22.1.

2019

KMOKSY KEMİKSIYAN

Ossifrage | Ümüt Çınar

 2

Özet = Abstract

♦ Tarama Sözlüğünde (1969: 2411) Arapça kâsire [‫ ]ك ا سره‬karşılığı olarak "kemük sıyan kuşu"
veriliyor ve ona "lori" derler diye de ekleniyor.

♦ Arapça kāsir [‫ ]ا سره‬kāsire [‫ ]ك ا سره‬sıfatı yırtıcı kuş (Rapaces) ve etçil memeliler (Carnivores) için
kullanılır. Yırtıcı kuşlar arasında ise kāsiru'l-ʿaẓām [‫ ]ال عظام ك ا سر‬biçiminde yalnızca Gypaetus
barbatus için kullanılmaktadır.

♦ Bölge dillerine baktığımızda "kemik sıyan = kemik kıran = ossifrage" adını alan üç farklı yırtıcı
kuşun olduğunu görüyoruz: Gypaetus barbatus, Haliaeetus albicilla, Pandion haliaetus.

♦ Biyolojik açıdan "kemik kırma" eylemini yalnızca Gypaetus barbatus türü pratiğe döker. Bu pratiği
en iyi gözlemleyenler dağdaki çobanlardır. O yüzden kemik-kıran isminin kökenini dağ dillerinde
aramak gerekiyor. Tek bir dilden mi yayılmış, yoksa birkaç farklı noktada birbirinden bağımsız mı
oluşturulmuş, şimdilik bilemiyorum.

♦ Sonuç: Tarama Sözlüğünde "kemük sıyan kuşu" olarak geçen kuşumuz Gypaetus barbatus türüdür
ve muhtemelen Türkçede diğerlerinden bağımsız biçimde oluşturulmayıp yabancı bir dilden (bu dil
kesinlikle Fransızca değil; muhtemelen Ermenice yoluyla) yapılmış olan çevrintidir (calque).

Kemik Kırmak = To Break Bone

Dil kemik kırmak

Osmanlıca kemük [‫]ك موك‬ sımak [‫] ص يمق‬
Latince os frangere
Ermenice ոսկոր (oskor), ոսկր (oskr) կոտրվել (kotrvel)
Rusça кость ломать
Bulgarca кост
Sırpça-Hırvatça кост kost
İngilizce bone to break
Almanca Bein brechen
Felemenkçe been brek
Fransızca os sg os pl casser
Katalanca os sg ossos pl trencar
İspanyolca hueso sg huesos pl quebrantar
Asturyaca güesu sg güesos pl frañer
Aragonca güeso sg güesos pl crebar
Galiççe óso sg ósos pl quebrar
Portekizce osso sg ossos pl quebrar
İtalyanca osso sg ossa pl spezzare

Kemik Kıranlar = Bone Breakers

❶ Gypaetus barbatus (Phene ossifraga Savigny 1809, Gypaetus ossifragus Sharpe 1874)

2
 3

İngilizce ossifrage, bonebreaker (< İsp. quebrantahuesos)

Fransızca casseur d'os (< İsp. quebrantahuesos)

Bearnais martet d'os («kemik-döven» < marteler: çekiçle dövmek; üst üste vurmak)

Katalanca trencalòs

Valensiyaca el trencaossos

İspanyolca quebrantahuesos, quebrantón («kırarca»), franhueso, levantahuesos («kemik-

kaldıran»)

Asturyaca frangüesu, frangüisu, farangüisu, frangüexu, frañagüesos, quebrantogüesos

Aragonca debantagüesos («kemik-kaldıran» < debantar «to raise»), cluxigüesos,

crebantagüesos, crebagüesos

Galiççe quebraósos, cassaosos, parte osos

Portekizce quebra-os(s)o, brita-ossos

İtalyanca spezzatore d'ossa

Sardinyaca ingurtióssu, ingurtósu, franchillossu, àchila ossaja, gurturju ossarju

Sırpça-Hırvatça костоберина kostoberina

Bulgarca костобер < бера «to remove a fruit or plant for consumption, to pick, to gather»

Ermenice ոսկրկուլ (oskrkul)

Baskça hezur jalea («kemik-yiyen»), arrano hezurjalea, azurtxearri(a)

İbranice ‫ספ ֶֶּּר‬‎(péres) < ‫( פ ַָּרס‬parás) «to slice, to cut»

❷ Haliaeetus albicilla (Falco ossifraga Brünnich 1764, Falco Ossifragus Linnaeus, 1766 [young],
Aquila ossifraga Kuhl 1820, Ossifraga albicilla Mathews 1938)

İngilizce ossifrage, breakbone

Almanca Beinbrecher

Felemenkçe beenbreker

Fransızca orfraia, ossifrague

❸ Pandion haliaetus

İngilizce osprey, ossifrage, breakbones

Almanca Beinbrecher

İspanyolca franhueso

Portekizce brita-ossos

3
 4

Kemik Kırıcılık ve Yiyicilik = Bone Breaking and Osteophagy

Mide sıvısı kemikleri eritecek kadar güçlü olan Gypaetus barbatus kemik iliğine
düşkünlüğüyle tanınır. Kemiği çok yükseklerden kayalar üzerine bırakarak kırar
ve içindeki iliği ve yutabileceği kemik parçalarını mideye indirir. Kırmadan
kemiği tüm olarak da yutabilir.
Yanda ekran görüntüsünü aldığım BBC belgeselinde upuzun kemiği mideye
atarken görülüyor.
Yırtıcılar üzerine güzel bir çalışma sunan bir Katalan sitesinde (www.asgalanthus.org : Curs de
Rapinyaires Ibèrics) beslenmelerine göre sınıflandırılırken kemikyiyicilik (osteofàgia) için verilen tek
örnek Gypaetus barbatus türüdür:

Només trobem una espècie de rapinyaire que exploti eficientment aquest tipus tan particular
de carronya, el trencalòs (Gypaetus barbatus), que se n'alimenta en un percentatge
elevadíssim, abtenint el mateix rendiment energètic que els voltors treuen de la carn.

Kemik Sıyan = Turkish name for Bone Breaker

Tarama Sözlüğünde (1969: 2411) Arapça kâsire [‫]ك ا سره‬

karşılığı olarak "kemük sıyan kuşu" veriliyor ve ona "lori" (1)
derler diye de ekleniyor:

Arapça kāsir [‫ ]ا سره‬kāsire [‫ ]ك ا سره‬sıfatı yırtıcı kuş (Rapaces) ve

etçil memeliler (Carnivores) için kullanılır. Yırtıcı kuşlar
arasında ise kāsiru'l-ʿaẓām [‫ ]ال عظام ك ا سر‬biçiminde yalnızca
Gypaetus barbatus için kullanılmaktadır (Arapça Yırtıcı Kuş
Adları 2010)

1
Tarama Sözlüğünde lori kuşu denen şey Derleme Sözlüğünde (1965) "leş
yiyen bir cins kuş" olarak tanımlanan boru kuşu (Keskin -Eskişehir) ile aynıdır
ve biri yanlış olmalıdır. Derleme Sözlüğünde köylerden derlenmeyip eskiyazı
metinlerden "taranarak" aktarılan verilerin olduğunu biliyoruz; bunlardan en
meşhuru ve zararlısı "Lapseki -Çanakkale" olarak kaydedilenlerdir (yandaki).

4
 5

22.1.2019

Keçiören, Ankara, Türkiye

Ümüt Çınar