Ran Detski Razvoj

РАН ДЕТСКИ РАЗВОЈ
СТАНДАРДИ ЗА РАНО УЧЕЊЕ И РАЗВОЈ

КАЈ ДЕЦА од 0 до 6 ГОДИНИ
ВОВЕД
Севкупниот политичко-општествен амбиент, за промоција на раниот детски

развој во Р.Македонија, се базира на меѓународната рамка која е содржана во
Конвенцијата за заштита на правата на децата, како и постоечката национална
законска и политичка рамка.
Во Националниот развоен план 2008 - 2013 , Република Македонија, во
рамките на подобро образование за сите, го вгради и раниот детски развој
насочен кон децата од предучилишна возраст. За да може да се следи развојот
на децата од предучилишна возраст се зацрта и донесувањето и
имплементацијата на Стандардите за рано учење и развој кај оваа возрасна
група.
Владата на Република Македонија, во рамки на Стратегијата за демографски
развој на Република Македонија 2008 – 2015, зацрта преземање на соодветни
мерки и активности особено во делот на проширување на мрежата на детските
градинки, со цел за подеднаква достапност за сите деца, особено за децата од
руралните или помалку развиените општини, но во исто време и мерки за
зголемување на опфатот на децата од предучилишна возраст.
Институционалната поддршка за раниот детски развој во Р.Македонија ја

презема Министерството за труд и социјална политика и Министерството за
образование и наука.
Националното законодавство (Закон за заштита на децата) во Р.Македонија го
дефинира раниот детски развој како предучилишно образование кое опфаќа,
покрај мерки за згрижување на децата, мерки и активности за промоција на
здравјето и унапредување на интелектуален, емоционален, физички и
социјален развој. Згрижувањето и воспитувањето на децата од предучилишна
возраст се спроведува во детските градинки, а за децата коишто не се
опфатени во овие установи, предвидени се можности за организирање на други
скратени вонинституционални форми. („Службен весник на РМ“ 98/2000)
Во иднина, покрај формите на целодневно згрижување на децата во
постоечките градинки, треба да се промовираат и кратки форми на опфат, во
зависност од потребите, можностите и интересите на локалната заедница.
Во Националната програма за развој на образованието на Р.Македонија,
2005-2015 година, се истакнува дека: „Раниот детски развој ќе претставува
еден од приоритетите на Владата на Република Македонија, а помошта од
грѓанскиот сектор во реализација на оваа цел ќе биде драгоцена“.
Сегашната состојба во предучилишното образование укажува на ограничена
мрежа и недоволен опфат на децата (само околу 15% од децата на возраст до
6 години се опфатени со некоја форма на предучилишно образование).
Со процесот на децентрализација, во наредниот период, се очекува
одговорноста од областа на раниот детски развој да ја преземат единиците на
локалната самоуправа. Пренесувањето на надлежностите од централно на
локално ниво треба да ја подигне свеста на локалните власти за максимално
искористување на постојните капацитети (инфраструктурни и кадровски), со
цел локалната заедница да биде столб во реализирање на воспитно-
образовниот процес кај децата од предучилишна возраст.
Националната програма за развој на образованието на Р. Македонија 2005-
2015 година, се фокусира и на обезбедување контрола на квалитетот на
образовниот процес преку Министерството за образование и наука кое презема
мерки за перманентно обезбедување на контрола на квалитетот на
образовниот систем во Р.Македонија.
Мерењето на квалитетот на предучилишното воспитание и образование во
Република Македонија е директно условено од развивање на Стандарди за
рано учење и развој кај децата, како и нивна доследна имплементација.
Стандардите за рано учење и развој ги презентираат очекувањата коишто
треба да ги достигнат децата од предучилишна возраст во разни домени на
развој (моторен развој, социоемоционален развој, когнитивен развој итн.).
Овие стандарди можат да се применуваат во сите околности каде што се
згрижуваат, воспитуваат и образуваат децата од 0-6 години (во семејството, во
детските градинки, во детските центри за рекреација, како и разни неформални
облици на згрижување и воспитување на децата).
Во документот стандардите се презентирани по развојни домени, но потребно е
да се нагласи дека развојниот процес и учењето кај малите деца не се одвива
изолирано, туку се одвива континуирано, преку сите домени.
Развојните домени се меѓусебно поврзани, а децата учат со надградување на
веќе постоечките знаења низ сите домени.
ПРОЦЕС НА ИЗГОТВУВАЊЕ НА СТАНДАРДИТЕ ЗА РАНО УЧЕЊЕ И
РАЗВОЈ ВО Р.МАКЕДОНИЈА
Во Р.Македонија , процесот на изготвување на Стандардите за рано учење и

развој започна во 2006 година на иницијатива на УНИЦЕФ канцеларијата -
Скопје во рамките на соработката со Министерството за труд и социјална
политика. Примарната цел на оваа иницијатива беше да се развие сет на
национално прифатливи стандарди за рано учење и развој кои фокусираат на
позитивни излезни резултати во холистичкиот развој кај децата од 0 до 6
години .
Процесот се одвиваше во неколу фази.
1. Носење на иницијална одлука за развој на Стандарди за рано

учење и развој
Во рамките на оваа фаза се спроведе 5 дневна ориентациона работилница со

интерсекторско учество на претсставници од повеќе клучни сектори, како и
експерти од доменот на раниот детски развој . Работилницата беше раководена
од меѓународен експерт. Во рамките на оваа работилница , учесниците ги
дефинираа клучните вредности и водечките принципи на документот во
контекст на нациналниот систем на раното учење и развој кај децата , како и
развојните домени и возрсани групи кои ке бидат опфатени во документот.
2. Развивање на работна верзија на Стандади за рано учење и

развој
Изготвувањето на работната верзија на Стандардите за рано учење и развој

беше спроведена од страна на национална експертска работна група
назначена од Министерството за труд и социјална политика .
Дефинирањето и развојот на стандардите е инклузивен процес , бара тимска
работа и консезус во рамките на целата заедница која е поврзана со раното
детство, вклучувајќи ги и родителите.
Работната група , според преопраките на меѓународниот експерт, го започна
овој процес со преглед на меѓународна литература во доменот на стандардите
за ран детски развој, како и литератута која ги презентира современите научни
концепти за детскиот развој . Поедини членови од работната група во
процесот на развојот на документот работеа во рамките на домен - специфични
подрачја во зависнот од нивната професинална екпертиза.
Првата работна верзија на документот беше изготвена во период од 6 месеци .
3. Меѓународна експертиза на работната верзија на докумнетот
Во оваа фаза, работната верзија на документот беше прегледана од страна

на меѓународни експерти и иницијално беше оценет како солидна основа за
изготвување на финалната верзија на документот. Во исто време беа доствени
и одрдедени препораки врз основа на кои се изврши ревизијата на
иницијалниот документ од страна на националната експертска група .
Ревизијата на иницијалниот документ се фокусираше на следните сегменти:
a. Отстранување на слични или исти стандарди во повеќе развојни
домени
b. Спојување на слични стандарди во одрдени развојни домени ,
особено во доменот –когнитивен развој
c. Преформулација на некои индикатори со цел обезбедување на
конзистетност и хронолошки континуитет на стандардот во
рамките на целиот возрасен интревал
d. Јазични интревенции во активностите за учење и нивно
конкретизирање со цел да се обезбеди комплементарност со
самиот индикатор во стандардната рамка
Меѓународната експертиза и ревизијата на иницијалниот документ претходеше
на изготвувањето на финалната предвалидациона верзија на Документот во
тек на следните 4-6 месеци.
2. Валидација на Стандардите за рано учење и развој
Процесот на валидација на Стандардите за рано учење и развој, претставува

дел од сеопфатната препорачана методологија на изработка и
имплемемтација на Стандардите за рано учење и развој во пракса.
Иако документот се изготви врз основа на научниот концепт на детскиот развој
и екпертизата на локални и меѓународни експерти , валидацијата претставува
процес со кој се оценува прецизноста и актуелната рефлексија на она што
децата можат и знаат да го направат во одрдеден локален контекст во
државата. Валидацијата води до понатамошно усовршување и појаснување на
целокупниот документ во рамките на претходно договорената стандардна
рамка.
Методологијата на валидациониот процес се спроведе во 2 фази :
a. Валидација на содржината на стандардите - со која се оценува
,преку научна методологија, обемот со кој Стандардите за рано
учење и развој се рефлексија на националните вредности и
принципи за раниот детски развој и колку се тие во согласност со
научниот концепт за детскиот развој.
b. Возрасна валидација – со која се обезбедуват квантитативни
докази за возрасното совпаѓање на индикаторите кои
манифестираат она што детето треба да знае и може да направи
во одредена возраст.
И двете методологии се засноваат на теренско анкетно истражување и

обсервирање на децата од соответната возрсат. Во валидациониот процес,
партиципаторна улога имаа и родителите . Активностите на валидациониот
процес се одвиваа во рамките на 12 месеци.
3. Изготвување на пост валидациона финална верзија на

Стандардите за рано учење и развој кај деца од 0 до 6 години.
На крајот на 2008 година , се направи последната ревизија на Стандардите за

рано учење и развој врз основа на наодите од валидацијата на возраста и е
сотавен дел на овој документ.
ВОДЕЧКИ ПРИНЦИПИ И ВРЕДНОСТИ ПРИ РАЗВОЈ НА СТАНДАРДИТЕ ЗА
РАНО УЧЕЊЕ И РАЗВОЈ КАЈ ДЕЦАТА
ВО Р. МАКЕДОНИЈА
Социјалната, културната, физичката и интелектуалната добросостојба на

граѓаните на Р. Македонија, преставуваат генерална вредност на која се
потпира Националната програма за развој на образованието.
Во рамките на раниот детски развој, обезбедување на стимулативна и
безбедна средина за квалитетно рано учење е претпоставка за постигнување
на понатамошен успех во рамките на образовниот процес кај секое дете.
Процесот на развојот на Стандардите за рано учење и развој, кај децата од 0

до 6 години, е воден од следните принципи:
1. На сите деца, без разлика на полот, етничката и религиозната припадност,
социоекономските и културолошките разлики, како и различните
здравствени и посебни потреби, треба да им се овозможи влез во
образовниот систем;
2. Сите деца можат да учат. Тие заслужуваат високи очекувања во нивните
достигнувања во процесот на учењето, а се во согласност со нивната
возраст и социокултуролошките карактеристики;
3. Децата најдобро учат преку играта. Во процесот на учењето, играта се
прифаќа како инструмент за учење;
4. Средината во којашто децата учат ја поттикнува љубопитноста и е во
согласност со нивните физички и емотивни потреби, со цел да се
чувствуваат безбедно;
5. Развојот на учењето кај децата е целосно условено од квалитетни
воспитувачи кои се заинтересирани за сопствено континуирано
професионално унапредување, развој и соработка со децата и нивните
родители;
6. Почитување на персоналитетот и индивидуалните специфичности,
потреби, интереси и можности на секое дете, вклучувајќи ги и децата со
посебни потреби, како и децата од сите социоекономски и етнички
средини;
7. Содржините на стандардите ги опфќаат сите домени од развојот на
детската личност, без фаворизирање на поедини домени. Холистичкиот
пристап во развојот на стандардите е основа за нивно подготвување, со
оглед на тоа дека детето го осознава светот како целина;
8. Заедничкото делување на семејството и заедницата, во поттикнување на
развој на рано учење кај децата;
9. Сите деца имаат потенцијал да постигнат најголем дел од очекуваните
стандарди во одредена возраст, со соодветна поддршка, инструкции и
стимулација на развојот на раното учење;
Очекувани вредности коишто децата треба да ги поседуваат при достигнување

на Стандардите за рано учење и развој во Р.Македонија се: независност,
креативност, иницијативност, одговорност кон себе и кон околината,
прифаќање и почитување на различните од себе, толерантно однесување и
солидарност, како и почит кон заедницата и државата во целост.
ДОМЕНИ НА РАЗВОЈ И ДИСТРИБУЦИЈА НА ВОЗРАСНИ ГРУПИ ОПФАТЕНИ
СО СТАНДАРДИТЕ ЗА РАНО УЧЕЊЕ И РАЗВОЈ
Децата се развиваат холистички. Не постојат приоритетни домени во детскиот

развој. Почитувајќи го холистичкиот пристап во воспитно-образовниот процес и
избегнувајќи ја тенденцијата да се фаворизираат одредени домени во развојот
на детската личност, во изготвувањето на стандардите за ран детски развој во
Р. Македонија, внимание се посветува на следниве домени:
- Физичко здравје и моторен развој;

- Социоемоционален развој;
- Развој на пристап кон учење;
- Развој на јазикот, описменување и комуникација;
- Когнитивен развој и стекнување на општи знаења.
Во голема мерка, развојот кај малите деца се остварува комплементарно, преку

поврзани развојни домени, така што прогресот кој го прави детето во еден
домен има силно влијание врз развојот и прогресот кој го прави детето во друг
развоен домен.
Комплементарната поврзаност и меѓусебна условеност на сите домени го
наложува холистичкиот, како единствен пристап во развојот на стандардите за
рано учење и развој во Р.Македонија.
Стандардите се очекувања за она што децата треба да го знаат и можат да го
направат на одредена возраст. Секое очекување е неразделно поврзано со
возраста. Стандардите за рано учење и развој во Р.Македонија се однесуваат
на возрасниот интервал од 0-6 години (или од 0-72 месеци), поделени во
следниве возрасни групи:
- 0-2 години (0-6 месеци, 6-18 месеци и 18-24 месеци);
- 2-3 години (24-36 месеци);
- 3-4 години (36-48 месеци);
- 4-6 години (48-60 месеци, 60 -72 месеци).
Поделбата на возрасните групи е детерминирана од законската регулатива, врз
основа на која се организира работата на детските градинки и поделбата на
децата во групи.
ДЕФИНИЦИЈА НА ТЕРМИНИ
Развојни домени
Развојните домени се дефинираат како различни аспекти на развојот на
детската личност, иако малите деца се развиваат холистички и посебните
развојни домени се меѓусебно поврзани.
Врз основа на голем број истражувања, димензијата на детскиот развој и
учењето е поделена во 5 основни домени и тоа:
1. Физичко здравје и моторен развој;
2. Социоемоционален развој;
3. Развој на пристап кон учење;
4. Развој на јазикот, описменување и комуникација;
5. Когнитивен развој и стекнување на општи знаења.
Со дефинирање на домените, укажуваме што сакаме да вреднуваме и какви

сакаме да бидат нашите деца и нашата заедница.
Во рамките на секој посебен домен може да се разгледуваат и субдомени, кои
се однесуваат на некоја развојна специфичност ви рамките на секој домен (на
пр. „груб моторен развој“, како субдомен во рамките на доменот – „Физичко
здравје и моторен развој“).
Стандард
Изјава за нашите очекувања што децата треба да знаат и умеат да направат во
текот на нивниот развој на одредена возраст.
Тоа се генерални вештини, однесувања и концепти кои децата ги развиваат во
рамките на секој развоен домен.
Стандардите за рано учење и развој се однесуваат на она што децата треба и
можат да го направат на одредена возраст.
Индикатор
Видлива и мерлива манифестација на она што детето го прави. Индикаторот е
секогаш поврзан со стандардот. Тоа е компонента на секој стандард, која
покажува што детето треба да научи да прави за да го достигне стандардот. Во
рамките на еден стандард може да има поголем број индикатори.
Активности за учење
Стратегии во вид на разни активности коишто возрасните ги користат со детето
дома или во градинка, со цел да го забрзаат и поттикнат достигнувањето на
индикаторот. Овие активности се насочени кон исполнување на индикаторот и,
во најголем дел, претставуваат интеракција на возрасните со децата, со цел да
го поттикнат нивниот развој во процесот на учење.
КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА
1
World Bank: From Early Child Development to Human Development , Washington
DC , 2002;
2
Ramey.CT and S.L.Ramey, 1998, Prevention of Intellectual Disabilities: Early
Intervention to Improve Cognitive Development , Preventive Medicine 27:224-32
3
Sharon.L.Kagan, Pia Rebello Britto( 2005) : Going global with Early Learning and
Development standards, Columbia University;
4
National Association for the Education of Young Children (NAEYC) Position
Statement : Developmentally appropriate practice in early childhood programs
serving children from birth through 8 (1996) (1997 revised edition) , S.Bredecamp
and C.Coople, Washington DC;
5
-Национална програма за развој на образованието во Р.Македонија, 2005-
2015, Министерство за образование и наука на РМ;
-Нацрт-програма за развој на предучилишно воспитание и образование, Скопје
(јуни, 2005);
-Нацрт-програма за обезбедување и контрола на квалитетот на образованието;
-Основи на Програмата за воспитно-образовна работа во јавните детски
установи и детски градинки, Министерство за образование и наука на РМ,
Скопје;
- Програма за воспитно-образовна работа во подготвително одделение
Programa za vospitno obrazovna rabota vo podgotvitelno oddelenie, Министерство
за образование и наука на РМ, Скопје 2005;
- Закон за детска заштита („Сл.весник на РМ“ 98/2000, 63/2004, 65/2004);
6
Биро за развој на образование (2007): Концепција за деветгодишно основно
воспитание и образование (стр. 14), 2007, Скопје;
7
Shonkoff, J.P., & Phillips, D.A. (Eds.) (2000). From neurons to neighborhoods: The
science of early childhood development. Washington, DC: National Academy Press.
8
Washington State Early Learning and Development Benchmarks:A guide to Young
Children’s Learning and Development :From birth to kindergarten entry, Tha State of
Washington, 2005;
9
http:// web.worldbank.org/ Early Child Development- Why invest in ECD;
10
Unicef LIFESTART, 2001, UNICEF , Early Childhood Resource Pack, Young child
Survival, Growth&Development, 2004;
11
McCartney.K (2004) Current research on Child care effects in R.E Tremblay .
R.G.Barr and R.D.V Peters(eds), Encyclopedia on Early Child Development [on –
line](Montreal Center of Excellence for early Childhood Development ;2004 :1-5);
12
C.Landers, 2002, Milestones in early child development, Developmental Pediatrics
13
Kendel,JS(2003)Setting standards in early childhood education ,The first year of
school, 64-68;
14
Chazen-Cohen. R,Jerald. Jand Stark DR, ( 2001) A commitment to supporting
the mental health of our younger children ,Zero to three 22(I) 4-12;
15
Rily Jeni, (2006), Language and literacy 3-7 Creative Approaches to teaching,,
SAGE Publications Ltd. pg.1;
16
Sharon Lynn Kagan Ed. Pia Rebelo Kristie Kauerz, Kate Tarrant, 2005 Washington
State Early learning and development benchmarks, National Center for Children and
Families, Teachers College, Columbia University, pg. 149;
17
Department for Education and Employment (2000): Curriculum guidance for the
foundation stage , 2000, London;
1
1
18
WHO( 2004) Child and adolescent health and development :The importance of
caregiver-child interaction for the survival and healthy development of young
children;
19
Early learning standards for children entering kindergarten in the District of
Columbia: Building a strong foundation for School Success and Life long learning
( 2005);
20
A Guide to the formation of Washington State’s Early Learning and Development
Benchmarks;
21
Burns,M.S, Griffin P & Snow(Eds) (1999) :Starting out right :A guide to promoting
children's reading success. Washington DC National academy Press;
22
Korelak, D( Ed)(2003)Spotlight on young children and language. Washington
DC :National Association for the Education of Young Children;
23
Schickedanc , J.A (1999) Much more than ABC ‘s :The early stages of reading and
writing .Washington DC :National Association for the Education of Young Children;
24
US Department for health and Human services /Administration for Children and
Families /Head Start Bureau ( 2000) Head Start Child Outcome Framework http
//www.hsnrc.org./CDI/pdfs/UGCOF.pff;
25
Shore,R, Bodrova,E.&leong,D. (2004) Child outcome standards in pre-k
programs :What are standards ;Why is needed to make them work? Preschool policy
matters, 5,1-10, Retrieved august 2,2004 from http//nnieer.org/resources/policybrief,
5pdf;
26
Kagan,S.L, &Scott-Little, C(2004).Early learning standards :Changing the parlance
of early childhood education? Phi delta Kappan 85(5) 388-396;
27
Bowman,B.T,Donovan,M.S (2001) Eager to learn: Education our preschoolers
.Washington,DC National Academy Press;
28
Neumen,S.B Copple,C & Bredecomp S (1997) Learning to read and write
:Developmentally appropriate practices for young children . Washington ,
DC:NAEYC;
29
National institute of Child and Human Development (2000) Report of the national
reading panel : Teaching children to read: An evidence based assessment of the
scientific research literature on reading and its implication for reading instruction .
Washington DC;
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
ЗДРАВЈЕ И МОТОРЕН РАЗВОЈ
Здравјето и добросостојбата на децата се клучни фактори во процесот на

растењето и развојот, којшто се одвива во текот на раниот период од животот.
Растот и развојот кај децата е паралелен и комплементарен процес. Но, сепак,
растот се однесува на зголемување на тежината и висината, како и промена на
големината на телото. Наспроти тоа, развојот се однесува на промените што
настануваат во степенот на комплексноста во извршување на одредени
функции и стекнување на одредени вештини, каде што постепено се оди од
поедноставни до посложени промени во учењето и совладувањето нови
вештини во движење на телото, во одржување на рамнотежата, во
воспоставување контрола на делови од телото, како и зајакнување на
сензомоторната координација.
Иако моделите на промените што настануваат во текот на растењето, во
принцип, се исти кај сите деца, степенот на промените се тие што покажуваат
значајна индивидуална варијабилност. 12
Клучните вредности коишто се очекуваат од децата на возраст од 0-6
години и се основа за дефинирање на стандардите за рано учење и развој во
доменот „Физичко здравје и моторен развој“ се:
 Физичка компетентност и добра физичка кондиција, која обезбедува
висок степен на подготвеност за одење во училиште и активно учество
во процесот на учење;
 Активно учество на децата во животната околина која ги опкружува;
 Способност за примена на здрави и безбедни практики во секојдневните
активности.
Доброто физичко здравје им дава на децата енергија и издржливост активно да
учествуваат во процесот на учењето. Избалансиран моторен развој е поврзан и
директно влијае и врз останатите развојни домени, како што е развојот на
говорот, когнитивниот развој, социјалната компетенција и емоционалниот
развој.13 (на пр. бебињата, кога учат да лазат или одат, ја зголемуваат својата
можност да го истражуваат просторот, а со тоа го поттикнуваат и нивниот
когнитивен развој).
Начинот на кој децата ја развиваат својата способност да седат, одат или да ги
користат сетилата влијае врз тоа како го доживуваат просторот во кој се
движат, како ја осознаваат околината или како ракуваат со моливот или четката
за цртање.
Моторниот развој кај децата се одвива врз основа на три принципи:
 Цефало-каудален принцип – контролата врз мускулите започнува од
горните делови на телото кон долните (бебето прво започнува да ги
контролира мускулите коишто ја одржуваат рамнотежата на главата,
додека контролата на мускулите, кои учествуваат во одењето, се
воспоставува најдоцна);
 Проксимо-дистален принцип – контролата на мускулите започнува кај
оние мускули кои се поблиску до централните порции на телото
(контролата на мускулите коишто го вртат вратот и главата се
воспоставува порано, во однос на мускулите со кои детето фаќа и
собира одредени предмети);
 Принцип на прогресивно усовршување на финиот и грубиот моторен
развој, почнувајќи од поедноставни кон покомплексни движења.
12
C.Landers, 2002, Milestones in early child development, Developmental Pediatrics
13
Kendel,JS(2003)Setting standards in early childhood education ,The first year of school,64-68
Развојниот процес кај децата, во рамките на доменот „Физичко здравје и
моторен развој“, се одвива преку следните субдомени:
I. СУБДОМЕН - Груб моторен развој со кој децата се движат во

просторот и воспоставуваат контрола на рамнотежата и
координацијата на делови од телото при одење, трчање, скокање,
качување по скали. Во овој субдомен се разгледуваат следните
стандарди:
Стандард 1: Детето може да ја одржува рамнотежата на телото;
Стандард 2: Детето може да ги контролира деловите од телото;
Стандард 3: Детето може да се движи координирано, со цел;
Стандард 4: Детето е свесно за своето тело во однос на постоење
други подвижни и неподвижни објекти.
II. СУБДОМЕН - Фин моторен развој со кој децата постепено

стекнуваат вештини како да ги користат дланките и прстите во
изведување на попрецизни моторни активности (фаќање, пишување,
закопчување, отворање, затворање, сечење). Во овој субдомен се
разгледуваат следните стандарди:
Стандард 1: Детето може да воспостави контрола на движењата на
дланките и прстите;
Стандард 2: Детето може да ракува со играчки и разни предмети за
општа употреба.
III. СУБДОМЕН - Здраво и безбедно однесување со кое децата

започнуваат да разбираат како дневните активности и безбедните
практики влијаат врз целокупното здравје. Во овој субдомен се
разгледуваат следните стандарди:
Стандард 1: Детето презема активности поврзани со лична нега и
хигиена;
Стандард 2: Детето може да препознае штетни и опасни ситуации.
IV. СУБДОМЕН - Сензомоторен развој со кој децата го запознаваат

светот околу нив, при што клучен аспект на овој субдомен е
воспоставување на координација очи-раце, преку следниот стандард:
Стандард 1: Детето може да ги користи своите сетила (вид, слух,
допир, мирис, вкус) за регулирање на движењето.
I. СУБДОМЕН - Груб моторен развој
Стандард 1 : Детето може да ја одржува рамнотежата на телото
0-2 години 2-3 години 3-4 години 4-6 години
0-6 месеци 6-18 месеци 18-24 месеци (24-36 месеци) (36-48 месеци)
1. Детето ја држи 1. Детето седи 1. Детето се 1. Детето оди на прсти на 1. Детето одржува рамнотежа 1. Детето трча стабилно и
главата на столица, качува и кратко растојание. при трчање. брзо, со ретки падови.
исправено. исправено, без симнува од
придржување. кревет Охрабрете го детето да Вклучете го детето во Обезбедете услови за
Придржувајте самостојно. направи неколку чекори на натпреварувачки игри во комплексна физичка
го бебето под Седнете го прсти, без да загуби трчање. активност со трчање,
мишка, во детето на Охрабрете го рамнотежа. одење, скокање, качување.
исправена столица и детето да земе
положба. зборувајте му предмет или
со лицето играчка со
свртено кон качување и
него. симнување од
креветот.
2. Детето ја 2. Детето лази 2. Детето во 2. Детето скока на една нога 2. Детето се движи нанапред и 2. Детето скока наназад со
подига главата и на раце и колена исправена нанапред. наназад со леснотија. една нога.
градите додека кон сакан положба фрла
лежи на стомак. предмет. топка над Охрабрете го детето да Обезбедете му на детето Организирајте разни
главата без прескокнува ниска препрека безбеден простор за да може натпревари во скокање и
Легнете го Охрабрете го паѓање. со едната нога (нацртајте да ги практикува овие трчање во надворешен
бебето на детето да се линија и поттикнете го движења. простор.
стомак и придвижи со Охрабрете го детето да ја прескокне со
поттикнете го лазење кон детето да ви ја едната нога или да прескокне
да ги подигне омилената подаде топката некоја мала препрека – вир со
градите и играчка; со фрлање вода, камен...)
главата од преку глава.
подлогата. Обезбедете
доволно
простор за брзо
лазење.
13
3. Детето се 3. Детето 3. Детето се 3. Детето оди по работ на 3. Детето шутира подадена 3. Детето покажува висок
превртува од грб самостојно оди качува и симнува тротоарот, без да се заниша топка нанапред. степен на контрола на
на стомак и исправено. по скали, или падне. рамнотежа при сложени
обратно. поставувајќи ги Вклучете го детето во игра локомоторни движења
Охрабрете го двете стапала на Поттикнете го детето да која се состои од шутирање (трчање, качување, скокање,
Охрабрете го детето една скала со оди по работ на тротоарот, топка кон препрека (ѕид) или прескокнување).
бебето да се самостојно да придржување. ако има потреба, друго дете.
преврти од грб оди од еден до придржувајте го во Овозможете му на детето
на стомак, за да друг предмет; Обезбедете почетокот). подолг престој во
дофати омилен услови за надворешна средина (во
предмет или Обезбедете физичка природа или на спортски
играчка. услови за активност игралишта) и поттикнете
детето поврзана со го да тренира одредени
секојдневно да качување и индивидуални или групни
се движи во двор симнување по спортови.
или во соба, со скали или
постојан импровизирани
надзор. препреки.
Придржувајте
го детето со
една рака
додека се качува
и симнува по
скалите.
4. Детето 4. Детето се 4. Детето 4. Детето оди по тенка греда
легнато на наведнува под самостојно прави со исправени раце без да се
стомак го влече маса за да земе неколку чекори заниша.
телото играчка и наназад.
нанапред со повторно се Обезбедете греда или
рацете. исправа, без Застанете зад импровизирајте од мали
помош од грбот на столчиња (наредете ги во
Поставете го возрасен. детето и низа) и поттикнете го
детето на поттикнете го детето да оди по нив
стомак со Охрабрете го да ви се нанапред или со странично
истегнати детето да ја приближи со чекорење.
раце нанапред, земе играчката чекорење
покажете му која е наназад.
играчка и поставена под
поттикнете го масата.
да се ридвижува
14
во влечење на
телото.
Стандард 2: Детето може да ги контролира деловите од телото

1. Детето ги 1. Детето ги 1. Детето оди и 1. Детето оди и трча со 1. Детето скока нанапред со 1. Детето се качува и симнува
движи рацете користи и рацете стои исправено, промена на брзина и правец споени стапала. со леснотија на разни направи
кон устата. и нозете за со стеснета база на трчање. за вежбање во дворот или
промена на помеѓу нозете. Охрабрете го детето да собата.
Дајте му положба на Поттикнете го детето скокне од првата скала,
играчка во рака телото. Дадете му наизменично да оди и да држејќи ги нозете споени при Обезбедете можност и
и набљудувајте инструкција на трча. скокот. поттикнете го детето да
го како ја Подајте му на детето да ви користи разни направи за
придвижува кон детето топка, донесе некој Организирајте натпревар во вежбање.
устата. додека е во предмет од скокање со споени стапала
седната друга (врзани стапала), во двор или
положба, просторија. во некоја друга поголема
охрабрувајќи го затворена просторија.
да ја фати
топката.
2. Детето ги 2. Детето се 2. Детето се 2. Детето врти педали на 2. Детето ја шутира топката 2. Детето изведува
исправа и исправа од придржува за велосипед, користејќи ги нанапред и фаќа подадена локомоторни активности и ги
свиткува нозете седната или раката на двете стапала истовремено. топка. координира движењата, во
и рацете легната возрасен и со комбинација со разни физички
додека лежи на положба, едната нога Поставете го детето на Организирајте игри во направи (качување по јаже,
грб. користејќи ги шутира топка велосипед и поттикнете го дворот со шутирање и шутирање на топка со раце и
сите четири нанапред. да ги придвижи педалите. фаќање топка или други нозе, користење на клацкалки,
Додека бебето екстремитети. предмети за додавање. направи за истегнување,
лежи на грб, Придржувајте лизгалки...).
нежно фатете Поттикнете го го детето за
го за едната, па детето да рака и Овозможете му на детето
за другата стане само од поттикнете го да престојува во простории
нога, така што легната или да ја шутне или игралишта каде што има
тоа мора да ја седната топката со изобилство на направи или
тегне или положба. една нога во природа каде што може да
турка ногата нанапред. користи природни елементи
за да ја за оваа активност (дрва,
ослободи. планина, качување по стрмни
карпи...).
15
3. Детето 3. Детето се 3. Детето се качува и симнува 3. Детето игра тенис, пинг-
префрла качува од подот по скали со алтернативни понг и други видови
предмет од една на кревет или на чекори. колективни и индивидуални
во друга рака. друг низок дел спортови (фудбал, кошарка).
од мебелот, без Охрабрете го детето да се
Дајте му на поддршка од качува и симнува по скали. Овозможете простор или
бебето да држи возрасен. носете го детето на
предмет во игралиште каде што може
едната рака и Охрабрете го рекреативно да спортува
поттикнете го детето да земе конкретни спортови;
да го префрли предмет или
во другата играчка со Спортувајте со детето
рака. качување и заедно, како партнери, или
симнување од како дел од спортски тим.
4. Детето ја креветот.
подигнува
едната нога
додека лежи на
грб и го става
стапалото во
уста.
Поставете го
детето на грб,
подигнете му ја
едната нога и
поттикнете го
да ја опфати со
рацете и да ја
придвижи кон
устата.
16
Стандард 3: Детето може да се движи координирано со цел
1. Детето ја врти 1. Детето се 1. Детето го менува 1. Детето се движи во 1. Детето го забрзува и 1. Детето го поставува телото
главата кон извор исправа од правецот на отворен и затворен успорува одот кога е и екстремитетите во позиција
на светлина или седечка во движење со цел. простор и совладува потребно. за да имитира некого или
звук. стоечка препреки за да истражува нешто.
положба. Замолете го (трча и прескокнува мали При шетање на отворен
Приближете му се детето да донесе препреки). простор, дајте му Замолете го детето да
на бебето со некој Охрабрете го некој предмет, кој е инструкции на детето за да имитира одење или
слаб извор на звук детето да се надвор од Охрабрете го детето да го следи вашето темпо на танцување на некоја
(звучна играчка исправи и да правецот на се движи во простории со одење. позната личност или да
или шушкање на дофати некој неговото движење. совладување на одредени имитира некое животно.
хартија). предмет или препреки (качување,
играчка потскокнување,
поставена ползење).
високо (на
маса).
2. Детето го 2. Детето се 2. Детето турка и 2. Детето ги става 2. Детето го движи телото и 2. Детето комбинира секвенци
придвижува телото подигнува на влече предмети стапалата на педалите и екстремитетите според такт на неколку моторни движења
и рацете кон прсти за да додека оди. ги врти педалите на на музика. на организиран начин (се врти
покажан предмет. дофати некој велосипедот, паралелно, околу оската на телото,
предмет, Дозволете му на со двете стапала. Пуштете некоја музика и потскокнува на една или две
Подајте му на поставен на детето да влече охрабрете го детето да го нозе, прави креативни
бебето омилена висина. или турка некоја Овозможете му на движи телото според движења според такт на
играчка или омилена играчка. детето да врти педали тактот на музиката. музика).
предмет и Поттикнете од велосипед или некоја
следете како ги го да ја земе друга влечна играчка. Охрабрете го детето да се
придвижува играчката вклучува во танцувачки
телото и рацете поставена на активности.
кон предметот. маса.
3. Детето посегнува 3. Детето се 3. Детето клекнува 3. Детето пренесува големи
со телото кон качува на стол за да види што има кутии или други предмети од
испуштен предмет и седнува под маса и повторно едно на друго место.
додека седи. самостојно. се исправа.
Фрлете ја Организирајте
играчката на под и Замолете го Поттикнете го натпреварувачка игра со
поттикнете го детето да детето да клекна и носење на кутии во рацете.
бебето да посегне седнe на стол да се исправа, во
17
по неа со телото. покрај масата игра со скриен
за јадење. предмет.
Стандард 4: Детето е свесно за своето тело, во однос на постоење на други подвижни и неподвижни објекти
1. Детето се 1. Детето го 1. Детето оди 1. Детето се движи во 1. Детето го заобиколува 1. Детето заобиколува
одбива со нозете прекинува исправено и се просторот без да удира во подвижниот предмет при подвижни и неподвижни
од тврда подлога движењето пред протнува под делови од мебелот. одење. предмет при трчање.
додека е во поставена маса.
исправена пречка. Овозможете му на детето Следете го детето при Поттикнете го детето да
положба. Дајте му да се движи слободно во шетање на отворен простор трча околу некое дрво или
Овозможете му инструкции на затворен простор во кој има и поттикнете го да се некој друг предмет, без да го
Држете го на детето да се детето да делови од мебел, кои тоа разминува со останатите допре.
бебето во движи во остави или да успешно ги заобиколува. пешаци.
исправена простор каде земе одреден 2. Детето учествува во игри со
положба под што има предмет или препреки (под и над
рацете и препреки. играчка од под препрека).
потпирајте го маса.
на цврста Поставете препреки во вид
подлога. на скали или кругови и
дадете му на детето
инструкции да ги совлада со
прескокнување или
наведнување.
2. Детето, 2. Детето 2. Детето 2. Детето го намалува или 2. Детето се поттргнува за да 3. Детето прескокнува
поставено во заобиколува заобиколува забрзува одењето не удри во друго другарче за повисоки препреки при
седечка поставена поставени (престанува или успорува со време на танцувачки трчање.
положба, пречка при пречки. одењето ако наиде на некоја активности.
спонтано се одење. препрека – дрво, дел од Поттикнете го детето да
потпира наназад. Наредете мебел, друго дете...). Организирајте танцувачки ги совладува препреките при
Поставете столици (или активности и поттикнете трчање.
Седнете го некоја пречка во некои други Овозможете ми на детето го детето да се движи во
детето на собата или во предмети) во да престојува во отворен ритамот на музиката;
кревет или дворот и низа со простор погоден за физички
фотелја со поттикнете го растојание и активности (трчање, брзо Организирајте танцувачки
потпирач и детето да оди поттикнете го одење...). игри во парови и охрабрете
постепено брзо кон детето да дојде го детето да танцува без да
отпуштајте го пречката и да ја до крајот на го гази или да се удира во
и поттикнете заобиколи без низата со другарчето.
го да се потпре да се удри во заобиколување
18
со грбот. неа. на столиците,
во цик- цак
линија.
II. СУБДОМЕН – Фин моторен развој

Стандард 1: Детето може да воспостави контролa на движењата на дланките и прстите
1. Детето посега 1. Детето фрла 1. Детето 1. Детето вади и става 1. Детето ја држи топката со 1. Детето ја користи
со дланката по подадена топка раздвојува и поситни предмети во корпа. двете дланки над главата и ја доминантната рака во
подаден со двете дланки. спојува фрла нанапред. секојдневните активности
предмет. едноставни Дајте му корпа со поситни (држи лажица, молив).
Дофрлете му играчки. предмети на детето и Детето ја држи топката со
Додека бебето на детето поттикнете го да ги вади и двете дланки над својата При подавање на предмет,
седи потпрено некоја мека Покажете му повторно да ги врака назад глава и добива инструкција секогаш правете го тоа од
на кревет, топка и на детето како во корпата. да ја префрли преку главата, средина, детето само
подадете му поттикнете го да спојува и кон одредена цел (стоечки одредува со која рака полесно
некоја омилена да ви ја врати раздвојува кош, корпа итн.). се служи.
играчка или назад. едноставни
предмет. играчки или
предмети за
општа
употреба
(раздвојување
на капакот и
тенџерето).
2. Детето ја држи 2. Детето ја држи 2. Детето го 2. Детето гради кула од 5-7 2. Детето реди сложувалки од 2. Детето дофаќа фрлена
цврсто тропалка чашата со двете витка рачниот коцки. 8 парчиња. мала топка со едната или со
во дланката. дланки и пие зглоб во сите двете дланки.
самостојно. правци (отвора Дајте му инструкции на Дајте му на детето ситни
Подадете му ја квака, одвртува детето како да ги нареди предмети за да ги нареди Дофрлете му мала топка и
тропалката на Подадете му на квака ...). коцките една на друга, во еден до друг, користејќи го дајте му инструкции да ја
бебето,тоа ја детето вид на кула. палецот и показалецот. дофати со една дланка.
грабнува со пластична чаша Овозможете му
целата дланка. со вода и на детето
дадете му пристап до
инструкции да разни предмети
се напие. и играчки, со
кои честопати
ќе ја прави оваа
активност.
19
3. Детето зграпчува 3. Детето превртува 3. Детето ја опфаќа 3. Детето ги користи 3. Детето превртува 3. Детето држи ножички со
со дланката подаден страници од книга подадената чаша со палецот и страници од книга, лист по едната рака и сече хартија по
предмет, го држи и (обично 2-3 прстите од едната показалецот при лист. зададена линија (во круг).
по извесно време го страници одеднаш). рака или ја опфаќа држење на молив,
пушта подадениот рачката со фломастер, маркер. Овозможете ми на Охрабрете го детето да ја
предмет. Седнете покрај свиткување на детето пристап до исече хартијата по
детето и прстите. Овозможете му на сликовници (книги, зададената линија.
Овозможете му на покажете му како детето пристап до весници) со тенки
детето пристап до се вртат Подадете му чаша разни моливи и листови и поттикнете
предмети и играчки страниците од на детето со рачка поттикнете го да ги го да ги прелистува
кои може да ги некоја детска или без рачка и придржува со страниците една по
дофати и да ги држи книга, дозволете поттикнете го да палецот и една.
во рацете. му самостојно да ја опфати со показалецот.
Подавајте му ја повтори оваа едната рака.
предмети и играчки. активност.
4. Детето плеска со 4. Детето цеди 4. Детето откопчува и 4. Детето откопчува и 4. Детето истиснува густа
дланките. натопен сунѓер, со закопчува паричник закопчува копчиња на содржина од туба со лепак,
стегање на сунѓерот или чанта со нитни. облека. паста за заби, пластелин,
Поттикнете го со сите прсти од темперни бои ).
бебето да плеска со едната дланка. Поттикнете го Дозволете му на детето
дланките. детето да активно да учествува во Дозволете му на детето
Поттикнете го откопчува и облекувањето, да ги самостојна да користи разни
детето да си игра закопчува нитните закопчува копчињата и туби и да ја истиснува
со сунѓерот додека на разни предмети патентите на облеката, содржината со една рака.
се бања и (паричник, чанта, доколку ги има.
охрабрете го да го чевли, облека...).
исцеди со стегање
на прстите на
дланка.
5. Детето префрла 5. Детето држи молив со
еден објект од една палец и показалец и црта
во друга дланка. линија во зададена
форма.
Поттикнете го да
ја префрли Нацртајте круг и или
играчката во друга форма и
другата рака. поттикнете го детето
20
самостојно да ја нацрта.
Стандард 2: Детето може да ракува со играчки и разни предмети за општа употреба

1. Детето држи 1. Детето држи 1. Детето 1. Детето ги собира играчките 1. Детето ја отвора и затвора 1. Детето самостојно и
мали предмети предмет/играчка опфаќа помали од под со дланките и прстите. чешмата. правилно го користи
во двете дланки во една дланка и предмети со приборот за јадење.
и ги удира едни игра со неа со прстите од Дајте му инструкции на Поттикнете го детето да
од други. другата дланка. едната дланка и детето да ги собере ја отвори чешмата, да За време на оброкот,
го става во играчките и да ги стави во наполни сад со вода и да ја поттикнете го детето да
Дадете му на Додека ја држи поголем сад. корпата за играчки. затвори чешмата. користи прибор за јадење.
бебето да држи куклата со
играчки во едната дланка, Охрабрете го Поттикнете го детето да
двете дланки и охрабрете го детето да ги учествува во подготовката
поттикнете го детето да ја собере на оброкот, како
да ги удира една чешла или да и истурените нанесување путер или
од друга. ја вади и става јаболка во мармалад на леб, ставање
капата со поголема чинија млеко, сок или вода.
другата дланка. (тенџере).
2. Детето 2. Детето 2. Детето ги разглобува и 2. Детето одвртува и завртува 2. Детето ги облекува

собира мали одвртува и повторно ги составува капаче од шише. чевлите со заврзување на
предмети од завртува играчка деловите од играчките или врвките.
масата со на навивање со предметите (вади капаче од Дозволете му на детето да
палецот и една рака, фломастер, отвора и затвора одвртува и завртува Дозволете ми на детето
показалецот. користејќи ги кутија). капачиња од шише. само да си ги облекува
сите прсти на чевлите, да ги заврзува
Поставете го дланката. Обезбедете доволно врвките или закопчува
детето на маса предмети и играчки кои се копчињата
на која има Овозможете му склопуваат и расклопуваат
помали играчки на детето во околината каде што
и поттикнете пристап до детето игра и се движи.
го да ги фаќа со разни играчки
прстите од или предмети
дланките. на завртување
и
Поттикнете го поттикнувајте
да ги собере го почесто да
расфрлените манипулира со
поголеми ронки нив.
од леб на
21
масата на едно
место.

3. Детето го 3. Детето ја држи кутијата со 3. Детето го одвртува 3. Детето тура вода од една
држи едната дланка, а со другата ја капачето до шишето, го во друга чаша, без да истури,
фломастерот полни со помали предмети. истура сокот во чаша и ја или од чаша во шише со
(маркерот) со држи чашата со една рака за пошироко грло.
стегната дланка Овозможете ми на детето рачка.
во вид на пристап до вакви предмети Поттикнете го детето на
тупаница и се и поттикнувајте го да ги Дозволете му на детето да активности со претурање
обидува на чкрта користи прстите и ракува со предмети за на течности од еден во друг
по листот. дланките одделно. секојдневна употреба сад.
(отворање, затворање,
Дадете му на употреба на прибор за
детето дебел јадење.
фломастер или
маркер
(соодветен на
возраста) и
да го опфати со
сите прсти и да
направи неколку
потези на лист
хартија.
4. Детето ги користи дланките 4. Детето тура супа или друга

и прстите на двете раце за да течност со лажица од тенџере
ракува со ножичка. во чинија или во чаша.
Подадете ми на детето Охрабрете го детето

ножичка и поттикнете го да активно да учествува во
ја отвора и затвора со подготовките на оброците
двете дланки. или во активности поврзани
со ракување со секојдневни
предмети и садови.
22
III. СУБДОМЕН – Здраво и безбедно однесување
Стандард 1: Детето презема активности поврзани со лична нега и хигиена
1. Детето си игра 1. Детето ги држи 1. Детето ги четка 1. Детето ги мачка рацете со 1. Детето самостојно ги мие 1. Детето ја покрива устата и
додека се бања. рацете под млаз забите со сапун, ги плакне со триење и рацете, лицето и телото. носот кога кашла.
вода за да ги мие четкичка за заби самостојно ги брише
За време на рацете со помош со помош на Охрабрете го детето само Поттикнете го детето да
бањањето на возрасен. возрасен. Надгледувајте го детето да се бања и надгледувајте ги покрива устата и носот
дозволете му на додека ги мие рацете во го додека се бања или мие со раката кога кашла.
бебето да игра Поттикнете го Дозволете му на тоалетот. делови од телото.
во водата. детето да ги детето да
измие рацете користи четка
пред оброк и за заби и дајте
дајте му му инструкција
инструкција тоа како тоа се
секогаш да го прави.
прави пред оброк
и после
користење на
тоалет.
2. Детето реагира 2. Детето ги 2. Детето седи на 2. Детето самостојно користи 2. Детето го брише носот и го 2. Детето самостојно ги
на дојката на мачка рацете со маса за време на тоалет со минимална помош. фрла хартиеното марамче на извршува своите физиолошки
мајката кога е сапун и оброкот. соодветно место. потреби, внимавајќи на
гладно. меѓусебно ги Поттикнете го детето да хигиенските правила (се
трие. Поттикнете го ги извршува своите При настинки, кивавици и брише, пушта вода, мие
Понудете ми да детето да седи физиолошки потреби кашлање, поттикнете го раце...).
цица секогаш Подадете му на маса додека самостојно или со детето да користи марамче
кога е сапун на јаде со минимална помош, ако се за да го избрише носот и Поттикнете го детето
вознемирено или детето, останатите работи за непозната и нова потоа да го фрли на самостојно да користи
плаче. покажете му членови на околина. соодветно место. тоалет.
како се користи семејството или
и оставете го во групата.
само да ги измие
рацете;
Повторувајте ја
оваа постапка
23
често и
да ја извршува
самостојно.

3. Детето 3. Детето користи 3. Детето ги 3. Детето самостојно ги мие 3. Детето ја средува собата
покажува со прст лажица за време става рацете во забите со паста и четка за или просторот во кој игра.
или ја дофаќа на јадење. ракавот на заби.
храната кога е палтото и помага Замолете го детето да си
гладно. Охрабрете го при негово Овозможете му на детето ги раскрене играчките, да ги
детето да ја облекување. секојдневно да користи стави на место и да го
Покажете му ја држи лажицата четка и паста за заби среди просторот во кој
омилената во рака и со неа Поттикнете го престојува.
храна кога е да црпи од детето
гладно. содржината во самостојно да Помогнете ми на детето во
чинијата. облекува оваа активност.
поголеми
Охрабрувајте ја парчиња од Пофалете го.
желбата на неговата облека
детето (палто, блуза,
самостојно да панталони).
јаде.
24
Стандард 2: Детето може да препознае штетни и опасни ситуации
1. Детето плаче 1. Детето 1. Детето ја држи 1. Детето ја предупредува 1. Детето го разбира 1. Детето внимателно
(се вознемирува) отстранува дел раката на возрасната личност ако значењето на боите на поминува улица во
при нагло од облеката ако возрасната чувствува болка или друга уличните семафори. придружба на возрасна
зголемена врева му е топло. личност при нелагодност. личност, откако гледа во
во просторијата. шетање на јавни Објаснете му го на двата правца на улицата.
Помогнете му места (на пр. Разговарајте со детето за детето значењето на
Приближете му на детето да го улица). основните знаци на болест боите на семафорот и При поминување на улица
се на детето и отстрани (болка, кашлање) и практикувајте го тоа при дајте му инструкција на
обидете са да го вишокот облека Додека се објаснете му зошто е важно секое поминување на улица. детето да погледне во
смирите. ако чувствува движите по на време да ве предупреди, двата правца на улицата и
топлина или да улица со доколку такво нешто безбедно да ја помине.
облече детето, постои.
дополнителна фатете го за
облека ако рака и објаснете
чувствува студ. му ги правилата
за безбедност.
2. Детето реагира 2. Детето 2. Детето бара нов прибор за 2. Детето препознава знаци 2. Детето познава штетни и
на забрана од препознава некои јадење ако му падне на на опасност (сирени на појасни навики по здравјето.
возрасна знаци на болест земјата. пожарникарска, полициска
личност, но има (болка, чувство кола или кола за брза помош) Користете слики и
потреба од на ладно, чувство Одговорете соодветно на илустрирани книги каде
дополнителна на топло). барањето на детето и Разговарајте со детето за што се презентирани
помош. разговарајте со него за улогата на сирените ризични однесувања
Реагирајте предностите од користење коишто ги користат овие (пушење, пиење алкохол,
Демонстрирајте соодветно кога на чист прибор за јадење. коли. возење велосипед без
прецизни детето кацига) и разговарајте со
ограничувања за покажува детето за овие практики.
допир на опасни некакви знаци на
предмети болка или
(на пр. објаснете нелагодност.
му дека некои
работи се
премногу топли
25
за да ги допира).
IV. СУБДОМЕН – Сензомоторен развој

Стандард1: Детето може да ги користи своите сетила (вид, слух , допир, мирис, вкус ) за регулирање на движењето
1. Детето ја врти 1. Детето ја 1. Детето реагира 1. Детето имитира движење 1. Детето имитира звук на 1. Детето гледа во своите
главата кон извор повлекува раката со гримаса при на познато лице или некое некој музички инструмент кој раце при изведување на
на звук. при допир на пробување домашно милениче. го свири друг. креативни движења.
топол предмет. одредена храна.
Тропнете со Играјте со детето Поттикнете го детето да Овозможете му на детето
звучна играчка Подајте му чаша Понудете му ја имитација на одење или имитира звук на некој да има пристап до разни
зад бебето. со топол на детето карактеристично движење музички инструмент. материјали и играчки за
напиток и дајте омилената на некоја позната личност градење на кули, сложувалки,
му инструкции храна. или некое домашно тесто, пластелин , хартија
внимателно да милениче. и прибор за цртање, боенки.
ја допре, бидејќи
е топла.
2. Детето 2. Детето става 2. Детето 2. Детето го врти погледот за 2. Детето црта зададени
посегнува по шупливи играчки протнува помал да следи нешто, а не вратот фигури со голема прецизност.
подадена играчка една во друга. предмет во
и ја става во поголем отвор со Повикајте го детето да Овозможете детето да има
уста. Обезбедете соодветна следи некоја активност лево пристап до моливи, боички,
разни шупливи форма. или десно од него. креони, креди и дајте
Подадете ми играчки и инструкции за цртање на
гумнена играчка предмети со Овозможете му одредена тема.
на бебето. разна големина на детето
и поттикнете пристап до
го детето да ги разни играчки
става една во или предмети
друга. кои се во разни
форми и
да ги става една
во друга.
26
3. Детето се 3. Детето реди 3. Детето истура 3. Детето наденува предмети 3. Детето изведува креативни
обидува да една коцка врз вода од помал во во мали дупки (реди конструкции од разновиден
дофати предмет друга и потоа ги поголем сад. бројаници...). материјал (конструктивен,
кој е во движење. растура. ликовен, манипулативен).
Дајте му на Овозможете му на детето
Поттикнете го Овозможете му детето 2 сада пристап до предмети и Овозможете му на детето
детето да на детето да со разна играчки со кои прави низи, пристап до разни
дофати некоја има пристап до големина, реди реденки со поситни конструктивни,
играчка или коцки со разна наполнети со делови, ги расклопува и манипулативни и ликовни
предмет од големина и вода и повторно ги склопува... материјали.
негов интерес поттикнете го поттикнете го
додека се движи да ги става една да ја претура
(разни подвижни врз друга. водата со
играчки или помала чаша од
предмети. еден во друг сад.
27
СОЦИОЕМОЦИОНAЛЕН РАЗВОЈ
Социјалниот и емоционалниот развој кај детето игра значајна улога во
сегашното и идното социјално функционирање на индивидуата.
Социоемоционалните развојни етапи, во текот на детскиот развој, потешко се
идентификуваат во однос на етапите од физичкиот и моторниот развој. Знаците
на одредени развојни етапи се потешко препознатливи и не се така јасно
дефинирани, како во доменот на физичкото здравје и моторниот развој.
Овој домен се однесува на стекнување и учење вештини, коишто ја
зголемуваат самосвесноста и самоконтролата. Истражувањата укажуваат дека
стекнатите социјални вештини и емоционалниот развој се важен дел од
подготвеноста на детето за училиште.
Голем број автори на публикации од областа на раниот детски развој го
потенцираат значењето на воспоставување социоемоционална компетентност
во најраните години од животот, како основа за севкупниот понатамошен развој
на индивидуата.14
Безбедната околина и позитивната интеракција со возрасните во текот на
првите години од животот на доенчето и малото дете, игра значајна улога во
промоција на здрав социоемоционален развој.
Карактеристиките на овој домен на развој укажуваат на тесна поврзаност
помеѓу социјалната и емоционалната компонента. Двата субдомена се наоѓаат
во комплементарен однос и тие меѓусебно се надополнуваат. Успешните
социјални контакти овозможуваат развивање на позитивна слика за себе кај
детето, но во исто време и развивање на емоционалните вештини за
самоконтрола.
Позитивните развојни компоненти на овој домен го карактеризираат детето со
способност да го контролира своето однесување, да научи да практикува
вештини за интеракција со другите лица, вклучувајќи ги и врсниците, како и
воспоставување и одржување на позитивни односи со околината.
Емоционалната компонента, во рамките на овој домен, го поттикнува детето на
самодоверба и доверба кон другите.
„По природа луѓето се социјални суштества. Низ сите фази на животот тие
воспоставуваат интеракциски односи со други луѓе. Да се научи како да се биде
и да се живее околу другите, е есенцијално за секој човек. Децата го
конструираат сопственото знаење за светот околу нив, преку социјални
интеракции. Здравите деца во сите култури воспоставуваат врска со
возрасните уште од најмала возраст. За многу семејства и културни заедници,
концептот да се биде ’добро образуван’, го вклучува и социјалниот и
емоционалниот развој, како клучно за сето понатамошно учење коешто следи
во животот”. (9, стр. 41)
Правилниот социоемоционален развој на секое дете е значително поврзан со
понатамошниот успех во животот и во училиштето. Децата од најрана возраст
воспоставуваат социјални контакти со родителите, со воспитувачите, со
врсниците и со други возрасни лица. Квалитетот на овие социјални односи го
поттикнува правилниот социоемоционален развој на децата. Во текот на
социоемоционалниот развој, децата ги учат вредностите и видовите на
однесувања кои се прифатливи за заедницата во којашто растат и се
развиваат.
Позитивните социјални односи се формираат главно кога децата развиваат
адаптивно социјално однесување, кога го разбираат значењето на различните
видови однесувања, кога се способни да се адаптираат во различни социјални
средини и кога активно учествуваат во групни активности. Социјалната
14
Chazen-Cohen. R,Jerald. Jand Stark DR,( 2001) A commitment to supporting the mental health of
our younger children ,Zero to three 22(I) 4-12
28
компетенција децата ја демонстрираат кога изразуваат емпатија со разбирање,
чувствителност и почитување на сличностите и различностите.
Клучните вредности кои се очекуваат од децата на возраст од 0-6 години и
се основа за дефинирање на стандардите за рано учење и развој во доменот
„Социоемоционален развој“ се:
 Градење на позитивна слика за себе;
 Самодоверба и компетентност во интеракциите со околината и
врсниците;
 Способност за разбирање на сопствените
емоции;
 Контрола на сопствените чувства;
 Позитивна емоционална состојба;
 Респект и одговорност кон сличностите и различностите во
заедницата.
Во рамките на доменот социоемоционален развој се издвојуваат два

субдомена со следните стандарди:
I. СУБДОМЕН - Социјален развој со кој детето воспоставува

интеракција со социјалната средина и личностите коишто го
опкружуваат:
Стандард 1: Детето може да прави разлика помеѓу познати и
непознати возрасни лица;
Стандард 2: Детето може да развие социјални вештини во
интеракција со други деца;
Стандард 3: Детето може да развие социјални вештини во
интеракција со возрасни;
Стандард 4: Детето може да ги забележи и да ги почитува
сличностите и разликите кај луѓето.
II. СУБДОМЕН - Емоционален развој со кој детето ја развива

перцепцијата за себе и своите емоции:
Стандард 1: Детето го развива поимот за себе;
Стандард 2: Детето може да ги препознае и соодветно да ги
изразува своите емоциите;
Стандард 3: Детето се гордее со своите постигнувањата и верува во
своите способности;
Стандард 4: Детето може да ги контролира сопствените чувства.
29
I. СУБДОМЕН- Социјален развој
Стандард 1: Детето може да прави разлика помеѓу познати и непознати возрасни лица
0- 2 години 2-3 години 3-4 години 4-6 години
1. Детето престанува 1. Детето реагира со 1. Детето имитира 1. Детето започнува 1. Детето бара и нуди 1. Детето именува
да плаче кога го зема насмевка на познат активности на блиска интеракција со познато помош на блиско познати лица на
во прегратки позната лик, ги подава рацете личност (се преправа лице во текот на играта возрасно лице. фотографија.
личност. кон познатата личност. дека готви или чита (бара од позната
како возрасната возрасна личност Поддржете го Разгледувајте
Овозможете му на Зборувајте со личност). да му подаде некој позитивното заеднички
детето да се детето, предмет или играчка однесување на фотографии и
чувствува сигурно и воспоставете со него Внимателно која не може да ја детето кон поттикнете го да ги
задоволно, кога плаче интеракции на заемно набљудувајте го дофати). возрасните. именува лицата
или реагира поинаку верување и детето и нотирајте коишто ги препознава.
бидете покрај него и почитување. ја пораката која ви ја Доближете му се Замолете го да ви
земете го во испраќа. додека игра со играчки подаде некоја книга
прегратка. на подот и играјте или некој предмет.
заедно со него.
Помогнете му во
спроведување на некои
секојдневни
активности (миење
раце, качување,
облекување).
2. Детето реагира на 2. Детето разгледува 2. Детето соодветно 2. Детето и подава 2. Детето крева рака за 2. Детето со леснотија
непознато лице со плач наоколу за да ја најде одговара на поздрав рака на позната да и се обрати на контактира со познати
или движење на познатата личност. упатен од блиско лице. личност кога се наоѓа учителката. лица од околината
телото. во непозната средина. (соседи, сопствениот
Поттикнете го Одговорете лекар, домашни
Прегрнете го детето Набљудувајте го детето да одговори Одговорете на соодветно на пријатели и роднини).
во присуство не детето. Бидете во на поздравот на потребите на детето барањето на детето
непознати лица и негова близина, познатата личност и и обезбедете да се и обрнете му Зборувајте со детето
овозможете му да се подготвени да му разговарајте со него чувствува сигурно во внимание. и објаснете му зошто
чувствува безбедно. помогнете. како да се однесува непозната и нова е важно да се
кога ќе го сретне средина почитуваат
некој близок член на постарите.
семејството.
30
3. Детето се 3.Во непозната 3. Детето бара помош
приближува кон средина се доближува од познато и блиско
позната возрасна до позната личност лице, кога се соочува
личност во непозната (родител...) да побара со проблем.
средина (ја фаќа за помош (да оди во
рака, бара да ја тоалет). Препознајте ја
подигне во раце...) потребата на детето
Одговорете и поттикнувајте го
Одговорете соодветно на секогаш да се обрати
соодветно на барањето на детето за помош кога му биде
потребите на детето и обрнете му неопходна.
(прегрнете го, внимание.
фатете го за рака за
да го убедите дека е
сигурно и безбедно во
непозната и нова
средина).
4. Детето имитира 4. Детето поставува

гласови на луѓе кои ги прашања за некоја
знае (како кашла личност која не ја
дедо...). познава или за прв пат
ја гледа во својата
Одговорете близина (кој е тоа, како
соодветно на се вика...)
детските
иницијативи и Одговорете на
движења. прашањата на
детето и
разговарајте за
личноста или
претставете му ја на
детето личноста за
којашто прашува.
5.Детето се доверува
на блиско лице.
Внимателно слушајте
и покажете секогаш
интерес кон она што
31
детето ви го зборува.
Стандард 2: Детето може да развие социјални вештини во интеракција со други деца
1. Детето ја 1. Детето 1. Детето се 1. Детето со леснотија ја 1. Детето започнува 1. Детето покажува лојалност кон
допира косата спонтано му се интересира за напушта возрасната личност да игра со друго дете; другарчето (му помага да го облече
или делови од насмевнува на врсниците, им се за да им се придружи на Иницира активност со палтото, да затвори патент...).
лице на друго друго дете. доближува и ги други деца коишто си играат. друго дете.
дете во негова допира. Поддржете го детето во играта
близина. Дозволете Поттикнете го детето да Овозможете му на со врсниците, а вие бидете во
присуство на Овозможете му  се придружи на група деца детето почесто да негова близина
Дозволете им на друго дете кое е на детето игри коишто играат во близина и си игра со други деца.
други деца весело и се смее. и интерактивни оставете го во групата
2. Детето одбира да игра со ново
(брат, сестра ) активности со подолго.
другарче.
да му се Одговорете врсници.
приближат на позитивно на
Поттикнете го детето да ги
бебето. секој детски
прифаќа новодојдените деца во
глас, плач и
групата и поддржете ја нивната
расположение,
заедничка игра.
вербална или со
експресија на
лицето.
2. Детето му ја 2. Детето 2. Детето се зближува со 2. Детето ги споделува 3. Детето соработува во колективни

нуди својата краткотрајно игра другарчето во играта (му ја играчките и други игри со други деца во групни
играчка на друго со другарче. подава својата играчка на предмети со друго активности (ова ќе го направиме
дете, но реагира друго дете). дете. вака, ова не може вака...).
со плач или Секојдневно
негодување ако создавајте Овозможете му на детето Поттикнете го Разговарајте со децата колку е
детето му ја услови детето почесто да си игра со детето во играта да добро заеднички да се соработува
земе играчката. да може да игра врсници. Бидете во близина, ги споделува во играта.
со другарчето, понудете помош, поддршка, играчките со
Поттикнете го притоа играчка и др. другите деца. Овозможете им активности во кои
детето да ги возраста не е децата ќе си помагаат едни на
дели своите значајна. други.
играчки со други
деца. 4. Детето има другарчиња на повеќе
места (во градинка, во школо, кај
баба, пред зграда ….)
Овозможете му на детето да биде

дел од групна активност со
врсници.
32
Стандард 3: Детето може да развива социјални вештини во интеракција со возрасни
1. Детето ја гледа 1. Детето 1. Детето покажува 1. Детето бара 1. Детето игра заеднички игри 1. Детето се поздравува со
мајката или некој друг прифаќа и бара интерес да возрасната личност да со возрасни. позната личност при
познат член кога му помош од учествува во се вклучи во играта. влегување во соба или при
зборува. позната заеднички Поддржете го детето во среќавање на кое било место
личност (гледа активности со Секогаш позитивно неговото настојување да каде што се движи детето.
Секогаш кога можете и бара да му возрасни. одговорете на оваа игра некоја колективна игра
бидете со детето, помогне иницијатива и со вас (карти, домино, не Поттикнете го детето да
држете го во раце, позната Овозможете му прифатете ја играта лути се човеку....) се поздрави со вас, усно или
прегрнете го, личност кога на детето да која ја нуди детето. со подавање а рака, и да се
насмевнете се и има некоја учествува во поздравува секогаш кога ќе
зборувајте со него. опасност на пр. секојдневни сретне позната личност.
кога ќе падне активности
при одење). (облекување,
јадење, миење).
Помогнете му
кога му е Поддржете ја
неопходна неговата
помош и независност;
понудете му
поголема Вклучете се во
удобност на заеднички
детето. активности со
детето.
2. Детето привлекува 2. Детето поставува 2. Детето сака да им помага 2. Детето бара помош од
внимание на позната прашања и отпочнува на возрасните возрасни во заедницата или
личност со разговор. (брише прашина). соседството.
вокализација, обид за
допирање или Покажете трпение во Овозможете му на детето Охрабрете го детето и
насмевнување. слушање и одговарање низ игра да партиципира во учете го да прашува други
на поставените одредени активности, како возрасни кога му е потребна
Препознајте ја оваа прашања. полевање цвеќиња, некоја информација или
реакција на детето и бришење прашина и др. помош.
соодветно
реагирајте,
подигнете го во раце,
зборувајте му.
33
Стандард
носи 4: Детето
нови очила косаможе да ги забележи
или очила. и да ги почитува
негова околина Ако сте одсличностите
билингвално и разликите
на некојакај луѓето;
друга личност од карактеристики, културни
или нова капа. (прашува кој е семејство, можете да го неговата околина). различности.
Поттикнете го тоа?) запознаете детето со
Додека си детето да ги вториот јазик. Помогнете му на детето Прославувајте ги сите
играте со препознава Поттикнете го да учествува во игри, како празници и случувања на
детето разликите детето да што се маскенбали или децата во групата.
ставете очила и помеѓу луѓето и опише некои други драмски претстави Овозможете им да се
набљудувајте ја разговарајте за карактеристики со преправање. запознаат повеќе и да
неговата тоа. на личностите научат нешто ново за
реакција. или лицата кои нивниот социјален,
се во негова културен и етнички
близина. идентитет.
34
II. СУБДОМЕН : Емоционален развој
Стандард 1: Детето го развива поимот за себе
1. Детето го 1. Детето реагира 1. Детето сака да 1. Детето го споменува 1. Детето се претставува себе 1. Детето споделува
истражува со гeстикулации и изврши некоја своето име кога зборува си во различни улоги во информации за себe со други
сопственото тело звуци кога ќe го активност со друго лице (јас сум симболичката игра. дeца (домашниот број на
(ги набљудува слушнe своeто самостојно. Марко). тeлeфон, адреса, место на
рацете и ги става имe. Организирајте игри на улоги живеење).
во уста). Поттикнете го Поттикнете го детето и дадете му одредена улога
Употребувајте го детето пократко да се претстави кога на детето ( лекар, учителка Овозможeтe му на детето
Најдете време името на детето време да се започнува комуникација а, мајка, баба). игра или активност во која
да бидете сами во интеракцијата занимава со со друго лице. ќe има можност да зборува
и комплетно да со нeго. одредена за сeбe (во приказна, драма,
му се посветите активност, без прeку цртањe...).
на своето дете. ваша интеракција Зборувајтe со дeтeто за
(10 минути) и ониe работи кои сe
пофалете ја однeсуваат eдинствeно на
неговата нeго, прашувајте го каде
способност. живее, адреса, град...
Одобрете некоја
активност
којашто ја прави со
успех.
2. Детето го 2. Детето го 2. Детето ги 2. Детето го знае својот 2. Детето го препознава 2. Детето станува свeсно за
прилагодува допира прeпознава пол (јас сум машко, своето палто и го облекува сопствениот културeн
плачот во огледалото кога дeловитe од своeто женско). при одење на прошетка. идeнтитeт; кажува кој јазик
зависност од возрасен го тeло кога возрасeн зборува, каква облека носи...
своите потреби прашува каде е ги имeнува. Поттикнете го детето Поттикнете го детето
(глад, умор, детето. да одговори на само да се подготви пред Овозможeтe му на дeтeто
барање на Организирајте прашањето дали е одење на прошетка. да ги изразува своите
внимание). Овозможете му игра во која баратe машко или женско. културни вредности низ
на детето од дeтeто да ги игра и разговор.
Обидете се да различни игри и имeнува или да ги Разговарајте за јазикот,
го препознавате активности пред покажува дeловитe начин на облекување...
плачот и огледало и од тeлото (носe,
соодветно да поттикнете го уста, коса, заби,
реагирате на да се насмее и да уши…).
потребите на го покаже својот
детето. лик во
35
огледалото.
0-2 години 2-3 години 3-4 години 4- 6 години

3. Детето се 3. Детето ги 3. Детето инсистира да го 3. Детето одлучува да
јавува на повик прeпознава добие она што сака (јас сакам направи одредена активност
на своето име. сопствeните јаболко, а не млеко... јас ја самостојно ( на пр. да
предмети и сакам оваа капа... а не направи некоја кула од
Обраќајте му се играчки. друга). коцки ...)
на детето
секогаш по име. Овозможeтe му Соодветно одговорете на Поттикнете ја
на дeтeто да индивидуалните барања на самостојноста на детето
кажува, именува детето и поттикнувајте во секојдневните
предмети кои му го да ги презентира своите активности.
припаѓаат потреби и желби.
(делови од
облека, омилена
играчка...).
4. Детето 4. Детето инсистира да ја

протестира и игра улогата на „доктор/ка“ во
одбива да јаде текот на некоја игра со
храна која не ја замена на улоги.
сака (на пр.
одбива да пие При организирање на детски
вода, бидејќи активности, со замена на
сака сок...). улоги, почитувајте ги
желбите на децата при
Дозволете му на доделување на улогите (Кој
детето да ги сака да биде доктор/ка,
искажува учител/ка, полицаец...).
своите потреби
и поддржете го
во неговите
барања.
36
Стандард 2: Детето може да ги препознае и соодветно да ги изразува своите емоции
1. Детето се 1. Детето реагира на 1. Детето препознава 1. Детето правилно ги 1. Детето се обидува 1. Детето ги кажува
насмевнува на познат емотивен израз на различни емоции кај означува емоциите на да теши друго дете кое причините и зборува за
и ведар лик. човeчки лик (се смее, себе и кај другите другите (мама е среќна, плаче или е тажно. своите сопствени
се обидува да го (мама е тажна, тато е бидејќи се смее). емоции (се радувам
Настојувајте почесто прегрне). радосен). Поттикнете го што ќе одиме на гости,
да бидете во близина Разговарајте со детето да му дава плачам затоа што сум
на бебето. Овозможeтe Обезбедете пријатна детето за разни поддршка на друго тажна ...)
активности во кои атмосфера во домот чувства коишто се дете кое е тажно или
дeтeто ќе има и избегнувајте јавуваат (тага, плаче Овозможeтe му на
можност да рeагира ситуации кои будат радост...) и како се дeтeто да ги разбeрe
на различни eмотивни тажни емоции. манифестираат. и разговара за
изрази од човeчки лик. сопствeнитe eмоции.
Иницирајте игра во
која детето кажува
сопствени
доживувања
2. Детето плаче кога си 2. Дeтeто сe забавува и 2. Детето ја прекинува 2. Детето ги 2. Детето гледа на 2. Дeтeто ги изразува
заминува познат лик од сe смee кога нeкој активноста или играта, забележува и слика дете кое плаче eмоциитe прeку игра
негова близина. прави гримаси или ако заплаче друго дете. разликува причините (во книга, на ТВ...) и (се обидува да ја најде
нeобични движeња. за појава на разни поставува прашање загубената играчка на
Препознајте ја оваа Обидете се да го емоции кај другите и кај зошто плаче. другарчето, му помага
реакција и обидете се Овозможeтe смирите детето кое себе (мама е среќна, на другарче да ја
да го смирите активности прeку кои плаче и насочете го бидејќи сум добра...) Одговорете му на изгради кулата...)
детето. дeтeто, на интeрeсeн детето повторно кон детето на
начин, ќe има играта. Покажeтe слики на поставеното Овозможeтe му на
можност да човeчки лица со прашање и дeтeто секојдневно,
прeпознава различни различни изрази на разговарајте со низ игра, да ги сподeли
eмоции и движeња. eмоции. Барајтe да ги детето за и слободно да ги
прeпознаат и да ги конкретната
имeнуваат; ситуација.
Овозможeтe им на
дeцата во
активноста да
сочувствуваат со
eмоциитe на другитe
дeца; Разговарајте
како сe чувствуваат
кога сe срeќни, тажни,
37
лути и др.

3. Детето се 3. Детето се радува кога добива
обидува да смири подарок
дете кое плаче во
негова близина (го Овозможете му на детето да
гали...) се радува и разговарајте со
него за тоа што го прави
Поттикнете го среќно и задоволно.
детето на оваа
активност и
пофалете го за
тоа.
38
Стандард 3: Дeтeто се гордее со своите постигнувањата и вeрува во своитe способности
1. Детето се смее 1. Детето 1. Детето се смee 1. Детето сака да ги покажe 1. Детето ја презентира 1. Детето ги презентира
и радува кога повторува со задоволство eфeктитe од успeшно задачата која ја завршило сопствeнитe идeи и мислeња
успева во некоја одрeдeни звуци кога ќe постигнe завршeната работа (готов само и повикува возрасна во играта или во активноста.
активност (кога ја или движeња, успeх. цртeж, рeдeњe коцки). личност за да се пофали. (му покажува на друго дете
мавта кога забeлeжува како нацртал или како да ја
тропалката). дeка тоа има Овозможeтe му Овозможeтe им на дeцата Охрабрете го детето за подаде топката во играта ...)
нeкаков eфeкт. на дeтeто активности во кои ќe бидат извршената задача и
Охрабрете го сигурна срeдина ангажирани на нови, поттикнете го и на други Овозможeтe му на дeтeто
детето и Овозможeтe му во која ќe можe дотогаш нeпознати работи. активности во кои ќe може доволно врeмe и можности
насмејте се со на дeтeто да извeдува да доживeе нови искуства. за игра, eкспeримeнтирањe
него кога активности во најразлични Помогнeтe им ако има и постигнување нови
детето успева кои секојдневно активности; потрeба. работи.
да плеска со индивидуално ќe
рацете или играте, задно со Пофалeтe го Поттикнете ја
мавта со некоја него. дeтeто за самодовербата кај детето.
тропалка. успeшно
направeната
работа или
активност.
2. Детето се 2. Детето плеска 2. Детето сака да сe грижи 2. Детето одговара потврдно, 2. Детето ја презентира
насмевнува кога со рацете и вели само за сeбe (инсистира само со голема сигурност и завршената задача на
го охрабрувате браво кога ќе да се облече или да заврши убеденост на прашањето возрасен (учител, родител).
при успешно заврши некоја некоја работа- да донесе дали може да вози
проодување. активност со некој предмет ...). велосипед, дали знае да Поттикнете го детето да
успех. плива, дали може да поправи ги завршува дадените
Поттикнете го Поттикнете ја желбата за некоја играчка, дали знае да задачи и пофалете го
детето да ги Вклучете го самостојност кај детето во вклучи телевизор... неговиот успех.
направи првите детето во секојдневните активности.
чекори и речете некоја Вклучувајте го детето во
браво. активност секојдневните активности и
(редење коцки), постојано бодрете го и
охрабрете и фалете ги неговите
плескајте достигнувања.
"браво" заедно
39
со него.

3. Детето упорно 3. Детето целосно им се
се обидува да посветува на зададените
достигне некој активности.
предмет кој е
надвор од Запишувајтe го имeто на
неговиот дофат дeтeто на сeкоја нeгова
(на пр. да земе изработка(цртeж);
некој предмет од
некоја повисока Со вниманиe пристапeтe му
полица). на сeкоe дeтско
постигнувањe во играта;
Во играта
бидете блиску Поддржувајте ги дeцата
до дeтeто, за да кога сакаат да испробаат
ја зголемите нeшто ново.
нeговата
самодовeрба.
40
Стандард 4: Дeтeто може да ги контролира сопствeнитe чувства
1. Детето се смирува 1. Детето прeстанува 1. Детето престанува 1. Детето се смирува 1. Детето реагира со 1. Детето ја изразува
кога е возбудено со да плачe кога e да се лути после брзо после одвојување израз на лицето кога е лутината и тагата на
цицање или подавање задоволно. одземањето на од позната и драга луто или се повлекува соодвeтeн начин, со
на некоја играчка. играчката од страна на личност. од играта. голeма доза на
Одговорeтe друго дете. контрола (кога друго
Понудете му на соодвeтно на сeкој Прегрнете го Препознајте ја оваа дете не му дава некоја
бебето да цица или знак за вниманиe, коe Објаснете му на расплаканото дете и реакција на детето и играчка или предмет,
некоја сакана играчка дeцата го бараат. детето дека е добро понудете му некоја зборувајте со него за му нуди друг предмет
(предмет) кога е да му ја отстапи игра со која ќе му се причината за за замена).
возбудено; својата играчка на одвлече вниманието. неговата лутина.
друго дете и Овозможeтe му на
Променете нешто во понудете му Не го оставајте дeтeто игра во која ќe
околината ако бебето алтернативна забава расплаканото дете укажeтe на
е премногу возбудено ("Изгледа дека повеќе само после одвојување значeњeто од
(на пр. намалете ја сакаш да играш со од родителот во контрола и на
вревата, коцките, а куклата дај градинката. различно прикажувањe
светлината ...). и ја на Јана"). на eмоциитe на
Пофалете го детето одрeдeни мeста.
и охрабрете го за да
престане да плаче.
2. Детето престанува 2. Детето престанува 2. Детето почнува да ги 2. Детето со трпение 2 .Дeтeто ги смирува
да плаче кога да биде агресивно кон контролира импулсите чека ред во нeгативнитe eмоции и
забележува познато други лица или (вели не кога ќе го изведување на некоја момeнтални импулси
лице во околината. предмети кога му се допре забранетиот активност која ја сака (брзо престанува да се
одвлекува вниманието. предмет). (да се клацка на лути, да плаче, да
Овозможете му на клацкалката или да негодува).
детето доволно Кога детето се Интервенирајте со добие сок).
љубов, топлина, однесува агресивно, особено внимание кога Овозможeтe им на
убави зборови. понудете му друга детето има проблем Помогнете му на дeцата самостојно да
активност околу контролата на детето низ игра да го ги рeшаваат
(оддалечете го од импулсите. увиди значењето на конфликтните
местото на контрола на ситуации со
конфликтот). емоциите и врсниците.
стекнување на
41
трпеливост
комуникација со
другите.

3. Го прифаќа одењето
на училиште (градинка)
без вознемиреност и
лутина
Поттикнете го
детето редовно да оди
во градинка и
кажувајте му како
таму може да се
забавува со други деца.
42
ПРИСТАП КОН УЧЕЊЕ
Раното детство е период кога децата учат како да учат и тие пристапуваат кон
овој дел од учењето на различни начини. Пристапот кон учењето претставува
основа за преостанатите домени во процесот на раното учење и развојот на
децата. Овој домен се однесува на тоа како децата учат, а не на тоа што
децата учат.
Малите деца, по својата природа, се љубопитни и сакаат да истражуваат.
Добро осмислен амбиент којшто ја поттикнува иницијативноста, љубопитноста
и интересот кон учењето се клучните фактори кои го унапредуваат пристапот
кон учењето на малите деца. Во тоа, секако, клучна улога имаат
професионалците вклучени во воспитно-образовните процеси во текот на
раното детство. Создавањето позитивен амбиент за учење ги стимулира
децата да истражуваат, да решаваат проблеми, да покажуваат висок степен на
иницијативност, да се поттикнува нивната љубопитност и да се охрабруваат да
поставуваат прашања. Во таков амбиент, децата развиваат позитивен пристап
кон учењето кој е потребен за понатамошен успех во училиштето, но и за
процесот на активно учење во текот на целиот живот.
Пристапот кон учењето се однесува на навиките, диспозициите и стиловите на
учење кои укажуваат на различните начини на кои детето секојдневно се
внесува во процесот на учење. Поконкретно, пристапот кон учењето се
однесува на детската љубопитност и интерес, на неговата иницијативност, на
упорноста и посветеноста, на креативноста и на инвентивноста, како и на
способноста за рефлексија и интерпретација.
Овој домен не се однесува на способностите и вештините коишто децата ги
поседуваат, туку како тие се ориентираат и насочуваат себе си кон процесот на
учење.
„Децата учат и се изразуваат на различни начини. Различните начини на кои
тие учат, не се и не треба да се разберат како дефицит“ 17. Во воспитно-
образовниот процес многу често се форсира медиокритетскиот пристап. Се
очекува од секое дете, без разлика на индивидуалните способности, со исто
темпо, на идентичен начин и со успех да ги усвои предвидените програмски
содржини. Претходните искуства на детето се многу значајни. Начините на кои
децата го изразуваат својот пристап кон учењето зависи и од нивниот
темперамент, но и од животниот контекст на секое дете посебно. Во воспитно-
образовниот процес треба да се почитуваат социокултурните специфичности
на средината од која потекнува секое дете.
Семејството, пошироката средина, градинката, училиштето и сите оние што
непосредно имаат некаква врска со раниот детски развој и учење, укажуваат на
значењето и важноста на овој домен во понатамошниот развој на секоја
личност.
Љубопитноста кај децата, нивните интереси, иницијативноста, упорноста,
инвентивноста и креативноста се особини на детската личност кои се развиваат
во рамките на останатите домени од развојот на детската личност.
Укажувањето на посебното значење на секоја од гореспоменатите особини и
нејзиното понатамошно негување и поттикнување во секојдневниот живот,
особено во воспитно-образовниот процес, е од непроценливо значење за
успешниот старт за поаѓање на училиште, но и за понатамошниот живот на
детето воопшто. На секое дете треба да му се овозможи стекнување искуства
низ процесот на учење кои соодветствуваат на неговите единствени потреби и
можности. Секое дете е индивидуа сама за себе. Тоа има единствени, само за
него, својствени потенцијали коишто треба да се поттикнат и да се негуваат.
17
Sharon Lynn Kagan Ed. Pia Rebelo Kristie Kauerz, Kate Tarrant, 2005 Washington State Early learning and
development benchmarks, National Center for Children and Families, Teachers College, Columbia University, pg.80
43
Детскиот пристап кон учењето се однесува и на мотивацијата, однесувањето и
когнитивните стилови коишто децата ги демонстрираат кога учат нешто ново и
секогаш во различни ситуации. Децата треба да бидат мотивирани да го
користат претходно стекнатите знаења и вештини. Тие треба да се оспособат и
за доживотно учење.
Развивањето и негувањето на овој домен остава белег на понатамошниот
живот на секое дете.
Клучните вредности коишто се очекуваат од децата на возраст од 0-6 години и
Пристап кон учењето се:
 љубопитност и интерес;
 иницијативност;
 упорност и посветеност;
 креативност и инвентивност;
 рефлексија и интерпретација.
Развојниот процес кај децата во рамките на доменот - пристап кон учењето се

одвива во 2 субдомена:
I. СУБДОМЕН - Љубопитност и иницијативност со следните

стандарди:
Стандард 1: Детето може да научи нови работи и да стекне нови
искуства;
Стандард 2: Детето може да преземе иницијатива.
II. СУБДОМЕН - Креативност и истрајност со следните стандарди:

Стандард 1: Детето покажува истрајност во преземените активности;
Стандард 2: Детето може да ја користи својата креативност во
секојдневните активности;
Стандард 3: Детето може да учи на различни начини од сопствените
искуства.
44
I. СУБДОМЕН: Љубопитност и иницијативност
Стандард 1: Детето може да научи нови работи и да стекне нови искуства;
0-2 години
2-3 години 3-4 години 4-6 години
0-6 месеци 6-18 месеци 18-24 месеци
1. Детето гледа 1. Детето 1. Детето 1. Детето поставува прашања 1. Детето поставува прашања 1. Децата развиваат личен
нанапред или загледува во прашува за во врска со некоја приказна (Што е ова? Зошто интерес кон одредени нешта
наназад во непознати луѓето од својата или некоја претходна Месечината е тркалезна? Како (собираат колички, разни
различни предмети во околина. активност. се родив јас?) предмети од интерес,
предмети или околината. минијатурни животни).
лица. Овозможете им Одговорете му на детето и Овозможете им на децата да
Играјте си со на секогаш дајте му и прашуваат. Секогаш Овозможете му на детето
Поттикнете го децата, посрамежливит дополнителни информации. одговарајте на нивните да си развие сопствен
детето да го употребувајќи е деца да бидат прашања. интерес. Почитувајте го
следи нови предмети љубопитни. неговиот избор.
предметот со различна Поттикнете ги
којшто го боја, форма и да поставуваат 2. Детето покажува интерес и
движите звуци. прашања. сака да знае повеќе за
нанапред и настаните и приказните што се
наназад. однесуваат на непознати
Движете се и нешта (на пр. за диносаурус)
самите
нанапред и Овозможете им на децата
наназад. различни извори за добивање
одговор на нивните прашања
(се интересира за
диносаурус, купете играчка
диносаурус, најдете книга за
диносауруси).
2. Детето се врти 2. Детето 2. Детето 2. Детето со внимание слуша 2. Детето поставува прашања 3. Детето покажува интерес за
за да го открие притиска на поставува нова приказна или бара да му за работи кои првпат ги дискусии за одредени нови
правецот од копчиња за да прашања: Што? се чита некоја нова книга. забележува во својата искуства и случувања (сака да
каде што доаѓа предизвика звук. Како? Зошто? околина. разговара и да дознае нешто
гласот/звукот. Обидете се на детето повеќе за некој настан кој се
Обезбедете Читајте му на постојано да му кажувате Менувајте ја честопати случил претходно).
Користете предмети и детето книги ниви приказни или да му средината во која се движи
некоја звучна играчки кои ќе со коишто го раскажувате нови случки. детето со нови содржини Разговарајте за теми кои се
играчка за да го го охрабрат запознавате со (играчки, предмети), за да ја од интерес на детето,
поттикнете детето да различни места поттикнете неговата поттикнете го да учествува
детето да го открие на кој и култури. љубопитност. во дискусијата.
открие принцип
правецот на работат (на пр.
звукот. музичка кутија).
45
Стандард 2: Детето може да презема иницијатива
0-2 години
1. Детето му се 1. Детето ја 1. Детето 1. Детето дава идеи како сака 1. Детето иницира помош во 1. Детето самостојно прави
насмевнува на одбира иницира игра да го помине времето. одредени ситуации (на пр. го селекција од понудени
блиско лице за омилената самостојно, со чисти истуреното млеко). материјали и предмети за
да сврти играчка помеѓу одредена Овозможете му доволно играње.
внимание кон предметите што играчка или простор и време на детето Поддржете ја иницијативата
себе. се наоѓаат пред предмет за да го за да направи избор во на детето и понудете му Поддржете го детето во
него. понуди за игра. активност.; помош. изборот на материјали.
Одговорете на Планирајте активности во
2. Детето го замолува
оваа Дајте му на Овозможете му соработка со детето.
другарчето да му се приклучи
иницијатива на детето на детето
во играта (покажува
детето и можности за многу можности
иницијативност за групна
посветете му избор на за игра,
игра).
внимание играчка, самостојно и со
(насмејте се сликовница... други деца.
Поддржете го детето во
или прозборете
просоцијални активности и
му).
укажете му на позитивните
ефекти од дружењето.
2. Детето се 2. Детето 2. Детето предлага активности 2. Детето самостојно избира 3. Детето прави план за
преправа дека ја започнува нова од оние коишто се нудат. материјали за активноста (на сопствената активност и
отвора вратата активност и пр. коцки за кула). учествува во неа.
со играчка или презема ризик Разговарајте со детето како
предмет кој личи (минимален), се возрасните преземаат Овозможете му на детето Поттикнете го детето
на клуч. качува на столче иницијативи. креативна средина за игра и самостојно да организира
за да дофати активности, во која ќе може активност и поддржете ги
Вклучете разни некој предмет од слободно да ги изразува неговите идеи.
играчки кои интерес. сопствените иницијативи.
имаат одредена 4. Детето, заради личен
функција и Овозможете му интерес, учествува во
поттикнете го нови одредена активност.
детето да ги активности
користи за коишто Овозможете му на детето
одредената претходно ќе му да дизајнира и самостојно да
намена. ги објасните организира активности и
игри
46
II.СУБДОМЕН: Креативност и истрајност
Стандард 1: Детето покажува истрајност во преземените активности
0-2 години
1. Детето 1. Детето ја бара 1. Детето 1. Детето истрајува во 1. Детето продолжува со 1. Детето настојува успешно
пократко време омилената постојано сака обидите правилно да ја активноста (на пр. да бои, да да ја заврши активноста, си
го задржува играчка. да ги повторува облече блузата. реди коцки), иако другите деца поставува цели, го следи
своето внимание омилените завршиле со активноста. поставениот план со помош на
на одреден Скријте му ја активности. Почитувајте ја детската возрасен (секојдневно го
предмет (ја играчката и желба за одредена работа Помогнете му на детето да полива цветчето, секојдневно
превртува поттикнете го Овозможете му (омилена облека) го фокусира сопственото го рани домашното
играчката во да ја најде. на детето да ги внимание. милениче...)
рацете). игра омилените Коментирајте ја позитивно
Поттикнете го игри и на неговата упорност. Поттикнете го детето во
Поттикнете го да не се активности. неговата упорност (на пр.
детето подолго откажува од оваа недела ќе му даваш вода
време да го активноста. на мачето).
задржи
погледот на
некој предмет
или играчка.
2. Детето ги 2. Детето 2. Детето 2. Детето инсистира само да 2. Детето е ангажирано на 2. Детето прифаќа предизвици
крева рацете подолго време подолго време јаде или да се напие сок во одредена активност од 5-10 и истрајува во активноста и
нагоре и плаче се заигрува со се обидува да ги чашата. минути. покрај можни фрустрации.
сè додека не го одредена нареди коцките
земете во раце. игра/играчка. Поддржете го детето во Поттикнете го детето во Овозможете му на детето
Овозможете му неговите настојувања и неговата истрајност и доволно време и поддршка за
Препознајте ја Набљудувајте на детето да пофалете го за успешно модифицирајте ги да ја заврши посложената
оваа потреба го детето. истрае во завршената работа. очекувањата на децата со задача или игра со која е
на бебето и Забележувајте активноста посебни потреби. ангажиран.
земете го во кои активности (редење коцки.
раце го Не го
интересираат деконцентрирај
повеќе. те со други
работи.
(исклучете го
телевизорот).
47
Стандард 2 : Детето може да ја користи својата креативност во секојдневните активности
0-2 години 4-6 години
2-3 години 3-4 години
1. Детето различно ги 1. Детето ја менува 1. Детето си креира 1. Детето игра
1. Детето ги испитува 1. Детето се преправа и
употребува играчките. намената на нови игри и активности. симболички игри (игра
своите дланки преку си замислува работи во
Ги комбинира на предметите за општа во улога на продавач,
гледање, ставање во играта (зема весник и
креативен начин (зема употреба (лажиците и Овозможете му на лекар, учителка, мајка,
уста и допирање една се преправа дека чита).
некој предмет кој личи тенџерето како ударни детето да креира и да татко...).
со друга.
на телефон и се инструменти). си ги комплетира
преправа дека активностите на Придружете му се на
Поттикнете го детето во
зборува). Дозволете му на сопствен начин. детето во
детето во оваа симболичката игра и
детето да ги користи симболичката и
активност и искористете ја
Поттикнете го и да ги комбинира драмската игра,
стимулирајте го да си неговата имагинација.
детето да ги користи играчките и запознајте го со
игра со своите дланки
играчките на разни материјалите од различни луѓе, култури
начини и овозможете секојдневниот живот. и места.
му пристап на доволно
материјали; Вршете
постојано промена на
материјалите коишто
се достапни на
децата.
2. Детето повторува 2. Детето измислува 2. Детето врши измени

2. Ја зема торбата на
дејства коишто приказни и песни во на познати приказни, си
мајката и се преправа
претходно ги видело активноста. додава сопствени
дека оди на работа.
(постојано го испушта ликови и го менува
подадениот предмет Создадете средина за текот на приказната.
Набљудувајте го
или играчка). детето во која тоа ќе
детето додека игра
експериментира и ќе Поттикнете го
симболичка игра и
Наизменично ја користи детето на вакви
поддржете ја оваа
подавајте му ја сопствената активности и
активност.
играчката и имагинација. забавувајте се заедно,
поттикнете го да ја креирајќи сопствени
испушта. приказни.
48
Стандард 3: Детето може да учи на различни начини од сопствените искуства;
0-2 години
1. Детето 1. Детето ја 1. Детето 1. Детето раскажува случки од 1. Детето размислува гласно и 1. Детето употребува
притиска повторува предвидува минатото. зборува додека е ангажирано најразлични методи за да ги
копчиња на играта од резултат од во одредена активност. изрази сопствените идеи
одредени претходниот одредена Зборувајте со детето за (раскажува, црта, пее).
играчки или ден. активност (на работите што ги видело, Поставувајте му на детето
предмети, за да пр. ако мама го слушнало за нив или ги отворени прашања со кои го Овозможете му на детето
предизвика Коментирајте стави тенџерето направило. поттикнувате да да ги изрази своите мисли и
одредени кога детето го на шпорет, размислува(на пр. Што искуства на најразличен
промени (звук, употребува сигурно ќе ако…? Како поинаку би начин.
слика...). своето готви). можело да…?).
искуство и
Дозволете му знаење во нови Разговарајте со
на детето ситуации, детето и
пристап до употребувајте дозволете му со
предмети или дескриптивен вас да ги
играчки со јазик. сподели
копчиња и сопствените
поттикнете го мисли и идеи за
детето да ги светот што го
притиска, за да опкружува.
предизвикува
одредени
промени.
2. Детето оди 1. Детето планира активности

полека додека и си поставува цели кои се
држи чаша базираат на претходни
наполнета со искуства.
млеко или вода,
за да не ја Овозможете му на детето
истури. да ги сподели сопствените
искуства кои претходно ги
Поттикнете го стекнало (на пр. да
детето да ги раскажува за нив, да црта...)
препознава
последиците од
своето
однесување.
49
50
ЈАЗИК, КОМУНИКАЦИЈА И РАЗВОЈ НА ПИСМЕНОСТ
Усвојувањето на јазикот и неговото правилно користење е важно за успешно
функционирање на секоја индивидуа во општеството. Новородените деца, без
оглед на нивното културолошко потекло, доаѓаат на свет подготвени да
комуницираат со звуци, гестикулации и зборови.
Правилното усвојување на јазикот е комплексен процес кој започнува од
раѓањето на детето и, главно, е условено од голем број фактори. Со усвојување
на јазикот, детето, всушност, усвојува еден моќен и комплексен симболички
систем, кој го развива и усовршува во текот на целиот живот. Експресијата на
лицето и говорот на телото со кои комуницираат најмалите бебиња брзо се
заменува со „гугање“, формирање на зборови и конструкција на реченици.
„Општо е познато дека писмената популација денес е есенцијална за
напредокот на секое општество, како од хуманитарни, така и од економски
причини. На индивидуално ниво, писменоста го детерминира квалитетот на
животот, личното унапредување, креирањето на имиџот за себе и можноста за
успешно функционирање во современиот свет на забрзан технолошки развој.
Да се биде писмен, значи да се има пристап до знаењето. Тоа нуди можност за
избор и самопотврдување. На национално ниво, функцијата и економскиот
просперитет на општеството зависи од добро едуцирани личности, со
флексибилни и високо развиени професионални вештини“.15
Јазикот на децата им е неопходен за да ги изразат своите мисли и чувства, но,
во исто време, тој им е неопходен за да ги разберат и другите лица со кои тие
секојдневно стапуваат во комуникација.
Јазикот се усвојува во одреден социјален и културен контекст. Во почетокот,
тоа е семејството, како примарна социјална средина, а подоцна тоа е
училиштето и пошироката социјална средина.
Во развојот на јазикот и писменоста, клучен момент е детето да може да ги
демонстрира своите почетни вештини на својот мајчин јазик.
Без разлика на мајчиниот јазик (македонски, албански, турски, ромски, итн.),
средината во која детето секојдневно се движи треба да биде богата со пишан
и говорен јазик .
„Надворешните влијанија од средината, подучувањето со специфични говорни
вештини и богатите културни различности, влијаат во усвојување на јазични и
комуникациски способности“.16
Клучни вредности кои се очекуваат од децата и се основа за дефинирање на
стандардите во рамките на доменот јазик, комуникација и развој на писменоста,
се следните:
 Способност за слушање и разбирање на говорниот јазик;
 Правилно зборување и елоквенција;
 Комуникациски вештини;
 Интерес кон читање на книги;
 Развој на способност за писмено изразување;
 Развој на чувство за постоење на културна и јазична различност.
Во рамките на доменот јазик, комуникација и развој на писменоста се

одвојуваат 3 клучни субдомени, со следните стандарди:
15
Rily Jeni, (2006), Language and literacy 3-7 Creative Approaches to teaching,, SAGE Publications
Ltd. pg.1
16
Sharon Lynn Kagan Ed. Pia Rebelo Kristie Kauerz, Kate Tarrant, 2005 Washington State Early
learning and development benchmarks, National Center for Children and Families, Teachers College,
Columbia University, pg. 149
51
I. СУБДОМЕН - Комуникација со помош на кој детето соодветно
одговара на говорниот јазик, започнува да го разбира,
демонстрирајќи говорни вештини во комуникацијата со околината:
Стандард 1: Детето може да слуша и разбира говорен јазик;
Стандард 2: Детето може да зборува и комуницира;
Стандард 3: Детето може да го збогати својот речник и да покаже
напредок во правилниот говор.
II. СУБДОМЕН - Читање со помош на кој се развива интересот кон

печатени материјали и препознавање на пишани симболи и букви:
Стандард 1: Детето покажува интерес кон печатени материјали;
Стандард 2: Детето може да препознае пишани симболи и букви.
III. СУБДОМЕН - Пишување со помош на кој детето започнува

активности (чкртање, цртање..) кои понатаму се развиваат во
вештини за пишување, преку кои искажува одредени идеи:
Стандард 1: Детето може да се вклучи во активности поврзани со
пишување;
Стандард 2: Детето ги искажува своите идеи преку пишани симболи и
букви.
52
I. СУБДОМЕН - Комуникација
Стандард 1: Детето може да слуша и разбира говорен јазик
0-6 месеци 6-18 месеци 18-24 месеци ( 24-36 месеци) (36-48 месеци)
1. Детето ги 1. Детето го 1. Детето 1. Детето покажува 2 прста 1. Детето го разбира 1. Детето се вклучува во
движи рацете и насочува повторува кога ќе го прашате колку значењето на изговорените разговор, го разбира она што
нозете кога погледот кон вербални кратки години има. зборови – постапува според го слуша и соодветно реагира.
слуша познат предметот за кој пораки кога ќе ги инструкција составена од
глас. се зборува (каде слушне. Поттикнете го детето да неколку активности. Иницирајте разговор за
е мачето...). ви покаже со прсти колку секојдневните активности
Зборувајте со Додека си години има. Побарајте од детето да ви на детето, поставувајте му
детето за Во комуникација играте со го покаже како се мијат раце. прашања и поттикнете го
време на со детето, детето или во детето да одговара.
секојдневните поставувајте текот на
активности му прашања и секојдневните
(додека го поттикнете го активности,
пресоблекувате соодветно да поттикнете го
, храните, одговори. детето да ви
бањате). повтори некоја
кратка порака.
2. Детето го 2. Детето ја мрда 2. Детето 2. Детето соодветно реагира 2. Детето слуша подолга 2. Детето го знае значењето
вперува главата за да поврзува на изговорените зборови од приказна и реагира на на неколку специјализирани
погледот во одговори „да“ зборови со страна на возрасен. смешните делови со смеење. зборови (на пр. педијатар е
ликот на или „не“ на одредени доктор за деца, забар е доктор
говорникот. едноставно предмети. Поттикнете го детето да Читајте или раскажувајте за заби).
прашања (на пр. се наведне и да ги погледне ми на детето комични и
Кажувајте Дали сакаш Поттикнете го своите чевли (Погледни забавни приказни. Поттикнете го детето во
приказни или колаче, детето да ви колку ти се убави чевлите... ) концептуалното разбирање
пејте песнички чоколадо или покаже на зборовите и охрабрете го
кога сте со некоја играчка). одредени кога правилно ќе употреби
детето. предмети во некој нов збор.
Поставувајте околината
му на детето (Каде е масата,
едноставни каде е
прашања и играчката, каде
поттикнете го е мачето,
соодветно да дрвото итн.).
ви одговори.
53
3. Детето го 3. Детето 3. Детето го 3. Детето соодветно одговара 3. Детето со внимание слуша 3. Детето со леснотија
свртува прекинува со прекинува на вербален налог. приказни што му се прераскажува приказна, некој
вниманието за активноста кога возрасниот раскажуваат, читаат, приказни настан којшто го слушнал од
да се фокусира ќе му се каже додека му чита Поттикнете го да одговори на радио или на ТВ и бара друга личност или некоја
на некој предмет „не, не“. приказна и на вербална инструкција дополнително објаснување. телевизиска серија, филм,
или личност прашува („Донеси ми ја книгата од театарска претстава.
во која гледа Внимавајте на „Зошто?“. масата“.). Читајте му на детето и
возрасниот. детето додека секојдневно применувајте Поттикнете го детето
се движи и игра Прекинете со разни вербални стимулации постојано да ви прераскажува
Вербализирајте во ваша близина читањето и (разговарајте, одговарајте некоја позната приказна или
ја вашата и поттикнете одговорете му на прашања, поттикнувајте случка, филм, театарска
постапка и го да прекине на детето на го да поставува прашања). претстава. Со тоа ги
насочете го одредена неговото зајакнувате лингвистичките
вниманието на активност со прашање. вештини на детето при
детето за зборовите „не, комуникацијата.
одредени не“.
предмети (на
пр. „Ева ја
мама“, а откако
ќе погледне
повторете „Да,
ти ја најде
мама“).
4. Детето слуша
кратка и
едноставна
приказна.
Раскажувајте
му на детето
едноставни и
кратки приказни
и поттикнете
го да ги слуша
со внимание.
54
Стандард 2: Детето може да зборува и комуницира
1. Детето испушта гласови за 1. Детето употребува 1. Детето кажува 1. Детето употребува 1. Детето започнува 1. Детето ги кажува
да предизвика внимание. гласови од својот реченица составена социјални изрази од дискусија и поставува своите идеи на повеќе
мајчин јазик. од 2-3 збора. типот прашања. начини.
Одговорете соодветно на „благодарам“,
секоја вокализација на Повторете она што Покажете му на „молам“... Вклучете го детето Вклучете го детето
бебето (погледнете го, го кажува детето и детето некој во разговорот во некоја дискусија
насмејте се или прегрнете проширете ја секоја предмет од Охрабрете го секогаш кога е можно која е од негов
го). негова вокализација. околината и детето да ги и одговарајте на интерес.
поттикнете го да го употребува овие поставените
именува и да ја изрази секогаш кога прашања
продолжи тоа е соодветно.
реченицата.
2. Детето „гуга“ со поврзани 2. Детето знае да го 2. Детето употребува 2. Детето постојано 2. Детето точно 2. Детето разговара
самогласки. каже името на мама, зголемен број зборови поставува прашања за пренесува кратка со свои врсници за
тато, баба... и ги става во да ја одржи порака од учителот некоја случка (како
Следете ја вокализацијата реченици или изрази. конверзацијата. на родителот и поминал на роденден,
на детето и зборувајте му, Поставувајте му обратно. на прошетка, на
користејќи самогласки за прашање („Како се Честопати Одговарајте на распуст...)
одредени зборови. вика мама? Како се зборувајте со поставените Замолете го детето
вика тато“?) и детето, користејќи прашања и да пренесе одредена Охрабрете ја
повторувајте ги едноставен јазик на поттикнете го да говорна порака дома дискусијата помеѓу
правилно одговорите возрасен. поставува нови, кога и прашајте го децата во групата.
на детето. правите пауза во следниот ден за тоа.
зборувањето.
3. Детето си зборува „само со 3. Детето имитира 3. Детето користи 3. Детето зборува 3. Детето раскажува 3. Детето раскажува
себе“, преку испуштање на едноставни зборови. негација (не) или доволно јасно за да приказна која ја сопствено искуство
разни звуци. прости прашални биде разбрано од оној слушнало (на или доживување.
Поттикнете го зборови (што, зошто). којшто го слуша. прашање за што
Бидете во близина на детето да станува збор во Поттикнете го
детето и кога е во фаза на повторува нови Секогаш соодветно Иницирајте игра во книгата или во детето да раскажува
„расприкажаност“ зборови. одговорете на која ќе го филмот, одговара за по сеќавање (како си
охрабрете го да продолжи детските прашања. поттикнувате едно дете, за едно помина на
(на пр. со вербална детето да одговара пријателство...) роденден?.)
поддршка: „Ајде, кажувај ми на прашања.
уште“...). Поттикнете го
детето да раскаже
дел од приказната
или дел од филмот
55
којшто го гледал.

4. Детето употребува
различна интонација на
гласот при
раскажување на некој
настан.
Охрабрете го
детето да зборува
јавно пред помала
група.
5. Детето рецитира
стихотворба со
промена на
интонацијата на гласот.
детето да
изрецитира некоја
стихотворба и
охрабрете го да ја
менува интонацијата
на гласот за
потенцирање на
поодделни делови од
стихотворбата.
56
Стандард 3: Детето може да го збогати својот речник и да покаже напредок во правилниот говор
1. Детето се 1. Детето 1. Детето 1. Детето опишува некои 1. Детето ги усогласува 1. Детето ги препознава
огласува со користи еден имитира личности или предмети со зборовите со род и број зборовите кои се различни од
самогласки (а, у, збор за да зборови кои за користење на придавки за мајчиниот јазик.
е...). комуницира со првпат ги слуша. подобро објаснување (убав, Охрабрете го детето
возрасен (вели лош, мал...). правилно да го употребува Разговарајте со детето за
Охрабрете го „горе“ кога сака Поддржете ја родот и бројот при постоење на различни јазици
детето со да го подигнат оваа Поттикнете го детето да раскажување и во локалната заедница и
внимание кога од креветот). иницијатива на ги објаснува предметите или интервенирајте ако згреши. пошироко.
ги испушта детето и лицата коишто се во
гласовите. Препознајте го објаснете му го неговата околина (каква е 2. Детето го знае спротивното
говорот на значењето на бабата, какво е цвеќето). значење на зададениот збор
детето и зборот или (светло-темно, мало-големо,
позитивно поттикнете го ден-ноќ...)
одговорете на правилно да го
неговото изговара. Поттикнете го детето да
барање. каже спротивно значење на
зададен збор (тенко-дебело,
мало-големо, убаво-грдо).
2. Детето „гуга“ 2. Детето 2. Детето 2. Детето прашува за 2. Детето употребува нов збор 3. Детето учествува во
со наизменично подолго време објаснува слика значењето на одредени или прашува за значењето на говорни игри (дополни ја
користење на неразбирливо или цртеж со 3-4 зборови или како се вика некој некој непознат збор. реченицата, продолжи ја
самогласки и брбори. збора. предмет. приказната ....)
согласки (ма, га, Поттикнете го детето да
ба...) Внимателно Охрабрете го Одговорете му на детето на си го збогатува речникот и Охрабрете го детето да
слушајте го детето да ви го прашањето и дополнете го објаснувајте му ги опишува, прераскажува и
Одговорете детето и објасни со зборови кои имаат слични значењата на зборовите. раскажува настани, случки и
соодветно со одговорете со цртежот што значење. поттикнете го да
имитирање на соодветна го нацртал и употребува нови зборови.
неговиот говор конверзација на помогнете му
и продолжете брборењето на во изнаоѓање на
со зборови со детето. нови и
значење. соодветни
зборови.
57
II.СУБДОМЕН - Основи за читање
Стандард 1: Детето покажува интерес кон печатени материјали
1. Детето гужва лист од 1. Детето разгледува 1. Детето покажува 1. Детето се загледува 1. Детето препознава 1. Детето подолго
хартија или весник. корица од сликовница. интерес за сликовници. во разни печатени печатени симболи во време седи и
материјали. својата околина. разгледува сликовница
Подадете му на Понудете му на Обезбедете или некој друг печатен
детето лист од детето сликовница и сликовници во близина Понудете му на Поттикнете го материјал, држејќи ја
хартија и внимателно поттикнете го да ги на детето, дајте му детето да разгледува детето да препознае книгата во правилна
набљудувајте го како разгледува да избере сликовница разни илустрирани некој печатен симбол позиција.
манипулира со неа. илустрациите на и понудете се да му ја книги, списанија, (лого на омилена
корицата прочитате етикети на храна чоколада, омилена Подајте му на детето
играчка...). некоја книга и
охрабрете го да ја
разгледува книгата со
буквите поставени од
горе надолу.
2. Детето посега по 2. Детето одбира некоја 2. Детето постојано 2. Детето покажува во 2. Детето правилно ја 2. Детето раскажува
илустрирана сликовница и бара да сака да му ја читате книгата каде е текстот, разгледува настан по одредени
сликовница со многу му ја читате. истата приказна. а када е сликата. сликовницата, вртејќи слики кои за првпат ги
бои. ги страниците една по гледа.
Одговорете Одговорете Разгледувајте ја една, од напред кон
Подадете му ја позитивно на позитивно на желбата сликовницата заедно назад. Поттикнете го
сликовницата на барањето на детето, на детето и со детето и детето да раскаже
бебето и охрабрете практикувајте ја оваа покажувајте му ги охрабрете го да ви Обезбедете му содржина по серија
го да се посегне по активност почесто. илустрациите од покаже каде се пристап до разни слики.
неа. книгата. сликите, а каде е сликовници и
напишан текстот на поттикнете го
приказната. детето да се
занимава, вртејќи ги
страниците на
книгата; Помогнете
му правилно да го
прави тоа.
58
3. Детето внимава на 3. Детето покажува 3. Детето ја користи
гласот на возрасната интерес и се преправа книгата за да добие
личност, додека таа го дека му „чита“ книга на некоја информација.
држи во скут и му чита. помало дете или на
некоја играчка (кукла, Охрабрете го детето
Седнете го детето и куче, маче...). да ви ја донесе
обидете се да му книгата во која има
читате книга, Поттикнете ја оваа слики или пишува за
користејќи различни активност кај нешто што него го
гласови. детето и интересира (за некои
потсетувајте го животни, омилени
почесто да им „чита“ приказни, мориња,
на своите кукли или реки итн.).
омилени играчки-
животни.
4. Детето знае дека

книгата има наслов,
автор и илустрации.
Овозможете му на
детето пристап до
разни книги,
илустрирани списанија
и разговарајте за
насловите на книгата
и како настануваат
тие (кој ги пишува...
името на авторите).
59
Стандард 2: Детето може да препознае пишани симболи и букви
1. Детето сe загледува 1. Детето ја покажува 1. Детето препознава 1. Детето ја препознава 1. Препознава некои 1. Детето поврзува глас
во слики и постери по бараната слика на печатени лога или омилената книгата по букви во пишан текст со одредена буква (о,
ѕидовите. книгата. симболите на сликите и симболите на (буквата О или првата а...).
омилените предмети, корицата. буква од своето име )
Поставете разни Поттикнете го храна (на пр. етикети Поттикнете го
слики во просторот детето да ви покаже од омилено чоколадо). Замолете го детето Охрабрете го детето детето да изговори
каде што престојува некоја слика од да ви ја донесе да ви покаже некои некоја позната буква
детето; позната сликовница Поттикнете го сликовницата со букви кои имаат која ќе ја посочите во
(каде е мачето, каде е дедето да го избере посочување на форма на круг некоја книга или
Покажете му на девојчето...). омилениот предмет сликите и пишаниот (на пр. буквата О) текст;
детето некоја книга и со препознавање текст на корицата. Користете
посочете ја сликата. симболот или логото сложувалки со букви.
на амбалажата
2. Детето ги покажува 2. Детето ја покажува 2. Детето прави 2. Се преправа дека 2. Детето именува
зборовите во правата слика во разлика помеѓу букви и чита, гледајќи во букви во пишан текст.
сликовницата. книгата кога го други симболи. познат текст.
прашувате да ја покаже Охрабрете го детето
Кога му читате книга („Каде е цвеќето“? Разгледувајте Охрабрете го детето да ги именува и покаже
/сликовница на „Каде е кучето“?) заеднички некоја да ја држи омилената буквите коишто вие
детето, покажете му сликовница и сликовница и да ги ги посочувате
ги деловите кои се со Читајте му често на охрабрете го детето листа страниците
текст и поттикнете детето и повремено да ви ја покаже како да чита.
го да го направи прашувајте го да сликата на
истото. покаже одредени слики страницата каде што
има и букви во вид на
текст.
60
3. Детето го препознава
своето име напишано
на хартија.
Напишете неколку
имиња и поттикнете
го детето да го
препознае своето име
и охрабрете го да ги
именува буквите.
Обезбедете му
пристап на детето до
книги или сликовници
и поттикнете го да
гледа во нив и да
раскажува.
4. Детето именува 2-3
букви, поврзувајќи ги во
низа.
Напишете неколку
кратки зборови и
детето да ги именува
буквите во низа.
61
III.СУБДОМЕН - Основи на пишување
Стандард 1: Детето може да се вклучи во активности поврзани со пишување
1. Детето 1. Детето 1. Детето чкрта 1. Детето црта со маркер 1. Детето црта одредени 1. Детето пишува или црта
експериментира спонтано чкрта спонтано, со неправилни линии или кругови форми кои заличуваат на разни форми со повеќе
со алатки за на лист хартија, еден потез, со повеќе потези. букви (круг во вид на буквата потези.
пишување, без одреден правејќи кружни О).
(ги превртува во правец и место. движења. Охрабрете го детето во Обезбедете му на детето
дланките, оваа активност. Кога ќе нацрта круг доволно хартија, табаци и
моливот, Обезбедете му Обезбедете му објаснете му на детето дека алатки за пишување и
пенкалото, на детето на детето е тоа буквата О, цртање и поттикнете го да
фломастерот). хартија и разни алатки за разговарајте и за други букви пишува.
алатки за пишување и и напишете некои од нив.
Подајте му на пишување големи листови 2. Детето пишува зададена
детето некој (моливи, креони, хартија буква со копирање.
голем маркери). поставени на
фломастер или хоризонтални и Нацртајте некоја буква или
маркер и вертикални посложена форма на линија и
поттикнете го површини. охрабрете го детето да ја
да го задржи со гледа и да ја напише само.
двете раце;
Покажете му
како се отвора
и затвора
капачето.
2. Детето прави 2. Детето црта 2. Детето црта форми во песок 2. Детето копира зададена 3. Детето самостојно ги
точки на лист хоризонтални и или на земја со зашилен форма. пишува буквите од своето
хартија со дебел вертикални предмет. име.
фломастер. линии со еден Нацртајте едноставна
потез. Поттикнете го детето да форма (линија) и Поттикнете го детето да
Дајте му на ви нацрта круг на рамна поттикнете го детето да ја си го напише своето име.
детето лист Охрабрете го земјена или песочна нацрта.
хартија и дебел дедето во оваа површина со некое зашилено
фломастер и активност и гранче.
поттикнете го обезбедете
да става точки разни моливи,
на листот. боички,
фломастери.
62
Стандард 2: Детето може да ги искажува своите идеи преку пишани симболи и букви
1. Детето и го 2. Детето чкрта 1. Детето имитира 1. Детето црта предмет или 1. Користи чкртаници и цртежи
покажува на лист хартија, пишувањето во игра како лице од својата околина. кои личат на букви, за да
напишаниот и за да нацрта намерна активност. напише некоја порака.
исцртан лист на нешто. Поттикнете го детето да
друга личност. Охрабрете го детето да го нацрта мачето, кучето Поттикнете го детето да
Поттикнете го имитира возрасна личност бабата, дедото или некоја напише некоја честитка или
Охрабрете го и детето да ги која пишува, понудете му на друга драга личност или, пак, покана.
пофалете го искажува детето разни видови некој познат предмет.
детето за оваа своите идеи и, хартија, моливи, Помогнете му, ако е
негова на овој начин, фломастери. потребно, и пофалете го
активност. охрабрете го. како добро го нацртал
цртежот.
2. Детето чкрта 2. Детето црта слика според 2. Детето бара од возрасна

на лист хартија некој настан. личност да му напише нешто
за да и напише во врска со некоја негова
писмо на Охрабрете го детето да идеја.
позната личност. црта познати симболи или
слики. Одговорете позитивно на
Дајте му на барањето на детето.
детето лист
хартија и некој
фломастер и
да и напише
писмо на
својата мајка,
баба...
63
КОГНИТИВЕН РАЗВОЈ И СТЕКНУВАЊЕ НА ОПШТИ
ЗНАЕЊА
Когнитивниот развој се однесува на зголемување на интелектуалните и
менталните способности на децата. Поконкретно, станува збор за прогресивен
процес којшто настанува како резултат на интеракција на детето со останатите
објекти, субјекти и настани коишто се случуваат во неговата околина.
Когнитивниот развој обединува неколку сегменти, како што се: препознавање,
обработка, организација и соодветна употреба на дадената информација.
Процесот на когнитивниот развој вклучува комплекс на ментални активности,
како: истражување, откривање, презентирање, сортирање, класифицирање и
меморирање на информациите. Овој домен од развојот на детската личност, во
исто време, вклучува: „Како мислат и што знаат децата”. 1 Во предучилишниот
период когнитивниот развој се однесува на стекнување вештини за процена,
критичност, решавање на проблеми, разбирање на правила и концепти, како и
визуелизација на можностите и последиците.
„Децата не се разликуваат само по начинот на којшто ги стекнуваат општите
знаења, туку и по начинот на којшто тие учат, помнат и разбираат“. 2 Токму
затоа, во воспитно-образовниот процес треба да се посвети поголемо
внимание на начинот на којшто децата ги стекнуваат знаењата.
Когнитивниот развој се однесува на стратегиите коишто децата ги користат за
да го истражуваат и учат светот што ги опкружува, додека стекнување на
знаењето е процес преку кој се акумулираат информациите коишто ги
добиваат во текот на интеракцијата со надворешниот свет, со цел активно да се
вклучат во решавање на проблемите, како и зголемување на нивното чувство
кон критично размислување.
Во последно време сè повеќе се укажува на значењето на социјалната и
емоционалната интелигенција, како значајни претпоставки за успешно
адаптирање и функционирање на децата во образовната средина.
Новите знаења кои децата ги стекнале се основа за нивните секојдневни
активности, вклучувајќи го и нивниот пристап кон учењето Стимулацијата на
когнитивниот развој е основа за успехот којшто децата ќе го постигнат во
понатамошниот образовен процес. Когнитивниот развој не е изолиран процес,
тој зависи од степенот на развој на останатите домени, пред сè, физичкото
здравје и социоемоционален развој.
Развојниот процес во доменот на когнитивниот развој се одвива во 4 субдомени
и тоа :
 Логика и размислување;
 Математика и броеви;
 Уметност;
 Наука.
Преку развојот на математичките и нумеричките вештини се поттикнува развој

на математичко изразување, развивање на логично размислување и решавање
на проблеми, развивање на вештини поврзани со употреба на бројки,
нумерички операции и мерни единици.
Уметничкото изразување е многу важна компонента во развојот на детската
личност и детското искуство.
Децата коишто имаат можност на различни начини да ја развиваат својата
фантазија и креативност, учат како да ја изразуваат својата индивидуалност,
1
Sharon Lynn Kagan, Ed. D. Pia Rebello Britto, Ph.D. Kriste Kauretz, M.A. Kate Tarrant, M.P.A (2005),
Washington State, Early Learning Development Banchmarks, National Center for Children and Families
Teachers College, Columbia University
2
Ibid
64
своите интереси, способности и вештини. Играјќи си меѓусебно, децата учат
едни од други, споделуваат искуства и учат да ги почитуваат разликите во
културата и изразувањето.
Детето на свој, автентичен начин умее да ги изрази своите чувства преку
музика, театар, цртање, движење, сето тоа како дел од неговиот когнитивен
развој.
Клучните вредности коишто се очекуваат од децата на возраст од 0-6 години и
когнитивен развој и стекнување на општи знаења, се:
 Способност на децата да размислуваат;
 Способност за стекнување и користење нови информации;
 Способност за активно решавање на проблемите, во зависност од
нивниот развоен стадиум;
 Способност за критичко размислување.
Во рамките на доменот Когнитивен развој и општи знаења, се разгледуваат

следните стандарди:
I. СУБДОМЕН - Логика и размислување

Стандард 1: Детето демонстрира способност да истражува и открива.
II. СУБДОМЕН - Математика и броеви

Стандард 1: Детето демонстрира знаење за количина, бројки и
броење;
Стандард 2: Детето демонстрира способност за класификација и
серијaција.
III. СУБДОМЕН - Наука

Стандард 1: Детето стекнува информации за средината преку
набљудување и манипулација;
Стандард 2: Детето ги набљудува и опишува карактеристиките на
живиот свет (растенија и животни);
Стандард 3: Детето ги набљудува и опишува карактеристиките на
неживата природа;
Стандард 4: Детето осознава за човекот како живо и општествено
суштество.
IV. СУБДОМЕН - Уметност

Стандард 1: Детето демонстрира способност да разликува различни
звуци/ гласови;
Стандард 2: Детето демонстрира интерес за учество во музички
активности;
Стандард 3: Детето демонстрира интерес за учество во разни форми
на визуелна креативност.
65
I. СУБДОМЕН: Логика и размислување
Стандард 1: Детето e способно да истражува и открива нови работи
1. Се загледува 1. Детето 1. Детето ракува 1. Детето открива нов 1. Детето истражува разни 1. Детето расклопува и
или се врти со притиска копче со механичка начин на употреба на видови на предмети и повторно составува разни
телото за да ја на ТВ или играчка. некоја играчка или предмет материјали. предмети/играчки.
следи играчката радиоприемник и (гледа како се гради кула и
или предметот, ги разбира Дозволете му се обидува да го направи Овозможете му пристап Овозможете му пристап
којшто е во последиците. на детето истото, користи капак од до безбедни предмети и до механички играчки и
движење. пристап до тенџере како волан од материјали коишто може предмети коишто се
Дозволете му некоја кола). да ги користи. расклопуваат и повторно
Паралелно да ги истражува механичка се склопуваат.
кријте и апаратите во играчка или Овозможете му на
покажувајте домаќинството предмет кој детето пристап до
одредена додека го може да се безбедни предмети за
играчка пред надгледувате. отвора, домашна употреба;
очите на затвора, Поттикнете го да
детето. одвртува, открие како и зошто се
зартува. употребува.
2. Детето 2. Детето отвора 2. Детето истура 2. Детето користи алатки за 2. Детето поставува 2. Детето набљудува и
пронаоѓа фиоки и плакари вода во песокот истражување (употребува прашања за работи коишто дискутира за промените
делумно скриен за да открие што (во земјата) за лупа за да види некој ги гледа или слуша. коишто ги забележува (на
предмет. има во нив. да направи кал. предмет). пр. овде има нова зграда,
Поттикнете го детето претходно немало).
Скријте ја Дозволете му Овозможете Овозможете му пристап да поставува прашања и
омилената на детето да му на детето до безбедни предмети понудете му одговор Поттикнете го детето
играчка под отвора и да игра со коишто може да ги (Што се случува ако го да ги забележува
некоја покривка затвора фиоки песок, земја и манипулира. направиш ова?, Зошто се промените и
и поттикнете и плакари и помогнете му случува тоа?). новонастанатите
активност кај поттикнете го да направи кал. состојби во околината и
детето, за да ја да ви каже Објаснете му разговарајте за тоа.
пронајде зошто го прави дека земјата
играчката. тоа. или песокот со
водата се
омекнува и може
да се прават
фигури.
66
3. Детето 3. Детето ја 3. Детето започнува да ги 3. Детето учествува во 3. Детето предвидува што
постојано ја поставува разбира причинско- едноставни истражувачки ќе се случи, врз основа на
испушта топката на последичните врски (ако го активности (на пр. се набљудување и
играчката која му искосена изгасне радиото, ќе биде наведнува да помириса истражување. Тоа ја
ја додавате и површина и тивко). разни кутии за да се обиде тестира својата
набљудува што гледа како таа се да открие што има во нив). претпоставка.
ќе се случи. тркала. Овозможете му на
детето да истражува со Поттикнувајте ја и Дадете му магнет на
Подадете му ја Демонстрирајт предметите и да ги подржете ја детето и неколку
испуштената е му ја оваа забележува ефектите (на љубопитноста кај метални копчиња,
играчка и активност на пр. светло-темно, гласно- детето. поттикнете го да го
поттикнете го детето и тивко). користи магнетот и со
да ја повтори поттикнете го други метални предмети.
активноста. неколкупати да
ја повтори
самостојно.
4. Детето решава проблем 4. Детето реди коцки една

преку активно на друга, за да види на која
набљудување и висина ќе паднат.
истражување (на пр.
додава поголема количина Овозможете му пристап
на вода врз тркалото од на детето до разни
воденицата, за да го предмети, играчки,
забрза движењето на помагала за учење, за
тркалото). истражување и
набљудување.
Овозможете пристап до
разни играчки или
предмети за општа
употреба кои детето ќе
ги истражува на кој
принцип работат и
зошто се користат.
67
II. СУБДОМЕН: Математика и броеви
Стандард 1: Детето демонстрира знаење за количина , бројки и броење
1. Детето 1. Детето ја 1. Детето 1. Детето брои до 5 1. Детето идентификува 1. Детето ја именува
употребува подава празната спомнува бројки напамет. делови од целина бројката во зададен текст.
гестикулација чаша и бара при играње (половина јаболко,
кога бара „уште“. уште вода или (песнички со Покажете му слика од половина чаша сок). Покажете му книга со
сок .... бројки, брои некое омилено животно бројки и букви или
Воведете го во скали, играчки, (маче, куче) и Овозможете му на напишете бројки и буква и
игра со Земете ја коцки). поттикнете го да ги детето, за време на поттикнете го да покаже
топчиња или чашата, изброи нозете, ушите, оброците, да учествува каде е бројката.
други поситни потврдете му Овозможете му очите. во активности коишто се
предмети, на детето дека на детето да поврзани со мерење и 2. Детето кажува кој број
кријте ги и е празна, пее песнички и броење (преку следи или кој му претходи
покажувајте ги наполнете ја со игра игри каде активности покажете му на бројот 5.
наизменично. бараната што се на детето дека броевите
содржина и споменуваат одредуваат одредена Поттикнете го детето
вратете му ја бројки. мерка или количина). да ви каже кој е следниот
со објаснување број после бројот (на пр. 5
дека е полна. или кој е бројот пред
бројот 5);
Повторувајте ја оваа
активност почесто и
поврзете ја со некоја игра.
2. Детето 3. Детето подава 2. Детето бара 2 јаболка, 2. Детето поврзува број со 3. Детето препознава
покажува со една коцка (или бидејќи сака едно да му одредени предмети, броеви од 1-10.
прсти колку друг предмет) на даде на другарчето. открива дека има доволен
години има. барање. број чинии за секое дете. Напишете ги броевите и
Прашајте го детето поттикнете го да каже
Прашајте го Овозможете му колку јаболка се потребни Играјте со коцки или кој е бројот.
детето да ви пристап на за него и за неговото други предмети и
покаже со прсти детето до другарче. замолете го детето да Играјте карти или други
колку години коцки или други ви додаде две, три коцки. игри каде што има
има; предмети и талони со броеви.
Поттикнете го дајте му Поттикнете го да ви
да ви покажува 1 инструкција да каже колку чинии треба да
или 2 прстиња. ви подаде една ставите на масата за да
коцка („Дај ми има за сите.
само една
коцка“.., „Сега
дај ми 2 коцки
68
3. Детето ги употребува 4. Детето го кажува бројот
броевите во повеќе намени на улицата на која живее.
(Колку години има?, Колку
пари има во паричникот?, Поттикнете го детето
Колку јаболка има на точно да ја научи
масата?, Кој е бројот на адресата и бројот на
неговата улица ...). улицата.
Поттикнете го детето
да ги користи броевите
во секојдневните
комуникации и
разговарајте со него каде
сè се користат бројките.
4. Детето брои напамент 5. Детето ја поврзува

до 10. количината со симболот на
бројот - детето брои 6
Потикнете го детето да коцки и ги става до бројот
брои до 10 и охрабрете го 6.
да ги кажува броевите по
редослед. Дадете му на детето
коцки или други предмети
(камчиња) и нацртајте на
лист хартија броеви од 1-
10.
да изброи 6 предмети и да
ги стави до бројот 6.
69
Стандард 2: Детето демонстрира способност за класификација и серијација
1. Детето ја поврзува 1. Детето групира 1. Детето ги групира 1. Детето групира 1. Детето воочува 1. Детето ги опишува
капата со главата неколку предмети, децата како „бебиња“ одделни топки, коцки контрастни особини дневните активности
(ја става и ја вади според големина, со и „големи деца“. и балони според кај предметите според времето на
капата од главата на асистенција. бојата (црвена, (големо-мало, долго- случување.
кукла или на некоја Поттикнете го жолта, сина, зелена) кусо, лесно-тешко) и
блиска возрасна Поставете коцки со детето да зборува и ги става во врши нивно Разговарајте со
личност). разна големина и за други деца, кои се соодветно обоени групирање. детето за неговите
поттикнете го бебиња, а кои се кутии. дневни активности и
Покажете ми на детето, со ваша големи деца. Овозможете му на поттикнете го да
детето како се помош, да ги оддели Поставени: црвени, детето пристап каже што прави
става и вади капа од малите од жолти, сини и зелени до разни предмети наутро, а што
глава и поттикнете големите. топки; црвени, сини, со одредени навечер.
го да се обиде да го жолти и зелени карактеристики и
прави тоа Покажете му слики и коцки; црвени, поттикнете го да Разгледувајте
посамостојно поттикнете го да жолти, сини и зелени ги организира и заеднички слики и
ги покаже само оние балони; црвени, сортира според фотографии на кои
каде што има жолти, сини и зелени повеќе се прикажани
животни. картонски кутии. карактеристики различни
(на пр. тенки и активности коишто
Поттикнете го долги во зелена се случуваат
детето да ги стави кутија). наутро, напладне и
предметите во навечер.
соодветно обоените
картонски кутии. Поттикнете го
детето самостојно
да опише еден
настан што се
случува наутро и
напладне во
неговото
секојдневие.
70
2. Детето ги 2.Детето групира 2. На вербално упатство 2. Детето набројува кои 2. Детето сортира копчиња
одделува предмети според детето ги поставува објекти се: пред него, зад според бројот на дупките.
тенџерињата од форма предметите на соодветно него, под него, далеку од
капаците. самостојно место. него). Поттикнете го детето
да ги оддели само оние
Поттикнете го Дајте му на Поттикнете го детето Овозможете му на копчињата кои имаат 2
детето да го детето разни да ја „скрие“ топката зад детето да ги набљудува дупки. Повторете ја
стави капакот форми (топки, него или да ги стави објектите горе, долу и активноста со копчиња со
на една, а коцки) и играчките на соодветно околу нив (мебел, играчки, 4 дупки.
тенџерето на поттикнете го место (на пр. опрема, дрвја и сл.), а
друга страна. да ги оддели автомобилчето да го потоа поттикнете го да
едни од други. стави во гаража, топката ги наброи сите објекти
под маса, куклата на што ги гледа, а се
столче и сл.). наоѓаат над него, потоа
оние кои се под него, оние
кои се пред него, потоа
оние кои се зад него и, на
крај, оние кои се далеку од
него.
3. Детето 3. Детето ги реди 3. Детето црта шаблони

покрива помал предметите по должина, од во зададена положба
предмет со најкратко до најдолго или (пред- зад, внатре-надвор,
поголем. обратно. се допираат- не се
допираат).
Дајте му на Дајте му на детето
детето 2 чаши моливи (или друг вид Со помош на шаблони
со разна предмети) со разна детето црта на лист
големина, должина и побарајте да го хартија: квадрат,
свртете ги со одвои најкраткиот или триаголник, во
дното нагоре и најдолгиот молив и да го нацртаниот квадрат
поттикнете го стави прв во низата. црта круг, во нацртаниот
да ја покрие круг црта триаголник, во
помалата чаша нацртаниот квадрат
со поголемата. црта триаголник.
71
4. Детето именува 4. Детето сортира
(идентуфикува) позиција во предмети во серија,
ред: ЈАС СУМ ПРВ, ТИ СИ според повеќе
ВТОР. карактеристики (боја,
големина, форма)
Поттикнете го детето да
го кажува редоследот во Овозможете му на
низа; детето пристап до
Овозможете му на детето разни предмети и
секојневни активности во поттикнете го да ги
кои детето ќе сортира по разни
категоризира, класифицира карактеристики,
или реди објекти и настани поединечно или во
по одредени редоследи. серија
72
III. СУБДОМЕН: Наука
Стандард 1: Детето стекнува информации за средината и опкружувањето, преку набљудување и манипулација.
1. Детето става во 1. Детето ги поврзува 1. Детето ги покажува 1. Детето ги 1. Детето собира 1. Детето користи
уста предмет кој го работите што се составните делови на запознава разни предмети стандардни предмети
држи во рацете, го случуваат (удира два некој предмет. предметите и коишто ги наоѓа (магнет, лупа, итн.) за
вади од устата, го предмета за да го појавите, преку додека се движи. истражување на
загледува и повторно слушне звукот). Овозможете му на употреба на сетилата средината.
го става во устата. детето да (ова е меко, цвеќето Поттикнете го
Овозможете му на истражува мириса убаво...). детето да Овозможете му и
Изберете детето да предмети и истражува нови поттикнете го
едноставни и манипулира со разни поттикнете го да Поддржете го и предмети од детето да
безбедни играчки и предмети покажува одредени поттикнете го неговата применува и користи
подавајте му ги на делови од детето да осознава околината. други предмети, со
детето за да може предметот. преку примена на цел да ја осознава и
да ги истражува. сите сетила. истражува
околината.
2. Детето притиска на 2. Детето воочува 2. Детето набљудува 2. Детето користи 2. Детето

копчињата од некоја разлики помеѓу и препознава нестандардни експериментира со
играчка или предмет одредени предмети причинско- предмети за предмети и
за да ја вклучи. (на пр. во големина). последичните истражување на материјали од
релации помеѓу средината (со стапче околината (прави
Демонстрирајте и Овозможете му на предметите. копа во земјата). тесто, кал...).
објаснете му на детето да
детето како можат истражува разни Поттикнете го Овозможете му и Овозможете му на
да се употребат предмети, да ги детето да поттикнете го детето да
предметите, за да воочува нивни набљудува и детето да користи набљудува разни
можат подобро да се сличности и разлики, демонстрира разни алтернативни експерименти, да
користат. како и да поставува поврзаност на и други предмети, со извршува одредени
прашања за истите. предметите цел да ја истражува елементарни
(помалото може да околината безбедни
се смести во експерименти; да ги
поголемото, за да се опише и да ги
движи колата треба препознае на слика.
да има тркала,
итн.).
73
3. Детето 3. Детето поврзува 3. Детето идентификува,
прашува: „Што е одредени предмети со опишува и споредува
тоа“?, ако природни феномени (кога предмети, појави и нивното
слушне или врне дожд, бара чадор). значење (опишува разлика
здогледа нешто помеѓу вода и мраз, камен
непознато. Поттикнете го детето и земја...).
да набљудува и
Секогаш демонстрира поврзаност Секогаш најдете време за
објаснете му на на предметите со разни активности во кои
детето за природните феномени детето ќе може
појавите или (кога врне дожд самостојно да истражува
предметите употребуваме чадор, и осознава.
кои му се итн.).
непознати, а 4. Детето бара и прибира
покажува информации од средината,
интерес за нив. преку примена на сетилата,
набљудувањата и
Поттикнете го разговор.
да ракува со нив
и охрабрете го. Поттикнете го детето
да користи други
предмети и опрема, итн.
при прибирање на основни
податоци за предметите
и појавите од средината.
5. Детето ги препознава
визуелните прикази (слики,
макети, итн.) на
предметите и појавите од
средината.
Овозможете му детето
да ја осознава
непосредната околина
преку различни начини на
прикажување на
набљудуваното (цртање,
сликање, снимање, итн.).
74
Стандард 2: Детето ги набљудува и опишува карактеристиките на живиот свет (растенија и животни)
1. Детето се 1. Детето го 1. Детето 1. Детето именува делови 1. Детето ги познава 1. Детето именува и ја
загледува во набљудува покажува од телото на одредени разликите помеѓу одредени распознава ползата од
шарени цвеќиња движењето на одредени животни. растенија и животни одредени растенија и
во вазна или во рибите во растенија и (високо дрво, ниско цвеќе, животни.
домашни аквариумот. животни на Обезбедете пристап до мало животно итн.).
миленичиња, кои слика или во книги и сликовници со Поттикнете го детето
се движат во Овозможете му природа. растенија и животни и Поддржете го и да зборува за користа од
неговата на детето поттикнете го да ги поттикнете го детето витамините коишто ги
околина. пристап до Поттикнете го опишува. да осознава преку има во овошјето и
аквариум и детето да набљудување и примена зеленчукот или за
Овозможете му поттикнете го набљудува и на сите сетила. улогата на некои домашни
на детето да да ги гледа разгледува животни (коњ, крава ...) во
набљудува рибите. одредено исхраната на човекот.
разни растенија растение и
и животни животно.
(играчки или
живи).
2. Детето 2. Детето, на 2. Детето знае дека 2. Детето знае дека на 2. Детето покажува грижа и
поврзува барање, растенијата и животните растенијата и животните интерес кон растенијата и
одредени звуци именува растат и се менуваат им се потребни вода и животните (го полива
со слики од одредени (малото маче ќе храна (го храни мачето или цвеќето, ги храни рибите во
одредени растенија и порасне...). го полива цвеќето). аквариумот...)
животни (маче животни.
со „мјау“, куче Овозможете му на Овозможете му детето Вклучете го детето во
со „ав-ав“, жаба Поттикнете го детето да набљудува да учествува во активности за сеење,
со „кре-кре“...). детето да растенија и животни во активности за грижа на полевање, хранење, итн.,
именува разни годишни времиња и растенијата и на растенија и животни.
Поттикнете го одредено при хранење (поливање со животните (полевање на
детето да растение и вода, пиење вода, хранење цвеќиња, грижа за
имитира звуци животно. на животни итн.). домашното милениче,
на животни кои итн.).
ги гледа во
негова близина
или на слики од
животни од
сликовници.
75
3. Детето се 3. Детето го слуша пеењето 3. Детето именува 3. Детето именува разни
наведнува да на птицата и бара од одреден број фактори кои животни средини во кои
помириса цвеќе возрасниот да слуша. влијаат врз живиот свет опстојува животинскиот
во вазната. (на животните им е свет (рибите живеат во
Одговорете на барањето потребна храна, на море, волкот живее во
Овозможете му на детето и зборувајте за растенијата им се шума).
на детето да тоа какви звуци потребни вода и сонце).
допира и мириса испуштаат другите Водете го детето на
растенија и животни. Разговарајте и понудете прошетки во природа и
цвеќиња во информации за фактори поттикнете ја неговата
неговата кои позитивно и љубопитност;
околина. негативно влијаат врз Разговарајте за разни
живиот свет; животни.
Вклучете го во еколошки
активности.
4. Детето го 4. Детето знае основни 4. Детето препознава

превртува разлики помеѓу живиот и опасности при непосреден
листот од некое неживиот свет – од палета контакт со некои животни
растение во на слики прави 2 групи – или растенија.
рацете, го кине, слики на жива и нежива
го гужва. природа. Дозволете му на детето
да разговара со луѓето
Подадете му на Разгледувајте заедно со кои имале разни искуства
детето детето слики од разни (некои растенија се
поголем лист животни, растенија и опасни – имаат боцки,
од некое дрво нежива природа и змијата е отровна...).
или некој плод и поттикнете го детето да
поттикнете го ги одвои едните од
да го испитува другите.
преку
превртување во
рацете,
гмечење,
цедење...
76
Стандард 3: Детето ги набљудува и опишува карактеристиките на неживата природа
1. Детето се врти 1. Детето 1. Детето ги 1. Детето именува разни 1. Детето умее да 1. Детето именува
кон извор на постојано ја препознава својства на одредени распознава и именува одредени географски
светлина (на плеска водата за надворешните природни материи основни својства на разни поими (планина, шума
сонцето, да прска додека временски (волница, ластик, камен, елементи од природата ливада, река, езеро).
грмотевицата, се бања. прилики (сака да песок, вода, воздух). (водата е течна, каменот е
итн.). оди надвор кога тврд, песокот е мек). Водете го детето на
Овозможете му врне снег). Овозможете му на прошетки, со цел да
Овозможете му на детето детето да набљудува и Овозможете му на набљудува.
на детето да подолго да се Овозможете му именува разни својства на детето активности и Овозможете му на
набљудува бања и на детето природни материи и игри во кои се користат детето да разгледува
разни појави поттикнете го прошетка предмети: камен, песок, природни материи (вода, разни сликовници, слики,
(сонце, дожд, да си игра со додека врна вода, воздух. песок, кал, камен, дрво). филмови, итн.
итн.); водата. снег.
Носете го
детето надвор.
2. Детето става 2. Детето се 2. Детето умее да 2. Детето именува 2. Детето умее да ги
вода во песокот обидува да разликува ден од ноќ карактеристики на опишува карактеристики на
за да го дофати снегулка (наутро мама оди на годишните времиња (во годишните времиња.
размекне или капка вода работа, навечер е темно и лето е топло, а во зима
кога врне дожд спиеме). врне снег). Овозможете му на
Овозможете му или снег. детето слободно да
на детето Поттикнете го детето Поттикнете го детето набљудува, разгледува и
катче во Престојувајте да посочи кои активности да раскажува приказни, истражува.
дворот со со детето во се прават во текот на настани, случки во врска Поттикнете го детето
песок, додајте надворешна денот, а кои во текот на со годишните времиња. да раскажува за
му вода и средина и кога ноќта. основните
поттикнете го врне дожд карактеристики на
да го измеша годишните времиња.
песокот со
водата.
77
3. Детето именува разлика 3. Детето ја држи коцката 3. Детето знае за постоење
помеѓу река и море (реката мраз во рацете за да се на временски односи и
е мала и тече, езерото е растопи или става коцка релации (час, минута, ден,
големо и не тече). мраз во чаша со вода. недела, месец, година).
Разговарајте со детето Поттикнете го детето Разговарајте со детето

за водените да разговара за водата и за настани што се
пространства и зошто таа замрзнува или случиле минатата
поттикнете го детето се топи. година, претходната
да ви каже некои разлики недела...).
помеѓу река и езеро.
4. Детето именува својство

на разни материјали (дрво,
гума, хартија, стакло).
да разговара за
својствата на одредени
материи (стаклото се
крши, дрвото лесно се
запалува, гумата се
витка...).
5. Детето покажува
основно знаења за
„читање“ на временски
промени (ако е облачно,
значи може да врне).
Изработете заедно со
детето „временско-
метеоролошки календар“;
Вклучете го детето во
разни активности;
Понудете му на детето
материјали (слики...).
78
Стандард 4: Детето го осознава човекот како живо и општествено суштество
1. Детето ги следи со 1. Детето ги покажува 1. Детето именува 1. Детето ја 1. Детето именува 1. Детето именува и
поглед лицата деловите од своето професии на некои препознава неколку одлики на наведува неколку
коишто се движат во тело. познати лица (ова е функцијата на човекот. функции на човечките
неговата близина. докторката). одредени делови на органи (срцето чука,
Поттикнете го човечкото тело. Поттикнете го крвта е црвена и
Овозможете му на детето да покажува Изведувајте детето да именува и тече...).
детето да еден дел од телото активности-игри, со Поттикнете го набројува видови на
престојува во иста (на пр. раце или око). цел именување и детето да зборува човекот (лош, Овозможете му на
просторија со препознавање за функцијата на добар...). детето да
останатите очите , ушите... разгледува разни
членови од Овозможете му на сликовници, слики,
семејството. детето да филмови итн., со
разгледува слики, теми од градбата на
сликовници, кратки човечкото тело.
филмови, итн.
2. Детето го 2. Детето имитира 2. Детето ја именува 2. Детето прави 2. Детето покажува 2. Детето набројува
истражува лицето на одредени движења активноста која ја разлика помеѓу каде се сместени неколку сличности и
возрасната личност што ги изведуваат прави некоја позната надворешниот изглед внатрешните органи разлики помеѓу
преку допирање на други лица во негова личност во близина на возрасните и (на пр. каде е срцето човекот, животните и
разни делови (нос, околина. (мама пишува, дедо децата. на мама). растенијата.
уста, брада). чита...).
Поттикнете го Овозможете му на Поттикнете го Овозможете детето
Дозволете му на детето да имитира Поттикнете го детето да ги детето да воочува и да набљудува, да
детето да ги допира одредени звуци, детето да ја воочува и истражува да ги опишува открива.
деловите од вашето движења. именува активноста елементарните надворешните и
лице. на лицата коишто сличности и разлики внатрешните, како Поттикнете го
се во негова близина. помеѓу и за сетилните детето да осознава
надворешниот органи. и да зборува за
изглед на Читајте му разни разликата помеѓу
возрасните и текстови. луѓето и животните
децата. (луѓето зборуваат,
читаат, прават
предмети,
цртаат...).
79
3. Детето
драматизира разни
начини на кои луѓето
работат одредени
професии.
Разговарајте каква
работа работат
лицата од вашата
околина и
поттикнете го да ги
драматизира
професиите.
80
IV. СУБДОМЕН: Уметност
Стандард 1: Детето може да разликува
Користете различни
пријатниот звук. звуци и гласови
Започнете да пеете Дозволете му на детето
звучна играчка некоја позната песничка и да ја слуша омилената Обезбедете услови
или предмети Обезбедете поттикнете го детето песна. детето да слуша разна
кои пристап до да продолжи да пее со вас. музички изведби, песни и
продуцираат разни музички поттикнете го детето
звук и следете сликовници во да пее додека си игра или
ја реакцијата на просторијата се занимава со некоја
бебето. каде што се друга физичка активност.
наоѓа детето.
81
Стандард 2: Детето покажува интерес за учество во музички активности
1. Детето 1. Детето 1. Детето го 1. Детето се вклучува во 1. Детето слуша и пее 1. Детето самостојно
експериментира имитира звук на движи телото пеењето додека другите познати, научени песни покажува интерес која
со музичка некој според тактот на деца пеат. музика сака да ја слуша
играчка (ја инструмент, музиката (се Поттикнете го да испее
превртува во некоја звучна обидува да Овозможете му на позната песна. Дозволете му на детето
рацете). играчка или танцува). детето да пее во хор / да слуша музика и
некој омилен група. поттикнете го сам да
Овозможете му звук од Поттикнете го ракува со предмети што
да држи во рака телевизија. детето во оваа произведуваат музика
музичка играчка активност и (радио, ТВ, музички
и поттикнете танцувајте инструмент, касетофон).
го да произведе Поттикнете го заедно со него.
звук. детето да игра 2. Детето самостојно пее
игри со дел или цела претходно
имитација на научена песна.
разни звуци и
откривање на Поттикнете го детето
потеклото на да испее некоја омилена
звукот. песна.
2. Детето 2. Детето 2. Детето пее и следи 2. Детето со потпевнување 3.Детето има правилно
реагира со потпевнува ритам со чукање на рацете следи некоја детска држење при пеење (седи /
движење на позната и или нозете. активност. стои правилно кога пее )
телото и израз омилена
на лицето на песничка. Овозможете му на Направете атмосфера во Овозможете му на
познат звук или детето да игра со која на децата ќе им детето различни игри во
глас. Овозможете им различни тропалки, да пуштите позната музика, кои може да пее и да учи
на децата произведува звуци со а тие да пеат; правила за правилно
Поттикнувајте разгледување плескање на рацете и Организирајте држење на телото.
го детето да на музички нозете и истовремено да активности и игри во кои
слуша познати сликовници и пее. ќе се пее. 4. Детето учествува во
звуци и гласови. направете разни музички
атмосфера во манифестации
која на децата
ќе им пуштите Вклучете го детето во
музика. музички приредби каде
што се пее, игра или
свири некој инструмент.
82
3. Детето пее кратки песни 5. Детето користи разни
со ритам и рима. музички инструменти,
вклучувајќи
Овозможете му на нетрадиционални и
детето да ги пее природни предмети и се
песничките коишто ги обидува да свири на нив.
има научено, проследено
со едноставни движења Обезбедете му на
на телото. детето пристап до разни
музички инструменти,
вклучувајќи и
нетрадиционални музички
предмети кои сам ги
креира и охрабрете го да
ги користи за продукција
на разни звуци (дрвени
шупливи предмети, разни
ударни предмети...).
83
3. Стандард: Детето демонстрира интерес за учество во разни форми на визуелна креативност;
0-2 години 2- 3 години 3-4 години 4-6 години
1. Детето ја 1. Детето држи 1. Детето 1. Детето црта 1. Детето користи водени 1. Детето самостојно црта
подигнува големи слободно црта испреплетени линии на бои и самостојно ги меша предмети кои му се
главата фломастери, различни линии. дадени теми (огради, боите. познати и моделира разни
спонтано, за да маркери, креди и мрежа). облици (снешко, дрво...).
види некоја се обидува да Дадете му Овозможете им на
фотографија или чкрта на која прибор за Овозможете му пристап децата различни бои кои Овозможете им на
слика (фиксира било површина цртање( молив, до ликовен материјал и можат да ги мешаат. децата различен
поглед во (на ѕид, маса...). дрвени боички, дајте му инструкции за да материјал за цртање.
фотографии, хартиена нацрта одредена тема.
слики и во Дајте му на подлога) 2. Детето комбинира разни
огледало). детето разни големини на четки во текот
безбедни Овозможете му на цртањето и боењето со
Овозможете му ликовни на детето да водени бои.
да го гледа материјали црта на песок
својот лик во (моливи, креди, или на земја Обезбедете му пристап
огледало. табла за како подлога. на детето до разновиден
цртање). прибор за цртање во
Покажувајте му текот на дневните
разни слики со активности.
јаки бои.
3. Детето декорира разни
Менувајте ги предмети со цртање.
често сликите,
бидејќи децата Овозможете им на
сакаат нови децата различен
визуелни материјал за цртање.
стимулации.
4. Детето изработува разни
предмети
Овозможете им на
децата различен ликовен
материјал за изработка
на предмети (хартија,
пластелин, тесто, дрво,
лепак...).
84

Ran Detski Razvoj

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Ran Detski Razvoj

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ran Detski Razvoj

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

РАН ДЕТСКИ РАЗВОЈ

СТАНДАРДИ ЗА РАНО УЧЕЊЕ И РАЗВОЈ

Севкупниот политичко-општествен амбиент, за промоција на раниот детски

Институционалната поддршка за раниот детски развој во Р.Македонија ја

Во Р.Македонија , процесот на изготвување на Стандардите за рано учење и

Процесот се одвиваше во неколу фази.

1. Носење на иницијална одлука за развој на Стандарди за рано

Во рамките на оваа фаза се спроведе 5 дневна ориентациона работилница со

2. Развивање на работна верзија на Стандади за рано учење и

Изготвувањето на работната верзија на Стандардите за рано учење и развој

3. Меѓународна експертиза на работната верзија на докумнетот

Во оваа фаза, работната верзија на документот беше прегледана од страна

2. Валидација на Стандардите за рано учење и развој

Процесот на валидација на Стандардите за рано учење и развој, претставува

И двете методологии се засноваат на теренско анкетно истражување и

3. Изготвување на пост валидациона финална верзија на

На крајот на 2008 година , се направи последната ревизија на Стандардите за

Социјалната, културната, физичката и интелектуалната добросостојба на

Процесот на развојот на Стандардите за рано учење и развој, кај децата од 0

Очекувани вредности коишто децата треба да ги поседуваат при достигнување

Децата се развиваат холистички. Не постојат приоритетни домени во детскиот

- Физичко здравје и моторен развој;

Во голема мерка, развојот кај малите деца се остварува комплементарно, преку

Со дефинирање на домените, укажуваме што сакаме да вреднуваме и какви

Здравјето и добросостојбата на децата се клучни фактори во процесот на

I. СУБДОМЕН - Груб моторен развој со кој децата се движат во

II. СУБДОМЕН - Фин моторен развој со кој децата постепено

III. СУБДОМЕН - Здраво и безбедно однесување со кое децата

IV. СУБДОМЕН - Сензомоторен развој со кој децата го запознаваат

Стандард 2: Детето може да ги контролира деловите од телото

II. СУБДОМЕН – Фин моторен развој

Стандард 2: Детето може да ракува со играчки и разни предмети за општа употреба

2. Детето 2. Детето 2. Детето ги разглобува и 2. Детето одвртува и завртува 2. Детето ги облекува

0-2 години 2-3 години 3-4 години 4-6 години

4. Детето ги користи дланките 4. Детето тура супа или друга

Подадете ми на детето Охрабрете го детето

0-2 години 2-3 години 3-4 години 4-6 години

IV. СУБДОМЕН – Сензомоторен развој

Во рамките на доменот социоемоционален развој се издвојуваат два

I. СУБДОМЕН - Социјален развој со кој детето воспоставува

II. СУБДОМЕН - Емоционален развој со кој детето ја развива

4. Детето имитира 4. Детето поставува

2. Детето му ја 2. Детето 2. Детето се зближува со 2. Детето ги споделува 3. Детето соработува во колективни

Овозможете му на детето да биде

0-2 години 2-3 години 3-4 години 4- 6 години

4. Детето 4. Детето инсистира да ја

0- 2 години 2-3 години 3-4 години 4-6 години

0- 2 години 2-3 години 3-4 години 4-6 години

0- 2 години 2-3 години 3-4 години 4-6 години

Развојниот процес кај децата во рамките на доменот - пристап кон учењето се

I. СУБДОМЕН - Љубопитност и иницијативност со следните

II. СУБДОМЕН - Креативност и истрајност со следните стандарди:

2. Детето повторува 2. Детето измислува 2. Детето врши измени

2. Детето оди 1. Детето планира активности

Во рамките на доменот јазик, комуникација и развој на писменоста се

II. СУБДОМЕН - Читање со помош на кој се развива интересот кон

III. СУБДОМЕН - Пишување со помош на кој детето започнува

0- 2 години 2-3 години 3-4 години 4-6 години