ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣ/ΝΙΚΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΙΝΧ204: Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2009-2010
ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΧΑΣΙΩΤΗΣ ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ

ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:
Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ

ΓΕΩΡΓΙΑ Κ. ΚΟΥΤΡΟΥΔΙΤΣΟΥ

Η’ ΕΞΑΜΗΝΟ

ΑΕΜ:6694
2
 3

Περιεχόμενα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ....................................................................................... 4
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ........................................................................................ 5
ΤΟ ΠΙΚΡΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1942 ............................................. 9
ΦΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ ........................ 16
«ΟΥΤΕ 1 ΒΗΜΑ ΠΙΣΩ» .............................................................. 17
ΤΟ ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ........................... 19
ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1942- ΝΟΕΜΒΡΗΣ 1942 .................................. 21
ΝΟΕΜΒΡΗΣ 1942- ΦΛΕΒΑΡΗΣ 1943 ................................... 27
Schicksalsstadt- Μοιραία πόλη .............................................. 33
ΕΠΙΛΟΓΟΣ ..................................................................................... 35
ΕΙΚΟΝΕΣ........................................................................................ 37
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ............................................................................ 44
 4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Στις 3 Φλεβάρη 1943 η Ανώτατη Διοίκηση Ενόπλων Δυνάμεων της Γερμανίας
εξέδωσε ένα ειδικό ανακοινωθέν στο οποίο αναφερόταν: «Η μάχη του
Στάλινγκραντ ετελείωσε. Πιστοί στον όρκον των να πολεμήσουν μέχρι
τελευταίας πνοής, οι άνδρες της 6ης Στρατιάς, υπό την υποδειγματικήν
ηγεσίαν του Σταρτάρχη Πάουλους, κατεβλήθησαν υπό της υπεροχής του
εχθρού και υπό των δυσμενών συνθηκών που αντιμετωπίζουν οι δυνάμεις
μας». Σε όλη τη χώρα κηρύχτηκε τετραήμερο πένθος.
Ακριβώς αντίθετη ήταν η εικόνα στη Σοβιετική Ένωση. Μια μέρα πριν, στις 2
Φλεβάρη , ο Στάλιν απηύθυνε με ημερήσια διαταγή, συγχαρητήρια στα
στρατεύματα του Ντον και κατά την ομιλία του στην 25η επέτειο της ίδρυσης
του Κόκκινου Στρατού χαρακτήρισε τη μάχη του Στάλινγκραντ ως «τη
μεγαλύτερη στην ιστορία των πολέμων».
Με αφορμή τις δύο παραπάνω εικόνες, στο παρακάτω πόνημα θα
ασχοληθούμε με αυτή τη μάχη και στο πώς οδηγήθηκαν σε αυτή τα δύο
αντίπαλα στρατόπεδα.
 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στις 22 Ιούνη του 1941 η χιτλερική Γερμανία παραβίασε το «Σύμφωνο μη
επίθεσης», γνωστό με το όνομα «Σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότωφ»,
ξεκινώντας έτσι την επίθεση κατά της Σοβιετικής Ένωσης, τη λεγόμενη
επιχείρηση «Μπαρμπαρόσα1». Με 3.500 τεθωρακισμένα, περίπου 7.000
πεδινά πυροβόλα και περισσότερα από 2.000 αεροσκάφη της Βέρμαχτ είχε
συγκεντρώσει τη μεγαλύτερη δύναμη εισβολής όλων των εποχών 2. Ακόμα
όμως και την ύστατη στιγμή, ο Στάλιν ήλπιζε απεγνωσμένα σε μια τελευταία
πιθανότητα συμφιλίωσης και αρνιόταν να επιτρέψει στα στρατεύματά του
να αντεπιτεθούν3.
Παρόλα αυτά οι δυνάμεις που επιστρατεύτηκαν και από τις δύο πλευρές
ήταν μεγαλύτερες από οποιαδήποτε άλλη προηγούμενη εκστρατεία. Οι
αποστάσεις και οι περιοχές στις οποίες διεξήχθησαν οι μάχες ήταν αχανείς
και το στοίχημα που έβαλαν οι δύο μεγαλύτερες ευρωπαϊκές δυνάμεις της
εποχής δεν αφορούσε κάτι λιγότερο από την ίδια την ύπαρξη τους. Στο
πλευρό της Γερμανίας πολέμησαν οι ανατολικοευρωπαϊκοί σύμμαχοι και
δορυφόροι της: η Φιλανδία, η Ρουμανία, η Ουγγαρία και η Σλοβακία, στους
οποίους σύντομα προστέθηκαν τρεις ιταλικές μεραρχίες και η ισπανική
Γαλάζια μεραρχία.
Ο Χίτλερ είχε αναφέρει χαρακτηριστικά ότι όταν θα επιτίθεντο στην ΕΣΣΔ ο
κόσμος θα κρατούσε την αναπνοή του. Και έτσι έγινε. ο ολοκληρωτικός
ευρωπαϊκός πόλεμος είχε φτάσει στην κορύφωσή του4 .
Όμως οι παραπλανητικές προβλέψεις του Χίτλερ, ότι σε λιγότερο από 4 μήνες
θα είχε αποδεκατιστεί ο Κόκκινος Στρατός και ότι το Σοβιετικό καθεστώς θα
κατέρρεε σαν πύργος από τραπουλόχαρτα δεν είχαν βγει αληθινές. Η
Γερμανία βρέθηκε λοιπόν να διεξάγει έναν μακροχρόνιο πόλεμο για τον

1
Γιώργος Πετρόπουλος, «Η εποποιία του Στάλινγκραντ», www.rizospastis.gr, 26/02/2010.
2
Antony Beevor, Στάλινγκραντ (μτφ Κων/ος Κρίτσης), Γκοβοστής ,2004, σσ 40.
3
Beevor, ό.π. ,σσ 51.
4
P.M.H Bell, Τα αίτια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη (μτφ Λουκιανός Χασιώτης), Πατάκης,
2004, σσ 453.
 6

οποίον δεν ήταν προετοιμασμένη και σε μια ιδιαίτερα μεγάλη έκταση, που
εκτείνονταν από τη Βαλτική μέχρι τη Μαύρη θάλασσα.
Μέσα σε λίγους μήνες τα χιτλερικά στρατεύματα έφτασαν έξω από τη
σοβιετική πρωτεύουσα. Όμως, τον βαρύ χειμώνα του 1941-1942 ήταν πλέον
ξεκάθαρο ότι η Μόσχα δε θα «έπεφτε», καθώς είχαν αρχίσει να φτάνουν
ενισχύσεις από τη Σιβηρία.
Στο πρόσωπο του Στάλιν ο Χίτλερ ήξερε πια αναμφισβήτητα ότι είχε βρει το
σοβαρό αντίπαλό του. Καθώς η σοβιετική αντίσταση σκλήραινε, πάρα τις
συνρχείς καταστροφές που υφίσταντο τα στρατεύματα, ο θαυμασμός του
Χίτλερ για τον μπολσεβικικό αντίπαλό του μεγάλωνε5.
Καμία άλλη τακτική δε θα μπορούσε να ακολουθηθεί εκείνη τη στιγμή παρά
μόνο μια σταθεροποίηση του μετώπου. Έτσι, η Βέρμαχτ οδηγήθηκε σε
στατικό πόλεμο θέσεων εντελώς διαφορετικό από τον Blitzkrieg, τον
κεραυνοβόλο πόλεμο δηλαδή που έως τότε αποτελούσε το θεμέλιο των
γερμανικών θριάμβων. Με τις τεθωρακισμένες μονάδες εξαντλημένες, δίχως
τις αναγκαίες χειμερινές στολές και με περιορισμένες προμήθειες, οι
γερμανοί δεν ήταν σε θέση να καταλάβουν τη Μόσχα ή το Λένινγκραντ, ούτε
καν τη Σεβαστούπολη. Αντίθετα οι σοβιετικοί αντεπιτέθηκαν και κατάφεραν
να υπερκεράσουν σε αρκετά σημεία τις γερμανικές γραμμές μέχρι και 150
χλμ. Εκμεταλλεύτηκαν την υπεροχή τους στο χιόνι και την καλύτερη
προσαρμογή τους στις καιρικές συνθήκες, γεγονός που τους επέτρεψε να
απειλήσουν τις θέσεις των γερμανών, κυρίως στα αστικά κέντρα. Ταυτόχρονα
η δράση των παρτιζάνων στα μετόπισθεν του εχθρού αποτελούσε διαρκή
πηγή προβλημάτων για τον γερμανικό στρατό.
Με τον ερχομό της άνοιξης του 1942 τα γερμανικά σχέδια ξαναμπήκαν σε
εφαρμογή. Αυτή τη φορά όμως στηρίχθηκαν σε μια εντελώς διαφορετική
βάση απ’ αυτή του αρχικού σχεδίου «Μπαρμπαρόσα». Η αποτυχία του
παραπάνω σχεδίου, οδήγησε το γερμανικό στρατηγείο να αλλάξει ριζικά τους

5
David Irving , Ο πόλεμος του Χίτλερ τόμος Β’ (μτφ Δ.Π. Κωστελένος), Γκοβοστής , 2003, σσ 593.
 7

στόχους του. Το καινούριο σχέδιο λοιπόν βασιζόταν στην άποψη πως η

κατάληψη των σπουδαίων οικονομικών περιοχών στο νότιο τμήμα της
Σοβιετικής Ένωσης θα εξασθένιζε τόσο πολύ την ΕΣΣΔ και θα δυνάμωνε τη
Γερμανία, ώστε θα προκαθόριζε την έκβαση του πολέμου 6. Το Γ’ Ράιχ είχε
ανάγκη βασικών εφοδίων, όπως καύσιμα και σιτηρά, κάτι που είχε γίνει
αισθητό στο γερμανικό στρατηγείο το 1941, έτσι ώστε αναγκάστηκε να
υιοθετήσει αυτό το καινούριο σχέδιο. Οι πετρελαιοπηγές λοιπόν της Κασπίας
απέκτησαν μεγάλη σπουδαιότητα. Ο Χίτλερ προέβλεπε πως αν δεν
κατάφερναν να ελέγξουν τις ενεργειακές πηγές, ο πόλεμος θα χανόταν, αφού
το ρουμανικό πετρέλαιο κάλυπτε μόνο εν μέρει τις ανάγκες του ολοένα
διευρυνόμενου θεάτρου επιχειρήσεων. Ενώ αν κατάφερναν να εισχωρήσουν
πέρα από το Rostov, στον Καύκασο, ο Στάλιν θα έχανε το 90% των
πετρελαίων και όλα αυτά θα έρχονταν στην κατοχή των γερμανικών
δυνάμεων.
Στις 5 Απριλίου 1942 , το γερμανικό επιτελείο έβγαλε τη διαταγή Νο 41 που
καθόριζε τους βασικούς στόχους της εαρινής εκστρατείας του 1942. Όπως
τονίζονταν «αντικειμενικός σκοπός ήταν η οριστική καταστροφή της
εναπομένουσας στη διάθεση των σοβιετικών έμψυχης δύναμης και η
απόσπαση από αυτούς του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού στρατιωτικο-
οικονομικών κέντρων7».
Στο ίδιο διάβα του ο γερμανικός στρατός θα έθετε υπό τον έλεγχο του τις
εκτεταμένες σιτοπαραγωγές εκτάσεις της νότιας Ρωσίας και Ουκρανίας,
καθώς και τις πολυάριθμες βιομηχανικές εγκαταστάσεις στις όχθες των
ποταμών Ντον και Βόλγα. Στη νότια Ρωσία, εκτός από τις αχανείς πετρελαϊκές
εκτάσεις, ήταν εγκατεστημένο το 60% της βαριάς βιομηχανικής παραγωγής,
το 70% της βιομηχανίας αλουμινίου και 35% της παραγωγής ηλεκτρικής

6
Υπυργείο Αμύνης της ΕΣΣΔ, Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος τόμος Β’ (μτφ Διονυσία Μπιτζιλέκη), Καδμος, 1959,
σσ 10.
7
Jean Elleinstein, Ιστορία της ΕΣΣΔ τόμος Β’ Η ΕΣΣΔ στον πόλεμο 1939-1946- Η σύγχρονη ΕΣΣΔ (μτφ Βενετία
Σταυροπούλου), Θεμέλιο, 1977, σσ 91.
 8

ενέργειας της χώρας. Με όλα τα παραπάνω να βρίσκονται σε γερμανικά

χέρια, η νίκη θα ήταν εξασφαλισμένη.
Επιπλέον η διαταγή τόνιζε και κάτι ακόμα: «Στην αρχή έπρεπε να
συγκεντρωθούν όλες οι διαθέσιμες δυνάμεις στο νότιο τμήμα του μετώπου
για να φέρουν σε πέρας την κύρια επιχείρηση-την εκμηδένιση του εχθρού
δυτικά του Ντον- και ύστερα να κατακτήσουν τις πετρελαιοφόρες ζώνες του
Καυκάσου και τις διαβάσεις της καυκάσιας οροσειράς8.» Έτσι, λοιπόν, θα
ήταν σε θέση οι γερμανικές αρχές να θέσουν σε έλεγχο τις συγκοινωνιακές
αρτηρίες του Καυκάσου και σε συνδυασμό με τη δυνατότητα επαφής με τις
τουρκικές δυνάμεις9, οι οποίες θα εγκατέλειπαν την ουδετερότητα, να
αποκόψουν την Υπεριρανική σιδηροδρομική γραμμή απ’ όπου η ΕΣΣΔ
επικοινωνούσε οδικά με τους συμμάχους της βρετανούς και αμερικάνους.
Επίσης η κατάληψη του Καυκάσου θα βοηθούσε τις ναζιστικές δυνάμεις να
επιτεθούν κατά του Ιράκ, του Ιράν και της Παλαιστίνης στερώντας έτσι το
πετρέλαιο από τους βρετανούς10.
Αυτή η φιλόδοξη στρατιωτική επιχείρηση είχε την κωδική ονομασία
«Κυανούν» σχέδιο ή αλλιώς Fall Blau.

8
Elleinstein, ό.π, σσ 91.
9
Υπυργείο Αμύνης της ΕΣΣΔ, ό.π, σσ 12-13.
10
Λεονίντ Γιερεμέγιεφ, Η Σοβιετική Ένωση στο Β’ Π.Π 1941-1945 (μτφ Αντρέας Σαραντόπουλος- Δημήτρης
Βουράκης), Σ.Ι Ζαχαρόπουλος Α.Ε, 1997, σσ 56-78.
 9

ΤΟ ΠΙΚΡΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1942

Σύμφωνα με τον Ιλία Έρενμπούργκ11 το καλοκαίρι που θα ακολουθούσε τον
χειμώνα ’41-’42 θα ήταν πικρό, και για τις δυο δυνάμεις θα προσθέταμε
εμείς. Τα σχέδια για την επίθεση στο νότο δεν έπρεπε να διαρρεύσουν, ώστε
οι σοβιετικοί να συνεχίζουν να πιστεύουν ότι η Μόσχα εξακολουθούσε να
αποτελεί τον κύριο στόχο των γερμανών. Γι’ αυτό αποφασίστηκε να μη
μεταδοθεί καμία διαταγή μέσω του ασυρμάτου, αλλά οι οδηγίες να δίνονται
προφορικά.
Μετά από ένα μήνα προετοιμασίας στις 28 Ιουνίου 1942 ξεκινά η εαρινή
χιτλερική επίθεση. Συμμετείχαν 10 Στρατιές: 6 γερμανικές ( δύο από αυτές
τεθωρακισμένες), 2 ρουμανικές, 2 ουγγρικές και 1 ιταλική. Αν και οι
επιτιθέμενες μονάδες ήταν αποδυναμωμένες και με λιγότερους άνδρες απ’
ότι το ξεκίνημα της επιχείρησης «Μπαρμπαρόσα», αιφνιδίασαν πλήρως τους
Σοβιετικούς12. Η 2η Στρατιά και η 4η Στρατιά τεθωρακισμένων, η οποία είχε
αναπτυχθεί κοντά στο Κούρσκ, επιτέθηκαν ανατολικά προς το Βορονέζ και
όχι βόρεια προς το Orel και τη Μόσχα, όπως πίστευε ο Στάλιν13. Στις
επόμενες έξι βδομάδες μεγάλο μέρος της περιοχής δυτικά του Ντον
καταλήφθηκε με μια σειρά γρήγορων κυκλωτικών κινήσεων14.
Όμως οι σοβιετικοί μετά από ένα χρόνο πολέμου, παρά τις απώλειες σε
ανθρώπινο και υλικό δυναμικό έδειχναν ότι ήξεραν καλύτερα πώς να
αποφεύγουν τις κυκλωτικές κινήσεις των γερμανών. Η καινούρια ευέλικτη
τακτική που ακολουθούσαν είχε επιτρέψει στις στρατιές του Timoshenko να
υποχωρούν και να αποφεύγουν να βρεθούν περικυκλωμένες από τους
ταχείτατους ελιγμούς των γερμανών. Έτσι αποφασίστηκε και η τακτική
αναδίπλωσης στις στέπες με όριο τον Ντον και τον Βόλγα. Στην άλλη πλευρά
των δύο ποταμών θα συγκεντρώνονταν ενισχύσεις και εφεδρείες. παράλληλα

11
Elleinstein, ό.π, σσ 91.
12
Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος 1939-1945 τα κυριότερα γεγονότα της μεγαλύτερης αναμέτρησης στην ιστορία, 1942-
1943 Η μάχη του Στάλινγκραντ ( επιμ. Ανδρέας Παππάς), Η Καθημερινή, 2010, σσ 10-11.
13
Beevor, ό.π. ,σσ 115.
14
Alastair Parker, Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος (μτφ Γρηγόρης Κονδύλης), επιλογή/θύραθεν ,2004, σσ 155.

«ένας ωκεανός που μπορεί να πνίξει τον εισβολέα» Beevor, ό.π. ,σσ 120.
 10

θα προέβαλλαν αντίσταση στην αρχική επίθεση φθείροντας τον εχθρό, ο

οποίος θα πολεμούσε μακριά από τις βάσεις ανεφοδιασμού του και εν
συνεχεία θα εξαπέλυαν αντεπίθεση κατά των εξαντλημένων γερμανικών
δυνάμεων. Η μάχη του Βορονέζ αποτέλεσε μέρος της φάσης κατά την οποία ο
Κόκκινος Στρατός άρχισε να επικεντρώνει την άμυνά του στις πόλεις και όχι
σε αυθαίρετες γραμμές πάνω στον χάρτη. Η Stavka στις 12 Ιουλίου 1942, με
επικεφαλής τον αντιστράτηγο Α.Ι Γιερεμένκο και το μέλος του πολεμικού
συμβουλίου Ν.Σ Χρουστσόφ15, αποφάσισε με οδηγία της τη σύσταση μιας
νέας διοίκησης Ομάδας στρατιών, με την ονομασία Μέτωπο Στάλινγκραντ.
Στο νευραλγικό αυτό σημείο θα δίνονταν σε λίγο καιρό η μεγάλη μάχη, η
οποία, εν μέρει, λόγω του ονόματος της κατέληξε σε προσωπική μονομαχία
Χίτλερ-Στάλιν, με όπλο τις μάζες16.
Οι γερμανοί στρατηγοί όμως σωστά φοβόταν ότι ο εχθρός ετοίμαζε μια γερή
αντεπίθεση με όλες τις δυνάμεις που διέθετε πίσω από τον Ντον και το
Βόλγα. Ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού, στρατηγός Φραντς
Χάλντερ, ενημέρωσε τον Χίτλερ για τον παραπάνω προβληματισμό. Όμως ο
Χίτλερ εκείνον τον Ιούλιο δεν μπορούσε να ανεχθεί καθυστερήσεις. Εκτός
αυτού, θεωρούσε ότι οι σοβιετικοί εξαντλούνταν ολοένα και περισσότερο και
ότι ο στρατός τους βρισκόταν στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Γι’ αυτό και
επέμενε να συνεχιστεί η προέλαση, δίχως να ληφθούν ιδιαίτερες
προφυλάξεις. Ο Χάλντερ τότε γράφει χαρακτηριστικά στο ημερολόγιό του ότι
« η διαρκής υποτίμηση του εχθρικού δυναμικού λαμβάνει σταδιακά μια
τερατώδη μορφή και γίνεται επικίνδυνη»17. Και σ’ αυτό δεν είχε άδικο. Ο
Χίτλερ έχοντας αγνοήσει τη στρατηγική λογική επέφερε την πιο
καταστροφική αλλαγή στο σχέδιο δράσης, σπαταλώντας ακόμα περισσότερο
χρόνο και πολύτιμα καύσιμα καθώς οι σχηματισμοί του θα έπρεπε να
αλλάξουν εκ νέου την πορεία τους.

15
Υπυργείο Αμύνης της ΕΣΣΔ, ό.π, σσ 24.
16
Beevor, ό.π. ,σσ 86.
17
Beevor, ό.π. ,σσ 127.
 11

Το κεντρικό στάδιο του «Κυανού» σχεδίου ήταν η ταχύτατη ανάπτυξη της 6ης
Στρατιάς και της 4ης Στρατιάς τεθωρακισμένων προς το Στάλινγκραντ,
προκειμένου να αποκόψουν τα στρατεύματα του Timoshenko που
οπισθοχωρούσαν. Στη συνέχεια θα επιτίθονταν εναντίον του Rostov και θα
διέσχιζαν τον Κάτω Ντον για να μπουν στον Καύκασο. Ο Χίτλερ όμως
ανυπομονούσε να επιταχύνει την επίθεση στον Καύκασο και έτσι αποφάσισε
να εφαρμόσει και τα δύο σχέδια ταυτόχρονα!18. Έτσι στις 9 Ιουλίου 1942 ο
Χίτλερ χώρισε την Ομάδα Στρατιών «Νότος» σε δύο τμήματα: Α & Β. Τα
πρώτο, το πιο ισχυρό, υπό τις διαταγές του φον Λιστ και το δεύτερο υπό τον
φον Βαχς. Σύμφωνα με τη νέα οδηγία, η ομάδα Στρατιών Α θα καταλάμβανε
το Rostov και θα προήλαυνε στον Καύκασο, κυριαρχώντας σε ολόκληρη την
ακτή της Μαύρης Θάλασσας, ώστε εν συνεχεία να ελέγξει τις πετρελαιοπηγές
και να φτάσει στα σύνορα της ΕΣΣΔ με την Τουρκία και το Ιράν. Εν τω μεταξύ
η ομάδα Στρατιών Β θα προήλαυνε προς το Στάλινγκραντ και αφού το
καταλάμβανε θα κατευθυνόταν από τη λεκάνη του Βόλγα προς το Αστραχάν
και την Κασπία θάλασσα. Αυτό φυσικά είχε ως αποτέλεσμα να μειωθεί
σημαντικά η συγκέντρωση δυνάμεων.
Οι εσφαλμένες εκτιμήσεις του Χίτλερ όμως συνεχίστηκαν. Στις 16 Ιουλίου
1942 διέταξε την 4η Στρατιά Panzer του στρατηγού Χοτ να εγκαταλείψει την
προέλαση προς το Βόλγα, την οποία είχε αναλάβει η Ομάδα Στρατιών Β
συνοδεύοντας τον στρατηγό Πάουλους, και να σπεύσει προς ενίσχυση της
ομάδας Στρατιών Α που προήλαυνε προς τον Καύκασο. Στις 23 Ιουλίου με την
οδηγία Νο 45 το «Κυανούν» σχέδιο μετονομάζεται σε επιχείρηση
«Μπράουνσβαϊγκ». Ήταν το υπερφίαλο σχέδιο του για ταυτόχρονη εξόρμηση
σε δύο μεγάλους στόχους, το οποίο βασιζόταν στην απόλυτη υποτίμηση των
εχθρικών δυνάμεων, μια άποψη που δεν συμμεριζόταν καθόλου οι στρατηγοί
του.

18
Beevor, ό.π. ,σσ 122.
 12

Η παραπάνω οδηγία λοιπόν χαρακτηρίζεται αυτοκτονική. Αν είχαν συνεχίσει

την αρχική πορεία οι συνδυασμένες δυνάμεις των στρατηγών Πάουλους και
Χοτ θα είχαν καταλάβει το Στάλινγκραντ. Όμως, η 6η Στρατιά μένοντας μόνη
δεν κατάφερε να φτάσει αρκετά γρήγορα ούτε με τις απαραίτητες δυνάμεις
ώστε να εμποδίσει τους σοβιετικούς να οργανώσουν την άμυνα της πόλης. Οι
γερμανικές στρατιές δεν ήταν επαρκώς εξοπλισμένες με πολλά μηχανοκίνητα
μέσα και ο χωρισμός της 6ης από την 4η Στρατιά Panzer άφησε την πρώτη με
30 μεραρχίες και με 25.000 άλογα για τη ρυμούλκηση του πυροβολικού και
των κάρων με τα απαραίτητα εφόδια. Υπήρχε όμως έλλειψη μεγάλων
ποσοτήτων ζωοτροφών και κτηνιατρικών που ήταν απαραίτητα για την
συνέχεια του ταξιδιού τους.
Αυτό το ξαφνικό σταμάτημα της γερμανικής προέλασης ήταν δώρο προς
τους σοβιετικούς, οι οποίοι υποχωρώντας κατάφεραν να διατηρήσουν
σχεδόν όλες τις δυνάμεις τους. Ταυτόχρονα ακολουθούσαν την τακτική
φθοράς του εχθρού. Τα στρατεύματα που καταδιώκονταν από την Ομάδα Α
συνέχισαν αυτή την τακτική μέχρι να οχυρωθούν στα ορεινά περάσματα του
Καυκάσου, εμποδίζοντας τους εξαντλημένους γερμανούς να προελάσουν
προς τις πετρελαιοπηγές της Κασπίας και την ανατολική ακτή της Μαύρης
Θάλασσας. Έτσι, ενώ στα μέσα Αυγούστου η Ομάδα Στρατιών Α είχε ήδη
προελάσει σχεδόν 600 χλμ. προς το νότο και κατέλαβε το Rostov( 27 Ιουλίου)
και τον Ντον, χωρίς να συναντήσει αντίσταση, οι γραμμές ανεφοδιασμού της
ήταν πολύ εύθραυστες και εκτεταμένες. Επίσης οι πετρελαϊκές
εγκαταστάσεις που κατέλαβε είχαν υποστεί δολιοφθορές από τους
σοβιετικούς ώστε να μην είναι εκμεταλλεύσιμες. Έτσι αναγκάστηκε ένα
σταματήσει στα μισά του δρόμου προς τους στόχους της. Δεν κατάφερε να
διασχίσει την οροσειρά και να φτάσει στις πόλεις της ανατολικής ακτής της
Μαύρης Θάλασσας ή να διακρίνει την Κασπία. Ούτε κατάφερε να
αξιοποιήσει κάποια πετρελαιοπηγή. Αποτέλεσμα λοιπόν ήταν η πλήρης
 13

αποτυχία της επίθεσης της Α Στρατιάς, κάτι που είχε μεγάλο αντίκτυπο στον
οικονομικό στόχο που είχε βάλει.
Προτού προχωρήσουμε στην ανάλυση της πορείας της Β Στρατιάς, και
συγκεκριμένα της 6ης του στρατηγού Πάουλους, οφείλουμε να κάνουμε μια
αναφορά στη στάση που κράτησαν οι άλλες δύο Δυνάμεις της εποχής,
εννοώντας την Μεγάλη Βρετανία και τις Η.Π.Α.
Στο τέλος του Δεκέμβρη του 1941 και στις αρχές του Γενάρη του 1942 έγινε
στην Ουάσινγκτον μια συνδιάσκεψη στην οποία έλαβαν μέρος ο Πρόεδρος
των Η.Π.Α Ρούσβελτ, ο πρωθυπουργός της Μ.Βρετανίας Τσόρτσιλ, και οι
αρχηγοί των επιτελείων των δύο χωρών. Η στρατηγική που εγκρίθηκε από τη
διάσκεψη δεν ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις του πολέμου που διεξήγε ο
συνασπισμός των αντιαξονικών κρατών.
Αντί της συγκέντρωσης των πολεμικών προσπαθειών στην κύρια στρατηγική
κατεύθυνση με άνοιγμα δευτέρου μετώπου στη δυτική Ευρώπη, η
στρατηγική αυτή προέβλεπε τη διασπορά των δυνάμεων σε δευτερεύοντα
θέατρα πολέμου: στη βορειοδυτική Αφρική, στη Μέση Ανατολή κτλ. Παρ’ όλα
αυτά αν υπήρχαν αποφασιστικές επιτυχίες στις περιοχές αυτές κάτι τέτοιο δε
θα ήταν δυνατόν να οδηγήσουν στη νίκη εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας,
γιατί οι περιοχές αυτές βρίσκονταν μακριά από τα κέντρα της που ήταν
ζωτικής σημασίας για αυτή. Για τον ίδιο λόγο οι πολεμικές αυτές
επιχειρήσεις δε θα βοηθούσαν τη Σοβιετική Ένωση στον πόλεμο που
διεξήγε19.
Από τα διαθέσιμα ντοκουμέντα είναι φανερό ότι ο Χίτλερ δεν φοβόταν
κάποια σοβαρή επίθεση στη δυτική Ευρώπη μέχρι το 1943, αν και
κυκλοφορούσαν επίμονες φήμες ότι κάτι επρόκειτο να συμβεί. Ένας
πράκτορας της Άμπεβερ ανέφερε στους διπλωματικούς κύκλους της
Μαδρίτης ότι οι Βρετανοί συγκεντρώνουν 2.400 σκάφη για μια αποβατική

19
Πετρόπουλος, «ό.π.», www.rizospastis.gr, 26/02/2010.
 14

απόπειρα στις γαλλικές ακτές της Μάγχης ή του Ατλαντικού περί τα τέλη
Αυγούστου20.Κάτι τέτοιο βέβαια δε θα γινόταν, όπως προαναφέρθηκε.
Σύμφωνα με τους σοβιετικούς η περίοδος του 1942 ήταν η καλύτερη στιγμή
για να πραγματοποιηθεί μια κοινή επίθεση βρετανών και αμερικάνων,
δεδομένου ότι όλες οι δυνάμεις των γερμανικών στρατευμάτων και μάλιστα
οι καλύτερες αυτών βρίσκονταν απασχολημένες στο ανατολικό μέτωπο, ενώ
στο δυτικό υπήρχε ελάχιστος αριθμός αμυντικών γερμανικών δυνάμεων. Θα
μπορούσαν λοιπόν να αιφνιδιάσουν τον Χίτλερ και να δημιουργήσουν δύο
μέτωπα ώστε να αναγκαστεί να μοιράσει τις δυνάμεις του και αυτό να είναι
ένα καίριο πλήγμα για αυτές καθώς θα βάλλονταν από παντού.
Όμως οι δύο Δυτικές δυνάμεις προβάλλοντας ως αίτιο την ύπαρξη του
«φράγματος του Ατλαντικού», έναν θρύλο για την αμυντική των γερμανικών
δυνάμεων, και της δυσκολίας να το διασπάσουν, αρνήθηκαν τη δημιουργία
δευτέρου μετώπου μέσα στο 1942. Ο βρετανός πρωθυπουργός στις 12
Αυγούστου 1942 μεταβαίνει στη Μόσχα για να ενημερώσει τον Στάλιν για την
απόφαση που είχε ληφθεί. Επιπλέον, οι αποστολές εφοδίων στο ανατολικό
μέτωπο από τις δύο παραπάνω δυνάμεις άρχισαν να μειώνονται.
Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του Τσόρτσιλ στα απομνημονεύματά του ότι
«η διακοπή της παραχώρησης πολεμικού υλικού στη Σοβιετική Ένωση έγινε
ακριβώς τη στιγμή που η ΕΣΣΔ είχε άμεσα την ανάγκη του».
Έτσι είναι χαρακτηριστικό, ότι σύμφωνα με την παραπάνω απόφαση, της μη
δημιουργίας δευτέρου μετώπου, ο Χίτλερ καθ’ όλη τη διάρκεια της
επιχείρησης στο νοτιοδυτικό τομέα της ΕΣΣΔ, ενίσχυε συνεχώς τις
στρατιωτικές του δυνάμεις, χωρίς να ανησυχεί για την ασφάλεια των νότων
του. Συγκεκριμένα το Νοέμβρη του 1942 από τις 269 μεραρχίες των ενόπλων
δυνάμεων, στο ανατολικό μέτωπο βρίσκονταν 197,5 μεραρχίες. Εκτός από
αυτές, δρούσαν ακόμα εκεί και άλλες 72,5 μεραρχίες των συμμάχων της
Γερμανίας.

20
Irving, ό.π. ,σσ 649.
 15

Έτσι ο Χίτλερ πίστευε πως είχε σοβαρούς λόγους για να αντιμετωπίζει τον
επερχόμενο χειμώνα με αισιοδοξία. Ο Speer είχε αξιοποιήσει την κρυμμένη
ικμάδα της γερμανικής βιομηχανίας στη μαζική αρμάτων μάχης και
πυροβόλων21. Η ναζιστική Γερμανία έχοντας κατακτήσει τις χώρες της
Ευρώπης, αξιοποιούσε για τις πολεμικές της ανάγκες τα εργοστάσια της
Γαλλίας, του Βελγίου, της Αυστρίας, της Τσεχοσλοβακίας και άλλων κρατών,
πράγμα που σημαίνει ότι υπερτερούσε ασύγκριτα έναντι της ΕΣΣΔ.
Όπλα και πυρομαχικά και άλλα εφόδια λαμβάνονταν από 30
τσεχοσλοβακικές, 92 γαλλικές, 22 βελγικές, 18 ολλανδικές και 6 νορβηγικές
μεραρχίες22. Υπό τη ηγεσία του στρατάρχη Milch, το παραγωγικό δυναμικό
της Λουφτβάφε είχε αναδιοργανωθεί. Οι ακτές του Ατλαντικού είχαν
«οχυρωθεί». Το ναυτικό βρισκόταν στη Νορβηγία και τα υποβρύχια είχαν
αποκλείσει τους δρόμους των συμμαχικών νηοπομπών στην Αρκτική 23.
Επιπλέον με την επίθεση της Γερμανίας εναντίον της ΕΣΣΔ, είχαν καταφέρει
να θέσουν υπό την κατοχή τους υπερανεπτυγμένες σοβιετικές αγροτικές και
βιομηχανικές περιοχές που προπολεμικά έδιναν το 71% της παραγωγής
χυτοσιδήρου, το 58% του χάλυβα, το 57% του τροχαίου υλικού, το 63% του
άνθρακα καθώς και τον κύριο όγκο του πολεμικού εξοπλισμού και των
εφοδίων.

21
Irving, ό.π. ,σσ 666.
22
Γιερεμέγιεφ, ό.π. ,σσ 56-78.
23
Irving, ό.π. ,σσ 666.
 16

ΦΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ

Σύμφωνα με το στρατάρχη Γιερεμένκο, διοικητή των δύο μετώπων του
Στάλινγκραντ από τον Αύγουστο του 1942 ως το Γενάρη του 1943 και του
νοτίου μετώπου από το Γενάρη του 1943, τις φάσεις της μάχης του
Στάλινγκραντ μπορούμε να τις ξεχωρίσουμε ως εξής24:

I. 17 Ιούλη 1942-19 Νοέμβρη 1942: αμυντική φάση

1. 17 Ιούλη-7 Αυγούστου: μάχες στην καμπή του Ντον. η
γερμανική προέλαση επιβραδύνεται.
2. 8 Αυγούστου-18 Αυγούστου: μάχες στην εξωτερική αμυντική
γραμμή του Στάλινγκραντ. Διάσπαση του μετώπου από τους
γερμανούς. Γερμανικά θωρακισμένα φτάνουν σε απόσταση 30 χλμ.
από το Στάλινγκραντ.
3. 19 Αυγούστου-3 Σεπτέμβρη: προώθηση των χιτλερικών προς
την κατεύθυνση της πόλης. Μάχες στην ενδιάμεση αμυντική γραμμή
του Στάλινγκραντ
4. 4-13 Σεπτέμβρη: μάχες στην εσωτερική αμυντική γραμμή.
5. 14 Σεπτέμβρη-18 Νοέμβρη: μάχες μέσα στην πόλη, από σπίτι
σε σπίτι.
II. 19 Νοέμβρη 1942-2 Φλεβάρη 1943: επιθετική περίοδος
1. 19 Νοέμβρη-11 Δεκέμβρη: κύκλωση των γερμανικών στρατευμάτων
από βορειοδυτικά και νότια.
2. 12 Δεκέμβρη 1942- 1 Γενάρη 1943: απόκρουση γερμανικών
επιθέσεων και περίσφιξη του κλοιού
3. 1 Γενάρη-2 Φλεβάρη: καταστροφή και παράδοση των γερμανικών
δυνάμεων.

24
Elleinstein, ό.π, σσ 109-110.
 17

«ΟΥΤΕ 1 ΒΗΜΑ ΠΙΣΩ»

Στις 21 Ιουλίου η Βέρμαχτ επιτέθηκε στο Rostov στις εκβολές του Ντον, την
«πύλη» που οδηγούσε στον Καύκασο. Η πόλη είχε ξαναπέσει σε γερμανικά
χέρια το 1941, όμως ανακτήθηκε τις πρώρες ημέρες της σοβιετικής
χειμερινής αντεπίθεσης. Έπειτα από σκληρή μάχη, οι γερμανοί το κατέλαβαν
και πάλι στις 25 Ιουλίου 1942.
Σχεδόν ταυτόχρονα η εμπροσθοφυλακή της 6ης Στρατιάς έφτανε στο
ανατολικό άκρο της μεγάλης καμπής του Ντον, στο σημείο εκείνο όπου
πλησιάζει περισσότερο τον άλλον μεγάλο ποταμό της περιοχής του Βόλγα.
Από εκεί το Στάλινγκραντ απείχε λίγα χιλιόμετρα25. Αν οι γερμανοί
κατάφερναν και συνέχιζαν την προέλασή τους πέρα από το Βόλγα για ακόμα
40 μίλια η χώρα θα κοβόταν στα δύο26.
Έτσι στις 28 Ιουλίου 1942 ο Στάλιν εκδίδει την περίφημη διαταγή του υπ. Αρ.
227 που έμελλε να γίνει γνωστή ως «Ούτε ένα βήμα πίσω!» 27. Η διαταγή
αυτή βρήκε το σοβιετικό στρατό στο χειρότερο σημείο του. Κάθε άνδρας
πληροφορήθηκε ότι έπρεπε να πολεμήσει μέχρι την τελευταία σταγόνα του
αίματός του28. Ένα κύριο άρθρο της «Πράβντα» της 30ης Ιούλη εξέφραζε
έντονα τις ανάγκες της στιγμής: « Σιδερένια πειθαρχία και ατσάλινα νεύρα
είναι οι όροι της νίκης μας: σοβιετικοί στρατιώτες ούτε ένα βήμα πίσω! Να το
έμβλημα της χώρας μας! Ο εχθρός δεν είναι τόσο ισχυρός όσο τον
φαντάζονται μερικοί πανικόβλητοι»29. Η είδηση της διαταγής πάγωσε το αίμα
των καταπτοημένων και κουρασμένων ανδρών. «Καθώς τη διάβαζε ο
μέραρχος», γράφει ένας στρατιωτικός ανταποκριτής, «οι άνδρες στέκονταν
κοκαλωμένοι! Μας σηκώθηκε η τρίχα!».Γιατί ήταν άλλο πράγμα να επιμένεις
στη θυσία και τελείως άλλο να την επιβάλλεις30.

25
Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος 1939-1945 τα κυριότερα γεγονότα της μεγαλύτερης αναμέτρησης στην ιστορία, 1942-
1943 Η μάχη του Στάλινγκραντ ( επιμ. Ανδρέας Παππάς), Η Καθημερινή, 2010, σσ 68.
26
Beevor, ό.π. ,σσ 131.
27
Beevor, ό.π. ,σσ 162 .
28
Catherine Merridale, Ο πόλεμος του Ιβάν- η πορεία του Κόκκινου Στρατού 1939-1945 (μτφ Σωτήρης Αγάπιος),
Ιωλκός, 2007, σσ 247.
29
Elleinstein, ό.π, σσ 93.
30
Merridale , ό.π. ,σσ 250.
 18

Ψυχολογικά οι σοβιετικοί έβλεπαν με μελαγχολία την εικόνα του κόσμου το

1942. Η ιδέα του δευτέρου μετώπου δε θα έμπαινε ποτέ σε εφαρμογή. Η
μεγαλύτερη αδυναμία του Κόκκινου Στρατού ήταν η έλλειψη τακτικής. Οι
τεθωρακισμένες δυνάμεις του δεν ήξεραν να αξιοποιήσουν κατάλληλα το
πεδίο της μάχης και έδειχναν να μην έχουν μεγάλη γνώση των αρχών που
σχετίζονταν με την ισχύ του πυρός και την κίνηση. Επιπλέον, όπως
αναγνώρισε και ο ίδιος ο Chuikov, τους ήταν αδύνατον να συντονίσουν τις
επιθέσεις τους με την αεροπορία31. Στη φάση αυτή οι γερμανικές δυνάμεις
θα ήταν σε θέση να θριαμβεύσουν. Πολλοί βρετανοί και αμερικανοί
παρατηρητές πίστεψαν ότι η Σοβιετική Ένωση ίσως αναγκαζόταν να
διαπραγματευτεί ή ακόμη και να παραδοθεί32. Κατά την αποχώρησή του ο
Κόκκινος Στρατός μόλυνε τα πηγάδια ενώ παράλληλα κατέστρεφε τα κτίρια
των κολχόζ και μετέφερε τα τρακτέρ και τα βοοειδή στα μετόπισθεν33.
« Δύσκολες και φοβερές υπήρξαν οι ημέρες εκείνες… υποχωρούσαν τα
στρατεύματα. Βλοσυρά ήταν τα πρόσωπα των ανδρών. Η σκόνη σκέπαζε τα
ρούχα τους, τα όπλα, η σκόνη απλωνόταν στις κάνες των όπλων, στο
καραβόπανο που σκέπαζε τα κουτιά με τα έγγραφα του επιτελείου, στα
λακαρισμένα καλύμματα των γραφομηχανών του επιτελείου, στις βαλίτσες,
στα σακίδια, στα τουφέκια που σωριάζονταν άταχτα στα κάρα. Η ξερή γκρίζα
σκόνη τρύπωνε στα ρουθούνια και το λαρύγγι. Ήταν μια σκόνη φοβερή, η
σκόνη της υποχώρησης. Κατέτρωγε την πίστη, έσβηνε τη θέρμη της
καρδιάς…». Ο μεγάλος στρατός ενός μεγάλου λαού υποχωρούσε34. Τα
πράγματα όμως πολύ γρήγορα θα έπαιρναν διαφορετική τροπή.

31
Beevor, ό.π. ,σσ 144.
32
Parker, ό.π. ,σσ 156.
33
Beevor, ό.π. ,σσ 135.
34
Antony Beevor & Luba Vinogradora , Ένας συγγραφέας στον πόλεμο- Ο Βασίλι Γκρόσμαν με τον Κόκκινο
στρατό 1941-1945 (μτφ Γιάννης Κασταναράς- Σταυρούλα Αργυροπούλου), Γκοβόστης, 2007, σσ 176.
 19

ΤΟ ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

Πολύ λίγα γεγονότα του Β’ Παγκοσμίου πολέμου προκάλεσαν μεγαλύτερη
αμφισβήτηση απ’ όσο το Στάλινγραντ. Θα σφράγιζε το τέλος της γερμανικής
στρατηγικής πρωτοβουλίας στα ανατολικά, ενώ κόστισε κάπου 200.000
νεκρούς στη Γερμανία. Θα εξανέμιζε το όνειρο περί Αυτοκρατορίας που
έτρεφε ο Χίτλερ επί 10 χρόνια που βρισκόταν στην εξουσία35. Η πόλη που
πήρε το όνομα του κομμουνιστή ηγέτη θα γινόταν σύμβολο του αγώνα ζωής
ή θανάτου μεταξύ του Γ’ Ράιχ και της Σοβιετικής Ένωσης του Στάλιν.
Μέχρι το 1921 το Στάλινγκραντ λεγόταν Τσαρίτσιν(από τον μικρό
παραπόταμο του Βόλγα, που διασχίζει την πόλη, Τσαρίτσα). Δυο φορές στην
ιστορία της Σοβιετικής Ρωσίας η πόλη αυτή έπαιξε σοβαρό ρόλο. δυο φορές
αποτέλεσε τη μεγάλη στροφή των πολεμικών γεγονότων. Το 1921 ενώ
μαίνονταν ο Ρωσικός Εμφύλιος, το Ερυθρό Ιππικό του Μπουντιένυ νίκησε
ολοκληρωτικά τον Ντενίκιν36. Με αυτή την αποφασιστική νίκη εδραιώθηκε η
πρωτιά του Στάλιν. Πέντε περίπου χρόνια μετά μετονομάστηκε σε
Στάλινγραντ. Ο Ισαάκ Ντόυτσερ σχολιάζει χαρακτηριστικά: «Το 1942, όταν ο
Στάλιν αποφάσισε να δώσει την αποφασιστική μάχη του Β’ Παγκοσμίου
Πολέμου στα περίχωρα και στους ίδιους δρόμους του Στάλινγκραντ, ο
αρχιστράτηγος δεν παρακινήθηκε σ’ αυτό μόνο από τα στρατηγικά δεδομένα
της καταστάσεως. Οδηγήθηκε στην απόφασή του και από κάτι άλλο που θα
μπορούσαμε να το ονομάσουμε ως «έμμονη ιδέα του Τσαρίτσιν». Ήθελε να
υπερασπίσει απέναντι στην Ιστορία τον πρώτο του θρύλο, δημιουργώντας
ταυτόχρονα έναν δεύτερο, που θα βρισκόταν πολύ πιο κοντά στην
αλήθεια37.» Με την επιμονή του Χίτλερ να καταλάβει το «Ιερόν του
Κομμουνισμού» άλλαξε την πορεία του πολέμου καθώς και την πορεία της
Ιστορίας.

35
Irving, ό.π. ,σσ 685.
36
Μιχαήλ Οικονομάκος, Οι ελπίδες πάγωσαν στο Βόλγα…,Πελασγός, 1990, σσ 40.
37
Οι φάκελοι Mondadori, Στάλιν (επιμ Marisa Paltrinieri), Φυτράκης, 1972, σσ 75.
 20

Η πόλη ήταν ένα από τα σπουδαιότερα βιομηχανικά κέντρα με πληθυσμό

600.000 κατοίκους. Είχε αναπτυχθεί σαν πόλη-πρότυπο της περιοχής με
ανοιχτούς χώρους, πάρκα και άσπιλες λευκές πολυκατοικίες. Ήταν ένα
μεγάλο μηχανουργικό κέντρο, συντηρούσε πανεπιστήμιο και αρκετές
τεχνικές σχολές και διέθετε ένα εκτεταμένο δίκτυο κτιρίων εφοδιασμού και
αποθήκευσης για τις στρατιές που πολεμούσαν λίγο πιο μακριά, στον ποταμό
Ντον38. Ήταν ένας σπουδαίος συγκοινωνιακός κόμβος που συνέδεε τις
κεντρικές περιοχές του ευρωπαϊκού τμήματος της ΕΣΣΔ με τον Καύκασο. Το
πετρέλαιο του Μπακού για τις βιομηχανίες αμυντικών όπλων στα Ουράλια
μεταφερόταν μέσω του Βόλγα. Το 1942 τρία μεγάλα βιομηχανικά
συγκροτήματα, το εργοστάσιο τρακτέρ «Ντζερζίνσκι» και οι βιομηχανίες
«Οδοφράγματα» και «Κόκκινος Οκτώβρης», δέσποζαν στον αστικό ιστό της
πόλης. Το καθένα από αυτά τα συγκροτήματα εκτείνονταν σε μήκος
περισσότερο από 1.000 μέτρα. Άλλο σημαντικό σημείο αναφοράς
αποτελούσε η μεγάλη αποθήκη σιτηρών. Εξίσου σημαντικός ήταν ο λόφος
Μαμάγιεφ Κουργκάν (Λόφος 102). λόγω της θέσης του στο κέντρο της πόλης
μπορούσε να παρατηρεί κανείς από την κορυφή του όλη την έκταση γύρω
από την πόλη.
Το 1942, Ο Χίτλερ το θεώρησε σημαντικό προγεφύρωμα στο Βόλγα και
ζωτικής σημασίας θέση εξόρμησης για τις στρατιές που βάδιζαν νότια προς
τις πετρελαιοπηγές της Κασπίας. Επίσης του άρεσε πολύ η ιδέα να καταλάβει
την πόλη που έφερε το όνομα του Στάλιν39.

38
Merridale , ό.π. ,σσ 271-276.
39
Merridale , ό.π. ,σσ 271-276.
 21

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1942- ΝΟΕΜΒΡΗΣ 1942

Στις 4 Αυγούστου, η γερμανική 6η Στρατιά πλησίασε τη νότια όχθη του Ντον,
στο σημείο που αυτός σχηματίζει μια μεγάλη καμπύλη προς τα ανατολικά,
προσεγγίζοντας πολύ κοντά στο Βόλγα. Στα μέσα του μήνα είχε πέσει στα
χέρια της σχεδόν ολόκληρη η περιοχή που εκτείνεται μεταξύ της καμπής του
Ντον και του Βόλγα στα δυτικά και νοτιοδυτικά του Στάλινγκραντ40.
Οι πολίτες αναγκάστηκαν να σχηματίσουν ομάδες πολιτοφυλακής και να
πάρουν φτυάρια, καρότσια και ξύλα ώστε να βοηθήσουν στην προετοιμασία
της άμυνας της πόλης. Αντιαρματικά κωλύματα και χαρακώματα
ετοιμάστηκαν. Τα υψώματα και οι χαράδρες στα περίχωρα της πόλης
ενισχύθηκαν σημαντικά, ενώ σε όλους τους δρόμους άρχισαν να στήνονται
αντιαρματικά οδοφράγματα. Οχυρώθηκαν επίσης οι νησίδες του Βόλγα και
κυρίως η αντίπερα όχθη του ποταμού. Η περιφερειακή στρατιωτική επιτροπή
δεν δίστασε να λάβει κάθε απαραίτητο μέτρο προκειμένου να μετατρέψει
την πόλη σε φρούριο41.
Το σοβιετικό σχέδιο ήταν απλό: προείχε η προάσπιση της πόλης, ώστε να
σταματήσουν εκεί τους γερμανούς και να τους εξαντλήσουν. Το Στάλινγκραντ
έπρεπε να αντισταθεί μέχρι θανάτου, ώστε να δοθεί χρόνος για να
συγκεντρωθούν οι απαραίτητες δυνάμεις για την αντεπίθεση. Για αυτό οι
σοβιετικοί υπολόγιζαν στις εφεδρείες που έφταναν συνεχώς αλλά και στο
φυσικό σύμμαχό τους, που σ’ αυτή τη μάχη θα έπαιζε καθοριστικό ρόλο: τον
παγερό χειμώνα.
Στις 23 Αυγούστου η 6η στρατιά του Πάουλους έφτασε στο Βόλγα και στα
περίχωρα του Στάλινγκραντ, έχοντας δώσει σκληρές μάχες υπό τους διαρκείς
περιορισμούς που επέβαλλε η έλλειψη καυσίμων. Την συνόδευαν μόνο οι
ουγγρικές και ρουμανικές στρατιές, οι οποίες προστάτευαν τα πλευρά της. Οι
στρατιώτες ήταν αισιόδοξοι καθώς σε λιγότερο από μια μέρα είχαν καλύψει
τα 70 χιλιόμετρα που χώριζαν τον Ντον από το Βόλγα, δίχως να συναντήσουν

40
Merridale , ό.π. ,σσ 271-276.
41
Beevor, ό.π. ,σσ 148.
 22

ιδιαίτερη αντίσταση. Ωστόσο είχαν απομακρυνθεί πολύ από τις βάσεις

ανεφοδιασμού τους με αποτέλεσμα να παρατηρούνται σοβαρές ελλείψεις σε
εφόδια, πυρομαχικά και καύσιμα.
Ταυτόχρονα η πόλη βομβαρδίστηκε μαζικά από 600 γερμανικά αεροπλάνα 
που πραγματοποίησαν 2.000 εξόδους σε 24 ώρες και σκότωσαν 40.000
άτομα42. Μέχρι να σκοτεινιάσει, στην επιφάνεια του εδάφους δεν απόμεινε
σχεδόν τίποτα άλλο εκτός από ερείπια, θεριεμένες πυρκαγιές και καπνό. «Οι
δρόμοι της πόλης είναι νεκροί» θα έγραφε ο Chuikov περιδιαβαίνοντας το
καινούριο πεδίο μάχης λίγες μέρες μετά την καταστροφή. «Στα δέντρα δεν
υπάρχει ούτε ένα πράσινο κλαδί». Για τους κατοίκους του Στάλινγκραντ η
Κυριακή 23 Αυγούστου ήταν μια μέρα που δεν επρόκειτο να ξεχαστεί ποτέ 43.
Η πικρότερη και απεχθέστερη φάση της άμυνας του Στάλινγκραντ ξεκινούσε.
Για λίγες βδομάδες η σοβιετική 62η και 64η Στρατιά υποχώρησαν από τα
δυτικά προάστια της πόλης σε νέες ισχυρές θέσεις, στο κέντρο και στα
βόρεια. Μέχρι τα μέσα Σεπτεμβρίου η 62η Στρατιά κρατούσε την πόλη μόνη
της. Οι διαταγές που λάμβανε ήταν να καταστρέψει τον εχθρό μέσα στην
πόλη.
Ο αγώνας «εντός κατοικημένου τόπου» όπως λέγεται στην στρατιωτική
ορολογία ξεκίνησε στις 16 Σεπτέμβρη για την κατάληψη του βιομηχανικού
κέντρου και μπορεί να χαρακτηρισθεί σαν αγώνας θέσεων ή οχυρών. Η
περίοδος των επιχειρήσεων που διεξάγονταν σύμφωνα με τους
στρατιωτικούς κανονισμούς είχε πλέον παρέλθει. Για την κατάληψη ενός
σπιτιού, μιας μεγάλης στοάς, ενός εργοστασίου, ενός υδροπύργου, μιας
σιδηροδρομικής εγκαταστάσεως ,ενός υπογείου ή μιας σειράς ερειπίων,
ξέσπασε ένας αγώνας που σε κανένα πόλεμο δεν είχαν ζήσει παλαίμαχοι
πολεμιστές. Αγώνας εκ του συστάδην. Σώμα με σώμα 44. Ο κεραυνοβόλος


Η αεροπορική επίθεση στο Στάλινγκραντ ήταν η πιο συγκεντρωτική στο ανατολικό μέτωπο και αποτέλεσε το
φυσικό απόγειο της καριέρας του Richthofen μετά τη Γκουέρνικα.
42
Elleinstein, ό.π, σσ 111.
43
Beevor, ό.π. ,σσ 156.
44
Οικονομάκος, ό.π, σσ 44.
 23

πόλεμος ή Blitzkrieg, σήμα κατατεθέν του γερμανικού στρατού, σύντομα

μεταβλήθηκε σε κάτι πολύ διαφορετικό. Εξαπολύθηκαν λυσσαλέες
αντεπιθέσεις για την κατάληψη συγκροτημάτων πολυκατοικιών. Η
κατάσταση είχε γίνει τόσο περίπλοκη, ώστε κάποιες φορές οι γερμανοί
έλεγχαν έναν όροφο και οι σοβιετικοί κάποιον άλλο. Αρκετά μεγάλα και
σημαντικά κτήρια μετατράπηκαν σε φρούρια, όπως το σπίτι του «Λοχία
Πάβλοφ» ή του «Υπολοχαγού Ζαμπολότσκι». Οι 23 υπερασπιστές μάλιστα
του πρώτου σπιτιού έγιναν το σύμβολο της ενότητας των λαών της ΕΣΣΔ,
γιατί ανάμεσα τους βρίσκονταν 11 ρώσοι, 6 ουκρανοί, ένας κοζάκος, ένας
ουζμπέκος, ένας τατζίκος, ένας τατάρος και ένας εβραίος45. Ο
σιδηροδρομικός σταθμός ο οποίος άλλαξε κατοχικές δυνάμεις 13 φορές και ο
λόφος Μαμάγιεφ Κουργκάν ήταν άλλα δύο σημεία που μεταμορφώθηκαν σε
αιματηρά πεδία μαχών. Έχοντας στην κατοχή του τα υψώματα που
δεσπόζουν πάνω από την περιοχή του Στάλινγκραντ, ο εχθρός μπορούσε να
βλέπει καλά το έδαφος σε απόσταση 10 χιλιομέτρων να το κανονιοβολεί και
να το βομβαρδίζει αδιάκοπα46. Οι μάχες, οι επιθέσεις και οι αντεπιθέσεις
ήταν αδιάκοπες τόσο την ημέρα όσο και τη νύχτα. Ο αγώνας λάμβανε χώρα
μέσα σε ένα γιγάντιο, απολιθωμένο «δάσος» κατάμαυρων σωρών και
καπνοδόχων, στο οποίο οι αμυνόμενοι δε διέθεταν και επαρκή κάλυψη. Ο
στρατηγός Ντόερ περιγράφει χαρακτηριστικά: «…από τις ευρείες εκτάσεις της
στέπας, ο πόλεμος εισήλθε στις απότομες χαράδρες των λόφων του Βόλγα, με
τις λόμχες και τα φαράγγια, εντός της βιομηχανικής ζώνης του
Στάλινγκραντ…το μίλι ως μέτρο απόστασης έχει αντικατασταθεί από τη
υάρδα…ως χάρτης του στρατηγείου χρησιμοποιείται πλέον ο χάρτης της
πόλης!»47
Παρ’ όλα αυτά η πόλη το Σεπτέμβρη κινδύνεψε να κυριευτεί από τις
γερμανικές στρατιές αφού κατάφεραν να περάσουν στο εσωτερικό της και να

45
Elleinstein, ό.π, σσ 112.
46
Υπυργείο Αμύνης της ΕΣΣΔ, ό.π, σσ 27.
47
Alan Clark , Βαρβαρόσσα (μτφ Γ.Ν Επιτροπάκης, λοχαγός),Αθήνα, 1968, σσ 274 .
 24

φτάσουν ως το κέντρο της. Μάλιστα το ραδιόφωνο του Βερολίνου έσπευσε

να ανακοινώσει πως το Στάλινγκραντ έπεσε. Ο Ρεμόν Καρτιέ σχολιάζει:
«Λέγοντας πως το Στάλινγκραντ έχει σχεδόν καταληφθεί, ο Φύρερ δεν
παραβάζει την αλήθεια. Οι ρώσοι διατηρούν την αποβάθρα του Πορθμείου,
αγκιστρώνονται μέσα στη «ρακέτα του τένις», κρατούν ένα μέρος του
εργοστασίου «Κόκκινος Οκτώβρης», καθώς και τις ανατολικές εξόδους των
εργοστασίων Μπαρικάρντ και Τζερζίνσκι. Όλο το υπόλοιπο τμήμα, τα 9/10
του Σταλινγκραντ, 50 χλμ. ερειπίων, βρίσκονται στα χέρια των γερμανών.»
Οι ρώσοι, όμως, υπερείχαν στον αγώνα των οδοφραγμάτων και των
μεμονωμένων κτιρίων. Σε λίγο το είδος της μάχης ονομάστηκε Rattenkrieg ή
αλλιώς «πόλεμος των αρουραίων». Επιπλέον οι οδομαχίες ήταν το
προνομιακό πεδίο των ελευθέρων σκοπευτών και σ’ αυτό το είδος του
πολέμου ο Κόκκινος Στρατός υπερείχε.
Γενικότερα οι γερμανοί διοικητές παραδέχονταν ανοιχτά τη ρωσική
ικανότητα στο καμουφλάζ, αλλά και την εκπληκτική αντοχή των σοβιετικών
στρατιωτών. Ο Στάλιν είχε κηρύξει έναν «πατριωτικό πόλεμο» και αυτό ήταν
ένα σύνθημα με επικίνδυνο μαγνητισμό. Ο σοβιετικός στρατιώτης μπορούσε
να αντέξει αδιανόητες κακουχίες και να υπομείνει στερήσεις πέρα από κάθε
φαντασία. Η αντίσταση που έδειχνε ήταν πεισματώδης. Ήταν πρόθυμοι να
πεθάνουν, ήταν γενναίοι και επίμονοι. Ο Μέγας Φρειδερίκος είχε πει κάποτε
ότι «πρέπει να πυροβολήσεις κάθε νεκρό ρώσο δύο φορές και πάλι να τον
κοιτάξεις καλά για να δεις αν τον σκότωσες»48. Ένας πιλότος της Λουτβάφε σε
ένα από τα γράμματα προς τους δικούς του αναφέρει: «…οι ρώσοι δεν είναι
άνθρωποι άλλα ένα είδος πλασμάτων από χιτοσίδηρο!».
Από τα τέλη Σεπτέμβρη οι νύχτες στις παρυφές της πόλης άρχισαν ξαφνικά να
γίνονται όλο και πιο κρύες. Το πρωί μπορούσε κανείς να δει την παγωμένη
πάχνη πάνω στο έδαφος και λεπτά στρώματα πάγου στους κουβάδες. Ο
ρωσικός χειμώνας σύντομα θα βρισκόταν και πάλι κοντά τους. Παρ’ όλα αυτά

48
Irving, ό.π. ,σσ 537.
 25

λίγοι ήταν εκείνοι που προέβλεπαν ποιο θα ήταν το μεγαλύτερο εμπόδιο που
θα αντιμετώπιζαν με τα πρώτα χιόνια.
Η πόλη είχε γίνει ένα θανάσιμο πεδίο μάχης και γύρω από αυτήν δεν υπήρχε
τίποτα άλλο παρά μόνο η στέπα. Αυτή που τον χειμώνα είναι μια ατελείωτη
άσπρη ερημιά, χωρίς καυσόξυλα, με παγωμένες βορειοανατολικές
ανεμοθύελλες, που συχνά διαρκούν πολλές μέρες, και θερμοκρασίες που
φτάνουν στους μείον 40 βαθμούς υπό το μηδέν49.
Η πόλη είχε μείνει χωρίς πόσιμο νερό και ο εφοδιασμός των
προκεχωρημένων θέσεων με φαγητό ήταν ένα διαρκές πρόβλημα. Το
στρατηγείο της 6ης Στρατιάς γνώριζε, ότι καθώς πλησίαζε ο χειμώνας, ο
χρόνος λιγόστευε. Αντίθετα ο Χίτλερ θεωρούσε ότι «ο χρόνος δεν έχει καμία
σημασία». Θεωρούσε ότι ο στρατός δεν θα έπρεπε να προχωρά πιο γρήγορα
γιατί δεν ήθελε «ένα δεύτερο Βερντέν» και προτιμούσε να επιτύχει τον
αντικειμενικό του σκοπό με έφοδο περιορισμένης κλίμακας. Υπολόγιζε όμως
για μια ακόμη φορά λάθος.
Στις 4 Οκτωβρίου ο Πάουλους αποφάσισε να χτυπήσει ευθέως το ισχυρότερο
σημείο του αντιπάλου του, δηλαδή τις εγκαταστάσεις των εργοστασίων
τρακτέρ, «Οδοφραγμάτων» και «Κόκκινου Οκτώβρη». Η επιχείρηση διήρκεσε
3 σχεδόν βδομάδες. Αν και η γερμανική πλευρά είχε ενισχυθεί από διάφορα
ειδικά στρατεύματα οι ρώσοι είχαν τελειοποιήσει την τακτική της «Ομάδας
Εφόδου», η οποία αντέδρασε αποτελεσματικά με αστραπιαίες αντεπιθέσεις.
Είχαν αναπτύξει, επίσης, τη δημιουργία «ζωνών θανάτου». Δηλαδή
παγίδευαν σπίτια και τετράγωνα κατοικιών με εκρηκτικούς μηχανισμούς και
νάρκες και παρέσερναν εκεί τους επιτιθέμενους γερμανούς και τους
εξολόθρευαν50.
Οι μάχες του Οκτωβρίου μειώθηκαν προς τα τέλη του μήνα ,κυρίως λόγω της
κόπωσης και της έλλειψης πυρομαχικών. Ταυτόχρονα το ηθικό των
στρατευμάτων του Πάουλους κλονίστηκε. Η κατάληψη των πετρελαιοπηγών
49
Οικονομάκος, ό.π, σς 40.
50
Clark , ό.π. ,σσ 297.
 26

του Καυκάσου ήταν αδύνατη πριν το χειμώνα. Το Μάνκοπ βρισκόταν σε

γερμανικά χέρια από τον Αύγουστο, αλλά οι πετρελαιοπηγές είτε είχαν
ανατιναχθεί είτε είχαν φραχθεί με τσιμέντο. Η επιμελητεία πετρελαίου
ανέφερε ότι θα χρειάζονταν ενός έτους προσπάθεια για να μπορέσουν να
ξαναλειτουργήσουν. Επιπλέον το ανθρώπινο δυναμικό της Γερμανίας ήταν
εξίσου ελλειμματικό ως προς τις ανάγκες του πολέμου. Ο Speer είχε
υποσχεθεί να συγκροτήσει τρεις μεραρχίες από εργάτες της πολεμικής
βιομηχανίας, αλλά η υπόσχεση αυτή δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Ο ίδιος ο
στρατός διατείνονταν ότι του έλειπαν ένα εκατομμύριο άνδρες από τη
δύναμή του. Ο Χίτλερ διέταξε τόσο το Ναυτικό όσο και τη Λουφτβάφε να
μετατάξουν άνδρες τους προς τον αναιμικό στρατό 51.
Αντίθετα, το αναδιοργανωμένο σοβιετικό πυροβολικό στην άλλη όχθη του
ποταμού ήταν πλέον σε θέση να σφυροκοπά πολύ πιο αποτελεσματικά
συγκεντρώσεις γερμανικών στρατευμάτων ενώ αυτά ετοιμαζόταν να
εξαπολύσουν επιθέσεις52.
Υπό την πίεση του Χίτλερ ο Πάουλους συνέχιζε τις επιθέσεις αλλά σε
μικρότερη κλίμακα, αφενός για να αποφεύγει το σοβιετικό πυροβολικό και
τις συστοιχίες των πυραύλων katyousha και αφετέρου επειδή οι γερμανικές
μεραρχίες είχαν αποδεκατιστεί. Το χειρότερο όμως είναι ότι ο Πάουλους
τελικά υπάκουσε στη διαταγή του Χίτλερ να χρησιμοποιηθούν δυνάμεις
τεθωρακισμένων ως πεζικό. Αυτό σήμαινε ότι σε περίπτωση αιφνιδιαστικής
επίθεσης δεν θα είχε στη διάθεσή του τεθωρακισμένες εφεδρείες53.
Η ιδέα ότι ο Κόκκινος Στρατός μπορούσε να οργανώσει μια τεράστιας
κλίμακας κύκλωση της 6ης Στρατιάς, όπως οι γερμανικές τεθωρακισμένες
μονάδες είχαν κάνει στις σοβιετικές στρατιές τον προηγούμενο χρόνο, ήταν
αδιανόητη! Ούτε το αρχηγείο του Χίτλερ στη ανατολική Πρωσία ούτε η
γερμανική 6η Στρατιά είχαν συνειδητοποιήσει πλήρως ότι η Stavka στη

51
Irving, ό.π. ,σσ 672.
52
Beevor & Vinogradora , ό.π. ,σσ 245.
53
Beevor & Vinogradora , ό.π. ,σσ 245.
 27

Μόσχα χρησιμοποιούσε ως δόλωμα την 62η Στρατιά της για μια παγίδα
τεράστιων διαστάσεων. Οι γερμανοί γνώριζαν για την απειλή που υπήρχε στα
αδύναμα πλευρά τους, δηλαδή στο αριστερό άκρο κατά μήκος του ποταμού
Ντον που επάνδρωνε η 3η ρουμανική Στρατιά και στο μέτωπο νοτίως του
Στάλινγκραντ όπου βρίσκονταν η 4η ρουμανική Στρατιά. Μολονότι είχε
εντοπιστεί μια συγκέντρωση σοβιετικών στρατευμάτων, η κλίμακα και οι
επιδιώξεις της επιχείρησης είχαν υποτιμηθεί σε ολέθριο βαθμό 54.
Λόγω όλης της κατάστασης που επικρατούσε οι γερμανοί διπλωμάτες
άφηναν να εννοηθεί ότι αυτή ήταν μια τελευταία ευκαιρία να διερευνήσουν
τις διαθέσεις του Στάλιν για ειρήνη ή συνθηκολόγηση, όσο δηλαδή ο
Κόκκινος Στρατός βρισκόταν σε θέσης αναμονή. Ο Χίτλερ όμως ήταν
ανένδοτος σε τέτοιες προτάσεις55.

ΝΟΕΜΒΡΗΣ 1942- ΦΛΕΒΑΡΗΣ 1943

Στις 12 Σεπτεμβρίου, ενώ μαινόταν η μάχη στο πεδίο του Στάλινγκραντ, ο
Στάλιν συναντήθηκε με τους κυριότερους στρατιωτικούς επιτελείς του, τον
Ζούκοφ και τον Βασιλιέφσκι. Η εντολή του ήταν να οργανώσουν μια μεγάλη
αντεπίθεση που θα αποδεκάτιζε τους επιτιθέμενους γερμανούς. Η εντολή
ήταν ρητή: το Στάλινγκραντ δεν έπρεπε να χαθεί! Την επομένη του
παρουσιάστηκε η βασική ιδέα ενός τολμηρού σχεδίου με την ονομασία
επιχείρηση «Ουρανός». Στόχος ήταν η περικύκλωση της 6ης Στρατιάς από τα
μετόπισθεν. Οι δύο βραχίονες τεθωρακισμένων θα διείσδυαν στα μετόπισθεν
διασπώντας τις γραμμές των στρατευμάτων που κάλυπταν τα πλευρά της 6ης
Στρατιάς και που ήταν αρκετά αδύναμες. Επίσης ένα δεύτερο στάδιο του
σχεδίου, με την ονομασία επιχείρηση «Κρόνος», ήταν να διασπάσουν τις
γραμμές των ούγγρων και ιταλών στον Ντον και να προελάσουν προς το
Rostov ώστε να κόψουν τις γραμμές συγκοινωνιών της Ομάδας Στρατιών Α.

54
Beevor & Vinogradora , ό.π. ,σσ 248-249.
55
Irving, ό.π. ,σσ 681.
 28

Οι προετοιμασίες ήταν τεράστιες και χρονοβόρες. Γι’ αυτό αποφασίστηκε ότι

η όλη επιχείρηση δε θα ξεκινούσε πριν το Νοέμβρη.
Τελικά ο Κόκκινος Στρατός αντί να εξαντληθεί συνέχιζε να εμφανίζει
απρόσμενες μάζες αρμάτων μάχης και πεζικού σχεδόν από το πουθενά!
Μέχρι τότε η ρωσική διοίκηση μπορεί να ήταν δύσκαμπτη, διστακτική και
γραφειοκρατούμενη αλλά τώρα ήταν ευέλικτη, προσεχτική και διορατική.
Παρά τις δυσκολίες στις οποίες είχε περιέλθει η Σοβιετική Ένωση κάθε άλλο
υποχωρούσε στον τομέα της στρατιωτικο-οικονομικής της βάσης56 και του
τεχνικού εξοπλισμού του στρατού της. Χάρη στις τιτάνιες προσπάθειες του
σοβιετικού λαού, στο δεύτερο εξάμηνο του 1942 κατασκευάστηκαν 1,6
φορές περισσότερα πολεμικά αεροπλάνα απ’ ό,τι στο πρώτο εξάμηνο.
Αυξήθηκε σημαντικά η παραγωγή των καταδιωκτικών Γιακ-1, Γιακ-7 και Γιακ-
9 και των αεροπλάνων καθέτου εφορμήσεως Ιλ-2. Άρχισε, επίσης, η μαζική
παραγωγή των καταδιωκτικών Λα-5 με μεγάλα πτητικά-τεχνικά
πλεονεκτήματα, αυξήθηκε η μαζική παραγωγή μεσαίων αρμάτων μάχης Τα-
34 σχεδόν δύο φορές και των ελαφρών Τα-70 σχεδόν πέντε φορές. Επίσης
αυξήθηκε σημαντικά η παραγωγή πυροβόλων των 82 και 120 χιλιοστών,
όλμων και αυτομάτων όπλων καθώς και η παραγωγή πολεμοφοδίων. Το
Chelyabinsk το μεγάλο βιομηχανικό κέντρο των Ουραλίων έγινε γνωστό ως
Tankograd. Σύντομα δίπλα στα εργοστάσια παραγωγής πολεμικού
εξοπλισμού στήθηκαν κέντρα εκπαίδευσης τεθωρακισμένων 57.
Στο γερμανικό στρατόπεδο τώρα, ο Χίτλερ στις 8 Νοεμβρίου δήλωνε σε
ραδιοφωνική ομιλία στο Μόναχο ότι ο απόλυτος στόχος ήταν η κατάκτηση
της πόλης που έφερε το όνομα του Στάλιν. Ανέφερε και πάλι ότι ο χρόνος δεν
παίζει κανένα ρόλο.
Όμως, ενώ οι δυνάμεις του αναλώνονταν και εξοντώνονταν στην κόλαση του
Στάλινγκραντ εδώ και μήνες, πέρα από τον ορίζοντα οι σοβιετικές αρχές

56
Πετρόπουλος, «ό.π.», www.rizospastis.gr, 26/02/2010.
57
Beevor, ό.π. ,σσ 307.
 29

χωρίς να θεωρούν το χρόνο χάσιμο συγκέντρωναν περισσότερο από ένα

εκατομμύριο άνδρες.
Καθώς πλησίαζε η ώρα της μεγάλης αντεπίθεσης ο Κόκκινος Στρατός αραίωσε
τις επικοινωνίες μέσω ασυρμάτων δίνοντας έτσι ιδιαίτερο βάρος στην
maskirova, έναν όρο που περιγράφει την πλάνη στο καμουφλάζ και την
επιχειρησιακή ασφάλεια58 . Είναι χαρακτηριστικό ότι οι τεχνικές καμουφλάζ
που χρησιμοποιήθηκαν κατά την προετοιμασία της εκστρατείας «Ουρανός»
αποδείχθηκαν εκπληκτικά αποτελεσματικές59.
Ο Πάουλους ταυτόχρονα έπεφτε στην παγίδα ως θύμα της στρατηγικής
άγνοιας του Χίτλερ. Η πραγματική του αποτυχία δεν ήταν μόνο αυτό που θα
ακολουθούσε αλλά και ο ρόλος του ως διοικητής. Η παντελής έλλειψη
προετοιμασίας για την αντιμετώπιση μιας επικείμενης απειλής, δείχνει πόσο
παρασυρόταν από τα λόγια του Φύρερ και θυσίαζε όλες του τις δυνάμεις στο
θέατρο επιχειρήσεων της πόλης του Στάλινγκραντ. Αυτό που μπορούσε να
κάνει ήταν να αποσύρει τα περισσότερα από τα άρματα του από τη
φθοροποιό μάχη, προκειμένου να προετοιμάσει μια ισχυρή μηχανοκίνητη
δύναμη, έτοιμη να αντιδράσει αστραπιαία. Επιπλέον οι αποθήκες
ανεφοδιασμού και πυρομαχικών θα μπορούσαν να είχαν αναδιοργανωθεί
ώστε να εξασφαλίσουν τη μέγιστη δυνατή ετοιμότητα των οχημάτων 60. Παρ’
όλα αυτά, θα ήταν άσκοπο να αναλωθούμε σε αναλύσεις για το τι θα
μπορούσε να είχε κάνει η 6η Στρατιά και η διοίκηση της για να αποφύγουν
την καταστροφή.
Το γεγονός είναι ότι οι «αδύναμοι» σοβιετικοί, στα μάτια του Χίτλερ,
κατάφεραν να παγιδεύσουν την καλύτερη Στρατιά του και να την

58
Beevor, ό.π. ,σσ 310.
59
Beevor, ό.π. ,σσ 311.
60
Beevor, ό.π. ,σσ 313.
 30

καταστρέψουν. Και προτού το κάνουν αυτό σε υλικό και αριθμητικό επίπεδο

την κατέστρεψαν πρώτα σε ψυχολογικό.
Πριν από το ξέσπασμα της επίθεσης μια ανήσυχη ηρεμία επικρατούσε στην
ατμόσφαιρα και στην πόλη για πολλές ώρες61. Ξαφνικά το έδαφος άρχισε να
σείεται σαν να είχε γίνει σεισμός62.Μέσα στην ομίχλη και κάτω από το
ψιλόβροχο άρχισε να βροντά το σοβιετικό πυροβολικό. Στις 19 Νοεμβρίου ο
σοβιετικός στρατός κινήθηκε στο μέτωπο του Ντον και στο νοτιοδυτικό
μέτωπο. Στις 20 Νοέμβρη ήταν η σειρά των στρατευμάτων του μετώπου του
Στάλινγκραντ να περάσουν στην επίθεση.
Τα γερμανικά στρατεύματα, αιφνιδιασμένα και εξαντλημένα υποχώρησαν
κάτω από τα ισχυρά πλήγματα του Κόκκινου Στρατού. Στις 22 Νοέμβρη οι
σοβιετικές μεραρχίες βρισκόταν ήδη στον Ντον. Στις 23 κατέλαβαν το Καλάτς
και έκοψαν σημαντικές σιδηροδρομικές γραμμές. Τα στρατεύματα του
στρατηγού Βατούτιν είχαν προχωρήσει 100 χιλιόμετρα σε τρεις μέρες και
είχαν κυκλώσει την 3η ρουμανική Στρατιά63. Αναπτύσσοντας με επιτυχία την
επίθεσή τους, τα στρατεύματα του νοτιο-δυτικού μετώπου ενώθηκαν στις 23
Νοέμβρη στην περιοχή του χωριού Σοβέτσκη με τα στρατεύματα του
μετώπου του Στάλινγκραντ, ολοκληρώνοντας έτσι την περικύκλωση μεγάλων
δυνάμεων των γερμανών στην περιοχή της πόλης64.Μέσα σε 4,5 μέρες τα
γερμανικά στρατεύματα είχαν κυκλωθεί. Από τις 24 έως τις 30 Νοέμβρη όχι
μόνο δημιουργήθηκε ένα σταθερό εξωτερικό μέτωπο αλλά παράλληλα
αιχμαλωτίστηκαν πέντε και εξοντώθηκαν εφτά μεραρχίες των γερμανών. Ο
κλοιός έσφιξε ακόμα περισσότερο καθώς 22 χιτλερικές μεραρχίες βρίσκονταν
εγκλωβισμένες: 300.000 άνδρες, η 6η Στρατιά του Πάουλους και ένα τμήμα
της 4ης Στρατιάς.


όπως έγραψε ο ιταλός κομμουνιστής ιστορικός Ρ. Μπατάλια «η νίκη του σοβιετικού στρατού στο Στάλινγκταντ
ήταν το αποκορύφωμα του Β’ παγκοσμίου πολέμου όχι μόνο στο στρατιωτικό αλλά και στον ψυχολογικό τομέα»
Υπυργείο Αμύνης της ΕΣΣΔ, ό.π, σσ 31.
61
Clark , ό.π. ,σσ 306.
62
Beevor, ό.π. ,σσ 326.
63
Elleinstein, ό.π, σσ 114.
64
Υπυργείο Αμύνης της ΕΣΣΔ, ό.π, σσ 29.
 31

Κατά τη νύχτα προς την 23η Νοέμβρη στάλθηκε το γνωστό σήμα του Χίτλερ
προς τις εγκλωβισμένες δυνάμεις και την ανώτατη διοίκηση της 6 ης Στρατιάς:
« Η 6η Στρατιά έχει περικυκλωθεί προσωρινώς. Γνωρίζω την 6η Στρατιά και τον
διοικητή της και γνωρίζω ότι θα αγωνισθεί ηρωικά. Η 6η Στρατιά πρέπει να
γνωρίζει ότι θα πράξω το παν για να τη βοηθήσω και να την απελευθερώσω.
Θα σας δώσω εγκαίρως τις διαταγές μου»65.
Όμως αρκετοί δεν ανησύχησαν στο άκουσμα των νέων. Περικυκλώσεις είχαν
συμβεί και τον προηγούμενο χειμώνα και τις είχαν σπάσει. Βέβαια, οι
καλύτερα ενημερωμένοι αξιωματικοί άρχισαν να συνειδητοποιούν, μετά από
αρκετή σκέψη, ότι αυτή τη φορά δεν υπήρχαν εφεδρείες για να τους σώσουν
γρήγορα. Η γερμανική 6η Στρατιά μετά τη συντριβή της ιταλικής, αντιμετώπιζε
μια νέα τρομερή κατάσταση και έπρεπε να δράσει άμεσα. Έτσι ξεκίνησαν να
σκέφτονται τις εναλλακτικές λύσεις και στην συγκεκριμένη φάση που
βρίσκονταν είχαν μόνο δύο. Η αρχική σκέψη ήταν να προωθηθεί ένα
συγκρότημα στα νοτιοδυτικά για να συναντηθεί με τις μεραρχίες Panzer και
να αγωνιζόταν να σπάσουν τον κλοιό ενώ θα παρέμενε ο ασφυκτικός
στρατηγικός αποκλεισμός του Στάλινγκραντ. Η δεύτερη σκέψη είχε να κάνει
με την υλοποίηση του σχεδίου «Ομοβροντία», δηλαδή μια απόπειρα
διάσπασης του κλοιού από ολόκληρη την 6η Στρατιά. Όμως θα αναγκαζόταν
να εγκαταλείψει πίσω τους δεκάδες χιλιάδες τραυματίες της στο έλεος
του…εχθρού66.Κάτι τέτοιο όμως αποκλειόταν ως καταστροφική λύση,
σύμφωνα με τον Πάουλους.
Στις 27 Νοεμβρίου ο στρατηγός φον Μάνσταιν αναλαμβάνει την αποστολή να
ανακτήσει το απολεσθέν έδαφος με την νεοσυσταθείσα ομάδα Στρατιών του
«Ντον». Στις 12 Δεκέμβρη εξαπέλυσε εκατοντάδες άρματα που είχε
συγκεντρώσει με δυσκολία λόγω της συντονισμένης δράσης της σοβιετικής
αεροπορίας και των σοβιετικών ανταρτών. Τα γερμανικά στρατεύματα
έσπασαν τη ρωσική αντίσταση με τη βοήθεια της Λουφτβάφε και πλησίασαν
65
Οικονομάκος, ό.π, σς 101.
66
Irving, ό.π. ,σσ 696.
 32

σε απόσταση 40 χλμ. τα στρατεύματα του Πάουλους. Τελικά όμως οι μονάδες

της 2ης Στρατιάς της Φρουράς υπό τη διοίκηση του στρατάρχη Μαλινόφσκι
κατάφεραν να σταματήσουν την προέλαση των γερμανικών μονάδων στο
Μυσκόβα. Τα γερμανικά στρατεύματα άρχισαν να υποχωρούν στις 24
Δεκέμβρη.
Η στάση που κράτησε ο Πάουλους καθ’ όλη τη διάρκεια των επιθέσεων
απεγκλωβισμού ήταν παθητική. Δεν είναι ακόμη εξακριβωμένο κατά πόσο ο
Πάουλους και οι διοικητές των σωμάτων του επιθυμούσαν ομόφωνα την
προσπάθεια δημιουργίας ρήγματος. Αυτές οι αμφιβολίες προβλημάτιζαν και
τον Μάινσταιν67.Πολλοί ιστορικοί όμως υποστηρίζουν ότι όλοι σχεδόν οι
αξιωματικοί της 6ης Στρατιάς πίστευαν πως θα έπρεπε να γίνει άμεσα κάποια
προσπάθεια προκειμένου να ξεφύγουν από τη ρωσική περικύκλωση. Η
άποψη αυτή είναι παραπλανητική. Μπορεί οι διοικητές των σωμάτων και των
μεραρχιών καθώς και οι επίλεκτοι αξιωματικοί να πίστευαν ακράδαντα ότι θα
έπρεπε να επιχειρήσουν τη διάρρηξη, οι διοικητές όμως των συνταγμάτων
και των ταγμάτων, ειδικά του πεζικού, δεν είχαν πεισθεί. Οι στρατιώτες
επίσης, ειδικά εκείνοι που ήταν οχυρωμένοι μέσα στα καταφύγια δεν ήθελαν
να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους και να βαδίσουν μέσα στο χιόνι, όπου θα
ήταν χωρίς κάλυψη, εκτεθειμένοι στις ρωσικές επιθέσεις68. Επιπλέον, ήταν
απρόθυμοι να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους και για έναν ακόμη λόγο:
πίστευαν στις υποσχέσεις του Χίτλερ για μια ισχυρή αντεπίθεση που θα
έφτανε για να τους σώσει. Μια αισχρή απάτη δηλαδή. Οι αξιωματικοί τους
διαβεβαίωναν μάλιστα, κατόπιν φυσικά διαταγής από τους ανωτέρους, πως
ο κρίκος γύρω από τον κλοιό ήταν ελάχιστα σφιχτός και πως το αργότερο ως
τα Χριστούγεννα θα έφταναν ενισχύσεις για να λύσουν την πολιορκία.
Άλλωστε το είχε υποσχεθεί ο ίδιος ο Φύρερ και μάλιστα ύστερα από αυτό θα
μπορούσαν να φύγουν όλοι παίρνοντας άδεια για να επιστρέψουν στα σπίτια

67
Clark , ό.π. ,σσ 337.
68
Beevor, ό.π. ,σσ 371.
 33

τους69. Σε αυτή την ιδέα πίστευαν ακόμα και στις 2 Γενάρη του 1943 για αυτό
και αρνιόταν να συνθηκολογήσουν!
Σε ανακοίνωσή του ο Χίτλερ στις 19 Δεκεμβρίου τονίζει ότι « η 6η Στρατιά
πρέπει να παραμείνει σταθερή στις θέσεις της έστω κι αν δεν μπορέσει να
διασπάσει την πολιορκία μέχρι την άνοιξη».

Schicksalsstadt- Μοιραία πόλη

Οι μήνες που ακολούθησαν ήταν γεμάτοι κακουχίες. Από το Νοέμβριο άνδρες
της Βέρμαχτ, παγιδευμένοι στο Στάλινγκραντ και την παγωμένη στέπα που το
περιέβαλλε δοκίμασαν για πρώτη φορά την απελπισία. Η αναπάντεχη
πολιορκία τους ήταν ένα τρομερό σοκ. Μια καταστροφή μετά τις νίκες του
1941. Με άλλα λόγια αντιμετώπιζαν ένα είδος αντιστροφής προόδου
χάνοντας ένα-ένα όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που τους έκαναν να
νιώθουν άνθρωποι70.
Οι σοβιετικές τακτικές σε συνδυασμό με τις καιρικές συνθήκες και την
έλλειψη τροφίμων δημιούργησαν ή τουλάχιστον συνετέλεσαν στη
δημιουργία μιας επιταχυνόμενης διαδικασίας λιμοκτονίας 71. Η πείνα
αποτελείωνε ίσως ό,τι δεν μπορούσαν να αποτελειώσουν τα όπλα 72. Κάποιοι
στρατιώτες φοβόταν την κατάθλιψη και την τρέλα των άλλων σαν να ήταν
μεταδοτικές. Η επιδρομή των εντόμων, η παγωνιά και η ασιτία οδηγούσαν σε
χαοτικές ημέρες. «Ήταν φορές που από τον αφόρητο πόνο στα παγωμένα
άκρα μου δεν ήθελα και πολύ για να λιποθυμήσω. Το θερμόμετρο έδειχνε -20
με -21 βαθμούς κάτω από το μηδέν!».73

69
Έριχ Βάινερτ, η μάχη του Στάλινγκραντ (μτφ Τίμος Παπακώστας), Φιλίστωρ, 2003, σσ 18-19.

«Πιστεύουν ακόμα ότι θα έρθουν να τους απεγκλωβίσουν» Βάινερτ, ό.π. ,σσ 106.
70
Merridale , ό.π. ,σσ 282-283.
71
Beevor, ό.π. ,σσ 409.
72
Βάινερτ, ό.π. ,σσ 41.
73
Guy Sajer, Ο ξεχασμένος στρατιώτης- αναμνήσεις από τον πόλεμο στο ανατολικό μέτωπο 1942-1945 (μτφ
Διονύσης Καρδάρης), Ιωλκός, 2006, σσ 55.
 34

Οι άνδρες ζούσαν και πέθαιναν μέσα σε σωρούς πτωμάτων και ερειπίων, με

τους νεκρούς ανακατεμένους με τη σκόνη. Ήταν ένας πτωματότοπος 74! «Οι
νεκροί έρχονται να ανταμώσουν τους ζωντανούς…οι νεκροί γνέφουν εδώ στον
καθένα από εμάς ξεχωριστά..»75. Είναι γεγονός ότι κανένας άλλος στρατός δε
βρέθηκε σε χειρότερη κατάσταση πολιορκίας από την 6η Στρατιά.
Σιγά-σιγά στις αρχές Γενάρη, πολλοί στρατιώτες λιποτακτούσαν και
παραδίδονταν χωρίς αντίσταση στη ρωσική πλευρά76. Δεν είχε μείνει όμως
τίποτα από αυτούς καθώς ήταν «φαντάσματα που κούτσαιναν και σέρνονταν
τυλιγμένα μέσα σε κουρέλια»77
Στις 8 Γενάρη του 1943 το σοβιετικό στρατηγείο και ο Ροκοσόφσκι
αποστέλλουν τελεσίγραφο στον φον Πάουλους προτείνοντας του μια
αξιοπρεπή συνθηκολόγηση παράδοσης. Ο Πάουλους συμβουλευόμενος το
γερμανικό αρχηγείο την αρνείται.
Στις 10 Γενάρη τα στρατεύματα του μετώπου του Ντον αρχίζουν την
εκκαθάριση των περικυκλωμένων γερμανικών στρατευμάτων. Ήδη στις 16
του μήνα η αμυντική περιοχή έχει περιορισθεί στο 1/3.
Στις 22 Ιανουαρίου ο Χίτλερ αποστέλλει ένα σήμα που θα σφραγίσει τη μοίρα
της 6ης Στρατιάς: «Παράδοση αποκλείεται. Στρατιώτες πολεμήστε μέχρι
τέλους. Αν είναι δυνατόν κρατήστε περιορισμένο Οχυρό με στρατιώτες ακόμη
αξιόμαχους. Η ανδρεία και το πείσμα του Οχυρού έχουν παράσχει τη
δυνατότητα δημιουργίας νέου μετώπου εξαπόλυσης αντεπιθέσεων. Η 6η
Στρατιά έχει πλέον εκπληρώσει την ιστορική της συνεισφορά στο μεγαλύτερο
κεφάλαιο της Γερμανικής Ιστορίας»78.
Δύο μέρες μετά ο Πάουλους αποστέλλει και αυτός το τελευταίο του σήμα:
«Τα στρατεύματα δεν διαθέτουν πυρομαχικά και εφόδια. Ουδεμία ενότητα
διοικήσεων πλέον δυνατή. 18.000 τραυματίες χωρίς καμιά περίθαλψη. Το

74
Βάινερτ, ό.π. ,σσ 189.
75
Βάινερτ, ό.π. ,σσ 192.
76
Beevor, ό.π. ,σσ 297.
77
Βάινερτ, ό.π. ,σσ 156.
78
Beevor, ό.π. ,σσ 488-489.
 35

μέτωπο διασπάστηκε σε πολλούς τομείς. Κάθε προσπάθεια άμυνας μάταιη.

Κατάρρευση αναπόφευκτη. Η Στρατιά παρακαλεί για να σώσει τους
διατιθεμένους άνδρες να δοθεί άδεια για παράδοση.»
Στις 31 Γενάρη 1943 ο Πάουλους περιφρονώντας τη διαταγή μη παραδόσεως
που του είχε δοθεί παραδινόταν μαζί με 11 γερμανούς και 5 ρουμάνους
στρατηγούς.79

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η μάχη στο Στάλινγκραντ σε ψυχολογικό και προπαγανδιστικό επίπεδο
ασφαλώς μπορεί να χαρακτηριστεί ως η πλέον καθοριστική του Β’
Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς μετά από αυτήν όλοι γνώριζαν ότι η Βέρμαχτ
δεν ήταν αήττητη. Ο δυτικογερμανός ιστορικός Walter Gorlitz παραδέχεται
απρόθυμα στο βιβλίο του «Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος 1939-1945» ότι « η
μάχη στο Στάλινγκραντ ήταν η αρχή της κατάρρευσης ολόκληρης της
στρατηγικής του Χίτλερ βασισμένης σε ψευδαισθήσεις και στον παράγοντα
γόητρο»80 .
Εξαιτίας της ματαιοδοξίας του με διαταγή του θυσιάστηκαν 240.000
στρατιώτες. Στον κυνισμό δε των μελλοθανάτων ο Χίτλερ απάντησε με το
σχόλιο ότι «οι άνθρωποι αναπαράγονται πολύ γρήγορα». Όταν οι
ιμπεριαλιστές δεν είναι νικητές, τότε προτιμούν τους στρατιώτες νεκρούς
παρά ζωντανούς, αφοί «οι άνθρωποι αναπαράγονται πολύ γρήγορα» και
αφού οι ζωντανοί στρατιώτες θα μπορούσαν να στραφούν ενάντια σε αυτούς
που τους έσπρωξαν στον πόλεμο και το έγκλημα.
Μερικές χιλιάδες στρατιώτες σέρνονταν σαν τα φαντάσματα, πεινασμένοι,
κουρελήδες, γεμάτοι κρυοπαγήματα και εξουθενωμένοι από τον τύφο, στα
σοβιετικά στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου.

79
Irving, ό.π. ,σσ 708.
80
Γιερεμέγιεφ, ό.π. ,σσ 56-78 .
 36

Εκτός από αυτούς 2.700 αξιωματικοί, 23 στρατηγοί και ένας στρατάρχης

καθώς και 240.00 στρατιώτες και αξιωματικοί έμειναν νεκροί και βουβοί
πάνω στην παγωμένη και χιονισμένη στέπα ανάμεσα στον Ντον και το
Βόλγα.81
Το Στάλινγκραντ θα έπρεπε να έχει γίνει ένα παράδειγμα όχι μόνο για το
πρότυπο της μάχης και της νίκης που πραγματοποιήθηκε εκεί άλλα και για το
που οδηγούνται οι μάζες όταν ,αντί να δρουν σκεπτόμενες, αφήνονται στα
τυφλά να τις μεταχειρίζονται όπως θέλουν κάποιοι. Ο ρόλος της
προπαγάνδας στην παραπάνω σύγκρουση και στην έκβαση αυτής αποτέλεσε
μεγάλο τμήμα της πολιτικής των δύο αντίπαλων στρατοπέδων. Βέβαια, ο
ρόλος της γενικότερα στο πέρασμα των χρόνων συνεχίζει και επηρεάζει την
εξέλιξη της κοινωνίας των ανθρώπων.

81
Βάινερτ, ό.π. ,σσ 204.
 37

ΕΙΚΟΝΕΣ

Το Στάλινγκραντ
πριν τον βομβαρδισμό.
38

Το Στάλινγκραντ
μετά τον
βομβαρδισμό.
39

Μάχες σώμα με σώμα.

Είτε μέσα στα κατεστραμμένα
εργοστάσια της πόλης είτε
μέσα σε σπίτια και
πολυκατοικίες.
40

Σοβιετικοί σκοπευτές
με τις χειμερινές
καμουφλαρισμένες
στολές.

Μέτωπο άμυνας
εντός χαλασμάτων.

Ο Βόλγας και τα
θύματά του.
41

Χάρτης: η περικύκλωση της 6ης

Στρατιάς.
Στο μέτωπο του
Στάλινγκραντ(από αριστερά)
Ροντίμτσεφ, Γκούροφ και
Ζούκοφ.
42

Παράδοση του φον

Πάουλους.
Στο Στάλινγκραντ κυματίζει
και πάλι η κόκκινη σημαία
των Σοβιετικών.
43

«Η μητέρα πατρίδα μας καλεί!».

Το ογκώδες αυτό άγαλμα
δεσπόζει στο μνημείο της
σοβιετικής νίκης στην πόλη, στο
λόφο Μαμάγεφ Κουργκάν.

« Κάθε άνδρας
πρέπει να γίνει
μια από τις
πέτρες της
πόλης» είχε πει
ο Chuikov… δεν
είναι τυχαία η
απεικόνιση.
 44

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
 Βάινερτ, Έριχ, Η μάχη του Στάλινγκραντ (μτφ Τίμος Παπακώστας),
Φιλίστωρ,2003.
 Γιερεμέγιεφ, Λεονίντ, Η Σοβιετική Ένωση στο Β’ Π.Π 1941-1945 (μτφ
Αντρέας Σαραντόπουλος- Δημήτρης Βουράκης), εκδ. Σ.Ι.Ζαχαρόπουλος
Α.Ε, 1997.
 Οικονομάκος, Μιχαήλ, Οι ελπίδες πάγωσαν στο Βόλγα…, Πελασγός,
1990.
 Beevor, Antony, Στάλινγκραντ (μτφ Κωνσταντίνος Κρίτσης),
Γκοβοστής, 2004.
 Beevor, Antony & Vinogradora, Luba, Ένας συγγραφέας στον πόλεμο-
Ο Βασίλι Γκρόσμαν με τον Κόκκινο Στρατό 1941-1945 (μτφ Γιάννης
Κασταναράς και μτφ ρωσικού κειμένου Σταυρούλα Αργυροπούλου),
Γκοβοστής, 2007.
 Bell, Philip, Τα αίτια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη
(μτφ Λουκιανός Χασιώτης), Πατάκης, 2004.
 Clark, Allan, Βαρβαρόσσα (μτφ Γ.Ν Επιτροπάκης, λοχαγός), Αθήνα,
1968.
 Elleinstein, Jean, Ιστορία της ΕΣΣΔ τόμος Β’ Η ΕΣΣΔ στον πόλεμο 1939-
1946- Η σύγχρονη ΕΣΣΔ (μτφ Βενετία Σταυροπούλου), Θεμέλιο, 1977.
 Irving, David, Ο πόλεμος του Χίτλερ τόμος Β’ (μτφ Δ.Π. Κωστελένος)
Γκοβοστής, 2003.
 Merridale, Catherine, Ο πόλεμος του Ιβάν- η πορεία του Κόκκινου
Στρατού 1939-1945 (μτφ Σωτήρης Αγάπιος), Ιωλκός, 2007.
 Parker, Alastair, Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος (μτφ Γρηγόρης
Κονδύλης), Επιλογή/Θύραθεν, 2004.
 Sajer, Guy, Ο ξεχασμένος στρατιώτης-αναμνήσεις από τον πόλεμο στο
ανατολικό μέτωπο 1942-1945 (μτφ Διονύσης Καρδαρης), Ιωλκός, 2006.
 45

 Συλλογικό έργο του Υπουργείου Αμύνης ΕΣΣΔ, Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος

τόμος Β’ (μτφ Διονυσία Μπιτζιλέκη),Κάδμος, 1959.
 Συλλογικό έργο Οι φάκελοι Mondadori, Στάλιν (επιμέλεια τόμου
Marisa Paltrinieri), Φυτράκης, 1972.

Συγγράμματα που βοήθησαν σε μια παραπάνω κατανόηση του

θέματος αλλά δεν χρησιμοποιήθηκαν στο παραπάνω πόνημα.

 Φλάισερ ,Χαγκεν, Οι πόλεμοι της μνήμης. Ο Β’ Παγκόσμιος

Πόλεμος στη Δημόσια Ιστορία, Νεφέλη, 2009.
 Bessonov,Evgeni, Με τα τεθωρακισμένα του Κόκκινου στρατού-
η αντεπίθεση και η νικηφόρος πορεία προς το Γ’ Ραίχ 1942-1945
(μτφ Δ.Π. Κωστελένος-Μάριον Χωρεάνθη), Ιωλκός, 2006.
 Davies, Norman, Η Ευρώπη σε πόλεμο-η έναρξη, οι
συγκρούσεις, οι ηγέτες και το τέλος του Φασισμού 1939-1945
(μτφ Σωτήρης Αγάπιος), Ιωλκός 2008.
 Hobsbawm, Eric, Η εποχή των άκρων- ο σύντομος 20ος αιώνας
1914-1991 (μτφ Βασίλης Καπεταγιάννης), Θεμέλιο, 2004.
 Mazower, Mark, Σκοτεινή Ήπειρος- ο ευρωπαϊκός εικοστός
αιώνας (μτφ Κώστας Κουρεμένος), εκδ. Αλεξάνδρεια, 2001.
46