναι α πα λλα γμ ένος α π ό την καταβολή του
αβαρίζ με αυτοκρατορική διαταγή.34 Στο ίδιο κατάστιχο, αλλά σε καταγραφή
γ ια το έτος 1674. οι φύλακες του δερβενιού αναφ έρεται ότι είναι 35 άτομα,
χωρίς καταγραφή ονομάτων τους, διότι το κατάστιχο είναι συνοπτικό.35
Α κόμη κ α ι σ ή μ ερ α α π ό το ση μ είο α υ τό δ ιέ ρ χ ε τ α ι η ε π α ρ χ ια κ ή ο δ ό ς Ε λ α σ σ ό να ς-Σ ερ -

βίων, η ο π ο ία δ ια σ χίζει το σ τενό το υ Σ α ρ α ν τ α π ό ρ ο υ , κ α ι μέσο^ Π ροσήλιου ο δ η γεί σ τα
Σ έρ β ια . Η άλλη δίοδος, α π ό ό π ο υ επ ικ ο ινω νο ύν Θ εσσ αλία κ α ι Δ υτική Μ ακεδονία, είναι
η δ ίο δ ο ς α π ό ό π ο υ δ ιέ ρ χ ε τ α ι η εθνική ο δ ό ς Κ α λ α μ π ά κ α ς-Γ ρ εβ εν ώ ν .
Μ Μ 0 0 5 9 (1057), σ. I l l : karye-i Kaldat, mezkur karye-i ehalisi derbendciler olub emr-i Pa-
di§ahiyle lume-i avanzdan vermekden muaf olmu§lardir.
35 MM 0 0 5 9 (1084). σ. 75: karye-i Kaldat. neferan 3 5 , derbendcilerdir.
Οι Καλντάδες αναγράφονται επίσης και στο προαναφερθέν αναλυτικό κα

τάστιχο κεφαλικού φόρου ΜΜ 15521 (1087). Εκεί, το χωριό παρουσιάζεται να
έχει 29 εστίες ζιμμήδων, οι οποίοι υποχρεούνται και αποδίδουν κανονικά τον
κεφαλικό τους φόρο. Ακόμη, το χωριό αναφέρεται ως δερβένι, το οποίο υ π ά
γετα ι στα βακούφια του σουλτάνου Σουλεϊμάν Χαν.36
Από τα παραπάνω στοιχεία προκύπτει ότι το δερβένι των Καλντάδων κά
ποια στιγμή υπήχθη στα βακούφια που αναφέρονται ως «Βακούφια του Σουλ
τάνου Σουλεϊμάν» (Sultan Süleyman Kanûnî: 1520-1566).3' Αναφέρθηκε π α
ραπάνω ότι ο οικισμός/η συνοικία Αγ. Μηνάς, στην πρώτη αναφορά του σε κα
τάστιχο καταγράφ εται ως ανήκων στα βακούφια. Η καταγραφή αυτή δεν συ
νοδεύεται από κάποιο προσδιορισμό αυτών των βακουφίων. Εντούτοις, μπορεί
να δ ια τυ π ω θεί η βάσιμη υπόθεση ότι και ο Άγ. Μηνάς ανήκε στα ίδια βα
κούφια και, μάλιστα, ότι αμφ ότεροι οι δύο οικισμοί, του Αγ. Μηνά και των
Καλντάδων, περιελήφθησαν σε αυτά τα βακούφια. Αυτό, εξάλλου, υπονοείται
και στη σημείωση για τα Σέρβια που φέρει στην πρώτη σελίδα του το κ α τά
στιχο ΜΜ 15521, όπου όλα τα βακούφια των Σερβίων που κα τα γρ ά φ οντα ι
αναφέρονται ως «βακούφια του Σουλτάνου Σουλεϊμάν».38 Οι χριστιανοί κά
τοικοι των οικισμών που εντάσσονταν στα βακούφια υποχρεούνταν να κ α τα
βάλλουν τον κεφαλικό τους φόρο εκεί. Είναι πλέον αποδεκτή η άποψη στη δευ
τερογενή βιβλιογραφία, ότι η υπαγω γή ενός οικισμού σε ένα βακούφι α π ο τε
λούσε αιτία προσέλκυσης πληθυσμού, καθώς οι κάτοικοι ενός τέτοιου οικισμού
απολάμβαναν ιδια ίτερου και προνομιακού φορολογικού καθεσ τώ τος.39 Δεν
Μ Μ 15521 (1087). σ. 6: karye-i Kaldat, derbend, tabi-i evkaf-i Sultan Süleyman Han. Α κο
λουθούν τ α ο ν ό μ α τα τω ν ε π ικ εφ α λ ή ς τω ν φ ορολογούμ ενω ν εστιώ ν, κ α ι στο τέλ ο ς α να -
φ έ ρ ε τ α ι ο α ρ ιθ μ ό ς το^ν εστια>ν. hane 29.
Σ τ α κ α τ ά σ τ ιχ α το υ 16ου α ι. γ ίν ε τ α ι μ ια μ όνο α ν α φ ο ρ ά στην ύ π α ρ ξ η β α κ ο υ φ ίω ν σ τ α
Σ ερ β ία . Σ το κ α τ ά σ τ ιχ ο 0 0 9 8 6 α ν α φ έ ρ ε τ α ι το β α κ ο ύ φ ι το υ ε π ισ κ ό π ο υ τω ν Σ ερ β ίω ν
Ιο^σήφ. Σ τη συνέχεια, σ τ α επ ό μ εν α κ α τ ά σ τιχ α το β α κ ούφ ι α υ τό εξα φ α ν ίζετα ι, ενώ τ α υ
τό χ ρ ο ν α δ εν γ ίν ε τ α ι κ α μ ία άλλη α ν α φ ο ρ ά σε β α κ ο ύ φ ια . Α υτό π ιθ α ν ό τ α τ α σ η μ αίνει ότι
τ α β α κ ο ύ φ ια τω ν Σ ερ β ίω ν κ α τ α γ ρ ά φ ο ν τ α ν σε ά λ λ α κ α τ ά σ τιχ α , ε ιδ ικ ά σ υ ντα σ σ ό μ ενα
γ ια τ α β α κ ο ύ φ ια μ ια ς περ ιοχής, τ α ο π ο ία δεν έχουν α κόμ η εν το π ισ τε ί (κ α ι όχι β εβ α ίω ς
π ω ς δ εν υ π ή ρ χ α ν β α κ ο ύ φ ια σ τ α Σ έρ β ια κ α ι στην π ε ρ ιο χ ή το υ ς). Υποθέτο.) ό τι ο α ν α -
φ ε ρ ό μ ε ν ο ς σ ο υ λ τά ν ο ς Σ ο υ λ ε ϊμ ά ν ε ίν α ι ό ν τω ς ο Σ ο υ λ ε ϊμ ά ν Α' ο Ν ομ οθέτη ς. κ α θ ώ ς ο
Σ ο υ λ ε ϊμ ά ν Β' κ α τ ε ίχ ε το ν θρ ό νο τη ν π ε ρ ίο δ ο 1687-1691. δ η λ α δ ή α νή λθε σ το ν θρόνο
10 χ ρ ό ν ια μ ε τ ά τη σ ύ ντα ξη το υ ΜΜ 15521.
ΜΜ 15521 (1087), σ. 5: nefs-i kasaba-i Serfice maa mahallat-i evkaf-i Sultan Süleyman Han.
Κ ο τ ζα γ ε ώ ρ γ η ς. ό .π ., σ. 51. κ α ι Β έ ρ α Μ ο υ τα φ τσ ίε β α . Α γ ρ ο τικ έ ς Σ χ έ σ ε ις σ τη ν Οθω
μα νική Α υ το κ ρ α το ρ ία (15ος-16ος α ιώ να ς ), Α θήνα 1990. σ. 168-192. ό π ο υ π α ρ α τ ίθ ε ν τ α ι
α ν α λ υ τ ικ ά οι μ ο ρ φ έ ς εκ μ ε τά λ λ ε υ σ η ς κ α ι π ρ ο σ έ λ κ υ σ η ς τω ν φ ο ρ ο λ ο γ ο ύ μ ε ν ω ν σε β α
κ ο ύ φ ια κ α ι μ ούλκ ια.
αποκλείεται λοιπόν η ανάπτυξη του Αγ. Μηνά να οφείλεται στο προνομιακό

βακουφικό καθεστώς που απολάμβαναν οι κάτοικοι του.
Οι κάτοικοι των Κ αλντάδων είναι όλοι χριστιανοί και φέρουν ελληνικά
χριστιανικά ονόματα. Στους α πογραφ όμ ενους φ ύλακες του δερβενιού π ερ ι
λαμβάνονται ένας χρυσοχόος, ένας ιερέας και δύο βοσκοί.40 Λόγω των περιο
ρισμένων πληροφοριώ ν των κατάστιχω ν δεν μπορεί να γίνει ανάλυση περί
της κοινωνικής δομής και της οικονομίας του χωριού. Όμως, όπως και στην π ε
ρίπτωση της Καστανιάς, παρουσιάζονται επα γγέλμ α τα σχετικά με τη ζωή του
χωριού και με τη θρησκευτική ζωή. ενώ εντύπωση προξενεί η ύπαρξη ενός χρυ-
σοχόου, ο οποίος ασκεί το επά γγελμ α σε αυτό το χωριό.
Σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τα
Ο 17°? αι. αποτελεί μια μεταβατική περίοδο κρίσεων και αλλαγών,41 οι οποίες
αντικατοπτρίζονται και στις πρω τογενείς πη γές που εξετάστηκαν στην π α
ρούσα μελέτη. Η σταδιακή αποδυνάμω ση του τιμαριω τικού συστήματος και
η αντικατάστασή του από πρακτικές και συστήματα που ανταποκρίνονταν στις
ανάγκες του Κράτους εντοπίζεται στην κατάργηση και στην έλλειψη απογρα-
φικών κατάστιχων (ΐιψιι ίαίππ άεβεήεή) και στην αντικατάστασή τους α πό τα
κατάστιχα έκτακτης φορολογίας (αναήζ άεβεήβτϊ) και τα κατάστιχα κεφαλικού
φόρου (άζι/ε άεβεήεή).
Για την περιοχή του σημερινού νομού Κοζάνης ο 17ος αι. σηματοδοτεί τη
σταδιακή ανάπτυξη της Κοζάνης και την ανάδειξή της στο σημαντικότερο χρι
στιανικό οικιστικό κέντρο της περιοχής, με αποτέλεσμα τη μεταφορά της έδρας
της επισκοπής Σερβίων, το 1745. από τα Σέρβια στην Κοζάνη. Εντούτοις, τα
Σέρβια δεν έχασαν την πρω τοκαθεδρία που απολάμβαναν ήδη α πό τα μέσα
του 15ου αι., όταν αναδείχθηκαν σε διοικητικό και οικονομικό κέντρο, α πό τις
οθω μανικές Αρχές. Ό π ω ς προαναφέρθηκε, τα Σέρβια, π α ρ ά τον περιορισμό
των διοικητικών ορίων του ομώνυμου καζά και τη σταδιακή συρρίκνωση του
χριστιανικού πληθυσμού, δεν απώλεσαν τον πρω ταγω νιστικό ρόλο τους στην
ευρύτερη περιοχή. Από τις πη γές που παρουσιάσαμε αναλυτικά προκύπτουν
δύο συσχετιζόμενα φαινόμενα: η ανασφάλεια που επικρατούσε στην περιοχή
γύρω α πό τα Σέρβια και η αύξηση στις ανάγκες ύδρευσης των Σερβίων.
40 ΜΜ 15521 (1087), σ. 6: Yani kuyumcu, papa Kostandin. Milio goban. Hristodulo coban.
41 Γ ια τον ο θ ω μ α ν ικ ό 17° α ι. βλ. D arling, ό .π : S uraiya F aro q h i. «C risis a n d C hange, 1590-
1 6 9 9 » , στο: H. Inalcik - D. Q uataert, An Economic and Social History of the Ottoman E m
pire. 1300-1914. C am bridge 1994. a. 413-636.
Ο περιηγητής Εβλιγιά Τ σελεμπί42 (Εν1ί}Ή ζθΐθύί), ο οποίος πέρασ ε α πό

την περιοχή το 1677, αναφέρει το κλίμα ανασφάλειας που επικρατούσε στην
δυτικομακεδονική ύπαιθρο στα μέσα του 17ου αιώνα. Αναφερόμενος στο στενό
του Σ αρα ντα πόρου, αποκαλεί την περιοχή ως «ένα στενό το οποίο μυρίζει
αίμα, στο οποίο άνθρω ποι ονομαζόμενοι χ α ϊν τ ο ύ τ σκοτώνουν και εξολο
θρεύουν». 0 Σαραντάπορος βρίσκεται κοντά στα Σέρβια, και η ύπαρξη ληστών
θα π ρ έπ ει να δυσκόλευε τις οικονομικές δραστηριότητες, κέντρο των οποίων
αποτελούσαν τα Σέρβια. καθώς βρίσκονταν επάνω στην οδική αρτηρία που συ
νέδεε τη Θεσσαλία με τη Δυτική Μακεδονία. Η δημιουργία, ως εκ τούτου, του
δερβενιού των Καλντάδων πρ έπει να συνδεθεί με την προσπάθεια εκ μέρους
των Αρχών να αντιμετω πιστεί και να παταχθεί η ληστεία στη περιοχή και να
προστατευτεί το οικονομικό κέντρο της περιοχής, στο οποίο συγκεντρωνόταν
πλέον το μουσουλμανικό στοιχείο της περιοχής, νοτίως του Αλιάκμονα.
Ακόμη, σημαντικό ρόλο στην καθημερινή και οικονομική ζωή των Σερβίων
φαίνεται να πα ίζει ο θεσμός των βακουφιών.43 Η ανάδειξη του Αγ. Μηνά σε
δεύτερο οικισμό, του οποίου οι κάτοικοι ήταν συντηρητές των υδραγω γείω ν
και των καναλιών ύδρευσης των Σερβίων, παράλληλα και συμπληρω ματικά
προς τους κατοίκους της Καστανιάς, καθώς και του δερβενιού των Καλντάδων,
αποτελεί αποτέλεσμα των φορολογικών ελαφρύνσεων και του ευέλικτου προ
νομιακού καθεστώτος που απολάμβαναν οι κάτοικοι των οικισμών που εντάσ
σονταν σε βακούφια, καθώς οι δύο αυτοί οικισμοί αποτέλεσαν περιουσία των
βακουφίων του σουλτάνου Σουλεϊμάν Α' - η ανάλυση της δομής και του ρόλου
αυτών των βακουφιών ξεπερνά το πλαίσιο της παρούσας εργασίας.
Εν κατακλείδι. οι οθωμανικές αρχειακές πηγές αποδεικνύονται βασικό ερ
γαλείο γ ια την καταγραφ ή και ερμηνεία της ιστορίας, όχι μόνο της υπό εξέ
ταση περιοχής αλλά και του συνόλου του ελλαδικού χώρου. Η μελέτη και δη
μοσίευση ενός μεγαλύτερου αριθμού τέτοιων πηγών θα συμβάλει στη διαλεύ
κανση σκοτεινών σημείων και στην εκ νέου ερμηνεία και καταγραφή της ιστο
ρίας των περιοχώ ν που εντάχθηκαν και παρέμειναν επί πέντε και πλέον α ι
ώνες υπό οθωμανική κυριαρχία.
Γ ια τον Ε β λ ιγ ιά Τ σ ε λ ε μ π ή κ α ι το έ ρ γ ο του, ό π ω ς κ α ι γ ια τ ις π ε ρ ιη γ ή σ ε ις το υ στον

χ ώ ρ ο τ η ς Δυτ. Μ α κ εδ ο νία ς, βλ. Β. Δ η μ η τρ ιά οη ς, Η Κ εν τρ ικ ή κ α ι Δ υτική Μ α κ εδο ν ία
κ α τ ά τον Ε β λιγιά Τ σελεμπή . Θ εσσαλονίκη 1973 (σ τις σ. 199-206 η α ν α φ ο ρ ά στην ε π ί
σκεψ ή το υ σ τ α Σ έρ β ια ).
Γ ια τα β α κ ο ύ φ ια κ α ι τον ρόλο το υ ς στην οικονομική ζωή τω ν μ ουσ ουλμ α νικ ώ ν κρατώ ν,
κ α ι π ιο σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έν α το υ ο θω μ α νικ ο ύ κ ρ ά το υ ς, βλ. Σ ο φ ία Λ άιου. Η Σ ά μ ο ς κ α τ ά την
Οθωμανική Π ερίοδο. U niversity S tudio Press, Θ εσσαλονίκη 2002. σ. 81-93. Γ ια μ ια π α -
λα ιό τερ η μ α ρ ξ ισ τικ ή π ρ ο σ έ γ γ ισ η το υ θεσ μ ο ύ βλ. Μ ο υ τα φ τσ ίεβ α . ο .π .
ΠΑΡΑΡΤΗΜ Α
Σ υ γκ εντρ ω τικ ό ς Π ίνακας Δεδομένων
karye-i Kestanelik
έτος κατάστιχο εστίες / άτομα φορολογικές παρατηρήσεις
ελαφρύνσεις
1057/1647 ΜΜ 0059. 8 / 16 απαλλαγή από απασχολούνται
avariz την καταβολή στα υδραγωγεία
αβαρίζ του Αγιάς Αγά
1057/1647 ΜΜ 0059. -/- απαλλαγή από απαλλαγή διότι
avariz την καταβολή προμηθεύουν τα
αβαρίζ Σέρβια με νερό
1057/1647 ΜΜ 0059. -/- απαλλαγή από συντηρητές της
avariz την καταβολή κρήνης του και
αβαρίζ του υδραγωγείου
Αγιάς Αγά
1084/1673 ΜΜ 0059. - / 45 απαλλαγή από συντηρητές
avariz την καταβολή υδραγωγείου
αβαρίζ και καναλιών
ύδρευσης
1086/1676 ΜΜ 15321. 48 / - απαλλαγή από συντηρητές
cizye defteri την καταβολή υδραγωγείου
icmal κεφαλικού και καναλιών
φόρου ύδρευσης
1087/1677 ΜΜ 15521. 33 / - απαλλαγή από συντηρητές
cizye defteri την καταβολή υδραγωγείου
mufassal κεφαλικού και καναλιών
φόρου ύδρευσης
1098/1686 MM 15040. 33 / - απαλλαγή από Δερβένι
cizye defteri την καταβολή
icmal κεφαλικού
φόρου
1101/1689 MM 0059, - / 24 απαλλαγή από αποσύρθηκαν
avariz την καταβολή και επανήλθαν
αβαρίζ στα καθήκοντα
τους, συντηρητές
υδραγωγείου και
καναλιών
ύδρευσης
k a ry e -i Α γο Μ ι ι ή
1087/1677 ΜΜ 15521, 7 /- σ υντηρητές
οΐζγθ ύ θ ίίθ π υ δ ρ α γ ω γ ε ίο υ
m u fa s s a l κ α ι κ α ν α λ ιώ ν
ύ δ ρ ε υ σ η ς,
σ υ ν ο ικ ία τω ν
Σ ε ρ β ίω ν π ο υ
υ π ά γετα ι στα
β α κ ο ύ φ ια τ ο υ
Σ ο υ λ ε ϊμ ά ν Α '
1 1 0 1 /1689 ΜΜ 0 0 5 9 , - η απαλλαγή από σ υντηρητές
a v a rlz τη ν κ α τ α β ο λ ή υ δ ρ α γ ω γ ε ίο υ
α β α ρ ίζ κ α ι κ α ν α λ ιώ ν
ύδρευσ ης
k a ry e -i Κ ^ ΐο ^ ί
1057/1647 ΜΜ 0059, - / - απαλλαγή από φ ύλακες
a v a rlz τη ν κ α τ α β ο λ ή στενω πού
α β α ρ ίζ (δ ε ρ β ε ν ιο ύ )
1 0 8 4 /1673 ΜΜ 0059, - / 35 απαλλαγή από φ ύλακες
a v a rlz τη ν κ α τ α β ο λ ή στενω πού
α β α ρ ίζ (δ ε ρ β ε ν ιο ύ )
1087/1677 Μ Μ 15521, 29 / - στενω πός
ΟΙΖγθ άθίίΘΙΪ (δ ε ρ β έ ν ι),
m u fa s s a l που υπάγεται
σ τ α β α κ ο ύ φ ια
Σ ο υ λ ε ϊμ ά ν Α '
ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΛΑΦΡΥΝΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΣΕΡΒΙΩΝ. 17°^ ΑΙ. 131
Εικ. 1. Κ ώό. Μ Α ϋ .(1.15521 (1087/1676-77). σ. 14-15, Κ ω νσ τα ντινούπολη ,

Βα$ύα1αιη1ι1<: O sm anll Αι·$ινι (Π ρ ω θ υ π ο υ ρ γικ ό Ο θω μ α νικό Α ρχείο):
Α να λυτικ ό κ α τ ά σ τιχ ο κ εφ α λ ικ ο ύ φ ό ρ ο υ τη ς π ε ρ ιο χ ή ς Σ ερ β ίω ν. 17ος α ιώ να ς.
Αναστασία Γ. Παληού
ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ

ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ ΤΟΤ 17ου-19ου ΑΙΩΝΑ
Ε ισα γω γικά
Σε απόμερη θέση αλλά οριοθετούμενη σε ένα σταυροδρόμι με δυναμικές γ ε

ω γραφικές διασυνδέσεις.1 η Κοζάνη εξελίχθηκε σταδιακά από έναν μικρό οι
κισμό 137 εστιών περί το 15002 σε οικονομικό και πνευματικό κέντρο της ευ
ρύτερης περιοχής τον 18°-19° αι. και σε μια πόλη 10.000 π ερ ίπ ο υ κατοίκων
κατά τον χρόνο απελευθέρωσης και ένταξής της στο ελληνικό κράτος (1912).3
Στη Δυτ. Μακεδονία, όπω ς και στην υπόλοιπη Μακεδονία, η οθωμανική
περίοδος ξεκίνησε α πό την κατάκτηση της περιοχής περί τ α τέλη του
14ου αιώνα. Στην ίδια περίοδο, αν και δεν έχει χρονολογηθεί με ακρίβεια μέχρι
Ό π ω ς χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά έ γ ρ α φ ε ο Κ. Γ ουναρόπουλος, « Κ ο ζα ν ικ ά » , Π α νδώ ρα 22 (1872)

490: εκ τ η ς α γ ο ρ ά ς ά ρ χο ν τα ι τέ σ σ α ρ ε ς δημόσιαι όδοί, ήτοι π ρ ο ς ά ν α το λ ά ς διά Β έρ -
ροιαν. Ν ιά γο υ σ τα ν . Θ εσ σ α λο νίκ η ν π ρ ο ς δ υ σ μ ά ς διά Σ ιά τ ισ τ α ν . Γ ρ εβ εν ά . Ιω άννινα
και λ ο ιπ ή ν 'Ή π ε ιρ ο ν π ρ ο ς β ο ρ ρ ά ν διά Κ α λ λ ιά ρ ιο ν , Β ιτώ λια κα ι β ό ρ ειο ν Μ α κ ε δ ο
ν ία ν π ρ ο ς νότον διά Σ ε ρ β ία , Έ λ α σ σ ώ ν α . Τρίκκην. Λ ά ρ ισ α ν και λο ιπ ή ν Θ εσ σ α λία ν .
'Απέχει δ έ τω ν Βιτωλίω ν κα ι Λ α ρ ίσ σ η ς ώ ρα ς δ εκ α ο κ τώ . των δ ε Ίω αννίνων και Θ εσ
σ α λο νίκ η ς . τρ ιά κ ο ν τα ε ξ ...
Η π α λ α ιό τ ε ρ η γν ω σ τή α ν α φ ο ρ ά στην Κ οζάνη χ ρ ο ν ο λ ο γ ε ίτα ι π ε ρ ί το 1498-1502· βλ.
Κ. Κ α μ π ο υ ρ ίό η ς - Γ. Σ α λα κ ίοη ς, Η ε π α ρ χ ία Σ ερβίω ν τον 16° αιώ να μ έ σ α α π ό οθω
μα νικές π η γές. Θ εσσαλονίκη 2013, σ. 121. Σ ε φ ορολογικό οσμανικό κ α τά σ τιχ ο του καζά
Σ ερβίω ν έτ. 1528, π ο υ φ υ λ ά σ σ ετα ι στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Σ όφ ια ς, ο οικισμός Κ ο
ζάνης εμ φ α νίζετα ι ω ς ο μικρότερος μ ετα ξύ 36 ο ικ ισ τ ικ ο ί εγκα τα σ τά σ εω ν του καζά Σ ερ
βίων, στην π λ ειο ψ η φ ία το υ ς μουσουλμανικώ ν, με μ εγα λ ύ τερ ο τον οικ ισ μ ό τω ν Σ ερβίω ν
με 1.075 ε σ τίες κ α ι π ιθ α ν ό πληθυσ μ ό 4.838 άτομα* βλ. Μ αρία -Χ ρισ τίνα Χ ατζήιω άννου.
Η ιστορική εξέλιξη των οικισμών σ την περιοχή το υ Α λιάκμονα κ α τά την Τ ουρκοκρατία
- Ο κ ώ δ ικ α ς α ρ . 201 τη ς Μ ονής Μ ετα μ ο ρ φ ώ σ εω ς το υ Σ ω τή ρ ο ς Ζ ά β ο ρ δ α ς.
[Κ Ν Ε /ΕΙΕ], Α θήνα 2000. σ. 32-33* Γ. Τσότσος. Ιστορική Γ εω γρα φ ία τη ς Δ υτικής Μ α
κεδονίας - Το οικιστικό δίκτυο 14ος-17ος αιώνας. Θ εσσαλονίκη 2011. σ. 237 κ.ε.
Βλ. στην έκδοση του Υ π ουργείου Ε θνικής Ο ικ ονομ ία ς - Δ ιεύθυνσ ις Σ τα τ ισ τ ικ ή ς, Α π α -
ρίθμησις τω ν κα τοίκω ν τω ν Ν έω ν Ε π α ρ χιώ ν τη ς Ε λ λ ά δ ο ς τ ο υ έ τ ο υ ς 1913. Α θήνα
1915. σ. 3 0 . Σ τη ν α π ο γ ρ α φ ή α υ τή η Κ οζάνη φ έ ρ ε τ α ι μ ε π λ η θ υ σ μ ό 9 .4 0 8 κ α το ίκ ω ν
κ α ι ο ν. Κ οζάνη ς ο^ς ο τρ ίτο ς κ α τ ά σ ειρ ά ν νομ ός τω ν «Νέο^ν Χο^ρο^ν», μ ε γεν ικ ό π λ η
θ υ σ μ ό 2 0 6 .3 0 7 κ α τ ο ίκ ο υ ς, μ ε τ ά το ν ν. Θ εσ σ α λ ο νίκ η ς (506.571 κ ά τ ο ικ ο ι) κ α ι τον
ν. Ιω α ννίνω ν (245.618 κ ά τοικ οι).
134 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Γ. ΠΑΛΗΟΤ
σήμερα, α νά γετα ι και η ίδρυση του οικισμού Κοζάνης με πιθανή συνένωση

προϋπαρχόντω ν μικροοικισμώ ν4 και μετοικεσίες όμορων πληθυσμών, που
εγκατέλειψ αν τις εστίες τους με την εγκατάσταση Γιουρουκω ν εποίκων στη
γύρω περιοχή.5
Μέχρι τον 17° αι. η Οθωμανική Α υτοκρατορία είχε επεκτα θεί στα Βαλ
κάνια και την Κεντρική Ευρώπη, οπότε και άρχισε η παρακμ ή της εξα ιτία ς
ποικίλων παραγόντω ν, η αναφορά των οποίων ξεφεύγει από τα πλαίσια της
παρούσας ανακοίνωσης. Θα μπορούσαμε απλώ ς να σημειώσουμε ότι η θεο
κρατική και στρατοκρατική δομή της αυτοκρατορίας της έδινε τον χαρακτήρα
ενός ιδιότυπου κράτους, η κυρίαρχη τάξη του οποίου ήταν επ ί μακρόν α π α
σχολημένη με τον ιερό πόλεμο, αφήνοντας στους κατακτημένους λαούς -το υ ς
οποίους διέκρινε μόνο με τη θρησκεία το υ ς- το εμπόριο, τη βιοτεχνία και τις
λοιπές π α ρ α γω γ ικ ές δραστηριότητες για τη λειτουργία της διοικητικής μη
χανής.6 Την παρακμή της αυτοκρατορίας δεν ανέκοψαν ούτε οι προσπάθειες
εκσυγχρονισμού της με τις ευρείες μεταρρυθμίσεις, γνωστές ως τανζιμάτ. που
εξαγγέλθηκαν στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα. Με αυτές αναδιοργανώθηκαν
μεταξύ άλλων και οι θρησκευτικές κοινότητες (μιλέτ) των μη μουσουλμάνων
υπηκόων υπό την ηγεσία του θρησκευτικού τους ηγέτη και ενισχύθηκε η συμ
μετοχή των λαϊκών στη διοίκηση και στην απονομή της δικαιοσύνης μέσα στο
πλαίσιο της κοινότητας.7 Με νόμο που προέβλεπε τη διαίρεση της αυτοκρα-
Η ίδ ρ υ σ η του ο ικ ισ μ ο ύ τη ς Κ ο ζά νη ς τ ο π ο θ ε τ ε ίτ α ι, σ ύ μ φ ω ν α με α τ ε κ μ η ρ ίω τ ε ς υ π ο
θέσεις. σ τα τέλη π ε ρ ίπ ο υ το υ 14ου αι.· βλ. Π. Ν. Λ ιούφης, Ισ το ρ ία τ η ς Κ οζάνης. Α θήνα
1924. σ. 34 κ.ε.· Μ ιχ. Π α πα κ ο^νσ τα ντίνου. Μ ια β ο ρειο ελλη νικ ή π ό λ η σ τη ν Τ ο υ ρ κ ο
κ ρ α τία . Ισ το ρ ία τη ς Κ οζά νης (1400-1912). Α θήνα 21998, σ. 19 κ.ε. Κ ρ ιτική σ τ ις α ν ω
τέρ ω υ π ο θ έ σ ε ις α σ κ εί ο Χρ. Γ. Π ατρινέλης. « Π ρ ώ ιμ ες ισ το ρ ικ ές μ α ρ τ υ ρ ίες γ ια την Κ ο
ζάνη. τη Σ ιά τ ισ τ α κ α ι ά λλες κ οινότητες Δ υτικής Μ α κ εδονία ς (1 6 6 0 )» , Μ εσαιω νικά και
Ν έ α Ε λλη ν ικ ά 5 (1996) 111 κ.ε. Β ιβ λ ιο γρ α φ ία σ χετικ ή σ το Τσότσος, ό .π .. σ. 400. 412.
Οι Γ ιουρούκοι (ν ο μ α δ ικ ά φ ύ λ α Τ ουρκομ άνω ν) ά ρ χ ισ α ν να ε γ κ α θ ίσ τ α ν τ α ι στην ε υ ρ ύ
τερη π ε δ ιν ή π ερ ιο χή της Κ οζάνης (α π ό τη σημερινή Π το λεμ α ΐο α μ έ χ ρ ι τον Α λιάκμονα)
σ τα τέλ η το υ 14ου α ιώ να. Γνω στοί γ ια την τρ α χ ύ τη τά τους, α σ κ ο ύ σ α ν σ τρ α τιω τικ ά κ α
θή κ ο ντα ω ς τον 17° αι., α λλά σ τ ις α ρ χ έ ς του 2 0 ου αι. ήταν π ια ειρ η νικ οί γ ε ω ρ γ ο ί κ α ι
τ α π η τ ο υ ρ γ ο ί. Βλ. Λ ιούφ ης, ό .π .. σ. 42· A. Ε. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ς. Ι σ τ ο ρ ία τ η ς Μ α κ ε δ ο
νίας 1354-1833. Θ εσσαλονίκη 1969. σ. 40 κ.ε.· Β. Δ ημητριάδης. Η Κ εντρ ικ ή και Δυτική
Μ α κ εδο ν ία κ α τ ά το ν Ε β λιγιά Τ σελεμπή . εισ .-μ ετά φ ρ .-σ χ., Θ εσσαλονίκη 1973, σ. 178*
Ν. Σ α ρ ρ ή ς, Ο σμανική π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α - Σ υ σ τη μ ικ ή π α ρ ά θ εσ η δομώ ν κα ι λ ε ιτο υ ρ
γιώ ν. I: Το δ ε σ π ο τικ ό κ ρ ά το ς. [Α θήνα. 1990]. σ. 62 κ.ε.· Ρ. F. S ugar, Η ν ο τιο α ν α το
λική Ε υ ρώ π η κά τω α π ό οθωμανική κ υρ ια ρ χ ία (1354-1804). μτφ . Π α υλίνα Χρ. Μ π α -
λούση, τ. 1, Α θήνα 1994. σ. 90, 110* Χατζη'ιω άννου, ό .π .. σ. 33* Π α π α κ ω νσ τα ντίνου, ό.π..
σ. 21-22. 45. 67-68* Τσότσος, ό .π .. σ. 330 κ.ε.
Ν. Γ. Σ βορώ νος. Ε π ισ κ ό π η σ η τη ς νεοελληνικής ιστορίας. Α θήνα 1999. σ. 44.
Οι μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ίσ ε ις στην π α ρ α κ μ ά ζ ο υ σ α Α υ τ ο κ ρ α το ρ ία σ τ ό χ ε υ α ν σ τη ν α λ λ α γ ή το υ
ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 135
τορίας σε γενικές διοικήσεις (1864), χωρίς να αλλοιωθεί ουσιαστικά η κλασική

διοικητική διαίρεση σε β ιλα έτια , σ α ν τζά κ ια και κα ζά δ ες. η κοινότητα α να
γνωρίστηκε ω ς ο πυρήνας του διοικητικού συστήματος της Οθωμανικής Αυ
τοκρατορίας.8 Το μιλέτ των ορθοδόξων χριστιανών είχε επικεφαλής τον εκάστοτε
θ ε ο κ ρ α τ ικ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς κ α ι σ τη δ η μ ιο υ ρ γ ία εν ό ς σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ κ ρ ά τ ο υ ς . Ε γ κ α ιν ιά
σ τη κ α ν το 1839 με το δ ιά τ α γ μ α Χ ά ττ-ι Σ ερ ίφ , π ο υ είχε ω ς κ α τευ θ υ ν τή ρ ια γ ρ α μ μ ή τον
σ εβ α σ μ ό τη ς ζωής, τη ς τιμ ή ς κ α ι τη ς π ε ρ ιο υ σ ία ς όλω ν γ ε ν ικ ά τω ν υ π η κ ό ω ν το υ σ ουλ
τά νου. κ α θ ώ ς κ α ι την ισ ότη τά το υ ς α π έ ν α ν τ ι σ τον νόμο, ανεξαρτήτους θρ η σ κ εύμ α το ς.
Τ ις α ρ χ έ ς α υ τ έ ς α π ο σ α φ ή ν ισ ε σ τ α 1856 το Χ ά ττ-ι Χ ο υ μ α γιο ύ ν . μ ε το ο π ο ίο θ εσ μ ο
θετήθηκε μ ε τα ξ ύ άλλο^ν κ α ι η λ ειτο υ ρ γία τω ν millet, δηλ. τω ν θρησ κευτικώ ν κοινοτήτω ν
τω ν μη μ ο υ σ ο υ λ μ ά ν ω ν Ο θω μανώ ν υ π η κ ό ω ν υ π ό τη ν η γ ε σ ία το υ θ ρ η σ κ ε υ τικ ο ύ τ ο υ ς
η γέτη , σ τ ο ιχ ε ίο π ο υ θ ε ω ρ ε ίτ α ι ό τι σ υ νέβ α λ ε στην ά νθηση το υ κ ο ιν ο τισ μ ο ύ . Α πό την
π λ ο ύ σ ια β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία γ ια την π ε ρ ίο δ ο το υ Τ α νζιμά τ βλ. ε ν δ ε ικ τικ ά E d . E n g elh a rd t.
La1 Turquie et le Tanzimat ou Histoire des Réformes dans ΓEmpire Ottoman depuis 1826 jusqu *
a' nos jours , Π αρίσι 1882, σ. 35 κ.ε.· E. X. Ε μ μ ανουη λίδη ς. T a τ ε λ ε υ τα ία έ τη τη ς οθω
μ α ν ικ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία ς . Α θή να 1924. σ. 45 κ.ε.· S u raiy a F a ro q h i - Β. M cG ow an -
D. Q u a ta ert - S. P am uk. An economic and social histon/ of the Ottoman Empire, τ. 2: WOO-
1914. C am b rid g e 1994. σ. 761 κ.ε.· I. O rtayli. Ο πιο μ α κ ρ ύ ς αιώ να ς τ η ς α υ τ ο κ ρ α τ ο
ρ ία ς - Ο οθω μανικός 19°$ αιώ νας. Η π ο ρ εία π ρ ο ς τον εκ σ υ γχρ ο ν ισ μ ό , μτφ. Κ α τε
ρίνα Σ τά θη , επ ιμ . Σ. Π. Π α π α γ ε ω ρ γ ίο υ , Α θήνα 2004. σ. 343 κ.ε.
Οι κ α τ α κ τη μ έ ν ε ς π ε ρ ιο χ έ ς δ ια ιρ ο ύ ν τα ν σε μ ε γ ά λ ε ς σ τρ α τιω τικ ο -δ ιο ικ η τικ έ ς π ε ρ ιφ έ
ρειες, τ α εγια λ έτια . με επ ικ εφ α λ ή ς τον μ π εη λέρ μ π εη . α πο κ α λ ο ύ μ ενο π α σ ά . Κ άθε εγια -
λέτι υ π ο δ ια ιρ ο ύ ν τα ν σε σαντζάκια, βασ ική οικονομ ική κ α ι διο ικ η τικ ή μ ο ν ά δ α τη ς α υ
το κ ρ α τ ο ρ ία ς υ π ό την α ιγ ίδ α ενός σ α ντζά κ μ π εη . Υ ποδιαίρεση του σ α ν τζα κ ιο ύ ή τα ν ο
καζάς. μ ικ ρ ή διοικ ητικ ή κ α ι δ ικ α σ τικ ή π ε ρ ιφ έ ρ ε ια υ π ό τη δ ικ α ιο δ ο σ ία ενό ς καδή. π ο υ
μ ε τη σ ε ιρ ά το υ υ π ο δ ια ιρ ο ύ ν τα ν σε μ ικ ρ ό τερ ες ενότητες, το υ ς να χ ιγιέδ ες. και α υ το ί
σε σ υ νο ικ ίες (μ α χα λ ά δ ες). Σ τον να χιγιέ π ρ ο ΐσ τ α τ ο έ ν α ς ναΐπης (α ν α π λ η ρ ω τή ς καδής)
ή έ ν α ς β ο ε β ό δ α ς (α π ό τον 17° αι.), ο ο π ο ίο ς θεο^ρούνταν ο κ α τεξο χή ν α ξ ιω μ α το ύ χ ο ς
το υ κ α ζά . κ α θ ώ ς ε ίχε π ο λ ύ π λ ε υ ρ ε ς ε ξ ο υ σ ίε ς (φ ο ρ ο λ ο γ ικ ές, δ ιο ικ η τικ έ ς, δ ικ α σ τ ικ έ ς
κ.ά.). Μ ε το ν νόμ ο « Π ερ ί τη ς ν έ α ς ο ια ιρ έ σ ε ω ς τη ς Α υ τ ο κ ρ α το ρ ία ς ε ις γ ε ν ικ ά ς δ ιο ι
κ ή σ εις υ π ό την ε π ω ν υ μ ία ν Β ιλ α γέ τ (Ν ο μ α ρ χ ία ς)» (1864) ο κ α ζά ς υ π ο δ ια ιρ έ θ η κ ε σε
« χ ω ρ ία κ α ι κ ο ιν ό τη τες» μ ε ιδ ια ίτε ρ η δ η μ α ρ χία . ω ς α π ο κ εν τρ ω μ έν η κ ρ α τικ ή α ρχή γ ε
νικ ής α ρ μ ο δ ιό τ η τ α ς , α ν ε ξ ά ρ τ η τη α π ό θ ρ ή σ κ ευ μ α . Με τον ίδ ιο νόμ ο π ρ ο β λ έφ θ η κ ε
ε π ίσ η ς η σ υγκ ρ ότη σ η σ τα χ ω ρ ιά δ η μ ο γερ ο ν τεία ς με 3-12 μέλη, στην ο π ο ία μ ετείχε κ α ι
ο θ ρ η σ κ ευ τικ ό ς α ρχη γό ς. Το σ υμ β ούλιο δημογερόντοον είχε δ ιο ικ η τικ ές, φ ο ρ ο λ ο γικ ές
κ α ι δ ικ α σ τ ικ έ ς α ρ μ ο δ ιό τη τες. Οι τε λ ε υ τα ίε ς π ερ ιο ρ ίζο ν τα ν κ υ ρ ίω ς στη σ υ μ β ιβ α σ τικ ή
επ ίλυ σ η τω ν ιδ ιω τικ ώ ν δια φ ο ρ ώ ν, π ο υ α ν έ κ υ π τα ν μ ε τα ξ ύ τω ν μελώ ν τη ς κοινότητας.
Οι εν λόγω μ ετα ρρυθμ ίσ εις, σε σ υνδυα σ μ ό κ α ι με δ ιά φ ο ρ ο υ ς άλλους π α ρ ά γ ο ν τε ς, ό π ω ς
η οικ ονομ ική ευρο^στία κ ά θ ε κοινότητας, σ υνέβ αλαν κ α θ ο ρ ισ τικ ά στην α ν ά π τυ ξ η του
κ ο ινο τισ μ ού, κ υ ρ ίω ς σ τ ις νη σ ιω τικ ές π ερ ιο χές, σε π ε ρ ιο χ έ ς α π ο μ α κ ρ υ σ μ έ ν ε ς α π ό την
κ εντρ ικ ή δ ιο ίκ η σ η , κ α ι σε π ε ρ ιο χ έ ς μ ε ιδ ια ίτ ε ρ ε ς σ υνθή κ ες. Βλ. Ν. Γ. Μ οσχοβά κης.
Το εν Ε λ λ ά δ ι δημόσιον δίκαιον ε π ί το υ ρ κ ο κ ρ α τία ς. Α θήνα 1882. σ. 68 κ.ε.· N. I. Π α-
ντα ζό π ο υ λ ο ς. Ελλήνω ν σ υσ σω μ α τώ σεις κ α τά τη ν το υ ρκ ο κ ρ α τία ν. Α θήναι 1958. σ. 14
κ.ε.· Γ. Δ. Κ οντογιώ ργης, Κοινωνική δυναμική και πολιτική αυτοδιοίκηση. Οι ελληνικές
136 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Γ. ΠΑΑΗΟΤ
οικουμενικό πατριάρχη, ο οποίος με τα «προνόμια» που του είχαν αναγνωριστεί

μετά την Άλωση θεωρούνταν ανώτατη πολιτική αρχή και ρυθμιστής του δικαίου
όλων των φόρου υπόχρεων χριστιανών.9 Έ τσι, και οι επιχώ ριοι αρχιερείς
ασκούσαν, εκτός από τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, πολιτική εξουσία, ευθυ-
νόμενοι προσωπικά στις οθωμανικές αρχές για ενέργειες των μελών του ποιμνίου
τους, καθώς και νομοθετικές, διοικητικές και δικαστικές αρμοδιότητες σε ζητή
ματα που δεν ενέπιπταν στις αρμοδιότητες άλλης αρχής. Η ενιαία οργάνωση των
χριστιανικών κοινοτήτων επιχειρήθηκε με τους Γενικούς Κ ανονισμούς που εξέ
δωσε το Πατριαρχείο στα 1860-1862, ενώ οι κατά τόπους κανονισμοί των κοι
νοτήτων άρχισαν να εκδίδονται λίγα χρόνια αργότερα* μεταξύ αυτών και της κοι
νότητας Κοζάνης αρχικά το 1895 και στη συνέχεια το 1911.10
κ ο ιν ό τη τες τη ς το υ ρ κ ο κ ρ α τία ς . Α θήνα 1982. σ. 29 κ.ε.· I. Τ. Βισβίζης. «Η κοινοτική οι-

ο ίκ η σ ις τω ν Ε λλήνω ν κ α τ ά τη ν τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ία ν » , στο: Παν. Δ ρ α κ ό π ο υ λ ο ς (ε π ιμ .), Η
ιδιοπ ροσ ω πία το υ νέου ελλη νισ μ ο ύ. τ. 1. Α θήνα 1999. σ. 93 κ.ε.
Π ρ ό κ ειτα ι γ ια τ α γ ν ω σ τ ά « π ρ ο ν ό μ ια » το υ σ ο υλ τά νου Μ ω άμεθ Β' π ρ ο ς τον Γ εννά διο
Σ χολά ριο. ο ο π ο ίο ς α να γν ω ρ ίσ τη κ ε ω ς π ρ ώ τ ο ς π α τ ρ ιά ρ χ η ς μ ε τά την Άλοοση. Δύο τ ο υ
λ ά χισ το ν α ιώ ν ες π ρ ιν α π ό την κ α τά λ υ σ η τη ς Β υζα ντινή ς Α υ το κ ρ α το ρ ία ς η Ε κκλησία
είχε α π ο κ τ ή σ ε ι α υ ξη μ έν ες π ο λ ιτικ ές, ν ο μ ο θ ετικ ές κ α ι δ ικ α σ τ ικ έ ς εξο υ σ ίες, τ ις ο π ο ίε ς
δ ια τ ή ρ η σ α ν οι Ο θω μ α νοί γ ια θρ η σ κ ευ τικ ο ύ ς, ο ικ ο ν ο μ ικ ο ύ ς κ α ι κ ο ιν ω ν ικ ο ύ ς λό γο υ ς.
Έ τσ ι, ο π α τρ ιά ρ χη ς, με την ιδιότη τα το υ εθνάρχη ( millet bast), κ α τέ σ τη ύ π α τ ο ς α ρ χη γό ς
τη ς Ο ρθοδοξία ς, α ν ώ τα τη π ο λ ιτικ ή α ρχή κ α ι ρ υ θ μ ισ τή ς το υ δ ικ α ίο υ όλιον τω ν φ όρο υ
υπόχρεο^ν (ρα γιά δω ν) χρ ισ τια ν ώ ν υ π ο τελ ώ ν στην Ο θω μανική Α υ το κ ρ α το ρ ία , σ υ νεχί
ζ ο ν τα ς την ε π ίσ η μ η δ ικ α ιικ ή π α ρ ά δ ο σ η τη ς Β υ ζα ν τιν ή ς Α υ τ ο κ ρ α το ρ ία ς. Βλ.
Σ. Α ντίοχος. Τα π ρ ο νό μ ια τη ς Ο ρθοδόξου το υ Χ ρ ισ το ύ Ε κκλη σ ία ς κ α ι π ε ρ ί ε κ λο γή ς
τω ν π α τρ ια ρ χ ώ ν α υ τ ή ς ε π ί τη β ά σ ε ι α υ τώ ν . Α θή να 1901, σ. 47 κ.ε.· Ν. I. Π α ντα ζό -
π ο υ λ ο ς. « Τ α 'π ρ ο ν ό μ ια ’ ω ς π ο λ ιτ ισ τ ικ ό ς παράγουν ε ις τ α ς σ χ έσ εις Χ ρ ισ τια νώ ν-Μ ο υ -
σ ο υλ μ ά νω ν. Σ υμ βολή ε ις το Ε θιμ ικ ό ν Κ ο ινο δ ίκ α ιο ν τη ς Ε γ γ ύ ς Α να τολή ς κ α ι τη ς Ν ο
τ ιο α ν α τ ο λ ικ ή ς Ευρο^πης», Ε π ισ τ . Ε π . Σ χ. Ν Ο Ε ΑΠ Θ 19 (1986. τ χ 3 ) [Α ντιχάρισμα
σ το ν Ν . I. Π αντα ζόπ ουλο]. σ. 74 κ.ε.· Ελένη Ε. Κ ούκκου. Θ εσ μ ο ί κ α ι π ρ ο νό μ ια το υ
Ε λλη ν ισ μ ο ύ μ ε τ ά την Ά λω ση. Δ ιαμόρφ ω ση τη ς ελληνικής κοινω νίας κ α τ ά τη ν το υ ρ
κ ο κ ρ α τία . Α θήνα-Κ ομοτηνή 11988. σ. 67 κ.ε.
Οι Γ εν ικ ο ί Κ α ν ο ν ισ μ ο ί ψ η φ ίσ τη κ α ν το 1860 α π ό τ α μέλη (κ λ η ρ ικ ο ύ ς κ α ι λ α ϊκ ο ύ ς)
το υ Ε θνικ ού Π ροσω ρινού Σ υμ β ο υ λίο υ κ α ι ε π ικ υ ρ ώ θ η κ α ν α π ό τον σ ο υ λ τά νο το 1862.
Δ ιήρκεσαν ω ς το 1923. ο π ό τε κ α ι κ α τα ρ γή θ η κ α ν α π ό τη συνθήκη τη ς Α ω ζάννης. Π ε
ρ ιόρισα ν τ ις α ρμ ο δ ιό τη τες του π α τρ ιά ρ χη κ α ι το^ν μητροπολιτώ ν κ α ι ενίσχυσαν τη σ υ μ
μ ετοχή τω ν λα ϊκ ώ ν σ τις υ π ο θ έ σ ε ις το υ ορθόδοξου Κ οινού της α υ το κ ρ α το ρ ία ς. Ω ς το
1870. ε κ τό ς α π ό τον α ρ χ ιερ έα , π ο υ ήταν ex officio ο ε κ π ρ ό σ ω π ο ς τω ν ορθοδόξω ν τη ς
ε π α ρ χ ία ς του α λλά κ α ι υ π εύ θ υ ν ο ς γ ια τη νομ ιμ οφ ροσ ύνη τους, τ α λ ο ιπ ά κοινοτικ ά ό ρ
γ α ν α . η δομή κ α ι η λ ε ιτο υ ρ γ ία τους, α λλά κ α ι ο β α θμ ό ς σ υμ μ ετο χή ς του λ α ϊκ ού σ το ι
χείο υ σ τ α κ οινά , δ ιέ φ ε ρ α ν α π ό τ ό π ο σε τό π ο . Με το υ ς Γ ενικο ύς Κ α ν ο ν ισ μ ο ύ ς ε π ι-
διώ χθη κ ε μ ια ο μ ο ιο μ ο ρ φ ία σ το καθεσ τιός τω ν κ α τ ά τό π ο υ ς κοινοτήτω ν. Α νάμ εσ α σ τα
άλλα, τ α δ ικ α σ τ ή ρ ια του ορθόδοξου Κ οινού δ ια κ ρ ίθ η κ α ν σε π ν ε υ μ α τ ικ ά (α μ ιγ ώ ς με
ιε ρ ε ίς) κ α ι μ ε ικ τ ά (ιε ρ ε ίς κ α ι λ α ϊκ ο ί). Τ α π ν ε υ μ α τ ικ ά δ ικ α σ τ ή ρ ια α σ χ ο λ ο ύ ν τα ν με
Η έλλειψη ή η ανεπάρκεια κατά περίπτωση πληροφοριών από πρωτογενείς

πηγές δεν μας επιτρέπει να σχηματίσουμε μια σαφή και πλήρη εικόνα για τους
ειδικότερους κοινωνικοοικονομικούς μετασχηματισμούς που διαμορφώθηκαν
στην Κοζάνη μέσα στο πλαίσιο της πολύπλοκης δομής της οθωμανικής διοίκησης
μεταξύ του 17ου και του 19ου αι., προσέγγιση ωστόσο που θα επιχειρήσουμε,
έστω και σχηματικά, στο περιορισμένο πλαίσιο της ανακοίνωσης αυτής.
1. Η οικονομική κ α τά σ τα σ η
Τον 17° αι. ο χαρακτήρας της Κοζάνης φαίνεται ότι ήταν κατεξοχήν γεω ργο-
κτηνοτροφικός11 και δεν προσέφερε πολλά στους κατοίκους τη ς.12 Αυτό, σε
συνδυασμό και με τις γενικότερα επικρατούσες συνθήκες, ανάγκασε πολλούς
τ ις λ ε γ ά μ ε ν ε ς « π ν ε υ μ α τ ικ έ ς » υ π ο θ έ σ ε ις τη ς μ ν η σ τε ία ς, το υ γ ά μ ο υ , τ η ς δ ια τ ρ ο φ ή ς
σ υ ν εσ τώ το ς το υ γ ά μ ο υ κ α ι τ ις σ υ ν α φ είς μ ε α υ τές. Τα μ ε ικ τά δ ικ α σ τ ή ρ ια δ ίκ α ζ α ν τ ις
λεγά μ ενες « υ λ ικ έ ς» δ ια φ ο ρ ές α π ό δ ια θ ή κ ες κ α ι αφιερα>ματα. α π ό δ ια τ ρ ο φ ή μ ε τά το
δια ζύ γιο , τ ρ ά χ ω μ α κ α ι π ρ ο ίκ α , α π ό τη λύση του γ ά μ ο υ κ α ι τη ς μ ν η σ τεία ς κ α ι τις κλη
ρ ονομ ικές ε ξ α δ ια θ έτο υ δια φ ο ρ ές. Υπό την ισχύ τω ν Γενικών Κ ανονισμώ ν. ψ ηφ ίστηκαν
κ α ι στην κοινότητα Κοζάνης ο κανονισμός της 17.4.1895 ε π ί μητρ. Κ ω νστάντιου. 1δ ετούς
δ ιά ρ κ εια ς, κ α ι ο κανονισ μ ός της 19.6.1911 ε π ί μητρ. Φ ω τίου. Γ2ετούς δ ιά ρ κ ε ια ς. Ο κ α
νονισμ ός το υ 1895 όριζε τον ε κ ά σ το τε μ η τρο π ο λίτη ω ς π ρ ό ε δ ρ ο « π α ν τ ό ς σ ω μ α τείο υ
ύ π ό τή ς κοινότητος έκ λεγομ ένου», ενώ ο κανονισ μ ός το υ 1911 ω ς π ρ ό ε δ ρ ο τη ς κοινό
τη τα ς. Β α σ ικ ό ό ρ γα ν ο τη ς κ ο ιν ό τη τα ς ο ρ ιζό τα ν κ α ι σ το υ ς δ ύ ο κ α ν ο ν ισ μ ο ύ ς η Γενική
Α ν τιπ ρ ο σ ω π ε ία , Ιβ μ ε λ ή ς σ τον κ α νο νισ μ ό το υ 1895 κ α ι ΙΟ μελής σ τον κ α ν ο ν ισ μ ό του
1911. Βλ. κ α ι Χ αρ. Κ. Π α π α σ τά θ η ς (έκ δ.-επ ιμ .). Οι Κ ανονισμοί των Ο ρθοδόξων Ε λλη
νικών Κ οινοτήτω ν το υ Ο θω μανικού Κ ρ ά τ ο υ ς και τη ς Δ ια σ π ο ρ ά ς . τ. 1: Ν ο μ ο θ ετικ ές
π η γές-Κ α ν ο ν ισ μ ο ί Μ ακεδονίας. Θ εσσαλονίκη 1984. σ. 9 κ.ε.. 6 9 κ.ε.
Έο^ς κ α ι τ α μ έσ α π ε ρ ίπ ο υ του 2 0 ου αι.. ο π ό τε α να π τύ χ θ η κ α ν στην π ε ρ ιο χ ή ε ρ γο σ τά σ ια
π α ρ α γ ω γ ή ς η λεκ τρ ικ ού ρ ε ύ μ α το ς κ α ι λ ιπ α σ μ ά τω ν , εξό ρ υξη ς κ α ι ε π ε ξ ε ρ γ α σ ία ς χ ρ ω
μίου. α μ ιά ν το υ κλπ.. τα ο π ο ία δεν υ φ ίσ τ α ν τα ι π λ έο ν (πλη ν τη ς ΔΕΗ), η Κ οζάνη ήταν
μ ια κ α θ α ρ ά γεο^ργοκτηνοτροφ ικ ή π ερ ιο χή . Ε π ίσ η ς, μ έ χ ρ ι κ ά π ο ιε ς δ ε κ α ε τ ίε ς π ρ ιν , η
Κ οζάνη ή τ α ν κ α ι κ έντρ ο κ α τ ε ρ γ α σ ία ς δ ε ρ μ ά τω ν (β υ ρ σ ο δ ε ψ ε ία ), ενώ όλο ι σ χεδό ν οι
Κ ο ζα νίτες α σ χολούντα ν με την α μ π ε λ ο υ ρ γ ία κ α ι π α ρ ή γ α ν κρασί, τσ ίπ ο υ ρ ο κ α ι ά λλα
ο ιν ο π ν ευ μ α τώ δ η , τ α ο π ο ία κ α ι εμ π ο ρ εύ ο ν τα ν . Βλ. Μιχ. Α. Κ αλινοέρης. Αι σ υντεχνία ι
τη ς Κ οζά νης ε π ί Τ ουρκοκρα τίας. Θ εσσαλονίκη 1958, σ. 3-4· Λ ιούφης, ό .π .. σ. 363. 367-
368· Π α π α κ ω ν σ τα ν τίν ο υ , ό.π.. σ. 31, Ε λένη Μ πλιούρ α . « Μ α ρ τ υ ρ ίε ς α π ό την Κ οζάνη
το υ 18ου κ α ι 19ου α ιώ ν α » . Δ υτικό μ α κεδ ο νικ ά Γ ρ ά μ μ α τα 8 (1997) 291.
Ό π ω ς χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ά α νέφ ερε ο Χ α ρίσ ιος Μ εγδάνης (π ερ ιο δικ ό Κ αλλιόπη. 15.9.1819,
σ. 193): Ε ις κεντρικόν τό π ο ν δεν είναι, ευ φ ο ρ ία ν τοπικώ ν άξιολόγω ν προϊόντω ν δεν
έχει, κοινά τεχν ο υ ρ γεϊα και τέχν α ς δεν ήμπορει να συστηση. το π α ν π ρ ο σ μ έν ετα ι ά π ό
την ευ φ υ ΐα ν των κα το ίκω ν πβ. Χ αρ. Κ αρανάσιος. «Ο ι α πό δη μ οι Κ οζανίτες του 18ου και
19ου αιώ να ω ς π α ρ ά γ ο ν τε ς π ρ ο ό δ ο υ κ α ι π ρ ο ο δ ευ τικ ό τη τα ς της π ρ ώ ιμ η ς νεοελληνικής
α σ τικ ή ς κ ο ιν ω ν ία ς» , Δ υ τικ ο μ α κεδο νικ ά Γ ρ ά μ μ α τα 14 (2 0 0 3 ) 63.
Κοζανίτες να εγκατασταθούν κυρίως σε περιοχές της ΝΑ Ευρώπης, όπου ασχο

λούμενοι με το εμπόριο απέκτησαν οικονομική άνεση και συνέβαλαν στην ανά
πτυξη της πα τρώ α ς γης. Σ αφ είς κοινωνικοοικονομικές διαστρω ματώ σεις δεν
διακρίνονται, αν και υποθέτουμε ότι στους απόδημους της περιόδου δεν
πρέπει να περιλαμβάνονταν φτωχοί γεωργοκτηνοτρόφοι ή ερ γά τες.13
Η έλλειψη ικανών πόρων και η πληθυσμιακή αύξηση μέχρι τον 19° αι.
συντέλεσε στην αναζήτηση και άλλων τρόπων επιβίωσης και στη σταδιακή εξέ
λιξη της Κοζάνης σε εμπορικό και βιοτεχνικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής,
χωρίς όμως να απωλέσει και τον αρχικό της χαρακτήρα - τουλάχιστον μέχρι
την απελευθέρω ση. Αυτό μας επιτρέπουν να εκτιμήσουμε σωζόμενες κ α τα
στάσεις καταβολής δεκάτης σταφυλιών. σιτηρών, ζωοτροφών και φακής των
ετών 1899. 1909 και 1913.14 καθώς και επίσημη γεωργική απογραφ ή το 1914,
σύμφωνα με την οποία, εκτός α πό λίγους υδροκίνητους ή πετρελαιοκίνητους
αλευρόμυλους και 31 βυρσοδεψ εία,15 στην περιοχή κα τα γράφ ηκα ν μεταξύ
άλλων περί τα 77.000 πρόβατα και 21.000 κατσίκες, καλλιέργειες αμπελιών,
σιτηρών και ζωοτροφών, καθώς και δέντρων, όπω ς α μ υγδα λιά ς, μηλιάς και
αχλαδιάς.16
13 Οι π ρ ώ το ι α π ό δ η μ ο ι Κ ο ζ α ν ίτ ε ς ε ν τ ο π ίζ ο ν τ α ι χ ρ ο ν ικ ά σ τ α μ έ σ α π ε ρ ίπ ο υ το υ 17ου
α ιώ να . Οι α ιτ ίε ς τη ς α π ο δ η μ ία ς θα π ρ έ π ε ι να α να ζη τη θούν π ρ ο ε χ ό ν τω ς σ τ ις γ ε ν ικ ό
τ ε ρ ε ς α λ λ ά κ α ι ε ιδ ικ ό τ ε ρ ε ς δ ύ σ κ ο λ ες κ ο ιν ω ν ικ ές κ α ι ο ικ ο ν ο μ ικ ές σ υ ν θ ή κ ες π ο υ δη-
μ ιο υ ρ γή θ η κ α ν μ ε τ ά την ε γ κ α τ ά σ τ α σ η τω ν Οθωμανο^ν στην π ε ρ ιο χ ή , κ α ι α ν ά γ κ α σ α ν
π ο λ λ ο ύ ς Κ οζα νίτες ν α ανα ζητή σουν α σ φ ά λ ε ια κ α ι κ α λύτερη τύχη ε κ τό ς το^ν ορίω ν της
τό τε κ οινό τη τα ς. Δ υνα τότη τα τέ το ια ς φ υ γ ή ς φ α ίν ε τα ι ότι είχα ν μ ά λ λον οι ε ύ π ο ρ ο ι Κ ο
ζ α ν ίτ ε ς κ α ι όχι φ τω χο ί ε ρ γ ά τ ε ς ή γ ε ω ρ γ ο ί κ α ι κτηνοτρόφ οι. Οι α π ό δ η μ ο ι ε γ κ α τ α σ τ ά
θηκαν π ρ ο σ ω ρ ιν ά ή μ ό ν ιμ α σε π ό λ ε ις κ υ ρ ίω ς τη ς ΝΑ Ε υ ρ ώ π η ς (Π έστη. Βιέννη. Β ου
κ ο υ ρ έσ τι. Β ε λ ιγ ρ ά δ ι κ .α .), ε ν σ ω μ α τώ θ η κ α ν σ τ ις ν έ ε ς κ ο ιν ω ν ίες κ α τ ά κ α ν ό ν α χ ω ρ ίς
π ρ ο β λ ή μ α τα , σ υσ π ειρ ώ θη κ α ν γ ια την προώ θησ η τω ν οικονομικώ ν κ α ι κ ο ιν ω ν ικ ο ί το υ ς
σ υμ φ ερόντω ν, την οργάνω σ η σχολείω ν κ α ι την κ α λ λ ιέρ γε ια τη ς ελληνικής π α ιδ ε ία ς κ α ι
ε π ιπ λ έ ο ν σ υνέβ α λ α ν ποικ ιλο τρ ό π ιο ς στην α ν ά π τυ ξ η της Κ οζάνης. Βλ. κ α ι Κ α ρανά σιος.
«Ο ι α π ό δ η μ ο ι Κ ο ζα ν ίτες» , σ. 63 κ.ε.. ό π ο υ κ α ι α ν α φ ο ρ έ ς σ τη σ χ ετικ ή βιβλιογραφ ία*
βλ. ε π ίσ η ς I. Α. Π α π α δ ρ ια ν ό ς, « Ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ις Κ οζανιτώ ν σ τ ις Ν ο τιο σ λα β ικ ές χώ ρ ες
(18°^-20όζ α ι.)» , Η Κ ο ζά ν η κα ι η π ερ ιο χή τ η ς . Ισ το ρ ία -Π ο λ ιτισ μ ό ς . Π ρ α κ τικ ά Λ '
Σ υνεδρίου. Σ επ τέμ β ριο ς 1993. Κοζάνη 1997, σ. 407 κ.ε.* Π απακω νσταντίνου, ό.π.. σ. 37
κ.ε.* Κ α λινδέρ ης, Αι σ υντεχν ία ι τη ς Κ οζά νης ε π ί Τ ο υρκο κρα τία ς, σ. 17 κ.ε.
Κ α τα σ τά σ ε ις δ εκ ά τη ς α γρ ο τικ ώ ν πρ οϊόντω ν (σ ιτα ρ ιού, σ τα φ υλιού, φ α κ ή ς, βρίζας, κ ρ ι
θα ριού . βρώ μης κ α ι ρόβης) εν το π ίσ α μ ε σ το υ ς (α δ η μ ο σ ίευ το υ ς) κώ δ. εγγρ . 141, 147 και
158 τ η ς Δ ημοτικής Β ιβλιοθήκης Κ οζάνης (εφ εξή ς ΔΒΚ).
15 Γ. Π α λαμ ιώ της. Γεω ργική Έ ρ ε υ ν α τη ς Μ α κεδονία ς, ήτοι μ ε λ έ τη τ η ς γεω ρ γικ ή ς κα -
τα σ τά σ ε ω ς . το υ κ τη ν ο τρ ο φ ικ ο ύ π λ ο ύ το υ , τω ν δασώ ν κα ι τ η ς β ιομη χα νική ς π α ρ α
γω γή ς κ α τ ά π ερ ιφ ε ρ ε ία ς - Α ' Της Δ υτικής Μ α κ εδο ν ία ς και Β ' Της Α να τολικής Μ α
κεδονία ς. Α θήνα 1914. σ. 18.
16 Α ν α λυτικ ότερ α στοιχεία, βλ. στην έκδοση του Υ πουργείου Ε θνικής Ο ικονομ ία ς - Διεύ-
Η γη και η φορολόγησή της υπήρξε καθοριστικό στοιχείο γ ια τη διαμόρ

φωση του κοινωνικού, οικονομικού και πολιτικού σχηματισμού της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, συνακόλουθα και της κατάστασης των υποτελών της. Εν προ-
κειμένω, η έλλειψη επαρκών τεκμηρίων για το είδος, την έκταση της καλλιερ
γήσιμης και μη γης. τις προσόδους, τις μορφές εκμετάλλευσης και φορολόγησής
της, θέτει κατά τη γνώμη μας σοβαρούς περιορισμούς στην εξαγωγή ασφαλών
συμπερασμάτω ν για την επίδραση που είχε αυτή στη διαμόρφωση της οικο
νομίας και της κοινωνίας στην Κοζάνη κατά την εξεταζόμενη περίοδο. Εκτι-
μάται ότι η ημιορεινή θέση της Κοζάνης και η συγκέντρωση μετακινούμενων
πληθυσμών α πό τις γύρω πεδινές περιοχές, που καταλήφθηκαν α πό Γιουρού-
κ ο υς. δεν φαίνεται ικανή να επέτρεψε τη δημιουργία μεγάλων ιδιοκτησιών του
λάχιστον μέσα στα όρια της. Η υπόθεση αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι
ικανός αριθμός πωλητηρίων εγγράφων και διαθηκών του 18ου και του 19ου αι.
αφορά μεταβιβάσεις μικρών εν γένει ιδιόκτητων γαιών, όπως σπιτιών» αμπε-
λιών, εργαστηρίων, κήπων και αχερώνων.1' Αποσπασματικές αναφορές στην το
πική ιστοριογραφία για ύπαρξη μεγάλων ιδιοκτησιών-τσιφλικιών ή για υπο
χώρηση της μικρής ιδιοκτησίας προς όφελος της μεγάλης, ιδιωτικής και εκκλη
σιαστικής, α π ό τον 18° αι. και εξής, λόγω ανάπτυξης της βιοτεχνίας και του
εμπορίου στην Κοζάνη.18 υστερούν σε τεκμηρίωση. Εξάλλου, στην επίσημη απο-
γραφή του Υπουργείου Γεωργίας και Δημοσίων Κτημάτων το 1914 κα τα γρ ά
φηκαν ελάχιστες μεγάλες ιδιοκτησίες στην περιοχή της υποδιοίκησης Κοζάνης.19
Ο 18ος και ο 19ος αι. θεωρούνται περίοδος ακμής για την Κοζάνη. Εκτός
άλλων, αυτό μαρτυρά και η αύξηση των ενοριών της α πό τέσσερις τον 17° αι.
σε επτά στα μέσα του 19ου αι.20 και σε δέκα λίγο μετά την απελευθέρωσή της.
Κατάσταση ενοριτών μάλιστα καταδεικνύει ότι η συντριπτική πλειοψηφία. π ε
ρίπου το 79% των 1.700 π ερ ίπου οικιών που καταμετρήθηκαν σ τις 10 ενο
ρίες, στέγαζε στις αρχές του 20ου αι. μία οικογένεια, ενώ σε ποσοστό 17%
θυνσ ις Σ τα τ ισ τ ικ ή ς, Ε τή σ ια Σ τα τισ τικ ή τη ς Γεω ργικής Π α ρ α γω γή ς κ α ι α π α ρίθ μ η σ ις

των ζώων. τω ν κατοικίδιω ν πτηνώ ν και κυψ ελώ ν τω ν Ν έω ν Ε π α ρχιώ ν τη ς Ε λ λ ά δ ο ς
Έ τ ο ς 1914. Α θήνα 1916, σ. 12 κ.ε.. 76 κ.ε.. 270 κ.ε.. 3 0 6 κ.ε. Ο Π α λα μ ιώ τη ς, ό.π.. σ. 18.
19. 22. α ν α φ έρ ε ι, επ ιπ λ έο ν , κ α λ λ ιέρ γ ε ια κρόκου σε 18 χω ρ ιά το υ χ α ζά Κ οζάνης, ε λ ά
χ ισ τε ς δ α σ ικ έ ς εκ τά σ ε ις κ α ι κ α λ λ ιέρ γε ια τω ν χ ω ρ α φ ιο ύ με π ρ ω τό γ ο ν α μ έ σ α (δ ι’ ά ρ ο
τρ ο υ καί μικροσώ μω ν βοών).
Μ ιχ. Α. Κ α λινο έρ η ς. Σ η μ ειώ μ α τα ισ το ρ ικ ά (εκ τ η ς Α οτ. Μ α κ εδο ν ία ς). Π το λ εμ α ΐο α
1939, σ. 3 2 κ.ε.· ο ίδιος. Γ ρ α π τά μ ν η μ εία α π ό τη Δ οτ. Μ α κ εδο ν ία χρ ό νω ν το υ ρ κ ο
κ ρ α τία ς. Π το λ εμ ά ίο α 1940, σ. 66 κ.ε.· Β ασ ιλική Θ. Δ ιά φ α -Κ α μ π ο υ ρ ίδ ο υ . Ο Κ ώ διξ τη ς
Ε π ισ κ ο π ή ς Σ ερβίω ν κα ι Κ οζά νης των ετώ ν 1849-1868. Κ οζάνη 2006, σ. 60-61.
18 Π α π α κ ω ν σ τα ν τίν ο υ , ό.π.. σ. 122. 416. 420-421.
19 Π α λα μ ιώ τη ς. ό.π.. σ. 21.
20 Α ιούφ ης. ό .π .. σ. 44. 103* Δ ιά φ α -Κ α μ π ο υ ρ ίδ ο υ . ό.π.. σ. 40-42. 132 κ.ε.
των οικιών έμεναν δύο οικογένειες, σε ποσοστό 3% τρεις οικογένειες, στο

0.65% τέσσερις οικογένειες, και μόνο στο 0.20% πέντε οικογένειες.21
2. Σ υντεχνίες και δια μ ά χες
Από τα μέσα του 18ου αι. οργανώθηκαν και συντεχνίες ομοτέχνων, με πρώτους
τους γουναράδες (1768),22 ενώ στα τέλη του 18ου με αρχές του 19ου αι. είναι
εμφανείς οι κοινωνικές διαστρω ματώ σεις που σηματοδοτούν τη γένεση μιας
«αστικής» πόλης. Χωρίς να διαφαίνεται κάποια αυστηρή κοινωνική διαστρω
μάτωση, η κυρίαρχη οικονομικά και κοινωνικά τάξη π ρ έπ ει να αναζητηθεί
μάλλον στις οικογένειες των εμπόρων23 και δευτερευόντως στους βιοτέχνες και
τεχνίτες, ενώ οι οικονομικά ασθενέστεροι είναι πιθανότα τα γεω ργοί, κτηνο-
τρόφοι και εργάτες, για τη συσσωμάτωση των οποίων δεν έχουμε μαρτυρίες.
Οι κοινωνικοοικονομικές διαφορές πάντω ς αποτυπώ νονται στα σ υ ν υ π ο
Σ τις κ α τ α σ τ ά σ ε ις ενοριτώ ν τω ν ετώ ν 1914-1915 στον (α δη μ ο σ ίευ το ) κώ δ. εγγρ . ΔΒΚ 6

κ α τ α γ ρ ά φ ο ν τα ι 1.694 σ π ίτ ια με 2.142 οικογένειες. 2.015 εκ λ ο γείς κ α ι 1.764 εκ λέξιμ ο υς
ενορ ίτες.
Α πό τ α μ έ σ α το υ 18ου αι. ο ρ γα ν ώ θ η κ α ν 15 σ υ ν τε χν ίε ς ομ οτέχνω ν, με π ρ ώ τ ο υ ς το υ ς
γ ο υ ν α ρ ά δ ε ς (1768) κ α ι σ τη σ υ ν έ χ ε ια τ ο υ ς ο π λ ο π ο ιο ύ ς , χ α λ κ ιά δ ε ς κ α ι π ε τ α λ ω τ έ ς
(1789), το υ ς κηροπιόλες (1815). το υ ς β υ ρ σ ο δ έψ ες (1826). το υ ς α ρ τ ο π ο ιο ύ ς (1827). το υ ς
υ φ α ν τ ά δ ε ς . το υ ς κ η π ο υ ρ ο ύ ς, το υ ς κρεοπο)λες, το υ ς κ ε ρ α μ ιδ ά δ ε ς, τ ο υ ς κουρ είς, το υ ς
υ π ο δ η μ α τ ο π ο ιο ύ ς, το υ ς ρ ά φ τες, το υ ς σ α μ α ρ ά δ ε ς, το υ ς κ τίσ τε ς κ α ι τ ο υ ς παντοπο^λες.
ενώ μ α ρ τ υ ρ ίε ς α να φ έρ ο υ ν σ α π ω ν ο π ο ιο ύ ς κ α ι π α ν δ ο χ ε ίς (χα ν τζή δ ε ς X χρ υσ ο χό ο υ ς ( κ ο -
ε μ τζ ή δ ε ς ). λ ε υ κ ο σ ιδ η ρ ο υ ρ γ ο ύ ς (τε ν ε κ ε τ ζ ή δ ε ς ), β α ρ ε λ ο π ο ιο ύ ς ( β α ε ν ά δ ε ς ). κ ιβ ω το -
π ο ιο ύ ς (σ εν το υ κ ά δ ες). μ α χ α ιρ ά δ ε ς. α γ ω γ ιά τ ε ς (κ φ α τζή δ ε ς). Βλ. Κ α λινδέρ η ς. Αι σ υ-
ντεχνία ι τ η ς Κ οζά νης ε π ί Τ ο υρκο κρα τία ς, σ. 20 κ.ε.
Οι α π ό δ η μ ο ι Κ ο ζα νίτες α σχολήθηκαν με το εμ π ό ρ ιο , α π έκ τη σ α ν οικ ονομ ική άνεσ η κ α ι
α ν α δ ε ίχ θ η κ α ν σε σ η μ α ίν ο ν τα π ρ ό σ ω π α τω ν π ό λ ε ω ν ό π ο υ ή τα ν ε γ κ α τ ε σ τ η μ έ ν ο ι.
Ε ν δ ε ικ τικ ά ν α α ν α φ έρ ο υ μ ε ότι σ τα 1745 σ υ σ τά θη κ ε η Κ ο μ π α ν ία Κ ο ζα ν ιτώ ν τη ς Πέ-
σ τη ς γ ια π ρ ο ώ θ η σ η τω ν ο ικ ο ν ο μ ικ ώ ν κ α ι κ οινω νικ ώ ν σ υ μ φ ε ρ ό ν τω ν τω ν α π ο δ ή μ ω ν ,
η ο π ο ία ό μ ω ς δ ια λύθη κ ε σ τα τέλη του 18ου αι. με την κ α τά ρ γη σ η τω ν π ρ ονομ ίω ν (ε ξ α
γ ω γ ή κ ε φ α λ α ίω ν ) α π ό τη Μ α ρ ία Θ η ρεσ ία τη ς Α υ σ τρ ο ο υ γ γ α ρ ία ς. Σ τ α 1756 ιδρύ θηκ ε
στην Κ οζάνη η Σ χο λή τη ς Κ ο μ π α ν ία ς, τον έλ εγχο κ α ι τη σ υντήρησ η τη ς ο π ο ία ς α ν έ
λα βε η Κ ομπ ανία , υ π ό τον όρο της οικονομικής κ α ι δ ιοικ η τικ ή ς α ν ε ξ α ρ τη σ ία ς τη ς (α ρ
χ ιε ρ έ α ς κ α ι π ρ ό κ ρ ιτ ο ι δ εν ε ίχα ν δ ικ α ιο δ ο σ ία ), όρος π ο υ π ρ ο κ ά λ ε σ ε έ ρ ιδ ε ς. Η Σ χολή
δ ιέ κ ο ψ ε τη λ ε ιτ ο υ ρ γ ία τη ς μ ε τη ν κ α τ ά ρ γ η σ η τω ν α ν ω τ έ ρ ω π ρ ο ν ο μ ίω ν . Βλ. Χ α ρ .
Κ α ρ α ν ά σ ιο ς, «Η Σ χολή τη ς Κ οζάνη ς κ α τ ά τον 18° αι. β ά σ ει χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν , ε γ γ ρ ά φ ω ν
κ α ι ε ν τύ π ω ν τη ς Δ ημοτικής Β ιβλιοθήκης Κ οζάνης». Ν εοελλη νικός Δ ια φ ω τισ μ ό ς (α π ό
π ε ιρ α μ ια ς ν έα ς ερ ευ ν η τικ ή ς σ υ γκ ο μ ιδ ή ς). Π ρ α κ τικ ά Π α νελλή νιο υ Σ υ ν εδ ρ ίο υ (Κ ο
ζάνη 8 -1 0 .1 1 .1 9 9 6 ). Κ οζάνη 1999. σ. 153 κ.ε.. κ α ι Κ α ρ α ν ά σ ιο ς. « Ο ι α π ό δ η μ ο ι Κ ο
ζ α ν ίτ ε ς » . σ. 6 4 -6 5 .
σχετικά των συντεχνιών, όπου μεταξύ άλλων καθορίζονται οι σχέσεις των μα
στόρων, των βοηθών και μαθητευόμενων με τον πρω τομάστορα, στον οποίο
οφείλεται «τιμή». Φ αίνεται ότι στην Κοζάνη, όπω ς και σε άλλες κοινότητες,
η θέση στο επάγγελμ α προσδιόριζε την κοινωνική θέση, τα δικαιώ ματα και τις
υποχρεώσεις του ατόμου στη συντεχνία, πιθανότατα και στην κοινότητα.24*Οι
διαφ ορές είναι εμφανείς και σε πωλητήρια έγγρ α φ α μεταξύ 1825 και 1831,
σύμφωνα με τα οποία ένα σπίτι στα λεγάμενα Γ ύφτικα με έναν ο ντά άξιζε 120
γρόσια, ενώ ένα μεσαίο αλλά μάλλον φτωχικό σπίτι με έναν ο ν τά , ένα κατώ ι
και ένα χ α γιά τι. 200 γρόσια. Αντίθετα, ένα αρχοντικό με 3 ο ν τά δ ε ς κάτω,
ανώ γι με οντά δ ες. μαγαζί, κελλάρι. μ π ο υντρο ύμ ι, σαχνισί. μ π α χ τ σ έ και μ α -
γερ ειό μπορούσε να πουληθεί για 7.000 γρόσια.23 Αυτές τις διαφ ορές κα τα
δεικνύουν και οι ανταγω νισμοί μεταξύ των διαφόρω ν ομάδων κυρίω ς γ ια
έλεγχο της κοινότητας, με πιο γνω στή τη διαμάχη ανάμεσα στον «αριστοκρα
τικόν και Άλήφρονα» (φιλικά προσκείμενο στον Αλή πασά) Ρούση Κοντορούση
και στον Γεώργιο Αυλιώτη «άνδρα δημοτικόν, και εχθρόν τής έξ ’Ηπείρου τυ
ραννίας». η οποία εξελίχθηκε σε εμφύλιο σπαραγμό της κοινότητας και έληξε
με τη δολοφονία του Αυλιώτη στα τέλη του 18ου αιώνα.26 Άλλη γνωστή δια
μάχη είναι αυτή της Έ νω σης Συντεχνιών με τους εμπόρους σ τις αρχές του
20ου αι., πάλι για τη διοίκηση της κοινότητας, που οδήγησε στην αλλαγή του
κανονισμού της στα 1911.27
3. Ο επ ίσ κ ο π ο ς και τ α κοινοτικά ό ργα να
Η συμμετοχή μεμονωμένων προσώπων α πό τις επιφανείς ομάδες στη διοίκηση

της κοινότητας π ρ έπ ει να θεωρείται δεδομένη, δεν υπάρχουν όμως τεκμήρια
για οργανωμένη ανάμιξη των συντεχνιών σε αυτήν. Αντίθετα, τ α διαθέσιμα
μέχρι σήμερα στοιχεία καταδεικνύουν ότι σχεδόν ως τα τέλη του 19ου αι., οπότε
και συντάχθηκε ο πρώτος Κανονισμός της Κοινότητας Κοζάνης (1895), η εσω
τερική οργάνωση του χριστιανικού πληθυσμού της και όλες σχεδόν οι κοινο
Κ α λινδέρ η ς, Αι συντεχνία', τη ς Κ οζά νης ε π ί Τ ο υρ κ ο κ ρα τία ς, σ. 57. 88. 90-91.

Κ α λινδέρ η ς. Γ ρ α π τά μνημεία, σ. 82.
Λ ιούφ ης. ό .π ., σ. 61 κ.ε.
Η « Έ ν ω σ η Σ υ ν τε χ ν ιώ ν Κ ο ζ ά ν η ς» σ υ σ τά θ η κ ε το 1909 κ α ι δ ρ α σ τ η ρ ιο π ο ιή θ η κ ε σ τ α
κοινά τη ς πόλη ς. Μ ετα ξύ άλλω ν α ξίω σ ε σ υμ μ ετοχή ε κ π ρ ο σ ώ π ω ν τη ς σ τη διοίκηση τη ς
κ ο ιν ό τη τα ς μ ε γα λ ύ τερ η α π ό α υ τή π ο υ π ρ ο έ β λ ε π ε ο κ α νο νισ μ ό ς το υ 1895. μ ε α π ο τ έ
λεσ μ α να δ η μ ιο υ ρ γη θ εί κ λ ίμ α α ν τα γ ω ν ισ μ ο ύ μ ε τα ξ ύ τω ν μ ελώ ν τη ς κ α ι « τω ν άνηκό-
ντω ν ε ις τη ν α σ τικ ή ν τά ξ ιν κ α ι το ύ ς εμ π ό ρ ο υ ς, τω ν τζο ρ μ π α τζή δ ω ν » · βλ. Κ αλινδέρης.
Αι σ υ ν τεχν ία ι τ η ς Κ οζά νης ε π ί Τ ο υρκο κρα τία ς, σ. 88.
τικές δραστηριότητες συνδέονταν στενά με την τοπική εκκλησιαστική εξουσία,

που έπαιζε κυρίαρχο ρόλο.28 Η εκκλησία, με τη διοικητική διαίρεσή της σε μη-
τροπόλεις, επισκοπές και ενορίες και την εμ π ειρία που διέθετε από τη μ α
κρόχρονη άσκηση κοινωνικής εξουσίας και πριν από την οθωμανική κυριαρχία,
α ποτελούσε έναν θεσμό που μπορούσε να ανταποκριθεί στις α νάγκες διο ί
κησης του χριστιανικού πληθυσμού στο πλαίσιο της οθωμανικής διοίκησης.
Έ τσι, και πριν και μετά τη σύνταξη του πρώ του κανονισμού της κοινότητας
(1895), οπότε προβλέφθηκε η συγκρότηση κοινοτικών οργάνων (Αντιπροσω
πείας. Δημογεροντείας, Εφορείας σχολείων κ.ά.), εξέχουσα ήταν η θέση του
επισκόπου, ο οποίος προΐστατο της κοινότητας και συνεπικουρούμενος α πό
κληρικούς και λαϊκούς -« π ρ ο ύ χο ν τες» όπω ς μαρτυρούν οι π η γ έ ς - ασκούσε
πολλαπλές αρμοδιότητες,29 μεταξύ άλλων διοικητικές και δικαστικές, όπως κα
τανομή και είσπραξη των οικονομικών βαρών που αναλογούσαν στα μέλη της
κοινότητας, διαχείριση των πόρων της. φροντίδα για την εκπαίδευση, την κοι
νωνική πρόνοια και τα κοινοτικά έργα καθώς και απονομή δικαιοσύνης μέσω
του μεικτού και του αμιγώ ς εκκλησιαστικού δικαστηρίου, επιχειρώ ντας πάνω
από όλα συμβιβαστική επίλυση των διαφορών.30
Η ε π ισ κ ο π ή Σ ερ β ιώ ν κ α ι Κ οζάνη ς φ έ ρ ε τα ι ό τι λειτο ύρ γη σ ε α ρ χ ικ ά π ε ρ ί τον 4° αι. ω ς

Κ α ισ α ρ ε ία ς, το ν 7° α ι. μ ε τα φ έ ρ θ η κ ε σ τ α Σ έρ β ια . κ α ι το 1745 στην Κ οζάνη, σ το κ έ
ν τρ ο τ η ς ο π ο ία ς α ν ε γ έ ρ θ η κ ε ε π ισ κ ο π ε ίο μ ε ε ν έ ρ γ ε ιε ς το υ ε π ισ κ ό π ο υ Μ ελετίου. Το
1882 α ν α β α θ μ ίσ τη κ ε σε μ ητρόπολη κ α ι υπή χθη α π ε υ θ ε ία ς σ το Ο ικ ουμ ενικ ό Π α τρ ια ρ
χείο. Α π ό το 1928 κ α ι εφ εξ ή ς υ π ά γ ε τ α ι στην α υ το κ έφ α λ η Ε κκλησ ία τη ς Ε λ λ ά δα ς, ω ς
μ ια τω ν εκ κλη σ ια σ τικώ ν ε π α ρ χ ιώ ν π ο υ α π ο τε λ ο ύ ν τη λεγόμ ενη Ε κ κ λη σ ία τω ν «Ν έω ν
Χ ω ρ ώ ν». Βλ. την ε ρ γ α σ ία Α ναστ. Ν. Δ ά ροας. « Σ υ νό ψ ισ η εκ κ λ η σ ια σ τικ ή ς ισ το ρ ία ς σε
Σ έρ β ια . Κ οζάνη κ α ι Σ ιά τ ισ τ α » , στον π α ρ ό ν τ α τόμο* πβ. κ α ι Αάζ. Α. Π α π α ϊω ά ν ν ο υ . «Η
Μ ητρόπολη Σ ερ β ίω ν κ α ι Κ οζάνης», στο: Ο ικοδομή και Μ α ρ τυ ρ ία , τ. 2, Κ οζάνη 1992.
σ. 325.
Α πό σ ω ζό μ εν α σ ο υ λ τα νικ ά έ γ γ ρ α φ α ( φ ιρ μ ά ν ια . β ερ ά τια ) δ ιο ρ ισ μ ο ύ τω ν ε π ισ κ ό π ω ν
Σ ε ρ β ίω ν κ α ι Κ οζά νη ς Θ εόφ ιλου (1785). Β ενια μ ίν (1815). Ε υ γ ε ν ίο υ (1849) κ α ι Κ ω ν-
σ τα ν τίο υ (1894) π ρ ο κ ύ π τ ε ι ότι ο μ η τρ ο π ο λ ίτη ς είχε τρ ιπ λ ή α ρ μ ο δ ιό τη τα : α ) ω ς θρη
σ κ ε υ τικ ό ς η γέτη ς « ν α ε π ιτε λ ε ί τ ις σ υνή θειες τη ς τά ξ η ς τω ν χ ρ ισ τια ν ώ ν υπ η κ όω ν», β)
ο^ς δ ικ α σ τή ς « ν α δ ιευ θ ετεί τις υ π ο θέσ εις το υ ς» , κ α ι γ ) ω ς κ ρ α τικός κ α ι εκ κλησιαστικός
φ ο ρ ο ε ισ π ρ ά κ το ρ α ς « ν α σ υ λ λ έγει το υ ς κ ρ α τικ ο ύ ς κ α ι το υ ς υ π ό λ ο ιπ ο υ ς φ ό ρ ο υ ς» . Βλ.
Γ. I. Σ α λ α κ ίδ η ς. Τα Σ ο υ λ τα ν ικ ά Έ γ γ ρ α φ α τη ς Δ ημοτικής Β ιβλιοθήκης τη ς Κ οζάνης
(1721-1909). Κ οζάνη 2004. σ. 62 κ.ε.
Η σ υ μ β ιβ α σ τικ ή επ ίλ υ σ η τω ν διαφορο^ν επ ιχειρ ή θ η κ ε σ υ γ κ ρ ο τη μ έν α α π ό τον 18° αι..
ό π ω ς φ α ίν ε τ α ι α π ό « ύ π ο σ χ ε τικ ό ν γ ρ ά μ μ α » π ο υ σ υ ν υ π έ γ ρ α ψ α ν σ τ ις 20.9.1785 ο ε π ί
σ κ ο π ο ς Θ εό φ ιλ ο ς κ α ι 18 κ λη ρ ικ ο ί « δ ιά την μ ελλοντικ ή ν εύ ν ο μ ία ν κ α ϊ ε ύ τ α ξ ία ν τή ς
π ο λ ιτ ε ία ς » , α π ο φ α σ ίζ ο ν τα ς να σ υνέρ χοντα ι κ ά θ ε Κ υρια κή κ α ι Π έμ π τη « δ ιά την λύσιν
δ ια φ ο ρ ώ ν κ α ι υ π ο θ έ σ ε ω ν τώ ν χ ρ ισ τια ν ώ ν ε ν ώ π ιο ν το ύ ά ρ χ ιε ρ έ ω ς » . Τον 19° α ι. π ά -
ντο^ς λ ε ιτο υ ρ γ ο ύ σ ε στην Κ οζάνη ε π ισ κ ο π ικ ό δ ικ α σ τή ρ ιο , σ υ γ κ ρ ο το ύ μ ε ν ο α π ό κ λη ρ ι
κ ο ύ ς ή κ λ η ρ ικ ούς κ α ι λ α ϊκ ο ύ ς κ α ι με π ρ ό ε δ ρ ο τον ε κ ά σ τ ο τε μ η τρ ο π ο λ ίτη . Δ ιάκριση
Αξίζει στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι περί τα τέλη του 19ου αι. στην
κοινότητα Κοζάνης λειτουργούσαν δύο όργανα, ένα κοινοτικό, η Δημογερο-
ντεία, και το Μεικτό Εκκλησιαστικό Δικαστήριο με πρόεδρο και σ τα δύο τον
μητροπολίτη, τα οποία ασκούσαν μια de facto παράλληλη δικαστική δικαιο
δοσία σε διαφορές οικογενειακού δικαίου και αλληλοσυμπληρώνονταν ή -α κ ρ ι
βέστερα- αλληλοκαλύπτονταν. Αυτό συνάγεται από σχετικό πρακτικό με ημε
ρομηνία 12.1.1890,31 σύμφωνα με το οποίο ο Παρασκευάς Λ. ζήτησε από τη Δη-
μογεροντεία να του χορηγήσει άδεια, για να συνάψει δεύτερο γάμο. Την άδεια
αυτή του την είχε αρνηθεί προηγουμένως η μητρόπολη, με το αιτιολογικό ότι
είχε καταχρασθεί την προίκα της πρώην συζύγου του. Η Δημογεροντεία, δια
πιστώ νοντας ιδίοις όμμασι την ελεεινή, όπως αναφ έρεται στο πρακτικό, κα
τάστασή του, του χορήγησε την άδεια. Τέτοια αρμοδιότητα όμως της Δημογε-
ροντείας δεν θεμελιωνόταν πουθενά, αφού μόνος αρμόδιος για χορήγηση άδειας
γάμου, ήταν ο οικείος αρχιερέας.32 Η παρουσία ωστόσο του μητροπολίτη στην
το υ εκ κ λ η σ ια σ τικ ο ύ δ ικ α σ τη ρ ίο υ σε π ν ε υ μ α τ ικ ό κ α ι μ εικ τό μ α ρ τ υ ρ ε ίτ α ι α π ό το 1891

κ α ι εξής. Το δικ α σ τή ρ ιο ε π έλ υ ε δ ια φ ο ρ ές π ο υ α φ ορ ούσ α ν όλες σχεδόν τ ις έννομες σ χέ
σ εις ιδιο^τικού δ ικ α ίο υ . Βλ. Κ α λινδέρ η ς. Σ η μ ειώ μ α τα ισ το ρ ικ ά , σ. 2 4 -2 5 . κ α ι Κ αλιν-
δέρης. Γ ρ α π τ ά μνημεία, σ. 66 κ.ε.
Π ρ ό κ ειτα ι γ ια το π ρ α κ τικ ό τη ς 12.1.1890 στο 6° φ ύλλο του κώό. εγγρ . ΔΒΚ 42 (« Π ρ α
κ τικ ά Δ η μ ο γερ ο ντεία ς 1889-1916»)· Αντ. Σ ιγά λ α ς. Α π ό τη ν π νευμ α τική ν ζωήν των ε λ
ληνικώ ν κοινοτήτω ν τ η ς Μ α κ εδ ο ν ία ς. Α '. Α ρ χ ε ία κα ι βιβλιοθήκαι Δ υ τικ ή ς Μ α κ εδ ο
νίας , Θ εσσαλονίκη 1939. σ. 101. Ε ιδ ικ ό τερ α στο π ρ α κ τικ ό α να φ έρ ετα ι: Έ ν Κ οζάνη σ ή
μ ε ρ ο ν τήν δω δ εκ ά τη ν το ύ μη νά ς Ία ν ο υ α ρ ίο υ το ύ χ ιλ ιο σ το ύ ο κ τα κ ο σ ιο σ το ύ ενενη
κ ο σ το ύ έ το υ ς , ημ έρα ν δ ε τή ς έβ δ ο μ ά δο ς Π α ρα σκευή ν κ α ί ώ ραν π ρ ό μ εσ η μ β ρ ία ς Τ ε
τ ά ρ τ η ν σ υνήλθεν εις τα κ τικ ή ν σ υν εδ ρ ία ν ή δ η μ ο γ ε ρ ο ν τε ία υ π ό τήν π ρ ο ε δ ρ ία ν τη ς
Α. Π α ν ιε ρ ό τη το ς το ύ ά γ ιο υ Σ ερβ ίω ν κ α ί Κ ο ζά ν η ς κ υ ρ ίο υ Κ ω ν σ τα ν τίο υ ϊνα θεω-
ρήση κ α ί δικάση τά ς έν τη ήμερησία διατά ξει π εριεχο μ ένα ς υπ οθέσ εις κ (α ί) π ε ρ ί δια
φόρω ν άντικειμένω ν σ υσ κεφ θη άφ ορώ ντω ν τό κοινόν τη ς πόλεω ς. Τής δ ε ώ ρα ς ε π έ
κ τα σ η ς έκηρύχθη ή έναρξις... ό δ έ Π α ρ α σ κ ευ ά ς Α ννης Α α δ ο ύ ς έμ φ α νισ θείς διά π ρ ο
φ ο ρ ικ ή ς α ίτή σ εω ς έζή τη σ εν ά δ ε ια ν δ ε υ τ έ ρ ο υ γ ά μ ο υ , διότι έ μ π ο δ ίζ ε τα ι υ π ό τη ς I.
Μ η τρ ο π ό λ ε ω ς. ε π ε ιδ ή κ α τ α χ ρ ά τ α ι τή ν π ρ ο ίκ α ν τη ς πρώ ην α υ τ ο ύ σ υ ζ ύ γ ο υ συνι-
σ τα μ έν η ν εκ 33 λιρώ ν ά ν ε χ εία ς έ ν ε κ α · λη φ θ είσ η ς δ έ ύ π ’ όφιν τη ς ελ εειν ή ς α υ τ ο ύ
κ α τα σ τά σ ε ω ς ένεκρίθη νά παραχω ρηθη α ύ τω ή ά δ εια ... (ο κώ ό. εγγρ . ΔΒΚ 42 τελεί
υ π ό έκδοση α π ό τη γ ρ ά φ ο υ σ α ).
Α πό α ρ χ α ιό τ α τ ω ν χ ρ ισ τια ν ικ ώ ν χρ όνω ν η τέλ εσ η το υ γ ά μ ο υ ή τα ν δ ικ α ίω μ α το υ ε π ι
σ κ ό π ο υ . γ ι ' α υ τ ό κ α ι η ιε ρ ο λ ο γ ία γ ιν ό τ α ν α π ό α υ τό ν ή α π ό ε ν τε τα λ μ έ ν ο το υ (ε φ η
μ έριο ενο ρ ία ς). Η γ ρ α π τ ή ά δ ε ια α π ό την α ρ μ ό δ ια ε π ισ κ ο π ικ ή α ρχή γ ια ιε ρ ο λ ο γ ία του
γ ά μ ο υ ή τα ν ά γνω σ τη α ρχικ ά , α ρ γ ό τ ερ α όμο^ς θεο^ρήθηκε α ν α γ κ α ίο ς ό ρ ο ς γ ια το κύρος
το υ γ ά μ ο υ . Η έλλειψ ή τη ς δ εν σ υνισ το ύσ ε α ν α τ ρ ε π τ ικ ό κ ώ λ υ μ α γ ά μ ο υ , κ α ι μ ά λ ισ τα
α π ό το 1893 κ α ι μ ε τά π ο λλο ί γ ά μ ο ι π ο υ έ γ ιν α ν χ ω ρ ίς ειδ ικ ή ε π ισ κ ο π ικ ή ά δ ε ια α ν α
γ ν ω ρ ίσ τ η κ α ν δ ικ α σ τ ικ ά ω ς έ γ κ υ ρ ο ι α π ό το Π α τρ ια ρ χ ε ίο . Η ε κ κ λ η σ ία π ά ν τ ω ς α ν ε
χό τα ν εν γ έ ν ε ι τον δ εύ τ ε ρ ο γά μ ο , ενίοτε δ ε επ έβ α λ λ ε κ α ι ε π ιτ ίμ ια , ό π ω ς α π α γ ό ρ ε υ σ η
προεδρία του κοινοτικού οργάνου φαίνεται ότι κάλυπτε ή θεράπευε την αναρ
μοδιότητα της Δημογεροντείας να επιλαμβάνεται τέτοιων υποθέσεων. Αλλά και
από την άλλη, η προσφυγή του αιτούντος σε αναρμόδιο όργανο υπό την προ
εδρία όμως του μητροπολίτη φ αίνεται ότι του εξασφάλισε τελικά την ά δεια
εκείνη, που η μητρόπολη για λόγους ηθικούς του είχε αρνηθεί.33
4. 0 β ο εβ ό δα ς
Η κοινότητα βέβαια λειτουργούσε όχι αυτόνομα αλλά μέσα στο πλαίσιο της
οθωμανικής διοίκησης. Έ τσι, ως τα μέσα του 19° αι. διαπιστώ νεται η παρουσία
βοεβόδα στην Κοζάνη,34 ο οποίος, αν και κατεξοχήν διοικητικό και εκτελεστικό
όργανο,35 φαίνεται ότι ασκούσε και δικαστικές αρμοδιότητες, όπω ς μαρτυρούν
π ρ ο σ ευ χή ς κ α ι ν η σ τεία ς γ ια ορ ισ μ ένο χρ όνο κ α ι α π ο δ ο χή μ ε τά α π ό συγγνώ μ η , α π α -

γό ρ ευσ η εκκλησιαστικής σ ύ μ π ρ α ξη ς σ τις π α ν η γυ ρ ικ ές δ ια τ υ π ώ σ ε ις κ.ά. Βλ. ενδεικτικά.
J. Z h is h m a n , Το δίκαιον το υ γ ά μ ο υ τ η ς Α ν α το λ ικ ή ς Ο ρθ οδόξου Ε κ κ λ η σ ία ς . μ τφ .
Μ. Α πο σ το λό π ο υλο ς. τ. 2. Α θήνα 1913. σ. 54 κ.ε.. 6 3 0 κ.ε.
Γ ια π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ α , βλ. Α ν α σ τα σ ία Γ. Π αληού. « Π α ρ ά λ λ η λ η δ ικ α ιο δ ο σ ία δ ικ α σ τ ικ ώ ν
ο ρ γ ά ν ω ν ε π ί γ α μ ικ ώ ν δ ια φ ο ρ ώ ν στην Κ οζάνη σ τ α τέλη το υ 19ου α ι.» . Ε π ε τ η ρ ίς το υ
Κ έ ν τ ρ ο υ Ε ρ ε ύ ν η ς τ η ς Ι σ τ ο ρ ία ς τ ο υ Ε λ λ η ν ικ ο ύ Δ ικ α ίο υ Α κ α δ η μ ία ς Α θηνώ ν 42
(2 0 1 0 ) 237 κ.ε.
Η α ρ χικ ή έλευση β ο εβ ό δ α στην Κ οζάνη δεν μ π ο ρ εί ν α χρ ονολογη θεί με α κ ρ ίβ εια . Α πό
ό σ α ε ίν α ι γ ν ω σ τ ά ω ς σ ή μ ερ α , η Κ οζάνη α νή κ ε α π ό το ν 17° αι. σ το ν κ α ζ ά το υ Ε γρ ί
Μ π ο υ τζά κ , ό π ο υ υ π ή ρ χ α ν καδής. ιερ ο δ ικ είο κ α ι β ο εβ ό δ α ς , σ τ ο ιχ ε ία π ο υ μάλλον π ε
ρ ιο ρ ίζο υ ν την π ιθ α ν ό τ η τ α ν α έ δ ρ ε υ ε β ο εβ ό δ α ς κ α ι στην Κ οζάνη τ ο α ν τ ίσ τ ο ιχ ο δ ιά
σ τη μ α , κ α θ ώ ς ο τ ε λ ε υ τ α ίο ς έ δ ρ ε υ ε συνήθους στην έ δ ρ α το υ καζά. κ α ι η Κ οζάνη δεν
α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ ις π η γ έ ς ω ς έ δ ρ α κ α ζά π ρ ιν α π ό τ α τέλη του 19ου α ι.. μ ε τά την ίδρυση
το υ σ α ντζα κ ιο ύ Σ ερ β ίω ν το 1888. Π άντω ς, μ α ρ τ υ ρ ίες α π ό ε γ γ ρ α φ έ ς σε δ ύ ο (α δ η μ ο
σ ίευ το υ ς) κ ώ δ ικ ες τη ς ε π ισ κ ο π ή ς Σ ερ β ίω ν κ α ι Κ οζάνης τω ν ετώ ν 1815-1831 κ α ι 1832-
1868 υ π ο δ η λ ώ νο υ ν την ύ π α ρ ξ η β ο εβ ό δ α στην Κ οζάνη το υ λ ά χισ το ν α π ό τ ις α ρ χ ές το υ
19ου α ι. μ έχρ ι κ α ι την έναρξη το^ν οθοψανικα>ν μ ετα ρ ρ υ θμ ίσ εω ν. Οι β ο εβ ό δ ες π ο υ φ α ί
ν ε τα ι ό τι υ π η ρ έτη σ α ν στην Κ οζάνη κ α τ ά τον 19° αι. είν α ι οι Ισ μ α ή λ α γ ά ς (1821), Χ α -
φ ο ύ ζ α γ ά ς (1822). Ν ε μ ε το λ ά μ π ε η ς (1823). Σ ο υ λ ε ϊμ ά ν α γ ά ς (1827. 1834). Α λ ή μ πεη ς
(1827. 1828). Χ α ϊρ εντίνμ π εη ς (1830) κ α ι Ζ ο υ μ π έρ α γ ά ς (1831). Τα κ ύ ρ ια ο νόμ α τά το υ ς
π α ρ α π έ μ π ο υ ν σε π ρ ο σ ω ν ύ μ ια του π ρ ο φ ή τη Μ ω ά μ εθ ή βιβλικώ ν μ ο ρ φ ώ ν π ο υ ε μ φ α
νίζο ν τα ι σ το Κ οράνι. Έ τσ ι, ελλείψ ει κ α ι π ερ ισ σ ό τερ ω ν δ ια θ έσ ιμ ω ν πληροφοριο^ν. υ π ο
θ έτο υ μ ε ότι π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια μ ο υσ ο υλ μ ά νο υς α ξιω μ α το ύ χ ο υ ς. Βλ. κ α ι Α ν α σ τα σ ία Γ. Π α
ληού, « Β ο ε β ό δ ες τη ς Κ οζάνης κ α ι ο ρόλος το υ ς στην α π ο ν ο μ ή τη ς δ ικ α ιο σ ύ νη ς κ α τ ά
τον 19° α ιώ ν α » . Ν ό μ ο ς [Ε πιστ. Ε π . Σ χ. Ν Ο Π Ε ΑΠΘ]. 13 (2010) [Π νεύμ α το ς Δώ ρημα
Γεω ργίω Π. Νάκω], σ. 279 κ.ε.
Ο ό ρ ο ς β ο εβ ό δ α ς. σ λ α β ικ ή ς πρ οέλευ σ η ς, π ρ ο σ δ ιό ρ ιζε τον σ τ ρ α τιω τικ ό διοικ η τή μ ια ς
π ερ ιο χή ς κ α τ ’ α ντισ το ιχία με τον β υζαντινό στρατη γό. Την π ε ρ ίο δ ο τη ς Τ ουρ κ ο κ ρ α τία ς
σχετικά πρακτικά του εκκλησιαστικού δικαστηρίου μεταξύ του 1821 και του
1834. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο β ο εβ ό δα ς επικύρωνε αποφ ά σ εις του εκ
κλησιαστικού δικαστηρίου, πιστοποιώντας την εκάστοτε επίμαχη αξίωση ή την
επίλυση της διαφοράς, ώστε να δημιουργηθεί και η αναγκαία προϋπόθεση για
εκτέλεση της απόφασης από τις αρμόδιες οθωμανικές αρχές, μέσω των οποίων
άλλωστε εκτελούνταν οι αποφάσεις του εκκλησιαστικού δικαστηρίου.36 Ενίοτε
πάλι μετείχε και στη σύνθεση του εκκλησιαστικού δικαστηρίου ή παρενέβαινε
στην επίλυση των ιδιωτικών διαφορών από αυτό, όταν οι ενδιαφερόμενοι χρι
στιανοί είχαν προσφύγει προηγουμένως σε αυτόν. Έ τσι, σε ένα πρακτικό με
ημερομηνία 18.7.1834 του κώδικα επισκοπής των ετών 1832-1868 (σ. 18-20).
διαβάζουμε ότι το επισκοπικό δικαστήριο συνεδρίασε μαζί με τον βοεβ όδα Σο-
λεϊμάναγα, προκειμένου να γίνει διανομή πατρικής περιουσίας μεταξύ της Πε
ριστέρας X. και των τεσσάρων τέκνων της από τη μια. και των τριών αδελφών
χρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κ ε κ α ι γ ια π ο λ ιτ ικ ο ύ ς α ξ ιω μ α το ύ χ ο υ ς (η γεμ ό ν ες Β λ α χ ία ς κ α ι Μ ολδα
β ία ς) ή α ν ώ τε ρ ο υ ς δ ιο ικ η τικ ο ύ ς υπ α λλή λους. Μ έχρι τον 19° αι. η δομή τη ς α υ τ ο κ ρ α
το ρ ία ς β α σ ιζό τα ν σ το τιμ ά ρ ιο . τμ ή μ α δ η μ ό σ ια ς γης, π ο υ μ έρος τω ν π ρ ο σ ό δ ω ν του π α -
ρ α χ ω ρ ο ύ ν τα ν α π ό τον σ ο υ λ τά νο σε π ρ ό σ ω π α το υ σ τ ρ α τιω τικ ο ύ ή γ ρ α φ ε ιο κ ρ α τ ικ ο ύ
μ η χα νισ μ ο ύ ένα ντι π α ρ ο χ ή ς υπ η ρ εσ ιώ ν. Η κ ά ρ π ω σ η μ έρ ο υ ς το υ εισ ο δ ή μ α το ς τη ς π α -
ρ α χ ω ρ ο ύ μ εν η ς έκ τα σ η ς π α ρ ε ίχ ε στον τιμ α ρ ιο ύ χο κ α ι την εξο υ σ ία γ ια ε ίσ π ρ α ξ ή του. Ο
σ ο υ λ τά νο ς κ α ι οι υψ ηλοί α ξ ιω μ α το ύ χ ο ι το υ π α λ α τ ιο ύ σ π ά ν ια ε π ισ κ έ π τ ο ν τ α ν τ ις π ε
ριο χές δ ικ α ιο δ ο σ ία ς τους, ιδ ια ίτ ε ρ α αν α υ τ έ ς ήταν α π ο μ α κ ρ υ σ μ ένες. Σ υνή θιζα ν λοιπόν
να δ ιο ρ ίζο υ ν εκ π ρ ο σ ιό π ο υ ς το υ ς γ ια τη διοίκηση κ α ι τη σ υγκ έντρ ω σ η τω ν φ όρω ν. Οι
δ ιο ρ ισ μ έ ν ο ι σε σ α ν τζά κ ι έ φ ε ρ α ν το ν τίτ λ ο το υ μ ο υ τε σ ε λ ίμ η κ α ι σε χ α ζ ά το ν τίτ λ ο
το υ β ο εβ ό δ α (17ος- 19 ος αι.). Η π ερ ιο χή δ ικ α ιο δ ο σ ία ς του β ο εβ ό δ α α π ο κ α λ ο ύ ν τα ν κ α ι
βοεβοδαλίκι. Βλ. I. Χ λω ρός. Λ εξικό ν Τούρκο-Ελληνικόν, τ. 2. Κ ω νσ τα ντινο ύ π ο λη 1900.
σ. 1956· Δημητριάδης, Η Κ εντρική και Δυτική Μ ακεδονία κ α τά τον Ε β λιγιά Τσελεμπή.
σ. 28 κ.ε., 361 κ.ε.* Γ. Π. Ν άκος. Το νομικό κ α θ εσ τώ ς τω ν τέω ς δημοσίω ν οθωμανικών
γα ιώ ν 1 8 2 1 -1 9 1 2 , Θ εσ σ α λ ονίκη 1984, σ. 48 κ.ε.* Κ. Ε. Κ α μ π ο υ ρ ίδ η ς , Η ν εό τερ η
Ε λ λ ά δ α μ έ σ α α π ό οθω μανικές α ρ χεια κ ές π η γές. Οικονομία, θεσ μ ο ί και κοινωνία σ τη
Θ εσ σ α λία το υ 17ου αιώ να. Θ εσσαλονίκη 2009. σ. 34 κ.ε.
Κ α τά την εξετα ζό μ ενη π ερ ίο δ ο οι α π ο φ ά σ ε ις τω ν εκκλη σια στικώ ν δικα σ τη ρ ίω ν, α κόμη
κ α ι σε υ π ο θ έ σ ε ις π ο υ α νή κ α ν στην α π ο κ λ ε ισ τικ ή δ ικ α ιο δ ο σ ία το υ ς (όπο^ς δ ια φ ο ρ έ ς
α π ό α π ό δ ο σ η π ρ ο ίκ α ς, δ ια θ ή κ ες κ.ά.). σ τερ ο ύ ν τα ν εκ τελ εσ τό τη τα ς. σ το ιχ ε ίο π ο υ ο δ ή
γη σ ε κ α ι στην επ ιβ ο λή τη ς εκ κλη σ ια σ τική ς π ο ινή ς του α φ ο ρ ισ μ ο ύ ω ς μ έσ ο υ σ υ μ μ ό ρ
φ ω σ η ς τ ω ν δ ια δ ίκ ω ν σ το δ ια τ α κ τ ικ ό της α π ό φ α σ η ς. Ε κ τε λ ε σ τό τη τα σ τ ις α π ο φ ά σ ε ις
α υ τ έ ς π ρ ο σ έ δ ιδ ε η έκδοση σ χετικ ή ς δ ια τ α γ ή ς α π ό την α ρ μ ό δ ια ο θ ω μ α ν ικ ή αρχή. Βλ.
Λ υ δία Π α π α ρ ρ ή γ α -Α ρ τε μ ιά δ η . «Η α ν α γ κ α σ τικ ή εκτέλεσ η γ ια την ικ α νο π ο ίη σ η ιδ ιω
τικ ώ ν χ ρ η μ α τικ ώ ν α π α ιτή σ εω ν . Π ερ ιπ τώ σ εις α π ό τ α μ ε τα β υ ζα ν τιν ά έ γ γ ρ α φ α του νη
σιω τικού χώ ρ ο υ του Α ιγα ίο υ (1600-1821)», Ε π ετη ρ ίς το υ Κ έν τρ ο υ Ε ρ εύ ν η ς τη ς Ισ τ ο
ρ ία ς το υ Ε λληνικού Δικαίου Α κ α δ η μ ία ς Αθηνών 34 (1998) 133. 134* Π. Δ. Μ ιχαηλάρης.
Α φ ο ρ ισ μ ό ς . Η π ρ ο σ α ρ μ ο γ ή μ ια ς π ο ινή ς σ τις α ν α γ κ α ιό τ η τ ε ς τη ς Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς .
Α θήνα 2004, σ. 65, 73 κ.ε.
του αποβιώσαντος από την άλλη. Αφού οι ενδιαφερόμενοι κατέγραψαν άκρψ ώ ς

ά π α σ α ν την πα τρικήν περιουσίαν παρουσία τριών μαρτύρων και το ύ ενδο
ξότατου Σ ολεϊμά να γα . διένειμαν αυτήν εκουσίως εις δύω ι'σα μέρη για συμ
ψηφισμό αμοιβαίων απαιτήσεων. Η συμφωνία τους επικυρώθηκε α πό το δ ι
καστήριο και τον βοεβόδα. Το πρακτικό δεν μας πληροφορεί για ποιο λόγο
μετείχε και ο βοεβ όδα ς στη συνεδρίαση του εκκλησιαστικού δικαστηρίου. Έ να
χρόνο πρ ιν (1833) οι Κ οζανίτες είχαν πα ρ α π ονεθεί στο π α λ ά τι γ ια δ ιά φ ο
ρους αξιωματούχους. που ζητούσαν περισσότερους φόρους α π ό τους οφειλό-
μενους. Π ράγματι, διαπιστώθηκαν αυθαιρεσίες στη συγκέντρωση των φόρων
αναήζ, ηϋζϋΐ και αχαΐίέ. ώστε έναν περίπου χρόνο μετά η Υψηλή Πύλη διέταξε
τον κα δή του Εγρί Μ πουτζάκ να επιλύσει « επ ιτό π ο υ και σύμφω να με τον
νόμο» τις διαφ ορές που δημιουργήθηκαν. προκειμένου να κατανεμηθούν οι
φόροι ανάλογα με την περιουσία και την οικονομική κατάσταση του καθενός.37
Δεν αποκλείεται, λοιπόν, η συμμετοχή του βοεβ όδα . αντί του καδή, να εξυ
πηρετούσε αυτόν το σκοπό, ισχυροποιώντας ίσως έτσι και το κύρος του δ ι
καστηρίου, αφού η υποχρέωση συγκέντρωσης φόρων βάρυνε και τον επίσκοπο.
Κλείνοντας, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι το σύστημα διοίκησης της κοινό

τητας Κοζάνης, όπω ς και άλλων κοινοτήτων στον ελλαδικό χώρο, δεν μπορεί
να αποσαφηνιστεί, αν δεν συνδεθεί με τον γενικότερο κοινωνικό και διοικητικό
μετασχηματισμό που συντελούνταν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τον
17° με 19° αι., καθώς συνιστούσε ένα είδος υποεξουσίας. ενταγμένης στη γ ε
νικότερη λειτουργία της οθωμανικής κρατικής μηχανής, προβληματική όμως
που σαφώ ς υπερβαίνει τα όρια της παρούσας ανακοίνωσης.
Οι φ ό ρ ο ι αναήζ κ α ι ηϋζϋΐ ή τα ν α ρ χ ικ ά έ κ τ α κ τ ο ι φ ό ρ ο ι π ο υ κ α τ α β ά λ λ ο ν τα ν σε ε ίδ ο ς
ή υ π η ρ ε σ ίε ς γ ια κ ά λ υ ψ η σ τ ρ α τιω τικ ώ ν α να γκ ώ ν, ενώ μ ε τ α τ ρ ά π η κ α ν α π ό τον 17° αι.
κ.ε. σε ετή σ ιο υ ς τα κ τικ ο ύ ς φ όρους, π ο υ π λ η ρ ώ νο ντα ν με το σ ύ σ τη μ α το υ χ α ν έ (α ν ά
ο μ ά δ α νοικοκυριώ ν ω ς φ ορολογική μ ο νά δ α ). Ο agalik ήταν φ όρος υ π έ ρ του α γ ά (σ τρ α
τ ιω τ ικ ο ύ α ξ ιω μ α τ ο ύ χ ο υ ) σε π ε ρ ίπ τ ω σ η εκ νέο υ π α ρ α χ ώ ρ η σ η ς γ η ς . Οι δ ύ ο π ρ ώ τ ο ι
φ ό ροι α ν α φ έρ ο ν τ α ι σε α υ το κ ρ α το ρ ικ ή δ ια τ α γ ή τη ς 6.9.1833 π ρ ο ς το ν κ α δή του Ε γρ ί
Μ πουτζά κ, και ο τρ ίτο ς σε όμ οια δ ια τα γ ή τη ς 24.12.1833/2.1.1834 π ρ ο ς τον ναΐπη Σ ερ
βίων. μ ε ο δ η γ ίε ς γ ια ά μεσ η α π ο κ α τ ά σ τ α σ η τω ν α δικ ιώ ν. Βλ. Σ α λ α κ ίδ η ς. ό .π .. σ. 145-
146. 149-150, 163. 295. 302.
ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ
ΤΗΣ
“ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ1 Κ 0 ΙΝ 0 Τ Η Τ 0 Σ
ΚΟΖΑΝΗΣ.
"Aticfp tofr αύτοκρατοοικθΟ Υ πουργείου

τΛς Ληηοϋιας Έκηαιδενΰεω?.
4·
EX ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΠίΟΛΕΙ
Τνκοις £. 1. Κ Λ I» Λ Γ I Λ Λ* Μ Δ Ο V.
ΙΗ Θ δ
Εικ. 1. Ο Κ α νονισ μ ός τη ς Κ οινότητος Κ οζάνης το υ 1895.

f Ό Σ?ρβίων καί Κοζάνης ΦΩΤΙΟΣ έπιχνροϊ .
Κ Α Ν Ο Ν ΙΣ Μ Ο Σ
ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΟ-ΟΡΘΟΛΟΞΟΥ
Κ Ο ΙΗ Ο ΤΗ ΤΟ Σ
Κ Ο Ζ Ά Ν Η Σ
ΕΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
ϊκ πμ*KAMirrxsiMn π ίιο ιπ +κ ι ο ϊ γ . δ δ ι β ο λ β .
1911
Εικ. 2. 0 Κ α νονισμ ός τη ς Κ οινότητος Κ οζάνη ς το υ 191L

Αναστάσιος Ν. Δάρδας
ΣΥΝΟΨΊΣΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΣΕ ΣΕΡΒΙΑ. ΚΟΖΑΝΗ ΚΑΙ ΣΙΑΤΙΣΤΑ
Η παρούσα εργασ ία α ποτελεί εντελώς συνοπτική έω ς και τηλεγραφική π α

ρουσίαση της πορείας των εκκλησιαστικών γεγονότων και προσώπων από την
αρχή έω ς σήμερα, στα Σέρβια. την Κοζάνη και τη Σ ιά τισ τα . Αυτό σημαίνει
ότι η διαδρομή αφορά τις σημερινές δύο μητροπόλεις Σερβίων και Κοζάνης
καθώς και Σισανίου και Σιατίστης.
Για τη διάδοση του χριστιανισμού στη Δυτ. Μ ακεδονία δεν υπάρχουν
πηγές. Ε ικάζεται ότι, λόγω των σχέσεων της Βέροιας με την Κοζάνη, τη νέα
πίστη μεταλαμπάδευσαν κάποιοι νεοφώτιστοι της Βέροιας,1 την οποία ως γνω
στόν επισκέφθηκε ο απόστολος Παύλος. Η άποψη ότι ο ίδιος ο α π ό σ το λο ς των
εθνών πέρασε από τις Φυλακές (Σέρβια) δεν έχει καμία εγκυρότητα, αφού δεν
στηρίζεται σε γρ α π τές μαρτυρίες.2
Με το διάταγμα των Μεδιολάνων (313 μ.Χ.) επικράτησε ανεξιθρησκία στο
ρωμαϊκό κράτος, τα εθνικά ιερά των ειδώλων όμως είχαν αρχίσει και προ του
διατάγματος να περιέρχονται στα χέρια των χριστιανών.3 Ωστόσο, η εκκλησία
χρειάστηκε αρκετό χρόνο μετά το διάταγμα, ώστε να οργανώσει και να σχη
ματοποιήσει τη διοίκησή της.
1. Ε πισκοπή/Μ ητρόπολη Σερβίω ν και Κ οζάνης
Πρώτη επισκοπή στον χώρο της σημερινής μητρόπολης Σερβίων και Κοζάνης,
μνημονεύεται η επισκοπή Κ αισαρείας α πό τον 5° αι., υπαγόμενη στη μητρό-
1 Ν. Π. Δελιαλής, Ε π ισ κ ο π ικ ά Κ οζάνης. Κ οζάνη 1972, σ. 3* Λ άζ. Α. Π α π α ϊω ά ν ν ο υ , Η μ η

τρ ό π ο λ η Σ ερβιώ ν και Κ ο ζά ν η ς (Μ α ρ τυ ρ ίες και δια π ισ τώ σ εις). Α ν ά τυ π ο ν εκ το ν Β'
τό μ ο υ του έρ γο υ Ο ικοδομή και Μ α ρ τυ ρ ία - Έ κ φ ρ α σ ις α γ ά π η ς και τιμής εις το ν Σ εβ.
Μ η τρ ο π ο λίτη ν Σ ερβίω ν και Κ ο ζά ν η ς Διονύσιον. Κ οζάνη 1991, σ. 317’ Γ. Χ ιονίδης. «Ο ι
ισ τ ο ρ ικ έ ς σ χ έ σ ε ις τ η ς Β έ ρ ο ια ς μ ε τη ν π ε ρ ιο χ ή τ η ς Κ ο ζά νη ς κ υ ρ ίω ς σ τ α χ ρ ό ν ια τη ς
το υ ρ κ ο κ ρ α τία ς» , Η Κ οζάνη και η περιοχή τη ς. Ισ τ ό p ía -Π ολιτισμός. Π ρα κτικ ά Λ ' Σ υ
νεδρίου. Σ ε π τ . 1993. Κ οζάνη 1997. σ. 617.
Μ ηνάς Μ αλούτα ς, Τα Σ έρβ ια . Θ εσσαλονίκη 1956, σ. 62-63· Θ. Π α π α θ α ν α σ ίο υ , Το μ ε
σαιω νικόν φ ρ ο ύ ρ ιο ν τω ν Σ ερβ ίω ν. Θ εσ σ α λ ο νίκ η 1939, σ. 75· Π α π α ϊω ά ν ν ο υ , Η μ η
τρ ό π ο λ η , σ. 317.
3 Γερ. I. Κ ονιδάρης, Ε κκλησ ιασ τική ισ το ρ ία τη ς Ε λλά δ ο ς, τ. 1, Αθήνα 1954-1960. σ. 286.
150 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Ν. ΔΑΡΔΑΣ
πόλη Λαρίσης.4 Η Καισαρεία, διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο του Κοινού

των Ελιμειωτών. είχε ορισθεί ως έδρα επισκοπής, με πρώτο γνωστό επίσκοπο
τον Μακεδόνιο. Την ύπαρξη της επισκοπής μαρτυρούν δύο μαρμάρινες ε π ι
γραφές, από τις οποίες η μία, επιτύμβια, μνημονεύει τον Μακεδόνιο, και χρο
νολογείται στον 5° ή 6° αιώ να.5 Πιθανολογείται η ίδρυση της επισκοπής Κ αι
σαρείας κατά τον 4° αι., αλλά, εφόσον δεν υπάρχουν στοιχεία γ ια τον ακριβή
χρόνο ίδρυσης, ούτε γ ια τα όρια δικαιοδοσίας, ούτε για το χρονικό διάστημα
λειτουργίας, δεν μπορούμε να ομιλούμε με ασφαλή τεκμηρίωση. Μ οναδικές
μνημειακές μαρτυρίες: τα δ ά π εδ α και τα θεμέλια παλαιοχριστιανικώ ν βασι
λικών του Βοσκοχωρίου, της Ακρινής και της Αγ. Παρασκευής. Πάντως, τον
5° αι. ο επίσκοπος Κ αισαρείας κατέχει την 8η θέση μεταξύ των επισκόπων της
μητροπόλεως Λαρίσης, όπω ς αναφέρει ο Κονιδάρης,5 στηριζόμενος στον Σ υ
νέκδημον του Ιεροκλή.
Τον 9° αι. εμφανίζεται γ ια πρώτη φορά επισκοπή Σερβίων. Το Τακτικόν
του 8ου αι., το λεγόμενο «των εικονοκλαστών», το οποίο συντάχθηκε μεταξύ
των ετών 733-746, μετά την προσάρτηση του Ανατολικού Ιλλυρικού στο πα -
τριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως, δεν δίνει κανένα στοιχείο ούτε μνημονεύει
την επισκοπή Σερβίων. Η απουσία μνείας σε επισκοπή Καισαρείας -σ τον κώ
δικα αναφέρονται δεκαοκτώ επισκοπές υπό τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης-
σημαίνει ότι η επισκοπή Σερβίων δεν υφίστατο τότε.7
Η πρώτη μνεία γ ια επισκοπή Σερβίων βρίσκεται στο Τακτικόν του Λέο-
ντος Σοφού και του πα τρ ιά ρ χο υ Κ ω νσταντινουπόλεω ς Νικολάου του Μ υ
στικού, όπου καταγράφ ονται οι μητροπόλεις και επισκοπές του Οικουμενικού
θρόνου, στα χρόνια 901-907. Στην τάξη αυτή η επισκοπή Σερβίων κατέχει την
4η θέση μεταξύ των πέντε επισκοπών που υπόκεινται στον μητροπολίτη Θεσ
σαλονίκης.8 Επομένως, η επισκοπή Σερβίων εμφανίζεται στα τέλη του 8ου αι.*I.
Ιεροκλής Γ ρ α μ μ α τ ικ ό ς, Σ υ ν έκ δ η μ ο ς. Β όννη 1840, σ. 3 9 Γ Κ ονιδά ρ η ς. Ε κ κ λη σ ια σ τικ ή

ιστορία, σ. 513· Παν. Ζ. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς, Κ α ισ α ρ εία , έ ν α ς ισ τορικός οικισ μός τη ς Δ υ
τικής Μ α κεδονία ς. Κ οζάνη 2002. σ. 9 8 -9 9 .
Ν. Π. Δ ελιαλής. Σ υ λ λ ο γ ή π α λα ιο χρ ισ τια ν ικ ώ ν και μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ω ν μνημείω ν Δ η μ ο
τικής Β ιβλιοθήκης Κ οζάνης. Θ εσσ αλονίκη 1955, σ. 22· ο ίδιος. Ε π ισ κ ο π ικ ά . σ. 3* Π α-
π α ιω ά ν ν ο υ . Η μ η τρ ό π ο λ η . σ. 319.
Κ ονιδάρης, Ε κκλησ ια σ τική ισ το ρ ία , σ. 513.
Μιχ. Τ σεκουνά ρη ς, Η τά ξη τ η ς Ε κ κ λη σ ία ς Σ ερβίω ν και Κ οζάνης σ τις ΝοΗΗαε ιφίεεο-
ραΗαηη - Π α ρ α τη ρ ή σ εις ε π ί τω ν σ υγκρ ιτικ ώ ν πινάκων. Σ ερ β ία 2001, χ.σ.
I. Α. Ρ άλλη ς - Μ. Ποτλής, Σ ύ ν τ α γ μ α θείων και ιερών κανόνων, τ. 5. Α θήνα 1885, σ. 474·
Δ ελιαλής, Ε π ισ κ ο π ικ ά , σ. 3-4* Π α π α ϊω ά ν ν ο υ , Η μ η τρ ό π ο λη , σ. 319* Τ σ εκ ο υνά ρη ς. Η
τάξη τ η ς Ε κκλη σ ία ς, χ.σ.* Α. Τ σ α ρ μ α νίδη ς. Σ υμ β ο λή σ τη ν ισ το ρία τ η ς ε π α ρ χ ία ς Σ ε ρ
βίων κ α τ ά τη ν π ερ ίο δ ο 1350-1880. τ. 1, Σ ερ β ία 1995, σ. 51.
ΣΥΝΟΨΙΣΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 151
ή, το πιθανότερο, κατά τον 9° αι., διότι θα ιδρύθηκε αρκετό χρονικό διάστημα

πριν α π ό τη συγγραφή της Τάξης (Τ α κ τικ ο ύ ) του Δέοντος. Φ αίνεται ότι τα
Σέρβια από τον 7° αι., και ενώ η Καισάρεια είχε αρχίσει να παρακμάζει, προ-
σήλκυσαν βαθμηδόν την προσοχή των βυζαντινών αυτοκρατόρων, λόγω της θέσης
και της στρατιωτικής σημασίας, ώστε να εξελιχθούν σε κέντρο της περιοχής.
Το ζήτημα που π ρ οκύ πτει εδώ είναι εάν η επισκοπή Σερβίων είναι συ
νέχεια της επισκοπής Κ αισαρείας, με μεταφορά της έδρας, ή εάν είναι ε π ι
σκοπή που προέκυψ ε μετά την κατάργηση της επισκοπής Κ αισαρείας. Η
πρώτη άποψη, ότι δηλαδή έγινε μεταφορά της έδρας α πό την Κ αισάρεια στα
Σέρβια, στηρίζεται στο επιχείρημα ότι δεν είναι δυνατό να υπήρχε συγχρόνως
με την επισκοπή Κ αισαρείας και άλλη στα Σέρβια, που βρίσκονται τόσο κοντά
η μια με την άλλη, και στο γεγονός ότι από τότε που εμφανίζεται η επισκοπή
Σερβίων παύει να μνημονεύεται η επισκοπή Κ αισαρείας.0 Η άλλη άποψη, ότι
δηλαδή έχουμε κατάργηση μιας επισκοπής (Κ αισαρείας) και σύσταση νέας
(Σερβίων), επικαλείται τη σιγή περί τα εκκλησιαστικά της επαρχίας από τον
6° έως τον 9° αι., οπότε η διάλυση έγινε λόγω επιδρομής των Σλάβων, όπως
και το ότι η Κ αισαρείας υπαγόταν στη μητρόπολη Λαρίσης, ενώ των Σερβίων
στη μητρόπολη Θεσσαλονίκης.10
Πιθανότερη φαίνεται η συρρίκνωση και τελικά κατάργηση της επισκοπής
Καισαρείας κατά τον 7° αι., εξαιτίας επιδρομών ή και άλλων αιτίων, διότι αν
γινόταν μεταφορά της έδρας θα υπήρχε συνέχεια και όχι κενό και η νέα ε π ι
σκοπή θα έπρεπε, όπω ς συνέβη αργότερα με την Κοζάνη, να διατηρήσει τον
τίτλο και να ονομάζεται «Κ αισαρείας και Σερβίων».
Το βέβαιο είναι ότι α πό τον 9° αι. και έως το έτ. 1745. οπότε η έδρα με
ταφ έρθηκε στην Κοζάνη, η επισκοπή λειτούργησε κανονικά χω ρίς διακοπή,
υπαγόμενη πάντοτε στη μητρόπολη Θεσσαλονίκης. Σε δυο περιπτώ σεις έγινε
προσπάθεια να υπαχθεί η επισκοπή στην αρχιεπισκοπή Αχρίδυς. Το έτ. 1020 ο
Βασίλειος Β' ο Βουλγαροκτόνος, για να ενισχύσει τη θέση της ορθοδοξίας α π έ
ναντι στις π α π ικ ές βλέψεις, αναγνώ ρισε το αυτοκέφαλο της αρχιεπισ κοπής
Αχρίδος και υ π ή γα γε στη δικαιοδοσία της δεκα έξι επισκοπές, μεταξύ των
οποίων και των Σερβίων. Φ αίνεται όμως ότι, όσον αφορά την επισκοπή Σ ερ
βίων, το διάτα γμα δεν εφαρμόστηκε.11 Αντικανονική εξάρτηση της επισκοπής
Σερβίων από τον θρόνο της Αχρίδος έγινε όταν για λόγους ανάγκης ο αρχιε
πίσκοπος Αχρίδος Δημήτριος Χωματηνός ή Χ ωματιανός (1219-1235) χειροτό
Π α π α ’ι ω άννου. Η μ η τρ ό π ο λ η . σ. 319-320.
I. Δ. Δ ημόπουλος, Τα π α ρ ά το ν Α λ ιά κ μ ο ν α εκ κ λ η σ ια σ τικ ά , Θ εσσαλονίκη 1994. σ. 9.
Γερ. I. Κονιδάρης. Εκκλησιαστική ιστορία τη ς Ε λλά δο ς . τ. 2, Αθήνα 1954-1960. σ. 44* Μα-
λοότας. Τα Σέρβια. σ. 64-65* Παπαϊωάννου. Η μητρόπολη , σ. 320* Δημόπουλος. ό.π.. σ. 9-10.
νησε επίσκοπο Σερβίων, στη θέση του Μιχαήλ που έφυγε εξα ιτία ς π α π ικ ή ς
επιβολής και παρουσίας, τον ιλλυρικής καταγω γής Σάββα. Ή ταν η εποχή της
Φ ραγκοκρατίας- στη Θεσσαλονίκη τοποθετήθηκε λατίνος μητροπολίτης με δι
καιοδοσία σε εννέα επισκοπές, μεταξύ των οποίων και των Σερβίων.12 Ο Δη-
μήτριος Χωματηνός. απολογούμ ενος στον οικουμ. πατρ. Γερμανό Β' (1220-
1240) έγραφ ε ότι δεν είχε πρόθεση σφετερισμού της επισκοπής, αλλά αυτή
τη χειροτονία υπαγόρευσε ο κίνδυνος των Λατίνων, αφού η έδρα ήταν κενή,
για να προφυλαχθεί ο λαός.13 Οι Φράγκοι έφυγαν από τα Σέρβια το 1216. από
τη Θεσσαλονίκη το 1223. Μ ετά την αποχώρησή τους επανήλθε ο μητρ. Θεσ
σαλονίκης στην έδρα του, ενώ η επισκοπή Σερβίων επανήλθε στην κανονική δι
καιοδοσία του Θεσσαλονίκης.
Κ αθ’ όλο το χρονικό διάσ τη μα α π ό την ίδρυσή της έω ς το 1745 η ε π ι
σκοπή Σερβίων υ πα γότα ν στη μητρόπολη Θεσσαλονίκης, τέταρτη στη σειρά
των επισκοπών, όπω ς φ αίνεται σε όλα τα Τακτικά, Κωνσταντίνου του Πορ-
φυρογεννήτου (προ του 959), Ιωάννη Τσιμισκή (971-972), Βασιλείου Β' (προ
του 980). Αλεξίου Κομνηνού (1081-1118). Σε Τακτικό του 15ου αι. η επισκοπή
Σερβίων κατέχει την 3*1 θέση στη μητρόπολη Θεσσαλονίκης, σε δύο Τακτικά
του 16οι> αι.. τα οποία περιλαμ βάνονται σε Παρισινούς κώ δικες κατέχει την
4η θέση, σε Τακτικό του 1645 την 3η θέση, το 1675 σε έγγραφο του Κωνστα
ντινουπόλεως Μ εθοδίου την 5η θέση, ενώ στο Σ υ ν τα γμ ά τιο ν του Χρυσάνθου
Ιεροσολύμων και στον κατάλογο του Κωνσταντινουπόλεως Σεραφείμ του 1759,
επανέρχεται στην 4η θέση.14
Η αρχόμενη παρακμή των Σερβίων του 18ου αι. και η συνεχώς αυξανόμενη
ανοδική πορεία της Κοζάνης επέφεραν τη μεταφορά της έδρας της επισκοπής
στην Κοζάνη το 1745 επί επισκόπου Μελετίου. Ο Μελέτιος, α πό το 1734 επ ί
σκοπος στα Σέρβια. καταγόμενος από τη Θεσσαλονίκη, γεννημένος εκεί, με κο
σμοπολίτικες συνήθειες, αφού είχε ζήσει στη Ρώμη και στη Φλωρεντία, όπου
γ ια ένα χρονικό διάστημα ασπάσθηκε το λατινικό δόγμα και έγινε καρδινά
λιος, είχε δοκιμάσει την πολυτέλεια και τις ανέσεις, μετέφερε την επισκοπική
έδρα στην Κοζάνη. Γράφει, δικαιολογώντας τη μεταφορά, ότι «εν Σερβίοις δια
τριβών, δεν ηδύνατο να ανεχθή το υπέρ του μωαμεθανισμού ρεύμα των κα
τοίκων της πόλεως ταύτης».15 Αυτή η δικαιολογία φαίνεται πρόφαση, διότι στα
Σέρβια δεν σημειώθηκε ρεύμα εξισλαμισμών. όπως στις περιοχές Γρεβενών και
Π α π α ιω ά ν ν ο υ . Η μ η τρ ό π ο λη , σ. 3 2 Γ Δ ημόπουλος, ό.π., σ. 10.

Δ ελιαλής, Ε π ισ κ ο π ικ ά , σ. 7-8· Π α π α ϊω ά ν ν ο υ , Η μ η τρ ό π ο λη , σ. 321· Δ ημόπουλος, ό.π.,
σ. 10, 58.
Τ σεκουνάρης, Η τά ξη τη ς Ε κ κ λ η σ ία ς τω ν Σ ερβίω ν, χ.σ.
Π α π α ιω ά ν ν ο υ , Η μ η τρ ό π ο λη , σ. 16, ό π ο υ κ α ι β ιβ λ ιο γρ α φ ία .
ΣΤΝΟΨΙΣΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 153
Ανασελίτσας. Καθοριστικό ρόλο για την μεταφορά, εκτός από τη βούληση του
Μελετίου, ήταν οι μακροχρόνιες και επίμονες προσπάθειες των Κοζανιτών έτσι
έγινε η μεταφορά με πατριαρχικό γράμμ α και σουλτανικό διάταγμα. Με την
εγκατάστασή του στην Κοζάνη, ο Μελέτιος αγόρασε οικόπεδο στο κέντρο της
πόλης, στο οποίο με συνδρομή όλων των Κοζανιτών κτίστηκε το επισκοπείο,
οίκημα από τα ωραιότερα και μεγαλύτερα στην Κοζάνη. Δίπλα οικοδομήθηκε
η σχολή, η περιώνυμη Σ τ ο ά στην αυλή κατασκευάστηκε κρήνη, η Κ αλλιρρόη,
με ανάγλυφο επ ίγρα μ μ α .16 Στη νέα έδρα η επισκοπή ανέπτυξε το εκκλησια
στικό και εθνικό της έργο. Οι εμπορικές συναλλαγές των Κοζανιτών που τα
ξίδευαν στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης έφεραν πλούτο, με συνεπακόλουθο
την ανάπτυξη της π α ιδ εία ς.1' Η πρόοδος ήταν εμφανής από τα αρχοντικά, τις
εκκλησίες, τα σχολεία. Και ενώ στα γύρω χωριά κατοικούσαν φανατικοί Κο-
νιάροι και Γιουρούκοι. στην Κοζάνη δεν στήθηκε ούτε μιναρές ούτε εβραϊκή
συναγωγή. Ή ταν «α μιγή ς της Μ ακεδονίας παράδεισος», όπως την χαρακτή
ρισε ο μητρ. Φώτιος, όταν προσφώνησε τον διάδοχο Κωνσταντίνο στη δοξο
λογία μετά την απελευθέρωση.
Για την περίοδο α πό τον 10° αι. έως το 1745, όταν η έδρα της επισκοπής
ήταν στα Σέρβια, είναι γνω στά τα ονόματα μόνον 33 επισκόπων, ενώ οι ιστο
ρικές μαρτυρίες είναι ελάχιστες, αφού η αποτέφρω ση του επισκοπείου Σ ερ
βίων το 1757 εξαφάνισε όλο το πολύτιμο αρχειακό υλικό. Είναι περίεργο γιατί
δεν μεταφέρθηκε το αρχείο στην Κοζάνη το 1745 κατά τη μεταφορά της έδρας.
Οι γνω στοί επίσκοποι με τα έως σήμερα στοιχεία είναι: Μιχαήλ, τελευταίος
πριν από τη Φραγκοκρατία, Ιλλυριός (1222-1235),18 Λέων (1235). Δαμασκηνός,
Ιάκωβος (1347-1355), Γεδεών (1376). Ιάκωβος (1380). Συμεών. Θεοφάνης. Με
λέτιος, Κύριλλος, Νεόφυτος, Πατρίκιος, Λεόντιος (προ του 1560), Μ ακάριος
(1560-1567). Ιω άσαφ (1572-1584 και 1588-1594), Ιω ακείμ (1584-1587), Γε-
ρόντιος (1600), Ιωαννίκιος, Μ ελέτιος (1646-1649), Θεοφάνης (1649), Ιω άσαφ
(1671). Θεόκλητος (1677). Γρηγόριος ο Κονταρής (1678-1687), Γερμανός (1690),
Ραφαήλ (1699), Διονύσιος (1700-1715), Δαμιανός (1720). Ιω αννίκιος (1727-
1729). Ιάκωβος (1729-1730). Δανιήλ (1730), Ζ αχαρίας (1730-1734), Μ ελέτιος
ο Κατακάλου (1734-1745).
16 Π. Ν. Λ ιούφ ης, Ισ το ρ ία τ η ς Κ οζάνης, Α θήνα 1924, σ. 49-52· Μιχ. Κ α λινδέρ η ς. Σ η μ ει

ώ μ α τα ισ το ρ ικ ά εκ τ η ς Δ υ τικ ή ς Μ α κεδο νία ς, Π το λ εμ ά ίδ α 1939, σ. 12' Δ ελιαλής, Ε π ι
σκοπικά. σ. 18-19.
Απ. Ε. Β α κ α λό π ο υ λο ς, Οι Δ υ τικ ο μ α κ εδ ό ν ες α π ό δ η μ ο ι ε π ί το υ ρ κ ο κ ρ α τία ς (Διάλεξις).
Θ εσσαλονίκη 1958· Λ ιούφ ης. Ισ το ρ ία τη ς Κ οζάνης, σ. 175 κ.ε.
18 Κ α τ ά την ε π ισ ή μ α ν σ η το υ Δ η μ ο π ο ύ λ ο υ , δ .π ., σ. 58, τ ο ό ν ο μ α Ιλ λ υ ρ ιό ς ε ίν α ι δ η λ ω
τ ικ ό κ α τ α γ ω γ ή ς κ α ι όχι το ά γ ν ω σ το ό ν ο μ α το υ ε π ισ κ ό π ο υ , τον ο π ο ίο το π ο θ έ τ η σ ε η
α ρ χ ιε π ισ κ ο π ή Α χρίδος ε π ί Φ ρ α γκ ο κ ρ α τία ς.
Ο κατάλογος αυτός, που δημοσιεύθηκε συχνά,19 δεν είναι μόνο ελλιπής

αλλά έχει κενά και λάθη γ ια τη διάρκεια του χρόνου αρχιερατείας των ε π ι
σκόπων. Για παράδειγμ α, ενώ ο χρόνος αρχιερατείας του Γρηγορίου Κονταρή
αναγράφεται α πό όλους μεταξύ των ετών 1678-1687, ο λόγιος αυτός κληρικός
και δάσκαλος της Κοζάνης, μετέπειτα Σμύρνης (μητροπολίτης Αθηνών δεν φ αί
νεται να εχρημάτισε), κατά τη διαπίστω ση του Πατρινέλη αρχιεράτευσε στα
Σερβία μ εταξύ 1684 -έ ω ς τότε ήταν στη Β εν ετία - και του 1690, έτος που
ήδη ήταν μητροπολίτης Σμύρνης.20 Ό πω ς παρατηρεί ο Δημόπουλος,21 μολονότι
η επισκοπή είναι γνωστή α π ό τον 9° αι., ο πρώ τος γνωστός επίσκοπος ανα-
φέρεται το έτ. 1200. Υπάρχει δηλαδή κενό τριών αιώνων, χρονικό διάστημα με
γάλο, αφού δεν σώζεται κανένα στοιχείο, καθώς με την αποτέφρωση του επι-
σκοπείου το 1757 καταστράφηκαν οι κώδικες και όλο το αρχειακό υλικό. Τα
κενά και τα λάθη είναι ζήτημα έρευνας, γ ια να συμπληρωθούν και να διορ
θωθούν. Τα έως τώ ρα στοιχεία προέρχονται από σχετικά δημοσιεύματα, κυ
ρίως του Μ. Γεδεών και α πό το τρίπτυχο του Αγ. Νικολάου Κοζάνης, την Παρ
ρησία που φυλάσσεται στη Δημοτική Βιβλιοθήκη, κτιτορικές επιγραφ ές και ό.τι
έχει διασωθεί σε κώδικες και λυτά έγγραφα.
Από το 1745 η επισκοπή «Σερβίων και Κοζάνης», πλέον, πορεύεται έως
το 1882 υπαγόμενη στη μητρόπολη Θεσσαλονίκης. Τη 10r<Μαΐου 1882, με πα -
τριαρχικό και συνοδικό Τόμο, το Οικουμενικό Πατριαρχείο ανύψωσε την επ ι
σκοπή σε μητρόπολη,22 με άμεση εξάρτηση και υποταγή στον Οικουμενικό
θρόνο, και ο τότε αρχιερατεύων Ευγένιος «προήχθη εις βαθμόν και περιωπήν
μητροπολίτου».
Ε πίσκοποι που αρχιερά τευσα ν μ ετά τη μ εταφορά της έδρ α ς α π ό τα
Σέρβια στην Κοζάνη,23 μετά τον Μελέτιο (1745-1752), ήταν ο Ιγνάτιος Κ ατα-
κάλου (1752-1785), λόγιος με έντονη δραστηριότητα στα εκπαιδευτικά και κοι
νωνικά ζητήματα, ο Θεόφιλος ο Βερροιαίος (1785-1811), επί της εποχής του
19 Λ ιούφ ης. Ισ τ ο ρ ία τ η ς Κ οζάνης, σ. 52-67, 81-83, 100-106. 117-124, 158, 162-166* Δε-
λιαλής. Ε π ισ κ ο π ικ ά . σ. 7-19* Π α πα ϊω ά ννου, Η μη τρόπολη, σ. 327-329* Δ ημόπουλος. ό .π..
σ. 58-61, ο ο π ο ίο ς σ τον κ α τ ά λ ο γ ο π ρ ο σ θ έ τ ε ι δ ύ ο ά γ ν ω σ το υ ς σ τ ο υ ς π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο υ ς
κ α τα λ ό γ ο υ ς, το ν Θ εοφ ά νη (1 6 4 9 ) κ α ι το ν Δ ανιήλ το 1730. 0 Τ σ α ρ μ α ν ίδ η ς. Σ υ μ β ο λή
στην ισ το ρ ία τη ς ε π α ρ χ ία ς Σ ερβίω ν , σ. 52, π ρ ο σ θ έ τε ι τον Ιερ εμ ία γ ύ ρ ω σ το 1686.
20 X. Γ. Π ατρινέλης, « Γ ε ώ ρ γ ιο ς Κ ονταρής, λ ό γιο ς το υ ΙΖ' α ιώ ν α α π ό τ α Σ έρ β ια » , Η Κ ο
ζάνη και η περιοχή τη ς . Ισ το ρία -Π ο λιτισ μ ό ς. Π ρ α κ τικ ά Λ ' Σ υ νεδ ρ ίο υ . Σ επ τέ μ β ρ ιο ς
1993. Κ οζάνη 1997, σ. 4 6 4 -4 6 5 .
21 Δ ημόπουλος. ό.π., σ. 60* π β . Π α π α ϊω ά ν ν ο υ , Η μ η τρ ό π ο λη , σ. 327.
22 Λιούφης, Ιστορία τη ς Κοζάνης, σ. 115* Δελιαλής, Επισκοπικά, σ. 21* Δημόπουλος, ό.π., σ. 72.
23 Β ασ ικ ή π η γ ή γ ια τη ν π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τ α τω ν α ρ χ ιε ρ έ ιο ν κ α ι το έ ρ γ ο τ ο υ ς α π ο τ ε λ ε ί ο
Λ ιούφης. Ισ το ρ ία τ η ς Κ οζάνης. Σ η μ α ν τ ικ έ ς π λ η ρ ο φ ο ρ ίες γ ια τ ο υ ς α ρ χ ιε ρ ε ίς Σ ερ β ίω ν
κ α ι Κ οζάνη ς μ ε τ ά το 1745 π α ρ έ χ ε ι κ α ι ο Δ η μόπουλος, ό.π., σ. 61-92.
οποίου κτίστηκε το νέο σχολείο Κοζάνης και με συνοδικό γράμμα αναγνω ρί
στηκαν οι συντεχνίες, ο Διονύσιος ο Λ ιβαδεύς (1811-1815), ο οποίος το 1813
ανήγειρε τη Βιβλιοθήκη της Κοζάνης (Οίκος Β ελτιώ σεω ς). ο Βενιαμίν Καρί-
πογλου (1815-1849), μυημένος στη Φιλική Εταιρεία, διορατικός, με εύστροφη
αντιμετώπιση των κοινοτικών διενέξεων, ο Ευγένιος Πατέρας (1849-1889), που
συνέβαλε στην ανέγερση του κωδωνοστασίου και του παρθεναγω γείου, ενώ
συμμετείχε στην επανάσταση του Μπούρινου το 1878’ επί των ημερών του μ ά
λιστα έγινε η προαγω γή της επισκοπής σε μητρόπολη το 1882.
Μετά την προαγω γή σε μητρόπολη, ο μέχρι το 1882 επίσκοπος Ευγένιος
προήχθη σε (πρώτο) μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης, με αρχιερατεία έως το
1889. Έ κτοτε και έω ς το 1912 μαρτυρούνται τρεις μητροπολίτες στη μητρό
πολη πλέον Σερβίων και Κοζάνης. Ο Κωνστάντιος Μ ατουλόπουλος αρχιερά
τευε δύο φορές (1889-1892, 1894-1910). ιεράρχης δυναμικός, ο πρώ τος μη
τροπολίτης με πανεπιστημιακό πτυχίο (Φιλοσοφικής Σχολής). Το 1892 μετε-
τέθη στη μητρόπολη Δρυϊνουπόλεως, αλλά οι κάτοικοι της Κοζάνης διαμαρ-
τυρήθηκαν. οπότε το 1894 επανήλθε στην Κοζάνη. Δυναμικός, επιδόθηκε στην
πνευματική δραστηριότητα, ίδρυσε σχολεία, φρόντισε για την οργάνωση της
διοίκησης, των σω ματείω ν και των σχολείων. Με ενέργειές του ιδρύθηκαν η
Χαρίσειος Γεωργική Σχολή, το Βαλταδώρειο Γυμνάσιο, ο μουσικός σύλλογος
«Πανδώρα», η Φιλόπτωχος Αδελφότης, ανασυγκροτήθηκαν τα μοναστήρια και
επισκευάστηκαν πολλοί ναοί. Ο Γεράσιμος Τανταλίδης (1892-1893) εξελέγη,
όταν ο Κωνστάντιος μετατέθηκε στη Δρυϊνουπόλεως, αλλά με την επάνοδο του
Κωνστάντιου ανέλαβε τη μητρόπολη Πισιδίας. Πριν επανέλθει ο Κωνστάντιος,
είχε εκλεγεί γ ια τη μητρόπολη Σερβίων και Κοζάνης ο Ρόδου Γρηγόριος. ο
οποίος όμως διαβλέποντας ότι το κλίμα δεν θα ήταν κατάλληλο, αφού οι Κο-
ζανίτες ζητούσαν τον Κ ωνστάντιο, ζήτησε να αναλάβει τη μητρόπολη Δρυϊ-
νουπόλεω ς και να επανελθεί στην Κοζάνη ο Κ ωνστάντιος, όπω ς και έγινε.
Μετά τον θάνατο του Κωνσταντίου το 1910, τοποθετήθηκε μητροπολίτης ο Φώ
τιος Μανιάτης, πρώην μητροπολίτης Φ ιλιππουπόλεω ς, ο οποίος εποίμανε τη
μητρόπολη Σερβίων και Κοζάνης έως το 1923. Το 1915 χειροτόνησε βοηθό ε π ί
σκοπο τον ανεψιό του Φώτιο με τον τίτλο του Ειρηνουπόλεως.24 Η αρχιερατεία
του Φωτίου συνέπεσε με την απελευθέρωση της Κοζάνης από τον οθωμανικό
ζυγό. Στις 11 Οκτωβρίου 1912 μπήκε ελευθερωτής ο ελληνικός στρατός στην
Κοζάνη, και ο Φώτιος με τις αρχές και τον λαό τον υποδέχθηκε. Προσφώνησε
μάλιστα τον αρχιστράτηγο διάδοχο Κωνσταντίνο στον μητροπολιτικό ναό του
Αγ. Νικολάου στην πρώ τη δοξολογία για την απελευθέρωση. Στην ελεύθερη
24 Ο Φ ώ τιος α π ό β οηθός ε π ίσ κ ο π ο ς ε ξ ε λ έ γ η π α τ ρ ιά ρ χ η ς Κ ω ν σ τα ν τιν ο υ π ό λ εω ς· βλ. γ ι ’

α υ τό ν Λάζ. Π α π α ϊω ά ν ν ο υ , Ο π α τ ρ ιά ρ χ η ς Φ ώτιος Β ' (1874-1936), Θ εσσαλονίκη 1981.
Κοζάνη την ποιμαντορία του Φωτίου Μανιάτη ακολούθησε η αρχιερατεία του

Ιωακείμ Αποστολίδη (1923-1945). ταραχώ δης εξαιτίας του πολέμου, της αντί
στασης στην οποία ενεργά συμμετέσχε και της εκρηκτικής-επαναστατικής
υφής της προσωπικότητάς του. Μετά τον Κωνσταντίνο Πλάτη (1945-1957), που
ίδρυσε τη ΧΕΝ και οικοτροφείο, ακολούθησε ο Διονύσιος Ψαριανός (1957-1997)
ιεράρχης ευρείας παιδείας, σημαντικής πολυτάλαντης προσωπικότητας του εκ
κλησιαστικού και πνευματικού χώρου, με πανορθόδοξη αναγνώριση, καθώ ς
αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτωρ της Θεολογικής Σχολής του Πανεπ. Αθηνών.
Τον πολύν Διονύσιον διεδέχθη ο Αμβρόσιος Γιακαλής (1998-2004), η παραίτηση
του οποίου δεν επέτρεψε την υλοποίηση των οραματισμών του για συνέχιση της
ανοδικής πορείας των εκκλησιαστικών πραγμάτω ν στην Κοζάνη. Από το έτος
2004 διαποιμαίνει την επαρχία ο μητρ. Παύλος Παπαλεξίου, με αξιόλογη αγια-
στική και κοινωνική διακονία. Σημαντικό γεγονός της ποιμαντορίας του η α π ο
κατάσταση του ιστορικού επισκοπείου και τα εγκαίνια α πό τον οικουμ. π α
τριάρχη Βαρθολομαίο, που επισκέφθηκε την Κοζάνη (27-30 Ιουνίου 2012).
2. Ε πισκοπή/Μ ητρόπο)\η Σ ισανίου και Σ ια τίσ τη ς
Ενώ η επισκοπή Σερβίων από τον 10° αι., όπως μαρτυρούν οι πηγές, υπαγόταν
στη μητρόπολη Θεσσαλονίκης, η επισκοπή Σισανίου ήταν στη δικαιοδοσία της
αρχιεπισκοπής Αχρίδος. Στο οικιστικό δίδυμο Σέρβια-Κοζάνη αντιστοιχεί το
δίδυμο Σισάνι-Σιάτιστα, ένα μικρότερο μοντέλο, που χαρακτηρίζεται α πό την
εγκατάλειψη του βυζαντινού Σισανίου (Σιστίου πόλεως, Σισανιουπόλεως).20 Η
πρόσφατη ανασκαφή του επισκοπικού ναού του Σισανίου, ο οποίος ανάγεται
στον 11° αι., αποτελεί ισχυρή ένδειξη για την ύπαρξη επισκοπής τον 11° αιώνα.2526
Η έλλειψη στοιχείων, αφού η επισκοπή δεν αναφέρεται στις πηγές, όπως το χρυ-
σόβουλλο του Βασιλείου Β' (1018). δημιουργεί ερωτηματικά για τη βεβαιότητα
της λειτουργίας της επισκοπής τον 11° αιώνα. Η επισκοπή Σισανίου εμφανίζεται
στις πηγές μόλις τον 15° αι.. εποχή κατά την οποία συστήθηκε ή το πιθανότερο
ανασυστήθηκε, υπαγόμενη στη μητρόπολη Καστοριάς, την πρωτόθρονη της αρ
25 Μ α ρ ία -Χ ρ ισ τίνα Χ α τζη ιω ά ννο υ , Η ισ τορική εξέλιξη τω ν οικισμώ ν σ τη ν π εριοχή το υ

Α λιά κμονα κ α τ ά την το υ ρ κ ο κ ρ α τία . Ο κώ δικας α ρ. 201 τη ς Μ ονής Μ ετα μ ο ρ φ ώ σ εω ς
Σ ω τή ρο ς Ζ ά β ο ρ δ α ς. [Κ Ν Ε /Ε ΙΕ ], Α θήνα 20 0 0 , σ. 39.
26 Γ ια το ν ε π ισ κ ο π ικ ό ν α ό βλ. Ξ α νθή Σ α β β ο π ο ό λ ο υ -Κ α τσ ίκ η - Χ ρ υσ ά νθη Τ σιούμη, «Η
α ν α σ κ α φ ή σ το β υ ζα ν τιν ό Σ ισ ά ν ι. Τ ο έ ρ γ ο το υ Σ ω τή ρ η Κ ίσ σ α ». Α ρ χ α ιο λ ο γικ ό Έ ρ γ ο
σ τη Μ α κεδο νία και τη Θ ράκη 12 (2 9 9 8 ) 517-526. κ α ι Αντ. Σ. Π ετκος. «Α να σ κ α φ ή με-
σ ο β υ ζα ντινο ύ ν α ο ύ σ το Σ ισάνι Κ οζάνη ς. Ν έα σ τ ο ιχ ε ία γ ια την ε π ισ κ ο π ή Σ ισ α ν ίο υ » ,
Μ α κεδονικά 32 (1 9 9 9 -2 0 0 0 ) 313-337.
ΣΪΝΟΨΙΣΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 157
χιεπισκοπής Αχρίδος. Εφόσον υφίστατο επισκοπή Σισανίου τον 11° αι., όπω ς
προκύπτει από τον ανακαλυφθέντα επισκοπικό ναό, η επισκοπή αυτή φαίνεται
ότι καταργήθηκε ή συγχωνεύθηκε με τη μητρόπολη Καστοριάς στην οποία υπέ-
κειτο. από όπου πάλι αποσπάσθηκε. ως ανεξάρτητη επισκοπή, υπαγόμενη όμως
στον Καστοριάς, στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα.2'
Έ ω ς τον 15° αι., επομένως, δεν υπάρχουν πληροφορίες για την πορεία της
επισκοπής, η οποία αρχικά έφερε τον τίτλο «Σισανίου και Ανασελίτζου (Ανα-
σελίτσης)». Με την καταστροφή του βυζαντινού Σισανίου, χάθηκαν τα τεκμήρια
και οι πηγές που θα μας διαφώ τιζαν για την εμφάνιση και την ιστορική δ ια
δρομή της επισκοπής στους τέσσερις αιώνες, αφού ο επισκοπικός ναός χρονο
λογείται στον 11° αιώνα. Η ιστορία της επισκοπής από τον 15° αι. κ.ε. χωρίζεται
σε δύο περιόδους, στην προ του Ζωσιμά και μετά τον Ζωσιμά. Ο Ζωσιμάς Πα-
πανικολάου Ρούσης. δυναμική και πληθωρική προσωπικότητα.2728 αρχιεράτευσε
στην επαρχία Σισανίου και Σιατίστης για 60 χρόνια (1686-1746), χρημάτισε εν
διάμεσα δύο φορές αρχιεπίσκοπος Αχρίδος (1695-1699. 1707-1709). με εκκλη
σιαστική εκπαιδευτική και εθνική δραστηριότητα, καθώς στο πλαίσιο της εμπο
ρικής διασύνδεσης με την Αυστρία ήλθε σε διαπραγματεύσεις με τον Κάρολο
ΣΤ' γ ια την προσπάθεια απελευθέρωσης της περιοχής. Ο Ζωσιμάς γύρω στα
1695-1700 μετέφερε την έδρα της επισκοπής α πό το Σισάνιο που παρήκμαζε
στη Σιάτιστα, η οποία ήδη είχε αρχίσει να παρουσιάζει οικονομική, εμπορική,
εκπαιδευτική και πολιτιστική δραστηριότητα. Η περίοδος της αρχιερατείας του
και τα μετέπειτα πενήντα χρόνια μπορούν να χαρακτηριστούν «χρυσούς αιών»
για τη Σιάτιστα. Τότε κτίζονται οι περίφημοι μεταβυζαντινοί ναοί, τα περ ιώ
νυμα αρχοντικά, και ιδρύονται ανώτερα εκπαιδευτήρια.29 Τότε η Σιάτιστα θε
ραπεύει τον κερδώο και τον λόγιο Ερμή, οι ξακουστοί πραματευτάδες αλωνί
ζουν τις χώρες της Βαλκανικής και της Κεντρ. Ευρώπης,30 αναδεικνύοντας την
πα τρίδα τους «περίπυστη», κέντρο εμπορίου και παιδείας.
Η προαγω γή της επισκοπή ς Σ ισανίου σε μητρόπολη επίσημα έγινε το
1767. όταν οι επ ισ κοπές της Αχρίδος προσαρτήθηκαν στο Οικουμενικό Π α
τριαρχείο με την κατάργηση της αρχιεπισκοπής, καθώς ο μητροπολίτης Νεό
φυτος Σισανίου στον κώδικα σημειώνει: « Έ κ το τε ουν τετίμηνται αί έπαρχίαι
27 Α να σ τ. Ν. Δ ά ρ δ α ς. Η ε π ισ κ ο π ή -μ η τρ ό π ο λ η Σ ισ α ν ίο υ και Σ ια τ ίσ τ η ς . Θ εσ σ α λο νίκ η
2006. σ. 9-12, ό π ο υ κ α ι β ιβ λ ιο γρ α φ ία .
28 Σ ω τ. Β α ρ να λίδη ς, Ο α ρ χ ιε π ίσ κ ο π ο ς Α χ ρ ίδ ο ς Ζ ω σ ιμ ά ς και η εκκλησ ια στική και π ο
λιτική δρά σ ις α υ το ύ . Θ εσσ αλονίκη 1974.
29 Α ναστ. Ν. Δ ά ρ δα ς, Ί δ ρ υ σ η και λ ε ιτο υ ρ γ ία το υ Τ ρ α μ π α ν τζείο υ Γ υμνα σίου Σ ια τίσ τη ς
μ ε τη ν ε π ο π τε ία τ η ς Ε κ κ λ η σ ία ς , [ΠΙΠΜ ], Θ εσσ αλονίκη 1997.
30 Γ. Λ άιος, Η Σ ιά τισ τα κα ι οι ε μ π ο ρ ικ ο ί οίκοι Χ α τζη μ ιχα ή λ και Μ α νο ύ σ η , [ΕΜ Σ], Θ εσ
σαλονίκη 1982.
αυται γενόμεναι μητροπόλεις».31 Ο Ζωσιμάς, βέβαια, μέσα στο κλίμα της α ρ

χιεπισκοπής Αχρίδος, ακόμη και προ της εκλογής του ως αρχιεπισκόπου, είχε
ανυψώσει την επισκοπή Σισανίου σε μητρόπολη. Στα όρια της Αχρίδος η
επαρχία Σισανίου θεω ρείται μητρόπολη, ο Ζωσιμάς προσαγορεύεται μητρο
πολίτης, όπω ς και ο διάδοχός του Νικηφόρος, όμως το Οικουμενικό Π ατριαρ
χείο θεωρεί την επαρχία ως επισκοπή και τον Νικηφόρο (1746-1769) επίσκοπο
έως το 1767. Αλλά και στον τίτλο, παρότι από το 1695-1700 η έδρα ήταν στη
Σιάτιστα, ο Ζωσιμάς και οι μ ετέπειτα αρχιερείς (επίσκοποι ή μητροπολίτες)
υπέγραφαν μόνο «ο Σισανίου», χωρίς το «και Σιατίστης».32 Άλλωστε, και οι
σφ ραγίδες της μητρόπολης είχαν τον τίτλο «Μ ητρόπολις Σ ισανίου» έως το
τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ου αι., οπότε προστέθηκε το «και Σιατίστης».
Προ του Ζ ω σιμά δεν υπά ρχει πλήρης και ακριβής κατάλογος των ε π ι
σκόπων Σισανίου. Μ ετά από σχετική έρευνα εντοπίσαμε και κατατάξαμε χρο
νολογικά τους Λαυρέντιο (αρχ. 16ου αι.), Μεθόδιο (1538), Ανώνυμο (1578), Πα-
χώμιο, Δανιήλ (1624, 1647, 1652). Ιερεμία (1653), Παρθένιο (1665, 1668),
Πάί'σιο, Λεόντιο (1676-1683), Γερμανό (1683-1686) και τον πολύν Ζωσιμά
(1686-1746).33
Μετά τον Ζωσιμά έχουμε πλήρη εικόνα της χορείας των αρχιερέων,34 την
οποία αποτελούν οι Νικηφόρος α πό την Αχρίδα (1746-1769), Κύριλλος (1769-
1792), Νεόφυτος από την Αβδέλλα Γρεβενών (1792-1811), ο οποίος οικοδόμησε
το κτήριο της μητροπόλεω ς και κα τέγρ α ψ ε στον κώ δικα τις π όλ εις και τα
χω ριά της επ α ρχία ς του, παρέχοντας και άλλες πολύτιμες πληροφορίες. Ιω-
αννίκιος (1811-1835), Λεόντιος Μ υτιληναίος (1835-1852), Μ ελέτιος α πό τη
Σμύρνη (1852-1864). φιλόμουσος με δραστηριότητα για την παιδεία. Αλέξαν
δρος Λ άσκαρις (1864-1869), με π α ιδ εία και εθνική δράση, Θεόφιλος (1869-
1871), Αμβρόσιος (1871-1877). Α γαθάγγελος Σ τεφανάκης (1877-1882), με
ενεργό δράση στην επανάσταση του 1878, Αθανάσιος Μεγακλής (1882-1893),
επί της εποχής του οποίου κτίστηκε το Τραμπάντζειο Γυμνάσιο, Αθανάσιος Νι-
κολάί'δης ή Μ πίστης (1893-1900), Σ ερα φ είμ Σκαρούλης (1900-1909). η αρ-
χιερατεία του οποίου συνετάραξε τη Σ ιάτιστα με τα «Σεραφειμικά», γεγονότα
διενέξεων και συγκρούσεων, και Ιερόθεος Ανθουλίδης (1909-1920), επ ί της
εποχής του οποίου, την 12^ Οκτωβρίου 1912, επαναστάτησε η Σιάτιστα, α π ε
Δάρδας, Η επισ κοπή-μη τρόπολη Σ ισανίου και Σ ια τίσ τη ς , σ. 23-25· πβ. Μιχ. Κ αλινδέρης,
Ο κώ διξ τη ς μ η τρ ο π ό λεω ς Σ ισανίου και Σ ια τίστης, (1686- ), Θ εσσαλονίκη 1974, σ. 117.
32 Κ αλινδέρης. Ο κώδιξ, σ. 8 0 -8 1 ' Δ ά ρ δα ς. Η επ ισ κ ο π ή -μ η τρ ό π ο λ η Σ ισ α νίο υ και Σ ια τί
στης. σ. 60. ό π ο υ β ιβ λ ιο γρ α φ ία .
33 Δ ά ρδα ς, Η ε π ισ κ ο π ή -μ η τρ ό π ο λ η Σ ισ α νίο υ και Σ ια τίσ τη ς, σ. 14-23.
Γ ια το υ ς ε π ισ κ ο π ικ ο ύ ς κ α τ α λ ό γ ο υ ς π ο υ δ η μ ο σ ιεύ θ η κ α ν βλ. Δ ά ρ δα ς, Η επ ισ κ ο π ή -μ η -
τρ ό π ο λ η Σ ισ α νίο υ και Σ ια τίσ τη ς, σ. 14 σημ. 18.
λευθερώθηκε και δοξάσθηκε με την ηρωική μάχη της 4 ^ Νοεμβρίου 1912.

Άρχισε έτσι η πορεία ελεύθερου βίου και στην περιοχή αυτή.
Μετά την απελευθέρωση συνέχισε την αρχιερατεία του ο Ιερόθεος Ανθουλίδης
έως το 1920. και ακολούθησαν οι Γερμανός Αναστασιάδης (1920-1924), Αγαθάγ
γελος Παπαναστασίου (1924-1929). Διόδωρος Κάρατζης (1930-1945), Ιάκωβος
Κλεόβροτος (1945-1958), δυναμικός με τεράστιο εκκλησιαστικό και κοινωνικό
έργο. Πολύκαρπος Λιώσης (1958-1973),3ο ο ιερατικός και ελεήμων επίσκοπος,
και Αντώνιος Κόμπος (1974-2005), ασκητής ιεράρχης της αθόρυβης δραστηριό
τητας. Από το 2006 την επαρχία ποιμαίνει ο μητροπολίτης Παύλος Ιωάννου με
αξιόλογη εκκλησιαστική και κοινωνική διακονία, με ιδιαίτερη έμφαση στη νεότητα.
3. Μ οναστήρια
Στην εκκλησιαστική επαρχία Σερβίων και Κοζάνης, όπω ς προκύπτει α πό γρ α

πτές μαρτυρίες, ιδρύθηκαν μοναστήρια κατά τους βυζαντινούς χρόνους και την
περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας.3536 Σ τα Σέρβια πριν από τον 13° αι. λει
τουργούσε η σταυροπηγιακή γυναικεία μονή των Αγ. Θεοδώρων, που το 1775
διαλύθηκε, όπω ς και ανδρώο κοινοβιακό στη θέση «Β ρύσες», τιμώ μενο στο
όνομα της Π αναγίας. Στον δρόμο α π ό το Βελβεντό προς το Κ α ταφ ύγι βρί
σκεται το μοναστήρι της Αγ. Τ ριάδος- σήμερα σώζεται το καθολικό του 17ου
αιώνα. Σε απόσταση 10 χιλιομέτρων από το χωριό Καστανιά Σερβίων η μονή
του Αγ. Αντωνίου Σ ιά πκα ς. χρονολογούμενη στον 12° αιώνα. Σ τις όχθες του
Αλιάκμονα το μοναστήρι της Αγ. Τριάδος Ιλαρίωνος (της Λαριούς). αναγόμενο
στον 12° αι., με μαρτυρίες όμως σαφείς από το 18° αι., ενώ το 1807 ιδρύθηκε
το μοναστήρι Π αναγίας Ζιδανίου (Στανού). Σήμερα στη μητρόπολη Σερβίων
και Κοζάνης λειτουργούν τρ ία ανδρώ α. της Αγ. Τριάδος Λαριούς. του
Αγ. Αντωνίου Σ ιά π κ α ς και το νεοσύστατο του Αγ. Νεκταρίου Π αλαιογρα-
τσάνου, και δύο γυναικεία. Π αναγίας Ζιδανίου και Αγ. Τριάδος Βελβεντού.
Στη μητρόπολη Σισανίου και Σ ιατίστης ιδρύθηκαν και λειτουργούν σή
μερα οι μονές37 Αγ. Παρασκευής Δομαβιστίου, στους πρόποδες του Ασκίου του
35 Σ το ιχεία σ η μ α ντικά γ ια τη ζωή κ α ι το έ ρ γο τω ν α ρχιερέω ν τη ς μητρόπολης δ ίνει ο μητρ.

Π ολύκ α ρ πος Λ ιώσης, «Η μ η τρόπ ολις Σ ισ α νίο υ κ α ι Σ ια τίσ τη ς» , στο: Σ ια τιστέω ν μνήμη,
Λ εύ κ ω μ α Σ υ λ λ ό γ ο υ Σ ια τιστέω ν Θ εσσαλονίκης, Θ εσσαλονίκη 1972. σ. Α 44-55' βλ. κ α ι
Δ άρδας. Η επ ισ κ ο π ή -μ η τρ ό π ο λη Σ ισ α νίου και Σ ια τίσ τη ς, ό π ο υ κ α ι β ιβ λ ιογρα φ ία .
36 Γ ια τ α μ ο ν α σ τή ρ ια τη ς μ η τρ ο π ό λ εω ς Σ ερ β ίω ν κ α ι Κ οζάνη ς γ ε ν ικ ά βλ. Π α π α ϊω ά ν ν ο υ ,
Η μ η τρ ό π ο λη , σ. 3 3 6 -3 3 8 ' Δ η μ όπ ουλ ος, ο .π ., σ. 97-154' Η μ ερ ο λό γιο ν Ι ε ρ ά ς Μ η τρ ο
π ό λ εω ς Σ ερβιώ ν και Κ οζάνης, έ το ς ΙΔ'. 2013, σ. 13-57.
37 Α ναστ. Ν. Δ ά ρ δα ς, Τα μ ο ν α σ τή ρ ια τ η ς μ η τρ ο π ό λ εω ς Σ ισ α νίο υ και Σ ια τίσ τη ς, [ΕΜ Σ,
Μ ακεδονική Β ιβλιοθήκη 76], Θ εσσ αλονίκη 1993, ό π ο υ β ιβ λ ιο γρ α φ ία .
14ου αι. (ανδρώο), της Μ εταμορφώσεως του Σωτήρος Δρυοβούνου του 16ου αι.
(ανδρώο). της Π αναγίας Σισανίου του 18ου αι. (γυναικείο), του Αγ. Αθανασίου
Εράτυρας του 18ου αι. (ανδρώο), της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μικροκάστρου
του 180Ναι., το οποίο τα τελευταία είκοσι χρόνια λειτουργεί γυναικείο, με τη
μεγαλύτερη μοναστική αδελφότητα, της Αγ. Τ ριάδος Βυθού-Α υγερινού-Π ε-
νταλόφου του 18ου αι. (ανδρώο) και του Αγ. Αθανασίου Ζηκοβίστης (Κ αστα
νοχωρίων) 17ου αι. (γυναικείο). Μ οναστήρια που δεν λειτουργούν είναι του Αγ.
Δημητρίου Βλάστης 18°'' αι. και Εισοδίων της Θεοτόκου Ζώνης 18ου αιώνα.
Η ίδρυση επισκοπώ ν και μητροπόλεων, η πορεία τους μέσα στον χρόνο,
οι επίσκοποι, οι μητροπολίτες, οι ναοί, τα μοναστήρια, οι ενορίες, συνιστούν
κυρίω ς την εκκλησιαστική ιστορία κάθε περιοχής. Όλα όμως α υ τά ήταν και
είναι συνυφασμένα με τη γενικότερη κοινωνική ζωή. τους αγώ νες γ ια ελευ
θερία, την οργάνωση της παιδείας.
4. Η κοινωνική και εθνική π ρ ο σ φ ο ρ ά των τοπικώ ν εκκλησιών
Στους αγώνες του έθνους γ ια την ελευθερία η συμπόρευση της εκκλησίας είναι
έκδηλη και στην περιοχή των εκκλησιαστικών επαρχιών Κοζάνης και Σ ιά τι
στας. Η διέλευση του Κοσμά του Αιτωλού, του ιερομάρτυρα και διδάχου του
Γένους, οι διδαχές και η προφητεία του, έμειναν έντονες στη μνήμη του λαού
από τα τέλη του 18ου αι. για το «ποθούμενο». Ο Σισανίου και Σιατίστης Ζω-
σιμ άς το 1716 ήλθε σε δ ια π ρ α γμ α τεύ σ εις μυστικές με τον Κάρολο ΣΤ' της
Αυστρίας, με σκοπό την απελευθέρωση της Δυτ. Μακεδονίας από τον τουρκικό
ζυγό.38 Το 1790 ο Σερβίων και Κοζάνης Θεόφιλος, ο Βέροιας Δανιήλ, άλλοι επ ί
σκοποι και οπλαρχηγοί, συγκεντρώθηκαν στη Νάουσα και την Κοζάνη και α π ο
φάσισαν να ξεσηκωθούν εναντίον των Τούρκων.39 Δεν τελεσφόρησαν λόγω συ
γκυριών οι προσπάθειες αυτές, αλλά είναι ενδεικτικές της αγω νίας ποιμένων
και λαού. Ο Σερβίων και Κοζάνης Βενιαμίν, μυημένος Φιλικός, στα χρόνια
της επανάστασης του 1821 αγωνίζεται για τη διάσωση του ποιμνίου του. όπω ς
γράφουν οι κάτοικοι της Κοζάνης στον μητρ. Θεσσαλονίκης: «Προς αύτόν [Βε
νιαμίν] καί ή π α τρ ίς ημών καί ήμείς αύτοί όφείλομεν την σωτηρίαν μ α ς» .40
Σωτ. Β αρναλίδης. Ο α ρ χιεπ ίσ κ ο π ο ς Α χρίδο ς Ζω σιμάς, σ. 63-119· Δ ά ρδα ς. Η επ ισ κο π ή -

μ η τρ ό π ο λη Σ ισ α νίο υ και Σ ια τίσ τη ς, σ. 38.
Β. Γ. Σ α μ π α ν ό π ο υ λ ο ς , Ε κ κ λ η σ ία και ε π α ν α σ τ α τ ικ ά κ ινή μ α τα σ τ η Κ οζάνη, Θ εσ σ α
λονίκη 1973, σ. 29-34· Π α π α ϊω ά ν ν ο υ . Η μ η τρ ό π ο λη , σ. 341.
Λ ιούφ η ς, Ι σ τ ο ρ ία τ η ς Κ ο ζά ν η ς, σ. 8 2 κ.ε.· Σ α μ π α ν ό π ο υ λ ο ς , Ε κ κ λ η σ ία κ α ι ε π α ν α
σ τα τικ ά κινή μα τα , σ. 34-38· Π α π α ϊω ά ν ν ο υ , Η μ η τρ ό π ο λη , σ. 342.
ΣΪΝΟΨΙΣΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 161
Οι Σ ιατιστινοί σ τις δύσκολες ώρες της δουλείας αναγκάστηκαν να πουλήσουν

τα «ασημικά», τα ιερά σκεύη των ναών, για να αντιμετωπίσουν τις επιδρομές
των Τούρκων, «το γύρισ μα ασκεριώ ν».41 Στη επανάσταση του 1878 π ρ ω τα
γωνιστικό ρόλο έπαιξαν ο Κοζάνης Ευγένιος και ο Σιατίστης Α γαθάγγελος.42
0 Κωνστάντιος Κοζάνης στην ένοπλη φάση του Μ ακεδονικού Αγώνα (1904-
1908), με ικανούς συνεργάτες, χω ρίς να φ αίνεται, σήκωνε το βάρος της ορ
γάνωσης.43 Τα μοναστήρια της περιοχής αποτελούσαν κρυψώνες όπλων και κα
ταφ υγή Μ ακεδονομάχων. Στη διάρκεια της Κατοχής (1941-1944) ο Ιωακείμ
Κοζάνης44 είχε ενεργό ανάμειξη στην αντίσταση, ο ιεροκήρυκας αρχιμ. Αυ
γουστίνος Κ αντιώτης «στην αντίσταση της α γ ά π η ς» με συσσίτια,45 ενώ ο
αρχιμ. Ιωακείμ Λ ιούλιας4647και άλλοι ιερείς, όπω ς βέβαια και πολλοί λαϊκοί,
εκτελέστηκαν από τους κατακτητές.
Σ τα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας η υπόθεση των σχολείων και γ ε
νικότερα της π α ιδ εία ς βρισκόταν στα χέρια της εκκλησίας. Στην Κοζάνη, με
την έναρξη λειτουργίας της σχολής προς το τέλος του 17ου αι., διδάσκει ο Γε
ώ ργιος Κονταρής. α ρ γότερα κληρικός, επίσ κοπος Σερβίων και κατόπιν
Σμύρνης. Ο Ευγένιος Βούλγαρης που δίδαξε στην Κοζάνη (1746-1752) κληρικός
και αυτός, τον οποίο μάλιστα κάλεσε ο επίσκοπος Μ ελέτιος και τον προσέ-
λαβε σχολάρχη, ενώ οι περισσότεροι κατόπιν σχολάρχες ήταν κληρικοί. Ε νδει
κτικά αναφέρουμε τους Νεόφυτο ιερομόναχο. Σωτήριο οικονόμο. Σεβαστό Λε-
οντιάδη. Διονύσιο τον μ ετέπ ειτα επίσκοπο Πλαταμώνος. Καλλίνικο ιεροδιά
κονο, Αμφιλόχιο Παρασκευά, Χαρίσιο Μεγδάνη. Ε πί επισκόπου Ιγνατίου βελ
τιώθηκε η παιδεία στην Κοζάνη, επί Θεοφίλου κτίστηκε το νέο σχολείο, επί Βε
νιαμίν νέο κοινό σχολείο, επί Ευγενίου το παρθεναγω γείο, επί Κωνσταντίου
η Χ αρίσειος Γεωργική Σχολή και το Β αλταδώ ρειο Γυμνάσιο.4' Φ ροντίδα ως
προς την π α ιδ εία και τα σχολεία υπήρξε βέβαια και γ ια άλλες π όλ εις και
χωριά, τα Σέρβια, Βελεβεντό και τα μικρότερα. Στην εκκλησιαστική επαρχία
41 Α ναστ. X. Μ έγα ς, « Σ χ ο λ ε ίο κ α ι Ε κ κ λη σ ία σ τη Σ ιά τ ισ τ α κ α τ ά το π ρ ώ τ ο μ ισό το υ π ε

ρ α σ μ έν ο υ α ιώ ν α » , Σ ια τισ τιν ά 1 (1 9 8 9 ) 20-28· Δ ά ρ δ α ς. Η επ ισ κ ο π ή -μ η τρ ό π ο λ η Σ ι-
σ α νίο υ και Σ ια τίσ τη ς , σ. 68.
42 Σ α μ π α ν ό π ο υ λ ο ς , Ε κ κ λ η σ ία κα ι ε π α ν α σ τ α τ ικ ά κ ιν ή μ α τα , σ. 39-43· Δ ά ρ δ α ς, Η ε π ι
σ κ ο π ή -μ η τρ ό π ο λ η Σ ισ α νίο υ κα ι Σ ια τίσ τη ς. σ. 108-110.
43 Λ ιούφ ης, Ισ το ρ ία τ η ς Κ οζάνης, σ. 134-135* Π α π α ϊω ά ννο υ , Η μη τρό π ο λη , σ. 342-343.
44 Δ ημόπουλος. ό.π.. σ. 87-88.
45 Παν. Γ. Μ ύρου. Η α ν τίσ τα σ η τ η ς α γ ά π η ς . Θ εσσαλονίκη 1986.
46 Γ. Σ ιώ ζος. Α ρ χ ιμ α ν δ ρ ίτη ς Ιω ακείμ Αθ. Α ιο ύλια ς. Ο Δ υ τικ ο μ α κ εδ ό ν α ς ε θ ν ο μ ά ρ τυ ρ α ς ,
1911-1943 , Κ οζάνη 2000· Δ ημόπουλος, ό .π .. σ. 93.
47 Α ιούφης, Ισ το ρ ία Κ οζάνης, σ. 175-278’ Α ναστ. Δ ά ρδα ς, Η εκ π α ίδ ευ σ η σ τη Δ υτική Μ α
κεδονία κ α τ ά το ν τε λ ε υ τα ίο αιώ να τ η ς το υ ρ κ ο κ ρ α τία ς ως α υ το ά μ υ ν α το υ Ε λληνι
σ μ ο ύ , Θ εσσαλονίκη 1995. σ. 81-86. ό π ο υ β ιβ λ ιο γρ α φ ία .
Σισανίου και Σιατίστης, ο πολύς Ζωσιμάς ίδρυσε σχολείο στα τέλη του 17ου αι.,
στο οποίο φοίτησαν νέοι από την Καστοριά, τη Μοσχόπολη και τη Θεσσαλο
νίκη. Π ατριαρχικό σιγίλλιο του 1718 μας πληροφορεί για τη λειτουργία στη
Σιάτιστα ανώτερου σχολείου, όπου διδάσκονταν ρητορικά, φιλοσοφικά και θε-
ολογικά μαθήματα, και στο οποίο τη διετία 1721-1723 δίδαξε ο περιώ νυμος
Μεθόδιος Ανθρακίτης. Αργότερα, μεταξύ 1735-1746, ιδρύεται «Φροντιστήριον
Ελληνικών μαθημάτων», όπου δίδαξαν σπουδαίοι δάσκαλοι. Το 1816 ιδρύθηκε
σχολή με δωρεά της Βασιλικής Νικολάου, από το 1830 «Ελληνική Σχολή Σ ια
τίστης», ενώ το 1888 κτίζεται το ιστορικό Τραμπάντζειο Γυμνάσιο.48 Στο Τσο-
τύλι, η Μακεδονική φ ιλεκπαιδευτική Αδελφότης, που συστήθηκε στην Κων
σταντινούπολη από δυτικομακεδόνες μαστροκαλφάδες το 1871. η οποία « κ α
ταξιώ νεται ως πατριαρχικό αλλά ταυτόχρονα και ως λαϊκό δημιούργημα»,
έκτισε το 1873 το περιώνυμο εκπαιδευτήριο Τσοτυλίου. Φροντίδα για τα σχο
λεία στην επαρχία Σισανίου και Σιατίστης έδειξαν όλοι οι αρχιερείς μετά το Ζω-
σιμά, κυρίως όμως οι Μελέτιος, Αλέξανδρος, Αγαθάγγελος και Αθανάσιος Α'.49
Ο* »0
Ε πιχειρήσαμε εδώ μια επ ιγρα μ μ α τικ ή παρουσίαση -ε π ιτο μ ή συνόψισης

μάλλον- της εκκλησιαστικής ιστορικής διαδρομής στις εκκλησιαστικές επ α ρ
χίες Σερβίων και Κοζάνης καθώ ς και Σισανίου και Σιατίστης. Ευχόμεθα τα
στοιχεία που παρουσιάσαμε συνοπτικά να δώσουν αφορμή σε νέους ερευνητές
να ανατρέξουν στον αρχειακό πλούτο, κυρίως της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κο
ζάνης, ώστε να φέρουν στο φως νέα στοιχεία και να προβούν σε αναλύσεις και
συμπεράσματα που θα καθορίσουν την πορεία της Κοζάνης στην έβδομη εκα
τονταετία της ιστορίας της και στον δεύτερο αιώνα ελεύθερου βίου.
48 Γ. Λάιος. Η Σ ιά τ ισ τ α κα ι οι ε μ π ο ρ ικ ο ί οίκοι, σ. 17-30, 86-101· Δάρδας, Η ε κ π α ίδ ε υ σ η

σ τη Δ υτική Μ α κεδο νία , σ. 87-93, όπου βιβλιογραφία.
49 Δάρδας, Η επ ισ κ ο π ή -μ η τρ ό π ο λ η Σ ισ α νίο υ και Σ ια τίσ τη ς, σ. 78-120.
Βασιλική Θ. Δίάφα-Καμπουρίδου
ΜΟΡΦΕΣ ΓΑΜΗΛΙΩΝ ΠΑΡΟΧΩΝ

ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ
ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ. ΝΑΧΤΙ ΚΑΙ ΤΡΑΧΩΜΑ
Και οποίας προίκας, κατά τα νησιώτικα έθιμα. «Σπίτι στα Κοτρώνια,

αμπέλι στην Αμμουδιά, ελιώνα στο Αεχούνι. χωράφι στο Στροφλιά».
Αλλά κατά τους τελευταίους χρόνους, περί τα μέσα του αιώνος. είχε κολ
λήσει και άλλη ψώρα. Το «μέτρημα», εκείνο το οποίον εις Κωνσταντι
νούπολην ωνομάζετο «τράχωμα», συνήθειαν την οποίαν, αν δεν απα-
τώμαι. είχεν αφωρίσει η Μεγάλη Εκκλησία. Ώφειλεν έκαστος να δώση και
μετρητήν προίκα. Δισχιλίας. χιλίας. πεντακοσίας. αδιάφορον. Αλλως, ας
είχε τας κόρας του να τας καμαρώνη. Ας τα ς έβαζε στο ράφι. Ας τας
έκλειε στο ντουλάπι. Ας τας έστελνε στο Μουσείον.
Ο Αλέξ. Π απαδιαμάντης στο απόσπα σ μα αυτό α π ό τη Φ όνισσα καταγράφ ει

με μοναδικά σαρκαστικό τρόπο την πληγή που καταδυνάστευε την ελληνική
οικογένεια στις αρχές του 20ου αι. και θα εξακολουθούσε να την κα τα δυ να
στεύει για πολλά ακόμη χρόνια. Ή ταν η προίκιση των κοριτσιών, με μια α να
φορά μάλιστα στον έναν από τους θεσμούς που πραγματεύεται η παρούσα ερ
γασία: το τρ ά χω μ α . Η οικογένειά του, άλλωστε, μετρούσε δυο α νύπα ντρες
αδελφές, μόνο και μόνο για τί δεν είχαν προίκα.
Το τρά χω μ α στο οποίο αναφέρεται ο Π απαδιαμάντης και το νάχτι. που
αποτελούν τα θέματα της πα ρούσ α ς προβληματικής, είναι θεσμοί που α νά
γοντα ι στην περίοδο της Τ ουρκοκρατίας. Την περίοδο αυτή η γυ να ίκ α ή οι
χάριν αυτής υπόχρεοι προέβαιναν σε περιουσιακές παροχές στον άνδρα για
την ανακούφιση α πό τα βάρη του γάμου. Κυριότερη παροχή ήταν η προίκα,
η οποία, ειδικά κατά τους τελευταίους αιώνες της Τουρκοκρατίας, αποτελούσε
ένα δυσβάστακτο βάρος για την οικογένεια της γυναίκας. Η προίκα προσέλαβε
μεγάλη διάσταση στα μέσα του 17ου αι., με αποτέλεσμα το Οικουμενικό Πα
τριαρχείο, στο πλαίσιο της δικαιοδοτικής του εξουσίας, να επιδιώ ξει τη ρύθ
μιση του θεσμού, «απολύον» Κανονικές Διατάξεις, προκειμένου να περιορίσει
την προ ίκα σε λογικά π λ α ίσ ια .1 Ε πειδή η εκκλησία προσπα θούσε να περι-
ι Σε σχετική Κανονική Διάταξη του έτους 1701 ο πατριάρχης Καλλίνικος Β' ο Ακαρνάν
στηλιτεύει τη συνήθεια να καταβάλλεται υπερβολική προίκα, ιδιαίτερα μάλιστα όταν
πρόκειται για την πρίότη θυγατέρα. Με την Κανονική αυτή Διάταξη ο Καλλίνικος
164 ΒΑΣΙΛΙΚΗ Δ. ΔΙΑΦΑ-ΚΑΜΠΟΤΡΙΔΟΤ
στείλει τις υπερβολές με νομοθετικές παρεμβάσεις, ως ιδιαίτερες γαμήλιες π α

ροχές, πέραν της προίκας, επικράτησαν οι θεσμοί του ναχτιού και του τρ α
χώματος.
Τους θεσμούς νάχτι και τράχω μα διερεύνησε η Κύρτση-Νάκου, η οποία
και κωδικοποίησε τη λειτουργία τους. Οι κυριότερες πλευρές της λειτουργίας
του ναχτιού*2 ανάγονται στην υποχρέωση καταβολής ναχτιού. την οποία είχαν
κατά βάση οι γονείς, καθώς και στην παροχή εγγύησης στον γαμβρό, όταν ήταν
επισφαλής η καταβολή του. Το νάχτι. επίσης, σε περίπτω ση λύσης του γάμου
με τον θάνατο οποιουδήποτε των συζύγων, επιστρεφ όταν σε αυτούς που το
είχαν παραχωρήσει.
Παράλληλα με το νάχτι. η Κύρτση-Νάκου διερεύνησε και το τράχωμα, για
το οποίο διατυπώνει τον προβληματισμό περί του αν έχει το ίδιο περιεχόμενο και
λειτουργία με το νάχτι. Στην επισκόπηση των θεσμών εντοπίζει τις μεταξύ τους
διαφορές, οι οποίες αφορούν στην καταβολή εγγύησης που δεν παρέχεται στο
τράχωμα, όπως επίσης και στην επιστροφή των παροχών σε περίπτωση λύσης
του γάμου, εκ των οποίων το νάχτι επιστρεφόταν άτοκα, ενώ το τράχω μα με
τόκο.3 Ως κυριότερη όμως διαφ ορά των δύο θεσμών θεωρεί την υποχρεωτική
κ α θό ρ ισ ε τά ξ ε ις στην π ρ ο ίκ α α ν ά λ ο γ ε ς με την οικ ονομ ική κ α τ ά σ τα σ η τω ν υ π ό χρ εω ν

γ ια την καταβολή τη ς προίκ ας. Γ ια το ίδιο θέμ α διαλα μ βά νουν ά λλες δ ύ ο Κ ανονικές Δια
τά ξ εις το υ ιδίου πα τρ ιά ρ χη . Με τις Δ ια τά ξεις α υ τέ ς πρ ο σ π ά θη σ ε να περ ιφ ρ ουρ ήσ ει την
παροχή τη ς π ρ ο ίκ α ς σύμ φ ω να με τα ορισθέντα στην αρχική Διάταξη, προκειμ ένου να ε π ι
κρατήσει συγκράτηση και ευτα ξία . Κ ατόπιν, ο π α τρ ιά ρ χη ς Ν εόφ υτος α π ό την Κ α ισ ά ρ εια
« α π έ λ υ σ ε » τρ εις Κ ανονικές Δ ια τά ξεις γ ια τον π ερ ιορισ μ ό τη ς ά μ ετρη ς π α ρ ο χή ς π ρ ο ίκ α ς
σ τα έτη 1736-1737. Το έτο ς 1767 ο π α τρ ιά ρ χη ς Σ αμ ουήλ ο Χ αντζερής « α π έ λ υ σ ε » μ ια νέα
Κ ανονική Δ ιάταξη, η ο π ο ία θ εσ π ίζει κ α νόνες γ ια την π ρ ο ίκ α κ α ι το τρ ά χω μ α , κ α ι κ α
θορίζει ότι το π οσ ό της π ρ ο ίκ α ς θα γ ίν ε τα ι α νά λ ο γα με την κοινω νική τά ξη κ α ι οικονο
μική ευ χέρ εια του μελλονύμφου. Κ ατόπιν, ακολούθησαν και ά λλες Κ ανονικές Δ ια τά ξεις
ρυθμ ιστικές του θεσμού της π ρ ο ίκ α ς και του τρα χώ μ α τος. Βλ. Μ. Γεδεών. Κ ανονικαί Δια
τά ξ ε ις . Ε π ισ το λ α ί ’ Λ ύ σ εις. Θ εσ π ίσ μ α τα των α γιω τά τω ν π α τρ ια ρ χώ ν Κ ω νστα ντινου-
πόλεω ς. τ. 1-2. Κ ω νσ ταντινούπολη 1888-1889. τ. 1, σ. 70 κ α ι τ. 2. σ. 401. 405, τ. 1, σ. 78-
81 κ α ι 432-451. Τ ις Κ ανονικές Δ ια τά ξεις σχολίασε η Ελένη Κ ύρτση-Ν άκου. Αι π ε ρ ί προι-
κοδοσιώ ν «νομοθετικαί» ρυθμίσεις β ά σ ει των Κανονικών Δ ιατάξεω ν το υ Ο ικουμενικού
Π ατριαρχείου (1701-1844). Θεσσαλονίκη 1980 [Α νάτυπο με ιδιαίτερη σελιδαρίθμηση α π ό
την Ε π ισ τ. Ε π ε τ. Δικηγορικού Σ υ λ λ ό γο υ Θ εσ σ α λο νίκης 1 (1980) 19-30].
2 Ε λένη Κ ύρ τσ η -Ν ά κ ο υ , « Δ ιερ εύνη σ η τω ν θ εσ μ ώ ν "ξενίου’, τ ρ α χ ώ μ α τ ο ς ’, "νάχτι’», στο:
Α φ ιέρω μ α εις το ν Κ ω νστα ντίνον Β α β ο ύ σ κ ο ν , Θ εσσαλονίκη 1989. σ. 235-251.
Ο Π ανταζόπουλος διαφ οροποιείτα ι ω ς πρ ος την τύχη του τρ α χώ μ α το ς σε περίπτω ση λύσης
του γάμου, θεο^ρώντας ότι το τρά χω μ α αποτελεί εκ μέρους της γυ να ίκ α ς εν όψει του γά μ ο υ
δω ρεά, κυρίω ς χρημάτων, π ρ ο ς τον άνδρα. η ο π ο ία δεν επισ τρέφ ετα ι σε π ερ ίπτω σ η λύσης
του γάμου, αλλά πα ρ α μ ένει στην κυριότητα του άνδρα. σε αντίθεση με την προίκα. Βλ. Ν. I.
Π ανταζόπουλος. «Εκκλησία και Δίκαιον εις την Χερσόνησον του Αίμου επ ί Τουρκοκρατίας.
[Το Δίκαιον της Τουρκοκρατίας. 1]», Ε π ιστ. Ε π ετ. Σ χολής Ν Ο Ε 8 (1986) 185.
ΜΟΡΦΕΣ ΓΑΜΗΛΙΩΝ ΠΑΡΟΧΩΝ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 165
εγγραφή του ναχτιού στο προικοσύμφωνο, γεγονός που κατατάσσει υποχρε

ωτικά το νάχτι στις προικώες παροχές. Αντίθετα, το τράχωμα, σύμφωνα με την
ίδια, ξεκίνησε ως ά τυπη γαμήλια παροχή, ενισχυτική της προίκας, ενώ η εγ
γραφή του στο προικοσύμφωνο σε μεταγενέστερη φάση ήταν το αποτέλεσμα
της «α μ ετρία ς» των προβλημάτων που δημιούργησε ο θεσμός.
Οι θεσμοί του ναχτιού, ιδιαίτερα, αλλά και του τραχώματος είχαν ευρεία
διάδοση και στην Κοζάνη. Τούτο μαρτυρούν πλήθος αρχειακώ ν πηγώ ν που
έχουν διασωθεί. Πρόκειται για τις αποφάσεις των εκκλησιαστικών δικαστηρίων
της επισκοπής/μητροπόλεως Σερβίων και Κοζάνης, καθώς και τα δικαιοπρα-
κτικά και εκκλησιαστικά έγγραφα που περιλαμβάνονται σε ανέκδοτους κώδικες
που προέρχονται από το αρχείο της μητροπόλεως, οι οποίοι φυλάσσονται στη
Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (ΔΒΚ) καθώς και στα ΓΑΚ ν. Κοζάνης. Πηγαίο
υλικό επίσης αποτελούν οι ανέκδοτοι κώ δικες Προικοσυμφώνων, που π ερ ι
λαμβάνουν 2.839 προικοσύμφωνα, και επίσης φυλάσσονται στα ΓΑΚ ν. Κο
ζάνης.^ Όλο το υλικό καλύπτει τη χρονική περίοδο από το έτος 1745 έως το έτος
1912· η παρούσα εργασία στηρίζεται στη μελέτη του υλικού αυτού.5
Γ εν ικ ό τερ α γ ια το α ρ χ εια κ ό υλικ ό π ο υ φ υ λ ά σ σ ε τα ι στη Δ ημοτική Β ιβλιοθήκη Κ οζάνης

κ α ι σ τ α ΓΑ Κ ν. Κ ο ζά ν η ς βλ. Αντ. Σ ιγ ά λ α ς , Α π ό τη ν π ν ε υ μ α τικ ή ν ζωήν τω ν ε λ λ η
νικών Κ οινοτήτω ν τη ς Μ α κεδονία ς. Α '. Α ρ χεία και Β ψ λιοθήκαι Δ υτικής Μ ακεδονίας.
Θ εσσ αλονίκη 1939.
Το υλικ ό τω ν κ ω δ ίκ ω ν α υ τώ ν α π ο τ έ λ ε σ ε το α ν τ ικ είμ ε ν ο μ ε λ έ τη ς τη ς υ π ό έκ δοσ η δ ι
δ α κ το ρ ικ ή ς δ ια τ ρ ιβ ή ς τη ς Β α σ ιλικ ή ς Θ. Δ ιά φ α -Κ α μ π ο υ ρ ίδ ο υ . Μ ν η σ τεία και γ α μ ή λ ιε ς
π α ρ ο χ έ ς σ τη Ν ο μ ο λ ο γ ία τω ν Δ ικα σ τη ρίω ν τ η ς Ι ε ρ ά ς Μ η τρ ο π ό λ ε ω ς Σ ερβ ίω ν και
Κ ο ζά ν η ς (1 8 ο ς-2 0 ο ς αι.). τ. 1-2, Α ρ ισ το τέ λ ε ιο Π α ν επ ισ τή μ ιο Θ εσσ αλονίκη ς, Θ εσ σ α
λονίκη 20 0 6 . Η π α ρ α τιθ έ μ ε ν η ε π ιγ ρ α μ μ α τ ικ ή α ν α φ ο ρ ά σ τ ο υ ς α ν έ κ δ ο το υ ς κώ δικες γ ί
ν ε τ α ι με βάσ η το ν τ ίτ λ ο π ο υ φ έρ ο υν οι ίδ ιο ι οι κ ώ δ ικ ε ς κ α ι ε ίν α ι οι εξής: 1) « Κ ώ δ ιξ
Α λ λ η λ ο γ ρ α φ ία ς α π ό 1815-1831». 2) « Κ ώ δ ιξ τή ς Ά γ ιω τ ά τ η ς Ε π ισ κ ο π ή ς , α π ό 1832-
1 8 6 8 » , 3) « Κ ώ δ ιξ 'Ιερ ο ύ Δ ικ α σ τη ρ ίο υ 1891-1907». 4) « Π ρ α κ τ ικ ά Μ εικ το ύ Ε κ κ λ η
σ ια σ τ ικ ο ύ Δ ικ α σ τη ρ ίο υ 1 8 9 3 -1 9 0 0 » , 5) « Π ρ α κ τ ικ ά Δ η μ ο γ ε ρ ο ν τε ία ς 1 8 8 9 -1 9 1 6 » . 6)
« Α π ο φ ά σ ε ις Μ η τ ρ ο π ο λ ιτ ικ ο ύ Δ ικ α σ τη ρ ίο υ 1 8 9 0 -1 8 9 9 » . 7) « Α π ο φ ά σ ε ις Μ εικ το ύ
Ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ο ύ Δ ικ α σ τη ρ ίο υ 1 9 0 0 -1 9 0 6 » . 8 ) « Π ρ α κ τ ικ ά Μ εικ τού Ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ο ύ
Δ ικ α σ τη ρ ίο υ 1900-1913». 9 ) « Α π ο φ ά σ ε ις Π ν ευ μ α τικ ο ύ Ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ο ύ Δ ικ α σ τη ρ ίου
1 9 0 6 -1 9 0 8 » , κ α ι 10) « Π ρ α κ τ ικ ά 'Ιερ ο ύ Δ ικ α σ τη ρ ίο υ 1907-1914». Οι κ ώ δ ικ ε ς α υ τ ο ί
φ υ λ ά σ σ ο ν τα ι σ τη Δημοτική Β ιβλιοθήκη Κ οζάνης. Ε πίσ ης, α π ό το α ρ χ είο Π ράσσου. π ο υ
φ υ λ ά σ σ ε τα ι σ τ α ΓΑΚ ν. Κ οζάνης, ο « Κ ώ δ ιξ Ε π ισ κ ο π ή ς 1863-1875», ο « Κ ώ δ ιξ Ε π ι
σ κ ο π ή ς 1 8 7 5 -1 8 8 9 » κ α ι ο ι α κ ό λ ο υ θ ο ι κ ώ δ ικ ε ς Π ρ ο ικ ο σ υ μ φ ώ ν ω ν : 1) « Κ ώ δ ιξ Π ρ οι
κ ο σ υ μ φ ώ ν ω ν κ α ι Π ρ ο ικ ο σ ύ μ φ ω ν α 1 7 9 6 -1 8 0 6 » (1814), 2) « Π ρ ο ικ ο σ ύ μ φ ω ν α 1835-
1858», 3) « Π ρ ο ικ ο σ ύ μ φ ιο να 1860-1875». 4) « Π ρ ο ικ ο σ ύ μ φ ιο να 1876-1882», 5) « Π ρ ο ι
κ ο σ ύ μ φ ω να 1883-1888». 6 ) «Π ροικ οσ ύμ φ ιονα 1888-1892». 7) «Π ροικ οσ ύμ φ ιονα 1892-
1896». 8 ) « Π ρ ο ικ ο σ ύ μ φ ω να 1897-1902». 9) «Π ροικ οσ ύμ φ ιονα 1902-1907», 10) « Π ρ ο ι
κ ο σ ύ μ φ ω ν α 1902-1907».
1. Το « νά χτι»
Πληροφορίες για τον τρόπο λειτουργίας του ναχτιού παρέχουν καταρχάς δύο
αρχιερατικές εγκύκλιοι. Η πρώτη είναι η γνωστή εγκύκλιος του έτους 1796 του
επισκόπου Σερβίων και Κοζάνης Θεόφιλου, η οποία φυλάσσεται ως λυτό έγ
γραφ ο στη ΔΒΚ.6*Στην εγκύκλιο αυτή ο Θεόφιλος παραθέτει τον ορισμό του
θεσμού, θεωρώντας ως νάχτι: τά μ ε τρ η τά ά σ π ρ α τά λ εγά μ εν α νάχτι ό π ο υ δί
νεται εκ μ έρ ο υ ς τή ς νύφης π ρ ο ς τον γα μβρόν. Επίσης, ο επίσκοπος Θεόφιλος
επιβάλλει το νάχτι να κα τα γρ ά φ ετα ι στο προικοσύμφωνο, με υποχρέωση να
παρακρατείται υπέρ της εκκλησίας του Αγ. Νικολάου 3% επί της αναγραφό
μενης παροχής. Μ άλιστα, η εγκύκλιος ορίζει ότι π ρ έπ ει να δίνεται εγγύηση
στον γαμβρό α π ό την πλευρά της νύφης ότι θα γίνει η καταβολή. Συνεπώ ς,
νάχτι αποτελούσαν τα μ ε τ ρ η τ ά της προίκα ς που καταγράφ ονταν στο π ρ ο ι
κοσύμφωνο και ανήκαν στην κυριότητα της γυναίκας.' Σε ανέκδοτη εγκύκλιο
του έτους 1834 του Σερβίων και Κοζάνης Βενιαμίν πληροφορούμαστε ότι το
νάχτι προκαταβαλλόταν την τελευταία Πέμπτη πριν από τον γά μο.8
Στο νομολογιακό υλικό το νάχτι α πα ντά γ ια πρώτη φορά το έτος 1826.9
ενώ στους κώδικες Προικοσυμφώνων από το έτος 1796.10 Βέβαια, στην περιοχή
της Δυτ. Μ ακεδονίας ο όρος νάχτι εντοπίζεται για πρώτη φορά σε απόφαση
διανομής του έτους 1686 στη Σιάτιστα, και περιέχεται στον κώδικα Σισανίου
και Σιατίστης των ετών 1686-1841,11 γεγονός που σημαίνει ότι η εμφάνιση του
ναχτιού ως θεσμού θα πρ έπει να ήταν προγενέστερη της ημερομηνίας αυτής.
Ως προς το αντικείμενο του ναχτιού διαπιστώ νουμε ότι:
Έ κ δ ο σ η τη ς εγκ υ κ λ ίο υ : Μ ιχ. Κ α λ ιν δέρ η ς. Τα λ υ τ ά έ γ γ ρ α φ α τ η ς Δ η μ ο τικ ή ς Β ιβ λιο

θήκης 1676-1808. Θ εσσαλονίκη 1951. σ. 93-97.
Βλ. Ε λ ε υ θ ε ρ ία Σ π . Π α π α γ ιά ν ν η . Η Ν ο μ ο λ ο γία τω ν εκκλη σ ια σ τικώ ν δικα σ τηρίω ν τη ς
β υ ζα ν τιν ή ς κα ι μ ε τα β υ ζ α ν τιν ή ς π ε ρ ιό δ ο υ σ ε θ έ μ α τα π ε ρ ιο υ σ ια κ ο ύ δ ικ α ίο υ . Ο ικο
γ ε ν ε ια κ ό Δ ίκαιο, τ. 2. Α θή να 1997. σ. 76-78· Κ ύ ρ τσ η -Ν ά κ ο υ , « Δ ιε ρ ε ύ ν η σ η τιον θ ε
σ μ ώ ν » . σ. 247-251· η ίδ ια , Α ι π ε ρ ί π ρ ο ικ ο δ ο σ ιώ ν « ν ο μ ο θ ε τικ α ί» ρ υ θ μ ίσ εις, σ. 5 2 -
70' Μ. Κ α ρ α β ο κ υ ρ ό ς. «Τ ο υ Ο ικ ουμ ενικ ού Π α τρ ια ρ χ είο υ τ α δ ίκ α ια και π ρ ο ν ό μ ια . Π ερί
δ ια θ ή κ η ς, τ ρ α χ ώ μ α τ ο ς κ α ι π ρ ο ικ ό ς » , Ε κ κ λ η σ ια σ τικ ή Α λ ή θ εια 33 (1 9 1 3 ) 3 1 5 -4 5 8 .
κ α ι 34 (1914) 3 0 -1 6 6 .
Η ε γ κ ύ κ λ ιο ς ε π ισ τ ο λ ή σ το ν κ ώ δ . ε γ γ ρ . Δ Β Κ μ ε τ ίτ λ ο « Κ ώ δ ιξ τή ς Ά γ ιω τ ά τ η ς ’Ε π ι
σ κ ο π ή ς α π ό 1832-1 8 6 8 » . σ. 23-25.
« Κ ώ δ ιξ Α λ λ η λ ο γ ρ α φ ία ς ε τώ ν 1815-1831». ε γ γ ρ α φ ή σ τη σ. 116 με η μ ε ρ ο μ η ν ία
22.7.1826.
Σ ε π ρ ο ικ ο σ ύ μ φ ω ν ο το υ « Κ ώ δ ικ α Π ρ οικ οσ υμ φ ώ νω ν 1796-1806 (1814)».
Ε γ γ ρ α φ ή α ρ . 2. έτ. 1686· βλ. Ν. I. Π α ν τ α ζ ό π ο υ λ ο ς (σ υ ν ε ρ γ α σ ία Δ έ σ π ο ιν α ς-Ε ιρ ή ν η ς
Τ σ ο ύ ρ κ α -Π α π α σ τά θ η ). Κ ώ διξ Μ η τρ ο π ό λ εω ς Σ ισ α νίο υ κα ι Σ ια τίσ τη ς. ιζ'-ιθ' αι.. Θ εσ
σα λονίκη 1974. σ. 1-2.
α) Πριν από τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτνϊ το νάχτι αποτελούσε χρη

ματική παροχή στο νόμισμα της εποχής, το ασλάνι καταρχάς και κατόπιν το
γ ρ ό σ ιΡ Μ άλιστα, σε ορισμένα προικοσύμφ ω να η πα ροχή α π ο κ α λείτα ι μ ε
τρ η τά νάχτι ή χ ρ ή μ α τα λόγιο να χτιού, δηλώνοντας με μεγαλύτερη σαφήνεια
τον χρηματικό χαρακτήρα της παροχής. Σε σπάνιες περιπτώ σεις ως νάχτι δό
θηκαν φλω ρία μ ιντζιά ρικα Ρ ενώ σε μία περίπτωση δόθηκαν ως νάχτι δύο πρό
βατα. Σε ένα προικοσύμφωνο του έτους 1848 συναντάμε για πρώτη φορά ως
νάχτι να δίδεται ακίνητο (εις νάχτι ολίγον σ π η το τό π ι)Ρ
β) Μετά τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ το περιεχόμενο του ναχτιού στα
διακά διαφοροποιείται. Καταρχάς σε προικοσύμφωνο του έτους 187416 για πρώτη
φορά ως νάχτι δίνονται λίρες Τουρκίας (2.000 λίρες), συνήθεια που σχεδόν γε
νικεύεται από του έτους 1879. με ελάχιστες εξαιρέσεις καταβολής σε γρόσια.
Αρκετές φορές δίνονται φλουριά, μίντζια χρυσά ή αργυρά, καθώς και εικοσό-
φραγκα. Επίσης, εντοπίσθηκε μια περίπτωση που ως νάχτι δόθηκαν πρόβατα.
Η σημαντικότερη όμως αλλαγή στο περιεχόμενο του ναχτιού αφορά στο
γεγονός ότι σταδιακά ως νάχτι δίδεται ακίνητο πρ ά γμ α ή ιδανικό μερίδιο σε
ακίνητο. Μάλιστα, μερικές φορές αναφέρεται ρητά στα προικοσύμφωνα ότι το
ακίνητο δόθηκε ά πένα ντι ναχτιού. Η παροχή ακινήτου ως νάχτι εντοπίζεται με
Το έτο ς 1839 α π ο τ ε λ ε ί σ τ α θ μ ό στην ισ το ρ ία τη ς Ο θω μ α νική ς Α υ το κ ρ α το ρ ία ς, κ α θ ώ ς

τ ό τ ε ξεκ ίνη σ ε η π ε ρ ίο δ ο ς τω ν μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ίσ ε ω ν π ο υ α π ο κ α λ ε ίτ α ι Τ α νζιμ ά τ. Η π ρ ο
σ π ά θ ε ια ε κ σ υ γ χ ρ ο ν ισ μ ο ύ π ρ α γ μ α τ ο π ο ιή θ η κ ε με την έκ δ ο σ η τω ν δ ια τ α γ μ ά τ ω ν το υ
Χ α τ τ -ι-Σ ε ρ ίφ τη ς 3 η ς Νοεμ. 1839 κ α ι το υ Χ α ττ-ι-Χ ο ο μ α γ ιο ό ν τη ς 18ης Φ εβρ. 1856.
π ο υ υ π ό σ χο ν τα ν σ εβ α σ μ ό τη ς τιμ ή ς κ α ι π ε ρ ιο υ σ ία ς όλω ν γ ε ν ικ ά τω ν υπ η κ ό ω ν της, ε γ
γύ η σ η τη ς α σ φ ά λ ε ια ς τη ς ζω ή ς κ α ι π ε ρ ιο υ σ ία ς τους, α λ λ α γ έ ς στην α π ο ν ο μ ή τ η ς δ ι
κα ιο σ ύνη ς. μ ε τα ρ ρ ύ θ μ ισ η το υ φ ο ρ ο λ ο γικ ο ύ σ υ σ τή μ α το ς, κ α θ ιέρ ω σ η γ ε ν ικ ή ς υ π ο χ ρ έ
ω ση ς σ τ ρ ά τε υ σ η ς κ α ι ισ ό τη τα ς όλο^ν τω ν Οθωμανών υπηκ όω ν, α ν ε ξ α ρ τή τω ς θρ η σ κ εύ
μ ατος. Σ χ ε τικ ά βλ. Χ αρ. Κ. Π α π α σ τά θη ς, Οι κανονισμ οί των ορθοδόξω ν ελληνικώ ν κοι
νοτήτω ν το υ οθω μανικού κ ρ ά το υ ς και τη ς δ ια σ π ο ρ ά ς , Θ εσσ σαλονίκη 1984· ο ίδιος.
«Ο κ ο ιν ο τισ μ ό ς στην Μ α κ ε δ ο ν ία υ π ό το κ α θ ε σ τ ώ ς τω ν Ε θνικ ώ ν Κ α ν ο ν ισ μ ώ ν » , στο:
Η διαχρονική π ο ρ ε ία το υ Κ ο ινο τισ μού σ τη Μ ακεδονία. [Κ έντρο Ισ το ρ ία ς Θ εσσ αλο
νίκης Δ ήμου Θ εσσαλονίκης], Θ εσσ αλονίκη 1991. σ. 137-155.
Σ τις π η γ έ ς του 17ου-!9 ου αι. δ ια π ισ τώ ν ετα ι παράλληλη χρήση τω ν όρων γρόσι και ασλάνι.
γ ια να δ η λ ω θ εί το ίδ ιο το υ ρ κ ικ ό νό μ ισ μ α . Γ ια τ α το υ ρ κ ικ ά ν ο μ ίσ μ α τ α τη ς π ε ρ ιό δ ο υ
α υ τή ς βλ. Ε υ τυ χία Λ ιά τα . Φλωρία δ ε κ α τ έ σ σ ε ρ α σ τεν ο ύ ν γρ ό σ ια Σ α ρ ά ν τα . Η κ υ κ λ ο
φ ο ρ ία των νομισμάτω ν σ το ν ελληνικό χώ ρο. ίδ ^ - Ι Θ 0^ αι.. Α θήνα 1996, σ. 89. 106.
Μ ετζίτι (το υ ρ κ . m eeit): το υ ρ κ ικ ό νό μ ισ μ α , χρ υ σ ό α ρ χ ικ ά , π ο υ ισ ο δ υ ν α μ ο ύ σ ε σε μ ια
το υ ρ κ ικ ή λίρα· α σ η μ ένιο α ρ γ ό τερ α , π ο υ ισ ο δ υ ν α μ ο ύ σ ε μ ε το 1/5 λίρ α ς. Βλ. Redhouse.
Yeni Tiirkge-Inglizce Sözliik. Neu) Redhouse Turkish-English Dictionary. Κ ω ν σ τα ν τ ιν ο ύ
π ο λη 1987. σ. 743.
Αρ. π ρ ο ικ ο σ υ μ φ ώ ν ο υ 134, « Π ρ ο ικ ο σ ύ μ φ ω ν α 1835-1858».
Αρ. προικοσυμ φ ώ νου 208, « Π ρ ο ικ ο σ ύ μ φ ω ν α 1860-1875».
μεγαλύτερη συχνότητα από το έτος 1877 και εξής. Ως νάχτι δίνεται αμπέλι, χω
ράφι, εργαστήρι, οικία, αχούρι, μύλος, μπαχτσές, οικόπεδο. Όταν υπήρχε δ υ
σκολία για την καταβολή του ναχτιού, δινόταν χρεω στικό ομόλογο. Το νάχτι
καταβαλλόταν εις χ ε ίρ α ς του π α τέρ α του γαμβρού και κ α τα γρ α φ ότα ν στο
προικοσύμφωνο, όπω ς και η λοιπή υπεσχημένη προίκα.
Σ πάνια, στο νομολογιακό υλικό α π α ντά νάχτι μετά τις μεταρρυθμίσεις
του Τανζιμάτ, ενώ η συχνότητα εμφάνισης του τραχώ ματος στα εξεταζόμενα
εκκλησιαστικά νομολογιακά έγγραφ α είναι συχνότατη. Επιβεβαιώνεται, επίσης,
ότι η καταβολή του ναχτιού γινόταν εις χ είρ α ς του π α τέρ α του γαμβρού και,
εφόσον καταγραφόταν στο προικοσύμφωνο, αποτελούσε προικώ α περιουσία.
Από δύο πρακτικά του Μεικτού Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου των ετών 1870
και 1876, αντίστοιχα, πληροφορούμαστε ότι σε περίπτω ση λύσης του γάμου
λόγω διαζυγίου το νάχτι επιστρεφ όταν στη σύζυγο.17 Επίσης, σε περίπτω ση
λύσης του γά μ ου λόγω θανάτου της γυ να ίκ α ς το νάχτι επισ τρ εφ ότα ν στον
προικοδότη πα τέρ α της.18
2. Το « τρ ά χ ω μ α »
Η έννοια και λειτουργία του τραχώματος προσδιορίζεται σε Κανονική Διάταξη

του πα τρ ιά ρ χη Καλλίνικου Δ' του έτους 1803, σχετικά με τα ισχύοντα στην
Ανδρια νούπολη:19
... έπει άνηγγέλη ήμϊν συνοδικώς, δτι εν τοϊς γινομένοις γαμικοίς συ-
ναλλάγμασιν άνωθεν επικρατεί άρχαία συνήθεια δίδοσθαι παρά των γο
νέων ταϊς κόραις μετά τής προικός και λόγω τραχώματος προς τον γαμ
βρόν μετρητά τε άσπρα . ή όσπήτιον, ή έργαστήριον, ή και άλλο τι των
άκινήτων κτημάτων, έγγραφόμενα εν τε τω προικοσυμφώνω γράμματι,
πολλάκις δε και προ τού γάμου έπιγραφόμενα. ότέ μεν δι9 αύλικού της
άγιωτάτης μητροπόλεως γράμματος. ότέ δε και δι’ εγγράφων της αυτόθι
βασιλικής κρίσεως. άπερ ούδενός ετέρου τύπον έπέχειν είκός λογίζε-
Π ρ ό κ ε ιτα ι γ ια : α ) το π ρ α κ τ ικ ό μ ε η μ ε ρ ο μ η ν ία 18.2.1870, π ο υ π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε τ α ι σ το ν
« Κ ώ δ ικ α τη ς Ε π ισ κ ο π ή ς 1863-1875», σ. 2 0 0 -2 0 2 , σ το ο π ο ίο ο α δ ε λ φ ό ς τη ς σ υ ζύ γο υ
π α ρ α λ α μ β ά ν ε ι α π ό το ν προ^ην σ ύ ζυ γο το σ ω ζόμ ενο νά χτι. κ α ι β) το π ρ α κ τικ ό τα κ ρ ή ρ ι
(δήλω σ η), με η μ ερ ο μ η ν ία 17.6.1876, π ο υ π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε τ α ι σ το ν « Κ ώ δ ικ α Ε π ισ κ ο π ή ς
1875-1889». κ α ι με το ο π ο ίο ο σ ύ ζ υ γ ο ς α π ο δ έ χ ε τ α ι εν ώ π ιο ν τη ς Δ η μ ο γ ε ρ ο ν τε ία ς να
ε π ισ τ ρ έ φ ε ι σ τη σ ύ ζ υ γ ό το υ την π ρ ο ίκ α κ α ι το ν ά χ τ ι της, λ ό γω έ γ γ α μ η ς δ ιά σ τα σ η ς .
Οι κ ώ δ ικ ε ς π ρ ο έ ρ χ ο ν τα ι α π ό το Α ρχείο Π ράσσου (Γ Α Κ ν. Κ οζάνης).
Π ρ α κτικ ό α ρ. 20, έτ. 1890. « Π ρ α κ τικ ά Δ η μ ο γερ ο ν τεία ς 1889-1916».
Γ εδεώ ν, Κ α ν ο νικ α ί Δ ια τά ξ εις , τ. 2, σ. 82.
σθαι. ά λ λ ’ εί προικός, ώς διδόμενα παρά των γονέων ταΐς κόραις

καθάπερ και ή προίξ. συμβάν τοιγαρούν άποθανειν μ ετ' ολίγον την γάμω
συναφθεϊσαν γυναίκα παιδίον είτε έχουσαν, είτε και μη. εϊθισται κατε-
ξουσιάζειν τον άνδρα τού λόγω τραχώματος δοθέντος εκείνου κτήματος,
ώς Ιδιον αυτού άναφαιρέτου και άνεπιστρόφου δήθεν γεγενημένου. ή καί
των μετρητών, κάντεύθεν μεγίστη αδικία επακολουθεί καί ταραχαί καί
λογοτριβαί καί ζημίαι εκ τούτου παρέπονται.
Τόσο σπουδαίο ήταν το ζήτημα του τραχώματος, εξαιτίας της κοινωνικής ση
μασίας του και των οικονομικών συνεπειών τις οποίες προκάλεσε, ώστε σε διά
στημα 150 ετών (1700-1844) εκδόθηκαν 14 περ ίπου Κανονικές Διατάξεις, οι
οποίες ρύθμιζαν άμεσα ή έμμεσα τις σχέσεις του τραχώ ματος με την προίκα.20
Η π ρ ο σ π ά θεια της Εκκλησίας αποσκοπούσ ε στην περιστολή της συνήθειας
αυτής, η οποία είχε διαδοθεί επικίνδυνα. Μάλιστα, οι γονείς διέθεταν όλη την
περ ιο υ σ ία τους γ ια την α ποκα τά σ τα σ η κυρίως της πρω τότοκης θυ γα τέρ α ς
τους, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν τα κληρονομικά δικα ιώ μ α τα των υ π ο
λοίπων τέκνων τους, αλλά και οι ίδιοι να υφίστανται οικονομική καταστροφή.
Ο πα τριάρχης Ιερεμίας Δ' τα έτη 1810 και 1811 εξέδωσε δύο Διατάξεις, την
πρώ τη γ ια τους κατοίκους της Αδριανούπολης. με την οποία καταργούσε το
τράχωμα.21 και τη δεύτερη για τους κατοίκους της Σκιάθου.22 με την οποία κα
θόρισε τάξεις γ ια το τράχω μα ανάλογες με αυτές της προίκας. Φαίνεται πω ς
το Π ατριαρχείο αδυνατούσε να ακολουθήσει μια ενιαία στάση α πένα ντι σε
αυτό το ζήτημα, ενώ οι τοπικές κοινωνίες επηρέαζαν τη δικαιοδοτική πολιτική
του. Βέβαια, ο πατριάρχης Α γαθάγγελος, με αφορμή «την κοινήν το ύ γένους
αϊτησιν», με μια γενικής ισχύος Κανονική Διάταξη απευθυνόμενη όχι μόνο
στους κληρικούς αλλά προς « ά π α ξά π α ν τα ς χριστανούς», το έτος 1827 π ρ ο
σπάθησε να καταργήσει το τράχωμα* όμως, όπω ς μ αρτυρείται στις πηγές, η
προσπάθεια δεν υπήρξε επιτυχής.23
Η έννοια του τραχώ ματος, ως διακριτής γαμήλιας παροχής σε σχέση με
την έννοια και το περιεχόμενο του ναχτιού, είναι ασαφής. Γενικά, τράχω μ α
Προότη ρ ύθμ ισ η το υ θεσ μ ού α π ό την ο π ο ία π λ η ρ ο φ ο ρ ο ύ μ α σ τε την ύ π α ρ ξ η το υ θεσμ ού

κ α ι τη λ ε ιτο υ ρ γ ία το υ α π ο τ ε λ ε ί η Κ ανονική Δ ιά τα ξη το υ π α τ ρ ιά ρ χ η Σ α μ ο υ ή λ το υ Χ α -
ντζερή (έτ. 1767). με τίτλ ο «Π ρ ο ικ ο δο σ ιώ ν όροι κ α ι κ α νό νες» . Η Κ ανονική α υ τή Δ ιά
ταξη. ό π ω ς κ α ι οι λ ο ιπ έ ς Κ α νονικές Δ ια τά ξεις, στο Γ εοεώ ν. Κ α ν ο νικ α ί Δ ια τά ξεις, ό .π :
βλ. κ α ι Κ ύρτσ η-Ν άκου. Α ι π ε ρ ί προικοδοσιώ ν « νο μ ο θ ετικ α ί» ρ υ θ μ ίσ εις · η ιδ ία . «Δ ιε-
ρεύνηση τω ν θεσ μ ώ ν» , σ. 2 3 9 -2 4 0 .
Γ εοεώ ν. Κ α ν ο νικ α ί Δ ια τά ξεις, τ. 2. σ. 129-134.
Γ εοεώ ν. Κ α ν ο νικ α ί Δ ια τά ξεις, τ. 2. σ. 135.
Γ εοεώ ν. Κ α ν ο νικ α ί Δ ια τά ξεις, τ. 1. σ. 320· Κ ύρτσ η Ν άκου. Αι π ε ρ ί προικοδοσιώ ν «νο-
μ ο θ ετικ α ί» ρυθμ ίσ εις, σ. 62-66* Π α π α γιά ννη . Η Ν ο μ ο λο γία , τ. 2. σ. 76.
αποκαλείται η γαμήλια παροχή σε χρήμα της γυναίκας προς τον άνδρα. Ε τυ
μολογικά η λέξη τράχω μ α προέρχετα ι α π ό το ρήμα τραχώνω, που σημαίνει
προικίζω σε τ ρ α χ ύ , δηλ. ασημένιο νόμισμα.24
Στην Κοζάνη, ως παροχή καταγεγραμμένη στο νομολογιακό υλικό, το τρά
χωμα α πα ντά το έτος 1863. ενώ σε προικοσύμφωνο εντοπίζεται σε αρκετά με
ταγενέστερο χρόνο (1892). Το τράχωμα, ως παροχή, εντοπίζεται αναλογικά με
αρκετή συχνότητα στο νομολογιακό υλικό, σε αντίθεση με τα προικοσύμφωνα,
όπου δεν α πα ντά συχνά. Ειδικότερα:
«Κ ώδιξ Προικοσυμφώνων 1888-1892»: σε σύνολο 207 προικοσυμφώνων
α πα ντά 4 φορές.
«Κ ώδιξ Προικοσυμφώνων 1897-1902»: σε σύνολο 296 προικοσυμφώνων
α πα ντά 7 φορές.
«Κ ώ διξ Προικοσυμφώνων 1902-1907»: σε σύνολο 257 προικοσυμφώνων
α πα ντά 19 φορές.25
Ως αντικείμενο του τραχώ ματος στους κώ δικες Προικοσυμφώνων, πλην
ολιγάριθμων περιπτώ σεω ν, κα τά τις οποίες δόθηκαν λίρες ως τράχωμα, στις
υπόλοιπες ά π ένα ντι τρ α χ ώ μ α το ς δόθηκε ακίνητο, δηλαδή οικία ή ιδανικό με
ρίδιο οικίας, αμπέλι, χωράφι, φούρνος, κελάρι, μέρος αυλής.26 Ενδιαφέρον π α
ρουσιάζουν δύο προικοσύμφωνα, τα οποία περιλαμβάνουν ταυτόχρονα την κα
ταβολή τραχώ ματος και ναχτιού.27 Στις υποθέσεις που αντιμετώ πισαν τα εκ
κλησιαστικά δικαστήρια το τράχω μα συνιστούσαν κυρίω ς λίρες, γρόσια και
φλουριά. Υπόχρεος για την καταβολή του τραχώ ματος ήταν ο α πό τον νόμο
υπόχρεος στην καταβολή της προίκας, δηλαδή κυρίως ο πατέρας, αλλά και η
μητέρα. Α παντά περίπτω ση κατά την οποία υποσχέθηκε να καταβάλει το τρ ά
χωμα, υπογράφοντας μάλιστα υπ οσ χετικ όν έ γ γ ρ α φ ο ν . ο αδελφός της νύφης.28
Ν. Π. Α ν ορ ιώ τη ς. Ε τ υ μ ο λ ο γ ικ ό Λ ε ξ ικ ό τη ς Κ ο ινή ς Ν εο ελ λη ν ικ ή ς. [Ιδ ρ υ μ α Μ ανόλη

Τ ρ ια ντα φ υ λ λ ίο η . ΑΠΘ]. Θ εσσαλονίκη 1995, σ. 372.
Βλ. Δ ιά φ α -Κ α μ π ο υ ρ ίο ο υ . Μ νηστεία, ό.π.
Τ η χρ ο νικ ή π ε ρ ίο δ ο 1803-1811 η α ρ χ ικ ή μ ορ φ ή το υ τ ρ α χ ώ μ α τ ο ς με α ν τ ικ ε ίμ ε ν ο π α -
ροχής μ ετρ η τά δ ιευ ρ ύ ν ετα ι, κ α ι ω ς τρ ά χ ω μ α π α ρ έ χ ο ν τ α ι κ α ι ακίνητα* βλ. Γεδεο^ν. Κ α -
νονικαί Δ ια τά ξ εις , τ. 2. σ. 82.
Π ρ οικ οσ ύμ φ ω νο α ρ. 23. έτ. 1897. β ά σ ει το υ ο π ο ίο υ δ ό θ η κ α ν ω ς νά χ τι μ ε τρ η τά 6 λίρ ες
ο θ ω μ α ν ικ έ ς κ α ι έν α α μ π έ λ ι α π έ ν α ν τ ι τ ρ α χ ώ μ α τ ο ς . π ο υ ε κ τ ιμ ά τ α ι σε 2 0 0 γ ρ ό σ ια .
Ε π ίσ ης. Π ροικ οσ ύμ φ ω νο αρ. 25. έτ. 1897. β ά σ ει το υ ο π ο ίο υ δό θη κ α ν 5 λ ίρ ες ω ς ν ά χ τι
κ α ι έ ν α α μ π έ λ ι ά π έ ν α ν τι τ ρ α χ ώ μ α τ ο ς . Τ α π ρ ο ικ ο σ ύ μ φ ω ν α α υ τ ά π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι
στον « Κ ώ δ ικ α Προικοσυμφίόνο^ν 1897-1902».
Π ρ α κ τικ ό αρ. 52. έτ. 1896, « Π ρ α κ τ ικ ά Μ εικ τού Ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ο ύ Δ ικ α σ τη ρ ίο υ 1893-
1 9 00», Π ρ α κ τ ικ ά αρ. 90 . 91, 92. έτ. 1912. « Π ρ α κ τ ικ ά Μ εικ το ύ Ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ο ύ Δι
κ α σ τη ρ ίο υ 1900-1913». Ή δ η έχει κ α θ ιερ ω θ εί η π α ρ ο χ ή να γ ίν ε τ α ι κ α ι α π ό σ υ γ γ ε ν ε ίς
τη ς γυναίκας* βλ. Γ εδεώ ν. Κ α ν ο νικ α ί Δ ια τά ξεις, τ. 2. σ. 131.
Η συναλλαγή για την καταβολή του τραχώ ματος γινόταν μεταξύ του πα τέρα
της νύφης και του πα τέρ α του γαμβρού, όμως μερικές φορές η καταβολή γ ι
νόταν και με τρίτο πρόσωπο, ως εκπρόσωπο του πατέρα του γαμβρού. Το πρό
σω πο αυτό μπορεί να ήταν είτε συγγενικό, όπω ς θείος, είτε εξωτερικό, ενδε
χομένως ο προξενητής.
3. Λ ειτο υ ρ γία των θεσμών
Κωδικοποιώντας τα σημαντικότερα στοιχεία της λειτουργίας των θεσμών του

ναχτιού και του τραχώματος, όπως αυτά προκύπτουν από τη μελέτη των προι
κοσυμφώνων. αλλά κυρίως από τη μελέτη των αποφάσεων των εκκλησιαστικών
δικαστηρίων, διαπιστώ νεται ότι:
α. Υπόχρεος για την καταβολή των παροχώ ν ήταν ο α π ό τον νόμο υ π ό
χρεος στην καταβολή της προίκας, δηλαδή κυρίως ο πατέρας, αλλά και η μη
τέρα. Σε δύο περιπτώ σεις υποσχέθηκε να καταβάλει το τράχωμα -κ α ι μάλιστα
υπογράφοντας υπ ο σ χετικ ό ν έ γ γ ρ α φ ο ν - ο αδελφός της νύφης. Σημαντικό ζή
τημα αποτελεί η υποχρεωτικότητα και δεσμευτικότητα της καταβολής του να
χτιού α πό τον υπόχρεο. Σ ύμφ ω να με ένα πρα κτικό του Μ εικτού Εκκλησια
στικού Δικαστηρίου του έτους 1892,29 η κόρη στράφηκε κατά του πα τέρα της
και ζήτησε να συμμορφωθεί με την υποχρέωση που ανέλαβε, σύμφωνα με το
προικοσύμφωνό της, γ ια την καταβολή του περιλαμβανομένου ναχτιού. Η υπο
χρέωση του π α τέρ α π ρ οκύ πτει αφενός, βέβαια, α π ό τη δεσμευτικότητα του
προικοσυμφώνου ως δημοσίου εγγράφου, αλλά και από τον χαρακτήρα και τη
φύση του θεσμού του ναχτιού, το οποίο λειτουργούσε ως προικώ α παροχή και
ήταν υποχρεωτική για τον υποσχεθέντα προικοδότη. Εξάλλου, στους κατοίκους
της Κοζάνης είχε εδραιωθεί με ένταση η πεποίθηση ότι έπρεπε ο προικοδότης
να προσφέρει νάχτι και όχι μόνο τα λοιπά προικώα πράγματα.
β. Συχνά, για τη δέσμευση της καταβολής και των δύο παροχών συνιστάτο
εμπράγματη ασφάλεια υπέρ του γαμβρού. Έτσι, στα προικοσύμφωνα αναφέρεται
ότι γ ια την καταβολή του ναχτιού ή του τραχώ ματος δίνεται ακίνητο πρά γμα
ως ενέχυρο. Τα προικοσύμφωνα χρησιμοποιούν τον όρο ενέχυρο για να αποδώ
σουν Τί] μορφή της εμπράγματης ασφάλειας που συνιστάτο, προκειμένου να δια-
σφαλισθεί ο προικολήπτης για την καταβολή της προίκας. Η χρήση του όρου
αυτού αφορά σύσταση εμπράγματης ασφάλειας σε ακίνητα, και σύμφωνα με
τα ισχύοντα στο σύγχρονο εμπράγματο δίκαιο είναι αδόκιμη, καθόσον ενέχυρο
συνιστάται μόνο σε κινητά, ενώ για τα ακίνητα συνιστάται υποθήκη. Η διάκριση
29
Π ρ α κ τικ ό α ρ. 57. έτ. 1892, « Π ρ α κ τ ικ ά Δ η μ ο γερ ο ν τεία ς 1889-1916».
μεταξύ ενεχύρ ο υ και υποθήκης, σύμφωνα με το βυζαντινο-ρωμαϊκό δίκαιο,

αφορά στο αν το πράγμα είχε παραδοθεί στον δανειστή. Η χρήση, συνεπώς, του
όρου αφορά τη λειτουργία της συνιστώμενης εμπράγματης ασφάλειας, αν δηλαδή
παραδινόταν το πράγμα στον προικολήπτη, οπότε πρόκειται για ενέχυρο, ή συ-
νιστάτο υποθήκη, οπότε δεν γινόταν παράδοση του πράγματος.30
γ. Οποιαδήποτε παροχή, είτε νάχτι είτε τράχωμα, ανήκαν κατά κυριότητα
στη γυναίκα, γεγονός που τα προικοσύμφωνα αναφέρουν ρητά: εσ ο ντα ι υπ ό
την κατοχήν και κ υρ ιό τη τα τη ς μ ελλο ύσ η ς σ υ ζύγο υ το υ , όπως είναι η π ά για
έκφραση των προικοσυμφώνων, τουλάχιστον μετά τις μεταρρυθμίσεις του Ταν-
ζιμάτ. Ο άνδρας ήταν ο διαχειριστής και επικαρπω τής, αλλά η γυναίκα μ πο
ρούσε να προβεί σε ανάληψη του τραχώματος, συνεστώτος του γάμου λόγω κιν
δύνου, και να εγγράψ ει υποθήκη στην περιουσία του άνδρα για τον ίδιο λόγο.
δ. Σε περίπτω ση λύσης του γάμου λόγω διαζυγίου η τύχη των παροχώ ν
εξαρτάτο από τον λόγο της λύσης του γάμου. Απώλεια της παροχής επέφερε
τόσο η υπαιτιότητα, οπότε ο υπαίτιος για τη διάζευξη σύζυγος έχανε την παροχή
υπέρ του αναίτιου συζύγου, όσο και η έλλειψή της. όπως π.χ. η σεξουαλική ανι
κανότητα του άνδρα. οπότε έπρεπε να επιστραφεί η παροχή στη γυναίκα.
ε. Σε περίπτω ση λύσης του γάμου λόγω θανάτου οποιουδήποτε από τους
συζύγους, η τύχη των παροχών ήταν ίδια με την τύχη της προίκας.
Έ ν α πρα κτικό του έτους 1874,31 το οποίο α π ο κ α λείτα ι έ γ γ ρ α φ ο ν έξα -
σ φ α λ ίσ εω ς, αφορά την περίπτω ση μιας ανήλικης ορφανής α π ό π α τέρ α , της
οποίας η μητέρα πρόκειται να ξαναπαντρευτεί. Ό πω ς μας πληροφορεί το π ρ α
κτικό, πέθανε ο πα τέρ α ς της κόρης και άφησε ως περιουσία του το νάχτι της
συζύγου του, δηλαδή 1.000 γρόσια με τόκο 100 γρόσια και άλλα κινητά π ρ ά γ
ματα. Επειδή, λόγω του γάμου που πρόκειται να συνάψει η μητέρα της κόρης,
πα ύει η επ ιτρ ο π εία ε π ’ αυτής, ανατίθεται η επ ιτρ ο π εία στον π α π π ο ύ της, ο
οποίος αναλαμβάνει να τη μεγαλώσει, να την προικίσει και να διαχειριστεί την
περιουσία που της άφησε ο πα τέρ α ς της.
Κωδικοποιώντας τις πληροφορίες αυτού του πρακτικού για το νάχτι. δια
πιστώ νουμε ότι: α) η επιστροφ ή του ναχτιού μετά τη λύση του γά μ ου ήταν
έντοκη, β) ο δεύτερος γάμος της γυναίκας, εφόσον υπήρχε τέκνο, επέφερε την
Για την εμπράγματη ασφάλεια στη μεταβυζαντινή περίοδο βλ. Ελευθερία Σπ. Πα-
παγιάννη, Η νο μ ο λο γία των εκκλησ ια στικώ ν δικαστηρίω ν τ η ς β υζα ντινή ς και μ ε τ α
β υ ζα ν τιν ή ς π ε ρ ιό δ ο υ σ ε θ έ μ α τ α π ε ρ ιο υ σ ια κ ο ύ δ ικ α ίο υ . τ. 1: Ε νο χικ ό Δ ίκα ιο -
Ε μ π ρ ά γ μ α τ ο Δίκαιο. Αθήνα 1992. σ. 195-196. Για τη χρήση των όροον του ε ν ε χ ύ ρ ο υ
και της υ π ο θ ή κ η ς στην Κοζάνη βλ. Βασιλική Θ. Διάφα-Καμπουρίοου, Ο Κ ώ διξ τ η ς
Ε π ισ κ ο π ή ς Σ ερβίω ν και Κ ο ζά νη ς τω ν ετώ ν 1849-1868. Κοζάνη 2006. σ. 86.
Είναι το με ημερομηνία 6.1.1874 έ γ γ ρ α φ ο ν έξα σ φ α λίσ εω ς. «Κώδιξ Επισκοπής 1863-
1875», σ. 46.
απώ λεια του ναχτιού υπέρ του τέκνου, και γ) το νάχτι εντασσόταν στην π ε
ριουσία του άνδρα.
Από τις ειδήσεις που μας δίνει το υλικό γ ια την τύχη του τρα χώ μ α τος
σε περίπτωση θανάτου της συζύγου διαπιστώνουμε ότι το τράχωμα επιστρέφει
στους συγγενείς της συζύγου, και μάλιστα ως προνομιούχος παροχή μετά 40
χρόνια.32 Σε περίπτω ση λύσης του γάμου λόγω θανάτου του συζύγου στη νο
μολογία του Μεικτού Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου διαπιστώνουμε ότι το τρ ά
χω μα επ ισ τρ έφ ετα ι στη σύζυγο. Μ άλιστα, α π α ντά μία περίπτω ση κατά την
ο π ο ία ως τρά χω μ α δόθηκε προικώ ος κήπος, ο οποίος κα τά τον γά μ ο γ ρ ά
φ η κε σ το όνομα το ύ μ α κ α ρ ίτη σ υ ζ ύ γ ο υ . Στην περίπτω ση αυτή το Μ εικτό
Εκκλησιαστικό Δικαστήριο επιδίκασε τον κήπο ή τη διατίμησή του, όπω ς αυτή
ορίστηκε στην απόφαση, στη σύζυγο.33 Ό ταν υπήρχε τέκνο που και αυτό απε-
βίωνε μετά τον θάνατο της μητέρας, εφαρμοζόταν ο θεσμός της τριμοιρίας.34
Διαπιστώνουμε, συνεπώς, ότι στην περίπτω ση του τραχώ ματος ίσχυε το
ίδιο νομικό καθεστώ ς που εφαρμοζόταν στην προίκα: εξασφάλιση της κα τα
βολής της παροχής με σύσταση εμ πρά γμ α τη ς ασφάλειας, ανάληψη του τρ α
χώ ματος α πό τη γυναίκα, συνεστώτος του γάμου λόγω κινδύνου, υποθήκη της
περιουσίας του άνδρα σε περίπτω ση κινδύνου α πό την κακή διαχείριση του
άνδρα ή την ελάττωση της ατομικής του περιουσίας σε τέτοιο βαθμό, που δεν
επαρκούσε για να αποτελέσει εμπράγματη ασφάλεια υπέρ της απαίτησης της
γυ να ίκ α ς γ ια την παροχή, και ίδια τύχη του τρα χώ μ α τος με την τύχη της
προίκας σε περίπτω ση λύσης του γάμου, είτε λόγω διαζυγίου είτε λόγω θα
νάτου οποιουδήποτε α πό τους συζύγους.
Η ν ο μ ο λ ο γ ία τω ν ε κ κ λ η σ ια σ τικ ώ ν δ ικ α σ τ η ρ ίω ν ε ίν α ι π λ ο ύ σ ια ω ς π ρ ο ς το δ ικ α ίω μ α
α υ τ ό τη ς συζύγου.
Π ρ α κ τικ ό αρ. 50, έτ. 1906, « Π ρ α κ τ ικ ά Μ εικ τού Ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ο ύ Δ ικ α σ τη ρ ίο υ 1900-
1913».
Α π ό φ α σ η με η μ ερ ο μ η ν ία 6.1.1904 κ α ι α ρ. 52, π ο υ π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε τ α ι σ το ν κώ ό. ε γ γ ρ .
ΔΒΚ με τίτλ ο « Α π ο φ ά σ ε ις Μ εικτού Ε κ κ λ η σ ια σ τικ ο ύ Δ ικ α σ τη ρ ίου 1 9 0 0 -1 9 0 6 » . Σ ύ μ
φ ω ν α με το ν θεσ μ ό τη ς τρ ιμ ο ιρ ία ς . α ν π ε θ ά ν ε ι ο έ ν α ς γ ο ν έ α ς κ α ι υ π ά ρ χ ε ι τέ κ ν ο το
ο π ο ίο στη σ υ ν έ χ εια α π ο β ιώ σ ε ι. ο ε π ιζ ώ ν γ ο ν έ α ς δ εν κ ληρονομ εί ολόκληρη την π ε ρ ι
ο υ σ ία το υ τέκ νο υ , α λ λ ά α υ τή χ ω ρ ίζ ε τ α ι σε τ ρ ία μέρη: το π ρ ώ τ ο δ ια τ ίθ ε τ α ι σε μ νη
μ όσ υνα , το δ ε ύ τ ε ρ ο π ε ρ ιέ ρ χ ε τ α ι σ τ ο υ ς γ ο ν ε ίς το υ π ρ ο α π ο β ιώ σ α ν τ ο ς σ υ ζύ γο υ κ α ι το
τ ρ ίτ ο κ λ η ρ ο ν ο μ εί ο ε π ιζ ώ ν σ ύ ζ υ γ ο ς. Βλ. Π α ν τα ζ ό π ο υ λ ο ς , « Ε κ κ λ η σ ία κ α ι Δ ίκ α ιο ν » ,
σ. 192-193.
Σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τα
I. Σχετικά με τη φύση του ναχτιού και του τραχώματος, όπω ς ίσχυσαν και λει
τούργησαν στην Κοζάνη, η πρώτη διαπίστω ση είναι ότι επρόκειτο καταρχάς
γ ια χρηματικές παροχές, οι οποίες εξελίχθηκαν σε περιουσιακές και ήταν ενι-
σχυτικές της προίκας. Οι παροχές όμως αυτές μαζί με την προίκα είχαν κα
ταστεί βάρος δυσβάστακτο για τους γονείς, γεγονός που επιβεβαιώνουν και οι
εγκύκλιες επισ τολές της επισκοπή ς Σερβίων και Κοζάνης, οι οποίες στηλί-
τευσαν την έκταση που είχε λάβει κυρίως ο θεσμός της προίκας και πρ οσ πά
θησαν να οριοθετήσουν τα ζητήματα που αφορούσαν γενικά στις γαμήλιες π α
ροχές. Πρόκειται για την εγκύκλιο του επισκόπου Θεοφίλου του έτους 1796,
ενώ στο ίδιο κλίμα της αποδοκιμασίας και της επιβολής ορίων κινείται και η
ανέκδοτη εγκύκλιος επιστολή του επισκόπου Βενιαμίν του έτους 1834. Μά
λιστα η εγκύκλιος αυτή, για να έχει αυξημένο κύρος, υπογράφηκε α πό τους
προκρίτους και ορίζει ότι οποιαδήποτε παράβαση όρου της θα επέσυρε ποινή
500 γρόσια σε βάρος του παραβάτη, τα οποία θα έπρεπε να καταβληθούν στην
εκκλησία του Αγ. Νικολάου.35 Η εγκύκλιος του Βενιαμίν δεν επιβεβαιώνει μόνο
το κοινωνικό πρόβλημα που είχαν δημιουργήσει οι γαμήλιες παροχές, αλλά
αποτελεί ταυτόχρονα μια πολύτιμη μαρτυρία, για να επεξηγηθούν πτυχές της
λειτουργίας των θεσμών που εξετάζει η παρούσα εργασία.
Το πρόβλημα της διαφοράς του ναχτιού και του τραχώ ματος ως προς την
αιτιολογία της παροχής τους είναι γενικότερο, διότι ο διακριτός χαρακτήρας
των παροχώ ν δεν κατέστη δυνατόν να αποσαφ ηνιστεί στον ελλαδικό χώρο,
λόγω της έλλειψης γραπτώ ν μαρτυριών.36 Οι περισσότεροι μελετητές που ασχο
λήθηκαν με το νάχτι και το τράχωμα, όπως καταγράφονται στις πηγές, θεωρούν
Στην επιστολή (βλ. παραπάνω, σημ. 8) αναφέρεται: Β λ έ π ο ν τες την μ εγά λη ν κατάχρησιν
και τά υ π έ ρ ο γ κ α έξο δ α τ α ο π ο ία π ρο έρ χο ντα ι μόνον ά π ό μ ία ν ξηράν υ π ερ η φ ά νεια ν
χω ρίς κα νεν ό φ ελο ς, π α ρ ά διά μίαν μόνην μ ά τα ια ν έπίδειξιν. και εις ά κρον ζημιώδη.
διά την όποιαν πολλοί άνθρω ποι, είτε ά π ό φιλοτιμίαν, ε ίτε ά π ό ά νά γκην. ε ίτε ά π ό κ ε
νοδοξίαν. μην η μ π ο ρ ο υ ν τες να οίκονομήσω μεν ό σ α κρίνονται ά ν α γ κ α ία εις προικο-
π α ρ ά δ ο σ ιν των θ υ γα τέρ ω ν των. ά ν α γκ ά ζο ν τα ι να δανείζω νται χ ρ ή μ α τα μ ε β α ρ υ τά -
τ ο υ ς τό κ ο υς, νά ξεκάμω σι τά κ τή μ α τά των. ά λ λ ο ς ά μ π έλι. ά λ λ ο ς χω ρ ά φ ι. καί ά λ λ ο ς
όσ π ήτιο ν. ή κ α ν εν ά λ λ ο π ρ ά γ μ α , το ό π ο ιο ν ή μ π ο ρ εΐ νά τ ο υ ς εΰρ εθ ή εις τά γ η ρ α
τ ε ιά τω ν , ή εις κ α μ μ ία ν ά λ λ η ν ά ν ά γκ η ν των. και επ ο μ έν ω ς ά φ ο υ τ ά κάμω σιν ό λ α
α υ τά , και τ ά έξοικονομήσω σιν μ ε μ ε γ α λ η τά τη ν δυσκολίαν, μην η μ π ο ρ ο υ ν τες έ π ε ιτα
διά νά εύχα ρ ισ τή σ ω μ εν ό λ ο υ ς έν γέν ει κ α τ ά την επ ικ ρ α το ύ σ α ν συνήθειαν, ά ν α γκ ά -
ζοντα ι έ π ε ιτ α νά σ υ γχίζο ν τα ι και τα ρ ά τ τω ν τα ι λο γο φ ερ ό μ εν ο ι μ ε τ ο ύ ς π λ έο ν σ υ γ -
γ ε ν ε σ τά τ ο υ ς . μ ε το ύ ς όπ ο ιο υς έχρ εώ σ το υ ν νά έχο υ ν την π λέο ν φ ρικτην ά γά π η ν .
Η δυσχέρεια αυτή επισημαίνεται από την Κύρτση-Νάκου, «Διερεύνηση των θεσμο^ν».
σ. 247-251.
πω ς οι παροχές αυτές είναι ταυτόσημες.3' Τον προβληματισμό για τη διαφορά

μεταξύ των παροχών αυτών δεν επέλυσε οριστικά ούτε η μελέτη των αρχειακών
πηγών στις οποίες στηρίζεται η παρούσα εργασία. 0 προβληματισμός αφορά
κυρίως την αιτιολογία και τον σκοπό της παροχής του τραχώματος και όχι το
περιουσιακό αντικείμενο ή τις νομικές συνέπειες που επιφέρει η συνομολόγηση
και εκπλήρωσή του. διότι αυτά τα ζητήματα έχουν επιλυθεί.
Για το νάχτι οι πληροφορίες είναι σαφείς ότι επρόκειτο για προικώ α π α
ροχή, λόγω της υποχρεω τικής εγγραφ ής της στο προικοσύμφωνο, οπότε και
ο σκοπός της ήταν ίδιος με την προίκα, δηλαδή αποσκοπούσε στην ανακού
φιση α πό τα βάρη του γάμου.
Σχετικά με το τράχω μα διαπιστώθηκε βάσει των πηγών ότι το τράχω μα
ήταν παροχή που εξελίχθηκε παράλληλα με αυτή του ναχτιού. ήταν δηλαδή α υ
τοτελής άτυπη γονική παροχή, η οποία με την πάροδο του χρόνου ρυθμίστηκε
και συμπεριλήφθηκε στο προικοσύμφ ω νο ισότιμα με τις άλλες παροχές. Η
άποψη της σταδιακής εξέλιξης του τραχώματος ως ισότιμης γαμήλιας παροχής,
σε σχέση με τις υπόλοιπες γαμήλιες παροχές, ισχυροποιείται από το γεγονός
ότι το τράχωμα, ως παροχή καταγεγραμμένη σε προικοσύμφωνο, α πα ντά α ρ
κετά αργότερα α πό τότε που τη συναντάμε στο νομολογιακό υλικό (1892). γ ε
γονός που σημαίνει ότι ως τότε ήταν άτυπη παροχή. Επίσης, διαπιστώ νουμε
ότι οι διατάξεις της προίκας ίσχυαν και στο τράχωμα: εξασφάλιση της κατα
βολής της παροχής με σύσταση εμπρά γμ α τη ς ασφάλειας, ανάληψη του τρ α
χώ ματος από τη γυναίκα, συνεστώτος του γάμου λόγω κινδύνου, υποθήκη της
περιουσίας του άνδρα για τον ίδιο λόγο, τύχη της παροχής μετά τη λύση του
γάμου, γεγονός που ενισχύει την άποψη της εντέλει ισοτιμίας των παροχών.
Η διερεύνηση της εξέλιξης αυτής προκαλεί περαιτέρω προβληματισμούς
ως προς τον ιδιαίτερο χαρακτήρα, σκοπό και α ιτία της παροχής τραχώ ματος
και τη σχέση του με το νάχτι. Οι παροχές αυτές κατέληξαν να έχουν την ίδια
νομική ρύθμιση και η συμφωνία και εκπλήρωσή τους να επιφ έρει ταυτόσημες
νομικές συνέπειες, εξομοιούμενες με την προίκα. Μάλιστα, με τον καθορισμό
της υλικής αρμοδιότητας των εκκλησιαστικών δικαστηρίων, μετά τις μ ετα ρ
ρυθμίσεις του Τανζιμάτ, θεσπίστηκε ότι στην υλική αρμοδιότητα αυτών ανήκει,
μεταξύ άλλων, και η εκδίκαση των υλικών διαφορών που απορρέουν από το
τράχω μα, χω ρίς κα μ ία α ναφ ορά στο νάχτι.38 Σ υνεπώ ς, μόνο το τράχω μα.
Ο Κ α λινδέρ η ς κ α ι ο Σ ιγ ά λ α ς θεω ρ ούν π ω ς οι π α ρ ο χ έ ς είν α ι τα υ τό σ η μ ες, ά π ο ψ η π ο υ

α σ π ά ζ ε τ α ι σ η μ α ν τικ ό μ έ ρ ο ς τω ν μ ελ ετη τώ ν τω ν θ εσ μ ώ ν α υ τ ώ ν βλ. Κ α λινοέρ η ς. Τα
λ υ τ ά έ γ γ ρ α φ α , σ. 143· Αντ. Σ ιγ ά λ α ς, « Π α τρ ια ρ χ ικ α ί π ρ ά ξ ε ις, φ ε ρ μ ά ν ια κ α ι ά λ λ α τιν α
έ γ γ ρ α φ α » , Μ α κεδο νικά 1 (1940) 298.
Η σύνθεσ η κ α ι α ρ μ ο δ ιό τ η τ α τω ν εκ κ λ η σ ια σ τικ ώ ν δ ικ α σ τ η ρ ίω ν κ α θ ο ρ ίσ τη κ ε με τ ο υ ς
176 ΒΑΣΙΛΙΚΗ Δ. ΔΙΑΦΑ-ΚΑΜΠΟΤΡΙΔΟΥ
πέραν της κύριας παροχής της προίκας, αναγνωρίστηκε ως επίσημη γαμήλια

παροχή. Γεννάται, λοιπόν, το ερώτημα αν σταδιακά η μία παροχή απορρόφησε
την άλλη, οπότε κατέστησαν έννοιες ταυτόσημες και χρησιμοποιούνταν α δ ια
κρίτω ς- για τον λόγο αυτό ρυθμίστηκε επίσημα μόνο το τράχωμα.
Η αξιολόγηση των πληροφοριών που παρέχει το πηγαίο υλικό αποκαλύ
π τει πω ς η συμφωνία και εντέλει εκπλήρωση των παροχώ ν αυτών εξυπηρε
τούσε διαφορετικό σκοπό γ ια την κάθε μια α πό αυτές. Το νάχτι αποτελούσε
προικώα παροχή και απέβλεπε στην ανακούφιση από τα βάρη του γάμου, ενώ
το τρά χω μ α φ α ίνετα ι π ω ς α π έβ λεπ ε στην εξυπηρέτηση κ ά π ο ια ς ιδιαίτερης
ανάγκης ή απαίτησης. Η εκδοχή αυτή προκύπτει α πό δύο μαρτυρίες που π α
ρέχει το νομολογιακό υλικό: στην πρώτη μαρτυρία η μνηστή ζήτησε α πό τον
αδελφό της την καταβολή του ναχτιού που της υποσχέθηκε. προκειμένου να
αγοράσει μια οικία.39 Στη δεύτερη μαρτυρία, κατά τη σύναψη μνηστείας, πε-
ριλήφθηκε ο όρος ή ο γαμβρός να γίνει εσώγαμβρος ή να του καταβληθεί τρ ά
χωμα. για να μείνει έξω.40 Βέβαια, αυτές είναι οι μοναδικές μαρτυρίες, σε συν
δυασμό όμως με το γεγονός ότι αντί τραχώ ματος {α π ένα ντι τρ α χ ώ μ α το ς )41
συχνά προσφερόταν ακίνητο, ενισχύεται αυτός ο λόγος της παροχής.42
Δεν αποκλείεται, βέβαια, οι συμβαλλόμενοι με το τράχω μα να π ρ ο σ π α
θούσαν να παρακάμψουν τα όρια παροχής προίκας που είχαν θεσπίσει το Οι
κουμενικό Πατριαρχείο και οι αρχιερατικές εγκύκλιοι των επισκόπων Θεοφίλου
και Β ενιαμίν.43 Από τα π α ρ α π ά νω προκύπτει π ω ς το τράχω μα μάλλον εξυ
πηρετούσε τις υπερβάλλουσες ανάγκες και α παιτήσ εις των μελλονύμφων, οι
οποίες υπερέβαιναν τα επιτρεπόμενα όρια προικοδότησης. Γεγονός είναι πω ς
το νάχτι ως γαμήλια παροχή ήταν περισσότερο ισχυρή και διαδεδομένη στην
Γ ενικούς Κ α νο νισ μ ο ύ ς τω ν ε τώ ν 1860-1862 κ α ι τ ις μ ε τ έ π ε ιτ α εκ δ ο θ ε ίσ ε ς εγκυκλίους·

βλ., με όλη τη σ χετικ ή β ιβ λ ιο γρ α φ ία κ α ι π η γές. Α να σ τα σ ία Γ. Παληού, «Π α ράλλη λη δ ι
κ α ιο δ ο σ ία δ ικ α σ τ ικ ώ ν ο ρ γ ά ν ω ν ε π ί γ α μ ικ ώ ν δ ια φ ο ρ ώ ν σ τη ν Κ οζά νη σ τ α τέλ η το υ
19ου α ι.» , Ε π ε τη ρ ίς τ ο υ Κ έν τρ ο υ Ε ρ εύ ν η ς τ η ς Ισ το ρ ία ς το υ Ε λληνικού Δ ικαίου Α κ α
δη μ ία ς Αθηνών 42 (2 0 1 0 ) 237-268.
Πρακτικό αρ. 52. έτ. 1896. «Π ρα κτικά Μ εικτού Ε κκλησιασ τικού Δικαστηρίου 1893-1900».
Π ρ α κτικ ό α ρ. 65, έτ. 1912, « Π ρ α κ τ ικ ά Ιερ ού Δ ικ α σ τη ρ ίου 1907-1914».
Η ίδια έκφραση χρη σιμοποιείται και στην περ ίπ τω σ η του ναχτιού. όταν π α ρ έχετα ι ακίνητο
αντί χρημάτω ν. Ό μ ω ς η π α ρ ο χή ακινήτου στην π ερ ίπ τω σ η του ναχτιού δ εν γ ίν ετα ι π ρ ο ς
εξυπηρέτηση κ ά π ο ια ς ιδιαίτερη ς α νά γκ η ς ή απαίτησης, α λλά γ ια τα βάρη του γά μου.
Σ τη ν Κ α νο νικ ή Δ ιά τα ξ η το υ έ τ ο υ ς 1767 το υ Σ α μ ο υ ή λ το υ Χ α ν τζ ερ ή ε π ισ η μ α ίν ε τ α ι
ό τι το τ ρ ά χ ω μ α α π ο σ κ ο π ε ί στην εξυ π η ρ έτη σ η τω ν α ν α γ κ ώ ν τη ς γ υ ν α ίκ α ς, ενώ ο Π α-
ν τ α ζ ό π ο υ λ ο ς θ ε ω ρ ε ί ό τι με το τ ρ ά χ ω μ α οι γ ο ν ε ίς π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν ν α ε ξ α σ φ α λ ίσ ο υ ν
τη σ υ γκ α τά θ εσ η το υ ά ν δ ρ α γ ια το ν γάμο· βλ. Γεδεο^ν. Κ α ν ο νικ α ί Δ ια τά ξεις . τ. 1. σ. 257
κ.ε.· Π α ντα ζό π ο υ λο ς. « Ε κ κ λ η σ ία κ α ι Δ ίκ α ιον», σ. 727.
Κοζάνη, καθόσον περιλαμβάνεται στο προικοσύμφωνο αδιάλειπτα, σε αντίθεση

με το τράχωμα, που στις αρχές του 20ου αι. εξέλιπε. Η διαπίστω ση αυτή, σε
συνδυασμό με μια περισσότερο ενδελεχή και εκτεταμένη έρευνα των πηγών
ως προς το ύψος των παροχών, θα επιλύσει οριστικά το ζήτημα της ειδικότερης
αιτίας καταβολής τους και της εντέλει διαφοράς μεταξύ τους.
II. Μ ελετώντας τους θεσμούς των γαμήλιων παροχών του ναχτιού και του τρα
χώματος μέσα από τις γρ α π τές μαρτυρίες, προέκυψε το στοιχείο, ότι στην Κο
ζάνη είχε διαμορφω θεί ένα πλαίσιο ισορροπίας των κοινωνικών και οικογε
νειακών δεδομένων που κυριαρχούσε στη συλλογική συνείδηση των κατοίκων
της. Οι κάτοικοι της πόλης, ως δρώντα υποκείμενα δικαίου, δεσμεύονταν α π ο
λύτω ς α π ό α υτούς τους κανόνες δικαίου και κατεύθυναν τις οικογενειακές
τους περιουσίες, όπω ς ακριβώς επέτασσε το διαμορφωμένο δικαιικό και κοι
νωνικό πλαίσιο της κοινωνίας της Κοζάνης.
Με αυτόν τον τρόπο, η οικογένεια αποτελούσε τον πυρήνα της κατοχής
και διαχείρισης των περιουσιακών αγαθών σε κάθε περίπτωση κατά την οποία
οι σχέσεις δικαίου μεταξύ των μελών της οικογένειας αφορούσαν σε περιου
σιακά αγαθά. Τέτοιες περιπτώ σεις ήταν η περίπτω ση του γάμου και της κλη
ρονομιάς. ακόμη και υπό τη μορφή αυτών των επιμέρους παροχών, του ναχτιού
και του τραχώματος. Μάλιστα, η σταδιακή μετατροπή των παροχών α πό χρη
ματικές σε περιουσιακές με την παροχή ακίνητης περιουσίας, ανεξαρτήτως του
λόγου που οδήγησε σε αυτή τη μετάλλαξη, ενίσχυσε την οικογενειακή συνοχή,
δημιουργώντας συνθετότερους και ανθεκτικότερους δεσμούς στην οικογένεια.
Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι είχε διαμορφωθεί ένα νομικό πλέγμα ρύθμισης
των γαμήλιων παροχών της γυναίκας, το οποίο προσέφερε ενιαία προστασία,
ανεξαρτήτως του είδους της παροχής, αν δηλαδή ήταν η προίκα ή οι λοιπές γ α
μήλιες παροχές, όπω ς το νάχτι και το τράχωμα, το οποίο ήταν α διατάρακτο
στην εφαρμογή του. Είναι το ίδιο πλέγμ α ρύθμισης που εφαρμοζόταν και στον
υπόλοιπο ελλαδικό χώρο και αποτυπώ νει μια στάση απέναντι στην οικογένεια
απόλυτα συνυφασμένη με το θρησκευτικό στοιχείο, που μπορεί να καταγράφει
υπερβολές στον τρόπο λειτουργίας της, αλλά τόσο η οικογένεια όσο και η εκ
κλησία, ως συγκροτημένη έκφραση του θρησκευτικού στοιχείου, επιφορτισμένη
μάλιστα με πολύπλευρες δικαιοδοσίες, υπήρξαν οι συνισταμένες που συνέ
βαλαν στη διάσωση του Ελληνισμού σε δύσκολους καιρούς.
Ε ικ. 1. Π ρ οικ οσ ύμ φ ω νο το υ Μ ιχάλη Μ ήτζιου κ α ι τη ς Α ν α σ τα σ ία ς Α ργυρή,

Κ οζάνη, 3 Φ εβρ. 1796. Σ την α ρ ισ τε ρ ή στήλη στην αρχή: εν π ρ ώ το ις εις νάχτι
(Γ Α Κ ν. Κ οζάνης).
Δημήτρης Γ. Μυλωνάς
ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΤ ΕΤΕΡΓΕΤΙΣΜΟΤ

ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ, 17^-19°? ΑΙΩΝΑΣ
Καθ' ενός το όνεφον είναι να γίνη. μιαν ημέραν, εθνικός ευεργέτης. Συνή
θως γεννάται πτωχός. Εκπατρίζεται και αρχίζει την βιοπάλην ως υπηρέ
της. Έπειτα προάγεται εις υπάλληλον. εις παντοπώλην, εις έμπορον, εις
συνεταίρον του προϊσταμένου του. Πλουτίζει. νυμφεύεται και μένει άπαις.
Κάποτε αρχίζει τας δωρεάς του και ζων. Αλλά θνήσκων. ζάπλουτος, κλη
ροδοτεί την περιουσίαν του εις το έθνος. Είναι ο τύπος του νεωτέρου
Έλληνος. ως εθνικού ευεργέτου.
Αναφορά του Γρηγορίου Ξ ενόπουλου σε ομιλία του. με αφορμή τον

θάνατο του Γρηγορίου Μ αρασλή (εφημ. Αθήναι. 6 Μ αΐου 1907).
1. Το ζήτημα το υ ευ ερ γετισ μ ο ύ
Ο ελληνικός ευεργετισμός αποτελεί ένα φαινόμενο με ιδιαίτερη θέση στη νε

οελληνική ιστορία. Η προσέγγισή του, ωστόσο, με ιστορικούς όρους άρχισε
να γίνετα ι μόλις τα τελευταία χρόνια. Το γεγονός αυτό εκπλήσσει, επειδή ο
ευεργετισμός συμπλέκεται άμεσα με την απελευθέρωση, την ενδυνάμωση του
προεπαναστατικού Ελληνισμού και, στη συνέχεια, τη σύνδεση με τις τύχες του
νεοΐδρυθέντος κράτους.1
Οι δύσκολες συνθήκες ζωής στις γενέτειρές τους, οι δυσχερείς οικονομικές.
Γ ια το ν ε υ ε ρ γ ε τ ισ μ ό π β . Σ π . Θ. Κ α μ α λά κ η ς, Σ χ έ σ η π ο λ ίτη -κ ρ ά το υ ς . Ο ε υ ε ρ γ ε τισ μ ό ς
α ν ά το υ ς αιώνες, εκδ. Α γγελά κη , Α θήνα 2012· Παν. Ν οϋτσος. « Κ α τ α ν ο ώ ν τ α ς το φ α ι
νό μ ενο τη ς Ε υ ε ρ γ ε σ ία ς τω ν Η π ε ιρ ω τ ώ ν » (ο μ ιλ ία σ τη ν εκ δ ή λ ω σ η τ η ς Ν ο μ α ρ χ ία ς
Α θηνώ ν κ α ι τη ς Π α ν η π ειρ ω τικ ή ς Σ υ ν ο μ ο σ π ο ν δ ία ς Ε λ λ ά δ ο ς "Α ναφορά σ τη δ ια χ ρ ο ν ι-
κ ό τη τ α τη ς Η π ε ιρ ώ τ ικ η ς Ε υ ε ρ γ ε σ ία ς ’, 8.11.2008* βλ. Η ηρ://\ν\ννν^ίαηηΘ ηα-
Θ^Γ/ΕγΘ^θίΐ8Γηο5/ΕγθΓ^Καίαηοοηία5_ΕΘηοΓηθηο_ΕγΘ^Θΐ:οη_Νοιη5θ5.α5ρχ)· Έ λ λ η ν ες ε υ
ε ρ γ έ τ ε ς . ε π ιμ . Σ τ α μ α τ ία Μ α ρ κ έ το υ Ε π τ ά Η μ έ ρ ε ς - Κ α θη μερινή. 12.2.2006*
Δ. Α ρ β α νιτά κ η ς (ε π ιμ .). Το φ αινόμενο το υ ε υ ε ρ γ ε τισ μ ο ύ σ τη ν εό τερ η Ε λ λ ά δ α . Π ρ α
κ τικ ά Η μ ερ ίδ α ς. [Μ ουσείο Μ πενάκη], Α θήνα 2006* Μ. Τ ο μ ά ρ α -Σ ιδ έρ η . Ε υ ε ρ γ ε τ ισ μ ό ς
και π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα : Ε υ ε ρ γ έ τ ε ς Έ λ λ η ν ες το υ Κ ά ιρου, εκδ. Π α παζήσ η, Α θήνα 2002.
180 ΔΗΜΗΤΡΗΣ Γ. ΜΥΛΩΝΑΣ
πολιτικές και δημογραφικές περιστάσεις και η μεγάλη πίεση των τούρκων κα-
τακτητών, οδήγησαν τους Έλληνες α πό το τελευταίο τέταρτο του 17ου αι. σε
μεταναστεύσεις. Η ελπίδα για καλύτερη ζωή, το εμπόριο και η δίψα για μ ά
θηση, ήταν οι βασικότεροι λόγοι των μεταναστεύσεων. Το εμπόριο αποτέλεσε
τον σημαντικότερο παράγοντα στην ίδρυση νέων ελληνικών παροικιών.2
2. Δ ημιουργία τη ς περιουσία ς
Πώς συγκροτήθηκε ο πλούτος που οδήγησε στην ευεργεσία; Οι περιοχές που

συγκέντρωσαν πολλούς απόδημους Έλληνες ήταν η Κεντρική Ευρώπη, η βόρεια
Βαλκανική και η Ρωσία. Οι συνθήκες εγκατάστασης στις χώρες υποδοχής ήταν
δύσκολες και αντίξοες. Παρά τις δυσχέρειες οι Έλληνες, μακριά από τους υπό
οθωμανική κυριαρχία γενέθλιους τόπους τους, απέκτησαν μέσω του εμπορίου
και της βιοτεχνίας (γούνα, χάλκινα, μπαχαρικά, υφάσματα) πλούτο, γνώρισαν
άνεση, μορφώθηκαν και εντάχθηκαν σε μια νέα τάξη, την αστική.3 Οι έλληνες
αστοί, οικονομικά δυνατοί και κοινωνικά ισχυροποιημένοι, επέστρεψαν στον γε-
νέθλιο τόπο τους, μεταφέροντας τον πλούτο τους, νέες αντιλήψεις ζωής και επ α
νασ τα τικές ιδέες. Στο πλαίσιο αυτό η υπάρχουσα επιθυ μ ία γ ια στήριξη της
υπόδουλης γενέτειράς τους έγινε πράξη μέσα από τον ευεργετισμό.4 Αντίστοιχη
οικονομική βοήθεια προσέφεραν αρκετοί από αυτούς και στις θετές πατρίδες.
3. Θ εσμοί συντήρησης και α ν ά π τυ ξ η ς τη ς φ ιλο π α τρ ία ς
Η ανθηρή οικονομική δραστηριότητα των Ελλήνων στους τό π ο υς της Δια-

σποράς οδήγησε στην «ενσω μάτωση» και την «αφομοίω σή» τους. Υπήρξαν,
πάντω ς, συντελεστές που α π έτρ εψ α ν ή έστω επιβρά δυναν την πλήρη α φ ο
μοίωση. Και αυτοί ήταν:5
Α. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ς, «Ο Ε λ λη νισ μ ό ς τ η ς δ ια σ π ο ρ ά ς » , στο: Ι σ τ ο ρ ία τ ο υ Ε λ λ η ν ικ ο ύ
Έ θ ν ο υ ς , τ. 11, Ε κ δ ο τικ ή Αθηνιόν. Α θή να 1975. σ. 231-243· I. Α. Π α π α ο ρ ια ν ό ς, « Α π ό
τ α Β α λ κ ά ν ια κ α ι την Κ εντρική Ε υ ρ ώ π η » . Ε π τ ά Η μ έ ρ ες - Κ αθημερινή 12.02.2006.
Έ ν α χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ό π α ρ ά δ ε ιγ μ α , α π ό τ α π ο λ λ ά , α π ο τ ε λ ε ί η ελληνική κ ο ινό τη τα π ο υ
α ν α π τύ χ θ η κ ε στη Λειψία* πβ . F r.-T h. S uppe. «H ellas lipsiensis, G riechen in Leipzig».
Leipziger Blätter 18 (1991) 31-33. Γ ια π λ η ρ ο φ ο ρ ίε ς κ α ι φ ω τ ο γ ρ α φ ίε ς το υ Ο ίκου τω ν
Ελλήνο^ν (G riech e n h au s) στη Λ ειψ ία βλ. h ttp ://d e.w ik ip ed ia.o rg /w ik i/G rie ch en h a u s.
Απ. Ε. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ς, Ν έα Ε λληνική Ισ τ ο ρ ία 1204-1985. εκ δ. Β ά νια ς. Θ εσσαλονίκη
182 0 0 0 . σ. 139-140.
Πβ. Ν ούτσος. « Κ α τα ν ο ώ ν τα ς το φ α ιν ό μ εν ο τη ς Ε υ ε ρ γ ε σ ία ς τω ν Η π ε ιρ ω τώ ν » , ό .π .
ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΕΥΕΡΓΕΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 181
α) η Ορθόδοξη εκκλησία, η οποία έχοντας επιρροή στην εκπαίδευση των

απόδημων εξασφάλιζε στους μετόχους της την ανάπτυξη μιας κοινής εθνικής
συνείδησης.
β) οι ελληνικές κοινότητες, οι οποίες πέτυχαν να συντηρήσουν την ύπαρξη
ενός «δημόσιου χώρου χωρίς κρατική εξουσία» και εγγυήθηκαν την ιδεολογική
αναπαραγω γή των εθνικών ιδιαιτεροτήτων και
γ) ο νόστος ως εργαλείο επανασύνδεσης του γενέθλιου τόπου με τη θετή
πατρίδα.
Οι τρεις αυτοί παράγοντες κατοχύρωσαν τόσο τη διατήρηση όσο και την
επιπλέον ανάπτυξη της φιλοπατρίας, η οποία κατέληγε στην ευεργεσία. Οι έλ-
ληνες ευ ερ γέτες έκτισαν σχολεία, προσέφ εραν ιδιόκτητα οικήματα γ ια κοι
νωφελείς σκοπούς, θεμελίωσαν και ενίσχυσαν φ ιλάνθρω πα έργα, επένδυσαν
χρή μα τα σε εκδόσεις και προσπάθησαν να βελτιώσουν τη ζωή φτωχών συ
μπολιτών τους. Το φαινόμενο εντάθηκε και τα α π ο τελέσ μ α τα του πολλαπλα-
σιάστηκαν στα χρόνια της ελληνικής Επανάστασης. Οι πλούσιοι ομογενείς τα υ
τίστηκαν πολλές φορές με την πα τρίδα και τον αγώνα του έθνους, αλλά και με
τους τοπικούς αγώ νες των πόλεών τους.
Μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, στην ευεργεσία συνδυάζονται,
όχι σπάνια, η φιλοπατρία και η επιχειρηματική δραστηριότητα. Η διεθνής κα
τάσταση κατά τον 19° και 20° αι. οδήγησε σε αναδίπλωση του Ελληνισμού της
Διασποράς. Η ύπαρξη του ελληνικού κράτους, με τη θεσμική του διάσταση αλλά
και την υλική του υπόσταση, προσέφερε ένα νέο πεδίο ανάπτυξης οικονομικών
δραστηριοτήτων. Ο νέος Ελληνισμός των μετεπαναστατικών χρόνων στηρίχθηκε
κα τά πολύ στις χορηγίες εύπορων Ελλήνων. Δεν υπά ρχει μεγάλο δημόσιο
ίδρυμα των πρώ τω ν χρόνων του ελεύθερου ελληνικού κράτους το οποίο να
μην είναι προϊόν δωρεάς. Έ να έργο στην πρωτεύουσα αναγορεύει τον δωρητή
σε εθνικό ευεργέτη, εξασφαλίζει συναλλαγές με την εξουσία και τη διατήρηση
του ονόματος του στη συλλογική μνήμη. Έ να έργο, όμως, στον άγνωστο πολλές
φορές και μικρό τόπο καταγωγής του δωρητή εξυψώνει τον ευεργέτη σε μεγάλο
ιδεαλιστή, ο οποίος στοχεύει διακαώς στην ενίσχυση της πα τρίδα ς του.6
4. Μ ετα τρ ο π ή το υ οικονομικού κεφ α λα ίου σε μορφω τικό κεφ άλαιο και ε μ

φάνιση το υ ευ ερ γετισ μ ο ύ
Το ήδη διαμορφωμένο οικονομικό κεφάλαιο των Ελλήνων του εξωτερικού με

τασχηματίστηκε σταδιακά σε μορφωτικό. «Ή μόνη αληθής κιβωτός καί μόνον
6 Μ α ρ κ ετο ύ (ε π ιμ .). Έ λ λ η ν ε ς Ε υ ε ρ γ έ τε ς , ό .π .
ασφ αλές κλειδίον τού πλούτου είναι ή π α ιδ εία » .7 ανέφερε ο Κοραής σε μια
επιστολή του προς τους προεστώτες της Ύ δρας (14 Ιουν. 1820). Οι σπουδές και
το πτυχίο αποτέλεσαν ένα είδος επένδυσης, τα οποία επιζητούσαν να αποκτή
σουν πολλοί απόδημοι. Είχε γίνει αντιληπτό -κ α ι προς αυτό βοήθησε ιδιαίτερα
ο νεοελληνικός Διαφωτισμός- ότι η παιδεία ήταν το κατάλληλο εργαλείο για την
εθνική αναγέννηση και απελευθέρωση. Η σύγκριση, βέβαια, με την « α να π τυ γ
μένη» Ευρώπη ήταν αναπόφευκτη, καθώς εκείνη διέθετε πολλές Ακαδημίες, ενώ
η πατρογονική γη καμία. Για τον λόγο αυτό ένα μεγάλο τμήμα των δωρεών προ
σανατολίστηκε στην ίδρυση σχολείων, στις εκδόσεις και στις δωρεές βιβλίων.8
5. Η ευ ερ γ ε σ ία ως κρίκος δια σ ύνδεσ ης τη ς γενέθλια ς γ η ς και των Κ οζα-

νιτών το υ εξω τερικού
Η « ευ ερ γεσ ία » α ποτελεί έναν ιδια ίτερο τρ όπο επανασύνδεσης γενέθλιου

τόπου και Διασποράς, και προϋποθέτει την ύπαρξη συγκριτικού πεδίου του
ενός με τον άλλο. Αποδέκτης της «ευερ γεσ ία ς» είναι μια πόλη, κωμόπολη ή
χωριό. Ο μικράκοσμος, λοιπόν, της γενέτειρ α ς ευ ερ γετείτα ι με κρήνες
(Γ. Λασσάνης. Κων. Τυφόξυλος), κτήρια σχολείων, υποτροφίες, τόμους βιβλίων
στη Βιβλιοθήκη της πόλης (αδερφοί Βαλταδώρου, Παύλος Χαρίσης. Κων. Γκέρ-
τσιος, Παγούνης, Αγόρας Πλατώνης, Π όποβιτς. Δ. Ταϊκατζής, Γ. Λασσάνης,
I. Μουράτης, αδερφ οί Λακοβά, Χ αρίσιος Μούκας, αδερφ οί Τυφόξυλοι, Κων.
Δρίζης, αδερφοί Κοβεντάρου), νοσοκομεία (Κων. Μαμάτσιος. Αναστ. Στάμκος),
μέριμνα γ ια τα φ τω χά στρώ ματα και την τρίτη ηλικία (επίσ κοπος Βενιαμίν
Κ αρίπογλου, I. Μ ουράτης. μητρ. Ιω ακείμ Α ποστολίδης, Γ. Λυριτζής. Σωκρ.
Μ πλιούρας, Γ. Κ αράτζιας), συντήρηση και κατασκευή νέων εκκλησιών (Κων.
Τακιατζής, Χρ. Πλατώνης).9 Από την πλευρά του ευεργέτη, η πράξη της « ευ
εργεσίας» εμπνέεται και εμπεριέχει φ ιλοπατρία και φιλάνθρωπη χριστιανική
Αο. Κ οραής, Α λλη λο γρ α φ ία , τ. 4: 1817-1822. επ ιμ . Κ. Θ. Δ η μ α ρ άς κ.ά. [Ό μιλος Μ ελέτης

Ε λληνικού Διαφο^τισμού], Α θήνα 1982. σ. 240, στ. 8-9.
Πβ. Ν ούτσος. «Κ ατανοο^ντας το φ α ιν ό μ εν ο τη ς Ε υ ε ρ γ ε σ ία ς τω ν Η πειρω τοόν», ό .π .
Δ. Γ. Μ υλω νάς. Οι Ε υ ε ρ γ έ τε ς τη ς Κ οζάνης. [ΙΠΑΔΜ], Κ οζάνη 2008· πβ . Ε υ α ν θ ία Π α-
π α ϊω ά ννο υ . Οι Έ λ λ η ν ες ε υ ε ρ γ έ τ ε ς α π ό την περιοχή τ η ς Κοζάνης. Π τυχια κή ε ρ γ α σ ία
το υ Τμ. Β ιβ λιοθηκ ονομ ίας Τ Ε Ι Θ εσσαλονίκης. Θ εσσαλονίκη 2001· Μιχ. Π α π α κ ω ν σ τ α
ντίνου. Μ ια βορειοελληνική πόλη σ τη ν Τ ο υ ρ κ ο κ ρα τία . Ισ το ρ ία τ η ς Κ ο ζά νη ς (1400-
1912). εκο. Ε στία. Α θήνα 1992· Γ. Θ. Κ α ρ ά τζια ς. Ισ το ρ ικ ά Κοζάνης. [Σ ύνδ. Γ ρ α μ μ ά τω ν
κ α ι Τεχνών], Θ εσσαλονίκη 1973* Ν. Π. Δελιαλής, Διαθήκαι ε υ ε ρ γ ε τώ ν τ η ς π ό λεω ς Κ ο
ζάνης. Θ εσσαλονίκη 1970* Κ. Ε. Σ ια μ π α νόπ ουλ ος. Γνωριμία μ ε τον νομό Κοζάνης. Ισ τ ο
ρικός. το υ ρισ τικ ό ς, λ α ο γρ α φ ικ ό ς ο δ η γό ς νομού Κ οζά νης , [Ν ομ α ρ χία Κ οζάνης]. Θ εσ
σαλονίκη 1970* Π. Ν. Λ ιούφης. Ισ το ρ ία τη ς Κοζάνης. Α θήνα 1924 (ανατύπο^ση 1994).
ηθική, εργατικότητα και λιτότητα στη διαβίωση, νόστο για τον γενέθλιο τόπο,
μίμηση προγενέστερω ν ευεργετών και επιζήτηση υστεροφημίας, σεβαστή οι
κογενειακή κατάσταση και κοινωνικό κύρος στους τόπους διαμονής.
6. Η ιστορία το υ Κ οζανίτιχου Ε υ ερ γετισ μ ο ό
Η ιστορία του κοζανίτικου ευεργετισμοό δεν διαφ έρει α π ό εκείνη της υ π ό

λοιπης Ελλάδας. Ξεκινάει με έναν φτωχό Κοζανίτη. που πλουτίζει με μεγάλες
προσπάθειες και πολύ μόχθο σε ένα ξένο τόπο και αφιερώνει τη ζωή και την
περιουσία του στην ιδέα να εξασφαλιστεί αισιόδοξο μέλλον γ ια τον α γα π η
μένο γενέθλιο τόπο του. Και φτάνει στο αποκορύφω μά της με τον Κων. Μα-
μάτσιο. α π ό τις σημαντικότερες προσω πικότη τες της πόλης της Κοζάνης, ο
οποίος κατάφερε να πραγματοποιήσει τα ιδεαλιστικά του όνειρα και να δώσει
ζωή σε πολλούς συμπολίτες του -α λ λ ά και σε άλλους εκτός Κ οζάνης- με την
κατασκευή του νοσοκομείου της πόλης. Ανάμεσα σε αυτούς απλώ νεται ένας
μεγάλος κατάλογος ευεργετών της πόλης, ο οποίος ωθεί τους ερευνητές να δια
πιστώσουν τις ιστορικά υπαγορευμένες μεταλλάξεις του φαινομένου.10
Η πλειονότητα των ευεργετών φ εύγει σε μικρή ηλικία, ζει στο εξωτερικό,
προκύπτει και συνήθως δεν επιστρέφει στην π α τρ ίδ α του. Λίγοι είναι αυτοί
π ο υ αποφασίζουν να επιστρέφουν στην Κοζάνη. Κ άποιοι α πό αυτούς α π ο
κτούν μεγάλη περιουσία και γίνονται ευεργέτες δύο τόπων: ευεργετούν τη θετή
π α τρ ίδ α και βέβαια το γενέθλιο τόπο, την Κοζάνη.
Η καταγεγραμμένη προσφορά των φημισμένων Κοζανιτών εμπόρων στα Βαλ
κάνια. στην Κεντρική και ΒΔ Ευρώπη προς την ιδιαίτερη πατρίδα τους ξεκινάει
ήδη από το 17° αιώνα. Αυτή η συμβολή των κοζανίτικων εμπορικών καραβανιών
κάλυψε πολλές από τις κοινοτικές ανάγκες και υποστήριξε υλικά το όραμα για
τον διαφωτισμό των συμπολιτών και τη βελτίωση της ζωής των φτωχών.
Οι κοζανίτες ευεργέτες στοχεύουν σε συγκεκριμένες ενέργειες. Η κυρίαρχη
δράση είναι αυτή της ίδρυσης σχολείων και της προσφ οράς βιβλίων στη Βι
βλιοθήκη της πόλης. Ο ευρω παϊκός και νεοελληνικός Διαφωτισμός τους έχει
επηρεάσει ιδιαίτερα, όπω ς επίσης και η ζωή τους στο εξωτερικό, η απόκτηση
περιουσίας με σκληρή δουλειά και η ένταξή τους στη νεοεμφανιζόμενη τότε
αστική τάξη των ευρω παϊκώ ν πόλεων. Μέσα α π ό την εκπα ίδευση των συ
μπολιτών τους θα προσπαθήσουν να ανορθώσουν τη γενέτειρά τους και, πολύ
περισσότερο, να πείσουν ότι κάποια στιγμή π ρ έπ ει να επαναστατήσουν κατά
του τουρκικού ζυγού και να ελευθερωθούν.
ίο Μ υλω νάς. Οι Ε υ ε ρ γ έ τ ε ς τ η ς Κ οζάνης, σ. 20.

0». κοζανίτες ευεργέτες εντάσσονται σε δύο μεγάλες χαρακτηριστικές ομάδες:

α) Εκκλησιαστικοί άνδρες. Π ρόκειται κυρίω ς γ ια επισκόπους, συνήθως
φωτισμένους ανθρώπους, οι οποίοι δώρισαν ένα τμήμα της περιουσίας σε διά
φορες εκκλησίες της επισκοπής τους. Ενδιαφέρον α ποκτά το γεγονός ότι με
την ευεργεσία τους μερίμνησαν τόσο γ ια την ίδρυση και λειτουργία σχολείων
στην επισκοπή τους όσο και για τον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης της Κοζάνης
με τη δω ρεά των βιβλιοθηκών τους. Χαρακτηριστικότερο πα ρ ά δειγμ α όλων ο
μητρ. Διονύσιος Ψαριανός, ο οποίος δώρισε το σύνολο της βιβλιοθήκης του στη
Δημοτική Βιβλιοθήκη, ώστε δικαίως μια αίθουσά της φέρει το όνομά του. Άλλοι
ευεργέτες επίσκοποι είναι: ο Θεόφιλος ο Βεροιεύς (1768-1811), ο Βενιαμίν Κα-
ρίπογλου (1781-1851), ο Κωνστάντιος Μ ατουλόπουλος (1841-1910), ο Φώτιος
Μ ανιάτης (1874-1939). ο Ιωακείμ Αποστολίδης (1883-1962).11
β) Ιδιώ τες οι οποίοι κυρίως ως μετανάστες στην Ευρώπη και μέσα α πό
σκληρή δουλειά απέκτησαν σημαντικό πλούτο. Οι ευεργεσίες της δεύτερης
ομ άδας δεν θα μπορούσαν να διαφέρουν πολύ α πό αυτές της πρώτης. Είναι
η εποχή της ακμής του νεοελληνικού Διαφωτισμού (περί το 1800). κατά την
οποία η επιτα γή για π α ιδ εία του υπόδουλου έθνους α ποκτά πλέον π ρ ω τεύ
ουσα σημασία, ενώ οι απόδημοι Κοζανίτες εμπλέκονται έντονα στις κοινωνι
κοοικονομικές εξελίξεις. Οι μετανάστες-ευεργέτες της λεγάμενης «πρώ της γ ε
νεά ς» (18ος αι.) προσανατολίστηκαν στη χρηματοδότηση εκδόσεων ελλήνων
συγγραφέων (π.χ. ο μεγαλέμπορος Παν. Μουράτης). στην οικονομική ενίσχυση
της περίφημης Σχολής της Κοζάνης (οι Κοζανίτες μεγαλέμποροι στη Βουδα
πέστη Γ. Αγόρας και Χρ. Πλατώνης) και στον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης της
Κοζάνης με σημαντικά συγγράμματα της εποχής.12
Κ ατά τον 19° αι., ενώ στην απελευθερωμένη Ελλάδα οι ευεργεσίες εντάσ
σονται σε ένα πλαίσιο εξορθολογισμού και αστικού εκσυγχρονισμού οικονο
μίας και κοινωνίας, στην υπόδουλη ακόμη Μακεδονία, και συγκεκριμένα στην
Κοζάνη, ο ευεργετισμός συνεχίζει να επιδιώ κει κατά κύριο λόγο την καλλιέρ
γεια της π α ιδ εία ς.13 Οι προσπάθειες των ευεργετών επικεντρώνονται, με την
προσφορά σημαντικών χρηματικών ποσών, στη δημιουργία νέων σχολείων, τη
διατήρηση και καλή λειτουργία της Σχολής της Κοζάνης και τον εμπλουτισμό
της Βιβλιοθήκης της. Π αραδειγματικά μπορούν να αναφερθούν: α) το σπάνιο
και πολύτιμο για τη Βιβλιοθήκη Κοζάνης υλικό μέσω της δω ρεάς του λογίου
Ευφρόνιου Ραφαήλ Πόποβιτς (1774-1853),14 β) τα κληροδοτήματα του λόγιου
11 Ό .π .. σ. 28. 34. 51. 55. 57-58. 70.

12 Ό .π .. σ. 25-30.
13 Ό .π ., σ. 31-47.
14 Ό π ω ς π.χ. το Λ εξικό Σ ουίόα. η Χ ά ρ τα το υ Ρ ή γα (1797) κ α ι ο Χ ά ρ τη ς το υ Ά νθιμου Γαζή
(1800).
και πολιτικού Γ. Λασσάνη (1793-1870) και των μ εγαλέμ πορω ν I. Μ ουράτη

(1799-1873) και Παύλου Χαρίση (1830-1902). τα οποία προίκισαν με σημα
ντικά ποσά, γ ια να βοηθούν κοζανίτες σπουδαστές. Σ υγκεκριμένα, το Μου-
ράτειο κληροδότημα βοήθησε να σπουδάσουν 25 Κοζανίτες α πό το 1876 ως το
1940. ενώ το Χαρίσειο κληροδότημα με τη Χαρίσειο Γεωργική Σχολή πρόσφερε
τη δυνατότητα σε « π α ιδ ία ... προ παντός ορφανά καί πτωχά, άξια βοήθειας,
[νά] διδάσκωνται καί άνατρέφωνται δωρεάν, ϊνα διά των άποκτηθεισών γνώ
σεων πορίζω νται τά προς τό ζην καί άποκτώ σι περιουσίαν ...».15 Σημαντική
ήταν και η χρηματική συμβολή του μεγαλέμπορου Χαρίσιου Μούκα. ο οποίος
αφιέρω σε και τμήμα των ακινήτων του. ενώ οι αδερφ οί Βαλταδώ ρου κ α τα
σκεύασαν το Βαλταδώρειο Γυμνάσιο (περ. 1900).
Από δεύτερο μισό του 19ου αι. και μετά την απελευθέρωση της Κοζάνης
παρατηρείται μία αλλαγή στον τύπο της ευεργεσίας. Οι κοζανίτες ευεργέτες,
λόγω προσωπικών τραυμάτων και εμπειριώ ν κατά τη διαμονή τους στο εξω
τερικό. πρωτοστατούν στην υλοποίηση έργων που στοχεύουν στη δημιουργία
υποδομών καθώς και στη βελτίωση της κοινωνικής ζωής. Η αστικοποίηση της
πόλης στρέφ ει τον ευεργετισμό προς τον εξορθολογισμό της κοινωνίας. Στο
πλαίσιο αυτό δόθηκε ιδιαίτερο βάρος σε βασικές υποδομές, όπω ς στην κ α
τασκευή νοσοκομείου και τη δημιουργία μουσείου. Ή ταν ο επ ιχειρ η μ α τία ς
Κων. Μ αμάτσιος (1888-1963) μαζί με τον μεγαλέμπορο Αναστ. Στάμκο (1853-
1934) εκείνοι που. έχοντας το ιδεαλιστικό όνειρο της ιατρικής περίθαλψης των
συμπολιτών τους, δώρισαν το χρηματικό ποσό για να κατασκευαστεί το νο
σοκομείο της πόλης, το Μαμάτσειο Νοσοκομείο (η μαιευτική πτέρυγα φέρει το
όνομα του Αναστ. Στάμκου).
Βέβαια, δεν λησμονείται και η εκπαίδευση, η οποία σε όλες τις εποχές
αποτελεί μέσο ανάπτυξης, εξέλιξης και εξορθολογισμού. και γ ι ’ αυτό συνεχί
ζονται οι ευεργεσίες στον τομέα αυτό. Στο πλαίσιο αυτό ανήκουν σημαντικοί
κοζανίτες ευεργέτες. Ο πολιτικός Κων. Δρίζης (1852-1927) δώρισε την εξο
χική κατοικία στη γενέτειρά του. μαζί με το ποσό των 200.000 δρχ. για τη δη
μιουργία του Δρίζειου Κληροδοτήματος. Ο Μ ακεδονομάχος Νικ. Μ αλούτας
(1874-1942) αφιέρω σε την πατρική του οικία στην πόλη γ ια τη δημιουργία
Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα. Ο σπουδαίος έφορος της Βιβλιοθήκης Κοζάνης
Νικ. Δελιαλής (1895-1979) άφησε ολόκληρη την περιουσία του στον Δήμο Κο
ζάνης και στη μητρόπολη Σερβίων και Κοζάνης. Ο επιχειρηματίας Κων. Γκέρ-
τσος (1897-1977) κατασκεύασε το Γκέρτσειο Εκκλησιαστικό Ίδρυμα. Και, τε
λευταίοι αλλά εξίσου σπουδαίοι, οι αδερφοί Δημ. και Κων. Κοβεντάρου προ-
σέφεραν χρηματικά ποσά γ ια τη δημιουργία ωδείου στην πόλη τους (Κοβε-
15
Λ ιούφ ης. Ισ το ρ ία τ η ς Κοζάνης, σ. 337· Κ α ρ ά τζια ς. Ισ το ρ ικ ά Κ οζάνης, σ. 30.
ντάρειο κτήριο) και κατασκεύασαν τη νέα πτέρυγα του Δημαρχείου της πόλης,
με στόχο να στεγαστεί η Δημοτική Βιβλιοθήκη.
0 κοζανίτικος ευεργετισμός καλύπτει μια μεγάλη χρονική περίοδο και χα
ρακτηρίζεται από διαφοροποιήσεις. Πρόκειται γ ια μια μακρά ιστορία πολλών
ατομικών βιογραφιών, οι οποίες συμπλέκονται και συνδέονται άμεσα με τη
ιστορία του γενέθλιου τόπου. 0 κατάλογος των ευεργετών δεν θα μπορούσε
να τελειώσει εδώ. 0 θεσμός του ευεργετισμού αποτέλεσε σημαντικό κομμάτι
της εξέλιξης της πόλης και βέβαια συνεχίστηκε κ α θ ’ όλον τον 20° αι., κα τά
τη διάρκεια του οποίου πολλοί Κοζανίτες, επιδεικνύοντας έμπρακτα την αγάπη
προς τον γενέθλιο τόπο τους, δώρισαν διάφ ορα χρηματικά ποσά, οικόπεδα,
κτήρια και τόμους βιβλίων στην πόλη τους.16
7. Π ρ ο τά σ εις για την ανάδειξη των Ε υ ερ γετώ ν
Το φαινόμενο του ευεργετισμού στην περιοχή Κοζάνης μπορεί να αποκαλύψει

πολλές ακόμη λεπτομέρειες ιστορικές, εκπαιδευτικές, οικονομικοκοινωνικές,
πολιτικές και εθνικές. Με αυτή τη σκέψη επιθυμ ώ να επα να φ έρω στο τρ α
πέζι της συζήτησης την υλοποίηση της δράσης με τίτλο «Οι Δρόμοι των Δυτι-
κομακεδονικών Καραβανιών, 17ος-19οζαι.», μέσω της οποίας θα ερευνηθούν εν
δελεχώ ς αρχεία άλλων χωρών, όπου διέπ ρεψ α ν Κ οζανίτες και Δυτικομακε-
δόνες. Η δράση αυτή μπορεί να χρηματοδοτηθεί και να υλοποιηθεί μέσα από
το πρόγραμμα «Πολιτιστικές Διαδρομές» του Συμβουλίου της Ευρώπης.1' Πρό
κειται για ένα πανευρω παϊκό πρόγραμμα, το οποίο στοχεύει: α) στη γνω στο
ποίηση της κοινής πολιτιστικής ταυτότητας των ευρω παίω ν πολιτών, β) στην
προστασία της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς ως πηγής κοινωνικής, οι
κονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης, και γ) στην ανάπτυξη του πολιτιστικού
τουρισμού.
16 Μ υλω νάς, Οι Ε υ ε ρ γ έ τ ε ς τη ς Κ οζάνης, ο. 69.

17 Γ ια το π ρ ό γ ρ α μ μ α , το υ ς σ τόχους κ α ι τ ις δ ρ ά σ ε ις το υ π β . h ttp ://w w w .cu ltu rero u tes.lu /-
ρΗρ/ίο_ΐηάεχ.ρΐ7ρ?ΐΓ^=θη.
ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΤ ΕΤΕΡΓΕΤΙΣΜΟΤ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 187
Εικ. 1. Β α λ τα δ ώ ρ ειο Γ υμ νάσ ιο, δ ω ρ ε ά τω ν α δ ελ φ ώ ν

Λ ά μ π ρ ο υ κ α ι Β ασ ιλείου Β α λ τα δ ώ ρ ο υ (α νέγερ σ η : 1899-1900).
Εικ. 2. Α π ο κ α λ υ π τή ρ ια τ η ς π ρ ο το μ ή ς το υ Β. Β α λ τα δ ώ ρ ο υ
α π ό τον νομ άρχη Κ οζάνη ς Δ. Σ τα ύ ρ ο υ . 30.1.1930
(α ρ χείο Γ ιά ννη Κ ορκά).
Ε ικ . 3.
Δ ρίζειο Μ έγαρο,
δ ω ρ ε ά το υ Κ ων. Δρίζη
(α ν έ γ ε ρ σ η : 1 9 0 6 ).
Ε ικ. 4. Ε γ κ α ίν ια τω ν δη μ ό σ ιω ν λουτρώ ν τη ς Κ οζάνης, 1932.

Δ εξιά σ το μέσον ο Ιω α κ είμ Κ οζάνης κ α ι α ρ ισ τε ρ ά το υ ο δ ή μ α ρ χο ς Σ τέρ γ. Κ α ρ α γκ ο ύ νη ς.
Δ εξιά το υ Ιω α κ είμ ο ε υ ε ρ γ έ τ η ς Α ναστ. Σ τά μ κ ο ς με τη σ ύ ζυ γό του.
(α ρ χείο Γ ιάννη Κ ορκά).
Εικ. 5.
Μ α μ ά τσ ειο Γ ενικό
Ν οσ οκομ είο Κ οζάνης (1959),
δ ω ρ ε ά τω ν Κων. Μ α μ ά τσ ιο υ
κ α ι Α ναστ. Σ τά μ κ ο υ
(α νέγερ σ η : 1954-58).
Ευάγγελος Καραμανές
Η ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ

ΚΟΖΑΝΗΣ-ΓΡΕΒΕΝΩΝ:
ΜΙΑ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ
ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ
Η οροσειρά της Πίνδου με τις διακλαδώ σεις της υπήρξε εδώ και αιώνες προ
νομιακός χώρος για τους νομάδες και ημινομάδες κτηνοτρόφους της κυρίως
(ηπειρω τικής) Ελλάδας. Η α πουσία συνόρων στο ευρύτατο γεω γρ α φ ικ ό
πλαίσιο της Οθωμανικής Α υτοκρατορίας διευκόλυνε τη μετακίνηση των κο-
παδιώ ν κυρίως προς τις πεδιάδες της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας, τη Χαλ
κιδική αλλά και τις π εδιά δες Αιτωλοακαρνανίας, Άρτας και Θεσπρωτίας. Το
γεω γρ α φ ικ ό ανάγλυφ ο της ευρύτερης περιοχής, με τα σχετικά ψηλά βουνά
να ευρίσκονται σε απόσταση όχι απαγορευτικά μακρινή α πό τις πεδιά δες και
τα παράλια, ευνόησε την ανάπτυξη μιας μεταβατικής κτηνοτροφίας, που α π ο
τελεί άριστο μέσο εκμετάλλευσης των ορεινών βοσκών κατά τη θερμή θερινή
περίοδο και χρησιμοποιεί τους σχετικά κοντινούς κάμπους, όπου τα διαθέσιμα
βοσκοτόπια και οι ηπιότερες θερμοκρασίες επιτρέπουν την επιβίωση των κο-
παδιώ ν κατά τους δριμείς χειμώνες. Ο τύπος της μετακίνησης αυτής ανθρώπων
και ζώων έχει βαθιές ρίζες μέσα στον χρόνο στην περιοχή που εξετάζουμε
-α υ τ ό είναι γνω στό και α π ό τις ειδικές έρευνες προ'ιστοριολόγων. οι οποίοι
ανέλυσαν εθνοαρχαιολογικά δεδομένα που αφορούν ομάδες κυνηγών, που ακο
λουθούσαν τα ά γρια θηράματα κατά την εποχική τους μετακίνηση αλλά και
νομάδες κτηνοτρόφους- και βεβαίως αφορά πολλές μεσογειακές χώρες, το γ ε
ω γραφ ικό ανάγλυφ ο των οποίων π α ρ έχει πρόσφορο έδα φ ος γ ια αναλόγου
τύπου κτηνοτροφική παραγω γική δραστηριότητα.1
C. C hang, «R esearch R eport: P astoral T ra n sh u m a n c e in th e S o u th e rn B alk an s as a So

cial Ideology: E thnoarcheological R esearch in N o rth e rn G reece», American Anthropologist
9 5 /3 ( Σ ε π τ . 199 3 ) 687-703· C. C h an g - P. A. T o u rtello tte, « T h e E th n o a rc h a e o lo g ic a l
S urvey of P astoral T ra n sh u m a n t Sites in th e G revena P réfecture of G reece». Journal of
Field Archaeology 20 (1 9 9 3 ) 249-264· N. Ε υ σ τρ α τ ίο υ , « Α ν α ζη τώ ν τα ς τ ις π α ρ α λ λ α γ έ ς
το υ κοινού ορεινού π ο λ ιτισ μ ικ ο ύ χώ ρ ο υ τη ς Μ εσ ογείου», Τα Γρεβενά: Ισ τ ο ρ ία . τέχνη,
π ο λιτισ μ ό ς. Π ρ α κ τικ ά σ υ ν εδ ρ ίο υ 2 0 0 2 . ε π ιμ . Μ ιλτ. Μ. Π α π α ν ικ ο λ ά ο υ , Θ εσσ αλονίκη
2 0 0 4 , σ. 4 3 -4 6 . — Α νά λυση τω ν μ ορ φ ώ ν οργάνοοσης τη ς ε ρ γ α σ ία ς με σ τό χο την
εκ μ ετά λλευσ η τω ν πρ ο ϊό ντω ν της κ τη νοτρ οφ ία ς tov α ιγο π ρ ο β ά τω ν στον ελληνικό χΐόρο
α π ό μ ία ε θ ν ο α ρ χ α ιο λ ο γ ικ ή π ρ ο ο π τικ ή βλ. σ το A n d ré a s K ap etan io s. « “S o cialisatio n ”
190 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΑΡΑΜΑΝΕΣ
Η κτηνοτροφική δραστηριότητα στην περιοχή που αναφέρομαι, την οποία

στον τίτλο της ανακοίνωσής μου χαρακτηρίζω ως «διαχρονική» -βεβα ίω ς ε π ’
ουδενί υπαινίσσομαι κάποια μορφή γραμμικής ιστορικής συνέχειας ενός συ
γκεκριμένου συστήματος οργάνωσης της κτηνοτροφικής π α ρ α γω γή ς- γνώρισε
στιγμές μεγάλης άνθησης αλλά και κάμψης, σύμφωνα με τις ευρύτερες συν
θήκες κάθε ιστορικής περιόδου. Στη μορφή που τη γνωρίζουμε στα νεότερα
χρόνια διαμορφώ θηκε στο πλαίσ ιο της Οθωμανικής Α υτοκρατορίας (δια τη
ρώντας πολλά στοιχεία από τη βυζαντινή περίοδο) και μετασχηματίστηκε δρα
στικά με την απελευθέρωση της Μ ακεδονίας, την ολοκλήρωση του ελληνικού
κράτους στη σημερινή του μορφή και την ταυτόχρονη δημιουργία εθνικών συ
νόρων με τα γειτονικά κράτη κα τά τη δεύτερη δεκ α ετία του 20ου αιώνα. Η
κτηνοτροφική δραστηριότητα, εδρ α ία ή μετακινούμενη, μπορούσε να συνυ
πάρχει με τη γεωργική καλλιέργεια της γης, ακόμη και σε οικισμούς που ήταν
χτισμένοι σε υψηλό υψόμετρο. Η σπουδαιότητα της μιας ή της άλλης δραστη
ριότητας, στο πλαίσιο επιμέρους περιοχών ή οικισμών ή ακόμη και στο εσω
τερικό της ίδια ς κοινότητας, γνώρισε σημαντικές μεταβολές, ανάλογα με τις
γενικότερες ιστορικές και οικονομικές περιστάσεις. Ν εότερες έρευνες έχουν
δείξει ότι ακόμη και γνωστές για τη μεγάλη μετακινούμενη κτηνοτροφία τους
βλαχικές κοινότητες της Πίνδου διέθεταν κατά το σχετικά πρόσφατο ιστορικό
παρελθόν γεω ργικές καλλιέργειες.*2
Κ ατά τον 20° αι., στις δεκαετίες του 1920 και του 1930. η γεωργική με
ταρρύθμιση με την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών αφαίρεσε α π ό τα μεγάλα
κοπάδια των τσελιγκάτων τον ζωτικής σημασίας γ ια εκείνα χώρο των χειμε-
of an im a ls in Crete. Ik a ria a n d E p iru s: m ateria l a n d sym bolic role of m a n -a n im a l re

latio n s of p ro d u c tio n in the p ro cess of social fo rm a tio n » , στο: E. K o tjab o p o u lo u - Y.
H am ilakis - P. H alstead - C. G am ble - P. E lefanti (επιμ .Χ Zooarchaeology in Greece: Re
cent Advances , [B ritish School a t A th e n s, S tu d ie s 9], Λ ο ν δ ίν ο 2 0 0 3 . σ. 2 8 3 -2 9 0
(A th en sS tab le URL: h ttp ://w w w .jsto r.o rg /stab le /4 0 9 6 0 3 5 8 ). — Ε π ίσ η ς γ ια τις μ ο ρ φ έ ς
τη ς μ ετα κ ιν ο ύ μ εν η ς κ τη νο τρ ο φ ία ς στον ευ ρ ύ τερ ο χώ ρ ο τη ς Μ εσ ογείου κ α ι τις π ο ικ ίλ ε ς
σ χ έ σ ε ις τω ν ο ρ ειν ώ ν π ε ρ ιο χ ώ ν μ ε τ ις π ε δ ιά δ ε ς βλ. τ α κ λ α σ ικ ά έ ρ γ α : X. d e P lan h o l.
De la plaine pamphylienne aux lacs pisidiens. Nomadisme et vie paysanne. Π α ρ ίσ ι 1958. X. de
P la n h o l - P. R ognon. Les zones tropicales arides et subtropicales, Π α ρ ίσ ι 1970. κ α ι
F. B ra u d e l. H Μ ε σ ό γ ε ιο ς κ α ι ο μ ε σ ο γ ε ια κ ό ς κ ό σ μ ο ς τη ν ε π ο χ ή τ ο υ Φ ιλ ίπ π ο υ Β '
τ η ς Ισ π α ν ία ς , τ. 1: Ο ρ ό λ ο ς τ ο υ π ε ρ ίγ υ ρ ο υ , μ τφ . Κ λ α ίρ η Μ η τσ οτά κ η . ε κ δ . Μ ΙΕ Τ ,
Α θήνα 20 0 5 . κ υ ρ ίω ς σ. 29-61, 100-122.
2 Γ ια π α ρ ά δ ε ιγ μ α , το Π εριβόλι Γ ρεβ ενώ ν. το Μ έτσ οβο κ α ι το Χ α λ ίκ ι Α σ π ρ ο π ο τ ά μ ο υ .
Γ ια τη σ η μ α σ ία τη ς γ ε ω ρ γ ικ ή ς κ α λ λ ιέ ρ γ ε ια ς σ τ α β λ ά χ ικ α χ ω ρ ιά τη ς Π ίνδου κ α ι ιδ ι
α ιτ έ ρ ω ς σ τη ν π ε ρ ιο χ ή το υ Μ ετσ ό β ο υ βλ. Θ εοφ . Γ. Δ α σ ο ύ λ α ς. Α γ ρ ο τ ικ έ ς κοινω νίες
το υ ορεινού χώ ρ ο υ κ α τ ά την Οθωμανική περίοδο. Ο γεω ρ γικ ό ς κ ό σ μ ο ς τ η ς « Χ ώ ρ α ς
Μ ε τζ ό β ο υ » ( ί8 ος- ί9 ° ζ αι.). α δη μ οσ . δ ιδ α κ τ . δια τρ ιβ ή , Τομ. Λ α ο γ ρ α φ ία ς. Τμ. Ιστ. κ α ι
Α ρχαιολ.. Φ ιλοσ. Σχ.. Π ανεπ. Icoavvívojv. Ιω ά ν ν ιν α 2009.
Η ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΟΖΑΝΗΣ-ΓΡΕΒΕΝΩΝ 191
ρινών πεδινών βοσκών, οδηγώντας τα στην εξαφάνιση. Μ εταπολεμικά, μέσα

α πό τις στάχτες των καμένων α πό τους Γερμανούς χωριών και τα ανείπω τα
δεινά του Εμφυλίου, δημιουρνήθηκε μια νέα πραγματικότητα, και οι εναπο-
μείναντες πλέον ποιμένες διαχειρίζονταν συνήθως τα κοπά δια τους σε σ τε
νότερα οικογενειακή βάση. Η κτηνοτροφία αυτή προσαρμόστηκε στην ένταξη
της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (μετέπειτα Ευρωπαϊκή
Έ νωση) πριν α πό τρεις περίπου δεκαετίες, και σήμερα, στην εποχή της π α
γκοσμιοποίησης. α ντιμ ετω πίζει την κρίση, κα τα ρ χά ς ως οικονομική και
ασφαλώς κρίση του εθνικού κράτους, αλλά και των ευρωπαϊκών θεσμών, όπως
τους γνωρίσαμε τις τελευταίες δεκαετίες.
Η παραδοσιακή κτηνοτροφία χαρακτηριζόταν από την κοινωνική ορ γά
νωση της παραγω γής, την αυστηρή κατανομή της εργασίας (κατά άτομο, φύλο,
ηλικία), τον σεβασμό προς την τοπική και οικογενειακή ιεραρχία, την π ε ι
θαρχία. τη συνεργασία, την αλληλοβοήθεια και την αμοιβαιότητα μεταξύ
ατόμων και κυρίως μεταξύ ευρύτερων οικογενειακών ομάδων, αλλά και από
τη χρήση εκτεταμένων κοινωνικών δικτύων (κουμπαριές, πελατειακές σχέσεις
κλπ.), σχέσεις οι οποίες χαρακτηρίζονταν από το χαμηλό επίπεδο εκχρηματι-
σμού των συναλλαγών μεταξύ των εμπλεκομένων.3 Ταυτόχρονα, ήταν ενταγ
μένη α πό οικονομικής άποψης σε ευρύτερους σχηματισμούς μέσω, γ ια π α ρ ά
δειγμα, της πληρωμής φόρων κατά την Τουρκοκρατία και της εμπορευματο-
ποίησης των κτηνοτροφικών προϊόντων, κυρίως των γαλακτοκομικών, του μαλ
λιού (και των υφασμάτων που φτιάχνονταν από αυτό) και βεβαίως των ίδιων
των ζώων (παραγω γή κρέατος και δερμάτων). Στο οθωμανικό πλαίσιο, ζωέ-
μποροι και εισπράκτορες του κτηνοτροφικού φόρου (συχνά επρόκειτο για τα
ίδια πρόσ ω πα ) επιμελούνταν την αποστολή κοπαδιώ ν και γαλακτοκομικώ ν
προϊόντων στην Κωνσταντινούπολη, για να καλύψουν τις ανάγκες του αστικού
πληθυσμού.4 Σε κάθε περίπτωση, η κτηνοτροφική δραστηριότητα (και ιδια ί
τερα η μεγάλη κτηνοτροφία) αποτελούσε πηγή πλούτου και δυνητικό εφ αλ
τήριο και για άλλες επικερδείς δραστηριότητες. Αντιθέτως, οι μικρές γεωργικές
εκμεταλλεύσεις της περιοχής στόχο είχαν κυρίως την αυτοκατανάλωση.
Η κινητικότητα μέσα στον χώρο, που χαρακτηρίζει την κτηνοτροφική δρα
στηριότητα. θα επηρεάσει ποικιλοτρόπω ς τη φ υσιογνω μία της περιοχής στα
νεότερα χρόνια. Ό πω ς είναι γνωστό από την ιστορική έρευνα, η σπουδαιότερη
Βλ. Κ. K aser. « Κ τη ν ο τρ ο φ ία , σ υ γ γ έ ν ε ια , ο ικ ο γ έ ν ε ια κ α ι ο ικ ο λ ο γ ία σ τον ορ εινό χώ ρ ο

τη ς δ υ τικ ή ς Β α λκ α νικ ή ς (14°^ — α ρ χ έ ς 2 0 ου α ιώ ν α )» , στο: Β. Ν ιτσ ιά κ ο ς - Χρ. Κ α σ ίμ η ς
(ε π ιμ .), Ο ορεινό ς χώ ρ ο ς τ η ς Β α λκ α ν ικ ή ς . Α θήνα 2000. σ. 185-193.
Βλ. Β α σ ιλικ ή Ρ όκου. Ο ρεινές κοινω νίες κ α τ ά τη ν π ερ ίο δ ο τ η ς οθω μανικής κ υ ρ ια ρ
χ ία ς σ τ α Β α λκά νια : Το Μ έτσοβο τη ς κ τη ν ο τρ ο φ ία ς α π ό τον ί 7ο έω ς το ν 20ό αιώνα.
Θ εσσαλονίκη 2007. σ. 81-106.
πόλη της περιοχής, η Κοζάνη, όπως και η γειτονική Σιάτιστα, ξεκινά τον 16° αι.
α πό έναν γεωργοκτηνοτροφικού τύπου οικιστικό πυρήνα, για να εξελιχθεί σε
σημαντικό οικονομικό κέντρο, χάρη στις εμπορικές διασυνδέσεις των κατοίκων
της με σημαντικές πόλεις χωρών της Βαλκανικής και της Κεντρικής Ευρώπης.
Στην περίπτω ση των Γρεβενών. η ανάπτυξή τους συνδέεται άμεσα με την κτη
νοτροφία. Φαίνεται ότι πριν από την ανάδειξη της πόλης ως εμπορικού και δι
οικητικού κέντρου τοπικής εμβέλειας ο οικιστικός ιστός ήταν περισσότερο ενι-
σχυμένος δυτικότερα, όπου γινόταν και το ετήσιο εμπορικό πανηγύρι του Μαυ-
ρονόρους. Τα Γρεβενά γίνονται σταθμός των οδών από την Κόνιτσα, τα Ιω
άννινα και το Μέτσοβο προς τη Βέροια και τη Θεσσαλονίκη, και α πό τη Δυ
τική Μακεδονία προς το Μοναστήρι, κυρίως μετά την επέκταση του Αλή πασά
προς τα ανατολικά και σε συνάρτηση με την εμπορική ανάπτυξη της Σιάτιστας
και κυρίως της Κοζάνης. Η πόλη των Γρεβενών αποτελεί επίσης σημείο α να
φοράς για τους ημινομάδες κτηνοτρόφους της Πίνδου (κυρίως τους κατοίκους
των Βλαχοχωρίων Σαμαρίνας, Περιβολιού. Αβδέλλας και Σμίξης. αλλά και των
γειτονικώ ν Κ οπατσαροχω οίω ν), χάρη και στο περίφ ημο π α ζά ρ ι της. τον
«Αχίλλη». που πραγματοποιείται κατά τον Μάιο και συνδέεται με την εποχική
μετακίνησή τους από τα πεδινά προς τα ορεινά, όπω ς παλαιότερα εκείνο του
Μαυρονόρους. Η σταθερά κτηνοτροφική φυσιογνωμία της περιβάλλουσας π ε
ριοχής συμβάλλει και στην αρχική ανάδειξη της πόλης ως στρατιω τικού και
εμπορικού σταθμού και βεβαίως διοικητικού κέντρου, αλλά και στη διατήρησή
του ως τέτοιου.3
Στις πόλεις της περιοχής συγκεντρώνονταν τα προϊόντα της γεωργικής και
κτηνοτροφικής παραγω γής των κοντινών περιοχών. Οι αγρότες πρα γμ α τοπο ι
ούσαν αντιστοίχως τις προμήθειές τους, ενδυναμώνοντας τις πόλεις, που α π ο
κτούσαν όλο και περισσότερη δύναμη σε σχέση με την επαρχία που τις περιέ
βαλλε. Η Ελεωνόρα Σκουτέρη σημειώνει την ανισορροπία αυτή και την προκύ-
πτουσα σχέση εκμετάλλευσης, που καθιστούσε επιπλέον τις πόλεις πολιτιστικά
πρότυπα που διαμόρφωναν τον τρόπο ζωής στην ύπαιθρο. Η ίδια διακρίνει δύο
είδη πόλεων στην περιοχή: α) αυτόνομες κοινότητες, όπου επιτελούνταν αστικές
λειτουργίες ως την Κ αταστροφή του 1922 και ο πληθυσμός τους ήταν είτε
αμιγώς ελληνικός είτε κυριαρχούσε το ελληνικό στοιχείο, όπως η Σιάτιστα, η Κο
Γ ια τη φ υ σ ιο γνω μ ία τη ς περιοχής, όσον α φ ο ρ ά τ ις π α ρ α γ ω γ ικ έ ς δρα σ τη ρ ιότη τες τω ν κα

τοίκω ν, βλ. Ε λεω νόρα Σ κουτέρη-Δ ιδασκάλου. «Ό ψ εις του π α ρ α δ ο σ ια κ ο ύ πολιτισ μ ού της
Μ ακ εδονίας», στο: Η νεότερη και σ ύγχρ ο νη Μ ακεδονία, τ. 1: Η Μ ακεδονία κ α τ ά την
Τ ουρκοκρατία, επ ιμ . I. Κ ολιόπουλος - I. Χ ασιώ της, Α θήνα 1992. κ υρ ίω ς σ. 334-336. Γ ια
τις π ό λ εις τη ς περ ιο χή ς βλ. Μ αρ ία -Χ ρ ισ τίνα Χατζηιο^άννου. Η ιστορική εξέλιξη των οι
κισμών σ τη ν περιοχή το υ Α λιάκμονα κ α τά την Τ ουρκοκρατία. Ο κώ δικας α ρ. 201 τ η ς
Μ ονής Μ ετα μορφ ώ σ εω ς του Σ ω τήρος Ζ ά β ο ρδα ς. [ΚΝ Ε/ΕΙΕ], Αθήνα 2000, σ. 30-46.
ζάνη και η Έ δεσσα, και β) τον τύ π ο της εξαρτημένης πόλης ή αστικό διοικη
τικό κέντρο, όπου, βοηθούσης της ισχυρής οθωμανικής διοικητικής ή και στρα
τιωτικής παρουσίας, ο πληθυσμός ήταν μεικτός, όπως τα Γρεβενά, τα Σέρβια,
η Νεάπολη, η Καστοριά, η Βέροια, το Μοναστήρι κ.ά. Στα τέλη του 18ου αι. η Κο
ζάνη. η Καστοριά και η Σιάτιστα είχαν 8.000-9.000 κατοίκους, αρκετές κωμο-
πόλεις ξεπερνούσαν τις 2.500 κατοίκους, όπως τα Γρεβενά, η Σαμαρίνα. η Ερά-
τυρα (Σέλιτσα), τα Σέρβια. η Νεάπολη (Λειψίστα). η Πτολεμάί'δα (Καϊλάρια),
η Κλεισούρα, η Φλώρινα, ενώ υπήρχαν και ορισμένες με 1.200-2.000 κατοίκους,
όπω ς το Περιβόλι, ο Πεντάλοφος (Ζουπάνι), η Βλάστη, το Βογατσικό. Την εποχή
της απελευθέρωσης της Μ ακεδονίας η κατάσταση δεν είχε μεταβληθεί κατά
πολύ, καθώς η Κοζάνη, η Σιάτιστα και η Καστοριά είχαν από 10.000 περίπου
κατοίκους, ενώ η δημογραφία ορεινών οικισμών, όπως η Σαμαρίνα. η Βλάστη. το
Τσοτύλι. ο Πεντάλοφος, παρέμενε ακόμη δυναμική. Μ ετά την απελευθέρωση
σταματά η ανάπτυξη των πιο ορεινών σημαντικών οικισμών, όπως η Σαμαρίνα
και η Εράτυρα. και ο ντόπιος και ο προσφυγικός πληθυσμός συγκεντρώνεται στα
αστικά και ημιαστικά κέντρα των πεδιάδων, ενώ σημαντικό είναι το ρεύμα της
εξωτερικής μετανάστευσης, κυρίως προς την Αμερική και την Αυστραλία και
μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο προς τις χώρες της Δυτ. Ευρώπης.6
Έ να σημαντικό χαρακτηριστικό της κτηνοτροφίας της ευρύτερης περιοχής
είναι η ύπαρξη εξειδικευμένων πληθυσμών. Βεβαίως, οι ομοιότητες στον τρόπο
της ζωής των κτηνοτροφικών ομάδων συνέβαλαν, ώ στε οι κάτοικοι των πε-
Σ κ ο υ τ έ ρ η -Δ ιδ α σ κ ά λ ο υ . « Ό ψ ε ις το υ π α ρ α δ ο σ ια κ ο ύ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ τη ς Μ α κ ε δ ο ν ία ς» ,
σ. 334, 343, 3 7 8 -3 8 0 . Ε ιδ ικ ό τε ρ α γ ια την α ν ά π τ υ ξ η το υ ε μ π ο ρ ίο υ μ ε τ ις χ ώ ρ ε ς τη ς
Κ εντρ. κ α ι Α νατ. Ε υ ρ ώ π η ς κ α τ ά τον 18° α ι. υ π ά ρ χ ε ι α ρ κ ε τ ά π λ ο ύ σ ια β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία .
Α να φ έρ ο υ μ ε ε ν δ ε ικ τικ ά : Ν. Σ βορώ νος. Το εμ π ό ρ ιο τ η ς Θ εσ σ α λο νίκη ς το ν 18ο αιώνα.
Α θήνα 1996. σ. 381-401, κ α ι T raían Stoianovie. «Ο κ α τ α κ τη τή ς ο ρ θ ό δο ξο ς Β α λκ ά νιο ς
έ μ π ο ρ ο ς » , στο: Σ π . Α σ δ ρ α χά ς (ε π ιμ .), Η οικονομική δο μ ή τω ν Β α λκα νικώ ν χω ρώ ν.
Α θήνα 1979. σ. 287-345. σ. 234-313. Ε π ίσ η ς, Κ ω ν σ τα ν τίν α Κ α ρ α κ ώ σ τα . « Ό τα ν οι Μ ο
σ χ ο π ο λ ίτε ς τα ξ ιδ ε ύ ο υ ν στην κ ο ιλ ά δ α το υ π ο τ α μ ο ύ Σ ίνβα . Οι ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ις τω ν Μο-
σ χ ο π ο λ ιτώ ν σ το Μ ίσκολτς μ έσ α α π ό το Κ ρ α τικ ό Α ρχείο τη ς ο υ γ γ ρ ικ ή ς π ό λ η ς» . Μ α
κεδονικά 38 (2 0 0 9 ) 153-174. Για τ α ιδ ια ίτ ε ρ α χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά τη ς μ ε τα ν ά σ τε υ σ η ς τη ς
ευ ρ ύ τερ η ς π ε ρ ιο χ ή ς βλ. Α. Τάμης. « Α π ο δ η μ ία τω ν κ α το ίκ ω ν (17ος-19ος α ι.)» , στο: Κ ο
ζάνη και Γ ρεβ ενά . Ο χώ ρ ο ς και οι άνθρω ποι , επ ιμ . Ν. Κ α λ ο γερ ό π ο υ λ ο ς, Θ εσσαλονίκη
2004, σ. 177-184. κ α ι X. Μ ανδατζή ς. « Τ ά σ ε ις εξω τερ ικ ή ς μ ε τα ν ά σ τε υ σ η ς α π ό το νομό
Κ οζάνη ς κ α τ ά τον 20ό αιο^να», σ το ίδιο. σ. 185-193. Βλ. κ α ι Δ. Σ. Σ τε φ α ν ίδ η ς. Η ε λ
ληνική μ ε τ α ν ά σ τ ε υ σ ις α π ό εθνικής και οικονομικής σ κ ο π ιά ς , χ.τ.. χ.χ. [19— ]. Α λέξ. Γ.
Π α π α ζή σ η ς, «Η μ ε τα ν ά σ τ ε υ σ ις εν τη ε π α ρ χ ία Α να σ ελίτσ ης», στο: Η Ε λληνική μ ε τ α -
ν ά σ τε υ σ ις (μ ελέτα ι δ ευ τε ρ ο ε τώ ν φ ο ιτη τώ ν ). πρόλ. Ανδρ. Μ. Α νδρεά δου. Α θήνα 1917,
σ. 3 4 9 -3 5 8 . Βλ. ε π ίσ η ς τον σ υλλογικό τό μ ο Οι Έ λ λ η ν ε ς σ τη Δ ια σ π ο ρά . 150ζ-210ς αι..
ε π ιμ . I. Κ. Χ α σ ιώ τη ς - Ό λ γ α Κ α τσ ια ρ δ ή -H erin g - Ε υ ρ υ δ ίκ η Α. Α μ π α τζή , [Β ουλή τω ν
Ελλήνων], Α θήνα 2006.
διάδων να έχουν συγκεχυμένη εικόνα για τους μετακινούμενους ποιμένες. Έτσι,

συχνά τους χαρακτήριζαν όλους συλλήβδην με την ονομασία Β λ ά χ ο ς, η οποία
κ α τ’ επέκταση σήμαινε γενικότερα τον κτηνοτρόφο. τον βοσκό. 0 όρος Β λά χο ς
χρησιμοποιείται από απόψεω ς εθνολογικής, για να περιγρά φ ει ως ιδιαίτερες
πολιτισμικές ομάδες τους Βλάχους αλλά και τους Αρβανιτόβλαχους. Πολλοί
ξένοι περιηγητές, αλλά και Έλληνες, δεν διέκριναν την ύπαρξη ομάδων εξίσου
σημαντικών, όπω ς οι Σαρακατσάνοι ή οι Κοπατσαραίοι, και θεώρησαν ότι όλοι
οι νομάδες (ή ημινομάδες) βοσκοί της Πίνδου ήταν Βλάχοι.7 Ορισμένοι ερευ
νητές -ενδεχομένω ς με διαφορετικές πνευματικές καταβολές- έχουν αναλύσει
τη σημασία της πολιτισμικής κατανομής της εργασ ίας στη διαδικασία οργά
νωσης των τοπικών ταυτοτήτων.8
Με κ ρ ιτή ρ ιο τον τ ρ ό π ο μ ετα κίνη σ ή ς τους, μ π ο ρ ο ύ μ ε να δ ια κ ρ ίν ο υ μ ε δ ύ ο β α σ ικ έ ς κ α

τη γο ρ ίες: το υ ς ν ο μ ά δ ε ς (οι ο π ο ίο ι δ εν δ ιέ θ ε τ α ν μ όνιμ η κ α τ ο ικ ία ο ύ τε στην π ε δ ιά δ α ,
ό π ο υ π ε ρ ν ο ύ σ α ν τον χειμ ώ να , ο ύ τε σ το βουνό, ό π ο υ ξ εκ α λ ο κ α ίρ ια ζα ν , σ το υ ς ο π ο ίο υ ς
ε ν τά σ σ ο ν τ α ι οι Σ α ρ α κ α τ σ ά ν ο ι κ α ι οι Α ρ β α ν ιτό β λ α χ ο ι - ή Κ α ρ α γ κ ο ύ ν η δ ε ς σ τη ν Α ι-
το^λοακαρνανία) κ α ι το υ ς ημ ινομ άδες. δ η λα δή το υ ς Β λάχους, το υ ς Κ ο π α τσ α ρ α ίο υ ς κ α ι
ά λλο υ ς ο ρ εινο ύ ς κ τη νο τρ ο φ ικ ο ύς π λη θυσ μ ο ύς.
Η Schein έ δ ειξ ε, σ υ γκ ρ ίν ο ν τα ς τ ο υ ς Σ α ρ α κ α τ σ ά ν ο υ ς το υ Ζ α γ ο ρ ίο υ με τ ο υ ς Β λά χο υ ς
τη ς Π ίνδου, ότι, π α ρ ό λ ο π ο υ ορ ισ μ ένο ι Β λά χοι β ρ ίσ κ ο ντα ν π ο λ ύ κ ο ν τά σ τ ο υ ς Σ α ρ α
κ α τσ ά ν ο υ ς ω ς π ρ ο ς την ο ικ ονομ ία κ α ι το φ υ σ ικ ό περ ιβά λλον, δ ια φ ο ρ ο π ο ιο ύ ν τα ν εξ α ι-
τ ία ς το υ τ ρ ό π ο υ τη ς εν σ ω μ ά τω σ ή ς τ ο υ ς σ το συνολικό ο ικ ονομ ικό σ ύσ τη μ α . Οι Β λάχοι
δ ια φ ο ρ ο π ο ίη σ α ν την οικ ονομ ία τ ο υ ς κ α ι δ ιεύ ρ υ ν α ν τ ις δ ρ α σ τη ρ ιό τη τέ ς το υ ς π έ ρ α α π ό
τ α ό ρ ια τη ς η μ ινο μ α δικ ή ς κ τηνοτροφ ία ς. Α ντίθετα, οι Σ α ρ α κ α τσ ά ν ο ι π α ρ έ μ ε ιν α ν ε ξ α ι
ρ ε τικ ά ε ξ ε ιδ ικ ε υ μ έν ο ι στην κ τη νο τρ ο φ ία . Ο ταν ε γ κ α τ έ λ ε ιπ α ν τη δ ρ α σ τ η ρ ιό τη τα α υτή,
έχ α ν α ν την τ α υ τ ό τ η τ α του Σ α ρ α κ α τσ ά ν ο υ . Η Schein π α ρ α τή ρ η σ ε α κ ό μ η ό τι οι δ ρ α
σ τη ρ ιό τη τε ς τω ν φτωχο^ν Βλάχο^ν, π ο υ ζο ύ σ α ν σε π α ρ ό μ ο ιε ς σ υ νθή κ ες με α υ τ έ ς τω ν
Σ α ρ α κ α τσ ά ν ω ν . ή τα ν πολύ δ ια φ ο ρ ο π ο ιη μ έ ν ες. Σ υ μ π έ ρ α ν ε έτσ ι ό τι η έννο ια τη ς εθ νι
κ ό τη τα ς (ethnicity) δ εν ε π ιτρ έ π ε ι τη δ ιά κ ρ ισ η α υ τώ ν τω ν δομώ ν κ α ι άλλω ν σημ αντικώ ν
δ ια δ ικ α σ ιώ ν . Η τα υ τό τ η τα σ υ γ κ ρ ο τε ίτ α ι με δ ια φ ο ρ ετ ικ ό τ ρ ό π ο σε κ ά θε ο μ ά δ α . Γ ια τη
S chein, οι π ιο σ η μ α ν τικ έ ς δ ια σ τ ά σ ε ις τ η ς ο μ ο ιό τ η τ α ς ή τ η ς δ ια φ ο ρ ά ς μ ε τ α ξ ύ τω ν
ο μ ά δ ω ν, κ α θ ώ ς ε π ίσ η ς και το υ α π λ ο ύ χ α ρ α κ τη ρ ισ μ ο ύ κ ά θ ε ο μ ά δ α ς , ε ίν α ι οι οικ ο νο
μ ικ ές κ α ι π ο λ ιτ ικ έ ς δ ια ιρ έσ εις. Βλ. Μ. D. Schein. « W h e n is an E th n ic G roup? Ecology
a n d Class S tru c tu re in N o rth e rn G reece», Ethnology 14 (1974) 83-97.
0 Θ εοφ. Δ α σούλα ς. σε νεότερη έρ ευ να , δ ια τ υ π ώ ν ε ι υ π ο θ έ σ ε ις σ χ ετικ ά με τ ο υ ς λό
γ ο υ ς γ ια τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς κ τη ν ο τρ ο φ ικ ές ο μ ά δ ε ς π ο υ εξα κ ο λ ο ύ θ η σ α ν ισ το ρ ικ ά να δ ιά
γ ο υ ν ν ο μ α δ ικ ό βίο. ό π ω ς οι Σ α ρ α κ α τσ α ν α ίο ι κ α ι οι Α ρβανιτόβλα χοι. οι ο π ο ίο ι δ εν δ ιέ
θ ε τα ν μ ό ν ιμ ο υ ς ο ρ ε ιν ο ύ ς ο ικ ισ μ ο ύ ς κ α ι κ α τ ά σ υ ν έ π ε ια σ τ α θ ε ρ ο ύ ς δ ικ ο ύ ς τ ο υ ς β ο
σ κ ό το π ο υ ς. δ εν δ η μ ιο ύ ρ γη σ α ν ά ξ ια λό γο υ ε μ π ο ρ ικ ή δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα . Ο ίδ ιο ς π ιθ α ν ο
λ ο γε ί ό τι σ η μ α ν τικ ό ρ ό λο έ π α ιξ ε το γ ε γ ο ν ό ς ό τι δ ε ν δ ιέ θ ε τ α ν κ α τ ά λ λ η λ ο υ ς α π ο θ η
κ ε υ τικ ο ύ ς χώ ρ ους, κ α ι ήταν α ν α γ κ α σ μ έν ο ι να ε κ π ο ιο ύ ν ά μ ε σ α τ α π ρ ο ϊό ν τα π ο υ π α -
ρήγα ν, α λ λ ά ε π ίσ η ς κ α ι η δ α π ά ν η χ ρ η μ ά τω ν γ ια την ενοικ ία σ η ορεινώ ν β οσκοτόπω ν,
π λ έ ο ν τω ν θερ ινώ ν. Β εβ α ίω ς, εξίσ ο υ σ η μ α ν τικ ο ί π α ρ ά γ ο ν τ ε ς ε ίν α ι η κ ο ιν ω ν ικ ή ο ρ
γά νω σ η . η π ρ ο σ α ρ μ ο γ ή της κ α τα ν ο μ ή ς τη ς ε ρ γ α σ ία ς κ α ι η ε ξειδ ίκ ευ σ η , η δ υ ν α τό τ η τα
Όσον αφορά τις κτψ οτρ οφ ικές κοινότητες των βλαχοχωρίων της Πίνδου
που α να φ έρα μ ε ήδη. αλλά και των άνω Κ οπατσαροχωρίων (Δοτσικό. Φιλιπ-
παίοι), η κύρια μορφή οργάνωσης της κτηνοτροφικής π α ρ α γω γή ς τους κατά
τον 19° αι. έως το πρώ το μισό του 20ου αι., ήταν το τσ ελιγκ ά το . Ο τσέλιγκας.
ένας ισχυρός κτηνοτρόφος. ήταν ο υπεύθυνος για τη διοίκηση μιας αυτόνομης
κτηνοτροφικής οικονομικής μονάδας, που χαρακτηριζόταν από τις πελατειακές
σχέσεις αυτών που συμμετείχαν. Η πελατεία του τσέλιγκα αποτελούνταν από
μικροκτηνοτρόφους. τους σμιχτές, και έμμισθους, ρ ο για σ μ ένο υ ς β οσκούς. Η
οργάνωση του τσελιγκάτου στηριζόταν στην αρχή της συμπληρωματικότητας
μ εταξύ του τσ έλιγκα και των κτηνοτροφών. Ο τσ έλιγκας διέθετε ζωικό κε
φάλαιο. πρόσβαση σε χειμερινούς βοσκότοπους στα πεδινά, καθώς και δυνα-
σ υ γκ ρ ό τη σ η ς μ εγά λ ω ν κ α ρ α β α νιώ ν. χά ρ η στην κ α το χή μ ε τα φ ο ρ ικ ώ ν ζώο^ν. κ α ι η δ η

μ ιο υ ρ γ ία κ α ι υ π ο σ τή ρ ιξη κατάλλη λω ν υπερτοπικο^ν δικ τύ ω ν. Ε ίνα ι φ α ν ερ ό ότι οι β λά
χ ικ ε ς τ ο π ικ έ ς κοινω νίες, μ έσ α α π ό τη μ α κ ρ α ίω ν η ισ τορ ικ ή το υ ς π ο ρ ε ία στην περ ιοχή ,
είχα ν α ν α π τ ύ ξ ε ι τ α π α ρ α π ά ν ω χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά , π ο υ τ ο υ ς ε π έ τ ρ ε ψ α ν να α ν τ α π ο κ ρ ι-
θούν στη ζήτηση γ ια κ τη νο τρ ο φ ικ ά π ρ ο ϊό ν τα . Βλ. Δ α σούλα ς. Α γ ρ ο τικ έ ς κοινω νίες το υ
ορεινού χ ώ ρ ο υ , σ. 79-81.
Η π ρ ο σ ω π ικ ή μ α ς ερ ευνη τικ ή π ρ ό τα σ η γ ια τη μ ελέτη το υ θ έ μ α τ ο ς τη ς π ο λ ιτισ μ ικ ή ς
κ α τ α ν ο μ ή ς τη ς ε ρ γ α σ ία ς κ α ι τη ς σ η μ α σ ία ς τη ς στην ο ρ γά ν ω σ η τω ν το π ικ ώ ν τ α υ τ ο
τή τω ν το^ν Β λα χοχω ρ ίω ν κ α ι τω ν Κ ο π α τσ α ρ ο χ ω ρ ίω ν τω ν Γ ρεβενώ ν μ ελετά:
α ) τ ις δ ια φ ο ρ έ ς σ το τεχνικ ό σ ύ σ τη μ α τη ς κ τη νο τρ ο φ ία ς, το ο π ο ίο δ ια φ ο ρ ο π ο ιο ύ σ ε
τ ο υ ς Κ ο π α τσ α ρ α ίο υ ς α π ό το υ ς Β λάχους, σ το π λ α ίσ ιο τη ς π ο λ ιτισ μ ικ ή ς κ α τα ν ο μ ή ς τη ς
ε ρ γ α σ ία ς στην π ε ρ ιο χ ή (μ εγά λ η η μ ιν ο μ α δικ ή κ τη ν ο τρ ο φ ία σ τ α βλαχοχο^ρια. ενώ σ τ α
Κ ο π α τ σ α ρ ο χ ώ ρ ια π α ρ α τ η ρ ε ίτ α ι σ υ ν δ υ α σ μ ό ς η μ ιν ο μ α δ ικ ή ς κ α ι ε δ ρ α ία ς κ τη ν ο τ ρ ο
φ ία ς με ε κ τετα μ έν η χρήση κ λ α δ α ρ ιώ ν -δ η λ . ξηρού φ υλλοόματος β ε λ α ν ιδ ιά ς ω ς χ ε ιμ ε
ρ ινή ς ζο^οτροφ ής- κ α ι μ ικ ρ ή ς γ ε ω ρ γ ικ ή ς κ α λ λ ιέρ γ ε ια ς, π α ρ α γ ω γ ή δ ια φ ο ρ ετικ ιό ν τ υ
ριώ ν κ α ι γ α λ α κ το κ ο μ ικ ώ ν προϊόντω ν, δ ια φ ο ρ έ ς σ τ ις σ τ ρ α τη γ ικ έ ς τω ν κ τη νοτρ οφ ικ ώ ν
κ α ι ά λλω ν μ ετα κινή σ εω ν),
β) τ ις σ χέσ εις μ ε τα ξ ύ α υ τώ ν τω ν π λ η θ υ σ μ ο ί -δ η λ . τη σ η μ αντική δ ια φ ο ρ ο π ο ίη σ η του
κ ο ινω νικ ού κ α ι ο ικ ονομ ικού status τ ο υ ς - σ χέσ εις οι ο π ο ίε ς ε γ γ ρ ά φ ο ν τ α ι σε μ ια σ χ ε
τ ικ ά μ α κ ρ ά δ ιά ρ κ ε ια το υ ισ τορ ικ ού χρόνου.
γ ) την α π ο τ ύ π ω σ η τω ν σ χέσ εω ν α υ τ ώ ν σ τον χώ ρ ο, κ α θ ώ ς τ α χ ω ρ ιά τω ν υ π ο δ ε έ
σ τερ ω ν ο ικ ονομ ικά Κ ο π α τσ α ρ α ίω ν β ρίσ κ οντα ι σε χα μ η λό τερ ο υψ όμ ετρο, στη ζώνη τη ς
βελανιδιάς, κ α ι δ ια σ χίζοντα ι α π ό τις εμ π ο ρ ικ ές κ α ι κτηνοτροφ ικές σ τρ ά τες τω ν Βλάχων.
Π ροϊόν α υ τ ή ς τ η ς ε ρ ευ ν η τικ ή ς π ρ ο σ π ά θ ε ια ς , σ το π λ α ίσ ιο τ η ς ε κ π ό ν η σ η ς μ ε τ α π τ υ
χ ια κ ώ ν ε ρ γ α σ ιώ ν κ α ι τη ς δ ιδ α κ τ ο ρ ικ ή ς μ α ς δ ια τ ρ ιβ ή ς α λ λ ά κ α ι εν τε τα λ μ έ ν η ς ε π ιτ ό
π ια ς έ ρ ε υ ν α ς γ ια το Κ έντρ ο Λ α ο γ ρ α φ ία ς τη ς Α κ α δ η μ ία ς Αθηνώ ν, υ π ή ρ ξ ε η δ η μ ο σ ί
ευση ά ρθρω ν σε ελληνικές κ α ι ξένες σ υλλογικ ές εκ δό σ εις κ α ι μ ια ς α υ το τελ ο ύ ς έκδοσης,
π ο υ κ υκλοφ ορή θηκε στη σειρ ά τω ν Δ η μ ο σ ιευμ ά τω ν το υ Κ έντρου Λ α ο γ ρ α φ ία ς: Ε υ ά γ γ .
Κ α ρ α μ α ν έ ς. Ο ργά νω σ η τ ο υ χώ ρ ο υ, τε χ ν ικ ές και το π ικ ή τ α υ τ ό τ η τ α σ τ α κ ο π α τ σ ά -
ρικα χω ριά τω ν Γρεβενών. υπεύθ. έκδ. Α ικα τερίνη Π ολυμέρου-Κ αμηλάκη. επ ιμ . Παν. I.
Κ α μ ηλά κη ς, [Κ Ε Ε Λ Α κ α δ η μ ία ς Αθηνών. 25]. Α θήνα 2011.
τότητες πιστωτικών διευκολύνσεων. Οι έμμισθοι κτηνοτρόφοι συνεισέφεραν την

εργατική τους δύναμη. Όσο για τους σμιχτές, η συμμετοχή τους συνίστατο στην
ένταξη των κοπαδιώ ν τους στο πλαίσιο του ευρύτερου ποιμενικού σχηματι
σμού. Τα κέρδη μοιράζονταν σύμφωνα με τον αριθμό των παραγω γικώ ν ζώων
που κατείχε ο καθένας, μετά βέβαια την αφαίρεση των εξόδων. Οι έμμισθοι
βοσκοί έπαιρναν κάποιο μισθό (ρ ό γ α ), εφόσον υπήρχε περίσσευμα, μετά τον
υπολογισμό των οφειλών τους πρ ος στον τσέλιγκα που είχαν συγκεντρω θεί
κατά τη διάρκεια της χρονιάς. Συνήθως βεβαίως δεν υπήρχε. «Πάρε το μαλλί
και άστους τα κλόκουρα» αναφέρει μια γνωστή παροιμία, περιγράφοντας τη
σχέση του τσέλιγκα με τους βοσκούς.
Παλαιότερα το τσελιγκάτο είχε θεωρηθεί μορφή συσσωμάτωσης, που θε
μελιωνόταν στις αρχές της δικαιοσύνης, σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο.
Ωστόσο, οι κτηνοτρόφοι που συμμετείχαν στο παρελθόν ως ιδιοκτήτες μικρών
κοπαδιώ ν ή έμμισθοι βοσκοί περιγράφ ουν τις σχέσεις του τσέλιγκα και των
συνεργατών του ως σχέσεις εκμετάλλευσης και καταπίεσης. Σύμφωνα με τις
μαρτυρίες τους, οι τσελιγκάδες χρησιμοποιούσαν την οικονομική τους δύναμη,
για να ελέγχουν πολιτικά και κοινωνικά τις φτωχές οικογένειες του χωριού και
να κυριαρχούν στο σύνολο της κοινότητας. Μάλιστα, το τσελιγκάτο υπερέβαινε
τα όρια της συγγένειας, καθώς η κοινότητα αποτελούσε το προνομιακό πεδίο,
όπου ο τσέλιγκας αναζητούσε τους συνεργάτες του. Με τον τσέλιγκα ως π ά
τρω να οι κτηνοτρόφοι δεν α πολάμ βαναν μόνο οικονομική ασφ άλεια, αλλά
επίσης και κοινωνική και πολιτική προστασία, χάρη στην εξουσία και την
επιρροή που αυτός διέθετε απέναντι στους εκπροσώ πους του κράτους ή χάρη
στις σχέσεις του με πλούσιους και ισχυρούς πολιτικά τοπικούς παράγοντες.
Το τσελιγκάτο λειτουργούσε πάντοτε συμπληρωματικά και σε εξάρτηση
με το τσιφλίκι. Η συμπληροψατικότητα συνίστατο στη χρήση των βοσκότοπων
και των ακαλλιέργητων εδαφών των τσιφλικιών από τα τσελιγκάτα. Με το σύ
στημα καλλιέργειας των γαιών σε ντάμκες, στο πλαίσιο του τσιφλικιού, έμεναν
κάθε χρόνο ακαλλιέργητες μεγάλες εκτάσεις, τις οποίες τα τσ ελιγκάτα νοί
κιαζαν γ ια βοσκοτόπια. Στις αρχές του 20ου αι. οι τσιφ λικάδες προτιμούσαν
να μισθώνουν τις εκτάσεις τους στους κτηνοτρόφους. από τους οποίους λάμ-
βαναν ρευστό χρήμα, πα ρ ά να τις καλλιεργούν στηριζόμενοι στην εργασία των
κολίγων, οι οποίοι πιθανώ ς θα προέβαλλαν διεκδικήσεις γ ια τη γη που καλ
λιεργούσαν. Εξάλλου, η παρουσία των ζώων προσέφερε πολύτιμο φυσικό λί
π α σ μ α στα χω ράφ ια. Ορισμένοι τσ ελιγκά δες κατείχαν και οι ίδιοι πεδινές
εκτάσεις, τις οποίες χρησιμοποιούσαν ως βοσκοτόπια, ειδικά μετά την π ρ ο
σάρτηση της Θεσσαλίας και την αποχώρηση των τούρκων μεγαλοϊδιοκτητών.
Στη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία κάποιοι τσ ελιγκά δες μετέτρεψ αν ένα
μέρος του ζωικού τους κεφαλαίου σε έγγεια ιδιοκτησία, πρ ά γμ α που διευκό-
λύνε τη ρα γδαία οικονομική και κοινωνική τους άνοδο, κυρίως μετά το πέρας
της πολεμικής δεκαετίας του 1940. Η αγορά γαιώ ν στην πεδιά δα δεν σήμαινε
με κανένα τρόπο μια ιδιαίτερη ενασχόληση με γεω ργικές δραστηριότητες από
την πλευρά των μεγάλων κτηνοτροφών. Το αίσθημα της ανασφάλειας, που χα
ρακτήριζε την εποχή, εξα ιτία ς της πολιτικής α σ τά θεια ς και των πολέμων,
καθώ ς και η εξαιρετικά χαμηλή αποδοτικότητα της γεω ργίας, αποθάρρυναν
μια τέτοια στροφή. Η κατάσταση αυτή ανατράπηκε από την απώ λεια των δια
θέσιμων στα κοπά δια των τσελιγκάτων πεδινών βοσκοτόπων μετά την αγρο
τική μεταρρύθμιση και τις αναγκαστικές απαλλοτριώσεις των τσιφλικιών στη
δεκαετία του 1920.
Η διεύρυνση του καθεστώτος της μικρής έγγειας ιδιοκτησίας συνοδεύτηκε
από την εφαρμογή εντατικών καλλιεργειών, οι οποίες περιόρισαν σημαντικά
τις εκτάσεις που έμειναν ελεύθερες γ ια να χρησιμοποιηθούν ως βοσκοτόπια.
Το τσελιγκάτο δεν άντεξε στην επέκταση των καλλιεργουμένων εδαφών, μετά
την απαλλοτρίωση και τη διανομή των τσιφλικιών κατά τη δεκα ετία του 1920,
που ολοκληρώθηκε με την εκμηχάνιση της γεω ρ γία ς μ ετά το τέλος του
Β' Παγκοσμίου πολέμου. Ο περαιτέρω εκχρηματισμός της αγροτικής οικονο
μίας. καθώ ς και η δυσκολία εξεύρεσης βοσκών, έθεσαν τέλος στις δρ α σ τη
ριότητες των τελευταίων τσελιγκάτων. Η έξοδος αφορούσε στην αρχή τα πιο
πλούσια και τα πιο φτωχά μέλη των κοινοτήτων των ημινομάδων κτηνοτροφών.
Όσον αφορά τις οικογένειες των τσελιγκάδων. ορισμένες μετέτρεψαν σταδιακά
ένα μέρος του ζωικού κεφαλαίου τους σε έγγεια ιδιοκτησία, καταφέρνοντας
με αυτόν τον τρόπο να συντηρήσουν ακόμη γ ια κάποιο διάστημα τα κοπάδια
τους και κυρίως επιτυγχάνοντας, σε πολλές περιπτώ σεις, να αξιοποιήσουν τη
γη τους επενδύοντας στη δεκαετία του 1950 στην αγορά αγροτικών μηχανη
μάτων. Π ρέπει να σημειώσουμε ότι η γη που είχαν αγοράσει οι κτηνοτρόφοι
αφορούσε συχνά σημαντικές εκτάσεις, οι οποίες την εποχή της αγροτικής με
ταρρύθμισης -ό τα ν η γεω ρ γία ήταν ελάχιστα μηχανοποιημένη- είχαν κριθεί
ακατάλληλες για αγροτική χρήση, και γ ι ’ αυτό δεν είχαν αποδοθεί σε ακτή-
μονες αγρότες. Άλλα μέλη ευπορών οικογενειών κτηνοτροφών στράφηκαν σε
εμπορικές δραστηριότητες ή ακολούθησαν ελευθέρια επαγγέλματα. Μετά την
αγροτική μεταρρύθμιση οι μικροκτηνοτρόφοι απέκτησαν τη δυνατότητα να ξε-
φύγουν από το καθεστώς της εξάρτησης από τους τσελιγκάδες. Αρκετοί επω-
φελήθηκαν α πό το κυβερνητικό διάτα γμ α του 1938. με το οποίο γινόταν προ
σ π ά θεια να εξασφαλισθούν πεδινά βοσκοτόπια γ ια τους ημινομάδες κτηνο-
τρόφους. Σύμφωνα με το διάταγμα αυτό, οι νομάδες κτηνοτρόφοι μπορούσαν
να εγγραφούν στα δημοτολόγια της κοινότητας όπου παραχείμαζαν (διάταγμα
1223 της 3-4 Μάί'ου 1938). αποκτώ ντας έτσι πρόσβαση στα κοινοτικά βοσκο
τόπια. Η τότε κυβέρνηση επιδίω ξε να βοηθήσει τους κτηνοτρόφους να κερδί
σουν την ανεξαρτησία τους από τους τσελιγκάδες, χορηγώντας τους τραπεζικά
δάνεια και άλλα υλικά εφόδια. Επομένως, η περίοδος μεταξύ της αγροτικής
μεταρρύθμισης και του Εμφυλίου αποτέλεσε ένα μεταβατικό στάδιο. Τα τσε
λιγκάτα αντικαταστάθηκαν από άλλες, πιο δίκαιες συνεργατικές μορφές ορ
γάνω σης των κτηνοτροφών, ανεξάρτητα α πό το μέγεθος των κοπαδιώ ν που
διέθεταν. Αυτές οι συνεργατικές μορφές λειτούργησαν στη βάση των αρχών
του τσελιγκάτου, με τη διαφορά, ωστόσο, ότι τώ ρα οι αρχές α υτές γίνονταν
πράξη. Επικεφαλής των νέων ομάδων δεν ήταν αναγκαστικά ο πλουσιότερος
κτηνοτρόφος. αλλά εκείνος που αναδείκνυε το σύνολο των κτηνοτροφών. Τα
βοσκοτόπια νοικιάζονταν συλλογικά και όλα τα μέλη ήταν υπεύθυνα γ ια τη
φροντίδα του κοινού κοπαδιού.9
Η κατάσταση στο σύνολο της περιοχής μεταβλήθηκε βέβαια ριζικά μετά
τον Β'Π αγκόσμιο πόλεμο και τον Εμφύλιο (1946-1949). Στην ευρύτερη περιοχή
έλαβαν χώρα ορισμένα από τα πιο δραματικά γεγονότα του αδελφοκτόνου π ο
λέμου. Έ τσι, πολλοί κάτοικοι, ενίοτε ολόκληρα σχεδόν χωριά, όπω ς στην π ε
ρίπτωση του Ζιάκα Γρεβενών, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την ελληνική
επικρ ά τεια , να διασχίσουν τα σύνορα και να εγκα τα σ τα θούν σε χώ ρες της
Ανατ. Ευρώπης, α πό τις οποίες οι περισσότεροι κατάφ εραν να επιστρέφουν
μόνο μετά την αμνηστία του 1974. Τα χωριά που βρίσκονταν σε μεγάλο υψό
μετρο, όπω ς το Δοτσικό και οι Φ ιλιππα ίοι, και τα οποία ο κυβερνητικός
στρατός είχε εκκενώσει στη διάρκεια του Εμφυλίου, μ εταπολεμ ικά εγκατα-
λείφθηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά από τους κατοίκους τους. Μετά τον Εμφύλιο
κατοικούνται μόνο το καλοκαίρι α πό τους κτηνοτρόφους και παραθεριστές.
Ο πληθυσμός των χωριών που βρίσκονται σε χαμηλό υψόμετρο έχει επίσης μει
ωθεί δραματικά, εξαιτίας της μετανάστευσης της δεκα ετία ς του 1960. Η μό
νιμη εγκατάσταση σε χωριά (ως αγροτοκτηνοτρόφων συνήθως) αλλά και σε
πόλεις στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία, όχι μόνο παλαιώ ν μετακινούμενων
κτηνοτροφών αλλά και άλλων κατοίκων, είτε αυτοί συνδέονταν άμεσα με το
κτηνοτροφικό κύκλωμα (τυροκόμοι, σαμαράδες, πεταλω τήδες) είτε όχι (οικο
δόμοι, ρ ά φ τες κ.ά.), επιβεβαίω σε και ενίσχυσε τη στενή σχέση των ορεινών
με τις π εδινές περιοχές. Πρόκειται γ ια ένα συνεχές, οικονομικό και κοινω
νικό. το οποίο π ρ έπ ει να περιλαμβάνεται σε κάθε ανάλυση γ ια την περιοχή.
Γ ια τ α θ έ μ α τ α τη ς η μ ιν ο μ α ο ικ ή ς κ τη ν ο τρ ο φ ία ς, τω ν τσ ε λ ιγ κ ά τ ω ν κ α ι τω ν μ ε τα σ χ η
μ α τισ μ ώ ν π ο υ γν ώ ρ ισ α ν υ π ά ρ χ ε ι π λ ο ύ σ ια β ιβ λ ιο γρ α φ ία . Ε ν δ εικ τικ ά : Λ άζ. Αρσ. Α ρσε
νίου, Τα τσ ε λ ιγ κ ά τ α Σ α ρ α κ α τσ ά ν ω ν και Β λάχω ν, β' β ελ τιω μ ένη έκο., Λ ά ρ ισ α 2005.
σ. 160* Β. Γ. Ν ιτσιάκος, Π α ρ α δ ο σ ια κές κοινω νικές δομές. Α θήνα 1991* Σ τ. Δ α μ ιανάκος.
Α π ό το ν χω ρ ικ ό σ το ν α γ ρ ό τ η . Η ελλη νικ ή α γ ρ ο τικ ή κοινω νία α π έ ν α ν τ ι σ τη ν π α
γκοσμ ιοποίη ση. Α θήνα 2002.
όσον αφορά το επά γγελμ ά τους.

Η μορφή της εποχικής μετακίνησης των κοπαδιών, για όσους κτηνοτρό-
φους εξακολουθούν να ασχολούνται με την κτηνοτροφία, έχει α ντιστραφ εί.
Οι κτηνοτρόφοι έχουν εγκατασταθεί μόνιμα πλέον στα πεδινά χωριά της Θεσ
σαλίας και μεταβαίνουν στα βοσκοτόπια του ορεινού χωριού τους κα τά το
θέρος. Μετά το 1970 οι κτηνοτρόφοι χρησιμοποιούν φορτηγά για τη μεταφορά
των ζώων τους κα τά την εποχική μετακίνηση. Είναι προφανές ότι τα πεδινά
χω ριά απέκτησαν μετα πολεμ ικά μεγαλύτερη οικονομική σημασία α π ό τα
ορεινά. Για τους π α ρ α π ά ν ω λόγους κάθε π ρ ο σ π ά θ εια εξέτασης της κτηνο
τροφίας της περιοχής, αλλά και όλων των δραστηριοτήτων που στηρίζονται σε
αυτή, π ρ έπ ει να εξετάζεται σε ένα γεω γραφ ικό και οικονομικό πλαίσιο που
ξεπερνά κατά πολύ τα όριά της και εκτείνεται στις πόλεις και τα χωριά της
Θεσσαλίας και της Μακεδονίας, όπου δραστηριοποιούνται οι κτηνοτρόφοι.
Πρέπει επίσης να τονίσουμε ότι ειδικά η μεγάλη κτηνοτροφία, παρότι συ-
νιστούσε χάρη και στην κινητικότητά της ένα ιδια ίτερ α προσαρμοστικό σύ
στημα εκμετάλλευσης των φυσικών προσόδω ν (βοσκοτόπων, υδάτω ν κλπ.).
ήταν εξαιρετικά ευάλωτη στις πάσης φύσεως απειλές, όπω ς οι επιζωοτίες. η
κακοκαιρία, οι πόλεμοι, η ληστεία κ.ά. Σε ορισμένες περιπτώ σεις, σημαντικοί
τσέλιγκες έχαναν τα κοπάδια τους και απέμειναν «με την γκλίτσα» τους μόνο.
Α ναφέρουμε μία ιστορική συγκυρία: μεταξύ των πολεμικώ ν γεγονότω ν των
επαναστάσεω ν του 1854 και του 187810 η περιοχή γνώρισε μια περίοδο σχε
τικής ασφάλειας. Η νομαδική κτηνοτροφία στα μέσα του 19ου αι. φαίνεται πω ς
γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη, και μάλιστα αν συγκριθεί με τη θέση που είχε αρ
γότερα. στις αρχές του 20ου αιώνα. Ο Weigand, όταν επισκέφτηκε τη Σ αμα-
ρίνα το 1877. αναφέρει έναν αριθμό 80.000 ζώων, ενώ οι Wace και Thom pson
δεν βρήκαν πα ρά 17.000 ζώα το 1910-1911. Ο W eigand11 επίσης αναφέρει 3.000
Γ ια τ α π ο λ ε μ ικ ά γ ε γ ο ν ό τ α του 1854 στην π ερ ιο χή Γρεβενώ ν. π ο υ δ ια δ ρ α μ α τ ίσ τ η κ α ν

σ το ισ το ρ ικ ό π λ α ίσ ιο π ο υ δ ια μ ο ρ φ ώ θ η κ ε μ ε τ ά τον π ό λ ε μ ο τη ς Κ ρ ιμ α ία ς (« μ ά χ η της
Φ υ λλουρ ιά ς», μ ά χη το υ Σ π η λα ίου), κ α ι τον βίο το υ Θ εοδώ ρου Ζ ιά κα . α π ο γό ν ο υ γ ν ω
σ τής α ρ μ α το λικ ή ς ο ικ ο γέν εια ς τω ν Γρεβενώ ν π ο υ είχε ε γ κ α τα σ τ α θ ε ί στην ελληνική ε π ι
κ ρ ά τεια . στην π ερ ιο χή τη ς Λ αμ ίας, κ α τ ά τη δ ε κ α ε τ ία το υ 1830. βλ. Μ. I. Π α π α ϊω ά ννου.
Ο Θ εόδω ρος Ζ ιά χ α ς και η σ υ μ μ ε το χ ή το υ σ τ ο υ ς α π ε λ ε υ θ ε ρ ω τικ ο ύ ς α γ ώ ν ε ς το υ
έθνους. Θ εσσαλονίκη 1981 [ι 1961]. Ε πίσης. Π ρα κτικ ά Λ ' Π ανελλήνιου Σ υνεδρ ίο υ Ι σ τ ο
ρ ία ς και Π α ρά δοσης. Ο Θ εόδω ρος Ζ ιά κ α ς και η ε π α ν ά σ τα σ η τη ς Δ. Μ α κ εδο ν ία ς το υ
1854 . Γ ρ εβ ενά 2008· Παν. I. Κ αμηλάκης, « Δ η μ οτικ ά τ ρ α γ ο ύ δ ια τη ς ε π α ν α σ τ ά σ ε ω ς του
1854», Θ εσ σ α λικ ά Χ ρ ο ν ικ ά 11 (1976) 139-182· Α. Γ. Κ α κ α φ ίκ α ς, Ισ τ ο ρ ία τ η ς π ε ρ ι
φ έ ρ εια ς Γρεβενώ ν. Θ εσσαλονίκη 1995, σ. 111-140. Κ. Α. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ς, Ισ το ρ ία το υ
Β ο ρ είο υ Ε λλη νισ μ ο ύ. Μ ακεδονία. Θ εσσαλονίκη 1990. σ. 199-200, 221-244.
Βλ. Α. ]. Β. ΥναοΘ - Μ. 5. ΤΙιοιηρΒοη. Οι ν ο μ ά δες τω ν Β αλκανίω ν. Θ εσσ αλονίκη 1989.
σ. 76-77. Βλ. ε π ίσ η ς το φ οοτογραφ ικό λ ε ύ κ ω μ α Η Σ α μ α ρ ίν α μ έ σ α α π ό το ν φ α κ ό των
κατοίκους το 1886. ενώ θεωρεί ότι παλαιότερα έφταναν τους 10.000. Στο Πε
ριβόλι Γρεβενών οι \Vace και ΤΙιοπιρΒοη αναφέρουν ότι τα κοπάδια αυξήθηκαν
τόσο ως το 1877, ώστε τα βοσκοτόπια του οικισμού δεν επαρκούσαν. Τότε π ε
ρίπου 200 οικογένειες κτηνοτροφών, που ξεχείμαζαν στο Καλοχώρι Συκουρίου
Λάρισας (πα λα ιά Τόιβασι). άρχισαν να μεταβαίνουν στο Ιστόκ Μοναστηριού,
στους λόφους μεταξύ της Ρέσνας και της Α χρίδας.12
Η ημινομαδική κτηνοτροφία της περιοχής επηρεάστηκε λιγότερο α πό τις
εξεγέρσεις των ετών 1854 και 1878 και α πό τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του
1897 και περισσότερο από την προσάρτηση της Θ εσσαλίας στην Ελλάδα το
1881. Θυμίζουμε ότι η περιοχή της Ελασσόνας παρέμεινε στην οθωμανική ε π ι
κράτεια ως το 1912. Τα σύνορα που χαράχτηκαν το 1881 και ίσχυσαν ως το
1912 χώρισαν στα δύο τον ζωτικό χώρο των νομάδων κτηνοτροφών. Οι μ ετα
κινούμενοι κτηνοτρόφοι. οι οποίοι ήταν δύσκολο να ελεγχθούν από τις κρατικές
αρχές, αντιμετώ πιζαν την καχυποψία τους, ιδιαιτέρω ς διότι διέσχιζαν συστη
ματικά τα σύνορα. Το κόστος των εποχικών μετακινήσεων αυξήθηκε εξαιτίας
των διαφόρω ν φόρων που επιβλήθηκαν και στις δυο πλευρές των συνόρων
καθώ ς και των πρόσθετων δωροδοκιών που απαιτούσαν οι τελω νειακοί.13 Η
ληστεία, που πα ρ αδοσ ια κά συνδεόταν με το σύστημα του τσελιγκάτου, α υ
ξήθηκε πολύ και η συνοριακή ζώνη εξελίχθηκε σε ένα πραγματικό καταφύγιο
πα ρανόμ ω ν.1^ Σ τα ποσά που α ποσπούσ αν οι ληστές π ρ έπ ει να προστεθούν
οι λεηλασίες των τακτικών και των άτακτων στρατιωτικών σωμάτων. Είναι χα
ρακτηριστικά όσα αναφέρει για τις μάστιγες αυτές στις επιστολές του ο μητρ.
Γρεβενών Κύριλλος (1874-1888), ο οποίος γ ια μεγάλο χρονικό διάστημα δεν
Wace και Thompson. Α θήνα 2007· G. W eigand, Οι Α ρω μ ούνοι (Β λάχοι), Ο χώ ρ ο ς κα ί οι

άνθρω ποι, τ. 1. μ τφ . T h. K ahl. Θ εσσαλονίκη 2001. σ. 174.
Βλ. W ace - T h o m p so n , ό . π σ. 175. ΚΛ. χ φ 113 (Ζ. Ν. Μ ότσιος, Ισ τό κ Μ οναστηριού.
1914). Π ερ β ο λ ιώ τες σ υ ν α ν τά μ ε σε π ο λ λ έ ς π ε ρ ιο χ έ ς τη ς Θ εσ σ α λ ία ς κ α ι τη ς Μ α κ ε δ ο
νίας* βλ. Δ α σούλα ς. Α γρ ο τικ ές κοινω νίες το υ ορεινού χώ ρου, σ. 100.
Βλ. W eigand, ό .π .. σ. 134. Το 1910 οι ο ικ ο γέ ν ειε ς α π ό τη Σ α μ α ρ ίν α . μ α ζί με τ ις ο π ο ίε ς
τ α ξ ίδ ε υ α ν οι W ace κ α ι T hom pson, α π έ φ υ γ α ν το τελο^νείο το υ Τ υρνάβου κ α ι τον δρόμ ο
τη ς Ε λα σ σ όνα ς, κ α ι α νέβηκα ν την κ ο ιλ ά δ α το υ Π ηνειού μ έχρ ι την Κ α λ α μ π ά κ α , δ ιό τι
το τε λ ω ν ε ίο το υ Α γιό φ υ λ λ ο υ ε ίχ ε τη φ ή μ η το υ λ ιγ ό τ ε ρ ο α υ σ τη ρ ο ύ . Βλ. W ace -
T h o m p so n , ό .π .. σ. 13-21.
Βλ. Γιάν. Κ ολιόπουλος. Α η σ τές: η κεντρική Ε λ λ ά δ α σ τ α μ έ σ α το υ 19ου αιώνα, Α θήνα
1979* Σ τ. Δ α μ ια ν ά κ ο ς, « Κ ο ιν ω ν ικ ή λ η σ τε ία κ α ι α γ ρ ο π ο ιμ ε ν ικ ό ς π ο λ ιτ ισ μ ό ς στην
Ε λ λ ά δ α » , στο: Π α ρ ά δ ο σ η α ν τ α ρ σ ία ς και λ α ϊκ ό ς π ο λιτισ μ ό ς. Α θήνα 1987. σ. 71-107*
Ν. Κ οταρίδης, Π αραδοσια κή ε π α ν ά σ τα σ η και Εικοσιένα. Α θήνα 1993· Σ τ. Δ α μ ιανά κος.
Ή θ ο ς και π ο λ ιτισ μ ό ς των επ ικ ίν δυ νω ν τά ξ εω ν σ τη ν Ε λ λ ά δ α , Α θήνα 2 0 0 5 . Ε ιδ ικ ά
γ ια την π ερ ιο χή Γρεβενώ ν βλ. Κ α ρ α μ α νές. ό .π .. σ. 26, 166-169, 302. 3 3 6 -3 3 8 , ό π ο υ κ α ι
σ χετικ ή β ιβ λ ιογρα φ ία .
μπορούσε να εξέλθει από την πόλη των Γρεβενών, για να επισκεφθεί το ποί
μνιό του.15 Σ τις «σημειώσεις» του ο Ζησόπουλος αναφ έρεται στην απαγω γή
α π ό ληστρική συμμορία, το 1881, του ιδίου, δεκατετράχρονου τότε, καθώς
και της δεύτερης γυναίκας του πατέρα του Καλύνως από το πατρικό του σπίτι
στο χωριό Μ αρτσίστι (σημερ. Περιστέρα) Ανασελίτσας και την κράτησή του
γ ια σαράντα ημέρες σε δάσος της περιοχής Δοτσικού. με σκοπό την κ α τα
βολή λύτρων.16 Χαρακτηριστικό επίσης είναι ένα επεισόδιο που συνέβη στο Τσο-
τύλι γύρω στο 1880. κατά το πανηγύρι της Αγ. Μαρίνας, στο εμπορικό κα τά
στημα που διατηρούσε ο πατέρας του Κ. Ζησόπουλου, Αθανάσιος. Κάτοικοι του
Μεσολουρίου καταφέρονταν εναντίον του Δ. Παπανώτα από το Κριμήνι Βοΐου. ο
οποίος είχε αγοράσει προσφάτως το χωριό τους ως τσιφλίκι. Ο άγνωστος στους
Μεσολουριώτες Παπανώτας, που βρισκόταν τυχαία στο κατάστημα εκείνη τη
στιγμή, μακάριζε, ακόμη και χρόνια μετά το επεισόδιο, την τύχη που είχε να πλη-
ροφορηθεί από πρώτο χέρι για τις διαθέσεις τους, διότι συμπέρανε ότι οι κάτοικοι
θα έβαζαν ληστές να τον σκοτώσουν, αν είχε πάει στο χωριό τους για να εισπράξει
οφειλόμενα ποσά.1' Τα προαναφερθέντα περιστατικά είναι ιδιαίτερα αποκαλυ
πτικά της έκτασης του φαινομένου της ληστείας στην περιοχή την περίοδο αυτή
καθώς και της (βιωμένης) αντίληψης που έχουν για τον ορεινό χώρο οι σχετικά
αστικοποιημένοι και εύποροι κάτοικοι των μικρών πόλεων της περιοχής.
Κ ύριος στόχος της κτηνοτροφ ίας στο π α ρ α δ ο σ ια κ ό π λ α ίσ ιο -μ ε τ α κ ι
νούμενης και εδραία ς και όχι μόνο της περιοχής μ α ς - ήταν η π α ρ α γω γή γ ά
λακτος και των προϊόντων του, μαλλιού και πολύ λιγότερο η πα ραγω γή κρέ
ατος (και δερμάτων). Είναι γνωστό ότι η παραδοσιακή δία ιτα των αγροτικών
πληθυσμών δεν περιλάμβανε το κρέας, π α ρ ά σε εξαιρετικές περιπτώ σ εις ση
μαντικών εορτών και γεγονότων της κοινωνικής και οικογενειακής ζωής. Το
γά λα και τα θηλυκά ζώα που το παρήγαν ήταν πολύτιμα, διότι με αυτό θρέ
φ ονταν τα μ ικρά ζώ α γ ια 40 μέρες κ α τ ’ ελάχιστον. ή και γ ια α ρ κ ετά π ε
Σ έρ γ ιο ς Σ ιγά λ α ς. μητρ. Γρεβενο^ν. Ο κώ δικα ς α λ λ η λ ο γ ρ α φ ία ς το υ μ η τρ ο π ο λ ίτο υ Γ ρ ε

βενώ ν Κ υρ ίλλο υ (1874-1888). Τα π ρ α κ τικ ά τη ς Δ η μ ο γερ ο ντία ς και το υ Π νευμα τικού
Δ ικα σ τη ρίο υ (1882-1887X Γ ρεβ ενά 2004. Α να φ έρ ω ε ν δ ε ικ τ ικ ά τ ις ε π ισ τ ο λ έ ς αρ. 48.
σ. 76-77 (5 Μ αρτ. 1879), α ρ. 64. σ. 91-92 (21 Α πρ. 1879), αρ. 74, σ. 108-109 (25 Ιουν.
1879). Ε π ίσ η ς τη ν ε π ισ τ ο λ ή το υ α ρ χ ιε ρ α τ ικ ο ύ ε π ιτ ρ ό π ο υ μ ο ν α χ ο ύ Β ε ν ε ό ίκ το υ π ο υ
α φ ο ρ ά την I. Μ. Ζ ά β ο ρ ό α ς, αρ. 82, σ. 115-118 τη ς ίδ ια ς π ε ρ ιό δ ο υ . Ε π ίσ η ς βλ. Σ έρ γ ιο ς
Σ ιγά λ α ς. μητρ. Γρεβενών. Μ ια ά γνω σ τη π τυ χή τη ς νεό τερ η ς ισ το ρ ία ς τη ς ιερ ά ς μονής
Ζ ά β ο ρ δ α ς: Η λ η σ τε ία το υ 1923. Σ υμ β ο λή σ τη ν το π ικ ή ισ το ρ ία τη ς Ιε ρ ά ς Μ η τρ ό
π ο λ η ς κα ι τ η ς π ερ ιο χή ς Γρεβενών. Γ ρ εβ ενά 2006.
Κ. Α. Ζ ησόπουλος, Α φ η γη μ α τικ α ί σημειώ σεις. Ισ το ρ ικ ά - α φ η γή σ εις - π α ρ α μ ύ θ ια και
π α ρ ο ιμ ίες α π ό τη ν Α ν α σ ελ ίτσ α το υ 19ου αιώ να . ε π ιμ . Α. Σ. Μ π α κ α ΐμ η ς. Θ εσ σ α λ ο
νίκη 1999. σ. 35-40.
Ζ ησ όπ ουλος, Α φ η γ η μ α τικ α ί σημειώ σεις, σ. 101-102.
ρισσότερο χρόνο, και φ τιαχνόταν τυρί και βούτυρο. Γενικά οι κτηνοτρόφοι

προσπαθούσαν μέσω της παρασκευής γαλακτοκομικώ ν προϊόντω ν να υπερ-
καλύψουν τις βιοτικές ανάγκες των μελών της οικογένειάς τους, πουλώ ντας
τα στην αγορά, ώστε να αγοράζουν τις α π α ρ α ίτη τες προμήθειες γ ια το κο
πά δι. όπω ς το αλάτι, να ανταποκρίνονται στο κόστος των ενοικίων των θε
ρινών κυρίω ς βοσκοτόπων κ.ά.
Η μόνιμα εγκαταστημένη (εδραία) κτηνοτροφία ήταν αδιαχώ ριστα συν-
δεδεμένη με τη γεω ργική καλλιέργεια. Οι μόνιμα εγκαταστημένοι κάτοικοι
ήταν αγροτοκτηνοτρόφοι, καθώς θα ήταν αδύνατο να επιβιώσουν, εάν περιο
ρίζονταν σε μία μόνο α π ό τις δύο δραστηριότητες. Αυτό ισχύει σε όλη την
περιοχή, και ειδικότερα στα ορεινά και στερούμενα φυσικών πόρων χωριά,
όπω ς τα Κοπατσαροχώρια. Το μαλλί αποτελούσε γ ι’ αυτούς σημαντική πρώτη
ύλη, καθώς στο πλαίσιο της τοπικής οικοτεχνίας το σύνολο σχεδόν του ρου
χισμού κατα σκευα ζότα ν α πό τις γυ να ίκ ες κάθε οικογένειας. Εάν λάβουμε
υπόψιν και τη σημασία των γαλακτοκομικώ ν προϊόντων, τόσο για την καθη
μερινή διατροφή (κυρίως χάρη στο γάλα, το τυρί μπάτζος κ.ά.), όσο και για
τον προσπορισμό χρημάτων (μέσω της πώλησης βουτύρου, μπάτζου, μανου-
ρίου κ.ά.), αντιλαμβανόμαστε ότι η κατοχή ζώων αποτελούσε σημαντικό π α
ράγοντα για την επιβίωση των νοικοκυριών. Ειδικά για τα Κοπατσαροχώρια,
τα κοπάδια που παρέμεναν επί τόπου κατά τη χειμερινή περίοδο ήταν πιο ση
μαντικά στα χωριά που βρίσκονται σε σχετικά χαμηλό υψόμετρο, όπω ς το Μέ
γαρο, π α ρ ά σε χω ριά χτισμένα π ιο ψηλά, όπω ς το Δοτσικό ή οι Φ ιλιππαίοι.
Ο κύριος λόγος γ ια τον οποίο ορισμένοι κτηνοτρόφοι επέλεγα ν την μόνιμη
εγκα τά σ τασ η ήταν η έλλειψη πρόσβασης σε π εδινά βοσκοτόπια. Και αυτό
διότι, προκειμένου να μπορούν να ανταπεξέλθουν στα έξοδα ενοικίασης βο
σκότοπων. θα έπ ρ επε να διαθέτουν ένα αρκετά μεγάλο κοπάδι. Για τους μι-
κροκτηνοτρόφους θα πρέπει να αναφέρουμε την ανάγκη ύπαρξης ενός δικτύου
πιθανών συνεργατών, άλλους δηλαδή κτηνοτρόφους. μαζί με τους οποίους θα
μπορούσαν να νοικιάσουν από κοινού βοσκοτόπια. Σ τα Κ οπατσατσαροχώρια,
όταν οι όροι αυτοί δεν πληρούνταν, οι κτηνοτρόφοι προτιμούσαν να συνδυά
ζουν τη μόνιμα εγκαταστημένη κτηνοτροφία με τη γεω ρ γία .18
Σ τ α π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ α κ ο π α τ σ ά ρ ικ α χ ω ρ ιά (το Μ έγα ρ ο ή τα ν έν α α π ό α υ τ ά ) δ εν υ π ή ρ χ α ν
σ χ έσ εις εξά ρ τη σ η ς α νά μ εσ α σ το υ ς μ ό ν ιμ α ε γ κ α τε σ τη μ έ ν ο υ ς α γρ ο το κ τη ν ο τρ ό φ ο υ ς κ α ι
τ ο υ ς η μ ιν ο μ ά ο ε ς κ τη ν ο τρ ό φ ο υ ς: κ α ι οι δ ύ ο ο μ ά δ ε ς σ υ μ μ ε τ ε ίχ α ν ε ξ ίσ ο υ σ τη ν π ο λ ι
τικ ή εξου σ ία . Α ντίθετα, σ τα ά νω Κ οπατσαροχο^ρια. ό π ω ς σ το Δ οτσικό κ α ι σ τ ο υ ς Φ ι-
λ ιπ π α ίο υ ς . η ε ξ ο υ σ ία ήταν συγκεντρο^μένη σ τ α χ έ ρ ια τω ν τσ ε λ ιγ κ ά ο ω ν . Βλ. γ ια τον
Ζ ιά κ α Ρ. Β αν Μ πουσχότεν. Α ν ά π ο δ α χρόνια : σ υλλο γική μνήμη και ισ το ρ ία σ το Ζ ιά κα
Γρεβενώ ν , Α θήνα 1993. σ. 53-54. Γ ια το Σ ιρ ά κ ο βλ. Δ. Ψ υ χο γιό ς. «Ο ικ ονομ ικ ός κ α ι κοι
νω νικ ός μ ετα σ χη μ α τισ μ ό ς α γ ρ ο τικ ώ ν κοινοτή τω ν». Ε πιθεώ ρηση Κοινωνικών Ε ρευνώ ν
Είναι χαρακτηριστικό ότι οι μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι της περιοχής

αποκαλούν (υποτιμητικά) τους μόνιμα εγκατεστημένους κτηνοτρόφους «μ πα -
καταραίους» και τα ζώα τους «μπακάτια». Οι όροι χρησιμοποιούνται στα Γρε-
βενά, στο Βόιο, αλλά και ευρύτερα στην περιοχή. Η διαφοροποίηση αφορά
επίσης κατοίκους των ίδιων χωριών, αλλά γίνεται πιο έντονη ανάμεσα σε εκεί
νους των Κοπατσαροχωρίων, όπως το Δοτσικό και οι Φ ιλιππαίοι, όπου οι με
ταβατικοί κτηνοτρόφοι ήταν πολύ περισσότεροι, και σε εκείνους που κατοι
κούσαν σε χωριά που είναι χτισμένα χαμηλότερα.19
Μ εταπολεμικά το νοικοκυριό, δηλαδή η πυρηνική ή η διευρυμένη οικογέ
νεια. αποτέλεσε τη μικρότερη και βασική παραγω γική μονάδα. Αυτό ισχύει και
για τους μεταβατικούς και για τους μόνιμα εγκατεστημένους κτηνοτρόφους.
Σταδιακά, χάρη στα αναπτυξιακά προγράμματα και την αγροτική πίστη, όλες
οι οικογένειες είχαν τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε ανεξάρτητες παραγω γικές
μονάδες. Πρέπει, ωστόσο, να σημειώσουμε την ανθεκτικότητα της μεταβατικής
κτηνοτροφίας την περίοδο 1925-1960. πα ρά τις κατακλυσμιαίες μεταβολές που
προκλήθηκαν από την αγροτική μεταρρύθμιση και τις ανείπω τες καταστροφές
κα τά την Κατοχή και τον Εμφύλιο. Η παρακμή της στη Μ ακεδονία και στη
Θράκη, όπου ουσιαστικά εξαφανίστηκε, αποδεικνύει ότι η α πώ λεια των χει
μερινών βοσκότοπων έκρινε ουσιαστικά το μέλλον της. Με οικονομικούς όρους,
σήμερα η μεταβατική κτηνοτροφία δεν μπορεί με κανένα τρόπο να χαρακτη
ριστεί ως ένας ξεπερασμένος αρχαϊσμός, π α ρ ά τα κοινωνικά και οικονομικά
προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι κτηνοτρόφοι. Αντίθετα, αποτελεί μια οι
κονομική δραστηριότητα που συμβάλλει στην αξιοποίηση των ορεινών περιοχών.
Η σημασία της μόνιμα εγκαταστημένης κτηνοτροφίας στην περιοχή Γρε-
βενών περιορίζεται μεταπολεμικά κυρίως στην προμήθεια των νοικοκυριών σε
γάλα και κρέας. Το εισόδημα που προέρχεται από αυτήν είναι ελάχιστο, και
η σημασία του πρ έπει να εκτιμηθεί στο πλαίσιο της τοπικής οικονομίας, που
χαρακτηρίζεται από την πολυαπασχόληση (σημάδι μειωμένης οικονομικής δρα
5 8 (1 985)· γ ια τη Φ ο ύ ρ κ α βλ. Μ. S chein, Change and Continuity in a Greek Mountain

Village. δ ιδ α κ τ. δια τρ .. C olum bia University. 1970. a. 15-17· γ ια τ α Ζ α γο ρ ο χώ ρ ια βλ. J. Κ.
C am pbell. Honour Family and Patronage, Ο ξφ όρδη 1964.
Κ α θ ο ρ ισ τικ ό ς π α ρ ά γ ο ν τ α ς γ ια τη συντήρηση μ ικ ρ ώ ν κ ο π α δ ιώ ν σ το βουνό κ α τ ά τη χ ε ι
μερινή π ε ρ ίο δ ο ήταν η χρήση κ λα δα ρ ιώ ν, δηλ. το υ α π ο ξ η ρ α μ ένο υ φ υ λ λ ώ μ α το ς τη ς β ε
λ α ν ιδ ιά ς, ω ς χειμ ερ ινή ς ζω οτροφ ής. Η π ρ α κ τικ ή αυτή, π ο υ έχει κ α τ α γ ρ α φ ε ί σε π ο λ λ ές
π ε ρ ιο χ έ ς τη ς Β. Ε λ λ ά δ α ς, ό π ω ς σ τ α Μ α σ το ρ ο χώ ρ ια τη ς Κ ό ν ιτσ α ς α λ λ ά κ α ι σε χώ ρ ε ς
τη ς Κ εντρ., Ν ό τια ς κ α ι ΝΑ Ε υρ ώ πη ς, ή τα ν δ ια δ ε δ ο μ έ ν η κ α ι σ τ α Χ ά σ ια κ α ι την Ανα-
σ ελίτσ α (Β όιο) κ α ι συνυπή ρ χε με τη μ όνιμ α έ γ κ α τ α στημένη ή οικ ια κή κ τηνοτροφ ία. Βλ.
Κ α ρ α μ α νές. δ .π .. σ. 210-216. 384-392- Ρ. H alstead. « A sk the Fellow s w h o Lop th e Hay:
L ea f-F o d d er in th e M ountains of N orthw est G reece», Rural History 9 (1998) 211-234.
στηριότητας) και την κυριαρχία των εμβασμάτων των μεταναστών. Εκτός από
τη μικροκτηνοτροφία. που αφορά κοπάδια που δεν αριθμούν περισσότερα από
πενήντα ζώα. μία άλλη μορφή αναπτύσσεται κατά τις μεταπολεμικές δεκα ε
τίες, με κοπά δια που αριθμούν α πό εκατό έως διακόσια ζώα. Οι ιδιοκτήτες
αυτών των κοπαδιών ασχολούνται αποκλειστικά και μόνο με την εκτροφή των
ζώων τους. Η εξέλιξη αυτή υπήρξε αποτέλεσμα αφενός του εκσυγχρονισμού
της κτηνοτροφίας και αφετέρου της κυβερνητικής πολιτικής των δεκαετιώ ν
1960 και 1970. που ευνόησε τα δάνεια με εξαιρετικά χαμηλό επιτόκιο. Σ τις
δύο επόμενες δεκαετίες. 1980 και 1990. οι κτηνοτρόφοι αυτοί κατάφεραν να
συνεχίσουν την επαγγελματική τους ενασχόληση χάρη στις υψηλές τιμές του
γάλακτος, τις επιδοτή σεις της Ε υρω παϊκής Έ νω σης καθώ ς επίσης και στην
ύπαρξη φτηνών εργατικών χεριών μετά την άφιξη των αλβανών οικονομικών
μεταναστών το 1991. Παρόλα αυτά, η διατήρηση της κτηνοτροφικής δραστη
ριότητας α π ό νεότερες γενιές κτηνοτροφών είναι κάθε άλλο π α ρ ά δεδομένη
και χρήζει φροντίδας και σχεδιασμού α πό την πολιτεία.20
Ο ί Κ)
Α ναφερθήκαμε ήδη στη μεγάλη σημασία της εδρ α ία ς κτηνοτροφίας γ ια την

τοπική οικονομία, τόσο στα χω ριά της ορεινής Πίνδου όσο και στις χαμηλό
τερες υψ ομετρικά περιοχές, είτε αφορούσε οικόσιτα ζώα που εκτρέφονταν
α πό όλα σχεδόν τα νοικοκυριά, είτε μεγαλύτερα μετακινούμενα κοπάδια. Ο
κοζανίτης λόγιος Χ αρίσιος Μ εγδάνης στις αρχές του 19ου αι.. αναφερόμενος
στους μουσουλμάνους Κ ονιάρηδες των Κ αϊλαρίω ν (σημ. Πτολεμα'ί'δας. το
π α ρ χία του Εσκί Τζιουμά) και του Σ αρί Γκιολ (το π α ρ χία του Ε γρί Μ που-
τζιάκ). σημειώνει:21
Ή γη των εύφορώτατη εις παντοδαπά γεννήματα και πλούσια τροφός εις

παντεία εϊδη βοσκημάτων, πλήν τους χοίρους, εις τους οποίους ήθελεν
είναι πολύ πλουσιωτέρα. αν δεν τους άπεστρέφοντο διά την θρησκείαν.
Οί ίπποι αυτής τής χώρας είναι επαινετοί διά την ώραιότητα και την τα
χύτητα και έτοιμότητά των.
Βλ. Β. Π. Π α π α ν α σ τά σ η ς, « Λ ιβ ά δ ια κα ι κ τη ν ο τρ ο φ ία » , στο: Κ οζάνη και Γ ρεβ ενά . Ο

χ ώ ρ ο ς και οι άνθρω ποι, επ ιμ . Ν. Κ α λ ο γερ ό π ο υ λ ο ς. Θ εσσαλονίκη 2004. σ. 85-93.
Γ ια τ α π α ρ α θ έ μ α τ α π ο υ ακολουθούν βλ. Χ α ρ ίσ ιος Μ εγδάνης, « Α π ο γρ α φ ικ ή έκθεση του
μεσημβρινού μ έρ ο υ ς τη ς Μ ακεδονίας», εκδ. στο: Μιχ. Α. Κ αλινδέρης. Γ ρ α π τά μνημεία
α π ό τη ν Δ υ τ. Μ α κεδονία χρόνω ν τη ς Τ ουρκοκρα τίας, Π το λ εμ α ΐδ α 1940. σ. 11-25.
Στην το π α ρ χία του Τ σαρτσαμπά: Οί π ρ ό σ ο δ ο ί τω ν [χωριά Τούρκων και

Ελλήνων] είναι κοινώς α π ό την γεω ργία ν και την κ τη ν ο τρ ο φ ία ν Για τα χωριά
της τοπαρχία ς των Σερβίων ο ίδιος σημειώνει:
Τά πεδινά κάμνουν άρκετά γεννήματα, λινάριον. κανάβιον, καπνόν, τά

ορεινά, τά όποια είναι και περισσότερα, είναι όλιγότερον γεννηματοφόρα,
οί κάτοικοί των άναπληρούσι την ελλειφιν ταύτην με την περίσσευσιν της
κτηνοτροφίας άπό πρόβατα, αίγιδια. άγελάδια και χοίρους, όπου γίνεται
βαλάνιον.
Για τους κατοίκους του Βελβεντού ο ίδιος σημειώνει ότι ή γεω ργική καί ή κ τη
νοτροφ ία είναι ά π ό το υ ς κοινούς π ό ρ ο υ ς των προσόδω ν των. ενώ κάνει ιδι
αίτερη αναφορά στην καλλιέργεια του λιναριού και των ροδάκινων. Η κτηνο
τροφία, κυρίως αιγώ ν και προβάτων, είναι αναπόσ πασ το μέρος της καθημε
ρινής ζωής των κατοίκων, και είναι χαρακτηριστική η αναφορά του Μεγδάνη
σε ένα σπήλαιο που βρίσκεται κοντά στο Βελβεντό:
... προς το Πιέριον εύρίσκεται άντρον. εις το όποιον δεν τολμά τις νά
έμβή, επειδή άναδίδει πνιγώδη άποφοράν. Ή παράδοσις διηγείται ότι
όσοι έμβή καν ή δεν έξνλθον ή έξελθόντες έξέστησαν των φρένων των. Το
αυτό λέγουσι νά πάσχω σι και άπό τά πρόβατα και αίγίδια. όσα έλκυό-
μενα άπό τήν περί το στόμα του άντρου χλόην πλησιάσωσιν εις αυτό. Το
δύσβατον τού τόπου βοηθεϊ εις τούς ποιμένας νά μήν βλάπτωνται συχνά
τά βοσκήματά των. είδε μή ήθελεν άναπληροΐ τούτο ή προσοχή των.
Ε πίσης, οι κάτοικοι του ορεινού Κ α ταφ υγίου, π ου ήταν γνω σ το ί ως ξυλο

κόποι, προμηθευτές οικοδομικής και ναυπηγικής ξυλείας, τρ έφ ο υ σ ι καί π ρ ό
β α τ α καί αίγίδια.
Οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της περιοχής, που εγκαταστάθηκαν στις π ε
ριοχές Κοζάνης (νότια και νοτιοανατολικά αλλά και βορειοδυτικά στην π ερ ι
φέρεια του Τζουμά) και Σερβίων στις αρχές του 16ου αι. -α ν εξαιρέσουμε τους
αστικούς πληθυσμούς που εγκαταστάθηκαν στα Σέρβια και τον γειτονικό οι
κισμό Αυλές α πό την αρχή της οθωμανικής κατάχτησης (πιθανότατα το 1426
ή και νωρίτερα)-, ήταν πληθυσμοί Γιουρούκων. 0 όρος στο οθωμανικό πλαίσιο
σήμαινε κυρίως τους νομάδες κτηνοτρόφους, που παρείχαν βοηθητικές υ πη
ρεσίες στον στρατό, και για τον λόγο αυτό συνήθιζαν να τους εγκαθιστούν
σε π ερ ιο χές στρατιω τικού ενδιαφέροντος. Οι Γιουρούκοι τα πρ ώ τα χρόνια
της εγκατάστασής τους πιθανότατα να συνέχιζαν τον ημινομαδικό βίο, ξεχει
μάζοντας τα κ οπά δια τους στις περιοχές της Βέροιας και της Βόρειας Θεσ
σαλίας (Ελασσόνα και Λάρισα), ενώ στη συνέχεια σ τα δια κά στράφηκαν στη
γεω ργική καλλιέργεια, δημιουργώ ντας μόνιμους οικισμούς. Σ τα φορολογικά

κατάστιχα της επαρχίας Σερβίων του 16ου αι. που δημοσίευσαν και μελέτησαν
οι Καμπουρίδης και Σαλακίδης εμφανίζονται να καλλιεργούν αρχικώς μόνο δη
μητριακά (σιτάρι, κριθάρι, σίκαλη κ.ά.). ενώ αργότερα αυξάνουν τις καλλιέρ
γειες δημητριακών αλλά επιδίδονται και στη βαμβακοκαλλιέργεια, την α μ π ε
λοκαλλιέργεια κ.ά. Η ενασχόλησή τους με τη γεω ργία συνδυάζεται πά ντα με
την εξάσκηση της κτηνοτροφίας. Την πρώτη περίοδο της εγκατάστασής τους
φαίνεται πω ς η γεω ργία συνδυάζεται με συμμετοχή στη στρατιωτική οργάνωση
της περιοχής.22
Στην Κοζάνη, τον κατά βάση γεωργικό χαρακτήρα της οποίας επισημαίνει
ο Καλινδέρης στις πρώ τες σελίδες του έργου του γ ια τις συντεχνίες, π ρ α γ
ματοποιούνταν η επεξεργασία σημαντικού μέρους από τα προϊόντα της κτη
νοτροφίας της ευρύτερης περιοχής. Στην πόλη υπήρχε οργανωμένη συντεχνία
βυρσοδεψών (α π ό το 1826), υφαντώ ν αλλά και κρεοπω λώ ν (α π ό το 1768).
Με αφορμή την τελευταία, ο Καλινδέρης σημειώνει:23
Ή ύπαιθρος παρειχεν εις αυτήν [Κοζάνη] άφθονα θρέμματα. προτιμου-

μένου παρά τών κατοίκων της πόλεως τού κρέατος των προβάτων. όλι
γώτερον τών γιόιών -το οποίον συνηθίζουν νά τρώγουν περισσότερον εις
Σιάτισταν και Σέλιτσαν- τών βοών και τών χοίρων εκ τών χοιροτρόφων
περιοχών τών Χασίων κυρίως προερχομένων. Προστάτην άγιον ειχον οί
κρεοπώλαι τόν Αρχάγγελον Μιχαήλ. την ημέραν της μνήμης τού οποίου
(8 Νοεμβρίου) έώρταζον εις την εκκλησίαν τού Αγίου Κωνσταντίνου (εις
παρακκλήσι τού Αρχαγγέλου Μιχαήλ).
Στη Βλάστη. παρότι η γεωργία είχε πρωτεύουσα σημασία για τους μόνιμα εγκα
τεστημένους κατοίκους (καλλιεργούσαν βρίζα, σιτάρι, κριθάρι, αμπέλια), δια
τηρούσαν μικρά αλλά υπολογίσιμα για την οικογενειακή οικονομία οικόσιτα κο
πά δια από 30-40 αιγοπρόβατα, όπως είδαμε ήδη ότι συμβαίνει σε όλη την ευ
ρύτερη περιοχή, και μια ή δύο αγελάδες ανά νοικοκυριό. Η κτηνοτροφική φ υ
σιογνωμία της κοινότητας ολοκληρωνόταν από την παρουσία μεγάλων μετακι
Βλ. α ν α λ υ τ ικ ά , Κ. Κ α μ π ο υ ρ ίδ η ς - Γ. Σ α λ α κ ίδ η ς, Η ε π α ρ χ ία Σ ερβίω ν το ν 16° αιώ να

μ έ σ α α π ό οθω μανικές πηγές. Θ εσσαλονίκη 2013, σ. 17. 24-25, 136-180. Σ τα εν λόγω κ α
τά σ τ ιχ α δ εν γ ίν ε τ α ι α να φ ο ρ ά σε π ρ ό β α τα , δ ιό τι η είσ π ρ α ξη το υ φ όρου τω ν π ρ ο β ά τω ν
γινό τα ν α π ό την κεντρική εξουσία. Δεν υ π ά ρ χ ει α μ φ ιβ ολία όμ ω ς γ ια τη σημασ ία της κτη
νοτροφ ίας στην περιοχή, όσον α φ ο ρ ά τους χρισ τια νούς - ο ι οποίοι εξέτρεφ αν και χ ο ίρ ο υ ς-
α λλά κ α ι το υ ς μουσουλμάνους. Σ ε ένα κ α τά σ τιχο α ν α φ έρ ε τα ι ότι στον π ο τα μ ό Α λιάκ
μονα υπήρχε γ έ φ υ ρ α γ ια το π έ ρ α σ μ α τω ν προβάτω ν, π ο υ α π έ δ ιδ ε ετησίω ς 7.000 ά σ πρ α .
Μ ιχ. Α. Κ α λ ιν δ έρ η ς, Α ι σ ο ν τεχν ία ι τ η ς Κ ο ζά ν η ς ε π ί Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς , Θ εσ σ α λ ο νίκ η
1958, σ. 3-4. 43-58. 63-72, 76-77.
νούμενων κοπαδιών, που ξεκαλοκαίριαζαν στα λιβάδια της και ανήκαν σε σα-
ρακατσάνους. βλάχους αλλά και κοπατσαραίους κτηνοτρόφους. Ορισμένοι από
αυτούς τους μετακινούμενους κτηνοτρόφους αγοράζουν και οικίες αποδήμων κα
τοίκων ήδη από τα μέσα του 19ου αι., ενώ από τις αρχές του 20ου αι. αναφέρο-
νται και οικοδομήσεις οικιών από τον Καλινδέρη, ο οποίος πα ραθέτει λεπτο
μερείς πληροφορίες για το μέγεθος των κοπαδιών. την παραγω γή γαλακτοκο
μικών προϊόντων, βουτύρου και κασεριού, την καταγωγή των τσελιγκάδων, τους
τόπους όπου παραχείμαζαν στη Θεσσαλία και στην Κεντρ. Μακεδονία κ.ά.24
Η τυροκομία της Βλάστης οφείλει τη φήμη της στη μεγάλη αυτή κτηνο
τροφία. Η πα ραγω γή γαλακτοκομικών προϊόντων και τυριών, που προορίζο
νται γ ια πώληση και εμπορική εκμετάλλευση, όπω ς το κασέρι, το βούτυρο
και το μανούρι, εξομοιώνει την τυροκομία της Βλάστης -όσον αφορά τους στό
χους του «τεχνικού συστήματος» που ακολουθούνταν- με εκείνες των Βλα-
χοχωρίων των Γρεβενών που αναφέραμε ήδη (παραγω γή κεφαλοτυριού, βου
τύρου κ.λπ.Χ της περιοχής Α σ προποτάμου Τρικάλων (κασέρι) και των
Αγράφων (κασέρι και γρ α β ιέρ α ).25 Το σύστημα αυτό δια φ ο ρ ο π ο ιείτα ι α πό
εκείνα της μικρότερης κτηνοτροφίας, τα οποία στόχευαν στην πα ραγω γή τυ
ριών τοπικής εμβέλειας, που προορίζονταν γ ια τις ετήσιες ανάγκες των νοι
κοκυριών (μπάτζος. ανεβατό. βούτυρο κ.ά.).
Υπολογίσιμη μετακινούμενη κτηνοτροφία διέθεταν και τα γειτονικά Νά
ματα (παλ. Πιπιλίστσα), κτισμένα σε υψόμετρο 1.200 μ. στο Άσκιο (ή Σινιά-
τσικο). Μ άλιστα μεταπολεμικά, μετά τις κα τα σ τροφ ές που υπέστη ο οικι
σμός κατά την Κατοχή και τη μείωση των γεωργικών καλλιεργειών, η κτηνο
τροφ ία διατήρησε αξιόλογη ακμή. Τα καλοκαίρια οι κτηνοτρόφοι αντιμ ετώ
πιζαν έλλειψη βοσκοτόπων, και γ ι’ αυτόν τον λόγο πήγαιναν κάποια κοπάδια
στην Π ρέσπα (Ν τριάνα), στα Ό ντρια. στο Νεστόριο, στο Βέρμιο κ.α. Π αρα
χείμαζαν στη Θεσσαλία (στη Μαγνησία, στον Τύρναβο. στο Δαμάσι κ.α.) και
στην Κεντρ. Μ ακεδονία (περιοχή Λ αγκαδά-Β όλβης). Τυροκομούσαν κυρίως
μανούρι, κεφαλοτύρι, μπάτζο, κασέρι, μυζήθρα (ούρδα).26
Μ ιχ. Α. Κ α λινδέρης, Ο β ίο ς τη ς κ ο ινό τη το ς Β λ ά τ σ η ς ε π ί το υ ρ κ ο κ ρ α τία ς εις το π λ α ί

σιον το υ δ υτικ ο μ α κ εδ ο ν ικ ο υ π ε ρ ιβ ά λ λ ο ν το ς . Θ εσσαλονίκη 1982. Ο Κ α λ ινδέρ η ς υ π ο
λ ο γ ίζ ε ι σ ε π ά ν ω α π ό 120.000 τον α ρ ιθ μ ό τω ν α ιγ ο π ρ ο β ά τ ω ν τω ν κ τη ν ο τρ ο φ ώ ν τη ς
Β λά σ τη ς σ τις α ρ χ έ ς το υ 2 0 ου α ιώ να.
Το κ α σ έρ ι ή κ α σ κ α β ά λ ι είν α ι ιδανικ ό, π ρ ο κ ε ιμ έ ν ο υ ν α χρ η σ ιμ ο π ο ιη θ ο ύ ν ελαφρούς ξι-
ν ισ μ έ ν α γ ά λ α τ α , κ α ι δ ια τ η ρ ε ίτ α ι, ό τα ν μ ε τ α φ έ ρ ε τ α ι σε μ ε γ ά λ ε ς α π ο σ τ ά σ ε ις · βλ.
Ε υ ά γ γ . Κ α ρ α μ α ν έ ς, « Τ α σ υ σ τ ή μ α τ α τ υ ρ ο κ ο μ ία ς τ η ς Π ίνδου: σ υ ν έ χ ε ιε ς κ α ι α σ υ ν έ
χ ε ιε ς » . Η ισ το ρ ία το υ ελλη νικ ο ύ γ ά λ α κ τ ο ς καί τω ν π ρ ο ϊό ν τω ν το υ . 10ο Τ ριήμερο
Ε ρ γ α σ ία ς . Ξ άνθη. 7-9 Ο κτω βρίου 2 0 0 5 , Α θήνα 2008, σ. 425-449.
Γρ. Δ. Π α π α θ ω μ ά ς (α ρ χιμ .) - Α ναστασία Δ. Παπαθο^μά-Π ηλιούρη. Α π ό δω ρικά νά μ α τα .
Η Γαλατινή της επαρχίας Βόίου είναι χτισμένη σε κοιλάδα που περικλεί

εται από βουνά, κυρίως από το Άσκιο όρος, που υψώνεται μεταξύ των επ α ρ
χιών Βοΐου και Εορδαίας. και τη Βέλια, προς τη Σ ιάτιστα στα νότια, σε υψό
μετρο 1.010 μ. Οφείλει τη σημερινή ονομασία27 της στη μεγάλη κτηνοτροφία,
που είχε αναπτυχθεί προπαντός στο παρελθόν, αλλά και σήμερα, καθώς και
στα εκλεκτά γαλακτοκομικά προϊόντα που παράγει, τα οποία έχουν βραβευθεί
στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης. Οι κάτοικοι της Γαλατινής στράφηκαν νωρίς
προς την κτηνοτροφία (πολύ λιγότερο στη γεω ργία), λόγω του ορεινού χα ρ α
κτήρα της περιοχής στις π λ α γιές του όρους Βέλια και στις υπώ ρειες του
Ασκίου όρους, καθώ ς και λόγω του άγονου σε μεγάλο βαθμό εδάφους. Για
τους ίδιους λόγους πολλοί κάτοικοι στράφηκαν, ως πλεονάζον εργατικό δ υ
ναμικό, στα παραδοσιακά οικοδομικά επαγγέλματα, και κυρίως προς αυτό του
κτίστη, αλλά και του μαραγκού, ξυλογλύπτη κλπ.. καθιστώ ντας τη Γαλατινή
ένα α πό τα πιο ονομαστά χωριά κτιστών (γνωστά ως «μαστοροχώ ρια») της
Δυτ. Μ ακεδονίας.28 Τα κοπάδια της Γαλατινής εκτρέφονταν κυρίως στο χωριό,
σε χτισμένα μαντριά με στέγες από κεραμίδια, και δεν μετακινούνταν στα π ε
δινά. π α ρ ά σε ελάχιστες περιπτώ σεις (αναφέρεται παραχείμαση στην περιοχή
Κατερίνης το 1925-1927 με καταστροφικές συνέπειες για τα πρόβατα). Μετά
τις απαγορευτικές για την αιγοτροφία αποφάσεις του I. Μ εταξά. εκτρέφονταν
α ποκ λεισ τικά πρόβατα, ενώ τα γ ίδ ια εμφανίστηκαν ξανά τη δεκ α ετία του
1970, όταν μειώθηκαν τα κοπάδια και η κτηνοτροφία έγινε σταυλισμένη. Ση
τ α Ν ά μ α τ α (Π ιπ ιλίσ τσ α ) Α σ κ ιο ύ-Β ο ΐο υ Κ ο ζά ν η ς. Κ α τερ ίνη 2013, κ υ ρ ίω ς σ. 2 0 3 -2 0 5 .

3 4 8 -3 5 8 , 458-4 5 9 .
Π α λα ιό τερ α λ εγό τα ν Κ οντσ(ι)κό, οηλ. α λογοχώ ρ ι, κ α θ ώ ς είχε π ο λ λ ά ά λ ο γ α (σλαβ. Ιςοη:
ά λογο).
Βλ. Παν. Κ α μ η λά κ η ς. « Γ α λ α τιν ή Β οΐου Κ οζάνη ς, μ ια ορ εινή κ ω μ ό π ο λ η τη ς Δ υ τικ ή ς
Μ α κ ε δ ο ν ία ς » στο: Τ α ξ ιδ ε ύ ο ν τα ς σ τη ν Ε λ λ ά δ α γ ια λ α ο γ ρ α φ ικ ή έ ρ ε υ ν α . Ψ η φ ια κ ή
ε φ α ρ μ ο γ ή ( ϋ ν Ό ) . π ο υ α ν α π τ ύ χ θ η κ ε σ το π λ α ίσ ιο το υ υ π ο έ ρ γ ο υ « Α ν ά π τ υ ξ η ε κ π α ι
δ ε υ τ ικ ή ς ε φ α ρ μ ο γ ή ς π ο λ υ μ έσ ω ν λ α ϊκ ο ύ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ » το υ έρ γ ο υ « Α ν ά π τυ ξ η Ε θνικ ο ύ
Κ έντρου Τ εκμηρίω σης το υ Λ αϊκού Π ολιτισ μ ού» (2 0 0 4 -2 0 0 8 ) το υ Ε π ιχειρ η σ ια κ ο ύ Προ
γ ρ ά μ μ α τ ο ς « Κ ο ιν ω ν ία τη ς Π λ η ρ οφ ορ ία ς», ε π ισ τ . υ π ε ύ θ . Αικ. Π ολυμ έρ ου-Κ α μ ηλά κ η.
ε π ιμ . ε φ α ρ μ ο γ ή ς: Ε υ ά γ γ . Κ α ρ α μ α ν έ ς. Α θή να 2 0 0 8 . Ε π ίσ η ς. Π αν. Κ α μ η λά κη ς. Λ α ο
γ ρ α φ ικ ή α π ο σ το λή ε ις νο μ όν Κ ο ζά ν η ς (α π ό 16 Σ ε π τ . - 15 Ο κτ. 1975).
Κ Ε Ε Λ /Α κ α δ η μ ία Α θη νώ ν 1975, 1049 σελ. [ΚΛ. χ φ 3 8 0 3 . σ. 45-47, Γ α λ α τιν ή Β οΐου,
συλλ. Παν. Κ α μ η λά κη ς, 1975]. Βλ. επ ίσ η ς. Ε υθ. Α α ζό γκ α ς, Η Γ α λα τινή . Τ ρ α γο ύ δ ια ,
έθιμα, λαϊκή δ η μ ιο υ ρ γία . Λ ά ρ ισ α 1973· Ν. Γ κ α ν τώ ν α ς. Γ α λατινή. Ισ το ρ ικ ά , λ α ο γ ρ α -
φ ικά Δ υ τ. Μ α κ εδο ν ία ς. Μ έρος πρώ το ν: ισ το ρία . Μ έρο ς δ εύ τερ ο ν : λ α ο γ ρ α φ ία , Θ εσ
σαλονίκη. 1987· Γ. Π. Τσότσος. Γ α λα τινή Β οΐου Κ οζά νης. Α νθ ρω π ο γεω γρ α φ ικ ή . λ α
ο γ ρ α φ ικ ή π ρ ο σ έ γ γ ισ η δ υ τικ ο μ α κ εδ ο ν ικ ο ύ χώ ρ ο υ . Θ εσ σ α λ ο νίκ η 1998, ό π ο υ κ α ι
π λ ο ύ σ ια β ιβ λ ιο γρ α φ ία .
μειώνουμε ότι στα χωριά του Δυτ. Βόί'ου υπήρχαν περισσότεροι κτηνοτρόφοι
που ξεχείμαζαν στα πεδινά, ενώ ορισμένοι κτηνοτρόφοι έστελναν τα γίδια στα
χειμαδιά και κρατούσαν τα πρόβατα στο χωριό.29
05 »0
Σημαντική εδραία κτηνοτροφία είχαν αρκετά χωριά της περιοχής Κοζάνης και
Βόί'ου, όπω ς προκύπτει από τη μελέτη των λαογραφικών πηγών. Αναφέραμε
ήδη την εκτροφή χοίρων σε οικιακή βάση. Το π α σ τό κρέας του χοίρου, και
κυρίως το λίπος του. αποτελούσε τον διατροφικό ταμιευτήρα της αγροτικής οι
κογένειας στον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Θυμίζουμε ότι στην περιοχή το λάδι
της ελιάς ήταν δυσεύρετο και σπανίως χρησιμοποιούνταν στη μαγειρική, ιδίως
α πό τις φ τω χότερες οικογένειες. Στη μαγειρική κυριαρχούσε το λίπος του
χοίρου, όπω ς και το βούτυρο, που αφορούσε βεβαίως τα εύπορα νοικοκυριά.
Τα χοιροσ φ άγια γίνονταν τα Χ ριστούγεννα, και μ άλισ τα με τελετουργικό
τρόπο (γο υ ρ ν ο χ α ρ ά )· τότε έφτιαχναν λουκάνικα, πα σ τό κρέας και λίπος, τα
οποία διατηρούσαν για τις ανάγκες τους κατά το υπόλοιπο έτος. Για το Πάσχα
διατηρούσαν ένα αρνί στο σπίτι, το λεγόμενο μανάρι. Το ζώο αυτό αποτελούσε
συνήθως αντικείμενο φροντίδας των παιδιών, που το βοσκούσαν γύρω από τον
οικισμό. Έ μοιαζε περισσότερο με ζώο συντροφιάς (όπω ς θα λέγαμε σήμερα)
και ήταν ιδιαίτερα φροντισμένο και καλοταϊσμένο. καθώς έτρωγε και πίτουρα.
Σφαζόταν κατά τρόπο εθιμικό πριν α πό το Πάσχα, και με το κρέας του μα
γειρευόταν η μαγειρίτσα (από τα έντερά του) και το γ κ φ έ τ σ ι της Πασχαλιάς.
Σημαντικό ορόσημο για την ποιμενική ζωή στον κύκλο του έτους είναι η
εορτή του αγ. Γεωργίου στις 23 Απριλίου, όταν συγκροτούνταν τα θερινά κο
π ά δ ια και μισθώνονταν οι νέοι βοσκοί (ρ ό γ ια σ μ α ). Στην περίπτω ση των με
γαλύτερω ν ημινομαδικών κοπαδιών στα Κ οπατσαροχώ ρια. δυο-τρεις κτηνο-
τρόφοι ένωναν τα κοπάδια τους και έφτιαχναν ένα «φαλκάρι», το οποίο είχε
κοινή στάνη, και συνήθως προσλάμβαναν και τυροκόμο (μ π ά τζ ιο ) για την π α
ρασκευή των τυριών. Η κατανομή του γάλακτος στους κτηνοτρόφους γινόταν
με τη διαδικασία του γαλομετρήματος, που εξασφάλιζε την παροχή της μέγι-
στης ποσότητας γάλακτος ανά ημέρα σε καθέναν από τους συμμετέχοντες (και
σε εκείνους που είχαν λιγότερα ζώα), ώστε να μπορεί να τυροκομήσει. Όσον
αφορά τα μικρότερα κοπάδια, οι κάτοικοι τα παρέδιδαν του αγ. Γ εωργίου στη
φροντίδα κτηνοτροφών, οι οποίοι προσελάμβαναν και νέους βοσκούς (τζιο υ-
μ π ά ν ο υ ς ). Επίσης, την ίδια περίοδο όριζαν και τους βοσκούς των μεγάλω ν
ζώων του χωριού. Συνήθως συγκροτούσαν ένα κοπά δι με τα άλογα, τις φ ο
29
Βλ. Τσότσος. Γ α λα τινη Β οΐου Κ ο ζά ν η ς . σ. 445.
ράδες και τα μουλάρια, ένα άλλο με τα στείρα, δηλ. τα δαμάλια, τα βόδια και
τις δαμάλες, και ένα τρίτο με τα γελάδια, που περιελάμβανε τις γαλακτοφόρες
α γελά δες και τα υποζύγια (γαϊδούρια, αροτριώ ντες βόες κλπ.). Οι εποχικές
α υ τές συμφω νίες διατηρούνταν ως την εορτή του αγ. Δημητρίου (26 Οκτω
βρίου). Τότε χώριζαν τα πρόβατα κάθε νοικοκυριού από τα κοπάδια, και κα
θένας τα κρατούσε στο σπίτι του ως την εορτή του αγ. Γεωργίου.30
Σ τα Σέρβια η εδραία κτηνοτροφία συνδυαζόταν με τη νομαδική των σα-
ρακατσάνων ποιμένων, που εγκαθιστούσαν τα θερινά μαντριά τους στην ορεινή
Σ ιά πκ α της Κ αστανιάς Σερβίων. Στο σημείο αυτό είχαν τη συνήθεια να « π α
ραθερίζουν» και πολλοί Σερβιώτες. Τα κυριότερα τυριά ήταν η φέτα, το του
λουμίσιο. ο μπάτζος και το κασέρι. Επίσης, παραγόταν μυζήθρα και α π α ρ α ί
τητο ξινόγαλο, που κουβαλούσαν μαζί τους οι βοσκοί μέσα στο γαλοδέρματο.31
Στο Βελβεντό η κτηνοτροφία ήταν επίσης μόνιμα εγκατεστημένη στο
χωριό. Οι «γεροί νοικοκυραίοι» είχαν πάνω από εκατό γιδοπρόβατα, που δεν
τα βοσκούσαν οι ίδιοι αλλά βοσκοί (τζιουμπάνοι). Αποκαλούνταν κ εχ α γιά δ ες
ή τσελιγκά δες. Το χωριό διέθετε πέντε κύρια βοσκοτόπια (Παλιόχωρα. Καρυές,
Παλιοχάμα, Ιμίρ-Τσιάί'ρ. Κεραμίδα), όπου βοσκούσαν τα ζώα από του Ε υα γ
γελισμού έω ς του αγ. Δημητρίου. Οι κτηνοτρόφοι είχαν πρόσβαση στους βο
σκότοπους είτε ενοικιάζοντάς τους α πό τους μπέηδες είτε πληρώνοντας φόρο
στην κοινότητα. Οι κεχαγιάδες έπαιρναν στο κοπάδι τους και τα ζώα των υπό
λοιπων κατοίκων, όπως συνέβαινε σε όλα τα χωριά, έναντι ρό γα ς. Τον χειμώνα
τα ζώα ταΐζονταν με φασουλόφυλλα (φ α σ ’λ ό φ ’λλα ) ή σανό. Η Τζινίκου-Κα-
κούλη καταγράφ ει πολλές πρακτικές απότισης φόρου τιμής στα ζώα από τους
κατοίκους. Κ ατά το δειλινό, όταν τα μεγάλα ζώα (βόδια και άλογα) γύριζαν
στο χωριό από τη βοσκή και οι γυναίκες ξαπόσταιναν στα κατώ φλια των σπι-
τιώ ν (σημαντικότατο ημιδημόσιο χώρο γυ να ικ εία ς καθημερινής κοινωνικό
τητας). εκείνες σηκώνονταν όρθιες, για να τα τιμήσουν (προυσκώ νουντα ν σ τα
π ρ ά μ α τα ). Ό πω ς σε όλη την Ελλάδα, όταν ο αρχηγός τους σπιτιού (ο τρα νό ς)
έκοβε την π ίτα την Πρωτοχρονιά, έκοβε και ένα φ ιλί (κομμάτι) π ίτα ς για τα
ζωντανά. Πλούσιο ήταν και το απόθεμα κτηνιατρικών γνώσεων για την π ερ ι
ποίηση των ζώων, η απλή αναφορά στο οποίο, με βάση τις λαογραφικές κα
τα γρ α φ ές που έχουν γίνει, θα αποτελούσε αντικείμενο ειδικής εργασίας. Οι
Κ. Κ α ρ α π α τά κ η ς «Ρ α μ πόζι. τσ έτλες κ α ι μ α ντά νια » . Γ Σ υμ π ό σ ιο Λ α ο γ ρ α φ ία ς το υ Β ο

ρειοελλαδικού χώ ρο υ . 1979· επίσης. Τσότσος. Γαλατινή Β όίου Κοζάνης, σ. 345-346. 383.
445-450, κ α ι Κ α ρ αμ α νές. ο .π ., σ. 239-242. ό π ο υ κ α ι σχετική β ιβ λ ιο γρ α φ ία κ α ι π ρ ω τ ο
γ ε ν είς π ή γ ε ς γ ια το θέμα. Για την οργάνω σ η του χρόνου στον χώ ρ ο τη ς Μ ακεδονίας βλ.
Σ κουτέρη-Δ ιοασκάλου. «Ό ψ εις του π α ρ α δ ο σ ια κ ο ύ π ολιτισ μ ού τη ς Μ ακεδονίας», σ. 385.
31 Κ οσ μ. Κλ. Σ α β β ιλ ω τ ίδ η ς - Χ ρ υ σ ά ν θ η Δ. Τ ζή ρ α . Τα Σ ε ρ β ία τ ο υ χ θ ε ς . 1823-1944.
Ε κ α τό ν είκοσι χ ρ ό ν ια ζωής. Σ ερ β ία 2001. σ. 345. 370-376.
τσοπάνηδες προέβαιναν σε μετεωρολογικές προβλέψεις με βάση τη συμπερι

φορά των ζώων. Τα φταρνίσματά τους προμηνούσαν βροχή, ενώ ο περίεργος
τρόπος βόσκησης χιονόπτωση. Κάθε συμφορά στο κοπάδι (επίθεση α πό λύκο,
ασθένεια) πίστευα ν ότι προέρχεται α πό βασκανία (γ η τε ιά ) ή κλοπή αγαθού
από το σπίτι του κεχαγιά {ζαριά). Για τον λόγο αυτό έψαχναν να εντοπίσουν
τον υπαίτιο. 0 τρόπος σκέψης και δράσης των κατοίκων εδραζόταν σε ένα μα-
γικοθρησκευτικό υπόβαθρο, που και αυτό αποτελεί μια πτυχή της σχέσης τους
με τον φυσικό κόσμο, θέμα που επίσης δεν θα αναλύσουμε εδώ.32
Ο« ΪΟ
Εκτός α πό τους κτηνοτρόφους και τους έμμισθους βοσκούς, οι οποίοι ασχο

λούνταν με την κτηνοτροφική (κα ι γεω ργοκτηνοτροφ ική) δραστηριότητα,
ζούσε ένας πληθυσμός τεχνιτών και άλλων επα γγελμ ατιώ ν. που συνδεόταν,
σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, με αυτή: τυροκόμοι, υφαντές, ραφτάδες.
βυρσοδέψες, τσαγκάρηδες, σαμαράδες, κιρατζήδες. ξυλοκόποι, οικοδόμοι. Χ α
ρακτηριστικό όλων αυτώ ν ήταν η κινητικότητα μέσα στον χώρο. Η π ιο ση
μαντική σε μέγεθος επαγγελμ ατική ομ άδα ήταν οι κιρατζήδες ή αγω γιά τες,
οι οποίοι εξασφάλιζαν τον εφοδιασμό και την επικοινω νία των ορεινών κοι
νοτήτων με τον υπόλοιπο κόσμο. Η μεταφορά διατροφικών ειδών αποτελούσε
την κύρια δραστηριότητά τους, μετέφεραν, ωστόσο, και αλάτι γ ια τα ζώα των
κοπαδιώ ν καθώς και υφαντά, χαλιά και τυροκομικά προϊόντα. Όσο για τους
οικοδόμους, αυτοί ήταν πολυάριθμοι κυρίως στα χωριά της Ανασελίτσας (μα
στοροχώ ρια του Βόί'ου) αλλά και στα Κ οπατσαροχώ ρια. Οι οικοδόμοι τα ξί
δευαν μέχρι τη Λακωνία στην Πελοπόννησο ή την Κωνσταντινούπολη, αλλά
σε ορισμένες περιπτώ σ εις δούλευαν και στις κοντινές περιοχές.33
Εκτός όμως από τις μετακινήσεις των επαγγελματικώ ν ομάδων, η περιοχή
παρουσιάζει μία παράδοση κίνησης και εγκατάστασης πληθυσμών, που έχει
τύχει μελέτης από τους ειδικούς. Οι μετακινήσεις οικισμών ή κατοίκων τους σε
σχετικά κοντινές αποστάσεις είναι ένα όχι σπάνιο φαινόμενο, ιδίως μετά από
Α θηνά Τ ζινίκ ο υ -Κ α κ ό ύλη. Λ α ο γ ρ α φ ικ ο ί α ντίλα λο ι το υ Β ελ β εν το ύ , Θ εσσ αλονίκη 1979,

σ. 105-113. Γ ια τη ν π ρ ό γ ν ω σ η το υ κ α ιρ ο ύ α π ό τη σ υ μ π ε ρ ιφ ο ρ ά ο ικ ό σ ιτω ν κ α ι α γ ε
λα ίω ν ζώ ω ν βλ. Δ. Α. Κ ρ εκ ούκια ς, Τα π ρ ο γν ω σ τικ ά τ ο υ κ α ιρ ο ύ εις την α ρ χα ία ν . την
μεσαιω νικήν κα ι τη ν νεω τέρα ν Ε λ λ ά δ α . Α θήνα 1966. σ. 44-57. Γ ια τη λ α ϊκ ή μ ε τ ε ω
ρ ο λ ο γ ία στον Π όντο βλ. Έ λ σ α Γ α λ α ν ίό ο υ -Μ π α λ φ ο ύ σ ια . Η λαϊκή μ ε τε ω ρ ο λ ο γ ία σ το ν
Π όντο και τ α φ υ σ ικ ά φ αινόμενα . Θ εσσαλονίκη 2007. Ε π ίσ η ς βλ. P atrick C ronin. Greek
Popular Meteorology from Antiquity to the Present. The Folk-Interpretation of Celestial Signs.
T h e E d w in M ellen Press. Lew iston New York. Q ueenston. L am p e te r 2010.
Βλ. τη μ ελέτη το υ Παν. Κ α μ ηλά κη στον π α ρ ό ν τ α τόμο.
καταστροφές σε έκρυθμες περιόδους.34 Μετά τα μέσα του 19ου αι. πολλά τσι
φλίκια της περιοχής, που βρίσκονται σε πεδινές και ημιορεινές περιοχές, μικρά
συνήθως σε μέγεθος, περνούν από τα χέρια τούρκων γαιοκτημόνων σε Έλληνες
και Εβραίους. Πληθυσμοί από γειτονικές περιοχές με όμοια τοπική οικονομία
εγκ α θίσ τα ντα ι σε α υτά. Χ ασιώ τες α π ό τσ ιφ λικικά χω ριά μ ετακινούνται σε
αντίστοιχα χω ριά στον Τ σιαρτσιαμπά και στα Σέρβια. αλλά και μακρύτερα,
στη Γευγελή. στη Χαλκιδική, στις Σέρρες κ.α.35
03 »0
Από τα στοιχεία που παραθέσαμε διαπιστώνουμε ότι η περιοχή που εξετάζουμε

διαθέτει ένα πλούσιο τεχνικό πολιτισμικό κεφάλαιο γνώσεων, όσον αφορά την
κτηνοτροφία. Η τεχνολογία που χρησιμοποιούνταν στο παραδοσιακό πλαίσιο
παρουσίαζε ομοιογένεια, υπήρχε ένα κοινό απόθεμα τεχνικών γνώσεων, όσον
αφορά τις τεχνικές διαδικασίες με την ευρύτερη έννοια (διαχείριση των κοπα-
διών, ζωοτροφές, ασθένειες, προστασία από απειλές, παρασκευή προϊόντων του
γάλακτος κλπ.), αλλά οι στρατηγικές, ωστόσο, που είχαν αναπτυχθεί σε κάθε
επιμέρους περιοχή (Βλαχοχώρια. Κ οπατσαροχώρια. Βόιο. Χάσια. Τσιαρτσια-
μπάς). στο πλαίσιο μιας εφευρετικής οικονομικής πολυπραγμοσύνης, την οδη
γούσαν σε μια διαφορετική σύνθεση, η οποία ακολουθούσε τις επ ιτα γές που
έθετε το φυσικό περιβάλλον και οι ευρύτερες οικονομικές συνθήκες, δίνοντας
έμφαση σε διαφορετικές παραγω γικές προτεραιότητες και επιμέρους τεχνικά
συστήματα περί την κτηνοτροφία, τη γεω ργία και τον συνδυασμό τους.
Η θέση κάθε πληθυσμιακής ομάδας σε αυτό το σύστημα είναι το α π ο τέ
λεσμα μιας μακρόχρονης ιστορικής διαδικασίας: οι εμπορικές ασχολίες και η
μεγάλης κλίμακας κτηνοτροφία στους Βλάχους, το γεγονός ότι τα χωριά των
Χασίων ήταν τσιφλικοχώρια. ο συνδυασμός της ημινομαδικής κτηνοτροφίας με
τη γεω ρ γία στα Κ οπατσαροχώ ρια ή τα μακρινά τα ξίδια των μαστόρων της
Ανασελίτσας. η εμπορική και διοικητική οντότητα -μ ε διαφορετική κατά π ε
ρίπτωση επιρροή και σημαντικότητα- των πόλεων της Κοζάνης, των Γρεβενών.
της Σιάτιστας, των Σερβίων, της Νεάπολης, αποτελούν φαινόμενα που εγγρά-
φονται σε ιστορικές διάρκειες σχετικά μακρές. Όταν εντάξουμε τους κατοίκους
της περιοχής στο ιδιαίτερο πλαίσιο αναφοράς τους, διαπιστώ νουμε ότι αντι
λαμβάνονται την πραγματικότητα με ένα συγκεκριμένο τρόπο, στον οποίο έχει
Π ερ ιγρ α φ ή το υ φ αινομ ένου στην π ερ ιο χή Γρεβενδ>ν. με α ν α φ ο ρ ά σε σ υ γκ εκ ρ ιμ έν α π α

ρ α δ ε ίγ μ α τ α οικ ισ μ ώ ν κ α ι σ χετικ ή β ιβ λ ιο γρ α φ ία , βλ. στο Κ α ρ α μ α νές. δ . π., σ. 32-33 .
Σ κ ο υ τ έ ρ η -Δ ιο α σ κ ά λ ο υ . « Ό ψ ε ις το υ π α ρ α δ ο σ ια κ ο ύ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ τ η ς Μ α κ ε δ ο ν ία ς» ,
σ. 3 3 2 -3 3 3 .
αποκρυσταλλω θεί η εμ πειρία του παρελθόντος, μέσα από την οποία προέρ
χονται τόσο οι τρόποι πρόσληψης και κατανόησης των καταστάσεων όσο και
οι τρόποι δράσης, όπω ς δείξαμε σε προηγούμενες εργασίες μας για την π ε
ριοχή Γρεβενών. Για πα ρ ά δειγμ α , οι τυροκόμοι που εργάζονταν στα Κ οπα-
τσαροχώ ρια γνώ ριζαν τον τρόπο παρασ κευή ς του κεφαλοτυριού, δεν μ π ο
ρούσαν όμως με κανένα τρόπο να εξετάσουν το ενδεχόμενο παρασκευής άλλου
τυριού εκτός α πό τον μπάτζο και τα προϊόντα που προέρχονταν α πό την αλυ
σίδα παρασκευής του, βούτυρο, μυζήθρα ή μανούρι. Οι διαφορές στις γαμήλιες
στρατηγικές των Βλάχων και των Κοπατσαραίων. δεδομένης της διαφορετικής
τους κοινωνικής οργάνωσης, είναι της ίδιας τάξης. Κ αθένας α πό τους γειτο
νικούς πληθυσμούς της περιοχής κατείχε μια ιδιαίτερη θέση στην πολιτισμική
κατανομή των παραγω γικώ ν δραστηριοτήτων μιας αρκετά ευρύτερης περιοχής:
δεν ήταν καν απαραίτητο να οριστεί χωρικά αυτή η «ζώνη». Ταυτιζόταν κάθε
φορά με την ακτίνα, όπου έφτανε κάθε παραγω γική δραστηριότητα των κα
τοίκων, και εξαρτιόταν με τη σειρά της α πό τις γενικότερες οικονομικές και
κοινωνικοπολιτικές συνθήκες. Σημειώνουμε ότι κάποιες α πό τις όψεις αυτής
της διαφοροποίησης δεν έτειναν προς την ομοιομορφία, ακόμη και μετά τις με
γά λες α να κα τα τά ξεις, όπω ς αυτές που προκλήθηκαν α π ό την αγροτική με
ταρρύθμιση. τον Εμφύλιο και τις δράσεις της Ευρω παϊκής Ένωσης. Αντίθετα,
η οργάνωση της εργασίας χαρακτηρίζεται από μια αυξανόμενη διαφοροποίηση.
Ό π ω ς έχει δείξει η Άλκη Κ υριακίδου. η σχέση κάθε τοπική ς κοινωνίας
με το φυσικό περιβάλλον διαμορφώ νεται μέσα στη μακρά χρονική διάρκεια
του παραδοσιακού πολιτισμού. Οι άνθρωποι οικειοποιούνται τους πόρους του
φυσικού περιβάλλοντος μέσω ενός συστήματος παραγω γής και συγκεκριμένων
τεχνικώ ν συστημάτων. Οι διαδικα σ ίες α υτές εγγρ ά φ οντα ι μέσα στον χώρο
και αποτυπώ νονται πάνω στο τοπίο που δημιουργεί η ανθρώπινη δραστηριό
τητα. ΓΓ αυτό γίνεται λόγος από τους ειδικούς γ ια πολιτισμικά τοπία, πάνω
στα οποία αποτυπώνονται στοιχεία της τοπικής οικονομίας, της κοινωνικής ορ
γάνωσης, της παραγω γής, του πολιτισμού.36 Η οικολογική ζώνη των αλπικών
Αλκή Κ υριακίδου-Ν έσ τορος, Λ α ο γρ α φ ικ ά μ ελ ετή μ α τα . Αθήνα 1975 (κυρίω ς τ α κ είμ ενα

« Σ η μ ά δ ια του τό π ο υ ή η λογική του ελληνικού το π ίο υ » , σ. 15-40. κ α ι «Η οργάνω ση του
χώ ρου στον π α ρ α δο σ ια κ ό πολιτισμό», σ. 41-55). Επίσης, Β. Νιτσιάκος. Χ τίζο ντα ς το χώ ρο
και το χρόνο. Αθήνα 2003, σ. 27-110. Ε ιδικ ά γ ια την οργάνω ση κ α ι την οικειοποίηση του
χώ ρου σ τα Κ οπ α τσ α ροχώ ρια των Γρεβενών β λ Κ αραμ ανές, ο'.π., κυρίω ς σ. 275-339. Γ ια
μ ια εξειδικευμένη προσέγγιση της διαμόρφ ω σης το υ το π ίο υ στην ορεινή Πίνδο, μέσω μ ια ς
π ο λ ιτισ μ ικ ή ς δ ια δ ικ α σ ία ς π ο υ ε ξ α ρ τά τα ι α π ό το ισ τορ ικ ό κ α ι κοινω νικό π λ α ίσ ιο , βλ.
Παρ. Π οτηρόπουλος. Πολιτισμικές τα υ τό τη τε ς σ τη ν Πίνδο, αδημοσ. διδα κτ. διατρ.. Π ανεπ.
Ιωαννίνων. Ιωάννινα 2007. Βλ. επίσης τα κείμενα π ου περιλαμβάνονται στο Θ. Π απαγιάννης
— Α φροδίτη Σ ορώ του (επιμ.). Σ ε αναζήτηση το υ ελληνικού τοπίου. Αθήνα 2010.
λιβαδιών των ορεινών όγκων της περιοχής μας αντιστοιχούσε στην π α ρ α γω

γική κτηνοτροφική δραστηριότητα των Βλάχων (και των Σαρακατσάνων), που
την εκμεταλλεύονταν μέσω της βόσκησης των μεγάλων κοπαδιώ ν των τσελι
γκάτων. Στη ζώνη της βελανιδιάς, στις ανατολικές πλαγιές της Πίνδου, οι Κο-
πα τσ αρα ίοι είχαν αναπτύξει ένα μεικτό σύστημα ημινομαδικής και εδραία ς
κτηνοτροφίας, που συνδυαζόταν με τη γεωργική καλλιέργεια. Σε σχετικές ερ
γασίες μας έχουμε αναπτύξει τη σημασία για τη μόνιμη κτηνοτροφία της π ε
ριοχής των κλαδαριώ ν από αποξηραμένα φύλλα βελανιδιάς ως χειμερινής ζω
οτροφής. Είναι δύσκολο για μας σήμερα να φανταστούμε τον βαθμό π α ρ έμ
βασης των κλαδαριώ ν στο φυσικό τοπίο. Τα δέντρα αποψιλώ νονταν α πό το
φύλλωμά τους και οι κλαδαριές δέσποζαν με το χωνοειδές περίπου σχήμα τους
στο τοπίο.37 Οι χωρικοί που έφτιαχναν τις κλαδαριές. ή φτιάχνουν, κατά τρόπο
περιθω ριακό βέβαια, ακόμη και σήμερα, είναι πεπεισμένοι ότι αποτελούν μια
ιδανική ζωοτροφή, γεγονός που α π έχει πολύ α π ό την πραγματικότητα. Π α
ράλληλα, καυχώ νται γ ια τη φροντίδα τους να προστατεύσουν το δάσος στο
παραδοσιακό πλαίσιο και να εξασφαλίσουν την αειφορία των βελανιδιών σε
φ ύλλω μα (και καρπό). Αν και οι κ λ α δ α ρ ιές δεν αποτελούν απειλή γ ια το
δάσος, η υπερβολική βόσκηση το καταστρέφει, και τα φαινόμενα διάβρωσης
των εδαφών στην περιοχή το μαρτυρούν κατά τρόπο αδιάψευστο. Διαφορετική
είναι η στάση των κατοίκων των χωριών που βρίσκονται σε μεγαλύτερο υψό
μετρο. πάνω από την οικολογική ζώνη της δρυός. όπω ς τα Βλαχοχώρια, όπου
το σύνολο των κοπαδιών ξεχείμαζαν στους κάμπους. Αλλά και σε κά ποια κο-
πατσάρικα χωριά, όπω ς η Καλλονή, της οποίας οι κάτοικοι είχαν εγκαταλείψει
α πό τα τέλη του 19ου αι. την κτηνοτροφία, στρεφόμενοι προς την υπερ α τλα
ντική μετανάστευση, οι κλαδαριές ήταν λιγότερο α πα ρα ίτη τες. Τα «όρια »,
οικολογικά αλλά κυρίως πολιτισμικά, μεταξύ των χωριών που έφτιαχναν ή όχι
κλαδαριές κατά το παρελθόν διακρίνονταν αρκετά καθαρά.38
Είναι γνωστό ότι με τη συρρίκνωση της κτηνοτροφίας και την εγκατάλειψη
της γεω ργίας η δασοκάλυψη επεκτείνεται. Πρόσφατη εξειδικευμένη μελέτη δεί
χνει ότι στην περιοχή του όρους Ό ρλιακα Γρεβενών (Κ οπατσαροχώ ρια) τα
Οι κ λ α δ α ρ ιέ ς ή τα ν δ ύ ο τύ π ω ν . Σ τη ν π ρ ώ τ η π ε ρ ίπ τ ω σ η τ α κ λ α δ ιά μ ε το φ ύ λ λ ω μ α
τη ς β ελ α ν ιδ ιά ς το π ο θ ετο ύ ντα ν π ά ν ω σε υψ ηλά δ ιχα λιο τά δέντρα , π ρ ά γ μ α π ο υ τ α π ρ ο
σ τ ά τ ε υ ε α π ό τ α κ ο π ά δ ια . Σ τη δ εύ τε ρ η το π ο θ ε το ύ ν τ α ν σ το έ δ α φ ο ς κ α ι σ τερ εώ ν ο ν τα ν
γ ύ ρ ω α π ό έν α μ ε γ ά λ ο π α λ ο ύ κ ι, ό π ω ς οι θημ ω νιές. Α να λυτική π ε ρ ιγ ρ α φ ή τη ς χρή σης
τω ν κ λ α δ α ρ ιώ ν ω ς χειμ ερ ινή ς δ ια τ ρ ο φ ή ς βλ. σ το Κ α ρ α μ α νές. ό .π ., σ. 210-216.
Μ ά λισ τα, οι Β λά χοι θεω ρ ούσ α ν κ α τ ώ τ ε ρ ο υ ς α υ τ ο ύ ς π ο υ κ α το ικ ο ύ σ α ν μ έσ α σ τ ις β ε
λα νιδιές. σε χα μ η λό τερ ο α π ό α υ το ύ ς υψ όμ ετρ ο, κ α ι το υ ς ονόμ α ζα ν υ π ο τιμ η τικ ά « Κ ο υ -
π α τ σ α ρ α ίο υ ς » . δηλ. α υ το ύ ς π ο υ ζούνε μ έσ α σ τ ις β ελ α νιδ ιές. Α ν α λ υ τικ ό τερ α βλ. Κ α
ρ α μ α ν ές. ό .π .. σ. 384-3 9 2 .
δάση εμφάνισαν έντονες τάσ εις πύχνω σης και επικράτησης στο τοπίο, ενώ
συρρικνώθηκαν οι λιβαδικές εκτάσεις των βοσκοτόπων.39 Το θέμα όμως, πέρα
α πό τις γενικεύσεις, χρήζει περισσότερης και εξειδικευμένης μελέτης, διότι
φαίνεται πω ς π α ρ ά τις μεταβολές που παρουσίασαν οι χρήσεις και η κάλυψη
των γαιώ ν. το δάσος όχι μόνο διατήρησε, αλλά παρουσίασε και αύξηση της
α νομοιογένειας και της ποικιλομορφ ίας του. μία εξέλιξη που σχετίζετα ι με
τις κ α τά τόπ ους αλλα γές στη μορφή της κτηνοτροφίας (σταβλισμένη ή όχι.
ύπαρξη ημινομαδικών κοπαδιών, μέγεθος των κοπαδιών και δυνατότητες των
βοσκοτόπων, ύπαρξη γεωργικής καλλιέργειας).
<Ά »Ο
Κλείνοντας αυτή την ανακοίνωση, θα ήθελα να σημειώσω ότι οι ερευνητές του

Κέντρου Λ αογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών έχουν α πό πολύ πα λιά μια ση
μαντική και σχετικά άγνωστη πα ρουσία στη μελέτη του πολιτισμού της π ε
ριοχής. συμπεριλαμβανομένου του ποιμενικού βίου. Από τις αποστολές του
Δ. Λουκόπουλου στα Χάσια στις αρχές της δεκαετίας του 1930. που συμπλη
ρώνουν τις καταγραφές που πραγματοποίησε το 1913 ως επιθεωρητής των δη
μοτικών σχολείων της προσφάτως απελευθερωμένης περιοχής, περνάμε στις με
ταπολεμικές ηχογραφήσεις του Δ. Οικονομίδη στα Βλαχοχώρια των Γρεβενών.
τις αποστολές του Αγγ. Δευτεραίου στη δεκαετία του 1960, του Γ. Αικατερινίδη
στην περιοχή της Κοζάνης, του Παν. Καμηλάκη προπαντός από τα μέσα της δε
καετίας του 1970 και καθ’ όλη τη δεκαετία του 1980 σε όλο τον νομό Γρεβενών
και στον νομό Κοζάνης, στις επιτόπιες έρευνες του γράφοντος στα κοπατσά-
ρικα χωριά από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και. στη συνέχεια, του Παρ.
Ποτηρόπουλου στο Περιβόλι Γρεβενών και της Ζωής Μάργαρη στα χωριά του
Τσιαρτσιαμπά και την Κοζάνη κατά την τελευταία δεκαπενταετία.40
Α ικ α τερ ίνη Μ ήτκα, Μ ελ έτη τη ς διαχρονικής εξέλιξη ς τ ο υ το π ίο υ τω ν Κ ο π α τσ α ρ α ί-

ικων χω ριώ ν το υ νομού Γρεβενώ ν μ ε τη χρ ή σ η Γ εω γραφ ικώ ν Σ υ σ τη μ ά τω ν Π λη ρ ο
φοριώ ν (GIS), μ ε τ α π τ . οια τρ .. Σ χολή Δ α σ ο λ ο γ ία ς κ α ι Φ υσ ικ ο ύ Π ερ ιβ ά λ λ ο ν το ς ΑΠΘ.
Θ εσσαλονίκη 2009. σ. 125. Βλ. επ ίσ η ς Α λ εξ ία -Κ υ ρ ια κ ή Γ ια νν α κ ο π ο ύ λ ο υ , Α ξιο λό γη σ η
το π ίο υ μ ε σ κ ο π ό την α ν ά π τυ ξ η ο ικ ο το υ ρισ μ ο υ και δα σ ικ ή ς α ν α ψ υ χ ή ς κ α τ ά μ ή κ ο ς
δια δρομώ ν των νομάδω ν σ τη ν Β ό ρ εια Π ίνδο . μ ε τα π τ . δ ια τρ .. Σ χολή Δ α σ ο λ ο γία ς και
Φ υσικού Π εριβάλλοντος ΑΠΘ. Θ εσσαλονίκη 2008. Η δ ιεπ ισ τη μ ο ν ικ ή π ρ ο σ έγγισ η - α ν ύ
π α ρ κ τ η π ρ ο ς το π α ρ ό ν , π α ρ ό τ ι το θ εσ μ ικ ό π λ α ίσ ιο σ τ α π α ν ε π ισ τ ή μ ια κ α ι τ α ε ρ ε υ
νητικά ιδ ρ ύ μ α τα την ε π ίτ ρ ε π ε : κ α ι την ενθα ρ ρ ύνει (στη θ εω ρ ία το υ λ ά χ ισ το ν )- θα μ π ο
ρο ύσ ε ν α σ υ μ β ά λ ει τ α μ έ γ ισ τ α σε α ρ τ ιό τ ε ρ α α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α τω ν ερευνώ ν.
Βλ. Κ α ρ αμ α νές. ό .π .. σ. 82-85. Α να λυτικός κ α τά λ ο γ ο ς το υ υλικού, π ο υ κ α τα τέθ η κ ε στο
Κ έν τρ ο Α α ο γ ρ α φ ία ς τη ς Α κ α δ η μ ία ς Α θη νώ ν α π ό τ ο υ ς ε ρ ε υ ν η τ έ ς α λ λ ά κ α ι φ ίλ ο υ ς
Ε ιδικότερα για τη μελέτη του υλικού βίου και της ποιμενικής ζωής, οι
ερευνητές, που στηρίζονται στις μεθόδους της εθνογραφικής επιτόπιας έρευνας
ή της προφορικής ιστορίας, καταγράφ ουν σημαντικές πληροφορίες α π ό ηλι
κιωμένους βοσκούς, οι οποίοι εξακολουθούν να θυμούνται τις παλιές πρακτικές
και συνήθειες του ποιμενικού βίου της εποχής της νιότης τους, επίσης εξετά
ζουν πα λα ιά ζητήματα υπό το πρίσμα των νεότερων επιστημονικών οπτικών ή
θέτουν νέα, που προκύπτουν από τις σύγχρονες ανάγκες, στηριζόμενοι στις νε
ότερες έρευνες και στην αρκετά εμπλουτισμένη σε σχέση με παλαιότερα βι
βλιογραφία. Οι ανακοινώσεις που πραγματοποιήθηκαν κατά το παρόν Συνέ
δριο επιβεβαιώνουν τα πα ραπάνω και ενισχύουν το αίτημα γ ια διεπισ τημο
νική, συντονισμένη μελέτη της περιοχής, το οποίο παραμένει ένα α πό τα ζη
τούμενα.
τη ς Λ α ο γ ρ α φ ία ς , ε κ π α ιδ ε υ τ ικ ο ύ ς κ α ι ά λ λ ο υ ς, δ η μ ο σ ιε ύ ε τ α ι σ το Κ α ρ α μ α ν έ ς. ό .π ..
σ. 401-403. Ε π ίσ η ς βλ. w w w .kentrolaografias.gr. Γ ια τις ε π ιτ ό π ιε ς έρ ευ ν ες ε ιδ ικ ό τερ α
στον νομό Γρεβενώ ν βλ. Παν. I. Κ α μ ηλά κη ς, «Ο ι ε π ιτ ό π ιε ς έρ ευ νες (λ α ο γ ρ α φ ικ έ ς α π ο
σ τολές) το υ Κ έντρου Ε ρεύνης τη ς Ε λληνικής Λ α ο γ ρ α φ ία ς τη ς Α κ α δ η μ ία ς Αθηνιόν στην
π ερ ιο χή Γρεβενο^ν». Π ρα κτικά Δ' Ε πιστημονικού Σ υ μ π ο σ ίο υ για τ α Γρεβενά: Ιστορία,
τέχνη, πολιτισ μός, περιβ ά λλον. Γ ρεβ ενά 9-12 Λ π ρ . 2009 (υ π ό έκδοση).
Ίκαρος Μαντούβαλος
ΘΕΣΜΙΚΕΣ ΣΥΝΔΗΛΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ’

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ:
Η ΔΙΑΣΠΟΡΑ ΤΩΝ ΚΟΖΑΝΙΤΩΝ (18°? ΑΙ. - ΑΡΧΕΣ 19ου ΑΙ.)
Η μελέτη μετακινήσεων, ατόμων και ομάδων, η διερεύνηση της εγκατάστασης

τους και των διαδικασιών ενσωμάτωσής τους στους τόπους υποδοχής, συνδέ
ονται με ένα πολυσύνθετο φαινόμενο, τη μετανάστευση, που υπερβαίνει κάθε
προσπάθεια απλουστευτικών προσεγγίσεων, εξιδανικευτικής ερμηνείας, εθνο-
κεντρικής ή τοποκεντρικής θεώρησής του. Τις τελευταίες δεκαετίες, η ενασχό
ληση ιστορικών με τον παροικιακό ελληνισμό αποκαλύπτει την πολυπλοκότητα
του φαινομένου, καθιστώντας σαφή την ανάγκη του εμπλουτισμού της ιστορικής
έρευνας με μεθόδους και εργαλεία δανεισμένα από διάφορες επιστήμες και τά
σεις (δημογραφία, κοινωνιολογία, ιστορική ανθρωπολογία, ιστορία των πόλεων,
ιστορία της οικογένειας, ιστορία των νοοτροπιών κτλ.).1Έ τσι, εντάσσοντας στην
οπτική του πολλά στοιχεία από τις διεθνείς θεωρητικές συζητήσεις της εποχής
του, ο ιστορικός καλείται να ψηλαφήσει τη διαδρομή των παροικιών ως τμήμα
της τοπικής ιστορίας των φιλοξενούντων κρατών, αναδεικνύοντας πτυχές της
παρουσίας και της δράσης τους σε συνάρτηση με τις οικονομικές, πολιτικές και
κοινωνικές συνθήκες των χωρών όπου συγκροτήθηκαν και αναπτύχθηκαν. Σ υ
νεπώς, η ζωή των μεταναστών μέσα σε πολυεθνικά κράτη και κοσμοπολίτικα
περιβάλλοντα δεν μπορεί πα ρ ά να προσεγγιστεί μέσα από το πρίσμα της π ο
λύπλευρης παρουσίασης της μεταναστευτικής εμπειρίας ως μιας πορείας προ
σαρμογής των υποκειμένων, κινητικότητας (γεωγραφικής και κοινωνικής), εν
σωμάτωσης ή/και αφομοίωσής τους στις κοινωνίες υποδοχής. Στην προσπάθεια
αυτή έρχεται να προστεθεί και η ανίχνευση της φαντασιακής ή πραγματικής
σχέσης των αποδήμων με τους τόπους καταγωγής τους, γεγονός που βοηθά στην
πληρέστερη κατανόηση της διαπλοκής τους με τα υλικά δεδομένα, τις κοινω
νικές και πολιτισμικές διεργασίες της νέας τους πατρίδας.2
Ό λ γ α Κ α τσ ια ρ ο ή -H ering. « Α π ό τ ις “ελληνικές κ ο ινό τη τες το υ εξ ω τε ρ ικ ο ύ ” στην ισ το

ρ ιο γ ρ α φ ία του μ ετα να σ τευ τικ ο ύ φ αινομ ένου (15°Μ 9°^αι.)». Π ρα κτικ ά Δ' Διεθνούς Σ υ
νεδρίου Ισ το ρ ία ς: Ισ το ρ ιο γ ρ α φ ία τη ς νεό τερ η ς και σ ύ γχ ρ ο ν η ς Ε λ λ ά δ α ς 1833-2002.
επ ιμ . Π ασχ. Κ ιτρομηλίόης - Τ ριαντ. Σ κλαβενίτης, τ. 2. Α θήνα 2004, σ. 223-249: 245.
Α ίνα Β εντούρ α, « Μ ε τ α π ο λ ε μ ικ έ ς π ρ ο σ ε γ γ ίσ ε ις στην ελληνική μ ε τα ν ά σ τ ε υ σ η » , Π ρ α
κ τικ ά Δ ' Δ ιεθνούς Σ υ ν εδ ρ ίο υ Ισ το ρ ία ς, ό.π.. σ. 251-269: 267.
218 ΙΚΑΡΟΣ ΜΑΝΤΟΤΒΑΛΟΣ
Το θεσμικό πλαίσιο
Υπ’ αυτήν την έννοια, θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε το θεσμικό πλαίσιο

μέσα στο οποίο οργανώθηκε το ελληνικό στοιχείο στην Κεντρ. Ευρώπη, με έμ
φαση στην ιστορική Ουγγαρία, και παράλληλα να χαρτογραφήσουμε τη διαδρομή
Δυτικομακεδόνων εκεί, εστιάζοντας περισσότερο στους κοζανίτες απόδημους, που
μετακινήθηκαν και εγκαταστάθηκαν, είτε μόνιμα είτε προσωρινά, σε αστικούς
ή ημιαστικούς οικισμούς της Αψβουργικής Μοναρχίας, τον 18° αιώνα.3
Ας σημειωθεί ότι μετακινήσεις πληθυσμών από τη ΝΑ4 στην Κεντρική και
Βόρεια Ευρώπη συντελούνταν ήδη από το δεύτερο μισό του 16ου αι.. εξυπη
ρετώ ντας μ εταξύ άλλων τις α νά γκες των τοπικώ ν και διατοπικώ ν αγορών.
Βαλκάνιοι έμποροι, όπω ς Βλάχοι. Έλληνες. Αρμένιοι και Σέρβοι, συμμετείχαν
ενεργά στη διακίνηση εγχώ ριω ν πρώ τω ν υλών, αγροτικώ ν προϊόντων, υ φ α
σμάτων. μπαχαρικών, ξηρών καρπών και άλλων αγαθών, από το Levante προς
την Τρανσυλβανία, μέσω Β λαχίας και Μ ολδαβίας. Τα προϊόντα α υ τά είχαν
ως τελικό προορισμό αγορές διαφόρων πόλεων της Κεντρ. και Β. Ευρώπης.3 Η
προμήθεια της Οθωμανικής Α υτοκρατορίας με δυτικά επεξεργασμ ένα π ρ ο ϊ
όντα τους πα ρ είχα ν επίσης τη δυνατότητα να ασκούν έλεγχο σε σημαντικό
μέρος του εισαγωγικού της εμπορίου.
Ε πομένω ς, οι μ ετα τοπ ίσ εις α υ τές συντελέσθηκαν στο πλαίσ ιο του δ ιε
θνούς εμπορίου και υπαγορεύτηκαν α πό τις οικονομικές συναλλαγές μεταξύ
Ανατολής και Δύσης. Η σταδιακή, δηλαδή, ενσωμάτωση της οθωμανικής οι
κονομίας στην κα πιτα λιστική πα γκ όσ μ ια α γορά και η διείσδυση του ευρω
παϊκού κεφαλαίου στην Ανατολική Μεσόγειο, σε συνάρτηση με μια σειρά π ο
λιτικών εξελίξεων που προσδιόρισαν εκ νέου το περιεχόμενο της επικοινωνίας
Γ ια μ ια σ ύ ντο μ η ε π ισ κ ό π η σ η τη ς ο ικ ο ν ο μ ικ ή ς μ ε τ α ν ά σ τ ε υ σ η ς Ελλήνω ν α π ό το ν ε υ
ρ ύ τ ε ρ ο χ ώ ρ ο τ η ς Μ α κ ε δ ο ν ία ς σ τ α ε δ ά φ η τη ς Κ εντρ . Ε υ ρ ώ π η ς βλ. Ί κ α ρ ο ς Μ α ντο ύ -
βαλος, « Μ ε τα ν α σ τε υ τικ έ ς δ ια δ ρ ο μ έ ς α π ό τον χώ ρ ο τη ς Μ α κ εδ ο νία ς στην ο υ γγρ ικ ή εν-
δ ο χώ ρ α (17ος α ιώ ν α ς - α ρ χ έ ς 19ου α ιώ ν α )» , στο: I. Σ. Κ ο λ ιό π ο υ λ ο ς - Ιάκ. Δ. Μ ιχαη-
λ ίδ η ς (επ ιμ .), Οι Μ α κ εδ ό ν ες σ τη Δ ια σ π ο ρ ά . 17ος. 18ος και 19ος αιώ νας. Θ εσσ αλο
νίκη 2011. σ. 178-235. ό π ο υ κ α ι σ χετική β ιβ λ ιο γρ α φ ία .
Γ ια μ ια τυ π ο λ ο γ ικ ή δ ιά κ ρ ισ η τω ν μ α ζικ ώ ν μ ε τα ν α σ τ ε ύ σ ε ω ν α π ό τον β α λ κ α νικ ό στον
ο θ ω μ α ν ικ ό κ α ι ε ξ ω -ο θ ω μ α ν ικ ό χ ώ ρ ο (1 5 °Μ 9 °ζ α ι.) βλ. Olga K a tsia rd i-H e rin g , « M i
g ra tio n v on B e v ö lk e ru n g sg ru p p e n in S ü d o ste u ro p a vom 15. J a h rh u n d e rt bis z u m B e
g in n des 19. J a h rh u n d e rt» . Südostforschungen 5 9 /6 0 (2 0 0 1 ) 121-148.
M arta B ur. « D a s R au m erg reifen b a lk a n ise h e r K a u fleu te im W irtsch aftsleb en d e r o st
m itteleuropäischen L ä n d e r im 17. u n d 18. Ja h rh u n d e rt» , στο: Vera Bäcskai (επ ιμ .). Bür
gertum und bürgerliche Entwicklung in Mittel- und Osteuropa. Β ο υ δ α π έ σ τη 1986. σ. 17-88·
C vetana Georgieva, « L es ra p p o rts de com m erce e n tre l ’E m p ire O tto m an et la Pologne
et les terres b u lg are s en X V Ie siècle». Bulgarian Historical Review 6 (1978) 38-51.
Η ΔΙΑΣΠΟΡΑ ΤΩΝ ΚΟΖΑΝΙΤΩΝ 219
ανάμεσα στην Ανατολική και στην Κεντρ. και τη Β. Ευρώπη (π.χ. η διάσπαση
της Ο υγγαρίας σε τρεις πολιτικές ενότητες, το 1541), δημιούργησαν νέες οι
κονομικές συνθήκες και ευκαιρίες για τους Οθωμανούς υπηκόους.6
Η Τρανσυλβανία, που λειτούργησε α πό το 1541 έως το 1699 ως ημιαυ
τόνομη ηγεμονία, φόρου υποτελής στον σουλτάνο, έμελλε να αναδειχθεί τον 17°
και 18° αι. σε πεδίο εμπορικού ανταγωνισμού, με πρω ταγω νιστές α πό τη μια
μεριά τους Έ λληνες και Αρμένιους και από την άλλη τις εγχώ ριες εμπορικές
ο μ άδες και την τάξη των Σαξόνων. Ωστόσο, οι κ α τά καιρούς π ιέσ εις που
ασκούσαν στις τοπ ικές αρχές οι έμποροι-ανταγω νιστές των Οθωμανών υπη
κόων που δραστηριοποιούνταν στις εμποροπανηγύρεις της Τρανσυλβανίας, τις
υποχρέωναν να προβούν σε μέτρα που αφενός περιόριζαν την ελεύθερη δ ια
κίνηση των ξένων εμπόρων στις αγορές και αφετέρου έθεταν φραγμούς στη
διεξαγω γή, α πό αυτούς, του λιανικού εμπορίου στο εσωτερικό των κεντρο-
ευρω παϊκών επαρχιών. Επιπλέον, με τον έλεγχο των τιμών και την παρεμπό-
διση της εξαγω γής χρυσών νομισμάτων εκφραζόταν με ρητό και κατηγορη
ματικό τρόπο η βούληση της πολιτικής εξουσίας να κατοχυρώσει τα δικαιώ
ματα των σαξόνων εμπόρων, διασφαλίζοντας έτσι την προνομιακή τους θέση
στην ενδοχώρα της Τρανσυλβανίας.'
Στην πορεία, όμως, η βαρύτητα του εμπορίου που ασκούσαν οι Crecí με
έδρα τις τρανσυλβανικές πόλεις Sibiú8 και Bra§ov.9 αν και συνιστούσε απειλή
για τα οικονομικά συμφέροντα των εγχώριων ελίτ, οδήγησε εν τούτοις τον ηγε
μόνα της Τρανσυλβανίας Γεώργιο Rákoczy Α' να επιτρέψ ει, με Προνόμιο το
1636, την οργάνωσή τους σε κομπανίες. Είναι σκόπιμο να υπογραμμιστεί ότι
τα μορφώματα αυτά διέφεραν από τις εμπορικές εταιρείες ή συντροφιές στο
ότι αφενός έφεραν τα χαρακτηριστικά μιας επαγγελματικής ένωσης -σ ε ε π ί
πεδο θεσμικής οργάνωσης και λειτουρ γία ς- και αφετέρου δεν είχαν συσταθεί
με ίδια κεφάλαια ούτε ασκούσαν εμπορία.10Έ τσι, η ίδρυση των κομπανιών του
Sibiú και του Bra§ov, το 1636 και 1678 αντίστοιχα, εξασφάλισε στους «ρ ω
μαίους π ρ α γ μ α τευ τές» ένα πλαίσ ιο θεσμοθετημένης κατοχύρω σης της επι-
M arta B ur, «H andelsgesellsehaften - O rganisationen d er K aufleute d e r B a lk a n là n d e r in

U n g a rn im 17.-18. Jh .» , Balkan Studies 25 (1984) 267-307: 269.
Δ έσ π ο ινα -Ε ιρ ή νη Τ σ ο ύ ρ κ α -Π α π α σ τά θ η , Η ελληνική εμ π ο ρ ική κ ο μ π α ν ία τ ο υ Σ ιμ π ίο υ
Τ ρ α νσ υ λβ α νία ς 1636-1848. Ο ργάνω ση και Δ ίκα ιο , Θ εσσαλονίκη 1994. σ. 37.
Τ σ ο ύ ρ κ α -Π α π α σ τά θ η . Η ελληνική εμ π ο ρ ικ ή κ ο μ π α ν ία το υ Σ ιμ π ίο υ. ό .π .
Cornelia P apacostea-D anielopoulou, « L ’O rganisation d e la com pagnie grecque de B rasov
(1777-1850)». Balkan Studies 14 (1973) 313-323.
M arta B ur. « T h e G reek C om pany in H u n g a ry in th e 17-18th ce n tu ries» . Proceedings of
the first International Congress on the Hellenic Diaspora from Antiquity to Modern Times ,
ε π ιμ . M. Fossey. τ. 2. Ά μ σ τερ ν τα μ 1991. σ. 155-166: 157.
220 ΙΚΑΡΟΣ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΣ
χειρηματικής τους δραστηριότητας και της δικαστικής τους δικαιοδοσίας, το

οποίο ανανεώθηκε στις αρχές του 18ου αι. από τον αυτοκράτορα Λεοπόλδο Α'.11
Η αναγνώριση ενός καθεστώτος αυτοδιοίκησης τους προστάτευε κυρίως από
τις καταχρήσεις των τοπικών φεουδαρχών και διοικητικών αξιωματούχων, ενώ
ταυτόχρονα συνέβαλλε στην τακτική και απρόσκοπτη ενίσχυση του ηγεμονικού
ταμείου με υποχρεω τικές εισφορές, κατανεμημένες στα μέλη των κομπανιών,
που. ως επί το πλείστον. προέρχονταν α πό τον ευρύτερο χώρο της Μ ακεδο
νίας, όπω ς θα δούμε στη συνέχεια.
Με την ενσωμάτωση της Ουγγαρίας και της Τρανσυλβανίας στην αψβουργική
επικράτεια, το 1699, και την υπαγωγή του Βανάτου του ΤεηΐΘΒνέΓ στην κυριαρχία
των Αψβούργων. το 1718, η πολιτική κατάσταση των περιοχών αυτών μεταβλήθηκε
ριζικά· η ένταξή τους στις οικονομικές δομές της Αυστρίας, στη βάση της σχέσης
μητρόπολης προς περιφέρεια, έδωσε ώθηση στην προοπτική διάνοιξης του ηπει
ρωτικού εμπορίου, καθιστώντας το μεν αυστριακό κράτος προνομιακό συνομιλητή
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τους δε βαλκάνιους εμπόρους συντελεστές του
διαμετακομιστικού εμπορίου στην ευρύτερη γεωγραφική περιφέρεια της Κεντρ.
και ΝΑ Ευρώπης.12 Οι συνθήκες Κάρλοβιτς (1699) και Πασάροβιτς (1718), με τις
ευνοϊκές για τους Οθωμανούς υπηκόους ρυθμίσεις, προκάλεσαν και επέβαλαν την
αναδιαμόρφωση των εμπορικών δικτύων.13 ενώ. παράλληλα, ανατροφοδότησαν την
επιχειρηματική δράση των Ελλήνων της Μοναρχίας, συντελώντας καθοριστικά στη
σταδιακή ενσωμάτωσή τους στις κοινωνίες υποδοχής τους.
0 έ λ λ ψ α ς έμ π ο ρ ο ς
Σ το σημείο αυτό είναι χρήσιμο να γίνει μια τυπολογική α ναφ ορά στον έλ-
ληνα επιχειρη μ α τία που δραστηριοποιήθηκε στον τομ έα του εμπορίου στην
Ουγγαρία. Σύμφω να με την ταξινόμηση του ούγγρου ελληνιστή Οόόη Είίνεβ.
διακρίνονται τρεις τύποι εμπόρων. Ο πρώ τος είναι ο πλανόδιος έμπορος που
μετακινούνταν α πό χωριό σε χωριό και α πό πόλη σε πόλη, πουλώ ντας οθω
μανικά προϊόντα στις εμποροπανηγύρεις και τις αγορές των ουγγρικών οικι
σμών. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι μετα φ έροντες εμ π ορεύ μ α τα ϋ δ -
B ur. « D a s R aum ergreifen b alk an isc h er K aufleute». σ. 41.

Elva Jen n e tte B ogert. Austro-Hungarian Maritime Trade With The Ottoman Empire. 1873-
1895: A Comtnercial History with Diplomatic Considerations, τ. 1. α δημ οσ . δ ιδ α κ τ . δια τρ ..
T ufts U niversity. M edford/Som erville 1976. σ. 29 κ.ε.· B ur. « D a s R au m erg reifen b alk a-
n iseh er K au fleu te» . σ. 40.
Σ π . I. Α σ δρ α χά ς, «Ο ι γ ε ν ικ ο ί χ α ρ α κ τή ρ ε ς » , στο: Σ π . Α σ δ ρ α χ ά ς κ.ά.. Ε λληνική Ο ικο
νομική Ισ το ρ ία , ιε'-ιθ' αιώ νας, τ. 1. Α θήνα 2003. σ. 219-236: 240.
rögök (Έλληνες),1415που, π α ρ ά την εγκατάστασή τους σε ουγγρικές πόλεις, εξα

κολουθούσαν να διατηρούν τις σχέσεις τους με την ιδιαίτερη π α τρ ίδ α τους.
Η οργάνωσή τους στο πλαίσιο της εμπορικής συντροφιάς -μ ε τη συμμετοχή σε
αυτήν συγγενικών συνήθως προσώπων, που βρίσκονταν στον δρόμο διακίνησης
προϊόντων α πό τα εδάφη της Οθωμανικής Α υτοκρατορίας προς τα βιομηχα
νικά και καταναλω τικά κέντρα της Κεντρ. Ε υρώ πη ς- διευκόλυνε το χερσαίο
διαμ ετα κομ ισ τικό εμπόριο. Τέλος, υπά ρχει και ο εγκατεστημένος έμπορος,
εκείνος δηλαδή που κατάφ ερε να διεισδύσει στον οικονομικό και κοινωνικό
ιστό της πόλης, εκμεταλλευόμενος τις εκάστοτε οικονομικές και πολιτικές συ
γκυρίες. Με την απόκτηση καταστημάτων, την εξασφάλιση μόνιμης κατοικίας
και την αγορά εκτάσεων γης, ο τύπος αυτός εμπόρου αποσκοπούσε στην εμ π έ
δωση της θέσης του στο νέο πολιτισμικό περιβάλλον. Με το βασιλικό διάταγμα
του 1774, η εγκα τά στασ η του «κατακτητή ορθόδοξου βαλκάνιου εμ π όρου »
στην Ο υγγαρία εξαρτήθηκε α π ό την κατάθεση του όρκου πίστεω ς, που τα υ
τόχρονα σήμαινε την ανάληψη της ουγγρικής υπηκοότητας.10 Στο οικονομικό
επίπεδο, ο όρκος συνεπαγόταν την ελεύθερη εμπορία ουγγρικών προϊόντων και
τη φορολογική εξομοίωσή τους με τους ούγγρους υπηκόους της Μοναρχίας.
Η εγκατάσταση Ελλήνων. Σέρβων και Βλάχων, τον 18° αιώνα, στην ενδο-
χώ ρα της Ο υγγαρίας, και μάλιστα σε περιοχές κομβικής σημασίας γ ια το
εμπόριο προς την αυστριακή πρωτεύουσα και την Τρανσυλβανία, ήταν άρρηκτα
συνυφασμένη με τις δυνατότητες που τους παρείχε η θέση της χώρας στον κα
ταμερισμό εργασίας εντός της αυτοκρατορίας ως παραγω γού πρώτων υλών για
τις Κληρονομικές Χώρες (Erbländer) και ως ζώνης μεγάλης εσωτερικής αγοράς
των βιομηχανικών τους προϊόντω ν.1617Έ τσι, έμποροι α π ό τη Μ ακεδονία, την
Ή πειρο και τη Θεσσαλία προσανατολίζονταν σε πόλεις, κωμοπόλεις και πόλεις-
αγορές, επιλέγοντας ως μορφή θεσμικής οργάνωσης την «εμπορική κομπανία».
Η αναζήτηση ασφαλών όρων επένδυσης του συσσωρευμένου κεφαλαίου και η
διεκδίκηση μεριδίου στις αγορές οδήγησαν μέρος του ελληνικού επιχειρημα
τικού κόσμου στην εξειδίκευση στο εμπόριο συγκεκριμένων προϊόντων.1'
Σ το σημείο α υ τό α ξίζει να ανα φ ερθούν ενδεικ τικ ά μερικοί οικισμοί
όπου είχαν την έδρα τους ελληνικές κομ πανίες ή δραστηριοποιήθηκαν μέλη
τους. Ό σες κατευθύνθηκαν στην α γορά και πώληση κρασιού ήκμασαν σε π ό
14 Γ ια τη ν ο η μ α τικ ή π ο λ υ σ η μ ία το υ ό ρ ο υ Görögök βλ. Ö d ö n F üves. « C h a ra c te ristic s of

th e G reeks in H u n g a ry (1 5 5 0 -1 8 5 0 )» . Proceedings of the first International Congress. ό.π.,
σ. 141-153: 141.
15 Ö dön Füves, O l Έ λ λ η ν ε ς τ η ς Ο υ γ γ α ρ ία ς , Θ εσσαλονίκη 1968. σ. 14-20.
G u stav O tru b a, « W irtsc h a ft u n d W irtsc h a ftsp o litik im Z eitalter d es a u fg e k lä rte n A b
so lu tism u s» . στο: Die Wirtschaftsgeschichte Österreichs, Β ιέννη 1971. σ. 105-134: 115.
17 Μ αντούβα λος. « Μ ε τ α ν α σ τ ε υ τ ικ έ ς δ ια δ ρ ο μ έ ς» , σ. 186.
λεις. όπω ς Gyöngyös, Eger (E rlau). Miskolc και. Tokaj. Περιοχές, δηλαδή, με
έντονη α μπελοκαλλιέργεια και οινοπαραγω γή προσήλκυσαν νωρίς το επ εν
δυτικό ενδιαφέρον ορθόδοξων βαλκάνιων εμπόρων. Το γεγονός αυτό συνέ
βαλε στη διεύρυνση των εμπορικώ ν και χρηματισ τικώ ν τους κυκλω μάτω ν,
αφού η κάλυψη των αναγκώ ν της κεντροευρω παϊκής ζήτησης και η εξυπη
ρέτηση του εξω τερικού εμπορίου της Μ οναρχίας τους πα ρείχαν τη δυνατό
τητα γεω γραφ ικής εξάπλωσης. επιτρ έπ ο ντα ς την κερδοφορία με την τακτική
των εμπορικών πιστώσεων. Σ τα μέσα του 18ου αι. ο συνολικός αριθμός των
μελών τους που λειτουργούσαν στους οικισμούς Tokaj. Miskolc. Gyöngyös,
Eger. Dioszeg. Kecskem et και Ujvidek (Novi Sad. Neusatz, Νεόφυτο), α νερ
χόταν στους 627 εμπόρους, α πό τους οποίους οι 163. δηλ. το 26%. ανήκαν
στην κομ πανία του K ecskem et.18
Η δημογραφική εικόνα των ελληνικών παροικιώ ν στα εδάφη του Σ τέμ
ματος του Αγίου Σ τεφ άνου α π ο τυ π ώ νετα ι ακόμα πιο ανάγλυφ α στην απο-
γραφή της περιόδου 1754-1755, βάσει της οποίας το 42% των ελλήνων μ ετα
ναστών ζούσε σε κω μοπόλεις (mezöväros) που υπάγονταν στο νομικό κα θε
στώς μεταξύ ελεύθερης βασιλικής πόλης και κώμης.19 Αξίζει να σημειωθεί ότι
ο συνολικός αριθμός των α πογεγραμ μ ένω ν βαλκάνιων εμπόρω ν ανερχόταν
στους 1.318· οι περισσότεροι οργανώ νονταν σε εμ πορικές κομ πα νίες στους
οικισμούς Ujvidek, Dioszeg. Kecskemet. Eger (Erlau). Gyöngyös. Miskolc και
Tokaj. και τα μέλη τους συνιστούσαν το 53.7% του συνολικού αριθμού των
Οθωμανών υπηκόων που είχαν απογραφεί στην Ουγγαρία. Επιπλέον, πάνω από
το 16.7% δραστηριοποιήθηκαν ως ανεξάρτητοι έμποροι, έξω α πό την εμπορική
κομπανία. Οι μισοί α πό τους Οθωμανούς υπηκόους ήταν κατά μέσον όρο νεό
φερτοι. με προέλευση κυρίως α πό τη Μ ακεδονία.20
Εκτός, όμως, από την εμπορική κομπανία, απαντά, όχι συχνά, στα κεντρο-
ευρω παϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας και μια άλλη μορφή θεσμικής οργάνωσης
των Ελλήνων, η κοινότητα. Πρόκειται για ένα μόρφωμα του οποίου η διοικη
τική αρχή, περιβεβλημένη με αρμοδιότητες κατά βάση διοικητικής οργάνωσης,
χωρίς δικαίωμα επέμβασης σε θέματα οικονομικής δραστηριότητας, φρόντιζε για
την εκπροσώπηση των μελών της κοινότητας προς τα έξω. Επιπλέον, διαχειρι
ζόταν τα οικονομικά της κοινότητας, αναλάμβανε τη συντήρηση του ναού και τον
διορισμό των ιερέων του και ήταν υπεύθυνη για την πρόσληψη των δασκάλων
του κοινοτικού σχολείου. Συγχρόνως, ασκούσε προνοιακή πολιτική, ιδρύοντας
18 Ό .π .
19 C sizm adia A ndor. A magyar köyigazgatds fejlôdése a X V III. Szdzadtôl a tanacsrendszer lét-
rejôttéig. Β ο υ δ α π έσ τη . 1976. σ. 5 3 -6 3 .
20 Μ α ντούβα λος, « Μ ε τα ν α σ τε υ τικ έ ς δ ια δ ρ ο μ έ ς » , σ. 187.
φιλανθρωπικά ιδρύματα. Η ελληνική κοινότητα της Πέστης.21 προϊόν απόσχισης

των Ελλήνων και Βλάχων α π ό τη σέρβική κοινότητα του Αγίου Γεωργίου, το
1792,22 υπήρξε η μεγαλύτερη συσσωμάτωση στο ανατολικό τμήμα της Αψβουρ-
γικής Αυτοκρατορίας. Στο άλλο μητροπολιτικό κέντρο της Μοναρχίας, τη Βιέννη,
συγκροτήθηκαν, με κριτήριο την οθωμανική και την αψβουργική υπηκοότητα, δύο
ορθόδοξες ελληνικές κοινότητες, του Αγίου Γεωργίου και της Αγίας Τριάδος,
αντίστοιχα.23 Η ίδρυση της κοινότητας της Αγίας Τριάδος (1787), που ακολού
θησε χρονικά εκείνη του Αγίου Γεωργίου (1723), ήταν αποτέλεσμα της σταδιακής
μεταστροφής της οικονομικής πολιτικής των Αψβούργων, η οποία ευνοούσε φο
ρολογικά τους μόνιμα εγκατεστημένους στα εδάφη εμπόρους.2425καθώς και του
προσανατολισμού των «καισαροβασιλικών υπηκόων» (υπηκόων της Αψβουρ-
γικής Αυτοκρατορίας) στην κατάληψη ευνοϊκών θέσεων στην οικονομία του
τόπου εγκατάστασής τους.20 Ιδιαίτερη περίπτωση αστικής συσσωμάτωσης απο
τελεί η ελληνοβλαχική κοινότητα του Miskolc, η οποία από εμπορική κομπανία
μετεξελίχθηκε σταδιακά σε κοινότητα, μια διαδικασία που διήρκεσε πάνω από
έναν αιώνα, αν αναλογιστεί κανείς ότι η λειτουργία της ως εμπορικής κομπανίας
είχε ξεκινήσει ήδη από τα τέλη του 17ου αι. και ο μετασχηματισμός της από το
τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα.26
21 Ö d ö n F üves, Die Griechen in Pest (1686-1931), α οημ οσ . δ ιδ α κ τ . δ ια τρ .. Β ο υ δ α π έσ τη ,

1972 [= G örögök P esten (1686-1931). γ ε ρ μ . μ τφ . τη ς A n d re a Seidler].
22 Füves, Die Griechen in Pest. σ. 60-67, 77-98.
23 Βλ. σ χ ετικ ά W illibald Plöchl. Die Wiener orthodoxen Griechen. Eine Studie zur Rechts- und
Kulturgeschichte der Kirchengemeinden zum Hl. Georg und zur Hl. Dreifaltigkeit und zur E r
richtung der Metropolis von Austria . Β ιέννη 1983.
24 Μ α ρ ία A. Σ τα σ ιν ο π ο ύ λ ο υ . « Α υ σ τρ ία » , στο: I. Κ. Χ α σ ιώ τη ς - Ό λ γ α Κ α τσ ια ρ δ ή -H ering
- Ε υ ρ ιδ ίκ η Α. Α μ π α τ ζ ή (ε π ιμ .). Οι Έ λ λ η ν ε ς σ τ η Α ια σ π ο ρ ά 1 5 ο ς-2 1 ο ς α ι.. Α θή να
2 0 0 6 . σ. 168-173: 168.
25 Β άσ ω Σ ειρηνίδου, Έ λ λ η ν ες σ τη Βιέννη (18ος - μ έ σ α 19ου αιώνα). Α θήνα 2011, σ. 302.
26 Ε ν δ ια φ έ ρ ο υ σ ε ς ε ίν α ι οι ε π ισ η μ ά ν σ ε ις κ α ι ε ρ μ η ν ευ τικ ές π ρ ο σ ε γ γ ίσ ε ις τη ς Ό λ γ α ς Κ α-
τ σ ια ρ δ ή -H e rin g α ν α φ ο ρ ικ ά με τ ις « μ ε τ α λ λ ά ξ ε ις » τη ς ε μ π ο ρ ικ ή ς κ ο μ π α ν ία ς το υ Μί-
σ κ ο λ τς (κ ο μ π α ν ία -α δ ε λ φ ό τ η τ α -κ ο ιν ό τ η τ α ), σ υ ν υ φ α σ μ έ ν ε ς με τ ις π ο λ ιτ ικ έ ς κ α ι κ ο ι
νω νικοοικονομικές συνθήκες στη Μ οναρχία σ το δ εύ τερ ο μισό το υ 18ουαι.· βλ. Ό λ γ α Κ α-
τ σ ια ρ δ ή -H erin g . « Α δ ε λ φ ό τη τα . Κ ο μ π α ν ία . Κ ο ινό τη τα . Γ ια μ ια τ υ π ο λ ο γ ία τω ν ελλη
νικ ώ ν κ οινοτή τω ν τη ς Κ εντρ ικ ή ς Ευρο^πης. μ ε α φ ο ρ μ ή το ά γ ν ω σ το κ α τ α σ τ α τ ικ ό το υ
M iskolc (1801)», Ε ώ α και Ε σ π έ ρ ια 7 (2007) 247-310: 272-273.
Οί Κ οζανίτες τη ς Δ ια σπ ο ρά ς
Ας επιχειρήσουμε τώ ρα να εξετάσουμε και μερικά ζητήματα που άπτονται της

Διασποράς των Κοζανιτών, ξεκινώντας από την αναφορά στη θέση της Κοζάνης
στη διαδικασία ανάπτυξης του εμπορίου των μεγάλων αποστάσεων. Ή δη από
τα τέλη του 17ου και κυρίως τον 18° αι., ο προσανατολισμός της αγροτικής π α
ραγω γής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προς την κεντροευρωπαϊκή ζήτηση
μετέβαλε τον οικισμό της μακεδονικής πόλης σε εμπορικό διαμετακομιστικό
σταθμό, σε πεδίο συνάντησης και ανταλλαγής προϊόντων και σε βιοτεχνικό κέ
ντρο βυρσοδεψίας στην ευρύτερη περιοχή της Δυτ. Μ ακεδονίας. Θα λέγαμε,
δηλαδή, ότι την περίοδο αυτή ο οικισμός γνώρισε την ακμή του* η λειτουργία
εκπαιδευτηρίου και βιβλιοθήκης, η ύπαρξη μητροπολιτικού ναού και νεκρο
ταφ είου, καθώς και η πολεοδομική οργάνωση προσέδιδαν στην Κοζάνη χ α
ρακτηριστικά αστικού τοπίου.27 Διατηρώντας τον βασικό γεωργοκτηνοτροφικό
χαρακτήρα, η πόλη ανέπτυξε αξιόλογη εμπορική και βιοτεχνική δράση, διευ
ρύνοντας το δίκτυο των οικονομικών της συναλλαγών, τόσο στο εσω τερικό
(Σιάτιστα, Καστοριά. Τύρναβος. Αμπελάκια. Θεσσαλονίκη. Σέρρες) όσο και στο
εξω τερικό (σε εδάφη της Α ψβουργικής Μ οναρχίας, κυρίω ς σε Α υστρία και
Ο υ γγα ρ ία ).28 Η Κοζάνη, λοιπόν, οριοθετήθηκε «σε ένα σταυροδρόμι με δ υ
ναμικές γεω γραφικές διασυνδέσεις»,29 γεγονός που επέτρεψε στους κατοίκους
της να επεκτείνουν την επιχειρηματική τους δράση, μετακινούμενοι προς τον
βόρειο βαλκανικό χώρο και την Κεντρική Ευρώπη.
Ό πω ς μαρτυρούν οι σωζόμενοι κώδικες της κομπανίας του 5ίόίύ. η Κοζάνη
συμπεριλαμβάνεται στον κατάλογο των πόλεω ν εκείνων α πό τις οποίες έλ
κουν την καταγω γή τους τα περισσότερα μέλη της (Αρβανιτοχώρι. Φ ιλιππού-
πολη. Μελένικο, Σέρρες. Μοναστήρι, Μοσχόπολη. Γιάννενα). Με κριτήριο την
τοπική καταγωγή παρατηρείται συχνά και μια τάση μετακίνησης και εγκα τά
στασης στην ίδια ουγγρική πόλη. Η ηγετική θέση των εμπόρων από την Κοζάνη
και τα Ιωάννινα στις εμπορικές κομπανίες 5ίόίύ και Βι^§ον υποδηλώνει την
αριθμητική υπεροχή τους πριν από τα μέσα του 18ου αιώνα. Την ίδια περίοδο,
μεγάλος αριθμός Κοζανιτών εντοπίζεται στο ΗοάηΐΘΖοναΒαΓίΐΘΐΥ και το ΒζθπΙθβ,
πόλεις κοντά στο ΚθΟΒί^Θίτιόί και την Πέστη. ενώ από τη Σ ιάτιστα και την Κο-
Μ α ρ ία -Χ ρ ισ τίν α Χ α τζη ιω ά ννο υ . Η ιστορική εξέλιξη τω ν οικισμώ ν σ τη ν περιοχή το υ

Α λιά κ μ ο ν α κ α τ ά τη ν Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία . Ο κώ δικα ς α ρ . 201 τ η ς Μ ονής Μ ε τα μ ο ρ φ ώ -
σεω ς το υ Σ ω τή ρ ο ς Ζ ά β ο ρ δ α ς. Α θήνα 2 0 0 0 . σ. 35.
Μ αρία -Χ ρισ τίνα Χ ατζηιω άννου. «Η Κ οζάνη κ α ι η περιοχή τη ς κ α τά την Τ ουρκοκρα τία »,
στο: Κ οζάνη και Γ ρεβενά. Ο Χ ώ ρ ο ς και οι Ά νθρω ποι . επ ιμ . Ν. Κ α λογερόπουλος. Θεσ
σαλονίκη 2004. σ. 164-171.
Χ α τζη ιω ά ννου, Η ιστορική εξέλιξη τω ν οικισμών, σ. 36.
ζάνη καταγόταν η πλειονότητα των Ελλήνων του ΚθοβΙ^θπιθΙ30 και της περιοχής
^ ζ ί α ι η ^ , 31 στην Κεντρ. Ουγγαρία. Σ τα 1762, η εμπορική κομπανία στο Τοίζ^
αριθμούσε 58 μέλη, από τα οποία τα 22 κατάγονταν από την Κοζάνη, τα 7 από
την Καστοριά και τα 5 από το Μελένικο και το Τύρναβο.32
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Κοζάνη συνιστούσε μια α πό τις κύριες με-
ταναστευτικές αφετηρίες των αποδήμων που μετακινούνταν στην Κεντρική Ευ
ρώπη.33 Από τις α πογρ α φ ές των εμπορευόμενων Οθωμανών υπηκόων και τις
επιτύμβιες επ ιγρα φ ές του 18ου αι. συνάγεται ότι το κοζανίτικο στοιχείο είχε
αισθητή παρουσία σε σταθμούς της ουγγρικής ενδοχώρας. με καίρια θέση για
την επικοινω νία των Βαλκανίων με την Πέστη και τη Βιέννη.34 Ωστόσο, δεν
ήταν πά ντα ισχυρή, ούτε βέβαια αδιάλειπτη. Για παράδειγμα, το Σεμλίνο, που
συνορεύει με την επαρχία του 5γθπι και αποτελούσε κέντρο εμπορίου στη συμ
βολή του Δούναβη και του Σαύου. αναδείχθηκε σε μία α πό τις πιο ανθηρές π α
ροικίες ελλήνων εμπόρων.35 Στην περίοδο της ακμής του ελληνικού στοιχείου
(1768-1800). στον συνοριακό αυτό σταθμό της Μοναρχίας, η αριθμητική υ πε
ροχή των Μοσχοπολιτών μαρτυρούσε τη σημασία της πόλης ως κοιτίδας α π ό
δημων στην ευρεία γεω γραφ ική περιφ έρεια της Βόρειας Σ ερβίας.36 Από την
Κοζάνη προερχόταν μία μόλις οικογένεια.37 Μια περισσότερο προσεκτική και
30 Peter H idas, « T h e G reeks of H u n g a ry » . Proceedings of the first International Congress, ό.π..

σ. 131-139, 133.
31
Izabella P app. « G reek m e rc h a n ts in th e eig h te e n th - c e n tu ry Jäsz k u n sa g » . Balkan Stu
dies 3 0 (1989) 261-289: 269.
32 G. H ering, «D ie griechische H andelsgesellschaft in Tokaj. Ih re in n e re O rd n u n g u n d ihre
A u flö su n g 1801». επ α ν έ κ δ ο σ η στο: M aria A. S tassin o p o u lo u (εκδ.), Nostos. Gesammelte
Schriften zur südosteuropäischen Geschichte, Φ ρ α γκ φ ο ύ ρ τη , Ν έα Υόρκη. Β ερολίνο, Βέρνη,
Π αρίσι. Β ιέννη 1995. σ. 265-281: 271.
33 Σ τον κ α τά λ ο γο με το υ ς μ α κ εδονικ ούς οικισμ ούς πρ οέλευ σ ης τω ν α π ο δ ή μ ω ν στην Ο υγ
γ α ρ ία σ υ μ π ερ ιλ α μ β ά νο ντα ι επίσ η ς η Μ οσχόπολη, η Σ ιά τισ τα , τα Σ έρβια . η Δοϊράνη, το
Β ογατσικό. το Μελένικο, τ α Β ιτώ λια (ή Μ οναστήρι), η Σέλιτσα. η Γκράμποβα, τ α Βελεσά,
η Κ λεισούρα, η Κ όρσοβα κ α ι η Νάουσα* βλ. Füves, Οι Έ λλη νες τ η ς Ο υγγα ρ ία ς, σ. 14.
34 Σ π . Λ ά μ π ρ ο ς. « Σ ε λ ίδ ε ς εκ τη ς ισ το ρ ία ς το υ εν Ο υ γ γ α ρ ία κ α ι Α υ σ τρ ία Μ α κ εδονικού
Ε λ λ η ν ισ μ ο ύ » , Ν έ ο ς Ε λληνομνήμ ω ν 8/3 (1911) 275-3 0 0 : 274* Ö dön F üves. « Ε π ιτ ύ μ
βιοι ε π ιγ ρ α φ α ί Ελλήνω ν ε ις την Ο υ γ γ α ρ ία ν » , Ε λληνικά 19 (1 9 6 6 ) 296-347.
35
I. Π α π α δ ρ ια ν ό ς. Οι Έ λ λ η ν ε ς π ά ροικοι το υ Σ εμ λίνο υ ( Ι 8 ος-19οςαι.). Δ ιαμόρφ ω σ η τη ς
π α ρ ο ικ ία ς . δ η μ ο γρ α φ ικ ά σ το ιχεία , διοικητικό σ ύ σ τη μ α , π ν ευ μ α τικ ή και πολιτιστική
δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα . Θ εσσ αλονίκη 1988.
36
Ε υ ά γ γ . Δ η μ η τρ ιά δη ς - Δ. Δ ρ α κούλη ς - Γ. Τσότσος, « Μ α κ ε δ ό ν ε ς τη ς Δ ια σ π ο ρ ά ς σ το υ ς
ο ικ ισ μ ούς τη ς Β ό ρ εια ς Β αλκα νική ς κ α ι τη ς Κ εντρικής Ε υ ρ ώ π η ς (17ος-19ος α ιώ να ς): Μ ια
ισ τ ο ρ ικ ο -γ ε ω γ ρ α φ ικ ή δ ιερ εύ ν η σ η » . στο: Κ ο λ ιό π ο υ λ ο ς - Μ ιχα η λίοη ς (ε π ιμ .). Οι Μ α
κ εδ ό ν ες σ τη Δ ια σ π ο ρ ά . ό.π., σ. 16-52: 35.
37 Π α π α δ ρ ια ν ό ς. Οι Έ λ λ η ν ε ς π ά ροικοι το υ Σ εμλίνου, σ. 53.
226 ΙΚΑΡΟΣ ΜΑΝΤΟ TB AΑΟ Σ
συστηματική ιστορικο-γεωγραφική διερεύνηση της σύνθεσης των ελληνικών π α

ροικιών στην Κεντρ. Ευρώπη είναι εκ των ων ουκ ά νευ συνθήκη για την α π ο
φυγή απλουστευτικών. σχηματικών ερμηνειών. Κ ατά το πρώ το μισό του επό
μενου αιώνα η δημογραφική εικόνα της παροικίας του Σεμλίνου άλλαξε ριζικά,
αφού η Κλεισούρα, με δεύτερο το γειτονικό της Μ πλάτσι, αναδείχθηκε στον
κύριο τόπο προέλευσης των Ελλήνων της πόλης.38
Από τις αρχές του 18ου αι., ουγγρικοί οικισμοί, όπω ς Miskolc, Gyöngyös
και Eger, μετατράπηκαν επίσης σε κοινωνίες υποδοχής μοσχοπολιτών εμπόρων,
ο αριθμός των οποίων σημείωσε ραγδαία αύξηση μετά τις δύο δηώσεις της Μο-
σχόπολης (1769, 1788).39 Τα α π ο γρ α φ ικ ά στοιχεία σχετικά με τους έλληνες
εμπόρους στο Miskolc, στην κομητεία Borsod. το 1770. καταδεικνύουν ότι οι
περισσότεροι δήλωναν ως γενέθλιο τόπο τη Μοσχόπολη.40
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτω ση των Görögök της Πέστης
και της Βούδας. Σύμφωνα με τους καταλόγους των εκεί πολιτογραφηθέντων
παροίκων, ο συνολικός αριθμός τους ανερχόταν στους 246 πολίτες, α πό τους
οποίους οι 136 κατάγονταν από διάφορες περιοχές του ελλαδικού χώρου, 89
από την Ο υγγαρία, 10 από άλλες χώρες (π.χ. πόλεις της σημερινής Πολωνίας)
και 11 α πό άγνωστο τόπο. Από τους 136 που προέρχονταν από πόλεις του ευ
ρύτερου ελλαδικού κορμού 18 ήταν μόνον από την Κοζάνη.41
Αναφορικά με τους Έλληνες της Βιέννης, του σημαντικότερου παροικιακού
κέντρου της Κεντρ. Ευρώπης, ο μεγαλύτερος αριθμός των απογραφέντω ν φ έ
ρεται να είχε γεννηθεί στη Μοσχόπολη, τη Σ ιά τιστα και στην Καστοριά. Λι-
γότεροι είχαν ξεκινήσει από άλλες περιοχές της Δυτ. Μ ακεδονίας (Μελένικο,
Κοζάνη, Σέρβια, Σέρρες, Θεσσαλονίκη), α π ό την Ή πειρο και τη Θ εσσαλία.42
Συνεπώς, επιβεβαιώ νεται για άλλη μια φορά η άποψη ότι η ευρύτερη περιοχή
της Μοσχόπολης και η Δυτ. Μακεδονία -ιδ ίω ς η βόρεια περιοχή της μέσης κοι
λάδας του Αλιάκμονα, που τέμνεται από τους ορεινούς όγκους της Πίνδου, του
Ασκίου (Σινιάτσικου) και του Βούρινου και αποτελούσε τον φυσικό δρόμο επι-
38 Δ η μ η τρ ιά δη ς - Δ ρ α κούλη ς - Τσότσος. « Μ α κ εο ό ν ες τη ς Δ ια σ π ο ρ ά ς» , σ. 37.

Γ ια την κ α τα σ τρ ο φ ή τη ς π ό λ η ς βλ. I. Μ α ρ τινια νός. Η Μ ο σχό π ο λις: (1330-1930 ). Θ εσ
σ α λονίκη. 1957. σ. 163-198* Μ. D. Peyfuss. Die Druckerei von MoschopoJis. 1731-1769.
Buchdruck und Heiligenverehrung im Erzbistum Achrida, Βιέννη, Κ ολω νία 1989, σ. 41-46.
40 Μ αντούβαλος, «Μ ετα να σ τευτικ ές δια δ ρ ο μ ές» , σ. 188* Ikaros M adouvalos, «C onseriptiones
G raecorum in E ig h teen th -C en tu ry C entral E uro p e. C rossing B orders: T h e S ociocultural
Identification of M igrants from th e B alkans to H ungarian Territories», στο: H. H eppner -
Eva Posch (επιμ .). Encounters in Europe's Southeast The Habsburg Empire and the Orthodox
World In the Eighteenth and Nineteenth Centuries. B ochum 2012. σ. 121-133: 129.
41 E. Φ ιούβες, «Ο ι κ α τά λ ο γ ο ι τω ν π ο λ ιτο γρ α φ η θ έν τω ν Ελλήνων π α ρ ο ίκ ω ν τη ς Π έστης και
τη ς Β ο ύ δ α ς στην π ε ρ ίο δ ο 1687-1848», Μ α κ εδο νικ ά 6 (1964/5) 106-119.
42 Σ ειρ η νίδου. Έ λ λ η ν ε ς σ τη Β ιέννη . σ. 32.
κοινωνίας των κατοίκων της περιφ έρειας α υ τή ς- συνιστούσαν την κύρια δε
ξαμενή μ ετα να στευτικού δυναμικού στην Κεντρ. Ε υρώ πη.43 Ωστόσο, δεν
μπορεί να αγνοήσει κανείς ότι κιρατζήδες, λιανέμποροι, μικροπωλητές και χον
δρέμποροι από την Κοζάνη, εμπλεκόμενοι άμεσα ή έμμεσα με το εμπόριο αλα
τζάδων, κρόκου και νημάτων,44*ακολουθούσαν και αυτοί τα εμπορικά κα ρα
βάνια προς τα εδάφη της Μοναρχίας, ενώ δεν ήταν και λίγοι εκείνοι που εγκα
ταστάθηκαν σε πόλεις της ΒΔ βαλκανικής χερσονήσου, όπω ς Βελιγράδι, Νίσσα,
Κ ραγκούγιεβατς. Κρούσεβατς. Βάλιεβο. Ποζάρεβατς και Σμεντέρεβο.40
Το εμπόριο, αν και αποτελούσε τον πρωτεύοντα μοχλό κινητοποίησης ενός
μεγάλου όγκου ανθρώπων και οικονομικών πόρων στον βαλκανικό χώρο και
εξελίχθηκε στο κατεξοχήν πεδίο επα γγελμ ατική ς απασχόλησης των ελλήνων
παροίκω ν της Ο υγγαρίας, δεν μονοπώλησε το ενδιαφέρον των απόδημων Δυ-
τικομακεδόνων. Αξίζει να μνημονεύσει κανείς μερικά από τα ονόματα κοζα-
νιτών εμπόρων και λογίων που έδρασαν σε κέντρα της αυτοκρατορίας και συ-
νετέλεσαν στην οικονομική και πνευματική άνοδο της γενέτειράς τους, όπω ς
είναι ο Δ. Σακελλάριος, ο Γ. Καραγιάννης, ο Παν. Μουράτης. ο Γ. Ρουσιάδης,
ο Δ. Τακιατζής, ο Ευφρόνιος-Ραφαήλ Πόποβιτς. ο Χαρίσιος Μ εγδάνης κ.ά. Ση-
μειωτέον ότι πολύ νωρίς, μέρος της αστικής τάξης των κοζανιτών εμπόρων της
Διασποράς αναγνώρισε τη σημασία της μόρφωσης ως μέσου οικονομικής και
κοινωνικής ανέλιξης, τόσο στο οθωμανικό όσο και στο αψβουργικό περιβάλλον.
Πέρα από την ιδιωτική χρήση του υλικού τους κεφαλαίου, εύποροι πάροικοι
επικύρω ναν την κοινωνική τους θέση στην π α τρ ίδα τους μέσα α πό την ιδεο
λογία του ευεργετισμού και της φ ιλα νθρω π ία ς με την ίδρυση σχολείων και
βιβλιοθηκών, καθώς και με την παροχή οικονομικής βοήθειας στους φτωχούς
της π α τρ ίδα ς τους.46 Θυμίζω ότι με κεφάλαια κοζανιτών αποδήμων στην Ουγ
γα ρία ιδρύθηκε η Σ χολή τη ς Κ ο μ π α νία ς στην Κοζάνη, το 1756. και χρηματο
δοτήθηκε έως το 1769. οπότε και έκλεισε.4'
Α. Ε. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ς. Οι Δ υ τιχ ο μ α χ ε δ ό ν ε ς α π ό δ η μ ο ι ε π ί Τ ο υ ρ χ ο χ ρ α τ ία ς . Θ εσ σ α λ ο
νίκη 1958, σ. 7.
Σ τέ φ . Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς. « Ο ι ελλη νικ ές κο ινό τη τες τη ς Ο υ γ γ α ρ ία ς κ α ι η σ υμ βολή τ ο υ ς
στην οικονομική κ α ι π ο λ ιτισ τικ ή α ν ά π τυ ξ η τη ς Β όρ εια ς Ε λ λ ά δ α ς κ α τ ά την π ε ρ ίο δ ο της
Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς» , Δωδώνη 18 (1989) 93-103: 102.
I. Π α π α δ ρ ια ν ό ς, « Κ ο ζ α ν ίτε ς α π ό δ η μ ο ι σ τις νο τιο σ λα β ικ ές χώ ρ ες (1 8 ο ς-2 0 ό ς α ι.)» , Ελι-
μ ε ια χ ά 34 (Ιούν. 1995), 49-62: 52.
Γ ια την π ο λ υ δ ιά σ τ α τ η (ρύση το υ ε υ ε ρ γ ε τ ισ μ ο ύ κ α ι τη συμβολή το υ σ τη νεοελληνική
ισ το ρ ία , α π ό τ α π ρ ο ε π α ν α σ τ α τ ικ ά χρ ό ν ια μ έχρ ι κ α ι τις π ρ ώ τ ε ς δ ε κ α ε τ ίε ς το υ 2 0 ου αι.,
βλ. Το φ α ινό μ ενο τ ο υ ε υ ε ρ γ ε τ ισ μ ο ύ σ τη ν εό τερ η Ε λ λ ά δ α [Π ρ α κ τικ ά Η μ ερ ίδ α ς. 29
Ν οεμ. 2004)], ε π ιμ . Δ. Α ρβ ανιτάκ ης, Α θή να 2 0 0 6 . ό π ο υ κ α ι σ χετικ ή β ιβ λ ιο γρ α φ ία .
Χαρ. Κ αρανάσιος, «Η Σχολή της Κοζάνης κ α τά τον 18. αι. βάσει χειρ ογρ ά φ ου, εγγρ ά φ ω ν
κ α ι ε ν τύ π ω ν τη ς Δ η μοτικής Β ιβ λιοθή κ η ς Κ ο ζά νη ς (Σ χο λ εία , δ ά σ κ α λ ο ι, δ ιδ α σ κ ό μ ε ν α
Κατά την προεπαναστατική, λοιπόν, περίοδο, ο τόπος που υποδεχόταν την

ευεργεσία ήταν κατεξοχήν η ιδιαίτερη πατρίδα. Η σχέση του μετανάστη πρώτης
γενιάς με τον γενέθλιο χώρο εκφραζόταν κυρίως μέσα από την κοινωνική διάχυση
του πλούτου του. Η ανέγερση και συντήρηση σχολικών μονάδων, η χορήγηση υπο
τροφιών και η αγορά και αποστολή βιβλίων στον οθωμανοκρατούμενο χώρο φέρ
νουν στο φως το εύρος των ατομικών πρωτοβουλιών στον χώρο της παιδείας.
Ωστόσο, το ενδιαφέρον των ευεργετών δεν εκφραζόταν μόνον μέσα α πό
την οικονομική ενίσχυση της παιδείας στους τόπους καταγωγής τους. Μετά από
δωδεκαετή θητεία στη θέση του καθηγητή των Ελληνικών στην Καισαροβασι-
λική Ακαδημία της Βιέννης, ο Γεώργιος Ρουσιάδης αποφασίζει το 1845 να ε π ι
στρέφει στην Κοζάνη, προκειμένου να αναλάβει τα καθήκοντα του αρχιδιδα-
σκάλου της Ελληνικής Σχολής, γεγονός που μαρτυρεί τη σημασία της πα τρίδα ς
ως σημείου αναφοράς και αναδιαπραγμάτευσης της ταυτότητάς του.48 Κάποτε,
η επιστροφή του ξενιτεμένου συντελούσε στη διαρκή ανανέωση των δεσμών
επικοινωνίας του με τη γενέτειρά του.49*Ο Δημήτριος Τακιατζής (Τακάτζης ή
Ταϊκατζής). έχοντας συσσωρεύσει κεφάλαιο α πό το εκτεταμένο εμπόριο που
ασκούσε με έδρα την Πέστη. επέστρεψε στις αρχές του 19ου αι. στην Κοζάνη,
μετά α πό μακρόχρονη απουσία του στον κεντροευρωπαϊκό χώρο. Στην ιδιαί
τερη πατρίδα του νυμφεύθηκε τη θυγατέρα του προεστού της πόλης Ρούση Κο-
ντορούση, διευρύνοντας την οικονομική και κοινωνική του επιφάνεια. Μάλιστα,
μετέχοντας ενεργά στην κοινωνική ζωή, απέβη σύντομα «ο θερμότερος Ζηλωτής,
και ακάματος Φροντιστής υπέρ της συστάσεως της Σχολής» της Κοζάνης.00
Π αρ’ όλα αυτά, το ενδιαφέρον των κοζανιτών αποδήμων δεν περιοριζόταν
στους τόπους καταγω γής τους. Φορέας ηθικών και παιδαγω γικώ ν αξιών, ο Χα
ρίσιος Μ εγδάνης συμμετείχε αποφασιστικά στην παιδευτική ανασύνταξη του
παροικια κού Ελληνισμού της Ο υγγαρίας. Αφού μαθήτευσε δ ίπ λ α σε π α ρ α
δοσιακούς δασκάλους, όπω ς τον Αμφιλόχιο Παρασκευά, σχολάρχη στη σχολή
Κοζάνης, και τον Διονύσιο, επίσης σχολάρχη στο σχολείο Λιβαδιού, ε γκ α τα
στάθηκε στην Πέστη. όπου δίδαξε ως οικοδιδάσκαλος, εκδίδοντας στα 1812 το
μυθολογικό του έργο Ελληνικόν Π άνθεον.51
κ είμ ενα , ο ρ γά νω σ η κ α ι ιδ εο λ ο γία )» . Ν εοελλη νικός Δ ια φ ω τισ μ ό ς (α π ό π ειρ α μ ια ς νέα ς

ερ ευ ν η τικ ή ς σ υ γκ ο μ ιδ ή ς). Π ρ α κ τικ ά Π α νελλή νιο υ Σ υ ν ε δ ρ ίο υ (Κ οζάνη 8 -1 0 Ν ο ε μ
β ρ ίο υ 1996). Κ οζάνη 1999. σ. 143-179: 153-159.
Γ. Π α π α γ ε ω ρ γ ίο υ . «Ο Κ ο ζα νίτη ς λ ό γ ιο ς έ μ π ο ρ ο ς Γ ε ώ ρ γιο ς Ρ ο υ σ ιά δ η ς» . Δω δώ νη 21
(1 9 9 2 ) 3 4 5 -3 8 3 : 356.
Δ. Α ρ β α νιτά κ η ς, « Ε υ ε ρ γ ετισ μ ό ς: δ ε δ ο μ έ ν α κ α ι π ρ ο β λ ή μ α τ α » , στο: ο ίδ ιο ς (ε π ιμ .). Το
φ α ινόμενο τ ο υ ε υ ε ρ γ ε τισ μ ο ύ . σ. 13-29: 15.
Ν. Δ ελιαλής. Διαθήκαι ε υ ε ρ γ ε τώ ν τ η ς π ό λεω ς Κ οζάνης. Θ εσσαλονίκη 1970. σ. 10-12.
Ν. Δ ελια λή ς. Α ν α μ ν η σ τικ ή ε ικ ο ν ο γ ρ α φ η μ έν η έ κ δ ο σ ις Π α ύ λ ο υ Χ α ρ ίσ η μ ε τ ά ισ το ρ .
Επομένως, μετά την ολοκλήρωση των εγκυκλίων σπουδών τους στους τό
πους καταγω γής τους, λόγιοι από τη Μακεδονία μετέφεραν τον ιδεολογικό και
πνευματικό τους εξοπλισμό στις χώρες υποδοχής τους στην Ουγγαρία, όπου
έρχονταν σε επαφή με τη δυτική σκέψη και τις θετικές επιστήμες. Η περίπτωση
του Χαρίσιου Παπαγιαννούση είναι ενδεικτική της πα ραπάνω εξέλιξης.
Γιος του Διονυσίου Παπαγιαννούση-Πόποβιτς, επισκόπου της Βούδας, ο
Χαρίσιος, γνωστός ως Ευφρόνιος-Ραφαήλ Πόποβιτς, διδάχθηκε τα πρώ τα του
γρά μ μ α τα στην Κοζάνη. Ως γόνος οικογένειας που αναγνώριζε τη σπουδαιό-
τητα της ηθικής και κοινωνικής σημασίας της εκπαίδευσης, συνέχισε τις
σπουδές του σε ου γγρικές πόλεις, όπω ς Sopron. K esm ärk και Särospatak.52
Η συστηματική μόρφωση που έλαβε μέσα α πό την παρακολούθηση ενός κύ
κλου μαθημάτων σε ανώτερες σχολές της χώρας και η γλωσσομάθειά του τον
έφεραν κοντά στα ρ εύμ α τα της εποχής του. Μ ετά την ολοκλήρωση των
σπουδών του στη Βιέννη, αφιερώθηκε στη διαπαιδαγώ γηση των ελληνοπαίδων
και τη διδασκαλία των μαθημάτων όλου του φ άσματος των γνωστικών αντι
κειμένων. τα οποία, σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής, αποκαλούνταν φιλο
σοφία.53 Η μελέτη του συγγραφικού του έργου ως οχήματος πολιτισμικής με
ταφ οράς και διάχυσης ιδεών, καθώς και η μελέτη της διδακτικής οπτικής του
αποκαλύπτουν αφενός τις επιστημονικές και διδακτικές του ανησυχίες, α φ ε
τέρου τις πολλα πλές πολιτισ μικές επ ιλο γές ενός πα ροίκου π ου συμμετείχε
ενεργά στη διαδικασία διαμόρφωσης της σχέσης μεταξύ της «κουλτούρας προ
έλευσης» και της «κουλτούρας υποδοχής».5^
Σ υγγρα φ έα ς σχολικών εγχειριδίω ν και έργων πα ιδαγω γικού χαρακτήρα
της εποχής του Διαφωτισμού -α ν και συγκαταλέγεται στους «ελάσσονες δι
δασκάλους του Γ ένους»-, ο Πόποβιτς φρόντισε για την προώθηση ενός π α ι
δευτικού προγράμματος με επίκεντρο την καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας
και την εμφατική παρουσίαση της γνώσης ως δύναμης απελευθέρωσης.55 Με
Σ ημειώ σεω ν π ε ρ ί των εν Ο υ γ γ α ρ ία κα ι Α υ σ τρ ία ελληνικώ ν κοινοτήτω ν. τ. 1, Κ οζάνη

1935. σ. 45· Π. Ν. Λ ιούφ ης, Ισ τ ο ρ ία τη ς Κ οζάνης. Α θήνα 1924, σ. 211.
52 I. Π α π α δ ρ ια ν ό ς . Έ ν α ς μ ε γ ά λ ο ς Κ ο ζα ν ίτη ς α π ό δ η μ ο ς : Ε υ φ ρ ό ν ιο ς Ρ α φ α ή λ Π α π α -
για ν νο ό σ η ς-Π ό π ο β ιτς. Θ εσσαλονίκη 1973. σ. 19-21.
Γρ. Κ α ραφ ύλλης. «Η δ ιδ α σ κ α λ ία r a v φ ιλοσοφ ικώ ν μ α θη μ ά τω ν σύμφο^να με την οπ τικ ή
το υ Ε υ φ ρ ό νιο υ -Ρ α φ α ή λ Π όποβ ιτς», Η Κ οζάνη και η περιοχή τη ς. Ιστορία -Π ολιτισ μός.
Π ρ α κ τικ ά Α ' Σ υ ν εδ ρ ίο υ . Σ ε π τέ μ β ρ ιο ς 1993. Κ οζάνη 1997. σ. 233-2 4 5 : 237.
°4 Γ ια τη σ η μ α σ ία τω ν π ο λ ιτ ισ μ ικ ώ ν μ ε τα φ ο ρ ώ ν σ το π λ α ίσ ιο τη ς κ οινω νικ ή ς κ α ι π ο λ ι
τισ μ ικ ή ς π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α ς τω ν π α ρ ο ικ ιώ ν κ α ι τω ν δ ια νο η τικ ώ ν δ ιερ γ α σ ιώ ν στον χώ ρ ο
τη ς Α ψ β ουρ γικ ή ς Α υ το κ ρ α το ρ ία ς βλ. Βάσιο Σ ειρ η νίδο υ , « Π ο λ ιτισ μ ικ ές μ ε τα φ ο ρ έ ς και
ελληνικές π α ρ ο ικ ίες. Ν έες α να γν ώ σ εις μ ια ς π α λ ιά ς ισ το ρ ία ς με α φ ορ μ ή το π α ρ ά δ ε ιγ μ α
το υ Δ ημήτριου Δ ά ρ β α ρ η », Μ νήμω ν 31 (2010) 9-28.
Κ α ρ α φ ύλλη ς, «Η δ ιδ α σ κ α λ ία τω ν φ ιλο σ ο φ ικ ώ ν μ α θ η μ ά τω ν » , σ. 244.
την ιδιότητά του, μάλιστα, ως δασκάλου σε ελληνικά σχολεία της α υτοκρα

τορίας (Πέστη. Βιέννη. ΤθΐΏΘβνόι·. Σεμλίνο) υποστήριξε την κοινωνική αξία της
μόρφωσης, μεριμνώ ντας γ ια την κωδικοποίηση και τη διαιώνιση του ιδεολο
γικού πλαισίου των παροικιών, όπου εργάσθηκε. Η προώθηση της μάθησης και
η αναγωγή της πα ιδεία ς σε μέσο κοινής ευδαιμονίας συνιστούσαν τους δύο κε
ντρικούς άξονες της π α ιδ α γω γικ ή ς του θεώρησης. Η πεποίθησή του γ ια τη
διδασκαλική και κοινωνικοποιητική αποστολή του π α ιδ α γ ω γ ο ύ α να δύ ετα ι
μέσα α π ό τον λόγο που εκφώνησε στο σχολείο της Πέστης. με το τέλος του
σχολικού έτους, τον Αύγουστο του 1819.30
Σ το πλαίσιο της διοχέτευσης των νεωτερικών ιδεών και της α να γκ α ιό
τη τα ς της πνευμ α τικής επικοινω νίας, η πρακτική των συνδρομών καθόρισε
σε σημαντικό βαθμό τα περιθώ ρια της έντυπης παραγω γής κατά την περίοδο
του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Μην ξεχνάμε ότι πολλά βιβλία έφθαναν στο
αναγνωστικό κοινό διά της μεθόδου της συνδρομής και ότι η έκδοση ορισμένων
βιβλίων έγινε κοινή υπόθεση των ελλήνων βιβλιόφιλων της Μ οναρχίας.5' Από
την ουγγρική πόλη 5ζεηίε8 προέρχονταν 11 6οτό$όΙ( που εμφανίζονταν ως συν
δρομητές της Ε κκλησιαστικής Ισ το ρ ία ς του μητρ. Αθηνών Μελέτιου. Από α υ
τούς οι 9 ήταν Κοζανίτες, δηλαδή στη συντριπτική τους πλειοψ ηφία Μακε-
δόνες.58 Με τον μηχανισμό επίσης της αγγελίας-συνδρομής. σε ό.τι αφορά τα
βιβλία, επιδιω κόταν και πάλι η οικονομική στήριξη στην έκδοση. Ο κατάλογος
των συνδρομητών για τη μετάφραση του Α ναχάρσιδος. τον οποίο παραθέτει η
Ε φ η μ ερ ίς των αδελφώ ν Πούλιου το 1797 στη σχετική αγγελία, α ποκα λύπτει
μεταξύ άλλων ονόματα Κοζανιτών α πό το ΚεοΒίίειηόί.59 οι οποίοι συμμετείχαν
στο δίκτυο υποστήριξης της έκδοσης και της κυκλοφορίας εντύπων που α π ευ
θύνονταν σε ελληνόγλωσσους ή ελληνομαθείς πληθυσμούς. Τέλος, ο μεγάλος
αριθμός Κοζανιτών στον κατάλογο των συνδρομητών60 της Ηθικής Φ ιλοσοφίας
του Ιώσηπου Μ οισιόδακα υποδηλώνει την ιεραρχία των ατομικών προτερα ι
οτήτων και αξιών ενός αναγνωστικού κοινού, αλλά και την πίστη του στην ανα
Π α π α δ ρ ια ν ό ς, Ε υ φ ρ ό ν ιο ς Ρ α φ α ή λ Π α π α για ν ν ο ύ σ η ς-Π ό π ο β ιτς. σ. 28.

T am äs Glaser, «Ο ρόλος το υ βιβλίου σ τη ζο)ή τη ς ελληνικής π α ρ ο ικ ία ς τη ς Ο υ γ γ α ρ ία ς» ,
στο: Ν. Φ ω κ ά ς (επ ιμ .). Ελληνική Δ ια σ π ο ρά σ τη ν Κ εντρική Ε υρώ πη. Β ο υ δ α π έσ τη 2012.
σ. 55-67: 61.
Δ. Κ ρά νη ς, Η π ν ε υ μ α τικ ή δ ρ ά σ η τω ν Ε λλήνω ν τ η ς Ο υ γ γ α ρ ία ς και ε ιδ ικ ό τ ε ρ α των
Μ ακεδόνω ν κ α τ ά τη ν π ερ ίο δ ο 1600-1880 . Α θήνα 1991, σ. 40.
Σ τον κατάλογο τω ν συνδρομητών αναφ έρονται ω ς Κ οζανίτες οι: Δήμος κα ρ ά Καζάνου, Ιω
άννης Δημητρίου Σουχάζη. Μ άρκος Δημητρίου Σουχάζη και Ροζιάννης Δημητρίου Ροζιάννου·
βλ. Π όπη Πολέμη (επιμ .). Διά το υ Γ ένο υ ς τον Φωτισμόν. Α γ γ ε λ ίε ς π ρ ο επ α να σ τα τικ ώ ν
εντύπω ν (1734-1821). Α π ό τα κα τά λο ιπ α το υ Φίλιππου Ηλιου. Αθήνα 2008, σ. 57.
60 Δ ελιαλής. Α να μνη στική εικ ο νο γρ α φ η μ έν η έκδο σ ις. σ. 97.
νέωση των πνευματικώ ν τάσεων της ελληνικής διανόησης, όπω ς αυτή εκφρά-
σθηκε στο έργο του Μοισιόδακα.61 μέσα από την εγκατάλειψη της υπερβατικής
α ξιολογίας και την πρόταση μιας φιλελεύθερης πνευματικής στάσης, επ ικ ε
ντρωμένης στα εγκόσμια.
Η συλλογική ταυτότητα των Κοζανιτών της Μοναρχίας, αλλά και γενικά των
Ελλήνων της Διασποράς, αντικατοπτρίζεται και στην υποστήριξη κοινοτικών θε
σμών στις κοινωνίες υποδοχής τους. Εύποροι έμποροι, πρόσω πα που ανήκαν
στην ανώτερη κοινωνική και οικονομική κλίμακα, συμμετείχαν ενεργά στη δια
δικασία λήψης των κοινοτικών αποφάσεων. Η σύνθεση, μάλιστα, των εκκλησια
στικών αδελφοτήτων, όπως μπορεί κανείς να διακρίνει στην περίπτωση της ελ
ληνικής κοινότητας στη Βιέννη, απηχεί έντονες κοινωνικές ιεραρχήσεις. Σ υγκε
κριμένα, στη δω δεκάδα της αδελφότητας εκλέγονταν οι ευπορότεροι έμποροι,
που αναλάμβαναν να εκπροσωπούν τη συσσωμάτωση των Τουρκομερητώ ν Ρω
μαίων Π ρ α γμ α τευ τώ ν στις αρχές με ετήσια θητεία. Συχνά, στα πρακτικά της
εμφανίζονται τα μέλη του διοικητικού οργάνου ως εκπρόσωποι των εμπόρων του
τόπου καταγω γής τους.62 Το 1776 εκλέχθηκε ως αντιπρόσωπος της Κοζάνης ο
Κων. Στάμκου. ενώ από το 1790 ο Γ. Καραγιάννης,63 μεγαλέμπορος και σημα
ντικός οικονομικός παράγοντας στην αψβουργική πρωτεύουσα.64
Κινούμενοι συχνά στους κύκλους της ανώτερης αστικής τάξης -κ ά π ο ιο ι εξ
αυτών ήταν και κάτοχοι τίτλων ευγενείας (π.χ. Σακελλάριος. Τακιατζής, Πό-
π ο β ιτς)65- , κεφ αλαιούχοι α π ό την Κοζάνη δραστηριοποιήθηκαν έντονα στο
εσωτερικό των κοινοτήτων, υποστηρίζοντάς τες όχι μόνον στο επίπεδο της δι
οίκησης και της επιστασίας, αλλά και σε εκείνο των δωρεών και της χορήγησης
δανείων. Θυμίζω εδώ τον Γεώργιο Καραγιάννη, που δώρισε το 1802 στην κοι
νότητα του Αγίου Γεωργίου το ποσό των 70.000 φιορινιών.66 ένα ποσό καθόλου
ευκαταφρόνητο, αν συγκριθεί με τις τιμές αγοράς ακινήτων στον οικιστικό π υ
ρήνα της Βιέννης ή ακόμα και με τα μεγέθη περιουσιώ ν των ευπορότερω ν
αστών Ελλήνων της πόλης.6'
61 Γ ια το ν Ιώ σ η π ο Μ ο ισ ιό δ α κ α κ α ι τη σ υμ β ο λή το υ σ τη δ ια μ ό ρ φ ω σ η τη ς π ο λ ιτ ικ ή ς
σ κέψ ης το υ νεοελληνικού Δ ια φ ω τισ μ ο ύ βλ. Πασχ. Κ ιτρομηλίδης, Οι σ υ ν τ ε τ α γ μ έ ν ε ς τη ς
δο τικ ή ς σ κέψ ης το ν 18ο αιώ να , Α θήνα 1985.
62
Σ ειρ η νίδου, Έ λ λ η ν ε ς σ τη Β ιέννη. σ. 287.
63 Σ ω φ ρ . Ε υ σ τρ α τιά δ η ς, Ο εν Βιέννη ναός το υ Α γίο υ Γεω ργίου και η κοινότης των Οθω
μα νώ ν υπ η κ ό ω ν , ε π ιμ .-ε ισ .-ευ ρ ε τ. Χ α ρ ά λ. Χ ο τζά κ ο γλ ο υ . Α θήνα 1997 [α ν α τύ π ω σ η τη ς
α έκδοσης. Α λ εξ ά ν δ ρ εια 1912]. σ. 163, 169.
64
Α ιούφ ης. Ισ το ρ ία τ η ς Κ οζάνης, σ. 282.
65 Ö dön Füves, «D ie b ek a n n te sten geadelten G riechen in U n g a rn » . Balkan Sttidies 5 (1964)
3 0 3 -3 0 8 .
66 Α ιούφ ης. Ισ το ρ ία τ η ς Κ ο ζά ν η ς. ό .π .
67
Σ ειρ η νίδου, Έ λ λ η ν ε ς σ τη Βιέννη, σ. 212-221.
232 ΙΚΑΡΟΣ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΣ
Η αλήθεια είναι ότι το έμπρακτο ενδιαφέρον των παροίκων γ ια την κά

λυψη τυχόν κοινοτικών ελλειμμάτω ν εγγραφ ότα ν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο
διεκπεραίωσης ζητημάτων που άπτονταν της κοινωνικής πρόνοιας και αρωγής.
Η διαδικασία της συγκρότησης της αστικής ταυτότητας των Ελλήνων της Μο
ναρχίας ήταν συνδεδεμένη με τη λειτουργία του ευεργετισμού, καθώς η φ ι
λανθρω πία και η ευ π ο ιία αναδείχθηκαν σε κοινωνικές συμπεριφ ορές, π ρ α
κτικές και πρότυπα που απηχούσαν τις νέες αντιλήψεις περί των κοινωνικών
καθηκόντων των ελίτ της Διασποράς.
Ο εξαστισμός όμως των παροίκω ν δεν εξαντλούνταν στον τρόπο με τον
οποίον παρήγαν και επένδυαν το «ευεργετικό» τους κεφάλαιο στη θετή τους
π α τρ ίδ α . Η εξέταση των πολιτισ μικώ ν μεταφ ορώ ν α π ό την κοινω νία υ π ο
δοχής σε εκείνες της αφ ετηρίας βοηθά στην κατανόηση πολύπλοκω ν και πο-
λυεπίπεδω ν διεργασιώ ν οικειοποίησης ξένων πολιτισμικώ ν κωδίκων και α ι
σθητικών αρχών. Πολίχνες κα ι χω ριά της Η πείρου, της Θ εσσαλίας και της
Δυτ. Μ ακεδονίας (Κοζάνη, Σ ιάτιστα. Κ αστοριά κ.ά.). που. μέσα α π ό τα α λ
λεπάλληλα τα ξίδ ια των εμπόρω ν στη Διασπορά, βρίσκονταν σε μια διαρκή
ώσμωση της αστικής εξέλιξης, απέκτησαν χαρακτηριστικά μιας δυτικότροπης
αρχιτεκτονικής γλώσσας. Η εσωτερική διακόσμηση αρχοντικών που άρχισαν
να οικοδομούνται, ήδη α π ό τα μέσα του 18ου αι., μαρτυρεί τον βαθμό δ ιά
χυσης και συνδιαμόρφ ω σης πολιτισ μ ικώ ν π ρ ο τύ π ω ν στους τό π ο υ ς π ρ ο έ
λευσης των μεταναστώ ν.68
Τελειώνοντας, θα ήθελα ως κ α τα κλείδα να αναφερθώ στην εύστοχη επ ισ ή

μανση της Μ.-Χρ. Χατζηιωάννου. ότι η μέχρι σήμερα ελληνόγλωσση ιστοριο
γραφική αποτίμηση της παρουσίας των Δυτικομακεδόνων στην Ουγγαρία έγινε
κυρίως με όρους εθνικούς, με απώτερο σκοπό να αναδειχθεί το πολιτιστικό και
κοινωνικό έργο των ελληνικών κοινοτήτων και να τονιστεί η ατομική προσφορά
των μελών τους.69 Χ ρειάζεται, ωστόσο, να δοθεί μεγαλύτερη σημασία στους
τοπικούς κοινωνικούς και οικονομικούς μηχανισμούς της χώρας υποδοχής και
να διευρυνθούν μεθοδολογικά η σχετική συζήτηση και η έρευνα με βάση τις νε-
Olga K atsiard i-H erin g . « S o u th e a ste rn E u ro p e a n M igrant G ro u p s betw een th e O ttom an

a n d th e H ab sb u rg E m p ires. M ultilateral Social a n d C u ltu ral T ran sfers from th e E ig h
te e n th to th e E a rly N in e te e n th C en tu ries» , στο: H e p p n e r - P osch (ε π ιμ .), Encounters
in Europe’s Southeast, σ. 135-162: 150.
Μ α ρ ία -Χ ρ ισ τίνα Χ α τζηιω ά ννου. « Α υτοκρ α τορ ίες, μ ετα ν α σ τε ύ σ ε ις κ α ι επ ιχ ε ιρ η μ α τικ έ ς
δρα σ τηριότη τες». Budapesti Negyed 54 (2006). στον ιστότοπο: http://bfl.archivportal.hu/id-
8 3 6 -.h tm l.
ότερες τάσεις, που αγκαλιάζουν πολύπλευρα ερω τήματα σχετικά με τη με

τακίνηση ανθρώ πω ν, υλικών αντικειμένω ν, αντιλήψεων και πολιτισμικώ ν
αξιώ ν./0 Άλλωστε, το τρίπτυχο κουλτούρα αφετηρίας - φορείς υποδοχής - τε
λική κουλτούρα υποδοχής πα ίζει σημαντικό ρόλο στις πα ραπάνω ιστοριογρα
φικές αναζητήσεις.
Βλ. σ χ ετικ ά σ τ α ά ρ θ ρ α τω ν K atsiardi-H ering. « S o u th e astern E u ro p e a n M igrant G roups

b e tw e e n th e O tto m a n a n d th e H a b sb u rg E m p ire s» , ο .π ., M aria A. S ta ssin o p o u lo u .
« T ra d in g P laces. C u ltu ra l T ra n sfe r T rajectories a m o n g S o u th e a st E u ro p e a n M ig ran ts
in th e H absburg E m p ire» , σ. 163-174. κ α ι Vaso S eirinidou. « T h e E n lig h te n m en ts w ith in
th e E n lig h te n m en t. B alkan sch o larly p ro d u c tio n a n d co m m u n icatio n in th e H absburg
E m p ire as seen th ro u g h an E arly N ineteenth-C entury Private L ibrary C atalogue», σ. 175-
189. π ο υ δ η μ ο σ ιεύ τη κ α ν στο: H e p p n er - Posch (επ ιμ .). Encounters in Europe's Southeast,
ό .π . Βλ. ε π ίσ η ς Σ ειρη νίοου, « Π ο λ ιτισ μ ικ ές μ ε τα φ ο ρ έ ς κ α ι ελλη νικ ές π α ρ ο ικ ίε ς» , ό .π .
Σ ιά τ ισ τ α . Το α ρ χο ντικ ό τη ς Π ούλκως.
ΠΑΙΔΕΙΑ - ΛΟΓΙΟΙ - ΤΕΧΝΗ
Βενετία Χατζοπούλου
Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18° ΑΙΩΝΑ
ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ
ΤΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
Η π α ιδ ε ία στον τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο στους π ρ ώ το υ ς α ιώ νες

μ ετά την Άλωση χα ρ α κτη ρίζετα ι α π ό την α π ο υ σ ία κάθε μορφής σ υσ τημα
τικής εκπα ίδευση ς και, ως τα μέσα του 17ου αι., περ ιορ ίζετα ι κα τά μείζονα
λόγο σε ένα πρώ το υποτυπώ δες επ ίπ εδο σπουδών, που περιλαμβάνει την εκ
μάθηση γραφ ής και ανάγνωσης με τη χρήση λειτουργικών βιβλίων. Προώθηση
της εκ π α ίδευ σ η ς π ρ α γ μ α το π ο ιε ίτα ι α π ό το μέσον του 17ου αι. με τη δη μ ι
ο υ ρ γία σχολείων, ενώ α π ό το μέσον του 18ου αι. κ.ε. η π α ιδ ε ία ενισχύεται
χάρη στη διάδοση και επιρροή των ιδεώ ν του νεοελληνικού Δ ια φ ω τισ μ ού.1
Την π ερ ίο δο αυτή οι σ π ο υδές διακρίνοντα ι σε τρ ία δια φ ο ρ ετικ ά επ ίπ εδ α :
κοινά γ ρ ά μ μ α τα , κ υ κ λοπ α ιδεία , και τελ ειό τερ α επισ τη μ ονικά, που αντι-
στοίχω ς ταυτίζονται με τη στοιχειώδη, μέση και ανώτερη εκπαίδευση.2 ενώ,
ανάμεσα στα εκ π α ιδευ τικ ά κέντρα που δημιουργήθηκαν στον ευρύτερο ελ
ληνικό χώρο υπό οθω μανική κατοχή, α να μ φ ίβολα ξεχωρίζουν, τόσο γ ια το
π ρ ό γρ α μ μ α σπουδώ ν που ανέπτυξαν όσο και για τις πρ οσ ω πικότη τες που
δίδα ξα ν σε αυτά, η Π ατριαρχική Σχολή, η Α θω νιάδα, οι Σ χολές των Ιω αν-
νίνων, της Χίου, των Κυδωνιών και της Σμύρνης, καθώ ς και οι Α καδημίες
Β ουκουρεστίου και Ιασίου.3
Γ ια την π α ιδ ε ία ε π ί Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς βλ. Α γγελ ικ ή Σ κ α ρ β έ λ η -Ν ικ ο λ ο π ο ύ λ ο υ . Μ αθη-

μ α τ ά ρ ια τω ν ελληνικώ ν σχολείω ν κ α τ ά τη ν Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία . Α θήνα 1994. ιδ ίω ς σ. 1-2
(ό π ο υ π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ η β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία ), 9-13* Χ α ρ . Κ α ρ α ν ά σ ιο ς, « Η ε κ π α ίδ ε υ σ η » , στο:
Ισ το ρ ία των Ελλήνων, τ. 10: Ο ελλη νισ μ ό ς υ π ό ξένη κ υ ρ ια ρ χ ία 1453-1821. εκδ. Δομή.
Α θήνα 220 0 6 . σ. 4 4 6 -5 0 3 . 845-846.
Σ κα ρ β έλη -Ν ικ ο λο π ο ύ λο υ . ό.π.. σ. 211.
Γ ια τ α π ρ ο γ ρ ά μ μ α τ α σ χο λ είο υ κ α τ ά τον 18° α ι. βλ. ό .π .. σ. 195-211.
238 ΒΕΝΕΤΙΑ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΪ
Φ ορείς εκ π α ίδ ευ σ η ς
Στην πόλη της Κοζάνης η διδασκαλία του φερόμενου ως πρώτου δασκάλου Γε-
ωργίου (Γρηγορίου) Κονταρή4 κατά το τελευταίο τέταρτο του 17ου αι. (μετά το
1675 ή μετά το 1684). σηματοδοτεί την αρχή μιας ανάπτυξης που σ τα δια κά
συντελέστηκε στον τομ έα της π α ιδ ε ία ς τον επόμενο αιώνα, και συμβατικά
αποτυπώ θηκε με τον όρο «Σχολή Κοζάνης». Στην έννοια αυτή περικλείονται
τόσο τα κα τώ τερα σχολεία που λειτούργησαν στην περιοχή στις αρχές του
18ου αι. όσο και οι μείζονες φορείς εκπαίδευσης που συστάθηκαν στην πόλη
α πό το 1745 κ.ε., ως απόρροια, μεταξύ άλλων, της οικονομικής προόδου, των
εμπορικών επαφών με την Ευρώπη, των νέων επιταγώ ν μιας κοινωνίας σε ανέ
λιξη. Οι φορείς αυτοί ήταν αρχικά η « Σ το ά » (1745) και αργότερα το «Μ ου
σείο» (1776). χω ρίς βέβαια να εξα ιρείται α π ό τον εκ π α ιδευ τικ ό χάρτη της
πόλης η «Σχολή της Κ ομ πα νία ς» (1756). που ιδρύθηκε α πό τους κοζανίτες
αποδήμους της Ουγγαρίας. Εκτεταμένη μελέτη για τη Σχολή Κοζάνης κατά τον
18° αι. εκπόνησε ο Χαρίτων Καρανάσιος, αντλώ ντας πολύτιμες πληροφορίες
α π ό ποικίλο χειρόγραφ ο και έντυπο υλικό της Κ οβενταρείου Δημοτικής Β ι
βλιοθήκης Κοζάνης (στο εξής ΔΒΚ). κυρίως όμως από τον κώδ. εγγρ. ΔΒΚ 176.
που περικλείει αντίγραφα εγγράφω ν και πρακτικά, και αφορά εξ ολοκλήρου
θέματα σχολείων της Κοζάνης από το 1756 κ.ε.5
Η παρούσα μελέτη αποβλέπει στη συνέχιση της έρευνας γύρω από το ίδιο
θέμα, επιδιώκοντας να αναδείξει ιδιαιτέρως τις χειρόγραφες εκείνες πηγές της
ΔΒΚ που παρέχουν μαρτυρίες σχετικά με δασκάλους, μαθητές και τα διδασκό
μενα κείμενα.6 Επιζητά συγχρόνως τη διεύρυνση του θέματος, εξετάζοντας κώ
δικες που δωρήθηκαν στη ΔΒΚ α πό επιφανείς λογίους της Κοζάνης κατά τον
18° αι.- τα χειρόγραφα αυτά αντανακλούν το επίπεδο μόρφωσης των πολιτών,
τις παιδευτικές ανησυχίες, τα ενδιαφέροντά τους, ενώ αυτονόητο είναι ότι συ-
νιστούν πολύτιμα τεκμήρια παιδείας της πόλης για την περίοδο που εξετάζουμε.7
Γ ια τον Κ ονταρή βλ. Χρ. Γ. Π ατρινέλης, «Ο ι π ρ ώ το ι δ ά σ κ α λο ι τη ς Σ χολής Κ οζάνης (Α πό

τον Γ εώ ρ γιο Κ οντα ρή ω ς τον Ε υ γέν ιο Β ούλγαρ η )». Ο Ε ρ α ν ισ τή ς 20 (1995) 5-6.
Χ α ρ . Κ α ρ α ν ά σ ιο ς. « Η Σ χολή τη ς Κ ο ζά ν η ς κ α τ ά τον 18° α ι. β ά σ ε ι χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν , ε γ -
γ ρ ά φ ω ν κ α ι έ ν τ υ π ω ν τη ς Δ η μοτικής Β ιβλιοθήκης Κ ο ζά νη ς» . Ν εο ελλη νικ ό ς Δ ια φ ω τι
σ μ ό ς . Π ρ α κ τ ικ ά Π α ν ελ λ η ν ίο υ Σ υ ν ε δ ρ ίο υ . Κ ο ζά ν η 8 -1 0 Ν ο ε μ β ρ ίο υ 1996 . Κ οζά νη
1999, σ. 143-179.
Ε υ χ α ρ ισ τ ώ τ ο π ρ ο σ ω π ικ ό τη ς ΔΒΚ. κ α ι ιδ ια ίτ ε ρ α τη ν κ. Ε λένη Μ α ρ γ α ρ ίτη , γ ια τη
διευ κόλυνσ η τη ς έρ ευ ν α ς, κ α θ ώ ς τον κ. Παν. Τ ζιο ύ τζιο γ ια τη σ υνδρ ομ ή το υ σε σχέση
με τ ις εικ ό ν ες π ο υ π α ρ α τ ίθ ε ν τ α ι σ το τέλ ο ς τη ς ε ρ γ α σ ία ς.
Κ α τ ά λ ο γ ο χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν τη ς ΔΒΚ έ χ ε ι σ υ ν τ ά ξ ε ι ο Αντ. Σ ιγ ά λ α ς . Α π ό τη ν π ν ε υ μ α
τικήν ζωήν τω ν ελληνικώ ν κοινοτήτω ν τ η ς Μ α κ εδο ν ία ς. Α ' . Α ρ χ εία και Βιβλιοθήκαι
Δ υτικής Μ ακεδονίας. Θ εσσαλονίκη 1939. Ν εότερη π ε ρ ιγ ρ α φ ή ορ ισ μ ένω ν χειρ ογρ ά φ ιο ν
Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ 239
Δ άσκαλοι, μα θητές, διδασκόμενα κείμενα
Μ εταξύ τω ν χειρογράφ ω ν της συλλογής της ΔΒΚ. εκείνα που με σαφήνεια

α π ό την έω ς τώ ρα έρευνα δια π ισ τώ νετα ι ότι αναφ έρονται σε δασκάλους ή
μαθητές και μαρτυρούν τις σχέσεις αυτώ ν είναι λίγα, αν και μπορούμε να
υποθέσουμε ότι αρκετά σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τη Σχολή Κοζάνης.
Έ να α πό τα χειρόγραφα που χρησιμοποιήθηκε στα σχολεία της Κοζάνης είναι
ο κώδ. ΔΒΚ 67, ο ο π οίος π ερ ικλείει την ’Ε π ίτο μ η Λ ο γ ικ ή ς του Νικηφόρου
Βλεμμύδη, και φ έρει δ ίπ λ α στον τίτλο του έργου τα αρχικά ΓΑΛ, που π α
ρ α π έμ π ο υ ν στον γρ α φ έα και κτήτορα του χειρογράφ ου, Γ εώ ργιο Δ. Λ ούια
(εικ. I).8 0 Λούιας, μαθητής και κατοπινός δάσκαλος του Μουσείου (έτ. 1798,
1799).9 άρχισε να διδάσ κεται τη Λ ο γική στην Κοζάνη τον Δεκ. του 1785 α πό
τον γιαννιώ τη ιερομόναχο και δάσκαλο στο σχολείο του Μουσείου Αμφιλόχιο
Π αρασκευά (βλ. σ. 1. άνω ώα: Δ ιδ α σ κ α λ εύ ο ν το ς το ύ ίερ ο σ ο φ ω τά το υ κ υ
ρ ίο υ Ά μ φ ιλο χ ίο υ , ή ρ ξ ά μ εθ α εν α φ π ε ' Δ εκ εμ β ρ ίο υ ιε' εν Κ ο ζά ν η ).10 Από
τον ίδιο εξάλλου διδάχθηκε και ρητορική, βάσει βιβλιογραφικού σημειώματος
του κώδ. ΔΒΚ 148, που αναδεικνύει τον Λούια α ντιγρα φ έα (έτ. 1787) π ρ α γ
ματειών του Αογγίνου (Περί ύφ ους) και του Ερμογένη (Τέχνη ρητορική. Περί
εύ ρ έσ εω ς), ενόσω α υτός πα ρακολουθούσ ε τις ρητορικές π α ρ α δ ό σ εις του
Α μφιλόχιου.11
Μ αρτυρία γ ια έναν άλλο δάσκαλο της Κοζάνης, τον Κων. Στάμκο, σύγ-
π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε τ α ι σ το Χ αρ. Κ α ρ α νά σ ιος, Ε κ δ ό σ εις κα ι Χ ε ιρ ό γ ρ α φ α τ ο υ Ν εο ελλη νικ ο ύ

Δ ια φ ω τισμ ο ύ (1707-1832). [Έ κθεση τη ς Δ ημοτικής Β ιβλιοθήκης Κ οζάνη ς σ το π λ α ίσ ιο
το υ Σ υ ν εδ ρ ίο υ 'Ν εοελλη νικός Δ ια φ ω τισ μ ό ς’, Κ οζάνη 8-10 Ν οεμ. 1996], Κ οζάνη 1996.
Τ έλος, ψ η φ ια κ ή τεκμηρίο^ση της σ υλ λογή ς χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ο υ α π ό την Ό λ γ α Δ ουγα λή (Κ ο
ζάνη 2 0 0 6 -2 0 0 7 ) είν α ι εν μέρει δ ια θ έ σ ιμ η σ τον ισ τό το π ο h ttp://w w w .kozlib.gr. Μ έχρι
σή μ ερ α π ο υ σ υ ν τά σ σ ετα ι η π α ρ ο ύ σ α ε ρ γ α σ ία δ εν έχουν α να ρ τη θεί σ το δ ια δ ίκ τυ ο σ το ι
χ ε ία τη ς π ε ρ ιγ ρ α φ ή ς όλω ν τω ν χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν τη ς σ υ λ λ ο γή ς, ώ σ τ ε α ν α γ κ α ία ε ξ α κ ο
λο υ θ εί ν α ε ίν α ι η χρ ή σ η το υ κ α τα λ ό γ ο υ Σ ιγ ά λ α . ενώ π ρ ό β λ η μ α δ η μ ιο υ ρ γ ε ί ε π ίσ η ς η
α λ λ α γ ή τη ς α ρ ίθμ η σ η ς το^ν χε ιρ ο γ ρ ά φ ο υ . Η ν έα α ρίθμ η σ η δ ια φ ο ρ ο π ο ιε ίτ α ι σε μ εγά λ η
έκ τα σ η εκ είνη ς το υ Σ ιγ ά λ α . χω ρ ίς ω σ τό σ ο ν α υ π ά ρ χ ε ι π ίν α κ α ς α ν τ ισ τ ο ιχ ία ς τω ν δ ύ ο
α ρ ιθ μ ή σ εω ν , π ο υ ν α ε π ιτ ρ έ π ε ι την τα ύ τ ισ η κ α ι γ ρ ή γ ο ρ η α να ζή τη σ η τη ς π ε ρ ιγ ρ α φ ή ς
όσοΔν χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν έχο υ ν α ν α ρ τη θ ε ί σ τη ν ισ τ ο σ ε λ ίδ α . Γ ια τ ο υ ς π α ρ α π ά ν ιο λ ό γο υ ς,
υ ιο θ ε τε ίτ α ι στην π α ρ ο ύ σ α μ ελέτη η α ρίθμ η σ η το υ κ α τα λ ό γ ο υ Σ ιγ ά λ α .
Γ ια την τ α ύ τ ισ η βλ. Α να σ τ. Μ έγα ς — Ν. Δ ελια λή ς. « Α μ φ ιλ ό χ ιο ς Π α ρ α σ κ ε υ ά ς. Σ υ μ
βολή σ τη ν ισ τ ο ρ ία τη ς π α ιδ ε ία ς τ η ς Κ ο ζά ν η ς κ α τ ά το ν 18° α ιώ ν α » . Μ α κ εδ ο ν ικ ά 5
(1 9 6 1 -1963) 429· σ το ίδιο. σ. 415-437, π ε ρ α ιτ έ ρ ω σ τ ο ιχ ε ία γ ια τον Γ. Α ούια.
9 Ό .π ., σ. 434· Κ α ρ α νά σ ιο ς. « Η Σ χολή τη ς Κ οζάνη ς», σ. 162.
10 Γ ια το ν Α μ φ ιλόχιο Π α ρ ασ κευά βλ. Μ έγα ς - Δελιαλής. « Α μ φ ιλ ό χιο ς Π α ρ α σ κ ευ ά ς» , ό.π.
11 Ό . π .. σ. 429, ό π ο υ το χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο σ η μ ε ίω μ α το υ Α ο ύ ια . Ο κ ώ δ ικ α ς κ α τ α γ ρ ά φ ε τ α ι
ω ς μη αριθμημένος* βλ. επ ίσ η ς Κ α ρ α ν ά σ ιο ς, «Η Σ χολή τη ς Κ οζάνη ς», σ. 168.
240 ΒΕΝΕΤΙΑ ΧΑΤΖΟΠΟΤΛΟΤ
χρονο του Αμφιλόχιου Παρασκευά και δάσκαλο της ανώτερης βαθμίδας ήδη
α π ό το 178212 στην ίδια σχολή με αυτόν, π α ρ έχει ο κώδ. ΔΒΚ 23 του έτους
1787. Στον εν λόγω κώδικα δεν γίνεται αναφορά στην ιδιότητα του Στάμκου
ως δασκάλου, αλλά αναγνωρίζεται αυτός α πό τον κτήτορα του χειρογράφου
ως ο ε υ γε ν έ σ τα το ς ά ν τιγρ α φ έα ς του εν Κοζάνη κώδ. 23, που περιέχει τον Νο-
μοκάνονα του Μανουήλ Μ αλαξού13 και δόθηκε από τον Στάμκο στον κάτοχο
του κώ δικα προς χρήση του ίδιου και των πιστώ ν φίλων (εικ. 2). Δεν γνω ρί
ζουμε με βεβαιότητα αν η αντιγραφή κωδίκων αποτελούσε συστηματική, π α
ράλληλη με τη διδασκαλία επαγγελματική δραστηριότητα του Κων. Στάμκου
και δεύτερη γ ι’ αυτόν πηγή εσόδων, ή αν αυτός περιστασιακά μόνο αντέγραψε
ορισμένους κώδικες* προς στιγμήν, ο μόνος άλλος καταγεγραμμένος μάρτυρας
της αντιγραφ ικής δραστηριότητας του κοζανίτη δασκάλου είναι ο κώδ. Ζά-
βορδας 73. που περιέχει ερμηνεία κανόνων διαφόρων εορτών, και σύμφωνα με
το βιβλιογραφικό σημείωμα του φ. 167Γ: Έ τελειώ θη α φ π ε ' [1781] Ν οεμβρίου
κ ' εν Κ οζάνη διά χ ειρ ό ς Κ ω νσ τ(α ν τίν ο υ ) Σ τ ά μ κ ο υ Οι κώδ. ΔΒΚ 24, 25, . 1 4
26, αν και καταχωρίζονται ως αντιγραμμένοι α πό το χέρι του.15 κατόπιν σύ

γκρισής τους με τον κώδ. ΔΒΚ 23, διαπιστώ νουμε ότι δεν ταυτίζονται με τον
γραφικό χαρακτήρα του Στάμκου.
Στη συλλογή χειρογράφων της ΔΒΚ εντοπίζονται ορισμένα επιπλέον χει
ρόγραφα που χρησιμοποιήθηκαν αναμφίβολα στην εκπαιδευτική διαδικασία,
έστω αν και δεν φέρουν σαφή ένδειξη που να αποδεικνύει ότι αντιγράφηκαν
στην πόλη της Κοζάνης ή ότι χρησιμοποιήθηκαν από μαθητές της Σχολής. Πρό
κειται γ ια «μαθηματάρια», μαθητικά δηλ. χειρόγραφα, τα οποία πα ρ ο υ σ ιά
ζουν κείμενο σε αραιή διάταξη συνοδευόμενο α π ό «ψ υχαγω γική ερμηνεία»,
παράθεση δηλ. εκ μέρους του μαθητή δύο ή περισσοτέρων συνωνύμων υπε-
ράνω κάθε ερμηνευόμενης λέξης* μεταξύ των χειρογράφω ν αυτώ ν συγκατα-
Βλ. κώ δ. εγγρ. ΔΒΚ 176· βλ. σ χετικ ά Κ αρανάσιος, «Η Σχολή της Κ οζάνης», σ. 161.
Η α ρχή το υ Ν ο μ οκ ά νονα στο φ. 16Γ: « Π ερ ί κ ρ ιτο ύ, ήτοι ά ρ χ ιερ έω ς. το ύ ε ίν α ι εις π ά -
ν τα ς σ υ μ π α θ ή (!) κ α ι να μήν π ισ τεύ η λό γο υ ς ά ν ε ξ ε τά σ τω ς» . Αρχ. Π ρέπ ει ότι ό κ ρ ιτή ς ,
το ύ τέ σ τιν 6 ά ρ χ ιερ εύ ς . Βλ. εκδ. Δ. Γ κίνης - Ν. Π α ν τα ζό π ο υ λ ο ς, Ν ομοκά νω ν Μ α νουήλ
νο τα ρίο υ το υ Μ α λ α ξ ο ύ το υ ε κ Ν α υ π λ ίο υ τη ς Π ελο π ο ννή σ ο υ μ ε τε ν ε χ θ είς εις λέξην
α π λ ή ν διά τη ν τω ν πολλώ ν οφ έλ εια ν. [Ν όμος. Ε π ισ τ. Ε π ε τ . Σ χ. N O E 1 (1982)]. Θ εσ
σα λονίκη 1985.
Α ίν ο ς Π ολίτης - Μ α ρ ία Π ολίτη. « Β ιβ λ ιο γ ρ ά φ ο ι 17ου' 18ου α ιώ ν α . Σ υ ν ο π τ ικ ή Κ α τ α
γ ρ α φ ή » . Δ ελτίο το υ Ισ το ρ ικ ο ύ και Π α λ α ιο γρ α φ ικ ο ύ Α ρ χ ε ίο υ 6 (1988 -1 9 9 2 ). Α θήνα
1994. σ. 525. Γ ια το α να λ υ τικ ό π ερ ιεχ ό μ εν ο του κώ δ. Ζ ά β ο ρ δ α ς 73 κ α ι την κ α τ α γ ρ α φ ή
το υ β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ο ύ σ η μ ε ιώ μ α τ ο ς βλ. τον π ρ ό σ φ α τ α ε κ δ ε δ ο μ έ ν ο κ α τ ά λ ο γ ο χ ε ιρ ο
γ ρ ά φ ω ν Α ίνος Π ολίτης. Κ α τ ά λ ο γ ο ς χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν /. Μ . Ζ ά β ο ρ δ α ς . ε π ιμ . Μ α ρ ία
Α. Πολίτη. Θ εσσ αλονίκη 2012. σ. 52.
15 Βλ. Σ ιγ ά λ α ς, Α π ό τη ν π νευ μ α τική ν ζωήν , σ. 17.
λέγεται και ο κώδ. ΔΒΚ σύμμ. 19, ο οποίος εμφανίζει αποσπασματικό κείμενο
του Λουκιανού, αντιγραμμένο το 1786 από ανώνυμο μαθητή (εικ. 3).
Ανάλογου διδακτικού περιεχομένου αλλά και μάρτυρας διαδεδομένης συ
νήθειας της εποχής, σύμφωνα με την οποία οι μαθητές, βάσει των οικονομικών
τους δυνατοτήτων, μετακινούνταν σε διαφορετικούς τόπους, περισσότερο ή λι
γότερο μακρινούς, προκειμένου να συμπληρώσουν τη μόρφωσή τους δ ίπ λ α
σε διαφορετικούς κάθε φορά δασκάλους, αποτελεί και ο κώδ. ΔΒΚ 50,16 ένα
μαθηματάριο. που κατέληξε στην Κοζάνη, αφού πρώ τα γράφτηκε από χέρι μα-
θητού στον Τύρναβο το 1756 (φ. 216Γ: Ε ις Τ ύρνα β ον 1756 ’Ιο υνίο υ 17 κ υ ρ
λ μ ρ ς [= Λάμπρος;]) (εικ. 4) και μεταφέρθηκε το επόμενο έτος α πό τον ίδιο
στην Κ ωνσταντινούπολη, όπου και συνέχισε τις σ π ουδές του κοντά στον
Ανανία (φ. 213ν: Τ έλο ς των εν Κ (ω ν)στ(α ντινο υ)π (ό )λει σχολή ύ π ’ Ά νανίου
έξηγηθέντω ν μοι καί οί έν τυ γχ ά ν ο ν τες διω ρθώ σατε τ ά έσφ α λμένω ς) (εικ. 5).
Τον δάσκαλο αυτόν θα πρ έπει να ταυτίσουμε με τον Α νανία τον Αντιπάριο.
μαθητή του Δωρόθεου Λέσβιου και δάσκαλο της Πατριαρχικής Σχολής, υπεύ
θυνο των γραμματικών μαθημάτων και των μαθημάτων της κυκλοπαιδείας ήδη
από το 1748, και για μια δεκαπενταετία τουλάχιστον (ως το 1761).1' Ο κώδ. 50
αποτελεί ένα α πό τα ελάχιστα γνω στά διασωθέντα μαθητικά χειρόγραφα που
αντλούν το περιεχόμενό τους από τις παραδόσεις του. ενώ αξιοσημείωτο είναι
ότι δεν αποτελεί το μοναδικό τεκμήριο της διδασκαλίας του στη ΔΒΚ, καθώς
δεύτερος κώδικας της ίδιας συλλογής χειρογράφων, ο κώδ. 70, περιέχει κείμενο
του Ανανία («Έ κ τών συνουσιών Δωροθέου του φιλοσόφου, σπλάγχνον γρ α μ
ματικής ή περί μορίων»), αντίγραφο, καθώς φαίνεται, της έντυπης έκδοσης της
Γραμματικής του. αντιγραμμένη α πό χέρι αδήλου μαθητή.18
Μεταξύ των υπολοίπων κωδίκων της συλλογής της Δημοτικής Βιβλιοθήκης,
μια σειρά χειρογράφων του 18ου αι. αξιοποιήθηκαν προφανώς για μαθησιακούς
σκοπούς. Σε αυτήν την κατηγορία εντάσσονται οι ρητορικές πραγματείες, οι
οποίες αποτελούν μέρος της συνήθους διδακτέας ύλης της εποχής. Εντοπίζο
νται μεταξύ άλλων στον κώδ. ΔΒΚ 24. όπου απαντά ανωνύμου Ε γχειρίδιον ρη-
Σιγάλας, Α π ό την πνευματικήν ζωήν Καρανάσιος. Εκδόσεις και Χ ειρόγραφ α, σ. 19 (αρ. 41).
Τ ά σ ο ς Γ ρ ιτσ ό π ο υ λ ο ς. Π α τρ ια ρ χ ικ ή Μ ε γ ά λ η τ ο υ Γ έ ν ο υ ς Σ χολή, τ. 1, Α θή να 1971,
σ. 3 6 5 -3 6 9 . 470.
Ο Σ ιγ ά λ α ς , Α π ό τη ν π ν ε υ μ α τικ ή ν ζωήν, σ. 37. τ ο π ο θ ε τ ε ί τη ν α ν τ ιγ ρ α φ ή το υ κώδ.
ΔΒΚ 70 σ το έ το ς 1757. β ά σ ει σ η μ ειώ μ α το ς τη ς σ. 314 το υ χε ιρ ο γ ρ ά φ ο υ . Ω στόσο, κ α
τ ό π ιν μ ε ρ ικ ή ς α ν τιβ ο λ ή ς τ ο υ κ ώ δ ικ α μ ε τη ν έ ν τ υ π η έκ δ ο σ η τ η ς Γ ρ α μ μ α τ ικ ή ς το υ
Α να νία Α ν τιπ ά ρ ιο υ . δ ια π ισ τώ ν ο υ μ ε ότι το χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο σ η μ είω μ α τ α υ τ ίζ ε τ α ι μ ε α υ τό
τ η ς έκ δ ο σ η ς κ α ι. κ α τ ά σ υ ν έ π ε ια , α π ο τ ε λ ε ί π ρ ο φ α ν ώ ς α ν τ ίγ ρ α φ ό του. Γ ια το ν λ ό γο
αυτόν, η χρ ο ν ο λ ο γία α ν τιγ ρ α φ ή ς το υ κ ώ δ. ΔΒΚ 70 χρ ή ζει επ α ν ε ξ έτα σ η ς. Η έκδοση το υ
έρ γ ο υ το υ Α να νία Σ π λ ά γ χ ν ο ν γ ρ α μ μ α τικ ή ς π ρ α γ μ α το π ο ιή θ η κ ε σ τη Β ενετία το 1764.
το ρικης. ήτοι μέθοδος και διδασκαλία και τρ ό π ο ς το υ συνθέτειν τ ά ς διδα χά ς

(εικ. 6), το οποίο όμως έχει πλέον ταυτιστεί με έργο του Βικέντιου Δαμοδού,19
ενώ ρητορικές συνθέσεις του ιδίου σ υ γγρ α φ έα αλλά και του Γερασίμου
Βλάχου (σ. 1-19: Δ ιδασκαλία π ερί το υ α κρα ιφ νο ύς τρ ό π ο υ το υ διδάσκειν το
θειον καί ιερόν εύ α γγ έλ ιο ν ) επισημαίνονται και στον κώδ. ΔΒΚ 55.20 Ρητο
ρικές συνθέσεις του Αφθονίου αλλά και την 'Ο μιλητική του Γεω ργίου Σου-
γδουρή21 (φ. 50Γ-94Γ) περιέχει ο κώδ. ΔΒΚ 42, όπου εντοπίζεται επίσης η Α ριθ
μητική εισ α γω γή του Νικομάχου Γερασηνού (φ. 97 κ.ε.).22 Για τη διδασκαλία
του μαθήματος των μαθηματικών23 προοριζόταν επίσης η Σ υνοπτική έ ρ μ ψ ε ία
Αριθμητικής (κώδ. ΔΒΚ 9)24 του κληρικού δασκάλου Μπαλάνου Βασιλόπουλου,
τα Σ το ιχ εία αριθμητικής (κώδ. ΔΒΚ 44)25 (εικ. 7) του Νικ. Ζερζούλη. η δ ια
χρονική Ε υκλείδειος γεω μετρία (κώδ. ΔΒΚ 41. φ. 2Γ-60Γ) αλλά και μια π ρ α
κτική γεω μετρία (κώδ. ΔΒΚ 41, φ. 134Γ-202ν και κώδ. ΔΒΚ 78, φ. 237Γ-464Γ).2627
Για τη μελέτη της φιλοσοφίας χρησιμοποιήθηκαν κείμενα των Κ ορυδαλέα
(κώδ. ΔΒΚ 64), Σουγδουρή (κώδ. ΔΒΚ 97). Γενουηνσίου (Genovesi) σε μ ετά
φραση Ευγένιου Βούλγαρη (κώδ. ΔΒΚ 33, 33Α) και Baumeister σε μετάφραση
Δημ. Δάρβαρη (κώδ. ΔΒΚ 91).2'
19 Β ασ ιλική Μ π ό μ π ο υ -Σ τα μ ά τη . Ο Β ικέντιος Δ α μ ο δ ό ς. Β ιο γ ρ α φ ία -Ε ρ γ ο γ ρ α φ ία 1700-

1754. Α θήνα 1998. σ. 179-180.
20 Βλ. α ν α λ υ τ ικ ά ό .π .. ο. 180-181.
21 Κ. Κ υρ ια κ ό πο υ λο ς, Μ ελέτιο ς (Μ ήτρος) Αθηνών, ο Γ εω γρ ά φ ο ς (1661-1714). Σ υμ βολή
σ τη μ ε λ έ τ η το υ Β ίο υ και τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ και γ ε ν ικ ό τε ρ α τ η ς ε π ο χ ή ς το υ π ρώ ιμ ο υ
Δ ια φ ω τισ μ ο ύ , Α θήνα 1990. σ. 189.
22 Ο κ ώ δ ικ α ς α ν τιγ ρ ά φ η κ ε σ τα Ιω ά ν ν ιν α το 1707. Γ ια την π ε ρ ιγ ρ α φ ή βλ. Σ ιγ ά λ α ς, Α π ό
τη ν π ν ευ μ α τικ ή ν ζωήν, και Γ ιάν. Κ α ρ ά ς. Οι Ε π ισ τ ή μ ε ς σ τη ν Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία . Χ ε ιρ ό
γ ρ α φ α και έ ν τυ π α , τ. 1: Τα Μ α θ η μ α τικ ά , Α θήνα 1992, σ. 214 (αρ. 2).
23 Γ ια τη δ ιδ α σ κ α λ ία τω ν μ α θ η μ α τ ικ ο ί στη Κ οζάνη κ α ι τ α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α μ α θη μ α τικ ο ύ π ε
ρ ιεχομ ένου σ τη ΔΒΚ βλ. Μ αρία Τ ερδήμου. Τα μ α θ η μ α τικ ά σ τη ν ελληνική σκέψ η κ α τά
τη ν π ερ ίο δ ο τη ς Τ ο υρ κ ο κ ρα τία ς. Α θήνα 2006. σ. 93-94.
24 Γ ια την π ε ρ ιγ ρ α φ ή το υ κ ώ δ ικ α βλ. Σ ιγ ά λ α ς. Α π ό τη ν π ν ευ μ α τικ ή ν ζω ή ν Κ α ρ ά ς, ό.π..
σ. 121-123* Κ α ρ α νά σ ιο ς. Ε κ δό σ εις και Χ ε ιρ ό γ ρ α φ α , σ. 39 (αρ. 90).
25 Κ α ρ ά ς, ό.π.. σ. 85 (αρ. 9).
26 Κ α ρ α νά σ ιο ς, Ε κ δ ό σ εις και Χ ε ιρ ό γ ρ α φ α , σ. 46 (αρ. 106), κ α ι 49 (α ρ. 113).
27 Γ ια τη ν τ α ύ τ ισ η τη ς α νω νύ μ ο υ π ρ α γ μ α τ ε ία ς το υ κ ώ δ . ΔΒΚ 91 με την ελληνική κ α ι
α νέκ δοτη μ ετά φ ρ α σ η του Δ. Δ άρβαρη βλ. Α ίνος Πολίτης. Κ α τά λ ο γ ο ς Χ ειρ ο γρ ά φ ω ν τη ς
Εθνικής Βιβλιοθήκης τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς, α ρ . 1857-2500 (μ ε τη σ υ ν ε ρ γ α σ ία τη ς Μ. Π ολίτη).
Α θήνα 1999. σ. 3 4 2 -3 4 3 (κώ δ. 2 333). ό π ο υ γ ίν ε τ α ι α ν α φ ο ρ ά σε ά λ λ α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α του
ιδ ίο υ π ερ ιεχ ο μ έν ο υ .
Ε π ιφ α νείς λόγιοι κ τή το ρ ες-μ ελ ετη τές χειρογρά φ ω ν
Η π α ιδ εία στην Κοζάνη του 18ου αι. δεν περιορίζεται, ωστόσο, στην παρουσία
και τις δραστηριότητες της Σχολής Κοζάνης* συνδέεται επίσης με την κ α τ ’
οίκον διδασκαλία όσων πολιτών διέθεταν την αναγκαία οικονομική επιφάνεια28
και, κατεξοχήν, με την πα ρουσία λογίων προσω πικοτήτω ν της πόλης, των
οποίων η φιλομάθεια ώθησε στην αναζήτηση και απόκτηση χειρογράφων ποι
κίλου διδακτικού περιεχομένου, που μεταγενέστερα δωρήθηκαν στην Κοινο
τική Βιβλιοθήκη της Κοζάνης.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα λογιοσύνης αποτελεί η οικογένεια Σακελλα-
ρίου: μεταξύ των χειρογράφων της συλλογής τους ενδεικτικά αξίζει να επιση-
μανθούν δύο κώδικες, οι οποίοι χρησιμοποιήθηκαν για τη φιλοσοφική κατάρτιση
των μελών της οικογένειας: Π ροπύλαιον φ ιλοσ οφ ία ς τιτλοφορείται το πρώτο
(κώδ. ΔΒΚ 51),29 ενώ το δεύτερο (κώδ. ΔΒΚ 71) περιλαμβάνει Μ εταφυσική
(εικ. 8). Τα δύο χειρόγραφα αντιγράφηκαν το 1755 από τον Κων. Σακελλάριο
(χειρί Κω νσταντίνου Ίωάννου Σ ακελλαρίου)30 και μεταγενέστερα πέρασαν στην
κατοχή του γιου του. του ιατροφιλοσόφου Γεωργίου.31 και μελετήθηκαν από τον
ίδιο, όπως αποδεικνύουν άλλωστε τα σημειώματα των χειρογράφων, μεταξύ των
οποίων εκείνο που συνέταξε ο Γεώργιος Σακελλάριος στον κώδ. ΔΒΚ 71, α πο
καλύπτοντας ότι στις 17 Μαΐου του 1788, ηρξατο άκούειν [ενν. άρχισε να δι
δάσκεται] τα ύ τη ς τη ς Μ εταφ υσικής και τη ς Κ οσμολογίας.
Αξιοσημείωτη είναι επίσης η συλλογή του βιβλιόφιλου Θεοφίλου διακόνου
α πό τη Βέροια (1768-1811). του κατοπινού επισκόπου Σερβίων και Κοζάνης, η
ο ποία α π ο τελ είτα ι α πό αρκετούς -υ π ο λ ο γίζο ντα ι ως 18- και διαφόρου π ε
ριεχομένου κώδικες.32 Ορισμένοι από αυτούς, όπω ς π.χ. ο κώδ. ΔΒΚ 54. α π ο
κτήθηκαν όντας ο Θεόφιλος διάκονος ακόμη. Το εν λόγω χειρόγραφο, ένα μα-
θηματάριο με κείμενα του Λουκιανού, αντιγραμμένο το 1751. φέρει χαρακτη
28 Βλ. Μ έγα ς - Δελιαλής, « Α μ φ ιλόχιος Π α ρ α σ κ ευ ά ς» , σ. 422, ό π ο υ γ ίν ε τα ι α ν α φ ο ρ ά στην

π α ρ ο υ σ ία το υ Α μ φ ιλόχιου ω ς ο ικ οδιδα σ κ ά λου στον οίκο τη ς ο ικ ο γέν εια ς Σ α κ ελλα ρ ίου.
Γ ια το ίδ ιο θ έ μ α βλ. ε π ίσ η ς Κ α ρ α νά σ ιος. «Η Σ χολή τη ς Κ οζά νη ς», σ. 175-176.
29 Σ ύ μ φ ω ν α με τον Κ. Π έτσιο (εισήγηση στο συνέδρ ιο) α π ο τ ε λ ε ί α θη σ α ύρ ισ τη μ ετά φ ρ α σ η
το υ B aum eister. Π εριγραφ ή του κ ώ δ ικ α στο Σ ιγά λ α ς, Α π ό την πνευμα τική ν ζωήν. σ. 27·
Κ α ρ α νά σ ιο ς. Ε κ δ ό σ εις και Χ ε ιρ ό γ ρ α φ α , σ. 3 (αρ. 1).
30 Βλ. κ ώ δ. ΔΒΚ 51. φ. 1Γ κ α ι κώ δ. ΔΒΚ 71. φ. 15Γ.
31 Σ ε α ρ κ ε τά σ η μ εία το υ κώ δ. ΔΒΚ 51 (π.χ. φ. 171ν) ε π α ν α λ α μ β ά ν ε τ α ι το κ τη το ρ ικ ό ση
μ ε ίω μ α Γ εω ργίου Κ ω νστα ντίνου Ίω άννου Σ α κ ελλα ρ ίο υ . ενώ στον κο^δ. ΔΒΚ 71. φ. 15Γ
σ η μ ειώ ν ετα ι η φ ράση: Έ κ τών τ ο υ Γ εω ργίου Κ . Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ ια τρού.
32 Βλ. Σ ιγά λ α ς. Α π ό την πνευματικήν ζωήν. Βλ. επ ίσ η ς Γ. Μ ύαρης, «Φ ιλοσ οφ ικ ά κ α ι ά λλα
χ ε ιρ ό γ ρ α φ α το υ Θ εοφ ίλου Β ερροιαίου, ε π ισ κ ό π ο υ Σ ερ β ίω ν κ α ι Κ οζάνης (1785-1811)»,
Π ο λιτισ τικά Δ ρώ μ ενα 13 (Ιαν.-Μ άρτ. 1996) 2 5-30.
244 ΒΕΝΕΤΙΑ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ
ριστικό κτητορικό σημείωμα (εκ των το υ Θ εοφ ίλου διακόνου το ύ β ερρο ι-

α ίου)33 και. λογικά, χρησιμοποιήθηκε από τον ίδιο τον Θεόφιλο στο στάδιο της
εγκύκλιας ακόμη εκπαίδευσής του. Μεταξύ των υπολοίπων χειρογράφων στην
κατοχή του διακρίνονται έργα θεολογικά (κώδ. ΔΒΚ 5, 6, 27, 73. 100), νομοκα-
νονικά (κώδ. ΔΒΚ 99. 140). ρητορικά (κώδ. ΔΒΚ 123) αλλά και κείμενα Λογικής,
όπως αυτό του κώδ. ΔΒΚ 75 (17ος αι.), αντιγραμμένο στα Άγραφα της Ευρυτανίας
από τον Αλέξιο, τον μετέπειτα λόγιο ιερομόναχο της Τουρκοκρατίας Αναστάσιο
Γόρδιο (εικ. 9), τον επιφανέστερο μαθητή του δασκάλου του Γένους, Ευγενίου
Γιαννούλη του Αιτωλού, ο οποίος δίδαξε στη σχολή Καρπενησιού και στα Βρα-
νιανά. Το χειρόγραφο αυτό γράφτηκε το 1675 και μεταξύ άλλων περιλαμβάνει
διασκευή του κειμένου της Λογικής του Κορυδαλέα βάσει των παραδόσεων του
δασκάλου του, Ευγένιου Γιαννούλη.3^ Από τη συλλογή του Θεοφίλου δεν απου
σιάζουν τα φιλοσοφικού περιεχομένου έργα, όπως η Φιλοσοφική Προδιοίκησις του
Κορυδαλέα (κώδ. ΔΒΚ 36) ή ο ανέκδοτος φιλοσοφικός σχολιασμός, για τον οποίο,
σύμφωνα με την σύγχρονη έρευνα, υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι θα πρέπει να
προσγραφεί στα έργα του Γεωργίου Σουγδουρή (κώδ. ΔΒΚ 94, τέλ. 17ου αι.).35 Με
ταξύ των υπολοίπων χειρογράφων της συλλογής του Θεοφίλου επισημαίνεται ο
κώδικας της Φ υσικής του Βουκερέρ (κώδ. ΔΒΚ 11) καθώς και ο κώδ. ΔΒΚ 73
(φ. 3Γ-58ΓΧ που αποτελεί ένα μόνο από τα τέσσερα μέχρι στιγμής γνωστά χειρό
γραφα για τα οποία έχει διαπιστωθεί ότι περικλείουν φαναριώτικο εγχειρίδιο πο
λιτικής, μεταφρασμένο από τη λατινική γλώσσα στην ελληνική από τον Δημήτριο
Νοταρά κατά το έτος 1715.36 Στην ποικιλία των κειμένων που χαρακτηρίζει τη
Κ α ρ α νά σ ιο ς, Ε κ δ ό σ εις και Χ ε ιρ ό γ ρ α φ α , σ. 19 (α ρ . 40).

Γ ια το ν κ ώ δ. ΔΒΚ 75 βλ. I. Σ τε φ ά ν ή ς. « Έ ν α χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο τη ς Δ η μ οτικ ή ς Β ιβλιοθήκης
τη ς Κ οζάνη ς α π ό τη σχολή τω ν Β ρ α νια νώ ν» , Ε λλη νικά 39 (1988) 169-174. ό π ο υ α ν α
λυτική π ε ρ ιγ ρ α φ ή το υ κώδικα* Β. Τ σ ιότρας. Η εξη γη τική π α ρ ά δ ο σ η τ η ς Γ εω γρα φ ικής
Υφηγήσεω ς το υ Κ λα ο δίο υ Π το λεμ α ίο υ. Οι επώ νυμοι σ χο λια σ τές. Α θήνα 2006, σ. 2 6 6 -
267* Α ν α σ τά σ ιο ς Γ όροιος. Α λ λ η λ ο γ ρ α φ ία (1675-1728). έκ δ. Χ αρ. Κ α ρ α ν ά σ ιο ς - I g j -
ά ννα Κ όλια. π ρ ο λεγ.-σ χ. Χαρ. Κ α ρ α νά σ ιο ς. [Κ Ε Μ Ν Ε /Α κα δη μ ία Αθηνών]. Α θήνα 2011.
σ. 31. 38. 1041.
Χ αρ. Κ α ρ α ν ά σ ιο ς - Κ. Θ. Π έτσ ιος. « Π ρ ο β λ ή μ α τα π α τ ρ ό τ η τ α ς εν ό ς α ν ω ν ύ μ ο υ φ ιλ ο
σ ο φ ικ ο ύ έρ γου: Γ ρ η γόρ ιος (Γ εώ ρ γιο ς) Κ οντα ρ ή ς vel Γεο^ργιος Σ ο υ γό ο υ ρ ή ς» , στο: Β υ
ζά ντιο - Β ε ν ε τ ία - Ν ε ό τ ε ρ ο ς Ε λλη ν ισ μ ό ς. Μ ια π ε ρ ιπ λ ά ν η σ η σ το ν κ ό σ μ ο τ η ς ε λ
ληνικής επ ισ τη μ ο ν ικ ή ς σκέψ ης, ε π ιμ . Γ. Ν. Β λ α χ ά κ η ς - Θ. Ν ικ ολα ΐοη ς. Α θή να 200 4 .
σ. 101-117. ιδ ίω ς σ. 102-103. 117.
Βλ. σ χετικά. Δ. Α ποσ τολόπουλος. « ‘Περί τη ς τω ν συμ βούλιώ ν μ α τ α ιό τ α τ ο ς’. Έ ν α ακόμη
φ α ν α ρ ιώ τικ ο ε γ χ ε ιρ ίδ ιο Π ολιτικής». Ο Ε ρ α ν ισ τή ς 21 (1997) 31-42. ιδ ίω ς σ. 32. Σ ύ μ
φ ω ν α με τον ίδ ιο ερ ευνη τή , π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια μ ε τ ά φ ρ α σ η σ τη ν ελλη νικ ή το υ έ ρ γ ο υ De
vanitate consiliorum (έ κ δ . *1700) το υ Π ολω νού S ta n isla w H e ra k liu sz L ubom irski* βλ.
σ χετικ ά : ο ίδ ιο ς . « Τ ο π ρ ω τ ό τ υ π ο το υ ‘Π ερί τ η ς τω ν Σ υ μ β ο ύ λ ιώ ν Μ α τ α ιό τ η τ ο ς ’ ».
συλλογή χειρογράφων του Θεοφίλου και αντανακλά το ανήσυχο πνεύμα και την
ευρυμάθειά του, η οποία ξεπερνούσε τα στενά όρια της μελέτης θεολογικών έργων
και εκτεινόταν σε διαφορετικούς γνωστικούς τομείς, αξίζει τέλος να προστεθεί
ο κώδ. ΔΒΚ 134. ο οποίος περιλαμβάνει τα Ιερ ο γλυφ ικά του Ωραπόλλωνος. κεί
μενο αντιγραμμένο, βάσει σημειώματος, το 1782 από τον ίδιο τον Θεόφιλο, διά
κονο ακόμη τότε, επί τη βάσει παρισινής έντυπης έκδοσης του έργου.37
Α ποκαλυπτικός τέλος της φ ιλομάθειας, π α ιδ ε ία ς και βιβλιοφιλίας ενός
ακόμη επισκόπου Σερβίων, του Ιγνατίου (1752-1785). εμφανίζεται ο κώδ. ΔΒΚ
60Α, ο οποίος περικλείει το Περί Φ ύσεως άνθρώ που του Νεμεσίου Εμέσης και
αφιερώ θηκε α π ό τον α ντιγρ α φ έα στον π α ν ιερ ώ τα το ν καί έλ λ ο γ ιμ ώ τα το ν
Ιγνάτιο ως φιλομούσω καί φιλοβίβλω.38
Ε π ίπ εδ ο σ π ο υδώ ν, παραδοσιακή-νεω τερική διδασκαλία
Συνοψίζοντας τα πορίσ μ ατα της μέχρι τώ ρα έρευνας γύρω α πό τη συλλογή

χειρογράφων της ΔΒΚ, προκύπτει ότι το περιεχόμενο των περισσοτέρων κω
δίκων του 18ου αι. που σχετίζονται με την π α ιδ εία , είτε αυτοί χρησιμοποιή
θηκαν στη Σχολή Κοζάνης είτε αποκτήθηκαν α πό φ ιλομ αθείς λογίους του
18ου αι., αφορά κυρίω ς την κυκλοπαιδεία, τη μέση δηλαδή βα θμίδα ε κ π α ί
δευσης: έργα θύραθεν (π.χ. Λουκιανού, Πλουτάρχου) και εκκλησιαστικών συγ
γραφέω ν (π.χ. Μ. Βασιλείου, Ιωάννου Χρυσοστόμου), ρητορικές πρα γμ α τείες
(π.χ. Ερμογένη. Δαμοδού), γραμματική (π.χ. Ανανία Αντιπάριου), κείμενα λε
ξιλογικού περιεχομένου (π.χ. κώδ. ΔΒΚ σύμμ. 14) και ασκήσεις θεματογραφίας
(π.χ. κώδ. ΔΒΚ 116). που εντοπίζει κανείς μεταξύ των χειρογράφ ω ν της Βι
βλιοθήκης, συνιστούν τη συνήθη ύλη αυτής της βαθμίδας σπουδών.
Δεν απουσιάζουν, ωστόσο, χειρόγραφ α με περιεχόμενο, όπω ς π.χ. η Λο
γική του Νικηφόρου Βλεμμύδη ή τα φιλοσοφικά υπομνήματα του Κ ορυδαλέα
στον Αριστοτέλη, που μαρτυρούν στροφή προς ένα υψηλότερο, απαιτητικότερο,
επίπεδο σπουδών. Ο ερχομός του Ευγενίου Βούλγαρη στην πόλη υπήρξε αναμ-
0 Ε ρ α ν ισ τή ς 22 (1999) 251-252 [Σ υ να ίρ εσ η σ το ιχείω ν τω ν δ ύ ο δ η μ ο σ ιε υ μ ά τω ν στο:

ο ίδ ιο ς. « Α ν α ζ η τώ ν τα ς χ ρ ή σ ιμ α ε ρ γ α λ ε ία γ ια τ α ν έ α κ α θ ή κ ο ν τ α » . Για τ ο υ ς Φ ανα-
ριώ τες. Δ οκιμ ές ερ μ η ν εία ς και μ ικ ρ ά α ν α λ υ τικ ά , Α θήνα 2003, σ. 137-153].
Βλ. τίτ λ ο κ ειμ έν ο υ : Ώ ρ ο υ Α π ό λλω ν ο ς Ν ειλώ ο υ. Ι ε ρ ο γ λ υ φ ικ ά . ά α υ τ ό ς έ ξ ή ν ε γ κ ε ν
α ίγ υ π τ ία φω νή . μ ε τ έ φ ρ α σ ε δε Φ ίλιππος εις την Ε λ λ ά δ α διά λεκ το ν καί τω τό π ω έξέ-
δω κεν εν Π α ρ ισ ίο ις ε κ τ ο υ είρ η μ έν ο υ δ ε τ ό π ο υ ά ν τ ιγ ρ ά φ η σ α ν μ ε τ ά π ρ ο σ ο χ ή ς
έ ν τ α υ θ α κ α τ ά τό α ψ π β ' [1752] σ ω τή ρ ιο ν έ τ ο ς π α ρ ά Θ (ε ο )φ (ί)λ (ο υ ) Δ (ια κ ό ν ο υ )
Β (ερ ρ ο ια ίο υ ). Πβ. Σ ιγ ά λ α ς. Α π ό την π ν ευ μ α τικ ή ν ζωήν . ό .π .
38 Σ ιγ ά λ α ς, Α π ό τη ν π νευ μ α τική ν ζωήν , σ. 31.
φ φ ο λ α φω τεινό π α ρ ά δ ειγμ α νεω τερικής εκπα ίδευσ η ς ανώ τερης βαθμίδας.

Ωστόσο, η ολιγόχρονη παραμονή του ως δασκάλου στην Κοζάνη από το τέλος
του 1745 ως το τέλος του 1748 ή τις αρχές του 174 939 δεν επηρέασε καταλυ
τικ ά - α ν κρίνει κανείς από το περιεχόμενο της συλλογής χειρογράφ ω ν της
ΔΒΚ- τις σπουδές και την εξέλιξη της παιδείας στην πόλη τον υπόλοιπο αιώνα.
Με εξαίρεση τη μετάφραση των Στοιχείω ν τή ς Μ ετα φ υσ ικ ή ς του Γενουηνσίου
[= Antonio Genovesi], που απαντά σε δύο κώδικες (κώδ. ΔΒΚ 33, 33Α) και της
Φ υσικής του Βουκερέρ [= Johann Friedrich W ucherer] στον κώδ. ΔΒΚ 11, που
χρονολογείται μόλις το 1796.40 καταγράφ ονται μόνο δύο ακόμη χειρόγραφ α
του 18ου αι. με έργα του Βούλγαρη στη ΔΒΚ.41 ενώ παραδόξω ς. δεν μαρτυ-
ρούνται ούτε κώ δικες με κείμενα και σημειώσεις μαθητών του κατά την π ε
ρίοδο της σχολαρχίας του στην Κοζάνη.42 ή άλλα χειρ όγρα φ α με δικές του
μεταφράσεις συγγραμμάτων δυτικών συγγραφέων, τις οποίες ο Βούλγαρης εκ
πόνησε κατεξοχήν τις δεκαετίες 1740-1760 και ενέταξε με καινοτόμο πνεύμα
στη διδασκαλία των μαθημάτων του στη Μ αρουτσαία Σχολή Ιωαννίνων (1742-
1745. 1748/9-1753), στην Αθωνιάδα (1753-1759), στην Πατριαρχική Ακαδημία
(1759-1762) και αναμφίβολα, ενδιαμέσως. στη Σχολή Κοζάνης.43
Π ατρινέλης, « Ο ι π ρ ώ το ι δ ά σ κ α λ ο ι τη ς Σ χολή ς Κ οζάνη ς», σ. 16-17. Γ ια την έλευσ η κ α ι

π α ρ α μ ο ν ή το υ Β ο ύ λ γ α ρ η σ τη ν Κ ο ζά νη βλ. ε π ίσ η ς Χ α ρ . Κ α ρ α ν ά σ ιο ς. «Ο Ε υ γ έ ν ιο ς
Β ο ύ λ γα ρ ις κ α ι η Κ οζάνη». Ε λιμ εια κ ά 60-61 (2 0 0 8 ) 48-58.
Ο κώ δ. ΔΒΚ 49 το υ ιδ ίο υ π ε ρ ιεχ ο μ έν ο υ είν α ι μ ετα γεν έσ τερ ο ς· βλ. Σ ιγ ά λ α ς. Α π ό την
π νευ μ α τικ ή ν ζωήν. σ. 26.
Π ρ ό κ ειτα ι γ ια το υ ς κ ώ δ. ΔΒΚ 59 (Π ερί παλιρροίω ν) κ α ι 6 6 0 Ο ρθόδοξος 'Ο μολογία )’
πβ. α ντισ το ίχω ς Κ αρανάσιος. Ε κδό σ εις και Χ ε ιρ ό γ ρ α φ α . σ. 49 (αρ. 114), κ α ι Σ ιγά λ α ς,
Α π ό την πνευμα τική ν ζωήν, σ. 36. Κ είμ ενα του Β ούλγαρη α π α ν το ύ ν σε ά λλους δύ ο κ ώ
δικ ες τη ς ΔΒΚ (κώ δ. 12, 138). π ο υ χρονολογούνται ό μ ω ς μ ετα γενέσ τερα , στον 19° αι.· πβ.
Σ ιγά λα ς, ό.π.. σ. 15, 57. Την ίδ ια α υτή περίοδο, κ α τά τον 19° αι., πιθα νολογούμ ε ότι αντι-
γ ρ ά φ η κ ε κ α ι ο κώ δ. ΔΒΚ 113, π ο υ π ερ ιέχ ει μ ετα φ ρ ά σ εις του Βούλγαρη* το έτ. 1772 π ο υ
π ρ ο τά σ σ ετα ι στην π ε ρ ιγ ρ α φ ή το υ κ α τα λ ό γο υ Σ ιγά λ α . ό.π.. σ. 50, δ εν τα υ τίζ ε τα ι με το
έτο ς α ντιγρ α φ ή ς του κ ώ δικα αλλά, κ α τό π ιν αντιβολής. δ ια π ισ τώ ν ο υ μ ε ότι σ υ μ π ίπ τ ει με
το έτο ς έκδοσης του εντύπου Το ιερόν τη ς δόξης. Π οίημα ιστορικόν .... Αγ. Π ετρούπολη
1772, σ. 1-31 (ΘΠ, αρ. 1430), α π ό το ο π ο ίο αντλούν οι σ. 1-54 το υ κώ δ. ΔΒΚ 113.
Ω ς χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο γ ρ α μ μ έ ν ο α π ό ά δη λ ο μ α θ η τή το υ Β ο ύ λ γα ρ η στην Κ οζάνη ε π ισ η μ α ί-
ν ε τ α ι ο κ ώ δ . I. Μ. Γ ρ η γο ρ ίο υ Αγ. Ό ρ ο υ ς 103 το υ έτ. 1746* βλ. σ χ ε τ ικ ά Π α τρ ιν έλ η ς,
« Ο ι π ρ ώ τ ο ι δ ά σ κ α λ ο ι τη ς Σ χο λ ή ς Κ ο ζά νη ς» , σ. 16* Κ α ρ α ν ά σ ιο ς, «Ο Ε υ γ έ ν ιο ς Β ούλ-
γ α ρ ις » . σ. 53.
Σ χ ε τικ ά με τη μ ετα φ ρ α σ τικ ή δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα το υ Β ούλγαρη βλ. Α θα νασ ία Γλυκοφρύοη-
Αεοντσίνη. «Τ ο πρ όβλημ α της μεθόδου σ το φ ιλοσοφ ικό κ α ι μ ετα φ ρ α σ τικ ό έρ γο το υ Ε υ
γένιο υ Β ούλγαρη ». Ε υ γέ ν ιο ς Β ούλγα ρης'. Π ρα κτικ ά Διεθνούς Ε π ισ τ. Σ υνεδρίου: Κ έ ρ
κ υ ρ α 1-3 Δεκ. 2006 , επιμ . Ελένη Α γγελομ ά τη -Τ σ ουγκ α ρ ά κη . [Ιόνιο Π ανεπ., Τμ. Ισ το
ρίας]. Α θήνα 2009. σ. 509-524* Μαν. Πατηνιο^της - Β α ρ β ά ρ α Σ π υ ρ ο π ο ύ λ ο υ , « ‘Τ ης εντε-
λ ε χ ο ύ ς μ ε λ έ τη ς τ ο μ οχθη ρόν κ α ι ε π ίπ ο ν ο ν ’. Ο μ ε τ α φ ρ α σ τ ή ς Ε υ γ έ ν ιο ς Β ο ύ λ γα ρ η ς» .
Αξιοσημείωτη είναι ασφαλώ ς η αντιγραφή των συγγραμμάτω ν Π ρ ο π ύ-

λαιον Φ ιλοσοφίας (μετάφραση) και Μ ετα φ υ σ ικ ή α π ό τον Κων. Σακελλάριο
ήδη το 1755. ως ένδειξη επιρροής ενός ανανεω τικού ρεύματος στην π α ιδ εία
και στροφής προς τη σπουδή της σύγχρονης φ ιλοσ οφ ίας στην αυγή του β'
μισού του 18ου αι.· κ α τ’ ουσίαν όμως πρόκειται γ ια μια ενέργεια μεμονωμένη,
η οποία δεν αντανακλά π α ρ ά τις ιδιαίτερες επιστημονικές αναζητήσεις μιας
π ρ ο σ ω π ικ ότη τα ς τω ν γρα μ μ ά τω ν στην πόλη της Κοζάνης. Πέραν των σ υγ
γρα μμ ά τω ν τούτων, μεταξύ των χειρογράφ ω ν του 18ου αι. στη ΔΒΚ, επισ η
μαίνουμε περιορισμένο μόνο αριθμό κειμένων τα οποία θεμελιώνονται σε έργο
δυτικών συγγραφέω ν ή αποτελούν μεταφράσεις στην ελληνική: πρόκειται για
τη Σ ύντο μ ο ιδέα τη ς Λ ο γικ ή ς (κώδ. ΔΒΚ 102). που προσγράφ εται στον Βι
κέντιο Δαμοδό.44 για την ευρέως διαδεδομένη στα ελληνικά σχολεία της Τουρ
κοκρατίας Μ ετα φ υσ ικ ή του Baumeister (1709-1785) σε μετάφραση Δημ. Δάρ-
βαρη45 (κώδ. ΔΒΚ 91), και για τη μετάφραση των Στοιχείω ν Α ριθμητικής του
Christian Wolff (1679-1754) από τον Νικ. Ζερζούλη (κώδ. ΔΒΚ 44).46
Ε πεξη γη μ α τική ως προς τον μειω μένο α ριθμ ό μ ετα φ ρ ά σ εω ν δυτικώ ν
κειμένω ν κ α τά τον 18° αι. και την ανάσχεση της ανανεω τικής διδα σ κα λία ς
του Βούλγαρη στην Κοζάνη κρίνεται μεταξύ άλλων η απουσία, με εξαίρεση
ίσως τον Νικ. Βάρκοση. διαδόχων του στη Σχολή της Στοάς, οι οποίοι θα α να
λάμβαναν τη συνέχιση του διδακτικού του έργου και θα ενίσχυαν συστημα
τικ ά τη διάδοση των επηρεασμένων α π ό τις ιδέες του ευρω παϊκού Διαφω
τισμού μαθημάτω ν του.4' Κατά τις δύο, μάλιστα, τελ ευ τα ίες δεκ α ετίες του
σ το ίδιο , σ. 347-366, ιδ ίω ς σ. 3 6 4 -3 6 6 . Γ ια τ α β ιο γ ρ α φ ικ ά το υ Β ούλγα ρ η βλ. τ α π ρ ο -

λ ε γ ό μ ε ν α σ το Ε υ γ έ ν ιο ς Β ο ύλγα ρ η ς. Η Λ ο γ ικ ή ε κ π α λ α ιώ ν τ ε και νεω τέρω ν
σ υ ν ε ρ α ν ισ θ ε ίσ α , π ρ ο λ ε γ .-ε π ιμ .. Κ. Θ. Π έτσ ιος. [Π α ν επ . Ιω α ννίνω ν, Τομ. Φ ιλ οσ οφ ία ς.
Ε ρ γα σ τή ρ ιο Ε ρ ευνώ ν Νεοελλ. Φ ιλοσοφ ίας]. Ιω ά ννινα 2010. (α ν α τ ύ π . έκο. 1766), ό π ο υ
κ α ι β ιβ λ ιο γρ α φ ία .
Γ ια την τα ύ τισ η με το έ ρ γ ο του Β ικ έντιου Δ α μ οοού βλ. Β α σ ιλικ ή Μ π ό μ π ο υ -Σ τα μ ά τη .
«Η ‘Σ ύ ν το μ ο ς ιδ έ α τη ς Λ ογικής κ α τ ά την μ έθο δο ν τω ν ν ε ω τέ ρ ω ν ' το υ Β ικ εντίο υ Δα-
μ οοού». Δευκαλίω ν 21 (1978) 64-85. ιδ ίω ς 65 [επ α νέκ δ. στο: η ίδια. Ισ το ρικ ή ς έ ρ ευ ν α ς
α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α . Μ α ρ τ υ ρ ίε ς για τη νεο ελλη νική π α ιδ ε ία κα ι ισ το ρ ικ ά μ ε λ ε τ ή μ α τ α
(16°ζ-ΐ9°ϊαι.Χ Α θήνα 2002. σ. 429-450]. Η σ υ γ γ ρ α φ έ α ς α ν α γ ν ω ρ ίζ ει σ το έ ρ γ ο το υ Δα-
μ ο δο ύ την ε π ιρ ρ ο ή το υ Κ α ρ τεσ ίο υ κ α ι τη ς Λ ογικ ή ς το υ P ort Royal· βλ. σ χ ετικ ά η ίδια.
Ο Β ικέντιο ς Δ α μ οδός. σ. 92-93. 181-182 (χ φ 108).
Για το ζήτημα α υτό βλ. ενδεικτικά Ρω ξάνη Α ργυροπούλου - Αννα Τ αμπάκη. Ν εοελληνικός
Διαφωτισμός , σ. 20. [Διαθέσιμο στον ιστότοπο http://users.uoa.gr/~atabaki/Diaphotism os.pdf].
Γ ια τον Ζ ερζούλη ω ς μ ε τα φ ρ α σ τή τω ν έρ γω ν το υ W olff βλ. Α ίνος Γ. Μ πενάκ ης. « Ν ι
κ ό λ α ο ς Ζ ερ ζο ύ λ η ς. μ ε τ α φ ρ α σ τ ή ς τω ν μ α θ η μ α τ ικ ώ ν έ ρ γ ω ν το υ C h ristia n W olff». 0
Ε ρ α ν ισ τή ς 20 (1995) 47-57.
Σ χ ε τ ικ ά με τ ο υ ς δ α σ κ ά λ ο υ ς π ο υ δ ια δ έ χ τ η κ α ν τον Ε υ γ έ ν ιο Β ο ύ λ γα ρ η σ τη Σ χολή τη ς
Σ το ά ς βλ. Κ α ρανά σιος. «Η Σχολή τη ς Κ οζάνης», σ. 152.
248 ΒΕΝΕΤΙΑ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΤ
18ου αι. κυριαρχεί στην εκπαίδευση της πόλης η φ υσ ιογνω μ ία του Αμφιλό-
χιου Π αρασκευά. σφοδρού πολέμιου, κα τά τον Χ αρίσιο Μ εγδάνη.48 του Ε υ
γενίου Βούλγαρη και των αντιλήψεων του. Με την πα ρουσία εξάλλου καθώς
και το διδακτικό έργο του Λμφιλόχιου στη μακεδονική πόλη αλλά και, π ρ ο
γενέσ τερ α . του Κ υρίλλου εξ Α γράφων. ο ο ποίος δ ίδ α ξε στην Κοζάνη α π ό
το 1763 ως το 1769.49 θα π ρ έπ ει κα τά π ά σ α πιθανότητα να συνδεθεί και η
εμφάνιση έργων του πρώην δασκάλου τους στα Γιάννενα Μ παλάνου Βασι
λόπουλου. όπω ς η Αριθμητική και το ιατρικό σύγγραμμα Ε ρμ η νεία τών Ά φ ο -
ρισμώ ν το υ Ί π π ο κ ρ ά τ ο υ ς (κώδ. ΔΒΚ 1350 και 1551) (εικ. 10).
Παρά την αναχώρηση του Ευγένιου από τη μακεδονική πόλη και την α δυ
ναμία δημιουργίας εκεί μιας σταθερής και μακροχρόνιας παράδοσης μελέτης
και μετάφρασης νεωτερικών κειμένων στο πρ ότυ πο της διδασ κα λία ς του. η
οποία θα άφηνε α π τά τα ίχνη της στη συλλογή χειρογράφω ν της ΔΒΚ. είναι
αδιαμφισβήτητη η ύπαρξη κειμένων, έστω και ευάριθμων, που διαπνέονται από
το πνεύμα του νεοελληνικού Διαφωτισμού και εμφανίστηκαν -μ ε σαφήνεια ορι
σμένα από α υ τά - στην Κοζάνη του προεπαναστατικού ήδη αιώνα: πρόκειται
για κείμενα σύγχρονης φιλοσοφικής σκέψης (Genovesi. Wucherer, Baumeister)
και θετικών επιστημών (Wolff), τα οποία εμπλουτίζουν την παραδοσιακή δ ι
δασκαλία της -κυ ρία ρ χη ς ως τα μέσα του 18ου αι - αρχαιοελληνικής, ελληνι
στικής και βυζαντινής παιδείας (π.χ. Θεοδόσιος Τριπολίτης, Νικόμαχος Γερα-
σηνός. Νικηφόρος Βλεμμύδης). Στο πνεύμα εξάλλου των ιδεών του Διαφω τι
σμού και της επίδρασής του στο μορφωτικό επίπεδο των Ελλήνων, δη Κοζα-
νιτών. υπό οθωμανική εξουσία θα πρέπει να ερμηνεύσουμε την εμφάνιση επ ι
στημονικών πραγματειών Μηχανικής, Οπτικής, Αστρονομίας κ.ά. (κώδ. ΔΒΚ 79)
αλλά και χειρόγραφ ω ν κειμένων που αναδεικνύουν την αξία της πρακτικής
γνώσης, π.χ. Πρακτική Γεωμετρία ή η αδήλου Σ ύ ν το μ ο ς θεω ρία και π ρ ά ξις
άριθμητικής (κώδ. ΔΒΚ 61 και 78), καθώς επίσης έργων με έκδηλα στραμμένο
το ενδιαφέρον τους προς τον άνθρωπο και τη σχέση του με τη φύση. π.χ. Περί
το ύ μικροκόσμου και τη ς κυκλοφ ορίας α υ το ύ (κώδ. ΔΒΚ 52, φ. 267Γ-349ν),°2
Χ α ρίσ ιο ς Μ εγδά νη ς. Α γ γ ε λ ία . Π ερ ί το υ κ α τ ' έ τ ο ς τε λ ο ύ μ εν ο υ κοινού Μ νημ οσύνου

υ π έ ρ τω ν Σ υ νδ ρ ο μ η τώ ν των εν Κ οζάνη Σχολείω ν.... [Β ενετία 18201. σ. 67.
Μ εγδά νη ς. Α γ γ ε λ ία , σ. 59-63.
Π ερ ιγρ α φ ή του κ ώ δικ α στο Σ ιγά λ α ς, Α π ό την π νευμα τική ν ζω ήν Κ α ράς. Οι Ε π ισ τή μ ες
σ τη ν Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία . Χ ε ιρ ό γ ρ α φ α και έ ν τυ π α , τ. 3: Οι Ε π ισ τ ή μ ε ς τ η ς Ζωής. Α θήνα
1994. σ. 93.
Βλ. Σ ιγ ά λ α ς. ό.π.. σ. 15* Κ α ρ ά ς, ό .π .. σ. 94* Κ α ρ α ν ά σ ιο ς. Ε κ δ ό σ εις και Χ ε ιρ ό γ ρ α φ α .
σ. 6 0 (αρ. 139).
52 Κ α ρ ά ς. Οι θ ετικ ές επ ισ τή μ ες σ το ν ελληνικό χώ ρο (15ος- ί 9 ος αι.Χ Α θήνα 1991, σ. 266·
ο ίδιος. Οι ε π ισ τή μ ε ς σ τη ν Τ ο υ ρ κ ο κ ρα τία , τ. 3. σ. 327 (χ φ 27).
ή το Περί Φ ύσεως άνθρώ που του Νεμεσίου επισκόπου Εμέσης (κώδ. ΔΒΚ 60
και 60Α). Τα έργα αυτά καταδεικνύουν μια προσπάθεια αναβάθμισης της π α ι
δείας μέσω της μελέτης των επιστημών και της παράλληλης εκλάί'κευσης της
γνώσης, έστω και αν δεν φέρουν μαθητικές σημειώσεις ή άλλες ενδείξεις που
να αποδεικνύουν ότι χρησιμοποιήθηκαν άμεσα στη σχολική πράξη.53
Ε π ίλο γο ς
Η Σχολή Κοζάνης του Ιδ 01' αι. δεν συναγωνίζεται το διδακτικό πρόγραμμα με
γάλων και νεωτερικών εκπαιδευτικώ ν κέντρων της εποχής, όπω ς εκείνων της
Μ. Ασίας και των Παρίστριων Ηγεμονιών, ούτε η παρουσία λογίων προσω πι
κοτήτων -ό π ω ς μελών της οικογένειας Σακελλαρίου ή επισκόπων Σερβίων και
Κ οζάνης- με βιβλιοφιλικά ενδιαφέροντα ήταν τόσο ευρεία, ώστε να επηρεάσει
καθοριστικά την περίοδο αυτή το μορφωτικό επ ίπ εδ ο στην πόλη. Ωστόσο, η
μελέτη του περιεχομένου των χειρόγραφων κωδίκων μαρτυρεί πω ς στην Κο
ζάνη αναπτύχθηκε ένα επίπεδο πα ιδεία ς ικανό αφενός να θέτει τα θεμέλια της
μόρφωσης, αφετέρου να εισαγάγει, έστω και σε περιορισμένη κλίμακα, σε και
νοφανείς επιστημονικές γνώ σεις και, αναμφίβολα, να γαλουχήσει μια σειρά
νέων μαθητών, όπω ς ο Χαρίσιος Μεγδάνης, ο Γ. Σακελλάριος. ο Ευφρ. Πόπο-
βιτς, ο Μιχ. Περδικάρης. οι οποίοι συνέχισαν τις σπουδές τους σε πανεπιστήμια
της Ευρώ πης και εξελίχθηκαν σε δια π ρ επ είς εκπροσώ πους του νεοελληνικού
Διαφω τισμού κατά τον 19° αι. ως ιατροφιλόσοφοι, εκδότες εφημερίδων, λο
γοτέχνες. λόγιοι.
Η παρούσα εργασία δεν εξαντλεί ασφαλώς το ζήτημα της π α ιδ εία ς στην
Κοζάνη με αφετηρία τη μελέτη των χειρογράφων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης
αλλά ούτε και την ίδια τη μελέτη των χειρογράφων της συλλογής. Περαιτέρω
έρευνα σχετικά με την ακριβέστερη χρονολόγηση των κωδίκων, τη διακρίβωση
του τόπου αντιγραφής τους, την ανάδειξη νέων στοιχείων για γραφείς και κτή
τορες. θα συμβάλει σημαντικά στη διατύπωση ασφαλέστερων συμπερασμάτων
καθώς και στη διαμόρφωση μιας σαφέστερης εικόνας για τον αριθμό, την κα
ταγω γή και το περιεχόμενο των χειρογράφω ν που σχετίζονται άμεσα με την
π α ιδ εία στην πόλη τον 18ου αιώνα.
Η συλλογή της ΔΒΚ δεν εντυπωσιάζει ενδεχομένως τον επισκέπτη και με
λετητή της με την παλαιότητα των χειρογράφων που περικλείει, ή τη μοναδι-
53 Ε ιδ ικ ά γ ια τη χρήση το υ επ ισ τη μ ο ν ικ ο ύ ε γ χ ε ιρ ιδ ίο υ ω ς σχολικού ε γ χ ε ιρ ιδ ίο υ γ ια την

π ε ρ ίο δ ο π ο υ ε ξ ε τ ά ζ ο υ μ ε βλ. Ισ το ρ ία και Φ ιλοσοφ ία τω ν Ε π ισ τη μ ώ ν σ το ν ελληνικό
χώ ρο (17°ζ-190ϊ αι.). ε π ιμ . Γ. Κ α ρ ά ς. Α θήνα 2003. σ. 46 κ.ε.
κότητα του περιεχομένου τους. Α ποτελεί όμως ανεκτίμητη πηγή πληροφο

ριών και θησαυρό γνώσης για την ιστορία της Κοζάνης, το επίπεδο πολιτισμού,
τους διαύλους επικοινωνίας με εκπαιδευτικά κέντρα της εποχής, όπως τα Ιω
άννινα. ο Τύρναβος. το Καρπενήσι, τα Βρανιανά, η Κωνσταντινούπολη, επίσης
για την π α ιδ εία στην πόλη και τους ανθρώπους που συνδέθηκαν με αυτήν ως
μαθητές, δάσκαλοι, περιώνυμοι ή μη κάτοχοι χειρογράφων. Τα πορίσματα της
έρευνας γύρω α πό τη συλλογή της Δημοτικής Βιβλιοθήκης δεν αγγίζουν μόνο
την Κοζάνη, την π α ιδ εία και την ιστορία της, αλλά αφορούν τη μελέτη του
ευρύτερου δυτικομακεδονικού χώρου και, σε τελική ανάλυση, τη μελέτη του
συνόλου του Ελληνισμού κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
> Μ
*&/*(**
*«Λ * ■
* Ι* 'ΐγ ί\ι6 ·> /ν έ Λλ Χ ψ% Η ^* ·» ι*. ΐΐι ¿Π. * 1

721"^ ™ *£β?·
; τ τ ί τ ’ή ς4»> · ~ ^ %
___ ιί_ '■>'·* ν * Λ ν ΐ · &*Μ* / Λ ^ ' ^ α Λ,„ ίκ0 ^ 1
Εικ. 1. Κ ώ δ. ΔΒΚ 67. σ. 1.

Εικ. 3. Κώο. ΔΒΚ σύμμ. 19, φ. 1Γ.

Εικ. 5. Κ ώ ο. ΔΒΚ 50. φ. 2 ΐ3 ν.
Εικ. 6. Κώο. ΔΒΚ 24. φ. 2Γ.

Εικ. 7. Κ ώ δ. ΔΒΚ 44, φ. 5 4 Γ.
, . ***-«< ^
_______ «5
*
'
■ *·
?
*V' Γ * 1 -ν>*
* ·* ·!■ - ■'
% '^ Ζ ± . :± ζ ν ύ ίτ · ί
± — χ ζ τ ^ ί Γ ώ ε * -
*
,
¿. ~ «7*^ Α>«νμ
^ τ · ^ * · *»■·**-» #’ χ 1 -„ ,
μμι^; ^¿¿$·
,· .,
-ν ^ <-. ' ‘9~-Λ~ψφφ~* λ
^•'·>·"ν- •ΧΤΧφ+·
Η<> ~'»(ττ— ί
'./
”7?7>'ψ*' +Τ+*** '" , *'** Γ/~ Γ. V
_ ν ^ ·Χ 0~*Ρ+ΛΓ¿.,
+?γ€*~ , ν ψ"νΓ** *τ^ *
Γ Γ Χ 9~^/Τ*+ η*
Τ**· ,ς, 'ν γ ***'*&-*>*+'
^ •2 ^ ~ Α < η ^ ί£ ΰ ΰ Ζ
&&—*' %~4<«Λ , ί"·Τ 7 / «·**·>*.· *
^** -χ». ?;,·.^. &^*+)
Λρ&κ
Εικ· 8. Κώδ. ΔΒΚ 71.

Εικ. 9. Κ ώ δ. ΔΒΚ 75, φ. 1*·.
}φ Ο Ζ Ο Λ '? ν $ Λ $ 9 ξ Ρ · * $ 2 '* * Χ * Τ :
<& Τ \ 0 ■1>
νΛ^Λ'ίν ·
»«λ« · ·«* >τ

!Β * Α **&+> «#»ν £* * * > XV \ρί·η> ψφλ*·
■<2 Ν ^ ν^^Λ Λ Μ ^ ,* ζ **Λ · ^ ¡ ύ '- ^ Ρ ^ Ύ -
3 * /* ·' -» ♦ •5 ^ /#** « β ν^» τν*$**+* *>

γ·"« γ0~ · :7γ'η~~% ·<.1·*
Εικ. 10. Κώδ. ΔΒΚ 13. φ· 1Γ·

Χαρίτων Καρανάσιος
ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ*
Ή Δημοτική Βιβλιοθήκη Κ οζάνης συγκαταλέγεται στις Ιστορικές βιβλιοθήκες

τής χώρας, καί έχει να έπιδείξει συνεχή βίο α πό τήν ίδρυσή της ώς σήμερα,
ενώ διαθέτει σημαντικές συλλογές χειρογράφω ν, εγγράφ ω ν καί παλαιώ ν
εντύπων. ’Ιδιαιτέρως πολύτιμο είναι τό αρχειακό ύλικό από την εποχή τής Τουρ
κοκρατίας. καθώς παρέχει πληροφορίες γ ια τήν τοπική ιστορία τής περιοχής,
αποτελώ ντας μία α πό τις λίγες περιπτώ σ εις σωζομένων αρχείων μιας πόλης
α πό τήν ανωτέρω εποχή.
Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ (τέλ. 17ου αί. - 1813)
Ή σημερινή Βιβλιοθήκη Κοζάνης προήλθε από τη βιβλιοθήκη τού σχολείου τής

κοινότητας Κοζάνης κατά τό τέλος τού 17ου αί., ό ακριβής όμως χρόνος έναρξης
τής λειτουργίας της δέν είναι γνωστός.1 Ή παλαιότερη γνωστή χρονολογία σχε-
Ή Δ ημοτική Β ιβλιοθήκη Κ οζάνης δ η λ ώ ν ετα ι εφ εξ ή ς ώ ς ΔΒΚ. Οι π α ρ α π ο μ π έ ς σε χ ε ι

ρ ό γ ρ α φ α γ ίν ο ν τα ι β άσ ει το ύ κ α τα λ ό γο υ Άντ. Σ ιγ ά λ α ς, Α π ό τήν π νευ μ α τική ν ζωήν των
ελληνικώ ν κοινοτήτω ν τη ς Μ α κ εδο ν ία ς. Α . Α ρ χ ε ία και βιβλιοθήκαι Δ υ τικ ή ς Μ α κ ε
δ ο νία ς , Θ εσσαλονίκη 1939* πβ. τήν ε ρ γ α σ ία στον π α ρ ό ν τ α τό μ ο Β ενετία Χ α τζο π ο ύλο υ.
«Η π α ιδ ε ία στην Κ οζάνη κ α τ ά τον 18° α ιώ ν α μ έσ α α π ό τ α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α τη ς Δ ημοτικής
Β ιβλιοθήκης Κ οζάνη ς», σημ. 7.
Γ ιά τήν ισ το ρ ία τή ς Β ιβλιοθήκης δ εν ύ π ά ρ χ ε ι σ χ ετικ ή μ ο ν ο γ ρ α φ ία . Γ ια κ ά π ο ιε ς π λ η
ρ ο φ ο ρ ίε ς βλ. Β. Σ α μ π α ν ό π ο υ λ ο ς , « Κ ο β ε ν τ ά ρ ε ιο ς Δ η μοτική Β ιβ λιοθή κ η », έφ η μ . Κ α
θημερινή. Ε π τ ά Ή μ ε ρ ε ς . φ . 1.10.1995 (ά να δ η μ ο σ . σ τ α Δ υ τικ ό μ α κ ε δ ο ν ικ ά Γ ρ ά μ μ α τα
7 [1996] 179-184 χ ω ρ ίς π α ρ α π ο μ π έ ς , μέ π ρ ο σ θ ή κ η π α ρ α γ ρ ά φ ο υ γ ιά ν ε ό τε ρ ο υ ς δ ω
ρητές)· ό ϊδ ιο ς . « Κ ο β ε ν τά ρ ε ιο ς Δ ημοτική Β ιβλιοθήκη Κ ο ζά ν η ς» . Μ α κ εδο νικ ή Ζωή 45
(Φ εβρ. 1970) 31-35. Βλ. έ π ίσ η ς Ν. Π. Δ ελια λής. Κ α τ ά λ ο γ ο ς ε ν τύ π ω ν Δ η μ ο τικ ή ς Β ι
β λιο θή κη ς Κ ο ζά ν η ς . τ. 1. Θ εσ σ αλονίκη 1948, σ. θ'-ιβ'· Σ ιγ ά λ α ς , Α π ό τή ν π ν ευ μ α τικ ή ν
ζωήν. σ. 5-10* Π. Ν. Λ ιο ύ φ η ς. Ι σ τ ο ρ ί α τ ή ς Κ ο ζά ν η ς. Α θή να 1924, σ. 2 3 6 -2 3 7 (φ ω τ.
ά ν α τ. 1994)* Χ α ρ . Κ α ρ α ν ά σ ιο ς, Ε κ δ ό σ ε ις κα ι χ ε ιρ ό γ ρ α φ α τ ο υ Ν εο ελ λ η ν ικ ο ύ Δ ια
φ ω τισ μ ο ύ (1707-1832). ’Έ κθ εσ η τ ή ς Δ ημ οτικής Β ιβλιοθήκης Κ ο ζά ν η ς . Κ οζά νη 1996.
σ. Χ ΙΙΙ-Χ Υ .
256 ΧΑΡΙΤΩΝ ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ
τ ιχ ά μέ τή Βιβλιοθήκη προέρχετα ι α πό τον ισχυρισμό τού Γ. Π αναγιω τίδη2

(1923), ότι «... περί τα μέσα του 17ου αίώνος 1650 κ.έ. άριθμούνται τα βιβλία,
κατατάσσονται εις κατηγορίας έπιστημονικάς και παραδίδονται από διευθύν-
σεως του σχολείου εις Διεύθυνσιν. Τω 1690 παραδίδονται τω μοναχω Ιω σήφ
440 τόμοι θρησκευτικών και φιλολογικών βιβλίων». Ή συγκεκριμένη αναφορά
σε παράδοση βιβλίων τό 1690,3 αν και δεν σώζεται κάποιο χειρόγραφο τεκ
μήριο, επιτρέπει τή βάσιμη ύπόθεση οτι ή αρχικά σχολική Βιβλιοθήκη Κοζάνης
ιδρύθηκε μερικά χρόνια πριν άπό τό 1690. και οτι ό μοναχός ’Ιωσήφ -δ ε ν άνα-
φ έρεται σε καμιά χειρόγραφη π η γ ή - ύπήρξε ό πρώ τος γνω στός βιβλιοθηκά
ριος. πιθανώ ς και δάσκαλος στο σχολείο τής Κοζάνης.
Ό χρόνος ϊδρυσης τής Βιβλιοθήκης σ υμ περαίνεται έμμεσα και ά πό την
ίδρυση οργανω μένου σχολείου στην Κοζάνη.4 πού άρχισε νά λειτουργεί με
ταξύ τών ετών 1675/84 καί 1690, εποχή κατά την όποια δίδαξε εκεί ό πρώ τος
δάσκαλος Γεώργιος (Γρηγόριος) Κονταρής.0 Σύμφω να μέ άτεκμηρίωτο ίσχυ-
Γ. Π α ν α γιω τίδη ς. Δ ιάλεξις ε π ' ευ κ α ιρ ία τώ ν εγκα ινίω ν τή ς Βιβλιοθήκης και το ύ Α ν α

γ ν ω σ τη ρ ίο υ Κ οζάνης. 10 Ιο υ λίο υ 1923 , τ υ π ο γ ρ . Μ ιλτ. Κ. Τ ζώ νη. Κ οζάνη χ.χ.. σ. 21.
Ό ίδιο ς, ό .π .. σ. 15 α ν α φ έρ ε ι ο τι ύ π ά ρ χ ο υ ν « ε π ί λ ειψ ά νω ν κ α τ α λ ό γ ω ν σ η μ ειο ύ μ εν α ι
χ ρ ο ν ο λ ο γ ία ι 1650, 1791 κλ.». Σ ε κ α ν έ ν α δμο^ς σο^ζόμενο χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο ή έ γ γ ρ α φ ο δ εν
α ν ε υ ρ ίσ κ ε τ α ι σ ή μ ερ α ή χ ρ ο ν ο λ ο γ ία 1650. Τ ον ισ χυ ρ ισ μ ό το ύ Π α ν α γ ιω τ ίδ η δ έ χ ε τ α ι,
ά κ ρ ιτ α π ρ ο φ α ν ώ ς, ό Σ ιγ ά λ α ς . Ά π ό την π ν ε υ μ α τικ ή ν ζωήν. σ. 5. Α ν υ π ό σ τ α τ ο ς ε ίν α ι
έ π ίσ η ς ό ισ χυ ρ ισ μ ό ς το ύ Π α να γιω τίδη . Διάλεξις. σ. 10 ό τι ή Β ιβλιοθήκη Κ οζάνης ιδ ρ ύ
θηκε π ε ρ ί τ α μ έσ α το ύ 16™ α ί. (βλ. κ α ί κατο^τέρω. σημ. 5).
Την π λ η ρ ο φ ο ρ ία δ ια σ ώ ζει κ α ί ό Λ ιούφης, Ι σ τ ο ρ ία τή ς Κ οζάνης, σ. 236. ό ό π ο ιο ς α ν α
φ έρ ει. έπ ίσ η ς χ ω ρ ίς π α ρ α π ο μ π ή , τό 1670 ώ ς έτο ς ίδ ρ υ σ η ς τη ς σχολικής Β ιβλιοθήκης.
Λ ειτο υ ρ γία κοινού σχολείου π ο ύ π α ρ ε ίχ ε σ τοιχειώ δη μόρφω ση ύ π ο θ έτο υ μ ε ότι ύπήρχε
κ α ί π ρ ιν ά π ό τό τέ λ ο ς το ύ 17ου αί.. ό π ω ς σ υ μ β α ίν ει κ α ί σέ σχέση μ έ ά λ λ ες π ε ρ ιο χ έ ς
το ύ το υ ρ κ οκ ρ α τού μ ενου ελληνικού χώ ρου. - Γ ια τ α σ χολεία τή ς Κ οζάνης ά π ό τό τέλο ς
το ύ 17ου ώ ς τ ις ά ρ χ ές τού 19ου α ί. βλ. Χ αρ. Κ α ρ α νά σ ιο ς. « Ή Σ χολή τή ς Κ οζάνης κ α τά
τον 18° αί. β άσ ει χειρογράφ ω ν, εγ γ ρ ά φ ω ν κ α ί ε ν τύ π ω ν τή ς Δ ημοτικής Βιβλιοθήκης Κ ο
ζά ν η ς» . Π ρ α κ τικ ά Π α νελληνίου σ υ ν εδ ρ ίο υ 'Ν εο ελλη ν ικ ό ς Δ ιαφ ω τισμός'. Κ οζάνη Β
ΙΟ. 11.1996. Κ οζάνη 1999. σ. 143-179.
Βλ. Χρ. Γ. Π ατρινέλης. «Ο ί π ρ ώ το ι δ ά σ κ α λ ο ι τή ς Σ χολής Κ οζάνης. (Ά π ό τον Γ εώ ρ γιο
Κ οντα ρ ή ώ ς το ν Ε ύ γέν ιο Β ο ύ λγα ρ η )» , Ό Έ ρ α ν ισ τή ς 20 (1 9 9 5 ) 5-19. - Ά τεκ μ η ρ ίω τα
δ έ χ ε τ α ι ό Χ α ρ ίσ ιο ς Μ εγδά νης. « Π ερ ί το ύ κ α τ ’ έ το ς τελ ο υ μ έν ο υ κοινού Μ νημοσύνου
ύ π έ ρ τώ ν Σ υ ν δ ρ ο μ η τώ ν τώ ν εν Κ οζάνη Σ χο λ είω ν ...», στό: Α γ γ ε λ ία . [Β εν ετία 1820],
σ. 45, ώ ς ενα ρ κ τή ρ ιο έ το ς δ ιδ α σ κ α λ ία ς το ύ Κ οντα ρ ή τό 1668, ισ χυ ρ ισ μ ό π ο ύ ά ν α π α -
ρ ά γο υ ν ό Κ. Α. Γ ουναρόπουλος. « Κ ο ζα ν ικ ά » , Π α νδώ ρα 22 (1872) 509. κ α ί ό Λ ιούφης,
Ι σ τ ο ρ ία τή ς Κ οζάνης, σ. 49. Ό ά νω τέρ ω ισ χυ ρ ισ μ ό ς υ ιοθετή θη κ ε ά κ ρ ιτ α κ α ί έ π α ν α -
λ α μ β ά ν ε τ α ι σ τ ε ρ ε ό τ υ π α ά π ό ολόκληρη τήν το π ικ ή β ιβ λ ιο γρ α φ ία . Έ π ίσ η ς χ ω ρ ίς τ ε κ
μηρίω ση. ό Ά ρ α β α ντινό ς τό 1867 ά ν α φ έρ ε ι ώ ς χρ όνο ίδ ρ υ σ η ς τή ς Σ χολή ς τό έ το ς 1666
- ή π η γ ή το υ είν α ι π ρ ο φ α ν ώ ς ό Μ εγδάνης· βλ. Π. Ά ρ α β α ντινό ς. Ι σ τ ο ρ ία τή ς έλληνικής
π α ιδ εία ς π α ρ ' "Ελλησιν. είσ .-έπιμ . Ε λ ε υ θ ε ρ ία I. Ν ικολάίοου, Ιω ά ννινα 1986, σ. 97. Τον
ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ 257
ρισμό τού Π αναγιω τίδη,6 υπήρχαν α π ο δείξεις δανεισμού βιβλίων α π ό τη Βι

βλιοθήκη τού έτους 1720. Ω στόσο, ή πα λα ιότερη γνω στή γρ α π τή μ αρτυρία
γ ια τη Βιβλιοθήκη είναι ένα έγγρ α φ ο πα ρ ά δοσ η ς των βιβλίων της στον ιε
ροδιδάσκαλο Ιω ν ά τό έτος 1791.7 Ή ανω τέρω μ αρτυρία ύποδηλώ νει ότι οί
έκάστοτε δάσκαλοι τού κοινοτικού σχολείου παρελά μβα ναν τη σχολική Βι
βλιοθήκη καί είχαν τήν εύθύνη για τή λειτουργία της. Ή Βιβλιοθήκη σ τεγα-
ά νω τέρ ω ισ χυρισμ ό α ν α π α ρ ά γ ε ι ó Τρ. Ε. Ε ύα γγελ ίο η ς. Ή Π αιδεία έπ ι Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς.

τ. 1. Α θή να 1936. σ. 124. Ό ίδιος, ο .π ., σ. 124, σημ. 2 π α ρ α θ έ τ ε ι τήν π λ η ρ ο φ ο ρ ία , δ τι
β ά σ ει εγ γ ρ ά φ ο υ , π ο ύ γν ώ ρ ιζε δ Χ αρ. Μ εγδάνης. στην Κ οζάνη δ ίδ α σ κ α ν ιερ είς ήδη α π ό
τ ό 1640. Σ τη ν π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α ό Μ ε γ δ ά ν η ς στην Α γ γ ε λ ία . σ. 44 ά ν α φ έ ρ ε τ α ι σε σ η
μ ε ιώ μ α τ α π α λ α ιώ ν χειρ ο γρ ά φ ω ν κ α ί ε ν τύ π ω ν κ α θ ώ ς κ α ί σε ο ικ ονομ ικά έ γ γ ρ α φ α ο ια -
σ ω θ έντα α π ό το ύ 1540. σ τα ό π ο ια « φ α ίν ο ν τα ι κ α ί Γ ρ α φ ε ίς μ έτο χο ι Π α ιδεία ς, κ α ί ύ π ο -
γ ε γ ρ α μ μ έ ν ο ι 'Ιερ ε ίς κ α ί Λ αϊκοί». Τ ό έτο ς 1540 π α ρ α π έ μ π ε ι π ρ ο φ α ν ώ ς στην Π αρρησία
τή ς I. Μ. Μ ετα μ ο ρ φ ώ σ εω ς Ζ ά β ο ρ δ α ς Γρεβενώ ν. κώ δ. 201 (έκ δοσ η α π ό τήν Ε ϋη Ό λ υ -
μ π ίτο υ σ το Μ α ρ ία -Χ ρ ισ τίνα Χ ατζηιω άννου. Ή ιστορική έξέλιξη τώ ν οικισμών σ τη ν π ε
ριοχή το ύ Α λιά κ μ ο ν α κ α τ ά την Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία . Ό κώ δικα ς ά ρ . 201 τη ς μ ο ν ή ς Μ ε
τα μ ο ρφ ώ σ εω ς το ύ Σ ω τήρος Ζ άβορδας. Α θήνα 2000. σ. 86-236). Ό Παναγιο^τίδης. Διά-
λεξις. σ. 20 θ ε ω ρ εί ό τι ή Κ οζάνη δ ια θ έ τ ε ι σ χ ο λ εία α π ό το ν 16° α ί.. κ α ί έ π ικ α λ ε ίτ α ι
σ χετικ ό χειρ ό γρ α φ ο σ η μ είω μ α σ τα Μ ο να σ τη ρια κά το ύ Κ οζανίτη Φ ιλ ίπ π ο υ Ά δα μ α ντίδη
το ύ έτο υ ς 1869 (π ρ ό κ ε ιτα ι π ρ ο φ α ν ώ ς γ ια τον κώ δ. ΔΒΚ 128, σ. 79). Σ το α νω τέρ ω ση
μ είω μ α το ύ Ά δα μ α ντίδη . τό οποίο ό Π α να γιω τίδη ς, Διάλεξις. σ. 20. μ ε τα γ ρ ά φ ει μέ λάθη
κ α ί π α ρ α π ο ιη μ έν ο , ά να φ έρ ετα ι: Ή Κ οζάνη δια τη ρεί σ χο λεία π ρ ο τριώ ν αιώνων κ α τά
τό ιστορικόν α υ τή ς. Κ αι αν έ π ί τινων έ γγ ρ ά φ ω ν άρχαίω ν ά γο ρα π ω λή σεω ν κτημάτω ν,
χρ ο νολογούμ ενω ν ά π ό το ύ έ το υ ς 1500 βασισθώ μεν. γεγρ α μ μ έν ω ν εν ύ φ ει έλληνικο-
τά τω . τ ό τ ε δ υνά μ εθ α άνα βιβάσαι τό φ ιλο μ α θές τώ ν Κ οζανιτώ ν έ π ο ς π ρ ο τεσ σ ά ρω ν
αιώνων. Ε ίν α ι π ρ ο φ α ν έ ς, ότι κ α ί ό Π α ν α γ ιω τ ίδ η ς κ α ί ό Ά δ α μ α ν τίδ η ς χρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν
ώ ς πηγή, ό π ω ς όλοι οί άλλοι, τήν α ν α φ ο ρ ά το ύ Μ εγόάνη στήν Α γγελία , σ. 44. 'Ο Ά δ α
μ αντίδη ς α να φ έρ ει χα ρ α κ τη ρ ισ τικά στον α νω τέρω κώ δ. ΔΒΚ 128. σ. 79: θέλω ά ρη όλίγα ς
γ ρ α μ μ ά ς . τό γ ε νύν. έχω ν κ α τ ά νούν σημείω σιν έκ τεν ή π α ιδ ό ς ισ το ρ ικ ο ύ τή ς π ό -
λεως. Ά πό τήν το π ικ ή β ιβλιογρα φ ία π ρ ο κ ύ π τ ε ι ή βεβιασμένη π ρ ο σ π ά θ εια μ ετά θεσ η ς τή ς
ίδ ρ υ σ η ς σχολείου κ α ί βιβλιοθήκης - ώ ς τεκ μ η ρ ίου ύ π α ρ ξ η ς π ν ευ μ α τικ ο ύ κ α ί κοινω νικού
βίου κ α ί κ α τ ’ έπ έκ τα σ η τή ς ίδρυ σ η ς τή ς Κ ο ζά ν η ς- τό δυνα τόν π α λ α ιό τερ α .
Π α ν α γιω τίδ η ς. Διάλεξις. σ. 21.
Π α ν ο μ ο ιό τυ π ο ά π ό τήν ά ρχή τού ε γ γ ρ ά φ ο υ σ το Δ ελιαλής, Κ α τ ά λ ο γ ο ς εντύ π ω ν, τ. 1.
είκ. 14. Τ ό έ γ γ ρ α φ ο σ ή μ ερ α λα νθάνει. Ό Π αναγια>τίδης. Διάλεξις. σ. 21. ά ν α φ έ ρ ε ι ό τι
π α ρ ε ό ό θ η σ α ν στόν Ι ω ν ά 545 τό μ ο ι βιβλίω ν. Ό Ι ω ν ά ς τ α υ τ ίζ ε τ α ι π ιθ α ν ώ ς μέ τό ν μ ο
να χ ό Ιω ν ά , γεν ν η μ ένο σ τή Σ ιά τ ισ τ α τό 1737. ό ό π ο ιο ς τ ό τ ε π ρ έ π ε ι νά δ ίδ α σ κ ε στήν
Κοζάνη* βλ. Α εω ν. Μ. Κ ο ύ γ ια ς. « Ή έ κ π α ίδ ε υ σ η σ τή ν Γ ε ρ ά ν ε ια » , στό: Σ ια τισ τέω ν
Μ νήμη. Λ εύ κ ω μ α Σ υ λ λ ό γ ο υ Σ ιατιστέω ν Θ εσσαλονίκης γιά τ ά έξ η ντά χρ ο να τή ς δ ρ ά -
σ εώ ς το υ . Θ εσσαλονίκη 1972. σ. A 157* Γ. Μ. Μ π ό ν τα ς. « Ι ω ν ά ς μ ο ν α χ ό ς» , σ τ ό ίδιο,
σ. Γ104 (σ τή σ. Γ 30 ε ικ ό ν α τού ’Ιω ν ά ά π ό τ ο ιχ ο γ ρ α φ ία το υ σ τό ν ναό Τ α ξια ρ χώ ν στή
Σ ιάτιστα, κτίτω ρ τής όπ ο ια ς ύπήρξε ό ’Ιωνάς* ή ίδ ια εικόνα καί στό Ν. Π. Δελιαλής, Διαθήκαι
εύερ γετώ ν τή ς πόλεω ς Κοζάνης. Θεσσαλονίκη 1970. πίν. VIII).
ζόταν στον επισ κοπικό οίκο -π ιθ α ν ώ ς α π ό τό 1745, το έτος ανέγερσης του

έπισκοπείου λόγω τής μεταφοράς τής έδρας τής επισκοπής Σερβίων και Κο
ζάνης α π ό τα Σ ερβία στην Κοζάνη-, ενώ στη συνέχεια (1813) άνηγέρθη ξε
χωριστό δώ μα για τη Βιβλιοθήκη στον περίβολο του ναοϋ τού Άγ. Νικολάου.8
Πριν α πό τό 1745 είναι πολύ πιθανό ή Βιβλιοθήκη να φιλοξενούνταν στο « κ α
τάλυμα τού Ά ρχιερέως» στον χώρο τού Άγ. Νικολάου,9 χωρίς να αποκλείεται
και ή στέγαση στον χώρο λειτουργίας τού κοινοτικού σχολείου, καθώ ς αύτή
εξυπηρετούσε τις ανάγκες τών μαθητών.10
Ή ίδρυση τής σχολικής Βιβλιοθήκης καί τού κοινοτικού σχολείου στην Κο
ζάνη κατά τό τέλος τού 17ου αί. ήταν αποτέλεσμα τής οικονομικής καί κοινω
νικής ανάπτυξης τών κατοίκων τής Κοζάνης,11 ή όποια άνέδειξε την αξία τής
π α ιδ εία ς.12 Ό χαρακτήρας τής οικονομίας τής Κοζάνης ως τα μέσα τού 17ου αί.
ήταν αγροτικός.13 Άπό τα μέσα τού 17ου αί. όμως ή κωμόπολη εξελίχθηκε στα
διακά σε βιοτεχνικό καί εμπορικό κέντρο τής περιοχής, καθώς άποτελουσε συ
γκοινωνιακό καί διαμετακομιστικό κόμβο.14 Την ίδ ια εποχή έμποροι τής Κο
Μ εγοά νη ς, Α γ γ ε λ ία , σ. 49: «... σ υντη ρ ουμ ένη ν [την Β ιβλιοθήκην] ε ις τον ε π ισ κ ο π ικ ό ν

Οίκον ώ ς ού έκτίσθη ε ις την Περιοχήν το ύ καθολικού Ν αού κ α ί χω ρ ισ τή Β ιβλιοθήκη».
Μ εγοάνης. Α γγελία , σ. 84: «... εις την Περιοχήν τού καθολικού Ν αού τής Πόλεως. ό π ο υ τό
π ά λ α ι, π ρ ο τού να κτισθή χω ριστή Ε π ισ κ ο π ή , ήτον τό Κ α τά λ υ μ α το ύ Ά ρχιερέω ς».
Ά πό τό τέ λ ο ς το ύ 17ου ώ ς τ α μ έσ α το ύ 18ου α ί. λ ειτο ύ ρ γη σ ε σ χολείο π ο ύ σ τ ε γ α ζ ό τα ν
στην ο ικ ία Μ π ά μ π ο υ ρ α - α π έ ν α ν τι ά π ό την κ ύ ρ ια δ υ τικ ή είσ οδο το ύ μ η τρ ο π ο λ ιτικ ο ύ
να ού το ύ Άγ. Ν ικολάου. Σ το σημείο α ύ τό σ τεγά σ τη κ ε α ρ γ ό τ ε ρ α νηπιαγο^γείο, ενώ σή
μ ερ α ύ π ά ρ χ ει τό κτήριο Μ πλουρειον. Βλ. Κ α ρ ανά σ ιος, « Ή Σχολή τή ς Κ οζάνης», σ. 176.
Γ ια την Ισ το ρ ία τή ς Κ οζάνης, π ο ύ ιδρύ θη κ ε μ ε τ ά την 'Άλωση, βλ. Μιχ. Π απακο^νστα-
ντίνου. Μ ίά βορειοελληνική πό λη σ τη ν Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία . Ι σ τ ο ρ ία τή ς Κ οζά νης (1400-
1912). Α θήνα 1992* Α ιούφης, Ι σ τ ο ρ ία τη ς Κ οζάνης.
Τ ό γ ε γ ο ν ό ς α ύ τό έντά σ σ ετα ι στο φ α ινόμ ενο τή ς 'ίδρυσης κοινοτικώ ν σχολείω ν κ α ί σ χο
λικώ ν βιβλιοθηκώ ν στον ορεινό κ α ί τον νησ ιω τικό χώ ρ ο ά π ό τ α μ έσ α το ύ 17ου αί.. π ο ύ
σ υ ν δ έετα ι με τήν ά νά π τυ ξ η τού χερ σ α ίο υ κ α ί θα λασ σίου έμ πορίου. Γ ιά την εκ π α ίδ ευ σ η
στήν Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ία βλ. Χ αρ. Κ α ρ α ν ά σ ιο ς, « Ή ε κ π α ίδ ε υ σ η » , στό: Ι σ τ ο ρ ία τώ ν
'Ε λλή νω ν. τ. 10: Ό ε λ λ η ν ισ μ ό ς υ π ό ξένη κ υ ρ ια ρ χ ία (1453-1821). έκ δ . Δομή, Α θήνα
22006, σ. 444-503. ό π ο υ καί β ιβ λ ιο γρ α φ ία .
Βλ. Μιχ. Α. Κ α λινδέρης, Α ί σ υντεχν ία ι τη ς Κ ο ζά νη ς έπ ι Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς. Θ εσσαλονίκη
1958. σ. 3-4 κ α ί Π α π α κ ιονσ τα ντίνου. Ι σ τ ο ρ ία τη ς Κ οζάνης, σ. 3 0 -3 2 . Πβ. κ α ί Nikolai
Todorov, « ’Ό ψ ε ις τή ς μ ετά β α σ η ς ά π ό τό φ εο υ δ α λ ισ μ ό σ τον κ α π ιτ α λ ισ μ ό σ τά β α λ κ α
ν ικ ά ε δ ά φ η τή ς ’Ο θω μ α νική ς α ύ το κ ρ α το ρ ία ς» , στό: Σ π . Ά σ δ ρ α χ ά ς (έπ ιμ .), Ή οικονο
μική δομή τώ ν β αλκανικώ ν χω ρώ ν σ τ ά χρ ό νια τη ς οθω μανικής κ υ ρ ια ρ χ ία ς ιε'-ιθ' αί..
Α θήνα 1979, σ. 2 6 3 -2 8 4 .
Ή Κ οζά νη σ υ ν έ δ ε ε τήν ’Ή π ε ιρ ο μ ε τή Θ εσσ αλονίκη , κ α ί τή Θ εσ σ α λ ία με τό Μ ονα
στήρι κ α ί τήν Α χρίδα. Γ ιά τά ίσ το ρ ιο γ ε ω γ ρ α φ ικ ά τή ς π ερ ιο χή ς βλ. Γ. Τσότσος, Ιστορική
Γ εω γρ α φ ία τ η ς Δ υτικής Μ ακεδονίας: Το οικιστικό δ ίκ τυ ο 14°$-17°$ αιώ νας. Θ εσσ α
λονίκη 2011. ό π ο υ κ α ί β ιβλ ιογρα φ ία . Γ ιά τ ο ύ ς β ιοτέχνες τή ς Κ οζάνη ς βλ. Κ αλινδέρης.
ζάνης δραστηριοποιήθηκαν στη ΝΑ Ε ύρώ πη και απέκτησαν βαθμηδόν οικο

νομική άνεση. Ή οικονομική άνοδος των εμπόρω ν και των βιοτεχνών και ή
ενδυνάμωση μιας κοινωνικής τοπικής ταυτότητας προκάλεσαν τήν εμπλοκή των
κατοίκων στα κοινά και τή συνειδητοποίηση τής εύθύνης για τήν πρόοδο του
συνόλου. Τ α κενά στήν άσκηση άμεσης εξουσίας α πό τον κατακτητή καί ή
δυσκολία τού Π ατριαρχείου να ώθήσει τήν οικονομική, κοινωνική καί π ν ευ
ματική εξέλιξη, ενεργοποίησαν μέσα στα νέα δεδομ ένα τα μέλη των κοινο
τήτων. ώστε να άναλάβουν οί ϊδιοι πρωτοβουλίες γ ια τήν οργάνωση καί ανά
πτυξη της κοινότητας. Τό ενδιαφέρον γ ια τήν π α ιδ εία , αφενός, άλλα καί τό
αίσθημα τής συλλογικότητας, τού κοινοτισμού καί τού εύεργετισμού. αφετέρου,
εξηγεί τή συνεχή καί ούσιαστική ύποστήριξη τής εκπαίδευσης στή γενέτειρα
εκ μέρους εύπορων κατοίκων, μερικοί εκ των όποιων καταξιώθηκαν στή συ
νείδηση τών συμπατριωτών ώς μαικήνες των γραμμάτω ν.15
Ιδ ια ίτε ρ η καί συνεχής ήταν ή συμβολή στήν π α ιδ ε ία τής Κοζάνης α πό
αποδήμους εμπόρους, οί όποιοι εγκαταστάθηκαν α πό τον 17° αί. κ.έ. σε δ ιά
φορες πόλεις τής ΝΑ Εύρώπης. κυρίως τής Α ύστροουγγαρίας.16 Οί προερχό-
Α ί σ υ ν τεχν ία ι τη ς Κ οζάνης, καί M aria T sik alo u d ak i, Pouvoirs et professions des commu
nautés chrétiennes urbaines dans l ’Eptnire Ottoman (X V IP - début X I X ’ s.): Serrés, Philip-
popoli. Kozani. Larissa, άδημοσ. ο ιο α κ τ. δ ια τρ .. Π α ρ ίσ ι 2002.
Α ναγνω ρίζοντας την πρ οσ φ ο ρ ά τώ ν ύποστηρικτώ ν τη ς εκπα ίδευσης, ή κοινότητα Κοζάνης
τελούσε τουλάχιστον σ τις αρχές τού 19ου αί. ετήσιο μνημόσυνο ύ π έ ρ τώ ν «σ υνδρομ ητώ ν»
τώ ν σχολείω ν τή ς Κοζάνης· βλ. Μ εγδάνης. Α γγελία , σ. 1 κ.έ.
Γ ια το ύ ς ε μ π ό ρ ο υ ς τη ς Κ οζάνης δ εν ύ π ά ρ χ ε ι σ χετικ ή μ ο ν ο γρ α φ ία . Βλ. στον π α ρ ό ν τ α
τόμο: Ικ α ρ ο ς Μ α ντούβα λος. « Θ εσ μ ικ ές σ υ νδ η λ ώ σ εις τη ς ‘ελλη νικ ή ς’ π α ρ ο υ σ ία ς στην
Κ εντρ ικ ή Ε υ ρ ώ π η : Η Δ ια σ π ο ρ ά τω ν Κ ο ζα ν ιτώ ν (Ι8 ° $ α ι. - α ρ χ έ ς 19ου α ι.)» . Ε π ίσ η ς ,
Π απακοονσταντίνου, Ι σ τ ο ρ ία τη ς Κ οζάνης, σ. 36 κ.έ.· Θ. Μ. Ν ά τσ ινα ς. Οί Μ α κ εδό ν ες
π ρ α μ μ α τ ε υ τ ά δ ε ς εις τ ά ς χώ ρ α ς Α υ σ τρ ία ς και Ο υ γγα ρ ία ς. Θ εσσ αλονίκη 1939* Β. Γ.
Σ α μ π α ν ό π ο υ λ ο ς. «Ο ί έμ π ο ρ ικ ές δ ρ α σ τη ρ ιό τη τες τη ς ο ικ ο γέν εια ς Σ α κ ελ λ ά ρ ιο υ τή ς Κ ο
ζά νη ς στήν Κ εντρ ικ ή Ε ύ ρ ώ π η το ν 18ο α ιώ ν α » . Π ρ α κ τικ ά ίο υ σ υ ν εδ ρ ίο υ ά π ό δ η μ ο υ
'Ε λλη νισ μ ο ύ 1993. σ. 86-110. Πβ. έ π ίσ η ς Κ α τ ε ρ ίν α Π α π α κ ω ν σ τ α ν τ ίν ο υ . 'Ε λλη νικές
έ μ π ο ρ ικ ές επ ιχειρ ή σ εις σ τη ν Κ εντρική Ε ύ ρώ π η τό β ' μισ ό το ύ 18ου αιώ να, ά δημ οσ .
δ ιδ α κ τ . δ ια τρ .. Α θήνα 2 0 0 2 . κ α ί Σ τρ . Ή λ ια δ έ λ η ς, Μ α κ εδ ό ν ες α π ό δη μ ο ι σ τη Μ εσ ευ -
ρ ώ π η (1650-1950). Ή σ υ μ β ο λή τ ο υ ς σ τή ν ο ικονομ ία και το ν πο λιτισ μ ό . Θ εσ σ α λο
νίκη 2005. Σ ύντομ η β ιβλιογραφ ική α ν α φ ο ρ ά γ ιά το ύ ς α π ο δ ή μ ο υ ς τή ς Κ οζάνης στο Χαρ.
Κ α ρ α νά σ ιος. « Π η γές κ α ί β ιβ λ ιο γρ α φ ία γ ιά τήν ισ το ρ ία τή ς Κ οζάνη ς», Δ υ τικ ο μ α κεδο -
νικά Γ ρ ά μ μ α τα 10 (1999) 70-72. - Α πό τό τέλο ς το ύ 18ου ώ ς τ ά μ έσ α το ύ 19ου αί. κ α
τα γ ρ ά φ ο ν τα ι σ το υ ς κ α τα λό γο υ ς τώ ν π ο λιτώ ν τή ς Π έστης 17 κ ο ζα νίτες έμ π ο ρ ο ι κ α ί ένα ς
στή Βούδα* βλ. Ε. Φ ιούβες, «Οί κ α τά λ ο γ ο ι τώ ν π ο λ ιτο γρ α φ η θ έν τω ν Ε λ λ ή ν ω ν παροικούν
τή ς Π έστης κ α ί Β ο ύ δ α ς στήν π ερ ίο δ ο 1687-1848». Μ α κεδονικά 6 (1 9 6 4 -6 5 ) 106-119.
Γ ιά το ύ ς Κ ο ζα νίτες στην περιοχή τη ς Π έστης βλ. Ε. Φ ιούβες, « Ά π ο γ ρ α φ έ ς τώ ν Ε λ λή νω ν
π α ρ ο ίκ ω ν το ύ νομ ού τη ς Π έστης. C onscriptiones G raeeorum in co m itatu Pest - Pilis -
Soit H ungariae in saeculo XVIII. peractae». Μ ακεδονικά 5 (1961-63) 194-241. - Γ ιά το ύς
μενοι από μία παραδοσιακή μικρή αγροτική κοινωνία εύποροι έμποροι άνήλθαν
κοινωνικά καί υιοθέτησαν αστικά πρότυπα συμπεριφοράς, μεταξύ των όποιων
καί τό ενδιαφέρον γιά τά γράμματα καί τον πολιτισμό.1' Γιά τήν καταλυτική
επίδραση των κοινωνιών τών μεγαλουπόλεων τής ΝΑ Εύρώπης στους αποδή
μους ώς προς τό ενδιαφέρον γ ιά τά γρ ά μ μ α τα ό Μ εγδάνης άναφ έρει χ α ρ α
κτηριστικά στις αρχές τού 19ου αί.:1819
Τό εμπόρων καί ή κοινωνία των μέ άλλα πεπολιτευμένα έθνη τους έπλη

ροφόρησαν περί της ώφελείας τών μαθήσεων και τής βοήθειας των εις
τά έργα των. "Οθεν και έδειξαν πολύν ζήλον και προθυμίαν νά συστή-
σωσι σχολεία εις την πατρίδα των και φιλοτιμίαν νά εχωσιν εις αυτά δι-
δασκάλους από τους περιφημότερους τού καιρού των.
Δ υ τικ ο μ α κ εδ ό ν ες α π ο δ ή μ ο υ ς βλ. Α. Ε. Β α κ α λόπουλος. Οι Δ υ τικ ο μ α κ εδ ό ν ες ά π όδημ οι

ε π ί Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς (διάλεξη). [ΙΜ ΧΑ. 22], Θ εσ σ α λ ονίκη 1958* I. Κ. Β α σ δρ α β έλ λ η ς.
« Μ α κ ε δ ό ν ε ς α π ό δ η μ ο ι σ τα χ ρ ό ν ια το ύ Ρ ή γα Β ελεσ τινλή ». 2 2 ον Σ υ ν έ δ ρ ω ν Π α μ μ α -
κ εδο νικ ή ς Έ νώ σ εω ς Α μ ερ ική ς κα ί Κ α ν α δ ά . Θ εσσαλονίκη 1968. σ. 3-18* I. Α. Π α π α -
δ ρ ια νό ς. Οι 'Έ λ λ η ν ε ς ά π ό δη μ ο ι σ τις Γ ιο υ γκ ο σ λα β ικ ές χ ώ ρ ες (18°ί-20°ζ αί.). Θ εσσα
λονίκη 1993· Π. Κ. Έ ν ε π ε κ ίδ η ς . Μ α κ εδ ο ν ικ ές π ο λ ιτε ίε ς κ α ί ο ικ ο γέν ειες 1750-1930.
Α θήνα 1984* Ο. ΓϋνΘβ. Οι "Ελληνες τή ς Ο υ γγα ρ ία ς. Θ εσσαλονίκη 1965* Τ γ. 8ίοΐαηονίοΗ.
« Ό κ α τ α κ τη τή ς ορ θόδοξος Β α λ κ ά νιο ς έ μ π ο ρ ο ς» , στό: Σ π . Ά σ δ ρ α χά ς (έπ ιμ .), Ή οικο
νομική δομή τώ ν β αλκανικώ ν χω ρώ ν σ τ α χ ρ ό ν ια τή ς οθω μανικής κ υ ρ ια ρ χ ία ς ιε'-ιθ'
αί.. Α θήνα 1979. σ. 389-345· 'Ό λ γ α Κ α τσ ιαρδή-Η θίΪΓ ^, « Ή ελληνική δ ια σ π ο ρ ά : ή γ ε ω
γ ρ α φ ία κ α ι ή τ υ π ο λ ο γ ία της», στό: Σ π . Ά σ δ ρ α χά ς κ.ά.. 'Ελληνική Οικονομική 'Ιστορία
ΙΗ '-ΙΘ ' αιώνας, τ. 1. Αθήνα 2003, σ. 237-247.
Γ ιά τήν ενσ ω μ ά τω σ η τώ ν έμπόρα>ν στην α σ τικ ή κ οινω νία πβ . Δ έσ ποινα Β λάμη. Το φ ιο
ρίνι. το σ ιτά ρ ι κα ι η ο δός τ ο υ Κ ή π ο υ . Έ λ λ η ν ε ς έ μ π ο ρ ο ι σ τ ο Λ ιβ ό ρ ν ο 1750-1868.
Α θήνα 2 0 0 0 . σ. 220. κ α ί Χ αρ. Κ α ρ α ν ά σ ιο ς, « Ο ί α π ό δ η μ ο ι Κ ο ζ α ν ίτ ε ς το ύ 18ου κ α ί
19ου α ί. ώ ς π α ρ ά γ ο ν τ ε ς π ρ ο ό δ ο υ κ α ί π ρ ο ο δ ε υ τ ικ ό τ η τ α ς τή ς π ρ ώ ιμ η ς ν εο ελ λ η ν ικ ή ς
α σ τικ ή ς κ οινω νία ς» , Α υτικομα κεδονικά Γ ρ ά μ μ α τα 14 (2 0 0 3 ) 6 3 -6 9 . Γ ιά τήν κοινω νική
δ ια σ τ ρ ω μ ά τ ω σ η σ τή ν Ο ύ γ γ α ρ ία βλ. Π α π α κ ω ν σ τ α ν τ ίν ο υ , 'Ε λλη νικές ε μ π ο ρ ικ έ ς ε π ι
χειρήσ εις. σ. 30-37.
[Χ α ρ ίσ ιο ς Μ εγδά νη ς], Ά π ο γ ρ α φ ικ ή έκ θ εσ ις τ ο ύ μ εσ η μ β ρ ιν ο ύ μ έ ρ ο υ ς τ ή ς Μ α κ ε δ ο
νίας. έκο. σ το Μ ιχ. Α. Κ αλινδέρης. Γ ρ α π τά μ ν η μ εία ά π ό τή Δ υ τ. Μ α κεδο νία χρόνω ν
Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς . Π το λ εμ α ΐδ α 1940. σ. 15. Τ ά α ν ω τέ ρ ω ύ π α ιν ίσ σ ε τ α ι ό Μ ε γ δ ά ν η ς τό
1819 κ α ί στήν Α γ γ ε λ ία , σ. 43-44: « 'II Κ οζάνη κ α τ ’ ολίγο ν ά ρ χ ισ ε ν ά α ύ ξά ν η . κ α ί νά
ά ν α δ έ χ η τ α ι τον Β αθμ όν κ εντρική ς Π ο λ ιτεία ς μ ε τα ξ ύ π ο λ λ ώ ν Χ ω ρίω ν, κ α ί οί Κ ά το ικ ο ί
τη ς νά έκ τείνω ντα ι εις επ ικ ερ δέσ τερ α Ε π ιχ ε ιρ ή μ α τ α , κ α ί π ερ ιτρ ιβ ό μ εν ο ι εις Ξ ενητεία ν
ό γ λ ίγ ο ρ α ήλλα ξα ν τό ΤΗ θος κ α ί έπ ο λ ιτεύ θ η σ α ν. κ α ί α π έ κ τη σ α ν φ ιλ ο τιμ ικ ή ν Α ίσθησιν
ε ις τό νά ζώ σι π ο λ ιτικ ώ τερ α , κ α ί νά ό ρ έγω ν τα ι τήν Κ α λ λ ιμ ά θ εια ν κ α ί λ οιπόν ά π ό το ύ ς
ε ις Μ ε γ α λ ο υ π ό λ ε ις ξ εν η τευ ο μ έν ο υ ς. κ α ί δ ια τ ρ ίβ ο ν τ α ς , π ο λ λ ο ί έ φ ρ ό ν τιζο ν ν ά ά ρ τ ύ -
ν ω ντα ι τ ά Π α ιδ ία τω ν μέ Μ αθήσεις τιν ά ς εις τό νά γ ίν ω ν τα ι χρ η σ ιμ ώ τερ α εις τ ά ς Ε π ι
χ ειρ ή σ εις τω ν κ α ί κ ο σ μ ιό τερ α ε ις τό Π ο λ ίτευ μ α » .
’Έ τσι, οί απόδημοι χρηματοδοτούσαν τό κοινοτικό σχολείο καί τη Βιβλιοθήκη,

ενώ θέσπισαν κληροδοτήματα καί υποτροφίες. Τό 1756 μάλιστα Ιδρύθηκε δεύ
τερο σχολείο στην Κοζάνη, τό οποίο χρηματοδοτούνταν καί ελεγχόταν α π ο
κλειστικά α πό τις κομπανίες τών Κοζανιτών τής Ούγγαρίας.
Οί πρωτοβουλίες εντοπίων καί άποδήμων για την πνευματική πρόοδο δεν
θά μπορούσαν να εύοδωθούν χωρίς τή συμμετοχή τής τοπικής διοίκησης. Στην
Κοζάνη, όπω ς καί σέ ολόκληρο τον ελληνικό χώρο κα τά την Τ ουρκοκρατία,
άναπτύχθηκε τό κοινοτικό σύστημα διοίκησης.19 επικεφαλής τής οποίας ήταν
οί εκκλησιαστικοί άρχοντες, ενώ βαθμηδόν ά π ό τό τέλος τού 18ου αί. κ.έ.
εύποροι κάτοικοι μετείχαν στην πολιτική εξουσία καί άναδείχθηκαν σέ "ισχυ
ρούς παράγοντες τού κοινωνικοοικονομικού βίου. Στην πόλη ή κοινωνική δια
στρωμάτωση ένισχύθηκε, ενώ συχνές ήταν οί άντιπα ρα θέσ εις γ ιά τον έλεγχο
τής διοίκησης στήν πόλη.20 Ανεξαρτήτως όμως τής διαμάχης γιά τήν έξουσία.
ή εκκλησία καί οί πρόκριτοι τής Κοζάνης ώς διοικητικοί άρχοντες θεωρούσαν
εαυτούς ύπεύθυνους γιά τήν εκπαίδευση. Κ α τ’ αυτόν τον τρόπο, εύποροι εντό
πιοι καί απόδημοι Κοζανίτες καθώς καί κοινοτική διοίκηση άναδείχθηκαν σέ
πρω ταγω νιστές στήν προώθηση τής εκπαίδευσης στήν Κοζάνη, χρηματοδοτώ
ντας σχολεία, μαθητές καί τή Βιβλιοθήκη. Ή εκκίνηση ήταν ή προσφορά στο
σύνολο, ή ενέργεια ή ενίσχυση τού σχολείου καί τής Βιβλιοθήκης, τό α π ο τέ
λεσμα ή πρόοδος τής τοπικής κοινωνίας μέσω τής π α ιδεία ς.21 Τά μεσαία κοι
νωνικά στρώ ματα τών βιοτεχνών καί τά κατώ τερα τών άγροτών καί εργατών
άγκάλιασαν τις πρωτοβουλίες γ ιά τήν εκπαίδευση. Στο κοινό αίσθημα όλων
τών πολιτών ή π α ιδ εία αποτελούσε ύψηλή άξια, καί ή σπουδαιότητα τών σχο
λείων καί τής Βιβλιοθήκης αναγνω ριζόταν άπό όλους. Πλήν τών χορηγιών, τό
σχολείο καί ή Βιβλιοθήκη ένισχύονταν άπό τά έσοδα της τοπικής έκκλησίας,
δηλαδή τον όβολό τών απλώ ν πιστών. Χ αρακτηριστική άπόδειξη τού ένδια-
Γ ιά τον κοινοτισμό ε π ί Τ ουρκοκρατίας βλ. N. I. Π ανταζόπουλος. Ό ελληνικός κοινοτισμός

καί ή νεοελληνική κοινοτική π α ρ ά δο σ η . Α θήνα 1993. σ. 2 9-32. ό ίδ ιο ς, 'Ελλήνων σ υ σ
σω ματώ σεις κ α τά τήν Τ ουρκοκρα τίαν , Α θήνα 1958· ό ίδιο ς. «C om m unity law s a n d cus
tom s of w estern M acedonia u n d er ottom an rule», Balkan Studies 2 (1961) 1-22. Πβ. ακόμη
τ ά Π ρ α κ τικ ά το υ σ υ μ π ο σ ίο υ Ή διαχρονική π ο ρ εία το ύ Κ ο ινοτισ μού σ τή Μ ακεδονία.
Θ εσσαλονίκη 9-11 Δ εκεμβρίου 1988. Θ εσσαλονίκη 1991.
Γ ιά τήν κ ο ιν ω ν ία κ α ί τή διοίκηση στήν Κ οζάνη ε π ί Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς δ εν υ π ά ρ χ ε ι ε π ι
σ τη μ ο νικ ή μ ελέτη· βλ. Α ν α σ τα σ ία Π αληοΰ. «Δ ιο ίκ η σ η κ α ι ο ικ ο ν ο μ ικ ο κ ο ιν ω ν ικ ή δ ια
σ τρω μ άτω σ η στην Κ οζάνη το υ 17ου-19ου α ιώ να » , στον ά νά χ ε ϊρ α ς τόμο· πβ. Κ αρανάσιος.
« Ο ί α π ό δ η μ ο ι Κ οζανίτες»· ό ίδιος, «Δ ιοίκηση κ α ι Κ οινω νία ε π ί Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς» , στό:
Κ οζάνη. Α π ό τη ν α ρ χ α ιό τη τα έω ς σήμερα. Ε -Ισ το ρ ικ ά . τ χ 168 (16.1.2003) 12-15.
Οί « σ υ ν δ ρ ο μ η τές» κ ινούντα ν ά π ό « φ ιλ ο τιμ ία ν » κ α ί είχα ν ώ ς σ τόχο τήν « ώ φ έ λ εια ν το ύ
γ έ ν ο υ ς » , α ν α φ έ ρ ε ι ό Μ εγδ ά ν η ς σ το έ'ργο το υ Ά π ο γ ρ α φ ικ ή εκθεσις- βλ. Κ α λινδέρ η ς,
Γ ρ α π τά μνημεία , σ. 15.
φέροντος των κατοίκων τής Κοζάνης για την εκπαίδευση είναι το γεγονός δτι
στα μέσα του 18ου αί. κάλεσαν και ακριβοπλήρωσαν τον Εύγένιο Βούλγαρη,
γ ια να διδάξει στην πόλη τους.22
Οί π ρ ο σ π ά θ ειες των κατοίκω ν γ ια την π α ιδ ε ία α πέδω σ α ν καρπούς,
καθώς κα τά τον 18° αί. ύπήρχαν αρκετοί μαθητές, ενώ ή Βιβλιοθήκη εμπλου
τίστηκε με νέα βιβλία. Ώ ς προς το περιεχόμενο τής εκπαίδευσης τό είδος των
βιβλίων τής σχολικής Βιβλιοθήκης -π έ ρ α ν των μαθημάτων στο σχολείο- ε π ι
τρ έπ ει την εξαγω γή χρήσιμων συμπερασμάτω ν. Ή Βιβλιοθήκη π ερ ιέχει φ ι
λολογικά καί θεολογικά χειρόγραφα, λιγότερα επιστημονικά, incunabula καί
π α λ α ίτυ π α εκδόσεων αρχαίων συγγραφέω ν α πό δω ρεές λογίων τής Κοζάνης,
καθώ ς καί έντυ π α πού σχετίζονται με τον νεοελληνικό Δ ιαφω τισμό. Έ τ σ ι,
στην περ ίπτω σ η τής Κοζάνης εμ φ α νίζετα ι τό π α ρ α κ ά τω σχήμα πού ισχύει
σε γενικές γρα μμ ές σέ ολόκληρο τον ελληνικό χώρο: Ή π α ιδ εία άποσκοπούσε
άρχικώς στη διατήρηση τής συνείδησης τού Γένους, τής θρησκευτικής πίστης
καί τής γλώσσας, στη συνέχεια θεωρούνταν απαραίτητο εφόδιο για κοινωνικο
οικονομική άνοδο καί για τήν αύτοσυνείδηση τών μαθητών ώς ενεργών μελών
μιας κοινωνίας προόδου,23 ενώ α π ό τα μέσα του 18ου αί. κ.έ. αποτελούσε καί
αύτοσκοπό, καθώ ς ή γνώση καθαυτή θεωρούνταν αξία τού χρηστού πολίτη.
Ύπό τήν επίδρα σ η τού νεοελληνικού Διαφω τισμού ή π α ιδ ε ία στόχευε στήν
επ α φ ή μέ τό επιστημονικό π νεύ μ α καί στήν ορθή αγω γή, καί. τέλος, στις
αρχές τού 19ου αί. στήν αναγέννηση τής Ε λλά δο ς μέσω τής αρχαίας ελληνικής
γραμματείας.
Η ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ (1813-1916)
Τό έτος 1813 αποτελεί σταθμό στήν ιστορία τής Βιβλιοθήκης. Τότε ιδρύθηκε
ή Κοινοτική Βιβλιοθήκη, πού ακολούθησε τήν ανέγερση νέου σχολείου περί
τό 1810 όπισθεν τού ιερού τού ίδιου ναού.2^ Ό I. Παπανικολάου σέ επιστολή
Γ ια τή δ ιδ α σ κ α λ ία το ύ Β ο ύ λ γα ρ η στήν Κ οζάνη βλ. Χ α ρ . Κ α ρ α ν ά σ ιο ς, « Ό Ε ύ γ έ ν ιο ς

Β ο ύ λ γ α ρ ις κ α ί ή Κ οζάνη». Έ λ ιμ εια κ ά 60-61 (2 0 0 8 ) 48-58.
Πβ. τή ν ά π ο ψ η το ύ Μ εγδ ά ν η , π ε ρ . Κ α λ λ ιό π η , 1.10.1819, σ. 193: « Ή σ τ έ ρ η σ ις α ν α
γ κ ά ζ ε ι το ύ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς νά γ ίν ω ν τ α ι έ ξ υ π ν ο ι ε ις τ ά ς ε π ιχ ε ιρ ή σ ε ις τ ω ν ά λ λ ’ α ί μ α
θ ή σ εις τ ο ύ ς κ α θ ισ τώ σ ιν ε ξ υ π ν ό τ ε ρ ο υ ς, π λ έ ο ν α ρ μ ο δ ίο υ ς δ ιά ά ξ ιο λ ο γ ώ τ ε ρ α κ α ί π ο -
ρ ισ τ ικ ώ τε ρ α έ π α γ γ έ λ μ α τ α . π λ έο ν π ρ ο β λ ε π τ ικ ο ύ ς κ α ί ο ικ ο ν ο μ ικ ο ύ ς εις τ α ά ν ά χ ε ίρ α ς
έ ρ γ α τω ν. κ α ί π λ έ ο ν έ π ιτ υ χ η τ ικ ο ύ ς εις τ ά σ υ μ φ έ ρ ο ν τα α ύ το ϊς» .
Κ α λ λ ιό π η , 1.9.1819, σ. 155: « Ό τ ό π ο ς το ύ Ο ικ ο δ ο μ ή μ α το ς [= σχολείου] έδ ιω ρ ίσ θ η εις
τό ό π ισ θ ε ν το ύ 'Ιερ ο ύ Β ή μ α το ς το ύ Α γίο υ Ν ικ ο λά ο υ κ ενόν». Πβ. Μ εγοά νη ς, Α γ γ ε λ ία .
σ. 84: « έ ν ε κ ρ ίθ η ν ά γ έ ν η [σχολεϊον] ε ις τήν Π εριοχήν το ύ κ α θ ο λ ικ ο ύ Ν α ού τή ς Πό-
λ ε ω ς. ό π ο υ τό π ά λ α ι, π ρ ο τ ο ύ ν ά κ τισ θ ή χ ω ρ ισ τ ή Ε π ισ κ ο π ή , ή το ν τ ό Κ α τ ά λ υ μ α
του τής 23ης Ιουλίου 1819 προς τον Γ. Ρουσιάδη αναφέρει για την ανέγερση
τής Βιβλιοθήκης:20*25
Τελειωθείσης της Οικοδομής ταύτης [= του σχολείου] έπροβλήθη παρά
των ιδίων Φιλοχάλων Συμπατριωτών μας και ώκοδομήθη κατά τον αυτόν
τρόπον, έπιστατούντος τού κυρίου Ίερομνήμονος [= Χαρίσιος Μεγδάνης]
καί τού κυρίου Γ. Παπά Δημητράκη, καί Βιβλιοθήκη εις το δεξιόν πλά
γιον της Εκκλησίας [= ναός Άγ. Νικολάου].
Τό νεόδμητο κτήριο τής Βιβλιοθήκης στον περίβολο τού ναού τού Άγ. Νικολάου
ήταν λιθόκτιστο με θολωτή στέγη.26 Χαρακτηριστική είναι ή κινητοποίηση για τήν
ανέγερση νέου σχολείου και τής Κοινοτικής Βιβλιοθήκης των κατοίκων τής πόλης,
οι όποιοι έδειξαν ότι αναγνώριζαν την αξία τής μόρφωσές, και διακατέχονταν από
τό αίσθημα τής κοινοτικής αλληλεγγύης ώς προς τα τοπικά κοινωνικά δρώμενα:27
το ύ Ά ρ χ ιε ρ έ ω ς, κ α ί μ ε τ ά τ α ύ τ α τό μ ε τ ε χ ε ιρ ίζ ο ν τ ο οί Π ο λ ίτ α ι ε ις τ ά ς κ ο ιν ά ς π ο λ ι-
τ ικ ά ς Σ υ ν ά ξ ε ις τω ν » . - Τ ό νέο σ χολείο κ τίσ τη κ ε εντός τρ ιώ ν μηνών με π ρ ω το β ο υ λ ία
το ύ Χ α ρ ισ ίο υ Μ εγδά νη . τώ ν α δ ε λ φ ώ ν Π α π α δ η μ η τ ρ ίο υ κ α ι τώ ν α δ ε λ φ ώ ν Τ α κ ια τζ ή .
κ α θ ώ ς κ α ι τήν ύ π ο σ τ ή ρ ιξ η το ύ ε π ισ κ ό π ο υ Θ εο φ ίλ ο υ . Π ρος σ υ ν τό μ ευ σ η το ύ χρ ό ν ο υ
α ν έ γ ε ρ σ η ς ο ί ε π ίτ ρ ο π ο ι το ύ ν α ο ύ το ύ Ά γ. Ν ικ ο λ ά ο υ δ α ν ε ίσ τ η κ α ν ε π ’ ό ν ό μ α τ ι τή ς
εκ κλη σ ία ς, ή ό π ο ια α π ο π λ ή ρ ω σ ε τ ό χ ρ έ ο ς με τήν πώ λη σ η α χρ ή σ τω ν κ τη μ ά τω ν. Σ τήν
α νέγερ σ η βοήθησαν όλοι οί κ ά το ικ ο ι τή ς πόλης. Ό α ρ ιθ μ ό ς τώ ν μ α θ η τώ ν ύ π ε ρ έβ α ιν ε
το ύ ς έ κ α τό ν είκ οσ ι. Βλ. τήν επ ισ το λ ή I. Π α π α ν ικ ο λ ά ο υ π ρ ο ς Γ. Ρ ο υ σ ιά δ η . δ η μ ο σ ιε υ
μένη στο π ερ . Κ α λ λ ιό π η . 1.9.1819, σ. 155-156 (ά να δ η μ ο σ . Ν. Π. Δ ελιαλής, Α ναμνηστική
εικο νο γρα φ η μ ένη έκ δ ο σ ις Π αύλου Χ α ρ ίσ η . τ. 1. Κ οζάνη 1935. σ. 6 0 -6 2 ). Ό Μ εγδά νης.
Α γγελ ία , σ. 84. α ν α φ έρ ε ι γ ια τήν α νέγερ σ η νέου σχολείου κ α ί βιβλιοθήκης: « Κ α ί με τήν
κοινήν Π ρ οθυμ ία ν κ α ί Σ υνδρ ομ ή ν τ α χ έ ω ς έκ τίσ θη τό νύν Σ χολείον. κ α ί ό κ ύ ρ ιο ς Σ τ έ
φ α ν ο ς μ ετέβη εις α ύ τό κ α τ ά τό 1810 κ α ί ε π ο μ έ ν ω ς ή Β ιβλιοθήκη μ ε τ ά Π α ρ έλευσ ιν 3
Ε τ ώ ν σχεδόν, εξ Ε ρ ά ν ο υ φ ιλοκάλω ν Π α τρ ιω τώ ν». Τ ό σχολείο ύ π έ σ τ η ζη μ ιές α π ό π υ ρ
κ α γ ιά τό 1836, ενώ σ τή σ υ ν έ χ εια ά π ο κ α τ α σ τ ά θ η κ ε κ α ί χ ρ η σ ιμ έ υ σ ε σ τ ις α ρ χ έ ς το ύ
2 0 ου αί. ώ ς Δημαρχείο· βλ. Α ιούφης. Ι σ τ ο ρ ία τη ς Κ οζάνης, σ. 79. Δέν έ π ιβ ε β α ιώ ν ε τ α ι
α π ό κ ά π ο ια π η γ ή ή ά π ο ψ η ότι τό σ χολείο κ τίσ τη κ ε π ά ν ω (ώ ς 1ος όρ οφ ος) σ το ά λ ευ -
ρ ο π ά ζ α ρ ο (έτσ ι ό Α. Μ. Κ ουντουρά ς. «Τ ο σ υ γκ ρ ό τη μ α το υ Α γίου Ν ικολάου Κ οζάνης».
Η Κ οζάνη και η περιοχή της. ίσ το ρ ία -π ο λ ιτισ μ ό ς . Κ οζάνη 1997. σ. 279). Αντιθέτους,
στήν Κ α λλιόπη, ό.π., σ. 155, α ν α φ έρ ε τα ι ό τι κτίσ θηκ ε νέο κ τή ρ ιο σέ χώ ρ ο κενό.
25 Κ α λλιόπη. 1.9.1819. σ. 156.
26 Τή Βιβλιοθήκη α να φ έρ ει ό Μ εγδάνης τό 1818 στο έ ρ γο του Α π ο γρ α φ ικ ή έ'κθεσις: « ’Έ χ ε ι
[= ή Κοζάνη] σχολείον νεόκτιστον εις τό μέσον τη ς κ α ί βιβλιοθήκην Ε λλη νική ν έ'ξω τού
σχολείου λιθόκτισ τον μέ α ρ κ ετά β ιβ λ ία » (Κ αλινόέρης, Γ ρ α π τά μνημεία, σ. 14). Ό ϊδ ιο ς
(Α γγελ ία , σ. 16), κ α τ ά τό μνημόσυνο τώ ν εύ ερ γετώ ν τώ ν σχολείω ν τή ς Κ οζάνης σ τις 16
Φεβρ. 1819, « έ π α ν έ λ α β ε τον Κ α τά λογον δ ι ’ όσους έσύντρεξα ν εις την Κ τίσιν το ύ Σ χ ο
λείου. κ α ί τής Βιβλιοθήκης, μέ 'Ύλην, μέ Χ ρήματα, μέ Κ όπον, μέ Ε π ισ τ α σ ία ν κ α ί μέ Φ ρο
ν τίδ α . κ α ί μέ ό.τι ά λ λ ο » . Ό Α ιούφ ης. Ι σ τ ο ρ ία τη ς Κ οζάνης, σ. 80. 237. το π ο θ ε τ ε ί τό
κτήριο στή γ ω ν ία τή ς ΝΔ π λ ευ ρ ά ς τού π ερ ιβ όλου το ύ να ού το ύ Άγ. Ν ικολάου.
27 Κ α λλιόπη. 1.9.1819. σ. 156.
... καί ούτως ήρξατο οι (!) Οικοδομή [= σχολείο], εις τήν οποίαν συνέ
τρεξαν προθύμως καί όλοι οι φύσει Φιλόκα/<οι ΚοζανΙται. οι μεν αυτών
δίδοντες εις τούς έργάτας την καθημερινήν συνήθη τροφήν, οι δε προ-
σφέροντες τα ζώα των προς φέρσιμον πετρών καί άλλης ύλης, καί οι κοι
νότεροι κτίζοντες καί βοηθούντες εις την οικοδομήν αμισθί.
Τό σχολείο καί ή Βιβλιοθήκη αποτελούσε κοινό αγαθό καί ύπόθεση όλων, ώστε
καί κατά τον 19° αί.. όπω ς καί παλαιότερα, οι Κοζανίτες -α το μ ικ ά ή συλλο
γ ικ ά - υποστήριξαν τά δύο ιδρύματα καί οικονομικά καί με δωρεές βιβλίων.28
Ε νδεικτικό προς αύτό είναι τό γεγονός ότι οι απολυτήριες ετήσιες εξετάσεις
των σχολείων, τουλάχιστον στις αρχές τού 19ου αί.. διενεργούνταν δημοσίως καί
αποτελούσαν κοινωνικό γεγονός, ενώ οι άριστεύσαντες έλάμβαναν ώς βραβείο
εκδόσεις παλαιότερων κοζανιτών συγγραφέω ν από τη Βιβλιοθήκη. Χ αρακτη
ριστικό είναι επίσης τό γεγονός ότι ή λειτουργία τής Βιβλιοθήκης δέν επηρε
άστηκε άμεσα ούτε ά πό τις συχνές κοινωνικές έριδες κατά τον 19° αιώνα. Ό
κοινοτικός χαρακτήρας τής Βιβλιοθήκης συμβάδιζε αφενός μέ τό κοινό αίσθημα
των κατοίκων τής πόλης γιά την πα ιδευτική αξία τής Βιβλιοθήκης, τό όποιο
έντασσόταν στη γενικότερη άναγνώριση τής π α ιδ εία ς ώς αξίας, αφετέρου μέ
τό αίσθημα τού κοινοτισμού. Ή Βιβλιοθήκη ώς τις αρχές τού 20ου αί. διατήρησε
τον λαΐκό-δημόσιο (κοινοτικό) χαρακτήρα, ήταν προσβάσιμη σέ όλους όσοι διέ
θεταν κά ποια μόρφωση, καί δάνειζε βιβλία.29
Κοντά στη Βιβλιοθήκη άνηγέρθη τρίτο κτήριο, ό Οίκος Β ελτιώ σεω ς. πού
χρησίμευε ώς εντευκτήριο λογιών καί αίθουσα μελέτης:30
[Ώκοδομήθη] πλησίον της Βιβλιοθήκης Οίκίσκος την Επιγραφήν 'Οίκος Βελ

τιώσεως’ έπιφέρων. ένθα συνέρχονται κατά καιρούς οι Πεπαιδευμένοι ϊνα
μελετώσι, φιλολίογώσι καί διαλέγωνται.
Ή ά ν α γ ν ώ ρ ισ η τη ς κ ο ιν ω ν ικ ή ς π ρ ο σ φ ο ρ ά ς ώ ς α ξ ία ς έκ μ έ ρ ο υ ς τη ς μ ε γ α λ ο α σ τ ικ ή ς
τά ξ η ς αποδημούν κ α τ α γ ρ ά φ ε τ α ι ά π ό τ ις ά ρ χ έ ς το ύ 1901> α ί. κ.έ. μ ε τα ξ ύ τώ ν έλληνικώ ν
π α ρ ο ικ ιώ ν . Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία γ ιά τ ις π α ρ ο ικ ίε ς σ το Κ α τ σ ια ρ ο ή -Η θ π ι^ , Ή ελληνική δια-
σ π ο ρ ά . κ α ί Β λάμη, Το φιορίνι . σ. 270. σημ. 16. Τ ό ίδ ιο φ α ιν ό μ ε ν ο π α ρ α τ η ρ ε ϊτ α ι κ α ί
σ τη Δυτ. Ε ύ ρ ώ π η . ό π ο υ ιδ ρ ύ ο ντα ι π λ ή θ ο ς φ ιλ α ν θ ρ ω π ικ ώ ν κ α ί φ ιλ ε κ π α ιδ ε υ τ ικ ώ ν σ υ λ
λόγων* βλ. Β λάμ η , Το φ ιορίνι , σ. 2 1 9 -2 2 0 , κ α ί σημ. 417. Γ ιά τον ε ύ ε ρ γ ε τ ισ μ ό σ τ ο υ ς
'Έ λ λ η νες βλ. Β. Θ εοδώ ρου. « Ε ύ ε ρ γ ε τ ισ μ ό ς κ α ί ό ψ εις τη ς κοινω νικής ένσιομάτω σης σ τις
π α ρ ο ικ ίε ς (1870-1920)», Τ ά Ισ τ ο ρ ικ ά 4 (Δεκ. 1987. τ χ 7) 119-154.
Ε ίνα ι δ ια π ισ τω μ έν ο οτι ά π ό την ίδρυ σ η σχολείου κ α ί έξης κοινότητα κ α ί διορητές κ α τ έ
βαλαν π ρ οσ πά θειες γ ιά προιόθηση της εκπα ίδευσης στην πόλη χω ρίς κοινωνικές διακρίσεις.
Κ α λ λ ιό π η , 1.9.1819, σ. 156. Ό Ο ίκος Β ελτιώσεο^ς (π ρ ο φ α ν ώ ς καί ή Β ιβλιοθήκη) κ α τ ε -
δ α φ ίσ θ η τό 1916 λόγω διάνοιξης δρόμου* βλ. Σ ιγά λ α ς, Ά π ό τήν π νευ μ α τική ν ζωήν . σ. 4.
Έ σ φ α λ μ έ ν ω ς σ υ ν δ έ ε τ α ι σ ή μ ερ α ά μ ε σ α ή ο ν ο μ α σ ία το υ μέ τη Δ ημοτική Β ιβλιοθήκη,
ή ό π ο ια τό τε (1813) ο νομ α ζότα ν ά π λ ώ ς Β ιβλιοθήκη.
Άπό τήν ανωτέρω αναφορά προκύπτει δτι στην Κοζάνη ύπήρχε κάποιος κύ
κλος λογιών, οί όποιοι ένδιαφέρονταν τόσο για τήν προώθηση τής εκπαίδευσης
δσο και για τη γενικότερη καλλιέργεια τών γραμμάτω ν.31 Μ εταξύ των λογιών
συγκαταλέγονται πρω τίστω ς οί ια τροφ ιλόσ οφ οι τής Κοζάνης, συνήθως γόνοι
οικογενειών εμπόρων, οί όποιοι στο τέλος τού 18ου αί. κα τά κανόνα δραστη
ριοποιήθηκαν άρχικώς στο εμπόριο στη ΝΑ Εύρώπη, άλλά στη συνέχεια σπού
δασαν ιατρική καί φιλοσοφία, ενώ άσχολήθηκαν καί με τή συγγραφ ή καί
έκδοση ιατρικών, φιλολογικών, λογοτεχνικών, ιστορικών, παιδαγω γικώ ν έργων
-π ρ ω το τύ π ω ν ή μεταφράσεω ν-, καί άναδείχθηκαν σε διανοουμένους πρώτης
γραμμής στον ελληνικό χώρο.32 Οί ιατροφιλόσοφοι δώρισαν πολλά ά ντίτυπα
τών έκδόσεών τους στή Βιβλιοθήκη προς χρήση τών μαθητών ή άκόμη καί ολό
κληρη τήν προσω πική τους βιβλιοθήκη. Ό Μ εγδάνης μάλιστα πρω τοστάτησε
στήν άνέγερση τού κτηρίου τής Κ οινοτικής Βιβλιοθήκης τό 1813, ενώ ό
Γ. Ρουσιάδης ορίστηκε επιτετραμμένος τής Βιβλιοθήκης στή Βιέννη.33
Ή Κοινοτική Βιβλιοθήκη -κ α ί τό εντευκτήριο Οίκος Β ελτιώσεως- κατέστη
άνεξάρτητη τού σχολείου, καί πρ οφ α νώ ς πα ρ έλ α β ε τή σχολική βιβλιοθήκη.
Παρά τήν κτηριακή αύτονομία, ή Βιβλιοθήκη διατήρησε άρρηκτους δεσμούς
με τό σχολείο* τά τρ ία κτήρια ήταν άνηγερμ ένα στον ϊδ ιο χώρο, α π ο τε λ ώ
ντα ς μία εκπαιδευτική ενότητα. Είναι χαρακτηριστικό τό γεγονός δτι τόσο τά
σχολεία δσο καί ή Βιβλιοθήκη λειτουργούσαν πάντοτε στήν καρδιά τής πόλης,
δίπ λα στον μητροπολιτικό ναό. 'Ώ ς τον μεσοπόλεμο οί ύπεύθυνοι (έφοροι καί
βιβλιοφύλακες) τής Βιβλιοθήκης ήταν δάσκαλοι καί έφοροι τού σχολείου, καί
οί συχνότεροι χρήστες κυρίως μαθητές καί δάσκαλοι.34
Τό ίδ ιο φ α ινόμ ενο εμ φ α ν ίζετα ι κ α ι σε μ ε γ ά λ α α σ τικ ά κ έντρ α το ύ ελληνικού χώ ρ ο υ την

ίδ ια εποχή . Σ τήν Κ οζάνη όμ ω ς ό κ ύκ λος τώ ν λ ο γίω ν όργανο^θηκε σε Ε τ α ιρ ε ία α ρ γ ό
τερ α . κ α τ ά τό δ εύ τ ε ρ ο μ ισό τού 19ου α ιώ να .
Τ έτο ια είναι τά π α ρ α δ ε ίγ μ α τ α τώ ν Γ. Σ ακελλαρίου, Χαρ. Μ εγδάνη, Μιχ. Π ερδικάρη καί
Γ. Ρουσιάδη. Ή μ εγα λ ύ τερ η πρ οσ ω π ικ ό τη τα μ ετα ξύ α ύτώ ν ύπή ρ ξε ό Γ. Σ ακ ελλάρ ιος. ό
οποίος σ υγκ α τα λέγετα ι στους σημαντικότερους έλληνες διανοουμένους τής εποχής του. Γ ι’
αύτόν βλ. Β ασιλική Ν οτοπούλου, Ο Κ οζανίτης ια τρο φ ιλό σ ο φ ο ς Γεώ ργιος Σ α κελλά ριο ς
(1767-1838). Ο βίος, το έρ γο και η συμβολή το υ σ τη ν εξέλιξη τη ς Ια τρικής κ α τά την
εποχή το υ νεοελληνικού Διαφω τισμού μ ε β ά σ η τα α νέκ δ ο τα α υ τό γ ρ α φ ά του. αδημοσ.
διδα κτ. οιατρ., Ιω άννινα 2011, όπου καί α να λυτική βιβλιογραφ ία.
Πλήν τώ ν ια τρ οφ ιλοσ όφ ω ν ή Κ οζάνη ά ν α δ εικ ν ύ ε ι κ α ί ά λλους σ η μ α ντικούς σ υ γγρ α φ είς,
ό π ω ς ή Μ ητιώ Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ . ό Ε ύ φ ρ ό ν ιο ς Ρ α φ α ή λ Π ό π ο β ιτς. ό Γ. Α α σ σ ά ν η ς κ α ί ό
Γ. Κλήδης. Γ ια τ ις ε κ δ ό σ ε ις τώ ν σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν τή ς Κ οζάνη ς βλ. Ε υ α γ γ ε λ ία Α μ οιρίδου.
« Η π α ρ ο υ σ ία τω ν Κ ο ζα ν ιτώ ν στην ε κ δ ο τικ ή δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α κ α τ ά τη δ ιά ρ κ ε ια τη ς
Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς (1732-1830)», Η Κ οζάνη και η περιοχή τη ς. Ισ το ρία -Π ο λιτισ μ ό ς. Κ ο
ζάνη 1997. σ. 37-58.
34 Γ ια τήν ε κ π α ίδ ευ σ η στήν Κ οζάνη κ α τ ά τον 19° κ α ί ώ ς τις α ρ χ έ ς το ύ 2 0 οι>αί. βλ. Σ ο φ ία
Ή άρχικώς σχολική Βιβλιοθήκη, που διέθετε ώς τό 1813 μερικές εκατο

ντάδες βιβλία, δεν πρ έπει να είχε ανάγκη ιδιαίτερης οργάνωσης, καί ώς τμήμα
του σχολείου τελούσε υπό τήν ευθύνη των δασκάλων καί τήν επιστασία τής επι
σκοπής, ενώ, πέραν των δασκάλων καί των λιγοστών μαθητών, δεν θά πρέπει
να ύπήρχαν άλλοι χρήστες. Ή ανέγερση ξεχωριστού κτηρίου για τήν Κοινο
τική Βιβλιοθήκη τό 1813, άλλα καί ή αύξηση τών βιβλίων της, τήν κατέστησαν
"ιδιαίτερο πνευματικό θεσμό στήν πόλη. Άπό τό 1813 ή Βιβλιοθήκη αναγνωρι
ζόταν ώς ίδρυμα τής κοινότητας ανεξάρτητο άπό τά άλλα καί πρέπει νά άνήκε
άπευθείας στήν κοινότητα, ή χρήση της όμως παρέμεινε ή ίδια, καθώς κάλυπτε
σχολικές άνάγκες. Στον Κανονισμό τή ς Κ οινότητος Κ οζάνης τού 1895 καθο
ριζόταν πλέον έντύπως -κ α ί μέ τήν έπίσημη έγκριση τού οθωμανικού κράτους-
ό τρόπος λειτουργίας τής Κοινοτικής Βιβλιοθήκης καί τά καθήκοντα τού εφόρου
της.35 Ό έφορος -συνήθω ς δάσκαλος τού σχολείου- εκλεγόταν άπό τή Γενική
Α ντιπροσωπεία μέ τριετή θητεία (άρθρα 35. 38, 93). ήταν ύπεύθυνος γιά τήν
ταξινόμηση καί τή σύνταξη καταλόγου τών βιβλίων (άρθρα 94. 95), καθώς καί
γιά τον δανεισμό τών βιβλίων (άρθρο 96), ένώ τέλος οφείλε νά διατηρεί τήν κα
θαριότητα τού χώρου, έπικουρούμενος άπό τους έπιστάτες τών σχολείων (άρθρο
97). Στον Κ ανονισμό τή ς Κ ο ινό τη το ς Κ οζάνης τού 1911 μερικά άρθρα σχε
τικά μέ τή Βιβλιοθήκη τροποποιήθηκαν.36 ’Έτσι, ό έφορος τής Βιβλιοθήκης εκλε
γόταν άπό τήν ’Εφορεία τών σχολείων επί διετία, ήταν έμμισθος ύπάλληλος τής
Η λ ιά δ ο υ -Τ ά χ ο υ , Η ε κ π α ίδ ε υ σ η σ τη Δ υ τικ ή κα ι Β ό ρ ε ια Μ α κ εδ ο ν ία (1840-1914).
Α θήνα 2001· ή ίδ ια , «Ο ι δ ο μ ές τη ς μ έσης κ α ι σ τ ο ιχ ε ιώ δ ο υ ς ε κ π α ίδ ε υ σ η ς στην εκκλη
σ ια σ τικ ή ε π α ρ χ ία Σ ερ β ίω ν κ α ι Κ οζάνη ς (1856-1914)», Δ υτικ,ομακεδονικά Γ ρ ά μ μ α τα
9 (1998) 85-147* I. Μ πουνόβας, Ε κ π α ίδ ευ σ η και τοπική κοινωνία. Ο κοινω νικός ρ ό λ ο ς
το υ σ χο λείο υ σ τη ν Κ οζάνη 1880-1940. Κ οζάνη 2000· Σ ιδ η ρ ο ύ λ α Ζ ιώ γ ο υ -Κ α ρ α σ τε ρ -
γ ίο υ , « Π ρ ώ τες π η γ έ ς (δ η μ ο σ ιευ μ έν ες κ α ι α δ η μ ο σ ίε υ τε ς) γ ια την ε κ π α ιδ ε υ τ ικ ή κίνηση
στην Κ οζάνη κ α τ ά την π ερ ίο δο τη ς Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς: δ υ ν α τό τη τε ς α ξιο π ο ίη σ η ς κ α ι π ρ ο
ο π τ ικ έ ς έ ρ ε υ ν α ς» , Η Κ οζάνη κα ι η π εριοχή τη ς . Ισ το ρ ία -Π ο λιτισ μ ό ς. Κ οζάνη 1997.
σ. 149-167· Σ τ. I. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς . Ε κ π α ιδ ε υ τ ικ ή κα ι κοινω νική δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α το ύ
Ε λ λ η ν ισ μ ο ύ τη ς Μ α κ εδο ν ία ς κ α τ ά το ν τ ε λ ε υ τ α ίο αιώ να τη ς Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς. Θ εσ
σ α λ ο ν ίκ η 1970. σ. 205-215· Ά να στ. Δ ά ρ δ α ς, Ή ε κ π α ίδ ε υ σ η σ τή Δ υ τικ ή Μ α κ εδ ο ν ία
κ α τ ά το ν τε λ ε υ τα ίο αιώνα τη ς Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς ώ ς α υ το ά μ υ ν α το ύ Ε λληνισμ ο ύ. Θ εσ
σαλονίκη 1995, σ. 81-86. Πβ. κ α ι Σ ο φ ία Βούρη. Ή Ε λληνική Ε κ π α ίδ ε υ σ η σ το σ α ντζά κι
Μ ο να σ τη ρ ιο ύ 1870-1904. δ ιδ α κ τ . δ ια τρ .. ’Ιω ά ννινα 1988, κ α ί ή ‘ί δ ια . Ε κ π α ίδ ε υ σ η και
εθνικισμός σ τ ά Β α λκ ά ν ια . Ή π ερ ίπ τω σ η τ η ς β ο ρ ειο δ υ τικ ή ς Μ α κ εδο ν ία ς 1870-1904.
Α θήνα 1992.
Κ α ν ο ν ισ μ ό ς τ ή ς ’Ο ρθοδόξου Κ ο ιν ό τη το ς Κ ο ζά ν η ς , Κ ο^νσ τα ντινούπολη 1895. σ. 12-
14. 2 5 -2 6 . - Μ π ο ρ εί ν ά ύ π ο τ ε θ ε ί β ά σ ιμ α ό τι ό θ ε σ μ ό ς το ύ εφ ό ρ ο υ ύ π ή ρ χ ε ά π ό τήν
ίδ ρ υ σ η τή ς Κ οινοτικής Β ιβλιοθήκης (1813). δ εν δ ια θ έ το υ μ ε όμ ω ς κ ά π ο ιο κ α τα σ τα σ τικ ό
ή κ α νονισ μ ό ά π ό τήν ά νω τέρ ω εποχή.
Κ ανονισμός τής Ε λληνο-Ό ρθοδόξου Κ οινότητος Κοζάνης. Θεσσαλονίκη 1911, σ. 41-43.
κοινότητας και δεν επιτρεπόταν να κατέχει άλλη θέση στην κοινότητα (άρθρα
130-131). Ή Ε φ ορεία οφείλε νά διαθέτει έτησίως ποσό για τον εμπλουτισμό τής
Βιβλιοθήκης καί για βιβλιοδεσία (άρθρο 133). Ό έφορος ήταν υπεύθυνος για τήν
ταξινόμηση τών βιβλίων (άρθρο 134). καί ύπέβαλλε κατάλογο βιβλίων στην
Ε φ ο ρ εία (άρθρο 135). Τέλος, ήταν υπεύθυνος για τον δανεισμό καί τήν α π ώ
λεια βιβλίων καθώς καί για τή διατήρηση τής καθαριότητας, βοηθούμενος από
τους επιστάτες τών σχολείων (άρθρα 136-137).
Ή Βιβλιοθήκη λειτουργούσε ώς δανειστική, όπω ς προκύπτει άρχικώς άπό
14 σωζόμενες ά π ο δείξεις δανεισμού βιβλίων κατά τήν περίοδο 1 8 2 1-1863/'
Οί δανειζόμενοι που υπογρά φ ουν είναι εϊτε μαθητές τού σχολείου εϊτε
άνθρω ποι τών γραμμ άτω ν. Ώ ς ύπεύθυνοι τής Βιβλιοθήκης (βιβλιοφύλακες)
άναφέρονται στις αποδείξεις ό δάσκαλος Θ. Γ. Σαρχατλής (1858) καί ό έφορος
τών σχολείων Κ. Δ. Τακιατζής (1863). Σέ μία περίπτω ση απόδειξης δανεισμού
(1851) ή Βιβλιοθήκη ά να φ έρ ετα ι ώς «Βιβλιοθήκη τής Σχολής». Πέραν τών
α π ο δείξεω ν δανεισμού, σώζονται καί κ α τα γρ α φ ές δανεισμ ού αναγνω στώ ν
στον κώδ. έγγρ. ΔΒΚ 56. σ. 26-27 ά π ό τό έτος 1846.*38 Στήν αρχή τής σ. 26
α να γρ ά φ ετα ι: 1846 Α ύ γ ο υ σ το υ 24 έν Κ οζάνη. Σ η μ ειο ϋ ντα ι τ ά β ιβ λία τή ς
Ε λ λη νικ ή ς Β ιβλιοθήκης Κ οζάνης, ό σ α δ ίδ ο ντα ι π ρ ο ς δ ια φ ό ρ ο υ ς π ο λ ίτα ς
δ ι ’ ά νά γνω σιν και μ ελ έτη ν μ ε ά πόδειξιν. έω ς ου τ ά έ π ισ τρ έ φ ο υ σ ι και λά -
β ο υ σ ι τή ν ιδίαν ά π ό δειξιν. Τά ση μ ειώ μ ατα δανεισμού περιέχουν τήν α ν α
γραφή τού τίτλου τού βιβλίου, τό όνομα τού δανειζομένου, ένώ όλα είναι δ ια
γρ α μ μ ένα - α π ό δειξη προφ ανώ ς τής επισ τροφ ής τών βιβλίων. Ή π ρ ο σ π ά
θεια συστηματικής καταγραφής τού δανεισμού βιβλίων φαίνεται δέν είχε συ
νέχεια. καθώς τά σημειώματα δανεισμού καταλαμβάνουν δύο μόνον σελίδες
καί χρονολογούνται ά πό τό 1846 ώς τό 1849. Διάσπαρτα σημειώματα δανει
σμού βιβλίων τής Βιβλιοθήκης υπάρχουν άκόμη καί στον κώδ. έγγρ. ΔΒΚ 88,
φ. Τ14Γ-Ι2 4 ν, ό όποιος περιέχει καί τον Γ ρ α μ μ α το λο γικ ό Κ α τά λ ο γ ο τής Βι
βλιοθήκης. στον όποιο είναι καταχω ρισμένα όλα τά βιβλία τής Βιβλιοθήκης
(είκ. 1). Τά σημειώματα, πού διήκουν τά έτη 1874-1889. περιέχουν τίτλο βι
βλίου. όνομα δανειζομένου καθώς καί ύ πογρ α φ ή τού βιβλιοφύλακα μέ τήν
ένδειξη έπ εσ τρ ά φ η . -η σ α ν.39 Στον ϊδιο κώδικα ύπάρχουν σημειώματα, βάσει
Β. Γ. Σ α μ π α ν ό π ο υ λ ο ς, « Σ υ μ β ο λ ή σ τή μ ελέτη τή ς δ ια κ ιν ή σ εω ς το ύ βιβλίου έ π ί Τ ο υ ρ
κ ο κ ρ α τία ς. Χ ε ιρ ό γ ρ α φ ε ς α π ο δ ε ίξ ε ις δ α ν ε ισ μ ο ύ βιβλίω ν ά π ό τή Β ιβλιοθήκη Κ οζάνη ς
τώ ν ε τώ ν 1821-1863». Ό Έ ρ α νισ τή ς 8 (1970) 194-205.
38 Κ ώ δ. έγγρ . ΔΒΚ 56. σ. 26-27. Ό κ ώ δ ικ α ς π ε ρ ιέ χ ε ι ά κόμ η π ο λ λ ά σ τ ο ιχ ε ία σ χ ε τικ ά μέ
τ ά σ χο λεία τή ς Κ οζά νη ς ά π ό τά μ έσ α το ύ 18ου ώ ς τις ά ρ χ έ ς το ύ 19ου α ιώ να .
Γ ιά π α ρ ά δ ε ιγ μ α , σ τό φ . 124Γ τού κώ δ. έγγρ . ΔΒΚ 88 σ η μ ειώ ν ετα ι π ε ρ ί τό 1876:
ό Κ ύριος Σ χο λά ρ χ η ς Ν . Οίκονομίδης έλαβε» ά π ό τήν βιβλιοθήκην τ ά ά κό λο υθ α βι
βλία: Ί σ ο κ ρ ά το υ (!) σ τ ε ρ ε ό τ υ π α τό μ ο υ ς 2
των όποιων πιστοποιείται δτι κάποια βιβλία τής Βιβλιοθήκης άπονέμονταν ώς

βραβείο σε άριστεύσαντες μαθητές.40 Αργότερα, τό έτος 1908. βιβλία ζήτησε
να δανειστεί α πό την Κοινοτική Βιβλιοθήκη τό αναγνωστήριο τής Μ ορφω τικής
Α δ ε λ φ ό τη το ς Π α νδώ ρα ,41 ή όποια εμπλούτισε τό αναγνωστήριό της μέ έλλη-
νικές καί ξένες εφημερίδες, περιοδικά καί βιβλία.
Κ ατά τό δεύτερο ήμισυ τού 19ου αί. (1873), μέσα στο γενικότερο πλαίσιο
εύποιίας καί έξωράίσμού στην πόλη.42 ό χώρος τής Κοινοτικής Βιβλιοθήκης έπε-
κτάθηκε κτηριακά.43 Μέ τη διεύρυνση τής Βιβλιοθήκης πιθανώς σχετιζόταν καί
ή ίδρυση κατά τό επόμενο έτος του φιλολογικού συλλόγου Ό Φοίνιξ.44 ό οποίος
Κέβ[ης] Δ α ρ β ά ρ εω ς » 1
Κ ορνήλιος Ν έ π ο Β λαντή τό μ . 1
Ι σ τ ο ρ ία Γολνμιθ α ' και β ' τό μ . 2
τ ο ύ α ύ το ύ ε' τόμ
Γ εω γρ. Σ τα θ ο π ο ύ λ ο υ » 1
Έ π ε σ τρ ά φ η σ α ν
Ίερ ο δ ιά κ ο ν ο ς Μ ελέτιος.
Σ το ίδ ιο φ ύλλο ε π ίσ η ς α ν α γ ρ ά φ ε τα ι:
'Έ λα β ο ν έ χ τή ς βιβλιοθήκης π ρ ο ς χρ ή σ ιν μ ο υ τ ο ύ Β ρ ε τ τ α ν ικ ο ύ Α σ τ έ ρ ο ς τό μ ο ν
π ρ ώ το ν καί δ ε ύ τε ρ ο ν έλλειπή φ ύ λ λα .
Δ ημ ήτριος Τ εκιετζίδ η ς εν Κ οζάνη τή 24 Ιο υ λ ίο υ 1879.
Έ π ε σ τρ ά φ η .
Γ . Κ υρ ίδη ς.
40 Κ ώ δ. έ γ γ ρ . ΔΒΚ 88. φ. 92ν-9 3 Γ: Έ λή φ θ η σ α ν έ χ τη ς β ιβ λιο θήκης τρ ία β ιβ λία δη λ. ή
Α ύρη λια νή Π α ρ θ έν ο ς . Κ α λλιό π η Π α λ ιν ο σ το υ σ α κα ι ό Λ ύ χ ν ο ς το ύ Δ ιογΙένους] ήτοι
Η θικοί Χ α ρ α κ τή ρ α ι υ π ό X . Μ ε γδ ά ν ο υ και έδό θ η σ α ν ώ ς β ρ α β ε ία εις τ ο ύ ς ά ρ ισ τε ύ -
σ α ν τα ς μ α θ η τά ς τή ς Έ λλΙηνικής] Σ χο λή ς κ α τ ά τώ 1877 δημ[οσίους] έν ια υ σ ίο υ ς έξε-
τά σ ε ις. Γ. Κ υρίδης.
41 Γ ια την Π ανδώ ρα (ίδρυσ η έτ. 1900) βλ. Μ α ρ ία Μ ιχαηλίδου, «Ο ι φ ιλ ε κ π α ιδ ε υ τ ικ ο ί σ ύ λ
λο γοι Κ οζάνης κ α τ ά την π ε ρ ίο δ ο τη ς ύ σ τερ η ς Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς» . Η Κ οζάνη κα ι η π ε
ριοχή τη ς . ίσ το ρ ία -Π ο λιτισ μ ό ς , Κ οζάνη 1997, σ. 314-317.
42 Τό 1855 κ τίζετα ι τό περ ίφ η μ ο κ ω δω νο σ τά σ ιο (κ α μ π α ν α ρ ιό ), σήμ α κ α τα τεθ έν τη ς πόλης
- τ α χ ρ ή μ α τα π ρ ο έρ χ ο ν τα ν α π ό δ ω ρ ε έ ς α ποδή μ ω ν, κ α ί π ρ ο ο ρ ίζο ντα ν γ ια την ενίσχυση
τω ν σ χο λ είω ν -, τό 1857 ιδ ρ ύ ε τ α ι ό ν α ό ς το ύ Αγ. Κ ο^νσταντίνου. τό 1858 Ιδ ρ ύ ε τ α ι τ ε
λωνείο, τό 1865 ή Κ οζάνη σ υνδέετα ι τη λ εγρ α φ ικ ά μέ Ιω ά ν ν ιν α . Μ οναστήρι. Λ άρισ α καί
Θ εσσαλονίκη, τό 1872 ιδ ρ ύ ε τ α ι Π α ρ θ εν α γω γείο , δ ίδ ε τ α ι π ρ ο σ ο χή σ τη ρ υ μ ο το μ ία τη ς
π ό λη ς, κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ο ν τ α ι κρήνες κ α ί ύ π ό ν ο μ ο ι, ενώ α π ό τ α μ έ σ α το ύ 19ου α ί. έ'ντονη
ε ίν α ι ή π ρ ο σ π ά θ ε ια τώ ν κατοικούν γ ια α νέγερ σ η Γ υμ να σ ίου, τό ό π ο ιο τε λ ικ ά χ ρ η μ α
το δ ο το ύ ν οί α δ ελ φ ο ί Β α λ τα δ ώ ρ ο υ τό 1900· βλ. Λ ιούφης, Ι σ τ ο ρ ία τή ς Κ οζά νης , σ. 103
κ.έ. Π α ρόμοιο είνα ι τό φ αινόμ ενο κ α ί σέ ά λ λ ες π ό λ ε ις τη ς Μ ακεδονίας· βλ. Ά λέκα Κ α-
ραδή μ ου-Γ ερ ολύμ που. Μ ετα ξύ Α να τολής και Δ ύσης. Β ο ρειοελλα δικές πόλεις στην π ε
ρίοδο τώ ν οθωμανικών μ ετα ρρ υ θ μ ίσ εω ν . Α θήνα 1997. σ. 167.
43 Λ ιούφ ης, Ισ τ ο ρ ία τή ς Κ οζάνης, σ. 80, 109.
44 Γ ια τον σύλλογο βλ. Μ ιχαηλίδου. Οι φ ιλεκ π α ιδ ευ τικ ο ί σ ύ λ λ ο γο ι . σ. 309-314. Ή ίδ ρυ σ η
συστάθηκε μέ πρωτοβουλία τού φιλόμουσου εμπόρου Κ. Τακιατζή, των δασκάλων

I. Καλοστύπη. Χρ. Γιαννόπουλου, Θ. Σαρχατλή. τού εμπόρου Χαρισίου Κλήδη κ.ά.
- των ίδιων προσώπων, δηλαδή, πού ήταν ύπεύθυνοι και για τή Βιβλιοθήκη. Ό
Φοϊνιξ είχε κατά βάσιν εθνικό χαρακτήρα και στόχευε στην αντιμετώπιση τής
βουλγαρικής-σλαβικής επιρροής στην περιοχή.45 Ό σύλλογος ζήτησε κατά τό έτος
1874 συμπαράστασή από προσωπικότητες και εφημερίδες των Αθηνών, καθώς και
τή δωρεάν αποστολή φύλλων των εφημερίδων στον αντιπρόσωπο του συλλόγου
στη Θεσσαλονίκη Δ. Παπαβασιλείου γιά τό «άναγνωστήριο» και τή «βιβλιοθήκη»
του46 - δεν πρέπει νά συγχέονται μέ την Κοινοτική Βιβλιοθήκη και τον «Οίκο Βελ-
τιώσεως». Κ ατά τή διετή λειτουργία του -διαλύθηκε λόγω έλλειψης πόρων και
διχόνοιας πιθανώς τον Ιούλιο τού 1876-, συγκέντρωσε 150 βιβλία και φυλλάδια,
κάποια από τά όποια πιθανώς κατέληξαν στήν Κοινοτική Βιβλιοθήκη.
Προς τό τέλος του 19ου αί. παρατηρήθηκαν δυσχέρειες στήν εκπαίδευση
και τή λειτουργία τής Βιβλιοθήκης στήν Κοζάνη. Τό ανωτέρω φαινόμενο οφει
λόταν τόσο στήν παρακμή τών ελληνικών παροικιών τής Α υσ τρο ο υγγα ρ ία ς και
τήν αφομοίωση τών αποδήμων μέ τούς γηγενείς, όσο και στά κοινωνικοοικο
νομικά προβλήματα τής Κοζάνης.4/ Πέραν αύτών καθώς και τών συχνών πο-
φιλεκπαιδευτικών συλλόγουν στη Β. Ελλάδα κατά τήν άνοοτέρω περίοδο είναι συχνό
φαινόμενο· βλ. Στ. I. Παπαδόπουλος. «Εισαγωγή στήν ιστορία τών ελληνικών φιλεκ
παιδευτικών συλλόγων τής ’Οθωμανικής Αύτοκρατορίας κατά τον 19° καί 20° αιώνα»,
Π α ρ ν α σ σ ό ς. περ. β'. 4 (1962) 247-258.
Σε επιστολή προς τις εφημερίδες τής Αθήνας στον κώδ. έγγρ. ΔΒΚ 99, φ. 6Γ (βιβλίο
έξερχομένων τού συλλόγου) άναφέρεται χαρακτηριστικά: εις τ ά ς χ ώ ρ α ς τ α ύ τ α ς [=
Μακεδονία] π ρ ο π ο λ λ ο ύ μ έ γ α ς ά γώ ν δ ια ρ κ ώ ς σ υ γ κ ρ ο τ ε ίτ α ι , κ α θ ' όν ε κ τ ο υ σ υ -
σ τά δ η ν μ ά χ ε τ α ι ό ελλη νισ μ ό ς ένα ντίον το ύ Π α ν σ λ α β ισ μ ο ύ . και ότι π ρ ο μ α χώ ν ες το ύ
π ρ ώ το υ ά π ρ ο σ π έ λ α σ τ ο ι και κ α τ α σ τ ρ ε π τ ικ ο ί το ις έ ν α ν τίο ις είσιν οι π α ν τ α χ ο ύ τη ς
Μ α κ εδ ο ν ία ς ίδ ρ υ θ έ ν τε ς Σ ύ λλο γο ι. Ε ις το ύ τω ν έ σ τι κα ι ό ή μ έ τ ε ρ ο ς Φιλολ. κα ι Φι-
λ εκ π α ιδ . Σ ύ λ λ ο γ ο ς ‘ό Φ οϊνιξ' σ υ σ τα θ ε ις εν τώ δε τώ ετει και π ρ ο μηνώ ν ά ρ ξ ά μ εν ο ς
τώ ν τε φ ιλολογικώ ν και φ ιλεκ π α ιδευ τικ ώ ν α υ τ ο ύ εργα σιώ ν, σ υ σ τη σ α ς και ά να γν ω -
σ τή ριο ν και βιβλιοθήκην.
Στήν επιστολή προς τον Τύπο άναφέρεται (κώδ. έγγρ. ΔΒΚ 99. φ. 6Γ): Τ ο ύτο π ο ιο ύντες
ύ μ ϊν γν ω σ τό ν π επ ο ίθ α μ ε ν ότι μ ε τ ά τή ς χ α ρ α κ τ η ρ ιζ ο ύ σ η ς υ μ ά ς φ ιλ ο π α τρ ία ς , ή τις
άριδήλω ς έν τα ις σ τή λ α ις τη ς ά ξιω τά τη ς λ ό γ ο υ έφ η μ ερ ίδ ο ς υμώ ν κ α τα φ α ίν ε τα ι. Θέ
λ ε τ ε τ ό έ φ * υμώ ν πειραθή νά έ π ιδ α φ ιλ εύ σ η τε τώ ά ρ τ ιγ ε ν ε ϊ Σ υ λ λ ό γω τή ν π ο λύ τιμ ο ν
τη ς δ η μ ο σ ιο γρ α φ ία ς ηθικήν αρω γήν, π ρ ο ς δε π ισ τε ύ ο μ ε ν ότι θ έ λ ε τε φιλοτιμηθή και
δω ρήσητε τώ ά να γνω στηρίω α ύ το ύ τήν π α τρική ν εφ η μ ερ ίδ α υμών, π έ μ π ο ν τε ς α ύ τή ν
π ρ ο ς τον έν Θ εσσαλονίκη κύριον Δ ημήτριον Π α π π α β α σ ιλείο υ . κα ίτοι ουδό λω ς ά γν ο -
ο ύ μ εν τ ά ς ά ν υ π ε ρ β λ ή το υ ς ύλικά ς δ υ σ χ ε ρ εία ς τη ς έν Έ λ λ ά δ ι δ η μ ο σ ιο γ ρ α φ ία ς .
Τήν ϊδια έποχή παρατηρεϊται καί τό φαινόμενο τής μετανάστευσης στήν Αμερική-
βλ. Ε. Β. Μάνος, «Ή μετανάστευσις εις τήν επαρχίαν Κοζάνης», Έ λιμ εια κά 30 Οΐούν.
1993) 50-59.
λιτικών αναταραχών στις αρχές τού 20ου αί.. επικρατούσε κλίμα αναβρασμού
κατά τον Μακεδονικό Αγώνα και κατά την απελευθέρω ση τής Β. Ε λλά δος με
τούς Βαλκανικούς πολέμους.48 Παρά ταυτα, ή λειτουργία τής Βιβλιοθήκης δεν
διακόπηκε, φαίνεται όμως ότι παρατηρήθηκε μικρή ανάσχεση. Κ ατά την α π ε
λευθέρωση τής πόλης (11 Όκτ. 1912) κάηκε, σύμφωνα με προφορική μαρτυρία,
τό π α λα ιό αρχείο του καδή καί το κτηματολόγιο τής π ερ ιφ έρ εια ς Σερβίων
καί Κοζάνης, πού φυλασσόταν στην οικία Δ. Τ ακιατζή - Κ. Β αμβακά ά πό
απροσεξία τών εκεί εγκατεστημένων τσολιάδων.49 Την ϊδ ια εποχή -σύμφ ω να
με πληροφορία, προς την οποία πρέπει νά είμαστε επιφ υλακτικοί- κώδικες με
πολύτιμο αρχειακό ύλικό πού μεταφέρθηκαν ά πό τά Σέρβια στην Κοζάνη κα
ταστράφηκαν, καθώς χρησιμοποιήθηκαν ά πό τούς εδω διμοπώ λες τής πόλης.50
ΤΟ «ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΡΙΟΝ ΚΟΖΑΝΗΣ» (1916-1923)
Την 1η Ίαν. 1916 ιδρύθηκε τό Α ναγνω στήριου Κ οζάνης,51 τό όποιο άνέλαβε την
Κοινοτική Βιβλιοθήκη, στην ελληνική πλέον Κοζάνη. Τό Αναγνωστήριο α π ο
τελούσε ανεξάρτητο θεσμό τής τοπικής κοινωνίας με εύρύτερους πνευματικούς
στόχους. Συγκεκριμένα, ώς σκοπός του σωματείου άναφέρεται στο κα τα σ τα
τικό του «ή πνευματική επικοινωνία τών μελών αύτού καί εν γένει ή έξυπη-
ρέτησις τών πνευματικώ ν αναγκών τής κοινωνίας τής Κοζάνης καί ή διά τής
μορφώ σεως ήθική καί πνευματική βελτίωσις α ύτή ς».52 Τά σχέδια τών π ρ ω
τεργατώ ν ήταν μεγαλεπήβολα. Έ τσ ι, τό καταστατικό προέβλεπε τον εμπλου
τισμό τής Βιβλιοθήκης με ελληνικά καί ξενόγλωσσα βιβλία όλων τών επιστη
μονικών τομέων, καθώ ς καί εφημερίδες.03 Τό σω ματείο ιδρύθηκε «χάρις εις
την δραστηριότητα καί την φιλομουσίαν τών λογίων επιστημόνων Κοζάνης καί
τον χαρακτηρίζοντα αύτους πα τριω τισμ όν»,54 καί αριθμούσε π ερ ί τά εκατό
Πβ. Π α να γιω τίο η ς, Αιάλεξις. σ. 23.

49 Σ ιγ ά λ α ς, Α π ό τη ν π νευ μ α τική ν ζωήν. σ. 7.
50 Ό . π. . ο . Ι .
Τ ά ε γ κ α ίν ια τελ έσ τη κ α ν σ τις 30 Μ α ΐου 1916* βλ. Π α ν α γιω τίο η ς. Αιάλεξις. σ. 26.
52 Κ α τα σ τα τικ ό ν το ύ ά νεγνω ρ ισ μ ένο υ σ ω μ α τείο υ « Α να γν ω σ τή ρ ιο ν Κ ο ζά ν η ς ». Κ οζάνη
1916, σ. Σ3.
Κ α τα σ τα τικ ό ν 'Α ναγνω στηρίου, σ. 11: «... θέλει ίδ ρ υ θ ή Ά να γνω στή ριον, τό ό π ο ιο ν θ ά
χρ η σ ιμ εύ η ώ ς κ έντρ ον τού σ ω μ α τείο υ κ α ί θ ά π ρ ο ικ ισ θ ή δ ι ’ ημ ερ ησ ίου τ ύ π ο υ Ε λ λ η
νικ ού κ α ί ξενόγλω σσου, π ρ ο ς δ ε κ α ί δ ιά βιβλιοθήκης π λ ο υ τιζο μ έν η ς δ ι’ Ε λ λ η ν ικ ώ ν καί
ξεν ό γλ ω σ σ ω ν σ υ γ γ ρ α μ μ ά τ ω ν , α ν α γ ό μ ε ν ω ν ε ις π ά ν τ α ε π ισ τ η μ ο ν ικ ό ν κ λ ά δ ο ν κ α ί θι-
γόντο^ν δ λ α ς τ ά ς εκ φ ά ν σ εις τή ς φ ιλο λο γικ ή ς κ α ί κοινω νικής ζωής, ε ις τρ ό π ο ν ώ σ τε π ά ν
μ έλος νά εύρίσ κ η τό ε π α γ ω γ ό ν κ α ί χρ ή σ ιμ ον δ ι’ ε α υ τό ν βιβλίον».
54 Π α ν α γιω τίδ η ς. Αιάλεξις. σ. 24.
μέλη. ΟΙ πνευματικοί άνδρες πού πρωτοστάτησαν στην ϊδρυση ήταν ό πολιτικός

Γ. Βαρβούτης, ό Δ. Μπλιούρας, ό Α. Διάφας, ό γυμνασιάρχης Παν. Λιούφης, ό Γ.
Παπακωνσταντίνου, ό οικονόμος ιερέας I. Σιωπής κ.ά. Πρόεδρος τού σωματείου
ήταν ό (βοηθός επίσκοπος Κοζάνης) Ειρηνουπόλεως Φώτιος, μ ετέπειτα οικου
μενικός πατριάρχης (1929. ώς Φώτιος Β'). καί γρ α μ μ α τέα ς ό λογοτέχνης
Κ. Τσιτσελίκης.
Κ α τ’ αύτόν τον τρόπο, ή Βιβλιοθήκη α πό τήν κοινότητα πέρασ ε σε σω
μ α τείο ιδιω τικ ού χαρα κτή ρα . Ή π α ρ α λ α β ή τω ν βιβλίων α π ό το Α ναγνω
στήριο ά π ο τυ π ώ νετα ι στον κώδ. έγγρ. ΔΒΚ 89, ό όποιος περ ιέχει τον Ε π ί
σημο Κ α τά λ ο γ ο των βιβλίων τη ς Κ οινοτικής Β ιβλιοθήκης Κ ο ζά νης, πού π α -
ρεδόθησαν στο Α ναγνω στήριο - ό δεύ τερ ο ς γνω σ τό ς σ υ σ τη μ α τικός Κ α τά
λογος μετά τον Γ ρ α μ μ α το λο γικ ό τού 1873-, όλων δηλαδή των βιβλίων πού
διέθετε τότε ή Βιβλιοθήκη, τα όποια ανέρχονταν σέ 6.620 τόμους, πού α ντι
στοιχούν σε 3.229 τίτλους (είκ. 2).55 Στο τέλος τού κώ δικα (σ. 120) ύπά ρχει
έ γ γ ρ α φ ο π α ρ ά δ ο σ η ς-π α ρ α λ α β ή ς, με ήμερομηνία 22 Άπρ. 1916, τό όποιο
ύπογράφουν ό έφορος τής Κοινοτικής Βιβλιοθήκης ιερέας Νικ. Βαλλαγιάννης
ώ ς π α ρ α δ ο ύ ς και ό πρόεδρος του Α ναγνω στηρίου Φ ώτιος Ε ιρηνουπόλεω ς
ώς π α ρ α λα βώ ν.56 Ό Δήμος Κοζάνης επ ί δη μα ρχία ς Γ. Μάνου ένίσχυσε οικο
νομικά τον σύλλογο με τό ποσό των 3.000 δρα χμ ώ ν,5' ενώ ή κοινότητα μέ
2.500 δραχμές.08 Τό Αναγνωστήριο προσφέρθηκαν νά ύποστηρίξουν μέ χρη
ματικές συνεισφορές και μέ δωρεές βιβλίων και τό Π ανεπιστήμιο Αθηνών, ό
φιλολογικός σύλλογος Π αρνασσός. ό Σ ύ λλο γο ς π ρ ο ς διάδοσιν των Ελληνικών
Γ ρ α μ μ ά τω ν, οι πα νεπισ τημ ιακοί καθηγητές Μ ιστριώτης, Γ. Χ ατζηδάκης,
Σπ. Λάμπρος, ή Βιβλιοθήκη τής Βουλής, βιβλιοπωλεία καί εκδοτικοί οίκοι, καί
οί κάτοικοι τής πόλης.09
Ό Κ α τά λο γο ς φ έρ ει τον τίτλο (κώ δ. έγγρ . ΔΒΚ 89, φ. 1Γ): 'Επίσημος Κ α τά λ ο γ ο ς τω ν β ι

βλίων τη ς Κοινοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης, τή ς δωρηθείσης τω Άναγνω στηρίω Κοζάνης.
Ή α ν α γ ρ α φ ή τώ ν βιβλίων π ερ ιέχ ετα ι σ τίς σ. 1-120 το ύ α νω τέρω κώ δικα , ενώ οί σ. 121-
200 είναι ά γρ α φ ες. Οί τίτλοι τώ ν βιβλίων είναι κ αταχω ρισ μ ένοι βάσει περιεχομ ένου.
Π α ν ο μ ο ιό τυ π ο το ύ τ έ λ ο υ ς το ύ έ γ γ ρ ά φ ο υ σ το Δ ελια λή ς. Κ α τ ά λ ο γ ο ς έν τυ π ω ν , τ. 1,
είκ. 15.
Π α ν ο μ ο ιό τυ π ο τού έ γ γ ρ ά φ ο υ μ έ ή μ ερ ο μ η ν ία 22 Μ αρτ. 1916, π ο ύ π ισ τ ο π ο ιε ί τή χο
ρ η γία , στο Ν. Π. Δ ελιαλής, Κ ατά /^ογος έντυ π ω ν Δ ημοτικής Βιβλιοθήκης Κ οζάνης, τ. 2,
Θ εσσαλονίκη 1964. πίν. ΧΙΠΗ.
Ό π α λ α ιό ς θεσμ ός τή ς κοινότητας ύ φ ίσ τ α τ α ι -ό π ω ς π ρ ο κ ύ π τ ε ι α π ό τ ις π η γ έ ς - κ α ί μ ετά
την άπελευθέρο^ση τή ς Κοζάνης, π α ρ ά λ λ η λ α μέ τον νέο θεσμό το ύ Δήμου Κ οζάνης. Πρό
εδρ ο ς τη ς κοινότητας, όπο^ς καί ε π ί Τ ουρ κ οκρ α τία ς, είναι ό μ ητροπολίτης.
Π α ν α γ ιω τ ίδ η ς. Δ ιά λεξις. σ. 25. Τ ό α ν ω τ έ ρ ω π ισ τ ο π ο ιε ίτ α ι κ α ί α π ό ά τ α ξ ιν ό μ η τ α
έ γ γ ρ α φ α το ύ α ρ χ είο υ τή ς γ ρ α μ μ α τ ε ία ς τή ς Β ιβλιοθήκης.
Ό κανονισμός του Αναγνωστηρίου (άρθρο 31) όριζε ώς καθήκοντα του

έφορου τής Βιβλιοθήκης την εύθύνη για τη λειτουργία της, τη συντήρηση καί τον
εμπλουτισμό της μέσω αγοράς βιβλίων. Προέβλεπε ακόμη (άρθρο 32) τη μί
σθωση βιβλιοφύλακα με γνώσεις γυμνασίου, ό όποιος θά έπρεπε προηγουμένως
να καταβάλει χρηματική έγγύηση ϋψους όχι κατωτέρου των χιλίων δραχμών. Ό
βιβλιοφύλακας οριζόταν ύπεύθυνος για τη διατήρηση τάξης στη Βιβλιοθήκη, την
ταξινόμηση των βιβλίων, την έξυπηρέτηση των αναγνωστών κλπ. (άρθρο 33).
Χαρακτηριστικό είναι τό γεγονός ότι απαγορεύονταν οί πολιτικές συζητήσεις
στη Βιβλιοθήκη καί ή χρήση οινοπνευματωδών ποτών (άρθρο 34), ένώ α π α γο
ρευόταν έπίσης καί ό δανεισμός βιβλίων (άρθρο 35). Ιδια ίτερ ο βάρος έδιδε ό
σύλλογος στον έμπλουτισμό τής Βιβλιοθήκης με έφημερίδες του τοπικού Τύπου
καί με έλληνικά καί ξενόγλωσσα βιβλία (άρθρο 28). Τέλος, προέβλεπε ιδιαίτερο
τμήμα για τη στέγαση τού Ιστορικού Αρχείου (άρθρο 36).60
Ή λειτουργία τής Βιβλιοθήκης τό 1916 με την εύθύνη καί την πρωτοβουλία
φιλόμουσων πολιτών σηματοδοτεί μία αλλαγή στην προσέγγισή της. Έ νώ δη
λαδή προηγουμένω ς ή Βιβλιοθήκη θεωρούνταν κοινό αγαθό, ή πρω τοβουλία
τών πρω τεργατώ ν τού Αναγνωστηρίου αποτελούσε έκφραση τής πνευματικής
έλίτ, τής έκκλησίας καί τής πολιτικής γ ια συστηματικότερη προώθηση τών
γραμμ άτω ν. Σ ημαίνοντες πολίτες τής Κοζάνης μέσω τής ίδρυσης του Ανα
γνωστηρίου διεκδίκησαν τήν καταξίωσή τους ώς ήγετών στον χώρο τών γρ α μ
μάτων, τή διάκρισή τους από τήν ύπόλοιπη κοινωνία καθώς καί τήν καθοδή
γηση τών άλλων. ’Έ τσι, όπως προκύπτει από τον κανονισμό τού σωματείου,
σκοπός ήταν ή δημιουργία μιας έξέχουσας πνευματικά ομάδας, ή όποια θά συ
νέβαλλε στή «διά τής μορφώσεως ήθικήν καί πνευματικήν βελτίωσιν τής κοι
νωνίας τής Κοζάνης». Τό σωματείο από κοινωνικοοικονομική άποψη είχε σχε
τικά κλειστό χαρακτήρα61 -τ ά μέλη έπρεπε νά γνωρίζουν ανάγνωση καί γραφή
καί νά καταβάλλουν δύο δραχμές μηνιαίω ς- ένώ δέν έπιτρεπόταν ό δανεισμός
βιβλίων. Ε λεύθερη είσοδος στο Αναγνωστήριο προβλεπόταν μόνον γιά τά μέλη
καί τούς «φοιτητές», σέ όσους δηλαδή κατέβαλλαν δύο δραχμές μηνιαίως καί
ήταν άνω τών δεκαεπτά έτώ ν οί μαθητές τών σχολείων άπαλάσσονταν τής συν-
δρομης.
« Έ ν ίδ ια ιτ έ ρ ω τμ ή μ α τι τού α να γν ω σ τη ρ ίο υ θέλει ίο ρ υ θή ισ τορ ικ όν άρχεϊον. τό ό π ο ιο ν

θ ά π ερ ιλ α μ β ά ν η π ά ν ά να κ α λ υ π τό μ εν ο ν έ γ γ ρ α φ ο ν ή μνημείον ά να γό μ ενο ν εις τήν 'ιστο
ρ ία ν το ύ τό π ο υ » .
Π ρόσκληση γ ιά έ γ γ ρ α φ ή μελώ ν μέ ή μ ερ ο μ η ν ία 28.4.1916 ο η μ ο σ ιεύ θ η κ ε στήν το π ικ ή
ε φ η μ ε ρ ίδ α Η χώ τ η ς Μ α κ εδο ν ία ς, φ. 1.5.1916. Τ ό κ ε ίμ εν ο τή ς π ρ ό σ κ λ η σ η ς σ το
Χρ. Μ πέσας, Τό Χ ρονικό της Κ οζάνης 1914-1919. Ή Κοζάνη σ τ ά χρόνια το ύ μ ε γ ά λ ο υ
π ο λ έμ ο υ μ έ σ α ά π ό τις το π ικ ές έ φ η μ ερ ίδ ε ς . Κ οζάνη 1999.
Παρά τον μεγάλο ενθουσιασμό για την προώθηση των στόχων τού Ανα
γνωστηρίου και τής Βιβλιοθήκης, οι δύσκολες συνθήκες λόγω τού Α' Παγκοσμίου
πολέμου καθώς και οι κομματικές διαμάχες μεταξύ βενιζελικών καί βασιλικών,
δεν έπέτρεψαν την απρόσκοπτη λειτουργία του.62 Τό Αναγνωστήριο μετά από
βραχύχρονη λειτουργία τριών ετών άνέστειλε άδοξα τή δράση του στις άρχές
τού 1919. Ε ν τό ς τής τετρα ετία ς έως τό 1923 ακολούθησε ή Μ ικρασιατική
εκστρα τεία καί καταστροφή, εκδηλώθηκαν πολιτικές καί κοινωνικές α να τα
ραχές, ενώ επικρατούσε οικονομική δυσπραγία, κυρίως στους μικρασιάτες πρό
σφυγες πού έγκαταστάσθηκαν στον νομό Κοζάνης. Τέσσερα χρόνια μετά τή δια
κοπή λειτουργίας τού Αναγνωστηρίου, στις 10 Ίουλ. 1923. μέ έγγραφο πού υπ ο
γρά φ ο υν μέλη τού Αναγνωστηρίου, ολόκληρη ή περιουσία τού συλλόγου -ό λ α
τά βιβλία καί 64,35 δρ α χμ ές- περιήλθε στον Δήμο Κοζάνης.63
Η ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ (1923 κ.έ.)
Τό 1923 ό Δήμος Κοζάνης παρέλαβε τή Βιβλιοθήκη -διοίκηση καί βιβλία - ή

όποια έκτοτε λειτουργεί ώς δημοτική. Ό άριθμός τών βιβλίων πού παρέλαβε
ή νέα διοίκηση άνερχόταν στούς 6.251 τόμους βιβλίων, 584 χειρόγραφ α (χει
ρόγραφοι κώδικες καί κώδικες εγγράφω ν και 307 περιοδικά 64), γεγονός πού
άποδεικνύει τή σχετικά μικρή πρόοδο τής Βιβλιοθήκης κατά τήν περίοδο τής
Ό Π α ναγιω τίοης. Διάλεξις. σ. 25 α να φ έρ ει χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ά : « τ ά ρ α γ δ α ία π ο λ ε μ ικ ά γ ε

γ ο ν ό τα κ α ί ή ύ π ο λ α ν θ ά ν ο υ σ α δ υ σ τυ χ ώ ς κ ο μ μ α τικ ή έ μ π ά θ ε ια κ α τέσ τρ ε ψ α ν τήν π ν ε υ
ματικήν επικοινω νίαν, τήν αλληλεγγύην καί την συνεργασίαν, τό δε σω μ α τεϊον έπ α θ εν έκ
μ α ρ α σ μ ού κ α λ π α σ τικ ώ ς διατρέχοντος τον οργανισ μόν το υ κ α ί κ α τα π ν ίγο ν το ς π ά σ α ν ζα>-
ικήν ικ μ ά δ α » . - Τον Δ εκ α π εν τα ύ γο υ σ το το ύ 1918 έπ ισ κ έφ θη κ ε τό Α ναγνω στήριο - μ ε -
σούντος τού π ο λ έ μ ο υ - ό Έ λ . Β ενιζέλος ώ ς π ρ ω θ υ π ο υ ρ γό ς (π α ν ο μ ο ιό τυ π ο τή ς ενθύμησης
καί ύ π ο γρ α φ ή ς τού Βενιζέλου στο Δελιαλής. Κ α τά λ ο γο ς εντύπω ν . τ. 2. πίν. ΧΙΛΉ ). Ό Βε
νιζέλος έπισ κέφ θη κε πλήν τή ς Κ οζάνης καί τή Σ ιά τ ισ τα κ α ί τ ά Σ έρ β ια (βλ. κ α ί τήν έφημ.
τή ς Κ οζάνη ς Ηχώ τη ς Μ ακεδονίας, φ. 15.8. κ α ι 19.8.1916). Ή α νω τέρ ω ε π ίσ κ εψ η θά
π ρ έ π ε ι να θεω ρηθεί ώ ς έπικοινω νιακή προβολή της πολιτική ς το υ σ χετικ ά μέ τή συμμε-
τοχή τή ς χ ώ ρ α ς στον πόλεμ ο, κ αθώ ς κ α ί ώ ς π ρ ο σ π ά θ ε ια στήριξης το ύ φ ρονή μ α τος τώ ν
κ ατοίκ ω ν τή ς Μ ακεδονίας. Δύο μήνες π ρ ιν είχε λήξει ή μ άχη το ύ Σ κρ ά , ενώ έναν μήνα
α ρ γ ό τερ α ά ρχιζε ή συμ μ α χικ ή επίθεσ η βυρείω ς τού Αξιού. Πλήν τού Βενιζέλου. τό Άνα-
γνοοστήριο έπισ κ έφ θη κ ε καί ό σ υντα γμ α τά ρχη ς Ή πίτη ς, π ο ύ πολέμησε τό 1912 στή Δυτ.
Μ ακεδονία, ό νομάρχης Δελακοβίας καί ό γενικ ός διοικητής I. Ήλιάκης* βλ. Παναγιοοτίοης.
Δ ίάλεξις . σ. 25.
Έ κ μ έρ ο υ ς το ύ σ υλλόγου ύ π ο γ ρ ά φ ο υ ν οι Δ. Μ π λ ιο ύ ρ α ς κ α ί Α. Π α π α β α σ ιλ είο υ , ενώ έκ
μ έρ ο υ ς το ύ Δήμου ό δ ή μ α ρ χο ς Ν. Τ σ ιμ η νάκ ης. Π α ν ο μ ο ιό τυ π ο το ύ έ γ γ ρ ά φ ο υ σ το Δε-
λιαλής. Κ α τ ά λ ο γ ο ς έντυ π ω ν, τ. 2. πίν. Π
Βλ. Π α ν α γιω τίδη ς. Δίάλεξις. σ. 27.
διοίκησής της α πό τό Αναγνωστήριο, δηλαδή 526 νέες προσκτήσεις, καθώς τό

Αναγνωστήριο είχε παραλάβει 6.620 τόμους. Αμέσως μετά την παραλαβή τής
Βιβλιοθήκης ορίστηκε επιμελητής της ό φιλόλογος καθηγητής Γ. Παναγιωτίδης.
Ό ίδιος αναφέρει τό 1923 τον τρόπο με τον όποιο εργάστηκε γ ια τήν ταξινό
μηση των βιβλίων:65
Τά εν αταξία εύρεθέντα βιβλία κατετάγησαν κα τ’ επιστημονικός κατη

γορίας και άνεγράφησαν εις πλήρη κατάλογον, δυνάμενον να παράσχη
και πλήρη εικόνα του περιεχομένου, άλλα και πάσαν ευκολίαν εις τήν
χρησιμοποίησιν των βιβλίων. Διά της άντιγραφής εκ του καταλόγου βι
βλίου ¿ορισμένης κατηγορίας μετά των συμβόλων καί άριθμών του όυ-
νάμεθα νά εΰρωμεν τό ζητουμεν ον βιβλίον εις ολίγα δευτερόλεπτα. Μένει
ήδη ή σύνταξις καί ετέρου βοηθητικού διά τούς άναγνώστας καταλόγου
κατ' άλφαβητικήν τάξιν των τε συγγραφέων καί των συγγραμμάτων ή διά
πινακίδων κα τ' έπιστήμας κατανομή, ΐνα κατά τον πλουτισμόν της βι
βλιοθήκης τηρείται συνέχεια.
Περαιτέρω ό Παναγιωτίδης, όσον αφορά τήν οργάνωση τής λαϊκής, όπω ς τήν
χαρακτήριζε. Βιβλιοθήκης, πρότεινε τή δημιουργία τριών τμημάτων: τό ε π ι
στημονικό. τό λαϊκό και τό μαθητικό. Έ τ σ ι, προβλεπόταν αφενός ή επισ τη
μονική ανάδειξη τής Βιβλιοθήκης, αφετέρου ή εξυπηρέτηση τού εύρέος κοινού
άλλα και των μαθητών. Τό επιστημονικό τμήμα εννοείται ότι θά εξυπηρετούσε
ερευνητές πού θά μελετούσαν τό αρχειακό ύλικό και θά χρησιμοποιούσαν τήν
επιστημονική βιβλιογραφία. Γιά τό λαϊκό και τό μαθητικό τμήμα αναφέρει ό
Παναγιωτίδης:66
Τό λαϊκόν τμήμα έχον κατά συνοικίας καί παραρτήματα περιλαμβάνει

όλας τάς εφημερίδας καί τά περιοδικά. εικονογραφημένα καί μή. παν κα
τάλληλον διά τον λαόν βιβλίον. είτε θεωρητικόν είτε πρακτικόν καί ώφε-
λίμων γνώσεων, παν διασκεδαστικόν καί τερπνόν άνάγνωσμα. Εις αυτό
λαμβάνουν χώραν καί διαλέξεις καί λαϊκά μαθήματα. Τό μαθητικόν
τμήμα, ιδία εν Αμερική άπαραίτητον παράρτημα παντός σχολείου καί συ
μπλήρωμα τής έκπαιδεύσεως άποτελούν. περιλαμβάνει ό,τι ελκυστηκόν
(!) καί φίλον εις τά παιδιά άναλόγως τής ηλικίας καί τού βαθμού τής
άναπτύξεώ ς των δύναται νά περιληφθη εις βιβλίον. Εικόνες, προπλά
σματα. όργανα, βιβλία έγκυκλοπαιδικά λεξικά καί πλεϊστα άλλα εύρί-
σκουσι τά παιδιά εις τάς βιβλιοθήκας των.
65 "Ο .π., σ. 28.

66 Ό . π . , σ. 30.
Βάσει των ανωτέρω, ό Π αναγιω τίδης θεωρούσε ότι ή Βιβλιοθήκη έπ ρ επ ε νά

προσφέρει στους αναγνώ στες πληροφορίες γ ια την έπικαιρότητα, επιστημο
νικές γνώ σεις άλλα και ψυχαγωγία, ενώ ταυτόχρονα θά έπρεπε νά είναι ελκυ
στική για τά παιδιά.
Κ ατά την περίοδο 1930-1959 διετέλεσε έφορος τής Βιβλιοθήκης ό Νικό
λαος Δελιαλής, ό όποιος εργάστηκε όσο κάνεις άλλος γιά τη Βιβλιοθήκη, έκδί-
δοντας καταλόγους τών έντυπων και άξιοποιώντας τό ύλικό τής Βιβλιοθήκης.67
Κ ατά τή γερμανική κατοχή μάλιστα διέσωσε τά πολύτιμα βιβλία της Βιβλιο
θήκης ά π ο κ ρ ύ π το ντά ς τα σε άσφ αλές μέρος.68 Κ ατά τή δεκ α ετία τού 1930
(Φεβρ. 1930. Μάρτ. και Ίούλ. 1931, Αΰγ. 1937) ό καθηγητής τού Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης Αντώνιος Σ ιγά λα ς κα τέγρ α ψ ε συνοπτικά τά χειρ όγρα φ α και
τά έγγραφ α. Από τό 1923 και ως τό 1932 ή Βιβλιοθήκη στεγάστηκε στο Δη
μαρχείο (είκ. 3).69 Τό 1934 άνηγέρθη νέο δημαρχιακό μέγαρο, στο ισόγειο του
όποιου μεταφέρθηκε καί ή Βιβλιοθήκη, πού περ ιελά μ βα νε άναγνω στήρια,
αίθουσα ερευνητών, αίθουσα αρχαιολογικού μουσείου καί αίθουσα λαϊκής τέ
χνης.70 Τό 1945 ιδρύθηκε με Βασιλικό Διάταγμα τό Μ όνιμο Τοπικό Ισ το ρ ικ ό
Α ρχείο Κ οζάνης,71 τό όποιο βάσει νόμου ύπήχθη στά Γενικά Α ρ χεία το ύ Κ ρ ά
τ ο υ ς , καί συμπεριέλαβε τις συλλογές τών άρχείων τής Δημοτικής Βιβλιοθήκης,
του ναού τού Άγ. Νικολάου, τού συμβολαιογραφείου Δ. X. Πράσσου καθώς καί
τού παλαιού ύποθηκοφυλακείου Κοζάνης.72
Δελιαλής, Κ α τά λο γο ς εντύπω ν, τ. 1-2. - Γ ιά τις έκόόσεις του βλ. Α. Στ. Κ αρακούλας. «Ν. Π.
Δελιαλής 1895-1979. Ή ζωή και τό έρ γο του», Έ λιμειακά 6-7 (Σ επτ.-Δ εκ. 1983) 150-152.
Στρ. Ή λιαοέλης. «Ν ίκος Δελιαλής. ‘Α ίσθημα εύθύνης. Θ ρύλος και π ρ α γ μ α τικ ό τη τα μ ια ς
ισ τορίας το ύ Ά η -Λ αζάρου’», Έλ ιμειακά 6-7 (Σ επτ.-Δ εκ. 1983) 175-184.
Πβ. Δ ελιαλής. Κ α τ ά λ ο γ ο ς ε ν τύ π ω ν . τ. 1, είκ. 16. Ή Β ιβλιοθήκη π ρ έ π ε ι νά είχε κ α τ ε -
ο α φ ισ θ ε ί τό 1916· βλ. ανω τέρω , σημ. 30.
Τ ό νέο κτή ρ ιο κ α ί τή Β ιβλιοθήκη έ π ισ κ έ φ θ η κ ε ό β α σ ιλ ιά ς Γ εώ ρ γιο ς Β' σ τις 10.5.1936
(π α ν ο μ ο ιό τ υ π ο τή ς ύ π ο γ ρ α φ ή ς το υ α π ό τήν ε π ίσ κ ε ψ η σ το Δ ελια λή ς. Κ α τ ά λ ο γ ο ς
εντύ π ω ν , τ. 2. πίν. ΗΧΐν). Με τήν α νω τέρω επ ίσ κ εψ η ό β α σ ιλιά ς π ιθ α ν ώ ς ά π ο σ κ ο π ο ϋ σ ε
στη νομ ιμ οποίησ ή το υ σ το α ίσ θη μ α τώ ν π ο λ ιτώ ν μ ε τά τό νόθο δ η μ ο ψ ή φ ισ μ α το ύ Νοεμ.
1935. π ο υ τον έ π α ν έ φ ε ρ ε στή χώ ρ α . Σ τ ις 26.9.1947 τή Β ιβλιοθήκη έπ ισ κ έφ θ η κ ε ό β α
σ ιλ ιά ς Π αύλος, ό ό π ο ιο ς π έ ν τε μήνες π ρ ιν είχε δ ια δ ε χ θ ε ί τον Γ εώ ρ γιο (π α ν ο μ ο ιό τυ π ο
τή ς ύ π ο γ ρ α φ ή ς το υ σ το Δ ελιαλής. Κ α τ ά λ ο γ ο ς έ ν τ υ π ω ν , τ. 2, π ίν . Γ Χ ΐν ). Π ρ ο φ α νώ ς
κ α ί α ύ τή ή ε π ίσ κ ε ψ η ή τα ν έπικ ο ινω νια κ ή . ενώ έ π ιπ ρ ο σ θ έ τ ω ς μ π ο ρ ε ί νά θεω ρ η θεί ότι
σ τό χευ ε στήν ενίσχυση τώ ν θέσων τή ς Π ο λ ιτεία ς κ α τ ά τον Ε μ φ ύ λ ιο π ό λ εμ ο . Σ η μ ειω -
τέο ν ό τι τό σ τ ρ α τη γ ε ίο τώ ν επ ιχειρ ή σ εω ν το ύ κ υβερ νη τικ ού σ τ ρ α το ύ β ρ ισ κ ό τα ν στον
π ερ ίβ ο λ ο το ύ να ού το ύ Αγ. Α θα νασ ίου σ τή ν ό τια π λ ε υ ρ ά τή ς Κ οζάνης.
Γ ιά τό 'Ισ τορ ικ ό Α ρχείο βλ. Κ. Κ α μ π ο υ ρ ίδη ς, « Τ ό Μ όνιμο Τ ο π ικ ό 'Ισ τορ ικ ό Α ρχείο Κ ο
ζά νη ς». Α υ τικ ο μ α κεδ ο νικ ά Γ ρ ά μ μ α τα 2 (1991) 111-115, κ α ί Σ ιγ ά λ α ς. Ά π ό την π ν ε υ
μ α τικ ή ν ζωήν . σ. 5.
72 Τήν π ε ρ ίο δ ο 1945-1972 διευ θυ ντή ς το ύ 'Ισ το ρ ικ ο ύ Α ρ χείου δ ιετέλ εσ ε ό Ν. Π. Δ ελιαλής.
Τό έτος 1963 ή Δημοτική Βιβλιοθήκη ονομάστηκε Κ οβεντάρειος προς τιμήν

των Κωνσταντίνου και Δημητρίου Κοβεντάρου. αποδήμων Κοζανιτών των ΗΠΑ,
οί όποιοι χρηματοδότησαν τήν επέκταση τού δημαρχειακού μεγάρου -τ ό πίσω
μέρος τού σημερινού Δημαρχείου- στο όποιο στεγαζόταν ή Βιβλιοθήκη (είκ. 4).73
Κατά τήν περίοδο 1960-1995 διευθυντής τής Βιβλιοθήκης διετέλεσε με ένα μικρό
διάλειμμα ό Βασίλης Σαμπανόπουλος. Ή ΔΒΚ αποτελούσε τμήμα τού Δήμου Κο
ζάνης ως τό 1985. όταν άποτέλεσε ΝΠΔΔ τού Δήμου* α πό τότε διοικεϊται άπό
συμβούλιο οριζόμενο άπό τό Δημοτικό Συμβούλιο. Ή Βιβλιοθήκη στεγάζεται σή
μερα σε κτήριο τού Δήμου Κοζάνης στο κέντρο τής πόλης, όπου μετακόμισε τό
έτος 1985. Τό 1995 ιδρύθηκε τό Ινσ τιτο ύτο Βιβλίου και Ανάγνω σης με πρωτο
βουλία τού ύπουργείου Πολιτισμού και τού Δήμου Κοζάνης.74 πού λειτούργησε
επί 12ετία υποβοηθητικά προς τή Δημοτική Βιβλιοθήκη. Τον Ιούνιο τού 2004
έγκρίθηκε άπό τήν Κοινωνία τής Π ληροφορίας πρόγραμμα γιά ψηφιοποίηση και
επιστημονική τεκμηρίωση χειρογράφων, εγγράφων και εντύπω ν τής Βιβλιοθήκης,
τό όποιο περιλαμβάνει τήν καταγραφή βάσει των συγχρόνων δεδομένων τής
ερευνάς μεγάλου μέρους τού αρχειακού ύλικού. Τέλος, νέα εποχή γιά τή Βιβλιο
θήκη αναμένεται νά εγκαινιαστεί με τό ήδη ύπό ανέγερση νέο σύγχρονο κτήριο
της Βιβλιοθήκης.
Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ
Ό εμπλουτισμός τής Βιβλιοθήκης με βιβλία βασιζόταν πάντοτε σε δωρεές και

όχι σέ αγορές, οί όποιες πρέπει νά ξεκίνησαν μόλις κατά τον μεσοπόλεμο, αλλά
καί πάλι ύπολείπονταν κατά πολύ των δωρεών. Σημαντικές είναι οί δωρεές επι
σκόπων, λογίων, έμπορων αλλά καί απλών πολιτών, ένώ κοινό είναι τό αίσθημα
δω ρεάς βιβλίων σέ όλους τούς πολίτες, ά πό τον επίσκοπο Μελέτιο Κατακάλου
(1745) ως τον μητροπολίτη Διονύσιο Ψ αριανό (1995).
Τό 1690 ή Βιβλιοθήκη διαθέτει 440 τόμους θρησκευτικών καί φιλολογικών
βιβλίων. Καθώς ή σημερινή Βιβλιοθήκη προήλθε ά πό τή σχολική βιβλιοθήκη του
κοινοτικού σχολείου τής πόλης, σέ α ύτούς τούς τόμους θά π ρ έ π ε ι νά π ε ρ ι
λαμβάνονταν κά ποιες συνηθισμένες εκδόσεις γλωσσικού κυρίω ς χαρακτήρα.
Τ ά θ εμ έλ ια τέθη κ α ν σ τ ις 31.6.1961. ένώ τ α ε γ κ α ίν ια τελέσ τη κ α ν σ τ ις 6.12.1963, η μ έρ α

εο ρ τή ς το ύ π ο λ ιο ύ χο υ τη ς πόλης ά γ. Ν ικολάου· βλ. Δελιαλής. Κ α τ ά λ ο γ ο ς εντύπω ν, τ. 2.
π ίν. ΙΙΙ-Χ ΙΙΙ. Π ριν ά π ό τ ά ε γ κ α ίν ια , σ τ ις 24-2 5 .8 .1 9 6 3 , τή Β ιβλιοθήκη έ π ισ κ έ φ θ η κ ε ό
ο ικ ο υ μ ε ν ικ ό ς π α τ ρ ιά ρ χ η ς Ά θη να γόρ α ς· βλ. Δ ελια λής. Κ α τ ά λ ο γ ο ς έντυ π ω ν , τ. 2. π ίν .
ΣΧ ΙΧ . ΣΧ Χ ΙΙ, ΣΧ Χ ΙΙΙ.
74 Φ ΕΚ φ. 1045/20.12.1995. αρ. 10357.
καθώς και φιλοσοφικά, θεολογικά και φιλολογικά έντυπα. Ακόμη, είναι φυσικό
νά κατέληξαν στη Βιβλιοθήκη χειρόγραφα μαθημάτων, εϊτε δασκάλων ει'τε μα
θητών (μαθηματάρια). όπω ς άποδεικνύεται και από σημειώματα χειρογράφων
τής Βιβλιοθήκης.'5 Πιθανή είναι, όπω ς προαναφέρθηκε. ή ύπαρξη αποδείξεων
δανεισμού βιβλίων άπό τό 1720. Τό 1752 στη Βιβλιοθήκη προστέθηκαν τά βι
βλία του επισκόπου Μ ελετίου.'6 ό όποιος ύπήρξε χρονικά ό πρώ τος ά πό τους
δωρητές βιβλίων στη Βιβλιοθήκη. Τό 1791 ό ιεροδιδάσκαλος Ιω ν ά ς παρέλαβε
545 τόμους.
Τό 1800 τά βιβλία άνέρχονται στα 8 2 2 ." Τό 1811 πεθα ίνει ό επίσκοπος
Θεόφιλος καί δωρίζει τά βιβλία του στη Βιβλιοθήκη.'8 Τό 1818 ό επίσκοπος
Β ενιαμίν μ ετα β α ίνει στη Μ ολδοβλαχία, όπου π α ρ α λ α μ β ά ν ει δω ρ εά έκατό
τόμων ά π ό τους αποδήμους.79 Τον Φ εβρουάριο του 1819 ό Μ εγδάνης. κατά
τό μνημόσυνο τών «συνδρομητών των έν Κοζάνη Σχολείων», αναφέρει ώς δω
ρητές βιβλίων στη Βιβλιοθήκη α ρ χιερ είς τής έ π α ρ χ ία ς Κ οζάνης καί άλλων
επαρχιώ ν, ιερείς, ίερομονάχους. εύπορούς πολίτες, εκδότες, σ υγγρα φ είς καί
εμ π ό ρ ο υ ς.80 Ό ίδ ιο ς τονίζει την ιδια ίτερ η διάθεση τώ ν κατοίκω ν γ ια προ- *23
Πβ. τ ο ύ ς κ ώ δ . ΔΒ Κ 75 (έτ. 1683). 46 (έ τ. 1 685). Μ α θ η μ α τ ά ρ ια κ α τ έ λ η γ α ν σ τη Β ι

βλιοθήκη κ α ι α ρ γό τερ α , ώ ς τις α ρ χ έ ς το ύ 19ου αί.· πβ . κ ώ δ. 32 (έτ. 1723). 71 (έτ. 1756).
23 (έτ. 1787), 11 (έ τ. 1796). 18 (έ τ. 1802), 44 (έ τ. 1813). 112 (έτ. 1821). Βλ. κ α ί την
ε ρ γ α σ ία τή ς Β ε ν ε τία ς Χ α τζο π ο ό λ ο υ στον π α ρ ό ν τ α τόμο.
Ό Μ ελέτιο ς Κ α τα κ ά λ ο υ οιετέλεσ ε ε π ίσ κ ο π ο ς Σ ερ β ίω ν κ α ι Κ οζά νη ς κ α τ ά την π ε ρ ίο δ ο
1734-1752. Ό Λ ιούφης, Ισ τ ο ρ ία τη ς Κ οζάνης, σ. 56. α ν α φ έρ ε ι ό τι ό Μ ελέτιος « έ γ έ ν ε τ ο
σ π ο υ δ α ίο ς κ α θ ιε ρ ω τ ή ς τή ς έν Κ οζά νη δ η μ ο σ ίο υ Β ιβλιοθήκης, ε ις ήν π ρ ο σ έ φ ε ρ ε τήν
π λ ο υ σ ία ν συλλογήν τώ ν βιβλίων το υ » . Ό α νω τέρ ω ισ χυρ ισ μ ός π ρ έ π ε ι νά σ χ ε τίζ ετα ι μέ
τή δ ω ρ ε ά κ α ί όχι μέ τήν ίδ ρ υ σ η Κ οινοτική ς Β ιβλιοθήκης. Ό Μ εγδά ν η ς α ν α φ έ ρ ε ι στήν
Α γ γ ε λ ία , σ. 49: « π ρ ώ τ ο ς ά φ η σ ε τήν Β ιβλιοθήκην το υ ε ις τό Σ χο λείο ν τή ς Κ οζάνη ς».
Π α ν α γιω τίδη ς, Διάλεξις. σ. 21. Ό ίδ ιο ς δ ίν ει σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έν α σ τ ο ιχ ε ία κ α ί γ ια το ν α ρ ιθμ ό
βιβλίω ν ώ ς τό έ τ ο ς 1923. π ά ν τ ο τε χω ρ ίς π α ρ α π ο μ π ή σέ π η γές.
Μ εγδά νη ς, Α γ γ ε λ ία , σ. 49: « μ ε τ ’ α ύ τό ν [= ε π ίσ κ ο π ο ς Μ ελέτιος] τρ ίτ ο ς ά ρ χ ιε ρ α τ ε ύ σ α ς
κ ύ ρ ιο ς Θ εόφ ιλος ό Β ερροια ίος, τήν ηύξησεν ύ π έ ρ τό δ ιπ λ ά σ ιο ν ά π ό όσην την εύ ρ εν » .
Πβ. κ α ί Λ ιούφ ης. Ι σ τ ο ρ ία τη ς Κ οζάνης, σ. 79.
Λ ιούφ ης. Ισ τ ο ρ ία τη ς Κ οζάνης, σ. 81. Μέ τήν α ν ω τέρ ω δ ω ρ ε ά π ιθ α ν ό ν νά σ χ ε τίζ ετα ι
τό ά φ ιε ρ ω μ α τ ικ ό σ η μ είω μ α τού έ τ ο υ ς 1818, τό ο π ο ίο σ ώ ζ ε τα ι σέ έ ν τ υ π ο τή ς Β ιβ λιο
θήκης: Α φ ιέρ ω μ α τ ο ύ έν Π έσ τη κ υ ρ ίο υ Γ εω ργίου Π α σ χά λη εις την βιβλιοθήκην τη ς
έν τζατρίδι το υ Κ οζά νη Ε λλη ν ικ ή ς Σ χο λή ς. 1818. Μ ά ρ τιο ς. 10. Π α ν ο μ ο ιό τυ π ο τού
σ η μ ειώ μ α το ς σ το Δ ελιαλής. Α να μνηστική ε κ δ ο σ ις , σ. 104β.
Μ εγδά νη ς. Α γ γ ε λ ία , σ. 16: « έξεφ ώ νη σ ε τον Κ α τά λ ο γο ν ά π ό όσ ο υ ς ά φ ιέ ρ ω σ α ν Β ιβλία
ε ις Π λουτισμόν τή ς Β ιβλιοθήκης. Α ρ χιερ είς τή ς α ύ τή ς Έ π α ρ χ ία ς . κ α ί άλλω ν Ε π α ρ χ ιώ ν .
"Ιερείς, κ α ί "Ιερομ ονάχους. ’Ά ρχοντας, κ α ί έ κ δ ιδ ό ν τ α ς π ρ ο ς Δ ιανομ ήν Β ιβ λία. Π ε π α ι
δ ε υ μ έ ν ο υ ς π έ μ ψ α ν τ ε ς έκ τώ ν έ κ δ ε δ ο μ έ ν ω ν Βιβλίο^ν τω ν. Π ρ α γ μ α τ ε υ τ ά ς π α τ ρ ιώ τ α ς .
κ α ί ξένους, κ α ί π ά ν τ α ς κ α τ ά Τάξιν. κ α ί Ε π ά γ γ ε λ μ α τ ο ύ ς ε ίσ α γ α γ ό ν τ α ς Β ιβλία εις τήν
Β ιβλιοθήκην μ α ς» .
σφορά στην π α ιδ εία τής πόλης.81 Την 'ίδια εποχή ή Βιβλιοθήκη αριθμεί περί
το ύ ς χίλιους τόμους, αφού προσετέθη σα ν κα ι δω ρ εές α π ό α γο ρ ές των
αδελφώ ν Τ ακιατζή.82 Σ τις 15 Μαρτ. 1820 ό Γ. Ρουσιάδης έξουσιοδοτεϊται μέ
έπιτροπικό γράμμ α τού επισκόπου Βενιαμίν και των προκρίτων τής Κοζάνης,
μέ σκοπό να παραλαμβάνει στη Βιέννη δω ρεές βιβλίων προς τη Βιβλιοθήκη.83
Σέ καταγραφή τού έτους 1829 άναφέρονται 895 τόμοι.84 Τον ’Ιούνιο τού 1832
ό I. Κουϊμτζής είχε εξουσιοδοτηθεί α πό τήν κοινότητα Κοζάνης μέ τήν π α ρ α
λαβή τυχόν δωρεών (χρημάτων ή βιβλίων) για τά σχολεία τής Κοζάνης από τήν
Αύστρία.83 Βιβλία άπέστελλε καί α πό τήν Πέστη ό Δημ. Τακιατζής, πού διε-
Μ εγδάνης, Α γγελία , σ. 84-85: « ά λ λ α κ α ι ή φ ιλόμουσος, καί ή φ ιλόκαλος Δ ιάθεσις πολλώ ν

ά π ο ίκ ω ν Κ οζανιτών, κ α ί ή Φ ιλοτιμία π ερ ισ σ οτέρω ν φ ιλογενώ ν κ α ι ομ ογενώ ν Ξ ένω ν (τώ ν
ό π ο ιω ν τ ά τ ίμ ια ’Ο νόματα, κ α ι α ί ό π ο ια ιό ή π ο τε Χ ορηγίαι. κ α ί Σ υνεισ φ ορα ί. φ α ίνο ντα ι
κ α τ α γ ε γ ρ α μ μ έ ν α εις τον Κ ώ δικα τη ς Σχολής, κ α ί τή ς Βιβλιοθήκης, κ α ί κ α τ ’ ’Έ τ ο ς ά να -
φ έρ ο ν τα ι ε π ’ Ε κ κ λ η σ ία ς, καί ο ια ιω ν ίζο ντα ι εις τό γενόμ ενον ύ π έ ρ α ύ τώ ν κοινόν Μνη-
μ ό συνον) σ υ ν ε ρ γ ε ί ε ις το ϋ το όχι ό λ ιγ ώ τερ ο ν α π ό τήν Π ρ οθυμ ία ν, κ α ί τον Ζήλον τώ ν
Πολιτών, έ π ειο ή πολλαχόθεν. κ α ί π ο λ λ ά κ ις έκ τοιούτω ν ά γα θ ο π ρ ο α ιρ έ τω ν Ανδρών. καί
χρ η μ α τικ ή Β οή θεια έπέμ φ θη. κ α ί Β ιβ λία δ ιά Π λουτισμόν τή ς Β ιβλιοθήκης, κ α ί Χ ρήσιν
π τω χ ώ ν Μ αθητών, κ α ί έλ π ίζετα ι κ α ί εφ εξής».
Κ α λ λ ιό π η 1.9.1819, σ. 156: « Ό μή λ α ν θ ά ν ω ν σε όχι μ ικ ρ ό ς α ρ ιθ μ ό ς τώ ν Βιβλίουν τή ς
Σ χολή ς έπη υ ξή νθη ά κ ό μ ι ώς χιλ ίο υ ς Τ όμ ους, α π ό το ύ ς ό π ο ιο υ ς μ έρ ο ς μ εν άφιέρο^σαν
δ ιά φ ο ρ ο ι τώ ν ή μ ετέρ ω ν Φ ιλόκαλω ν Σ υ μ π ο λ ιτώ ν , μ έρ ο ς δ ε ήγορ ά σ θησ αν δ ιά φ ρ ο ν τίδο ς
τώ ν Φ ιλ ο γεν ώ ν κυρίου ν Α ύ τα δ έλ φ ω ν Τ α ϊκ α τζ ή . ο ϊτ ιν ε ς έ κ λ εχ θ έ ν τ ε ς. κοινή γνώ μ η .
’Έ φ ο ρ ο ι κ α ί Ε π ίτ ρ ο π ο ι τής Σ χολή ς ά ν εδ έχθ η σ α ν τό β ά ρ ο ς το ύ τ ο έν π ρ ο θ υ μ ία κ α ί ώ ς
έν θ ερ μ ο ι το ύ κ α λού ζη λω τα ί».
Τ ό α ν τ ίγ ρ α φ ο το ύ π ρ ω τ ο τ ύ π ο υ μ έ ή μ ε ρ ο μ η ν ία 15.3.1820 σ ώ ζ ε τ α ι σ το ν κ ώ δ . έ γ γ ρ .
ΔΒ Κ 8. σ. 154 (σ. 136 ν έα ά ρίθμ .): έκ ρ ίν α μ εν δίκαιον ά μ α κα ι ε ύ λ ο γ ο ν ϊνα έ π ιφ ο ρ -
τίσω μ εν α ύ τώ και την φ ρ ο ν τίδ α το ύ σονάζειν έ π ιμ ελ ώ ς ό σ α τ ε ά λ λ α διά το ύ τ ύ π ο υ
νεω στί έξεδό θ η σ α ν και όσ α η δη έκ δ ίδ ο ν τα ι ή έκ δο θ ή σ ο ντα ι β ιβ λία δ ια ν εμ ό μ εν α δω
ρεώ ν π α ρ ά φ ιλελλήνω ν και φ ιλογενώ ν ά νδρώ ν. και ό σ α τώ ν π ρ ο ε κ δ ε δ ο μ έ ν α εύρεθή
τις φ ιλ ο γ ε ν ή ς ϊνα εις τήν π ρ ο δ ια λη φ θ εϊσ α ν βιβλιοθήκην τήν έν τη π α τρ ίδ ι ημών Κ ο
ζάνη ά φ ιερώ ση . ’Έ κ δ ο σ η τή ς έ π ισ το λ ή ς μέ λά θη σ το Δ ελιαλής, Α να μ νη στική έ'κδοσις.
σ. 6 3 -6 5 . Σ τήν ίο ια έ π ιτρ ο π ικ ή έπ ισ το λ ή ά ν α φ έ ρ ε τα ι ό Ρ ο υ σ ιά δ η ς ώ ς δο^ρητης βιβλίω ν
π ρ ο ς τή Β ιβλιοθήκη. Ό Μ εγδά νη ς α ν α φ έ ρ ε ι στήν Α γ γ ε λ ία , σ. 8 6 -8 7 γ ιά τον Ρ ουσ ιά δη :
« ο μ ο ίω ς κ α ί Γεο^ργιος ό Ρ ουσιάδης, ός τ ις έ γέν ετο γνοοστός εις τό Γ ένος δ ιά τήν έκδο-
θ εΐσ α ν Π α ρ ά φ ρ α σ ίν το υ τής Ί λ ιά δ ο ς το ύ Ό μ η ρ ο υ δ ιά π ο λ ιτικ ώ ν Σ τίχω ν κ α ί δ ι ’ ά λλα
Π ονήμ α τά του, κ α ί ή Π α τρ ίς το υ π ρ ο σ μ έν ει Μ έθεξιν κ α ί μ είζονος Ε ύ κ λ ε ία ς α π ό Σ υ γ
γ ρ ά μ μ α τ α το υ ά ξιο λο γώ τερ α , κ α ί τό Σ χολεϊόν τη ς έλ π ίζ ει π ρ ό θ υ μ ο ν Π α ρ άσ τασ ιν. κ α ί
Κ η δ α ιμ ο ν ία ν ε ις τ ά σ υ μ β ά λ λ ο ν τά τω , κ α ί ή Β ιβλιοθήκη τη ς Α ύξησιν, κ α θ ώ ς κ α ί έω ς
το ύ δ ε ηύξήνθη α π ό α π ε σ τα λ μ έν α π α ρ ' α υ το ύ α ρ κ ε τά α ξιόλογα , κ α ί α ν α γ κ α ία Β ιβλία».
Π α ν α γιω τίδ η ς. Αιάλεξις. σ. 21.
Κ ώ δ. έγγρ . ΔΒΚ 57. σ. 1-2: ά π ο κ α θ ισ τώ μ εν εις την Α υ σ τρ ια κ ή ν ε π ικ ρ ά τε ια ν τέλειο ν
καί π λη ρ εξο ύσ ιο ν έ π ίτρ ο π ο ν τη ς τ ε ε ν τα ύ θ α Ε λλη ν ικ ή ς ημών σ χο λή ς καί τή ς ά λλη -
λ ο δ ιδ α κ τικ ή ς το ν δια λη φ θ εν τα σ υ μ π ο λ ίτη ν μ α ς κύριον Ίω άννην Κ . Κ ουϊμτζή. διά νά
τέλεσε καί έφορος των σχολείων.*86*Ό Μιχαήλ Περδικάρης δωρίζει 246 τόμους
γαλλικών και ιταλικών κυρίως ιατρικών βιβλίων, ενώ τό 1839 ό Παν. Μουράτης
εκ Πέστης δωρίζει 173 βιβλία.8/ Τό 1851 με διαθήκη του ό μητροπολίτης Βε
νιαμίν (1815-1849) δωρίζει στη Βιβλιοθήκη 300 βιβλία.88 Τον ίδιο χρόνο κατα
λήγουν στή Βιβλιοθήκη 930 τόμοι α π ό τή δω ρεά του Εύφρονίου Ραφαήλ Πό-
ποβιτς.89 Τό 1852 τα βιβλία ανέρχονται στα 2.500, ενώ τό 1864 ή ελληνική κυ
βέρνηση χάριν τών μαθητών δωρίζει 160 τόμους.90 Τό 1880 ή Βιβλιοθήκη αριθμεί
5.600 τόμους.91 Τό 1899 ό Γρηγ. Μαρασλής αποστέλλει στή Βιβλιοθήκη Κοζάνης
εκδόσεις τής Βιβλιοθήκης ’Οδησσού.92 Τό 1907 ό Θ. Ν. Χαλκιάς δωρίζει 60 τό
μους.93 Ή δω ρεά του Σερβίων καί Κοζάνης Φωτίου αριθμούσε 678 τόμους.94
ενώ τά βιβλία του δώρισε στή Βιβλιοθήκη καί ό μητροπολίτης Κωνστάντιος.
π α ρ α λ α μ β ά ν η π α ρ ά τώ ν έκ εϊσ ε ένδη μ ο ύ ντω ν ο μ ο γενώ ν μ α ς και π α ρ ά τώ ν φ ιλ ε λ

λήνω ν ε τε ρ ο γ ε ν ώ ν ό σ α έ κ α σ τ ο ς ήθελε π ρ ο α ιρεθ ή ά π ό φ ιλ ο γ ε ν ε ία ς κ ιν ο ύ μ εν ο ς νά
ά φ ιερώ ση εις τ ά κοινω φελή τ α ύ τ α κ α τ α σ τ ή μ α τ α ε ίτ ε χ ρ ή μ α τ α ε ίτ ε β ιβ λία ε ίτ ε π ε ι
ρ ά μ α τ α ό π ο ια δ ή π ο τε ε ίτε ά λ λ α τινά χ ρ ή σ ιμ α εις την άλ^ληλοδιδακτικήν μ έθοδον και
εις π ρ ο κ ο π ή ν και έπ ίδ ο σ ιν τή ς νεολαία ς. ’Έ κ δ ο σ η το ύ ε γ γ ρ ά φ ο υ μέ α ρ κ ε τά λά θη σ το
Δ ελιαλής, Α να μνη στική έκδοσις. σ. 78-79. - Ό κώ δ. έ γ γ ρ . ΔΒΚ 57. σ. 18 6 -2 6 3 π ε ρ ιέ χ ε ι
τ ά έ σ ο δ α -έ ξ ο δ α τή ς Α λλη λοδιδα κτικ ής Σ χολής Κ οζάνη ς τά>ν ετώ ν 1830-1857· στή σ. α
Κ ώ διξ τώ ν τ ή ς π ο λ ιτε ία ς Κ ο ζά ν η ς Γ υμνα σίω ν, το ύ τ ε Δ ιδ α κ τικ ο ύ δ η λ ο ν ό τι τή ς
ά ρ χ α ία ς ελληνικής δ ια λ έ κ το υ . και το ύ 'Α λλη λο διδα κ τικ ο ύ. εν ώ κ α τ α γ ρ ά φ ο ν τ α ι τά
τε ά φ ιε ρ ώ μ α τ α τώ ν φ ιλο μ ο υ σ ω ν ά νδρ ώ ν . κα ι τ ά ά ν ή κ ο ν τα ά ν α γ κ α ια γ ρ ά μ μ α τ α
ε ις ά μ φ ό τ ε ρ α τ ά δ ιδ α κ τικ ά τ α ύ τ α κ α τ α σ τ ή μ α τ α , κα ι οι ετή σ ιο ι υ π ο λ ο γ ισ μ ο ί τώ ν
κ α τ ά κ α ιρ ο ύ ς έφ ο ρω ν εις α υ τά . Ή ένα ρ ξις έ γ έ ν ε τ ο ά π ό το ύ χιλ ιο σ το ύ ο κ τα κ ο σ ιο
σ τ ο ύ τρ ια κ ο σ το ύ έτο υ ς.
86 Ό Μ ε γ δ ά ν η ς α ν α φ έ ρ ε ι στήν Α γ γ ε λ ία , σ. 2 8 -2 9 σ το μ νημ όσ υνο το ύ Δ. Τ α κ ια τ ζ ή σ τις
8.2.1820: « ΤΗ τον ό ’Έ φ ο ρ ο ς εις αύτήν. κ α ι ό ε π ιμ ε λ έ σ τ α τ ο ς Κ η δ εσ τή ς δ ιά π ά σ α ν βελ-
τίω σ ίν της· κ α ί δ εν έλ ειψ ε κ α ί μ α κ ρ όθεν ε π ί τή ς Α π ο υ σ ία ς το υ νά έ π ιβ λ έ π η τ ά δ έο ν τα
κ α ί νά έν ν ο ιά ζη τα ι δ ιά τ ά χρήζοντα. κ α ί έω ς τή ς ύ σ τά τη ς Α να πνοή ς το υ ν ά ά π ο σ τέ λ η
β ιβλία π ρ ο ς Π λουτισμ όν τή ς Β ιβλιοθήκης κ α ί νά γ ρ ά φ η π ρ ο τ ρ ε π τ ικ ώ ς ύ π έ ρ τή ς κ α λή ς
Έ π ιδ ό σ ε ω ς τώ ν Τ έκ νω ν μ α ς» .
8/ Π α ν α γιω τίδ η ς. Διάλεξις. σ. 21.
88 ’Έ κ δο σ η τη ς διαθή κη ς σ το Δελ.αλής. Διαθήκαι εύ ε ρ γε τώ ν Κ οζάνης, σ. 3-9* πβ. Λ ιούφης.
Ι σ τ ο ρ ία τή ς Κ οζάνης, σ. 100, κ α ί κ ώ δ. έγγρ . ΔΒΚ 56, σ. 99-100.
89 Βλ. τήν ε ύ χ α ρ ισ τή ρ ια επ ισ το λ ή τώ ν εφ ό ρ ω ν τώ ν σχολώ ν Κ οζάνη ς π ρ ο ς τ ο ύ ς υ ιο ύ ς Χ α
ρίση τή ς 10.3.1852, υί ό π ο ιο ι ά νέλ α β α ν τήν π α ρ α λ α β ή τή ς βιβλιοθήκης τυ ύ Π ό π υ β ιτς
σ το ’Ιάσιο· κ ώ δ. έ γ γ ρ . ΔΒΚ 56. σ. 149-150.
90 Π α ν α γιω τίδ η ς. Διάλεξις. σ. 22.
91 "Ο .π., σ. 22.
92 Π α ν ο μ ο ιό τυ π ο τή ς α ρ χή ς κ α ί το ύ τέ λ ο υ ς το ύ έ γ γ ρ ά φ ο υ το ύ Μ αρα σλή σ το Δ ελιαλής.
Κ α τ ά λ ο γ ο ς εντύπω ν, τ. 2. πίν. XXX.
98 Π α ν α γιω τίδ η ς. Διάλεξις. σ. 24.
94 "Ο.π., σ. 27.
Τό 1873 συντάχθηκε από τούς δασκάλους του σχολείου ό Γ ρ α μ μ α το λο

γικό ς Κ α τά λ ο γο ς (κώδ. έγγρ. ΔΒΚ 88), ό οποίος άποτελεϊ τον παλαιότερο σω-
ζόμενο κατάλογο των βιβλίων τής Βιβλιοθήκης.95*Ό Κατάλογος συμπληρώθηκε
καί πάλι α π ό δασκάλους τό 1876.95 Ό Κ ατάλογος των βιβλίων είναι ταξινο
μημένος ειδολογικά. Τά βιβλία χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τήν ποίηση καί
τον πεζό λόγο. Ή τελευταία κατηγορία διακρίνεται σε βιβλία ιστορικά, φιλο
σοφικά. ρητορικά, τεχνογραφικά καί βοηθητικά (Χρηστομάθεια. Γραμματική,
Αισθητική). Συμπληρωματική αναγραφή -π ιθ α ν ώ ς τού έτους 1876- περιλαμ
βάνει βιβλία φιλοσοφικά, μαθηματικά, εκκλησιαστικά, βυζαντινούς συγγραφείς,
γεω γραφ ικά, λεξικά, νεότερη ποίηση. Η θική, έπιστολογραφικά βιβλία, περιο
δικά καί εφημερίδες. Στή συνέχεια (φ. 49ν-52Γ) ακολουθούν τά συνολικά 71 χει
ρόγραφ α καί τά ξενόγλωσσα βιβλία. Στον Γραμματολογικό Κ ατάλογο π ε ρ ι
λαμβάνονται ακόμη διάσπαρτα σημειώματα δωρεών βιβλίων προς τη Βιβλιο
θήκη μεταξύ τών σημειωμάτων δανεισμού.97 'Έ νας δεύτερος συστηματικός Κ α
τάλογος μετά τον Γραμματολογικό τού 1873 συντάχθηκε τό 1916 κατά τήν π α
ραλαβή τών βιβλίων τής Κοινοτικής Βιβλιοθήκης α πό τό Άναγνωστήριον Κο
ζάνης (κώδ. έγγρ. ΔΒΚ 89), καί περιλαμβάνει 6.620 τόμους.98
Τό 1923 ό Δήμος Κοζάνης π α ρ έλα βε α π ό τό Ά ναγνωστήριον Κοζάνης
6.251 έντυπα, 238 βιβλιοδεμένα χειρόγραφα, 346 χειρόγραφ α ημιτελή καί εις
φύλλα. 307 τόμους περιοδικών.99 Τό 1939 ό Σ ιγάλας υπολογίζει τά έ'ντυπα σέ
Βλ. κ α ί α νω τέρ ω , σ. 267.

Σ το ν κ ώ δ . έ γ γ ρ . ΔΒ Κ 88. φ. 4Γ, σ τη ν α ρ χ ή το ύ Κ α τ α λ ό γ ο υ α ν α γ ρ ά φ ε τ α ι: Γ ρ α μ μ α
το λ ο γ ικ ό ς Κ α τ ά λ ο γ ο ς της έν Κ οζάνη Β ιβλιοθήκης 1873 τα ξινο μ η θ είς υ π ό τώ ν τ ό τ ε
διδα σ κά λω ν Ίω άννου Ν . Κ α λ ο σ τύ π η . Χ ρ ίσ τ ο υ Π. Γ ια ν ν ο π ο ύ λ ο υ . Μ ά ρ κ ο υ Ν . Π α υ-
λι'δου κα ι Ε υ α γ γ έ λ ο υ Α ιάφ α . Έ ν Κ οζά νη τή 18η Ν ο εμ β ρ ίο υ 1873. Α κ ο λο υθο ύν οι
ύ π ο γ ρ α φ έ ς τώ ν δ α σ κ ά λ ω ν. Σ το ν ίδ ιο κ ώ δ ικ α , φ. 9 2 ν, α ν α γ ρ ά φ ε τ α ι: Σ υ ν επ λη ρ ώ θ η ή
τα ξ ιν ό μ η σ ις το ύ π α ρ ό ν τ ο ς Κ α τ α λ ό γ ο υ τώ ν β ιβλίω ν υ π ό τώ ν δ ιδ α σ κ ά λ ω ν Γ εω ρ
γ ίο υ Κ υ ρ ίδ ο υ . Ε υ α γ γ έ λ ο υ Δ ιά φ α κα ι Δ ημ. Γ α ν α τσ ο ύ λ η . Έ ν Κ ο ζά ν η κ α τ ά μ ή ν α
Α ύ γ ο υ σ τ ο ν το ύ 1876. Ό ΰ ιβ λ ιο φ ύ λ α ξ Γ. Κ υ ρ ίδη ς.
Κ ώ δ. έ γ γ ρ . ΔΒΚ 88. φ. 114r- 124ν. Σ το ν ϊδ ιο κ ώ δ ικ α , φ. 9 4 Γ-97Γ. α ν α γ ρ ά φ ο ν τ α ι τ ά β ι
β λία τή ς δο^ρεάς το ύ α ρ χ ιμ α ν δ ρ ίτη Β ενιαμ ίν το ύ έτο υ ς 1887 (φ. 9 4 0 : Κ α τε τέ θ η έν τη
Βιβλιοθήκη τό ά φ ιέ ρ ω μ α το ύ μ α κ α ρ ίτ ο υ Α ρ χ ιμ α ν δ ρ ίτ ο υ Β ενια μ ίν σ υ γ κ ε ίμ ε ν ο ν ε ξ
είκοσι και π έ ν τε τό μ ο υ ς διαφ όρω ν βιβλίων τή 4η Α ύ γ ο υ σ τ ο υ 1887.
Β λ. κ α ί α ν ω τ έ ρ ω , σ. 271.
Ό Π α ν α γιω τίδ η ς, ό ό π ο ιο ς ο ρ ίσ τη κ ε ύ π ε ύ θ υ ν ο ς γ ιά τήν τα ξινό μ η σ η τώ ν βιβλίω ν, α ν α
φ έ ρ ε ι τ ά έ ξ η ς σ τ ο ιχ ε ία : 1. Λ ε ξ ικ ά κ α ί ε γ κ υ κ λ ο π α ίδ ε ιε ς , 2 3 9 τόμοι* 2. Φ ιλ ο λ ο γ ικ ά
ε λ λ η ν ικ ά κ α ί ξ εν ό γ λ ω σ σ α , 2 .2 8 2 τ.* 3. Θ ρ η σ κ ε υ τ ικ ά , 1.329 τ.* 4. Ι σ τ ο ρ ικ ά . 801 τ.*
5. Φ ιλο σ ο φ ικ ά . Π α ιδ α γ ω γ ικ ά , 1.078 τ.* 6. Μ α θ η μ α τικ ά . 337 τ.* 7. Γ ε ω γ ρ α φ ικ ά . 180 τ.*
8. Φ υ σ ικ έ ς ε π ισ τ ή μ ε ς . 219 τ.* 9. ’Ια τ ρ ικ ά , 247 τ.* 10. Ν ο μ ικ ά . 163 τ.* 11. Ε μ π ο ρ ικ ά ,
3 9 τ.* 12. Π ο λ εμ ικ ή ς επ ισ τ ή μ η ς, 12 τ.* 13. Τ έχν ες. 5 0 τό μ ο ι. Βλ. Π α ν α γ ιω τ ίδ η ς. Δ ιά-
λεξις. σ. 27-29.
15.000 τόμους.100 Οί αγορές βιβλίων α πό τή Βιβλιοθήκη στο διάστημα 1937-

1997, βάσει των βιβλίων είσανωγής αγορών, ανέρχονται στους 3.644 τίτλους
βιβλίων, ενώ οί προσκτήσεις στο διάστημα 1954-1996 βάσει τών βιβλίων εισα
γω γής εκ δωρεών είναι πολλαπλάσιες, καί ανέρχονται στους 27.397 τίτλους
βιβλίων.
Μ εταξύ τών δωρητών κατά την περίοδο 1954-1996 περιλαμ βάνονται
πολλοί κάτοικοι τής Κοζάνης.101 Οί περισσότεροι δωρητές είχαν σχέση μέ τα
γρ ά μ μ α τα ώς δάσκαλοι ή συγγραφείς. Τό 1961 ή Βιβλιοθήκη α πο κ τά τή ση
μαντικότερη προσωπική Βιβλιοθήκη πού σώζεται σήμερα εκεί, τή Βιβλιοθήκη
τού ιατροφιλοσόφου Γεωργίου Σακελλαρίου, μέσω τής δω ρεάς τών αδελφών
Ε ύαγγ. Δ ιάφα.102 Σ τα βιβλία περιλαμβάνονται καί βιβλία τού Ε ύαγγ. Διάφα, ό
όποιος διετέλεσε δάσκαλος στην Ε λληνική Σχολή Κοζάνης κα τά τό δεύτερο
μισό του 19ου αιώνα. Βιβλία δώρησαν στη Βιβλιοθήκη καί ό λογοτέχνης Λεω
νίδας I. Παπασιώπης. ό γνωστός από τή δράση του στο ΕΑΜ Ιω α κείμ Κοζάνης
(1962),103 ό έφορος τής Βιβλιοθήκης Ν. Π. Δελιαλής, ό Άντώνης Κεραμόπουλλος,
ό Δ. Γκανατσούλης καί ό Κ. Θ. Δημαράς. Τελευταία μεγάλη δω ρεά προς τή Βι
βλιοθήκη είναι αύτή τής προσωπικής βιβλιοθήκης τού μακαριστού μητρ. Σερ
βίων καί Κοζάνης Διονυσίου Ψ αριανού, ή όποια περιέχει σημαντικά μουσικά
καί φιλολογικά βιβλία. Πέραν τών δωρεών α πό ιδιώτες, ή Βιβλιοθήκη εμπλου
τίστηκε κ α τά την άνω τέρα περίοδο καί μέ δω ρεές α π ό φ ορείς καί συλλό
γο υ ς.104 Άπό τό 1996 καί εξής ή Βιβλιοθήκη τροφοδοτήθηκε συστηματικά μέ
βιβλία άπό τις αγορές του Ινστιτούτου Βιβλίου καί Ανάγνωσης.
100 Σ ιγ ά λ α ς, Ά π ό τη ν π νευ μ α τική ν ζωήν. σ. 6.

101 Ώ ς π ρ ο ς τον μ εγά λ ο α ρ ιθμ ό βιβλίων ξεχω ρ ίζου ν β άσ ει τώ ν βιβλίω ν εισ α γ ω γ ή ς δ ω ρ εώ ν
τη ς ΔΒΚ οί δ ω ρ ε έ ς τη ς Κ α τ. Γ κοβεδάρου (βιβλιοθήκη Ν. Γ κ ιουλέκα ). Β ασ ιλικής Σ. Ν ι
κ ο λά ο υ , Ε ύ ρ υ δ . Ά ν τω νιά δ ο υ , Έ λ ε υ θ . Χ ρ ισ το δ ο ύ λ ο υ (τό γ έ ν ο ς Ο ίκ ο νο μ ίδο υ ), ’Ό λ γ α ς
Κ ρ α νιώ το υ . Δ. Α. Χ α σ ά π η , α δ ε λ φ ώ ν Δεληβάνη, I. Κ α τσ ικ ά , Γ. Κ α ρ ά τζ ια . Γ. Λ υριτζή.
Δ. Γ κανα τσούλη. Μ α ρ ία ς Σ ω τηρίου, Θ εολόγου Ά νθιμόπουλου. Β ασιλ. Δόκου. I. Μ ηλιού.
’Ό λ γ α ς Μ άνου. Μιχ. Γιαννούλη.
102 Βλ. τη ν ε ρ γ α σ ία τ η ς Σ τ α υ ρ ο ύ λ α ς Α ο φ ίτη σ το ν π α ρ ό ν τ α τό μ ο . Βλ. ε π ίσ η ς , ή ’ί δ ια .
Η β ιβ λιοθήκη το υ Γ εω ρ γίο υ Σ α κ ε λ λ ά ρ ιο υ . μ ε τ α π τ . ε ρ γ α σ ία . Π α ν επ . Κ ύ π ρ ο υ , Λ ευ
κ ω σ ία 2011.
103 Έ κ δ ο σ η τη ς δ ια θ ή κ η ς το υ στο Ν. Π. Δ ελια λή ς. Ε π ισ κ ο π ικ ά Κ ο ζά ν η ς , Κ οζά νη 1972.
σ. 2 5 -28.
104 Ε λ λ η ν ικ ή Κ υβέρνηση (δ ιά φ ο ρ α ύ π ο υ ρ γ ε ϊα , κ υ ρ ίω ς τό ύ π ο υ ρ γ ε ϊο ΕΠΘ). ή Β ιβλιοθήκη
τή ς Β ουλής, ή Ε θ ν ικ ή Β ιβλιοθήκη τή ς Ε λ λ ά δ ο ς , ή Α κ α δ η μ ία Αθηνών, π ρ ο ξ ε ν ε ία ξένω ν
χω ρώ ν, ή Α μ ερ ικ α νικ ή 'Υ πηρεσία Π ληροφοριώ ν Αθηνών, δ ιά φ ο ρ ε ς Ε τ α ιρ ε ίε ς Μ ελετώ ν,
ή μ η τρό π ο λη Σ ερ β ίω ν κ α ί Κ οζάνης κ α ί ό σ ύλ λογος Κ ο ζα νιτώ ν Θ εσσαλονίκης.
Η ΣΥΛΛΟΓΗ ΕΓΓΡΑΦΩΝ, ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ

ΚΑΙ ΠΑΛΑΙΩΝ ΕΝΤΥΠΩΝ
Ή ΔΒΚ διαθέτει σημαντικές συλλογές χειρογράφων, εγγράφ ω ν και παλαιώ ν

εντύπων. Άπό τον μεσοπόλεμο ως τις αρχές της δεκαετίας τού 1970 ή Βιβλιο
θήκη προσπάθησε μέ την πρωτοβουλία και τή σκληρή εργασία τού εφόρου της
Δελιαλή, άλλα καί των Καλινδέρη καί Σ ιγάλα, να δημιουργήσει την επιστη
μονική ύποδομή για τα αρχεία της. Κ α τ’ αύτόν τον τρόπο, προέκυψαν κ α τά
λογοι των χειρογράφ ω ν, εγγράφ ω ν καί εντύπω ν της καί άλλες εκδόσεις σέ
σχέση μέ τα αρχεία, οί όποιες, αν καί θεωρούνται σήμερα επιστημονικά ξε
περασμένες, παραμένουν ιδιαίτερα χρήσιμες για την επιστημονική έρευνα.105
Για τήν οργάνωση τής Βιβλιοθήκης βάσει βιβλιοθηκονομικών προτύπων μεγάλη
ήταν ή συμβολή τού Β. Σαμπανόπουλου.
ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ. Στον Γραμματολογικό Κ ατάλογο των βιβλίων τής Βιβλιο

θήκης περιλαμβάνονται 71 χειρόγραφα (κώδ. έγγρ. ΔΒΚ. φ. 49ν-52Γ). Αργότερα,
το 1923, ό Π αναγιω τίδης αναφ έρει ότι ή συλλογή των χειρογράφ ω ν τής Βι-
λιοθήκης άποτελουνταν άπό 238 κώδικες.106 Δέν γνωρίζουμε εάν στους άνω-
τέρω συμπεριλαμβάνονταν καί οί 56 κώδικες πού άναφέρει τό 1908 ό Εύάγγ.
Δ ιάφας,10' οί όποιοι φυλάσσονταν τότε στον ναό τού Άγ. Νικολάου. Τό 1939
ό Σ ιγάλας εντόπισε στή Βιβλιοθήκη καί περιέγραψ ε σύντομα 201 κώδικες (άρ.
1-150, 33α. 60α, 65α, επίσης 29 σύμμεικτους καί 19 ξενόγλωσσους).108 Μεταξύ
τών χειρογράφ ω ν ό Σ ιγά λα ς εντόπισε όλα τά χειρόγραφ α πού άναφ έρει ό
10° Σ ιγ ά λ α ς . Ά π ό τήν π ν ευ μ α τικ ή ν ζω ή ν Δ ελια λής, Κ α τ ά λ ο γ ο ς εντύ π ω ν , τ. 1-2* Κ α λιν-

δέρης, Γ ρ α π τά μ ν η μ εία * ό ίδιος. A i συντεχνια ι τη ς Κ οζά νης * ό 'ίδιος, Τ ά λ υ τ ά έ γ γ ρ α φ α
τη ς Δ ημοτικής Βιβλιοθήκης Κ ο ζά νη ς 1676-1808. Θ εσσαλονίκη 1951.
106 Π α ν α γ ιω τίδ η ς, Δ ιάλεξις. ο. 27: «Α ϋτη [= Β ιβλιοθήκη] α ρ ιθ μ ε ί ήδη 7.000 π ε ρ ίπ ο υ τ ό
μ ο υ ς κ α ί 891 χ ε ιρ ό γ ρ α φ α . Έ κ το ύ τω ν π α ρ έ λ α β ε ν εκ τή ς ε π ιτ ρ ο π ή ς το ύ δ ια λ υ θ έ ν το ς
Α να γνω σ τη ρ ίο υ 6.251 α ρ χ έ τ υ π α κ α ί έ ν τυ π α . 2 38 β ιβ λ ιο δετη μ έν α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α κ α ί 346
χ ε ιρ ό γ ρ α φ α ημ ιτελή κ α ί εις φ ύ λ λ α κ α ί 307 π ε ρ ιο δ ικ ά εις τε σ υ ν εχείς σ ε ιρ ά ς κ α ί κ α τ ά
μ ε μ ο ν ω μ έ ν α φ υ λ λ ά δ ια » . Μέ το ν όρο « β ιβ λ ιο δ ε τη μ έ ν α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α » εν ν ο ο ύ ν τα ι π ι
θ α νώ ς οί χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο ι κ ώ δικες, ένώ μέ τή φ ρ ά σ η « χ ε ιρ ό γ ρ α φ α ήμ ιτελή κ α ί ε ις φ ύ λ λ α
μ εμ ο ν ω μ έν α » οί κ ώ δ ικ ες εγγρ ά φ ω ν. Δέν δ ιευ κ ρ ιν ίζετα ι όμ ω ς τί ά π έ γ ιν α ν τ ά υ π ό λ ο ιπ α
307 μή π α ρ α λ ε ιφ θ έ ν τ α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α , τ ά ο π ο ία π ιθ α ν ώ ς ό Π α ν α γ ιω τ ίδ η ς ν ά σ υ γ χ έ ε ι
μ έ το ύ ς 307 τό μ ο υ ς περ ιο δικ ώ ν.
10' Ε ύ ά γγ. Διάφας, «Ο ί εν Κοζάνη ελληνικοί κώ δικες». Ν έο ς Έλληνομνήμων 5 (1908) 327-328.
108 Σ ιγάλας. Ά π ό τήν πνευμα τική ν ζωήν. σ. 11-67. Β ιβ λ ιο γρ α φ ία γ ιά το ύ ς κ α τα λ ό γ ο υ ς χ ε ι
ρ ο γρ ά φ ω ν τή ς Κ οζάνης στό Répertoire des Bibliothèques et des Catalogues de manuscrits grecs
de Marcel Richard. 3η έκ δ. ανα θεω ρημ ένη α π ό τον J.-M. Olivier, έκδ. B repols. T u rn h o u t
1995. σ. 39-4 0 (άρ. 203), σ. 437-438 (άρ. 1389-1392).
Ε ύάγγ. Διάφας. πλήν τού άρ. 35 τής λίστας του Διάφα, το όποιο σήμερα λαν
θάνει. Επομένω ς, μεταξύ τού 1923 και τού 1939 άπωλέσθησαν 37 κώδικες, ενώ
γ ια τό περιεχόμενό τους θά πρ έπει να έλεγχθούν οι δύο πα λα ιοί κατάλογοι
τής Βιβλιοθήκης (έτ. 1873 καί 1916). Οί απώλειες πιθανόν να είναι μεγαλύτερες,
εάν ό Παναγιωτίδης δεν έλαβε ύπόψιν τούς κώδικες τής λίστας τού Διάφα. Τό
1961 ή Βιβλιοθήκη άπέκτησε τή βιβλιοθήκη των άδελφών Εύαγγ. Διάφα. ή οποία
περιλαμβάνει καί 24 αύτόγραφους κώδικες του Γ. Σακελλαρίου,109 ενώ μετά τό
1939 προσκτήθηκαν ακόμη 14 νέα χειρόγραφα. Τέλος, τό 1995 ή Βιβλιοθήκη π α
ρέλαβε τή βιβλιοθήκη του μητρ. Σερβίων καί Κοζάνης Διονυσίου Ψ αριανού, ή
όποια περιέχει καί 22 λειτουργικά καί μουσικά χειρόγραφα.110 ’Έ τσι, ό άριθμός
τών χειρογράφων τής Βιβλιοθήκης άνέρχεται σήμερα συνολικά στους 261 κώ
δικες111 - ή 262, αν ύπολογισθεί καί ή Παρρησία τής μονής Ζάβορδας Γρεβενών.
Π αλαιότερα ύπήρχαν στην Κοζάνη καί 9 χειρόγρα φ α τής βιβλιοθήκης Μιλτ.
Τζώνου, τά όποια κατέληξαν στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών.112
Ό σον αφορά την προέλευση τών χειρογράφων, α ύτά προέρχονται κυρίως
α πό τά σχολεία τής Κοζάνης, τις συλλογές κάποιων λογιών, δασκάλων καί μ α
θητών καθώς καί από μεταβυζαντινές μονές τής περιοχής. Μερικά χειρόγραφα
είναι γραμμένα με βεβαιότητα στην Κοζάνη (κώδ. 23, 51, 68, 71, 112, 115). Ή
συλλογή τών χειρογράφων περιέχει λειτουργικά, έκκλησιαστικά, μουσικά, φ ι
λολογικά, φιλοσοφικά καί έπιστημονικά χειρόγραφα κυρίως τού 18ου αί., καθώς
καί έργα κοζανιτών συγγραφέων. Μεταξύ τών πολυτιμοτέρων χειρογράφων συ
γκαταλέγονται δύο Ιερά Ε ύαγγέλια τού 11ου αί. (κώδ. 1, 2), ποιήματα τού Μα
νουήλ Φιλή καί μέρος τού De omnifaria doctrina (Π α ντο δα π ή διδασκαλία) τού
Μιχαήλ Ψελλού (κώδ. 31 τού 14ου-16ου αί.),113 ή Λ ογική τού Κορυδαλέα από τό
χέρι τού Αναστασίου Γορδίου κατά τά μαθήματα τού Εύγενίου Γιαννούλη στά
109 Σύντομη περιγραφ ή τώ ν χειρογράφου ατό Σιγάλας. Α πό την πνευματικήν ζωήν, σ. 111-114.
110 Π ερ ιγρ α φ ή τώ ν χε ιρ ο γρ ά φ ω ν α π ό τή Σ τέ λ λ α Α. Ψ α ρ ια ν ο ύ , « Κ α τά λ ο γ ο ς χειρ ο γρ ά φ ω ν
κ ω δίκ ω ν τή ς Κ οζάνης τού Μ ητροπολίτου Σ ερ β ίω ν κ α ί Κ οζάνης Δ ιονυσ ίου», Οικοδομή
1 (Κ οζάνη 1959) 273-317 κ α ί πίν. 1-11 (έκδοσ η ξεχω ριστή, Α θήνα 1960).
111 201 κ ώ δ ικ ε ς τή ς β α σ ικ ή ς σ υλλογής. 24 κ ώ δ. το ύ Γ. Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ , 14 ν έ ε ς π ρ ο σ κ τ ή
σ εις κ α ί 22 κ ώ δ ικ ε ς το ύ μητρ. Δ ιονυσίου Ψ α ρ ια ν ο ύ .
112 Τ έσ σ ερ α α π ό α ύ τ ά σή μ ερ α λανθάνουν. Π έντε α π ό α ύ τ ά εν τό π ισ α σ το Β υζα ντινό Μ ου
σείο Α θηνώ ν (μ ο υ σ ικ ά χε ιρ ό γ ρ α φ α ): κ ώ δ. 175 (= Μ. Τ ζώ νου 5), 176 (= Τζ. 6). 177 (=
Τζ. 7). 178 (Τζ. 8). 179 (= Τζ. 9), 180 (= Τζ. ;)* βλ. Δ. I. Π ά λλα ς, Κ α τ ά λ ο γ ο ς χ ε ιρ ο
γρ ά φ ω ν το ύ Β υζα ντινο ύ Μ ο υσ είο υ , Α θήνα 1955, σ. 6 0 -6 2 .
113 Βλ. Ε. Θ. Τ σολάκης. « Τ ό χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο άρ. 31 τή ς Δ ημοτικής Β ιβλιοθήκης Κ οζάνης. Κ ω -
δ ικ ο λ ο γικ ά - Τό π ε ρ ιεχ ό μ εν ο - Α νέκδοτα π ο ιή μ α τ α το ύ Μ ανουήλ Φ ιλή». Ε λλη ν ικ ά 24
(1971) 321-336, κ α ί Σ ο υ λ τά ν α Μ α υ ρ ο μ ά τη -Κ α τσ ο υ για ν ν ο π ο ύ λ ο υ . «Τ ό χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο άρ.
31 τ ή ς Κ ο ζά ν η ς κ α ί ή χ ε ιρ ό γ ρ α φ η π α ρ ά δ ο σ η το ύ De omnifaria doctrina το ύ Μ ιχα ήλ
Ψ ελ λ ο ύ » , Ε λ λ η ν ικ ά 27 (1974) 151-154.
Βρανιανά των Άγραφων (χώδ. 75, έτ. 1675),114 ένα οδοιπορικό στους Άγιους
Τόπους (κώδ. 146), ή ανέκδοτη Φ αρμακοποιία του Χαρισίου Μ εγδάνη (κώδ.
30) και ή Ά π ο γρ α φ ική εκθεσις το υ μεσημβρινού μ έρ ο υ ς τη ς Μ ακεδονίας τού
ίδιου (κώδ. 124. ετ. 1818), με πολύτιμες πληροφορίες γ ια την ιστορία τής Δυτ.
Μ ακεδονίας.115 το λεύκωμα τού Εύφρ. Ραφαήλ Πόποβιτς (κώδ. 101), ή Α ριθ
μητική τού Μιχαήλ Περδικάρη (κώδ. 125) και τέλος οί αύτόγραφες σημειώσεις
τού Εύφρ. Ρ. Πόποβιτς από τις παραδόσεις του στο ελληνικό σχολείο τής Πέ-
στης (κώδ. σύμμ. 1, 15. 17).116 Σ τα αύτόγραφα χειρόγραφα τού Γ. Σακελλαρίου
περιλαμβάνονται 10 ιατρικοί κώδικες,117 11 κώδικες τής μετάφρασης τής δε-
καεξάτομης Histoire générale et particulière de la Grèce, έκδ. Leboucher, Rouen
1780-1789, καί ή μετάφραση τού πεντάτομου έργου Elements d ’histoire générale
ancienne et moderne (1772-1783) τού άββά Millot. Οί 14 νέες προσκτήσεις είναι:118
1. Κώδ. 151, 18ος αί., Ά για σμ α τά ριον. Στο πφ. τέλ. καρφιτσωμένο φύλλο
με τό εξής σημείωμα-γνωμάτευση τού Άντ. Σ ιγάλα (12.6.1939): Έ ξ ετά σ α ς το
παρουσιασθεν εις έμ ε χειρόγρα φ ον (άγιασματάριον) εκ σελίδων 196 ά π ο τε-
λούμενον άποφασίζομαι ότι δύναται το ύτο νά άγορασθη άντί δρ. 400 καί άνω.
2. Κώδ. I, 18°^ αί., ’Ιάκωβος ίερομ. εξ Ίωαννίνων, Συλλογή εκκλησιαστικών
κανόνων.
3. Κώδ. II. 18°Ç αί. (β' μισό). Εύγένιος Βούλγαρις, Θ εολογικόν (έκδ. Βε
νετία 1872).
4. Κώδ. III. 18°^ αί.. Θεόφιλος Κορυδαλέας. Υ π ό μ ν η μ α σ το Περί ψυχής.
5. Κώδ. IV. 19ος αί. (α μισό). Αδήλου, Σ το ιχεία τή ς Γ εω μετρία ς τά άρχο-
ειδ έσ τα τα .
6. Κώδ. V, 18ος αί. (β' μισό). Νικ. Μ αυροκορδάτος. Περί των καθηκόντων
βίβλος [αντιγραμμένο από την έκδ. Βουκουρεστίου τού 1719].
114 Βλ. I. Ε. Σ τ ε φ ά ν ή ς , « Έ ν α χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο τ ή ς Δ η μ ο τικ ή ς Β ιβ λ ιο θ ή κ η ς Κ ο ζά ν η ς α π ό τή

Σ χολή τώ ν Β ρ α γ γ ια ν ώ ν » . Ε λ λ η ν ικ ά 39 (1 9 8 8 ) 169-174.
115 Έ κ δ ο σ η σ το Κ α λινοέρης. Γ ρ α π τά μνημεία , σ. 3-25.
116 Βλ. Χαρ. Κ αρανάσιος. «Α ύτόγρα φ ες σημειοόσεις Γ ραμ μ ατικ ής τού Ρ αφ αή λ Π όποβιτς α π ό
τ ά μ α θ ή μ α τ ά το υ σε π ό λ εις τή ς Α ύ σ τρ ο ο υ γ γ α ρ ία ς σ τ ις α ρ χ έ ς το ύ 19ου α ιώ ν α » . Π ρ α
κ τικ ά Σ υ ν έδ ρ ιο υ Σ ιά τισ τα ς. 3 0 .3 .2 0 0 1 -1 .4 .2 0 0 1 . Σ ιά τ ισ τ α 2004. σ. 167-184· ό ίδ ιο ς.
« Ε ύφ ρ ονίου Ρ α φ α ή λ Π όποβιτς. Π α ρ ά φ ρ α σ ις τώ ν Ία μ β είω ν καί Ήρώο^ν τετρ α σ τίχω ν Θ ε
ο δώ ρου Π ροδρόμου». Δ υτικομα κεδονικά Γ ρ ά μ μ α τα 12 (2001) 123-140.
11' Γ ια τ ο ύ ς ια τ ρ ικ ο ύ ς κ ώ δ ικ ε ς το ύ Γ. Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ βλ. Χ αρ. Κ α ρ α ν ά σ ιο ς. « Τ ά ια τρ ικ ά
έ ρ γ α το ύ ια τρ ο φ ιλ ο σ ό φ ο υ Γ ε ω ρ γ ίο υ Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ β ά σ ε ι τώ ν α ύ τ ο γ ρ ά φ ιο ν χ ε ιρ ο
γ ρ ά φ ο υ το υ στή Δ ημοτική Β ιβλιοθήκη Κ ο ζά ν η ς» , στό: Ή επ ισ τη μ ο ν ικ ή σκέψ η σ το ν
ελληνικό χώ ρο 18ος-19οζ αί.. Α θήνα 1998, σ. 347-361.
1,8 Τ ό π ρ ώ τ ο χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο α π ό τ ις ν έ ες π ρ ο σ κ τή σ ε ις α γ ο ρ ά σ τ η κ ε τό 1939 κ α ί έλ α β ε τον
τα ξ ιν ο μ ικ ό α ρ ιθ μ ό 151. Τ ά ύ π ό λ ο ιπ α δ ε κ α τ ρ ία ε ίν α ι ά τα ξ ιν ό μ η τ α . κ α ί ε δ ώ π α ρ ο υ
σ ιά ζο ν τα ι μέ π ρ ό χ ε ιρ ο αριθμό.
7. Κώδ. VI. έτ. 1862, Δημ. Κ αραπατσίδης, Βίοι άγιων.

8. Κώδ. VII. ετ. 1863. Δημήτριος Κ αραπάτσιου, Μ ετάφραση τής Θ υσίας
το ύ Α βρα άμ.
9. Κώδ. VIII. ετ. 1796. Νικηφόρος Βλεμμύδης, Ε π ιτο μ ή Λογικής και Φυ
σικής [αντιγραμμένο ά πό την έκδ. Λ ειψίας 1784].
10. Κώδ. IX. έτ. 1813, Ή ρω διανου τη ς μ ε τά Μ άρκον β α σιλεία ς ιστοριών
και Ε π ίκ τη το υ έγχειρίδιον [αντιγραμμένα άπό την έκδ. Βενετίας 1780].
11. Κώδ. X. έτ. 1588 (;), Τρεις Λειτουργίες.
12. Κώδ. XI, τέλ. 16ου - άρχ. 17ου αί., Τρεις Λειτουργίες.
13. Κώδ. XII, έτ. 1827. Παρρησία τής μονής Μ εταμορφώσεως Καριάς.
14. Κώδ. XIII, 18ος αί. (α μισό). Μουσικό.
Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν δύο περγαμηνά φύλλα πού χρησιμοποιήθηκαν

ώς εξώφυλλα ά κατάγραφ ου έντυπου τής Βιβλιοθήκης. Τά δύο φύλλα, γρ α μ
μένα σε δύο στήλες, χρονολογούνται βάσει γραφής στον 11° αιώ να.119 Το κεί
μενο -α κ έφ α λ ο και ατελές, όπω ς είναι φ υ σ ικ ό - είναι α π ό σ π α σ μ α ά π ό τον
Βίο τού άγ. Τωάννου τού Χρυσοστόμου.
Ή άξια τής συλλογής χειρογράφ ω ν120 έγκειτα ι στο γεγονός ότι περιέχει
στην πλειονότητα έργα πού διδάσκονταν στά σχολεία τής Κοζάνης κατά τον 18°
και ώς τις άρχές τού 19ου αιώνα. ’Έτσι, είναι δυνατή ή εξαγωγή συμπερασμάτων
γ ιά τό περιεχόμενο των σπουδών καί τούς δασκάλους, καθώς καί γ ιά τη
-μάλλον μικρή- επίδραση τού νεοελληνικού Διαφωτισμού, καθώς κάποια χει
ρόγραφ α περιέχουν έργα έλλήνων καί εύρω παίω ν Διαφωτιστών. Σημαντικά
επίσης είναι τά αύτόγραφα χειρόγραφα τών κοζανιτών συγγραφέων, τά όποια
αποτελούν τή βάση μιας κριτικής έκδοσής τους.
ΕΓΓΡΑΦΑ. Ή συλλογή τών άρχείων περιλαμβάνει λυτά έγγραφα καί κώδικες

εγγράφων πρωτοτύπων άλλά κυρίως άντιγράφων, ελληνικών καί οθωμανικών τού
17ου, 18ου άλλά κυρίως τού 19ου αιώνα.121 Μεταξύ τών εγγράφων περιλαμβάνονται
119 Βλ. Χ α ρ . Κ α ρ α ν ά σ ιο ς. «Τ ό σ η μ α ν τικ ό τερ ο ά γν ω σ το κ ειμ ή λ ιο τη ς Δ η μ οτικ ή ς Β ιβ λιο

θήκης Κ οζάνη ς», Έ λιμ εια κ ά 67 (Δεκ. 2011) 2 5 2 -2 5 9 . Ή τα ύ τισ η το ύ κ ειμ έν ο υ ά π ό τον
Δημ. Σ κ ρ έκ α .
120 Ή ά π α ξ ιω τ ικ ή κρίση τού Σ ιγ ά λ α , Ά π ό την π ν ευ μ α τικ ή ν ζωήν . σ. 9-10, γ ιά τ ά χ ε ιρ ό
γ ρ α φ α τή ς Β ιβλιοθήκης σ χ ετίζετα ι με τήν ύ π ο τίμ η σ η τή ς νεό τερ η ς ισ το ρ ία ς σε σχέση
με τ ά ε ν δ ια φ έ ρ ο ν τ α έ ν ό ς κ λ α σ ικ ο ύ φ ιλ ο λ ό γ ο υ κ α θ ώ ς κ α ί μ ε τή π α ρ α μ έ λ η σ η τή ς
έ ρ ε υ ν α ς το ύ νέο υ Ε λ λ η ν ισ μ ο ύ κ α τ ά τ ις π α λ α ιό τ ε ρ ε ς δ εκ α ετ ίε ς.
121 Ό Π α ναγιω τίδη ς. Διάλεξις. σ. 27. α να φ έρ ει τό 1923 346 κώ δ. εγγρ ά φ ω ν. Γ ιά τ ά Α ρχεία
τής Κοζάνης, π ο ύ χρονολογούνται ά π ό τ ά μ έσ α το ύ 18ου αί.. βλ. Σ ιγά λα ς, Ά π ό την π ν ευ
μ α τικ ή ν ζωήν . σ. 68-111, επίσης, Κ α μ π ο υ ρ ίδ η ς. Τό Ισ τ ο ρ ικ ό Ά ρ χ εϊο Κ οζάνης, σ. l l l -
l l 5* πβ . Κ αρανάσιος, « Π η γές καί βιβλιογρα φ ία », σ. 46-58.
δύο πατριαρχικά σιγίλλια (έτ. 1676 και 1798). 45 φάκελοι μέ έγγραφα. 175 κώ
δικες έγγράφων. 21 φιρμάνια. 8 φάκελοι μέ λυτά τουρκικά έγγραφα και 3 κώδικες
τουρκικών έγγράφων. Στον ναό τού Άγ. Νικολάου φυλάσσονταν 41 τουρκικά
έγγραφα, και αντίγραφο τού ιερού κώδικα τής μητρόπολης (1745-1826).
Σ τά Γ ενικά Ά ρχε'ια το ύ Κ ρ ά το υ ς Κ ο ζά νης φυλάσσονται σήμερα περί
τούς 40 τουρκικοί κώδικες α πό τά αρχεία τής Θεσσαλίας καί ά πό τά άρχεΐα
Σερβίων-Κοζάνης. τά οποία προέρχονται άπό τό 'Υποθηκοφυλακείο Κοζάνης.
Ό Σ ιγάλας είχε άναφέρει 106 κώδικες άπό τά ανωτέρω άρχεία, ώστε σήμερα
μεγάλο μέρος νά λανθάνει. Στους άπολεσθέντες κώδικες περιλαμβάνονται κτη-
ματολογικοί, ενώ έχουν διασωθεί οί κώδικες τού ιερού δικαστηρίου. Σ τά ΓΑΚ
Κοζάνης φυλάσσονται επίσης 19 κώ δικες ελληνικών έγγράφ ω ν ά π ό τό συμ
βολαιογραφείο τού Δ. X. Πράσσου. Τέλος, στή Βιβλιοθήκη φυλλάσσεται καί ή
Π αρρησία τής μονής Ζάβορδας Γρεβενών.122
Μεταξύ τών κωδίκων έγγράφων περιλαμβάνονται έγγραφα διοικητικά, εκκλη
σιαστικά, δικαστικά, πρακτικά Δημογεροντείας, εκπαιδευτικά, καθώς καί οικο
νομικής καί κοινωνικής φύσης (φορολογικά, κτηματολογικά. συμβόλαια, πωλητήρια,
έξοφλητήρια. δωρητήρια, διαθήκες, προικοσύμφωνα, διαζύγια). Τά έγγραφα π α
ρουσιάζουν μεγάλη σημασία, καθώς παρέχουν σημαντικές πληροφορίες γιά τη
διοίκηση, τον κοινωνικό, οικονομικό καί πνευματικό βίο τής κοινότητας Κοζάνης
επί Τουρκοκρατίας, παραμένουν όμως σέ μεγάλο βαθμό ανεκμετάλλευτα.
ΕΝΤΥΠΑ. Ή συλλογή τών παλαιώ ν έντύπω ν περιλαμβάνει 888 έντυπα

ά π ό τό 1494 ως τό 1833, καί άλλα 2.787 έντυ π α ως τό 1912.123 Τό πα λα ιό-
τερο έντυπο είναι τό λατινικό Expositiones super tractatum de urinis τού Ioannes
M atthaeus (Μιλάνο 1494). ενώ άλλα 5 έντυπα χρονολογούνται στο τέλος τού
15ου αί.: Μ ετά τά Φυσικά καί Περί ζώων ιστορίας τού Αριστοτέλη (editio prin
ceps, Aldus, Β ενετία 1497). οί κω μω δίες τού Α ριστοφάνη (editio princeps,
Aldus, Βενετία 1498). Ε πιστολικοί τύ π ο ι (Aldus, Βενετία 1499) καί τό λεξικό
Σ ο υ ΐδ α (Μιλάνο 1499). Στά περ ίπου εκατό έντυπα τού 16ου αί. περ ιλα μ βά
νονται κυρίως έκδόσεις αρχαίων έλλήνων καί βυζαντινών συγγραφέων, όπω ς ή
δεύτερη έκδοση τών Α πάντω ν τού Αριστοτέλη ά π ό τον D esiderius E rasm us
(Β ασιλεία 1539). τά 'Ο λύμπια. Πύθια. Ν έμ εα , Ί σ θ μ ια τού Πινδάρου (Aldus,
Βενετία 1513). ή Γ ραμματική Ά λ δ ο υ Μ ανουτίου 'Ρωμαίου (posthum . Βενετία
1515). τό Μ έγα Ε τυμ ο λο γικ ό ν (Βενετία 1549), ή Γραμματική τού Θεοδώρου
122 ’Έ κ δ ο σ η ά π ό την Ε ϋη Ό λ υ μ π ίτ ο υ σ το Χ α τζη ιω ά ννο υ . Ή ιστορική έξέλιξη. σ. 86-23 6 ·

π β . τη β ιβ λ ιο κ ρ ισ ία το υ Ρ. S o u sta l σ τ ο Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 53
(2 0 0 3 ) 3 5 9 -3 6 0 .
123 Βλ. Δ ελιαλής. Κ α τ ά λ ο γ ο ς έντύπω ν. τ. 1-2.
Γαζή (Φ λωρεντία 1526. Βασιλεία 1540), τα Ε ρ ω τή μ α τα το ύ Μανουήλ Χρυ-

σολωρά (Βενετία 1548), το Λεξικό του Η συχίου (Βενετία 1514) κ.ά.
Άπό τον 17° αί. ύπάρχουν επίσης περί τα εκατό έντυπα, θεολογικά, φιλοσοφικά
και εκδόσεις αρχαίων συγγραφέων. Άπό τον 18° με αρχές του 19ου αί. σώζονται περί
τα 700 έντυπα. Μεταξύ αύτών θεολογικά, εκκλησιαστικά, νομικά, φιλολογικά, φι
λοσοφικά, παιδαγωγικά έντυπα, μεταφράσεις ξενόγλωσσων επιστημονικών εκδό
σεων τού 18ου αί., εκδόσεις τού νεοελληνικού Διαφωτισμού καί εκδόσεις κοζανιτών
καί δυτικομακεδόνων συγγραφέων. Μεταξύ των σημαντικών εντύπων συγκαταλέ
γονται πολλά φύλλα της Έφημεοίδος τών Μαρκιδών Πούλιου τών ετών 1792-1794
καί τού Λ ογίου Έ ρμη. ή Ε γκυκλοπαίδεια Φιλολογική τού Ιωάννη Πατούσα (1710)
τό Νέον Έπιστολάριον (1764) καθώς καί ή Χ ά ρ τα τού Ρήγα. Σημαντικές είναι 61
εκδόσεις ως τό 1800, πού δέν πεοιέχονται στη Bibliographie Hellénique τού Legrand.124125
επίσης 49 σπάνιες εκδόσεις τών ετών 1800-1863,125 καθώς καί 16 πατριαρχικές καί
συνοδικές εγκύκλιοι καί δύο αγγελίες βιβλίων.126*Σημειωτέον. τέλος, ότι ή Βιβλιο
θήκη διαθέτει πολλά άταξινόμητα ξενόγλωσσα έντυπα.
Τά περισ σότερα έντυ π α αποκτήθηκαν μέσω δωρεών κα τά τον 19° αί.,
ώστε ά πό την ανωτέρω εποχή καί έξης ή Κοζάνη νά διαθέτει μία ά πό τις ση
μαντικότερες συλλογές παλαιώ ν εντύπω ν.12' Ή α ξία τής συλλογής τών
εντύπων, πέραν τού γεγονότος ότι διασώ ζει σημαντικό αριθμό τής έλληνικής
βιβλιογραφίας, έγκειται στο γεγονός ότι αντικατοπτρίζει τά ενδιαφέροντα τών
δωρητών αλλά καί τών αναγνωστών τής Βιβλιοθήκης.
0 5 ΪΟ
Ή Βιβλιοθήκη τής Κοζάνης άπό τήν ϊδρυσή της καί ως τις άρχές τού 20ου αί. είχε
άμεση σχέση μέ τήν εκπαίδευση. Άπό τό τέλος τού 17ου αί. ως τό 1813, μάλιστα,
συγκροτούσε μαζί μέ τά σχολεία ένα ενιαίο σύνολο στον χώρο τής εκπαίδευσης.
124 Βλ. Δ ελια λή ς, Κ α τ ά λ ο γ ο ς εντύ π ω ν , τ. 1, σ. ι . Σ το Θ. Π α π α ο ό π ο υ λ ο ς . Ε λ λ η ν ικ ή Β ι

β λ ιο γρ α φ ία (1466 ά . - 1800), τ. 1: Α θήνα 1984. τ. 2: Α θήνα 1986. οί π ερ ισ σ ό τερ ες ά π ό
τ ις ά νω τέρ ιο 61 ε κ δ ό σ ε ις, οί ό π ο ιε ς ε ίν α ι κ υ ρ ίω ς έ κ ο ό σ ε ις α ρ χ α ίω ν Ε λ λ ή ν ω ν σ υ γ
γ ρ α φ έ ω ν το ύ 16ου αί.. δ εν κ α τα χω ρ ίζο ντα ι στην ελληνική βιβλ ιογρα φ ία , κ α θώ ς σε α ύ τέ ς
δ εν σ υ μ μ ε τε ίχ α ν έλληνες ε κ δ ό τες ή σ υ ν ερ γά τες.
125 Β. Σ α μ π α ν ό π ο υ λ ο ς. « Ε λ λ η ν ικ ή Β ιβ λ ιο γρ α φ ία 1800 1863. Π ροσ θή κες», Ό Έ ρ α ν ισ τή ς
6 (1 9 6 8 ) 76-97.
126 Ε. I. Μ οσ χονάς. « Ε λ λ η ν ικ ή Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία 1 8 0 0 -1 8 6 3 . Π ρ ο σ θ ή κ ες» . Ό Έ ρ α ν ισ τή ς 5
(1967) 40-50.
,2' Ό Δελιαλής, Κ α τά λ ο γ ο ς εντύπω ν, τ. 1. α ν α φ έρ ε ι 46 δ ω ρ η τές έντύπο3ν έκ δεδο μ έν ω ν ώ ς
τό 1832, οί π ε ρ ισ σ ό τε ρ ο ι τώ ν ό π ο ιω ν ε ίν α ι γ ν ω σ τ έ ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τε ς τώ ν γ ρ α μ μ ά τ ω ν
τή ς Κ οζάνης κ α τ ά τον 19° α ιώ να . Ό ίδ ιο ς. Κ α τ ά λ ο γ ο ς εντύ π ω ν, τ. 2, α ν α φ έ ρ ε ι ά λλο υ ς
51 δ ω ρ η τέ ς γ ια ε κ δ ό σ εις τώ ν ετώ ν 1833-1912.
"Ως τις αρχές του 20ου αί. ή Βιβλιοθήκη χρησίμευε ώς ταμιείο όλης της γνώσης
και αποτελούσε τη μοναδική δυνατότητα επαφ ής με βιβλία για μαθητές, δ α
σκάλους και εγγράμματους, καθώς τα πρώ τα βιβλιοπωλεία στην περιοχή εμφα
νίστηκαν στις αρχές τού 20ου αί., ενώ ή πρώτη εφημερίδα στην Κοζάνη τυ π ώ
θηκε τό 1914.128 Ή Βιβλιοθήκη λειτουργούσε ώς εγκυκλοπαίδεια τής γνώσης,
καθώς δέν ύπήρχε άλλος τρόπος άντλησης πληροφοριών για τις διάφορες επ ι
στήμες. Πέραν αύτου, ή Βιβλιοθήκη αποτελούσε σύμβολο τής μόρφωσης, καί
ύπενθύμιζε στους κατοίκους την ύποχρέωση για προώθηση της παιδείας καθώς
καί για γνώση της ιστορίας τής πόλης. Τέλος, συνιστούσε παράγοντα διαμόρ
φωσης τοπικής καί εθνικής αύτοσυνείδησης. Άπό την άλλη μεριά, ή επαφή μέ τα
αρχαιοελληνικά κείμενα καί μέ τα έργα τού νεοελληνικού Διαφωτισμού συνέ
βαλαν στην παγίω ση τής συνείδησης περί καταγω γής ά π ό τούς άρχαίους
"Ελληνες,129 καθώς καί στη διαμόρφωση τού νεοελληνικού εθνικού χαρακτήρα.
Είναι χαρακτηριστικό τό γεγονός ότι ή Βιβλιοθήκη χαρακτηρίζεται ώς Έ λλη-
νίκη,130 όπως επίσης συχνότατα καί ή Σχολή κατά τον 19° αί., ενώ ή κοινότητα
Κοζάνης άναφέρεται στον κανονισμό τού 1895 ώς «ορθόδοξος» καί στον κα
νονισμό τού 1991 ώς «ελληνορθόδοξος». Άπό τη μεταπολεμική εποχή κ.έ.. λόγω
τής αλματώ δους προόδου καί τής μεγάλης έξειδίκευσης τών διαφόρων ε π ι
στημών, ή Βιβλιοθήκη δέν είναι δυνατόν νά άνταποκριθεϊ στις άπαιτήσεις τών
χρηστών άναφορικά με τις έξειδικευμένες επιστημονικές τους άναζητήσεις.131
Ή Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης σήμερα άφενός διασώζει μέρος τής π ο
λιτιστικής κληρονομιάς τής Κοζάνης -χειρόγραφ α, π α λα ιά έντυπα, έγγρ α φ α -,
άφ ετέρου α π ο τελ εί περιφ ερειακή βιβλιοθήκη μέ λαϊκό-δημόσιο χαρακτήρα.
Ή σύγχρονη πρόκληση έγκειται στην άνάδειξη τών πολιτιστικώ ν της τεκμη
ρίων καί στην προσαρμογή στα σύγχρονα δεδομένα τής «πληροφορίας», τής
ψηφιακής τεχνολογίας καί γενικότερα τών νέων τεχνολογιών, ώστε νά συνε
χίσει την πολιτιστική παράδοση τής Κοζάνης.
128 Γ ια τ α β ιβ λ ιοπ ω λεία τη ς Κ οζάνης βλ. Α να σ τα σ ία Παληού. Π ω λούνται βιβλία και π ά σ η ς

φ ύ σ εω ς χ α ρ τικ ά . Μ ία περιήγησ η σ τ α βιβλιοπω λεία το υ νομού Κ οζάνης την περίο δο
1900-1950. Κ οζάνη 2002. Ή π ρ ώ τη εφ η μ ερ ίδ α π ο ύ έκδόθηκε στην Κ οζάνη ήταν ή Ηχώ
της Μ α κ εδο ν ία ς το 1914. Γ ια τον Τ ό π ο στην Κ οζάνη βλ. Ν. Π. Δ ελιαλής, Ε φ η μ ε ρ ίδ ες
έκδοθεϊσαι έν Κ οζάνη , Κ οζάνη 1959.
129 Οί Γ. Σ α κ ελ λ ά ρ ιο ς. Χ αρ. Μ εγδάνης, Γ. Α α σ σ άνης κ α ι Γ. Ρ ο υ σ ιά δ η ς σ υ ν έ γ ρ α ψ α ν ή μ ε
τέ φ ρ α σ α ν ά ρ χ α ιο γ ν ω σ τικ ά έρ γα .
130 Βλ. κ ώ δ. έγγρ . ΔΒΚ 56. σ. 26. έτ. 1846.
131 'Ή δ η τό 1940 ό Άντ. Σ ιγά λ α ς. Μ ακεδονικά 1 (1940) 6 2 0 θεω ρ εί ότι « ή βιβλιοθήκη α ϋ τη
δ έ ν έ κ π λ η ρ ο ί το ν σ κ ο π ό ν μ ια ς π ρ α γ μ α τ ικ ή ς δ η μ ο τ ικ ή ς -λ α ϊκ ή ς β ιβ λ ιο θή κ η ς ο ύ τε δ ε
έξ ά λλου έ π α ρ κ ε ί δΡ έ π ισ τη μ ο ν ικ ά ς μ ε λ έ τα ς» .
ΕΠΙΣΚΟΠΗς η ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ 289
Είκ. 1. Κ ώ ο. έγγρ . ΔΒΚ 88:

Ό Γ ρ α μ μ α το λ ο γικ ό ς Κ α τ ά λ ο γ ο ς
τη ς Κ οινοτική ς Β ιβλιοθήκης, έτ. 1873.
Είκ. 2. Κώδ. έγγρ. ΔΒΚ 89. φ. 1Γ:

0 Επίσημος Κατάλογος της Κοινοτικής Βιβλιοθήκης, κατά την παραχώρηση
τής Κοινοτικής Βιβλιοθήκης στο Άναγνωστήριον Κοζάνης τό 1916.
Ε ίκ. 3. Το Κ οινοτικό σχολείο (α ν έγερ σ η α ρχικ ά : 1810) μ ε τά την α να κ α ίν ισ ή το υ λόγω

π υ ρ κ α γ ιά ς (1836). Α ρ γ ό τε ρ α χρ η σ ιμ ο π ο ιή θη κ ε κ α ι ώ ς π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ίο κ α ί Π ρ ω τοδικ είο
(1913), ένώ ά π ο τ έ λ ε σ ε το π ρ ώ το δ η μ α ρ χείο . Π ίσω α π ό το κ τή ρ ιο (κ α ί π ιο κ ά τω ) ά νη γέρθη
ή Κ οινοτική Β ιβλιοθήκη κ α ί ό Οικος Β ελ τιώ σ εω ς (1813). Την π ε ρ ίο δ ο 1923-1932 σ τ έ γ α σ ε
ώ ς Δ η μ α ρ χείο τη Β ιβλιοθήκη. Κ α τεδ α φ ίσ θ η κ ε τό 1932. γ ια να κ τισ θ εί τό νέο Δ ημαρχείο.
Είκ. 4. Ή θεμ ελίω σ η τού κ τη ρ ίο υ τή ς Β ιβλιοθήκης μ π ρ ο σ τ ά α π ό τό ιερό

το ύ Άγ. Ν ικολάου, μ ε τά τη δ ω ρ ε ά τώ ν α δ ελ φ ώ ν Κ οβ εντάρ ου, 31 Μ α ρ τίο υ 1961
(Δελιαλής. Κ α τ ά λ ο γ ο ς έντυ π ω ν, τ. 2. είκ. 4).
Βασιλική Νοτοπούλου
Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΙΑΤΡΟΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΙΑΤΙΣΤΑ
18°ζ ΜΕ ΑΡΧΕΣ TOT 19ου ΑΙΩΝΑ
Η ιατρική παράδοση σε Σ ιάτιστα και Κοζάνη του τέλους του 18ου με αρχές του
19ου αι. δεν είναι ένα μεμονωμένο τοπικό φαινόμενο, αλλά εντάσσεται στην ευ
ρύτερη ανάπτυξη των αστικών κέντρων της Δυτ. Μ ακεδονίας κατά την ανω
τέρω εποχή λόγω του εμπορίου με την Κεντρ. και Νότια Ευρώ πη.1 Η ανωτέρω
κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη ώθησε και την καλλιέργεια της παιδείας, ο^στε
κάποιοι Δυτικομακεδόνες να σπουδάσουν Ιατρική στην Κεντρ. Ευρώπη, και να
μείνουν γνωστοί ως ιατροφιλόσοφοι.2 Εδώ θα αναφερθούμε σε ιατρούς από τη
Σ ιάτιστα και την Κοζάνη, προσπαθώ ντας να ανιχνεύσουμε τις συνθήκες ανά
πτυξης ιατρικής παράδοσης στην περιοχή.
Ο πρώ τος ιατρός της περιοχής Κοζάνης είναι Δ ημήτριος Κ α ρ α κ ά σ σ η ς (Σ ιά

τιστα περ. 1730 - Βουκουρέστι 1804).3 Αφού μαθήτευσε αρχικά στη Σιάτιστα,
αλλά και στην Κοζάνη κοντά στον Ευγένιο Βούλγαρη, διετέλεσε γραμμ ατέας
του επισκόπου Γρεβενών, ενώ διδάχθηκε λατινικά και γερμανικά περί το 1752
στην Ουγγαρία. Δεν γνωρίζουμε πληροφορίες για την κοινωνική-οικονομική κα
τάσταση των γονέων του, είναι αυτονόητο όμως ότι θα διέθεταν κά π οια οι
κονομική άνεση, για να χρηματοδοτήσουν τις σπουδές του Δημητρίου. Η Σ ιά
τιστα. άλλωστε, κατά τον 18° αι. γνώριζε μεγάλη άνθηση λόγω εμπορίου. Ο Κα-
Βλ. Δ. Κ α ρ α μ π ε ρ ό π ο υ λ ο ς - Σ π . Μ αρκέτος. Έ ν τ υ π α ελληνικά ια τρ ικ ά βιβλία α π ό Μ α-

κ εδ ό ν ες σ υ γ γ ρ α φ ε ίς κ α τ ά τη ν επ ο χή το υ νεοελληνικοί) Δ ια φ ω τισ μ ο ύ (1750-1821).
Α θήνα 1999 [α ν ά τ υ π ο α π ό τον τό μ ο τω ν Π ρ α κ τικ ώ ν “ Ια τ ρ ικ ά Π α λ α ίτ υ π α π ε ρ ιό δ ο υ
1 5 2 5 -1 9 0 0 ’'. Θ εσσ αλονίκη 27.11.1997].
Α π ό την Κ α σ το ρ ιά κ α τ ά γ ο ν τα ν οι Θ ωμ. Μ ανοα κ άσ ης. Κ ω ν. Μ ιχαήλ. I. Ν ικολίόη ς κ α ι
ο Κ. Δ άρβαρης.
Γ ιος το υ Ν ικολά ου. Τ ο π ρ α γ μ α τ ικ ό ε π ώ ν υ μ ο ή τα ν Λ ουκ άς, ενώ το Κ α ρ α κ ά σ σ η ς π α
ρω νύμ ιο. Γ ια τον βίο κ α ι το έρ γο το υ βλ. Γ. Ζ α β ίρ α ς. Ν έ α Ε λ λ ά ς ή θ έα τρ ο ν πολιτικόν.
Α θή να 1872. σ. 254. 277-278· Δ. Β. Ο ικονομ ίοης. « Π ερ ί τω ν εκ Σ ια τ ίσ τ η ς ια τ ρ ο φ ιλ ο
σ ό φ ω ν Δ η μ η τρ ίο υ κ α ι Κ ω ν σ τα ν τ ίν ο υ Λ ο υ κ ά ή Κ α ρ α κ ά σ σ η κ α ι τ ο υ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ
Ο δούθεοιι». στο: Γ έ ρ α ς Α ντω νίου Κ ερ α μ ο π ο ύ λ λ ο υ . Α θήνα 1953. σ. 2 0 6 -2 2 3 . Γ ια το υ ς
Κ α ρ α κ ά σ σ η δ ε ς βλ. α κ ό μ η . Ε φ η μ ε ρ ίς . Έ τ ο ς έ β δ ο μ ο ν 1797. π ρ ο λ ε γ .. ε π ιμ . Λ. Β ρ α -
νούσης, [επ α νέκ δ . Κ Ε Μ Ν Ε /Α κ α δη μ ία Αθηνών], Α θήνα 1995. σ. 724-729.
292 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΤΟΠΟΥΛΟΥ
ρακάσσης σπούδασε Ιατρική στη Λ ειψία και στο Halle της Γερμανίας α πό το
1754 ως το 1760. όταν και δημοσίευσε τη διατριβή του Π ερ ί φ λεβ ο το μ ία ς (De
venae sectione). Halle 1760. Στη συνέχεια εργάστηκε ως ιατρός στη Βιέννη
(1769). τη Λ άρισα και την περιοχή Κοζάνης, όπου νυμφεύθηκε τη γυνα ικά-
δελφο του Ρούση Κοντορούση. ενός των ισχυροτέρων προεστών της Κοζάνης.
Ο Καρακάσσης κατέληξε στη Βλαχία, πρώ τα στην Κραϊόβα και τέλος από το
1783 στο Βουκουρέστι, διατελέσας διευθυντής του εκεί Νοσοκομείου του Αγ.
Παντελεήμονος και γενικός διευθυντής της Υγειονομικής Υπηρεσίας του Βου-
κουρεστίου. Πλην της ιατρικής διατριβής του. εξέδωσε τα Π οιημάτια Ιατρικά.
Βιέννη 1795 (σε αρχαία ελληνικά και λατινικά), ενώ αδημοσίευτο παραμένει
χειρόγρα φ ό του με περ ιγρ α φ ή νοσημάτων και συνταγές. Ο Κ αρακάσσης
υπήρξε από τους πρώ τους ιατρούς επιστήμονες στη Βλαχία.
Το έργο του Καρακάσση στο Βουκουρέστι συνέχισε ο γιος του Κ ω νσ τα
ντίνος Κ α ρ α κ ά σ σ η ς (Σ ιάτιστα 1773 - Βουκουρέστι 1828), ο οποίος σπούδασε
Ιατρική στη Βιέννη κατά την περίοδο 1795-1798, όπου και υπήρξε συνεργάτης
του Ρήγα. Το 1802 νυμφεύθηκε στο Βουκουρέστι την Ειρήνη, κόρη του ια
τρού Σιλβέστρου Φιλίτη. ανεψιού του μητρ. Ουγγροβλαχίας Δοσιθέου. Ο Κων
σταντίνος διετέλεσε διευθυντής του Νοσοκομείου Αγ. Παντελεήμων μετά τον
θάνατο του π α τέρ α του (1804) και ως το 1828, αλλά και του Νοσοκομείου
«Φιλανθρωπία», στην ίδρυση του οποίου πρωτοστάτησε. Τέλος, συνέβαλε στην
ίδρυση τυπογραφείου στο Βουκουρέστι περί το 1820. ενώ επιμελήθηκε την έκ
δοση Τ ο π ο γρ α φ ία τη ς Β λα χία ς και α νθρω πολογικα ί π α ρ α τη ρ ή σ εις α ν α φ ο
ρ ικ ό ς π ρ ο ς την υγιείαν και νόσων των κατοίκω ν της. που εκδόθηκε μετά θά
νατον στο Βουκουρέστι το 1830. Οι απόγονοι των Καρακάσσηδων παρέμειναν
στη συνέχεια στο Βουκουρέστι.
Γαμβρός του Δημητρίου Κ αρακάσση υπήρξε ο Κοζανίτης Γ εώ ργιος Σ α -
κελλάριος ( 1767-1838).4 ο οποίος, παρά την ορφάνια από γονείς σε νεαρή ηλικία,
υποστηρίχθηκε αρχικά από τον π α π π ο ύ του Ιωάννη και στη συνέχεια από τον
θείο του Γεώργιο, και ασχολήθηκε με εμπόριο και σπουδές στην Πέστη. όπου
δραστηριοποιούνταν ο οίκος Σακελλάριου. Νυμφεύθηκε την Αναστασία Κ αρα
κάσση περί το 1790, και με την υποστήριξη του πεθερού του σπούδασε Ιατρική
στη Βιέννη (1795-1798). μαζί με τον γιο του Καρακάσση Κωνσταντίνο. Μετά την
αποτυχία του εγχειρήματος του Ρήγα, στο οποίο συμμετείχε και ο ίδιος, εργά-
Για τον Σακελλάριο βλ. Βασιλική Νοτοπούλου. Ο Κ οζανίτης ια τροφ ιλόσ οφ ος Γεώ ργιος
Σ α κ ε/λ ά ρ ιο ς (1767-1838). Ο βίος, το έρ γο και η συμβολή το υ σ την εξέλιξη τη ς Ιατρικής
κ α τά την εποχή το υ νεοελληνικού Διαφω τισμού μ ε β ά ση τα α νέκ δο τα α υ τό γ ρ α φ ά του.
αοημοσ. οιοακτ. διατρ., Ιωάννινα 2011. Βλ. και Σταυρούλα Λοφίτη. Η βιβλιοθήκη το υ
Γεω ργίου Σ α κ ελλά ριο υ. μεταπτ. εργασία. Πανεπ. Κύπρου, Λευκωσία 2011.
Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΙΑΤΡΟΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 293
στηκε γ ια μικρό διάστημα στο Νοσοκομείο του Βουκουρεστίου, με την υ π ο

στήριξη του πενθερού του. ενώ στη συνέχεια έπ ρ επε να αγω νιστεί ως απλός
ιατρός στη γενέτειρα και την περιοχή Θεσσαλίας, μέχρι να προσληφθεί με τη βία
στην υπηρεσία του Αλή π α σ ά και άλλων τούρκων πασάδω ν. Ο Σακελλάριος
έμεινε γνω στός στα ελληνικά γρ ά μ μ α τα ως ένας α πό τους πρώ τους ποιητές,
λόγω της έκδοσης Ποιημάτια. Βιέννη 1817. αλλά και άλλων αρχαιογνωστικών εκ
δόσεων που εκπόνησε, με σκοπό να εξοικονομήσει τα προς το ζην ως φοιτητής
στη Βιέννη: Α ρ χα ιο λο γία των Ελλήνω ν 1796, Π εριήγησις Ν έο υ Α να χά ρ σ ιδο ς
1797. Ανέκδοτα παραμένουν αρκετά ιατρικά αυτόγραφα χειρόγραφά του στη
Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, μεταφράσεις κυρίως από γερμανικά ιατρικά έργα
της εποχής (Π ρακτική Θ εραπευτική. Π αθολογία, Ν ο σ ο λο γία , Χ η μ εία , Θεωρία
των Ονειράτων), τα οποία μελετήσαμε στην πρόσφατη διατριβή μας για τον με
γάλο Κοζανίτη. ενώ άγνωστη παραμένει η διδακτορική του διατριβή.
Ο Σακελλάριος προσπάθησε να μεταδώσει κάποιες ιατρικές του γνώσεις και
στον γιο του Παυσανία καθώς και στη δεύτερη σύζυγό του Μητιώ, κόρη του
Χαρισίου Μεγδάνη - μετά τον θάνατο της Αναστασίας Καρακάσση. Σε ανέκδοτη
βιογραφία που σώζεται στην Ακαδημία Αθηνών (ΚΕΜΝΕ) αναφέρεται: Ε πειδή
δε έχάθη ή μ ετά φ ρ α σ ις το ύ Χ οφ ελάνδου. μ ετέφ ρ α σ εν ετέρα ν δίτομον [= Πα
θολογία, Νοσολογία] χάριν της συζύγο υ το υ , μετερχομένης τή ς ιατρικής και 1
τόμον της Χημικής τού I. Φράντς χάριν τού υιού το υ , εις δν την παρέδιδε μόνος
του.5 Η Μητιώ Σακελλάριου (Πέστη 1790 - Κοζάνη 1863)6 έμεινε γνωστή ως η
για τρ ο ύ , όχι μόνον ως σύζυγος ιατρού, αλλά και επειδή κατείχε ιατρικές γνώσεις
ως μαθητευόμενη του συζύγου της. ενώ βοήθησε πολλούς ασθενείς.
Στον οίκο Σακελλάριου υπήρξε συνέχεια Ιατρική και μέσω του Αημητρίου
Σ α κ ελλά ρ ιο υ (19οςαι.), ο οποίος πρέπει να σπούδασε Ιατρική στη Βιέννη περί
το 1825-1830. όπω ς αποδεικνύει η εκδεδομένη διδακτ. διατριβή του στα λα
τινικά, De Hepate Corporis Humani (Βιέννη 1830). Μητέρα του υπήρξε η Νάναινα
Σακελλάριου. όπω ς προκύπτει από αφιερωτικό σημείωμα του ίδιου στο αντί
τυπο της διατριβής του στη ΔΒΚ.' Προφανώς πρόκειται για τον γιο του Ιωάννη
Ν ο το πού λου, ό.π., σ. 83.

Για τη Μ ητιώ βλ. Β ά λ τερ Π ούχνερ. Γ υ να ίκες θ εα τρ ικ ο ί σ υ γ γ ρ α φ ε ίς σ τ α χ ρ ό ν ια τη ς
ε π α ν ά σ τ α σ η ς κα ι το έ ρ γ ο τ ο υ ς , Α θή να 2000* Β. Γ. Σ α μ π α ν ό π ο υ λ ο ς , « Μ η τιώ Μ ε-
γ δ ά ν η -Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ (1790-1863): Η πρ ο^τοπόρος το^ν Ελληνίοο^ν θ ε α τρ ικ ώ ν σ υ γ γ ρ α
φ έω ν » , Ε λ ιμ ε ια κ ά 56 (Ιούν. 2006)· Ηλ. Σ π υ ρ ιδ ω ν ίο η ς , « Τ ο μ ε τ α φ ρ α σ τ ικ ό έ ρ γ ο τη ς
Μ ητιώ ς Μ ε γ ο ά ν η -Σ α κ ελ λ α ρ ίο υ (1 7 9 0 -1 8 6 3 ) σ το π λ α ίσ ιο το υ νεοελλη νικ ού Δ ια φ ω τι
σ μ ο ύ » , Ε λιμ εια κ ά 60-61 (Ιούν 2 0 0 8 ) 27-47.
Βλ. Χ α ρ . Κ α ρ α ν ά σ ιο ς. Ε κ δ ό σ ε ις και χ ε ιρ ό γ ρ α φ α το υ ν εο ελ λ η ν ικ ο ύ Δ ια φ ω τισ μ ο ύ
(1707-1832 λ Κ οζάνη 1996, σ. 78-79· Ν. Π. Δ ελιαλής, Κ α τ ά λ ο γ ο ς εν τύ π ω ν Δ ημ οτικής
Βιβλιοθήκης Κ οζά νης. Μ έρ ο ς πρώ τον. Θ εσσ αλονίκη 1948, α ρ. 754. αντ. 1.
Σακελλάριου. πρώτου εξαδέλφου του ιατροφιλοσόφου Γεωργίου Σακελλάριου.

Ο Δημήτριος. που έφερε το όνομά του π α π π ο ύ του Δημητρίου Σακελλάριου,
μαθητή του Johannes Segner στη Λειψία, υπήρξε διευθυντής του Βραγκοβά-
νειου Νοσοκομείου στο Βουκουρέστι.8
Ο Χ α ρ ίσ ιο ς Μ εγδ ά νη ς (1768-1823),9 συνομήλικος και πενθερός του Σ α
κελλάριου, δεν σπούδασε Ιατρική, συνέγραψε όμως μια ανέκδοτη ως σήμερα
Φ αρμακοποιία . 1 0 Ως δικό του χειρόγραφο, και μάλιστα αυτόγραφο, μπορεί να
θεωρηθεί βάσει γρα φ ικού χαρα κτή ρα ο κώδ. ΔΒΚ 129. που περ ιέχει ανέκ
δοτα έργα περί πολυτίμων λίθων, συλλογή εκ του Γαιοπονικού. περί σφυγμών,
περί φαρμάκων, βαλσάμων. καθαρσίων κ λπ .11 Ορθά, πιστεύω , ο Κ αλινδέρης
δέχεται, ότι ο Μ εγδάνης απέκτησε κάποιες ιατρικές γνώσεις κοντά στον Σα-
κελλάριο αλλά και στον άλλο επιφανή κοζανίτη ιατρό Περδικάρη, επίσης, με
λετώντας τα συγγράμματα των Ιπποκράτη. Γαληνού, Τραλλιανού. Διοσκουρίδη
και την Π αθολογία του Hufeland α πό μετάφραση του Σακελλάριου.
0 Μεγδάνης γεννήθηκε και πέθανε στην Κοζάνη (1768-1823). Πατέρας του
Χαρισίου υπήρξε ο Δημήτριος Μεγδάνης. από οικογένεια αρματολών της π ε
ριοχής Σερβίων. 0 Δημήτριος ήταν στην υπηρεσία του πλούσιου εμπόρου της
Κοζάνης και της Ο υγγαρίας Λάτσκου Σαπουντζή. και νυμφεύθηκε την κόρη
του Σ τα μ ά τα . Ο Χ αρίσιος, σπούδασε στην Κοζάνη, στο Λ ιβάδι Π ιερίας και
στην Πέστη, όπου νυμφεύθηκε την Α ικατερίνη Κόνδη, κόρη του πλούσιου
εμπόρου και προέδρου της ελληνικής κοινότητας στο Τοκάι της Ο υγγαρίας Γε
ωργίου Κόνδη. Επέστρεψε στην Κοζάνη, όπου δίδαξε στη σχολή της πόλης, ενώ
χειροτονήθηκε ιερέας, και ανέλαβε το αξίω μα του ιερομνήμονος . 1 2 Το 1810-
13 υπήρξε από τους πρω τεργάτες της ανέγερσης του Κοινοτικού Σχολείου, της
Βιβλιοθήκης και του «Οίκου Βελτιώσεως». Πέραν της Φ αρμακοποιίας του. εξέ
δωσε τέσσερα φιλολογικά-αρχαιογνω στικά έργα, τα οποία τον κατατάσσουν
στους σημαντικούς διανοουμένους της εποχής: Ε λληνικόν Π άνθεον (Πέστη
1812). Λ ύ χ ν ο ς το υ Α ιογένους (Βιέννη 1818). Ο δηγία χριστιανική ορθόδοξος
Π. Ν. Λ ιούφ ης, Ισ τ ο ρ ία τ η ς Κ ο ζά ν η ς , Α θήνα 1924, σ. 280-281.

Γ ια τον Μ ε γδ ά ν η βλ. Μ ιχ. Κ α λ ιν δ έ ρ η ς, « Χ α ρ ίσ ιο ς Μ εγδ ά ν η ς. Λ ό γ ιο ς ιε ρ ε ύ ς Κ ο ζα -
νίτη ς». Οικοδομή. Ε π ε τη ρ ίς Ε κκλησιαστική και Φ ιλολογική I. Μ ητρ. Σ ερβίω ν και Κ ο
ζά νη ς . έ το ς Π -Δ ' (1960-1961), Κ οζάνη 1964, σ. 2 9 5 -3 2 0 .
Την ονόμ ασ ε « Α κ ε σ ώ » (κόρη το υ Α σ κληπιού κ α τ ά τη μ υθολογία ), με α υ τ ό γ ρ α φ ε ς ση-
μειώσεις-διορθοΔσεις του Σ ακελλάριου. η ο π ο ία σ ώ ζετα ι α υτό γρ α φ η στον κώδ. ΔΒΚ 30.
Ο κ ώ δ ικ α ς π ε ρ ιέ χ ε ι σ το τέλ ο ς κ ε ίμ εν α το υ Σ α κ ε λ λ ά ρ ιο υ (σ. 251-254: Ήιεΐαρια /βθήιηη
ΜβηηίΗβηϋιιηι ΌοΟονίβ ΒαεεΙΙαιϊί' σ. 254: Χ ο λ έ ρ α ς θ ε ρ α π ε ία · έσω ο π ισ θ ό φ υ λ λ ο : Κ α
τα σ κ ευ ή θηριακής).
Οι ιερομ νή μ ονες βοηθούσ αν τον ε π ίσ κ ο π ο στην τέλεση λ ε ιτο υ ρ γία ς, τη ρ ούσ α ν τον ιερό
κ ώ δ ικ α τη ς εκ κ λη σ ία ς κ α ι σ υ ν έτα σ σ α ν έ γ γ ρ α φ α .
(Βιέννη 1818), Κ αλλιόπη π α λιννο σ το υσ α (Βιέννη 1819). Τέλος, στον Μ εγδάνη

οφείλουμε χρήσιμες πληροφορίες για την Ιστορία της Κοζάνης (Α γ γ ε λ ία , [Βε
νετία 1820], Α π ο γρ α φ ικ ή Έ κθεσις). Ο γιο ς του, Γ εώ ργιος Μ εγδ ά ν η ς. σ π ού
δασε στην Πέστη και τη Βιέννη, ενώ έλαβε το δίπλω μα του διδάκτορος της Ια
τρικής στη Χαϊλδεβέργη, και απεβίωσε το 1854 στο Μοναστήρι.
Την ίδια εποχή έδρασε και ο Μ ιχαήλ Π ερδ ικ ά ρη ς (Κοζάνη 1766 - Μο
ναστήρι 1828),13 που προέρχεται από τον μεγάλο και επιφανή οίκο των Περ-
δικάρηδω ν, οι ρίζες του οποίου εντοπίζοντα ι στη Μ ονεμβασία στον 15°
α ιώ να .14 Ο π α τέρ α ς του Μιχαήλ Περδικάρη (Α ναστάσιος),15 ο π α π π ο ύ ς του
(Μιχαήλ), και π ρ ο π ά π π ο ς του (Αναστάσιος), υπήρξαν ιατροί με σπουδές στην
Ιταλία. Επίσης, ένας εξάδελφος του π α τέρ α του. ο Α ναστάσιος Π ερδικάρης
ο Βερροιαίος, ήταν ο γνωστός ιατρός και λόγιος της Βέροιας.16 Ο Μιχαήλ Περ
δικάρης ο Κ οζανίτης μαθήτευσε στο Λιβάδι, την Κοζάνη και την Κ αστοριά,
ενώ στη συνέχεια εργάστηκε ως οικοδιδάσκαλος στο Βουκουρέστι, α πό όπου,
με την υποστήριξη ενός θείου του αρχιμανδρίτη, μετέβη γ ια ιατρικές σπουδές
στην Π άδοβα ή την Μ πολόνια. Μ ετά την επιστροφ ή του στην Κοζάνη νυμ-
φεύθηκε την κόρη του σχολάρχη Γεωργίου Ιωαννάκου, Αικατερίνα. Εργάστηκε
ως ιατρός σε τούρκους π α σ ά δες της Μ ακεδονίας και γ ια λογαριασμό της ελ
ληνικής κοινότητας του Μοναστηριού. Ο Κ αποδίστριας. συμμαθητής του στην
Πάδοβα. τον προσκάλεσε στο Ναύπλιο, αλλά τον πρόλαβε ο θάνατος το 1828.
Δεν είναι γνωστή η διατριβή του Περδικάρη ή κά ποια άλλη εργασία περί Ια
τρικής, ο ίδιος όμω ς εξέδω σε το ποιητικό έργο Ε ρ μ ή λ ο ς ή Δ ημοκριθηρά-
κ λ ειτο ς (Βιέννη 1817), ενώ κά ποια άλλα ποιητικά λανθάνουν. Ανέκδοτη είναι
η Μ αθηματική οδός στον κώδ. ΔΒΚ 125 (έτ. 1805), ενώ μόλις το 1997 εκδό-
θηκε ο λίβελλός του Κ α τ ά Ψ ευδοφ ιλελλήνω ν εναντίον του Ρήγα, τον οποίο
είχε γνωρίσει στο Βουκουρέστι.1' Ο Περδικάρης συνδεόταν με τον Σακελλάριο,
κά ποιες επιστολές μάλιστα του Περδικάρη συμπεριέλαβε ο Σακελλάριος στα
Π οιημά τιά του.
Γ ια τον Π ερ δικ ά ρ η βλ. Γ οοναρόπουλος. « Κ ο ζα ν ικ ά » , Π ανδώ ρα 22 (1871) 5 5 8 -5 5 9 . Βλ.

κ α ι Γ. Κ α ρ α μ π ε λ ιά ς , « Μ ιχα ή λ Π ερ δικ ά ρ ης: Ο ν ε ο -ο θ ω μ α ν ό ς ‘ε κ σ υ γ χ ρ ο ν ισ τή ς’», περ .
Ά ρ δ η ν 81 (4 Α υγ. 2012).
Ο π α λ α ιότερ ος γνιοστός πρόγονος είναι ο ιερέας και οικονόμος τη ς Μ ονεμβασίας Α νδρέας
Α ιχίνας ( t i 493). Γ ια το υ ς Π ερ δικ ά ρ η δες βλ. Ε λένη Α γγελομ ά τη -Τ σ ουγκ α ρ ά κη . «Ο ι ο ι
κ ο γένειες Λ ικινίου κ α ι Π ερδικάρη», Μ εσαιω νικά και Ν έα Ελληνικά 5 (1996) 307-379.
Ε π ισ το λ ή το υ π α τ ρ ό ς Α να σ τα σ ίο υ τη ς 2 0 ης Οκτ. 1798 π ρ ό ς τον υ ιό Μ ιχαήλ Π ερ δικ ά ρ η
σ τη Μ π ο λό νια σ ώ ζετα ι α νέκ δ ο τη στη ΔΒΚ.
Β ασ ιλική Ν οτοπού λου, « Α ν α σ τά σ ιο ς Π ερ δικ ά ρ ης. ια τρ ό ς Β ερ ρ ο ια ίο ς» . Π ρ α κ τικ ά το υ
Α ' Σ υ ν εδ ρ ίο υ γ ια τη ν Η μ α θ ία , Β έρ ο ια i -3.10. 2010 [υ π ό έκδοση].
Μ ιχαήλ Π ερδικάρης, Ρ ή γα ς ή κ α τά ψ ευδοφιλελλήνω ν. έκδ. Λ έα νδρος Β ρανούσης. Ε π ε-
τη ρ ίς το υ Μ εσαιω νικού Α ρ χείο υ 11 (1961), Α θήνα 1997.
Σ τους εκπροσώ πους της Ιατρικής α π ό την περιοχή Κ οζάνης-Σ ιατίστης

πρέπει να προστεθεί και ο γνωστός λόγιος Γεώργιος Ζαβίρας, όχι επειδή ήταν
ιατρός, αλλά λόγω των εκδόσεων που επιμελήθηκε, Ια τρ ικ α ί παραινέσεις, 1787
(μετάφραση α π ό τα ουγγρικά), και Ο νο μ α το λο γία Β οτανική (Πέστη 1787).
Τέλος, στον κώδ. ΔΒΚ 41, φ. 1-15 σώζονται δύο μικρά ανώνυμα και ανέκδοτα
έργα, Σ ύνοφ ις Ια τρική ς θεω ρίας και Π ερ ί σφιγμών* που αποτελούν τεκμήρια
του ενδιαφέροντος γ ια την Ιατρική στην Κοζάνη, και πιθανώ ς γράφτηκαν ή
αντιγράφτηκαν από κάποιον κοζανίτη ιατρό.
OS ΙΟ
Από τον βίο των ανωτέρω ανδρών προκύπτει ότι στην περιοχή δεν προϋπήρχε
κάποια ιατρική παράδοση, με εξαίρεση τη γενιά του Περδικάρη. Όλοι τους, όπως
και ο Περδικάρης. άδραξαν την ευκαιρία που τους δόθηκε από τις οικονομικές
δυνατότητες του οικογενειακού του περιβάλλοντος, και. αφού ασχολήθηκαν αρ
χικά με το εμπόριο στην Ουγγαρία, σπούδασαν Ιατρική στα καλύτερα πα νεπι
στήμια της εποχής (Βιέννη, Χάλλε, Λειψία. Πάδοβα. Μπολόνια). Και άλλοι νέοι,
γόνοι εμπόρων θα είχαν αυτή τη δυνατότητα, αλλά ήταν οι συγκεκριμένοι άνδρες
αυτοί που επέλεξαν (και λόγω κλήσης) τις σπουδές Ιατρικής και κατέβαλαν βέ
βαια μεγάλο κόπο για την περάτωση των σπουδών. Επρόκειτο για ψυχολογικό
και κοινωνικό άλμα που επεχείρησαν οι εν λόγω άνδρες της περιοχής, οι οποίοι
έπρεπε και μετά τις σπουδές να αγωνιστούν σκληρά για τον επιούσιο και να αντι-
παλαίσουν λαϊκές δεισιδαιμονίες αλλά και δύσκολες πολιτικές καταστάσεις, μέχρι
να καταξιωθούν. Οι ιατροί έχουν συναίσθηση ότι είναι επιστήμονες αλλά και
επαγγελματίες ιατροί, σε αντιδιαστολή με τους κομπογιαννίτες τσαρλατάνους.
Μεταξύ τους υπάρχει όχι μόνον αλληλοϋποστήριξη αλλά και σχέσεις γάμου. Βα
σικό πρόσωπο είναι ο Δημήτρης Καρακάσσης. ο οποίος υποστήριξε τις ιατρικές
σπουδές του γιου και του γαμβρού του. Κεντρικό όμως πρόσωπο είναι ο Γεώρ-
γιος Σακελλάριος, ο οποίος νυμφεύθηκε την κόρη του ιατρού Καρακάσση, Ανα
στασία. και στη συνέχεια την κόρη του ιατροφιλοσόφου Χαρισίου, Μητιώ, δίδαξε
Ιατρική στη Μητιώ και τον γιο του Παυσανία, και υποθέτουμε θα υποστήριξε τον
ανεψιό από εξάδελφο Δημήτριο, για να σπουδάσει Ιατρική. Ο ίδιος, επίσης, δια
τηρούσε στενές φιλικές επαφές με τον Μιχ. Περδικάρη αλλά και τον Γ. Ζαβίρα.
Οπωσδήποτε οι ιατροί αποτελούσαν κάποια ελίτ στην πόλη, όπως αποδεικνύει
άλλωστε το γεγονός ότι συνεζεύχθησαν κόρες επωνύμων προεστών ή εμπόρων. Η
μικρή αυτή ελίτ όμως δεν συμμετείχε στην άσκηση κάποιας εξουσίας στην π ε
ριοχή. την οποία κατείχαν μεγαλοκτηματίες ή πλούσιοι έμποροι, αλλά ετίθεντο
εκτός «πολιτικών» διεργασιών, και απλώς απολάμβαναν τιμής από όλους. Ούτε
όμως και οι ίδιοι είχαν παρόμοιες φιλοδοξίες.
Οι ιατροί ενδιαφέρονταν πρω τίστω ς βέβαια για τα προς το ζην. για την
ιατρική επιστήμη καθεαυτή, αλλά επίσης και για τα γράμματα. Το πρώτο τους
ανάγκαζε κα τά διασ τήματα σε συχνές μετοικεσίες στην ύπαιθρο της Μ ακε
δονίας και Θεσσαλίας και στις γύρω μητροπόλεις (Καστοριά. Μοναστήρι. Θεσ
σαλονίκη. Μελένικο. Σέρρες, Τσαρίτσανη, Λάρισα. Ραψάνη), μέχρι και τη Βουλ
γα ρία ή το Βουκουρέστι, όπου εγκαταστάθηκαν μόνιμα οι Καρακάσσηδες. Πι
θανώς, αυτή θα ήταν και η τύχη του Σακελλάριου. αν δεν α ναγκαζόταν να
«δρα πετεύσ ει» α πό τη Βιέννη, λόγω της συνεργασίας με τον Ρήγα. Λόγω, βέ
βαια. της φήμης τους υποχρεώθηκαν να εργάζονται γ ια λογαριασμό τούρκων
πασάδων, μεταξύ αυτών και του Αλή πα σά των Ιωαννίνων, ακόμη και κατά τη
διάρκεια της ελληνικής Επανάστασης.
Ως έμποροι αρχικά, και στη συνέχεια ιατροί, λογοτέχνες, διανοούμενοι, έρ
χονται σε επαφή με σπουδαίους ιατρούς της εποχής καθώς και με τη σύγχρονη
ευρω παϊκή επιστημονική γνώση, την οποία προσπαθούν να εισ αγάγουν και
στον ελληνικό χώρο. Κοινό χαρακτηριστικό όλων σχεδόν ήταν επίσης η ενα
σχόληση με τα γράμματα, και μάλιστα με την ποίηση αλλά και την αρχαιότητα.
Οι κοζανίτες και σιατιστείς ιατροί αποτελούν δυναμικές και πολύπλευρες προ
σωπικότητες της προεπαναστατικής και επαναστικής εποχής. Ο βίος τους είναι
συνυφασμένος με το κοινωνικό γίγνεσ θα ι ανερχόμενων οικονομικά και κοι
νωνικά βορειοελλαδίτικων πόλεων, αλλά ταυτόχρονα και με τη δράση της ελ
ληνικής Διασποράς στην Κεντρ. Ευρώπη.
Όσον αφορά τη δημιουργία ιατρικής παράδοσης στην περιοχή, αυτή θα
π ρ έπ ει να εννοηθεί όχι βέβαια υπό την έννοια σπουδών ούτε ως άνθηση του
ιατρικού επα γγέλμ ατος σε Σ ιά τισ τα και Κοζάνη. Η έννοια «πα ράδοσ η» εδώ
α να φ έρετα ι στη δράση ιατρών, ιατρική και κοινωνική, καθώ ς και στη δημι
ο υργία μ ια ς ά τυ π η ς μικρής ελίτ, π ου βα σίζετα ι στη μ εταξύ του ς αλληλο-
εκτίμηση.
Ιδιαίτερα όσον αφορά τον Σακελλάριο, αυτός επηρεάστηκε α πό τις κοι
νωνικές νοοτροπίες των αποδήμων καθώς και την τάση για πρόοδο μέσω των
εμπορικών δραστηριοτήτων αλλά και της παιδείας, που ανιχνεύεται στην ελ
ληνική Διασπορά. Έ τσι, εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία μόρφωσης, ώστε να κα
τακτήσει υψηλότατο επίπεδο κατάρτισης στην ιατρική επιστήμη, γεγονός που
τον καταξίωσε κοινωνικά στη συνέχεια στον ορεινό χώρο της Δυτ. Μακεδονίας,
Θεσσαλίας και Ηπείρου. Στη Βιέννη, ζώντας στο κλίμα διαμόρφωσης του νε
οελληνικού χαρακτήρα, μέσω της αναφοράς στην αρχαιότητα, των επα να σ τα
τικών ιδεών, των λογοτεχνικών ανησυχιών, την επαφή με το ανανεωτικό ε π ι
στημονικό πνεύμα υπό την επίδραση του Διαφωτισμού, ο Σ ακελλάριος α να
πτύσσει βαθμηδόν μια σ πάνια προσω πικότητα νεοέλληνα διανοουμένου και
επιστήμονα. Ο Σακελλάριος είναι σημαντικότερος όλων ως προς την επιστη
298 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΝΟΤΟΠΟΤΛΟΤ
μονική ιατρική κατάρτιση, έχοντας μεταφ ράσει βασικά εγχειρίδια α π ό γ ε ρ

μανικά πρω τότυπα, ενώ έχ α ψ ε της εκτίμησης του σημαντικού βιεννέζου ια
τρού Peter F rank - διασώ ζονται μάλιστα στη ΔΒΚ ανέκδοτες λατινικές ε π ι
στολές α πό την αλληλογραφία τους.
Σε όλο το ιατρικό του έργο τονίζεται το καθήκον του ιατρού, που θεω
ρείται τέχνη με πολύ σοβαρό και υπεύθυνο ρόλο. 0 ιατρός ως θεράπων οφείλει
να έχει γνώ σεις, να είναι ιδια ίτερ α παρατηρητικός, προσεκτικός, με ευρύ
πνεύμα. Να προσέχει τις εσφαλμένες διαγνώσεις, να ανιχνεύει α ιτίες και να
εξετάζει συμπτώ ματα. Έ ντονα προβάλλεται η εικόνα του ιατρού ως προσω
πικότητας με ήθος, που εμπνέει την εμπιστοσύνη του ασθενή. Δίνεται έμφαση
στην ικανότητα της φύσης να θεραπεύει, που ονομάζεται θ ερ α π ευ τικ ή τη ς
φ ύσης. Έτσι, η ιατρική τέχνη μέσω των κατάλληλων φαρμάκων οφείλει να βοη
θήσει τη φύση. Για τη θ ερ α π εία προτείνοντα ι πλήθος βοτάνων, κ α τα πότια ,
αφεψήματα και αλοιφές, άλατα, οξέα, των οποίων η δράση επηρεάζεται από
τον ψυχικό κόσμο του ασθενή και την ψυχική του διάθεση. Η κατάλληλη δια
γω γή και δία ιτα αποτελούν την καλύτερη πρόληψη.
Οι σιατιστείς και κοζανίτες ιατροφιλόσοφοι κατέχουν σημαντική θέση μεταξύ

των εκπροσώ πω ν του νεοελληνικού Διαφωτισμού, καθώ ς συνέβαλαν αφενός
στη μεταφορά της ευρω παϊκής ιατρικής και επιστημονικής γνώσης στον ελ
ληνικό χώρο στις αρχές του 19ου αι., αφετέρου συμμετείχαν στη διαμόρφωση
της ταυτότητας του νέου Ελληνισμού, είτε μέσω της συνωμοτικής δράσης και
της μετάφρασης αρχαιογνωστικών έργων, είτε μέσω της πρω τοπόρου π α ρ α
γω γής στο πλαίσιο της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πέραν αυτού όμως, μεγάλη
είναι και η κοινωνική προσφορά τους βάσει της θεραπείας ασθενών αλλά και
της καταπολέμησης της δεισιδαιμονίας. Η γενέτειρα αλλά και η Διασπορά προ-
σέφεραν στους μελλοντικούς ιατρούς τις ευκαιρίες, τις οποίες α υτοί εκμ ε
ταλλευόμενοι καταξιώθηκαν με πολύ μόχθο, αλλά και ανταπέδωσαν τα ίσα ευ
ερ γετή μ α τα ως αντίδω ρο τόσο στη γενέτειρ α Μ ακεδονία όσο και στη Δια-
σπορά, αλλά και γενικότερα στη Νέα Ελλάδα.
Ε ιχ. 1.
ΠΕΓΐ Δ. Κ α ρ α κ ά σ σ η ς. Π ερ ί φ λ ε β ο το μ ία ς .
ΤΗΣ ΦΛΕΒΟΤΟΜΙΑΣ H alle 1760.
'α τ ό τ κ Αει Αν α γ κ α ί α ς
t Ν TOfS 0Ξ£ΣΙΝ ΑΜΑ
ΚΑί ΚΑΚΟΗΘΕΣΙ π ιρε τ ο ις
Τ ιί τ -J» it τί QxeiXiLi
Π Ρ Ο Σ Τ A T O fΝ Τ Ο Σ
TOT ¿ΚΛΑΜΠ ΓΟΤ.' ΕΙΟΧΠΤλτΟΤ Τ£ ΚΛ1 #ΜΠΠΚ)ΤΑΤΟΤ
Α Ν Δ Ρ Ε Ο Τ ΗΛΙ Α Β Τ Χ Ν Ε Ρ Ο Ϊ
T w pwnzixrj afxrrj;
• Γ κ . < ( · ίΜ ί »» ·■*((· τ ν ,
ttf Tl l i l f t i i u J ( v m » ( ¿XAnrâr U i n i > t > l^ u r ir /,
**J rtf M ammltrJat t m τ · yvj^W
/pa%jX*7“T*T *■ 1· K
•N *·’ ·ν»>*ι
TOY ΕΠΙ TON ΙΑΤΡΙΚΟΝ ΒΑΘΜΟΝ ΑΝΛΒΙΒΑΣΜΟ

Twi τι τιΓς »*«τ ; · ί ς τ ιμ » ν juu iXt&fiUn
¿M M 11 * * f * ρ » μ Ι< 0 > , f ? H ■ { £ * / » , ήτΓΤ νχιΤ »,
•™ f i t » ΦIn a ^ « ·
i i · X* χ 5 ¿ r « τ * i
ΌnrrmiO
δ η μ η 'τ ρ ι ο ς μ κ ο λ λ 'οτ κ λ ρα κ α 'ς ς η ς
* · " ' « Κ·μΙ·'·.
VlS-frî ΣχλίχχΓ;
T tiiu Σ x i i 11 i' ( » v
^ / | ίι ί ' « ι » · » Λ - ¿ Ϊ λ '.'. r —*+r\ ¿1 ' L t f - i * ,
·-·y« i: SK
, · ^ '· <J»7 *JJ\ rv,.
***¿1sm'f&· "» ■ Λ vjty.y** If· /*·'/-** *» · X ^-'· *V'»
a. . λ,
*·*Λ*Α i/txfe 1 ·'*
nWf4V*)!Sij(J>l'. jlif* //«■W -
ΜΛΙ*·/-« &ic*~ \A4Λ*’ΛΛ'
**·4Α'ί*'· -V» v"··
-- . >λ
¿Λ*·*··' »·■' *>· i · ~■**
· ΛΪ
■»· i 't v / » ’. „^
•V.'· '■·· ·
X- " " i»
uSs f , . , £ “ '- X v A
^ -y··
V, >1 > 4
*Mv’
ί ■</·>***·»„1-*{/*»r'r»-«,
* * * £ ' « * ' » 4“ i’ * * A * t « * • » . ‘’y A V * · 'V ·^ -
· *//'/!,, », aL! 4 ')/ 1A >U* v'
/* *· ■*·/*. L, . /-'/-> α»/Α Li -etfji
gif ' ~ ’ 7' ' "i^ '^

*** *·ΪΤ·>
A ' *»\.* a
* m
mfyμ
Ji ··
— ff-'.f* 'I ■*··.v ^
r · V ---Λ
- '- y» ·»*/;
v / " ■ tA
/ * **jirr
|p -··^
—*
Λν* •»A* <Jil Ail-y<t
r·*^ / w < /tl, tt-vy.êyA Λν L>
Ε ικ . 2. r*S‘-‘-V‘ “Γy/ ». »,“· //*·ΛνΛ ¿p—L, /'.'Λ’ί^
Γ. Σ α κ ελ λ ά ρ ιο ς, Π α θ ο λο γία AMMCT|Kri
(μ τφ . α π ό γερ μ ). eiSAIOOHChj * jH B A E IIA F HzJiTi
COZANhl
300
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΤΟΠΟΥΛΟΥ
Ε ικ. 3.
Κ ώ δ. ΔΒΚ 30.
ΑΚΕΟΪΓ Χ αρ. Μ εγοάνης. Φ αρμα κοποιία.
* >ν Φ έρει σ η μ ειώ σ ε ις-π α ρ α τη ρ ή σ εις
Εννρϊγη Φφ/*Λ*οιοίι'Λ·* Α Φ * * * * * ^ . το υ Γ. Σ α κ ελ λ ά ρ ιο υ .
Χού>ί&ιν ϋη ^^ϊ Νωίά,νν,
%" Ζ* ·
; 5*> ^ ξ^Υν Ον
/*>< «8·»5** * η ν /^-ν
·* ¿*-/Χ ^ φ £ ρ ί Υ ·
Αβ$ό% νον·
5 ι
ι ■>»>’ *Α * *■** · βν-ν^ί <ν.
^*·< -4% ;** ϊ ^ Λ λ α^>*Α γ **#*,: ,^
*Γ*"7^ν· ιι
·*3'Η-*- φΑ»Κ' ^ ^νν·1»^ ^»»ΗΜ« ¿ΑφΑ·,^ £,,.
7 /· >Ρί^' · *ί**· ·" #**Α*ί/Ο«*ή^.»«,.
%.,»*** ίν ·Λ
·■*+*&/·**}<' ΐ**»*,* ·» ^¿..¡μΟ* 1*ί ~ν*Α*«Άλ7-

/·*■(γ«»Αλ*ν ^) *4 /Α«“ V
Αΐ ν%*.\ ν .
Α ·Ά |ϊ**'*· ,·»1 Λ-«ί»Μ ?β να» βΟ: ^
*»·Α *κ-ν·*,/*ί *·*++-*·;*· Β"~κ*β*~'Λ. Α ,:^
.V* -> ν ^ « ** Α £·* ·-Ά .ν^Λ. Λ
ρ«/»*^ ¿τ^*? ν ν3τ~*\ ·?.*., ¿α ^
^ ^ ·κ*ν~** Ά Ά ··* **Α
Η**· ' *Λ^·<?*“'· -V *··»V '* 4Α .
„ Λ *Η
* */}'* ,*3*7 *τν^*^Α * Λ> '·%*>*- -ν ¿/_ -Ρ
>-*,5/?» >5V}0**^Λ**'V>Λ'ν· Λ ?»·*Α|*" Γ’^ V
2»ν «» «^η μ *
.·*'·» "
I*
¿7.*^.2 ^ #5
^0^ \/*^·/* · -Ά^*·** * **Υ/?"^ ***

>ι
1 4Γ,,^ β>·νν">τ*&*·η*" Ί* >.
-V- 7 ^
^ ¿ ζ Τ * * * * V*?*'Ά%/Α ■ ^β
^ · ~*Μ'~2 ·.&·}***+'Μ'/**" . Α λ> » >
Ε ικ. 4.
'~%
47" Τλγ/* % > · χ/4^*·^Υ·
Κ ώ δ. ΔΒΚ 41,
~* Α %
-»ν·^
*%
» ^ * ν-^ πβ> . . . · , £%
» »»■ *^·-«.7*. *^· »·#»**» λ
Α δήλου, Σ ύνο ψ ις ια τρική ς Θεωρίας.
5ώ ϋ
Σταυρούλα Λοφίτη
Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΤ ΙΑΤΡΟΦΙΛΟΣΟΦΟΥ

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΛΚΕΛΛΛΡΙΟΥ
Ο κοζανίτης γιατρός και λόγιος Γεώργιος Σακελλάριος αποτελεί μια σημαντική

φ υσιογνω μία του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Άσκησε το ιατρικό επά γγελμ α
με μεγάλη επιτυχία, ωστόσο, η ιατρική δεν ήταν η μόνη επιστήμη που του προ-
σέλκυσε το ενδιαφέρον. Γνήσιος εκπρόσωπος της λογιοσύνης του Διαφωτισμού,
ο κοζανίτης ιατροφιλόσοφος προσανατολίστηκε διανοητικά προς μια διευρυ-
μένη γενική π α ιδ εία και εξέφρασε την εκκοσμίκευση της σκέψης που χα ρ α
κτήριζε την ελληνική λογιοσύνη της εποχής του Διαφωτισμού. Συγκεκριμένα,
ασχολήθηκε εκτός α πό την ιατρική, με την ιστορία, τη λογοτεχνία και τη με
τάφραση. Το όνομά του έγινε ευρύτερα γνωστό χάρη στην ποιητική συλλογή
του Π οιημάτια (Βιέννη 1817),1 βάσει της οποίας έχει χαρακτηριστεί ως «π ρ ό
δρομος» του Διονύσιου Σολωμού.2
Η περίπτω ση του Σακελλάριου. ωστόσο, τουλάχιστον όσον αφορά το λο
γοτεχνικό του έργο αλλά και τη βιβλιοθήκη του,3 δεν έχει μελετηθεί επαρκώς,
και αυτό το ερευνητικό κενό οφείλεται αφενός στη δυσκολία εντοπισμού των
πρωτογενών πηγών που αφορούν στον βίο και το έργο του. και αφετέρου στην
περιορισμένη μέχρι σήμερα ενασχόληση των μελετητών με την έρευνα των
ιδιωτικών βιβλιοθηκών στον ελληνόφωνο χώρο κατά τους Νέους Χρόνους. Οι
αναφορές της βιβλιογραφίας στο όνομά του ξεκινούν το 1819 α πό τον πεθερό
του Χαρίσιο Μ εγδάνη,4 συνεχίζονται τον 19° αι. ως γενικού τύπου πληροφο
ρίες -κ υ ρ ίω ς για τον βίο του και δευτερευόντω ς γ ια το έργο το υ -, ενώ τον
20° αι. κυκλοφορούν κά π οιες μελέτες, που παρουσιάζουν στο αναγνω στικό
κοινό αναλυτικές π ια βιβλιογραφικές καταγραφ ές του πρω τότυπου αλλά και
του μεταφραστικού του έργου.5
Γ. Σ α κ ελ λ ά ρ ιο ς, Π οιημάτια. εκδ. Ιω ά ννη ς Σ νείρ ερ . Β ιέννη 1817.

Γ ια το ν β ίο κ α ι το ια τ ρ ικ ό το υ έ ρ γ ο βλ. Β α σ ιλ ικ ή Ν ο το π ο ύ λ ο υ . Ο Κ ο ζα ν ίτη ς
ια τρ ο φ ιλ ό σ ο φ ο ς Γ εώ ργιος Σ α κ ελλ ά ρ ιο ς (1707-1838). Ο βίος, τ ο έ ρ γ ο και η συμβολή
το υ σ τη ν εξέλιξη τ η ς Ια τρ ικ ή ς κ α τ ά τη ν επ ο χή το υ νεο ελλη νικο ύ Δ ια φ ω τισ μ ο ύ μ ε
β ά σ η τ α α ν έ κ δ ο τα α υ τ ό γ ρ α φ ά του. αδημ οσ . δ ιδ α κ τ . όια τρ .. Ιω ά ννινα 2011.
Λ. I. Β ρανούσ η ς (επ ιμ .). Οι πρόδρομοι. [Β α σ ική Β ιβλιοθήκη Α ετού 11], εκδ. I. Ν. Ζ α -
χ α ρ ό π ο υ λ ο ς. Α θήνα 1955. σ. 155-158 κ α ι 168-169.
Χ α ρ ίσ ιο ς Μ εγδά νη ς, « Π ερ ί της α ρχής, π ρ ο ό δ ο υ κ α ι τη ς νυν κ α τ α σ τ ά σ ε ω ς τη ς εν Κ ο
ζάνη Ε λληνικής Σ χολή ς [...]», στο τε ύ χ ο ς Α γ γ ε λ ία . [Β ιέννη 1820], σ. 67-68.
Την π ρ ώ τη σύντομη β ιο γρ α φ ία συνέταξε ο Κ. Α. Γουναρόπουλος. «Κ οζανικά ». Π ανδώ ρα
302 ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΑΟΦΙΤΗ
Η μέχρι σήμερα βιβλιογραφική ενημέρωση για τον ιατροφιλόσοφο π ρ ο

σφέρει. αν μη τι άλλο, μια γενική εποπτεία της προσωπικής κι επαγγελματικής
του πορείας. Έ χουν ήδη εντοπιστεί οι βασικοί σταθμοί του βίου του καθώς και
τα βασικά χαρακτηριστικά του λογοτεχνικού, ιστορικού και ιατρικού του
έργου, πρω τότυπου και μεταφραστικού. Παραμένει όμως ζητούμενο μια ολο
κληρωμένη και σαφής εικόνα της πνευματικής δραστηριότητας του Σακελλά-
ριου.6 Η ανασυγκρότηση του περιεχομένου της προσω πικής του βιβλιοθήκης
ευελπιστεί να φωτίσει άγνωστες πτυχές της ζωής του κοζανίτη γιατρού και να
22 (1872) 5 5 7 -5 5 8 . Ο Π. Ν. Λ ιο ό φ η ς, Ι σ τ ο ρ ία τ η ς Κ ο ζά ν η ς . εκ δ. I. Β ά ρ τσ ο ς. Α θή να
1924. σ. 2 9 2 -2 9 6 . σ τη ρ ίζ ε τα ι στον Γ ο ύ να ρ ό π ο υ λο . π ρ ο σ θ έ τ ε ι όμο^ς κ α ι ν έ α σ το ιχεία .
Βλ. επ ίσ η ς, Β. Σ α μ π α ν ό π ο υ λ ο ς, «Ο ι μ ε το ικ ε σ ίε ς το υ ια τρ ο φ ιλ ό σ ο φ ο υ Γ ε ω ρ γίο υ Σ α -
κ ελ λ α ρ ίο υ (Α π ό κ α τ ά σ τιχ ο λ ο γ α ρ ια σ μ ώ ν του. τω ν χρ ό νω ν 1795-1813)», Ε λ ιμ εια κ ά 1
(Μ ά ιο ς 1982) 41-52* ο ίδιος. « Ο ι ε μ π ο ρ ικ έ ς δ ρ α σ τ η ρ ιό τη τε ς τη ς ο ικ ο γ έ ν ε ια ς Σ α κ ε λ -
λ α ρ ίο υ τη ς Κ οζά νη ς στην Κ εντρ ικ ή Ε υ ρ ώ π η τον 18° α ιώ ν α » . Π ρ α κ τικ ά το υ 1ου Σ υ
νεδρίου Α ποδήμω ν . Κοζάνη 1993, σ. 90. σημ. 24* B. Β. Π α σχαλίδης. «Ο ια τρ ο φ ιλό σ ο φ ο ς
Γ εώ ρ γιο ς Κ. Σ α κ ε λ λ ά ρ ιο ς ο Κ ο ζα νίτη ς» , Ε λιμ εια κ ά 11 (1992) 105-140* ο ίδιος, Ο ια
τρ ο φ ιλ ό σ ο φ ο ς Γ εώ ργιος Κ. Σ α κ ε λ λ ά ρ ιο ς ο Κ ο ζα ν ίτη ς . Α θήνα 1993* ο ίδιος. Το α ρ
χο ν τικ ό των Σ α κ ελλά ριω ν σ τη ν Κ οζάνη 1670-1977 . Κ οζάνη 1999. - Σ ύ ν το μ ε ς μ ν είες
σ το έρ γ ο το υ γ ίν ο ν τα ι α π ό τ ο υ ς π ρ ο α ν α φ ε ρ θ έ ν τ ε ς β ιο γ ρ ά φ ο υ ς του. με εξα ίρ εσ η τον
Σ α μ π α ν ό π ο υ λ ο . ενώ ευ ρ ύ τερ ες α ν α φ ο ρ έ ς σ υνα ντούμ ε σ το Σ π . Π. Λ ά μ π ρ ος, « Έ ρ γ α Γε-
ω ρ γίο υ Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ το υ εκ Κ οζάνη ς», Ν έο ς Ε λληνομνήμω ν 10 (1913) 3 5 3 -3 5 4 . και
στο Ν. Π. Δελιαλής. Κ α τά λ ο γ ο ς εντύ π ω ν Δ ημοτικής βιβλιοθήκης Κ οζάνης: έ ν τ υ π α εκ
δόσεω ν 1494-1832 π λην των ξενόγλω σσ ω ν . τ. 1-2, Θ εσσ αλονίκη 1948-1964. Γ ια κά
π ο ια α π ό τ α α υ τ ό γ ρ α φ α το υ Σ α κ ε λ λ ά ρ ιο υ βλ. Αντ. Σ ιγ ά λ α ς . Α π ό τη ν π ν ευ μ α τικ ή ν
ζωήν τω ν ελληνικώ ν κοινοτήτω ν τη ς Δ. Μ α κ εδο ν ία ς. Α 'Α ρ χ ε ία και Βιβλιοθήκαι , Θ εσ
σα λονίκη 1939, σ. 111-113. Γ ια τον βίο κ α ι τ α έ ρ γ α το υ Σ α κ ε λ λ ά ρ ιο υ βλ. επίσ η ς. Δ. Π.
Κ υρ ζόπουλος. Ια τρ ικ ή και Ια τ ρ ο ί τ η ς Κ οζά νης κ α τ ά το υ ς χ ρ ό ν ο υ ς τη ς Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α
τία ς. Κ οζάνη 1972. Βλ. επίσης: J.-J. B arthélem y. Π εριήγησις το υ Ν έο υ Α ν α χά ρ σ ιδ ο ς εις
τη ν Ε λ λ ά δ α π ε ρ ί τ ο μ έσ ο ν το υ τ ε τ ά ρ τ ο υ αιώ νος π ρ ο Χ ρ ισ το ύ . Γ ε ώ ρ γιο ς Σ α κ ε λ λ ά
ρ ιο ς (μτφ .). Β ιέννη 1797· Αιμ. Λ εγρ ά νδ - Σ π . Λ ά μ π ρ ος. Α ν έκ δ ο τα έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γα
Β ελ εσ τιν λ ή . Α θή να 1891 [ε π α ν έ κ δ ο σ η α π ό την Ε π ισ τη μ ο ν ικ ή Ε τ α ιρ ε ία Μ ε λ έ τ η ς
Φ ερώ ν-Β ελεσ τίνο υ-Ρ ή γα . με την πρ ο σ θή κ η Ε υ ρ ετη ρ ίο υ . Α θήνα 1996 (2 0 0 0 )], σ. 111.
Η πρ ιότη επ ισ τη μ ο νικ ή έρ ευνα π ο υ ελ έ γ χ ε ι με σ υ σ τη μ α τικ ό τη τα την π ρ ο γ εν έ σ τε ρ η β ι
β λ ιο γ ρ α φ ία γ ια τον βίο το υ Σ α κ ε λ λ ά ρ ιο υ κ α ι με βάση ν έ ε ς π η γ έ ς α ν α σ υ ν τ ά σ σ ε ι τ α
β ιο γ ρ α φ ικ ά σ το ιχε ία το υ κοζανίτη λο γιο υ έγινε α π ό τον Χ α ρ ίτω ν α Κ α ρ α νά σ ιο. Ο ίδ ιο ς
π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι κ α ι σ χ ο λ ιά ζε ι κ α τ α τ ο π ισ τ ικ ά τ α ια τ ρ ικ ά έ ρ γ α το υ Σ α κ ε λ λ ά ρ ιο υ . έτσ ι
ό π ω ς α υ τ ά εμ φ α ν ίζο ν τα ι σ τα α υ τ ό γ ρ α φ α χ ε ιρ ό γ ρ α φ ά το υ π ο υ φ υ λ ά σ σ ο ν τα ι σ τη Δη
μοτική Β ιβλιοθήκης Κοζάνης. Βλ. Χ αρ. Κ α ρανά σιος, « Μ α ρ τυ ρ ίες α να φ ο ρ ικ ά με τη χ ρ ο
νολόγηση γ ε γ ο ν ό τω ν το υ βίου το υ ια τρ ο φ ιλ ό σ ο φ ο υ Γ εώ ρ γιο υ Σ α κ ε λ λ ά ρ ιο υ » . Ο Ε ρ α -
νισ τή ς 22 (1 9 9 9 ) 117-135* ο ίδιο ς, « Τ α ια τ ρ ικ ά έ ρ γ α το υ ια τρ ο φ ιλ ο σ ό φ ο υ Γ ε ω ρ γίο υ
Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ β ά σ ει τω ν α υ το γ ρ ά φ ω ν χε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν το υ στη Δ ημοτική Β ιβλιοθήκη Κ ο
ζ ά ν η ς » στο: Η ε π ισ τη μ ο ν ικ ή σκέψ η σ το ν ελ λ η ν ικ ό χώ ρ ο 18oç-1 9 oç ai.. [Κ Ν Ε /Ε ΙΕ ].
Α θήνα 1998, σ. 347-361.
Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ Γ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ 303
αξιολογήσει πληρέστερα τον επιστήμονα και λόγιο με την ευρωπαϊκή παιδεία,

συγκριτικά με τα ελληνικά και ευρω παϊκά δεδομένα της εποχής του.
Με άλλα λόγια, η βιβλιοθήκη του λειτουργεί ως μια νέα ιστορική πηγή,
που με τα ποιοτικά και ποσοτικά της στοιχεία, τις συσχετίσεις και τα π ρ ο
σω πικά δεδομένα που παρέχουν οι χειρόγραφ ες σημειώσεις των έργων, ε π ι
χειρεί να αποτιμήσει συνολικά την επιστημονική, επα γγελμ α τικ ή και π ν ευ
ματική δραστηριότητα του ιατροφιλοσόφου, όπως επίσης και το εύρος της προ
σω πικότητάς του.
Η σημασία της μελέτης της βιβλιοθήκης του ως προς την εξέλιξη της
έρευνας που αφορά τον κοζανίτη γιατρό α ποτιμ άτα ι ακόμη πιο θετικά, αν συ
νυπολογιστεί ότι η συγκρότηση ιδιωτικών βιβλιοθηκών αποτελεί σύνηθες φ α ι
νόμενο και συνειδητή επιλογή του κατόχου της την εποχή του Διαφωτισμού.
Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στον ελλη
νόφωνο χώρο δεν ήταν καθόλου εύκολη η πρόσβαση στην αγορά βιβλίων, και
ως εκ τούτου η επιλογή συγκεκριμένων έργων μόνο τυ χα ία ή τυπική δεν
μπορεί να χαρακτηριστεί. Συνεπώς, το περιεχόμενο των έργων της βιβλιοθήκης
του Σακελλάριου συνιστά ένα βασικό εργαλείο μελέτης των ιδεολογικών και
διανοητικών του θέσεων, των προτιμήσεων και των ενδιαφερόντων του.
Η βιβλιοθήκη του Σακελλάριου σώ ζεται, τουλάχιστον στο μ εγαλύτερο
μέρος της. στη Δημοτική Βιβλιοθήκης Κοζάνης (ΔΒΚ) α πό το 1961. όταν η οι
κογένεια Διάφα, και συγκεκριμένα τα δισέγγονα του Σακελλάριου, αδέλφ ια
Αθανάσιος. Π αυσανίας και Ματιώ Ευαγγέλου Διάφα. προχώρησαν στη δωρεά
της βιβλιοθήκης του. Η δωρεά Διάφα -η οποία περιελάμβανε και άλλα βιβλία
εκτός α πό εκείνα του Σ ακελλάριου- δεν τοποθετήθηκε ως ενιαίο σύνολο στο
βιβλιοστάσιο της ΔΒΚ, αλλά διασκορπίστηκε σε διάφορα σημεία, αφού πρώ τα
τοποθετήθηκε σε αυτά μια λευκή ετικέτα με τα αρχικά Β.Α.Δ. (= Βιβλιοθήκη
Αδελφών Διάφα). Η ένδειξη όμως αυτή, που καταδεικνύει την προέλευση των
βιβλίων α π ό τη δω ρεά Διάφα, δεν καταχω ρίστηκε συστηματικά στον ηλε
κτρονικό κατάλογο της ΔΒΚ. Έτσι, ο ηλεκτρονικός κατάλογος χρησιμοποιήθηκε
μόνο σε επικουρική βάση, ενώ ο εντοπισμός των βιβλίων της δω ρεάς κατέστη
μια χρονοβόρα κι επίπονη διαδικασία.
Ως βασικό εργαλείο για την ανασύσταση της αρχικής μορφής της βιβλιο
θήκης του Σακελλάριου χρησιμοποιήθηκε το χειρόγραφο «Βιβλίο Ε ισαγω γής»
της ΔΒΚ του 1961, στο οποίο καταγράφ εται η δω ρεά Διάφα. Στον κατάλογο
αυτό α πα ντά ο συγγραφέας και ο τίτλος κάθε βιβλίου της δωρεάς, με πολλές
όμω ς ελλείψεις, π α ρ α λ είψ εις ή ακόμα και λάθη, που δυσχέραιναν την τ α ύ
τιση και τον εντοπισμό των έργων. Παράλληλα, η έρευνα γ ια τον εντοπισμό
των βιβλίων της δω ρεάς στηρίχθηκε στα στοιχεία που παρατίθενται στον χει
ρόγραφο α πογραφ ικό κατάλογο της βιβλιοθήκης του Σακελλάριου. που συ
304 ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΛΟΦΙΤΗ
ντάχθηκε από τον ίδιο. Πρόκειται για ένα εξαιρετικής σημασίας έγγραφο, που
αξιοποιείται για πρώτη φορά και διασφαλίζει την εγκυρότητα των όποιων συ
μπερασμάτων. Με βάση το Βιβλίο Εισαγωγής του 1961 και τον αυτόγραφο κα
τάλογο του Σακελλάριου. η έρευνα προχώρησε στο επόμενο στάδιο της επι-
τόπου αυτοψ ίας των βιβλίων.
Η σύνθετη και επισταμένη έρευνα στην ΔΒΚ είχε ως αποτέλεσμα τη σύ
νταξη ενός Καταλόγου με 374 τίτλους βιβλίων της προσωπικής βιβλιοθήκης του
ιατροφιλοσόφου. Η προσέγγιση αυτού του υλικού ήταν θεματική, χρονική και
γλωσσική. Η θεματική ταξινόμηση των έργων προσφέρει την ευκαιρία στον με
λετητή να σχηματίσει την ταυτότητα της βιβλιοθήκης, να προσδιορίσει τα βα
σικά της χαρακτηριστικά και να την εντάξει σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό και
χρονικό πλαίσιο, ενώ η χρονική ταξινόμηση, εκτός του ότι ενισχύει ή απορρί
π τει τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τη θεματική κατηγοριοποίηση,
παρέχει -σ ε συνδυασμό με τα βιογραφικά σ τοιχεία - πληροφορίες σχετικά με
το πόσο σύγχρονες ή όχι είναι οι εκδόσεις σε σχέση με την εποχή που έζησε
ο κτήτορας της βιβλιοθήκης κ.ά. Οι παρατηρήσεις σχετικά με την γλώσσα των
έργων, και συγκεκριμένα κάθε θεματικής κατηγορίας ξεχωριστά, δεν φ α νε
ρώνουν μόνο τη γλω σσομάθεια του κτήτορα της βιβλιοθήκης, αλλά και τη
γλώσσα μέσω της οποίας προτιμούσαν να εκφράζονται οι επιστήμονες ή λο
γοτέχνες της εποχής - ανεξαρτήτως της μητρικής τους γλώσσας.
Η θεματική κατηγοριοποίηση των έργων δείχνει τον κοσμικό χαρακτήρα
της βιβλιοθήκης του κοζανίτη λογίου, καθώς το 96% του συνόλου των έργων
ανήκει στην κοσμική π α ιδ εία και όχι στη θεολογική. η οποία κυριαρχεί στη
διάρκεια της Τουρκοκρατίας στην ελληνική βιβλιοπαραγωγή. Η εκκοσμίκευση
της σκέψης και η ανανέωση των ιδεών που χαρακτηρίζουν την περίοδο του νε
οελληνικού Δ ιαφω τισμού α ντιπρ οσ ω πεύετα ι με χαρακτηριστικό τρ όπο στη
βιβλιοθήκη του Σακελλάριου.
Μια πρώ τη ανάγνωση του «Π ίνακα 1», στον οποίο α π ο τυ π ώ νετα ι σ τα
τιστικά η θεματική κατάταξη των βιβλίων του, φανερώνει π ω ς τα μισά έργα
της βιβλιοθήκης έχουν ως θέμα τις θετικές-φυσικές επιστήμες (ιατρική, φυσική,
μαθηματικά, χημεία, βοτανική, αστρονομία, φυσιολογία). Η ιατρική κυριαρχεί
όχι μόνο σε αυτή την κατηγορία (75,5%) αλλά και στο σύνολο της βιβλιοθήκης,
με ένα ποσοστό που αγγίζει σχεδόν το 40%. Η επόμενη θεματική κατηγορία
που εμφ ανίζεται στον πίνακα προκαλεί το ενδιαφέρον του μελετητή: το π ο
σοστό του 18%, που αντιστοιχεί στα λογοτεχνικά έργα της βιβλιοθήκης φωτίζει
μια μέχρι τώ ρα άγνωστη πτυχή των ενδιαφερόντων του κοζανίτη λογίου και
χρήζει περαιτέρω σχολιασμού. Έ πονται οι κατηγορίες των φιλοσοφικών, γλω σ
σικών και ιστορικών-βιογραφικών έργων, που καταλαμβάνουν αντίστοιχα το
7% του συνόλου. Τα θρησκευτικά και π α ιδα γω γικ ά βιβλία ακολουθούν με ένα
Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ TOT Γ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΤ 305
μικρό ποσοστό, ενώ η επιστολογραφία και τα χρηστικά έργα συγκεντρώνουν,

αντίστοιχα, το 1% του συνόλου. Οι κατηγορίες των νομικώ ν-πολιτικώ ν ε π ι
στημών. της ρητορικής καθώς και οι εγκυκλοπαίδειες και οι χρηστοήθειες κα
ταλαμβάνουν συνολικά σχεδόν το 2% του συνόλου της βιβλιοθήκης.
ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΒΙΒΛΙΩΝ ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΟΣΟΣΤΟ %

ΘΕΤΙΚΕΣ-ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ 191 51
α. ΙΑΤΡΙΚΗ 144 38.5
β. ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ 47 12.5
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 66 17.6
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 26 7
ΓΛΩΣΣΙΚΑ-ΛΕΞΙΚΑ-ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ 25 6.7
ΙΣΤΟΡΙΑ-ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ 24 6.4
ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ 17 4.5
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΑ 9 2.4
ΧΡΗΣΤΙΚΑ 4 1
ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΙΑ 4 1
ΝΟΜΙΚΑ-ΠΟΛΙΤΙΚΑ 2 0.5
ΡΗΤΟΡΙΚΗ 2 0.5
ΔΙΑΦΟΡΑ 2 0.5
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ 1 0.2
ΧΡΗΣΤΟΗΘΕΙΕΣ 1 0.2
Η θεματική κατηγορία που ορίζει τον χαρακτήρα της βιβλιοθήκης του Σακελ-
λάριου είναι αυτή των θετικών-φυσικών επιστημών, όχι μόνο λόγω της ποσο
τικής της υπεροχής (καταλαμβάνει το 51% του συνόλου), αλλά κυρίως λόγω
των χρήσιμων συμπερασμάτων που προσφέρει το ιατρικό μέρος της κατηγο
ρίας αυτής ως προς το μορφωτικό υπόβαθρο του κοζανίτη γιατρού.
Οι ιατρικές του σπουδές στη Βιέννη καθώς και η επαγγελματική απασχό
λησή του στον τομέα της ιατρικής α πό το 1792 ως το 1799 στο Βουκουρέστι
και στη Βιέννη τον έφεραν σε επαφή με τη σύγχρονη ευρω παϊκή ιατρική βι
βλιογραφία. και του έδωσαν την ευκαιρία να κάνει την πρακτική του εξάσκηση
δίπλα σε σπουδαίους γιατρούς της εποχής. Η ευρωπαϊκή ιατρική του πα ιδεία
και η άρτια επιστημονική του κατάρτιση τεκμηριώνονται μέσα από τα ευρήματα
της μελέτης. Στη βιβλιοθήκη του συναντούμε, π έρ α α πό τα βιβλία που ήταν
γραμμένα από τους καθηγητές του Johann Peter Frank, Joseph Frank και John
Brown.7 βιβλία επιφανώ ν στην εποχή τους γιατρώ ν, όπω ς των Η. Boerhaave,
7
Σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν α , σ τη βιβλιοθήκη το υ Σ α κ ε λ λ ά ρ ιο υ π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι π έ ν τ ε β ιβ λ ία το υ
J. Ρ. F ra n k , έξ ι το υ Jo sep h F ra n k , έ ν α το υ J. B ro w n κ α ι π έ ν τ ε μ ε α ν τ ικ ε ίμ ε ν ο τ ις
306 ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΛΟΦΙΤΗ
A.-F. de Fourcroy, Chr. W. Hufeland, J. Fr. von Jacquin, J. J. Plenck. J. Chr. Reil,
A. Roschlaub. M. Stoll, A. Storck. Th. Sydenham και B. L. Tralles.8 Με άλλα
ια τ ρ ικ έ ς μ ε θ ό δ ο υ ς το υ τε λ ε υ τα ίο υ . Ο J. P. F ra n k (1745-1821) ή τα ν έ ν α ς α π ό τ ο υ ς
π ρ ω το π ό ρ ο υ ς γ ε ρ μ α ν ο ύ ς γ ια τρ ο ύ ς τη ς επ ο χή ς το υ και ιδρυ τικ ή φ ιγ ο ύ ρ α της κοινω νικής
ια τ ρ ικ ή ς κ α ι τη ς δ η μ ό σ ια ς υ γ ε ία ς . Δ ιετέλ εσ ε κ α θ η γ η τή ς σ τ ις ια τ ρ ικ έ ς σ χ ο λ έ ς τω ν
π α ν ε π ισ τ η μ ίω ν το υ G öttingen (1784-85). τη ς Π α β ία ς (1785-1795). τη ς Β ιέννης (1795-
1804), τη ς V il’n a (1 8 0 4 -1 8 0 5 ) κ α ι τη ς Ια τ ρ ικ ή ς κ α ι Χ ε ιρ ο υ ρ γ ικ ή ς Α κ α δ η μ ία ς τη ς
Αγ. Π ετρούπολη ς, ό π ω ς επ ίσ η ς κ α ι π ρ ύ τα ν η ς τη ς Α κ α δ η μ ία ς (1805-1808). Μ εγά λο το υ
ε π ίτ ε υ γ μ α θ ε ω ρ ε ίτα ι η δ η μ ιο υ ρ γ ία ενό ς ε ξ α ιρ ε τ ικ ά λ ε π τ ο μ ε ρ ο ύ ς σ υ σ τή μ α το ς γ ια τη
ρ ύ θμ ισ η κ α ι την προώ θηση τη ς υ γιειν ή ς σε όλη τη Γ ερμ α νία . Ο γ ιο ς το υ Joseph F ra n k
(1771-1842) ήταν επ ίσ η ς γ ια τρ ό ς κ α ι βοηθός το υ π α τ έ ρ α το υ στην κλινική τη ς Π α β ία ς
κ α ι σ τη σ υ ν έχ εια δ ιευ θυντή ς το υ Γ ενικού Ν οσ οκομ είου τη ς Βιέννης. Σ την α ρχή υπή ρ ξε
έ ν θ ερ μ ο ς υ π ε ρ α σ π ισ τ ή ς του σ υ σ τή μ α το ς B row n, ενώ μ ε τ έ π ε ιτ α σ τρ ά φ η κ ε π ρ ο ς τον
Ιπ π ο κ ρ ά τη και τον T hom as S ydenham . Ο J. B row n (1735-1788) ήταν σ κ ω τσ έζος για τρ ό ς,
π ο υ έμ εινε γν ω σ τ ό ς γ ια το δ η μ ο φ ιλές γ ια την επ ο χή του έρ γο Elemente! Medicinae (1780).
σ το ο π ο ίο α ν έ π τ υ ξ ε τη λε^όμενη “ B ru n o n ia n ” ια τρ ικ ή θεω ρία.
Ο H erm an B o erh aav e (1668-1738) Ο λλανδός βοτα νολόγος, γ ια τ ρ ό ς κ α ι κ α θη γη τή ς τη ς
ια τρ ικ ή ς σ το π α ν ε π ισ τή μ ιο το υ L eiden μ ε π α γ κ ό σ μ ια φήμη κ α ι μ εγά λ η επ ιρ ροή , θ ε
ω ρ ε ίτα ι ιδ ρ υ τή ς τη ς κλινικής δ ιδ α σ κ α λ ία ς κ α ι το υ σ ύ γχ ρ ο ν ο υ α κ α δ η μ α ϊκ ο ύ νο σ ο κ ο
μ είου. Το κ υ ρ ιό τερ ό το υ ε π ίτ ε υ γ μ α ή τα ν η α π ό δ ε ιξ η τη ς σχέσης τω ν σ υ μ π τ ω μ ά τω ν με
τ ις λ ο ιμ ώ ξ εις. Ο A n to in e -F ra n ç o is C om te de F o u rc ro y (175 5 -1 8 0 9 ), γ ά λ λ ο ς χη μ ικό ς,
ο φ είλει τη φ ήμη το υ στην καθορισ τική σ υνεισ φ ο ρ ά το υ σε δ ιά φ ο ρ α θ έ μ α τ α τη ς γενικ ή ς
χ η μ ε ία ς κ α ι τη ς ια τρ ικ ή ς. Α νά μ εσ α σ τ α μ ε γ α λ ύ τ ε ρ α ε π ιτ ε ύ γ μ α τ ά το υ σ υ γ κ α τ α λ έ γ ο
ν τα ι ο εκ σ υγχρ ο νισ μ ό ς της χη μ ική ς ο νο μ α το λ ο γία ς κ α ι η υ π ε ρ ά σ π ισ η τω ν α π ό ψ ε ω ν του
A n to in e L a u re n t Lavoisier. Ο C h risto p h W ilhelm H u felan d (1762-1836), τ α λ α ν τ ο ύ χ ο ς
ια τρ ός, γ ν ω σ τ ό ς γ ια το ευ ρ έω ς μ ε τα φ ρ α σ μ έ ν ο έ ρ γο του Makrobiotik (1797), π ο υ α φ ο ρ ά
την π α ρ ά τα σ η ζω ής ενός α τόμ ου, κ α ι γ ια τ ις π ρ ω τ ο π ο ρ ια κ έ ς το υ ε ρ γ α σ ίε ς στην π α ι
διατρικ ή , στη δ η μ ό σ ια υ γ ε ία κ α ι στην ια τρ ικ ή εκ π α ίδ ευ σ η . Η συζήτηση π ο υ ά νοιξε στο
έρ γο το υ Makrobiotik γ ια τον κύκλο τω ν 24 ω ρώ ν ο^ς β α σ ική ς μ ο ν ά δ α ς τη ς β ιολογικ ής
χρονομ έτρησ ης τον καθιέρ ω σ ε ω ς π ρ ώ ιμ ο ιδ ρ υ τή τη ς Χ ρ ονοβ ιολογία ς. Ο Joseph F ra n z
von Jacquin (1766-1839) α υ σ τρ ια κ ό ς ε π ισ τή μ ο ν α ς π ο υ σ π ο ύ δ α σ ε ια τρ ικ ή, χη μ ική ζω
ο λ ο γ ία κ α ι β ο τα νο λ ο γία . κληρονόμησε τη θέση το υ π α τ έ ρ α το υ ω ς κ α θη γη τή βοτα νο -
λ ο γ ία ς κ α ι χ η μ ε ία ς σ το π α ν ε π ισ τ ή μ ιο τη ς Β ιέννης (1797-1838) κ α ι εκ λέχθη κ ε ε ξ ω τ ε
ρ ικ ό μ έ λ ο ς τη ς Β α σ ιλ ικ ή ς Σ ο υ η δ ικ ή ς Α κ α δ η μ ία ς Ε π ισ τη μ ώ ν . Ο Jo sep h Jacob P len ck
(1735-1807). π ρ ό δ ρ ο μ ο ς της σ ύγχρ ο νη ς ε υ ρ ω π α ϊκ ή ς δ ερ μ α το λ ο γ ία ς, σ υ ν έτα ξε λ ίσ τα με
π ε ρ ίπ ο υ 8 0 0 φ υ τ ά π ο υ έχουν θ ε ρ α π ε υ τ ικ έ ς ιδ ιό τη τε ς, εκ τω ν ο π ο ίω ν τ α 115 έχο υ ν
δ ιο υ ρ η τικ έ ς ικ α νότη τες, κ α ι χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν τα ι μ έχρ ι κ α ι σ ή μ ερ α α π ό δ ιά φ ο ρ ε ς φ α ρ
μ α κ ε υ τ ικ έ ς ε τ α ιρ ε ίε ς . Ο Jo h an n C h ristian Reil (1759-1813), π ρ ο π ο π ό ρ ο ς γ ε ρ μ α ν ό ς
γ ια τ ρ ό ς , φ υ σ ιο λ ό γο ς, α ν α τό μ ο ς κ α ι ψ υ χ ία τρ ο ς, επ ιν ό η σ ε τον όρο « ψ υ χ ια τ ρ ικ ή »
(P sy ch iatrie) το 1808. κ α ι θ ε ω ρ ε ίτα ι ιδ ρ υ τή ς τη ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς ψ υ χ ια τρ ικ ή ς. Ο A n d re a s
R öschlaub (1768-1835). γ ε ρ μ α ν ό ς ια τρός, έμ εινε γνο^στός γ ια τη θ εω ρ ία τη ς δ ιε γ ε ρ σ ι
μ ότη τας (Erregbarkeitstheorie). Ο M axim ilian Stoll (1742-1787). α υ σ τρ ια κ ό ς ιατρός, έμεινε
γ ν ω σ τό ς γ ια την επ ιοη μ ιολογικ ή κ α ι σ υσ τη μ α τικ ή π ρ ο σ έγγισ η τη ς ια τρικής. Τ όνισε τη
σ η μ α σ ία τη ς γ ν ώ σ η ς τω ν κ λ ιν ικ ώ ν λ ε π τ ο μ ε ρ ε ιώ ν σ το ισ το ρ ικ ο ύ ε ν ό ς α σ θ ε ν ο ύ ς κ α ι
Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ TOT Γ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ 307
λόγια, τη βιβλιοθήκη του κοσμούν αντιπροσω πευτικά έργα της ιατρικής πρ ω

τοπορίας του ευρω παϊκού Διαφωτισμού.
Τα μισά ιατρικά έργα της βιβλιοθήκης του έχουν ως περιεχόμενό τους θέ
μ α τα π α θ ολογία ς, ενώ σημαντικό αριθμό καταλαμ βάνουν έρ γα με θέμ α τα
φαρμακολογίας, χειρουργικής και έργα που σχολιάζουν τον Ιπποκράτη. Από
τα υπόλοιπα, ξεχωρίζουν τα βιβλία ανατομίας, τα βιβλία με ιατρικές νουθε
σίες, μια ιατρική εφημερίδα, ένα λεξικό και η διατριβή του γνω στού γιατρού
Κων. Φιλίτη.
Τα έργα που ανήκουν στην κατηγορία της παθολογίας χωρίζονται σε επι-
μέρους θέματα. Έ να ς αξιοσημείωτος αριθμός έργων ασχολείται με τη γυ να ι
κολογία, και ιδια ίτερ α με τη μαιευτική και τα α φ ροδίσια νοσήματα, όπω ς
επίσης και με τον πυρετό. Τα υπόλοιπα έργα καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα π α
θήσεων και ασθενειών, όπω ς οι λοιμώξεις, η φυματίωση, η αναιμία, το άσθμα,
ο διαβήτης, η πλευρίτιδα (ασθένεια από την οποία πέθανε ο γιος του), η κώ-
φωση-βαρηκόία και η ψώρα, καθώς και άλλες παθολογικές καταστάσεις του
νευρικού και του ουροποιητικού συστήματος, που δεν κατονομάζονται συ
γκεκριμένα στους τίτλους των έργων.
Η χρονολογική κατάταξη των ιατρικών έργων φανερώνει πω ς τα μισά ια
τρικά έργα είχαν εκδοθεί από το 1790 ως το 1830. μια περίοδο που συμπίπτει
τόσο με τις ιατρικές του σπουδές, όσο και με την άσκηση του επαγγέλμ ατος
του. Αυτό δείχνει ότι ήταν διαρκώ ς ενημερωμένος γ ια τις νέες εκδόσεις ια
τρικώ ν έργων και. συνεπώς, για την πρόοδο της επιστήμης του. Τα ιατρικά
έργα που εκδόθηκαν τις δεκαετίες 1750-1790 καταλαμβάνουν το αξιοσημείωτο
ποσοστό του 28%. και φανερώνουν ότι ο Σακελλάριος είχε στην κατοχή του
ια τρ ικ ά έργα που εκδόθηκαν τις αμέσω ς προηγούμενες δεκ α ετίες α π ό την
έναρξη των σπουδώ ν του. Αρα σχεδόν το 70% των ιατρικώ ν έργων της
βιβλιοθήκης του είχαν εκδοθεί 40 χρόνια πριν και μετά α πό το 1792. χρονιά
που μεταβαίνει στο Βουκουρέστι και αρχίζει να ασχολείται με την επιστήμη
της ιατρικής.
ε φ ά ρ μ ο σ ε μ ια π ρ α κ τ ικ ή κ α τ α γ ρ α φ ή ς τ η ς κ α θ η μ ε ρ ιν ή ς π ρ ο ό δ ο υ τω ν α σ θ ε ν ώ ν . Ο
A n to n von S törck (1731-1803). α υ σ τ ρ ια κ ό ς ια τρ ό ς, το υ ο π ο ίο υ οι μ ε λ έ τε ς στην π ε ι
ρ α μ α τ ικ ή φ α ρ μ α κ ο λ ο γ ία θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι π ρ ω τ ο π ο ρ ια κ έ ς , εν ώ η μ έ θ ο δ ό ς τ ο υ μ π ο ρ ε ί
ν α θ ε ω ρ η θ ε ί ω ς π ρ ο σ χ έ δ ιο γ ια τ ις κ λ ιν ικ έ ς δ ο κ ιμ έ ς τ η ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς ια τ ρ ικ ή ς . Ο
T h o m a s S y d e n h a m (1 6 2 4 -1 6 8 9 ). ά γ γ λ ο ς ια τρ ό ς, έμ ειν ε γ ν ω σ τ ό ς ω ς ο « Ά γ γ λ ο ς Ι π π ο
κ ρ ά τη ς» . Ο B altazar L u d w ik Tralles (1708-1797). π ο λ ω ν ό ς ια τρ ό ς, λ ό γ ιο ς κ α ι ποιητής,
δ ιε τ έ λ ε σ ε π ρ ο σ ιο π ικ ό ς γ ια τ ρ ό ς τη ς α υ τ ο κ ρ ά τ ε ιρ α ς Μ α ρ ία ς Τ ε ρ έ ζ α ς κ α ι το υ Φ ρ ε ι
δ ε ρ ίκ ο υ Β ' τη ς Π ρ ω σ ία ς.
ΧΡΟΝΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΠΟΣΟΣΤΟ %

ΙΑΤΡΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ
1800-1830 15
1790-1800 38
1750-1790 28
1700-1749 7
17°? αι. 3
Αχρονολόγητα 9
Η γλώσσα στην οποία είναι γραμμένα τα ιατρικά έργα είναι κυρίως τα γερ
μανικά (46%) και τα λατινικά (36%). γλώσσα που χρησιμοποιούνταν τότε στην
επιστήμη της ιατρικής. Απαντούν, επίσης, ελάχιστα έργα στα γαλλικά, ελλη
νικά και ιταλικά, καθώς και δίγλωσσες εκδόσεις.
Η ένταξη του ιατρικού μέρους της βιβλιοθήκης του στο ευρύτερο πλαίσιο
της ιατρικής γνώσης που χαρακτήριζε τον ελληνικό χώρο δίνει στον Σακελ-
λάριο ένα σαφές προβάδισμα. Ό ταν στον ελληνικό χώρο, κα τά τα μέσα του
18ου αι.. ελάχιστοι ήταν οι μορφωμένοι για τρ οί και κυριαρχούσαν οι λεγό
μενοι «ιατροκάπηλοι», «τσαρλατάνοι» και « α γύ ρ τες» γιατροί και τη στιγμή
που τα επιστημονικά ελληνικά ιατρικά βιβλία ήταν πολύ λίγα, ενώ κυκλοφο
ρούσαν πολλά χειρόγραφ α «ιατροσόφια».9 ο Σακελλάριος, ο περιζήτητος ια
τρός στις αυλές των Οθωμανών πασάδω ν, ενημερωνόταν γ ια την τελ ευ τα ία
λέξη της σύγχρονής του ευρωπαϊκής ιατρικής γνώσης, χωρίς να προηγείται η
διαμεσολάβηση της ελληνικής ιατρικής βιβλιογραφίας.
Η παρουσία ενός αρκετά μεγάλου αριθμού έργων που ανήκουν στις θε-
τικές-φυσικές επιστήμες στη βιβλιοθήκη του Σακελλάριου δεν ξενίζει τον με
λετητή. Η Φυσική, τα Μ αθηματικά, η Χημεία, η Βοτανική, η Αστρονομία και
η Φυσιολογία, είναι επιστήμες που συνδέονται άμεσα με την Ιατρική. Την π ε
ρίοδο του Διαφωτισμού οι επιστήμες δεν εξετάζονταν αυτόνομα, αλλά συν
δεόμενες η μία με την άλλη, όπω ς η Φυσική, η Χημεία και η Βοτανική με την
Ιατρική.10 Τα μισά έργα αυτής της κατηγορίας είναι ξενόγλωσσα (51%) και τα
άλλα μισά (49% ) ελληνόγλωσσα. Τα ξενόγλωσσα είναι γρ α μ μ ένα στα
γερμανικά και λατινικά, ενώ αρκετά από τα ελληνόγλωσσα είναι μεταφράσεις.
Τόσο η γλωσσική κατανομή, όσο και το περιεχόμενο των έργων που άπτονται
των θετικών-φυσικών επιστημών δείχνουν ότι ο Σακελλάριος είχε στην κατοχή
Βλ. Δ. Κ α ρ α μ π ε ρ ό π ο υ λ ο ς, Η ια τρική ευ ρ ω π α ϊκ ή γνώ σ η σ το ν ε λ λ α δ ικ ό χώ ρ ο 1745-

1821 , εκδ. Αθ. Σ τα μ ούλ η ς. Α θήνα 2003, σ. 25-27.
Γ. Β λ α χ ά κ η ς - Δ. Κ α ρ α μ π ε ρ ό π ο υ λ ο ς - Γ ιά ν. Κ α ρ ά ς κ .ά . (επ ιμ .Χ Ισ τ ο ρ ία κα ι Φ ιλο
σ ο φ ία τω ν επ ισ τη μ ώ ν σ το ν ελληνικό χώ ρο (17°ζ-190ζ αι.), Α θήνα 2003. σ. 345.
Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΤ Γ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΤ 309
του έρ γα γνω σ τά και σημαντικά στην Ευρώπη, είτε στην πρω τότυπη τους
μορφή είτε σε μετάφραση. Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι εκμεταλλεύτηκε την
πνευμ α τική επικοινω νία που είχε με τη Δύση, όχι μόνο για να προμηθευτεί
τη σύγχρονη ιατρική βιβλιογραφία, αλλά και αυτή των θετικώ ν-φυσικώ ν
επιστημών. Η αντίστοιχη θεματική ελληνική πα ραγω γή της εποχής του είναι
παρούσα στη βιβλιοθήκη του Σακελλάριου με αντιπροσω πευτικά έργα, όπως
το πολύ γνωστό έργο του Ρήγα Φ υσικής Α π ά νθ ισ μ α , η Φυσική πειρ α μ α τική
του Κων. Βαρδαλάχου και η Γ εω γραφ ία Ν εω τερική των Δανιήλ Φ ιλιππίδη και
Γρηγ. Κ ωνσταντά.11
Η αξιολόγηση της βιβλιοθήκης του ιατροφιλόσοφου δεν περιορίζεται εδώ.
Πριν ολοκληρώσουμε όμως τη σύντομη αυτή παρουσίαση του ιατρικού κυ
ρίως της μέρους, αξίζει να σχολιάσουμε ένα νέο στοιχείο που έρχεται στο φως
α πό τη μελέτη της βιβλιοθήκης του. Το σημαντικό ποσοστό του 18%. που συ
γκέντρωσαν τα λογοτεχνικά έργα, εκ των οποίων τα μισά είναι θεατρικά και
τα υπόλοιπα πεζά και ποιητικά, τόσο ελληνόγλωσσα όσο και ξενόγλωσσα, κα
ταδεικνύει το έντονο ενδιαφέρον και τη συστηματική ενασχόληση του Σακελ
λάριου με τη λογοτεχνία. Ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στα όσα μέχρι τώ ρα γνω
ρίζαμε γ ια τον κοζανίτη ιατροφιλόσοφο, και γίνετα ι σ αφ ές π ω ς μόνο π ρ ό
σκαιρη ή τυχαία δεν ήταν η συγγραφή του λογοτεχνικού του έργου Π οιημάτια.
03 κ>
Ανακεφαλαιώνοντας, διαπιστώ νουμε ότι βάσει του περιεχομένου της βιβλιο

θήκης του. ο Σακελλάριος εμφανίζεται ως ένας γιατρός που παρακολουθεί και
ενημερώνεται διαρκώ ς γ ια τις εξελίξεις της επιστήμης του στην Ευρώπη. Πα
ράλληλα όμως, η βιβλιοθήκη του φανερώνει έναν λόγιο με βαθιές γνώ σεις στη
φιλοσοφία και στην ιστορία, με α γά πη και ταλέντο στη λογοτεχνία. Από την
άλλη μεριά, τα κτητορικά σημειώματα και οι υπόλοιπες χειρόγραφ ες σημει
ώσεις που περιέχουν τα αντίτυπα της βιβλιοθήκης του σκιαγραφούν το οικο
γενειακό και το ευρύτερο κοινωνικό του περιβάλλον. Αποκαλύπτουν, επίσης,
ένα ολόκληρο δίκτυο ανθρώπων του πνεύματος και της επιστήμης, στο οποίο
συμμετείχαν λόγιοι του διαμετρήματος του Γρηγορίου Κωνσταντά και του Μι
χαήλ Περδικάρη, και μέσα στο οποίο κατέχει εξέχουσα θέση ο κοζανίτης ια
τροφιλόσοφος.
Το τ ε λ ε υ τα ίο έ ρ γ ο το είχε χα ρ ίσ ει ο έ ν α ς εκ τω ν δ ύ ο σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν στον Σ α κ ελ λ ά ρ ιο .
Βλ. χ ε ιρ ό γ ρ α φ η ση μ είω σ η σε π α ρ ά φ υ λ λ ο αρχής: Λώ ρον κ υ ρ ίο υ Γ ρηγο ρίο υ το ύ σ υ γ -
γρ α φ έω ς.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΑΟΦΙΤΗ
310
Ε ικ. 1.
J. P. F ran k .
Sefcann ytttx g ra itf, m . d . System einer vollständigen
Äifcnt.icfrni 8«»rrr* ber \>ntufd>tu ttrtu «muffe,ifteft
t t r f. f. froten e . t u u tu V jv u , unt tircrtor* baf medicinischen Polizey,
to rtu n i «roffcn Jtranfrnfrotiff«, Btugiirt# Βιέννη 1786 (ΔΒΚ).
prriitirOrnrr grironrit fcfatr intuí.
5 Ü t m
(iit r r ppQft¿nblgcn
niebicinifcfrcn «PMijcp.
G r | i r r 2J a n t>.
ffo n ftorrofUitlunf I r r V lrn ig rn uni T o r ·ttn f «lfm, von (!c*
b ü t u n g u"b TffM» 1<twJ i4fnr tPfú'irr , ibrrc l ' u t r . ' . u a »
naOferr Jtmb · ‘¿Jett r rinnen in jit.ro Orncimptfiu.
t > n tc < v r r b r | T e r r r 3 u f l a g r
9t.t rinije» Suii^ru con $. «ujuff c. 20ufT»rber|.
® 3 Qf Dt/
ftrrff Oft» 3«'*«ηη ¥bom<>0 I M W een J c i W M l l /
• ■. Ptftl.ibliuffr mit 3JaAfc»oS·**·
* 7 y & 3 o &n ^ r o w n ’ i
iiAI ¡fkoWv·
ep im n b r r £ > rilfu n b e .
L
brr Íír.ceren , cem SWvfaffirr firbr txnnrtvfffl
unt> mit Tlrmfftunqrn brrrcSfiren »JngUufcai
• I I
mi r r t n e r t n n f d > e n S l H a n M u n g
λ I · · II ·
55 r e itwi i fφ cn ferunbf d&c

b i q ! f if f C A Μ^ Τ · ^ Η
• o·
(L Tfcff,
T ' t r t e r b t r 9 r j ■ «ψ * I ffr ■ ( d é f r.
5i(Mitoff
f.ibcIlerifcfcfn llctcrfafcf bf* ^rpirtuúi*a»?oftrm*
» ··
6dMurl ί c «<ft
SB i c n #
Εικ. 2. *«1 Jbab. TN. D. n> >»»■
J. B row n, System der Heilkunde, I tltA
—C l I * » -
Βιέννη 1796 (ΔΒΚ).
Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ TOT Γ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ 311
Ε ικ. 3.
H. B oerhaave.
_ ^* ίΛ Κ Μ Λ Ν Ν I
η
Praelectiones academicae,
b ruo+ μe* i wr μ r«-ττ*hΜ a«μ »a v
Λ γ
Ν ά π ο λη 1754-1755 (ΔΒΚ).
IV Λ»; fA C0» *. ·
ο «« I— r-v J
Ρ R λ : L Ε c: Γ I ο Μ Ε S
Λ C Λ DE M I C £
I Ν S T I Τ U T 1 Ο Ν Κ S R F. 1 Μ F. D | C £
I D I D 1T. I T %
--o·y Α %XHVIBIT
* 00( 011
ALBERTUS IIALLER*
Τ
1κ
f.
►α». y
’οι ·« ·
Ν I Α Ρ Ο |. I M D C_C ,l .- 1« V.
.......... —
U M f ? |lt% I M I M UmK I fr fi *n· ·n» |4
, , pU(.|AM|M I \ | MIIMOUli
j ft DI AN I _
1 V/ I ________________
3 i n n
über
$ αίφ nab
of l t nt e
S i n f l u ß Du f i c b c n f f f r a f i
aaf
(Enthebung unb gorm
•«i
Ä f anfSei ten
• t«
<S i n I t « t u n 9
Im »alb»l»|tf<*«· »orlff ane fo
to t
ö &r i (L © »I b. f > u f e l a n b
t«T 9UM}ia ort«HlA«f frftm.
t D ir n , *797·
Ε ικ. 4. ««» 3»r»»b ·»»»·

Chr. W. H ufeland,
Ideen über Pathogenie,
Β ιέννη 1797 (ΔΒΚ).
Εικ. 5. Τ α Ά π α ν τα το υ Ιπ π ο κ ρ ά τ η . Γ ενεύη 1657,

τη ς βιβλιοθήκης Σ α κ ε λ λ ά ρ ιο υ (ΔΒΚ).
Εικ. 6. Κ τητορικό σ η μ είω μ α το υ Γ. Σ α κ ελ λ ά ρ ιο υ :

Exlibris / Georgii Sacelarii / Medicinae Doctoris /
Γ εω ργίου Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ / 'Ια τρο ύ
(λ ε π τ ο μ έ ρ ε ια Ε ικ. 5, ΔΒΚ).
Αημήτρης Καραμπερόπουλος
ΟΙ ΣΙΑΤΙΣΤΙΝΟΙ ΚΑΙ ΚΟΖΑΝΙΤΕΣ

ΣΥΝΤΡΟΦΟΙ ΤΟΥ ΡΗΓΑ
Ο Ρήγας Βελεστινλής ως διερμηνέας και γρα μμ α τέα ς του Χριστόδουλου Κιρ-

λιάνου επισκέφθηκε τη Βιέννη για πρώτη φορά το 1790, τότε που στα τέλη του
έτους άρχιζε την έκδοσή της η Ε φ η μ ερ ϊς των σιατιστινών αδελφών Πούλιου.
Για δεύτερη φορά ήρθε το 1796. έχοντας ωστόσο καταστρώσει ένα συγκεκρι
μένο στρατηγικό σχέδιο για την επανάσταση των σκλαβωμένων Ελλήνων και
των άλλων βαλκανικών λαών, όπω ς δείχνουν τώ ρα τα στοιχεία της μεθοδευ
μένης δράσης του.1 Πρώτα επεδίωκε την ενίσχυση και ανύψωση του ηθικού των
σκλαβωμένων με τον Θ ούριο, και παράλληλα την ενδυνάμωση της αυτογνω
σίας και της ιστορικής μνήμης με την έκδοση της εικόνας του Μ. Αλεξάνδρου,
του Ν έο υ Α να χ ά ρ σ ιδ ο ς και του Ο λυμπίω ν. Στη συνέχεια, με ένα επιτελικό
στρατιωτικό σχέδιο επανάστασης με τη μετάφραση του Σ τρα τιω τικού Ε γκ ο λ
πίου γ ια την εκπαίδευση των σκλαβωμένων στην τέχνη του πολέμου, όπω ς και
τα οθω μανικά στρατεύματα, και τη μεθοδευμένη επιτελική τακτική έκρηξης
της επανάστασής του. Και, τέλος, με το ενδιαφέρον του για τον τρόπο δ ια
κυβέρνησης του βαλκανικού χώρου μετά τη νίκη, δημιουργώντας την αντιπρο
σω πευτική δημοκρατική πολιτεία του, παράλληλα με την αμεσότητα της δη
μοκρατίας του.
Στη Βιέννη το 1796 ο Ρήγας βρήκε έτοιμο πνευματικό υλικό στην ανθούσα
παροικία των Ελλήνων2 με τις εμπορικές δραστηριότητες και με τις εκδόσεις
βιβλίων, που συνέβαλαν στην ενίσχυση της ιστορικής συνείδησης, και κ α τ ’
αυτόν τον τρόπο θα βοηθούσε το σχέδιό του για τις δικές του μεγαλεπήβολες
δράσεις του. Συνδέθηκε με τους εκεί Έλληνες και δημιούργησε έναν δικό του
κύκλο ανθρώ πω ν, τους «Σ υ ντρόφ ους» του, οι οποίοι μυούνταν στο επ α ν α
στατικό του σχέδιο, όπω ς πολύ πα ρ α σ τα τικ ά δίνονται οι σχετικές πληροφο
ρίες στα έγγραφ α σύλληψης και ανάκρισης του Ρήγα και των Συντρόφων του.
Δ. Κ α ρ α μ π ερ ό π ο υ λ ο ς. Το σ τρ α τη γ ικ ό σ χέδιο τη ς ε π α ν ά σ τα σ η ς το υ Ρ ή γα Β ελεστινλή.
Α π ά ν τη σ η σ ε π ρ ό σ φ α τ ε ς ά δ ικ ες επικρίσεις. [Ε πισ τη μ ονικ ή Ε τ α ιρ ε ία Μ ελέτης Φ ερώ ν-
Β ελεσ τίνο υ -Ρ ή γα ], Α θήνα 2013.
Βλ. σ χ ετικ ά Σοκρρ. Ε υ σ τρ α τιά δ η ς, Ο εν Βιέννη να ό ς το υ α γ ίο υ Γ εω ργίου και η Κοι-
νότη ς των ελλήνω ν οθωμανών υτζηκόων. Α λεξά νδρ εια 1912* Β άσω Σ ειρηνίδου, Έ λλη νες
σ τη Βιέννη (18°ς-Μ έσα 19ου αιώνα). Αθήνα 2011. ό π ο υ και πρ ογενέσ τερ η βιβλιογρα φ ία.
314 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ
Γεώ ργιος Σ α κελλά ριο ς
Έ να ς α πό τους Συντρόφους του Ρήγα ήταν και ο λόγιος κοζανίτης φοιτητής

της Ιατρικής Γεώργιος Σακελλάριος (1767-1838), του οποίου ήδη το 1796 είχε
εκδοθεί στη Βιέννη το έργο του Α ρχα ιολογία συνοπτική τών Ε λλήνω ν3 από το
τυ π ο γ ρ α φ είο του Γ εω ργίου Βεντότη, εις την ά π λ ή ν ημών δ ιά λεκ το ν, π ρ ο ς
κοινήν ω φέλειαν και ά κριβ ο ύς επ ισ τα σ ία ς του Πολυζώη Λ αμπανιτζιώτη. Το
βιβλίο αυτό το είχε γράψ ει πριν α πό τη φοίτησή του στην Ιατρική Σχολή της
Βιέννης, με την προτροπή του Λ αμπανιτζιώτη του εξ Ιωαννίνων. ο οποίος χρη
ματοδότησε και επιμελήθηκε την έκδοση του βιβλίου, όπως γράφει στο κείμενό
του «Προς τούς Φιλέλληνας άναγνώστας»: διά π ρ ο τρ ο π ή ς μ ο υ έρανίσθη π α ρ '
ά νδρό ς ά π ειρ ο ν ζήλον π ρ ο ς το σ υ μ φ έρ ο ν τών ομογενώ ν τρ έφ ο ν το ς ... ό π ο υ
να γένη εύ π ό ρ ισ το ν εις το υ ς φ ιλο μ ο ύσ ο υ ς το υ γέν ο υ ς μα ς. Στόχος της έκ
δοσης αυτής ήταν να μάθουν οι Έλληνες τα σχετικά με τη ζωή των προγόνων
τους, να δουν την ένδοξη πορεία τους, τα επιτεύγμ α τά τους, και να ενισχυθεί
κ α τ’ αυτόν τον τρόπο η αυτογνω σία τους. Το έργο αυτό, όπω ς σημειώνει ο
Βρανούσης. α ν τα π ο κ ρ ινό τα ν σ το α ρ χα ιο γνω σ τικό ενδια φ έρο ν το υ α ν α γεν -
νώμενου Ε λληνισμού τη ς επ ο χ ή ς.4
Τότε που ο Σακελλάριος έγραφε την Α ρχαιολογία του. είχε δει το φως της
δημοσιότητος το πολύτομο βιβλίο του γάλλου συγγρα φ έα αββά Jean-Jacques
Barthélemy. Voyage de jeune Anacltarsis en Grèce (1788). το οποίο παρουσίαζε την
ένδοξη ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος - θαυμάσιο έργο που μεταφράστηκε σε
πολλές ευρω παϊκές γλώσσες.
Ε νδιαφέροντα είναι όσα ο Σ ακελλάριος γρ ά φ ει γ ια τη γαλλική έκδοση
στον πρόλογο του με τίτλο «Τοΐς φιλέλλησιν άναγνώ σταις» του πρώτου τόμου
στο έργο Π εριήγησις το ύ Ν έο υ Ά να χά ρσιδος εις την Ε λ λ ά δ α . 5 Σημειώνει ότι
το βιβλίο αυτό είναι μία άνθολογία τή ς γενικής ισ το ρ ία ς τών Ε λλήνω ν. π α -
Βλ. Γ. Γ. Λ α δ ά ς - Α. Δ. Χ α τζη δ ή μ ο ς, Ε λληνική Β ιβ λ ιο γρ α φ ία τω ν ετώ ν 1796-1799 ,

Α θήνα 1973. αρ. 4. σ. 6-10.
Βλ. Ε φ η μ ε ρ ίς. η α ρ χ α ιό τε ρ η ελληνική ε φ η μ ε ρ ίδ α π ο υ έχει διασ ω θή . Β ιέννη 1791-
1797. Α ν α σ υ γ κ ρ ό τη σ η τη ς σ ε ιρ ά ς σ ε φ ω το τυ π ικ ή ε π α ν έ κ δ ο σ η , π ρ ο λ ε γ . Λ έ α ν δ ρ ο ς
Β ρ α νούσ η ς. τ. 5. [Κ Ε Μ Ν Ε /Α κ α δ η μ ία Α θηνώ ν], Α θή να 1995. σ. 312 κ.ε. κ α ι 6 45 κ.ε..
ό π ο υ δ ιεξ ο δ ικ ά α να λ ύ ο ν τα ι τα σ χ ετικ ά με τον Γ. Σ α κ ελλά ρ ιο . τη δ η μ ιο υ ρ γικ ή το υ σ υ γ
γ ρ α φ ή κ α ι την ανεύρεση το υ π ρ ο τύ π ο υ βιβλίου τη ς Α ρ χα ιο λο γία ς σ υνο π τική ς , το ο π ο ίο
μ ε τέφ ρ α σ ε α π ό τ α γερ μ α ν ικ ά . Ο Β ρανούσ η ς σημειώ νει, επίσ η ς, ότι σ τ α κ α τ ά λ ο ιπ α του
Σ α κ ελ λ ά ρ ιο υ β ρίσ κ ετα ι μ ια μ ετά φ ρ α σ η το υ έρ γο υ το υ Jean-P ierre d e B ougainville. Vues
generales sur les antiquités greques γ ια τ ις ελλη νικ ές α ρ χ α ιό τη τες.
Η μ ε τ ά φ ρ α σ η , ό π ω ς δ ια π ισ τ ώ σ α μ ε , έ γ ιν ε α π ό τη ν ε ν ν ε ά τ ο μ η έ κ δ ο σ η το υ 1791. η
ο π ο ία είν α ι σε μ ικ ρ ό σχήμ α , ενώ υ π ά ρ χ ε ι σ χετικ ή α ν τ ισ τ ο ιχ ία τω ν σ ελ ίδ ω ν με την ε λ
ληνική έκδοση.
ΣΙΑΤΙΣΤΙΝΟΙ ΚΑΙ ΚΟΖΑΝΙΤΕΣ ΣΥΝΤΡΟΦΟΙ ΤΟΥ ΡΗΓΑ 315
ραθέτοντας μάλιστα και ένα μέρος α πό την εισαγωγή της γερμανικής έκδοσης
του βιβλίου. Επίσης, ο Σ ακελλάριος γρά φ ει με συγκίνηση ότι όσοι α π ό τους
ομογενείς διάβαζαν το βιβλίο στις άλλες γλώσσες έδρόσιζον τό βιβλίον μ ε δ ά
κ ρ υ α . β λ έ π ο ν τε ς εν α ύτώ ζω ηροτάτω ς έκ τεθ ειμ έν α ς τ ά ς π ρ ά ξ εις και την
εικόνα τών λαμπρώ ν προγόνω ν μας. ενώ όσοι δεν ήξεραν άλλες γλώσσες ¿ π ε
θυμούσα ν μ ε ά νέκ φ ρ α σ το ν πόθον να ίδώσι και εις την η μ ετέρ α ν διάλεκτον
ένα τοιούτον σ ύ γγρ α μ μ α . Και προσθέτει ότι ά π ό τον α υτό ν ζήλον κα τα κα ι-
όμενος και εγώ ά π εφ ά σ ισ α να τό μ ετα φ ρ ά σ ω εις την διάλεκτόν μας.
Ωστόσο, ενώ είχε μεταφράσει τους τρεις πρώτους τόμους και ήθελε να με
ταφράσει τον τέταρτο τόμο, έμαθε ότι μεταφράσθηκε από άλλον και ότι ήδη επρό-
κειτο να τυπωθεί, και γ ι’ αυτό έπαυσε την περαιτέρω μετάφραση, όταν μάλιστα
τότε είχε καιρό για αυτήν την μετάφραση, πριν δηλαδή αρχίσει τη φοίτησή του
στην Ιατρική Σχολή της Βιέννης. Χαρακτηριστικά ο Σακελλάριος γράφει: Ά λ λ' ά φ ’
ού ¿τελείωσα την μετάφ ρασιν τών τριών πρώτων τόμων, και ήθελα να άρχίσω
τον τέτα ρτον, μία σφ α λερά εΐδησις. ότι μετεφράσθη π α ρ ’ ά λλου και ήδη έκδί-
δετα ι. έγινεν αίτιον να παυσω ά π ό τό έργο ν μου. όταν ε'ιχον την ευκαιρίαν.
Και συνεχίζει με λύπη να γράφει: ά νέκφ ρα στος όμως έστάθη ή λύπη μου. όταν
έβεβαιώθην τό έπ ισ φ α λες τή ς πρώ της είδήσεως. μ ά λισ τα εις ένα καιρόν, κ α θ ’
ον ή πολυμέριμνος σπουδή τών. περ'ι α άσχολούμαι. ιατρικών μαθημάτων, δεν
μ ε ¿συγχω ρούσε να βάλλω εις πράξιν τον πόθον μου.
Η πληροφορία αυτή, την οποία είχε ο Σακελλάριος, θα ήταν για τον Γε
ώργιο Βεντότη (1757-1795). ο οποίος είχε αρχίσει τη μετάφραση του τετάρτου
τόμου του Ν έο υ Α ναχάρσιδος, αλλά όμως, όπω ς είναι γνωστό, απεβίωσε τον
Νοέμβριο του 1795,6*γεγονός το οποίο προκάλεσε την παύση της περαιτέρω
μετάφρασης του τετάρτου τόμου, ενώ είχαν μεταφραστεί μόνον τα τρία πρώ τα
κεφ άλαια. Γ ι’ αυτό εξάλλου ο Γ εώ ργιος Σ ακελλάριος προσθέτει ότι ά ν έ κ
φ ρ α σ τ ο ς όμω ς έσ τά θ η ή λ ύ π η μ ο υ , ό τα ν έβεβαιώ θην τό έ π ισ φ α λ ε ς τή ς
πρώ της είδήσεως. διότι τότε δεν ήταν δυνατόν να συνεχίσει τη μετάφραση των
υπολοίπων τόμων και να εκπληρώσει τον πόθο του, διότι, όπω ς τονίζει, ασχο
λούνταν με τα ιατρικά μαθήματά του στην Ιατρική Σχολή της Βιέννης. Γνω
ρίζουμε ότι ήδη το 1795 ήταν φοιτητής της Ιατρικής,' καθώς επίσης και το 1797,
όπω ς σημειώνεται στα έγγραφ α.8 τό πρώ τον, δ εύτερ ο ν και τρίτο ν μ έρ ο ς [του
Γ. Λ άιος. « 0 Γ εώ ρ γιο ς Β εντότης ο Ζ α κόνθιος κ α ι η π ρ ώ τη ελληνική εφ η μ ερ ίδ α (1784)»,

Ε π τα ν η σ ια κ ά φ ύ λ λ α 3 (1958) 162-184* Β ρανούσης. Π ρ ο λεγό μ εν α . σ. 441.
Β ρ α νο ύσ η ς. Π ρ ο λ ε γ ό μ ε ν α . σ. 6 5 2 , ό π ο υ π α ρ α τ ίθ ε τ α ι η β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ή π η γ ή α π ό τ α
Π α ν επ ισ τη μ ια κ ά Α ρ χεία τη ς Βιέννης.
Αιμ. Α εγρ ά ν δ - Σ π . Λ ά μ π ρ ος. Α ν έκ δ ο τα έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γα Β ελεσ τινλή και των συν
α υ τώ μ α ρτυ ρ η σ ά ντω ν . Α θήνα 1891 [επ α νέκ δο σ η α π ό την Ε π ισ τη μ ονικ ή Ε τα ιρ ε ία Μ ε
λέτης Φ ερώ ν-Β ελεστίνου-Ρ ήγα. με την προσθήκη Ε υρετηρίου. Α θήνα 1996 (2000)], σ. 61.
316 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΤΛΟΣ
Ν έο υ Α να χά ρσιδος] είχεν ήδη έπεξεργα σ θ ή ό έντα ύθ α διατριβών "Ελλην φ οι

τη τή ς τη ς ιατρικής ό κα λο ύμ ενο ς Σ α κελλά ριος. Και ο Σακελλάριος συμπλη
ρώνει ότι άλλοι φ ιλ ο γ ε ν ε ις τώ ν Ε λλήνω ν α π ό γ ο ν ο ι. χω ρίς να μνημονεύσει
τον Ρήγα, γνώ στες της γαλλικής γλώσσης συνέχισαν τη μετάφραση των υ π ο
λοίπων έξι τόμων, και ότι ούτω ς έ'λαβεν αρχήν ή εις τύ π ο ν έκδοσ ίς το υ , με
την έκδοση του πρώτου τόμου, που είχε μεταφράσει.
Από τα παραπάνω συνάγεται ότι την έκδοση του Ν έο υ Α να χά ρσιδος θα
την προώθησε ο Ρήγας910κα τά τη μετάβασή του στη Βιέννη το 1796 και την
έναρξη του επαναστατικού του σχεδίου, με σκοπό την ενίσχυση της ιστορικής
γνώσης και αυτογνωσίας. 0 Βεντότης είχε ήδη αποβιώσει το 1795. ενώ ο Σ α
κελλάριος είχε σταματήσει τη μετάφραση, ασχολούμενος πλέον με τις σπουδές
του στην Ιατρική Σχολή της Βιέννης. Χ αρακτηριστικά, σημειώνεται στα ανα-
κριτικά έγγραφ α ότι η έκδοση υπεκινήθη από τον Ρήγα: "Οπως δε π α ρ α σ κ ευ
α στή ό ελληνικός λ α ό ς π ρ ο ς το ια ύ τα ς διαθέσεις [ενν. επαναστατικές], ύπ ε-
κινήθη ύ π ό το ύ Ρ ή γα μ ε τά φ ρ α σ ις το ύ Ν έο υ Α να χά ρσ ιδο ς, έχα ρά χθ η ιδία
Χ ά ρ τα τών τουρκικώ ν επαρχιώ ν έλληνιστί εις δώ δεκα φ ύ λ λ α .10 Γ ι’ αυτό και
τη διόρθωση της έκδοσης του Ν έο υ Α να χά ρσιδος ανέλαβε ο Δημήτριος Νικο-
λίδης. Σύντροφος του Ρήγα: ό Δημήτριος Ν ικολίδης ... έπεμελήθη τών τ υ π ο
γραφικώ ν διορθώσεων τής ελληνικής μ ετα φ ρ ά σ εω ς το ύ Α να χά ρσεω ς.11 Ε πι
πλέον. ο Νικολίδης είχε αρχίσει να μεταφράζει και τον έβδομο τόμο του Ν έου
Α ναχάρσιδος.
Η έκδοση του Ν έου Α ναχάρσιδος εκδόθηκε στο πλαίσιο των προσπαθειών
του Ρήγα να τονίσει την ιστορική κληρονομιά και να ενισχύσει την αυτογνωσία
με τη γνώση του ένδοξου παρελθόντος των προγόνων. Η σύλληψη όμως του
Ρήγα Βελεστινλή και των Συντρόφων του τον Δεκέμβριο του 1797, μ ετά την
προδοσία α π ό τον κοζανίτη τυ χά ρ π α σ το έμπορο Δημήτριο Οικονόμου, είχε
ως α ποτέλεσ μ α την διακοπή της έκδοσης του πολύτομου αυτού έργου του
Ν έο υ Α να χά ρ σ ιδο ς. του οποίου μόνον ο πρ ώ τος τόμος σε μετάφραση του
Γ. Σακελλάριου εκδόθηκε α πό το τυπογραφ είο των αδελφών Πούλιου. καθώς
και ο τέτα ρ τος τόμος σε μετάφραση του Γ. Βεντότη και του Ρήγα, που τ υ
πώθηκε στο τυπογραφ είο του Pichler. Χ αρακτηριστικά, σε επιστολή του ο Κο-
ρα ής12 παρατηρεί κατά το 1803 για τη διακοπή της έκδοσης του Ν έο υ Α να-
Χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά ο Β ρ ανοόσ η ς, Π ρ ο λ ε γ ό μ ε ν α , σ. 344, σ η μ ειώ ν ει γ ια την έκ δο σ η το υ

Ν έ ο υ Α ν α χ ά ρ σ ιδ ο ς : Ν έο κα ι ο υ σ ια σ τικ ό ξεκίνη μ α έ γ ιν ε α ρ γ ό τ ε ρ α . ό τα ν ο Ρ ή γ α ς
α ν έ λ α β ε να σ υνέχιση τη μ ε τ ά φ ρ α σ η το υ Β ε ν τό τ η . ήτοι μ ε τ ά το κα λοκα ίρι το υ 1796.
ο π ό τ ε έ ρ χ ε τα ι σ τη Βιέννη ο Ρ ήγας.
10 Λ εγρ ά ν δ - Λ ά μ π ρ ο ς, Α ν έκ δ ο τα έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γα Β ελεσ τινλή . σ. 11.
11 Ό .π .. σ. 17.
12 Α δ α μ ά ν τιο ς Κ οραής. Υ πόμνημα π ε ρ ί τ η ς π α ρ ο ύ σ η ς κ α τα σ τά σ ε ω ς το υ π ο λιτισ μ ο ύ εν
χ ά ρ σ ιδ ο ς : Ή δε μ ε τά φ ρ α σ ις τή ς Περιηγ-ήσεως το υ Ά να χά ρσιδος. ά ρξα μένη

καί δια κο π εϊσα δ ’ αίτια, τα ο ποία π ρ ο ς τιμήν το ύ εν ώ ζώμεν αίώνος π ρέπ ει
νά παρασιω πήσω , μέλει να εξακολούθησή.
Αξιόλογες αναφορές γ ια την έκδοση του πρώ του τόμου του Ν έο υ Α να-
χά ρσιδο ς υπάρχουν στη Ε φ η μ ερ ίδ α 13 των Μαρκίδων Πούλιου. όπου επίσης κα
ταχωρίζονται και οι 113 συνδρομητές του τόμου, όπως ο άγγλος λόρδος Guilford,
ο Λ άμπρος Φωτιάδης, ο Σ τέργιος Χ ατζη-Κ ώνστας α πό την Καλλιπεύκη Ολυ
μπου, στον οποίο ο Ρήγας αφιέρωσε τον Ηθικό Τ ρίποδα.^ οι συμμάρτυρες του
Ρήγα Ε υστράτιος Αργέντης και Θεοχάρης Τουρούντζιας καθώς και ο
Δ. Οικονόμου, που συνέδεσε το όνομά του με την προδοσία του Ρήγα και τον
εν συνεχεία στραγγαλισμό του, καθώς και των άλλων επτά Συντρόφων του.
Σύμφωνα με το έγγραφο της ανάκρισης, τονίζεται ότι ο Σακελλάριος όπως
και οι άλλοι δύο ιατροί είχαν συμβάλει στην προετοιμασία του επαναστατικού
σχεδίου του Ρήγα: έκ τη ς προα να κρίσεω ς ά π ο δ εικ ν ύετα ι π ρ ο σ έτι ότι ό Β ε-
λεστινλής ε τυ χ ε κ α τά τήν π α ρ α σ κ ευή ν το υ ε π α ν α σ τα τικ ο ύ το ύ το υ σχεδίου
τη ς σ υ γγρ α φ ικ ή ς σ υ νερ γα σ ία ς το ύ ήδη προμνημονευθέντος ια τρού Π ολύζου,
το ύ σ υλλη φ θ έντος ια τρο ύ Ν ικολίδου καί το ύ τελειο φ ο ίτο υ τή ς ιατρικής Σ α -
κ ε λ λ α ρ ίο υ )5 Ακόμη, στα ανακριτικά έγγραφ α αναγράφεται ότι ο Σακελλάριος
είχε δώσει τον Θούριο ("Ως π ό τε π α λλη κ ά ρ ια ) να τον αντιγράψουν και άλλοι
Έ λληνες πα τρ ιώ τες, καθώ ς επ ίσ η ς σ τις συντροφιές τους τον τρ α γ ο ύ δ α γ ε .1314516
Επίσης, επισημαίνεται στα έ γγ ρ α φ α ότι ό άνω μνημονευθείς 'Έ λλην φ οιτητής
Σ α κ ελ λ ά ρ ιο ς ... κ α τέ χ ε τα ι ό λο ς υ π ό τή ς ιδ έα ς τή ς ά π ελ ευ θ ερ ώ σ εω ς τή ς
Ε λ λ ά δ ο ς .1' Όμως, π α ρ ά τις βαριές κατηγορίες που διατυπώ νοντα ι στα έ γ
γρ α φ α των ανακρίσεων, μέσα στη θύελλα τότε των συλλήψεων μετά την προ
δοσία, ο Σακελλάριος ήταν τυχερός και απέφυγε το μαρτύριο, το οποίο υπέστη
ο Ρήγας και οι Σύντροφοί του. Και τούτο διότι την περίοδο εκείνη ο Σ ακελ
λάριος βρισκόταν κοντά στον καθηγητή Johann Peter F ra n k 18 (1745-1821), στο
Ε λλά δι. εν Α θήναις 1853. μ ετά φ ρ α σ η α π ό το γα λ λ ικ ό κείμενο. Memoire sur Vetat actuel de
la civilization dans la Grèce. 1803. φ ω το α ν α τύ π ω σ η α π ό το K N E/EIE, Α θήνα 1983. σ. 55.
13 Β ρανούσης, Π ρ ο λ εγό μ εν α . σ. 346-347.
14 Η αφιέρο^ση φ έρ ε ι τον τίτλο: « Τ ώ τ ιμ ιω τ ά τ ω κ α ι χ ρ η σ ιμ ο τά τω κ υ ρ ίω κ υ ρ ίω Σ τε ρ γ ίω
Χ α τζή Κ ώ νσ τα Ό λυμ πιώ τη »* βλ. Ρ ή γ α ς Β ελεστινλής. Ο Η θικός τρ ίπ ο υ ς, Β ιέννη 1797
[φ ω το μ η χ α ν ικ ή ε π α ν έ κ δ ο σ η με τη ν π ρ ο σ θ ή κ η ε υ ρ ε τ η ρ ίο υ κ α ι ε ισ α γ ω γ ή ς (ε π ιμ .
Δ. Κ α ρ α μ π ε ρ ό π ο υ λ ο ς ). έ κ δ . Ε π ισ τη μ ο ν ικ ή ς Ε τ α ιρ ε ία ς Μ ελ έτη ς Φ ερώ ν Β ελ εσ τίν ο υ -
Ρ ήγα . Α θήνα 2001].
15 Α εγ ρ ά ν δ - Α ά μ π ρ ο ς. Α ν έκ δ ο τα έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γα Β ελεσ τινλή , σ. 19.
16 Ό .π ., σ. 103.
17 Α εγρ ά νδ - Α ά μ π ρ ο ς. Α ν έκ δ ο τα έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γα Β ελεσ τινλή , σ. 111.
Ε ν δ ια φ έ ρ ο υ σ α μ α ρ τ υ ρ ία γ ι α το ν P eter F ra n k ε ίν α ι ε κ ε ίν η τ ο υ Χ ρ ισ τ ό φ ο ρ ο υ Π ερ -
ρ α ιβ ο ύ (1774-1863) σ το έρ γ ο το υ Σ ύ ν τ ο μ ο ς β ιο γ ρ α φ ία το υ α ο ιδίμ ο υ Ρ ή γ α Φ εραίου
318 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΪΛΟΣ
διάσημο Νοσοκομείο της Βιέννης, στο οποίο όλοι οι επίσημοι φιλοξενούμενοι

έκαναν τη σχετική επίσκεψη για να δουν τα επ ιτεύ γμ α τα της βιεννέζικης ια
τρικής. Και όπως παρατηρεί ο Λέανδρος Βρανούσης.19 η αυστριακή αστυνομία
δεν θα τολμούσε να περάσ ει την είσοδο του Νοσοκομείου στο φέουδο του
καθηγητού και ιατρού της αυτοκράτειρας Peter Frank. Έτσι, απεφεύχθη το μοι
ραίο για τον Σακελλάριο,20 ο οποίος κατόρθωσε να περατώσει τις σπουδές και
ως ιατρός να περιηγηθεί πολλές πόλεις της Ελλάδος.21
Γ εώ ργιος Π ούλιου
Στον κύκλο του Ρήγα στη Βιέννη ανήκε και ο εκ Σιατίστης καταγόμενος Γε
ώργιος Πούλιου,22 εκδότης του περιοδικού Ε φημερίς, που άρχισε να εκδίδεται
στις 31 Δεκεμβρίου 1790. τότε που ο Ρήγας βρισκόταν στη Βιέννη κα τά την
πρώτη του επίσκεψη. Με την Ε φ η μ ερ ίδ α οι Έ λληνες στις Ηγεμονίες και στις
άλλες μεγάλες πόλεις του υπό οθωμανική κυριαρχία χώρου είχαν τη δυνατό
το υ Θ ε τ τ α λ ο ύ . Α θήνα 1860. [φ ω το α ν α τ υ π . Ν ότη Κ α ρ α β ία . Α θήνα 1973]. σ. 3 8 -3 9 . Ο

Π ερ ρ α ιβ ό ς α ν α φ έ ρ ε ι τ α σ χ ε τικ ά με την π ά θ η σ η σ τ α μ ά τ ια του, κ α ι ό τι ο Ρ ή γ α ς τον
π ή γ ε στον γ ν ω σ τό το υ κ α θη γη τή F ra n k γ ια θ ε ρ α π ε ία , μ νη μ ο νεύ ο ντα ς κ α ι π ο λ λ ά σ χ ε
τ ικ ά π ο υ δ ια μ είφ θ η κ α ν.
Β ρανούσης. Π ρ ο λ ε γ ό μ ε ν α . σ. 653.
Ο Σ α κ ε λ λ ά ρ ιο ς εξέδο.>σε τ α π ο ιή μ α τ ά το υ το 1817 με τίτλ ο Π ο ιημ ά τια * βλ. Φίλ. Ηλιου.
Ε λλη νική Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία τ ο υ 19°° αιώ να . Β ιβ λ ία κ α ι Φ υ λ λ ά δ ια , τ. 1: 1801-1818.
[Ε Λ ΙΑ ], Α θή να 1997, σ. 489, α ρ. 1917.27. Γ ια τ α ια τ ρ ικ ά χ ε ιρ ό γ ρ α φ ά το υ . τ α ο π ο ία
α π ό κ ε ιν τ α ι στη Δ ημοτική Β ιβλιοθήκη Κ οζάνης, βλ. Γ ιάν. Κ α ρ ά ς. Οι Ε π ισ τ ή μ ε ς σ τη ν
Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία . Χ ε ιρ ό γ ρ α φ α και έ ν τ υ π α , τ. 3: Οι ε π ισ τ ή μ ε ς τ η ς ζωής. Α θή να 1994.
σ. 135-138· Χ αρ. Κ α ρ α ν ά σ ιο ς. « Τ α ια τ ρ ικ ά έ ρ γ α το υ ια τρ ο φ ιλ ο σ ό φ ο υ Γεο^ργίου Σ α -
κ ελλαρ ίου β ά σ ει τω ν α υ το γ ρ ά φ ω ν το υ σ τη Δημοτική Β ιβλιοθήκη Κ οζάνης», στο: Η ε π ι
σ τη μ ο ν ικ ή σ κέψ η σ τ ο ν ελ λ η ν ικ ό χώ ρ ο 18°ζ-1 9 0ζ α ι εκ δ . Τ ρ ο χ α λ ία , Α θή να 1998.
σ. 347-361. Σ η μ α ν τικ ή ε ίν α ι η μ ο ν ο γ ρ α φ ία γ ια το ν Σ α κ ε λ λ ά ρ ιο α π ό τη Β ασ ιλική Νο-
το πούλου . Ο Κ οζανίτης ια τρ ο φ ιλ ό σ ο φ ο ς Γ εώ ργιος Σ α κ ελ λά ρ ιο ς (1767-1838). Ο βίος,
τ ο έ ρ γ ο και η σ υ μ β ο λή το υ σ τη ν εξέλιξη τ η ς Ια τρ ικ ή ς κ α τ ά τη ν επ ο χή το υ ν ε ο ε λ
ληνικού Δ ια φ ω τισ μ ο ύ μ ε β ά σ η τ α α ν έ κ δ ο τα α υ τ ό γ ρ α φ ά τ ο υ . α δημ οσ . δ ιδ α κ τ . δ ια
τριβή, Π α ν επ ισ τή μ ιο Ιω αννίνω ν. Ιω ά ννινα 2011.
Βλ. σ χ ετικ ά Β. Γ. Σ α μ π α ν ό π ο υ λ ο ς. «Ο ι μ ετο ικ εσ ίες το υ ια τρ οφ ιλόσ οφ ου Γ εω ρ γίο υ Σ α -
κ ελ λ ά ρ ιο υ (Α π ό κ α τ ά σ τιχ ο λ ο γ α ρ ια σ μ ώ ν του. τω ν χρ ό νω ν 1795-1813)», Ε λ ιμ εια κ ά 1
(Μ ά ιο ς 1982) 41-52* Χ αρ. Κ α ρ α νά σ ιος. « Μ α ρ τυ ρ ίες α ν α φ ο ρ ικ ά με τη χρονολόγηση γ ε
γ ο ν ό τ ω ν το υ β ίου το υ ια τ ρ ο φ ιλ ο σ ό φ ο υ Γ ε ω ρ γ ίο υ Σ α κ ε λ λ α ρ ίο υ » . Ο Ε ρ α ν ισ τ ή ς 22
(1 9 9 9 ) 117-135.
Βλ. Γ. Α ά ιος, « Ο ι α δ ε λ φ ο ί Μ α ρ κ ίδ ε ς Π ούλιου. ο Γ ε ώ ρ γ ιο ς Θ εο χά ρ η ς κ α ι ά λ λ ο ι Σ ύ
ν τρ ο φ ο ι το υ Ρ ή γ α » , Δ ελτίο ν /σ τ . Εθνολ. Ε τ. Ε λ λ ά δ ο ς 12 (1957) 202-270· Γ. Λ άιος.
Ο Ε λλη νικό ς Τ ύ π ο ς τ η ς Β ιέννης α π ό τ ο υ 1784 μ έχ ρ ι το υ 1821. Α θήνα 1961.
τητα να ενημερωθούν για τα διάφορα γεγονότα που συνέβαιναν στην Ευρώπη.

Ενδεικτικά, αναφέρουμε ότι στην Ε φ η μ ερ ίδ α 23 του 1791 δημοσιεύεται η Δια
κήρυξη των Δικαιωμάτων και το Γαλλικό Σύνταγμα, γ ια τα οποία ο Γ. Πού-
λιου έγρ α φ ε ότι είναι τό ε υ α γ γ ε λ ίο υ όλων τω ν Φ ραντζέζω ν και χ α ρ ο π ο ιό
εϊδησις όλων των εθνών. Επίσης, δίνονται πληροφορίες για τις δραστηριότητες
του Λ άμπρου Κατσώνη,2324 οι οποίες είχαν αναθερμάνει τις ελπίδες των σκλα
βωμένων γ ια την πολυπόθητη λευτεριά, καθώς και τόσες άλλες ειδήσεις από
την Κωνσταντινούπολη και τα άλλα μέρη της Ελλάδος.
Γ ία τη σημασία και τον διαφωτιστικό ρόλο της Ε φ ημ ερίδος ενδιαφέρουσα
είναι η κ α τα γγελ ία του αυστριακού πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη, ο οποίος
στο δημοσιευμένο έγγρ α φ ο υποστήριζε ότι ο Γ. Πούλιου με την έκδοση της
Ε φ η μ ερ ίδ ο ς και με τα κείμενα που γράφ ει σε αυτήν δρούσε συνωμοτικά* μ ά
λιστα τον χαρακτήρισε «κακόν άγγείον», του οποίου το προσω πείο έπεσε με
την σύλληψή του.25 Ιδιαίτερα, σε επόμενο έγγ ρ α φ ο ο αυτός πρέσβης π α ρ α -
π ο νείτα ι στον υ π ο υ ρ γό εξω τερικώ ν της Α υστρίας ότι ο Π ούλίος π α ρ ά την
κα κήν α υ το ύ δια γω γήν και την ά π ρ ο κ ά λ υ π το ν έπ ιτή δ ευ σ ιν δημοκρατικώ ν
φ ρονημάτω ν κατόρθωνε να βρίσκει προστάτες και να ά νθίστα τα ι εις τ ά ς δια
φ όρους επιθέσεις, α ς κατέφ ερον κ α τ' α ύ το ύ , 2 6 δείχνοντας κα τ’ αυτόν τον τρόπο
την ικανότητα του Πούλιου να επικοινωνεί με τα ανώτερα κλιμάκια της εξου
σίας της Βιέννης. Επίσης, σε άλλο έγγραφ ο τονίζεται ότι ο Γ. Πούλιου έδωσε
στον Ρήγα ένα αντίτυπο του γαλλικού Συντάγματος, το οποίο μετέφρασε.2728
Ενδιαφέροντα είναι και όσα γράφει ο Γεώργιος στην Ε φ η μ ερ ίδ α 28 για την
έκδοση του πολύτομου βιβλίου Ν έο ς Α ν ά χ α ρ σ ις, προσκαλώ ντας τους α να
γνώστες να αναγραφούν συνδρομητές σε αυτήν την «ιστορίαν των προπατόρων
Ελλήνων», δημοσιεύοντας και καταλόγους συνδρομητών, ενώ παράλληλα π α
ραθέτει ένα ένθερμο, όλο αισιοδοξία κείμενο με ελπίδες γ ια την ανάπτυξη και
πάλι του ελληνικού πνεύματος. Χαρακτηριστικά, ο Γ. Πούλιου γράφει:
Τό φίλομαθέστατον γένος των Ελλήνων (εννοώ πάντας τους την ελληνικήν

και απλήν είδότας) δεν προσμένει άλλο παρά μίαν λεπτοτάτην αύραν, ένα
μικρόν έλατήριον. διά νά έκτιναχθή πάλιν εις την κορυφήν τού Έλικώνος ...
23 Α π ό το φ ύ λ λ ο τ η ς 2 2 ας Α υγ. 1791 η Ε φ η μ ε ρ ίς τω ν α δ ε λ φ ώ ν Π ούλιου α ρ χ ίζ ε ι να δ η

μ ο σ ιεύει σε συνέχειες « Τ α δ ίκ α ια τω ν ανθρο^πων»* βλ. Ε φ η μ ερ ίς , τ. 1: 1791 , [φω τ. ε π α -
νέκδ. Κ Ε Μ Ν Ε /Α κ α δη μ ία Αθηνών], Α θήνα 1995. σ. 312 κ. ε. Το π α ρ ά θ ε μ α σ τη σ. 450.
^ Ε φ η μ ερ ίς, τ. 2. σ. 382 (φ. τη ς 4 ^ Ιουν. 1792).
25 Α εγ ρ ά ν δ - Λ ά μ π ρ ο ς. Α ν έκ δ ο τα έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γα Β ελεστινλή, σ. 39.
26 Ό .π .. σ. 47.
27 Ό .π .. σ. 71.
28 Ε φ η μ ερ ίς 1797. τ. 6. σ. 585. 671-674 (φ. 2 3 ^ Ιουν. κ α ι 21ΪΚ Ιουλ. 1797 α ν τίσ το ιχα ).
Αί Μούσαι, εφέστιαι των Ελλήνων θεότητες, εί και άπέστησαν της πα-

λαιάς αυτών κατοικίας, ως αύτόχθονες όμως στρέφουσι πάντοτε τά βλέμ
ματά των εκ της άλλοόαποΰς, και έφηόύνονται βλέπουσαι τούς άπογό-
νους των Ήσιόόων ενατενίζοντας προς αύτάς εκ καρόίας.
Και συνεχίζει γ ια τη σημασία της έκδοσης του Ν έο υ Α να χά ρσιδος στην εμ π έ

δωση της αξίας των προπατόρω ν:29*
Ώ Ελλήνων άπόγονοι , ’Ώ Ε λλάς, ώ φιλομαθέστατοι μου συμπολιται,

μόνον το όνομα τής ιστορίας τού πολυθρυλήτου ήμϊν Γένους σάς ¿φλό
γισε νά συνδράμετε με ένθερμον ζήλον εις την έκδοσίν της, τ ί θέλει κά
μετε άραγε, όταν ίδήτε ύπεκκύπτοντα τού πιεστηρίου αυτόν τον Άνά-
χαρσιν; Βέβαια εκείνο οπού εγώ διορθώνοντάς τον, θέλει καταβρέξετε με
κατανυκτικά δάκρυα τάς περιόδους όπου εμπεριέχονται τά ιερά ονόματα
των ύ φ 9 όλην την οικουμένην θαυμαζομένων ηρώων πατέρων μας.
Σε επόμενο φύλλο της Ε φ η μ ερ ίδ ο ς30 αναγράφηκαν εκτός των ογδόντα συν

δρομητών και άλλα δεκα τρία ονόματα συνδρομητών, ενώ σε φύλλο του Σ ε
πτεμβρίου γίνεται ανακοίνωση ότι εκδόθηκε ο πρώ τος τόμος του Ν έο υ Α να-
χ ά ρ σ ιδ ο ς. δίδοντας πληροφορίες για την παραλαβή του τόμου καθώς και ότι
θα επιταχυνθεί ή έκδοση και των άλλων τόμων:
Οι έκδόται τού Νέου Αναχάρσιδος κρίνουσιν άναγκαιον το νά είδοποιή-

σωσι τοϊς όμογενέσι, κατ' εξοχήν δε τοϊς συνδρομηταΐς τής τούτου έκδό-
σεως, ότι 6 πρώτος τόμος ήδη έβγήκεν εις φώς. και οι μεν έδώ ευρισκό
μενοι θέλουσι τον λάβει άμέσως. οι δε άπόντες ας διορίσωσιν έκαστοι
ποιος νά τον περιλάβη ... Οί έκδόται βεβαιούσι τούς ομογενείς, ότι ό
ζήλος, οπού τούς έκίνησεν ταύτην την έπιχείρησιν, διαμένει άπαραμεί-
ωτος. μάλιστα δε έλπίζουσι νά ταχύνωσι κατά δύναμιν την έκτέλεσιν.
Σημειώ νουμε ότι στα ήδη υπάρχοντα φύλλα της Ε φ η μ ερ ίδ ο ς δεν έχει γίνει
αναφορά στην έκδοση του τετάρτου τόμου του Ν έο υ Α να χά ρσιδο ς του Ρήγα.
Πιθανώς στα τρία φύλλα, αρ. 82, 84 και 86, του μηνός Οκτωβρίου 1797, τα
οποία λανθάνουν, να γίνεται σχετική μνεία της έκδοσης του τετάρτου τόμου του
Ρήγα, όπω ς παρατηρεί ο Βρανούσης.31 Ωστόσο, ο Γ. Πούλιου στην Ε φ ημ ερίδα
του καταχω ρίζει ειδήσεις γ ια την έκδοση της δω δεκάφυλλης Χ ά ρ τ α ς τη ς
Ε λ λά δ ο ς. καθώς επίσης δημοσιεύονται και στιχουργήματα για την έκδοσή της
29 Εφημερίς 1797, τ. 6. σ. 671-674.

Εφημερίς 1797. τ. 6. σ. 738, 810 (φ. 14*15 Αυγ. και 15*15 Σεπτ. 1797 αντίστοιχα).
31 Βρανούσης. Προλεγόμενα. σ. 441-443.
των λογιών Στεφάνου Κομμητά και Γεωργίου Γκολέσκου. Επιπλέον, ο Γ. Που

λιού παρέχει και την πληροφορία ότι μετά την έκδοσή της ο Ρήγας σχεδίαζε
στα τέλη του Μαΐου του 1797 να εγκαταλείψ ει τη Βιέννη, για να μεταβεί προ
φανώ ς στην Ελλάδα.32 Δημοσιεύονται επίσης και σχετικές ειδήσεις γ ια την έκ
δοση του χάρτη της Μ ολδαβίας.33
Σχετικά με τη ρήση Ό ιερός τη ς π α τρ ίδ ο ς έρω ς εμφ ω λεύει ές την κ α ρ
διάν και η καρδιά δεν γηράσκει π ο τέ, την οποία ο Ρήγας αναγράφει στην αρχή
του έργου Β οσκο π ο ύλα των Ά λπεω ν του Μαρμοντέλ, που αποτελεί το δεύτερο
μέρος του Ηθικού Τρίποδος, ο Βρανούσης την εντόπισε στην Ε φ η μ ερ ίδ α , στην
οποία αναγράφεται ως εξής: Ή άληθής το ύ χ α ρ α κ τη ρ ο ς δύναμις δεν σ τέκ ετα ι
εις ά λλο τίπ ο τα ς , π α ρ ά εις την ψ υχήν, οπού δεν γηρά σκει ποτέ.34 Διαπιστώ
νεται κ α τ’ αυτόν τον τρόπο η ικανότητα του Ρήγα να προσδίνει μεγαλύτερη δυ
ναμική στον λόγο και στο νόημα της φράσης. Μάλιστα, η έρευνα του Βρανούση
έδωσε και το αντίστοιχο γαλλικό κείμενο για τη φράση αυτή.35
Στις 11/22 Δεκεμβρίου του 1797 εκδόθηκε το 99° φύλλο της Ε φημερίδος, και
ο Γ. Πούλιου ετοίμαζε για την 15/26 Δεκεμβρίου να εκδώσει το 100° φύλλο της.
Όμως η βάσκανος μοίρα αλλιώς έπλεκε το υφάδι της ιστορίας της Ε φ ημ ερίδος:
Μεσολάβησε η προδοσία του Ρήγα στην Τεργέστη και στις 14/25 Δεκεμβρίου ο
Γεώργιος συνελήφθη στη Βιέννη, με αποτέλεσμα το 100° φύλλο να μη δει το φως
της δημοσιότητος. Οι κατηγορίες ήταν βαριές. Κατηγορούνταν ότι στο τυ π ο
γρα φ είο τυπώθηκε παράνομα, χωρίς ά δεια α πό την αυστριακή αστυνομία, η
Ε π α να σ τα τικ ή Π ροκήρυξη του Ρήγα με τη Ν έα Πολιτική Διοίκηση. Μάλιστα,
στο σχετικό έγγραφο της ανάκρισης τονίζεται ότι στο τυπογραφείο του Πούλιου
τυπώθηκε σε δυο μερόνυχτα το έντυπο αυτό, παρόντος συνεχώς του Ρήγα, στο
σπίτι του οποίου στάλθηκαν τα τρεις χιλιάδες αντίτυπα.36 Χαρακτηριστικά, σε
έγγραφ ό του ο υπουργός της Αστυνομίας της Αυστρίας ενημερώνει τον αυτο-
κράτορα Φραγκίσκο ότι ο συλληφθείς τυπογράφος Γεώργιος Πούλιου είναι ο συ
ντάκτης της ελληνικής Ε φ η μ ερ ίδ ο ς, της οποίας την έκδοση έπαυσε με την α ι
τιολογία ότι ή έκδοσις τοιούτου φ ύλλου δύναται να έχη π ολύ δ υ σ ά ρ εσ τα ε π α
κόλουθα , δεν έδ ίσ τα σ α να εμποδίσω άμελλητι την έξακολούθησιν α υ το ύ , 3 7
32 Ε φ η μ ε ρ ίς 1797 . τ. 6, σ. 162-162β.
33 Ε φ η μ ερ ίς 1797. τ. 6. σ. 5 5 3 -5 5 4 , κ α ι Β ρανούσης. Π ρ ο λ εγό μ εν α . σ. 429-437.
34 Ε φ η μ ερ ίς 1797. τ. 6, σ. 500.
35 Λ έ α ν δ ρ ο ς Β ρανούσης. Ρ ή γα ς και MarmonteU [α ν ά τ υ π ο με Δ ιορ θώ σ εις κ α ι π ρ ο σ θ ή κ ες
α π ό το Ε λλη ν ο γα λλικ ά . Α φ ιέρω μ α σ το ν Roger Milliex]. Α θήνα 1992. σ. 138-143.
36 Α εγ ρ ά ν δ - Α ά μ π ρ ο ς. Α ν έκ δ ο τα έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γα Β ελεσ τινλή . σ. 15-17.
37 Κ ω ν. Ά μ α ν το ς, Α ν έ κ δ ο τα έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γ α Β ε λ ε σ τιν λ ή . Α θή να 1930. [φ ω τομ η χ.
ε π α ν έ κ δ . με ε υ ρ ετ ή ρ ιο (ε π ιμ . Δ. Κ α ρ α μ π ε ρ ό π ο υ λ ο ς ). έκ δ . Ε π ισ τη μ ο ν ικ ή ς Ε τ α ιρ ε ία ς
Μ ελέτη ς Φ ερ ώ ν-Β ελεσ τίνο υ -Ρ ή γα . Α θήνα 1997]. σ. 23.
Επίσης, ο Γεώ ργιος κατηγορήθηκε και γ ια την εκτύπω ση του Σ τρ α τιω

τικού Ε γκο λπ ίο υ, χωρίς να έχει πάρει τη σχετική, ως θα οφείλε, άδεια. Ωστόσο,
ισχυρίστηκε ότι για το επαναστατικό φυλλάδιο δεν γνώριζε το περιεχόμενο και
ότι δεν ήταν στο τυ π ο γρα φ είο του α υτές τις δύο ημέρες. Και για το Σ τ ρ α
τιωτικό Ε γκό λπ ιο υποστήριξε ότι δεν ά νέγνω σε το χειρό γρα φ ο ν μ ε προσοχήν
καί ότι έζήτησε καί έλα β ε το τυπω θήτω κ α τά το ειω θ ό ς33
Ε πιπλέον, κατηγορήθηκε ότι ενίσχυσε και οικονομικά το επα να σ τα τικό
σχέδιο του Ρήγα, όπω ς χαρακτηριστικά σημειώνεται στο σχετικό ανακριτικό
έγγραφο: έκ δέ των έμπορω ν, οϊτινες ύπεστήριξα ν το επ α να σ τα τικ ό ν σχέδιον
διά χρημάτω ν καί διά των μ ε τ ά το ύ εξω τερικού σχέσεω ν α υτώ ν, έγνώ σθησαν
μέχρι το ύ δ ε πλήν το ύ Ε υ σ τρ α τίο υ Α ρ γέν τη , ό συλληφ θείς Γεώ ργιος Π ούλιος
... καί οι έμ ποροι Γεώ ργιος Θ εοχάρης καί Κ ω νστα ντίνος Δ ούκας.39 Επίσης,
επισ ημ α ίνετα ι ότι ο Γεώ ργιος Πούλιου είχε λάβει πλήρη γνώση του επ α ν α
στατικού σχεδίου α π ό τον ίδιο τον Ρήγα και είχε συμφωνήσει να εκδοθούν
κ α λ ά βιβ λία τω ν άρχαίω ν Ε λλήνω ν σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν , γ ια να διαφ ω τίσουν τον
λαό.40 Μάλιστα, στο ίδιο έγγραφ ο δίνεται η πληροφορία ότι ο Γεώργιος είχε
δώσει στον επίσης κατηγορούμενο Ιωάννη Εμμανουήλ, φοιτητή της Ιατρικής,
δύο α ντίτυπα της Ε π α ν α σ τα τικ ή ς Π ροκηρύξεω ς του Ρήγα.
0 Γεώργιος Πούλιου, μετά τη σύλληψή και τις σχετικές ανακρίσεις ως α υ
στριακός υπήκοος, απελάθηκε στις 18 Μαΐου 1798 α πό την Αυστρία, με την
κατηγορία ότι παρέβη την «έγκύκλιον περί λογοκρισίας τής 3 ^ ’Ιουνίου 1795»41
και κατέφυγε σε μία μικρή πόλη κοντά στη Νυρεμβέργη.42 Ωστόσο, με απόφαση
του δημάρχου Βιέννης, που δημοσιεύεται από το Γ. Λάιο, κλείστηκε και το τυ
πογραφείο,43 με αποτέλεσμα να παύσει την έκδοσή του το ελληνικό αυτό έντυπο.
Αργότερα, και πάλι στη Βιέννη, συνεχίστηκε η διαφωτιστική προσπάθεια με την
έκδοση το 1811 του περιοδικού Ε ρμής ο λ ό γ ιο ς με εκδότη τον Άνθιμο Γαζή.
38
Ά μ α ντος, Α ν έ κ δ ο τ α έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γα Β ελεστινλή. σ. 185.
39
Α εγρ ά νδ - Λ ά μ π ρ ο ς, Α ν έκ δ ο τα έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γα Β ελεστινλή, σ. 19* Ά μαντος, Α νέκ
δ ο τα έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γα Β ελεσ τινλή . σ. 33.
40
Α ε γ ρ ά ν δ - Λ ά μ π ρ ο ς, Α ν έκ δ ο τα έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γα Β ελεσ τινλή . σ. 95.
41
Ά μ α ντος, Α ν έκ δ ο τα έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γα Β ελ εσ τιν λ ή , σ. 187.
42
Λ άιος, «Ο ι α δ ε λ φ ο ί Μ α ρ κ ίδ ες Π ούλιου», σ. 216.
43
Γ. Λ ά ιο ς. Ο Ε λ λ η ν ικ ό ς Τ ύ π ο ς τη ς Β ιέν ν η ς α π ό τ ο υ 1784 μ έ χ ρ ι το υ 1821. Α θή να
1961, σ. 71.
ΣΪΑΤΙΣΤΙΝΟΙ ΚΑΙ ΚΟΖΑΝΙΤΕΣ ΣΥΝΤΡΟΦΟΙ ΤΟΥ ΡΗΓΑ 323
Θ εοχάρης Τουρούντζιας
Από τη Σιάτιστα καταγόταν ο Σύντροφος του Ρήγα και συμμάρτυρας Θεοχάρης

Τουρούντζιας ετών 22, έμπορος στην Πέστη. Α ποκαλυπτικά είναι τα έγγραφα
της ανάκρισης που δείχνουν την πατριωτική δράση του Τουρούντζια, την αγάπη
του γ ια την ελευθερία της πα τρίδος του. καθώς επίσης και τη διάδοση στους
Έλληνες του Θουρίου και της Ε παναστατικής Προκηρύξεως. Κατά την ανάκριση
ομολόγησε ότι είχε γνώση των επαναστατικών προθέσεων του Ρήγα με την έκ
δοση των χαρτών, τη μετάφραση του τετάρτου τόμου του Νέου Α να χά ρσιδος
και την έκδοση της εικόνας του Μ. Αλεξάνδρου. Επίσης, ομολόγησε ότι είχε λάβει
α πό τον Ρήγα τρεις χάρτες και πενήντα α ντίτυπα των εικόνων του
Μ. Αλεξάνδρου, τα οποία έστειλε στον αδελφό του Γ. Τουρούντζια στο Σεμλίνο.44
Στη συνέχεια ομολόγησε ότι έλαβε προς αντιγραφή από τον Γ. Σακελλάριο
το επαναστατικό άσμα 'Ώ ς π ό τε π α λλη κ ά ρ ια . το οποίο το τραγούδησε μαζί
και με τους άλλους φοιτητές της Ιατρικής, Κων. Καρακάσση και Παναγιώτη
Εμμανουήλ. Μ άλιστα, έστειλε στον αδελφό του στο Σεμλίνο αντίγραφ ο του
Θ ουρίου, τον οποίο επιπλέον, όταν βρισκόταν τον Μ άρτιο του 1797 στο Σ εμ
λίνο, τραγουδούσε εις επήκοον εκτός του αδελφού του και των εμπόρων Φυ
λακτού, Αθανασίου και Αυξεντίου, στους οποίους άρεσε (έπ εδ είκ ν υ ο ν ε υ α
ρέσκεια ν ε π ’ αύτω ).
Επίσης, ομολόγησε κα τά την ανάκριση ότι είχε συνομιλίες με τους μνη-
μονευθέντες φοιτητές της Ιατρικής για την κατάσταση της Ελλάδος και ότι όλοι
εύχονταν να δουν την ελευθερία στην πατρίδα τους και να απαλλαγούν από τον
τουρκικό ζυγό. Ακόμη, ανέφερε ότι ο Ρήγας σε μια συνάντησή τους τον Οκτώ
βριο του 1797 στην πλατεία Εΐ8ο1ιΙιοί του έδωσε αντίτυπο της Π ρ οκηρύξεω ς,
δηλ. της Ν έα ς Π ολιτικής Διοικήσεως. που περιέχει και τον Θούριο. Μάλιστα,
αναφέρει ότι πήρε μαζί του στη συνέχεια το αντίτυπο αυτό κατά τη μετάβασή
του στο Σεμλίνο. με σκοπό να το ανακοινώσει στους εκεί φίλους του.
Σύμφωνα με άλλες πληροφορίες, όταν ο Τουρούντζιας πήγε στην Πέστη,
είχε επα φ ές με τους γιους του εμπόρου Ρίζου Ντορμούση.45 στους οποίους μί
λησε για την Ε π α να σ τα τικ ή Π ροκήρυξη. Αυτοί του είπαν ότι είχαν γνώση της
Π ροκηρύξεω ς. Ακόμη, ο γιος του υπηρέτη του Ντορμούση, όταν ο Τουρούν-
τζια ς του έδωσε το α ντίτυ πο γ ια ανάγνωση, του είπ ε ότι το έχει ήδη α ντι
γρ ά ψ ει και ασχολήθηκε δύο νύχτες με αυτό. 0 Τ ουρούντζιας στην Πέστη,
Λ εγ ρ ά ν δ - Λ ά μ π ρ ο ς, Α ν έκ δ ο τα έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γα Β ελεσ τινλή . σ. 103.

Γ ια τον εκ Τ υ ρ ν ά β ο υ έ μ π ο ρ ο Ρ ίζο Δ ορ μ ούσ η κ α ι τ ο υ ς γ ιο υ ς του, Α λ έ ξ α ν δ ρ ο κ α ι
Χ ρηστό, π ο υ δ ιέμ ε ν α ν στην Π έστη κ α ι ή τα ν κ α ι σ υ ν δ ρ ο μ η τές βιβλίω ν, ό π ω ς κ α ι του
π ρ ώ το υ τό μ ο υ το υ Ν έο υ Α ν α χ ά ρ σ ιδ ο ς , βλ. Β ρανούσης, Π ρ ο λ ε γ ό μ ε ν α , σ. 6 6 4 -6 6 6 .
επίσης, μίλησε γ ια την Ε π α να σ τα τικ ή Π ροκήρυξη του Ρήγα σε ένα καφενείο.

Μ άλιστα, μας δίνει και τη σημαντική πληροφορία γ ια τη διάδοση του ε π α
ναστατικού κειμένου, ότι περισσότεροι α πό τους παρευρισκομένους Έλληνες
είχαν λάβει γνώση, χω ρίς να έχουν δει το α ντίτυπο. Ακόμη, ανακοίνω σε το
αντίτυπο της Ε π α ν α σ τα τικ ή ς Π ροκηρύξεω ς του Ρήγα και στον Ιωάννη Κα-
ρατζά, ο οποίος εξεδήλωσε την επιθυμία να αντιγράψει το αντίτυπο της Ν έα ς
Π ολιτικής Διοικήσεως με την Ε π α να σ τα τικ ή Π ροκήρυξη,46*
Συγκινητικά είναι τα στοιχεία, τα οποία μπορεί να χαρακτηριστούν ως
ένας επίλογος της τραγικής ιστορίας της θανάτωσης του Ρήγα και των επ τά
Συντρόφων του. Ό ταν οι συγγενείς του Τουρούντζια και του Κ αρατζά είχαν
κάνει αίτηση στη Β ουδαπέστη να τους δοθούν τα π ρ ά γ μ α τα που άφησαν
εκείνοι στη Βιέννη, το Υπουργείο της Αστυνομίας απάντησε από τη Βιέννη στις
26 Μαΐου 1799 στην Ουγγρική Αυλική Κ αγκελλαρία π ω ς μπορεί να τους δο
θούν όλα τα προσω πικά τους αντικείμενα εκτός α πό το «ύ π ο π το » , όπω ς το
χαρακτηρίζουν, βιβλίο του Ν έου Α να χά ρσ ιδο ς: τ α κα τα λειφ θ έν τα άντικείμενα
των εις την Πύλην παραδοθέντω ν Ε λλήνω ν Κ α ρ α τζά και Τ ουρούντζια . ά φ ο ύ
δεν έχο υ ν κ α μ μ ία ν σημ α σία ν διά την υ π ό τη ς εδώ Α σ τυ ν ο μ ία ς γενομένη ν
άνάκρισίν των ... δεν έχομεν ούδεμίαν άντίρρησιν να πα ρα δοθ ούν εις το ύ ς
κληρονόμους τω ν, εξαιρέσει το ύ ύ π ο π το υ βιβλίου ‘Ά ν ά χ α ρ σ ις’.4/
Σ υμπερασματικά, Μ ακεδόνες έμποροι και γιατροί, όπω ς ο Κοζανίτης Γεώρ

γιο ς Σ ακελλάριος και οι Σ ια τιστινοί Γ εώ ργιος Πούλιου και Θεοχάρης Του-
ρούντζιας, ποθούντες την απελευθέρωση της πα τρ ίδος τους, ενθουσιάστηκαν
από το επα να στα τικό μήνυμα του Θ ουρίου και της Ε π α ν α σ τα τικ ή ς Π ροκη
ρύξεω ς του Ρήγα, και με όλες τους τις δυνάμεις συνέβαλαν στη διάδοση τους
και στην υλοποίησή τους με αποτέλεσμα να υποστούν τις συνέπειες μετά την
προδοσία α πό τον συμπατριώτη τους έμπορο.48
Λ εγρ ά ν δ - Λ ά μ π ρ ο ς, Α ν έκ δ ο τα έ γ γ ρ α φ α π ε ρ ί Ρ ή γα Β ελεσ τινλή . ο. 105.

Λ άιος, «Ο ι Α δελφ οί Μ α ρ κ ίδ ες Π ο ύλιο υ» . σ. 214.
Π ερ α ίνο ντα ς την εισήγηση σ το Σ υ ν έδ ρ ιο γ ια την Ισ το ρ ία τη ς Κ οζάνης. (Κ οζάνη, 29 Σ ε
π τ ε μ β ρ ίο υ 201 2 ) κ α τ έ θ ε σ α την π ρ ό τα σ η - μ ε τ ά την π ρ ό σ φ α τ η δ ιδ α κ τ ο ρ ικ ή δ ια τρ ιβ ή
γ ια τ α ια τρ ικ ά χ ε ιρ ό γ ρ α φ α το υ Γ εω ρ γίο υ Σ α κ ε λ λ ά ρ ιο υ τη ς κ. Β ασ ιλικής Ν οτοπούλου.
είνα ι κ α ιρ ό ς π λ έ ο ν - ν α επ α ν εκ δο θ ο ύ ν φ ω το μ η χ α ν ικ ά με ευρ ετή ρ ιο κ α ι ε ισ α γω γικ ό κ ε ί
μ ενο κ α ι τ α δ ύ ο έ ρ γ α το υ Σ α κ ελ λ ά ρ ιο υ . ο π ρ ώ τ ο ς τό μ ο ς το υ έρ γο υ Π εριή γη σ ις το υ
Ν έ ο υ Α ν α χ ά ρ σ ιδ ο ς (Β ιέν ν η 1797) κ α ι η Α ρ χ α ιο λ ο γ ία σ υ ν ο π τικ ή (Β ιέννη 1796). Θα
ε ίν α ι μ ια σ η μ α ντικ ή π ρ ο σ φ ο ρ ά γ ια τη συμβολή το υ στον α να γεν ν ώ μ εν ο Ελληνισμό.
Νίκος Κ. Ψημμένος
Η ΔΙΕΝΕΞΗ ΤΩΝ ΣΧΟΛΩΝ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΧΗ ΤΗΣ.
Η ΑΠΟΨΗ TOT ΠΡΥΤΑΝΕΩΣ
ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΜΑΝΟΥΣΗ (1846)
Στις 29 Σεπτεμβρίου (νέο ήμερ.: 12 'Οκτωβρίου) 1846 ό Στέφανος Κουμανούδης

σημείωνε στο ημερολόγιό του γερμανιστι πώ ς ό καθηγητής τής Γενικής Ισ τ ο
ρίας και ως έκείνη την ημέρα Πρύτανης του Όθωνείου Πανεπιστημίου Αθηνών
Θεόδωρος Μανούσης. παραδίδοντας την Πρυτανεία στον διάδοχό του καθηγητή
τής Πειραματικής Χημείας Αλέξανδρο Βενιζέλο,1 θεώρησε αναγκαίο να λοιδο
ρήσει σφοδρά τήν τότε κυβέρνηση τής χώρας μας, συμπαρασύροντας ακόμη καί
αθώους, όπω ς, γ ια π α ρ ά δειγμ α , αύτόν τον ίδ ιο .2 Ε κ είνο πού ένόχλησε τον
γνω στό διαπρεπή λόγιο του 19ου αί. ήταν οι τρεις λέξεις «κ α τά τό ένόν», τις
όποιες χρησιμοποίησε ό Μανούσης στον «έκφωνηθέντα» κατά τήν παράδοση
τής Πρυτανείας Λ ό γ ο του,3 άναφερόμενος στή διδασκαλία των Λατινικών κατά
Γ ιος τού Δ ημογέροντα Αθηνών κ α τά τήν έναρξη τη ς Ε π α ν ά σ τ α σ η ς τού ’21 Π αλαιολόγου

Μ π εν ιζέλ ο υ . ό Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Β ενιζέλ ο ς (Α θή να ; - Μ εσ ο λ ό γγι 1862) α ν α χ ώ ρ η σ ε μ ε τ ά
το τέλο ς τώ ν εγκ υ κ λίω ν σ π ο υ δ ώ ν το υ στήν Α ίγινα γ ιά τή Γ ερμ α νία, σε Π α νεπ ισ τή μ ια
τή ς ό π ο ια ς φ ο ίτη σ ε ε π ί δ έ κ α χρ ό νια : Π ρ ώ τα σ το Π α ν επ ισ τή μ ιο τή ς Λ ειψ ία ς, τή ς Φ ι
λοσ οφ ικ ής σχολής το ύ ό π ο ιο υ α ν α γ ο ρ ε ύ τη κ ε δ ιδ ά κ τ ω ρ τό έ το ς 1834. κ α ί ύ σ τ ε ρ α σ τά
Π α ν ε π ισ τή μ ια το ύ Β ερολίνου κ α ί τή ς Χ α ίο ελ β έρ γη ς. σ τ ά ό π ο ια π α ρ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε μ α
θ ή μ α τα τώ ν Σ χο λώ ν τή ς Φ υσική ς κ α ί τή ς ’Ια τρ ικ ή ς. Σ τή γ ε ν έ τ ε ιρ ά το υ έ π έ σ τ ρ ε ψ ε τό
1841, ο π ο ύ ε π ί δ ύ ο χ ρ ό ν ια κ α ί μ έχρ ι τον διο ρισ μ ό του στο Ό θ ώ ν ειο Π α νεπ ισ τή μ ιο ώ ς
κ α θ η γη το ύ τή ς Π ειρ α μ α τικ ή ς Χ η μ εία ς έ ρ γά σ τη κ ε ώ ς ια τρ ό ς το ύ Δήμου Αθηνών.
Πβ. Σ τ. Α. Κ ουμ α νούδη ς, Η μ ερ ο λ ό γιο υ 1845-1867. μ ε τα γ ρ α φ ή : Σ τ. Ν. Κ ουμ α νούδη ς,
έ π ιμ .-έπ ιλ εγό μ εν α : Ά γ γ . Μ ατθαίου, έκδ. ’Ίκ α ρ ο ς, ’Α θήνα 1990, σ. 58. Τό π λή ρ ες κείμενο
τή ς σ η μ είω σ ης: « H e u te h a t d ie In sta llie ru n g d es n e u e n R ek to rs u n s e re r U n iv ersität
(sta tt)g e fu n d e n . D er alte R ector M an o u sses h a t es n ö tig e ra c h te t eine stark e Invective
gegen die R egierungzu m achen. M einetwegen! A ber w aru m U nschuldige au ch dabei m it
n e h m e n ? z.B. m ich. N ach d em er m ein e E rn e n n u n g b e ric h te t h a t e r h in zu g efü g t. Κ α ί
ο ύ τω ς ά νεπλη ρώ θη κ α τ ά τό ένόν ή έλλειψ ις τή ς Λ ατινικής δ ιδ α σ κ α λ ία ς ich schenke ihm
d as m issgünstige ένόν. E r setzt sich also n ich t u n te r die K ategorie; er d e r etw as an d e res
s tu d irt h a t als w as er jezu n d lehrt».
3 Οί λ ό γ ο ι π ο ύ ε κ φ ω ν ή θ η κ α ν κ α τ ά τήν π α ρ ά δ ο σ η τή ς Π ρ υ τ α ν ε ία ς α π ό το ν Μ ανούσ η
326 ΝΙΚΟΣ Κ. ΨΗΜΜΕΝΟΣ
τό προηγούμενο ακαδημαϊκό έτος (1845-1846) στη Φιλοσοφική Σχολή τού Πα

νεπιστημίου από τον ϊδιο - τρεις λέξεις, οί όποιες, ας σημειωθεί, αναμφίβολα
έλέχθησαν, δεν ανευρίσκονται όμως στήν έκδοση τού Λ ό γ ο υ αυτού έκ τού έν
Άθήναις Βασιλικού τυπογραφείου, πού ακολούθησε λίγο αργότερα.^
Ή ένόχληση τού Κ ουμανούδη γ ια τήν προσθήκη των τριώ ν λέξεων στή
φράση τού «έκφω νηθέντος» Λ ό γ ο υ πού διέσωσε στο ήμερολόγιό του -« Κ α ι
Ούτως άνεπληρώθη κ α τά τό ένόν ή έλλειψ ις τής λατινικής διδ α σ κ α λ ία ς» 5-
ήταν, βέβαια, αιτιολογημένη. Γ ι’ αύτό και δεν έκπλησσόμαστε ο ύτε για τό
ότι έπιστρέφ ει τό «φθονερόν ένόν» ώς δώρο στον Μανούση ούτε γ ια τό ότι
έπισημαίνει ότι με διάφ ανη ειρωνική διάθεση π ώ ς «α ύ τό ς [ό Μανούσης,
Ν.Κ.Ψ.] ... δεν θέτει έαυτόν ύπό κατηγορίαν» - αύτός. όπως συμπληρώνει, πού
«κάτι άλλο έχει σπουδάσει α πό αύτό πού τώ ρα διδάσκει».6*456
στον Β ενιζέλο έκ δό θη κ α ν ύ π ό τον γ ε ν ικ ό τίτλ ο Λ ό γ ο ι έκ φ ω νη θ έντες Τήν 29 Σ ε π τ ε μ

β ρίο υ 1846 ύ π ό τ ο ύ πρώ ην Π ρ υ τά ν εω ς κ. Θ. Μ α νο ύ ση π α ρ α δ ίδ ο ν το ς εις το ν δ ιά
δοχον α υ τ ο ύ την Π ρ υ τα ν εία ν το ύ Ό θω νείου Π α ν επ ισ τη μ ίο υ και ύ π ό τ ο ύ τα κ τικ ο ύ
κ α θ η γ η το ύ τη ς Χ η μ εία ς κ. Λ . Β ενιζέλο υ έ π ι τη ς δ ια δο χή ς τη ς Π ρ υ τα ν ε ία ς το ύ Π α
ν ε π ισ τη μ ίο υ . Έ ν Ά θή να ις. έκ το ύ Β α σ ιλ ικ ο ύ τ υ π ο γ ρ α φ ε ίο υ , χ.χ. Σ τ ο εξής: Λ ό γ ο ς .
Τό κ είμ ενο το ύ Μ ανούση κ α τ α λ α μ β ά ν ε ι στην έκδοση α ύ τη τ ις σ. 3-16.
4 Ή π α ρ ά λ ε ιψ ή τ ο υ ς ο φ ε ίλ ε τ α ι μ ά λ λον σε π α ρ έ μ β α σ η το ύ ίδ ιο υ το υ Κ ο υ μ α ν ο ύ δη . Τό
α ρ χ ικ ό κ είμ ενο το ύ Λ ό γ ο υ . π ο ύ δ ια σ ώ ζει σ το Ή μ ερ ο λ ό γιό το υ , ά ν τικ α τ α σ τά θ η κ ε μ ά
λ ισ τα α π ό τον έ π α ιν ο (ο .π ., σ. 9): « Ό κ ύρ ιος Σ τέφ α ν ο ς Κ ουμανούόης. ό ιό ά ξ α ς ο ι’ όλου
το ύ έ το υ ς ώ ς ύ φ η γη τή ς μ ε τ ά φ ιλ ο τιμ ία ς κ α ι ζήλου τήν Λ ατινικ ήν γλ ώ σ σ α ν κ α ί φ ιλ ο
λ ο γία ν. όιω ρ ίσ θη νεω σ τί έ κ τα κ τ ο ς κ α θη γη τή ς τή ς Λ α τινικ ή ς Φ ιλ ο λ ο γία ς κ α ί ουτο^ ά νε-
πληρο!)θη π ο λ υ χρ ό ν ιο ς κ α ί ο ύ σ ιω ό εσ τά τη το ύ φ ιλ ο λ ο γικ ο ύ τμ ή μ α το ς έλ λ ειψ ις» .
5 Ή « έ λ λ ε ιψ ις τή ς λα τινικ ή ς δ ιδ α σ κ α λ ία ς » είχε π ρ ά γ μ α τ ι π α ρ α τη ρ η θ ε ί ε π ί Π ρ υ τα ν εία ς
π ρ ο γεν εσ τέρ ω ν το ύ Μ ανούση κατόχιον το ύ ϋψ ισ του δ ιοικ η τικ ού α ξ ιώ μ α το ς το ύ Π α νε
π ισ τημ ίου. Τον Δεκέμβριο τού 1844. ε π ί Π ρυτα νεία ς τού Ν εοφ ύτου Β άμβα. 15 φ οιτητές
τή ς ’Ιατρικής κ α ί τή ς Φ ιλοσοφικής Σχολής διαμ α ρτυρήθηκα ν γ ι ’ α ύ τό έγ γ ρ ά φ ω ς στον Β α
σιλέα, «μ εμ φ όμ ενοι τήν έλλειψ ιν τής κ α θέό ρ α ς της λατινικής γλιόσσης καί τον τρόπον τής
έν τώ Π α νεπισ τη μίω γινομένης δ ιδ α σ κ α λ ία ς» καί ίσχυριζόμενοι « ότι ά πομ α νθάνουσ ιν εις
τό Π ανεπιστήμιον όσα έχουσι μεμ αθημ ένα εις τ α γυ μ νά σ ια » . Πβ. I. Π ανταζίόης. Χρονικόν
τη ς πρώ τη ς π εντη κ ο ν τα ετη ρ ίδ ο ς το ύ ελληνικού Π ανεπιστημίου κ α τ εντολήν τη ς Α κ α
δημαϊκής Σ υ γκ λή το υ και δα πά νη τού Εθνικού Π ανεπιστημίου , Αθήνα, τυ π ο γρ α φ είο ‘Π α
λ ιγγεν εσ ία ’ I. Ά γγελοπούλου. σ. 88. α π ό ό π ο υ καί τό π α ρ ά θ ε μ ά μας.
6 Πβ. Σ τ. Α. Κ ο υμ α νο ύδη ς. 6 .π.. Ώ ς π ρ ο ς τήν ά κ ρ ο τε λ ε ύ τ ε ια πα ρ α τή ρ η σ η : Ό Μ ανούσης
π α ρ α κ ο λο ύθη σ ε σε Π α νεπ ισ τή μ ια τή ς Γ ερ μ α νία ς κ α ί τη ς ’Ιτ α λ ία ς α π ό τό έτο ς 1819 κ α ί
έξή ς μ α θ ή μ α τ α δ ιά φ ο ρ ω ν σχολώ ν - τή ς Φ ιλοσ οφ ικής, τη ς ’Ια τρ ικ ή ς κ λπ . Σ τή χ ρ ο ν ιά
π ο ύ ά ν α φ έ ρ ε τ α ι ό Κ ο υ μ α ν ο ύ δ η ς δ ίδ α σ κ ε σ το Π α ν επ ισ τή μ ιο τό μ ά θ η μ α τή ς γ ε ν ικ ή ς
ισ το ρ ία ς. Πβ. τή μ ε τ α π τ υ χ ια κ ή έ ρ γ α σ ία : ’Ιο υ λ ία Π εντάζου, « Ό Θ εόδω ρος Μ ανούσης,
κ α θ η γη τή ς τή ς ισ το ρ ία ς σ το Π α ν επ ισ τή μ ιο Α θηνώ ν (1 8 3 7 -1 8 5 6 )» , Μ νημώ ν 17 (1995)
74-78. Γ ια το ν Μ α νο ύ σ η γ ε ν ικ ά π β . έ π ίσ η ς Δ. Κ. Χ α τζή ς, « Θ ε ό δ ω ρ ο ς Μ ανούσ η ς, ό
π ρ ώ τ ο ς κ α θ η γ η τή ς τ ή ς ισ τ ο ρ ία ς έν τώ Έ θ ν ικ ώ Π α ν ε π ισ τ η μ ίω » . Π λ ά τω ν 10 (1 9 5 8 )
30 1-320· Γ. Μ π ό ν τα ς. « Ό Σ ια τ ισ τ ιν ό ς Θ εό δ ω ρ ο ς Μ ανούσ ης, π ρ ώ τ ο ς κ α θ η γη τή ς τή ς
Η ΔΙΕΝΕΞΗ ΤΩΝ ΣΧΟΛΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΧΗ ΤΗΣ 327
Στην ημερολογιακή σημείωση του Κουμανούδη όριοθετούνται δύο άκρως

ένδιαφέροντα για κάθε ιστορικό τής ανώτατης π α ιδ εία ς στή χώρα μας έρευ-
νητικά π εδ ία - αύτό τής α ντισ τοιχία ς των σπουδώ ν ενός πα νεπισ τημ ιακού
διδασκάλου και του αντικειμένου των παραδόσεώ ν του στους φοιτητές, και
αύτό πού ορίζεται ώς «σφοδρή λοιδορία» α π ό τον Μανούση « κ α τά τής κυ
βέρνησης». Ά ν το πρώτο από αύτά θά μπορούσε ένδεχομένως νά κριθεί μέχρις
ενός σημείου καί ώς δευτερεύον -α φ ο ύ ή κατά τό δυνατόν πλήρης γνώση του
αντικειμένου έκάστης τών παραδόσεων στο επ ίπ εδο τής κάθε φορά σύγχρονης
έρευνας προέχει, καί όχι τό τί ό δάσκαλος κομίζει στήν αιθουσά του α πό τήν
ίσ ω ς ξεχασμένη εισαγω γή του στά άνακτόρια τής ανώ τατης π α ιδ εία ς τού
το δεύτερο πεδίο παραμένει άρκούντως έπίκαιρο. αφού γ ιά τή διαμόρφωση
τής σχολικής πράξης στή διδακτική της έκδοχή συμμετέχουν, όπω ς γνωρίζουμε
-όχι. βέβαια, έν αγαθή αρμονία-, καί οί διακονούντες τήν έπιστήμη καί οί κρα
τούντες τά ήνία τής έκάστοτε πολιτικής έξουσίας.
Ή αγαστή αρμονία τών δύο παραγόντων γιά τή διαμόρφωση τής σχολικής
πρά ξης στο ανώ τατο της έπ ίπ εδ ο έλειπ ε άσφ αλώ ς π α ρ ’ ήμίν καί κ α τά τον
19° αιώνα. Αύτό ύποδηλώνεται, άλλωστε, καί με τή συνοδευμένη με θα υμα
στικό γερμανική λέξη «M einetwegen»' στο σύντομο κείμενο τού Κουμανούδη,
ό όποιος νιώθει μεν θιγμένος α π ό τό «κ α τά τό ένόν» του Μανούση. έμφανί-
ζεται όμως νά μή διαφωνεί με τή σφοδρή, όπω ς τή χαρακτηρίζει, λοιδορία εις
βάρος τών τότε κρατούντων.
Ή σφοδρότητα πού διαπίστω σε ό Κουμανούδης, άκροώμενος τον «έκφω-
νηθέντα» Λ ό γο τού Μανούση. δεν είναι πλέον αναγνωρίσιμη στο δημοσιευμένο
κείμενό του. Σε άλλα σημεία του θά π ρ έπ ει νά έχει μετριασθεί καί σέ άλλα
παντελώς άπαλειφθεί.8 Αναγνωρίσιμη πάντω ς παραμένει ή κριτική διάθεσή του
έναντι τών τότε κρατούντω ν - μία διάθεση πού ά ποτυπώ θη κε άρκούντω ς
εύγλω ττα στήν πρώτη κιόλας παράγρα φ ο του Λ ό γ ο υ του. στήν όποια, ας ση
μειωθεί, ό Μανούσης παρέκκλινε μάλιστα από τά πανεπιστημιακά είωθότα τής
έποχής του: Αντίθετα προς άλλους προγενέστερους καί μεταγενέστερούς του
κατόχους τού πρυτανικού θώκου, παρέλειψ ε νά εύχαριστήσει όχι μόνο τούς
«αξιότιμους συγκαθηγητάς του», μέ τήν εύνοϊκή προς αύτόν ψήφο τών όποιων
Ισ τ ο ρ ία ς το ύ Π α ν ε π ισ τ η μ ίο υ Α θη νώ ν κ α ί μ ε γ ά λ ο ς ε ύ ε ρ γ έ τ η ς τ ή ς Σ ιά τ ισ τ α ς (1793-
1858)». Α υ τικ ο μ α κεδ ο νικ ά Γ ρ ά μ μ α τα 15 (2 0 0 4 ) 2 9 9 -3 0 2 .
Πβ. ανω τέρω , σημ. 2. Μέ τή λέξη α ύτή δηλώ νετα ι πρωτίστους ή α π ο υ σ ία αντίρρησης γ ιά
ο,τι λέγετα ι ή πρ ά ττετα ι. Πβ. Duden-Deutsches Universalwörterbuch D udenverlag, M annheim .
Leipzig, W ien. Z ürich 21989. ο π ο ύ κ α τ α γ ρ ά φ ο ν τα ι κ α ί οί σημασίες: « A u s G ründen, die
m ich betreffen» (: γ ιά λόγους π ο ύ μέ α φ ορούν) κ α ί « m ir zuliebe» (: γ ιά χά ρ η μου).
Πβ.. γ ιά π α ρ ά δ ε ιγ μ α , τήν α ν τ ικ α τά σ τα σ η το ύ κ α τ ά τον Κ ου μ α νο ύ δη ψ ό γο υ « κ α τ ά το
ένόν» στον «έκφο^νηθέντα» Λ ό γ ο μέ τον έπαινο, τον όποιο π α ρ α θ έσ α μ ε ανω τέρω , σημ. 4.
έξελέγη Πρύτανης, άλλα -π ρ ο π ά ν τ ω ν !- και τον « εις ταύτην [την ψήφον,

Ν.Κ.Ψ.] έπευδοκήσαντα φιλόμουσον ... ’Άνακτα», δηλαδή τον Ό θω να .9 Μάλλον
βιαζόταν, θά λέγαμε, να διατρανώ σει την πικρία του γ ια τή μή επίλυση ενός
προβλήματος, τό όποιο κα τά τή διάρκεια τής Π ρυτανείας του κατεξοχήν τον
άπασχολούσε. Γ ι’ αύτό ίσω ς και παρέλειψε και τις όποιες εύχαριστίες του και
γ ι’ αύτό έσπευσε νά άναφερθεί καταρχήν γενικά και άόριστα σε έκεινα «έκ των
άγαθών», τά όποια «έτελέσθησαν ... εύτυχώ ς» κατά τό προηγούμενο άκαδη-
μαϊκό έτος, καί άμέσως μετά συγκεκριμένα καί έμφαντικά στο προφανώς ση
μαντικότερο κα τά τον ϊδιο ά γαθό εξ όσων «έμειναν», όπω ς ύπογραμμίζει,
«εύχαί καί έλπίδες» - τή μή ύποβολή στά «νομοθετικά τού έθνους σώ ματα»
του «πολλού προσδωκομένου νέου οργανισμού τού Π ανεπιστημίου νόμου,
όστις», όπως δέν παραλείπει νά προσθέσει, «μέλλει νά έξασφαλίση την ΰπαρξιν
καί νά κονονίση τά ς σχέσεις αύτού, νά άπαλλάξη δε καί τούς έν αύτω δ ιδ ά
σκοντας καθηγητάς άπό τής τοσούτον έπιβλαβού προσωρινής καταστάσεω ς».10
Ή κριτική διάθεση τού Μανούση έναντι τών κρατούντων δέν ήταν, βέβαια,
άναιτιολόγητη. Μέλος τής τετραμελούς έπ ιτρ οπή ς11 πού είχε συστήσει ό Σ π υ
ρίδων Τρικούπης στά 1844 ώς ύπουργός Δημοσίας Παιδεύσεως γ ια τή σύνταξη
ενός «τελείου καί οριστικού τού Πανεπιστημίου οργανισμού» καί κατά πάσαν
πιθανότητα συγγραφέας τής ιστορικής διατριβής Περί Π ανεπιστημίω ν έν γένει
καί ιδιαιτέρω ς π ερ ί το ύ Ό θω νείου Π α ν επ ισ τη μ ίο υ , πού κυκλοφόρησε ένα
χρόνο άργότερα.12 ό Μανούσης δικαίω ς άνήκε στους «προ πολλού» προσδο-
κούντες την ψήφιση τού νόμου. ’Άλλωστε, ή επιτροπή είχε έπίσης προ πολλού
φέρει εις πέρας τό έργο πού τής «έπεφορτίσθη» ά πό τον Τρικούπη: Παρέλαβε
ά π ό κάθε πα νεπισ τη μ ια κή σχολή τά σχέδια τού «οργανισμού τού οικείου
αύτής κλάδου» καί «συνέταξε σχέδιον οργανικού νόμου τού Π ανεπιστημίου
’Όθωνος. τό όποιον θεωρηθέν καί παραδεχθέν καί π α ρ ά τής άκαδημαϊκής συ
γκλήτου ύπεβλήθη εις τό ύπουργείον. ϊνα είσαχθέν π α ρ ’ αύτού εις τά ς Βουλάς
Τ ά π α ρ α θ έ μ α τ α ά π ό τον α ντίσ το ιχο λόγο π ο ύ εκφ ώ νη σε ό κ α θη γη τή ς Φ ιλοσ οφ ία ς Φ ί

λ ιπ π ο ς Ίω ά ννου σ τις 10/23 ’Οκτωβρίου τού έτο υς 1848, διαδεχόμ ενος στην Π ρυτανεία τον
'Ιω άννη Σ οΰτσ ο (έν Ά θήναις. έκ το ύ Β ασιλικού τυ π ο γρ α φ είο υ . 1848. σ. 37). Πβ. κ α ι τον
έπ ίσ η ς «έκφο^νηθέντα» λόγο τού Γ. Α. Μ αυροκορδά του. τα κ τικ ο ύ κ αθη γητού το ύ Γ α λ
λικ ού Π ολιτικού Κ ώ δηκος, σ τις 2/15 'Ο κτω βρίου 1849 (έν Ά θήναις. έκ το ύ Β α σ ιλικ ο ύ
τυ πο γρ α φ είο υ . 1849, σ. 25): «Ψ ή φ ω ύ μ ετέρ α καί έπινεύσ ει τού Μ εγαλειοτάτου Β ασιλέω ς
Η μ ώ ν , π ρ ο σ τ ά το υ το ύ Ό θ ω ν είο υ Π α νεπ ισ τη μ ίο υ ... έκφράζοο σήμερον π α ν δ ή μ ω ς π ρ ο ς
ύμάς. Κ ύριοι καθηγηταί. τ ά ς εύχα ρ ισ τία ς μου έ π ί τή π ρ ό ς με φιλόφρονι διαθέσει ύμών...».
Πβ. Μ ανούσης. ο.π., σ. 3.
Τ ά ά λ λ α μέλη τη ς έπ ιτρ ο π ή ς: Κ ω νσ τα ντίνο ς Ά σ ώ πιος. Ν εόφ υτος Β ά μ β α ς κ α ί Φ ίλ ιπ π ο ς
Ίω ά ν ν ο υ .
Έ ν Ά θήναις. έκ τή ς τ υ π ο γ ρ α φ ία ς Έ μ . Ά ντω νιάδου, 1845. Ά πό έκ εί (σ. 28) κ α ί τό π α
ρ ά θ εμ α .
και συζητηθέν λάβη ίσχύν οργανικού νόμου».13 Ε π ιπ ρ ό σ θ ετα και ένδεχομένως

μάλιστα πειστικότερα: Ό Μανούσης στη διάρκεια της Πρυτανείας του γνώρισε
στην πράξη την ανάγκη τάχιστης ψήφισης του νόμου, προκειμένου τα τρία ρή
ματα τού τέλους τής πρώ της τού Λ ό γ ο υ πα ρ α γρ ά φ ου -«έξασ φ αλίση», « κ α
νονίση» καί « ά π α λ λ ά ξη » - να μην παραμείνουν κενά περιεχομένου. Άπό δια
φορετική σκοπιά: Ό Πρύτανης Μανούσης συνειδητοποίησε κατά την άσκηση
των καθηκόντων του στο έπακρο τά έπακόλουθα τής άπουσίας ενός οργανικού
νόμου στην πανεπιστημιακή ζωή, άναζήτησε διέξοδο στά αδιέξοδα τής ά που
σίας του και όρισε μέ τά τρία ρήματά του τά α γα θά πού θά έπέφερε ή άνευ
περαιτέρω καθυστερήσεων νομοθέτησή του.
Γ ι’ αύτά τά α γα θά έδωσε και τον -τελ ευ τα ίο ;- αγώ να του ό Μανούσης,
έκφωνώντας τον πρυτανικό Λ ό γ ο του του ένώπιον τής πανεπιστημιακής κοι
νότητας καί ενός αναμφίβολα μέρους των κρατουντών τά ήνία τού πολιτικού γί
γνεσθαι τής χώρας στη σημαντικότερη ίσως έκδήλωση κάθε χρόνου στη θεώρηση
τής ύψηλής κοινωνίας τής μικρής άκόμη πρωτεύουσας τού νεοσύστατου νεοελ
ληνικού κράτους. Άγωνιζόμενος. ωστόσο, γιά ένα φαινομενικά μόνο νομικό ζή
τημα, έπανέφερε έκών άκων στο προσκήνιο καί τη γνωστή διένεξη των σχολών,
πού τόσο ταλαιπώρησε τον Immanuel Kant κυρίως μετά τήν έκ μέρους του π α
ραλαβή τής άπό τής 1^ ’Οκτωβρίου έπιστολής, πού συνέταξε «κατόπιν ειδικής
διατα γής τής Βασιλικής Μ εγαλειότητας» Φρειδερίκου Γουλιέλμου ό τότε
ύπουργός θρησκευτικών ζητημάτων τής Πρωσίας Johann Christoph von Wöllner.14
’Άν στην περ ίπτω σ η τού φιλοσόφου K ant το ζήτημα έλαβε τις δ ια σ τά
σεις του μετά την παρέμβαση στά πανεπιστημιακά δρώμενα τής Καινιξβέργης
ενός κρατούντος τής Πρωσίας, πού προερχόταν, α ς μην τό ξεχνούμε, ά πό τις
τά ξεις τής μυστικής-καβαλιστικής ετα ιρείας καί δη ά πό τις τά ξεις τού τ ά γ
ματος τών ροδοσταύρων,15 τό ίδιο ζήτημα δεν άνέκυψε -σύμ φ ω να μέ όλες τις
ενδείξεις—στά αντίστοιχα δρώ μενα τών Αθηνών, για τί κάποιος ισχυρός π α -
"0.7τ. Σ ύ μ φ ω ν α μέ τήν π ρ ο λ ο γ ικ ή ε π ισ το λ ή « Π ρ ο ς το ύ ς α ν α γ ν ώ σ τ α ς » τή ς Π ερί Π α

νεπ ισ τη μ ίω ν δ ια τ ρ ιβ ή ς, τ α σ χ έ δ ια τή ς τ ε τ ρ α μ ε λ ο ύ ς ε π ιτ ρ ο π ή ς ή τα ν ήδη έ τ ο ιμ α σ τ α
1845. Υ π ή ρ ξ ε μ ά λ ισ τ α κ α ί ή σ κ έψ η ν α έ π ισ υ ν α φ θ ε ϊ τό κ ε ίμ ε ν ό το υ σ τ ο τ έ λ ο ς τή ς
δ ια τρ ιβ ή ς. Τήν ε κ τύ π ω σ ή το υ ά π έ τ ρ ε ψ α ν . ώ στόσο, α π ρ ό ο π τ α κ ω λύμ ατα· ό'.π.. σ. β \
Γ ιά τήν όλη δ ιέν εξ η πβ . τήν ύ π ο δ ε ιγ μ α τ ικ ή ώ ς π ρ ο ς τήν ίσ το ρ ικ ο φ ιλ ο σ ο φ ικ ή τε κ μ η
ρίω σ ή τη ς ε ισ α γ ω γ ή (σ. 9-79) το ύ Θ α νάσ η Γ κ ο ύ ρ α στήν έκ δοσ η το ύ έρ γ ο υ Der Streit
der Fakultciten το ύ K a n t ύ π ό τον τίτλ ο Ή διένεξη τώ ν σχολών, έκδ. Σ α β β ά λ α ς, Α θήνα
20 0 4 . Ά πό τή μ ε τά φ ρ α σ η κ α ί τό π α ρ ά θ ε μ ά μ α ς (σ. 85).
Τό ό νο μ ά το υ α ν τ ισ τ ο ιχ ε ί σ το ό νο μ α το ύ ιπ π ό τ η κ α ί Ιδρ υτή το υ C hristian R o senkreuz
(1376-1464). Τό τ ά γ μ α δ εν συγκ ρ οτή θη κ ε π ο τ έ σέ ο ρ γα ν ω μ έν ο σ ώ μ α , κ α ί τ ά μέλη του
- ο ί ο νο μ α ζό μ ενο ι « α ό ρ α τ ο ι» - χρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ σ α ν ώ ς ση μ είο α να γν ώ ρ ισ η ς μ ε τα ξ ύ το υ ς
τό έντό ς σ τα υ ρ ο ύ έ π ιζ ω γ ρ α φ ισ μ έ ν ο ρόδο.
ράγοντας τής πολιτικής θέλησε νά έπιβάλει σ ’ α ύ τά τις οποίες π ερ ί σχολών

απόψ εις του. Γι’ αύτό και δεν θά ήταν παντελώς άστοχο άν κάνεις αναζητούσε
την απαρχή τής περί σχολών διένεξης στην ελληνική έκδοχή της στήν ίδ ια τήν
έπιτροπή τών τεσσάρων καθηγητών, στήν όποια «έπεφορτίσθη» άπό τον Τρι-
κούπη ή εύθύνη τής σύνταξης τοϋ νέου πανεπιστημιακού νόμου. Ή συμμετοχή
μάλιστα στήν έπιτροπή τοϋ ιερωμένου καθηγητοϋ Νεοφύτου Βάμβα. πού μετά
τον θάνατο τοϋ προστάτη του Ά δαμαντίου Κοραή απομακρύνθηκε βαθμιαία
ά πό τις αρχές τού εύρωπαϊκοΰ Διαφωτισμού, μάς έπιτρέπει -τουλάχιστον ως
έναν βαθμό- νά ύποθέσουμε τίνος πιθανόν άπόψεις είναι δυνατόν νά ήθελε νά
έλέγξει έμ μ εσ α ό Μ ανούσης16 στον Λ ό γ ο του. αναπτύσσοντας έν συνάψει τά
αίτια «τής φαινομένης στειρώσεως τής φιλοσοφικής σχολής» τού Όθωνείου Πα
νεπιστημίου1' άπό τήν ίδρυσή του καί εξής, καί συνακόλουθα νά θέσει ούσια-
στικά τό ζήτημα τού αντικειμένου τών σχολών καί τών σχέσων μεταξύ τους.
Ώ ς άφορμή πάντω ς γ ιά τήν κατάθεση τών περί σχολών άρχών καί α π ό
ψεών του προβάλλεται ή «ύ π ό τινων κατακρινομένη εις τέσσαρας σχολάς δι-
α ίρεσις τών επιστημ ώ ν», τήν όπ οια ό ίδ ιο ς ό Μ ανούσης χαρακτηρίζει «έκ
πρώ της δψ εω ς» ώς παράδοξη γιά δύο λόγους - πρώτον για τί μέ τή διαίρεση
αύτή «άπεδόθη ό έσχατος εις τήν σειράν τόπ ος» στή φιλοσοφική σχολή, καί
δεύτερον για τί «ή σχολή αΰτη. καθώς τό μαθηματικόν σημεϊον. δύναται μόνον
άποφατικώ ς νά όρισθή».18 Τό τί ακριβώς εννοεί μέ τήν τελευταία πρότασή του
Ε ξ ά λ λ ο υ , σ το Λ ο γ ίδ ρ ιο ν π ο ύ εκ φ ώ νη σ ε σ τ ις 3/16 Μ α ΐου 1837 κ α τ ά τήν ε γ κ α θ ίδ ρ υ σ η

το ϋ Π α ν επ ισ τη μ ίο υ ό Β ά μ β α ς ύ π ο γ ρ ά μ μ ιζ ε (Λ ό γ ο ι έ κ φ ω ν η θ έν τες ύ π ό τ ο υ Π ρ υ τά -
νεω ς και τώ ν τεσ σ ά ρ ω ν Σ χο λα ρ χώ ν κ α τ ά την η μ έρ α ν τη ς έγκ α θ ιδ ρ ύ σ εω ς το υ Π α
νεπ ισ τη μ ίο υ 'Ό θωνος, έν Ά θήναις. έκ τη ς τ υ π ο γ ρ α φ ία ς Ν. Π α π α ο ο π ο ύ λ ο υ . 1837, σ. 5
κ.έ.): « Ά π ό το ύ το λ ο ιπ ό ν τό Π α ν επ ισ τή μ ιο ν θέλουν έξέρ χεσ θ α ι ε ις τό έξης έκ κλη σ ια -
σ τικ ο ί π ά σ η ς τ ά ξ ε ω ς έ χ ο ν τ ε ς τήν π ρ ο σ ή κ ο υ σ α ν π α ιδ ε ία ν π ρ ο ς δ ια κ ο ν ία ν το ϋ θείο υ
λό γου, κ α ι π ρ ο ς ο δ η γ ία ν το ύ χ ρ ισ τια ν ικ ο ύ ήμώ ν λ α ο ύ ... νομ ικ οί, π ο λ ιτικ ο ί, ρήτορες,
κ α ι δ ικ α σ τα ί. φ ω τισ μ ένοι εις τ ά ύψ ηλά χρ έη των, ό π ο ιο υ ς α π α ιτ ε ί ή α σ φ ά λ ε ια τή ς α το
μ ικής έ κ ά σ το υ έλευ θ ερ ία ς. τή ς κοινής ή σ υχία ς. τή ς τιμ ή ς κ α ί κ α τ α σ τ ά σ ε ω ς τώ ν εύνο -
μ ο υμ ένω ν π ο λ ιτώ ν. Ε ν τ α ύ θ α κ α ί ή φ ιλ ά ν θ ρ ω π ο ς ια τρ ικ ή α ν α κ α λ ο ύ σ α τ ο ύ ς α ρ χ α ίο υ ς
έκ είν ο υ ς Π α τέ ρ α ς τη ς ... Τ έλος πάντο^ν ή Φ ιλοσοφ ική Σ χολή ... θέλει μ ορ φ όνειν τήν ν ε
ο λ α ία ν μ α ς εις τήν Φ ιλολογία ν. Ε λ λ η ν ικ ή ν κ α ί Λ ατινικήν, εις τήν α ρ χ α ιο λ ο γ ία ν , ισ το
ρίαν. μ α θ η μ α τικ ά , φ υσ ικ ά , χη μ εία ν, ρητορικήν κ α ί εις την ιδ ίω ς λεγομ ένη ν φ ιλο σ ο φ ία ν
το ύ α ν θ ρ ω π ίν ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς κ α ί τήν Η θ ικ ή ν » .
Πβ. Μ ανούσης. ο .π ., σ. 6. Πβ. κ α ί σ. 5: «Λ ύτη ή κ α τ ά τό φ αινόμ ενον α γ ο ν ία τή ς νομικής
σχολής, π ρ ό σ θ ες κ α ί τή ς φιλοσοφικής, ήτις καί α ύτή π έρ υσ ιν άνέδειξεν τον πρ ώ το ν α ύτής
π ρ ολύτη ν, ε ις μ όνους τ ο ύ ς μή ε ίδ ό τ α ς ή μή φ ρ ο ν τ ίζ ο ν τ α ς νά μ ά θ ω σ ι τ ά το ύ Π α ν ε π ι
στημίου δ ύ ν α τα ι νά φ ανή π α ρ ά δ ο ξ ο ς» . Ή « α γ ο ν ία » της Ν ομικής Σ χολής ήταν π α ρ ό μ ο ια
μέ τή ς Φ ιλοσοφικής: Ά νέδειξε κ α ί α ύ τή τον π ρ ώ το δ ιδ ά κ τ ο ρ α μ όλις « κ α τ ά τό π α ρ ελθ ό ν
α κ α δ η μ α ϊκ ό έ το ς» - τον Β ασ ίλειο Ν ικολόπουλο ά π ό την Κ αρύταινα· ο.π.
18 Πβ. ό'.π .. σ. 6 κ.έ.
σπεύδει νά τό καταγράψει στη συνέχεια, αποκαλύπτοντας μας έτσι και τό κα τ’

αύτόν τον τρόπον λάθος της διαίρεσης των έπιστημών «εις τέσσαρας σχολάς»:
«... έπειδή καθώς τό μαθηματικόν σημειον δεν έχει μήκος, πλάτος, βάθος ούτω
και πα ν τό έπιστητόν μή καταττόμενον εις την θεολογικήν, νομικήν και ια
τρικήν σχολήν προσενεμήθη εις τήν φιλοσοφικήν».19 Με άλλα λόγια: Στή φ ι
λοσοφική σχολή άπεδόθη ό «έσχατος εις τήν σειράν τόπος», γιατί τό μέρος τού
έπιστητού πού καλείται νά έρευνήσει δεν αποτελεί αντικείμενο έρευνών τών
τριών άλλων σχολών. Αύτήν τήν κατάταξη τών έπιστημών επιχειρεί νά άνα-
σκευάσει ό Μανούσης. Καί έπιχειρεί νά τήν άνασκευάσει όχι προσφεύγοντας
σε γενικότητες θεωρητικού ή ιδεολογικού χαρακτήρα, άλλα παραμένοντας νη
φάλιος -α ν όχι ψ υχρός- πραγματιστής: Συνδέει τήν ίδρυση τών Πανεπιστημίων
πρω τίστω ς καί αμέσως με τους σκοπούς τής κάθε πολιτικής έξουσίας καί δευ-
τερευόντω ς μέ τήν έπιστήμη,20 αιτιολογεί τό για τί «εις τών κυβερνήσεων τα
δμ μ α τα» οί τρεις άλλες σχολές (θεολογική, νομική καί ιατρική) κατέχουν τούς
πρώ τους «τόπ ους» στήν ίσχύουσα τετραμερή διαίρεση τών έπιστημών,21 καί
καταλήγει γνω στοποιώ ντας στο ακροατήριό του ποια κατά τή δική του άποψη
σχολή είναι π ρ ά γ μ α τι έπιστημονική: «Ά λλ’ έντοσούτω ή άληθώς έπιστημο-
νική σχολή είναι μόνη ή φιλοσοφική».22
Μέ τήν άξιωματικά διατυπωμένη άποψή του ό Μανούσης άντικαθιστά, βέ
βαια, «τών κυβερνήσεων τά δμ μ α τα» μέ τήν έννοια τής έπιστήμης, τήν οποία,
έννοείται. θεραπεύουν καί προωθούν τά άνώ τατα έκπα ιδευτικά ιδρύματα έν
γένει. Ταυτόχρονα, όμως, δικαιολογεί καί τό για τί λίγο πριν διαβεβαίωνε τούς
άκροατές του π ώ ς ή τετραμερής διαίρεση τών έπιστημών του φαινόταν «έκ
πρώτης δψεω ς» παράδοξη: Του φαινόταν παράδοξη, για τί ή διαίρεσή της αύτή
άνταποκρινόταν κατά κύριο λόγο στους σκοπούς τών κρατούντων τά ήνία τής
πολιτικής διοίκησης καί δευτερευόντως στήν έννοια τής έπιστήμης.
Ε π ιλ έγο ντα ς εξάλλου τις λέξεις «άληθώ ς» καί «μόνη» γιά τή διατύπωση
19 Ό . π.
Πβ. ο . τγ .. σ. 7: «Π λήν δέν π ρ έ π ε ι νά π α ρ α β λ έψ ω μ εν δ τι τώ ν Π α νεπισ τη μ ίω ν ή σ υ σ τα σ ις
σκοπόν πρ ώ τισ τον κ α ί άμεσον έχει τον πολιτικόν μάλλον ή τον καθα ρ ώ ς επιστημονικόν».
Πβ. δ.π.: « Ή π ο λ ιτ ε ία έ χ ε ι χ ρ ε ία ν κ λη ρ ικ ώ ν π ε π α ιδ ε υ μ έ ν ο ι. "Αν λ ο ιπ ό ν ε ις τήν θ εο
λο γικ ή ν σχολήν ά π έ ν ε ιμ α ν τ ά π ρ ω τ ε ία , το ύ το όηλοί ό τι κ α ί ε ις τώ ν κ υβερ νή σ εω ν τά
δ μ μ α τ α τό θ ειο ν ε ίν α ι π α ν τ ό ς ά λ λ ο υ έν τώ κ ό σ μ ω ά ν ώ τε ρ ο ν . Μ ετά τήν θ ε ο λ ο γ ία ν
έ π ε τ α ι δικαίους κ α τ ά τήν π ο λ ιτικ ή ν τώ ν έ π ισ τ η μ ώ ν β α θ μ ο λ ο γ ία ν ή νομική, δ ιό τ ι έ π ί
τώ ν νόμ ω ν β α ίνει ή π ο λ ιτ ε ία ... Ε ις τ ά ς δ ύ ο τ α ύ τ α ς έ π ισ τ ή μ α ς α κ ο λ ο υ θεί κ α τ ά το ν π ο
λιτικόν β α θμ όν ή ια τρική, δ ιό τι ή ύ γ ε ία . τή ς φ υ σ ικ ή ς ε ύ ε ξ ία ς ή βάσ ις, δ ια φ έ ρ ε ι π ά ν τ α ς
ά νεξαιρέτο^ς ...».
22 "Ο.π.
μηση πού έτρεφε γ ια τή σχολή στην οποία δίδασκε.23 Μέ τις λέξεις αύτές υπ ο
γρ ά μ μ ιζε. δηλαδή, π ώ ς τα π ρ ω τεία στην κ α τ ’ αύτόν κατά τα ξη των σχολών
ανάλογα μέ τή θεραπεία τής έπιστήμης ανήκουν στή φιλοσοφική σχολή. Ύπερ-
βαίνοντας μάλιστα εαυτόν, δέν δίστασε, αιτιολογώντας τή γνωστή μας άποψη,
να ισχυριστεί: «... έξ αύτής [τής φιλοσοφικής σχολής, Ν.Κ.Ψ.] πηγάζουν όλαι
αί γνώσεις, άνευ των όποιων ήτον αδύνατον να ύπάρξη θεολογική, νομική καί
ιατρική σχολή».24
Εις έπίρρωσιν των λεγομένων του προσφεύγει ακόμη καί στή διατύπωση
ρητορικών ερωτημάτων, πού αφορούν τή θεολογική καί νομική σχολή, όχι όμως
καί τήν ιατρική. Διερωτάται. λοιπόν, ό Μανούσης «τι κάμνει τήν θεολογίαν έπι-
στήμην;» καί « τί διακρίνει τον σοφόν νομοδιδάσκαλον από τον κοινόν νομο-
δίφην άποστηθίζοντα μηχανικώς τούς νόμους ϊνα ώς δικολόγος ή δικαστής
έφαρμόζη αύτούς άλογίστως;». Οί απαντήσεις του για μεν τή θεολογία είναι
«όχι βεβαίως ή έξ άποκαλύψ εω ς πίστις», άλλ’ « α ί φιλολογικαί, φιλοσοφικαί
καί ίστορικαί γνώ σεις», για δέ τον σοφόν νομοδιδάσκαλον « α ί φιλοσοφικαί,
φιλολογικαί καί ίστορικαί γνώ σεις».25
Στή διατύπω ση τόσο τών ερωτημάτων όσο καί τών απαντήσεων τού Μα-
νούση κάθε οξυδερκής αναγνώ στης τού Λ ό γ ο υ το υ εύκολα αναγνω ρίζει κ ά
ποιες μικρές μέν, σημαντικές όμως για τό όλο σκεπτικό του διαφοροποιήσεις,
οί όποιες, αξίζει να σημειωθεί, διεγείρουν έτι περαιτέρω τήν έρευνητική διά
θεσή του. Ή πρώτη διαφοροποίηση είναι αύτή τής μετάβασης α πό τή θεολογία
ώς έπιστήμη στή σοφία τού νομοδιδασκάλου - μία μετάβαση, πού ένδέχεται
να μάς π α ρ α π έμ π ει στήν ούσιαστική διάσταση τής θεολογικής α πό τή νομική
σχολή, καθώς τό πρώ το έρώτημα αφορά τήν ανάδειξη τής θεολογίας σέ έ π ι
στήμη, ένώ τό δεύτερο τήν ικανότητα τών αποφοίτω ν τής νομικής σχολής να
έφαρμόζουν μέ σοφία τούς νόμους τού κράτους, ώστε να μήν διαταράσσεται
ό κοινωνικός ιστός του. Στήν περίπτωση, δηλαδή, τής θεολογικής σχολής προ-
έχει κα τά τον ιστορικό Μανούση ή θεωρία, ένώ στήν περίπτω ση τής νομικής
ή πράξη. ’Έ τσ ι έξηγείται, άλλωστε, μία δεύτερη διαφοροποίηση: Κατά τον Μα
νούση ή άνάδειξη τής θεολογίας σέ έπιστήμη οφ είλεται στις γνώ σεις πού
αντλούν οί θεράποντές της κατά σειρά άπό τή φιλολογία, τή φιλοσοφία καί τήν
ιστορία, ένώ οί νομοδιδάσκαλοι οφείλουν τήν όποια σοφία του ς26 κα τά τήν
23 Γ ια τό τί δ ίδ α ξ ε πβ . Π εντά ζου . δ .π ., σ. 77-78.

24 Μ ανούσης. δ .π .
25 Πβ. δ.τι.
26 Ή α π ό δ ο σ η τη ς σ ο φ ία ς μόνο σ το υ ς ν ο μ ο δ ιδ α σ κ ά λ ο υ ς δ ια θ λ ά α ν α μ φ ίβ ο λ α τή δ ια μ ά χ η
το ύ Π α ν ε π ισ τη μ ίο υ κ α ί μ ια ς έ π ιτ ρ ο π ή ς δ ικ η γό ρ ω ν, ή ό π ο ια χ ο ρ η γο ύ σ ε « μ ε τ ά έλ α -
φ ρ ά ς τ ιν α ς ε π ιπ ό λ α ιο υ ς ε ξ ε τ ά σ ε ις δ ίπ λ ω μ α δ ικ η γό ρ ο υ ε ις π ά ν τ α ς σ χεδό ν τ ο ύ ς π ρ ο -
σ ε ρ χ ο μ έ ν ο υ ς» σέ αύτήν. Τ ούς κ α τ ό χ ο υ ς δ ιπ λ ω μ ά τ ω ν τή ς έ π ιτ ρ ο π ή ς ο ν ο μ ά ζει μ άλλον
απονομή δικαιοσύνης πρ ώ τα στις γνώ σεις τής φ ιλοσοφίας καί ύστερα στις
γνώσεις τής φιλολογίας καί τής ιστορίας.
Είναι αλήθεια δτι ό Μανούσης άνέπτυξε την δλη έπιχειρηματολογία του
για την ανάδειξη τής φιλοσοφικής σχολής ώς πηγής τών γνώσεων, «άνευ τών
οποίων ήταν αδύνατον νά ύπαρξη» ή θεολογική καί ή νομική σχολή, μέ σχε
τική ευχέρεια καί, θά έλεγα, αρκούντως ίσω ς πειστικά άκόμη καί γ ια άρκε-
τούς συγχρόνους μας ά να γνώ σ τες τού π ρ υ τα νικού Λ ό γ ο υ του. Δεν συνέβη
δμω ς τό ίδ ιο καί δταν θέλησε νά κ α τα δείξει π ώ ς χω ρίς τις γνώ σεις τής φ ι
λοσοφικής σχολής «ήτον άδύνατον νά ύπάρξη». όπω ς έκ προοιμίου "ισχυρί
στηκε, καί ή ιατρική σχολή.2' Άντιλαμβανόμενος προφανώ ς τις έγγενεΐς δ υ
σκολίες προβολής άνάλογων έπιχειρημάτω ν καί στήν περίπτω ση μιας σχολής
τών θετικώ ν έπιστημώ ν, άκολούθησε διαφ ορετική πορεία . ’Έ τσ ι, μ ετά τήν
ορθή έπισήμανσή του, σύμφωνα μέ τήν όποια καί ή ιατρική δεν είναι « α υ θυ
πόστατος»,*28 προσέφυγε στήν ιστορία, ύπενθυμίζοντάς μας: «Ε ίναι [ή ιατρική,
Ν.Κ.Ψ.] πρ α κ τικ ό ς τών φυσικώ ν έπιστημώ ν καρπός, τά ς ό π ο ια ς δ ι’ α ύ τδ
τούτο έν μέρει μέν συμπεριέλαβον είς τήν ιατρικήν σχολήν, έν μέρει δέ δια-
στείλαντες τό πρακτικόν τού θεωρητικού παρέπεμψ αν είς τήν φιλοσοφικήν».29
Σέ άπλούστερα ελληνικά: Ή ιατρική ώς έπιστήμη είναι καρπός τών φυσικών
έπισ τη μ ώ ν γ ι ’ αύτό καί ένα μέρος τους συμπεριελήφθη στήν ιατρική σχολή.
Τό άλλο μέρος τους διέστειλαν σέ πρακτικό καί θεωρητικό, καί τό άπέδω σαν
στή φιλοσοφική σχολή.
Μέ τήν προσφ υγή του στήν ιστορία ό Μ ανούσης μάλλον σύγχυση θά
πρέπει νά διέσπειρε στό άκροατήριό του πα ρ ά νά άποσαφήνισε τήν άποψή του
γιά τήν ούσιαστική σχέση τής ιατρικής μέ τή φιλοσοφική σχολή. Τήν όποια π ά
ντω ς σύγχυση, κι άν διέσπειρε. φρόντισε τά χισ τα νά άρει, ολοκληρώνοντας
τό όλο σκεπτικό του περί τών σχέσεων τών πανεπιστημιακώ ν σχολών μεταξύ
τους σέ σαφ ώ ς πιο κατανοητό γ ιά κάθε άκροατή του "Ελληνα λόγο: « Έ κ
τούτω ν έπ ετα ι ... ότι αί θεολογικαί. νομικαί καί ίατρικα ί έπιστή μ αι τελειο
ποιούνται κα τά λόγον, κα θ’ όν συμπροβαίνουσι μετά τών έπιστημών είς τά ς
ο π ο ία ς όφείλουσιν τον έπιστημονικόν χα ρ α κτή ρα ».30 Καί συμπληρώ νει τό
πρώ το αύτό γενικό συμπέρασμά του μέ ένα δεύτερο, πιο σύντομο, άλλ’ έξίσου
κατανοητό, στό όποιο τό βασικό έννοιολογικό βάρος φέρει τό επίθετο συμφυής:
ό Μ ανούσης κοινούς νομ οοίφ ες. ενώ τη σ ο φ ία σ υνδέει μέ το ύ ς α π ο φ ο ίτ ο υ ς τη ς Ν ομικής

Σχολής. Πβ. ό .π .. σ. 6, α π ό ό π ο υ κ α ι τό π α ρ ά θ ε μ ά μ ας.
Πβ. ο .π ., σ. 7. Τό π λ ή ρ ε ς κ είμ ενο π α ρ ε τ έ θ η π ιο πρ ίν.
Πβ. ο .π ., σ. 7 κ.έ.: « Π α ρ ο μ ο ίω ς ο ύ ο ’ ή ια τρ ικ ή ύ π ά ρ χ ε ι ώ ς έ π ισ τή μ η α ύ θ ύ π α ρ κ τ ο ς » .
Ό .π .. σ. 8. Ό Μ ανούσης ά να φ έρ ετα ι μάλλον στη διά σ π α σ η κ α τά το ύ ς έλληνιστικούς κυ
ρίω ς χρόνους της ενότητας τώ ν έπιστημών, π ού διέκρινε την προσω κρατική έν γένει σκέψη.
30 Ό .π.
«Οί καρποί άρα τής φιλοσοφικής σχολής είναι συμφυείς με τούς των λοιπών
σχολών».31
Ή έπιμονή τού Μανούση νά πείσει τό ακροατήριο τού πρυτανικοϋ Λ ό γ ο υ
του πώ ς ή σχολή του δικαιούται τα πρεσβεία στην έπιστήμη. γιατί, όπω ς δια
τείνεται. αύτή προσφέρει στις άλλες τρεις σχολές τις γνώσεις, επί τών όποιων
αυτές εδράζουν την ύπαρξή τους, ή για τί τελειοποιούνται όσο «προβαίνουσι»
μαζί της ή καί για τί οί καρποί όλων τών σχολών είναι σ υμ φ υείς, άναμφίβολα
δέν είναι μόνο προϊόν τής ύψηλής έκτίμησης πού ό ’ί διος ώς πανεπιστημιακός
διδάσ καλος έτρεφε π ιθα νό τα τα γ ια τη φιλολογία, τη φιλοσοφία καί την
ιστορία. Τόσο ή ένταξη τής όλης προσπάθειάς του σέ έναν λόγο απλής κα τα
γραφής τών πεπραγμένω ν τού Π ανεπιστημίου κατά τη διάρκεια τής Π ρυτα
νείας του όσο καί ή εύδιάκριτη στο δημοσιευμένο κείμενο τού Λ ό γ ο υ του κρι
τική -α ν όχι έπικριτική ή καί κατά τον Κουμανούδη λοίδορος32- διάθεση έναντι
τών τότε κρατουντών τά ήνία τής πολιτικής διοίκησης, μάς επιτρέπουν, νομίζω,
νά άναζητήσουμε τό κίνητρο ενασχόλησής του μέ τό ζήτημα τών σχέσεων τών
σχολών π έρ α ά πό τά έπιστημονικά ένδιαφ έροντά του. ’Έ τσ ι έξηγεϊται,
έξάλλου, όχι μόνον ή άξιω ματική διατύπω ση τών βασικών θέσεων καί π ρ ο
τάσεων του, άλλά καί ή μη έξαντλητική διερεύνηση τών έπιμέρους πτυχών τής
όλης προβληματικής στην περίπτω ση τής θεολογικής καί τής νομικής σχολής,
ιδιαίτερα όμως καί σάν θέλησε, όπω ς γνωρίζουμε, νά συνδέσει την έπιστήμη
τής ιατρικής μέ τις γνώσεις τής φιλοσοφίας, τής φιλολογίας καί τής ιστορίας.
Ό π ο ιο ι πάντω ς κι αν ήταν οί λόγοι πού ώθησαν τον «έπιτίμιο καθηγητή
τής γενικής ιστορίας»33 νά καταθέσει ό.τι περί τής ιεραρχίας τών πανεπιστη
μιακών σχολών κατέθεσε, καί μάλιστα μέ τον τρόπο πού τό κατέθεσε, ή γενική
έντύπωση πού σχηματίζει κανείς μετά τό πέρας τής άνάγνωσης ή καί μελέτης τών
σχετικών παραράφω ν τού Λ ό γ ο υ του είναι π ώ ς πρόκειται κατά τό μάλλον ή
ήττον γιά τήν κατάθεση τού προσωπικού του πιστεύω. Στό πλαίσιο, βέβαια, τού
περιορισμένου χρόνου ένός πρυτανικού λόγου γιά τά πεπραγμένα μιάς άκαδη-
μαϊκής χρονιάς δέν άνέμενε κανείς τήν έξαντλητική διερεύνηση μιάς τόσο πολύ
πτυχης προβληματικής, ή όποια θά περιελάμβανε άσφαλώς τήν άκριβή όριοθέ-
τησή της άλλά καί τήν ανάδειξη τόσο τής σημασίας της γιά τήν περαιτέρω έρευνά
της. όσο καί τής ισχύος διαφορετικών ή καί άντίθετων θέσεων καί προτάσεων.
Ωστόσο: Καί χρόνο νά διέθετε ό Μανούσης, δέν θά άνταποκρινόταν κατά
πάσαν πιθανότητα στις όποιες αναμονές εϊτε μέρους τού ακροατηρίου είτε με-
31 Ό .π .
32 Πβ. τήν αρχή τή ς π α ρ ο ύ σ α ς ερ γασ ίας. Ό χα ρ α κ τη ρ ισ μ ός το ύ Κ ουμανούδη ισχύει, βέβαια,
γ ιά τόν « έ κ φ ω ν η θ έν τα » Λ ό γ ο το ύ Μ ανούση κα'ι όχι γ ιά τό δη μ οσ ιευμ ένο κ είμ ενό του.
33 Γ ιά τό ν τίτλ ο π β . Π εντά ζου. ό'.π.. σ. 77.
ταγενέστερών του άναγνωστών-μελετητών τού πρυτανικού Λ ό γο υ του. Και αύτό

γιατί και ατό δημοσιευμένο ακόμη κείμενο τού Λ ό γ ο υ του φρόντισε να παρα-
μείνει έμφανές τό αγωνιστικό πνεύμα του. τό όποιο θά πρέπει να ανέπτυξε κα-
τεξοχήν έ'τι περαιτέρω34*κατά τη διάρκεια της πρυτανείας του. διαπιστώνοντας
«ίδίοις δμμασιν» τά και τότε κακώς κείμενα στο ίδρυμα, τό όποιο άπό την «πλει
ονοψηφίαν» τών συναδέλφων του και τον «Σεβαστόν ... ’Άνακτα» έκλήθη νά δι
οικήσει.30 Εις μάτην, λοιπόν, θά αναζητούσαμε στον Λ ό γο του τον έπιστήμονα,
πού ανακοινώνει τά πορίσματα έμπεριστατωμένων ερευνών του. Γι’ αύτό και ή
περί τών πρωτείων τής Φιλοσοφικής Σχολής στη διένεξή της με τις σχολές άλλων
έπιστημών θέσεις του θά πρ έπει νά έκτιμηθούν κυρίως ώς μέρος μιας ακόμη
πράξης ενός άγωνιστη, πού προσπαθεί νά βελτιώσει τά τού Πανεπιστημίου, ώστε
αύτό νά «δυνηθή», όπως ύπογραμμίζει ολοκληρώνοντας την κριτική του γιά τη
μή ψήφιση τού νέου «οργανικού νόμου» του, «νά έκπληρώση τον αληθή και μέγαν
αύτού σκοπόν, την διδασκαλίαν πασώ ν τών έπιστημών, κατά τον οργανικόν
αύτών σύνδεσμον, την παίδευσιν και διάπλασιν ολοκλήρου τού άνθρώπου».36
Σ το π ν ε ύ μ α α ύ τό ο φ είλει, ά λλω σ τε, τή σύληψ ή το υ τό 1821 ά π ό την α ύ σ τρ ια κ ή α σ τ υ

νο μ ία κ α ί τον εγκ λ εισ μ ό το υ σ τις φ υ λ α κ έ ς τη ς Β ιέννης ε π ί τετρ ά μ η ν ο « μ ε τ ά το ύ εύερ-
γ έ τ ο υ τ ο ύ έ θ ν ο υ ς, ίε ρ ο φ ά ν τ ο ρ ο ς τ ή ς π α ι δ ε ία ς Κ. Μ. Κ ο ύ μ α . Κ. Κ ο κ κ ιν ά κ η κ α ί
Π. Β λ α σ το ύ » . Τό π α ρ ά θ ε μ α ά π ό τον « ε π ικ ή δ ε ιο » λόγο, π ο ύ εκ φ ώ νη σ ε σ το ν μ η τρ ο -
π ο λ ιτ ικ ό ν α ό τ ή ς γ ε ν έ τ ε ιρ α ς το ύ Μ α νο ύ σ η ό σ χ ο λ ά ρ χ η ς Δ η μ ή τρ ιο ς Ά ρ γ υ ρ ιά δ η ς εις
τό επ έτειο ν μ νημόσ υνου το υ ά οιδίμου Θ εοδώ ρου Μ α νο ύ σ ο υ Σ ια τισ τέω ς. Κ α θ η γη το ύ
τή ς Ι σ τ ο ρ ία ς εν τώ Ό θωνείω Π α νεπ ισ τη μ ίω ... την 21 Ία ν ο υ α ρ ίο υ 1862 . Κ υριακήν
η μ έρ α ν έ π έ τ ε ιο ν κ α θ ιερ ω θ εϊσ α ν π ρ ο ς μ ν η μ ό σ υ ν ο υ α υ τ ο ύ (ε κ το ύ τ υ π ο γ ρ α φ ε ίο υ
Λ. Β ιλ α ρ ά . Α θήνα 1862) σ. 5 κ.έ. Γ ιά τήν π α ρ α π ο μ π ή σ το κ είμ ενο το ύ επ ιμ νη μ ό σ υ νο υ
α ύ το ύ λόγου ε ύ χ α ρ ισ τώ θ ε ρ μ ά τον π α λ ιό σ υ μ μ α θ η τή κ α ί φ ίλ ο μ ου κ. Γ. Μ πόντα .
Πβ. Ν εό φ υ το ς Β ά μ β α ς. Λ ό γ ο ς εκφ ω νηθείς την 3 0 Σ ε π τε μ β ρ ίο υ 1845 ... π α ρ α δ ίδ ο -
ντο ς εις το ν διά δοχον α υ τ ο ύ τήν Π ρυ τα ν εία ν το ύ Ό θω νείου Π α ν επ ισ τη μ ίο υ . εν Άθή-
ν α ις. εκ το ύ Δ η μ οσ ίου τ υ π ο γ ρ α φ ε ίο υ . 1845, σ. 9: « Τ ώ ν Α κ α δ η μ α ϊκ ώ ν ά ρ χ α ιρ ε σ ιώ ν
γ εν ο μ έν ω ν κ α τ ά τον νόμον έλα β ο ν τήν π λ ειο ν ο ψ η φ ία ν οί κ. Θ. Μ ανούσης. Τ. ’Ο λύμ πιος,
κ α ί Σ π . Πήληκας* έκ το ύ τω ν δ ε ό Σ ε β α σ τό ς ημώ ν ’Ά να ξ η ύδόκησ ε ν ά έπ ικ υ ρ ώ σ η τον
κ. Θ. Μ ανούσην».
Πβ. Μ ανούσης, ο .π ., σ. 8. Τό Π α ν επ ισ τή μ ιο θ ά έκπληρο^σει. όμω ς, τον σ κ ο π ό του. ό π ω ς
το ν ίζει σ τη σ υ ν έχ εια ό Μ ανούσης. μόνον ό τα ν « λ ά β η ... ύ π α ρ ξ ιν ά σ φ α λ ή κ α ί β εβα ίαν.
ό τα ν π ρ ο ικ ισ θ ή με τ ά π ρ ο ς το ύ τ ο ά π α ιτ ο ύ μ ε ν α μ έσ α κ α ί π ερ ιβ λ η θ ή μ ε τήν π ρ ο σ ή -
κ ο υ σ α ν εξου σ ία ν, ελ ε υ θ ε ρ ία ν κ α ί τιμήν, ό τα ν κ α ί ή κ υβ έρ νη σ ις κ λ είο υ σ α δ ιά π α ν τ ό ς
τήν θ ύ ρ α ν ε ις ή μ ιμ ά θ ε ια ν κ α ί ά γ υ ρ τ ε ία ν ά π α ιτ ή . κ α τ ά τό π α ρ ά δ ε ιγ μ α π ά ν τ ω ν τώ ν
εύ νο μ ο υ μ ένω ν εθνών, π α ρ ά τώ ν εις δη μ ο σ ία ν ύ π η ρ ε σ ία ν δ ιορισ μ ένω ν, ά π ο δ ε ίξ ε ις τή ς
εν τώ Π α ν επ ισ τη μ ίω π ρ ο σ η κ ο ύ σ η ς α ύ τώ ν σ π ο υ δ ή ς » . Γ ιά τήν τ ε λ ε υ τ α ία έπ ισ ή μ α ν σ η
π β . ά ν ω τέ ρ ω . σημ. 26. - Α ξ ιο σ η μ είω τη κ α ί ά π ό ίσ το ρ ικ ο φ ιλ ο σ ο φ ικ ή ά κ ό μ η σ κ ο π ιά
ε ίν α ι - α φ ο ύ μ ά ς π α ρ α π έ μ π ε ι σε γνο^στό χ ε γ κ ε λ ια ν ό ό ρ ο - κ α ί ή κ α τά λ η ξ η τή ς όλης
π ρ ο σ π ά θ ε ιά ς του· ο .π ., σ. 6 κ.έ.: « Α ί π ο λ ιτ εΐα ι τήν σήμερον, α ί σ υ ν τ α γ μ α τικ α ί μ ά λισ τα ,
τό τε μόνον ό ύ ν α ν τ α ι νά π ρ ο α χθώ σ ιν. ό τα ν οί εν τέλει, οί τ ά κοινά ό ιο ικ ο ύ ν τες π ρ ά γ
μ α τ α είν α ι κ ά το χο ι το ύ π ν ε ύ μ α τ ο ς κ α ί τώ ν ιδ εώ ν το ύ α ίώ ν ο ς» .
Μέ τά τρία ουσιαστικά «διδασ καλία», « π α ίδ ευ σ ις» και « διά π λ α σ ις» ό

Μανούσης οριοθετεί μέ ακρίβεια τό δικό του καί δικό μας όραμα, όχι μόνο για
τά Π ανεπιστήμια, αλλά γ ιά κάθε έκ πα ιδευ τική βαθμίδα. Μέ τον όρο όμως
« κ α τά τον οργανικόν αύτώ ν [των έπιστημών. Ν.Κ.Ψ.] σύνδεσμον» μάς πρ ο
βληματίζει. Καί μάς προβληματίζει, για τί καί ή δική του προσπάθεια νά άνα-
δείξει τον «οργανικόν σύνδεσμον» των έπιστημών καί συνακόλουθα των αντί
στοιχων σχολών τους μάς άποκαλύπτει πόσο άνέτοιμος ήταν τελικά καί ό ίδιος
γιά ένα κατεξοχήν θεωρητικό ζήτημα. Τό άνέτοιμόν του ώς γνώρισμα τής προ-
σωπικότητητάς του έν γένει φαίνεται νά έλαβε ύπόψιν του καί ό Κουμανούδης,
όταν δίπλα στο όνομά του έγραφε: «Ά λλ’ είναι W etterfahne», τουτέστιν άνε-
μοδούρα. Γιά νά συμπληρώσει ωστόσο άμέσως: « ’Έ στω όμω ς»3' - μία φράση
πού στη δημαρική της νοηματοδότηση ισχύει καί γιά όσα κατέθεσε περί τής
διένεξης τών σχολών.38
Θ εόδω ρος Μ ανούσ ης έ κ Σ ια τ ίσ τη ς (1793-1858).

π ρ ώ τ ο ς κ α θ η γη τή ς 'Ισ το ρ ία ς κ α ί π ρ ύ τ α ν η ς το ύ Π α ν επ ισ τη μ ίο υ Α θηνών
(Ε θνικόν Ή μ ερ ο λ ό γιο ν Β ρ ετού το ύ 1863).
Πβ. Κ. Θ. Δημαράς. «Α θησαύριστα κ α ί ά ποθησαυρισμ ένα κείμ ενα τού Σ. Α. Κουμανούοη».

Ό Έ ρα νισ της 15 (1979) 4.
Πβ. ο .π ., σ. 10: « Τ έλ ο ς θά ήθελα νά ξεκ α θα ρ ίσ ω τ ά σ χετικ ά μέ τον Μ ανούση: οέν ψ έγ ει
τό ήθος του· ή εικ ό ν α τήν ό π ο ια μ ε τα χ ε ιρ ίζ ε τ α ι οέν δ η λώ νει ό τι α λ λ ά ζε ι σ ύ μ φ ω ν α μέ
τ ά σ υ μ φ έ ρ ο ν τα τή ς σ τιγμ ή ς, α λ λ ά ό τι έ χ ε ι κ ά τ ι ε ρ α σ ιτε χ ν ικ ό π ο ύ δ έν το ύ ε π ιτ ρ έ π ε ι
νά μ ένει σ τ α θ ε ρ ά σέ μ ία γ ρ α μ μ ή εν δ ια φ ερ ό ν τω ν . Π ρ α γ μ α τικ ά , τό σ κ ό ρ π ισ μ α τούτο,
π ο ύ τό π α ρ ο υ σ ιά ζο υ ν κ α ί οί σ π ο υ δ έ ς το υ κ α ί οί κ α τ ό π ιν α σ χο λίες του. έβ λ α ψ ε κ α ί τήν
σ υ γ γ ρ α φ ικ ή το υ π α ρ α γ ω γ ή κ α ί τήν ύ σ τε ρ ο φ η μ ία το υ » .
Γιάννης Μπουνόβας
Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ
ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ (1830-1912)
Το θέμα της παρούσας εισήγησης αφορά την ελληνική εκπαίδευση στην πόλη
της Κοζάνης και στην περιοχή της στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, και συ
γκεκριμένα α πό το 1830 έως το 1912, με βάση στατιστικά δεδομένα και εκ
θέσεις της εποχής. Τόσο ο χώρος, όσο και τα χρονικά όρια που επιλέγησαν, επι
βάλλουν να διερευνηθεί η ιστορία της εκπαίδευσης λαμβάνοντας υπόψιν το
κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, αλλά και το κλίμα των συγκρούσεων και αντιθέ
σεων των διαφόρων εθνικών ομάδων.1 Για τον λόγο αυτό, κρίνεται απαραίτητη
μια μικρή αναδρομή στην εκπαιδευτική ιστορία της Κοζάνης.
Είναι γνω στό π ω ς η άνθηση των ελληνικών γραμμ άτω ν, η λειτουργία
πολλών σχολών, η ανάπτυξη της τυ π ο γρ α φ ία ς και των ελληνικών εκδόσεων,
πρα γμα τοποιούντα ι όταν οι υπόδουλες ελληνικές κοινότητες αναπτύσσονται
οικονομικά. Σε αυτό συντελεί η αξιοποίηση από τους Έλληνες των οικονομικών
συναλλαγών των ευρωπαϊκών δυνάμεων με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ως
αποτέλεσμα πολέμων και συνθηκών που ευνόησαν τους υπόδουλους. Επιπλέον,
θα πρέπει να σημειώσουμε τις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας (Χ άτι Σ ερ ίφ και Χ ά τι Χ ο ο μ α γιο ύ ν), βάσει των οποίων εφ αρ
μόστηκε α π ό το 1839 και έως το 1860 ένα πρ ό γρ α μ μ α εκκοσμίκευσης και
δυτικοποίησης, το οποίο επίσης ευνόησε τους υπόδουλους, αν και δεν λει
τούργησε ουσιαστικά.2
Σ ο φ ία Β ούρη. « Σ χ ο λ ικ ο ί μ η χ α ν ισ μ ο ί κ α ι εθ ν ικ ο ί α ν τ α γ ω ν ισ μ ο ί σ τη ΒΔ Μ α κ ε δ ο ν ία
1870-1903», στο: Ν. Π. Τερζής - Σ ιδ η ρ ο ύ λ α Ζ ιώ γο υ (ε π ιμ .), Η ε κ π α ίδ ε υ σ η σ τη Μ α
κ εδο νία κ α τ ά τη ν Τ ο υ ρ κ ο κ ρα τία . Π ρώ τη π ρ ο σ έ γ γ ισ η και α π ο γ ρ α φ η , Θ εσσ αλονίκη
1997, σ. 101-125.
Α. Β ερέμης, «Ο ι Ο θω μ α νικές μ ετα ρ ρ υ θμ ίσ εις (Τ α νζιμ ά τ)» , στο: Ισ το ρ ία το υ Ε λληνικού
Έ θ ν ο υ ς , τ. 13. Ε κ δο τικ ή Αθηνών. Α θήνα 1977, σ. 168-171. Βλ. επίσ η ς. Β. Θ. Σ τα υ ρ ίδ η ς,
Ισ τ ο ρ ία τ ο υ Ο ικουμενικού Π α τρ ια ρ χ είο υ (1 4 5 3 -σ ή μ ερ ο ν λ Θ εσσ αλονίκη 1987, σ. 18·
Δ. Ν ικ ο λα ΐδη ς, Ο θω μανικοί Κ ώ δικες ήτοι Σ υ λ λ ο γ ή α π ά ν τω ν τω ν νόμω ν τ η ς Οθωμ.
Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία ς δ ια τ α γ μ ά τ ω ν , κ α ν ο ν ισ μ ώ ν , ο δη γιώ ν κα ι ε γ κ υ κ λ ίω ν , τ. 3, Κ ω ν σ τα
ντινο ύ π ο λη 1890, σ. 2858-2873.
338 ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΠΟΥΝΟΒΑΣ
Η οικονομική αυτή ανάπτυξη βασίστηκε στο εμπόριο. Ως ενδιάμεσοι, οι

θύλακες των αστικών ομάδων, που δημιουργήθηκαν από την οικονομική αυτή
δραστηριότητα στις ευρω π αϊκές πόλεις στις οποίες εγκα τα σ τάθη καν δημι
ουργώ ντας π α ρ ο ικ ίες,3 έφεραν σε επα φ ή την Ε υρώ πη του Δ ιαφω τισμού με
τις υπόδουλες ελληνικές κοινότητες. Με βάση τις ιδέες α υτές άρχισε η π ρ ο
σ π ά θεια της πνευματικής αναγέννησης των Ελλήνων. Βασικός στόχος, μέσα
α πό τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης, ήταν η δημιουργία του ελληνικού
έθνους-κράτους. Για την επίτευξή του θεωρήθηκε ως πρώ τιστης σημασίας η
εκπαίδευση του λαού. Άλλωστε, ο σχολικός θεσμός είναι αστική αντίληψη και
δραστηριότητα που βασίζεται στην ανάγκη για μόρφωση των μαζών. Μέσα στο
πλαίσιο αυτό άρχισε να αναπτύσσεται η εκπαίδευση και στο σαντζάκι Σ ερ
βίων, κυρίως στα δύο κέντρα της περιοχής, την Κοζάνη και τη Σ ιάτιστα.4
Οι κινητήριες δυνάμεις της εκπαίδευσης βρίσκονται κατά βάση στις εύ
ρω στες ελληνικές παροικίες. Αυτές στήριζαν κυρίω ς οικονομικά τις σχολές,
οι οποίες ήταν δημιούργημα αλλά και στήριγμα της νέας αστικής τάξης. Από
την άλλη, η εκκλησία, ως ο μόνος νόμιμος εκπρόσω πος προς την Πύλη, π ρ ο
σπάθησε να ασκήσει εποπτεία στον όλο και αυξανόμενο αριθμό των σχολείων.
Ωστόσο, το Πατριαρχείο δεν είχε οργάνωση κεντρικής εξουσίας και μέσα ε π ι
βολής και ελέγχου. Για τον λόγο αυτό, οι προσπάθειες της επίσημης εκκλησίας
είχαν κυρίως α πό τον 19°αι. κ.ε. σημαντικά αποτελέσματα.
Όσον αφορά το περιεχόμενο της παρεχόμενης παιδείας, παρόλο που μ πο
ρούμε να διαπισ τώ σουμε ρεύματα νεω τεριστικά και περιόδους κυριαρχίας,
σε πολλές σχολές, των ευρωπαϊκών ιδεών, οι ιδέες του Διαφωτισμού δεν κα-
τά φ ερ α ν να επιβληθούν και να εδραιω θούν. Άλλωστε, η άνθηση των γ ρ α μ
μάτων δεν εξαπλώθηκε πέρα α πό κά ποια αστικά κέντρα και δεν ά γγιξε κ α
θόλου την ύπαιθρο ως τον 19° αιώνα. Ό ταν επήλθε η παρακμή της εμπορικής
οικονομίας, οι παροικίες χάνονται, παρόλο που πάντοτε υπάρχουν οι κληρο
νομιές των πλούσιων Ελλήνων της Διασποράς που κατευθύνονται στον τόπο
προέλευσης, ενώ αναβαθμίζεται ο ρόλος της εκκλησίας, που διατήρησε και
ενίσχυσε τον ρόλο και τη θέση της στο οθωμανικό σύστημα διοίκησης. Έ τσι,
Βλ. Κ. Θ. Δ η μ α ρ ά ς. « Π ν ε υ μ α τ ικ ό ς β ίο ς» , στο: Μ α κ εδ ο ν ία . 4 0 0 0 χ ρ ό ν ια ελ λ η ν ικ ή ς
ισ το ρ ία ς και π ο λ ιτισ μ ο ύ . Ε κ δ ο τικ ή Α θηνώ ν. Α θή να 1982. σ. 3 9 4 -3 9 7 . Βλ. Α. Ε. Β α -
κ α λ ό π ο υ λ ο ς. Ισ τ ο ρ ία τ η ς Μ α κ εδ ο ν ία ς 1354-1833. Θ εσσ αλονίκη 1969. σ. 10-40. Πβ.
Κ. Τ σ ου κα λά ς. Ε ξά ρ τη σ η και α ν α π α ρ α γ ω γ ή . Ο κοινω νικός ρ ό λ ο ς τω ν εκ π α ιδευτικώ ν
μη χανισμ ώ ν σ τη ν Ε λ λ ά δ α (1830-1922). Α θήνα 1977.
Δ. Σ ιά σ ιο ς. « Α π ό την ισ τορ ία τη ς Ε κ π α ίδ ε υ σ η ς στη Σ ιά τ ισ τ α κ α τ ά την Τ ο υρ κ οκρ α τία .
Η σχολή το υ Ζ ω σ ιμ ά » . στο: Τερζής - Ζ ιώ γου, ό .π .. σ. 197-208. Βλ. Α ναστ. Δ ά ρ δα ς. «Η
εκ π α ιδ ευ τικ ή κίνηση στη Σ ιά τισ τα μ ε τά την α ρ χ ιε ρ α τε ία το υ Ζ ω σ ιμ ά κ α ι ω ς την ίδρυση
το υ Τ ρ α μ π ά ν τζ ειο υ Γ υμ νασ ίου (1746-1888)». στο: Τερζής - Ζ ιώ γου. ό .π ., σ. 209-2 4 3 .
Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ (1830-1912) 339
η εκπαίδευση είχε κυρίως θρησκευτικό χαρακτήρα. Ιδιαίτερα μετά την ίδρυση

του ελληνικού κράτους, συνδέεται με την έννοια του έθνους και δημιουργεί το
ελληνοχριστιανικό ιδεώδες. Δεν είναι τυχαίο πω ς μέσα στον 19° αι., που είναι
ο αιώ νας της μεγάλης εξάπλωσής της, όταν η εκπαίδευση περνά πλέον στην
οικονομική δικαιοδοσία των κοινοτήτων, το Π ατριαρχείο συντάσσει τους Γ ε
νικούς Κ α νο νισ μ ο ύς, που ρυθμίζουν, πέρ α α πό τα εκκλησιαστικά, και το σύ
στημα διοίκησης των κοινοτήτων άρα και της εκπα ίδευσ η ς.1
Η κοινότητα αποτελεί μονάδα αυτοδιοίκησης όχι όμως και έναν αυτόνομο
πόλο επίδρασης επί των εκπαιδευτικώ ν ζητημάτων. Από το 1860 αρχίζει μια
νέα περίοδος γ ια την οργάνωση των κοινοτήτων. Οι Γενικοί Κανονισμοί π ε
ριλαμβάνουν μια σειρά εγκυκλίων για διάφορα θέματα που τις αφορούν. Όλες
οι κοινότητες είναι υποχρεωμένες να συντάξουν κανονισμούς λειτουργίας, σύμ
φωνα με τις οδηγίες του Πατριαρχείου.6 Υπεύθυνη γ ια τη λειτουργία των σχο
λείων ορίζεται η σχολική Εφορεία, που εκλέγεται α πό τη Γενική Αντιπροσω
π εία της κοινότητας, και πρόεδρος της, όπω ς και όλων των σωματείων, είναι
ο μητροπολίτης. Φαίνεται λοιπόν πω ς μέσα από τις κοινότητες η εκκλησία μπό
ρεσε να ελέγξει καλύτερα την εκπαίδευση.
Από τα μέσα του 19ου αι. εμφ ανίζεται ένας νέος παράγοντας, που π ρ ο
σπαθεί να πα ίξει καθοριστικό ρόλο στα εκ πα ιδευ τικά π ρ ά γμ α τα της Μ ακε
δονίας. Πρόκειται για το ελληνικό κράτος, που προσπαθεί να επέμβει και να
δώσει έναν καθαρά εθνικό χαρακτήρα στην εκπαίδευση. Ή δη α πό το 1881 η
Μ ακεδονία γειτονεύει με το ελληνικό βασίλειο και γίνεται ο αμέσως επόμενος
στόχος της Μεγάλης Ιδέας. Ο ανταγωνισμός της εκκλησίας με τα ελληνικά προ
ξενεία που ιδρύονται στη Μακεδονία για τον έλεγχο των κοινοτήτων αλλά και
στο επ ίπ εδ ο της εκπαίδευσης α ποτελεί αρνητική σ υνέπεια γ ια τον εθνικό
αγώνα. Είναι η περίοδος των βαλκανικών εθνικισμών, του ανταγωνισμού με
τα ξύ των βαλκανικών κρατών γ ια τη Μ ακεδονία - κυρίω ς ανάμεσα στην
Ελλάδα και τη Βουλγαρία, ιδιαίτερα μετά το 1870 και την ίδρυση της βουλ
γα ρική ς Εξαρχίας. Η εκπαίδευση, ως ένας κύριος θεσμός συγκρότησης του
έθνους και του έθνους-κράτους, κλήθηκε να πα ίξει σημαντικό ρόλο προς τον
σκοπό αυτό. Η εκπαίδευση στην υπόδουλη Μ ακεδονία έχει ανάλογο προσα
νατολισμό, και από το 1880 αρχίζει να κατευθύνεται από το εθνικό κέντρο, π α
ρόλο που δεν είναι ακόμα τμήμα του ελληνικού Βασιλείου.7 Βέβαια, η διαδι-
Κ α νο νισ μ ό ς τω ν Α λληλο διδα κτικώ ν και Ε λληνικώ ν Σ χολείω ν τω ν τ ε εν Κ ω νσ τα ντι-

νουπόλει. και εν α π ά σ α ις τα ις τω Ο ικουμενικώ θρόνω υπ ο κειμ ένα ις Ε π α ρ χία ιζ. Κ ω ν
σ τα ν τιν ο ύ π ο λ η 1846. σ. 2.
Βλ. Χ α ρ . Π α π α σ τά θ η ς. Οι κ α ν ο ν ισ μ ο ί τω ν ορθόδοξω ν κ ο ινοτήτω ν το υ οθω μανικού
Κ ρ ά τ ο υ ς και τ η ς δ ια σ π ο ρ ά ς , τ. 1. Θ εσσαλονίκη 1984.
Π. Ν. Π α π α γ ε ω ρ γ ίο υ . « Γ ενική ε π ισ κ ό π η σ ις τη ς ε κ π α ιδ ε υ τ ικ ή ς κινή σ εω ς εν Μ α κ εδ ο νία
κασία παραλληλισμού της εκπαίδευσης των υπόδουλων ξεκινά ήδη με τη δη

μιουργία του ελληνικού κράτους.
I. Η εκ π α ίδ ευ σ η στην πόλη τη ς Κ οζάνης
Αρχικά, θα πρ έπει να διευκρινιστεί ο όρος «στατιστικά δεδομένα», ο οποίος

π α ρ α π έμ π ει στη μεθοδολογία της σ υγκεκριμένη ς εργασίας. Λ έγοντας σ τα τι
στικά δεδομένα εννοούμε στατιστικούς πίνακες και στοιχεία από το 1874 έως
το 1912, η επεξεργασία των οποίων προσφέρει ενδείξεις της εκπαιδευτικής κί
νησης όχι μόνο στην πόλη της Κοζάνης αλλά και στην ευρύτερη περιοχή. Χρη
σιμοποιούμε τον όρο «ενδείξεις» και όχι «α ποδείξεις», επειδή η αξιοπιστία
των δημογραφικών, εκπαιδευτικώ ν και οικονομικών στοιχείων της εποχής δεν
είναι επαρκώ ς αποδεδειγμένη, αφού επηρεάζεται πολλές φορές, μεταξύ άλλων,
α πό τους εθνικούς ανταγωνισμούς,*8 παρόλο που υπάρχουν μόνο ελληνικά σχο
λεία στον καζά Κοζάνης.9
Στόχο, λοιπόν, αποτελεί η παρουσίαση της εκπαιδευτικής κίνησης στην πόλη
της Κοζάνης μέσα από στατιστικά στοιχεία της περιόδου 1874-1912. Πιο συ
γκεκριμένα, θα περιοριστούμε σε συσχετίσεις που αφορούν κυρίως τον μαθητικό
πληθυσμό, αλλά και τον αριθμό των εκπαιδευτικών και τον αριθμό των σχολείων.
Στοιχεία που αφορούν την οικονομική κατάσταση των σχολείων, καθώς και δη-
μογραφικά και εθνολογικά στοιχεία του πληθυσμού, χρησιμοποιήθηκαν για την
ερμηνευτική, αλλά όχι για τη στατιστική προσέγγιση του θέματος.
Έ χουν γραφτεί ήδη αρκετά για τη σχολή της Κοζάνης.10 που αποτέλεσε το
κ α τ ά τ α έτη 1870-1900», Μ ακεδονικόν Η μ ερ ο λό γιο ν [Π α μ μ α κ εδ ο ν ικ ό ς Σ ύλλο γο ς] 6

(Α θήνα 1913) 146-147.
8 Σ τ. Γ υ α λ ίσ τρ α ς. «Ο ι π λη θυσ μ οί τη ς Μ α κ εδ ο νία ς π ρ ο το υ 1912». α ν ά τ υ π ο α π ό το π ε
ρ ιο δ ικ ό τη ς Γεν. Σ τρ α τ. Ε π ιθεώ ρ η σ η ς (Α ύγ. 1960). σ. 27-43, τη ς έκ δοσ η ς « Μ α ρ α θ ώ ν -
Σ α λ α μ ίς, οι π λ η θ υ σ μ ο ί τη ς Μ α κ εδ ο νία ς π ρ ο το υ 1912, οι δ ιη π ε ιρ ω τικ ο ί π ύ ρ α υ λ ο ι κ α ι
η εθνική μ α ς α σ φ ά λ ε ια » , Α θήνα 1960. Βλ. κ α ι Π. Χ α τζ η π α ν α γ ιώ τ ο υ , « Η ε κ π α ιδ ε υ τικ ή
κίνηση σ το σ α ν τζά κ ι Σ ερ ρ ώ ν με βάση σ τ α τ ισ τ ικ ά δ εδ ο μ έ ν α » , στο: Τ ερζή ς - Ζ ιώ γου.
ό .π ., σ. 129-144· Γ. Α δ α μ α ν τίδ η ς. «Ο τ ρ α γ έ λ α φ ο ς εν τη σ τ α τ ισ τ ικ ή » . Μ α κ εδο ν ικ ό ν
Η μ ερ ο λό γιο ν [Π α μ μ α κ εδο νικ ό ς Σ ύλλο γο ς] 5 (Α θή να 1912) 112.
9 Σ το σ α ν τζά κ ι Σ ερβίω ν, όπου κ α ι υ π ά γ ε τ α ι ο κ α ζ ά ς Κ οζάνης, λ ειτο υ ρ γο ύ ν β ουλγα ρ ικ ά ,
ρ ο υ μ α ν ικ ά κ α ι ο θ ω μ α ν ικ ά σχολεία· βλ. Γιάν. Μ πουνόβας.. Ε κ π α ίδ ε υ σ η και τοπική κοι
νωνία. Ο κοινω νικός ρ ό λο ς τ ο υ σ χο λείο υ σ τη ν Κ οζάνη. 1880-1940. [ΙΝΒΑ], Κ οζάνη
2 0 00. σ. 3 3 -3 5 .
10 Χ αρ. Κ α ρ α νά σ ιο ς. «Η σχολή τη ς Κ οζάνης κ α τ ά τον 18° α ιώ ν α β ά σ ει χειρ ο γρ ά φ ω ν , ε γ
γ ρ ά φ ω ν κ α ι ε ν τ ύ π ω ν τη ς Δ η μοτικής Β ιβλιοθήκης Κ ο ζά νη ς» . Ν εο ελλη ν ικ ό ς Δ ια φ ω τι
σ μ ό ς (α π ό π ειρ α μ ια ς νέας ερ ευ ν η τικ ή ς σ υγκο μ ιδ ή ς). Π ρ α κ τικ ά Π α νελληνίου Σ υ ν ε
δρίου. Κ οζάνη 8 -1 0 Ν ο εμ β ρίο υ 1996. Κ οζάνη 1999, σ. 143-170.
πρώ το εκπαιδευτικό ίδρυμα της πόλης, και ιδρύθηκε τον 17° αιώνα. Έ να ανώ
τερο εκπαιδευτικό ίδρυμα που, ωστόσο, αφορούσε πολύ λίγους, μια εύρωστη
κατά κανόνα κοινωνική ομάδα της κοινότητας με αστικά χαρακτηριστικά. Η
κατώτερη εκπαίδευση γινόταν αρχικά από κληρικούς ή από μορφωμένους που
αναλάμβαναν κ α τ’ οίκον διδασκαλία, ενώ από τα τέλη του 18ου αι. στην Ελλη
νική σχολή γίνονταν και μαθήματα της κατώτερης βαθμίδας.
Στις αρχές του 19ου αι. λειτουργεί η σχολή της Κοζάνης, που τώ ρα δεν έχει
βέβαια την αίγλη του παρελθόντος, είναι σχολείο μέσης εκπαίδευσης, ονομάζεται
«Ελληνική Σχολή»», και παραπέμπει στα εκπαιδευτικά δεδομένα του ελληνικού
κράτους, που μόλις είχε ιδρυθεί. Η δημιουργία ενός δικτύου σχολείων των χα
μηλότερων βαθμιδών εκπαίδευσης γίνεται με αρχικό όριο το 1830. συμβολικό
αλλά και πραγματικό, που εξαπλώ νεται αργά, τουλάχιστον ως τα μέσα του
19ου αι., οπότε και αρχίζει να παρατηρείται μια αξιοσημείωτη εξάπλωση της εκ
παίδευσης τόσο στην Κοζάνη όσο και στα χωριά της. Την περίοδο αυτή δημι-
ουργείται. όπως γίνεται φανερό, ένα εκπαιδευτικό δίκτυο με τη σύγχρονη μορφή
του, δηλαδή με δύο τυ πικές βαθμίδες εκπαίδευσης, α) την πρω τοβάθμια (το
κοινό σχολείο που έγινε αλληλοδιδακτικό και μετεξελίχτηκε αρχικά στη δημο
τική σχολή και αργότερα στην αστική σχολή γ ια τα αγόρια, και το πα ρθενα
γωγείο για τα κορίτσια αλλά και τη νηπιακή εκπαίδευση ως νηπιαγωγείο ή προ
καταρκτική τάξη), και β) τη δευτεροβάθμια (ελληνική σχολή που μετεξελίχθηκε
αρχικά σε ημιγυμνάσιο και αργότερα σε γυμνάσιο). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα,
πέρ α από την αύξηση του μαθητικού πληθυσμού, μεταξύ άλλων, και τη διεύ
ρυνση των κοινωνικών ομάδων που έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση.
Το 1827 ο μητρ. Κοζάνης Βενιαμίν πρ α γμ α το π ο ίη σ ε τα εγκα ίνια του
κοινού σχολείου, το οποίο και ονομάστηκε «Αλληλοδιδακτική Σχολή» το 1832,
όταν εισήχθη η αλληλοδιδακτική μέθοδος διδασκαλίας, όπω ς είχε γίνει και στα
σχολεία του ελληνικού κράτους την ίδια περίπου εποχή ." Δεν είναι γνωστός
ο αριθμός των μαθητών του σχολείου αυτού, αλλά υπάρχουν πληροφορίες για
τους δασκάλους. Φαίνεται πω ς αρχικά λειτουργούσε με ένα δάσκαλο, ενώ γρή
γορα προστέθηκε και δεύτερος. Είναι σημαντική η πληροφορία πω ς είχε ορι
στεί δάσκαλος γ ια την τάξη των κοριτσιών το 1837, και αυτό θεω ρείται ένα
πολύ σημαντικό στοιχείο για την εμφάνιση και εξάπλωση της γυναικείας εκ
παίδευσης στην Κοζάνη, στοιχείο που δείχνει μια αστική αλλά και προοδευ
τική αντίληψη στο θέμα.
Δ ημοτική Β ιβλιοθήκη Κ οζάνης, κ ώ δ. εγγρ . 57: Κ ώ διξ τω ν τ η ς π ο λ ιτεία ς Κ ο ζά νη ς γ υ

μνα σίω ν , το υ τ ε δ ιδ α κ τικ ο ύ δηλονότι τ η ς α ρ χ α ία ς ελληνικής δ ια λ έ κ το υ και τ ο υ α λ
λη λο δ ιδ α κ τικ ο ύ ... κα ι οι ετήσιοι α π ο λ ο γ ισ μ ο ί τω ν κ α τ ά κ α ιρ ο ύ ς εφ όρω ν εις α υ τ ά
1830-1855.
Τα εκπα ιδευτικά στατιστικά στοιχεία που περίγρά φ οντα ι για το μαθη

τικό πληθυσμό, γ ια τον αριθμό των εκπαιδευτικώ ν και τον αριθμό των σχο
λείων αφορούν την περίοδο 1874-1912 και είναι τα εξής:1'2
1. Η πρώτη στατιστική που έχουμε στη διάθεσή μας είναι του 1874. Πρό
κειται γ ια μια αναφορά-απάντηση της Ε φορείας των σχολείων της Κοζάνης
προς τον Ελληνικό Ε κπαιδευτικό Σύλλογο της Κωνσταντινούπολης, έγγραφ ο
το οποίο είναι δημοσιευμένο13 και μας παρέχει σημαντικές πληροφορίες για
τα εκπαιδευτικά πράγματα της μητρόπολης Σερβίων και Κοζάνης για όλες τις
πτυχές της. Σύμφωνα με τη στατιστική αυτή, λειτουργούν στην πόλη της Κο
ζάνης: α) η Δημοτική σχολή αρρένων. στην ο ποία φοιτούν 400 μαθητές και
διδάσκουν 2 δάσκαλοι και ένας μαθητής του σχολείου, β) η Δημοτική σχολή θη-
λέων με 150 μαθήτριες, η οποία αποτελούνταν α πό δύο τάξεις, την τάξη του
«Δημοτικού» και την τάξη του «Ελληνικού». Σε αυτό διδάσκει μια δασκάλα
και μια μαθήτρια τη ς.14 Η ύπαρξη των δύο τμημάτων φανερώνει ενδεχόμενη
διαφοροποίηση στο περιεχόμενο των μαθημάτων και διαφορετικό επίπεδο μόρ
φωσης στις δυο τάξεις, αλλά και υποδηλώνει, θεωρούμε, τη μη συμμετοχή των
γυναικώ ν στο «Ε λληνικό» σχολείο. Αξίζει να σημειωθεί ότι ξεχω ριστό σχο
λείο για τη φοίτηση των κοριτσιών φαίνεται να δημιουργήθηκε το 1862, ενώ το
1873, λίγα χρόνια πριν από την απογραφή, στεγάστηκε σε δικό του διδακτήριο,
γ) το Ελληνικό σχολείο το οποίο έχει 60 μαθητές, έχει 3 τάξεις, ενώ αναφέ-
ρεται η πρόθεση προσθήκης και τέταρτης. Σε αυτή διδάσκουν δύο δάσκαλοι
και ένας μαθητής του σχολείου. Το σύνολο των μαθητών είναι 610.
2. Για το ίδιο έτος ο Λ ιούφης15 πα ρουσ ιά ζει στο βιβλίο του γ ια την
ιστορία της Κοζάνης (1924) στατιστικά στοιχεία, σύμφωνα με τα οποία λει
τουργούν: α) η Ελληνική σχολή με 57 μαθητές, β) η Δημοτική σχολή αρρένων
με 276 μαθητές, γ) το Παρθεναγωγείο (χρησιμοποιεί εδώ μεταγενέστερο όρο
για το σχολείο των θηλέων), που αριθμεί 54 μαθήτριες, και δ) το Νηπιαγωγείο,
Υ πά ρχουν επ ίσ η ς α ρ ιθ μ η τικ ά δ εδ ο μ έν α γ ια τον μ α θ η τικ ό πλη θυσ μ ό, π ο υ α φ ο ρ ο ύ ν σ υ

γ κ ε κ ρ ιμ έ ν α σ χ ο λ εία τη ς πόλης, είτε γ ια σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν α σ χο λ ικ ά έτη ε ίτε γ ια μ ε γ α λ ύ
τε ρ ε ς χ ρ ο ν ικ έ ς περιόδους* βλ. Μ πουνόβ α ς, ό .π ., σ. 56. 199, 201.
Βλ. Λ. Δ άλλας. «Η Κ α τά σ τα σ η τη ς ε κ π α ίδ ε υ σ η ς τη ς π ε ρ ιο χ ή ς Κ οζάνης σ τ α τέλη το υ
19ου α ιώ ν α » , Ε λιμ εια κ ά 43 (1999) 133-138.
Η π α ρ ο υ σ ία μ α θ η τώ ν π ο υ δ ιδ ά σ κ ο υ ν κ α τ ά κ α ν ό ν α ω ς βοηθοί κ α ι ο ν ο μ ά ζο ν τα ι ‘π ρ ω -
τ ό σ χ ο λ ο ι’ μ α ς π α ρ α π έ μ π ε ι στην α λ λ η λ ο δ ιδ α κ τικ ή μ έ θ ο δ ο δ ιδ α σ κ α λ ία ς , π ο υ χ ρ η σ ι
μ ο π ο ιε ίτ α ι έ ω ς κ α ι το 1880, ό τα ν εισ ή χθη κ α ι ε π ικ ρ ά τ η σ ε η σ υ ν δ ιδ α κ τ ικ ή μ έ θ ο δ ο ς
δ ιδ α σ κ α λ ία ς.
Βλ. Π. Ν. Λ ιο ύ φ η ς. Ισ τ ο ρ ία τ η ς Κ οζά νης, Α θή να 1924, σ. 244. Τ α σ τ ο ιχ ε ία π α ρ ο υ
σ ιά ζ ο ν τα ι κ α ι σ τ ο Σ τ. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς, Ε κ π α ιδ ε υ τικ ή και κοινω νική δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα
το υ Ε λληνισμ ού τ α Μ ακεδονίας κ α τά τον τε λ ε υ τα ίο αιώ να τη ς το υ ρ κ ο κ ρ α τία ς , Θ εσ
σ α λονίκ η 1970.
σχολείο που δεν παρουσιάζεται στα προηγούμενα στοιχεία, με 194 νήπια. Κ ά

νοντας μια σύγκριση των δύο πληροφοριών, το σύνολο των μαθητών στην απο-
γραφή του Λιούφη είναι 581, δηλαδή 29 λιγότεροι α πό την προηγούμενη στα
τιστική. διαφορά που δεν θεωρούμε σημαντική. Η ποιοτική διαφοροποίηση εδώ
είναι αξιοσημείωτη. Δίνει πολύ μικρότερο αριθμό μαθητών στη Δημοτική σχολή
και το Παρθεναγωγείο, ενώ αναφέρει ένα μεγάλο αριθμό νηπίων, το φύλο των
οποίω ν δεν γνωρίζουμε, που φοιτούν στο Ν ηπιαγω γείο. Οι μαθητές της δη
μοτικής εκπαίδευσης και του νηπιαγωγείου είναι 524, και αντιστοιχούν στους
550 της προηγούμενης στατιστικής. Όσον αφ ορά την Ελληνική σχολή, οι
αριθμοί είναι παρόμοιοι.
3. Πολύ συνοπτικά και ελλιπή στοιχεία για την εκπαίδευση το έτος 1880-
1881 παρουσιάζει επίσης ο Λιούφης. που αναφέρει 700 μαθητές και μαθήτριες,
οι οποίοι -κ α ι είναι αυτή η σημαντικότερη πληροφορία που π α ρ α θ έτει- φοι
τούν σε 4 σχολεία, τα δύο από α υτά αρρένων και τα άλλα δύο θηλέων, χωρίς
όμως να μας δίνει άλλες πληροφορίες.16
4. Η επόμενη στατιστική που έχουμε στη διάθεσή μας είναι αυτή του
1885, και πα ρουσ ιά ζετα ι στη δημοσίευση των ανέκδοτων αρχείων του π ρ ο
ξενείου Ελασσόνας 1882-1912, που δημοσιεύτηκαν το 1994.w Πρόκειται για
μια αναλυτική παρουσίαση των σχολείων, των μαθητών και του εκπαιδευτικού
προσω πικού της πόλης. Σύμφωνα με αυτή, και όσον αφορά τον μαθητικό πλη
θυσμό, σημειώνουμε τα εξής σχολεία: α) Αστική σχολή αρρένων με 450 μ α
θητές και 9 δασκάλους σε 7 τάξεις (και 10 τμήματα), β) εξατάξιο Παρθενα
γω γείο με 140 μαθήτριες. 5 δασκάλες και έναν δάσκαλο, γ) Ημιγυμνάσιο με
73 μαθητές και 7 δασκάλους, δ) Ν ηπιαγω γείο με 322 νήπια και 2 δασκάλες
(μία γ ια τα α γόρ ια και μία για τα κορίτσια), κα ι ε) Ν ηπιαγω γείο και Παρ
θεναγωγείο με 127 μαθήτριες, από τις οποίες 118 είναι νήπια και 72 μαθήτριες
του δεύτερου αυτού Παρθεναγωγείου (για το οποίο δεν υπάρχουν πολλά στοι
χεία), διδάσκει δε μια δασκάλα. Δίνει ως συνολικό αριθμό ένα σύνολο 1.275
μαθητών στα σχολεία της πόλης, αριθμός που είναι πολύ μεγάλος, όχι μόνο σε
σχέση με τις στατιστικές που έχουμε στη διάθεσή μας αλλά και για το 1885.
Κυρίως όμως, η στατιστική αυτή, θεωρούμε ότι. όπω ς δημοσιεύτηκε, έχει χρο
νική αναντιστοιχία με άλλα στοιχεία που γνωρίζουμε ήδη. ώστε να προτείνουμε
ότι τα δεδομένα που παρουσιάζονται εδώ αντιστοιχούν τουλάχιστον σε μια δε
κα ετία α ργότερα (1895 ή 1896). Ε νδεικτικά, αναφέρουμε ότι η πληροφορία
πω ς ο Λιούφης είναι διευθυντής του Ημιγυμνασίου εκείνη τη χρονιά έρχεται
Λ ιούφ ης, ο'.π., σ. 249.

Βλ. Γ. Α δ ά μ ο ς, « Η Κ οζάνη μ έσ α α π ό τ α α ν έ κ δ ο τα α ρ χ ε ία το υ ελληνικού π ρ ο ξ ε ν ε ίο υ
Ε λ α σ σ ό να ς» . Δ υ τικ ο μ α κεδο νικ ά Γ ρ ά μ μ α τα 5 (1994) 37.
σε αντίθεση με το γεγονός ότι ο Λιούφης ήρθε στην Κοζάνη και ανέλαβε τη δι
εύθυνση του Ημιγυμνασίου το 1893. Το ίδιο συμβαίνει και με τη διευθύντρια
του Π αρθεναγω γείου Β. Στέφου. που ανέλαβε τη διεύθυνση του σχολείου το
1896. Τα στοιχεία αυτά συμπίπτουν με την περίοδο της μεγάλης ανάπτυξης της
εκπαίδευσης στην Κοζάνη, που ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1890.
5. Το 1896 δημοσιεύτηκε στη Θεσσαλονίκη η Σ τα τισ τικ ή των ελληνικών
σχολείω ν εν το ις Β ιλα ετίο ις Θ εσσ α λο νίκης και Β ιτολίω ν τη ς Μ α κ εδο νία ς
κ α τά το σχολικόν έ το ς 1894-95, που σώζεται στο ΙΜΧΑ. Αναφέρεται λοιπόν
η ύπαρξη: α) Αστικής σχολής με 400 μαθητές, β) Π αρθεναγω γείου και Νη
πιαγω γείου με συνολικά 470 μαθητές και μαθήτριες, και γ) Ημιγυμνασίου με
46 μαθητές. Αθροίζεται έτσι ένα σύνολο 916 μαθητών στα σχολεία της πόλης.
6. Μια ιδια ίτερα χρήσιμη στατιστική υπά ρχει στο Ιστορικό Αρχείο Κο
ζάνης. Πρόκειται για μια επιστολή του γυμνασιάρχη Π. Λιούφη στις 11.11.1897
προς τον αιδεσιμότατο «Ε πίτροπο» και τη «σεβαστή Εφορεία», ως απάντηση
σε έγγραφ ο προς αυτόν, με το οποίο του ζητούνταν πληροφορίες για τα όλα
σχολεία της Κοζάνης αλλά και του καζά. Σ ύμφ ω να με τα στοιχεία που π α
ραθέτει. λειτουργούν 4 σχολεία στην πόλη, και πιο συγκεκριμένα: α) Ν ηπια
γω γείο με 360 νήπια (200 αγόρια και 160 κορίτσια), β) Αστική σχολή αρρένων
με 400 μαθητές, γ) Παρθεναγωγείο με 220 μαθήτριες, και δ) Ημιγυμνάσιο με
46 μαθητές. Ο συνολικός αριθμός των μαθητών είναι 1.040. Θεωρούμε πω ς
είναι μια α ρ κετά ακριβής στατιστική παρουσίαση των σχολείων της πόλης
αλλά και των ελληνικών κοινοτήτων της περιοχής.18
7. Τρία χρόνια αργότερα (Σεπτ. 1900), το προξενείο Ελασσόνας αποστέλλει
προς το υπουργείο Εξωτερικών μια γενική έκθεση για όλη την περιφέρεια της δι
καιοδοσίας του.19 Στην έκθεση αυτή, όσον αφορά την Κοζάνη και ειδικότερα την
εκπαίδευση, αναφέρεται ότι: «Μ ετά μεσημβρίαν δε επισκεψάμην τα λίαν καλώς
κατηρτισμένα σχολεία της πόλεως ταύτης. Ήτοι το Νηπιαγωγείον, το Παρθενα-
γωγείον. την Αστική σχολή, το Σχολαρχείον και Ημιγυμνάσιον. εις α φοιτώσι 850
μαθηταί και μαθήτριαι». Συγκεκριμένα, φοιτούν: α) στο Νηπιαγωγείο 300 π ε
ρίπου αγόρια και κορίτσια, β) στο Παρθεναγωγείο 100 μαθήτριες (σε τρεις τά
ξεις σχολαρχείου και τέσσερις αστικής σχολής), γ) στην Αστική σχολή 350 ή και
περισσότεροι μαθητές σε τέσσερις τάξεις, και δ) στο Σχολαρχείο, με επιπλέον
τρεις τάξεις Γυμνασίου. 110 μαθητές. Γίνεται εδώ φανερός ο διαφορετικός τρόπος
με τον οποίο η έκθεση περιγράφει τα σχολεία, στην προσπάθεια, θεωρούμε, του
18 Βλ. επ ίσ η ς π α ρ ο υ σ ία σ η τω ν σ τ ο ιχ ε ίω ν τ η ς α π ο γ ρ α φ ή ς α υ τ ή ς σ το Θ. Ζ ά ρ α ς, « Η ε κ
π α ιδ ε υ τ ικ ή δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α σ τη ν Κ οζά νη κ α τ ά την τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ία » , Δ υ τικ ο μ α κ ε δ ο -
νικά Γ ρ ά μ μ α τα 2 (2 0 0 2 ) 418.
19 Α δά μ ος. ό.π., σ. 106.
γράφοντα, να αντιστοιχίσει τα σχολεία της Κοζάνης με αυτά του ελληνικού κρά

τους στη δομή τους. Σύμφωνα με την περιγραφή που γίνεται, το Παρθεναγω
γείο έχει 7 τάξεις, από τις οποίες τις τρεις τις ονομάζει αστικές και τις τέσσερις
τάξεις σχολαρχείου. Από την άλλη μεριά, αναφέρει ότι η Αστική σχολή είναι τε
τρατάξια, ενώ ήδη το σχολείο αυτό ήταν εξατάξιο. Αναφέρει, τέλος, ένα Σχο
λαρχείο. που πρόκειται πιθανότατα για τις μεγάλες τάξεις της Αστικής, στις
οποίες προσθέτει τρεις γυμνασιακές, όπως αναφέρει, τάξεις, αναπροσαρμόζοντας
έτσι και τον αριθμό των μαθητών. Πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι πρόκειται
για τη χρονιά που το Ημιγυμνάσιο αναβαθμίζεται και μετεξελίσσεται στο πλήρες
εξατάξιο γυμνάσιο, ώστε να προκαλεί σύγχυση ο τρόπος παρουσίασης των σχο
λείων της πόλης. Φοιτούν συνολικά 860 τουλάχιστον μαθητές και μαθήτριες.
8. Το σχολικό έτος 1900-1901 ο μαθητικός πληθυσμός σύμφωνα με την
ετήσια έκθεση των σχολείων της χρονιάς εκείνης έχει ως εξής: α) στην Αστική
σχολή αρρένων φοιτούν 542 μαθητές, εκ των οποίων οι 167 στην προκα τα ρ
κτική τάξη και οι υπόλοιποι 375 στην εξατάξια Αστική, β) στο Παρθεναγωγείο
φοιτούν 263 μαθήτριες, εκ των οποίων οι 106 στην προκαταρκτική τάξη και οι
υπόλοιπες 157 στο εξατάξιο Παρθεναγωγείο, και γ) το πλήρες εξατάξιο Γυ
μνάσιο με 94 μαθητές. Ο συνολικός αριθμός των μαθητών και μαθητριών είναι
899. Αρχικά, 0α π ρ έπ ει να σημειώσουμε ότι τ α στοιχεία είναι πα ρόμοια με
α υ τά της γενικής απογραφ ής του προξενείου Ελασσόνας του 1906, που π α
ρουσιάζεται π ιο κάτω. Το στοιχείο αυτό συνάδει με την προβληματική που
αναπτύχθηκε σχετικά με τους περιορισμούς που θέτει η παρουσίαση σ τα τι
στικών στοιχείων α πό διάφορες πηγές και για διάφορους λόγους.'20
9. Το 1902 εκδίδεται στην Κωνσταντινούπολη ο Π ίναξ γενικός των εν τη
ευρω παϊκή Τουρκία ελληνικών σχολείων, που σώζεται στο ΙΜΧΑ. Σύμφωνα με
τον πίνακα, υπάρχουν τρία σχολεία: α) η Α στική σχολή με 440 μαθητές, β) το
Παρθεναγωγείο με το Νηπιαγωγείο με 470 νήπια και μαθήτριες, και γ) το Γυ
μνάσιο με 60 μαθητές. Ο συνολικός αριθμός των μαθητών είναι 970. Θα άξιζε
ίσως να αναφερθεί ότι δίνεται ακριβώς ο ίδιος αριθμός μαθητών τόσο για την
Αστική όσο και για το Παρθεναγωγείο με τη στατιστική που εκδόθηκε το 1896
στη Θεσσαλονίκη, ενώ είναι επικαιροποιημένα τα στοιχεία γ ια το Γυμνάσιο,
όπου και οφείλεται η διαφορά που παρατηρείται στο συνολικό αριθμό μαθητών.
10. Σ τοιχεία γ ια τη σχολική χρονιά 1903-04 πα ρ ου σ ιά ζει ο Λ ιούφης.21
Σ ύμφ ω να με τα δεδομένα που πα ρα θέτει, σημειώνουμε τα εξής: α) Ν ηπια
20 Δ ημοτική βιβλιοθήκη Κ οζάνης, Φ ά κ ελο ς λ ε ιτο υ ρ γ ία ς σχολείω ν, υ π ο φ ά κ . Ζ', Ε τή σ ιες εκ

θ έ σ ε ις λ ε ιτ ο υ ρ γ ία ς σ χ ο λ είω ν 190 0 -1 9 0 1 . Τ α σ τ ο ιχ ε ία τ η ς ε ίν α ι δ η μ ο σ ιε υ μ έ ν α σ το
Ζ ά ρ α ς, ο'.π., σ. 418.
21 Λ ιούφ ης. ό.π.. σ. 269.
γω γείο με 120 νήπια, β) Παρθεναγωγείο με 193 μαθήτριες, γ) Αστική σχολή με

471 μαθητές, δ) Προκαταρκτική με 140 μαθητές, και ε) Γυμνάσιο με 120 μ α
θητές. Ο συνολικός αριθμός των μαθητών όλων των σχολείων είναι 1.044. ενώ
για πρώτη φορά παρατηρείται, με βάση τις υπάρχουσες στατιστικές, ξεχωριστή
προκαταρκτική τάξη, αφού ως τώ ρα είτε συνδεόταν με το Ν ηπιαγω γείο είτε
αναφερόταν ως τάξη προετοιμασίας για την Αστική και το Παρθεναγωγείο και
εντασσόταν στο πλαίσιο της λειτουργίας τους.
11. Το 1906 η «Επιτροπή προς ενίσχυση της Ελληνικής Εκκλησίας και Παι
δεία ς» ζητά από το προξενείο Ελασσόνας να προβεί. παράλληλα με τη γενική
απογραφ ή που διενεργεί, και στην απογραφ ή των ελληνικών σχολείων. Όσον
αφορά την Κοζάνη, δίνονται τα εξής στοιχεία για τον μαθητικό πληθυσμό: α)
η εξατάξια Αστική σχολή έχει 528 μαθητές, β) το εξατάξιο Παρθεναγωγείο 268
μαθήτριες, και γ) το εξατάξιο γυμνάσιο 94 μαθητές. Το σύνολο των μαθητών
είναι 891. Εδώ πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η απογραφή αυτή πρέπει να διε-
νεργήθηκε στις αρχές του 1905, αν όχι πιο νωρίς, γιατί στη διάρκεια της σχο
λικής χρονιάς 1905-1906 η Αστική σχολή χωρίστηκε σε δύο αστικές, λόγω του
μεγάλου αριθμού μαθητών. Εδώ θα πρ έπει να σημειώσουμε, επίσης, π ω ς δεν
αναφέρεται στην απογραφή η ύπαρξη Νηπιαγωγείου, όπω ς και στη στατιστική
με αρ. 8, και αυτό συμβαίνει γιατί πολλές φορές φαίνεται να αντικαθίσταται το
Νηπιαγωγείο από τη μεικτή προκαταρκτική τάξη, που είναι ενσωματωμένη στο
πλαίσιο είτε της Αστικής σχολής είτε του Παρθεναγωγείου.22
12. Τα τελευταία στοιχεία που δίνει ο Λιούφης23 παρουσιάζουν την κα
τάσταση των σχολείων του 1908. Σημειώνει λοιπόν: α) Ν ηπιαγω γείο με 240
νήπια, β) Α' Αστική σχολή με 329 μαθητές, γ) Β' Αστική σχολή με 230 μαθητές,
δ) Π αρθεναγωγείο με 247 μαθήτριες, και ε) Γυμνάσιο με 130 μαθητές, αθροί
ζοντας στο σύνολο 1.176 μαθητές και μαθήτριες στα σχολεία της πόλης.
13. Τέλος, σύμφωνα με τον Ο δηγό τη ς Ε λλά δ ο ς του Ν. Ιγγλέση24 του 1910
λειτουργούν: α) Νηπιαγωγείο με 400 νήπια και δυο διδασκάλισσες. β) δύο εξα
τάξιες Αστικές Σχολές με 594 μαθητές συνολικά και 11 διδασκάλους, γ) εξα
τάξιο Π αρθεναγωγείο με 315 μαθήτριες και 7 διδασκάλισσες, δ) Γυμνάσιο με
118 μαθητές, 32 μαθήτριες και 8 καθηγητές. Ο συνολικός αριθμός των μαθητών
πα ρ ο υ σ ιά ζετα ι ιδια ίτερ α αυξημένος και ανέρχεται στους 1.459. Αναφέρει,
τέλος, και τη λειτουργία νυχτερινής σχολής με 140 μαθητές και 4 διδασκάλους.
22 Α δά μ ος, δ .π ., σ. 246.
23 Λ ιούφ ης, δ .π ., σ. 278.
24 Γ. Χ α τζη κ υ ρ ια κ ό ς, « Μ α κ εδ ο ν ία μ ε τ ά το υ π α ρ α κ ε ιμ έ ν ο υ τμ ή μ α το ς τη ς Θ ρ ά κη ς», στο:
Ν. Ιγγλέσ ης, Ο δηγός τη ς Ε λλά δ ο ς, α π ά ο η ς τ η ς Μ α κεδονία ς, τ η ς Μ ιχρ ά ς Α σ ία ς μ ε τ ά
τω ν νήσων τ ο υ Α ρ χ ιπ ε λ ά γ ο υ ς και τω ν νήσων Κ ρ ή τη ς -Κ ύ π ρ ο υ -Σ ά μ ο υ , έ τ ο ς Γ , τ. 1:
1910-1911. τμ . 2. σ. 79-80.
Το 1912. λίγο πριν α π ό την απελευθέρωση, η Κοζάνη έχει τρεις Αστικές

σχολές αρρένων. στοιχείο που δείχνει κυρίως την ανάπτυξη της εκπαίδευσης
των αγοριώ ν. Πιο συγκεκριμένα, λειτουργούν η εξα τά ξια Κεντρική Αστική
Σχολή, η εξατάξια Αστική Σχολή του Αγίου Νικολάου και η τετρατάξια Αστική
Σχολή του Προφήτη Ηλία. που ιδρύθηκε ένα χρόνο πριν, το 1911. Αντίθετα, εξα
κολουθεί να λειτουργεί ένα μόνο Παρθεναγωγείο, όπω ς και προηγουμένως (το
δεύτερο θα ιδρυθεί το 1914). Τέλος, λειτουργεί το Γυμνάσιο, στο οποίο φοι
τούν, ήδη α π ό την αρχή της λειτουργίας του το 1900. τόσο α γόρ ια όσο και
κορίτσια.25 Γενικότερα, φαίνεται πω ς υπάρχει σημαντική εκπαιδευτική υ π ο
δομή. τόσο κτηριακή όσο και σε έμψυχο δυναμικό, μαθητών/μαθητριών και δι
δασκόντων, πάνω στην οποία θα στηριχτεί η εκπαίδευση στην Κοζάνη μετά
την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος.
II. Η εκ π α ίδ ευ σ η στην ευρ ύτερ η περιοχή τη ς Κ οζάνης
Μέσα στο πλαίσιο της γενικότερης ανάπτυξης της εκπαίδευσης, άρχισαν να

λειτουργούν από τα μέσα του 19ου αι. κ.ε. σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης σε
μικρότερους οικισμούς της περιοχής, στοιχείο που μπορούμε να το συσχετίσουμε
με την ανάπτυξη της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Κοζάνη και την « π α ρ α
γω γή» γραμματοδιδασκάλων για την ύπαιθρο. Γενικότερο κριτήριο, βέβαια, απο
τελεί η εύρυθμη λειτουργία των οικισμών αυτών σε οικονομικό και κοινωνικό
επίπεδο. Η ανάγκη δε μόρφωσης των πληθυσμών της υπαίθρου και η αναγνώ
ρισή της α πό τους ίδιους, είτε ως πνευματική ανάγκη είτε ως δυνατότητα οι
κονομικής και κοινωνικής αναβάθμισης, είναι θέμα που ξεφεύγει από τα όρια
της μελέτης αυτής. Αποτελεί, ωστόσο, ένα βασικό στοιχείο στη διερεύνηση του
αλφαβητισμού και της μορφής και έντασης που πήρε η επέκταση του δικτύου
εκπαίδευσης στη μακεδονική ύπαιθρο την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Τα ελληνικά χωριά της περιοχής βρίσκονται νότια και νοτιοδυτικά της πόλης.
Είναι οι οικισμοί που. μαζί με αρκετούς οικισμούς με μουσουλμανικό πληθυσμό,
ανήκαν διοικητικά στον καζά Κοζάνης (όρος που αντιστοιχεί στην «επαρχία»).
Σήμερα οι οικισμοί αυτοί, με το ίδιο ή με διαφορετικό όνομα, ανήκουν στον πρό
σφατα δημιουργηθέντα Δήμο Κοζάνης, τα όρια του οποίου αντιστοιχούν σε αρ
κετά μεγάλο βαθμό με τα όρια του καζά Κοζάνης εκείνης της εποχής.
Τα λίγα στατιστικά στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας αφορούν την
περίοδο από το 1894 κ.ε. Για την προηγούμενη περίοδο υπάρχει η αναφορά
25 Την π ε ρ ίο δ ο 1901-1913 γ ρ ά φ τη κ α ν σ το Γ υ μ ν ά σ ιο 87 κ ο ρ ίτσ ια , α π ο τ ε λ ώ ν τ α ς τ ο 16%

τω ν ε γ γ ρ α φ ώ ν εκ είνη ς τη ς π ερ ιόδου· βλ. Μ πουνόβ α ς, ο .π ., σ. 76.
348 ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΠΟΤΝΟΒΑΣ
της επιστολής του 1874, που αναφέρεται στην ύπαρξη γραμματοδιδασκαλείω ν

σε χωριά της περιοχής, τα οποία ωστόσο δεν αναφέρονται.
1. Τα στοιχεία του 1894 είναι από τη στατιστική που δημοσιεύτηκε στη

Θεσσαλονίκη το 1896 και παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα.
Πίν. Α. Ελληνικά σχολεία των οικισμών της υπαίθρου του καζά Κοζάνης. 1894.
Ο ικ ισ μ ό ς Τ ύ π ο ς σ χ ο λ ε ίο υ Α ρ . Μ α θ η τώ ν Α ρ . Δ α σ κ ά λ ω ν
Γκόμπλιτσα (Κρόκος) Αστική σχολή 60 1
Άνω Βάνιτσα (Άνω Κώμη) Γραμματοδιδασκαλείο 15 1
Κάτω Βάνιτσα (Κ. Κώμη) » » 15 1
Σπούρτα (Καρυδίτσα) » » 22 1
Ραδοβίστα (Ροδιανή) » » 25 1
Καισαρειά » » 20 1
Βελίστι (Αευκοπηγή) » » 40 1
Σύνολο 7 197 7
Σύμφω να με τα στοιχεία του πίνακα λειτουργούν ελληνικά σχολεία σε επ τά

οικισμούς, ο μεγαλύτερος των οποίων είναι η Γκόμπλιτσα, αφού έχει και τον με
γαλύτερο αριθμό μαθητών, ενώ το σχολείο της χαρακτηρίζεται «Αστική Σχολή»,
στοιχείο που σχετίζεται φυσικά όχι μόνο με τον αριθμό των μαθητών αλλά και
των τάξεων. Ο συνολικός αριθμός όλων των μαθητών του καζά είναι 1.113.
2. Ωστόσο, μια διαφορετική και, θεωρούμε πιο ακριβή, εικόνα της εκ
παιδευτικής κατάστασης στην περιοχή παρέχει η επιστολή του γυμνασιάρχη
Π. Λιούφη του 1897, ο οποίος και θα είχε μια συνολική εικόνα της εκπα ιδευ
τικής κατάστασης της περιοχής την οποία επόπτευε.
Πίν. Β. Ελληνικά σχολεία των οικισμών της υπαίθρου του καζά Κοζάνης 1897.
Ο ικ ισ μ ό ς Τ ύ π ο ς σ χ ο λ ε ίο υ Α ρ . Μ α θ η τώ ν Α ρ . Δ α σ κ ά λ ω ν
Γκόμπλιτσα (Κρόκος) Αστική σχολή 60 4
Κάλλιανη (Αιανή) Δημοτική σχολή 50 4
Άνω Βάνιτσα (Άνω Κόψη) Γραμματοδιδασκαλείο 20 2
Κάτω Βάνιτσα (Κ. Κώμη) » » 15 2
Σπούρτα (Καρυδίτσα) » » 15 2
Ραδοβίστα (Ροδιανή) » » 20 3
Καισαρειά » » 15 2
Αγία Παρασκευή » » 12 2
Βελίστι (Λευκοπηγή) » » 18 2
Η Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η Σ Τ Η Ν Κ Ο ΖΑ Ν Η (1 8 30-1912) 349
Γίνεται σαφ ές α πό τα στοιχεία που δίνει ο πρώ τος πίνα κα ς ότι τρία χρόνια
αργότερα παρουσιάζεται μια αρκετά διαφορετική εικόνα. Κ αταρχάς, πρέπει
να σημειώσουμε ότι προστίθενται άλλοι δύο οικισμοί, η Αγία Παρασκευή και
η γειτονική της Κάλλιανη, ένας μεγάλος οικισμός, που δεν θα δικαιολογούσε την
απουσία σχολείου τρία χρόνια πριν. Μπορεί, ωστόσο, αυτό να οφειλόταν σε συ
γκυριακούς τοπικής εμβέλειας λόγους, κυρίως οικονομικούς, που όχι σπάνια
είχαν ως αποτέλεσμα τη διακοπή της λειτουργίας των σχολείων της υπαίθρου.
0 τύπος του σχολείου σχετίζεται, όπως αναφέρθηκε ήδη. με τον αριθμό των μα
θητών, των τάξεων αλλά και των δασκάλων, οι οποίοι είναι πολύ περισσότεροι
από ό.τι στον πρώτο πίνακα αλλά και από τη συνήθη πρακτική να αντιστοιχεί
ένας δάσκαλος σε κάθε γραμματοδιδασκαλείο. Εδώ αναφέρονται να διδάσκουν
συνολικά 23 δάσκαλοι. Σε κανένα δε από τα σχολεία δεν διδάσκει μόνο ένας·
συνήθως είναι δύο, ενώ στα δύο μεγάλα σχολεία τέσσερις. Ο συνολικός αριθμός
των μαθητών σε όλα τα σχολεία του καζά ανέρχεται σε 1.265.
3. Η στατιστική των σχολείων που εκδόθηκε στην Κ ωνσταντινούπολη το
1902 δίνει την π α ρ α κ ά τω εικόνα της εκ π α ιδευ τικ ή ς κα τά σ τασ ης του καζά
Κοζάνης:
Πίν. Γ. Ελληνικά σχολεία των οικισμών της υπαίθρου του καζά Κοζάνης. 1902.
Οικισμός Τύπος σχολείου Αρ. Μαθητών Αρ. Δασκάλων

Άνω Βάνιτσα Γραμματοδιδασκαλείο 20 1
Κάτω Βάνιτσα Γραμματοδιδασκαλείο 15 1
Βελίστι Γραμματοδιδασκαλείο 40 1
Γ κόμπλιτσα Αστικό σχολείο 60 1
Κάλλιανη Γραμματοδιδασκαλείο 23 1
Καισαρεία Γραμματοδιδασκαλείο 20 1
Σπούρτα Γραμματοδιδασκαλείο 25 1
Ραδοβίστα Γραμματοδιδασκαλείο 25 1
Μηλιδαίνη* Γραμματοδιδασκαλείο 10 1
Στη στατιστική αυτή αναφέρονται εννέα χωριά του καζά Κοζάνης, στα οποία λει
τουργούν ελληνικά σχολεία. Σε σύγκριση με την προηγούμενη απογραφή του
1897. δεν αναγράφεται ο οικισμός της Αγίας Παρασκευής, στον οποίο πιθανόν να
μη λειτούργησε σχολείο την περίοδο της απογραφής. ενώ αντίθετα αναφέρεται
ο οικισμός με το όνομα Μηλιδαίνη. Δεν έχει καταγραφεί οικισμός με το όνομα
αυτό στο σαντζάκι Σερβίων, και ίσως να αναφέρεται στον οικισμό Μηλωτίνη (σημ.
Μηλιά), στον οποίο λειτουργεί σχολείο, σύμφωνα με την επόμενη απογραφή. αυτή
του 1906. Οι μαθητές όλων των σχολείων του καζά ανέρχονται σε 1.208.
350 Γ ΙΑ Ν Ν Η Σ Μ ΠΟΥΝΟΒΑΣ
4. Το 1906 η απογραφή που διενεργεί το προξενείο Ελασσόνας δίνει την

ακόλουθη εικόνα για τα σχολεία του καζά Κοζάνης:
Πίν. Δ. Ελληνικά σχολεία των οικισμών της υπαίθρου του καζά Κοζάνης, 1906.
Οικισμός Τύπος σχολείου Αρ. τάξεων Αρ. Μαθητών Αρ. Δασκάλων

Γκόμπλιτσα Αστική σχολή 4 (Α. Β. Γ, Ε) 57 1
Σπούρτα Γραμματοδιδασκαλείο 3 (Α. Β. Γ) 10 1
Ραδοβίστη Δημοτική σχολή 4 (Α. Β. Γ. Δ) 14 1
Βελίστι Δημοτική σχολή 3 (Α. Β. Γ) 20 1
Κάτω Βόνιτσα Γραμματοδιδασκαλείο 4 (Α. Β, Γ, Δ) 9 1
Άνω Βάνιτσα Γραμματοδιδασκαλείο 11 1
Καισαρειά Γραμματοδιδασκαλείο 15 1
Κάλλιανη Γραμματοδιδασκαλείο 3 (Α. Β. Γ) 23 1
Μηλωτίνη Γραμματοδιδασκαλείο 10 1
Σύνολο 9 - 169 9
Τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας για το 1906 αναφ έρονται σε εννέα
οικισμούς του καζά. στους οποίου ς υπά ρχουν ελληνικά σχολεία. Δεν ανα-
φ έρ ετα ι και στην περίπτω σ η αυτή ο οικισμός της Α γίας Π αρασκευής. Για
πρώ τη φορά, στη στατιστική αυτή αναφ έρονται τα ονόματα των δασκάλων
των σχολείων, ενώ γ ια ορισμένους α πό αυτούς αναφ έρονται και οι σπουδές
τους. Α ντίθετα με τα στοιχεία του 1897, όπω ς έχει αναφ ερθεί, σε όλες τις
άλλες στατιστικές, όπω ς και στην παρούσα, α να φ έρετα ι ένας γρ α μ μ α το δ ι
δά σ κ α λος στο σχολείο κάθε οικισμού. Ιδ ια ίτερ α ενδια φ έρον αλλά και μη
αναμενόμενο στοιχείο της α πογρ α φ ή ς αυτής είναι ότι δίνει συνολικά μικρό
αριθμό μαθητών, το μικρότερο α π ό όλες τις προηγούμενες σ τα τισ τικές που
πα ρ ο υσ ιά σ τη κα ν. Οι μαθητές όλων τω ν σχολείων του καζά α νέρχονται σε
1.050, που αποτελεί επίσης τον μικρότερο αριθμό μαθητών στα στοιχεία που
αφορούν όλα τα σχολεία του καζά.
5. Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση των στατιστικών στοιχείων, θα α να
φερθούμε σε ένα πίνακα σχολείων στη Μακεδονία, όπου παρουσιάζονται για
κάθε καζά ξεχωριστά ο αριθμός των σχολείων, των δασκάλων και των μαθητών
όλων των εθνοτήτων το 1908.26 Σύμφωνα με αυτόν, στον καζά Κοζάνης, όπου
υπάρχουν μόνο ελληνικά σχολεία, αθροίζονται 14 σχολεία, και. υπολογίζοντας
ότι τα 5 από αυτά βρίσκονται στην πόλη της Κοζάνης (Νηπιαγωγείο, Α' Αστική
Βλ. τον πίν.: «Ελληνικά, Βουλγαρικά, Ρωμανικά και Σέρβικά σχολεία εν Μακεδονία
εν τοις νομοίς Θεσσαλονίκης και Μοναστηριού», Μακεδονικόν Ημερολόγιον [Παμ-
μακεδονικός Σύλλογος] 1 (Αθήνα 1908) 385.
Η Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η Σ Τ Η Ν Κ Ο ΖΑ Ν Η (1 8 30-1912) 351
σχολή. Β' Αστική σχολή. Π αρθεναγω γείο και Γυμνάσιο), τα υπόλοιπα 9 βρί
σκονται σε αντίστοιχους 9 οικισμούς του καζά. Αναγράφονται επίσης 29 συ
νολικά δάσκαλοι και ένα σύνολο 1.226 μαθητών και μαθητριών στα σχολεία
της πόλης και των χωριών αθροιστικά.
Σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τα - Δ ιαπιστώ σεις
Με βάση τα στατιστικά δεδομένα που παρατέθηκαν θα προχωρήσουμε σε ορι

σμένες γενικ ές παρατηρήσεις. Φαίνεται, καταρχάς. ότι διαχρονικά ο αριθμός
των μαθητών αυξάνεται, αν και όχι σταθερά, την περίοδο που μελετούμε, κυ
ρίω ς στην πρω τοβά θμ ια εκπαίδευση και ειδικότερα α π ό το 1890 και μετά.
Όσον αφ ορά τη γυ να ικ εία εκπαίδευση, π α ρ ’ όλη την α νά πτυξή της, εξακο
λουθεί να υ π ο λ είπ ετα ι σημαντικά σ υ γκριτικά με τον αριθμό των μαθητών.
Επίσης, είναι αξιοσημείωτη η αύξηση του μαθητικού πληθυσμού στη δευ τε
ροβάθμια εκπαίδευση α πό τη στιγμή που αναγνωρίστηκε το πλήρες εξατάξιο
γυμνάσιο και αξίζει να σημειωθεί η συμμετοχή των κορίτσιών σε αυτό. Αυ
ξάνεται δε σημαντικά ο αριθμός των διδασκόντων στα σχολεία, διδασκάλων,
διδασκαλισσών και καθηγητών, καθώς άλλωστε αλλάζει και η μέθοδος διδα
σκαλίας που χρησιμοποιείται, και αναβαθμίζεται έτσι η εκπαίδευση. Θα πρέπει
λοιπόν να συνδέσουμε την όποια ποσοτική αύξηση, α πό τη μια μεριά, με ποι
οτικά χαρακτηριστικά της εκπαίδευσης και. από την άλλη, με τα δημογραφικά
στοιχεία του γενικού πληθυσμού τόσο της πόλης όσο και του καζά. Γενικότερα,
η αύξηση στην πρόσβαση στην εκπαίδευση σημαίνει και αντίστοιχη μείωση του
αναλφαβητισμού, ενώ θα πρέπει να συσχετίσουμε την απόφαση για φοίτηση
στο σχολείο με κριτήρια τόσο οικονομικά όσο και πολιτισμικά. Κρίσιμα στοι
χεία, όπω ς το ποσοστό των μαθητών και μαθητριών που ολοκληρώνουν το σχο
λείο και δίνουν μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα, είναι χρήσιμα, αλλά δεν είναι
εύκολο να διαπιστωθούν.
Η παρουσίαση στατιστικώ ν δεδομένων γ ια την εκπαίδευση στη Μ ακε
δονία την περίοδο της Τουρκοκρατίας είναι μια συνηθισμένη πρα κτική στη
βιβλιογραφία γ ια την περιγραφή της εκπαιδευτικής κατάστασης της περιοχής
που κάθε φορά μελετάται. Γίνεται, ωστόσο, σαφές πω ς κρίνεται απαραίτητη
η συγκριτική τους παρουσίαση, τόσο διαχρονικά όσο και συγχρονικά, και η π ε
ραιτέρω επ εξερ γα σ ία τους, καθώς υπάρχουν πολλές διαφ οροποιήσεις τόσο
στην ορολογία που χρησιμοποιείται όσο και σε ποσοτικά αλλά και ποιοτικά
στοιχεία που αφορούν το πραγματικό επίπεδο των σχολείων που πα ρουσιά
ζουν. Κρίνεται, επίσης, σκόπιμο πω ς π ρ έπ ει να ληφθεί υπόψιν ότι πρόκειται
γ ια στατιστικές ενδείξεις που έχουν σχέση με τη συγκυρία, οικονομική αλλά
ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΠΟΥΝΟΒΑΣ
352
και πολιτική της εποΧήζ σζ τοπικό αλλά και σε γενικότερο επίπεδο, καθώ ς
επίσης και η σκοπιμότητα της συγγραφής και παρουσίασής τους, λαμβάνοντας
υπόψιν τον τόπο, τον χρόνο και τον συντάκτη της. Η εύρεση και διερεύνηση
νέων πηγών μπορεί ασφαλώς να συμβάλει στην πιο ακριβή περιγραφή και συ
νακόλουθα στην ερμηνεία και εξαγωγή πιο ασφαλών συμπερασμάτων.
Μαριάννα Μαλούτα
Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ:

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΠΕΝΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ (1862-1912)
Το Παρθεναγωγείο της Κοζάνης βάσει ανέκδοτων εγγράφων*
"Ολοι χωρϊζ έξαίρεσιν έχουν χρέος να ήξεύρουν γράμματα. Ή πατρίς

έχει νά καταστήση σχολεία εις δλα τα χωρία διά τα άρσενικά καί θη
λυκά παιδία. Έκ των γραμμάτων γεννάται ή προκοπή με την οποίαν
λάμπουν τα ελεύθερα έθνη}
Η π α ρ α π ά νω ρήση του Ρήγα αποτελεί τη σημαντικότερη παρακαταθήκη της

εξέλιξης της γυναικείας εκπαίδευσης στο τέλος της οθωμανικής κυριαρχίας στον
ελληνικό χώρο καθώς και στο υπό ίδρυσιν ελληνικό κράτος. Η νοοτροπία και
τα στερεότυπα για τη θέση της γυναίκας που υιοθετούνταν α πό την ελληνική
κοινωνία στις αρχές του 19ου αι. απέδιδαν στη γυναίκα δευτερεύοντα ρόλο σε
σχέση με τον άνδρα. Έ τσι, βάσει της παραπάνω άποψης, ως προορισμός της γυ
ναίκας θεωρούνταν η οικογενειακή εστία και η ενασχόληση με τα του οίκου.2
Κατά συνέπεια, κάθε εμπλοκή της γυναίκας στην εκπαίδευση θεωρούνταν ανώ
φελη ενέργεια, ενώ η εκπαίδευση των κορασίδων στο νέο ελληνικό κράτος στό
χευε στην εκπαίδευση των κορασίδων ως μελλοντικών οικοκυρών ή. στην κα
λύτερη περίπτωση, στην εκπαίδευση μελλοντικών διδασκαλισσών.
Η εμφάνιση γυναικών στην εκπαίδευση στον ελληνικό χώρο παρατηρείται
πρ ο ς το τέλος του 18ου αι.. αρχικά στον ιδιω τικό χώρο και όχι οργανωμένα,
με την πρόσληψη οικοδιδασκάλων από εύπορες οικογένειες Φαναριωτών, που
επιθυμούσαν να παρέχουν στις κόρες τους μόρφωση, ενώ φρόντιζαν ιδιαίτερα
Ευχαριστώ θερμά τον Γιάννη Μπουνόβα για την ουσιαστική συμβολή, ώστε να λάβει
η εργασία την τελική της μορφή.
Λ. Βρανουσης, Ρήγας Βελεστινλής Φεραίος. Άπαντα , στο: Άπαντα των Νεοελλήνων
Κ/^ασσικών, τ. 2, Αθήνα 1968, σ. 691.
Βλ. την αναλυτική μελέτη Αλεξάνδρα Μπακαλάκη - Ελένη Ελεγμίτου, Η εκπαίδευση
«εις τα του οίκου» και τα γυναικεία καθήκοντα. Από την ίδρυση του ελληνικού κρά
τους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, [Ιστ. Αρχείο Ελλην. Νεολαίας], Αθήνα 1987·
επίσης, Ελένη Φουρναράκη, Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών. Ελληνικοί προ
βληματισμοί (1830-1910). Ένα ανθολόγιο, [Ιστ. Αρχείο Ελλην. Νεολαίας], Αθήνα 1987.
354 ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΜΑΑΟΤΤΑ
γ ια τη γλωσσομάθεια.^ Εξαλλοι), οι ίδιοι οι Φ αναριώτες, ως έμποροι ή υ π ά λ

ληλοι χ α ι α ξιω μ α τοόχοι στη διοίκηση της 1 ψηλής Πόλης, ήσαν γλω σ σ ομ α
θείς, λόγω των αναγκώ ν ποο α πέρρεα ν α πό τις δραστηριότητες τους, αλλά
και λόγω τοο πολοπολιτισμικοό περιβάλλοντος της Κ ωνσταντινούπολης και
των μεγάλων αστικών κέντρων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Σμύρνη, Βου
κουρέστι. Ιάσιο κλπ.), όπου διαβιούσαν. Εκτός α πό τη στοιχειώδη εκπαίδευση,
σε κάποιες φαναριώ τικες οικογένειες τα θήλεα μέλη ελάμβαναν μια ευρύτερη
γυ να ικ εία μόρφωση, με α ντιπρ οσ ω πευτικά μ αθήμ ατα τα αρχαία Ελληνικά,
την ιστορία, τα γαλλικά, τη ζω γραφική. Ε νας δεύ τερ ος π α ρ ά γο ν τα ς που
ώθησε τη γυ να ικ εία εκπαίδευση, σε ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο αυτή τη
φορά, ήταν η επαφή των ελλήνων αποδήμων με τις αστικές κοινωνίες της Δυτ.
και Κεντρ. Ευρώπης, οι οποίοι μετέφεραν νέες φιλελεύθερες ιδέες στη γενέ
τειρα. Έ να ς τρίτος γενικότερος π α ρ ά γο ντα ς υπήρξε, βέβαια, η υπεράσπιση
των δικαιω μάτω ν του ατόμου, που α πέρρεε α π ό τις ιδέες του νεοελληνικού
Διαφωτισμού αλλά και από το πνεύμα της ελευθερίας που προωθήθηκε από
το ίδιο το γεγονός της ελληνικής Επανάστασης.
Πριν α π ό το 1821 δεν μαρτυρούντα ι μαθήτριες στα ελληνικά σχολεία.
Στο υπό ίδρυσιν ελληνικό κράτος η «Φ ιλόμουσος Ε τα ιρ εία » ίδρυσε το 1825
στην Αθήνα το πρ ώ το ελληνικό σχολείο γ ια κορίτσια, υλοποιώ ντας έτσι τη
διακήρυξη της 27Τ'ς Απρ. 1822 της Π ελοποννησιακής Γ ερουσίας π ερ ί π ρ ο
τροπής στους γονείς γ ια εκπαίδευση των αγοριώ ν και των κοριτσιών τους.4
Έ να άλλο σχολείο θηλέων που λειτούργησε το 1826 στο Ν αύπλιο ιδρύθηκε
με τη βοήθεια της «Φ ιλανθρω πικής Ε τα ιρεία ς», η οποία υποστηριζόταν α πό
την κυβέρνηση Κ αποδίστρια. Το 1831 αποτελεί σημαντική χρονιά γ ια τη γ υ
να ικ εία μέση εκπα ίδευ σ η στην Ε λλάδα, καθώ ς ιδρύονται τρία « α νώ τερ α »
σχολεία γ ια κορίτσια, με κοινή συνισταμένη ότι α) οι ιδρυτές τους είναι ξένοι,
και β) κοινές επιδιώ ξεις τους είναι η μόρφωση των κοριτσιών από εύπορες
οικογένειες αλλά και η προετοιμασία τους γ ια την άσκηση του επαγγέλματος
της δα σκά λα ς. Το 1837 κ α τα γρ ά φ ο ντα ι ως τύ π ο ι σχολείων γυ να ικ εία ς εκ
π α ίδ ευ σ η ς τα σχολεία τω ν κοριτσιώ ν, τα α λλη λοδιδα κτικά και τα « α ν ώ
τερα ». Τα «α νώ τερα σχολεία Κ ορασίων» βρίσκονταν μια βαθμίδα πιο πάνω
α π ό τη δημοτική εκπα ίδευ σ η . Το 1854 ιδρύ οντα ι γ ια πρώ τη φορά στην
Ελλάδα τα «Π αρθεναγω γεία», το 1855 τα «Ελληνικά σχολεία κορασίων» και
Βλ. Σ ιδ η ρ ο ύ λ α Ζ ιώ γ ο υ -Κ α ρ α σ τ ε ρ γ ίο υ , Η Μ έση Ε κ π α ίδ ε υ σ η τω ν κοριτσιώ ν σ τη ν

Ε λ λ ά δ α (1830-1893 λ [Ιστ. Α ρχείο Ελλην. Ν εολα ίας], Α θήνα 1986, σ. 20-22.
Γ ια τ ις α π α ρ χ έ ς τη ς γ υ ν α ικ ε ία ς ε κ π α ίδ ε υ σ η ς σ τον ν εό τερ ο Ε λληνισμό βλ. Ζ ιώ γο υ -Κ α -
ρ α σ τερ γίο υ , ό.π.. Μ π α κ α λ ά κ η - Ε λ εγμ ίτο υ , ό .π ., κ α ι Φ ουρναράκη, ό.π., α π ό ό π ο υ κ α ι
τ α σ χ ετικ ά σ το ιχεία .
Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 355
το 1858 τα «Π α ρ θενα γω γεία ιδιω τικά μέσης εκ π α ιδεύ σ εω ς» . Έ τσι, δ ια π ι

στώ νεται σταδιακή πρόοδος της γυ να ικ εία ς ελληνικής εκπαίδευσης, με πιο
χαμηλή όμως ποιοτική εκπαίδευση στα Π αρθεναγω γεία, αφού στόχος τους
ήταν πρω τίσ τω ς η μόρφωση της μελλοντικής «οικοδέσποινας».
Τα αναλυτικά και ωρολόγια προγρά μμ α τα των σχολείων αυτών ήταν εμ-
φ ανώ ς προσα ρμοσ μ ένα σ τις α νά γκ ες της εκ π α ιδ ευ τικ ή ς πολιτικής της γ υ
να ικ εία ς εκπα ίδευσ η ς, με έντονη π α ρ ο υ σ ία της δ ιδα σ κ α λ ία ς της ξένης
γλώσσας,5 και ιδιαίτερα των γαλλικών, μάθημα που από το 1864 έως το 1870
παρουσίασε αυξητική διδακτική τάση στο ωρολόγιο πρόγραμμα. Το γεγονός,
πιθανώ ς, α νά γετα ι στο νέο πνεύ μ α της ελληνικής εκ π α ιδευ τικ ή ς πολιτικής,
π ο υ επιτά σ σ ει εναρμονισμό με την ευρω παϊκή εκπαίδευση, η οποία α π α ι
τούσε μια πολυσύνθετη εκπα ιδευτική μόρφωση, με ξένες γλώσσες, μουσική
και καλούς τρόπους, π ου διδάσ κοντα ν μέσω της επισ τή μ ης της Π α ιδα γω
γικής. Δεν ήταν καθόλου τυχαία, εξάλλου, η πρόσληψη γα λλ ίδα ς δασκάλας,
με στόχο να εμφυσήσει με τη διδακτική της μεθοδολογία την πολιτισμική διά
σταση της ξένης γλώ σσας στις μαθήτριες του Π αρθεναγω γείου της «Φ ιλεκ
πα ιδευτική ς Ε ταιρείας».
Στον μακεδονικό χώρο τα εκ π α ιδευ τή ρ ια θηλέων ή Π αρθεναγω γεία
έκαναν την εμφάνισή τους στη δεκαετία του 1850, σε μια εποχή μεγάλης οι
κονομικής δυσχέρειας γ ια την ελληνική κοινωνία. Το πρώ το Π αρθεναγω γείο
στη Δυτ. Μ ακεδονία ήταν το Π αρθεναγω γείο Κ αστοριάς, ως σχολείο «σ τοι
χειώ δους εκπαίδευσης», με έναρξη λειτουργίας το 1860. έχοντας ως πρότυπο
το Αρσάκειο.6
Το Π α ρθεναγω γείο Κ οζάνης 1862-1912
Στην Κοζάνη η γυ να ικ εία εκπα ίδευσ η πιθανόν εγκαινιάστηκε πριν α π ό το

1862, χω ρίς να υπάρχει ιδιαίτερο σχολείο κορασίδων, ενώ τ α θήλεα συνεδι-
δά σκο ντο τοις ά ρρεσιν? φοιτούσαν δηλ. στο αστικό σχολείο, το οποίο πρέπει
να θεωρείται μεικτό. Το 1862 ιδρύθηκε Παρθεναγωγείο με πρώτη διευθύντρια
Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας ε τώ ν δ ύ ο . Α π ό 29 Δ εκ. 1863 μ έ χ ρ ις 28

Μ αρτ. 1865, τ υ π . X. Ν ικ ο λ α ΐδο υ Φ ιλ α δελ φ έω ς, Α θήνα 1865 σ. 6 4-65.
Σ ο φ ία Η λιά δου-Τ άχου, Η Εκπαίδευση στη Δυτική και Βόρεια ιΜακεδονία 1840-1914.
Θ εσσ αλονίκη 2003, σ. 115.
Βλ. Π. Ν. Λ ιο ύ φ η ς. Ιστορία της Κοζάνης. Α θή να 1924. σ. 110, σημ. 1. Ε π ίσ η ς.
Γ ιάν. Μ π ουνόβ α ς, Εκπαίδευση και Τοπική κοινωνία. [Ινστ. Β ιβλίου κ α ι Α νάγνω σης].
Κ οζάνη 2000. σ. 53, σημ. 80· στο ίδιο. σ. 153-163. α ν α λ υ τ ικ ά σ το ιχεία γ ια τη γ υ ν α ικ ε ία
ε κ π α ίδ ε υ σ η στην Κ οζάνη.
356 ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΜΑΑΟΥΤΑ
τη Σοφία Στρατηγοπούλου,8 το οποίο αποτελούσε δημοτικό σχολείο θηλέων.9

Αναφορά στο Π αρθεναγω γείο υπά ρχει και στον κώ δικα της επισκοπής Κο
ζάνης 1863-1875,10 στον οποίο αναφέρεται ότι μεταξύ των δημοτικών σχολείων
της πόλης υπήρχε μόνο ένα θηλέων, με διδάσκουσες την Αικατερίνη Παϊδάκου
με π τυχίο δημοδιδασκάλισσας και τη Φωτεινή Π απά, μαθήτρια του Π αρθε
να γω γείο υ .11 Η περίοδος 1894-1900 θεωρήθηκε σημαντική για την Κοζάνη
λόγω κυρίως της λειτουργίας του Προτύπου Παρθεναγωγείου με 6 τάξεις και
μια επιπλέον τάξη Διδασκαλείου (1894).12 Το Παρθεναγωγείο στεγαζόταν σε
νοικιασμένα οικήματα α πό την κοινότητα έως το 1873. Αρχικά, προτιμήθηκαν
ως κατάλληλες για στέγαση Π αρθεναγω γείου στην Κοζάνη οι οικίες
Γ. Γκορτσούλη και Ηλ. Β αμβακά.13 Το 1873 ο Κ. Τακιατζής φρόντισε γ ια τη
στέγαση του νέου κτηρίου του Π αρθεναγω γείου σε χωριστό οίκημα, ΒΔ του
ναού του Αγ. Νικολάου, στην τοποθεσία Μ πήτσικον.14 Κ ατά γενική ομολογία
η οικοδόμηση νέου Παρθεναγωγείου ή η μετεγκατάστασή του θεωρούνταν επ ι
τακτική. διότι το οίκημα στο οποίο στεγαζόταν ήταν πολύ στενό και ετοιμόρ
ροπο, αφού οι μαθήτριες, λόγω της στενότητας του κτηρίου, παρουσίαζαν
συχνά λιποθυμικά επεισόδια, γεγονός που συζητούνταν ενίοτε, κυρίω ς μετά
την ίδρυση του Γυμνασίου Κοζάνης (1901 και μετά) σε συνεδριάσεις με την
Ε φ ο ρ εία 15 των εκπα ιδευ τικώ ν καταστημάτω ν Κοζάνης, ώ στε να βρεθεί κ α
τάλληλο οίκημα. Επίσης, μείζον πρόβλημα α ποτελούσε η καθυστέρηση της
έκδοσης της ά δ εια ς16 για την ίδρυση του νέου σχολείου, η οποία μάλλον οφει-
Λ ιούφ η ς, Ιστορία της Κοζάνης, σ. 109-110. Ω ς ε π ό μ ε ν ε ς δ ιευ θ ύ ν τ ρ ιε ς το υ Π α ρ θ εν α

γ ω γ ε ίο υ α ν α φ έρ ο ν τα ι οι Α σ π α σ ία κ α ι Κ α τή γκ ω Π α ϊδά κ ου, Π ολυξένη Α ντω νιάδου, Κ α-
τή γκ ω Α μ α λ ιο π ο ύ λ ο υ . Α νδρομ ά χη Π α γο υ ρ ίδο υ . Β ασ ιλική Κ ασνέζη, Α να σ τα σ ία Β όγια,
Α ικ α τερ ίνη Κ υρ α τσ ού. Β ασ ιλική Σ τέφ ο υ , Ε λένη Τζιμουλά* βλ. ε π ίσ η ς Η λιά δου-Τ ά χο υ ,
Η Εκπαίδευση στη Δυτική και Βόρεια Μακεδονία. ό .π .· Θ. Κ. Ζ ά ρ α ς, « Η Ε κ π α ι
δ ευ τικ ή Δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα στην π ό λ η τη ς Κ οζάνη ς κ α τ ά την Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία » , Δυτικομα-
κεδονικά Γράμματα 13 (2 0 0 2 , τχ Β Ο 418* Μ πουνόβ α ς, ό.π.. σ. 58.
Μ πουνόβ α ς, ό .π ., σ. 53.
Βλ. κ α ι Α άζ. Δ άλλας, «Η κ α τ ά σ τα σ η τη ς ε κ π α ίδ ε υ σ η ς τη ς π ε ρ ιο χ ή ς Κ οζάνης σ τ α τέλη
το υ 19ου α ιώ ν α » , Ελιμειακά 43 (Δεκ. 1999) 134.
Δ άλλας. ό .π .
Σ ο φ ία Η λιά δ ο υ -Τ ά χο υ , «Ο ι δ ο μ έ ς τη ς μ έσης κ α ι σ τ ο ιχ ε ιώ δ ο υ ς ε κ π α ίδ ε υ σ η ς στην ε κ
κ λη σ ια σ τικ ή ε π α ρ χ ία Σ ερ β ίω ν κ α ι Κ οζά νη ς (1 8 5 6 -1 9 1 4 )» , Δυτικομακεδονικά Γράμ
ματα 9 (1988) 88.
Λ ιούφ ης, Ιστορία της Κοζάνης, σ. 110. σημ. 1.
Βλ. Λ ιούφης. Ιστορία της Κοζάνης, σ. 110· Σ τέφ . Π α π α δ ό π ο υλο ς.
Εκπαιδευτική και κοι
νωνική δραστηριότητα του Ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα
της Τουρκοκρατίας. [ΕΜ Σ, Μ ακεδονική Βιβλιοθήκη], Θ εσσαλονίκη 1970, σ. 206-207.
Βλ. ΔΒΚ. Κ Τ /52, « Π ρ α κ τ ικ ά σ υ ν εδ ρ ιά σ εω ν Σ χο λικ ή ς Ε φ ο ρ εία ς» .
Γ ια την έκ δοσ ή τη ς βλ. Ζ ά ρ α ς, ό .π ., σ. 420.
λόταν σε δια δικα σ τικό θ έμ α .17 Σ το πλα ίσ ιο του σχεδιασμού του οικήματος
βρέθηκε και ο ανάλογος αρχιτέκτονας, ο οποίος με τη διαδικασία της δημο
πρασίας ανέλαβε την εργασία. Το ταμείο των σχολείων, βέβαια, δεν ήταν αν
θηρό. καθώ ς είχε ήδη δαπανήσει αρκετά χρή μα τα γ ια την α γορά κτημάτων
προς εξασφάλιση των πόρων του Γυμνασίου Κοζάνης και κατά συνέπεια α δυ
νατούσε να προβεί και σε άλλη δαπάνη για την οικοδόμηση ή τη μετεγκατά
σταση του νέου κτηρίου του Παρθεναγωγείου.
Σε επιστολή του προς την Εφορεία των εκπαιδευτικών καταστημάτων Κο
ζάνης την 5η Μαρτ. 190418 ο μητρ. Κ ω νστάντιος αναφέρθηκε στο θέμα της
ανεύρεσης κατάλληλου χώρου γ ια στέγαση Π αρθεναγωγείου, ενώ στη συνε
δρίαση με την Εφορεία των εκπαιδευτικώ ν καταστημάτων Κοζάνης υπέδειξε
ως κατάλληλο χώρο στέγασής του την περίοδο εκείνη την τέω ς Αστική Σχολή.19
Ή δη το 1910 α να φ έρ ετα ι η ανέγερση νέου Π αραρτήματος Π αρθεναγω γείου
στην Κοζάνη.20 Στη συνέχεια, κατόπιν ενεργειών από τους τοπικούς φορείς της
Κοζάνης και δεδομένης της οικονομικής δυσχέρειας του ταμείου των σχολείων,
αποφ ασίστηκε η στέγαση του Π αρθεναγω γείου στην οικία «Κ αρατζέτζου»,
όπου και λειτούργησε το Π αρθεναγωγείο κα τά το διάστημα 1911-1914,21 επί
της σημερινής οδού Χαρισίου Μούκα, με σχέδια του αρχιτέκτονα Ξεν. Παιονίδη.
Το συγκεκριμένο οίκημα οικοδομήθηκε στη θέση του παλαιού οικήματος (οικία
Κ αρατζέτζου-Τ ράντα),22 το οποίο κα τεδα φ ίσ τηκε το 1911, προκειμένου να
οικοδομηθεί ένα νέο νεοκλασικό οίκημα γ ια χρήση Παρθεναγωγείου με δωρεά
του Κοζανίτη Χαρισίου Μ ούκα23 - σώζεται και σήμερα και στεγάζει το Δη-
17 Ό .π .
Βλ. ΔΒΚ, Κ Τ/53, « Π ρ α κ τ ικ ά σ υ ν εδ ρ ιά σ εω ν Σ χολικ ή ς Ε φ ο ρ εία ς» .
19 Ό .π .
20 ΔΒΚ, Κ Τ /55, « Π ρ α κ τ ικ ά συνεδριάσεο^ν Σ χο λικ ή ς Ε φ ο ρ ε ία ς 1910».
21 Βλ. τ ο υ ς λ ο γ α ρ ια σ μ ο ύ ς α ν ε γ έ ρ σ ε ω ς το υ Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ίο υ (1911-12) στον κά)δ. εγγρ .
Από την πνευματικήν ζωήν των ελληνικών κοινο
ΔΒΚ 79 κ α ι 80· βλ. Αντ. Σ ιγ ά λ α ς.
τήτων της Μακεδονίας. Α'. Αρχεία και Βιβλιοθήκαι Δυτικής Μακεδονίας. Θ εσ σ α
λονίκη 1939. σ. 82-83.
22 Σ το ση μ είο ό π ο υ α νη γέρ θη το κτή ρ ιο το υ Π α ρ θ εν α γ ω γ ε ίο υ υ π ή ρ χ ε α π ό τα μ έσ α το υ
17ου αι. το α ρ χ ο ν τικ ό το υ Τ ρ ά ν τα . Το ο ίκ η μ α ο ν ο μ α ζό τα ν ο ικ ία Κ α ρ α τζέτζο υ , κ α θ ώ ς
θήλεα γό ν ο ς τη ς ο ικ ο γ έ ν εια ς Τ ρ ά ν τα είχε π α ν τ ρ ε υ τ ε ί κ ά π ο ιο ν Κ αρατζέτζο* βλ. Η σ ύ
ν τα ξ η [Σ τρ. Η λια δέλη ς], « Σ τ ο ιχ ε ία α ρ χ ιτεκ το ν ικ ή ς τη ς Κ οζάνης. Σ τ : Ε ικ οσ τός α ιώ να ς.
Τ α ν ε ο κ λ α σ ικ ά κ α ι ά λ λ α κ τή ρ ια » . Ελιμειακά 70 (Ιούν. 2010) 22* πβ . Η σ ύνταξη [Σ τρ.
Η λιαδέλης], « Σ τ ο ιχ ε ία α ρχιτεκ το νικ ή ς τη ς Κ οζάνης. Α ρχείο Α ργύρη Κ ούντουρα. Α': Δέ
κ α τ ο ς έβ δ ο μ ο ς α ιώ ν α ς» , Ελιμειακά 64 (Ιούν. 2010) 40-44.
23 Βλ. ΔΒΚ/Α18741, κ λ η ρ ο δ ό τη μ α Μ ο ύ κ α 14.5.1905. σ το ο π ο ίο α ν α φ έ ρ ε τ α ι δο^ρεά δ ύ ο
κ α το ικ ιώ ν α ξ ία ς 2 0 -2 5 .0 0 0 φράγκο^ν γ ια Π α ρ θ εν α γω γείο τη ς Κ οινότη τα ς Κ οζάνης. Με
τη δ ια θ ή κ η το υ (18.4.1897) ο Χ αρ. Μ ούκ ας. π ο υ α π εβ ίιο σ ε το 1905 κ ο ντά σ το Β ελ ι
γ ρ ά δ ι, ορ ίζει μ ε τά τον θ ά ν α το τη ς σ υ ζύ γο υ το υ Σ μ ίλ ια ς να δ ια τ ίθ ε ν τ α ι κ α τ ’ έ το ς 5 00
358 ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΜΑΛΟΤΤΑ
μοτικό σχολείο «Χαρίσιος Μούκας». Το γεγονός αυτό πιστοποιείται και από

έγγραφ ο,24 που αναφέρεται στην ύπαρξη Παρθεναγωγείου πλησίον του ναού
του Αγ. Νικολάου καθώς και Παραρτήματος του Παρθεναγωγείου στο κοινο
τικό κτήριο γ ια τις κατώ τερες τά ξεις κα τά τα σχολικά έτη 1911-1912. Προ-
κειμένου να συγκεντρωθεί ποσό που υπολειπόταν για τη λειτουργία του Παρ
θεναγωγείου, ο μητρ. Κωνστάντιος ζήτησε με έγγραφ ό του α πό τον Κοζανίτη
Κ. Β ούβλια25 οικονομική συνδρομή- ως α ντάλλαγμ α το όνομά του θα αναρ-
τούνταν στη λίστα των ευεργετών του Παρθεναγωγείου.
Σχετικά με τη λειτουργία των εκπαιδευτηρίω ν θηλέων της Κοζάνης κατά
την ύστερη οθωμανική περίοδο (1862-1912), το Π αρθεναγωγείο λειτουργούσε
σε επ ίπ εδ ο π ρ ω τοβά θμ ια ς εκπα ίδευσ η ς ω ς το 1912, ενώ στη συνέχεια ονο
μάστηκε Δημοτικό σχολείο θηλέων. Μετά το 1912 την ευθύνη της οργάνωσης
της εκπαίδευσης ανέλαβε η κεντρική ελληνική κυβέρνηση. Το 1914 ιδρύθηκε
στην Κοζάνη και δεύτερο σχολείο θηλέων,26 ενώ το 1929 όλα τα δημοτικά σχο
λεία της πόλης έγιναν μεικτά. Σε επ ίπ εδ ο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, το
εξατάξιο Γυμνάσιο (αγόρια-κορίτσια) διατηρήθηκε, ενώ το 1914 λειτούργησε
το τριτάξιο αστικό σχολείο θηλέων2' ή ανώτερο Παρθεναγωγείο, βάσει της με
ταρρύθμισης Βενιζέλου, που έδινε τη δυνα τότη τα να φοιτήσουν σε αυτό οι
απόφοιτες του δημοτικού σχολείου θηλέων ή πρώην Παρθεναγωγείου. Το 1936
μαθήτριες του αστικού σχολείου θηλέων και μαθήτριες του Γυμνασίου ήταν το
μαθητικό δυναμικό του δεύτερου Γυμνασίου θηλέων Κοζάνης.28
Ο ρ γά νω ση-Λ ειτουργία
Ο Κανονισμός του Παρθεναγωγείου Κοζάνης (1862-1912) βασίστηκε σε άλλους

Κανονισμούς Παρθεναγωγείων, όπω ς αυτόν του Προτύπου Αρσάκειου Παρθε
ναγωγείου, του Προτύπου Παρθεναγωγείου της 22ας Αυγ. 1890. σύμφωνα με
την καταγραφή του αρχείου από τον «Σύλλογο Κυριών»,29 του Ζαππείου Παρ
φ ιο ρ ίν ια γ ια τ ο Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ίο - βλ. τ ο π ρ ω τ ό τ υ π ο τη ς δ ια θ ή κ η ς Μ ο ύ κ α σ το
Δ Β Κ /Λ 18732, δ η μ ο σ ιε υ μ έ ν η σ τ ο Ν. Π. Δ ελια λής, Αναμνηστική εικονογραφημένη έκ-
δοσις Παύλου Χαρίση μετά ιστορ. σημειώσεων περί των εν Ουγγαρία και Αυστρία
ελληνικών κοινοτήτων, τ υ π . Β ορ είου Ε λλά δος. Κ οζάνη 1935, σ. 115-116.
24 ΔΒΚ. Κ Τ /55, « Έ γ γ ρ α φ ο Ε φ ο ρ εία ς 1911-1912».
25 ΔΒΚ. Κ Τ /52.
26 Μ πουνόβ α ς. ο'.π., σ. 55.
27 Ό .π .. σ. 56.
28 Βόρειος Ελλάς, φ . 11.10.1936· Μ πουνόβ α ς. ό .π .. σ. 56.
Βλ. εφημ.
29 Ανατύπωσις Κανονισμού του Πρότυπου Ελληνικού Παρθεναγωγείου, [α π ο σ π ά σ μ α τ α
θεναγω γείου. Εξάλλου, α π ό φ ο ιτες των ιδρυμάτω ν αυτώ ν υπήρξαν και δ α

σκάλες στην Κοζάνη. Οι εν λόγω κανονισμοί αποσκοπούσαν στη θρησκευτική
ορθόδοξη αγω γή των μαθητριών, όπω ς και στην εθνική ελληνοπρεπή ε κ π α ί
δευση του γυναικείου φύλου, προς «μόρφωσιν μητέρων ευσεβών και οικοδε-
σποινών χρηστών».
Ό π ω ς και στην περίπτω ση άλλων Π αρθεναγω γείω ν στην ελληνική ε π ι
κράτεια,30 την ευθύνη λειτουργίας των αντίστοιχων σχολείων της Κοζάνης ανέ
λαβε πενταμελής Εφορεία των Εκπαιδευτικών Καταστημάτων, εκλεγμένη από
την Α ντιπροσω πεία της Κοινότητας Κοζάνης,31 προεδρεύοντος του μητροπο
λίτη.32 Η Ε φ ορεία είχε ως υποχρεώ σεις της την κάλυψη των λειτουργικώ ν
εξόδων του, τη συντήρηση του κτηρίου, την πληρωμή των μισθών των δ ιδ α
σκόντων και του βοηθητικού προσωπικού, την καλή διαχείριση των πόρων που
προέρχονταν κυρίω ς α π ό δω ρεές, ευεργεσίες, κληροδοτήματα και εισφορές
αποδήμων της Κοζάνης.
κανονισμού] Σύλλογος Κυριών, τυπογρ. Σ. Κ. Βλαστού. Αθήνα 1897. σ. 5-7. άρθρον 1ον.
Βλ. και παλαιότερους κανονισμούς, όπως π.χ. Α ιο ρ γα ν ισ μ ό ς τ η ς Φ ιλεκ π α ιδ ευ τικ ή ς
Ε τ α ιρ ία ς κ α ι Κ α ν ο ν ισ μ ό ς τ ο υ Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ίο υ Α υ τ ή ς τ ο υ υ π ό τη ν π ρ ο σ τα σ ία ν
τ η ς Α .Μ . τ η ς Β α σ ιλίσ σ η ς τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς , Τυπογραφείον της Αυγής, Αθήνα 1858. σ. 1-
32· Βλ. και άλλους σχετικούς Κανονισμούς: Κ α ν ο νισ μ ό ς Ζ α π π ε ίο υ Ε θνικού Π α ρ θ ε
ν α γω γείο υ εν Κ ω ν σ τα ν τιν ο υ π ό λει ιδ ρ υ θ έν το ς 1875 . Κωνσταντινούπολη 1897* Κ α ν ο
νισμός το υ εν Σ μ ύ ρνη Ε λληνικού Π α ρ θ ενα γω γείο υ Χ α ρ . Α θ α να σ ιά δ ο υ . Σμύρνη 1864*
Κ α ν ο νισ μ ό ς το υ Ζ α π π ε ίο υ Ε θνικού Π α ρ θ εν α γω γείο υ . Κωνσταντινούπολη 1891* Κ α
νονισμ ός τ ο υ εν Χ α λ κ η δ ό ν ι Ε λ λ η ν ο γα λ λ ικ ο ύ Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ίο υ Τ. Β α ρ ε ίδ ο υ . Κων
σταντινούπολη 1911· Κ εντρ ικ ό ν Π α ρ θ εν α γω γείο ν τη ς Ε λλη νική ς Ο ρθοδόξου Κ οινό-
τ η τ ο ς Σ τ α υ ρ ο δ ρ ο μ ιο ύ . Α . Π α τρ ια ρ χ ικ ό ν και Σ υνο δικ ό ν Σ ιγίλλιο ν . Β . Κ α νο νισ μ ό ς.
Γ . Α ν α λ υ τικ ό ν Π ρ ό γ ρ α μ μ α Μ α θημ ά τω ν. Κωνσταντινούπολη 1907.
30 Κατερίνα Δαλακούρα. Το Κ εν τρ ικ ό Π α ρ θ εν α γω γείο τ η ς Θ εσ σ α λονίκης (1854-1914).
Μ ια π ρ ώ τη π ρ ο σ έ γ γ ισ η τη ς ε κ π α ίδ ε υ σ η ς τω ν θηλέων σ τη Θ εσσαλονίκη κ α τά την τ ε
λ ε υ τα ία π ερ ίο δ ο τη ς οθω μανικής κ υ ρ ια ρ χ ία ς. Θεσσαλονίκη 2000. σ. 75.
31 «Η εφορεία των εκπαιδευτικών καταστημάτων πενταμελής ούσα ε κ λ έ γ ε τα ι υπό της
αντιπροσωπείας ... η δε διάρκεια αυτής ορίζεται διετής»· βλ. Κ α νονισ μός τ η ς Ο ρθο
δό ξο υ Κ ο ιν ό τη το ς Κ ο ζά νη ς , Κωνσταντινούπολη 1895, σ. 14. Για τα «καθήκοντα και
δικαιώματα» της Εφορείας βλ. στο ίδιο. σ. 14-20· πβ. και Κ α ν ο νισ μ ό ς τ η ς Ε λληνο-
Ο ρθοδόξου Κ ο ιν ό τη το ς Κ ο ζά ν η ς . Θεσσαλονίκη 1911, σ. 19.
32 Ο μητροπολίτης «κατά φυσικόν λόγον και κατά νόμον προεδρεύει παντός σωματείου,
υπό της κοινότητος εκλεγόμενου»· βλ. Κ α ν ο νισ μ ό ς τ η ς Ο ρθοδόξου Κ ο ιν ό τη το ς Κ ο
ζάνης. Κωνσταντινούπολη 1895. σ. 3.
360 ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΜΑΛΟΤΤΑ
Πίν. 1. Ενδεικτικό δείγμα λογαριασμού ίδρυσης του Παρθεναγωγείου

Κοζάνης το 1911.33
Η μερομηνία Ε ισ φ ορ ές-έξοδα Γρόσια

23 Αυγ. 20 λίρες παρακαταθήκη 2.160.-
9 και 23 Ιαν. μετρητά 210.-
13 Μαρτ. δι’ αγώγιον 34.-
13 Μαρτ. Προσφορά ξυλείας από ιδιώτη 5 διά 699.-
13 Μαρτ. Ξύλα για παράθυρα δυσανάγνωστο
Σ χολικό π ρ ό γρ α μ μ α
Το σχολικό έτος στα Π αρθεναγωγεία, γενικώς, χωριζόταν σε δύο εξάμηνα. Για

κάθε εξάμηνο οι μαθήτριες έδιναν προφορικές εξετάσεις και κάθε δίμηνο γρ α
π τές εξετάσεις σε όλα τα μαθήματα ανελλιπώς επί της διδαχθείσας ύλης του
διμήνου. Σ το τέλος του α και β' εξαμήνου, π ερ ίπ ο υ στο τέλος του Ια νου ά
ριου και τέλος Μάί'ου, οι μαθήτριες αξιολογούνταν γρ α π τώ ς σε εξετάσεις της
διδαχθείσας ύλης του εξαμήνου, αφού προηγούνταν κατά τη διάρκεια της δι
δακτικής διαδικα σίας επανάληψη όλων των μαθημάτων διάρκειας τεσσάρων
με πέντε ημερών. Οι τελικές βαθμολογίες, σε σχέση με την αξιολόγηση των
προφορικών τους δοκιμασιών, δίνονταν με ελέγχους επίδοσης στους κηδεμόνες
των μαθητριών με χαρακτηρισμό της διαγω γής τους.
Στο τέλος της χρονιάς, όταν οι κηδεμόνες των μαθητριών παραλάμβαναν
τα ενδεικτικά ή τα απολυτήριά τους, πλήρωναν ένα ορισμένο χρηματικό τίμημα,
που καθοριζόταν α πό την Εφορεία. Ιδιαίτερη αναφορά γινόταν στην κόσμια συ
μπεριφορά των μαθητριών και στο εξαίρετο ήθος τους, στοιχεία που α π ο τε
λούσαν κύριο στόχο του σχολείου. Στο πλαίσιο των σχολικών δραστηριοτήτων
διοργανώνονταν εκδηλώσεις γ ια την απονομή των εξαμηνιαίων ελέγχων και
απολυτηρίων εξετάσεων του Ιουνίου, κατά τις οποίες εκφωνούνταν ομιλία της
διευθύντριας, με παραινέσεις του μητροπολίτη και της Εφορείας και με τη συ
νοδεία της χορω δίας του Σχολείου. Συχνές ήταν και οι εκθέσεις των χειροτε
χνημάτων των μαθητριών. Η είσπραξη των εσόδων υλοποιούνταν και με την έκ
θεση εργόχειρων, που κατασκευάζονταν α πό τις μαθήτριες του Π αρθεναγω
γείου, Κοζάνης αλλά και με την πώληση λαχείων με την ανάλογη κλήρωση.
Όσον αφορά το σχολικό πρόγραμμ α του Π αρθεναγωγείου Κοζάνης, στο
πλαίσιο τη ς διαφ οροποιημένης α γω γή ς3334 στην εκπαίδευση εντάσσεται πρω -
33 Κώδ. εγγρ. ΔΒΚ 79, «Ίδρυσις Παρθεναγωγείου», σ. 1.

34 Ηλιάδου-Τάχου. ό.π..
σ. 299-300.
τίστως το μάθημα της Φυσικής Αγωγής, το οποίο αποτελεί καινοτομία και δια
φορά σε σχέση με το πρόγραμμα του Αρσάκειου. Επίσης, τονίζεται η έλλειψη
διδασκαλίας της ξένης γλώσσας, σε αντίθεση με το πρόγραμμα του Αρσάκειου.
Όσον αφορά τον αριθμό των μαθητριών, το εξατάξιο Παρθεναγωγείο Κοζάνης
αριθμούσε κατά το σχολικό έτος 1885-86 140 μαθήτριες,35 ενώ το έτ. 1895 150
μαθήτριες.36 Κ ατά το σχολικό έτος 1885-86 δίδασκαν στο σχολείο οι εξής:37
Βασιλική Στέφου (διευθύντρια, πτυχιούχος Ζ αππείου Παρθεναγωγείου), Ελένη
Τζιμουλά (πτυχ. Αρσάκειου), Βασιλική Δουδούλη (πτυχ. Παρθεναγωγείου). Πη
νελόπη Γ. Αλεξίου (πτυχ. Π αρθεναγω γείου Θεσσαλονίκης), Ε υάγγ. Δ ιάφας
(πτυχ. Διδασκαλείου Αθηνών), Ελένη Καρανικολάου (δασκάλα Κοπτικής).
Π ίν. 2. Α ν α λ υ τ ικ ό π ρ ό γ ρ α μ μ α σ π ο υ δ ώ ν τ ο υ Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ίο υ Κ οζά νη ς,
υ π ο β λ η θ έ ν α π ό τη δ ιε υ θ ύ ν τ ρ ια Ε λ έ ν η Τ ζ ιμ ο υ λ ά τη ν I 71 Σ ε π τ . 1912.38
Τάξη Α'
Ιε ρ ά , Μ α θ η μ α τ ικ ά , Π ρ α γ μ α τ ο γ ν ω σ ία , Ε ρ γ ό χ ε ιρ α . Ω δ ικ ή
Τάξη Β'
Ιε ρ ά . Ε λ λ η ν ικ ά , Μ α θ η μ α τ ικ ά . Π ρ α γ μ α τ ο γ ν ω σ ία . Κ α λ λ ιγ ρ α φ ία , Ε ρ γ ό χ ε ιρ α . Ω δ ικ ή
Τάξη Γ
Ιε ρ ά , Ε λ λ η ν ικ ά . Μ α θ η μ α τ ικ ά . Ισ τ ο ρ ικ ά , Π α τ ρ ιδ ο γ ν ω σ ία . Φ υ σ ικ ά , Κ α λ λ ιγ ρ α φ ία .
Γ υ μ ν α σ τ ικ ή , Ε ρ γ ό χ ε ιρ α , Ω δ ικ ή ______________________________________________________
Τάξη Δ'
Ιε ρ ά , Ε λ λ η ν ικ ά , Μ α θ η μ α τ ικ ά . Ισ τ ο ρ ικ ά , Γ ε ω γ ρ α φ ία . Φ υ σ ικ ή , Κ α λ λ ιγ ρ α φ ία ,
Ι χ ν ο γ ρ α φ ία , Γ υ μ ν α σ τ ικ ή , Ε ρ γ ό χ ε ιρ α . Ω δ ικ ή _________________________________________
Τάξη Ε'
Ιε ρ ά , Ε λ λ η ν ικ ά . Μ α θ η μ α τ ικ ά . Ισ τ ο ρ ικ ά , Γ ε ω γ ρ α φ ία , Φ υ σ ικ ή , Κ α λ λ ιγ ρ α φ ία ,
Ι χ ν ο γ ρ α φ ία , Γ υ μ ν α σ τ ικ ή , Ε ρ γ ό χ ε ιρ α , Ω δ ικ ή _________________________________________
Τάξη Σ Τ
Ιε ρ ά , Ε λ λ η ν ικ ά . Μ α θ η μ α τ ικ ά , Ισ τ ο ρ ικ ά , Γ ε ω γ ρ α φ ία , Φ υ σ ικ ή , Ο ικ ο ν ο μ ία , Κ α λ λ ι
γ ρ α φ ία , Ιχ ν ο γ ρ α φ ία , Γ υ μ ν α σ τ ικ ή . Ε ρ γ ό χ ε ιρ α , Ω δ ικ ή
Ό π ω ς π ρ ο κ ύ π τει α π ό τον π α ρ α π ά ν ω πίνακα, στο σχολικό πρόγρ α μ μ α του

Π αρθεναγωγείου παρατηρείται η παροχή γενικής π α ιδ εία ς στα κορίτσια και
με ιδιαίτερη έμφαση όμως στα Καλλιτεχνικά μαθήματα, των Εργόχειρων, της
35 Γ ιά ν. Α δ ά μ ο υ , «Η Κ οζάνη μ έσ α α π ό τ α α ν έ κ δ ο τα α ρ χ ε ία το υ Ε λλη νικού Π ροξενείου

Ε λα σ σ ό νο ς» , Δ υ τίχ ο μ α κ εδ ο ν ικ ά Γ ρ ά μ μ α τα 5 (1994) 37-38.
36 Α ιούφ ης. Ισ το ρ ία τ η ς Κ ο ζά ν η ς . σ. 253.
3/ Α δά μ ο υ. ο .π .
38 ΔΒΚ, Κ Τ /53, « Σ χ ο λ ικ ό π ρ ό γ ρ α μ μ α Π α ρ θ εν α γ ω γ ε ίο υ 1912».
362 ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΜΑΛΟΥΤΑ
Ωδικής και της Κ αλλιγραφίας, γεγονός που συνάδει με τον σκοπό της δ ιδ α
σκαλίας τους μετά την αποφοίτηση των κοριτσιών α πό αυτά.
Μ ισθοί διδασκαλισσώ ν
Οι μισθοί των διδασκαλισσών στα Π αρθεναγωγεία ήταν εμφανώς χαμηλότεροι

σε σχέση με αυτούς των ανδρών εκπα ιδευτικώ ν,39 παρόλο που κά π οιες γ υ
ναίκες κατείχαν θέση ευθύνης (διευθύντριες), γεγονός που οφείλεται στη δια
φορά μεταξύ της γυνα ικεία ς και ανδρικής εκπαίδευσης, στην πολυετή δ ιδ α
κτική εμπειρία και στα κοινωνικά στερεότυπα της γυναικείας υπόστασης στην
επαγγελματική ζωή. Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι η διευθύντρια του Παρθενα
γω γείου λάμβανε το έτος 1898-99 40 εικοσόφραγκα ετησίως,40 δασκάλα λάμ-
βανε 18 εικοσόφραγκα, ενώ ήταν τελειόφοιτη του Παρθεναγωγείου Θεσσαλο
νίκης, επίσης, νεοδιορίσμένη δασκάλα λάμβανε 16 εικοσόφραγκα. ενώ δασκάλα
με περισσότερα από 2 έτη υπηρεσίας 22 εικοσόφραγκα. Οι άνδρες εκ πα ιδευ
τικοί των σχολείων της Κοζάνης είχαν υψηλότερες αποδοχές. Ενδεικτικά, για
το ίδιο σχολικό έτος ο διευθυντής διδακτηρίου της πόλης της Κοζάνης λάμβανε
75 εικοσόφραγκα ετησίως. ο επόμενος σε αρχαιότητα εκπαιδευτικός 63 εικο-
σόφραγκα. ο μεθεπόμενος 50 εικοσόφραγκα κ.ο.κ.
Αιτήματα πρόσληψης διδασκαλισσών στο Παρθεναγωγείο της Κοζάνης είναι
άξια προσοχής. Για παράδειγμα, σε αίτημά της γ ια τη θέση της διευθύντριας η
Παρθεναγωγός Βασιλική Στέφου41 αναφέρει τα τυπικά της προσόντα, έχοντας
ολοκληρώσει με επιτυχία τις πολύχρονες σπουδές της στο Ζ άππειο Παρθενα
γω γείο Αθηνών, αλλά και την άριστη αγωγή που έλαβε α πό τον γνωστό στην
τοπική κοινωνία θείο της Ξεν. Τριανταφυλλίδη. Η έγγραφη αίτηση της δασκάλας
Ε υαγγελίας Δουδούλη το 190842 προς την Εφορεία των Εκπαιδευτικών Κ ατα
στημάτων της Κοζάνης σχετικά με την πληροφόρησή της για την έγκριση μιας
υποτροφίας από το διοικητικό συμβούλιο του Ζαππείου Παρθεναγωγείου Αθηνών
προϋποθέτει το ενδιαφέρον της να σπουδάσει σε ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα,
ώστε να βελτιώσει την εργασιακή της θέση, απαλλάσσοντας τους γονείς της από
πρόσθετα οικονομικά βάρη και πραγματοποιώντας το διακαές όνειρό της.
39 Βλ. τ α μ ισ θ ο λ ό γ ια τω ν δ ιδ α σ κ ό ν τω ν κ α τ ά έτη 1899-1918 σ τ ο υ ς κ ώ δ. ε γ γ ρ . ΔΒΚ 68.

82-87· Σ ιγ ά λ α ς. ο .π ., σ. 8 2-83.
40 ΔΒΚ, Κ Τ/53, « Μ ισ θ ο δ ο σ ία δ ιδ α σ κ ό ν τω ν 1898-1899».
41 Ό .π .
42 ΔΒΚ. Κ Τ/52, « Α ίτη σ ις Ε υ α γ γ ε λ ία ς Δ ουδούλη 1908».
Το Π αρθεναγω γείο Κοζάνης -όσ ον αφορά την περίοδο π ου εξετά ζετα ι εδώ
(1862-1912)- αποτέλεσε το πρώτο σχολείο θηλέων πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης
στην πόλη και διατήρησε αξιόλογο επίπεδο οργάνωσης και παροχής γνώσεων,
ακολουθώντας τον κανονισμό της λειτουργίας του προτύπου ελληνικού Παρ
θεναγω γείου. Έ τσι, προσέφερε σε αρκετές κορασίδες της Κοζάνης τη δυνα
τότητα εκπαίδευσης, πα ρ ά τη χαμηλή στόχευση ως προς το επίπεδο σπουδών.
Από την άλλη μεριά, παρείχε στην εκπαίδευση των σχολείων της Κοζάνης και
της περιοχής καταρτισμένες δασκάλες, οι οποίες συνεισέφεραν στη μορφωτική
άνοδο των μαθητριών της περιοχής και γενικότερα στην κοινωνική ανάπτυξη
της ευρύτερης περιοχής·
Οι μ α θ ή τρ ιε ς το υ Α νώ τερου Π α ρ θ εν α γ ω γ ε ίο υ Κ οζάνη ς με το υ ς δ α σ κ ά λ ο υ ς το υ ς
I. Ε υ α γ γ ελ ίδ η , Α ικ. Κ υρ α τσ ού, Ε υ ά γ γ . Δ ιά φ α, Δ. Κ α νατσ ούλη , το έτο ς 1895
(πη γή: Ν. Π. Δ ελιαλής, Κ α τ ά λ ο γ ο ς εν τύ π ω ν Δ ημοτικής
Βιβλιοθήκης Κ ο ζά ν η ς , τ. 2, Θ εσσαλονίκη 1964, πίν. XXIV).
Παρθεναγο.>γείο Κ οζάνης, δ ω ρ ε ά το υ Χ α ρ ίσ ιο υ Μ ούκα (α νέγερ σ η : 1911-14).

Κώστας Δ. Ντίνας
Ο ΓΛΩΣΣΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ

ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ-ΓΡΕΒΕΝΩΝ
Έ χει α π ό π α λ ιά τονιστεί, αλλά νομίζω ότι π ρ έ π ε ι με κάθε ευ κ α ιρ ία να το

λέμε, ότι η γλώ σσα είναι πολύμορφη και πολύπλοκη, όπω ς και η γλωσσική
κοινότητα που τη χρησιμοποιεί. Άλλωστε, η γλώσσα είναι κοινωνικό και επι-
κοινωνιακό προϊόν και ως εκ τούτου είναι φυσικό να εκφράζει και να α ντα
νακλά κάθε πτυχή της κοινωνίας και της ανθρώπινης επικοινωνίας. Αυτό ση
μαίνει ότι η γλώσσα, όπω ς και η κοινωνία, χαρακτηρίζεται από ετερογένεια,
η οποία όμως, αντί να τη διασπά, της εξασφαλίζει λειτουργικότητα και ενό
τητα, προσδίδοντάς της ταυτόχρονα αρμονία και πληρότητα. Η ετερογένεια
στη γλώσσα προσδιορίζεται από την ύπαρξη ποικιλίας γλωσσών αλλά και δια-
λεκτική ς/ιδιω μ α τικής π ο ικ ιλ ία ς τη ς ίδ ια ς γλώ σσας, γεγο νό ς που οφ είλετα ι
σε ιστορικούς, γεω γραφ ικούς αλλά και κοινωνικούς παράγοντες. Αυτό έχει ως
αποτέλεσμα σε έναν τόπο να μιλιούνται περισσότερες της μιας γλώσσες και
να δη μιουργούνται γεω γρ α φ ικ ές και κοινω νικές π ο ικ ιλ ίες (και αυτώ ν των
γλωσσών). Από την αναπόφευκτη αλληλεπίδραση όλων αυτών των γλωσσικών
μορφωμάτων συγκροτείται και τροφοδοτείται η εθνική (μας) γλώσσα.
Με την έννοια αυτή, η ευρύτερη περιοχή Κοζάνης-Γρεβενών -κα θώ ς γλωσ-
σικώς η περιοχή αυτή π ρ έπ ει να θεω ρείται ε ν ια ία - πα ρουσ ιά ζει ιδιαίτερο
γλωσσολογικό ενδιαφέρον, αφού συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά μιας
πλούσιας σε γλωσσική ποικιλία γεω γραφικής περιοχής, όπω ς θα προσπαθήσω
να περιγράφ ω σύντομα στη συνέχεια.
Η γλω σσική περιοχή Κ οζάνης-Γ ρεβενώ ν
Από γλωσσολογική σκοπιά η γεω γραφική ενότητα Κοζάνης-Γρεβενών συγκε

ντρώνει κάποια ιδιαίτερα γλω σσικά χαρακτηριστικά που δεν απαντά κανείς εύ
κολα σε άλλες περιοχές:
α. βρίσκεται στο όριο ανάμεσα στα συμ παγή νεοελληνικά ιδιώ μ α τα και
σε γλ ω σ σ ικ ές μ ε τ α β α τ ικ έ ς π ε ρ ιο χ έ ς ,1 Με τον όρο αυτό εννοούμε μια π ε
ι Ν. Κ α τσ ά ν η ς - Κ. Ν τίνας. « Τ α γλω σ σ ικ ά ιδ ιώ μ α τ α τη ς π ε ρ ιο χ ή ς Κ οζά νη ς-Γ ρ εβενώ ν»,

366 Κ Ω Σ Τ Α Σ Δ. Ν Τ Ι Ν Α Σ
ριοχή η οποία βρίσκεται στα όρια μετάβασης α π ό μια γλωσσική ομ άδα σε

μιαν άλλη αλλόγλωσση. Στην περίπτω σή μας η π ιο σημαντική γλω σσική μ ε
τα β α τικ ή περιοχή είναι αυτή που φ τάνει μέχρι τα Σ κόπια, ένθεν και ένθεν
της ο π ο ία ς υπάρχουν α μ ιγείς γλω σσικές περιοχές, ελληνόφωνη και σλαβό
φωνη. ενώ στο εσω τερικό της, σε γειτο νία και διά σ π α ρ τες συναντούμε ετε
ρόκλητες γλω σσικές ομάδες: ελληνόφωνες, σλαβόφωνες, βλαχόφωνες και αλ
βανόφω νες με επ ικ ρ α τέσ τερ ες στον νότο τις ελληνόφωνες και στον βορρά
τις σλαβόφω νες. Το φ α ινόμ ενο τω ν γλω σσ ικώ ν μ ε τα β α τικ ώ ν π εριο χώ ν
-υ π α ρ κ τ ό σε όλο τον ευ ρ ω π α ϊκ ό χώρο, όπου συνορεύουν αλλόγλω σσες
ο μ ά δ ες, όπ ω ς π.χ. σ τα σύνορα Ιτα λ ία ς-Α υ σ τρ ία ς (Τ ιρόλο), Γ α λ λία ς-Γ ερ -
μ α ν ία ς (Α λσα τία). Ιτα λ ία ς-Γ ιο υ γκ ο σ λ α β ία ς κ λ π .- εμ φ α νίζετα ι π ιο έντονο
στον βαλκανικό χώρο λόγω των ιδιόμορφων ιστορικών δεδομένων και της δη
μιουργίας εθνικής συνείδησης των βαλκανικών λαών μόλις κατά τους τελευ
τα ίους χρόνους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μόνο στα τέλη του 20ου αι.
βρίσκει τη λύση του με τη γλωσσική ομογενοποίηση των βαλκανικών κρατών
κα ι την π α γίω σ η της αντίληψ ης ότι η δη μ ιο υ ρ γία εθνικής συνείδησης δεν
α π ο τελ εί κ α τ ’ ανάγκην σ υ νέπ εια της γλω σσικής π ερ ιο υ σ ία ς των λαών και
τω ν θρησκευτικώ ν το υ ς π εποιθή σ εω ν. Μ ια άλλη γλω σσική ο μ ά δ α με την
ο π ο ία η περιοχή βρίσ κεται σε γειτνία σ η -α λ λ ά με πολύ πιο περιορισμένη
κλίμακα ε π α φ ώ ν - είναι η αλβανόφωνη, στα βορειοδυτικά της.
β. το δεύτερ ο σημαντικό γλω σσικό χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ό της π ερ ιοχή ς Κο-
ζάνης-Γρεβενών είναι η ύπαρξη στο εσωτερικό της μικρών μεν σε πληθυσμό
αλλά με δυναμική πα ρ ου σ ία δίγλωσσων ομάδων. Π ρόκειται για:
ί) τους βλαχόφωνους - μάλλον την πολυπληθέστερη ομάδα, οι οποίοι α π α
ντούν σε αμιγείς οικισμούς στα ορεινά χωριά των Γρεβενών (Σαμαρίνα, Σμίξη,
Αβδέλλα. Περιβόλι) καθώς και σε όλα τα αστικά κέντρα της περιοχής (Κοζάνη,
Γρεβενά. Τσοτίλι, Σιάτιστα. Βλάστη. κλπ.). Η γλώσσα των Βλάχων, τα βλάχικα
ή κουτσοβλαχική (αρομουνική). είναι γλώσσα νεολατινική. αυτόνομη και ισό
τιμη με την ιταλική, γαλλική, ισπανική, ρουμανική, και πρ οέρχετα ι α πό τη
λαϊκή προφορική λατινική της Βαλκανικής· δεν είναι διάλεκτος της ρουμανικής,
όπω ς ανεπιτυχώ ς υποστηρίχθηκε παλιότερα. αλλά κόρη της λατινικής. Τα βλά
χικα προέρχονται από τη βαλκανική λατινική, τη γλώσσα των ρωμαϊκών στρα
τευμάτων. και αποτελούν ένα από τα πιο εμφανή αποτελέσματα της ρωμαϊκής
παρουσίας -κ α ι της λατινικής γλώ σ σ α ς- στον βόρειο ελληνικό χώρο, μια π α
ρουσία που διαρκεί πάνω από εφτά αιώνες, α πό το 146 π.Χ. ως το 560 μ.Χ.
Η κουτσοβλαχική, σε στενή επαφ ή με την ελληνική γλώσσα και πα ιδεία , δέ-
στο: Κ οζάνη και Γ ρεβενά. Ο χώ ρ ο ς και οι άνθρω ποι, επ ιμ . Ν. Κ α λ ο γερ ό π ο υ λ ο ς, Θ εσ

σα λονίκ η 2004. σ. 433-437.
ΓΛΩΣΣΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ-ΓΡΕΒΕΝΩΝ 367
χτηκε πολύ σημαντικές επιδράσεις α π ’ αυτήν στο σύνολο των γλωσσικών της
επιπέδων·
π) τους τουρκόφω νους, π ρ όσ φ υ γες α π ό τη Μ ικρά Ασία, των οποίω ν ο
κύριος όγκος εγκα τα σ τάθη κε κυρίω ς μ εταξύ Κοζάνης και Σ ερ β ιώ ν
ίίί) το υ ς σλαβόφω νους, γη γεν είς πληθυσμούς, οι οποίοι κα τοικούν σε
αμιγή ή/και μ εικτά χω ριά κυρίω ς στην επ α ρ χία Εορδαίας.
γ. Το τρίτο -εμφ ανές επίσης- γλωσσικό χαρακτηριστικό της περιοχής είναι
η ύπαρξη σ’ αυτήν αρκετών διαλεκτόφωνων ομάδων. Το μεγαλύτερο ασφαλώς
ποσοστό των ομιλητών μιλάει ένα βόρειο νεοελληνικό ιδίωμα. Ε πειδή όμως η
περιοχή αποτέλεσε έναν από τους σημαντικότερους προορισμούς προσφύγων
ως αποτέλεσμα της μικρασιατικής καταστροφής και της ανταλλαγής των πλη
θυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, συναντούμε σε όλη της την έκταση αρ
κετές διάσπαρτες διαλεκτόφωνες ομάδες, όπως:
• Πόντιους: κατανεμημένους σε αμιγή ή/και μ εικτά χω ριά σε όλη την
περιοχή Κοζάνης-Γρεβενών,
• Θ ρακιώ τες και Μ ικρασιάτες, οι οποίοι στις περισ σότερες π ε ρ ιπ τ ώ
σεις συνοικούν με τους Πόντιους.
• Κ α π π α δ ό κ ε ς, κυρ ίω ς στην π ερ ιοχή τω ν Γρεβενώ ν (π.χ. Δ οξαράς,
α μ ιγές κα ππα δοκικό χωριό) και διάσ πα ρτους σε άλλες περιοχές, και
• τέλος, ομιλητές της τσακωνικής διαλέκτου σε χωριά της περιοχής Σ ερ
βίων. πρόσφυγες α πό τσακωνόφωνες εγκαταστάσεις της Προποντίδας.
Αυτό το πολύχρω μο μω σαϊκό γλωσσών, διαλέκτω ν και ιδιω μ ά τω ν δεν συ-

νιστά βεβαίω ς κανενός είδους Βαβέλ, όπω ς θα μπορούσε να υποθέσει κ ά
ποιος. Αντίθετα· όλο αυτό το πολύπλευρο και πολυποίκιλο γλω σσικό υλικό
εμπλουτίζει την εκφ ραστικότητα της ελληνικής γλώ σσας, η ο ποία είτε υπό
τη μορφή τής κοινής είτε υπό κ ά π ο ια ιδιω ματική της εκδοχή α π οτελ εί τον
συνεκτικό κρίκο όλου α υ τού του πληθυσμού - άλλω στε και οι δίγλω σσοι
είναι κυρίω ς π ρ ώ τα ελληνόφωνοι.
Ενδεικτικό της αφομοιωτικής δύναμης και της κυριαρχίας της ελληνικής
γλώσσας απέναντι σε όλες αυτές τις γλωσσικές μορφές που προαναφέρθηκαν
είναι το ότι η συνύπαρξη των ετερόκλητων αυτώ ν γλωσσικών ομάδων στην
περιοχή Κ οζάνης-Γρεβενώ ν δεν αλλοίω σε τη γρ α μ μ α τικ ή και συντακτική
δομή των ελληνόφωνων ιδιω μάτω ν καθώς και το βασικό τους λεξιλόγιο. Πε
ρ ιφ ερειακή εξαίρεση α π ο τελ εί ίσως η π α ρ ο υ σ ία του φ θόγγου ϊ σε κ ά π ο ια
γλω σ σικά ιδ ιώ μ α τα (πβ. το τοπ ω νύ μ ιο Sc2rca,2 λέξεις όπ ω ς χίρτα έτο ιμ ο ς,
π ρ ό θ υ μ ο ς, κ α χ ΐρ “σ τενο χ ώ ρ ια , β ά σ α ν ο ’’, κ α φ α λ τ ί “πρω ινό, δ ε κ α τ ια ν ό ”,
2 Το ΐ φ ω ν η τικ ά π ρ ο σ ο μ ο ιά ζε ι π ρ ο ς το το υ ρ κ ικ ό ι, ό π ω ς στη λέξη ΒαΙ<ιι\

368 ΚΩΣΤΑΣ Δ. ΝΤΙΝΑΣ
φανάϊνα “π η γ ή ”, σακϊν “φ υλά ξο υ, π ρ ο σ ο χ ή !” κλπ.Χ μια φωνητική επίδραση

που ασκήθηκε στην ελληνική α π ό τις συνοικούσες μ ’ αυτήν γλώ σσ ες, όπω ς
η κουτσοβλαχική, η τουρκική, η σλαβική, χω ρίς όμως ιδια ίτερες φωνολογικές
επ ιπ τώ σ εις. Π ερισσότερο εμφ ανής είνα ι η επ ίδρα σ η αυτώ ν τω ν γλω σσώ ν
στην ελληνική σε λεξιλογικό και κυρίω ς ονοματολογικό επ ίπ εδο (τοπωνύμια,
επώ νυμ α , υ π ο κ ο ρ ισ τικ ά βα φ τισ τικώ ν), ό π ω ς μ π ορ εί κα νείς να το δ ια π ι
στώσει α πό τις σχετικές μελέτες.3
Παρά το πολύ μεγάλο ενδιαφέρον που παρουσιάζει επιστημονικά η π ε
ριοχή, δεν μ π ο ρ εί να ισ χυ ρ ισ τεί κ α νείς ότι ερευνήθηκε γλω σ σ ολογικά
επαρκώ ς. ώστε να έχουμε πλήρη εικόνα της γλω σσικής της π ερ ιο υ σ ία ς και
της θέσης της μέσα στη διαχρονική π ο ρ εία της ελληνικής γλώ σσας. Υ πάρ
χουν α ρ κετές εργασ ίες π ου αφορούν κυρίω ς π ερ ιφ ερ εια κ ά γλω σσικά φ α ι
νόμενα, αλλά λίγες ερ γασ ίες α ντιμ ετω πίζουν συνολικά τη γλωσσική κ α τά
σταση ενός επιμ έρους ιδιώ ματος. Στη δεύτερη κατηγορία θα μπορούσαν να
ενταχθούν βασικές σχετικές εργασ ίες, ό π ω ς τω ν Ε υθύμιου Μ πουντώ να για
το Β ελνεντό.4 Ιωάννη Τ σικόπουλου γ ια το Κ α τα φ ύ γ ι,5 Μ ιχαήλ Κ αλινδέρη
γ ια το Μ π λ ά τσ ι,6 Α γα π η το ύ Τ σ οπα νά κη κα ι Μ α ρ ιά ννα ς Μ α ρ γα ρίτη γ ια
τη Σ ιά τισ τα ,7 Μ ιλτιάδη Π απαϊω άννου και Βασίλη Α ναστασιάδη για τα Γρε-
βενά,8 και Κ ώ στα Ν τίνα γ ια την Κοζάνη.9 Η έλλειψη επ ιμ έρ ο υ ς εργασιώ ν
κ α θ ισ τά , σήμερα, δυσχερή την ακριβή α π ο τύ π ω σ η τω ν γλω σ σ ικώ ν ιδ ιω
μάτω ν της περιοχής και όσον α φ ορά τη γεω γρ α φ ικ ή το υ ς κάλυψη και όσον
α φ ο ρ ά την εξαντλητική το υ ς πα ρουσία σ η. Ο λόγος είναι απλός: μ ετά τον
Κ. Ν τίνας, Κ οζα νίτικα ε π ώ ν υ μ α (1759-1916). [Ινστ. Β ιβλίου κ α ι Α νά γνω σης]. Κ οζάνη

1995· Γρ. Βέλκος. Τ α επ ώ ν υ μ α και τα β α φ τισ τικ ά ο ν ό μ α τα τη ς Σ έλ ιτσ α ς (Ε ρ ά τυ ρ α ς)
1650-1940. Ε λα σ σ ό να 1998.
Ε υθ. Γ. Μ π ο υ ν τώ ν α ς. Μ ε λ έ τ η π ε ρ ί τ ο υ γ λ ω σ σ ικ ο ύ ιδ ιώ μ α το ς Β ε λ β ε ν τ ο ύ κα ι τω ν
π εριχώ ρω ν α υ το ύ . [Α ρ χ εία τη ς Ν ε ω τ έ ρ α ς Ε λλη νικ ή ς Γ λώ σ σ η ς ε κ ό ιό ό μ ε ν α υ π ό το υ
Σ υ λ λ ό γο υ 'Κ ο ρ α ή ς’], Α θήνα 1892.
I. Τ σ ικόπουλος. Μ ελέτη π ε ρ ί Λ εξικ ο ύ τη ς κ α θ ' η μ ά ς δ η μ ώ δο υ ς γλώ σσης. [Α ρχεία της
Ν ε ω τέ ρ α ς Ε λληνικής Γλο^σσης εκ ό ιό ό μ εν α υ π ό το υ Σ υ λ λ ό γο υ 'Κ ορ α ή ς’]. Α θήνα 1892.
Μ ιχ. Κ α λινοέρης. Ο β ίο ς τ η ς Κ ο ιν ό τη το ς Β λ ά τ σ η ς ε π ί Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς . [Ε Μ Σ . Μ α
κεδονικ ή Β ιβλιοθήκη 58], Θ εσσαλονίκη 1982. σ. 23, 353.
Α γ α π . Γ. Τ σ ο π α ν ά κ η ς. « Τ ο σ ια τισ τιν ό ιδ ίω μ α » . Μ α κ εδο ν ικ ά 2 (1941-1952, [Θ εσ σ α
λονίκη 1953]) 266-298· Μ α ρ ιά ννα Μ α ρ γα ρ ίτη -Ρ ό γκ α . Φ ω νολογική α ν ά λ υ σ η το υ σια-
τισ τινο ύ ιδιώ ματος. Θ εσσαλονίκη. 1985.
Μ ιλτ. Π α π α ϊω ά ν ο υ . Το γλω σ σ ά ριο των Γρεβενώ ν. Θ εσσαλονίκη. 1976* Β. Κ. Α να σ τα -
σ ιάοης. «Η ε π ίδ ρ α σ η τη ς το υ ρ κ ικ ή ς γ λ ώ σ σ α ς σ το λ εξ ιλ ό γιο το υ γρ ε β ε ν ιώ τικ ο υ γ λ ω σ
σ ικού ιδ ιώ μ α τ ο ς» , Ε λιμ εια κ ά 56 (Ιούν. 2 0 0 6 ) 6 9 -9 0 . κ α ι 57 (Δεκ. 2 0 0 6 ) 187-216.
9 Κ. Ντίνας. Το γλω σσικό ιδίωμα τη ς Κοζάνης, τ. 1-2. [Ινστ. Βιβλίου κ α ι Ανάγνωσης], Κο
ζάνη 2005.
Β ' Παγκόσμιο πόλεμο, με την πύκνωση της συγκοινωνίας, τη βαθμιαία α σ τι

κοποίηση του πληθυσμού, τη μείωση των ενδογαμιώ ν στις διάφ ορες γλω σ
σικές κοινότητες και τη γενίκευση της εκπα ίδευσ η ς, τα γεω γρ α φ ικ ά ιδ ιώ
μ ατα βρίσκονται σε φάση ρ α γδ α ία ς συρρίκνωσης με τάση εξαφάνισης, μια
προοπτική που δια φ α ίνετα ι γλω σσολογικώ ς βέβαιη στον αιώ να που δ ια ν ύ
ουμε.
Για τον λόγο αυτό η περιγρα φ ή της γλωσσικής εικόνας της περιοχής δεν
μ π ο ρ εί π α ρ ά να π ε ρ ιο ρ ισ τε ί στην α να φ ο ρ ά τω ν π ιο βασικώ ν γλω σσικώ ν
φ αινομ ένω ν π ου σ υναντούμ ε στο σύνολο του γεω γ ρ α φ ικ ο ύ α υτού χώρου
καθώ ς και των π ιο χαρακτηριστικώ ν κα τά τό π ο υ ς γλωσσικών ιδιομορφιών.
Τα ιδιώ μ α τα Κ οζάνης-Γ ρεβενώ ν ως β ό ρ εια
Τα γλω σσικά ιδιώ μ ατα του ν. Κοζάνης αλλά και του ν. Γρεβενών10 ανήκουν
στη μεγάλη κατηγορία των βόρειων νεοελληνικών ιδιω μάτω ν.11 0 βελβεντινός
φ ιλόλογος Ε υθύμιος Μ πουντώ νας ήδη α π ό τα τέλη του 19ου αι. σε μια ση
μαντική μελέτη του γ ια το γλωσσικό ιδίω μα της γενέτειράς του θεωρεί ότι το
Βελβεντό και τα περίχω ρά του, το Κ αταφύγι, και η Κοζάνη μαζί με τη Σ ιά
τισ τα αποτελούν τα τρία γλω σσικά κέντρα του νομού «ουκ ολίγον αφ ιστά-
μενα αλλήλων».12 Την ίδια περίπου άποψη διατυπώ νει ο επίσης βελβεντινός
γλωσσολόγος Αντώνιος Θαβώρης. διαχω ρίζοντας όμως το κοζανίτικο α πό το
σιατιστινό ιδίωμα και θεωρώντας ότι προπολεμικά τουλάχιστον είναι τέσσερα
τα κύρια γλωσσικά ιδιώ ματα του ν. Κοζάνης: της Σιάτιστας, της Κοζάνης, του
Βελβεντού και του Καταφυγίου*13 δευτερεύοντα γλωσσικά κέντρα αποτελούν
τα Σέρβια. η Π τολεμαΐδα (κυρίως το Μ πλάτσι), το Τσοτύλι και τα Γρεβενά.
Τα γλω σ σ ικά ιδ ιώ μ α τα της ευρύτερη ς περ ιο χή ς γ ια του ς λόγους που
ανέφ ερα πιο πά νω εμφανίζουν πολλά κοινά γνω ρίσμ ατα, γεγονός που μας
επ ιτρ έπ ει να θεωρούμε ότι συνιστούν μιαν ευρεία γλωσσική ενότητα, αλλά
κα ι χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ές δ ια φ ο ρ ές, σ τοιχείο π ου τα κά νει να δια φ έρ ο υ ν με-
Αντ. Θ αβώ ρης, « Τ α γ λ ω σ σ ικ ά ιδ ιώ μ α τ α το υ Ν ομ ού Κ οζάνης ω ς β ό ρ εια κ α ι οι κ υ ρ ιό -

τ ε ρ ε ς ιδ ιο ρ ρ υ θ μ ίε ς το υ ς » . Η Κοζάνη και η περιοχή της. ίστορία-Πολιτισμός, Πρα
κτικά Λ' Συνεδρίου. Σεπτ. 1993 . Κ οζάνη 1997. σ. 189-202.
Άνθ. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς . Γραμματική των βορείων ιδιωμάτων της νέας ελληνικής
γλώσσης. Α θήνα 1926.
Μ π ο υ ντώ να ς. ό .π .. σ. 5.
Αντ. Θαβώρης. «Μ ορ φ ολ ογικά μ ερικώ ν ιδιω μ ά τω ν τη ς Δ υτικής Μ ακεδονίας». Πρακτικά
του Λ' Συμποσίου Γλωσσολογίας του Βορειοελλαδικού Χώρου. [ΙΜ ΧΑ], Θ εσ σ α λο
νίκη. 1977. σ. 75-95.
τα ξύ τους και να έχουν κ ά ποια α π ’ αυτά, π.χ. το ιδίω μα της Σ ιάτιστας, δ ια

φορές εμφ ανείς ακόμη και σε έναν μη ειδικό ακροατή. Μ ερικά α π ό τα χ α
ρα κτηριστικά α υ τά θα παρουσιάσ ω στη συνέχεια κατά γλωσσικό επίπεδο .
Φωνητική
Σ χετικ ά με τη φωνητική
1) Ό λα τα γλω σσικά ιδιώ μ α τα Γρεβενών και Κοζάνης χαρακτηρίζονται
α π ό δύο κύρια φωνητικά γνω ρίσματα:
ι. τα φωνήεντα θ και ο, όταν είναι άτονα, προφ έροντα ι ως ί και ιι α ντί
στοιχα {κώ φω ση). Έ τσ ι έχουμε: έφ α γε > έ φ α γ ι, ο λόγος > ου λ ό χ ο υ ς
όταν όμως είναι τονισμένα, παραμένουν ως έχουν, π.χ. λέμε ζισ τό ς αλλά
ζ έ σ τ α . πουλιμώ αλλά π ό λ ιμ ο υ ς .
η. τα φωνήεντα ί και ιι, όταν είναι άτονα, α π ο β ά λλο ν τα ι, π.χ. μισό > μσό,
ψηλός > φ λό ς, πουλί > πλί, βουνό > β ν ό · όταν είναι τονισμένα, π α ρ α
μένουν ως έχουν, π.χ. κνώ α λλά κίντσα, β νό α λλά ξιρουβούνι.
Η κώ φ ω ση, φ αινόμενο το οποίο κ α λ ύ π τει όλα τα γλω σ σ ικά ιδ ιώ μ α τα της

περιοχής, πα ρουσιά ζει νομοτελειακή εφαρμογή, χωρίς όμως να συμβαίνει το
ίδιο και με το φαινόμενο της α π οβ ολής.
Ό πω ς παρατηρεί ο Μ πουντώνας14 για τη φωνητική του ιδιώματος του Βελ-
βεντού, ένα μεγάλο μέρος α π ό τα φωνητικά φαινόμενα που πα ρατηρούνται
σ ’ αυτό είναι αναπόσπαστα δεμένα με την έκπτωση των ιι και ί. Το ίδιο φ αί
νεται να ισχύει και για τα υπόλοιπα ιδιώ ματα της ευρύτερης περιοχής. Οι φω
νητικές αυτές επιπτώ σεις στη λέξη, ελαφρώς διαφοροποιημένες μερικές φορές
κατά τόπους, δίνουν την ιδιάζουσα χροιά που εμφανίζουν τα βόρεια γλωσσικά
ιδιώ ματα ως σύνολο αλλά και ως επιμέρους μικρότερες ομάδες. Έτσι:
α. Το σύμφω νο που α π ο μ ένει μ ετά την έκπτω σ η του ί15 δια τη ρ εί τις
π ερ ισ σ ότερ ες φ ορές ίχνη τής άλλοτε συνεκφ οράς του μαζί με το ί.
Το φαινόμενο αυτό είναι γενικό και σχεδόν χω ρίς εξαιρέσεις σε τ ε
λική θέση. π.χ. α ν ά β ι, β ά ν ι, κ ν ά β ι. α σ π ρ ο ύ δ ι, μ π ο υ γ ά ζ ι, κ α λ ά μ ι,
κ α λ ά θ ι, κ ο υ δ ο ύ ν ι, μ ιτά ξ ι, γ α ϊτ ά ν ι, β ιτο ύ λ ι, λύκ . Στην αρχή ή στη
μέση της λέξης συνήθω ς χ ά ν ετα ι, π.χ. μ κ ρ ο ς , π θ α μ ή . θ κ ό ζ(ο υ)μ ,
λα θκό, σ υ ν τρ ο υ φ κ ά .[β
14
Μ π ο υ ντώ να ς, ό.π.. σ. 7.
15
Ό .π ., σ. 13 κ.ε.
16
Ό .π .. σ. 13.
Γ Λ Ω Σ Σ ΙΚ Ο Σ Χ Α Ρ Τ Η Σ Π Ε Ρ ΙΟ Χ Η Σ Κ Ο Ζ Α Ν Η Σ -Γ Ρ Ε Β Ε Ν Ω Ν 371
Σε πολύ λιγότερ α μέρη (π.χ· Πεντάλοφος, Μ αυραναίοι. Φ ιλιππα ίοι

κλπ.) η αποβολή αυτή του τελικού -ί δεν αφήνει ίχνη της προφ οράς
του. π.χ. η ανέμη > η ανέμ . αυτή γνέθει > α υ τή γνέθ. το βράδι > το υ
β ρ ά δ , η πύλη > η π ό λ. Στη Σ ιά τισ τα μετά την αποβολή του τελικού
ί -ε κ τ ό ς του ότι δεν απομένουν ίχνη της προφ ορά ς τ ο υ - εμ φ α νίζο
ντα ι μόνο άηχα φ ω νήεντα στη θέση αυτή, ο υ δ ετερ ο π ο ιείτα ι δηλ. η
αντίθεση ηχηρότητας. π.χ. χά ζι > χ ά ό (α ν τί χ ά ζ ), κουτάβι > κ τά φ
(α ν τ ί κ τα β ), κυνήγι > κ υνή χ (α ν τί κ υ ν ή γ).
Το τελικό ιι δεν αφ ήνει κα νένα ίχνος της π ρ ο φ ο ρ ά ς του μ ετά την
αποβολή του. πβ. οι λύκοι > οι λ ύ κ [Ιίύ], ενώ του λύκου > τ λύκ .
β. Μ ετά την έκπτω ση των ί και ιι σχηματίζονται συμφω νικά σ υ μ π λ έγ
μ α τα τα οπ οία στη συνέχεια α π λο π ο ιο ύ ντα ι ως δυσ πρ όφ ερτα , π.χ.
δάχτυλο > * δά χτλου > δ ά χ λ ο υ , κρύφτηκα > * κρύφ τκα > κ ρ ύ φ κ α .
λούστηκα > *λούστικα > λούόκα , βιάστηκε(ν) > *βιάστκιν > βίάσκιν,
χάφ τουν > *χάφτν > χ ά φ ν . νίφτηκα > *νίφτκα > νίφκα. αυτουνούς
> *αυτνούς _> α φ ν ο ύ ς. κάρβουνο > *κάρβνου > κά ρνο υ, στειλιάρι >
* σ τλιά ρ ι > ό λ ιά ρ ι.17 Κ αι στην εφ α ρ μ ογή α υ τού του φ αινομ ένου
υπάρχουν το π ικ ές διαφ οροποιήσεις που χρω ματίζουν κ ά π ο ια ιδιώ
ματα. όπω ς αυτό της Σ ιά τισ τα ς.18
γ. Άλλοτε γ ια τη διευκόλυνση της προφ ορά ς δυσπρόφ ερτω ν σ υ μ π λ εγ
μάτω ν α να π τύσ σ ο ντα ι σ υνοδίτες φ θόγγοι: μισός > μ Π σ ο ς. γλυκά -
νισος > γ λ υ κ ά ν Τ σ ο υ ς ,19 κλπ.
δ. Π αρατηρούνται, τέλος, φαινόμενα αφομοίωσης ή ανομοίωσης γ ια τη
δημιουργία πιο ευπρόφερτου συμπλέγματος, π.χ. ανέβηκα > *ανέβκα
> α νέφ κ α . βλάχικος > *βλάχκους > ¡ίλάθκους. κουδούνι > *κδούν; >
¡ςδούνι, κλπ.
2) Σε όλη τη Δυτική Μ ακεδονία, αλλού περισ σ ότερο κα ι αλλού λ ιγό

τερο. π α ρ α τη ρ είτα ι σε α ρ κετές λέξεις το φ αινόμενο της πρόθεσης ενός α-
ή της μεταβολής των αρχικώ ν φωνηέντων σε α-, π.χ. δρύινος > α δ ρ έιν ο υ ς.
καλώ > α κα λνώ . σικχαίνομ αι > α ό κ α ίνο υ μ ν ερ γά τη ς > α ρ γ ά τ ς , όρνιθα >
αρνίθα, α δ ίμ το υ , α δ εύ τιρ ο υ ς , α ν υ φ α ν τή ς, α γιά σ μ ο υ ς . α γ ρ η π ίδ α κλπ.20 Το
17 Ό.π.. σ. 15.
18 Τ σ ο π α ν ά κ η ς. ό.π., σ. 2 82 κ.ε.
19 Μ π ο υ ντώ να ς. ό.π., σ. 16.
20 Τ σ ο π α νά κ η ς. ό.π.. σ. 274 κ.ε.· Σ τ α ύ ρ ο ς Γ. Κ α τσ ο υ λ έα ς, « Τ ο π ρ ο θ ε τικ ό ν 'α ’ εις τ α π α -
ρ α κ α μ β ο ύ ν ια γ λ ω σ σ ικ ά ιδ ιώ μ α τ α » . Π ρ α κ τικ ά το υ Α ' Σ υ μ π ο σ ίο υ Γ λω σ σ ο λο γία ς το υ
Β ο ρ ειο ελ λ α δ ικ ο ύ Χ ώ ρο υ. [ΙΜΧΑ], Θ εσσαλονίκη 1977. σ. 193-208.
ίδιο φαινόμενο π α ρ α τη ρ είτα ι και στην κουτσοβλαχική. και μ άλιστα σε μ ε

γαλύτερη έκταση, χωρίς να μπορούμε να αποδείξουμε αν πρόκειται γ ια ε π ί
δραση της μιας γλώ σσας στην άλλη. π.χ. λατ. rivus > ΚΒ arúu π ο τά μ ι, λατ.
laxo > ΚΒ alásu αφήνω , ελλ. ρόδι > ΚΒ aróióá, ελλ. μυρίζω > ΚΒ amirdzésku.
3) Το τελικό -ν, που στα π ερ ισ σ ότερ α ΝΕ ιδ ιώ μ α τα και τη ΝΕ κοινή
αποσιω πήθηκε, είναι ζω ντανό και α ρ κετά ισχυρό (ιδ ια ίτερ α στη Σ ιά τισ τα
και λιγότερο στην Κοζάνη), σε ορισμένες θέσεις, όπω ς π.χ. στο γ ' ενικό πρ ό
σω πο του ενεργητικού π α ρ α τα τικού και του ενεργητικού και παθητικού α ο
ρίστου: χαλνώ - κα λνο ύσιν - α χά λισ ιν. φ α ίνο υμ ι - φ ά γκ ιν. χάθκιν. Ε πίσης
στην α ιτια τική ενικού του αρσενικού και του θηλυκού άρθρου (τουν. την).
τω ν δεικτικώ ν αντω νυμιώ ν (α υ τό ν , α υ τή ν , το ύ το υ ν . τ ο ύ τ ’ν, ικείνουν) και
τω ν συγκεκομ μένω ν τύ π ω ν τής π ρ ο σ ω π ικ ή ς α ντω νυ μ ία ς του τρ ίτου π ρ ο
σώπου: το υ ν (τον), τν. ν (τη ν) και του αόριστου άρθρου ένα ν, μιαν.
4) Σε κ ά π ο ια ιδιώ μ α τα (π.χ. Κοζάνη, Σ ιά τισ τα . Βλάστη) πα ρ α τη ρ είτα ι
διφ θογγοποίησ η των αρχικώ ν τονιζόμενω ν φωνηέντων i. e και ο. π.χ. ήρθε
> ιήρθιν, έχω > ιέχου. ένας > ιένας. όλοι > υόλι. όταν > υόταν.
5) Τα συμφωνικά συμ πλέγμ α τα μ π . ντ. γ κ (γ γ ) προφέρονται συνοδευ-
όμενα α πό έρρινο σύμφωνο ως mb. nd, ng αντίστοιχα. Αυτό ισχύει, στις π ε
ριπτώ σεις που τα συμ πλέγμ α τα είναι πρωτογενή, και στο π λα ίσιο της λέξης
και σε φαινόμενα συμπροφοράς δύο γειτονικώ ν λέξεων, π.χ. αμπέλι > αηώέλι,
ά ντρα ς > άηάρας. α γγο ύ ρ ι > angoópi κα ι είναι τος > είηάους. είναι την >
είηάην. Ό ταν όμως τα δισυμφ ω νικά α υ τά σ υ μ π λ έγμ α τα είναι δευτερογενή,
πρ ο κ ύπτουν δηλα δή μ ετά α π ό την αποβολή του φωνήεντος που βρισκόταν
ανάμεσά τους, προφέρονται ως έχουν, π.χ. προξενητής > προυξιηίής.
6) Στη Σ ιά τισ τα το ουρανικό γ (γ + e, i) στην αρχή των λέξεων, όταν
α κ ο λο υ θείτα ι α π ό φωνήεν, και στο μέσο των λέξεων, όταν είναι μεσοφω -
νηεντικό, χάνει το συμφω νικό του χα ρ α κτή ρα και φ τά νει ως την κώφωση:
γύ φ το ς > γ ιο ύ φ τ ο ς > ιο ύ φ το υ ς. Γ ιώ ργος > Γ ιώ ρς > ιώρς. γ ίδ α > ίδα . γελώ
> ιλώ. καλά γ ε ρ ά μ α τα > κ α λ ά ιρ ά μ α τα . τρ α γ ίσ ιο ς > τρ α ΐσ ο υ ς . χα ρ α υ γή
> χα ρ α ή .
7) Μ εγάλο ενδια φ έρον, τέλος, π α ρ ο υ σ ιά ζει το φ α ινόμ ενο της ουρά-
νωσης των συμφώνων t. d. I, s, ζ. ts, dz σ τα διά φ ορ α ιδιώ μ α τα της περιοχής
Κ οζάνης-Γρεβενών. Η ουράνωση εμ φ α νίζει μεγάλη τοπ ική ποικιλομορφία-
σε κ ά π ο ια ιδ ιώ μ α τα , π.χ. Σ ιά τισ τα , εμ φ α νίζει εκ τετα μ ένη γ εν ίκ ευ σ η , γ ε
γο νό ς που το κάνει να ξεχω ρίζει εύκολα α νά μ εσ α στα άλλα ιδιώ μ α τα της
περιοχής. Έ τσι:
ί. στη Σ ιά τισ τα , σ π α νιότερα στην Ε ρά τυρα και την Κοζάνη αλλά όχι
σ τα άλλα ιδ ιώ μ α τα της περιοχής, τα t και d. ότα ν α κολουθούνται
ΓΛΩΣΣΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΧΗΣ-ΓΡΕΒΕΝΩΝ 373
α π ό τα μ π ρ ο σ τινά φ ω νήεντα e. i. τρ έπ ο ν τα ι σε tse, tsi κα ι dze, dzi

αντίστοιχα. Οι σιατιστινοί φ θ ό ν ο ι ts και dz είναι ασθενέστεροι των
νεοελληνικώ ν τσ κα ι άζ σ τις λέξεις τσ ο υ β ά λ ι κα ι τζά μ ι, π.χ. α ν τί
μαχος > α ν τ ίμ α χ ο υ ς , γ ια τί > γ ια τ σί, π α τέ ρ α ς > π α τ σέρ α ς. πετεινός
> π έ τ σνους. Ο νόμος αυτός ισχύει και στο κλιτικό σύστημα: ου ιού-
φ τ ο υ ς > οι ιο ύ φ τσι.
ίί. Στη Σ ιά τισ τα ουρανική είναι και η προφ ορ ά τω ν κι και γκι ως τσι
και τζι: γυ ν α ίκ ε ς > γνα ίτσ ις. π α ρ α γγ είλ ει > π α ρ α ν τζείλι.
iii. Στη Σ ιά τισ τα , αλλά όχι στην υπόλοιπη περιοχή, το λ ουρανώ νεται
και πριν α π ό το ημίφω νο ί (σύμ φ ω να με τον κανόνα της νεοελλη
νικής που έχει εφ αρμογή σε όλα τα ιδιώ μ α τα της περιοχής), αλλά
και πριν α π ό το φωνήεν ί, π.χ. για λ ίζομ α ι > γιαλίζουμι, γιαλίσ τη κα
> γιαλίσκα. για λί > γιαλί.
ίν. Στη Σ ιά τισ τα και αλλού, π.χ. στα Γρεβενά, ουρανώ νεται το [s] και
στα σ υ μ π λέγμ α τα σκ, σπ, στ, σλ, σν είτε πρω τογενή είτε δευ τερ ο
γενή > όκ, σπ, ότ, σλ, όν, π.χ.: ασβέστης > α σ β έσ τς, αγριόσκυλο >
α γρ ό ό κ λο υ , πεσνίκι > πισνίκ, σκυλί > σκλι, σ τ κ > όκ: αφ ανίστηκα >
* α φ α νίσ τκα > α φ α νίσ κ α . βιασ τικός > *βιαστκός > β ια σ κός, σ τλ >
όλ: στειλιάρι > σλιά ρι κλπ.
ν. Σχεδόν πα ντού στην περιοχή Κ οζάνης-Γρεβενών το ημίφωνο i πρω -
τίστω ς και δευτερευόντω ς το φωνήεν i προκαλούν την ουράνωση των
συμφώνων s, z, ts, dz που βρίσκονται πριν α π ’ α υ τά > S, ζ, tS, dz, π.χ.
κερασιά > κιρα σά , πα τη σ ιά > *πατσιά > π α τσ ά , ανεψ ιός > α μ π σ ό ς.
ανεψ ιά > α μ π σ ά , λόζιος > λά ζο υς, τα ανιψ ίδια > τ α α μ π σ ίδια . άξιζε
> άκόιζιν, γύ ρ ισ ες > ύρσις. ζήλεψα > ζήλιφα. ζηλεύεις > ζλεύς. ψίχα
> πσι'χα.
Μ ο ρ φ ο λ ο γία
Στον τομ έα της μορφολογίας
1) Έ να φωνητικό-μορφολογικό φαινόμενο που δείχνει να μην έχει εξα ι

ρέσεις είναι η προφ ορ ά τω ν καταλήξεω ν με σ ή ζ κα ι π ρ ω το γενές ί, αυτό
που προέρχετα ι δηλ. α π ό αρχαιοελληνικό αντίστοιχό του: -άσις, -έσις. -όσις.
-ούσις, -ίσις, -άζις, -έζις, -όζις, -ούζις. -ίζις. Οι καταλήξεις α υ τές προφ έρο-
νται: [άμ, ¿μ, όμ, ύμ , ίμ, ά.ιζ, έιζ, όίζ, ύιζ, ίίζ], π.χ. φ τιά σ εις > ίέάμ, καλέσεις
> ΙαιΙέΙε, *γεμόσεις > γίηιόμ, λούσ εις > Ιύμ . κα θήσ εις > !<αθψ, γ ε μ ίσ ε ις >
γϊτηόμ, μ ιλή σ εις > ηιίΐίμ. α γο ρ ά ζεις > ¿ιγυτάίζ, γ ε μ ίζε ις > γίιηόΐζ. βρίζεις >
ννηζ. Ό ταν όμως αυτό το ί είναι δευτερογενές, προήλθε δηλαδή α π ό κώφωση

του ε. ο κα νόνας α υ τό ς δεν εφ α ρ μ ό ζετα ι, π.χ. βρύσες > β ρ ίσ ις , βρίζες >
β ρίζις, α γόραζες > α γό ρ α ζις. αγόρασ ες > α γό ρ α σ ις. Σε κ ά π ο ια μέρη (π.χ.
Βελβεντό, λιγότερο στην Κοζάνη) ανάλογη εξέλιξη με τις καταλήξεις -άσις,
-έσ ις, -όσις, κλπ. π α ρ α τη ρ είτα ι και στο εσω τερικό τω ν λέξεων: φύσησα >
φ ύ ισ α , μάσησα > μ ά ισ α . αστόχησα > α σ τό ισ α , έχυσα > ε'ισα.21
2) Στην τονισμένη κατάληξη -ριά και -θιά το ημίφωνο ; δρα κα τά δύο
τρόπους: το προερχόμενο α πό το πρω τογενές / δια τη ρ είτα ι προσ εγγίζοντα ς
το συμφωνικό ημίφωνο: κοχλιάρια > χ ο υ λιά ρ ια > χ λ ιά ρ γ α , μ αχα ίρια > μ α -
χ α ίρ γ α , κλούβιος > κ λ ο ύ β γ ο υ ς , α ρ α δ ιά ζω > α ρ α δ γ ά ζ ο υ . χω ριό > χ ο υ ρ γ ό ,
προβιά > π ρ ο υ β γά , λαδιά > λ α δ γά ' το δευτερογενές / (που προήλθε α πό συ
νίζηση ενός π α λ ιό τερ ο υ αί, ε) φ εύ γ ε ι α φ ή νοντα ς σε λ ίγες π ε ρ ιπ τ ώ σ ε ις
εντελώ ς α νεπ α ίσ θ η τα ίχνη: Α ποκρεά > Α π ο υ κ ρ ιά -Α π ο υ κ ρ ά , κ α λ ο γρ α ία >
καΛ ουχρια-κα/ουχρά, κλαδαρέα > κ λ α δ α ρ ιά -ά , λαιμαριά > λιμα ριά -λιμ α ρά ,
π α τ α ρ ιά > π α τ α ρ ιά - π α τ α ρ ά , βα θεία > β α θ ε α > β α θ ιά -β α θ ά , β ρ α διά >
β ρ α δ ιά -β ρ α δ ά , α γκ α θέα > α γκ α θ ιά -α γκ α θ ά .
3) Οι π ιο συνηθισμένες π α ρ α γ ω γ ικ έ ς κ α τα λ ή ξεις στην π ερ ιοχή Κο-
ζάνης-Γρεβενών είναι: -έινους, π.χ. α σημ έινους, κ ο υ τσ ο υ ρ έιν ο υ ς, -ίσους, π.χ.
γίδίσους, μ α ΐσ ο υ ς , -κους. -ρκους, -ίτκους. π.χ. β/ίάθκους. μ σ ίρ κ ο υ ς, σ κ λίτ-
κ ο υ ς , -κός, π.χ. γ ν ο υ μ κ ό ς , -άδι, π.χ. ζο υ ρ λό ς - ζ ο υ ρ λ ά δ ι, σ ά λ ο ς - σ α /ά δ ι,
-αβους, π.χ. Λέρα - λ έ ρ α β ο υ ς , μ ύ ξα - μ ύ ξ α β ο υ ς , -έλλα ς / -έλλτς, -έλλα.
-έλλι, π.χ. Φ α ρ δ έ λ λ α ς , boυpgέλλa, π ιδ α ρ έλ λ ι, γ ο υ μ α ρ έ λ λ ι, -ούδης, -ούδα,
-ο ύ δι, π.χ. Α ρ γ υ ρ ο ύ δ η ς . Β α γ γ ιλ ο ύ δ α , α ρ κ ο ύ δ ι, -ου β ιά (μόνο σ τα γυ ν α ι-
κω νύμια), π.χ. Μ ά ρ κ ο ς - Μ α ρ κ ο υ β ιά , -ούκας, π.χ. α μ ψ ιο ύ κ α ς, θ χειο ύκα ς.
4) Οι συνηθέστερες υποκορισ τικές καταλήξεις είναι: -όπλλους, -ό π λ λ ι/
-π ο ύ λλ α -όπλλου, π.χ. τίντξίρδπ/Ι/Ιους, σ τ α μ ν ο υ π ο ύ λ λ α κλπ., -ούλλι, π.χ.
β ρ υ σ ο ύ λ λ ι, μ π λ α ρ ο ύ λ λ ι, -έλλι, π.χ. πίδαρε/ΙΛι. γ ο υ μ α ρ έ λ λ ι, -ίτσ ι -ίτσ α /
-ίτσ -ο υ (ω ), π.χ. π λ α ρ ίτσ ι, π ο υ λ ίτ σ α , Α ιν ίτσ α κλπ. -όπκου , -όπκ, π.χ. ά ρ -
γ ο υ ν τ α ς - α ρ γ ο υ ν τ ό π κ ο υ , νύφ η - νυ φ ό π κ \ γ ο υ ρ ν ό π κ ο υ , -ούτσικους, π.χ.
τ ρ α ν ό ς - τρ α ν ο ύ τσ ικ ο υ ς .
5) Επιβιώ νουν κά ποιες αρχαιοελληνικές καταλήξεις ρημάτων σε -ίσκου
< -ίσκω, π.χ. π ιθ νίσ κ ο υ, μ ν ίσ κ ο υ , και ουσιαστικώ ν σε -ότης, π.χ. α ρ χ ό τ ι,22
6) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι ιδιόρρυθμοι μονολεκτικοί τύποι του δευ
τέρου πληθυντικού προσώπου της παθητικής προστακτικής, ένα από τα πιο χα
Μ π ουντώ να ς, δ .π ., σ. 20.
Ε υ α ν θ ία Δ ο υ γ ά -Π α π α ο ο π ο ύ λ ο υ . « Σ υ γ κ ρ ιτ ικ ή π ρ ο σ έ γ γ ισ η το υ ιδ ιώ μ α τ ο ς Β ελβεντο υ
κ α ι χω ρ ιώ ν τη ς ορ εινή ς Π ιερ ία ς» , Η Κοζάνη και η περιοχή της. Ιστορία-Πολιτισμός.
Πρακτικά Α' Συνεδρίου. Σεπτ. 1993. Κ οζάνη 1997. σ. 113-147.
ρακτηριστικά γνωρίσματα των γλωσσικών ιδιωμάτων της Δυτικής Μακεδονίας,

αλλά και της Ηπείρου: φ α γώ σ α ς αντί φ αγουθήτι. σ τά σ α ς αντί στα θ ήτι, ρ ίζ α ς ,
τα ρ ά ξ α ς , σ π α ρ ά ξ α ς23 κλπ.
7) Η ονομαστική κα ι η α ιτια τικ ή πλη θυντικού τω ν αρσενικώ ν σε -ος
είναι ίδιες: οι Λύκ* - τ ς λ ύ κ 2^
8) Σε όλη τη Δυτική Μ ακεδονία ευνοείται ένας μ ετα πλα σ μ ός που δίνει
πλη θυντικούς ουδετέρω ν σε -ια στα α ρσ ενικά ή θηλυκά, π.χ. ου χ ιφ τ έ ς -
οι χ ιφ τέ δ ις και τ α χ ιφ τέ δ ια , ου σ α ρ μ ά ς - τα σ α ρ μ ά δ ια , η αρνίθα - οι α ρ -
νίθις και τ ’ α ρνίθ ια , η α γ ιλ ά δ α - τ α γ ιλ ά δ ια .25
9) Ο α δύνα τος τύ π ο ς της προσω πικής αντω νυμ ίας στο ουδέτερο γένος
είνα ι τα , ενώ σε όλα τα άλλα νεοελληνικά ιδ ιώ μ α τα κα ι στην κοινή είναι
τους, π.χ. χ ά ρ χ α ν τ α πιδιά π ο υ ήρθιν ου π α τ έ ρ α ς τ α , τ α πιδιά φ ο υ ρ ο ύ ν
τ α π α π ο ύ τσ ια τ α .2627
10) 0 βασικός τόνος σε όλα τα εν λόγω ιδιώ ματα παραμένει, ακόμη και
όταν παραβιάζεται ο νόμος της τρισυλλαβίας, οπότε αναπτύσσεται ένας δευ-
τερεύων τόνος, π.χ. έ φ α γ α - έ φ α γ ά μ ι21
Σ ύ ν τα ξ η
Στον τομ έα της σύνταξης

1) Η γενική α δυνά τισ ε πολύ και αφήνει συχνά τη θέση της σε εμ π ρ ό
θετο προσδιορισμό α π ό + αιτιατική, π.χ. το υ σ α μ ά ρ ι α π ' το υ γ ο υ μ ά ρ ι, κι
όχι *του σ α μ ά ρ ι τ ' γ ο υ μ α ρ ιο ύ , τα ρ ο ύ χ α α π ' τ α π ιδιά κι όχι *τα ρ ο ύ χ α
τω ν πα ιδιώ ν,2829
2) Πολύ συχνά στα ιδιώ μ α τα α υ τά οι α δύνατοι τύ π ο ι της προσω πικής
αντω νυμίας στην καταφ ατική μορφή των περιφ ραστικώ ν χρόνων βρίσκονται
ανάμεσα στο βοηθητικό και το ρήμα, π.χ. είχα το υ ν ιδεί, είχι μι π ει.2ϋ κι όχι
το ν είχ α δ ει, μ ο υ /μ ε είχε π ε ι, όπω ς συνηθίζεται αλλού.
3) Στο συντακτικό σχήμα: όνομα π ο υ λή γει σε -ς + χ τη τιχ ή α ντω νυμία
(μο υ) η έκπτω ση του τελικού ιι δίνει συνήθως: δικός μου > θχοζμ. π α τέρ α ς
μου > π α τ έ ρ α ζ μ . Σ ε λ ίγ ε ς π ε ρ ιπ τώ σ ε ις, π.χ. στο Βελβεντό, μ ετά την έκ-
23 Θ αβώ ρης, ό.π.. σ. 80.* Μ πο υντώ να ς, ό .π ., σ. 53* Τ σ ο π α ν ά κ η ς, ο .π ., σ. 290.

24 Τ σ ο π α ν ά κ η ς, ο .π ., σ. 283.
25 Ό .π .. σ. 283.
26 Ό .π .. σ. 285.
27 Ό .π .. σ. 287.
28 Ό .π .. σ. 298.
29 Ό .π .. σ. 2 9 8 κ.ε.
πτώ ση του ιι της α ντω νυ μ ία ς α ν α π τύ σ σ ετα ι ένα ιι, π.χ. ο γα μ β ρ ό ς μου >
ου γ α μ π ρ ό ζ ο υ μ , της νύμφης μου > τ ς ν ύ β ζο υ μ , αφέντης μου > α φ έν τζο υ μ .
4) Σ το Βελβεντό (κα θώ ς επίσ ης σ τα Σ έρ β ια και τη Β λάστη) «το θη
λυκόν αντί του αρσενικού άρθρου είναι συνηθέστατον», όπ ω ς μ αρτυρεί ο
Μ πουντώνας, π.χ* ι Γ ιώ ρς, ι Κ ιτσ ιο υς. ι Κ ο υ το ύ λ ς . ι λύκους, « γιο ς .30
Λ εξιλ ό γιο
Όσον α φ ορά τη λεξιλογική διασ τρω μάτω ση των γλωσσικών ιδιω μάτω ν της
περιοχής Κ οζάνης-Γρεβενών, π α ρ α τη ρ είτα ι ότι τον λεξιλογικό πλούτο των
ανω τέρω ιδιω μάτω ν συνθέτουν οι εξής βασικές κατηγορίες:31
α. α ρ χ α ιο ελλη νικ ά και μεσαιω νικά γλω σσ ικά σ το ιχεία : λέξεις που συ
ναντούμε στην α ρχα ία ελληνική ή τη μεσαιωνική ελληνική γρ α μ μ α τεία ή π α -
ρά γονται α π ό αυτήν και σήμερα δεν χρησιμοποιούνται στην κοινή νέα ελ
ληνική: α δ ο υ κ ειέ μ ε ι. α π κ ά ζ ο υ , ξιμ έτο υ χο υ ς, σιβαίνου κλπ.
β. δ ια β α λ κ α ν ικ ές λέξεις: λέξεις που α π α ντο ύν και σε άλλες ή και σε
όλες τις βαλκανικές γλώ σσες χω ρίς κα μ ιά α π ό τις γλώ σσες α υτές να μπορεί
να διεκδικήσει την π α τρ ό τη τά τους: γ κ λ α μ π ά τ σ α , λ ά ιο . σούτο.
γ. ξένα γλω σσικά στοιχεία:
ί. λ έ ξ ε ις το υ ρ κ ικ ή ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς : είνα ι η πολ υπ λη θέσ τερ η κ α τη
γο ρ ία λεξιλογικώ ν δα νείω ν.32 Άλλες α π ό τις λέξεις α υ τές είναι
πανελλήνιες κι άλλες απα ντούν μόνο στην περιοχή Κ οζάνης-Γρε
βενών: α β λ α γ ά ς , κ α σ λ ά ς , ιλιά τσ ια . κ α σ μ ιρ εύ ο υ. σα κά ς, χ α τά ς .
ϋ. λέξεις σλαβικής προέλευσης: τα σλαβικά α υ τά γλω σ σικά σ το ι
χ εία είνα ι σχεδόν πα νελλήνια: α ζ μ π ό ρ σ τ ο υ ς . γ κ ο υ ρ τ σ ά .
λο υ ζγά ζο υ . π ο υκ ρ ό β ι.
ίϋ. λέξεις λατινικής ή νεολατινικής προέλευσης: α π οδεικ νύ ουν την
έντονη π α ρ ο υ σ ία τω ν Ρ ω μ αίω ν στον Δ υ τικομ α κεδονικό χώρο.
Έ τσ ι έχουμε: α ρ ίτσ ο υ ς , μ ισ ά λα . σ ο ύ κ ο υς. βιζικάντι, κ ο υρ δ έλλια .
λο υ κ ά ν τα ,
ίν. λέξεις αλβανικής και άλλων γλω σσώ ν.
Μ π ουντώ να ς, ό.π.. σ. 63.

Ν. Κ α τσ ά ν η ς. « Λ ε ξ ικ ο γ ρ α φ ικ ή δ ια σ τ ρ ω μ ά τ ω σ η το υ -γλωσσικού ιδ ιώ μ α τ ο ς τ η ς Κ ο
ζά νη ς» , Η Κοζάνη και η περιοχή της. Ιστορία-Πολιτισμός. Πρακτικά Α' Συνεδρίου.
Σεπτ. 1993. Κ οζάνη 1997, σ. 247-266.
Α ν α σ τα σ ιά δ η ς. ό.π.
Ε π ίλ ο γ ο ς
Η έρευνα των γλωσσικών ιδιω μάτω ν συμβάλλει α ποφ α σ ισ τικά στη συνολική
μελέτη της (ελληνικής) γλώ σσας σε όλη της τη γεω γραφ ική και ιστορική δ ιά
σταση. Τα το π ικ ά ιδ ιώ μ α τα διασ ώ ζουν α ισ θη τικ ά κα ι εκ φ ρ α σ τικ ά α ρ ι
στουργήματα. πολλά α π ό τα οποία δεν διασώ θηκαν στην κοινή μορφή της
γλώ σσας μας, συμβάλλοντας με τον τρ όπο αυτό στον εμπλουτισμό της. Με
τον συνήθω ς συντηρητικό το υ ς χα ρ α κ τή ρα , εξάλλου, φ ω τίζουν πολλές
πλευρές της κοινωνικής και πολιτιστικής δομής και διάρθρωσης των τοπικών
κοινωνιών σε μια δεδομένη χρονική περίοδο.
Η διαφ αινόμενη ως βέβαιη πλέον συρρίκνωση και εξαφάνιση των δ ια
λέκτων θα έχει ως αποτέλεσμα και την απώ λεια πολλών εκφραστικών μέσων
αλλά και της ίδια ς της διαφορετικότητας, η οποία θα παραχω ρήσει τη θέση
της σε μιαν άχαρη ομοιογένεια. Μ ια π ρ α γμ α τικ ό τη τα , την οπ οία δεν μ π ο
ρούμε να ανατρέψ ουμε αλλά που δεν π ρ έπ ει να μας αφήσει ασυγκίνητους.
Σ ήμερα οι νεοελληνικές διάλεκτοι και τα ιδιώ μ α τα δεν είναι α π ο κ λει
στικό όργανο καθημερινής επικοινω νίας π α ρ ά μόνο μιας μικρής μερίδας αν
θρώπων. και α υτοί στο μέλλον θα είναι όλο και λιγότεροι. Τι μέλλει γενέ-
σθαι. λοιπόν; Η άποψη των γλωσσολόγων, εδώ και έναν αιώ να ήδη. είναι ότι
νομοτελειακά οδηγούμαστε σε μια γλωσσική ομογενοποίηση. Υπάρχει όμως
μια αισιόδοξη πλευρά των πραγμάτω ν: Στη σημερινή ενοποιούμενη Ευρώπη
π α ρ α τη ρ είτα ι μια συμ περιφ ορά που. πα ρ ότι φ αίνεται αντιφατική, υπακούει
σε μια γενικότερη π α γκ ό σ μ ια τάση υποστήριξης και ανάδειξης του δ ια φ ο
ρετικού. Έ τσ ι, ενώ βαίνουμε πρ ος μια υποχώρηση των επίσημω ν γλωσσών
στην Ε υρω παϊκή Ένωση, διαπιστώ νουμε την υποστήριξη πολιτικών που στο
χεύουν στην κα τα γραφ ή αλλά και την εκμάθηση των ολιγότερο ομιλούμενων
γλωσσών και διαλέκτω ν στην Ευρώπη.
Σ το πλαίσιο αυτό τα σχολικά π ρ ογρ ά μ μ α τα σπουδώ ν γλωσσικής δ ιδ α
σκαλίας υποστηρίζουν πλέον τη μελέτη αλλά και τη διδακτική αξιοποίηση
και γλωσσικών τοπικώ ν διαφοροποιήσεων, καλύπτοντας ένα ευρύ φ άσμα εν
διαφερόντων των μαθητών. Η υιοθέτηση εναλλακτικών τρόπων γλωσσικής εκ
π α ίδ ευ σ η ς μ πορεί να π ρ ο α γ ά γ ε ι α φ ενός τη διαμόρφω ση στάσεω ν ο υ σ ια
στικού σεβασμού α πένα ντι στη γλω σσική-πολιτισμική διαφ ορετικότητα και
αφετέρου την ανάπτυξη ενός νέου ήθους επικοινω νίας μεταξύ των πολιτών.33
Β α σ ιλικ ή Δ ενορινού. « Π ο λ υ γλ ω σ σ ία κ α ι Ε τε ρ ο γ λ ω σ σ ία στην Ε υρ ώ π η : πρ όκλ η σ η γ ια

ε ν α λ λ α κ τικ ο ύ ς τ ρ ό π ο υ ς γλο^σσικής ε κ π α ίδ ε υ σ η ς » , στο: Γ λώ σ σ α Γ λώ σ σ ες σ τη ν Ε υ
ρώ π η. [ΥΠ.Ε.Π.Θ], Α θήνα 2001, σ. 25-34.
Πέρα α π ό τη γλωσσική επικοινω νία, ο διαλεκτολογικός πλούτος μπορεί

να άρει και παρεξηγήσεις που σχετίζονται με την κα τα γω γή του διαλεκτό-
φωνου ή/και του ξενόγλωσσου ανθρώ που. Γνω ρίζοντας μια διάλεκτο ή μια
ξένη γλώ σσα, ερχόμ ασ τε σε επ α φ ή με τον πολιτισ μ ό του άλλου, συνεπώ ς
κατανοούμε καλύτερα και τον ίδιο. Μ ια διδασ κα λία που στοχεύει στη δ ια
μόρφωση ανεκτικότερης στάσης α πένα ντι στη διαφ ορετικότητα μπορεί μ α
κροπρόθεσ μα να οδηγήσει στον σεβασμό του διαφ ορετικού και στη δη μ ι
ο υ ρ γία ενός αρμονικού περιβάλλοντος, όπου η έκφραση της δ ια φ ο ρ ά ς θα
είναι κανόνας και όχι εξαίρεση. Έ τσι, μπορεί να διευρυνθεί το οπτικό πεδίο
τω ν μαθητώ ν και τω ν εκ π α ιδ ευ τικ ώ ν α π ό μια μονόγλωσση και μονοπολι-
τισμική σε μια πολύγλω σση και δια π ο λιτισ μ ικ ή πρ οοπ τικ ή με παράλληλο
περιορισμό των προκαταλήψ εω ν και των στερεοτύπω ν τα οποία συνδέονται
με την ετερότητα.
Α πό τη στιγμ ή π ου η Ε λλά δα ανήκει στην Ε υρ ω π α ϊκ ή Έ νω ση το ελ
ληνικό σχολείο π ρ έπ ει να στοχεύει στη διαμόρφω ση μ ιας ευρω π αϊκής τ α υ
τότητα ς, στη βάση της ο π ο ία ς θα υ π ά ρ χει γνώ ση γ ια τις γλώ σ σ ες κα ι τις
γλω σσικές ποικιλίες των κρατών της. Οι μαθητές που θα έχουν βασικές κοι-
νω νιογλω σσ ικές κα ι εθνογλω σ σ ικές γν ώ σ εις θα μπορούν ευ κολότερ α όχι
μόνον να αποδεχτούν αλλά και να σεβαστούν τη γλωσσική -ά ρ α και την π ο
λιτισ μ ική - διαφ ορετικότητα. Αυτό θα μας α πα λλά ξει κι α πό ανώ φελους και
α σ τή ρ ικτου ς εθνικισ μούς π ερ ί ανώ τερω ν κα ι κα τώ τερω ν γλωσσών, στους
οποίους συχνά πέφ τουν οι α δ α είς περί τη γλωσσική κατάσταση παγκοσμ ίω ς
α π ό α ρχα ιοτά τω ν χρόνων ως σήμερα.
Στην κατεύθυνση αυτή κινούμαστε στο Ε ργαστήριο Γλώσσας και Προ
γρ α μ μ ά τω ν Γλωσσικής Δ ιδασκαλίας του Π ανεπιστημίου Δυτικής Μ ακεδο
νίας. και έχουμε ήδη κα τα θέσ ει στην επιστημονική και εκ π α ιδ ευ τικ ή κοι
νότητα σχετική ολοκληρωμένη διδα κ τικ ή πρότασ η γ ια τη διδα κ τικ ή α ξιο
ποίηση της γεω γρ α φ ικ ή ς γλω σσικής π οικ ιλ ία ς.34
34 Κ. Ν τίν α ς - Ε ύ α Ζ α ρ κ ο γ ιά ν η . Δ ιδα κ τικ ή α ξιο π ο ίη σ η τω ν νεοελληνικώ ν δ ια λέκ τω ν .

Η π ερ ίπ τω σ η το υ γλω σ σικού ιδιώ μ α το ς Α φ ά ν το υ Ρ ό δ ο υ , Θ εσσαλονίκη 2009.
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
γ ι α τη μ ε λ έ τ η ιδ ια ίτ ε ρ ω ν γ ν ω ρ ισ μ ά τ ω ν τ ω ν
ε π ιμ έ ρ ο υ ς γ λ ω σ σ ώ ν κ α ι ιδ ιω μ ά τ ω ν τ η ς π ε ρ ιο χ ή ς
A n d rio tis Ν., Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten. Β ιέν νη 1974
Α λ ε υ ρ ά ς Ν ά σ η ς, ΛΓ είπιν η μάνα μ \ Κ ο ζ ά ν η 1964
Α ν α σ τ α σ ιά δ η ς B. Κ ., « Ο ι Β α λ α ά δ ε ς κ α ι οι μ ικ ρ α σ ιά τ ε ς π ρ ό σ φ υ γ ε ς τ ο υ Ν ο μ ο ύ Γ ρ ε -
β ενώ ν», Πρακτικά 1ου Συνεδρίου των απανταχού Γρεβενιωτών. Γρεβενά 7-8
Αυγ. 1993, Γ ρ ε β ε ν ά 1994
Γ ιώ β ο ς Γ ιά ν ., Μακεδονικά γκαργκάλια . Ν έ α Υ όρ κ η 1971
Γ κ α τ ζ ά ρ α ς Α σ τ., Αντίλαλος από το Κ αταφύγι , Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1954
Γ κ α τ ζ ά ρ α ς Α σ τ.. Καταφυγιώτικες ιστορίες και ανέκδοτα , Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1990
Γ ρ ά β α ς Π., « Τ α κ ο υ δ α ρ ίτ ικ α τ η ς Σ ιά τ ισ τ α ς » , Λαογραφία 12 (1 9 4 8 ) 4 2 9 -4 4 7
Δ ο υ γ ά - Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ Ε υ α ν θ ία - Τ ζ ιτ ζ ιλ ή ς Χ ρ., Το γλωσσικό ιδίωμα της ορεινής Πιε
ρίας . [Ε Μ Σ . Μ α κ ε δ ο ν ικ ή Β ιβ λ ιο θ ή κ η 9 8 ], Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 2 0 0 6
Ζ η κ ό π ο υ λ ο ς L, Δ η μ ο σ ιε ύ μ α τ α σ τη ν ε φ η μ . Δυτική Μακεδονία κ α ι σ τ ο Ημερολόγιο Δυ
τικής Μακεδονίας
Η λ ια δ έ λ η ς Σ τ ρ ά τ ο ς , « Ο υ Μ ή τ σ ιο υ ς ο υ χ ο υ ρ γ ιά τ ’ς » , Ελιμειακά 1 (1 9 8 2 ) 5 7 -5 9
Θ α β ώ ρ η ς Α ντ., « Τ ο π ρ ο ύ ν ( ε ) ικ ο ς τ ο υ Η ρ ώ ν δ α κ α ι η π α λ α ιό τ η τ α τ ω ν γ ν ω σ τ ώ ν γ ν ω ρ ι
Δωδώνη 9 (1 9 8 0 ) 4 0 1 -4 3 9
σ μ ά τ ω ν τ ω ν β ο ρ ε ίω ν ν ε ο ε λ λ η ν ικ ώ ν ιδ ιω μ ά τ ω ν » ,
Κ α λ ιν δ έ ρ η ς Μ ιχ.. Ο κώδιξ της Μητροπό/<εως Σισανίου και Σιατίστης (1686- X [Ε Μ Σ ,
Μ α κ ε δ ο ν ικ ή Β ιβ λ ιο θ ή κ η 42], Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1974
Κ ρ ή τ ο ς Γ., Ιδ ιο ρ ρ υ θ μ ίε ς κ α ι ιδ ιο μ ο ρ φ ίε ς τ η ς λ α ϊκ ή ς γ λ ώ σ σ α ς τ ο υ Κ α τ α φ υ γ ίο υ Π ιερ ίω ν ,
[Σ ύ ν δ ε σ μ ο ς Κ α τ α φ υ γ ιω τ ώ ν « Τ α Π ιέ ρ ια » ], Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1984
Κ ρ ια ρ ά ς Ε μ μ .. Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας , Θ εσσαλο
νίκη, 1 9 6 9 -1 9 8 8
Π., Σύντομη γραμματική της τσακωνικής διαλέκτου. A . Το ιδίωμα της
Κ ω σ τ ά κ η ς Θ.
βόρειας Τσακωνιάς. Β. Το τσακώνικο ιδίωμα της Προποντίδας. [In stitu t F ra n ç a is
d ’A th è n e s], Α θ ή να 1951
Μ α λ ο ύ τ α ς Μ η ν ά ς, Τα Σέρβια. ιστορική και λαογραφική επισκόπησις. Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η
1956
Μ α ρ γ α ρ ίτ η Μ α ρ ιά ν ν α , « Π α ρ α τ η ρ ή σ ε ις σ τη ν α π ο β ο λ ή τ ω ν ά τ ο ν ω ν i, u σ τ ο ιδ ίω μ α τ η ς
Σ ιά τ ισ τ α ς » , Πρακτικά του Α' Συμποσίου Γλωσσολογίας του Βορειοελλαδικού
Χώρου , [ΙΜ Χ Α ], Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1977, σ. 5 1 -5 8
Αποκριά Κοζάνης. Κ ο ζ ά ν η 2 0 0 0
Μ ό μ τ σ ιο υ -Τ σ ικ ρ ιτ ζ ή Μ α τ ίν α ,
Ν ά σ τ ο ς Κ λ.. Καταφύγι Πιερίων Κοζάνης. Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1971
Π απαναούμ Δ., Ααογραφικά Σιατίστης. [Ε Μ Σ , Μ α κ ε δ ο ν ικ ή Β ιβ λ ιο θ ή κ η 27], Θ ε σ σ α
λ ο ν ίκ η 1988
Μαρίζα Τσιάπαλη
ΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ
Ο νομός Κοζάνης έχει να επιδείξει μακραίωνη ιστορία. Στην αρχαιότητα ανα

δείχτηκαν ακμαίες και οργανωμένες πόλεις. Η Αιανή αποτελεί παράδειγμα
διαχρονικής πόλης, ενώ η προϊστορική κατοίκηση στο Βελβεντό χρονολογείται
από τη νεολιθική εποχή.1 Στα ιστορικά χρόνια, λείψανα από την πρωτοβυζα-
ντινή περίοδο εντοπίζονται στις ανωτέρω περιοχές. Τα ανασκαφικά δεδομένα
εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας γι' αυτές.
Στο Βελβεντό, έρευνα που πραγματοποιείται στο οικόπεδο Καμκούτη
αποκάλυψε την ύπαρξη έπαυλης της πρωτοβυζαντινής περιόδου (5ος-6ος αι.)
με παλαιότερη φάση κατοίκησης στον 4° αιώνα. Ο χώρος λειτούργησε και στην
υστεροβυζαντινή εποχή με τη δημιουργία μονόχωρου ναΐσκου. Εντυπωσιακά
είναι τα ψηφιδωτά δάπεδα που κοσμούν δωμάτια της έπαυλης και αποδει-
κνύουν την καλαισθησία και τον πλούτο των ιδιοκτητών της (εικ. I).2 Σε από
σταση 500 μ. περίπου ανασκάφηκε βαλανείο (λουτρό) της πρωτοβυζαντινής
περιόδου (6°^ αι.), πάνω στα ερείπια του οποίου θεμελιώθηκε ο ναός του Αγίου
Μηνά τον 12° αιώνα.3 Στην Αγία Παρασκευή (κοντά στην Αιανή) αποκαλύ
φθηκε μια τρίκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλιτός, νάρθηκα και προσκτίσματα
στη δυτική πλευρά, που ήταν διακοσμημένη με τοιχογραφίες και ψηφιδωτά δά
πεδα. Χτίστηκε στο β' μισό του 6ου αιώνα.4*
1 Στα σημερινά γεωγραφικά του όρια ο νομός Κοζάνης περιλαμβάνει μεγάλο τμήμα της
Ελιμιώτιδας ή Ελίμειας, της Εορδαίας και το νότιο τμήμα της Ορεστίδας, που ανήκαν
στην Άνω Μακεδονία· βλ. Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη. Βελβεντό, Αρχαιότητες
και Ιστορία, Αιανή 2010, σ. 13, 15, 45 κ.ε.
2 Για την ανασκαφή του οικοπέδου Καμκούτη βλ. Μαρίζα Τσιάπαλη, «Αρχαιολογικά
δεδομένα των ανασκαφούν στο Βελβεντό Κοζάνης. Προδρομικές παρατηρήσεις», Το
Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη [ΑΕΜΘ] 21 (2007) 47-54· η ίδια,
«Ανασκαφική έρευνα στους νομούς Γρεβενών και Κοζάνης». ΑΕΜΘ 22 (2008) 31-
37* η ίδια, «Ανασκαφική έρευνα στους νομούς Γρεβενών και Κοζάνης», Δυτικομακε-
δονικά Γράμματα 21 (2009) 127-135.
3 Π. Φτάκας. «Ιερός ναός Αγίου Μηνά Βελβεντού». Δυτικομακεδονικά Γράμματα 9 (1998) 43-
50* Τσιάπαλη. «Αρχαιολογικά δεδομένα των ανασκαφούν στο Βελβεντό Κοζάνης», σ. 47-54.
4 Ευτυχία Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου - Μ. Μιχαηλίδης, Η βασιλική της Αγίας Παρα
σκευής στην Κοζάνη, Θεσσαλονίκη 2002.
382 ΜΑΡΙΖΑ ΤΣΙΑΠΑΛΗ
Την εποχή αυτή η Δυτική Μακεδονία χρησιμοποιούνταν ως διάβαση δια

φόρων φύλων που όδευαν από το βορρά προς τη Θεσσαλονίκη και τη Θεσ
σαλία. Οι σλαβικές επιδρομές έπληξαν την περιοχή της Λιανής και προκάλεσαν
καταστροφές στο κάστρα της Καισάρειας, του Κτενιού, της Μεγάλης Ράχης,
τα οποία επισκευάστηκαν επί Ιουστινιανού.5 Στα τέλη του 6ου με αρχές του
7ου αι.. επί Ιουστινιανού ή πιθανότερα επί Ηρακλείου, χτίστηκε το κάστρο των
Σερβίων και λειτούργησε ως οχυρωμένη πόλη. Διαιρείται με τριπλό τείχος σε
τρία αντίστοιχα μέρη: την κάτω πόλη, την άνω πόλη και την ακρόπολη. Ο δια
χωρισμός σε οχυρωμένα τμήματα εξυπηρετούσε στρατηγικούς και αμυντικούς
σκοπούς. Η κάτω πόλη ήταν πυκνοκατοικημένη. Σώζονται λείψανα οικιών, κιν-
στέρνας, λουτρού και ναών. Η άνω πόλη χωρίζεται από την κάτω με διάμεσο
τείχος, και καταλήγει στην ακρόπολη που είναι οχυρωμένη με τέσσερις πύρ
γους.6* Μεταξύ του 978 και 986 τα Σέρβια καταλήφθηκαν από τους Βουλγά
ρους με αρχηγό το Σαμουήλ.' και πιθανόν την ίδια τύχη είχαν τα κάστρα της
Καισάρειας και της Μεγάλης Ράχης.8 Το κάστρο των Σερβίων ανακαταλήφθηκε
το 1001 από τον Βασίλειο Β' τον Βουλγαροκτόνο. ο οποίος προέβη σε κατα
στροφές των φρουριακών συγκροτημάτων Σερβίων-Αιανής. για να μην ξανα-
γίνουν στόχος των Βουλγάρων.9
Περί το 1000 χτίστηκε στα Σέρβια η βασιλική «των Κατηχουμένων», μια
τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με φωταγωγό,
που αποτελούσε επισκοπικό ναό. Ήταν κατάγραφος με τοιχογραφίες, που
εκτείνονταν σε τρία στρώματα: το πρώτο είναι σύγχρονο με την ανέγερση
του ναού, το δεύτερο χρονολογείται στον 13° αι., ενώ τα σπαράγματα του
τρίτου τοποθετούνται στον 16° αιώνα. Στην ίδια περιοχή είναι χτισμένος ο ναός
των Αγίων Θεοδώρων, μονόχωρος με ημικυκλική αψίδα, που αποτελούσε κα
θολικό σταυροπηγιακής μονής, μετόχι της αντρικής μονής των Αγίων Θεοδώρων
Καστανιάς. Χρονολογείται στο β' μισό του 11ου αι. και τοιχογραφήθηκε το 1497.
Οι τοιχογραφίες σχετίζονται με την τεχνοτροπία του καστοριανού εργαστηρίου.
Έξω από τα τείχη του κάστρου των Σερβίων είναι χτισμένος ο ναός των Αγίων
Αναργύρων. Πρόκειται για ένα μονόχωρο μεσοβυζαντινό ναό με ορθογώνια
αψίδα που φέρει κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Στην κόγχη σώζεται τμήμα της
Κ. Σιαμπανόπουλος, Λιανή, Ιστορία-Τοπογραφία-Αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 2009,

σ. 289-291.
Θ. Παπαθανασίου, Το Μεσαιωνικόν Φρούριον των Σερβίων. Θεσσαλονίκη 1939, σ. 1-
8, και Α. Ξυγγόπουλος, Τα μνημεία των Σερβίων, Αθήναι 1957, σ. 6. Βλ. επίσης, Ανδρο-
νίκη Τσιλιπάκου. Σέρβια. Μια βυζαντινή κάστρο πολιτεία. Αθήνα 2002.
Ξυγγόπουλος, Τα μνημεία των Σερβίων, σ. 7-9.
Η Καισαρεία και η Αιανή παρήκμασαν Σιαμπανόπουλος, Λιανή, σ. 292-295.
Ξυγγόπουλος, Τα μνημεία των Σερβίων, σ. 6.
ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ 383
αγιογράφησης της πρώτης φάσης, που χρονολογείται στον 11°-12° αιώνα. Οι

τοιχογραφίες που καλύπτουν τον υπόλοιπο ναό φιλοτεχνήθηκαν το 1510 από
ζωγράφο που ήταν επηρεασμένος από το λεγόμενο καστοριανό εργαστήριο
(εικ. 2).10
Στο Βελβεντό χτίστηκε στην υστεροβυζαντινή περίοδο ο ναός του Αγίου
Μηνά, που προαναφέραμε. Πρόκειται για ένα μονόχωρο ναΰδριο που επ ι
σκευάστηκε κατά τον 15° αιώνα. Διασώζει ζωγραφικό διάκοσμο του 12ου αι.
στην κόγχη, ενώ τα σπαράγματα στις υπόλοιπες επιφάνειες χρονολογούνται
στη φάση επισκευής του.11
Στην Αιανή, ως δείγμα τελευταίας αναλαμπής της πόλης που έχασε την
ακμή της, χτίστηκε, πιθανόν στο α μισό του 12ου αι., ο ναός της Κοιμήσεως της
Θεοτόκου.12 Αποτελούσε το καθολικό μοναστηριακού συγκροτήματος. Στη ση
μερινή του μορφή είναι μονόχωρος με νάρθηκα και εξωνάρθηκα και καλύ
πτεται με δίρριχτη στέγη. Στην αρχική του μορφή όμως ήταν τρουλαίος ναός.13
Σώζονται δείγματα του ζωγραφικού διακόσμου της αρχικής φάσης, ενώ ο ναός
ιστορήθηκε εκ νέου τον 16° αιώνα. Τον 18° αι. τοιχογραφήθηκε ο εξωνάρθηκας
από τον ζωγράφο Πάνο εξ Ιωαννίνων. Στα τέλη του 19ου αι. επιζωγραφήθηκαν
τμήματα του κυρίως ναού και του νάρθηκα από το σαμαριναίο ζωγράφο Δη-
μήτριο Αδάμ Πιτένη (εικ. 3).
Σε κοντινή απόσταση, ανεγέρθηκε τον 13° αι. ο ναός του Αγίου Δημητρίου
στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής χωρίς νάρθηκα με υπερυψωμένο
το μεσαίο κλίτος. Σώζονται τοιχογραφίες σύγχρονες με την ανέγερσή του: ολό
σωμοι ή σε προτομή άγιοι στα εσωράχια των τόξων, που ανοίγονται στο βό
ρειο τοίχο και κάποιες παραστάσεις στον εξωτερικό βόρειο τοίχο του κε
ντρικού κλιτούς. Το β' στρώμα τοιχογραφιών περιορίζεται στο κεντρικό κλίτος
και στον χώρο του ιερού, και πρέπει να ιστορήθηκε στα μέσα του 16ου αιώνα.14
Στα τέλη του 14ου αι. η Δυτ. Μακεδονία βρίσκεται υπό οθωμανική κα-
10 Για τα μνημεία των Σερβίων Ξυγγόπουλος, Τα μνημεία των Σερβίων, ό.π., και Τσι-
λιπάκου, Σερβία, ό.π.
11 Ε. Τσιγαρίδας. «Οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Μηνά», Μακεδονικά 29 (1993-
94) 16-28.
12 Ανδρονίκη Τσιλιπάκου, «Παλαιότερες και νεότερες ειδήσεις για το ναό της Πανα
γιάς στην Αιανή Κοζάνης», Αρχαιολογικόν Δελτίον. Μελέτες 57 (2002), Αθήνα 2010,
σ. 365-402.
Κ. Οικονόμου, Η αρχιτεκτονική της Κοίμησης Θεοτόκου στην Αιανή Κοζάνης, Θεσ
σαλονίκη 2003, σ. 75-116.
14 Μαρίζα Τσιάπαλη - Π. Ανδρούδης, «Επανεξέταση του βυζαντινού ναού του Αγίου Δη
μητρίου Λιανής: Αρχιτεκτονική και ζωγραφικός διάκοσμος», 29° Συμπόσιο Βυζαντινής
και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα 15-17.5.2009, τχ Περιλήψεων,
σ. 118-119.
384 ΜΑΡΙΖΑ ΤΣΙΑΠΑΑΗ
τοχή·10 Ορισμένοι οικισμοί εγκαταλείπονται,1516 ενώ οι χριστιανοί συσπειρώνο

νται και σταδιακά αναπτύσσονται πόλεις, όπως η Σιάτιστα, τα Γρεβενά, η Κο
ζάνη. Η τελευταία δημιουργήθηκε με τις μετοικεσίες που συνέβαιναν στην πε
ριοχή τον 14°-15° αιώνα. Μετά την κατάληψη των Σερβίων από τους Οθωμανούς,
χριστιανικές οικογένειες εγκαθίστανται στον συνοικισμό Τρίδεντρο στην Κοζάνη.
Η Κοζάνη βαθμηδόν αναπτύχθηκε πληθυσμιακά και οικονομικά, ενώ στην πόλη
εγκαταστάθηκε βοεβόδας.1' Επίσης, η Αιανή παρέμεινε ένα από τα κεφαλοχώρια
της περιοχής του Τσιαρτσαμπά. δηλ. της ΝΑ περιοχής της Κοζάνης.18
Την εποχή αυτή υπάρχει έντονη καλλιτεχνική δραστηριότητα. Εκτός από
τους ναούς που επισκευάζονται και επιζωγραφίζονται,19 ανεγείρονται νέοι: ο
μονόχωρος ναός του Αγίου Νικολάου (1552) και ο ερειπωμένος πλέον ναός του
Ταξιάρχη (1549) στην Αιανή, ενώ στην περιοχή του Βελβεντού ο μονόχωρος
ναός του Αγίου Νικολάου, που τοιχογραφήθηκε από τον ζωγράφο Νικόλαο
το 1588, επίσης ο ναός του Προφήτη Ηλία στο Παλαιογράτσανο -ένα απέριττο
μονόχωρο ναΰδριο που κοσμείται με σημαντικές τοιχογραφίες του 16ου α ι.-
καθώς και ο ναός του Αγίου Δημητρίου στη Γρατσιάνη, μια τρίκλιτη ξυλόστεγη
βασιλική με τοιχογραφίες του 16ου-17ου αιώνα.
Από τον 17° αι. κ.ε., πόλεις όπως η Κοζάνη και η Σιάτιστα αναπτύσσουν
αξιόλογο εμπόριο με τη Βόρεια Βαλκανική και την Κεντρ. Ευρώπη. Ο μό
νιμος χαρακτήρας των εγκαταστάσεων και η οικονομική άνεση ευνοούν την
ανέγερση πολυτελών αρχοντικοί και εκκλησιών, καθώς και την καλλιέργεια
των γραμμάτων και των τεχνών. Οικιστικές και οικονομικές αλλαγές συντε-
λούνται κατά το 18° αι. και σε πολλούς οικισμούς του Βόίου (Εράτυρα, Κρι-
μήνι, Τσοτύλι).20 Το 1745 η έδρα της επισκοπής μεταφέρεται από τα Σέρβια
15 Το 1385-86 η Δυτ. Μακεδονία πέφτει στα χέρια του οθιομανού στρατηγού Εβρενός'
βλ. Σιαμπανόπουλος. Λιανή, σ. 297.
19 Όπιος το Σισάνι, το οποίο ήταν οχυροψένος βυζαντινός οικισμός και έδρα επισκοπής
στη δικαιοδοσία της αρχιεπισκοπής Αχρίδας· βλ. I. Αποστόλου, Ιστορία της Σιάτιστας,
Αθήνα 1929, σ. 8 κ.ε., και Μαρία-Χριστίνα Χατζηϊωάννου, Η ιστορική εξέλιξη των
οικισμών στην περιοχή του Αλιάκμονα κατά την τουρκοκρατία. Ο κώδικας αρ. 201
της Μονής Μεταμόρφωσης του Σωτήρος Ζάβορδας. Αθήνα 20Θ0, σ. 13-14. 28 κ.ε.
17 Ως «Κόζιανη χωρίον» αναφέρεται για πρώτη φορά τον 16° αι. στον κώδ. Ζάβορδας 201*
βλ. Χατζηϊωάννου, ό.π., σ. 32-33. Η παλαιότερη αναφορά της Κοζάνης προέρχεται από
οθιομανικό κατάστιχο περί το 1500- βλ. Κ. Καμπουρίδης - Γ. Σαλακίδης, Η επαρχία
Σερβίων τον 16° αιώνα μέσα από οθωμανικές πηγές, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 121.
ΙΚ Στον κώδ. Ζάβορδας 201 αναφέρεται ως «Κάλιανη»· βλ. Χατζηϊωάννου. ό.π., σ. 60.
19 Οι βυζαντινοί ναοί που αναφέρθηκαν προηγουμένως φέρουν στρώμα ζωγραφικού δια
κόσμου του 15ου- 16ου αιώνα.
20 Μαρία-Χριστίνα Χατζηϊωάννου, «Η Κοζάνη και η περιοχή της κατά την Τουρκο
κρατία», στο: Κοζάνη και Γρεβενά, Ο χώρος και οι άνθρωποι, επιμ. Ν. Καλογερόπουλος,
Θεσσαλονίκη 2004, σ. 168.
στην Κοζάνη. Οι χριστιανικοί ναοί δε μετατρέπονται σε τζαμιά και συνεχίζουν

τη λειτουργία τους μέχρι τον 19° αι., όταν ο παλαιός οικισμός εγκαταλεί-
πεται.21
Ο προεστός της Κοζάνης Χαρίσης Τράντας θεμελίωσε το 1664 τον μεγαλο
πρεπή ναό του Αγίου Νικολάου στο κέντρο της πόλης. Πρόκειται για τρίκλιτη βα
σιλική, τα κλίτη της οποίας χωρίζονται με τοξωτές κιονοστοιχίες. Ανακαινίστηκε
το 1721 και αγιογραφήθηκε το 1730 από γιαννιώτες ζωγράφους. Στις αρχές του
19ου αι. διαμορφώθηκε το παρεκκλήσι Ιωάννου του Προδρόμου στη ΒΑ πλευρά
της ανοιχτής στοάς, για να ικανοποιηθούν λειτουργικές ανάγκες (εικ. 4).
Το 1855 χτίστηκε το κωδωνοστάσιο σε μικρή απόσταση από το μνημείο.
Έχει ορθογώνια κάτοψη, οκτώ ορόφους και στεγάζεται με τρουλίσκο. Η τοι
χοποιία είναι συμπαγής και επιμελημένη, από ορθογωνισμένους πωρόλιθους,
χτισμένη κατά το ισόδομο σύστημα. Ο 6ος όροφος φέρει 8 τοξωτά ανοίγματα
και 8 καμπάνες. Πέτρινα γείσα κοσμούν τα διαζώματα των πατωμάτων. Το
1941 υπέστη φθορές από το βομβαρδισμό του Δημαρχείου.
Η έντονη καλλιτεχνική δραστηριότητα συνεχίζεται και σε άλλες περιοχές
του νομού Κοζάνης τον 17° ως τον 19° αιώνα. Στο Δρυόβουνο χτίστηκε τον
16° αι. το καθολικό της μονής Μεταμόρφωσης στον τύπο του δικιόνιου σταυ
ροειδούς εγγεγραμμένου. Ο σημαντικός ζωγραφικός του διάκοσμος φιλοτε-
χνήθηκε από τον αγιογράφο Νικόλαο από το Λινοτόπι στα 1652. Το 1677 ανοι
κοδομήθηκε ο ναός της Αγίας Παρασκευής στη Σιάτιστα στον τύπο της τρί-
κλιτης βασιλικής, με υπερυψωμένο νάρθηκα-γυναικωνίτη και χαγιάτι στα
νότια, που απολήγει σε παρεκκλήσι στην ανατολική πλευρά του. Ιστορήθηκε
το 1679. Στην Εράτυρα ανεγέρθηκαν και ιστορήθηκαν το 1737 ο μονόχωρος
ναός του Αγίου Νικολάου και το 1763 η τρίκλιτη βασιλική της Κοιμήσεως της
Θεοτόκου.22 Στον Πεντάλοφο χτίστηκε το 1740 ο ναός του Αγίου Αχιλλίου στον
τύπο της τρίκλιτης θολωτής βασιλικής, με εξωνάρθηκα και προστώο στη νότια
πλευρά. Χιονιαδίτες ζωγράφοι φιλοτέχνησαν το ζωγραφικό διάκοσμο το 1774.
Το τέμπλο, ο άμβωνας, τα προσκυνητάρια. ο δεσποτικός θρόνος αποτελούν ση
μαντικά δείγματα της ξυλογλυπτικής του 18ου αιώνα. Στο Τσοτύλι η τρίκλιτη
ξυλόστεγη βασιλική του Αγίου Αθανασίου χτίστηκε το 1858. Η είσοδος της δυ
τικής πλευράς οδηγεί στον γυναικωνίτη. ενώ της νότιας κοσμείται με λιθανά-
γλυφο υπέρθυρο. Σπαράγματα τοιχογραφιών σώζονται στον χώρο του ιερού.
21 Τσιλιπάκου. Σερβία. Μια βυζαντινή καστροπολιτεία. ο. 8.

22 Μαρίζα Τσιάπαλη - Ελένη Τριβυζά. «Η καλλιτεχνική δραστηριότητα κατά τον 18°
αιώνα στο Νομό Κοζάνης: δυο ναοί της Εράτυρας», 31° Συμπόσιο Βυζαντινής και Με
ταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης. Αθήνα. 13-15.5.2011, τχ Περιλήψεων, σ. 84-85.
Η παραπάνω σύντομη καλλιτεχνική «περιήγηση» στα σημαντικότερα βυζα

ντινά και μεταβυζαντινά μνημεία του νομού Κοζάνης δίνει για μια ακόμη φορά
την ευκαιρία να διαπιστώσουμε τον πλούτο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Η ευθύνη των πολιτών και κυρίως της πολιτείας είναι τεράστια απέναντι τους.
Η περιοχή Κοζάνης διαθέτει αξιόλογα μνημεία, που δεν πρέπει να παραμε-
ληθούν και εγκαταλειφθούν, ούτε να τύχουν άστοχων ανθρωπίνων παρεμβά
σεων. Με ευαισθησία και συναίσθηση του καθήκοντος μας απέναντι στις ιστο
ρικές στιγμές που αυτά αντικατοπτρίζουν, οφείλουμε να συνδράμουμε στην
αποκατάστασή και ανάδειξή τους.
Εικ. 1. Βελβεντό. Ανασκαφή οικοπέδου Καμκούτη.
Εικ. 2. Σερβία. I. Ν. Αγίων Αναργύριυν.

Εικ. 3. Αιανή. I. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου.
Εικ. 4. Κοζάνη. I. Ν. Αγίου Νικολάου.

Μαρίζα Τσιάπαλη
Ο ΖΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΑΙ ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΟΣ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ

ΤΩΝ ΑΡΧΟΝΤΙΚΩΝ ΚΟΖΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ
Ο εσωτερικός διάκοσμος των αρχοντικών Κοζάνης και Σιάτιστας ακολουθεί

την καλλιτεχνική τάση του 18ου αι., που είναι γνωστή ως «τουρκομπαρόκ».
Συνδυάζει στοιχεία της ισλαμικής παράδοσης με μπαρόκ-ροκοκό και ορισμένα
από τη βυζαντινή παράδοση.1 Η διάδοση του ρυθμού στη Δυτ. Μακεδονία και
την Ήπειρο πραγματοποιήθηκε μέσω της οικονομικής και εμπορικής δραστη
ριότητας των κατοίκων με την Κεντρ. Ευρώπη.
Οι λαϊκοί καλλιτέχνες αντλούσαν την έμπνευσή τους από ελληνικές και
βαλκανικές χαλκογραφίες, ξηρογραφίες, αγιογραφίες ή απεικονίσεις μονών, με-
ταπλάθοντας συχνά τα πρότυπά τους.2 Η χρωματική κλίμακα είναι πλούσια
και έντονη. Κυριαρχούν οι αποχρώσεις του πράσινου και του κόκκινου, το λαδί,
οι ώχρες, το κίτρινο, το πορτοκαλί, το μπλε, το μαύρο.
Οι τοίχοι ορισμένων δωματίων στα αρχοντικά είναι αδιακόσμητοι (εμπατή,
αποθήκη, μαγαζί, μαγειρείο) ή φέρουν γύψινη διακόσμηση στο άνω μέρος τους:
πρόκειται για ορθογώνια διάχωρα. στα οποία εγγράφονται οξυκόρυφα και κυ
κλικά τόξα, που επιστέφονται με σταυρό. Οι χώροι υποδοχής και ανάπαυσης
-ο ντηλιακός και οι οντάδες- φέρουν περίτεχνη διακόσμηση.
Τα ταβάνια φέρουν ποικίλα διακοσμητικά μοτίβα: κάνναβο τετραγώνων
με εγγεγραμμένα μικρά άστρα, ρομβοειδείς σχηματισμούς με εγγεγραμμένα
εξάγωνα, εξάπλευρα, στις πλευρές των οποίων διαμορφώνονται τρίγωνα, ώστε
να θυμίζουν εξάκτινα αστέρια. Στο μέσο του ταβανιού υπάρχει ο νουφαλός
ή ταβλάς ή κουμπές. που κοσμείται με ρόδακες, ρόμβους, ομόκεντρα εξάγωνα.
εξάκτινα αστέρια, κρεμασμένα ρόδια (εικ. 1). Συχνά ο νουφαλός φέρει κορνίζα
από διπλό πλαίσιο σε υποχώρηση και σκαλιστό κυμάτιο ανάμεσα στα πλαίσια.
Οι νουφαλοί με τα πλούσια αραβουργήματα είναι καθαρά οθωμανικής μορ
φολογίας και τεχνικής.3
Μίλτος Γαρίδης, Διακοσμην.κή ζωγραφική, Βαλκάνια - Μικρασία 18ος-19ος αιώνας,

Αθήνα 1996, σ. 9-14. 17 κ.ε.
Ν. Μουτσόπουλος. Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας 15ος- ί9 ος αιώνας.
Ό.π., σ. 59.
Τα κανάτια από τις μεσάντρες, τα ντουλάπια εκατέρωθεν του τζακιού,

οι πόρτες είναι διακοσμημένες με νταμπλαδάκια, που συχνά διατάσσονται
σε μαίανδρο. Πάνω από την πουλίτσα, η οποία διαιρεί κάθετα τον τοίχο, υπάρ
χουν τα φαρσώματα, οι ξύλινες διακοσμημένες επενδύσεις των τοίχων. Είναι
ζωγραφισμένα με φυτικά μοτίβα. ανθοδοχεία με ανθοδέσμες, συχνά πάνω σε
τραπεζάκια, φρούτα, βουνά, δέντρα, πουλιά, κτήρια. Η διακόσμηση επηρεά
ζεται από τον ξυλόγλυπτο διάκοσμο των μεταβυζαντινών τέμπλων, με χρήση
στοιχείων μπαρόκ και ροκοκό.11 Εντυπωσιακή είναι η απεικόνιση μοναστη
ριού σε φάρσωμα του αρχοντικού Πούλκως και του δικέφαλου αετού στο αρ
χοντικό Νεραντζόπουλου. 0 αετός παριστάνεται κάτω από αυτοκρατορικό
στέμμα και διπλό σταυρό.5 Κρατά στα νύχια του σκήπτρο και σπαθί. Στο κάτω
μέρος του φαρσώματος σώζεται η απεικόνιση της μονής Μεγίστης Λαύρας.
Τα τζάκια των καλών οντάδων είναι περίτεχνα. Συχνά φέρουν ανάγλυφη
γύψινη διακόσμηση που σχηματίζει κόγχες, βάζα, λουλούδια ή απλά γραπτή
διακόσμηση. Ιδιαίτερη αίγλη προσδίδουν στο αρχοντικό οι φεγγίτες. Είναι ορ
θογώνιοι και στο άνω μέρος τους διαμορφώνεται τρίλοβη απόληξη ή μουσουλ
μανικό τόξο. Φέρουν άνθινα μοτίβα, σταυρούς, πλοχμούς, βάζα, δικέφαλους αε
τούς. Τα διακοσμητικά στοιχεία τους αποδίδονται με λαμπερά, φωτεινά χρώ
ματα. ώστε να διαχέουν με μεγαλοπρέπεια το φως στο εσωτερικό των οντάδων.
Σε τοίχους δωματίων, αλλά ακόμα και πάνω από πόρτες, σώζονται ζώνες
με τοιχογραφίες. Απεικονίζονται άνθη. φυτά, δέντρα, γεωμετρικά μοτίβα,
κτήρια, πόλεις μεμονωμένες ή ενταγμένες σε τοπία, καθώς και τα περίφημα
cartouche. Το cartouche είναι διακοσμητικό μετάλλιο που περιβάλλεται από
πολυποίκιλτο πλαίσιο. Είναι συνηθισμένο μοτίβο του στυλ ροκοκό στη Γαλλία
(1720-1750).6 Αχλαδόσχημα cartouche, γύρω από τα οποία ξετυλίγονται σχη
ματοποιημένα φυτικά μοτίβα σε μπλε χρώμα που μιμούνται φύλλα άκανθας,
συναντούμε στα αρχοντικά Μαλιόγκα. Μανούση και Τζώνου στη Σιάτιστα. Κο
σμούνται με ανθοδέσμες, φρούτα, βάζα και το θέμα του κομμένου καρπουζιού.
Το θέμα του κομμένου καρπουζιού από το οποίο λείπει μια φέτα και έχει καρ
φωμένο πάνω του το μαχαίρι είναι από τα αγαπημένα του νεοελληνικού
μπαρόκ. Συμβόλιζε την Αποτομή του Ιωάννη του Προδρόμου, αλλά από τον
18° αι. έχασε το συμβολικό του περιεχόμενο. Εκτός από τα αρχοντικά της Σιά
τιστας. απαντά σε σπίτια της Καστοριάς, της Εράτυρας, του Πηλίου.'
Μίλτος Γαρίδης, «Χαλκογραφικά πρότυπα για την κοσμική διακοσμητική ζωγραφική

το 18° και 19° αιώνα». Μακεδονικά 22 (1982) 1. 11.
Ο δικέφαλος αετός είναι σύμβολο της εκκλησιαστικής γλυπτικής· ό.π.
Μένη Κανατσούλη. «Τοιχογραφία στο αρχοντικό Μανούση στη Σιάτιστα», Μακεδο
νικά 24 (1984) 191-193.
Κ. Μακρής, «Το νεοελληνικό μπαρόκ και οι πηγές του», τ. 2. Θεσσαλονίκη 1991. σ. 104.
ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΑΡΧΟΝΤΙΚΩΝ ΚΟΖΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ 391
Εντύπωση προκαλεί μια παράσταση από το αρχοντικό Μαλιόγκα που

απεικονίζει την υδρόγειο σφαίρα, έναν αυστριακό ουσάρο -υπάρχει η επ ι
γραφή Le houssare d ’ Autriche- και ελάφια (εικ. 2). Πρόκειται για αντιγραφή
δυτικής χαλκογραφίας- όμοια παράσταση συναντούμε στο αρχοντικό Νεράν-
τζη-Αϊβάζη στην Καστοριά.8 Συνηθισμένη είναι η απεικόνιση βουκολικού ή πα
ραποτάμιου τοπίου, τειχισμένων παραποτάμιων οικισμών με διώροφα σπίτια,
καθώς και η απεικόνιση πόλεων. Στο αρχοντικό Μαλιόγκα απεικονίζεται μια
ευρωπαϊκή παραποτάμια πόλη. Σύμφωνα με την επιγραφή, πρόκειται για τη
Φραγκφούρτη. Ιστορούνται σπίτια, πύργοι, γέφυρες, βάρκες με κωπηλάτες,
ιστιοφόρα πλοία. Η τοιχογραφία αντιγράφει τη χαλκογραφία του Johann
Balthassar Probst.9
Στα αρχοντικά Πούλκως και Τζώνου σώζεται η παράσταση της Κωνστα
ντινούπολης (εικ. 3). Η πόλη είναι σχεδιασμένη σε πανοραμική άποψη από την
είσοδο του Βοσπόρου. Χωρίζεται σε τρεις οικισμούς. Στο κέντρο παριστάνεται
ένας περιτειχισμένος κήπος και δεξιά η Αγία Σοφία. Στη θάλασσα πλοία, τε
ράστια ψάρια και το κεφάλι ενός θαλάσσιου δράκου. Πάνω από την πόλη
ίπτανται δυο φτερωτοί δράκοντες που την απειλούν, ενώ σεραφείμ την προ
στατεύουν και ένας παπάς κρατώντας σταυρό ξορκίζει τους δαίμονες. Τα ει-
κονογραφικά στοιχεία παραπέμπουν στις ελπίδες και τις προσδοκίες των
Ελλήνων για λύτρωση και απελευθέρωση του συμβόλου του ελληνισμού: της
Πόλης και της Αγίας Σοφίας. Διαπιστώνουμε ότι. ενώ πρόκειται για μικρο
γραφίες. οι σκηνές αποδίδονται με παραστατικότητα, ρεαλισμό, αλλά και σχη-
ματοποίηση. Επιπλέον, πληροφορούμαστε για πολλές λεπτομέρειες της κα
θημερινής ζωής της εποχής.
Ορισμένες φορές οι ζωγράφοι επηρεάζονται από την εκκλησιαστική ζω
γραφική. Σε διάχωρο στο αρχοντικό Μαλιόγκα απεικονίζεται βάζο με ανθοδέσμη
κάτω από ανασυρμένο βήλο. Παρόμοια απεικόνιση συναντούμε στο θωράκιο του
τέμπλου στον ναό Αγίου Χριστοφόρου στη Σιάτιστα (1792). Σε τοιχογραφία του
αρχοντικού Πούλκως παριστάνεται πουλί που περιβάλλεται με φύλλα και πλοχ
μούς. Η απεικόνιση θυμίζει τη διακόσμηση του αρχικού γράμματος του φ. 45Γ
του κώδ. Ξηροποτάμου 85, ο οποίος χρονολογείται τον 17° αιώνα.10
Οι ουσάροι ήταν δυνάμεις του ελαφρού ιππικού που έδρασαν στην Ευροόπη από τον
15° αι.· βλ. Ζωή Γοδόση, Παραστάσεις απόψεων πόλεων και αρχιτεκτονημάτων στην
Ελληνική λαϊκή ζωγραφική (Δυτική Μακεδονία 18ος-19ος αιώνας), αδημοσ. διδακτ.
διατριβή, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 80.
Γαρίδης, «Χαλκογραφικά πρότυπα», σ. 4.
Μουτσόπουλος. Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, σ. 71.
Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ζωγραφικός διάκοσμος των

αρχοντικών ακολουθεί τους βασικούς τύπους της μπαρόκ διακόσμησης, όπο^ς
αυτή διαμορφώθηκε στα μέσα του 18ου αι., σε συνδυασμό με νεοκλασικά μο-
τίβα.11 Ταυτόχρονα, δεν εγκαταλείπονται τα παραδοσιακά θέματα που προ
έρχονται από την Κωνσταντινούπολη.12 Βέβαια, οι ντόπιοι καλλιτέχνες ενσω
ματώνουν τις προσωπικές τους προτιμήσεις, στοιχεία από τις εθνικές τους κα
ταβολές, καθώς και από την μαθητεία τους στη βυζαντινή ζωγραφική.1,3 Επίσης,
δεν λείπουν και οι περιπτώσεις που ο διάκοσμος μας παρέχει μαρτυρίες για
ανοίγματα σε νέες πηγές έμπνευσης και προσανατολισμούς στην κοσμική ζω
γραφική του 18ου αιώνα. Έτσι, δημιουργήθηκαν αξιόλογα σύνολα που εμπλου
τίζουν την πολιτιστική μας κληρονομιά.
Γαρίδης. Διαχοσμητική ζωγραφική. Βαλχάνια-Μικρασία 18ος-19ος αιώνας, Αθήνα

1996. σ. 55-56.
Κ. Μακρής. Επιδράσεις του νεοχλασιχισμού σ τ ψ ελληνική λαϊκή ζοιγραφιχή 1880-
1930. Θεσσαλονίκη 1986. σ. 33.
Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, σ. 67.
ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΑΡΧΟΝΤΙΚΩΝ ΚΟΖΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ 393
Εικ. 1. Σιάτιστα. Οροφή από το αρχοντικό Νεραντζόπουλου.
Εικ. 2. Σιάτιστα. Παράσταση από το αρχοντικό Μαλιόγκα.

Εικ. 3. Σιάτιστα. Απεικόνιση της Κωνσταντινούπολης από το αρχοντικό Πούλκως.
Εικ. 4.
Κοζάνη.
Αρχοντικό Γρηγορίου Βούρκα.
Η Α π ελευ θέρ ω σ η της Κοζάνης,
11 Ο κτω βρίου 1912
Κωνσταντίνος Διώγος
Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ

ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΚΟΖΑΝΙΤΩΝ
Ο Μακεδονικός Αγώνας δικαίως αναγνωρίζεται ως μια από τις λαμπρότερες

σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας, καθώς αποτελεί από τις λίγες εκείνες
στιγμές που ο ελληνισμός, σε όλες του τις εκφάνσεις -κρατική εξουσία, κοι
νωνία, εκπαιδευτικοί και θρησκευτικοί φορείς, ιδιωτική πρωτοβουλία- προ
σπάθησε να ενώσει και να συντονίσει τις προσπάθειες του για την εξυπηρέ
τηση ενός κοινού εθνικού σκοπού. Αυτή η πολυετής απόπειρα σύγκλισης, σύ
μπλευσης και συνεργασίας πολλαπλών φορέων αποτελεί μέχρι σήμερα ένα
σταθερό σημείο αναφοράς του μακεδονικού Ελληνισμού και ένα προσδιορι-
στικό στοιχείο της εθνικής και τοπικής μας ταυτότητας. 0 όρος «Μακεδονο
μάχος» συγκέντρωνε και συγκεντρώνει τόση αίγλη, που για δεκαετίες μετά το
τέλος του Μακεδονικού Αγώνα διεκδικήθηκε από πολλούς, μοιράστηκε απλό
χερα από την ελληνική πολιτεία και την επιστημονική ή ερασιτεχνική ιστο
ριογραφία, μεταφράστηκε σε υλικά ωφελήματα στη διάρκεια του μεσοπο
λέμου, πολλές φορές, μάλιστα, εξαγοράστηκε και με πολιτικά αξιώματα.
Ωστόσο, παρά τις όποιες ιδιοτέλειες, ο Μακεδονικός Αγώνας αποτελεί μέχρι
σήμερα μια ανεξάντλητη δεξαμενή εθνικής μνήμης, μέσα από την οποία μπο
ρούμε να αντλήσουμε πρότυπα, αξίες, στάσεις και συμπεριφορές, ώστε να συν-
διαμορφώσουμε εκ νέου τη συλλογική μας ταυτότητα και πορεία.
Η παρούσα εισήγηση έχει στόχο: α) να διερευνήσει το σημείο σύγκλισης
του Μακεδονικού Αγώνα με την τοπική ιστορία της Κοζάνης, β) να ανιχνεύσει
την αντανάκλαση των γεγονότων σε τοπικό επίπεδο, και γ) να σκιαγραφήσει,
αδρομερώς. τη συμβολή των Κοζανιτών σε αυτά. Στηρίζεται, κατά βάση, στα
αρχεία του υπουργείου των Εξωτερικών, αντίγραφα των οποίων βρίσκονται
στο Κέντρο Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και Τεκμηρίωσης (ΚΕΜΙΤ) του
Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα (ΜΜΑ) στη Θεσσαλονίκη. Η έρευνα επεκτά
θηκε και στα Αρχεία της Διεύθυνσης Εφέδρων Πολεμιστο^ν Αγωνιστών Θυ
μάτων και Αναπήρων (ΔΕΠΑΘΑ) του υπουργείου Εθνικής Άμυνας, ηλεκτρο
νικά αντίγραφα του οποίου βρίσκονται στην Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών
(ΕΜΣ). Μια εργασία, όμως, με τοπικό χρώμα οφείλει πολλά και στους συγ
398 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΙΩΓΟΣ
γραφείς εκείνους που έθεσαν τις βάσεις της τοπικής ιστορίας της Κοζάνης,
Παν. Λιούφη, Γ. Καράτζια, Β. Σαμπανόπουλο, Λάζ. Παπαΐωάννου, Γιάν. Κορκά
κ.ά.*1 Με σεβασμό, λοιπόν, στο ιστοριογραφικό μας παρελθόν καλούμαστε σή
μερα να διατυπώσουμε έναν σύγχρονο, επιστημονικό ιστορικό λόγο.
Η ένοπλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα, ως διακριτή ιστορική περίοδος,
εντοπίζεται στα χρόνια 1904-1908. Οι ρίζες του όμως ανάγονται στα 1870, στη
δημιουργία της βουλγαρικής εκκλησίας, της Εξαρχίας, που θεωρείται και η λη
ξιαρχική πράξη γένεσης του Μακεδονικού Ζητήματος. Η θρησκευτική χειρα
φέτηση των Βουλγάρων από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, που προηγήθηκε της
δημιουργίας του βουλγαρικού έθνους-κράτους. εγκαινίασε τη θρησκευτική δια
μάχη μεταξύ Εξαρχικών και Πατριαρχικών στη Μακεδονία. Η διαμάχη αυτή
σύντομα πήρε εθνικό χαρακτήρα, με την εμπλοκή των εκπαιδευτικών μηχα
νισμών, των οικονομικών ανταγωνισμών, της διπλωματίας και της προπα
γάνδας. μέχρι την ένοπλη κορύφωση της περιόδου 1904-1908.2 Συνεπώς, κάθε
προσπάθεια αποτίμησης της προσφοράς μιας τοπικής κοινωνίας στον Μακε
δονικό Αγώνα, στην προκειμένη περίπτωση της Κοζάνης, οφείλει να λαμβάνει
υπόψιν όλες τις παραπάνω παραμέτρους: εκκλησία, παιδεία, οικονομία, ένοπλη
σύγκρουση.
Η πόλη της Κοζάνης στις αρχές του 20ου αι. διέθετε συγκριτικά πλεονε
κτήματα σε σχέση με άλλα αστικά και ημιαστικά κέντρα της Δυτ. Μακεδονίας.
Αποτελούνταν από αμιγή ελληνικό πληθυσμό, που ξεπερνούσε σε αριθμό το
μουσουλμανικό στοιχείο.3 Η βουλγαρική προπαγάνδα δεν είχε κατορθώσει
να βρει πρόσφορο έδαφος στην πόλη και περιοριζόταν στις όμορες περιοχές
Π. Ν. Λιούφης, Ιστορία της Κοζάνης, Αθήνα 1924* Γ. Θ. Καράτζιας. Άγνωστοι ήρωες

της Κοζάνης εις τον Μακεδονικόν Αγώνα. Θεσσαλονίκη 1972* Β. Σαμπανόπουλος. «Η
Κοζάνη στο Μακεδονικό Αγώνα», Ελιμειακά 12-13 (Ιούν. 1985) 43-54· Λάζ. Α. Πα-
παϊωάννου, «Ο Μακεδονικός Αγώνας στην επαρχία Κοζάνης». Ο Μακεδονικός
Λγώ)νας. Συμπόσιο ΙΜΧΑ-ΜΜΑ, Θεσσαλονίκη 1987. σ. 371-380* Γιάν. Κορκάς, «Η Κο
ζάνη κέντρο αμύνης του Μακεδονικού Αγώνα και η ουσιαστική προσφορά των Κο-
ζανιτών», Ελιμειακά 34 (1995) 63-80.
I. Κολιόπουλος. «Η Μακεδονία στο επίκεντρο εθνικών ανταγωνισμών (1870-1897)»,
στο: I. Κολιόπουλος - I. Χασιώτης (επιμ.Χ Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία, εκδ.
Παπαζήση-Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1990. σ. 490-507.
Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα (στο εξής ΙΜΜΑ) / Κέντρο Έρευνας Μακε
δονικής Ιστορίας και Τεκμηρίωσης (στο εξής ΚΕΜΙΤ) / Αρχείο Υπουργείου Εξωτε
ρικών (στο εξής ΑΥΕ). 1903. ΑΑΚ/Α2, Γενικό Προξενείο Ελλάδος εν Θεσσαλονίκη.
Σκουζές προς πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως, Αρ. 53, 14 Ιαν. 1903. Σε στατιστική των
ελληνικών αρχών του έτους 1903 καταγράφονται στον καζά Κοζάνης 16.120 Έλληνες.
13.850 Μουσουλμάνοι και κανένας Σχισματικός. Μόνο στην περιοχή Καϊλάρια κα
ταγράφονται 1.460 Σχισματικοί.
ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ 399
των χωριών της επαρχίας Καϊλαρίων (Πτολεμαΐδα).4* Η Κοζάνη διέθετε μία

ισχυρή αστική τάξη, αποτελουμενη τόσο από παραδοσιακές ομάδες ισχύος,
όπως οι έμποροι, όσο και από ανερχόμενα δυναμικά στελέχη, γιατρούς, δι
κηγόρους και δασκάλους. Βρισκόταν στο κέντρο όπου διασταυρώνονταν
πολλές αμαξιτές οδοί προς τη Θεσσαλονίκη, τη Βέροια, το Μοναστήρι, τη Σιά
τιστα, την Πτολεμαΐδα, τα Γρεβενά, τα Σέρβια, ενώ οι εμπορικές της σχέσεις
εξακτινώνονταν και εκτός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προς την Ελλάδα
και την Ευρώπη. Στον τομέα της παιδείας η Κοζάνη είχε να επιδείξει μακρά
παράδοση και λαμπρά εκπαιδευτικά ιδρύματα. Στα 1900 λειτουργούσε Νη
πιαγωγείο. Παρθεναγωγείο, Αστική Σχολή και Ημιγυμνάσιο. που λίγο αργό
τερα αναβαθμίστηκε με τη δημιουργία του Βαλταδωρείου Γυμνασίου και την
αναγνώρισή του ως ισότιμου με τα γυμνάσια της Ελλάδας.0 Η πόλη διέθετε
πλούσια Βιβλιοθήκη, ενώ το 1902 ιδρύθηκε και η φιλαρμονική «Πανδώρα», ένα
σωματείο με ξεκάθαρα εθνικό χαρακτήρα.
Τα πλεονεκτήματα αυτά αναγνώριζε και εκτιμούσε ο Των Δραγούμης. Στο
σχέδιο για την οργάνωση ενός δικτύου άμυνας του μακεδονικού ελληνισμού
απέναντι στη βουλγαρική επιθετικότητα, το οποίο ο ίδιος προετοίμαζε ήδη από
τον Νοέμβριο του 1902 ως προξενικός υπάλληλος στο Μοναστήρι, η Κοζάνη
φαίνεται ότι κατείχε σημαντική θέση. Για τον Δραγούμη οι περιοχές της Κο
ζάνης και της Σιάτιστας αποτελούσαν μια εν δυνάμει δεξαμενή συνεχούς στρα-
τολόγησης ανταρτών και επιτελικών στελεχών.6*Ίσως να υπερεκτιμούσε τον
4 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1900. ΑΑΚ/Δ. Αναφοραί και εκθέσεις προξενικών αρχών, Πεζάς

προς Υπουργείο Εξωτερικών (στο εξής Υπ.Εξ.), αρ. 213, Ελασσόνα. 24 Απρ. 1900. Ο
πρόξενος στην Ελασσόνα Κιουζές Πεζάς, μετά από έρευνα στις μητροπόλεις Ελασ-
σόνας-Κοζάνης και Γρεβενιόν ανέφερε χαρακτηριστικά: ... εν τη περιφέρεια του προ
ξενείου τούτου, ουδείς υπάρχει Ουνίτης ή άλλος σχισματικός Επίσκοπος, ούτε
άλλος τις κληρικός επίτροπος της Βουλγαρικής Εξαρχίας.
;) ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1900. ΑΑΚ/Δ. προξενείο Ελασσόνας προς Υπ. Εξ., αρ. 560. 23
Σεπτ. 1900.
6 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/Αρχείο Ευάγγ. Κωφού, ΑΥΕ/Κ.Υ.. 1903, Φάκελος Μοναστηριού, Δρα
γούμης προς Κυπραίο. συνημ. στο αρ. 643, Μοναστήρι. 4 Σεπτ. 1903. Ο Δραγούμης
υποστήριζε τη στελέχωση του σώματος του καπετάν Κώττα (Κωνσταντίνος Χρήστου)
με άνδρες από την περιοχή της Κοζάνης και της Σιάτιστας, καθώς η στρατολόγηση
από τα χωριά που ήλεγχε ο Κοόττας εξέθετε τους πληθυσμούς σε βουλγαρικά αντί
ποινα: ... Σκόπιμον θα ήτο. νομίζω, η ενίσχυσις και η δέσμευσις του Κώτε. διά προ
σθήκης εις τους άνδρας αυτού ή και αντικαταστάσεοις τινών των ανδρών αυτού
δ ι9 Ελλήνων της περιφερείας Κοζάνης και Σιατίστης. Η παρουσία αυτών των αν-
δρά>ν στο σώμα του Κιόττα θα είχε το πλεονέκτημα ότι επρόκειτο για άτομα με
ισχυρά ελληνικά φρονήματα, που δεν υπήρχε περίπτωση να δελεαστούν από τις βουλ
γαρικές εξαγγελίες περί «απελευθέριοσης της Μακεδονίας». Επιπλέον, η παρουσία
τους θα δέσμευε οριστικά τον Κιόττα στο ελληνικό στρατόπεδο και, παράλληλα, οι
βαθμό ετοιμότητας του τόπου, ωστόσο, η προγραμματική σκέψη του, που

ενέχει στοιχεία εθνικού οράματος, μας βοηθά να καθορίσουμε τα όρια με-
ταξύ του τι μπορούσε να γίνει και τι πραγματικά έγινε, τα όρια, δηλαδή, με
ταξύ δυνατότητας και πραγματικότητας. 0 Δραγούμης αντιλαμβανόταν ότι
στην Κοζάνη υπήρχαν υγιείς εθνικές δυνάμεις, που δεν έπρεπε να χαθούν. Το
μόνο που χρειαζόταν ήταν κεντρική καθοδήγηση και υποστήριξη. Τον Αύγουστο
του 1903, μετά από περιοδεία στις περιοχές από Μοναστήρι μέχρι Ελασσόνα,
έγραφε χαρακτηριστικά: Παρετήρησα ότι οι χαθαρώς ελληνικοί πληθυσμοί’
όσοι δεν εφάπτονται των ανάμεικτων, έχοντες μεν ζωηρότητα, αγνοούσι πώς
να εκδηλώσωσιν αυτήν και μαραίνονται εθνικούς.1 Τον Οκτώβριο του ίδιου
έτους σημείωνε: Η Κοζάνη είναι σπουδαιότατον και ακμαίον κέντρον πρέπει
να ενισχυθεί όμως και ν' απορρόφηση τους προς βορράν βουλγαροφώ)νους
πληθυσμούς. *78 Για τον λόγο αυτό ο Δραγούμης φρόντισε να στρατολογήσει ένα
πρόσωπο εμπιστοσύνης, από το οποίο θα ξεκινούσε η οργάνωση εθνικών πυ
ρήνων. Αυτός ήταν ο γιατρός Γεώργιος Μεταξάς. Από την αλληλογραφία γίνεται
φανερή η εμπιστοσύνη που τρέφει ο Δραγούμης τόσο στην αναγκαιότητα όσο
και στις ικανότητες του συγκεκριμένου προσώπου.9 0 Μεταξάς, «έντιμος και
λαμπρός πατριώτης» σύμφωνα με τον Δραγούμη, άλλοτε μέλος της Εθνικής
Εταιρείας, φαίνεται ότι αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα, που τον έκαναν
να σκέφτεται ακόμη και την προοπτική μετανάστευσης στην Αμερική. Με πρω
τοβουλία του Δραγούμη παραμένει στην Κοζάνη και ενεργοποιείται με σκοπό
«να περιφέρεται ως απόστολος του Ελληνισμού εις τα βουλγαρόφωνα χωριά
της περιφέρειας». Ως τις αρχές Ιανουάριου του 1904 ο Μεταξάς είχε ήδη πραγ
ματοποιήσει τρεις περιοδείες στην περιοχή και βρισκόταν σε επικοινωνία με τον
Κεντρικό Μακεδονικό Σύλλογο των αδελφών Γερογιάννη στην Αθήνα.10 Από τον
Μεταξά, άλλωστε, ξεκίνησε η σύσταση του πρώτου εθνικού πυρήνα στην Κο
πληθυσμοί της περιοχής θα έβρισκαν έναν άλλο φορέα προστασίας της ζωής και της
περιουσίας τους, που δεν θα τους εξέθετε στα βουλγαρικά αντίποινα.
7 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/Αρχείο Ευάγγ. Κοχρού. ΑΥΕ/Κ.Υ., 1903. Φάκελος Μοναστηριού. Δρα
γούμης προς Ράλλη. συνημ. στο αρ. 607, Μοναστήρι, 20 Αυγ. 1903. Μετά την επανά
σταση του Ίλιντεν (Ιούλ. 1903) ο Δραγούμης πραγματοποίησε περιοδεία στις περιοχές
από το Μοναστήρι μέχρι την Κοζάνη, τα Σέρβια και την Ελασσόνα. Στις μακροσκε
λείς αναφορές του προς το υπουργείο Εξωτερικών φανεριόνεται το όραμά του για
τη δυναμική του ελληνισμού της περιοχής, ο οποίος όμο^ς χρειαζόταν καθοδήγηση
και οργάνιοση.
8 Ιο^ν Δραγούμης, Τα τετράδια του Ίλιντεν. εισ.-επιμ.-σύνθεση Γ. Πετσίβας. Αθήνα 2000.
σ. 351.
9 Πετσίβας (επιμ.). Τα τετράδια του Ίλιντεν. σ. 307, 343, 351. 369, και 477.
10 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ. 1900, ΑΑΚ/ΚΒ, Επιτροπή προς ενίσχυσιν ελληνικής εκκλησίας και
παιδείας. Μακεδονία-Θράκη. Ενυάλης προς Ρωμάνο, αρ. 12, Ελασσόνα. 8 Ιαν. 1904.
ζάνη, που γρήγορα διευρύνθηκε με τη συμμετοχή του γιατρού Νικόλαου Μου-

μουζιά και του γυμνασιάρχη Παναγιώτη Λιούφη.11
Το καταλυτικό γεγονός, όμο.)ς, που προσανατόλισε την ελληνική κοινότητα
της Κοζάνης στην ιδέα της ένοπλης άμυνας ήταν η επανάσταση του Ίλιντεν,
τον Ιούλιο του 1903, και η βίαιη καταστολή της από τον τουρκικό στρατό.12
Δεν ήταν μόνο ο κίνδυνος της επανάστασης που θορύβησε τους Έλληνες, αλλά
κυρίως η αντίδραση των Τούρκων, που δεν έκαναν καμία διάκριση μεταξύ
Ελλήνων και Βουλγάρων στην προσπάθεια καταστολής της.13 Οι εκθέσεις του
προξενείου Ελασσόνας περιγράφουν μια κατάσταση ανεξέλεγκτης ανομίας που
ακολούθησε την επανάσταση, με τυφλές πράξεις αντεκδίκησης του τουρκικού
στρατού και των ατάκτων που τον ακολουθούσε.14 Η βουλγαρική εξέγερση
έπληξε άμεσα και τις παραγωγικές δραστηριότητες του αγροτικού χώρου, διέ
κοψε τις συγκοινωνίες και νέκρωσε για ένα διάστημα το εμπόριο.15 Το οικο
νομικό πλήγμα για μια πόλη σαν την Κοζάνη, που ζούσε από τις εμπορικές
δραστηριότητες, ήταν μεγάλο και η αβεβαιότητα για το μέλλον απαιτούσε
άμεσες δράσεις. Οι επιστολές των Κοζανιτών προς τον πρόξενο Λάμπρο
Ενυάλη είναι ενδεικτικές των αισθημάτων απόγνωσης, ανασφάλειας και εγκα
τάλειψης που επικρατούσαν στους κόλπους της ελληνικής κοινότητας και της
εύλογης επιφυλακτικότητάς της απέναντι στη δυνατότητα των τουρκικών
αρχών να επιβάλουν την ειρήνευση στην περιοχή και την τάξη.16
11 Γ. Καράτζιας, «Άγνο^στοι ήρωες της Κοζάνης στο Μακεδονικό Αγιόνα», Δυτιχομακε-

δονικά Γράμματα 6 (1995) 216.
12 Σπ. Σφέτας. «Η πορεία προς το Ίλιντεν, ο αντίκτυπος της εξέγερσης του Ίλιντεν στην
Ελλάδα και οι απαρχές της ένοπλης φάσης του Μακεδονικού Αγιόνα». Μακεδονικός
Αγών. Εκατό χρόνια από το θάνατο του Παύλου Μελά. Επιστημονικό Συνέδριο. 12-
13 Νοεμβρίου 2004. ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 69-86.
Β. Κ. Γούναρης, «Ο Μακεδονικός Αγιόνας και η προετοιμασία της απελευθέρο^σης
(1903-1912)» στο: Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία. ό.π., σ. 509-527· ο ίδιος. Ο
Μακεδονικός Αγώνας μέσα από τις φωτογραφίες του (1904-1908λ εκδ. Έφεσος,
Αθήνα 2005, σ. 52-55.
14 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1903. ΑΑΚ/Ε, Μακεδονικό Ζήτημα, Εκθέσεις πρόξενείων-Ίλιντεν,
Ενυάλης προς Ράλλη. αρ. 338, Ελασσόνα. 21 Αυγ. 1903. Οι εκκλήσεις του προξένου
Ελασσόνας Αάμπρου Ενυάλη προς την ελληνική κυβέρνηση τον Αύγουστο και Σ ε
πτέμβριο του 1903 ήταν δραματικές: Οι πάντες, άοπλοι όντες, ευρισκόμεθα τη αλή
θεια εις δυσχερεστάτην θέσιν. εγκαταλειφθέντες ανυπεράσπιστοι. Ο κίνδυνος μέγας.
ουδείς δε προνοεί π ερί αμύνης και εξευρέσεως μέσων προς απόκρουσιν Ενυάλης
προς Ράλλη. αρ. 369, Ελασσόνα. 20 Σεπτ. 1903.
15 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/Αρχείο Ευάγγ. Κωφού, ΑΥΕ/Κ.Υ., 1903. Φάκελος Μοναστηριού. Δρα-
γούμης προς Ράλλη, συνημ. στο αρ. 607. Μοναστήρι. 20 Αυγ. 1903.
,() Βλ. ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ. 1903. ΑΑΚ/Ε, Ενυάλης προς Ράλλη· βλ. τα τηλεγραφήματα με
αρ. 305. 312. 330. 338. 365, 369 το^ν μηνών Αυγ.-Σεπτ. 1903.
Παρά το χτύπημα που δέχτηκαν τα βουλγαρομακεδονικά σώματα μετά το

Ίλιντεν, η δυναμική του κομιτάτου δεν εξαλείφθηκε, και σύντομα οι Βούλγαροι
επανέλαβαν τις προσπάθειες να αποκαταστήσουν το κλονισμένο κύρος τους
στις περιοχές της Δυτ. Μακεδονίας.1' Κάποια χωριά της επαρχίας Καϊλαρίων,
που το φθινόπωρο του 1903 εκδήλωσαν τάσεις επιστροφής στο Πατριαρχείο,
γρήγορα υπέκυψαν στις απειλές του βουλγαρικού κομιτάτου.1718 Ήταν πλέον
φανερό ότι η «πολιτιστική υπεροχή των Ελλήνων», για την οποία έκανε λόγο
ο Δραγούμης, το εκκλησιαστικό και εκπαιδευτικό έργο δεν αποτελούσαν, πλέον,
ασφαλείς δικλείδες προστασίας για τον ελληνισμό. Από το Δεκέμβριο του 1903
σε πολλούς Κοζανίτες είχε ωριμάσει πια η σκέψη για εξοπλισμό των κατοίκων,
καθώς η άνοιξη του 1904 προμηνυόταν δυσοίωνη.19 Πράγματι, τον Ιανουάριο
του 1904 ο Παναγιώτης Λιούφης «εξ ονόματος ευυπολήπτων πολιτών» ζήτησε
από την ελληνική κυβέρνηση να εξετάσει τη δυνατότητα αποστολής 8.000
όπλων για τον εξοπλισμό των κατοίκων της Κοζάνης, για καθαρά αμυντικούς
λόγους.20 Εξαιτίας της αδυναμίας του πληθυσμού να ανταποκριθεί στα έξοδα
εξοπλισμού, πρότεινε τα όπλα και τα πυρομαχικά να δοθούν στη μισή τιμή. Ο
Λιούφης προειδοποιούσε, μάλιστα, σε έντονο ύφος ότι αν η κυβέρνηση είχε απο
φασίσει να αφήσει στην τύχη του τον «έξω ελληνισμό», τότε αυτός είχε το δι
καίωμα και την υποχρέωση να δράσει, εν ανάγκη και ενόπλως.21
Η νεοεκλεγείσα κυβέρνηση του Γ. Θεοτόκη δεν ήταν, εξ ορισμού, αρνητική
στο ενδεχόμενο ένοπλης άμυνας στη Μακεδονία. Αρνήθηκε, όμως, τον εξο
πλισμό των Κοζανιτών σε ευρεία βάση, καθώς προέκρινε ότι η άμυνα οφείλε
να είναι «λελογισμένη» και σε περιοχές βορειότερα της Κοζάνης, που διέ-
17 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1903. ΑΑΚ/Ε. Ενυάλης προς Ράλλη, αρ. 464. Ελασσόνα. 24 Νοεμ.
1903.
18 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ. 1903, ΑΑΚ/Ε, Ενυάλης προς Ράλλη. αρ. 493. Ελασσόνα. 15 Δεκ.
1903. Οι κάτοικοι του χωριού Ράκιτα (σημ. Ολυμπιάδα) της επαρχίας Καϊλαρίων μετά
τα γεγονότα του Ίλιντεν εκδήλωσαν διάθεση να επιστρέφουν στη δικαιοδοσία του Πα
τριαρχείου. και αναλήφθηκαν πριοτοβουλίες, ώστε να σταλεί έλληνας δάσκαλος.
Ωστόσο, το Κομιτάτο των Βουλγάρων εξαπέλυσε απειλές εναντίον των κατοίκων ότι
«θα πάθωσι δεινά», γεγονός που λειτούργησε αποτρεπτικά.
19 Ο Ενυάλης σημείωνε: Σπουδαία έλλειψις υπάρχει εν Κοζάνη όπλων προς άμυναν και
απόκρουσιν ενδεχομένων κινδύνων. Οι αυτόθι παρακαλούσι να γείνη σκέψη περί
τούτου και σύντονα ενέργεια' ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1903, ΑΑΚ/Ε, Ενυάλης προς
Ράλλη, αρ. 493. Ελασσόνα. 15 Δεκ. 1903.
20 Ο γυμνασιάρχης Παναγιιότης Λιούφης, διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής, ανήκε στον
αρχικό πυρήνα της Εθνικής Επιτροπής Αμυνας της Κοζάνης. Ήταν ιδρυτικό μέλος της
πολιτιστικής αδελφότητας «Πανδώρα» και συνέγραψε την Ιστορία της Κοζάνης (1924).
έργο που αποτελεί μέχρι σήμερα σημαντική πηγή για την τοπική ιστορία της πόλης.
21 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ/Β' 1904, ΑΑΚ/Ε-Γ, προξενείο Θεσσαλονίκης. Ενυάλης προς Ρου
μάνο. αρ. 4. Ελασσόνα. 4 Ιαν. 1904.
τρεχαν αμεσότερο κίνδυνο. Ο υπουργός Εξωτερικών Άθως Ρωμανός αντιμε

τώπισε με προσοχή την πρόταση των Κοζανιτών. Αντιλαμβανόταν ότι ο φόβος
επανάληψης των εχθροπραξιών από την πλευρά των Βουλγάρων επέβαλλε τη
λήψη μέτρων για την προστασία του μακεδονικού ελληνισμού. Ωστόσο, η όποια
ανάμειξη της ελληνικής κυβέρνησης δεν έπρεπε να θίξει τις λεπτές ισορρο
πίες των διπλωματικών σχέσεων με τις Μεγάλες Δυνάμεις και την Οθωμα
νική Αυτοκρατορία, που τη δεδομένη χρονική περίοδο έκαναν προσπάθειες
να εφαρμόσουν το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα της Μυρστέγης. Το πρό
γραμμα της Μυρστέγης (Οκτ. 1903) προέβλεπε, μεταξύ άλλων, τον διορισμό
οθωμανού Γενικού Επιθεωρητή με την παρουσία ρώσου και αυστριακού συμ
βούλου, την οργάνωση της χωροφυλακής από ευρωπαίους αξιωματικούς, υπό
την ανώτατη διεύθυνση ιταλού στρατηγού, και διάφορες μεταρρυθμίσεις δι
οικητικής, δικαστικής και φορολογικής φύσης, με τελικό στόχο την ειρήνευση
στη Μακεδονία και την εμπέδωση αισθημάτων ασφάλειας στους πληθυσμούς.22
Η μαζική αποστολή όπλο^ν στη Δυτ. Μακεδονία μπορούσε να εκληφθεί ως προ
σπάθεια «εξεγέρσεως κατά του καθεστώτος», τη στιγμή που η Ελλάδα έπρεπε
να δείξει ότι έχει την πρόθεση να στηρίξει μια νόμιμη λύση του προβλήματος,
μέσω και της εμπλοκής των Δυνάμεων.23
Η άρνηση της ελληνικής κυβέρνησης στο αίτημα εξοπλισμού των κατοικούν
της Κοζάνης φαίνεται ότι προσανατόλισε κάποιους παράγοντες της πόλης να
αναζητήσουν προστασία στην ιδιωτική πρωτοβουλία, στους κύκλους εκείνους
της Αθήνας που προωθούσαν μια πιο δυναμική στάση στο μακεδονικό πρό
βλημα. Στα τέλη Ιουνίου 1904 δύο πρόσωπα από την Κοζάνη -ο Ν. Μαλούτας
στα απομνημονεύματά του αναφέρει τον Ιωάννη Τσιτσεκλή, γραμματέα της ει
σαγγελίας Λάρισας, όμως στη βιογραφία του Μελά δεν κατονομάζονται- επι-
σκέφτηκαν την οικία του Στέφ. Δραγούμη στην Κηφισιά και παρουσίασαν ένα
22 Στην Κοζάνη τοποθετήθηκε ο βέλγος αξιωματικός Simon (έμεινε γνωστός ως Σιμόν

βέης) ως υπεύθυνος για την αναδιοργάνωση της χωροφυλακής και την εφαρμογή των
μεταρρυθμίσεων* ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ/Β' 1904. ΑΑΚ/Ε-Γ. Ενυάλης προς Ρωμάνο,
αρ. 522, Ελασσόνα, 12 Οκτ. 1904. Τον Οκτώβριο του 1906 ο Σιμόν, η μόνη συνεισφορά
του οποίου στην αναβάθμιση της οθωμανικής χωροφυλακής ήταν να αλλάξει την εξω
τερική της εμφάνιση, προσποριζόμενος ο ίδιος πολλά «μπαχτσίσια». αντικαταστάθηκε
από τον ιταλό λοχαγό Castoldi* ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ. 1906. ΑΑΚ/Α, προξενείο Μονα
στηριού προς υπουργείο Εξωτερικών, αρ. 758, Μοναστήρι. 28 Οκτ. 1906.
23 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΤΕ/Β' 1904. ΑΑΚ/Ε-Γ. Ρωμάνος προς Ενυάλη. αρ. 220. Αθήνα. 19 Ιαν.
1904. Ο Ρωμάνος εξηγούσε στον Ενυάλη ότι η Ελλάδα ποθεί ειλικρινώς τας μεταρ
ρυθμίσεις. πρόθυμον δε καί αμέριστον θα παράσχη την συνδρομήν της εις το έργον
του οποίου η Ευρώπη επε/^άβετο εν Μακεδονία, διότι φρονεί ότι διά της αποκα-
ταστάσεως της τάξεως. της παγιώσεως της δημοσίου ασφαλείας και της εγκατα-
στάσεως διοικήσεως αγαθού [...] θα οχρεληθή το ελληνικόν στοιχείον.
υπερβολικό, για τα δεδομένα της εποχής και τον βαθμό ετοιμότητας της πε
ριοχής, σχέδιο «ενεργούς άμυνας».24 Ζήτησαν, μάλιστα, επίμονα την παρουσία
του ιδίου του Παύλου Μελά, ο οποίος, αφού πήρε διαβεβαιώσεις για τον βαθμό
εκπλήρωσης των προετοιμασιών, ξεκίνησε για την Κοζάνη. Σε γράμμα του
προς τη σύζυγό του Ναταλία με ημερομηνία 11 Ιουλ. 1904 έγραφε: Είμαι φο
βερά ανυπόμονος να ιδώ τι με θέλουν. Εύχομαι ολοφύχως να είναι κάτι
σοβαρόν . 2 5 Ο Μελάς περίμενε ότι στην Κοζάνη θα συναντούσε τους προκρί
τους των νοτίων μερών του βιλαετιού Μοναστηριού και πως ήδη υπήρχαν σώ
ματα έτοιμα για έξοδο στον αγώνα, εξοπλισμένα και συντηρούμενα από την
ελληνική κοινότητα. Όταν όμως έφτασε στην Κοζάνη, στις 19 Ιουλίου, διαπί
στωσε ότι οι ετοιμασίες δεν είχαν προχωρήσει στον βαθμό που υποστήριζαν οι
απεσταλμένοι στην Αθήνα.26
0 Μελάς αισθάνθηκε παραπλανημένος από τις μαξιμαλιστικές υποσχέ
σεις που του είχαν δοθεί. Ανεξαρτήτως του ποιος ευθυνόταν, η παρανόηση
αυτή αναδείκνυε τις δυσχέρειες διεξαγωγής ενός ανταρτοπολέμου ευρείας
μορφής στη Μακεδονία, τις μικρές αντοχές των τοπικών κοινωνιών, την αδυ
ναμία χρηματοδότησης του αγώνα από τοπικούς πόρους, τα στενά όρια κι
νητοποίησης της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και την ανάγκη ύπαρξης κεντρικής
οργάνωσης με τη συμμετοχή όχι πλέον μόνο ιδιωτών αλλά και του ελληνικού
κράτους. Ωστόσο, ο Μελάς διέκρινε στις επαφές του με τους Κοζανίτες «πολύ
ενθουσιασμό», γεγονός που αναπτέρωσε τις ελπίδες του.2' Στις αλλεπάλληλες
συναντήσεις του με την Άμυνα της Κοζάνης «ετέθησαν βάσεις καλές», και σύ
ντομα ο αρχικός πυρήνας διευρύνθηκε με σημαίνοντα στελέχη, όπως τους για
τρούς Ν. Μουμουζιά, Ν. Ρεπανά28 και Ν. Γκιουλέκα, τους εμπόρους Κ. Δρίζη,
Εμμ. Στεργίου και Κ. Παπακωνσταντίνου, τον κτηματία Εμμ. Δαρδούφα, τον
24 Ν. Μ. Μαλούτας. «Ο Μακεδονικός Αγών», Δυνκομακεδονικά Γράμματα 6 (1995) 114.

25 Ναταλία Π. Μελά. Παύλος Μελάς. Βιογραφία, εκδ. Δωδώνη. Αθήνα-Γιάννινα 1992.
σ. 272-280.
26 Αάζ. Α. Παπαιωάννου. «Ο Παύλος Μελάς στην Κοζάνη», Ελιμειακά 24 (Ιούν. 1990) 22-29.
27 Ναταλία Π. Μελά. Παύλος Μελάς. ο. 305.
28 Εταιρεία Μακεδονικοί Σπουδίόν (στο εξής ΕΜΣ) / Αρχείο της Διεύθυνσης Εφέδρουν
Πολεμιστιύν Αγίονιστίόν Θυμάτοον και Αναπήροον (στο εξής ΔΕΠΑΘΑ). Φάκελος Νι
κολάου Ρεπανά. Ο γιατρός Νικόλαος Ρεπανάς. διδάκτοορ ιατρικής του Εθνικού Πα
νεπιστημίου. αποτέλεσε μέλος του αρχικού πυρήνα της Εθνικής Επιτροπής της Κο
ζάνης. Μετά τον θάνατο του Παύλου Μελά περιέτρεχε όλα τα καταλύματα στην πε
ριοχή της Κοζάνης, όπου έβρισκαν καταφύγιο μακεδονομάχοι, νοσηλεύοντας και θε
ραπεύοντας ασθενείς και τραυματίες, άνευ αμοιβής. Έγινε αντιληπτός από την τουρ
κική αστυνομία -δύο φορές πραγματοποιήθηκε έρευνα στο σπίτι του για όπλα και
πολεμοφόδια- και φυλακίστηκε τρεις φορές στην Κοζάνη. Διετέλεσε επίσης έφορος
και αντίπρόσοοπος των σχολείων της πόλης.
γραμματέα της μητρόπολης Αστέριο Παπαργυρούδη, τους καθηγητές Παν. Λι-

ουφη, Ν. Μαλούτα κ.ά.29 0 Μελάς ζήτησε την αύξηση των εθνικών κέντρων, την
εξασφάλιση οικονομικής αρωγής με μηνιαίες συνδρομές και την οργάνωση σω
μάτων με τη συμμετοχή εντοπίων. Στις συναντήσεις, πράγματι, ο πατριωτισμός
δεν έλειψε. ωστόσο οι προσδοκίες που καλλιεργήθηκαν ξεπερνούσαν τις ορ
γανωτικές δυνατότητες της επιτροπής. Τα περιθώρια ευρείας στρατολόγησης
από μια αστική περιοχή ήταν στενά και η διάθεση κάποιων μεγαλεμπόρων της
Κοζάνης να στηρίξουν οικονομικά τον αγώνα δεν ήταν ούτε εξασφαλισμένη
ούτε δεδομένη. Στο σώμα του Μελά, στην τρίτη και μοιραία έξοδο στη Μα
κεδονία. συμμετείχαν μόνο τρεις Κοζανίτες και δύο Σιατιστινοί. Η προτροπή
του Ίωνα Δραγούμη «πάρετε Κοζανίτας. πάρετε Σια τιστείς», που είχε δια
τυπωθεί ένα χρόνο πριν (17 Αυγ. 1903). φαινόταν πλέον πολύ μακρινή.30
Η μοναδική ετοιμοπόλεμη δύναμη από την περιοχή που μπορούσε άμεσα
να προωθηθεί στο αγώνα ήταν αυτή του ληστοφυγόδικου Αλέξανδρου Καραλί-
βανου.31 0 Καραλίβανος. αν και από τη Φθιώτιδα, είχε παραμείνει στην Κο
ζάνη από τον πόλεμο του 1897 και επιδιδόταν σε ληστρικές ενέργειες. Για ένα
σύντομο διάστημα υπηρέτησε ως φύλακας στο τουρκικό μονοπώλιο καπνού, γρή
γορα όμως βρέθηκε επικηρυγμένος τόσο από τις οθωμανικές όσο και τις ελλη
νικές αρχές. Το παρελθόν του ήταν ιδιαίτερα βεβαρημένο από την εμπλοκή στην
υπόθεση απαγωγής του έλληνα εμπόρου από την Κλεισούρα Σιμώτα.32 0 Γερ-
μανός Καραβαγγέλης ήταν αυτός που από το 1901 άρχισε να προσανατολίζει τη
δράση του Καραλίβανου προς όφελος και του εθνικού αγώνα.33 Πάντως, για
29 ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ, Φάκελος Νικ. Μαλούτα. Ο Μελάς διέμεινε στην οικία του καθηγητή
θρησκευτικού ν Νικ. Μαλούτα για επτά ημέρες. Εκεί τέθηκαν οι βάσεις για την οργά
νωση του αγώνα στην περιοχή, μέσω συναντήσεων, μυήσεων, κατηχήσεων και ορκω
μοσιών όσων επρόκειτο να δραστηριοποιηθούν το αμέσους επόμενο διάστημα. Με προ
τροπή του Μελά ο Μαλούτας μετέβη στο Μοναστήρι, για να ζητήσει χρηματική ενί
σχυση από τον έλληνα πρόξενο. Στις 16 Αυγούστου ο Μαλούτας συναντήθηκε στη Θεσ
σαλονίκη με τον Λάμπρο Κορόμηλά και τον ενημέροοσε για τις κινήσεις του Μελά. Με
την επιστροφή του στην Κοζάνη συναντήθηκε, στις 18 Αυγούστου. στη Νάουσα με τον
γιατρό Περδικάρη, συστήνοντάς του να μεριμνήσει για τη δημιουργία αντάρτικού σώ
ματος στην περιοχή της Νάουσας.
30 Πετσίβας (επιμ.). Τα τετράδια του Ίλιντεν. σ. 233.
31 Για βιογραφικά στοιχεία του Καραλίβανου βλ. Αλέξ. Σ. Μπακάίμης. «Αλέξιος Κα
ραλίβανος (1869-1910)», Ελιμειαχά 12-13 (Ιούν. 1985) 21-42.
32 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1904. ΑΑΚ/Η. προξενείο Μοναστηριού, Καλλέργης προς Ρωμάνο,
αρ. 954, Μοναστήρι, 2 Οκτ. 1904.
Αρχείο Μακεδονικού Αγώνα Πηνελόπης Δέλτα: Απομνημονεύματα Γερμανού Κα-
ραβαγγέλη, Γεωργίου Δικώνυμου Μάκρη, Παναγιώτη Παπατζανετέα. [ΙΜΧΑ], Θεσ
σαλονίκη 1984. σ. 40-41. Ο Ενυάλης έγραφε στις 11 Οκτ. 1902: ... ο γνωστός Καρα
λίβανος αφικόμενος εν τη περιοχή διακρίνει τις τα της καταστάσεως της ληστείας
τη συμμετοχή του στον αγώνα ο Καραλιβανος εξασφάλισε, ως προαπαιτούμενο,

την αμνήστευση από την ελληνική κυβέρνηση όσο και υλικά ωφελήματα.
Η χρησιμοποίηση ληστανταρτών αποτελούσε ένα αναγκαίο κακό. Παρά τον
αδιαμφισβήτητο ηρωισμό τους, η έλλειψη πειθαρχίας και η ροπή προς τη λη
στεία προκαλούσε αντιπάθειες στους εντόπιους πληθυσμούς, η συνεργασία των
οποίων ήταν απαραίτητη για τα σώματα.3435Τον Ιανουάριο του 1905 ο Καρα-
λίβανος, κάτω από παράξενες συνθήκες, συνελήφθη μέσα στην Κοζάνη, ενώ επι
σκεπτόταν την οικογένειά του. Μαζί του κατασχέθηκαν σειρά εγγράφων, που
εξέθεταν την ελληνική πλευρά και ενοχοποιούσαν παράγοντες της περιοχής Βο-
γατσικού και Σιάτιστας. Ο Καραλιβανος είχε τη δυνατότητα να τα καταστρέψει,
ωστόσο δεν το έκανε, καθώς η αναγνώριση της εθνικής του δράσης μπορούσε
να λειτουργήσει ως ελαφρυντικό στοιχείο, απαλύνοντας το στίγμα του ληστή.
Ευτυχώς για την ελληνική πλευρά πράκτορας του προξενείου Μοναστηριού που
εργαζόταν στη διερμηνεία του βιλαετιού κατάφερε να «εξαφανίσει» τα ενο
χοποιητικά έγγραφα.30 Ο Καραλιβανος. μαζί με τον Σωτήριο Βισβίκη και άλλα
και οδεύει προς συμπ/ίοκήν προς βουλγαρικήν ανταρτικήν συμμορίαν εν τη επαρχία

Καστοριάς βλ. Γιάν. Αδάμου. «Η Κοζάνη μέσα από τα ανέκδοτα αρχεία του ελλη
νικού προξενείου Ελασσόνος 1882-1912», Δυτικομακεδονικά Γράμματα 6 (1994) 142.
34 Ο Ιιοάννης Καραβίτης σημειώνει χαρακτηριστικά στα απομνημονεύματά του: Αλλ' ο
κλέφτης δεν βρίσκει καταφύγιο εις τα χωριά. διότι τον μισούν οι χωρικοί και τον
προδίδουν ...' βλ. Γ. Πετσίβας (επιμ.), Ιωάννου Καραβίτη. Ο Μακεδονικός Αγών.
Απομνημονεύματα, τ. 1, Αθήνα 1994, σ. 113.
35 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΪΕ, 1905. ΑΑΚ. προξενείο Μοναστηριού, Αεβίδης προς Κορόμηλά,
αρ. 101. Μοναστήρι, 28 Ιαν. 1905. Ο Καραλιβανος. όπως ισχυριζόταν ο ίδιος, μετέβη
στην Κοζάνη μετά από διαταγή του καπετάν Βάρδα (Γεώργιος Τσόντος). για να πα-
ραλάβει όπλα και πολεμοφόδια. Αντίθετα, ο Βάρδας στα απομνημονεύματά του ισχυ
ρίζεται ότι προσπάθησε να αποτρέψει τον Καραλίβανο, προειδοποιοόντας τον ότι κιν
δύνευε να συλληφθεί. Φύλακες του οθοομανικού μονοποολίου καπνού της Κοζάνης, όπου
εργαζόταν παλιότερα και ο Καραλιβανος, εντόπισαν τις κινήσεις του και ειδοποίησαν
τις τουρκικές αρχές, που περικύκλωσαν το σπίτι όπου διέμενε. Ο Καραλιβανος πα
ραδόθηκε «άνευ αντιστάσεως» μαζί με τρεις ακόμη συντρόφους του. Στα έγγραφα που
βρέθηκαν στην κατοχή του υπήρχε και επιστολή από την Κοζάνη, η οποία τον προει
δοποιούσε να μην παρουσιαστεί στην πόλη, ... διότι εν η περιστάσει αποτολμήση
τούτο, 0α κινδυνεύση να συλληφθή δια προδοσίας πολλών αυτού εχθρών. οίτινες μα-
θόντες την μελετωμένην παρ' αυτού εις Κοζάνην επάνοδον. ετέθησαν εις κίνησιν. Πά-
ντοος, γεγονός ήταν ότι η προηγούμενη ληστρική δράση του Καραλίβανου τον είχε κα
ταστήσει στόχο πολλιόν μέσα στην Κοζάνη. Ο Ευθύμιος Καούδης αναφέρει: ... οι Κο-
ζανίτες παρέδωσαν τον Καραλίβανο με τον Βισβίκη στον στρατόν, διότι οι ίδιοι τον
επρόδωσαν. αφού είδαν ότι βρήκαν το μπελά τωνε να τους υποχρεώνει να του μα
ζεύουν παράδες. δήθεν ότι τα παιδιά θέλουν κάπες. θέλουν τσαρούχια και λπ: βλ.
Ευθύμιος Καούδης, Ένας κρητικός αγωνίζεται για τη Μακεδονία. Απομνημονεύματα
(1903-1907). εισ.-επιμ.-σχ. Άγγ. Α. Χοτζίδης, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 95.
δύο άτομα καταδικάστηκαν σε φυλάκιση και απελευθερούθηκαν μόνο μετά την

αμνηστία των Νεοτούρκων το 1908. Από τη σύλληψη διέφυγε ο Κοζανίτης Ιω
άννης Ντιούφας ή Κουτσούκης, την ανδρεία του οποίου εξαιρεί ο Ιωάννης Κα-
ραβίτης στα απομνημονεύματά του. Τρία χρόνια μετά, το 1908, ο Ντιούφας συ
γκλόνισε το πανελλήνιο με τη θυσία του, όταν κυκλωμένος από τουρκικό στρατό
στο χωριό Μπρούσνικ του Μοριχόβου αυτοκτόνησε για να μη συλληφθεί.36
Το 1905-1906 χαρακτηρίζεται ως η περίοδος της ελληνικής αντεπίθεσης
στη Μακεδονία, με άμεσο στόχο την εξισορρόπηση των δυνάμεων του βουλ
γαρικού κομιτάτου. Η Κοζάνη, στο μέτρο του δυνατού, επάνδρωσε και διο
χέτευσε στο αγώνα μια σειρά από οργανωμένες, ομαδικές αποστολές, σε διά
στημα τριών ετών. Αυτές ήταν του Εμμανουήλ Τιτέλη, που εντάχθηκε στο
σώμα του Γάκη Σπανού, του Ιωάννη Ντιούφα, που έδρασε υπό τους αρχηγούς
Λεωνίδα Τσιώρη και Ιωάννη Καραβίτη, του Λάζαρου Μαλούτα,3' που υπηρέ
τησε αρχικά στο σώμα Καραβίτη και αργότερα στο Μορίχοβο. στο σώμα του
Βασιλείου Παπά (καπετάν Βρόντα) και του Στέφανου Κρικόρη υπό τον αρ
χηγό Πέτρο Χρήστου. Πολλές ήταν και οι περιπτώσεις μεμονωμένων Κοζα-
νιτών, που με νεανικό ενθουσιασμό εγκατέλειπαν τις εστίες τους και αναζη
τούσαν το εθνικό κλέος. Ο πρόξενος στο Μοναστήρι Ν. Ξυδάκης. αναφερόμενος
στην περίπτωση ενός μαθητή Γυμνασίου που κατατάχθηκε στο σώμα του κα
πετάν Βρόντα, ανέφερε χαρακτηριστικά: 38
Δεν είναι η μόνη περίπτω σις καθ' ην νέοι, τέκνα ευπορούντων οικογε
νειών, εγκαταλείπουσι τας οικογένειας, τα μαθήματα και τας εργασίας
των. όπως απέ/ίθουσιν εις τα σώματα και πολεμίσωσιν, ωθούμενοι υπό
ζωηρωτάτης φιλοπατρίας.
Η δράση πολλών Κοζανιτών επεκτάθηκε και σε άλλες πόλεις της Μακεδο

νίας. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις περιπτώσεις του Νικολάου Διάφα.39 του Μι
χαήλ Κανδύλη40 και του Αριστείδη Στοΐκού. που αποτελούσαν μέλη του Εκτε-
36 Γ. Πετσίβας (επιμ.). Ιιοάννου Καραβίτη. Ο Μακεδονικός Αγών. Απομνημονεύματα,

τ. 2. Αθήνα 1994, σ. 717-718, 721. 747.
ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ. Φάκελος Αάζ. Μαλούτα. Ο Λάζ. Μαλούτας ήταν αδελφός του
Ν. Μαλούτα.
38 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ. 1907. Μητρώα Μακεδονικών Σωμάτων - Αλληλογραφία. Ξυδάκης
προς Σκούζε, αρ. 271, Μοναστήρι. 12 Μάίου 1907.
39 ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ, Φάκελος Νικολάου Διάφα. Ο Δημ. Κάκκαβος πιστοποίησε το 1936 ότι
ο Ν. Διάφας έδρασε ιος εκτελεστής στην Καβάλα, εζουδετεριόνοντας όργανα της βουλ
γαρικής προπαγάνδας.
40 ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ. Φάκελος Μιχ. Κανδύλη. Ο Μιχαήλ Κανδύλης ήταν ιχθυοπιόλης και
υπηρέτησε το 1906 στο Εκτελεστικό της Καβάλας.
λεστικου Καβάλας, και στη Θεσσαλονίκη την παρουσία τριών οικογενειών με

καταγωγή από την Κοζάνη, που συνέδεσαν άρρηκτα το όνομά τους με τον Μα
κεδονικό Αγώνα και την ίδια την ιστορία της πόλης: την οικογένεια Μάνου.41
την οικογένεια Καπιτζόγλου42 και την οικογένεια Ρώμπαπα.
Παράλληλα με τον ένοπλο αγώνα, διεξαγόταν στις πόλεις ένας αγώνας
υποδομών, οργάνωσης και επιμελητείας, απαραίτητος για τη στήριξη των σω
μάτων.43 Η Κοζάνη, ευρισκόμενη στις παρυφές της ένοπλης σύγκρουσης, αφού
οι συγκρούσεις Ελλήνων και Βουλγάρων περιορίζονταν σε βορειότερες πε
ριοχές. κλήθηκε να διαδραματίσει έναν ρόλο οπισθοφυλακής, οργανωτικό και
επιμελητείας. Το δίκτυο Αμυνας στην πόλη είχε διαρθρωθεί υποδειγματικά και
είχαν κατανεμηθεί ξεκάθαροι ρόλοι.44 Πέρα από την Κεντρική Επιτροπή, που
συνεπικουρούνταν από μια ομάδα βασικών στελεχών, είχε δημιουργηθεί ακόμη
εποπτικό σώμα, ομάδα συνδέσμων και μεταφορέων, ακόμη και εκτελεστικό,
το οποίο μάλιστα σημείωσε σημαντικές επιτυχίες εναντίον στελεχών της βουλ
γαρικής και ρουμανικής προπαγάνδας που περνούσαν από την πόλη.45 Βα-
ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ, Φάκελοι Αθανασίου. Βασιλείου και Νικολάου Μάνου. Τα αδέρφια

Αθανάσιος, Βασίλειος και Νικόλαος Μάνος, με καταγωγή από την Κοζάνη, προσέ-
φεραν υπηρεσίες στον Μακεδονικό Αγώνα, σε διάφορες θέσεις. Αργότερα ο Νικό
λαος Μάνος διετέλεσε δύο φορές δήμαρχος Θεσσαλονίκης (1929-1931 και 1934-1937).
ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ. Φάκελος Κων. Καπιτζόγλου. Η οικογένεια Καπιτζόγλου, με καταγωγή
από την Κοζάνη, αποτελεί μια μοναδική περίπτίοση. κατά την οποία όλα τα μέλη της
είχαν σημαντική δράση στον Μακεδονικό Αγώνα στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Η μη
τέρα Μαλαματή Καπιτζόγλου απέκρυβε στην οικία της πολεμοφόδια και πρόσωπα
της οργάνιοσης και περιέθαλπε τραυματίες των αντάρτικών σωμάτων. Στην πατριω
τική της διαπαιδαγώγηση οφείλεται η δραστηριοποίηση όλων των τέκνων της στον
αγώνα. Ο Γεώργιος απεστάλη στη Στροψνιτσα προς ενίσχυση της εκεί μητρόπολης.
0 Χαρίσης διετέλεσε πράκτορας στη Θεσσαλονίκη για την προπαρασκευή. καθοδή
γηση και απόκρυψη σωμάτων που έρχονταν από την ελεύθερη Ελλάδα, καθώς και την
παρακολούθηση υπόπτων και περισυλλογή πληροφοριών. Ο νεαρότερος Κιονσταντίνος
μιλούσε «απάσας τας εν Μακεδονία ομιλουμένας γλώσσας», όπως πιστοποιούσε ο
Δημ. Κάκκαβος και είχε καταστεί πολύτιμος παράγοντας για επαφές με τους αλλό
γλωσσους πληθυσμούς.
Β. Κ. Γούναρης. «Εισαγωγή» στο: Η ελληνική αντεπίθεση στη Μακεδονία. 100 έγ
γραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδας, [Ιδρυμα Μου
σείου Μακεδονικού Αγώνα - ΚΕΜΙΤ], Θεσσαλονίκη 2009, σ. 15-29.
Βλ. Αάζ. Α. Παπαϊωάννου, 0 Μακεδονικός Αγώνας στους καζάδες Κοζάνης και Σ ερ
βιών, [Σύνδεσμος Γραμμάτων και Τεχνών Νομού Κοζάνης], Θεσσαλονίκη 1984, σ. 43-
47. όπου καταγράφονται τα ονόματα και οι αρμοδιότητες όλων των προσώπων που
συμμετείχαν στον Μακεδονικό Αγώνα στην περιοχή της Κοζάνης.
Στις 9 Οκτ. 1906 βούλγαρος ιερέας, «εκ των δραστηριοτάτο^ν οργάνων του βουλγα
ρικού Κομιτάτου», περνώντας από την Κοζάνη διευθυνόμενος προς το χωριό Εμπόριο.
πληγο)θηκε καίρια με όπλο Γκρα, ενώ διέμενε σε ξενοδοχείο της πόλης* βλ.
σικές αρμοδιότητες της επιτροπής Άμυνας ήταν ο ανεφοδιασμός των σωμάτων

με όπλα, ρουχισμό και τρόφιμα, η ιατρική περίθαλψη των τραυματιών, η εξα
σφάλιση της επικοινωνίας με άλλα κέντρα και η είσπραξη συνδρομών από τους
εύπορους πολίτες. Πολύτιμος αρωγός στην όλη προσπάθεια ήταν ο μητροπο
λίτης Σερβίων και Κοζάνης Κωνστάντιος Ματουλόπουλος. ένας φλογερός πα
τριώτης με φανατικά αντιτουρκικά αισθήματα, και οι ηγούμενοι των μονών Αγ.
Ιλαρίωνος (Λαριούς) και Ζάβορδας, που αποτελούσαν κέντρα διέλευσης
ανταρτών και αποθήκευσης όπλων.*46
Το έργο δεν ήταν εύκολο, ούτε πάντοτε επιτυχές και έκρυβε πολλούς κιν
δύνους, από τη στιγμή μάλιστα που οι τουρκικές αρχές εγκατέλειψαν τη στάση
ανοχής που είχαν επ ιδείξει το πρώτο διάστημα απέναντι στα ελληνικά σώ
ματα. Τον Αύγουστο του 1907, μετά από έρευνα των τουρκικών αρχών σε
δώδεκα οικίες ευυπόληπτων Κοζανιτών. βρέθηκαν ενοχοποιητικά έγγραφα στο
σπίτι του γιατρού Γκιουλέκα, γεγονός που τον ανάγκασε να εγκαταλείψει
κρυφά την πόλη και να εγκατασταθεί με την οικογένειά του στη Θεσσαλία.4'
Την ίδια περίοδο συνελήφθη και ο γιατρός Ρεπανάς και μόνο μετά τη μεσο
λάβηση του εμπόρου Δρίζη προς τον Γενικό Διοικητή Μακεδονίας Χιλμή πασά,
με τον οποίο διατηρούσε φιλικές σχέσεις, αφέθηκε ελεύθερος.48
Ο μεγαλέμπορος Δρίζης χρησιμοποιούσε συχνά τον σεβασμό που έτρεφαν
οι τουρκικές αρχές στο πρόσωπό του προς όφελος του αγώνα, πολλές φορές
όμως συγκέντρωνε και την καχυποψία των συμπολιτών του.49 Όταν τον Ιούλιο
ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ. 1906. ΑΑΚ/Β. πληροφορίες τουρκικής πηγής - προξενείο Ελασ-

σόνος, Ενυάλης προς Σκούζε, αρ. 453, Ελασσόνα. 24 Οκτ. 1906.
46 Ηλ. Κ. Ααμπρέτσας. Ο μητροπολίτης Σερβιών καί Κοζάνης Κωνστάντιος Ματου
λόπουλος 1841-1910, [Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνοοσης]. Κοζάνη 1997, σ. 61-65.
4/ ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1907. ΑΑΚ/Δ. Μακεδονικόν Ζήτημα, προξενεία Μακεδονίας-
Θράκης, Ενυάλης προς υπουργείο Εξωτερικών, αρ. 333, Ελασσόνα. 17 Αυγ. 1907. και
αρ. 345, 21 Αυγ. 1907. Κατασχέθηκαν κρυπτογραφικές επιστολές καθώς και η κλείδα.
Δύο από αυτές απευθύνονταν προς τον γιατρό στη Δεσκάτη Τριαντ. Μπρόβα, που
ειδοποιήθηκε να αποκρύψει κάθε τι επιλήψιμο. Στο σπίτι του Γκιουλέκα υπήρχε και
βιβλίο μηνιαίων συνεισφοριόν τιον κατοίκων της Κοζάνης, το οποίο, αν ανακαλυπτόταν,
θα αποτελούσε σοβαρό ενοχοποιητικό στοιχείο. Διασιόθηκε χάρη στην ετοιμότητα της
συζύγου του γιατρού, που δήλιοσε ότι ήταν κατάλογος ασθενούν και ότι τα αναγρα
φόμενα ποσά αντιστοιχούσαν σε οφειλόμενα τιον επισκέψεών τους· βλ. και
ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ. Φάκελος Νικ. Γκιουλέκα. Ο γιατρός Νικόλαος Γκιουλέκας προσέ-
φερε με την ιδιότητα του γιατρού «πλείστας όσας υπηρεσίας» σε διάφορα σοψατα.
μεταξύ τιον οποίων του καπετάν Φιλιότα (Φιλόλαος Πηχιιυν) και του καπετάν Βρόντα
(Βασίλειος Παππάς).
48 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ. 1907. ΑΑΚ/Δ. Ενυάλης προς υπουργείο Εξο^τερικιόν, αρ. 362.
Ελασσόνα. 28 Αυγ. 1907. και αρ. 371. Ελασσόνα. 2 Σεπτ. 1907.
49 Ο Κων. Δρίζης γεννήθηκε στη Κοζάνη το 1851 και ασχολήθηκε με εμπορικές και
του 1907 μεταστάθμευσε στην πόλη η 6η τουρκική μεραρχία, πολλοί Κοζανίτες

θεώρησαν ότι ο Δρίζης, ο Παπακωνσταντίνου και άλλοι έμποροι ευνοούσαν
τη συγκεκριμένη απόφαση της τουρκικής διοίκησης για την προώθηση ιδιω
τικών οικονομικών συμφερόντων, μέσω της μίσθωσης ακινήτων για την εγκα
τάσταση του τουρκικού στρατού. Πράγματι, η μεταφορά της μεραρχίας από
την Ανασελίτσα στην Κοζάνη δημιούργησε πολλά προβλήματα στον αγώνα,
ανέστειλε τις δραστηριότητες της επιτροπής Άμυνας και προκάλεσε κατή
φεια και εκνευρισμό στους Κοζανίτες. Ο πρόξενος Ενυάλης, που επισκέφθηκε
την πόλη, περιγράφει με δραματικό τρόπο τις συνέπειες αυτής της μεταφοράς,
η οποία θεωρήθηκε από την ελληνική κοινότητα ως «δευτέρα υποδούλωσις»:00
Την Κοζάνην εύρον διατελούσαν εν υπολανθάνοντι αναβρασμό ένεκα της

αυτόσε μεταθέσεω ς της έδρας της Μ εραρχίας. Τούτο εθεωρήθη υπό των
κατοίκων ως Δευτέρα υποδού?<ωσις αυτής. Την πρώτην δε εσπέραν της
αυτόσε μεταβάσεω ς ημών, ο ιατρός κ. Ρεπανάς διά λόγου πλήρους πά
θους και συγκινήσεως διεξετραγώδησεν το μαύρον και απαίσιον μέλλον
της γλυκείας πατρίδος του. Κατά τας πρώτας μάλιστα ημέρας της μ ε
ταθέσεως της έδρας της Μ εραρχίας εξ όσων αντελήφθην επεκράτησε τα
ραχή και σύγχυσις, ήτις ηδύνατο να έχη λίαν δυσαρέστους συνέπειας διά
την πόλιν. διότι ουδείς υπήρξεν ο δυνάμενος να κρίνη την κατάστασιν
μ ε τ ' απαθείας και ψυχραιμίας. Φαίνεται μάλιστα ότι την τοιαύτην σύγ-
χυσιν υπέθαλψαν οι έχοντες καθήκον να κατευνάσωσι τα πνεύματα, αφού
το κακόν ήτο αθεράπευτον [...].
0 πρόξενος Ενυάλης συνέστησε στην ελληνική κοινότητα να επιδείξει σύνεση

και μετριοπάθεια, καθώς οποιαδήποτε προσπάθειας αντίστασης δεν επρόκειτο
να επιφέρει καμία μεταβολή στην ειλημμένη απόφαση της οθωμανικής στρα
τιωτικής διοίκησης. Πάντως, οι περισσότεροι Κοζανίτες εξέφρασαν με δυνα
μικό τρόπο τη δυσαρέσκειά τους, αρνούμενοι να εκμισθώσουν ακίνητα για την
εγκατάσταση αξιωματικών. Από το καλοκαίρι του 1907, με την παρουσία
πλέον ισχυρού τουρκικού στρατού, η Κοζάνη απώλεσε την ελευθερία δράσης
που απολάμβανε τα προηγούμενα χρόνια, με αποτέλεσμα να περιοριστεί και
η σημασία της ως Εθνικού Κέντρου. Όπως σημείωνε ο Ενυάλης, οι αποτελού-50
βιομηχανικές επιχειρήσεις, σχηματίζοντας μεγάλη περιουσία. Ανέπτυξε κοινωφελές

έργο με τη δωρεά χρημάτων και της νεόδμητης οικίας του για τη δημιουργία κοινο
τικού νοσοκομείου. Για την προσφορά του η εκκλησία τον ανακήρυξε μέγα ευεργέτη
της Κοζάνης- βλ. Γιάν. Μέγας. Η επανάσταση των Νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη,
University Studio Press. Θεσσαλονίκη 2003. σ. 389. Πβ. και Λιούφης. Ιστορία της Κο
ζάνης. σ. 348-350.
50 ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ. 1907. ΑΑΚ/Δ. Ενυάλης προς Σκουζέ, αρ. 274. Ελασσόνα. 14 Ιουλ. 1907.
ντες αυτό ήσαν γνωστοί και εις τα μικρά παιδία και, επομένως, ευρίσκοντο
υπό διαρκή κίνδυνον. Το χύμα ερευνών και συλλήψεων που ακολούθησε απο-
δείκνυε ότι ο κίνδυνος αυτός ήταν πέρα για πέρα πραγματικός, γεγονός που
έκανε, σύμφωνα πάντοτε με τον Ενυάλη. πολλούς εύπορους κατοίκους να μη
φαίνονται, πλέον, διατεθειμένοι να στηρίξουν οικονομικά τον αγώνα. Για τον
λόγο αυτό ο έλληνας πρόξενος προσπάθησε να αναδιοργανώσει τον πυρήνα
της Άμυνας στην πόλη, με σκοπό να διαφυλάξει τους ήδη εμπλεκόμενους από
τις τουρκικές έρευνες και να εμπεδώσει αισθήματα ασφάλειας στους σημα
ντικούς οικονομικούς παράγοντες της κοινότητας, ώστε να μην παραιτηθούν
από τη στήριξη του αγώνα:51
Παρατηρήσαντες ότι οι αποτελούντες αυτό (εννοεί το Εθνικό Κέντρο

Άμυνας) ήσαν γνωστοί και εις τα μικρά παιδία και επομένως ότι ευρί
σκοντο υπό διαρκή κίνδυνον, και μάλιστα μετά την αυτόθι εγκατάστασιν
της Μεραρχίας, ήτις θα καταβάλη την τέως κρατούσα κατάστασιν, καθ'
ην η πόλις απηύλανε σχετικής ελευθερίας, ενομίσαμεν καλόν να διακα-
νονίσομεν ούτω τα πράγματα. ώστε να καλυφθώσιν οι μέχρι τούδε ερ-
γασθέντες, οίτινες και άλλως επί ουδέν ηδύναντο να προβώσι σοβαρόν
και αναγκαίως αυστηρόν μέτρον. γνωστοί όντες και ως εκ τούτου δι-
στάζοντες. Πλην τούτο, οι τα πρώτα φέροντες εκ των κατοίκων, λόγω
ευπορίας, δεν εφαίνοντο ευδιάθετοι να μετάσχωσι του αγώνος, τουλά
χιστον διά των εισφορών αυτών, προβάλλοντες ακριβώς ως επιχείρημα
το ακριτόμυθον και την αναφανδόν σχεδόν ενέργειαν των αρμοδίων. Δια
του εγκαθιδρυθέντος ήδη συστήματος ελπίζεται ότι θα παύση και η
αποχή αυτο)ν ή τουλάχιστον θα αρθεί πάσα ευλογοφανής οπωσδήποτε δι
καιολογία της αποχής ταύτης.
Ένα χρόνο μετά, η επανάσταση των Νεοτούρκων έβαζε ένα συμβατικό τέλος
στον ένοπλο αγώνα και δημιουργούσε πρόσκαιρες ελπίδες ειρήνευσης.52 Το
παιχνίδι μεταφερόταν πλέον στην πολιτική, με προτεραιότητα να εκπροσω
πηθεί δυναμικά ο ελληνισμός της Μακεδονίας στο νεοσύστατο οθωμανικό Κοι
νοβούλιο. Με εντολή του προξενείου Μοναστηριού η επιτροπή Κοζάνης έστειλε
στα «πέραν του Αλιάκμονος χωριά Χάσια» τους καθηγητές Ν. Μαλούτα και
I. Κίτσιο, διευθυντή της Αστικής Σχολής, για τη διενέργεια προπαγάνδας υπέρ
των ελλήνων υποψηφίων στις εκλογές του 1908.°3 Με την «κατήχηση» απο
τράπηκε η διάσπαση των ψήφων του ελληνικού πληθυσμού, καταπολεμήθηκε
51 Ό.π.
°2 Μέγας, Η επανάσταση των Νεοτούρκων. σ. 147.
°3 ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ, Φάκελος Νικολάου Μαλούτα.
η επιρροή των τοπικών τούρκων μπέηδων και εξασφαλίστηκε η επιτυχία των

ελλήνων βουλευτών Γ. Μπούσιου και Κων. Δρίζη στο σαντζάκι Σερβίων.
Η Κοζάνη για πέντε ολόκληρα χρόνια, 1903-1908, βρέθηκε στις παρυφές
της ένοπλης αναμέτρησης του Μακεδονικού Αγώνα και κλήθηκε να δώσει μία
πολυμέτωπη μάχη οπισθοφυλακής. Οι επιτυχίες ήταν πολλές, το ίδιο και οι δυ
σκολίες και οι απογοητεύσεις. Η πλειοψηφία πάντως των Κοζανιτών συμμε
τείχε ολόψυχα στον αγώνα με αξιοπρέπεια, αυταπάρνηση και αυτοθυσία. Η
δικαίωση των κόπων τους ήρθε τέσσερα χρόνια αργότερα, στις 11 Οκτωβρίου
1912, με την απελευθέρο^ση της πόλης και κατόπιν ολόκληρης της Μακεδονίας.
Ο Παύλος Μελάς.
Άννα Β. Μανδυλαρά
ΟΙ ΕΟΡΤΕΣ TOT ΠΟΛΕΜΟΙ

ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ.
Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ, 11 ΟΚΤΩΒΡΙΟΙ 1912
Ο πολιτισμός ενός λαού είναι τόσο

αναπόσπαστα συνδεδεμένος με τα
πατριωτικά σύμβολα, που κάθε κριτική
προσέγγιση των μηχανισμών και της
λειτουργίας του τείνει να θεωρηθεί ως
προδοσία και ιεροσυλία.
P. Bourdieu
1. Ο χρόνος του πολέμου και ο χρόνος των εορτών
Οι πολεμικές περίοδοι θέτουν μεγάλα προβλήματα στους ιστορικούς, για πολ

λούς λόγους. Καταρχάς. δεν υπάρχει ένας ενιαίος τύπος πολέμου (όπως υπέ
θετε ο Κλάουζεβιτς στο κλασικό, πια, έργο του Vom Kriege.1 και στο οποίο δια
τύπωσε τη θεωρία ότι ο πόλεμος είναι η συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα),
ενώ πολύ σημαντικό είναι το γεγονός ότι πίσω από κάθε πόλεμο και τον τρόπο
διεξαγωγής του υπάρχει ένας συγκεκριμένος πολιτισμός. Κατά δεύτερον, η συλ
λογική μας μνήμη, όσον αφορά τα πολεμικά γεγονότα, διαμεσολαβείται από
εθνικά στερεότυπα, που έχουν ελάχιστη σχέση με τη ζώσα ιστορία.
Οι Βαλκανικοί πόλεμοι του 1912-1913 μόλις την τελευταία δεκαετία άρ
χισαν να φεγγίζουν μέσα στο δικό τους αυτόνομο φως και σκοτάδι, γεγονός
που μας οδηγεί στην επανατοποθέτηση των επίσημων πηγών σε ένα νέο
πλαίσιο, στη διατύπωση καινούργιων ερωτημάτων, αλλά και στην ενσωμάτωση
των φαινομενικά ασήμαντων λεπτομερειών της καθημερινής ζωής και θανάτου,
όπως αυτές αποτυπώνονται στα ανέκδοτα ημερολόγια και γράμματα, επω
νύμων και ανωνύμων στρατιωτών.2
C. von Clausewitz. Π ερί του πολέμου, μτφ. Νατάσα Ξεπουλιά. εκδ. Βάνιας. Θεσσα
λονίκη 61991. [επανέκδ.: 2 τ.. Ελευθεροτυπία - Βάνιας. Αθήνα 2010].
Βλ. ανάμεσα σε άλλα τις σημαντικές εκδόσεις: Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων.
[ΕΛΙΑ], Αθήνα 1993. επίσης. Ημερολόγια και Γράμματα από το Μέτωπο. Βαλκα
νικοί πόλεμοι 1912-1913. εισ.-επιμ. Λΰντια Τρίχα, [ΕΛΙΑ], Αθήνα 21993.
414 ANNA B. ΜΑΝΔΥΑ AP A
Και αυτό συνέβη, διότι ο Βαλκανικοί πόλεμοι είχαν από την αφετηρία
τους σχεδόν μια σημαντική ιδιαιτερότητα. Συνδέθηκαν στη συλλογική μνήμη
στην αρχή με την ελληνική Επανάσταση και αργότερα με τη Μικρασιατική εκ
στρατεία, και αυτό επηρέασε τόσο τον ιστορικό χρόνο, όσο και τον χρόνο των
εορτών τους.
Οποιοσδήποτε εύλογα θα μπορούσε να αναρωτηθεί πώς είναι δυνατόν να
μεταβληθεί ο ιστορικός χρόνος συγκεκριμένων συμβάντων και μάλιστα εθνικής
σημασίας. Τα γεγονότα, φυσικά, παρέμειναν τα ίδια, όμως οι μεγάλες ανα
στατώσεις που ακολούθησαν λίγους μήνες μετά το τέλος των πολέμων, οι ρα
γδαίες διεθνείς εξελίξεις, ο Α' Παγκόσμιος πόλεμος, ο Εθνικός Διχασμός και
τέλος η Μικρασιατική Καταστροφή, εξωράισαν, παραμόρφωσαν ή απλώς «ξέ-
χασαν» τους νικηφόρους Βαλκανικούς πολέμους και τις επιπτώσεις τους στην
πολιτική, οικονομική και κοινωνική εξέλιξη της χώρας.
Ταυτοχρόνως, η εορτή -ως αντικείμενο της ιστορίας- προσκρούει σε αντι
ξοότητες. Πρώτα απ' όλα, δεν είναι βέβαιο ότι η ίδια η εορτή παραδίδεται στην
ιστορική ερμηνεία, χοορίς να αντιπαραθέτει βουβή αντίσταση. Όχι μόνο εξαι-
τίας της τεράστιας αβεβαιότητας που πλανιέται επάνω από τις περιοχές της
πολιτιστικής ιστορίας, αλλά κυρίως εξαιτίας των ιδιαίτερων δεσμών της με τον
χρόνο. Γιατί, ολοφάνερα, το διπλό άνοιγμα του παρόντος της εορτής, πάνω στο
παρελθόν και πάνω στο μέλλον, μιλά στον ιστορικό σε μια γλώσσα που, ενώ
του είναι οικεία, οφείλει να ξέρει ότι η ιστορία της θα είναι η ιστορία ενός φαι
νομένου, σε μεγάλο βαθμό, τυφλού απέναντι στην ιστορία.3
Για τις εορτές ως νέο αντικείμενο της ιστορίας βλ. το κλασικό, πια, έργο της Mona
Ozouf. La fête révolutionnaire, εκό. Gallimard. Παρίσι 1976. αλλά και τις έρευνες που
ακολούθησαν υπό την καθοδήγησή της. Olivier Ihl. La Fete républicaine, εκο. Gallimard.
Παρίσι 1996. Για μια συναφή αλλά θεωρητικότερη προσέγγιση βλ. το έργο
Ε. Hobsbawm - T. Ranger (επιμ.). Η Επινόηση της Παράδοσης, εκο. Θεμέλιο. Αθήνα
2004. Σε πολλές ευροοπαϊκές χώρες, η βιβλιογραφία για τις τελετές είναι ευρεία, ανα-
φέρεται όμιος περισσότερο στις μεγάλες πολιτικές τελετουργίες τ(υν ναζιστικιόν και
φασιστικιόν καθεστώτων. Χρήσιμο θεοορητικό πλαίσιο μπορεί να βρει ο ερευνητής στο
συνολικό έργο του κοινωνιολόγου Pierre Bourdieu και. κυρίως, στα έργα που ανα-
φέρονται στο κράτος και τη συμβολική του εξουσία* P. Bourdieu. Γλώσσα και Σ υμ
βολική Εξουσία, εκο. Α. Καροαμίτσας. Αθήνα 1999. Στην ελληνική ιστοριογραφία
για το θέμα των εορτουν και της πολιτικής τελετουργίας βλ. Παν. Κιμουρτζής - Αννα
Μανουλαρά. «Εορτές και Τελετές στο Ελληνικό Βασίλειο (1830-1862). Συμβολική
Εξουσία, συγκρότηση κράτους, εκπαιδευτικοί θεσμοί», στο: Για μια ποιητική του εκ
παιδευτικού τοπίου. Αέκα χρόνια μετά... Χαριστήριο στον Ιωσήφ Σολομών, τ. 1.
Αθήνα 2011. σ. 190-216* Παν. Κιμουρτζής - Άννα Μανδυλαρά. «Ο Καθρέπτης της Δύ-
σεως: Λόγοι κατά τη Συγκρότηση του Νεοελληνικού Κράτους. 1833-62». Επιστήμες
Αγωγής. Πανεπιστήμιο Κρήτης Παιδαγωγικό Τμήμα Δ.Ε. 1 (2011) 21-45* Pan. Kimourtzis
- Anna Mandilara, «Fêtes commémoratives et symbolismes d ’État, Grèce 1830-
ΕΟΡΤΕΣ TOT ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ 415
Στη παρούσα εργασία θα αναλύσουμε την υπόθεση, σύμφωνα με την οποία

οι εορτές που τελούνται κατά την απελευθέρωση της Κοζάνης, με όλο τους το
τυπικό, επενεργούν, όπως και ο πόλεμος, στο θυμικό. στο μυαλό και στο σώμα
όλων των συμμετεχόντων. Και με αυτή τους την ιδιότητα, οι εορτές αποτελούν,
όπως και ο πόλεμος, ένα είδος βιο-πολιτικής.4 Σε ένα δεύτερο επίπεδο θα ανα
δείξουμε και μία άλλη ιδιότητα της εορτής, την οποία στερούνται τα πολεμικά
γεγονότα. Η εορτή «τα ξιδεύει» μέσα στον χρόνο και συνεχώς ανασημασιοδο-
τείται. Είναι, κατά μία έννοια, μια επιχείρηση επανόρθωσης της ιστορίας.
2. Η απελευθέροιση της Κοζάνης: εορτασμοί’, λόγοι και η κρατική τελε

τουργία
Ο ελληνικός στρατός, μπαίνει στη πόλη της Κοζάνης στις 11 Οκτωβρίου 1912,
μετά την κρίσιμη μάχη του Σαρανταπόρου. Η υποδοχή από τους κατοίκους
είναι πράγματι πολύ ενθουσιώδης, όπο^ς άλλωστε σε όλες τις πόλεις που
μπαίνει ο στρατός, από την αρχή των Βαλκανικών πολέμων. Τα τεκμήρια είναι
1860», στο: Κράτος και Οικονομία στην Ελλάδα. 19ος-20°ς αιώνας. Τιμητικός τόμος
για τον Ιστορικό Γ. Β. Δερτιλή (υπό έκδοση)· Χριστίνα Κουλούρη. Μύθοι και σύμ
βολα μιας εθνικής επετείου. Πανηγυρικός Αόγος στον επίσημο εορτασμό της 25Κ
Μαρτίου. Κομοτηνή 1995** η ίδια. «Γιορτάζοντας το Έθνος: Εθνικές Επέτειοι στην
Ελλάδα τον 19° αιώνα», στο: Αθέατες όψεις της Ιστορίας. Κείμενα αφιερωμένα στον
Γιάνη Γιανουλόπουλο, επιμ.-εισ. Δέσποινα I. Παπαδημητρίου - Σερ. I. Σεφεριάδης. εκδ.
Ασίνη. Αθήνα 2012, σ. 181-210· Γ. Μαργαρίτης. «Πανεπιστήμιο και ΗροΛ'κός Θάνατος
(1897-1919). Ιδεολογία. Συμβολισμοί, Τελετουργίες». Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και Παι
δεία. Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου. [ΓΓΝΓ/ΙΑΕΝ I], Αθήνα 1989. σ. 277-288· Χάρης
Εξερτζόγλου. «Πολιτικές Τελετουργίες. Η Μετακομιδή τιον οστών του Γρηγορίου Ε'
και η Πεντακονταετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης», Μνήμων 23 (2001) 153-182.
* Πριότος ο Michel Foucault κατά τη δεκαετία του 1970 εισήγαγε την έννοια της βιο-
πολιτικής. η οποία διέτρεχε. με την ιστορική της διάσταση, πολλά κείμενά του: Μετά
την ανατομοπολιτική του ανθρωπίνου σώματος, που δημιουργείται στη διάρκεια του
18ου αι., εμφανίζεται, στα τέλη του ίδιου αιώνα μάλιστα, κάτι διαφορετικό από
την ανατομοπολιτική του ανθρωπίνου σώματος, η ‘βιοπολιτική’ του ανθρωπίνου εί
δους. όπως θα την ονόμαζα' Μ. Foucault. Για την υπεράσπιση της κοινωνίας, εκδ.
Ψυχογιός, Αθήνα 2002. σ. 298. Τα τελευταία χρόνια, η έννοια βιοπολιτική έχει απο
κτήσει μια σημαντική θέση στο έργο πολιτικών φιλοσόφων και κοινωνικών ανθρω
πολόγων, ιδιαίτερα μετά την επιτυχία του έργου του ιταλού φιλοσόφου Giorgio
Agamben. Homo Sacer. I¡ potere sovrano e la mida vita, Giulio Einaudi editore. Topivo
1995. Τρία χρόνια αργότερα, το 1998. το έργο μεταφράστηκε στα αγγλικά, με τον
τίτλο Homo Sacer. Sovereign Power and Bare Life. Stanford University Press. To έργο με
ταφράστηκε και στα ελληνικά: Giorgio Agamben, Homo Sacer. Κυρίαρχη Εξουσία και
γυμνή ζωή. μτφ. Π. Τσιαμούρας, επίμετρο Γ. Σταυρακάκης, εκδ. Scripta. Αθήνα 2005.
416 ΑΝΝΑ Β. ΜΑΝΔΤΛΑΡΑ
πολλά και μάλιστα όλων των ειδών, γεγονός που καθιστά τις διασταυρωμένες
πληροφορίες αμερόληπτες: από ημερολόγια και γράμματα ανωνύμων στρα
τιωτών ή επωνύμων στρατιωτικών μέχρι, βέβαια, τα τηλεγραφήματα του Γε
νικού Στρατηγείου και του ιδίου του διαδόχου Κωνσταντίνου.
Πλήθος κόσμου ξεπροβοδίζει τους στρατιώτες στον σταθμό Λαρίσης και
στον Πειραιά. Στον Ισθμό της Κορίνθου τα παιδιά του δημοτικού σχολείου
τους τραγουδούν τον εθνικό ύμνο, οι κάτοικοι ζητωκραυγάζουν, σημαιοστο
λίζουν τις πόλεις τους, γράφουν εθνικά συνθήματα ακόμη και πάνω σε γλυκά,
ραίνουν με λουλούδια, με κουφέτα και με ρύζι τους στρατιώτες και προσπα
θούν να τους περιποιηθούν με κάθε τρόπο.0
Δυνατή, αλλά λιτή, η περιγραφή της υποδοχής των κατοίκων από τον τα-
ξίαρχο Αλέξανδρο Σούτσο:567
Κοζάνη 12-Χ-12 ώρα 1.35 εσπέρας. Γενικόν Στρατηγείον.

Αφίχθην σήμερον εις Κοζάνην. Υποδοχή κατοίκων απερίγραπτος...
ενώ περνάει, αμέσως, σε ουσιαστικότερες, δηλαδή πρακτικότερες περιγραφές:'
Ενταύθα Στρατιωτικά κτίρια εις αρίστην κατάστασιν. Νοσοκομείον τε-

λειότατον. αποθήκαι πλήρεις όπλων, ιματισμού και εφοδίων εν γένει.
Προσωρινός φυλάττω ταύτας. Ανάγκη τάχιστης λήψεως μέτρων προς
εξασφάλισιν του πολυτίμου τούτου διά τον Στρατόν υλικού. Οθωμανοί
υποτάσσονται, ζητούσι προστασίαν προς παλινόστησιν οικογενειών των.
Λαμβάνω προσωρινά τινά μέτρα προς διευκόλυνσιν αυτώ>ν. αλλά θεωρώ
ταύτα ανεπαρκή αδυνατούν να κατανείμω την υπ' εμέ δύναμιν. Παρα
καλώ ληφθώσιν και διά το ζήτημα τούτο επείγοντα και συστηματικά
μέτρα. Η παρά χωρικών λεηλασία των χωρίων έσεται επιβλαβεστάτη εις
το στράτευμα προ του οποίου ούτω γένηναι το κενόν εις εφόδια και
σιτία. Η μέχρις ενταύθα οδός, αμαξιτή Λεωφόρος εν καλίστη κατα-
στάσει. Εις Τζιζιλέρ (Πετρανά) εντός τζαμιού πληθύς κιβωτίων οβίδων.
Ταξιαρχία Ιππικού. Σούτσος.
Την ίδια μέρα, στις 12 Οκτωβρίου του 1912, συντάσσεται πρόχειρο σημείωμα,
το οποίο προφανώς μοιράζεται στους υπεύθυνους για την οργάνωση της υπο-
5 Ημερολόγια και Γράμματα από το Μέτωπο. Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-1913. εισ.-

επιμ. Λύντια Τρίχα. [ΕΑΙΑ], Αθήνα -1993, σ. 18.
Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (εφεξής ΔΒΚ). Λ/21688. Ευχαριστιό ιδιαίτερα τη βι-
βλιοθηκονόμο κ. Ελένη Μαργαρίτη για τη διάθεση υλικού από τη σημαντική συλλογή
της ΔΒΚ.
7 ΔΒΚ/Λ21688.
ΕΟΡΤΕΣ TOT ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ 417
δοχής του διαδόχου Κωνσταντίνου, ο οποίος φθάνει στην Κοζάνη την επομένη,
13 Οκτωβρίου 1912, όπου και μεταφέρει το Στρατηγείο του. Στο σημείωμα
διαβάζουμε όλες τις ακριβείς λεπτομέρειες, σύμφωνα με κάποιο γνωστό πρω
τόκολλο, τουλάχιστον στον συντάκτη του:8
Υποδοχή Διαδόχου.
Μητροπο/έτης συνοδεύεται υπό της επιτροπής και του Δημάρχου προς
υποδοχήν, κατά την άφιξιν της Α.Μ. προσφωνεί συντόμως. Μικρά κο-
ρασίς προσφέρει ανθοδέσμην. Παράταξις στρατιωτών και μαθητών κα-
νονισθήσεται εκ συνεννοήσεως (Γύμνασιάρχης) μετά των στρατιωτικών.
Εν συνοδεία μεταβαίνουν εις εκκλησίαν. Δεξιά του Μητροπολίτου ο διά
δοχος. αριστερά το σώμα των αξιωματικών. Εναντι η επιτροπή της υπο
δοχής και τα σωματεία της πόλεως. Κατάλυμα της Α. Υψηλότητος ορί
ζεται το πρόσθιον μέρος των Νοσοκομείων. Ώρα παρουσιάσεως των Σω
ματείου ορισθήσεται υπό της Α. Υψηλότητος. Cocardes.
Την επόμενη μέρα ο διάδοχος Κωνσταντίνος γράφει, σε τηλεγράφημά του,

προς το υπουργείο Στρατιωτικών:9
Κοζάνη 13-Χ-12. Υπουργείον Στρατιωτικών Αθήνας.

Σήμερον Τετάρτην εσπέρας αφίχθην εις Κοζάνην όπου μετέφερα το
Στρατηγείον μου. Εις την είσοδον της Πόλεως με υπεδέχθησαν οι κά
τοικοι μετά σημαιών και δαφνών. Εκατέρωθεν της οδού παρετάχθησαν
άπαντα τα Σχολεία και ο Ααός μετά του Μητροπολίτου. Υποδοχή εν
θουσιώδης και ακράτητος. Αίσθημα Ελληνικόν Αγνόν. Ωδηγήθην υπό του
Μητροπολίτου εις την Μητρόπολιν όπου εψάλη Δοξολογία κατανικτικω-
τάτη και εμνημονεύθη το όνομα του Βασιλέως, και εψάλη το Πολυχρό
νιον δια πρώτην φοράν. 0 Μητροπο/ατης διά προσλαλιάς του εχαιρέ-
τησεν εμέ και την Στρατιάν σύν τοις άλλοις ειπών ότι «Θαυμασμός και
Χαρά και ευγνωμοσύνη πληρούσι τας μέχρι χθες και πρώην αιματωμένας
καρδίας μας. Θαυμασμός ότι εν χρονικοί διαστήματι καθ' ό μόλις δύναται
να διανύση πεζοπόρος εξ Αθηνών μέχρις ενταύθα από νίκης εις νίκην
εφθάσατε θριαμβευτικούς εις Κοζάνην, τον καθαρόν και αμιγή τούτον
Ελληνικόν της Μακεδονίας παράδεισον». Η Δοξολογία ετελείωσεν δια ζη
τωκραυγών υπέρ του Βασιλέως. του Διαδόχου και του Στρατού. Κων
σταντίνος.
8 ΔΒΚ/Λ21691.
ΔΒΚ/Λ21687. Όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω, οι ζητωκραυγές περιείχαν και τον
Ελευθέριο Βενιζέλο, αλλά ο διάδοχος φαίνεται πως δεν το άκουσεί
418 ΑΝΝΑ Β. ΜΑΝΔΥΛΑΡΑ
Ολόκληρη η προσφώνηση του μητροπολίτη έλεγε τα εξής:10
Προσφώνησις εις την Λυτού Βασιλική Υψηλότητα τον Διάδοχον του ελ
ληνικού θρόνου Κωνσταντίνον υπό της Λ. Σεβασμιότητος του Μητροπο
λίτου Σερβίων και Κοζάνης κ.κ. Φωτίου.
Βασιλική Υψηλότης,
Το όνειρον παντός ανθρώπου. η ελευθερία. την οποίαν απολέσαν το ελ
ληνικόν έθνος, επί πέντε αιώνας έβλεπεν εις τον ύπνον του και η οποία
όταν εξύπνα μετεβάλλετο εις όνειρον σκιάς, και την γλυκύτητα αυτού
διαοέχετο η πικρία της πραγματικότητος και το έθνος εβυθίζετο πάλιν
εις την αθυμίαν. την κατήφειαν και την λύπην, «κι ακαρτέρι κι ακαρ-
τέρι φιλελεύθερη λαλιά», το όνειρον τούτο, τη χάριτι του θεού και τη γεν-
ναιότητι του ελληνικού στρατού, έλαβεν από τινων ημερών, σάρκα και
οστά. και πνοήν, και ζωήν, το όνειρον οι' ημάς ενταύθα εγένετο πραγ-
ματικότης.
Η Υμετέρα Βασιλική Υψηλότης. ο κλεινός διάδοχος του θεόθεν ευλο
γημένου και ενδόξου ελληνικού θρόνου, ηγούμενος στρατιάς εκ νέων Μα
ραθωνομάχων, εφυτεύσατε εις το δούλον έδαφος της ημετέρας ενταύθα
πατρίδος το αγλαόν δένδρον της ελευθερίας και εποτίσατε αυτό δια των
ιδρώτων Υμών και του αίματος των ηρώων της υμετέρας νικηφόρου στρα
τιάς. Θαυμασμού και χαράς και ευγνωμοσύνης επληρ(όθησαν αι καρδίαι
μας. Θαυμασμού ότι εν χρονικό) διαστήματι, καθ' ο μόλις δύναται να δια-
νύση ωκύπους πεζοπόρος εξ Αθηνών μέχρις ενταύθα, από νίκης εις νίκην,
την μίαν ουσκολωτέραν και ενδοξωτέραν της άλλης, εφθάσατε θριαμβευ-
τικώς εις Κοζάνην, τον καθαρόν και αμιγή τούτον ελληνικόν της Μακε
δονίας παράδεισον. Χαράς ότι και αυτού οι ανδρείως και λυσσωδώς πο-
λεμήσαντες υμάς εχθροί εθαύμασαν και εκήρυξαν την γενναιότητα και τας
στρατιωτικός αρετάς του ημετέρου στρατού και την στρατηγικήν τέχνην
της Υμετέρας Βασιλικής Υψηλότητος και εκυρώθη διά μυριοστήν ταύτην
φοράν το παλαίφατον «ότι πολλάκις και πολέμιος οίδε θαυμάζειν και τιμάν
ανδρός αρετήν». Ευγνωμοσύνης ότι την αιδήμονα και γλυκείαν ταύτην ελ-
ληνίδα δεσμώτιδα ημετέραν πατρίδα, την επί αιώνας δουλεύουσαν εις
φυλήν ξένην. αλλογενή και αλλόθρησκον, εξηγοράσατε ουχί χρυσίω ή αρ-
γυρίω. αλλά τιμίω αίματι των υιών της ελευθέρας μητρός Ελλάδος.
Είθε, Βασιλική Υψηλότης. είθε ο βάσει σοφίας φιλανθρώπως τα πάντα
οικονομών θεός, να ενισχύη αείποτε το ελληνικόν γένος, να εύλογή και
καθιστά νικηφόρα και αήττητα τα ελληνικά όπλα και μεγαλύνη και γι-
γαντώνη το τρυφερόν ανάστημα της ημετέρας φίλης πατρίδος. ης ουδέν
εν τω κόσμω γλύκειον. Επί τη θερμή ταύτη ευχή αναφωνώ από βαθέων
ίο ΔΒΚ/Α21689.
ΕΟΡΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ 419
καρδίας Ζητώ ο βασιλεύς ημών. Ζητώ ο κλεινός ένδοξος στρατηλάτης,

ο μέλλων βασιλεύς των απανταχού ελλήνων Κωνσταντίνος. Ζητώ ο ελ
ληνικός στρατός. Ζητώ ο ρηξικέλευθος, ο ευθαρσώς και συνετούς σφυ-
ριλατήσας την ημετέραν ελευθερίαν, Ελευθέριος Βενιζέλος. Ζητώ το
Ελληνικόν έθνος.
Εν Κοζάνη, τη 12η Οκτωβρίου 1912.
Η ίδια η προσφώνηση του μητροπολίτη Φωτίου, μετά τη δοξολογία που τελέ-

στηκε στον ναό του Αγ. Νικολάου, μας οδηγεί σε ολόκληρο το πλέγμα ιδεολο
γιών, κωδικοποιημένων, υπό μορφή κοινών και αποδεκτών τόπων, τόσο από τον
βασιλιά όσο και από τον τελευταίο Κοζανίτη που βρισκόταν στην εκκλησία.
Για πολλά χρόνια οι ιστορικοί προσπέρασαν αυτού του είδους τις πηγές
ως ανάξιες λόγου, ως «βαρετά λιβανιστήρια» μιας τυπικής διαδικασίας, όπως
είναι λ.χ. η προσφώνηση ενός μητροπολίτη προς τον βασιλιά της χώρας. Κι
όμως, οι επίσημοι δημόσιοι λόγοι έχουν τα τελευταία χρόνια αναλυθεί, όχι
βέβαια για την πρωτοτυπία τους, ούτε για τις γνωστές, άλλωστε, αναπαρα
στάσεις που περιέχουν, αλλά για τη συμβολική επιβολή τους ως των μοναδικών
και νόμιμων ορισμών του κοινωνικού κόσμου.11
Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο μητρ. Φώτιος, με τη συγκατάθεση των σω
ματείων, των σχολείων, του στρατού και του κόσμου, μέσω μιας επίσημης
γλώσσας κατεργάζεται τις ομοιότητες από τις οποίες θα απέρρεε η κοινό
τητα ελληνικής συνείδησης, που ήταν ο συνδετικός κρίκος του έθνους υπό την
αιγίδα της συμβολικής εξουσίας του κράτους, δηλαδή του διαδόχου Κωνστα
ντίνου. Η προετοιμασία της γιορτής πάντρευε την πολιτική με την ψυχολογία,
την αισθητική με την ηθική, την προπαγάνδα με τη θρησκεία.
Οι εορτές, οι επίσημοι λόγοι, τα διαγγέλματα που απευθύνονται, ειδικά,
στην πόλη της Κοζάνης συνεχίζονται τόσο κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών
πολέμων, όσο και κατά τα επόμενα χρόνια. Οι πηγές είναι μεν λίγες και διά
σπαρτες στον χρόνο, προσφέρονται όμως για περαιτέρω έρευνα. Διαθέτουμε:
• το διάγγελμα του διαδόχου Κωνσταντίνου προς τους κατοίκους της

Μακεδονίας,
• τηλεγράφημα προς το υπουργείο των Στρατιωτικών για την τελετή
υποδοχής του βασιλιά Γεωργίου στην Κοζάνη (14 Οκτωβρίου 1912).
• το πρόγραμμα εορτασμού της επετείου απελευθέρωσης της Κοζάνης
(7 Οκτωβρίου 1913),
• τις οδηγίες του δημάρχου προς τον λαό της Κοζάνης για τον εορτασμό
της υπογραφής της συνθήκης του Βουκουρεστίου,
11 P. Bourdieu. Γλώσσα και Συμβολική Εξουσία, εκο. Λ. Καροαμίτσας. Αθήνα 1999.

420 ΑΝΝΑ Β. ΜΑΝΔΥΛΑΡΑ
• την απόφαση ονοματοδοσίας οδών από τον δήμαρχο Κοζάνης Ν. Γ.

Αρμενούλη (12 Ιανουάριου 1913),
• τη σύσταση τοπικής επιτροπής για τον εορτασμό της ονομαστικής
εορτής του βασιλιά Κωνσταντίνου (6 Μάί'ου 1913),
• την πρόσκληση του δημάρχου Κοζάνης για τη δοξολογία της επετείου
της απελευθέρωσης (8 Οκτωβρίου 1914),
• και την έκκληση προς τον λαό της Κοζάνης για την ενίσχυση εράνου
προς ανέγερση ανδριάντα του βασιλιά Κωνσταντίνου στην Αθήνα, στο
Πεδίο του Άρεως.
3. Ελληνική Επανάσταση. Βαλκανικοί πόλεμοι. Μικρασιατική Καταστροφή:

Επέτειοι και η ανασυγκρότηση του εθνικού πανθέου
Το θέμα της σύστασης κεντρικής επιτροπής για τον εορτασμό της εκατοντα
ετηρίδας της ελληνικής Επανάστασης έχει συγκροτηθεί ως ερευνητικό αντι
κείμενο και αναλυθεί από την εργασία της συναδέλφου, ιστορικού της τέχνης,
Δώρας Μαρκάτου.12 Εδώ θα μας απασχολήσει το θέμα αυτό μόνο όσον αφορά
τη σχέση του με τη συνεχή ανασημασιοδότηση των Βαλκανικών πολέμων.
Πρώτος ο Σπυρίδων Λάμπρος το 1899 είχε θέσει το θέμα ενός μεγαλο
πρεπούς εορτασμού της εκατονταετηρίδας της ελληνικής Επανάστασης, αλλά
αυτό άρχισε να συζητείται περισσότερο κατά την περίοδο των Βαλκανικών
πολέμων άλλωστε, κατά τη διάρκεια των πολέμων του 1912-13 πραγματο
ποιήθηκαν δεκάδες έρανοι, χρηματοδοτήθηκαν ποιητικοί διαγωνισμοί και
εμπεδώθηκε η κρατική αιγίδα της λεγάμενης «πολεμικής τέχνης».13 Μάλιστα,
ήταν η εποχή, κατά την οποία στη δημόσια ρητορική οι Βαλκανικοί πόλεμοι
συνέχιζαν τη δόξα της ελληνικής Επανάστασης, οι παλαίμαχοι συμβάδιζαν με
Ευχαριστώ θερμά, και από τη αυτή τη θέση, την κ. Μαρκάτου για την άμεση διά
θεση του έργου της. καθώς και για τις σημαντικές παρατηρήσεις της γύρω από τα θέ
ματα των εορτασμών, της μνημειακής γλυπτικής, των ίδιων των καλλιτεχνών και των
τεχνικών τους. Άλλωστε, η πρωτογενής έρευνά της έχει προσφέρει πλούσιο υλικό σε
πολλές μεταγενέστερες εργασίες, βιβλιογραφικού κυρίως προσανατολισμού: Δώρα
Φ. Μαρκάτου. Τα κατάλοιπα του Ιωάννη Ααμβέργη (1887-1937λ [Βιβλιοθήκη ΓΑΚ].
Αθήνα 1996* Θεοδώρα Φ. Μαρκάτου. Ο γλύπτης Γεώργιος Μπονάνος (1863-1940).
Η ζωή και το έργο του. διδακτ. διατρ., Θεσσαλονίκη 1992.
Θεοδιόρα Μαρκάτου. «Οι Πανελλήνιοι Έρανοι κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-
1913. Συλλογή και διαχείριση των εράνιον - χρηματοδότηση της ‘πολεμικής τέχνης’ »,
στο: Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων. 1910-1914. [ΕΛΙΑ], Αθήνα 1993. σ. 429-
454* Μαρκάτου. Τα κατάλοιπα του Ιωάννη Δαμβέργη, ό.π.
τους νέους ελευθερωτές, το παρελθόν εύρισκε τη δικαίωσή του στο παρόν του
1912-13.14
Παρότι είχε συσταθεί επιτροπή κατά το 1916, οι περιστάσεις δεν επ έ
τρεψαν τη λειτουργία της. Ωστόσο, τον Φεβρουάριο του 1918 το υπουργικό
Συμβούλιο υπέβαλε στη Βουλή των Αντιπροσώπων σχέδιο νόμου, με σκοπό
αφενός να εκφραστεί η ευγνωμοσύνη του έθνους προς τους απελευθερωτές
του. και αφετέρου να αναδειχθεί το έργο που είχε επιτελεσθεί από τις μετέ-
πειτα γενεές, δηλαδή τη γενιά των νικηφόρων Βαλκανικοί πολέμων.
Αντίθετα, το 1921, κατά την κρίσιμη χρονιά της Μικρασιατικής εκστρατείας,
οι επετειακοί λόγοι για την ελληνική Επανάσταση φαίνεται πως απάλειφαν όχι
μόνον, όπως θα ήταν φυσικό, τα «οικεία κακά», δηλαδή τον εσωτερικό διχασμό,
αλλά και τους Βαλκανικούς πολέμους* ο κρατικός εθνικός συμβολισμός, επικε
ντρωνόταν στο ιερό παρόν, στη Μεγάλη Ιδέα, που λίγο έλειπε για να πραγμα
τοποιηθεί.15 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι εμφανίζονται ξανά δίπλα στην ελληνική Επα
νάσταση τον Μάρτιο του 1922. για να τονώσουν τον πατριωτισμό, όταν η εκ
στρατεία στην Μικρά Ασία, άρχισε να δείχνει τα πραγματικά της όρια.
Ο τρομερός αντίκτυπος της Μικρασιατικής Καταστροφής σε ολόκληρη την
ελληνική κοινωνία επέβαλε, βέβαια, την αναστολή της λειτουργίας των επ ι
τροπών για την προετοιμασία της εκατονταετηρίδας της ελληνικής Επανά
στασης, οι εθνικές εορτές και επέτειοι όμως είχαν αναδειχθεί σε σημαντικό ερ
γαλείο διακυβέρνησης. Στις 15 Ιουλίου 1927 ο υπουργός των Στρατιωτικών Αι-
νιάν Μαζαράκης δημιουργεί μια επιτροπή «εις εκτέλεσιν του Νόμου 3281 και
των εκτελεστικών τούτου διαταγμάτων και διά την καλλιτέραν διεξαγωγήν των
υπό του Νόμου τούτου προβλεπομένων εργασιών ανεγέρσεως τάφων, μνη
μείων, Νεκροταφείων κλπ. υπέρ των ενδόξως πεσόντων κατά τους πολέμους
19ΐ2-1922».16Ένα χρόνο μετά, στις 28 Δεκεμβρίου 1928, εκδόθηκε προεδρικό
διάταγμα για την ανασύσταση της κεντρικής επιτροπής του εορτασμού της
εκατονταετηρίδας της ελληνικής Επανάστασης.[ι Για άλλη μια φορά, η εθνική
συλλογική μνήμη, υπό την υψηλή συμβολική αξία του κράτους, αποφασίζει ότι
χρειάζεται όλους ανεξαιρέτως τους ήρωες.
Μαρκάτου, «Οι Πανελλήνιοι Έρανοι», σ. 454. - Ήταν πάλι ο Σπυρίδο^ν Λάμπρος που
σε έναν λόγο του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στα 1915 συγκροτούσε το κρατικό Πάνθεο
των ηρώων.
Μαρία Ρεπούση. «Το νέο εικοσιένα. Η ανολοκλήρωτη Ελληνική Επανάσταση στις Δη
μόσιες Επετειακές Αφηγήσεις της πρώτης Εκατονταετηρίδας της», στο: Αθέατες όψεις
της Ιστορίας. Κείμενα αφιερωμένα στον Γιάνη Γιανουλόπουλ^ο. επιμ.-εισ. Δέσποινα
I. Παπαδημητρίου - Σερ. I. Σεφεριάδης. εκδ. Ασίνη. Αθήνα 2012. σ. 166-167.
Μαρκάτου. «Οι Πανελλήνιοι Έρανοι», ό.τζ.
Μαρκάτου, Τα κατάλοιπα του Ιωάννη Δαμβέργη, σ. 39.
422 ANNA B. ΜΑΝΔΥΛΑΡΑ
4. Πρώτα Συμπεράσματα
Αρχίσαμε το κείμενό μας από τον αυθόρμητο χαρακτήρα των εορτών της απε
λευθέρωσης και καταλήξαμε στην ηθελημένη οργάνωση των εορτασμών, στις
εθνικές επετείους. Και το ερώτημα που θέταμε σιωπηρώς. «γιατί να ενδιαφερ
θούμε για τις γιορτές», επανέρχεται επίμονα. Στην ιστορία υπήρξαν πολλές
γιορτές: δυναστικές, κορπορατίστικες. θρησκευτικές, λαϊκές, κρατικές. Σήμερα,
εάν πιστεύουμε ότι δεν ξέρουμε πια τι σημαίνει να γιορτάζει κανείς, είναι επειδή
υπάρχουν πολλές γιορτές. Η ποσότητα και όχι η έλλειψη μας κάνει μεμψίμοιρους.
Το σημαντικότερο πλεονέκτημα μιας ιστορικής εργασίας πάνω στις γιορτές
είναι ότι η ανάλυσή τους μας προσφέρει έναν καθρέφτη, μέσα στον οποίο μπορεί
κανείς να διαβάσει ολόκληρη την εποχή κατά την οποία πραγματοποιούνται.
Στη θεωρία του περί γενέσεως κράτους ο κοινωνιολόγος Bourdieu επ ι
σημαίνει ότι κατά τη διαδικασία που οδηγεί στη συγκέντρωση διαφόρων ειδών
εξουσιών ή κεφαλαίου (νόμιμη βία, φορολογία, νομικό σύστημα, εκπαίδευση
κλπ.) από τον εκάστοτε κρατικό σχηματισμό όλα καταλήγουν σε ένα συμβο
λικό κεφάλαιο αναγνωρίσιμης εξουσίας, το οποίο, ενώ δεν είναι ανεξάρτητο
από την πολιτική και την οικονομική εξουσία, παράγει και αυτό πραγματικά
αποτελέσματα χωρίς εμφανή δαπάνη ενέργειας.18
Στη Κοζάνη -όπως σε όλες τις περιοχές που καταλαμβάνει ο στρατός- το
κράτος δημιουργείται εκ του μηδενός. Η κρατική τελετουργία της βασιλευο-
μένης δημοκρατίας επενεργεί στο πραγματικό, στην αντίληψη της πραγματι
κότητας, επενεργώντας στην παράσταση του πραγματικού. Αυτό κάνει και η
εορτή, η οποία, ενώ εμπεριέχει φυσικά μεγάλο κομμάτι αυθόρμητου ενθου
σιασμού και πανηγυρισμού, δεν αφήνεται στην τύχη της. Οργανώνεται από τις
αρχές του τόπου (μητροπολίτη, σωματεία, σχολεία) γρήγορα, αλλά με όλη την
επισημότητα και τον συμβολισμό μιας επίσημης επίσκεψης. Είναι και αυτή μια
«εναρκτήρια πράξη», καταστατική και ιδρυτική. Επενεργεί όμως σε κάτι
ακόμη βαθύτερο: στη συλλογική μνήμη, στο θυμικό. ατομικό και συλλογικό, στο
μυαλό και στο σώμα. Η εορτή, ο συμβολισμός του τελετουργικού της δοξο
λογίας. η προσφώνηση, είναι βιο-πολιτική. όπως και ο πόλεμος.
Η εορτή έχει όμως και μια άλλη ιδιότητα που δεν έχουν τα πολεμικά γε
γονότα: «τα ξ ιδ εύ ει» μέσα στον χρόνο και ανασημασιοδοτείται συνεχώς.
Μήπως είναι μια τεράστια επιχείρηση επανόρθωσης της ιστορίας; Εντέλει. δεν
είναι αντίφαση να διαπιστώνουμε στην εορτή ταυτόχρονα την ένταξη μέσα
στον χρόνο αλλά και την φυγή προς το έξω-χρονικό; Η ιστορία των εορτών
στην Ελλάδα μένει να γραφτεί.
18 P. Bourdieu. Πρακτικοί Λόγοι. Για τη θεωρία της δράσης, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2000.
σ. 96-99.
Εικ. 1. Επιμνημόσυνη δέηση. 10 Οκτ. 1929, στις Πόρτες Σαρανταπόρου.

στο μνημείο πεσόντων της μάχης του Σαρανταπόρου.
Παρόντες ο νομάρχης Κοζάνης Δ. Σταύρου και ο μητρ. Κοζάνης Ιωακείμ
(αρχείο Γιάννη Κορκά).
424 ΑΝΝΑ Β. ΜΑΝΔΤΛΑΡΑ
Εικ. 2.
Το πρόγραμμα του Δήμου Κοζάνης
για τον εορτασμό της 50ετηρίοας
από την απελευθέρωση (Οκτ. 1962).
Εικ. 3.
Το πρόγραμμα του Α' Σώματος Στρατού
για τον εορτασμό της 50ετηρίοας
από την απελευθέροοση (Οκτ. 1962).
Ελένη Μαργαρίτη
Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ

ΕΓΓΡΑΦΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
Από τα έγγραφα της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης (ΔΒΚ) που αφορούν

την απελευθέρωση της Κοζάνης -αντιπροσωπευτικά δείγματα παρουσιάζονται
εδώ- αναδύονται γεγονότα της σύγχρονης τοπικής ιστορίας περιοχής, μέσα
από ομιλίες, τηλεγραφήματα, επιστολές, αποφάσεις πολιτικών, στρατιωτικών
και θρησκευτικών αρχών.
Η κατάληψη της Κοζάνης από τον ελληνικό στρατό έγινε την Πέμπτη 11 Οκτ.
1912 (παλαιό ημερ). Στις 16.40 εισήλθαν στην Κοζάνη δύο έφιπποι ανιχνευτές αγ-
γελιαφόροι της 1ης Επιλαρχίας και στη συνέχεια άλλοι οκτώ με επικεφαλής τον
υπίλαρχο Στάμο Στάικο, ενώ αρχές και λαός, πλήρεις ενθουσιασμού, περίμεναν
στην είσοδο της πόλεως τους απελευθερωτές. Η υποδοχή του ελληνικού στρατού
περιγράφεται μέσα από μαρτυρίες ανθρώπων οι οποίοι έζησαν τα γεγονότα της
απελευθέρωσης.1 ενώ σημαντικές πηγές για τις πολεμικές επιχειρήσεις περιέχο-
νται στις εκδόσεις της Διεύθυνσης Ιστορίας του ΓΕΣ.2 Πληροφορίες επίσης για
την απελευθέρωση αντλούνται από έλληνες και ξένους ανταποκριτές εφημερίδων
της εποχής,3 επετειακά αφιεροοματα,4 καθώς και από τους στρατιώτες και στρα
τιωτικούς που συμμετείχαν στις πολεμικές επιχειρήσεις.
Βλ. Π. Ν. Λιούφης, Η Ιστορία της Κοζάνης, Αθήνα 1924. σ. 170-172· Μιχ. Παπακο^ν-
σταντίνου. Μία Βορειοελληνική πόλη στην Τουρκοκρατία, Ιστορία της Κοζάνης
(1400-1912), Αθήνα 21998. σ. 398-404· Παύλος-Πάικος Τσουμής, Ο Πάικος, Κοζάνη
1878-1958, [Ινστ. Βιβλίου και Ανάγνοοσης]. Κοζάνη. 1998* Κων. Τσιτσελίκης. 11 Οκτω
βρίου 1912. Συμβολή στη νεωτέρα ιστορία της Κοζάνης (ΔΒΚ/Α5463).
Γενικό Επιτελείο Στρατού / Δ/νση Ιστ. Στρατού. Επίτομη ιστορία Βαλκανικών πο
λέμων 1912-1913. Αθήνα 1987. σ. 34.
Ο Crawford Price ήταν ανταποκριτής τοον Times· βλ. Κρώφορο Πράις, Οι βαλκανικοί
αγώνες: πολιτική και στρατιωτική ιστορία των εν Μακεδονία Βαλκανικοί πολέμων,
Αθήνα 1915. Ο Jean Leune υπήρξε ανταποκριτής της γαλλικής L'Illustrasion. Ο πολε
μικός ανταποκριτής Σπόρος Μελάς αποτύποοσε τις εμπειρίες του στο βιβλίο του 77ο-
λεμικαί σελίδες από τον ε?^ληνοτουρκικόν πόλεμον του 1912, Αθήνα 1913. Η ζοο-
γράφος Θάλεια Φλοορά-Καραβία ήταν ανταποκρίτρια της ελληνικής εφημερίους της
Αίγυπτου Εφημερίς.
Η εφημ. θάρρος, φ. 11.10.1962, είναι αφιεριομένη στα πενηντάχρονα. Σχετικές μαρ
τυρίες από τους Χιονιά Τσιμηνάκη-Τσαοήρα. I. Τσιτσελίκη, Δ. Καραλίβανο. Αικατερίνη
και Χρυσάνθη Μάνου, βλ. στο Στρ. Ηλιαοέλης, «Μαρτυρίες από την απελευθέριοση
της Κοζάνης», Ελιμειακά 20 (Ιούν. 1988) 39-52.
426 ΕΛΕΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ
Βάσει της περιγραφής των επιχειρήσεων,56μία επιλαρχία του 1ου Συντάγ

ματος Ιππικού εισήλθε στην Κοζάνη στις 11 Οκτ. 1912 χωρίς αντίσταση, συ-
νεπικουρούμενη από μία επιλαρχία του 3ου Συντάγματος, η οποία κάλυψε την
επιλαρχία που εισήλθε στην Κοζάνη από τα πυρά τουρκικού τμήματος, που
κατείχε τα υψώματα εκατέρωθεν της οδού στο ύψος του χωριού Βαθύλακκος.
Η υπόλοιπη δύναμη της ταξιαρχίας παρέμεινε και διανυκτέρευσε στη γέφυρα
του Αλιάκμονα, την οποία διέσωσε ο ταγματάρχης και Μακεδονομάχος Πα
ναγιώτης Παπατζανετέας.5
Την Παρασκευή 12 Οκτ. 1912 ολόκληρη η ταξιαρχία ιππικού συγκεντρώ
θηκε στην Κοζάνη, και ο διοικητής της υποστράτηγος Αλέξ. Σούτσος απηύθυνε
διακήρυξη προς τον λαό της Κοζάνης και της γύρω περιοχής (ΔΒΚ/Λ21684,
εικ. 1). Μέσω αυτής κήρυξε εν ονόματι του βασιλέως Γεωργίου την ένωση της
Κοζάνης και της περιοχής με την Ελλάδα, δηλώνοντας σεβασμό στις περιου
σίες και τη θρησκεία όλων, αξιώνοντας πίστη και υποταγή στο σύνταγμα, τους
νόμους του κράτους και στον βασιλιά, και διακηρύσσοντας την ισονομία και
ισοπολιτεία προς όλους. Οι Τούρκοι θεωρούνταν πλέον έλληνες πολίτες.
Την ίδια μέρα ο Σούτσος απέστειλε τηλεγράφημα προς το Γενικό Στρα
τηγείο (ΔΒΚ/Λ21688) σχετικά με την κατάληψη της Κοζάνης και την υποδοχή
από τους κατοίκους. Αναφέρει ότι τα στρατιωτικά κτήρια είναι σε άριστη
κατάσταση, οι αποθήκες πλήρεις ιματισμού, όπλων και εξοπλισμού, ενώ το νε
όκτιστο νοσοκομείο είναι καθ’ όλα έτοιμο να υποδεχθεί τους τραυματίες.
Ζητεί, επίσης, να ληφθούν μέτρα για την παλιννόστηση των Τούρκων και την
προστασία τους, και αναφέρει ότι στα χωριά γίνεται υφαρπαγή και λεηλασίες
στις περιουσίες τους/ Η κατάληψη της Κοζάνης έγινε βέβαια πρώτη είδηση
στις αθηναϊκές εφημερίδες (εικ. 2).
Την επομένη αναμένεται στην Κοζάνη ο αρχιστράτηγος, διάδοχος Κων
σταντίνος. και οι αρχές της πόλης οργανώνουν την υποδοχή του. Σε σχετικό
σημείωμα (ΔΒΚ/Λ21691, εικ. 3) αναφέρεται ότι κατά την άφιξη του διαδόχου
ο μητροπολίτης θα συνοδεύεται από την επιτροπή και τον δήμαρχο, θα προ
σφωνήσει σύντομα, ενώ ένα μικρό κορίτσι θα του προσφέρει ανθοδέσμη. Η πα
ράταξη στρατιωτικών και μαθητών θα κανονιστεί σε συνεννόηση των στρα
τιωτικών με τον γυμνασιάρχη, ενώ συνοδεύοντας τον διάδοχο θα μεταβούν
5 ΓΕΣ/Διεόθυνση Ιστορίας Στρατού. 0 ελληνικός στρατός κατά τους βαλκανικούς πο

λέμους του 1912-1913, τ. 1: Επιχειρήσεις κατά των Τούρκων στη Μακεδονία και
τα νησιά του Αιγαίου, Αθήνα 1988-92. σ. 62-63.
6 Γιάν. Δ. Τζημόπουλος. Η απελευθέρωση της Δυτικής Μακεδονίας από την Τούρ
κικη σκλαβιά, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 24.
Τα δύο τηλεγραφήματα στο Τζημόπουλος. Η απελευθέρωση της Δυτ. Μακεδονίας,
σ. 29-30.
Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ 427
στον μητρ. ναό του Αγ. Νικολάου - δεξιά του μητροπολίτη ο διάδοχος, αρι
στερά το σώμα των αξιωματικών, έναντι η επιτροπή της υποδοχής και τα σω
ματεία της πόλεως. Κατάλυμα του διαδόχου ορίζεται το μπροστινό μέρος του
νοσοκομείου.
Στις 4 μ.μ. της 13ηξ Οκτ. 1912 κατέφθασε στην Κοζάνη ο διάδοχος Κων
σταντίνος (εικ. 4). μαζί με μέλη της βασιλικής οικογένειας. Μαζί τους ήταν ό
επιτελάρχης Δαγκλής, με τους αξιωματικούς του ελληνικού επιτελείου, Καλ-
λένσκη και Λεβίδη. Πρίγκιπες και επιτελείς είχαν παρευρεθεί την προηγουμένη
στη νεκρώσιμη ακολουθία των Ελλήνων φυλακισμένων στα Σέρβια, οι οποίοι
είχαν σφαγιαστεί από τους Τούρκους. Αφίχθησαν με τρία αυτοκίνητα, που
έκαναν εντύπωση στους κατοίκους της Κοζάνης και των περιχώρων, οι οποίοι
πρώτη φορά αντίκριζαν αυτοκίνητο. Κατά την υποδοχή η ΐΟχρονη μαθήτρια
Δεληβάνη απήγγειλε σχετικό ποίημα και προσέφερε ανθοδέσμη στον διάδοχο.
Στη συνέχεια τελέσθηκε στον μητρ. ναό του Αγ. Νικολάου δοξολογία, την οποία
οι πιο πολλοί Κοζανίτες παρακολούθησαν γονατιστοί.8
Στην προσφώνησή του προς τον διάδοχο (ΔΒΚ/Λ21689. εικ. 5) ο μητρο
πολίτης. βαθιά συγκινημένος, αναφέρει ότι με τη χάρη του θεού και τη γεν
ναιότητα του ελληνικού στρατού το όνειρο της ελευθερίας έγινε πραγματικό
τητα και πλέκει το εγκώμιο του διαδόχου και του στρατού. Η προσφώνηση τε
λειώνει με το ζήτω υπέρ του βασιλέως, του διαδόχου, του Βενιζέλου και του
στρατού. Έχει ημερομηνία 12 Οκτ. 1912. διότι προφανώς είχε γραφτεί την
προηγούμενη ημέρα της υποδοχής.
Ο διάδοχος Κωνσταντίνος ενημέρωσε διά τηλεγραφήματος το Υπουργείο
των Στρατιωτικών (ΔΒΚ/Λ21687. εικ. 6) για την άφιξή του στην Κοζάνη, καθώς
και για τις εκδηλώσεις των κατοίκων. Με την είσοδο του διαδόχου στην Κο
ζάνη και τη μεταφορά του Γενικού Στρατηγείου από τα Σέρβια εγκαθίστανται
οι πρώτες ελληνικές πολιτικές αρχές και τοιχοκολλείται σε διάφορα σημεία της
πόλης το εξής διάγγελμα:9
Αδελφοί Μακεοόνες,
Καταλύοντες τ ψ Τουρκικήν Διοίκησιν εις τας κατεχομένας Χώρας, φέ-
ρομεν τ ψ ελευθερίαν, την πρόοδον και τον πολιτισμόν εις πάντας τους
κατοίκους της Μακεδονίας.
Τζημόπουλος. Η απελευθέρωση της Δυτ. Μακεδονίας, σ. 30.

Jean Leune. Ελληνοτουρκικός πόλεμος: Μακεδονική εκστρατεία. Αθήνα, 1914 [μτφ.
X. Νεοκλέους από το Jean Leune, Une revanche une étape, Παρίσι, 1914]. O B. Φόρης με
τέφρασε (μέρος) από το πρωτότυπο και το δημοσίευσε στην εφημ. Δυτική Μακεδονία,
φ. 10.10.-14.11.1955. Ο Γ. Θ. Λυριτζής το αναδημοσίευσε στην ίδια εφημ. φ. 11.10.-
20.12.1983 σε μτφ. X. Νεοκλέους με δικές του σημειώσεις και σχόλια.
Αι πιέσεις, τα κακά που ήγον τ ψ Χώραν εις την καταστροφήν, θέ-

λουσι παυσει. Όλοι οι Μακεδόνες είναι αδελφοί μας. Το ίδιον αίμα ρέει
εις τας φλέβας μας. Οποιαδήποτε γλώσσαν και αν λαλούν, οποιαδή
ποτε Θρησκείαν και αν πρεσβεύουν, θα απολαύσουν τα αυτά δικαιώματα
υπό την Ελληνικήν Διοίκησιν. Οι Μουσουλμάνοι οιασδήποτε αποχρώσεως
Θα είναι ίσοι προς τους Χριστιανούς και θα ιδούν την Ελληνικήν πρόοδον,
την οποίαν η Τουρκία δεν ήδυνήθη να τους έξασφαλίση. Καλούμε όλους
τους κατοίκους, να επαναλάβουν τα ειρηνικά των έργα. Δεν έχουν να φο
βηθούν καμίαν τιμωρίαν, εφ' όσον δεν απειθούν εις τας διαταγάς των
Ελληνικών Αρχών.
Την Κυριακή 14 Οκτωβρίου αφίχθη στην Κοζάνη ο βασιλιάς Γεώργιος (εικ. 7).
Όλοι οι κάτοικοι της Κοζάνης και των περιχώρων είχαν ετοιμασθεί για την υπο
δοχή. 0 λαϊκός ποιητής Σπόρος Ματσούκας, για να ενθουσιάσει ακόμη περισ
σότερο τον λαό. άρχισε να απαγγέλλει μερικά από τα ποιήματά του. 0 Ματσούκας
συνοδεύονταν από τον κρητικό μητρ. Τρικάλων Ανθιμο Παντελάκη και μερικούς
άλλους εθελοντές καλόγερους. Μαζί με αυτούς υπήρχαν και μερικοί ένοπλοι πα
πάδες. Στον ακράτητο ενθουσιασμό που επικρατούσε με τον έντονο εθνικό παλμό,
κατέφθασε ο βασιλιάς Γεώργιος Α', τον οποίο υποδεχόταν ό λαός και οι αρχές
της Κοζάνης και των περιχώρων, έχοντας ανάμεσα τους και τον συμπολίτη τους
Χαρίσιο Βαμβακά,10 βουλευτή στην οθωμανική Βουλή. 0 πρίγκιπας Νικόλαος ήταν
οδηγός του βασιλικού αυτοκινήτου. 0 βασιλιάς, μόλις κατέβηκε από αυτό, τους
χαιρέτησε όλους με χειραψία. Στην άφιξη του βασιλιά στην Κοζάνη αναφέρεται το
παρακάτω τηλεγράφημα προς το Υπουργείο Στρατιωτικών:
Διάδοχος μετά Επιτε?<είου εξήλθεν προς προύπάντησιν Α.Μ. αφιχθέντος

εις Κοζάνην. Άπασα η πόλις εκκενώθη κατοίκων. οίτινες μέχρις ενός
έσπευσαν προς υποδοχήν, εκδηλούντες διά παρατεταμένων ζητωκραυγών
τα πατριωτικά των αισθήματα. Μητροπολίτης ανέμενεν Ανακτα εις εί
σοδον πόλεως εστολισμένης απ' άκρου εις άκρον διά Σημαιών και
αψίδων. Μετά συγκινητικήν δοξολογίαν εν τη Μητροπόλει η Α.Μ. συ
νωδεύθη κατά ίδιον τρόπον μέχρι καταλύματος αυτού.
Εκτός όμως του τηλεγραφήματος αυτού και ο ίδιος ο βασιλιάς είχε απευ
θύνει την ημέρα του ερχομού του στην Κοζάνη προς τον πρωθυπουργό Βενι-
ζέλο το ακόλουθο τηλεγράφημα:11
Με το σύνταγμα των Νεότουρκων το 1908 οι χριστιανοί εκπροσοοπούνται στην οθω

μανική Βουλή.
Βλ. Τζημόπουλος. Η απελευθέρωση της Δυτ. Μακεδονίας, σ. 33-34. - Στη ΔΒΚ σώ-
ζονται περί τα 20 τηλεγραφήματα (πρωτότυπα και αντίγραφα), τα οποία αφορούν όχι
Κοζάνη 14 X 1912
Κύριον Βενιζέλον - Πρωθυπουργόν - Αθήνας.
Σας πέμπω χαιρετισμόν εκ Κοζάνης. Είμαι υπερήφανος οι' άνορείαν
στρατού μου. όστις υπό την επιτυχή ηγεσίαν του προσφιλεστάτου μου υιού,
διαδόχου, εφάνη άντάξιος των προσδοκιών της φιλτάτης Πατρίδος καί όστις
πλήρης ενθουσιασμού χωρεί. όπου η τιμή και το καθήκον τον καλεί.
Βασιλεύς Γεώργιος.
Στο παραπάνω τηλεγράφημα του βασιλιά ο Βενιζέλος απάντησε:
Α.Μ. Βασιλέα - Κοζάνην

Βαθέως συγκινημένος εδέχθην το εν Κοζάνη τηλεγράφημα Τμετέρας Μεγα-
λειότητος. Πέποιθα δε ότι ο γενναίος και νικηφόρος στρατός μας υπό την
ηγεσίαν του άξιου αυτού Στρατηλάτου, διαδόχου Κωνσταντίνου, συνεχίζων
την ραγδαίαν προέλασίν του, θα δυνηθή ταχέως να δώση χείρα εις τους
γενναίους και νικηφόρους συμμάχους στρατούς, ίνα συντρφομένης ούτω
τελειωτικές πάσης αντιστάσεως του εχθρού, κατορθωθή η ανάπλασις της
Χριστιανικής Ανατολής, όχι μόνον χάριν των κατοικουντων αυτήν λαών. αλλά
και εν τω γενικωτέρω συμφέροντι της Ευρ(οπαϊκής τάξεως και του πολιτισμού.
Ε. Βενιζέ?<ος.
Την επομένη ο μητρ. Κοζάνης απέστειλε στον Βενιζέλο το ακόλουθο τηλεγράφημα:
Κοζάνην 15-10-1912 Βενιζέλον, Προ^θυπουργόν - Αθήνας

Εξοχώτατε,
Μετά θερμότατων αισθημάτων ευγνωμοσύνης δι' απολύτρωσιν από τυ
ραννίας και νικηφόρον απελευθέρωσιν. προσαγορεύω υμετέραν Εξοχό
τητα και το Υπουργικόν Συμβούλιον. Δέομαι ύφιστον υπέρ της κατευο-
δώσεως του μεγάλου έργου και της διηνεκούς επιτυχίας των Ελληνικών
όπλων προς δόξαν Ελληνισμού. 0 Θεός σκέποι την Ελλάδα.
Από τα Πρακτικά της Αντιπροσωπείας της 23^ Οκτ. 1912*12 πληροφορούμαστε

ότι σε συνεδρίαση με πρόεδρο τον μητροπολίτη και θέμα τις δαπάνες του ελ-
μόνο στην απελευθέρωση της περιοχής της Κοζάνης αλλά και άλλων πόλεων (νέων
χωρών), οι οποίες απελευθερώθηκαν το 1912. Από τα τηλεγραφήματα αυτά ενημε
ρώνονται οι αρχές και ο λαός της Κοζάνης για την έκβαση των επιχειρήσεων και τις
νίκες του ελληνικού στρατού αλλά και τις πολιτικές εξελίξεις. Σημαντικά είναι τα
τηλεγραφήματα από και προς τον μητρ. Φώτιο, τον Βενιζέλο. τον διάδοχο, τον Στέφ.
Δραγούμη, τη βασίλισσα Όλγα.
12 ΔΒΚ, Κώδ. εγγρ. 46. Κώδιξ Αντιπροσωπείας. 5-14.12.1901, σ. 308. - Η Αντιπροσοο-
πεία. ως το ανιότατο και εκλεγμένο όργανο της κοινότητας, διορίζει τα μέλη της εφο
ρείας των σχολείων, την επιτροπή για τα ακίνητα. Πρόεδρος όλων των κοινοτικών σω
ματείων είναι, αυτοδίκαιους, ο μητροπολίτης ή ο αντικαταστάτης του.
ληνικού στρατού εγκρίθηκε κονδύλιο 100 λιρών από το ταμείο της δέκατης για
τις ανάγκες του στρατού, ενώ κοινοποιείται στον φρούραρχο (εικ. 8-9).
Στις 9 Νοεμ. 1912 ο μητρ. Φώτιος προσκάλεσε τους ιερείς και προεστούς
των γύρω χωριών (ΔΒΚ/Λ21630) να παρουσιαστούν αμέσως στη μητρόπολη
κατ’ εντολήν του διοικητικού επιτρόπου Χωματιανού προς ενημέρωσιν. Ο μη
τροπολίτης τονίζει ότι κάθε βραδύτητα και απείθεια από μέρους τους θα έχει
σοβαρές συνέπειες. Συμπεραίνουμε ότι ο λόγος της πρόσκλησης αναφέρεται
στο παρακάτω σημείωμα του Φωτίου, που έχει σχέση με τη λεηλασία εκ μέ
ρους χριστιανών των περιουσιών των Οθωμανών της περιοχής (εικ. 10). Με
το σημείωμα (9 Νοεμ. 1912) ενημερώνει τους ιερείς (ΔΒΚ/Λ21648) των χωριών
ότι πρέπει να ειδοποιηθούν οι χριστιανοί που έχουν κλεμμένα από τους Τούρ
κους γεννήματα και άλλα πράγματα να τα φέρουν στη μητρόπολη και να λά
βουν απόδειξη, διότι θα διαβαστούν τα ονόματα όσων έχουν κλεμμένα. Κατά
διαταγήν του νομάρχη, αφού εξεταστεί ο καθένας χωριστά, όποιος ευρεθεί κλέ
φτης θα τουφεκιστεί (εικ. 11).
Λίγες μέρες μετά (18 Νοεμ.) ο Βενιζέλος αποστέλλει τηλεγράφημα
(ΔΒΚ/Λ21702) προς τον μητρ. Αθηνών Θεόκλητο, ο οποίος είχε επισκεφτεί
την Κοζάνη, ακολουθώντας τον ελληνικό στρατό μαζί με τη βασιλική οικογέ
νεια. Ο μητρ. Αθηνών, αφού ευλόγησε τον νεοσύστατο λόχο εθελοντών, ενη
μέρωσε τον Βενιζέλο. ο οποίος απάντησε συγκινημένος. Ο Θεόκλητος διαβί
βασε από τη Θεσσαλονίκη στον Κοζάνης το τηλεγράφημα, το οποίο περιέχει
ευχή για τον νεοσύστατο εθελοντικό λόχο Κοζάνης. Στο τηλεγράφημα ανα-
φέρεται ότι παρακαλείται ο μητροπολίτης να ανακοινώσει στους πολίτες το
ακόλουθο τηλεγράφημα (εικ. 12):
Μετά ευλογίαν Εκκλησίας ευαρεστηθήτω υμετέρα Σεβασμιότης διαβι-

βάσαι νεοσυστάτω λάχω Κοζάνης ευχή πατρίδος προσδοκούσης ότι ανα-
δειχθή άξιος πρόμαχος αυτής. Βενιζέλος.
Ο λόχος Κοζάνης (εικ. 14) καταρτίστηκε από κοζανίτες εθελοντές, οι οποίοι

έτρεξαν να καταταγούν ύστερα από πρόσκληση του δημάρχου. Βασικός στόχος
ήταν η περιφρούρηση της πόλης. Αποτελούνταν από δύο τμήματα με 80 οπλίτες
και 82 δεκανείς, με επικεφαλής έναν ταγματάρχη και έναν υπολοχαγό και
προίκα τέσσερα άλογα.13 Επειδή οι εθελοντές δεν είχαν στρατιωτική εκπαίδευση,
τους ανατέθηκαν δευτερεύουσες εργασίες κατά διαταγήν του διαδόχου. Απο
στολή τους ήταν να περισυλλέξουν το εγκαταλειμμένο εχθρικό υλικό (22 πυ-
Κ. Τσιτσελίκης. «Το γιατρικό της Παπαδιάς», στο: ο ίδιος. Μακεδονικές εικόνες,

Αθήνα 1924, σ. 11.
ροβόλα, δέκα χιλιάδες οβίδες και λοιπός εξοπλισμός) από τον Σαραντάπορο και
κατά μήκος της οδού έως και την Κοζάνη, και να οδηγήσουν τους αιχμαλώτους
από τα Καϊλάρια (Πτολεμαΐδα) στα έμπεδα στην Αθήνα. Η εκπαίδευση διήρ-
κεσε μόνον τρεις ημέρες, ενώ οι εθελοντές εφοδιάστηκαν με στολές και εξο
πλισμό από τους εγκαταλελειμμένους τουρκικούς στρατώνες. Για να διακρίνο-
νται, έραψαν λευκό σταυρό στο διπλωμένο φέσι, ενώ έφεραν περιβραχιόνιο με
τη λέξη «Κοζάνη». Οι αποστολές τους στέφτηκαν με επιτυχία και ενθουσιασμό.14
Στις 14 Δεκ. 1912 επιτροπή από προμηθευτές του στρατού διαμαρτύρεται
για καθυστερήσεις στις πληρωμές, με έγγραφο (ΔΒΚ/Λ8708) προς τον μητρ.
Φώτιο και την Αντιπροσωπεία (εικ. 15). Εκεί αναφέρεται ότι κατά την έλευση
του ελληνικού στρατού στην Κοζάνη διορίστηκε επιτροπή από τη Δημαρχία.
τους προκρίτους και την εμπορική Λέσχη -αποτελούνταν από τους Κ. Ρεπανά,
Δ. Μπλιούρα. Κ. Παπακωνσταντίνου- με την εντολή να προμηθεύσουν τον ελ
ληνικό στρατό με ό.τι χρειάζεται, ενώ οι έμποροι προθυμοποιήθηκαν να πα
ράσχουν εφόδια κατ’ εντολήν της επιτροπής. Η επιτροπή όμως δεν κατόρθωσε
να εγγράψει τα διάφορα ποσά της χορηγίας στα αρμόδια βιβλία της επ ιμε
λητείας. με αποτέλεσμα όχι απλώς να καθυστερούνται οι πληρωμές, αλλά να
μην έχουν εξευρεθεί καν κονδύλια.
Στις 12 Ιαν. 1913, με απόφαση του Δήμου Κοζάνης (ΔΒΚ/Λ14781. εικ. 16),
αποφασίστηκε ότι σε ανάμνηση της ευτυχούς ημέρας της απελευθέρωσης η
οδός από την οποία εισήλθε ο νικηφόρος ελληνικός στρατός στην είσοδο της
πόλης -στα σιδηρουργεία μέχρι το κατάστημα των αδελφών Τιάλιου (δίπλα
στο σημερινό κατάστημα Ασημόπουλου). έναντι του πλάτανου της αγοράς- να
ονομάζεται εφεξής «οδός Κωνσταντίνου διαδόχου».15
Η ζουγράφος Θάλεια Φλο:>ρά-Καραβία, η οποία έφτασε στην Κοζάνη στις 10 Νοεμ.

ως ανταποκρίτρια της αιγυπτιακής εφημερίδας του συζύγου της. απεικόνισε με τον
καλύτερο τρόπο μέσα από στους πίνακες της και μέσα από το βιβλίο της τον λόχο Κο
ζάνης* βλ. Θάλεια Φλιορά-Καραβία. Εντυπώσεις από τον πόλεμο 1912-1913. Μα-
χεδονια-Ήπειρος, Αθήνα. 1936, σ. 20-23.
Η πόλη άρχιζε περίπου στα Γύφτικα (Κωοο^νάοικα), απέναντι από το νέο κτήριο του
OTE. Η οδός από την εμπορική Λέσχη μέχρι την οικία Μιχ. Παπακιονσταντίνου ονο
μάζεται οδός «Κωνσταντίνου διαδόχου». Η εμπορική Λέσχη βρισκόταν στον 2° όροφο
του κτηρίου στο οποίο βρίσκεται σήμερα το κατάστημα Τσιομπάνου. λίγο πριν από το
Δημαρχείο, ενώ η οικία Παπακιυνσταντίνου στον σημερινό κινηματογράφο «Ολύ-
μπιον». Η σημερινή οδός Νίκης, γνωστή ως πεζόδρομος. ήταν διευρυμένη στην αρχή
και το τέλος. Η οδός από την οικία Γούτσιου Γουγούση έως την οικία του Kcov. Δρίζη
ονομάζεται οδός «Ελ. Βενιζέλου». Η οικία Γούτσιου Γουγούση βρισκόταν στον πριόην
κινηματογράφο «Τιτάνια». Ξεκινούσε από εκεί και συνέχιζε στη σημερινή Παύλου Χα
ρίση έως την οικία Δρίζη, το σημερινό Δημοτικό Ωδείο. - Ευχάριστοι θερμά τον κ.
Κοάννη Κορκά για τις πληροφορίες σχετικά με την τοπογραφία της πόλης.
Μία εβδομάδα αργότερα, στις 19 Ιαν. 1913, ο έφεδρος ανθυπίλαρχος Ηρα

κλής Α. Τριανταφυλλόπουλος διαμαρτυρήθηκε με έγγραφό του (ΔΒΚ/Λ14782,
εικ. 18) προς τον δήμαρχο Κοζάνης, από τον οποίο ζητεί να μεσολαβήσει για
μείο^ση της τιμής των πλυντικών των στολών των στρατιωτών έως 10 λεπτά, καθώς
οι πλύστρες κερδοσκοπούν εις βάρος των στρατιωτών και αμείβονται με 30 λεπτά
για το πλύσιμο μιας στολής, ενώ οι στρατιώτες αμείβονται με μόλις 1,5 δρχ. μισθό.
Στις 6 Μαΐου 1913 συστάθηκε επιτροπή εορτασμού ονομαστικής εορτής
του βασιλέως πλέον Κωνσταντίνου -μετά τη δολοφονία του Γεωργίου Α -, σύμ
φωνα με απόφαση της Αντιπροσωπείας (ΔΒΚ/Λ8735, εικ. 19). Η επιτροπή απο-
τελείται από τους Ν. Γκιουλέκα. Παν. Λιούφη, Γ. Μουμουζιά, Ν. Τσιμινάκη,
Δ. Χατζηιωαννίδη, ενώ διατίθενται 20 οθωμανικές λίρες για τον στολισμό όλων
των δημόσιων κτηρίων και εκκλησιών με σημαίες και αψίδες. Ο βασιλιάς ηρω-
οποιείται. γιορτάζονται ακόμη και οι επέτειοι των γάμων του. ενώ ο λαός
των Νέων Χωρών υποφέρει και φορολογείται16 σκληρά και διπλά, μη έχοντας
τη δυνατότητα ακόμη να εκπροσωπηθεί στο ελληνικό Κοινοβούλιο.
Στις 8 Μαΐου 1913 αποστέλλεται επιστολή (ΔΒΚ/Λ8721) εκκλησιαστικής
επιτροπής προς την Αντιπροσωπεία περί μη καταβολής ενοικίου για το εκ
κλησιαστικό χάνι από τον ενοικιαστή λόγω συναυλισμού του στρατού. Ζητείται
από την Αντιπροσωπεία να λύσει το ζήτημα και να πληρώσει το ενοίκιο για το
διάστημα που ο ελληνικός στρατός χρησιμοποιούσε το εκκλησιαστικό χάνι, έτσι
ώστε να μη χάσει η εκκλησιαστική επιτροπή τα έσοδα που εισέπραττε, ακόμη
και αν αυτό αφορούσε την ίδια την απελευθέρωση της πόλης (εικ. 20).
Στις 27 Ιουλίου 1913 ο δήμαρχος δίνει εγγράφως οδηγίες προς τον λαό
της Κοζάνης για τον εορτασμό της υπογραφής της συνθήκης του Βουκουρε-
στίου (ΔΒΚ/Λ14783, εικ. 21). Έχει προηγηθεί τον Μάιο η υπογραφή της συν
θήκης του Λονδίνου, με την οποία οι Νέες Χώρες προσαρτώνται στο ελλη
νικό κράτος. Υπογράφει ο νέος δήμαρχος Κοζάνης Γ. Μάνος. αφού είχε ήδη
αποβιώσει ο δήμαρχος Ν. Αρμενούλης εξαιτίας των κακουχιών που πέρασε το
βράδυ πριν από την απελευθέρωση της πόλης.17 Για την υπογραφή της ειρήνης
Είναι συχνές οι διαμαρτυρίες το^ν κατοίκων της περιοχής στην εφημερίδα Ηχώ της
Μακεδονίας για τη φορολογία και για το φόρο του οινοπνεύματος.
Μιμή Παπαδέλη-Παπαναστασίου, «Νικόλαος Αρμενούλης ο πριότος δήμαρχος της
ελεύθερης Κοζάνης». Ελιμειακά 49 (2002) 178-189. - Ο Αρμενούλης, παρότι άρρω
στος τις ημέρες της απελευθέρωσης, είχε κατορθίόσει μαζί με τις υπόλοιπες αρχές
να έρθει σε συμφωνία με τους αρχηγούς των Τούρκων, ώοτε να αποφευχθεί η αιμα
τοχυσία. Το κείμενο της συμφωνίας του μητροπολίτη με τον μουφτή στο Εβίίηε. ό.π..
σ. 60-61, και (σε μτφ.) Β. Φόρης, «Από την απελευθέρωση της Κοζάνης». Ελιμειακά
20 (Ιούν. 1988) 27). Κατά την επέλαση του στρατού υπήρχε διάχυτος ο φόβος και η
αγωνία για τη στάση που θα κρατούσαν οι Τούρκοι κατά την υποχο^ρηση τους, οι
αποστέλλουν συγχαρητήριο έγγραφο στον βασιλιά και ο μητρ. Φώτιος και τα

σωματεία της Κοζάνης (ΔΒΚ/Λ21655).
Εις ένδειξιν ευγνωμοσύνης προς τον Κωνσταντίνο γίνεται έκκληση προς
τον λαό της Κοζάνης για ενίσχυση εράνου προς ανέγερση ανδριάντα του στην
Αθήνα. Πεδίον του Άρεως. Στο αχρονολόγητο έγγραφο (ΔΒΚ/Λ21649. εικ. 22)
αναφέρεται ότι. επειδή δεν επιτράπηκε η κατασκευή του ανδριάντα με δα
πάνες της κυβέρνησης, σχηματίστηκε κεντρική επιτροπή στην Αθήνα, η οποία
όρισε επιτροπές κατά τόπους, με επικεφαλής τον μητροπολίτη, τον νομάρχη,
τον δήμαρχο και τρία εκλεκτά μέλη.
Λόγω της οικονομικής εξουθένωσης του κράτους από την εκστρατεία, γ ί
νεται έκκληση από τις αρχές της Κοζάνης με αχρον. επιστολή (ΔΒΚ/Λ21660,
εικ. 23) προς τους Κοζανίτες της Ν. Υόρκης για οικονομική ενίσχυση της κυ
βέρνησης. Από αισθήματα ευγνωμοσύνης προς την πατρίδα τούς παροτρύνει
να συλλέξουν κάποιο σεβαστό χρηματικό ποσό από εράνους και να το πα
ραδώσουν στον πρωθυπουργό, το οποίο θα χρησιμεύσει για τη νίκη του ελ
ληνικού στρατού στους αλλεπάλληλους πολέμους και για βοήθεια και αλλη
λεγγύη στις παθούσες οικογένειες των επιστράτων.
Με τη λήξη του πολέμου και την υπογραφή της ειρήνης η Κοζάνη ενσωμα
τώνεται στο ελληνικό κράτος. Έτσι, οι επέτειοι γιορτάζονται μεγαλόπρεπα, απο
δίδοντας φόρο τιμής σε εκείνους που θυσιάστηκαν για την ελευθερία. Στη ΔΒΚ
ανευρέθησαν 11 λυτά έγγραφα που αφορούν τις εορταστικές επετειακές εκδη
λώσεις. από την πρώτη επέτειο (1913) έως και το 1975. κατά την οποία μάλιστα
διοργανώθηκε και διαγωνισμός ιστορικού ποιήματος από τον πνευματικό σύλλογο
Κοζάνης «Φίλοι της τέχνης». Ενδεικτικά αναφέρουμε κάποια από τα έγγραφα.
Στις 7 Οκτ. 1913. το πρόγραμμα του Δήμου Κοζάνης (ΔΒΚ/Λ38163. εικ. 24)
για τον εορτασμό Ι1^ επετείου της απελευθέρωσης περιλαμβάνει: Δοξολογία στη
μητρόπολη (Παρασκευή 11 Οκτ.), χοροστατούντος του μητροπολίτη, παρουσία
δημοτικών, πολιτικών και στρατιωτικών αρχών καθώς και εκπροσώπων σω
ματείων και σχολείων αλλά και των πνευματικών αρχηγών των μουσουλμάνων.
Υποδοχή στο Δημαρχείο, μαθητική παρέλαση (από την οδό 11Τ6 Οκτωβρίου με
κατάληξη το μέγαρο της Νομαρχίας). Το απόγευμα στις 3.30 προσκύνημα στους
τάφους των πεσόντων στρατιωτών, στο νεκροταφείο του Αγ. Αθανασίου. Διορ
γάνωση εσπερίδας προς ενίσχυση απόρων οικογενειών των επιστράτων.
Το 1937 το Δημοτικό συμβούλιο Κοζάνης αποφασίζει να γιορτάσει τα
25χρονα (ΔΒΚ/Λ14886) και δύο ακόμα σημαντικά γεγονότα. Την υδροδότηση
οποίοι χάρη στη σύνεση του Ταχσίν πασά και στην ευμενή κατάθεση του Αλβανού
Μουνίρ μπέη ματαίοοσαν τα σχέδια του Ομέρ μπέη για βομβαρδισμό της Κοζάνης, στο
πολεμικό συμβούλιο του τουρκικού επιτελείου το προχ της 11^ Οκτίοβρίου.
της πόλης και τα εγκαίνια του Γυμναστηρίου, προσκαλώντας τον βασιλιά και
τον πρωθυπουργό της χώρας, οι οποίοι όμως δεν παρευρέθησαν, προς απο
γοήτευση των αρχών και του λαού της πόλης.
Η δΟετηρίδα γιορτάζεται με κάθε επισημότητα, με χωριστό πρόγραμμα
εορτασμού από τον Δήμο Κοζάνης (ΔΒΚ/Λ25083, εικ. 25) και το Α' Σώμα
Στρατού (ΔΒΚ/Λ25083). Τα προγράμματα περιλαμβάνουν τα καθιερωμένα:
δοξολογία, κατάθεση στεφάνων, παρέλαση, μαθητικούς χορούς, στρατιωτικές
επιδείξεις (με μεταφορά τραυματία από ελικόπτερο), κανονιοβολισμούς, κι
νηματογραφική προβολή, πυροτεχνήματα, λαϊκό πανηγύρι, κινηματογράφηση
των εκδηλώσεων, προσκοπικό παιχνίδι, συναυλία, λαμπαδηδρομία. Οι εκδη
λώσεις είχαν διάρκεια και πλήθος αναφορών στον Τύπο της εποχής, με κυ-
ριότερη την πανηγυρική έκδοση της εφημ. Θάρρος,18
Από τα παραπάνω έγγραφα προκύπτει ως πρώτο στοιχείο, βέβαια, ο ενθου

σιασμός των Κοζανιτών για την απελευθέρωση και η ηρωοποίηση του βασιλιά,
που φθάνει έως και σε δουλοπρεπή στάση και υποτέλεια των αρχών και του
λαού, η οποία κορυφώνεται με τον εορτασμό της εορτής του βασιλιά (έγγρ. 6ης
Μαΐου) αλλά και με τον έρανο για τον ανδριάντα του βασιλέως Κωνσταντίνου.
Η υποτέλεια αυτή καλλιεργείται και από τους βασιλείς: ο βασιλιάς Γεώργιος
ονομάζει τους στρατιώτες «ο στρατός μου» και ο διάδοχος «η στρατιά μου».
Αξίζει να αναφερθεί ότι οι πραγματικοί ήρο^ες. οι οποίοι ήρθαν στην Κοζάνη πε
ζοπόροι, από μάχη σε μάχη και από νίκη σε νίκη, χρηματοδοτούνται ελάχιστα*
καλύπτονται μόνον οι βασικές τους ανάγκες (τροφή και ρουχισμός). Κάθε στρα
τιώτης αμείβεται πενιχρά, και η χρηματοδότησή του γίνεται από ίδιους πόρους.
Ακόμη και για το πλύσιμο των ρούχων τους πληρώνουν πλύστρες της Κοζάνης,
και μάλιστα ακριβά. Η Κοζάνη προσφέρει, βέβαια, στον αγώνα για την απε
λευθέρωση. τόσο οικονομικά (ενίσχυση στρατού από τον φόρο της δεκάτης, βοή
θεια από τους ομογενείς), όσο και έμψυχα (λόχος Κοζάνης).
Στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης σώζονται αρκετά έγγραφα, τα οποία
ευχής έργον θα ήταν να αποτελέσουν ένα λεύκωμα φωτογραφιών με τεκμη
ρίωση, που θα συνοδεύεται και από επιστημονική αναφορά στο Χρονικό της
απελευθέρωσης, ώστε το υλικό των εγγράφων να είναι προσιτό τόσο στους με
λετητές της ιστορίας, όσο και στον απλό αναγνώστη.
Πβ. Γ. X. Παφίλης. Αναστάσεως ημέρα. η απελευθέρωση της Κοζάνης 11 Οκτω

βρίου 1912, Κοζάνη 2012. όπου παρουσιάζονται αναφορές σε εφημερίδες σχετικά
με τον εορτασμό των επετείων.
Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
435
Εικ. 1. Διακήρυξη (αρχ.-τελ.) υποστρατήγου Αλεξ. Σούτσου σχετικά με

την κατάληψη της Κοζάνης. Παρασκευή 12 Οκτ. 1912 (ΔΒΚ/Λ21684).
— ■ ·· Π Α··■Τ· ι·Ρ ΙΈ
Ιΐ>ι ·κ*η·
τίΜΗΤλτιρκροι ω ιΐΜ ΐιιρ -«ϊειμμοιη«μ

■■■·
» Ι3ΕΠ2ΒΧ !Π 1 1 « Ώ Ή 2 Π ΙΕ Ι Π Ι Ε Ι Ε?Π2Ι·3 ΜΕΣ «Τ ΟΖ ΖϋΖ&

Β Μα··«« ««μι* « * ·· ·
ΕΜΡΡΟ*
υ α τΕ Α ζ α χ η Μνατα
* · " · * ■ Λ. Ο·« ΜΑ· ηα· · Η «ι
Η Χ Θ ΕΣΙΝ Η Κ Α ΤΑ Λ Η Ψ ΙΣ Τ Η Σ Κ Ο Ζ Α Ν Η Σ
4Ε13 Ϊ7ΕΤΕ1Ε >Η ΑΠΟIΓΟΛ
χτκ*αμι Α
Η
ΓΑΓΟπα
12Π Ε133ίτΧ
Π—α;■πμμ
Ι^Ι _
ζ,Ί*__ιαηββοβ·
_Γτ»Τ·α3ζη
ίϋ ΐΙ
Εικ. 2. Οι εφημ. Πατρίς και Εμπρός. φ. Σαββάτου 13 Οκτίοβρίου 1912.

Η είδηση της κατάληψης της Κοζάνης.
Άλαλ. Λ*; <τλτλτΟίϊυ ι *¡4^ ^ ^ Κν ¿5κ* #-
^ 1 * ΙΛ ηο ^ ^< ./. ί/%
*/. „ . ._ - * “ > < & = ?*
<7' β ^ Η 4-
*~ϊ £-# <ΐ'
\λιΑ * + » '* * £ '* #'ι^ λ ·* - ^ }^ ™ ^ ;

Ο ιΑ
αο. \ ^
*£{* ί )α£-&. ^ <Τ\τγ^ < | ΐ ^ ί ΐ Λ1%· *' ¿ν, ^ '
ν\ττ £Ι η ^ ^*· <_ ¿^~ 4- /&
\1\.^4 σΊΐο-ν ^*μ^,£ψ-2 »Λίο<»*-1*^^*
ψ
ίρ=^' £*£>*4^ ΤΓ ^ Ϋμτ-* ' ¿¿/ν'
^
<^\'Ζ>ί| «Ίτο ¿ / ^ *^ _ 0 ? < ^ -¿*(¿4.—
&κ. 3. Σ ψ , , ωμ„ γ » τη» οργ*νωο, ^ „ „ ,„ „

Παρασκευή 12 Οκτ. 1912 (ΔΒΚ/Λ21691).
^ ι*. 4. Ο διάδοχος Κοονσταντίνος με τον μητρ. Κοζάνης Φοότιο

μπροστά στο επισκοπείο (φωτ. αρχείο ΔΒΚ).
Εικ. 5. Προσφώνηση διαδόχου από τον μητρ. Φώτιο στη δοξολογία
στον μητρ. ναό Αγ. Νικολάου. 13 Οκτωβρίου 1912 (ΔΒΚ/Λ21689).
Καξ<Γνμ Ι 3 - Χ - Ι 2 . *ΥκουργεΓον Στρατί ωτι xÆv #Λθήνας.

Σήμερον Τετάρτην ¿σαip a ç (ίφίχθην ε ί ς Κ ο ιν ή ν dtaoo μετιί<ρερα τύ-Στρα-
τηγ«Γον μοο.Εί«' τήν είσοδον τής ίώλεως μ ί ύκεδίχΟησαν Οι Σ τ ο ίχ ο ι
μΓτ<ί σήμα i Ον κα ί Οαφνΰν. *Πκατ£ρωΟεν τής ¿δοβ ι«ι ρεττίχθησαν cfrca ντα 4
•cd ΣχολεΓα να{ á to te μβτ<ί τοβ ν.ητροκολίτοο . ‘ΥΚοΟοχή-¿νθοοσιώδης -
ya ί -«ίχη^τητος .Αίσθημα ^λληνιχύν *Αγνύν. *αδηγήθην τοβ Υητροκο-
λ ίτ ο υ β ί ι τήν ?'η τρ 6 *ο λ ιν ό'κορ ¿ψ<ίλη Δοξολογία χατανικτιχωτκίτη κα ί
¿μνημονβόοη τ $ "ονομα τοβ ΒασιλΑ χ,κα ί éyd\r\ τδ^ολυχρύσι ον δι<ί
Κρώτην φορκίν * Ό Μητροπολίτης δι<ί χροσλαλι^ς του ίχ α ιρ ^ τη σ εν ¿μ£
w í τήν Στρα τιά ν μου σύν τοΓο Λ λ ο κ είκώ ν f o i η Θαυμασμός ν ο ί
Xöptf χ α ί ευγνωμοσύνη Κληροδσι xdr μ^ΧΡ» χθ£ς κα ί κρώην αι'ματωμ£-
vue κχρδίας μας .Θαυμασμός fo i ¿ν χρονικφ διαστήματι καΟ*ό' μ ό λ ις
δύνατα» vdf O iav & ç χβξοχόρος όξ /ίθηνΟν μ ίχ ρ ις . ¿νταβοα dx6 νίχης
e íc νίκ η ν ¿Φ ύσ α τε θριαμρευτιχΟ ς c íe Κοζάνην ρχ6ν νποαρύν να(
c/μ ι Yf5 τοΟτον ΪΕλληνικόν τής ΣΛίκεδονίας m pcföejoov". *Κ Δοξολογία
ίτ ε λ ε ίω σ ε ν öt<f ξητωκραυγβν ux¿p τοβ Βασιλέω ς,τοΰ Διαδόχου χαί
τοΟ ΣτρατοΟ . Κ ω ν σ τ α ν τ Γ ν ο ς . -
Εικ. 6. Τηλεγράφημα διαδόχου Κοονσταντίνου προς Τπ. Στρατιωτικοί

αναγγέλλον την άφιξή του στην Κοζάνη. Σάββατο 13 Οκτ. 1912 (ΔΒΚ/Λ21687).
Εικ. 7. Άφιξη βασιλέως Γεωργίου Α' στην Κοζάνη.

Κυριακή 14 Οκτιοβρίου 1912.
Εικ. 8. Η επιτροπή άμυνας Κοζάνης το 1912: Εικ. 9. Διάθεση 100 λιρών

Ν. Μουμουζιάς. Ν. Ρεπανάς. Εμμ. Στεργίου. από την Αντιπροσωπεία Κοζάνης
Π. Λιούφης. X. Βαμβακάς. υπέρ του στρατού.
Στέργ. Παπαργυρούοης (φωτ. αρχείο ΔΒΚ). 23.11.1912 (κώό. εγγρ. ΔΒΚ 46).
8^630 Ηη1γ©Π·*·1 - |0τ6«ν

*11* |*«β . °Ι
/ ί € * * ι * * η Λε/ ί α ** *
'Ή ¿€4 > / <2τ» ψ€ /<· ^

/// Ο/ ί κ ; 4» V0€*ρ* ?€* *- *'£*** £€< φ**,0φ£~
, α / / © €^#ί^#7Τ ^ « /< /# « //
* -' V / /,< / , , / /
/6/ *“ ♦ ν ί Οβ**' *,/?€* Τ,ΟφΑΓΦ^£β- ***1Ύ **€> ι Λ / / *β>χφ&
*£ * ^ Λ//#/ /ίτί^Ι*^ί>. €%τ~φ4+*£ €*€?€/ί*£ί * £/*.£€.*)£{£ €414 &€'
ίί> Λ ·ί4 Χ ΐίβ > 9 ( ' / / / ί ν Λ Τ ^ ^ Α · έ Α ί ί * € > * '€ ‘9 ' €£ * Λ '4 > **Τ φ 9 / € ^ ί / 'χ Λ£
€ € Π ΦΤΛ.€.€ ί | ¿τλ ¿οΛ·#'.

¿>£/ α /« /ί ί< 6#«7 >^
Λ Λ/ ^ *9
Εικ. 10. Πρόσκληση ιερέων και προεστοί εκ μέρους του μητρ. Φωτίου.
9 Νοεμ. 1912 (ΔΒΚ/Λ21630).
Εικ. 12.
Τ Η Λ Ε Γ Ρ Α Φ Η Μ Α ’ Τβέέ ι ;
Λ Τηλεγράφημα Βενιζέλου
ΤΜΑν^ΑΜΚΜ Τ* '%/ |»ι
προς τον Αθηνών Θεόκλητο,
72^ λ _η τ ** / ι, (4 Μ μ
ο·ν»Μ·* / / με ευχή για τον λόχο Κοζάνης.

/> Τ 18 Νοεμβρίου 1912 (ΔΒΚ/Α21702).
/ ίΛ^ 7^ . /<£/
$ ί^££ϊ Λα*(4£ ν'ννιχ/ βί * 1^0(¿6%« ¿•'ν

2^
Α (^Ι'ύυχ^ΙΛ ,Λ *&¿11*0*^
^4ΛΑΐΙ4υ&* ΟΜ^11(.* ^ α}**^ + 4** 1 λ
ρ * & * [ / ,
0 ¿ΑιμΛ^ο(ϋ<$ι Α/ ΥιΟι»*)'
ΥΐίΊ** [//¡Μ·#* ί*4Μ,ϊ*Τι&) Ια ί-

¿Α/Ιγ <* ¿ΐ/ίΐ//θ.0 1*2 Υ(Λί/·*4+/&, Υ14/9έ
<ϊ* ,' 1·} » \·θ/<λ.>*0 **ν *’ '^ ί/ »
^ Μβί)Η*4*/*? ·“ ΟίΛ«/^¿Κ <*'<*)
%/·'/ι*η(') €ΐίί$
Μ#»1
Εικ. 13. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος.

Εικ. 14. Ο λόχος Κοζάνης με λάφυρα από τον Σαραντάπορο

(φωτ. αρχείο ΔΒΚ).
Εικ. 15. Διαμαρτυρία προμηθευτούν στρατού. Δεκ. 1912 (ΔΒΚ/Λ8708)

442
Εικ. 17.
Ο δήμαρχος Κοζάνης
Ν. Γ. Αρμενούλης
(φωτ. αρχείο ΔΒΚ).
Εικ. 18. Διαμαρτυρία εφέδρου ανθυπίλαρχου Εικ. 19. Σύσταση επιτροπής εορτασμού
Ηρ. Τριανταφυλλόπουλου για τιμή πλυντικών, ονοματικής εορτής βασιλέως
19 Ιαν. 1913 (ΔΒΚ/Λ14782). Κωνσταντίνου, 8.5.1913 (ΔΒΚ/Λ8735).
Εικ. 20. Επιστολή επιτρόπιον Εικ. 21. Οδηγίες δημάρχου προς

περί μη καταβολής ενοικίου τους Κοζανίτες για τον εορτασμό της
για το εκκλησιαστικό χάνι υπογραφής της συνθήκης Βουκουρεστίου.
(ΔΒΚ/Λ8721). 27.7.1913 (ΔΒΚ/Α14783).
444
ΕΛΕΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ
Εικ. 22. Έκκληση προς τους Κοζανίτες Εικ. 23. Έκκληση προς
για έρανο προς ανέγερση τους Κοζανίτες της Ν. Υόρκης,
ανδριάντα του βασιλέως Κιονσταντίνου για οικονομική ενίσχυση
στην Αθήνα (ΔΒΚ/Λ21649). της κυβέρνησης (ΔΒΚ/Λ21660).
Εικ. 24. Πρόγραμμα Εικ. 25. Πρόγραμμα Δήμου Κοζάνης

Δήμου Κοζάνης για τον εορτασμό της για τον εορτασμό
πριοτης επετείου της απελευθέριοσης. της 50ετηρίοας της απελευθέριοσης
11 Οκτ. 1913 (ΔΒΚ/Α38163). (ΔΒΚ/Α25083).
Η ελ εύ θ ερ η Κοζάνη
1912-2012
ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Γιάννης Γκλαβίνας
ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΤ ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΙΧΑΣΜΟΥ 1915-1920:
ΚΟΜΜΑΤΑ, ΥΠΟΨΗΦΙΟΙ ΚΑΙ ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ
ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ
Το τέλος των Βαλκανικών πολέμων του 1912-1913 σήμανε για τη Μακεδονία

την έναρξη των διαδικασιών ενσωμάτωσης της στις διοικητικές και οικονο
μικές δομές του ελληνικού κράτους. Παράλληλα, οι Νέες Χώρες θα έπρεπε να
ενταχθούν και στην πολιτική σκηνή του ελληνικού βασιλείου, εν μέσω μάλιστα
μιας περιόδου, κατά την οποία στον πολιτικό βίο της χώρας κυριαρχεί ο
Εθνικός Διχασμός με τον φανατισμό, τις συγκρούσεις και τις εμφύλιες δια
μάχες που τον χαρακτηρίζουν.
Οι κάτοικοι του νομού Κοζάνης (σημερινοί ν. Κοζάνης και Γρεβενών) και
των υπολοίπων Νέων Χωρών θα συμμετάσχουν στον πολιτικό βίο του ελλη
νικού κράτους για πρώτη φορά στις εκλογές της 31^ Μαΐου 1915.1 Η χώρα
εν τω μεταξύ είχε εισέλθει στη δίνη του Εθνικού Διχασμού. Βενιζέλος και Κων
σταντίνος διαφωνούσαν για την εξωτερική πολιτική που θα έπρεπε να ακο
λουθήσει η Ελλάδα στο πλαίσιο του Α' Παγκοσμίου πολέμου, αν θα έπρεπε
δηλαδή να συνταχθεί με τον συνασπισμό των Αγγλογάλλων της Entente, όπως
επιθυμούσε ο Βενιζέλος, ή να τηρήσει ουδετερότητα, όπως ήθελε ο Κωνστα
ντίνος. Αποτέλεσμα αυτής της διαφωνίας ήταν η παραίτηση της κυβέρνησης
Βενιζέλου τον Φεβρουάριο του 1915 και ο σχηματισμός νέας από τον αντιβε-
νιζελικό Δημήτριο Γούναρη.2
Γενικά για τις εκλογές της περιόδου 1915-1920 και τη δράση τίον πολιτικών κομμάτίον
βλ. G. Hering. Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα 1821-1936. τ. 2. εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα
2004. σ. 853-1003.
Ενδεικτικά για την περίοδο του Εθνικού Διχασμού βλ. Γ. Μαυρογορδάτος. Εθνικός
Διχασμός και Μαζική Οργάνωση. Οι Επίστρατοι του 1916. εκδ. Αλεξάνδρεια,
Αθήνα 1996· Stillborn Republic. Social coalitions and party strategies in Greece 1922-1936,
University of California Press, Καλιφόρνια 1983· Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον
Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000* I. Μεταξάς, Η
ιστορία του Εθνικού Διχασμού, Αθήνα 1935· Π. Ενεπεκίδης. Η Δόξα και ο Διχασμός
(1908-1916). εκδ. Σ. I. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 31962· Κ. Ζαβιτσιάνος. Αναμνήσεις
448 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ
Για να κατανοηθούν οι ιδιαιτερότητες των εκλογικών αναμετρήσεων στην

περιοχή της Κοζάνης θα πρέπει να γίνει αναφορά στα χαρακτηριστικά του
πληθυσμού της. Σύμφωνα με στατιστικά δεδομένα του 1920 ο ν. Κοζάνης κα-
τοικούνταν από 183.705 κατοίκους. Από αυτούς οι 118.938 ήταν χριστιανοί ελ
ληνόφωνοι, σλαβόφωνοι ή βλαχόφωνοι, ενώ οι 64.767 μουσουλμάνοι τουρκό
φωνοι ή ελληνόφωνοι.*23 Η εθνική, θρησκευτική και γλωσσική αυτή διαφορο
ποίηση του πληθυσμού του ν. Κοζάνης διαδραμάτισε μείζονα ρόλο στις εκλο
γικές αναμετρήσεις της περιόδου 1915-1920, αφού αποτέλεσε βασικό παρά
γοντα στους σχεδιασμούς των κομματικών επιτελείων, στον καταρτισμό των
ψηφοδελτίων και στην ανάλυση εκλογικών συμπεριφορών. Εξίσου σημαντικός
εκλογικός παράγοντας ήταν και η κοινωνική διαφοροποίηση των κατοίκων.
Στην Κοζάνη ήδη. από το 1909, λαός και «τζορμπατζήδες» βρίσκονταν σε
έντονη διαμάχη, διαμάχη που δεν τερματίστηκε με τους Βαλκανικούς πολέ
μους αλλά συνεχίστηκε, αποκτώντας και εκλογικές προεκτάσεις.4
Η συμμετοχή των Νέων Χωρών στις εκλογές της 314? Μάί'ου 1915. μόλις
δύο χρόνια μετά την απελευθέρωσή τους, καθιστούσε επιτακτική ανάγκη για
τα επιτελεία των πολιτικών δυνάμεων της εποχής την άμεση συγκρότηση το
πικών κομματικών μηχανισμών και την ανάδειξη κατάλληλων υποψηφίων βου
λευτών. Ήταν φυσικό τα κομματικά επιτελεία να εκμεταλλευτούν τα δίκτυα
που δημιουργήθηκαν στις τάξεις του πατριαρχικού χριστιανικού πληθυσμού
κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα. Καπετάνιοι, τοπικοί άρχοντες, κλη
ρικοί και όσοι έδρασαν εθνικώς κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα
αποτέλεσαν σημαντική δεξαμενή κομματικών στελεχών για βενιζελικούς και
αντιβενιζελικούς.3 Έτσι, και στην περιοχή της Κοζάνης οι υποψήφιοι βουλευτές
και τα σημαίνοντα κομματικά στελέχη είχαν να επιδείξουν κάποια δραστη
ριότητα την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα. Παράλληλα, οι βουλευτές που
αναδείχθηκαν στην οθωμανική Βουλή στις εκλογές του 1909 και 1912 ήταν πο-
εκ της ιστορικής διαφωνίας Βασιλέως Κωνσταντίνου και Ελ. Βενιζέλου (1914-1922),

2 τ„ Αθήνα 1946· Γ. Βεντήρης. Η Ελλάς του 1910-1920. εκδ. Ίκαρος. Αθήνα 1970·
Π. Παναγάκος, Συμβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922. Αθήνα 1961.
3 Γενικά Αρχεία του Κράτους (στο εξής ΓΑΚ). Κ.Υ.. Αρχείο Πολιτικού Γραφείου Πρωθυ
πουργού (στο εξής ΑΠΓΠ). φάκ. 737. Πολιτικό Γραφείο Πρωθυπουργού προς υπουργείο
Εσωτερικών. Αθήνα 28.4.1923, αρ. εμπ. 105. όπου συνημμένο αντίγραφο της έκθεσης
Λεκκού προς τον γενικό διοικητή Μακεδονίας. Θεσ/νίκη 31.3.1923. Βλ. και πίν. I του
παραρτήματος για τα πλήρη στοιχεία της στατιστικής, όσον αφορά τον νομό Κοζάνης.
4 Π. Ν. Λιούφης. Ιστορία της Κοζάνης. Αθήνα 1924. σ. 151-160. 164-166. και
Β. Γούναρης, «Βουλευτές και καπετάνιοι: πελατειακές σχέσεις στη μεσοπολεμική Μα
κεδονία». Ελληνικά 41 (1990) 318-319.
Αναλυτικά για τη συμμετοχή των Μακεδονομάχων στις εκλογικές αναμετρήσεις του
μεσοπολέμου βλ. Γούναρης. ό.π.. ο. 313-336.
ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 449
λύτιμα στελέχη για τις αντίπαλες παρατάξεις του Εθνικού Διχασμού. Στην πε
ρίπτωση της Κοζάνης οι βουλευτές που εξέλεξε η περιοχή στο οθωμανικό Κοι
νοβούλιο. Γεοόργιος Μπούσιος, Κων. Δρίζης και Χαρίσιος Βαμβακάς. ήταν και
οι τρεις υποψήφιοι στις εκλογές της 31^ Μαΐου 1915.
Στις εκλογές της 31ης Μαΐου διεκδίκησαν την ψήφο των κατοίκων της Κο
ζάνης τρία κόμματα: το κόμμα των Φιλελευθέρων, το κόμμα των Ανεξαρτήτων
και το κόμμα των Εθνικοφρόνων. Εν τω μεταξύ, με βασιλικό διάταγμα της 25^
Απρ. 1915 ορίστηκε ο αριθμός των βουλευτών για τις εκλογικές περιφέρειες
των Νέων Χωρών, ενώ ένα χρόνο νωρίτερα καταρτίστηκαν και οι εκλογικοί κα
τάλογοι, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της απογραφής του 1913.6 Ο
ν. Κοζάνης με 180.791 κατοίκους εξέλεγε 11 βουλευτές.
Στον συνδυασμό του κόμματος των Φιλελευθέρων, των βενιζελικών δηλαδή,
ξεχώριζαν οι υποψηφιότητες των δύο πρώην βουλευτών του οθωμανικού κοι
νοβουλίου Δρίζη και Βαμβακά, του δημάρχου Κοζάνης Γ. Μάνου και του πρώην
υπουργού Ναυτικών στην κυβέρνηση Βενιζέλου Κων. Δεμερτζή." Οι βενιζελικοί,
σύμφωνα με το στέλεχος του κόμματος Στέφ. Παπακωνσταντίνου, επικρα
τούσαν στα χριστιανικά αστικά κέντρα της περιοχής πλην των Γρεβενών. υπο
στηρίζονταν από το 60% του χριστιανικού πληθυσμού του νομού και από τα
μέλη των συντεχνιών της Κοζάνης, των λαϊκών, δηλαδή, στρωμάτων της πόλης.8
Το αντιβενιζελικό κόμμα των Ανεξαρτήτων,9 με επικεφαλής του συνδυα
σμού τον πρώην βουλευτή του οθωμανικού Κοινοβουλίου Μπούσιο, κυριαρ
χούσε στη γενέτειρα του τελευταίου, τα Γρεβενά.10 και συγκέντρωνε, σύμφωνα
ΦΕΚ 156/25.4.1915 «Περί του αριθμού τοον εξ εκάστης εκλογικής περιφέρειας εκλε-
κτέιον βουλευτών». Επίσης, 122/8.5.1914 και 384/15.12.1914 βασιλικό διάταγμα «περί
του τρόπου καταρτίσειος των εκλογικών καταλόγιον».
Αναλυτικά οι υποψήφιοι του συνδυασμού των Φιλελευθέρων Κοζάνης στον πίν. II
του παραρτήματος.
Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη (στο εξής ΙΑΜΜ). Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου
(στο εξής ΑΕΒ), φάκ. 413. Στέφ. Παπακωνσταντίνου προς I. Ηλιάκη. Κοζάνη 17.6.1916.
Το μεγαλύτερο μέρος του αρχειακού υλικού που χρησιμοποιήθηκε στην ανακοίνο^ση
είναι διαθέσιμο στην ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μελετών Ελευθέριος Βενιζέλος:
www.venizelosarchives.gr.
Πολιτική παράταξη που δραστηριοποιούνταν κυρίως στον χώρο της Μακεδονίας, γ ι’
αυτό και η κοινοβουλευτική ομάδα της αποκαλούνταν «Μακεδονική». Την ηγεσία τιον
«Ανεξαρτήτου» αποτελούσαν ο'Ιων Δραγούμης και ο Γεο^ργιος Μπούσιος. ενώ τις θέ
σεις του κόμματος εξέφραζε η Πολιτική Επιθεώρηση.
Ο Γεώργιος Μόδης. διοικητικός επίτροπος Γρεβενών το 1915, κάνει αναφορά στις ανα
μνήσεις του στο πάθος με το οποίο οι Γρεβενιώτες στήριζαν τον Μπούσιο, «τον Γε-
ώργη του Ανδρέα». όπως τον αποκαλούσαν* Γ. Μόδης, Αναμνήσεις. εκδ. Πανεπιστη
μίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2004. σ. 167.
πάντα με τον Παπακωνσταντίνου, το 35% των χριστιανικών ψήφων. Οι Ανε

ξάρτητοι είχαν και τη στήριξη της μοναδικής, εκείνη την εποχή, εφημερίδας της
Κοζάνης, Ηχώ της Μακεδονίας. ο διευθυντής της οποίας Μιλτιάδης Τζώνης
συμμετείχε στον ιδρυτικό πυρήνα του κόμματος στον ν. Κοζάνης.11 Εκτός από
τον Μπούσιο. στο συνδυασμό των Ανεξαρτήτων ξεχωρίζουν οι υποψηφιότητες
των δικηγόρων I. Αντωνιάδη, Σ. Ευθυμιάδη, Κ. Τσιτσελίκη και Θ. Κωτούλα
καθώς και του ιατρού Ν. Γκιουλέκα.12
Οι αντιβενιζελικοί του Γούναρη13 είχαν τη στήριξη των μουσουλμάνων του
νομού, του σημαντικότερου εκλογικού παράγοντα της περιοχής, αν συνυπο
λογιστούν η διαίρεση του χριστιανικού στοιχείου σε βενιζελικούς και αντιβε-
νιζελικούς, η συνεχιζόμενη μετανάστευση των χριστιανών και το γεγονός ότι οι
μουσουλμάνοι, υπακούοντας στα κελεύσματα της ηγεσίας τους, δεν δια-
σπούσαν τις ψήφους τους.14 Ο αδιαμφισβήτητος εκλογικός παράγοντας των
μουσουλμάνων ήταν ο τσιφλικάς στην περιοχή του Σαρίγκιολ. Δερβίς Μπέη
Καρατζιλάρ. Η πολιτική ισχύς του Δερβίς ήταν τέτοια που μπορούσε να με
ταβαίνει στο οθωμανικό προξενείο της Θεσσαλονίκης για διαβουλεύσεις. όσον
αφορά τη στάση που θα κρατούσαν οι μουσουλμάνοι στις εκλογές, να καθο
ρίζει τους εκπροσώπους των μουσουλμανικών κοινοτήτων της Κοζάνης που θα
συμμετείχαν στην προεκλογικού περιεχομένου συνέλευση των μουσουλμάνων
της Μακεδονίας στη Θεσσαλονίκη, να απευθύνεται στο Πολιτικό Γραφείο Πρω
θυπουργού αιτούμενος την παύση δικαστικής του δίωξης, προβάλλοντας τους
αγώνες του για την αντιβενιζελική παράταξη και, βεβαίως, να είναι από τους
πρώτους που εξορίστηκαν από τους βενιζελικούς μετά το κίνημα της Εθνικής
Αμύνης.15 Ο Δερβίς δεν έβαλε ο ίδιος υποψηφιότητα, αλλά ήταν υποψήφιος ο
Χρ. Μπέσας, Το χρονικό της Κοζάνης (1914-1919): Η Κοζάνη στα χρόνια του μεγάλου
πολέμου. [Ινστ. Βιβλίου και Ανάγνοοσης], Κοζάνη 1999, σ. 44. Για την Ηχώ της Μακε
δονίας βλ. Ν. Δελιαλής, Εφημερίδες εκδοθείσαι εν Κοζάνη, Κοζάνη 1959. σ. 13-14.
Αναλυτικά οι υποψήφιοι του συνδυασμού των Ανεξαρτήτων Κοζάνης στις εκλογές της
31^ Μάίου 1915 στον πίν. III του παραρτήματος.
Τον πυρήνα της αντιβενιζελικής παράταξης αποτελούσε το κόμμα των Εθνικοορρόνοον.
με το οποίο συνεργάστηκαν τα υπολείμματα τοον παλαιών κομμάτων (των κομμάτων
που υπήρχαν πριν από την επανάσταση στου Γουοή). αλλά και οι σοσιαλιστές.
Για την εκλογική συμπεριφορά των μουσουλμάνοον του ν. Κοζάνης βλ. Γ. Γκλαβίνας.
«Η εκλογική συμπεριφορά τοον Μουσουλμάνοον του Νομού Κοζάνης την περίοδο 1915-
1923», Πρακτικά Κ Σ Τ Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου της Ελληνικής Ιστορικής
Εταιρείας. Θεσσαλονίκη 2006, σ. 302-320.
Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών (στο εξής ΙΑΥΕ). Κεντρική Υπηρεσία (στο
εξής Κ.Υ.). 1915, οράκ. Α/2(3), μοίραρχος Καρατζιλάρ (Δρέπανο) προς Αστυνομική
Διεύθυνση Κοζάνης. Καρατζιλάρ 30.4.1915. αρ. πρ. 129. ΓΑΚ, Κ.Υ., ΑΠΓΠ. οράκ. 542,
Δερβίς Αχμέτ Καρατζιλάρ προς πρωθυπουργό Γούναρη. Κοζάνη 10.8.1921. αρ. 654 και
ανεψιός του Ζουλφικιάρ Ακήφ. Εκτός από τον Ζουλφικιάρ, στον συνδυασμό
των αντιβενιζελικών της Κοζάνης συμμετείχαν και άλλοι τρεις μουσουλμάνοι,
ενώ οι υπόλοιποι επτά ήταν χριστιανοί.16
Τα εκλογικά αποτελέσματα ανέδειξαν νικητές τους Ανεξάρτητους, που εξέ
λεξαν επτά βουλευτές (Αντωνιάδη, Μπούσιο. Γκιουλέκα, Κωτούλα. Ζάχο, Οικο
νόμου και Ευθυμιάδη), και τους μουσουλμάνους που εξέλεξαν τρεις βουλευτές
(Ζουλφικιάρ Ακήφ, Κόντσα Χουσεΐν Νεντίμ και Λουτφή Ομέρ), ενώ από τον συν
δυασμό του Γούναρη εξελέγη και ένας χριστιανός (Κ. Οικονομίδης).1' Το κόμμα
των Φιλελευθέρων, αν και νικητής των εκλογών, δεν κατόρθωσε να εκλέξει βου
λευτή στην Κοζάνη, όπως και στην υπόλοιπη Μακεδονία, με εξαίρεση τον
ν. Σερρών. 0 Βαμβακάς συγκέντρωσε 44 λιγότερες ψήφους από τον τελευταίο
εκλεγμένο βουλευτή, ακολούθησαν Δεμερτζής και Δρίζης. Οι βενιζελικοί της Κο
ζάνης αμφισβήτησαν έντονα το εκλογικό αποτέλεσμα, καταθέτοντας ένσταση στο
εκλογοδικείο με βασικό επιχείρημα τη μη νομιμότητα της συμμετοχής των μου
σουλμάνων στις εκλογές, αφού ψήφισαν χωρίς να επιλέξουν πρώτα την ελληνική
υπηκοότητα, καθώς και την ανάμειξη των μουφτήδων στον εκλογικό αγώνα, γε
γονός ανεπίτρεπτο για δημοσίους υπαλλήλους που όφειλαν να είναι ουδέτεροι.18
Στο επόμενο διάστημα μετά τις εκλογές το χάσμα μεταξύ βενιζελικών και
βασιλοφρόνων διευρύνθηκε. Τον Σεπτέμβριο του 1915 ο Βενιζέλος παραιτή
θηκε για δεύτερη φορά από πρωθυπουργός μετά από νέα διαφωνία με τον βα
σιλιά. Ακολούθησε ο διορισμός από τον Κωνσταντίνο των κυβερνήσεων Ζάίμη
και Σκουλούδη, η προκήρυξη εκλογών στις 6 Δεκ. 1915 και η αποχή από αυτές
Πολιτικό Γραφείο Προοθυπουργού προς Δερβίς Αχμέτ Καρατζιλάρ, Αθήνα 13.8.1921.

αρ. πρ. 1273. Ο Δερβίς κατηγορήθηκε για υπόθαλψη της ληστοσυμμορίας του Καρά
Αλή. αλλά ύστερα από παρέμβαση του Πολιτικού Γραφείου η δίωξη ανεστάλη.
Αναλυτικά οι υποψήφιοι του συνδυασμού των Εθνικοφρόνων Κοζάνης στις εκλογές
της 3 ΐης Μάίου 1915 στον πίν. IV του παραρτήματος.
Αναλυτικά για τις ψήφους όλων των υποψηορίοον των εκλογοόν της 3Γ·; Μάίου βλ. εφημ.
Ηχώ της Μακεδονίας. 21.6.1915, όπου δημοσιεύεται και η απόφαση ανακήρυξης των
βουλευτοόν του Προοτοοικείου Κοζάνης.
Εορημ. Εμπρός. 17 και 19.7.1915 και εορημ. Μακεδονία. 16.7.1915. Η επέκταση των
εκλογικών νόμοον του ελληνικού Βασιλείου και στις Νέες Χοόρες έγινε με τον νόμο 258
του 1914, με τη διαορορά όμοος ότι για την απόκτηση του εκλογικού δικαιούματος στις
Νέες Χοόρες δεν ήταν απαραίτητη η ιδιότητα του δημότη, αλλά αρκούσε αυτή του κα
τοίκου. Με την ψήφιση του νόμου 258 δόθηκε δικαίοομα ψήορου και στους μουσουλ
μάνους, που σύμοροονα με τη συνθήκη ειρήνης ανάμεσα στην Ελλάδα και την Οθω
μανική Αυτοκρατορία (Σύμβαση τοον Αθηνούν 1/14 Νοεμ. 1913) είχαν το δικαίοομα να
επιλέξουν την οθοομανική υπηκοότητα μέσα σε τρία χρόνια από την υπογραορή της.
Κατά συνέπεια, στους εκλογικούς καταλόγους ήταν εγγεγραμμένοι και μουσουλμάνοι
που ψήορισαν στις εκλογές, έστω και αν δεν επέλεξαν την ελληνική υπηκοότητα.
των Φιλελευθέρων. Εν τω μεταξύ, τον Οκτ. του 1915 στρατιωτικές δυνάμεις

της Entente αποβιβάστηκαν στη Θεσσαλονίκη.
Στην Κοζάνη η Ένωση Συντεχνιών σε επιστολή της προς τον Βενιζέλο εξέ-
φρασε τη λύπη της για την απόφαση αποχής από τις εκλογές, αλλά και την
υπακοή της στη βούληση του αρχηγού.19 Στον χώρο των αντιβενιζελικών οι Ανε
ξάρτητοι του Μπούσιου και οι οπαδοί του Γούναρη αποφάσισαν τον καταρ
τισμό κοινού συνδυασμού. Σε ανοικτή επιστολή τους προς τους εκλογείς του
ν. Κοζάνης οι βουλευτές των Ανεξαρτήτου που εκλέχθηκαν στις εκλογές της 31^
Μαΐου γνωστοποίησαν την απόφασή καταρτισμού ενιαίου συνδυασμού με το
κόμμα του Γούναρη, τονίζοντας τις κοινές απόψεις με τους υπόλοιπους βου
λευτές της Κοζάνης, μουσουλμάνους και χριστιανούς.20 Στον ενιαίο αντιβενι-
ζελικό συνδυασμό συμμετείχαν τελικά τέσσερις πρώην βουλευτές των Ανεξαρ
τήτων (Μπούσιος. Ζάχος, Αντωνιάδης και Ευθυμιάδης) και τρεις πρώην βου
λευτές των Εθνικοφρόνων (Οικονομίδης, Ζουλφικιάρ Ακήφ και Ομέρ Λουτφή).21
Μετά την αποχή των βενιζελικών, στην Κοζάνη, όπως και σε άλλες π ε
ριοχές της Μακεδονίας, εμφανίστηκε ένα νέο πολιτικό μόρφωμα, ο Εθνικός
Συνδυασμός. 0 Εθνικός Συνδυασμός, που αποτελούνταν κυρίως από βενιζε-
λικούς που δεν συμφώνησαν με την απόφαση για αποχή από τις εκλογές αλλά
και από δυσαρεστημένους Ανεξάρτητους, προσέδωσε στον προεκλογικό αγοόνα
χαρακτηριστικά φυλετικής και θρησκευτικής διαμάχης ανάμεσα σε Έλληνες
και μουσουλμάνους ψηφοφόρους, καταγγέλλοντας προδοτικές παραχωρήσεις
του κόμματος του Γούναρη στους μουσουλμάνους και καλώντας τους χρι
στιανούς ψηφοφόρους να αγωνιστούν, για να αποτρέψουν την πολιτική κυ
ριαρχία του μουσουλμανικού στοιχείου στη Μακεδονία. Ενδεικτικά αυτού του
κλίματος είναι τα δημοσιεύματα της Ηχους της Μακεδονίας, που αλλάζει
πλέον πολιτικό στρατόπεδο. Σε προκήρυξη προς τους Έλληνες χριστιανούς πο
λίτες του ν. Κοζάνης η Ηχώ αναφέρει:22
Μαύρο εις τους εξευτελίσαντας τον ελληνικόν λαόν του Νομού Κοζάνης
διά των υποκλίσεών των προς τους κονιαρέους βεηδες Δερβίς. Ακίφ και
ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 367. ο πρόεδρος της Ένωσης Συντεχνιών Κοζάνης Αάζαρος Κου-
τέλας προς τον Ελ. Βενιζέλο. Κοζάνη 19.11.1915.
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη. Αρχείο Έονος Δραγούμη. φάκ. Εσιοτερική Πολιτική-υπηρεσιακά
υπουργείου Εξωτερικών. «Ο ι τέιος βουλευταί σας Γ. Μπούσιος, I. Αντιονιάοης.
Ν. Γκιουλέκας. Α. Ζάχος. Θ. Κοντούλας. Δ. Οικονόμου. Σ. Ευθυμιάδης προς τους εκλο
γείς του Νομού Κοζάνης, Κοζάνη 15 Νοεμ. 1915».
Αναλυτικά οι υποψήφιοι του αντιβενιζελικού συνδυασμού της Κοζάνης στις εκλογές
της 6ης Δεκεμβρίου 1915 στον πίν. V του παραρτήματος.
22 Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας. 1.12.1915.
Σας. Όποιος δεν αγαπά το Έθνος του και θέλει να αφίνη να κυριαρχή
σουν οι Τούρκοι ας ψηφίση τους ψευτογουναρικούς. οι οποίοι συνεμά-
χησαν με αγάδες, για να ντροπιάσουν τον Ελληνισμόν. Όποιος επιθυμεί,
τώρα όπου κυματίζει στη Μακεδονία η Ελληνική Σημαία, να νομισθή ότι
κατοικούν μόνο φέσια. ας ψηφίσει τους αντιθέτους μας. Όποιος δε επι
θυμεί να παταχθώσιν οι εκμεταλλευταί του λαού και το θράσος των Βέ-
ηδων έχει ιεράν υποχρέωσιν, είτε Φιλελεύθερος είνε, είτε Γουναρικός, είτε
Ανεξάρτητος, να μη απόσχη των εκλογών, αλλά να περάση από τας
κάλπας και ρίψη Άσπρον ψήφο μόνο στο 'Κλαδιζ το σύνθημα του Εθνικού
και Χριστιανικού Συνδυασμού.
Στο ψηφοδέλτιο του Εθνικού Συνδυασμού συμμετείχαν οι πρώην βουλευτές των

Ανεξαρτήτων Κωτούλας και Οικονόμου, τα στελέχη των βενιζελικών Δεμερτζής,
Τάκης Καλαντζόπουλος και Στέφ. Παπακωνσταντίνου, καθώς και ο διευθυντής
της Ηχους Τζώνης.23 Εκτός από τους δύο αυτούς συνδυασμούς, στις εκλογές
της 6^ Δεκεμβρίου στον ν. Κοζάνης κατήλθαν και ανεξάρτητοι υποψήφιοι.
Νικητής των εκλογών αναδείχθηκε ο αντιβενιζελικός συνδυασμός, που κα
τόρθωσε να εκλέξει και τους 11 βουλευτές του νομού.24 Ρυθμιστές του εκλο
γικού αποτελέσματος ήταν σαφέστατα οι μουσουλμάνοι, εξαιτίας της αποχής
ενός τμήματος των χριστιανών ψηφοφόρων, που σύμφωνα με την Ηχώ της Μα
κεδονίας ανήλθε σε 18.000 σε σύνολο 25.000 ψηφοφόρων,25 αλλά και της τυ
φλής υπακοής του μουσουλμανικού εκλογικού σώματος στις οδηγίες των μου
σουλμάνων κομματαρχών. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τυφλής
υπακοής παραθέτει σε επιστολή του ο ένθερμος βενιζελικός μητρ. Σισανίου και
Σιατίστης Ιερόθεος (Ανθουλίδης), αναφερόμενος στον μουσουλμάνο υποψήφιο
Ναδίρ Ραμαντάν από την Ανασέλιτσα, ο οποίος, αν και ο πλουσιότερος υπο
ψήφιος στις εκλογές του Δεκεμβρίου, δεν είχε τη στήριξη των μουσουλμάνων
ψηφοφόρων στις επαρχίες Καϊλαρίων και Κοζάνης, επειδή κατέβηκε ως ανε
ξάρτητος. Στις επόμενες εκλογές ο Ραμαντάν, έχοντας τη στήριξη του Δερβίς
Καρατζιλάρ, θα κατορθώσει να εκλεγεί βουλευτής.26
Μετά την παράδοση του Ρούπελ από την κυβέρνηση Σκουλούδη σε βουλ-
23 Αναλυτικά οι υποψήφιοι του Εθνικού Συνδυασμού στις εκλογές της 6ης Δεκεμβρίου
1915 στον πίν. VI του παραρτήματος.
24 Τα αποτελέσματα ανά εκλογικό τμήμα δημοσιεύονται στην Ηχώ της Μακεδονίας
13.12.1915, 16.12.1915 και 1.1.1916.
20 Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, 9.12.1915. Σύμφωνα με την εφημερίδα, στις εκλογές
της 6ηζ Δεκ. ψήφισαν 16.000 με 17.000 ψηφοφόροι, από τους οποίους οι 10.000 με
11.000 ήταν μουσουλμάνοι.
26 ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 313. μητρ. Σισανίου και Σιατίστης Ιερόθεος προς Ηλιάκη. Σιάτιστα
9.8.1916.
γαρικά και γερμανικά στρατεύματα και το τελεσίγραφο των δυνάμεων της

Entente για παραίτηση της κυβέρνησης και τη διενέργεια εκλογών, η Ελλάδα
διένυε το καλοκαίρι του 1916 μια νέα προεκλογική περίοδο που θα οδηγούσε
σε εκλογές το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς, αν δεν εκδηλωνόταν το κίνημα
της Εθνικής Αμύνης.
Στην Κοζάνη τον συντονισμό της προεκλογικής εκστρατείας των Φιλε
λευθέρων ανέλαβε ο ιδιαίτερος γραμματέας του Βενιζέλου I. Ηλιάκης. ο οποίος
έφτασε στην πόλη στα τέλη Ιουλίου του 1916.2/ Τον Απρίλιο της ίδιας χρο
νιάς εγκαταστάθηκε στην Κοζάνη ο γάλλος πρόξενος του Μοναστηριού Jules
de Berne Lagarde. μετά την κατάληψη της σερβικής πόλης από τα γερμανο-
βουλγαρικά στρατεύματα. Πριν αφιχθεί ο Ηλιάκης στην Κοζάνη, ενημερωνόταν
μέσω αλληλογραφίας για την πολιτική κατάσταση του νομού από τον Στέφ.
Παπακωνσταντίνου. Ο Βενιζέλος ενημερωνόταν με τη σειρά του από τον
Ηλιάκη. αλλά και από επιστολές πολιτικών παραγόντων του νομού, όπως του
Δεμερτζή. του δικηγόρου Καλαντζόπουλου. του μητρ. Ιερόθεου, του Τζώνη και
του Στεφανάκη. ανεψιού του Βενιζέλου και διευθυντή εκπαίδευσης στη Δυτ.
Μακεδονία. Οι επιστολές αυτές, που διασώζονται στο αρχείο Βενιζέλου. καθώς
και επιστολές στελεχών των Ανεξαρτήτων που βρίσκονται στο αρχείο Μπού-
σιου. δίνουν πολύτιμες πληροφορίες, για να κατανοηθούν τα προεκλογικά «μα
γειρέματα» και οι εκλογικές συμπεριφορές στην περιοχή της Κοζάνης.
0 Ηλιάκης πληροφορούνταν από τον Παπακωνσταντίνου για τις κομμα
τικές ισορροπίες στην Κοζάνη, στις οποίες έγινε αναφορά προηγουμένως, και
θεωρούσε ως κρίσιμο σημείο των εκλογών τη στάση των μουσουλμάνων. Οι
μουσουλμάνοι ψηφοφόροι είτε θα έπρεπε να διασπαστούν είτε να τρομοκρα
τηθούν και να απέχουν από τις εκλογές, καθώς, αν συνέπρατταν με τους αντι-
βενιζελικούς, τότε η ήττα των Φιλελευθέρων θα ήταν βέβαιη. Οι βενιζελικοί. για
να διασπάσουν τους μουσουλμάνους, ήρθαν σε επαφή με ορισμένους μου
σουλμάνους γαιοκτήμονες, κυρίως Αλβανούς, όπως ο Αλή Ριζά Χαμζά Χουρσίτ.
Ο Αλή Ριζά. που ήταν εχθρός του τσιφλικά Δερβίς. είχε μεγάλη επιρροή στα
μουσουλμανικά χωριά στα δυτικά τμήματα του νομού και στα χωριά των Κα-
ραγιαννίων (τα χωριά της κοιλάδας ανάμεσα στην Κοζάνη και τη Σιάτιστα),
εξαιτίας των δανείων που είχε χορηγήσει και εξαιτίας του οικογενειακού του
ονόματος - ήταν εγγονός του Χουρσίτ πασά. Οι βενιζελικοί. στην προσπά-
θειά τους να διασπάσουν τους μουσουλμάνους ψηφοφόρους, προσέγγισαν τους
μπεκτασήδες του νομού, που υπολογίζονταν από τον Παπακωνσταντίνου σε
6.000 με 8.000. Έτσι, ο Ηλιάκης ήρθε σε επαφή με τον Κιαζήμ Μπαμπά του*
27 Για την ανάληψη της προεκλογικής εκστρατείας των βενιζελικών στην Κοζάνη βλ.
I. Ηλιάκης, Η ιστορία εξήντα χρόνων, τ. 1. εκδ. Εφεδρικός Αγώνας, Χανιά 1940. σ. 44.
τεκέ της Τζούμας (σημ. Χαραυγή), που ήταν βενιζελικός, ενώ ο Παπακων
σταντίνου πρότεινε, ακόμη, να υποστηρίξουν ως δήμαρχο των Καϊλαρίων τον
μπεκτασή Καδίρ Μουσταφά.28 Οι κινήσεις αυτές επιβεβαιώνονται τόσο από
τις επιστολές του στελέχους των Ανεξαρτήτων Αστέριου Τέρπου προς τον
Μπούσιο όσο και από επιστολές του Ηλιάκη προς τον Βενιζέλο, που αναδη
μοσιεύτηκαν το 1920 στην αντιβενιζελική εφημερίδα της Κοζάνης Νίκη.29 Ο
Ηλιακής έκρινε απαραίτητη τη συμμετοχή μουσουλμάνων υποψηφίων στον
συνδυασμό των Φιλελευθέρων, λόγω και της μεγάλης μετανάστευσης του χρι
στιανικού στοιχείου.30 Πάντως, φαίνεται ότι πολλοί βενιζελικοί δεν θεωρούσαν
δυνατή τη συνεργασία με τους μουσουλμάνους και έκριναν προτιμότερο να ανα
γκαστούν διά της βίας να απέχουν από τις εκλογές. Ο Παπακωνσταντίνου ως
μέσο εκφοβισμού των μουσουλμάνων πρότεινε να συλλάβουν και να εξορίσουν οι
Γάλλοι την ηγεσία του νεοτουρκικού κομιτάτου της Κοζάνης, δηλαδή τον μουφτή
Καϊλαρίων Μεχμέτ Ταχίρ. τον τσιφλικά Δερβίς καθώς και τον δήμαρχο Καϊλα-
ρίων Ουζείρ Εφέντη.31 Την ίδια θέση εξέφραζε και ο μητρ. Σισανίου και Σιατί-
στης. που πίστευε ότι, αν συμπεριλαμβάνονταν στο ψηφοδέλτιο των Φιλελευθέρων
μουσουλμάνοι υποψήφιοι, δεν θα λάμβαναν την ψήφο των ομοθρήσκων τους, αφού
οι μουσουλμάνοι ακολουθούσαν τυφλά τις εντολές «εκ των άνω», που σίγουρα
δεν ήταν ευνοϊκές για τους βενιζελικούς.32 Αντίθετοι στη συμμετοχή των μου
σουλμάνων στα ψηφοδέλτια των Φιλελευθέρων ήταν, επίσης, ο Δεμερτζής και ο
Τζώνης, ενώ διαφορετική άποψη είχαν Δρίζης και Καλαντζόπουλος.33
Εκτός βέβαια από το ζήτημα των μουσουλμάνων, για να επικρατήσουν
οι βενιζελικοί στις εκλογές και για να επιτύχει το προαλειφόμενο κίνημα της
Εθνικής Αμύνης, Παπακωνσταντίνου και Ηλιάκης συμφωνούσαν ότι έπρεπε να
απομακρυνθούν -μ ε τη βοήθεια βέβαια των Γάλλων- οι αντιβενιζελικοί δη
μόσιοι υπάλληλοι, όπως ο νομάρχης Κοζάνης Δελακοβίας, ο αστυνομικός δι
ευθυντής. ο διευθυντής του τηλεγραφείου, το μεγαλύτερο μέρος των δημοτικών
αρχα>ν κ.ά.34 Παράλληλα, ο Ηλιάκης προσπαθούσε να εξομαλύνει τις αρνητικές
28 ΙΑΜΜ. ΑΕΒ. φάκ. 413, Στέφ. Παπακο:>νσταντίνου προς I. Ηλιάκη. Κοζάνη 1.6, 18.6 και
23.6.1916.
Ηλιάκης προς Βενιζέλο, Κοζάνη 21.7.1916* η επιστολή δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα
της Κοζάνης Νίκη, 11.10.1920* ΕΑΙΑ Θεσσαλονίκης. Αρχείο Γεωργίου Μπούσιου (στο
εξής ΑΓΜ), φάκ. 1.3, Αστ. Τέρπος προς Μπούσιο, Κοζάνη 25.7.1916.
30 ΙΑΜΜ, ΑΕΒ. φάκ. 368, Ηλιάκης προς Βενιζέλο. Κοζάνη 23.7.1916.
31 ΙΑΜΜ, ΑΕΒ. φάκ. 413, Στέφ. Παπακιονσταντίνου προς Ηλιάκη, Κοζάνη 21.6.1916.
32 ΙΑΜΜ. ΑΕΒ. φάκ. 313, μητρ. Σισανίου και Σιατίστης Ιερόθεος προς Ηλιάκη. Σιάτιστα 9.8.1916.
33 ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 312. Δεμερτζής προς Βενιζέλο. Κοζάνη 4.7.1916* φάκ. 368. Τζο^νης προς
Βενιζέλο, Κοζάνη 27.7.1916* φάκ. 313. Καλαντζόπουλος προς Βενιζέλο. Κοζάνη Αύγ. 1916.
34 ΙΑΜΜ. ΑΕΒ. φάκ. 368, Ηλιάκης προς Βενιζέλο. Κοζάνη 15.8.1916* φάκ. 413. Στέφ. Πα-
πακιονσταντίνου προς Ηλιάκη, Κοζάνη 21.6.1916.
για το κόμμα κοινωνικές διαιρέσεις. Οι βενιζελικές συντεχνίες, για παράδειγμα,

δυσανασχέτησαν με τη διαφαινόμενη ένταξη στον συνδυασμό του Δρίζη. που
εκπροσωπούσε την ανώτερη αστική τάξη της Κοζάνης και είχε καταδικαστεί
για το ζήτημα των αλεύρων σε δίμηνη φυλάκιση για αισχροκέρδεια.35
Οι επιστολές των στελεχών των Φιλελευθέρων φανερώνουν, επίσης, τις
έντονες εσωκομματικές διαμάχες και τους διαγκωνισμούς στις τάξεις των βε-
νιζελικών της Κοζάνης. Έτσι, ο Καλαντζόπουλος χαρακτήριζε τον Δεμερτζή
διαβόητο καιροσκόπο. που «ανακάλυψε» ότι είχε προπάππο από τη Σιάτιστα
και τον όψιμο βενιζελικό Τζώνη, «βδέλυγμα». που αρθρογραφούσε στο πα
ρελθόν εναντίον του Βενιζέλου. 0 Δεμερτζής. με τη σειρά του. κατηγορούσε
τους συμβούλους του Βενιζέλου στην περιοχή ότι λειτουργούσαν με γνώμονα
το προσωπικό τους συμφέρον.36 Εσωκομματικοί αντίπαλοι του Δεμερτζή ήταν,
επίσης, ο Στέφ. Παπακωνσταντίνου και ο Δρίζης. σε αντίθεση με τον μητρ.
Ιερόθεο που τον στήριζε.37
Αποτέλεσμα αυτών των ζυμώσεων στον χώρο των βενιζελικών ήταν η
ίδρυση τον Απρίλιο του 1916 Κέντρου Φιλελευθέρων στην Κοζάνη με πρό
εδρο τον ιατρό Νικόλαο Μουμουζιά. ενώ τους επόμενους μήνες ιδρύθηκαν Κέ
ντρα Φιλελευθέρων σε Σιάτιστα. Σέλιτσα. Σέρβια και Βελβενδό.38 0 Ηλιάκης
φρόντιζε για τη χρηματοδότηση αυτής της προσπάθειας, ενώ το γεγονός ότι
η ιδιότητα του μέλους των Φιλελευθέρων ισοδυναμούσε με ελευθέρας από
τις γαλλικές στρατιωτικές αρχές για τις μετακινήσεις προς τη Θεσσαλονίκη
έδωσε την κατάλληλη ώθηση στους βενιζελικούς της περιοχής.39
Οι αντιβενιζελικοί. από την πλευρά τους, προχώρησαν στην ίδρυση Συλ
λόγου Επιστράτων τον Μάιο του 1916 με επικεφαλής τον Γεώργιο Πολυζούλη.
τον μετέπειτα βουλευτή του Λαϊκού Κόμματος στην Κοζάνη.40 Στο στρατόπεδο
των Ανεξαρτήτων το κόμμα κλυδωνιζόταν μετά τη συνεργασία με γουναρικούς
και μουσουλμάνους στις προηγούμενες εκλογές. Οι πρώην βουλευτές Κωτούλας
35 ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 368. Ηλιάκης προς Βενιζέλο. Κοζάνη 1.8.1916.

36 ΙΑΜΜ. ΑΕΒ. φάκ. 312. Δεμερτζής προς Βενιζέλο. Κοζάνη 4.7.1916.
37 ΙΑΜΜ. ΑΕΒ. φάκ. 313. Καλαντζόπουλος προς Βενιζέλο. Κοζάνη 22.7.1916 και Αύ
γουστος 1916.
38 ΙΑΜΜ. ΑΕΒ. φάκ. 413. Στέφ. Παπακιονσταντίνου προς Ηλιάκη. Κοζάνη 5.4.1916. όπου
ανακοινώνει την ίδρυση του Κέντρου Φιλελευθέρων Κοζάνης. Αντιπρόεδροι ήταν ο δι
κηγόρος Καλαντζόπουλος και ο κτηματίας Αθανάσιος Κατσικάς, ταμίας ο εργοστα
σιάρχης Νικόλαος Κανδύλης. γενικός γραμματέας ο Στέφ. Παπακωνσταντίνου και επί
τιμος πρόεδρος ο Δρίζης.
39 ΙΑΜΜ. ΑΕΒ. φάκ. 368. Ηλιάκης προς Βενιζέλο. Κοζάνη 1.8.1916 και 15.8.1916. όπου
ανακοινώνει ότι το Συμμαχικό Στρατηγείο στη Θεσσαλονίκη συμφώνησε να έχουν ισχύ
διαβατηρίου τα πιστοποιητικά μελών των Κέντρων Φιλελευθέρων.
40
Μιχ. Παπακωνσταντίνου, Η πέτρινη πόλη: Αφήγημα, εκδ. Εστία, Αθήνα 1995. σ. 43.
και Οικονόμου είχαν ήδη αποχωρήσει και βρίσκονταν πολύ κοντά σε συμφωνία
συνεργασίας με τους βενιζελικούς. 0 βουλευτής των Ανεξαρτήτων Αντωνιάδης
και το στέλεχος του κόμματος Τέρπος διαφωνούσαν με τον Μπούσιο για τα
ανταλλάγματα που έπρεπε να δοθούν στον Δερβίς. ώστε να εξασφαλιστεί η συ
νεργασία του. αν και υπογράμμιζαν ότι συνδυασμός Ανεξαρτήτων χωρίς τη συ
νεργασία των μουσουλμάνων θα ήταν καταδικασμένος σε αποτυχία. Ούτε βέ
βαια στον χώρο των αντιβενιζελικών έλειπαν οι εσωκομματικές κόντρες. Αντω
νιάδης και Τέρπος κατηγορούσαν τους Κων. Παπακωνσταντίνου, Παπαπαργυ-
ρούδη και Οικονομίδη ως «παράσιτα» του κόμματος, που εξυπηρετούσαν τα
συμφέροντα των αλευροβιομηχάνων, και ότι επιδίδονταν σε διάφορα ρουσφέτια,
διευκολύνοντας όσους επιθυμούσαν να μεταναστεύσουν στις ΗΠΑ.41
Τον Σεπτ. του 1916 ξέσπασε και στην Κοζάνη το κίνημα της Εθνικής
Αμύνης. Η περιοχή της Κοζάνης διαιρέθηκε στην επικράτεια της Προσωρινής
Κυβέρνησης, σε μία ουδέτερη ζώνη στο ύψος των Σερβίων, και στην επικρά
τεια της κυβέρνησης των Αθηνοόν στην περιοχή των Γρεβενών. Στο διάστημα
της βενιζελικής κυριαρχίας ως τις εκλογές του 1920 οι αντιβενιζελικοί της
Κοζάνης βρίσκονταν υπό διωγμόν, τρομοκρατούμενοι από γαλλικά στρατιω
τικά αποσπάσματα και Κρήτες χωροφύλακες.42 Οι βασιλόφρονες μητροπολίτες
Γρεβενοόν Αιμιλιανός (Δάγγουλας) και Κοζάνης Φώτιος (Μανιάτης) φυλακί
στηκαν και εξορίστηκαν, ο μουφτής Καϊλαρίων Μεχμέτ Ταχίρ εκτοπίστηκε στη
Μασσαλία, ο τσιφλικάς Δερβίς και ο βουλευτής Αντωνιάδης στη Λέσβο. Στη
φυλακή και την εξορία οδηγήθηκαν, επίσης, οι βουλευτές Ζουλφικιάρ Ακήφ,
Οικονομίδης και Γκιουλέκας, ο μουφτής Γρεβενών Ελιάζ Εφέντη, ο δήμαρχος
Γρεβενο!>ν Ζαρκοδήμος, ο αρχιμανδρίτης Γρεβενών Ευγένιος Ευγενίδης. το στέ
λεχος των αντιβενιζελικών Αστέριος Τέρπου κ.ά.43
ΕΛΙΑ Θεσσαλονίκης. ΑΓΜ, φάκ. 1.3, Τέρπος προς Μπούσιο, Κοζάνη 25.7.1916. και
Αντωνιάδης προς Μπούσιο. Κοζάνη 26.7.1916.
Βλ. τις επιστολές του Ηλιάκη προς τον Βενιζέλο τον Ιούλιο του 1916. που δημοσιεύ
τηκαν στην εφημ. Νίκη. 11, 19 και 26.10.1920, όπου αναφορές στη συγκρότηση απο-
σπασμάτοον με Κρήτες χωροφύλακες. με σκοπό την τρομοκράτηση κυρίους το^ν μου
σουλμάνοι. Για το κίνημα της Εθνικής Αμύνης και για τις ενέργειες της Προσοορινής
Κυβέρνησης στον ν. Κοζάνης βλ. τις πολυσέλιδες εκθέσεις του Ηλιάκη προς την Προ
σωρινή Κυβέρνηση, που σιυζονται στο αρχείο Παύλου Καλλιγά (Μουσείο Μακεδονικού
Αγώνα-Κέντρο Έρευνας Μακεδονικού Αγουνα) και στο αρχείο του Πολιτικού Γραφείου
Πριυθυπουργού (ΓΑΚ, Κ.Τ.), καθιυς και τα απομνημονεύματά του (I. Ηλιακής. Η
ιστορία εξήντα χρόνων, τ. 1, εκδ. Εφεδρικός Αγώνας, Χανιά 1940). Γενικότερα για τις
διώξεις των αντιβενιζελικιυν από την κυβέρνηση Βενιζέλου βλ. Γ. Αεονταρίτης. Η
Ελλάδα, σ. 90-95, 150-184 και Hering. Τα πολιτικά κόμματα, σ. 914-918.
Για τις διιυξεις των αντιβενιζελικών της Κοζάνης βλ. Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα-
Κέντρο Έρευνας Μακεδονικού Αγουνα, Αρχείο Παύλου Καλλιγά (στο εξής ΑΠΚ),
Το εμπόλεμο καθεστώς, ο στρατιωτικός νόμος, η λογοκρισία και η παντο

δυναμία των βενιζελικών. δεν άφησαν περιθώρια για κομματικές ζυμώσεις, ιδίως
στον χώρο των βασιλοφρόνων. Στο στρατόπεδο των βενιζελικών ο Στέφ. Πα
πακωνσταντίνου, εκπροσωπώντας την αριστερή-σοσιαλιστική πτέρυγα των Φι
λελευθέρων, ανεξαρτητοποιήθηκε, προσπαθώντας να συγκροτήσει ένα αγρο
τικό κόμμα και εκδίδοντας την εφημερίδα Αγών. Η διαμάχη αυτή στους κόλπους
των Φιλελευθέρων διαφαίνεται και από την καυστική αρθρογραφία της βενιζε-
λικής Ηχους της Μακεδονίας εναντίον της εφημερίδας του Παπακωνσταντίνου.44
Με τον ελληνικό στρατό να αποβιβάζεται στη Σμύρνη, τη διπλωματία
του Βενιζέλου να θριαμβεύει με τη Συνθήκη των Σεβρών, αλλά και τον πό
λεμο να συνεχίζεται στη Μ. Ασία, η Ελλάδα εισήλθε το φθινόπωρο του 1920
σε προεκλογική περίοδο. Ο Εθνικός Διχασμός βρισκόταν στο απόγειό του,
η δολοφονική απόπειρα εναντίον του Βενιζέλου, η δολοφονία του Ίοονος Δρα-
γούμη και η άσκηση τρομοκρατίας από τα όργανα του κόμματος των Φιλε
λευθέρων εις βάρος των αντιφρονούντων, συνέθεταν το κλίμα πριν από τις
εκλογές του Νοεμ. του 1920, στις οποίες η αντιβενιζελική παράταξη συμ
μετείχε ως συνασπισμός κομμάτων υπό τον τίτλο «Ηνωμένη Αντιπολί
τευσή ».45 Στην Κοζάνη ο προεκλογικός αγώνας ήταν ιδιαίτερα έντονος, εξαι-
τίας και της έκδοσης της αντιβενιζελικής εφημερίδας ΝίκηΑ6 Αμέσως ξέ-
Έκθεση του Ηλιάκη προς την Προσωρινή Κυβέρνηση «Η στάσις των αλλοφύλων απέναντι
του κινήματος. Δικαίιομα ψήφου». Κοζάνη 11.11.1916, αρ. πρ. 564· Γεννάοειος Βιβλιοθήκη.
Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, φάκ. 1. υποφάκ. 3. Αντωνιάοης προς I. Δραγούμη. Κοζάνη
2.1.1920. ΓΑΚ, Κ.Υ.· ΑΠΓΠ. φάκ.. 542. Δερβίς Αχμέτ Καρατζιλάρ προς πρωθυπουργό Γού-
ναρη, Κοζάνη 10.8.1921, αρ. 654. όπου αναφορά στην καταδίκη του από στρατοδικείο
σε διετή εξορία στη Λέσβο· επίσης. Χρ. Βήττος. Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κα
τοχή (1915-1920). εκδ. Όλυμπος, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 209-228. 294 και 337.
Η εφημερίδα Αγών εκδίδεται στην Κοζάνη το 1917 και φέρει υπότιτλο «Εφημερίς
Φιλελευθέριον Ιδεών». Πληροφορίες για την έκδοση και την αρθρογραφία της εφη
μερίδας βλ. στο Δελιαλής. Εφημερίδες, σ. 13-14. Για τη σοσιαλιστική και αριστερή ιδε
ολογία του Παπακωνσταντίνου βλ. Μάκης Καραγιάννης. «Η Κοζάνη του Μεσοπολέμου
μέσα από τον τοπικό Τύπο της εποχής», Δυτικομακεδονικά Γράμματα. 6 (1996) 133.
και Ηχώ της Μακεδονίας 22.12.1929. όπου επικήδειος για τον Παπακο^νσταντίνου.
Για τη διαμάχη με την Ηχώ βλ. Χρ. Μπέσας. Το χρονικό της Κοζάνης, σ. 108-109.
Στο συνασπισμό της Ηνοψένης Αντιπολίτευσης συμμετείχαν το κόμμα τιον Εθνικο-
φρόνιον. που μετονομάστηκε σε Λαϊκό, το Μεταρρυθμιστικό κόμμα, οι ομάδες Θεο-
τόκη. Μαυρομιχάλη και Ράλλη. η μακεδονική ομάδα του Μπούσιου. διάφοροι ανε
ξάρτητοι πολιτευτές και απογοητευμένοι Φιλελεύθεροι.
Η Νίκη εκδίδεται στην Κοζάνη το 1920 και φέρει υπότιτλο «Όργανον Λαϊκού Πολι
τικού Συλλόγου Κοζάνης». Διευθυντής ήταν ο έμπορος στη Θεσσαλονίκη Λάζαρος Πα-
παδέλης. Την επόμενη χρονιά το δημοσιογραφικό όργανο των αντιβενιζελικών της Κο
ζάνης θα είναι η εφημερίδα Σημαία του Στέφ. Παπαγεοοργίου. Για τις δύο αυτές εφη
μερίδες βλ. Δελιαλής. Εφημερίδες, σ. 14.
σπάσε ένας πόλεμος αλληλοκατηγοριών ανάμεσα στην Ηχώ της Μακεδονίας

και την αντιβενιζελική Νίκη.
0 συνδυασμός των Φιλελευθέρων στις εκλογές του 192047 περιλάμβανε
για πρώτη φορά μουσουλμάνους υποψηφίους, ανάμεσά τους και ο Αλή Ριζά
Χαμζά Χουρσίτ. ενώ από τους χριστιανούς ξεχώριζαν οι υποψηφιότητες του
πρώην βουλευτή των Ανεξαρτήτων Κωτούλα. των υποψηφίων με τους βενιζε-
λικούς στις εκλογές της 31^ Μάί'ου 1915 Ν. Ζαμκινού, Π. Ζωγράφου, και
I. Κοντοδίνα. του ιατρού από την Κοζάνη Κ. Τσιμηνάκη κ.ά. 0 συνδυασμός της
Ηνωμένης Αντιπολίτευσης48 αποτελούνταν από τρεις μουσουλμάνους υποψη
φίους. από τους πρώην αντιβενιζελικούς βουλευτές Μπούσιο, Τσιτσελίκη. Ζάχο,
Αντωνιάδη κ.ά. Εκτός από τους υποψηφίους του βενιζελικού και αντιβενιζε-
λικού συνδυασμού, κατήλθαν στις εκλογές και 16 ανεξάρτητοι υποψήφιοι, ανά
μεσά τους και ο Στέφ. Παπακωνσταντίνου. Τα αποτελέσματα των εκλογών
ανέδειξαν νικητή την Ηνωμένη Αντιπολίτευση- στον ν. Κοζάνης εκλέχθηκαν βου
λευτές και οι 11 αντιβενιζελικοί υποψήφιοι. Σε σχέση με τις εκλογές της 31^
Μάί'ου 1915 αυτή τη φορά η διαφορά των δύο κομμάτων ήταν μεγαλύτερη.
Σύμφωνα με τα εκλογικά αποτελέσματα που εντοπίστηκαν στο αρχείο Βενι-
ζέλου. ο μέσος όρος των θετικών ψήφων της Ηνωμένης Αντιπολίτευσης στον
ν. Κοζάνης ήταν 15.103, ενώ των Φιλελευθέρων 8.132.49
0 3 20
Συνοψίζοντας, θα γίνει μία προσπάθεια να ερμηνευτεί η αντιβενιζελική εκλο

γική συμπεριφορά των ψηφοφόρων της Κοζάνης καθώς και ολόκληρης της Μα
κεδονίας. Οι κάτοικοι της Κοζάνης και της υπόλοιπης Μακεδονίας ήρθαν για
πρώτη φορά σε επαφή με την ελληνική διοίκηση και τους εκπροσώπους της επί
κυβερνήσεως Βενιζέλου. Η νοοτροπία και η συμπεριφορά των υπαλλήλων που
ήρθαν από την «Παλαιά Ελλάδα» έρχονταν πολλές φορές σε αντίθεση με κοι
νωνικές συνθήκες και νοοτροπίες των κατοίκων των Νέων Χωρών, ανεξαρτήτως
εθνικότητας και θρησκείας, γεγονός που λειτούργησε αρνητικά για τους Φι
λελευθέρους. Η εφημερίδα του Παπακωνσταντίνου Αγών θεωρούσε αιτία της
παταγώδους αποτυχίας των βενιζελικών στη Μακεδονία στις εκλογές της 31^
Μάί'ου 1915 την αψυχολόγητη διοίκηση που εφάρμοσαν οι υπάλληλοι από την
Αναλυτικά οι υποψήφιοι του συνδυασμού των Φιλελευθέρων στις εκλογές του 1920
στον πίν. VII του παραρτήματος.
Αναλυτικά οι υποψήφιοι του συνδυασμού της Ηνωμένης Αντιπολίτευσης στις εκλογές
του 1920 στον πίν. VIII του παραρτήματος.
ΙΑΜΜ. ΑΕΒ. φάκ. 102 (υπουργείο Εσωτερικών).
Παλαιά Ελλάδα. Ανάλογες ήταν οι απόψεις του νομάρχη Θεσσαλονίκης Πε

ρικλή Αργυρόπουλου και της εφημερίδας Νέα Αλήθεια, που χαρακτήριζαν τη
συμπεριφορά των παλαιοελλαδιτών υπαλλήλων αποικιοκρατική.50 Η τυχο
διωκτική και φιλοπόλεμη εξωτερική πολιτική του Βενιζέλου, που απειλούσε
την ηρεμία της καθημερινότητας των κατοίκων της Μακεδονίας, οι οποίοι μόλις
είχαν εξέλθει από μία μακροχρόνια περίοδο συγκρούσεων και βιαιοπραγιών,
σαφέστατα επηρέασε την εκλογική συμπεριφορά των μακεδόνων ψηφοφόρων.
Ο Κοζανίτης Πάικος Δελιαλής αναφέρει στις αναμνήσεις του ότι οι συντοπίτες
του στρατεύσιμης ηλικίας δεν ψήφισαν τους βενιζελικούς υπό τον φόβο ότι
θα στρατευθούν.51 Η άφιξη στη Μακεδονία των Γάλλων και των υπολοίπων
συμμάχων της Entente -τους οποίους στη συνείδηση του λαού έφερε ο Βενι-
ζέλος- σηματοδότησε την έναρξη μιας περιόδου τρομοκρατίας και διώξεων εις
βάρος όχι μόνο όσων θεωρούνταν ύποπτοι συνεργασίας με τους εχθρούς της
Entente, αλλά και όσων δεν είχαν τις αρεστές στους Γάλλους βενιζελικές πο
λιτικές πεποιθήσεις.52 Στις διώξεις εναντίον των αντιφρονούντων την περίοδο
1916-1920 ήρθε να προστεθεί και η διεφθαρμένη εσωτερική διοίκηση που
ασκήθηκε από τις βενιζελικές κυβερνήσεις, οι οποίες εξυπηρέτησαν σκανδα-
λωδώς τα οικονομικά και προσα)πικά συμφέροντα κομματαρχών και υποστη-
ρικτών της βενιζελικής παράταξης. Σε επιστολή ενός κυβερνητικού υπαλλήλου
προς το Πολιτικό Γραφείο Πρωθυπουργού επισημαινόταν η κακοδιοίκηση που
ασκούνταν από διοικητικούς υπαλλήλους στη Μακεδονία και υπογραμμιζόταν,
χαρακτηριστικά, ότι διεξάγεται άσεμνος κομματικός αγών πλείστων κομ-
ματαρχίσκων και δι' επαχθούς συναλλαγής, εις βάρος εννοείται των φιλε
λευθέρου ιδεώ ν*3 Ο Ηλιάκης, από την πλευρά του. χαρακτήριζε τους υπαλ
λήλους των υπηρεσιών της Δυτ. Μακεδονίας, που ήρθαν από την Αθήνα ή τη
Θεσσαλονίκη, αχρείους, οι οποίοι έπρεπε να μπουν όλοι στις φυλακές για διά
φορες κλοπές και αυθαιρεσίες.54 Παρά τους θριάμβους της εξωτερικής πολι
50 Εφημ. Αγών* 18.6.1917. και Νέα Αλήθεια, 28.3.1915. Επίσης. Π. Αργυρούπολος. Απο
μνημονεύματα. τ. 1, Αθήνα 1970. σ. 132.
51 Π. Τσουμής. Ο Πάικος, Κοζάνη 1878-1958, [Ινστ. Βιβλίου και Ανάγνωσης], Κοζάνη
1998. σ. 81.
52 Ο Πάικος Δελιαλής μίσησε τους Γάλλους και τον Βενιζέλο, όταν τον Μάρτιο του 1917,
πηγαίνοντας από την Κοζάνη στα Σερβία, συνελήφθη από τις γαλλικές στρατιωτικές
αρχές, φυλακίστηκε για ούο βδομάδες και ξυλοκοπήθηκε κατά τη διάρκεια των ανα
κρίσεων Τσουμής. ό.π., σ. 86-87 και σ. 88, όπου αναφορές για λαφυραγωγία σπι-
τιιόν από Σενεγαλέζους και για βιασμούς γυναικών.
53 ΓΑΚ, Κ.Υ., ΑΠΓΠ. φάκ. 256. όνομα δυσανάγνωστο προς Πολιτικό Γραφείο Πρωθυ
πουργού. Αθήνα 6/19.12.1917. Βλ. επίσης, Γούναρης. ό.π., σ. 321.
54 ΙΑΥΕ, Αρχείο Κυβέρνησης Θεσσαλονίκης, 1917, φάκ. Α/2ΚΙ). Ηλιάκης προς Βενιζέλο.
Κοζάνη 15.8.1917.
τικής του Βενιζέλου, η αυθαιρεσία, η κακοδιοίκηση, οι απηνείς διώξεις των

αντιφρονούντων και η κόπωση από τη συνεχή πολεμική προσπάθεια, δημι
ούργησαν ένα εξαιρετικά αρνητικό κλίμα για τους Φιλελευθέρους και οδή
γησαν τελικά στην ήττα στις εκλογές του 1920. Επιπλέον, μπορεί ο Βενιζέλος
να ήταν μια προσωπικότητα που ασκούσε τεράστια επιρροή και γοητεία στην
Ελλάδα, αλλά το ίδιο συνέβαινε και με τον βασιλιά Κωνσταντίνο, που για τους
Μακεδόνες ήταν ο απελευθερωτής από τον τουρκικό ζυγό.
Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του εκλογικού αποτελέσματος στην Κο
ζάνη και στην υπόλοιπη Μακεδονία διαδραμάτισε το μουσουλμανικό εκλο
γικό σώμα, που και στις τρεις εκλογικές αναμετρήσεις της περιόδου ψήφισε
τους αντιβενιζελικούς συνδυασμούς.55 Οι μουσουλμάνοι των Νέων Χωρών
είχαν επιπλέον λόγους να μην επιθυμούν τη σύγκρουση με την Οθωμανική
Αυτοκρατορία, με την οποία ήταν συνδεδεμένοι με εθνικούς, θρησκευτικούς
και συναισθηματικούς δεσμούς, οι οποίοι για κάποιους ήταν ισχυρότεροι από
τους δεσμούς που τους συνέδεαν με το ελληνικό κράτος. Φαίνεται ότι η αντι-
βενιζελική αυτή εκλογική συμπεριφορά των μουσουλμάνων υπαγορευόταν
από Νεότουρκους και Κεμαλικούς. που επιθυμούσαν την ανατροπή της κυ
βέρνησης Βενιζέλου, είτε για να κερδίσουν οι Γερμανοί και οι σύμμαχοί τους
στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο, είτε για να ανατραπεί η Συνθήκη των Σεβρών.
Στην αρνητική στάση του μουσουλμανικού στοιχείου απέναντι στους Φιλε
λευθέρους σε μεγάλο βαθμό συνέβαλε η πολιτική των βενιζελικο^ν κυβερνή
σεων στο ζήτημα των μεγάλων ιδιοκτησιών της Μακεδονίας, αφού οι εχθρικοί
για τη μουσουλμανική γαιοκτησία βενιζελικοί νόμοι απέτρεψαν την ένταξη
στο κόμμα των Φιλελευθέρων των μουσουλμάνων κομματαρχών, που στην
πλειονότητά τους ήταν τσιφλικάδες.
Η Μικρασιατική Καταστροφή και η Ανταλλαγή των Πληθυσμών, που άλ
λαξε την εθνολογική σύνθεση της χώρας και του ν. Κοζάνης με την απομά
κρυνση των μουσουλμάνων και την εγκατάσταση χριστιανών προσφύγων από
τη Μ. Ασία και τον Πόντο, μετέβαλε, παράλληλα, μετά το 1923 και τις πολι
τικές ισορροπίες στην περιοχή.
Για τους λόγους της αντιβενιζελικής εκλογικής συμπεριφοράς των μουσουλμάνων βλ.
Γιάν. Γκλαβίνας, Οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί στην Ελκλάδα (1912-1923): Αντιλή
ψεις και πρακτικές της ελληνικής διοίκησης-Σχέσεις με χριστιανούς γηγενείς και
πρόσφυγες, οιοακτ. όιατρ., ΑΠΘ. Θεσσαλονίκη 2009, σ. 256-261.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Πίν. I. Στατιστική Πέτρου Λεκκού, στοιχεία για τον ν. Κοζάνης.
Υποδιοίκηση Υποδιοίκηση Υποδιοίκηση Υποδιοίκηση

Γρεβενών Ανασέλιτσας Κοζάνης Καϊλαρίων
Έλληνες 30.000 30.103 32.872 3.798*
Βλαχόφωνοι 11.500 0 0 0
(Ελληνόφρονες)
Βλαχόφωνοι 400 0 0 885
(Ρουμανίζοντες)
Μουσουλμάνοι 4.680 7.408 0 0
(Ελληνόφοονοι Βαλαάδες)
Μουσουλμάνοι 0 0 22.510 30.169
(Τουρκόφωνοι)
Σλαβόφωνοι 0 1.794 0 4.578
(τέως Πατριαρχικοί)
Σλαβόφωνοι 0 0 0 3.008
(τέως Σχισματικοί)
Πίν. II. Υποψήφιοι συνδυασμού Φιλελευθέρων Κοζάνης στις εκλογές

της 31^ Μαΐου 1915.
Κωνσταντίνος Δρίζης Πρώην βουλευτής οθωμανικού Κοινοβουλίου,

μεγαλέμπορος, ευεργέτης
Γεώργιος Μάνος Δήμαρχος Κοζάνης
Χαρίσιος Βαμβακάς Πρώην βουλευτής οθωμανικού Κοινοβουλίου,
δικηγόρος
Στέφανος Παπακωνσταντίνου Δικηγόρος από Κοζάνη
Ιωάννης Κοντοδίνας Ιατρός από Σέρβια και μετέπειτα δήμαρχος
Πέτρος Ζωγράφος Ιατρός από Γρεβενά και μετέπειτα έπαρχος
Νικόλαος Ζαμκινός Δικηγόρος από Γρεβενά
Δημήτριος Κοντούρης Δικολάβος από Περιβόλι Γρεβενών
Γεώργιος Πανταζόπουλος Ιατρός από Τσοτύλι και μετέπειτα δήμαρχος
Κωνσταντίνος Δεμερτζής Πρώην υπουργός Ναυτικών στην κυβέρνηση
Βενιζέλου με καταγωγή από Σιάτιστα
Χαρίσιος Λάμπρου Ιατρός από Βελβενδό και μετέπειτα δήμαρχος
Συμπεριλαμβάνονται και οι ελληνόφρονες βλαχόφωνοι.

Πίν. III. Υποψήφιοι συνδυασμού Ανεξαρτήτων Κοζάνης

στις εκλογές της 3Γ': Μάίου 1915.
Ιωάννης Αντωνιάδης Δικηγόρος από Κοζάνη

Στέργιος Δεληβάνης Κτηματίας, ενοικιαστής του Ρήμνιου
Αριστείδης Ζάχος Νομικός από τη Σιάτιστα
Σπύρος Ευθυμιάδης Δικηγόρος από Γρεβενά
Νικόλαος Γκιουλέκας Ιατρός από Σιάτιστα, καταγωγή από Φούρκα
Ηπείρου
Θεόδωρος Κωτούλας Δικηγόρος από τη Βλάστη
Γεώργιος Μπούσιος Πρώην βουλευτής οθωμανικού Κοινοβουλίου,
κτηματίας από Γρεβενά
Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης Δικηγόρος από Κοζάνη
Γεώργιος Στοϊκός Γεωπόνος από Κοζάνη
Δημήτριος Οικονόμου Ιατρός από Σαμαρίνα
Γεώργιος Παπαπαράσχος Δικηγόρος, δήμαρχος Σερβίων
Πίν. IV. Υποψήφιοι συνδυασμού Εθνικοφρόνων Κοζάνης

στις εκλογές της 31^ Μάίου 1915.
Ζουλφικιάρ Μπέη Ακήφ Κονιάρος τσιφλικάς, ανεψιός του Δερβίς Μπέη

Καρατζιλάρ
Κόντσα Χουσεΐν Νεντίμ Αλβανός δικηγόρος από Γρεβενά
Αουτφή Ομέρ Χότζας από Ελασσόνα
Κωνσταντίνος Οικονομίδης
Αντώνιος Εξαρχόπουλος ή
Τσιαντίκος
Πέτρος Κωνσταντινίδης Από επαρχία Καίλαρίων
Αναστάσιος Μπέσιος Από Σαμαρίνα
Παναγιώτης Μπούγας Μοίραρχος από Ανασέλιτσα
Γεώργιος Παπανικολάου Δικηγόρος από Δεσκάτη
Γεώργιος Σακελαρίδης
Δερβίς Μπέη Νετζμής
Πίν. V. Υποψήφιοι συνδυασμού Αντιβενιζελικών Κοζάνης

στις εκλογές της 6'^ Δεκ. 1915.
Ιωάννης Αντωνιάδης Δικηγόρος από Κοζάνη, πρώην βουλευτής Ανεξαρτήτων

Κωνσταντίνος Οικονομίδης
Πρώην βουλευτής Εθνικοφρόνων
Αριστείδης Ζάχος Νομικός από τη Σιάτιστα, πρώην βουλευτής Ανεξαρτήτων
Σπύρος Ευθυμιάδης Δικηγόρος από Γρεβενά. πρώην βουλευτής Ανεξαρτήτων
Νικόλαος Γκιουλέκας Ιατρός από Σιάτιστα, καταγωγή από Φούρκα Ηπείρου,
πρώην βουλευτής Ανεξαρτήτων
Στέργιος Παπαργυρούδης Έμπορος από Κοζάνη
Γεώργιος Μπούσιος Πρώην βουλευτής οθωμανικού Κοινοβουλίου
και Ανεξαρτήτων, κτηματίας από Γρεβενά
Κων. Παπακωνσταντίνου Τραπεζίτης-μεσίτης από Κοζάνη
Ομέρ Αουτφή Εφέντης Χότζας από Ελασσόνα
Ζουλφικιάρ Μπέη Ακήφ Κονιάρος τσιφλικάς, ανεψιός του Δερβίς Μπέη Καρατζιλάρ
Αλή Δεμίρ Μπέη Από Βέροια
Πίν. VI. Υποψήφιοι Εθνικού Συνδυασμού Κοζάνης

στις εκλογές της 6^ Δεκ. 1915.
Κων/νος Δεμερτζής Πρώην υπουργός Ναυτικών στην κυβέρνηση

Βενιζέλου με καταγωγή από Σιάτιστα
και υποψήφιος με τους βενιζελικούς στις εκλογές
της 31 ^ Μάίου
Νικόλαος Ζαμκινός Δικηγόρος από Γρεβενά και υποψήφιος με τους
βενιζελικούς στις εκλογές της 31^ Μάίου
Τάκης Καλαντζόπουλος Δικηγόρος στην Κοζάνη, πρώην ειρηνοδίκης
Σιατίστης, καταγωγή από Αρκαδία
Περικλής Λαδάς Έμπορος από Γρεβενά
Γεώργιος Μακεδών
Θεόδωρος Κωτούλας Δικηγόρος από τη Βλάστη, πρώην βουλευτής
Ανεξαρτήτων
Στέφανος Παπακωνσταντίνου Δικηγόρος από Κοζάνη και υποψήφιος με τους
βενιζελικούς στις εκλογές της 31^ Μάίου
Γεώργιος Παπανικολάου Δικηγόρος από Δεσκάτη και υποψήφιος με
τον συνδυασμό των Εθνικοφρόνων στις εκλογές
της 31Ή Μάίου
Γεώργιος Παπαπαράσχου Δικηγόρος, δήμαρχος Σερβίων και υποψήφιος με
τους Ανεξάρτητους στις εκλογές της 31^ Μάίου
Δημήτριος Οικονόμου Ιατρός από Σαμαρίνα, πρώην βουλευτής
Ανεξαρτήτων
Μιλτιάδης Τζώνης Δ/ντής εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, από Εράτυρα
Πίν. VII. Υποψήφιοι συνδυασμού Φιλελευθέρων Κοζάνης

στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920.
Ιωάννης Κοντοδίνας Ιατρός από Σέρβια, μετέπειτα δήμαρχος και

υποψήφιος με τους βενιζελικούς στις εκλογές
της 31^ Μαΐου
Πέτρος Ζο^γράφος Ιατρός από Γρεβενά, μετέπειτα έπαρχος και
υποψήφιος με τους βενιζελικούς στις εκλογές
της 31^ Μαΐου
Χρήστος Χατζηαναστασίου Από επαρχία Ανασέλιτσας
Αθανάσιος Μακρής Από επαρχία Ανασέλιτσας
Κωνσταντίνος Τσιμηνάκης Ιατρός από Κοζάνη
Θεόδωρος Κοντούλας Δικηγόρος από τη Βλάστη, προ^ην βουλευτής
Ανεξαρτήτων και υποψήφιος με τον Εθνικό Συν
δυασμό στις εκλογές της 6^ Δεκ.
Νικόλαος Ζαμκινός Δικηγόρος από Γρεβενά, υποψήφιος με τους βε-
νιζελικούς στις εκλογές της 31^ Μαΐου και με
τον Εθνικό Συνδυασμό στις εκλογές της 6^ Δεκ.
Αλή Ριζά Χαμζά Χουρσίτ Μπέης Αλβανός τσιφλικάς από Ανασέλιτσα. εγγονός
του Χουρσίτ Πασά
Φουάτ Βελή
Ρουσδή Αφούζ
Τζεβάτ Μπέης
Πίν. VIII. Υποψήφιοι συνδυασμού Ηνωμένης Αντιπολίτευσης Κοζάνης.

στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920.
Ιωάννης Αντωνιάδης Δικηγόρος από Κοζάνη, πρώην βουλευτής

Ανεξαρτήτων και αντιβενιζελικών
Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης Δικηγόρος από Κοζάνη και υποψήφιος των
Ανεξαρτήτων στις εκλογές της 3Γ^ Μαΐου
Αριστείδης Ζάχος Νομικός από τη Σιάτιστα, πρώην βουλευτής
Ανεξαρτήτων και αντιβενιζελικών
Χριστόδουλος Γουλόπουλος
Γείόργιος Βαρβούτης Δικηγόρος από Κοζάνη
Αλέξανδρος Ιωαννίδης
Γεώργιος Μπούσιος Προ^ην βουλευτής οθωμανικού Κοινοβουλίου, Ανεξαρ
τήτων και αντιβενιζελικο'^ν, κτηματίας από Γρεβενά
Βασίλειος Βύζας Από το Εμπόριο
Ναδίρ Ραμαντάν Τσιφλικάς από Ανασέλιτσα
Αμπάς Σεΐτ
Μπεντρή Γιαγιά Μπέη
Εικ. 1.
Ο συνδυασμός του κόμματος
των Φιλελεύθερον στις εκλογές
του 1920 στον ν. Κοζάνης
(Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 16.10.1920).
0 ΚίΒΕΡΝΗΤΙΚΟΣ ΣίΙΑΤΑΣΙΟΣ
ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ
M A S N H 1 ΚΟΝΤΟΔΥΚΑΣ
ΡΙΖΑ ΧΑΜ ΖΑΒΕΗΣ
ΦΟΥΑΤ ΒΕΛΗ
ΠΕΤΡΟΣ ΖΩΓΡΑ Φ Ο Ι
ΡΟΥ1 ΑΗ ΑΦΟΥΖ
ΧΡ. XKTU ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ
ΑΗΑΝ, ΜΑΚΡΗΣ
KQN. ΤΣΙΜΗΝΑΚΗΣ
Α7Κ. ΖΑΜΚΐΝΟΣ
Εικ. 2.
Ο ανεξάρτητος και αντιβενιζελικός
Γεώργιος Μπούσιος. βουλευτής Κοζάνης-
Γρεβενών στο οθωμανικό Κοινοβούλιο.
Εικ. 3.
Ο βενιζελικός Ιωάννης Ηλιάκης.
Γενικός διοικητής Δυτ. Μακεδονίας.
Θανάσης Καλλιανιώτης
ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΟΖΑΝΗΣ
Ελευθερία και δεινά του πληθυσμού
Πρώτη φορά στη ζωή τους οι χωρικοί και οι αστοί της περιοχής Κοζάνης
άκουγαν τακτικούς στρατιώτες να ομιλούν ελληνικά το βροχερό φθινόπωρο του
1912. εμπειρία που δεν είχε αξιωθεί μία ατελείωτη σειρά προγόνων τους στους
αιώνες της κυριαρχίας των Οθωμανών. Τα συναισθήματά τους, ωστόσο, ήταν
μοιρασμένα: ευφορία για τους χριστιανούς ομιλητές της ελληνικής, σλαβικής,
βλάχικης, ή αθιγγανικής. θλίψη για όσους μουσουλμάνους είχαν μητρική
γλώσσα την ελληνική (Βαλαάδες). Επικρατούσε όμως συστολή και ολική
αγωνία, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο, όπου ένοπλοι στρατιώτες, όταν διέφευγαν της
κηδεμονίας των προϊσταμένων τους, έπρατταν φορές όσα είχαν προσέλθει να
πατάξουν. Στο έρημο λ.χ. κατοίκων ελληνικό οικισμό Λαζαράδες των Καμ-
βουνίων ορέων πεινασμένοι έλληνες στρατιώτες είχαν εμπλακεί σε κινηματο
γραφικές σκηνές τρυπώντας με τα ξίφη των χοίρους που έτρεχαν με «εντόσθια
χυνόμενα».1
Λιγοστά είναι τα διαθέσιμα στοιχεία για τον τρόπο που αντιμετωπί
στηκαν οι αλλόθρησκοι, πρώην κατακτητές. από γείτονες και ομοχώριους των.
Φαίνεται όμως πως ένα κύμα βίας σάρωσε οικισμούς Βαλαάδων, οι οποίοι
είχαν εμπλακεί σε πολεμικές επιχειρήσεις.2 όπως π.χ. οι χωρικοί της Γιάγκοβας
Σιάτιστας, επίκουροι ενόπλων Τούρκων.3 Την ίδια περίοδο εκτελέστηκαν στο
τζαμί του Βελβενδού μουσουλμάνοι ικέτες.4 για αιτίες που επακριβώς δεν
έγιναν γνωστές. Αντίθετα με την ύπαιθρο, στις αστικές περιοχές η κατάσταση
ήταν ελεγχόμενη, γ ι’ αυτό στην πόλη των Σερβίων δεν επιχειρήθηκαν αντίποινα
Σοφ. Φαρμακίδης, Η υποχώρησις του Σόροβιτς, εκδ. Φέξης, Αθήνα 1914. σ. 24-25.
Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 1.7.1915, σ. 3, και Θεόδ. Τσιαμπαρλής. «Οδυρμοί και
κλάματα για τη φυγή των Βαλαάδίον του Βοΐου», Βοϊακή Ζωή 161 (Σεπτ.-Οκτ. 1999)
27-28. Επίσης, Γ. Αργυριάδης, «Γ . X. Μόδης». Αριστοτέλης 85-86 (1971) 11-136: 32.
Χρ. Καπνουκάγιας, «Α ι παιδικαί μου αναμνήσεις». Μακεδονικόν Ημερολόγιον 1954,
σ. 298 κ.ε.: 299.
Αντ. Ζανδές. Μελετήματα για το Βελβεντό, ΜΟΒ, Dot Print. Κοζάνη 2010. σ. 57.
468 ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ
από τον ελληνικό στρατό, παρά τη μαζική εκτέλεση 70 χριστιανών αμάχων από
τους υποχωρούντες Τούρκους.5*
Στη δεκαετία του 1910 επιστρατεύονταν από το ελληνικό κράτος προς
αρωγήν πολεμικών επιχειρήσεων βοϊδάμαξες με τους οδηγούς των.0 όπως και
μεταφορικά ζώα. με προτίμηση τα άλογα/ χωρίς διάκριση φυλής και θρησκεύ
ματος. Εννοείται πως οι χωρικοί δυστροπούσαν να παραδώσουν στον στρατό
υγιή και ρωμαλέα ζώα, απαραίτητα για την επιβίωσή τους, μεταχειριζόμενοι ποι
κίλα τεχνάσματα:8 τα άφηναν νηστικά και διψασμένα επί μέρες, για να φαίνο
νται ευπαθή και ασθενή, ή ζητούσαν εκδουλεύσεις από τις κοινοτικές αρχές.9
Εκτός τούτων, το κράτος προχωρούσε σε επιτάξεις περιουσιακών στοιχείων κα
τοίκων ή και απαιτούσε από αυτούς υπηρεσίες.10 όπως η συμμετοχή στην οδο
ποιία11 ή άλλου είδους «προσωπική εργασία». Οι χωρικοί μετέφεραν το 1930
υποχρεωτικά υλικά με τα ζώα τους.12 ενώ επί Κατοχής εργάστηκαν αναγκαστικά
στη Γερμανία και τη Βουλγαρία 17 Κοζανίτες άνδρες και μία γυναίκα - ανά-
μεσά τους και χρυσοχόος κάτοικος Αιανής.13 Η εκτίμηση πως 200 άτομα από
την περιοχή εργάστηκαν στη Γερμανία και 3.500 εντός της Ελλάδας14 δεν έχει
διασταυρωθεί. Η υποχρεωτική εργασία των κατοίκων έλαβε χώραν και επί Εα-
μοκρατίας, περίοδο κατά την οποία «οι δυστροπούντες» απειλούνταν με « τ ι
μωρία».15 λέξη που εξέφεραν και οι Γερμανοί μερικούς μήνες νωρίτερα.
Σχεδόν αμέσως μετά τον Α' Βαλκανικό πόλεμο ξέσπασε ο Β' Βαλκανικός
5 Εφημ. Εμπρός, φ. 12.10.1912. σ. 1-2.

0 Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (στο εξής ΔΒΚ). Κ103/ΦΑ, Έγγραφο ταξινόμησης
ανθυπασπιστή πεζικού Δ. Βασιλείου, Απρίλιος 1914· επίσης, στο ίδιο, αίτησις Παν.
Κερανίκου από Εμπόριο προς Κυβερνητικό Επίτροπο. Κοζάνη 29.01.1917.
ΔΒΚ, Κ2/Φ3/Α. I. Στεργίου προς Κυβερνητικό Επίτροπο Κοζάνης-Φλιορίνης, Κοζάνη
7.8.1917.
8 Αριστείδης Ομηρίδης-Σκυλίτσης. Η Ελλάς καί ο πόλεμος εις τα Βαλκάνια. τ. 1. Δι
εύθυνση Ιστορίας Στρατού. Αθήναι 1958. σ. 60 [ανατύπ. 1987].
9 Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας. φ. 1.01.1915, σ. 1.
10 Παύλος-Πάικος Τσουμής. Ο Πάικος, Κοζάνη 1878-1958. [Ινστ. Βιβλίου και Ανά-
γνωσης], Κοζάνη 1998, σ. 62· Ομηρίδης, Η Ελλάς, σ. 6. 59.
11 ΔΒΚ. Φ1916/Ζ/γ. Αίτησις Χαφιζέ. συζύγου Ρετζέπ Σουλεϊμάν από Τσαλτζιλάρ. Κοζάνη
22.8.1917* επίσης, στο ίδιο. Αίτησις κατοίκων Αναρράχης προς Κυβερνητικό Επίτροπο.
Κοζάνη 4.2.1917.
12 Εφημ. Βόρειος Ελλάς, φ. 6.4.1930, σ. 4.
13 ΔΒΚ, Φ72/268. Κατάστασις εργατών Δήμου Κοζάνης, Κοζάνη 29.9.1945. και Ιδιωτική
Συλλογή Θανάση Καλλιανιώτη (στο εξής ΙΣΘΚ). Γρηγ. Καλλιανιώτης, λογιστής, αδη
μοσίευτη συνέντευξη στην Αιανή 30.7.1998.
14 ΔΒΚ, Φ72/214, Δήμαρχος προς ΓΔΔΜ. Κοζάνη 8.11.1945, και ΔΒΚ, Φ70/Γ/71, 214.
15 Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο Κοζάνης (στο εξής ΕΚΚ). Ανακοίνωση Δήμου Κοζάνης,
αρ. πρ. 2389/325. 2.1.1945.
ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ. ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ 469
κατά της Βουλγαρίας, γεγονός που εξέθετε στα μάτια φιλύποπτων κρατικών
υπαλλήλων διάφορους καιροσκόπους, χρήστες της σλαβομακεδονικής. όπως ονο
μάστηκε αργότερα μία από τις διαλέκτους που ομιλούσαν κάτοικοι της περιοχής.
Ωστόσο, το πλήθος διέπλευσε με άνεση και τα δύσκολα αυτά χρόνια, αφού, θε-
ωρηθέν ανεκπαίδευτο, δεν έλαβε όπλα.10 Στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι
σλαβόφωνοι δεν επιθύμησαν να εμπλακούν στη σοβούσα διαμάχη και υποστή
ριζαν την ελληνική πολιτεία με εράνους υπέρ της φανέλας του στρατιώτου.*17
Πόσοι αλλόφωνοι ή αλλόθρησκοι18 λόγω των τεταμένων γεγονότων της δε
καετίας είχαν φονευθεί, κρυφτεί ή μεταναστεύσει στην Τουρκία και τη Βουλ
γαρία ελάχιστοι γνώριζαν. Λίγοι δε έδιναν σημασία σε έλληνες πρόσφυγες, που
εξ αιτίας της τουρκικής πίεσης19 άρχισαν να προσέρχονται από τη Θράκη και
τη Μ. Ασία, στις κωμοπόλεις συνήθως της περιοχής Κοζάνης,20 ή σε χωριά,
όπως το πεδινό Σπάρτο, όπου εγκαταστάθηκε μία ελληνική οικογένεια από την
Ανατολική Ρωμυλία.21
Αργές αλλαγές
«Πατήρ πάντων» η επιβίωση. Αν η αρχή άλλαξε ξαφνικά, οι αλλαγές αρ

γούσαν: μεγάλα αγροκτήματα ή οικισμοί, όπως οι προαναφερθέντες Λαζα-
ράδες,22 ανήκαν σε τούρκους, αλβανούς ή έλληνες ιδιοκτήτες. Από τους υφι
στάμενους φόρους μόνον ο αντίστοιχος των αμαξών (γκαλντιρίμ παρασι) κα-
ταργήθηκε.23 ενώ οι υπόλοιποι παρέμειναν ως είχαν μαζί με τους νόμους.24
Όταν το 1914 επεβλήθη νέος φόρος οινοπνεύματος, τριπλασιάζοντας τους ήδη
υπάρχοντες οθωμανικούς, κεραυνός κτύπησε τους αμπελοκαλλιεργητές. Δεν
είχε εν πολλοίς άδικο κοζανίτης λόγιος στηλιτεύοντας το ελληνικό κράτος για
την επιπολάζουσα φορολογία: δεν κουρεύει το πρόβατον διά να πάρη και τον
επόμενον έτος το εισόδημα, αλλά το γδαίρνει.2:)
1() Ομηρίδης. Η Ελλάς. σ. 9.

17 Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 11.11.1915, σ. 2.
18 Στο ίδιο. φ. 2.11.1914, σ. 4.
15) Ομηρίδης, Η Ελλάς, σ. 23.
20 Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 3.09.1914. σ. 4.
21 Εφημ. Εθνικός Αγιόν, φ. 6.1.45, σ. 3, όπου το άρθρο «Σπάρτο» του Κ. Καρακιόστα.
22 Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 1.10.1914. σ. 4, και Προηοπορία. φ. 19.8.1933. σ. 4.
23 ΔΒΚ, Φ158, Έκθεσις Δήμου Κοζάνης, συνεδρία 64/30.10.1915.
Κ. Σιαμπανόπουλος, Αιανη. Ιστορία-Τοπογραφία-Αρχαιολογία. Θεσσαλονίκη 1974,
σ. 360, και εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 3.09.1914, σ. 1.
25 Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 3.9.1914, σ. 1, και φ. 31.9.1914, σ. 2.
Το ίδιο έτος ο φόρος πώλησης καυσόξυλων έπληξε τους κομιστές των χω
ρικούς. παρά τους μεταπωλητές παντοπώλες, αφού τον φόρο απέδιδαν οι
πρώτοι.26 Η οικονομική στενότητα οδήγησε σε καταπατήσεις καλλιεργειών,
ακόμη και σε κλοπές καύσιμης ύλης από φανοστάτες της Κοζάνης.2' Και φυ
σικά σε αυξήσεις τιμών, έλλειψη αγαθών και «μαύρη αγορά», γεγονότα γνω
στότερα κατά τη διάρκεια της Κατοχής.28 Ένας μεσήλικας εργάτης απαγχο-
νίστηκε το 1915 στα Γρεβενά λόγω ακρότατης ένδειας.29 αλλά ήταν ίσως ο μο
ναδικός. αφού οι χωρικοί είχαν από αιώνες συνηθίσει τη λιτή ζωή. όπως φα
νερώνει παλαιό άσμα του χωριού Κρανίδια: εσύ τρώγεις αφρόν ψωμί, κι εγώ
τρώγω χουρτάρι. εσύ πίνεις γλυκό κρασί, κι εγώ νερό ’π ’ τη μπάρα.30 Η
πόλη της Κοζάνης δεν είχε ακόμη αστικοποιηθεί, για να πληγεί, και οι ολίγοι
δημόσιοι υπάλληλοί της διαβιούσαν με καθημερινή αρτοδοσία 150 δραμιών.31
Εθνικός Διχασμός
Με την έναρξη του Α' Παγκοσμίου πολέμου δημιουργήθηκαν στην περιοχή δύο
νοητά στρατόπεδα, ανάλογα με τα συμφέροντα, τις γνώσεις ή την τοποθέτηση
των αντιπάλων. Για μερίδα των Κοζανιτών που συνδέονταν εμπορικά με την
Κεντρ. Ευρώπη οι Γερμανοί δεν θεωρούνταν αρχικά ως εχθροί. Αλλά, όταν εμ
φανίστηκε στο πλευρό των τελευταίων η Βουλγαρία, τουλάχιστον για λόγους
μνήμης, οι επιστρατευμένοι κάτοικοι της πόλης32 τάχθηκαν απέναντι αμφοτέρων.
Οι πολιτικές διαμάχες άρχισαν στα μέσα της δεκαετίας του 1910 να τα
λαιπωρούν την περιοχή, με την «κοριβαντιώσα μάζα» των Φιλελευθέρων να
αντιτίθεται στους Βασιλικούς, χτυπώντας τενεκέδες, πετώντας πέτρες ή θραύ-
οντας υαλοπίνακες οικιών.33 Για να εξαφανισθούν ή ατονήσουν προσωπικές
τοπικές τριβές προσήλθε τότε ως αρχηγός των Φιλελευθέρων ένας κρητικός δι
κηγόρος. Διορισθείς ολίγον αργότερα κυβερνητικός αντιπρόσωπος Δυτ. Μα
κεδονίας. προσεταιρίστηκε την εμπορική, δημοσιογραφική και πνευματική ελίτ
της Κοζάνης, χαλώντας την σε δείπνα. Καλή η Επανάστασις, μα κι καλό το
26 Στο ίδιο, φ. 5.10.1914. σ. 2.

2ί Στο ίδιο. φ. 1.10.1914, σ. 2.
28 Αθ. Παναγιώτου, Λίγα απ' όλα. Κοζάνη 2006, σ. 189.
30 ΙΣΘΚ. Λουκάς Βουρβούρης. τετράδιο Α'. [φιοτοτυπίες ανέκδοτου χειρόγραφου],
Κρανίδια 1996. σ. 35.
31 Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 27.09.1917. σ. 1-2. και φ. 10.12.1917. σ. 2.
32 Στο ίδιο, φ. 1.1.1915. σ. 1.
33 Στο ίδιο, φ. 9.3.1916. σ. 1.
γλέντι. σατίριζε με αντιπολιτευτική διάθεση τις συναντήσεις δημοσιογράφος

της πόλης.34 ο οποίος τον βασιλέα Κωνσταντίνο, πρότερο ίνδαλμά του, τον μυ
κτήριζε τώρα ως «εθνοκτόνο» και «κούτσουρο»!35
Όταν ήρθαν στην Κοζάνη γάλλοι αξιωματικοί και στρατιώτες από την
Αφρική και την Ινδοκίνα,36 μαζί με την ελληνική σημαία αναρτιόταν στις εορτές
και η γαλλική, ενώ μαθητές έψαλλαν και τον ύμνο της Γαλλίας.3' Στην πόλη
ιδρύθηκε γαλλικό προξενείο, με διευθυντή τον Jules de Berne Lagarde. και
επίσης γαλλική αστυνομία.38 Αν η τελευταία συνέδραμε την αντίστοιχη ελλη
νική εναντίον παραγωγών που έκρυβαν τα προϊόντα τους από τη συσταθείσα
υπηρεσία επισιτισμού.39 δεν έχει εξακριβωθεί. Ακόμη όμως και με τις δύο
αστυνομίες, «αγενείς αισχροκερδείς» έμποροι υπερτιμούσαν το αλεύρι, τη ζά
χαρη. τον καφέ, το άλας, ενώ αρτοποιοί και εστιάτορες πωλούσαν ελαφρύτερα
ψωμιά.40 Πόσο συνεισέφεραν στο ζήτημα έφηβοι πρόσκοποι, επόπτες μετα
φοράς αγροτικών προϊόντων,41 δεν έχει ερευνηθεί. Πιθανώς αυτοί είχαν εντο
πίσει τον Αλή Ζουμπέρ Ομέρ από τα «Ιμπ ελή» (σημ. Ίμερα) με 80 οκάδες λα
θραίο καλαμπόκι4243* σε πλάτες υποζυγίου.
Όταν το οροπέδιο του Τσιαρτσιαμπά διχοτομήθηκε σε δύο ζώνες κατοχής.
Φιλελεύθεροι και Βασιλικοί, υιοθετήθηκαν από τους έλληνες επαναστάτες και
τους Γάλλους κατασταλτικά μέτρα: απαγορεύσεις συναθροίσεων, κυκλοφορίας
και επικρίσεως «των ενεργειών των αρχηγών», υποχρεωτική έκδοση διαβα
τηρίων και απειλές εκτόπισης. Από τον κατακλυσμό αυτόν θα [άγη σωσμένος
μόνον εκείνος που έχει υπομονήν και εγκαρτέρησιν}3 δήλωνε ο έλληνας αρ
χηγός της Επανάστασης. Αργότερα απολογούμενος κατέθεσε πως δρούσε για
λογαριασμό του κόμματος των Φιλελευθέρων, με αληθινήν δημοκρατικήν ιδε
ολογίαν και με αγάπην, συμπληρώνοντας πως κατά το πλείστον του χρόνου
της διοικήσεώς μου είχομεν παρόντας τους εξεταστάς.'1'1 τους γάλλους συμ
μάχους δηλαδή.
34 Στο ίδιο. φ. 1.2.1917, σ. 2.

35 Στο ίδιο. φ. 1.1.1917. σ. 1. 3.
36 Τσουμής. Ο Πάικος. ο. 80-82.
3/ Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 27.9.1917. σ. 2.
38 Στο ίδιο. φ. 1.2.1917. σ. 2.
39 Στο ίδιο. φ. 27.9.1917. σ. 2.
40 Στο ίδιο. φ. 29.10.1917. σ. 2.
41 Γ. Πατιώς. Χρονικό του προσκοπισμού της Κοζάνης, τ. 1: 1912-1939. [Ινστ. Βιβλίου
και Ανάγνουσης], Κοζάνη 2001. σ. 74.
Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας* φ. 29.11.1917, σ. 2.
43 Στο ίδιο. φ. 27.09.1917, σ. 1-2, και φ. 10.12.1917, σ. 2.
^ I. Ηλιακής, Η απολογία ενός Τυράννου, εκδ. Ζαχαριουδάκης, Αθήνα 1921, σ. 21, 23.
Η ληστεία
Τη γενική αναστάτωση συνόδευε η άρνηση στράτευσης και η κατακόρυφη αύ

ξηση της ληστείας στα ορεινά και στις πεδιάδες, με πρωταγωνιστές Χ ρ ι
στιανούς και Οθωμανούς.45 Δρώντας στο φως του ήλιου και χμορίς προσω
πίδες, οι ληστές γοήτευαν τη λαϊκή μάζα, που βυθισμένη στην πενία και τις
δεισιδαιμονίες δεν είχε τίποτα να χάσει, αφού κύριος στόχος των πρώτων
ήταν οι εύποροι.4647Μεγάλο μέρος της λείας μοιραζόταν χο^ρίς τυμπανοκρου
σίες, με ανταλλάγματα τροφή, ύπνο, πληροφορίες, απόκρυψη4, και διαφυγή.
Κατά μία αδιασταύρωτη πηγή, παράδειγμα παράξενης συμβίωσης αποτελεί
η δωροδοκία έλληνα αξιωματικού από τούρκο λήσταρχο την άνοιξη του 1922
στις όχθες του έλους Σαρί Γκιολ (σημ. Κίτρινη Λίμνη), για να διαφύγει μου
σουλμανική συμμορία από τον στρατιωτικό κλοιό.48 Παρόμοια μάλλον πράξη
καταγράφτηκε στον οικισμό Καρατζιλάρ (Δρέπανο), όπου στο σπίτι του το
πικού μπέη φονεύτηκαν έλληνες ληστές.4950*2Αν και είχαν περάσει δεκαετίες από
την επανάσταση του 1821, δεν είχαν φαίνεται λησμονηθεί τα παλαιά «κ α
πάκια»00 των ενόπλων αρνητών.
Μόνον επί δικτατορίας Μεταξά, εποχή που το κράτος αποφάσισε επίμονα
την απάλειψή τους, συνελήφθησαν οι τελευταίοι ληστές των ορέων. Ταλάνιζαν
για αιώνες την περιοχή, εξυπηρετώντας ακόμη και πολιτικές αντιθέσεις. Κοι
νοτικός π.χ. σύμβουλος χωριού των Γρεβενών είχε εξοριστεί ως ληστοτρόφος,
αλλά χωριανοί του θεωρούσαν την κατηγορία πλασματική και αποτέλεσμα
διαφοράς συμφερόντων.01 Στον ίδιο καμβά, εκτοπισθέντες στον μεσοπόλεμο
ως ληστοτρόφοι από την Λιανή ανήκαν σε οικογένειες που είχαν προσωπικές
ή επαγγελματικές αντιζηλίες με ηγετικές αντίστοιχες του χωριού,02 διάσταση

46 Κ. Τσιτσελίκης, Αγάπη στον Αλιάκμονα, εκδ. Παρέμβαση, Κοζάνη 1995, σ. 28.
47 I. Κολιόπουλος. Περί λύχνων αφάς: η ληστεία στην Ελλάδα (19ος αι.). εκδ.
Παρατηρητής. Θεσσαλονίκη 1996. σ. 333.
48 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Φ. Δραγουμη, Φ6/2/88, Ν. Πύρζας Προμήθειαι-
Ασφάλειαι-Αντιπροσ(οπείαι. 29.5.1922.
49 Εφημ. Σημαία, φ. 25.9.22, σ. 2-4.
50 Β. Γούναρης, « 0 Μακεδονικός Αγίόνας και η προετοιμασία της απελευθέρωσης (1903-
1912)». στο: Η νεότερη καί σύγχρονη Μακεδονία: Ιστορία-Οικονομία-Κοινωνία-Πο-
λιτισμός: Η Μακεδονία κατά την Τουρκοκρατία, τ. 1. επιμ. I. Κολιόπουλος -
I. Χασιώτης, εκδ. Παπαζήσης-Παρατηρητής, Αθήνα. 1992, σ. 509-527: 526.
:)1 Γενικά Αρχεία του Κράτους/Παράρτημα Κοζάνης, Φ988, Γραφείον Α', φάκελος
Δημόσιας Ασφάλειας. 1932. Απ. Πηγατσαότης προς ΕΔΑ Κοζάνης, 9.1.1931. Επίσης,
Φ988, Κοινότης Δεσπότου αρ. πρ. 306/14.12.31.
52 Αρχείο Δικαστηρίου Κοζάνης. Ποινικαί αποφάσεις Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Κο
ζάνης. αρ. 745/8.12.41.
καθόλου άγνωστη και στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής. Φυσικά, στο κύ
κλωμα της ληστείας είχαν παρεισφρήσει και πράκτορες της Χωροφυλακής,
όπως δύο άνδρες από τα χωριά Μιλοτίνι (Μηλέα) και Καισαρειά. που αυ-
τοονομάζονταν «κα π ετα να ίοι»,03 γ ι' αυτό και η ένταξη στο ληστρικό πάν-
θεον είχε ως απαραίτητο όρο το έγκλημα.04 Αυτό όμως δεν εμπόδιζε τις
διωκτικές αρχές να αμνηστεύουν όσους ληστές κατέδιδαν, παρέδιδαν ή φό
νευαν τους συντρόφους των, όπως είχε πράξει ελάσσων ληστής από το Λι-
βαδερό,00 ή αρκετά αργότερα μετανοημένοι αντάρτες του ΔΣΕ εναντίον συ
ντρόφων τους.
Δεν υπήρχε κανένας ανάμεσα στον μεσοπολεμικό εσμό των ληστών να κα
λύψει με κοινωνικής ή πολιτικής φύσεως μανδύα τις ενέργειές του· η ατυχία
γ ι’ αυτούς ήταν πως αποσύρθηκαν από το πεδίο, χωρίς να εξιλεωθούν πολε
μώντας για υποθέσεις κομμάτων ή του ελληνικού έθνους. Ωστόσο, αυτό που
πρέπει να αναγνωριστεί στους παλαιούς ληστές είναι η αδιαμφισβήτητη επ ί
δειξη των προσώπων τους, η συγκεκριμένη στοχοθεσία (εύπορη τάξη)56 και
η θαρραλέα ωμότητά των.
Θέσεις και αντιθέσεις
«Αντεπαναστάτες», «γερμανόπληκτοι» κατά την άποψη των αντιπάλων τους,

είχαν χαρακτηριστεί κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού σημαντικοί άν
δρες, όπως ο μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Φώτιος, που περιορίστηκε τε
λικά στην Αθήνα.0' Ακόμη, οι ευρυμαθείς δικηγόροι08 Κ. Τσιτσελίκης. ιδρυ
τικό μέλος του Αναγνωστηρίου Κοζάνης το 1915/6, και I. Αντωνιάδης από τον
Βελβενδό, που όπως αρκετοί χωρικοί γνώρισαν09 τα δεινά της εξορίας. Γ ι’
αυτό και ο πρώτος, σε κείμενό του για τις αλυσίδες των κοζανιτών καταδίκων
53 Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρέθυμνου, Αταξινόμητα Έγγραφα. Γραφείο Ασφαλείας προς

Εισαγγελέα Πρωτοδικών, αρ. πρ. 990/ι/Κ). Κοζάνη 2.6.1931. και Νομάρχης προς ΓΑ,
αρ. πρ. 22.9.1931.
54 Κολιόπουλος, Π ερί λύχνων, σ. 308.
55 Αργυριάδης, «Γ. X. Μόδης», σ. 78.
56 Γ. Μαστρογιαννόπουλος (επιμ.Χ Γιαγκοόλας - Γκαντάρας... Οι ληστές των Καμβου-
νίων (Ηηρ://\ν\ν\ν.ΓηϋςΓονα1ίο^Γ/ίηάθχ.ρΗρ?Ιίθΐηίό=206).
57 Τσουμής, Ο Πάιχος, σ. 95.
58 Α. ΚαλλιανιοΥτης. Οι πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία (1941-1946). αδημοσ. διδακτ.
διατρ. Θεσσαλονίκη 2008. σ. 226 (http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/19183#
ρ age/226/ γπode/2 υ ρ ).
59
ΔΒΚ. 1916/Ζ/2, Κάτοικοι Γκομπλίτσης προς Κυβερνητικόν Επίτροπον, Γκόμπλιτσα
29.8.1917.
της Οθωμανοκρατίας, υπενθύμιζε πως ο σχετικός τουρκικός ποινικός νόμος είχε

μεταφραστεί από τον γαλλικό.00 0 δεύτερος, καταγγέλλοντας τον κοινοτάρχη
του Βελβενδού*01 και έναν γάλλο «βάναυσο» και «βάρβαρο» αξιωματικό02 για
τον δαρμό της μητέρας του, είχε ζητήσει τον σεβασμόν γυναικοπαιδών του
λάχιστον . άτινα μακραίωνα δουλεία τουρκική ουδέποτε έθιξεί63
Απολάκτιζαν προφανώς οι ειρημένοι άνδρες την «αποικιοκρατική πολι
τικ ή» των γάλλων04 και των ελλήνων συμμάχων, γι' αυτό είχαν αρνηθεί τον
«νέο όρκο» που είχε επιβάλει η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων, προτρέποντας
και άλλους να πράξουν παρομοίως.65 Αντιδρούσαν σθεναρά, επίσης, στις επι
τάξεις, τη λογοκρισία, την πείνα, τη δημιουργία της ουδέτερης ζώνης, τις εκτε
λέσεις και τις φυλακίσεις αντιφρονούντων66 στο 3°-4° Δημοτικό Σχολείο της
Κοζάνης6' και αλλού. Ακόμη, στο όραμα οπαδών του Βενιζέλου, στο οποίο συ-
μπεριλαμβανόταν και η οικιστική αλλαγή της πόλης προς το ευρωπαϊκότερον
με τις κοπές αιωνόβιων δένδρων,68 τα νέα αρχιτεκτονικά σχέδια και τους σκυ-
ροδετημένους δημοσίους χώρους. Ένα υποδεκάμετρον στην τζέπη και έτσια
ιά θα γίνη η πλατέα, στηλίτευε εξέχων Κοζανίτης τον δήμαρχο.69 ενώ στον ίδιο
καμβά περιπλέκονταν και οι δαπάνες μετακίνησης του τελευταίου μέχρι τη
Νομαρχία (απόσταση 500 περίπου μέτρων) με άμαξα.'0
Ομαλή υπήρξε στο γενικό της πλαίσιο η ανταλλαγή πληθυσμών σύμφωνα
με το θρήσκευμα στη δεκαετία του 1920. Στην ανατολική άκρη της πόλης Κο
ζάνης οικοδομήθηκε προσφυγικός συνοικισμός. Τα παγιωμένα από αιώνες όρια
μεταξύ χωριών, μαχαλάδων, οικονομικών δραστηριοτήτων και κοινωνικών
επαφών συνέχιζαν σχεδόν απαράλλακτα, αλλά τους Οθωμανούς βουλευτές του
νομού διαδέχτηκαν έλληνες πρόσφυγες. Ευκρινή εικόνα της αλλαγής αποτε
λούσε η κατεδάφιση μιναρέδων, η μετατροπή των τζαμιών σε ορθόδοξους
60 Κ. Τσιτσελίκης, «Η μπράγκα». Ημερολόγιον Δυτικής Μακεδονίας 1 (1938) 129-30.

61 Εφημ. Σημαία. φ. 23.1.22, σ. 2.
62 I. Δημόπουλος. Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά. Θεσσαλονίκη 1994. σ. 145.
63 Χρ. Βήττος. Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή (1915-1920λ εκδ. Όλυμπος.
Θεσσαλονίκη 2008. σ. 296.
64 Ηλ. Γάγαλης. Η Γαλλοκρατία στα Γρεβενά και τη γύρω περιοχή το 1916-1917
(http://greveniotis.gr/index.php/istoria-laografia/2218-i-gallokratia-sta-grevena-kai-ti-
gy ro-per ίοχί-ω-1916-1917).
65 ΔΒΚ. Φ1916/Ε/1β, Πρόεδρος Προυτοδικοόν προς Κυβερνητικόν Επίτροπο, Κοζάνη
10.2.1917.
66 Θαν. Καλλιανκότης. Πολιτισμός και Πόλεμος (http://blogs.sch.gr/thankall/?p=544).
67 ΔΒΚ. Φ158. Δήμος Κοζάνης, συνεδρία 13/25.2.1916.
68 Στο ίδιο, 18/31.3.1916.
69 Εφημ. Βόρειος Ελλάς, φ. 20.01.1929, σ. 1, 4.
70 ΔΒΚ. Φ182/Β. Νομαρχία προς Δήμο. Κοζάνη 17.7.1929.
ναούς, η ενδυμασία των προσφύγων και οι δυσνόητες διάλεκτοι των Ποντίων

και των Καππαδοκών. Ολοσχερώς ακατανόητα ήταν στην πόλη της Κοζάνης
τα ρωσικά, η δεύτερη γλώσσα των καυκάσιων προσφύγων της περιοχής.
Οι παλαιές αντιπαλότητες ενισχύθηκαν με την εμφάνιση του ΚΚΕ. του
οποίου κύρια πελατεία αποτελούσε το εργατικό δυναμικό. Όροι του πολιτικού
του λεξιλογίου υιοθετήθηκαν και από τον αθλητισμό, όπως η ομάδα της πόλης
Κοζάνης «Εργατικός Αστέρας», την οποία ίδρυσαν μορφωμένοι νέοι, όπως ο
διδάκτορας Νομικής Χαρίσιος Τανής.71 πολιτικός ηγέτης των εθνικιστών της
ίδιας πόλης αργότερα. Πιθανόν η νέα ομάδα ήταν αντίβαρο του Γυμναστικού
Συλλόγου «Δόξα», ο οποίος ενισχυόταν με κρατικούς πόρους.72 Η απουσία
αυτών των χορηγιών ήταν ίσως μία από τις αιτίες που οπαδοί της ποδοσφαι
ρικής ομάδας «Ν ίκη» του προσφυγικού χωριού Ποντοκώμη'3 είχαν επιλέξει τη
μαζική συμπόρευση με την Αριστερά (ΑΚΕ, ΚΚΕ).
Η οικονομική κρίση του 1929
Ο λαός της Μακεδονίας φοβείται να πλησιάση τας αρχάς, επηρεασμένος από

τη μακραίωνη οθωμανική δουλεία, δήλωνε ο κυβερνητικός αντιπρόσωπος Δυτ. Μα
κεδονίας.'4 προσπαθώντας να εξηγήσει τη δυσαρμονία μεταξύ διοίκησης και λαού
- ο τελευταίος θεωρούσε πως αιτία ήταν οι «αρχουντάδις», «συνήθως απρόσιτοι
και ακατάδεκτοι».73745Τα προβλήματα αυτά μεταξύ των αστών ωχριούσαν όμως
μπροστά στην ένταση των αντίστοιχων της επαρχίας. «Εχθροί της πατρίδος». οι
οποίοι θα «διώκονται ποινικώς και αυτεπαγγέλτως»,767χαρακτηρίζονταν οι δια
σπορείς φημών για αναποτελεσματικότητα των κρατικών ενεργειών υπέρ του
αγρότη, αλλά ελάχιστα πτοούνταν ηγέτες των αγροτών, όπως οι των Γεωργικών
Συνεταιρισμών Σερβίων, που δεν παρέλειπαν τα πάρθια βέλη τους εναντίον της
ίδρυσης Γεωργικού Επιμελητηρίου στην ίδια κωμόπολη." Στο πλαίσιο της σοβαρής
διένεξης εγκιβωτίζεται μάλλον ο ψόγος εν έτει 1931 δημοσιογράφου με το ψευ
δώνυμο «Γράκχος» εναντίον προέδρου ενώσεως αγροτών, ως υπεύθυνου αθέμιτης
συναλλαγής με εμπόρους καπνών, που έθιγε οικονομικά τους παραγωγούς.78
'* Εφημ. Αγροτική, φ. 15.09.1929. σ. 2.

72 ΔΒΚ. Φ155/Β/3/β. Κατάστασις Δήμου Κοζάνης 20.06.1928.
,3 Εφημ. Αγροτική, φ. 19.05.1929. σ. 4.
74 Ηλιακής, Η απολογία, σ. 24.
75 Λέων. Παπασιώπης. Η παλιά Η Κοζάνη, ποιήματα γραμμένα στο κοζανίτιο γλωσσικό
ιδίωμα. Θεσσαλονίκη 1972, σ. 119.
76 Εφημ. Βόρειος Ελλάς, φ. 8.6.1930. σ. 1.
77 Στο ίδιο. φ. 31.03.1929. σ. 2.
,8 Εφημ. Μακεδονικόν Βήμα. φ. 2.8.1931, σ. 3. και φ. 1.10.1931. σ. 3.
Η παγκόσμια κρίση του 1929 άργησε να φθάσει στην περιοχή, λόγω της
γεωγραφικής απόστασης και της άργητας των επικοινωνιών. Ωστόσο, η πόλη
της Κοζάνης διέθετε αρμονικό αγροτικό περίγυρο, ενώ στην επαρχία, εκτός
από ατάσθαλους αιγοβοσκούς που κατέτρωγαν τη χλωρίδα του Μπούρινου,'9
δεν έγινε ιδιαίτερα αισθητή. Το έτος 1933, στην καρδιά της κρίσης, 120
δραχμές (δύο ετήσιες συνδρομές εφημερίδας) είχαν ξοδευτεί από τον Δήμο Κο
ζάνης για μύρτο και δάφνες κατά τη διάρκεια της εορτής του αγ. Γεωργίου.7980
Η λιτή ζωή ήταν αιώνιο χαρακτηριστικό των χωριτών. και έπειτα οι εισαγωγές
προϊόντων στους οίκους τους, με την εξαίρεση ίσως του αλατιού, ήταν μηδα
μινές. Η δημόσια αυτοκτονία ενός εργάτη και οργανοπαίχτη στα Σέρβια τον
Φλεβάρη του 1931 σχετιζόταν περισσότερο με την επικρεμάμενη δίκη του για
απαλλοτρίωση ενός βοδιού,8182παρά με την πείνα που συνεχώς προφανώς τον
τυραννούσε.
Διώξεις αντιφρονούντων
Από τις ρωγμές της ανέχειας αναρριχήθηκε στη σκηνή δυναμικά η Αριστερά,
με αντίπαλο δέος την υφιστάμενη κρατική διοίκηση, της οποίας προεξάρχων
ήταν ο εκάστοτε νομάρχης, αδιάφορα αν είχε διοριστεί από το Φιλελεύθερο
ή το Λαϊκό Κόμμα. Γ ι’ αυτό δεν έπαυεν ούτε στιγμήν να φωνάζη και κρούει
τον κώδωνα του κινδύνου82 εναντίον του μπολσεβικισμού το 1930 ο νομάρχης
Κοζάνης, πολιτικός επιστήμονας83 και βουλευτής αργότερα των Φιλελευ
θέρων.84 Ωστόσο, τα αποτελέσματα των διώξεων έως το καλοκαίρι του 1936
που ανέλαβε ο Ιωάννης Μεταξάς ήταν πενιχρά, πιθανώς διότι ήταν βολικό να
φορτώνεται στον κομμουνισμό η αναποτελεσματικότητα του κράτους.
Η στρατιωτική διακυβέρνηση του Μεταξά έλαβε σκληρά μέτρα. Σχεδόν εν
μιά νυκτί κοζανίτες εργάτες και προσφυγικής καταγωγής στην πλειονότητά
τους αγρότες των Σερβίων και της Ποντοκώμης υπέγραψαν δηλώσεις προσή
λωσης στο αστικό καθεστώς, πρακτική που επεκτάθηκε έως τη δεκαετία του
1970. ακόμη και από ελάχιστα σχετιζόμενους με τον κομμουνισμό, όπως 23
αγρότες του τουρκόφωνου οικισμού Μικρή Αμυγδαλιά (παλαιότερα Κιουτσούκ

8() ΔΒΚ. Φ87/Α/Α4/β. Κατάστασις πληρωμής Δήμου Κοζάνης. 22.7.1932.
81 Εφημ. Μακεδονικόν Βήμα. φ. 7.2.1932. σ. 4.
82 I. Πασσαδάκης. Σύντομος πολιτική απολογία ενώπιον του Κρητικού Λαού διά τα
πεπραγμένα του εν Κρήτη επί Κατοχής. Αθήνα 1948.
84 Πασσαδάκης. ό.π.
Τεκελέρ).85* Πολλές από αυτές ήταν προϊόν υπαγόρευσης, όπως δεικνύει η δή
λωση δίχρονου κοζανίτη εργάτη από το «Εθνικόν Αναμορφωτικόν Σχολείον της
Μακρονήσου»: μισώ θανασίμως τους Σλαυοδούλους κομμουνιστάς\&&Κατόπιν
αυτών εκτοπίστηκαν, εξορίστηκαν ή φυλακίστηκαν, λοιπόν, ελάχιστα στελέχη
της Αριστεράς του νομού.87
Την ιδία περίοδο δραστηριοποιήθηκε, «απηλλαγμένη των φθοροποιών και
εθνοκτόνων κομμουνιστικών αρχών», η Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας (ΕΟΝ). με
την υποχρεωτική στήριξη των δημοσίων υπαλλήλων αλλά και την εθελοντική
αντίστοιχη δικηγόρων και εμπόρων της πόλης.88 Φορώντας τη στολή της «φα-
λαγγίτισσας». εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στον δημόσιο βίο τα κορίτσια,
εμφανέστερα στις πόλεις και όχι στην αυστηρή επαρχία- π.χ. στον Βελβεντό σε
σχετική συγκέντρωση του 1938 απούσιαζαν 139 νεάνιδες.89 Το πείραμα χει
ραφέτησης των εφήβων με την ΕΟΝ επανέλαβε επί Κατοχής το ΕΑΜ. προ
σθέτοντας στο ακρωνύμιο το γράμμα Π (ΕΠΟΝ). χωρίς όμως μόνιμη επιτυχία,
τουλάχιστον στην ύπαιθρο. Πάντως, η χώρα προετοιμάστηκε από το 1938 έως
το 1940 άρτια για πόλεμο, τον οποίο και διεξήλθε νικηφόρα με την Ιταλία,
ατυχώς έπειτα με τη Γερμανία.90
Γερμανική Κατοχή
Η παρουσία των Γερμανών στην περιοχή το 1941-44 επανέφερε στη θύμηση

μεσήλικων και ηλικιωμένων την αντίστοιχη «συμμαχική» (γαλλική) της δεκα
ετίας του 1910. Μόνο στους νέους φαινόταν περίεργη η απαγόρευση κυκλο
φορίας από τις 9 το βράδυ έως τις 5 το πρωί, εντός και σε ακτίνα δύο χιλιο
μέτρων από την πόλη,91 και η ελεγχόμενη είσοδος ή έξοδος.92 Εκτός των Γερ-
85 Εφημ. Ο Εθνικός Στρατός, φ. 3.8.1947, σ. 3.

*(| ΔΒΚ. Φ77. Επιστολή προς Δήμαρχον Κοζάνης. ΑΕΤΟ/ΕΣΑΙ. 20ν Συγκρότημα. ΣΤΓ 902β
[Αύγ. 1949].
87 ΔΒΚ. Φ126/α.
88 ΔΒΚ. Φ88/Β. Σταύρος Σαμαράς προς Νομάρχη. Κοζάνη 20.12.1938.
89 ΔΒΚ. Φ88/Β. Ε. Τσίντζιλη. αρχηγός νεανίδων Βελβενδού προς Επόπτη ΕΟΝ Νεανίδων.
Βελβενδός 19.7.1938.
" Θαν. Καλλιανιώτης, «Η Ελλάδα κατά την περίοδο 1940-1941». στο: Εμείς οι Έλληνες,
πολεμική Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας, Από την Μικρασιατική Καταστροφή
στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή, τ. 2. επιμ. Θάνος Βερέμης - Μιχ. Κα-
τσίγερας. εκδ. Σκάι. Αθήνα 2008. σ. 54-88.
91 ΔΒΚ. Φ70/Γ/227. Διοικητής Κράις-Κομαντατούρ προς Δήμαρχο. Κοζάνη 7.3.1944.
92 ΔΒΚ. Φ70/Γ/227. Νομαρχία προς Δήμο και Κοινότητες ν. Κοζάνης, εξαιρετικά
επείγουσα, Κοζάνη 9.9.1944.
μανών, άδειες για πολυήμερα ταξίδια παραχωρούσε στους Κοζανίτες και η

Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωση της πόλης,93 εις απάντησιν προφανώς της αντί
στοιχης πρακτικής του ΕΑΜ/ΕΑΑΣ για όποιον κυκλοφορούσε εντός ή εκτός
της ζώνης των ανταρτών.94 Έλεγχο κυκλοφορίας στην ύπαιθρο εφήρμοσε και
ο ΔΣΕ επί κυρίως Εμφυλίου πολέμου, αφού η έξοδος κατοίκων από τη ζώνη
κυριαρχίας του χωρίς άδεια τιμωρούνταν με θανατική ποινή.
Παρόμοια συνέχεια υπήρξε ως προς την κατοχή πολεμικών όπλων. Απα
γορευόταν επί ποινή θανάτου από τους Γάλλους τρεις δεκαετίες νωρίτερα.
Από τον κανόνα δεν εξαιρέθηκαν ούτε οι έφηβες αδελφές Ματίνα και Ελένη
Ζήγρα. που εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς έξω από το στρατόπεδο της
Κοζάνης τον Σεπτέμβριο του 1944.95
Καμία απόπειρα συλλογής οικονομικών πόρων δεν εξέπληξε την ιδία πε
ρίοδο τους πρεσβύτερους. ακόμη και ο επισήμως αιτηθείς έρανος μάλλινων ειδών
υπέρ του μαχόμενου Γερμανού Στρατιώτη.9697αφού είχε προηγηθεί αντίστοιχος
του 1915 για τη Φανέλα Του (Έλληνος) Στρατιώτου. Σε ερανική στήριξη είχαν
καταφύγει νωρίτερα η νεολαία της ΕΟΝ,9/ ο Ερυθρός Σταυρός το 1942.98 η Μα
θητική Πρόνοια99 και τα Λαϊκά Συσσίτια το επόμενο έτος.100 Χρήματα ζητούσε
από τους κατοίκους και η οργάνωση των Εθνικιστών της πόλης το καλοκαίρι του
1944.101 λίρες ή σίτο οι επαναστάτες του ΕΑΜ/ΕΑΑΣ τον χειμώνα του 1944-
45.102 0 έρανος και οι εισφορές, όταν δεν σκόπευαν στην τιμωρία, ήταν μέσο
ελέγχου, διάδοσης ή διατήρησης του δικτύου εξουσίας της εκάστοτε ηγεσίας, μία
υλικής φύσης ενταξιακή ταυτότητα, παρά πραγματική ανάγκη.
Τη λογοκρισία των Γάλλων του 1918 εφήρμοσαν και οι Γερμανοί, κατά
σχοντας τα 120 ραδιόφωνα που λειτουργούσαν στην πόλη της Κοζάνης.103 Εξαι
ρέθηκαν αυτά της μητρόπολης, της νομαρχίας, του εστιατορίου, όπου μάλλον
γευμάτιζαν ή δειπνούσαν, και της Λέσχης Δημοσίων Υπαλλήλων, με τον όρο της
μη ακρόασης συμμαχικών ραδιοσταθμών.104 ΓΠ αυτό ελάχιστα ραδιόφωνα είχαν
93 ΔΒΚ. Φ70/Β/59. ΕΣΟ. Κοζάνη 14.4.1944.

94 ΔΒΚ. Φ72/88. Γραιρείο Λαϊκής Προστασίας προς Δήμο. Κοζάνη 31.1.1945.
95 Ληξιαρχείο Δήμου Κοζάνης, Ληξιαρχικές Πράξεις Θανάτου 19. 20/1945 και
Πρωτοδικείο Κοζάνης. Βούλευμα 53/31.12.48. τ. F.
96 ΔΒΚ. Φ70/Γ/13. Νομαρχία προς Κοινότητες ν. Κοζάνης. Κοζάνη 18.2.1942.
97 ΔΒΚ. Φ135/Α. Δημόσιο Ταμείο προς Νομαρχία. Κοζάνη 17.8.1938.
98 ΔΒΚ. Φ154/Α/Ε12/11. Νομαρχία προς Δήμο. Κοζάνη 7.2.1942.
99 ΔΒΚ. Φ150Α/100/4β. Νομαρχία προς ΥΠ.ΕΣ.. Κοζάνη 26.6.1943.
100 ΔΒΚ. Φ154/Α/Ε12/4. Νομαρχία προς Κοινότητες. Κοζάνη 24.7.1942.
101 ΔΒΚ. Φ70/Β/34. Δ. Παπούλιας προς Νομάρχη. Κοζάνη 13.6.1944.
102 ΔΒΚ. Φ70/Α. Απόφασις Δημοτικού Συμβουλίου. Κοζάνη 16.11.1944.
103 ΔΒΚ. Φ135/Β. Δήμος προς Τφυπουργείον Τύπου και Τουρισμού. Κοζάνη 1.8.1939.
104 ΔΒΚ. Φ105/Α/17/12 και 18. Δήμος προς Γερμανικό Φρουραρχείο. Κοζάνη 14.8.1942.
στη διάθεσή τους οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, και αυτά απαλλοτριωμένα από όσα
είχαν αφεθεί κατά τη συμμαχική υποχώρηση τον Απρίλιο του 1941.1 03*105 Η έλλειψή
τους ήταν προφανώς ένας από τους λόγους που οι έλληνες αντάρτες χρησιμο
ποιούσαν το βρετανικό δίκτυο ασυρμάτων για την εσωτερική και εξωτερική τους
επικοινωνία. Πόσοι ακροώνταν το ραδιόφωνο του ΔΣΕ. που εξέπεμπε από το
εξωτερικό106 κατά τη διάρκεια του κυρίως Εμφυλίου πολέμου, είναι άγνωστο.
Ούτε οι επιτάξεις κτηρίων και δωματίων10' θεωρήθηκαν πρωτότυπες στα
μέσα του 20ου αι., καθώς αποθήκες της πόλης108 και πανδοχεία, όπως του χω
ριού Ισικλάρ (Λεβέντης), για να ελέγχεται η στενωπός του Πολυμύλου.109 είχαν
καταληφθεί παλαιότερα από Γάλλους. Οικίες της Κοζάνης επέτασσε η Ελλη
νική Πολιτεία το 1943-44 για τη στέγαση πυροπαθών, εξαιτίας της δράσης των
κατακτητών ή των ανταρτών.110 Σε παρόμοιες επιτάξεις προχώρησαν και οι
αντάρτες, όταν έφυγαν οι Γερμανοί,111 συμπεριλαμβάνοντας εστιατόρια112 και
τον κινηματογράφο «Τ ιτά νια » για διεξαγωγή ομιλιών, εορτών και συγκε
ντρώσεων.113 Το αντίτιμο των μισθωμάτων δεν έχει εξακριβωθεί. Κατά μία
αδιασταύρωτη μαρτυρία, «ουδ’ οβολόν» δεν άφησαν οι Γάλλοι για τη χρήση
του ειρημένου πανδοχείου.114 Σύμφωνα με νεότερη μαρτυρία. 32 δύο κιλά σι
τάρι ως μηνιαίο ενοίκιο οικίας στην Κοζάνη είχαν υποσχεθεί ένοπλοι αντικο-
μουνιστές χωρικοί το 1944. τα οποία όμως τελικώς δεν παραδόθηκαν.115
Οι ιδιοκτήτες, πάντως, των οικιών επιβαρύνονταν με λογαριασμούς ρεύ
ματος και νερού που δεν είχαν καταναλώσει οι ίδιοι αλλά οι «φιλοξενούμενοι»
τους. Κλιμάκιο της 4ης Ινδικής Ταξιαρχίας κατηγορήθηκε ότι δεν πλήρωσε ηλε
κτρικό ρεύμα 14 Κ )¥ σε σπίτι της πόλης όπου διέμενε το 1946.116*πράγμα πα
ράξενο, αφού οι Βρετανοί τιμολογούσαν τη διαμονή τους με 60 δρχ. για τους
αξιωματικούς και 20 για τους στρατιώτες.11'
103 ΙΣΘΚ, Γρηγ. Καλλιανιώτης, συνέντευξη, ό.π.

Βάσω Ψιμούλη, «Η φωνή του κόμματος στα πέτρινα χρόνια», Αρχειοτάξιο 1 (Ιούν.
1999) 14-23.
107 Γρηγ. Καλλιανιώτης. συνέντευξη, ό.π.
108 ΔΒΚ. Φ1916/Ζ/8. Άννα Χαλκιά προς Κυβερνητικό Επίτροπο. Κοζάνη 15.7.1917.
109 ΔΒΚ. Φ1916/Ζ/5. Μ. Καράτζιας. ξενοδόχος. Κοζάνη 20.2.1917.
110 ΔΒΚ. Φ87/Α/Α/4. Νομάρχης προς Στρατιωτικήν Διοίκησιν. Κοζάνη 1.12.1945. και ΔΒΚ.
Φ70/Α/90, Κατάστασις Κοινότητας Ξηρολίμνης προς Δήμαρχον. Ξηρολίμνη 24.9.1944.
111 ΔΒΚ. Φ72/149. Θρ. Πασχαλίδης προς Δήμο, Κοζάνη 6.3.1945.
112 ΔΒΚ. Φ72/110. I. Τσιόπτσιας προς Δήμο. Κοζάνη 29.1.1945.
113 ΕΚΚ. ΑΚΕ προς Εργατικό Κέντρο. 22.1.1945. και ΔΒΚ. Φ72/1137.
1,4 ΔΒΚ. Φ1916/Ζ/δ. ό.π.
115 ΔΒΚ. Φ70/Γ/38. Κ. Μήλιος. Κοζάνη 17.11.44.
116 ΔΒΚ. Φ153/Β/8. Συνεδρία Δήμου Κοζάνης [1946].
**' ΔΒΚ. Φ72/227. Ανακοίνωσις ΓΕΣ. 4.3.1945.
Αν υπολογίσει κανείς πως σε κρίσιμες περιόδους συμβαίνουν παρε

κτροπές. πώς εξηγούνται τα παράπονα των ιδιοκτητών του ξενοδοχείου
«Ερμιόνιον» της Κοζάνης ότι η Γενική Διοίκηση Δυτ. Μακεδονίας, η οποία το
είχε επιτάξει ως έδρα της την ήρεμη περίοδο 1945-46. λησμόνησε να απο-
πληρώσει το ενοίκιο;110
Εμφύλιος
Αιματηρά για πρώτη φορά διχάστηκε η περιοχή το 1943-44, με αποτέλεσμα

να χάσουν τις οικίες των. να βασανιστούν, να φυλακιστούν στους στρατώνες
της πόλης118119 και αλλού, χιλιάδες άνδρες και γυναίκες, επίσης, να εκτελεστούν
ή φονευθούν σε μάχες120 περισσότεροι από 3.000 άνδρες. γυναίκες και
παιδιά.121 Ένοπλοι ορεινοί πολίτες εναντίον ενόπλων πεδινών αντίστοιχων, ιδι
αίτερα σε στρατηγικές ζώνες, όπως οι δρόμοι, τα περάσματα και οι συγκοι
νωνιακοί κόμβοι. Στους πρώτους προσέφεραν την αρωγή τους -αρκεί να πο
λεμούσαν κατά των κατακτητών- οι Βρετανοί με ηθικούς και υλικούς πό
ρους. Οι δεύτεροι, όχι λιγότερο πατριώτες, ενάντιοι, εξαιτίας ισχυρών προ
σωπικών αντεκδικήσεων, οξειών πολιτικών διαμαχών ή επιθυμίας αποφυγής
απτών γερμανικών αντιποίνων.
Όπως σε όλους τους καιρούς, την πόλη δεν άγγιξε πολύ η λαίλαπα, είτε
επειδή ελάχιστοι είχαν ενταχθεί σοβαρά στα δύο στρατόπεδα.122 είτε διότι
οι αστοί διατηρούσαν καλύτερους διαύλους επικοινωνίας μεταξύ των. Γι' αυτό
στο κύριο μνημείο της πόλης Κοζάνης, στη θέση Νταμάρια, από τους 43 εκτε-
λεσθέντες από τους Γερμανούς την 2671Ιαν. 1944 αναγράφονται δύο μόνον Κο-
ζανίτες.123 Κύριο πεδίο αντιπαράθεσης ήταν η ύπαιθρος, όπου ελάμβαναν
χώραν κανονικές ή έξαφνες επιστρατεύσεις, όπως στην Ποντοκώμη.124
Κατά τη διάρκεια του κυρίως Εμφυλίου πολέμου (1946-49) η πόλη της
118 ΔΒΚ, Κ.10/Θ. Αίτησις ιδιοκτητιόν Ερμιονίου προς ΓΔΔΜ, Κοζάνη 13.5.1946.
119 Κ. Κιονσταντινίδης. Στάθης Θ. Κωνσταντινίδης, Χασιλάς. ένας αλλιώτικος
καπετάνιος. Η κατοχή και ο «Εμφύλιος Π όλεμος» στη Δυτική Μακεδονία », εκδ.
Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 2010. σ. 260.
120 Αρχείο Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας. Φ415/23/8/123, Άγγελος προς ΜΓ, 2.9.1944.
121 Καλλιανιώτης, Οι Πρόσφυγες , σ. 230.
122 Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης. ΦΕΚ 3.3.47/Β/27, σ. 132.
123 Δήμος Κοζάνης (στο εξής ΔΚ), Ληξιαρχείο, Ληξιαρχικές Πράξεις Θανάτου (ΛΠΘ) από
26.1.1944 κ.ε.
124 Ανδρ. Αθανασιάδης - Χρ. Μιχαηλίδης, Γεννηθείς εις Καύκασον Ρωσίας, εκδ.
Ινφογνώμων, Αθήνα 2010. σ. 326-328.
Κοζάνης κατακλύστηκε για πρώτη φορά στην ιστορία της από χιλιάδες
αγρότες και ποιμένες, που εγκατέλειψαν τις εστίες τους εθελοντικά ως πυρο
παθείς123 ή (κυρίως) διά της βίας, για να μην παρέχουν στους αντάρτες τροφές
και εφεδρείες. Εγκαταστάθηκαν μαζικά στη Γεωργική Σχολή, και ατομικά σε
οικίες της πόλης.125126 υπόθεση ανυπόφορη για τους ριζωμένους στην ύπαιθρο άν-
δρες ξωμάχους, απολαυστική μάλλον για τις έφηβες. αφού, με εξασφαλισμένη
καθημερινή δωρεάν διατροφή12' και χωρίς τις δυναστείες του χωριού, είχαν την
ευκαιρία να γευτούν την καθημερινή «βόλτα» στο κέντρο της Κοζάνης.128 Οι
βάσεις της αστυφιλίας είχαν τεθεί επιτυχώς. για να γιγαντωθούν μετέπειτα.
Συχνή κίνηση στρατιωτών στα σοκάκια, αλλά αδύναμες οιμωγές κρατουμένων
στα υπόγεια του σημερινού Δημοτικού Σχολείου Χαρίσιος Μούκας, που μαζί με
το βυρσοδεψείο του Δημοξένου χρησιμοποιούνταν ως παραρτήματα των ποινικών
φυλακών.129 Ορισμένοι από τους έγκλειστους, θεωρούμενοι συμμέτοχοι σε βιαιό
τητες ή ακόμη και απλοί υποστηρικτές των ανταρτών του ΔΣΕ. εκτελούνταν έξω
από το νεκροταφείο του Αγ. Γεωργίου, μία αλλαγή τοπίου, αφού ολίγα χρόνια νω
ρίτερα οι Γερμανοί τυφέκιζαν έξω από τους στρατώνες προς το Βατερό.130
Τις αναπόδραστες σκηνές εγκαινίασε ένας 57χρονος καυκάσιας κατα
γωγής δάσκαλος από τους Αναργύρους Αμυνταίου, που εκτελέστηκε τον Αύ
γουστο του 1946.131 Όμοια τύχη είχαν 150 ονομαστικά καταγραμμένοι αντι-
φρονούντες εξ όλης της Δυτ. Μακεδονίας, στον ίδιο τόπο από πυρά στρατιω
τικών αποσπασμάτων, μέχρι το καλοκαίρι του 1949.132 Πόσοι έχασαν τη ζωή
τους στην ύπαιθρο την ίδια περίοδο δεν έχουν ακόμη αριθμηθεί, σίγουρα όμως
είναι υπέρμετρα περισσότεροι.
Έκτοτε η περιοχή ηρέμησε από πολέμους, ενώ εδραιώθηκε πάλι ο κοινο
βουλευτισμός. με εναλλαγή στη εξουσία των δύο μεγάλων κομμάτων, την οποία
διέκοψε ένα σχετικά σύντομο διάλειμμα στρατιωτικής διακυβέρνησης το 1967-74.
125 Γ. Καζαντζής. Για να θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νέοι,

(http://giorgoskaza.blogspot.gr/2010/ll/24-ll-6-2008.html). και εφημ. Ο Εθνικός
Στρατός, φ. 10.10.1948.
126 Χαρίσειος Γεωργική Σχολή (http://www.lefkovrisi.gr/wt/syllogos-Xariseios_
Θθθ^1ίί_5χο1ί.ρ1ιρ).
12/ ΕΚΚ. Επιθεώρησις Εργασίας προς Σωματείον Εκφορτωτών, αρ. πρ. 187. Κοζάνη
9.7.1947.
128 ΔΒΚ. 0 Εθνικός Στρατός, φ. 26.10.1948. σ. 2.
129 ΔΒΚ. Φ92/Δ/12. 16. Νομάρχης προς Δήμο. Κοζάνη 11.1.1947. και Δήμος προς
Εργοστάσιο Ηλεκτροφωτισμού, Κοζάνη 2.1.1947.
130 I. Κορκάς. Κοζανίτικες εικόνες. Από τη μνήμη στη νοσταλγία, Κοζάνη 2001. σ. 216.
131 ΔΚ. Ληξιαρχείο. ΛΠΘ 54/1947.
132 ΔΚ. Ληξιαρχείο. ΛΠΘ 44/1947 έως 159/1949.
Εικ. 1. Τετραήμερη άδεια κυκλοφορίας του 24χρονου κοζανίτη

εμπόρου Κο^ν. Τσίίόρα, εκδοθείσα από την Γπηρεσία Ασφαλείας
του Γαλλικού Στρατού της Ανατολής, Λάρισα 18.6.1917
(ιδιωτική συλλογή Κτον. Ν. Τσαόρα [εγγονού]).
Εικ. 2. Μεσοπολεμικό διδακτήριο της επαρχίας Κοζάνης, στο οποίο φοιτούσαν,

όταν δεν συμμετείχαν σε οικογενειακές εργασίες, οι υιοί αγροτών και ποιμένων
(πηγή: ΓΑΚ Ν. Κοζάνης).
Εικ. 3. Έφεδροι στρατιώτες το φθινόπωρο του 1940 στο στρατόπεδο Κοζάνης,

έτοιμοι για το μέτωπο. Όρθιος από αριστερά ο Ιωάννης Στάμος (Γιαννάκης)
από την Αιανή. μπροστά του οκλαδόν ο συντοπίτης του Αθανάσιος Κύρινας
(αρχείο Θανάση Καλλιανιο^τη).
Εικ. 4. Αναμνηστική φωτογραφία το 1942 από τα συσσίτια του Δήμου Κοζάνης:

Στο μέσον ο μητρ. Κοζάνης Ιωακείμ, ο δήμαρχος Κοζάνης και
γερμανοί αξιωματικοί. Ο γερμανός φρούραρχος, δίπλα στον Ιωακείμ,
αποκαλούνταν περιπαικτικά από τους Κοζανίτες «κακοχυμένος λουκουμάς»
Εικ. 5. Έκδοση ταυτοτήτο^ν στην πλατεία της Αιανής τη 15'Γ| Μαΐου 1943.
Διακρίνονται κάτοικοι του χωριού, έλληνες χωροφύλακες και γερμανοί αξιωματικοί
(αρχείο Θανάση Καλλιανιώτη).
Εικ. 6. Υπάλληλοι, αξιοκρατικοί και στρατιώτες του 123 Στρατολογικού Γραφείου

Κοζάνης στο Βατερό κατά τη διάρκεια του κυρίως Εμφυλίου πολέμου το 1946.
Στο κέντρο όρθιος ο Γρηγόριος Καλλιανιώτης από την Αιανή
(αρχείο Θανάση Καλλιανιώτη).
Στάθης Πελαγίδης
Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΤΟΥ 1923

ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΡΧΙΑΣ
ΚΟΖΑΝΗΣ
Εισαγωγικά. - Φυσική ιδιομορφία της περιοχής
Κατά την περίοδο που εξετάζουμε στον νομό Κοζάνης (έκταση 6.362τχ) υπά
γονταν οι επαρχίες Κοζάνης. Ανασελίτσας. Εορδαίας. Γρεβενών. Σχετικά με την
υδρογραφική κατάσταση γενικά της Δυτ. Μακεδονίας, η περιοχή ήταν γεμάτη
από λίμνες (ν. Φλώρινας) και από ελώδεις εκτάσεις και καλαμώνες. με υδρο
χαρή φυτά (ν. Κοζάνης, ν. Φλώρινας), όπως δείχνει ο παρακάτω πίνακας:
ΝΟΜΟΙ ΕΛΗ (στρεμ.) ΛΙΜΝΕΣ (στρεμ.)

ΚΟΖΑΝΗΣ 45.160 —
ΦΛΩΡΙΝΑΣ 15.520 284.000
Από την υδρογραφική αυτή κατάσταση δημιουργήθηκαν συνθήκες αυξημένης

νοσηρότητας, λόγω ελονοσίας, ιδιαίτερα για τους πρόσφυγες.
ΠΟΣΟΣΤΟ ΘΝΗΣΙΜΟΤΗΤΑΣ
(ΙΟΤΛ. 1925 - ΙΟΥΝ. 1926)
ΝΤΟΠΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ
ΝΟΜΟΣ 1923 1924 1923 1924
ΚΟΖΑΝΗΣ 0/00 0/00 0/00 0/00
33.14 25.63 60.19 49.90
Μέσα σε αυτό το φυσικό περιβάλλον, με τις αρνητικές υδρογραφικές και υγι

εινές συνθήκες και την. επίσης, δυσμενή κοινωνικοπολιτιαστική κατάσταση του
χώρου, όπως θα δούμε, συμβιούσαν στον ν. Κοζάνης 113.472 ντόπιοι και 53.051
πρόσφυγες, μετά την αναχώρηση των 68.268 Τούρκων και Βουλγάρων. Παρά
τις δεδομένες και, αρχικά, αξεπέραστες δυσκολίες, η συνύπαρξη και η συμ
486 ΣΤΑΘΗΣ ΠΕΑΑΓΙΔΗΣ
βίωση του εντεύθεν και εκείθεν Αιγαίου Ελληνισμού οδήγησαν στα μεγάλα άλ
ματα που σημαδεύουν την πρόοδο αυτής της περιοχής στον οικονομικό, κοι
νωνικό και δημογραφικό τομέα. Κατά τους παράγοντες της ΕΑΠ, η πρόοδος
αυτή είναι ιδιαίτερα αισθητή και ορατή στην περιοχή της Δυτ. Μακεδονίας.
1. Ανάπτυξη στον οικονομικό τομέα
Για να εκτιμήσουμε το μέγεθος της οικονομικής ανάπτυξης της πόλης και

επαρχίας Κοζάνης μετά το 1923. πρέπει να δούμε την οικονομική της κατά
σταση στην προηγούμενη δεκαετία. Επειδή επίσημα στατιστικά στοιχεία δια
θέτουμε μόνο μετά το 1917. αναγκαστικά, για την προηγούμενη περίοδο θα
στηριχτούμε σε υπηρεσιακή έκθεση του γεωπόνου Γ. Παλαμιώτη. Η έκθεση δη
μοσιεύτηκε το 1914 και τα πορίσματά της καλύπτουν, κατά μ.ό. την ετήσια γε-
ωργοκτηνοτροφική παραγωγή της Δυτ. και Ανατ. Μακεδονίας. Από τη Δυτ.
Μακεδονία, δίνονται οικονομικά στοιχεία για τους καζάδες Σερβίων, Κοζάνης,
Ανασελίτσας, Καϊλαρίων, Φλώρινας.
1.1. Καζάς Κοζάνης 1914-1922
Πλεονεκτούν οι καλλιέργειες των σιτηρών, του κρόκου και της πατάτας. Ακο
λουθούν οι βιομηχανικές καλλιέργειες του καπνού, του βαμβακιού, του γλυ
κάνισου, των αμπελιών. Σε ανάπτυξη βρίσκεται και η βυρσοδεψία. Οι μεγάλες
ιδιοκτησίες είναι πολύ περιορισμένες. Στην έκθεση απουσιάζουν συγκεκριμένα
αριθμητικά στοιχεία για την ετήσια παραγωγή.1 Από τα στοιχεία που παρα
θέσαμε για το διάστημα 1914-1922 εξάγονται τα εξής συμπεράσματα:
• Η οικονομία στην επαρχία και στον ν. Κοζάνης είναι κυρίως γεωργο
κτηνοτροφ ική πρωτογενούς παραγωγής.
• Η καλλιέργεια του καπνού και των άλλων βιομηχανικών προϊόντων
είναι πολύ περιορισμένη, σε αντίθεση με την εκτεταμένη καλλιέργεια
των δημητριακών.
• Η ετήσια παραγόμενη ποσότητα των γεο^ργικών και κτηνοτροφικών
προϊόντος κυμαίνεται σε πολύ χαμηλά επίπεδα. 0 κύριος όγκος προ
ορίζεται για οικιακή χρήση. Η εμπορική εκμετάλλευση είναι πολύ πε
ριορισμένη.
ι Γ. Παλαμιώτης, Γεωργική έρευνα της Μακεδονίας. Ήτοι μελέτη της γεωργικής κα
τάστασης. του κτηνοτροψικού πλούτου, των δασών και της βιομηχανικής παρα
γωγής κατά περιφέρειας .... [Ελληνική Γεωργική Εταιρεία]. Αθήνα 1914.
Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ 487
1.2. Καζάς Κοζάνης 1923-1930
Θα παραθέσομε οικονομικά δεδομένα για το διάστημα 1923-1930, που απο

τελεί την κύρια φάση του προσφυγικού προβλήματος. Τα στοιχεία προέρχο
νται από τη Στατιστική Υπηρεσία.
ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
1923 1929
ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΑΞΙΑ ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΑΞΙΑ
(στρεμ.) ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ (στρεμ.) ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ
(δρχ.) (δρχ.)
400.135 164.987.654 681.888 252.879.777
(+74%) (+53.30%)
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
1.885.177 4.418.079
(+134.35%)
Ειδικότερα, η παραγωγή και η αξία του ΚΑΠΝΟΥ στο ίδιο διάστημα εμφα
νίζουν την παρακάτω κλιμάκωση:
1923 1929
ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΞΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΞΙΑ
(οκάδες) (δρχ.) (οκάδες) (δρχ.)
282.876 17.192.175 1.199.924 41.852.180
(+324%) (+143.40%)
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
8.936.840 1.358.296.714 18.295.068 1.214.160.907
(+65.37%)
Όσο για την αξία του παραγόμενου κρασιού, παρατηρούμε μια προοδευτική
ακανόνιστη άνοδο, με κάποια κάμψη το 1929 και 1930, και κορύφωση το 1928,
όπως δείχνει ο παρακάτω πίνακας:
ΑΞΙΑ ΠΑΡΑΓΟΜΕΝΟΥ ΚΡΑΣΙΟΥ (δρχ.)

1924 1928
11.508.780 19.467.855 (+69,15%)
Στα παραπάνω να προσθέσουμε και την εντυπωσιακή αύξηση του ζωικού κε
φαλαίου στον ν. Κοζάνης, όπου η αύξηση αυτή ξεπερνά το 100% στα περισ-
488 ΣΤΑΘΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ
σότερα από τα ζώα των αγροτών και παρέχει ευρύτερες δυνατότητες ανά
πτυξης στην αγροτική οικονομία.
Επίσης αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η εγκατάσταση των προσφύγων
δρομολογεί αύξηση ακόμη και στις παραδοσιακές καλλιέργειες των δημη
τριακών. από χρόνο σε χρόνο, στις αρχές της προσφυγιάς:
ΕΤΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΙΤΗΡΩΝ (τόνοι) ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΑ

1924 118.286
1925 171.824 (+45.26%)
1926 189.927 (+10.53%)
Από τα στοιχεία της περιόδου 1923-1930 συνάγεται ότι ο ν. Κοζάνης και η Δυτ.
Μακεδονία γνωρίζουν σε αυτό το διάστημα πραγματική απογείωση στον
τομέα της αγροτικής οικονομίας. Αυτό δεν προκύπτει μόνο από την ανιούσα
πορεία της παραγωγής και της αξίας της. Φαίνεται και από τις νέες καλλιέρ
γειες βιομηχανικών προϊόντων (καπνοκαλλιέργειας, αμπελοκαλλιέργειας κ.ά.).
Θα λέγαμε ότι η αγροτική οικογενειακή οικονομία μετεξελίσσεται σε επιχει
ρησιακή απασχόληση. Σε αυτό, βέβαια, συνέβαλαν και τα σύγχρονα καλλιερ
γητικά μέσα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν η μηχανική καλλιέργεια και τα λιπά
σματα. Να θυμίσουμε εδώ την ευρύτερη χρήση των λιπασμάτων: Οι 5.480 τόνοι
του 1920 αυξάνονται σε 49.100 το 1929 (+796%).
1.3. Συσπείρωση των προσφύγων
Αλλά και η συσπείρωση των προσφύγων στις Ενώσεις Γεωργικών Συνεταιρι

σμών μαρτυρεί, από την πλευρά της, ωρίμανση συνεταιριστικής συνείδησης και
αντίληψη παραγωγικότερης συνεταιριστικής δράσης. Εντυπωσιάζουν τα απα
νωτά υπομνήματα των Γεωργικών Συνεταιρισμών προς το Υπουργείο Γεωργίας
για εκκρεμή αγροτικά ζητήματα αλλά και για ίδρυση Αγροτικής Τράπεζας, η
οποία θα συνέβαλλε σημαντικά στην αποκατάσταση των προσφύγων και στην
άμβλυνση των προβλημάτων των αγροτών, γενικά. Τελικά, οι συντονισμένοι
αγώνες ντόπιων και προσφύγων καρποφορούν και οδηγούν στην ίδρυση της
ATE (Ιούν. 1929). Η συμμετοχή του αγροτικού κόσμου της Κοζάνης στις κι
νητοποιήσεις για ίδρυση αυτής της τράπεζας ήταν σημαντική. Από αυτήν την
περιοχή υποβλήθηκαν τα παρακάτω υπομνήματα για προσφυγικά θέματα:
9-11-1928 Για αντιπροσφυγική συμπεριφορά υπαλλήλων του Εποικισμού
29-10-1928 Διαμαρτυρία της Ένωσης Ποντίων για το ίδιο θέμα
8-7-1928 Παράπονα προσφυγικών συλλόγων και κοινοτήτων στην εφημερίδα
15-12-1929 Ηχώ της Μακεδονίας κατά υπαλλήλων και για εκκρεμή
προσφυγικά ζητήματα
2. Ανάπτυξη στον κοινωνικό τομέα
Η περίοδος 1923-1930 σημαδεύεται από κινητοποιήσεις των προσφύγων για

προσφυγικά και οικονομικά αιτήματα. Στο πλαίσιο αυτών των κινητοποιήσεων
οι πρόσφυγες του ν. Κοζάνης αναπτύσσουν έντονες δραστηριότητες:
1. Ίδρυση Συλλόγων. Από πολύ νωρίς ιδρύονται σύλλογοι προσφυγικοί
(«Καρτερία» Πτολεμάί'δας) και σύλλογοι/επιτροπές τοπικού χαρακτήρα, οι οποίοι
ρυθμίζουν θέματα διανομών αποζημιώσεων κ.ά. Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι. ήδη
τον Αύγουστο του 1923, ιδρύεται ο Κεντρικός Σύνδεσμος Προσφύγων Κοζάνης
«Η Ελπίς». Στο 1° άρθρο του Καταστατικού σημειώνεται: Συνιστάται Σωματείον
με έδραν την Κοζάνην υπό τιον εκ Μικράς Ασίας. Θράκης. Πόντου και Καυ-
κάσου καταφυγόντων προσφύγων εν τη περιφερεία Κοζάνης (εικ. 1-2).
2. Έκδοση εφημερίδας. Παρόλο που υπήρχε η καθαρά φιλοπροσφυγική
Ηχώ της Μακεδονίας, ωστόσο, οι πρόσφυγες προχώρησαν στην έκδοση της
δικής τους εφημερίδας Η Αγροτική, εβδομαδιαίας και μαχητικής. Η αντίδραση
του προσφυγικού κόσμου της Κοζάνης και διαφόρων επαγγελματικών οργα
νώσεων. από τις στήλες αυτής της εφημερίδας, στην αποφασισμένη μετάθεση
του πόντιου μητρ. Ιωακείμ στην αρχιεπισκοπή Αυστραλίας, ανάγκασε το Πα
τριαρχείο να αποφασίσει την παραμονή του στην Κοζάνη.
3. Συνέδρια. Στο συνέδριο της Κοζάνης (Σεπτ. 1925) πήραν μέρος 3 εκ
πρόσωποι από κάθε προσφυγική κοινότητα. Συζητήθηκαν τα καυτά θέματα:
α) Αγροτική αποκατάσταση προσφύγων, β) Αστική-επαγγελματική αποκα
τάσταση. γ) Συνεταιριστική Οργάνωση, δ) Ανάγκη συγκρότησης Ομοσπονδίας,
ε) Μέτρα βελτίωσης προσφύγων.
4. Ίδρυση Γεωργικού Επιμελητηρίου Κοζάνης. Εγκαινιάστηκε στις 17
Μαρτ. 1929. Πολύ σημαντικό το έργο που ανέλαβε μέχρι τον Δεκ. 1929. Πραγ
ματοποίησε 3 τακτικές γενικές συνελεύσεις, με στόχο την προώθηση των κοι
νωνικών αιτημάτων του αγροτικού κόσμου, μέσω των 16 τμημάτων δράσης του.
5. Πολιτικές διεκδικήσεις. Στο διάστημα 1922-1932 έχουν εκλεγεί στον
ν. Κοζάνης 4 πρόσφυγες βουλευτές: Λάζ. Ανδρεάδης, Ηλ. Παπαδόπουλος,
Γ. Κακουλίδης, Κων. Ταλιαδούρης. Σε κάθε περίπτωση, οι βουλευτές αυτοί
αναλαμβάνουν την εκλογική και πολιτική υποστήριξη της βενιζελικής παρά
ταξης. είτε για κυβέρνηση, είτε για πρόεδρο Δημοκρατίας.
2.1. Ντόπιοι και πρόσφυγες
Σίγουρα είναι πολύ σημαντικά τα βήματα που σημειώθηκαν στον νομό στο
πρόβλημα της εξομάλυνσης των σχέσεων μεταξύ ντόπιων και προσφύγων. Ου
σιαστικά. πρόκειται για πρόβλημα ένταξης των προσφύγων στην κοινωνία των
ντόπιων ομοεθνών τους. Θεωρούμε πολύ χρήσιμο για την κατανόηση αυτού του
προβλήματος να έχουμε την εικόνα της κοινωνικής-πολιτιστικής κατάστασης
αυτού του χώρου, όπου συμβιούσαν ντόπιοι και πρόσφυγες:
ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ: ΝΤΟΠΙΟΙ - ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

ΑΣΤΙΚΟΣ ΑΓΡΑΜΜΑΤΟΙ ΓΕΩΡΓΟΙ-
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ (%) ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΟΙ
(%) (%)
14,7 45.1 58.6
Αντιλαμβανόμαστε από τον παραπάνω πίνακα ότι οι κοινωνικοπολιτιστικές προ

ϋποθέσεις για τη λειτουργική προσέγγιση ντόπιων και προσφύγων στον
ν. Κοζάνης ήταν εξαιρετικά δυσοίωνες. Και όμως η συμφιλίωση που επήλθε
υπήρξε αξιοθαύμαστη, και μάλιστα στην πρώτη ΙΟετία (1923-1930). Τα δυο βα
σικά αίτια που έφεραν σε διαμάχη τους ντόπιους με τους πρόσφυγες, δηλ. οι
οικονομικές και κομματικές αντιθέσεις (βενιζελικοί οι πρόσφυγες, αντιβενιζελικοί
οι ντόπιοι, από την άλλη, αποκλειστικοί διεκδικητές της ανταλλάξιμης μουσουλ
μανικής περιουσίας οι πρόσφυγες), λειτούργησαν και στον ν. Κοζάνης, όπως και
σε όλη τη Δυτ. Μακεδονία. Το οξύτατο και πολυεδρικό αυτό πρόβλημα απασχολεί
ιδιαίτερα τον νομάρχη Κοζάνης Ιωάννη Κοζύρη, ο οποίος ζει από κοντά όλη την
κατάσταση των προστριβών και συγκρούσεων. Το σπουδαιότερο: είναι ότι ο μόνος
που θεωρεί ότι το θέμα, πέρα από τις αντικειμενικές του διαστάσεις, έχει και την
ανθρώπινη πλευρά, στην οποία χωρεί η σωστή διδαχή και ενημέρωση.
2.2. Τρεις εγκύκλιοι Κοζύρη (1924)
Με στόχο καθαρά ενωτικό και συμφιλιωτικό, ο Κοζύρης εκδίδει 3 εγκυκλίους:

Κ εγκύκλιος (Αύγ. 1924): Καλείται ο λαός της περιοχής του. από τη μία,
να αγνοεί όσους υποδαυλίζουν τα μίση μεταξύ ντόπιων και προσφύγων και,
από την άλλη, να κατανοήσει ότι οι πρόσφυγες έγιναν πια Μακεδόνες και ότι
μόνο ενωμένοι με τους ντόπιους θα μπορέσουν να ευημερήσουν.
2 ί εγκύκλιος (Αύγ. 1924): Στιγματίζει, πρώτα, τους αλληλοεκτοξευόμε-
νους χαρακτηρισμούς, παρά τις γλωσσικές διαφορές ντόπιων και προσφύγων.
Έπειτα, επειδή πέτρα του σκανδάλου αποτελούν τα αμφισβητούμενα κτήματα
των μουσουλμάνων που έφυγαν, εξαιρεί την ευφορία της μακεδονικής γης και
την επάρκειά της για όλους.
3*ι εγκύκλιος (Νοέμ. 1924): Αφορμή για την εγκύκλιο ήταν τα αιματηρά
γεγονότα του Κιούπκιοϊ (Πρώτης) Σερρών. Στη συνέχεια, απευθύνεται χωριστά
στους παράγοντες αυτού του προβλήματος:
• Οι πρόσφυγες: Οφείλουν να κατανοήσουν ότι το κράτος δεν μπορεί

να αφήσει χωρίς χωράφια και σπίτια τους ντόπιους γεωργούς, οι
οποίοι αγωνίστηκαν στους πρόσφατους πολέμους (Βαλκανικοί. Α' Πα
γκόσμιος. Μικρασιατικός).
• Οι ντόπιοι: Πρέπει να καταλάβουν ότι αποκλειστικοί κληρονόμοι της
ανταλλάξιμης μουσουλμανικής περιουσίας είναι οι πρόσφυγες, οι
οποίοι άφησαν πολύ περισσότερα από όσα πήραν.
• Ντόπιοι και πρόσφυγες: Να λείψ ει πια η διάκριση ντόπιων και προ
σφύγων. Όλοι είναι αδέρφια.
Πράγματι, το όραμα της συμφιλίωσης βρήκε απήχηση στον λαό και. σε ελά
χιστο διάστημα, άρχισε να υλοποιείται. Το πρώτο φωτεινό παράδειγμα δίνεται
από τους νέους των Σερβίων, ντόπιους και πρόσφυγες: Με δική τους πρωτο
βουλία πραγματοποιήθηκε ο χριστουγεννιάτικος χορός του 1923 για την ενί
σχυση του προσφυγικού συσσιτίου. Το κοινό τίμησε την εκδήλωση με αθρόα
συμμετοχή.2
3. 0 ρόλος της παιδείας
0 ρόλος της παιδείας στο ζήτημα της συμφιλίωσης υπήρξε αποφασιστικός.

Πέρα από τα δημοτικά σχολεία και νηπιαγωγεία που ιδρύονται σε αμιγείς
προσφυγικούς οικισμούς, ή ενισχύονται σε μεικτούς, στο ίδιο διάστημα ιδρύο
νται το Γυμνάσιο Πτολεμάιδας. το Ημιγυμνάσιο Νεάπολης και το Διδασκαλείο
Νηπιαγωγών Κοζάνης. Έτσι, η παιδεία είχε ιδιαίτερη λειτουργία προς μια
γόνιμη και ουσιαστική συμφιλίωση ντόπιων και προσφύγων, λαμβανομένου,
μάλιστα, υπόψιν ότι τα ιστορικά Γυμνάσια της περιοχής (Τσοτυλίου, Σ ιά τι
στας. Βαλταδώρειο Κοζάνης) και το Διδασκαλείο Αρρένων Κοζάνης (από το
1914) άρχισαν να ενισχύονται από τότε με προσφυγικό μαθητικό και σπου
δαστικό δυναμικό.
4. Δημογραφικές εξελίξεις
Σημαντικές ήταν και οι δημογραφικές εξελίξεις. Αρκεί να ληφθεί υπόψιν ότι

τα 5 εκατ. κατοίκων της χώρας (1920) αυξάνονται σε 6.204.684 (1925), από
2 Για τις ενέργειες του προς συμφιλίωση ντόπιων και προσφύγων, διατυπώνω την πρόταση,
το όνομα του νομάρχη Κοζάνης Ιωάννη Κοζύρη να δοθεί σε μια κεντρική οδό της πόλης.
τους οποίους οι πρόσφυγες ανέρχονται σε 1.221.849 άτομα. Αυτό σημαίνει

ότι το προσφυγικό στοιχείο αποτελεί το 196,92%ο των κατοίκων όλης της
χώρας και το 452%ο των κατοίκων της Μακεδονίας. Όσον αφορά τον
ν. Κοζάνης, από τον παρακάτω πίνακα φαίνεται το ποσοστό αύξησης του πλη
θυσμού. μετά την αναχώρηση των Τούρκων και Βουλγάρων και την εγκατά
σταση των προσφύγων:
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 1920 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 1928

ΝΟΜΟΣ Ολικός Αναχωρήσαντες Υπόλοιποι Ολικός Πρόσφυγες Ντόπιοι
ΕΠΑΡΧΙΕΣ Τουρκοι-
Βούλγαροι
Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ 163.004 68.268 94.736 166.523 53.051 113. 472
(56.98% (56,98%
Δ.Μ.) Δ.Μ.)
(+75.77%)
Επαρχίες
Ανασελίτσας 32.783 7.330 25.453 34.652 5.446 29.206
Γ ρεβενών 35.143 5.632 29.511 42.397 5.896 36.501
Εορδαίας 40.343 30.611 9.732 36.853 23.285 13.568
Κοζάνης 54.735 24.695 30.040 52.621 18.424 34.197
Δ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 286.044 101.193 184.851 292.245 72.156 220.089
5. Πρόσφυγες έμποροί καί επαγγελματίες σ τ ψ πόλη καί την επαρχία Κο

ζάνης
Η οικονομική και πολιτιστική ζωή στην πόλη της Κοζάνης αλλά και στην
επαρχία της μεταμορφώνεται χάρη στους πρόσφυγες. Καταρχάς, πρόσφυγες
πρώτης γενιάς συνέβαλαν στην μεταμόρφωση του οικονομικού και επαγγελ
ματικού τοπίου της πόλης και επαρχίας με νέες άγνωστες βιοτεχνικές και
επαγγελματικές δραστηριότητες, τις οποίες ασκούσαν στην Ανατολή, κυρίως
στην Κωνσταντινούπολη, προ του ξεριζωμού.
Συγκεκριμένα, η κοινωνία και η αγορά της Κοζάνης γνώρισαν, για πρώτη
φορά, τη βιοτεχνία και εμπορία της εφαπλωματοποιίας κωνσταντινοπολίτικης
προέλευσης, με κύριο υλικό το βαμβάκι. Και αυτό χάρη σε πρόσφυγες πρώτης
γενιάς.
ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ
1. ΣΙΑΛΒΑΡΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΕΤΡΑΛΟΦΟΣ
2. ΤΣΙΡΑΝΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΛΕΥΚΟΒΡΥΣΗ
3. ΠΑΡΧΑΡΙΔΗΣ ΛΕΥΚΟΒΡΥΣΗ
4. ΤΣΑΛΙΚΙΔΗΣ ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ
5. ΙΩΣΗΦΙΔΗΣ ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ
6. ΑΝΔΡΟΝΙΚΙΔΗΣ ΤΕΤΡΑΛΟΦΟΣ
7. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΚΗΤΗ
8. ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΛΩΝΑΚΙΑ
9. ΚΑΛΟΓΙΑΝΝΙΔΗΣ ΙΣΑΑΚ ΑΛΩΝΑΚΙΑ
κ.ά.
Όλοι οι παραπάνω (ασφαλώς υπήρχαν και άλλοι) διατηρούσαν ειδικά εργα

στήρια στα χωριά τους και, παράλληλα, περιέρχονταν καθημερινά τα σοκάκια
και τις γειτονιές της Κοζάνης, με το δοξάρι, το κύριο εργαλείο τους, αλλά και
τα γύρω χωριά, προκειμένου να πάρουν παραγγελίες ή να εκτελέσουν εργα
σίες κατ’ οίκον. Ορισμένοι, όμως, άνοιξαν και καταστήματα στην Κοζάνη, όπου
ασκούσαν αυτή τη βιοτεχνία, την οποία συνέχισαν μετά το 1950 τα παιδιά τους
(Σιαλβάρας. Παρχαρίδης κ.ά.). Ήταν τα πρώτα καταστήματα αυτού του είδους
που «έγραψαν» την πρώτη σελίδα στην εμπορία της εφαπλωματοποιίας στην
περιοχή- δηλ. στην εμπορία ενός άγνωστου και πολύτιμου πολιτιστικού
αγαθού, προϊόντος καλλιτεχνικής χειροποίητης βιοτεχνίας εξ Ανατολών. Οι βιο
τεχνίες τους «φάνταζαν» σαν καλλιτεχνικά εργαστήρια σε όλη την αγορά.
Ιδιαίτερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου Τσιρανίδη από τη Λευκόβρυση:
Πέρα από το εργαστήρι στο σπίτι του και τις καθημερινές περιοδείες ανά
τας ρύμας της πόλης με το δοξάρι, συνεργαζόταν και με τα καταστήματα
εμπορίας υφασμάτων της Κοζάνης των αδελφών Κική. Χρ. Βαλταδώρου και
Δ. Μητιάκη. Το αγοραστικό κοινό γνώριζε ότι στα καταστήματα αυτά δίνονταν
παραγγελίες για προίκες, παπλώματα και στρώματα κωνσταντινουπολίτικα
(«γερ γά νε» και «τουσ ιέκια ») με προορισμό το εργαστήρι του Τσιρανίδη.
Επίσης, είναι σημαντικό στοιχείο ότι, ήδη το 1931, οι παρακάτω πρόσφυγες φέ
ρονται να ασκούν το επάγγελμα του εμπόρου, ή του γιατρού στην πόλη της
Κοζάνης με διάφορες ειδικότητες:
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΕΜΠΟΡΟΙ ΚΟΖΑΝΗΣ (1931)

α/α ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ
1. ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΣ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΙΕΣ/
ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΟΔΟΧΟΣ
2. ΑΔΕΛΦΟΙ ΠΑΣΜΑΤΖΙΔΗ ΝΕΩΤΕΡΙΣΜΟΙ
3. ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ ΣΑΒΒΑΣ ΤΑΠΗΤΟΥΡΓΙΑ
4. ΤΣΟΠΟΥΡΙΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΥΦΑΣΜΑΤΕΜΠΟΡΟΣ
5. ΠΑΡΤΣΑΛΙΔΗΣ ΠΕΤΡΟΣ ΥΦΑΣΜΑΤΕΜΠΟΡΟΣ
6. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΙΑΤΡΟΣ ΑΦΡΟΔΙΣΙΟΛΟΓΟΣ
Επιμελητήριο Κοζάνης, Ιστορία - Το έργο - Τα πρόσωπα. 2006, σ. 42-44.
Την ίδια περίοδο λειτουργούσαν και τα «Αρτοποιεία» Ιορδανίδη και Πεσιρίδη,

σε κεντρικά σημεία της πόλης, και έβγαζαν ψωμί με ανατολίτικη νοστιμιά. Η
εισαγωγή, ωστόσο, ενός νέου εμπορικού κλάδου στην αγορά και στην κοινωνία
της πόλης, όπως ήταν η εμπορία των κωνσταντινουπολίτικων παπλωμάτων και
στρωμάτων, όπως προαναφέρθηκε, ήταν πολύ σημαντικότερη. Έτσι, η κουλ
τούρα της Κοζάνης μπολιάστηκε με την κουλτούρα της Ανατολής.
6. Η πνευματική ακτινοβολία προσφύγων εκπαιδευτικών στην επαρχία Κο-

ζάνης
Το στίγμα των ξεριζωμένων προσφύγων ήταν ορατό και στον πνευματικό

τομέα. Δεν ήταν λίγοι οι πρόσφυγες απόφοιτοι περιώνυμων Σχολών της Ανα
τολής (Μεγάλη του Γένους Σχολή. Φροντιστήρια Τραπεζούντας και Αργυρού-
πολης. Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης. Γυμνάσιο Κυδο^νιών. Γυμνάσιο Αδρια-
νούπολης κ.ά.), οι οποίοι υπηρετούσαν σε Δημοτικά Σχολεία της επαρχίας
και της πόλης Κοζάνης μετά τον ξεριζοψό (1923 κ.ε.):
α/α ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ

1. ΤΣΑΓΚΑΛΙΔΗΣ ΑΓ. ΘΕΟΔΩΡΩΝ
2. ΙΑΣΩΝΙΔΗΣ ΒΟΣΚΟΧΩΡΙΟΥ
3. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗΣ ΑΓ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ
4. ΚΩΝ/ΝΙΔΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΕΤΡΑΛΟΦΟΥ
5. ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
6. ΣΑΝΤΕΤΣΙΔΗΣ ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
7. ΚΥΝΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΣΟΦΟΥΛΑΡ
8. ΤΑΡΝΑΝΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΠΟΛΥΜΥΛΟΥ
9. ΛΑΠΑΡΙΔΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΚΟΙΛΑΔΑΣ
10. ΤΟΓΚΟΣ ΑΚΡΙΝΗΣ

11. ΚΤΦΩΝΙΔΗΣ ΠΟΝΤΟΚΩΜΗΣ
12. ΠΑΥΛΙΔΗΣ ΠΕΤΡΟΣ ΚΛΕΙΤΟΥ
13. ΚΕΧΑΪΔΗΣ ΚΛΕΙΤΟΥ
14. ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΙΔΗΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ ΚΛΕΙΤΟΥ
15. ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΞΗΡΟΛΙΜΝΗΣ
16. ΓΕΡΑΣΙΜΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΛΩΝΑΚΙΩΝ-ΞΗΡΟΛΙΜΝΗΣ
17. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΚΟΙΛΑΔΑΣ
18 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΛΙΒΕΡΑ
19. Ξ. Β. ΣΑΛΛΑΠΑΣΙΔΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
κ.ά.
Οι εργάτες αυτοί της εθνικής παιδείας ήρθαν, πρόσφεραν, παρήλθαν, χωρίς

να έχει προβληθεί το έργο και η προσφορά τους. Οι πρόσφυγες εκπαιδευ
τικοί διέθεταν
• βαθιά εθνική και θρησκευτική παιδεία.
• ασάλευτη προσήλωση στα ιδεώδη του Γένους.
• συνεπή και αυστηρή παιδαγωγική της Αγάπης.
• ιεραποστολική ηθική και κοινωνική αγωγή που πρόσφεραν στα παιδιά,
• μαγεία του παραδείγματος ζωής στο κοινωνικό τους περιβάλλον.
Με δύο λόγια: Δίδασκαν γράμματα στα παιδιά, αλλά, παράλληλα, ήταν και δά
σκαλοι όλης της κοινωνίας. Έτσι, μεταλαμπάδευαν με το παράδειγμά τους την πο
λιτιστική παράδοση της Ανατολής στο ελλαδικό περιβάλλον της επαρχίας Κοζάνης.
Μάλιστα, συνέχιζαν αυτόν τον παιδευτικό τους ρόλο και ως συνταξιούχοι. Τέλος,
άφησαν αξιόλογο συγγραφικό έργο, στο οποίο συμπυκνώνουν τον πολύτιμο θη
σαυρό του λαϊκού πολιτισμού και της ιστορίας των αλησμόνητων πατρίδων. Μνη
μονεύω ενδεικτικά: Παντ. Μελανοφρύδης, Οι Κλωστοί Γ. Κανδηλάπτης, Εαρινόν
Ρόδον. Δ. Παπαδόπουλος, Γενεαλογικοί κώδικες Σταυρίν, κ.ά.
Επιλογικά
0 ν. Κοζάνης δέχτηκε συμπαγείς προσφυγικούς πληθυσμούς. Οι οικονομικοί, κοι

νωνικοί και δημογραφικοί μετασχηματισμοί που προέκυψαν από την εγκατά
σταση των προσφύγων δρομολογούν τη σύγχρονη ιστορία της περιοχής. Το
ντόπιο και το προσφυγικό στοιχείο επέτυχαν ειρηνική συμβίωση, ώστε να πα-
ρατηρείται μπόλιασμα του ελληνισμού της περιοχής από τον ελληνισμό της Ανα
τολής. Η συνύπαρξη και συνεργασία ντόπιων και προσφύγων στην Κοζάνη έδωσε
ώθηση στην οικονομική, κοινοτική και πολιτιστική ανάπτυξη της περιοχής.
496 ΣΤΑΘΗΣ ΠΕΑΑΓΙΔΗΣ
Εικ. 1.
*Χ Χ ^Χ #Χ *Χ Χ *Χ *Χ Χ *Χ Χ *
^ ίΚ^Λ^
ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟΝ
X
X
* ΚΕΝΤΡΙΚΟΙ ΙΪΝίΕΜΙΟΪ X
I *
| Π Ρ Μ Π * " η ΪΛΠ12ί» X
*
X ~<Λ§κ$ν*~- *
X *
X X
* *
* *
* *
* ϊ/ *
* X
* X
*£
Μ τνΠΟΙΣ X
X Μια. Φβοκη-ΚΟΖΑΝΗ
X 1925 X
X X
)Κ X
'Κ ^ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ χ
ΛΝ ^ Λ Ν /ΪΝ < Γ * ^ Ν Λ λ ^ Λ / Ι Ν / Τ Ν γ ΤΝ Ή Γ ί> Ά Λ > Λ \ ^Τ\ / Γ Λ >
ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟΝ
ΚΕΝΤΡΙΚΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ
ΠΡΟίΦΥΓΟΝΚΟΖΕ»ί " η &ΑΠ$„
τ-0(^0-4-“ -
. Ί ΐγ ι; » ιΟ ΐν 9<α τά«; ό « ’ < ί«ιΟ . Ι ϋ ΐ τ ι« ; *2 Λ»'·γού-
ι ί ί β υ Ι 9 ϋ 3 κ α ί ύ η ' <1<»ιΟ. |* Η τι\ γ I ϋ 'θ»:τα>!$»»ί<>ι/
1923 »\πυόά»>^ωί· Χυτί ( Ι « ω :υ ϋ « ;( ίυ υ ΙΐοζάΜ»<;(
κ ε φ α λ α ιο ν λ ;
“Α ρ & ρ ο ν — Συ\ ισκ^αι Σινμσίάΐον μέ ε-
Ιο ν
δ,οαν ίήν Κο^άνΐ,ν Ολο ιών ε κ Μιινράς Ά ο ϊ « ; ,
Θράκης, Π όνιου κάι Καυκάουν μ ιτ ιι ρυ) οντο>»·
ίφυστιύ} αον ¿ν ι§ » ε ρ ^ ρ ε ία Κοζάνης καί Ονο
«ήν ΒΛ<ονυ|ΐΐαν « ΚΕΝΤΡΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ
ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ Η ΕΛϋΙΣ »·
— Ί Ι αφ(κχν1; τού ^υνδέσ|ΐοο
“Α ρ ν ρ ο ν 2 ο ν
•ρόρει κύκλ<ιτθε\ τί;ν έχοινΟμίαν ο ιη ο Ο κοί ¿ γ μ {ι
)ΐέ<3<|> τον δικέφαλο;-4βιό\ «η; Έ \ΰόξο ι; Έλλη*
νικΓ,ς Βοτάνι 1\ Λι'«θινραϊ<>ρί«ς.
Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ν 13.
‘ ^ρ«?ρον 3 ο ν — 2 > ω η ιο ; ν ο ύ Σ υ ν δ έ α μ ο υ .
Ο 11 ΐ}^ιαί( κ α ί .ανβι:μαιικί| άνάτου'^ις ?·.'>ν
μελώ ν αΟ'υδ καί (^κάνουν έν γέ\ ει ιφ ν πμοσ |>ύ·
^03\ »
Εικ. 2.
Παναγιώτης I. Καμηλάκης
ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΚΑΙ

ΤΟΥΣ ΜΑΣΤΟΡΟΥΣ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ
ΚΟΖΑΝΗΣ*
Στους παλαιούς μαστόρους της Γαλατινής,

που πρώτοι μου δημιούργησαν το ενδιαφέρον
και την εκτίμηση στους μαστοροκαλφάδες
της Δυτικής Μακεδονίας
Το δυτικό τμήμα του νομού Κοζάνης, που το αποτελεί η ορεινή επαρχία Βόί'ου,
η γνωστή ως Ανασελίτσα στην Τουρκοκρατία και τους πρώτους μεταπελευ-
θερωτικοός χρόνους, είναι η πιο ομοιογενής πληθυσμιακά. γλωσσικά, πολιτι
σμικά και κοινωνικά επαρχία όχι μόνο του νομού, αλλά ολόκληρης της Δυτικής
Μακεδονίας. Οι κάτοικοί της. σχεδόν στο σύνολό τους, είναι ελληνόφωνοι.1
Συγχρόνως, είναι η περιοχή που έχει τις λιγότερες -σε σχέση με τις άλλες δυ-
τικομακεδονικές επαρχίες- εγκαταστάσεις και εποικισμούς προσφύγων μετά
το 1922 ή και άλλων επήλυδων πριν και μετά το έτος αυτό. Έτσι και ο λαϊκός
πολιτισμός, όπως και τα γλωσσικά ιδιώματα της περιοχής, παρουσιάζει γενικά
ομοιογένεια και ενότητα, σπάνια για περιοχές όπως η Μακεδονία, καθώς και
επιβιώσεις στοιχείων λαϊκού βίου παλαιότερων εποχών, στοιχείων που ανά
γονται ώς την ελληνική αρχαιότητα σε διάφορες εθιμικές κ.ά. εκδηλώσεις της
ζωής των κατοίκων. Γ ι’ αυτό και ο λαϊκός πολιτισμός του Βόί'ου είναι ιδιαί
τερα ενδιαφέρων και πολυσήμαντος, με πτυχές γνωστές στην έρευνα αλλά και
άλλες που δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς μέχρι σήμερα, προσφέροντας έτσι ένα
ευρύτατο πεδίο μελέτης στον λαογράφο ερευνητή.
Στη μελέτη αυτή θα περιοριστούμε στην αναφορά και εξέταση ορισμένων
Η μελέτη αυτή αποτελεί ένα πρώτο. εν πολλοίς εισαγο.>γικό. μικρό μέρος της μονο
γραφίας που ετοιμάζουμε για τους μαστόρους και τα μαστοροχο^ρια του Βοΐου και
ολόκληρης της Δυτ. Μακεδονίας.
Μετά την υπαγωγή μεταπολεμικά των λίγων δίγλωσσων (ελληνόφωνων και σλαβό-
φωνων) χωριών της επαρχίας Βοΐου (χο^ριά Ανθηρό. Σπήλιος. Κερασώνα. Αηλιάς. Νό
στιμο. Βέλος και Διαλεκτό) στον νομό Καστοριάς, η επαρχία Βοΐου δεν έχει σλαβό-
φωνους ή βλαχόφωνους κατοίκους.
498 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ I. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ
πτυχών του λαϊκού πολιτισμού της επαρχίας Βοΐου, και μάλιστα του «υλικού
βίου» των κατοίκων της. που είναι όχι μόνο σημαντικές αλλά και χαρακτηρι
στικές για την περιοχή, καθώς έχουν επηρεάσει καίρια την οικονομία, τη ζωή,
την ίδια την επιβίωση των κατοίκων (και κατ' επέκταση τον όλο πολιτισμό τους)
των ορεινών προπαντός -και λιγότερο των ημιορεινών- χωριών της για αιώνες.
Με επίκεντρο κυρίως τα γνωστά σε ολόκληρο σχεδόν τον στεριανό ελ
ληνικό χώρο και ονομαστά τους τελευταίους αιώνες (18°-20°) μαστοροχώρια
του ορεινού Άνω Βοΐου,2 θα αναφερθούμε πολύ συνοπτικά στη δράση των Ανα-
σελιτσιωτών (Βοϊωτο^ν) μαστόρων της πέτρας (κτιστών), του ξύλου και γενικά
της οικοδομής, στους περιώνυμους, συχνά επώνυμους και περιζήτητους άλλοτε
«καλφάδες» (πρακτικούς αρχιτέκτονες-πρωτομαστόρους, μεταγενέστερα ερ
γολάβους)3 του Βοΐου. που με τα αρχιτεκτονικά δημιουργήματά τους κατέχουν
επίζηλη θέση μεταξύ των φορέων της νεοελληνικής και ευρύτερα της βαλκα
νικής αρχιτεκτονικής. Θα κάνουμε λόγο ιδιαίτερα για τις αποδημίες τους, τα
επαγγελματικά δηλαδή ταξίδια τους, που γίνονταν παλαιότερα κυρίως π ε
ριοδικά σε ευρύτατες περιοχές της εκτεταμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
προπαντός και μετά το 1830 και σε στεριανές περιοχές του νεοελληνικού κρά
τους. Οι αποδημίες αυτές -που αποτελούν τον πιο εκτεταμένο και διαδεδο
μένο επαγγελματικό «νομαδισμό» στον χώρο της Μακεδονίας, αλλά και από
τους πιο μαζικούς ολόκληρου του ελληνικού χώρου4- έδωσαν στους κατοίκους
τη δυνατότητα όχι μόνο να επιβιώσουν σε πολύ δύσκολους καιρούς και σε
Ως Άνοο Βόιο προσδιορίζεται η περιοχή της επαρχίας που βρίσκεται δυτικά και πάνω
από το Τσοτύλι και περιλαμβάνει ορεινά και πολύ ορεινά χωριά μέχρι τα σύνορα με
τους νομούς Καστοριάς και Γρεβενοόν. Είναι η περιοχή με τα περισσότερα και πιο ονο
μαστά μαστοροχα>ρια ολόκληρης της Μακεδονίας.
«Κάλφας» στη Δυτική Μακεδονία, όπως και στην Κο^νσταντινούπολη (από όπου φαί
νεται ότι προήλθε η χρήση της λέξεοος). είναι ο πρακτικός-λαϊκός αρχιτέκτονας, ο
οποίος, αν και αυτοδίδακτος. αναλαμβάνει την εκτέλεση μεγάλων έργοον. δημόσιων και
ιδιωτικών, και την κατασκευή σπιτιών, αρχοντικών κλπ„ που έχουν συχνά σήμερα μνη
μειακό χαρακτήρα. Στις περισσότερες περιοχές, αντίθετα, και στη νεοελληνική γλίόσσα
κάλφας είναι ο βοηθός του μάστορα σε μια τέχνη, ιδίως στην υποδηματοποιία και τη
ραπτική. Κάλφας όμως μπορεί μερικές φορές να λέγεται και ο ολοκληρωμένος τεχνίτης·
βλ. Ευαγγελή Αρ. Ντάτση. Τα ισνάφια μας τα βασιλεμένα. Τα Γιάννινα τίον μαστόρων
και των καλφάδων. Μουσείο Μπενάκη - εκδ. Γαβριηλίδης. Αθήνα 2006. κυρίως σ. 161.
Μόνο η Ήπειρος με τους αντιστοίχους ονομαστούς επίσης μαστόρους της στα μαστο
ροχώρια προπαντός της Κόνιτσας και το^ν Τζουμέρκων, αλλά και με το πλήθος το^ν
άλλων μετακινούμενων και πλανόδιοί επαγγελματιών της. μπορεί να συγκριθεί με
το Βόιο και τη Δυτ. Μακεδονία για τη μαζικότητα, κινητικότητα κλπ. των τεχνιτών
και ποικίλων άλλων επαγγελματιών της. Για τον επαγγελματικό νομαδισμό στη Μα
κεδονία βλ. ενδεικτικά Κ. Φαλτάιτς. «Ο μακεδονικός βιοτεχνισμός. Συμβολή εις την μα
κεδονικήν λαογραφίαν». Ημερολόγιον Θεσσαλονίκης (Μ. Τσιώμου), έτ. 7 (1929) 218.
ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ 499
χωριά με μικρή, λόγω του περιορισμένου, ορεινού και άγονου εδάφους, γε-
ωργοκτηνοτροφική παραγωγή, αλλά και να δεχτούν στοιχεία πολιτισμού, αντι
λήψεις, συνήθειες και τρόπους ζωής που γνώρισαν στους τόπους αποδημίας
και εργασίας, στα μεγάλα ιδίως αστικά κέντρα που εργάζονταν. Τέτοια στοι
χεία δέχτηκαν προπαντός στην πολυεθνική και πολυάνθρωπη Κωνσταντινού
πολη. τον σημαντικότερο από κάθε άποψη προορισμό των μαστοροκαλφάδων
του Βόί'ου για αιώνες και ώς τον μεσοπόλεμο. Τα στοιχεία αυτά τους επηρέ
ασαν. τα αποδέχτηκαν και συχνά τα μετέφεραν και τα μεταλαμπάδευσαν.
κατά κάποιο τρόπο, στον λαϊκό πολιτισμό των χωριών τους κατά τον 19° και
20° αιώνα. Θα αναφερθούμε σύντομα και σε κάποια από αυτά τα πολιτιστικά
στοιχεία, των οποίων φορείς έγιναν οι μαστόροι και στη συνέχεια μεταφο
ρείς τους στις ιδιαίτερες πατρίδες τους.
Οι παρατηρήσεις-επισημάνσεις που ακολουθούν στηρίζονται σε στοιχεία
και πληροφορίες τόσο της μακρόχρονης (από το 1975 κ.ε.) επιτόπιας έρευνάς
μας στην περιοχή -και σε ολόκληρη σχεδόν τη Δυτ. Μακεδονία- όσο και στην
υπάρχουσα ενδιαφέρουσα, σκόρπια εν πολλοίς. βιβλιογραφία.
Ο# ΣΟ
Όπως είναι γνωστό, η αποδημία είναι σύμφυτη με τη ζωή και την ιστορία των
Ελλήνων από την πρώιμη ήδη αρχαιότητα. Έτσι, αν το «φιλαπόδημο» του
Έλληνα αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό του. η αποδημία για τους Δυτικο-
μακεδόνες5 και προπαντός για τους κατοίκους του Βόί'ου δεν ήταν απλώς ση
μαντική. αλλά καίρια και ζωτική για τον καθημερινό βίο και τον πολιτισμό
τους στους νεότερους χρόνους ώς σήμερα.6 Η αποδημία αυτή είχε δύο βασι
κούς τύπους: 1) την εφήμερη, προσωρινή, συχνά εποχική και συνήθως περιο
δική μετανάστευση προς αναζήτηση εργασίας μέσα στα όρια της οθωμανικής
επικράτειας, η οποία ήταν σχεδόν αποκλειστικά ανδρική αποδημία, ιδίως σε
Για την αποδημία και τη μετανάστευση στη Δυτ. Μακεδονία υπάρχει πλούσια βι
βλιογραφία, που δεν είναι δυνατόν να αναφερθεί εοοΔ. Ενδεικτικά αναφέρουμε από
την παλαιότερη βιβλιογραφία τις σχεδόν άγνοοστες μελέτες Εμμ. Β. Μάνος, «Η με-
τανάστευσις εν τη επαρχία Κοζάνης», στο: Η ελληνική μετανάστευσις: Μελέται των
δευτεροετών φοιτητών. Αθήνα 1917. σ. 338-348. και Αλέξ. Γ. Παπαζήσης. «Η μετα-
νάστευσις εν τη επαρχία Ανασελίτσης». στο ίδιο. σ. 349-358. στις οποίες εξετάζο
νται οι απαρχές, τα αίτια και τα αποτελέσματα της μετανάστευσης στην Τουρκο
κρατία προς περιοχές της Οθοομανικής Αυτοκρατορίας και τη Μεσευρώπη και αργό
τερα. στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου αι., και προς την Αμερική.
Για τους απόδημους Κοζανίτες στην Κεντρ. και ΝΑ Ευρο^πη βλ. την εργασία του
Ικαρου Μαντούβαλου στον παρόντα τόμο, όπου και βιβλιογραφία.
παλαιότερες εποχές (18°-19° αι.), που οι μετακινήσεις και αποδημίες ήταν

δύσκολες συγκοινωνιακά και επικίνδυνες από πολλές απόψεις, και 2) τη μα
κρόχρονη και πολυετή αποδημία, που συνοδεύεται από μηχανισμούς οργα
νωμένης συνήθως εποίκησης. στην περίπτωση της περιοχής που αναφερόμαστε
προς τις χώρες κυρίως των Βαλκανίων και της Κεντρικής και Ανατολικής Ευ
ρώπης και με πρωταγωνιστές κυρίως εμπόρους και λογίους.7 Αυτός, άλλωστε,
ο τύπος αποδημίας αποτελεί την πραγματική μετανάστευση. Αντίθετα, στην
περίπτωση της εποχικής και πρόσκαιρης μετανάστευσης κύριοι πρωταγωνι
στές είναι οι βιοτέχνες, τεχνίτες, εργάτες κ.ά.. γνωστοί συνοπτικά ως «κουρ-
μπετζήδες».8 Μεταξύ αυτών οι κτίστες και γενικά οι μαστόροι (τεχνίτες της
οικοδομικής) ήταν οι πολυπληθέστεροι και μάλλον οι κινητικότεροι. Στην πε
ρίπτωση ειδικότερα της επαρχίας Βόί'ου κύριοι, πολυπληθέστεροι και σημα
ντικότεροι από κάθε άποψη φορείς της αποδημίας υπήρξαν οι μαστόροι (χτί
στες. λιθογλύπτες, μαραγκοί, σοβατζήδες, ξυλογλύπτες, αγιογράφοι κλπ., γε
νικά οι τεχνίτες της οικοδομικής). Βέβαια, και ποικίλοι άλλοι τεχνίτες, όπως
υλοτόμοι, γανωτές, χαλκουργοί, υποδηματοποιοί (ιδίως «μπαλωματήδες»), μυ
λωνάδες, κεραμοποιοί, χρυσικοί (ασημουργοί) κ.ά.. αποδημούσαν ως «κουρ-
μπετζήδες» τόσο από το Βόιο όσο και από άλλες ορεινές προπαντός περιοχές
της Κοζάνης και γενικά της Δυτ. Μακεδονίας, κουβαλώντας μαζί τους στα συ
νήθως μακρινά ταξίδια τους και τα απαραίτητα εργαλεία της τέχνης τους.9
Πρέπει εδώ να τονίσουμε ότι -πέραν της συνήθους και ευρύτατα διαδε
δομένης εποχικής και περιοδικής- και στην περίπτωση της μακρόχρονης και
μόνιμης, σε έναν βαθμό, αποδημίας και εγκατάστασης σε νέο τόπο αξιοση
μείωτη υπήρξε η συμβολή και των Ανασελιτσιωτών ιδίως και γενικότερα των
δυτικομακεδόνων μαστόρων, όπως και άλλων τεχνιτών και επαγγελματιών. Για
παράδειγμα, στη σέρβική πόλη Κραγκούγιεβατς κατά τη δεκαετία του 1820
(προφανώς και λόγω των οδυνηρών συνεπειών της ελληνικής Επανάστασης στη
Μακεδονία) εγκαταστάθηκαν μακεδόνες άποικοι. που ήταν τεχνίτες (κυρίως
κτίστες, βυρσοδέψες και υποδηματοποιοί) και έμποροι από τη Σέλιτσα (σημ.
Βλ. και Α. Τάμης. «Αποδημία των κατοίκων [Κοζάνης και Γρεβενών] (17°?-19°? αι.)».
στο: Κοζάνη και Γρεβενά. Ο χώρος και οι άνθρωποι, επιμ. Ν. Καλογερόπουλος. [Νο-
μαρχ. Αυτοδιοικήσεις Κοζάνης και Γρεβενών], University Studio Press. Θεσσαλονίκη
2004. σ. 177.
Τάμης. ό.π. Η λ. κουρμπετζής (από «κουρμπέτι», τουρκ. gurbet: ξενιτειά αλλά και
εξορία· Γ. Μπαμπινιώτης, Ετυμολογικό λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Αθήνα
22011. σ. 723) σημαίνει τον άνθρωπο που αποδημεί, ξενιτεύεται στο κουρμπέτι, στη
σκληρή και δύσκολη και ζωή. της ξενιτειάς για να «καζαντίσει», να αποκτήσει δηλ.
χρηματικό κυρίως πλούτο.
9 Βλ. και Τάμης, ό.π., σ. 177-178.
ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΤ 501
Εράτυρα) και τη Σιάτιστα Βοΐου, τα Γρεβενά, την Κλεισούρα και τη Μιλόβιστα

Μοναστηριού.10
Πριν αναφερθούμε ιδιαίτερα στους καλφάδες και τους μαστύρους του
Βοΐου. σημειώνουμε ότι η κατεξοχήν ορεινή αυτή επαρχία της Κοζάνης χωρίζεται
γεωφυσικά-γεωγραφικά, αλλά σε έναν βαθμό και πολιτισμικά, σε δύο ζώνες:
α) στο Άνω Βόιο. με τα χωριά των μαστόρων, που βρίσκονται από το Τσο-
τύλι και πάνω μέχρι τον Πεντάλοφο, τον Βυθό και τον Αυγερινό καθώς και
τα ομότεχνά τους γειτονικά χωριά των Γρεβενών. που ανήκουν πολιτισμικά και
γεωγραφικά στην ομάδα των μαστοροχωρίων του Βοΐου στις παρυφές της Βό
ρειας Πίνδου (Καλλονή, Δασύλλιο. Άγιος Κοσμάς. Κυπαρίσσι κ.ά.). τα οποία
και εκκλησιαστικά ανήκουν, μερικά, στη μητρόπολη Σισανίου και Σιατίστης
κατά μακρά παράδοση.
β) στο Κάτω B olo, χαμηλότερα από το Τσοτύλι και με επίκεντρο τη Νε
άπολη. διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο του καζά (επαρχίας) Ανασελίτσας
άλλοτε. Στα χωριά του Κάτω Βοΐου, κυρίως γεωργικά και λιγότερο κτηνο-
τροφικά. υπήρχαν παλαιότερα ελάχιστοι ή καθόλου μαστόροι κ.ά. τεχνίτες.
Από τα τελευταία χωριά 18 κατοικούνταν από «Β αλαάδες» (δηλ. ήταν γ ε
ωργικά χωριά εξισλαμισμένων ελληνόφωνων κατοίκων, όπως και 17 χωριά των
Γρεβενών). 12 ήταν αμιγώς μουσουλμανικά και 6 μεικτά, κατοικούνταν δηλ.
από μουσουλμάνους Βαλαάδες, αλλά και χριστιανούς Έλληνες, που διατη
ρούσαν εκκλησίες συνήθως στις άκρες των οικισμών ή και εκτός αυτών, όπως
στην Πλάζουμη (Ομαλή). Και το ίδιο το κεφαλοχώρι Τσοτύλι. με την ακμαία
άλλοτε εμποροπανήγυρη. είχε στις αρχές του 20ου αι. μεικτό πληθυσμό από 150
περίπου οικογένειες Βαλαάδων και μόλις 40 χριστιανών.11 Στα ημιορεινά
χωριά των Βαλαάδων μετά το 1922. με την ανταλλαγή των πληθυσμών, εγκα
ταστάθηκαν πρόσφυγες από τα παράλια και το εσωτερικό της Μ. Ασίας, τον
Πόντο, τον Καύκασο, την Ρωσία κλπ.12
Σημαντικά μαστοροχώρια υπάρχουν και στο ανατολικό τμήμα της επαρ
χίας. στις παρυφές του όρους Σινιάτσικου (Ασκίου). όπου ξεχωρίζει το κε
φαλοχώρι Γαλατινή,13 μεγάλο πληθυσμιακά μαστοροχώρι αλλά και σημαντικός
Τάμης, ό.π.. σ. 178. Βλ. και Απ. Βακαλόπουλος. Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833.
Λάζ. Παπαΐΐυάννου. «Οι Βαλαάδες». Πρακτικά Α Συμποσίου Ιστορίας. Λαογραφίας.
Γλωσσολογίας Δυτικομακεδονικου χώρου (Βοΐου-Γρεβενών-Κοζάνης). Θεσσαλονίκη.
2-3 Οκτ. 1976. Θεσσαλονίκη 1976. σ. 82. Βλ. για τους Βαλαάδες του Βοΐου και I. Ν.
Φίοτόπουλος. Ιστορίας της Σελίτσης-Ερατύρας. Αθήνα 1939, σ. 67-69.
Βίκτ. Νέτας, «Η πρόσφυγες στο Βόιο». Πρακτικά Α Συμποσίου Ιστορίας. Λαογρα
φίας. ό.π.. σ. 72.
Η Γαλατινή είχε μαζί με τον Πεντάλοφο τους περισσότερους και ίσως κινητικότερους
γεωργοκτηνοτροφικός οικισμός (εικ. 1-3). Συγχρόνως, η γειτονική Εράτυρα14

ήταν εστία σημαντική μαστόρων και καλφάδων στην Κωνσταντινούπολη προ
παντός. αλλά και ποικίλων βιοτεχνών και πολλών αγιογράφων-τοιχογράφων
με επίκεντρο την εκεί μονή του Αγίου Αθανασίου, όπου, φαίνεται, υπήρχε ένα
είδος σχολής αγιογραφίας.15 Αγιογράφους είχαν αναδείξει από τον 18° αι. του-
μαστόρους του Βοΐου. Τα δύο μεγάλα αυτά μαστοροχώρια του Βοΐου παρουσιάζουν ομοι
ότητα και στο ότι. εκτός από τον μεγάλο αριθμό μαστοριών, είχαν και σημαντική κτηνο
τροφία. Αξιόλογη επίσης κτηνοτροφία είχε ο Αυγερινός, τουλάχιστον μέχρι τον Β' Πα
γκόσμιο πόλεμο. Ο Ευθ. Γρηγορίου. «Γενικά περί του πολιτισμού τιον αμέσων προγόνων
Ανασελίτσης- Γρεβενών», εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 5. 1931-32. αρ. φύλλ. 253, 20-3-1932.
σ. 2. αναφέρει ως τόπους αποδημίας των μαστόρων Βοΐου και Γρεβενοόν τις Κωνστα
ντινούπολη. Ραιδεστό. Χαριούπολη. Σαράντα Εκκλησιές και Αόριανούπολη Ανατ. Θράκης,
το Αγιον Όρος και τη Μ. Ασία (Προύσα. Σμύρνη κ.ά.). όπου εργάζονταν ιος κτίστες προ
παντός και μαραγκοί και έπειτα ως ξενοδόχοι, κάπηλοι. καφετζήδες, μπακάληδες και
«πιστικοί» (τσοπάνηδες). Βέβαια το πιο σημαντικό σε σχέση με την κτηνοτροφία χωριό
του Βοΐου ήταν μάλλον η Γαλατινή. η οποία είχε βραβευθεί προπολεμικά και στη Διεθνή
Έκθεση Θεσσαλονίκης για εκλεκτά γαλακτοκομικά προϊόντα της. Οι Γαλατινιώτες εκτός
από την οικοδομική ασχολούνταν στο χωριό τους όσο και στους τόπους αποδημίας και
με αγροτικές εργασίες. Έτσι, για παράδειγμα, στους κάμπους της Ανατ. Μακεδονίας και
Θεσσαλίας, όπου συνήθιζαν να αποδημούν και μεταπολεμικά, την περίοδο του θερισμού
των δημητριακών, οπότε οι οικοδομικές εργασίες περιορίζονταν, εργάζονταν και ο^ς θε
ριστές. Για τους μαστόρους της Γαλατινής βλ. Ν. Κ. Γκαντιόνας. Ιστορικά-λαογραφικά
Δυτ. Μακεδονίας. Γαλατινή. Θεσσαλονίκη 1987. σ. 290-293. όπου και για τα «κουοα-
ρίτικα», τη συνθηματική-επαγγελματική γλώσσα των μαστοριών. Βλ. κυρίως Γ. Π. Τσό-
τσος. Γαλατινή Βοΐου Κοζάνης. Ανθρωπογεωγραφική-λαογραφική προσέγγιση Δυτι-
κομακεδονικου χοίρου, Θεσσαλονίκη 1998, ιδίως σ. 124 κ.ε.. 164 κ.ε. και 185-189. Η επέ
κταση της γουνοποιίας της Σιάτιστας κυρίως μετά το 1970 και στη Γαλατινή επέφερε
δραστική μείωση του αριθμού των μαστόρων, που ενώ προπολεμικά ήταν τουλάχιστον
το ένα τρίτο των ανορό>ν -αν και όλοι οι άνδρες. αγρότες, κτηνοτρόφοι. επαγγελματίες.
επιστήμονες κ.ά.. είχαν τουλάχιστον κουβαλήσει λάσπη με το «πηλοφόρι» στην οικοδομή-,
στη δεκαετία του 1980 είχαν περιοριστεί μόλις σε 50-60 μαστόρους. Σήμερα είναι πολύ
λιγότεροι. καθιύς οι νέοι έχουν στραφεί πρωταρχικά στην πιο εύκολη και πιο προσοδο
φόρα εργασία της γουνοποιίας (Γκαντό>νας. ό.π.. σ. 108). Το 1953 ιδρύθηκε το Σωματείο
τΐών οικοδόμων της Γαλατινής (Γκαντώνας. ό.π.. σ. 100).
Και οι μαστόροι της Εράτυρας, όπΐώς και της Γαλατινής (Τσότσος. ό.π.. σ. 127-128), εργά
ζονταν τον 19° αι. κυρίως στην Κωνσταντινούπολη, αληθινή μητρόπολη τότε των μαστορο-
καλφάόων του Βοΐου· βλ. Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας (στο εξής ΚΑ). χφ
3803. σ. 443: Εράτυρα. Παν. Καμηλάκης. 1975. Και εδώ οι πρώτοι κάτοικοι ήταν κτηνοτρόφοι
(ΚΑ. χφ 3803, σ. 441). Για τους μαστόρους της Εράτυρας βλ. και Φΐώτόπουλος. ό.π.. σ. 18.
112-115. 120. και Α. Γιομπλάκης. Η Εράτυρα. Θεσσαλονίκη 1985. κυρίως σ. 38. 59-63. Ο Φω-
τόπουλος, ό.π., σ. β\ σημειώνει ότι τον 19° αι. το 80% τΐών Ερατυραίων ξενιτεύονταν ΐώς
κτίστες σην Πόλη και μετά το 1880 εστάφησαν και σε άλλα, σύγχρονα, επαγγέλματα.
Α. Βαρσαμίδης. «Αγιογράφοι Ανασελίτσας Κοζάνης (1788-1935)», Χρονικά της Μα
κεδονικής Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητος 1 (1987-88) 142-148.
λάχιστον ώς το 1940 και άλλα μαστοροχώρια του Βοΐ'ου, όπως το Κριμίνι με

δύο τουλάχιστον αγιογράφους και άλλους ζωγράφους, το Δίλοφο (τέως Λι-
μπόχοβο) με τον αγιογράφο «Αναγνώστου τον Λιμποχοβίτη», η Μόρφη με
τον κινητικότατο αγιογράφο και ξυλογλύπτη Κ. Μπέλτσιο. η Σιάτιστα, ο Πε-
ντάλοφος. το Ανθοχώρι, αλλά και ο γεωργοκτηνοτροφικός κυρίως Πελεκάνος
με δύο τουλάχιστον αγιογράφους.16 Μαστοροχώρι σε έναν βαθμό ήταν και η
εμπορική, βιοτεχνική και αμπελουργική παλαιότερα Σιάτιστα.1'
Το μεγαλύτερο και ονομαστότερο μαστοροχώρι του Άνω Βοΐ'ου και από
τα σημαντικότερα όχι μόνο της Βόρειας Πίνδου στην ανατολική (Δυτ. Μακε
δονία) και στη δυτική πλευρά της (Κόνιτσα-Τζουμέρκα), αλλά και σε ολόκληρο
τον ελληνικό χώρο, ήταν το πολύ ορεινό (υψόμ. 1.040 μ.) κεφαλοχώρι Ζου-
πάνι (ο σημερινός Πεντάλοφος) στις πλαγιές του όρους Βοΐ'ου. αληθινή μητρό
πολη των μαστοροχωρίων της Μακεδονίας. Οι Ζουπανιώτες μαστόροι και πε
λεκάνοι ήταν γνωστοί και περιζήτητοι όχι μόνο στη Μακεδονία,18 στη Θεσσαλία,
όπου συχνά, ιδίως στο Πήλιο. λέγονταν και Ζαπανιώτες,19 στην Ανατ. Στερεά
Βαρσαμίδης, ό.π .. σ. 129-142. Βλ. και Φ. Παπανικολάου, Ιστορία του Κριμινίου. Θεσ
σαλονίκη 1459, σ. 87.
Βλ. ενδεικτικά για τη Σιάτιστα Παν. Γράβας, «Τα κουδαρίτικα της Σιάτιστας», Λα
ογραφία 12 (1938-1948) 429-447. και Ν. Κ. Μουτσόπουλος. «Τα αρχοντικά της Σιά
τιστας», Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ 1 (1961-1964) 57,
122. Σύμφωνα με τον Εκλογικό Κατάλογο της υποδιοικήσεως Ανασελίτσης. Θεσσα
λονίκη 1915. σ. 1-38. η Σιάτιστα είχε τότε τουλάχιστον 61 κτίστες και 1 «τέκτονα»
(κάλφα προφανούς), σύνολο 62 μαστόρους, ποσοστό 3% επί του συνόλου των ανδροόν
ψηφοφόρων κατοίκων της.
Οι Ζουπανιούτες μαστόροι στον χοψο της Δυτ. Μακεδονίας είχαν χτίσει και πολλές εκ
κλησίες και αρχοντικά. Στα βλαχοχούρια των Γρεβενών, για παράδειγμα, είχαν χτίσει
εκκλησίες στην Αβδέλλα και τη Σαμαρίνα τον 18° και 19° αιώνα. Στην Αβδέλλα είχαν
χτίσει το 1721 (ή το 1751) την κεντρική εκκλησία, που κάηκε αργότερα. Βλ. Alan J. Β.
Wace - M.S. Thompson. Οι νομάδες των Βα λα κανιών. Περιγραφή της ζωής και των
εθίμων των Βλάχων της Βόρειας Πίνδου. εισ.-σχ. Νίκος Κατσάνης, μτφ. Πάνος Κα-
ραγιώργος, Θεσσαλονίκη 1989, σ. 174· βλ. στις σ. 72. 93 για την παρουσία τους γ ε
νικά στα χωριά της Πίνδου. Στην Εράτυρα έκτισαν το 1844 τον κεντρικό ναό του Αγ.
Γειοργίου «τέκτονες Ζουπανιώται». σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή (Φιοτόπουλος.
ό.π., σ. 90).
Υπάρχει μέχρι σήμερα στην περιοχή Βόλου. Λάρισας κλπ. το επώνυμο Ζαπανιώτης. Ζου-
πανιώτης. Για τους Ζουπανιούτες στο Πήλιο και τα σπουδαία έργα που έχτισαν εκεί (αρ
χοντικά, πολλές εκκλησίες, βρύσες, γεφύρια. καλντερίμια κ.ά.) βλ. κυρίως Κίτσος Α. Μα-
κρής. Ο καπετάν Στεργιος Μπασδέκης και ο γλύπτης Μή/ν.ος. Αθήνα 1955* ο ίδιος.
Αρχιτεκτων Δήμος Ζιπανιώτης, ανάτ. από την «Επιθεο^ρηση Τέχνης». Αθήνα 1957* (κυ
ρίως) ο ίδιος, Η λαϊκή τέχνη του Πηλίου, Αθήνα 1976, σ. 44. 56. 61. 64. 66. 67. 71, 130-
134. 138. 140. 210. 265. 275, 278-280. Βλ. επίσης Βικτωρία Νικήτα-Σκαρτάδου, Ο γλύ
πτης Μίλιος στον τόπο του, ανάτ. από το περιοδ. Αρμολόι, αρ. 4-5, Οκτ.-Δεκ. 1977.
Ελλάδα20 και στην Πελοπόννησο,21 ιδίως στην ανατολική από τον Κοριν-
Στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα οι Ζουπανιώτες μαστόροι είχαν ιδιαίτερη προτίμηση

και πυκνή παρουσία μέχρι πρόσφατα στη Βοιωτία προπαντός, με επίκεντρο την πε
ριοχή Λειβαδιάς-Ορχομενού. Η Σκριπού (περιοχή Ορχομενού) ήταν βάση εξορμήσειος
για τους Πενταλοφίτες, καθώς και για μαστόρους άλλων χωριών της επαρχίας Βοΐου
για την εξεύρεση εργασίας στα χωριά της ευρύτερης περιοχής. Αλλά και στα χωριά
το^ν Θηβών εργάζονταν, φτάνοντας μέχρι και την Εύβοια. Όταν βρίσκονταν στους τό
πους εργασίας την περίοδο που γινόταν κάποιο πανηγύρι στο χωριό τους, συνήθιζαν
την ημέρα της γιορτής να μην εργάζονται και να γιορτάζουν όλοι μαζί, γλεντώντας
στους τόπους της ξενιτειάς. Την ίδια συνήθεια είχαν και οι μαστόροι των άλλων χω
ριών του Βοΐου. όταν βρίσκονταν για εργασία στην ξενιτειά. Έτσι, για παράδειγμα, το
έτος 1934 οι εργαζόμενοι στο χωριό Κόκκαλο Θηβιόν Πενταλοφίτες και Διλοφίτες
μαστόροι γιόρτασαν το πανηγύρι του Πενταλόφου της Γεννήσεο^ς της Θεοτόκου (8
Σεπτ.) με «γλέντι τρικούβερτο, τραγούδι και χορό αλλά πατρίδα, που συνεχίστηκαν
έως το πρωί της Κυριακής... ευχηθέντες του χρόνου να εορτάσουν στην πατρίδα...
Το γενικόν πρόσταγμα (στο γλέντι) είχε ο αρχιμάστορας κ. Ν. Κογιόπουλος, ο οποίος
μας συνοδέυσε στο καφενείο.... όπου ο ρητινίτης έρρευσεν άφθονος μέχρι πρωίας»
(«Κόκκαλο (Θηβών). Οι ξενιτεμένοι Πενταλοφίται» [επιστολή-ανταπόκριση. που
στέλνει ο μάστορας της πενταλοφίτικης παρέας Γ. Αότσιος], εφημ. Βόρειος Ελλάς.
Κοζάνη, έτ. 8 (1934), αρ. φύλλ. 384. 23.9.1934, σ. 2). Ανάλογη επιστολή-ανταπόκριση
στέλνει ο. μάλλον Κριμινιώτης, μάστορας Απ. Κουλούσιας από τα Τρίκαλα Κορινθίας,
όπου 14 ξενιτεμένοι μαστόροι γιόρτασαν με γλέντι («με μια στέρφα [προβατίνα] στο
σουβλί») και με τραγούδια (όπως «Γέρασα ο μαύρος, γέρασα») του τόπου τους την
Παναγία τον Δεκαπενταύγουστο (Απ. Κουλούσιας. «Τρίκαλα (Κορινθίας)», εφημ. Βό
ρειος Ελλάς, ό.π.. αρ. φύλλ. 380. 26.8.1934. σ. 2). - Στη Αοκρίδα οι Ζουπανιώτες, όπως
και μαστόροι της Σέλιτσας (Εράτυρας) και της Κλεισούρας Καστοριάς, έχτισαν με μα
κεδονικά μορφολογικά και άλλα χαρακτηριστικά στοιχεία μακεδονικής λαϊκής αρχι
τεκτονικής τα σπίτια, το σχολείο και τις εκκλησίες των Μακεδόνων προσφύγων, που
εγκαταστάθηκαν εκεί μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους (1838). δημιουρ
γώντας τον οικισμό της Νέας Πέλλας Αταλάντης. Σε πέτρινη πλάκα στο προαύλιο της
εκκλησίας της Παναγίας στη Νέα Πέλλα υπήρχε η επιγραφή: «Έκτισαν τώδε
Ζ. Κάλφας από Σέλιτσα και Ν. Ζιουμπανιώτης ΚΑ Απρίλιο 1838»· βλ. Γρηγ. Βέλκος.
«Ο συνοικισμός των Μακεδόνων προσφύγων “ Νέα Πέλλα" Αταλάντης», Πρακτικά
Γ Συνεδρίου Ιστορίας Λαογραφίας. Θεσσαλονίκη 1982. σ. 68.
ΚΑ. χφ 3414. σ. 38 (Πολυκάστανο Βοΐου. Θεοδόσ. Πράππας. 1968). όπου γίνεται λόγος
και για τις καλύτερες κλιματικές συνθήκες στη Νότια Ελλάδα, που ευνοούσαν τις
οικοδομικές εργασίες ολόκληρο το έτος. Έτσι, από τα μακρινά ταξίδια, ιδίως για τις
συγκοινωνιακές συνθήκες παλαιότερων εποχών, όταν οι μαστόροι αποδημούσαν με τα
φορτηγά ζιόα τους (ιδίως μουλάρια) ή και πεζοί μέχρι την Πελοπόννησο, επέστρεφαν
στα χωριά τους για λίγους μήνες στην καρδιά του χειμώνα ή περνούσαν και ολόκληρα
χρόνια (συνήθους δυο τρία ή και περισσότερα, ανάλογα με τις αποστάσεις και την
ύπαρξη οικοδομικιόν εργασιών), για να γυρίσουν στις οικογένειές τους. Οι γυναίκες
των οικογενειών των ξενιτεμένων μαστόριον (σύζυγοι, αδελφές, μητέρες κλπ.) εξω-
τερίκευαν τον πόνο τους για τον αποχωρισμό των ανδρών με τα τραγούδια της
θιακό μέχρι το Ταίναρο.22 αλλά και σε πιο μακρινές περιοχές κατά την Τουρ
κοκρατία. όπως στην Κωνσταντινούπολη και αλλού. Υπήρξαν για τρεις και
πλέον αιώνες χτίστες των μακρινών ταξιδιών -ειδικά οι Ζουπανιώτες-, των
μεγάλων και πολυήμερων μετακινήσεων, οι οποίες τους κρατούσαν για χρόνια
στους τόπους αποδημίας και εργασίας, δημιουργοί από τον 18° τουλάχιστον
αιώνα μεγάλων και μνημειακών έργων, ιδίως μεταβυζαντινών και νεώτερων
εκκλησιών, γεφυριών, αρχοντικών κλπ.23 Μια και μόνο μεγάλη κομπανία
(παρέα, που ήταν και το συνηθέστερο στο Βόιο, συντροφιά, μ π ’λούκι κλπ.).
ξενιτειάς, ιδιαίτερα προσφιλή και διαδεδομένα στο Βόιο και σε ολόκληρη τη Δυτ. Μακε
δονία· βλ. ενδεικτικά Δ. Γ. Γκαβανάς. Τραγούδια ξενιτειάς. δημοτικά Δυτικής Μακεδονίας,
Θεσσαλονίκη 1977, όπου και τραγούδι για μαστορόπουλο που αποχωρίζεται τη μάνα του,
για να ακολουθήσει την παρέα των μαστόρων στην ξενιτειά (σ. 20, αρ. 15). και άλλο για
μαστόρους που ξενιτεύονται με διαταγή του σουλτάνου (σ. 21, αρ. 16), καθιός και τραγούδι
για εργατικό ατύχημα μαστόρων του Ροδοχιορίου Βοΐου στην Κωνσταντινούπολη το έτος
1883 (σ. 22, αρ. 18).
Η Πελοπόννησος, και προπαντός η Λακωνία, ήταν από τους πιο συνηθισμένους, θα λέ
γαμε από τους πιο δημοφιλείς, για πολλές δεκαετίες τον 19° και 20° αι. τόπους απο
δημίας των Ζουπανιωτών μαστόρων. Μάλιστα, στη Σπάρτη στο τέλος του 19ου αι. οι
Ζουπανιώτες μαστόροι αδελφοί Κατσίκα ακόυσαν τους ντόπιους, οι οποίοι πρώτοι
τότε από όλους τους Πελοποννήσιους μεταναστέυσαν στην Αμερική, ότι κερδίζουν εκεί
αρκετά χρήματα και έτσι πρώτοι οι τολμηροί Ζουπανιιότες άνοιξαν τον δρόμο της
Αμερικής για τους κατοίκους του Βοΐου και των Γρεβενών. Στην αρχή τους Ζουπα
νιώτες μιμήθηκαν στα υπερπόντια ταξίδια μεμονωμένα άτομα από τα γειτονικά χωριά
των Γρεβενών. αργότερα και πολλοί άλλοι· βλ. Ευθ. Γρηγορίου. «Γενικά περί του πο
λιτισμού των αμέσων προγόνων Ανασελίτσης-Γρεβενιόν». εφημ. Βόρειος Ελλάς. έτ. Ε\
1931-32, αρ. φύλλ. 253. 20.3.1932, σ. 2).
Εντυπωσιακός είναι ο αριθμός των εκκλησιών που έκτισαν οι Ζουπανιιότες σε διά
φορες περιοχές, και προπαντός στο Πήλιο, στο δεύτερο ήμισυ στο 18ου και στις αρχές
του 19ου αι.· είναι μακρύς ο σχετικός κατάλογος. Οι ίδιοι ήταν κατασκευαστές και
πολλιόν γεφυριών. Ο Σπ. Μαντάς, Το γεφύρι κι ο Ηπειρώτης. 24 οδοιπορικά, τομές
στα Ηπειρώτικα γεφύρια. Αθήνα 1987. σ. 142 κ.ε.. θεωρεί ότι τα περισσότερα γεφύρια
στην ευρύτερη περιοχή Βοΐου τα έκτισαν Ζουπανιιότες και Βυθηνοί* βλ. και στο ίδιο.
σ. 148-152. όπου συμφωνητικό μεταξύ της κοινότητας Μα(γ)έρης (σημ. Δασυλλίου) και
Ζουπανιωτών μαστόρων για την κατασκευή εκεί γέφυρας το 1910. Για τα γεφύρια της
Μακεδονίας βλ. ειδικότερα τη μελέτη Γ. Π. Τσότσος, Μακεδονικά γεφύρια. Τοπο
γραφία. αρχιτεκτονική, ιστορία, λαογραφία. Θεσσαλονίκη 1997. όπου (σ. 26-28) και
για τους Ζουπανιιότες και γενικά τους μαστόρους της ευρύτερης περιοχής στην κα
τασκευή γεφυριών στη Μακεδονία. - Για τη συμβολή των Ζουπανιιοτιύν μαστόρων και
πελεκάνων στην κατασκευή αρχοντικών αναφέρουμε ενδεικτικά τη συμβολή τους στην
ανέγερση τιον αρχοντικιόν της Σιάτιστας* βλ. σχετικά Μουτσόπουλος. «Τα αρχοντικά
της Σιάτιστας», σ. 121 κ.ε. Στο Πήλιο και αλλού κατασκεύασαν και ωραίες βρύσες με
σπουδαίες λιθανάγλυφες διακοσμήσεις. Βλ. Γ. Θωμάς, Οι λαϊκές βρύσες του Πηλίου.
[Εταιρεία Θεσσαλικών Ερευνιύν], Βόλος 2011, σ. 56.
που πέρασε από τα χωριά του Πηλίου στα τέλη του 18ου αι. που άκμαζαν τότε,
αυτή του Δήμου Ζηπανιώτη, έκτισε περίπου δέκα ονομαστές εκκλησίες σε ισά
ριθμα χωριά, με πλούσιο λιθόγλυπτο και ξυλόγλυπτο διάκοσμο.24 Ίσως αυτόν
είχε υπόψιν του ο δημοτικός ποιητής του πηλιορείτικου τραγουδιού:25
Μάστορα. πρωτομάστορα και πρώτε στους μαστόρους,

πού ’ρθες από τα Γιάννενα να χτίσεις εκκλησία.
κάν' την τρανή, καν' την ψηλή, καν' την στα όυό στα τρία...
Όπως γενικά στην προφορική παράδοση του Πηλίου αλλά και στην υπάρχουσα
σχετική βιβλιογραφία25 γίνεται λόγους για ηπειρώτες μαστόρους που εργά
στηκαν στην περιοχή, έτσι και στο τραγούδι αυτό αναφέρεται μάστορας από
τα Γιάννενα, επειδή ίσως θεωρούνταν ότι το Ζουπάνι ανήκει στην Ήπειρο, ενώ
βέβαια συνορεύει με αυτή και με τα μαστοροχώρια της Ηπείρου στην Κόνιτσα,
αλλά ανήκει γεωγραφικά και διοικητικά στη Δυτ. Μακεδονία και το Βόιο.2'
Το Ζουπάνι ακολουθούν σε φήμη ο γειτονικός Βυθός (τ. Ντόλος) (εικ. 4).
ο οποίος παλαιότερα θεωρούνταν συνοικία («μαχαλάς») του Πενταλόφου και
όχι χωριστό χωριό, με τους περίφημους «Ντολιανάτες»28 μαστόρους του (εικ. 5),
24 Βλ. Κίτσος Α. Μακρής, Η λαϊκή τέχνη του Πηλίου, ό.π.. και Κώστας Αιάπης. «Χτιστάδες
στο παλιό Πήλιο κι έθιμα της δουλειάς τους», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 1 (1980) 92.
25 Αιάπης. ό.π. Ολόκληρο το παραπάνιο εργατικό τραγούδι, καταγραμμένο στην Αγριά
Βόλου το 1952, βλ. στη μεγάλη συλλογή του Κώστα Αιάπη, Το δημοτικό τραγούδι
στη Μαγνησία, τ. 2. [ΕΚΠΟΛ Νομαρχ. Αυτοδιοίκησης Μαγνησίας]. Βόλος 2009,
σ. 313, αρ. 1.
26 Ο Μακρής. ό.π., σ. 44. κάνει λόγο, εσφαλμένα, για ηπειρώτες μαστόρους στο Πήλιο. Ο
Αιάπης. ό.π.. σ. 91. αναφέρεται σε Δυτικομακεδόνες (και μάλιστα Ζουπανια>τες ή
Ζαπανιώτες). αλλά και σε Ηπειροότες παλαιότερα (18°?-19°? αι.) στο Πήλιο.
27 Για τους μαστόρους του Πενταλόφου έχει ανακοινωθεί η έκδοση στη Θεσσαλονίκη
προσεχώς του βιβλίου Σωτ. Κάσσιος, Ζουπανιώτες κουδαραίοι (πληροφορία του φι
λολόγου και συγγραφέα Αλέξ. Μπακάίμη από τη Δαμασκηνιά Βοΐου, τον οποίο ευ
χαριστώ και για τις πληροφορίες και γόνιμες συζητήσεις που είχαμε κατά καιρούς για
τους μαστόρους του Βοΐου).
28 Για τους μαστόρους του Βυθού βλ. ΚΑ, χφ 4456, σ. 13-18. 20-30 (Βυθός. Παν. Κα-
μηλάκης, 1984). όπου για τα ταξίδια και τις εργασίες τους στη Θεσσαλία (κάμπο
της Λάρισας), Λειβαδιά-Ορχομενό και χωριά της περιοχής, στην Ανατ. Μακεδονία και
αλλού. Το 1939 παρέα Βυθηνο^ν μαστόρων γιόρτασε το Πάσχα στον τόπο εργασίας
τους, στον Παράδεισο Καβάλας, στις όχθες του Νέστου ποταμού, με εξοχικό γλέντι με
σουβλιστό αρνί, χορούς αργότερα στην πλατεία του χωριού με τη βοήθεια γραμμο-
φώνου. που είχε ο μάστορας της παρέας (και τοπικός λόγιος μεταγενέστερα)
I. Παπατσιούμας. Χόρεψαν τότε οι μαστόροι και ευροοπαϊκούς χορούς· βλ. «Παρά
δεισος (Καβάλας)», εφημ. Βόρειος Ελλάς. έτ. 13 (1939-40). αρ. φύλλ. 620, 14.5.1939.
σ. 2) [ανταπόκριση που έστειλε στην εφημερίδα ένας από τους μαστόρους].
που στον μεσοπόλεμο έφτασαν ώς τη μακρινή Περσία,29 την Κεντρική Αφρική

(Κονγκό, Σουδάν) και αλλού, αλλά κατά βάση ακολουθούσαν παλαιότερα τα
συνηθισμένα δρομολόγια των γειτόνων τους Ζουπανιωτών μαστόρων, με τους
οποίους συχνά συνεργάζονταν σε κοινές παρέες προς την Ανατ. Στερεά
Ελλάδα (ιδίως Βοιωτία30) και Πελοπόννησο (ιδίως Αρκαδία και Λακωνία). Τα
ξίδευαν δηλαδή οι κτίστες των χωριών αυτών, όπως και των περισσότερων μα
στοροχωριών του Βόί'ου. προς τη νοτιότερη Ελλάδα, «στο Ελληνικό ή Ρω-
μαίικο» ή την «Παλιά Ελλάδα», όπως την έλεγαν οι παλαιότεροι, εννοώντας
τις ελεύθερες μετά το 1830 περιοχές κυρίως Στερεάς Ελλάδας και Πελοπον-
νήσου και γενικότερα την Ελλάδα ως το 1912.
Γνωστό μαστοροχώρι είναι, επίσης, το Δίλοφο (τ. Λιμπόχοβο) με δια
φορετικά σε σχέση με τον γειτονικό Πεντάλοφο καθιερωμένα δρομολόγια
των μαστόρων του, ιδίως παλαιότερα. με κύριο πεδίο εργασίας των Διλο-
φιτών μέχρι το 1912 προπαντός την Κωνσταντινούπολη,31 όπου κυρίως ερ
Για την αποδημία τριάντα και πλέον Βυθηνο^ν μαστόρων στην Περσία το 1932-1936,
την εργασία τους στην κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών (του Υπεριρανικού Σ ι
δηροδρόμου) και τις περιπέτειες τους εκεί. βλ. ΚΛ. χφ 4456, σ. 17, 25-30. Οι έλληνες
μαστόροι που πήγαν τότε στην Περσία (κυρίως από τον Βυθό, την Πυρσόγιαννη Κό
νιτσας και την Κάρπαθο) κατασκεύαζαν μόνο γέφυρες και γαλαρίες της γραμμής,
όπου δούλευαν και πελεκάνοι Ιταλοί και Πέρσες, οι οποίοι πελεκούσαν τα «μπου-
λώνια» (αγκωνάρια), για να μπουν ως κλειδιά στη μέση των γαλαριών (στο ίδιο,
σ. 28). Το μεροκάματο των ελλήνων μαστόρων ήταν εκεί υπερδεκαπλάσιο σε σχέση με
την Ελλάδα (80 περσικά ριάλια. ήτοι 800 ελληνικές δρχ. προπολεμικές, ενώ στην
Ελλάδα ήταν τότε μόλις 60-80 δρχ.)· στο ίδιο. σ. 29. Για τους μαστόρους της Κόνι
τσας, που δούλεψαν τότε εκεί και στο Κονγκό, Σουδάν και Αιθιοπία, βλ. Αργ. Π. Πε-
τρονώτης - Β. Γ. Παπαγεωργίου, Μαστόροι-Χτίστες από τα Μαστοροχώρια της Κό
νιτσας, τ. 1, [Νομαρχ. Αυτοδ. Ιωαννίνων], Ιωάννινα 2008, σ. 700 κ.α.
Το 1937 αρκετοί Βυθηνοί μαστόροι δούλευαν σε τεχνικά και οικοδομικά έργα στην πε
ριοχή της Κωπάίοας, όπου μάθαιναν τα νέα του τόπου τους από την τοπική εφημε
ρίδα της Κοζάνης Βόρειος Ελλάς, στην οποία και οι ίδιοι έστελναν, όπως συνέβαινε
και με τους μαστόρους άλλων χωριών του Βόίου. συχνές ανταποκρίσεις κατά τον με
σοπόλεμο· βλ.«Κωπαΐς Βοιωτίας. Οι ξενιτεμένοι πατριώται». εφημ. Βόρειος Ελλάς,
έτ. 11 (1937-38), αρ. φύλλ. 519. 6.6.1937, σ. 2.
Για τους μαστόρους του Διλόφου (τ. Λιμποχόβου) βλ. ΚΛ, χφ 4456, σ. 363-375, όπου
και για τους μεγάλους Λιμποχοβίτες καλφάδες στην Πόλη, οι οποίοι ήταν μεταξύ
των πριοτεργατών στην ίδρυση της ιστορικής Μακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής Αδελ
φότητας (κάλφας Ζήσης Αντοονίου ή Σιούτας στο παρατσούκλι, κάλφας Θεόδ. Μπί-
μπος. αρχιτέκτονας Αθαν. Γιάκας κ.ά.). Ονομαστοί ήταν και οι καλφάδες Γ. Τζιούφας,
που δούλεψε και στην Κιονστάντζα της Ρουμανίας, Κοσμάς Πρίτσος. Α. Φίκας.
Γ. Καρανίκος κ.ά. Οι λεγόμενοι «Πολίτες», οι ξενιτεμένοι δηλ. στην Πόλη Λιμποχο-
βίτες μαστόροι και καλφάδες κατά κύριο λόγο (και λιγότεροι διάφοροι επαγγελμα-
τίες όπο^ς καφετζήδες, κάπηλοι κλπ.). ήταν η προ^τη και η πλουσιότερη από τις
γάστηκαν και οι μαστόροι και καλφάδες από τα χωριά Κριμίνι,32 Ροδοχώρι
τρεις «τά ξεις» το^ν κατοικούν του χωριού (στο ίδιο. ο. 363). Πάντως, και στο «Ρω-
μαίικο». όπο.>ς έλεγαν επίσης οι υπόδουλοι ώς το 1912 Μακεοόνες την ελεύθερη
Ελλάδα, δούλευαν παλαιότερα. λιγότεροι όμως σε σχέση με την Πόλη, όπως στην πε
ριοχή Λάρισας, όπου μεταξύ άλλων έχτισαν τότε και τον σιδηροδρομικό σταθμό,
στην Καρδίτσα, στα Τρίκαλα, στον Αλμυρό Μαγνησίας και την περιοχή του. στη Χαλ
κίδα και τα χωριά της (Αρτάκη, Ψαχνά κ.ά.)* στο ίδιο, σ. 371. 373. - Διλοφίτες μα-
στόροι, όπως και άλλοι Βοϊώτες, συχνά δούλευαν και σε δημόσια έργα του τουρ
κικού κράτους, όπως στην κατασκευή νοσοκομείου στην Πόλη και δημόσιου δρόμου
από την Πέργαμο προς το εσωτερικό της Μ. Ασίας (στο ίδιο, σ. 369-370). Δεν είναι
λίγες και οι επιγραφικές μαρτυρίες για σημαντικά έργα των Λιμποχοβιτών μαστόρο^ν.
όπως είναι οι εκκλησίες. Αναφέρω ενδεικτικά τον ναό του Αγίου Γεο^ργίου της συ
νοικίας Βαρόσι της πόλεως Γρεβενών, ο οποίος κατασκευάστηκε από το συνεργείο Λι-
μποχοβίτη πρωτομάστορα, σύμφωνα με έμμετρη κτιτορική επιγραφή στο υπέρθυρο
της εισόδου του. διατυπωμένη σε λόγια γλώσσα, στην οποία στο τέλος αναγράφεται:
«1837 Ιουνίου 3. ΜΑΣΤΡΟ-ΝΙΚΟΣ ΛΙΜΠΟΧΟΒΙΤΗΣ»· βλ. X. Σ.. «Τα Γρεβενά εκ
κλησιαστικούς. Ναός Αγίου Γεωργίου Γρεβενο^ν», εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 2 (1928),
αρ. φύλλ. 77, 4.11.1928. σ. 2. Για τον Ζήση Κάλφα, μεγάλο ευεργέτη της Μακεδ. Φι-
λεκπαιδ. Αδελφότητας, βλ. Α. Γιομπλάκης. Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελ
φότης. Κωνσταντινούπολή 1871-1924. Θεσσαλονίκη 1924-1977. τ. 1. Θεσσαλονίκη
1978. σ. 16. όπου και φωτογραφία του.
Οι μαστόροι του Κριμινίου. όπο^ς και των γειτονικών και συγγενικών πολιτισμικά γω-
ριών Ροοογωρίοο. Βουχο^ρίνας και Αούβρης, αποδημούσαν για εργασία κυρίως στην
Πόλη, όπου εργάζονταν ως εργολάβοι, καλφάδες και λίγοι ο^ς χτίστες και μαραγκοί,
οι οποίοι απέκτησαν τον 19° και στις αρχές του 20ου αι. σημαντικό πλούτο, ιόστε να
κατασκευάσουν στα προοοευμένα από τότε χιυριά τους (που έχουν στοιχεία αστικού
πολιτισμού μεταφερμένα από την Πόλη) ιοραία σπίτια, διο^ροφα σχολεία, κρήνες, αξιό
λογες εκκλησίες με ψηλά καμπαναριά και με τρίηχες καμπάνες φερμένες από τη Βα
σιλεύουσα* βλ. Ν. Μητσιάδης. «Ο θρυλικός Δέμκας των Βαλαάοων και το άδοξον τέλος
του», εφημ. Καστοριάς Καστόρια, έτ. ΙΕ' (1938). αρ. φύλλ. 771. 11.9.1938, σ. 2. Οι Κρι-
μινιώτες και Ροδοχωρίτες μαστόροι αποδημούσαν και στην «Εντρινέ» (Αοριανούπολη
Ανατ. Θράκης). Αρχικά οι Κριμινιώτες ξενητεύονταν στο Άγιον Όρος όπως και οι τε
χνίτες άλλων χωριών ιδίως της περιοχής Τσοτυλίου, όπιος του Ανθοχωρίου, όπου ανέ
πτυξαν ιδίως τη λεπτουργική-ξυλουργική καθιός και τη χρυσοχοΐα. Αργότερα φαίνεται
ότι στράφηκαν προς την Κιονσταντινούπολη, όπου διακρίθηκαν και «επ ί φιλογενεία
και φιλομουσία» («Κριμίνιον», Λεύκοψα νομού Κοζάνης, εκο. εφημ. Βόρειος Ελλάς.
Κοζάνη 1930. σ. 164). Ας σημειωθεί ότι την ανέγερση του διδακτηρίου και του οικο
τροφείου της Σχολής της Μακεδ. Φιλεκπαιδ. Αδελφότητας στο Τσοτύλι είχε αναλάβει
ο Κριμινίίότης αρχιτέκτονας Παν. Βασιλειάδης με γραπτό συμβολαιογραφικό συμ
φορητικό (Γιομπλάκης. Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης, τ. 1, σ. 35). Για
τη συμβολή των Kpipiviomov μαστόρο^ν. προπαντός το^ν καλφάδο^ν, στην ίδρυση και
λειτουργία της Μακεδ. Φιλεκπαιδ. Αδελφότητας βλ. Παπανικολάου. Ιστορία του Κρι-
μινίου. σ. 55-56. 88. Πάντο^ς. είχαν φήμη κυρίους ως άριστοι ξυλουργοί και λεπτουργοί
και λιγότερο ως κτίστες (Μακεδονικόν Ημερολόγιον. έτ. ΣΤ'. 1913, σ. 72).
ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙ A ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ 509
(εικ. 6),33 Βουχωρίνα34 και Λούβρη (εικ. 7).35

Με την τέχνη του κτίστη της πέτρας κατά κύριο λόγο ασχολούνταν και
οι κάτοικοι των χωριών Χρυσαυγή,36 Κορυφή,3' Μόρφη,38 Αγία Σωτήρα
Για τους Ροδοχωρίτες μαστόρους βλ. Δ. Γ. Γκαβανάς, Ροδοχώρι Βοΐου. Θεσσαλονίκη 1999
[με επίμετρο του Ν. Καλογερόπουλου. σ. 133 κ.ε. Το βιβλίο του Γκαβανά εκοόθηκε αρχικά
το 1974], σ. 40. όπου για την Αδελφότητα «Η Ζωοοόχος Πηγή» των ξενιτεμένων στην Πόλη
Ροδοχωριτών. σ. 59. όπου για τον κάλφα Τσουκαρη στην Πόλη, χορηγό της κατασκευής της
ομιόνυμης γέφυρας στον ορμητικό παραπόταμο του Αλιάκμονα στο Βόιο. την Πραμόριτσα.
σ. 68-69. όπου για τις αποδημίες τους στην Πόλη. Προύσα. Βουκουρέστι. Χαρτούμ καθώς
και στο Αγιον Όρος (όπου ιδίως ταξίδευαν ως μαραγκοί, οι οποίοι μάθαιναν εκεί την τέχνη),
και σ. 154-157 και 162-168 του επιμελητή της επανέκδοσης. Βλ. επίσης Ν. Καλογερόπουλος.
Ραντοβίστι-Ροδοχώρι. 1750-2000. Θεσσαλονίκη 2001. κυρίως σ. 162-166.
Από τη Βουχωρίνα καταγόταν ο ονομαστός κάλφας της Πόλης Θεοχάρης Γέωργίου, γνω
στός ως Θεοχάρης Κάλφας, ολιγογράμματος, αλλά περιζήτητος πρακτικός αρχιτέκτονας
για τις μεγάλες τεχνικές ικανότητες και την τιμιότητά του. ο οποίος αναδείχτηκε σε μό
νιμο εργολήπτη-κάλφα του σουλτάνου, ώστε να αποκτήσει σημαντικό πλούτο, με τον οποίο
βοήθησε στην ίδρυση και δραστηριοποίηση της Μακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής Αδελφό
τητας και της Σχολής της στο Τσοτύλι. Συγχρόνως υπήρξε ο προότος ταμίας της Αδελ
φότητας· βλ. Γιομπλάκης, Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτικοί Αδελφότης, τ. 1, σ. 9-10.
Ο Κώστας Κάλφας από τη Λούβρη κατασκεύασε στην Πόλη, μεταξύ άλλο^ν. τον ναό της
Κοιμήσειος της Θεοτόκου στο Τεκφούρ Σαράι Κιονσταντινουπόλεως το 1837. σύμφωνα με
σχετική επιγραφή: «... Μνήσθητί μου Κ(ύρι)ε τον δούλον σου ... από χωρίον Λούβρι Κώστα
Κάλφα ...»* βλ. Ευστρ. I. Δράκος. Εκκλησιαστικαί σελίδες, ήτοι Σμύρνης ιεράρχαι..., τχ
Α', Αθήνα 1891. σ. 83. Καλφάδες και μαστόροι της Αούβρης εργάστηκαν την ίδια περίοδο
και σε εργασίες του πατριαρχικού ναού του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι. Μαστόροι της
Αούβρης δούλεψαν στα μέσα του 18ου αι. και στο κτίσιμο αρχοντικιόν της Σιάτιστας, όπως
στο αρχοντικό του Κ. Αλεξίου στη συνοικία Γεράνεια. στο οποίο υπάρχει η επιγραφή:
«Ο ΠΑΡΟΝ ΟΙΚΟΣ ΕΚΤΗΣΘΕΙ ... ΔΙΑ ΧΕΙΡΟΣ TOT ΜΙΧΑΗΛ ΕΚ ΚΟΜΕΩΣ ΛΟΥΒΡΟΥ
ΕΝ ΕΤΕΙ 1760 Ιουλήο 10»* βλ. Μουτσόπουλος. «Τα αρχοντικά της Σιάτιστας», σ. 93.
Για τους μαστόρους της Χρυσαυγής βλ. ΚΑ. χφ 4456. κυρίως σ. 613-622.
Για τους μαστόρους της Κορυφής βλ. ΚΑ. χφ 4456, σ. 775-781. και Αάζ. Αθ. Παπαι'ω-
άννου, Η Κορυφή Βοΐου (το χωριό μου). Θεσσαλονίκη 1973. σ. 31-32. όπου αναφέρο-
νται ως συνήθεις τόποι αποδημίας και εργασίας τους η Κιονσταντινούπολη. η Βλαχία
και Μολδαβία, η Θεσσαλία και η Βοιωτία. Στην Κωνσταντινούπολη είχε ιδρυθεί το 1885
από τους εκεί εγκατεστημένους Μπορσιιότες (Κορυφιιοτες) μαστόρους η «Αγαθοεργός
Αδελφότης των εν Κωνσταντινουπόλει Μπορσιωτών» (Μπόρσια. το παλαιό όνομα της
Κορυφής), που επέδειξε μεγάλη κοινωφελή δραστηριότητα επί προεδρίας του κάλφα
Στέργιου Χάτσιου. ο οποίος πρόίστατο και της ελληνικής κοινότητας Φαναριού και είχε
στενές σχέσεις με το Πατριαρχείο και την Υψηλή Πύλη (Παπαίίοάννου. ό.π.. σ. 59).
Περίπου το ίδιο έτος ίδρυσαν στην Πόλη αδελφότητα και οι μαστόροι της γειτονικής
Μόρφης. Οι παλαιοί Μπορσιώτες μαστόροι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας αποδη
μούσαν κυρίους στη Λειβαδιά, Λακωνία, «Δικίρδα» (από το τουρκικό όνομα της Ραι-
δεστού Ανατ. Θράκης. Τεκίρ Ντάγ) και Κωνσταντινούπολη (ΚΑ. χφ 4456. σ. 777).
38 Για τους μαστόρους της Μόρφης (τέως Μιρασάν’) βλ. ΚΑ, χφ 4456. σ. 741-751. όπου
(εικ. 8).39 Η τελευταία, προπαντός, είχε σπουδαίους μαστόρους, που δούλευαν

κυρίως στην Ανατ. Θράκη (ιδίως στη Ραιδεστό, όπου αποδημούσαν σχεδόν μα
ζικά40) και Κωνσταντινούπολη αλλά και στο Χαρτούμ του Σουδάν. Τα γει-
γίνεται λόγος και για τα δρομολόγιά τους. Αρχικά αποδημούσαν στην Κωνσταντι
νούπολη και αργότερα, προς το τέλος του 19ου αι., και στο «Ρω μαίικο» και κυρίως
στην Πελοπόννησο. Στην Πόλη κατοικούσαν συγκεντρωμένοι στο Φερεντιέ Σοκάκ. που
το έλεγαν και Ντουβαρτζή Σοκάκ. επειδή εκεί έμεναν μαζεμένοι πολλοί κτίστες
(τουρκ. ντουβαρτζήδες) από μαστοροχώρια κυρίως του Βοΐου αλλά και των Γρεβενών
(ΚΛ, χφ 4456, σ. 741-742). Και στην Κιονστάντζα Ρουμανίας αποδήμησαν λίγοι Μιρα-
σανιώτες μαστόροι (και περισσότεροι έμποροι). Την περίοδο 1885-1909 αποδημούσαν
και στο Χαρτούμ του Σουδάν, όπου εργάστηκαν και από ορισμένα άλλα χωριά του
Βοΐου. όπως ο Αυγερινός. Στο Σουδάν μετέβησαν από την Πόλη, όπου εργάζονταν και
από όπου τους πήραν Άγγλοι και τους μετέφεραν για εργασία στην αγγλοκρατούμενη
τότε χιόρα της Αφρικής (ΚΛ, χφ 4456, σ. 748-749). Για τους μαστόρους της Μόρφης
βλ. και Β. Τζιόρτζης. Μόρφη. το χωριό μου, Θεσσαλονίκη 1979. σ. 73-85, 145-149.
39 Η Αγία Σιοτήρα (τ. Σβόλιανη) είναι από τα σημαντικότερα μαστοροχιόρια του Βοΐου
τόσο για την υψηλή ποιότητα την έργιον τιον μαστόριον της (πράγμα που φαίνεται μέχρι
σήμερα και στην ιδιαίτερη επιμέλεια και τέχνη, με την οποία είναι κτισμένα τα πέ
τρινα σπίτια του χιοριού). όσο και για το γεγονός ότι παραδοσιακά, ιός και τις πρώτες
μεταπολεμικές δεκαετίες, το μέγιστο μέρος των ανοριόν ήταν μαστόροι. Το 1930. π.χ.,
στο χωριό αυτό δεν υπήρχε σχεδόν κανείς γεωργός, μόνο 5-6 μικροί κτηνοτρόφοι. Με
τις γεωργοκτηνοτροφικές εργασίες -πολύ περιορισμένες λόγιο του άγονου και πετριό-
δους εδάφους και της πολύ μικρής εδαφικής και καλλιεργήσιμης έκτασης της κοινό
τητας- ασχολούνταν οι γυναίκες των μαστόριον. όπιος συνήθιος συνέβαινε και σε άλλα
μαστοροχιόρια της περιοχής (ΚΛ, χφ 4456. σ. 641). Οι μαστόροι της Αγίας Σωτήρας από
το 1935 περίπου, όταν ιδρύθηκε το Σιοματείο Οικοδομούν Πενταλόφου με 700 μέλη
από τον Πεντάλοφο και να γύρα) «Ζουπανοχώρια» του Βοΐου και τιον Γρεβενιόν που συ
νορεύουν με τον Πεντάλοφο (όπως το Δασύλλιο), ήταν οργανιομένοι σε αυτό (60 μέλη)
(ΚΛ, χφ 4456. σ. 647-648). Οι Σβολιανίτες μαστόροι σχημάτιζαν και κοινές παρέες με
τους ομότεχνους γείτονές τους Πενταλοφίτες. ιδίως στις περιπτώσεις που οι παρέες ήταν
πολυμελείς, όπιος το 1907-1908 στο Ανατ. και Δυτ. Πήλιο. όπου παρέα 13 μαστόριον από
τα δύο χωριά έχτισε πολλά σπίτια (ΚΑ. χφ 4456, σ. 649). Οι μαστόροι της Αγίας Σω
τήρας τον 19° αι. δούλευαν συνήθιος. εκτός από την Ανατ. Θράκη, και στην Πελοπόννησο
(μέχρι την Αχάΐα. Ηλεία. Μεσσηνία κ.α.). Επίσης, γύρω στο 1900 εργάστηκαν για χρόνια
Σβολιανίτες (μια παρέα), όπιος και από ορισμένα άλλα χωριά του Βοΐου. στην Αβυσ-
σηνία, στο κτίσιμο τιον ανακτόρων του αυτοκράτορα Μενελίκ στην Αντίς Αμπέμπα. Στην
Κωνσταντινούπολη αποδημούσαν πολλοί παλαιότερα κυρίως, κατά τον 19° αι.. ενιό στην
Περσία πήγαν λίγοι Σβολιανίτες μαστόροι γύριο στο 1935, όπιος και 4-5 μαστόροι στη
Γαλλία γύρω στο 1928-1929 για 3-4 χρόνια σε μεγάλα έργα (ΚΑ, χφ 4456. σ. 650-
651). Για τους Σβολιανίτες μαστόρους βλ. και Αλέξ. Κ. Αδαμίδης. Η Αγία Σωτηρα Βοΐου
Κοζάνης. Θεσσαλονίκη 1984. σ. 40-41. όπου για τους καλφάδες στην Κωνσταντινούπολη
και γ ι’ αυτούς που αποδήμησαν στο Σουδάν, όταν χτιζόταν η πριοτεύουσά του Χαρτούμ,
από όπου μερικοί μετέβησαν στη συνέχεια στην Αντίς Αμπέμπα. Τα ταξίδια τους στη
μακρινή Αφρική διαρκούσαν περισσότερο από 5 ή 6 χρόνια (Αδαμίδης. ό.π.. σ. 40).
40 Η Ραιδεστός, ακμαία πόλη-λιμάνι εξαγωγικό τιον πλούσιων προϊόντων, γεωργικών,
ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙ A ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΤ 511
τονικά επίσης χωριά των Γρεβενών Καλλονή, Δασύλλιο. Κυπαρίσσι. Άγιος Κο
σμάς, Εκκλησίες, Δοτσικό κ.ά. υπήρξαν σημαντικά μαστοροχώρια. Τα περισ
σότερα από τα παραπάνω χωριά χτίστηκαν κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο,
γύρω στον 17°-18° αιώνα.
Μαστοροχώρια ήταν και η Δαμασκηνιά^1 (εικ. 9) και ο Αυγερινός,^2 ενώ
κτηνοτροφικών και βιοτεχνικιόν. της ενδοχιόρας της Ανατ. Θράκης (και της Βόρειας
Θράκης πριν κατασκευαστεί ο σιδηρόδρομος) στην Προποντίδα, υπήρξε ο προσφιλέ
στερος τόπος αποδημίας των Σβολιανιτιόν μαστόρων ώς τις πρώτες δεκαετίες του 20ου
αιώνα. Όταν τον Σεπτέμβριο του 1984 επισκεφτήκαμε για επιτόπια λαογραφική
έρευνα την Αγία Σωτήρα. όλοι οι παλαιοί, ηλικιωμένοι τότε, μαστόροι είχαν κάτι να
διηγηθούν για τις τακτικές αποδημίες στη «Δικέρδα», δηλ. τη Ραιοεστό. που για τον
γράφοντα ήταν τότε ένα μυστηριώδες τοπωνύμιο. Για την εμπορική και γενικότερη
ακμή της Ραιδεστού ώς το 1922 βλ. ενδεικτικά [Ευστρ. Ζήσης]. «Θρακικά αναγνώ
σματα», περιοδ. Η Συζήτησις 3 (1938-1939) 30.
Η Κωνσταντινούπολη και η Αδριανούπολη ήταν παλαιότερα τα κέντρα αποδημίας το^ν
Δαμασκηνιωτών. Στον 20° αι. βρήκαν διέξοδο στη μετανάστευση στην Αμερική και πιο
πρόσφατα, μεταπολεμικά, στην Αυστραλία και τη Γερμανία κυρίως (ΚΑ. χφ 3477, σ. 5:
Δαμασκηνιά Βοΐου. Ιφιγένεια Βρανάκη. 1969). Ο γλωσσολόγος Σταύρος Μάνεσης σε
«Έκθεση γλωσσικής αποστολής στο Βόιο και την περιοχή Καστοριάς» το 1953 ση-
μειώνει ότι το 80% των Δαμασκηνιωτιόν γνωρίζουν «μαστορική» και το 30% αναχωρεί
κατά τον Μάρτιο-Απρίλιο, για εργασία στην Ανατ. Μακεδονία και Θεσσαλία, ενώ πριν
από το 1912 έφθαναν ως κτίστες στην Αδριανούπολη. Σαράντα Εκκλησιές και Kcov-
σταντινούπολη. Κατά τον Νοέμβριο επέστρεφαν στο χιοριό τους· βλ. Κέντρο Νεοελ
ληνικών Διαλέκτων και Ιδιιομάτοον - ΙΛΝΕ, στο εξής ΙΑ. χφ 6 8 1Β'. σ. 20-21).
Ειδήσεις για τους Αυγερινιοότες (Κωσταντσιώτες) μαστόρους βλ. Κίμων Χαρίσης,
«Αφιέριομα στη μνήμη του Μπαρμπαχρήστου Κωσταντσιιότη. πρωτομάστορα»,
Βοϊακή Ζωή. τχ 33 (Ιούν. 1978) 22. Βλ. και ΚΑ, χφ 2498, σ. 6 (Αυγερινός. Κίμων Χα
ρίσης. 1962). Προπολεμικά ο Αυγερινός εκτός από κτίστες είχε και αρκετούς κτηνο-
τρόφους. ενώ οι γεωργοί ήταν λίγοι (I. Γκάσης. «Αυγερινός». Λεύκωμα νομού Κο
ζάνης. ό.π., σ. 160). Και οι Αυγερινιώτες παλαιότερα αποδημούσαν μαζικά στην Kcov-
σταντινούπολη ιος κτίστες και καλφάδες στα σεράγια τίον τούρκιον πασάδων και
του ίδιου του σουλτάνου. Από το 1850 περίπου ταξίδευαν στο Σουδάν και την Αί
γυπτο, μετά, το 1900 και στο Κονγκό (ΚΑ, χφ 2498, σ. 2). Ένας από τους ονομαστούς
καλφάδες στην Πόλη ήταν ο Β. Πασχαλόπουλος ( | 1939) (εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 13,
1939-1940. αρ. φύλλ. 616. 16.4.1939, σ. 2). Μετά τη διακοπή των ταξιδιών προς Kcov-
σταντινούπολη πολλοί Αυγερινίίότες πήγαιναν κατά τον μεσοπόλεμο για κτίσιμο στην
Πελοπόννησο και προπαντός στην Κορινθία. Ο εργολάβος, π.χ.. Χρ. Κρανκότης ήταν
πασίγνιοστος στην Κορινθία και ιδίιος στην περιοχή Στυμφαλίας. όπου είχε κτίσει με
την παρέα του ιοιιοτικά και δημόσια κτήρια, όπο^ς σχολεία κ.ά. («Εκ Κορίνθου. Εργο-
λαβίαι Κοζανιτών κτιστών», εφημ. Βόρειος Ελλάς. έτ. 6, 1932-33. αρ. φύλλ. 279,
18.9.1932, σ. 2). Το 1932 παρέα 10 Αυγερινιωτών μαστόρων, που δούλευε στο Κα-
στράκι Νεμέας, γιόρτασε εκεί το πανηγύρι του τόπου τους, της Αγ. Τριάδας, με εξο
χικό γλέντι (Χρ. Α. Γκίνης, «Καστράκι Νεμέας. Ο εορτασμός της Αγίας Τριάδας υπό
πατριωτών μας», εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 6 (1932-33). αρ. φύλλ. 268. 3.7.1932, σ. 2).
στα νεότερα χρόνια (τέλος 19ου-20°* αι.) είχαν αναδειχθεί σε έναν βαθμό σε
μαστοροχώρια και τα γεωργοκτηνοτροφικά κυρίως χωριά που βρίσκονται ανά
μεσα στα δυο παραπάνω κεφαλοχώρια, προς την οροσειρά των Οντρίων (πε
ριοχή Καστανοχωρίων) και την Καστοριά, όπως η Ζώνη,43 η Δάφνη.44 η Δρα-
γασιά.45 η Κλεισώρια46 κ.ά. καθώς και το Πολυκάστανο, το οποίο είχε και πολ
λούς μετακινούμενους μυλωνάδες.4' Στην Αιθιοπία, όπως και στην Πόλη και
Ήδη στον μεσοπόλεμο οι κάτοικοι της Ζο)νης ήταν ως επί το πλείστον κτίστες κ.ά. τε
χνίτες που ταξίδευαν, ενώ ήταν λίγοι οι γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι (Ευάγγ. Σίσκος.
«Ζώνη Βόίου». εφημ. Καστόρια, έτ. ΙΓ\ 1935-1936, αρ. φύλλ. 635. 12.1.1936, σ. 4).
Ο Στ. Μάνεσης αναφέρει ότι από τους 450 κατοίκους τότε (1953) 100 επαγγέλλονταν
τον κτίστη, ενώ προπολεμικά το χωριό είχε 300 χτίστες (ΙΑ, χφ 681 Β'. σ. 25). Ας ση
μειωθεί ότι στη Ζο)νη εγκαταστάθηκαν στην Τουρκοκρατία οικογένειες από την Κο-
ρυτσά Β. Ηπείρου, από το Κεράσοβο (Αγία Παρασκευή, γνιοστό μαστοροχο^ρι της Κό
νιτσας) και την Πυρσόγιαννη της Κόνιτσας καθιός και από τη Χρυσή Καστοριάς, δηλ.
από τόπους με παράδοση στο επάγγελμα του κτίστη («Η Ζιόνη (Ζάντσικο)». Βοϊακή
Ζωή. τχ 18. [Ιαν.-Φεβρ. 1976] 9). Πιθανόν αυτοί οι έποικοι να έπαιξαν σημαντικό ρόλο
στη στροφή των κατοίκων από τη γειοργία και κτηνοτροφία προς την οικοδομική.
Για την εργασία των πελεκάνιον (λιθογλυπτιόν) της Ζώνης βλ. ΚΛ, χφ 2899. σ. 14-15
(Ζο^νη Βόίου. Αριστ. Μπακάίμης, 1964).
Και οι μαστόροι της Δάφνης ήταν φημισμένοι κτίστες και καλφάδες στην Πόλη, δου
λεύοντας και σε τούρκους ανώτατους αξιωματούχους (ΚΑ, χφ 2497, σ. 5, Γνωριμία με
τον νομόν Κοζάνης. [Νομαρχία Κοζάνης], Θεσσαλονίκη 1970. σ. 319).
Και μεταπολεμικά πολλοί Δραγασιιοτες ήταν κτίστες ξενιτεμένοι σε διάφορες πό
λεις και χωριά της Ελλάδας* βλ. Αλέξ. Αδαμίδης. Ιστορικά Δραγασιάς Βόίου Κοζάνης.
Θεσσαλονίκη 1977, σ. 12).
Και άλλα χωριά του Βόίου. που δεν είναι τόσο γνιοστά ως μαστοροχιόρια. είχαν ανα-
δείξει σπουδαίους μαστόρους, όπιος το Ανθοχιυρι (τ. Τσακνοχώρι) Τσοτυλίου. από
όπου ήταν ο κάλφας Κ. Στεργιάδης. ο οποίος έκτισε το αρχοντικό του 19ου αι. του Σοφ.
Δίόσσα στο Τσοτύλι. Ο ίδιος είχε εργαστεί επί χρόνια ιος ονομαστός κάλφας στην Πόλη
και είχε κτίσει αρχοντικά και στη Βέροια (Κ. Κοκόλης, «Το αρχοντικό του Σοφ. Διόσσα
στο Τσοτύλι», Βοϊακή Ζωή. τχ 36, Δεκ. 1978. 6). Και από το Αγιασμα είχαν αναδει-
χθεί στα χρόνια της Τουρκοκρατίας αρκετοί ονομαστοί καλφάδες στην Πόλη, όπου
είχαν ιδρύσει και πατριδοτοπική Αδελφότητα* βλ. Αλέξ. Δαφνής, «Το Αγιασμα (Λα-
τόριστα)». Βοϊακή Ζωή. τχ 38 (Μάρτ.-Απρ. 1979) 19-20. Το 1939 τρεις μαστόροι από
την Ανθούσα που δούλευαν στο Κοκκώνι Κορινθίας ζητούν αναβολή των κοινοτικών
εκλογών του χο^ριού τους, όπιος έπραξαν και οι Πενταλοφίτες και Διλοφίτες. για τους
χειμερινούς μήνες, οπότε δεν αποδημούσαν, επειδή τον υπόλοιπο χρόνο ήταν σκορ
πισμένοι ανά την Ελλάδα ιος κτίστες* βλ. «Επιστολαί. Κοκκιόνι (Κορινθίας)», εφημ.
Βόρειος Ελλάς, έτ. 7 (1933-34) αρ. φύλλ. 320, 25.6.1933, σ. 2.
Οι κάτοικοι του Πολυκάστανου ασχολούνταν, και εξακολουθούν σε μικρότερο βαθμό,
με την οικοδομική, την υλοτομία, την επεξεργασία του ξύλου (κατασκευή πλήθους ξύ-
λινιον γειοργικών εργαλείιον. οικιακών σκευιόν, αργαλειιόν κ.ά.) και την κτηνοτροφία*
ΚΑ, χφ 3657, σ. 5, 7. Πολυκάστανο Βόίου. Βασίλ. Γιτσούλης, 1973, και ΙΑ. χφ 681Β',
σ. 45-46. Βλ. και Θεόδ. Β. Παπαδόπουλος, Αγναντέματα απ' του Κλεψιού την
στη Ρουμανία, είχαν δουλέψει και καλφάδες του Αηδονοχωρίου.48 Είναι αξιο
σημείωτο για τη γρήγορη προσαρμογή των μαστόρων στις συνθήκες κάθε
τόπου που ξενιτεύονταν και για τις ικανότητες τους να τις αξιοποιούν, όταν
ήταν πρόσφορες, το γεγονός ότι πολλοί μαστόροι της Αγίας Σωτήρας. αφού
απέκτησαν στη Ραιδεστό τον 19° αι. αρκετά χρήματα από την τέχνη τους,
άφησαν την οικοδομική και στράφηκαν στο πιο προσοδοφόρο εμπόριο.49 που
τότε ανθούσε στην πόλη-λιμάνι της Προποντίδας, από όπου εξαγόταν, όπως
προαναφέρθηκε, ο κύριος όγκος των γεωργοκτηνοτροφικών ιδίως προϊόντων
(σιτηρών προπαντός, ξυλείας κ.ά.) της ανατολικοθρακικής ενδοχώρας.
κορ'φή: Πολυκάστανο, αναδρομή στο χρόνο. Συμβολή στην ιστορία της Δυτ. Μακε
δονίας. [Αθήνα] 1985. σ. 183-185. 217-218. όπου και για τις αποδημίες των μαστόριον στον
Πύργο και τη Βάρνα της Βουλγαρίας. Για τα «κουδαρίτικα» του Πολυκαστάνου βλ. στο
ίδιο. σ. 305-310. Οι μαστόροι αποδημούσαν στην «Παλιά Ελλάδα» και κυρίως στην Πε
λοπόννησο. Το 1935 μια παρέα μαστόριον δούλευε στο Βέλλο Κορινθίας, με προοτομά-
στορα-αρχηγό της παρέας τον Σωτ. Λιάτο. ώς τα Χριστούγεννα, οπότε «εξεκαθαρίσθησαν
οι αναμεταξύ μας (μεταξύ των μελών της παρέας) λογαριασμοί και εξεποιήθησαν τα
εργαλεία διά πλειοδοτικής δημοπρασίας αποδόσαντα το σεβαστόν ποσόν των 150 όρχ.
Ο αρχηγός του συνεργείου μας συνηντήθη εις Λάρισαν με τους ετέρους αρχηγούς (των
συνεργείων) της Ρούμελης αδελφούς Γιτσοπούλου, με τους οποίους ετράβηξε για το Πο-
λυκάστανον. Τους ευχόμεθα καλάς εορτάς»· βλ. «Βέλλον (Κορινθίας). Η αναχώρησις του
αρχηγού μας», εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 9. (1935-36). αρ. φύλλ. 445. 7.1.1936. σ. 2* βλ.
επίσης στο ίδιο, αρ. φύλλ. 447, 19.1.1936, σ. 2. για τους μαστόρους της ίδιας παρέας,
που δεν πήγαν μαζί με τον πρωτομάστορα στο χωριό τους τα Χριστούγεννα, αλλά τα
γιόρτασαν στο Βέλλο μαζί με μάστορα από τη Ζώνη Βοΐου. που τους φιλοξένησε. Στην
παραπάνιο ανταπόκριση, που στέλνει ο μάστορας Απόστ. Αιάτος στην εφημερίδα Βόρειος
Ελλάς, εκδηλώνουν, όπως συνήθως έπρατταν οι μαστόροι του Βοΐου, το ενδιαφέρον τους
για τα κοινοτικά πράγματα και την πρόοδο του χωριού τους. Με τα πριότα χιόνια επέ
στρεφαν στο Πολυκάστανο οι μαστόροι στον Μόριά κ.α., όπο^ς η εννεαμελής παρέα του
Γ. Δώσσα το 1933. για να περάσουν στο χωριό τον χειμώνα και του αγίου Γεωργίου να
φύγουν πάλι ταξίδι (εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 7. 1933-34, αρ. φύλλ. 346. 24.12.1933. σ. 2).
Εκτός από τους μαστόρους ταξίδευαν και οι αρκετοί μυλωνάδες του Πολυκάστανου στη
Θεσσαλία. Στερεά Ελλάδα κ.α.. όπου ενοίκιαζαν για χρόνια νερόμυλους.
Στην Κωνσταντινούπολη είχαν αναδειχθεί και 3-4 αξιόλογοι καλφάδες από το Αηοονο-
χώρι· βλ. Αλέξ. Αδαμίδης. Το Ληδονοχώρι Βοΐου Κοζάνης. Θεσσαλονίκη 1989. σ. 16. Και
άλλα γεωργοκτηνοτροφικά χωριά της περιοχής Τσοτυλίου και Κάτω Βοΐου είχαν ανα-
δείξει σημαντικούς καλφάδες στην Κωνσταντινούπολη, όπως η Περιστέρα, η Ασπρούλα
και ο Μεσόλογγος. Αναφέρουμε ενδεικτικά από τον Μεσόλογγο τους σπουδαίους καλ
φάδες στην Πόλη Κοσμά Κάλφα, που έκτισε το Μπλε-σεράι και τη Σχολή Ευελπίδων της
Κωνσταντινούπολης, τον Θωμά-Κάλφα Καράπαπα. τον Στέργιο-Κάλφα Μπίρδα. τον Χα-
ρίση-Κάλφα Χαριζόπουλο κ.ά. (Βοϊακή Ζωή. τχ 42. Νοέμ.-Δεκ. 1979. σ. 20).
Αδαμίδης, Η Αγία Σωτήρα Βοΐου Κοζάνης, σ. 40. Το ίδιο έκαναν, μόλις αποκτούσαν
κάποια χρήματα, και πολλοί μαστόροι της Εράτυρας στην Κιονσταντινούπολη- Γιο-
μπλάκης. Η Εράτυρα. σ. 104.
Σημαντική μερίδα μαστόρων από τα χωριά κοντά στο Τσοτύλι. όπως από
το Ανθοχώρι, αλλά και από μαστοροχώρια των Γρεβενών. είχαν στραφεί από
τον 19° τουλάχιστον αιώνα προς το Άγιον Όρος κυρίως, όπου εκτός από κτί
στες εργάστηκαν αρκετοί ως μαραγκοί, ξυλογλύπτες-λεπτουργοί. αγιογράφοι
κλπ. Από τους αγιογράφους του Βόί'ου των νεότερων χρόνων (τέλος 18ου αι. ώς
τον μεσοπόλεμο) αρκετοί είχαν μαθητεύσει, εκτός από το Άγιον Όρος, σε άλλα
μέρη και προπαντός στην Κωνσταντινούπολη.30
Η οικοδομική τέχνη στα μαστοροχώρια του Βόί'ου φαίνεται ότι είναι τόσο
παλαιά όσο και οι οικισμοί αυτοί, που δημιουργήθηκαν. φαίνεται, στους πρώ
τους κυρίως αιώνες της Τουρκοκρατίας. 0 αρχαιολόγος, καθηγητής και ακα
δημαϊκός Αντώνιος Κεραμόπουλλος. από τους παλαιότερους ανασκαφείς του
δυτικομακεδονικού χώρου, με βάση αρχαιολογικά δεδομένα που συγκέντρωσε
από την περιοχή, υποστηρίζει την άποψη ότι «ο ι κάτοικοι των χωρίων [του
Βόί'ου] εκατέρωθεν του Αλιάκμονος προσέφυγον εις το επάγγελμα του κτίστου
ασκούντες αυτό εις την προσιτήν περίχωρον εντός ή εκτός του κράτους οιον-
δήποτε και αν ήτο τούτο κατά το παρελθόν». Και συνεχίζει: «Ασκούν δε το
επάγγελμα τούτο από χιλιετηρίδων, ως απέδειξαν ανασκαφαί μου παρά το
Τσοτύλιον (Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας. 1934. σ. 77-80)».51 Στο συ
μπέρασμα αυτό καταλήγει από τα δεδομένα προπολεμικών ανασκαφών του
στην περιοχή Τσοτυλίου.52 Βρέθηκαν τότε εκεί είκοσι περίπου ρωμαϊκοί τάφοι
της εποχής του Χριστού, από τους οποίους τέσσερις περιείχαν ως κτερίσματα
οικοδομικά εργαλεία (πριόνια, σμίλες με κρίκο στη λαβή, πήλινη διάτρητη
στάθμη, καρφιά, σκεπάρνι. διπλή σκαπάνη, δηλ. κασμάς, σιδερένιο τρυπάνι,
κοινώς «ματουκάπι», σιδερένιο σκαρπέλλο και άλλα). Αναλογιζόμενος ότι οι
μισοί τάφοι ανήκαν σε γυναίκες και από τους υπόλοιπους δέκα οι έξι πιθα
νότατα ήταν τάφοι νεανιών, οι οποίοι δεν πρόλαβαν να γίνουν κτίστες, συ-*5
Βλ. Βαρσαμίδης. Αγιογράφοι Ανασελίτσας Κοζάνης, r. 133, 136. Απαρίθμηση μαστο-

ροχίορίων του Βοΐου κάνει και ο Κ. Φαλτάιτς, «Οι κουδαραίοι». Ελληνικά Γράμματα
5 (1929) 306.
Αντ. Κεραμόπουλλος. «Η Δυτική Μακεδονία», εφημ. Καστοριάς Ορεστιάς. έτ. Δ'
(1949-50). αρ. φύλλ. 179. 16.4.1950, σ. 1.
Βλ. Αντ. Δ. Κεραμόπουλλος, «Ανασκαφαί και έρευναι εν Μακεδονία». Πρακτικά της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας του έτους 1934. Αθήνα 1935. σ. 77-80. όπου ση-
μειιόνει (σ. 79): «Σήμερον και πρώην, όσον ενθυμούνται οι άνθροοποι, οι κάτοικοι της
πέραν του Αλιάκμονος επαρχίας Βοΐου επαγγέλλονται το επάγγελμα του κτίστου και
το συναφές του ξυλουργού. Επειδή 4 τάφοι τοιούτοον τεχνιτών μεταξύ 20 περίπου
ανασκαφέντοον είναι ισχυρά μοίρα, συνάγομεν ότι και οι παλαιοί κάτοικοι ησχολούντο
ομοίοκ εις τα αυτά επαγγέλματα και αγόμεθα εις το προφανές πόρισμα ότι αι επαγ-
γελματικαί ασχολίαι τοον σημερινών κατοίκων είναι πατροπαράδοτοι εκ παλαιών
χρόνοον. Το πόρισμα τούτο δεικνύει την συντηρητικότητα του ορεινού τούτου λαού...».
μπεραίνει από τους τέσσερις υπόλοιπους τάφους ότι το σύνολο των ανδρών
ήταν τέκτονες, δηλ. κτίστες και ξυλουργοί συγχρόνως, όπως ήταν άλλωστε πα-
λαιότερα οι παραδοσιακοί μαστόροι, ασκημένοι σε όλες λίγο-πολύ τις κύριες
οικοδομικές ειδικότητες.53 0 ίδιος προσθέτει την άποψη ότι στα χρόνια του
Χριστού η οικοδομική τέχνη της περιοχής πρέπει να είχε αναπτυχθεί πλήρως
και ότι η πρόοδός της προφανώς άρχισε πολύ νωρίτερα, ώστε στα χρόνια του
Χριστού να υπάρχει εκεί το αρχαίο έθιμο της τοποθέτησης των εργαλείων της
τέχνης του αποθανόντος στον τάφο του.54
Οι παράγοντες που συνετέλεσαν στην στροφή των κατοίκων του Βοΐου των
νεότερων χρόνων προς τα οικοδομικά επαγγέλματα ήταν γεωγραφικοί, οικονο
μικοί και ιστορικοί: ορεινό και άγονο έδαφος σε μεγάλα τμήματα της επαρχίας,
όπου τα κάπως παραγωγικότερα εδάφη κατείχαν οι μουσουλμάνοι Βαλαάδες
κατά παραχώρηση των Οθωμανών κυριάρχων, έλλειψη παντελής και μακροχρόνια
αγροτικής και γενικότερης ασφάλειας για τους χριστιανούς ιδίως, συχνά και για
τους ίδιους τους Βαλαάδες από τις λεηλασίες και καταστροφές προπαντός των
ομοθρήσκων τους Τουρκαλβανών. πολύ μικρός γεωργικός κλήρος πολλών χωριών,
βαρείς τακτικοί και έκτακτοι φόροι και άλλα. Ας σημειωθεί σχετικά με τις καλ
λιεργούμενες εκτάσεις ότι πολλά -τα περισσότερα από τα πιο ορεινά- χωριά του
Βοΐου είχαν και εξακολουθούν να έχουν έκταση μόλις 5-10 ή 15 χιλ. στρεμ
μάτων,50 που είναι άλλωστε στο μεγαλύτερο μέρος της ορεινή και εντελούς άγονη.
Αντ. Κεραμόπουλλος. Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας. 1934. ό.π.. σ. 79. και ο

ίδιος, εφημ. Ορεστιάς. ό.π. Την άποψη ότι το οικοδομικό επάγγελμα «επιχωριάζει από
δύο τουλάχιστον χιλιετηρίδων» στο Βόιο. με βάση τα παραπάνω αρχαιολογικά δε
δομένα, επαναλαμβάνει λίγο αργότερα ο Αντ. Κεραμόπουλλος. Τι είναι οι Κουτσό-
βλαγοί. Αθήνα 1939. σ. 56, όπου και για τους οικονομικούς παράγοντες που οδήγησαν
τους Βοΐώτες στην οικοδομική και στην αποδημία.
Κεραμόπουλλος. εφημ. Ορεστιάς. ό.π. Παλαιότερη βιβλιογραφία για την αρχαιολογία
της Δυτ. Μακεδονίας, τις ανασκαφές κλπ. βλ. Δ. Σαμσάρης. «Από το μελλοντικό σύ
νταγμα (corpus) αρχαίων επιγραφών της Δυτικής Μακεδονίας». Πρακτικά Γ' Συνε
δρίου Ιστορίας, Λαογραφίας, ό.π.. σ. 88-90. Βλ. και 124-128.
Για παράδειγμα, το χιοριό Αγία Σωτήρα έχει εδαφική έκταση μόλις 5 τετρ. χιλιομέ-
τριον με ελάχιστη καλλιεργήσιμη γη μόλις 0.4 τ.χλμ., όπως και το Κριμίνι (0.3 τ.χλμ.
καλλιεργ. γη) και η Δάφνη (0.6 τ.χλμ. καλλιεργ. γη), η Αούβρη 6 τ.χλμ. έκταση με
0.8 τ.χλμ. καλλιεργ. γη, η Μόρφη 7 τ.χλμ. με 1 τ.χλμ. καλλιεργ. γη. το Ροδοχώρι 8 τ.χλμ.
με 0.5 τ.χλμ. καλλιεργ. γη. η Βουχιορίνα 9 τ.χλμ. με 1 τ.χλμ. καλλιεργ. γη. η Χρυ
σαυγή 12 τ.χλμ. με 1 τ.χλμ. καλλιεργ. γη, το Δίλοφο 15 τ.χλμ. με μόλις 0.2 τ.χλμ. καλ-
λιεργ. γη. η Κορυφή 17 τ.χλμ. με 0. 9 τ.χλμ. καλλεργ. γη. ο Βυθός 25 τ.χλμ., αλλά μόλις
0.1 τ.χλμ. καλλιεργ. γη. ο Πεντάλοφος 36 τ.χλμ. με επίσης 0.1 τ.χλμ. καλλιεργ. γη (!)
κ.ο.κ.* βλ. Γνωριμία με τον νομόν Κοζάνης, ό.π.. σ. 220-229, 319. Από τα στοιχεία
αυτά διαπιστώνει κανείς ότι και στα χωριά όπου δεν ήταν πολύ μικρή η εδαφική τους
έκταση (της κοινότητας), αλλά κάπως ικανοποιητική, πάντως όχι μεγάλη, όπως ο
Οι μαστόροι του Βοΐου στα πυκνά επαγγελματικά ταξίδια τους στην ηπει
ρωτική Ελλάδα κατά βάση ταξίδευαν και εργάζονταν στα ανατολικά της Πίνδου,
ενώ οι Ηπειρώτες ομότεχνοί τους στη δυτική πλευρά της.56 Υπάρχουν όμως και
περιπτώσεις, κατά τις οποίες διαπερνούσαν και οι μεν και οι δε κάθετα την
Πίνδο, τόσο στο βόρειο όσο -και προπαντός- στο νότιο τμήμα της. Κονιτσιώτες.
για παράδειγμα, μαστόροι εργάστηκαν και στην ίδια την επαρχία Βοΐου.5' ενώ
στα γειτονικά Γρεβενά ηπειρώτες μαστόροι.08 Αντίστοιχα, βοϊώτες μαστόροι και
καλφάδες δούλεψαν κατά καιρούς, ιδίως στα χρόνια του Αλή πασά, στην
Ήπειρο. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον Σιώμο Μοιρασάνη. κάλφα ονομαστό στην
υπηρεσία του σατράπη της Ηπείρου, ο οποίος είχε βοηθήσει πολλούς συμπα
τριώτες του με τις γνωριμίες που διέθετε, αλλά και με χρήματα κλπ., όπως στην
εξαγορά του χωριού Ροδοχώρι, που ήταν πριν τσιφλίκι.59 Επίσης, Κριμινιώτες
μαστόροι έκτισαν τον ναό του Αγ. Αθανασίου στη Μοσχόπολη το 1724.60 Ας ανα-
Βυθός, ο Πεντάλοφος, ο Αυγερινός (με 44 τ.χλμ. και 2.3 τ.χλμ. καλλιεργ. γη) και η με
γαλύτερη σε κοινοτική έκταση Γαλατινή (58 τ.χλμ.). η καλλιεργήσιμη έκταση ήταν δυ
σανάλογα πολύ μικρή. Σε μερικά μάλιστα, όπως ο Πεντάλοφος και ο Βυθός, που ήταν
παλαιότερα από τα μεγαλύτερα χωριά του Βοΐου σε πληθυσμό, η καλλιεργήσιμη
έκταση ήταν ελάχιστη, μάλλον μηδαμινή για τις διατροφικές ανάγκες των κατοίκων.
Έτσι βρήκαν σταδιακά διέξοδο, με την αύξηση προπαντός του πληθυσμού, προς τα
οικοδομικά κυρίως επαγγέλματα. Παράλληλα με την οικοδομική στα τρία μεγαλύτερα
σε έκταση χωριά (Γαλατινή. Αυγερινός. Πεντάλοφος) πολλοί στράφηκαν και στην κτη
νοτροφία, αφού αυτά διέθεταν ικανοποιητικές εκτάσεις με θερινές κυρίως βοσκές.
Βλ. και Αργ. Πετρονο^της, «Τα τοπικά οικοδομικά εργαστήρια της νεοελληνικής πα
ραδοσιακής αρχιτεκτονικής στην Πελοπόννησο», Αρμολόι (περιοδ. για τα μαστορο-
χώρια της Κόνιτσας, Αάρισα-Θεσσαλονίκη), τχ 10 (Δεκ. 1980) 57, 59.
Στο κτίσιμο των αρχοντικών της Σιάτιστας εργάστηκαν και μαστόροι από την Κό
νιτσα. όπως ο μαστρο-Νάκος, που συχνά το όνομά του απαντά σε επιγραφές σιατι-
στινών αρχοντικών (όπιος: «Αν ροοτάτε, άρχοντες, ποιος μάστορας το έχτισε, Νάκος τ ’
όνομα απ’ την Κόνιτσα»). Φαίνεται ότι με την ηπειροότικη παρέα του εργάστηκε πολύ
στη Σιάτιστα (Μουτσόπουλος, «Τα αρχοντικά της Σιάτιστας», σ. 121).
Σε χιοριά των Γρεβενών, όπως ο Άγιος Γεώργιος (τ. Τσούρχλι), το οποίο εκτός από γε-
ωργοκτηνοτροφικό ήταν και χωριό μαστόροον, που αποδημούσαν κυρίως στην Πόλη,
δούλευαν παλαιότερα και χτίστες του Βοΐου (από Πεντάλοφο, Μόρφη, Βουχοορίνα, Αυ
γερινό κ.ά. χωριά), αλλά και της Ηπείρου (ΚΛ, χφ 3646. σ. 5. Άγιος Γεοόργιος Γρε
βενών, Μενέλ. Καραμεσίνης, 1972).
Αλέξ. Σ. Μπακάΐμης. Μαστόροι καί καλφάδες της Δ. Μακεδονίας καί η συμβολή τους
στην εθνική αφύπνιση των συμπατριωτών τους. [Σύλλογος Δυτικομακεδόνων Τρι
κάλων], Τρίκαλα 1982. σ. 19. Βλ. και Γ. Α. Μέγας, «Ο λεγόμενος κοινός βαλκανικός πο
λιτισμός. Η δημώδης ποίησις». Επετηρίς του Λαογραφικού Αρχείου 6 (1950-51) 300.
Βλ. A. J. Β. Wace - M.S. Thompson. TJic Nomads of the Balkans, Λονδίνο 1914 [και ελλην.
μτφ. Θεσσαλονίκη 1989], σ. 72· πβ. Αλεξάνδρα Παραφεντίδου. «Λαογραφικές ομοιό
τητες Βόΐου-Δυτικής Μακεδονίας και Ηπείρου», Πρακτικά Α' Συμποσίου Ιστορίας,
Ααογραφίας, ό.π., σ. 115.
φερθεί ότι βοϊώτες μαστόροι δούλεψαν και στο κέντρο του Μόριά, στη Γορτυνία,
πολύ κοντά στο μεγάλο μαστοροχώρι της Πελοπόννησου, στα Λαγκάδια, χτίζο
ντας σπίτια, στα οποία σκάλισαν εξωτερικά στην πρόσοψη και σχετικές επ ι
γραφές, δηλωτικές της εκεί παρουσίας τους: «Κτίσται Μακεδόνες».61
Η κινητικότητα των παραδοσιακών συνεργείων των μαστόρων ήταν μεγάλη
και οι επιλογές τους ως προς τον τόπο εργασίας αρκετές φορές διέφεραν από
τα καθιερωμένα και πατροπαράδοτα ταξίδια τους.62 Αποδημούσαν δηλαδή και
προς περιοχές, όπου δεν σύχναζαν συνήθως, εφόσον εκεί εύρισκαν εργασία.
Οι καλφάδες και μαστόροι της επαρχίας Βοΐου επιστρέφοντας στα φτωχά
χωριά τους δεν έφερναν μόνο χρήματα και άλλα υλικά αγαθά, αλλά γίνονταν
φορείς και μεταφορείς ξένου για τον τόπο τους πολιτισμού. Εισεκόμιζαν ποι
κίλες εντυπώσεις, παραστάσεις, νέες ιδέες και εμπειρίες, προϊόντα του νεό
τερου αστικού ιδίως πολιτισμού, που μετέδιδαν στον τόπο τους. Έτσι, οι απο
δημίες τους έφερναν στα ορεινά και απόμερα χωριά τους έναν αέρα ανώτερου
πολιτισμού, ακόμη και εθνικής αφύπνισης.63 Δεν έλειπαν, βέβαια, και υλικό-
τερα πράγματα, όπως οικιακά σκεύη, μικροέπιπλα, ρούχα, τρόφιμα, γλυκί
σματα κ.ά. πολλά.64 που έφερναν από τα ταξίδια τους, ιδίως από τα μεγάλα
61 Τέτοιες επιγραφές εντοπίσαμε σε σπίτια της Βυτίνας κ.ά. χωριών της Γορτυνίας. Και
ο Πετρονιοτης. «Τα τοπικά οικοδομικά εργαστήρια», σ. 55. δημοσίευσε μια παρό
μοια επιγραφή του 1900 από την εκκλησία Αγίας Ελεούσας στη Βλεχέρνα Αρκαδίας,
η οποία στο τέλος της γράφει: «Η ΚΤΙΣΤΕ ΜΑΚΕΔΟΝΙ», τους οποίους θεωρεί Ζου-
πανιώτες· βλ. και στο ίδιο. σ. 56-59.
62 Ακριβώς για να τονίσουμε αυτή την έντονη κινητικότητα, αναφερθήκαμε κάπως εκτε
νέστερα στα δρομολόγια των μαστόριον του Βοΐου. Ιδίως σε περιόδους έλλειψης οι
κοδομικών εργασιών, σε εποχές οικονομικής κρίσης, αναστατώσεων κλπ., οι μαστόροι
αναγκάζονται να αναπροσαρμόσουν τα ταξίδια και τις αποδημίες τους, παρεκκλίνο-
ντας από τα πατροπαράδοτα δρομολόγιά τους και κατευθυνόμενοι και σε τόπους
συχνά πολύ μακρινούς (όπως η Περσία, το Σουδάν ή η Αβυσσηνία) από όπου τους ζη
τούσαν για εργασία ή τουλάχιστον ήλπιζαν ότι θα βρουν εκεί.
63 Βλ. ενδεικτικά Μπακάίμης. Μαστόροι και καλφάδες Δ. Μακεδονίας, ιδίως σ. 12 κ.ε.
Από την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα της
Πόλης και τη συμβολή των εκεί καλφάδων του Βοΐου στην ίδρυση, το έργο της και
τη δημιουργία της σχολής της στο Τσοτύλι. βλ. ενδεικτικά Γ. Αποστολόπουλος. Το
Γυμνάσιο)/ και το Οικοτροφείου Τσοτυλίου, Κοζάνη 1938· Χρ. Β. Τσιότσης. Η Μακε
δονική Φιλεκπαιδευτική Αδε?^φότης και το Γυμνάσιου Τσοτυλίου. Θεσσαλονίκη 1971·
Γιομπλάκης. Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης, ό.π. Βλ. και στην παρούσα
μελέτη σε διάφορες υποσημειιόσεις, όπως στις σημ. 31-32.
64 Μέχρι σήμερα υπάρχουν σε σπίτια στα μαστοροχώρια, που είχαν καλφάδες και μα-
στόρους με βασικό προορισμό εργασίας την Πόλη, όπως το Δίλοφο. σκεύη, σερβίτσια,
έπιπλα κλπ.. που προέρχονται από εκεί. Από εκεί φαίνεται ότι ήρθαν και τα προ^τα
τζάμια, που μπήκαν στα παράθυρα των σπιτιών, οι προότες σόμπες για θέρμανση,
αλλά και χρυσοκέντητοι επιτάφιοι, καμπάνες εκκλησιών με μελωδικό ήχο κ.ά. (πλη-
αστικά κέντρα, όπως η Κωνσταντινούπολη, ή έστελναν με τους γνωστούς

«αμανετζήδες» (ιδιωτικούς ταχυδρόμους, οι οποίοι μετέφεραν επιστολές και
«αμανάτια», δηλαδή συσκευασμένα δέματα προπαντός, χρήματα κ.ά.), που
έκαναν τακτικά δρομολόγια ιδίως προς και από την Πόλη.60*
Οι μαστόροι και ιδίως οι ονομαστοί καλφάδες του Βοΐου στην Πόλη, προ
παντός οι πιο εύποροι, δεν περιορίστηκαν μόνο στα σπουδαία οικοδομικά έργα
των χεριών τους. Ανέπτυξαν παράλληλα και αξιοζήλευτη κοινωνική, κοινοτική
και φιλεκπαιδευτική δραστηριότητα και συνέβαλαν αποφασιστικά στη βελτίωση
των δυσμενών όρων διαβίωσης στα χωριά τους και ευρύτερα στη Δυτ. Μακε
δονία, προπαντός στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Έτσι, πρόσφεραν
χρήματα, συχνά και εργασία, και συνέβαλαν στη ίδρυση σχολείων, στη μισθο
δοσία διδασκάλων και αγορά βιβλίων και εποπτικών οργάνων, στην οικονομική
ενίσχυση αριστούχων και φτωχών μαθητών κλπ.66 Οι μεγάλοι καλφάδες-πρα-
κτικοί αρχιτέκτονες στην Πόλη με τις γνωριμίες που είχαν από τις εργασίες τους
σε ανάκτορα, τζαμιά και άλλα δημόσια κτήρια, σε σουλτάνους, βεζίρηδες και
πασάδες, όπως ο Γκρόζος από τη Μπάνια (Αγία Παρασκευή Αγιάσματος)
Βοΐου, ο Καρακίτσιος από τη Μαγέρη (Δασύλλιο) Γρεβενοον και ο Κοσμά
Κάλφας από τον Μεσόλογγο Βοΐου, κατόρθωναν να αποσπάσουν σουλτανικά
φιρμάνια για την ίδρυση και ανέγερση σχολείων, εκκλησιών, εξαγορά χωριών
που είχαν γίνει τσιφλίκια, απελευθέρωση αιχμαλώτων από ληστές, σωτηρία κα
ταδίκων από τους Τούρκους κ.ά.67 Κορυφαίο παράδειγμα αυτής της δραστη-
ροφορία Αλέξ. Μπακάίμη· βλ. και Τζώρτζης, Μόρφη, σ. 146). Ας σημειωθεί ότι πα-
λαιότερα πολλοί από τους ξενιτεμένους στην Πόλη φορούσαν «σιαλβάρια». οηλ. φαρ
διές βράκες, όπο^ς οι νησιιότες και οι Θρακιιότες, κατεσκευασμένες με γυαλιστερό
μαύρο ύφασμα, που έμοιαζε με φόδρα, γιλέκο σταυρωτό με χοντρά κουμπιά υφα
σμάτινα καθώς και γούνα, ενώ άλλοι φορούσαν παλτό (Φωτόπουλος. ό.π., σ. 113).
Οι αμανετζήδες της Κωνσταντινούπολης προπαντός αποτελούν ξεχωριστό κεφάλαιο
του δυτικομακεδονικού γενικότερα αποδημητισμού και συνδέονται και με το παρα
δοσιακό επάγγελμα του αγωγιάτη (κιρατζή). στο οποίο δεν θα αναφερθούμε εοώ. Η
λέξη είναι τουρκικής προέλευσης, όπιος και το αμανάτι ή αμανέτι. από την οποία προ
έρχεται. Αμανετζής. βέβαια, λέγεται και ο τραγουδιστής αμανέδων, παθητικών και συ
νήθους εροοτικών τραγουδιού. Για τους αμανετζήδες του Βοΐου. οι οποίοι ήταν αγο)-
γιάτες («κιρατζήδες»), που έκαναν τέσσερις φορές κάθε έτος το ταξίδι μεταξύ Βοΐου
και Κωνσταντινούπολης, βλ. Φωτόπουλος. ό.π.. σ. 114-115. Τζιόρτζης, ό.π., σ. 64-65.
Βλ. ενδεικτικά Μπακάίμης. Μαστόροι και καλφάδες Δ. Μακεδονίας, σ. 12-13, 20 κ.ε.·
βλ. και προηγούμενη βιβλιογραφία για τη Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα
και το Γυμνάσιο Τσοτυλίου, σημ. 63.
Ο κάλφας στην Κοονσταντινούπολη Γκρόζος από την Μπάνια Βοΐου (σημ. Αγία Πα
ρασκευή τ. κοινότητας Αγιάσματος, η οποία δεν κατοικείται τις τελευταίες δεκαετίες)
μαζί με τον κάλφα Κίτσιο (Καρακίτσιο) από τη Μαγέρη (Δασύλλιο) Γρεβενών κατά-
φεραν να πείσουν τον σουλτάνο να απαλλάξει τα χιοριά του Βοΐου και τοον Γρεβενών
ριότητάς τους, και μάλιστα σε συλλογικό επίπεδο, είναι η ίδρυση στην Κων
σταντινούπολη το 1871 της ιστορικής Μακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής Αδελφό
τητας για τη διάδοση των φώτων της ελληνικής παιδείας, την κοινωνική πρόοδο
και την πνευματική και εθνική αφύπνιση των κατοίκων στη Δυτ. Μακεδονία και
ευρύτερα. Το επόμενο έτος η Αδελφότητα ίδρυσε την ονομαστή στις επόμενες
δεκαετίες σχολή Τσοτυλίου. Συνέβαλε και σε άλλα έργα, όπως ήταν η ίδρυση
από τους τουρκαλβανούς μπέηδες, που είχαν κάνει τα περισσότερα χωριά τσιφλίκια
τους. Έτσι, κατά την παράδοση, εκδόθηκε σουλτανική διαταγή οι τουρκαλβανοί μπέ
ηδες να πάρουν τα χρήματά τους πίσω και να φύγουν, ενώ όσα χωριά τα είχαν «πλα
κωμένα», δηλ. τα είχαν αρπάξει και τα έχαναν τσιφλίκια με τη βία και την τρομο
κρατία, να τα εγκαταλείψουν. Μόνο δύο χωριά, η Μπάνια, η γενέτειρα του Γκρόζου,
από αδράνεια το^ν κατοίκιον που ζήλευαν τον ισχυρό χωριανό τους στην Πόλη, και
το Αείψι. από παράλειψη του Γκρόζου. έμειναν τότε τσιφλίκια (Γρηγορίου, «Γενικά
περί του πολιτισμού αμέσων προγόνων Ανασελίτσης-Γρεβενο^ν». ό.π.). Κατά άλλη εκ
δοχή -πιθανόν να ισχύουν και οι δύο- οι δύο καλφάδες της Πόλης ενήργησαν το 1873
αυτοπροσιυπως στον σουλτάνο, με τη μεγάλη φήμη και το κύρος που διέθεταν και
στον ίδιο τον σουλτάνο, ώστε να ακυροόσουν τη διαταγή του για διακοπή των εργα-
σιών ανέγερσης του Γυμνασίου της Μακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητος στο
Τσοτύλι. την οποία είχαν προκαλέσει με συκοφαντίες ισχυροί μπέηδες και τσιφλικάδες
της Ανασελίτσας. Οι τελευταίοι ανέφεραν στον σουλτάνο ότι οι ραγιάδες δεν χτίζουν
στο Τσοτύλι σχολή, αλλά στρατώνα, για να κηρύξουν στην συνέχεια επανάσταση. Έτσι,
με νεότερο φιρμάνι ξανάρχισαν κανονικά οι οικοδομικές εργασίες και το 1874 η σχολή
(διδακτήριο και οικοτροφείο) είχε ολοκληρωθεί. Από τότε η σχολή Τσοτυλίου έγινε
φάρος της παιδείας και των γραμμάτο^ν σε ολόκληρη τη Δυτ. Μακεδονία. Την προ
σφορά αυτή των δύο γενναίων καλφάδων, οι οποίοι έβαλαν ο.>ς εγγύηση στον σουλ
τάνο τα κεφάλια τους, μέχρι να εκδικαστεί η καταγγελία των μπέηδων, η Αδελφότητα,
μάλλον για λόγους σκοπιμότητας, την αποσιό>πησε. Όμως την πικρία των δύο καλ-
φάδιον αποκατέστησε η συλλογική μνήμη των κατοίκων της Δυτ. Μακεδονίας με το
περίφημο τετράστιχο, που κυκλοφόρησε τότε στην Πόλη και στην Ανασελίτσα:
0 Καραχίτσος από τη Μαέρ'.
χί ο Γχρόζος απ' τη Μπάνια,

που μας φέρνει τα φιρμάνια.
(Μίν. Β. Παπανικολάου, «Παλιές ιστορίες με τους καλφάδες. Ο Γκρόζος και τα φιρ-
μάνια», Βοϊαχή Ζωή. τχ 37. Ιαν.-Φεβρ. 1979, σ. 10. και Μπακάίμης. Μαστόροι χαι καλ
φάδες Δ. Μακεδονίας, σ. 20). — Άλλος ονομαστός σουλτανικός κάλφας, ο Κοσμάς
Κάλφας από τον Μεσόλογγο Βόίου. είχε απαλλάξει τους συμπατραότες του Ανασελί
τσας και Γρεβενιόν από δύο φοβερούς μουσουλμάνους ληστές της περιοχής με παρέμ
βασή του στον σουλτάνο Αβδούλ Αζίζ Β', ο οποίος του είχε δώσει τον τίτλο του αρχι-
κάλφα και τον είχε παρασημοφορήσει για την τέχνη του στην κατασκευή τιον δημο
σίων κτηρίων που του είχε αναθέσει* βλ. σχετικά Μπακάίμης. ό.π., σ. 20-2Γ βλ. και σ. 21-
22. για άλλη περίπτιοση απαλλαγής από ληστές το έτος 1829. έπειτα από παρέμβαση
δυτικομακεδόνων καλφάδων στην Πόλη με προσβάσεις στα σουλτανικά ανάκτορα.
στην Πόλη του Κυριάκού Σχολείου του Λαού*68 το 1873 για τα μαστορόπουλα
που ξενιτεύονταν πρόωρα εκεί, ώστε να μάθουν τουλάχιστον τα στοιχειώδη
γράμματα τις Κυριακές, που δεν εργάζονταν στις οικοδομές. Στην όλη δρα
στηριότητα της Αδελφότητας ουσιαστική ήταν η συμβολή της πολυπληθούς
τάξης των μαστόρων του Βόί'ου (που υπολογίζονταν σε περίπου 2.000 μετά
το 1870),69 οι οποίοι, σημειωτέον, ήταν συνήθως συγκεντρωμένοι και εγκα
τεστημένοι σε ορισμένες συνοικίες της Πόλης, όπως προαναφέρθηκε.
Λίγο αργότερα, το 1875. οι Κριμινιώτες καλφάδες της Πόλης κατόρθωσαν
να αποσπάσουν από τις τουρκικές αρχές άδεια και να κυκλοφορήσουν ειδικό
λαχείο, όπως αναφέρεται, «εκ λιρών οθωμανικών διακοσίων προς όφελος της
εν Κριμίνη Σχολής, επαρχίας Σισανίου».'0
Από τον κύκλο των εθίμων της ξενιτειάς, που συνδέονται με την απο
δημία των μαστόρων, είναι χαρακτηριστικά τα έθιμα, αλλά και τα τραγούδια,
οι προλήψεις και οι δεισιδαιμονίες που σχετίζονται τόσο με την αναχώρηση
όσο και με την επιστροφή στα χωριά τους, μετά από ολιγόμηνη ή και πο
λυετή απουσία στους τόπους εργασίας.'1 Συμβατικά και μάλλον συμβολικά
Για το Κυριάκό Σχολείο, που συνέστησε η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφό

τητα και είχε μαθητές κυρίιος μαστορόπουλα της Δυτ. Μακεδονίας (Βοΐου προπα
ντός και Γρεβενιύν), τα οποία, αμούστακα παιδιά, πριν φοιτήσουν ή τελευόσουν το κα-
το^τερο σχολείο, ξενιτεύονταν για να δουλέψουν με τους συμπατριοότες τους μαστό-
ρους στις οικοδομές της Πόλης, βλ. Γιομπλάκης. Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελ
φότης·, σ. 39-42, και Μπακάίμης. Μαστόροι και καλφάδες Δ. Μακεδονίας, σ. 15. Ας
σημειωθεί ότι λίγα χρόνια μετά (1875) η γνιοστή λέσχη «Μνημοσύνη» του Φαναριού
της Πόλης ίδρυσε και άλλο Κυριάκό Σχολείο «διά την εργατικήν τάξιν οιαφόριον εθνι-
κοτήτων. Η λέσχη υπεβοηθήθη εν τω έργω τούτω παρά της Μακεδονικής Αδελφό
τητος...»· βλ. «Διάφορα», εφημ. Θεσσαλονίκης Ερμής, έτ. Α' (1875-76). αρ. φύλλ.
68, 6.1.1876, σ. 2.
Ο Γιομπλάκης, Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης. σ. 11. εκτιμά ότι οι βοϊώτες
μαστόροι στην Πόλη τότε ήταν περισσότεροι από χίλιους.
Μπακάίμης. ό.π., σ. 16-17. Ο Κριμινιοότης κάλφας της Πόλης Κ. Δελιβός. μέλος του
προότου προεδρείου της Μακεδ. Φιλεκπ. Αδελφότητας, κατασκεύασε μεταξύ άλλιον και
το υδραγιογείο Κριμινίου με τρεις βρύσες μέσα στο χωριό (Φ. Παπανικολάου, ό.π.. σ. 88).
Βλ. ενδεικτικά Παν. I. Καμηλάκης. «Ο Μάρτης του ξενιτεμού. Το “μαρτιάτικο” τα
ξίδι των μαστόριον. Προετοιμασία και έθιμα της αναχιόρησης». Επτά Η μέρες, έν
θετο εφημ. Καθημερινή. φ. 4.3.2001 [αναδημοσίευση στο: Οι 12 μήνες: άνοιξη. εκδ.
Καθημερινή, τ. ΜΗ' των Επτά Ημερών. Αθήνα 2002. σ. 30-31]* ο ίδιος. «Ο Αϊ-Δημή-
τρης της επιστροφής [το^ν μαστόριον]». Επτά Ημέρες, εφημ. Καθημερινή, φ. 7.10.2001.
σ. 30-3Γ Μπακάίμης, ό.π., σ. 6-7* Δ. Ελλαδίτης [= Γκαβανάς]. «Η ξενητειά τραγουδι-
σμένη». εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 8 (1934-35). αρ. φύλλ. 377, 29.7.1934, σ. 3. Βλ. και
Κ. Κοκόλης. «Τεχνίτες και τεχνοτροπία μοστόριον Δυτικής Μακεδονίας», Πρακτικά Α'
Συμποσίου Ιστορίας, Ααογραφίας. ό.π., σ. 160, όπου και άλλα ενδιαφέροντα στοι
χεία για τους μαστόρους του Βοΐου· Τζιύρτζης. ό.π., σ. 78-80.
ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΙΟΤ 521
θεωρείται ότι αναχωρούσαν του αγ. Γεωργίου και επέστρεφαν του αγ. Δη-
μητρίου. Ενδεικτικά, αναφέρουμε ότι κατά την αναχώρηση μιας οργανωμένης
παρέας, η οποία είχε συγκροτηθεί νωρίτερα, στις αρχές της άνοιξης ή και τον
χειμώνα κατά τη διαχείμασή τους στο χωριό, μετά από γλέντι την παραμονή
της αναχώρησης, πρωί-πρωί αναχωρώντας από το σπίτι τους οι μαστόροι έρι
χναν μια τουφεκιά για το κατευόδιο και έχυναν με το δεξί τους πόδι ένα δο
χείο («γκ ιο ύ μ ι») με νερό, το οποίο είχε μέσα ένα φλουρί, που έπαιρναν στο
ταξίδι. Πίστευαν, κατά αναλογική μαγική σκέψη, ότι όπως τρέχει το νερό θα
τρέξει και η τύχη του μάστορα και θα «καζαντίσει», ώστε να επιστρέφ ει
στην οικογένειά του με πολλά φλουριά. Το έθιμο κατά παρόμοιο μαγικό
τρόπο γινόταν και στα Μαστοροχο3ρια της Κόνιτσας κ.α. Τόπος του απο
χωρισμού ήταν συγκεκριμένο σημείο του χωριού με θέα, συνήθως στα σύνορά
του και πάντως καίριο σημείο της οργάνωσης του κοινοτικού χώρου. Τα το
πωνύμια που συνδέονται με το σημείο αυτό (Κλαψόδεντρο(ς), Κλαψοράχη,
Κλαψότοπος, Κλαψογκορτσιά. Ανδροχωρίστρα/2 κ.ά.) στη Δυτ. Μακεδονία
και τα αντίστοιχα (Κλαψοχώραφο, Ανάθεμα, Πικροκέρασος, Ντέρτι κ.ά.) στην
Ήπειρο'3 συμπυκνώνουν και συμβολίζουν την ψυχολογική διάσταση της απο
δημίας, της ξενιτειάς, όπως την τραγούδησε ο λαός, και παράλληλα υποδη
λώνουν τη μεγάλη έκταση που είχε προσλάβει παλαιότερα το φαινόμενο της
ομαδικής αποδημίας.72*74
03 ΪΟ
Εποχική, περιοδική και πρόσκαιρη αποδημία και μονιμότερη μετανάστευση

κατέχουν δεσπόζουσα θέση στη ζωή και τον πολιτισμό των χωριών του Βόίου,
όπως προαναφέρθηκε. Σε αυτές στηρίχτηκε για αιώνες η επιβίωση των
ορεινών προπαντός χωριών της επαρχίας, η παιδεία, η κοινοτική, κοινωνική
και πολιτισμική τους συγκρότηση και ανάπτυξη.'0 Ο ομαδικός επαγγελμα-
72 Παν. I. Καμηλάκης. «Ο Μάρτης του ξενιτεμού...», σ. 31, Μπακαΐμης. Μαστόροί και

καλφάδες Δ. Μακεδονίας, σ. 7, 31. Το τοπωνύμιο Ανοροχο^ρίστρα (εννοεί καστανιά
που υπήρχε εκεί) αναφέρεται στον τόπο, όπου τους μαστόρους της Δαμασκηνιάς απο-
χ(ορίζονταν συγγενείς και φίλοι, που τους ξεπροβόδιζαν προς το χοοριό Νόστιμο
(πληροφ. Αλέξ. Μπακαΐμη).
/3 Παν. I. Καμηλάκης. «Ο Μάρτης του ξενιτεμού...», ό.π.
Το ίδιο γινόταν κατά την αναχιόρηση των στρατευσίμου, οπότε όλο το χωριό συνόδευε
τους κληρωτούς μέχρι τα σύνορά του, όπο^ς στην περίπτο^ση της Γαλατινής, στη
στροφή του δρόμου, την Κλαψοστροφή (πληροφ. Χαρίτο^ν Καρανάσιος).
':) Αν η πρόσκαιρη αποδημία συνετέλεσε στην επιβ»κοση το^ν μαστοροχο^ραόν του Βοΐου
για αιο)νες, η μακρόχρονη και μόνιμη μετανάστευση, ιδίως κατά τον 20° αι. προς τα
αστικά προπαντός κέντρα, αλλά και προς τις χώρες του εξωτερικού, υπήρξε η βασική
τικός νομαδισμός και η υψηλή οικοδομική τέχνη, την οποία αυτός εξυπηρε
τούσε. αποτελούν ουσιαστικά γνωρίσματα του πολιτισμού των κατοίκων και
στοιχεία σημαντικά της τοπικής τους ταυτότητας μέχρι σήμερα. Οι μαστο
ροκαλφάδες της περιοχής Ανασελίτσας με τα έργα τους, κατασκευασμένα με
αληθινή μαστοριά, μεράκι και φιλόκαλη διάθεση -μ ε τα οποία θα ασχολη
θούμε σε άλλη εκτενέστερη μελέτη- έγιναν πραγματικοί δάσκαλοι και για
τους σύγχρονους αρχιτέκτονες.'6 Τα αρχιτεκτονήματά τους αποτελούν μια
από τις πιο σημαντικές υλικές εκφάνσεις της πολιτιστικής μας κληρονομιάς,
κορυφαία δημιουργήματα της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του τόπου μας.
Εικ. 1. Το καμπαναριό της Αγίας Παρασκευής στη Γαλατινή (έτ. 1907). ένα από τα λίγα
εναπομείναντα δείγματα της τέχνης των Γαλατινιωτών μαστόρων
(πηγή: Γ. Τσότσος. Γαλατινή Βοΐου Κοζάνης. Θεσσαλονίκη 1998. σ. 129).
αιτία μαρασμού, παρακμής, μέχρι και οημογραφικής κατάρρευσης πολλοόν μαστορο-

χωριών. Ακμαία χωριά, τουλάχιστον μέχρι τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο, όπως η Αγία Eco-
τήρα. η Μόρφη. η Κορυφή, το Δίλοφο κ.ά., έχουν σήμερα λίγες δεκάδες κατοίκων, ενώ
άλλα, όπως η προαναφερθείσα Αγία Παρασκευή Αγιάσματος, έχουν εντελώς ερημωθεί.
Ο Β. Δ. Ζώτος-Μολοσσός. Ηπεφωτικαί μελέται. τ. 4. τχ 3. Αθήνα 1887. σ. 253. επιση
μαίνει ότι οι μαστόροι του Βοΐου «περιέρχονται όλην την Τουρκίαν κτίζοντες οίκους
λαμπρούς, γνωστοί με το όνομα μαστόροι Avco Σελιτσιώταις, κατά β' λόγον έχουσι
φήμην οι Κονιτσιώτες και κατά γ οι Κολωνιάρηδες [περιοχή Κολίόνιας Βορ. Ηπείρου-
Νότ. Αλβανίας] και Κορτσαλίδες».
Εικ. 2. Γαλατινίίότες μαστόροι που εργάζονταν στις Καρυές Αάρισας το 1947

(αρχείο Παναγιώτη I. Καμηλάκη).
Εικ. 3. Παρέα Γαλατινιωτών μαστόρων στα Λεχωνιά Πηλίου το 1957

(πηγή: Τσότσος, ό.π., σ. 134).
Εικ. 4. Γενική άποψη του Βυθού, ενός από τα σημαντικότερα

μαστοροχώρια της Δ. Μακεδονίας
(πηγή: Βοϊακή Ζωή. τχ 20. Ιαν. 1968. σ. 11).
Εικ. 5. Μαστόροι του Βυθού στον Άγ. Ανδρέα Κυνουρίας το έτ. 1928
(πηγή: Σπ. I. Μαντάς, Το γεφύρι κι ο Ηπεφώτης, Αθήνα 1987, σ. 143).
Εικ. 6. Μεγάλη παρέα μαστόρων του Ροδοχωρίου στη Νικήσιανη Παγγαίου Καβάλας
(πηγή: Ν. Καλογερόπουλος, Ραντοβίτσι-Ροδοχώρι 1750-2000. Θεσσαλονίκη 2001. σ. 165).
ΟΠΑΡΟΝ ΟΙΚΟΟ$ΚΤΗΜΙ
¿ΙΑΔΑίΠΑΗΜΟ Τ5ΤΚ^ΝςΆΗΤ!Ν0Τ
Α/?*£Μ0Τ Π Μ ΜΑ ΚΑΙ 9Ρ* ΜΑ
ΤΗ& ΑΤ ΤΗ Ο ΠΙΟ/ί^ ιυ α ΟIΑΤΗ ζ· Μ Ο
ΚΑΙΛίΑΧ$ΙΡΟΟ ΤΟΐ Μ Ι Χ Α Η Λ
ΙΚΜΝίιΐίιϋΤ ιητ
£ν6ΤΗ Π ζο
ί^ Λ » * ¡ 0
Εικ. 7. Κτιτορική επιγραφή στο αρχοντικό του Κ. Αλεξίου στη συνοικία Γεράνεια
της Σιάτιστας, στην οποία μνημονεύεται ο μάστορας Μιχαήλ από την κώμη Αούβρη Βοΐου
(πηγή: Μουτσόπουλος. «Τα αρχοντικά της Σιάτιστας», ό.π.. σ. 93).
^26
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ I. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ
Εικ. 8. Γενική άποψη της Αγίας Σωτήρας, περ. 1965-70

(αρχείο Παναγιώτη I. Καμηλάκη).
Εικ. 9. Η οικία του κάλφα της Δαμασκηνιάς Χρήστου Ευθυμιάοη στα Ταταύλα της Πόλης,
έργο όυτικομακεοόνων μαστοροκαλφάόίον, κατεδαφισμένη από χρόνια
(πηγή: Μπακάίμης. Μαστόροι καί καλφάδες της Δ. Μακεδονίας. σ. 27).
Μαρία Νεγρεπόντη-Αε)\ψάνη
ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ
ΚΑΙ ΧΑΜΕΝΕΣ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ*
Εισαγωγικά, θα υπενθυμίσω ορισμένα, ίσως λησμονημένα, ζητήματα, που αφο

ρούν την περιφερειακή ανάπτυξη:1
ί. Αποτελεί, τμήμα της εθνικής ανάπτυξης, αλλά δεν ταυτίζεται με αυτήν.
Επιδιώκει την όσο γίνεται πιο ομοιόμορφη ανάπτυξη όλων των περιφερειών
μιας οικονομίας, με περιορισμό των διαφορών στο κατά κεφαλήν εισόδημα,
στον όγκο της απασχόλησης/ανεργίας/μετανάστευσης, στις επενδύσεις κατά
κεφαλήν, στον ρυθμό εισαγωγής της τεχνικής προόδου, στην παραγωγικότητα
κατά απασχολούμενο, στη διάρθρωση των τομέων παραγωγής κ.ά.
η. Όπως δεν υπάρχει επικρατούσα θεωρία εθνικής ανάπτυξης, δεν υπάρχει
και γενικά αναγνωρισμένη θεωρία περιφερειακής ανάπτυξης. Υπάρχουν, όμως,
πολυάριθμες υποδείξεις, με τη βοήθεια των οποίων πιστεύεται ότι διευκολύ
νεται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό η περιφερειακή ανάπτυξη. Αναφέρω
μερικές από αυτές στη συνέχεια:
ο Η συμβολή του Κράτους για την έναρξη και την επιτυχή συνέχιση της ανά
πτυξης μιας περιφέρειας είναι εξαιρετικά σημαντική. Και από την άποψη
Εκφράζω τις ευχαριστίες μου προς τους εμπνευστές και τους διοργανωτές του Συνε
δρίου για την πρόσκληση, που μου έδωσε τη δυνατότητα να ασχοληθώ και πάλι με θέμα
που ήταν στα άμεσα ενδιαφέροντά μου πριν από μερικά χρόνια, με πολλές δημοσιεύ
σεις και εισηγήσεις σε συνέδρια. Επίσης, τους συγχαίρω, όχι μόνο για την άψογη ορ
γάνωση και υψηλού επιπέδου φιλοξενία, όχι μόνο για την κατάρτιση ενός προγράμματος
«μαμούθ», που περιλαμβάνει επιστήμονες και ερευνητές του προβλήματος της περι
φερειακής ανάπτυξης, από κάθε οπτική και πολυπολιτισμική γωνία, αλλά. ναι. και για
το θάρρος τους. Γιατί, στην πραγματικότητα, το Συνέδριο αυτό ανασύρει, θα έλεγα, από
τη λήθη έναν προβληματισμό που έχει, δυστυχούς, αυτά τα τελευταία χρόνια υπερκα
λυφθεί από άλλους, με τον χαρακτήρα του κατεπείγοντος. Δηλαδή, η αναπτυξιακή διά
σταση. γενικά, μαζί με την συμπληροοματική της περιφερειακή παραμελήθηκαν. καθώς
παραχο^ρησαν αναγκαστικά τη θέση τους σε θέματα εθνικής επιβίωσης. Έτσι, έχω την
αίσθηση ότι το θέμα αυτού του Συνεδρίου μας επαναφέρει σε μια ιδεατή ομαλότητα.
και εύχομαι ολόψυχα καλή επιτυχία και κατάληξη σε εποικοδομητικά συμπεράσματα.
Μαρία Νεγρεπόντη-Δελιβάνη (με τη συνεργασία της Βάσως Πορταρίτου-Κρεστενίτη.
Η περιφερειακή ανάπτυξη στην Ελλάδα στα πλαίσια της ΕΟΚ. εκδ. Παρατηρητής.
Θεσσαλονίκη 1986 (Ιο Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών).
528 ΜΑΡΙΑ ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗ-ΔΕΛΙΒΑΝΗ
αυτή, αποτελεί πρόβλημα η επικράτηση της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας,

που θέλει όσο γίνεται μικρότερο και. κυρίως, μη παρεμβατικό Κράτος.
Πράγματι, η ανάπτυξη μιας περιφέρειας αρχίζει, συνήθως, με τη διενέρ
γεια κρατικών επενδύσεων, στο πλαίσιο των οποίων, εκτός από τα έργα
υποδομής, θα πρέπει να επιλεγεί τοποθέτηση τέτοια που να δημιουργήσει
ευνοϊκές προοπτικές, και να προετοιμάσει έτσι την προσέλκυση ιδιωτικών
επενδύσεων. Εξυπακούεται ότι το κέντρο του βάρους θα πρέπει να δοθεί
στην τυχόν ύπαρξη αναπτυξιακών δυνατοτήτων της περιοχής, όπως του
ρισμός, εξόρυξη. ενέργεια, ιδιότυπα γεωργικά προϊόντα κ.ά.
ο Η ταχύρρυθμη ανάπτυξη μιας περιφέρειας, όταν αρχίσει με επιτυχία,
δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολιών. Και αυτό, γιατί αδιάψευστο κρι
τήριο αποτελεί η προσέλκυση συντελεστών παραγωγής προς τη συ
γκεκριμένη περιφέρεια, δηλαδή εργασίας, κεφαλαίου, μεταναστών, αύ
ξηση της ζήτησης και των εισαγωγών από άλλες περιοχές της χώρας
ή και του εξωτερικού. Μια περιφέρεια που αναπτύσσεται με ρυθμούς
ταχύτερους από τους αντίστοιχους της χώρας λειτουργεί ως μαγνήτης.
ο Για πολλές δεκαετίες γινόταν δεκτό ότι η ανάγκη ανάπτυξης των λι
γότερο αναπτυγμένων οικονομιών μιας χώρας ή, ακόμη, και της ΕΕ
ανήκε στον κοινωνικό χώρο, στην προσπάθεια δηλαδή περιορισμού των
διαφορών διαβίωσης, με στόχο την επίτευξη μεγαλύτερης δικαιοσύνης.
Επιτέλους, πριν από περίπου από δύο δεκαετίες, η ανάγκη περιορι
σμού των περιφερειακών διαφορών αναγνωρίστηκε ως καθαρά οικο
νομικό πρόβλημα, όπως και είναι. Και τούτο, ακριβώς, επειδή οικο
νομία με λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές εμφανίζει σημαντικές ανα
πτυξιακές δυνατότητες, όταν αρχίσει η αναπτυξιακή τους διαδικασία.
ο Η ύπαρξη, σε μια οικονομία ή στα πλαίσια οικονομικής ένωσης, πε
ριοχών με ανεκμετάλλευτες αναπτυξιακές δυνατότητες, πέρα από την
οικονομική καθυστέρηση, είναι μια σοβαρή υπόσχεση για ταχύρρυθμη
ανάπτυξη. Έτσι, οι καθυστερημένες περιοχές της ΕΕ. πέρα από το πρό
βλημα της υπανάπτυξης, περικλείουν σημαντικά αναπτυξιακά περι
θώρια. τα οποία θα είναι σε θέση, για αρκετές δεκαετίες, να εξαφανί
σουν ή να περιορίσουν τα φαινόμενα γήρανσης και οικονομικής ωριμό
τητας του ευρωπαϊκού Βορρά. Πράγματι, «η πρόοδος πραγματοποιείται
όπου υπάρχει χάσμα ανάμεσα στις δυνατότητες και στις ευκαιρίες».2
ο Αναγνωρίζεται, γενικά, ότι. για να έχει αποτέλεσμα μια πολιτική πε
ριφερειακής ανάπτυξης -το ίδιο και εθνικής- απαιτείται η δαπάνη για
2 W. A. Lewis. «The State of Development Theory», The American Economic Review 74

(Μάρτ. 1984) 8.
ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ 529
επενδύσεις να είναι σημαντική, αλλά και να κατευθυνθεί προς μία -και

όχι προς πολλές- επενδύσεις, ώστε να προκαλέσει οριζόντια και κά
θετα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα.3
ο Θα πρέπει, ιδιαίτερα, να μας απασχολήσει η έννοια του «κρίσιμου ση
μείου ανάπτυξης», το οποίο, όταν και αν ένα κέντρο το ξεπεράσει. και
αυτό είναι συνήθως η περιοχή της πρωτεύουσας -βλ. Αθήνα-Πειραιάς-,
πριν να έχουν αναπτυχθεί αρκετά άλλες περιφέρειες της χώρας, για να
τη διαδεχθούν, περιορίζεται ο ρυθμός ανάπτυξης της συγκεκριμένης οι
κονομίας. Πράγματι, η υπερβολική συγκέντρωση δραστηριοτήτων σε
μια περιφέρεια επιφέρει μερικό κορεσμό των αναπτυξιακών ροπών,
για ζήτηση, επένδυση και αποταμίευση,
ο Δυστυχώς, οι ανησυχίες γύρω από την ανάπτυξη και την περιφερειακή
ανάπτυξη ελαχιστοποιούνται, ακριβώς όταν υπάρχει μεγαλύτερη
ανάγκη γ ι’ αυτές, δηλαδή σε περιόδους ύφεσης και κρίσης,
ο Η κρατική παρέμβαση θεωρείται απαραίτητη για τη δημιουργία διά
δοχων κέντρων. Σύμφωνα με τον νόμο του Zipf,4 η ιδανική κατανομή
του πληθυσμού στις πόλεις θα πρέπει να είναι ως εξής: η δεύτερη σε
σπουδαιότητα πόλη να αντιπροσωπεύει περίπου το 1/2 του πληθυσμού
της πρώτης, η τρίτη, το 1/3 της πρώτης -που συνήθως είναι η πρω
τεύουσα-, η τέταρτη το 1/4 της πρώτης κ.ο.κ., ώστε να αποφεύγονται
φαινόμενα γιγαντισμού και επιβράδυνσης της προόδου,
iii. Η σε ισχύ στις σύγχρονες οικονομίες, φιλοσοφία του μικρού Κράτους
και. κυρίως, του μη παρεμβατικού, αποτελεί σημαντική τροχοπέδη για την πε
ριφερειακή ανάπτυξη, για δύο βασικούς λόγους:
ο Πρώτον, επειδή η εμπειρία δείχνει ότι απαιτείται προγραμματισμός
για την έναρξη και για τη συνέχιση της περιφερειακής ανάπτυξης, και
ο Δεύτερον, επειδή η σμίκρυνση του Κράτους, που απαιτεί μεταξύ άλλων
και μείωση φόρων, καταλήγει αναγκαστικά στην ανεπάρκεια δημοσίων
επενδύσεων, που είναι το κυρίαρχο μέσο προώθησης νέων αναπτυ
ξιακών κέντρων.
ίν. Τέλος, να υπογραμμίσω την ύπαρξη πολλών ερωτηματικών σχετικά
με τη διαχρονική αποτελεσματικότητα των μέτρων περιφερειακής ανάπτυξης
σε εθνικό και σε κοινοτικό επίπεδο, δεδομένου ότι:5
ο 0 περιορισμός των περιφερειακών ανισοτήτων, απολύτως εμφανής για
την περίοδο 1950-70, φαίνεται να συνδέεται περισσότερο με τους τα-
3 Η. Leibenstein, Economic Backwardness and Economic Grmoth, Νέα Υόρκη 21967.

4 Ο «νόμος του Zipf», μια ειδική περίπτωση «νόμου» εκθετικής δύναμης (power law /
νόμος των δυνάμεων), έχει παρατηρηθεί στο «μέγεθος των πόλεων».
Νεγρεπόντη-Δελιβάνη - Πορταρίτου-Κρεστενίτη. ο'.π., σ. 171 κ.ε., και πίν. 48.
530 ΜΑΡΙΑ ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗ-ΔΕΑΙΒΑΝΗ
χείς ρυθμούς προόδου των επιμέρους ευρωπαϊκοί οικονομιών, και λι

γότερο ή και καθόλου με τις ad hoc εθνικές πολιτικές περιφερειακής
ανάπτυξης.
ο Ακόμη σημαντικότερη είναι η διαπίστωση ότι ο περιορισμός των πε
ριφερειακών ανισοτήτων φαίνεται να είναι η συνέπεια μετακινήσεων
πληθυσμού και όχι πραγματικής επιτόπιας ανάπτυξης,
ο Επίσης, το γεγονός ότι ο περιορισμός του ρυθμού εθνικής ανάπτυξης, μετά
το 1973, στην ΕΟΚ και ΕΕ, όχι μόνο δεν επέτρεψε τον περιορισμό των πε
ριφερειακών ανισοτήτων, αλλά, με βάση ορισμένες μετρήσεις, τις ενίσχυσε.6
Μετά από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις θα προχωρήσω στην ανάλυση

του θέματός μου, στο πλαίσιο δύο παραγράφων. Στην πρώτη θα αναφερθώ
στην αναπτυξιακή φυσιογνωμία του νομού Κοζάνης, ενώ στη δεύτερη τι θα
έπρεπε να γίνει -που δεν έγινε- για την αξιοποίησή του.
I. Αναπτυξιακές δυνατότητες του νομού Κοζάνης
Ο νομός Κοζάνης ανήκει, αναμφισβήτητα, στις περιφέρειες της χώρας που δια
θέτουν ισχυρές αναπτυξιακές δυνατότητες.7 οι οποίες τη διαχωρίζουν σαφώς
από τις -ας πούμε- παραδοσιακές της υπόλοιπης Ελλάδας, χάρη σε εξειδι-
κευμένες δραστηριότητες, με πρώτη αυτήν του εργοστασίου παραγωγής ηλε
κτρικής ενέργειας. Είναι πολύ σημαντικό, την περίοδο αυτή της αστάθειας της
τιμής του πετρελαίου, το γεγονός ότι αυτό το εργοστάσιο λειτουργεί με τη
φθηνή πρώτη ύλη του παραδοσιακού λιγνίτη, που θα μπορούσε να συνδυαστεί
με φυσικό αέριο, και καλύπτει γύρω στο 56% των συνολικών αναγκών της
χώρας. Η δημιουργία και η λειτουργία Πανεπιστημίου και TEL μεγάλου
αριθμού εξειδικευμένων Ινστιτούτων και Ερευνητικών Κέντρων, καθώς και η
Εγνατία Οδός, προσδίδουν αυξημένες αναπτυξιακές προοπτικές στον νομό, ο
οποίος επιπλέον συγκρατεί ή και αυξάνει ελαφρώς τον πληθυσμό του μεταξύ
των απογραφών. Ακόμη, σε πείσμα της υψηλής του ανεργίας, κατορθώνει να
B. Milanovic, «Global Inequality: From Class to Location, from Proleterian to Migrants»,

Έρευνα της World Bank (2012). Για τα συνοπτικά συμπεράσματα αυτής της μελέτης βλ
Chrystia Freeland. «For workers a growing global gap». International Herald Tribune.
cp. 2.12.2011.
ΒΙΟ.ΠΑ. Πτολεμάίδας - Μελέτη Σκοπιμότητας-Βιωσιμότητας, κυρίως 3.8. Συμπερά-
σματα-Διαπιστόσεις* επίσης, πιο σύγχρονη μελέτη ΠΤΛΗ-Συλλεκτικό Τεύχος 2008.
εμφανίζεται ως ο μοναδικός νομός της περιφέρειας που εξασφαλίζει -τουλά

χιστον ως το 2001- κατά κεφαλήν εισόδημα υψηλότερο του αντίστοιχου μέσου
της χώρας. Δεν θα πρέπει, φυσικά, να παραβλεφθούν οι εξαιρετικές ευκαιρίες
κλίματος, φυσικής ομορφιάς και ειδικών γεωγραφικών χαρισμάτων, που προ-
σφέρονται για την ανάπτυξη χειμερινού τουρισμού. Θήρας, παραλίμνιων περι
πάτων. που όμως όλα αυτά θα πρέπει να προβληθούν δεόντως, για να γίνουν
ευρύτερα γνωστά και στο εσωτερικό, αλλά κυρίως στο εξωτερικό. Αλλά και
στον πρωτογενή τομέα η περιοχή έχει να επιδείξει κάποια πρωτότυπα προϊ
όντα. όπως τον κρόκο, τα μανιτάρια, τα εξαιρετικής ποιότητας φασόλια.
Θα πρέπει να αναγνωριστεί ότι ο ν. Κοζάνης δεν άφησε αδιάφορο το ελ
ληνικό κράτος, το οποίο, αντιθέτως, έκανε αρκετές διερευνητικές κινήσεις καθώς
και προσπάθειες για την ανάπτυξή της περιοχής.8 Ωστόσο, το ενδιαφέρον αυτό
φαίνεται ότι ήταν περιπτωσιακό, χωρίς να βασίζεται σε ένα γενικότερο πρό
γραμμα με συγκεκριμένες διαχρονικές προτεραιότητες και. κυρίως, χωρίς να
έχει συνέχεια και συνέπεια. Και ως τις αρχές του 2000 οι εγγενείς αναπτυ
ξιακές δυναμικές της περιοχής της Κοζάνης εξασφάλιζαν μια αυτοδύναμη, θα
έλεγα, πορεία προς τα εμπρός, και από άποψη πληθυσμιακής συγκέντρωσης
και από άποψη του κατά κεφαλήν εισοδήματος, που υπερτερούσε του αντί
στοιχου συνόλου χώρας, αλλά και από αυτήν την άποψη της παραγωγικότητας
κατ’ απασχολούμενο, που ήταν ελαφρώς ανώτερη της αντίστοιχης συνόλου
χώρας, αν και όχι θεαματική. Ήταν η στιγμή που θα έπρεπε, χωρίς αργοπορία,
να παρέμβει η Πολιτεία και να εμπεδώσει αυτό που είχε αρχίσει, αλλά που δεν
θα μπορούσε να συνεχιστεί χωρίς κρατική στήριξη, κυρίως λόγω της στραγ-
γαλιστικής επιρροής της περιοχής Αθηνών-Πειραιώς. Το ελληνικό Κράτος, δυ
στυχώς, δεν ήταν παρόν στην περίπτωση της Κοζάνης, όπως άλλωστε, γενικά,
και σε πολλές άλλες περιπτώσεις. Οι κυριότεροι λόγοι της απουσίας του ήταν:
Η επικράτηση της νεοφιλελεύθερης θεώρησης στη δεκαετία του ’70. η
οποία αποκρούει την κρατική παρέμβαση, υποστηρίζοντας ότι η ιδιωτική πρω
τοβουλία είναι αρκετή, και πρέπει να αφεθεί ανενόχλητη για να μεγαλουρ
γήσει. Έτσι, περιορίστηκε σταδιακά το ενδιαφέρον για περιφερειακή ανά
πτυξη. και εξαιτίας της κατάργησης του Υπουργείου Συντονισμού, το οποίο
κατάρτιζε αναπτυξιακά προγράμματα, κατά περιφέρειες, στο πλαίσιο των το
πικών υπηρεσιών περιφερειακής ανάπτυξης.
Η επιβράδυνση της ανάπτυξης, η έλευση της δεύτερης μεγάλης οικονο
μικής κρίσης του 2007 και. τέλος, το πρόβλημα υπερχρέωσης της Ελλάδας -και
όχι μόνον αυτά- εμφάνιζαν, κάκιστα βέβαια, ως δήθεν πολυτελή την ενασχό
ληση με προβλήματα περιφερειακής ανάπτυξης.
8 Ό.π.
0 έμπρακτος περιορισμός του ενδιαφέροντος για αποτελεσματική περι

φερειακή ανάπτυξη και εκ μέρους της ΕΕ. Αυτή επιχειρείται μέσω των γνω
στών «πακέτων», τα οποία διατίθενται αποκλειστικά για έργα υποδομής στις
λιγότερο αναπτυγμένες ευρωπαϊκές περιφέρειες. Τα μέχρι σήμερα σχετικά
αποτελέσματα δεν υπήρξαν ικανοποιητικά, εφόσον οι διαφορές έχουν την τάση
διεύρυνσης και όχι περιορισμού.
II. Χαμένες ευκαιρίες
Το μεγάλο αγκάθι στην ελληνική περιφερειακή ανάπτυξη υπήρξε, χωρίς αμ

φιβολία, ο υδροκεφαλισμός της περιφέρειας της πρωτεύουσας, που απομύ
ζησε και εξακολουθεί να απομυζεί κάθε ικμάδα από την ελληνική περιφέρεια.
Η ανεξέλεγκτη αυτή διεύρυνση της περιοχής της πρωτεύουσας άρχισε και συ
νεχίστηκε με μια ακατάσχετη πληθυσμιακή συγκέντρωση: το 1961 απορρο
φούσε το 30% του ενεργού πληθυσμού της χώρας, το 1971 το 34%, το 1985
το 39%, το 2001 γύρω στο 40%. Ίσως, ως το κυριότερο αρνητικό χαρακτη
ριστικό για την όλη προσπάθεια περιφερειακής ανάπτυξης, και σε επίπεδο
Ελλάδας αλλά και σε επίπεδο Ευρώπης, θα πρέπει να αναγνωριστεί η έλ
λειψη μιας, γενικά, αναγνωρισμένης θεωρίας. Ακόμη σοβαρότερη είναι η ανέ
καθεν αμφιβολία γύρω από τον βαθμό αποτελεσματικότητας των διαφόρων
θεωριών περιφερειακής ανάπτυξης, καθώς άλλοτε η εφαρμογή ορισμένων από
αυτές κατέληγε σε θετικά αποτελέσματα, αλλά συχνά σε ουδέτερα ή και κά
ποτε αρνητικά.
Αν προσπαθούσα να προβάλω ένα κυρίαρχο πρόβλημα που λειτούργησε ως
σημαντικό εμπόδιο στην περιφερειακή ελληνική ανάπτυξη, αυτό θα ήταν η αδυ
ναμία δημιουργίας διαδόχων στον γιγαντισμό της περιοχής της πρωτεύουσας. Η
δημιουργία διαδόχων προϋποθέτει την ύπαρξη ενός προγράμματος, αρκετά μα
κροχρόνιου, το οποίο, με βάση τις επιδόσεις των διαφόρων περιφερειών συγκε
κριμένης οικονομίας, να τις κατατάσσει με αύξοντα αριθμό, ο οποίος φυσικά
να μπορεί να μεταβάλλεται σε περίπτωση εμφάνισης απρόβλεπτων εξελίξεων,
όπως λ.χ. της εξεύρεσης πλουτοπαραγωγικών πηγών σε μια από αυτές, της προ
σέλκυσης σημαντικών ιδιωτικών επενδύσεων, ελληνικών ή ξένων κλπ. Η πρώτη
και σημαντικότερη επίδοση μιας περιφέρειας για την επιλογή της ως διαδόχου
θα πρέπει να θεωρείται η αυξητική τάση του επιτόπιου πληθυσμού της, η προ
σέλκυση επενδύσεων, η αύξηση της παραγωγικότητας κατ’ απασχολούμενο, η
δυνατότητα ανάπτυξης νέων οικονομικών δραστηριοτήτων κ.ά.
Με τον κατάλογο αυτό προτεραιότητας των επιμέρους περιφερειών, θα
επιλέγεται η περιφέρεια που έχει σειρά για ανάπτυξη. Με κύριο και αρχικό
μέσο τις δημόσιες επενδύσεις,9 η εκάστοτε επιλεγμένη για διάδοχος περιφέ

ρεια θα πρέπει να επιδοτείται με ποσοστό δημόσιων επενδύσεων σημαντικά
ανώτερο του αντίστοιχου του πληθυσμού της μέσα στον συνολικό πληθυσμό
της χώρας. Σημασία, βέβαια, έχει και η επιλογή του είδους των επενδύσεων,
καθώς, αν και γενικά πρόκειται για έργα υποδομής, υπάρχει και σε αυτά η
ανάγκη επιλογής τους με κριτήρια που να προωθούν τους στόχους της περι
φερειακής ανάπτυξης, δηλαδή τον περιορισμό των διαφορών μεταξύ περιφε
ρειών. Η επιλογή, συνεπούς, του είδους των δημοσίων επενδύσεων θα πρέπει
να καθιερώνει, να συμπληρώνει, να ενισχύει, να τυποποιεί και να ωραιοποιεί
τα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά και τις αναπτυξιακές δυνατότητες της πε
ριφέρειας, έτσι ώστε να μπορέσουν στη συνέχεια να επιβληθούν και να εξα
σφαλίσουν αυτοδύναμη ανάπτυξη, πριν αποφασιστεί η έναρξη διαδικασίας για
την ανάδειξη του επόμενου διαδόχου.
Η ιδέα της δημιουργίας διαδοχικών πόλων ως πολιτική περιφερειακής
ανάπτυξης προέρχεται από τον συνδυασμό της θεωρίας των πόλων έλξης του
Ρ θ ιτο ιιχ .10 μέσω της οποίας επιδιώκεται η προσέλκυση συντελεστών παρα
γωγής από τις πέριξ περιοχές κάθε πόλου, καθώς και από τις θεωρίες για
την καλύτερη χρήση της γης.11 Τα αποτελέσματα, εκεί όπου εφαρμόστηκε η θε
ωρία των διαδοχικών πόλων έλξης -κυρίως στη Γαλλία-, δεν ήταν πάντοτε θε
τικά. Ωστόσο, για την ελληνική περίπτωση θα έπρεπε να επιχειρηθεί με κάθε
κόστος και κάθε θυσία η αποσυμφόρηση της περιοχής Αθηνών-Πειραιώς. η
οποία εξακολούθησε να διευρύνεται, να προσελκύει συντελεστές παραγωγής
από ολόκληρη την Ελλάδα, ακόμη και αφού προσπέρασε το κρίσιμο σημείο
ανάπτυξης, πέρα από το οποίο η απόδοση επενδύσεων και η παραγωγικότητα
περιορίζονται. Στον υδροκεφαλισμό αυτό της περιοχής της πρωτεύουσας συ-
ντέλεσε, αποφασιστικά, και το γεγονός ότι συνεχίστηκε η ροή των δημοσίων
επενδύσεων προς αυτήν, ενώ θα έπρεπε να ελαχιστοποιηθεί και να επιδιωχθεί
αναζωογόνηση διαδοχικών πόλων ανάπτυξης, ανάμεσα στους οποίους, αναμ
φισβήτητα. και η περιοχή της Κοζάνης.
Maria Negreponti-Delivanis. «L a contribution des investissements publics au dévelop

pement régional de la Grèce», Ανώτατη Βιομηχανική Σχολή Θεσσαλονίκης. Επιστη
μονική Επετηρίς 1 (1968-69) 85-98.
F. Perroux. «Note sur la notion des 'pôle de croissance». Economie Appliquée 1955. ocp. 1-2.
Βλ. Maria Negreponti-Delivanis, «Les conséquences socio-économiques de la mauvaise
utilisation de l’Espace (le cas de la Grèce)». Analyse spatiale et utilisation du soi Actes
du colloque 1980 de TA.S.R.D.L.F. Dijon, 23e année. No 1. 1981* W. H. Richardson, Re
gional Economies. Location Theory. Urban Structure and Regional Change. Λονδίνο 1969.
Οπωσδήποτε, μετά το 1975.12 στον χώρο της πολιτικής περιφερειακής ανά

πτυξης υπερτερεί η άποψη ότι το πρόβλημα του περιορισμού των περιφερει
ακών ανισοτήτων στην Ευρώπη από εθνικό αναγνωρίζεται ως κοινοτικό. Αναμ
φίβολα. αυτή η παραδοχή περικλείει έμμεσα και την αναγνώριση της αποτυ
χίας της πολιτικής σε εθνικό επίπεδο. Η ευρωπαϊκή πολιτική περιορισμού των
περιφερειακών ανισοτήτων δεν ακολούθησε κάποιο θεωρητικό υπόδειγμα, και
απλώς διέθεσε αρκετά ποσά στις λιγότερο αναπτυγμένες της περιοχές για
τη διενέργεια έργων υποδομής. Παρότι τα αποτελέσματα των ευρωπαϊκών
αυτών επενδύσεων είναι ορατά, π.χ. στην Ελλάδα η κατασκευή οδικών αρτη
ριών. που βελτίωσαν θεαματικά την πρόσβαση σε πολλές πόλεις, ωστόσο, δεν
συνέβαλαν στον περιορισμό των περιφερειακών διαφορών, που είναι και ο τε
λικός στόχος της περιφερειακής ανάπτυξης.
Γενικά Συμπεράσματα
1. Η είσοδος της Ελλάδας στην ΕΟΚ-ΕΕ. αλλά και στην ευρωζώνη υπήρξε
πρόωρη, όχι τόσο εξαιτίας του χαμηλότερου βαθμού ανάπτυξής της. αλλά
κυρίως εξαιτίας των ανορθόδοξων κοινωνικοοικονομικών της δομών, σε
περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Αυτές, ακριβώς, οι δομές εμπόδισαν την
περιφερειακή σύγκλισή της, σε εθνικό αλλά και σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
2. Είναι δύσκολο, για να μην πω αδύνατο, να συζητούμε στο πλαίσιο του
Συνεδρίου για περιφερειακή ανάπτυξη, ενόσω η Ελλάδα βιώνει την πέμ
πτη συνεχή χρονιά βαθιάς ύφεσης. Οπωσδήποτε, όμως, θα πρέπει να δια
φυλαχθούν. ως κόρη οφθαλμού, και να αναβιώσουν τα όποια συμπερά
σματα αυτού του Συνεδρίου, προκειμένου να τεθούν επί τάπητος, όταν
η λαίλαπα θα έχει περάσει.
3. Η ύπαρξη αναπτυξιακού κενού που υπάρχει σε ολόκληρη την Ελλάδα,13
αλλά κατεξοχήν και στην ευρύτερη περιοχή της Κοζάνης, αποτελεί τη
μεγαλύτερη εγγύηση για μελλοντική ταχύρρυθμη ανάπτυξη. Αυτήν θα
πρέπει να εκμεταλλευθούμε. χρησιμοποιώντας όλα τα διαθέσιμα μέσα:
δημόσιες επενδύσεις, κίνητρα για ιδιωτικές επενδύσεις, προβολή των ει
δικών αναπτυξιακών χαρακτηριστικών της Κοζάνης.
12 María Negreponti-Delivanis. «The impact of EEC regional policy on the development

of Mediterranean areas», [Universitá degli Studi di Barí], Quadrani 7. Economía del Bo
cino Mediterráneo. Caccuci Editore. Barí 1994. σ. 155-167.
13 Μαρία Νεγρεπόντη-Δελιβάνη. Το σωσίβιο της Ευρώπης είναι οι καθυστερημένες της
περιοχές, εκδ. Παρατηρητής. Θεσσαλονίκη 1986 (και στα αγγλικά από τον ίδιο εκ
δοτικό οίκο).
4. Η πολιτική περιφερειακής ανάπτυξης δεν υπήρξε επιτυχής, όχι μόνο στη

Ελλάδα, αλλά και στο πλαίσιο της ΕΕ. Πράγματι, τα σχετικά στατιστικά
δεδομένα αποδεικνύουν ότι για τις χρονικές περιόδους ταχείας ανάπτυξης
των επί μέρους εθνικών οικονομιών διαπιστώνεται τάση περιορισμού των
περιφερειακών ανισοτήτων. Οι οποίες, όμως, επανέρχονται δριμύτερες σε
περιόδους ύφεσης, εξέλιξη που πιθανότατα σημαίνει ότι η καθ’ εαυτή πε
ριφερειακή ανάπτυξη έχει, σε μακροχρόνια περίοδο, ουδέτερα αποτελέ
σματα.
Το φυτό κρόκος, που καλλιεργείται στην Κοζάνη.
Αντώνιος Τουρλιδάκης - Ευάγγελος Καρλόπουλος
ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΛΙΓΝΙΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ

ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Τα τελευταία εξήντα χρόνια η ιστορία της Κοζάνης, αλλά και της ευρύτερης
περιοχής, καθορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από την ανάπτυξη και εξέλιξη της
ηλεκτροπαραγωγής. Η οικονομική, κοινωνική και αναπτυξιακή πορεία της
πόλης ακολούθησε την πορεία της εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων λιγνίτη.
Κυρίως λόγω της έκτασης και του μεγέθους της λιγνιτικής βιομηχανίας -πρα
κτικά: της ΔΕΗ ΑΕ-, οι επιπτώσεις στην αναπτυξιακή πορεία του Δήμου Κο
ζάνης υπήρξαν διαχρονικά πολυδιάστατες και μελλοντικά ιδιαίτερα απαιτη
τικές. Στόχο της παρούσας εργασίας αποτελεί η αποτύπωση των διαόραστικών
σχέσεων μεταξύ της λιγνιτικής βιομηχανίας και της τοπικής κοινωνίας καθώς
και η διατύπωση προτάσεων αναφορικά με το μέλλον της περιοχής απέναντι
στη νομοτέλεια της μεταλιγνιτικής εποχής.1
Σύντομο ιστορικό της λιγνιτικής βιομηχανίας στη Δυτική Μακεδονία
Μέχρι το 1938. η χρήση των λιγνιτών στη Δυτ. Μακεδονία παρουσίαζε ενδια
φέρον μόνο για τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής, ως υποκατάστατο του
ξύλου, κυρίως για ανάγκες οικιακής θέρμανσης. Το 1939. με τη δημοσίευση της
έκθεσης του γερμανού καθηγητή F. Kegel, εκδηλώνεται η πρώτη σοβαρή προ
σπάθεια αξιοποίησης των λιγνιτών σε βιομηχανική κλίμακα. Ο Kegel, με τα πε
νιχρά τεχνικά μέσα εκείνης της εποχής, εκτίμησε το μέγεθος των λιγνιτικών
αποθεμάτων σε 6 δις τόνους. Την περίοδο εκείνη η χώρα μας κάλυπτε το 95%
των ενεργειακών της αναγκών από εισαγωγές.
Τα στοιχεία που παραθέτουμε στη συνέχεια στηρίζονται στις εργασίες: Προσδιορι

σμός και οριοθέτηση της μεταλιγνιτικής εποχής για τον ενεργειακό άξονα της Δυ
τικής Μακεδονίας, [ΤΕΕ/τμήμα Δυτικής Μακεδονίας], Σεπτ. 2012· Εκτίμηση του κό
στους μετάβασης της Δυτικής Μακεδονίας σε καθεστώς χαμηλής λιγνιτικής πα
ραγωγής. [ΤΕΕ/τμήμα Δυτικής Μακεδονίας], Ιοΰλ. 2012' Ευάγγ. Καρλόπουλος. «Ορθές
Πρακτικές Βιώσιμης Συνεργασίας Λιγνιτικής Βιομηχανίας και Τοπικής Κοινωνίας», Ο
Λιγνίτης στη Δυτική Μακεδονία, Ημερίδα Δήμου Κοζάνης, 26 Φεβρ. 2010.
538 ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΤΟΥΡΛΙΔΑΚΗΣ - ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΑΡΛΟΠΟΥΛΟΣ
Τη δεκαετία του 1950 ξεκινά εκτεταμένη μεταλλευτική έρευνα, με στόχο

την αναζήτηση και αξιολόγηση των λιγνιτικών κοιτασμάτων, και το 1956 οριο-
θετείται επίσημα η έναρξη της λιγνιτικής εποχής για τη Δυτ. Μακεδονία. Τον
Σεπτέμβριο του 1956 η εταιρεία ΛΙΠΤΟΛ ΑΕ (Λιγνιτωρυχεία ΠΤΟΛεμάίδας),
με πρόεδρο τον κ. Μποδοσάκη, υπογράφει σύμβαση με τη γερμανική ετα ι
ρεία KHD Industrieanlagen AG για την κατασκευή του πρώτου σταθμού πα
ραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με καύσιμο λιγνίτη, ισχύος 10MW. Στη συνέ
χεια. στην προσπάθεια εξηλεκτρισμού της χώρας, οι ατμοηλεκτρικοί σταθμοί
πολλαπλασιάζονται με ταχείς ρυθμούς, ενώ νέα ορυχεία ανοίγονται συνεχώς
στον άξονα Αμυνταίου-Πτολεμάίοας-Κοζάνης.
Σήμερα, στον ενεργειακό άξονα του λεκανοπεδίου εξορύσσονται ετησίως
περίπου 50 εκατομμύρια τόνοι λιγνίτη, οι οποίοι τροφοδοτούν τους 5 ατμοη-
λεκτρικούς σταθμούς του λεκανοπεδίου, συνολικής εγκατεστημένης ισχύος
4.270MW.
Αλληλεπίδραση λιγνιτικής βιομηχανίας και τοπικής κοινωνίας
Η λειτουργία των λιγνιτικών βιομηχανιών συνδέεται με άμεσες, έμμεσες και

δευτερογενείς οικονομικές επιδράσεις προς την τοπική κοινωνία, όπως εν
δεικτικά παρουσιάζεται στο Σχήμα 1 (στο τέλος της εργασίας). Πέραν των
μισθών που καταβάλλει η λιγνιτική βιομηχανία στους εργαζόμενους, σημα
ντική οικονομική επίδραση πυροδοτούν οι κάθε είδους λειτουργικές ανάγκες,
προμήθειες και υπηρεσίες που καλύπτονται από τις επιχειρήσεις και τους
επαγγελματίες της ευρύτερης περιοχής. Εκτός, βέβαια, από την άμεση οι
κονομική επίδραση, η λιγνιτική βιομηχανία προσφέρει σημαντικά σε υπο
δομές και τεχνογνωσία, τα οποία σαφώς και αποτελούν μετρήσιμους οικο
νομικούς παράγοντες.
Η ανάπτυξη της λιγνιτικής βιομηχανίας στη Δυτ. Μακεδονία ακολούθησε
μια συγκεκριμένη διαδρομή, η οποία, σε γενικές γραμμές, δεν διαφέρει από
αυτή των άλλων χωρών-παραγωγών στερεών ορυκτών καυσίμων, όπως επο
πτικά παρουσιάζεται στον παρακάτω πίνακα.
ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΛΙΓΝΙΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ 539
Πίν. 1. Φάσεις συμβίωσης λιγνιτικής βιομηχανίας και τοπικής κοινωνίας.
Ενδεικτικός χρονικός
Χαρακτηριστικά προσδιορισμός για τη
Δυτ. Μακεδονία
Φάση 1 Αρχή της μονοδιάστατης 1960-1990
ανάπτυξης
Φάση 2 Αλλοίωση των χαρακτηριστικών 1990-2002
τοπικού συγκριτικού
πλεονεκτήματος
Φάση 3 Συνθήκες Αναπτυξιακής 2002-20ΧΧ
Παθογένειας
Αναλυτικά, η εξέλιξη των τριών φάσεων για την περιοχή μας έχει ως ακολούθως:
Φάση 1. Αρχή της μονοδιάστατης ανάπτυξης.

Στη φάση αυτή τα λιγνιτικά αποθέματα εξορύσσονται με ταχείς ρυθμούς, το
εκβιομηχανιστικό εγχείρημα βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, διαμορφώνοντας για
την ευρύτερη περιοχή συνθήκες σημαντικού συγκριτικού πλεονεκτήματος, το
οποίο καθορίζει το σύνολο σχεδόν της περιφερειακής αναπτυξιακής πορείας.
Περιορίζονται σημαντικά παραδοσιακές επαγγελματικές δραστηριότητες.
Αγρότες μετατρέπονται σε ανειδίκευτους εργάτες. Το τοπικό εργατικό δυνα
μικό δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες της λιγνιτικής βιομηχανίας. Εμφανί
ζεται σημαντική κινητικότητα εργατικού δυναμικού από όμορες και μη πε
ριοχές. Διαμορφώνονται συνθήκες υψηλού βιοτικού επιπέδου, η οποία συμπα-
ρασύρει όλες τις οικονομικές δραστηριότητες της περιοχής (ενοίκια, κόστος
ακινήτων, παροχή υπηρεσιών κλπ.). Η αναπτυξιακή εξειδίκευση εδραιώνεται.
Φάση 2. Αλλοίωση των χαρακτηριστικών τοπικού συγκριτικού πλεονεκτήματος.

Στη δεύτερη φάση, εξωτερικοί αλλά και εσωτερικοί παράγοντες αλλοιώνουν τα
χαρακτηριστικά του συγκριτικού τοπικού πλεονεκτήματος. Η χρόνια εξειδίκευση
γύρω από τη λιγνιτική βιομηχανία χωρίς εναλλακτικούς διεξόδους δημιουργεί
ασφυκτικό πλαίσιο στην αναπτυξιακή πορεία της ευρύτερης περιοχής. Η είσοδος
ανταγωνιστικών καυσίμων στο εθνικό ενεργειακό μίγμα και η αδυναμία της δε
σπόζουσας εταιρείας να παρακολουθήσει και να προσαρμοστεί έγκαιρα στις εξε
λίξεις διευρύνουν το πρόβλημα και αποδυναμώνουν τις προοπτικές.
Η αγορά εργασίας εμφανίζεται τρομερά ευάλωτη στις επιλογές της λι-
γνιτικής βιομηχανίας, η έλλειψη καινοτομίας και το μακροχρόνιο περιβάλλον
χαμηλής ανταγο^νιστικότητας εντείνουν το πρόβλημα. Το τοπικό συγκριτικό
πλεονέκτημα έχει αλλοιωθεί σε σημαντικό βαθμό.
Φάση 3. Συνθήκες Αναπτυξιακής Παθογένειας.

Στη φάση αυτή το συγκριτικό τοπικό πλεονέκτημα έχει μετατραπεί πλήρως
σχεδόν σε αναπτυξιακή παθογένεια. Δημιουργείται με έντονους ρυθμούς πλε-
ονάζον εργατικό δυναμικό, το οποίο κινείται προς εσωτερική και εξωτερική
μετανάστευση. Η βιομηχανία λιγνίτη αδυνατεί να χρηματοδοτήσει νέες λι-
γνιτικές μονάδες. Αδυνατεί να δώσει ρυθμό και ώθηση στην αναπτυξιακή
προοπτική της τοπικής οικονομίας. Η βιομηχανία λιγνίτη στερείται οράματος
και δεν αποτελεί εθνική προτεραιότητα. Η αναπτυξιακή παθογένεια έχει
εδραιωθεί, η Μ εταλιγνιτική Εποχή γίνεται ανιχνεύσιμη με τον πλέον βιω
ματικό τρόπο.
Σύμφωνα επομένως με τα έως τώρα δεδομένα, το 2002 αποτέλεσε κομ-
βικό σημείο στη λιγνιτική παραγωγή της περιοχής μας. Έκτοτε. η παραγωγή
βαίνει μειούμενη, ενώ το 2021. σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα απόσυρσης
των λιγνιτικών μονάδων, αναμένεται μια σχεδόν κάθετη μείωση της παρα
γωγής, με ισχυρή επίπτωση στην απώλεια θέσεων εργασίας και εισοδημάτων.
Παράλληλα, αποτελεί πραγματικότητα για την περιοχή μας ότι η λιγνιτική
βιομηχανία συνεισφέρει όλο και λιγότερο καθοριστικά στην τοπική απασχό
ληση και. κυρίως, σε νέες θέσεις εργασίας ακόμη και εποχιακής απασχόλησης.
Αυτό σημαίνει ότι. αν δεν ληφθούν μέτρα και πιλοτικές, τα οποία το 2021
θα πρέπει να βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη, ώστε να δράσουν ως αναπτυξιακές
σφήνες, οι οποίες θα σταθεροποιήσουν την τοπική οικονομία λόγω της ισχυρής
μείωσης της λιγνιτικής παραγωγής, η περιοχή μας θα οδηγηθεί σε μη ανα
στρέψιμη αναπτυξιακή παθογένεια.
Οριοθέτηση της μετά λιγνιτικής εποχής
Λαμβάνοντας υπόψιν τα ιστορικά δεδομένα εξόρυξης λιγνίτη στην περιοχή της

Δυτ. Μακεδονίας για την περίοδο από το 1960 μέχρι σήμερα, προκύπτει το
ακόλουθο διάγραμμα παραγωγής:
Για την περίοδο 2002-2054 η παραγωγή λιγνίτη εκτιμήθηκε με βάση
το πρόγραμμα της ΔΕΗ ΑΕ αναφορικά με την απόσυρση ή/και ένταξη λι-
γνιτικών μονάδων στο σύστημα. Όπως φαίνεται από το Σχήμα 4, το σημείο
κορύφωσης της παραγωγής εμφανίστηκε το 2002 και αφορά την παραγωγή
55,8 εκατομμυρίων τόνων.
Τα δύο όμως πεδία (I και II). πριν και μετά το σημείο κορύφωσης, πε
ρικλείουν μεν τις ίδιες ποσότητες λιγνίτη αλλά, σε εντελώς διαφορετικό πε
ριβάλλον εκμετάλλευσης:
Α. Συνθήκες εκμετάλλευσης λιγνίτη την περίοδο 1960-2002.

• Συνεχώς αυξανόμενη συμμετοχή του λιγνίτη στο εθνικό ενεργειακό
μίγμα.
• Μηδενική έως ελάχιστη συμμετοχή ανταγωνιστικών καυσίμων (π.χ. φυ
σικό αέριο).
• Ελάχιστη έως χαμηλή συμμετοχή των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας
(ΑΠΕ).
• Αξιοποίηση του λιγνίτη από καθετοποιημένη κρατική εταιρεία σε συν
θήκες φυσικού μονοπωλίου.
• Απουσία ανταγωνισμού, παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας σε ελεγχό
μενο περιβάλλον, έλλειψη οικονομικού ρίσκου.
• Απουσία περιβαλλοντικών δεσμεύσεων και ενσωμάτωσης των δικαι
ωμάτων εκπομπών στο κόστος της λιγνιτικής kWh.
Β. Συνθήκες εκμετάλλευσης λιγνίτη την περίοδο 2002-2054.

• Κλιμακούμενη μείωση του ποσοστού συμμετοχής του λιγνίτη στο
εθνικό ενεργειακό μίγμα.
• Αυξημένη συμμετοχή του φυσικού αερίου στην ηλεκτροπαραγωγή.
• Αυξημένη συμμετοχή των στοχαστικών ΑΠΕ, κυρίως των αιολικών, δυ
σκολία συνεργασίας των εγκατεστημένων μονάδων λιγνίτη σε αυξο
μειώσεις της ζήτησης.
• Υψηλό ποσοστό υπέργηρων λιγνιτικών μονάδων χαμηλής απόδοσης,
αλλά με μηδενικό κόστος απόσβεσης.
• Μη ρυθμιζόμενα τιμολόγια, συνθήκες ανταγωνισμού των παραγωγών
ενέργειας.
• Επιβάρυνση της λιγνιτικής kWh με τα δικαιώματα εκπομπών ρύπων.
• Συνθήκες και οικονομικό περιβάλλον ασφυκτικής δημοσιονομικής
πίεσης.
• Συμμετοχή ιδιωτών στην εξόρυξη λιγνίτη και στη λειτουργία λιγνιτικών
μονάδων ηλεκτροπαραγωγής.
Από όλα τα παραπάνω προκύπτει το εύλογο ερώτημα, κατά πόσον οι συνθήκες

αυτές θα διαμορφώσουν ένα θετικό περιβάλλον, το οποίο θα επ ιτρέψ ει μια
ομαλή μετάβαση της Δυτ. Μακεδονίας σε καθεστώς χαμηλής λιγνιτικής εξάρ
τησης. κυρίως μετά το 2021, όταν και θα έχει μειωθεί σημαντικά η λιγνιτική
παραγωγή στην περιοχή μας. Ιδιαίτερα, μάλιστα, όταν οι επενδύσεις στον χώρο
της ενέργειας και η ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού δεν θα αποτε
λούν πλέον υπόθεση των κρατικών μονοπωλίων αλλά πεδίο ανταγωνισμού των
αγορών. Έστω και κατά συνθήκη, η έναρξη της μεταλιγνιτικής εποχής οριο-
θετείται στο 2002 και ολοκληρώνεται το 2021, θεωρώντας, βέβαια, ως μετα-

λιγνιτική εποχή το χρονικό διάστημα μέσα στο οποίο η εκμετάλλευση του λι
γνίτη διατηρεί την απαραίτητη δυναμική, ώστε να στηρίξει βιώσιμα την είσοδο
της Δυτ. Μακεδονίας σε καθεστώς χαμηλής λιγνιτικής εξάρτησης.
Μελλοντικές προοπτικές
Τα αποθέματα λιγνίτη και κυρίως τα οικονομικά απολήψιμα, αποτελούν κρί

σιμο αλλά όχι κυρίαρχο παράγοντα στην προσπάθεια οριοθέτησης της με-
ταλιγνιτικής εποχής. Οι αναδυόμενες τεχνολογικές εξελίξεις και πρακτικές,
όπως για παράδειγμα η εκτεταμένη μεικτή καύση λιγνίτη και βιομάζας και
κυρίως η λειτουργία θερμοηλεκτρικών μονάδων με υψηλό βαθμό απόδοσης,
μπορούν να παρατείνουν το συνολικό χρόνο αξιοποίησης των δεδομένων
αποθεμάτων.
Από την άλλη πλευρά, η εκτεταμένη είσοδος ανταγωνιστικών καυσίμων
στην ηλεκτροπαραγωγή και η πίεση των αυστηρών περιβαλλοντικών περιο
ρισμών. με παράλληλη οικονομική αδυναμία τεχνολογικής προσαρμογής και
αναβάθμισης των λιγνιτικών μονάδων, θα οδηγήσει σαφέστατα σε μια πρώιμη
έως βίαια κλιμακούμενη μεταλιγνιτική εποχή, πολύ πριν εξαντληθούν τα απο
λήψιμα αποθέματα.
Σε κάθε περίπτωση, υπάρχουν διαθέσιμα μια σειρά από μέτρα, παρεμ
βάσεις και πρακτικές, οι οποίες μπορούν να μετατοπίσουν σημαντικά τα χρο
νικά όρια εισόδου της περιοχή μας σε καθεστώς χαμηλής λιγνιτικής εξάρτησης,
αλλά και να διασφαλίσουν μια ομαλή και βιώσιμη μετάβαση σε καθεστώς
μεταλιγνιτικής εποχής:
• Κατασκευή σύγχρονων λιγνιτικών μονάδων.
• Συνδυασμένη χρήση λιγνίτη και φυσικού αερίου.
• Ανάπτυξη συστημάτων μεταφοράς και αποθήκευσης διοξειδίου του άν
θρακα ((Χ5).
• Στροφή σε συστήματα δέσμευσης και χρήσης διοξειδίου του άνθρακα
(<χυ).
• Εξωηλεκτρική χρήση του λιγνίτη σε προϊόντα υψηλής προστιθέμενης
αξίας.
• Βελτίωση περιβαλλοντικών όρων.
• Χρήση ηπιότερων και καθαρότερων μορφών εκμετάλλευσης των απο
θεμάτων λιγνίτη.
• Στροφή στην ανάπτυξη και εφαρμογή σύγχρονων ενεργειακών τεχνο
λογιών και έμφαση στις ΑΠΕ.
• Ανάπτυξη ήπιων μορφών τουρισμού.

• Ενίσχυση εκπαιδευτικών και ερευνητικών υποδομών.
Τα παραπάνω θα προσφέρουν σχετικά μικρό αριθμό θέσεων εργασίας (περ.

1.000). Για την αντιμετώπιση του σοβαρότατου προβλήματος της ανεργίας
στην περιοχή απαιτείται άμεση μετάλλαξη του παραγωγικού ιστού και άμεση
στροφή στον πρωτογενή τομέα. Απαιτείται, επομένως, μια συγκροτημένη πο
λιτική αποκατάστασης των εδαφών, παραχώρηση εκτάσεων για καλλιέργεια
σε νέους που ζουν ή κατάγονται από την περιοχή, εκπόνηση σοβαρού σχεοια-
σμού και στροφή σε νέες μορφές καλλιεργειών.
Συμπεράσματα
Υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι η Δυτ. Μακεδονία έχει εισέλθει σε καθεστώς

μεταλιγνιτικής εποχής. Με σημείο κορύφωσης το 2002, η παραγωγή λιγνίτη
βαίνει έκτοτε συνεχώς μειούμενη.
Η εκμετάλλευση των διαθέσιμων αποθεμάτων θα πραγματοποιηθεί στο
μέλλον σε συνθήκες εντελώς διαφορετικές από αυτές των προηγούμενων δε
καετιών. Το περιβάλλον αυτό χαρακτηρίζεται από εκτεταμένη είσοδο αντα
γωνιστικών καυσίμων, μεγάλη διείσδυση των στοχαστικών ΑΠΕ. επιβάρυνση
της λιγνιτικής παραγωγής με τα δικαιώματα εκπομπών ρύπων, υψηλό ποσοστό
υπέργηρων λιγνιτικών μονάδων και ασφυκτικό οικονομικό περιβάλλον.
Η έναρξη της μεταλιγνιτικής εποχής οριοθετείται στο 2002 και ολοκλη-
ρο5νεται το 2021, όταν και αναμένεται μια σχεδόν κάθετη μείωση της παρα
γωγής, με ισχυρή επίπτωση στην απώλεια θέσεων εργασίας και εισοδημάτων
για την τοπική κοινωνία.
Ως μεταλιγνιτική εποχή θεωρείται το χρονικό διάστημα μέσα στο οποίο η
εκμετάλλευση του λιγνίτη διατηρεί την απαραίτητη δυναμική, ώστε να στηρίξει
βιώσιμα την είσοδο της Δυτ. Μακεδονίας σε καθεστώς χαμηλής λιγνιτικής
εξάρτησης και εναλλακτικών αναπτυξιακών διεξόδων.
Η κατασκευή σύγχρονων λιγνιτικών μονάδων, η έλευση του φυσικού αε
ρίου στη Δυτ. Μακεδονία, η αξιοποίηση των τεχνολογιών δέσμευσης, αποθή
κευσης και αξιοποίησης του διοξειδίου του άνθρακα αλλά και η εκμετάλλευση
του λιγνίτη σε προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας, αποτελούν αναγκαία και
ικανή συνθήκη για να οριοθετήσουν μια νέα ενεργειακή εποχή για τη Δυτ. Μα
κεδονία.
ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΤΟΥΡΛΙΔΑΚΗΣ - ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΑΡΑΟΠΟΥΑΟΣ
Λιγνιτικι'ι Βιομηχανία (ορυχεία και λιγνιτικοί σταθμοί)
Σχήμα 1. Συνέργειες λιγνιτικής βιομηχανίας και τοπικής οικονομίας.
Εκβιομηχανιστικό Εγχείρημα
ΤΟΠΙΚΟ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟ
ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ
.
Ραγδαία επαγγελματική Επέκταση της χωρικής Περιορισμός ή εξάλειψη
κινητικότητα τοπικού εμβέλειας σε γειτνιάζοντες παραδοσιακών
πληθυσμού πληθυσμούς επαγγελμάτων, δεξιοτήτων
και ειδικεύσεων
Σχήμα 2. Αρχή της μονοδιάστατης ανάπτυξης (Φάση 1).

Σχήμα 3. Αλλοίιοση των χαρακτηριστικών τοπικού συγκριτικού πλεονεκτήματος

- Συνθήκες Αναπτυξιακής Παθογενειας (Φάση 2 & 3).
Σχήμα 4. Παραγωγή λιγνίτη στον ενεργειακό άξονα της Δυτ. Μακεδονίας [6].
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Αγνή Παπακώστα
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ:
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, ΘΕΑΤΡΟ, ΜΟΥΣΙΚΗ
Η ανίχνευση της πολιτιστικής ταυτότητας μιας πόλης, οι παράγοντες που τη

συνδιαμόρφωσαν, οι όροι και οι προϋποθέσεις της όποιας σχηματοποίησης δέ
χτηκε κατά το πέρασμα του χρόνου, προσκρούει σε μια σειρά υποθέσεων, διε-
ρευνήσεων και συστηματικής αναζήτησης, προκειμένου να μιλήσει κανείς με
ασφάλεια και από τη σκοπιά του έγκυρου μελετητή. Το ερώτημα που τίθεται
είναι εάν και κατά πόσο το σώμα της κοζανίτικης γραμματείας ή των άλλων
εκφάνσεων της πολιτιστικής ζωής της πόλης τα τελευταία εκατό χρόνια είναι
αποτέλεσμα μιας άρρηκτης χρονικής διαδοχής, που άφησε τα αποτυπώματά
της στο πολιτιστικό γίγνεσθαι, ή συμπίλημα διαφορετικών αισθητικών ανα
φορών, τις οποίες ομαδοποιεί απλώς και μόνο η κοινή χωροταξική προέλευση
και καταγωγή. Μια τέτοια οπτική όμως θα ξεπερνούσε τα όρια της φιλοδοξίας
μιας εισήγησης/εργασίας συνεδρίου· εδώ, λοιπόν, απλώς διατυπώνουμε έναν
γόνιμο προβληματισμό, μια μελλοντική υπόθεση εργασίας.
Η Λογοτεχνική παραγωγή στην Κοζάνη
Η «αισθητική της ιθαγένειας», όρος που εύστοχα υιοθέτησε ο Μάκης Καρα-

γιάννης στην ομώνυμη μελέτη του.1 αποτελεί αφενός μια οριζόντια κατάσταση
με κυρίαρχο άξονα και σημείο αναφοράς τη γεωγραφία του χώρου, ο οποίος με
τη σειρά του ασκεί καθοριστική επιρροή και στην ανθρώπινη γεωγραφία: κοινός
τόπος, ίδια κουλτούρα, δεδομένο λαογραφικό πλαίσιο, διαμορφωμένη κοινω
νιολογική βάση. Είναι αδύνατο, ωστόσο, να αγνοηθούν οι κάθετες παράμετροι
διαφοροποίησης του ομοιογενούς πυρήνα: ιστορικός παράγοντας, το αμείλικτο
πέρασμα του χρόνου, που προσδιορίζει την πολιτιστική ταυτότητα, η προσω
πικότητα και οι επιδράσεις που δέχτηκε και αφομοίωσε κάθε δημιουργός, η πε-
ριρρέουσα ατμόσφαιρα κάθε εποχής.
1 Μάκης Καραγιάννης, Η αισθητική της ιθαγένειας. Λογοτεχνία και τόπος. Η περί

πτωση της Κοζάνης, εκδ. Παρέμβαση, Κοζάνη 2011.
550 ΑΓΝΗ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ
Με δεδομένες τις παραπάνω επισημάνσεις και εξειδικεύοντάς τες στην

περίπτωση της Κοζάνης, επαληθεύεται πως ο.τι αποτελεσε τη μετεπειτα πο
λιτιστική. λογοτεχνική κυρίως κίνησή της, τουλάχιστον στα αρχικά στάδια μετά
την απελευθέρωση, εδράζεται σε στέρεες πνευματικές βάσεις του παρελθό
ντος. Η σύνδεση της πόλης με την ύστερη φάση του κινήματος του νεοελλη
νικού Διαφωτισμού, η Σχολή της Κοζάνης, η Βιβλιοθήκη της, η έντονη εκδοτική
δραστηριότητα και η ευτυχής συγκυρία της συνάντησης πνευματικών αν
θρώπων που εκπροσωπούν διαφορετικές εκφάνσεις του κοινωνικού βίου της
πόλης αποτελούν παραμέτρους μιας αδιάψευστης πολιτιστικής κίνησης ανω-
τέρου επιπέδου.
Ενδεικτικό της σπουδαιύτητας των συγγραμμάτων της περιόδου αυτής
είναι το γεγονός ότι ο Κ. Θ. Δημαράς, σε δυο μελέτες του. σταθμούς στις νεο
ελληνικές σπουδές, στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και στο Νε
οελληνικός Διαφωτισμός, αναγνωρίζει ότι οι Νύχτες του Γεωργίου Σακελλά-
ρίου από τη συλλογή Ποιημάτια (Βιέννη 1817) «αποτελούν την πρώτη μεθο
δική προσπάθεια του προρομαντισμού στη νεοελληνική λογοτεχνία»,2* ή ότι «η
σατιρική αλληγορία Ερμήλος ή Δημοκριθηράκλειτος του Μιχαήλ Περδικάρη
(Βιέννη 1817) συνετέλεσε με το ανεξάρτητο και καινοτόμο πνεύμα του στην
Λ
αποδέσμευση των ελληνικών συνειδήσεων».·5
Μια επιγραμματική ιστορική αναδρομή στην πνευματική παραγωγή των
λογιών της Κοζάνης στις αρχές του 19ου αι., που κρίνεται επιβεβλημένη για κα
θαρά μεθοδολογικούς σκοπούς, ώστε να γεφυρωθεί ομαλά η χρονική απόσταση
από την Τουρκοκρατία στη μετά την απελευθέρωση εποχή, θα καταδείκνυε ότι
η ποίηση που εκπροσωπήθηκε κυρίως από τον Γ. Σακελλάριο και τον Μιχ. Περ
δικάρη. τα θεατρικά έργα του Γεωργίου Λασσάνη και η μετάφραση ξένου θε
άτρου από τον Γ. Σακελλάριο. τη γυναίκα του Μητιώ και τον Γεώργιο Ρου-
σιάδη, καθώς και η απόπειρα συγγραφής της πρώτης ποιητικής από τον Χα
ρίσιο Μεγδάνη, αποτελούν όψεις μιας πνευματικής άνθησης, που καθιστά την
πόλη κέντρο κοσμοπολιτισμού, μέσω της επαφής των κοζανιτών λογίων με
τα ευρωπαϊκά γράμματα, και δίαυλο για την επαφή με το λογοτεχνικό κίνημα
του ρομαντισμού, με τον Σαίξπηρ, τον Γιουνγκ ή τον Γκολντόνι.
Η αφετηρία της νεότερης, μεταπελευθερωτικής λογοτεχνικής κίνησης της
πόλης τοποθετείται στις αρχές της δεκαετίας του 1920, με κύρια χαρακτηρι
στικά γνωρίσματα τη στροφή προς την ηθογραφία, την απόδοση των τοπικών
Κ. Θ. Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, εκδ. Ίκαρος. Αθήνα 1975. σ. 174.
Βλ. και Κ. Θ. Δημαράς, «Ο ι νύχτες τοο Γιουγκ στην Ελλάδα του 1817», στο: ο ίδιος.
Ελληνικός Ρωμαντισμός. εκδ. Ερμής, Αθήνα 1982, σ. 43-59.
3 Κ. Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ. Ερμής. Αθήνα 1977, σ. 98.
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 551
εθίμων, τις πολεμικές αναμνήσεις και τις λαϊκές μνήμες. Η κυρίαρχη αυτή τάση,
που υπηρετήθηκε με συνέπεια από τους περισσότερους λογοτεχνικούς εκπρο
σώπους της περιόδου, δικαιολογείται εν μέρει από το γεγονός ότι ιδεολογικά
επικράτησε η αντίληψη πως ήταν αναγκαία η αναζήτηση της ταυτότητας των
«Νέων Χωρών» μέσω της στροφής προς τη λαογραφία. Για τον λόγο αυτό ο
τόπος διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο στη δόμηση του αφηγηματικού υλικού
και τις περισσότερες φορές είναι ανιχνεύσιμος ήδη από τους τίτλους των διη
γημάτων ή ποιημάτων της περιόδου. Οι βασικότεροι εκφραστές της ροπής
αυτής είναι ο Κων. Τσιτσελίκης και ο Κων. Παπακωνσταντίνου.
Αμφιβάλλω αν μια ενδεικτική αναφορά στο έργο του Κων. Τσιτσελίκη
(1882-1938) θα ήταν δυνατόν να καταδείξει έστω και στο ελάχιστο την προ
σφορά του στη διαμόρφωση της μετέπειτα λογοτεχνικής ταυτότητας της πόλης.
Νομικός με ευρεία μόρφωση για τα δεδομένα της εποχής, ευρέως αναγνωρί
σιμη και αποδεκτή προσωπικότητα στους κύκλους της Κοζάνης αλλά και σε
κεντρικό επίπεδο, ο Τσιτσελίκης, παράλληλα με τις πολυσχιδείς επιστημονικές
και πολιτικές δραστηριότητές του, επιδόθηκε και στη διηγηματογραφία. δη
μοσιεύοντας τα έργα του (π.χ. Ένα ξερίζωμα και Μακεδονικές εικόνες. Αθήνα
1924) σε περιοδικά των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης: στο Μακεδονικό Η με
ρολόγιο του Σφενδόνη και στη Νέα Εστία. Γραμμένα στη δημοτική της εποχής
με ενσωματωμένο το κοζανίτικο ιδίωμα στους διαλόγους, τα διηγήματά του
αποτελούν ψηφίδες της ζωής της πόλης με ετερόκλητους, περιθωριακούς συ
νήθως ανθρώπους διαφορετικών εθνοτήτων, τους οποίους συνδέει ο ίδιος
τόπος, η Κοζάνη. Το γεγονός αυτό διαμορφώνει ένα πεδίο με ιστορικές και κοι
νωνιολογικές προεκτάσεις, που δίνει τη δυνατότητα στον κριτικό να ανιχνεύσει
την έννοια της ετερότητας, του «άλλου», στη λογοτεχνία, μέσω των εθνικών
διαφοροποιήσεων και της συνύπαρξης ανθρώπων με διαφορετικές κουλτούρες
και καταβολές. Το διήγημά του, μάλιστα. Η Ελενίτσα αποτελεί μια σπάνια
πηγή, από τις λιγοστές που υπάρχουν, για τη ζωή στην Κοζάνη κατά τα έτη
της γαλλικής κατοχής 1916-1918. Εξάλλου, η έμφαση στην ετερότητα ως τάση
ανιχνεύεται έντονα και στο διηγηματογραφικό έργο του Κων. Παπακωνστα
ντίνου. Σε πολλές περιπτώσεις, ωστόσο, τα διηγήματα του Τσιτσελίκη απο
κτούν λυρικές προεκτάσεις, ή αφήνουν έντονη την αίσθηση του τραγικού, ενώ
στο τελευταίο έργο του. τη μικρή νουβέλα Αγάπη στον Αλιάκμονα, 4 μια έντονη
ψυχογραφική διείσδυση τον απομακρύνει από τη στεγνή ηθογραφία, και το
Πρώτη δημοσίευση του έργου στην Εφημερίδα των Αθηνών το 1937. Από τον Μάιο του
1938 και μετά τον θάνατο του Τσιτσελίκη (1.5.1938) δημοσιεύεται σε συνέχειες στην
εφημ. Βόρειος Ελλάς, ενώ από το 1950 κ.ε. στην εφημ. Δυτική Μακεδονία του
I. Ζηκόπουλου. Νέα έκδοση: Παρέμβαση, Κοζάνη 1995.
κείμενό του αποκτά εσωτερικότητα, καθώς φωτίζει τις ψυχικές αντιδράσεις

των ηρώων, που σκιαγραφούνται καλύτερα μέσω του αφηγηματικού τεχνά
σματος της ημερολογιακής καταγραφής.
Το 1924, εξάλλου, σηματοδοτεί και την εποχή της ποιητικής έκφρασης που
εκπροσωπείται από τον Διονύσιο Μανέντη. Στις ποιητικές του γραμμές ανι-
χνεύεται μια τάση εξιδανίκευσης της πόλης μέσω της παρουσίασης των άμεσα
αναγνωρίσιμων στοιχείων της αρχιτεκτονικής της. της καθημερινότητας των κα
τοίκων της, του ηθικού τους κώδικα, των εθίμων, του σκληρού τοπίου της («π έ
τρινη πόλη» θα τη χαρακτηρίσει αργότερα ο Μιχ. Παπακωνσταντίνου), των
καιρικών της συνθηκών. Χαρακτηριστικοί της τάσης αυτής είναι οι παρακάτω
στίχοι από το ποίημά του Κοζάνη:5
Και το χειμώνα το βαρύ το χιόνι ως πέφτει το πολύ

Ό.τι δικό σου άγαλμα σε μια νυχτιά το φκιάνει.
Σαν μια νεράιδα ξωτική σα μια νυφούλα ντροπαλή
Παραμυθένια γίνεσαι στα μάτια μας Κοζάνη.
Ιδιαίτερη περίπτωση στην κοζανίτικη γραμματεία αποτελεί η συγγραφική συμ

βολή του Λεωνίδα Παπασιώπη, από την άποψη ότι συνιστά μια απόπειρα διά
σωσης και πεδίο έρευνας του κοζανίτικου ιδιώματος, καθώς οι συλλογές των
πεζών και των ποιημάτων του υπό τους ενδεικτικούς τίτλους (έκδ. στη Θεσ
σαλονίκη) Η παλιά η Κοζάνη (1972), Τότι κι τώρα (1973). Απ’ ό.τι απόμνιν
(1977) και Αδουκήθκα (1988), αποδίδουν φωνογραφικά τη ζωή της παλιάς Κο
ζάνης σε μια προσπάθεια να αναδειχθεί η ιδιαίτερη φυσιογνωμία της, η σάτιρα
και το χιούμορ ως πηγαία εκδήλωση και έκφραση της κοζανίτικης νοοτροπίας,
που αποτυπώνεται κυρίως μέσω της γλώσσας.
Με τον ιστορικό ορίζοντα του αφηγηματικού του υλικού προσανατολισμένο
στις δεκαετίες του 1920, ’30. ’40, ο Μιχ. Παπακωνσταντίνου ξετυλίγει την τρι
λογία του Η γιαγιά μου η Ρούσα (1994), Η πέτρινη πόλη (1995) και Το χρο
νικό της μεγάλης νύχτας (1999). Συνεχίζοντας μια απόπειρα ιστορικής κατα
γραφής που είχε επιχειρήσει με το έργο του Μια βορειοελληνική πόλη στην Τουρ
κοκρατία. Ιστορία της Κοζάνης 1400-1912 (Αθήνα 1992). παρακολουθεί την εξέ
λιξη της ιστορικής προοπτικής της πόλης με μυθιστορική ματιά, αναπλάθοντας
μέσω της δημιουργικής φαντασίας πραγματικά πρόσωπα ή γεγονότα, για να
φτάσει περίπου ως το τέλος του Εμφυλίου. Η λογοτεχνική αναδίπλωση αυτών των
κρίσιμων για την ιστορική ταυτότητα της πόλης δεκαετιών συνιστά ένα ντοκου
μέντο για τη ζωή της Κοζάνης με λογοτεχνικές αξιώσεις υψηλού επιπέδου.
5
Καραγιάννης, Η αισθητική της ιθαγένειας, σ. 124.
Τα βιβλία της τριλογίας σηματοδοτούν διαδοχικά τη μετάβαση από την

παλιά στη νέα τάξη πραγμάτων, γύρω από την κομβική μορφή της γιαγιάς
Ρούσας, στη συνείδηση της οποίας ήταν ριζωμένη η παλιά Κοζάνη, τον απόηχο
των γεγονότων της ταραγμένης δεκαετίας του 1930, με φόντο την ιστορία δύο
ερωτευμένων νέων, και το χρονικό της δραματικής δεκαετίας του 1940, μέσα από
την οπτική του συγγραφέα με την καταγραφή πραγματικών περιστατικών και
προσώπων, όπως τα έζησε και τα θυμάται ο ίδιος, ή μέσω της έρευνας που έκανε
για την περίοδο, γεγονός που διαφοροποιεί το βιβλίο αυτό από τα άλλα δύο, που
αποτελούν ιστορικές μυθιστορίες, κατά τη δήλωση του ίδιου του συγγραφέα.6
Και ενώ ο Παπακωνσταντίνου εκδίδει την τριλογία του στη δεκαετία του
1990, κάνοντας αυτή τη μακρινή αναδρομή στο παρελθόν, που ως προς τον
χρόνο της αφήγησης τον καθιστά χρονολογικά συνεχιστή της παράδοσης του
Τσιτσελίκη, με διαφορετικούς βέβαια όρους, στην Κοζάνη των νεότερων πια
χρόνων τα πολιτιστικά δρώμενα αποκτούν μια πρωτοποριακή διάσταση, που
οφείλεται κατά βάση στην έκδοση και ανελλιπή παρουσία μέχρι σήμερα πε
ριοδικών που γράφουν τη δική τους ιστορία και αφήνουν ανεξίτηλα τα ση
μάδια τους στο πολιτιστικό γίγνεσθαι. Πρόκειται για τα Δυτικομακεδονικά
Γράμματα του Συνδέσμου Γραμμάτων και Τεχνών, ενός πολιτιστικού σωμα
τείου, ψυχή του οποίου υπήρξε ο αείμνηστος Κων. Σιαμπανόπουλος, θεμε-
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει να μελετήσει κανείς τις εισαγωγές που προτάσσει

ο ίδιος ο συγγραφέας σε κάθε ένα από τα τρία βιβλία του. Αναλυτικότερα, στο πρώτο.
Η γιαγιά μου η Ρούσα. εκδ. Εστία, σ. 11. αναφέρει χαρακτηριστικά: Τα κύρια πρό
σωπα γύρω α π ’ τη γιαγιά τη Ρούσα κινούνται μεταξύ φαντασίας και πραγματι
κότητας. Πρόθεσή μου είναι να ζωντανέψω κυρίως τη ζοχή στην Κοζάνη του 1920
και ν' αφηγηθώ τα γεγονότα που σημάδεψαν την εποχή τους ... Άλλωστε, πρόκειται
για μυθιστόρημα ή μυθιστορία. Κοζανίτικος μύθος και ιστορία. βέβαια. Στο δεύτερο
βιβλίο, Η πέτρινη πόλη, εκδ. Εστία, σ. 9, αναφέρει: Η πέτρινη πόλη είναι η περιγραφή
της Κοζάνης στη δεκαετία του 1930. Ιστορική μυθιστορία και τούτη, με υπαρκτά
πρόσωπα αλλά και με φανταστικά, με τα ιστορικά γεγονότα εκείνης της περιόδου
αλλά και με επεισόδια της φαντασίας και με περιπέτειες που άλλοτε συμπίπτουν
με την πραγματικότητα κι άλλοτε είναι απλά κατασκευάσματα. Τέλος, στο τρίτο βι
βλίο, Το χρονικό της μεγάλης νύχτας, εκδ. Εστία, σ. 12, διαφοροποιείται: Το παρόν
βιβλίο είναι διαφορετικό, δεν είναι αφήγημα, θα μπορούσα να το χαρακτηρίσω ως
χρονικό, το χρονικό της ταραγμένης δεκαετίας του 1940, όπως όμως εγώ πραγ
ματικά την έζησα. Δεν είναι πραγματικά μόνο τα γεγονότα που αναφέρω, είναι
και τα πρόσωπα υπαρκτά, καθόλου φανταστικά, και τα παρουσιάζω με τα ονόματά
τους, όσα τουλάχιστον θυμάμαι και με φωτογραφίες τους, όσες κατόρθωσα να βρω
στο αρχείο μου ή να μαζέψω από φίλους. Είναι ενδεικτική, λοιπόν, η τάση του συγ
γραφέα να λειτουργεί άλλοτε ως λογοτέχνης κι άλλοτε ως χρονικογράφος, με βασική
πάντο^ς μέριμνά του την πριμοδότηση του ιστορικού παράγοντα, που καθόρισε τη φυ
σιογνωμία της πόλης του, της Κοζάνης.
λιωτής του μουσείου Μακεδονικού Αγώνα στον Μπούρινο, με περιεχόμενο κυ

ρίως ιστορικό, λαογραφικό. αρχαιολογικό. Επίσης, τα Ελιμειακά. προϊόν του δρα
στήριου συλλόγου Κοζανιτών Θεσσαλονίκης, του οποίου βασικός εκπρόσωπος
μέχρι σήμερα είναι ο Στρατός Ηλιαδέλης, και, τέλος, από το 1984 η Παρέμβαση,
πνευματική επιθεώρηση Κοζάνης του Β. Π. Καραγιάννη. Στα τεύχη της φιλοξε
νήθηκαν ποιητές και πεζογράφοι. άνθρωποι των γραμμάτων και της τέχνης από
την Κοζάνη ή το κέντρο, μέσω των σελίδων της αρθρώθηκε επιστημονικός κρι
τικός λόγος, παρουσιάστηκε πρωτότυπη λογοτεχνική παραγωγή, συνδυάστηκε η
εγχώρια πολιτιστική κίνηση με ευρύτερες πνευματικές αναζητήσεις.
Κομβικής σημασίας γεγονός αποτέλεσε και η λειτουργία του ΙΝΒΑ (Ινστι
τούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης), καθώς η Κοζάνη επελέγη να εκπροσωπήσει στο
«Πολιτιστικό δίκτυο πόλεων» τον χώρο του βιβλίου υπό τη διεύθυνση αρχικά
του δικηγόρου, εκδότη και λογοτέχνη Β. Π. Καραγιάννη και μετέπειτα του Κων.
Ντίνα, καθηγ. γλωσσολογίας στο πανεπιστήμιο Δυτ. Μακεδονίας, του οποίου
η συμβολή υπήρξε καθοριστική στη μελέτη και επιστημονική προσέγγιση του
κοζανίτικου ιδιώματος. 0 συνδυασμός Παρέμβασης και ΙΝΒΑ έκανε την πόλη
γνωστή σε καταξιωμένους συγγραφείς από το πανελλήνιο, που ήρθαν στην Κο
ζάνη για να παρουσιάσουν το έργο τους, επίσης, αποτέλεσε το έναυσμα για
τη διοργάνωση λογοτεχνικών εκδηλώσεων και συνεδρίων, ενώ συνέβαλε σε μια
έντονη εκδοτική δραστηριότητα και ανανέωσε την πολιτιστική κίνηση της πόλης.
0 Β. Π Καραγιάννης. εξάλλου, διεκδικεί με επιμονή και αυθεντικότητα ένα
ζωντανό κομμάτι της σύγχρονης λογοτεχνικής παραγωγής της πόλης. Με μια
πληθώρα βιβλίων, που κυμαίνονται σε ένα εύρος λογοτεχνικών ειδών, από
την ποίηση και το μικρό αφήγημα-διήγημα έως το χρονογράφημα, αιφνιδιάζει
με το ιδιότυπο ύφος, την πρωτότυπη λεξιπλασία, που παραπέμπει σε ένα
εύρος παιδείας, και τον εσωτερικό φωτισμό, που διυλίζει ακόμη και τα εξω
τερικά πρόσωπα ή γεγονότα μέσα από το πρίσμα ενός περιφερειακού αλλά
ταυτόχρονα και διεισδυτικού βλέμματος που εδραιώνει την κυριαρχία του υπο
κειμενικού και βιωματικού στοιχείου.
Στη συνέχεια, ο Μιχάλης Πιτένης με μια αμεσότητα αφηγηματική ξεκινά
από τη σύντομη φόρμα του διηγήματος, με κεντρικό άξονα δράσης τη γενέθλια
πόλη, για να φτάσει σταδιακά με σταθερά βήματα, πιστοποιώντας τη δυνα
μική συνέχειά του στον χώρο, στην ευρύτερη σύνθεση, το μυθιστόρημα, που
βαθμιαία απομακρύνεται στο τελευταίο του βιβλίο από το δεδομένο τοπικό
πλαίσιο, για να απλωθεί σε ένα ευρύτερο γεωπολιτισμικό χώρο, μέσα στον
οποίο όμως έχει τελικά κομβική θέση και η Κοζάνη και το σύμβολο της πνευ
ματικής αναφοράς της, η ιστορική Δημοτική Βιβλιοθήκη της Κοζάνης. Αξιο
σημείωτη είναι, επίσης, και μια ακόμη ιδιότητά του. αυτή του θεατρικού συγ
γραφέα.
Η καταγραφή της λογοτεχνικής ταυτότητας της πόλης θα ήταν ελλιπής, αν

δε γινόταν, έστω και ονομαστικά, η επισήμανση δημιουργών που γεννήθηκαν
στην ευρύτερη περιοχή της Κοζάνης, αλλά ζουν μακριά της. Στην κατηγορία
αυτή ανήκει ο Π. Β. Πάσχος, ο Θαν. Μαρκόπουλος, η Αφροδίτη Κόί'δου, που
ασχολήθηκαν με την ποίηση, και ο Μάκης Καραγιάννης με την πεζογραφία.
Επιχειρώντας μια κριτική προσέγγιση των τάσεων που καταγράφονται στη
λογοτεχνική απόπειρα αυτής της περιόδου, διαπιστώνεται πως τα πρώτα χρόνια
μετά την απελευθέρωση ανιχνεύεται η παραδοσιακή φάση της κοζανίτικης γραμ
ματείας μέσω μιας ομάδας πνευματικών ανθρώπων με ευρεία παιδεία και πο
λυσχιδείς δραστηριότητες, από τη νομική ή την ιατρική έως και την πολιτική, που
αποτύπωσαν με ηθογραφικούς όρους τη ζωή σε μια περιοχή άγνωστη στο ευ
ρύτερο κοινό των περιοδικών όπου δημοσίευαν το έργο τους, με στόχο να υπη
ρετήσουν μια ιδεολογική ταυτότητα που προέτασσε τη δημιουργία μιας πνευ
ματικής παραγωγής με βάση τα εθνικά και βυζαντινά ιδεώδη, σε αντίθεση προς
την Αθήνα, που μιμείται κακότεχνα ξενόφερτα πρότυπα. Παρουσιάζουν μια συ
νέπεια θεωρητικών απόψεων και λογοτεχνικής παραγωγής, ενώ το έργο τους πε
ριστρέφεται αμιγώς γύρω από την έννοια του τόπου, της μικρής πόλης.
Το γεγονός ότι περιπτώσεις όπως του Τσιτσελίκη δεν προκάλεσαν το εν
διαφέρον της κριτικής οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι το πνευματικό κλίμα
της γενιάς του ’30 στην Αθήνα και η δυναμική παρουσία της Σχολής της Θεσ
σαλονίκης γύρω από το περιοδικό Μακεδονικές Ημέρες, με τον αέρα της πρω
τοπορίας που απέπνεαν, δεν ευνόησαν τη μελέτη συγγραφέων που στρέφονταν
αποκλειστικά στο παρελθόν.
Η άλλη ανιχνεύσιμη τάση, κυρίως στην περίπτωση του Παπασιώπη. είναι
η αγωνία να διασωθεί το γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής, προφανώς σε μια
εποχή που η λαίλαπα των εξελίξεων και η υποτιθέμενη πρόοδος σταδιακά το
έφερναν στα πρόθυρα της ανυποληψίας.
Όταν ο Παπακωνσταντίνου εμφανίζεται στα λογοτεχνικά πράγματα, είναι
ήδη δεδομένο το ενδιαφέρον του για την ιστορία, και, έτσι, παρουσιάζεται
ως ο συνεχιστής της πρώτης τάσης, της λογοτεχνικής απόδοσης των ιστορικών
γεγονότων, καλύπτοντας με το έργο του το συγγραφικό κενό των δεκαετιών
από το 1940 έως το 1980. Η οπτική του όμως γίνεται πιο εσωτερική με την
πρωτοπρόσωπη αφήγηση και την ανάμειξη ιδιωτικού-φανταστικού, γεγονός
που τον καθιστά συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην παραδοσιακή τάση που προη-
γήθηκε και την νεωτερική που ακολούθησε.
Η ανανέωση προέρχεται από τους σύγχρονους κοζανίτες λογοτέχνες,
στους οποίους, εκτός των βασικών χαρακτηριστικών που επισημάνθηκαν. εν
διαφέρον παρουσιάζει να τονιστεί και ο ρόλος που εξασφαλίζουν στον τόπο
τους, την Κοζάνη, μέσω του έργου τους. Στον Καραγιάννη η αντιμετώπιση του
τόπου επενδύεται βιωματικά, λειτουργεί, όπως η Θεσσαλονίκη του Γ. Ιωάννου,

ως έναυσμα για ενδοσκόπηση, ως εκκίνηση για πνευματικούς συσχετισμούς
που ξεπερνούν τα τοπικά πλαίσια με νεωτερικούς όρους. Στον Πιτένη η πόλη
λειτουργεί ως το σκηνικό που διαμορφώνει μεν τα δρώμενα, αλλά η προσω
πική περιπέτεια των ηρώων είναι αυτή που κινεί πια τα νήματα. Το πέρασμα
στον ιδιωτικό χώρο αποτελεί γεγονός και έπεται και συνέχεια.
Το θέατρο στην Κοζάνη
Για τις μεταφράσεις θεατρικών έργων του Γκολντόνι γνωστή είναι, βέβαια, η
Μητιώ Σακελλαρίου στις αρχές του 19ου αι„ όπως επίσης και ο Γεώργιος Λασ-
σάνης, ο οποίος υπήρξε από τους πρώτους νεοέλληνες θεατρικούς συγγραφείς
πριν και μετά την ελληνική Επανάσταση. Όσον αφορά τη θεατρική κίνηση που
καταγράφεται στην πόλη για τα χρόνια αμέσως μετά την απελευθέρωση, οι
πρώτες πληροφορίες προέρχονται από τον Τύπο της εποχής, που επισημαίνει
ότι υπήρξε μια υποτυπώδης θεατρική δραστηριότητα με περιοδεύοντες θιά
σους, οι οποίοι αρχίζουν να επισκέπτονται την Κοζάνη, ανεβάζοντας ένα ευρύ
φάσμα παραστάσεων, το οποίο κυμαίνεται ως προς τη θεματολογία ανάμεσα
σε πατριωτικά δράματα με ιστορικά θέματα (Παύλος Μελάς. Κανάρης. Μαρία
Πενταγιώτισσα) και έργα μεταφρασμένα από το ξένο ρεπερτόριο ή έργα ελ-
λήνων θεατρικών συγγραφέων, όπως του Γρ. Ξενόπουλου ή του Παντελή Χορν.
Οπερέτες και επιθεωρήσεις συμπληρώνουν το θεατρικό γίγνεσθαι, που λαμ
βάνει χώρα στα καφενεία της εποχής, στου Βαμβακά. του Καραδήμου, του Κα-
ραβά. ενώ, παράλληλα, και μια σειρά ερασιτεχνικών θιάσων της πόλης, με
πιο γνωστό τον «Όμιλο Ερασιτεχνών Ευεργετών», καλύπτουν τις θεατρικές
ανάγκες του κοζανίτικου κοινού και προκαλούν το σχόλιο της εφημερίδας Ηχώ
που τονίζει την ανάγκη ιδρύσεως θεάτρου.
Μια σημαντική χρονιά για την εξέλιξη των θεατρικών δεδομένων ήταν
το 1975. όταν ιδρύεται ο σύλλογος «Φίλοι της Τέχνης», ο οποίος δύο χρόνια
μετά θα αποσπάσει διθυραμβικές κριτικές για τη θεατρική παράσταση που
ανέβασε στην Κοζάνη καθώς και στο φεστιβάλ θεάτρου Ιθάκης με το έργο
Οι καρέκλες του Ιονέσκο σε σκηνοθεσία Χρήστου Μπέσα.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 επιχειρείται μια οργανωμένη απόπειρα
θεατρικής παρουσίας στην πόλη από μια ομάδα νέων, που συγκροτούν τη θε
ατρική ομάδα «Θεατροδρόμιο». Διαθέτει αυτάρκεια ως προς το ανθρώπινο δυ
ναμικό που το πλαισιώνει και τα τεχνικά μέσα που απαιτούνται, και δίνει πα
ραστάσεις με έργα που γράφουν τα μέλη του με παραδοσιακή θεματολογία
και στο τοπικό ιδίωμα. Η συμβολή του έγκειται κυρίως στο γεγονός ότι συ
ντήρησε τη θεατρική κίνηση και πέτυχε να συσπειρώσει ανθρώπους του θεά

τρου, που μετέδωσαν τη φλόγα αυτή και τον ενθουσιασμό τους για μια θεα
τρική κουλτούρα. Παρομοίως εκτιμάται και η συμβολή της ερασιτεχνικής
ομάδας των «Οχληρών».
Κομβική στα θεατρικά πράγματα υπήρξε η ίδρυση του «Δημοτικού Πε
ριφερειακού Θεάτρου» (ΔΗΠΕΘΕ Κοζάνης), το οποίο από το 1995 αποτελεί
πολιτιστικό πυρήνα της πόλης με διαρκή παρουσία όχι μόνο στον χώρο του θε
άτρου αλλά και με δράσεις που αγκαλιάζουν την τοπική κοινωνία, ενσωμα
τώνουν την πολιτιστική της ιδιαιτερότητα και προάγουν την πνευματική της
στάθμη. Κλείνοντας την αναφορά στο θέατρο, κρίνεται σκόπιμο να επισημανθεί
και μια ιδιαίτερη θεατρική παράδοση άμεσα συνυφασμένη με την κοζανίτικη
αποκριά. Πρόκειται για μια πρωτότυπη θεατρική παραγωγή που λαμβάνει
χώρα την περίοδο αυτή κάθε χρόνο, με παραστάσεις που αφορμώνται από την
επικαιρότητα και αποδίδουν στο κοζανίτικο ιδίωμα την ιδιότυπη αίσθηση του
κοζανίτικου χιούμορ και της σάτιρας.
Στην κατεύθυνση αυτή κινείται και το θεατρικό έργο του Γ. Παφίλη, που
αποτελεί μια ηθογραφική καταγραφή της κοζανίτικης κοινωνίας με την απο
τύπωση του μικρόκοσμου και των χαρακτηριστικών ανθρώπινων τύπων της.
Μέσα από μια πολυετή συνεργασία με το ΔΗΠΕΘΕ Κοζάνης, ο Γ. Παφίλης δια
μόρφωσε τη δική του θεατρική ταυτότητα, με κορυφαίο δείγμα το τελευταίο
του έργο Αναστάσεως Ημέρα, προϊόν της πολυετούς έρευνας του συγγραφέα,
που συνέλεξε άγνωστο υλικό και παρουσιάζει γλαφυρά τον τρόπο με τον οποίο
οι απλοί ανώνυμοι Κοζανίτες βίωσαν το μεγάλο γεγονός της απελευθέρωσης.
Το ηθογραφικό στοιχείο στο έργο αυτό, διαπλεκόμενο με την ιστορία, ανα-
δεικνύει μια νέα πτυχή της θεατρικής του παραγωγής.
Η μουσική παράδοση στην Κοζάνη
Ως προς τη μουσική, μετά την απελευθέρωση τα μουσικά δρώμενα είναι αρ

χικά περιορισμένης εμβέλειας και οι πληροφορίες που έχουμε γ ι’ αυτά προ
έρχονται και πάλι από τον Τύπο της εποχής. Αξιοσημείωτο γεγονός αποτελεί
η ίδρυση του «Μουσικού Συλλόγου», που διοργανώνει συναυλίες την εποχή
της γαλλικής κατοχής. Τη δεκαετία του 1920, και συγκεκριμένα το 1924, επα
νιδρύεται η φιλαρμονική «Πανδώρα», της οποίας η ιδρυτική πράξη υπογρά
φεται το 1902. αλλά περνά σε μια μεγάλη περίοδο αδράνειας. Η επανεμφά
νισή της, υπό τη διεύθυνση του Σασαρόλη, ανανεώνει σημαντικά τη μουσική
σκηνή της πόλης ως και τις μέρες μας, υπό τη διεύθυνση και εμβληματική
παρουσία του Πάρη Καραχάλιου.
Η επόμενη δεκαετία του 1930 αποτελεί έναν σημαντικό σταθμό στην εξέ
λιξη των μουσικών πραγμάτων της πόλης, καθώς όλοι οι μουσικοί πυρήνες της
(Πανδώρα, Διδασκαλείο Αρρένων, Στρατιωτική Μουσική και Δημοτικό Ωδείο,
που ιδρύεται το 1936) βρίσκονται σε μια αγαστή συνεργασία, με αποτέλεσμα
τη διοργάνωση συναυλιών και ρεσιτάλ, τη διαμόρφωση μιας ιδιαίτερης μου
σικής κουλτούρας και την παρουσία σημαντικών δασκάλων της μουσικής.
Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα αναδείχτηκαν προσωπικότητες της μουσικής,
όπως ο Κώστας Λιόντας, τενόρος στην όπερα της Βουδαπέστης, ο Νίκος
Πάικου Δελιαλής στο βιολί και ο μουσικοσυνθέτης Γιάννης Δόδουρας. που
έφυγε πρόωρα από τη ζωή σε ηλικία μόλις 30 ετών, του οποίου η σημαντι
κότερη συμβολή ήταν οι διασκευές με την προσωπική του σφραγίδα των δη
μοτικών τραγουδιών. Στα χρόνια της Κατοχής ο Γιάννης Δόδουρας. ο Νίκος Λι-
ούφης, ο Αλέκος Ιωαννίδης και ο Τάσος Χρυσοχόου συστήνουν το κουαρτέτο
εγχόρδων και δίνουν το φθινόπωρο του 1940 και 1941 αρκετές συναυλίες.
Τον Αύγουστο του 1944 ο εκπολιτιστικός όμιλος Κοζάνης «Αισθητικές
Χαρές» με συντελεστές τον Μάκη Μουμουζά, τον Νίκο Λιούφη και τον Τάσο
Χρυσοχόου παρουσιάζει στο κοζανίτικο κοινό στην αίθουσα του κινηματο
γράφου «Τιτάνια» τη δραματική οπερέτα Ανοιξιάτικα όνειρα, που γνώρισε με
γάλη επιτυχία.
Το «Δημοτικό Ωδείο Κοζάνης», που ιδρύθηκε το 1936 και συνέβαλε, όπως
προαναφέρθηκε. στη θεμελίωση της μουσικής παιδείας, απέκτησε μια νέα δυ
ναμική και έναν πρωτοπόρο προσανατολισμό με την ανάθεση της διεύθυνσής
του στον Δ. Δημόπουλο, δεξιοτέχνη του πιάνου. Στην εποχή του το Ωδείο γ ί
νεται το επίκεντρο της μουσικής ζωής της πόλης, εμπλουτίζεται η ποιότητα των
μουσικών σπουδών και φιλοξενούνται διάσημες μουσικές προσωπικότητες της
εποχής. Με την ίδια φιλοσοφία διοργανώνεται και το σεμινάριο μουσικής από
τη μητρόπολη Σερβίων και Κοζάνης, με την έμπνευση του μακαριστού μητρ.
Διονυσίου Ψαριανού (Ϊ1997). που συσπειρώνει μαθητές, δασκάλους της μου
σικής και ξένους καλλιτέχνες σε ρεσιτάλ υψηλής μουσικής ποιότητας. Η ίδια
σημαντική μουσική παραγωγή συνεχίζεται στις μέρες μας με μουσικούς όπως
ο Τζούκας. ο Κιουρτσόγλου και ο Παναγιώτης Δημόπουλος.
03 ΪΟ
Από τη συνοπτικότατη αυτή αναφορά στην πολιτιστική κίνηση στην Κοζάνη,

κυρίως μετά την απελευθέρωση, προκύπτει ότι η Κοζάνη και η περιοχή της έχει
να δείξει από την εποχή των Φώτων ως το παρόν αξιόλογη παραγωγή. Με
εξαίρεση τους σημαντικούς κατά την εποχή του νεοελληνικού Διαφωτισμού λο-
γιους Καρακάσση, Σακελλάριο, Μεγδάνη. Λασσάνη. Περδικάρη, η περιοχή Κο

ζάνης δεν διαθέτει μεγάλα ονόματα. Ωστόσο, σημαντικό είναι το γεγονός ότι
τόσο η λογοτεχνία όσο και το θέατρο και η μουσική καλλιεργούνται στην πόλη
συνεχώς από το τέλος του 19ου αι., με αυξανόμενη τάση παραγωγής έργου,
αλλά κυρίως με αυξανόμενο ενδιαφέρον και συμμετοχή του κοινού. Τέλος, να
σημειωθεί η ικανοποιητική αναγνωσιμότητα μαθητών/τριών, που καταγράφεται
στη Δημοτική Βιβλιοθήκη, επίσης, η φοίτηση πολλών νέων στα ωδεία της Κο
ζάνης, καθώς και η μεγάλη ανταπόκριση των νέων στις συχνές θεατρικές πα
ραστάσεις από το ΔΗΠΕΘΕ αλλά και από ερασιτεχνικά σχήματα.
Ε ιχ. 1.
Ο Κ. Τσιτσελίχης
(πηγή: ΓΑ Κ Ν. Κοζάνης).
Η Γ ΙΑ Γ ΙΑ ΜΟΥ
** .
Ε ιχ. 2.
Η για γιά μου η Ρούσα (1994)
του Μιχ. Παπακωνσταντίνου.
Ε ιχ. 3.
ϊ1 ■ IV
*Ο^ΑΝμ ·
■- ■·: ' I V /-
Από την παράσταση
■ Φ Λ ΙΑ ΊΤ ΙΣ Ι>Λ ' . Ν ΐ ν *ΛΛ
ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. ΚΟΖΑΝΗΣ! του ΔΗΠΕΘΕ Κοζάνης
¿ΑΓΑΛΜΑΤΑΤΗΣ ΠΟΑ_ «Α γά λμα τα της πόλης».
Κ ^ ίΝ Σ Τ Λ Ν Τ Γ Ν Ο Σ Δ Ρ ΙΖ Η Σ
Ο I - ΙΧ Ο Σ Τ ρ Υ Χ Ρ Ο Ν Ο Υ
4 ΙΛΙ II Γ \
ΙΟ. II. & Ι2Τ Μ Ο Ε Μ Β Ρ ΙΟ Υ 2 0 1 2

Λ Ι Θ Ο Υ > Λ I I ΧΝ|Ι>
Λ ^ ________ * 9 0 0 Μ .Μ ________ * ■· * · ,¡ ¿ ·
Ε ιχ. 4.
Από την παράσταση
του ΔΗΠΕΘΕ Κοζάνης
«Α γά λμα τα της πόλης».
Ε ικ. 5. Η «Π α νδ ώ ρ α » μπροστά στο Βαλταδώ ρειο Γυμνάσιο, έτ. 1904

(πηγή: Ν. Π. Δελιαλής. Κ α τά λο γο ς εντύπω ν Δημοτικής
Β ιβλιοθήκης Κοζάνης, τ. 2, Θεσσαλονίκη 1964, πίν. X X X I).
Εικ. 6. Μ έλη ορχήστρας της Κοζάνης το 1931

Δημήτρίος Γ . Σκρέκας
ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΣΕΡΒΙΩΝ

ΚΑΙ ΚΟΖΑΝΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΨΑΡΙΑΝΟΥ (1957-1997)
Καί μ έ ν ’ άλήθεια χαίρεται ή ψυχή μου. όταν διαβάζω

κι όταν επάνω στο χαρτί τή σκέψη μου χαράζω1
Στη συνείδηση των Κοζανιτών και των κατοίκων της I. Μητρόπολης Σερβίων
και Κοζάνης επί σαράντα χρόνια επιβλήθηκε με την παρουσία και τη βιοτή του
ο Επίσκοπός τους, ο λόγιος άνδρας της ευάνδρου νήσου Άνδρου, κύρος Διο
νύσιος Λ. Ψαριανός. Στην παρούσα ανακοίνωση παρουσιάζεται το εκδεδομένο
συγγραφικό του έργο.
Τα βιογραφικά του στοιχεία μπορούν να συνοψισθούν ως εξής: 0 μακα
ριστός ιεράρχης γεννήθηκε στον Πιτροφό της Άνδρου το 1912, και το κατά
κόσμον όνομά του ήταν Νικόλαος (Νικολός) Ψαριανός. Υπήρξε ο πρωτότοκος
γιος του Άεωνίδη και της Μαριγώς. Η οικογένειά του ήταν λευιτική εκατέ
ρωθεν. Τα πρώτα γράμματα τα διδάχτηκε στο νησί του. Αργότερα, παρακού
οντας την επιθυμία της οικογένειάς του να ασχοληθεί με τα καράβια, βρέ
θηκε στην Αθήνα. Εκεί, στα 1927-1931 φοίτησε στη Βαρβάκειο. όπου είχε δα
σκάλους. ανάμεσα σε άλλους, τον I. Μαργαζιώτη. τον Π. Ζούκη (περίφημο για
το Αναγνωστικό του). Χαρακτηριστικά, ο ίδιος ο επίσκοπος έλεγε: 'ξεκίνησα
το 1927 για ιερέας και δάσκαλος, κινδυνέυσα τό 1931 να γίνω πλοίαρχος
καί τό 1952 ή Εκκλησία με εκανε επίσκοπο?
Απόσπασμα από το ποίημα του μακαριστού μητροπολίτη Ή προκοπή (1981). όπως

εκδόθηκε από τον Π. Β. Πάσχο, «Τεχνών τού λόγου διάκονος. Σχέδιο εισαγωγής στο
ύμνογραφικό-λογοτεχνικό έργο τού σεβ. μητροπολίτου Σερβίων και Κοζάνης Διονυ
σίου». στο: Οικοδομή καί Μαρτυρία. 'Έκφρασις άγάπης καί τιμής εις τον Σεβ. Μη
τροπολίτην Σερβίων καί Κοζάνης Διονύσιον, τ. 1, Κοζάνη 1991, σ. 165.
Βλ. Νικόλαος Δρόσος μητρ. Καρπενησιού. «Διονύσιος Λ. Ψαριανός, Μητροπολίτης Κο
ζάνης». στο: Οικοδομή καί Μαρτυρία, 6 .π., σ. 6, όπου και η πληρέστερη βιογραφική
παρουσίαση του Διονυσίου. Βλ. επίσης Άνθιμος Δ. Ρούσας μητρ. Αλεξανδρουπόλεως.
Προσφορά Μνήμης, Τιμής καί 'Οφειλής ο Αοίδιμος Μητροπολίτης Κοζάνης Διονύσιος
(1957-1997). Αλεξανδρούπολη 2001. Αξιόλογη και η πρόσφατη συμβολή του Ανδριώτη
Γ. Πίππα. «Διονύσιος Ψαριανός Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης», Νήσος Άνδρος
Παράδοση. Πολιτισμός, Περιβάλλον. Ανάπτυξη. Κοινωνία. 4 (2010) 103-119.
564 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΣΚΡΕΚΑΣ
Ενώ υπηρετούσε στο ναυτικό στον Πόρο (1933-1934) γνωρίζεται με τον

τότε αρχιμανδρίτη Διονύσιο Παπανικολόπουλο. αργότερα μητρ. Ιερισσού και
Αγ. Όρους και στη συνέχεια Εδέσσης και Πέλλης. Αυτή η γνωριμία ήταν απο
φασιστικής σημασίας, ώστε να καρεί μοναχός σε ηλικία 22 ετών στην I. Μ. Ζω-
οδόχου Πηγής στον Πόρο. Η διακονία του στην εκκλησία συνεχίζεται με τη
χειροτονία του σε διάκονο, και εν συνεχεία σε αρχιμανδρίτη, την τοποθέτησή
του ως πρωτοσυγκέλλου στην Τρίπολη και Αθήνα, αλλά και στην εκλογή του σε
βοηθό επίσκοπο Ρωγών επί αρχιεπισκόπου Σπυρίδωνος Βλάχου. Με τον θάνατο
του τελευταίου, η διάδοχη κατάσταση ήταν μάλλον δυσμενής για τον επίσκοπο
Ρωγών, αλλά αυτός θα αδράξει την ευκαιρία να μελετήσει περισσότερο. Καρπός
αυτής της περιόδου υπήρξε η συστηματική μελέτη των πατέρων της εκκλη
σίας και η αποδελτίωση του πολύτομου περιοδικού του Οικουμενικού Πα
τριαρχείου Εκκλησιαστική Αλήθεια. Το 1938 εγγράφεται στη Θεολογική Σχολή
του Πανεπιστημίου Αθηνών, από όπου και θα αποφοιτήσει μετά από κάποια
χρόνια. Το 1957 εκλέγεται μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης, περιοχή την
οποία ποίμανε θεοφιλώς μέχρι την ημέρα της οσιακής κοίμησής του (7 Δεκ.
1997).
Σε πρώιμη ηλικία. 16-20 ετών, πρωτοφανερώθηκε και η κλίση του Νικολού
στη λογοτεχνία, όπου προσέφευγε όταν ήθελε να αναφερθεί σε γεγονότα σύγ-
χρονά του, να τα σχολιάσει και να τα υπομνηματίσει, συνήθεια που κράτησε
ως τα τέλη του βίου του. Για το λογοτεχνικό του έργο, που περιλαμβάνει διη
γήματα, ποιήματα πολυποίκιλα, ακόμη και παραϋμνογραφήματα. έχει ομιλήσει
και δημοσιεύσει σχετικώς ο Π. Β. Πάσχος.3 Το έργο αυτό στη συντριπτική του
πλειοψηφία παραμένει βέβαια ανέκδοτο. Παραθέτω ένα χαρακτηριστικό
ποίημά του (1970):4
Έ ν ήμερα άποφάσεως.
Νά ’ χης τή δύναμη νά σιωπάς,

ή σιωπή είναι δύναμη μεγάλη.
Και νά ’χης τη δύναμη νά φεύγης,
είναι το ’ίδιο κ’ ή φυγή μεγάλη δύναμη.
'Άκρη με τούς άνθρώπους δεν θά βρής ποτέ,
δσο καλή κι άν είναι ή θέλησή σου.
Ή καλωσύνη σου γι’ αυτούς, άδυναμία
κ ’ ή κάποια δύναμή σου, ευκαιρία
γιά ν’ άνεβή ό καθείς τα σκαλοπάτια
Πάσχος, «Τεχνών του λόγου διάκονος», ό.π., σ. 107-178.

Ό.π.. σ. 165-166.
ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΨΑΡΙΑΝΟΥ 565
τού συμφέροντος και της φιλοδοξίας.

Σώπα και φ εύγε τους άνθρώπους,
νά ζημιωθής δεν έχεις και να χάσης.
Κι άν θά 'σαι από τούς άλλους μακριά,
θά ’σαι κοντά στον εαυτό σου.
Είναι κάποιες στιγμές, πού δεν το ξέρεις

τι ’ναι καλά-καλά ό.τι πας νά κάμης.
Μη ψάχνεις συμβουλάτορα νά βρής
σε τούτες τις στιγμές και μη γυρεύης
μ 9 άλλους νά μοιραστής το βάρος της ευθύνης-
τράβα μπροστά και πάρε άπάνω σου
και το καλό και το κακό πού σε προσμένει.
Κάνεις ποτέ δέν ξέρει σάν και σένα
ό.τι ορίζει μέσα σου τό χρέος.
Μ πορεί και νά πλανιέσαι, μά δέ βλά φ τει-
μπροστά στο ψέμα κάλλιο η πλάνη.
Πολύ εύστοχα έχει γραφεί ότι: Τό συγγραφικό του έργο δέν είναι μόνο κη-
ρυγματικό. Υπάρχουν ένα πλήθος μελέτες μικρές και μεγάλες σε μία μεγάλη
ποικιλία θεμάτων Εγκύκλιοι, Υπομνήματα, ’Άρθρα στις εφημερίδες, Ε κ θέ
σεις, Επιστολές προς τούς ιερείς, προς τούς μαθητάς, Επικήδειοι, Όμιλίες
έόρτιες (όπως στην Κυριακή τής 'Ορθοδοξίας), Βιβλιοκρισίες. Πρόλογοι,
Ύμνοι, Μετάφρασις τής Θ. Λειτουργίας. Μεταφράσεις ύμνων. Ποιήματα,
Περιστατικά κείμενα. Ακολουθίες και τό Προσωπικό του Ημερολόγιο, σέ
... τόμους, κάτι πολυτιμότατο με κρίσεις και σκέψεις πολύ προσωπικές, μέ
πληροφορίες για πρόσωπα και πράγματα.° Ξεχωριστή θέση κατέχει ασφαλώς
και η τρίτομη έκδοση Επετηρίδος (1958-1960), έργο πρωτοποριακό για μη
τρόπολη της εκκλησίας, που προσεπιβεβαιώνει το ήθος και την καλλιέργεια του
εκδότη, ως μαρτυρία σε μια φιλόκαλη πόλη.
Από το πολυσχιδές του έργο, κηρυγματικό κατά βάσιν, ξεχωρίζουμε τα
ακόλουθα δημιουργήματα, επισημαίνοντας ότι ο λόγος του προοδευτικά εξε
λίσσεται σε δοκιμιακό.
Νικόλαος Δρόσος, «Διονύσιος Ψαριανός», σ. 17. Η πληρέστερη καταγραφή του έργου

του ως το 1990 παραδίδεται από τη Στέλλα Ψαριανού-Δημοπούλου, «Μητροπολίτου
Σερβίων και Κοζάνης Διονυσίου Λ. Ψαριανού. Μείζονες και έλάσσονες συγγραφα!
(1934-1990). Αναγραφή», στο: Οικοδομή καί Μαρτυρία, ό.π.. σ. 23-54 (ειδικά για την
εκδεδομένη και ανέκδοτη εργογραφία του Διονυσίου ως μητρ. Σερβίων και Κοζάνης
σ. 31 κ.ε.). Σε αυτόν τον κατάλογο, αλλά και στην ολοπρόθυμη συμπαράσταση της
κ. Ψαριανού-Δημοπούλου. βασίζεται και η παρούσα συμβολή.
Σε ομιλία του το 1959, απευθυνόμενος στους εργάτες κατά τον εορτασμό

της Ημέρας του Εργάτου, ανάμεσα στα άλλα θα πει τα εξής:6*
Ό ίερεΰζ δεν είναι εκείνος πού θά λύση το μέγα εργατικόν πρόβλημα καί
διότι δεν ήμπορεϊ -και δεν πρέπει να ήμπορή- αλλά και διότι τούτο δεν
είναι 'δικόν του έργον. Έργον όμως τού ίερέως είναι νά κηρύξη και νά
διδάξη τούς ανθρώπους, τό πλήρωμα της Εκκλησίας, και τούς έργοδότας
και τούς έργάτας, την υψηλήν άντίληψιν πού πρέπει νά έχουν περί τής
εργασίας. ώς χριστιανοί. Οι εργοδότες, διά νά εκτιμούν και σέβωνται τον
άνθρώπινον μόχθον. και οί έργάται, διά νά πιστεύουν ότι ό μόχθος των
δεν είναι 'δουλειά’, εξωτερικός δη?<αδή καταναγκασμός, αλλά 'εργασία’,
εσωτερική δηλαδή και έλευθέρα ενέργεια, όχι ατόμων εις την κοινωνικήν
μάζαν, άλλά προσώπων εις την ζωήν.
Όπως εύστοχα έχει παρατηρηθεί, πριν τη δεκαετία του 60 ο λόγος του μη
τροπολίτη Κοζάνης, προφορικός και γραπτός, ήταν μια εκπλήσσουσα εξαί
ρεση για το καθιερωμένο στην Ελλάδα επίπεδο ηθικολογικού κηρύγματος
Στη συνέχεια θα παρατεθούν τα αντιπροσωπευτικότερα έργα του, που εκδό-
θηκαν μετά την ενθρόνισή του στην Κοζάνη, συνοδευόμενα από βραχύ σχο
λιασμό. Σε όλα του αυτά τα έργα υπάρχει κατατοπιστικότατος πρόλογος και
ευρετήριο θεμάτων και εννοιών, συνταγμένο είτε από τον ίδιο είτε από αν
θρώπους που ο ίδιος επέλεγε με πολλή προσοχή.8
Έργα Διονυσίου
1. Οικοδομή. Επρόκειτο για εβδομαδιαίο γραπτό κήρυγμα Κυριακών και με

γάλων εορτο^ν. Η Οικοδομή κυκλοφόρησε αρχικά επί τέσσερα συνεχόμενα έτη
(1959-1962). Αυτή ήταν και η α περίοδος. Το κήρυγμα αυτό τυπωνόταν κάθε
εβδομάδα με υποδειγματικό τρόπο σε 6.000 φύλλα (σχήμα 32ο), τα οποία δια
νέμονταν δωρεάν σε όλους τους ναούς της μητρόπολης. Τα τεύχη αυτά στη συ
νέχεια δένονταν και απάρτιζαν ξεχωριστό τόμο. Στη β' περίοδο η Οικοδομή
κυκλοφόρησε μόνο το 1965. Πρόκειται και πάλι για ομιλίες στις ευαγγελικές
(!> Διονύσιος [Ψαριανός] μητρ. Σερβίων και Κοζάνης. «Ή εργασία ύπό έννοιαν χριστια
νικήν». στο: Οικοδομή και Μαρτυρία, ό.π.. σ. 330.
' Χρ. Γιανναράς, Ορθοδοξία και Δύση στή Νεώτερη Ελλάδα, Αθήνα 1992. σ. 479.
Για τις κομβικής σημασίας έννοιες «χρέος» και «ευθύνη» στο έργο του βλ. αρχιμ. Αυ
γουστίνος Γ. Μύρου, «Το χρέος και η 'ευθύνη στο λόγο του Μητροπολίτου Σερβίο^ν
και Κοζάνης κυρού Διονυσίου Λ. Ψαριανού». Δυτικομακεδονικά Γράμματα 10 (1999)
249-274.
περικοπές του έτους, στο ίδιο σχήμα με την α περίοδο. Εκεί ξεχωρίζουν δι
αυγέστατα κριτήρια διάκρισης της ορθόδοξης εκκλησιαστικής εμπειρίας από
τα θρησκευτικά ιδεολογήματα της εκδυτικισμένης ευσέβειας.
2. Δημοσιογραφικά (1961). Επιφυλλίδες δημοσιευμένες στον τοπικό Τύπο

της εποχής. Η γλωσσική μορφή εδώ είναι καθαρεύουσα. Διακρίνονται για την
ισομετρία και την ιδεολογική καθαρότητα. Είναι το πρώτο έργο του μητρο
πολίτη που κυκλοφορεί από εκδοτικό οίκο της Αθήνας (εκδ. Αστήρ). 0 δημι
ουργός τους για τον τίτλο που επέλεξε παρατηρεί: Κάθε άλλος τίτλος, άπό
τους ωραίους ¿κείνους τής έκκλησιαστικής μας βιβλιογραφίας, παρμένος
άπό τή θεία Γραφή ή άπό τά συγγράμματα τών ιερών Πατέρων, θά ήταν
πολύ βαρύς. ’Άρθρα. που μυρίζουν πολύ δημοσιογραφικό μελάνι, δεν άντέ-
χουν σε τίτλους, πού ευωδιάζουν θυμίαμα . 9 Επίσης ο ίδιος γράφει σε μια του
επιφυλλίδα: Κι όμως υπάρχει ό φόβος και ή άγωνία. 'Τίς δείξει ήμϊν τά
άγαθά;' Πού θά βρούμε, ποιος θά μάς δ (όση δ.τι χρειάζεται; Τό ρούχο, τό
ψωμί, ή στέγη ... Κάνεις δεν τ'άρνεϊται τούτα στον άνθρωπο. Είναι οί ανά
γκες τού 'σκήνους', που μήτε ό Χριστός τις άρνήθηκε μήτε οί "Αγιοι δεν τις
έχουν.10 Η σειρά των Δημοσιογραφικών θα συνεχιστεί και με δύο επιπλέον κύ
κλους ως Μαρτυρία Χριστού (1963): Δημοσιογραφικών κύκλοι β ' και γ'.
3. Μικρός συναξαριστής (1960). Ένα από τα ευπώλητα έργα του επισκόπου

Κοζάνης, μοναδικό και πρωτοποριακό στο είδος του. περιλαμβάνει 365 βα
σικές σελίδες, όσες και οι ημέρες του έτους, με λιτά συναξαριακά κείμενα
αφιερωμένα στον άγιο, την αγία ή τους αγίους της ημέρας. Τα κείμενα αυτά
πρωτοαναγνώσθηκαν το 1960 ως καθημερινά κηρύγματα στον Ραδιοφωνικό
Σταθμό της Κοζάνης, μετά την εωθινή προσευχή. Το έργο επανεξεδόθη από την
Αποστολική Διακονία και από τότε κυκλοφορεί ανελλιπώς, έχοντας γνωρίσει
αλλεπάλληλες επανεκδόσεις. Το έργο είναι πρωτοποριακό: ο λόγος βραχύς,
προσεγμένος, περιεκτικός. Χαρακτηριστική η προτίμηση του επισκόπου πλέον
στη δημοτική γλώσσα. Εδώ παρατίθεται το σχετικό κείμενο για τον άγιο της
29^ Σεπτεμβρίου:11
29 Σεπτεμβρίου. Είναι διαπιστωμένο άπό την ιστορία τών Αγίων

καί τό ομολογεί καί ή Επιστήμη, πώς ή εγκράτεια καί ή ηθική κα-
θαρότης είναι οί μεγάλοι παράγοντες σωματικής υγείας καί μα-
9 Δημοσιογραφικά (Κύκλος Α'), εκδ. Αστήρ, Αθήνα 1961, σ. 5.

10 Ό.π.. σ. 73.
11 Η επιλογή της ημέρας δεν υπήρξε τυχαία, αλλά συνέπιπτε με την ημέρα εκφώνησης
της παρούσης ομιλίας στο πλαίσιο του Συνεδρίου για την Κοζάνη.
κροβιότητος τών άνθρώπων. Οί περισσότερες σωματικές άρρώ-

στειες, που κατατρύχουν και γεράζουν πρόωρα τους άνθρώπους.
είναι συνέπεια και αποτέλεσμα ηθικών παρεκτροπών και κατα
χρήσεων στον βίο. Αντίθετα άνθρωποι πού έζησαν με τάξη τον βίο
τους, πού σεβάστηκαν το σώμα τους σαν έμψυχο ναό τού Θεού,
πού δεν υποδουλώθηκαν σε πάθη πού ντροπιάζουν και φθείρουν
σωματικά και ψυχικά, τέτοιοι άνθρωποι έζησαν γέροι κι άπέθαναν
θαλεροί σε βαθειά γεράματα. Τέτοιος είναι ό όσιος Κυριάκός ό
άναχωρητής, τού όποιου ή Εκκλησία σήμερα γιορτάζει την μνήμη.
Ήταν ένας ώραίος άνδρας κι έζησε κι άπέθανε σε ηλικία εκατόν
έννέα έτών. χωρίς καμμιά βλάβη σε κανένα μέλος και όργανο τού
σώματός του. Ή υγεία πάει κοντά με την άγνότητα.
4. Λόγος Παρακλήσεως. Τα κηρύγματα των ετών 1965-1966 πρωτοεκδό-

θηκαν το 1968. και αργότερα (1995) σε επανέκδοση με νέα στοιχειοθεσία από
τον Ν. Παναγόπουλο. Εδώ ο λόγος είναι απλός, όχι όμως και απλοϊκός, μι
μούμενος τον άγ. Κοσμά τον Αιτωλό. στον οποίο και αφιερώνει τούτο το έργο.
Χαρακτηριστική και πάλι η πρόκριση της δημοτικής γλώσσας: όσο μπορούμε
νά την ξέρουμε και νά την χρησιμοποιούμε με χάρη , 1 2 ομολογεί ο ίδιος ο
συγγραφέας.
5. Οικοδομή και παράκλησις (1969-1973). Κυριάκόν Εγκύκλιον έ π ’ Έκκλη-

σίαις Κήρυγμα. Λόγοι στις ευαγγελικές και αποστολικές Περικοπές, σε δη
μοτική γλώσσα. Όσα κηρύγματα έκρινε ότι μπορούσαν να υπάρξουν αυτοτελώς
σε ενιαίο θέμα (π.χ. γάμος, οικογενειακή ζωή, κοινωνικά και άλλα ζητήματα)
τα εξέδιδε σε τόμους ξεχωριστούς κατ’ εκλογήν: Εδώ εντάσσεται το Εις βοή
θειαν και διαδοχήν τού γένους τών άνθρώπων (1974), που μεταγενέστερα εκ-
δίδεται ως Τό σπίτι μας. Είναι γραπτά κηρύγματα από την Οικοδομή, πάνω
σε θέματα του οικογενειακού βίου, συνηγμένα εις εν, προς άπλανή οδηγίαν
και πνευματικήν ώφέλειαν τών χριστιανών, όπως πληροφορεί τον αναγνώστη
ο επεξηγηματικός υπότιτλός τους. Στην ίδια φιλοσοφία της επιλογής κηρυγ
μάτων από την Οικοδομή υπάγονται και τα Κοινωνικά και πολιτικά (1980).
6. Θεία Λειτουργία. Η ερμηνεία ευαγγελικών και αποστολικών περικοπών

θα συνεχιστεί με το έργο Λόγος Οικοδομής 1980. 1981. Του 1982 ο Λόγος
Οικοδομής αφιερώθηκε στην ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας που εκδόθηκε σε
ξεχωριστό τόμο σε συνεχή κεφάλαια ως Ή Θεία Λειτουργία. Και αυτό το έργο
12 Λόγος Παρακλήσεως. εκδ. Ν. Παναγόπουλος, Αθήνα 21995, σ. 30.

επρόκειτο να έχει τεράστια απήχηση, ώστε να γνωρίσει ευρεία διάδοση και αλ
λεπάλληλες επανεκδόσεις από την Αποστολική Διακονία. Το μεταφρασμένο
κείμενο του τόμου αυτού στάθηκε η αφορμή να καταπιαστεί ο μακαριστός Κο
ζάνης και με μια μετάφραση της Θείας Λειτουργίας, την οποία δώρισε στην
Αποστολική Διακονία, και κυκλοφόρησε σε ξεχωριστό τεύχος παράλληλα με το
πρωτότυπο κείμενο. Εξ όσων γνωρίζω όμως, ουδέποτε ο ίδιος χρησιμοποίησε
τη μετάφραση για λατρευτικούς λόγους.
7. Μνήσθητι, Κύριε. της έκκλησίας σου (1986). Επίκαιρες ραδιοφωνικές ομι

λίες αναφερόμενες στις σχέσεις εκκλησίας και πολιτείας, με αφορμή τη συ
ζήτηση για τη ρύθμιση της εκκλησιαστικής περιουσίας, που αποπειράθηκε η
τότε κυβέρνηση. Είναι χαρακτηριστική η μετριοπαθής, αλλά καθ' όλα εκκλη
σιαστική στάση του μακαριστού επισκόπου. Υπήρξε αρκετά αυστηρός με τους
συνεπισκόπους του τότε, γεγονός που αντικατοπτρίζεται και στο ακόλουθο
απόσπασμα ανέκδοτου ποιήματος, γραμμένου εκείνα τα χρόνια:
Για μάς δεν είναι οι φωνές κι ό δρόμος

ό όχλος. οι βρισιές και οι κατάρες
εμ είς είμάστενε για να ευλογούμε
κι όταν άκόμα ό κόσμος μάς σταυρώνη [...].
8. Έπι πτερύγων άνεμων: 65 ραδιοφωνικές ομιλίες (1988). 0 λόγος του εδώ

είναι μάλλον δοκιμιακός. 0 Κοζάνης δεν τρέφει αυταπάτες* ξέρει να προλα
βαίνει ακόμη και τις όποιες κατηγορίες. Το ακόλουθο απόσπασμα καταδει
κνύει τη μοναδική ενάργεια του διδασκάλου Διονυσίου.13
Φοβούμαστε όμως μην πή κάποιος πώς κι εμ είς τώρα τεχνολογούμε. Γ ι'

αυτό θά χαμηλώσουμε το λόγο και θά προσπαθήσουμε να εξετάσουμε
ζητήματα τού καιρού μ α ς, πού άφορούν στην Εκκλησία. όπως θέλουνε
να τη βλέπ ο υν οι άνθρωποι την Ε κκλησ ία σήμερα. Ανθρώπους εδώ
εννοούμε χρισ τια νούς, τούς δικούς μας άνθρώπους, τα μέλη τού σώ
ματος της Έκκλησίας. πού δέν έχουν ξεκαθαρισμένη γνώμη και πίστη
για την Εκκλησία. K a i δέν είναι λίγοι, αυτοί είναι πολλοί. Και δέν το
άγνοεϊ ή Εκκλησία, γι' αυτό και λυπ εΐται και άγωνιούν οί ιεροί ποιμένες,
για τί δέν ξέρουν τι π ισ τεύουν οί Χ ρισ τια νο ί καί τ ί φρονούν για. την
Εκκλησία. Ά λλ' όταν ή Εκκλησία είναι το μέγα πέλαγος τής σοφίας καί
τής γνώσης τού Θεού, από πού λοιπόν να άρχίση ό λόγος καί πού νά
τελειώση, θέλοντας νά διδάξη καί νά οίκοδομήση τούς άνθρώπους τής
Ε κκλησ ία ς; Γ ια τί ένα ς καί μόνο είνα ι ό σκοπός τού κηρύγμα τος τής
Επί πτερύγων άνέμων. Κοζάνη 1988. σ. 29-32.

Εκκλησίας, ή οικοδομή του σώματος. ... Όταν λοιπόν η Εκκλησία όμιλη

και απευθύνεται στους δικούς τη ς, αυτός είναι ό σκοπός τη ς, νά τούς
οίκοδομηση. Κ ι αυτό πολύ π ερισ σ ότερο στον καιρό μ α ς , πού είνα ι
πραγματικά καιρός πολύ κρίσιμος, μ ια εποχή γενικά μεγάλης σύγχυσης
εννοιών και πραγμάτων.
Ή Εκκλησία έχει νά κάμη μ ε ανθρώπους, άλλους μέν πού άγνοουν την

πίστη, ά'λ/Ιους: πού την εκμετα λλεύονται, άλ^οος πού την άρνιούνται
και την πολεμούν. Ποιό τάχα είναι το χ ειρ ό τερ ο ; Αφήνοντας εκείνους
πού αγνοούν, γιά την άγνοια των οποίων εύθύνονται οί ιερ είς καί ποι
μ ένες, πρέπει νά ομολογήσουμε ότι οί πιο επιζήμιοι είν εκείνοι πού εκμε
ταλλεύονται την πίστη, πού παρουσιάζονται προστάτες και φύλακες της
πίστης, επ ειδή το βρίσκουν βολικό νά στηρίζουν την παρανομία τους
επάνω στά όσια και ιερά τής Εκκλησίας. Είναι ό κόσμος πού τον ση
κώνει ή Εκκλησία κι άγωνίζεται νά τον άναγεννήση και νά τον μ ετα -
μορφώση. καί γιά τον οποίο πληρώνει διαρκώς άμαρτίες, μέχρι πού νά
φ α ίνετα ι πώς τάχα ή Ε κκλησία έχασε την τα υτότητά της καί άλλο-
τριώ θηκε άπό την πίστη τού Ε ύ α γγ ελίο υ . Λύτες είνα ι οί κα τηγορίες
εκείνων, πού άρνιούνται καί πολεμούν την π ίστη, εναντίον τής Εκκλη
σ ία ς, πού την βλέπ ο υν μόνο σάν άνθρώπινη οργάνωση, σάν ιστορικό
θεσ μό, σάν ιερα ρχία καί ιερα τικό κατεστημένο. Αυτή είνα ι ή κένωση
τής Εκκλησίας, ό Σταυρός τού πάθους καί τού μαρτυρίου της. πού τον
σηκώνει καί χλευάζετα ι, όσο περισσότερο πιστεύει στην Ανάσταση καί
στη φανέρωση τής δόξας τού Θεού. Οί άνθρωποι ξεγελιούνται' βλέπουν
τά φαινόμενα καί μένουν σ' αυτά. Βλέπουν την ορατή όψη τής Εκκλη
σίας, όπως μέχρι πριν λίγα χρόνια βλέπ α με άπό τη γή την όψη τής σε
λήνης πού είναι στραμμένη προς εμάς. Έ π ρεπ ε νά πετάξουν οί άστρο-
να ύτες, νά βγούν έξω άπό τά όρια τής γής καί νά πατήσουν επάνω
στη σελήνη, γιά νά γνωρίσουμε τά μυστικά της. Είναι άνάγκη νά άπαλ-
λα γούμε άπό τό βά ρ ο ς πολλών προκαταλήψεω ν. νά π ετά ξουμε πολύ
ψηλά μ έ την πίστη, γιά νά μάθωμε καί προπάντων γιά νά ζήσουμε την
Εκκλησία. Ή Εκκλησία δεν είναι μόνο ή ορατή όψη της πού βλέπουμε,
όπως ό Χ ρισ τό ς δεν είνα ι ένας κατάδικος, πού πεθαίνει στο Στα υρό.
Ό Πιλάτος β λ έπ ει μόνο την κένωση τού Σταυρού καί βάζει την έμπαι-
κτική γραφή: Ό βασιλεύς τών 'Ιουδαίων\ Ή πίστη βλέπ ει την Ανάσταση
πού έρχεται καί βάζει τη δική της επιγραφή Ό βασιλεύς τής δόξης. Καί
βλέπ ει καλά ή πίστη■ πολύ πλατύτερα καί καθαρώτερα άπ ό,τι βλέπουν
τά φυσικά μάτια καί ό λογισμός.
Ή Εκκλησία είναι ή θεϊκή πραγματικότητα, πού φανερώνεται καί μπαίνει

στην ιστορία τού κόσμου μ έ τον 'Ιησού Χ ριστό. Ό Ιησούς Χ ριστός δεν
είναι ιδρυτής θρησκείας ούτε καν ό ιδρυτής τής Εκκλησίας. άλλά εκείνος
πού φανέρωσε στον κόσμο τό μυστήριο τής 'Εκκλησίας.
9. Έξαπλά (1989). Κυριακάτικες μικρές ομιλίες, δισέλιδες. 6 παραγράφων,

των ετών 1983-1984. Ακόμη και ο τίτλος εδώ μαρτυρεί την καλλιέργεια του
Κοζάνης, που δεν διστάζει να φέρει στο προσκήνιο την αναφορά στα Εξαπλά
του Ωριγένη. Η επιμέλεια στη γλώσσα και ειδικά στην παρουσίασή της
υπήρχε μονάχη έγνοιά του. Δε συμβιβάστηκε ποτέ με την αδυναμία του στοι
χειοθέτη να χωρίζει τις λέξεις σύμφωνα με τους κανόνες της Δημοτικής, ενώ
ο ίδιος επέμενε στους κανόνες της αρχαίας ελληνικής, κάτι που υπονοεί και
στον πρόλογό του. Η καλαισθησία του ενοχλήθηκε από κάτι που έγινε παρά
τη θέληση των επιμελητών, αλλά και φυσικά του ιδίου. Το εξώφυλλο, παρά
τις υποδείξεις να είναι λιτό, υπήρξε μάλλον το αντίθετο, και μια νεόκοπη
απεικόνιση του 'Καλού Σπορέως’ τυπώθηκε εκεί. 0 εμπειρότατος επίσκοπος
αμέσως έδωσε τη λύση, τουλάχιστον σε όσα αντίτυπα είχε στην επαρχία του.
Τύπωσε ειδικό κάλυμμα σε λευκό χαρτί, και το τοποθέτησε ώστε να καλυφθεί
η αγιογραφία.
Οι μετά θάνατον εκδόσεις
Μετά τον θάνατό του (1997) εξεδόθησαν τα ακόλουθα έτοιμα έργα του, με
τη φροντίδα της αδελφής του κ. Στέλλας Ψαριανού-Δημοπούλου. του (πρώτον
Αλεξανδρουπόλεως και νυν) Θεσσαλονίκης κ. Ανθίμου, και σε ουκ ευάριθμα
με τη συνδρομή του συνεργάτη του π. Γεωργίου Σκρέκα.
10. Εικόνες έμψυχοι (2000). Κηρύγματα εξαπλά (το καθένα σε έξι παρα
γράφους όπως και τα προηγηθέντα Έξαπλά) αφιερωμένα στους αγίους του
εορτολογίου.
11. Ποιμαντικά κείμενα (2001). Το μέτρο και η μετριοπάθεια διακρίνονται

και εδώ. ενώ ξεχωρίζει για τον καίριο λόγο της η Επιστολή Δ: Τό χρέος μας
στα σύγχρονα ζητήματα (1987). όπου μεταξύ άλλων προτρέπει τους ιερείς της
μητροπόλεως αλλά και τον πιστό λαό (σ. 168): Γι' αυτό εύχομαι και παρακαλώ
πάλι ό διάδοχός μου να μην έχη άντίρρηση. γιατί άλλιώς ε'ισθε υποχρεωμένοι
να υπακούσετε τή γνώμη του, πράγμα πού σάς τό συνιστώ καί για τό όποιο
σάς παρακαλώ.12
12. Λόγος τού Θεού, Α'-Β' (2007). Εδώ συγκεντρώνονται οι προσωπικές ομι
λίες του επισκόπου στις ακίνητες (τ. Α') αλλά και στις κινητές εορτές του εκ
κλησιαστικού έτους (τ. Β'). Είναι δοσμένες με περισσή λεπτομέρεια ως προς
τον τόπο εκφώνησής τους και τους τυχόν επιπλέον εκφωνητές τους, βάσει των
σημειώσεων που ο ίδιος προσέθετε κάθε φορά που αναγινώσκονταν.
13. Έπί πτερύγων άνεμων Α. Β. Δ (2011-2013). Τα κείμενα ραδιοφωνικών

ομιλιών που αναγνώσθηκαν από τον π. Δημήτριο Χαρισίου περιλαμβάνονται
στη σειρά που φέρει τον τίτλο Έπι πτερύγων άνεμων. Μέχρι στιγμής έχουν
εκδοθεί τρεις τόμοι, εκτός του τόμου που εξεδόθη ζώντος του επισκόπου
(1988). και έπεται συνέχεια: Έπι πτερύγων άνεμων Α' (2011). Έπι πτερύγων
άνεμων Β ' (2012). Έπι πτερύγων άνεμων Δ' (2013).ιί
Η γλώσσα του Διονυσίου
0 επίσκοπος Διονύσιος έγραψε σε περιόδους κατά τις οποίες η χρήση της ελ
ληνικής γλώσσας υπέστη αλλαγές μέχρι την καθιέρωση της Κοινής Νέας Ελλη
νικής. Έτσι, αρχίζει με τη χρήση της καθαρεύουσας της εποχής του. αλλά πα-
ρατηρείται σταδιακά μια μετατόπιση προς τη δημοτική, από όπου όμως δεν
απουσιάζουν ποτέ τύποι παλαιότερων μορφών ή και ιδιωματικοί. Χαρακτη
ριστικά. γράφει για τις ομιλίες του Β' και Γ' τόμου του Έπί πτερύγων άνεμων
ο π. Γεώργιος Σκρέκας σε εισαγωγικά σημειώματα που θα συνοδεύουν τον
υπό έκδοση Γ' τόμο της σειράς: Ή γλώσσα τών κειμένων αυτών είναι ή νεο
ελληνική. μακριά άπό άκρότητες καί εκζητήσεις προς τη μιά (καθαρεύουσα)
ή την άλλη μορφή (δημοτική). Ό ίδιος γνώριζε καλά σύνολη την ελληνική
γλώσσα στη διαχρονία της άρχαία. μεσαιωνική, καθαρεύουσα, νεοελληνική
καί έγραφε σε όλες τις μορφές της με μεγάλη ευχέρεια. Από νωρίς είχε στα
θεροποιήσει τον νεοελληνικό του λόγο, τή στιγμή μάλιστα πού πολλοί τής
εποχής του γλωσσικά άμφιταλατεύονταν άνάμεσα στους γραμματικούς τύ
πους τού παρελθόντος καί τού παρόντος, ό Επίσκοπος Διονύσιος χειριζόταν
τή νεοελληνική σταθερά καί ομοιόμορφα. 'Έτσι, τά κείμενά του άξίζει νά μ ε
λετηθούν καί άπό αυτή τήν πλευρά, τή γλωσσική. Βεβαίως διατηρεί/υιοθετεί
τήν ιστορική λεγομένη ορθογραφία, όχι μόνο τις καταλήξεις τών κλιτών λέ
ξεων, άλλά καί στο θέμα τών λέξεων, όπως σώζονται στά άρχαία κείμενα.
Γιά παράδειγμα γράφει: 'σε γιερή βάση' (όμιλ. 37) καί όχι σε 'γερή βάση',
όπως γράφουν οι νεώτεροι. άπό το άρχαϊο 'ύγιηρός. Προσφιλείς του υπήρξαν
αναφορές σε αρχαίους έλληνες αλλά και λατίνους συγγραφείς, εκτός από τους
πατέρες της εκκλησίας. Η μουσική του ιδιότητα επηρέασε και τον λόγο του.
ώστε να φέρει έκτυπα στοιχεία ρυθμού, μέτρου και εν γένει αρμονίας.
Η προετοιμασία του κάθε φορά που επρόκειτο να ομιλήσει υπήρξε πο
λυήμερη και κοπιώδης. Γράφει και πάλι ο συνεργάτης του π. Σκρέκας: Ποτέ
δεν ομίλησε άπροετοίμαστος. Γιά νά όμιλήση τήν Κυριακή, άρχιζε νά γράφη
14 Ο Γ' τόμος βρίσκεται ήδη στο τυπογραφείο.

τό κήρυγμα άπό την Δευτέρα. Τό έγραφε πρώτα πρόχειρα από ένα σχε
διάγραμμα που είχε κάνει. 'Άνοιγε τα δελτία του καί τά ιερά κείμενα τής
Θείας Γραφής καί των αγίων Πατέρων. Ύστερα τό καθαροέγραφε καλλι-
γραφημένο με όλους τους κανόνες τής χειρόγραφης ελληνικής παράδοσης.
Δύο πράγματα ήταν πάντα στο νού του, όπως ό ίδιος έλεγε* Γπώς θά λει
τουργήσω, καί τι θά κηρύξω9*} *
Τις εκδόσεις των έργων του μακαριστού επισκ. Διονυσίου επ ιμελείτα ι η

αδελφή του, πνευματική κληρονόμος, κ. Στέλλα Ψαριανού-Δημοπούλου.16 η
οποία εργάζεται και για την ανάδειξη των πηγών του επισκόπου, οι οποίες πα
ρατίθενται υπό μορφήν υποσημειώσεων. Ευχής έργον θα ήταν να διαδοθεί ο
λόγος του όσο το δυνατόν πληρέστερα, με τη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας.
Αναγκαία θεωρείται και η μετάφραση σε ξένες γλώσσες κομβικών έργων του,
όπως η Θεία Λειτουργία και ο Μικρός Συναξαριστής, αλλά και η δημιουργία
κατάλληλης ιστοσελίδας στο διαδίκτυο, προκειμένου εκεί να γίνεται επ ιμε
λημένη ανάρτηση του ανέκδοτου κυρίως έργου του.1' Επίσης, σε πανεπιστη
μιακά ιδρύματα εκπονούνται μελέτες και διατριβές για το έργο του. γεγονός
που πιστοποιεί την αξία του ανδρός.18 Τα πράγματα θα ήταν ευχερέστερα από
κάθε άποψη, εάν είχε δημιουργηθεί και ένα Ίδρυμα Εκδόσεων Απάντων Επι
σκόπου Σερβίων και Κοζάνης Διονυσίου Λ. Ψαριανού, που θα περιλαμβάνει
και το μουσικό-μελοποιητικό του έργο.
0 μακαριστός επίσκοπος υπήρξε λόγιος με ισχυρή βούληση, θέληση και
παρουσία. Δεν δίσταζε να εκφράσει τις απόψεις του, ακόμη και όταν ερχόταν
σε σύγκρουση με καθεστηκυίες τάξεις και νοοτροπίες.19 Επισφράγισμα αυτής
Δημοσιεύουμε στο τέλος και δείγματα ιδιόγραφων προσωπικών επιστολοόν του επ ι

σκόπου Διονυσίου προς τον π. Γέώργιο Σκρέκα σε σχέση με το γραπτό κήρυγμα και τη
μορφή του* όπως ομολογεί ο συντάκτης τους: Μέ βασανίζει πάντα το γραπτό κήρυγμα.
Την ευχαριστώ θερμά για την ολοπρόθυμη διάθεσή της να προσφέρει ανέκδοτο υλικό
του μακαριστού Διουνυσίου καθώς και πολύτιμες σχετικές πληροφορίες.
Υπάρχει και το πρόσφατο προηγούμενο, με τη δημιουργία φορέων και ιστοσελίδας που
παρέχει δωρεάν πρόσβαση στα έργα του μακαριστού αρχιεπισκόπου Αθηνών κυρού
Χριστοδούλου υπό μορφήν ηλεκτρονικών βιβλίων (pdf).
Πβ. Ανθούλα Γ. Καραθανάση, Η εκκλησιαστική παράδοση στο έργο του Μητροπο
λίτη Σερβιών και Κοζάνης Διονυσίου Ψαριανού, αδημοσ. διδακτ. διατρ.. Θελογική
Σχολή ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012.
Χαρακτηριστικό το περιστατικό που μνημονεύει ο Πίππας. ο.π., σ. 117 με τη σύ
γκρουση του Κοζάνης με τον στρατιο^τικό διοικητή, ο οποίος κατά τη δικτατορία μί
λησε στην Κοζάνη για την ανάγκη κάθαρσης της Εκκλησίας της Ελλάδος, αλλά και του
σεβασμού ή και φόβου προς τον Κοζάνης εκ μέρους του Στ. Παττακού, που έκλεισε
το θέμα με το παροιμιιόδες Αστόν αυτόν. Αξιομνημόνευτες και μοναδικές για την
της συνεπούς παρουσίας και ολοπρόθυμης αφιέρωσης στον λαό της Κοζάνης
ήταν να δωρίσει μαζί με το σώμα του ό,τι πολυτιμότερο διέθετε: την πολύτομη
και πολύτιμη προσωπική βιβλιοθήκη του, που απαρτίζεται από 15.000 και
πλέον τόμους ποικίλου περιεχομένου και προέλευσης.
0 3 ΪΟ
Το μέγεθος του λόγιου άνδρα Διονυσίου Λ. Ψαριανού, ο οποίος φώτισε και ενέ
πνευσε με τον λόγο, τη βιοτή και το έργο του το ποίμνιο της μητρόπολης Σερ
βίων και Κοζάνης, υπερβαίνει τα όρια της περιοχής και τον καταξιώνει ως έναν
από τους σύγχρονους πατέρες της εκκλησίας. Εν κατακλείδι, εις μνημόσυνον
του μεγάλου ανδρός, παραθέτω υμνογραφήματα του καθηγ. Γρ. Στάθη, τα
οποία ο γράφων (μόλις δέκα ετών) συνέψαλε από κοινού με τον δημιουργό
τους στο επισκοπείο Κοζάνης στα ονομαστήρια του επισκόπου.20
Χαίροις τής νήσου Άνδρου βλαστός.

τής εκκλησίας της Ελλάδος αγλάισμα,
Σερβίων τε και Κοζάνης άρχιερεύς ό κλεινός
και εν διδασκάλοις Διονύσιος.
Την γλώτταν χρυσόλεκτος, τον δε νουν άετόπτερος.
Το ήθος πάλιν ταπεινός εν πραότητι,
Καί το φρόνημα υψηλός καί ίσάγγελος
Τέττιξ ό μουσικώτατος. κιννύρα τού πνεύματος.
Τής παραδόσεως λύρα, χρυσούν πολύφθογγον όργανον
Χαίροις ιεραρχών καλλονή.

Πατέρων κλέος, διδασκάλων εντρύφημα,
απάντων δέ συγγραφέων κανών καί μέτρον χρυσούν.
αύλωδός σής ποίμνης ό γλυκύτατος.
Ό λόγος ώς ζέφυρος, καί ως αύρα ό φθόγγος σου,
ως ύετός δέ διδαχαί σου αί ζείδωροι
καί τα έργα σου ώς άμπέλου οι βότρυες [...]
παρρησία και ενάργειά τους οι επιστολές που απέστειλε στον τότε αρχιεπίσκοπο
Αθηνών Σεραφείμ για το λεγόμενο εκκλησιαστικό ζήτημα, οι οποίες εκδόθηκαν μετά
θάνατον: Επιστολές, ήτοι προσπάθεια προς έπίλυσιν τού Εκκλησιαστικού, έπιμ.
Δέσπω Α. Λιάλιου. Θεσσαλονίκη 1998.
Γρ. Θ. Στάθης. «Διονύσιος Α. Ψαριανός ό μουσικώτατος Μητροπολίτης Σερβίο^ν καί
Κοζάνης» στο: Οικοδομή καί Μαρτυρία, ό.π.. σ. 201.
<?<^·*<·-Λ
7 1 ·^ ^ ,
Μί €+*«*¿$1* τταΜ^ *τΓ
«-£> *χ!{*γ ρ«··
τψ+γ+£*. ^ β-
ρ \7Tuf Γ®* οχί^ον- *Τ·κ
^ 7 ^ ^ ο τ ^ ε Γ «V’·'-
Φ ζ7 & 7 '^ ι.^Ο λ/ τ « Ζ*<*λ Λ Χ λΆ —
ραχ ρχίττ^Μ 7Γ^ 07 γΛ 'ν « ^ τ ί“
1*« Το' σχΛίβ 7Γ«α

έ ίο/^α<ην^ 7 ^ 5 τ ’ τ* λ.
Ίία ^Τ ΐρ* %Μέΐτο Οτυ$ νΧ

<&<*< <3Τ(>ί<ΠΓ»ν(γ>θ <Λτο ύ
« ι;/ ^ &· ι-
~*Λ * * * '
Εικ. 1-2. Επιστολές Διονυσίου προς π. Γ. Σκρέκα (Μάρτ. 1989).
Λ- ^ · « ί·. >Τ'(,*γρ«.^· -
Ν
0Χ< γ,< «Λκ,^α^ς^£ ” .
βΤΓ^<Γ-Λ*.·?ΤβΤζ ^ **)( /(Ρ < * ._
/^ ' 4 .ν ^ θ ί·λ ^ Τ Γ *ί '?-^ τϊ* ^ _
<Υ< · ,Ί<'Κ./Γ(0 ^ /ρ
,γr^-ΓÏ'
Γλ «/ •V
Λ 4? ~ <*Τ( Λ '* «*«?■ ι/ ι (/ ί ?α »»
* 3ι·π ·^ <5^·^ <3^.^τς( ΤΤ^ -*
1· Υ * / " ^ . ι<„•αV . ν
^ ^ Ν
« V
^<λ< ^ο>ο V \
ν ^ '« ·
Κ*{ι*ΐί*
ζ' 14 Ηο.^„
_κ>
·+«©.. / Ίτρα^Λίβ.
Γ ο «·Μ^Α_ *Τ^» Λ«Γ(**··\
^7τ4,#,ν^ ^ # ν « Τ ιν « Ί Α ^ γ « » -τ·χ
/V«*. »-?£■/*- **α Γ αΓφΜ^ς 0.04 ^ Γ £ -
<<·«■ %*” «.7«·^ ί?*-

*ν * ^ ( * η ^ ΛΑ ν'*#-*««* ^ η * - π ν * / ^ ο ι* * · * "
<-*\<£λ- ^('Γ^Χ· λμ?,^ «Γφ/Λ

ί»^·<! τΓ ?Γ ν ^ Μ ^ Ϋ - Τ φ ^ + ^ ^ ^ ί,
-*·> *?»«( « ην(·>(«*ί.ι«χ ι> ττ·γ'/*. Ύ^

Τ.' .
*·“^- Λνα^ν^ Γ”«-γγ τβΓ^,ν^ΡΛ γΓ-

^ /**#« τ/*τ^. <λ»·>-Α^ ^ 2·* ,'ν_
Ρ1') *ΓΜ«*· - ^ν~· · Ο^τ/^νΛ^·
<Τ · * 7· Α ^-Τ Γ^ ·> 5 ^ 0 ν ^ « ^ ν / ^ # - ς α . « ^ ς ? η τ * « ' £ * _
2_ * Τ»0 <Λ-3ρ*Λτ4<) -Τ^ ΤΤ^^Α/—
Εικ. 3-4. Αυτόγραφες σημειώσεις σχεδίων κηρύγματος.

Εικ. 5.
Στην I. Μ. Αγ. Νικάνορος Ζάβορδας
(23.8.1975). Πίσίο ο Ν. Δελιαλής
και ο φύλακας της μητρόπολης Αργυρής.
Στον μητρ. Διονύσιο οφείλεται
η ανακάλυψη του Λεξικού
του Φιοτίου στη Ζάβορδα.
Εικ. 6.
Η χειροτονία σε πρεσβύτερο
του ιερομόναχου Ιλαρίωνα
στην I. Μ. Λαριούς (6.6.1977).
Εικ. 7. I. Ν. Αγ. Κωνσταντίνου 28.1.1979. Χειροτονία του αρχιμ. Νικολάου Δρόσου

σε επίσκοπο Καρπενησιού. Για πριότη φορά στην Κοζάνη χειροτονείται επίσκοπος.
Συλλειτούργησαν οι Αλεξανδρουπόλειος Άνθιμος. Ελασσόνος Σεβαστιανός, προόην
Ζακύνθου Απόστολος. Κιλκισίου Αμβρόσιος. Γρεβενιόν Σέργιος και Βέροιας Παύλος.
Εικ. 8. Χειροθεσία του πριοτοψάλτη του μητρ. ναού του Αγ. Νικολάου Β. Γούναρη
σε Άρχοντα πριοτοψάλτη της Αγιο^τάτης Αρχιεπισκοπής Κο^νσταντινουπόλειος
κατά τον εσπερινό της εορτής του Αγ. Διονυσίου (16.12.1982).
Εικ. 9. Ο Κοζάνης Διονύσιος και ο Φλωρίνης Αυγουστίνος.
Εικ. 10. Από την αναγόρευση του μητρ. Διονυσίου σε επίτιμο διδάκτορα
της Θεολογικής Σχολής (Προπύλαια του Πανεπ. Αθηνών, 3.12.1990).
Εικ. 11.
Ακολουθία της Αποκαθηλώσεως
στον Άγ. Νικόλαο (1990).
Εικ. 12.
Στη βάφτιση του Παναγιιύτη Ματιάκη.
άρχιμ. Αυγουστίνος Γ . Μύρου
ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ:
ΑΝΑΧΡΟΝΙΣΤΙΚΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Η ΠΑΡΑΔΕΔΟΜΕΝΟ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΙΚΟ ΓΕΓΟΝΟΣ
ΥΠΑΡΞΙΑΚΗΣ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑΣ ΚΑΙ
ΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ;
Είναι προφανής άλλα καί καλά μαρτυρημένη ή άδιάκοπη παρουσία της τοπικής
εκκλησίας καθ’ δλη την ιστορική πορεία τής άνθρωπίνης κοινωνίας τού οικισμού
τής Κοζάνης. Αρκεί νά υπενθυμίσω τούς βυζαντινούς καί μεταβυζαντινούς ιε
ρούς ναούς τής πόλεως,*1 μαζί μέ άλλα ιερά χτίσματα, όπως το επισκοπεί ο2 καί
το κωδωνοστάσιο.3 άλλά καί τις πολύτιμες μαρτυρίες, οί όποιες είναι άποθη-
σαυρισμένες σέ τόμους τής Δημοτικής της Βιβλιοθήκης, μαζί μέ τά ποικίλα
έκκλησιαστικά κειμήλια πού εκτίθενται στο Λαογραφικό μουσείο τής πόλεως.
Μετά τή διαπίστωση αύτή. τίθεται τό κρίσιμο ερώτημα: Ποιά είναι ή άξια
καί ή ιδιαίτερη σημασία τής άδιάκοπης παρουσίας τής τοπικής έκκλησίας επί
έξι αιώνες στους κατοίκους καί στήν κοινωνία τής πόλεως Κοζάνης, καί γιά
περισσότερους άπό δεκαέξι αιώνες στήν εύρύτερη περιοχή της;4 Απαραίτητη
προϋπόθεση γιά νά άπαντηθή ορθά τό παραπάνω ερώτημα άποτελεί ό όσον τό
δυνατόν άκριβέστερος προσδιορισμός τής ταυτότητος τής τοπικής έκκλησίας.
Μαρτυρείται ή ύπαρξη καί λειτουργία των ιερών Ναών Άγ. Δημητρίου καί
Άγ. Αθανασίου κατά τον 14° αί.· βλ. Π. Ν. Λιούφης. Ιστορία τής Κοζάνης. Αθήνα 1924.
σ. 21-34. Άπό τά μέσα περίπου τού 17ου αί. μέχρι καί σήμερα κέντρο τής εκκλησια
στικής καί κοινοτικής ζωής τής Κοζάνης καθίσταται ό I. Ναός τού Άγ. Νικολάου· βλ.
Λιούφης, Ιστορία τής Κοζάνης, σ. 47.
Γιά. την ιστορία τού έπισκοπείου βλ. Λιούφης. Ιστορία της Κοζάνης, σ. 51*
I. Δημόπουλος. Τά παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά, Θεσσαλονίκη 1994. σ. 12-14.
Γιά την ιστορία τού κωδωνοστασίου βλ. Λιούφης, Ιστορία της Κοζάνης, σ. 103.
Στο Λαογραφικό μουσείο Κοζάνης φυλάσσεται μαρμάρινη έπιτύμβια επιγραφή, ή
όποια άναφέρεται στήν έκδημία τού μητροπολίτου Καισαρείας Μακεδονίου κατά,
τον 4° αιώνα. Περισσότερα σχετικά μέ τό θέμα βλ. Ήμερολόγιον 2012 τής
I. Μητροπόλεως Σερβίοον καί Κοζάνης, σ. 8-12. Γιά την εκκλησιαστική ιστορία στήν πε
ριοχή Κοζάνης βλ. την εργασία Αναστ. Δάρδας, «Συνόψιση εκκλησιαστικής ιστορίας
σε Σέρβια. Κοζάνη και Σιάτιστα», στον παρόντα τόμο.
582 άρχιμ. ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ Γ. ΜΥΡΟΥ
Τί είναι δηλαδή στην πραγματικότητα ή τοπική έκκλησία και κατ' έπέκτασιν

αύτή ή 'Ορθόδοξη έκκλησία, στήν όποια ανήκει κάθε τοπική έκκλησία;
Μία από τις συνηθισμένες έκδοχές, πού αβασάνιστα αποδέχονται πολλοί,
έκλαμβάνει τήν έκκλησία ώς «λαϊκή παράδοση». Ή έκτίμηση αύτή ξεκινά από
τήν έπιπόλαια και μονομερή παρατήρηση ότι οί έκκλησιαστικές αξίες, ιερο
τελεστίες και τα έκκλησιαστικά έθιμα, παραδίδονται από τον ϊδιο τον λαό από
γενεά σε γενεά. Και έπειδή ή παράδοση έκλαμβάνεται -περιορισμένα και
μόνον ένδοκοσμικά- απλώς ώς μεταφορά και διατήρηση ανθρωπίνων άρχών
και συνηθειών παλαιοτέρων έποχών,0 εύκολα ή έκκλησία ώς «λαϊκή παρά
δοση» χαρακτηρίζεται και αναχρονιστική.
Ποιά όμως είναι ή πραγματικότητα, ή άλήθεια γιά τήν τοπική έκκλησία;
Αύτήν οφείλουμε νά τήν άναζητήσουμε στήν αύτοσυνειδησία της ίδιας της έκκλη-
σίας, όπως αύτή έκφράζεται στή ζωή της και στά μνημεία της. γραπτά*6* και
άλλα.' Σύμφωνα μέ αύτά, ή τοπική έκκλησία τής Κοζάνης, εϊτε ώς ένορία, όπως
λειτουργούσε τούς πρώτους αιώνες, εϊτε ώς έδρα έπισκοπής, όπως λειτουργεί
άπό τό 1745 μέχρι και σήμερα, είναι ή παρουσία τής όλης 'Ορθόδοξης έκκλησίας,
τής μιας, άγιας, καθολικής και άποστολικής έκκλησίας, σε συγκεκριμένο τόπο
και χρόνο, στον οικισμό τής Κοζάνης τό τελευταίο χρονικό διάστημα τών 600
έτών ή τών 1.600 τουλάχιστον έτών γιά τήν εύρύτερη περιοχή της.
Ή 'Ορθόδοξη έκκλησία κατά τήν αύτοσυνειδησία της δεν είναι ένας άπλός
ανθρώπινος σύλλογος τού κόσμου τούτου. Είναι «τό μυστήριον τό άποκε-
κρυμμένον άπό τών αιώνων έν τώ Θεώ»,8 τό «σώμα Χριστού»,9 δηλαδή, ή έν
Άγίω Πνεύματι ένωση και ένότητα τών πιστών στή θεωμένη ανθρωπότητα τού
'Ιησού Χριστού. Αύτό σημαίνει ότι ό θεάνθρωπος 'Ιησούς Χριστός και ή
έκκλησία άποτελούν ένότητα άδιάσπαστη καί άσύγχυτη. ή, όπως διαφορε
τικά τό λέγει ό άγιος Χρυσόστομος, «γένος έν Θεού καί άνθρο^πων».10 Κατά
Ένας άπό τούς συνήθεις ορισμούς παρατίθεται στο έργο Ν. Πανταζόπουλος. Ό ελλη
νικός κοινοτισμός και η νεοελληνική κοινοτική παράδοση. έκδ. Παρουσία. Αθήνα 1993.
σ. 33: «Παράδοση είναι τό σύνολο τών πολιτιστικών αγαθών (ήθικών, πνευματικών,
καλλιτεχνικών), βιιυμάτων και αξιών τών γενεών πού προηγήθηκαν, τα όποια παρα
δέχονται καί ακολουθούν οί επόμενες».
6 Αύθεντικά γραπτά μνημεία τής έκκλησίας είναι οί άγιες Γραφές (Παλαιά καί Καινή
Διαθήκη), οί Όροι καί οί Κανόνες τών οικουμενικών καί τοπικών συνόδο^ν καί τά συγ
γράμματα τών άγιων πατέρων της έκκλησίας.
Άλλα μνημεία τής έκκλησίας άποτελούν οί ιεροί ναοί, οί ιερές εικόνες, τά ιερά σύμ
βολα. τά ιερά σκεύη καί καλύμματα, καί γενικώτερα ή έκκλησιαστική λατρευτική ζιυή
τών πιστών της.
8 Έφεσ. 3.9 καί 3.3.
9
Λ' Κορ. 12.27.
10 Ιωάννης Χρυσόστομος, Εις την Άνάληψιν, 16. Ρύ 52,789.
ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ 583
την έκφραση του μακαριστού μητρ. Σερβίων καί Κοζάνης Διονυσίου Ψαριανού,
«ή εκκλησία είναι ό χώρος της ύπερφυσικής άποκαλύψεως τού Θεού».11
Αύτή ή ’Ορθόδοξη εκκλησία διαθέτει ώρισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά
γνωρίσματα, απαρατήρητα από τούς πολλούς άλλα πραγματικά, τα όποια
άποτυπώνουν καί την ταυτότητά της καί καθορίζουν την αξία της.
α) Είναι άρχαιότερη καί μακροβιότερη από όλη την ύλική δημιουργία.
Ή εκκλησία δεν Ιδρύθηκε την ημέρα τής Πεντηκοστής, όπως νομίζουν οί πολλοί,
άλλα «προ καταβολής κόσμου»,12 ώς άκτιστη δόξα καί βασιλεία καί ώς κοι
νωνία τών αγγελικών δυνάμεων μέ τον έν Τριάδι Θεό. Την ήμέρα τής Πεντη
κοστής ή εκκλησία « ‘συγκροτείται’ άγιοπνευματικά καί φανερώνεται ώς
‘σώμα Χριστού’, γιατί ή άνθρώπινη φύση τού Χριστού είναι παρούσα καί ό
Χριστός είναι ένωμένος ολόκληρος μέ κάθε μέλος τού Σώματός του, ‘μεριζό
μενος άμερίστως έν μεριστοϊς’ » .13 Ώς προς δέ τη μελλοντική της προοπτική
ή εκκλησία είναι αιώνια, διότι, όπως μάς διαβεβαίωσε ό ίδιος ό θεάνθρωπος,
«πύλαι αδου ού κατισχύσουσιν αύτής».14
β) Ή έκκλησία είναι ευρύτερη άπό την κτίση. Έ φ ’ όσον ό θεάνθρωπος,
ό συνδημιουργός τού κόσμου, «ό άχώρητος παντί»,15 είναι ή κεφαλή τού σώ
ματος τής εκκλησίας.16 είναι επόμενο οί διαστάσεις τής εκκλησίας νά ξεπερ
νούν αύτές τού κτιστού κόσμου. ’Έτσι εξηγείται καί ό χαρακτηρισμός τής Πα
ναγίας, πού είκονίζει την έκκλησία. ώς «πλατυτέρας τών ούρανών».17 Μέ αύτές
τις προϋποθέσεις ή «οίκουμενικότητα» τής έκκλησίας ύπερβαίνει κατά πολύ
τά όρια τού γνωστού φυσικού κόσμου, έκτείνεται δηλαδή όχι μόνον στον
γνωστό κόσμο, άλλά περιλαμβάνει ολόκληρη την κτίση.
γ) Ή έκκλησία είναι «στύλος καί έδραίωμα τής άληθείας»,18 όπως απο
καλύπτεται άπό τον θεόπνευστο άποστολικό λόγο. Κι αύτό συμβαίνει, έπειδή
ό θεάνθρωπος ’Ιησούς Χριστός ώς κεφαλή της είναι αύτή ή άλήθεια, όπως ό
ίδιος τό διακήρυξε: « ’Εγώ είμι ή οδός καί ή άλήθεια καί ή ζωή».19 Ή έκκλησία
11 Μητρ. Διονύσιος Ψαριανός. «Κυριακή Στ' Ματθαίου». Οικοδομή καί Παράκλησις.

έτ. Α'. φ. 47, τχ 26.7.1970 [I. Μητρ. Σερβίων και Κοζάνης], σ. 188.
12 Ματθ. 25.34.
π. Γ. Μεταλληνός, Ενορία, η μεγάλη μας οικογένεια, έκδ. Όρθ. Κυψέλη. Θεσσαλο
νίκη 1985. σ. 5. Πβ. καί Μ. Αθανάσιος, Περί ένανθρωπήσεως, 12, PG 26.1004: Ή
έκκλησία «πρότερον κτισθεΐσα. μετά ταυτα γεννάται εκ Θεού».
14 Ματθ. 16.18.
15 Κάθισμα άπό τον 'Όρθρο τών Χριστουγέννοον.
16 Κολασ. 1.18.
17 Άπό την εύχή τού Μικρού Αποδείπνου. «Έ π ί σοί χαίρει κεχαριτοψένη ...».
18 Α' Τιμ. 3.15.
19 Ιωάν. 14.6.
είναι τό άποκεκαλυμμένο μυστήριο τής αλήθειας, τό όποιο παραμένει αναλ

λοίωτο καί παραδίδεται μέ αδιάκοπη συνέχεια. Ή εκκλησιαστική παράδοση
διαφέρει ριζικά άπό τη γνωστή παράδοση του κόσμου. Όπως εύστοχα πα
ρατηρεί ό π. Γεώργιος Φλορόφσκυ. «ή (εκκλησιαστική) παράδοση δεν σημαίνει
μόνον συμφωνία μέ τό παρελθόν, άλλά κατά έναν ορισμένο τρόπο ‘ελευθε
ρία’ άπό τό παρελθόν... Ή εκκλησία φέρει τή μαρτυρία τής άληθείας. όχι δυ
νάμει τής άναμνήσεως. ή δυνάμει των λόγων πού άλλοι είπαν, άλλ’ άπό τήν
’ίδια τή ζωή, τήν άκατάπαυστη εμπειρία, άπό τήν καθολική της πληρότητα.
Αύτό άποτελεί τήν παράδοση τής άληθείας (traditio veritatis). για τήν όποια έχει
μιλήσει ό άγιος Ειρηναίος».20 Ή εκκλησία, όπως όμολογείται στο Σύμβολο τής
Πίστεως. είναι «μία. άγια, καθολική καί άποστολική». Γ ι’ αύτό καί γίνεται ό
αύθεντικός έκφραστής τής άληθείας καί ενότητας, τής τελειότητας, τής καθο-
λικότητας καί τής αυθεντικότητας μέσα στον κτιστό κόσμο.
Αύτής τής εκκλησίας φανέρωση σέ σμικρογραφία άποτελεί ή κάθε τοπική
εκκλησία, επομένως καί ή τοπική έκκλησία τής Κοζάνης. Ώς προς τήν ούσία
της. λοιπόν, ή τοπική έκκλησία είναι όχι μία «άναχρονιστική λαϊκή παράδοση»,
άλλά τό παραδεδομένο άποκαλυπτικό Γεγονός ύπερκοσμίων διαστάσεων καί
άνυπολόγιστης σημασίας γιά τήν τοπική κοινωνία. Άπό όλες τις παραμέτρους
των σχέσεων της μέ τήν τοπική κοινωνία επιλέγω δύο: α) τή σημασία της γιά
τήν ύπαρξιακή αύτοσυνειδησία τών μελών της. καί β) τή σημασία της γιά τή
δομή τής κοινωνικής της οργάνωσης.
1. Υπαρξιακή αύτοσυνειδησία
'Υπαρξιακή αύτοσυνειδησία είναι ή αύτοεπίγνωση άπό τον συγκεκριμένο

άνθρωπο τής ύπάρξεώς του μέ σαφή καί ορθό προσδιορισμό τής ταυτότητάς
του. Ό προσδιορισμός αύτός άπαιτείται νά γίνη μέ άναφορά σέ όσο τό δυνατόν
πιο σταθερά πρόσωπα καί γεγονότα. Μέ αύτές τις προϋποθέσεις προσδιορί
ζεται ή ταυτότητα ενός μέλους τής τοπικής εκκλησίας. Ή άφετηρία γιά τον
προσδιορισμό αύτό εύρίσκεται στήν προσέγγιση τού άνθρώπου ώς προσώπου,
όχι όμως μέ τήν άνθρωποκεντρική φιλοσοφική του έννοια. «Στήν ορθόδοξη
διδασκαλία δεχόμαστε ότι ή οντολογία τού προσώπου βρίσκεται στο άρχέτυπό
του. στον Θεό πού τό δημιούργησε, άφού είναι κατ’ εικόνα Θεού πλασμένο»,21
π. Γ εώργιος Φλωρόφσκυ, Θέματα ’Ορθοδόξου Θεολογίας, έκδ. ’Άρτος Ζωής, Αθήνα

21989. σ. 200-201.
'Ιερόθεος Βλάχος μητρ. Ναύπακτού. Τό πρόσωπο στήν 'Ορθόδοξη παράδοση. Λιβα
δειά ^ΟΟδ. σ. 80.
άλλα και μέ κύριο σκοπό τήν ένωση μαζί του, τή θέωση.22 Όπως παρατηρεί ό
μητρ. Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας. τό πρόσωπο έχει τρία βασικά γνωρίσματα:
τήν έλευθερία. τήν άγάπη καί τήν άνεπανάληπτη οντότητα. Αύτά, βέβαια, ύπάρ-
χουν σε απόλυτο βαθμό καί κατά φύσιν στον Θεό. «Ό άνθρωπος μπορεί νά γίνη
πρόσωπο άποκτώντας τά παραπάνω γνωρίσματα κατά χάριν».23
Πρόσωπα άναφοράς για τον προσδιορισμό τής ταυτότητος ενός μέλους
τής τοπικής εκκλησίας είναι τά πρόσωπα τής Άγιας Τριάδος. καί κατ' εξοχήν
τό πρόσωπο τού Υιού τού Θεού, πού είναι «ό ών, ό ήν καί ό ερχόμενος»,24* «τό
Α καί τό Ω, ή άρχή καί τό τέλος, ό πρώτος καί ό έσχατος»,20 πού έλαβε ολό
κληρη τήν άνθρώπινη φύση μέ τήν ένανθρώπηση, καί παρέμεινε γνωστός ώς
Ιησούς Χριστός. Γι' αύτό καί τό κυρίαρχο γενικό όνομα των μελών τής τοπικής
έκκλησίας είναι «χριστιανός», δηλαδή αύτός πού είναι του Χριστού, αύτός πού
προσδιορίζεται ώς ύπαρξη άπό τήν παρουσία τού Ιησού Χριστού καί έχει
τήν άναφορά του σε αύτόν.
Συγχρόνως, ή ταυτότητα τού συγκεκριμένου προσώπου προσδιορίζεται καί
άπό δύο σταθερά σημεία τής ιστορίας, άπό τήν άρχή καί τό τέλος, άπό τή Δη
μιουργία καί τά Έσχατα. Αύτό καταδεικνύεται σε σχετικές άναφορές τών άκο-
λουθιών τών μυστηρίων τού βαπτίσματος,26* τού γάμου,2/ τής θείας εύχαρι-
στίας28 καί αύτήν τής κηδείας.29 Κατ' αύτόν τον τρόπο, τό άνθρώπινο πρόσωπο
τοποθετείται ώς ύπαρξη σέ συνάρτηση μέ τον άκτιστο έν Τριάδι Θεό, μέ τό
ιστορικό πρόσωπο του θεανθρώπου Ιησού Χριστού καί μέ τά όρια τού κτιστού
22 Πβ. 'Ιερόθεος Βλάχος, δ.π., σ. 86: «Επομένους ό άνθρο^πος διασώζεται ώς πρόσοοπο

μόνον στην εμπειρία της θεώσεως».
23 ’Ιωάννης Ζηζιούλας μητρ. Περγάμου. «Άπό τό προσωπείον εις τό πρόσίοπον», Χαρι-
στήρια εις τιμήν τού Μητροπολίτου Γέροντος Χαλχηδόνος Μελίτωνος. [Πατρ. Ίδρ.
Πατερ. Μελ.], Θεσσαλονίκη 1976. σ. 300-308.
24
Άποχ. 1.4.
25
Άποχ. 22.13.
26 «Δέσποτα, ό Θεός ημών, ό τη είκόνι σου τιμήσας τον άνθρίοπον έκ ψυχής λογικής καί
σώματος εύπρεπούς κατασκευάσας αύτόν ...» (εύχή εις τριχοκουρίαν). «Κ α ί άξίωσον
αύτόν εις τήν ζοοήν τήν αιώνιον καί εις τήν σήν εύαρεστίαν» (εύχή άπολούσεως).
27
«Ό Θεός ό άχραντος καί πάσης κτίσεως δημιουργός, ό τήν πλευράν τού προπάτορος
Άδάμ διά τήν σήν φιλανθρουπίαν εις γυναίκα μεταμορφοόσας καί εύλογήσας αύτούς
...» (άπό τήν πρώτη εύχή τού γάμου). «Κ α ί εύαρεστήσαντες ένώπιόν σου. λάμψίοσιν
ώς φο^στήρες έν ούρανώ» (άπό τή δεύτερη εύχή τού γάμου).
28
«Σ υ έκ τού μή όντος εις τό είναι ήμάς παρήγαγες καί παραπεσόντας άνέστησας πάλιν
καί ούκ άπέστης πάντα ποιων έιος ήμάς εις τον ούρανόν άνήγαγες καί τήν βασιλείαν
σου έχαρίσω τήν μέλλουσαν» (εύχή τής άναφοράς).
29 «Άρχή μοι καί ύπόστασις τό πλαστουργόν σου γέγονε πρόσταγμα ... Διό. Χριστέ, τον
δούλον σου έν χώρα ζώντων έν σκηναίς δικαίίον άνάπαυσον» (νεκροόσιμον ίδιόμελον).
κόσμου, την αρχή και τό τέλος. Δεν είναι, θά λέγαμε, ένα ανεξάρτητο, άλλα ένα
έξαρτημένο «τοπογραφικό» με αληθινά σταθερές συντεταγμένες.
Ιδιαίτερη σημασία γιά την αύτοσυνειδησία και την ταυτότητα τού ανθρω
πίνου προσώπου έχει τό χριστιανικό όνομα, τό όποιο κατά τον 5ο}ιιη0ηιαηη
«είναι τό μυστήριο τού προσώπου, ή φανέρωση, τό δώρο τής ίδιας τής ούσίας
του».30 Τό όνομα, πού τό ακούει ό μέλλων νά βαπτισθή τήν όγδοη ήμέρα άπό
τή γέννησή του ή τήν ήμέρα τής βαπτίσεως, διακρίνει τον συγκεκριμένο
άνθρωπο άπό όλους τούς άλλους καί διαβεβαιώνει τή μοναδικότητα του. Τό
όνομα προσδιορίζει τό συγκεκριμένο πρόσωπο σε σχέση με τό παρόν, τό πα
ρελθόν καί τό μέλλον, καί μέ άναφορά στον έν Τριάδι Θεό, στο πρόσωπο του
θεανθρώπου Ιησού Χριστού καί στον προστάτη τελειωθέντα άγιό του.
Μέ τό συγκεκριμένο χριστιανικό όνομα ό πιστός είναι καταγεγραμμένος
στή βίβλο τής ζωής.31 Μέ αύτό τό όνομα συμμετέχει σέ όλα τά μυστήρια καί
μνημονεύεται σέ όλες τις περιπτώσεις. Μέ αύτό δέχεται τήν άπολυτρωτική
χάρη τού Βαπτίσματος. τή δύναμη τού Χρίσματος, τήν εύλογία γιά τήν έννομη
συζυγία, τή μετάδοση τής θείας Κοινωνίας. Μέ αύτό εορτάζεται. Δέν είναι
τυχαίο τό γεγονός ότι στήν ορθόδοξη παράδοση παραμένει άγνωστη ή ξενό
φερτη τά τελευταία χρόνια στον τόπο μας γιορτή των γενεθλίων, ένώ όλη ή βα
ρύτητα δίδεται στήν εορτή τού ονόματος.32 Μέ τό όνομά του ό χριστιανός δέ
χεται τήν εκκλησιαστική προσευχή γιά τήν άνάπαυσή του στήν έξόδιο ακο
λουθία καί στά ιερά μνημόσυνα. Ακόμη καί μετά τον θάνατο δέν σβήνεται τό
όνομά του άπό τό βιβλίο τής εκκλησίας. Απλώς, μεταφέρεται στά ϊδια δίπτυχα
άπό τή στήλη τών ζώντων στή στήλη τών κεκοιμημένων.
2. Κοινοτική κοινωνικοί] δομή
Απαραίτητη προϋπόθεση γιά τήν ομαλή καί εύρυθμη διαβίωση τών μελών μιας
ανθρώπινης κοινωνίας είναι ή κατάλληλη οργάνωσή της. Ή οργάνωση αύτή έχει
30 Alex. Schmemann. Έξ οδατος και Πνεύματος, μτφ. Ιωσήφ Ροηλίδης, έκδ. Δόμος,
Αθήνα 1984. σ. 195. Βλ. επίσης στο 'ίδιο. σ. 194-195: «Έ ν Χριστώ τό όνομα κάθε
ανθρώπινης ύπαρξης φανερώνεται ώς τό όνομα ενός παιδιού τού Θεού, δημιουργη-
μένου καί προορισμένου γιά μια προσωπική σχέση μέ τον Θεό, γιά μια προσωπική
συμμετοχή στήν αίιόνια Βασιλεία τού Θεού».
31 Φίλιππησ. 4.3· Αποκ. 3.5, 20.15.
32 Είναι ακόμη νιοπές οί μνήμες τών μεγαλυτέριον στήν ήλικία άπό τον καθολικό στήν
Κοζάνη έορτασμό της ονοματικής εορτής μέ τήν προσφορά διυρων στήν έκκλησία (προ-
σφόρου. νάματος κεριών, θυμιάματος) καί Ôcopcov προς τον έορτάζοντα μέ τις απα
ραίτητες επισκέψεις.
πάντα κάποια δομή, ή οποία είναι ανάλογη μέ τά πιστεύματα. τή φιλοσοφία

καί τά παραδεκτά πρότυπα των οργανωτών.
Ή κοινωνία τής Κοζάνης παρουσιάζεται οργανωμένη σε όλη της την ιστο
ρική πορεία, μέ κυρίαρχο δομικό στοιχείο τό γνωστό κοινοτικό σύστημα.33
Ή οργανωτική αύτή δομή περιέχει, βέβαια, κάποια στοιχεία άπό τήν αρχαιο
ελληνική εκκλησία τού δήμου.34* αλλά είναι καταλυτικά επηρεασμένη άπό τή
δομή τής ορθόδοξης εκκλησιαστικής ενορίας καί τού εκκλησιαστικού συνοδικού
συστήματος. ’Έχει δειχθή άπό σχετικές μελέτες ότι ή κοινότητα στις μεταβυ
ζαντινές ελληνικές κοινωνίες άποτελεί συνέχεια καί επέκταση τής εκκλησία-
στικής ενορίας. 0
Ή ένορία άποτελεί τή μικρότερη ολοκληρωμένη οντότητα τής μιας, αγίας,
καθολικής καί άποστολικής εκκλησίας σέ συγκεκριμένο τόπο καί χρόνο. Αφε
τηρία. κέντρο καί πηγή έμπνεύσεως γιά τή δομική οργάνωση τής ενορίας, άπο
τελεί τό μυστήριο τής θείας εύχαριστίας, που τελείται στη θεία λειτουργία.
Όλα στήν ένορία ξεκινούν άπό τή θεία λειτουργία καί όλα καταλήγουν σέ
αυτήν. Όλα σέ αύτήν σχεδιάζονται καί οργανώνονται μέ τέτοιο τρόπο, ώστε
νά κατευθύνουν τά μέλη της στη συμμετοχή τής θείας λειτουργίας. Γ ι’ αυτό
ό ιερός ναός κτίζεται στο κέντρο τού οικισμού, όπως τό καθολικό στά μονα
στήρια. Κοντά στον ιερό ναό τοποθετείται τό έπισκοπεΐο ή ό έφημερικός οίκος,
όπου διαμένει ό προεστώς τής τοπικής εκκλησίας, ό επίσκοπος η ό πρεσβύ-
τερος ώς αντιπρόσωπός του. γιά νά διευκολύνεται στη διακονία του.
Ό προεστώς τής τοπικής εκκλησίας, είτε ό επίσκοπος, είτε ό πρεσβύτερος
ώς άντιπρόσωπος τού επισκόπου, διακονεί τήν ένορία πρωτίστως ώς λ ει
τουργός τής θείας ευχαριστίας καί έπειτα ώς διοικητής. Ό έπίσκοπος διοικεί
τήν τοπική έκκλησία. συμπαραστατούμενος άπό τό σώμα τών πρεσβυτέρων,
όπως καί ό ηγούμενος τού μοναστηριού βοηθούμενος άπό τό συμβούλιο/σύναξη
τών γερόντων, κυρίως καί πρωτίστως ώς πνευματικός πατέρας όλων τών π ι
στών καί όχι ώς έξουσιαστής. Καί κάθε χριστιανός, ώς μέλος τής συγκεκρι
μένης ένορίας, βιώνει τήν έκκλησία ώς πνευματική του οικογένεια, τον κληρικό
ώς πνευματικό του πατέρα καί τούς άλλους χριστιανούς ώς πνευματικούς
άδελφούς. Στήν τοπική έκκλησία ή θεία λειτουργία διαποτίζει όλους τούς το-
Γιά τήν ιστορία τού κοινοτικού συστήματος βλ. Πανταζόπουλος. Ό ελληνικός κοινο
τισμός. ό.π.
Βλ. Πανταζόπουλος. Ό ελληνικός κοινοτισμός, σ. 21 κ.ε..
Βλ. π. Γ. Μεταλληνός, Ένορία. σ. 32: «Ή κοινοτική οργάνωση τής υπόδουλης Ρωμηο-
σύνης δέν ήταν κάτι νέο. ’Ηταν ό ορθόδοξος κοινοτισμός μέ θεμέλια καθαρά πνευ
ματικά καί όχι ορθολογικά». ’Επίσης, ό I. Κοκκώνης καί ό Κ. Παπαρρηγόπουλος υπο
στηρίζουν ότι οί ρίζες του κοινοτισμού έπί Τουρκοκρατίας ανευρίσκονται στή βυζα
ντινή περίοδο· βλ. σχετικά, Πανταζόπουλος, Ό ελληνικός κοινοτισμός, σ. 49.
μείς καί όλες τις εκφάνσεις τού ανθρωπίνου βίου. ΓΓ αύτό και δλες οι βιοτικές
έκδηλώσεις των μελών τής τοπικής έκκλησίας συνδέονται με τή θεία λειτουργία
(γέννηση, γάμος, θάνατος, παιδεία, εμπόριο, πολιτισμός, πανηγύρεις).
Με βάση αύτήν άκριβώς τή φιλοσοφία για την οργάνωση τής εκκλησια
στικής ενορίας δομείται όλο τό κοινοτικό σύστημα, καί διαμορφώνεται ή κοι
νωνική ζωή τής κοινότητος τής Κοζάνης. Καί πρώτα-πρώτα, αρκετά άπό τα
ονόματα τών εξουσιών καί τών αρχόντων στην κοινότητα έχουν προέλευση
εκκλησιαστική, ή τούλάχιστον είναι φορτισμένα στο περιεχόμενό τους άπό
άντίστοιχους εκκλησιαστικούς όρους. Ή κοινότητα στη μεταβυζαντινή περίοδο
έχει την αναφορά της στην πρώτη χριστιανική άδελφότητα τών Ιεροσολύμων,
όπου «πάντες οι πιστεύοντες ήσαν επί τό αύτό καί είχαν άπαντα κοινά».36
Ό προεστούς είναι καθιερωμένος εκκλησιαστικός όρος άπό τα χρόνια τής
Καινής Διαθήκης.37 Ή γερουσία αποτελεί τό σώμα τών γερόντων, οι όποιοι
επίσης είναι γνωστοί καί καθιερωμένοι στην εκκλησιαστική ζωή άπό τα πρώτα
χριστιανικά χρόνια έως καί σήμερα.38 Ή δημογεροντεία έλκει βέβαια την κα
ταγωγή της άπό την αρχαία Ελλάδα, άλλα οπωσδήποτε είναι επηρεασμένη καί
άπό την εκκλησιαστική χρήση τού όρου γέρων.
Είναι επίσης αξιοπρόσεκτο ότι στους κατά καιρούς συνταχθέντες κανο
νισμούς τής κοινότητος τής Κοζάνης τίθεται επικεφαλής ό έκάστοτε μητρο
πολίτης, ό όποιος «έπ ιβεβα ιο ϊ»39401αύτούς καί «κατά φυσικόν λόγον καί κατά
νόμον ... προεδρεύει παντός σωματείου, ύπό τής κοινότητος έκλεγομένου»/0
Επίσης, κατά τούς ίδιους κανονισμούς: «Ή κοινότης Κοζάνης περιλαμβάνει
τούς ορθοδόξους χριστιανούς ... καί μονίμους κατοίκους τής πόλεως ταύτης καί
ύπαγομένους ύπό την πνευματικήν δικαιοδοσίαν τής ίεράς Μητροπόλεως Σερ
βίων καί Κοζάνης, ύπαγομένης καί ταύτης ύπό την άνωτάτην πνευματικήν
δικαιοδοσίαν τής Μεγάλης τού Χριστού έκκλησίας»/1
Ή μεγάλη όμως καί ανεκτίμητη προσφορά τής ’Ορθόδοξης έκκλησίας στη
δομή τής κοινωνικής οργάνωσης τής τοπικής κοινωνίας δεν είναι μόνον καί
τόσον σε θεσμικό έπίπεδο, όσον καί κατ’ εξοχήν σε πνευματικό. Ή τοπική
έκκλησία είναι αύτή πού έδωσε καί δίνει πνοή στο κοινοτικό σώμα. Την πνοή
τής ενότητας καί τής έλευθερίας, τής γνήσιας αλληλεγγύης καί Ουσιαστικής
προσφοράς, τής άληθινής ζο^ής.
36 Πράξ. 2.44· πβ. καί Πράξ. 4.32.

3/ Α' Τιμ. 5.17· Ιωάννης Χρυσόστομος. Εις Ματθαίον 36.6 καί Εις Τιμόθεον Α' 14.3* Διο
νύσιος Αλεξάνδρειάς, παρά Εύσεβίω Καισαρείας, Εκκλησιαστική Ιστορία 7.5.1.
38 Βλ. Π. Β. Πάσχος. Τό Γεροντικόν, έκδ. Άστήρ. Αθήνα 1961 (Πρόλογος).
39 Κανονισμός τής 'Ορθοδόξου Κοινότητος Κοζάνης. Κωνσταντινούπολη 1895. σ. 3.
40 Ό .π., σ. 3.
41 Ό .π., σ. 3.
Κέντρο τοΰ βίου τών μελών τής κοινότητος Κοζάνης αποτελεί ό καθε
δρικός του Άγ. Νικολάου.42 καί για τις επί μέρους ένορίες ό κεντρικός ιερός
ναός, μέ κύριο γεγονός αναφοράς την τέλεση τής θείας λειτουργίας. Γ ι’ αυτό
καί τά παλαιότερα χρόνια όποιος κατά συνήθεια δεν εκκλησιαζόταν χαρα
κτηριζόταν «αλειτούργητος». Ε κεί, στον ιερό ναό. τά μέλη τής κοινότητος κάθε
φορά ανανεώνουν την ενότητα, τη συσσωμάτωσή τους στο κυριακό σώμα, άλλα
καί στο κοινοτικό σώμα . 4 3 Ε κ εί, τά μέλη τής κοινότητος άναζωογονοϋν την
αύτοσυνειδησία τους, ότι δηλ. άνήκουν σέ μία εύρύτερη πνευματική οικογένεια
καί είναι όλοι, άρχοντες καί άρχόμενοι. μεταξύ τους άδελφοί. όπως καί προ-
σφωνοϋνται.44 Ε κ εί, οί πιστοί προσεύχονται γιά τους άρχοντες: «υπέρ πάσης
άρχής καί εξουσίας».45 Αλλά καί οί άρχοντες μαθαίνουν νά πορεύονται μέ τη
συναίσθηση ότι έ'λαβαν τήν εξουσία όχι γιά νά «κατακυριεύουν».46 αλλά γιά
νά διακονοΰν. έχοντας ώς πρότυπο τον ίδιο τον Ίησοϋ Χριστό, ό όποιος «ούκ
ήλθεν διακονηθήναι, άλλά διακονήσαι».47
Όλα τά σημαντικά γεγονότα τοΰ βίου τους έχουν άναφορά στην εκκλη
σιαστική λατρεία καί ζωή. Ή γέννηση μέ τις εύχές τής πρώτης καί τής
όγδοης ημέρας, μέ τον σαραντισμό καί μέ τό μυστήριο τοΰ βαπτίσματος.
Ό γάμος μέ τήν ακολουθία τοΰ άρραβώνος καί τό μυστήριο τοΰ γάμου. Ό
θάνατος μέ τήν ακολουθία τής κηδείας καί τήν τέλεση τών ιερών μνημο-
σύνων. Ή παιδεία μέ τους άγιασμοός καί τον εκκλησιασμό τών μαθητών.
Ή άπόδοση τής δικαιοσύνης μέ τη λειτουργία τοΰ μεικτού έκκλησιαστικοΰ
δικαστηρίου.48 Ή γεωργία καί ή κτηνοτροφία μέ τους άγιασμοός καί τις
ειδικές εύχές γιά τις ασθένειες τών ζώων καί τών καρπών. Τό εμπόριο μέ
τον εκκλησιαστικό σύνδεσμο που δημιουργούν οί συντεχνίες, μέ προστάτη
τους ένα άγιο τής εκκλησίας και μέ τήν τέλεση θείας λειτουργίας κατά τον
43 Κ. Γουναρόπουλος. «Κοζανικά», Πανδώρα 22 (1872) 493: «Κ είτα ι δέ ουτος [= ναός

Άγ. Νικολάου] κατά τό κέντρον τής πόλεως καί τής αγοράς, έχει κτίριον ασφαλές,
καί περίβολον λιθόκτιστον, δπως κελλία τινά, ή ελληνική Σχολή, ή βιβλιοθήκη, καί τινες
τάφοι έπισήμων άνδρών».
43 Αύτό τό διαπιστώνει κανείς καλύτερα στις ορθόδοξες κοινότητες τής Διασποράς.
44 «Τό 1835 ό Κωνσταντίνος Οικονόμου θά παρατηρήσει μέ παράπονο, ότι ή νέα κουλ
τούρα τής Εύρώπης παραμέρισε τό ‘άδελφέ’. είσάγοντας στή ζωή τών Ρωμηών τό
φράγκικο ‘κύριε’ »· π. Γ. Μεταλληνός, Ενορία, σ. 32.
45 Άπό τά Ειρηνικά τής θείας λειτουργίας Ίωάννου τού Χρυσοστόμου.
46 Ματθ. 20.25: «οί'δατε ότι οί άρχοντες τών εθνών κατακυριεύουσιν αυτών καί κατε-
ξουσιάζουσιν αυτών».
47 Ματθ. 20.28.
48 Πβ. Αναστασία Γ. Παληού. «Παράλληλη δικαιοδοσία δικαστικών οργάνων επί γαμικών
διαφορών στην Κοζάνη στα τέλη του 19ου αι.». Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της
Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου Ακαδημίας Αθηνών 42 (2010) 237-268.
εορτασμό τής μνήμης του.49 Οί εορτές και οί πανηγύρεις τους, πού στην
προέλευσή τους είναι εκκλησιαστικές καί έχουν πάντοτε ώς κέντρο τους τήν
τέλεση τής θείας λειτουργίας. Τα έκτακτα ιστορικά γεγονότα, όπως ή απε
λευθέρωση τής πόλεως μέ επίσημες έκκλησιαστικές δοξολογίες, ή σωτηρία
της από τή φοβερή γρίπη του 1918, υστέρα από τή μεταφορά τής κάρας τού
αγίου Νικάνορος50 μέ νηστεία καί συμμετοχή στη θεία λειτουργία, ή άπαλ-
λαγή τής πόλεως καί τής περιοχής άπό τή φοβερή άπειλή τού σεισμού τού
1995 μέ θεία λειτουργία καί λιτανεία. Αξιομνημόνευτος είναι ό σύνδεσμος
τής τοπικής κοινωνίας μέ τούς αγίους, τούς όποιους τιμά πάνδημα μέ τήν
παρουσία όλων των τοπικών άρχών, όπως ή εορτή τού πολιούχου άγ. Νι
κολάου καί ή ύποδοχή τής είκόνος τής Παναγίας τής Ζιδανιώτισσας. Ιδ ια ί
τερα πρέπει να σημειώσουμε τον αιωνόβιο σεβασμό του λαού τής Κοζάνης
καί των περιχώρων προς τήν I. Μ. τού Άγιου Νικάνορος μέ έμπρακτα δ είγ
ματα.51
Ή ’Ορθόδοξη εκκλησία είναι αύτή πού σφυρηλατεί τό άληθινά ελεύθερο
καί «δημοκρατικό» φρόνημα στον πιστό λαό. Όπως παρατήρησε ό Πανταζό-
πουλος, ό αντιπροσωπευτικός κοινοτισμός άντιτίθεται στο δυτικό απολυταρ
χικό καί συγκεντρωτικό κράτος,02 τό όποιο κράτος, προσθέτουμε έμείς, έχει τις
ρίζες τής οργάνωσής του στη φιλοσοφία των ποικίλων αιρέσεων τής Δύσεως.
Ή ’Ορθόδοξη έκκλησία ένέπνευσε καί έμπνέει τον εύεργετισμό.53 μέ τον επα
ναστατικό έκείνο λόγο τού Χριστού, «μακάριόν έστι μάλλον διδόναι ή λαμ-
βάνειν».54* Μέσα στο αποκαλυπτικό φως τής ορθοδόξου πίστεως οί οικονομικές
σχέσεις, σέ αντίθεση μέ τή βαρβαρότητα καί άπανθρωπία των τοκογλύφων,
«καταξιώνονται σέ φιλανθρωπία, πού κυριαρχείται άπό τήν άνιδιοτέλεια»50
καί τή δίψα για δικαιοσύνη. Μαζί μέ τό πλήθος τών κοζανιτών εύεργετών,06
49
Βλ. Μιχ. Καλινδέρης. Αί Συντεχνίαι καί ή Εκκλησία επί Τουρκοκρατίας, έκδ. Απο-
στολικής Διακονίας, Αθήνα 1973.
50
Βλ. Χρ. Μπέσας. Τό χρονικό της Κοζάνης (1914-1919). Κοζάνη 1999, σ. 150.
51 Στην I. Μονή Ζάβορδας είκονίζεται ό άγιος Νικάνωρ μέ δύο Κοζανίτες, οί όποιοι προ-
σέφεραν ικανά χρηματικά ποσό: βλ. Απ. Παπαδημητρίου. Ιστορία τών Γρεβενών. τ. 1,
Γρεβενά 2002. σ. 179.
52
Πανταζόπουλος, Ό ελληνικός κοινοτισμός, σ. 41. 54.
53
Δ. Γ. Μυλωνάς, Οι ευεργέτες τής Κοζάνης. Κοζάνη 2010* Ν. Π. Δελιαλής. Διαθήκαι
ευεργετών της Κοζάνης. 1970.
54
Πράξ. 20.35.
55
π. Γ. Μεταλληνός. Ενορία: Ό Χριστός έν τώ μέσω ημών. έκδ. Άποστολ. Διακονίας.
Αθήνα 1990, σ. 57.
56
Βλ. Μυλωνάς, Οί ευεργέτες τής Κοζάνης, δ .π : Εύανθία Παπαϊο^άννου. Οί Έ?Ληνες
ευεργέτες άπό τήν περιοχή τής Κοζάνης, πτυχ. έργασία Τμ. Βιβλιοθηκονομίας ΤΕΙ
Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη 2001.
αξίζει εδώ νά μνημονευθή ό ξεσηκωμός τού λαού τής πόλεως τής Κοζάνης στα
χρόνια τής Κατοχής από τον τότε ιεροκήρυκα π. Αύγουστίνο Καντιώτη, για νά
στηριχθούν τα συσσίτια επιβίωσης, πού παρείχαν καθημερινά περσσότερες από
8.000 μερίδες φαγητού.5' Τέλος, «μέσα στη ζωή τής ένορίας ή επιστήμη γίνεται
προφητική μαρτυρία ώς διαρκής ψηλάφηση των άκτιστων ενεργειών τού Θεού
μέσα στή φύση καί έξαγγελία τών θαυμάσιων του Θεού στον κόσμο»,08 όπως
μάς τό βεβαιώνει ή βιοτή καί τό επιστημονικό έργο τού γνωστού μας Εύγενίου
Βουλγάρεως.57*59 άλλα καί πολλών άλλων λογιών πού σχετίζονται με τήν κοι
νότητα τής Κοζάνης.60
0 5 ΪΟ
Ή τοπική εκκλησία τής Κοζάνης, με τήν αποκαλυπτική της οντότητα ώς σώμα

Χριστού καί με τήν αδιάκοπη παρουσία της στήν ιστορία τής πόλεως καί όλης
τής περιοχής, αποτελεί τον πιο σημαντικό καί σταθερό παράγοντα στή δια
μόρφωση τής ύπαρξιακής αύτοσυνειδησίας τών μελών της, άλλα καί τήν ακέ
νωτη δεξαμενή προτύπων για τήν επιτυχημένη οργάνωση τής τοπικής κοινω
νίας. Ή τεκμηριωμένη αύτή διαπίστωση επιφορτίζει όλους έμάς τούς συνεχι
στές τής κοζανίτικης ιστορίας με βαρύτατες εύθύνες για κάθε μας επιλογή.
57 Βλ. Παν. Μύρου, Ή άντίστασι τής άγάπης. Θεσσαλονίκη 21991.

°8 Μεταλληνός, Ενορία, σ. 58 (βλ. ανωτέρω, σημ. 55).
°9 Για τή διδασκαλία τού Βουλγάρεοος στήν Κοζάνη βλ. Χαρ. Καρανάσιος. «Ό Εύγέ-
νιος Βούλγαρις καί ή Κοζάνη», Έλιμειαχά 60-61 (2008) 48-58.
60 Πβ. Χαρ. Καρανάσιος, «Ή Σχολή τής Κοζάνης κατά τον 18° αι. βάσει χειρογράφου,
εγγράφων καί έντυπων τής Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης», 'Νεοελληνικός Διαφω
τισμός . Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου Κοζάνη 8-10 Νοεμβρίου 1996, Κοζάνη
1999, σ. 143-179· ό ’ίδιος. «Εκπαίδευση, λόγιοι και εκδόσεις κατά την περίοδο 1453-
1813». στο: Κοζάνη και Γρεβενά. Ο χώρος και οι άνθρωποι, επιμ. Ν. Καλογερόπουλος,
Θεσσαλονίκη 2004, σ. 447-456.
Ο λαός της Κοζάνης στο επισκοπείο
Ο σεβ. μητροπολίτης Περγάμου κ. Ιωάννης Ζηζιουλας. περιστοιχισμένος από ιερείς

και το ποίμνιο καθ' οδόν προς τον Άγ. Νικόλαο για τον εσπερινό της Αγάπης
Ζωή Ν. Μάργαρη
ΛΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΣΙΑΡΤΣΙΑΜΠΑ.
ΤΕΛΕΣΤΙΚΗ (ΑΝΑ)ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ. (ΑΝΑ)ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗ
ΚΑΙ (ΑΝΑ)ΔΗΛΩΣΗ ΤΩΝ ΤΟΠΙΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ
Όπως είναι γνωστό, τα λαϊκά εθιμικά δρώμενα και οι τελετουργίες που λαμ
βάνουν χώρα ακόμη και σήμερα στον ελλαδικό χώρο αποτελούν εξαιρετικά εν
διαφέροντα ερευνητικά αντικείμενα, καθώς η μελέτη τους παρέχει πολλαπλές
πληροφορίες για τις κοινότητες στις οποίες αυτά πραγματοποιούνται. Σύμ
φωνα μάλιστα με τις σύγχρονες θεωρίες προσέγγισης των λαϊκών δρωμένων
ως «τελεστικώ ν» (acted) εκφάνσεων της κοινωνικής ζωής,1 είμαστε πλέον σε
θέση να εντοπίζουμε και να αναλύουμε τις πολλαπλές πληροφορίες που εγ-
γράφονται σε αυτά, προκειμένου να μελετήσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι
συν-τελεστές τους, μέσα σε ένα πλέγμα κοινά αποδεκτών κανόνων, αυτό- και
ετερο-προσδιορίζονται, συμ-βιώνουν και συν-εργούν.
Τα λαϊκά δρώμενα της ευρύτερης περιοχής Κοζάνης αποτελούν σύνθετα
κοινωνικά φαινόμενα, που απηχούν τη σύγχρονη φυσιογνωμία της και αντα
νακλούν την ιστορική της διαδρομή. Υπό αυτό το πρίσμα, τα δρώμενα, ως τε
λεστικές εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής οι οποίες ιστορούν τις ενδο- και
εξω-κοινοτικές πρακτικές διαμόρφωσης και διαχείρισης των πολλαπλών πο
λιτισμικών ταυτοτικών μορφωμάτων που συναντούμε στην ευρύτερη περιοχή,
θέτουν τη βάση για την προσέγγιση των αμφίδρομων πολιτισμικών σχέσεων
που αναπτύσσονται σε αυτή, τις οποίες και θα επιχειρήσουμε να παρου
σιάσουμε.
Για την πραγμάτωση της παραπάνω σύλληψης, αξιοποιώντας τα ευρή
ματα της χρόνιας επιτόπιας έρευνας στην Κοζάνη και τον Τσιαρτσιαμπά. θα
επικεντρωθούμε στην παραδειγματική μελέτη δύο λαϊκών «διαβατηρίων ευε-
τηρικών» δρωμένων, τα οποία τοπικά και υπερτοπικά θεωρούνται χαρακτη
ριστικές πολιτισμικές εκφάνσεις της ανθρωπογεωγραφικής ενότητας της πε
ριοχής Κοζάνης και συνδέονται άρρηκτα με τις πρακτικές (ανα)συγκρότησης
ι Ε. Goffman, The Presentation of Self in Everyday Life, εκδ. Anchor, Νέα Υόρκη 1959.
594 ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ
και (ανα)δήλωσης των κοινοτήτων που τα τελούν. Όπως είναι γνωστό, κατά
την εθιμική επιτέλεσή τους τα λαϊκά ευετηρικά δρώμενα, όπως αυτά των εθι
μικών Φανών της αποκριάς της Κοζάνης και των Λαζαρίνων των χωριών του
Τσιαρτσιαμπά, στα οποία πρόκειται να εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας στην
παρούσα μελέτη, αποτελούν κομβικά σημεία της κοινωνικής ζωής των κοινο
τήτων στις οποίες πραγματοποιούνται. Συνδέονται με την ύπαρξη και τη δια
σφάλιση της κοινότητας και. παρά τις μεταλλάξεις και τους μετασχηματισμούς,
διατηρούν την ιδιάζουσα ευετηρική φυσιογνωμία τους.
Ο ευετηρικός χαρακτήρας τους, που εκφράζεται και λεκτικά μέσα από τη
φράση «τα κάνουμε για το καλό» -την οποία συνηθίζουν ακόμη και σήμερα
να χρησιμοποιούν οι τελεστές τους-, διέπει την επιτελεστική τους πρακτική.
Έτσι, μολονότι τα εθιμικά δρώμενα των αποκριάτικων φανών και των Λαζα-
ρίνων διαφοροποιούνται σημαντικά ως προς την έκφραση της λατρευτικής διά
στασής τους, φαίνεται να ενέχουν ακόμη και σήμερα πολλά στοιχεία δραμα-
τοποιημένης ιεροπραξίας.2 τα οποία συμβάλλουν στην τόνωση του παραστα
τικού χαρακτήρα τους. Τοιουτοτρόπως, φαίνεται να συνεργούν στην εκφρα-
ζόμενη αλλά και διαπραγματεύσιμη κάθε φορά ευετηρική πτυχή τους, την
οποία εμφατικά σημειώνει η επιστήμη της Λαογραφίας.3 υπογραμμίζοντας την
άρρηκτη σύνδεσή της με τον παραστατικό εθιμικό τους χαρακτήρα.4 Η πα
ραστατική εθιμική φυσιογνωμία τους εξαίρεται, ενώ προσεγγίζονται ως πρω
τοβάθμιες μορφές λαϊκού θεάτρου.5 επαναφέροντας έτσι το ζήτημα της ιερό-
τητάς τους και της δυσκολίας της ανθρωπολογικής διαφορικής διάγνωσής του.()
Τα λαϊκά δροόμενα χαρακτηρίζονται αρχικά από τη λατρευτική διάστασή τους και ορί
ζονται α. ως «οραματοποιημένη ιεροπραξία» και β. ως «οργανο^μένο ιερό θέαμα ορα-
ματοποιημένο»* βλ. Κατερίνα Κακούρη, «Εισαγίογή σε μεθόδους και θεωρίες της γε
νετικής ερευνάς του θεάτρου», Εποπτεία 35 (1979) 483-499.
Δ. Λουκάτος, Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών, εκο. Φιλιππότης, Αθήνα 1979, σ. 34-38.
Έτσι, σύμφιονα με τον Μιχ. Μερακλή. τα δροψενα ταυτίζονται με τα «παραστατικά
έθιμα» (που περιλαμβάνουν απλές ή/και σύνθετες θεατρικές πράξεις με τελετουργική
και ημερολογιακή δέσμευση)· βλ. Μιχ. Γ. Μερακλής, Ελληνική λαογραφία. Λαϊκή
Τέχνη Ελληνική Λαογραφία, τ. 3, εκδ. Οδυσσέας. Αθήνα 1992. σ. 217.
Βάλτερ Πούχνερ, Θεωρία του Λαϊκού Θεάτρου. Κριτικές παρατηρήσεις στο γενετικό
κώδικα της θεατρικής συμπεριφοράς του. [Δελτίο της Ελληνικής Λαογραφικής Εται
ρείας, Παράρτημα 9], Αθήνα 1985, σ. 38-41, 44.
Έτσι, σύμφιονα με τον Πούχνερ. η ανθρωπολογία ονομάζει «δρώμενον» (ritus) κάθε
πράξη που ακολουθεί ένα τυπικό, επαναλαμβάνεται σε τυποποιημένη μορφή ή
ανήκει σε ολόκληρη καθορισμένη εθιμοτυπία, είτε θρησκευτικού, είτε μαγικού πε
ριεχομένου. είτε χωρίς κανένα έκδηλο νόημα· βλ. Βάλτερ Πούχνερ, «Θεατρικά στοι
χεία στα δρώμενα του Βορειοελλαδικού χοόρου». Πρακτικά Δ' Συμποσίου Λαογρα
φίας Βορειοελλαδικού χώρου (Ήπειρος-Μακεδονία-Θράκη). Ιωάννινα. 10-12 Οκτ.
1979, [ΙΜΧΑ], Θεσσαλονίκη 1983, σ. 225-273: 227.
ΛΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 595
Σε εξέλιξη αυτών, επισημαίνεται' η επιτελεστική (performative) διάσταση των

δρωμένων και προτείνεται η εφαρμογή της θεωρίας της επιτέλεσης ("perfor
mance) στη μελέτη τους, προκειμένου να καταστεί εφικτή η εμβάθυνση στις συν
θήκες παραγωγής τους, ώστε να εντοπισθούν και να αναλυθούν οι μεταβλητές
διαμόρφωσης των ιδιαίτερων συνθηκών της δυναμικής ισορροπίας που ανα
πτύσσεται κατά περίπτωση ανάμεσα στις διάφορες επιτελεστικές πτυχές τους.
Εφορμώντας από τις παραπάνω τοποθετήσεις και αναζητώντας τις πλη
ροφορίες που βρίσκονταν στις επιτελεστικές πτυχές των δρωμένων, επιχείρησα
την πρώτη επιτόπια έρευνα στην ευρύτερη περιοχή της Κοζάνης το 1995. Πρω
ταρχικός στόχος η καταγραφή των εθιμικών δρωμένων του προεαρινού και του
εαρινού κύκλου και η συλλογή πολιτισμικού υλικού που θα επέτρεπε την ανα
λυτική και ερμηνευτική προσέγγισή τους. Αξιοποιώντας τις πηγές αλλά και τα
πρώτα ευρήματα της έρευνας, έστιασα το ενδιαφέρον μου στα λαϊκά εθιμικά
δρώμενα των φανών στην Κοζάνη και των Λαζαρίνων του Τσιαρτσιαμπά. τα
οποία, όπως προέκυψε από τις μαρτυρίες των πληροφορητών. θεωρούνται τα
πιο γνωστά αλλά και τα σημαντικότερα έθιμα του κύκλου του χρόνου. Επι
κεντρωμένη στη μελέτη των άυλων εκφάνσεων του λαϊκού πολιτισμού, με
στόχο τον εντοπισμό και την πραγμάτευση των παραμέτρων που επενεργούν
στη μετάλλαξή τους, από τα πρώτα στάδια της επιτόπιας έρευνας διαπίστωσα
την έμφαση που απέδιδαν οι πληροφορητές στην επιτελεστική διάσταση των
εθιμικών δρωμένων, τα οποία φάνηκε πως θεωρούν ζώσες εκφάνσεις της πο
λιτιστικής κληρονομιάς τους. Υπό αυτό το πρίσμα συνέχισα την επιτόπια
έρευνα, πραγματοποιώντας επιτόπιες αποστολές για την καταγραφή των
λαϊκών δρωμένων των φανών της αποκριάς καθώς και των Λαζαρίνων και
της πρωτομαγιάς. που πραγματοποιούνται σε όλα σχεδόν τα χωριά της πε
ριοχής. με στόχο τη μελέτη των κοινωνικών αναπαραστάσεων στις πολιτισμικές
πρακτικές. Η επιτόπια έρευνα ανέδειξε τη μεταβλητότητα των τελεστικών
γεγονότων ως κοινωνική και πολιτική στρατηγική των κοινωνικών υποκειμένων,
σε επίπεδο ατόμων και συλλογικοτήτων. Παράλληλα όμως ανέδειξε και την
αναστοχαστική διάθεση των τελεστών ως προς τη μετάλλαξη των ενσώματων
τελετουργικών εθιμικών πρακτικών και έθεσε κρίσιμα ερωτήματα ως προς την
παράδοση και τη νεωτερικότητα.
Σε εξέλιξη αυτών, τον Μάιο του 2010, μετά από πρόσκληση της Δημοτικής
Επιχείρησης Πολιτισμού Αθλητισμού και Κοινωνικής Πολιτικής Δήμου Κοζάνης
(ΔΕΠΑΚΠΚ), με την επιστημονική ευθύνη του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής
Π. Κάβουρας. «Τα οροόμενα από εθνογραφική σκοπιά: μέθοδοι, τεχνικές και προβλή
ματα καταγραφής», στο: Δρώμενα: σύγχρονα μέσα και τεχνικές καταγραφής τους,
[Κέντρο Λαϊκών Δρο^μένοον], Κομοτηνή 1997. σ. 45-80.
Λαογραφίας (ΚΕΕΛ) της Ακαδημίας Αθηνών, εργάστηκα για τον σχεδίασμά

και την υλοποίηση ενός πιλοτικού ερευνητικού προγράμματος, που θα ήταν
αφιερωμένο στην τοπική ιστορία και τον πολιτισμό του Τσιαρτσιαμπά. Η στο-
χοθεσία του προγράμματος προέβλεπε αρχικά τον σχεδίασμά και τη διενέρ
γεια δράσεων διεπιστημονικής και συγκριτικής έρευνας στην περιοχή σε συ
νεργασία με εξειδικευμένους φορείς και ειδικούς επιστήμονες και, κατόπιν, τη
διοργάνωση επιστημονικών συναντήσεων, εκδόσεων, εκθέσεων και καλλιτε
χνικών εκδηλιύσεων που θα συνέβαλλαν στην ανάδειξη της ιδιαίτερης πολιτι
σμικής φυσιογνωμίας της περιοχής.8
Η εν λόγω πρόσφατη επιτόπια έρευνα στον Τσιαρτσιαμπά και το σύνθετο
δίκτυο των διαδραστικών και διαντιδραστικών σχέσεων που αναπτύχθηκε στο
πλαίσιο του προαναφερθέντος διεπιστημονικού ερευνητικού προγράμματος
μου επέτρεψε, αφενός, να επικαιροποιήσω το συλλεχθέν ερευνητικό υλικό και,
αφετέρου, να μοιραστώ νέες πολιτισμικές εμπειρίες με τους πληροφορητές
αλλά και τα μέλη της ερευνητικής ομάδας, γεγονός που συνέβαλε στην εξέλιξη
της προσωπικής έρευνας, εμπλουτίζοντάς την με νέα, σημαντικότατα δεδομένα
για τη μελέτη του πολιτισμικού φαινομένου των κοινοτήτων της ευρύτερης πε
ριοχής. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στη σύγχρονη ιδιαίτερη φυσιογνωμία
των εθιμικών δρωμένων της Κοζάνης και του Τσιαρτσιαμπά υπό το πρίσμα
των αυτό- και ετερο-προσδιοριστικών διαδικασιών (ανα)συγκρότησης,
(ανα)διαπραγμάτευσης και (ανα)δήλωσης των σύνθετων πολιτισμικών ταυ-
τοτικών μορφωμάτων των κατοίκων τους, που διαδραματίζει σημαντικό ρόλο
Για την πραγμάτωση των παραπάνο^ στόχο^ν, με την αμέριστη συμπαράσταση της Αικ.
Πολυμέρου-Καμηλάκη. διευθύντριας τότε του ΚΕΕΛ, την οποία και θερμότατα ευ
χάριστοι. υπό την αιγίδα του ΚΕΕΑ, συγκροτήθηκε η επιστ. επιτροπή του προγράμ
ματος, στην οποία συμμετείχαν οι: Αικ. Πολυμέρου-Καμηλάκη, Κ. Ντίνας (καθηγ.
γλοοσσολογίας Πανεπ. Δυτ. Μακεδονίας), Κ. Καμπουρίδης (ΓΑΚ ν. Κοζάνης), Γεωργία
Καραμήτρου-Μεντεσίδη (διευθύντρια Αρχαιολογικού Μουσείου Αιανής). Κ. Τσαχου-
ρίδης (εθνομουσικολόγος. λέκτορας Πανεπ. Δυτ. Μακεδονίας) και η γράφουσα. Η ερευ
νητική ομάδα στελεχώθηκε από τους Κων. Τσαχουρίδη. Ευαγγελία Παπαδοπούλου,
Ελπίδα Σκούφαλου, Όλγα Κούρτογλου. Κων. Βαγιώτα και τη γράφουσα. Την περίοδο
Ιουν.-Σεπτ. 2010 η ομάδα πραγματοποίησε έξι πολυήμερες λαογραφικές αποστολές
σαρωτικού τύπου, οι οποίες απέφεραν εξαιρετικής σημασίας ευρήματα, ενώ παράλ
ληλα υπό την εποπτεία Κέντρου ξεκίνησε το έργο της ψηφιοποίησης και της ηλε
κτρονικής καταλογογράφησης αρχειακού υλικού φορέων και ιδιωτών της περιοχής, με
στόχο τη δημιουργία πολυμεσικής βάσης δεδομένων και εκδόσεοον. Τέλος, με την υπο
στήριξη της ΔΕΠΑΚΠΚ πραγματοποιήθηκε στις 8.9.2010 η εναρκτήρια παρουσίαση
του προγράμματος, που διορθώνονταν συμπληρωματικά από έντυπη έκδοση συνο
πτικών επιστημονικών κειμένων για τον Τσιαρτσιαμπά. επίσης έκθεση φωτογραφικού
υλικού της περιοχής και εθνοσκηνολογική παρουσίαση εθνογραφικού υλικού, με την
σκηνοθετική επιμέλεια της Ελπίδας Σκούφαλου.
στην (ανα)νοηματοδότηση αλλά και τη διαχείριση της πολιτισμικής ιδια ιτε

ρότητας της τοπικότητας.
Οι Φανοί της Κοζάνης
Θα ξεκινήσω από την παραδειγματική περίπτωση των αποκριάτικων δρω

μένων της Κοζάνης, με κορυφαίο αυτό των φανών, που αποτελούν το γνω
στότερο ίσως στο ευρύ κοινό εθιμικό δρώμενο της περιοχής. Οι φανοί, ταυτι
σμένοι σήμερα με την Κοζανίτικη Αποκριά, σύμφωνα με τις γραπτές πηγές
αλλά και τις προφορικές μαρτυρίες των κατοίκων, φαίνεται να συνδέεται με
τις εθιμικές εκδηλώσεις του δωδεκαημέρου που λαμβάνουν χώρα ακόμη και
σήμερα σε κάποιες από τις κοινότητες του Τσιαρτσιαμπά. Στην τοπική βι
βλιογραφία9 υποστηρίζεται ότι οι καρναβαλικές εκδηλώσεις των Κοζανιτών έλ
κουν την καταγωγή τους από τις δωδεκαημερίτικες εθιμικές μεταμφιέσεις,
τα «Ρογκάτσια», οι οποίες στο πέρασμα των χρόνων συνδέονται με τα καρ-
ναβαλικά δρώμενα και εθιμικές πυρές.
Η πρώτη γνωστή αναφορά στις εθιμικές μεταμφιέσεις του δωδεκαημέρου
στην Κοζάνη, «τα ρογκατσάρια», γίνεται το 1747 στον κώδ. εγγρ. 1 της Δη
μοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης («ιερός κώδικας της επισκοπής Κοζάνης», ετών
1746-1890).10 γεγονός που φαίνεται να βασίζεται στον χαρακτήρα της τελε
τουργικής επαιτείας των δρωμένων, τα έσοδα των οποίων συνήθως -όπως
και στη συγκεκριμένη περίπτωση- προσφέρονταν στην εκκλησία. Προφανώς
τα ρογκατσάρια θα υπήρχαν και παλαιότερα, δεν σώζονται όμως αρχεία της
Β. Σαμπανόπουλος. Το χρονικό της καζανίτικης αποκριάς, Κοζάνη 1968. σ. 2-5, και

Κ. Σιαμπανόπουλος, Αποκριάτικα Κοζάνης. [Παλιά και σημερινά]. Καρναβάλια -
Φανοί —Μπέντια - Τραγούδια. [Σύνο. Γραμμ. & Τεχνών Ν. Κοζάνης], Θεσσαλονίκη
1983. σ. 35-38.
Βλ. Αντ. Σιγάλας Από την πνευματικήν ζωήν των ελληνικών κοινοτήτων της Μακε
δονίας. Α'. Αρχεία και Βψλιοθήκαι Δυτικής Μακεδονίας. Θεσσαλονίκη 1939, σ. 74.
Η συγκεκριμένη αναφορά εκοίοεται στο Ν. Π. Δελιαλής. «Συμβολαί εις την εκκλησ.
ιστορίαν της Κοζάνης. Δ': Τα οικονομικά του Αγίου Νικολάου Κοζάνης των ετών 1746-
1782». Οικοδομή. Επετηρίς εκκλησιαστική και φιλολογική [I. Μητρ. Σερβίων και Κο
ζάνης], έτος Β' (1959). Κοζάνη 1960. σ. 221: 1747 Δεκεμβρ. α': άνεδέχθην εγώ ό ύπο-
κάτωθεν γεγραμμένος οικονόμος [Γεώργιος] την επιτροπήν της ενταύθα εκκλησίας
τού άγί(ου) Νικολά(ου). καί ιδού σημειώ τά όσα ελαβον μέχρι τού 1749 έτους Ια
νουάριου 1 ... άπό των ρογκατζαρίων τού παρόντος έτους [1747] 5.400 [παράοες]·
πβ. Β. Π. Καραγιάννης. «Οι φανοί στην Κοζάνη. Το παμπάλαιο έθιμο είναι η κορυφαία
εκδήλωση της αποκριάς στην πόλη», στο: Αφιέρωμα στην Αγροτική Αποκριά, εφημ.
Καθημερινή, Επτά Ημέρες, φ. 1.3.1998. επιμ. Ελευθερία Τράιου. σ. 16.
επισκοπής Κοζάνης ή άλλες πηγές πριν από το 1746. Λίγα χρόνια αργότερα
νέα αναφορά γίνεται από τον Κοζανίτη Χαρίσιο Μεγδάνη, το 1812. στο έργο
του Ελληνικόν Πάνθεον. Στην ενότητα «Π ερί της Εμπούσης» (σ. 473-475), ο
Μεγδάνης σημειώνει πως:
... κατά τάς λεγομένας λυτάς νύκτας, αί όποίαι είναι εκ των Χριστου
γέννων έως των Φώτων* ... 'Ομοίως της παλαιότητος είναι λείφανον ... και
ήδη επικρατούσα συνήθεια εις πολλούς τόπους τής Ελλάδος, ότι οι
παϊδες κατ' αυτάς τάς ημέρας νά περιπατώσι τούς οίκους, και νά τρα-
γουδώσιν, έχοντες ένα. ή πλείους τής συνοδείας των. τραγικώς μεμορ-
φωμένους μέ προσωπίδας, και κώδωνας. και ουράς άλωπέκων. και άλλα
παρόμοια εις είδος άλλόκοτον, καί τερατώδες, καθίος εκείνο των
Έμπουσών τούς οποίους εις την πατρίδα μου την Κοζάνη καί Έμπου-
σαρίους όνομάζουσι, διασωθείσης καί έως ήδη τής προσηγορίας κατά,
το σημαινόμενόν των.
Μολονότι η επωνυμία «Εμπουσάριοι» απαντά μόνο στον Μεγδάνη, αναφορές

στα δρο^μενα των δωδεκαμερίτικων εθιμικών μεταμφιέσεων της ευρύτερης πε
ριοχής γίνονται σε όλες τις γνωστές μελέτες της περιόδου 1903-1912,11 κατά
την οποία τα συναντούμε ως «μπιμπουσάρια». «παμπουσάρια», «ρουγα-
τσάρια». «ρουγκατσάρια», δίχως όμως να εντοπίζονται διαφοροποιήσεις στα
δομικά αλλά και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους.12 Σύμφωνα με τον
Μέγα,13 οι θίασοι των μεταμφιεσμένων
περιφέρονται εις τάς οδούς τού χωρίου ή καί γειτονικών χωρίων, επι
σκέπτονται τά σπίτια, τραγουδούν καί μαζεύουν δώρα. Χαρακτηριστικαί
Ενδεικτικά αναφέρουμε τις μελέτες: G. F. Abbott. Macedonian Folklore. Cambridge Uni

versity Press. Cambridge 1903, a. 80-83* A.J. B. Waee. «North Greek Festivals and the
Worship of Dionysos». The Annual of the British School at Athens 16 (1909-10) 232-
253* ο ίδιος. «Mumming Plays in the Southern Balkans», The Annual of the British School
at Athens. 19 (1912-13) 248-265* Ν. Πολίτης. Μελέται περί του Βίου και της Γλώσσης
του Ελληνικού Ααού. Παραδόσεις. Μέρος Β \ Αθήνα 1905. σ. 1272-1274.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη του Abbott. Macedonian Folklore, σ. 80. 88.
σχετικά με την ονοματοθεσία των δρωμένων, καθώς, κατά τη γνώμη του. προέρχεται
από τα κουδούνια που φέρουν οι μεταμφιεσμένοι, τα οποία είναι γνωστά ως «μπι-
μπουσάρια» (bibousaria). Ο Πολίτης επισημαίνει τη σχέση μεταξύ «εμπουσαρίων» και
«μπιμπουσαρίιον», υπογραμμίζει όμως πως άγνοεϊ την παραγωγήν τής λέξεως μπι-
μπουσάρι. και ως εκ τούτου δεν δύναται ν' άποφανθεΐ άν ή άπό τού *Έμπουσα ετυ
μολογία τού Μεγδάνη είναι ορθή ή έσφαλμένη* βλ. Πολίτης, Με?<έται περί του Βίου
και της Γλώσσης του Ελληνικού Ααού. σ. 1274.
13
Γ. Μέγας, Ελληνικαί Εορταί και έθιμα της Ααϊκής Αατρείας. Αθήνα 1956. σ. 43.
είναι και αί συγκρούσεις, πού λαμβάνουν χώραν μεταξύ τών ένοπλων

αυτών ομάδων. "Οταν δηλ. δύο όμιλοι Ρογκατσαραίων συναντηθούν καθ'
οδόν, τότε διεξάγεται πάλη μεταξύ των, έως ότου ή μία όμάς ύποβάλη
την άλλην εις υποταγήν. Οί ύποτασσόμενοι οφείλουν νά περάσουν κάτω
άπό δύο κοντάρια πού διασταυρώνουν οί καπετάνηδες τής άλλης
όμάδος. Υπάρχουν τοπωνύμια εις την Μακεδονίαν και Θεσσαλίαν πού
φανερώνουν ότι κάποτε διεξήχθη εκεί μάχη μεταξύ Ρογκατσαραίων δύο
γειτονικών χωρίων.
Ανάλογα τελεστικά επεισόδια με αυτά που περιγράφει ο Μέγας εντοπίζουμε

ακόμη και σήμερα στο πλαίσιο των εθιμικών δωδεκαμερίτικων δρωμένων του
Τσιαρτσιαμπά, με μόνη διαφορά την απουσία της τελετουργικής πάλης μεταξύ
ομίλων μεταμφιεσμένων. Η εν λόγω διαφορά, που οφείλεται στο γεγονός της
ύπαρξης ενός και μόνο ομίλου ρογκατσαραίων σε κάθε χωριό σήμερα αλλά και
στην παραμονή του εντός των γεωγραφικών ορίων της κοινότητας, ενδέχεται
να συνδέεται και με το τραυματικό γεγονός θανάτου δύο νεαρών ανδρών κατά
την τελετουργική επιτέλεση του δρωμένου στην Κοζάνη το 1860. Σύμφωνα
με τις μαρτυρίες των πληροφορητών αλλά και την τοπική βιβλιογραφία.14 το
1860 κατά το τελεστικό επεισόδιο της πάλης μεταξύ δύο ομάδων «ρογκα
τσαραίων» δύο αδέλφια που συμμετείχαν στο δρώμενο ως μέλη διαφορετικών
ομίλων μεταμφιεσμένων έχασαν τη ζωή τους. Σύμφωνα με τις πηγές, η ταφή
των αδελφών, γιων της Μπήλιως. σηματοδοτεί τη διακοπή τέλεσης του
εθίμου-15 τα μνήματά τους ονοματοθετούν συγκεκριμένη περιοχή Κοζάνης,
γνωστή με το τοπωνύμιο «της Μπήλιως τα νημόρια».
Ενώ λοιπόν, σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας, οι εθιμικές μεταμ
φιέσεις εξακολουθούν να τελούνται στα γύρω χωριά, στην Κοζάνη σταματούν
για τριάντα περίπου χρόνια. Αναβιώνουν16 το 1890 την περίοδο της αποκριάς
με την ονομασία «καρναβάλια», κατά τη διάρκεια των οποίων17 στα δρώμενα
εντοπίζονται αγροτικού και αστικού τύπου καρναβαλικές δράσεις, με τις ζω
όμορφες μεταμφιέσεις των κωδωνοφόρων ρογκατσαριών να συνυπάρχουν και
να συνδιαλέγονται με θεματικές μεταμφιέσεις, εμπνευσμένες από την ελληνική
Σαμπανόπουλος, Το χρονικό της κοζανίτικης αποκριάς, σ. 2-5* Σιαμπανόπουλος, Απο

κριάτικα Κοζάνης, σ. 35-38.
Σιαμπανόπουλος, Αποκριάτικα Κοζάνης, σ. 36-37.
Ο όρος “αναβιώνουν” χρησιμοποιείται εδώ με τη νοηματοοότηση των Nilsson και
Felföldy για φαινόμενα τα οποία ξαναζούν, ενώ είχαν «π εθά νει» ή λησμονηθεί· βλ.
Μ. Nilsson - L. Felföldy, «Dedication», στο: L. Felföldy - T. Buckland (επιμ.Χ Authen
ticity: Whose Tradition?, [European Folklore Institute], Βουδαπέστη 2002. σ. vii.
Σύμφωνα με το Σαμπανόπουλος, Το χρονικό της κοζανίτικης αποκριάς, σ. 5-6, και το
Ζ. Πιτένης. Κουζανιώτ'κα Μπέντια, Αθήνα 1971. σ. 243.
ιστορία και τη μυθολογία.18 Ανάλογες μεταβολές στη χρονική στιγμή τέλεσης

των εθιμικών δρωμένων των ρογκατσαριών συναντούμε ήδη από τις αρχές του
20ου αι. και σε άλλες κοινότητες της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, προκει-
μένου να αποκοπούν από τον εορταστικό κύκλο του δωδεκαημέρου και να
ενταχθούν σε αυτόν της αποκριάς. Τοιουτοτρόπως, με τη σημαντική επιρροή
της κρατικής εξουσίας και τη συμβολή της εκκλησιαστικής, οι εθιμικές μ ε
ταμφιέσεις διατηρούν συνήθως τα τελεστικά επεισόδια που απηχούν τον μα-
γικοθρησκευτικό ευετηρικό χαρακτήρα τους και μετακυλίονται στα χρονικά
πλαίσια του καρναβαλιού.19
Στην περίπτωση της Κοζάνης, βαθμιαία τα τελεστικά επεισόδια των ανα-
βιωμένων ρογκατσαριών. ή εμπουσαριών κατά τον Μεγδάνη. περιορίζονται και
περιθωριοποιούνται, ενώ παράλληλα εστιάζεται η τελεστική δράση στα εθι
μικά τελεστικά γεγονότα των φανών και γενικεύεται η συμμετοχή τελεστών
και των δύο φύλων. Τοιουτοτρόπως, αποκαθίσταται η προϋπάρχουσα της ανα
βίωσης εθιμική τάξη, καθώς οι πυρές ουδέποτε αποτελούσαν τελεστικό επει
σόδιο των δωδεκαμερίτικων ρογκατσαριών. Μολονότι, όπως σημειώνει ο Με-
γδάνης.20 το πρόσωπο της Εμπούσης έλάμπετο άπό πύρ. καμία νύξη δεν γ ί
νεται στην ύπαρξη, παράλληλων έστω, δρωμένων εθιμικών πυρών στο πλαίσιο
των ρογκατσάρικων λατρευτικών εκδηλώσεων του δωδεκαημέρου. Αντιθέτως,
οι αποκριάτικες ιερές πυρές των φανών, που τελετουργικά άναβαν την Κυ
ριακή της Κρεοφάγου και την Κυριακή της Τυρινής στην Κοζάνη, ως αυθύ
παρκτα αποκριάτικα εθιμικά δρώμενα που προϋπήρχαν της αναβίωσης, συν
δυάζονται πλέον υποχρεωτικά, μέσω αυτής, με τα κωδωνοφόρα ρογκάτσια χω-
ροχρονικά. δίχως όμως να παρουσιάσουν θεμελιώδεις τελεστικές μεταβολές
που θα αναδείκνυαν την ουσιαστική μετάλλαξή τους. Έτσι, οι φανοί, που μέσω
του φωτολατρικού πυρήνα τους έστιαζαν στην ενδυνάμωση αλλά και την κυ
ριαρχία της φύσης και απηχούσαν την αγωνία του λαϊκού ανθρώπου να την
κατανοήσει, αλλά και να κανονίσει την ζωή του μέσα σε αυτή, εξακολουθούν
να συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον τον τελεστών.
Οι κοζανίτικοι φανοί, ως κομβικό σημείο των αποκριάτικων εθιμικών πρα
κτικών, σύμφωνα με τις πηγές αλλά και τις προφορικές μαρτυρίες των κα
τοίκων. αποτελούσαν την κορύφωση της προετοιμασίας που ξεκινούσε από
τη «μικρή αποκριά», κατά την οποία οι νέοι κάθε γειτονιάς πραγματοποι
ούσαν την επιβεβλημένη τελετουργική επαιτεία προς συγκέντρωση των απα-
Σιαμπανόπουλος, Αποκριάτικα Κοζάνης, σ. 38.

Wace, «North Greek Festivals and the Worship of Dionysos», σ. 232-253· ο ίδιος,
«Mumming Plays in the Southern Balkans», σ. 248-265.
Χαρίσιος Μεγδάνης, Ελληνικόν Πάνθεον. τυπ. Ματθία Τράτνερ, Πέστη 1812. σ. 474.
ραίτητων προσφορών για την αγορά δαδιού, ενώ παράλληλα στήνονταν, σε κα
θιερωμένο σημείο κάθε συνοικίας, ένα κυλινδρικό πεζούλι ως ένα είδος
«βωμού», καμωμένου από λιθάρια, πάνω στο οποίο έκαιγαν -ως προοίμιο του
φανού που άναβε την επόμενη Κυριακή- τσάκνα και ξερόκλαδα και ρίζες από
καντηλίνα (φασκόμηλο).21 Η Κυριακή της Τυρινής ξεκινούσε με το τελετουρ
γικό «συγχώριο»,22 προκειμένου όλοι να έχουν λάβει και δώσει συγχώρεση,
πριν μετάσχουν στα εθιμικά δρώμενα των φανών, που οδηγούσαν στην περίοδο
της μεγάλης Τεσσαρακοστής και της νηστείας. Το τελετουργικό άναμμα του
φανού αναλάμβανε ο πιο ηλικιωμένος και σεβάσμιος άνδρας της συνοικίας,
που με τη γνώση, τη σοφία αλλά και την εμπειρία του καθοδηγούσε τη φανική
κοινότητα. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, το τελετουργικό ορχηστικό δρώμενο
γύρο.) από την πυρά ξεκινούσε αμέσως μετά το άναμμα του φανού και συνε
χιζόταν μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες, «μέχρι να φέξει καλά η μέρα», όταν
οι τελεστές θα έσβηναν τον φανό23 και οι αγρότες της γειτονιάς θα αποχω
ρούσαν με την ιερή τέφρα του για τα χωράφια τους. Εκεί θα έριχναν προσε
κτικά τη στάχτη του φανού στη γη, «για ν’ αυγατίσει η σοδειά».24 και θα επέ
στρεφαν στο σπίτι με την ικανοποίηση της πλήρωσης του εθιμικού χρέους και
την ελπίδα της επίτευξης του μαγικοθρησκευτικού στόχου της αναγεννητικής
επίδρασης του φανού στον κύκλο της βλάστησης και της καρποφορίας.
Τα χρόνια περνούν και τα εθιμικά αποκριάτικα δρώμενα, ακολουθώντας
την πορεία της πόλης, απηχούν τις κοινωνικοοικονομικές μεταβολές που συ-
ντελούνται. Έτσι, την περίοδο του μεσοπολέμου οι εθιμικές πυρές των φανών
και τα τελετουργικά τελεστικά επεισόδιά τους συνυπάρχουν, δίχως όμως να
υπάρχουν σαφείς ενδείξεις πολιτισμικής αλληλόδρασης, με χορευτικά δρώμενα,
όπως το γαϊτανάκι, με παραστάσεις λαϊκού θεάτρου και με αυτοσχέδιες πα
ρελάσεις.20 Η διεύρυνση των αποκριάτικων πολιτισμικών τελεστικών πρα-
21 Σιαμπανόπουλος. Αποκριάτικα Κοζάνης, σ. 56-57· Νάσης Αλευράς, Ο Φανός στην Κο

ζάνη. Λαογραφική μελέτη με όλα τα τραγούδια απ' το Φανό. τυπ. Π. Τζώνος, Κο
ζάνη 1962, σ. 5.
22 Για περισσότερες πληροφορίες βλ. Μέγας. Ελληνικαί Εορταί και έθιμα της Λαϊκής
Λατρείας, σ. 110, και ο ίδιος, Ζητήματα της Ελληνικής Λαογραφίας, Τεύχος Τρίτον,
Αθήνα 1975. σ. 8 [Ανάτυπον εκ της Επετηρίδος του Λαογραφικού Αρχείου. 1942-1943-
1945-1949].
23 Ο Σιαμπανόπουλος. Αποκριάτικα Κοζάνης, σ. 61, παραθέτει το κάτωθι χαρακτηρι
στικό δίστιχο, που περιγράφει την παλιά εθιμική πρακτική: Τουν Φανό πρέπ' να
σβήσ'ν' / πρώτα αφού τουν κατουρήσ'ν*.
24 Ο.π., σ. 61.
2:) Βλ. I. Κορκάς. «Το καρναβάλι του Μεσοπολέμου», εφημ. Κοζάνης Ο Χρόνος,
φ. 15.1.1995, σ. 5. και I. Α. Ζήρας. «Κοζανίτικα Καρναβάλια. Η εύθυμη λαϊκή μούσα:
Μια σειρά από ωραία παληά τραγούδια», εφημ. Θεσσαλονίκης Φως. φ. 8.3.1938. σ. 4.
κτικών φαίνεται να οδηγεί το 1938 τη Δημοτική Αρχή στην προσπάθεια δια

μόρφωσης ενός συγκροτημένου πλαισίου διοργάνωσης των καρναβαλικών εκ
δηλώσεων. Με απόφαση του δημοτικού συμβουλίου και του δημάρχου Αστε
ριού Τέρπου ο Δήμος Κοζάνης συγκροτεί «Ειδική Επιτροπή» για τη διοργά
νωση των αποκριάτικων εκδηλώσεων, που έχουν ως κύριο στόχο την αναβίωσιν
του Παλαιού εν Κοζάνη Καρναβαλιού και των παλαιών εν γένει εθίμων και
ευθύμων παραδόσεων?'* Την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου οι απο
κριάτικες γιορτές διακόπτονται, και το 1950, με πρωτοβουλία του πολιτιστικού
συλλόγου «Λασσάνης» επί προεδρίας του Γ. Τιάλιου, «αναβιώνουν» εκ νέου.
Είκοσι χρόνια αργότερα ο Δήμος Κοζάνης συστήνει εκ νέου «Ε ιδική Ε π ι
τροπή», η οποία αναλαμβάνει τη διοργάνωση των αποκριάτικων εκδηλώσεων.
Έτσι, από το 1970 τα τελεστικά δρώμενα της αποκριάς υπό τον τίτλο «Λαο-
γραφικές Εκδηλώσεις» εντάσσονται στις επίσημες πολιτιστικές πρακτικές της
δημοτικής αρχής. Δέκα χρόνια μετά, επειδή το έθιμο τον φανών είχε αρχίσει
να ατονεί,27 ο Δήμος το θέτει πλέον επίσημα υπό την αιγίδα του. Από το 1981
η δημοτική αρχή αναλαμβάνει την οικονομική, καλλιτεχνική και υλικοτεχνική
υποστήριξη φορέων αλλά και ιδιωτών που μετέχουν στις φανικές εκδηλοόσεις,
με στόχο τη διατήρησή τους. Παράλληλα όμως, υπό την επιμέλεια και με τον
οργανωτικό συντονισμό του Δήμου, φροντίζει ώστε να μετέχουν ενεργά στον
σχεδίασμά και την υλοποίηση των αποκριάτικων εκδηλώσεων οι πολιτιστικοί
φορείς που δραστηριοποιούνται στην πόλη με επικεφαλής τις φανικές ομάδες.
Σήμερα οι φανοί θεωρούνται πλέον το κορυφαίο τελεστικό γεγονός της Κο-
ζανίτικης Αποκριάς, συγκεντρώνοντας το ενδιαφέρον ντόπιων και ξένων. Σύμ
φωνα με τα ευρήματα της έρευνας, οι κοζανίτικοι φανοί φαίνεται να αποτελούν
τη σύγχρονη τελεστική έκφραση (ανα)διαπραγμάτευσης, (ανα)συγκρότησης και
(ανα)δήλωσης της τοπικής κοινότητας, η οποία γύρω από την εστιακή πυρά
ισχυροποιεί τους δεσμούς που συνδέουν τα μέλη της. Ο φανός της κεντρικής
πλατείας, που στήνεται μπροστά από τον ναό του πολιούχου της πόλης Αγίου
Νικολάου και ανάβεται τελετουργικά από τον δήμαρχο της πόλης, συνενώνει,
μετά την καθιερωμένη πλέον παρέλαση στην οποία μετέχουν τα μέλη όλων των
φανικών ομάδων της Κοζάνης, ορχηστικά όλη την κοινότητα. Μετά την τελε
στική σύμπραξη γύρω από τον κεντρικό φανό, οι φανικές ομάδες θα μετα
λαμπαδεύσουν την ορχηστική τελετουργία στις γειτονιές της πόλης, ενώ πα
ράλληλα φανοί θα ανάψουν και σε άλλα δημοτικά διαμερίσματα και τοπικές
κοινότητες του Τσιαρτσιαμπά. που ανήκουν πλέον στον Δήμο Κοζάνης, όπως
η Αγία Παρασκευή, η Αιανή. η Άνω και Κάτω Κώμη, η Καισαρειά, η Καρυ-
26 Δήμος Κοζάνης, Πρόγραμμα Εορτής Καρναβαλιού. Κοζάνη 1938.

27 Σιαμπανόπουλος. Αποκριάτικα Κοζάνης, σ. 60.
δίτσα, η Κερασιά, ο Κήπος, ο Κρόκος, το Κτένι, η Λευκοπηγή, η Μεταμόρφωση,

η Μηλιά, η Ροδιανή και το Χρώμιο. Στην Κοζάνη οι φανικές εθιμικές εκδη-
λ(όσεις, που εκκινούν από την πλατεία, θα συνεχισθούν μέχρι τις πρώτες πρω
ινές ώρες στους φανούς της πόλης, όπου ντόπιοι αλλά και ξένοι επισκέπτες θα
βιώσουν την ευετηρική τελετουργία της γιορτής. Οι φανοί Άι-Δημήτρης, Άι-Θα-
νάσης. Αλώνια, Αριστοτέλης. Γιτιά, Κασμιρτζήδις, Κεραμαριό. Κρεβατάκια,
Λάκκους τ ’ Μάγγαν’, Μπουντανάθκα. Π. Μελάς, Πηγαδ’ απ’ του Κεραμαριό,
Πλατάνια. Πλατεία Λασσάνη, Σκ'ρκα, θα ανάψουν και σε ένα νέο. σύνθετο τε
λεστικό πλαίσιο. Τα μέλη τους θα (ανα)συγκροτηθούν επιτελεστικά, για να με
ταβούν, μέσω της διαβατήριας τελετής του δρωμένου, με επιτυχία από τον χει
μώνα στην άνοιξη.
Έτσι, οι φανοί, που αποτελούνται από τους χορευτές και τον πρωταγω
νιστή που σέρνει το χορό,28 σε συνδυασμό με το άναμμα της φωτιάς, το τρα
γούδι, την οινοποσία και τον χορό που στήνεται, φαίνεται να συνθέτουν ένα
ιδιαίτερα πολυεπίπεδο σύστημα κοινωνικής διαδραστικής και διαντιδραστικής
διαλεκτικής σύμπραξης. Ντόπιοι και ξένοι συν-τελεστές θα συνευρεθούν γύρω
από την πυρά και θα συμβάλουν στην ανάδειξη της ιδιαιτερότητας της Κο-
ζανίτικης Αποκριάς, που «δεν φοβάται την ύπαρξη και τη συνέχειά της».29 Συ
νενώνει γύρο:) από τη φωτιά, σημείο αναφοράς κάθε φανού.30 μέσα από τη ορ
χηστική επιτέλεση όλες τις φανικές ομάδες που (ανα)συγκροτούν τελεστικά
την κοζανίτικη κοινότητα, (ανα)βιώνοντας την τελετουργία της γιορτής. Σύμ
φωνα με τα ευρήματα της επιτόπιας έρευνας, η συμμετοχή των Κοζανιτών
σε αυτή, ως θεμελιώδης κοινωνική πράξη.31 φαίνεται να συντελεί ουσιαστικά
28 Βλ. X. Τιτέλης. «Ου Φανός», Ημερολόγιου Δυτικής Μακεδονίας, 1961. σ. 204-205.

29 Η χαρακτηριστική έκφραση ανήκει στον Χάρη Γελαδάρη, πρόεδρο της Κοινωφελούς Επι
χείρησης Πολιτισμού Δήμου Κοζάνης, που έχει την ευθύνη της διοργάνωσης των απο
κριάτικοι εκδηλώσεων, η οποία φαίνεται να απηχεί την άποψη των Κοζανιτοόν για τα
εθιμικά φανικά δρώμενα. Παραθέτουμε το σχετικό απόσπασμα: (Στην Κοζάνη) Η Απο
κριά δε φοβάται για την ύπαρξή της και τη συνέχειά της. Δίνει σε μια κοινωνία συ
νοχής δύναμη απ' τη δύναμή της και «φω τιά» από τη «φω τιά» της. Σήμερα μοι
ραζόμαστε απλόχερα τη χαρά με χιλιάδες Συν-Έλληνες. που τιμούν την πόλη μας,
με τον ερχομό τους. Η Αποκριά της Κοζάνης δεν έχει θεατές. Έχει μόνο συμμετέ-
χοντες Χάρης Π. Γελαόάρης, «Χαιρετισμός Πρόεδρου Κοινοκρελούς Επιχείρησης Πο
λιτισμού», στο: Κοζανίτικη Αποκριά. Άνθρωποι, ιστορία, φανοί, γλέντι, κασμέρια.
[Δήμος Κοζάνης. Κοινοκρελής Επιχείρηση Πολιτισμού Κοζάνης], Κοζάνη. Φεβρ. 2011. σ. 2.
Βλ Ματίνα Μόμτσιου-Τσικριτζή. Αποκριά στην Κοζάνη - από μέσα απ' το χορό...,
[Δήμος Κοζάνης - Δημοτική Επιχείρηση Πολιτισμού Κοζάνης], Κοζάνη 2000. σ. 5-6.
31 Για τον όρο θεμελιώδης κοινωνική πράξη βλ. σχετικά R. A. Rappaport, «Ritual», στο:
R. Bauman (επιμ.). Folklore. cultural performances. and popular entertainments. A communi-
cations-centered handbook, Oxford University Press. Νέα Υόρκη. Οξφόρδη 1992, σ. 249-260.
στην ανανέωση αλλά και την ενίσχυση των κοινωνικών δεσμών. Ο ευετηρικός
πυρήνας του εθιμικού δρωμένου, παρά τις όποιες αλλαγές έχουν συντελεσθεί,
διατηρείται αλλά και διαχέεται. Η εισροή των χιλιάδων ξένων επισκεπτών που
φιλοξενούνται στην πόλη την περίοδο της αποκριάς υπογραμμίζει τη διάθεση
των ντόπιων τελεστών να «μυήσουν» αλλά και να παρασύρουν μέσω της σύ
μπραξης τους μη Κοζανίτες στην τελετουργική μέθεξη των φανών.
Η εν λόγω πρακτική, που αναδεικνύει τη δυναμική της τοπικής κοινό
τητας. η οποία δεν φαίνεται να διακατέχεται από φοβίες και ανασφάλειες
για την ύπαρξή της στο παρόν αλλά και για τη διαιώνισή της στο μέλλον, έχει
αναγάγει τα εθιμικά δρώμενα των φανών στο κορυφαίο πολιτιστικό, κοινω
νικό και οικονομικό γεγονός για την πόλη αλλά και την ευρύτερη περιοχή.32
Ο ανοικτός χαρακτήρας των φανών, που αποτυπώνεται τόσο στις δράσεις της
δημοτικής αρχής, όσο και σε αυτές των φανικών ομάδων, που μέσω ηλεκτρο
νικών αλλά και έντυπων εκδόσεων προσκαλούν τους μη Κοζανίτες να βιώσουν
από κοινού τη γιορτή, υπογραμμίζει την εκσυγχρονισμένη ειδή των εθιμικών
δρωμένων.
Η επικαιροποιημένη εκδοχή τους, μολονότι θα μπορούσε να αντανακλά
την αποτελετουργοποίησή33 τους, όπως θα ήταν αναμενόμενο λόγω της του-
ριστικοποιημένης σύγχρονης μορφής τους, απηχεί τις δράσεις της
(ανα)νοηματοδότησής τους που διασφαλίζουν τη μετάδοση ακόμη και στους
«ξένους» συν-τελεστές της «αίσθησης του θείου».34* Τοιουτοτρόπως, μολο
νότι η εισροή χιλιάδων «ξένω ν» επισκεπτών και δεκάδων τηλεοπτικών συ
νεργείων που φιλοξενούνται στην πόλη, για να παρακολουθήσουν ή/και να
καταγράψουν τα εθιμικά δρώμενα των φανών, συμβάλλει ουσιαστικά στην
(ανα)μόρφωσή τους, δεν ματαιώνει τον τελετουργικό χαρακτήρα τους.30 Η
συν-ένωση3() που επιτελείται κατά τελετουργική ορχηστική -ιερουργικά πα-
ραβατική- λεκτική και κινητική σύμπραξη γύρω από τον φανό επενεργεί κα
ταλυτικά, τόσο στους «ξένους» όσο και στους Κοζανίτες. Ο μυσταγο^γικός
32 Εναρκτήρια φράση σε τέσσερις θεματικές ενότητες που αφορούν την Κοζανίτικη Απο
κριά στον σχετικό ιστογώρο Κοζανίτικη Αποκριά. Άνθρωποι, ιστορία, φανοί. γλέντι.
κασμέρια του Δήμου Κοζάνης (http://apokries-kozanis.gr/).
33 Για την αποτελετουργοποίηση των εθιμικοόν δρωμένων βλ. B. Wilson, Religion in soci
ological perspective. Oxford University Press. Οξφόρδη 1982. σ. 148-179.
34 Για τη νοηματοδότηση του όρου «αίσθηση του θείου» βλ. σχετικά R. A. Rappaport,
«Ritual, Time, and Eternity», Zypn 27/1 (Μάρτ. 1992) 5-30: 28.
30 Βλ. Ζωή Ν. Μάργαρη. «Αποκριάτικες εθιμικές πυρές: Η περίπτιοση των 'Φανών της Κο
ζάνης» Πρακτικά του Επιστημονικού Συνεδρίου Η φωτιά πηγή ζωής δύναμης και κα
θαρμού. [Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης], Αθήνα 2013, σ. 123-128: 127-128.
3ϋ Η χρήση του όρου με τη νοηματοδότηση αυτού από τον R. Jenkins. Social Identity, εκδ.
Routledge, Λονδίνο 1996, σ. 116.
χαρακτήρας της εθιμικά επιβεβλημένης αποκριάτικης ορχηστικής αισχρολο-

γίας-πορνολογίας3' με τα βωμολοχικά. τα πέρα για πέρα ξετσίπωτα (...) αι-
σχρολογικά [τραγούδια], που και ο Αριστοφάνης θα ωχριούσε μπροστά
τους,*38 αλλά και με τους αντίστοιχους χορούς, όπως το «Π ιπ έρ ι», αντί να
τρομάξει και να αποδιώξει τους μη μυημένους, μέσα από την ιερουργική
(ανα)βίωση των Κοζανιτών παρασύρει μυητικά τους επισκέπτες στην τελε
τουργική επιτέλεση των εθιμικών δρωμένων. Ως εκ τούτου, εν αντιθέσει με
ό,τι συνήθως συναντούμε σε ανάλογα καρναβαλικά δρώμενα που παρου
σιάζουν αντίστοιχα υψηλά ποσοστά τουριστικής ανάπτυξης με αυτά της Κο
ζάνης και τα οποία χάνουν τον τελετουργικό χαρακτήρα τους, στην π ερί
πτωση των φανών.39 σύμφωνα με τα ευρήματα της επιτόπιας έρευνας, φαί
νεται να διασφαλίζεται όχι μόνο η τέλεση, αλλά και η (ανα)νοηματοδότηση
των εθιμικών τελετουργικών επεισοδίων.
Συνοψίζοντας για τους φανούς, η ε κ σ υ γ χ ρ ο ν ισ τ ικ ή διάσταση της επικαι-
ροποιημένης αναβίωσης τελετουργικών εθίμων που παρατηρείται στην Ευ
ρώπη40 παρουσιάζει στην υπό μελέτη έκφανση των κοζανίτικων φανών ιδιαί
τερα ενδιαφέροντα στοιχεία- αφενός, διότι αντανακλά την άποψη της κοζανί-
τικης κοινότητας για την ιστορικότητα των εθίμων της, αφετέρου, επειδή
απηχεί τη δυναμική μετάλλαξή τους. Έτσι παραδειγματικά, παρά την επ ι
κρατούσα στην τοπική κοινότητα άποψη, σύμφωνα με την οποία οι αποκριά
τικες εθιμικές εκδηλώσεις -μεταξύ των οποίων και οι φανοί- συνδέονται με
τα αναβιωμένα ραγκουτσάρια ή εμπουσάρια του δωδεκαημέρου, επειδή σύμ
φωνα με τα εθιμολογικά δεδομένα διαφέρουν, μπορούμε αλλά και οφείλουμε
να επισημάνουμε και να μελετήσουμε μέσω αυτής τη διαμόρφωση των τοπικών
αντιλήψεων ως πεδίο αναδιαπραγμάτευσης και αναδιατύπωσης των «συλλο
γικών αναπαραστάσεων»41 της κοινότητας για τα δρώμενα.
61 Δ. Λουκάτος. Συμπληρωματικά του χειμώνα και της Άνοιξης, εκδ. Φιλιππότης. Αθήνα
1985. σ. 149.
38 Τιτέλης, «Ου Φανός», σ. 204-205.
39 Πβ. C. Poppi, «Building difference: the political economy of tradition in the Ladin car
nival of the Val di Fassa». στο: J. Boissevain (επιμ.), Revitalizing European rituals, εκο.
Routledge. Λονδίνο 1992. σ. 113-136.
40 Πβ. J. Boissevain. «Introduction», στο: ο ίδιος (επιμ.). Revitalizing European rituals. εκο.
Routledge. Λονδίνο 1992. σ. 1-19.
41 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το ζήτημα των συλλογικών αναπαραστά-
σεων βλ. ενδεικτικά: J. C. Abric (εκο.). Pratiques sociales et représentations. Presses Uni
versitaires de France, Παρίσι 1994* M. W. Bauer - G. Gaskell. «Towards a Paradigm
for Research on Social Representations». Journal for the Theory of Social Behaviour 29/2
(1999) 163-186* C. Bonardi - N. Roussiau (εκο.). Les Représentations sociales, εκδ.
Dunod. Παρίσι 1999* E. Durkheim. «Représentations individuelles et représentations
Όπως είναι γνωστό, σε καμία εκ των δημοσιευμένων μελετών για τα ρα-

γκουτσάρια δεν αναφέρονται τελεστικά επεισόδια εθιμικών πυρών, που απο
τελούν το κομβικό σημείο των εθιμικών αποκριάτικων δρωμένων της Κοζάνης.
Μολαταύτα, στο πλαίσιο της πολιτισμικής κοινωνικής τους αναπαράστασης,
που διαπνέεται από την προσπάθεια της τοπικής κοινότητας να διερευνήσει
αλλά και να αναδείξει την ιστορικότητά της, οι καρναβαλικές εκδηλώσεις φαί
νεται να αποτελούν τελεστική έκφανση των (ανα)βιωμένων ραγκουτσαριών.
Είναι αλήθεια πως η αναμφίβολη χρονική μετάθεση των ραγκουτσαριών την
περίοδο της αποκριάς συμβάλλει στην τελεστική σύνδεση των ιερών πυρών με
τα κωδωνοφόρα καρναβάλια, δίχως όμως αυτό να σημαίνει πως οι φανοί δεν
προϋπήρχαν αυτής. Αντιθέτως, όπως προκύπτει από τα ευρήματα της επιτό
πιας έρευνας, σε κοινότητες της ευρύτερης περιοχής στις οποίες δεν συντε-*S.
collectives». Revue de métaphysique et de morale 6 (1898) 273-302* G. Duveen G. - B. Lloyd

(εκδ.). Social representations and the development of knowledge. Cambridge University Press.
Cambridge 1990* R. M. Farr - S. Moscovici (εκο.). Social Representations. Cambridge Uni
versity Press, Cambridge 1984* B. Hôijer. «Social Representation Theory», Nordicom Re-
vieio 32 (2011) 3-16* C. Howarth, «Identity in whose eyes? The role of representations in
identity construction». Journal for the Theory of Social Behaviour 32/2 (2002) 145-162*
D. Jodelet (εκο.). Les Representations Sociales. Presses Universitaires de France. Παρίσι 1989*
S. Jovchelovitch. «In defence of representations». Journal for the Theory of Social Behav
iour 26 (1996) 121-136* S. Jovchelovitch. Knowledge in Context: Representations. commu
nity and culture, εκο. Routledge. Λονδίνο 2007* S. Moscovici, La psychanalyse son image et
son public. Etude sur la représentation sociale de la psychanalyse. Presses Universitaires de
France. Παρίσι 1961* S. Moscovici. «The phenomenon of social representations», στο:
Farr. R. Μ. - Moscovici S., (εκο.). Social Representations, Cambridge University Press, Cam
bridge 1984. σ. 3-69* S. Moscovici. «Notes towards a description of social representations».
Journal of European Social Psychology 18/3 (1988) 211-250* S. Moscovici. «Des represen
tations collectives aux representations sociales: éléments pour une histoire», στο:
D. Jodelet (εκο.). Les représentations sociales. Presses Universitaires de France, Παρίσι 1989.
σ. 62-86* S. Moscovici, «Why a Theory of Social Representations?», στο: K. Deaux -
G. Philogène (εκο.). Representations of the Social, εκο. Blackwell, Οξφόρδη 2001. σ. 8-35*
S. Moscovici - G. Duveen (εκδ.). Social Representations. Explorations in social psychology.
Polity Press, Cambridge 2000* W. Wagner, «Queries about social representation and con
struction». Journal for the Theory of Social Behaviour 26 (1996) 95-120* W. Wagner -
N. Hayes, Everyday Discourse and Common-Sense: The Theory of Social Representation, εκδ.
Palgrave Macmillan, Νέα Υόρκη 2005* Φίοτεινή Τσιμπιρίδου. «Η ετερότητα ως μηχανι
σμός ταυτότητας στις συλλογικές αναπαραστάσεις», στο: Ανβρωπολογικη προσέγ
γιση της ετερότητας. [Εταιρεία Εθνολογίας]. Αθήνα. Μάρτιος 1996* Χρυσούλα Κο^ν-
σταντοπούλου - Αάουρα Μαράτου-Αλιπράντη - Δ. Γερμανός - Θόδ. Οικονόμου (επιμ.).
« Ε μ ε ίς » και οι «άλλοι». Αναφορά στις τάσεις και τα σύμβολα. [ΕΚΚΕ]. εκδ. Τυ-
πωθήτω, Αθήνα 2000* Μ. Wetherell (επιμ.). Ταυτότητες, ομάδες και κοινωνικά ζητή
ματα. εκδ. Μεταίχμιο. Αθήνα 2005.
λέσθηκε ανάλογη μετακύλιση των εθιμικών δρωμένων του δωδεκαημέρου στην

αποκριά, όπως το χωριό Μεταμόρφωση, τόσο τα ρογκατσάρια όσο και τα απο
κριάτικα δρώμενα των φανών εξακολουθούν να τελούνται δίχως να συγχέο-
νται ή να συνδυάζονται από τα μέλη της κοινότητας.
Στην περίπτωση της Κοζάνης η προειρημένη σύνδεση, που αποτυπώνεται
στην τοπική βιβλιογραφία42 αλλά αναπαράγεται τόσο σε μεταγενέστερες εκ
δόσεις όσο και στις σύγχρονες προφορικές μαρτυρίες, φαίνεται να
(ανα)νοηματοδοτεί αλλά και να εκφράζει υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες τη
σύγχρονη αντίληψη για την ιστορία του καρναβαλιού της Κοζάνης, και βέ
βαια των φανών, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με αυτό. Εμπλουτισμένη
από τις μεταλλασσόμενες αντιλήψεις των Κοζανιτών και διατηρώντας τον ευ-
ετηρικό πυρήνα των εθιμικών δρωμένων, συνδυάζει και επαυξάνει τη συμβο
λική σημασία τους για την ύπαρξη της κοινότητας. Η δυναμική της. η οποία
της επιτρέπει να προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα και να (ανα)συγκροτείται
αλλά και να (ανα)δηλώνεται μέσα σε αυτά, στοιχειοθετεί την ικανότητά της να
(ανα)μορφώνει την πολιτισμική της κληρονομιά στο πλαίσιο των σύγχρονων
πολιτισμικών πρακτικών της. Οι νεοφανείς πολιτισμικές εκφάνσεις της. απο
τέλεσμα των περίπλοκων διεργασιών συλλογικής πολιτισμικής αναπαράστασής
της, υπογραμμίζουν την κοινωνική της συνοχή, που επιτρέπει την αβίαστη αλ-
ληλόδραση των μελών της κοινότητας με τους «ξένους».
Οι Ααζαρίνες του Τσιαρτσιαμπά
Εκκινώντας από την παραπάνω διαπίστωση, εντοπίσαμε πως ανάλογα ζητή

ματα προκύπτουν και από τη μελέτη των εθιμικών λαζαρίτικων δρωμένων, που
λαμβάνουν χώρα στα χωριά του Τσιαρτσιαμπά. Σύμφωνα με προγενέστερες
εκτενείς μελέτες που κατέγραψαν αναλυτικά τα τελεστικά επεισόδια των εν
λόγω δρωμένων,43 οι νεαρές γυναίκες που πρωταγωνιστούσαν σε αυτά με-
Σαμπανόπουλος. Το χρονικό της κοζανίτικης αποκριάς, σ. 2-5. και Σιαμπανόπουλος,

Αποκριάτικα Κοζάνης, σ. 35-38.
Για τα εθιμικά δρώμενα των Λαζαρίνων βλ. ενδεικτικά: Κ. Σιαμπανόπουλος. Οι Αα
ζαρίνες. [Σΰνδ. Γραμμ. & Τεχνών Ν. Κοζάνης], Θεσσαλονίκη 1973. σ. 11-18· Κ. Ρωμαίος
Κοντά στις ρίζες. Έρευνα στον ψυχικό κόσμο του ελληνικού λαού. εκδ. αδελφοί
Γ. Ρόδη, Αθήνα 21980. σ. 50-56- Δ. Λουκάτος Δ.. Πασχαλιάτικα, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα
1980. σ. 41-52' Δ. Λουκάτος, Συμπληρωματικά του χειμώνα και της Άνοιξης, εκδ.
Φιλιππότης. Αθήνα 1985. σ. 152-176· Μαρία Μιχαήλ-Δέδε. Γιορτές, έθιμα και τα τρα
γούδια τους, εκδ. Φιλιππότης. Αθήνα 1987. σ. 71-77· Μιχ. Γ. Μερακλής, Ααογραφικά
Ζητήματα, εκδ. Μπούρα. Αθήνα |01989. σ. 247-26Ρ Φ. Παπανικολάου. Ααογραφικά
τείχαν αλλά και διαμόρφωναν τις λαϊκές εορταστικές εκδηλώσεις. Οι προε

τοιμασίες εκκινούσαν από την Παρασκευή του Ακαθίστου Ύμνου, κορυφώνο-
νταν το Σάββατο του Λαζάρου και την Κυριακή των Βάίων και ολοκληρώνο
νταν, σε ορισμένες περιπτώσεις, την πρώτη Μάίου. Όπως προκύπτει από την
επιτόπια έρευνα στην περιοχή του Τσιαρτσιαμπά, τα λαζαρίτικα εαρινά δρώ
μενα, που εθιμικά πραγματοποιούνται συνήθως με τη συμβολή των τοπικών
πολιτιστικών συλλόγων και σωματείων, παρουσιάζουν μία σειρά αναμενό
μενων μεταλλάξεων.
Χαρακτηριστικά αυτών των μεταλλάξεων αποτελούν η διεύρυνση της
ομάδας των τελεστριών με ερμηνεύτριες που παλαιότερα απείχαν των «μπου-
λουκιών» (όπως οι έγγαμες γυναίκες) και η σύνδεση των δρωμένων με σεμινα-
ριακού ή/και συνεδριακού χαρακτήρα εκδηλώσεις, που θέτουν νέα δεδομένα στην
επιτελεστική πράξη. Ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα περίπτωση μετάλλαξης των τε
λεστικών δεδομένων, που αναδεικνύει τη σύγχρονη δυναμική τους, συναντούμε
στα λαζαρίτικα δρώμενα της Λευκοπηγής. Τα εν λόγω δρώμενα με την ουσια
στική συμβολή του τοπικού Εκπολιτιστικού Μορφωτικού Αθλητικού Συλλόγου
(ΕΜΑΣ) «Μέγας Αλέξανδρος» αποτελούν πόλο έλξης για χορευτές και χοροδι
δασκάλους που ενδιαφέρονται για τον λαϊκό πολιτισμό της περιοχής. Ο ΕΜΑΣ,
σε εξέλιξη των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων του με αντικείμενο τον λαϊκό
πολιτισμό, από το 2006 διοργανώνει σεμινάρια παραδοσιακού χορού, με έμφαση
στην τοπική χορευτική παράδοση. Τα σεμινάρια, που πραγματοποιούνται έκτοτε
ανελλιπώς, απευθύνονται κυρίως σε χοροδιδασκάλους αλλά και χορευτές «πα
ραδοσιακοί χορών» που επιθυμούν να διευρύνουν το δεξιοτεχνικό επίπεδο και
τη γνωσιολογική τους κατάρτιση, μαθαίνοντας, όπως λένε, «επ ί τόπου και από
ντόπιους τους χορούς της περιοχής». Τα σεμινάρια, την επιμέλεια των οποίων
έχουν ο χοροδιδάσκαλος και τα μέλη της χορευτικής ομάδας του συλλόγου, μο
λονότι επικεντρώνονται στη διδασκαλία χορών του τοπικού αλλά και του υπερ-
τοπικού ρεπερτορίου, στοχεύουν και στην παρουσίαση στοιχείων του λαϊκού πο
λιτισμού της περιοχής, με κορυφαίο γεγονός τη συμμετοχική παρατήρηση των εθι
μικών δρωμένων των Λαζαρίνων από τους συμμετέχοντες στο σεμινάριο. Ειδο
ποιός διαφορά των συγκεκριμένοι σεμιναρίων που τα καθιστά ιδιαίτερα σημα
ντικά είναι η συνδιοργάνωση τί\ς «Ημερίδας Πολιτισμού και Παράδοσης» (σε συ
νεργασία με τον Δήμο Κοζάνης), στην οποία μετέχουν επιστήμονες του αντικει
μένου, αλλά και η βιωματική σύμπραξη διοργανωτών, επιστημόνων, συμμετεχό-
ντων στο σεμινάριο και ντόπιων κατά τ φ τέλεση των λαζαρίτικων δρωμένων.
Βόΐοο. [Σύλλογος Ροδοχο_>ριτιόν «Η πρόοδος» - Ινστ. Βιβλίου και Ανάγνωσης]. Κοζάνη

1999, σ. 136-144* Παν. Παπαδόπουλος, Καισαρειά. Ένας ιστορικός οικισμός της Δυ
τικής Μακεδονίας, Κοζάνη 2002. σ. 215-222.
Η περίπτωση της Λευκοπηγής, η οποία ως και σήμερα παραμένει η μονα

δική στην Ελλάδα που συνδυάζει την τέλεση των εθιμικών δρωμένων με τη δια
μόρφωση οργανωμένου πλαισίου παροχής πολιτιστικών υπηρεσιών, όπως το σε
μινάριο παραδοσιακών χορών, καταδεικνύει την ευρηματικότητα των διοργα
νωτών, οι οποίοι, γνωρίζοντας την αγοραστική απήχηση των σεμιναρίων, προ
τείνουν μία νέα. καινοτόμο εφαρμογή τους.44 Έτσι, η τοπική κοινότητα της Λευ
κοπηγής. σύμφωνα με τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς, κατορθώνει να με
ταλλάξει δημιουργικά το πλαίσιο των κοινωνικών αναπαραστάσεών της. Τοιου
τοτρόπως, τα λαζαρίτικα δρώμενα, ως έκφραση της τοπικής κουλτούρας, άρρηκτα
συνδεδεμένα με παλαιότερες κοινωνικές συνθήκες και αντιλήψεις, δεν «χάνονται»,
ούτε «μουσειοποιούνται». Αντιθέτως. μέσα από τη συλλογική δράση μεταλλάσ
σονται σύμφωνα με τους μηχανισμούς της κοινωνικής εξέλιξης. Το νέο τελεστικό
πλαίσιο, ως αποτέλεσμα ορθολογικής αλλά και συναισθηματικής επιλογής, απο-
τυπώνει τα νέα δεδομένα, ενώ συνάμα διαπραγματεύεται, ορίζει τους νέους κα
νόνες και θέτει τους νέους στόχους στρατηγικών συγκρότησης της λευκοπηγιώ-
τικης πολιτισμικής ταυτότητας. Οι επιδιώξεις των κοινωνικών υποκειμένων ανα
μορφώνονται και -στοχεύοντας στην επίτευξη των ατομικών αλλά και των συλ
λογικών στόχων για υπερτοπική αναγνώριση και καταξίωση- συμβάλλουν στην
μετάλλαξη των εθιμικών δρωμένων αλλά και στην παγιοποίηση των μεταλλάξεων.
Έτσι, παρότι στις σύγχρονες επιτελέσεις εντοπίζονται πολλές διαφορές
σε σχέση με τις παλαιότερες, όπως αυτές αποτυπώνονται στις λαογραφικές
περιγραφές του εθίμου, διαμέσου των νέων κοινωνικών πρακτικών πραγ
ματοποιείται σταδιακά η συγκρότηση ενός νέου, κοινά αποδεκτού κιναι
σθητικού συστήματος για τα εθιμικά δρώμενα των Λαζαρίνων.45 Οι αλλαγές
στους κινητικούς και τελεστικούς ρόλους των τελεστριών, ως ακόλουθα δια
λεκτικής πολιτισμικής ανακατασκευής,46 βαθμιαία αναδιαμορφώνουν το δρώ-
Ζ03ή Ν. Μάργαρη. «Πολιτιστικοί Σύλλογοι και «Παράδοση»: Θεσμοποιώντας το Νε-

ωτερισμό». Πρακτικά 1ου Παγκόσμιου Επιστημονικού Συνεδρίου Λαϊκός Πολιτισμός
και Πολιτιστικοί Φορείς, [International Organization of Folk Art — IOV UNESCO],
Αθήνα 2007, σ. 179-191: 186.
Για τη συλλογιστική διαδρομή βασιζόμαστε στις απόψεις των Πασχαλίδη και Prynenty.
σύμφωνα με τις οποίες οι ταυτότητες ως συνισταμένη ενός τρίπτυχου που περιλαμ
βάνει θεσμικά, φαντασιακά και συμβολικά στοιχεία βρίσκονται σε αέναο μετασχημα
τισμό μέσα από αυτό- και ετερο-προσδιοριστικές διαδικασίες· βλ. Γ. Πασχαλίδης. «Η
πολιτισμική ταυτότητα ως δικαίωμα και ως Απειλή η Διαλεκτική της ταυτότητας και
η Αμφιθυμία της Κριτικής» στο: Χρ. Κιονσταντοπούλου κ.ά. (επιμ.), « Ε μ ε ίς » και οι
«άλλοι», ό.π., σ. 73-83: 73* Ζ. Prynenty. «Πολιτισμική Ταυτότητα: Μεταξύ Μύθου και
Πραγματικότητας», στο: Χρ. Κωνσταντοπούλου κ.ά. (επιμ.), «Ε μ είς » και οι «άλλοι»,
ό.π., σ. 49-50.
Με τον όρο «ανακατασκευή» αναφερόμαστε στους τρόπους με τους οποίους η δια-
μενο, η μετάλλαξη του οποίου αποτελεί μία από τις πολλαπλές εκφάνσεις
(ανα)διαπραγμάτευσης και (ανα)δήλωσης της τοπικής πολιτισμικής ταυτότητας.
0 3 ΙΟ
Συνοψίζοντας, οι παρουσιασθείσες παραδειγματικές περιπτώσεις των απο

κριάτικων φανών της Κοζάνης και των λαζαρίτικων εθιμικών δρωμένων της
Λευκοπηγής αναδεικνύουν τη δυναμική της «παράδοσης» στην ευρύτερη πε
ριοχή. Όπως προέκυψε από τη χρόνια επιτόπια έρευνα που πραγματοποιήσαμε
παλαιότερα αλλά και πρόσφατα στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος
για την τοπική ιστορία και τον πολιτισμό του Τσιαρτσιαμπά, ανάλογα μοντέλα
(ανα)βίωσης και (ανα)νοηματοδότησης του λαϊκού πολιτισμού συναντούμε σε
όλη την περιοχή.
Λαϊκά εθιμικά δρώμενα λιγότερο γνωστά στο ευρύ κοινό αλλά πολύ ση
μαντικά για τις τοπικές κοινότητες, όπως τα προαναφερθέντα Ρογκατσάρια
ή Λιουγκατσάρια της Μεταμόρφωσης, τα Σούρβα στην Άνω Κώμη, το εθιμικό
δρώμενο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Λευκοπηγή, ο πασχαλινός Δι
πλός χορός της Μηλιάς, τα Χελιδονίσματα της Λιανής και πολλά άλλα, απο
τελούν σύγχρονες εκφάνσεις της ζώσας παράδοσης της ευρύτερης περιοχής.
Αυτά, όπως και τα εθιμικά δρώμενα που εμφανίζονται με ιδιοτοπικές πα
ραλλαγές σε κάθε κοινότητα, για παράδειγμα τα προεαρινά και εαρινά δρώ
μενα της Αποκριάς, των Λαζαρίνων και της Πρωτομαγιάς, τα εθιμικά δρώμενα
που συνδέονται με τον Άγιο Νικάνορα και λαμβάνουν χώρα ακόμη και σήμερα
σε όλα τα χωριά της περιοχής, καθώς επίσης και τα τοπικά πανηγύρια προς
τιμήν πολιούχων αγίων, παρουσιάζουν ανάλογες μεταλλάξεις με αυτές που
ανέφερα στις παρουσιασθείσες παραδειγματικές περιπτώσεις των κοζανίτικων
φανών και των λευκοπηγιώτικων λαζαρίτικων δρωμένων.
Οι εν λόγω μεταλλάξεις, άρρηκτα συνδεδεμένες με τη δράση των τοπικών
πολιτιστικών συλλόγων και σωματείων που δραστηριοποιούνται στην περιοχή
αλλά και του Δήμου Κοζάνης, αναδεικνύουν τη δυναμική των τοπικών κοινο
τήτων. Οι πολιτιστικοί σύλλογοι ως σύγχρονα κοινωνικά κύτταρα, με αφορμή
λεκτική με τη μορφοποιητική -σημασιολογικά και ερμηνευτικά- διάστασή της επιδρά,

σύμφωνα με τις απόψεις των MacIntyre, Myerhoff και Jung, στις τελεστικές τέχνες,
όπως η μουσική και ο χορός* βλ. A. MacIntyre. After Virtue: A Stud}/ in Moral Theory.
Notre Dame Indiana 1984* A. MacIntyre. Whose Justice? Which Rationality?. Notre Dame
Indiana 1988* B. Myerhoff, «Life not Death in Venice: Its Second Life», στο: V. Turnrer
— E. Bruner, (επιμ.). The Anthropology of Experience, University of Illinois Press, Σ ι
κάγο 1986* Η. Y. Jung, «Being, Praxis and Truth: Towards a Dialogue between Phe
nomenology and Marxism», Dialectical Anthropology 12 (1988) 307-328.
την τέλεση των δρωμένων, παρέχουν στα κοινωνικά υποκείμενα νεογενείς χώ
ρους επικοινωνίας και έκφρασης. Με κύριο στόχο τη διατήρηση και τη διάδοση
της τοπικής κουλτούρας, συσπειρώνουν μέσα από μία σειρά δράσεων συλλογής
και διάχυσης πολιτισμικού υλικού την τοπική κοινότητα. Οι συλλογικές δρά
σεις. επικεντρωμένες συνήθως στις εθιμικές επιτελέσεις των ευετηρικών δρω
μένων της κάθε κοινότητας, συμβάλλουν, σύμφωνα με τους τελεστές, αφενός
στη διατήρηση πολιτισμικών εκφάνσεων της, αφετέρου στην επικαιροποιημένη
(ανα)νοηματοδότησή τους στο πλαίσιο των σύγχρονων κοινωνικών αναπαρα
στάσεων της. Τοιουτοτρόπως, τα λαϊκά δρώμενα στον πυρήνα της αμφίσημης
σχέσης παράδοσης-νεωτερικότητας αντανακλούν τις επάλληλες διαπραγμα
τεύσεις και διαχειρίσεις των τοπικών συλλογικών πολιτισμικών ταυτοτήτων,
όπως αυτές διαμορφώνονται στο πέρασμα του χρόνου.
Εικ. 1. Ο φανός στο Κεραμαριό (αρχείο Γιάννη Κορκά).
Εικ. 2. Ααζαρίνες του Τσιαρτσιαμπά (αρχείο ΚΕΕΛ/Ακαοημία Αθηνών).

Μαρίνα Βρέλλη-Ζάχου
ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

ΣΤΟ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ*
1. Εισαγωγικά: Πηγές-Σκοπός εργασίας
Οι παραδοσιακές φορεσιές της πόλης της Κοζάνης και της ευρύτερης περιοχής
είναι γνωστές, ως έναν βαθμό, α) από την παρουσία τους σε μουσειακές συλ
λογές 1. της Αθήνας (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο,1 Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής
Τέχνης,2 και Μουσείο Ιστορίας της Ελληνικής Ενδυμασίας [Ιματιοθήκη Λυκείου
Η ανακοίνωσή μου αφιερώνεται στους Κοζανίτες/ίτισσες φοιτητές/τριές μου, για τις

γόνιμες ιόρες της συνεργασίας μας.
Πρόκειται: για α) ούο γυναικείους επενδύτες από τον Πεντάλοφο Κοζάνης (αρ.
εισ. 7750 και 8587), που αγοράστηκαν το 1986 και το 1989. αντίστοιχα, από τον πα-
λαιοποόλη Ν. Τσιμπλάκη. Κατά την περιγραφή του Δελτιοκαταλόγου του μουσείου, ο
πριότος είναι: σιγκούνα (φλοκάτα) γυναικείας ενδυμασίας από τον Πεντά/iOcpo Κο
ζάνης. Από μαύρο μάλλινο υφαντό. στολίζεται σε όλα του τα ανοίγματα με μάλ
λινα γαϊτάνια κόκκινα και γαλάζια. Στριφτά βαμβακερά κορδόνια και πολύχρωμες
φούντες στολίζουν τα μπροστινά φύλλα και τα πλαϊνά ανοίγματα. Στην πλάτη
υπάρχουν δύο ταινίες από χρυσά και μάλλινα γαϊτάνια και χρυσά στριφτά κορ
δόνια. Μια κόκκινη ταινία από μάλλινο ύφασμα περιτρέχει τα τελειώματα της σι-
γκούνας και ταινίες από γαλάζιο μάλλινο ύφασμα καλύπτουν εσωτερικά τα ανοίγ
ματα των εμπρός φύλλων ο δεύτερος: σιγκούνι από μαύρο σαγιάκι του αργαλειού
της γυναικείας παραδοσιακής φορεσιάς από τον Πεντάλοφο Κοζάνης. στολισμένο
με κόκκινα και μπλε γαϊτάνια και χρυσοκέντημα·
β) μια ανδρική φορεσιά από τη Βλάστη Κοζάνης (αρ. εισ. 10782). αγορασμένη
επίσης από τον ίδιο παλαιοπώλη το 1993. την οποία, κατά τον Δελτιοκατάλογο του
μουσείου, αποτελούν: 1) φαρδύ παντελόνι από μαύρο σαγιάκι. 2) γιλέκο σταυρωτό
αχειρίδωτο από μαύρο σαγιάκι με δυο σειρές μαύρα γαϊτάνια ολόγυρα, 3) αμπα-
δόκαλτσες από άσπρο μάλλινο σαγιάκι. 4) αχειρίδωτος επενδύτης από μαύρο σα
γιάκι στολισμένος ολόγυρα και στις τσέπες με μάλλινα γαϊτάνια. - Ευχαριστώ θερμά
την κ. Ε. Παπασπύρου. διευθύντρια του ΕΙΜ, καθώς και την επιμελήτρια κ. Αγγέλα
Βιδάλη για την ενημέροοση που μου παρείχαν κατά την ερευνητική μου εργασία.
Στις συλλογές του MEAT συγκαταλέγονται τα εξής αντικείμενα (ενδύματα και κο
σμήματα), τα οποία έχουν καταγραφεί στους Δελτιοκαταλόγους του μουσείου ως
προερχόμενα από την περιοχή της Κοζάνης: α) ανδρικό σώβρακο. Κοζάνη. Σιάτιστα
(αρ. εισ. 5838). β) πουκάμισο ανδρικό. Κοζάνη, Σιάτιστα (αρ. εισ. 5839). γ) γιλέκο
614 ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΑΑΗ-ΖΑΧΟΥ
Ελληνίδων]),3 2. της Θεσσαλονίκης (Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μα

κεδονίας)^ 3. από τη συλλογή του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Κο
ζάνης,5 καθώς και 4. από τις συλλογές των μουσείων των κοινοτήτων5 Λιανής,
Βελβενδού, Εράτυρας, Πτολεμαΐδας,' Σερβίων8 και Σιάτιστας, καθώς και τις
γυναικείο, ζιπούνι, Κοζάνη, Σιάτιστα (αρ. εισ. 6664). δ) γυναικεία φορεσιά αποτε-
λούμενη από οκτώ μέρη, Κοζάνη, Κρόκος (αρ. εισ. 6856). ε) επενδύτης γυναικείος,
σεγκούνα, Κοζάνη (αρ. εισ. 13208), στ) φουστάνι νυφικό. Κοζάνη. Βελβενοός (αρ. εισ.
15904), ζ) φουστάνι, Κοζάνη. Βελβενοός (αρ. εισ. 15905), η) κάπα («κόζα»), Κο
ζάνη, Σερβία (αρ. εισ. 16326), θ) γουρουνοτσάρουχα. Κοζάνη. Σερβία (αρ. εισ. 16340).
και ι) σκουλαρίκια. Κοζάνη (αρ. εισ. 8743). ια) τεπελίκι, κόσμημα κεφαλόδεσμου. Κο
ζάνη (αρ. εισ. 8569). ιβ) σκουλαρίκια. Κοζάνη (αρ. εισ. 8809), ιγ) αετός, κόσμημα
μέσης, Κοζάνη, ιο) χαϊμαλί, φυλακτό. Κοζάνη (αρ. εισ. 8911). - Ευχαριστώ θερμά
το προσιοπικό του MEAT και ιδιαίτερα την κ. Ελένη Μελίδη. αναπλ. προϊστάμενη, για
την ενημέριοση και το υλικό (και σε ψηφιακή μορφή), που έθεσαν στη διάθεσή μου.
Η συλλογή της Ιματιοθήκης του Λυκείου Ελληνίδιον περιλαμβάνει μία ενδυμασία από
τη Σιάτιστα (δωρεά Μποδοσάκη. 7.2.1958) καθιυς και ενδυμασίες (πλήρη σύνολα με
συνοδά κοσμήματα) από την Αιανή. τον Κρόκο (αρ. εισ. 6888. 6889. δο^ρεά
I. Παπαντιονίου) και γενικά την περιοχή Τσιαρσαμπά. Για την Ιματιοθήκη του Λυκείου
το^ν Ελληνίδίον βλ. Νάντια Μαχά-Μπιζούμη, «Η ιματιοθήκη του Λυκείου τιον Ελλη-
νίδων (1911-2000). Ιστορική προσέγγιση στον τρόπο συγκρότησης και διαχείρισης μιας
ενδυματολογικής συλλογής», στο: Έφη Αβδελά (επιμ.). Το Αύκειον των Ε?<ληνίδων.
100 χρόνια. [Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιιυς], Αθήνα 2010. σ. 193-231 (ιδιαίτερα
σ. 221. 223. όπου αναφορά στον Κρόκο).
Στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας-Θράκης (ΑΕΜΜ-Θ) η συλλογή
που αφορά την περιοχή της Κοζάνης περιλαμβάνει 5.804 αντικείμενα (ψηφιοποιη
μένα), από τα οποία 1.681 εντάσσονται στην κατηγορία «Ενδυμασία και εξαρτήματα»
και 97 στην κατηγορία «Αργυροχοΐα-κοσμήματα». - Ευχάριστοι θερμά τον κ.
Ζ. Σκαμπάλη. προϊστάμενο δ/νσης του ΑΕΜΜ-Θ, καθιός και την κ. Ελένη Μπίντση, λα-
ογράφο του ΑΕΜΜ-Θ, για την ενημέριυση και την προθυμία τους να με εξυπηρετή
σουν στην ερευνητική μου εργασία.
Βλ. Κ. Σιαμπανόπουλος. Το Ιστορικό-/\αογραφικό και Φυσικής Ιστορίας Μουσείο
της Κοζάνης και το Μουσείο του Μακεδονικού Αγώνα στο Μπούρινο, Κοζάνη 2003,
όπου, εκτός από 60 τοπικές ενδυμασίες, φυλάσσεται και φωτογραφικό ενδυματολο-
γικό υλικό, ενώ σε αναπαράσταση παρουσιάζονται εργαστήρια άσκησης τεχνών και
επαγγελμάτιον συναφιόν προς την ένδυση (υφαντικής, ραπτικής, γουναρικής. επεξερ
γασίας μεταξιού, υποδηματοποιίας, χρυσοχοΐας κλπ.). - Ευχαριστώ θερμά τον μου-
σειολόγο κ. Ευθ. Σκόδρα, επιμελητή του μουσείου, για την ξενάγηση στη διάρκεια της
ερευνητικής εργασίας μου και την κατατοπιστική ενημέριυση.
Κατά το Κ. Σιαμπανόπουλος, Ο νομός Κοζάνης στο χώρο και στο χρόνο. Κοζάνη
1993. σ. 68, τα περισσότερα μουσεία και συλλογές στον νομό Κοζάνης ιδρύθηκαν μετά
το έτος 1968.
Η ενδυματολογική συλλογή του Μουσείου Πτολεμαΐδας προς το παρόν δεν εκτίθεται.
- Ευχαριστώ την υπεύθυνη κ. Βαρβάρα Γκέκα για τη γενικότερη ενημέριοση.
Το ενδυματολογικό υλικό του μουσείου αποτελείται από αντίγραφα τοπικών ενδυμασιών.
ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ 615
μικρές συλλογές των κοινοτήτων Διλόφου, Εμπορίου, Κριμηνίου, Πενταλόφου,

Ροδιανής. Σκαλοχωρίου [Νεάπολης], Χορηγού9 κ.ά.10 Επίσης, β) από τη δη
μοσιευμένη βιβλιογραφία, δηλ. 1. δημοσιεύματα με αμιγώς κοζανίτικο ενδυ-
ματολογικό περιεχόμενο, ολιγάριθμα ωστόσο και ολιγοσέλιδα.11 2. δημοσιεύ
ματα με γενικότερο ενδυματολογικό περιεχόμενο, στα οποία αποθησαυρίζο-
νται αναφορές και στην περιοχή της Κοζάνης.12 3. μονογραφίες, άρθρα και
άλλα δημοσιεύματα, με ιστορικό-λαογραφικό περιεχόμενο τοπικού χαρακτήρα,
όπου αποθησαυρίζονται πολύτιμες, άλλοτε εκτενείς και άλλοτε σκόρπιες, εν-
δυματολογικές αναφορές.13 Το υλικό προέρχεται, κατεξοχήν, από τα τελευταία
τα οποία έγιναν σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες μελών της τοπικής κοινιονίας,

καθώς και σύμφωνα με το φωτογραφικό υλικό που συγκεντρώθηκε με κόπο, μετά την
πυρκαγιά που κατέστρεψε την κοινότητα ολοσχερούς το 1943. - Ευχαριστώ την υπεύ
θυνη της συλλογής κ. Χρυσάνθη Καραγιαννίοου για την ενημέρωση.
Η συλλογή στον Χορηγό αποτελείται από 10 τοπικές ενδυμασίες και μία ενδυμασία
από την κοινότητα του Αυγερινού. - Ευχαριστώ την υπεύθυνη της συλλογής κ. Κλε
ονίκη Φοοτοπούλου για την ενημέρωση.
Προσθέτου ότι. από όσο γνοορίζοο. ενδυματολογικό υλικό φυλάσσεται και σε συλλογές
ιδιωτών, όπως π.χ. του Κ. Γούλα στο Εμπόριο, του Κ. Καλπακίδη στην Πτολεμαΐοα κ.ά.
Βλ. Αικατερίνη Τσιτρουλή. «Γυναικεία ενδυμασία Τσιαρσαμπά Κοζάνης», Μακεδο
νική Ζωή τχ 62 (1971) 27-29* Αλεξάνδρα Παραφεντίδου, «Η καταφυγκότικη γυναικεία
φορεσιά», Ελληνική Λαϊκή Τέχνη 7 (1972) 80-84.
Βλ. Αγγελική Χατζημιχάλη. Ελλ<ηνικαί εθνικαί ενδυμασίαι. Αθήνα 1948. σ. 14, όπου ανα
φορά στην τοπική ενδυμασία της Σιάτιστας και παραλληλισμός της με αυτή της Νά
ουσας* Αλκή Κυριακίδου-Νέστορος. Τα υφαντά της Μακεδονίας και της Θράκης.
[ΕΟΕΧ]. Αθήνα 1965. σ. 21 (εξαγωγικό εμπόριο υφαντο^ν Κοζάνης και Βελβενδού). σ. 27
(μαντίλια με τα φαλόδια). σ. 70 (βαφή με το φυτό κρόκος). Βλ. ακόμη. Ελένη Καρα-
σταμάτη. «Εθνικές φορεσιές στον βορειοελλαδικό χώρο», Πρακτικά Α Συμποσίου Λα
ογραφίας Βορειοελλαδικού χώρου. Θεσσαλονίκη 1975, σ. 125-126 (χρήση φουστανέλας
στη Δυτ. Μακεδονία), σ. 130 (συμβολισμοί στοιχείου γυναικείας φορεσιάς Βελβενδού)*
Ιοοάννα Παπαντωνίου, «Φορεσιές της Μακεδονίας», Μακεδονική Ζωή τχ 96 (1974) 24-
31 (γυναικεία φορεσιά Κρόκου, σ. 26)* η ίδια. «Συμβολή στη μελέτη της γυναικείας ελ
ληνικής παραδοσιακής φορεσιάς». Εθνογραφικά 1 (1978) 16 (φουστάνι και φούστα
με γιλέκο Τσιαρσαμπά). σ. 32 (φουτόσι Σιάτιστας), σ. 33 (γκουργκούλι Βελβενδού). σ. 35
(μαΐσια μαντίλια Κρόκου)* η ίδια. «Το βορειοελλαδικό πουκάμισο σε σχέση με τα που
κάμισα του υπόλοιπου ελληνικού χιόρου». Πρακτικά Γ Συμποσίου Λαογραφίας του
Βορειοελλαδικού χώρου. Θεσσαλονίκη 1979. σ. 570 (πουκάμισα με πλαϊνό φύλλο στη
Μακεδονία)* η ίδια. Μακεδονικές φορεσιές. [Πελοποννησιακό Ααογραφικό Ιδρυμα],
Ναύπλιο 1992. σ. 14-15 (φορέματα Κοζάνης, Σιάτιστας. Τσιαρσαμπά).
Ενδεικτικά βλ. Μιχ. Α. Καλινδέρης, Τα λυτά έγγραφα της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κο
ζάνης. 1676-1808. Θεσσαλονίκη 1951, σ. 90-102 («Εγκύκλιοι της Επισκοπής Σερβίιον
και Κοζάνης αφοροόσαι εις συνήθειας στολισμού τιον γυναικιόν και εις θεσμούς αρ-
ραβώνος. γάμου κλπ.». έτ. 1789, 1803), σ. 149-151 («Πίναξ λέξεων και πραγμάτο^ν».
όπως αποθησαυρίζονται σε όλα τα έγγραφα)* ο ίδιος, Λι συντεχνίαι της Κοζάνης επ ί
χρόνια του 19ου αι. και τις προπολεμικές δεκαετίες του 20ου αι., ενώ για πα-
λαιότερες εποχές οι αναφορές στην ενδυματολογική εικόνα της περιοχής είναι
ελλιπείς, αλλά οπωσδήποτε αξιοπρόσεκτες και χρήσιμες.14
Ολοκληρωμένη ενδυματολογική μελέτη για την Κοζάνη και την περιοχή
της δεν υπάρχει, τα δε παραπάνω δημοσιεύματα δεν εξαντλούν το θέμα. Αντί
θετα, το αναδεικνύουν σε ένα από τα ζητούμενα της λαογραφικής-ενδυματο-
λογικής έρευνας και προσκαλούν σε συστηματική εργασία (αναζήτηση, έρευνα,
αξιολόγηση και σύγκριση όλων των πηγών) προς αποκατάσταση, καταρχάς,
της μορφολογίας των κοζανίτικων ενδυμασιών, ώστε να ακολουθήσει η ερμη
νεία της κοινωνικής λειτουργίας τους στο πλαίσιο κάθε κοινότητας, μέσα στο
γενικότερο ιστορικό-πολιτισμικό γίγνεσθαι της Δυτ. Μακεδονίας των νεότερων
χρόνων. Η ενδυματολογική έρευνα δηλαδή βρίσκεται ακόμη στην αρχή.
Τουρκοκρατίας. Θεσσαλονίκη 1958. σ. 27-33 (συντεχνία γουναράδων). σ. 63-72 (υφα-

ντάοο^ν). σ. 81-82 (κουρέοον). σ. 82-84 (υποδηματοποιών), σ. 84-85 (ραπτών)* επίσης.
Μηνάς Μαλούτας. Τα Σερβία. Ιστορική και λαογραφική επισκόπηση. Θεσσαλονίκη
1956. σ. 161-164* Δ. Ν. Παπαναούμ. Ααογραφικά Σιατίστης. Θεσσαλονίκη 1968. σ. 12
(ενδύματα προίκας), σ. 14-15 (καλλυντικά νύφης)* Αθηνά Τζινίκου-Κακούλη. Ααο-
γραφίκοί αντίλαλοι Βελβενδού. Θεσσαλονίκη 1979. σ. 197-206* Κ. Σιαμπανόπουλος. Οι
Ααζαρίνες (Αιανής Κοζάνης). Θεσσαλονίκη 1973* ο ίδιος. Ο νομός Κοζάνης στο χώρο
και στο χρόνο. Φύση-Ιστορία-Παράδοση. Κοζάνη 1993. σ. 294-312* Α. Γιομπλάκης.
Η Εράτυρα. Θεσσαλονίκη 1985* Γ. Τσότσος, Γαλατινή Βόΐου Κοζάνης: Ανθρωπογε-
ωγραφική-Ααογραφική Προσέγγιση Δυτικομακεδονικού Χώρου. Κοζάνη 1998. σ. 409-
419* Κ. Ντίνας. Το γλωσσικό ιδίωμα της Κοζάνης. Κοζάνη 2005 (ενδύματα στο τοπικό
ιδίοψα). Βλ. ακόμη. Θ. Νάτσινας, Οι Μακεδόνες πραματευτάδες εις τας χώρας Αυ
στρίας και Ουγγαρίας. Θεσσαλονίκη 1939* Ελευθερία Παπαδάκη, Ααογραφικά της
Σιάτιστας. Θεσσαλονίκη 1973. σ. 32-35* Αάζ. Νάνος. Το Βελίστι (Ιστορία-Ααογραφία).
Θεσσαλονίκη 1985* I. Π. Νασιόπουλος. Ααογραφικά της Εράτυρας, Θεσσαλονίκη 1993*
Έφη Νίκου-Γιοολτζόγλου. Η λαϊκή μας παράδοση, επιμ. Σταύρ. Γιοολτζόγλου, Θεσ
σαλονίκη 1999. σ. 59-69* Αάζ. Δάλλας. «Προικοσύμφουνο του 1895». Δυτικομακεδο-
νικά Γράμματα 12 (2001) 3.
Βλ. σχετικές ειδήσεις για την πόλη της Κοζάνης στο Καλινδέρης, Τα λυτά έγγραφα,
ό.π., και Αι συντεχνίαι της Κοζάνης, ό .π : βλ. επίσης τις παρατηρήσεις για την εν
δυματολογική συμπεριφορά το^ν γυναικούν της Σιάτιστας του περιηγητή ΡοικμίθνΠΙθ
(Κυρ. Σιμόπουλος. Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Γ2: 1810-1821. Αθήνα 1975.
σ. 353). Επίσης, ενδύματα κτητόρων/δοορητών σε τοιχογραφίες ναούν του 18ου αι. της
ευρύτερης περιοχής Κοζάνης (ναός Αναλήψεως. Αγ. Νικολάου Εράτυρας, Ταξιαρχούν
και Τριούν Ιεραρχούν Σιάτιστας κ.ά.) αποτελούν αξιοπρόσεκτα σημεία αναφοράς για
τους μελλοντικούς μελετητές τοον κοζανίτικοον ενδυματολογικο^ν τρόπο^ν βλ. και
I. Φωτόπουλος. Ιστορία της Σελίτσης-Εράτυρας. Αθήνα 1939. σ. 94-95* Α. Ζ. Βαρ-
σαμίδης. Συμβολή στη μελέτη της λαϊκής ζοίγραφικής-λαϊϊκής αγιογραφίας (Δυτικής
Μακεδονίας-Ηπείρου-Θεσσαλίας. 18ου- 19ου αιώνα). Θεσσαλονίκη 1990, σ. 62-64.
Στο Πανεπ. Ιωαννίνων τα τελευταία 30 χρόνια, στο πλαίσιο διδασκαλίας των

γνωστικών αντικειμένων του Τομέα Λαογραφίας, τα οποία εξετάζουν το λα-
ογραφικό-πολιτισμικό περιεχόμενο του ενδύματος διαχρονικά,15 οι φοιτητές
ασκούνται στην επιτόπια λαογραφική έρευνα, συλλέγοντας πρωτογενές εν-
δυματολογικό υλικό, κατά κανόνα από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Οι μαρ
τυρίες αυτές, επεξεργασμένες και συγκροτημένες σε αυτοτελείς εργασίες, κα
τατίθενται στο Λαογραφικό Αρχείο (ΛΑΠΙ). το οποίο ανήκει στον Τομέα Λα
ογραφίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπ. Ιωαννίνων.16
Η παρούσα ανακοίνωση έχει ως σκοπό να γνωστοποιήσει και να σχολιάσει
τις αδημοσίευτες αυτοτελείς εργασίες του ΛΑΠΙ με το πρωτογενές προϊόν
της επιτόπιας έρευνας των φοιτητών/τριών, οι οποίες προσφέρουν ενδυματο-
λογικές μαρτυρίες για την πόλη και τις κοινότητες της Περιφερειακής Ενότητας
Για τη διδασκαλία της Ενδυματολογίας στο Πανεπ. Ιωαννίνων βλ. Μαρίνα Βρέλλη-Ζάχου.
«Ενδυματολογία: Διδασκαλία και ερευνά στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων», περ. Διαβάζω.
αρ. 245. 5.9.90, σ. 54-59* η ίδια. Χειρόγραφα Ενδυματολογικής Λαογραφίας Πανεπι
στημίου Ιωαννίνων. Συλλογή Φοιτητών. 1964-1992). [Επιστ. Επετ. Φιλοσ. Σχ. Πανεπ.
Ιωαννίνων, Παράρτημα 54], Ιωάννινα 1994. σ. 13-18* η ίδια. «Επτανησιακά χειρόγραφα
Λαογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Συλλογή Φοιτητών, 1964-1992. Οι ενουματολο-
γικες ειδήσεις από την Κέρκυρα». Δωδώνη 27 (1998. τχ 1) 163-208 (20 φωτ.)* η ίδια,
«Η διδασκαλία και η έρευνα της ενδυμασίας στο πλαίσιο του λαϊκού πολιτισμού: Οι
εργασίες των φοιτητών στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (1992-2001)». στο: Θητεία'. Τιμη
τικό αφιέρωμα στον καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή. [Πανεπ. Αθηνών και Ιωαννίνων], Αθήνα
2002, σ. 183-205* η ίδια, «Η διδασκαλία της Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
1964-2009», Λαογραφία 42 (2010-2012) [Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου 1909-2009.
100 Χρόνια Ελληνικής Λαογραφίας'. Πανεπ. Αθηνών, 11-13 Μαρτίου 2009. επιμ. Μ. Α.
Αλεξιάδης - Γ. X. Κούζας], Αθήνα 2013, σ. 171-192* η ίδια. «Η διδασκαλία της Λαϊκής Τέ
χνης και τα αδημοσίευτα χειρόγραφα των φοιτητοόν στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων», Πρα
κτικά του Συνεδρίου προς τιμήν της Πόπης Ζίόρα. Αθήνα. 1-5.11.2006 [υπό έκδοση].
Το ΛΑΠΙ οφείλει τη σύσταση και τη συγκρότησή του, με σκοπό τη συγκέντροοση. δια
φύλαξη. μελέτη και έκδοση του φιλολογικού και μουσειακού υλικού του ελληνικού πα
ραδοσιακού πολιτισμού, στους καθηγητές της Φιλοσ. Σχ. Δ. Αουκάτο (1964-1969),
Ν. Παναγιωτάκη (1969-1974) και Μιχ. Μερακλή (1975-1990). Το πρωτογενές χειρό
γραφο λαογραφικό υλικό που κατέθεταν οι φοιτητές αποτελούσε και αποτελεί φρο
ντιστηριακή ή σεμιναριακή άσκηση στα μαθήματα Λαογραφίας. Στους σκοπούς,
εξάλλου, του ΛΑΠΙ. στο οποίο σήμερα αριθμούνται αρκετοί τόμοι με αδημοσίευτο
χειρόγραφο λαογραφικό υλικό, ήταν και είναι η γνωστοποίηση αυτού του υλικού για
την περαιτέρίο επιστημονική αξιοποίησή του. Έχουν ήδη δημοσιευτεί άρθρα που αξιο-
ποιούν και σχολιάζουν το πληροφοριακό υλικό χειρογράφου, καθώς και αυτοτελείς ερ
γασίες, που παρουσιάζουν το περιεχόμενο ενός μέρους του Αρχείου και χρησιμεύουν
ο:>ς εργαλεία λαογραφικής έρευνας (βλ. ενδεικτικά Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης, Ηπειρώτικα
χειρόγραφα λαογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Συλλογή φοιτητών 1964-1974.
Ιωάννινα 1980. και ακόμη ό.π.. σημ. 15).
Κοζάνης, συμβάλλοντας στο αίτημα της αποκατάστασης του παραδοσιακού

ενδυματολογικού τοπίου της περιοχής και δείχνοντας τη χρησιμότητα τέτοιων
συλλογών, ακόμη και ως προς τη διερεύνηση ειδικότεροι ζητημάτων.
2. Οι συλλογές κοζανίτικης ενδυματολογιχης ύλης στο ΛΑΠΙ
2.1. Το υλικό και οι συλλογείς του

Στο ΛΑΠΙ φυλάσσονται 15 εργασίες με κοζανίτικο ενδυματολογικό περιεχό
μενο, χειρόγραφες οι παλαιότερες, δακτυλογραφημένες ηλεκτρονικά από το
2000 κ.ε., βιβλιοδετημένες σε πανόδετους ή δερματόδετους τόμους, ή αυτο-
τελώς σε πανόδετα κυτία. Οι συλλογείς αυτού του υλικού είναι οι: Γραμμα
τική Γούλα. Κ. Ζαγάρας, Κατερίνα Καλαμπούκα, Αλεξάνδρα Καρούτα. Μα-
ριάνθη Καψάλη, Κυριακή Κοντού. Μαρία Κουτσάκη, Ζαχαρούλα Λάππα,
Σοφία Μητκάνη, Ελπίδα Σπυριδέλη. Βασιλική Τσιάμη, Αλεξάνδρα Τσιώνη, Γε
ωργία Φλώρου, Ευαγγελία Φτάκα, Δήμητρα Χατζηστεργίου και Μαρία Χου-
ντάση. Θα πρέπει να προστεθεί εδώ και ο Φώτης Μαυρομάτης, που κατέθεσε
την εργασία του πρόσφατα στο ΛΑΠΙ.
Οι εργασίες προέρχονται: 1. από την πόλη της Κοζάνης.1' 2. από την Αιανή
και τις γειτονικές κοινότητες Αγία Παρασκευή, Άνω και Κάτω Κώμη (πρώην
Βάνιτσα).18 3. από τη Σιάτιστα και τις κοινότητες Εράτυρα. Πεντάλοφος και
Αυγερινός της ευρύτερης περιοχής Βοΐου,19 4. από το Βελβενδό.20 και 5. από
Γραμματική Γούλα. «Η γυναικεία φορεσιά της Κοζάνης». ΛΑΠΙ, Νέα Σειρά. 1982-
1983, Α-Γ, σ. 375-431.
Ευαγγελία Φτάκα. «Αναστήλωση της παραδοσιακής φορεσιάς της Ααζαρίνας (περιοχή
Αιανής Κοζάνης)», ΛΑΠΙ. Φροντιστήριο Μ. Βρέλλη-Ζάχου, τ. 25. 1991-1992 (εαρινό
εξάμηνο), Τσι-Ω. σ. 165-251, Κυριακή Κοντού. «Η γυναικεία παραδοσιακή ενδυμασία
στην Κάτο3 Κώμη Κοζάνης», ΑΑΠΙ. ό.π„ 2008-2009 (εαρ. εξάμ.). Κατερίνα Καλα
μπούκα. «Η φορεσιά της Αγίας Παρασκευής Κοζάνης (συνεντεύξεις και φίοτογραφικό
υλικό)», ΑΑΠΙ, ό.π.. 2009-2010 (εαρ. εξάμ.), Φώτης Μαυρομάτης, «Η επιβίωση της
τοπικής φορεσιάς της Άνιο Κώμης Κοζάνης (1930-1970) και η αναβίωσή της (τέλ.
20ου αι. - αρχ. 21ουαι.) μέσα από άγνωστο φωτογραφικό υλικό». Φροντιστήριο
Μ. Βρέλλη-Ζάχου, 2012-2013 (εαρ. εξάμ.).
Αλεξάνδρα Τσιιόνη - Γειοργία Φλιόρου, «Η παραδοσιακή φορεσιά της Σιάτιστας»,
ΑΑΠΙ. ό.π., 1993-94, Βασιλική Τσιάμη. «Η παραδοσιακή φορεσιά της Εράτυρας του
νομού Κοζάνης», ΑΑΠΙ, ό.π., 2004-2005 (χειμ. εξάμ.), Αλεξάνδρα Καρούτα, «Η πα
ραδοσιακή γυναικεία φορεσιά στον Πεντάλοφο Κοζάνης». ΑΑΠΙ. Νέα Σειρά, 1983-
1984. Γ-Α, σ. 331-447. Δήμητρα Χατζηστεργίου. «Η γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά
στο χιοριό Αυγερινός του νομού Κοζάνης», ΑΑΠΙ, Φροντιστήριο Μ. Βρέλλη-Ζάχου,
1984-1986, τ. 2. Τ-Ω, σ. 403-485.
Μαριάνθη Καψάλη. «Παραδοσιακές ενδυμασίες Βελβεντού Κοζάνης». ΑΑΠΙ, ό.π..
την Καρδιά Πτολεμαι'δας (πρώην Τρέμπενο) της περιοχής Εορδαίας.21 Τέλος,

μία εργασία πραγματεύεται την τέχνη των κοζανιτών γουναράδων -μια τέχνη
που άμεσα συνδέεται με την ένδυση22-, και μία ακόμη πραγματεύεται τις
μεταμφιέσεις των Μωμόγερων της Αποκριάς στο προσφυγικό ποντιακό χωριό
Πρωτοχώρι.23
Στη παρούσα ανακοίνωση λαμβάνεται επίσης υπόψιν και το αδημοσίευτο
πρωτογενές κοζανίτικο ενδυματολογικό υλικό των χειρόγραφων συλλογών κο-
ζανίτικης λαογραφικής ύλης του Αρχείου του Σπουδαστηρίου Λαογραφίας της
Φιλοσ. Σχ. Πανεπ. Αθηνών (ΣΛΠΑ),24 οι οποίες χρησιμέυσαν όχι μόνο για την
αποθησαύριση σημαντικών μαρτυριών, αλλά και επειδή οι μαρτυρίες τους απο-
τέλεσαν. γενικότερα, και ένα μέτρο σύγκρισης της αξιοπιστίας των εργασιών
του ΛΑΠΙ.25
2005-2006 (χειμ. εξάμ.). Ζαχαρούλα Λάππα, «Τοπική ενδυμασία Βελβεντού», ΛΑΠΙ.

δ.π., 2005-2006 (εαρ. εξάμ.). Μαρία Κουτσάκη, «Παραδοσιακές ενδυμασίες στο Βελ-
βενδό Κοζάνης». ΛΑΠΙ. ό.π.. 2008-2009 (εαρ. εξάμ.). Ελπίδα Σπυριδέλη και Μαρία
Χουντάση. «Οι τοπικές φορεσιές στο Βελβενδό Κοζάνης. Μελετώντας οικογενειακές
φωτογραφίες», ΛΑΠΙ, ό.π.. 2008-2009. (εαρ. εξάμ.).
Σοφία Μητκάνη. «Η ενδυμασία στην Καρδιά Πτολεμαίοας», ΛΑΠΙ. ό.π.. 2004-2005
(χειμ. εξάμ.).
Κ. Ζαγάρας, «Ο ι γουναράδες στην περιοχή της Κοζάνης». ΛΑΠΙ, ό.π.. τ. 49. 2002-
2003, (χειμ. εξάμ.).
Έφη Τριαντάφυλλου-Κατσόγιαννου, «Η ενδυμασία των Μίομόγερων στο Πριοτοχιόρι
Κοζάνης (1927-2010)», ΛΑΠΙ. Φροντιστήριο Μ. Βρέλλη-Ζάχου. 2010-2011. ό.π.
Παραθέτιο ζοώ τα πλήρη στοιχεία των χειρόγραφοί συλλογιόν του ΕΚΠΑ. κατά χρο
νική σειρά κατάθεσής τους στο Αρχείο του Σπουδαστηρίου Λαογραφίας: Χφ 1341
(Αγία Παρασκευή), συλλ. Γ. Καραλίγκας. 1971. - Χφ 1342 (επαρχία Βοΐου). συλλ. Ανα
στασία Βόζιου. 1971. - Χφ 2519 (Μεσόλογγος Βοΐου), συλλ. Θωμάς Μιχαηλίδης. 1975.
- Χφ 2520 (Κοζάνη, πόλη), συλλ. Μαρία Κρανιώτη, 1975. - Χφ. 2521 (Κοζάνη, πόλη),
συλλ. Αναστασία Τσούκα. 1975. - Χφ 3306 (Μεταξάς), συλλ. Ειρήνη Πιστόλα, 1976.
- Χφ 3440 (Κλεψίστι ή Πολυκάστανο). συλλ. I. Μπορνής. 1978. - Χφ 3544 (επαρχία
Βοΐου). συλλ. Παρασκευή Παπαευθυμίου. 1981. - Χφ 3639 (Βελβενδό). συλλ. Μα-
γδαληνή Καζόλη, 1985. - Χφ 3672 (Κοζάνη/Σκ'ρκα), συλλ. Άννα Ευσταθιάδου. 1991. -
Ευχαριστώ θερμά τον καθηγ. Λαογραφίας κ. Μηνά Αλεξιάδη, δ/ντή του ΣΑΠΑ. που
έθεσε στη διάθεσή μου προς μελέτη τα κοζανίτικα χειρόγραφα, καθίός και τις κκ. Βα
σιλική Χρυσανθοπούλου. λέκτορα του ΕΚΠΑ. και Κάτια Ανδριανού. υποψ. διδάκτ.
Πανεπ. Ιωαννίνιον, για τη συνδρομή τους στην ερευνητική εργασία μου στο ΕΚΠΑ.
Στο ΛΑΠΙ αριθμούνται. επίσης. 4 γενικές συλλογές κοζανίτικης λαογραφικής ύλης ή
συλλογές για άλλα ειδικά ζητήματα του κοζανίτικου λαϊκού πολιτισμού. Πρόκειται για
τις εξής εργασίες: Ιωάννα Αποστόλου. «Λαογραφία του Βελβεντού Κοζάνης». ΑΑΠΙ.
Χειρόγραφα Πρωτοετιόν Φοιτητών. 1965-1966· Γ. Κιζλάρης. «Λαογραφική Συλλογή
από τη Μεταμόρφοοση Κοζάνης και Λαγκαδίκια Θεσσαλονίκης (έθιμα αποκριάς,
σποράς, γάμου, τραγούδια, παροιμίες)». ΑΑΠΙ. Χειρόγραφα Πρωτοετίόν Φοιτητιόν.
2.2. Θεωρητικό πλαίσιο των εργασιών

Οι ενδυματολογικές αρχές που υποδείχτηκαν και εφαρμόστηκαν κατά τη συλ
λογή του υλικού και τη σύνταξη των εργασιών αναπτύχθηκαν πάνω στη θέση
ότι οι παραδοσιακές τοπικές ενδυμασίες δεν υπήρξαν και δεν στάθηκαν με
τέωρες, στατικές και αναλλοίωτες στον χρόνο. Αντιθέτως, καθώς εξέφρασαν
σε ικανό βαθμό διαφορετικά κατά εποχή ιστορικά δεδομένα, διαπλεκόμενες
οικονομικές-κοινωνικές σχέσεις και, ακόμη, διαφορετικές αισθητικές αντιλή
ψεις, διήνυσαν κάποιες μορφολογικές διαδρομές, που θα πρέπει να λαμβά-
νονται σοβαρά υπόψιν, προκειμένου να αποφεύγονται αόριστες, ενθουσιώ
δεις και αφελείς κάποτε παρουσιάσεις τους -σήμερα και αναπαραστάσεις
τους-, που παραποιούν τις ενδυματολογικές πραγματικότητες και δίνουν ψευ
δείς εικόνες του λαϊκού πολιτισμού.26
2.3. Δομή των εργασιών

Οι συλλογείς αναφέρουν πάντοτε -συνήθως στον Πρόλογο της εργασίας- τα
ονόματα των πληροφορητών τους και συχνά τον τόπο γέννησης και διαμονής
τους, την ηλικία τους, το μορφωτικό τους επίπεδο και την επαγγελματική τους
απασχόληση. Οι κοζανίτες πληροφορητές, κατά κανόνα, είναι υπερήλικες,
αγρότες/ισσες, αγράμματοι ή με στοιχειώδη μόρφωση. Κάποτε υπάρχουν όμως
μαρτυρίες και από εγγράμματους πληροφορητές. ενώ σπανιότερα καταγράφο
νται μαρτυρίες και από τοπικούς λογίους. Ορισμένες φορές, επίσης, χάρη στον
ζήλο των συλλογέων υπάρχουν και φωτογραφίες των πληροφορητών/τριών.
1965-1966* Ειρήνη Λιλή. «Λαογραφική συλλογή από τη Βλάστη Κοζάνης (έθιμα γάμου,
δοξασίες αργαλειού, η μαγεία του λύκου)». ΛΑΠΙ, Χειρόγραφα Πριυτοετίόν Φοιτητιυν.
1965-1966* Αναστασία Στεργίου, «Αρραβιόνας-Γάμος στο Βελβενοό Κοζάνης». ΑΑΠΙ,
Χειρόγραφα Πρωτοετών Φοιτητιόν. 1965-1966. - Κοζανίτικο λαογραφικό υλικό με γε
νικότερο ενδιαφέρον φυλάσσεται στο Λαογραφικό Αρχείο του Τμ. Ιστ. και Εθνολ.
ΔΠΘ. στο Λαογραφικό Φροντιστήριο του Γ. Α. Μέγα (χφ 1020. έτ. 1964. του Αριστείδη
Σωτ. Μπακαΐμη, «Ααογραφικοί αντίλαλοι Ζώνης Κοζάνης», στο: Μ. Γ. Βαρβούνης -
Γ. X. Κούζας, Το Αρχείο του Λαογραφικού Φροντιστηρίου του Γ. Λ. Μέγα. Αθήνα
2007). καθο)ς και στο ΚΕΕΛ της Ακαδημίας Αθηνιον.
Προσήκουσα σε μια λαογραφική/ενδυματολογική μελέτη θεωρείται: α) η άρτια ανα-
στήλωση μιας παραδοσιακής τοπικής ενδυμασίας, με την κατά το δυνατό σωστή το
ποθέτησή της στον τόπο και τον χρόνο, με τη σύνδεσή της με την κοινωνική ηλικία,
το κοινιονικό στριομα και την περίσταση που φορέθηκε, καθίός και με την αναζήτηση
και παρουσίαση των συνθηκιόν της κατασκευής της και. ακόμη, των ατόμων που ανα
λάμβαναν και διεκπεραίωναν όλα αυτά, είτε στον οικιακό χιόρο είτε σε οργανο^μένα
εργαστήρια* και β) η επισήμανση και ο σχολιασμός των ομοιοτήτων αλλά και των δια-
φοριόν στις ενδυμασίες των κατοίκων μιας και της αυτής γεωγραφικής περιοχής, αν
αυτό είναι επίσης δυνατό.
Στην Εισαγωγή οι συλλογείς εξηγούν τους λόγους που επέλεξαν το θέμα

τους, αναφέρονται με ειλικρίνεια στις πηγές τους, και γενικότερα στις συνθήκες
και τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν κατά την πρώτη τους άσκηση στην επι
τόπια λαογραφική έρευνα. Ακόμη, στις εργασίες εισαγωγικά γίνονται αναφορές
στον τόπο, χρόνο, ιστορικό, οικονομικό/κοινωνικό πλαίσιο κάθε κοινότητας, βα
σισμένες στη γνωστή δημοσιευμένη βιβλιογραφία και εμπλουτισμένες, ορισμένες
φορές, με την παράθεση επιπλέον πληροφοριών, παρατηρήσεων και σχολίων.
Οι εργασίες προσφέρουν μαρτυρίες για γυναικείες ενδυμασίες κυρίως -οι
μαρτυρίες για ανδρικές ενδυμασίες είναι λιγοστές27- των προπολεμικών δε
καετιών και των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών του 20ου αι., τις οποίες είτε
οι ίδιες οι πληροφορήτριες των συλλογέων φόρεσαν στη νεότητά τους, ή είδαν
να τις φορούν δικά τους πρόσωπα,28 ενώ αναφορές σε παλαιότερες μορφές των
κοζανίτικων ενδυμασιών αποφεύγονται* άλλωστε, η επιτόπια έρευνα αδυνατεί
να προσφέρει τέτοιο υλικό, η δε λεπτομερής έρευνα και σύγκριση των πηγών
δεν είναι έργο ενός περιορισμένου πανεπιστημιακού εξαμήνου.29 Η παλαιό-
τερη, πάντως, ενδυματολογική πληροφορία επισημαίνεται σε προικοσύμφωνο
του 1900, που προσκόμισε φοιτήτρια από την Εράτυρα.
Οι μαρτυρίες παρουσιάζονται κατά κεφάλαια, επεξεργασμένες από τους
συλλογείς, ενώ, όταν κρίνεται απαραίτητο, παρατίθενται καταγεγραμμένες και
στο τοπικό γλωσσικό ιδίωμα. Οι εργασίες πλαισιώνονται με πολλαπλά χρή
σιμο φωτογραφικό υλικό με επεξηγηματικές λεζάντες (φωτογραφημένα πα-
λαιά ενδύματα και φωτογραφίες του παρελθόντος σε ανατύπωση, ή και φω-
τοτυπημένες φωτογραφίες), το οποίο όχι μόνο τεκμηριώνει τα κείμενα, αλλά
και προσφέρεται για περαιτέρω έρευνα. Συμπληρώνονται, τέλος, με επεξη
γηματικά γλωσσάρια και ευρετήρια όρων, χάρτες και πίνακες περιεχομένων.30
Η διαπίστιοση αυτής της έλλειψης επισημαίνει και την αναγκαιότητα μιας ενδελε
χούς μελέτης των ελληνικών παραδοσιακών ανδρικών ενδυμασια>ν. γενικότερα.
Πρόκειται για την τελευταία περίοδο χρήσης των τοπικών ενδυμασιών, με σταδιακή
την εγκατάλειψη του παραδοσιακού τους χαρακτήρα (ένα-ένα τα αστικά στοιχεία του
δυτικού βιομηχανικού πολιτισμού τις αλλοιιόνουν, όπο^ς διαπιστώνεται από τις περι
γραφές και επιβεβαιώνεται από το εξαιρετικά ενδιαφέρον φοοτογραφικό υλικό, το
οποίο, σχεδόν κατά κανόνα, σε όλες τις εργασίες συνοδεύεται από επεξηγηματικές
πληροφορίες, τόσο για τα αντικείμενα όσο και για τα εικονιζόμενα πρόσιοπα).
Η επιτόπια έρευνα, ο^στόσο. δεν αποτελεί το μοναδικό εργαλείο του λαογράφου για
την ενδελεχή μελέτη του λαϊκού πολιτισμού του παρελθόντος. Έτσι, επιβάλλεται η ανα
ζήτηση και συνεξέταση αρχειακιόν και άλλιον πηγών.
Παραθέτω ενδεικτικά τον Πίνακα Περιεχομένιον της εργασίας της Αλεξ. Καρούτα (εν
δυμασία Πενταλόφου): Πρόλογος. Πληροφορητές. Εισαγιογή. Ιστορικό-κοινιονικό
πλαίσιο της περιόδου 1920-1950. 1. Τα υλικά. Η επεξεργασία τους. Οι ραφτάδες. 2.
Η φορεσιά της ανύπαντρης και της παντρεμένης. Η καθημερινή φορεσιά: πουκάμισο -
622 ΜΑΡΙΝΑ Β PE AA Η-Ζ ΑΧΟΥ
3. Παρατηρήσεις
Αν και ολιγάριθμες, οι κοζανίτικες εργασίες στο ΛΑΠΙ, συνυπολογιζομένων

και των μαρτυριών των χειρογράφων του Αρχείου ΣΛΠΑ, δείχνουν ότι στο
κλείσιμο των παραδοσιακών τρόπων ζωής στη διάρκεια του προπολεμικού
20ου αι. στην περιοχή της Κοζάνης σχηματίζονται και συνυπάρχουν τρεις βα
σικοί τρόποι γυναικείας ενδυματολογικής έκφρασης και συμπεριφοράς, οι
οποίοι εν πολλοίς συνδέονται με τα οικονομικά και κοινωνικά συμφραζόμενα
της εποχής:
I. Μία ομάδα περιλαμβάνει τις ενδυμασίες των πόλεων Κοζάνης και Σιά
τιστας, κέντρων εμπορικής ακμής με εύπορο πληθυσμό, κατά το 18° και 19° αι.
και επικοινωνία με την Ευρώπη,*31 ενδυμασίες γνωστές για τη λαμπρότητά τους
και με ευδιάκριτες επιρροές του δυτικού μπαρόκ και ροκοκό,32 όπως ήδη η
έρευνα έχει επισημάνει.33 και με ομοιότητες προς τη γενικότερη αισθητική
αντίληψη των ενδυμασιών αστικών κέντρων της Δυτ. και Κεντρ. Μακεδονίας.34
Οι ενδυμασίες αυτές επιβίωσαν, ως έναν βαθμό, ως και τις αρχές του 20ου αι.,
με συνεχιζόμενο τον γνωστό από τα οθωμανικά χρόνια αντικατοπτρισμό της
φούστα - ποδιά - κουντούσια - μαντίλι ή νταρτμάς - τσουράπια - τσαρούχια - γου

ρουνοτσάρουχα. Η γιορτινή φορεσιά: πουκάμισο - φουστάνι - κουντούσια - ποδιά -
μαντίλι - τσουράπια. 3. Η νυφιάτικη φορεσιά: πουκάμισο - πάρτα - φουστάνι - ποδιά
- κλόσσες - σκέπη - τσουράπια - υποδήματα - κοσμήματα. Η νυφιάτικη φορεσιά πριν
από το 1920. Η νυφιάτικη φορεσιά κατά την περίοδο 1940-1950. 4. Η φορεσιά της πα
ντρεμένης: κουντούσια - κάπα - ποδιά - κόμμωση - τσουράπια - στόφα. Η αλατζένια
φορεσιά. Η καθημερινή φορεσιά της παντρεμένης. 5. Η φορεσιά της ηλικιωμένης. 6. Η
εξέλιξη της φορεσιάς μετά το 1950. Αλλαγές. Μεταχείριση. Φωτογραφίες. Γλωσσάρι.
Περιεχόμενα.
31 Βλ. Απ. Βακαλόπουλος. Ιστορία της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1969, σ. 403, όπου
αναφορά στους 200 εμπορικούς οίκους που είχε η Σιάτιστα στο εξο^τερικό τον 18° αι..
μια τόσο πλούσια πόλη, που οι κάτοικοι της γύροο περιοχής την ονόμαζαν φλωρο-
χώρι και τις γυναίκες της φ?^ρούδες* βλ. Α. Γ. Αάμπρου. «Σιάτιστα». Μακεδονικόν
Ημερολόγιον 3 (1910), σ. 7* I. Αποστόλου, Ιστορία της Σιάτιστας. Αθήναι 1929. σ. 7.
32 Βλ. Σιμόπουλος, ό.π.. τ. Γ2, σ. 353, όπου και η παρατήρηση του Pouqueville για τους
βελούδινους επενδύτες που φορούσαν οι σιατιστινές κυράδες, με γαϊτάνια και κε
ντήματα από μικρά κομμάτια ύφασμα, που παρίσταναν διάφορα αντικείμενα (μια κι
νέζικη γέφυρα, ένα κυπαρίσσι, ένα κιόσκι, σπίτια και δέντρα).
33 Βλ. Μιχ. Γ. Μερακλής. Λαϊκή Τέχνη. Αθήνα 1992, σ. 99.
34 Βλ. π.χ. Αγγελική Χατζημιχάλη. ό.π., σ. 14, πίν. 17, όπου επισημαίνονται ομοιότητες της
σιατιστινής ενδυμασίας με τις ενδυμασίες της Καστοριάς και της Νάουσας. Για τις
κοινές, εξάλλου, ενδυματολογικές συμπεριφορές που παρατηρούνται στα αστικά κέντρα
της Βαλκανικής κατά το 19° αι. βλ. A. Dragoslav. «Common elements in the town cos
tume worn in Serbia and Greece in the 19th century», Balkan Studies 24 (1983) 343-353.
κοινωνικής διάρθρωσης σε αυτές, διά των σχημάτων των ενδυμάτων, και κυ
ρίως διά των υλικών της κατασκευής τους και τη διακόσμησή τους.35
Οι πληροφορήτριες της Κοζάνης αναφέρουν στις συλλογείς του υλικού
τα «μπρουζικέινα» ολομέταξα «συντρόφια» των πλουσίων* το «βα στιά τ’κο
π ’καμ’σο», το υφασμένο «ίσον» ή «κρεμασμένο» (αφενός το βαμβακερό «χί-
ντικο» των ταπεινών, αφετέρου το βαμβακομέταξο «ασπρισμένο» των μεσαίων
τάξεων, αλλά και το ολομέταξο «μπρουτζικέινο» των οικονομικά επιφανών).
Αναφέρουν ακόμη την εσωτερική κόκκινη «φούστα» (με τις φαρδιές, «ίσα με
μια πιθαμή», βελούδινες, μεταξοκεντημένες λωρίδες και τα σιρίτια), η οποία
ενίσχυε και έδινε επιθυμητή άπλα στη «στιόφα» (το εξωτερικό -νυφιάτικο και
γιορτινό- ποδήρες, μακρυμάνικο, πλατύχωρο μεταξωτό, «γυαλιστερό» φόρεμα,
τόσο φαρδύ, κατά την πληροφορήτρια, που αν κανείς ξήλωνε τη σούρα από
τη μέση. μπορούσε να κάνει ολόκληρο πάπλωμα,36 διακοσμημένο επίσης με
βελούδινη «μπορντούρα», στον ποδόγυρο και με χάντρες επίρραπτες στην επι
φάνεια της). Πρόκειται για μια βαριά, μεγαλόπρεπη φορεσιά, συμπληρωμένη
με πολλά συνοδά άλλα ενδύματα, όπως η «λιμαρά», η «φύρτα» (η μεταξωτή
ποδιά), η «φέλιμαρ», ο «λιμπαντές». ο χειμωνιάτικος «γουνιασμένος σάκκος»,
και ακόμη η χρυσοκεντημένη «μπούντα», ο επενδύτης με τη γνωστή, σε μορ-
φολογικές και διακοσμητικές παραλλαγές, χρήση στα αστικά κέντρα της Βαλ
κανικής, και την αξιοπρόσεκτη, διαφορετική κατά τόπους, ονοματολογία («πιρ-
π ιρ ί» στα Γιάννενα, «τσουμπές» στην Πρέβεζα κλπ.).3'
Βλ. σχετικά Καλινοέρης. Τα λυτά έγγραφα. σ. 90-93 («Εγκύκλιοι της Επισκοπής Σερ-
picov και Κοζάνης αφορώσαι εις συνήθειας στολισμού τοον γυναικών και εις θεσμούς
αρραρώνος, γάμου κλπ.». έτ. 1789), σ. 99-102 («Εγκύκλιος περί στολισμού τίον γυ
ναικών», έτ. 1803).
Γραμματική Γούλα, πόλη της Κοζάνης (πληρ. Μαρία Ψαλλίοα).
Π αραθείο εδώ απόσπασμα και από τη μαρτυρία κοζανίτισσας γερόντισσας. όποχ
τη σταχυολογίό. καταγεγραμμενη στο τοπικό ιοίοψα. σε χφ του ΣΛΠΑ, η οποία ανα
λυτικά και παραστατικά δίνει τη σύνθεση της κοζανίτικης φορεσιάς και όλη τη δια
δικασία της ένδυσης:
Τότι οι γυναίκες έβαναν δυο βρακιά, ιένα βαμπακιρό απ' που ακουμπούσιν στου
τσιτσί [στη σάρκα] κι ένα μαλλίτ'κου απού πάν'. Τα στιρέουναν σ' μέσ ' όχ' μι
κουμπιά, αλλά μι ζώνις, που τ'ς έλιγαν βρακοζούνις, κι σιακάτ' [κάτω] στουν
αστράγαλου τα έδιναν μι ?<ουριά. τα πουδουνάρια. ΐσ τιρ α έβαναν ένα μακρύ
υφαντό π'κάμ'σου άσπρου. Ουπάν' απ' του π'κάμ'σου του φρανέλ' υφαντό
άσπρου κι αυτό αλλά χουντρότιρου. Κι ουπάν' απ' του φρανέλ’ του φουστάν'. Του
καθημιρ'νό ήταν απού αλατζιά. του γιουρτιάτ'χου [γιορτινό] από καλό ύφασμα. Του
κα?<ουκιριάτ'κου ήταν τσιτάκι. του χειμουνιάτ'κου υφαντό. Σ ' μέσ' έδιναν μια ζών'
απού φαρδύ κιντημένου ύφασμα που μπρουστά κούμπουνι μι τα θ'λύκια. Του χει
μώνα ουπάν' απού τα ρούχα έβαναν του σάκκου ή τ' πόλκα. Ήταν μαλλίτ'κους ου
σάκκους κι είχι απού μέσα γούνα, όπους έχ'ν τόρα τ' φόδρα. Απ' όξου μπρουστά
II. Μια δεύτερη ομάδα συγκροτούν τα ενδυματολογικά σύνολα των κατά

βάση γεωργοκτηνοτροφικών, αλλά και με κάποιες πρώιμες αστικές δραστη-
χι αλόϋρα [ολόγυρα] είχιν γαρνιτούρα. άλλ' καλότερ' γούνα. Του χαλοχαίρ' αντί
για σάχχου είχαν του πανουφόρ' χουρίς μανίκια κι σ' ανοιχτό χρώμα. Οι γυναίχις
έβαναν τότι τα σχ'φούνια. χάλτσις πλιχτές. Ήταν γραμμένα τα σκ'φούνια. Έτσια
τάλιγαν, γιατί είχαν ουραία χρουματιστά σχέδια στ'ς μύτις κι στ'ς πατούσις. Του
χαλουχαίρ' τσ' έπλιχάμι μι νήμα, του χειμώνα μι μαλλί.
Όταν γένουνταν γιουρτές χι πανιγύρια. αρραβώνις χι παντριές, τότι άλλαζαν
ρούχα. Είχαν πάλι απού χάτ' τα π'χάμ'σα χι τα φρανέλια. αλλά απού πάν' έβαναν
τα ντόπια [το καλό μακρύ φόρεμα]. Σ ' μέσ' τα θ'λύχια. όλου ρουμπίνια χι σχαλί-
σματα χι ένα παρδαλό μαντήλ' διμένου στ' μέσ'. Του δίπλουναν έτσ' που σ' μιρά
να χρέμητι σα τρίγουνου. Ουπάν' απ' του φουστάν' είχαν ιένα γιλέκου κιντημένου
μι χρυσές κι ασημένιις χλουστές ή μιταξουχιντημένου με χειρίδες. Αυτό το γιλέκου
τόλιγαν φ έρμιλ'. Ιένα άλλου γιλέκου για τ'ς τρανίτιρις [ηλικιωμένες] αυτό ήταν
ου λιμπαντές. Πλούσια κιντιμένου χι αυτό χουρίς χειρίδες. Κάτ' απ' του γιλέκου
είχαν π'κάμ'σου μι ταντέλα στου γιακά χι στα μανίκια. Πολλές φορές, αντί για
π'χάμ'σου. είχαν τ' λιμαρά κιντημέν' στου στήθους. Ουπάν' απ' τα ρούχα, είχαν
τ' φύρτα. κιντημέν' πουδιά. Του κοντό του πανοφόρ' μι τ' γούνα αλόϋρα τόλιγαν
σκουρτέκα. του μακρύ, μπούντα. Η γούνα ήταν ανάλουγι μ ' 'ν ηλικία χι τ' θέσ' σ'ν
χοινουνία. Οι πλούσιις είχαν κίτριν' μυλόγουνα. Ήταν κι μαύρ' γούνα-νούχα. τα
πουντίχα μι λουιούν του λουιού [λογιοον λογίΐόν] χρώματα, τα μαϊμούλια-μαύρου
κι άσπρου κι άλλα. Στου χιφάλ' είχαν του φέσ' κόκκινου μι μακριά μαύρ' ή χρυσή
φούντα ... Τα σκαρπίνια απ' έβαναν οι γυναίχις ήταν χουντά παπούτσια μι τα
ταχούν ', μαύρα ή χαφιτιά [καφέ]. Τα στιβάλια ήταν παπούτσια χουμπουτά ως του
γόνατου ... Στου χιφάλ' οι γυναίχις δεν έβαναν μαντήλια σ'ν Κουζάν', μούγχι
[μόνον] οι χουριάτσις έβαναν. Όταν στουλίζουνταν. χριμνούσαν απ' του λιμό ιένα
γιουρντάν' φλουριά. Έβαναν όσις αράδις είχαν. Στου στήθους είχαν του τισσιρά-
μιντζου. Ήταν σα λίρα που άξιζιν ίσια μι τέσσιρα μ'ντζ' [=λίρα]. Απ' του λιμού είχαν
χριμασμέν' χι μια καδένα. Απού τ ' καδένα αυτή χρέμουνταν ιένα ρουλόι. στα νιώ-
τερα χρόνια, που του στιρέουναν στου πλάι ουπάν' στου τισσιράμιντζου. Σ τ ' αυτιά
έβαναν μακριά ασημένια ή χρυσά σκ'λαρίκια μι πέτρες ακριβές. Δαχτυλίδια είχαν
βαριά με τρανή αξία, στουλισμένα μι πουλύχρουμα διαμάντια. Τα μαλλιά ιτότι τάφ-
κιαναν χλόσσις [πλεξούδες] χι τ'ς στιρέουναν ψηλά στου χιφάλ'. Αλλις τάφχιαναν
χ'λούρα [τύλιγαν την πλεξούδα ελικοειδώς] πίσου στου χιφάλ' χι τ' στιρέουναν μι
ιένα ασημένιου σουγλί [κοκκαλάκι].
Οι νύφις όταν πάηναν στ'ν ιχχλησιά να στιφανουθούν. έβαναν τ ' στιόφα. Η
στιόφα ήταν μιταξουτό φουστάν' άσπρου, γκρίζου, κίτρινου χι παραγγελία στου
ράφτ'. Σ ' μέσ' έβαναν τ' ασημένια θ'λύχια μι τ'ς γαλάζις. τ'ς χόχχινις χι τ'ς πρά-
σινις πέτρις. Στου χιφάλ' έβαναν άσπρου πέπλου χι τα μαλλιά τα στόλ'τζαν μι
λούδια ... Α, αστόησα [ξέχασα] να πω για τ'ς γυναίχις. Γράψ' το αυτό κουρ'τσάχι
μ ’. Οι Κουζιανίτ'σις δεν είχαν φτιασίδια ιτότε. Αυτά τά 'χαν οι χουριάτ'σις. Του
πουλύ που νάβαφαν τα χείλια τ'ς. Όχι σαν τα μύθια που μι χάμν' σίμιρα. Μι βάφ'ν
τα μάτια τ'ς μι μουλύβια χι είνι σα νάφαγαν γουρθά [γροθιά] (Συλλογή ΣΛΠΑ, χφ
2520, πόλη της Κοζάνης, συλλ. Μαρία Κρανίίότη, 1975, πληρ. Πετρούλα Ζήγρα).
ριότητες, κοινοτήτων της κοζανίτικης περιφέρειας, αναπτυγμένα στο πλαίσιο

μιας εγχώριας κατεξοχήν παραγωγής, αρχίζοντας από απλά καθημερινά εν
δύματα και φτάνοντας σε προχωρημένες μορφές χειροτεχνίας στο οικιακό πε
ριβάλλον.38 Στις εργασίες μάλιστα που εξετάζουν αυτές τις κοινότητες παρα
τίθενται, συχνά σε ξεχωριστά κεφάλαια, αξιόλογες πληροφορίες για τις πρώτες
ύλες, την επεξεργασία τους και το ράψιμο των ενδυμάτων.39 Στην ίδια ομάδα,
εντάσσεται και το ενδυματολογικό σύστημα των μαστοροχωριών του Βοΐου.
Οι ενδυμασίες των παραπάνω κοινοτήτων -στην εορτινή τους κατεξοχήν εκ
δοχή και με μεγάλη μορφολογική ποικιλία- σχηματίζουν, συμβολίζουν και υπο
στηρίζουν, πρώτα από όλα, την ταυτότητα κάθε κοινότητας προς τα έξω, δια-
κρίνοντάς την ακόμη και από την πλέον κοντινή της. Οι φορεσιές της Εράτυρας,^0
38
Πβ. τη μαρτυρία: Όλα τα ρούχα ήταν φτιαγμένα από το σπίτι. Τα αγοραστά ήταν
πολυτέλεια. Άσε που η καθεμιά έδειχνε τη νοικοκυροσύνη της με τα ρούχα που
έφτιαχνε. Όταν κάποια είχε κάτι αγοραστό. την έλεγαν τεμπέλα. γιατί δεν το έφτιαχνε
μόνη της (Σοφία Μητκάνη, Καρδιά Πτολεμάίοας [Τρέμπενο], πληρ. Μελπομένη Μητκάνη).
39
Ενδεικτικό απόσπασμα από μαρτυρία για την επεξεργασία του μαλλιού και του λι
ναριού στη Σιάτιστα: Το Μάη όταν αρχινούσαν οι ζέστες οι τζιουμπάνηδες κούρευαν
τα πρόβατα κι για να μη ζισταίνουντι αλλά και για να πάρουνι του μαλλί. Οι γυ
ναίκες το 'παιρναν και το χώριζαν σι χρώματα, άσπρου-μαύρου συνήθως κι του χώ
ριζαν σε σκληρό κι μαλακό κι του ξέπλυναν μι κρύου νιρό. Τ' άπλωναν να στιγνώσει.
κι μ ' ένα ξύλου του κουπάνιζαν. Όταν στέγνωνι. το παιρναν κι όλη μαζί η οικογέ
νεια το ύγραινι. Έπαιρναν, δηλαδή, τα ποκάρια [μαλλιού] κι του άνοιγαν μι τα χέρια,
για να φύγουν τα κουλτσίδια κι ό.τι άλλα χουρτάρια είχαν απομείνει. Ύστιρα μι
τα λανάρια του λανάριζαν, για να καθαριστεί κι να χτενιστεί ταυτόχρονα. Το 'βαναν
στη ρόκα, τούφα-τούφα. κι του έγνιθαν. Άμα ήθιλαν να είνι του νήμα χρουματιστό.
του έβαφαν, κι το 'πλυναν κι του ξέπλυναν. για να φύγει του χρώμα που θάφευ-
γειν κι να απουμείνει τ' άλλου. Ύστιρα μι την ανέμη του μάζουναν σι γκβάρια. ή.
δυο μαζί. το φκιαναν γκιλιέπι. Στου τέλους, ανάλουγα τι ήθελαν να φκιάσ'ν. του
ύφαιναν στουν αργαλειό ή τό 'πλικαν στου χ έρ '. μι πέντι βιλόνιες, για να φκιάσ'ν
τσιράπια ή μι δύο βιλόνιες. για να φκιάσ'ν φανιέλις (Αλεξάνδρα Τσιώνη, Γεωργία
Φλίύρου. Σιάτιστα, μαρτυρία Αγνής Δάρδα [γεν. 1928. αγρότισσα, με γνώσεις δημοτικού
σχολείου]). Βλ. επίσης. Αλκή Κυριακίδου-Νέστορος. Τα υφαντά της Μακεδονίας και
της Θράκης. [ΕΟΕΧ], Αθήνα 1965* Αντ. Ζανδές. Παραδοσιακός τρόπος καλλιέργειας,
συλλογής, επεξεργασίας, διακίνησης και χρήσης της μέταξας και του λιναριού στην
κωμόπολη Βελβεντό Νομού Κοζάνης Δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1983.
40
Ενδεικτική μαρτυρία για την Εράτυρα: Οι γυναίκις φορούσαν τα νταρακλιά φορέ
ματα. Αυτά ήταν καθημερινά, υφαμένα σ' αργαλειό, ανοιχτά μπροστά ως κάτω,
ήταν μαύρα με κόκκινο σιρίτ'. Από μέσα έβαναν τ ' φανέλα κι του βρακί. Άπό πάν'
του πουκάμσου κι μιτά τ'ς φούστες. Οι φούστες ήταν υφαμένες στουν αργαλειό κι
από πάν' έβαναν το φόρεμα το νταρακλί. Από πάν' είχαν τ'ς κάπις. Αυτό ήταν
το καθημερινό ένδυμα. Για καλά έβαναν τ'ς στιόφες. Οι στιόφες ήταν μεταξωτές
ή βελούδινες. Άπό πάν' έβαναν τα κλειδώματα και ποδιά κεντημέν'. Οι μεγάλες
626 ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΑΛΗ-ΖΑΧΟΤ
του Πεντάλοφου και του Αυγερινού, της Λιανής,41 της Αγίας Παρασκευής, της
Άνω και της Κάτω Κώμης, της Καρδιάς (Τρέμπενου) και του Βελβενδού, είναι
αναγνωρίσιμες. Αλλά και μέσα στις κοινότητες τους, επίσης, λειτουργούν με
έναν δυνατό σημειοδοτικό χαρακτήρα, καθώς η ανάπτυξή τους κλιμακώνεται,
με βάση κατεξοχήν την ηλικιακή διαδρομή των γυναικών - συνακόλουθα, με
φορούσαν σκούρες στόφες, ενώ οι νέες ανοιχτές. Οι νύφες έβαναν ανοιχτόχρωμη

στόφα. Από πάν' φορούσαν το τσικέτο κι από πάν' γούνες μι γουνιάσματα. Από
μέσα είχαν αστάρ'. δηλαδή, έβαζαν κι άλλο ύφασμα εσωτερικά ραμμένο. Αυτά τα
έφτιαναν γυναίκες μουδίστρες και τα υφάσματα τα 'παιρναν απ' του εμπόριο.
Έβαζαν χρωματιστά τσιράπια άσπρα. μπ λε. από μαλλί, με λούδια. Επίσης, φο
ρούσαν τα μπουτίνια και τσαρούχια για τ'ς εργασίες, φτιαγμένα στ'ς τσαγκάρ'δες
από γουρούν\ Οι περισσότερ' δεν μπορούσαν ν' αγοράσουν πολλά παπούτσια κι
έβγαιναν μι τα τσαρούχια. Τα τσαρούχια τα έκαναν από γουρουνίσιο δέρμα στους
τσαρουχάδες, ή μπορούσαν να τα κάνουν κι οι ίδιοι. Μετά βγήκαν τα πασούμια
κι οι παντούφλες. Στου κεφαλ' έβαναν μαντήλια [τσεμπέρια] κι οι νέες έβαναν φέσι
με φούντα χρυσή. Πολλές είχαν κοσμήματα Κ(ονσταντινάτα κι έβαναν κι κανένα
μι πιντόλιρου. Είχαν δαχτυλίδια κι σκ'λαρίκια. Τα μαλλιά τα 'πλεκαν πλεξούδα
κι στου τέλους, θ'μούμαι την προγιαγιά μ ’. που τα θ'λύκωνε μ ' ένα σύρμα γύρω
απ' τού κεφάλ'. Στου πένθος έβαναν μαύρες στόφες ... Θ'μούμαι. όταν δούλευαν
οι γυναίκις. είχαν τα φουστάνια, κι από μεσ' απ' του πουκάμ'σου. κι μάζευαν τα
μανίκια. Αυτά τα ρούχα τα φορούσαν από τότε που άρχισαν να υφαίνουν, τα
πρώτα χρόνια, κι έλεγεν η προγιαγιά μ ' ένα ρητό: *Μπατάλιασαν τα νταρακλιά κι
βγήκαν τα καρτόνια [υφάσματα], μπατάλιασαν κι οι έμορφες κι βγήκαν τα σουρ-
γκούνια' (Βασιλική Τσιάμη. Εράτυρα. πληρ. Ιωάννης Στρέμπας. ετών 80, δάσκαλος).
Ενδεικτικό απόσπασμα από προφορική μαρτυρία για την ενδυμασία της Αιανής:
Πριότα φορούσαμε φανέλλα από μέσα μ ' ένα γιακάδι με χάντρες στο λαιμό, το κα-
τασάρι. και το βρακί. Και μετά, πουκάμ'σο με γιακάκι. φέξες κι νταντέλλες. Την
Πασχαλιά έβανάμι πάνινο κατασάρι και βαμβακερό π'κάμ'σο. Από πάνω ντούσαμε
[ντυνόμασταν] τη φούστα κεντημέν' μπροστά με χάντρες και με θηλυκώματα και
σούστες, όλα εντάξει ... Κατόπι έβανάμι φουστάνι, ωραίο, στιόφα. μπλε, με καρ-
πίνια στο μάσιμο κι κατ'φεδάκι στο τέλος, με σιρίτια και τζιντζίφια. Το φουστάνι
ήταν ανοιχτό μπροστά στο στήθος κι φαινόταν η λιμαριά. Το φουστάν' είχι σκάλα
και φαίνονταν τα κεντήματα απ' τη φούστα και απ' το π'κάμ'σο ...Η φούστα ήταν
από μαλλί κι απ' όλα τα χρώματα έφτιαχναν, τριανταφυλλίσια. κόκκιν'. κι άλλα
... Μετά έβανάμι την ποδιά κι ζούναμι ασημολουτριές κεντημένες με φέξες κι έβα
νάμι τα θ'λύκια κεντημένα μπροστά. Τις ζώνες τις αγόραζάμι κεντημένες με φέξις
κι βροντοκοπούσαν. Κι έφτιαχνάμι κι θ'κά μας [δικά μας] κουμπώματα και τα κρε
μούσαμε όλο χάντρα ετσιά κι ετσιά. αρμάθες. Πίσω κάτ' απ' τη ζούνα βάζαμε
ένα σκούμπωμα όλο χάντρα ... Στα πόδια φορούσαμε σκ'φούνια μι κλωνάρια κι
ντιζλίκια γαλάζια στο γόνα. Ήταν άσπρα κι πλεχτά κι είχαν κέντημα στο γόνα
με μαύρο νήμα ... Παπούτσια φορούσαμι ή με λουρίδα ή σεμνά. Τα αγοραζάμε απ'
την Κοζάνη. Έτσι πάηνάμε στον Αάζαρ' με τα χέρια στα τζιόπια [στις τσέπες]
(Ευαγγελία Φτάκα. Αιανή. πληρ. Ευαγγελία Φτάκα [γιαγιά]).
βάση και την κοινωνική/οικογενειακή τους κατάσταση, όπως και αυτή εξε
λίσσεται κατά την ηλικιακή τους διαδρομή.
Για την κοινότητα του Αυγερινού (Δήμητρα Χατζηστεργίου) μαθαίνουμε
π.χ. ότι εκεί: το χρώμα της φούστας εξαρτάται από την ηλικία. Κάθε νέα
κοπέλα έπαιρνε ως προίκα τέσσερις φούστες με χρώματα γαλάζιο, ροζ. βυ-
σινί και πράσινο. Η κοπέλα φορούσε τις παραπάνω φούστες ανάλογα με
την ηλικία που είχε. Έτσι, όταν ήταν ανύπαντρη, φορούσε τη ροζ. όταν
παντρευόταν τη γαλάζια και τη βυσσινί, όταν ήταν ηλικιωμένη την πρά
σινηι· στην Καρδιά Πτολεμάί'δας (Σοφία Μητκάνη). ότι: σε όλες τις ποδιές
έραβαν μια τσέπη από διάφορα χρωματιστά υφάσματα. Από αυτήν την
τσέπη φαινόταν η οικογενειακή κατάσταση της γυναίκας. Οι ανύπαντρες κο
πέλες είχαν την τσέπη στην αριστερή πλευρά, ενώ οι παντρεμένες στη δεξιά-
ακόμη: οι ανύπαντρες και γενικότερα οι νέες κοπέλες φορούσαν άσπρες μα
ντίλες. με δαντέλες γύρω γύρω, και πολλές φορές κεντημένες με χάντρες
ή πούλιες, ενώ. οι γυναίκες μέσης ηλικίας φορούσαν μπλε σκούρες και οι
ηλικιωμένες μαύρες.
Εκτός από τις ηλικιακές κλίμακες, στις εργασίες του ΛΑΠΙ διαφαίνεται.
εξάλλου, ότι τα κοζανίτικα ενδύματα μαρτυρούν ακόμη κλίμακες ευπορίας και
απορίας μέσα στην ίδια κοινότητα, καθώς συχνά συνυπάρχουν αφενός πολυ
τελή ενδύματα από αγοραστά ακριβά υφάσματα (μεταξωτά, βελούδινα, τσό
χινα), αφετέρου ενδύματα από ντόπια υφαντά (μάλλινα, βαμβακερά και λινά):
[είχαμε] μάλλινα και βαμβακερά και τα υφαίναμε στον αργαλειό, οι πλού
σιοι όμως είχαν και μπιρισκένια [ολομέταξα], είπε η πληροφορήτρια από το
Βελβενδό (Μαριάνθη Καψάλη). Επίσης, ο αριθμός των ενδυμάτων στις προίκες
των γυναικών αποκαλύπτει ανισότητες. Στην Αγία Παρασκευή (Αικατερίνη
Καλαμπούκα) π.χ.: η διαφορά μιας εύπορης και μιας φτωχής κοπέλας ήταν
εμφανής μονάχα στον γάμο, με την προίκα που έπαιρνε η καθεμιά - συ
νήθως έπαιρνε περισσότερες φούστες. Ακόμη, η διακόσμηση των ενδυμάτων
είτε με κεντήματα (π.χ. στην Κάτω Κώμη [Κυριακή Κοντού]: πολλές φορές
για λόγους οικονομίας άφηναν χωρίς κεντήματα το μπροστινό μέρος της
φούστας, εκείνο που καλυπτόταν από την ποδιά), είτε με κοσμήματα, τα
οποία μάλιστα κάποτε οι γυναίκες δανείζονταν, προκειμένου να ανταποκρι-
θούν στην «αναγκαιότητα» της χρήσης τους,42 ενώ στον Πεντάλοφο στα χρόνια
Ενδεικτικό απόσπασμα για τα κοσμήματα από μαρτυρία γερόντισσας από την Αιανή:
Στο στήθος έβαναν ένα χαϊμαλί κι ένα σταυρό με σαβάτια. Δεξιά. έβαναν το χαϊ
μαλί. κι αριστερά, το σταυρό. Κιουστέκια έβαναν στη μεριά πάν' απ' την ποδιά,
λίγο πιο πάν' απ' τ' αριστερό το πόδ'. κοντά στην τζέπη. Το φουστάνι είχε τζέπια
[τσέπες] κι έβαναν μαντίλια απ' έξω με μαργαρ'τάρια. με φούντις μπροστά.
628 ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΑΛΗ-ΖΑΧΟΥ
του πολέμου η οικονομική ανέχεια ταπεινώνει τις φορεσιές των γυναικών,

καθώς: τα κοσμήματα λιγοστεύουν αισθητά, και η πείνα τις αναγκάζει να τα
πουλήσουν όσο-όσο (Αλεξάνδρα Καρούτα).43 Από την άλλη πλευρά, η πλη-
ροφορήτρια από την Καρδιά θυμάται ότι νωρίτερα: όταν 6χώ ρισε' το χωριό
[μετεγκατάσταση Καρδιάς 1927], πήγαμε και αγοράσαμε βέρες. Ήμασταν
και περήφανες τότε, που είχαμε λεφτά αρκετά. Δεν θα μέναμε με τις αση
μένιες και τις τσίγκινες (Σοφία Μητκάνη).
Η προσεκτική ανάγνωση των τοπικών κοζανίτικων ενδυματολογικο^ν συ
μπεριφορών αποκαλύπτει, επίσης, καλά αφομοιωμένα και σταθερά ενσωμα
τωμένα στοιχεία, που μαρτυρούν ότι τα δύο κέντρα της περιοχής, η Κοζάνη
και η Σιάτιστα, το άλλοτε «φλωροχώρι»,*4 παραμένουν ως έναν βαθμό και
κατά το 20° αι. πρότυπα ενδυματολογικής αναφοράς για τις υπόλοιπες κοι
νότητες. Δίνω δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα:
α) Το αστικό φουστάνι, για το οποίο έγινε λόγος προηγουμένως, κυ
ριαρχεί στο γαμήλιο και εορτινό ενδυματολογικό σύστημα των χωριών. Ολο
μέταξο και πλατύχωρο, παρεμβάλλεται ανάμεσα στο πουκάμισο και τον εξω
τερικό επενδύτη. και τροποποιεί το αγροτικό ύφος του συνόλου, πλησιάζο
ντας το αστικό πρότυπο: Στον ορεινό Πεντάλοφο φορούν τη «στοφένια» φο
ρεσιά* στην Άνω Κώμη τη «σ τιό φ α » και στην Κάτω Κώμη τον βελούδινο
«κατιφέ»* στην Αγία Παρασκευή τη «στόφα», τον «κα τιφ έ», το «εκκλησια-
φτιαχτά. χωριάτικα ... Στο χέρι φορούσαμι γιαλέινα μπιλτίκια με χρωματιστές πέ
τρες και δαχτυλίδια με σαβάτια. Ο χρυσοχόος μας έδινε κι τα χαϊμαλιά κι το
σταυρό κι τις καδένες. Όταν γενομάσταν νύφις, τα αγόραζαν τα πεθερικά μας.
αλλιώς οι πατεράδις μας. Άλλα πάλι δανειζόμασταν. Στην πλάτη έριχνάμι το χαϊ
μαλί μ ' αλ'τσίδα [αλυσίδα]. Και στ'ς αΑτσίδες είχαμι περασμένα τάληρα που πη
γαίναμε στο χρυσοχόο και τα τρυπούσε στ' αλ'τσίδα, στο σταυρό και στο χαϊμαλί,
και φαίνουνταν από πίσω. Τα τάληρα άξιζαν τότε και τά ριχνάμε και στα βα
κούφια. Στο λαιμό είχαμε μούγκι καδένες και το κατασάρ' μι το κέντημα και την
χάντρα. Το χαϊμαλί και ο σταυρός ήταν λειτουργημένα και δεν βασκαίνονταν
όποιος τα φορούσε ... Όταν γένομάσταν νύφες, φορούσαμι σκ'λαρίκια με χάντρις
να κρέμουντι κι βροντοκοπούσαν ωραία. Κι αφήναμε τις κλώσσες [πλεξίδες] σια-
κάτ' [κάτω] και καρφίτσωνάμε κορδέλλες άσπρες, κόκκινες, γαλάζιες και ροζ πάνω
σ' αυτές κι έπιφταν ωραία στα φουστάνια (Ευαγγελία Φτάκα, Αιανή, πληρ. Ευαγ
γελία Φτάκα [γιαγιά]).
Τότε, μάλιστα, αρχίζει και η περαιτέρω εγκατάλειψη, το «ξεπούλημα» των ενδυμα
σιών σε πολλές κοινότητες: Οι ηλικιωμένες του 1983 σκέφτονται με βαθιά πίκρα το
ξεπούλημα της φορεσιάς τους. Η κατοχή τις ανάγκασε να την πουλήσουν κομμάτι-
κομμάτι. για τί δεν είχαν άλλους πόρους. Οι διάφοροι κερδοσκόποι εκμεταλλεύο
νταν τότε τους κατόχους αυτών των ενδυμάτων (και άλλων σκευών κλπ.), και
έπαιρναν ό.τι πουλούσαν σε ευτελείς τιμές (Δήμητρα Χατζηστεργίου. Αυγερινός).
44 Βλ. και παραπάνοκ σημ. 31.
στικό»* στην Εράτυρα τη βελούδινη ή μεταξωτή «σ τιό φ α » (ανοιχτόχρωμη

οι νεότερες και οι νύφες, σκουρόχρωμη, οι ηλικιωμένες, ενισχυμένη με «π ά
στες» -ειδικό ύφασμα του εμπορίου- με πολλές πιέτες και με πολλές φαρ
διές βελούδινες λωρίδες, οι πλούσιες)* στην Αιανή, τα φουστάνια γίνονταν
επίσης από «κατιφ ιδένια» υφάσματα, φερμένα από τα εμπορικά της πόλης,
ενώ: για να επιτύχουν να είναι η φορεσιά φουντωτή, όπως ήταν επιθυμητό,
φορούν πολλές φορές διπλές και τριπλές φούστες εσωτερικά (Ευαγγελία
Φτάκα).45
β) Ένα δεύτερο στοιχείο που «καταπίπτει» από τους αστικούς τρόπους
στις φορεσιές των αγροτικών κοζανίτικων κοινοτήτων είναι η χρήση πρόσθετων
αγοραστών επίρραπτων διακοσμητικών στοιχείων. Διαβάζουμε σε όλες τις συλ
λογές όχι μόνο για «φλουριά» και «πεντόλιρα», αλλά και για «βελούδινες ται
νίες», «βελούδινες λωρίδες», «κατιφένιες» λωρίδες και «ταινίες κατιφέ», που
προστίθενται στους ποδόγυρους (και αναδεικνύονται στα πλέον αναγνωρίσιμα
μορφολογικά στοιχεία των κοζανίτικων ενδυμασιών), «σ ιρ ίτια », «τρέσ ες»,
«δαντέλες» «κρόσια», «χάντρες» και ακόμη «πούλιες» («φ έξες» τις ονόμαζαν
στην Αγία Παρασκευή).
Και αυτά με τη σειρά τους, επίσης, συνδέουν αυτές τις φορεσιές όχι μόνο
με τα κέντρα της περιοχής (Κοζάνη, Σιάτιστα), αλλά και ως έναν βαθμό με την
ευρύτερη περιοχή της Δυτ. και Κεντρ. Μακεδονίας 46 υπονοώντας ένα δίκτυο πε-
ριοδευόντων εμπόρων και πραματευτάδων,4' που με όσα διαθέτουν προς πώ
ληση οδηγούν τα τοπικά ενδύματα σε νεότερες εκδοχές και μετεξελίξεις τους.
Πβ. και την παρατήρηση για τον Πεντάλοφο, όπου: Συναντάμε ακόμη περιπτώσεις
που πάνω απ' το πουκάμισο φοριέται φούστα, φτιαγμένη στον αργαλιό από άσπρο
μαλλί και νήμα, κεντημένη εμπρός και στον ποδόγυρο. 0 λόγος που τη φορούν,
πέρα απ' την προφύλαξη από τις καιρικές συνθήκες, είναι και καλαισθητικός. Η πα
χουλή γυναίκα είναι για την εποχή το πρότυπο της γυναικείας ομορφιάς (Αλεξάνδρα
Καρούτα, Πεντάλοφος). Πβ. επίσης και τη μαρτυρία από την Αγία Παρασκευή στο
χφ 1341 του ΣΑΠΑ: Η νύφη φορούσι το κατασάρι. του π'κάμπ'σου. τέσσερις φού-
στις μαλλίσιες (πράσινη, κόκκινη, γαλάζια, καρύσια). Λπάν' απού τ'ς φούστις. φου-
ρούσι τ ’ στιόφα ή μουαρέ [ύφασμα μεταξωτό καφέ χρώματος με λουλούδια] (Αγία
Παρασκευή, συλλ. Γ. Καραλίγκας 1971, πληρ. Βασιλική Καραλίγκα).
Βλ. π.χ. Παπαντωνίου, «Συμβολή στη μελέτη της γυναικείας ελληνικής παραδοσιακής
φορεσιάς», ό.π., σ. 25-27. όπου αναφορές στις παλιές και νεότερες ποδιές στα Άλωνα
και τον Ακρίτα (με «γαϊτάνια, κορδέλες, πούλιες και χάντρες»), τις ποδιές της Σκο
πιάς (που «στολίζονται με μαύρο βελούδο και με επιπρόσθετες δαντέλες»), των Ψα
ράδων στις Πρέσπες (που τις στόλιζαν «μ ε διάφορα κουμπιά και βελούδινο μαύρο
ρέλι στον ποδόγυρο»), του Γιδά στη νεότερη εκδοχή τους (με ραμμένες «διάφορες
πούλιες»).
47 Βλ. και Νάτσινας. Οι Μακεδόνες πραματευτάδες, ό.π.
Μια ακόμη παρατήρηση, που απορρέει από το υλικό των εργασιών και αφορά
όλες τις κοινότητες που ερευνώνται στην κοζανίτικη περιφέρεια, είναι ότι, ενώ
στη διάρκεια του 20ου αι. οι γυναίκες ενσωματώνουν στις εορτινές και γαμή
λιες, κατεξοχήν, φορεσιές τους αστικά στοιχεία, παρόλα αυτά δεν εγκαταλεί
πουν το «σιγκούνι» της γεωργοκτηνοτροφικής αφετηρίας τους,48 το οποίο
κρατά σταθερή θέση -κα ι σε πολλές παραλλαγές από χωριό σε χωριό- είτε
σε καθημερινή (χειμερινή και θερινή)49 είτε σε εορτινή χρήση - εκτενής λόγος
γίνεται, μάλιστα, για την «κουντούσια» στον Πεντάλοφο και τον γειτονικό Αυ-
γερινο.
Πβ. μαρτυρία πληροφορήτριας από την Αγία Παρασκευή, όπως τη σταχυολόγησα από
το χφ 1341 του ΣΑΠΑ: Του χειμώνα απάν' απ' του φουστάν' φουρούσαμι του συγ-
γούνι. Αυτό ήταν ανοιχτό απού μπρουστά ουλόκληρον. Του ύφανάμι στουν αρ
γαλειό. Μουναχές μας. Απού τ' μ έσ ' κι κατ' του συγγούνι είχι πουλλά λαγγιόλια
κι στ'ς άκρις τά βανάμι συρίτια (Αγία Παρασκευή, συλλ. Γ. Καραλίγκας. 1971. πληρ.
Σουλτάνα Καλαμπούκα).
Αξιοσημείίοτη είναι και η μαρτυρία ότι το σιγκούνι. κατά τη διάρκεια του πένθους,
το φορούσαν από την ανάποδη πλευρά ακόμα και κατά τον θερισμό (Κυριακή
Κοντού. Κάτιο Κόψη).
Η κουντούσια μπορούμε να πούμε πως αποτελεί ένα μακρύ πανωφόρι χωρίς μανίκια.
Ανοιχτή εμπρός, μόλις δένει στη μέση με δυο κορδονάκια. Το μάκρος της καθορίζεται
απ' το φουστάνι. Είναι δυο-τρεις πόντους πιο κοντή απ' αυτό, όσο χρειάζεται, δη
λαδή. για να διακρίνεται το γαρνίρισμα του φουστανιού. Το τελείωμα της μασχάλης
φέρνει τρεις σειρές κόκκινο σειρήτι. καθώς επίσης και η μοναδική δεξιά τσέπη, όπως
και τα μπροστινά φύλλα και γύρω γύρω ο ποδόγυρος. Το στήθος της κουντούσιας
στολίζεται με κεντήματα από χάρτζια (χρυσά κορδονάκια). σε δυο και τρεις σειρές.
Η τσόχα κάτω απ' το κέντημα είναι χρώματος μπλε και την ονομάζουν ρούχο. Το
χρώμα της τσόχας και το βάρος του κεντήματος αποτελούν τα δυο στοιχεία που μας
βοηθούν να ξεχωρίσουμε την κουντούσια της νέας γυναίκας απ' αυτήν της γερό-
ντισσας. Η β γραμμή της κουντούσιας φαρδαίνει ελαφρά προς το τέλος με τη βοή
θεια πρόσθετων κομματιών που συνηθίζουν να τα ονομάζουν λαγκιόλια. Ακόμη δεν
είναι λίγες οι περιπτώσεις που πάνω από την κουντούσια φοριέται η κάπα (κάτι
που αποτελεί κανόνα για τις γεροντότερες) (Αλεξάνδρα Καρούτα. Πεντάλοφος)
Είναι πάντα μαύρη, μάλλινη. υφαμένη στον αργαλειό και πλυμένη στη νεροτριβή.
Είναι κοντότερη από τη φούστα, χωρίς μανίκια, αρκετά ανοιχτή στο στήθος, σε
σχήμα ανάποδου Π. Κουμπώνει στη μέση μπροστά. με κουμπί, ή δένεται με δυο
κορδόνια. Από πίσω σχηματίζει τρεις ή τέσσερις πιέτες (πλισέ). Στον ποδόγυρο
είναι διακοσμημένη με 2 κόκκινα σειρήτια. κολλητά. το ένα δίπλα στο άλλο. Τέ
τοια σειρήτια υπάρχουν και στο άνοιγμα της κουντούσιας. μπροστά, από τη μέση
και κάτω, στα μανίκια και στη λοξή τσέπη που υπάρχει στη δεξιά μεριά. Στο
άνοιγμα του στήθους, υπάρχουν χρυσά κεντημένα σειρήτια. Αυτά ήταν πολύ ευ
αίσθητα στις καιρικές συνθήκες και. όταν βρέχονταν, έχαναν τη ?<άμψη τους. Την
κουντούσια την έβαφαν με 'μπρούστηρα (έτσι λεγόταν η ρίζα ενός φυτού σαν το
σπανάκι) και με λουλάκι (Δήμητρα Χατζηστεργίου. Αυγερινός).
Επισημαίνεται ακόμη η χρήση της ποδιάς, της «φύρτας» (ή «μισάλλας»:

στ' μ έσ ’ έδινάμι τ ' μισάλλα),01 απαραίτητης μάλιστα όχι μόνο στα αγροτικά
αλλά και στα αστικά σύνολα, κάτι που παρατηρείται και σε άλλες περιοχές της
Δυτ. και Κεντρ. Μακεδονίας (Καστοριά. Βέροια, Νάουσα), παρά τη γενικό
τερη «αστικοποίηση» («αμαλιοποίηση») των τοπικών ενδυμασιών - από το ίδιο
μεταξωτό ύφασμα και στο ίδιο χρώμα με τη στόφα, άλλοτε και σε διαφορετικό.
Η ποδιά αλλά και τα καλύμματα κεφαλής διαδραματίζουν πολυσήμαντο
ρόλο σε όλα τα κοζανίτικα ενδυματολογικά σύνολα - η παρατήρηση αφορά και
τα αστικά.52 0 κεφαλόδεσμος, μάλιστα, σε ορισμένες κοινότητες (Αιανή, Άνω
και Κάτω Κώμη, Βελβενδό) είναι συνδεδεμένος και με τοπικές παραδόσεις, οι
οποίες επικαλούνται γεγονότα του ελληνικού (αρχαίου αλλά και νεότερου) πα
ρελθόντος,53 υπενθυμίζοντας ανάλογες παραδόσεις για τον γνωστό κεφαλό
δεσμο των κοντινών κοινοτήτων της περιοχής του Γιδά (Ρουμλούκι) Ημαθίας.04
Η ενδυμασία, έτσι, της κοινότητας του Βελβενδού παραμένει μια ξε
χωριστή περίπτωση της κοζανίτικης περιφέρειας, καθ(ύς, γενικότερα, με τους
«μ α λλίτ’κους καπλαμάδες», το «κα βά δι» της και με τον ιδιότυπο κεφαλό
δεσμο της («κατσούλι»), αναπτύχτηκε πολύ κοντά προς την αισθητική αντί
ληψη του Γιδά. Πρόκειται για μια ενδυμασία καλά γνωστή, βέβαια, και από
εκτενές κείμενο της βελβενδινής λόγιας Αθηνάς Τζινίκου-Κακούλη.55 το οποίο
οι συλλογείς του ΛΑΠΙ έχουν μελετήσει και συνυπολογίσει στα κείμενά τους,
επαυξάνοντας, ωστόσο, με τη συλλογή τεκμηριωτικού φωτογραφικού υλικού
εξαιρετικού ενδιαφέροντος, που «πόρτα-πόρτα» συγκέντρωσαν και αναλυ
τικά σχολιάζουν.
III. Η τρίτη ομάδα περιλαμβάνει σχήματα που μαρτυρούν την εγκατά
λειψη των τοπικών ενδυματολογικών αντιλήψεων και συνηθειών και την προ
σχώρηση επίσης και των Κοζανιτών στην ευρωπαϊκή «μόδα», στους νεωτερι-
Η μισάλλα ήταν μαλλίσσια κι αυτήν. Οι νέες φορούσαμι χρουματιστές μισάλλις.

πράσινις, χόκχινις. γαλάζιες, χαρύσις χι άλλα χρώματα. Οι μπάμπις [γριές] φου-
ρούσαν μαύρου χρώμα. Οι μισάλλις ήταν χιντημένες γύρου γύρου. Του χαλουχαίρ'
φουρούσαμι βαμπαχιρές (Συλλογή ΣΑΠΑ. χφ 1341. Αγία Παρασκευή, συλλ.
Γ. Καραλίγκας 1971. πληρ. Σουλτάνα Καλαμπούκα).
Το μαντήλι το φορούσαν οι παντρεμένες γυναίχες για λόγους αισθητικούς, αλλά χαι
για ηθικούς λόγους. 4Γυναίκα χωρίς μαντήλι στο κεφάλι, θεωρούνταν γυναίκα χωρίς
τιμή', λέει η γιαγιά μου Μαρία Ψαλλίδα (Γραμματική Γούλα, πόλη της Κοζάνης.
Όπως, άλλωστε, καταγράφονται στις εργασίες από τους συλλογείς.
Βλ. Αγγελική Χατζημιχάλη, Ελληνική λαϊκή τέχνη. Ρουμλούκι, Τρίκερι. Ικαρία, εκο.
Πυρσός, Αθήνα 1931. σ. 55-75.
Αθηνά Τζινίκου-Κακούλη. Λαογραφιχοί αντίλαλοι Βελβενδού. Θεσσαλονίκη 1979.
σ. 197-206.
632 ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ
σμούς. οι οποίοι εν τελεί μεταμορφώνουν το ενδυματολογικό τοπίο πόλης και

χωριών της περιοχής, σε μιαν Ελλάδα που «αστικοποιείται» και αλλάζει, με
το βλέμμα της στραμμένο προς τη Δύση. Αυτά τα κοστούμια «της μόδας», των
προπολεμικών και μεταπολεμικών δεκαετιών, μας γίνονται γνωστά όχι τόσο
από τις γραπτές μαρτυρίες στις φοιτητικές εργασίες, όσο από το εύγλωττο φω
τογραφικό υλικό που τις πλαισιώνει, στα εικονιζόμενα πρόσωπα του οποίου
συστήνονται Κοζανίτες και Κοζανίτισσες, πόλεων και χωριών, με ευρωπαϊκά
ενδύματα, ενώ οι τοπικές ενδυμασίες, αποψιλωμένες, απέρχονται.56
Πέραν του πληροφοριακού υλικού που σχολιάστηκε παραπάνω, οι εργασίες

των συλλογέων περιέχουν πολλά διαφωτιστικά στοιχεία για δευτερεύοντα
ενδύματα και ενδυματολογικά εξαρτήματα,57 ενώ ιδαίτερες αναφορές, συχνά
εκτενείς, γίνονται και σε άλλα συναφή με την ένδυση θέματα, όπως είναι π.χ.
η καθαριότητα58 και ο καλλωπισμός του σώματος59 και, ακόμη, ο καθαρισμός
Η φορεσιά ... φοριόταν από την πιο μικρή ηλικία μέχρι τη μεγαλύτερη. Λυτό συ-
νέβαινε μέχρι το 1953-55. όταν έκαναν την εμφάνισή τους τα ευρωπαϊκά φορέματα.
Αρχίζουν. λοιπόν, σιγά-σιγά οι κάτοικοι να παραμερίζουν τα χωριάτικα, όπως λέ
γανε τη φορεσιά τους, και να υιοθετούν τη νέα μόδα. Η τελευταία κατάφερε να ει
σχωρήσει στο χωριό λόγω της μετανάστευσης των κατοίκων στην Ευρώπη (Αγγλία.
Γερμανία). Όσοι, δηλαδή, έφευγαν στην Ευρώπη έφερναν στο χωριό ενδύματα και
ιδέες που γνώρισαν. Τότε υπήρχε και η λανθασμένη αντίληψη πως ’οτιδήποτε έρ
χεται απ' έξω είναι καλύτερο και ανώτερο'. Μεγάλο ρόλο έπαιξε και η λίγη επ ι
κοινωνία που είχε το χωριό με την πόλη της Κοζάνης, λόγω της έλλειψης συγκοι
νωνίας. όπως προαναφέρθηκε. διότι εκ εί αυτός ο τρόπος ενδυμασίας είχε φτάσει
πιο νωρίς (Αικατερίνη Καλαμπούκα. Αγία Παρασκευή).
Τη φορεσιά αυτή τη φορούσαν στο χωριό όλες οι γυναίκες ανεξάρτητα από
την ηλικία μέχρι το 1965. Σήμερα [1982-83] τη φορούν μόνο οι γριές αλλά σε πιο
απλοποιημένη μορφή. Μάλιστα υπάρχει το έθιμο να τη φορούν οι γυναίκες της
μέσης ηλικίας σε κάθε πανηγύρι ή γάμο που γίνεται στο χωριό. Όμως αυτό που
αξίζει ιδιαίτερη προσοχή είναι ότι κάθε κοπέλα που παντρεύεται παίρνει ως προίκα
και μια φορεσιά παραδοσιακή που η κατασκευή της στοιχίζει περίπου 40.000 δρχ.
(Δήμητρα Χατζηστεργίου, Αυγερινός).
Αναφορά στη χρήση γαντιών εν copa εργασίας: Ένα άλλο εξάρτημα που είχαν ήταν
τα γάντια. Επειδή οι γυναίκες δούλευαν στα χωράφια και υπήρχε ο κίνδυνος του
εγκαύματος το καλοκαίρι από τον ήλιο, έπλεκαν γάντια για όλο το χέρι από άσπρο
μαλλί. Βέβαια, αυτό γινόταν και για αισθητικούς λόγους, γιατί θεωρούσαν όμορφες
τις γυναίκες με άσπρο δέρμα. Έτσι δεν ήθελαν να τις βλέπει καθόλου ο ήλιος
(Σοφία Μητκάνη, Καρδιά Πτολεμάίοας).
Το πρόσωπο το πλενάμι με σαπούνια και μοσχοσάπ'να (Ευαγγελία Φτάκα, Αιανή.
πληρ. Ευαγγελία Φτάκα [γιαγιά]).
Ενδεικτικό απόσπασμα από την Αιανή: Κρέμες δεν είχαμε τότε. Έκαν άμε τα φτια
σίδια. Έπαιρνάμε πλάκες απ' το ξούγκι απ' τα πρόβατα, τό βανάμε σε ξύλινο
των ενδυμάτοον και η φύλαξή τους.60 Τέλος, κάνω ξεχωριστή αναφορά στην ερ
γασία που εξέτασε την τέχνη των γουναράδων της Κοζάνης, καθώς βασίζεται
στη βιωματική εμπειρία του φοιτητή Κ. Ζαγάρα, ο οποίος ευσυνείδητα κατέ
γραψε και φωτογράφησε και όλον τον εργαλειακό εξοπλισμό του εργαστηρίου
του πατέρα του (έτ. 2002-03) και σχολίασε τις συνθήκες εργασίας, τις οικο
νομικές παραμέτρους και την κρίση της τέχνης των γουναράδων στην αυγή του
21ου αιώνα.
Επιλογιχά
Οι εργασίες των φοιτητών στο ΛΑΠΙ (όπως και του Αρχείου ΣΛΠΑ), παρά
τις αδυναμίες και τις ελλείψεις τους, αφού δεν έχουν συνταχθεί από ολοκλη
ρωμένους επιστήμονες, αποτελούν με τις συγκεντρωμένες, σε εποχές οριακές,
μαρτυρίες τους μικρές ενδυματολογικές μονογραφίες, και μάλιστα για κοζα-
νίτικες κοινότητες με την πλειονότητα των οποίων δεν ασχολήθηκε κανείς λα-
ογράφος ως σήμερα.
π'νάκι και το στούμπ'ζαμε με ξύλινο στούμπο. Ύστερα ρίχναμε δριάργυρο [υδράρ

γυρο]. που το παίρναμε από τους μπακαλάδες από την Κοζάνη. Το ξούγκι γαλά
ζιωνε από το δριάργυρο. Μετά το λιάζαμε στον ήλιο καμιά βδομάδα και το βανάμε
σε χτιά [κουτιά] σφρα(ι)στά για να μη πάει σκόν'. Αν τό φτιαχνάμε δυο κορίτσια
μαζί, το μοίραζάμι μ'σό κι μ'σό. Όταν ζύγωναν γιορτές, ενίβομάσταν το βράδυ
και έβαζάμε. Τη χαραή σαπ'νιζόμασταν. Σ ' ένα φλυτζάνι με στουπέτσι, νερό και
λίγο τσίπρο. βάζαμε σφουγγάρι και χαλνούσαμε μ ' αυτό το γαλάζιο. Πρώτα όμως
ξυριζόμασταν, να μην έχουμε τρίχες στο πρόσωπο που έπριπι να είναι γκόλιαβο.
Είχαμι και ένα τσόλι με κόκκινη μπογιά που βάφαμι τα αυγά και έβανάμι στα
μούτρα κι έβαφάμε τα χείλια. Τα νύχια δεν τα έβαφάμι ποτέ ... Όταν ήθελαν να
πετύχει το φτιασίδι, έλεγαν 'Πε μου ένα ψέμα, να γένει καλό'. Έλεγαν ένα ψέμα,
όπως τον τάδε τον βρήκαν με την τάδε και το πίστευαν και πετ'χαίνονταν (Ευαγ
γελία Φτάκα. Αιανή. πληρ. Ευαγγελία Φτάκα [γιαγιά]). Η συλλογέας συμπληρώνει ότι
στο χιοριό έχει μείνει σε χρήση η έκφραση: «φτιασίδι κάνεις και λες ψέματα;».
Η φορεσιά σήμερα [1982] στα σπίτια που σώζεται πιάνει ένα μέρος του μπαούλου
τους. Ε κ εί φυλάγεται, βέβαια, με ιδιαίτερη προσοχή. Σχολαστικό στέκεται το δί-
πλοψα της κουντούσιας. έτσι ώστε να μη τρίβονται μεταξύ τους τα χάρτζια κι ούτε
να τσαλακώνονται οι φούρλες. Ακόμα πιο σχολιαστικό είναι το δίπλωμα της ποδιάς.
για να μη χαθούν οι πιέτες. Συμπλήρωμα απαραίτητο αποτελεί το 'μουλτσοβότανο',
για να μην 'τα κόψει ο σκόρος'. Απ' τα μπαούλα οι φορεσιές βγαίνουν πλέον μόνο
στις εθνικές γιορτές, για να τις δανειστούν οι μαθήτριες του Αυκείου. στο πανηγύρι,
για να χορέψουν μ ' αυτές οι νιες στην πλατεία του χωριού και. καμιά φορά, και
την πρίότη μέρα του Πάσχα, για να 'ντύσουν' τις ιδιοκτήτριές τους (Αλεξάνδρα Κα-
ρούτα. Πεντάλοφος).
Για την αξιολόγηση και αξιοποίηση των μαρτυριών αυτών πρέπει να επι-
σημανθεί ότι η καταγραφή τους έγινε από άτομα της ίδιας ηλικίας, του αυτού
κατά το μάλλον ή ήττον πνευματικού επιπέδου, με βιωμένη γνώση το^ν τόπων
από τους οποίους δίνουν τα στοιχεία και από τους οποίους προέρχονται, που
α) ακολούθησαν, ως έναν βαθμό, τη μεθοδολογία που τους υποδείχτηκε, β) στη
ρίχτηκαν στις βιωματικές εμπειρίες και τις μνήμες των υπερηλίκων πληρο-
φορητών/τριών τους, γ) πρόσεξαν, ιδιαίτερα, τη διαπλοκή των οικονομικών-κοι-
νωνικών παραμέτρου και την ηλικιακή-κοινωνική-αξιακή διάρθρωση στην εν-
δυματολογική συμπεριφορά των κοζανίτικων κοινοτήτων του παρελθόντος,
δ) κατέγραψαν και διέσωσαν όχι μόνο πολύτιμες άγνωστες ενδυματολογικές
πληροφορίες, αλλά και πλούσιο γλο^σσικό υλικό, που εμπλουτίζει την ελληνική
ενδυματολογική ορολογία και, γενικότερα, τροφοδοτεί το πεδίο της Γλωσσικής
Λαογραφίας, και ακόμη ε) συνέλεξαν «πόρτα-πόρτα» και κατέθεσαν σπου
δαίο άγνωστο και πολλαπλά χρήσιμο τεκμηριωτικό φωτογραφικό υλικό.
Το ενδυματολογικό περιεχόμενο των εργασιών μπορεί, βέβαια, να επα
ληθευτεί για την αξιοπιστία του.61 Οι επάλληλες εξάλλου καταγραφές, με χα
ρακτηριστικό το παράδειγμα του Βελβενδού (4 εργασίες), προσφέρονται για
αντιπαραβολές, διασταυρώσεις και συγκρίσεις. Ακόμη, το υλικό των φοιτη
τικών καταγραφών μπορεί με τη σειρά του να επαληθεύσει και να ενισχύσει
μαρτυρίες από άλλες πηγές, τις οποίες και εμπλουτίζει από την πλευρά της
αντιπροσωπευτικότητας. Οι εργασίες αυτές θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν
μελλοντικά ως βάση και πρότυπα για νέες εκτενέστερες μονογραφίες, να συμ
βάλουν στη σύνθεση ενός ενδυματολογικού χάρτη της Δυτικής και Κεντρικής
Μακεδονίας, να γίνουν αφορμή για μια συγκριτική μελέτη, η οποία, με ση
μείο αναφοράς το ενδυματολογικό σύστημα κάθε κοζανίτικης κοινότητας ξε
χωριστά, με τις δικές της πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, πολλά θα είχε να απο-
καλύψει για τις κοζανίτικες τοπικές κοινωνίες, για τις δομές τους, για τις αξίες
τους, για τις σχέσεις των κατοίκων τους μεταξύ τους, για την αισθητική τους
και, ακόμη, για τις επικοινωνίες τους με τις άλλες κοζανίτικες κοινότητες, στο
πλαίσιο επίσης κάθε ομάδας χωριών (π.χ. χωριά Βοΐου, χωριά Τσιαρσαμπά
κλπ.) και ευρύτερα με τα λοιπά χωριά της κοζανίτικης περιφέρειας, καθώς και
με την ευρύτερη περιοχή της Δυτ. και Κεντρ. Μακεδονίας, αλλά και με τις
χώρες της Βαλκανικής και της Ευρώπης.
Για την αξιοπιστία των εργασιών τιον φοιτητιόν βλ. και Μ. Γ. Μερακλής. «Ααογρα-
φικές εργασίες φοιτητών για τη Β. Ελλάδα. Ορισμένα γνιορίσματά τους», στο: ο ίδιος.
Θέματα Λαογραφίας. Αθήνα 1999. σ. 91. Πβ. Βαρβούνης - Κούζας. δ.π., σ. 16.
Εικ. 1-2. Ενδυμασίες πόλης Κοζάνης (πηγή: Γραμματική Γούλα).

Εικ. 3-4. Ενδυμασίες Εράτυρας (πηγή: Βασιλική Τσιάμη).

Εικ. 5. Ενδυμασίες Άνω Κώμης Εικ. 6. Ενδυμασίες Κάτω Κώμης. 1958

(πηγή: Φώτης Μαυρομάτης). (πηγή: Κυριακή Κοντού).
Εικ. 7. Ενδυμασίες Αγίας Παρασκευής (πηγή: Αικατερίνη Καλαμπούκα).

Εικ. 8-9. Ενδυμασίες Βελβενδού

(πηγή: Μαρία Χουντάση - Ελπίδα Σπυριδέλη, και Μαρία Κουτσάκη).
I '
Εικ. 10. Ενδυμασίες Βελβενδού (πηγή: Μαρία Χουντάση - Ελπίδα Σπυριδέλη).

Σύγχρονες προκλήσεις της Κοζάνης και της περιοχής
Λάζαρος Μαλούτας
Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

ΜΕΤΑ ΤΑ 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Αν ήθελα να προσδιορίσω την κρίση και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η

περιοχή μας σήμερα, θα έλεγα ότι δεν ταυτίζονται απόλυτα με την κρίση και
τα συνολικά προβλήματα της πατρίδας μας. Γ ι’ αυτό θα προσπαθήσω να κάνω
μια σύντομη αναδρομή στα τελευταία σαράντα χρόνια στον τομέα της τοπικής
ανάπτυξης, όχι στενά στην Κοζάνη αλλά και στην ευρύτερη περιοχή.
Οι δεκαετίες 1970-2010
Δύο είναι τα σημαντικά γεγονότα που προσδιόρισαν την ανάπτυξη της πε-
ριοχής μας τις τελευταίες δεκαετίες. Το πρώτο και σημαντικότερο είναι η λει
τουργία της ΔΕΗ και η εκμετάλλευση του λιγνίτη, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.
Το δεύτερο είναι η ίδρυση του ΤΕΙ στα μέσα της δεκαετίας του ’70, το οποίο
ιδρύθηκε τότε ως ΚΑΤΕΕ.
Για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια, και μετά τη μεταναστευτική
κρίση που αντιμετώπισε η ελληνική ύπαιθρος τη δεκαετία του ’60, αρχίζει να
δημιουργείται μια δραστηριότητα στην περιοχή η οποία στηρίζεται από το
κράτος. Αρχίζει να μεγεθύνεται ο τομέας της ενεργειακής εκμετάλλευσης, αρ
χίζουν να υπάρχουν σιγά-σιγά τα εισοδήματα από ενοίκια (λόγω της μεγάλης
ανοικοδόμησης), με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ευημερία της περιοχής. Ένα
άλλο χαρακτηριστικό τως τελευταίων δεκαετιών, αντίθετα από ό,τι συμαβίνει
σήμερα, ήταν η απομόνωση που βίωνε η περιοχή μέχρι την κατασκευή της
«Εγνατίας».
Κατά τη 40ετία λοιπόν 1970-2010 η περιοχή άρχισε να αποκτά ολοένα και
μεγαλύτερα εισοδήματα. Αυτό οφειλόταν στο γεγονός ότι α) το λεκανοπέδιο
της Κοζάνης περικλείεται από ορεινούς όγκους (Καστανιά από τη μια, Σα-
ραντάπορο από την άλλη), ώστε οι μετακινήσεις και οι προσβάσεις από και
προς τα μεγάλα αστικά κέντρα -δηλαδή περιοχές όπου μπορεί να κατανα
λωθεί ο πλούτος ή να γίνουν κάποιες επενδύσεις- ήταν αρκετά μεγάλες και
δύσκολες, αλλά και στο ότι β) επειδή τα μέσα μεταφοράς στην περιοχή Κο
642 ΛΑΖΑΡΟΣ ΜΑΛΟΪΤΑΣ
ζάνης σιγά-σιγά αναπτύχθηκαν, όλος αυτός ο πλούτος καταναλώνονταν στο

εσωτερικό της περιοχής. Ως συνέπεια από τα παραπάνω, άρχισαν να ευημε-
ρούν μια σειρά από κλάδους όπως το εμπόριο, οι μικρές βιοτεχνίες, κ.ά.
Η σημερινή κατάσταση
Η παραπάνω κατάσταση αρχίζει να ανατρέπεται τα τελευταία χρόνια. Σήμερα,

νομίζω, είναι πολύ πιο εμφανή τα σημάδια της τοπικής κρίσης και της μείωσης
του πλούτου που παράγεται στην περιοχή. Αν δούμε διαχρονικά το κατά κε
φαλήν ΑΕΠ της Δυτικής Μακεδονίας και της περιοχής μας. θα παρατηρήσουμε
το πόσο πέφτει τα τελευταία χρόνια συγκριτικά με την Ελλάδα και όχι μόνο
απόλυτα, με τα μέτρα που παίρνονται τα τελευταία χρόνια.
Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία απογραφής. ο πληθυσμός σε όλη τη Δυ
τική Μακεδονία μειώθηκε κατά 6,5% στην περίοδο 2001-2011. χωρίς να είναι
ακόμη εμφανή τα σημεία της κρίσης. Ο Δήμος Κοζάνης, που αποτελεί το ένα
τέταρτο της Περιφέρειας Δυτ. Μακεδονίας, ήταν ο μοναδικός δήμος από τους
δώδεκα της περιφέρειάς μας ο οποίος δεν μειώθηκε πληθυσμιακά. Αλλά είναι
προφανές ότι αυτό που βλέπουμε σήμερα να γίνεται γενικά στην περιφέρεια
αύριο θα γίνει και εδώ σε μας.
Σε σχέση με την ανεργία, οι εκθέσεις της στατιστικής υπηρεσίας μιλάνε
για ποσοστά της τάξης του 30%. Βέβαια, η εικόνα που παρουσιάζει η αγορά
της Κοζάνης με τα δεκάδες κλειστά καταστήματα είναι εμφανής απόδειξη της
μεγάλης ανεργίας και πιστοποιεί ότι οι κρίσεις δεν είναι υποκειμενικές αλλά
είναι απόλυτα αντικειμενικές.
Το μέλλον της Κοζάνης
Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν περίτρανα ότι η περιοχή μας καλείται, μετά

από εκατό χρόνια ελεύθερου βίου και μετά τον εορτασμό της εκατονταετη
ρίδας της απελευθέρωσης, να πάρει σημαντικές αποφάσεις, που θα δρομο
λογήσουν μια άλλου είδους ανάπτυξη, μια άλλου είδους πορεία για το
μέλλον. Πρέπει λοιπόν να δούμε προς τα πού θα πάει, πού μπορεί να πάει,
πού πρέπει να πάει αυτός ο τόπος, ποια θα είναι η πορεία του το επόμενο
διάστημα.
1. Είχα την ευκαιρία να το τονίσω πολλές φορές ότι η περιοχή μας έχει
ένα τεράστιο πολιτιστικό απόθεμα. Θα αναφέρω ενδεικτικά (χωρίς αξιολογική
σειρά) την Αιανή. με το Μουσείο και τον Αρχαιολογικό χώρο, το Λαογραφικό
Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ 643
μουσείο Κοζάνης, τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, τη Χαρτοθήκη και πολλά άλλα,

που αφορούν τόσο το παρελθόν, όσο το παρόν και το μέλλον του τόπου μας.
Δεν έχουμε συνειδητοποιήσει πόσο σημαντικά, πόσο βαριά είναι αυτά τα
όπλα. Θα ήταν μεγάλη παράλειψη να μην αναφέρω τους δεκάδες ζωντανούς
πολιτιστικούς συλλόγους -ντόπιους, προσφυγικούς. μικρασιάτικους. θρακιώ-
τικους- που δραστηριοποιούνται στην περιοχή και φροντίζουν και διατηρούν
ήθη. έθιμα, παραδόσεις και συσπειρώνουν γύρω τους εκατοντάδες πολίτες.
Το πολιτιστικό μας απόθεμα είναι τεράστιο, και πρέπει να το αναδείξουμε
πλέον με σύγχρονους αναπτυξιακούς όρους, με τρόπο ώστε όλο αυτό το πολιτι
στικό απόθεμα να φέρει πόρους στην περιοχή, με όρους αειφορίας. στο διηνεκές.
2. Το δεύτερο κομμάτι είναι το υγρό στοιχείο, οι λίμνες στο νότιο μέρος
του Δήμου. Αν ξεκινήσουμε και από τη λίμνη του Μακροχωρίου στη Βέροια,
έχουμε πέντε τεχνητές λίμνες, τη μία πίσω από την άλλη, που δημιουργήθηκαν
από τα φράγματα της ΔΕΗ. Είναι ένα τεράστιο απόθεμα, που στρατηγικά
πρέπει να αναδείξουμε, γνωρίζοντας εξάλλου ότι συνάδει και με τους περι
φερειακούς στόχους, καθότι η Δυτική Μακεδονία είναι η πλουσιότερη περι
φέρεια της χώρας σε γλυκά επιφανειακά νερά. Έτσι, τόσο περιφερειακά όσο
και τοπικά, μπορούμε να έχουμε στόχους σε συνέργεια και σε συνδυασμό
για την αξιοποίηση των λιμνών και των παραλίμνιων περιοχών. Εξάλλου, από
την ιστορία γνωρίζουμε ότι όλες αυτές οι λίμνες -ο ρους του Αλιάκμονα, η δια
δρομή Αιανή-Βεργίνα- αποτελούσαν τη δίοδο των Μακεδόνων από την Άνω
Μακεδονία προς τη θάλασσα.
3. Επόμενο κομμάτι είναι οι οδικοί άξονες και το νέο τοπίο που διαμορ
φώνεται στην περιοχή. Είναι πρόκληση για εμάς τους Δυτικομακεδόνες να βα
δίσουμε στους δρόμους που βάδιζαν πριν από 300 χρόνια οι πρόγονοί μας από
την Κοζάνη, το σταυροδρόμι της Δυτικής Μακεδονίας. Να τις βαδίσουμε, να
προσελκύσουμε επισκέπτες, να διακινήσουμε τον πολιτιστικό πλούτο, το πο
λιτιστικό απόθεμα, τα προϊόντα του πρωτογενή τομέα (κρόκος, πατάτα, γα
λακτοκομικά κ.ά.).
4. Ιδιαίτερη αναφορά θα κάνω στον ενεργειακό τομέα. Συνεχίζουμε
να έχουμε, παρ’ όλη την ενεργειακή εκμετάλλευση που προηγήθηκε τα
προηγούμενα πενήντα-εξήντα χρόνια, το μεγαλύτερο ενεργειακό απόθεμα
της πατρίδας μας.
Ένα ενεργειακό απόθεμα το οποίο μπορούμε, σαφώς με όρους καλύτε
ρους, με μεγαλύτερη προστασία του περιβάλλοντος και με μεγαλύτερα πο
σοστά εκμετάλλευσης, να το εκμεταλλευθούμε και λόγω των λοιπών ενεργει
ακών επενδύσεων που έχουν γίνει στην περιοχή, όπως τα δίκτυα μεταφοράς,
να ανοίξουμε τις πόρτες και για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και για την
ανάπτυξη εναλλακτικών ενεργειακών πόρων.
644 ΛΑΖΑΡΟΣ ΜΑΛΟΤΤΑΣ
5. Πανεπιστήμιο και ΤΕΙ είναι ένας πολύ σημαντικός πόρος για την πε
ριοχή, εφόσον οδεύουμε προς μια εποχή κατά την οποία η ποιότητα θα έχει τη
μεγαλύτερη σημασία.
03 £0
Το ζητούμενο είναι το πώς θα δρομολογήσουμε αυτή την άλλου είδους ανά

πτυξη που θέλουμε. Αν κάτι μας διαφοροποιεί από το παρελθόν είναι ότι αυτό
που ζητούσαμε στο παρελθόν -γιγάντωση του ΤΕΙ. περίκλειστο της Δυτικής
Μακεδονίας, λιγνιτική δραστηριότητα- ήταν κρατική δραστηριότητα. Αυτό που
μας προκαλεί σήμερα η νέα εποχή να κάνουμε είναι ότι πρέπει να πάρουμε
την τύχη στα χέρια μας, και ότι η ανάπτυξη όλων αυτών των παραπάνω
δράσεων εξαρτάται κυρίως από μας τους ίδιους. Και, όταν λέω σε μας τους
ίδιους, εννοώ Τοπική Αυτοδιοίκηση, Περιφερειακή Αυτοδιοίκηση, πολιτικούς
εκπροσώπους, συλλογικούς φορείς και απλούς πολίτες.
Πρέπει να πιστέψουμε ότι όλοι μας, ο καθένας ανάλογα με το πόστο που
υπηρετεί, έχουμε την ευθύνη να αναλάβουμε τα ζητήματα που μας αφορούν και
να τα πάμε παραπέρα. Δεν πρόκειται κανένας να το κάνει για λογαριασμό μας.
Αυτή είναι η πρόκληση στα 100 χρόνια του ελεύθερου βίου μας και σε
αυτήν πρέπει να απαντήσουμε με ικανότητα και αποτελεσματικότατα- να απα
ντήσουμε θετικά, ώστε να δρομολογήσουμε ένα μέλλον καλύτερο για τον τόπο,
για τα παιδιά μας, για όλους μας.
Ευθύμιος Α. Μπατιάνης
ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
ΤΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ
ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΟΖΑΝΗΣ
Στους κατωτέρω 8ύο πίνακες παρατίθενται στοιχεία για την υφιστάμενη κα
τάσταση του πρωτογενούς τομέα της Περιφερειακής Ενότητας Κοζάνης, καθώς
και για τα είδη καλλιέργειας και της απόδοσής της:
ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΡΩΤΟΓΕΝΟΥΣ ΤΟΜΕΑ

Π.Ε. ΚΟΖΑΝΗΣ (στοιχεία 2011)
ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΣΙΜΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ 887.000 στρ.
ΑΝΑΔΑΣΜΟΤΕΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ 305.000 στρ.
(ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΣΙΜΕΣ)
ΧΕΡΣΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ 630.000 στρ.
(ΒΟΣΚΟΤΟΠΟΙ)
ΑΡΔΕΥΣΙΜΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ 140.000-150.000 στρ.
ΑΠΟ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΑ ΝΕΡΑ...........15%-25%
ΑΠΟ ΦΡΑΓΜΑΤΑ............................25%-30%
ΑΠΟ ΓΕΩΤΡΗΣΕΙΣ........................ 50%-55%
ΕΙΔΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ 1. ΣΙΤΑΡΙ ΣΚΛΗΡΟ...................350.000 στρ.
2. ΛΟΙΠΑ ΣΙΤΗΡΑ.....................235.000 στρ.
3. ΑΡΑΒΟΣΙΤΟΣ..........................49.000 στρ.
4. ΜΗΔΙΚΗ...................................45.000 στρ.
5. ΗΛΙΑΝΘΟΣ.............................. 17.000 στρ.
6. ΠΑΤΑΤΕΣ...................................3.500 στρ.
7. ΚΑΠΝΟΣ.....................................2.500 στρ.
8. ΡΟΔΑΚΙΝΑ-ΝΕΚΤΑΡΙΝΙΑ........ 6.300 στρ.
9. ΝΕΚΤΑΡΙΝΙΑ.............................2.000 στρ.
10. ΜΗΛΑ...................................... 8.500 στρ.
11. ΚΕΡΑΣΙΑ.....................................500 στρ.
646 ΕΥΘΥΜΙΟΣ Α. ΜΠΑΤΙΑΝΗΣ
ΕΙΔΟΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΑΠΟΔΟΣΗ (ΠΑΡΑΓΩΓΗ)

ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ 2ΕΤΙΑΣ
ΣΙΤΑΡΙ ΣΚΛΗΡΟ 232 κιλά/στρ.
ΛΟΙΠΑ ΣΙΤΗΡΑ 290 κιλά /στρ.
ΑΡΑΒΟΣΙΤΟΣ 1.135 κιλά/στρ.
ΜΗΔΙΚΗ 970 κιλά/στρ.
ΗΛΙΑΝΘΟΣ 176 κιλά/στρ.
ΠΑΤΑΤΕΣ 2.950 κιλά/στρ.
ΚΑΠΝΟΣ 141 κιλά/στρ.
ΡΟΔΑΚΙΝΑ - ΝΕΚΤΑΡΙΝΙΑ 1.850 κιλά/στρ. - 1.340 κιλά/στρ.
ΜΗΛΑ - ΚΕΡΑΣΙΑ 2.230 κιλά/στρ. - 400 κιλά/στρ.
Ειδικότερα στον Δήμο Κοζάνης (Στοιχεία ΕΣΥΕ, 2001):

ο Καλλιεργούμενες εκτάσεις 47%
ο Βοσκότοποι 36 %
ο Δάση 10%
ΠΥΛΩΝΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ
• Ανάπτυξη ανθρώπινου δυναμικού/πόρου: εκπαίδευση-κατάρτιση μέσω

των αρμόδιων φορέων, αλλά και με τη συνδρομή των υπηρεσιών μας με
σύντομα σεμινάρια και ημερίδες-εσπερίδες.
• Βασικές υποδομές: ολοκλήρωση αναδασμών και παράλληλων έργων ανα
δασμού. έργα βοσκοτόπων, όπως ομβροπλατείες και ομβροδεξαμενές.
• Ανάπτυξη παραγωγικού περιβάλλοντος: βελτίωση ποιότητας προϊόντων
πρωτογενούς τομέα, μεταποίηση, τυποποίηση, σήμανση και πιστοποίηση
των προϊόντων, ολοκλήρωση και αξιοποίηση Μητρώου εμπόρων, έρευνα
και τεχνολογία (αξιοποίηση διδακτορικών, μεταπτυχιακών και πτυχιακών
διατριβών και άλλων ερευνητικών εργασιών), αγροτουρισμός.
• Βελτίωση ποιότητας ζωής: αγροτική και κτηνοτροφική οδοποιία, αγρο
τικός εξηλεκτρισμός, αμελκτήρια. συμβολή στη βελτίωση του εργασιακού
περιβάλλοντος των γεωργοκτηνοτρόφων.
• Καινοτομία: όχι απαραίτητα ολοκαίνουργια προϊόντα, αλλά και ξεχα
σμένα προϊόντα από το παρελθόν, ή σύγχρονα προϊόντα που θα στηρί
ζονται στο παρελθόν.
• Δικτύωση-εΙιιβία'β: επετυχημένα παραδείγματα. ΕΝΟΑΜ, ΕΝΟΑΒΕ. Οίνοι
Βόρειας Ελλάδας (διαδρομή των λιμνών για την περιοχή της Κοζάνης),
«Οινοευφροσύνη» - Δίκτυο επισκέψιμων Κελαριών Σιάτιστας).
ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 647
ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ
1. Δενδροκομία. Η δημιουργία οπωρώνων (κυρίως με μήλα, ροδάκινα,

αχλάδια, κεράσια, δαμάσκηνα κ.ά.) αποδεικνύεται επικερδής, σε συν
δυασμό μάλιστα με την αξιοποίηση των νέων δενδροκομικών τεχνικών
(γραμμικά σχήματα, πυκνές-υπέρπυκνες φυτεύσεις, νάνα/ημινάνα υπο
κείμενα), την εγκατάσταση νέων ποικιλιών με ενδιαφέροντα οργανολη
πτικά χαρακτηριστικά και καλή μετασυλλεκτική συμπεριφορά, την καλή
λειτουργία ορισμένων συνεταιρισμών και κατ’ επέκταση των οργανώσεων
παραγωγών τους. Έντονη είναι η ζήτηση για αυτά τα προϊόντα, καλές οι
τιμές των προϊόντων και ευνοϊκό γενικότερα το περιβάλλον, καθώς με σχε
τικά λίγα στρέμματα δενδροκαλλιέργειας επιτυγχάνεται ικανοποιητικό ει
σόδημα και εντάσσεται κανείς ευκολότερα στα αγροτικά προγράμματα.
Συγχρόνως, πρέπει να αξιοποιηθεί και η παράδοση στην παραγωγή
φρούτων σε περιοχές όπως η ευρύτερη περιοχή του Βελβενδού, η περιοχή
Μουρικίου και Βερμίου, με στόχο την αναγνώριση των προϊόντων των πε
ριοχών αυτών ως ΠΟΠ ή ΠΓΕ, ενώ η εγκατάσταση οπωρώνων επεκτεί-
νεται και σε άλλες περιοχές (π.χ. Εράτυρα. Πλατανόρευμα κτλ.).
2. Κηπευτικά. Η μεσογειακή διατροφή στηρίζεται στην κατανάλωση κηπευ
τικών. οπότε η σταθερή ζήτηση επιφέρει και ικανοποιητικές τιμές. Βήματα
πρέπει να γίνουν προς την ολοκληρωμένη παραγωγή κηπευτικών για την
προστασία κυρίως του καταναλωτή. Συγχρόνως, πρέπει να αξιοποιηθεί
και η παράδοση που υπάρχει στην παραγωγή κηπευτικών σε ορισμένες
περιοχές που έχουν παράδοση, όπως Άνω Κώμη. Κρανίδια. Εράτυρα, Κα-
λονέρι, με στόχο την αναγνώριση των προϊόντων των περιοχών αυτών ως
ΠΟΠ ή ΠΓΕ. Επίσης, επιλέξιμα στα χρηματοδοτικά προγράμματα είναι
τα μεταποιητήρια-συσκευαστήρια κηπευτικών. Ευνοϊκά είναι τα κριτήρια
στα γεωργικά προγράμματα, γιατί με πολύ λίγα στρέμματα κηπευτικών
εντάσσεται κανείς σε αυτά. Ευνοϊκή και η νέα ΚΑΠ. Εμβληματικά προϊ
όντα πρέπει να θεωρούνται οι πατάτες (π.χ. Πολυμύλου), που καλλιερ
γούνται πλέον σε όλη την περιοχή του Ελλησπόντου, αλλά και στην πε
ριοχή του Φουφά, καθώς και οι κόκκινες πιπεριές τύπου Φλωρίνης, που
καλλιεργούνται σε μεγάλη έκταση στην περιοχή του Καλονερίου. όπου
έχει συσταθεί και ο ομώνυμος συνεταιρισμός παραγωγών πιπεριάς.
3. Όσπρια. Ομοίως η μεσογειακή και κυρίως η ελληνική διατροφή περιλαμ
βάνει τα φασόλια, τις φακές, τα ρεβίθια κ.ά., οπότε η σταθερή ζήτηση επι
φέρει και ικανοποιητικές τιμές, παρόλο που γίνονται εισαγωγές προϊό
ντων αμφιβόλου ποιότητας, σε πολύ χαμηλές τιμές. Βήματα πρέπει να γί-
648 ΕΥΘΥΜΙΟΣ A. ΜΠΑΤΙΑΝΗΣ
νουν προς την ολοκληρωμένη ή και βιολογική παραγωγή οσπρίων για την
προστασία κυρίως του καταναλωτή. Επιτυχώς λειτουργεί μονάδα τυπο
ποίησης στο Βόιο, ενώ έχει εγκριθεί και δεύτερη από τον άξονα 4 της κοι
νοτικής πρωτοβουλίας Leader στην περιοχή της λίμνης Πολυφύτου. Η κα
θετοποίηση ενισχύει την προσπάθεια για πιστοποίηση των προϊόντων και
την αξιοποίηση της ιστορίας (π.χ. φασόλια Σισανίου, φακές περιοχής Τσο-
τυλίου και Καλονερίου κτλ.).
4. Αρωματικά-Φαρμακευτικά φυτά. Με εμβληματικό προϊόν τον Κρόκο, για
τον οποίο έγινε πρόσφατα προσπάθεια της πρώην Νομαρχιακής Αυτοδι
οίκησης για την προώθηση και επέκταση της καλλιέργειάς του, αλλά και
με άλλα (π.χ. ρόζα δαμασκηνή, λεβάντα, τσάι, κ.ά.), αξιοποίηση συγκρι
τικών πλεονεκτημάτων και εμπειρίας της περιοχής, καθώς και της με-
λέτης-πιλοτικού προγράμματος για τα αρωματικά φυτά που χρηματο
δότησε η πρώην N. Α. Κοζάνης. Επιτυχής η τυποποίηση και η μεταποίηση
στις εγκαταστάσεις του Αναγκαστικού Συνεταιρισμού Κροκοπαραγωγών,
αλλά και η εμπορία των προϊόντων αυτών και της ιδιωτικής μονάδας στην
περιοχή του Μουρικίου. Ενθαρρυντική επίσης η δημιουργία άλλων δύο
νέων μονάδων μεταποίησης αρωματικών φυτών στην περιοχή του Βοΐου,
που αξιοποιούν την τοπική παραγωγή. Τέλος, πρέπει να στηριχθεί ο αγρο
τικός συνεταιρισμός Αρωματικών Φυτών και Οπωροκηπευτικών Βοΐου,
που ασχολείται με την καλλιέργεια του τριαντάφυλλου, της λεβάντας και
άλλων πολυδύναμων φυτών, και ο οποίος διαθέτει πολυετή πλέον
εμπειρία, καθώς και αξιόλογες υποδομές απόσταξης στην περιοχή Αγ.
Αθανασίου Εράτυρας.
5. Αμπελουργία. Προσπάθεια της πρώην N. Α. Κοζάνης για την ανάπτυξη της
αμπελοκαλλιέργειας στον ν. Κοζάνης, με την εκπόνηση της πιλοτικής αντί
στοιχης μελέτης. Μοναδικό στην Ελλάδα το δίκτυο επισκέψιμων κελαριών
«Οινοεφροσύνη» με έδρα τη Σιάτιστα. Δυναμικά αναπτύχθηκε τα τελευ
ταία χρόνια ο αμπελοοινικός τομέας, με τη δημιουργία 14 οινοποιείων, ενώ
σχεδιάζονται άλλα τέσσερα, αξιοποιώντας τα ιδιαίτερα terroir (οινοπέδια
[Κουράκου, 2012], εδαφοκλιματικά μικροπεριβάλλοντα του νομού). Επι
λέξιμα τα οινοποιεία σε όλα τα χρηματοδοτικά εργαλεία (π.χ. στον άξονα
4 του Leader, στο ΟΠΑΑΧ. στο πρόγραμμα της μεταποίησης). Συγκριτικό
πλεονέκτημα της περιοχής, εμπειρία, μεράκι και ύπαρξη πέντε συλλόγων
σχετικοί με το αμπέλι και το κρασί. Αξιοποίηση της μελέτης για την ανά
πτυξη της αμπελοκαλλιέργειας, μοναδικού εργαλείου στην Ελλάδα.
6. Κάστανα και Ακρόδρυα (Ξηροί καρποί, δηλαδή καρύδια, αμύγδαλα κλπ.).
Πολύ καλές τιμές, ευνοϊκό το εδαφοκλιματικό περιβάλλον, ιδίως για το
κάστανο σε Άνω Βόιο. Μουρίκι και Σερβία. Αξιοποίηση του αντίστοιχου γε-
ωργοπεριβαλλοντικού μέτρου για προστασία της αμυγδαλιάς που καλλιερ
γείται στην περιοχή της Σιάτιστας. Αξιοποίηση του προγράμματος της δά-
σωσης γεωργικών εκτάσεων για την εγκατάσταση οργανωμένων οπωρώνων με
καρυδιές και καστανιές.
7. Βιολογική γεωργία και κτηνοτροφία. Αυξημένη προστιθέμενη αξία των
βιολογικών προϊόντων λόγω της διαφοροποίησης της παραγωγής, ικανο
ποιητική ζήτηση των βιολογικών προϊόντων παρά την οικονομική κρίση.
Παράλληλη οικονομική στήριξη από το αντίστοιχο γεωργοπεριβαλλοντικό
μέτρο. Προωθείται και επιδοτείται και η βιολογική κτηνοτροφία, που όμως
υστερεί ακόμη στην αξιοποίηση του κρέατος. 0 μεγάλος αριθμός σύγ
χρονων σφαγείων της περιοχής μπορεί να βοηθήσει στην κατεύθυνση αυτή,
αφού ένα σφαγείο με τις 2-3 γραμμές του μπορεί να μετατραπεί σε βιο
λογικό. και να μειωθούν τα έξοδα σφαγής των βιολογικών ζώων, τα οποία
σε αυτή τη φάση σφάζονται ως συμβατικά. Απαιτείται και τυποποίηση
των προϊόντων κρέατος, ενώ για το γάλα αυτό έχει ήδη επιτευχθεί. Η βιο
λογική γεωργία και κτηνοτροφία έχουν άμεση σχέση, και αποτελούν τις
βάσεις για τη στήριξη του τριγώνου, που στην κορυφή του έχει την τυ
ποποίηση βιολογικού γάλακτος και την παραγωγή πληθώρας βιολογικών
τυροκομικών προϊόντων, η οποία έχει μεγάλα περιθώρια ανάπτυξης.
8. Ενεργειακά φυτά. Πιλοτική προσπάθεια της Περιφέρειας Δυτ. Μακεδο
νίας. της πρώην Ν. Α. Κοζάνης και του πρώην Δήμου Ασκίου (συγκεκρι
μένα για την ελαιοκράμβη) για την καλλιέργεια του Κάρντο ή Αγριοαγ-
γινάρας. Ευνοϊκές οι συνθήκες επέκτασης των καλλιεργειών αυτών, αλλά
και άλλων, όπως ο ηλίανθος, λόγω της νέας ΚΑΠ.
9. Τρούφα και άλλα μανιτάρια. Πιλοτική προσπάθεια της πρώην Ν. Α. Κοζάνης
για την επέκταση της καλλιέργειας. Υψηλές τιμές και αυξημένη ζήτηση.
10. Γεωργοδασοπονικά συστήματα (Agroforestry). Συγκαλλιέργεια δασικών δέ
ντρων με ετήσια ή πολυετή ποώδη, θαμνώδη ή και δενδρώδη είδη, με στόχο
την καλύτερη αξιοποίηση των διαθέσιμων φυσικών πόρων. Πιλοτική εφαρ
μογή στον Δήμο Ασκίου (end user - εφαρμοστής του προγράμματος με επι-
σκέψιμα πειραματικά τεμάχια). Αξιοποίηση του ερευνητικού προγράμματος
και της εμπειρίας που αποκτήθηκε. Επιδότηση από ανάλογο γεωργοπερι-
βαλλοντικό πρόγραμμα της επόμενης προγραμματικής περιόδου 2014-2020.
11. Μικρά οπωροφόρα, όπως το ιπποφαές και άλλα πολυδύναμα φυτά (μύρ-
τιλλο. φραγκοστάφυλο, βατόμουρο, τζιτζιφιά, κρανιά, κουμαριά, κρά-
ταιγος. goji berry, acai berry, αρώνια κ.ά.). Υψηλές τιμές και αυξημένη ζή
650 ΕΥΘΥΜΙΟΣ Α. ΜΠΑΤΙΑΝΗΣ
τηση για ορισμένα από αυτά, ενώ πρέπει να τονιστεί ότι έχουν συσταθεί
οι αντίστοιχοι αγροτικοί συνεταιρισμοί σε Αιανή και Βόιο.
12. Ελαιοκομία. Σημαντική η καλλιέργεια της ελιάς σε ποσοτικό αλλά και
ποιοτικό επίπεδο. Οι σημαντικές δυσκολίες στη συγκομιδή των ελιών, που
συντελούν στην αύξηση του κόστους παραγωγής, επιβάλλουν τη στροφή
της καλλιέργειας σε γραμμικά-γραμμοειδή σχήματα (τύπου παλμέτας).
13. Σποροπαραγωγή. Ελλειμματική η Ελλάδα σε σπόρους, με προβλήματα
η περιορισμένη σποροπαραγωγή στην Ελλάδα, αυξημένο το εισόδημα των
σποροπαραγωγών. Επιβεβλημένη η προστασία των γενετικών πόρων -
αποφυγή γενετικής διάβρωσης.
ΔΡΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ
>- Αύξηση αρδευομένων εκτάσεων, με παράλληλη εκπόνηση αναδασμών.

>> Στήριξη της μεταποίησης των προϊόντων πρωτογενούς τομέα.
»- Πιστοποίηση των προϊόντων πρωτογενούς τομέα.
»■ Πιστοποίηση βιολογικών προϊόντων.
Αξιοποίηση της μελέτης του τμήματος Γεωπονίας του ΑΠΘ για αναδιάρ
θρωση των καλλιεργειών, με έμφαση στη δενδροκαλλιέργεια και με ώθηση
στην ολοκληρωμένη ή βιολογική διαχείριση των καλλιεργειών και στα
προϊόντα ΠΟΠ και ΠΓΕ.
>*· Αξιοποίηση της μελέτης του ΕΘΙΑΓΕ για την ορθολογική λίπανση (λελο
γισμένη διαχείριση εδαφικών πόρων) και άρδευση των εδαφών (εξοικο
νόμηση αρδευτικού νερού) σε επτά Δημοτικές Ενότητες της Π. Ε. Κοζάνης.
>- Αξιοποίηση της μελέτης για την «Ανάπτυξη της αμπελοκαλλιέργειας στον
ν. Κοζάνης».
>- Στήριξη του αγροτουρισμού.
>- Επιμόρφωση γεωργών.
»■ Προώθηση γεωργοδασοπονικών συστημάτων (Agroforestry).
ΔΡΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ
ο Ώθηση στην παραγωγή βιολογικών τυροκομικών προϊόντων.

ο Δημιουργία νέων και ε κ σ υ γ χ ρ ο ν ισ μ ό ς υπαρχόντων μονάδων μεταποίησης
γαλακτοκομικών προϊόντων.
ο Επιμόρφωση κτηνοτροφών.
ο Εκπόνηση μελετών και κατασκευή έργων για την αξιοποίηση των βοσκο
τόπων (αξιοποίηση των ήδη υπαρχουσών μελετών).
ο Αξιοποίηση των σύγχρονων σφαγείων γραμμών Βοΐου, Σερβίων και Κο
ζάνης.
Α ΓΡΟ ΤΟ ΥΡΙΣΜ Ο Σ
❖ Τουριστική αξιοποίηση παραδοσιακών προϊόντων (οίνοι, αποστάγματα,

γλυκά κουταλιού, ζυμαρικά, τουρσιά, τυριά, κ.ά.), τα οποία και θα δίνο
νται σε συγκεκριμένα σημεία των τουριστικών διαδρομών.
❖ Δημιουργία μικρών μουσείων (π.χ. γεωργικό μουσείο, αμπελοοινικής ιστο
ρίας, μουσείο καπνού) ή επισκέψιμων χώρων παραγωγικών δραστηριο
τήτων (επισκέψιμα κελάρια, ρακοκάζανα). όπου είναι δυνατόν και σε συ
νάφεια με τις τουριστικές διαδρομές.
❖ Τουριστικοί δρόμοι ευρύτεροι, με ένταξή μας σε αυτούς. Ταυτόχρονα, δη
μιουργία και Τοπικών Δρόμων (όχι κατ’ ανάγκη Τουριστικών Διαδρομών),
έτσι ώστε να μπορούμε να αντιμετωπίσουμε ως τουριστικό πακέτο σε
επίπεδο Περιφέρειας με Τοπικούς Δρόμους.
❖ Ίδρυση στα τουριστικά σημεία δικτυακής επικοινωνίας, με αυτόματη ενη
μέρωση πληρότητας κλινών, κ.ά. Επίσης, θα δύναται ο επισκέπτης να έχει
και μια πρώτη οπτικοακουστική προσέγγιση επιλεγμένου «τοπικού
δρόμου» (μέσω Ιηίο1αο5ΐ£5).
❖ Προϊόντα πρωτογενούς τομέα ως ΠΟΠ (προϊόντα ονομασίας προέλευσης)
ή ΠΓΕ (προϊόντα γεωγραφικής ένδειξης), ώστε να σχηματίζουμε προτά
σεις «Περιοχή με ξακουστά/ονομαστά τυριά, φασόλια» κ.ο.κ.
❖ Δημιουργία θεματικών διαδρομών για τα παραγόμενα προϊόντα και τις
διαδικασίες παραγωγής, με γευστικές δοκιμές και αύξηση των πωλήσεων
προϊόντων στον τόπο παραγωγής τους.
Λίχνισμα σιταριού στη Σ κ’ρκα (Αύγ. 1955): Μ. Σιώμος, Ζ. Πλακοπίτης.
Τζ. Γκουντιός, Κ. Ντάλας. Μ. Ντάλας. Κουκούλα Ντάλα
Κώστας Κυριαχίδης
ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ

ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ
Το Συνέδριό μας πραγματοποιείται σε μια πολύ σημαντική περίοδο για τη

διεθνή οικονομία και για τη χώρα μας, γεγονός που δεν αφήνει ανεπηρέαστη
-το αντίθετο μάλιστα- την περιοχή μας. Θεωρώ ιδιαίτερα τιμητική για μένα
και για τον φορέα που εκπροσωπώ και για τον οποίο αγωνίζομαι (ΕΒΕ Κο
ζάνης) την πρόσκληση να τοποθετηθώ, στη θεματική ενότητα «Σύγχρονες Προ
κλήσεις», για ένα τόσο κρίσιμο και αγαπημένο μου θέμα, όπως αυτό του το
πικού εμπορίου.
Το εμπόριο αποτελεί διαχρονικά τον βασιλιά της οικονομικής δραστη
ριότητας παγκοσμίως, μια οικονομική δραστηριότητα που είναι βαθιά ριζω
μένη στην οικονομική παράδοση της χώρας μας. Η ιστορία του εμπορίου είναι
παράλληλη, κατά το μεγαλύτερο μέρος, με την ιστορία της ανθρωπότητας. Από
τις πρωτόγονες κοινωνίες, με την απλή ανταλλαγή αγαθών, μέχρι τον σημερινό
κόσμο (τον σχεδόν τέλεια οργανωμένο από εμπορικής πλευράς), το εμπόριο
πέρασε πολλές φάσεις εξέλιξης και πολλές δοκιμασίες. Πρώτοι οι Φοίνικες συν
δύασαν το πνεύμα της περιπέτειας που είχαν με τις ανακαλύψεις των λαών
της Μεσοποταμίας (γραφή, νόμισμα, κωδικοποιημένο δίκαιο) και τη μεγάλη
περιέργεια που τους κατείχε, και ένωσαν εμπορικά όλες σχεδόν τις πόλεις της
Ν. Μεσογείου.
Σήμερα το εμπόριο έχει πάρει τέτοια έκταση, που δικαιώνει το ανήσυχο
πνεύμα των Φοινίκων. Νέες τεχνικές μέθοδοι, πολυάριθμοι τρόποι διεξαγωγής
του, οικονομικές και δασμολογικές ενώσεις, έχουν κάνει το εμπόριο επιστήμη.
Νέα μεταφορικά μέσα χρησιμοποιούνται, τεράστιες ταχύτητες αναπτύσσονται,
ο παραγωγός των αγαθών έχει χάσει ή τείνει να χάσει πλέον κάθε επαφή με
τον τελικό αγοραστή τους. Τέτοιο ανήσυχο και πρωτοπόρο πνεύμα έχει να επι-
δείξει διαχρονικά και ο κοζανίτης έμπορος, ο οποίος αντέχει διακρίνεται και
επιβιώνει, κουβαλώντας μια τεράστια κληρονομιά.
Σήμερα, τόσο τοπικά όσο και παγκόσμια, υπάρχει η ανάγκη διαχωρισμού
του εμπορίου σε δύο μεγάλα υποσύνολα, το εσωτερικό και το εξωτερικό
εμπόριο. Διαφορετικοί παράγοντες επηρεάζουν τόσο το ένα όσο και το άλλο.
Στο εσωτερικό εμπόριο, χονδρικό και λιανικό, η διαρκής μείωση του ΑΕΠ και
654 ΚΩΣΤΑΣ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ
η ολοένα εντεινόμενη ύφεση διαμορφο^νουν ένα εξαιρετικά αβέβαιο και δυ

σοίωνο περιβάλλον, γεγονός που καθιστά μονόδρομο την αναζήτηση νέων
άγνωστων, μεγαλύτερων και πιο ελπιδοφόρων αγορών.
Εκθέσεις
Ως γέφυρα μεταξύ του τοπικού και του εξωτερικού εμπορίου λειτουργεί ο θε
σμός των Εκθέσεων, που έγκειται σε έναν οργανωμένο τρόπο προβολής των
προϊόντων, της βιομηχανίας και των επιχειρήσεων γενικότερα. Στο σημείο αυτό
αξίζει μια σύντομη ιστορική αναδρομή στον θεσμό αυτό. Η πρώτη διεθνής
εμπορική έκθεση έγινε το 1791 στην Πράγα. Η πρώτη από τις γενικές δ ιε
θνείς εκθέσεις πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο το 1851. και αποτέλεσε πα
ράδειγμα για πολλές μετέπειτα εκθέσεις. Μεγάλης σημασίας ήταν, επίσης, η
έκθεση του Παρισιού το 1855. η οποία διήρκησε 216 ημέρες και αποτέλεσε
σταθμό στην ανάπτυξη των εμπορικών σχέσεων μεταξύ των λαών.
Στην Ελλάδα εθνικές εμπορικές εκθέσεις με την επωνυμία «Ο λύμπια»
διοργανώθηκαν κατά τα έτη 1859. 1870. 1875. 1888. Ο κανονισμός των
«Ολυμπίων» είχε καταρτιστεί από τον Ευάγγελο Ζάππα. Μάλιστα, κατά τη
διάρκεια των «Ο λυμπίω ν» του 1888 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του
Ζαππείου Μεγάρου, προορισμός του οποίου ήταν η φιλοξενία τέτοιων εκ
δηλώσεων.
Συμπερασματικά, οι εμπορικές εκθέσεις προσέφεραν και προσφέρουν
σημαντικές υπηρεσίες στην προώθηση των διεθνών συναλλαγών και στη βελ
τίωση των σχέσεων μεταξύ των λαών. Είναι μια δοκιμασμένη λύση για όλους
όσοι χρειάζονται να βρουν τρόπους αντιμετώπισης των κρίσεων, όπως αυτής
που βιώνουμε σήμερα, με την εύρεση νέων αγοραστών αλλά και προμηθευτών.
Παράγοντες επιτυχίας εμπορικής συναλλαγής
Παρ' ότι οι εκθέσεις δεν παύουν να αποτελούν ένα σημαντικό εργαλείο. υπάρ
χουν και άλλοι παράγοντες που υπεισέρχονται για μια επιτυχημένη εμπορική
συναλλαγή. Έννοιες, όπως αυτή του ανταγωνιστικού και ποιοτικού τελικού προϊ
όντος, συναντάνε αυτές της καινοτομίας, του branding και του σύγχρονου mar
keting, διαμορφώνοντας ένα πλήρως παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον στο οποίο:
• Οι νέες τεχνολογίες, εξελίσσουν τις μεθόδους παραγωγής και τους τρό
πους προσφοράς προϊόντων και υπηρεσιών.
• Το διαδίκτυο ανοίγει νέους δρόμους στην επιχειρηματική και εμπορική
01 ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ 655
δραστηριότητα, δημιουργεί νέους χώρους οικονομικής δράσης, νέες

αγορές.
• Οι αποστάσεις μικραίνουν και ο διεθνής ανταγωνισμός εντείνεται.
• Ταυτόχρονα, μεταβάλλονται και οι συμπεριφορές, οι τρόποι επικοι
νωνίας και τα καταναλωτικά πρότυπα των πολιτών.
Αν στα παραπάνω προσθέσουμε τις σύγχρονες μεθόδους οργάνωσης και δι

οίκησης. τους κινδύνους που απορρέουν από τις συναλλαγματικές ισοτιμίες,
τον προστατευτισμό και τις διεθνείς περιφερειακές συνεργασίες, εύκολα κα
ταλαβαίνουμε ότι τα πράγματα δεν είναι ούτε απλά ούτε εύκολα.
Ανταγωνιστικότητα τοπικών προϊόντων
Η ανταγωνιστικότητα, η παραγωγικότητα και η αξιοποίηση των συγκριτικών

μας πλεονεκτημάτων, όπως το κλίμα, οι εδαφολογικές συνθήκες και η γεω
γραφική μας θέση, εξακολουθούν να είναι ακόμη τα μεγάλα ζητούμενα για
τη χώρα μας. Μπορούμε να γίνουμε πιο ανταγωνιστικοί, μπορούμε να βελ
τιώσουμε την ποιότητα των αγαθών μας. μπορούμε να διευρύνουμε τα συ
γκριτικά μας πλεονεκτήματα και να αποκτήσουμε νέα. Αναφορικά με τον τόπο
μας οφείλουμε να αξιοποιήσουμε
• τη γεωγραφική μας θέση
• την Εγνατία οδό
• τη γη και τους ανθρώπους της υπαίθρου
• το εκθεσιακό μας κέντρο
• την πλούσια πολιτιστική μας κληρονομιά και παράδοση
• την καινοτομία και την έρευνα
• τα δίκτυα συνεργασίας γνωστά και ως clusters
• το επιχειρηματικό μας δαιμόνιο
• τα όποια χρηματοδοτικά εργαλεία
Ο κρόκος και τα αρωματικά μας φυτά, η γούνα και το μάρμαρο, οι ζύμες και
τα κρασιά μας, τα όσπρια και η φέτα μας. ταξιδεύουν ήδη παγκοσμίως.
Η ευημερία και η ανάπτυξη του τόπου μας είναι συνυφασμένη με την
ισχυρή οικονομία και τη δυνατότητά της να αναπτύξει πλούσιες οικονομικές
δραστηριότητες εκτός των συνόρων της. Η σύνδεση της παράδοσης με τις σύγ
χρονες και παραγωγικές επενδύσεις και την εξωστρέφεια αποτελούν τη με
γαλύτερη ίσως σύγχρονη πρόκληση, που θα δώσει στο τοπικό εμπόριο τη δυ
ναμική και την έμπνευση, για να χαράξει τη «δ ικ ή » του πορεία.
Ο πρόεδρος του ΕΒΕ Κοζάνης Ν. Γκουντιός και ο γραμματέας I. Κορκάς
(στο βάθος στο μέσον) στο συνέδριο τίον Επιμελητηρίου Ελλάδος. Καλαμάτα 14.6.1964
Το Σωματείο Υποδηματοποιών Κοζάνης στον I. Ν. Μεταμορφώσεο^ς

(χαμηλό Αϊ-Λιά). 12.12.1955 (στο βάθος το υπό ανέγερση νοσοκομείο)
Λάζαρος Τσικριτζής
Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΡΑΣΙΝΗ

ΜΕΤΑΛΙΓΝΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ
1. Λιγνιτικό Κέντρο Δυτικής Μακεδονίας της ΔΕΗ: Σημαντικότερα περι

βαλλοντικά προβλήματα και παραβάσεις της νομοθεσίας
Στο Λιγνιτικό Κέντρο Δυτικής Μακεδονίας (ΛΚΔΜ) η ΔΕΗ παράγει περίπου

το 50% της ηλεκτρικής ενέργειας της Ελλάδας. Για τον σκοπό αυτό η ΔΕΗ έχει
εγκατεστημένους έξι (6) ατμοηλεκτρικούς σταθμούς, οι οποίοι καίνε χαμηλής
ποιότητας λιγνίτη, που εξορύσσεται σε ορυχεία ανοιχτού τύπου. Λόγω αυτών
των δραστηριοτήτων η ΔΕΗ δημιουργεί σοβαρές επιπτώσεις στο περιβάλλον,
τους φυσικούς πόρους και την υγεία των κατοίκων. Παράλληλα, παραβιάζει
συστηματικά την κοινοτική και ευρωπαϊκή νομοθεσία η οποία σχετίζεται με τις
εκπομπές αιωρουμένων σωματιδίων και 502. την ποιότητα του ατμοσφαιρικού
αέρα, την αποκατάσταση εδαφών, τη διαχείριση των υδάτινων πόρων, την προ
στασία των γειτονικών με τα ορυχεία οικισμών, κλπ.
Οι παραβάσεις αυτές έχουν καταγραφεί και επιβεβαιωθεί επανειλημμένα
από τις αρμόδιες Ελληνικές Υπηρεσίες και Αρχές, από Ερευνητικά Ιδρύματα,
από τον Συνήγορο του Πολίτη, αλλά και από ευρωπαϊκά όργανα. Ενδεικτικά,
αναφέρονται και επισυνάπτονται τα παραστατικά [1-19], που αφορούν πα
ραβάσεις των περιβαλλοντικών όρων λειτουργίας των θερμοηλεκτρικών
σταθμών και των ορυχείων λιγνίτη, καθώς και ευρύτερες παρενέργειες που
αντιβαίνουν διατάξεις της κείμενης νομοθεσίας. Πιο συγκεκριμένα:
α. Το πρόβλημα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης παραμένει ουσιαστικά άλυτο.
Κατά τη διάρκεια ολόκληρης της δεκαετίας 2001-2009 στο ΛΚΔΜ το
πλήθος των μέσων ημερήσιων συγκεντρώσεων των ΡΜ10 στην ατμόσφαιρα
υπερβαίνει το ετήσιο όριο 9,6% (για τιμές> 50 μ ^η ι3) και φτάνει το 50%
(παράβαση της οδηγίας 1999/30) [1.2,3.7.8].
Ομοίως οι εκπομπές ολικών αιωρουμένων σωματιδίων Τ5Ρ από τις κα
πνοδόχους της ΔΕΗ. παρά τις αντικαταστάσεις μερικών φίλτρων, ξεπερ
νούν το όριο των 100 π^ / πι3, κυρίως στις μονάδες I έως IV του Ατμοη-
λεκτρικού Σταθμού (ΑΗΣ) Πτολεμαΐδας και I & II του ΑΗΣ Καρδιάς (πα-
658 ΛΑΖΑΡΟΣ ΤΣΙΚΡΙΤΖΗΣ
ράβαση της ΚΥΑ 29457/1511/2005, οδηγία 2001/80/ΕΚ και ΚΥΑ

29459/1510/2005, οδηγία 2001/81/ΕΚ) [4,5,9a και 9β],
Επίσης, οι εκπομπές S02 είναι εκτός ορίων στις μονάδες I και II του ΑΗΣ
Αμυνταίου [17] και κατά δεύτερο λόγο στον ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου, μο
νάδες I έως V (παράβαση των προηγουμένων ΚΥΑ - οδηγιών).
Πρόσθετο πρόβλημα δημιουργείται κατά τις εκκινήσεις των μονάδων,
λόγω της χρήσης πετρελαίου και των αντίστοιχων παρατεταμένων εκπο
μπών καπνού. Μια εναλλακτική λύση είναι η χρήση του λιγότερου ρυ
πογόνου φυσικού αερίου, το οποίο, εκτός της εκκίνησης, μπορεί να χρη
σιμοποιηθεί και ως συμπληρωματικό καύσιμο για την αύξηση του χα
μηλού βαθμού απόδοσης των παλιών λιγνιτικών μονάδων. Σχετική μελέτη
έχει συντάξει το ΤΕΕ (Τμήμα Δυτ. Μακεδονίας), αλλά η ΔΕΗ συνεχίζει να
αποκλείει το φυσικό αέριο από το ΛΚΔΜ.
Όσες όμως βελτιώσεις και να γίνουν στους σταθμούς, το πρόβλημα της
σκόνης δεν επιλύεται, λόγω και της μεγάλης πυκνότητας των σταθμών στο
ΛΚΔΜ. αλλά και εκ του γεγονότος ότι κύρια πηγή των αιωρουμένων σω
ματιδίων είναι τα ορυχεία, τα οποία συνεχώς επεκτείνονται. χωρίς να
εφαρμόζονται τα κατάλληλα μέτρα. Τα μέτρα αντιρρύπανσης στα ορυχεία
παραμένουν αναποτελεσματικά και δημιουργούν συνεχή προβλήματα,
τόσο στους εργαζομένους στη ΔΕΗ. όσο και στο γενικό πληθυσμό [6.8].
β. Σοβαρές είναι και οι επιπτώσεις που προκαλούν οι δραστηριότητες της
ΔΕΗ στο υδάτινο δυναμικό. Η εξόρυξη του λιγνίτη έχει καταστρέψει με
γάλο μέρος της υπόγειας υδροφορίας στη λεκάνη του ΛΚΔΜ. γεγονός που
έπληξε ανεπανόρθωτα τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις. Ενδεικτικά ανα-
φέρεται ότι η στάθμη του κοκκώδους υδροφόρου του Αμυνταίου έπεσε
κατά 35-70 m και του κοκκώδους υδροφόρου Σαριγκιόλ κατά 50-100 m
[10]. Η ουσιαστική καταστροφή αυτών των υδάτινων πόρων (λόγω εξο-
ρύξεων και αρδεύσεων) ανάγκασε γειτονικούς οικισμούς, όπως η Κοζάνη,
να αναζητήσουν σε μακρινές αποστάσεις νέες πηγές υδροδότησης. με ανά
λογη αύξηση του κόστους νερού.
γ. Επιπροσθέτως. η μεγάλη κατανάλωση νερού στους ΑΗΣ επιδείνωσε το
ήδη αρνητικό υδατικό ισοζύγιο της λίμνης Βεγορίτιδας (μείωση όγκου
κατά 76%) [10] στα βόρεια και αύξησε κατακόρυφα τις αντλούμενες από
τη ΔΕΗ ποσότητες νερού από τον ποταμό Αλιάκμονα, δηλαδή από άλλη
υδρολογική υπολεκάνη, κατά παράβαση του πνεύματος της οδηγίας
2000/30/ΕΕ. Σημειώνεται ότι. σύμφωνα με τη «ΜΠΕ επέκτασης των ορυ
χείων της ΔΕΗ», μεταφέρονται από τον Αλιάκμονα στη λεκάνη Σαριγκιόλ
ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΡΑΣΙΝΗ ΜΕΤΑΛΙΓΝΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 659
των ορυχείων 50χ106 ιη3/γεαΓ. [11] Σημαντικές υπήρξαν και οι επιπτώσεις

στην υπόγεια υδροφορία του ν. Φλώρινας λόγω της επταετούς καθυστέ
ρησης στην κατασκευή του φράγματος Παπαδιάς, γεγονός που υποχρέωσε
τη ΔΕΗ να προχωρήσει σε αντλήσεις μεγάλων ποσοτήτων υπόγειων νερών
(έξι γεωτρήσεις βάθους 300 Γη και παροχής 16.000 ηι3/ά3γ), κατά παρά
βαση της σχετικής ΜΠΕ και των περιβαλλοντικών όρων. Σημειώνεται,
επίσης, ότι παρά την οδηγία 2000/60/ΕΕ δεν υπάρχει ακόμη ειδική δια
χειριστική μελέτη υδάτινου δυναμικού στο ΑΚΔΜ για όλους τους χρήστες.
δ. Η εξορυκτική δραστηριότητα έχει προκαλέσει και σοβαρές παρενέργειες
στη γεωμορφολογία των λιγνιτοφόρων περιοχών: Καταστροφή της συνέ
χειας των γεωλογικών επιφανειών, του ανάγλυφου του εδάφους, έντονες
διαβρώσεις και απότομες κλίσεις. Μέχρι σήμερα στο ΛΚΔΜ έχουν απο
κατασταθεί (όχι πάντα ικανοποιητικά) 32.800 στρέμ. Υπάρχουν όμως πε
ρίπου 180.000 στρέμ.. τα οποία είναι ανοιχτά και μη αποκατεστημένα.
Βορειότερα, στα ορυχεία Βεύης και Αχλάδας, τα οποία εκμεταλλεύονταν
ιδιωτικές επιχειρήσεις επί σειρά ετών, η αποκατάσταση δεν ξεκίνησε ποτέ.
ε. Σημαντικότατες είναι και οι επιπτώσεις των ορυχείων και των σταθμών

ηλεκτροπαραγωγής στην υγεία των κατοίκων της περιοχής του ΛΚΔΜ. Δι
πλάσιες είναι οι συχνότητες εμφάνισης των ασθενειών του άνω αναπνευ
στικού στις ευπαθείς ομάδες [12], ενώ. με βάση τον ομότ. καθηγ. του ΑΠΘ
κ. Μακρή [13] του ΑΠΘ. η θνησιμότητα από τα καρδιαγγειακά νοσήματα
έχει εικοσαπλασιαστεί τα τελευταία 50 χρόνια.
Στενά συνδεμένο με τις επιπτώσεις στον πληθυσμό είναι και το πρόβλημα
των μετεγκαταστάσεων των οικισμών, διαδικασία η οποία συνήθως κα
θυστερεί ή εφαρμόζεται περιορισμένα. Το πρόβλημα οφείλεται στο γ ε
γονός ότι η ΔΕΗ προχωρά σε υλοποίηση μετεγκαταστάσεων και καταβολή
αποζημιώσεων μόνον εφόσον το υπέδαφος του οικισμού (προσοχή! του οι
κισμού και όχι των αγροκτημάτων του) περιέχει σημαντικά κοιτάσματα
λιγνίτη. Ενεργεί δηλ. με κύρια συνιστώσα τα οικονομικά μεγέθη και όχι
με βάση τα προβλήματα που προκαλούν οι δραστηριότητές της στο πε
ριβάλλον και στην ποιότητα ζωής κάθε οικισμού. Οι εξορυκτικές δρα
στηριότητες της ΔΕΗ πλησιάζουν όλο και περισσότερο στις κατοικημένες
περιοχές, ενώ αυξάνονται οι αυθαίρετες καταπατήσεις (δάσος Μαυρο-
πηγής). Αυτό, βέβαια, έχει ως συνέπεια τη σημαντική αύξηση των επ ι
πέδων θορύβου και ατμοσφαιρικής σωματιδιακής ρύπανσης, με άμεσες
επιπτώσεις στην υγεία και την ποιότητα ζωής των κατοίκων.
Σχετικές με το θέμα των μετεγκαταστάσεων είναι και οι γνωμοδοτήσεις
του Συνηγόρου του Πολίτη [14a-b,15,16], οι οποίες επιβεβαιώνουν την ισχύ

των καταγγελιών μας.
στ. Παράλληλα με τα τοπικά περιβαλλοντικά προβλήματα, οι δραστηριότητες
της ΔΕΗ προκαλούν παρενέργειες και σε πλανητικό επίπεδο, καθόσον
οι υψηλές εκπομπές C02 των θερμοηλεκτρικών σταθμών συμβάλλουν στο
φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής. Οι μονάδες της ΔΕΗ εξέπεμψαν συ
νολικά 52,7 εκ. τόνους C02 το 2008. ποσό που αντιστοιχεί περίπου στο
40% των συνολικών εκπομπών της χώρας. Μόνο οι λιγνιτικές της μονάδες
εξέπεμψαν το 2009 42,2 εκ. τόνους C02. σύμφωνα με τις επαληθευμένες
εκπομπές των εγκαταστάσεων στο Ευρωπαϊκό Σύστημα Εμπορίας Δι
καιωμάτων Εκπομπής. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι σταθμοί Αγ. Δημητρίου
και Καρδιάς της ΔΕΗ κατέχουν την 1η και 2η θέση στη λίστα «Dirty
Thirty» του WWF. που περιλαμβάνει τις 30 βιομηχανίες της Ευρώπης
με τις μεγαλύτερες εκπομπές C02.
Η Ελλάδα, παρότι έχει υπογράψει το Πρωτόκολλο του Κιότο, δεν κατα
βάλλει προσπάθειες να μειώσει τις εκπομπές των αερίων του θερμοκη
πίου. Με βάση το εν λόγω πρωτόκολλο εξασφάλισε αύξηση των εκπομπών
C02 το 2008-12 κατά 25% σε σχέση με το 1990.
Οι πιο φιλόδοξοι στόχοι του πρόσφατου «ενεργειακού πακέτου» της ΕΕ
είναι αδύνατο να επιτευχθούν χωρίς δραστική μείωση του μεριδίου του
λιγνίτη στην ηλεκτροπαραγωγή. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Διαχειριστή
του Ελληνικού Συστήματος Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας
(ΔΕΣΜΗΕ). οι λιγνιτικές μονάδες της ΔΕΗ κάλυψαν το 58% της ζήτησης
ηλεκτρισμού στο Διασυνδεδεμένο Σύστημα. Πιο συγκεκριμένα, η Εθνική
Έκθεση προς το UNFCCC (Ιαν. 2010) προβλέπει αύξηση των εθνικών εκ
πομπών κατά 32.2% το 2020 σε σχέση με το 1990, με τις εκπομπές από
κατανάλωση ενέργειας να αυξάνονται κατά 51.0%.
ζ. Παρ’ όλη τη διαφαινόμενη αποτυχία αυτής της πολιτικής, η ΔΕΗ προ
γραμματίζει την κατασκευή 2 νέων λιγνιτικών μονάδων (Πτολεμάί'δα V και
Μελίτη II) συνολικής ισχύος 1100 MW. ενώ έχει εξαγγείλει το κλείσιμο μόλις
663 MW παλιών και μη αποδοτικών λιγνιτικών σταθμών (Πτολεμαΐδα I-
IV και ΛΙΠΤΟΛ). Ταυτόχρονα, δεν αποκλείεται και η κατασκευή ιδιωτικής
λιγνιτικής μονάδας στη Δυτ. Μακεδονία. Η ΔΕΗ δεν έχει ανακοινώσει ένα
μακροχρόνιο σχέδιο δραστικής μείωσης της λιγνιτικής ισχύος, ώστε να επι
τευχθεί ο εθνικός στόχος για 40% ΑΠΕ στην κατανάλωση ηλεκτρισμού το
2020. Ο στόχος αυτός προϋποθέτει αποσύρσεις αρκετών θερμοηλεκτρικών
μονάδων και αντικατάσταση ενός περιορισμένου αριθμού αυτών.
2. 0 μύθος του φτηνού λιγνίτη
Μια άλλη σημαντική παράμετρος της ενεργειακής πολιτικής, που συντελεί στην
ανορθολογική εκμετάλλευση ή και καταστροφή των φυσικών πόρων, είναι η
πολιτική της φτηνής λιγνιτικής κιλοβατώρας και ο τρόπος κοστολόγησης του
λιγνίτη. Η ΔΕΗ απολαμβάνει διάφορες κρυφές επιδοτήσεις, που της επιτρέ
πουν να πουλά σχετικά φτηνά το ρεύμα, σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες,
γεγονός όμως που «χρεώνεται» στις τοπικές λιγνιτοπαραγωγές κοινωνίες αλλά
και τις επόμενες γενιές. Αναφέρουμε δύο μόνο περιπτώσεις:
ΐ. Φόρος στερεών καυσίμων. Ο λιγνίτης ως μη ανανεώσιμος ορυκτός
πόρος έπρεπε να φορολογείται, όπως συμβαίνει και με τα υπόλοιπα ορυκτά,
αδρανή και μεταλλεύματα. Μάλιστα, το μεγαλύτερο μέρος του φόρου αυτού
έπρεπε να αποδίδεται στις λιγνιτοφόρες περιοχές, από το υπέδαφος των
οποίων εξορύσσεται. Η ΔΕΗ. με την κάλυψη της κυβέρνησης, απαλλάσσεται
από τον φόρο στερεών καυσίμων, γεγονός που αντίκειται στους κανόνες υγιούς
ανταγωνισμού αλλά και στην αρχή της αειφορίας. Παράλληλα, στερεί στο
κράτος και στην Τοπική Αυτοδιοίκηση έναν πρόσθετο πόρο, που θα μπορούσε
να στηρίξει πράσινες παραγωγικές πρωτοβουλίες στις φθίνουσες και υπο
βαθμισμένες περιοχές των λιγνιτωρυχείων. Ζητούμε να θεσμοθετηθεί ο φόρος
στερεών καυσίμων, ο οποίος θα δώσει ένα επιπλέον έσοδο στην τοπική κοι
νωνία της τάξης των 80-100 εκ. €.
ϋ. Συγγενές με το προηγούμενο είναι και το αίτημα για το «εξωτερικό» (ex
ternal) ή περιβαλλοντικό κόστος του λιγνίτη. Πρόκειται για την οικονομική ζημιά
που προκαλεί η ηλεκτροπαραγωγή στο περιβάλλον, την υγεία, τους φυσικούς
πόρους (νερά, εδάφη) και το κλίμα. Η ευρωπαϊκή νομοθεσία δεν προβλέπει την
ενσωμάτωση του εξωτερικού κόστους στο κόστος της παραγόμενης KWh. αλλά
είναι καιρός να γίνει αυτό για όλες τις πηγές που χρησιμοποιούνται στην πα
ραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, συμβατικές και ανανεώσιμες. Έτσι, τα ρυπογόνα
και μη ανανεώσιμα καύσιμα θα παύσουν να «επιδοτούνται κρυφά» (μέσω της
καταστροφής του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων), ενώ το καταβαλλό
μενο εξωτερικό κόστος θα επενδύεται για την ανάταξη του φυσικού κεφαλαίου
και της φέρουσας ικανότητας των ηλεκτροπαραγωγών περιοχών, καθώς και για
την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής σε πλανητικό επίπεδο. Το εξωτερικό
κόστος του λιγνίτη υπολογίζεται μεταξύ 4.6-25.5 c€/KWh και. επομένως, η συ-
μπερίληψή του στον υπολογισμό του πραγματικού κόστους θα εκτοξεύσει την
τιμή της λιγνιτικής κιλοβατώρας στα 10-30 c€/KWh από τα 5 c€/KWh που είναι
σήμερα, γκρεμίζοντας έτσι τον μύθο του «φτηνού λιγνίτη». Μελέτες [20-22] που
εκτιμούν το εξωτερικό κόστος της λιγνιτοπαραγωγής στην Ελλάδα αναφέρουν
ποσά από 1,5 έως 4 δις ευρώ ετησίως.
3. Για μια πράσινη μεταλιγνιτική περίοδο
Η μονοκαλλιέργεια του λιγνίτη έχει οδηγήσει σήμερα την περιοχή Κοζάνης-

Πτολεμαΐδας-Αμυνταίου σε αδιέξοδο. Η μεγάλη εξάρτηση από το άρμα της
ΔΕΗ απειλεί με κατάρρευση τον τόπο, λόγω της επικείμενης αναγκαστικής
απόσυρσης των μισών περίπου μονάδων της ΔΕΗ. Παρότι τα καμπανάκια για
το λιγνίτη ηχούν από το 1990 (Pío. Κιότο κλπ.), εμείς δεν δρομολογήσαμε μια
πολιτική σταδιακής απεξάρτησης από τον λιγνίτη και ανάπτυξης των ΑΠΕ.
Υπάρχουν μεγάλες πολιτικές ευθύνες, τοπικές και κεντρικές, για αυτό το αδιέ
ξοδο. Φτάσαμε στο «δώδεκα και πέντε», ελπίζοντας ότι θα γλυτώσουμε με λα
θροχειρίες και παρατάσεις, και τελικά πορευόμαστε «ξυπόλητοι» στη μετα-
λιγνιτική εποχή. Υπογραμμίζουμε ότι:
• Δεν υπάρχει ενιαίο συνεκτικό σχέδιο και κονδύλια για τη μεταλιγνιτική
εποχή
• Έχουμε σκορπίσει τον Τοπικό Πόρο Ανάπτυξης και δεν ζητήσαμε πρό
σθετα χρηματοδοτικά εργαλεία
• «Αγοράζουμε» συνέχεια χρόνο, μεταθέτουμε τα περιβαλλοντικά χρέη στις
επόμενες γενιές
Εν κατακλείδι. ακολουθήσαμε και ακολουθούμε την ίδια καταστροφική συ
νταγή με την οικονομία.
ΤΙ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ
Τα λιγνιτικά κέντρα της χώρας στη Δυτ. Μακεδονία και στη Μεγαλόπολη χρει
άζονται ένα 20ετές πράσινο σχέδιο μετάβασης στη μεταλιγνιτική εποχή, με κα
θορισμό του ιδιοκτησιακού καθεστώτος των απαλλοτριωμένων εδαφών της
ΔΕΗ στο ΛΚΔΜ (επαναπόδοση σε Πολιτεία-ΟΤΑ). με συγκριμένα σχέδια απο
κατάστασης των διαβρωμένων εδαφών, χωροθέτησης νέων επιχειρηματικών και
βιομηχανικών δραστηριοτήτων, καθιέρωσης ως νέων τουριστικών προορισμών
(βιομηχανικός τουρισμός, «εργοστάσια» νέων τοπίων κλπ.). Για τον σκοπό
αυτό πρέπει να αξιοποιηθεί η διεθνής εμπειρία (βλ. τα «θαύματα» στα παλιά
ανθρακωρυχεία της Λουσατίας, Φλάνδρας, Ρηνανίας κλπ.). καθώς και να
υπάρξει ανάλογη χρηματοδότηση. Επομένως χρειαζόμαστε επειγόντως:
• Ένα πράσινο αναπτυξιακό σχέδιο 20ετίας για το ενεργειακό λεκανοπέδιο
του ΛΚΔΜ
• Διεθνή διαγωνισμό και χρηματοδοτικά εργαλεία για την υλοποίηση του
σχεδίου
• Ένταξη στον πρόγραμμα της γνωστής πρότασης των Οικολόγων για δη
μιουργία 3.000 θέσεων στην κατασκευή πράσινου ενεργειακού εξοπλισμού
• Καθορισμό ιδιοκτησιακού των 250.000 απαλλοτριωμένων στρεμμάτων της

ΔΕΗ
• Διακριτό ρόλο Πολιτείας. Αυτοδιοίκησης ΔΕΗ και ιδιωτών
Αναφέρουμε επιγραμματικά τα έξι χρηματοδοτικά εργαλεία που προτείνουμε:

1. Φόρος στερεών καυσίμων (110 εκ. €/έτος). Να νομοθετηθεί ο φόρος αυτός
και να αποδίδεται στις λιγνιτοπαραγωγές περιοχές.
2. «Εξω τερικό» κόστος λιγνίτη. Πρόκειται για τεράστιο κονδύλι. Σύμφωνα
με χοντρικούς υπολογισμούς και σχετικούς δείκτες, το συνολικό ποσό
που «υπεξαιρέθηκε» από το Λιγνιτικό Κέντρο Δυτ. Μακεδονίας ως «φ υ
σικό κεφάλαιο» την τελευταία εικοσαετία (1990-2010) είναι της τάξης
των 5 δις (!) ή 250 εκ. €/έτος, χωρίς να υπολογίζεται αυτό που αντιστοιχεί
στην εκπομπή θερμοκηπιακών αερίων και των ανάλογων κλιματικών κα
ταστροφών. Σε πρώτη φάση πρέπει να συνταχτεί αντικειμενική μελέτη
υπολογισμού του εξωτερικού κόστους, και στη συνέχεια να αποδοθεί ένα
μέρος του για έργα ανάταξης του φυσικού κεφαλαίου και επενδύσεις της
μεταλιγνιτικής περιόδου.
3. Τέλος απόσυρσης λιγνιτικών μονάδων. Είναι ουσιαστικά μια «κοινω
νική αντιπαροχή» που δίνει το κράτος, καθώς το κλείσιμο μιας μονάδας
προκαλεί απώλεια θέσεων εργασίας. Παρόμοια μέτρα ισχύουν και σε
άλλες χώρες, οι οποίες αναγνωρίζουν ότι η στροφή μιας περιοχής στο κάρ
βουνο προκαλεί: α) συρρίκνωση άλλων δραστηριοτήτων (τουρισμό-γε-
ωργία), β) απώλεια τεχνογνωσίας σε αυτούς τους τομείς, γ) αποξένωση
από τις αγορές, γεωργικές-τουριστικές κλπ. Εκτός αυτού, οι περιοχές
αυτές διαμορφώνουν ένα ανθρώπινο δυναμικό μονόπλευρα προσανατολι
σμένο στη βιομηχανία του άνθρακα, και μετά καλούνται να το «αναμορ
φώσουν», ώστε να επανασυνδεθούν με άλλους τομείς οικονομικής δρα
στηριότητας που είχαν εγκαταλείψει. Το σχετικό κονδύλι πρέπει να είναι
ανάλογο με την ισχύ της μονάδας που κλείνει.
4. Τριπλασιασμός του Τοπικού Πόρου (3x15 εκ. €/έτος για όλο τον ν. Κοζάνης).
Το αντίστοιχο τέλος που καταβάλλεται σε περιοχές που εγκαθίστανται ανε-
μογεννήτριες είναι 2.7%. ενώ εμείς είμαστε καθηλωμένοι (με ευθύνη και των
δημάρχων/νομαρχών) στο 0.4%! Το θεσμικό πλαίσιο του Πόρου πρέπει να
αναμορφωθεί πλήρως, να καθοριστούν συγκεκριμένα τα επιλέξιμα είδη
έργων, με επικέντρωση κατά 50% (από 10% σήμερα) στους τομείς ποι
ότητας ζωής και περιβάλλοντος.
5. Πρόσθετα κίνητρα (δάνεια, επιδοτήσεις) για χωροθετήσεις πράσινων

έργων στις λιγνιτικές περιοχές μέσω ανάλογων ρυθμίσεων στους ανα

πτυξιακούς νόμους και τα προγράμματα.
6. Ιδιωτικά κεφάλαια, αμιγή ή σε σύμπραξη με δημόσιο τομέα (ΣΔΙΤ).
4. Δημιουργία 3.000 θέσεων στην κατασκευή πράσινου ενεργειακού εξο

πλισμού
Τέλος, καταθέτουμε μια πρόταση, που έχει κοινοποιηθεί προ τριετίας στον
πρόεδρο της ΔΕΗ κ. Ζερβό, για τη δημιουργία 3.000 πράσινων θέσεων εργα
σίας στον ν. Κοζάνης στον τομέα της κατασκευής (όχι εγκατάστασης) Πράσινου
Ενεργειακού Εξοπλισμού για ΑΠΕ. δηλαδή στην κατασκευή πάνελς φωτο-
βολταϊκών. φτερωτών και άλλων εξαρτημάτων ανεμογεννητριών κλπ. Υπεν
θυμίζεται ότι η πρόταση αυτή υποβλήθηκε από τους «Οικολόγους Πράσινους»,
αλλά αποτελεί κοινό τόπο των περιβαλλοντικών και οικολογικών οργανώσεων
(ΣΗΜ.: Οι δείκτες έντασης εργασίας προέρχονται από ανάλογη εργασία που
έκανε η ΟΓεθηΡοβοε [23] για την Ελλάδα).
4.1. Ανάλυση των 3.000 θέσεων κατά τομέα ΑΠΕ με χρονικό ορίζοντα το
2020
Οι βιομηχανίες-βιοτεχνίες κατασκευής του εν λόγω εξοπλισμού θα χωροθετη-

θούν κατά προτεραιότητα στους πληττόμενους νομούς (Κοζάνης-Φλώρινας-
Αρκαδίας) με παράλληλη θεσμοθέτηση ειδικών κινήτρων (δάνεια, επιδοτήσεις).
1. Εξοπλισμός Ανεμογεννητριών (Α/Γ)
Παραδοτέο
α) Ένταση εργασίας: 14 εργ/ετη ανά Μ\Υ Α/Γ (μόνο για κατασκευή. ΟΧΙ
για εγκατάσταση)
β) Μέχρι το 2020 γίνονται 10 0\Υ αιολικά στην Ελλάδα και κατασκευ
άζεται στη χώρα το 40% του απαιτούμενου εξοπλισμού
γ) Το 1/3 αυτού του εξοπλισμού κατασκευάζεται στον ν. Κοζάνης
Τότε στον ν. Κοζάνης δημιουργούνται 1.730 θέσειε στην κατασκευή εξοπλισμού
Α/Γ.2
2. Εξοπλισμός φωτοβολταϊκών (Φ/Β)

Παοαδοχέο
α) Ένταση εργασίας: 20 εργ/ετη ανά Μ \ν Φ/Β (μόνο για κατασκευή, ΟΧΙ
για εγκατάσταση)
β) Μέχρι το 2020 γίνονται 2,6 GW Φ/Β στην Ελλάδα και κατασκευάζεται

στη χώρα το 40% του απαιτούμενου εξοπλισμού
γ) Το 1/3 αυτού του εξοπλισμού κατασκευάζεται στον ν. Κοζάνης
Τότε στον ν. Κοζάνης δημιουργούνται 630 θέσειε στην κατασκευή εξοπλισμού Φ/Β.
3. Εξοπλισμός Ηλιοθερμικών (Η/Θ)

Παραδοχέα
α) Μέχρι το 2020 θα γίνουν 0.3 GW ηλεκτρ. Η/Θ + 30 PJ θερμικά Η/Θ
β) Με βάση τον δείκτη 1 θέση Η/Θ ανά 87 m2 συλλεκτών δημιουργού-
νται 28.000 θέσεις στον τομέα της κατασκευής-εγκατάστασης Η/Θ σε
όλη τη χώρα.
Εφόσον κατασκευαστεί στον ν. Κοζάνης το 2% των Η/Θ, τότε δημιουργού-
νται στον νομό 560 θέσεις λόγω κατασκευής εξοπλισμού Η/Θ.
ΣΥΝΟΛΟ ΘΕΣΕΩΝ = 1.730+630+560 = 2.920
Η υλοποίηση της πρότασης αυτής, πέραν των 3.000 θέσεων, δημιουργεί και ση
μαντικά πρόσθετα οφέλη:
1. μειώνει την εκροή συναλλάγματος που δαπανάται για την αγορά πρά
σινου ενεργειακού εξοπλισμού από άλλες χώρες
2. έχει εξαγωγικές δυνατότητες και βελτιώνει το εμπορικό ισοζύγιο με
τις γειτονικές χώρες
3. μεταφέρει και αφομοιώνει τεχνολογία και τεχνογνωσία
4. δημιουργεί πρόσθετες (έμμεσες) θέσεις απασχόλησης (έρευνα, υπο
στηρικτικές βιοτεχνίες, κλπ.)
ΣΗΜ.: Οι 3.000 πράσινες θέσεις εργασίας αντιστοιχούν στις θέσεις που δίνουν έξι
μεγάλες μονάδες της ΔΕΗ, συμπεριλαμβανομένων και των αντίστοιχων ορυχείων.
Σε μια τέτοια προοπτική πράσινων επενδύσεων η ΔΕΗ δεν μπορεί να μείνει

αμέτοχη. Πρέπει να πάρει ένα μεγάλο μερίδιο από την «π ίτα », συμμετέχοντας
στην ίδρυση μιας επιχείρησης κατασκευής πράσινου ενεργειακού εξοπλισμού.
Μια τέτοια διέξοδος διευρύνει τον κύκλο και το αντικείμενο των εργασιών της
ΔΕΗ και δίνει μια πράσινη διέξοδο στην τοπική απασχόληση. Η μορφή της νέας
επιχείρησης μπορεί να είναι μεικτή, με βασικό μέτοχο τη ΔΕΗ και εταίρους
τους OTA ή/και ιδιώτες, καθώς και έναν ξένον οίκο -μεταβατικά- για τη με
ταφορά της τεχνολογίας.
Όσοι πιστεύουν ότι η προοπτική της περιοχής μας έχει κι άλλο χρώμα εκτός
από το μαύρο του λιγνίτη, ας στηρίξουν στην πράξη μια τέτοια πράσινη πρό
ταση. Ιδού λοιπόν η Ρόδος...
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Εκθέσεις και ανακοινώσεις του ΤΕΙ Δυτ. Μακεδονίας για την ποιότητα του ατμο
σφαιρικού αέρα την περίοδο 2001-2009. Ανακοινώσεις 2006-2009. ΤΕΙ Δυτ. Μακε
δονίας: http://airlab.teikoz.gr.
2. Αξιολόγηση Ατμοσφαιρικής Ποιότητας Νομού Κοζάνης, 3 Νοεμ. 2009. Κέντρο Περι
βάλλοντος Ν.Α. Κοζάνης, http://www.kepekozani.gr/.
3. Δ. Μελάς, Η. Μιχαηλίδης. Ε. Κατράγκου, 1η Έκθεση αποτίμησης της ατμοσφαιρικής ρύ
πανσης στον Δήμο Υψηλάντη, Εργαστήριο Φυσικής της Ατμόσφαιρας, ΑΠΘ. 2009.
4. Υπερβάσεις εκπομπών ολικών αΐίορουμένο^ν TSP στις καπνοδόχους τιον ΑΗΣ ΑΚΔΜ
το 2007 (απάντηση Τμ. Περιβάλλοντος Ν.Α. Κοζάνης σε αίτημα της Οικολογικής Κί
νησης Κοζάνης* στον φάκελο περιλαμβάνονται: α) απάντηση της αρμόδιας Υπηρε
σίας (ΚΕΠΠΕ), β) αρχείο xls της Υπηρεσίας με όλες τις υπερβάσεις του 2007. c) συ-
γκεντριοτικός πίν. υπερβάσειον που επιμελήθηκε η Οικολογική Κίνηση Κοζάνης με
βάση το αρχείο xls του ΚΕΠΠΕ).
5. Υπερβάσεις εκπομπών ολικών αιιορουμένιον TSP στις καπνοδόχους τιον ΑΗΣ Καρδιάς
και Πτολεμάίοας το 2009 (απάντηση Τμ. Περιβάλλοντος Ν.Α. Κοζάνης σε αίτημα της
Οικολογικής Κίνησης Κοζάνης* στον φάκελο περιλαμβάνονται: α) αρχείο xls της Υπη
ρεσίας με όλες τις υπερβάσεις του 2009, β) συγκεντριοτικός πίν. υπερβάσεο^ν που επι-
μελήθηκε η Οικολογική Κίνηση Κοζάνης με βάση το παραπάνιο αρχείο).
6. Πόρισμα Επιθεοορητίόν Περιβάλλοντος για τα ορυχεία της ΔΕΗ στο ΑΚΔΜ:
http://www.kozani.gr/po rtal/index.php?option=com_content&task=view&id=644&Itemid=2.
α. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (4032/08/2.4) με θέμα: Σταθμοί μέτρησης της
ατμοσφαιρικής ρύπανσης και στελέχωση υπηρεσαυν στον ν. Κοζάνης, 17.3.2009.
β. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (4032/08/2.5) με θέμα: Σταθμοί μέτρησης της
ατμοσφαιρικής ρύπανσης και στελέχωση υπηρεσιο^ν στον ν. Κοζάνης, 7.5.2009.
7. Έκθεση-απόφαση της Επιτροπής Κοινιονικιον Δικαιιομάτων του Συμβουλίου της Ευ
ρώπης στην υπ' αριθ. 30/2005 προσφυγή του Ιδρύματος Μαραγκοπούλου.
8. Resolution CM/ResChS(2008)l Complaint No. 30/2005 by the Marangopoulos Foun
dation for Human Rights (MFHR) against Greece, http://www.mfhr.gr/.
α. Επιβολή προστίμιον από τη Ν.Α. Κοζάνης και τον Υπουργό ΠΕΧΩΔΕ.
β. Υπόμνημα του Νομάρχη Κοζάνης Γ. Δακή στον Πρόεδρο και Διευθύνοντα Σύμβουλο
για τις σχέσεις της τοπικής κοινωνίας με τη ΔΕΗ, 29.12.2009.
9. Στάμος Αλκιβιάδης, «Υδατικό Διαμέρισμα Δυτικής Μακεδονίας», εισήγηση στο Σ υ
νέδριο Υδάτινος Πλούτος της Δυτικής Μακεδονίας - Διαχείριση. Αξιοποίηση. Προ
οπτικές'. ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας, 8-10 Μαΐου 2009.
10. «ΜΠΕ επέκτασης προς δυτικά λιγνιτωρυχείων Μαυροπηγής και ΝΔ πεδίου Πτολε-
μαίδας της ΔΕΗ ΑΕ», κεφ. 8, σ. 11, 2010.
11. L. Sichletidis. I. Tsiotsios. A. Gavriilidis. D. Chloros. D. Gioulekas. I. Kottakis., A. Pataka.
«The effects of environmental pollution on the respiratory system of children in Western
Macedonia, Greece», Journal of Investigational Allergology and Clinical Immunology 15 (2005
τχ 2) 117-123.
12. Μ. P. Makris. S. I. Papamichos, L. P. Makri. P. E. Makris, «Epidemiological study: Causes
of deaths in Ptolemaida. Greece». Blood Reviews 21, Suppl. 1 (August 2007) 145:
http://www.sciencedirect.com/science.
α. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (3478/09/2.2) με θέμα: «Διαμαρτυρία κατοίκων
Ακρινής για περιβαλλοντική επιβάρυνση του οικισμού λόγω των ορυχείων της ΔΕΗ
Α.Ε. και αίτημα μετεγκατάστασης του οικισμού». 24.3.2009.
β. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (3478/09/2.3) με θέμα: «Διαμαρτυρία κατοίκων
Ακρινής για περιβαλλοντική επιβάρυνση του οικισμού λόγω tov ορυχείοον της ΔΕΗ
Α.Ε. και αίτημα μετεγκατάστασης του οικισμού», 9.7.2009.
13. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (3577/09/.2.5) με θέμα: «Διαδικασία παραχώ
ρησης του δάσους της Μαυροπηγής», 13.04.2009.
14. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (11453/09/2.2) με θέμα: «Εκπομπή σκόνης και
διασπορά τέφρας από τις εγκαταστάσεις της ΔΕΗ Α.Ε. πλησίον του οικισμού Μαυ-
ροδένορι Ν. Κοζάνης», 14.7.2009.
α. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (2865/09/2.3) με θέμα: «Περιβαλλοντικά προ
βλήματα λειτουργίας των λιγνιτωρυχείων και των ΑΗΣ της ΔΕΗ Α.Ε. στους νομούς
Κοζάνης και Φλο)ρινας». 4.6.2009 (μετά από αναφορά του συνδικάτου «Εργατική
Αλληλεγγύη»).
β. Έγγραφο του Συνηγόρου του Πολίτη προς τη Ν.Α. Κοζάνης (Απρ. 2010) με θέμα: «Ζη
τήματα περιβαλλοντικής αοειοοότησης των ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου. Καρδιάς και Πτο-
λεμαΐδας της ΔΕΗ Α.Ε. στον νομό Κοζάνης» (μετά την υπ’ αριθμ. 14317/08 αναφορά,
που έχει υποβάλει ο «Σύλλογος για την καταπολέμηση της Ανεργίας και την ανάπτυξη
της περιοχής Αγ. Δημητρίου-Ρυακίου»).
15. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (6017.2.1) με θέμα: «Αναφορά του συνδικάτου
Εργατική Αλληλεγγύη, αριθ. πρωτ. 6017/27.03.2009, σχετικά με τη θέσπιση μέτρων για
τους εργαζόμενους της ΔΕΗ». 27.05.2009.
16. Συμπεράσματα της Επιτρ. Περιβάλλοντος της Βουλής των Ελλήνων, που επισκέφτηκε
το ΑΚΔΜ τον Φεβρ. 2008. και επικυρώθηκαν με ειδική συνεδρίαση της Επιτροπής στις
21.2.2008.
17. D. Diakoulaki. S. Mirasgedis, Μ. Tziantzi. «Environmental Externalities and the Devel
opment of Renewable Energy Sources», Laboratory of Industrial and Energy Economics.
Department of Chemical Engineering. National Technical University of Athens. Table 3.
18. D. A. Georgakellos, «External cost of air pollution from thermal power plants: case of
Greece», international Journal of Energy Sector Management 1 (2007. iss. ) 257-272.
19. «Industrial air pollution cost Europe up to €169 billion in 2009», European Envi
ronmental Agency. November 2011.
a. Greenpeace, Πράσινη Ανάπτυξη και νέες θέσεις εργασίας, Μάιος 2009.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΕ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ

ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Ενώ ο ενεργειακός τομέας της Ελλάδας αποτελεί ένα προνομιακό πεδίο οι
κονομικής δραστηριότητας και μία από τις σημαντικότερες ελπίδες για διέ
ξοδο της χώρας από την κρίση, το έλλειμμα ενεργειακής πολιτικής, η εμμονή
στα ορυκτά καύσιμα σε συνδυασμό με την οικονομική δυσπραγία εμποδί
ζουν την πρόοδο.
Η σημερινή κατάσταση:
• Η ελληνική οικονομία ξεχωρίζει ως η πιο σπάταλη και ρυπογόνος μεταξύ
των «παλαιώ ν» χωρών της ΕΕ. Για κάθε ευρώ του ΑΕΠ η Ελλάδα εκ
πέμπει τα περισσότερα αέρια του θερμοκηπίου σε σχέση με αυτές.
• Ο λιγνίτης κατέχει το κύριο μερίδιο στο ενεργειακό μίγμα ηλεκτροπα
ραγωγής με ποσοστό 56%, αλλά ουσιαστικά δεν φορολογείται, δεν συ-
νεκτιμάται το εξωτερικό κόστος στο περιβάλλον και τη δημόσια υγεία
από την καύση του ούτε το τίμημα της χρήσης ή καταστροφής των φυ
σικών πόρων (νερά, εδάφη) από τα λιγνιτωρυχεία.
• Η Ελλάδα κάθε χρόνο ξοδεύει 700 εκ. ευρώ για την αγορά μαζούτ και
ντήζελ για την ηλεκτροδότηση των νησιών, παρά το πολύ πλούσιο δυνα
μικό ανανεώσιμων πηγών ενέργειας που διαθέτουν.
• Παρά την πρόοδο που έχει συντελεστεί, η διείσδυση των Ανανεώσιμων
Πηγών Ενέργειας στο ενεργειακό μίγμα της χώρας παραμένει χαμηλή 4%
(13% με ΤΗΣ).
• Μεγάλο μέρος του ΕΣΠΑ που είναι διαθέσιμο για έργα εξοικονόμησης
ενέργειας στον κτηριακό τομέα παρουσιάζει μεγάλη καθυστέρηση.
I. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΕ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ
1. Κατανάλωση Ενέργειας
Εξοικονόμηση ενέργειας
Μονώσεις και εφαρμογή παθητικών ηλιακών συστημάτων θέρμανσης και Κτη-
ριοδομικοί και Πολεοδομικοί Κανονισμοί, ώστε όλα τα νεόδμητα δημόσια
κτήρια και τα νέα κτήρια μεγαλύτερα των 2.000 τη2 να έχουν μηδενικό ενερ
γειακό ισοζύγιο. Αντίστοιχη υποχρέωση να ισχύσει για όλα τα νεόδμητα κτήρια
από το 2015. Επέκταση του προγράμματος για τη μόνωση υφιστάμενων ιδιω
τικών κτηρίων, με επεμβάσεις σε 50 χιλιάδες κτήρια μέσα στην επόμενη 5ετία.
Εφαρμογή παθητικών ηλιακών συστημάτων θέρμανσης και δροσισμού σε υφι
στάμενα κτίρια με ευνοϊκό προσανατολισμό.
Επίδομα ιιόνωσηε και όχι θέρμανσης

Η Πολιτεία προσπαθεί μέσω του «επιδόματος θέρμανσης» να απαλύνει τις εξο
ντωτικές επιβαρύνσεις που προκαλεί η ενεργειακή πολιτική. Πριμοδοτεί εν
μέρει το πετρέλαιο, αντί να ασκεί έγκαιρα και ουσιαστικά μια πολιτική και
ενεργειακή στροφή προς τις εναλλακτικές μεθόδους θέρμανσης των κτηρίων.
Ο κτηριακός τομέας καταναλώνει το 40% της ενέργειας. Αν αναλογι-
σθούμε ότι αυτό συμβαίνει σε μια χώρα με τη μεγαλύτερη ηλιοφάνεια και το
δεύτερο καλύτερο αιολικό δυναμικό στην Ευρώπη, τότε η ανάγκη εισαγωγών
τεράστιων ποσοτήτων πετρελαίου και φυσικού αερίου για την κάλυψη των
αναγκών μας αποτελεί παραλογισμό. Οι εισαγωγές πετρελαίου αποτελούν τον
κυριότερο παράγοντα του ελλείμματος πληρωμών της Ελλάδας.
Με τη σωστή σχεδίαση των μονώσεων και με τις αρχές της βιοκλιματικής
αρχιτεκτονικής θα μπορούσε να καλυφθεί από τον ήλιο το 60-70% των ανα
γκών των κτηρίων σε θέρμανση και δρόσισμά, και να γίνει σημαντική μείωση
στην κατανάλωση ηλεκτρικού ρεύματος με σχεδόν μηδενικό αρχικό επιπλέον
κόστος κατασκευής.
Με το Επίδομα μόνωσης
• Θα δουλέψει η οικοδομή
• Θα μειωθούν οι εισαγωγές πετρελαίου
• Θα βελτιωθεί το περιβάλλον
• Θα ωφεληθεί η «τσέπη» μας
• Τεχνογνωσία-Έρευνα
Οι επιδοματικές πολιτικές μέγα λάθος

Και όμως, τα κόμματα και οι δήμοι/περιφέρειες. πλειοδοτούν στο ποιος θα ζη
τήσει μεγαλύτερο επίδομα.
2. Παραγωγή Ενέργειας
Στροφή στις ΑΠΕ 80% μέχρι το 2050. Απεξάρτηση από τον λιγνίτη και τα
ορυκτά καύσιμα.
II. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΕ ΤΟΠΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ
Πράσινη μεταλιγνιτική εποχή
Τα πράγματα είναι πολύ δύσκολα. Όταν είχαμε χρόνο και χρήμα «π ερί άλλα
τυρβάζαμε», όμως «κάθε πράμα στον καιρό του». Τώρα βαδίζουμε «ξυπό
λητοι» στη μεταλιγνιτική εποχή.
Χρειάζεται μια πλήρως μελετημένη και έγκαιρα σχεδιασμένη ολοκληρω
μένη στρατηγική μετάβασης στη μετα-λιγνιτική εποχή, με παράλληλη στήριξη
των κοινωνιών που εξαρτοονται μέχρι σήμερα από τον λιγνίτη, με αντισταθ
μιστικές παροχές και τέλη για τη χρηματοδότηση πράσινων αναπτυξιακών σχε
δίων και τόνωση της απασχόλησης. Τι σημαίνει αυτό:
• Ένα πράσινο αναπτυξιακό σχέδιο 20ετίας για το ενεργειακό λεκανοπέδιο
• Διεθνής διαγωνισμός (παραδείγματα Φλάνδρας, Λουσατίας)
• Χρηματοδοτικά εργαλεία για την υλοποίησή του
• Καθορισμός ιδιοκτησιακού των 250.000 απαλλοτριωμένων στρεμ. της
ΔΕΗ - Διακριτοί ρόλοι Πολιτείας. Αυτοδιοίκησης ΔΕΗ και ιδιωτών
• Ένταξη της πρότασης των Οικολόγων για δημιουργία 3.000 θέσεων στην
κατασκευή ενεργειακού εξοπλισμού
Χρηματοδοτικά εργαλεία
1. Άμεσα
• Τριπλασιασμός Πόρου Ανάπτυξης ->*30-50 εκ. €/έτος
Σύγκριση με τέλος ΑΠΕ (2,7 % έναντι 0.4%)
• Φόρος στερεών καυσίμων ->105 εκ. €/έτος
Κακώς δεν τον πληρώνει η ΔΕΗ (και οι επερχόμενοι ιδιώτες). Πρόκειται
για συνενοχή των τοπικών αρχών
ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΡΑΣΙΝΗ ΜΕΤΑΑΙΓΝΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 671
Να αποδίδεται στις λιγνιτο-παραγωγές περιοχές

• Υπολογισμός εξωτερικού κόστους -> 250 εκ. €/έτος
Σε πρώτη φάση να γίνει μελέτη από τη ΔΕΗ (χωρίς το C02)
• Τέλος μείωσης λιγνιτικής ισχύος -> (;; εκ. €/έτος)
• «Κλασικές» επιδοτήσεις από προγράμματα
2. «Επίδομα μόνωσης» (αντί θέρμανσης) και Δήμος Κοζάνης

Ο Δήμος Κοζάνης να ηγηθεί σε όλη τη Δυτ. Μακεδονία για διεκδίκηση « ε π ι
δόματος μόνωσης» και χρηματοδοτικών εργαλείων για μονώσεις και εναλλα
κτικούς τρόπους θέρμανσης καταναλωτών και οικισμών (π.χ. τηλεθέρμανση με
βιομάζα).
3. Πολυμετοχική εταιρεία ΑΠΕ με ηγέτη τον Δήμο Κοζάνης

Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στη δημιουργία ειδικών χρηματοδοτικών ερ
γαλείων που θα ευνοούν τη δημιουργία πολυμετοχικών εταιρειών ΑΠΕ με συμ
μετοχή των OTA. επαγγελματικών και κοινωνικών φορέων και πολιτών, και θα
καθιστούν αποδοτικά τα συστήματα ΑΠΕ μικρής κλίμακας. Στην Αυστρία και
άλλες χώρες το 50% των ΑΠΕ παράγεται από τέτοιες εταιρείες λαϊκής βάσης
και όχι από τα γνωστά ιδιωτικά μεγαθήρια, που συχνά προωθούν φαραω
νικά αιολικά πάρκα χωρίς να σέβονται το περιβάλλον.
Στο χέρι μας είναι να κτίσουμε ένα διαφορετικό μέλλον για τον τόπο μας.
Αρκεί να έχουμε ένα όραμα και να αλλάξουμε επιτέλους μυαλά.
Πέτρος Πατίάς
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ
1. Το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας με μια ματιά{
1.1. Τμήματα
Το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας είναι ένα νέο πανεπιστημιακό ίδρυμα

με έτος ίδρυσης το 2003 (ΠΔ 92/2003. ΦΕΚ 83/11.4.2003) και αποτελείται από
5 τμήματα:2
• Μηχανολόγων Μηχανικών (Κοζάνη)
• Μηχανικών Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών (Κοζάνη)
• Δημοτικής Εκπαίδευσης / Παιδαγωγική Σχολή (Φλώρινα)
• Νηπιαγωγών / Παιδαγωγική Σχολή (Φλώρινα)
• Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών (Φλώρινα)
1.2. Καθηγητές-Προσωπικό
Στο πανεπιστήμιο υπηρετούν 92 λέκτορες και καθηγητές, ενώ οι διορισμοί 12
επιπλέον μελών ΔΕΠ που έχουν εκλεγεί βρίσκονται σήμερα (3.11.2012) σε εκ
κρεμότητα. Το προσωπικό που στελεχώνει τις διοικητικές υπηρεσίες και τις
γραμματείες των Τμημάτων αποτελείται από 48 μόνιμους υπαλλήλους και 24
συμβασιούχους, ενώ σύμφωνα με τον Οργανισμό του (Π.Δ. 191/2006. ΦΕΚ τ. Α'
197/14.9.2006) οι θέσεις του μόνιμου προσωπικού θα έπρεπε να είναι 81.
1.3. Φοιτητές
Το πανεπιστήμιο υποδέχεται κάθε χρόνο 900 περίπου νέους προπτυχιακούς φοι
τητές. Η διαχρονική κατάσταση των φοιτητών φαίνεται στον Πίν. 1. ενώ η γεω
γραφική κατανομή τους στις δύο πόλεις φαίνεται στον Πίν. 2. που ακολουθούν.
Για τα στοιχεία της παρούσας εργασίας βλ. Αρχή Διασφάλισης και Πιστοποίησης της ποι
ότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση (ΑΔΙΠ). 2011, «Κόστος Λειτουργίας Πανεπιστημίων»,
Εισήγηση Ομάδας Εργασίας, Σχέδιο για Συζήτηση και Προβληματισμό. Δεκέμβριος 2011.
Το Τμήμα Βαλκανικών Σπουδιον του ΠΔΜ συγχωνεύτηκε το 2013 με το Τμήμα Βαλ
κανικών. Σλαβικιόν και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπ. Μακεδονίας (Θεσσαλονίκη).
674 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΤΙΑΣ
Πίν. 1. Αριθμός φοιτητών στο ΠΔΜ.
Αριθμός Αριθμός
Αριθμός
Ακαδημαϊκά ενεργών ενεργών Σύνολο
υποψηφίοον
έτη προπτυχιακών μεταπτυχιακών διδακτόρων
φοιτητών φοιτητών
2007-2008 2.320 111 90 2.521
2008-2009 2.716 129 95 2.940
2009-2010 3.042 197 126 3.365
2010-2011 3.054 277 127 3.458
2011-2012 3.261 292 147 3.700
Πίν. 2. Γεωγραφική κατανομή των φοιτητών.
Ενεργοί φοιτητές
Ενεργοί φοιτητές στη Φλώρινα
Ακαδημαϊκά στην Κοζάνη
έτη Προπτυχιακοί Υποψήφιοι Προπτυχιακοί Μεταπτυχιακοί Υποψήφιοι
Διδάκτορες Διδάκτορες
2007-2008 685 58 1.635 111 32
2008-2009 813 64 1.903 129 31
2009-2010 926 61 2.116 197 65
2010-2011 888 60 2.166 277 67
2011-2012 986 58 2.275 292 89
Γενικό
4.298 301 10.095 1.006 284
Σύνολο
1.4. Λειτουργικές δαπάνες
Το πανεπιστήμιο επιδοτείται κάθε χρόνο από την πολιτεία με το ποσό των 1.6
εκ. €. για να καλύψει τις λειτουργικές του δαπάνες, και επιπλέον με 4.8 εκ. €.
για να καλύψει το κόστος της μισθοδοσίας.
1.5. Έρευνα
0 Ειδικός Λογαριασμός Κονδυλίων Έρευνας διαχειρίζεται το σύνολο των ερευ

νητικών προγραμμάτων του πανεπιστημίου. 0 ΕΛΚΕ του ΠΔΜ. σύμφωνα με
τα στοιχεία του European Research Rankings, κατέχει την 6η θέση ανάμεσα
στα 24 ελληνικά πανεπιστήμια που περιέχονται στον πίνακα. Το σύνολο των
ερευνητικού προϊόντος του πανεπιστημίου κατά τη διάρκεια της μέχρι τώρα
ζωής του (2003-2011) ανέρχεται σε περίπου 60 εκ. €, δηλαδή περίπου με
περίπου 6.5 εκ. € ανά έτος. Με άλλα λόγια, οι εισροές από ερευνητικά προ-
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Δ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 675
γράμματα που εκτελούνται κάθε χρόνο στο πανεπιστήμιο είναι περίπου ίσες
με την επένδυση που κάνει η πολιτεία στο ΠΔΜ!
40-000.00000 <
■ ΓΤΤΝ
■ ΠΤΔ£
■ ΤΒΖ
■ ΤΚ Τ
■ ΤΜΠΤ
■ ΤΜΜ
■ ΠΔΜ
Γράφημα 1. Ερευνητικό προϊόν των τμημάτο^ν του ΠΔΜ στο διάστημα 2003-2011.
2. Πανεπιστήμιο: Αστικοί μύθοι και πραγματικότητα
Η οικονομική κρίση έφερε στην επιφάνεια, εκτός των άλλων, τη συζήτηση για
την εκπαιδευτική πολιτική της χώρας. Δυστυχώς, μέσα στην παραζάλη της
κρίσης, η συζήτηση αυτή δεν γίνεται ούτε με βάση κάποιες αρχές ούτε με συ
γκεκριμένο σχεδιασμό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να στοχοποιούνται και να
ενοχοποιούνται περιφερειακά εκπαιδευτικά ιδρύματα βάσει «αστικο^ν μύθων»
και όχι βάσει πραγματικών στοιχείων. Στη συνέχεια, θα προσπαθήσουμε να
αναλύσουμε τους μύθους αυτούς, όσον τουλάχιστον αφορά το Πανεπιστήμιο
Δ. Μακεδονίας.
Μύθος 1: Τα πτυχία δεν έχουν αντίκρισμα.

Κάτω από αυτόν τον επικοινωνιακό τίτλο, συνήθως, υπονοείται ότι τα γνω
στικά αντικείμενα δεν συνδέονται με αναπτυξιακούς τομείς ή, με άλλα λόγια,
δεν υπάρχει σύνδεση με την αγορά εργασίας. Ας δούμε όμως τα πραγματικά
γεγονότα:
Πρέπει εξ αρχής να παραδεχθούμε ότι η αγορά εργασίας είναι τόσο
ρευστή όσο και η οικονομία της χώρας. Έτσι, η δυνατότητα απορρόφησης ερ
γαζομένων εξαρτάται αφενός από τη συγκυριακή ευρωστία της εθνικής οι
κονομίας. αφετέρου από τις στρατηγικές επιλογές της χώρας στην κατεύθυνση
της οικονομικής ανάπτυξης και του καταμερισμού της εργασίας. Οι επιλογές
όμως αυτές, προφανώς, δεν γίνονται από τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, τα οποία
βέβαια δεν φέρουν τέτοια ευθύνη.
Τούτων λεχθέντων, είναι γνωστό ότι τόσο τα πολυτεχνικά τμήματα όσο και
οι παιδαγωγικές σχολές, γενικώς, είναι από τα πλέον περιζήτητα τμήματα στη
χώρα, γεγονός που αντανακλάται στις βάσεις των πανελληνίων εξετάσεων. Σε
αυτό δεν αποτελούν εξαίρεση τα αντίστοιχα τμήματα του πανεπιστημίου μας.
Μια αναλυτική ματιά στις βάσεις εισαγωγής του έτους 2012. συγκρινό-
μενες μάλιστα με αυτές του έτους 2011, μας δείχνει ότι:
Ο Ν Ο Μ Α ΣΧΟΛΗΣ ΒΑΣΕΙΣ 2012 ΒΑΣΕΙΣ 2011 ΔΙΑΦ ΟΡΑ

Μ ΗΧΑΝΟΛΟΓΟΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΜΠ 18,759 18,699 60
ΝΑΥΠΗΓΩΝ Μ ΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΜΠ 18,461 18,421 40
Μ ΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΟΕΣ/ΝΙΚΗΣ 18,161 18,204 -43
Μ ΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ & ΑΕΡΟΝΑΥΠΗΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΑΤΡΑΣ 17,344 17,227 117
Μ ΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ (ΒΟΛΟΣ) 17,081 16,895 186
Μ ΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΔΥΤΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ(ΚΟΖΑΝΗ) 15,838 15,971 -133
Ο Ν Ο Μ Α ΣΧΟΛΗΣ ΒΑΣΕΙΣ 2012

ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ & ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΕΜΠ 18,914 18,917 -3
ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ Μ Η Χ Λ Ω Ν & ΜΗΧ/ΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΟΕΣ/ΝΙΚΗΣ 18,314 18,333 -19
ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧ/ΚΩΝ & ΤΕΧΝΟΛΟΠΑΣ ΥΠΟΛΟΠΣΤΩ Ν ΠΑΤΡΑΣ 17,600 17,535 65
ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧ/ΚΩΝ & ΜΗΧ/ΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΘΡΑΚΗΣ(ΞΑΝΘΗ) 16,520 16,093 427
ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Η/Υ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΠΑΤΡΑΣ 15,719 15,666 53
ΗΛ/ΚΩΝ ΜΗΧ/ΚΩΝ & ΜΗΧ/ΚΩΝ ΥΠΟΛ. ΠΟΛΥΤΕΧ. ΚΡΗΤΗΣ!ΧΑΝΙΑ) 15,475 15,250 225
ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Η/ΥΤΗΛ/ΝΙΩΝ & ΔΙΚΤΥΩΝ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ(ΒΟΛΟΣ) 15,151 15,039 112
ΜΗΧ/ΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ & ΤΗΛ/ΝΙΩΝ ΔΥΤ.ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ(ΚΟΖΑΝΗ) 13,644 13,525
•
Ο Ν Ο Μ Α ΣΧΟ ΛΗ Σ ΒΑΣΕΙΣ 2012 ΒΑΣΕΙΣ 2011 Δ ΙΑ Φ Ο Ρ Α
_____
Μ Η XA N 1K liN M b 1A A A U lf N IvlblA/Y/HIUN cM II IC C Τ Λ 1C,11/ 4Λ
0 33U
Μ Η Χ Α Ν ΙΚ Ο Ν Π Ε Ρ ΙΒ Α Λ Λ Ο Ν Τ Ο Σ Θ Ρ Α Κ Η Σ (Ξ Α Ν Θ Η ) 14,621 14,533 88
Μ Η Χ Α Ν ΙΚ Ο Ν Π Ε Ρ ΙΒ Α Λ Λ Ο Ν Τ Ο Σ Π Ο Λ Υ ΤΕ Χ Ν Ε ΙΟ Κ Ρ Η ΤΗ Σ (Χ Α Ν ΙΑ ) 14,352 14,363 -11
Μ ΗΧ/ΚΟΝ Π Α Ρ Α ΓΩ ΓΗ Σ & Δ ΙΟ ΙΚ Η ΣΗ Σ Π Ο Λ Υ ΤΕ Χ Ν Ε ΙΟ Κ Ρ Η ΤΗ Σ (Χ Α Ν ΙΑ ) 14,280 14,095 185
Μ ΗΧ. ΧΟΡ/ΞΙΑΣ Π Ο Λ Ε Ο Δ .& ΠΕΡΙΦ /ΚΗΣ Α Ν Α Π Τ . Ο Ε Σ Σ Α Λ (Β Ο Λ Ο Σ ) 14,213 14,443 -230
Μ Η Χ Α Ν ΙΚ Ο Ν Π Α Ρ Α ΓΩ ΓΗ Σ & ΔΙΟ ΙΚ Η ΣΗ Σ Ο Ρ Α Κ Η Σ (Ξ Α Ν Ο Η ) 14,127 13,559 568
Μ Η Χ Α Ν ΙΚ Ο Ν Χ Π Ρ Ο Τ Α 3 Α Σ & Α Ν Α Π ΤΥ Ξ Η Σ Ο Ε Σ/Ν ΙΚ Η Σ (Β Ε Ρ Ο ΙΑ ) 13,279 13,033 246
Μ Η Χ Α Ν ΙΚ Ο Ν Ο Ρ ΥΚ ΤΩ Ν Π Ο Ρ Ω Ν Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν 0 Ο Κ Ρ Η ΤΗ Σ (Χ Α Ν ΙΑ ) 12,428 11,937 491
Μ ΗΧ/ΚΟΝ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ Π Ρ Ο ΪΟ Ν Τ Ω Ν & Σ Υ Σ ΤΗ Μ Α ΤΩ Ν Α ΐΓΑ ΙΟ Υ (Σ Υ Ρ Ο Σ ) 11,783 12.S08 -725
Μ Η Χ Α Ν ΙΚ Ω Ν Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ Σ ΚΑΙ Δ ΙΟ ΙΚ Η ΣΗ Σ Α ΙΓΑ ΙΟ Υ |ΧΙΟΣ} 10,514 10,990 -476
Γράφημα 2. Βάσεις εισαγοογής στα τμήματα του ΠΔΜ της Κοζάνης.

Ο Ν Ο Μ Α ΣΧΟΛΗΣ ΒΑΣΕΙΣ 2012 ΒΑΣΕΙΣ 2011 1ΔΙΑ Φ Ο ΡΑ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠ/ΣΗΣ ΑΘΗΝΑΣ 17,731 17,8 0 6 -75
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠ/ΣΗΣ ΘΕΣ/ΝΙΚΗΣ 17,415 17,710 -295
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠ/ΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ^ΘΟΛΟΣ) 16,410 16,953 -543
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠ/ΣΗΣ ΠΑΤΡΑΣ 16,376 16,911 -535
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠ/ΣΗΣ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 15,9 1 6 16,561 -645
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠ/ΣΗΣ ΚΡΗΤΗΣ(ΡΕΟΥΜΝΟ) 15,319 16,249 -930
ΠΑΙΔ/ΚΟ ΔΗΜ/ΚΗΣ ΕΚΠ/ΣΗΣ ΔΥΤ. ΜΑΚΕΛΟΝΙΑΣ(ΦΛΩΡΙΝΑ) 14,743 15,889 -1,146
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠ/ΣΗΣ ΘΡΑΚΗΣ (ΑΛΕΞ/ΠΟΛΗ) 14,506 15.581 -1,075
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠ/ΣΗΣ ΑΙΓΑΙΟΥ (ΡΟΔΟΣ) 13,847 15.247 -1,400
Ο Ν Ο Μ Α ΣΧΟΛΗΣ ΒΑΣΕΙΣ 2012 ΒΑΣΕΙΣ 2011 ΔΙΑ Φ Ο ΡΑ

ΕΚΠ/ΣΗΣ & ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧ/ΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΑΘΗΝΑΣ 16.816 16,6 4 4 172
ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ & ΕΚΠ/ΣΗΣ ΟΕΣ/ΝΙΚΗΣ 16.647 16,481 166
ΠΑΙΔ/ΚΟ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΕΚΠ/ΣΗΣ ΟΕΣΣΑΛΙΑΣ(ΒΟΛΟΣ) 14,838 14,950 -112
ΕΠΙ ΣΤ. ΤΗΣ ΕΚΠ. & ΤΗΣ ΑΓΩΓ. ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧ. ΗΛΙΚΙΑ ΠΑΤΡΑΣ 14,6 0 9 14,896 -287
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 14,325 14,760 -435
ΠΑΙΔ/ΚΟ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΕΚΠ/ΣΗΣ ΚΡΗΤΗΣ (ΡΕΟΥΜΝΟ) 13,6 0 4 14,558 -954
ΠΑΙΔ/ΚΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ ΔΥΤ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ(ΦΛΩΡΙΝΑ) 13,2 7 6 14,159 -883
ΕΠΙ ΣΤ. ΕΚΠ/ΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧ. ΗΛΙΚΙΑ ΘΡΑΚΗΣ (ΑΛΕΞ/ΠΟΛΗ) 13,163 14,098 -935
ΕΠΙΣΤ. ΤΗΣ ΠΡΟΣΧ. ΑΓΩΓΗΣ & ΕΚΠ/ΚΟΥ ΣΧΕΔ. ΑΙΓΑΙΟΥ (ΡΟΔΟΣ) 12,385 13,7 0 4 -1,319
Ο Ν Ο Μ Α ΣΧΟΛΗΣ ΒΑΣΕΙΣ 2012 ΒΑΣΕΙΣ 2011 ΔΙΑ Φ Ο ΡΑ

ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ,ΣΛΑΒ. & ΑΝΑΤ. ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ(ΟΕΣ/ΝΙΚΗ) 15,796 15,232 5 64
ΣΛΑΒΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΘΗΝΑΣ 13,510 13,330 180
ΤΟΥΡΚΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ & ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΑΣΙΑΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΘΗΝΑΣ 13.229 13,105 124
ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΥΤ.ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (ΦΛΩΡΙΝΑ) 11,144 11,332 -188
ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ (ΡΟ ΔΟΣ) 10,570 11,298 -728
Γράφημα 3. Βάσεις εισαγωγής στα τμήματα του ΠΔΜ της Φλιόρινας.
1. Είναι προφανές ότι η πρώτη επιλογή (αν και αυτό δεν ισχύει χωρίς απο
κλίσεις) των εισακτέων είναι το αντικείμενο των σπουδών. Οι υψηλές βά
σεις εισαγωγής των ομοειδών τμημάτων (π.χ. 15.800-18.700 μόρια για
τα τμήματα Μηχανολόγων μηχανικών, ή 13.800-17.700 μόρια για τα τμή
ματα Δημοτικής εκπαίδευσης), αποδεικνύουν ότι η επιλογή των υποψη
φίων βασίζεται σε εκτίμηση επαγγελματικής διεξόδου και υψηλή σύνδεση
με την αγορά εργασίας, όπως ισχύει αυτή τη στιγμή ή όπως εκτιμάται ότι
θα διακυμανθεί στο προβλέψιμο μέλλον. Έτσι, για παράδειγμα, παρατη-
ρείται το φαινόμενο οι υποψήφιοι να προτιμούν το τμήμα Μηχανολόγων
του ΠΔΜ περισσότερο από τα τμήματα Μεταλλειολόγων Μηχανικών του
ΕΜΠ. Μηχανικών περιβάλλοντος της Θράκης ή της Κρήτης κλπ.
2. Στο δεύτερο στάδιο -δηλ.. αφού αποφασίσει τι θα σπουδάσει ο υποψή
φιος- η γεωγραφική παράμετρος παίζει καθοριστικό ρόλο στις προτιμή
σεις των εισακτέων. Είναι σαφής η συσχέτιση της μείωσης των βάσεων
-και άρα και της προτεραιότητας προτίμησης- με την απόσταση από το
κέντρο (Αθήνα, Θεσσαλονίκη). Το γεγονός αυτό είναι και διαχρονικό -το
βλέπουμε δηλαδή και το 2011. αλλά και όλες τις παλαιότερες χρονιές- και
ανεξάρτητο σχεδόν του επιστημονικού αντικειμένου- παρατηρείται δηλ.

και στα πολυτεχνικά τμήματα της Κοζάνης και στα τμήματα ανθρωπι
στικών σπουδών της Φλώρινας. Παρατηρείται δε σε όλη τη χώρα με τον
ίδιο τρόπο. Έτσι, οι βάσεις εισαγωγής της Πάτρας είναι υψηλότερες του
Βόλου, οι οποίες με τη σειρά τους είναι υψηλότερες της Κρήτης, της
Θράκης, του Αιγαίου κ.ο.κ.
Μύθος 2: Οι σπουδές είναι χαμηλής ποιότητας.

Υπάρχει στην ελληνική κοινωνία η περιρρέουσα εντύπωση ότι οι σπουδές στα
ελληνικά πανεπιστήμια είναι χαμηλής ποιότητας. Ουδέν ψευδέστερο. Σε αυτό
συντελεί, βέβαια, από καιρό σε καιρό και ένα συνονθύλευμα από πραγμα-
Η αλήθεια, όπως συνήθως συμβαίνει, είναι κάπου στη μέση. Είναι σαφές
ότι ούτε όλα τα τμήματα είναι τα ίδια, ούτε όλοι οι δάσκαλοι είναι εξίσου
καλοί, ούτε όλες οι υποδομές είναι ισοδύναμες, ούτε το ακαδημαϊκό περι
βάλλον είναι παντού το ίδιο. Αυτό συνέβαινε πάντοτε και παντού. Και θα συμ
βαίνει πάντοτε και εδώ και στις πιο ανεπτυγμένες χώρες. Όσο όμως η αξιο
λόγηση των ελληνικών πανεπιστημίων δεν ολοκληρώνεται, δεν θα είμαστε σε
θέση να ποσοτικοποιήσουμε την έλλειψη ποιότητας. Για να είμαστε όμως δί
καιοι, πρέπει να αναφέρουμε δυο παράπλευρες εκτιμήσεις:
1. Ακόμη και πριν την ανακάλυψη των συστημάτων αξιολόγησης της ποιό
τητας. η ακαδημαϊκή κοινότητα και ο επιστημονικός κόσμος είχε ήδη τη
δική του «λίστα της Σαγκάης». Αυτό το ξέρουμε όλοι όσοι πριν από 30-
40 χρόνια συνεχίσαμε τις σπουδές μας σε πανεπιστήμια του εξωτερικού.
Γνωρίζαμε πού οι σπουδές ήταν καλύτερες, παρά την ανυπαρξία λίστας
κατάταξης της ποιότητας. Το ίδιο συμβαίνει και σήμερα. Και είναι σαφές
ότι ένα μέρος της διαφοράς των βάσεων εισαγωγής πρέπει να αποδοθεί
στην υφιστάμενη αυτή πεποίθηση. Φοβάμαι όμως ότι το μέρος αυτό είναι
μικρό και μάλλον δεν αποδίδει την τάση.
2. Έχω την εντύπωση ότι ο μέσος υποψήφιος δεν επιλέγει το τμήμα εισα
γωγής του (ανάμεσα στα ομοειδή του) με βάση την πεποίθηση για την
ποιότητα σπουδών σε αυτό. Θεωρώ ότι καθοριστικό ρόλο στην επιλογή
αυτή κατέχει η γεωγραφική θέση και η απόσταση από το κέντρο και όχι
η προσδοκώμενη ποιότητα σπουδών.
Ακόμη όμως και αν έτσι έχουν τα πράγματα, το ΠΔΜ έχει να επιδείξει ιδ ι

αίτερες επιτυχίες και διακρίσεις στον ιδιαίτερα ανταγωνιστικό διεθνή εκπαι
δευτικό. ερευνητικό και εν γένει επιστημονικό στίβο. Μια ματιά στις διαρκώς
ενημερούμενες ιστοσελίδες του ΠΔΜ αρκεί, για να διαπιστώσει κανείς ότι το
Πανεπιστήμιο Δυτ. Μακεδονίας αποτελεί κόμβο αριστείας και ζωντανό κύτ

ταρο γνώσης και πολιτισμού:
• www.uowm.gr
• http://rc.uowm.gr
• http://dasta.uowm.gr
• www.uowm.gr/esdep
Μύθος 3\ Η λειτουργία του πανεπιστημίου είναι ιδιαίτερα ακριβή για την

εθνική οικονομία.
Αυτός είναι ένας άλλος δημοφιλής μύθος. Η αλήθεια είναι ότι το κόστος λει
τουργίας παρουσιάζει μεγάλη διακύμανση ανάμεσα στα διάφορα ιδρύματα της
χώρας. Ακόμη, οι ανάγκες ανάμεσα στα διαφορετικά τμήματα διαφοροποι
ούνται. Η μοναδική συνολική εικόνα για τη χώρα δημοσιοποιήθηκε τον Δε
κέμβριο 2011 από την ΑΔΙΠ. Η εικόνα αυτή, αν και παρουσιάζει ορισμένα
λάθη, εντούτοις καταγράφει μια συνολική κατάσταση. Τα συμπεράσματα ανή
κουν στον καθένα.
Πίνακας 2(β). Σύγκριση ανα κατηγορία ο μ οιιδώ ν Πανετηστημιςυν · κόστος ανό φοιτητή κα ανό έτος - 2011™ (1 σττό 2)
1) Πανεπιστήμια που περιλαμβάνουν Πολυτεχνικές, knpi«K Σχολίζ και άλλα αντικείμενα

ΙΑκτΟοδοαια Λεπουμγικίς Μίσο πησιο
ΑΐΜβϋΟ< (στην κανσνβιη
Πανί τπστημια th a to tx x r* ' fKTOTOU ΠΙ43 συνολο κοστοςσνα
Τμήματά Ιιπχορτιγηους OiOPMJO
irpoou/tmou Δαπάνες** φοιτητή
ΑριστοτέΑπο Παν ΘεσΜκης 40 126 623 9/1 900 000 29 600 000 167 028 971 6 203
Παντπκτπ^ιιο ΓΊπτράν 2 100 ΟΛΟ 11 TΚT 190
S
Πσ*τπιστήμκ> ΘιοοοΑίοζ 16 26 118 700 6 436
ΑπΜθκρίιοοΠον Θρόκτκ 20 3S 010 166 2 460 000 47 760 166 16 276 3 127
ΜΙΣΟΣ ΟΡΟΣ 4730
2) Πανιτιισιήμια που πιριλαμβσνουν Ιατρικές Σχολές και dAAc αντικείμενα

ΐΜσνοοοοιο
1 l i n l W ιΑ ,
ι π μ ι
Μέσο ετήσιο
ΑριβμΟς ti.ι Λειτουργικές Ακταορες (στην aovaran
Πομοηπ Αρ · M lOifl 1 PnhéiV^1
UO1 O O<7«Cr εκτάκτου ΠΜ1 ΣΎΝΟΛΟ κόστος ovó
Τμήματά OkNnum
προσωπικού Δσττσνες'* £»"χοράΥ*>ι*ς ΟΟίίητη
Οοπησης)
33 117 491 121 960 000 169 641 121 24 360 6960
14 33 077 106 900 000 11 610 3 667
rkTwTTTXTTIlUlQ KofífTK υ 33 518 383 2 800 000 6 360 000 • - 42 668 383 10 830 3 940
111:101 ΟΡΌΣ 4.856
3) Πανεπιστήμιο που ftcv περιλαμβάνουν Πολυτεχνικές και Ιατ ρικίζ Σχολές

Μβ Μ οοΙο Μίοο ι τήσιο
ΑρΛμος I I I -.fl - » ■
1 Λειτουργικές ΛΛΟορίς (στην *ανoran
Ποπνκπ(ρΒ TmUKMury U10*0000*1 έκτακτου mo ΣΥΝΟΛΟ κόστος ανό
Δαπύνκς1* — ίπτχορπνάσος Μρκεια
^ Η Μ Ν W tt φοπητή
Πσιΐπχττημκ) Αιγαίου 17 796 120 7 800 000 5 800 000 26 398 120 10 480 2 519
Πα^ττκττημο_______________________________ 860 000 2600 ΟΡΟ 9 347 206 2 285 4 091
7 107 η I l f
■
ΜΓ ΣΟΣ ΟΡΟΙ 2.885
4) ΠοΛυνιjpriki
AoiOuoc Λειτουργικές ΔΛαοοίζ Μέσο ττησιο

Πανοηστήμκι έκτακτον «πην *ανον*ή
Tpniwrurv ΜκΛΟβΟΟία"' ΠΜΙ ΣΎΝΟΛΟ ■όστος ovó
προσωπικού Δαπάνες4* (rniOMvóonc 6*00*1«
«απιπ)
9 Q ÍM O
Γ€ι,μκο
, ■■■■ι ■ Μίτσόβαο
π 1 Πολυηχνϋο
■ ■ ■■
S8 S99 090 260 000 6 160 ΟΡΟ • • 66 009 090 5 490 11 841
0 2 660 000 • --------------- : — * ο 332
Μ Π Ο Ι ΟΡΟΙ L — v « r
Πίνακας 2(β). Σύγκριση ανά κατηγορία ομοειδεον Πανεπιστημίων - κόστος ovó φοιτητή και ανό έτος - 2011Μ) (2 σττο 2)
- * * - --------------------------------------
1ÉiilflrJ-n-Hln ΑρΦμος φοιτητών
Μ Κ790000Κ3
Λειτουργικές Δ**οι*ί (στην κανονική Μέσο ετήσιο
Πανεπιστήμιο ΜισΦοΦοοα'" εκιακιυυ <UAo#.aAu« ΠΜΓ 1M nrm — ΓΥΗΟΛΟ ■όσιος σνά
Τμημοιω» διάρκεια
προσωπικού Δαπάνες* Φ ο ιτη τή
■>- í .vj. v j I IonαηεπήμΜ Μη«**

8 12 838 013 220 000 4 150 000 • • • 17 208 013 5 200 3309
Müüévvi I »: *r O konouikúk κα t ιπτορκα* [πσπκιάή
Γiwn(MKO Πανεπιστήμιο Αθη*ώ* 9 037
6 15 093 896 60 000 3 100 000 • • • 18 253 896 2 020
(Ανωτάτη Γεωττονική Σ^ολή ΑθίΜ*ά
ΠάΛποΠαν Κολτ & Πολ Επ
9 17 239 926 • 3 100 000 • • • 20 339 925 6170 3 297
(Πόντους Ανωτότη Σχολή Πολιτικά* Επιστημών)
Πακτηστήμο Παροιό 6 270 2 486
9 11 586 612 • 4 000 000 • • • 15 586 612
1Ανώτατη B w u n w rt ΣχόλΔ Παροκκά
Πανεπκπήρο Μακεδονίας 17 331 671 4465 3 882
10 12 571 671 860 000 3 900 000 - • •
(Αηιτστη Βιομηχανική Σχολή θεασαλον^ης)
Χαροκόπου Πανμιο Οικ Ο κ
4 3 765 084 • 1.150 000 • • • 4 915 084 855 7504
(“Χαροκοππος Ανώτατη Σχολή Οικιακής Οικονομίας)
M ÍJO Í ΟΡΟΣ 4.919
6) Ανώτατες Σϊολίς
ΑρΦμός φοιτητών
MwKoóoow Μίσο ετήσιο
ΑίΛμίΧ. Λειτουργικές Λ»·ορ*ς (στην κανονική
Πανί ηισιήιιια ÜITOHIOU ΠΜΧ 2ΥΜΟΛΟ ■όσιος σνα
Ιμημοτων ΜΛβοβοοβ"1 ETXOMVÛC διάρκεια
προσωπικού Δαπάνες* φοιτητή
Λνωτότη Σχολή Καλών Τεχιώ· 2 3 427 812 160 000 2 250 000 5 837 812 570 10 242
Μί ΣΟΣ ΟΡΟΣ 10.74?
1) Νεοσύστατα Πανεπιστήμιο
Μισθοδοσία Μέσο ετήσιο
Λειτουργικές ΛΛ*θ(*ς (στην κανονική
Πανί mantona ΜκτΟοδοσκι” έκτακτου ΠΜ1 ΙΥΜΟΛΟ κόστος σνά
>1«ΐμο»ων διάρκιια
προσωπικού Δανάης** 1πιιθί«|·ΛθΜ<. φοιτητη
Παντπιστήμκ) Δυτ Μακεδονίας 6 4 504 872 640 000 1600 000 . • 6 744 872 2 905 2322
Πσ.τπιστήμο Στερεός Ελλάδας 2 632 809 600 000 1 232 809 610 ____ 2 0 2 !_
3 59 133 ■BE· e t S I S M 609133 __________
- 1 ¿ 0 000 1495
ΜΓΣΟΣ ΟΡΟΣ
(1) Τακτικός Προϋπολογισμός Οικονομικού Έτους 2011

(2) Μόνιμό Μάσκοντις. ΕΕΔΙΠ ΔιοικηΓκό Προσωτηκό
(3) Συμπεριλομβάνοντσι όλες οι δαττάνκς Αστούργίας του ιδρύματος, «τός αττό σίτιση κφ συγγράμματα
(4) ΠεριλαμβάνσντΦ και οι Δαπάνες του Αιγτνήτσου Παν Νοσοκομείου και του Αραακιου Παν Νοσοκομείου | | i |
[*>) Ιδρυση Αυγ 2009
Επισηματνιτφ ότι στους υπολογισμούς χρησιμοποήθηκε ο αριθμός φοιτητών κάθε τμήματος, στην κσνονκή διάρκεια φοίτησης
Πηγή: Οικοδομική Υπηρεσία Υπουργείου Παιδείας Δια Βίου Μάθησης και θρησκευμάτων
Ο υπολογισμός του Μέσου Ετήσιου Κόστους ανά φοιτητή πραγματοποιήθηκε από την Α Δ I Π
Γράφημα 4. Αποσπάσματα από ΑΔΙΠ, 2011 «Κόστος Λειτουργίας Πανεπιστημίου».
Αξίζει βεβαίως να γίνουν σχετικές συγκρίσεις κόστους λειτουργίας με

αντίστοιχου μεγέθους πανεπιστήμια με το δικό μας (βλ. παρακάτω, πίν. 3).
Πίν. 3. Συνολικός αριθμός προ^τοετο^ν εισακτέοι (ακαδ. έτος 2012-2013)

για πανεπιστήμια συγκριτικού μεγέθους με το Πανεπιστήμιο Δυτ. Μακεδονίας.
Αριθμός Συνολικός αριθμός εισακτέων

Ίδρυμα / Σχολή
τμημάτων ακαδ. έτος 2012-2013
Πανεπιστήμιο Μακεδονίας 10 1060
Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου 10 1060
Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας 6 665
Ιόνιο Πανεπιστήμιο 7 590
Πολυτεχνείο Κρήτης 5 515
Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών 6 420
Πανεπιστήμιο Δυτικής Ελλάδας 3 290
Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο 4 170
Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών 2 120
Μύθος 4: Η δομή του πανεπιστημίου δεν αντιστοιχεί σε πραγματικές ανα

πτυξιακές ανάγκες της περιφέρειας.
Αυτός είναι ένας αναμασημένος μύθος, που σχετίζεται άμεσα και με τους
προηγούμενους και εδράζεται εν μέρει μόνο στην άναρχη ανάπτυξη του εκ
παιδευτικού χάρτη της χώρας τα περασμένα χρόνια.
Η αλήθεια, όσο τουλάχιστον αφορά το ΠΔΜ, είναι ότι:
1. Τα δύο παιδαγωγικά τμήματα της Φλώρινας προέρχονται από μια από
τις παλιότερες Παιδαγωγικές σχολές της χώρας, με μεγάλη συμβολή και
σημαντικό όνομα στην εκπαιδευτική ιστορία της χώρας μας.
2. Το τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών είναι σε πλήρη συνά
φεια και συνέχεια με την καλλιτεχνική ιστορία της Φλώρινας και την
έντονη δραστηριότητά της στον τομέα της τέχνης.
3. Το τμήμα Βαλκανικών Σπουδών ήταν στρατηγική επιλογή της ελληνικής
πολιτείας, με σκοπό την ανάπτυξη δραστηριοτήτων διασυνοριακής συ
νεργασίας με τις όμορες χώρες των Βαλκανίων.
4. Τα δύο πολυτεχνικά τμήματα της Κοζάνης ήταν μια άλλη στρατηγική επι
λογή για την ανάπτυξη εξειδικευμένου επιστημονικού δυναμικού αλλά και
ειδικής γνώσης σε θέματα ενεργειακής διαχείρισης και πολιτικής, σε μια
περιφέρεια που καλύπτει τις ενεργειακές ανάγκες της χώρας.
3. Πανεπιστήμιο και τοπική Ανάπτυξη
Το πανεπιστήμιο αποτελεί ένα μεγάλο κεφάλαιο για την περιοχή, καθώς:

α. από οικονομικήε πλευράς:
• συνεισφέρει με το σύνολο του προϋπολογισμού του στο τοπικό ΑΕΠ
(περίπου 1.6 εκ. € ετησίως)
• συνεισφέρει στο τοπικό ΑΕΠ με τα έξοδα διαβίωσης περίπου 3.500
φοιτητών
• δίνει εισόδημα σε περισσότερο από 200 εργαζόμενους (ΔΕΠ και προ
σωπικό) και μεγάλο αριθμό εξωτερικών συνεργατών (περίπου 4.8 εκ. €
ετησίως)
β. από πλευράε πάγιου εξοπλισμού:

• διαθέτει έναν πλούσιο και εξειδικευμένο εργαστηριακό εξοπλισμό, ο
οποίος στηρίζει τόσο τη διδασκαλία όσο και την έρευνα των μελών του,
ενώ ταυτόχρονα μπορεί να χρησιμοποιηθεί και από άλλους ερευνητι
κούς φορείς της χώρας
• χρησιμοποιεί και συντηρεί δημόσιο κτηριακό απόθεμα, το οποίο επίσης
διαθέτει σε ορισμένες περιπτώσεις σε άλλους φορείς, όπως πρόσφατα

μέσω της συμφωνίας με το Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο
• επενδύει μέσω του προγράμματος δημοσίων επενδύσεων σε πάγιους
εξοπλισμούς στην περιοχή, παράγοντας συγχρόνως θέσεις εργασίας
γ. από πλευράς ανθρώπινου δυναμικού:

• διαθέτει εξειδικευμένο επιστημονικό και τεχνικό προσωπικό, το οποίο,
εκτός της διδασκαλίας και της έρευνας, προσφέρει τις εξειδικευμένες
του γνώσεις και υπηρεσίες σε μια σειρά προβλημάτων των τοπικών
κοινωνιών
• συμβάλλει στη διατήρηση μιας ισορροπημένης ηλικιακής πυραμίδας
• συμβάλλει στη μίξη κουλτούρας/πολιτισμού και γλώσσας των τοπικών
κοινωνιών με τους φιλοξενούμενους σπουδαστές και τη μεταφορά της
προηγούμενης παιδείας τους, οι οποίοι μετά την αποφοίτησή τους απο
τελούν και τους καλύτερους πρεσβευτές του τόπου
• συμβάλλει στη ανάπτυξη ερευνητικών και καινοτόμων δραστηριο
τήτων, που αλλιώς δεν θα ήταν εφικτές
δ. από πλευράς πολιτικής παρεμβατικότητας:

• ασκεί επιρροή σε συμπεριφορές και αποφάσεις της χώρας μας κυρίως
μέσω της στελέχωσης υπηρεσιών, φορέων, forum (ΔΟΑΤΑΠ. ΡΑΕ. ΔΕ
ΑΕΙ, κλπ.) από στελέχη του πανεπιστημίου
ε. από ακαδημαϊκήε πλευράς:

• βάζει τον τόπο μας στον διεθνή χάρτη της παιδείας, μέσω της ακα
δημαϊκής αναγνώρισης του πανεπιστημίου και των μελών του. στο ιδι
αίτερα ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό και διεθνές περιβάλλον
Σύμφωνα με τον αναπροσαρμοσμένο Στρατηγικό του Σχεδίασμά, το ΠΔΜ:

ί. Επανασχεδιάζει και προσαρμόζει τον επιστημονικό του χαρακτήρα και
προφίλ στη βάση τεσσάρων θεματικών αξόνων:
• Ενεργειακή διαχείριση και πολιτική
• Ανάπτυξη καινοτομίας, διακυβέρνηση και διασυνοριακές συνεργασίες
• Διαχείριση του πρωτογενούς τομέα της περιοχής
• Εκπαιδευτικές δράσεις - Ανθρωπιστικές σπουδές
ίί. Διασυνδέεται ενεργά με τις τοπικές δυνάμεις (ενεργοποιώντας το τριμερές
σχήμα: Περιφερειακή και Τοπική Αυτοδιοίκηση - Οικονομικοί Παράγοντες
- Τριτοβάθμια εκπαίδευση), ώστε να συμβάλει αλλά και να κερδίσει από
τον πλούτο της περιοχής. Στο πλαίσιο αυτό εδραιώνει τη συνεργασία με
τον ισχυρότερο οικονομικό παράγοντα της περιοχής, τη ΔΕΗ. μέσω στρα

τηγικού μνημονίου συνεργασίας
ΐπ. Ενισχύει τις συνεργασίες και συμπράξεις σε ακαδημαϊκό και επιχειρη
σιακό επίπεδο με όμορα εκπαιδευτικά και ερευνητικά κέντρα (ΤΕΙ,
ΙΤΕΣΚ/ΕΚΕΤΑ). αποκομίζοντας προστιθέμενη αξία και ενισχύοντας την
κρίσιμη επιστημονική μάζα ώστε να συμβάλει ενεργά στην περιφερειακή
πολιτική ανάπτυξης, ενώ. παράλληλα, προσπαθεί να κατοχυρώσει την
εμπλοκή της τοπικής κοινωνίας, η οποία πρέπει να επενδύσει μέρος της
προστιθέμενης αξίας που προκύπτει από το πανεπιστήμιο στο ίδιο το πα
νεπιστήμιο.
Επίλογος
0 καιρός που ζούμε είναι κρίσιμος και είναι η αρχή ενός διαφορετικού μέλ
λοντος. Διαπράττει, λοιπόν, μεγάλο σφάλμα όποιος σχεδιάζει το μέλλον αυτό
με τις ήδη γνωστές παραμέτρους. Σε αυτό το μέλλον που ανατέλλει το Πα
νεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας μπορεί να έχει και ρόλο και δεσπόζουσα θέση.
Το οφείλει στους ανθρώπους που το οραματίστηκαν και το έκτισαν εκ του μη-
δενός. Το οφείλει στους ανθρώπους που καθημερινά μοχθούν γ ι’ αυτό. Το
οφείλει στις τοπικές κοινωνίες, που επένδυσαν σε αυτό το υστέρημα τους.
Το οφείλει στη χώρα, που περιμένει από τους πνευματικούς της ανθρώπους να
της δείξουν τον δρόμο έξω από την κρίση. Αυτόν τον ρόλο όμως δεν θα μας
τον χαρίσει κανείς. Πρέπει να τον οραματιστούμε, να τον σχεδιάσουμε, και
να τον διεκδικήσουμε, με πειστικότητα για την αναγκαιότητα, την εφικτότητα
και την αποτελεσματικότητά του. Η χώρα είναι πολύ φτωχή για ανώφελες πο
λυτέλειες. και εμείς έχουμε πολύ λίγο χρόνο για μια «φυγή προς τα μπροστά».
Ο λογότυπος του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας
Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη
ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΛΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΚΑΙ ΤΗ ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ1
Όπως είναι γνωστό, η πολιτισμική κληρονομιά, είτε πρόκειται για μνημεία ή

υλικά αντικείμενα είτε για άυλες εκφάνσεις του παραδοσιακού πολιτισμού,
αποτελεί πολύτιμο θησαυρό της εθνικής κληρονομιάς αλλά και της ανθρωπό
τητας. Παρά την ταύτισή της με το παρελθόν, πρόκειται στην πραγματικότητα
για ζωντανές εκφάνσεις της πολιτισμικής διαδρομής του λαού, οι οποίες εν
μέρει ή. σπανιότερα, στο σύνολο, εφόσον υποστούν και αντέξουν τη διαδικασία
της επικαιροποίησης. συγκροτούν το πολιτισμικό παρόν. Η πολιτισμική κλη
ρονομιά, ως στοιχείο ταυτότητας, μπορεί ακόμη να ενδυναμώσει την περη
φάνια των κατοίκων για τον τόπο τους και να ενισχύσει την κοινωνική τους
συνοχή. Με αυτά τα δεδομένα, θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε το ζή
τημα κατά πόσον η βιώσιμη ανάπτυξη ενός τόπου μπορεί να προωθηθεί μέσα
από την πολιτισμική του κληρονομιά.
Στην ιστορία του πολιτισμού ως τον εικοστό αιώνα οι μεγάλες τομές, κοι
νωνικές και τεχνολογικές, υπήρξαν πολλές και σημαντικές, αλλά τα αποτελέ-
σματά τους ενσωματώθηκαν αργά στους πολιτισμούς των λαών, ανάλογα με
τις δυνατότητες που διέθεταν οι παραδοσιακές κοινωνίες να αφομοιώσουν και
να ενσωματώσουν νέα στοιχεία σε επίπεδο δομών και θεσμών αλλά και τε
χνολογίας.
Οι εκρηκτικές, ωστόσο, αλλαγές που επέφερε η τεχνολογία στον εικοστό
αιώνα, ιδιαίτερα στον τομέα της επικοινωνίας και μετάδοσης της γνώσης,
βρήκαν τους μηχανισμούς των παραδοσιακών κοινωνιών αδύναμους και ανέ
τοιμους να υποδεχθούν και να αφομοιώσουν τις νέες γνώσεις και τις συνέπειές
τους στην καθημερινότητα των πληθυσμών, με αποτέλεσμα αξίες και αρχές
που ίσχυσαν επί χιλιετίες και οδήγησαν τα βήματα της ανθρωπότητας μέχρι
πρόσφατα να υποχωρήσουν και να ισοπεδωθούν. Ο όγκος των πληροφοριών
που αφορά τις ανθρώπινες δραστηριότητες και προσδιορίζει τη συμπεριφορά
των ανθρώπων σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο είναι δυσβάστακτος και η
διαχείρισή του συχνά ανέφικτη. Έτσι, δεν φαίνεται παράδοξο, που πληθυσμοί
ακόμη και με υψηλό πολιτισμικό επίπεδο και περισσότερες κατά τεκμήριο
ι Δημοσιεύεται συνοπτική μορφή όσοον καταθέσαμε ως σκέψεις στη στρογγυλή τράπεζα

του Συνεδρίου.
686 ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΠΟΛΤΜΕΡΟΤ-ΚΑΜΗΛΑΚΗ
αφομοιωτικές δυνατότητες, δεν μπορούν να διαχειριστούν τη γνώση και τις συ

νέπειες της στη ζωή τους και αδυνατούν να ενσωματώσουν στον πολιτισμό
τους τα νέα στοιχεία. Αυτό ισχύει σε μεγαλύτερο βαθμό για τους πληθυσμούς-
λαούς με λιγύτερες δυνατότητες (οικονομικές, πληθυσμιακές) και αντιστάσεις,
οι οποίοι υιοθετούν τα νέα «αλλότρια» πολιτισμικά στοιχεία ισοπεδώνοντας,
και εν πολλοίς εξαφανίζοντας, τις δικές τους παραδοσιακές δομές. Είναι ένα
θέμα που επισημαίνουν οι ειδικοί των ανθρωπολογικών σπουδών και που οδή
γησε διεθνείς οργανισμούς, όπως η 1!ΝΕ5€0. στη θεσμοθέτηση της προστασίας
της «Αυλής Πολιτισμικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας» με την ψήφιση και
εφαρμογή ειδικής Σύμβασης, προκειμένου να τεθούν νέες βάσεις για τη μελέτη,
τη διάσωση και προβολή της απειλούμενης με εξαφάνιση πολιτισμικής κλη
ρονομιάς των λαών.
Η σχετική Σύμβαση προσδιορίζει τη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρο
νομιάς, όχι μόνο ως τεκμηρίωση των υφιστάμενων στοιχείων αλλά και ως ανα
ζήτηση τρόπων, προκειμένου παραδοσιακές μορφές πολιτισμού να διαδρα
ματίσουν ένα ρόλο στην αναδυόμενη τεχνολογία και τη σύγχρονη πολιτισμική
έκφραση. Η διατήρηση, προώθηση και ανάπτυξη των τοπικών πολιτισμών προ
ϋποθέτει την τεκμηρίωση/ψηφιοποίηση, την εφαρμογή/μεταφορά της παραδο
σιακής εμπειρίας σε νέες τεχνολογίες και την προσαρμογή στις αρχές της σύγ
χρονης πολιτιστικής ανάπτυξης. Έτσι, η παράδοση, ως γνωστική παρακατα
θήκη και ως βιωματική εμπειρία, ενσωματωμένη στην κοινωνική μνήμη μέσω
διαφόρων μηχανισμών κοινωνικοποίησης (δηλαδή μέσω της παιδείας, της ψυ
χαγωγίας και της εν γένει δημοσιοποίησης, μέσω της κοινωνικής ένταξης στον
ιδιωτικό και στον δημόσιο χώρο, μέσα από διαχρονικές βιωματικές διαδικα
σίες). θα γονιμοποιήσει τη σύγχρονη ζωή και δημιουργία.
Το βέβαιο είναι ότι η αργή αλλά σταθερή διαδικασία ένταξης εξωτερικών
επιρροών στον παραδοσιακό πολιτισμό εξασφάλιζε κατά το παρελθόν τη
μακρά συνέχεια και διάρκεια σε μικρότερες χωρικές ενότητες και την κοινό
τητα θεμελιακών γνωρισμάτων που αντανακλούν την υποταγή στη φύση και
τον περιορισμό στο αναγκαίο και απαραίτητο. Οι καινοτομίες και οι επιρ
ροές αφομοιώνονταν σε μια βαθιά ριζωμένη και καταξιωμένη σε ιστορικογε-
ωγραφικά πλαίσια πολιτισμική ενότητα, και οι εκδηλώσεις της ζωής απο
κτούσαν και διατηρούσαν για καιρό ευδιάκριτη πολιτισμική ταυτότητα. Έτσι
δημιουργήθηκαν και διατηρήθηκαν επί μακρόν οι τοπικοί πολιτισμοί και δια
μορφώθηκαν οι ταυτότητες σε τοπικό και σε εθνικό επίπεδο. Αυτή η συνέ
χεια υπήρξε, με τη διάχυση σήμερα της πληροφορίας πέρα από συμβατικά σύ
νορα. το μεγαλύτερο θύμα της παγκοσμιοποίησης, σιωπηρά στην αρχή και εμ
φανέστερα αντιληπτό, όταν οι παραδοσιακές δομές αποδιοργανώθηκαν και
οι προσπάθειες επιστροφής έλαβαν τον χαρακτήρα της νοσταλγίας και της ρο-
ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 687
μαντικής επανόδου στη «χαμένη αθωότητα» της παραδοσιακής ζωής. Είναι,

λοιπόν, ζητούμενο της εποχής μας η ενσωμάτωση των νέων τεχνολογικών επι
τευγμάτων στον κορμό των παραδοσιακών πολιτισμών και η προβολή όσων
στοιχείων προωθούν διαχρονικές-παραδοσιακές αξίες, προκειμένου να επ ι
τευχθεί η ισορροπία, η οποία έχει κλονισθεί κάτω από το καταιγιστικό βάρος
των ετερόκλητων «αλλότριων» πολιτιστικών αγαθών, που συνωστίζονται με
την ευκολία της επικοινωνίας πάνω στο παραδοσιακό υπόβαθρο των πολιτι
σμών. Στην περίπτωση αυτή, η σχέση μας με την παράδοση νομιμοποιείται και
καταξιώνεται μέσα από μια σοβαρή συζήτηση και μελέτη για την αξία της για
το παρόν και το μέλλον ενός τόπου.
Στην πολιτιστική κληρονομιά συμμετέχουν οι άνθρωποι και ο τόπος, δη
λαδή ό,τι συγκροτεί το φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον. Το πολιτι
σμικό τοπίο της υπαίθρου χαρακτηρίζεται από το φυσικό περιβάλλον (χλωρίδα
και πανίδα), τη γεωμορφολογία του εδάφους και τον πολιτισμό (υλικό και
άυλο). 0 άνθρωπος και ο πολιτισμός του δηλαδή είναι οι παράγοντες που
μετατρέπουν ένα τόπο σε τοπίο. Ειδικά η άυλη διάσταση του τοπίου αποτελεί
σημαντικότατο παράγοντα της ύπαρξής του, καθώς είναι φορτισμένη με μνήμες
(συλλογικές και προσωπικές), με αντιλήψεις αλλά και συγκεκριμένη αισθητική.
Έτσι, κάθε τοπίο αντικατοπτρίζει όχι μόνο τις καθαρά παραγωγικές και σε
σχέση με την ύλη ανθρώπινες δραστηριότητες, αλλά και την άυλη διάσταση
που έχουν προσδώσει σε αυτό οι τοπικές κοινωνίες.
0 δομημένος, λοιπόν, χώρος με την αργή προσαρμογή του στις ραγδαίες
αλλαγές, καθώς διατηρεί τις περισσότερες φορές στοιχεία και χαρακτηριστικά
προηγουμένων εποχών, αποτελεί σημαντικό φορέα πληροφοριών για την ανα
παράσταση των κοινωνικών δομών, των τεχνικών, των λειτουργιών και συμ
βολισμών που εξυπηρετεί διαχρονικά. Ουσιαστικά, είναι φορέας ιδεολογίας και
αισθητικής και αντανακλά την κοινωνική ζωή για χρόνο πολύ μεγαλύτερο από
την πραγματική του ζωή και τροφοδοτεί τη συλλογική μνήμη με στοιχεία που
μας οδηγούν στα ίχνη της ιστορίας, του πολιτισμού και της κοινωνίας, που τον
χρησιμοποίησε για την κάλυψη των αναγκών της. Η προσέγγιση του χώρου από
την πλευρά της Λαογραφίας, η οποία βασίζεται στη συλλογική μνήμη, όπως
αυτή εκφράζεται μέσα από τις παραδόσεις και τις λαϊκές διηγήσεις, μας βοηθά
να κατανοήσουμε τις ανάγκες και τις προτεραιότητες που εξυπηρέτησαν οι
επεμβάσεις συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων στον χώρο. Το σχήμα ενός οι
κισμού, η θέση του ναού σε σχέση με τις κατοικίες, οι κοινόχρηστοι δημόσιοι
χώροι, ο προσανατολισμός του κλπ., υπακούουν σχεδόν νομοτελειακά σε κά
ποιες διαχρονικές αρχές. Ο οικισμένος χώρος αποτελεί μια οικονομική, κοι
νωνική και συμβολική πραγματικότητα με διαχρονική αξία.
1. Παραδοσιακή διατροφή
Ένας τομέας της πολιτισμικής κληρονομιάς που μπορεί να υποστηρίξει την το
πική ανάπτυξη είναι εκείνος της παραδοσιακής διατροφής, για τον οποίο τα
τελευταία χρόνια υπάρχει μεγάλο διεπιστημονικό ερευνητικό ενδιαφέρον. Συ
νέδρια, μελέτες, ιατρικές κ.ά. έρευνες, ανιχνεύουν διαρκώς νέα στοιχεία για
θέματα που αναφέρονται στην ανθρώπινη υγεία σε σχέση με τη διατροφή. Η
διατροφή, στηριγμένη στην πλούσια αυτοφυή εδώδιμη βλάστηση, την τοπική
παραγωγή και το κλίμα, παρουσιάζει ιδιαιτερότητες. Τα όσπρια, τα μανιτάρια,
ο κρόκος, τα κρασιά, τα κτηνοτροφικά προϊόντα, τα φρούτα κ.ά. αποτελούν
τον πραγματικό πλούτο της περιοχής της Δυτ. Μακεδονίας. Οι έννοιες σπιτικό,
οικογενειακό, γευστικό και υγιεινό, προσδιορίζουν την παραδοσιακή διατροφή
και έχουν συνδεθεί με την έννοια της προστασίας των παραδοσιακών προϊό
ντων σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Σε αυτές στηρίζεται η προώθηση της
γεωγραφικής ένδειξης των προϊόντων, η οποία αποτελεί το πλέον κατάλληλο
εργαλείο και εξυπηρετεί την τοπική αγροτική ανάπτυξη, όπως συμβαίνει στη
βόρεια Πορτογαλία, όπου ο παραγωγικός ιστός αποτελείται από πολύ μικρές
επιχειρήσεις, οι οποίες χρησιμοποιούν παραδοσιακές μεθόδους παραγωγής με
χαμηλά επίπεδα τεχνολογίας και παράγουν ένα μεγάλο εύρος διακριτών το
πικών πιστοποιημένων προϊόντων βιολογικής καλλιέργειας, τρόφιμα και πα
ραδοσιακά χειροτεχνήματα. Η ταυτότητα των προϊόντων γεωγραφικής ένδειξης
(ΠΓΕ) και ονομασίας προέλευσης (ΠΟΠ) αποτελεί το αποτέλεσμα του κλί
ματος, του εδάφους και της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με τις παραδο
σιακές γν(ύσεις, τις τεχνικές και τις δεξιότητες των παραγωγών. Το φυσικό πε
ριβάλλον και το πολιτισμικό κεφάλαιο σε αρμονική συνεργασία.
Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι χρειάστηκε να ερημωθεί η ύπαιθρος χώρα,
να χαθεί μια μακρά σειρά από παραδοσιακά καλλιεργούμενα είδη, να εξαν
τληθούν και δηλητηριαστούν με τα λιπάσματα και τα φυτοφάρμακα εύφορες
πεδιάδες, να μολυνθεί το νερό των ποταμών, για να αντιληφθούμε πόσο δίκιο
είχαν οι γενιές που διακόνησαν τη γεωργία και τη κτηνοτροφία επί χιλιετίες με
σεβασμό -και φόβο- προς το περιβάλλον. Η αποκατάσταση του χαμένου δε
σμού μεταξύ των γεωργών και του αγροτικού χώρου, αλλά και της σύγχρονης
κοινωνίας με τον αγροτικό κόσμο και τις αξίες του δεν είναι, ωστόσο, εύκολη
υπόθεση. Ούτε είναι εύκολο να επιτευχθεί η επιστροφή από τις γενιές που
εγκατέλειψαν τον αγροτικό χώρο, αναζητώντας αλλού το όνειρο της ζωής τους.
Οι συζητήσεις τα τελευταία χρόνια για την ποιότητα και ασφάλεια των προϊ
όντων διατροφής, τις γεωργικές πρακτικές, την αειφόρο ανάπτυξη και μια σειρά
από νεολογισμούς, προκειμένου να καλυφθεί η έλλειψη σχεδιασμού για το πρα-
κτέον, δεν είχαν σημαντικά αποτελέσματα. Η διάσταση εξάλλου μεταξύ των
ερευνητών των συναρμοοιων κλαοων, οι οποίοι εόω και τρεις τουλάχιστον οε-
καετίες είχαν εντοπίσει τα προβλήματα, και της εφαρμοζόμενης αγροτικής πο
λιτικής ήταν χαώδης σε παγκόσμιο επίπεδο. Μόλις πρόσφατα, στο απόγειο της
οικονομικής κρίσης, η προσπάθεια προσέγγισης των δύο τάσεων είναι εμφανής,
παρά το γεγονός ότι δεν φαίνεται να είναι ακόμη ουσιαστική.
Το μοντέλο της κατευθυνόμενης μαζικής καλλιέργειας συγκεκριμένων
ειδών εις βάρος παραδοσιακών τοπικών καλλιεργειών, προκειμένου να είναι
εμπορεύσιμα μέσα από τα μεγάλα supermarkets της μαζικής κατανάλωσης,
φαίνεται να χάνει έδαφος υπό το βάρος ωριμότερης αντιμετώπισης των προ
βλημάτων που δημιουργεί η μείωση της βιοποικιλότητας, η καταστροφή του
περιβάλλοντος, οι επιπτώσεις στην υγεία κ.ο.κ. Η γεωργική κρίση από τη δε
καετία του 1980 στον ευρωπαϊκό χώρο -πρόσφατα αντιληπτή και σε μας- συ
μπορεύεται ήδη με τη γενικευμένη παγκοσμίως οικονομική κρίση και έχει οδη
γήσει στη συνειδητοποίηση ότι το τοπικό μπορεί να ξανατεθεί απέναντι στο
παγκόσμιο με ελπίδες επικράτησης. Η παγκοσμιότητα απέναντι στην τοπι-
κότητα. Αυτό που για τον εικοστό κυρίως αιώνα ήταν το σύνθημα ζωής και
οδήγησε στην αποδιοργάνωση της αγροτοποιμενικής ζωής και στη δημιουργία
υδροκέφαλων αστικών κέντρων και μονοκαλλιεργειών, αποτελεί στον 21° αι.
παράδειγμα προς αποφυγήν. Η ενδυνάμωση των δεσμών ανάμεσα στους
αγρότες και τον τόπο τους και συνακόλουθα την παραγωγή γεωργικών προϊ
όντων και τροφίμων αποτελεί σημαντικό βήμα για μια αγροτική άνοιξη, η
οποία θα ενσωματώνει όχι μόνον τις φυσικές πηγές, αλλά και τους πολιτι
σμικούς πόρους για όλη την κοινωνία, αγροτική και αστική.
Στην Ελλάδα η σοβούσα από χρόνια οικονομική και κοινωνική κρίση
άφησε να φανούν η έλλειψη αγροτικής στρατηγικής για την ανάπτυξη της γε
ωργίας και κτηνοτροφίας και η αδυναμία για διαρθρωτικές αλλαγές, οι οποίες
θα περιόριζαν τις επιπτώσεις της παγκόσμιας κρίσης στον αγροτικό πληθυσμό,
όπως συνέβη σε παρόμοιες κρίσεις κατά το παρελθόν. Οι επιδοματικές εξάλλου
πολιτικές και η εύκολη καταναλωτική πρακτική αδρανοποίησαν τις παραγω
γικές δυνάμεις του αγροτικού πληθυσμού. Έτσι, μπροστά στην πολυεπίπεδη
κρίση η νέα αγροτική πολιτική της Ευρώπης (ΚΑΠ) προσπαθεί να πείσει τον
αγροτικό κόσμο να κάνει στροφή 180° και να ανασυγκροτήσει το πρόσωπο του
αγροτικού χώρου, με επανατοπικοποίηση των αγροδιατροφικών συστημάτων,
προκειμένου να απαντήσει στην κλιματική αλλαγή, τη διαχείριση των απει
λούμενων υδάτινων πόρων και της βιοποικιλότητας, να προστατεύσει τη δη
μόσια υγεία και να εξασφαλίσει το εισόδημα των παραγωγών.
Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο το γεγονός ότι, σε αντίθεση με αυτό που τα ίδια
κέντρα αποφάσεων υπαγόρευαν ως τώρα, η έμφαση δίδεται πλέον στη μικρή γε
ωργική εκμετάλλευση και μεταποίηση τροφίμων, στην ανάπτυξη τοπικών αγορών
και δικτύων διανομής τοπικών προϊόντων και κυρίως στην προβολή της ταυτό
τητας συγκεκριμένων αγροτικών περιοχών. Αυτό το πρότυπο προσιδιάζει στη
φυσιογνωμία των μικροαγροτικών δομών που ίσχυε πάντοτε στον ελληνικό χώρο.
Χάρη στις δομές αυτές διασώθηκε το πλούσιο αγροδιατροφικό κεφάλαιο, το
οποίο μπορούμε ακόμη να διαχειριζόμαστε, παρά τις απερίσκεπτες και άστοχες
διαχειριστικές πολιτικές, με τον μεγάλο κατάλογο των τοπικών παραδοσιακών
προϊόντων και τροφίμων (ΠΟΠ. ΠΓΕ και άλλα) και τους δυνατούς πολιτισμικούς
και οικογενειακούς δεσμούς των αστών με τον αγροτικό χώρο. Αυτό, λοιπόν,
το πρότυπο μπορεί στο νέο πλαίσιο να ξαναδώσει ένα νέο όραμα στην ελλη
νική αγροτοποιμενική περιφέρεια. Θα είναι η πρώτη φορά που θα μπορέσουμε
να ακολουθήσουμε μια πρακτική που υπαγορεύτηκε, για λόγους ανάγκης, από
άλλους για μια βιώσιμη παραγωγή τροφίμων με χρηστή διαχείριση των φυσικών
πόρων και της κλιματικής αλλαγής και της βιοποικιλότητας. «Καιρός πανιά,
καιρός κουπιά», λέει σοφά ο λαός μας. Έτσι θα πάρουν τα όνειρα εκδίκηση
και η αναπτυξιακή ευκαιρία στον τόπο μας δεν θα προέλθει από την εντατική
και εκτατική καλλιέργεια, αλλά κυρίως από την επανενεργοποίηση και αξιο
ποίηση των ιδιότυπων εδαφικών φυσικών πόρων, σε συνδυασμό με το ανθρώ
πινο και πολιτισμικό κεφάλαιο, που έχει διασώσει η Λαογραφία από επιστη
μονικό ενδιαφέρον και σε πείσμα των σαρωτικών αλλαγών που έγιναν.
Τα προτεινόμενα νέα τοπικοποιημένα αγροδιατροφικά συστήματα2 επιτρέ
πουν στις αγροτοποιμενικές περιοχές να διεκδικήσουν την ανάπτυξη σε ένα όλο
και πιο ανταγωνιστικό και παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, μέσα από την ταυ
τότητά τους, δηλαδή τη διαφορετικότητα τους απέναντι στις αγροτικές βιομη
χανίες και τα παγκοσμιοποιημένα δίκτυα διανομής. Αυτό που ως τώρα οι γεωργοί
και οι μεταποιητικές τους επιχειρήσεις καλούνταν να εγκαταλείψουν μπορεί να
γίνει το συγκριτικό τους πλεονέκτημα. Τα αγροτικά προϊόντα που φέρουν την
ταυτότητα του τόπου προέλευσής τους απολαμβάνουν την εμπιστοσύνη των κα
ταναλωτών, ως γευστικά αλλά και ασφαλή προϊόντα, ενώ παράλληλα συμβάλ
λουν στην ανάπτυξη της οικονομίας και του πολιτισμού της τοπικής κοινωνίας.
Το πρόβλημα της ελάχιστα επιτυχούς εφαρμογής των προτύπων της προη
γούμενης περιόδου, ιδιαίτερα στον ελληνικό χώρο, όπου η ιστορική εδαφική
περιοχή, όπως αυτή ίσχυε. χαρακτηρίζεται από ένα παραγωγικό σύστημα ξε
περασμένο. υπονομευμένο από την κρατική παρέμβαση και αναποτελεσματικό,
θα μπορούσε να αποτελέσει με κατάλληλους χειρισμούς τη βάση για την αξιο
ποίηση δομών, σχέσεων και πρακτικών από το παρελθόν, πάνω στις οποίες θα
Βλ. περισσότερα: «Π ερ ί εντοπιότητας και ιδιοτυπίας των τροφίμων. Μια εδαφική

προσέγγιση της ανάπτυξης των αγροτικών περιοχών», εκο. Παπαζήση, επιμ. Θεο
δοσία Ανθοπούλου, Αθήνα 2013.
οικοδομήσει το νέο πρότυπο αλληλέγγυας εδαφικής, τοπικής ανάπτυξης. Η πα

ραγωγή προϊόντων με σήμα ποιότητας τη γεωγραφική ένδειξη, ενσωματώνει
πολιτισμικές αξίες, που καθιστούν την τροφή ένα πολιτισμικό αγαθό με άμεση
αξία χρήσης, αξία παραδοσιακής κληρονομιάς, συλλογικής μνήμης (τροφές σε
πανηγύρια, τελετουργίες, μνημόσυνα κ.ά.).
2. Παραδοσιακή χειροτεχνία
Η παραδοσιακή χειροτεχνία, γνωστή και ως λαϊκή τέχνη, παρά το γεγονός ότι

ο όρος αποδίδει εν μέρει την πραγματικότητα, είναι ένα κομμάτι αυτής της πο
λιτισμικής παρακαταθήκης, το οποίο σήμερα έχει πλήρως αποδιοργανωθεί. Δεν
απέχει πολύ από την πραγματικότητα αν υποστηριχθεί ότι τα περισσότερα από
τα πωλούμενα στα τουριστικά καταστήματα ως είδη ελληνικής λαϊκής τέχνης
παράγονται σε εργαστήρια των Ινδιών, της Κορέας, του Χονγκ Κονγκ κ.ά. Πα
ράδειγμα, η άλλοτε παραγωγική Αράχοβα, τουριστική και κτηνοτροφική σήμερα,
η οποία προμηθεύεται τα είδη υφαντικής από την Ινδία, ενώ πετάει τα μαλλιά
των προβάτων της.
Προ δεκαετίας, μόλις, οι επιχειρήσεις και βιοτεχνίες χειροτεχνών στην
Ελλάδα ανέρχονταν στις 28.000 περίπου στους κλάδους της αργυροχρυσο-
χόί'ας, της καλλιτεχνικής μεταλλοτεχνίας, της κεραμικής, της μικρογλυπτικής σε
πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους, της ξυλοτεχνίας-ξυλογλυπτικής, της
αγιογραφίας-εικονογραφίας. της υαλοτεχνίας, της μαρμαρογλυπτικής, της καλ
λιτεχνικής γυψοτεχνίας, της υφαντικής και μεικτών υλικών (κατασκευή κού
κλας. κομπολόγια, ψευδοκοσμήματα, παιχνίδια -σκάκι, τάβλι-, μουσικά όρ
γανα κλπ.). Είναι αυτονόητο ότι χειροτεχνικές επιχειρήσεις, όλων των κλάδων,
είναι ευάλωτες στις διακυμάνσεις της οικονομίας, πολύ περισσότερο σήμερα
με την πρωτοφανή κρίση που βιώνει η χώρα μας.
Η χειροτεχνία, ωστόσο, παραγωγής σύγχρονων χρηστικών αντικειμένων,
με ιδιαίτερο χρώμα και ποιότητα, βασισμένη στις τοπικές παραδοσιακές καλ
λιτεχνικές αξίες και τεχνικές, αποτελεί μια δυναμική δυνατότητα, επειδή στην
περιοχή δεν έχουν αναπτυχθεί μεγάλες μονάδες παραγωγής τουριστικών ειδών
(υφαντών, κεραμικών, ειδών διατροφής, ξυλόγλυπτων, βοτάνων κλπ.).
3. Λαϊκά δρώμενα
Ο τρίτος πυλώνας ανάπτυξης είναι η αξιοποίηση των εξαιρετικού ενδιαφέρο

ντος και πολύ θεαματικών εορταστικών δρωμένων της περιοχής Κοζάνης στον
692 ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΠΟΛΤΜΕΡΟΥ-ΚΑΜΗΛΑΚΗ
εθιμικό κύκλο του χρόνου. Προκύπτει, βεβαίως, η ανάγκη δημιουργίας προ

γραμμάτων ανάπτυξης θεματικής και όιαθεματικής καταγραφής, έρευνας και
προβολής των εν λόγω εκφάνσεων του λαϊκού πολιτισμού, με στόχο την ανά
πτυξη δικτύων προβολής και προώθησής τους. Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να
δοθεί στην ανάπτυξη Δικτύου Λαϊκών Δρωμένων, το οποίο, αξιοποιώντας τα
τελετουργικά εθιμικά τοπικά γεγονότα, θα θέσει τις βάσεις για τη σύνθεση
ενός ιδιαίτερου μοντέλου βιώσιμης ανάπτυξης, αναδεικνύοντας τα λαϊκά δρώ
μενα της περιοχής σε πολύτιμους πόλους έλξης για την ανάπτυξη καινοτόμων
δράσεων πολιτιστικού τουρισμού.
Έτσι, μέσα από την επικαιροποιημένη αξιοποίηση της λαϊκής οικοτεχνίας,
η παραγωγή τοπικών προϊόντων με παραδοσιακές μεθόδους θα κεφαλαιο-
ποιήσει υλικά και συμβολικά την τοπική παράδοση, αναδεικνύοντας τον λαϊκό
πολιτισμό σε πηγή έμπνευσης για τη συγκρότηση κερδοφόρων συνεταιρισμών,
συλλόγων και σωματείων. Με τον σχεδιασμό και την υλοποίηση προγραμμάτων
πολιτιστικού τουρισμού θα αξιοποιηθούν άριστα οι δύο προηγούμενες δρα
στηριότητες.
03 ϊϋ
Στο πλαίσιο των σύγχρονων προκλήσεων που αντιμετωπίζει η χώρα μας. η

αξιοποίηση των ιδιαίτερων πολιτισμικών χαρακτηριστικών της μπορεί να απο-
τελέσει κεντρικό άξονα σχεδιασμού και υλοποίησης αναπτυξιακών δράσεων.
Η συμβολή του πολιτισμού στη διαμόρφωση προσοδοφόρων υλικά και συμ
βολικά εφαρμογών έχει πολλαπλά εφαρμοσθεί σε επιτυχημένα αναπτυξιακά
μοντέλα, που προωθούν την ανάδειξη των ιδιαιτεροτήτων σε συνδυασμό με την
πιστοποίηση και την τυποποίηση.
Ως εκ τούτου, είναι σκόπιμο να ενεργοποιηθούν τα δίκτυα των αγροτικών
και αγροτουριστικών συνεταιρισμών που δραστηριοποιούνται στην περιοχή,
ή να δημιουργηθούν νέα. προτείνοντας επιμορφωτικά αναπτυξιακά προγράμ
ματα που θα αναδεικνύουν την πολιτισμική διάσταση του αγροτικού βίου. Για
την αντιμετώπιση της κρίσης που μαστίζει την ελληνική κοινωνία οι προτει-
νόμενες λύσεις είναι ενδεχομένως πολλές, περισσότερο ή λιγότερο δαπανηρές
και χρονοβόρες. Σε όλες πρέπει να συνυπολογισθεί η αντοχή στον χρόνο σε ένα
περιβάλλον μεταβαλλόμενο συνεχώς εξαιτίας της τεχνολογίας και της κινητι
κότητας των πληθυσμών. Το μόνο κεφάλαιο το οποίο μπορεί να καταναλί-
σκεται χωρίς και να μειώνεται για τη χώρα μας είναι η πολιτιστική μας κλη
ρονομιά στη διαχρονική της διάσταση.
Θανάσης Παπαδημητρίου
Η ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΤ ΤΟΠΙΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΙΡΙΣΜ Ο Ι ΩΣ ΠΑΡΑΓΩΝ ΑΝΑΠΤΙΞΗΣ
Η σύγχρονη πόλη επανακάμπτει υπό τις νέες συνθήκες στο προσκήνιο ως πρω
ταγωνιστής. ξεπερνά το μειονέκτημα της μικρής αγοράς, χάρη στην αμεσότητα
της παγκόσμιας δικτύωσης που αναπτύσσεται ραγδαία σε επίπεδο επικοι
νωνιών και μεταφορών. Εδραιώνεται ως αυτόνομο πεδίο παραγωγής κοινω
νικού πλούτου, κινητοποιώντας το ανθρώπινο δυναμικό της και το υλικό της
κεφάλαιο. Καθίσταται ανταγωνιστική και παραγωγική, επανεφευρίσκοντας την
εικόνα και τον μύθο της και, προκειμένου να καταστεί ελκυστική για τους δη
μιουργικούς ανθρώπους, χτίζει τις βάσεις για την ανάπτυξη ενός περιβάλλο
ντος που ενθαρρύνει την καινοτόμα σκέψη και δράση στο επιχειρείν. στην
τέχνη, στη δημιουργική διαχείριση του ελεύθερου χρόνου.1
Και εδώ ακριβώς προκύπτει το ερώτημα: ποια μπορεί να είναι η εξέλιξή
του Δήμου Κοζάνης υπό τις παρούσες συνθήκες ενός δυσμενέστατου οικονομικού
και κοινωνικού περιβάλλοντος; Πώς θα δημιουργήσουμε τη νέα δυναμική, ώστε
να σταθούμε ανταγωνιστικά απέναντι στις πρωτοπόρες πόλεις της Ελλάδας και
της Ευρώπης;
Πριν απ’ όλα. πιστεύουμε ότι θα πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε τη στάση
μας ως κοινωνίας και ως πολιτών, παύοντας να είμαστε ένας «ιδιωτικοποιημένος
κόσμος», αποκτώντας συνείδηση της έννοιας του δημόσιου αγαθού. Προϋπόθεση
τούτου αποτελεί η ανάκτηση της αντίληψης της αξίας της αισθητικής και του μέ
τρου ως αναγκαιότητα για την ανάπτυξη του τόπου μας.2 Ανιχνεύοντας το σύγ
χρονο ανθρωπογενές περιβάλλον του Δήμου, ερχόμαστε σε επαφή με μια ομο-
γενοποιημένη εικόνα της πόλης ως αθροίσματος κτισμάτων δίχως μνήμη και
αισθητική. Καμία αισθητική αναφορά στο ωραίο παρελθόν της πόλης, καμιά ευ
αισθησία. Αντιμετωπίζουμε μια μονολειτουργική πόλη, με πρωτοκαθεδρία του
τσιμέντου και των οχημάτων έναντι των ανθρώπων και της φύσης. Το ίδιο φαι
νόμενο αντιμετωπίζουμε και σε πολλές από τις κοινότητες του Δήμου μας. Αντι
λαμβανόμαστε. λοιπόν, σαφώς πως δεν μπορούμε να στηριχθούμε στην αισθη-
ι Μιχ. Χαραλαμπίδης. Πόλεων και τόπου παιδεία, εκδ. Στράβων, Αθήνα 2005. σ. 22-29.
2 Ό.π., σ. 13.
694 ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΤ
τική των αστικών μορφωμάτων, ώστε να σχεδιάσουμε μια στρατηγική για την
τουριστική προβολή του Δήμου Κοζάνης, όπως μπορούμε να πράξουμε για
τη Σιάτιστα ή την Καστοριά.
Παρ’ όλα αυτά, προσδοκία μας αποτελεί στα επόμενα χρόνια να κατα
φέρουμε με τη στράτευση όλων των δημιουργικών δυνάμεων του τόπου να
ανακτήσουμε όσα χάσαμε ως πόλη και ως κοινωνία, επαναπροσδιορίζοντας τη
σχέση μας με το περιβάλλον, τον τόπο, την αρχιτεκτονική, την αισθητική μας
κληρονομιά, τη φύση και τα προϊόντα της. Στην προσπάθεια αυτή θα πρέπει
να αξιοποιήσουμε τον κυριότερο προσδιοριστικό παράγοντα της ιδιοπροσω-
πίας της πόλης, τον Πολιτισμό, ο οποίος αναγνωρίζεται πλέον διεθνώς ως ση
μαντικό κεφάλαιο για την ορθολογική ανάπτυξη ενός τόπου, λόγω των κοι
νωνικών και οικονομικών πλεονεκτημάτων που δημιουργεί.
1. Πολιτιστικός Τουρισμός
Οι συνθήκες που διαμορφώνουν την ιδιαίτερη φύση του πολιτιστικού τουρι

σμού έναντι των υπολοίπων μορφών τουρισμού ανάγονται στην αμφίδρομη
σχέση αλληλεπίδρασης πολιτισμού-τουρισμού. Αναμφίβολα, ο τουρισμός
επιδρά τόσο στην πολιτιστική κληρονομιά όσο και στην πολιτιστική παραγωγή
άμεσα ή έμμεσα. Και, ενώ τουρισμός και πολιτισμός αντιλαμβάνονται την έν
νοια του πολιτιστικού αγαθού εντελώς διαφορετικά, συμβαδίζουν, αντιμετω
πίζοντας αναπόφευκτα και εντάσεις, που όμως υποχωρούν μπροστά στην ανα
γκαιότητα συνεργασίας, υπό την προϋπόθεση του σεβασμού των ορίων που
απαιτεί η διαχείριση ενός πολιτιστικού αγαθού. Προκειμένου. λοιπόν, να δια
σφαλιστεί η υψηλότερη δυνατή ωφέλεια από τη συνεύρεση των δύο, η « Δ ιε
θνής Οργάνωση για την Προστασία Μνημείων και Τόπων» (Ι0ΟΜΟ5) δημι
ούργησε τη «Διεθνή Επιτροπή Πολιτιστικού Τουρισμού», με αντικείμενο την
προάσπιση της πολιτιστικής κληρονομιάς, παγκόσμιας, εθνικής ή τοπικής, στις
περιπτώσεις εμπλοκής της με τον τουρισμό. Η επιτροπή αναθεώρησε τη Χάρτα
του Πολιτιστικού Τουρισμού και συνέταξε τη νέα «Χάρτα του Πολιτιστικού
Τουρισμού», η οποία επικυρώθηκε στη γενική συνέλευση του Ι(Χ)Μ05 στο Με
ξικό το 1999 με σκοπό:
• να περιορίσει στο ελάχιστο τους κινδύνους που ανακύπτουν για την πα
γκόσμια πολιτιστική κληρονομιά από τη σχέση του με την τουριστική βιο
μηχανία
• να συγκεράσει τα αντικρουόμενα συμφέροντα, προλαμβάνοντας αντιπα
ραθέσεις
• να υπαγορεύσει στους τουριστικούς παράγοντες και στους επισκέπτες
Η ΠΡΟΒΟΛΗ TOT ΤΟΠΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 695
έναν «κώδικα καλής συμπεριφοράς» έναντι των μνημείων της πολιτι

στικής κληρονομιάς.34
2. Η συμβολή της τουριστικής οικονομίας στο ΑΕΠ
Σύμφωνα με τον ΣΕΤΕ (Σύνδεσμος Τουριστικών Ελληνικών Επιχειρήσεων),

η συμβολή της τουριστικής οικονομίας το 2011 στο ΑΕΠ της Ελλάδας φτάνει
το 16.5%, ενώ η συνολική απασχόληση στην τουριστική οικονομία (758.300 θέ
σεις εργασίας) αντιστοιχεί στο 18.4% των απασχολουμένων. Ως το 2019 η απα
σχόληση στην τουριστική οικονομία μπορεί να αυξηθεί τουλάχιστον κατά
360.000 άτομα, καλύπτοντας το 100% των ανέργων κατά το 2009.^
Συγκρινόμενος σε παγκόσμιο επίπεδο, ο ελληνικός τουρισμός καταγράφει
ικανοποιητικές επιδόσεις. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία του
Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (WTO),56η Ελλάδα το 2011 ήταν 17'Ί σε
επίπεδο διεθνών αφίξεων και 197) σε επίπεδο εσόδων. Επίσης, σύμφωνα με
το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (WEF). το 201 l b η χώρα μας καταλαμβάνει
την 29η θέση μεταξύ 139 χωρών στο Δείκτη Ταξιδιωτικής και Τουριστικής
Ανταγωνιστικότητας, ενώ στον Γενικό Δείκτη Ανταγωνιστικότητας καταλαμ
βάνει μόλις την 83η. Τα στοιχεία αυτά αποδεικνύουν ότι ο ελληνικός τουρισμός
είναι ένας από τους ελάχιστους τομείς της εθνικής οικονομίας ο οποίος είναι
ανταγωνιστικός σε παγκόσμιο επίπεδο. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού
εκτιμά ότι ο ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης του πολιτιστικού τουρισμού αγγίζει
παγκοσμίως το 15% τον χρόνο, ενώ το 37% όλων των διεθνών ταξιδιών περι
λαμβάνουν ένα τουλάχιστον πολιτιστικό στοιχείο. Το προφίλ των πολιτιστικών
τουριστών αναλύεται ως εξής:
• ηλικία: 45-64 ετών
• οικονομική κατάσταση: μεσαία-υψηλή
• φύλο: περισσότερες γυναίκες
• εκπαίδευση: μεταδευτεροβάθμια
• κατανάλωση: 10-15% περισσότερο
• αγορές: ρούχα, δώρα, χειροτεχνικά προϊόντα
http://www.icomoshellenic.gr/.
4 http://www.sete.gr/default.php?pname=EllinikosTourismos&la=l.
° Ό .7 Γ .
6 Ό.π.
696 ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
3. Κύρια σημεία στρατηγικής μάρκετινγκ και συστήματος ταυτότητας του

Δήμου Κοζάνης
Οι πολιτιστικοί τουρίστες αναζητούν εμπειρίες, διακριτή ταυτότητα του τόπου

ως προορισμού πολιτιστικού τουρισμού, ο οποίος χαρακτηρίζεται από ποιό
τητα. αυθεντικότητα, μοναδικότητα και ορθή πολιτική τιμών. Κλειδιά για τη
διάκριση ενός τόπου εντός του έντονου ανταγωνιστικού περιβάλλοντος απο
τελούν: η απουσία κακόγουστα αναπαραγόμενων εκδηλώσεων εθίμων, γεγο
νότων μικρών ή μεγάλων και φθηνού φολκλόρ. Αξιολογώντας τους πολιτιστι
κούς τουριστικούς πόρους του Δήμου Κοζάνης, εντοπίζουμε τα εξής χαρα
κτηριστικά:
ΙΣΧΥΡΑ ΣΗΜΕΙΑ
- Αιανή: Αρχαιολογικός χώρος. Μουσείο

- Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (παλαιά και νέα)
- Μουσεία: Αρχαιολογικό, Λαογραφικό. Μακεδονικού Αγώνα
- Μνημεία
- Χαρτοθήκη
- Μουσική παράδοση. Ωδείο. «Πανδώρα», χορωδίες
- Αποκριές και λαογραφικές πολιτιστικές δραστηριότητες
- Γαστρονομία: ποιοτικά προϊόντα αγροδιατροφής
- Φύση: Παραλίμνια περιοχή. Μπούρινος
- Καλή προσβασιμότητα
ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ
- Περιβαλλοντική επιβάρυνση λόγω ΔΕΗ. και αντίστοιχα κακή εικόνα

- Χαμηλή αναγνωρισιμότητα ως τουριστικός προορισμός
- Πόλη/Κοινότητες με χαμηλής αισθητικής ανθρωπογενές περιβάλλον
- Απουσία σταθερών τουριστικών ροών
- Μη ικανοποιητική προσφορά ξενοδοχειακών μονάδων
- Μέτριο επίπεδο παρεχομένων υπηρεσιών
- Απουσία εξειδίκευσης προσωπικού τουρ. επιχειρήσεων/επιχειρηματιών
- Κακή ποιότητα υπηρεσιών και αντίστοιχα υψηλές τιμές την περίοδο της
Αποκριάς
Η ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 697
ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ
- Ολοκλήρωση οδικών αξόνων

- Αναξιοποίητο λιμναίο δυναμικό
- Προοπτική ανάπτυξης βιομηχ. τουρισμού
- Δυνατότητα παραγωγής ποιοτικών προϊόντων αγροδιατροφής
- Άγνωστες πολιτιστικές και φυσιολατρικές διαδρομές
- Δυνατότητα ανάπτυξης εναλλακτικών μορφών τουρισμού (αλιευτικός,
ιππικός, ποδηλασία, τροφοσυλλεκτικές δραστηριότητες)
ΑΠΕΙΛΕΣ
- Συνεχιζόμενη υποβάθμιση λόγω ρύπανσης

- Δυσμενείς οικονομικές συνθήκες
- Αυξανόμενος ανταγωνισμός
- Απουσία δέσμευσης για εξορθολογισμό τιμολογιακής πολιτικής των επι
χειρήσεων τουρισμού
- Αποσπασματικότητα των προσπαθειών τουριστικής προβολής
4. Στρατηγικός σχεδιασμός
Η ταυτότητα και η εικόνα της πόλης, οι νοητικοί συσχετισμοί, οι συνειρμοί και

οι εμπειρίες, ενοποιούνται υπό τη φήμη και την επωνυμία της. τις οποίες κα
λούμαστε να επαναπροσδιορίσουμε, επενδύοντας στο πολιτιστικό της απόθεμα
και στην ξεχωριστή της ιδιοπροσωπία, χρησιμοποιώντας τις σύγχρονες στρα
τηγικές του city marketing και του city branding, δημιουργώντας μια νέα. ενιαία,
δυνατή παροτρυντική αφήγηση γύρω από την πόλη. Στον σχεδίασμά και στην
προβολή του πολιτιστικού τουριστικού μας προϊόντος θα πρέπει να αντιμε
τωπίσουμε την ουσιαστική απουσία τουριστικής ταυτότητάς της αλλά και την
πολιτιστική μας εικόνα, που υπολείπεται σε σχέση με το πολιτιστικό μας από
θεμα και τη σύγχρονη πολιτιστική παραγωγή του τόπου. Θα πρέπει μεταξύ
άλλων να καθορίσουμε τη νέα στρατηγική τοποθέτησης της περιοχής:
• να μετατρέψουμε σταδιακά την περιοχή από χαμηλού τουριστικού εν
διαφέροντος προορισμό σε τόπο προσφοράς πολιτιστικών εμπειριών και
ξεχωριστών φυσικών δραστηριοτήτων
• να προσδιορίσουμε σειρές εμπειριών, που θα αναπτύσσονται γύρω από
συγκεκριμένες θεματικές, συνδυάζοντας και άλλα τουριστικά προϊόντα,
δημιουργώντας «εμπειριακά πακέτα»
• να αναπτύξουμε σύστημα πιστοποίησης ποιότητας υπηρεσιών και labeling.
που θα διασφαλίζει το επίπεδο των παρεχόμενων υπηρεσιών
5. Τακτικές προβολής και προώθησης
• δημιουργία νέων εκφράσεων, που προάγουν την εικόνα της περιοχής ως

τουριστικού προορισμού και αντιμάχονται το στερεότυπο
• υιοθέτηση «λογοτύπου» και «σήματος», τα οποία, μέσω μιας ξεκάθαρης
στρατηγικής, θα προβάλουν τη μοναδική ανταγωνιστική μας πρόταση ως
προορισμό (π.χ. «logo πόλεων»)
• εμπλουτισμός των διαδικασιών εξυπηρέτησης των επισκεπτών, που προ
ωθούν την εικόνα και τη φήμη μας («από στόμα σε στόμα»)
• δημιουργία αξιόπιστων συνεργασιών με μέσα επικοινωνίας που ασκούν
επιρροή
• συνέργειες με σημαντικούς εξειδικευμένους τουριστικούς παράγοντες του
κλάδου («θεματικά πακέτα»)
• δημιουργία συνεχούς δημοσιότητας
Σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση των αστικών προορισμών από τη European

Tourism Commission' για τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού, ο Δήμος Κο
ζάνης ανήκει στην κατηγορία των μικρών πόλεων, με κύριο προσφερόμενο του
ριστικό προϊόν την κληρονομιά.
6. Διατύπωση προτάσεων
Με στόχο την τουριστική αξιοποίηση του πολιτιστικού αποθέματος του τόπου

θα θέλαμε να διατυπώσουμε ορισμένες προτάσεις.
ί. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ/CLUSTER
Προτείνεται η δημιουργία μιας «Πολιτιστικής Περιοχής» στον ευρύτερο χώρο
του στρατοπέδου Μακεδονομάχων. Πρόκειται για ένα πολιτιστικό «cluster»,
που στοχεύει στη δημιουργία ενός νέου ενιαίου πολιτιστικού πυρήνα -« ε μ -
βληματικού σημείου αναφοράς»-, ο οποίος θα συγκεντρώσει και θα προβάλλει
όλες τις σύγχρονες δημιουργικές καλλιτεχνικές δυνάμεις, πολιτιστικές πρω
τοβουλίες και εμπνεύσεις.8 Ένας χώρος, που θα αναβαθμίζει τη φτωχή αρχι
World Tourism Organization (WTO). European Tourism Commission (ETC). City

Tourism and Culture: The European Experience. WTO/ETC. Βρυξέλλες 2005.
H. Mommaas. «Cultural Clusters and the Post-Industrial City: Towards the Remap
ping of Urban Cultural Policy», Urban Studies 41 (Μάρτ. 2004. No 3) 507-532.
Η ΠΡΟΒΟΛΗ TOT ΤΟΠΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 699
τεκτονική εικόνα της πόλης, λειτουργικά συνδεδεμένος με την καθημερινότητα

της, ώστε να αποφευχθούν φαινόμενα γκετοποίησης. Ο σχεδιασμός μιας ισορ
ροπημένης πολυλειτουργικής υποδομής θα γίνει με δεδομένη την κατασκευή
της νέας Δημοτικής Βιβλιοθήκης και τη δημιουργία του πανεπιστημιακού
campus σε τμήμα του στρατοπέδου, εφόσον αυτό παραχωρηθεί στον Δήμο.
Η ύπαρξη του πανεπιστημίου στον σχεδιασμό είναι θεμελιώδης, διότι ου
σιαστικά συγκεντρώνει τους νέους, που αποτελούν το πιο σημαντικό τμήμα
του κοινού μιας πολιτιστικής περιοχής.
Θα πρέπει να φιλοξενηθούν επίσης:
• μία μεγάλη υπαίθρια γλυπτοθήκη
• καλλιτεχνικά εργαστήρια
• χώροι πολιτιστικής έκφρασης (εκθέσεις, συναυλίες, φεστιβάλ, φιλοξενία
συλλόγων)
• χώροι επαγγελματικών δραστηριοτήτων, που θα ανταποκρίνονται στη φι
λοσοφία και τους στόχους του στρατηγικού σχεδιασμού
• λίγες και με αυστηρά ελεγχόμενες προδιαγραφές επιχειρήσεις παροχής
υπηρεσιών εστίασης και ήπιας διασκέδασης
Στον σχεδίασμά θα περιληφθούν, επίσης, οι υπάρχουσες υποδομές της περιοχής

(το Δημοτικό Ωδείο, το υπαίθριο θέατρο, ο δημοτικός κήπος και το ΕΑΚ).
Καλή πρακτική / παράδειγμα

MuseumsQuartier Wien? Η «συνοικία των Μουσείων» στη Βιέννη είναι ένα από
τα δέκα μεγαλύτερα πολιτιστικά clusters υψηλής τέχνης του κόσμου, ένα πρω
τοποριακό πολιτιστικό επίκεντρο έκτασης 60 στρεμ. Το συγκρότημα φιλοξενεί
μουσεία τέχνης, όπως το Leopold Museum και το MUMOK (μουσείο σύγχρονης
τέχνης), μέχρι και εκθεσιακούς χώρους για περιοδικές εκθέσεις και φεστιβάλ,
καφετέριες, πάρκα, μπαρ, καταστήματα και βιβλιοπωλεία. Στην Ελλάδα χα
ρακτηριστικά παραδείγματα δημιουργίας πολιτιστικών περιοχών αποτελούν
οι περιπτώσεις της περιοχής το^ν «Λαδάδικων» στη Θεσσαλονίκη και του
«Ψ υρή» στην Αθήνα, των οποίων τα αποτελέσματα δεν δικαίωσαν τις αρχικές
προσδοκίες των σχεδιαστών τους,10 σε αντίθεση με την ικανοποιητική πορεία
του «Τεχνοχώρου» του Δήμου Αθηναίων στο Γκάζι.
9 http://www.leopoldmuseum.org/en/visiting/museumsquartier.
Αλεξάνδρα Μοσχίδου, «Η αστική ανάπλαση στον ευρωπαϊκό και ελληνικό χώρο. - Πα
ράδειγμα του ιστορικού κέντρου της Αθήνας», διπλοομ. εργασία. ΕΜΠ. Σχ. Αγρονόμίον
και Τοπογράφων Μηχανικών, Τομ. Ανθροοπιστικών Κοινίονικίόν Επιστ. και Δικαίου.
Αθήνα 2011. σ. 74-76.
ϋ. ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΦΕΣΤΙΒΑΛ
Τα πιο εμφανή και αναγνωρίσιμα παραδείγματα τοπικής πολιτιστικής πολι
τικής αποτελούν τα σύγχρονα φεστιβάλ, με τα οποία οι πόλεις προσπαθούν να
ενισχύσουν την εικόνα τους και να αναγνωριστούν διεθνώς ως πολιτιστικοί
τουριστικοί προορισμοί. Οι δράσεις διοργανώνονται με πολιτικές αποφάσεις
των αστικών διοικήσεων, λόγω των σημαντικών επιπτώσεων που προκαλούν
στη διοργανώτρια πόλη. Κύρια επιλογή πολλών διοικήσεων αποτελεί η επ ι
κέντρωση σε ένα είδος πολιτιστικής δραστηριότητας (π.χ. πολιτιστική κληρο
νομιά της Βενετίας) ή ένα ιδιαίτερο δρώμενο (οι ταύροι της Παμπλόνα), το
οποίο χρησιμοποιεί την πόλη ως σκηνικό, με σκοπό να τονίσει την ταυτότητα
της περιοχής.
ΠΡΟΤΑΣΗ
Θεωρούμε ότι έφθασε η ώρα η Κοζάνη να αποκτήσει το δικό της μεγάλο γε
γονός. ένα μεγάλο φεστιβάλ για την προβολή της λαϊκής μας παράδοσης, αξιο-
ποιώντας τη σωρευμένη γνώση και εμπειρία των ανθρώπων που ασχολούνται
ακούραστα για χρόνια με τον πολιτισμό. Ένα φεστιβάλ που θα αναλάβει να
εκφράσει συνολικά τη Δυτ. Μακεδονία και να αναδείξει τον πλούτο των ήχων
και των παραδόσεων της, της γαστρονομικής και αγροδιατροφικής της ποιό
τητας. αλλά και τις σύγχρονες εκδοχές τους.
Δήμος, δημοτική επιχείρηση πολιτισμού, φορείς, σύλλογοι και οι πολίτες
μπορούμε να αναδείξουμε αποτελεσματικά την πολιτιστική μας ταυτότητα,
δημιουργώντας με επίκεντρο τη νέα Δημοτική Βιβλιοθήκη ένα «Κέντρο Με
λέτης Λαϊκού Πολιτισμού». Κοζανίτικη αποκριά, Λασσάνεια, Λουλούδια της
άνοιξης και άλλες μεγάλες και επιτυχημένες εκδηλώσεις των τοπικών συλ
λόγων μας. δείχνουν ότι μπορούμε να το κάνουμε.
Καλή πρακτική / παράδειγμα

Υπάρχουν, άλλωστε, πολλές περιπτώσεις, που δείχνουν ότι μικρότερες πόλεις
καταφέρνουν να αποκτήσουν μία ιδιαίτερη αναγνωρισιμότητα λόγω ενός φε
στιβάλ (π.χ. φεστιβάλ του Pori της Φινλανδίας).11 Όμως το παράδειγμα που
θεωρούμε ότι παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον είναι αυτό του «Φεστιβάλ της
Γκούτσα» στη νότια Σερβία.12 Πρόκειται για ένα από τα πλέον επιτυχημένα
εγχειρήματα προώθησης και προβολής ενός πολύ μικρού τόπου, ενός χωριού
π http://porijazz.fi/en.
12 http://www.guca.rs/eng/index.php.
Η ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΤ ΤΟΠΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 701
2.000 κατοίκων, που κατάφερε να μπει στον χάρτη των μεγάλων παγκόσμιων
πολιτιστικών γεγονότων, αξιοποιώντας από το 1961 χρόνια την τοπική του
μουσική παράδοση. Ένα γεγονός που στην επέτειο των 50 χρόνων του κατά
φερε να ξεπεράσει το 1 εκατομ. επισκεπτών Σέρβων και αλλοδαπών στις 7
ημέρες της διάρκειάς του, αποκτώντας ένα πολύ ισχυρό εμπορικό σήμα. Μια
πραγματική αποθέωση του λαϊκού πολιτισμού, με όσα αρνητικά μπορούν να
συνοδεύουν ένα τέτοια εγχείρημα και, βέβαια, με μια ταυτότητα παγκόσμια
αναγνωρίσιμη, καθώς και ένα τεράστιο οικονομικό αποτέλεσμα για αμιγώς
αγροτική περιοχή.
702 ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Εικ. 1-2. Η συνοικία των Μουσείων στη Βιέννη.
Εικ. 3. Επιτυχημένος λογότυπος της πόλης Εικ. 4. Φεστιβάλ χάλκινων

του Άμστερνταμ. της Γκούτσα Σερβίας.
αρχιμ. Εφραίμ Τριανταφυλλόπουλος
ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΗ
Στον διάλογο για το μέλλον της περιοχής επιτρέψτε μου να εκφράσω κάποιες
λίγες θέσεις, εστιάζοντας σε επτά σημεία:
1. Πώς βιώνονται αυτά τα 600 χρόνια; Σε άλλους δεν λένε τίποτε, άλλους
παρηγορούν και άλλους απογοητεύουν. Κάθε μία από αυτές τις τρεις αισθή
σεις αντιστοιχεί και σε μία διαφορετική βίωση του χρόνου: ο χρόνος σαν μία
γραμμή που οδεύει πρόσω, μαζί του και ο άνθρωπος που φθίνει, είτε συρό
μενος πάνω στη γραμμή του, είτε ελισσόμενος μέσα στη δίνη του, χωρίς
οοστόσο να προβληματίζεται για το τι σημαίνει το γεγονός ότι ο χρόνος τον ξε
περνά ως διάρκεια, τόσο ως παρελθόν, όσο και ως μέλλον. Βρίσκεται αυτός
ο άνθρωπος μέσα στο πλαίσιο αυτού που λέμε ψυχολογικούς νορμάλ.
Άλλοι πάλι αισθάνονται τον χρόνο σαν αγχόνη. Το παρελθόν τούς φοβίζει,
το μέλλον τούς τρομάζει. Ασχολούνται με αυτά τα δύο και χάνουν το παρόν.
Είναι οι άνθρωποι των προβληματικών ψυχικών καταστάσεων. Ζουν κατά φα
ντασία.
Είναι και άλλη μία κατηγορία ανθρώπων που ζουν τον χρόνο ως ευλογία,
τόπο συνεύρεσης με τον θεό, συγκεφαλαίωση όλου του παρε/^θόντος, αλλά και
του μέλλοντος στο τώρα. Αυτοί, με την ηρεμία που έχουν, ηρεμούν και τους
γύρω τους. Μιλούν για μετάνοια, που εξισορροπεί τη σχέση με το παρελθόν, και
για εμπιστοσύνη στην Πρόνοια, που ρυθμίζει τη σχέση με το μέλλον, με αποτέ
λεσμα να ζουν κυρίως το τώρα. Το εδώ και τώρα των πολιτικών μας. που ακού
στηκε κάποτε, αποτελεί ένα χλομό απείκασμα πόθου μιας τέτοιας βίωσης του
χρόνου. Αυτοί οι άνθρωποι έχουν ονόματα που μας παραξενεύουν, ξενίζουν, ίσως
και «ξινίζουν»: θεούμενοι, άγιοι, ελλαμπόμενοι. Συνάντησα τέτοιους Κοζανίτες
και Κοζανίτισσες και ωφελήθηκα πολύ. Ακαλλιέργητοι με περιορισμένες γνώ-
χαριτωμένοι όμως όλοι τους. Θεωρούν μεγάλο δώρο το γεγονός ότι κατοικούν
αυτόν τον τόπο, διδάσκουν μάλιστα και σε μένα τον τρόπο τους, που είναι
τρόπος ζωής. Αυτοί γράφουν Κοζανίτικη ιστορία που ποτέ κανείς δεν διάβασε,
ζουν και τα 600 χρόνια, και μάλιστα όπως πρέπει, χωρίς να το ξέρουν.
Δεν αποκλείεται πολλές φορές οι Πρώτοι που περιγράψαμε, όπως και οι
Δεύτεροι, να περάσουν στην τρίτη κατηγορία. Επίσης, κίνδυνος υπάρχει οι
704 ΑΡΧΙΜ. ΕΦΡΑΙΜ ΤΡΙΑΝΤΑΦΤΛΑΟΠΟΤΑΟΣ
Τρίτοι, αν «πάρουν ψηλά τον αμανέ», που λέει κι ο λαός, να παλινδρομή

σουν. Υπάρχει σαφής κίνδυνος να εκληφθούν αυτά ως γενικότητες, κατηγο
ριοποιήσεις, που παραγνωρίζουν την ιδιαιτερότητα κάθε ανθρώπινης ύπαρξης.
Απλούς κάποιες κατευθύνσεις για συζήτηση χαράζουμε.
2. Όσο πιο ατομοκεντρικός γίνεται ο άνθρωπος, τόσο και χάνει την αίσθηση
ότι ο χρόνος αλλά και ο χώρος τού είναι δώρα. Όσο πιο κοινοτική η ζωή στην
πόλη μας. τόσο και βρίσκουμε χαρά με το να επικοινωνούμε στους δρόμους
(όπως κάποτε). Όσο πιο ατομοκεντρικός ο τρόπος ζωής μας, τόσο και λυνό
μαστε από τον δεσμό με το χώμα και τον τόπο μας, ζούμε κατά φαντασίαν
διά του κομπιούτερ και των συναφών, χάνουμε και τις χαριτωμένες επαφές με
τον χρόνο, όταν αυτός διασταυρώνεται με τ ψ αιωνιότητα.
3. Δεν καταλαβαίνω τίποτε από αυτά τα 600 χρόνια ιστορίας αυτού του
τόπου, όταν με κυβερνάει το αυτοείδωλό μου, το οποίο μου αποκρύπτει την
ομορφιά και τη γλυκύτητα των πραγμάτων. Αλίμονο μάλιστα αν τύχει και
«θρησκεύω», διατηρώντας ένα τέτοιο καθεστώς μέσα μου, είτε λαϊκός, είτε
κληρικός είμαι. Τότε και η μετάνοιά μου είναι «δήθεν». Πηγαίνω στον πνευ
ματικό σαν σε ψυχολόγο, για να αποκαταστήσω την τρωθείσα εικόνα μου.
Όταν αποκατασταθεί, νιώθω καλά, και αυτό το ονομάζω «μετάνοια», ενώ πρό
κειται για φυχοσυναισθηματική μεταστροφή και όχι για οντολογική ανακαί
νιση. Καταλαβαίνετε μετά πού πάει το πράγμα. Διά του αυτοειδώλου μου
ειδωλοποιώ τα πάντα: την πίστη, το Χριστό, την εκκλησία, τις όποιες αρετές
μου. Έτσι την «πατάνε» -επιτρέψτε μου την έκφραση- και η πολιτική και η
οικονομία, όταν δεν έχουν χαρακτήρα ιερατικής αφοσιώσεως και φιλανθρο>
πίας, παρόλη την ομολογουμένως πολλάκις καλή προαίρεση των πολιτικών
μας. Βασανίζουν και εμάς και τους άλλους και τους εαυτούς τους, και όλοι βα
σανίζουμε όλους.
Γ ι’ αυτό εν προκειμένω, όταν μιλώ για ανθρώπους «της εκκλησίας», λέω
ότι άρρωστα αμαρτάνουν και άρρωστα μετανοούν, διότι και οι δύο διαδικα
σίες στοχεύουν στην αποκατάσταση του αυτοειδοολου τους. Μη τυχόν και θίγει
4. Έτσι, γινόμαστε άνθρωποι μίζεροι, αγέλαστοι, «χριστιανοί» μεμψίμοιροι,

με έναν υποκριτικό τρόπο συμπεριφοράς. 0 λόγος μας μοιάζει με κακό κή
ρυγμα. άνοστο και ηθικοπλαστικό, που βυθίζει σε τέλμα τον διπλανό μας.
Εκείνος κάποιες φορές απομακρύνεται, και καλά κάνει. Δεν έχει να ωφεληθεί
σε κάτι. Εκείνοι τους οποίους η εκκλησία μας ονομάζει Πατέρες είχαν λόγο
που τεμάχιζε τη σάρκα τους και μοίραζε το αίμα τους τρέφοντας τον πλησίον.
ΕΚΚΛΗΣΙΑ. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΗ 705
Λόγια άσαρκα καταθλίβουν, πονούν άρρωστα, εκνευρίζουν. Κάποια υπουργός

Παιδείας είπε κάποτε τη φράση: «Δεν μασάω εγώ». Στον αντίποδα, ο Χριστός
και αυτοί που σωστά τον ακολουθούν φωνάζουν: «Μασήστε μας. φάτε μας και
πιείτε μας. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη ευτυχία για μάς»!
5. Έναν άρρωστο, άσαρκο χαρακτήρα έβλεπε ο Wittgenstein στη δυτική φι

λοσοφία και τη ρωμαιοκαθολική θεολογία. Όταν ο δυτικός λέει σκεπτόμενο
υποκείμενο, βγάζει το σώμα απέξω. Ολόκληρος ο δυτικός πολιτισμός υποφέρει
από αυτήν τη νοσταλγία του σώματος. Και ενώ οι Πατέρες μας. αλλά και λο
γοτέχνες μας. όπως ο Παπαδιαμάντης. ο Κόντογλου. ο Σολωμός εν μέρει -εγώ
βάζω και τον Πεντζίκη1 μέσα-, ζούνε mutatis mutandis τον ένσαρκο λόγο, τα
λόγια που γίνονται οχήματα χαράς θεού για τον πλησίον, εμείς οι Νεοέλληνες,
που κομπάζουμε για την παράδοσή μας, μάλλον δεν τα ακούμε καλά. Επη
ρεασμένοι από επιρροές της κακής (υπάρχει και καλή!) Δύσης, έχουμε αρρω-
στήσει εν μέρει. Μοιάζουμε με τους (νεο)ειδωλολάτρες. παγανιστές και δω-
δεκαθεϊστές, ακόμη και με τους ναρκομανείς, που με τον άρρωστο τρόπο τους
ψάχνουν τη χαμένη ψυχοσωματική υπαρξιακή τους καθολικότητα, την οποία
δεν βρήκαν ούτε στην εκκλησία, ούτε στα μηνύματα των πολιτικών.
0 άρρωστος άνθρωπος αρρωσταίνει και το περιβάλλον: δέστε τις υψι
καμίνους στον νομό μας. Δεν μπορεί άνθρωπος που φέρεται έτσι στο περι
βάλλον να σέβεται τα 600 χρόνια της Ιστορίας του.
6. Χάθηκε και διαρκώς δυστυχώς χάνονται το καλό χιούμορ και η σκωπτική

διάθεση, δείγματα υγιούς ψυχισμού (και στον κληρικό).
7. Νομίζω ότι η προσπάθεια του καθενός μας μέσα στη λαίλαπα της ζοφερής
πολυεπίπεδης κρίσης είναι να καλλιεργηθεί ο ίδιος πρώτα μέσα στην Ορθό
δοξη Παράδοση, να γίνει πατερικός άνθρωπος par excellence, όχι par imitation,
άνθρωπος αληθινός της εκκλησίας, και έτσι να δημιουργήσει γύρω του τέτοιους
ανθρώπους, χωρώντας τους όλους μέσα στη καρδιά του. Οι όντως παγκο-
σμιοποιημένοι άνθρωποι είναι οι άνθρωποι του θεού, και αυτούς έχουμε
ανάγκη σήμερα, για να χωρέσουν όλη την οικουμένη, και Εμάς και την Ιστορία
μας, μέσα στην καρδιά τους. Έτσι θα καταλάβουμε τι σημαίνει να ζούμε στην
Κοζάνη σήμερα.
Στο Αρχείο του (σ. 62) ο Πεντζίκης γράφει, ότι «η ζωή είναι μέγα καλό και πρώτο»,
όταν αυτής μετέχουν και οι νεκροί. Έτσι, μπορούμε να μιλήσουμε, κατά τον κατά
σάρκα υιό του Γαβριήλ, για σολωμικών ερειπίων αποκατάσταση.
Η Παναγία, παρεκκλήσι του I. Ν. Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης Κοζάνης
Γιάννης Καραχισαρίδης
Η ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ
Η προσπάθεια να ξεχωρίσει η πραγματικότητα από τον μύθο δεν είναι εύκολη

υπόθεση. Και γίνεται όλο και πιο δύσκολο όσο απομακρυνόμαστε από τα γε
γονότα. Η σχέση του ανθρώπου με το παρελθόν δεν είναι εφικτό να εκφρά
ζεται με ξεκάθαρη αντικειμενικότητα. 0 υποκειμενισμός είναι θεμέλιος λίθος
της ανθρώπινης υπόστασης και ο καθένας ξεχωριστά κατανοεί τα συμβαίνοντα
με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο. Η αντικειμενικότητα είναι μεταγενέστερο φαι
νόμενο, ένα έπαθλο του εκπολιτισμού και της έλλογης σκέψης. Παρ' όλες τις
προσπάθειες όμως δεν μπορεί να κυριαρχήσει οριστικά, γιατί η αρχέτυπη υπο
κειμενική αντίληψη δίνει πάντα το παρόν.
Μπορούμε να το παρατηρούμε και στον εαυτό μας, όταν προσπαθούμε
να ανασυστήσουμε περιστατικά παρελθόντων ετών. Είναι απολύτως βέβαιο ότι
έχουν αναδιαμορφωθεί στην περιοχή των αναμνήσεων και έχουν προστεθεί
πολλά μυθολογικά στοιχεία, ώστε η νέα μας αφήγηση να απέχει -αν όχι τε
λείως, αρκετά- από τα πραγματικά γεγονότα. Ακόμη και η καταγραφή σε ένα
ημερολόγιο που περιγράφει με απόλυτη ακρίβεια κάποια περιστατικά, ακόμη
και σε αυτή τη περίπτωση η περιγραφή θα έχει κάποια απόκλιση από την
πραγματικότητα, γιατί είναι αδύνατο να μην υπεισέλθει το υποκειμενικό στοι
χείο ακόμη και στον ενεστώτα χρόνο που γράφτηκε. Για παράδειγμα, ο Προ
κόπιος, ως γραμματέας του Βελισσάριου, αποτυπώνει τα σύγχρονά του γε
γονότα, στην Απόκρυφη Ιστορία του όμως υπεισέρχονται έντονα υποκειμενικά
στοιχεία.
Αν αποδεχθούμε λοιπόν αυτό το δεδομένο κατά την έρευνα της Ιστορίας,
θα γλυτώσουμε από κάποιες βεβαιότητες, που στηρίζονται σε επιμέρους ευ
ρήματα και που ενδεχομένως θα διαψευσθούν από άλλα στοιχεία της έρευνας
που θα προκόψουν στο μέλλον. Και δεν είναι μόνο η υποκειμενική ματιά που
γεννά τη μυθολογία στην Ιστορία. Το ίδιο φαινόμενο προκύπτει όταν η έρευνα
σταματά, οπότε και οι αντιλήψεις παγιώνονται, ή όταν οι εσωτερικές μας επι
θυμίες μάς κάνουν να διαστρέφουμε δεδομένα που η επιστήμη τα έχει ήδη
αποκαλύψει.
0 ιστορικός αναζητεί ντοκουμέντα και αποδείξεις. Όσα όμως και να βρει
πάντα κάτι θα ξεφεύγει. Γ ι’ αυτό και η δουλειά των ερευνητών δεν έχει τέλος.
Γ ι’ αυτό και η επιβεβαίωση συμβάντων του παρελθόντος απαιτεί επίμονη δια-
708 ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΧΙΣΑΡΙΔΗΣ
σταύρωση διαφορετικών πηγών. Η πρώτη μέριμνα της έρευνας είναι να ανα-

συσταθούν τα γεγονότα σε ένα ενιαίο αφήγημα, με λογική και χρονική δια
δοχή. Από κει και πέρα αρχίζουν οι ερμηνείες για τα κίνητρα των πράξεων, για
κρυφές προθέσεις, για φανερούς και κρυφούς στόχους εκείνων που αναμί-
χθηκαν στα γεγονότα. Εδώ. τα συμπεράσματα εμπεριέχουν μια μεγάλη δόση
αυθαιρεσίας. Γιατί οι ερευνητές είναι δύσκολο να αποστασιοποιηθούν μέσα
στον χρόνο και να μεταφέρουν τις δικές τους πνευματικές διεργασίες στο
μακρινό ή απώτατο παρελθόν.
Η «ιστορικότητα» της σκέψης είναι ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα. Το να
απεγκλωβιστεί ο ερευνητής από τον σύγχρονο τρόπο σκέψης και να «σκεφτεί»
με τα τελείως διαφορετικά δεδομένα μιας άλλης εποχής μοιάζει συχνά αδύνατο.
Ακόμη περισσότερο, όταν δεν υπάρχει καμιά πρόθεση για μια τέτοια προσπά
θεια. Έτσι πολλοί, ακόμη και επιστήμονες, αποκαλούν τον Αλέξανδρο «ιμ π ε
ριαλιστή». επηρεασμένοι από τις σύγχρονες σοσιαλιστικές ιδέες ή από τα σύγ
χρονα γεγονότα του ψυχρού πολέμου. Ή δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν τη
φυσικότητα της βίας στις σκοτεινές περιόδους του μεσαίωνα, τη στιγμή που
οι άνθρωποι τότε είχαν εξοικειωθεί μαζί της και την αντιμετώπιζαν ως κάτι αυ
τονόητο. Ειδικότερα τις τελευταίες δεκαετίες, κατά τις οποίες επικράτησε η
τάση να προσαρμόζουμε στα καθ’ ημάς τα ιστορικά γεγονότα και μέσα από
αυτή τη προσαρμογή να κατανοούμε το παρελθόν μας. η έννοια της ιστορικό
τητας στην προσέγγισή μας κινδυνεύει να χαθεί σχεδόν ολοκληρωτικά.
Όσον αφορά την Ιστορία της Κοζάνης και της ευρύτερης περιοχής, η
έρευνα έχει προχωρήσει gjç έναν βαθμό, ανακαλύπτει όμως διαρκώς νέα
άγνωστα στοιχεία, επίσης αναθεωρεί ή επιβεβαιώνει την προφορική παράδοση,
παρέχει πληρέστερη εικόνα για το παρελθόν του τόπου, αλλά δεν σταματά, αν
και οι δυσκολίες δεν είναι λίγες. Παρόλο όμως που η γένεση της πόλης το
ποθετείται στο -ιστορικά- πρόσφατο παρελθόν, υπάρχει πλήθος σκοτεινών ση
μείων. Συχνά μάλιστα τα ευρήματα, αντί να απαντήσουν σε ερωτήματα, γεν
νούν καινούργια και συχνά αναπάντητα. Για παράδειγμα, ακόμη δεν έχει δι
ευκρινιστεί πότε και από ποιους πρωτοκατοικήθηκε ο τόπος, ή, ακόμη, αναι
ρείται η προφορική παράδοση σχετικά με τα προνόμια της πόλης και την έλ-
λειψη/παρουσία Εβραίων στην περιοχή την εποχή της Τουρκοκρατίας. Δεν έχει
μελετηθεί επαρκώς επίσης ο 20°^ αι., ούτε έχει απαντηθεί το ερώτημα πώς η
απελευθέρωση έγινε φραγμός για το αναπτυγμένο εμπόριο της πόλης με την
Ευρώπη. 0 κατάλογος με τα ιστορικά desiderata είναι ακόμη μακρύς.
Το Β' Επιστημονικό Συνέδριο Τοπικής Ιστορίας του Δήμου Κοζάνης -π ε
ρίπου 20 χρόνια μετά το πρώτο- ήταν μια προσπάθεια συγκέντρωσης του
ερευνητικού υλικού που προέκυψε στο μεσοδιάστημα. Γιατί η έρευνα ποτέ δεν
σταματάει. Είναι βέβαιο ότι προστέθηκε γνώση. Η μυθολογία της Ιστορίας
Η ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 709
όμως είναι πάντα εκεί. Το ίδιο και η αναζήτηση της περιπέτειας των προγόνων
μας βάσει των πηγών και της επιστημονικής έρευνας.
CS » 0
Από τα συμπεράσματα του Συνεδρίου ξεχώρισε η επιθυμία όλων η προσπά

θεια να συνεχιστεί. Να δοθούν κίνητρα στην έρευνα και οι κρατικοί δημόσιοι
και δημοτικοί μηχανισμοί να υποβοηθούν αυτή την αναζήτηση - ενώ συχνά την
παρεμποδίζουν. Είναι φυσικό όλα να τελειώνουν με ευχές και με ελπίδες για
ένα καλύτερο μέλλον, ιδιαίτερα αυτή την εποχή που η χώρα μας επιχειρεί να
απεγκλωβιστεί από μια μεγάλη οικονομική κρίση. Μόνο που αυτή η κρίση απο
κάλυψε και άλλες πλευρές της κοινωνικής μας οργάνωσης, αλλά και μια σειρά
από διαδεδομένες αντιλήψεις που χρήζουν επανεξέτασης.
Υπάρχουν αυτονόητες λέξεις που φέρουν αυτονόητα νοήματα και στην
ουσία εμποδίζουν την πρόοδο και κατ’ επέκταση την έρευνα. Και αν πραγ
ματικά επιθυμούμε να επέμβουμε στο μέλλον μας. θα πρέπει να ξανασκε-
φτούμε το νόημα λέξεων που. ενώ εκφέρονται με αυταρέσκεια, σε τελική ανά
λυση καθορίζουν τη στασιμότητά μας. Κλείνοντας, ας ανοίξουμε λοιπόν έναν
μικρό διάλογο με τρεις επίμαχες λέξεις-παραδείγματα.
1. Λέξη πρώτη: ΠΡΟΘΕΣΜΙΑ. Σημαίνει θέτω μπροστά μου, θέτω εκ των
προτέρων. Μόνο που η λέξη δεν βοηθάει να προσδιορίζουμε τα όρια του χρόνου
με ακρίβεια. Επειδή η κάθε στιγμή του παρόντος γίνεται αμέσως παρελθόν και
επειδή μπροστά μας εκτείνεται ένας ωκεανός μέλλοντος, μπορούμε πάντα να
προ-θέτουμε. Η λέξη από το περιεχόμενό της δεν προϋποθέτει καμιά ποινή·
μπορούμε με τη βοήθειά της να διαχειριζόμαστε τον χρόνο με απόλυτη ρευ
στότητα. Έτσι, η «προθεσμία» έχει για αποπαίδι της την ΑΝΑΒΛΗΤΙΚΟΤΗΤΑ.
Οι Αγγλοσάξονες χρησιμοποιούν τον όρο deadline. Θέτουν μια γραμμή δηλαδή,
που όταν τη διαβείς το project είναι νεκρό. Εμείς, με τη βολική μας «προθε
σμία», μπορούμε αενάως να προ-θέτουμε. έως ότου το project να ξεχαστεί.
2. Λέξη δεύτερη: ΓΕΝΙΚΟΛΟΓΙΑ. Η λέξη αυτή είναι τέκνο της πνευμα
τικής μας ραθυμίας, γιατί όλοι γνωρίζουμε πόσος κόπος χρειάζεται, για να δια-
νύσουμε τη διαδρομή από το γενικό στο ειδικό. Η γενικολογία κατέληξε να
είναι το πιο συνηθισμένο χαρακτηριστικό στις συνδιαλέξεις μας. Είναι ο προ
θάλαμος του ξύλινου λόγου, που όλοι τον αντιμετωπίζουν με περιφρόνηση,
αλλά και που οι περισσότεροι από μας τον υπηρετούν, ακολουθώντας τα γνώ
ριμα μοτίβα της γενικολογίας.
3. Λέξη τρίτη: ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ. Μια θεάρεστη λέξη, που τονώνει το δη
μοκρατικό μας αίσθημα. Πολύ συχνά όμως αποκρύπτει την προσωπική ευθύνη.
Το «όλοι μαζί» το χρησιμοποιούμε με υπερηφάνεια, και γ ι’ αυτό ποτέ δεν ανα
710 ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΧΙΣΑΡΙΔΗΣ
ζητούμε πώς το «όλοι μα ζί» καταλήγει συχνά στην ΑΝΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ

ΤΙΚΟΤΗΤΑ. Και εφόσον για την έλλειψη αποτελέσματος φταίει η «ιερ ή » συλ-
λογικότητα. τότε όλοι είναι αθώοι. Και έτσι, ανεπαισθήτως. η λέξη «συλλογι-
κότητα» υψώθηκε στην αντίπερα όχθη της υπευθυνότητας. Το τι θα καταφέ
ρουμε περνάει σε δεύτερη μοίρα· σημασία έχει να λειτουργούμε συλλογικά.
Αυτή η ιδεοληψία είναι που μας οδήγησε στη «λαγνεία» των επιτροπών. Ανα
ρίθμητες επιτροπές συστήνονται με συλλογικό πνεύμα και μηδενικά αποτε
λέσματα. Οι Αγγλοσάξονες χρησιμοποιούν τον όρο team work, ένας όρος που
περιλαμβάνει την έννοια της εργασίας, άρα και του αποτελέσματος. Η ομα
δική δουλειά συνδυάζεται με την προσωπική ευθύνη, και το άτομο ποτέ δεν
χάνεται ή κρύβεται στη «συλλογικότητα».
Στην οργάνωση του Συνεδρίου των 100ων ελευθερίων της Κοζάνης, αλλά
και στο συνολικό πρόγραμμα του Δήμου για τον εορτασμό της Εκατονταετη
ρίδας της απελευθέρωσης -το οποίο είχα την τιμή να αναλάβω μετά από ανά
θεση εκ μέρους του Δήμου Κοζάνης-, υπήρχε εμφανής προσπάθεια να ξεπε-
ραστούν οι αγκυλώσεις που δημιουργούνται από λέξεις όπως οι παραπάνω.
Προσπαθήσαμε να μετατρέψουμε τις προθεσμίες σε deadlines, τις γενικολογίες
σε σαφείς εξειδικεύσεις. που θα απέδιδαν τη πολύμορφη εικόνα της πόλης στο
παρελθόν και στο μέλλον, και, τέλος, καταργήσαμε τη θολή έννοια της συλ-
λογικότητας, αντικαθιστώντας την με ομαδική δουλειά και ξεκάθαρες προ
σωπικές ευθύνες. Από τα αποτελέσματα αυτών των δράσεων, ας ελπίσουμε
ότι κάτι γόνιμο θα προκόψει στο μέλλον από τις γενιές που θα ακολουθήσουν.
ΚΟΖΑΝΗ 1912-2012
Ο λογότυπος των εορταστικο:>ν εκδηλοόσεοον
για την 100*1 επέτειο της απελευθέροοσης της Κοζάνης
ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
Ευρετηριάζονται ονόματα προσώπων, φορέων/εταιρειών/συλλόγων (πολιτικών, εκκλησια

στικών, πολιτιστικών), χρονικών περιόδων (μεσοπόλεμος. Κατοχή κλπ.) και τόπων. Δεν πε
ριλαμβάνονται τα λήμματα: Ελλάδα, Έλ?<ηνες. Ελληνισμός, Κοζανίτες. Κοζάνη. Δυτιχο-
μακεδόνες. (Δυτ. κλπ.) Μακεδονία. Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οθωμανοί. 0 θωμανοκρατία.
Τουρκία. Τούρκοι, Τουρκοκρατία. Επίσης, δεν ευρετηριάζονται πίνακες με τοπωνύμια.
Αρχοντικά, (αρχι-)επισκοπές. μητροπόλεις, μονές, μουσεία, ναοί, συνθήκες και σχολές (σχο
λεία, γυμνάσια, ακαοημίες. παρθεναγωγεία) καταχωρίζονται ενιαία, εκάστοτε στο αντίστοιχο
λήμμα. Στην περίπτωση παλαιών και νέων τοπωνυμίων οι σελίδες παρατίθενται στα νέα το-
πωνύμια. ενώ καταχωρίζονται και τα παλαιά. με παραπομπή στα νέα. Στα λήμματα αγίων,
όταν δεν υπάρχει κάποιος χαρακτηρισμός, υπονοούνται πρόσωπα αγίων. Οι αριθμοί με
πλάγια στοιχεία (italics) παραπέμπουν σε κείμενο σημειώσεων. Χρησιμοποιούνται οι βρα
χυγραφίες: αυτοκρ. = αυτοκράτορας, βυζ. = βυζαντινός, επίσκ. = επίσκοπος, μητρ. = μη
τροπολίτης, οικουμ. = οικουμενικός, πατρ. = πατριάρχης, σουλτ. = σουλτάνος.
Αβόέλλα Γρεβενών 192, 366. 503 Άγιος Ειρηναίος 584

Αβοούλ Αζίζ Β\ σουλτ. 519 Άγιος Ελευθέριος, λόφος Κοζάνης 37. 43. 43
Αβυσσηνία/Αιθιοπία 507. 512. 517 Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος 610
Αγαθάγγελος, οικουμ. πατρ. 169 Άγιος Κοσμάς Γρεβενιόν. χωριό 501. 510
Αγαθάγγελος Παπαναστασίου, επίσκ. Σισανίου Άγιος Κωνσταντίνος, περιοχή πόλειος Κοζάνης
και Σιατίστης 159, 161-162 * 44
Αγαθάγγελος Στεφανάκης. επίσκ. Σισανίου 158 Άγιος Μηνάς Σερβίων, χωριό 113. 123-126
Αγγλία 632 Άγιος Νικάνιορ 590. 590
Αγία Μαρίνα 201 Άγιος Νικόλαος 276. 590
Αγία Παρασκευή/Μπάνια Βοΐου, χωριό 518 Αγίου Γειοργίου ελληνική κοινότητα Βιέννης
Αγία Παρασκευή Κοζάνης, χωριό 150. 349-350, 223. 231
381. 602, 618, 619. 625, 627-629. 629, Αγίου Γεωργίου νεκροταφείο πόλεως Κοζάνης
630. 631 481
Αγία Παρασκευή/Κεράσοβο Κόνιτσας, χωριό Αγίου Γεο^ργίου σέρβική κοινότητα Πέστης 223
512 Αγιόφυλλο Θεσσαλίας, χωριό 200
Αγία Πετρούπολη 306 Άγκυρα 74, 119
Αγία Σοπήρα/Σβόλιανη Βοΐου 509. 510. 511. Αγόρας. Γ. 184
513. 515 Άγραφα 207
Αγία Τριάδα 585 Αγριά Βόλου 506
Αγιάς αγάς 118. 118. 119. 120 Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας (ΑΚΕ) 475
Αγίας Τριάδας, ελληνική κοινότητα Βιέννης 223 Αδαμαντίδης. Φίλιππος 257
Αγίασμα/Λατόριστα Βοΐου. χωριό 63. 512 Αδριανούπολη 89. 168-169, 502. 508. 511
Άγιον Όρος 502. 508. 509. 513-514 Αηδόνια/Στεχάζι Γρεβενο^ν, χωριό 64
Άγιος Αθανάσιος, περιοχή πόλε ως Κοζάνης 41. Άηδονοχώρι 512. 513
45. 433 Αηλιάς Βοΐου. χωριό 497
Άγιος Γεώργιος 209. 520 Αθανάσιος Α' Μεγακλής. επίσκ. Σισανίου 158,
Άγιος Γεώργιος/Τσούρχλι Γρεβενών. χωριό 78, 162
80. 516 Αθανάσιος Νικολάΐοης (Μπίστης). επίσκ. Σισα-
Άγιος Δημήτριος 210. 520 νίου 158
714 ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
Αθήνα 154. 269. 269. 400. 403-404. 417. 420, 2004) 156
429, 431. 433. 457. 460. 473. 529, 531, Αμερική (ΗΠΑ) 193. 269. 274. 400, 457, 499.
533. 551, 551, 555. 563-564. 567, 613. 505. 511
677. - Γκάζι/Τεχνοχώρος 699. - Πεδίον Αμπελάκια 224
του Άρεως 420. 433. - Ψυρή 699 Αμπντουλλάχ 78. 82
Αθηνά. θεά 42 Αμύνταιο 538. 662
Αθηναγόρας, οικουμ. πατρ. 276 Αμφιλόχιος Παρασκευάς 161, 228. 239. 239.
Αθηναίοι 93 240. 242. 248
Αιανή/Κάλλιανη/Κί*ί1νβηί 33. 38-39. 41-42. 78. Αναγνωστήριον Κοζάνης 270-273. 273. 280
115. 349, 382.382. 383-384. 468. 472. Αναγνώστης Αιμποχοβίτης. αγιογράφος 503
602, 610. 614, 614, 618. 625, 626. 627. Ανανίας Αντιπάριος 241. 241. 245
628. 629, 631. 632, 642-643, 650, 696 Ανάργυροι Αμυνταίου 481
Αιγαίο πέλαγος 50. 486, 678 Ανασελίτσα. βλ. Βόιον
Αίγινα 325 Ανασελιτσιώτες (Βοϊίότες) 498. 500
Αίγυπτος 511 Αναστασιάδης. Β. 368
Αιθιοπία, βλ. Αβυσσηνία Ανατολή 14, 218. 492. 493. 494, 495
Αικατερινίοης, Γ. 215 Ανδρεάδης, Αάζ. 489
Αιμιλιανός Δάγγουλας, μητρ. Γρεβενών 457 Ανδρος 563
«Αισθητικές Χαρές», εκπολιτιστικός όμιλος Ανεξαρτήτουν κόμμα / Ανεξάρτητοι 449, 449.
Κοζάνης 558 450. 450. 452-457. 459
Αιτωλοακαρνανία 189. 194 Ανθηρό Βόίου. χωριό 497
Ακαοημίες. βλ. Σχολές Ανθιμόπουλος. Θεολόγος 281
Ακάθιστος Ύμνος 608 Άνθιμος, μητρ. Θεσσαλονίκης 571
Ακεσιό 294 Άνθιμος Παντελάκης, μητρ. Τρικάλο^ν 428
Ακίφ Μπέης 452 Ανθούσα/Ρέζνι Βόίου, χωριό 65
Ακρινή Κοζάνης 150 Ανθοχιόρι/Τσακνοχώρι Τσοτυλίου, χωριό 503.
Ακρίτας Φλώρινας 629 508. 512. 513
Αλβανοί 204 Ανθρακιά/Μαπθ5ΐ Γρεβενών 81-82
Αλεξάνδρεια/Γιδάς Ημαθίας 629. 631 Αντίς Αμπέμπα 510
Αλέξανδρος Αάσκαρις. επίσκ. Σισανίου 158. Αντωνιάδης. I. 450-452. 452. 457. 459
162 Αντοονιάδου, Ευρυδίκη 281
Αλέξανδρος ο Μέγας 41-42. 313. 323. 708 Αντωνιάοου. Πολυξένη 356
Αλέξιος [= ιερομόναχος Αναστάσιος Γόρδιος] Αντώνιος Κόμπος, επίσκ. Σισανίου και Σιατί-
244 στης 159
Αλέξιος Κομνηνός 152 Άνω Κώμη 602. 618. 626. 628. 631. 647
Αλεξίου. Πηνελόπη Γ. 361 Αξιός, ποταμός 2 73
Αλή Ζουμπέρ Ομέρ 471 Αποστολική Διακονία 567. 569
Αλή πασάς Ιωαννίνων 141. 192. 293, 297, 516 Αραβαντινός. Παν. 256
Αλή Ριζά Χαμζά Χουρσίτ 454, 459 Αράχοβα 691
Αλήμπεης 144 Αρβανιτόβλαχοι 194. 194
Αλιάκμονας/Βρατίνι Βόίου 37. 64 Αρβανιτοχώρι 224
Αλιάκμονας, ποταμός (Ιντζέ Καρά Σου) 32. Αργέντης. Ευστρ. 317. 322
34-35, 39, 50. 115, 125. 128. 134, 159, Άργος Ορεστικό/Χρούπιστα 51. 63. 65. 68. 69
206. 226. 411. 426. 509. 514. 514. 643. Αργυριάδης, Δ. 335
658 Αργυρόπουλος, Περικλής. 460
Αλσατία 366 Αριστερά 475, 476-477
Άλωνα Φλώρινας 629 Αριστοτέλης 245, 286
Αλώνια, βλ. Πλατεία 25κ Μαρτίου Κοζάνης Αριστοφάνης 286. 605
Αμαλιοπούλου, Κατήγκω 356 Αρκαδία 507. 664
Αμβρόσιος, επίσκ. Σισανίου 158 Αρμένιοι 218, 219
Αμβρόσιος Γιακαλής. μητρ. Κοζάνης (1998- Αρμενούλης. Ν. Γ. 420. 432. 432
Αρριδαίος. βασιλιάς Ελίμειας 41 Βάμβας, Νεόφυτος 326. 328. 330. 330

Άρτα 189. - Καζάς Αρτας 75 Βαρβούτης, Γ. 271
Αρτάκη 508 Βαρδάλαχος. Κ. 309
Αρχάγγελον/Αρχαγγέλοβο 66. 66 Βάρδας. καπετάν (Γ. Τσόντος) 406
Αρχοντικά: (Σιάτιστα) Κ. Αλεξίου 509. Μα- Βαρθολομαίος, οικουμ. πατρ. 156
λιόγχα 390-391. Μανοόση 390. Νεράν- Βάρκοσης. Νικόλαος 247
τζη-Αϊβάζη 391. Νερ a ντζόποολ οο 390. Βάρνα Βουλγαρίας 513
Πούλχως 390-391. Τζώνου 390-391 Βασιλάρα Ράχη (Βελβενδός) 38
Άσκιο/Σινιάτσικο. όρος Βόίου 50. 159. 207. 226. Βασιλειάδης. Παν. 508
501 Βασίλειος ο Μέγας. άγιος, επίσκ. Καισαρείας
Ασκληπιός 294 245
Ασπροπόταμος Τρικάλιον 207 Βασίλειος Β' ο Βουλγαροκτόνος. βυζ. αυτοκρ.
Ασπροόλα Βόίου 513 151. 152, 156, 382
Αστίν (οιοικ. περκρ.. καζάς. σαντζάκι) 50-53. Βασιλικοί 470-471
65. 66. 67-69 Βασιλόπουλος. Μπαλάνος 248
Ασιόπιος, Κ. 328 Βατερό Κοζάνης 481
Αυγερινός/Κίυστάντσικο Βόίου. χιυριό 63-65, Βεγορίτιδα. λίμνη 658
501. 502. 510. 511, 511. 515. 516. 618, Βελβεντ(δ)ό(ς)Λ'θ1νΘηάθ8 78. 115. 159. 161, 205.
625. 627. 628. 630. 630 210. 369-370. 374-376. 381. 383. 384. 456,
Αυγουστίνος Καντιώτης, αρχιμανδρίτης 161, 467. 473-474, 477. 614. 614. 618. 619.
590 626-627. 631. 634, 647
Αυλες/Havlular Σερβίο.)ν 77. 81-82. 205 Βελεσά (τα) 225
Αυλιοότης. Γ. 141 Βελια (η), όρος (Γαλατινή Βόίου) 208
Αύρα Σερβίιον. οικισμός 117 Βελιγράδι 138. 227. 357
Αυστραλία 193, 511 Βελισσάριος. βυζ. στρατηγός 707
Αυστρία 157. 160. 220. 224. 278. 319. 321-322, Βελλο Κορινθίας, χο^ριό 513
366. 671 Βέλος Βόίου. χωριό 497
Αυστροουγγαρία 140. 269 Βενετία 154. 700
Αφθόνιος 242 Βενιαμίν Καρίπογλου, επίσκ. Σερβίιον και Κο
Αφρική 471. 507, 510 ζάνης (1815-1849) 142. 155. 160-161. 166.
Αχάία 510 174. 176, 182. 184. 277-279. 280. 341
Αχλάδα 659 Βενιζελος. Αλέξανδρος 325. 325. 326
Αχρίδα 158. 200 Βενιζελος. Ελευθέριος 273. 358. 417. 427-429.
Αψβούργοι 220 429. 430. 447. *449. 451-452, 452. 454-
456. 457. 458-460. 460. 461
Βεντότης. Γ. 315-316. 316
Βαβέλ 367 Βέργα/Μπόμπιστα Καστοριάς, χωριό 66
Βαγιαζήτ. βλ. Μπαγιαζήτ Βεργίνα 643
Βαγιώτας, Κ. 596 Βέρμιο, όρος 39, 207. 647
Βαθύλακκος 426 Βέροια 117. 149. 192-193. 205. 295, 399. 512.
Βαλαάδες 501, 501. 515 631, 643
Βαλαγιάννης, Ν. 271 Βερολίνο 325
Βάλιεβο 227 Βεύη Φλο^ρίνης 659
Βαλκανική/Βαλκάνια 33, 68. 75. 77, 134. 157, Βιβλιοθήκη Κοζάνης {Σχολική. Κοινοτική. Κο-
180. 183, 192. 225, 227. 366. 384. 500, βεντάρειος Δημοτική) 95. 107. 154. 165,
622. 623. 634. 681 184-185. 238-241. 242. 243, 245-249. 255,
Βαλταδώρος. Χρ. 493 255. 256-258. 261-263. 263. 264-275.
Βαλταδίόρου. αδελφοί 182. 185. 268 275. 276-277. 277. 278. 278. 279. 279.
Βαμβακάς. Ηλ. 356 280. 281. 281-283. 285-288. 293-294.
Βαμβακάς. Κ. 270 298. 302. 303-304. 318. 416. 425. 428.
Βαμβακάς, Χαρ. 428. 449. 451 433-434. 550. 554. 559. 581. 597. 643.
696. 700 Βρανιανά Αγράφουν 244, 250. 284

Βιέννη 138. 223, 225-226. 228-231. 259, 265. Βρανούσης. Αέανδρος 314. 314.316. 318. 320-
278. 292, 293. 295-297, 301, 305. 306. 321
313-316. 316. 318-319. 321-322. 324. 335. Βρατίνι. βλ. Αλιάκμονας Βοΐου
699 Βρετανοί 479. 480
Βισβίκης. Σο^τ. 406 Βροντάς, καπετάν (Βασίλειος Παπάς) 407. 409
Βίτσι, όρος 50 Βυζαντινή Αυτοκρατορία 136
Βιτώλια. βλ. Μοναστήρι Βυθός/Ντόλος Βοΐου. χο^ριό 64. 501, 506, 506.
Βλάστη/Μπλάτσι Βοΐου 193. 206-207. 207. 226. 507. 515
366. 368-369. 372, 376. 613
Βλαστός. Παν. 335
Βλαχία 145. 218, 292. 509. - Βλ. και Μολδο Γαζής. Άνθιμος 322
βλαχία. Ουγγροβλαχία. Παρίστριες Ηγε Γαζής. Θεόδωρος 286-287
μονίες Γαλατινή/Κοντσ(ι)κό Βοΐου 19. 208, 208. 497.
Βλάχος, -οι 194. 194. 95. 212. 214. 218, 221, 501. 501. 502. 515. 516. 521
223, 366 Γαληνός 294
Βλάχος. Γεράσιμος 242 Γαλλία 366. 390. 471. 533. 510
Βλαχοχώρια 192. 195, 195. 212, 214. 215. 503 Γάλλοι 455. 460. 460
Βλεμμύδης, Νικηφόρος 239, 245. 248 Γεοεών. επίσκ. Σερβίων (1376) 153
Βλεχέρνα Αρκαδίας 516 Γεδεών. Μανουήλ 154
Βογατσικό 66. 193. 225. 406 Γελαδάρης. Χάρης 603
Βόγια, Αναστασία 356 Γενίτσαροι 76
Βόιον/Ρουσιοτάρι. όρος 63. 503 Γενουήνσιος. βλ. Genovesi. Antonio
Βόιον/Ανασελίτσα 70. 203. 203. 209. 211-212, Γεράνεια, συνοικισμός Σιάτιστας 509
410. 453. 499. - Ανω Βόιο 498. 498. 501, Γερασηνός. Νικόμαχος 242. 248
503, 649. - Δήμος 50, 54. - Επαρχία 49, Γεράσιμος Τανταλίδης. επίσκ. Κοζάνης (1892-
51. 64. 68. 208, 485, 497, 497. 498. 500, 1893) 155
514, 516-517. 619. - Καζάς 486, 501. - Γέρμα/Λόσνιτσα Καστοριάς, χωριό 66
Κάτω Βόιο 501. 513. - Περιοχή 78. 153, Γερμανία 325. 326. 366. 468. 477, 511.632
384, 497. 497. 498. 500. 501-502. 502. Γερμανοί 191. 461
503. 505. 506, 506. 507, 507. 509. 510. Γερμανός, επίσκ. Σερβίων (1690) 153
511. 513. 514, 515, 515. 516. 516. 518, Γερμανός, επίσκ. Σισανίου (1683-1686) 158
518. 519. 520. 520. 521. 521. 618. 634, Γερμανός Β'. οικουμ. πατρ. 152
648. 650. - Βλ. και Μαστοροχώρια Βοΐου Γερμανός Αναστασιάδης. επίσκ. Σισανίου 159
Βοιωτία 504. 507. 509 Γερογιάννη. αδελφοί 400
Βόλβη 207 Γερόντιος, επίσκ. Σερβίο^ν (1600) 153
Βόλος 503. 506 Γευγελή 212
Βοσκοχώρι 150 Γεοοργικό Επιμελητήριο Κοζάνης 489
Βοσνία 93 Γεώργιος Α\ βασιλεύς των Ελλήνο^ν 419. 426.
Βόσπορος 391 428-429. 432, 434
Βούβλιας. Κ. 358 Γεώργιος Β'. βασιλεύς των Ελλήνο^ν 275
Βούδα 226. 229. 259 Γεωργίου. Θεοχάρης, κάλφας 509
Βουδαπέστη 184. 324. 558 Γιάγκοβα. οικισμός Σιάτιστας 467
Βούκερερ. βλ. Wucherer Johann Friedrich Γιαννιτσά 89
Βουκουρέστι 138. 291-295. 297. 298. 305. 307, Γιαννόπουλος. Χρ. 269. 280
354. 419. 432 Γιαννούλης. Ευγένιος ο Αιτωλός. όσιος 244
Βούλγαρης. Ευγένιος 161. 242. 245-246. 246. Γιαννούλης. Μιχ. 281. 283
247. 247. 262, 262. 291, 591 Γιδάς. βλ. Αλεξάνδρεια Ημαθίας
Βουλγαρία 297. 339. 468-469. 470 Γιουγκοσλαβία 366
Βούλγαροι 382. 398. 401-402. 408. 485. 492 Γιου(ν)γκ. βλ. Young Edward
Βουχουρίνα Βοΐου 508. 508. 509. 515. 516 Γιουρούκοι 77, 89. 134. 134. 139. 153. 205
Γ(κ)ανατσούλης, Δ. 280. 281. 281 Δάρβαρης. Κ. 291

Γκέρτσειο Εκκλησιαστικό Ίδρυμα (Κοζάνη) 185 Δαρδούφας. Εμμ. 404
Γκέρτσιος. Κ. 182, 185 Δασούλας, Θεοφάνης 194
Γκιουλέκας, Ν. 281. 404, 409. 409. 432. 450- Δασύλλιο/Μα(γ)έρη Γρεβενών, χιοριό 64. 501,
451, 452. 457 510. 510. 518. 518
Γκοβεοάρου. Κα.τ. 281 Δάφνη/Δράμιστα Βόίου 63. 65. 511.512.515
Γκολέσκος. Γ. 321 ΔΕΗ ΑΕ 537, 641. 643. 657-665. 670-671. 683.
Γκολντόνι, βλ. Goldoni Carlo 696
Γκόμπλιτσα, βλ. Κρόκος Κοζάνης Δελακοβίας. Ν. 273. 455
Γκόρμπες. όρος 50 Δεληβάνη. αδελφοί 281
Γκορτσούλης. Γ. 356 Δεληβάνη. μαθήτρια 427
Γκούρας. Θαν. 329 Δελιαλής, Ν. 185. 275. 275. 281-282. 558
Γκούτσα Σερβίας, χωριό 700 Δελιαλής, Πάικος 460. 460
Γκρόζος. κάλφας 518. 518 Δεμερτζής, Κ. 449, 451. 453-456
Γόρδιος. Αναστάσιος, ιερομόναχος 244. 283. - Δερβίς Μπέης Καρατζιλάρ 450. 451. 452-455,
Βλ. και Αλέξιος 457
Γορτυνία Πελοπόννησου 517. 517 Δευτεραίος, Άγγ. 215
Γουγούσης, Γουτσιος 431 Δημαράς. Κ. Θ. 281, 550
Γούλες Σερβίων 37, 38 Δημητριάδης, Β. 52
Γούναρης. Δ. 447, 450-452 Δημήτριος Χωματη(ια)νός, αρχιεπίσκ. Αχρίδας
Γουναρικός. -οί 453 151
Γουναρόπουλος. K. Α. 302 Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ) 473.
Γράμμος, όρος 50 478-479. 481
Γρατσιάνη Βελβενδού 384 Δημόπουλος, Δ. 558
Γρεβενά: Επαρχία 64, 68, 74-80. 82-83, 485. - Δημόπουλος Παν. 558
Νομός 32. 64, 74. 215, 216. 369. 447. 498. Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο (ΔΗΠΕΘΕ) 557.
- Περιοχή 33, 73-74. 78-84. 152. 192. 195, 559
199-200. 207. 212. 213. 215. 365-368. 370. Δημοτικό Ωδείο Κοζάνης 558. 696. 699
372, 374. 376, 449. 457. 472. 501. 502-503. Διαλεκτό Βόίου. χωριό 497
505. 510. 510. 513. 516, 516. 518-519. -Δίας 43-44. - Κρονίδης 43. - Προπυλαίος 43.
Περιφερειακή Ενότητα 54. - Πόλη 76-77. - Ύφιστος 43. 43
82. 192-193. 201. 212. 366. 369. 373. 384. Διάφα. Ματιώ 303
399. 449. 449. 457, 470. 501. 508 Διάφα. οικογένεια 303
Γρεβενιώτες 449 Διάφας. Α. 271. 303
Γρηγόριος Κονταρής. επίσκ. Σερβίο^ν ( 1678- Διάφας. Ευάγγ. 280. 281. 283. 361
1687) 153, 154. 161. 238. 238. 256 Διάφας. Ν. 407, 407
Γρηγόριος ο Ρόδου, επίσκ. Κοζάνης 155 Διάφας. Παυσανίας 303
Γυμνάσιο, -α, βλ. Σχολές Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΓΕΣ) 425
Γύφτικα, βλ. Κωδωνάδικα Δίλοφο/Λιμπόχοβο Βόίου. χωριό 63. 503, 507,
515. 517. 521. 615
Διόδωρος Κάρατζης. επίσκ. Σισανίου 159
Δαγκλής. Παν., επιτελάρχης 427 Διονύσιος, επίσκ. Πλαταμώνος 161
Δαμάσι Θεσσαλίας 207 Διονύσιος, επίσκ. Σερβίων (1700-1715) 153
Δαμασκηνιά Βόίου. χωριό 506. 511. 521 Διονύσιος (Λιβαδεύς), επίσκ. Κοζάνης (1811-
Δαμασκηνός, επίσκ. Σερβίων 153 1815) 155
Δαμιανός, επίσκ. Σερβίων (1720) 153 Διονύσιος Παπανικολόπουλος. αρχιμανδρίτης
Δαμοδός. Βικέντιος 242. 245. 247. 241 564
Δανιήλ, επίσκ. Βέροιας 160 Διονύσιος Ψαριανός, μητρ. Σερβίων και Κοζάνης
Δανιήλ, επίσκ. Σερβίων (1730) 153. 154 (1957-1997) 156, 184. 276. 281. 283, 558,
Δανιήλ, επίσκ. Σισανίου (1624. 1647. 1652) 158 563-564. 565. 569. 572-573. 573. 574. 583
Δάρβαρης. Δ. 242. 242. 247 Διοσκουρίδης 294
Διπλός Χορός 610 Ελληνικός Εκπαιδευτικός Σύλλογος 342

Δόδουρας. Γιάν. 558 Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός
Δοϊράνη, λίμνη 225 (ΕΑΑΣ) 478-479
Δοκού. Βασιλική 281 Ελληνοβλαχική κοινότητα Miskolc 223
«Δόξα», γυμναστικός σύλλογος Κοζάνης 475 «Ελπίς». Κεντρικός Σύνδεσμος Προσφύγιυν
Δοξαράς Καππαδοκίας, χωριό 367 Κοζάνης 489
Δορμούσης. βλ. Ντορμούσης Εμμανουήλ. Ιωάννης 322
Δοσίθεος. μητρ. Ουγγροβλαχίας 292 Εμμανουήλ. Παναγιοηης 323
Δοτσικό Γρεβενιόν 195. 198. 201-202, 202. 203 Εμπόριο Κοζάνης, χωριό 408. 615. 615
Δουγαλή, Όλγα 239 Εμποροβιοτεχνικό Επιμελητήριο (ΕΒΕ) Κο
Δουοούλη. Βασιλική 361. 362 ζάνης 653
Δούκας, Κ. 322 Εμφύλιος (πόλεμος) 191. 198. 203. 213. 602.
Δούναβης 225 Ενιαία Πανελλαδική Οργάνιοση Νέων (ΕΠΟΝ)
Δραγασιά Βόίου. χωριό 511 477
Δραγούμης. Ίων 399, 399. 400, 400. 402. 405. Ενυάλης. Αάμπρος 401. 401. 402. 403. 405. 410.
449. 458 411
Δραγούμης, Στέφ. 403. 429 Ένωση Συντεχνιών 452. 452
Δράμιστα. βλ. Δάφνη Βοΐου Εξαρχία, βουλγαρική 339, 398. 399
Δρέπανο/Καρατζιλάρ Κοζάνης, χωριό 450. 472 Εορδαία 208. 367, 38U 485, 619
Δρίζης, Κ. 182. 185, 404. 409. 409. 412, 431. Επισκοπείο μητροπόλεως Κοζάνης 581. 587
449, 451. 455-456. 456 Επισκοπές: Αυστραλίας (αρχιεπισκοπή) 489. -
Δρυόβουνο Βοΐου 385 Αχρίδας (αρχιεπισκοπή) 151, 153. 156-
Δύση 218, 309. 631 157, 384. - Καισάρειας 142. 151. - Κο
Διυρόθεος Λέσβιος 241 ζάνης 356. 598. - Σερβίων 127. 150-152.
Διόσσας, Γ. 513 156. - Σερβίων και Κοζάνης 142. 154.
165. 174. 258. - Σισανίου 156-158. - Σι-
σανίου και Ανασελίτζου (Ανασελίτσης)
Εαρίνη Ηρακλίδου 44 157. - Βλ. και Μητροπόλεις (Ιερές)
Εβλιγιά Τσελεμπί. βλ. Evlix/a (¿ekbi Επιστράτοον Σύλλογος 456
Εβραίοι 65. 212. 708 Επταχώρι/Μπουρμπουτσκό Καστοριάς, χωριό
Εβρενός. οθίομανός στρατηγός 384 63, 65
Εγ(ε)ίρας έτος 74 Εράτυρα/Σέλ(ι)τσα 193, 206. 225. 372. 384-
Εγρί Μπουτζ(ι)άκ / Egri Bucak 90, 95, 96. 101. 385. 390. 456. 500-502, 502. 503. 504.
110. 144. 146. 146. 204 514. 614. 618. 621, 625. 628. 647. - Αγίου
Έδεσσα 193 Αθανασίου, περιοχή 648
Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας (ΕΟΝ) 477 «Εργατικός Αστέρας», αθλητική ομάδα Κο
Εθνικής Αμύνης. Κίνημα 450. 454-455. 457. 457 ζάνης 475
Εθνικό Απελευθερο^τικό Μέτωπο (ΕΑΜ) 281 Ερμής ο Λόγιος 322
Εθνικός Διχασμός 447. 447. 449, 458 Ερμογένης 239. 245
Εθνικός (και Χριστιανικός) Συνδυασμός 452- Ερυθρός Σταυρός 478
453, 453 Εσκί Τζιουμά ή Τζουμά 204-205
Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωση 478 Εύβοια 504
Εθνικοφρόνων κόμμα 449. 450. 451. 452. - Βλ. Ευγένιος Ευγενίδης, αρχιμανδρίτης Γρεβενών
και Λαϊκό κόμμα 457
Ελασσόνα 83. 125. 125. 200. 200. 205. 343-346. Ευγένιος Πατέρας, επίσκ. Σερβίιον και Κοζάνης
350. 399. 400. 400. 401. 401. - Καζάς 123 (1849-1889) 142. 154-155, 161
Ελάτη 38 Ευθυμιάδης. Σ. 450-452. 452
Ελιάζ Εφέντης 457. 458 Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) 191. 204. 213. 377. 378.
Ελίμεια/Ελιμιώτις. μακεδονικό βασίλειο 41 528. 530, 534, 535, 660, 668
Ελιμειωτοόν, Κοινό των 150 Ευριοπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) 191.
Ελληνική κοινότητα Πέστης 223 530. 534
Ευρώπη 32. 182. 184. 186, 238, 249, 309, 319, Ησύχιος 287
377. 391, 399. 403. 532, 534. 605. 622,
632. 634, 660. 669. 689. 693. - Ανατο
λική 193. 198. 500. - Βόρεια/Βορράς Θαβώρης. Αντ. 369
218-219. 528. Βορειοδυτική 183. - Δυτική Θεατροδρόμιο 556
192. 264. 354. - Κεντρική (Μεσευρώπη) Θεοδόσιος Τριπολίτης 248
115. 134. 153. 157. 180, 183. 192, 193. 203. Θεόκλητος, επίσκ. Σερβίιον 153
218. 218. 219. 221. 224, 226-227, 259. Θεόκλητος, μητρ. Αθηνών 430
291. 297. 354. 384, 389, 470, 499. 500. - Θεοτόκης, Γ. 402. 458
Νότια 203. 291. - Νοτιοανατολική 138, Θεοφάνης, επίσκ. Σερβίιον 153
138. 203. 218. 220. 259-260. 265. 499 Θεοφάνης, επίσκ. Σερβίων (1649) 153. 154
Θεόφιλος Βερροιαίος. επίσκ. Σερβίιυν και Κο
ζάνης (1785-1811) 142. 154. 160-161. 166.
Ζαβίρας. Γ. 296 174. 176. 184, 243-244. 263. 277. 277
Ζαγόρι 194 Θεόφιλος, επίσκ. Σισανίου 158
Ζάίμης. Αλέξ. 451 Θεοχάρης, Γ. 322
Ζαμκίνος. Ν. 459 Θεσπριοτία 189
Ζάππας. Ευάγγ. 654 Θεσσαλία 115. 125. 125. 128. 189. 196. 198-200.
Ζαρκοδήμος. Κ. 457 205. 200. 207. 221. 226. 232, 258. 286.
Ζαχαρίας, επίσκ. Σερβίων (1730-1734) 153 293. 297. 382. 409. 502. 503. 506. 509.
Ζάχος. Α. 451-452. 452. 459 511. 513. 600
Ζερζούλης. Νικόλαος 242. 247. 247 Θεσσαλονίκη 67. 95. 117. 133. 151-152. 154. 156.
Ζήγρα. Ελένη 478 192, 224. 226. 258. 268. 269. 269. 297.
Ζήγρα. Ματίνα 478 344-345. 348, 361. 382. 397. 399, 408.
Ζηκόπουλος. I. 551 408. 430. 450. 452. 456. 456. 458. 460.
Ζηπανιιότης, Δήμος 506 551, 554. 556. 614. 677
Ζησόπουλος. Α. 201 Θήβα 504
Ζησόπουλος. Κ. Α. 201 Θουκυδίδης 41
Ζιάκας Γρεβενών, χωριό 198. 202 Θράκη 50. 203. 469, 489. 502. 508. 509. 510.
Ζιάκας. Θεόοιορος 199 510. 511. 678
Ζούζουλη Καστοριάς, χωριό 64 Θρακιιότες 367
Ζούκης, Παν. 563
Ζουλφικιάρ Ακήφ 451-452, 457
Ζουμπέρ αγάς 144 Ιάκιοβος. επίσκ. Σερβίων (1347-1355) 153
Ζουπάνι, βλ. Πεντάλοφος Βοΐου Ιάκωβος, επίσκ. Σερβίων (1380) 153
Ζωγράφος. Παν. 459 Ιάκο^βος. επίσκ. Σερβίων (1729-1730) 153
Ζο3νη Βοΐου. χωριό 511. 512. 513 Ιάκιοβος Κλεόβροτος. επίσκ. Σισανίου 159
Ζωοδόχος Πηγή, αδελφότητα 508 Ιάσιο 354
Ζωσιμάς Παπανικολάου Ρούσης. επίσκ. Σισανίου Ιγνάτιος Κατακάλου. επίσκ. Κοζάνης (1752-
και Σιατίστης 157-158. 160. 162 1785) 154, 161. 245
Ιδρυμα Μελετών Ελευθέριος Βενιζέλος 449
Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου
Ηλεία 510 (ΙΜΧΑ) 344
Ηλιαδέλης. Στρ. 554 Ιερεμίας Δ', οικουμ. πατρ. 169
Ηλιάκης. I. 273. 453. 454-456. 457. 460 Ιερεμίας, επίσκ. Σισανίου (1653) 158
Ηνιομένη Αντιπολίτευσις 458. 458. 459. 459 Ιερόθεος Ανθουλίδης. επίσκ. Σισανίου 158. 159.
Ήπειρος 69, 221. 226. 232. 297. 375. 389. 498. 453, 453. 454. 456
506, 516, 521 Ιεροκλής Γραμματικός 150
Ηπίτης. Αντ. 273 Ιεροσόλυμα 588
Ηράκλειος, βυζ. αυτοκρ. 382 Ιησούς Χριστός 514-515. 567. 570. 583, 585.
Ηρακλής 42. - Ηρακλής Προπύλαιος 43 585. 586. 586. 588-591. 704, 705
Ιλιάδα Ομήρου 278 Καβάλα 407. 408

Ίλιντεν, επανάσταση 400. 401, 402, 402 Καδίρ Μουσταφά 455
Ιλλυρικό 150 Καϊλάρια. βλ. Πτολεμάίδα Κοζάνης
Ιλλυριός. επίσκ. Σερβιών (1222-1235) 153, 153 Καινιξβέργη/ΚόΓ^όθ^ 329
Ίμερα/Ιμπελή Σερβίων, χωριό 117, 471 Καισάρεια/Καισαριά 150-151. 382. 382. 473.
Ιμπραήμ. καοής 96 602
Ινδία 691 Κακουλίδης, Γ. 489
Ινδοκίνα 471 Κακούσι 63
Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης Κοζάνης Κάκκαβος. Δ. 407. 408
(ΙΝΒΑ) 276, 281. 554 Καλαμπάκα 125. 200
Ιντζέ Καρά Σου. βλ. Αλιάκμονας, ποταμός Καλαντζόπουλος, Τάκης 453-454. 455-456, 456
Ιονέσκο. Ευγένιος 556 Καλινδέρης, Μιχ. Α. 175. 206. 207. 282. 294.
Ιορδανίδη «Αρτοποιείο» (Κοζάνη) 494 368
Ιουστινιανός Α'. βυζ. αυτοκρ. 382 Κάλλιανη. βλ. Λιανή
Ιπποκράτης 294. 306. 307 Καλλιγάς. Παύλος 457
Ισθμός Κορίνθου 416 Καλλίνικος Β' Ακαρνάν. οικουμ. πατρ. 163. 168
Ισικλάρ, βλ. Λεβέντης Κοζάνης Καλλίνικος Δ', οικουμ. πατρ. 168
Ισμαήλ αγάς 144 Καλλίνικος ιεροδιάκονος 161
Ιστόκ Μοναστηριού 200 Καλλίνσκης. Ανδρ. 427
Ιταλία 326. 366. 477 Καλλιπολίτης. Β. Γ. 42
Ιταλοί 507 Καλλονή Γρεβενών 214. 501. 510
Ιτέα/νϊιΐ>ονα Γρεβενών, χωριό 78 Καλντάδες. βλ. Προσήλιο Σερβίων
Ιωακείμ, επίσκ. Σερβίων (1584-1587) 153 Καλονέρι Βόίου. χο^ριό 647
Ιωακείμ Αποστολίδης. επίσκ. Σερβίων και Κο Καλοστύπης, I. 269. 280
ζάνης (1923-1945) 156. 161, 182. 184. 281. Καλοχώρι/Τόιβασι Συκουρίου Λάρισας, χωριό
489 200
Ιωακείμ Λιούλιας, αρχιμανδρίτης 161 Κάλφας. Ζήσης 508
Ιιοαννάκος, Γ. 295 Κάλφας. Κοσμάς 513. 518. 519
Ιιοαννάκου, Αικατερίνα 295 Κάλφας. Κ. 509
Ιωάννης Ζηζιούλας. μητρ. Περγάμου 585 Καμβούνια όρη 467
Ιωάννης ο Πρόδρομος 390 Καμηλάκης. Παν. 215
Ιωάννης Τσιμισκής, βυζ. αυτοκρ. 152 Καμκούτη οικόπεδο (Βελβενδός) 381, 381
Ιωάννης Χρυσόστομος, άγιος 245. 285, 582. Καμπουρίδης, Κ. 73, 206, 596
589 Κανάρης. Κ. 556
Ιωαννίδης, Αλ. 558 Κανοηλάπτης. Γ. 495
Ιωαννίκιος. επίσκ. Σερβίων 153 Κανδύλης, Μιχ. 407. 407
Ιωαννίκιος. επίσκ. Σερβίων (1727-1729) 153 Κανδύλης, Ν. 456
Ιωαννίκιος, επίσκ. Σισανίου (1811-1835) 158 Καούδης. Ευθ. 406
Ιωάννινα/Γιάννενα/Υαηνα (καζάς. λιβάς, νομός, Καπιτζόγλου, οικογένεια 408. 408
πόλη, σαντζάκι) 74. 75. 77, 82, 133, 133. Καπιτζόγλου, Γ. 408
192. 224. 242. 248, 250. 297. 314. 383506. Καπιτζόγλου, Κ. 408
623 Καπιτζόγλου. Μαλαματή 408
Ιωάννου. Γ. 556 Καπιτζόγλου. Χαρίσης 182. 408
Ιωάννου. Φίλ. 328 Καποδίστριας. I. 295. 354
Ιωάσαφ. επίσκ. Σερβίων (1572-1584 και 1588- Καππαδόκες 367
1594)153 Καρά Αλή 451
Ιωάσαφ. επίσκ. Σερβίων (1671) 153 Καραβαγγέλης, Γερμανός 405
Ιωνάς ιεροδιδάσκαλος 257. 257. 277 Καραβίτης. I. 406. 407
Ιωσήφ, επίσκ. Σερβίων 126. 153 Καραγιάννης. Β. Π. 554-555
Ιωσήφ, μοναχός 256 Καραγιάννης. Γ. 227. 231
Καραγιάννης. Μάκης 549. 555
Καραγιάννια 454 Καύκασος 489, 581

Καραγκούνηοες 194 Κεμαλικοί 461
Καρακάσση, Αναστασία 292, 293, 296 Κεντρικός Μακεδονικός Σύλλογος 400
Καρακάσσηδες. οικογένεια εκ Σιατίστης 291, Κέντρο Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και
297 Τεκμηρίωσης (ΚΕΜΙΤ) 397
Καρακάσσης, Δ. 291, 292, 296. 559 Κέντρο Έρευνας Μακεδονικού Αγώνα 457
Καρακάσσης, Κ. 292, 323 Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας
Καρακάσσης, Ν. 291 της Ακαδημίας Αθηνών (ΚΕΕΛ) 195. 215,
Καραλίβανος. Αλέξ. 405. 405, 406. 406 215. 595-596. 596
Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γεωργία 596 Κεραμόπουλλος, Αντ. 281, 514
Καρανάσιος. Χαρίτων 238. 302. 521 Κερασιά Κοζάνης 603
Καρανικολάου, Ελένη 361 Κεράσοβο. βλ. Αγία Παρασκευή Κόνιτσας
Καρανίκος, Γ., κάλφας 507 Κερασώνα Βόίου, χωριό 497
Καράπαπας. Θωμάς, κάλφας 513 Κήπος Τσιαρτσιαμπά Κοζάνης, χιοριό 603
Καρατζάς, I. 324 Κηφισιά 403
Καρατζέτζου-Τράντα. οικία 357 Κιαζήμ Μπαμπά 454
Καράτζιας, Γ. 182. 281, 398 Κική, αδελφοί 493
Καρατζιλάρ, βλ. Δρέπανο Κοζάνης Κίναμη. βλ. Πολύλακκος Βοΐου
Καραχάλιος. Πάρης 557 Κιουζές Πεζάς 399
Καρδιά/Τρέμπενο Πτολεμάί'δας. χωριό 619, Κιούπκιοϊ. βλ. Πρώτη Σερρών
626-628 Κιουρτσόγλου. Γιορτής 558
Καρδίτσα 508 Κιουτάχεια 88
Κάρολος ΣΤ, αυτοκρ. Αυστρίας 157, 160 Κιουτσούκ Τεκελέρ. βλ. Μικρή Αμυγδαλιά Κο-
Κάρπαθος 507 ζάνης
Καρπενήσι 250 Κιρλιάνος, Χρ. 313
«Καρτερία», σύλλογος Πτολεμάίοας 489 Κίτρινη Λίμνη, βλ. Σαρί Γκιολ
Καρτέσιος 24 7 Κίτσιος. I. 411
Καρυδίτσα Κοζάνης, χωριό 38. 602-603 Κίτσιος ή Καρακίτσιος, κάλφας 518
Καρύταινα 330 Κλαούζεβιτς. βλ. Clausewitz, Carl von
Κασλάς. τοποθεσία πόλεως Κοζάνης 43 Κλεισούρα Καστοριάς, χωριό 193. 225. 226,
Κασνέζη, Βασιλική 356 405. 501. 504
Καστανιά Κοζάνης, χωριό 113, 117-119. 119. Κλεισώρια Βόίου. χωριό 512
120. 120. 121-122, 122. 123, 123, 124-125, Κλείτος Κοζάνης, χωριό 35. 37
127-128. 159. 210 Κλεοπάτρα 44
Καστοριά 49, 65, 68. 70, 511. - Διοικητική πε Κλεψίστι. βλ. Πολυκάστανο Βοΐου
ριφέρεια 51. - Καζάς 50, 52. 53. 66. 67. Κλήδης. Γ. 265
68. - Νομός 64, 497. 498. - Περιφε Κλήδης. X. 269
ρειακή Ενότητα 50, 54. - Πόλη 33, 51, Κληρονομικές Χώρες (Erbländer) 221
68. 162. 193. 224-226, 232. 291. 295. 297, Κοβεντάρειο κτήριο (Κοζάνη) 185
355, 390. 391. 511, 622, 631. 694 Κοβεντάρου, αδελφοί 182
Καστράκι Νεμέας 512 Κοβεντάρος, Δ. 185. 276
Καταφύγι Κοζάνης, χωριό 159. 205. 368, 369 Κοβεντάρος. Κ. 185, 276
Κατερίνη 208 Κογιόπουλος, Ν., αρχιμάστορας 504
Κατοχή (περίοδος) 203. 207. 558, 590, 602 Κοζανιτών σύλλογος Θεσσαλονίκης 554
Κατσιαρδή-Hering. Όλγα 223 Κοζύρης. I. 490. 491
Κατσικά, αδελφοί, μαστόροι 505 Κόίδου. Αφροδίτη 555
Κατσικάς, Α. 456 Κοιλάδα Κοζάνης, χιοριό 37. - Βλ. και Ξερο
Κατσικάς. I. 281 πήγαδο
Κατσιόνης. Λάμπρος 319 Κόκκαλο Θηβιόν. χωριό 504
Κάτω Κώμη Κοζάνης 602. 618. 626-628. 630- Κοκκινάκης. Κ. 335
631 Κοκκινιά/Sombino Γρεβενών. χωριό 79-82
Κοκκώνης, I. 587 Κριμαία 199

Κοκκώνι Κορινθίας, χωριό 512 Κριμί(ή)νι Βοΐου. χωριό 63. 201. 384. 503. 508.
Κομιτάτο βουλγαρικό 402. 402. 407. 408 508. 515. 516. 520. 615
Κομιτάτο νεοτουρκικό Κοζάνης 455 Κρίσπος 44
Κομμητάς. Στέφ. 321 Κρόκος/Γκόμπλιτσα Κοζάνης, κωμόπολη 348.
Κόμος Σερβίων, οικισμός 117. 117 603. 614
Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ) 475 Κρούσεβατς 227
Κονγκό 507. 507. 511 Κτένι Κοζάνης, χιοριό 382. 603
Κόνοη, Αικατερίνη 294 Κυπαρίσσι Γρεβενών. χωριό 501. 510
Κόνοης. Γ. 294 Κυρατσού, Αικατερίνη 356
Κονιάροι 153. 204 Κυριακίδου-Νέστορος. Αλκή 213
Κονιοάρης. Γ. I. 150 Κυρίδης. Γ. 280
Κόνιτσα 192. 498. 503. 506. 512. 516. 521 Κύριλλος εξ Αγράφιυν 248
Κόντογλου. Φώτης 705 Κύριλλος, επίσκ. Σερβίων 153
Κοντοοίνας. I. 459 Κύριλλος, επίσκ. Σισανίου (1769-1792) 158
Κόντσα Χουσεΐν Νεντίμ 451 Κύριλλος, μητρ. Γρεβενών 200
Κονταρής. Γεώργιος, βλ. Γρηγόριος Κονταρής Κύρτση-Νάκου. Ελένη 164
Κοντορούσης. Ρούσης 141. 228. 292. Κίϋόίονάόικα/Γύφτικα. συνοικία πόλεως Κο
Κοντσ(ι)κό, βλ. Γαλατινή Βοΐου ζάνης 431
Κοπατσαραίοι 194. 194. 195. 214. 214 Κωνσταντάς. Γρηγόριος 309
Κοπατσαροχώρια 195. 195. 202. 202. 203. 209. Κο.>νστάντζα Ρουμανίας 507. 510
211-212, 213. 214 Κωνσταντίνος Α\ βασιλεύς των Ελλήνιυν / διά
Κοραής. Αδαμάντιος 182. 316. 330 δοχος 153. 416-417. 419-420, 426-427.
Κορέα 691 429. 431-432, 433-434. 447, 451. 461
Κορινθία 511 Κωνσταντίνος Πλατής. μητρ. Σερβίιον και Κο
Κορινθιακός κόλπος 504 ζάνης (1945-1957) 156
Κορκάς. Γιάν. 398. 431 Κωνσταντίνος Ζ' Πορφυρογέννητος, βυζ. αυ-
Κορομηλάς. Λάμπρος 405 τοκρ. 152
Κορομηλιά/Σλίβενη Καστοριάς, χωριό 66 Κωνσταντινούπολη/Πόλη 74. 83. 87-91. 93. 100.
Κόρσοβα 225 101.103,150. 152. 191. 211. 241. 250. 319.
Κορυδαλεύς. Θεόφιλος 242. 244. 245, 283 342. 345. 349. 354. 392. 492. 498. 499.
Κορυτσά 512 502. 502. 505. 505. 507, 508. 509. 510.
Κορυφή Βοΐου. χωριό 509. 509. 515. 521 510. 511. 513. 514. 517. 518. 519
Κοσμάς ο Αιτιολός. άγιος 160. 568 Κωνστάντιος Ματουλόπουλος. μητρ. Σερβίων
Κοτύλη Καστοριάς, οικισμός 64 και Κοζάνης (1889-1892. 1894-1910) 137.
Κουϊμτζής. I. 278. 278 142. 143
Κουλούσιας. Απ.. 504 Κωπάΐδα 507
Κουμανούδης. Στέφ. 325, 326. 326. 327. 327. Κίοστάντσικο. βλ Αυγερινός Βοΐου
334. 334 Κωσταράζι Καστοριάς, χωριό 66
Κούμας. Κ. Μ. 335. 336 Κοντούλας. Θ. 450, 451. 452. 453. 456. 459
Κούρτογλου. Όλγα 596 Κώττας. καπετάν (Χρήστου. Κ.) 399
Κουτέλας. Αάζ. 452
Κουτσούκης. I.. βλ. Ντιούφας
Κραγκούγιεβατς 227, 500 Λαγκαδάς 207
Κραϊόβα 292 Λαγκάδια Πελοποννήσου, χωριό 517
Κρανιά Γρεβενών. χωριό 83, 84 Λαδάδικα (Θεσσαλονίκη) 699
Κρανίδια Κοζάνης, χωριό 470. 647 Λαζαράδες 467, 469
Κρανιώτης. Χρ. 511 Λαζαρίνες 594-595. 607. 609-610
Κρανιώτου. Όλγα 281 Λαϊκό κόμμα 456. 458
Κρήτη 678 Λάιος. Γ. 322
Κρικόρης. Στεφ. 407 Αακοβά, αδελφοί 182
Λακωνία 211, 505, 507. 509 Μα(γ)έρη, βλ. Δασύλ/αο Γρεβενών

Λαμπανιτζιώτης, Πολ. 314 Μαγνησία 207
Λάμπρος, Σπυρ. 271, 420. 421 Μαζαράκης. Αινιάν 421
Λάρισα/Υθηί-$ΘΐιΐΓ 89. 90. 90, 205. 292, 297, Μαθητική Πρόνοια 478
403. 503. 506. 507.513,516 Μακάριος, επίσκ. Σερβίιον (1560-1567) 153
Λασσάνης, Γ. 182, 185, 255. 550. 556. 559 Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης 162,
Λατίνοι 152 507. 508. 509. 518. 519, 519
Λατόριστα, βλ. Αγιασμα Βοΐου Μακεδονικός Αγώνας 161, 270. 395, 398, 408,
Λαυρέντιος, επίσκ. Σισανίου (αρχ. 16ουαι.) 158 408. 412, 448
Λεβέντης/Ισικλάρ Κοζάνης, χωριό 479 Μακεδόνιος, επίσκ. Καισαρείας 150. 581
Λεβίοης, Αλ. 427 Μακεδονομάχοι 397, 448
Λειβαδιά 504, 506. 509 Μακροχώρι 643
Λειψία 292. 294. 296, 325 Μαλαξός, Μανουήλ 240
Λειψίστα, βλ. Νεάπολη Βοΐου Μαλούτας. Λάζ., μακεδονομάχος 407. 407
Λεοντιάδης, Σεβαστός 161 Μαλούτας, Ν., μακεδονομάχος 185. 403. 405,
Λεόντιος. επίσκ. Σερβίων (προ του 1560) 153 405. 407. 411
Λεόντιος, επίσκ. Σισανίου (1676-1683) 158 Μαμάτσειο Νοσοκομείο Κοζάνης 185
Λεόντιος Μυτιληναίος, επίσκ. Σισανίου 158 Μαμάτσιος. Κ. 182-183. 185,
Λεοπόλδος Λ', αυτοκρ. Αυστρίας 220 Μανδακάσης, Θοψάς 291
Λέσβος 457, 458 Μανέντης. Διον. 552
Λευκόβρυση Κοζάνης, χωριό 493 Μάνεσης, Σταύρος 511. 512
Λευκοπηγή Κοζάνης, χωριό 603. 608-610 Μάνος. Λ. 408
Λέων, επίσκ. Σερβίων (1235) 153. Μάνος, Β. 408
Λέων Στ ο σοφός, βυζ. αυτοκρ. 150. Μάνος. Γ. 271, 432. 449
Λιάτος, Απόστ. 513 Μάνος. Ν. 408
Λιάτος. Σωτ., 513 Μάνου, οικογένεια 408
Λιβαδερό Κοζάνης, χο^ριό 473 Μάνου. Όλγα 281
Λιβάδι Πιερίας, χωριό 294. 295 Μανούσης, Θεόδ. 325.325. 326.326. 327-332.332.
Λιγνιτικό Κέντρο Δυτικής Μακεδονίας (ΛΚΔΜ) 333.333. 334. 334. 335. 336. 336
657-659. 662-663 Μανούτιος. Άλδος 286
Λιμπόχοβο. βλ. Δίλοφο Βοΐου Μαρασλής. Γρηγ. 179. 279
Λινοτόπι Βοΐου. χωριό 65. 65. 385 Μαργαζιώτης. I. 563
Λιόντας. Κ. 558 Μαργαρίτη-Ρόγκα. Μαριάννα 368
Λιουγκατσάρια 610 Μαρία Τερέζα Θηρεσία, αυτοκρ. Αυστρίας 140.
Λιούφης. Ν. 558 307
Λιούφης. Παν. 271. 342-346, 348. 398. 401-402. Μαρκίδες Πούλιου. βλ. Πούλιου Μαρκίδες
402. 405. 432 Μαρκόπουλος. Θαν. 555
ΛΙΠΤΟΛ ΑΕ (Λιγνιτωρυχεία Πτολεμάίοας) 538 Μαρμοντέλ. βλ. Marmontel, Jean-Frangois
Λιχίνας. Ανδρ. 295 Μαρτσίστι, βλ. Περιστέρα Βοΐου
Λογγίνος 239 Μασσαλία 457
Λοκρίδα 504 Μαστοροχιύρια Βοΐου 497. 498. 498. 501-503,
Λονδίνο 432. 654 507. 510, 510. 511, 512. 514. 517. 521,
Λόσνιτσα. βλ. Γέρμα Καστοριάς 625
Λούβρη Βοΐου, χωριό 508. 508. 509. 515 Μαστοροχώρια Κόνιτσας 203. 512, 516, 521
Λούιας, Γ. Δ. 239 Ματσούκας, Σπόρος, ποιητής 428
Λουκιανός 241, 243. 245 Μαυραναίοι Γρεβενο^ν. χιοριό 371
Λουκόπουλος, Δ. 215 Μαυροκορδάτος. Γ. Λ., καθηγ. Οθωνείου Πα
Λουσατία 662. 670 νεπιστημίου 328
Λουτφή Ομέρ 451-452 Μαυρομιχάλης. Π. Κ. 458
Λύκειο Ελληνίοο^ν 613-614, 614 Μαυρονόρος/Mavronoz Γρεβενιόν. χωριό 79. 80,
Λυριτζής, Γ. 182. 281. 427 81, 82. 192
Μαυροπηγή 33. 37. 659. - Θέση Φυλλοτσαΐρι 33 Μηλωτίνη ή Μιλοτίνι, βλ. Μηλιά Σερβιών
Μεγάλη Ιδέα 339. 421 Μητιάκης, Δ. 493
Μεγάλη Ράχη (Αιανή) 382 Μητροπόλεις (Ιερές): Γρεβενο^ν 399. - Δρυϊ-
Μεγαλόπολη Πελοπόννησου 662 νουπόλειος 155. - Καστοριάς 66. 156. -
Μέγαρα 42 Λαρίσης 150. - Πισιδίας 155. - Σερβίίον
Μέγαρο Γρεβενών. χωριό 202. 202 και Κοζάνης 149. 155. 165. 185. 281. 342.
Μέγας. Γ. 599 588. - Σισανίου και Σιατίστης (Σισανίου
Μεγοάνης. Γ. 295 και Ανασελίτζου) 149. 501. - Βλ. και Επι
Μεγδάνης, Δ. 294 σκοπές
Μεγδάνης. Χαρίσιος 137. 161. 204-205. 227-228. Μικρά Ασία 249. 367. 421. 458. 461, 469. 489.
248-249. 256. 257. 260. 263. 263. 265. 501. 502. 508
265. 277. 277. 278. 279. 284. 293-296, 301, Μικρασιάτες 367
550. 559. 598. 598. 600 Μικρασιατική Καταστροφή 461
Μεθόδιος Ανθρακίτης 162 Μικρή Αμυγδαλιά / Κιουτσούκ Τεκελέρ Κο
Μεθόδιος, επίσκ. Σισανίου (1538) 158 ζάνης. χωριό 476-477
Μεθόδιος, οικουμ. πατρ. 152 Μιλόβιστα Μοναστηριού 501
Μελά. Ναταλία 404 Μιρασάνη. βλ. Μορφή Βοΐου
Μελανοφρύδης. Παντ. 495 Μιστριώτης, Γ. 271
Μελάς. Παύλος 403. 404. 404, 405. 405. 556 Μιχαήλ αρχάγγελος 206
Μελάς, Σπόρος 425 Μιχαήλ επίσκ. Σερβίίον 152. 153
Μελένικο 224. 225. 225. 226. 297 Μιχαήλ Κ. 291
Μελέτιος, επίσκ. Σερβίίον (1646-1649) 153 «Μνημοσύνη», λέσχη 520
Μελέτιος Κατακάλου. επίσκ. Σερβίων και Κο Μόδης. Γ. 449
ζάνης (1745-1752) 142. 152-154. 276. 277, Μοιρασάνης, Σιώμος. κάλφας 516
277 Μοισιόδαξ. Ιο^σηπος 230. 230
Μελέτιος, μητρ. Αθηνίόν 230 Μολδαβία 145. 218. 321, 509
Μελέτιος Σμυρνεύς. επίσκ. Σισανίου 158, 162 Μολδοβλαχία 277. - Βλ και Βλαχία. Μολδαβία.
Μενελίκ. αυτοκρ. Αβυσσηνίας 510 Ουγγροβλαχία. Παρίστριες Ηγεμονίες
Μεσόγειος 218, 653 Μοναστήρι/Βιτίόλια 192-193, 224, 225. 258.
Μεσόλογγος/Μεσολογγόστι Βόίου, χωριό 63. 268. 295, 297, 399-400, 400. 404, 405.
513. 518. 519 406-407, 411, 454
Μεσολούρι Γρεβενίόν, χωριό 201 Μονεμβασιά 295, 295
Μεσοπόλεμος 265, 216.282. 397. 448. 472-473, Μονές: (Άγιον Όρος) Μεγίστης Λαύρας 390. -
499, 501.511.512. 514, 601 (Βελβενδό) Αγίας Τριάδας 159. - (Βλάστη)
Μεσοποταμία (Μέση Ανατολή) 653 Αγίου Δημητρίου 160. - (Βυθός Βοΐου)
Μεσσηνία 510 Αγίας Τριάδας 160. - (Δομαβίστι Βοΐου)
Μεταμόρφιοση Κοζάνης, χωριό 603, 606 Αγίας Παρασκευής 159. - (Δρυόβουνο
Μεταξάς Κοζάνης, χωριό 619 Βοΐου) Μεταμορφώσεως του Σωτήρος
Μεταξάς. Γ. 400 160. - (Εράτυρα Βοΐου) Αγίου Αθανα
Μεταξάς. I. 208 σίου 160. 502. - (Ζάβορδα Γρεβενών)
Μεταρρυθμιστικό κόμμα 458 Αγίου Νικάνορος 590, 590. Μεταμορ
Μέτσοβο 190. 192 φώσεως του Σωτήρος 283. 286, 409. -
Μεχμέτ 95. 96. 100-101. 103. 106 (Ζηκοβίστα Βοΐου) Αγίου Αθανασίου 160.
Μεχμέτ Α\ σουλτ. 88 - (Ζιδάνι Σερβίίον) Παναγίας/Στανου
Μεχμέτ Β'. σουλτ. 103, 119 159. - (Ζώνη Βοΐου) Εισοδίων της Θεο
Μεχμέτ Ταχίρ 455, 457 τόκου 160. - (Καστανιά Σερβίίον) Αγίων
Μηλιά/Μηλιοτίνη ή Μιλοτίνι Σερβίων, χωριό Θεοδώρων 159. 382. - (Καστοριά) Τα
349. 473. 603. 610 ξιαρχών 66. - (Κοζάνη) Αγίας Τριάδας
Μηλιδαίνη Κοζάνης, χωριό 349 Ιλαρίωνος/Ααριους 159. 409. Αναλήψεως
Μήλιος. I. 281 43. - (Μικρόκαστρο) Κοιμήσεως της Θε
Μήλος 36 οτόκου 160. - (Παλαιογράτσανο Βελ-
βενδού) Αγίου Νεκταρίου 159. - (Πόρος) Μπούρινος/Βούρινος 226, 476. 696

Ζωοδόχου Πηγής 564. - (Καστανιά Σερ Μπούρινου επανάσταση 155. 161
βίων) Αγίου Αντωνίου Σιάπκας 159 Μπουρμπουτσκό. βλ. Επταχώρι Καστοριάς
Μόρφη/Μιρασάνη Βοΐου, χωριό 65. 503. 509, Μπούσιος. Γ. 412. 449. 449. 450. 451. 452. 452.
509. 510, 515. 516. 521 454. 455, 457. 458. 459.
Μοσχολούρι Καρδίτσας, χωριό 83 Μυρστέγη 403
Μοσχόπολη 162, 224, 225. 226. 516 Μωάμεθ, προφήτης 144
Μοσχοπολίτες 225 Μωάμεθ Β'. σουλτ. 136
Μούκα. Σμίλια 357 Μωμόγεροι 619
Μούκας, Χαρίσιος 182. 185, 357, 357. 358
Μουμουζάς. Μάκης 558
Μουμουζιάς. Ν. 401, 404, 432. 456 Ναδίρ Ραμαντάν 453
Μουνίρ Μπέης 433 Νάματα/Πιπιλίστσα Βοΐου, χωριό 207, 208
Μουράτ Β'. σουλτ. 119 Ναοί: (Αιανή) Αγίου Δημητριού 383, Αγίου Νι
Μουράτης. I. 182, 185 κολάου 384. Κοιμήσεως της Θεοτόκου
Μουράτης. Παν. 184, 227, 279 383, Ταξιάρχη 384. - (Βελβενδό) Αγίου
Μουρίκι, όρος 50. - Περιοχή 647-649 Μηνά 381, 383, Αγίου Νικολάου 384. -
Μουσεία: Βυζαντινό Αθηνών 283, 283. Εθνικό (Γρατσιάνη Βελβδενδού) Αγίου Δημη-
Ιστορικό 613. Ελληνικής Ααϊκής Τέχνης τρίου 384. - (Εράτυρα) Αγίου Νικολάου
(MEAT) 613. 613. 614. Ιστορίας της 385. 616. Κοιμήσεως της Θεοτόκου 385.
Ελληνικής Ενδυμασίας 613. Ιστορικό και - (Καστανιά Σερβίο^ν [μονή Αγ. Θεο-
Ααογραφικό Κοζάνης 581.581. 614, 641- δοόρων]) Αγίων Θεοδώρων 382 - (Κο
642. Ααογραφικό και Εθνολογικό Μα ζάνη) Αγίου Αθανασίου 275. Αγιών Αναρ
κεδονίας (ΛΕΜΜ-Θ) 614, 614. Μακεδο γύρων 43. Αγίου Δημητριού 43. Αγίου
νικού Αγώνα (ΜΜΑ, Θεσσαλονίκη) 397, Κωνσταντίνου 44-45. 206. 268. Αγίου Νι
457. Μακεδονικού Αγώνα (Μπούρινος) κολάου 154-155. 166. 174. 258. 258. 263.
554. Πτολεμάΐδας 614 263. 275. 282. 286. 356. 358. 385. 419.
Μπαγιαζήτ Α'. σουλτ. 119 427. 581. 588, 602. Αναλήφεως 616. Ιω-
Μπαγιαζήτ Β'. σουλτ. 119. 119 άννου Προδρόμου, παρεκκλά\σιο 385. -
Μπακάίμης, Αλέξ. 506. 521 (Κωνσταντινούπολη) Αγία Σοφία 391,
Μπάμπουρα. οικία, πόλεως Κοζάνης 258 Αγίου Γεωργίου, πατριαρχικός ναός 509.
Μπάνια, βλ. Αγία Παρασκευή Βοΐου Κοιμήσεως της Θεοτόκου 509. - (Σέρβια)
Μπαρόκ 389, 390. 622 Αγίων Αναργύρων 382. Βασιλική το^ν
Μπέλτσιος, Κ.. αγιογράφος και ξυλογλύπτης «Κατηχουμένων» 382. - (Σιάτιστα) Αγίας
503 Παρασκευής 385, Αγίου Χριστοφόρου
Μπενιζέλος, Παλαιολόγος 325 391. Ταξιαρχών 257. 616. Τριών Ιε
Μπέσας. Χρ. 556 ραρχών 616.- (Σισάνι) επισκοπικός ναός
Μπήτσικον. τοποθεσία πόλεως Κοζάνης 356 156, 156. 157. (Παλαιογράτσανο) Προ
Μπίγλιστα. επαρχία 67 φήτη Ηλία 384. - (Πεντάλοφος) Αγίου
Μπίρδας, Στέργιος, κάλφας 513 Αχιλλίου 385. - (Τσοτύλι) Αγίου Αθανα
Μπλάτσι, βλ. Βλάστη Βοΐου σίου 385
Μπλε-σεράι (Κωνσταντινούπολη) 513 Νάουσα 160. 225. 622. 631
Μπλιούρας. Δ. 271. 273. 431 Ναύπλιο 295
Μπλιούρας. Σωκρ. 182 Νέα Πέλλα Αταλάντης 504
Μπλιούρειο κτήριο, πόλεως Κοζάνης 258 Νέα Τόρκη 433
Μπολόνια 295. 295. 296 Νεάπολη/Αειψίστα Βοΐου 193. 212. 491, 501
Μπόμπιστα. βλ. Βέργα Καστοριάς Νεμέα 42
Μπόντας, Γ. 335 Νεμέσιος, επίσκ. Εμέσης 245. 249
Μπρόβας. Τριαντ. 409 Νεμετολάμπεης 144
Μπρούσνικ Μοριχόβου 407 Νέναντε/Cervene-Reka ή Resa. οικισμός καζά
Μπουντώνας, Ευθ. 368. 369. 370. 376 Αστίν 64
Νεότουρκοι 407. 411, 428, 461 Ομιλος Ερασιτέχνου Ευεργετών 556

Νεόφυτος, επισκ. Σερβίοον 153 Οντρια. οροσειρά 207, 511
Νεόφυτος, επισκ. Σισανίου και Σιατίστης Ορεστίδα 50
(1792-1811) 157-158 Ορθόδοξη Εκκλησία 582. 583. 588. 590
Νεόφυτος ιερομόναχος 161 Όρλιακας. όρος 214
Νεόφυτος Καισαριεύς. οικουμ. πατρ. 164 Οσμάν αγάς 96, 100. 101. 110, 124
Νεράιδα Κοζάνης, χωριό 34 Ουγγαρία (Στέμμα Αγίου Στεφάνου) 218-222.
Νεστόριο Καστοριάς, χωριό 66. 207 224-225. 225. 226-229, 232. 238. 259.
Νέστος, ποταμός 506 260. 261, 291. 294. 296
Νημόρια Μπή(ί)λιως. βλ. Πλατεία 25κ Μαρ Ουγγροβλαχία 292. - Βλ. και Βλαχία. Μολ
τίου Κοζάνης δαβία. Μολδοβ/<αχία. Παρίστριες Ηγε
«Νίκη», ποδοσφαιρική ομάδα Ποντοκώμης Κο μονίες
ζάνης 475 Ουζείρ Εφέντης 455
Νικηφόρος, επισκ. Σισανίου και Σιατίστης Οχληροί 557
(1746-1769) 158
Νικόλαος Δρόσος, μητρ. Καρπενησιού 563
Νικόλαος, ζωγράφος 384 Παβία 306
Νικόλαος εκ Λινοτοπίου, αγιογράφος 385 Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (WEF) 695
Νικόλαος Μυστικός, οικουμ. πατρ. 150 Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (WTO)
Νικόλαος, πρίγκιπας (Γεωργίου Α') 428 695, 698
Νικολάου, Βασιλική Σ. 162. 281 Παγούνης. Δ. 182
Νικολίδης. Δ. 316 Παγουρίδου. Ανδρομάχη 356
Νικολίδης. I. 291 Πάδοβα 295-296
Νικολόπουλος. Β. 330 Πάιοάκου. Αικατερίνη 356
Νίσσα Σερβίας 227 Παϊδάκου. Ασπασία 356
Νόστιμο Βόίου. χωριό 497. 521 Παιονίδης. Ξεν. 357
Νοταράς, Δημήτριος 244 Παίσιος, επίσκ. Σισανίου 158
Ντίνας, Κ. 368, 554. 596 Παλαιογράτσανο Βελβενδού. χωριό 384
Ντιούφας/Κουτσούκης. I. 407 Παλαιόκαστρο Βοΐου. χωριό 32
Ντόλος, βλ. Βυθός Βοΐου Παλαιοκριμίνι Βοΐου. χωρίο 63
Ντορμούσης/Δορμούσης. Ρίζος 323. 323 Παλαμιώτης. Γ. 486.
Νυρεμβέργη 322 Παμπλόνα 700
Παναγία 504. 583. - Ζιδανιώτισσα 590
Παναγιωτίδης, Γ. 256-257. 274-275. 280. 282.
Ξενόπουλος. Γρηγ. 179. 556 282, 283
Ξεροπήγαδο Κοιλάδας Κοζάνης 38 Παναγόπουλος. Ν. 567
Ξηρολίμνη Κοζάνης, χωριό 34, 37 «Πανδώρα», μουσικός σύλλογος Κοζάνης 155.
Ξυδάκης. Ν. 407 268, 268, 399, 402, 557. 696
Πανεπιστήμιο Αθηνών (Οθώνειο) 156. 271. 325.
325. 328. 330, 404. 421. 564. 619
Οδησσός 279 Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας 378. 643.
Οθωνας. βασιλεύς των Ελλήνων 328. 330 673-675. 678, 681-683
Οικονομίδης. Δ. 215 Πανεπιστήμιο. Ελληνικό Ανοιχτό 682
Οικονομίδης. Κ. 451, 452, 457 Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Αριστοτέλειο
Οικονόμου. Δ. 316. 451, 452. 453, 457 (ΑΠΘ) 32, 275. 650
Οικονόμου. Κ. 589 Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 617. 617
Οίκος Βελτιώσεως 155. 264. 265. 294 Πάνος εξ Ιωαννίνων, ζωγράφος 383
Όλγα, βασίλισσα των Ελλήνοον 429 Πανταζόπουλος, Ν. I. 164. 176. 590
Ολύμπιος. I. 335 Παπά, Φωτ. 356
Ομαλή/Πλάζουμη Βοΐου. χωριό 501 Παπαβασιλείου. Δ. 269. 269. 273.
Ομέρ Μπέης 433 Παπαγε(οργίου. Στεφ. 458
Παπαγιαννούσης-Πόποβιτς. Διονύσιος 229 Παφίλης, Γ. 557

Παπαγιαννούσης-Πόποβιτς. Ευφρόνιος Ραφαήλ Παχώμιος, επίσκ. Σισανίου 158
(Χαρίσιος Παπαγιαννούσης) 182. 184. 227. Πειραιάς 416. 529. 531, 533
228. 229, 231. 249, 265. 279. 279, 284 Πελεκάνος Βόίου, χωριό 503
Παπαδέλης, Λάζ. 458 Πελοπόννησος/Μοριάς 211, 504. 504. 505. 507,
Παπαδημητρίου αδελφοί 263 509. 510. 511. 513. 516
Παπαδιαμάντης. Αλέξ. 163, 705 Πενταγιώτισσα, Μαρία 556
Παπαδόπουλος. Δ. 495 Πεντάλοφος/Ζουπάνι Βόίου, χωριό 193, 371,
Παπαδόπουλος, Ηλ. 489 385, 501, 501. 503. 506. 507. 510. 515.
Παπαδοπούλου. Ευαγγελία 596 516. 613, 615, 618. 625. 627. 628. 629.
Παπαϊιοάννου. Λαζ. 398 630. 630
Παπαϊωάννου. Μιλτ. 368 Πεντζίκης. Ν.-Γ. 705, 705
Παπακιονσταντίνου. Γ. 271 Πέργαμος 508
Παπακιυνσταντίνου. Κ. 404. 410, 431, 457, 551 Περδικάρηδιον, οίκος 295. 295
Παπακιονσταντίνου. Μιχ. 431, 552, 555 Περδικάρης, Αναστάσιος (πατέρας Μιχαήλ)
Παπακιονσταντίνου, Στέφ. 449-450, 453-456. 295. 295
456. 458, 458. 459 Περδικάρης, Αναστάσιος Βερροιαίος 295
Παπανικολάου. I. 262 Περδικάρης. Μιχαήλ, ιατροφιλόσοφος Κοζάνης
Παπανιότας, Δ. 201 249, 265, 279. 284. 294-295. 295. 296,
Παπαργυρούδης. Αστ. 405. 457 309. 405. 550. 559
Παπαρρηγόπουλος. Κ. 587 Περιβόλι Γρεβενών. χωριό 190. 192. 193. 200.
Παπάς, Β., βλ. Βροντάς χαπετάν 215. 366
Παπασιώπης. Λεωνίδας I. 281, 552. 555 Περιστέρα/Μαρτσίστι Βόίου. χιοριό 201. 513
Παπατζανετεας. Παν. 426 Περραιβός. Χριστοφόρος 317
Παράδεισος Καβάλας, χωριό 506 Πέρσες 507
Παρασκευάς Αμφιλόχιος, βλ. Αμφιλόχιος Πα- Περσία 507. 507. 510. 510. 517
ρασχευάς Πεσιρίδη «Αρτοποιείο» (Κοζάνη) 494
Παρθεναγωγείο, -α. βλ. Σχολές Πέστη 138. 140. 223-226. 228, 230. 259, 259.
Παρθένιος. επίσκ. Σισανίου (1665. 1668) 158 277. 278-279, 292-296. 323. 323
Παρίστριες Ηγεμονίες 249. - Βλ. και Βλαχία. Πετρανά/Τζιζιλέρ Κοζάνης, χωριό 416
Μολδαβία. Μολδοβλαχία. Ουγγροβλαχία Πέτσας, Φώτης Μ. 43. 45
«Παρνασσός», φιλολογικός σύλλογος 271 Πήληκας. Σπ. 335
Παρχαρίδης 493 Πήλιο 390. 503. 503. 505. 506. 510
Πασά, σαντζάκι (Pasa Sancagi) 50, 50. 52 Πηνειός, ποταμός 200
Πασχαλόπουλος. Β.. κάλφας 511 Πιλάτος 570
Πάσχος. Παντελής Β. 555. 564 Πίνδαρος 286
Πατούσας. I. 287 Πίνδος 32, 189. 190. 190. 192. 194. 194. 195,
Πάτρα 678 204. 213. 214. 226. 501, 503. 503. 516
Πατριαρχείο, Οικουμενικό 136. 142. 143. 154. Πιπιλίστσα. βλ. Νάματα Βοΐου
157-158. 163. 169. 176. 259, 338-339. 398. Πιτένης. Δημ. Αδάμ. ζο^γράφος 383
402. 402. 509. 564 Πιτένης. Μιχ. 554. 556
Πατρίκιος, επίσκ. Σερβίων 153 Πιτροφός Άνδρου, χωριό 563
Πατρινέλης. X. Γ. 154 Πλάζουμη. βλ. Ομαλή Βοΐου
Παττακός, Στυλ. 573 Πλατανόρευμα Σερβίιον. χωριό 647
Παυλίδης. Μ. Ν. 280 Πλατεία 25^ Μαρτίου (Μπίλιως Νημόρια). πε
Παύλος, απόστολος 149 ριοχή Αλώνια πόλεως Κοζάνης 41, 599
Παύλος Α'. βασιλεύς των Ελλήνιον 275 Πλατώνης, Αγόρας 182
Παύλος Ιιοάννου. μητρ. Σισανίου και Σιατίστης Πλατώνης. Χρ. 182, 184
159 Πλούταρχος 245
Παύλος Παπαλεξίου. μητρ. Σερβίων και Κο Ποζάρεβατς 227
ζάνης (2004-) 156 Πολίτης. Λίνος 598
Πολυζούλης. Γ. 456 Ρέζνι. βλ. Ανθούσα Βοΐου

Πολύκαρπος Λιώσης. επίσκ. Σισανίου και Σια- Ρεπανάς. Κ. 431.
τίστης 159 Ρεπανάς. Ν. 404. 404. 409. 410
Πολυκάστανο/Κλεψίστι Βοΐου. χωριό 504. 512. Ρέσνα 200
512. 619 Ρήγας Βελεστινλής 287. 292. 295. 297. 309. 313.
Πολύλακκος/Κίναμη Βοΐου. χωριό 64 316. 316. 317-318. 318. 320-324. 353
Πολυμέρου-Καμηλάκη. Αικατερίνη 596 Ρηνανία 662
Πολύμυλος Κοζάνης, χωριό 39. 479. 647 Ρο(υ)γκάτσια. Ρο(υ)γατσάρια. Ρο(υ)γκατσάρια.
Πολυφύτου. λίμνη 35. 647. - Φράγμα 34 Ραγκουτσάρια 597. 600. 605, 606. 610
Πολωνία 226 Ροδιανή Κοζάνης, χωριό 603. 615
Πόντιοι 367 Ροδίτης Κοζάνης, χωριό 37
Ποντοκώμη Κοζάνης, χωριό 36. 475-476. 480 Ρο0οχα>ρι Βοίου. χωριό 508. 515. 516
Πόντος 211. 461. 489. 501 Ροκοκό 389, 390, 622
Πόποβιτς, βλ. Παπαγιαννούσης Ρουμανία 512
Πόρος, νήσος 564 Ρούμελη, βλ. Στερεά Ελλάδα
Πορτογαλία 688 Ρούπελ 453
Ποτηρόπουλος. Παρ. 215 Ρουσιάδης. Γ. 227. 228. 263. 265, 265. 278. 278.
Πούλιου Μαρκίδες, αδελφοί (230. 287. 313. 316. 550
317 Ρουσιοτάρι. βλ. Βόιον όρος
Πούλιου Γεώργιος 318-322. 324. - Βλ. και Ρύμνιο Σερβίων, χωριό 39
Πούλιου Μαρκίδες Ροηυαίοι 376
Πούχνερ, Βάλτερ 594 Ρωμάνος. Άθως 403. 403
Πράγα 654 Ρώμη 152
Πραμόριτσα 509 Ρίομηοσύνη 587
Πράσσος. Δ. X. 275, 286 Ρώμπαπα. οικογένεια 408
Πρέβεζα 623 Ρωμυλία Ανατολική 469
Πρέσπα. Μεγάλη 67, 207 Ρωσία 180. 501
Πρέσπες 68
Πρίτσος. Κοσμάς, κάλφας 507
Προκόπιος 707 Σάββας, επίσκ. Σερβίων 152
Προποντίδα 367. 511, 513 Σαίξπηρ. Ουίλλιαμ 550
Προσήλιο/Καλντάδες Σερβίων, χωριό 113. 125, Σακελλάριος. Γ.. ιατροφιλόσοφος Κοζάνης 243.
125. 126-128 243. 249, 265. 281. 283. 284.254, 292,
Προύσα 502. 509 292. 293-294. 294. 295-297. 301. 302.
Πρίοσία 329 302. 303-305. 305. 307-309. 314. 314.
Πρώτη/Κιούπκιοΐ Σερρών 490 315-318, 318. 323-324, 550. 559
Πρωτοχώρι Κοζάνης, χωριό 619 Σακελλάριος. Δ. 227. 231. 243. 293. 294. 296
Πτολεμαΐοα/Καϊλάρια Κοζάνης 134. 193, 204, Σακελλάριος, I. 292, 294
369. 398. 399, 402, 402. 431. 453. 455, Σακελλάριος. Κ. 243, 243. 247
457, 489, 491. 538. 614. 615. 662. - Καζάς Σακελλάριος, Παυσανίας 293. 296.
486 Σακελλαρίου, Μητιώ 265. 293. 293. 296, 550,
Πύλη. βλ. Υψηλή Πόλη 556
Πύργος Βουλγαρίας 513 Σακελλαρίου. Νάναινα 293
Πυρσόγιαννη Κόνιτσας, χωριό 507. 512 Σακελλαρίου. οικογένεια/οίκος 242. 243. 249.
292
Σαλακίδης. Γ. 73, 206
Ραιδεστός (Δικίροα) / Τεκίρ Νταγ 502. 509. 510. Σαμαρίνα Γρεβενών 64. 75. 75. 77. 79-80, 192.
511. 513 193. 199. 200. 366
Ράλλης. I. 458 Σαμουήλ Βουλγαρίας 382
Ραφαήλ, επίσκ. Σερβίων (1699) 153 Σαμουήλ ο Χαντζερής. οικουμ. πατρ. 164. 169. 176
Ραψάνη 297 Σαμπανόπουλος. Β. 276, 282. 302. 398
Σάξονες 219 Σιμώτας. έμπορος 405

Σαπουντζή. Σταμάτα 294 Σινιάτσικο. βλ. Άσκιο. όρος
Σαπουντζής. Λάτσκος 294 Σισάνι Βοΐου 156. 157. 384. - Επαρχία 158.
Σαρακατσάνοι 194, 194 520
Σαραντάπορος 125. 125. 128. 415. 431. 641 Σιωπής. I. 271
Σαρί Γκιολ / Κίτρινη Λίμνη Κοζάνης 34. 34. 35, Σκαλοχώρι/Τσουκαλοχώρι Βοΐου. χωριό 63-64.
204. 450. 472. 658 615
Σαρχατλής, Θ. Γ. 267. 269 Σκιάθος 169
Σας Μπέης 453 Σκόπια 115. 366
Σασαρόλης. Εομ. 557 Σκοπιά Φλαφινας. /copió 629
Σαύος. ποταμός 225 Σκουλούοης. Στέφ. 451. 453
Σβόλιανη. βλ. Αγία Σωτηρα Βοΐου Σκουτέρη. Ελεονώρα 192
Σεϊχί (Mevlana Yusuf Sinan Germiyani). ποιητής Σκούφαλου. Ελπίδα 596
88 Σκρέκας, π. Γεα>ργιος 571-572, 573
Σελίμ Γ. σουλτ. 95 Σκρέκας, Δ. 285
Σέλ(ι)τσα. βλ. Εράτυρα Σκριπού. περιοχή Ορχομενού 504
Σεμλίνο 225-226. 230, 323 Σλάβοι 151
Σενεγαλέζοι 460 Σλίβενη. βλ. Κορομηλιά Καστοριάς
Σεραφείμ, αρχιεπίσκ. Αθηνών 574 Σμεντέρεβο 227
Σεραφείμ, οικουμ. πατρ. 152 Σμίξη Γρεβενών. /copió 192. 366
Σεραφείμ Σκαρούλης, επίσκ. Σισανίου 158 Σμύρνη 354. 458. 502. 509
Σερβία (Φυλακές) 149. - Βιλαέτι 73. - Επαρχία Σολεϊμάναγας 145
77-80. 87, 92, 94-95, 206. - Καζάς 115, Σόλουμ Μοναστήρι 67
116. 117-118, 133. 486. - Κάστρο 382. - Σολουμίστι, βλ. Στέρνα Βοΐου
Οικισμός 34, 38. - Περιοχή 78-79. 95. 113. Σολωμός. Διονύσιος 301. 705
117. 119, 124. 126. 126. 205, 210. 212. 270. Σουγδουρής. Γεώργιος 242. 244
294. 367, 649, 650. - Πόλη 78. 81. 115. Σουδάν 507. 507. 510.510. 511. 517
117-118. 122-125, 125. 127-128. 133. 142. Σουΐδα. λεξικό 286
149. 151-154, 154. 156. 159. 161. 193. 205, Σουλειμάν Α' ο Μεγαλοπρεπής, σουλτ. 74-75,
212. 225, 226, 258, 270. 273. 369, 376, 77, 126, 126, 128. 130
382, 384, 399. 400. 427, 456-457. 460. Σουλειμάν Β', σουλτ. 126
491. 614. - Σαντζάκι 144. 338. 340. 349, Σουλειμάν αγάς 144
412, 467. 475-476 Σούλεν Μεγάλης Πρέσπας. /copió 67
Σερβία 225. 700 Σούρβα 610
Σέρβοι 218. 221, 701 Σούτσος. Αλέξ. 416. 426
Σέρρες 212. 224. 226. 297. - Νομός 451 Σούτσος. I. 328
Σιαλβάρας 493 Σόφια 133
Σιαμπανόπουλος, Κ. 553 Σπανός. Γάκης 407
Σιάπκα. όρος 117, 210 Σπάρτο Κοζάνης, /copió 469
Σιάτιστα 1. 8-11. 14, 149. 156-158. 162. 166, Σπήλαιο Γρεβενών. /copió 199
192-193. 206. 208, 212. 224-226. 232, Σπήλιος Βοΐου. /copió 497
257. 273. 291. 292. 296-297. 318. 323. Σπυρίδων Βλάχος, αρχιεπίσκ. Αθηνών 564
338, 366. 368-369, 371-373. 384-385, Στάθης. Γρηγ. 574
389-391, 399. 399. 406. 454. 456, 491. Στάικος, Στάμος. υπίλαρχος 425
501. 502, 503, 503. 505. 509. 516. 613. Στάμκος. Αναστ. 182. 185
614. 614. 618, 622. 625. 628. 629, 646. Στάμκος. Κ. 231. 239, 240
648-649. 694. - Επαρχία εκκλησιαστική Στενά/Στέντσικο Καστοριάς, χωριό 65
13. 157 Στεργιάδης. Κ.. κάλφας 512
Σιατιστινοί 161. 405 Στεργίου, Εμμ. 404
Σιγάλας. Αντ. 175. 239. 246. 275. 282. 286 Στερεά Ελλάδα/Ρούμελη 503. 504. 507. 513
Σιμόν Βέης (Simon), βέλγος αξιωματικός 403 Στέρνα/Σολουμίστι Βοΐου. χωριό 67
Στεφανάκης, Γ. 454 Σωτήριος, οικονόμος επισκοπής Σερβίων 161

Στέφου. Β. 344. 356. 361, 362 Σιοτηρίου, Μ. 281
Στεχάζι, βλ. Αηδόνια Γρεβενών
Στοά. βλ. Σχολές
Στοϊκός, Αριστείδης 407 Ταίναρο, ακρωτήριο 505
Στρατηγοπούλου. Σοφία 356 Τακιατζή, αδελφοί 263
Στριόμνιτσα 408 Τακιατζής. ή Ταϊκατζής ή Τακάτζης 278, 278
Στυμφαλία 511 Τακιατζής. Δ. 182. 227. 228. 231, 270, 278. 279
Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικιόν Γ ραμ Τακιατζής. Κ. 182, 267, 269, 356
μάτων 271 Ταλιαδούρης. Κ. 489
Σύλλογος Κυριών 358 Τανής, Χαρίσιος 475
Συμεών, επίσκ. Σερβίων 153 Ταχσίν πασάς 433
Συμεών ο Τραπεζούντιος. οικουμ. πατρ. 91 ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας 641. 643, 644
Σύνδεσμος Γραμμάτων και Τεχνών Κοζάνης Τεκίρ Νταγ. βλ. Ραιδεστός
553 Τεργέστη 321
Σύνδεσμος Τουριστικοί Ελληνικών Επιχειρή Τέρπου, Αστέριος 455. 457. 602
σεων (ΣΕ Τ Ε )695 Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος. Παράρτ. Δυτ.
Συνθήκες: Κάρλοβιτς 220. - Αωζάννης 136. - Μακεδονίας 658
Πασάροβιτς 220. - Σεβρών 458. 461 Τζιμουλά. Ελένη 356, 361
Σφενδόνης. Ν. 551 Τζινίκου-Κακούλη. Αθηνά. 210, 631
Σχισματικός, -οί 398 Τζιούτζιος, Παν. 238
Σχολές/Σχολεία/Γυμνάσια/Ακαόημίες: (Αγιον Τζιούφας. Γ.. κάλφας 507
Ορος) Αθωνιάδα 237. 246. - (Αθήνα) Τζιρανή. οικισμός Δάφνης Βόίου 63
Αρσάκειο Πρότυπο Παρθεναγωνείο 355, Τζιζιλέρ. βλ. Πετρανά Κοζάνης
361. Βαρβάκειος Σχολή 563. - (Αδρια- Τζούκας, Γ. 558
νούπολη) Γυμνάσιο 494. - (Αργυρούπολη Τζούμα. βλ. Χαραυγή Κοζάνης
Πόντου) Φροντιστήριο 494. - (Βουκου Τζουμέρκα 498. 503
ρέστι) Αυθεντική Ακαδημία 237. - (Ιάσιο) Τζώνης. Μιλτ. 283. 450. 453-456
Αυθεντική Ακαδημία 237. - (Ιωάννινα) Τιάλιος. Γ. 602
Μαρουτσαία Σχολή 237. 246. - (Καρπε Τιάλιου, αδελφοί 431
νήσι) Σχολή 244. - (Κοζάνη) Αλληλοδι Τιρόλο 366
δακτική Σχολή 279. 341. Αστική Σχολή Τιτέλης. Εμμ. 407
411. Βα/παδώρειο Γυμνάσιο 155, 161. Τόιβασι, βλ. Καλοχώρι Συκουρίου Αάρισας
399. 491. Ελληνική Σχολή 228. 342. Τοκάι, βλ. Tokaj
(Ελληνο)Μουσείο 238, Στοά 153. 238, Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας 35
247. 247. Σχολεία Κοζάνης ( 1 9 - αρχ. Τουρκαλβανοί 515
20ου αι.) 340-363. Σχολή Κοζάνης 184. Τουρκομάνοι 134
238-240 243, 245-246. 249. 256. 288. Τουρκομπαρόκ 389
340-341. 550. Σχολή Κομπανίας 227. Τουρούντζιας. Γ. 323
281. Χαρίσειος Γεωργική Σχολή 155. 161. Τουρούντζιας. Θεοχ. 317. 323-324
185. - (Κυδο^νιές) Σχολή 237. 494. - Τραλλιανός 294
(Κιυνσταντινούπολη) Ζάππειο Παρθενα Τρανσυλβανία 218-221
γωγείο 358. 362, Πατριαρχική Μεγάλη Τράντας. I. 357
του Γένους Σχολή 237. 241. 246. 494. Τράντας. Χαρίσιος 385
Κυριάκό Σχολείο του Ααου 519. 520. - Τρέμπενο. βλ. Καρδιά Πτο/^εμαΐδας
(Σιάτιστα) Τραμπάντζειο Γυμνάσιο 162. Τριανταφυλλίδης. Ξεν. 362
- (Σμύρνη) Ευαγγελική Σχολή 237, 494. Τριανταφυλλόπουλος. Ηρακλής Α. 432
- (Τραπεζούντα) Φροντιστήριο 494. - Τρίδεντρο. συνοικισμός πόλεως Κοζάνης 384
(Τσοτύλι) Γυμνάσιο 518. 519. - (Χίος) Τρίκαλα Θεσσαλίας 508
Σχολή 237 Τρίκαλα Κορινθίας 504
Σωματείο Οικοδομούν Πενταλόφου 510 Τρικούπης, Σπυρίδων 328. 330
Τρίπολη 564 Φιλική Εταιρεία 155

Τριπόταμος. τοποθεσία πόλεως Κοζάνης 43 Φιλιππαίοι Γρεβενο!>ν, χωριό 195. 198. 202, 202.
Τσακνοχώρι, βλ. Ανθοχώρι Τσοτυλιου 203. 371
Τσαριτσάνη 297 Φιλιππίδης. Δανιήλ 309
Τσαρσαμπάς/Τσιαρτσιαμπάς 205, 212. 215, Φίλιππος Β', βασιλιάς της Μακεδονίας 41
384, 471. 593-596. 596. 597-598, 602. Φίλιππος Ε'. βασιλιάς της Μακεδονίας 43-44
607-608. 610. 614. 634 Φιλιππούπολη 155. 224
Τσαχουρίοης. Κ. 596 Φιλίτη. Ειρήνη 292
Τσικόπουλος, I. 368 Φιλίτης. Κ. 307
Τσιμη(ι)νάκης, Ν. 273, 432, 459 Φιλίτης. Σιλβέστρος 292
Τσιρανίοης. Γ. 493 Φιλόμουσος Εταιρεία 354
Τσιτσεκλής, I. 403 Φιλόπτωχος Αδελφότης 155
Τσιτσελίκης. Κ. 271. 403. 450, 459, 551, 551, Φιλιότας. καπετάν (Φιλόλαος Πηχιών) 409
553, 555 Φλάνδρα 662. 670
Τσιώρης, Λέων. 407 Φλορόφσκυ. π. Γεώργιος 584
Τσόντος Γ.. βλ. Βάρδας καπετάν Φλωρά-Καραβία. Θάλεια 425. 431
Τσοπανάκης, Αγαπητός 368 Φλωρεντία 152
Τσοτύλι/Τιιαιΐ 83. 84. 162. 193. 201, 366. 369. Φλιόρινα (χαζάς. πόλη, νομός, περιφερ. ενό
384, 385. 491. 498. 501, 508. 509, 512. τητα) 54. 66. 68. 193, 485-486. 647, 659,
513, 514. 517. 519. 648 664. 673. 678. 681
Τσουκαλοχώρι, βλ. Σκαλοχώρι Βοΐοο «Φοίνιξ». φιλολογικός σύλλογος Κοζάνης 268.
Τσούρχλι, βλ. Άγιος Γεώργιος Γρεβενών 269
Τύρναβος 200. 207. 224, 225, 241. 250. 323 Φόρης. Β. 427. 432
Τυφόξυλος. Κ. 182 Φούφας Εορδαίας. χωριό 647
Τυφοξύλου, αδελφοί 182 Φραγκίσκος, αυτοκρ. Αυστρίας 321
Φράγκοι 152
Φραγκοκρατία 152. 153
Ύδρα 182 Φρανκφούρτη 391
Υψηλή Πύλη 91. 95. 118, 338. 354. 509 Φραντς, I. 293
Φρειδερίκος Γουλιέλμος Β'. βασιλιάς Πρωσίας
307. 329
Φανάρι (Κωνσταντινούπολη) 509 Φοίνικες 653
Φαναριιότες 353, 354 Φωτιάδης, Λάμπρος 317
Φανοί Κοζάνης 594-595. 597. 600. 602-606. 610. Φώτιος Β', οικουμ. πατρ. (Φώτιος Ειρηνουπό-
- Αϊ-Δημήτρης 603. - Αϊ-Θανάσης 603. - λεως) 155, 271
Αλώνια 603. - Αριστοτέλης 603. - Γιτιά Φιότιος Μανιάτης, μητρ. Σερβίων και Κοζάνης
603. - Κασμφτζήδις 603. - Κεραμαριό 137. 153. 155, 155. 156, 184, 279. 418-419,
603. - Κρεββατάχια 603. - Αάχχοος τ' 429. 430-431, 433. 457
Μάγγαν' 603. - Μπουντανάθχα 603. -
Παύλος Μελάς 603. - Πηγάδ' απ' του
Κεραμαριό 603. - Πλατάνια 603. - Πλα Χαϊδελβέργη 325
τεία Λασσάνη 603. - Σχ 'ρχα 603 Χαϊρεντίνμπεης 144
Φάρσαλα (χαζάς) 90 Χαλίκι Ασπροποτάμου. χωριό 190
Φατμά Σουλτάν 96. 100. 110. 107 Χαλκιάς. Θ. Ν. 279
Φθιώτιδα 405 Χαλκίδα 508
Φίκας. Α., κάλφας 507 Χαλκιδική 189. 212
Φιλανθρωπική Εταιρεία 354 Χάλλε (Halle) 292. 296
Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 355 Χαραυγή/Τζούμα Κοζάνης, χωριό 455
Φιλελευθέρων κόμμα / Φιλελεύθεροι 449. 449. Χαριζόπουλος. Χαρίσης, κάλφας 513
451-456. 456. 458. 458. 459. 459. 461 Χαριούπολη 502
Φιλής. Μανουήλ 284 Χαρίσης. Παύλος 185. 431
Χαρισίου, π. Δημήτριος 572 Χριστός, βλ. Ιησούς Χριστός

Χαρτούμ 509. 510. 510 Χρούπιστα. βλ. Αργος Ορεστιχό
Χασάπη. Δ. Α. 281 Χρύσανθος, πατρ. Ιεροσολύμων 152
Χάσια 203. 212. 215. 411 Χρυσαυγή Βοΐου. χιοριό 509. 509. 515
Χατζηοάκης. Γ. 271. Χρυσέρως 44
Χατζηιο^αννίοης, Δ. 432 Χρυσή Καστοριάς, χωριό 512
Χατζή-Κα>νστας. Στέργ. 317 Χρυσολωράς. Μανουήλ 287
Χάτσιος. Στέργ., κάλφας 509 Χρυσοχόου. Τάσος 558
Χαφούζ αγάς 144 Χριόμιο Κοζάνης, χωριό 603
Χελιδονίσματα 610 Χωματιανός, διοικ. επίτροπος Κοζάνης 430
Χιλιομόδι/Χελιμόδι 63
Χιλμή πασάς 409
Χονγκ Κονγκ 691 Ψαριανός. Λεωνίδης 563
Χορηγός Βοΐου, χο^ριό 615, 615 Ψαριανού. Μαριγώ 563
Χορν. Παντελής 556 Ψαριανού-Δημοπούλου. Στέλλα 565. 571. 573
Χουρσίτ πασάς 454 Ψαχνά 508
Χουσεΐν αγάς 118 Ψελλός. Μιχαήλ 283
Χοφελάνδος. βλ. Ηιι/εΐαηά, Οιτ. \Υ.
Χρήστου, Κ.. βλ. Κώττας. χαπετάν
Χρήστου. Πέτρος 407 Ωραπόλλιον 245
Χριστόδουλος, αρχιεπίσκ. Αθηνών 573 Ωριγένης 571
Χριστοδούλου, Ελευθερία 281
O S SO
Abdullah, βλ. Αμπντουλλάχ

Abdurrahman 82
Ayas Aga. βλ. Αγιάς αγάς Dioszeg Ουγγαρίας 222
Ayo Dimitri Γρεβενών, οικισμός 79 Dovrani Γρεβενιόν, οικισμός 79
‘Ayse 89
Eger (Erlau) Ουγγαρίας 222. 226
Elhac ‘Ali b. ‘Abdullah 89
Barak b. Davud 94
Entente 447, 452. 454. 460
Barthélemy. J.-J. 314
Erasmus. Desiderius 286
Baumeister. Friedrich Christian 242, 247-248
Evliya Celebi 128. 128
de Berne Lagarde. Jules 454
Blopasani Καστοριάς, οικισμός 65
Boerhaave. H. 305, 306
Boniç Γρεβενο^ν. οικισμός 83 Filibe Γρεβενών, οικισμός 78
Borsod. κομητεία Ουγγαρίας 226 Foucault. Michel 415
Bourdieu, R 413. 414. 422 de Fourcroy, A.-F. 306. 306
Brasov 219. 224 Frank. Johann Peter 298, 305, 305. 306. 317.
317. 318. 318
Brown. John 305. 305. 306
Frank. Joseph 305, 305. 306
Füves. Ödön 220
Castoldi, ιταλός λοχαγός 403
Cervene-Reka ή Cervene-Resa. βλ. Νέναντε 64 Genç. E. 103
Clausewitz. Carl von 413 Genovesi. Antonio 242, 246. 248
Çurhli, βλ. Αγιος Γεώργιος/Τσούρχ/u Γρε- Gökbilgin, Μ. T. 119
βενίόν Goldoni. Carlo 550. 556
Gottingen 306 Marmontel, Jean-François 321

Grida(v)des Γρεβενών. οικισμός 77. 79 Matthaeus. Ioannes 286
Guilford. Frederick North Earl of 317 Mavronoz. βλ. Μαυρονόρος Γρεβενίόν
Gurunak Γρεβενών, οικισμός 81 Millot, αββάς 284
Gyongyos Ουγγαρίας 222. 226 Miskolc Ουγγαρίας 222-223. 226
Mustafa Aga b. Çükrüllah Efendi 89
Habib Aga 90
Ha$im 82 Nasuh Serrac 94
Havlular. βλ. Αυλές Σερβιών Nidroz Γρεβενίόν. οικισμός 83
Hayali Bey. ποιητής (Χαγιαλί) 89. 9ό Novi Sad. βλ. Ujvidék Σερβίας
Higgs. Ε. 32
Hizir veled-i Ya‘kub 94
Hodmezovasarhely Ουγγαρίας 224 Ohoviste Καστοριάς, οικισμός 65
Holoni$ta Γρεβενών, οικισμός 78. 81 Osnik Γρεβενών. οικισμός 81
Hotoniste Καστοριάς, οικισμός 65
Hufeland, Chr. W. 293-294. 306, 306
Palihor Γρεβενίόν. οικισμός 75. 77. 81
Pendatrol Καστοριάς, οικισμός 65
ICOMOS 694 Plançiko Γρεβενών. οικισμός 81
Ikseropotamo nam-i diger 78 Perroux. F. 533
Inalcik. Η. 104. 106 Pertev Paça, βεζίρης 95
Iskumiza Γρεβενίόν. οικισμός 81 Petensanova Καστοριάς, οικισμός 65
Istilo Γρεβενίόν, οικισμός 78 Pichler. A. 316
Plenck. J. J. 306. 306
Pori Φινλανδίας 700
von Jacquin. J. Fr. 306, 306 Pouqueville. Fr.’ 622
Jäszkunsäg Ουγγαρίας 225 Price, Crawford 425
Probst, Johann Balthassar 391
Kalo$i Γρεβενίόν. οικισμός 79, 81

Kalyani. βλ. Αιανή Rado$ini$ta Γρεβενίόν, οικισμός 78. 80
Kant. Immanuel 329 Radovizdi Γρεβενίόν. οικισμός 83
Kecskemöt Ουγγαρίας 222. 224-225, 230 Rahova Γρεβενίόν. οικισμός 78
Kegel, F. 537 Rahoviç Γρεβενών. οικισμός 77
Kesmark Ουγγαρίας 229 Rakoczy. Γεώργιος A', ηγεμόνας Τρανσυλβανίας
KHD Industrieanlagen AG 537 219
Kolokisaki Γρεβενίόν. οικισμός 81 Reil. J. Chr. 306. 306
Kurusodol Καστοριάς, οικισμός 65 Rosenkreuz. Christian 329
Röschlaub. A. 306
Lavoisier, A. L. 306
Legrand. E. 287 Salih Pa$a. βεζίρης 95
Lepenig Γρεβενών. οικισμός 83 §arakina Γρεβενών. οικισμός 78
Leu ne. Jean 425 Särospatak Ουγγαρίας 229
Lubomirski. Stanislaw Herakliusz 244 Schein. M. D. 194
Selanik-i Buzurk. οικισμός καζά Αστίν 67
Segner. Johannes 294
Mahmud b. Ali 94 Sekban Ahmed 94
Makronoz Σερβίων, οικισμός 123, 123, 125 Semiz Ali Pa$a, μεγ. βεζίρης 75. 77
Manesi. βλ. Ανθρακιά Γρεβενών Sibiu 219. 224
Sinan Paâ 75 Vanca-i Büzürg Σερβίων, οικισμός 78

Çirin Γρεβενοόν. οικισμός 78. 80 Velvendos. βλ. Βελβεντ(δ)ό(ζ)
Schmemann. Alex. 586 Vend Γρεβενών. οικισμός 78-81
Sombino. βλ. Κοχχινιά Γρεβενών Virbova. βλ. Ιτέα Γρεβενών
Sopron Ουγγαρίας 229
Srem Σερβίας 225
Wace, A. J. Β. 199
Stoll. Μ. 306. 306
Weigand. G. 199
von Störck, A. 306. 307
Wittgenstein. L. 705
$uca. ζεαμέτι 83
Wolff, Christian 247. 247. 248
Süca Siyah 94
von Wöllner. Johann Christoph 329
Sydenham. Th. 306. 306. 307
Wucherer, Johann Friedrich 244. 246. 248
Szentes Ουγγαρίας 224, 230
Yeni. Harun 52. 53, 54

Temesvar Τρανσυλβανίας 220, 230
Young, Edward, ποιητής 550
Thompson, M. S. 199
Yukaru Selanik. οικισμός καζά Αστίν 67
Timiniç Γρεβενο^ν, οικισμός 79
Yusuf Cündi 94
Tokaj/Τοκάι Ουγγαρίας 222, 225. 294
Torista Γρεβενών, οικισμός 78
Tralles. B. L. 306, 307 Zaborda Γρεβενών, οικισμός 77. 79, 81
Zipf. George Kingsley 529, 529
Ujvidék Σερβίας (Novi Sad. Neusatz. Νεόφυτο) 222
UNESCO 686
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
ΚΟΖΑΝΗ. 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗ MEDIA CAST
X. ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ & ΣΙΑ Ο.Ε.
ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ ΤΟΝ ΜΑΙΟ ΤΟΥ 2014
ΣΕ 1.000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ
ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ
ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ

Συλλογικό - Κοζάνη. 600 Χρόνια Ιστορίας

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Συλλογικό - Κοζάνη. 600 Χρόνια Ιστορίας

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΔΗΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

I ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Πρακτικά Β' Συνεδρίου Τοπικής Ιστορίας

100η επέτειος της απελευθέρωσης της Κοζάνης

ΚΟΖΑΝΗ 2014 © Αρχείο Γιάννη Κορκά

Η ρ ιο χ ή ς (τέλ . 14ου α ι.), α π ό π λ η θ υ σ μ ο ύ ς τη ς γ ύ ρ ω π ε ρ ιο χ ή ς κ α ι ε ν ισ χ υ μ έ ν η α π ό

ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Πρακτικά Β' Συνεδρίου Τοπικής Ιστορίας

© 2014 Δήμος Κοζάνης

Η Κοζάνη από την Ίδρυση στην Απελευθέρωση,

ΟΙΚΙΣΜΟΙ - ΔΙΟΙΚΗΣΗ - ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ............... 29

ΠΑΙΔΕΙΑ - ΛΟΓΙΟΙ - ΤΕΧΝΗ..................................................... 235

Η Απελευθέρωση της Κοζάνης, 11 Οκτωβρίου 1912

Η ελεύθερη Κοζάνη 1912-2012

Σύγχρονες προκλήσεις της Κοζάνης και της περιοχής

αρχιμ. ΕΦΡΑΙΜ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ

- Γ ενικ ό ε υ ρ ε τ ή ρ ιο ................................................................................................ 713

Κ α μ π ο υ ρ ίο η ς - Σ α λ α κ ίδ η ς. ό .π .. σ. 21. 132-33. Ε π ίσ η ς, ο το ύ ρ κ ο ς π ε ρ ιη γ η τή ς Ε β λ ιγιά

μεταξύ των αποδήμων κατά την Τουρκοκρατία. Οι Ευεργέτες δεν κράτησαν

Β' ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Κοζάνη, 27-30 Σεπτεμβρίου 2012

Κοζάνη, 600 χρόνια Ιστορίας

Πέμπτη 27 Σεπτεμβρίου 2012

17.00- 18.00: Εγγραφή συνέδρων.

18.00- 18.30: Χαιρετισμός εκ μέρους τηςΕπιστημονικής επιτροπής.

18.30-19.00: Προβολή μαγνητοσκοπημένου αφιερώματος για τους Βαλκανικούς

19.00- 19.45: Αθανάσιος Καραθανάσης, Οι Κοινότητες των Ελλήνων στη Μακεδονία

19.45- 22.00: Δεξίωση Δημάρχου Κοζάνης για τους συνέδρους.

Παρασκευή 28 Σεπτεμβρίου 2012

Α. Από την ίδρυση στην απελευθέρωση. 15ος αι. - 1912

1. ΟΙΚΙΣΜΟΙ - ΔΙΟΙΚΗΣΗ. Προεδρείο: Γ. Σαλακίδης / Γ. Τσότσος

10.15- 11.00: Συζήτηση

2. ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ. Π ροεδρείο: Αναστασία Παληου /Ίκ . Μαντουβαλος

ρουσίας στην Κεντρική Ευρώπη: η Διασπορά των Κοζανιτών

3. ΠΑΙΔΕΙΑ -- ΛΟΓΙΟΙ. Προεδρείο: Ν. Ψημμέν<χ / Κων. Πέτσκχ

18.15-19.00: Συζήτηση / Διάλειμμα

4. ΙΑΤΡΙΚΗ -- ΤΕΧΝΗ. Προεδρείο: Μαρίνα Βρέλλη / Μαρίζα Τσιάπαλη

Σάββατο 29 Σεπτεμβρίου 2012

5. Η ΚΟΖΑΝΗ 1821-1912. Προεδρείο: Δ. Καραμπερόπουλος / I. Μπουνόβας

09.30- 09.45: Βασιλική Διάφα. Μ ορφές γαμήλιων παροχών στην Κοζάνη κα τά

10.15- 11.00: Συζήτηση

Β. Η ελεύθερη Κοζάνη 1912-2012

6. ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ, Προεδρείο: Μ. Νεγρεπόντη-Δελιβάνη / Ευστ. Πελαγίδης

12.45- 13.30: Συζήτηση

7. ΕΚΚΛΗΣΙΑ - ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. Προεδρείο: Π. Καμηλάκης / Α. Δάρδας

18.15-19.00: Συζήτηση / Διάλειμμα

8. ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ. Προεδρείο: I. Καραχισαρίδης / Δ. Σκρέκας

Κυριακή 30 Σεπτεμβρίου 2012

9. ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ. Προεδρείο: Αννα Μανδυλαρά / Δ. Μυλωνάς

10. ΣΤΡΟΓΓΥΛΗ ΤΡΑΠΕΖΑ: Το μέλλον τηε Κοζάνης και της περιοχής

14.00-14.30: Συμπεράσματα συνεδρίου: Χαρ. Καρανάσιος.

ΑΝΔΡΟΥΔΗΣ Πασχάλης, δρ. DEA βυζαντινής αρχαιολογίας. Université PARIS I -

ΛΑΜΠΡΑΚΗΣ Δημήτριος. πολίτικός επιστήμων-ιστορικός. υποφ. όρ. οθωμανικής

ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Κατερίνα, δρ. νεότερης ιστορίας. διδάσκουσα Ελληνικού

απόθεμα, μα πάνω α πό όλα με ένα ιδιαιτέρω ς υψηλού επιπέδου ανθρώπινο

ΟΙΚΙΣΜΟΙ - ΔΙΟΙΚΗΣΗ - ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Στον παρόντα τόμο παρουσιάζονται, αναλύονται και ερμηνεύονται διάφορες

ρίοδο εντοπίζουμε κοινές συνιστώσες και ιχνηλατούμε επ α φ ές και επικοινω ­

S. I. D ak aris - Ε. S. H iggs - W. Hey. « T h e clim ate, en v iro n m e n t a n d in d u strie s of Stone

Γ ια την έ ρ ευ ν α στην Κ ίτρινη Α ίμνη ω ς το 2 0 0 6 βλ. St. A n d re o u - Μ. F o tia d is - Κ. Κ ο-

Γ ε ω ρ γ ία Κ α ρ α μ ή τρ ο υ -Μ εν τεσ ίδ η — Κ. Α ν α γν ω σ το π ο ύ λ ο υ - X. Λ όκ α να , « Δ υο θέσ εις

Τα ειδώ λια ανήκουν στα δημιουργήματα μέσω των οποίων οι άνθρωποι

Ζ ιώ τα , «Ο ν εο λ ιθικ ό ς ο ικ ισ μ ό ς 'Κ λ είτο ς Γ. ό .π : Χ ονδρογιά ννη -Μ ετόκη , Μ η οικισ τικές

ρίοδο εντοπίζουμε κοινές συνιστώσες και ιχνηλατούμε επ α φ ές και επικοινω

προέρχονται μοναδικά δείγμ α τα πρώιμης γραφής και αριστουργήματα αρχι

Η περίοδος χρήσης του ανασκαμμένου τμήματος της νεκρόπολης τελει

ο0 Γ ε ω ρ γ ία Κ α ρ α μ ή τ ρ ο υ -Μ ε ν τ ε σ ίδ η , Α Δ 46 (1991). Χ ρ ο ν ικ ά Β'2. σ. 305· η ίδ ια , « Κ ο

Η παρούσα εργασία κινείται στο επιστημονικό π εδίο της ιστορικής γεω γρ α

Από τα δεδομένα του καταλόγου του εκδότη μπορούν να συναχθούν συ

3. Η μ έθ οδος ε π εξ ερ γα σ ία ς των δεδομένω ν το υ κ α τά σ τιχ ο υ για τον π ρ ο σ

τολικά της Σ αμαρίνας ν. Γρεβενών και νοτιοανατολικά της Ζούζουλης ν. Κ α

Οι ταυτισμένοι οικισμοί που χωροθετούνται στο έδα φ ος της αλβανικής ε π ι

1. Ό πω ς φαίνεται α πό τον χάρτη 2, οι οικισμοί των δύο καζάδω ν εκτεί

Κ. Κ α μ π ο υ ρ ίδ η ς - Γ. Σ α λ α κ ίδ η ς, Η ε π α ρ χ ία Σ ερβίω ν το ν 16° αιώ να μ έ σ α α π ό οθω

φ έρεται σε ολόκληρη τη περιοχή των Γρεβενών αλλά σε κάποιο συγκεκρι

Γ ια την π ρ ώ ιμ η δ ιο ικ η τικ ή δ ια ίρ ε σ η τη ς π ε ρ ιο χ ή ς βλ. Γ. Σ α λ α κ ίδ η ς. « Ισ το ρ ικ ό π ε ρ ί

Ίσω ς το πιο βασικό μέλημα της Οθωμανικής Α υτοκρατορίας κα τά τους πρ ώ