You are on page 1of 116
TS. NGUYEN LAN TRANG KS. DO ANH TUAN NGUYEN TU NHA XUAT BAN KHOA HOC VA KY THUAT is TS. NGUYEN LAN TRANG KS. BO ANH TUAN NHA MAY DIEN NGUYEN TU (In lén thit hai) & NHA XUAT BAN KHOA HOC VA KY THUAT Ha Noi LOI GIOT THIEU Toi hin hanh duge gidi thigu cing ban doc quyén sich "Wha mdy dién nguyen ue" cia TS. Neguyén Lan Trang va KS. Dé Anh Tuan. ‘Trony sach, cdc tac gia da trinh bay mét loat céc vn dé trong mot pham vi khé rng ten quan én nha may dién nguyén tir: Tir nhimg van dé chung nhu nang fgng nguyén tir trong céin bing ning lugng thé gidi, qué trinh phat trién nha may dién nguyén tir & mt sé nude tiéu bigu, dén nhitug khai nigm co ban vé hat nhan nguyén ti, tia phong xa, cdc ting dung cla né va an toan 461 voi tia phéng xa. Sach ceding 43 danh mot phin quan trong dé gidi thigu vé 18 phan img hat nhan, lich sir phat trién va edu write mot sé loai 16 d3 va dang duge sir dung, nhién ligu hat nhén va chat thai hat nhan, nhéng van dé lign quan dén viée xéy dymg va quan ly nha may dign nguyén ti, dic bidt la vin d& an toan ctia 16 phan img, trong dé co nhimng thong tin khd chi tiét vé cc sy c6 hat nhan diéu hin & My, Nga, va Nhit. Do pham vi cdc ngi dung duge dé cap trong sach rét rong nén nhiéu vin dé duoc gidi thigu 6 tinh chat goi §, 06 thé chua dp (mg day dil yéu cau tim hiéu sau vé chuyén mén cita ban doc. Di vay, t6i hy veng cae ban doc cé thé tim thy nhiéu théng tin bé ich yé nha may dién nguyén tir, mét trong nhing thanh tyu lon cda tri tug lodi ngudi dé giai quyét van dé ning luong thé gi Quyén sach efing mang tinh thai sy cao trong bai canh & nude ta trong nhiéu nm nm gan diy cac nghién ctu vé img dung ning lugng het whan néi chung va nba may dign nguyén tir ndi rigng duge xe tién manh mé, ohm xem xét kha nang xudt hign ahd may dign nguyén tir dau tién & Vigt Nam trong vai thap nién dén, Ha N6i, thang 10 ném 2005 VS., GS., TSKH Tran Dinh Long LGI NO] DAU Nhée méy dign ngw En te (heay ngeay: nay con got la nha mdy dig hat nkéin) le ant phat minh W dai ctia lodi nguéi_N6 dd gitip cho con gui gic quyér dtege mot loat nhimg vin dé cb tinh cheit thai dai, 46 ta vain dé main thudn gitta nhu edu sie dung nding luong ngay cang tng vee su han ché ctta ede nguin nang lig so cdp, dé le vn dé 6 nhiém méi trwing do tée ding caus vide dit edie nhién ligu khodng geiy ra, d6 Ket vein dé rhiéu cae nguén nguyén liu cho cing nghiép do vide ding ching feo nhién lieu cho edie nnd may niet align vv. Hién my, én thé giti dung eb Khoung 447 16 phuin img hat nhin dang hout ding, cung cdp hon 17% tong, dign nang wén ton thé gidi. Con sé nay ugdy eding ting khi ede dang niing long truyén thang (thus ndng, than, diiu, khi) ngay mgt can kiét, trong khi dé cde yéu edu vé an ninh ning. liegng vi beio ve moi trudng ngdy cang cao, trink dé cing nghé ctia dién nguyen te cing ngiy ceding deve néing cau, an toan hem, tin edy hit. O meric ta, do tiém néng nang heyng iy da dang nhung khing déi dao tio trong kbi dé dé dip img duce nhip ap phit tritn kinh 18 6 mike tong déi cao udm deer mebc ta tra thiinh nude cdng nghiép hod, hién dai hod, cde yeu edu vé phét trién va da dang hod nguén nding heong nham dan bio cing cép néing heung an wan vie bén ving cb tinh din viée bio ten pheit trién tai nguvén vd bee ve mat rudng Ia cue AY quan wong. Chi cb phat wien nang hong nguyén te véi trinh dé cding hodn thién indi dim bao dhece edie yeu cau dé. Chink vi vay ching te da dee kidn si cect nike meiy dign nguvén tik din én cue mode ta vio hoot déng niin 2017-2020 ti bes bien Ninh Thugin gon hai to phen tng, mai lo cény sudt 1000MW. Dé dép ting nguén lao déng cho trong lai dign nguyen tr ca mede nhé, ching t6i biéu soan cudn gido rink nay nda gidi thigu mot caich he thug vé nguyén By lem viée cing niu cdu tao ca bin etia ede nha ma dign nguyén ti. Hy vong cari stich s@ li ta lig bd ich cho ede sinh vién ngdnh dign ciing rlue cde ban tre wa thich tim hiéu Tio, uhién, do tink di c6 han va thei gian gdp nit nén cuén sdch khing thé irinh khoi con nhidu tiéu sét. Mong de wici hegng dhe vé gop ¥. Chiang t6i hoan nghénh vir caan on nhiong nhain xé1 va Jkién dong gép cia déc gia, Nhdn xét va gdp ¥ xin lién hé theo die cht: TS, Nguyén Lan Tréing, BO mon Hé thing aién, Khoa Dign, Triring Bai hoe Beich khou Hi Noi Che tie gia CHUONG | NANG LUONG NGUYEN TU TRONG CAN BANG NANG LUONG TREN THE GIGI §1.1. NANG LUQNG Nang lugng la nding lye lam vat thé bién déi, Nang long cé khde nhau nhwr co ning, quang ning, nhigt nang, hod ning, lodi ngudi biét dén du hign dudi nhiéu dang én ning v.v... Nang lung di duge 4 sir dung tir lau, Hon mot trigu nim trude, loai ngurdi da biét ding lita trong ty nhién (sét, nai lira) dé chéng Iai gia rét, chéng da thé An thit, nau chin thite dn, luyén kim lay dong thau va cdc kim loai khac dé lam dung cu sin xuat... Mét bude nhay vot tiép theo, con ngudi ding sire clia sic vat nhur trau, bd, ngua... kim strc kéo thay cho ngudi. dé canh tac, Dén thé ky thir nhat trude Céng nguyén, ngudi ta biét ding site nude dé thay thé sire ngudi, Dén thé ky thir XII ngudi ta bidt sir dung site gid dé lam quay cdi xay gid va bom nude, Vao thé ky thir XVI cic guéng nude da tré thinh ngudn nang long quan trong nhat adi véi con ngwoi. N6 cing 1a tién dé cho céng nghiép hoa & Chau Au Vao cudi thé ky XVIII, & Anh ngurdi ta d& phat minh ra méy hoi née ding nhién ligu than da. Tir 46 cudc cach mang vé ning hrorig, déng Ive bing nd va dan dén cuge eich mang céng gp. Hon niia, véi ky thudt ca dOng co dét trong va sit dung dign & thé ky XIX, nhidu phat minh c6 tinh bude ngoat da ra di, day manh sy phat trién cha khoa hoc ky thuft, to ra mot xa hgi thinh vugng vi tign nghi nhu ngiy nay. Hign tai 6 cde nude phat trién tign tign, tigu thy nang lugng binh quan trén. dau ngudi cao hon 15 lin so voi xa hoi cd dai va cao hon'10 lan so voi thot diém trude cude cdeh mang cng nghiép. Thé nhung 'tir gidta thé ky 20, nhu cau sit dung rang hong, ting én mét céch nhanh chéng, day 1a nguyén nhan khién chin ta thém lo Hing vé van dé can kiét ngudn nang lugng va khing thé thd, o véi, van, dé 6, nbiém, mdi trudng Trdi Dat, Dé duy tri cude Hinh 1.1, Dan sé va sy tigu thy nang lugng trén thé gidi, séng vin minh, con ngu ‘in sit dung nang Ivgng, nhung di dén lie chang ra cn phai xem xét lai moi quan hé giita ning lung va moi trong. Cong véi vige tiéu dys nang Iwong ngly cing ting nay, thi mdi trudng séng eda ching ta cdng bi 6 nhim ning né hon. Hign nay, mac dii 3/4 ning Itong cita thé gidi duge tiéu thy bai 1/4 dan sé thé gidi dang sing trong cdc nude céng nghigp, Su ting truéng nay sé con dién ra nhanh chéng trong tuong lai gan, vGi mite d6 tang trdng cita dan s6 sé tang tir mire hign tai 1d 6 ty len dén khoang 8 ty trong 25 nim 16) va cd thé vdo kbofing 10 19 wong thé ky ti. Hau hét sy tang truéng din s6 déu dign ra é cae nude dang phat trign, nhiing nude cé dén 3/4 din sé thé gidi sinh séng. Sy tang dan sé nhu vay sé tac déng manh dén nhu cau ve sir dung ning Iuong, it nhat thi cling gap d3i vio nim 2050, mie dit ede nuréc phat trién 48 chap nhin nhiing chinh sich vé gitt gin vi dam bio mife tiéu thu nang fwong ota ho khong tng thém trong thai ky nay, Nang luong cé thé duge nghién cizu dudi hai dang: so cdp va thir cdp. + Ning luong so edp: ig luong dang tai nguyén thién nhién, ty nhién, urani, siic gid, anh sang Mat Troi, dia nhigt, nang rong sinh khéi thé 14 t4i tao duge va khéng tai tg0 duge: hur [4 gd, than, dau, khi Nang long so edp cd + Ngudn ning long t4i tao durge bao gdm Anh sing Mit Trai, site gid, sire muse, dia nhiét, nang lugng sinh khdi (biogas) v. + Ngudn nang long khi hi tyr nhién, urani...) va diy 1g 141 tgo durge bao gdm cdc mhién ligu hod thach (than da, dau md, ngudn cung cap trén 80% nang rong hign nay. - Néing luong thir edp: Ii cdc dang nang lugng duge tao ra tir nding lngng so cp da duge cbuyén di, nhu dién nang, xtng, dieden... §1.2. TINH HINH TIEU THY NANG LU'ONG TREN THE GIO! 4. Tiéu thy nang lwgng toan cau Theo "Triéa vong nang lurong quée 18 2002" (102002), tieu thy nang lvong eta thé gi bdo sé ting 60% trong thai gian 21 nim, ké tr 1999 dén 2020 (thoi ky dyr bao). i dye Dac biét, nhu cdu nang lyong cla cée nude dang phat tién & Chau,A va Trang Nam My, div bao c6 thé sé tang gap hon bon Lin trong thai gian tir 1999 ti 2020, chiém khoang mét nita tong dat bao gia ting tiéu thy ning long cia thé gidi va vao khoang 83% téng gia ting niing liong ca rigng thé gidi dang phat trién. 2. Tigu thy dau ‘Trong nhiéu thap ky qua, dau di timg Li ngudn ning lugag so cdp cha yéu cita thé gidi va dir bao né sé con tiép tue git dirge vj tri nay, chié.n 40% tdng tigu thy nang hrgag cia thé gidi trong sudt thoi ky tir 1999 ti 2020. Trong thoi ky nay, dyr bio tidu thy ddu ciia thé gidi st ting khoang ,2alnim, tir 75 trigu thing/ngay (nim 1999) [én 199 trigu thing/ngay “ndim 2020). Mic di cic inde cong nghigp hod vin tigp tye tiéu thu nhigu sin phim dau hon ede nude dang phat trién, song khoing cich nay dang thw hep kha nhanh, Nam 1999, cae nude dang phat triés chi tidu thy 58% lwong diu cae nude céng nghigp hod tiéu thy; hung dén nim 2020, dir bio cde nude nay sé teu thy 161 90% Iugng dau tiéu thu bai cde nuée céng nghiép hod. Dir bio sir ting tiéu thu diw 6 ede nuGe eéng nghigp hod chi yéu sé xdy ra trong linh vye giao thing van tai, noi hign tai chita 6 nngudn nhign ligu thay thé no 06 thé can tranh cuge voi div, Trong ede nude dang phat trign, nhw cdu vé diu dy bao sé tang trong tat cd cde nganh vi oo sé ha ting ning Wuong 6 cde nude ny dang duge hoan thign, nén niin din ede nude may dang chuydn tir sit dung cae nbvign Higu truyén thong hus ci dé sui Am, ndu nvéng sang dién, ga... Ngodi ra ce sin phim hoa dau cing dang durge sit dung trong céng nghiép. ‘Trt hrgng dau mé wén toan thé gisi vao khoang 3 GTOE (Giga Ton Oil Equivalence), Nadi ta cho ring con cé thé khai thie diw trong khodng 40 nim néa, Trit lrong di fa haw han vi néw jyong tigu thu du etia thé gidi trong thoi gian 161 van tang thi din dan ching ta sé pha phy thude vio diu wid cao, Khi gid cd thi trudng ting lén, vige tng dung ky thuge khai thie tién tién hon dé iy durge dau tir nhitng dia ting siu hon cing duce diy manh va nhu vay ti hrong dau cé kha nding khai thée cfing sé ting !én. Nhung néu khai théc dén mot nita tra lwgng cia moi mo thi dt tir lugng cdn dé cing din dén suy gidun wing suit va c6 thé Lam sur gidm sin hong. Do vay, sin Suomy du t6t trén todn thé gidi st chuyén sang khuynh huréng gidm trong, mot thoi KY sém hon so Gi 56 nim €6 thé khai thde, kim giim kha nang duy ti sn lugng theo nhu cdu. Digu d6 ed nghfa 1b chiing ta lo ang a vé vige ting gid lan vige khéng dim bao duge sin Tu rit legng dau lai tap tung ch yéu & khu vue Trung Déng [i khu vue v ti, ng, can thiét, hom nita 2/3 » khang dn dink vé chinh 3. Tidu thy khi ty nhién Khir nhién (KT) duge dir bio 1a ngudn ning lyreng ¢6 te d§ Ging truéng nhawh nhat, tang udn gdp ddi trong thoi ky dye bao, vi dat (61 460 tym? vio nam 2020. Lan dau tién tigu thy KTN ‘vugt qua tigu thu than dé vio nim 1999, dir b4o nim 2020, s vugt mite tiéu thy than hhoang 38%, TY I6 tigu thy KTN trong téng tidu thy ning lugng dir bao st ting tir 23% nim 1999 lén 28% nim 2020. KTN cing sé chiém phan gia ting lén nhét dé sit dung trong phat dign, va chiém khodng 43% tong gia ting ning lirgng ding trong phat dign, Sir dyng KTN ting nhanh 12 do obu cau ding lam nhién ligu c6 higu sudt cao trong cdc nha may dién str dung cic tuabin khi mdi, va con do mot sé cte nguyén nhin khie nhu gid cA, tée dng mdi trudng, da. dang hod nhién fifu, an ninh wang, luoug, vi sy ting tradng kink t€ noi chung v.v... Trong thé gi6i dang phat trign, vige gia ting sir dung KTN c6 te a6 cao abit, véi tbe 46 tang trung binh hing nim trong sudt thai ky dur bio Ta 5,3%, nhiim dap dng nhu cdu phye vu phat dign va phat trién cdng nghiép. $6 nam c6 thé khai thdc cha khi ty whién dy dodn [a khodng 60 nim. Tai nguyén khi tu nhién ai nguyén dau 1a khi ty nhign c6 tinh than khiét, cho phép dét clay hodn toan, e6 tinh Linh hoat trong sir dyng, phan bé déu hon va thoi gian khai thée fing Ku aon, Thye t8 1 hon 70% tris Iucong duce dim bao phu thude vio Lign Xé of va khu vye Trung Dong, khdng thé khong (inh dén nhiing tie dgag va anh hudng cia tink hink qué ¢é. 50 v 4, Tiéu thy than Khoang 65% tiéu thy than cita thé gidi 1a dé phat dign. Tigu thu than cia thé gidi da bit dau gia ting cham ké tir thap ky 80 va dy bao xu hung nay sé cén tiép tue trong sudt thoi ky dyr bao, véi téc do. tng trung binh 1,7%/nim. Nam 1999, than cung cép 22% tiéu thy nang hrang so cp ciia thé gidi, trong khi nim 1985 con sb d6 a 27%; dy bao 161 2020, sé giam xudng edn 20%. Tuy nhién, than van edn chiém wu thé trén nhidw thi trong nang lugng, dic bigt la & Trung Quée, An Bo, ty 1@ sit dung than vin chiém t6i 83% Hinh 1.2. Trong ham 16 khai thac than da (Anh). t6ng dir bao ting ’tiéu thy than toan edu. Tigu thu than tién bd ky thud thay thé thép dy bao sé nhe trong hau hét cae khu vue ca thé gidi vi da c6 nhimg trong san xuat thép, ting duge sin long ctia ede hd q va vi su tigp the 1g cdc vat ligu khac trong céc ding dung phyc vu ngubi tiéu ding, Trir krong than thé gidi khoang trén mot ngan ty tn va voi mie khai théc hign nay Ja ty tén/ nam thi con nguoi-cbne6 thé khai thae than khodng 230 nam nit. Tuy nhién hiém hoa gay ra do bui va ede chit khi dc hai ma qua trinh dat cl sé lugng l6n sé han ché sw phat trién eda nganh than trong trong lai, than dai thai ra voi 5. Dién hat nhan Du bao céng sudt dign hat nhan cia thé gidi s@ ting ti 350GW nim 2000 1én 363 GW nam 2010, sau d6 sé gidm xuéng cén 359 GW naim 2020, Dy bao t6e dé gia ting nhanh nhat vé phat dign hat nhan sé 1a 6 cae nude dang phat v6i t6c dG ting trung binh hing nim la 4,7 % trong sudt thoi ky dir bao, Dac bid, & ce nue dang phat trién chau A sé c6 su g lon foin thé gidi bao gdm 4 1d & Han Quéc, 26 “sung Quée, 2 6 An D3 va 2 6 Et Loan. Hinh 1.3. Nha may dién nguyén to Califomia, 6. Nang lirgng tai tao a) Thy dlién Di bio sir dung niing luang tai tqo s ting 53% trong thai ky dir bao (1999-2020), song ty Ig 9% trong tng tigu thy ming long hign tai sé gidm nhe xuéng cén 8% vio nim 2020. Sy ting tnaéng ctta dic ngudn ming Iugng tdi tao sé tiép bj han ché vi nhién ligu hoa thach o6 gid tuong dai Nang lugng tdi tao sé ting manh cli yéu nbd vio ede céng trinh thuy dign quy mé lon, dic bigt 14 6 Trung Qude, An DS, Malaysia vi cdc nuée chau A dang phat trién khac. Vi dy: Céng trinh dai thuy dign dap Tam Higp, 18.200 MW cia Trung Quéo; thuy dign Bakun 2.400 MW cia Malaysia. &. Nang heemg Mgt Troi Mat Troi co dong kinh chimg 1,4 trigu km va edch xa Trai Dat 150 trigu kui. Nguén géc cia ning hong Mat Trdi li do ning phan dng nhigt hach xéy ra lign tigp bén trong long Mat Troi 6 nhigt dG rét cao (15 - 20 wigu dG C), ele phin dng ndy phit sa nang higng dudi cde dang bie xa ahiét, quang va cdc hat mang dign, v.v...Nang lugng Mat Troi ma Trai Bat nhgin duge 1a rat nhé, use chimg 5 x 1024 Vatin (tuong dirong véi 115.000 ti 14n than da va gap 10 lan todn bé tir long than da, diu md, kh dée trong long dip, Uu thé cia aging long nay 1a v6 tin, khéng d6i dang va trong sgch nlumg nhuge aiém 1b str bién thién cia nang higmg nay theo ngiy va mila, theo Khi haw vi theo vi tri efia Trdi Dat déi voi Mat Troi, nén van 4 duge dét ra 1d eda phai suy tinh dé sir dung inh #8 nhit, Nguii ta chia ngudn nding lvong cha Mat Troi ra im hai dang 1 nang lugng true tiép va nang liong gid tip: ~ Nang hrong true tiép LA dong nding long chiéu sing true tiép va khudch tén, Nang Iugng nay 6 thé sir dung dé sin sudt ra nhiét hay mét foai nang hrong thé edp nhw diga, nbién 1igu tng hop...Ve ky thudt sit dung ning wong Mat Tréi duge biét nhu sau: + Khi cn site néng & nbigt d9 thdp (<100°C): ky thudt sir dung nang furong inh sing Mit roi bling hé théng ban phang hing bite xa goi ld gidn thu nhigt. Hign nay da dirge sir dung rng ra 6 sud Aim va lim cho nude néng, + Khi cin site néng & uhigt do eao (100°C): thi phai co ky thuat hdi tu bie xa goi la LO Mat ‘Trevi (Hinh 1.4) ching han nhur 1 Mat Troi Odeillo & min Tay Nam nuée Phap o6 thé dat 161 nhigt 6 3.800°C. Vai nhigt dé cao nhur vay nén 06 thé sit dyng eho mét sb nginh céng nghigp nhur nginh ché tao vat ligu xay dung hoje duge chuyén di thinh co ning hay dig nang. + Mot ig dung quan trong na eda dang ning lung true tigp 18 sy chuyén adi quang dign hg uhiing té bao quang dign, higa nay dusge str dung phé bién trong cdc thié i vol tru. - Nang lvong gidn tiép Nang lwgng gidn tiép ca bite xa Mat Troi $a gid, song bién, thiry trigu va chuyén déi ming uong sinh hge (bioconversion), + Nag legng gid: Newvi Ai Cap da bidt sir dung c6i xay gid trong ndng nghigp ti 3.000 nam trudc Céng nguyén. Sau nay nhé cai tién ky thuat nén ché tao duge céi xay gid nhiéwednh va co Kha ning hogt dng ngay ca khi tée d6 gid chi chimg 2, 5 - 3 m/s. True khi cé may hoi nuée ra di thi ning lugng gid da duge sit dung rng rai nhidu noi. Nha may dign stv dung n&ng long Mat Trai. + Nang leong séng bién: Nang lugng song bién bat ngudn tir gid. Nang lung do séng bién tao nén trén ca hanh tinh rat nhé so v6i nang lurong Mat Troi. Muc tiéu khai thdc 6 day Ki tim mot bign phap c6 higu qua dé chuyén déi mot phan nang lugng trong van déng cita séng,bién thanh co nang, dign ning, Digu kign dia ly va kinh té phai duge tinh toan thn trong khi khai théc nguén nang lugng nay, + Nang hegng thy triéu: Thay trigu 1a do site hit cia Mat Tring va Mat Troi két hop Iai. ‘Toan bé céng suat thity trigu trén hanh tinh khodng 8.10"? kW (gap 100 lin céng suat ela cdc nha may thay dign cita toan thé gidi c6ng Iai, Tuy nhién, do nhiéu yéu t6 ma hign nay con ngudi da sir dung nang Iwgng thiy triéu khong nhiéu. - Nang lugng do chuyén déi sinh hoc: Day 1a dang nang lugng gidn tiép duge khai thac wrong 448i c6 higu qua 1a sw chuyén ddi khi sinh hoc tir céc chat thai déng vat va thye vat. Loi ich cla su chuyén ddi nay cé nhidu mat: gidm sir dung trye tiép go ci, gidm tin pha rimg, dim bio vé sinh méi trung, phé ligu cOn lai sau qué trinh chuyén déi diing lam phan bén hit co ¢6 chat lugng t6t. c. Nang lgng dia nhi Nang lung dia nhiét la nhigt duge ly trong ling dit. Nhiét ning cita Trai Dat 1a khong 64 t7kWh. Tir liu ngudi ta da biét khoan sau trong long dat 1km thi nhigt dO ving them 30°C. Gia tri nay tuy thude vao timg noi. Vi dy & déng bing séng Héng ¢6 16 khoan 3km nhigt 46 da lén t6i 150°C. Cé nhimg noi trén thé gidi vi 18 khoar: Sdu nhir vay da tim thy nhigt a9 te 200°C dén 100°C. Nang luong dia nhigt duge sir dung s6m nhit 6 ¥ tir du thé ky 20, nhing mai cho dén nay mdi duge chi ¥ do trién vong cita né trong tuong Iai. Trén thé gidi, cae vanh dai dia nhigt dirge xée dinh 16 1a nhd vio céc hoat dong dong dat lign tye va lich sir phun trio nham thach ciia néi Nia tir xa xua, vanh dai dja nhigt bao phi chimg 10% dign tich cia Trai Dat Va strc néng ma cde vanh dai niy tao ra phan I6n [a do str phan ra din nhiing chat phéng xa ty nhién ¢6 trong cde lép da. Hinh 4.6. Nha may ign si” dung naing long dia nhiet, ul Nhi@t d3 6 tm Trdi Dat theo tinh toan o6 thé dat tir 3.500°C déu 4,500°C. Nhung 6 lap vo Trii Dat dusi 3km thi 6 nhidu noi da phat hign e6 nbigt €6 tie 65°C dén 345°C. NhGng not nay 0d nhitng bon clita nhigt tap trung trong ty nhu mé khodng thach (than di, diu md, khi thién nhién). Cho dén nay hing bin chita nbigt thudng tim thdy & nhing ving dée trumg (thdi ki dja chat Litil), ving <6 nui lita hoat dong. Vi du 6 Mi thi thudng edie mé nude néng tip trung & mign Tay nue Mi, Cac ban nhiét 1a két qua eda lop magma (chit nhao) tron Kin vei dé néng chay (vhu nham thach eda ni fra) va khi néng thé théu qua l6p v6 eting eta Trdi Dt. Khi lop nbdo nay xuyén qua lép v6 trdo Ién bé mit s& phun than ndi Wa. Nhung néu Isp magma nay dimg Iai 6 6p vo mat Trai Dat thi sé tao thanh lop d4 néng (hot rock), bon dia nhigt cling due hinh thanh tir day. Thuong nang luong durge gitt 6 dang bén nhiét hoi khd, béu nhigt nude néng hoge hé di néag khd. Nguoi ta c6 thé sir dung cd ba logi bén nhiét trén d& xay cimg ede ahi may dign dia nhiét (hinh 1.6). 7. Tigu thy dien Dy bao tiéu thy dign nang sé ting khodng 67 % trong sudt thoi ky dy bao, ting tir 13 ngan ty Wh nam 1999 [én 22 ngan ty kWh nam 2020. Téc ¢6 ting trudng tigu thy dién eiia ee mide dang phat wién ehdu A sé cao nhdt, dot khoding 4,5%/ni vi voi sue tng trang Kind 16 exgnih mg, nh cdu vé dign d8 chay cde may digu hod khong ki, ti kwh, bin dun suse ndag, may sudi, ede 1a didn méi sé tang len. G cae nude cong nghigp hod, dur bao tiéu thy dign s8 tang chim hon, vi tée 46 tang trwéng kinh 18 va din s6 che hon va vi thi trong cho mét sb mat hang dign gia dung (may diéu hod khéng kh’) da twong d6i bao hod, va vi higu suit v8 ning hong cia cée mat hing dign gia dung da duge nang cao. ‘Trong nganh cong nghiép dign, thoi gian gan day di xay ra hai nan td phat t 66 tée dong 16% twong lai cia ng’nh ndy. Bo la: al quan trong, 1) Vai trd dau tur trye tiép ciia nude ngoai (FDI) trong cae nude dang phat tridn da tang lén. Nhit vay, ede nude dang phat trién c6 thé kh&e phye duoe tinh tang thigu va yu vé eo so ha tng ky thugt trong ngank dign. 2) Su cai ech trong ngdnk dign: nhiéy nude dang phéttrién d3 thye hign nhing cai cach edi voi sur quan ly vé phat dign vi phan phai dign nhim thu hit duge nhiéy hon nhang dau we toy tidp nude ngoai dé dap tng nhu cdu hign dai hod dit nude. Nhiéu nude céng nghiép hod eding tién hinh cai cdch ngiah dign nhdm tao ra canh tran lén hon trén ede thi tudng ndi dia dé cd ging gidm chi phi vé dign cho nguéi tigu ding 8. Tigu thy nang lvgng trong giao thang van tai Dyr bao tigu thy nding long trong gino théng vin tii s@ tigp tue Ging mank trong cde thip ky 153, nhdt Ia 6 cde nue dang phat trién. Co sé ha tng giso théng van tai yéu kém elia ede nurse niy sé duge ting cudng va phat tién nhanh khi cde ndn kinh t6 quéc gia va khu ve durge mo rong, Dur ‘dé0 sit dyng ning long trong giao théng van tii & cde nude dang phat tridn sé ting v 3,8%/nam, so vGi 1,7 Yoindm & cic nude céng nghiép hoa. Vi & nhiéu nude céng nghigp hoa, phan lén cae hé théng giao thong van tai di duge thiét lap én dinh va s6 6t6 trén diu ngudi cing d3 dat tai me bao hoa. © céc trung tim 46 thi ota cée nude dang phat trién, sé hiku 6t6 thuong duge coi la dau higu cia str gidu c6. Trong thoi ky dur bio ss trén ddu ngudi 6 nhiéu nude dang phat trign dir bao sé sit gia ting din s6, chi sé nay sé van cn thip hon du, & MY, dye bao nam 2020 ss 797 xe/1000 ngudi. Nhung & Trung Qués, mae dau dy bao chi s6 nay sé tang gap 5 lan nhung van chi dat 52 xe/1000 agirai. trén dau ngwai sé la 9. Phat thai CO, Voi ude tinh 80% cfe phat thai CO, do con ngudi gay ra déu li két qua clin viée dét cfc ohién ligu hoa thach. Sir dying ning hrong da tré thanh tigu diém cila cde cuGe thio luan vé thay d8i khi hau toin edu, Dy béo, phat thai CO, s& tng tir 6,1 ty tn cacbon tong durong nim 1999 én 7,9 ty tin nam 2010, vi 9,9 ty tin nam 2020. Nam 1999, phit thai COs eta cde nude edng nghigp hod chiém 51% phat thai toan cau, tiép sau li ede nurse dang phat tin 35%, rdi dén cde nuée thude Déng Au va Lién X6 ci 13%. Song dén nim 2020, phat thai cia ede nue dang phat trién s8 chiém phiin ton nat 46%, tiép sau 14 cde nude céng nghiép hod 42%, cudi cing la cde nude Déng Au vi Lién X6 cl 12%, Trong thai ky tir 1999 dén 2010, phan gia ting phat thai CO; ciia ede nurée dang phat trién s& chiém 77% téng sé gia tang, néu tinh dén 2020, thi con sé nay sé [A 72%. Khi CO; thai ra trong qué trinh dét ohién Jigu hod thach anh hudng true tigp dén vige phong chéng cde hign tugng vé méi truéng nbu sy Am Wn cia Trai D&t. Khi néng do khi CO, trong khong Khi tang fén, theo higu dg nha kinh thi nbigt d6 trén toan thé gidi sé ting din lén, khi 46 s@ xudt ign khu vye khi bgu bj thay déi, e6 nguy co thye vat bi anh hudng, sin xudt ndng nghiép bj tic déng lam gidm sin lugng, cdn cée ving dit khé clin sé din din bj sa mac hoa. Hon niia, ¢6 mét tai hoa khac la cé¢ khdi bing 6 Nam va Bic Cyc s@ tan ra va nhin chim Iyc dia. Lign quan téi van dé dy, “Higp ude khung vé bién ddi khi hu” quy dinh khung qude 8 vé nhang ddi sich eho sur bién i khi hu cd nguy co gay ach hudng eho hé sink thai ye nhiéa va con ngudti di ¢6 higu lye vao nam 1994. Hgi nghj cde nuée ky két t6 chire ian thir 3 (COP3) tai Kyoto nim 1997 43 théng qua ban Nehi dinh thy Kyoto vé mye tiéu gdm thigu cae logi Kh gay bigu (ing ni Kinh efi ce muse rang néu nhn togi cir tigp tye dét nhién ligu hod thach nur hién nay va khi COz vin tigp tue ting lén thi sau 100 ndm, nhigt do trung binh etia Trai Dat sé ting lén 2 46 va giy anh huréng rat In d6i vi Trai Dit, 10. Cweng dé nang lwgng Trong thoi ky dir bio, curing d§ ning hong cita cic nude cng nghiép hod sé giim (ed higu qui hon) khoang 1,3%/nam. Cudng db ning lngng cia cic nuée dang phat trién cfing sé giim Khoang 1,2%/ndmn vi cdc nén kinh té nay bat dau 06 nhing biéu hign giéng nhu ce nuse cdng nghigp hoa. Dé Ja két qua cia viée nang cao misc séng nhi sir ting trong kinh té 4a dat duge. 13 Qua cic phan tich trén ching ta thdy dugc tink thyc 1é khi sir dung nguda ning rng sach théng qua cdc phuong thite 4é tao ra nang lugng dién sach. 1. Phuong thitc tgo ra dign sach tir cdc nguén mdi - ahu Mat Trai, gid, sinh nhiét va dja nhiét ~ clin durge ding ho. Nhung kha nding tgo ra dign ning bing cde cng nghé nay strong thap wign ti én rat han ché. Theo mét s6 dy an cia OECD, di c6 durge bio tro va fing bd vé nghién cine 163 20 nam nia, ahiing ngudn ning lugng moi nay cling chi cung cdp durgc dudi 3% din nang cia thé ai 2. Cée nha méi trubng di dua ra céinh béo ring thay doi lon vé khi hau [ mée hiém hoa thye 18 trade mt. Diéu quan trong i cdn thye té hon di véi ede gidi phdp cho tinh trang hign nay, Ngay cA d4i véi mé hinh bio vé méi tradng t6i da - dit that nhigu hé théng thu ning luong Mat Trdi va cdi xay gid ~ thi con ngudi van cin hing ngudn dign voi quy mé lén, cung edp 24 gid moe ngay dé phye vy ede nhu cdu nang long. 3. Cling gidng nhur ning lugng ir gid, nude va Mat Trai, nang lrgng nguyén tir c6 thé tao ra dign nding ma khéng thai CO, hay céc loai khi gay ra higu ding nha kinh khée. Sy khde bist lon nhdt 1a nang lugng nguyén tir Hi mot sir Iya chon duy nhat di duge ching minh 6 kha nang cung cdp mot long dign sach khdng 16 én pham vi todn edu, Nang [ugng nguyén tr va ede ngudn ign sach. khde nbu Mgt Trdi, gid, sinh nbiét vi dia nhigt khong hé canh tanh véi nhau, tdi lai ching can tro thanh nhiing nguén ning Ivgng hé tre in nhau dé c6 thé dip img nhu cdu ngay céng ting vé ning lung cita thé gids Chinh vi vy nang Ivong ma nhin loai o6 thé sir dung liu dai trong thai gian (Gi phai dua vio hang Iugng nguyén tit. Nang hrong nguyén ti 1a nang long phat sinh do sir phan hach cla cdc hat nhan nguyén td, [i mén qua quy gid ma thién nhién Ling cho con ngudi, Ching ta phai sir dung mén qua nay vao muc dich hoa binh, an toan va cin coi dé nhu mgt ngudn nding lrgng quy gid. Dic tring quy obit cia ning hegng nguyée “3 1a ngudn nang Ivong sach, khong phat thai COp, SO,, NO, gay 6 nhiém khéng khi, Cae nude cung edp urani, nhién ligu chit yéu cho di A Ja Canada, Australia déu la nhiing nue cé tinh hinh chinh tej én dinh va o6 thé cung edp dn dinh, Hon nia, vi urani c6 thé phat dign chi voi mot hgng rit ahd so véi than va diu nén c6 wu diém 1a d8 vén chuyén va bao quan. Vi dy dé van hanh nha my dién cng suét LOOOMW trong vong mdt nam thi phai cdn téi khoang 3,1 trigu tn than den hoje tigu thy hon mot trigu tén dau, trong khi dé d&i véi nhién ligu urani thi chi cdn khodng 24 tin rani da duge lim gidu (UO,). Trong céc nha may dign nguyén tir khi nap nhién ligu vio 1d phan img la o6 thé lign tye phat dign trong vong mét nim ma khéng can phai thay thé nhign Ligu. Luong chat thai phéng xa phat sinh trong nha may dién nguyén tir rit it so véi lugng chét thai céng nghiép théng thudng, do viiy 66 thé quan 30 v6i than da va nhimg nhién ligu khae 1a rit quan trong (mic di ca hai déu c6 higu sudt khoang 30% trong cdc nha may dign khi di hoat déng duge 80% céng suat dit ca nha may) Ty duge mot céch chat che, edt git va bao quan an toan, Sy khic nhau vé gia tri nhi Tir nia cudi thé ki XX, voi nhiing phat minh vé tat nhan ca nginh vat Ii va voi sy tién BO cia khoa hoe kT thuit 43 gitip cho nginh ning Ivgng nguyén ti phat trién manh mé va dd més ra mgt canh cira méi cho vige chinh phye ty nhién phye vy cho Igi ich cia con ngudi va khie phuc duge nhitng khé khan ma con ngudi gip phai tong qué trinh tiéu thy nang long. 14 Bang gia tri nhigt eta cfc logi nhign ligu Gb kh 16 Mu/kg Than nau 9 Mulkg Than den 24-30 MJ/kg Khi ty nhién 39 Mu/m® ‘Dau tho 45-46 MJ/kg Urani 500.000 Mi/kg Than Khi ty nhién 806 ty thing lon, ty tan 123 Tm* 3,8 trigu tan (1 thing xépp xi 159 lit) Hinh 1.7. Tro lwgng cac ngudn nang Iwong trén toan thé gidi. §1.3. LICH SU PHAT TRIEN CUA NGANH NANG LU'ONG NGUYEN TU Lich sir phat trién cia nganh ning lugng nguyén tir duge mé du tir nim 1895, khi Ronghen phat hign ra tia X. Cho toi mai cudi thé ky XIX, ngudi ta van coi nguyén tir 1 phan nhé bé nhat kh6ng thé phan chia cia vat chit. Tir nim 1895 sau phat minh ra tia X cla Ronghen, nganh vgt li nguyén tir di duge hinh thanh va phat trién. Nhing phat minh lign tiép cba Becquerel, Thompson, Marie Curie, Einstein, Niels Bohr, Rutherford, Walter Bothe, H. Becker, Frederic, Jolid Curie, Enrico Fermi v, ... 43 dat nén méng cho nganh céng nghigp niing long nguyén tir sau nay. Nhung chi sau ngay 27-6-1954, khi di khinh thinh nha may dign nguyén tir dau tién trén thé gidi, céng sudt SMW 6 Obninck (Lién x6 cfi) thi méi thye sy mé dau thai ki sir dung nding rong nguyén tir Nam 1904 nha vat ly ngudi Anh Joseph John Thomson (1856 - 1940) da dua ra mau nguyén tir dau tién. Theo mau nay thi nguyén tt A mot qua cau tich dign durong e6 kich thuée e& 10%em ‘V6i cic electron bay lo ling trong dé va khi dign tir dao dong thi phat bi: tir vio khong gian, Mau nay t6 ra thoa dang cho t6i nim’ 1909 thi gap phai mau thudin voi cdc két qua’ the igm nghién cifu tin xa ctia cée hat a trén cée 14 kim lai méng. Trong cde thi nghiém nay ngudi ta phat hign ra ring bén canh sy tan xa cae gée nhé phi hop v6i Culong acon ic tinh toan vé tuong tac nhu tan xa Thomson, thi trong mt s6 tring hyp cdc hat cée hat a v6i nguyén tir i ch cae gée rit ln (lon hon 90°), Ngudi ta khéng thé ding miu Thomson dé giai thich cdc hign tung nay. 1S Nam 191i, nha bac hoc ngudi Anh Amest Rutherford (1871 - 1937) é& dua ra mot mau nguyén tir mdi, theo mau dé nguyén ti gdm mét hat nhdn mang dign tich duong +Ze é tm, nhan nay ¢6 ban kinh rét nhé (co 10cm) va Z dién tis chuyén dgng theo cée qui dao ndo dé quanh hat nhan cdc khodng cach tuong 4éi In (c& 10cm). Vi khdi lugng dién tir 1a rit nhé so vei khéi Iugug nguyén tir cho nén toan b§ khdi lugng nguyén tir thyc t8 14 tp trung & hat nhan, Mau hat nhan nguyén to ctia Rutherford giai thich daye ede két qua thi nghiém khi nghién city tin xq cfc hat o va 14 mot bude tiés fon trén con dudng nhin thite vé cau trae vat chat. Vay c6 thé xem nam 1911 khi mau hat ahiin nguyén tir durge dua ra 18 nm sinh eiia ngtnh vat ly het nan. Tuy nhién, miu hat nhiin van ¢6 mot thiéu sét rit can ban. Dé 1a vige r dign ti cia nguyén tir va tinh bén ving cua nguyén tr. nay khéng gidi thich duoe bike xa Dé khc phyc cé¢ mau thudn ca miu nguyén tt Rutherford, nam 1913 nha vat ly Daz Mach Niels Bohr (1885 - 1962) da dua ra mét ly thuyét midi la 1y thuyét long tir vé cic qué trinh xdy sa ‘trong nguyén iit. Bohr van gitt lai hat nhin cita Rutherford va cho céc dign tir quay quanh hat nhin ‘theo cde qui dao tron vai cae diéu kién sau: 1. Dién tir trong nguyén tir chi c6 thé & trong mat sd qui dao dimg xde dinh va én dinh, vad 46 dign tir khdng bite xa. 2. Dién tir chi bée xa hay hap thy khi chuyén tir qui dao dimg ndy sang quT dao dimg khiie. 3. Trong tat ed cde qui dao kha di eta dign tir quanh hat nln, chi tn tai abteng qui dao nto ma momen dng hrgng ela dign tir bing mt sé nguyén Lin * 1. Cho dén nay, vé cg bin ngudi ta van str dyng mu Behr va ggi nd Li may hinh tinh nguyen. tt, Ter d6 mé ra mgt ngank vat ly hoda tein mi la nganh co hoc hrgng tir. Dai tong nghién ets ctia nd ld ede nguyén ti, hat nhdin nguyén tir vi es hat co bin, Cling véi eo hoc hong th, ly thuyét tuong 44i do nha bie hoe vi dai ngurdi Dae Alert Binstein (1879 - 1955) dua ra tir nim 1905 dén nim 1916 la co ser dé xdy dung vat ly hat nhan hign dai va ly thuyét cae hat co ban. Véi céng thite lién hé gid khdi hong vat chat va nang lugng wong duong chia trong khéi chat nay: E=me* Albert Einstein xing dng duge ménh danb li "Cha dé ota ngink nang kigng nguyen ti Daw cae nim 30 cba thé ky XX cing véi nhigu m4y méc trong Tinh vy v3 tuyén, phd ké ra dai da tao du kign cho vat Iy e8 nhiimg phat minh eé tinh quyét dinh trong nganh hat akan néi chung vA cong nghé hat nhan ndi ri hign twang phn ra hat aban, phat ign tin phong xa tye nbign cia nhiéu nguyén t3, ngudi ta tién hanh nghién eitu dirge nhigu phan ting hat nhin trong dé e6 hai iogi phin dmg hét site quan trong ld pha dng phan hach hat nhdn va phin dng tng hop nhigt hach, tgo ra mot nginh céng nghé méi mé sin xuat nang long phye vy con ngudi, chi ra duce hirdng gidi quyét can bin bai toan nang luemg cho lod ngudi. §1.4. TINH HINH NANG LUOING NGUYEN TU CUA MOT SO NUOC TREN THE GIGI 4. Nuc My Cae nha may dign nguyén tie eda MY c6 103 19 phin ding voi tong cng sudt thiét bi 101.000MW chiém vi tri ther uhat trén thé gici. Cor céu ngudn dign nam 2000 la: dign than chigm 52%, dign nguy@n tir chim 20%, tiép theo {i 16% dign khi va 7% thuy dign, Mg c6 ngudn khi thign nhién phong phi nén 90% nha may dign dang xay dymg la nbiét dién ki. Cae quy ché an toin 1d phin img & My ngay cang duge nang cao, tinh kinh té cita nh miy dign aguyén ti gidm nén (ir sau nim 1974 khdng cd nha may moi ndo duoc xdy dung. Trong “Chinh sich ning lwong quéc gia” duge Téng théng Bush phat biéu vao thing $ nam 2001, vide mé rong sir dung dign nguyén We da tr& thinh mot yéu 15 cit quan trong va cdn thiét. Trong thai gian ti eo kha ning cfc nba may dign nguyén th mdi sé due xy dung, Mat khée tuy dén thoi diém mim 1990, ty 18 sir dung thiét bj cua cde nha may dign nguyén tir dang vin banh da iam xudng dudi 65% nhung sau d5 Iai ting din lén va dén nam 2000 di dat ky luc cao nit fa 89.6%. Higu suit van hash va wai the cita 1d phan imag ting itn ngn chi phi pit iy dign nguyen tir nim 1999 kd 1,83eenvkWh, ré hon ea dign than 13 2,07cent/kWh. celia cde nbd 2. Nuéc Phap Phap hign 6 58 19 phan sng PWR phat dign voi ting céng swat thiét bj [3 63.000 MW chiém vj tei thir hai trén thé gigi sau My. Dign nguyén tir chiém 76% trony ting dign ning eta c4 mde va diy Ib ty Le cao nhdt tren thé niGi. TY 18 ur cung ep nding Iugng tir 23% vao nim 1973 di vugt 50% vio nim 2000. How nia Phap 1a nude xudt khdu dign, nim 2000 Phip di xudt khdu 72,2 ty kWh dién nguyén tir sang cic nude sung quanh nlu Thuy Si, Halia, Anh vi ing hon 9 ty kWh so vei nim 1999 ‘Theo khio sit du ludn gin day, 68% ngudi dng hd ste duag ning lugng nguyén ti, $8% ngudi cho ring nding lnong nguyén tit eit 66 higu qua trong vige gid thigu higu dng nha kink, 3. Nhat Ban , Tai thai diém nim 2000, Nhit Bin ¢6 51 18 phin dng phat dign dang va hinh, cong sudt thiét bi 14 45.C00MW, tro thainh nude sir dung diga nguyén ur thy ba tron thé gidi sau MY va Phap. Trong $6 51 la phan ding, 28 lb theo cng nghg BWR vit 23 16 theo cény nghé PWR. O Nhat Ban, nguyén tir do cde céng ty dign lye te nan tién hia. Saw khi lap ra Cong iy Dign nguyée tir Not Ban (IAPC), 8 eong ty dign Ine tip trong nguds nhiin Lye xdy dung thé ché phat widn dign nguyéa tit, Blu Gér JAPC di dua vio dp dung foai 15 lam mat bing khi tir Anh, tiép d6 Hi BWR tir MJ. Cae chuyén gia dign nguyén tit sau khi duge dio tao 6 JAPC A wo vé cing ty dig lye cua 7 minh va xdy dig cée nha may dign nguyén tir, Nhu vay nginh dign nguyéa tit eda Nhat Ban di phat trién dic bidt An trong, Nhat Ban ld murée nghéo tai nguyén nang hrong nén phai dya vao nhap khdu khoang 80% ti nguyén ning Ivgng. Dac bigt di m6 chigm 52,4% téng ceng ning lugng ser edp va hdu nhur phdi chip khdu, trong dé 80% ugudn whdp 1 tir khu vye Trung Dong Do vay, & Nhat Ban dé dim bao én dinh nang long, ning Ivong nguyén tir 1a hét site can thict, Tuy dign nguyéo tir dang duy tri V3 nbu edu dign lye nhung trong thoi gian t6i van can ting hom nia con s6 nly, Mat khde, dé sir dung mt eich 66 higu qua nhién ligu urani, Nhgt Ban van kign tri ehinh sich xir ly’ nhign 1igu dé ©6 thé sir dang due nguén Pu Ngoai ra, vige phi wign cie logi Id nude nding, 16 tii sinh mhanh, 18 khi abigt dQ cao big dang dege cic co quan, 16 chiie eiia ehinh phi trién khai. 4, Nuée Dive ‘Tong cong sudt thiét bi kho’ng 22,.000MW cia 19 lo phan tng phat din dang van hinh, co ngudn dign nam 2000 eta Bite i: 33% diga nguyen tt, 24% dign than, 27% dién than naw, 7% ign Khi va 2% dign nang lugng gid. ‘Trong cuge bau eth nam 1998, Dang Din cha x8 hgi (SPD) vén mang quan digm phan déi dign nguyén tr d& dinh bai Lién minh Dan chil xi hdi Co dée gifo (CDU) c6 quan diém ang hd dign nguyén ut va thinb Lip chinh quyén lién minh véi Dang Xawh, lp ra ndi ede Schroeder. Chinh Phi Tién higp miy €6 ehinh sich lo bb ning heomg nguyen ti. Két qua thoa than gia chink phil va gidi cng nghigp, dic bigt ld gidi céng nghigp dign ve vige ding ciza ede nha may & n nguyen dp tuc hoat dong va sé déng ctra din dn khi hét tudi tho. Mae dit chink phi Dire tuyén bé thye hign chink sich khong xdy dying moi wha may dign nguyen tir va dy ign dén wim 2022 nha ody digs aguyén tt cudi cong sé nating hoat dong, nhung Dite vin cdng tie véi Php dé nghién eivu ede los 16 phan ng tign tiga ¢6 dé an toda cao hon, Vain dé jimg phat trién dign nguyén tir cha Dite efing mang yéu t6 chink tri. Dée hign nay nhjp khdu dign tir ede nba may ign nguyen te eta Phap mét cach d& ding, {tf theo tig giai dogn d3 dat duye thod thudn nhu sau: ede nha mAy dign bign dang van hinh sé 5. Nuéc Nga Tai that diém eudi mim 2001, Cong hod Lién bang Nga ¢6 30 18 may dign uguyén tte dang vin hanh voi téng céng suit thidt bj Ki 21.000 MW ding vi ui hit $ wen, thé gi61, Ngo dang say dung 2 t6 may véi ting eéng sudt 1875 MW. Lich sir phat trién diga nguyen tir & Nga bit diu wr vige van hinh whd miy dién nguyén ti dha tien tren ah& gi & Obminks vio nam 1954, Trong thdi ky chign tranh anh, Nea di phitt huy ni Ine trong céng tée nghién city phat tién dign nguyen ti. Ning lung nguyéa ur khdng nhdng duoe Nga ép dung trong ede chi miy phat dign théng thirdng ma edn sir duag rong ri shir 18 phan ing chuyén cung cap nhigt, le phan img cdng sudt thip cho cae Khu vye tau phd bing nguyen tir, Mat khic, dé sir dyng fiw hig: ngudn tai aguyén, Nga eting dang kién tri chin sdeh eho chu trink tii xa by ahids Liu 18 Do tai nan ld phan img Chemoby! xiy ra vao ndm 1986 va nhiing khé khan vé kinh t8, do str sup dd ca Lign X6 cil nam 1991, mie da khéng 06 nhing in manh trong nginh ning lrgng nguyén tir nhu trrdc kia, Nga vn khéng tir bé chinh sach phat trién ning Tuong nguyén Ur. 6. Nwéc Anh bén cudi nam 2000, Ah c6 33 1 phan img nguyén ti voi tng edng sudt 13.000MW. T phat dign bang nang Iugng nguyén tir Hi 22%. Anh la nude bit ddu vide phat trién cde nha may dign nguyén tir thyong mai som nhat wén thé gidi. Day 1a logi 16 sie dung urani thién nhién lim mat bing Kbi, Vi tinh kinh 18 cia fogi 18 nay khang cao nén da tigp tue phat ign 1d tii nhigt bing khi dang edi tién nung chua dat dén mie a} can tranh duge vii ld nude whe. Nam 1995, 16 nude nhe dp Ive (PWR) din tién 43 bit du van hanh throng mai ehumg hig nay trong ké hoach khdng ed nba may dign nguyén tir ndo dang duge xy dung. 7. Trung Quée Tlign tai Trung Quéc c6 8 16 phi 16 nude nhe (PWR, LWR) va 2 10 nus ing phit dign voi téng cng suit 5.977 MW, trong 46 66 6 ning CANDU. Trung Quéc ép dung mhidu loai lo tir nude ngoa nndng tie Canada va hign dang phat 1 vi dy abe PWR tir Phip va Nga vi 10 nud cd logi PWR ni dia bing cong nghé wong nude, Ba phan tw n cia Trung Quéc li tir nguén than da. Vi nang lugng qué ply thugs vio than 4 nén van dé 6 nl im khong khi ya mua avit dang tré nén kha nghiém trong. Hiign nay Trung Qude dang dit trong diém vao khai thde huy dign nén tde d6 phit tridn dige nguyén tir sé bi chim di mot chit, Tuy nhién, nguda tai nguyén urani cos Trung Quée fi shi phong phé: khoang 70 nan tin di duge chimg minh. §1.5. NANG LU'ONG NHIET HACH 1.8.1, Nguyén Ij tao ra nang lweng nhiét hach Ning ligng mhigt hach d3 duye nghién citu dé Khai thie ehimy 30 om qua vd thinh tw thu duye ngay cng siu rong hon, Nang long nbigt hach duoc tao ra tir nbitag, phan tg hat nbn diroe thure hign gidia nbig nguyen t8 she ding 4am nguyén ligu nhw céc ding vi ciia hydro, heli, Iiti, bo, viv... Néu két hop cde déng vi eta hydro dé tao thanh hat nhin heli thi'ede phan img 46 sé ta ning Iugng. Thi du AD + (HP alle! +n 17,5 MeV HP + H! +» He! +y + 19,2 MeV aLif +H? -92,He" + 22,2 McV oLi? + HE 92sHe* +n + 15,1 MeV (Céc phan ting trén la phan ting nhigt hach. Nang long nhigt hach lén hon ning Ivgng phan hach nhigu. Thi du: 1 kg hn hop déng vi hydro nang toa ra ning Ivgng 9,20.10’ kWh gap 4 lin nang lugng do 1 kg U"* toi ra (2,3.107 kWh), Hign nay, vige sit dung hai dong vj phéng xa cia hydro la doteri (D) va triti-(T) aé°tao ra phan img nhigt hach ddi hoi nhiing digu kign ma con ngudi c6 kha nding thye hign duge. Nhién ligu duge nung néng 6 nhigt dé rit cao (20 trigu d6 C) sé bée hoi tao nén mat trang thai ion héa cue anh (plasma) dé xay ra phan img nhigt hach. Trong ld phin tng nhigt hach (hay trong bom H) e6 sw két hop gitta hat nhn D? (cd 1 proton v1 notron) véi hat nhan T? (c6 1 proton vi 2:notron) sinh ta hat nan heli (¢6 2 proton va 2 notron) va phéng xa notron, déng thd gidi phéng mot ning hrgng rat én bing may chye tan thude nd. 1.5.2. Phan tng nhiét hach khong diéu khién Muén cho phan tg nhigt hach xay ra, cn c6 nhigt 3 cad hing chue trigu d6. C6 thé ding bom nguyén tir dé tgo ra nhigt 46 dé, nhimg phin img nhigt hach xy ra s¢ chi t8n tgi trong mot thoi gian rit ngin (cd 6-10) rdi tit hin. Vi vay phan img nhigt hach xay ra trong diéu kign d6 goi 14 phan ting nhigt hach khéng diéu khién. Phan ing nhigt hach khong diéu khién, duge thye ign im: bom khinh khi (bom H). So dé nguyén li ctia nd duge biéu dign trén, hinh 1.8, Nhign Sods chit nd ligu nhigt-hach 1a titi, hydrua LiD. & trang thai rin. Nhién ligu nhigt hach di san xudt vi Li cd nhiéu trong thién doteri+triti nhién, cn doteri thi 6 nhiéu trong jitisdoter: aydro nude bién, Néu mdi qua bom nguyén tir tuong duong 20 ngin tin thu TNT thi qua bom khinh khi co thé tuong duong v6i 1020 trigu tin thude nd TNT. nd Triti 18 chat phéng xa nhan tao tir titi, trong 1b phan (ng nhigt hach chat ding vi Li® sé bién thanh triti do hap thu thém ede notron nhanh: sLi® + on! > He" + T° +Q Liti cfing c6 nhidu, néu khéng ké phan hda tan trong nude thi c6 ching 106 tin, néu khai thac phan héa tan trong nude bién thi trit hrgng gin nhu v6 tan la 184.109 tan, Vige khai thée va sir dung ngudn ning hirgng nay rt khé khan vi mét van d8 duge dat ra 1a Tim sao khéng ché durge nguén ning lweng khdng 1d tg0:ra duge trong/Id phan tng nhigt hach dé nguén ning long nay phat ra tirtir va digu khién duge né dé sit dung, chér khong thi sé né ra trong khoanh khie nhu qua bom. Ngiroi ta hy vong ring vige khéng ché va di khién nguén ning long 20 nhigt hach ny cé trién vong thye hign duge trong tong lal. Hign nay ¢6 1200 chuyén gia ca 4 nude trinh d9 cao dang hyp tic nghién ecru va thi nghiém Jogi nha may dign sit dung nang ong nhigt hgch (dng hyp hyt aban). Truge mit cbn phat gidt quydt nhidu van dé lén vé Khoa hge ky thudt mdi co thé van hink duge vao thoi gian dy kién 1A 4.5.3, Phuong phap sir dyng thyc té nang tweng phan tng nhigt hach ‘Mie du chia thye hign dirge hodn toda phan dng ohigt bach diéu Khign durge, nhumg ngubs ta vin dy kign uhing cick sir dyng ning hrong eta ede phan ting 45. C6 thé bién true tigp ning hueng, ahigt hgch thinh ning lugng dign: Khi nén, nang fuung tir trudng bién thinh dong nang eta plasma, do dé phan ding ligt hach xiy ca va tda nhigt, Nhigt 45 va ap suat sé tang, platma lai din nguoe yéi the dung nén eda tir trudng, Thanh thir Kit dan, ndng hing platma Iai bién di thinb ning rong tir trudeg, Nang hreng tir rudng 66 thé bién dSi trye tigp thanh ning long dign, Mt phuong phap Khie dé nha dirge nang Twgng nbigt hach ta ding ahién Ligu doteri va tnt M&i Lin cé phan mg D + T thi lai duoc mot notron ¥6i nang lweng 14,1 McV; notron dip vio vo mot dng dan nude va bang va cham dan hdi chuyén ning Ing cho nude lim nude néng 1en, bée poi vi ti nbigt vao tuabin hoi. Vi trti fa nhign liga qui nén phai phye hdi lai, Mudn vay, ngudt ta 2 nowon sinh ra Go phan ting nhiét hgch dp vio cdc lap berili, chi, bismut ¢6 tinh chat géiy phan j sin sudt ra titi, Két qua 1d phan ting nbigt hgeh 06 thé it nhién Ligu mbit hach gidng nhw 15 phan img hat nhan co thé c6 thé ti san xuat nhign 2 Ung tyo ra notron. sLi® hdp thy notron si Higu phan hach U*” va U 24 CHU'ONG 2 HAT NHAN NGUYEN TU §2.1. CAU TRUC HAT NHAN Ti nam 1941 Rutherford da deea ra mw hanh tink nguyén tir méi, Khi quan sat sw tia xa eva cde hat a qua li vang mong, nd ing di Khim pha duge ring: toun b6 dign tich dong ciia nguyén 16 va nhu toan bj khéi lwgng nguyén tit tp trung trong mot ving nhd tai tim nguyéa Kr, Cai IO vat chit tich dig duung dé ehinh i bat nhdn nguyén tir, Sau khi Chadwick khiéin pha ra notron nam 1932, Ivanenko dima wen hg thie bat din Heisenberg, vio nim 1934 dua rama hat ahan pom hai ogi hat proton va notron, ¢4 tén gai chung Hi eucton. Proton Hi mét hat mang dign tich dutong, v8 tr} sé g ich electron e = 1,6.10°"C, 6 khéi rong bing my = 1,6724.10%y, Notron digs, 06 khGi lung kin hon khdi lugng proton mot chat, ey thé la m,=1,6748.10 hat niin nguyén ti chi vie Khoting 10 thé tich nguygn ti nhung do khdi lugr hd: me = 9,1093,1074 ni tuyét déi cia didn mgt hat tung hoa Thé tich cia tia electron rit gnén khOi Luong eita nguyen tir chi you tip teung & hat n Nowon . Hinh 2.1, Mau hanh tinh nguyen te. Proton Electron ian bg thény tun hot sé. Téng 36 ede nuclon trong hat nhin duge S6 proton wong hat nban bing sé thir w Z Mendeleev, Z diroe goi ki i 1 sd khdi long , ky higu la A. Nhur yen ti tron align tich bay nguygn A=Z+N ‘Trong dé N 14 sO notron. Hat nin nguyen tit duge ky higu bing .X*, trong do X lh ky higu ten nguyén tir tong img. Vi dy hat nhan fii: ,Li 6 3 proton va 4 notron, Mau edu to nguyen tit bao gém hat nhan & tam va cdc electron quay xung quanh theo mot qui dao nio dé tao thanh dain may dign tie nhur vay goi la mau hanh tinh nguyén tir (hinh 2.1). 8 §2.2. TUONG TAC GIUA CAL PROTON VA NOTRON Sue tuong tic gitia cdc proton va noton tudn theo sy trao déi hat mezon 1. Cé ba logi hat mezon 1 1a m° e6 dign tich bing dign tich proton, 1” c6 dign tich bing dign tich election va xa hat khong emang dign, Khdi lung cita ba hat én bing of 200 - 300 lin khOi lugng electron tic la Khodng 0.25.10 "ky. Tuong tae gitta cde proton vi notren thye hign bing sy trao ddi ede mezon w mbt dirge md td dudi day: Proton nha 2° thank nowon: poston Proton hap thu x“ thanh notren: piwon Proton ciing c6 thé cho ra 2° va proton khac: p>» x"+ p Notson nha 2° thnk proton: now4p Notron hap thu 2” thinh proton: nen op Netron cling 6 thé cho ra x" va notron khée:n > a? + on Cac qua tinh nay Judn di kém mot qua trinh bién d5i ve ming long vi ludn e6 mot sy sai Igch vé khdi rong i Am = my. ‘Theo hé thire bat dinh vé nang lrgng ta C6: a nh 14,0510" og 466.10s Qa) ABALzh > Ate > MC 0.25.10 9.10% ~ trong dé: h 4a hing sé Planck, AUIa thai gian séng cia hat mezon. Tong thei gian song d6 hat mezon di diege mot dosn 0,466.107%5)3.10"/s) = 1,399.10" ’m. (2.2) ay ofiny gin bang bin kinh cia het nhiin, cho nén L di khi cdn durge goi 1h bin kinh n tieh trong hat nhan. Gia vi didn boi nd x: dinh mién bi chin boi cae har §2.3. BONG VI CUA CAC NGUYEN TO Déng vi i cde nguyén tir eta eding abt nguyen 14 hod hoe nhung 06 khdi lueng khde nhan, Hat than ciia cde dang vi cé citng 6 proton Z nhung 66 s6 notron N khée whau. Vi dy: hydro od ba déng vi las HD, rT. Cae hat nin edt ba dng vi cha hydro, dda cd 1 proton nbung hydro thudng (II! ¢6 G notron, doteri :D?ed 1 patron va iti TP? od 2 notron Caebon 6 ba ding vi Ti: «CsCl vac". Thige yo2Zn 14 hin hep cia 10 ding vi ob sb A tir 112 + 122 vai ty Ie tir OA + 33%. Cae hat nban eta ede nguyén ti dong vi cb sd notron khde nhau, nhung chita cing mot sé proton va do vily iam trong eding mot 6 efia bing tun boin Mendeleev, Cac chit ding vi ed cuny cde tink chat hed hoe do c6 eiiny edu trie v3 dig AG, nhumy 6 ef tink elt vit IY Khe shaw mhur tinh béa ving, tinh phong xa. Trong bing tudn Nodn Mendeleev diy ii ngurdi ta thurdag ahi thém cée chat déng vi cho m&i nguyén té Ding vi phéng xa ld thign ohién e6 chitng 50 ding vj phéng xa uw nhién nim trong dau Li cde hat nhan U2, ue Th” va Np? 6 chit ki bin ra edt lon va tin cing 1a ef bén Pb*”, Pb™, pb?" va BE™. Nod ra ngerdi tao thé tao ra hiding nghin déng vi phong cde phn dng hat phan . ng vi khong bin vimg eta cde nguyén 6 e6 tinh phéng xa. Trong ic ho phony xg, mi dng vi kiss thin §2.4, SPIN HAT NHAN Spin hat nban ole mgt dic teamg Lvgng tir etia hat ahd, e6 ¥ ugha tong tye nhw momen Gong tuo eda mOt vat quay. Nyoai se chuyén dng trong hat nan, ce mucton edn tir quay que ban than nén ching ¢6 spin s, spin eda nuclon bing 1/2 Nucton cing c6 momen xing liking quy dao vind ehuyén dng ung qua hat aha: [Fx ‘ (23) Néa téng hgp hai chuyén dong trén mucion ehuy&r dong quanh ht hin so e6 momen sung lugag toan phan bi: GA) Li, 81 kd momen quy dao va momen spin ea nuclon thif i Momen xung lugng toin phin etia hat abia bling tag momen xung lyng ecia ting nuclon: (25) J duge goi la momen spin cita cfc hat nhan. Trong eo hoe hong tirngudi ta ching minh [a ui ring eta tod ti J le G+ 1h Gié tri j goi 16 tuemg tir spin cada hgt nin hay goi tit la spin hat nhae., Néu 86 Khdi A cia nguyén tir [a sd chin thi ham song md ti trang thai eita nguyen tir A ham xting lie dé spin sé #4 ce sé nguyén 1, 2.3... Néu 86 khéi A cita nguyén tik xg hic dé spin sé 13 ban nguyén 1/2, 372, 5/2... 6 1¢ thi him song ma ti trang thai eta nguyen tir Ia phan di §2.5. LUC HAT NHAN Hat nan tu tai dirge 18 do lye hat nhdn lién két cae nuclon trong mot mign nhé khéng gian. Cae nuclon gdm ede noton trang hoa nhau, Cée nuclon tic dung voi nhau bing bi proton véi nha n, proton mang dign duong, ching Iudn tong tae vei we chinh, M@t $a lye day tinh diga Culong gitta cée Loai hye thir hai 18 mot lye hit dt manb gia cde nuclon. BS 12 mde loa lye cho dén nay ta chya gip. Lye uy tén tai cd gitia notron va proton nén khong thé la lye tinh dign hoje Iwe tir vi ndu Ja Iu tir thi né s@ chi $8 Tye hat ddi voi mot sd hudng twong déi no dé ciia cde hat ma im di ching t6. Lyc nay Igi.sit manh nén khong thé 12 oj lye nay Ia lye hat nhin. Lye hat nan 6 ban chat phite tap how lye hap din va luc ign tir, Ta chi cé thé dink ra mét s6 tinh chat etia nd: p din. Newari ta 1, Khong xét dén hai loai hue dién va hdp dén: phan bist cae Ie trong hat uhda nguyen tir hanh hai logi: Soa he hat nln maah vd Jooi Ire hat niin yeu. 2, Lape hat nba kindurg ple thaade dis iia hai proton, gt rich: mbiéu thi nghigm cho tha , lye hat nban we dung, rt hai notron va gidia mét proton va mét notvon Li ohy nha, 3. Lue het nbn od te dung dns nga. hye nay chi tx tai khi ede nucton fim rt gin nou, nén ngudi ta thudng ndi cde Hye hat nhan [i ede Ive te dyng tim agin, Tam tae ching eita ete tyre hat nbn vao khoing 10m . Trong hat nan proten chi diy. de dung lye fia tye dt maah hon Ie 4, Luc hut mixist 26 tinh chit bao hoa: met nuclon chi trong tée voi mot sé hitu han ede nuclon khée nia ngay sat nd, Die diém nay doe goi ld tioh ehdit bao hod cta ede Ie hat nhain tidng ahur tinh bao hoa troag eée licn két hod hoe. $. Lire hat nixin ping thuge spin eiia ede mucton: e&e nuclon trong hat nban wong te vSi hau, Jue hat niin phy thuge syrdinh hudng cia ede spin nuclon. 6. Lure hen nhdn khOng phai le hee xuyén tam: khong thé bién diéa lye hat ehin theo dong thing ni cdc tim olla cAe mucton tuong tae, Naud ta ndi tye hat nhiin ed die tinh teaxo. 7. Lave heat adic te hee trae der: Tyo 4c yitia hai nuclon duge thye bign bing eich trao doi véi nhau céc hat mezonn . Sy Uao dai lign tye hat w nlur vay tao nén trong tac. ita cde nuclon. §2.6. MOMEN TU HAT NHAN : Twang tet nlur electron, hat nh’n cing 6 momen tir eiéng dng véi momen spin cita nb. Theo nguyén If Pauli, hat nhan ¢6 momen tir rigng nén nd sé Lic dung vai tir trong {go ra do sw chuyén ng cia electron & Isp v6, lim sinh re nfing lueng, pha E eta electron & lop vo. Do tuong tée voi tir trong due wo ra do sir chuyén dong cia electron & 6p v6 nén ning wong phu E phu huge vao taj s6 momen ti har nhan va sie dink huréng cita tie bung hat nan 4éi V6i ir trudng electron, Theo tinh toin fy thuyét, Pauli cho ring: momen tir cia hat nhan chi din busing theo mét sé phurong mkt cinh so v6i tr trudng cia electron héa ti, ThE nen nang hagas E chi ahgn i cach gitta cde mite nang lvgng thy thuge vao momen tis hat shan. (Clo ehd y 1d vi hat nhan c6 hai toai hat: proton mang dign duong nén e6 momen tir qu dao con hat notron kkéng mang dign, nén chi cé momen (ir spin. Nhu vay momen tit cfia hat nhan téng momen ti spin ctta tit ea hat nuclon cdng véi téng momen tit quy dao ciia ede proton: Ea te gi ns Dita + es +2 (2.6) S6 hang ther al $6 hang thie hai ia bigu thie 2.6 18 ting momen tir spin cia ede proton thir i. Sé hang this ba & vé phai ctia bigu thite 2.6 14 téng momen tir spin cia cde notron thit i. 6 vé phai cia bidu thite 2.6 li Lang momen tir quy dao ciia ede proton thir i vé ph Don vi momen tir hat nhin cé tén 12 manheton hat nhan ¢6 gid tr] 6: eh 1 lot at a1, 2.7) He 3mm,“ Tea0!* yg408™ en Bang sau cho ta biét spin va momen tir mot sé hat nb: Tenhat Spin K Proton 42 297 Notron 42 1,91 He 1 0,86 He? v2 22.43 ae 52 3.65 si” 7 20.55 Ke 4 “1,30 a sia 21.29 Ag’ 42 0.13 §2.7. KHOI LUONG VA NANG LUONG LIEN KET CUA HAT NHAN Vi khdi long c6 lin he véi nang tugng theo edng thie: : A= Amc? . nén déi khi ngudi ta bidu digs don vj e«in Ki.di wong li don vj cia nding, lan V# dukhdi ftong etia electron la: 9110 kg > B 1.107 kg.9.10'°(m fs?) = £1,910°" J =0,5MeV, Khéi Izong ctta mgt don vj khdi lweng aguyés ti: 1,66.10°"kg =14,94, 10°" J = 931,44MeV. 26 Ghi cha: Mol (s8 Avogadro} $8 ng sé nguyén tir trong 12g cacbon .C"” 06 gid tri khong d6i Ja Ny = 6,022.10" ‘Taco thé ding s6 mol dé tinh don vi Khéi bong nguyén tir cho mot chat: = 1,66.107 "kg. Bing sau day cho biét khéi lngng va ning hrong twong img ctia vai logi hat nhia: i Rat Khéi lugng tinh theo u Khéi trgng(t0kg) |__ Proton 1.007276 41,8724 : Notron 1.008665 1.8743 | Boterl 2.01956, 3.9925 | _ Alpha 4.90047 6e444 Y 37262 Khi tao thanh hat nban, ngudsi ta thdy cing khéi hrgng eta mot hat nbaa duge hink think thi Jaén ludn nhs hon khdi lveng oiia tng e&e nuclon riéag 1é tgo nén hat hain ds, Sy sai ich vé khdi Tung dé goi 1a dé hut khdi feng Ans: , Am=[Zm, +(A-Z)m, }=M (2.8) trong dé M 1a khdi tung cia hat nhan moi hinh thanh. Di hich nbie sau: Kisi ede macton Két hop Iai than mot hat ohn, nd cin 66 nung ling dé ké dinh cde nuclon. Nang lugng nay goi Ki nang lugng lige kd, Dé tao ra ning lung Tign kt mdt phan khéi rong cia ede nuclon thinh phan tham gia dludii dang ning leong. Vay néing fegng lids két 6 thé tinh shir sau : nay duge inh sé phai mat di AE Ame? ={[Zn, +(A—2)m, ]-Mp.c* (2.9) Vidu ning lgng iién két eia SOM 1A: al = [ 8m, +8m, -M(O').c° Nauoe fai, ti mt hat ehan mudn phan nS 2 thank ee nuclon thigh phin, ta phai cung clip angt ning rong E ding bing nang lygng lién ket, Dé so sink dO bSn ving cia tig het nhan ta cd tioh ning brong lide kee auclon va ta goi nd [A nding Ingng Hign két rigng: iéng déi voi mor Al — 2.10) & ¢ Néu nang Irony litn két rigng cog lon, thi ning heong cung cap lam phan ra hat vhan cing cao, vi thé hat nhin dé duge goi la hat mhan ben. Neue Iai, nd cing ohé hat nhan due goi la hat nbn khdag ben, Jing trong lign ket riéng lon f6i V6i mdi nuct Nang lvomy lien kel rieng oa 0 1001201401 T8020 abo A Hinh 2.2. Nang lweng lién két riéng. Khdi luong 86 1} thi bigu dign nang keong liga két rigng € (MeV) theo sd khdi A cia cae nguyén tir due ve theo thye nghigm nhur hinh 2.2, Dua theo dé thj ta théy; a) Vi ehiing hat ahdn ahe (A = 1-10) nang fuong lién két rigag e tang hank te 1] MeVGH?)-> 7 MeV(He'), b) Voi hat nan ning (A = 140 +240) ning long fign két rigny gtim din, ahung gidm rat chim tit 897 Mev. ©) Hat nhan trong bin (A = 40 120) ning Ivong liga két ¢6 gid Ui trung bi ur 7-»8,6 MeV gia tr] nay urong dai lon cho nén hat ubdn teung bind lai bi hat nl h vie khoang Gi tri tir 7-38 MeV duge xem Ja gid nuclon [én can, 0 hoa, khi dé mdi nuclon chi tuong téc voi mot Trong ete hat nbn ning thi ning lugag lién két Joi gidm bOi vi lie nay: $6 proton trong hat fin tng Lan _nén lye diy Culong giita ede proton mang dign ety ting Ken kim cho nang lwong. lién két bi giam xudng. Nang lugng lin két ba mot khai nigm hitu feh gitp ta higu duge cde qui trinh phdng xa (sy vo tr phat ea cée hat nhan) cting wh ede qua trinh pda diug hat han. Nang lugng va khSi lung bao todin nga khi_mét hat abn tréi qua mst bién déi iam khéi tuong thi nang luong duige phéng. Cé hai edch &é khdi Iwong ed hd gid. Mot li, cée thanb phan cia hat nhan ty thay dij Andi Luong eta n6, nhu da xdy ra trong hig tryng, phéng xa B khimét nowon trong hat han bign 28 Gi thanh mét proton trong hat shin. Thi du: Br" (Brom) m= 1,086 a.e.m my = 1,00782 a.¢.m 6 seKe (Kripton) 6 uk" Rubidi) 8 ase") (Stronti) Ben Hai li thanb phan ban than cda hat nhan gr sp xép lai thanh mt edu hinh chat hon va su tang ning long lién két nay kéo theo sy yim khéi litgng nghi ctia ke, Mot vi du don gid vé leai bidn déi hat nhiin nay li sir tao thinh doteri GH? hodc D), khi do mot notren ty do va mGt proton tyr do két hop voi nhau, va phat ra mot lugng tir 7 €6 ning lugng 2,23MeV. Nang wong tod ra ndy 1a két qua cia sy ting nang hing lign két etia hg notron vi proton. Cae thi nghiém do nang tgng cin dé pha vo dotéri (thanh notron va proton) cho thay né cd ning Iugng liéu két ding bang 2,23 MeV. Vay ta c6 thé tng quat hod két qui nay hy sau: "Prong moi bidu dt ue phdt ctia hat nhdin mit trong dé cé sé nutron tdn sé proton dén khong thay adi hh nduy lung chese gidii phong bang AG ting etia ning heong lid ker", Nhu vay mudn xae dinh nding long oda thiét dé gay ra mgt biéa déi hat nhdn hoe xac dinh nang Itong (o4 ra trong mot phan img hat nhan ta phai bigt a6 dién thigs edia ning !wong Lin két. Nhung cho dén nay ching ta chia e6 mét Iy thuyét dinh fugng chink xc vé cde lye hat nhan gitta ct nucton cho nén ta chica thé xy dung disge mét mé inh hat nh’n cho phép tién dodn diroe chinh xée cde bién thign ting quat cia ning long lign két xem nhy mét ham sé cila A va Z. Tuy nhign dya tren eve 56 ligu the nghigm do duge va ding miu giot long xem cfc byt nhain nha kh durge can tao tir vat chit khong nén dirge lién két voi nhau bing mot fre c& két manh, ta sé di dén céng thre bin kinh nghigm sau day d6i voi n’ing hrong Sign két va khdi long nguyén tir efia chat dény vi cd Z proton va A nucton m_, 2 B(A,2) = a,A—a,A*?—a, Ae (2.11) M(A,Z) = Zm, + (A-Z) m, - (2.12) trong do: ay, a dg. a, déu IA ode hing s6 due xde dinh tir thyte nghigm. Vi thé tich hat nhan ty té voi A nén phan ning furong Jién két nay (s6 bang aA trong 2.11) thudng duge goi [i niing Iugng, thé Lich. § hang thir hai trong biéu thire nang luong lign Kt xudt hign Ja do lire hat nhan etia cde hat nhan trén be mat hat nhin thye té ki Khong bdo hod vi cée nuclon nay khong bi bao vay hoan foan ti phia (cht ¥ 1 R ~ AUR ka bin kinh hat ahan, com dién tich mat edu = fre: nén sé hang nay ty I vidi RY = A* 9, $6 hang thir ba md ta hye day Culong gitta cde proton a, duge xde dinh tir ede phép do thuc nghigm. Sé hang thir tw trong biéu thie B (A, Z) ndi lén sy kign 1a cae hat nhan cé sé notron va proton khdng bing nhau c6 xu huréng lién két yéu hen so véi cée hat nbn cé Z*N. Tham sé 8 dua vio dé ké dén sir hat nhaa cé Z chin N chin vé trung binh lién ket manh hon chit it (lay+8 ) so véi cdc hat nhdn cé Z le N Ie (lay - 8) va cho bing khong déi vi eae hat nhiin 66 A 16 Dudi day cho eae gid tr lac ia cic hang s6 nay trong cng thie khdi rong ban kino © tim thay tie thyre nghigm: [ He sé a as a ay 3 Gi tri (MeV) 144 13 0.59 19.0 335.0" Dua vito hai cong thire nay, vé nyuyén tac ta c6 thé tim duge su bién dai nang ltrong Hién két cho bat ky mét bién doi hat nhin hay phan ding hat nhan nao. Trén eo sé dd dean th ¢ phan img cung cp cho ta ngudn nang Iwong hat nhan hign dang chiém 1 2 thé yi hanh dy gan 1/4 dign §2.8. TYONG TAC HAT NHAN 2.8.1. Cac loai phan dng hat nhan Tro tai hinh 2.2 ta bidt nding nang long ign két didi x6i mdi nucion trong . “ Notun mot hat nhan voi ay “Oo A= 240 ching han. Says, QO 240Mev ce thé tang gin ee 4 © Nang hong 1 MeV néu nd dirge SS tach thinh hai manh nao ma ta lam cho: hat nhdn ning nay v& thinh hai hat hin nhe hon (eé khdi hreng gan bang mgt nita hat nhan me) ta sé thu duoe mOt nang lugag tong cong eG 240 MeV. DA chi fa nding Iveng thu due do mot hat ahdn bi ve ra. Day duge oi 14 hign trgng phan hach hat nhitn, Phan tng Nay ra trong higa tong phan hach hat nhan goi la phan Gng phan r& hat nhin ( 2.3), Nguon nang long sinh ra trong phan tng phan ra hat nhan la nguén nang lugng khong ta c6 thé thu duge trong ede 1d phan img hgt nhan va cde vy nd hat nhan, Hinh 2.3, Phan tng phan ra hat nan. Chit § tdi phn dudmg cong nang Luong lign két ting vi ede gid ts} A bé (Minh 2.2) ta thay neu dua due hai hat nhan dotéri |? lai gén nhav dé tgo thanh hat nhan ,Hé (hat nhan heli — hay con goi 1 hat alpha) thi nang luong lien ket ting 6 MeV dei v6i mdi nuclon. Cie phi img lost ny duge goi Ta than ng tng hop nhigt hach va 1a nguén nang Ivgng cla bom khinh khé (bom H trdi voi bom nguyen tir gay ra bai hien tug phan ach fa bom A) va la nguén to ra niet do hang chue trigu dQ trong long, Mar Titi cing nhurcée vi sa0. Si di goi phn ime nay 1A phan ting téng hop nhiet hach vi n6 chi xy ra BS efc nhiet 46 rt cao (hang chye trigu do). Ta neu ra day mot vai phan ting tOng hyp nbiet hach: We Hey IP + p +40 MeV HP SIP oH tn 43,3 MeV IP +4 tet + p+ 48,3 Mev HP + HS He* +n + 17,6 MeV Trong eae phan ting 8 g hop nhigt hgch néw trén, phan tag H+ HY = Hel +n duoc coi 1 neudn nang hrong kha di ahat v tidt dign etia nd Ién hon nhigu so véi cde phan img khac cho nén c@ thé tién hash 6 shiét d6 théip hon (vao c& 10°K). Tuy ahi _néu phan ting nay duge sir dung thi pliai tim each tai sink tri H vi nguyén t6 nay khong Gin thay trong thién nhién, cn LP (doteri) thi cit 7000 phan tie nude bién thi ed 1 nguyén tir H? (cdn goi Ia nguyén tir nude ngng D:0). Nang lureng do higa tugng phn hach hat nhan a dem tai cho con ngudi m Tong rit quan trong, Cac tinh toain vi hai minh vo treng phin img phiin bach dom gian ta gia thiét hgt nban bi t ngudn ning ch vé khéi lrgng gitra mat nang lvong cho thiy swe chénh uhin khong anh hudng mbidu ti thanb hai manh bang nhaw: oO R 2 Q: nang lugng @ece @ @ tien kat td) (c) (b) (a) Hinh 2.4. Budng cong thé nang tong hé gitra hai manh phan hack. (2.13) Nang lugng gidi phéng lie dé sé 1a: Quiz EM (A, Z)- 2M ( @.l4) ‘Thay biéu thite etia M (A, Z) tir cOng thite (2.12) vio bidu thie (2.14) sau mét vai bién ddi khong phife tap Lim ta thu duge: » 2 26,47 +037 (2.15) di voi loai nhign tigu thuong duge ding dé chay Lo phan dng hat nhan la 9:0" (A = 235, Z = 92),a,= 13, a, =0,5 ta sé thu due: Qu = Quis 170 Mev Nhung trong thyc té thi qué trinh phan hach thudng kéo theo viée phat ra m6t vai notron méi, céc tia 7, phan 13 B, notrino nén ning Iuong phan hach toan phan dat gid tri 2.8.2. Sy phan hach cam ng Do nang Iuong lign két va kich thude hat nin tI voi sd nuclon cd mit trong hat nhan nén 66 thé quan nigm hat nhan ohur mot gigt chat lang. Giéng nhu site cing bé mat c xu futéng lam cho giot chat long c6 dang hinh cau dé can ts moi biéa dang, ede Ie hat nhdn cling kim cho hat phan khi 6 trang thai binh thudng tht cé dang hinh clu. Néu xétthé ning eda hat aban nhu Ki mot ham cla khoing cdch gitia cée mang phin hach ta thay dung cong nay ¢6 dang nhu hinh 2.4 (Vi dy ta xét hat nbn urani - 238), Nhin dudng cong thé nang tong hd gitta hai minh phan hach ta thdy hign tuong phin iach tur phat bj rao thé nay ngin cén, song chi cin mot ning hrgng tong di uhd 1a c6 thé ndag hé ben trén cdo thé va do dé gy ra duge qui tinh phan hach. Nhur vay, chi ed thém cho hat nhia mot fing lwong vii MeV 1a hat nhan c6 thé vugt qua rio thé dé phan fiach va giai phony ra khoaing 240 MeV. Ta 6 thé bé sung cho hat nhan phan nang lugag can thiét nay bing cach cho mat hat cd nang long lin va cham vio hat nhan ngng. Hat nhan tich dign duong nga néu ding mot kat mang dign tich duong 58 khdng thich hop vi con phai tén ning lugng dé thing lye diy Culong. Naw ta phai ding hat trung hoa hotic hat ¢6 dign tich am. Ding electron cing khéng e6 Igi vi het nay Iai tuong tic ehii yéu véi cée electron bao quank hat nbn va tuong tic rt it voi chink hat aban. Khi nding Iva chon tt nat 14 hat nowon. No li hgt ung kod nén khong cd van dé phai thing lne Culong, nowon Iai khdag tuong tie vii electron cho nén no di xuyén qua dm may electron cita pguyén tit mgt céch dé dang, hon nifa & eae khodng ciel ngin n6 lai bi hie vao hat nhdn edt mants do Ive hat nhin gitta cde nucton gay ra, Do Kye hit nay ma ede notron 6 Tan cin hat nhan c6 Nu hung lién két véi hat nhan vi sau dé gidi phéng ming Ivong lién két cla ching e 7 MeV. Ding céng thite (2.12) wen day ta c6 thé tinh duge nang Luong duye gidi phony khi mgt notron bj bat, cho nén né thydng duge goi li nding hrong tiel notron sau khi bj bit, va duge ky higu lis 32 S_=(M(A, Z) +m, -M(A+1, Z)]c° (2.16) Gi tri S, chi thay ddi rit chém khi A thay adi tei kinh nghigm co thé chimg minh ri aug, 5. Ding céng thitekhéi Irgng ban S, di vai trudng hop ma sé notron cita bia bi mot 86 Ie thi 15m hon khodng 25 so véi tudng hyp sé nowron [a mt so chin. Voi nhiing hat nhin co A = 230 45 chénih Ich nay vio ed 1 MeV. Vi dy ta xét qua trinh bat notron trong hai ding vi eéa urani. 2" + gn! > vs (217) 235 US + on! > pl? (2.18) Nev’ ta thay ring .U"* phin hgch ngay ed khi notron bj bat e6 dong ning khdng ding ké (su bat notron ehgm). Seng 2U"* fai bat netron ma khéng bj phan hach, v6 chi phan hach khi notron 6 ning hong oS | MeV (goi fa hign tagng phan hach nbd: c6 notron chanb). Bai vai hat nhan U2 natron bj bat sé gidi phong khodng 6,4 MeV. Nang lurong ny dé dé vuet qua rho Culong, Tay nhign, 6 9U™* notron bj bat chi gidi phéng khoang 4,9 MeV ma dé phan hach « 8 ta cia co ning lugng khodny 5,5 MeV. Tom Iai chi nbting nuclit (mét cdu hinh hat hin ey thé, ¢6 cde 68 A vi Z xde dink) c6 nang hrong tich S,, lén hon ning leong fn dé phan hach m6i dé dang, phan hgch khi bit notron chim. Dudi day 18 bing cho ning trong etia notron va ning Ivong ean cho si phan hach eta mt s6 nuclit ning. mminn | memenscime FRETS) pana” L ve us 66 48 cad ue 4 53 ue ue 49 85 he we 3A 65 Pal”! pat 84 50 Np? Nae 50 42 Pe Put oa 40 Qua bing tén ta thdy vi sao U"? dirge ding him nhién ligu chin cho cae 1b phan ig hat nhan chay blag notron nhiét. Bic dim quan treng lam cho qua tinh phan hych duge sir dung shir mgt ngvdn nding hreng [i wong qué trinh phan hach bgt ahdn con phat ra mot sé notron (d5i véi aU" sO notron phat ra (rung binh la 2,5 d4i véi méi phan hach), Do ede notron ny Iai duge ding dé gay them ahiing phan heh khde thi qué trinh pin hach ec tigp din mai hay nhwe ngudi ta thang noi [a qué trih phan ach ur duy tri 2.8.3. Sy phéng xa cua hat nhan a. Sy phidng xg tp nhion Nhu ta di ndi & trén dy, ode nuclon trong hgt nbén bj 66 chit voi nhau nhung khong aging, tuong tic voi nhau. Do vay mot sb hat ahdn e6 kha nding we phéng ra m3 nbSm mucton hay mot 33 vai hat co ban khde. Bo 1d hign trong phan rd hat hin, Hign tyeng ndy hoin to’ khong phy thude vao cde ditu kign ban nyodi (nhigt dd, dp sudt...) ma chi phu thude vao ban chat etia hat ehin 6, Trong hat haa ching ta thing gp cdc loai phn ri sau diy: 1. Phan ritalpha: d6 |i hige wong hat nbn ye tich ra mét hat alpha. D6 fa hat nhae heli gdm 2 natvon va hai proton. Mét sé hat nbn sag (thuge ahdm sigu urani) 6 tinh phéng xa alpha. 2. Phau ét béta: phan ri béta ¢6 bai loai fF va B + Phin 13 fF 1a hign wong byt nbn ur phéag ra mot hat (con goi la 1 tia) electron 66 di tich am, DS 1 mgt proton theo phan dng: n n-déi hat uhan trong ling hat nlsin nguyen te 6 dé [ notron bién thank 1 a? > yp! + ye? + (2.19) + Phin rf B15 hign wrgng hat nbiin wy phong ra mét hat (I tia) positron ¢* 66 diga tich duong. Do Hi mét bién ddi hat mhin trong long hat ahin nguyga ur 6 dd] proton bign thinh mt notron theo phan ting, up! un! tye + 4y' (2.20) Di ohién sau bai loai phan r3 nay hat nban bign thanh hat ni fin khae. 3. Phi game &6 8 biG Lagng hat nhdin wy phat ra tia gama (a6 chim photon) c6 ning Juang xée dint (tin 96 xdic dinh) da bat ahaa chnyén mie nang lang khi ehiu mgt tée man neosi nio a6, Cée sy phin hat nhin ké trén chinh ia sur phéng xq tr nhién, Tinh chitt ctia qué triuh phong xq te uhién Qué tinh phong xa te nbign tudn theo digu kign chuy viing (Ie [a 66 mie nang lugng IGn) sang trang thai bén viing hon (rang théi ¢6 mi thap hon). khéug ban ing lugt Ta thdy qué trinh phony xa ur nhiée phai e6 sy chuydn 481 ning long dé sin 1a mde r lugng du AE. Muén c6 nang lwong der thi khéi lweng nghi etia hat sh in ban diu phai kin hon kh Jugng nghi eda ede sin phim de phan dmg sith ra ‘Thi dy phan img phan 15 hat a chi xiy ra khic , : 2.21) Sé hang div & vé wai la khéi Leng hat uhdn 06 $4 kl A va didn tich hat nha 1a Z. $5 hang thi hai & vi wai i khOi tong hat a nc 86 KOT A vi di D6 hut khdi tong dvong voi mot mbe nang ngag ki Nhu vay hign trong phong xo ty nhid fa mot qué winh bién déi hat nhdn ma téng khdi wong sau phin img bj gidm vA sioh ra ning lugng, nding hong 46 tre thanh dong ning eta hat chuyéa déng. 34 6. Swe phéug xa nhan tao Neuari ta c6 thé dymg ahi yao mat 36 hat han dé hat chin hp thy mot sé hat dun bin vao va bién thinh mét hat ohn phong xa nhan tao, So 46 chung tao sir phong xa nhan tgo nls sau e hat dan duge gia te nis hat notron, hate, « Xteal > XM Ye Het Hay: XS +a! 9 XN YN et Vidw: Nat +n! Na+ Mg" + eB") «BY + Het > N+ C*+ °R) 2.8.4. Twong tac ciia notron voi hat nhan Do notron li trang hoa vé dign nén né duge sit dyng nur mét tic nhin géy ra phan img hat han diy (ruyéa trong Té phiin ng hat nhan, vi vy ta xét ste twong te gitra natron va hat whan, Nhiing phn ig het nhan quan trons ahdt do notron gay ra trong 1d phan éng, I: 1. Phan bach X (n, phan: bach) 2. Hap thy notron dé bite xa Xayy Xm X in xa dan he in xa Khong dan hoi X (a, nt ya 7) X 5. Phat X (n, ka) ¥ 6. Phat ra cac hat tich dign X (np) ¥,X (a, a) ¥ vv. Cée phan ding hat nhin tén diy du can tranh vi nbau, seng hai qué trink canb tran naw manh nhat Ii hai qua trinh du. Khi nghién céu ede qué trinh trén day vé mit nang Iwong ngudi ta rat ra két ludn 1a qui trinh tan xa khong da ay ra khi dong ning eda notwon véi don vi hat nhin bia phai én hon ning luong eta mite n&ng lugng kich thich dau tign cua hat nhan bia. N cach khac tin xa khong dan hdi 1d mét phan dag hot nhan 66 ngudng ddi vi dong ming ban di cia notron. Kbi nghién citu phd nang trong ciia cdc hat nhan nhg (66 nguyén tir $8 hd bon $0) ngudi ta thdy mite kich thich diu tign etia cdc hat nhan nhe nim kha xa co ban (0 vai MeV) cho nén trong ede 10 pha ede hat nhan_nhy. Cdn & eae hs lung ofa cae mite kich thie dau tién chi nm cao hon mie nding lngng eda trang thsi eo bin vai keV cho nén khi tinh toan 1b d4i khi ede va cham khéng din hdi cia cde notron véi ede hat nhdn nay lai 66 vai tro rat quan trong, fing heong eda trang thai ding hat nhdn ta c6 thé bd qua tin xq khéng din hdi nbn nfing hon, 1 2.8.5. Tiét dign twong tac eta cac notron Do cdc qué trinh phan ting hat nhan neu ten [4 cae qué cin can tranh voi nhaw nen dé dae trung cho cac qué tinh nay ngwéi ta dua vao khdi niém tiet dién phn ting. Tiét dign phin ting cho phép t ste dinh xac suit trong dai etia mdi noton trong ede phan ting Chap thy, tan » y. Tit dign phan dng duge ky bigu tao, ddi voi phan ng loa .). Don vi do tit dign phn img 1s 38 barn = 10“em?. Vie xde dinh ede tiét dign phan dng 6 déi v6i cde Jogi phin img hat nin khie hau, cde dang tuong tic khée nhau va voi cde gid iri nfing Luong khide nhau cia cae motron déi vai hat nhan bia thude nhigm vy eta nginh vat ly hat nl §2.9. PHAN UNG DAY CHUYEN VA DIEU KIEN DUY TRI PHAN UNG DAY CHUYEN 2.9.1, Phan ng day chuyén Phan ang day chuyén Ks mot phan tng say ra trong mét hé ma trong dé ede hat saw khi gy sa phan ding, Jai suit hign trong két qua cia phan dng, do dé hat mdi vita xt hig sau mat tho; gian no dé Ini 6 thé gay ra phan img khéc zidng nhur phan img tude va vi vay ph’n éng do eée hat ban ditu gay ra st duge tigp diGn mai, Vi du xét tong tie ella notron vei ht nhan berili Be? ntRBe? + 2a+2n 31 Sau phn ting 4 dt hign bai hat a vi hat notron. Hai hat netren mai xudt hign diy saw dé lei £6 thé gay ra ete phin sing tong ty trén Be’. Naw vay, & dy ta 66 phan imy diy chuyén toa (n, 2n) voi Be, Phin ting ny da duge phat hign nim 1939, Tay nhign, diéu kign dé phan img nay xiy ra 18 phai ton snGt s6 ning Ivong cho nén khong 66 lpi vé mat nang lungng: nang lugng +n + Be? > 2a+2n (2.32) Sau day ta sé chi quan tm t6i cae phan img cy chayén sinh nhigt. Ning phin ding diy chuyéa Khi xay ra €6 tod ra mot ning Iwong di ton vi do ds khing edn phai e6 nyudn ning yong ngoai duge goi li phiin fing tyr duy wi. 2.9.2. Phan tng day chuyén do notron gay ra Sut phiin haeh e6 thé say 12 te phit hode dedi te dung eta natron. 11 phat rit h eda notron. Thi dy, mét hong cde phan tng o6 thé xay ra tugng phan hach ur Khi xy ra, Théng thirong, ngudi ta quan sat thdy hign tugng phin hgch dutdi téc dung Gi pL id: on! + ggU? Sy Xe + gr" + 20? (2.35) Khi phin hoch, khdi lugng eta ede minh v6 rit ft khi bing nhau. ‘Thi dy khi bin noton chim vio ahin »:U", thi a6 sé vo thénh hai minh M va N c6 khéi krong khie nhau vi gid phong te hai én ba nowwon. Cy thé wr cong thite 2.35, ta thay hai man M(suXel” ) va NGsSt"®) of KhOi ligng Kile ahau. Dung cong tren hich 2.6, cho ta xie sudt (%) eda ee maul: vo voi Khdi long khae nau xudt hign khi phan chia hat nhan U0" Duong cong déi xing voi cve tu nam tet Me 118s A?2. Tir dé suy ra rang, xée suit d8 nhin 9U" téch thanis hai mink bing nhau ki nko hon xae sudt dé tich thinh ede minh o6 khdi rong khie nhieu. Xie sult dé hae alvin téch thank hai minh ed khdt long khie nau nhigu (160 va 76) khong xiy ra. Néc suit eye dai khi M = 90 va = 140 , phi bop véi phuong wink 2.35 Phan img phan hach hudn di kém MOL weng Ién ndag wong tod re. Nagay sau khi phan hach, phn nding lnong toa 1a duge phan bé gitia dong ning va ning wong kich thieh eta e&e mang phn bach, én ning hong kich thich fai b6 gitfa etic notron 4 ning hong cao, eve notron miy Jai 6 kha nang gay ra cde phan hach méi va Lim cho phan img 6 tinh day chuyén. Hinh 2.6, Xéc sudt xudt hién cdc manh vir khac hau khi phan chia hat nhan .U™. Tuy nhién dé c6 durge notron ban dau dé gay phan tng diy chuyén tr UU ngudi ta ph dung mét phan ing mdi dé phat ra notron hay ngudi ta thudng goi la hign twgng quang phan ra hat han, ky higu la (7, n) vi hat t61 1 hegng tc y edn hat phat ra trong phan iing 1d notron, Dudi the dung cita bite xa 7 ctia cde chat phéng xa tyr nhign (thi dy nguyén t6 radi ysRa"™*) len cde nguyén 16 diing Lam bia la berili vA doteri cé thé xay ra hai qui trinh sau day: of +1Be” > 4Be* + on! (2.36) va oy'+ H? > ,H! + on! (2.37) Hai phan émg nay thudng duge ding dé m cho-ld bit diu hoat dong. 2.9.3. Diéu kign duy tri phan tng day chuyén Ta da biét ring néw 1d phan ing, chay bang urani 235.thi phin img hat nha chink xdy. ra trong 16 a: on! + Uy ME N+ vat (2.38) ‘Trong d6 M va N la hai hat nbn nhig hon U5 (bing nira U*) goi la ce manh phan hach, va" 14 s6 notron phat ra to! nv phy thuge it vo Hang Kong eta notron aén ina phy thude manh vao nhién ligu phan hach, Déi v6i U"* va notrom ti riotron nhigt thi v ~ 2,5. Neoai ra, mét phan ing kha quan trong canh tranhy manh véi phan img tren la phan dmg bat notron a8 bite xa : mt phan hach hat n ntU% 5 UM +y (2.39) Phan img day chuyén trong 1d phan img sé xy ra néu mét notron nao dé trong sé v nowron phat ra trong phan hach Iai bj hap thy béi mét hat ahan phan hach khie va gay ra phan img phin hach mdi, Dé 16 dat duoc trang thai ti han tte 1d trang thai ma & dé phan king day chuyén ty duy tri, phai c6 mét sy ean bang chinh xtc gitla 86 notron mat i va sé notron xudt bign trong phin hach. Troug s6 cae notron bj mat di phai ké dén ching nhimg ede notron way ra phan ting phan hach moi hoe bj bat dé gay ra phan ting bite xa ma edn phai ké dén cd cée notron bi hip thy trong cac hat nfuin eiia cae nguyén td khac c6 mat trong 18 (cée vat lige xay dung, chat tai nhigt, chat lam -) ¥8 cde notron r6 ra khdi 10. Cho nén mot trong nhéing nhiém vu phai nae dinh kich thude va thank phin eta hé 16 dé dim bao ede digu kign téi han cho Id. Tidt did phan hach li mt ham cfia ning lnong notron wi. Cée quan st thre nghiém che théy notron e6 ning kong cd TeV hoge thap hon c6 tiét dign phan hach lén how nhigu so véi ede notton nhanh (tic notron © ning long cao hen), cho nén ching ¢6 higu ting manh hon tong vige duy tri phir {mg day chuyén, Song cic notron phat ra trong ede phan ding phan hach Iai 6 nang krong eao hon nhién(cé MeV) cho nén dé cho céc notron nay cé thé phan img duce vai hat nhan U2 g gay ra phan hach ta phai dua thém véo thinh phin 1 cde chat Lim chim. Sau khi duge sinh ra, cate notren bi nit ning Ivgng cha yéu nhir ede va cham din hdi vei cde nguyén tir cia chit na nguivi thiet ké 1d la lam chgin, Ngudi ta thuong chon cde nguyéa té nhg nb hydsa, doteri, berili va graphit Him chét kim chm vi khi va cham dan hdi phan nang lweng ma nowen tuyén cho ede hat nhan she nhiéy hon phin ofng lirgug ma nd truyén cho cdc hat nhiin nfing nén tée dé cde notron sé bj cham di nhidu hon Trong cic 18 phin mg ngudi ta lip dit cdc tridt bi cn thiét dé co thé didu Khign 10, tire Li kiém sodt vi duy tri cho 16 & trgng thai t6i han khi 1d hoat dng hos téi han khi cdn ngiing hoat dng cia Id. dua ld xudng trang thai chrdi 2.9.4, Phan tng day chuyén khéng diéu khién Musn phan ting day cheyén xdy ra thi didu kign cn thiét 1 moi hat mt sd notion. Nhing notron nay Iai c6 thé bin pha ede ht nhan kh: tiép dién thinh mdt day chuyén. khi vb, phai phuit ra gan do va ed thé phan diag Mudn cé phan img day cluyén ta phai xét ti he 96 nhia notron k cila h §. Hé sé nbin noton k 14 ty 88 gitta sé notron sinh ra va s6 notron mat mat di do ede nguyén nhin khde nhau, Néu k nho hon don vi (k < $) plain img diy chuyén khdng thé xiy ra, Néu k ding bing don vi (k = 1) thi phin ting dy chuyén sé xay ra véi mat dé notron khéng ddi. Dé I phan ding diy chuyén didu khién duge trong lé phan img. Néu k kin hon don vj (k > 1) thi dong notron sz ting lign tue theo thoi va din 161 vu nd nguyén th, Do ta phi ding dily chuya Klong dia khign doe, Uran thién nhign chita 99,3% dong vj U va 0,7% ding vi U?, Hat han UP chi vo khi hap thy notvon ghanh, nding long kin hon | MeV. Khi hap thu notron cham, néng lstgng nhé hon 1 MeV, thi U™* sé bidn dai thanh Pu, ‘Trai lai vi U*, hat nhan U"* sé v6 khi hap thy ed notron chim va notron nhanh. Tuy nhicn xée suat hip thy notron chim eila U" Ién hon niga so voi ki hp thu notron nhash. Thinb thy trong nit mdi trudng ddeg nhdt, ndng do U* lon thi phn tng day chuye khang thé xdy ra. Trdi Jai voi mot khdi lugng U2? dai lon thi phan ting day chuyén tyr phat 6 thi iy ra va 38 chi sau mét thdi gian nga d6 toa ra mot nhigt lugng Ién. Ta goi khdi long tdi xay ra phan ting day chuyén tyr phat 1a khdi long t6i han (d6i voi U* nguyén chat la Ikg, déi voi Plutoni Pu2” nguyén chat la 1,235kg). Nhigt toa ra. tuong durong ning long khi Lim né.25.000 tin thuée né TNT, Neuyén ly bom nguyén tir: ngudi ta ding hai manh U?* khéi rong nh6 hon kg dit ech xa nhau, Ding thudc né phu day hai manh dé dinh lign nhau, khdi luong bay gid lon hon mic t6i han, Keét qua sé xiy ra vy nd nguyén tit, Trong thy té vi khé ¢6 duge U™* nguyén chat nén khdilugng (6i han én hon 1kg.nhiéu. Hinh 2,7 cho ta so dd nguyén !y bom nguyén tt, Thanh phan xa notén Chit nd phu a) Ngdind | =e ee LE hothodt kht Chét an toan v Khdi urani Hinh 2.7. So dd nguyén ly bom nguyén tir. 2.9.5. Sy lam cham notron bing va cham MGi khi notron va cham vio hat nhan thi notron s@ mat nang lwgng vi phai chuyén mét phan ing cho hat nhan, dong Ly thuyét da tinh durge nang lugng Ep cila notron tin xq dursi gée 0 sau khi va cham dan héi v6i hat nhan 6 dinh cé sé khéi A tuan theo hé thite: A? +1+2Acos0 " 2.40) Be AF Gan E, la nding lugng cia notron truée va cham. ; Khi tan xa vé phia truée (0 > 0) thi: : 2.41) Fe Ban (2.42) Néu gia sir la trong mdi va cham dan nang long trung binh nhu nhau dae trung boi dai long 7: |, notron déu truyén cho hat nhan cing mot phan 39 @ A-1) =lt— tna véi a=|S— 2.44 rahe ina v6 (43) (2.44) Sau Z va cham nang Iungng cia notron sé la: E, = E, exp(~Z.x) hay: nevezy (2.48) E, Gia slam giam ning lwong notron tir gid tr) ban din Ey = 1MeV dén gid wi cudi E, = 1/40eV. Khi lim cham trong nude (véi aude thudug thi y= 1, voi nude ning x = 0,57 tréa cde hat nin hydro A= 1>y = 1) thi diu kign edn va di 18 notron phai va cham véi sd kin Z duge tinh béi: Z=n(E,/E,) =In(4.10")=18 tan, (2.46) ‘Do 1d nguyén tde tim chin notron trong eae 1a phan ting ding notron chim. 40 CHU'ONG 3, TIA PHONG XA §3.1. CAC LOAI TIA PHONG XA VA TINH CHAT CUA NO Cf chat phéng xa la cde chat c6 kha ning ty phat ra ci tia cé nhiing tinh chat co tia phdng xa, Céc tia phéng xa la cae in sau: ~ C6 kha nding tée dung sinh ly. va hod hoc nhu pha huy té bao, kich thich mét sé phan ing. hioa hoe - Cé kha ning ion hod ede chat khi, ~ C6 kha nang kim cho mot s6 vat ran va long phat huynh quai - C6 kha nang xuyén qua mot s6 chat nhu g6, vai, gidy, miéng kim loai mong... = Tod nhiét, Him cho khdi lugng chat phéng xa giam dan va Lim cho chit dé bién thanh chat khac. Hat Bac xa ditn a tir TiaX-* iy i ~ Bite xa . Bite xa Anh song hong ngoai Bese arerthee tk ngoat kha kitn Bide xa khéng ion hod Hinh 3.4. Cac loai bire xa Ién co thé, 41 (Cae qué trinh hat nhan dign ra mét cach ty phat nhu thé duge goi li cdc qué trinh phéng xa vi chiing dign ra theo cée qui lugt cia hign tuomg phan ra phong xa, tre ld ching ty phat ra cic tia Phong xa. Khi dit trong tir trudng, tia phéng x9 tach thanh ba tia: tia a, tia B va tia 7. Diu tign sur phat xa cia eée hat nhan phéng xa duge-nghién ctu va phat hién nhi cée thi nehigm lam Ich dudng di cia ching trong dign trudng va tir trudng cing nhw nhs sie hép thy ching trong vat chit. Nhi cdc thi nghigm nay ngudi ta xdc lip duge cae chit phéng xa cé ba loai tia, Dé las J. Bite xa a@: 1a dong céc hat nhan heli 7He* tich dign duong, chuyén dong véi van téc co 10°em/s va bj m6t Iép nhan day. vai micron hap thy (Imicron=10'%m), d8,dang bi ch§in lai boi mOt 13 gidy hoje dign Ap ngudi. Tinh phéng xa o 1d tinh chat ca cde hat nhan nang c6 sé khéi long A >200 va s6 dign tich Z> 82. Do lye hat nhan e6 tinh bao hod, nén trong cdc hat nan nang 6 xudt hign sy tao thanh cdc hat o 1p, mdi hat gdm hai proton va hai notron, Néu hap thy vio co thé qua dudng hé hép hay duréng tigu hod, tia alpha sé gay tac hai cho co thé. 2. Bite xa PB d6 la dong céc electron tich dign am, chuyén dong véi van tc gan bing téc a3 nh sing va bj m@t lp nhém day trung binh Imm hap thy. Con mot loai bire xa B nia & dé cdc hat Phat ra ld hat positron (e"), Tia beta o6 site xuyén théu maith on so vai tid alpha’ hung o6 thé bi chan lai bing tim kinh méng hode tém kim ogi. Sé nguy hiém néu hdp thu vao co thé nhiing chét phat ra tia beta. 3. Bike xa y. Céc quan sat thye nghigm da ching t8 ring bic xa 7 luén di kam theo cae bie xa & va B. Bite xa y 66 kha nang xuyén thdu manh va khong bj Igch duong di trong dién trudng va tt trudng. Ban chat cita bite xa y Ia bite xa dign tir c6 bude song ngin khéng vurot qua 10m (bite 6 bude séng cing ngin thi nang Ivong cia nd, cdng cao). Vé sau ngudi-ta xic nhén duge rang ngudn géc ctia ca ba loai bite xa nay déu la tir hat nhan nguyén ti. Tia gama va tia X tong ty song radio va tia sing, nhung la song dién tir cé bude sOng ngin. Vi stre xuyén thu eta né rat Ion nén chi c6 thé chan lai bing vét ligu ¢6 nguyén tir lugng lin nhur chi, bét6ng hode nude, Hat an pha ic sen th rong kg {What hem Mg gs ming cane Sed ngin chin that dnb 9D Tenmarame laa hem, Chi di trong Khong thi dase vii met | Mati ni mln e6 hd mein chin coe ha eecron Sr" Bite xa tiaX va gamma. Sic suse thi rt Km 1 thue wi ning luomg ‘a bic xa. Mgt lap beting hay eh ay 6 thd nga chin dic Notron, Sic sayin thdw 13 thbcvio sing dong. Mot lbenno ty ‘paraphin day e6 thd npn due netron Hinh 3.2. Ste xuyén théu cia cdc tia phéng xa. 42 Do sotron la hat khéng mang dign tich nén nd od site xuyén thiu rét 16n, Tuy khdag gay ion hoa trve tiép nhimg khi tong tae voi nguyén ti, ching c6 thé sinh ra tia alpha, béta, gama va tia X. Cé thé chan dang tia notron bing fp nude day, parafin hay tim bétdng diy. ‘Tia phéng xa ion hod phat ra tr chat phéng xa sé gidm din theo thai gian vi cde nguyéa thr cha chiing dan din bj bién 481 than cite nguyén tir én dinh khéc. Ta thay hign tugug phan ra 3” ‘(phat ra electron) [a do trong bat nhén nguyén ti da 66 1 notron tr phat bide ddi thanh 1 provon: noptety Con hign trong phin ra 8 (phat ra 1 positron) [a do trong hat nha nguyén eth da c6 | proton bién d5i think 1 eotron: ponte’sy Phan ay 1a do sy chuyén mic nang Ingng eda hat han cba mie cao xudng mite thip. Neyoc lai, phn rao [a do sy sip xép Iai cdu hinh hat aban giita cdc nuclon trong hat nhan. §3.2. BINH LUAT PHAN RA PHONG XA hi c6 sir phéng xa thi mat 49 har nhén ban dau sé gdm dan theo thai gian. Gia sit 6 thdi jm t, s6 hat aban chua bj phim rei chit phéng xq 42.N. Sau thoi gian dt, s6 ee hat shan eta chat phéng xa gidm di mot lngng -2N. Ré ring ring d6 giim -dN ty Ig voi N va voi thoi gian dt: M N, Nw 2 UL pp t 2M ST m v fp t 0 Tio 2%, 31a Hinh 3.4, 68 thi mo td ginh luat phan 18 a “dN =ANdt G1 trong a 2, a hg 86 ty 1¢ phy thuge vdo chat phéng xa va duge goi la hing sé phan ra. Nur aN = -Adt . wood G2) Sau khi lay tich phiin ta duro InN=-214InC . G3) hay: In (NIC) -At Tir dé: N=Ce** G4) Got No = C 14 s6 hat nhdn chura phan 1 6 thi diém t= 0, Thay vio ta c6: N=Noe™ (@.5) Néu ta goi H= x 14 46 phony xa (tue 12 88 phan ra trong mde gidy) thi wr (3.5) ta co: H=AN,e*=Ihe** G6) trong d6 Ho = 2Ng la d6 phdng xa tai thi digm c= 0. Hing sé 2 c6 y nghia 14 xac sudt chuyén trang thai ca hat nhdn dé cho ra hat nhdn méi, Néu ta ly nghich dio oii 4 thi d6 14 thdi gian sng eda hat nhin & mite nding long ea0 hay con duce goi 14 thoi gian sng trang binh cia hat nhén phéng xa t: ta G7) Dé phan bigt te dd phong xa nhank hay chim ngudi ta dua ra mot dai lrgng goi lA chu Kj bbén rd. Chu ky ban r 1a khong thdi gian T, ma ei sau mt khoang tho! gian d6 mat dé hat nhiin ban dau chi con lai mot nite. Tir @.5) va theo dinb nghia chu ky bin ri: Ty In2=21,, G8) ‘ Vay ta tinh duge:,, = 82 208 . G9) ‘Noi chung cée chat phong xa ¢6 chu ky bit rd rat khdc nhau, chdng hanuranice chu ky ban 1 12 4,5.10? nam nghia 1a phan ra cham nén vin tn tai Un tii dt. Radi oo chu ky ban ri 1a 10%s nén vira sinh ra lip tire bién thank chat khée ngay. Poloni es chu ky ban 14 136 ngay. Vi du : Chat phong xa iot (2=53, A= 131) ding tong y 18 e6 chu ky ban 1a 8 ngdy dem, Néu lite dau ta c6 200 g chat nay, thi sau hai tudn IS ta con. lai la bao ahiéu gam? Loi gid: 44 Néu nhy ta nhdn khdi hong 1imy, at nhan vio hai vé ea (3.5) ta c6 phurong trinh meme ame he =200ge * =59,47g §3.3. TUONG TAC CUA TIA PHONG XA VOI VAT CHAT Khi tia phéng xa di qua vat chat, cdc hat cla tia phéng xa déu tong tie véi cdc nguyén tir cita vat chat 44, nghia [A tuong tae v6i cdc electron va ede nuclon trong hat nhdn nguyén wir. Néu khang tinh dén tuong tic hip din rit yéu gitta cae khdi vt chét, thi cdc hat con tham gia vio ba logi trong tac nita: dé 14 tong tic manh, tuong tac dign tir va tong tée yeu, Trong s6 ciic hat ma ta gép cho dén nay (a, pe, e", ¥ va 7} thi chi cé notron va proton tham gia vio tirong tie manh, tit cA cdc hat (tir v va ¥) tham gia vio tuong tée dign tir, con tham gia yao twang tic yéu ed tit ed, ce hat tri leong tir anh sing y Mét thi dy don gin nhat vé wong tic manh £2 sy hilt gitta cae nuclon & trong hat nhan, nim cach nhau cdc khoang rit nhé (~ 10"Vem). Ngurdi ta cdn thdy wrong tie manh gifta nhidu lagi hat so cAp kha ( - meson, K - mezon, cde hat hyperon cae phan hat nuclon v.y...}. Twong tac manh 1 loai tuong tie c6 cudng d> manh nbdt trong ede logi tuong tde, ching gdy ra hign wong tén Na hat nan, ede phin img hat nbn, Trong mdi tudng vat chit chim hat tweng tic manh bi tung tog ra khdi chim ban dau do ede qué trinh tin xa va hip thu, Tuong tae dign tir cing thude foal manh song so véi trong tée hat nbn thi né yéu hon hang trim ngan lin. Cho ti nay, ngudi ta biét ahiéu dang biéu tich dién tir 46 1d tin xa Culong, qué trinh ham ion hoa, him dé bite xa, ddi vai hrgng tir y dé 1a higu ng quang dign, bigu ting Compton, sir tao thish cap electron - positron, cde chuyén dai -y trong hat nhin, ede phan tg quang dign v.v... Cudng dO ca twong tae dign tir yéu hon crdng d6 eita trong tae manh 10? - 10? a. Cho nén so véi cde qua tinh trong tie manh cde qué trinh dign tir dién ra chgm hon téi 10? - 10" Hin. Chu ky ban 4 de ung eda ede qué winh phin rl y la T2210” gidy. Phin ra Bla mot vi dy dién hin vé tuong tac yéu. Twong tie yéu duge dae trumg tuong tic rit bé. Twong tae yeu yeu hon cae trong ti cae tia phong xa bi mat din nding lung. Cée hat nan st bi mit nang lrong ofa né va gly ra hign tuong ion hod, hat bj him Tgi nén hign tugng ny dirge 201 Li str ham ion hod. Khi dé dng mang cia hat tich dign duge ding dé kich thich va ion hoa cic nguyén tir cla méi tragng ma né di qua vd lam thay dai tinh chdt cia mdi trudng. Duca tren 1y thuyét ngudi ta ed thé tinh todin dire ede dG mat mit nding luang cita ede tia phdng xa va tinh duge doan dung gay ion hod cho t6i khi mat ht nang lugng, fing mgt sb manh téi 10" lan. Khi tuong tic vei v§t ehét tich dign (nbur hat a, p...) Khi di qua vat ehdt §3.4. CAC UNG DUNG CUA TIA PHONG XA Cae tia phéng xa co nhidu img dung trong doi séng xB Gi. AS I. Trong y ‘Trude hét ld bing vide chup X quang ving ngue, da day, xuoug. Sau dé dén cde ting dung hie nb chup X quang bang may tinh (X ray CT - Computer ‘Tomography) va positron CT. Chyp X quang eat top bing may tinh (X ray CT) [a vie chuin dodn bénh bang chup edt lop. Dau tién, chiéu tia X tir nhigu hurdng vao cu thé sau dé do dae eutng dé ofa tia X vio cor thé bing may do kigmenghigm, sir dung ese dv figu dé cing véi may tinh #@ tai higm qua man hin theo 3 chigu Chup X quang bing may tink duge sir dung trong vige chuin dean tn thiong mach mau ni, cde khdi undo, Hon nia, vige chudn doa bénh bing vide cho vao co thé nguii bénh nguyén 16 ddng vi phong xa nu mot dang thude y 16, sau dé do dac tia phong xa phat ra ri phan tich wen may tinh va dura ra hinh anh vé co ning ctta co quan noi tang eting di due Sp dung trong thye Vige chia bguh ung thy bang chigu xa tia X, tia gama cling d& duvge Ap dung, hon nia cong, Me nghign cttw chita ung thu bang sir dung tia noteon, tia proton va sia hat nding hign nay ciing dang duge trign khai va mo rong, Ngoai ra ngudi ta cn kidm tra cag chiie ning sinh fy bang may ehyp PET (Positron Emission Tomography) dé tir dé higu duge tinh trang eda 6 bénh. 2. Trong céng nghigp NawOi ta sir dung cdc tia gamma, ta proton dé da dae chin wae 46 diy cia vat ligu, etd, ham tugng nude, Kiém tra khong phd huy ceding di duge sit dung rng di Khi kim tra sy nit ve cha cde bO phim quaa trong ma khény kim phé héng déi tweng kiém tra, Hon nda, phuong phap chiéy xa vit tigu nhiim nang cao cudng dG, tinh chju nhigt, khd nang ehju mii mon cia vat ligu cing dang duge sir dung rong ri Sat wimg, digt Khudn cde dung ou y 1# bing tia gama Khong chi dp dung d5i voi ede dung ey thong thudng ma con dp dung d5i voi ea ubiing dung cu e6 hinh ding phic tap, eho phép va Khtctring cde dung ev y 18 sach 3. rong néng nghiép Cai thign gidng néng sin bing chiéu xq tia gama tr ngudn coban 60 va xezi 137 sé tao ra due nhiing giéng méi uhu giéng ma 66 kha nding chiu gid, hoa qua c6 Kha ning chdng sau bénh t6t hon,...ddng thai, khi vit ly chiéu xq cae widng hoa sé gay ea dot bign dé 6 nliting loai hoa nhiéu dep vi hinh dang die dao. : Doi voi vige digt wir sfu pha hoai mia ming va cy trong, ngwéi ta chidu xa vao sau hai fam ching mat kha ning sith san, Chiéu xa thye pham gitip ngin chin mge mim, bio qudn hoa qua, digt khudn va sat tring. 4. Trong bio vé mdi trudng Vige xi ly khdi thai tir ede 16 dot than va xir ly rie thai bang tia electron sé Jogi trir duoc cde Joai khi gly nhiém mét wedng nhu kbi SO,,NO,. Cie pherong phap ché bién thinh phan bin nl anioni sulfat, amoni nitrat cling dang duge ti 46 ra, vige phat t Ngo’ n ki thudit chigu tia efectron vio bin thai sinh ra tir noi xi ly nude thai dé digt khudn va Tam thanh phan bén efing dang tién wién. Cdn trong nginh khio cehiéu xq vio cd vat dé cé 1 niet. hoc, ngudi ta bup dage 16 ring nhing hoa van va biét duge sir phin bd cia vét ran §3.5. AN TOAN DOI VOI TIA PHONG XA Do tée dung ghé gom ciia cdc tia phong xq déi voi co thd séng néi chung vi voi di ugd nhing ngudi lim vige co tiép xe véi ngudn phdng xa ndi rigng, van dé an tin phédag xa Ludn duge dua lén hing dau shim bao vé méi trubng séng efing nhy cdc khu dan cu xung quazh noi e6 cée ngudn phéng xa nhu vj tet dit nha may dign hat ohana... Dé cd bién phap che chin thich hop ngwrdi ta phiti do duge cuémg dé ita cde ngndn phéng xa, nghiga ety kha ning xuyén thdu qua chat va tie hai do ching gay ra trén co thé con ngudi, Pé do eurdmy 46 phdng xq cia cde ngudn, nyudi ta ding cée Sng dém hat niin cing cde thit bj dign Wt Unb vi khdc. 3.5.1, Don vj do sw phéng xa Cae dan vi sau La cic don fo sye phong xe 1. Beequerel (Bq) la don vi do dG phéng ka II trong hé SI, tinh bang mot phan si/ Igiy. 2. Curi (Ci) 1a don yj do dd phéag xa H, Curi bi dé phéng xa chia mot krang chit phong xa ma & dé din ra 3.7.10" phan ri/gidy. Trong cdc tinh ton thye té ngudi ta thubug ding cdc don vi phan s6 cita curi: mili curi (10? curi), micro curi (10% curi), DO phong xa H ld 46 do s6 phan 2 eiia cde hat nhan nguyén te trong mot don vj thdi ian. Do d6 phéng xa gidm dan theo thii gian nén theo céng thite (3.1) ta cd: EN _ 0,693 aT H = AN= N [phn ¥gidy) ‘Tir dink nghia ten, ta c6 thé tinh duge dé phéng xq cha dong vj phong xa 6 sd khéi long A, chu ky ban #3 T (do ra gidy) va khdi lugng m (do ca gam): 6, H 112710" ar tc ma m [phin ragity’ 02.10% 4.17.10" x A ‘Tir dé suy ra khéi tuo ctia déng vi phéng xa.e6 dO phéng xa H (curi) bai m=9,8. 10" ATC (gam) Cho ehét phéng xa nim & trang thai dung dich hay to lig trong chat Leng hay chat khi c6 thé tich V (cm’, lit) tao ra mot nang a phdng xa nbat dinh, nd dirge dic trung bai dé phdng xg ridag bidu thj ra curi tén don yj thé tich eta mai rubng. vi Lem? "lit 3, Cikg ti dG ion hod eda tia phéng xa déi ikg khdng khi va tao ra cfc ion c6 tong dign 47 tich la 1C. 4, R lA ligu legng bite xa ronghen (hoic bire xa gama) bing 2,57976.107 [C/kg]. 5. C/kgs li 48 ion hod cia tia phéng xa déi voi kg khéng khi va tao ra cae ion 6 ting dign fich la 1C trong thai giant gid. 6, Ris = 2,57976.104 [C/kg.s}] 7. Jikg la liéu Suong hap thu bite xq bing 1J trén I kg vit bi roi, 8. Rad ti liéu long hap thy bic xq bing 10° J én 1 kg vat bj roi hofe figu lrgng bite xa d& bi hap thy bing 100erg ning hong bj hip thy trdn 1 g cbt chiéu xa. Dow vi Rad c6 thé ding dé do liu hegng hap thy mée foai bite xa bat ky di voi mét mai tracdng bAtky. 9. Ber la durong Itong sinh hoe eba Ronghen - mét don vj do ligu luong tueng duong ngodi he - durge ding dé danh gi liu luong hap thy the mot dang bite xq bat ky. Ngudi ta cén ding khai niém cdug sudt liéw dé chi liu long phéng xa ca mét hong phéng Fae BBE a che dom vi din a xa trong mt don vi thoi gian. Céng sudt ligu duoc do ra — gio’ Bid sua 3.5.2. Phéng phéng xa ty nhién D6 ld céng suat liéu ciia cdc bite xa ion hoa ddi vai mot dja phuong nao ds. Céng suat nay dwtoc tao ra bi cde bite xa vil try va cic bipe xa pling xa ea dat d8, cée céng teint xy damig va cde d6i tong sinh vat khi khong c6 ede ngudn bite xa ion hod kha. Tren bién 481 véi cde vi tuyén & gitta, phéng phéng xa ty nhién duos tay bing 105 mber/ntm, né cng véi Kho’ing 0,01 mber/gié, Cong suit liéu chi ciia bite xq vi try (khdng ké thinh phin notron) li 28 mbet/aim, thinh phin notron sinh ra mgt céng suat ligu phy 25 mber/rdm. Cdng len cao so véi mirc mit bién, céng sudt ligu ciia bite xq cdng gidm nhanh, 3.5.3. Quan ly néng 46 phéng xa Nong 46 vat chat phéng xa thai ra tir nha may dign hat nian durge quan ly dé tuén dim bio duéi mae mi Uy ban Quée té vé Phong chdng tia phéng xa (ICRP- International Commission on Radiological Protection) quy dith. ICRP quy dinh giGi han eda hrong tia phéng xa cho cur dén sag xung quanh hu vye nh may dign hat han nhu mot ngayén tic KA ImSvénim. Voi heong tia phong xa qui dinh nhur vay thi di nn mét fueng tia phéng xq hou nur vy cling khéng gay hai gi cho site khos. Tay nhién nguéi ta vin mong mudn lugng chat thai phony xa phai thip what o6 thé. Vide do dae va theo doi mot edch lién tue va throng xuyén long tia phéng xg va ndng db chit phdng xa duge goi li céng the quan tric. Khi vén hanh nha may dign hat aban chit chat phéng xa phit ra Khu vyre bén ngoai nhi miy 1a vé cing nbd va khéng gay hgi nhung dé ac nhiin didu 6, céng tie quan trae méi truéng phai ducge tign hanh thurimg xuyén. Did dé cb nghia phai tién hinh quan tie thd nhudng, day dign, ndng sin, thuy sin, gia stic audi dé xde alvin chit phong xq phat sinh ra co 48 diy any hudng dén mudi trudng xung quanh hay khéng va sau dé cdng 4 cae dit gu thu duoc qua céng tae quan tréc dé. ‘Tai nha may dign hat nhin nguéi ta quy dinh ’khu vc quan ly” dé tién anh, vige quan ly tia phiing xa nghiém ng§t di voi nhan vign Lim vige Lién quan ti tia phong xa. Luong tia phéng xa ma cdc phan vien nay phai nhin, duye do dém bing cdc dyng cy nhur lidu ké nhiét huynk quang va tdi phim. Gid tr] dé duge khéng ché duéi mite $0 mSv trong mst nam. Ngoai ra long tia phéng xa bén trong eiing durge do dém bing ligu ké toan than, Hon nzia, dé khong mang chat phéng xa 6 bén trong khu ve quits Ly ra bea ngoai, kbi vio trong khu vy quain ly s& phi thay quin do vi gidy chuyén dung, khi ra ngodi phai qua kiém tra xem c6 whim chat phéng xa hay khong bing may phat higa vé do phéng xa, Cac tiéu chudn an toan phéng xa - qui dinh cde tidy Iwong chiéu xa t6i da cho phép vi qui digh mite d cho phép dua ede chit phang xa vio co thé mi Khong giy ra cde bién déi di truyéa cho ce thé con nguai. Déi vai nhitag ngudi bi chiéu xa ngoai vi nghé nghiép, tiéu chain cho phép di vOi moi Logi bite xa 1a S ber trong | ndm, diéu dé tg voi vise tiép xtc Lién tue 0,1 ber trong 1 tun. Troag nhiing terong hyp riéng digt e6 thé cho phép ligu Lugng cho phép 144 da eda utia nim trong ving 1 qui, khi mi Lidu lung eda ca nim khéag duge qua $ ber, Bang dudi diy cho tiéu hrong tdi da cho phép trong 0,1 ber (100 mber trong | tun) tly thude vao higu qui tic dying sink hoe cfia cde Loai bite xq ion hod khae nbau. Higu qua niy dirge tinh bing hé s6 chat hrong KK. (Dace = KK.Dyxs) Liu lugng téi da cho phé; Loai buc xa KK : mRad trong mét tuan Bure xa Rongen va bite xay i 100 cachath ‘ 1 100 | Cae notron nhit 3 33 Céc notron nhanh (500 keV) 40 10 Cac proton va hat alpha 10 10 Cacion da dién tich va cdc hat nhan giat lai | 20 5 49. Chuong 4 LO PHAN UNG HAT NHAN §4.1. LICH SU' LO PHAN UNG HAT NHAN ‘Nang Iugng lay tir phan ting hat nhan da duge cde nha Khoa hoc cha ¥ dén tir nhiing nam dau thap nién 50. Ld phan tmg thé hé I ra ddi khi d6 hign tai van|cdn duge sir dung & mot vai noi. Tuy nhign cae 16 thuge thé hé I dang dan dan bj dao thai vi thoi gian van hanh da hét (tudi tho cia mét 16 phan ting vao khoding $0 nim). Thé hé thir Il ra di vao dau thép nién 70. Thé hé thir II1, vao thap nién 90. Va sau ciing thé hé thir 1V dang duge chudn bj véi rat nhiéu hy vong tre thanh mét cOng nghé toan hao vi sé kim gidm thiéu tdi da higu img nha kinh qua viée thai khi CO, déi voi cdc 16 phan img thuée cde thé hg trude 46, the hign duge an ton lao dong trong vin hanh va nhat 1a Jogi ld nay sé a “Ib phan tng tyr giai quyét” trong trudng hgp cé tai nan xay ra, nghia li khong edn thiét dén sy hign dign cia con ngudi khi c6 sy cd, Ta sé Lin uot diém qua lich sir cdc thé hé 1d phan tng, 4, LO phan tong thé hé | L6 phan tmg e6 tén Magnox Ii m6t 16 phan tg dau tién duge sin xuét va tung ra thi trudng, vio nhiing nam dau thap nién 50 do 3 nha vat ly ngudi Anh sing ché li: Ts. lon, Ts. Khalil, va Ts Magwood (hinh 4.1). Lo Magnox sir dung_nhién ligu urani trong thién nhign trong dé chi ¢6 0,7% chat déng vj U-235 va 99,3% U-238. Nguyén tie van hanh c6 thé duge t6m tit nhu sa kim loai urani néy duge bao boc bing mot lép hgp kim gdm nhém (Al) va magie (Mg). M6t lop than graphit dit nim gitra éng urani-va hop kim trén cé muc dich kam chim bét van tée phéng thich notron do sy phan hach U-235. Tir 6 cdc notron trén sé va cham manh véi hat nhan etia U-235 dé cae phan ding day chuyén lién tye xiy ra. Day la mot phan ing phat nhi duge dua dén mét tuabin hoi nude dé tir dé bién thanh dign nang. vit Ion va nhigt nang nay Hinh 4.1. Ba nha vat ly ngudi Anh da phat minh ra 16 Magnox. 50 Vide diéu khién van téc phan dmg day chuyén hose chin ding phan img la mét céng vite quan trong bie nhat cia mét lo phin dng. Trong cong doan nay 16 Magnox str dung mot logi thép 8c biét, logi thép nay c6 tinh chit hap thy cdc notron, do dé c6 thé diéu khién phan dng thee ¥ muén, C6 tit 4 26 1 Magnox 4a hoat ding 6 nude Anh, hign tai chi con 8 19 cdn dang host dong va st bi dio thai vao nim 2010. 4.1.2, Lé phan ieng thé @ tt Logi 10 nay di ra ddi vao thip nién 70, hign chiém da s6 cae 13 dang hoat dong wen thé gidi. Tir le ban dav, 60% logi lo nay dp dung nguyén ly 16 nude sdi Ap suat cao (pressurized water reactor-PWR), trong 46 nude séi ap svat cao duge sit dung vita lim dung dich lam ngudi, vira lam dung dich diéu hoa phan ing. Nhién igu sa dung cho 1d thuge thé hé II nay 14 hop chat urani dioxit vi hop kim nay durge boc trong cée bng edu igo bing kim logi zireoni, Trong logi i nay, wrani 235 s durge Kim gidu tir 0,7% dén 3,3%, Nhung cée loai 1d niy dan din duge thay thé bang céch 4p dyng nguyén ly cia 19 nude si (boiling water reactor-BWR). Mét khée bial co bin I nude dutge dun s6i cdi mdi chuyén qua hé thdng lam ting 4p suit. Niu vay, plurong phip nay sé rat ngin tién trinh tao nhiét cda hei mrde khi chuyén niét lugng qua cde tuabin dé bin thanh dign ndag. 4.1.3. Lo phan @ng thé hi Ké tir cudi thip nién 80, thé hé 111 bat ddu durge nghién céu véi nhiéu cai tién tir ede 16 phim mg loai BWR ctia thé bg U1. Naim 1996 tai NhSt di c6 Logi lo nay, Hign tal cée 18 nay dang duoc sit dyng 6 ahidu quée gia wen thé gidi vi thoi gian xdy dung tong d6i ngan (chi sity trong khodng 3 nim) va chi phi citng giam so véi cae 1d thuge thé hé trde, Hon nifa, vie vin hanh cting ubw bao disdng toai ld nay tuong déi dom gidn va an todn hon. 4.1.4. L6 phan tng thé he Vv Tuy nbién tude yeu cdu ngay cing cip thidt hon vé an todn lao dng va bdo vé 6 nbiém méi trudng nbdt 1a higu dug nha kink, céc nha khos hoe dang tién din dén vige xdy dung cdc 1b het nhin thé hé 1V, trong dé hé théng an totn khdng cdn ding dén con ngudi nia ma hodn toin tr dng. Them nia se Khéng cdn 66 vige phét thai Khi CO: vio khong khi. M@t de diém mai cia 16 hat nbin thé h@ IV nay la 06 thé sin xudt ngoai dign nang, cdn cd bydro, mgt nhan t co ban cho btu hét cae céng nghé t6ng hop héa chat hign nay. Thé hé LV edn duge goi la “1d phiin ng each mang”. Thé hé nay dang duge 9 quéc gia phdi hop thir nghigm tir afm 2000. Cée qude gia nay gdm: Anh, Phép, Nhat, Achentina, Braxin, Canada, Nam Phi, Han Quéc, va Thity ST. UY ban Ning lugng nguyén tit Chau Au (European Atomic Energy Community) fin chung ydo nim 2003. da xin gia, bgp nghign extu Thé hé nay dy kign sé dirgc ing dung vio nim 2030 va o6 thé théa man ahiing didu kign sau ngoai cae uu dim ké tren: + Gid thaah cho dign ning sé ré hon hign tai; + DO an todn rt cao nén od thé xem niur an todn 100% + Gim thidu phat thai dén mize t6i da. St §4.2. DIEU KIEN DUY TRI PHAN UNG DAY CHUYEN 4.2.1, Didu kign toi han cia phan Gng day chuyén Khi ta truyén cho hat nhan mgt nang lvong di lén, hat nhdn ¢6 thé vo thanks hai hay nhiéu minh ahd on no. Nang lwong edn thiét, nho nhat dé kim hat nbn phan chia duge goi [a nang Juong kich hoat. Nang hrong kich hogt duge str dung cho hai phaa: mdt phan truyén cho ede nuelon riéng bigt bén trong hat nhdn tao ra ede dang chuyén déng nGi tai, mgt phan ding dé kich thich chuyén dgng tap thé céa toan bé hat nhin, do dé gay ra bién dang va Jim hat nhin v6 thinh ede rin ahd. Hai phan tng hgt nhan chinh dign ra trong 1 phin tng chay bing notron cham va urani - 235 1a: on! + QU > A+ B+ vat vi on! + ypU™ > U8" + y Trong dé A vi B 18 hai hat nhin nbe hon U" goi la ede minh phan hach. Dé 1a dar due trang thai (61 han Lire 18 trang thai ma & dd phan dng day chuydn ty duy tri phai c6 mot sy cd bing chinh xée gitta sé notron mat di va s6 notron xudt hign trong pl hach, Néi eéch kbée, mudn phan ting day chuyén xay ra thi digu kign edn thidt la moi hat ahi khi v0, phi phat ra mt s6 notron, Nhing notron nay lai 6 thé ban pha cde hat nhan urani khae & gin dé va eit thé phan img tigp dign than mét day chuyd Urani thién shitn cé chita 99,3% déng vi U™* va 6.7%, déng vj U"*. Hat ohan ota dong vi} U"® chi bj vé khi hp thu sown nhanh (6 nag lugng fon hon 1 MeV). Khi hip thy notvon chim (C6 nang lugng nb6 hon I-MeV) U"™ sé bign thank Pu”, Trai Jai, hat nhdn U2" s& bj vO khi hap thy cd notron cham vé netron phanh. Tuy nhién xe suit hap thy notron cham eta hat whan U2" Téa hon nhiéu so véi xe sudt hap thu notron nhanh, Nang lugng kich hoat déi véi ting hat nhan phy thud thie: 7A etia hat nhan dé theo bidu Wy 80,18.47%(5,2-0,117,(Z7A)] [MeV] trong dé Z 1a sé digu tich va A 1a s6 khéi Ivong eta hat nhan bi phan hach. Néu nhur 2°7A 1a khé lon ( nhumg vin dim bio diéu kign 5,2 > 0,117 (27/A)) thi nang rong Kich hoot vin con rét hd. Chinh vi vay cde hat ahdn ning o6 thé bi phan hach khong ning do su hip thy nang rong cita notron ma con eé thé bi phan hach mét cach tur phat. Qué trinh thye aghigm di cho két qua 1a ede hat nhdn US, Pu” ya UP? 58 bj ve ea Khi hap thu notron nhiét (la notron ¢6 ning tong nhé tir 0,1~90,001 eV), con U"* va Th™ 52 va khi nép thy notron nhanh (e6 nang Ivong 1én hen 1 MeV). Khi hap thy mt notron, hat nhéin 2X bide thash hae nhan 2X"! 6 trang thai kich thich cd mite ning Fong cao hon mirc co ban. Nang Izgng kich thich fing téng dng nang va ning rong Néu nang tuong kich thich 1én hon nang Luong kich hoat thi ign két ea notron trong hat abies a 52 qua trinh phan hach sé xay ra. Néu ngwoc Iai thi hat nhan sé chi chuyén vé trang thai co ban vA phat ra bite x97. Cac phan img phan hach cia hat nhan U>? bing notron nbiét 06 thé vit nhu sau: on! + 905 > 2 manh phan hach + vo" on! + U3 > 2 manh phan hach + cdc hat f° + nang Iugng toa ra on! + U7? > 2 minh phan hach + ate lygng try Ta bidt ring xae suat phan hrach 1a ti sé /(-+a) trong dé a. 1a ti'sé gitta 86 phan ng bat vas phan img phn hach. Nhu vay xdc swat bit sé 1a o/(1+a). Cho nén dig vé mat xdc sudt ta c6 thé viét lai phan img phan hach cla U* do notron nh sau: 2 san a tt . , on’ +g > 2 mann + 2 U%+ 1 _y notron + cic hot B+ ede hat 7 + ning lia lta lta luigng tod ra. ais Khi phén hach, het nhan U" phin tng voi mot notron thi xac suét xdy ra phdn hach ki 1 Tre’ ma mdi lan phan hach ¢6 v notron duoc tgo thanh, cho nén y = v Tha la 8 notron trung +o, +a binh duge tao ra khi hat nhin U* hap thu mt notron, Néu lo & trgug thai t6i han thi 6 thé hg tigp theo cdng phai c6 I notron bj hdp thy. Do hap thy notron diu tién nay ma 7, notron méi duge tgo thinh, Dé don gin ta gid dinh 12 tat cf cde notron gfy ra phin hach het nhan U"* ddu cé ning lugng nhw nhau, Trong sé 1 notron sé chi cé dt 5 phan lai bi dp thy trong nhién ligu (trong 46 7 1A tiét dign hap thy vi md 48 phan hach cda nhign tigu, 5, la Gét dign hap thu toan phan cda tit c& ede vat ligu c6 trong 10 ké cd niga ligu). Vi thé cho nén déi vai 15 cd kich thude Iéu dén mite khéng c6 mot notron ndo ¢6 thé 6 ra khdi 10 ta ni dé 1a mot 18 vd han. Khi dé hé sd nhan sé cd dang: ' trong dé: f= 2 Ja hé sd sir dyng notron nbigt. Néu 13 66 kieh thude hiu lan’'thi k = 7.£P. (déi vai trudng hop | nkém); trong dé P, 14 xdc sudt dé notron nhigt khGag thoat ra khoi 16. Gia sie cdc notron nhanh xudt hign do phan hach durge lan. cham dén cde notron rhiét va sau dé gay ra phan ting vai U", Mot sé notcon nhanh gay ra phan hach U"* Ty sé gitta sé notron duoc lam cham xudng duéi ngudng phan hach etia U* © 1,2 MeV, nghta li notron nharh phai cd ning lugng o 1,2 MeV moi c6 Kid nang phan kgch U"*) chia cho s6 notron xuat hign ban da trong hé duge ky higu fa e vi duge goi ki hg s6 nhan bing cdc notron nhash, Gia sir c6 m notron bj 3 lam chim qua ving cGng hudng thi trong dé chi cd n notron trénh duge sy hp thy céng huréng dé xudng duge ving nhigt. Nhu vay p=in/n 290i lb xdo suat tranh hap thy cOng hudng. Tir dé ta e6 cong thie bén thiva sé a6i v6i Wd chay bing notron nhigt nhu sau: ky = 1ept trong 46: 7 1a 56 notron trung binh tyo thanh khi hat nhdn U2? hp thy | notron; € la hé sé nhan bing cée notron nhanh; pl xdc suat tranh hip thy cSng huéng; £14 hé sé str dung notron nhiét; 14 didu kign t6i han eda la. Néu 16 a hitu han hode 6 ké dén hign wong 1 cha cde notron ra kh 18 thi cong thire bon thira sé bién thank: k=nep.£P.Py trong dé Py 1 xe suit trénh khéng cho notron nhanh rd ra khdi 1d. Cong thie bés thita sé cho phép ta xét doan didu kign tdi han ctia 1d, Céng thite nay con rit xa voi thye t vind di don gian hod céc qué trinh thye dién ra trong 18, Cac hé sé p, £, Py Py phu thuge manh vao két céu etia 16 va chi ¢6 thé tinh duge dé dang dai voi ede miu Ld rd ly tudng (don gidn vé hinh hee va cach bd tri nhién Ligu). Song, cng thire nay cho phép ta quan nigém mét cdch dai thé cic qua trinh vat ly dign ra trong 3. Vi s6 notron rd ra Khai 16 ty 18 voi bE mat 13, con 36 notron sinh ra trong 16 t¥ 1é véi thé tich 10, cho nén Id cng to, ty Ig cde notron rd ra khdi hé cdng hd, Néu trong 49 c6 mét s6 lngng chat phan hach ti thidu can thiét cho viée kich thich phan ang day chuyn thi he duoc goi la 161 han, cOn khdi luong nhign liu duge goi [a khdi lugng t6i han, Voi khdi lugng nhign tigu di cho ta ¢6 thé thay di kich thude hinh hoe eda 10d dua 16 ti trang that t6i han. Kich thude hinh hoc tuong dng doe goi la kich thude t6i han, Kich thyée 16i han phy thuge vao nhiéu théng sé. Ta biét ring dé; véi hinh cdo, ty 56 gitia bé mat hinh edu chia cho thé tich hinh cdu ¢6 gid tr) nhé nhat so véi ty sé hai dai lugng nay cla cdc cfu hinh khie c6 cing thd tich cho nén 1 hinh céu di hoi it nbign ligu hon bat ci mot dang hinh hoc nao khie do dé tit kigm hon, ‘Néu ta bao quan 1d bing céc chit phin xa notron thi ehdt phan xa ny sé lam cho mat phi notron rd ra Khdi 16 phii quay ted lai [9 va sé King duioe gié tri eiia cdc thira 86 P, va Py vai nhur vay Khdi lugng ti han 6 thé giam xudng. n 4.2.2. Phin bé notron trong 1d Néu coi 16 phin img nhur !i mot méi trudug, trong dé cic notvon gay ra phi king day chuyén ‘uc duy tri va phan bé trong [0 theo mét quy lui nao dé thi ta c6 thé md 44 sur phi BS cua notron trong 16 ah6 phuong trinh cin bing actron goi 1a phuong trinh vén chuyés notvon, Thue chat phiong trinh nay li dang tuyén tinh hod cia phuang trinh Boltzmann (phuong trinh co ban mo ta sir bdo ton cia cac hat dang khuéch tan trong moi trudng tan x9). Do phuong trinh nay qua phize lap, nén ta chi e6 thé gid n6 cho edie mé hinh vat ly khid don gidn chit khdng gidi duoc véi eée 1d thye 18, Trén thye t8, ngudi ta hay ding mot phuong trink gan ding don gién hon goi la phuong 54 rink Khudeh tan xem ede notron uhur 1d Khuéch tan trong mdi trudng cdc hgt nbn nhién ligu. San day 1a vai dang cia phuong trinh khuéch tén: 1. Béi voi lo hink tru: trong dé: D la hé sé khuéch tin, @ 1A thong lung notron trong 18, $ 18 tée 8 tao ra notron trong lem’ sau 1 gidy. Giai phuong trinh khuéch tin ta s8 biét duge phan bd théng long notron 6 trong 1d. Tir pha bé thong lugng @ ta o6 thé tinh todn duge cdc thong sé vat ly dic tg cho 1 nhur cng suat ciia 1, 46 phan ng du vv. 4.2.3. Thoi gian tén tai cua notron trong 1d bé don gidn, ta gid thiét ring 16 la déng ahat, khong c6 chdt phan xa notron, chura ké dén cdc higu ding nhigt 49 ctia moi truimg vv. Néu goi t [4 théi gian séng trung biah cia notron trong 16, ngbia 14 khodng thdi gian tir lic notron duge sinh ra do phan hach va thai diém no mat di do bj hap thy hoge bj rd ra ngodi 1a. Co thé higu né bao ham cd thdi gian sinh, théi gian lam cham va thoi gian khuéch tan cia cde notron mhigt, Do thd gian sinh ra notron méi sav qué trinh phin hach chi khoang 10% 5 nén qué trinh phan hach thudng duge xem [a tire thoi, Thdi gian lim chém efing, chi c& 10%. 10% s, cdn thai gian khuéch tn ciia notron nhigt_o& 10” s, Cho néa c6 thé cof ring thai gian sOng trung binh ea moe thé hg notron bing thoi gian khuéch tan cia notron nhigt, C6 thé tinh duge thai gian séng trung binh cia notron trong ld theo Ty theyét khugch tan khi hur sau: trong dé v ld téc d6 trang binh eda ede notron, con E, 1a tiét dign bit vi mé trung binh ea méi trudng khudeh tin, duge xie dinh khi ké déx cde chét hap thy khde nhau tio adn mdi trudny khuéch tan, néi rigag Khi e6 urani £, lon hon so véi trang hop chi cd chit lm chim va do 46, 55 cic 16 chira urani cé him lgng cao véi cée trong nhién ligu nhé, sé 68 cde notron véi t nhd. Cae Jo 6 chat kim cham la graphit hay nuée ning thi t =10° 8, d6i vai 15 chay bing nude thudng tal0*s, Cae 1d chay bing notron nhanh thoi gian sng trung binh cda notron dat t6i 107-10 s, MAt 46 notron trong 16 thoi diém t ed thé tinh durge theo céng thite: at a(t) = nye [ifem’} trong d6 ng la mit ¢ notron & théi diém dau, Do dé néu hg trong Lem’ sé tng theo théi gian, theo bam mil. Bay gid gi h ring & trang thai hign tai ciia to k= 1,001 dé la mt trang thai khong khée lim véi trang thai toi han, do 6 8k = k- | = 1,001 -1= 0,001 déi voi cae Lo chay bing notron nhiét, thi gian song trung binh dién hink ciia notron nhiét 1A T= 10" 5=0,00t s. Do dé: nhan higu dung 1én hon 1, s6 notron ohn n(t) = ne%™ = aye nghia 14 théng lung notron va do d6 céng sudt cila 16 ting ¢ Hin sau mi giiy. Néu 1d chay bing urani ¢6 him lugng cao(t ~ 10° s), hoje déi véi 1d chay bing notron nhanh (t~ 107 - 108 s) thi téc 49 Ling cdng suat cn cao hon nhidu lim cho ta khé cd thé digu khign lo an todn. 4.2.4, Cac notron tré Vai mot tée dd ting théng hrong notron trong 1d qua nhanh, nghia 1a céng sudt eta Ib ning qué nhanh, khé ed thé digu khién duge cde 1d phan img hat nhin, Tuy ohién, két qua tim duoc én day da dya ten gid thiét cho ring tit ca cde notron xudt hign trong qué tinh phan hach déa ding {90 ra sau mOt khodng thoi gian cyc ky ngdn sau phan ing hat nhan (~ 10" s) nghia La ta gid thiét ching déu 1d nhitng notron tite thoi. Song trong thyc té lai khéng phai nhu vay. Trong tang sé cic hotron dugc tao thank do phan hach, c6 mét phan nhé (cé 0,75 %) xudt hign dudi dang notron "tre" nghia #4 xudt hign sau m@t khodng thai gian on dang ké sau khi sy phan hach thye té xay ra (sau tit mt phan gify dén vai gidy). Chinh sir eo mit eda ede notron nay da tao ra ché d6 moi trong hoat dong cia 16, lim cho mat 49 notron thay ddi ch§m hon nhiéu so véi tée AS dX tinh duge trén diy Do dé ma van dé diéu khign 16 tré-nén don gién hon, Do mét sé notron xuat hign tré hon nhiéa so V6i cde notron tite thai, ching lim cho thdi gian séng trung binh ca notron kéo dai ra, tro nén bon hou nhigu so véi thdt gian khuéch tan ca cic notron nhigt (~10" 5), Digu dé tm cho chu ky eta 1 (WhO: gian dé cdng suat lo tang len e lan) ting In nhidu, Cie notron tr ed mét ¥ nghta thir yéu déi vei qua teinh, phan hach, nhung lai c6 vai tro co ban trong qua trinh digu khi 3i v6i cde thay a lo phan img, Chang lam cho 16 phan ng phin ting chém hon nhidu vé 46 phan ing, Cac notron tr c6 hai loai: mét loai do cae sin phim phan hach sinh ra, loai thit hai ld két qua cda phan tng (y, n). Mét sé sin pham phin hgch chia sé notron nhidu hon sd cin thiét cho hat nhin 6 trang thai bén vang, do 49 né ye phin £3. Hat nhin cia ede sin phim phan hach c6 thé & trang thai kich thich manh, ¢6 mOt dy trir nding lgng lin dé trong ahiing digu kign nhdt inh phat 56 1a cde notron. ‘Thi dy, mét trong nhiing sin phdm phan hach eda U"* 14 Br”, chu ky ban ra oita né 18 95,6 gidy. Phin img phan rd cla né oh sau: Br? > Kr"+ > Kr tn Phan img da tao ra mét trong cde nhém notron tré. Trong qué trinh phan rd phéng xa ndy cdc notron dirge phat ra. Nang long thira eda hat ahan durge chuyén cho notron dudi dang déng ning. Brom duge goi [a hat aban tién béi cla nhom notron tré nay. Cae sin pham phan hach khac ofing diéa bién tuong ty, song rét khé xae dinh duge bin chat cia tit ¢@ ede hat nhin e6 phat ra noteon tr8 vi ching co chu ky bin 1B qué bé. Nguoi ta xdc dinh duoc sdu nhém notron tré chinh phat ra trong phan hach eta U"* bing notron nhigt img véi sdu manh hat nhin phin hach tién béi. Bay gid ta xem xét cite notron té 06 vai 170 gi trong vic khign fd phan tng bat nhan, Gia sir t 18 thi gian séng trung binh cua hat nhan tién 56i phat ra cdc notron tré thuge nhém i (= 1, 2, 3,4, 5, 6). Néu'goi B18 ty 1é phan tram cac notron tré thuge Ahdm i so vai todn bé cde notron tré duge tao ra trong phan hach thi théi gian tré trung binh ctla nhom natron tré nay 14 Bi; Cho nén néu ké dén tat cf cde nhém tron té thi thi st la Bt, . Cing nlur truée day, néu 66 qua thdi gian lim chim vi ké dén cae notron te thi déi y6i thai gian séng trang binh ciia mét thé ts Dawes Trong a6 1 14 thdi gian séng trung binh cia céc notron da xac dink trén day. Sau khi sir dung cde két qua do thye nghiém déi véi céc théng sé t, Beta 6 nhém notron tre, ngudi ta thy néu od chi ¥ dén anh huréng eda céc notron tré: t = YBt+t <0, gidy Cho nén ie dé su thay d4i cia théng lvong notron khi c6 ké dén anh huéng eta cdc notron w8 (vi dy khi k = 1,001 ching han) la: : n(ty = neo 0.001. ie. 0,1 "100 nghia 14 sau 100 gidy théng hiong notron (hay céng suat 1d) sé ting én e Tan. Véi te dg tang nhur vay con ngwoi hoan ton co kha ning diéu khién duge cae qua trinh xay ra trong 10. 4.2.5. Cac higu tng nhigt do Phan dng cia [6 co thé thay ddi phy thude vao nhing dao déng vé nhiét cia mai truring 16. 57 Nhimg dao dong tr nhién cia h¢ sé nan k do sy thay ddi nhiét do gay ra ta dje biét quan trong trong cae 1d nang lugng vi & day cé thé ¢6 nhing dao dong lon vé nhigt 49. Nguoi ta goi hé sé nhigt 6 cla 46 phan ing y 14 ty sé gitta téc dg thay déi dé phan img va dé thay ddi tuong img cia nhigt d6: 1-2 trong 49 p = $1 trong dé dp 1a su thay déi 49 phan Gng va dT a sir thay déi nhigt 46 tuong tng cia méi trudng 1d. Thuing thi hé sy phy thuge vio nbigt 49 trong [0. Tuy nhién trong cdc khoang nhiét do khong on lim, hé s6 y thye té la khéng di vA sy phy thuge ciia dé phan (mg p vao nhiét d6 duge mo ta bang mt him tuyén tinh: (T) = po (T - To) trong d6 Ty vi T LA nhiét 49 ban dau va nhigt 49 hign tai tia ta, do bing °C. Néuy > 0 thi sy ting mhigt 49 cia 10 dua dén tang théng lugng notron, tang téc dé phan hach va do 6 tang cong suit Id mot cach tuong iing. Trong cdc diéu kién binh thudng diéu dé Iai lim wing han tia nhiét dé ciia 18 in dén sy kam vige khong Sn dink, cho nén_ngudi ta phai 4p dung moi bign php e6 thé nhim dim bio cho trong hg 18 c6 7 < 0. HG 56 y <0 dam bio cho la Lam vige én dinh va khéng nguy hiéin 6 trang thai dimg. Khi 1d 1m vige binh thudng T= Ty va p = 0. Néu vi mot ly do ndo 46 ma cong suat cia 10 tang lén, do dé nhigt d6 18 ting lén dén T > To, DS phan img trd nén Am (p <0) va cong mie xuat phat. Con khi gidm mite céng sudt, 16 bj kim Janh xudng nbiét 46 T 10* (VAR) cling niu eée 1 phan ting déng ahd vi Khong ding nbét, 6 chat tii nhigt va chat Jam cham A chat hitu co, lim viée rét dn dinh. Trong mot sé loai 1a sy phy thuge nhigt 46 cia hé sé nhan k duge sir dung dé kiém tra phan ang day chuyén thay cho céc thanh didu. khién chita cde chat hap thy notron thuoug duge ding dé diéu khién [d phan ding, Hé s6 nhan k (va do dé d9 phan img) ¢6 thé thay dai vi hai ly do: 1. Sy thay 44i nang luong trung binh eita cde notron nhigt va do dé anh hurdng dén tiét dign, ‘higu dung tan xq va hap thu. 2, Su thay déi mat d6 cae vat figu két cu trong 10, nghia ta set thay Adi 4 dai Khudch tan, Kich thirée [6 v.v.., Mat d6 méi traing 1a thay di Kim cho téc 46 tuong di gitta notron vi hat nhan thay d6i, ma céc tiét dign fai 14 ham cba tée d6 trong di nay. The dd tang di thay adi theo nhiét 46 do hai nguyén nhan: a. Lam thay déi t8e d6 tuyét déi eda cae hat nhan: Tuong tic cla ede hat nhan véi céc notwon phu thuge vao tdc d6 twong déi giia ching, Sy thay ddi nhiét d6 lam xudi bign higu dng Dopple lam. thay di bé rong cita mite cng huéng do d6 tam thay déi hg s6 p trong cdng thie 4 thita $6. Khi dt nong ede chat trong 1d, ec eng tng né rng ra va cf notron bj Ham chim trong ving eGny huéng bj hp thy manh hon, Xie suat trinh hap thy eGng hudng gkim xudng, do dé d6 phin ing 58 giam xudng. b. Lam thay déi su phan bé téc 46 cila cde notron nhiét. 4.2.6. Sy nhiém ddc Id bang c4c san phdm phan hach Sau_méi hign tugng phan hach, trong mdi truéng cia ld xudt hign hai minh phan hach véi sd khdi hsong thudng nam gita 95 va 140. Céc manh nay dén gt minh lai phan ra 46 tao thanh mot sd I6n hat nhan - goi chung 1a cae san phim phan hach. Tat cd cde hat nhan - sin phdm phan hach nay ed cde tit dién hdp thy notron, song tiét dign phan hach ciia cde hat nhan nay déi voi cde hat notron cé ning hrong thap kon 10Me¥ bing khéng. Do d6, do phan hach, chang nhing da mat bot cao hat haa nbién Higu (U2) ma con lam xudt higa cde hat nhan méi chi cd kha n’ing bap thy mat notron ma khéng cd kha n&ng phan hgch. Trong nhiéu trudng hgp vige tich lup cae chat hap thy nay anh hudng manh mé hon déu hg sé toi han so véi “sy chdy" ca cae hat ahan ohién tigu. Hign tuong nay duge goi la sy uhiém déc bing cdc sin phim phan hach. Tuy nhién, trong 16 phan ing, chay bing cde notron nhiét chi c6 mot i san pham phan hach la déng vai trd quan trong vdi tinh céch la ede chat hp thy manh notron gay ra hign twgng nhiém déc. Dé 1a xénon - 135 (5:Xe"™) cd tiét dign bat notron nhiét biing 3,5 .10° barn trong khi dé tiét dign bat notron nbiét eda dong vi gin nhat LA xenon - 136 chi chéta dén 5 bara. San phdm phin hach quan treng thir hai sau xenon vé mat aay nhiém doc 16 1A samari («:Sm'"). Chat nay 06 tiét dign bit noton higu dung cd 5,8.10* barn, Chat ding vi nay thu duge do sir phan ri cia neodim: 1 manh phan hach = gd! —-—® Pm? ——* Sm!” 14% 57 gio © 48 gis Dya trén cde dic trimg vat ly ciia ede ding vj, ngudi ta da tinh todn duoc mite d6 anh hudag cia hong chat nhigm de nay durge tich lay trong lo t64 do phan ding cia 1b phan étng hat aban, §4.3. NGUYEN TAC HOAT DONG CUA LO PHAN UNG Khi hat nhan vé ra thi trung binh ¢6 2,5 notvon nhanh bin ra. Néu doing chat lam chim notron dé nang lugag notron gidm dén mire tre thanh notron nhiét (0,1 - 0,01eV) thi cé thé ding urani thign shién lam gidu U2 dé thye hign phan ing day chuyén. Tish chat nay duge ding trong 15 phan ng hat han chay bang nbién ligu phan hach véi nowron chatn (U7, Pu™?, U"*). Trong mot fd phan dmg hat nhan, cae then urani thién nhién hay plutoni rat mong xép xen ke cac lop khé day cia chat lin chim to thanh ving hogt dng ma trong dé xAy ra phan ting day chuyén (hinh 4.2). Nhu vay, notron nhant sinh ra do phan dng phn hach, s& bi giam td dén vin te nhigt trong chat tam chim, Mudén diéu chink hoat dng eta 1d manh lén hay yéu di thi ding ede theah cadimi 6 de tinh h4p thy manh notron nhiét: mudn 16 chay yéu di thi cho dn nhiing thanh cadimi vac 10, inudn 1d chay mant In thi rot din ra, 48 bdo dam hé sé nan notron ludn ludu bang den vi (k= 1). 59 Thanh diéu khién V6 kim loat Thanh Ui Thanh bio vé ae Phong xa Chat phan xa bang graphit Budng éng [arn Chat [am cham Tht nghiém Ong [am lanh Hinh 4.2. Nguyén ly 1d phan Ging hat nhan M6t dong nude thurong sé nhan nhiét néng trong budng trao ddi nhiét va bién thinh hoi. Hoi nude sé kéo tuabin cia may phat dign rdi vé buéng ngung hoi va tr vd budng trao dai nhiét, Chat tai nhigt chay theo chu trinh tir 10 dén budng trao di nhigt vé 10, nh hé théng bom dic biét. Ngoai ra ld phan ung cn ¢6 hé théng diéu khién va bao vé. Hé didu khién ding dé khéi déng, Lim ding hofe thay déi céng suat Io phan img. Hé bio vé bio dam sur an ton phéng xa. Hign nay, ngudi ta lam nhiéu logi 16 phan img khde nhau véi nhién ligu, chat tai nhiét, chat lam chm khéc nhau tiy theo myc dich str dung: nghién citu khoa hoc, cung cdp ning Inong nguyén tir hay san xudt nhién ligu hat nhén. Tuy theo ning lugng notron gay ra phin (mg phan hach ngudi ta cdn phén logi 1d phan ting notron nhigt, 16 notron trung gian, 1d notrow nhanh, Natron nhigt ¢6 nang Iugng 6 Kin can 0,025¢V. Notron trung gian 6 nang lugng trong khoang 1keV - 100keV. Notron nhanh c6 nang Iuigng lén hon 100keV. Nhién ligu urani gidu U?*, Pu?®, U* déi vai 16 notron cham, U2”, Th?” déi voi 1 notron nhanh. Chat lam cham thurong ding 1a graphit, nude ning, Chat tii nhigt c6 thé 18 nude ning, Kim loai ling natri, kali, bismut, chi, thuy ngdiny.v... §4.4, NGUYEN LY DIEU KHIEN LO PHAN UNG HAT NHAN ‘rén day chi yéi ching ta méi chi nghién etru 16 6 ché 46 ding, nghia i 6 trang thai t6i han + n6i céch khée trang thai 6 6 théng,lugng notron trong 1d khong di theo thoi gian. Dé stk dyng mot cach, binh thuong ld phan ing (ca cée 18. nhd ding yao mye dich nghién ecu lin cde 1d phat dign c6 eng sudt Ibn) ta phai biét cach didu kKhién n6 theo ¥ musa, 60 Cac higu ting lam cho 16 ra khéi trang thai t6i han duge chia thanh hai loai tuy theo mite 66 kéo dai vé thdi gian tée dong cita cde higu dng nay. Dé dic trung cho mite d6 1 ra khdi trang thai t6i han ta di dura vao mét dai furong duge goi ld d6 phan ting eda 16. Khi ld 6 trang thai tdi ban k = 1 do 46 p= 0, kbi k> 1, p> 01d 6 trang thai trén ti han, con kik <1, p <0 10 & trang thai dudi ti han. Nhing thay ddi cham d@ phan dng ¢6 lién quan dén sur chay eda nhign Ligu hat nin va tich luy cae sin phim phan hach mdi. Trong khi dé ede higu tng nhiét dé ciia dd phan img , cic thay di ngiu nhién vi ly do ndy hay ly do khac hog ede tc dong, 6 ¥ t6i 4 phan Gng nhm nang cao hogc ha thdp céng sudt mang tinh ngdn han, Nhing thay d6i ngan han thudng duge goi chung [a déng lye 1d. Cho nén dé nghién citu ché a9 hoat dong cla 1d theo thdi gian xudt hign do 6 nliéu logn ngodi, ta phai tién hanh giai gan ding phuong trinh a khuéch tan khong ding, (@ # 6) nghia la gidi phiong trinh khi xem thong lugng notron 6 la him ciia ea thoi gian, Ngoai ra, néu xét chung ¢8 1b véi tat ca cdc phan hé con lai ddi hoi phai cha y dén cde tinh chat nhigt dong eta cic chat long hay chat khi duge ding dé lim chat trae di hist, dy ning long ra khéi lo 6 cae nhd miy dign nguyén tir, efing nhur tink chat dién bién etia cae bO phén khée nhaw cdn lai cia hé 1d. Céng sudt ciia Id phan dng hat nhin diye quyét dink béi téc dé dign ra qué trinh phan hach. Trong migt 1d ey thé nado dé tée d6 nay ty 16 v6i lurgng chat phdn hach va mit 6 notron tung binh. Do d5 suy' ra ring viée thay i mat dé notron trong Id dua dén Kim thay doi mife céng sudt eta 18, Vi vay khi nghién ci dign bién evia 15 ching ta s€ sir dyng hoe khai nigm ingt dé notron trong 16 howe khai nigm céng suat cha 19 & mst thoi diém ndo dé, Vige digu khign 13 duge thye hién bing cach thay i gid tri cia théng lugng notron trong 1. Néu théng lugng notron trong 10 khong thay ddi, 18 phan img 6 tang thai 167 han, hé sé nhdn notron k trong ld bing 1. C6 thé thay 431 thong hong notron trong W bing hai cach: I/ Dua vao hoie rit bét ra khdi ving hoat dong cia {8 cdc chét hdp thy manh notron, nhur chat bo ching ban. 2/ Dura lai din ving hoat hay dua ra xa ving hoat mét chat phin xa notron ndo dé. §4.5. CAU TRUG LO PHAN UNG HAT NHAN 4.5.1. Khai nigm chung vé 16 phan ieng hat nhan Lé phan ting hat nban [i thigt bi cé thé digu khién va kiém sodt phin ing phan bach dé thu dirge nag lugng ahiét do phan tag phin hach tao ra. Cau tao ciia 1a gdm cae bd phin cht yéu sau: a. Cp nhién lig hat nhda tgo ra sy phan ech va sinh nbigt b. Cung edp chat lam chfim vai chise ning kim gidm tde 6 ciia cc notron sinh ra tir phin ting phan hach dé tao diéu kign che phan ting day chuyén xay ra 61 ¢. BO phan tai nhigt v6i chite nang thu nhigt sinh ra do phan hach hat ahdn tir tam 19 phin ng, 48 chuyén ra b6 phiin bén ngodi 4. BG phan diéu khién dé diéu chinh qué trinh phin hach eta nhign liga hat nhan Ve co ban nha my dign nguyén wr chi khac nha may nhigt dign & bd phan ld. Ld eda aha may nhigt dig 1a noi d6t chay ce nhién 1igu hod thach dé thu Hy nhigt con trong nha may dién nguyén ti thi 1 phan tng lim nhi¢m vy tao ra phan ting phan hach c6 didu khién dé c6 durge mot mhigt luong rat lon. 4.5.2, Nguyén ly ca [6 phan dng hat nhan DE c6 phin tng diy chuyén ty duy tri, ta phai lam thé nao dé n6i chung it nhit cd mét notron trong s6 gan 2,5 notron (v = 2,5) do mét phan hach cho truce sinh ea 6 thé gay ra mét phin hach Khde. Cho nén nguyén tdc thiét ké 16 la phai fam gidm cde qua trinh tiéu phi ede notron khéng phan hach sao cho digu kign néu trén diy 6 thé duge thod min, Cac qua trinh tiéu phi notron mét cdéch va ich c6 ba logi nhur sauz a, Nhién ligu bat notron ma khong phan hach (nhu a, y) b. Cae vat ligu khdc trong 1d bit notron, ¢. Cée notwon rd ra khdi hé 18, khdng gay duge mét higu img nio ca. Ba qué trink nay 06 anh hudng t6i sir hoat dong cia 1d va c6 thé bj thay Bi ding ké do thidt ké. C6 thé thay dai sur bit notron khéng phan hgch eta nhién Ligu ing kich thuiée va hinh ding ota nhién {igu, bing ning lugng trung binh eda notron trong 16 hoiie bing 43 tam gidu ca nhign Ligu. Mite d bit notron trong cde vat ligu Khe phy thuge vao sé lurgng va Toni vat tigu dirge ding dé xy dug 16. Con phan cée notron rd ra khdi 1 c6 thé gid xudng bang céch tang kich thse vo boe 1d bing chat phan xa lim nhigm vu phan xa cde notron £3 ra khoi_ 1d bit ching tré [ai t. New To 18 Loai 1 sn nang long thi ta edn phai thiét ké trong 18 mét hé thdng My ni trong 1d ra sao iét ké 1d phai la chon cde kich thude, cde niga ligu nhat mi higu qua Igi lon nhat. tham s6 vat IY sao cho 1d 1a t6i uu theo ugha tit ki é lam nhign Figu o6 thé [dy urani thiéa nhién trong dé c6 chita 6.73% U2, urani Lim giau {cé him long U?® cao hon 0,73%), plutoni Pu”, thori Th. Chat lim, chim (rong ede 16 phan ing chay bing notron cham hay trung gian (cde natron 44 dusge him chim mét phin trude khi bi hap thy dé phan hach tiép), 66 thé 1d graphit, nude ning D,0, nurée thudng H.O, berili va berili oxit BeO, cde chat hau co. Chat tai nhiét 6 thé 14 chdt khi, nude thudng, nude ni co, kim logi léng v.v... Chat phaa xg 1 bit ky chal Lim chm nao nhur graphit, bevili v.v... 62 “Chiéu cao: khoang 21 mét Kh6i luong: khoang 60 tan Hinh 4.3, Cau tric 16 phan tng het nhan Ngoai ra, con phai chii ¥ dén mot sé yéu t6 6 tinh chat ky thudt. Tat ed cde 10 phan img hat nhin hogt déng 6 nhting mire céng suét cao, ngodi nhigt ning, trong 16 cdn sin ra mét sé 1én natron, céc tia y ede tia B. Ngay 7a khi.16 di bi dap, cudng d> phéng xa cia cdc tia y va B vin con 16n do ¢6 mét lugng lin sin phim phéng xa trong qué trinh phin hach sinh ra. Ching han mét lo 6 céng suat 10 MW cé thé sin ra 10” curi céc sin phim phan hach, day la mét etong dd phéng xa gin diing twong duong véi cudng d6 phing xa cia khéi 1000 tin radi. Cho nén phan lin cde 10 phan ting déu bec kin nhign ligu trong mot "vo" vat ligu. Vat ligu thudng durge ding lam v6 1d la: nhém, thép khéng gi, ziriconi. Thir ntia, dé dim bao an toin cho nhiing ngudi lim viée quanh 1d phan tng, ta phai 66 thém nhaing vat chan dé trinh ede notron nhanh cing nhu ede tia y vi ching Ia cae bite xa c6 kha ning xuyén thiu mgnh, do dé e6 tic dung phi huy m6 té bio manh, Nhur ta da thay trén day, dé lam chim cdc notron nhanh dé ching dé dang bj U"* bit, ta phai ding loai vat ligu c6 nguyén tit sO nh6, trong khi dé dé chin c6 higu qua nhdt d6i v6i céc tia y lai phai c6 vat lieu V6i Z ldn. Do dé ngwoi ta thurdng ding mét hdn hgp chat c6 Z nho-va chat ¢6 Z 1én kim vat chin. 63 Trong mt s6 trudng hop ngudi ta ding nhiéu lp chi (Pb) va polyetilen dé lam vat chin, cdn trong da sé trudng hop ngudi ta ding béténg cho tiét kigm. Ngudi ta con diing loai béténg dae biét 1a béténg thong thudng cé thém cét sit hofic pha quing sit 48 ting ty trong va higu qua trong viée chan céc tia y (véi ba day trén duéi Im). @ bubrg hsm BZ Osa © Khe quan sat Q si Bac madun ohién feu. Hinh 4.4. Co cdu lap rap thanh nhién ligu hat nhan. Bang cho vit ligu ding lim nhién ligu hat nhan, chat lam chim, chat phan xa, chat tai nhigt vi cic vat liguxdy dung. Nhién tigu Chat lam cham Chat phan xa Chat tai nhigt_ | Vat ligu xay dung Urani thign | Nu6c nang, bérili, oxit | BAtky chét lam | KhOng/khi, hydro, | Nhém ziniconi ho&e nhién beri graphit cham nao reli az6t, dioxit magie cacbon, Hz0 hoa 0:0 Urani tam Nhu &8i v6i truéng hop | Bat ky chat lam Nhu a6i voi Nhém ziniconi va urani thién nhién + HO. ‘cham nao trvéng hgp urani thép khéng gi thién nhién + nati, hop kim natri + Kali Urani- 238 | Trong céc 16 chay bang | Urani- 238 thori- | Natti, hop kim ‘Thep khong gi Urani- 235 | Notronnhanh khéng cd | 232 hoae mot Nak thay ngan chat lam cham nguyen t6 nang hod bismut hay Pu-239 46 gidu cao 64 ; 4.5.3. Nhién ligu cua 1 phan tng hat nhan Nhién ligu cho 16 phan ting hat nhan co thé sir dung cdc chat cd kha nang phan hach nti urani hoe plutoni, 215 Urani ty nhign chi chia 0,7% U" phan hach nén chi sir dung fam nhién ligu cho 16 phan hap thu notron va siz dung ching mOt cach higu qua nhue 1d nude nding hose 18 phan ting Him ngudi bang khi va dimg chat lam cham [i than chi, Nude nhe cd thé dé digu ché va ré tidn ahung kha nang hap thy notron [én nén khdng thé str dung urani ur nhign Lim nhién ligu cho 19 phan dng made nhe. Lo phan img nude mhe sir dung nhign ligu urani duge lim gidu trén duéi 4% a dang oxit urani, Cdn Pu thi thich hop kim nhién ligu cho ld phan img ti sinh nhanh, 4.5.4, Chat lim cham cdia ld phan ong hat nhan Dé dé ding tao ra phan img phan hach hat nhan day chuyén, can phai him bot notron tée 49 cao thanh notron nhiét. Nhu vay, vit liGu kim cham notron duge goi ld chat kim: chim. Chat lam chim 6 hai tinh chat sau: + Hap thy notron higu qua. = Giém tée d6 cita notron v6i higu suadt cao, Vi vay vat ligu thie hgp cho chat lim chm thudug 1a nhiing nguyén 16 6 aguyén tir sé hd. Céc foi chat [am chan théng thong: 1. Nude ahe (nude théng thudmg) e6 higu sudt Lim cham rdt tdt, gid thanh ré nlumg ed nhuge diém la hap thy notron mét cach Hing phi. 2. Nude ning cfing c6 higu suat lam cham tét do khéng hap thy notron mét cach lang phi nén 6 thé ndi day Li chit gid tée ly tudmg nlumg gid thinh rét eao va khé digu ché, 3. Than chi tuy higu suat lim chm thip, nung fai hp thy it natron va gid turong di re. 4.5.5. Chat tai nhiét cila lo phan wng hat nhan Chat tha nhigt sinh ra tong 1d phan dng va chuyén ra bén ngoai goi 14 chit tai nhigt. LO phin dng nude nhg ding chét tdi nbigt la nde nhg; Lo phan dng medemding ding chit «i ohict Hi nude ning; con 1d kh thi sir dung chit tdi whidt IA kif COs hoe heli va 1d ti sinh nhanb thi sir dyng chit tdi nbiigt 1b natei, . 4.5.6. Chat diéu khién cua lo phan tng hat nhan Chit didu khién c6 tie dung dién ehinh céng sudt cia 18 phan ting (t6e 44° phan tig phan hach) va cd kha nang hap thy notcon, Chit didu khién duge sir dung phé bin [3 boron hoje cadimi. 65 §4.6. CAC LOAI LO PHAN UNG HAT NHAN Lé phan img hat nhan duge phan logi theo nhién ligu hat nhan, chat lam chim va chat tai nhigt, ciing cé thé phan theo ning Iugng iia notron gay phan hach. Dui day 14 mét sé loai 16 phan ting hat nhin nay dang duge sir dung trén thé gidi: 4.6.1. L6 khi Lé khi (hinh 4.5) 18 Jogi 16 sir dung khi lam chat tai nhigt, loai 1 nay chit yéu phat trién & Anh, Chit kim chim 1a than chi va nhién ligu e6 thé sir dyng 1a urani ty nhign. Lite diu loai 1d nay duge ding dé sin xuat Pu (cho muc dich quan syr),va ding khong khi Lim, chat tai nhigt. Dé phat trign loai 16 nay than 1d phan img phat dign, cin phai nfing nhit va dp lie cba Kh - chat tdi nbigt. Vi khong thé str dung duge khéng khi nén khi CO, duge ding lam chat tai nhigt. Tir 46 43 ra d6i loai 1d khi kigu Anh sir dung trong nhalmdy dién hat nhain Dé canh tranh véi 1d nude nhe dang din tr nén phé bién, ngudi ta nang thém nhiét d9 va 4p Iye cia khi (chat tai nhiét). Tuy nhién nhigt 46 ctia khi CO; ting cao téi mire dé nao dé sé khéng én dinh ya vi thé ma khong thé str dung duoc. Ngudi ta da phat trién ogi 1d khi tién tién hon sir dung 1 i nhigt 1a heli cé the én dinh ngay ca khi nhigt d6 cao nhung lai gip khé khan vé mat ky thugt va kinh té nén khong thé canh tranh duge véi 1d née nhe. Tuy vay cdc kinh nghiém vé 1 khi van duge ngudi ta van dung va viéc phat trién 10 khi nhiét 9 cao hign van dang duge trién khai, 1d nay str dung chdt ét 1d hei nhiim ning nhigt 49 khi dau ra ciia 19 1én t6i 750°C va ning cao higu suat nhigt, Loai la nay cing dang e6 ké hoach sit dung ‘a mye dich nhur sir dung trong céng nghigp hoa hoc. Hat nhign ligu hinh edu i 250°C rao ddi niet 590°C: 177 MPa 7804 Or Tusein -may phat 5 x + . Tih % f } sito nef ey) Lb 1 a eS © al ; = tak Raa eae taee Bam sana VOI f Qbat indi : Voc. ama Hinh 4.5, So dd nguyén ly ciia 16 khi. 4.6.2. L6 nwoc nang (PH WR) Ld nude nang (hinh 4.6) 1a 1d phan ting sir dung née nang lm chat Lim chim, Loai 1d nay yéu do Canada phat trien. So véi nude nhe, nuée nang hap thy rat it notron nén e6 thé sir dung urani tyr nbign Lim nbién tigu, chi La phan dng Het nude 7 ‘than nnign me a Mu khlsa yy i Ci Hinh 4.6, So 48 nguyén ly alia | nude nang PHWR 4.6.3. Lo nwéc nhe Ld nude nhg 1a 19 phan tg str dung nude phe lim-chat kim chim va chat tai nhigt. C6 hai logi ld-nirée nhe [A PWR (Pressurized Water Reactor - La nude ap Ive-hinh 4.7 ) vi BWR (Boiling Water Reactor - Lo nude s6i- hinh 4.8). PWR duge phat trign cho myc dich quan sir, vi du thu tao site day cho tau thuyén va dic bi la sir dung cho tau ngim. Hé théng thir nhdt cia Id phan ding duge thiét ké khong lam s6i nude ma truydn nhigt sang h@ théng thir hai dé tg0 hoi nuée, do vgy hoi nude Lam quay tuabin khong bi hig xa. BWR ngay tir du da duge phat trién cho mye dich hoa binh la phat dién. Nude duge tam séi trong hé théng thir nhat cia 19 phan ting va ding hoi nude 46 Lim quay tuabin, do vay tuabin bi nhiém xa khi van hanh. Nhung do khéng ¢6 hé théng thit hai nén cu tg0 16 don gin, Urani ty nhién khéng thé sir dyng kim nign ligu cho 13 nude nhe. Nhign ligu sir dung 1a dang, oxit urani lim giu thap, khoang 4%, 67 Hinh 4.7. So 48 nguyén ly 16 PWR. ey | Wa nety — t ' wate i fica | | - Desc" Hinh 4.8. So 4d nguyén ly 1b BWR. 4.6.4, LO phan ing hyt nhdn t hb nhanh a. Nguyén I ctia (6 phein tong hat nhéin tdi sink nhanh Lé phin img hat ohan tai sinh nhanh sit dung nhién ligy pluton, Plutoni khi phan hach bing notron tée d6 cao s€ ¢6 Khodng 3 notron méi duge sinh ra. $6 lang notron sinh ra do | lan phan hach ¢ day [a nhidu bat. Néu sir dung khéo 3 notron thi ¢6 thé tao ra lugng plutoni nhiéu hon so vi hrgng plutoni da dét chay, 6. Yaghia etia vige phd trién Io phin tng hat whan téi sink nhank So vai trudng hgp chi str dung mot lan ahién ligu urani & 1 nude nhe, khi str dung nhiu lin 6:18 tai sinh nhanh ¢6 thé thu durge ming lcgng lon hon 50 fan, $6 nani c6 thé khai thac urani str dung & 18 nude nhe vao khoang 70 nam, néu e6 thé sir dang duoc ching bang 16 %4i sinh nhanh thi nhin loai c6 thé sir dung ning lvong nguyén tir trong thoi gian khoang 3000 nim, c. Co ché ctia lo phen ing hat nhan tdi sinh nhanh Vi lo hat nhan tai sinh nhanh str dag netron nhanh uén khong cn chat lim cl Chat tii obigt ld natri, Biém néng chay eba Na li 98°C vA diém s6i li 881°C nén c6 thé sit dung dudi dang dich long & nhigt d6 cao. Vi Na cé phan tmg khi tiép xtc voi khéng khi nén bé mat cla Na edn duoc pli bang khi tor (argon). Cé ba hg théng ta hé théng Na thir nhat, hé théng Na thie hai va hé théng hei nude thir ba. ad. Tinh kinh 16 etic B6 hat nbn tdi sin Chi phi cita 1 hat nhin tai sinh nhanh gap tir 1,5 dén 2 lin so v6i 18 nurse nhe. Hign tai ve ‘inh t6 tht chua thé cgnh tranh v6i 13 mide nhe nhung trong tuong fai, khi ngudn tai nguyén urani hét dan, gid urani ting lén, c6 18 khi dé 1d tai sinh nhanh cé thé canh tranh duge véi 10 nude ne, * Ngodi ra cdn e6 mét sé Logi Jo phan itng hgt whan duge phan bigt theo sir phan bd nhién Ligu va chat lim cham + L6 ddng nhdt: 1a cdc 16 trong dé nhign lign va chit lim chim durge tron déu véi nhau, im thanh m6t dung dich, mot hop kim, thanh mét hgp chat hod hoc hay mét thé van (thé hayén phi} co cn rat nko gém tir hop ehdt king hod tan eta urani trong nude thudng hay nude ning. + Lo khong ding nhdt: 6 day nhién ligu duge xép dt theo mét cau hinh hinh hoe xe dink ndo. d6 lim thanh mét hesi thanh dét dae trong mét khdi chat lam cham * Naudi ta cin phan logi lo theo ning lugag notron gay ra hign tung phan hach. Cée notron c6 nang lugag thp hon 0,1 eV goi li notron cham hay notron nhigt (bing ning kzong cia chuyén d6ng ohigt trong moi trudag 1d), Noon ¢6 ning lung tir 1 dén 1000eV (keV) duge ggi Li netron (rung gian hay notron dng hudng, edn nottou cé nang lweng trea 1000 eV duge goi lit cde notron nant, Do dé ta e6 ba fogi la: ~ Lo hart: 1a 1 chay bing cée notron nhanh, Hat uhin nhién ligu phan hach bing ede netron nhanh, 16 khong chita clit lam chim dé lim chm notron sith ra trong phin hach, phan img day chuyén xdy ra do hat nhan nhién lige hap thy cde notron ahanh dé phan ach, Cé thé adi bom nguyén tt 18 mét loai 1d nhanh (khong diéu khién duge). Mot sé lo didu khién dugc chay bang plutont efing thugc logi Id nay (vi tiét dign phan hach cia plutoni bing notron nhanh 18 lon). ~ Lé trang gian: phan tng phan hach 6 day la do sy hap thy cae notron cd ning hrgng tring, gian. Trong cac 16 nay ngudi ta ding hign tugng bit cng hudng cia c4c notron, hode diing cae vat ligu c6 tiét dign higu dyng bal nhé adi vei cae notron khac notron nbiét. - Lo uhiét: Chay bing cée notron phigt, Cae 1b loai nay rat an toan trong va hing didu kign xée ¢inh cho phép ding urani thién nbién lam nhign ligu. hanh va trong, * Cling o6 thé phan loai eae 1b phan img theo chire nang cia 1: ~ Lé nghién evu: La cde 1d duge ding dé thir ede phyong php thiét ké méi cdc 16, dé sin xuat dong vi phéng xa, dé Wo ra cae chim notron ¢6 ning luyng va mat dé xde dinh ding cho ede thi nghiém va nghién ciu vat ly, dé dio tao cin bd [am vige trong Tinh vuc cng ngh§ dign hat nhan, - Lo ning long: dé sin ra nang furong dui dang dign nang phe vy cho nén kinh té quéc din, + L6 tdi sinh: 1é sn xuat ra cde vat Jigu phan bach ding urani-238 hay thori - 232. Vigt Nam hign c6 mgt Vién Nang long nguyén tir & DA Lat va voi cae cich plan logi tren day, ta. c6 thé ndi Jo phan tng hat nhan day nhdt hign ta dang cd & thinh phd Da Lat [a thuée loai 16 nghién edu, chay bing wrani - 235 Lim gidu, chat lim cham !8 nude thudng, ta 46i Iu ty nhigo ¢6 ba chite nang chinh: higt bing qua trinh a, Dio tgo cn b6 cho ngdnh hat nhan b. Nghign citu cdc phan Gng hat nhan, ede nghién ciiu ing dung trong cae nginh khoa hoe, ky thugt nhury 16, céng nghigp, néng nghigp, sinh hge vv... ¢. San xudt mot s6 dong vj phong xa cung cdp cho nhu cau trong mrde dé clvin doin va didn tri trong nganh y té, nghién citu ting dung trong cng nghigp, ndng nghigp vv. 70 Chuong 5 NHA MAY DIEN HAT NHAN §5.1. NGUYEN TAC THIET KE NHA MAY DIEN HAT NHAN . Nguyén tic quan trong trude hét ld khéng 4é xdy ra tai nan. Dé lim duge diéu nay, digu chi yéu la phong chéng t6i mie tdi da nhiOng rii ro ¢6 khd nang gy tai nan ghu héng hdc hose hu hai thiét bi, may méc. ‘Thiét ké day di, chinh xae, thyc hign céng téc quan ly chdt hrong nghiém ngat va kiém tra theo déi thudng xuyén dé dé phéng phat sinh nhttug bit thudng va sai s6t, hong hée. O nha may ign hat ohan khi van hah binh thudng thi hdu nhu khéng cdn nbiing thao tac true tip cba aban vién, tinh trang céc bd phiin eda [9 phin tng duge téng hop va hin thi & phong digu khign trang tam dé ede nhan vién van hanh c6 thé thudng xuyén danh gid tinh trang hoat dong ctia la mt cach. chin xéc. Hon niia dé tranh nhimg thao tée sai hode nbdm Hin gay anh hudng 16n én an todn, 18 phan dng duge thiét ké vi hé théng an toin 2 ln (Fail Safe System), hé théug khoa Sign dong (laterlock System). He théng an to’n hai Hin 1a hg théng duge thiét ké dua trén nguyén tac néu mt b8 phan cita hé théng gap hdng héc thi lip tire chuyén sang trang thai an toan. He théng khoa lign dong li hé théng duge thiét ké dé phong chdng tuc tréc, sur ¢6 phat sinh do thao tie whim Hin, vi du nher ahan vién vén hanh nham [dn dinh rat thanh diéu khién ra thi fing KchOng thé rit durge., Diu quan trong tiép theo 14 néu phat sinh truc trae bat thung thi cing khdng dé su cd lan rong, Nguoi ta dp dung abdng d4i sdch an todn sau: 4, Phat hién som nhirng bat thudng G nha may dign hat whan dé c6 thé phat va kidm Wa duge nhimg bit thudng nhu trodag hop phat sink rd gi tr hé théng éng din ngay khi mdi phat sinb va 6 mite d6 nhd, ngudi ta lip dic cdc thiét bi kim tra gidm sat ty dong va khi cdn thiét sé sp duu 1g 10 phan dng, hing bign phap thick hop niur 2. Co thé ngirng lo khan cép. Khi phat hign thy e6 bit thudng nbu dp lee trong Io phin ing dot ngGt ting cao cf 4p dung bign phap khan cip, ngudi ta cae thiét bj phat hign va thiét bi ngimg ld khdn cdp dé 06 thé cing mét ke cho cde thanh diéw khign vao lo phan ing va ngimg ty dong lb phda dng. Cae thide bi ava rong ds c6 day dit d6 tin cay, uhidu ting va déc ip. Céng pho ti mie Hip dt cd thiét bi ma nN rong trudng hop hy hitu thanh digu khién khdng hoat dng thi ngay dip tre mot long lin dung dich axit boric c6 kha niing hap thy notron s¥ ducge rt vao dé ngiing Id phan dng, 3. Phéng chéng ré ri chat phéng xa Do c6 nhiéu chat phérig xa nguy hiém & trong 1d nén 1d phan img hat nbn dirge thiét ké edt cng phu nhim dam bao cde chit nguy hiém dé sé bj git ben trong thiét bi, bén trong nha may va khdng thodt ra duge bén ngoai néu say ra tai nan. ‘Dé dé phong khd ning tai nan nhur nude tai nhigt so cp bj tn that, mat mat thi ngeai ta lip dat he théng thiét bj kim lanh tim 1d phin img khdn edp (ECCS - Emergency Core Cooling System) va thiing chita 10 phn Ging (Reactor Containment Vessel). Khi sy ed xiy ra, cling wéi viée x4 nude fim ngugi 1d phn ding thi h théng phun hoi cia thing chéa 1 s& tam tanh va hod lng hoi nude thodt ra thing chita 1, lam giam ap lye trong thing chia 16 vi git thiéu nhanh chéng chat phong xa 6 dang khi. Luong khi cén Iai sé ho hé théng Ipe khan cap lam giim chat phéng xa. Dé tudng hop thé ndo ching nifa thi vé oo bin, eée chit phéng xa cting duge nhdt chit bén troag thing chita lo phan ting dé khng thoat ra ban ngoai. Han ché hign nay trong vige xy dyng nhi may dign hat hia cé thé do béa vin dé sau day: ~ Chi phi: Nh mdy dign hat nhén c6 chi phi trong sudt thoi gian hoat déng lon. + DG an toda: Nnd may dign hat nhin duge cho li khang an toda, anh hudng dén mai teutag va site khoé ciia con ngudi, dién hinh 1a vio nim 1979 6 Three Mile Island va nim 1986 6 Chernobyl di xay ra sired 5 1 phan img hat aban. ~ Sue ph arién: Cong nghé hat nhdn phat trién Lim cho eon ngudi c6 thé sit dung sire manh ciia né vao sai myc dich nhim dat duge cde myc dich kinh t8, thwoug mai bode ché tao nhitng va Khi hat nhdn lam nh hudng dén tinh binh chin tr) va sy an toan eta con ngud - Phé liu: Nha may hat nhdn edn duge quan ly mat cdeh chit ché vé pé lig trong mét thi gian dai, bilo quan t6i da trong khu yye wha may dé c6 thé bao quan mét céch an todn do dé cda phai tinh todn ti mi twgng chat thai phéng xa sinb ra trong thoi gian van hanh dé Iya chon dia dim dd réng cho cat git chit thai. §5.2. CAU TRUC VA PHAN LOAI NHA MAY DIEN HAT NHAN : 5.2.1. Cau trde nha may dién hat nhan ‘Thiét bi quan trong nhdt va [8 teung tim Id 16 phn ting het nhan. Cau trie nguyén ly odia mot {6 phan ting hat nhan da duge xem xét & chuong trude, sau ving hoat noi dia ra ede phan ting hat nan va san ra nhigt nding, dong vai trd quan trong tigp theo ld thidt bi tray ddi nhiét dé sinh hai dura vo tuabin dé san ra dién nding. Qua thidt bj tea d6i nhiét gitta chét tai nbigt tir fam 1d phan tag va hg théng nude tudn hodn & vong ngoai (con dug: goi li nude tun hodn vong 2), mide 6 day nhan duc nhiét 46 do nude (hay chat lim chim) & ving 1 trayén cho bién thanh hoi nude e6 ap lyre cao 72 duge dura vio tuabin lam quay tuabin cia may phat dign, Sau khi qua tuabin hoi nuréc tré thanh hoi lanh lai dutgc dura tré lai binh trao déi nhiét dé duy tri qua trinh trao déi nhiét cho lién tye. Dé phye ‘vu cho sy tudn hoan nue & Vong 1 va vong 2 ngudi ta phai ding mdt hé théng bom cutng' bite. Ngoii ra cdn phai thiét ké mt hé théng dign cho nha may dign hat nhiin phye vy cho vige van hanh 16 phan img: chay hé théng bom, cdc hé théng diéu khién 10. Moi thong s6 vat ly va ky thuat trong hoat déng ciia 1 déu duge théng bao va high sé! lén cd’ ddng hd do dé ngudi didu khién 1 (diéu khién nha may dign hat nhdn) biét-duge tinh trang lim vige ciia nha may. Nha may dign hat nhan con phai cé ciic hé théng thiét bi an toan (an todn 16 phan img, an toan nha may dign hat nhdn)-m dim bao cho nhi may hoat déng an toan vi c6 higu qui. Cdn phai c6 cdc thiét bj kiém soat do nhiém xq thoat ra. méi.trudng ngoai dé ¢6 bign phap xt ly va ngin, chan. Sau mot thai gian hogt dong, nhién ligu bi chay din nén con phai nghién ctu vige thay. thanh nhién.ligu sao cho t6i. uu ve mit san ning Igng, Céo than, nhién Tigu khi dua ra khdi 19 chita cde sin phim phin hach ¢6, 46 phéng xa cao phai duge chén cat (hofe tai ché néu.cé nha. may chuyén dung) ding quy trinh ky thugit dé dim bao an toan cho méi trudng va khu dan eu quanh ving. Trong s6 cée sin pham phan hach c6 cfc nguyén t6 phéng xa cd chu ky ban ra dai (hang trim ndm) Igi,cang can) c6, cde bién phap xir ly phi hgp nh ch6n & 46 su én, trOn véi ximang trude khi ch6n v.v... Lé phan ting hat nhan sinh ba lo phan ing Nha may nhiét = ‘wabin dy pst at Dbudng chy nhién iu Hinh 5.1. Nha may dign hat nhan so sanh voi nha may nhiét éign. 3 Qua cdu wie nha may dign hat nhan ta thay thye chat cia viée phan loai nha may dign hgt nan Ia phan loai {6 phan ing hat nhan. Céc logi lo phan img hat nhan phat dign hign nay teén thé phan lén ding nude s6i ap suat cao lm chat 1ai nhiét, mét sé 10 ding kim Joai long (nh Na chang han). 5.2.2. Yéu cdu cia cdc vat ligu trong 16 phan ing Céc thiét bj nang Iuong hat nhin hign dai la cdc thiét bij ky thudt pluie tap. Cée vat ligu duge sir dung & day phai Lim viée trong cac diéu kién ngit nghéo vé nhigt 46, ap suat, do phong xa. Niw nha may dién nguyén tir dau tién tén thé gidi 6 Bélaruski mang tén Kurchatov da phai ding dén cic vat ligu ed kha ning lim vige & nhigt 46 161 510°C trong ving hoat ca ld phan img, Vige sir dung cdc dng co hat nhan trong va try hode trong tau ngim nguyén ti edn ddi hdi c6 cc vat lige chju duge nhiét 46 t6i 300°C, Ngoai ra, viée dam bao tinh ning swat, tinh kinh té, d} an toan ludn luén Lim nay sinh nhitng yéu cau cao ngay cing méi d4i v6i ede vit ligu hat nhan, Can chil ¥ ring cdc tinh chat co hoc ctia vat ligu khong duge thay 481 trong qué trinh khai thac lau dai 1d & nhigt > cao, khong duge dé vo, gay do.qua trinh ldo hod cita vat ligu Cf vat ligu trong ving hoat luén Juén chis su chiéu xa manh lam cho tinh chat co ly cua ching thay déi manh. Cho nén céc vat ligu 1d phai cé tinh bén cao déi véi phéng x9, pha ¢6 tinh chang gi cao. Cae vat Jigu Lim vd thanh nhién ligu cén chiu cée diéu kign ngit nghéo hon, trong qua tink khai thie 16 né ludn luda chiu ubigt 49 cao, nd tiép xic voi nbién Ligu hat nhda tong mét thei gian dai, Béi véi céc ld chay bing nowon nhigt, cdc vat ligu xdy dug phai c6 tit dign bit notron ahigt nhé, Cén nhién ligu hat nhin phai cd kind nang toa nhigt va d6 chiy cao. a. Yéu cin déi voi che vat ligu trong ving hoat * V6 cia cde thanh nhién ligu: V6 thanh nhign ligu phai lam viée trong cdc diéu kign kh6 khan nhdt trong ving hoat ctia 10. ‘Dé gidm sy hap thy notron eda vd thanh nhién ligu ta phai lm vO mang, khi 16 hoat déng vé than 6 thé bj bién dang do tie dung bie x9 cla nbign ligu hat nhan. Do su thay dai én xuéng cia nbiét 9, tal vé s& xudt hién nhing ting sudt nhigt nén vo thanh ohién ligu phai cing. Trong s6 nhiéu dbi h6i ddi vai vat ligu lam vo cd bén yéu cdu chinh 1, Chiém notron it nhat. 2. Bén vé co hoe, vé bee va thanh nhién ligu néi chung c6 hinh ding va kich thuée khéng dai. 3. Tinh din nbigt cao, truyén nhigt Iau ma khéng c6 nhimng ting sudt nist qua lou én vo. 4, ft bj chdt im lanh lim gi va fn mon. Tuy nhign trong s6 cde yeu edu nay, tuy theo loai 1d, mot vai digu kigm tra: nén quan trong, hon, Thi du, néu nhigt dd eta 16 rt cao (> $00°C) thi yéu cdu tinh ban cita vat igu déi vei nist 63 1a rt quan trong. Déi voi lo nude s6i, trén mat thanh nhign Liga o6 tap trung cde tap chat, khi dé vo 74 thanh phai co kha nding chang gi tot. * Chat Lim cham va chat phan xa: Hai loai chat nay phai chita it tap chat nhat, Chat phan xa va chat lam cham phi tac dong cia bite xq va bén d5i voi qué trinh ion hoa. * Cac vat ligu hip thy ciia hé théng digu khién va bao vé: Cac chat nay phai cé tiét dién hdp thy notron nhiét cao. Trong cac l6 nhiét (chay bing notron nhiét) ta dai hdi ching phai hdu nhu "den" ngbia la tit ca cdc notron di qua mat ctia né déu bj hap thy trong n6. Trong nhiéu trudng bgp né cén phai o6 kha nang hap thy notron trén nhiét. * V6 lo: Vo lo vi np lo trong khi 1d lam viée chiu the dung cla cae img suat co hoc do ap suat thira 1, do tai Tong nhigt tong cde ché do ahigt dimg va khong dimg, lai con ludn tuén bi sy chiéu xa natron nén phai cd tinh bén cao d&i véi d dan héi lon. Chiu sy chiéu xa notron trong ton b@ thei gian 18 hoat déng (t6i 30 nd) khong duge’g ay ra mot sy gly nirt ndo, do 46 phai rat bén déi vi phong xa, khng bj gi, vi chi cin mét chd bi gi la c6 thé 1am xuadt hign noi tap trung cde tng suit, 1b. Nhiing doi hai cho vit lign & cde nit nim ngadt ving hogt ‘Déi v6i vat ligu bam dng din nude va éng dan hoi phai c6 dO ben cao, c6 kha ning chdng nit né én, phai it bj gi vi cde chat gi dwa vio chat tai nhigt sé lam anh hudng xdu toi trang thai phéng xa cia 10, c6 nguy ear tao ra cn bam trén mit cée thanh nbién ligu. ¢. Nhitng doi hoi cho wat liga ding trong xy dang 1d Dé tam cae vat ligu cdu tao trong xdy dymg 1b, ngudi ta ding kim logi va hop kim cla ching vi chting khi bén khi chiu sy din hai eao, bén khi bj bién dang din hoi, Voi cae yéu cdu néu trén, dé [am vé cdc thanh nhién ligu (cdn goi 1a thanh dét) ila cde 10 nghién ciu ngudi ta ding alumini cé d} sach cao. Dé tim chim va phan xa ta ding bérili tinh fehiét (cd ndng dd tap chat dudi 0.5%). Tuy nhién, véi nhiga ligu hat nhdn c6 4 1am gidu cao nguéi ta ding thép khong gi austenit dé ché vo thank nhién tigu cling céc yéu t6 khée ciia ving hoat. 5.2.3. Nhién figu hat nhan Nhign ligu hat nhn dirge ché tao dudi dang ede thanh dot. Cée thanh nay tai duge ché tao curdi dang ce vign nbién ligu nhu vign thude. Céc thanh nhién Tiga nay doe b6 Ini thanh timg bd, ching duge nbiing vao ving hoat cia ld phan ting (a6 1 nhitag 10 chia chat lam chém - néu 15 chay bing U* va notron whigt - va chit tai nhidt). Gitta bé thanh nhién igu 1 mot khe bo dé chat tai nhigt di qua lay nbigt ra ngoai. Néu 16 44 19 nhigt thi trong viing hogt eta la con phai cd chat lam chim notron. Bé lam giam thé tieh eta ving hoat ciia 15 (va do dé giam cd cée kich thude ngodi cia 18, ngudi ta thudmg ding nhién ligu di duge lam gidu (him lugng U"* cao hon 0,73%). Trong cac 16 khéng déng nh: loai trir sur tigp xtic trye tiép gitta nhién ligu hat nhan voi chit tai nhigt ngudi ta dit nhign ligu vio cdc vd boc de biét c6 thanh mong (kich thude co 8 - 14mm). oes O phan lon cae 1d phan img hat nhin ngudi ta ding ede thanh chia nhién ligu rin. Moi nbién eda 18 déu duge ché tao tir urani thién nhign. Vige téch urani tir quang khée véi cdich tach tuong déi dom gian va voi quy mé Kin ec kim logi thuéng. Quéng cd ham lugng urani lén thydng rat it gap trong thién nhién, cho nén qué trinh Jam gidu urani thye ehdt 14 qué tinh tach urani. Ngoai ra bin chat hod hoc cia urani khéng cho phép ta tién hin viée ndu luyén gin don tinh quéng thu duoc. Nguiti ta c6 thé lam gidu urani bing nhigu each song phuong phép phé bién ahat Ja phutong php khuéch tén khi. Tinh quing urani duge Jam sach va bién thanh kim loai hofe ede hyp eit quy khde tai cde nha may gia céng hod hoc goi la cde nha mAy tinh luygu, Tinh Iuyén urani ¢6 thé van cén chita cdc tap chat cua nhiéu nguyén td hod hoe. Nhién ligu hat nhan ding trong {0 la urani cé d6 sach cao, dae bigt la phai chifa it ede tap chdt 6d kha nang hdp thu notron. Mun thé ngwoi ta phai ding cdc phuong phap tach chiét trong héa hoc dng nghé hat nhan. Sau khi thu duge urani thién nbién hay lam gidu dudi dang kim loai, oxit hay mét hop chat mong mudn khac ngudi ta phai ché tao né theo hinh ding cin thiét co thé si dung ching duréi dang than nhign Tigw trong t6. Vige la chon Jogi nhign Iigu nao cho 1 phy thuge chire ning eda 10 cing nhigu yéu 16 hdc, Nhién ligu lam gidu o6 ahidu wu diém. Nhign ligu 66 do lam itu cao co thé duge sit dung trong cdc 16 nhd, cing nlur cho phép Iya chon vit tigu Id rng rai hon. Tuy ahién vige fen gidu nbién ligu lai fim tng gid thanh ahién ligu do phai xy dmg va khai thée cae nha may Khuéch tn khi, Céc nude khdng co ede nha may nay khi sit dung ching lai bi phy thude vio nude Khic. G cde 1d nghién cir, ahigm vu tao ra mgt thong Iuong notron Ién chiém wu thé so vbi nhigin vu kinh té nén ching phai c6 eée kich thude nh, vi vay neudi ta 06 xu hudng sir dung urani thée gia, 6 hm heong U** cao, Trong phan kin cdc lo nding lugng lin & My ngudi ta ding urani cd dd Jam giau to 1,4 -3% urani -235, Trong cic 16 duge xdy dng é sin xudt pluton’ ngudi ta ding wrané thign nhién vi ring U- 238 duoe sin xudt ddng thd? Iai 1a bia dé notron ban vao. Thor - 232 va urani - 238 14 cdc vat ligu duge sin xudt, ding dé san suit nbign ligu hat nahin Khi bj notron chidu vio. Ching e6 thé duge dat cing véi nbién ligu trong cde thanh mhién lign (thanh toa nhigt), song eding c6 thé duge xdy dng think mét ving sin xudt nhién ligu riéng. Dé li nguyén tic hoat dng ciia 18 hat nhén tai sinh (16 c6 thé san ra chét phda hach nhiéu hou sé bj dét chay). Gid dinh trong sé notron sinh ra trong phan hach ¢6 1 notron bi U®* hip thy dé gay phan ‘img phan hach tiép theo va 1 noteoa bj U®* hap thu va gfy ra phan dng: aU + on! 3 gUP Ss gahp! > abu hoje a6 + on! > go Th? B |Tv2= 23,5 phat Pa" (protaetini) B fn = 27,4 phat yu +Y 76 ou"? va wU"" 14 cae chat phan hach duge va nhir vay ¢6 thém cae nguyén tit phan hach duge sinh ra do két qué eta 1 nguyén tir phdn hach di bj phan hach gay ra. U"* va Th”? duge goi TA cde chat tai sinh. Hé sé tai han ding dé xae dinh sy tai sinh co thé xdy ra hay khong li gid tej cha 86 notron phan hach trung binh 1) déi véi méi notron bj hap thy trong nhién ligu, Véi cée nowron nhiét, gid tri cba 9 doi vi 7 141,83 va déi voi U™? 1a 2, 31. Vi gid tri 1 phai lon hon 2 trude khi sy tdi sinh c6 thé xay ra vé mat ly thuyét, Cho nén chi c6 thé e6 nhtng 1d phan img tai sinh nhigt (chay bing notron nhigt) vei hé Th? - U2". Tuy nhién trong trudng hgp cde notron nhanh, gid tri 1 lon hon 2 d6i vai ca hai ha, va vi thé c6 thé c6 10 phin mg ti sinh nhanh (chay bing notron nhanh) véi mdi foai nhién ligu - tire ti cdvéi U™ va Th? Uu diém t6n cite 16 t4i sinh Ta ching sir dung Th? va U"* Lim nbién figu, ma hai chat nay ¢6 rit nhiéu so véi chét phan hgch duge duy nhdt e6 trong thign nhién 1a U5. Do kha nang tai sinh ma ngudn nhign liéu hat nhan duge ting 1én nhiéu. Dudi day ta ghi mgt s6 dang vat liu duge ding trong mét sé 1d phan dng hat nhan, Nhién ligu | Le Chat lam chat tai | Chat didu Polamalu | ng | venge chim nhigt khidn (4) LO NGHIEN CUU ORNL (Oak | Uranithien | Urani kim Al Graphit | Khong khi Bc Readge Mj) bien: toai Cacbua Bo URK (8 the Urani thign | Urani kim A D0 D0 Bc nghigm, nghién nnien hoai cou, Canada) - MTR (I dé thee >90 Hop kim Al Chat t3i nhist HO Cd (cadimi) vat lieu) U-al CP-5 Chicago 290 Hop Al 20 chat lam ca U-aL cham LO NANG LUONG PWR(lOnuscap | 9Oho’ | Hepkim | Ziricont | Chéttdinhigt | Nuoc ap | Hi thafin’) sudty urani thin, U-2r (zr) suat © inhi UOe Indiat - Point >90 Uds-ThOz | Thép | Chat tdinhiet | Nude 4p Bt (New York) khong gt suit "Yank" & 3 U02 Thep | Chéttdinhigt | Nude dp - Massachuchelle khéng gt suat 7 5.2.4, Tai ché céc thanh nhién ligu da duge sv dung Bé 1d phan ting hat nbn lam vige binh thuong vi duy tri duge phan tng hat nha diy truydn 6 day phai ed mGt khdi lugng nhién tigu di Ion cdn thidt khéng chia cde nguyén t6 khéng phan hach e6 kha nang hp thu notron, trénh vige lim gidm d6 phan img cia Id, Sy chy nhién ligu va sy tich lug ede sin phim phan hach da lim gidm 49 phan (ing ca 18, Do dé ngudi ta phai cho vao mot 6 ohign ligu nhiéu hon sé cdn thiét dé duy tri phan img day chuydn va tuy mite do chay ca nhi Jigu trong 16 ¢6 thé rat din cde thanh nay ra, song luong thira nhign ligu dua vao 1d cing e6 gidi han, cho nén think thodng ciing phai rit cdc thanh mhién ligu da durgc dua vio 18, Song vi céc thanh rita c6n chita nhiéu wrani cdn ¢6 kha nang phan hgch, vige Ky urané tir quing md 6 gid thanh cao va trong nhién tudng hyp sé rit phi néu virt b6 céc thanh co dé lim gidu urani lon. TAi ché ni Jigu Li tim eéch téch urani khdi cdc sin phim phin hach c6 trong thanh nhign igu da chdy. Song vi cde sin phim phan hach c6 a6 phéng xa 1én nén vige nay phai lam mét cach céch bite so véi nguéi thye hién. Vige tich cae sin phdm phan hach phai duge thye hign hodn toin dé 49 phong xa cita nhign ligu liy duge phai rét thap. Vige tach mt edch an todn cde sin phim phan hach phéng xa khdi nihién ligu hat nhan d duge sir dung Ia mot van d8 phite tap VA quan trong eta nginh ning, long hat nhan, Cée sin phim phan hach duge tich ra cd d6 phéng xa cao nén khong thé sit dung cée Phuong phép pha buy théng dhudng hoge vit vio thing rae nhu van durge dp dung déi voi cde phé igu céng nghigp. Cac sin phim phan hach c6 thé duge sir dung lam cdc ngudn phong xa va mot sd it trong ching duge sir dung trong céng nghigp va cde phong nghién citu khoa hoc. Song viée tin dung phé ligu ndy khéng phai fa muc tu ciia vige téch c4e sin phim phan hach. Phin lén sé phé ligu ndy déu duge chén sau, Nguoi ta dang thye hign chuong trinh tim kiém cde phrong phép ed die cdc phé ligu nay dé chon cat ching d ding hon va tim kiém cde phuong php chén cat an toan lam cho nguSn phéng xa khéng gay hai cho din cur va mai trudng. §5.3. XAY DUNG, VAN HANH VA BAO DUONG NHA MAY BIEN HAT NHAN 5.3.1, Dia diém xay dyng nha may dign hat nhan Nguyén te 16n nbat ca nha may dign hat nhdn 1 dis gip bat ky tai nan & mike 4} ndo chang nita cling khong gay ra tic hai do tia phéng xa cho dan cu xung quash nha méy, Trong giai doan du phat trién dign hgt nan ngudi ta cho rng nha my nén duge xiy dung 6 nbiing khu vue xa din cu, Hign nay céng tac thiét ké an toan da phat trign day di nén dis cd xy dung nha miy gain hu tham quan nghi mat, néu dign tich mat bing eda nha may dit rong thi vin dim bio an toan, Mot sé tigu chudn lira chon dia di 1, Khong cé thién tai nhu d}ng dat, nai lisa, Iii yt, séng thin. 2, Dam bio duge dudng lanh nan khi khan cap, 3. C6 thé lay nude bidn lam chat tai v8 vin chuyén (1 nhigt m6t cich dé dang, thug Igi cho céng tac xy dung fp két vat tu, cdng bién). 4, Nén méng dam bao. B 5, Bam bao nguén aude ngot 6, Giao théng thuan I9i. 7. Gan dudng ti 8, Gép phin phat wién dia phuong. 5.3.2, Khao sat mi truéng, dia diém xay dyng nha may dign ht han Céng tic khdo sit méi trudng, dia diém dugc tién hinh theo ede hang mye mat dat, khi quyén vi dai dong. 1. Mat dat Khao sat vé dia hink, dia chat, cac tai ligu thu duge sé sir dung vao thiét ké nhd may. 2. Dai dong Khao sat ede van d jong hai uy, sy lén xudng cba thuy triéu, ahigt do nude bién, dia hinh va dia chat cia day bién, Can ett theo nhiing t gu thu duge, c6 thé tinh duge 46 khuéch tan ctia nude thai nhigt tir nha may va bao todn duge mai trutmg bién. Hon nita nhimg tai ligu nay cdn duge sir dung vao vige thiét ké cde céng trinh xdy dimg nh dé chin song, thiét bj hut thai nude bién dig kim mat, bai tép két vin chuyén dudng bién. 3. Khi quyén: ‘Thu thap céc sé ligu theo thot gian vé téc 49 gid, hung gid, nhiét d6, phan bd nhigt 49 theo 44 cao, theo thai tidt,... Cac tai ligu nay duge siz dung vao tinh (oan sy khuéch tin eta phng xq khi xAy ra tai nan cia nha may. Bay 1a mét phan quan trong cla cong tae danh gid an toan nha may dign hat nhan, §5.4. THO! GtAN XAY DUNG XONG MOT NHA MAY BIEN HAT NHAN Sau khi Iya chon dia dim can khao sat va danh gid dia diém (mat khodng 3 nim). Khi khéo sit dja diém xong sé bat tay vio thiét ké sob} nha may, Cn cit theo thiét ké so BG, cOng tac thm dinh an toan sé duge trién khai. Thai gian tir khi két thie khio sat dja diém dén khi két thac tham inh an toan it nhdt fi 4 nam, chi ed thé bat tay vio thi céng x4y dung sau khi hoan tét cong tic thdm dinh an toin ‘Thai gian xAy dung nha may dign hat nhdn thong therdmg a khodng 5 nam (hinh 5.2), do vay tit khi quyét dinh dia diém cho dén khi bit diu van hinh nha may dign hat nhan it nhat cing mat 12, nim, thong thing li 15 ndm, 9 tb aa Up 43 Up at Vin nin cv RV wing hat thddng mat dmb bs | Kitnva idm tra ‘ong du iba | ap ive Cv thay 1a Na mdy 2. vdng 25 43.5 thing na mdy 3 veg 48 trang Nha my « 8 soul % 52.5 thang Chi thich: CV: nha 1b, RV: thing 1 Hinh 5.2. Tién 46 trung binh xay lp nha may dién hat nhan. §5.5. CONG TAC TO CHUC CAN BO CUA NHA MAY DIEN HAT NHAN Té chiie tigu chun va sé cn bd, nhan vién theo hinh dudi day: Phé Gidm déc [— Phong téng hop 1.20 NgUOL Giam abe = Phong ké toan 20 ngudi | Phé Giém abc mae — Phong van hanh 80 nguoi |__| kysu chi nhigm eran Phong Kj thuat 1S nguéi Ky su chi nhigm |___ Phong quan ly quan ly dign bute xa y's navel }— 0 ngudi Phu trach v8 moi eee Soe -— trveng , | Phéng may 130 ngudi Phu tréich quan iy chat lung TT Phong xay dung. ...15 nguei 80 §5.6. BANH GIA HOAT DONG CUA NHA MAY DIEN HAT NHAN DE quan IY hoat dong va dinh gid hoat doug cia nha may dign hat nhan agudi ta phai duce tink trang cia 16 phan mg hat whan cia nha may dign hat nhan vé mat vat ly: 19 ¢6 hoat dong inh thong khéng, cdc thong sé vat ly hign thoi ra sao, phan bé thong lygng notron trong 1d, d6 phin ng du, mite d@ chay eda nhign ligu, mae 49 18 bi nhiém Adc béi cde sin phdm phan ach (chi yéu gay ra béi hai nguyén té xéndn va samari), cdc van dé nhigt-thuy déng cua 18 (phan bS nhidt, te d6 dong chay & cic he thang tai nude ving |, vong 2). iat Hoet dong binh thudng cia nha may dign hat whan edn duge duy tri bdi cde hé thdng ky ‘thuat. Ngudi quin ly nha may dign hat nhan luda pai theo di sat sao hogt dong cia hg théng ky thuat (hé théng may bom vong 1, vong 2, thing trao déi nhigt, cdc van, cde logi déng hd bio cde théng sé hoat déng ctia 18), phai e6 ké hoach kiém tra, duy tu, bio 11, stra chita dinh ky. Co phuong in "cdp eta" mBi khi c6 sy cd xay ra, bao vé an todn cho 1d phin ting, cdc hg thang ky thudt voog ngoai cing d6i ng cén bd Tarn vige tgi nhd my, Nguoi quan ly nha may dign bat nhan con phai ndm duoc tink hinb san xuat dign nang, tink trang nhién lieu con trong 16, 66 ¥ kién tu vin cho bio tri sita chia 18 va thay thé ohién ligu. Vi du: Trong nim 2000, mét nha méy dign ht nhan ding loai 1d phin img chay bang noteon 5 sin xudt ra mot dign nding | 4.10°MWh, 10 chay voi céng sudt }OOMW. Hay xac dinh sé git lam vige trong nim eta ld va te dd chay etia nhign ligu trong Lo. nh Giai: Dé sin xvat ra dign nding 4.10°MWh thi 16 phan dng cia nha may nay phai hoat dong. trong thai gian: . 4.10" = 4000 100, Tinh tosn cho thy 16 chay bing urani - 235 va notron nhigt d2 sin ra mgt cng suat (4.10°MW.b) thi s6 nhién ligu da chdy 13 20.4kg.Tir dé ta tinh duge tée d6 chy cua nhign ligu khi 16 lim vige & mite cong sudt 1OOMW bing 20,4kg _ 204008 4000 4000 S.lg/h = 1,41 mg/s §5.7. THAO DO’ NHA MAY BIEN HAT NHAN 5.7.1. Tudi tho ca nha may dign hat nhan é, thei gian sir dung cia mot nha may dign hat nhan trong giai dogn dau 1a 30 nam, nbung néu kigm tra edn thin, bao duSng tét va thay thé cée thiét bj cd, dim bao an toan thi ed thé kéo dai thi gian van haab thém khoang 20 dén 30 nim. Sau khi van hanh duoc 30 nim, bau hét cde aha may dign hat nhiin di hodn von thigt bj va néu tiép van hanh s8 dem lai rdt nhigu Igi seh vé mat kinh té, Do vay, vige kéo dai thdi gian str dung va tigp tue van hank hign nay dang tré thanh khuynh hudng chung trén thé gidi. BL Thdi gian sir dung theo thiét Ké eila ee nha may dign hat nha’ xay mdi hién nay khodng 50 dén 60 nim. 5.7.2. Phong phap thao d nha may dign hat nhan Chi. phi cho vige thio do cic nha may dign hat nhan hét han_ str dung khéc nhau tuy theo timg digu kign, thudng chiém khoang 15% chi phi xiy dug. Phuong phap tiéu chuan thao d6-16 phan dmg nhur sau: 1. Giai doan 1: Théo d6 toan b6 nhién sit dung, sau dé chuyén ra bén. ngoa Khu ve. LO phan img 6 hoat 46 phéng xa sé diroe déng chat bén trong nha 1d va bao quan tir 5 dén 10 nim, ‘Thao d& va huy b6 cdc thiét bi Kh6ng c6 hoat dd phéng xa. 3. Giai doan 3 Thao d& va huy bd cade thiét bi Jo phin ting e6 hoat 49 phéng xa di gidm (hinh 5.3), Téng lugng chat thai, phé thai thao dé la khodng 500 dén $50 nghin tn ddi véi truong hop 18 phan img nude nhg eéng sudt 1100MW. Trong 46, ngudi ta tinh ra chat thai phong xa hoat dO thap khodng 10 nghin tan (dudi 3% téng trong Ivgng chat thai thio d5), chat thai hoat 49 phéng xa tuong d6i cao nhwr cite thiét bi bén trong 1d phan mg la khoang 200 tdn (duéi 0,1% téng lugng chat thai tho da). Lo phan img het nhan ‘vain my phat V8 boe dua vio tréinh phat t8n phong xa mataat Hinh 6.3. Trinh ty théo dé nha may dién hat nhan, Do dé, trong s6 chat thai tir vige théo do 18 phan ting nha may dign hat nha thi ¢6 khodng 95% la chat thai ¢6 thé xir ly giéng nhu ede chat thai cong nghigp thd Hign nay, ngudi ta da xay dung duge phurong phép thao dé nh: lam phat tan chat phéng xa. 82 hurong. iy dign hat nhan ma khéng §5.8. TINH KINH TE NHA MAY DIEN HAT NHAN Nha may dign hat nhn néu tinh tir vige im sOi née, chuydn thanh hoi nude va ding hoi nude fam quay tuabin thi hoga ton ging nhu abi may nbigt dign (than, dau, khi, khf tyr nbién), Dae diém khée nhau $a 6 chd; nhiga ligu 1am Oi nuée trong wha may ohigt dign 18 nhién liga hod thaeh edn trong ahi may dign hat nhin thi ohign ligu sir dung 1a urant va nuée duge dun sdi ben trong ld phan img. Nhién ligu ca nha may 4ign hat nbdn 1a urani. Tuy la nbién ligu chdy nhung vi ving lirgng nguyén tir li. nding “rong phat sink do phan ing phan hach nén khéng edn oxy, chinh vi thé ma hoan todn khéng thai ra ca2 chat gay 6 nhiém moi trudag shu céc loai khi CO», NO, SO,. Nang Leong nguyéa tir 1 ngudn ning long rat Won nén chi véi mGt rong hd whign Ligu mi vin thu duge nang hrong Idn. Nang long cau thiét cho mt aha may dign hat ohn ¢6 céng sual 1O0OMW vin hanh trong suét | aim Hi: Nhién ligu Khéi tugng Phuong tign van chuyén 86 lugng Than da 2,200,000 tan ‘Tau trong 181 200,000 ta 41 t8u Dau 1.400.000 tan, Thing chva 200.000 tan 7 thing Khi thign ahién 4.100.000 tan Thing chira 200.000 tan 8,6 thung ‘ran gidu. 30 tan Xe tai 10 tn 3xe Nhu viy ahién ligu cho nding hrong nguyéa tir dé vin chuyén va cat git. Lugng chat thai phong x9 phat sinh trong aba may dign hat ahan cfing edt it, Ching ta hy cling thir so sinh véi chat thai thong thuémg va chét thai cng nghigp. Nim 1955, kwgng chat thai bink quan cba mot ngudi hit Ban trong mét nim $8 3.900kg. Trong khi GS Iuong chit thai phong xa phat sinh tir tedn bo cae nhi may dign hat nhan chia dén 0,104kg. Co nghia la ehit thai tir nha mdy dign hat nhain tuy phai mat céng xir ly phong xq nhung vi Leong it nén quan ly edng dé ding. Nha may hat nhan durge [ya chon phuoag dn thiét ké an ton ti um. No durge thidt ké dé sao cho di cd phat sinh tai nar thé nao ching niva cling khdng gay thigt bai, tn that cho eur din sing xung quanh, Cé thé ndi ring mot niia nha may dign hgt nhan [a thiét bj an todn. Do dé, chi phi cao cho ede thiét bj 46 [a duong niga. Hon niia trong qua trink xay dung, ngudi ta tién hah kidm tra gat gao 6 timg cng doan dé dm bao ax todn nén thi gian xéy dying eding khA dai Chi phi xy dung cho nha may diga hat nhén so voi nha may nbigt dign wong di cao. Nhung khi xy ding xong va bude vio vin hanh thi nha may dign hat uh ed shiing vu dig sau + Vige thay di céng sudt img voi phy ti khd dom gid v8 mat hy Hhudt, hon nfia do ty 1g chi phi nbién figu trong gid shanh thdp nén ¢6 loi vé kits é wong van hinh phy tai dy. Néu van hah, én tne toan b6 cong sudt trong sudt mot nim va Whiogay thi ob thé Khai thie duge 100% wu the ella nha may dign hat nan. + Tudi tho thidt ké ela nha may dign hot shin [& SG nan. Néu bio dutng diy do se o6 thé kéo dai vin hinh t6i 60 nam. Néu van hanb trong thdd glan dai va sém KE thGe thdi gian hodn vou thidt bj thi chi phi phat dién sé giam. Néu suy nghi mot cich tng thé ede van dé agu ween va c6 cdi nhin lau dai thi dign hat aban so 83 voi nhiét dign c6 thé canh tranh vé mat kink 1é Kinh t@ nha miy dign hat nhan 1a mét bai todn ludn ludn duge dBt ra cho ede whi nghign eitu va nha quan ly dign ning. Moi c z doan trong qua trinh xy dung, va hanh va khai thée nha may ign hat nhdn ta phai tinh todn ty mi tir khéu thim do quding mé phény xa, tr lureng, him Iwgne nhién ligu hat hat trong khoang san, chi phi van chuyén tinh luyén, lam gidu echo dén cc phyong phap sin xudt kim logi, hop kim, cho dé khau chon dia diém xdy dung nha may dya trén cde tiéu chi di duge nghién citu boi cae ha khoa hoc vé khi trong, dat dai, dia chdt, sur thadn (in trong yg 18i, phn b6 dén cur quanh ving, tuyén truyén quang ba dién hat nhan trong cdng déng... Phai lén phurong an dy todn div tu, gia vén ban dau cho vige sin ra 1kWh dign. Khi di xiy dumg va cho nha may dign hat hin hogt dug van phai tim eich quan ly, van hanb va khai thée sao cho 6 bicu qua nhat, an toan nbdt 84 Chuong 6 NHIEN LIEU HAT NHAN §6.1. KHAI NIEM CHUNG Nhién ligu 1a ede chat khi chy cho nhigt nang, Nhitng nhién ligu duge biét dén ki g6, than, khi thién nhién hay diu m6. Tong tw nh véy urani ding trong cde nha may dién hat nhan duge goi la “nhién ligwhgt nhdn” vi né toa ra nhigt ning nhung do phan hach chit khéng phai do chay. Nhién ligu hat nhan sau khi sir dung xong trong 1 phan tig cé thé tai xir ly dé ly ra nhing vat chat cho nang lugng tai ché duge. cutters nar nna Hinh 6.1. Chu trinh nhién liéu hat nhan. Vi véy ma ngudi ta néi dén chu trinh nhién Tigu hat nhdn, Chu trinh dy bao gdm toin b6 cde thao téc cOng nghiép sau day: + Khai thac urani tir cac mo. B85 + Ché tao thanh nhién tigu, + Str dung trong 1d phan ding. + Tai xir ly ohign ligu ly ea tir ede 1d phan tng. + Xirly va cat gity chat thai, Nhién Tigu het nhan cung ep ning Ingng kon hon nbiéu 0 véi nbigm liu hod thach (than dé hay dau md), Ding trong mot Id phan ing nude duéi ap sudt, L kg urani cung odp ning long gdp 10000 tin so v6 tky than d4 hay dw mé trong mot nh may mhigt dign, Hon nia nhien liga cdn ndim trong Jd phan img mét thi gian nhigu nim, khae v6i nhién ligu 6 dign chay rit nhanh, Nhign Jigu hat nhdn eting con Khée cde nhign liga Khée vi urani sau khi Khai théc phai qua nbiéu thao téec méi sir dung duge trong lo phan img. Dé don gia ta sé ndi dén nhién igu hat nhin dig trong ede Jo phan ting nude didi dp suat (REP). Trong thue 1é cde nha may dign hat nhdn sit dung lo phan img REP hign nay 14 nha my dign hat nhin phé bién trén thé gidi. §6.2. NGUON GOC URANI Urani li mot kim toai nang (66 ky higu hod ge li U), ed thé deeoe str dung nhur mde ngudn ning lugng t@p trung, Trong da sé cde ting da trong vd Trai Dat c6 Ur 2 t6i 4 phin trigu urani. Nb 66 trong nude bign, va cd thé khai thie duge tit cde dai diteng, Né duye Kham phi vio nam 1789 trong khodng vat goi ld uranit. Urani di duge hinhthinh hoang 6,6 ti nm trude diy. Ngdy nay sit phan rd phéng xa cia né 1a ngudn cung cip nhiét chinh treng Idi cua Trai Dat, nguyen nhan gy re sir ddi luu va trdi tye dia. Diém tan chay eda urani la 1132"C. 6: Nguyén tir urani Trén mt trat ty sip xép theo khdi long ngdy eang ting eta ho hat n! 1, urani Mi char ning nhat trong tw nhién ( hydro la cht nhg nhat). Gidng nur mét sé chat khac, urani tén tai trong vai dgng khie nhau fi nhiing ehét dag vi ca nd, Nhang chat déug vj nay khde nau vé sé nhiing hat notren trong hat aban. ‘Trong tyr nhién urani duge tim thay trong v6 dia cdu 13 mét sy pha tron phdn Ion etia hai chat as vis urani -238 (U™), chiém 99,3 % va urani~ 235 (0 5) vio khong 0,7 %. Chat déng vi la quan trong hon boi vi trong nbsimg didu kign nit diuh n6 6 thé bj plain «2 vi cng efip oh ning lvgng. U* phan sii rit chdim chap, chu &i ban eiia né la bing tudi tho cia Trai Ddt Tuy vay khi phan ri, né phit sinh 0,1 W/Itin va dieu dé cling dé dé surdi dm Idi ctia Trai Dat. 6.2.2. Plutoni Trong 3 phan img nguyén tir U* c6 thé bit mOt trong nbtg nowon dang hirsng ve ben trong 10i 1d phan img va tré thanh Pu’. Pu” rat giéng U"* & chd trong nhiing phan ing phin hach khi bj va cham béi mot notroa no gidi phdng ra nhieu nang leng. Do ed rat nkigu U™ trong 161 eda 1d phan ting (chiém hau hét ehien ligu) nén ming phan ting nay xueit hién thudng xuyen, va trong thyc té I:hoang 1/3 ning Iugng eta nhign Liga 190 nén do svt phan 3 etia Pu”, 86 6.2.3. Xi ly quang rani Quiing urani 66 thé duge khai thac trong cdc mé ngdm hoic Id thign, phy thude vdo chiéu sau ctia nd, Sau khai thée, quang duoc nghign va dura Ién trén mat dit, Roi nd diye xr ly voi axit dé hoa tan urani va tach urani ra tir dung dich, Urani cé thé ciing duge khai thie béi bd toc (ISL), noi né duoc hoa tan tir quing nguyén chat va hut lén be mat. San pham cudi cing cia giai doan khai thac va giai doan nghién, hod cia ISL, la oxit urani cé dic ( U;Os). Day 1a mdu san pham urani duere dem ban. Déi voi hdu hét cic 1 phan img trén thé gidi, bude tip theo trong vige tno ra nhién ligu c6 thé sir dung duge 14 chuyén d4i oxit urani thank ki, urani hexafluorua (UF,), ma vin cho phép vide Lim gidu nd, Vide lam gidu sé ting thém ti 1é cia ding vj U?* te mie wy nhign claind 18 0.7% lén 3-4%. Digu nay cho higu qua k¥ thudt [én hon trong thiét ké va thao tée 18 phn ting, dae bigt trong cic 1 phan dng 1én, va cho phép sir dung nude thurdng nhu mot chat diéu tiét, Sau viée lim gilu, khi UF, duge chuyén déi thank dioxit urani (UO,) vi duge dinh dang trong nhiing vién nbién ligu, Nhiing vign nbién ligu nay duge dat bén trong cdc éng kim loai méng, dirge tp hop thinh cée bd tgo thanh phién ligu co sé cho oi cua 1d phn img. Bdi voi nhiing 16 phan img str dung nbién ligu urani tur nbién UO, 6 dic thi né can duoc tinh loc va chuyén déi tre tiép thanh dioxit urani. Nhién ligu phé thai cia 16 phin img duge luu gitt, vb sau dé hofc tai xtr ly hode chén sau diréi dat. §6.3. CHUAN B| NHIEN LIEU 6.3.1. Tach urani ra ti quang Urani 14 mét kim logi twong ddi phd bién trong vd Trai Dat (i du ahiéu hon thuy ngan 56 lin), cding nhur phan {Sn ede kim Logi, nd khdng duge khai thac true tiép dud dang tink khiét boi vi orang thai tr nbién nd ndm trong da két hop vdi cde nguyén t6 hod hoe khae. Nhiing foai dé gidu usani nbét I guing wani (tire ld quiing e6 chia U), vi dy nher la téchblen Chu trinh nhién ligu hat nhan bit dau bi cae hh ngdm dudi dit. Cie mo U ndi tié cing 6 vai mé 6 Phap. ve vige khai thie qngng U trong cdc mé 16 thién hay z uhdt duge thy 6 Uc, My, Canada, Nam Phi va Nga, 6.3.2. Tuyén quang va tinh ché U Tam lung U trong quaing thug la rdt chip. Vi du & Phip mdi tin quing chi chita 1 dén § ky U (tie [4 0,1% dén 0,5%) vi vay cin thiét phai Lam tuyén quing), vide ndy thuéng duge tién hinh ngay tai chy ¢ ham rong U trong cic quiing dy (goi la Diu tign 1a da due dap nhd va nghién nat va U duge chiét xuat ca bing cae thao tie hod hoc. Tinh quing ché tao ra cé hinh dang mot chat b} nhdo miu ving goi la “banh ving”. Chat dy chéia Khodng 75% oxit U vi U Ii mt kim logi bj oxy hod rét han’ khi tp xe vei oxy etia khong, khi, hofe wong | vin chia Khoang 750 kg, “Banh ving” ché tgo ra khdng thé ding ngay trong 1 phan dng fngt nhdn. Trude hét oxit U edn phai loai hét tap chdt qua nbigu giai dean lam tinh khidt. Sau khi di dat d@ tinh khiét rat cao, 87 oxit U duge chuyén hod thanh tetrafuorua U (UF,) xdm 6 4 nguyén ti flo va mot nguyén tir U. 6.3.3. Lam glau urani Muén ding cho 1d phan tng hat nhan REP, phai c6 loai nhién ligu ma ty 1¢ US 6 gitra 3% én 3% vi chi dng vi y eta U moi chju phin tng phn hgch gidi phéng nang lugng, Nhung trong 100kg U ty nhién c6 99,3kg U™ va 0.7kg U* , tic fd chi cé 0.7% U® phan hach. Thao tac kim lang tp Ig U"* trong khéi U tye nhién duge goi fA str tim gidu, Lam gidu 14 mot vige rat khé khin vi U™ va U"* 1d cde déng vj eda cing mét nguyénté nén rit giéng nhau va hiu nhu c6 cing mét tinh chat hod hoe. Tuy nbién, ta c6 thé phan bigt ching nbd sy khée nhaw rat nhd vé khdi lugng. That vay U* nhe hon U* mét cht Vi vay hign nay vige lim gidu U cin eft vao sy khae nhau trong tinh di déag do sur kde nhau rat it v8 khdi Ivong, Trong tit ea ede phicong phap lim gidu duge nghién citu cho dén nay, 6 hai phyong phap i phattrién dén quy mé céng nghigp: khuéeh tan chat khi va siéu ly tam. Mér phiong phap thir ba dang duoc nghién cifu ti phin tich déng vi bil 6.3.4. Cac phwong phap lam giau a, Khuéch tin chdt khi ‘Trude khi lim gidu bang phuong phdp nay, teiraflyorua urani thu duoe sau khi téch tir quing va tinh ché duge bién thanh hexafluorua urani (UF,) 06 de tinh 1a & thé khi bat ddu tir 56°C, Phuong php khuéch tan chat khi Id lam cho UP, & thé khi di qua mét loat cdc “hing rio” nhimg tim mang dye 13 rt nho. Cae phan tit hexafluorua urani 235 ahg hou cde phaa ur hexafluorua urani 238 nén di qua cée hing rao nhanh hon, nh vay co thé dan dan lam gidu ureni. Tuy nbién do khéi twong cba hai ding vj rét gdm nhau nén sir di chuyén cham eda wrani 238 so véi rani 235 ciing rit it, Do dé trong mét nha may lim gidu urani, thao tic phai Is dé sin xudt ra urani co dé gid uroni 235 cin thiét a ding doe trong ede nha may dién hat nhan théng dung, b. Siéu ly tim Mot phuong khie dé Kim gidy urani duge sit dung trén mot quy md nhé hen béi Tap doan Chau Au URENCO (Bite, Hi Lan, Anh) dé la phaong phip sifu ly tm. Phuong phép phan tich nay ding mot may ly tim giéng nhir mgt may lam khd rau quay v6i t6c d6 rat nhanh danh bat ra ngoai bién hexafluorua urani 238 va hexafluorua urani 238 chia trong may. Sur khie bigt rat nhé vé khdi [wong gia hai phan tir cho phép ting din hart Iuong urani 235. Muén dat dén mét him lrgng urani 235 kha cao thi edn phai qua nhiéu giai doan adi tiép nhau. ¢. Lan gidu béng lace Khao voi hai ky Uhuat triah bay & trén, phusong phap SILVA (Séparation isotopique par laser, sur Ja vapeur atomique d’Urani - phan téch ddng vj hoi nguyéa tir urani bing laze) hign nay con chura duge sir dung trong cng nghigp. Phuong phap nay cho phép phin tich mot nguyén ti urani 235 va mOt nguyén tir urani 238 chi qua mét giai doan. 88 86 -g6p nghéo Urani lam nghéo Dién cue ) Bien cue Dién truéng manh duaong am dé phan téch Vuing chit sng bang chitm laze —~ Bo gép gid Quay wes Duay rd : > Uranium 238| iets lai chén nung Ny Sewien a Lam b6¢ hoi urani trong mét chén nung ¢ nhiet dé rat cao (3 000°C) being céch ban phd bang electron Sting electron Hinh 6.2. So 48 phuong phap SILVA. Nguyén ly cia sur phan tach déng vj bing laze la ldy di mdt electron urani 235 bing cach sir dung nang lirong do chim tia laze cung cp ma khong dung cham dén urani 238. Nhifag tia laze c6 bude séng dirge la chon mét cach chinh xae cung cép nang wong can thiét'dé bit electron khdi urani 235 chit khéng phai urani 238. Sau khi bj ion hod (mang m9t dign tich ditong) urani 235 bj tach khdi hoi urani boi mt dign trrng va dirge thu v8 phfa cire Am trén cdc b6 gop. §6.4. XU’ LY NHIEN LIEU Hat (vién) nhién fiéu 6.4.1. Ché tao cac bé thanh nhién li Sau khi duge lam gidu, hexafluorua urani duge chuyén hod thanh oxyt urani dudi dang mot chat bot mau den. Chat b6t nay duge ép ri nung (ndu trong 1d) dé cho ra nhiing k u dai chimg lom va kich thuée c& nhiing mau phén nhd goi li “vién”. MBi vién chi ning chimg 7g cé thé cung cap nang lugng bang | tin than da (1 trigu gam), tru tron nhd c6 chi Cae vién nay duge xép vao nhing dng kim loai dai ching 4 m bing hgp kim ziriconi, nhimg éng nay ding lam “v6 boc”, hai dau bit tao thanh cde “thanh” nhién ligu. Dé cung cép cho mot nha may dign hat nhan ec e Bae edn ché tg0 hon 40,000 thanh nhign ligu. két Iai think a en nhing “bo cui” tiét dign hinh vudng, goi la b6 thanh ft Hinh 6.3. C4u tao b6 thanh nhién lieu. nhién ligu. Mdi bé chira chimg 264 thanh, Dé nap nhién 89 lieu cho mgt lé phan sng hat chan 900MW (trigu W) can ding 157 bd thanh nhign ligu chita t8t ca 11 trigu vién. 6.4.2. Sy phan hach trong lo phan Gng Cac b6 thanh nbign ligu sép xép theo mot dang hinh hoc chinh xae kim thanh tim Jo phan ting, MBi thanh phai nim trong dé trong thai gian 3 dén 4 nim ‘Trong thdi gian dy, sir phan hach cita urani 235 sé cung cap nhigt nang cn thiét 48 san xudt hoi nude roi san xudt ign nang. Urani 235 18 chit phan hach, nghia 14 sau Kkhi hip thy 1 notron, hat nhan eta c6 bj vG thanh natmg sin pham phan hach phdng xa va giai phéng ning luong, Nguigc lai urani 238 chiém toi 97% cia khdi tuong urani gidu khong bj vo ra khi hdp thy | notron. Tuy nhién nxdt sd hat ciia urani 238 bit git mgt notron va bién déi thinh plutoni 239 cing la mot chdt phén hach nhu urani 235 vi vay ngudi ta g0i urani 238 1a mt chat bou. Mét phan plutoni 239 e6 thé cung dp ning luong bing sy pl hach clia cde hat nha. Mét phn nhé bién déi think cde ding vj khae cia plutoni do bat git notron, 6.4.3. Sy thoi hoa cula nhién ligu ‘Theo thdi gian nhién ligu chju mét 56 bién dai fam gidma tinh ung cia né. a. Tiéu thy ngay cing nhiéu urani 235. cdc sn phim phin hach (cde sin phim nay hdp thy notron nén hudng dén phan ing day chuyén). Sau mat thai gian nao dé, nh phai bj rit ra khdi 1d phan Ging mie di né cin chia mét s6 Iwong lon vat ligu cung cdp nang legng 06 thé thu hoi durge Ia urani va plutoni. Nhign ligu da sir dung cd hoat d6 phéng xa rit cao do sue mit ctia cae san pham phan hach. Bue xq do cde nguyén tir phong xa phat ra toa va rai at nhidu shige nding. Sau khi sir dung, nhién ligu d8 chay duge ct giit trong m@t bé lam lanh 6 gin lo phin Gng trong ba nim d& gidm ‘oat d6 phang xa. §6.5, SY TAI XU LY 6.5.1, Myc dich ciia sy tal xu ly + Thu hii Jai plutoni va urani con c6 thé sit dung duge dé sin x: cée vit ligu chira trong cdc thanl nhign ligu da sir dung, ra dign, Dé 18 sy tai ché + Phan loai cde chat thaj phéng xa khdng thu hdi duge. Khéag phai t4t ca edie nurde déu chon vige tai xir ly, vi du Thuy Dida va My. Trong teudng hop dy cdc nhién ligu da sir dung due xem nhur chat thai va duge teve tip cét gidt ngay sau khi rit ra khoi lo phin img, Céo rude di ira chon xy dung nha mdy tdi xit ly 1 Phap, Anh, Nya va Nhat, Cae nude khde abit Dire, Thuy Si va Bi tii xit ly d cde nude khde (nhat li & Php), 6.5.2. Phan tach cdc san phdm phan hach Saw khi dén mt nha may tai xir ly, ede bo thanh nhign lign 42 sir dang duoe dit vio mgt bE nude mOt lin na. Saul dé ching duge cét ra thinh tig doan nhé dia vio mot dung dich hoa hoe, hod tan nbign Higu nhung van git eguyén ede manh kim loai (vd boc...). Nhimg mah nay duge edt 90 git nhur chat thai hat nhan. M6t loat xir ly hoa hoe tiép theo Adi véi nhién ligu trong dung dich cho phép tach biét plutoni va urani khéi ede san phdm phan hach. Nhing sin phim nay duge tron’ vo thuy tinh dic biét (sur thuy tinh hoa) va cét gitr nhu chat thai hat nhdn, Urani va, plutoni chiém khoang, 97% ciia toan bo chat thai sé bi tach biét va cat git riéng re. 6.5.3. Tai ché nhién ligu Viée tiéu thy plutont My"ra'tir vide tai xir IY 1a déi tagng Cia nhiéu céng trinh nghién ctu. Nhiing nhién ligu moi gdm mét hn hgp oxit urani va oxit plutoni 4% durge sir dung trong mot so 1d phan ing etia EDF (Cong ty Dign Ive Php). Urani thu hai. duge trong qué trink tainxtr ly cting hoi gidw how urani thién mhién, (khoding 1% urani 235). N6 cé thé duge lam gidu Lin nia cho dén hon 3% va duge sir dyng nhu nhién ligu hat nhan thong thuéng. ys} §6.6. CHU TRINH NHIEN LIEU Chu trinh nhigntigu 1a qua trinh khai thée , str dung, tai ché nhign Ligu. C6 hai | Chu trinh kin va-chu tinh ho: shu trinh: 6.6.1, Chu trinh hé: La chu trinh khai théc, sit dyng va dao thai nhién liéu hat nhan (hinh 6.4). Nhién tigu sau khi ding xong dutge eat gidt AU dai ma khong tal xit ly. Thanh nhién ligt Nhién ligu 48 chay LO phan ung Ché tao nhién liéu Ct gia tau dai =] 4{ eu" Lanvgiau 4] 0.7% > J BO gon lai Chuyén hoa thanh UF. Hinh 6.4. Chu trinh hd, o1 Lam gidu (erichment): La qua trinh Lim ting ham lugng U* trong quing. 6.6.2. Chu trinh kin (Chu tinh kin 1a chu trinh Khai théc, sit dung va tai ché nhien lieu hat nhan sau Khi sit dung. Chu trinh kin cho phép lay lai ca U va Pu (hinh 6.5). Lo phan tng Thanh nhién ig Nhién ligu da chay Urani nghéo Thuy tinh hoa Hinh 6.5. Chu trinh kin. Hai chu trinh quan trong trong chu trinh kin la: Un uy Np’? at Tang TH ptt —> ue “ie Quang urani ¢6 chita nhigu U va it U* nén phai lam gitu U™* dé ding cho cée 16 phan ing hat nan, ' Phan hach duge Qua trinh ly Iai Pu” e6 duge la do khi dura U vao 1d c6 cd U25 va U™®, Khi dua nhién liu vio 18, nhién ligu chy mot thoi gian vi thu duge mét lung Pu. Day la-nguyén t8 nhan tao, khong 6 trong tyr nb 6.6.3, Cac loai nhién ligu Cée loai nhién ligu ei 16 phan ding phy thude vao loai 1b nhur bang sau: 92 | Loailo Chat tai nhigt Nhién tigu E BWR (10 nuse soi) #0 Ue, (UP UO: _ PWR (1b nude ap luc) #20 Ud:, (U-Pu)O: [Fawe ao née ning) 20 UOe, (U-PujOe(U-THIOz 6.6.4, Nhién ligu cho mot nha may dign hat nhan A: Khoang 145,18 tin urani thign nbién(0,71%U")ing voi 171,31 tin B: Khoang 23,8 tin U(vai dg 3%U") Cho mot nha may ¢6 eéng suit 1000MW trong mét nam. Ld HWR dung due wrani thidn nhién nhung phai ché to D;O. Can hai logi ld kis phai ding, rani 43 duge lam gidu. 6.6.5. Triv lwgng urani cua Vit Nam Vigt Nam co ca urani va thori Vé thori chia cé diéu tra ti mi. Con ve urani cd nhiing sé ligu sau (31/12/2002): Nim Xe: 76000 tin U" Binh Divong: 3000 tin U™ Khe Hoa, khe Cao Nong Son:100.000 tin U* Ngoai 1a, theo théng bao cia Lién doaa dia chit xq hiém, ving Kon Tum c6 mét trir kreng Jin U (chira durge dan gid nhumg rat ln). 2 Chuong 7 CHAT THAI HAT NHAN §7.1. KHAE NIEM CHUNG ‘Trong moi hoat dong ctia con nguisi déu sinh ra chat thai. Sur gia ting dan s6 va phat trién cng nghigp sé kéo theo mot sy gia Ging khdi lugng chat thai phai xi ly, t4i ché hode edt gidt khi khong thé tai ché duge. Cong nghigp hat nbdn cing khong ra ngoai quy ludt dé, Tuy nhién nhiing chée thai hat nan chi chiém mét phan rat nhé trong sé cde chit thai do xd h6i sn xuat ra. Vi dy, hang nam lugng chat thai gia dinh va cong nghiép & Phap theo ddu ngudi [a 3.000kg/nguai (trong dé 100kg la chit thai déc hai), con chat thai hat nhan chi c6 chimg Ikg, Trong Ikg dy chi 6 5 g la chit thai c6 boat 49 phong xa cao, Tuy nhién ta khong thé chi xét vé mat sé Itgng vi dae tinh ciia cde chat thai cd y nghia rat quan trong, Vi vay vin dé xir ly, tdi ché hodc ct gitt an toan cdc chat thai dy 1A mue dich cla nhiéu cing trinh nghién ciru, Céc ehat thai hat nhan dugg sin sinh ra trong tit ca cdc cdng doan cba chu trinh tao ra va siz dung nbién ligu hat nhan: khai the mé, kim gidu urani, ché tao cdc bé thank nhign Ligu, van bank 1d phan img, ti nit ly. Ching cang sinh ra khi thao d cae cos hat nhan, Can phai thém vio dé eae chat thai phéng xa san sink ra trong céc tung tim nghién eitu efing nhw cde nganh cOng nghigp va cdc bénh vién str dung cae nguyéa té phéng xa. Trong nba my dign hat nhan noi sinh ra chat phéng xa ld 16 phan Gng va do cde hogt dong sau: 1. Nhién ligu urani phan hach tao ra cde chat phong xa khie. 2. Cac chat bén tong thing ap lye 16 phan Ging bi phdng xq hod do tie dong cia notron va wo ra chat phang xa. Théng thuéng cdo sain phdm phan hach bj ahét kin trong thanh ohién liga. Néu cé khuyét tat v6 boc thanh nhign Jigu thi ede sin phim phn hach sé rd ri vao ehdt tai nit, Déng thai, chi edn mot Iygng nhé tap chat sinh ra do An mon trong chat tai nbigt, chiing sé bi nhiém xa do tic déng ctia notron, nhung chat tai nhiét urge dura qua thiét bi Kim sack nén nhimng tap chat nay sé bj toai tir §7.2. CAC CHAT THAI PHAT SINH TRONG QUA TRINH SAN XUAT DIEN HAT NHAN 7.2.4, Khai thac quang urani Khi ebé bign guang dé Hy urani, thi tong phin q g thai ra van cén chira mot sb urani 94 khéng lay hét duge (c6 thé con Iai thém e€ thori 230), Ngodi ra trong sé quing thai d6 con ¢6 thé eé nhiing chit phéng xa anpha nhur Rn”. Nguyén t§ Rn” va cde nguyén té con chau eiia né e6 thé thim nhjp véo co quan hd hép va gy tée hai cho e6ng nhan va cho din ching, Dé déi pho voi Rn?” ngudvi ta phi ede dién tich voi mot vat ligu ngan thm nude nh. ét chdng han. 7.2.2. Céng doan lam giau dng vj urani DAi voi lo phan ing nude nh ngudi ta cin lam gidu U* dén 3-5%, Sau céng doan lam gidu, ngubi ta thy duge UP? vi iau 1a 3-: 5% eng thém vio dé ngudi ta con thu duge us nghéo véi dG kim gidu khoang 0,2% Ivong U"™ sau dé c6 thé sem li chat thai. iim 7.2.3, Gac chat thai td 1d phan Ging 1, Trang nbieng thanh nhién tigu di ste dyaug khi ldy rae khéi 1b phan ing, 06 chita nhing chit phong xu seu: *C Jin phdm phan hgch efia wani duge chia ra kim hai Jogi chat thai: a, Sin phdm phan hach v6i thoi gian séug trung binh: Cs'™, Sr? ..ahdi gian séng ctia nhiing sin phim nay vao khong 30 nim. b. Sdn phém phan hach v6i thoi gian song dai Se”, Zr, Te, Pd!™, Sn 1", Cs! Sm". *Cac hat nhan ning hinh thanh do sir ba ra cba do mOt phiin nha phin dang (n,2n) ). én tiép notron cia cde ding vi U"* va U™ (ngoai 2. Nyodi ede chat thai noi & mie 1, con 06 mét sé thai hoat dé thdp nlae geing tay, do quan, nhimg thiée bi loai bd. a, Chit thai tr tii xit ly nhién ligu chy ». Céng doan tai xir ly gém eae cng doan co hoe va hod hee nhim tich U va Pu ra kh chat khde, Cac ehdt miy sé duge thuy tinh hod. Sau mot thdi gian nw oa dé Im ngudi(dén 50 nam), cdc chit niy se duge chdn yao cdc him dia chit sau. Plutoni thu duge 06 thé ding tong cde lo tdi sinh BREEDER. Ngodi ra sé Pu nay cting cS thé ding dé ché tao nhign ligu MOX (hén hop cla U va Pu) cho ede 1a LVR. §7.3, NHIEN LIEU HAT NHAN BA QUA SU DUNG 7.3.1, Nhién ligu hat nhan da qua sie dung [a gi? Nhién lige hat nhdn sau khi d8 diroe lip dit vao 18 phin ing c6 thé sir dung trong thoi gian 1 udm, sau do thay thé 25% bang nhién liga méi mdi nim va lai tiép tye van hinh duge trong | nim tip theo, Ngwdi ta goi nbiing nbién ligu di qua phan mg duge Idy ra tir 10 phn img 18 nhién lis a sir dung. 7.3.2. Bao quan nhién ligu hat nhan a4 qua si? dung nhy thé nao? Trong nhién ligu da sit dung cé chat phéng xa sinh ra do qué trinh phin hach. Cie sin pham 95 phan hach nay, sau khi duge lay ra tir 1d phan ing, Iugng nay 6 dang nhiét va duge goi 1a nhiét phan ri, in tiép tue phan ra va sinh ra nang lugng. Nang Nhién ligu da sir dung c6 hoat d phéng xa khé manh va phat nhigt nén ching duge ngam pir trong cae bé nude thidng. Nude 1a chat phir hop nhét dé ngain chain tia phéng xa va thu nhiét. Nhién ligu da sit dung bj hong duge chita trong cdc thing chira kin va ngam trong cde bé nude nham trénh 6 nhiém phong xa. 7.3.3, Cat gi bao quan nhién ligu hat nhan da qua si dung bang thing kho Lugng chat thai phéng xq tang Ién theo ting nim, ché chtta, can ting thém cae bé chira méi hi bé chira chat thai xay dung ban dau hét C6 hai cach cat gitt bio quan nhign ligu hat nhdn da sir dung la phurong phap ngim trong bé nude va phuong php cat giit bing thing khé. Trong phuong phép cat gitt bing thing khd, nhign ligu da sir dung due ngim trong bé nude vai nim (nhigt phan r@ da gidm), sau d6 cho vio cae thing kin va edt trong cae kho trén mat dit Phuong php nay kinh té hon phuong phap cat gitt trong bé nude. . . . bogitia Hatnhin Chu ki ban §7.4. PHAN LOAI CAC CHAT THAI phong a xa 8 BY ar hae 9 Urani2za8 4,47 tT nam Tit cd cée chit phong xq khéng ng hau, +® ching duge phan loai dé cat gitt theo hai tiéu chudn . Th- 234 24,1 ngay : B sau day: C) protectin’ 1,17 pat a. Mite dé phéng xq: Tite la cuong do phong xa B & u nl sel, 340008 pam . P Irani 23. quyét dinh vige Iva chon cic bign phap dé bio ve, & chéng phong xa. @ tm. 230 8000 nam a 5 5. Chu kj bain ri: (1a thi gian sau diy mot nita Radi226 16000 nam ip gi iy sé nguyén tir cia nguyén 6 phdng xa dy co mat lie ae 2 &, a om BN ‘i Radon 222 3823 nga: dau di bién mAt do phan 12) cho phép xe dinh thoi. o Mi gi gay ra nguy hiém. © Powni2te 3,05 phat o iy ngudi ta phan chia ra: O chizi0 26,8 pnat ft tha ns AUG B : 1. Caz chat thai ngin ngay e6 hoat 46 phong xa @ eimat | 19,7 pnet thap va trung binh: A+B. Ben genntts sin . : ) Poloni2t4 0,000004 gis: A: vi thoi gian séng nhd hon hose bing 30g, ©& aby nim, hoat do phéng xa thap va trung binh. Gjeme20 22.3 nam B: v6i thoi gian séng 16n hom 30 nam, hoat dd”) Btmut B01 ngay phong xa trung binh (thudng cdc chét thai nay la B & 210, 5 5 1 phong xa @). o Poloni210 138,4 noay Chu ky ban ra ctta ching khong qua 30 nam, © cniz0s Sn dinn nghia [a sau khoang 300 nim (10 chu kj) cde chés Hinh 7.4. Urari phan ra cdc tia phang xa. 96 thai ay hau nhu di mat hét toan b§ hoat do. Ching duge dé day vao cdc thing thép hay béténg va ct gitr trén mat dit, 2. Cac chat thai ci hoat 46 phéng xa cao lau dai Sy suy gidm phéng xq cba ching kéo dai trong hing nghin, tham chi hang trim nghin n&m. Ching duge ndu trong nhya dudng hay thuy tinh, c6 mét sé gidi phap duge Iva chon dé la cat trong cic ting dia chat & sfu dudi dit, hoc bién Adi cling thanh chit thai phong xa ngan ngay bing cach pha vé céc hat nan thanh nhting hat nhan nhé hon va st dung ede phuong phap cat gitt lau dai wen mae dat, ciru duge quan tam hang dau [i nhim giam thé tich va hoat dé phong xa ctia rin va long. §7.5. XU? LY CHAT THAI Chat thai phéng xa nén cdt gitr bao quan tdi da bén trong khu vye nha may dé e6 thé quan ly ‘va bao quan mét cich an toan, Digu rat quan trong [4 clin phai tinh todn fygng chat thai phéng xa sinh ra trong thdi gian van hanh dé lua chon dia diém di rng cho vige oat gilt chat thai, Sau dé dé cit gitt lau dai, ngwai ta ding cdc phuong phap sau dé tigp te xir ly ede chat th - Hod ran bing xiang. - Hoa rin bang bitum. ~ Thuy tinh hod. - Ngoai ra edn e6 cde phuong phip SYNRUC, polime hod. ‘Déi voi mdi dang phong xa thi ta ed cdc cach xi ly khide nhau: + Chdt thai phéng xa dang khi: Duge xi ly bang cach, trude gc kim gidm hoat 46 phéng xa bing cae thiét bj nhu bé gidm hoat dO va thiét bi fuu gidm khit bing than hoat tinh, sau d6 di qua cdc thiét bj loc dé loai bd cdc chit dang hat, kiém tra ndng 43 phong xa va néu xdc nhdn di an ton sé duge thai ra khong, ki. + Chdt thai dang long: Dave wir ly bing exch, néu 06 d6 phong xa eye thdp nhur aude thai sau Khi git, thi kiém tra ning 46 phong x9 vi néu due ado nhén fd an todn sé duge thai ra bién. Con cde chat thai dang long kde, sau khi duoc loc vi Khir mudi bing cdc thiét bi Ige va nhyra tao déi ion hoe duge ¢} de bing thidt bj bay hoi. Nude s& duge tai sir dung con dich cd die sé durge tn vio bétdng vi nhia duong r3i dn yao cae thing phuy chuyéa dung dé edt gitr bio quan trong kho chat thai phéng xa dang rin, + Chait thai phong xa dang ran. Duge sit ly bling cach, nhiing logi e6 hoat 46 phéng xa tong déi cao ahu cin loc, nhyra trao dai ion 48 qua sit dung duge git trong ee thing chéa trong mot thdi gian di, a phéng xa gidm sudng, ching duge din vio ede thing phuy ehuyén dung. Can efe ehde thai rd cs oat d6 phéng xa thap nur gidy, vai s€ durcw nén lai rdi dem dét, tro duge dyng trong céc thing va o7 bao quan an ton trong kho chat thai phéng xa dang rin. Dé lam giim hong chit thai phéng xa thi nhién lig phai duoc dam bio tinh ban viing la quan trong abat, néu uhi8n ligu khong bj hong thi cde sin phim phan hach phong xq sé bj nhét kin bén tong ede v6 boc thanh nhién figu, hrgng thodt ra bén ngoai rét it. Mat each int higu nia a gidm thidu hrong chit an mon thodt ra ti cde thing chia, dng, bom, van ctia hé théng so cap 16 phan img. Dé lim duge diéu nay, ngudi ta sir dung vat ligu chong fin mén manh va ap dung nhing KY thug méi nhat trong vige quan Iy chet lutong nuéc a han che t6i dn khi nang an mon. Hon ada, ‘vige bya chon vat ligu o6 ham Iuong coban it cing het site quan trong. §7.6. BAO QUAN CHAT THAI PHONG XA 7.8.1. Chon ct Cac ehat thai B va C sau liu tt mgt thoi gian tai nha miy saw dé chuyén dén mot trung tam luu tre va eudi cing dem chon trong cde ung dia chat, Hign nay ndi chung chira cé nhiing ma chén sau trong cae tang dia chat. Phap cé dy dn vao nam 2006 dia diém Bure (Meuse), Déng Bic nude Phap ving Lorraine; Han Quédc vio nim 2016; My c6 co sé Wipp gan Carlsba 6 bang New Mehico, 7.6.2. Chuyén hoa Chuyén héa li phuong phap bién cac ehét phéng xa ding vj dai ngay thinh ede ding vj nein ngdy bing edch bin pha nowron vae ding vi dai nuay. Khi ban phé notron 6 thé xay ra hai quy win: = Phin hach. + Bit notcon (hur: ny...) C6 hai phurong phap dé lam chuyén hoa A va B: 1. Trong [d nhanh, ngudi ta cd thé: > Hole trgn cde chat mudn chuyén hod véi nhién ligu, ~ Hoge dit cde chit muén chuyén hod vite nhing bia dic bide 2. Dung may gia t6e bin ede hat vao bia dé lam bit pha ra cdc notron, cic notron nay ban vao vanh dudi Gi han dé sinh ra phan img phan hach day chuydn, Vi du vé chuyén héa: . Np +n > Np ——> pu ay —> Pu +n 34n phim phan hach G diy ta cung efp 3 1&n hat notron d& bién Np” thanh cée sin phim phan hach. . Te? +n > TeM® 5 yt 2x10 nim) (15,88) Vey ey (46x10? nam), (12,4h), 98

You might also like