Ιστορίες για μέγιστα και ελάχιστα

Όπως αναφέραμε σε προηγούμενα άρθρα ο Απειροστικός Λογισμός (Infinitesimal

Calculus) είναι δημιούργημα των δύο μεγάλων μαθηματικών του 17ου αιώνα, του
Gottfried Wilhelm Leibnitz και του Sir Isaac Newton.
Η κεντρική έννοια του Απειροστικού Λογισμού είναι η παράγωγος που τότε την
υπολόγιζαν με τη βοήθεια των απειροστών (infinitesima). Όμως με τη χρήση των
απειροστών ενέσκηπταν πολλά προβλήματα τα οποία εδράζονταν στη δισυπόστατη
φύση τους, όπου άλλοτε θεωρούνταν διάφορα από το μηδέν και άλλοτε ίσα με μηδέν!
Πριν από τους Leibnitz και Newton δύο μεγάλοι μαθηματικοί, ο Pierre de Fermat
(1601-1665) και ο Rene Descartes ή Καρτέσιος (1596-1660) ασχολήθηκαν με
προβλήματα μεγίστων-ελαχίστων, στα οποία ουσιαστικά χρησιμοποιούσαν την έννοια
της παραγώγου και την προσέγγιζαν με τη βοήθεια των απειροστών.

Pierre de Fermat Rene Descartes

Ας δούμε το παρακάτω πρόβλημα και τη μέθοδο που χρησιμοποιούσε ο Fermat.
Από όλους τους κώνους που έχουν την ίδια γενέτειρα λ να βρεθεί εκείνος με τον
μέγιστο όγκο

Έστω ρ η ακτίνα της βάσης του κώνου και x το ύψος. O όγκος V τότε ισούται με:
1 π
V = πρ2 x = (λ 2 − x 2 )  x
3 3

1
Αρκεί λοιπόν να βρεθεί η μέγιστη τιμή της παράστασης (λ 2 − x 2 )  x , με x  0 , δηλαδή
η μέγιστη τιμή της συνάρτησης f(x) = (λ2 − x 2 )  x = λ 2 x − x3 , x  0 .

Ο Fermat εφαρμόζει τη μέθοδό του (αυτό που εμείς σήμερα ονομάζουμε θεώρημα
Fermat) ως εξής:
Θεωρεί ότι κοντά στη μέγιστη ή στην ελάχιστη τιμή μιας συνάρτησης y = f(x) , οι τιμές
της που αντιστοιχούν σε δύο πολύ γειτονικές τιμές της μεταβλητής x διαφέρουν
ελάχιστα μεταξύ τους, δηλαδή η τιμή της συνάρτησης μεταβάλλεται πολύ αργά γύρω
από το ακρότατο (μέγιστο ή ελάχιστο). Έτσι λοιπόν αν x είναι η τιμή που η συνάρτηση
παίρνει τη μέγιστη τιμή και x + dx μια γειτονική τιμή τότε f (x+ dx) f (x) ή
f (x+ dx) − f (x) 0 .

Έχουμε λοιπόν στο πρόβλημά μας:

f (x + dx) − f (x) = λ2 (x+dx) − (x + dx)3 − (λ 2 x − x 3 ) , δηλαδή μετά από πράξεις:

f (x + dx) − f (x) = λ 2 − 3x 2 dx − 3x (dx)2 − (dx)3 .

f (x + dx) − f (x)
Διαιρώντας με dx έχουμε ότι = λ 2 − 3x 2 − 3x dx − (dx)2
dx

Επειδή f (x+ dx) − f (x)  0 , έχουμε ότι λ 2 − 3x 2 + 3x dx + (dx)2  0 . Θεωρούμε τώρα
ότι οι όροι 3 x dx και (dx) 2 είναι μηδέν, οπότε καταλήγουμε στη σχέση λ2 − 3x2 = 0
λ 3
δηλαδή x = .
3
Αυτή είναι λοιπόν η ζητούμενη τιμή του ύψους x ώστε με δεδομένη τη γενέτειρα λ, ο
κώνος να έχει τον μέγιστο όγκο.
Για να συνοψίσουμε η μέθοδος του Fermat έχει τα εξής βήματα:
1. Σχηματίζουμε τη διαφορά f (x+ dx) − f (x)
2. Διαιρούμε τη διαφορά f (x+ dx) − f (x) με dx
3. Αφού κάνουμε αναγωγές, διαγράφουμε τους όρους που έχουν το dx
4. Θεωρούμε ότι f (x+ dx) − f (x) = 0
5. Λύνουμε την εξίσωση που προκύπτει και βρίσκουμε την τιμή για το x.
Παρατηρούμε και πάλι ότι το απειροστό dx αντιμετωπίζεται άλλοτε ως μηδέν (όταν
διαγράφουμε όρους που είναι γινόμενο μαζί του) και άλλοτε διάφορο του μηδενός (στο
σημείο που διαιρέσαμε με dx). Στο πρόβλημά μας αυτό η μέθοδος δούλεψε και
κατέληξε στο σωστό αποτέλεσμα, αλλά ας δούμε τι συμβαίνει στο επόμενο πρόβλημα
που διατύπωσε το 1638 ο Καρτέσιος και έμεινε στην ιστορία ως παράδοξο του
Descartes.
Ο Καρτέσιος, ο οποίος δεν είχε καθόλου καλές σχέσεις με τον Fermat, προσπάθησε να
δείξει τις αδυναμίες της μεθόδου του Fermat και να κλονίσει την αξιοπιστία της
μεθόδου, αν όχι να την καταρρίψει.

2
Το παράδοξο του Descartes είναι το παρακάτω γεωμετρικό πρόβλημα.

Δίνεται ο κύκλος x 2 + y2 = 1 και το σημείο Α(α,0) με α  1 , δηλαδή εκτός του κύκλου.

Να βρεθεί το σημείο Μ του κύκλου που έχει την ελάχιστη απόσταση από το σημείο Α.

Αν Μ(x,y) είναι το ζητούμενο σημείο του κύκλου, τότε η απόσταση ΑΜ είναι:

ΑΜ = (x − α) 2 + y 2 = −2αx + α 2 + 1 . Για να βρεθεί η ελάχιστη τιμή της απόστασης
ΑΜ αρκεί να βρεθεί η ελάχιστη τιμή της συνάρτησης f(x) = −2αx + α2 +1 , με α  1 .

Η εφαρμογή της μεθόδου του Fermat δίνει:

f (x + dx) − f (x) = −2α(x+dx)+α2 + 1 − (−2α x + α2 + 1)

Τελικά f (x+ dx) − f (x) = −2α  dx .

f (x + dx) − f(x)
Οπότε διαιρώντας με dx = −2α και θέτοντας αυτή ίση με το μηδέν
dx
έχουμε ότι −2α = 0  α = 0 , πράγμα άτοπο αφού α  1 .
Η μέθοδος εδώ του Fermat δεν δίνει κανένα αποτέλεσμα, ενώ από το σχήμα είναι
προφανές ότι το ζητούμενο σημείο είναι το Β(1,0).
Με το παράδειγμα αυτό του Descartes άρχισε να αμφισβητείται η μέθοδος του Fermat.
Σήμερα μπορούμε να εξηγήσουμε γιατί συμβαίνει αυτό. Η συνάρτηση ορίζεται στο
διάστημα [-1,1] και παίρνει την ελάχιστη τιμή στο άκρο του διαστήματος, οπότε αφού
δεν είναι εσωτερικό σημείο δεν μηδενίζεται υποχρεωτικά η παράγωγος.
Υπενθυμίζουμε ότι το θεώρημα του Fermat λέει ότι αν μια συνάρτηση παρουσιάζει
ακρότατο σε ένα εσωτερικό σημείο του πεδίου ορισμού της και είναι παραγωγίσιμη
στο σημείο αυτό τότε η παράγωγος εκεί μηδενίζεται.
Οι τεχνικές αυτές για την εύρεση ακροτάτων απαλλάχθηκαν από τις ατέλειες όταν ο
απειροστικός λογισμός θεμελιώθηκε αυστηρά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και έγινε
μια συνεπής θεωρία.
Σωτήρης Χρ. Γκουντουβάς
11 Μάη 2020