Professional Documents
Culture Documents
شاهه جو فڪر ۽ فلسفو - فضل الرحمان ميمڻ
شاهه جو فڪر ۽ فلسفو - فضل الرحمان ميمڻ
www.sindhsalamat.com 1
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
سهيڙيندڙ
فضل الرحمٰن ميمڻ
ww.sindhsalamat.com 2
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڪتاب نمبر
429
ڇپائيندڙ جا سڀئي حق ۽ واسطا محفوظ
اسٽاڪسٽ
سنڌيڪا اڪيڊمي ، B-24نيشنل آٽو پالزه مارسٽن روڊ ڪراچي .74400فون021-32737290 :
سنڌيڪا بوڪ شاپ :شاپ نمبر ،5ميزنائين فلور ،حيدرآباد ٽريڊ سينٽر ،حيدر چوڪ 03133692150 ،
سنڌيڪا بوڪ شاپ 19 ،بلديه پالزه گهنٽا گهر چوڪ سکر فون03013431537 -03352233803 :
سنڌيڪا بوڪ شاپ ،اقراَء سينٽر ،جي پي او روڊ ،الڙڪاڻو فون0331-3480039 :
العماد بوڪ سيلرز ،اردو بازار ،ڪراچي فون0300-343115 ، 0212214521 :
ڪاٺياواڙ بوڪ اسٽور اردو بازار ڪراچي -افضل بوڪ اسٽال ،ماروئڙا ڳوٺ ڪراچي 03333509236
ڪتاب مرڪز فريئر روڊ ،عزيز ڪتاب گهر ،بخاري ڪتاب گهر بئراج روڊ ،قادري بوڪ اسٽور ،مهراڻ بوڪ
اسٽور ،سنڌ ڪتاب گهر ،نيم ڪي چاڙهي سکر -مدني ڪتاب گهر پنوعاقل -ڀٽائي بوڪ هائوس
حيدرآباد - 03223011560سنڌي ادبي بورڊ بوڪ شاپ ،تلڪ چاڙهي ماسٽر اينڊ ماسٽر ڪتاب گهر
حيدرآباد -شير يزدان بوڪ شاپ،درگاهه ڀٽ شاهه -عثمانيه الئبريري ،چنيهاڻي ڪنڊيارو ،فون0306-:
،3665563سارنگ بوڪ اسٽور ،ڪنڊيارو -سچل ڪتاب گهر درازا درگاهه سچل سرمست -نيشنل بوڪ اسٽور،
نوراني بوڪ ڊپو بندر روڊ ،رابيل ڪتاب گهر اسٽيشن روڊ ،رهبربوڪ اڪيڊمي رابعا سينٽر بندر روڊ الڙڪاڻو-
مدني اسالمي ڪتبخانو ،نئون چوڪ دادو -حافظ بوڪ اسٽور ،خيرپور بوڪ اسٽور مسجد روڊ ،خيرپور ميرس -
مشعل ڪتاب گهر پڊعيدن - 03063291657المهراڻ ڪتاب گهر ،زاهد بوڪ ڊپو ،سانگهڙ -سيد ماس ميگا
اسٽور ،جيڪب آباد -ميمڻ بوڪ اسٽور ،شاهي بازار نوشهروفيروز -حافظ اينڊ ڪمپني ،لياقت مارڪيٽ ،نواب
شاهه -ديدار بوڪ ڊپو ،ٽنڊوالهيار -مرچو الل پريمي ،بدين -مڪتبه يوسفيه ،ميرپورخاص .فون0300- .
،3319565عطار ڪتاب گهر ،بدين ،مهراڻ ڪتاب گهر ،عمر ڪوٽ ،حافظ ڪتاب گهر ،کپرو ،سنڌ ڪتاب
گهر ،مورو ،سومرا بوڪ اسٽور ميهڙ ،صديق حيدر ڪتاب گهر ،شڪارپور
ساحر ڪتاب گهر ،کوندي ميهڙ ، 0346-8948535مڪتبه امام العصر گهوٽڪي03033695037 ،
لکپڙهه الِء
سنڌيڪا اڪيڊمي
نيشنل آٽو پالزه مارسٽن روڊ ڪراچي 74400 ،B-24
فون ، 021-32737290 :ويب سائيٽwww.sindhica.org :
اي ميلsindhicaacademy@gmail.com :
ww.sindhsalamat.com 3
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 4
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
فهرست
ww.sindhsalamat.com 5
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
عالمه آِء آِء قاضي 176 .......... شاهه جو عالمي شاعرن ۾ مقام
شاهه عبداللطيف ڀٽائي هڪ عالمي
مقبول احمد ڀٽي 181 .......... شاعر ۽ مفڪر
حافظ محمد ‘احسن’ چنا 199 ... محبوب جي طالبن الِء شاهه صاحب جو نظريو
جمال الدين ‘مومن’ 204 ........ شاهه عبداللطيف جون تمثيلون
شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي ڪالم ۾
ڊاڪٽر عبدالرحمٰن جسڪاڻي 214 ذات باري تعاليٰ
محمد حسين ڪاشف 330 ...... صوفي فڪر ۽ لطيف
محمد حسين ڪاشف 357 ...... سسئي ۽ سور ،ويا پٽيندا پاڻ ۾!
ww.sindhsalamat.com 6
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
www.sindhsalamat.com 7
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 8
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
آهي .انهيَء نموني اهلل جو علم ۽ سندس ڄاڻ دنيا و مافيها جي سڀني جهانن
تي ڦهليل آهي .اهڙن جهانن جو تعداد ارڙهن هزار چيو وڃي ٿو ۽ هر هڪ
جهان ۾ جدا جدا مخلوق رهي ٿي .پر اهلل جو درجو سڀني کان اعليٰ ۽ مٿاهون
آهي .سندس شان ايترو ته ارفع و اعليٰ آهي جنهن جو ڪو حساب ٿي نٿو
سگهي ۽ نه جنهن جي بلنديَء جي ڪا حد مقرر ڪري سگهجي ٿي .هو ساري
ڪائنات کان مٿاهون ۽ جيڪي وهم ۽ خيال ۾ اچي ان کان به بلند .ان
کانسواِء هو سڀني جو حاڪم ۽ مالڪ آهي .تنهن ڪري ڪائنات جي،
جيڪا سندس ملڪيت آهي ،تنهن تي حڪم هالئڻ جو کيس پورو حق
حاصل آهي ،جنهن تي هن کي پوريَء طرح قدرت حاصل آهي ۽ ڪا به طاقت
مٿس نه حجت هالئي سگهي ٿي ۽ نه سندس فعل تي ڪو اعتراض ڪري
سگهي ٿو .هو حاڪم هجڻ کانسواِء سڀڪنهن شيِء تي قادر به آهي ۽ سندس
طاقت مڙني عالمن جي هرننڍي ۽ وڏي چيز تي غالب آهي ۽ سندس طاقت
منڍ کان وٺي موجود ۽ قائم آهي جيڪا محڪم مضبوط ۽ مستقل اول آهي
جنهن کي ٻئي ڪنهن به آسري ۽ آڌار جي ضرورت نه آهي .اها طاقت ۽ اهو
اختيار ڪنهن به ٻئي عرض ۽ جوهر جو محتاج نه آهي .عرض جوهر جو
محتاج آهي ۽ جوهر وجود جو ،ليڪن اهلل جي ذات انهن سڀني ڳالهين کان
پاڪ آهي ،جنهن ڪري ڪنهن به احتياج جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي .اهلل جي
ذات نهايت قديم آهي .نه جنهن جو ڪو منڍ آهي نه شروعات ،جنهن الِء
چئجي ته ازل کان آهي .جيئن ازل الِء ڪا حد مقرر ڪري نٿي سگهجي،
تهريَء طرح اهلل جي قدامت جو به اندازو نٿو لڳائي سگهجي.
شاهه صاحب وري اهلل جي افعال ،جمال ۽ صفات جو ذڪر ڪيو آهي.
اهلل تمام مخلوقات جو وارث ،دوست ،نگهبان ۽ سنڀاليندڙ آهي هو سڀني جي
پرورش ڪري ٿو ،جنهن ڪري هن کي رب جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو،
جنهن جي معنيٰ آهي ”پاليندڙ“ جيڪو پنهنجي مخلوق جي پرورش ڪري
کين ڪماليت تي پهچائي ٿو .احترام و عظمت فقط خدا تعاليٰ جو ئي حق
خالص آهي .عاجزي ۽ انڪساري ،ڪنڌ جهڪائڻ صرف اهلل جي آڏو ئي
زيب ڏئي ٿو .انهيَء مالڪ الملڪ حقيقيَء جو تخت جالل و جبروت تيار
ڪيو ويندو .هو رازق آهي ،تنهنڪري هر ڪنهن کي رزق پهچائي ٿو .هو
ww.sindhsalamat.com 9
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
رحيم آهي ،ڇاڪاڻ جو وٽس پنهنجي مخلوق الِء رحم ۽ ٻاجهه موجود آهي.
هو حڪمت جو صاحب آهي ،جنهن ڪري ڪائنات جو سمورو ڪاروبار
سندس حڪمت پٽاندر هلي رهيو آهي .هو ڪريم آهي ،وٽس ڪرم ۽
احسان جو خزانو آهي .هن وٽ اهي خاصيتون موجود آهن جن مان ڪا هڪ
به مڪمل طور ڪنهن ٻئي کي ڪڏهن به نصيب نه ٿي آهي .تنهنڪري هو
وحده الشريڪ آهي ،جنهن جهڙو نه ڪو آهي ۽ نه وري ان جو ڪو شريڪ ٿي
سگهي ٿو .اهو ئي سچو رب آهي جنهن جي عظمت ۽ ڪبريائيَء جي تعريف
ڪري سندس احسان ۽ ٿورا بيان ڪيا وڃن ٿا .انهيَء ڪري ئي حمد جي
الئق آهي ۽ ه ن پنهنجي ٻاجهه سان ۽ پنهنجي صفت جي وسيلي جهان کي
جوڙي راس ڪيو .هو ايترو ته ٻاجهارو آهي جو جهان جون جوڙون جوڙ
ڪري ،دنيا جون آسون اميدون پڄائي ٿو .اهلل جي انهن مڙني وصفن جو اقرار
زبان ۽ دل سان ڪيو وڃي ٿو ،جنهن کي ايمان چئبو آهي .جڏهن اهڙو اقرار
ڪرڻ ۾ اچي ٿو ته ان کان پوِء سندس هر ڪالم جي پيروي ڪرڻ فرض
بڻجي پوي ٿي ۽ جيڪڏهن فرض جي بجا آوريَء ۾ ڪوتاهي نه ڪجي ته
انسان جي الِء ڪاميابي ۽ ڪامراني جي راهه کلي وڃي ٿي .عزت ۽ ذلت
سڀ خدا جي طرفان آهي .هو جنهن کي چاهي عزت بخشي ٿو ۽ جنهن کي
چاهي ذليل بنائي ٿو
تون حبيب تون طبيب ،تون درد جي دوا.
شاهه صاحب اهلل کي حقيقي ۽ سچو طبيب ڪري سمجهيو آهي،
جيڪڏهن هو ڪنهن کي مرض يا بيماري ڏئي ٿو ته کيس اختيار ۽ حق آهي
جو ان بيماري کي مٽائي ۽ انهيَء مرض کي رفع ڪري ،تنهن ڪري هرڪو
ڏوالئو درد ۽ دک انهيَء جي طرفان آهي ۽ هن کي ئي اها قوت ۽ طاقت آهي جو
ان درد جو دارون پيش ڪري ،ٻئي ڪنهن جي مجال نه آهي جو ان ۾ دست
اندازي ڪري سگهي .ان کانسواِء اهلل جي قهاريت ۽ جالل کان به انڪار
ڪري نٿو سگهجي .ڇاڪاڻ جو هو وقتا فوقتا پنهنجي مخلوق جي آزمائش
ڪندو رهي ٿو .اهي مڙيئي صفتون سندس ذات سان منسوب آهن ،ليڪن هو
پيارو محبوب حسن و جمال جو بي پايان درياهه آهي ،جنهن جي هڪ جهلڪ
سان سموري ڪائنات سوز ٿي وڃي ٿي ۽ هر تشنئه ڪام سيراب ٿي وڃي ٿو.
ww.sindhsalamat.com 10
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 11
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڪائنات جي تخليق بابت دنيا ۾ جيڪي مکيه نظريا هلندا پيا اچن،
اهي آهن الحاد ،شرڪ ۽ توحيد ،جڏهن سوال ٿو اٿي ته .سنسار“ ڇا آهي؟
اهو خودبخود وجود ۾ آيو آهي يا ان جوڪو خالق ۽ منتظم آهي ،ڀال
جيڪڏهن ڪو خالق آهي ته اهو هڪڙو آهي يا گهڻا آهن؛ ۽ انهيَء جو
انساني زندگيَء سان ڪهڙو تعلق آهي؟ ته الحاد کان جواب ملي ٿو ته ،سنسار
ازلي ۽ ابدي آهي ،ان جو ڪو به خالق ڪو نه آهي ،اهو جيئن هلي پيو ائين ئي
هلندو رهندو ۽ ڪڏهن به ختم نه ٿيندو .خدا هڪ وهم آهي ،ان کي تسليم
ڪرڻ وڏي بيوقوفي آهي ،انسان اشرف المخلوقات ڪو نه آهي ،هو ڪروڙين
سال اڳ مرده مادي مان ترقي ڪري ننڍڙن جيو گهرڙن جي صورت ۾ اچي ،پوِء
رفتي رفتي شڪليون بدالئيندو باندر جي صورت ۾ آيو .جتان پوِء ترقي
ڪري انسان بڻجي ويو.
الحاد جي سموري ڍانچي جو دارومدار ماديت جي فلسفن تي آهي،
جنهن جو مقصد آهي ته دنيا ۾ انسان تي فقط پيٽ کائڻ ،نفساني خواهشون
پوريون ڪرڻ ،عيش عشرت جي زندگي گذارڻ ،اقتدار الِء مٿو ڪٽڻ ،۽ رنگين
محفلن رچائڻ کان سواِء ٻي ڪا به جوابداري ڪو نه آهي.
هن نظرئي موجب انسان هڪ مشين بڻجي وڃي ٿو ،جيڪو ساري
زندگي مادي مفادات جي حصول الِء چاڪيَء جي ڏاند وانگر وهندو رهي ٿو.
هن وٽ اخالق ۽ انسانيت بي مقصد ۽ بي معنيٰ آهن .هو پنهنجي معمولي
کان معمولي خواهش الِء ذليل کان ذليل ترين ڪم ۽ وڏي کان وڏي ظلم
ڪرڻ الِء تيار ٿي ويندو آهي .هن جي حالت ان پاليل جانور وانگر هوندي
www.sindhsalamat.com 12
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
آهي ،جيڪو پاروٿي ٽڪر ۽ چوسيل هڏيَء خاطر پنهنجن هم جنسن سان
وڙهندي دير نه ڪندو آهي.
الحاد جڏهن عام ٿي ويندو آهي تڏهن دنيا ۾ بُرائي ،بي ايماني ،اللچ،
ڦريون ،ڌاڙا ،جنگيون ،جهيڙا ،ظلم ۽ زبردستي جي بازار گرم ڏسبي آهي .۽ پوِء
انساني معاشرو بکين بگهڙن ،خونخوار درندن ۽ خوفناڪ آفتن ۾ تبديل ٿي
ويندو آهي .ساڳئي سوال جو جواب شرڪ جي اڏن ۽ ادارن کان وري هيئن
ملندو ته :ڪائنات جي تخليق ۾ خدا سان ٻيا به ڀائيوار آهن ،۽ اهي به خدا
وانگر زبردستي طاقت جا مالڪ آهن ۽ جدا جدا تخليق ڪندا رهن ٿا .اهڙيَء
طرح مختلف ڪمن الِء مختلف خدا مقرر ڪرڻ سان گڏوگڏ ،مادي ،روح،
زمان ۽ مڪان کي به انادي ۽ ازلي چوڻ ۾ دير نه ڪندا آهن.
مشرڪ جو معاملو الحاد کان به وڌيڪ خراب آهي .الحاد جي راهه تي
هلڻ ڪري انسان فقط ترقي يافته حيوان بڻجي ٿو ،پر شرڪ سان همڪنار
ٿيڻ بعد هو حيوانيت جو بدترين پرستار بڻجي هلي ٿو .نه رڳو حيوانيت پر
جبل ،سمنڊ ،ڀٽون ،دڙا ،وڻ ،وليون ،گاهه ،ٻوٽا ،باهه ،پاڻي ،نانگ ،بالئن ۽ ڪيڙا
ماڪوڙا وغيره به هن الِء خدا بڻجي وڃن ٿا ،۽ هو انهن کي پنهنجي قسمت جو
مالڪ سمجهي سندن آڏو سجدا ڪندو ۽ نراڙ گسائيندو ڏسبو آهي.
شرڪ خدا پرستيَء جوضد ۽ عظيم ترين گمراهي آهي .هو هڪ اهڙو
غير عقلي مفروضو ۽ جاهالنه قدم آهي ،جيڪو نه رڳو مشرڪ الِء نقصانڪار
آهي بلڪه سڄي معاشري الِء هڪ قسم جو ناسور آهي.
ڪنهن مخلوق کي عبادت ۽ پوڄا جو مستحق سمجهڻ ،ان جي آڏو رڪوع
۽ سجدا ڪرڻ ،کانئس مرادون ۽ مقصد گهرڻ ،کيس مدد الِء پڪارڻ ،کانئس خدا
وانگر ڊڄڻ ،۽ مٿس خدا وانگر ڀروسو رکڻ وغيره شرڪ جا مختلف روپ آهن،
جيڪي انسانيت الِء تباهي ۽ تذليل جو باعث ۽ توهين آهن.
ساڳئي سوال جو جواب توحيد کان وري هن طرح ملندو” :ڪائنات جو
خالق فقط هڪڙو خدا آهي ،ان جو ڪو به ثاني ۽ شريڪ ڪو نه آهي ،هو
اڪيلو ۽ بي نياز بادشاهه آهي ،عبادت ۽ بندگي فقط ان الِء ئي آهي .هو مالڪ
خالق ،مشڪل ڪشا ۽ حاجت روا آهي .زندگي ۽ موت ،نفعو ۽ نقصان ،عزت
۽ ذلت ،دولت ۽ حڪومت سڀ سندس ئي هٿ ۾ آهن.
ww.sindhsalamat.com 13
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 14
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 15
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
”هو آسمانن ۽ زمين جو خالق ۽ موجود آهي ،جڏهن هر ڪنهن شيِء جو
فيصلو ڪري ٿو ته چوي ٿو ته ٿيُء ،هوَء ٿي پوي ٿي (البقره )117،شاهه صاحب
انهن آيتن جو تفسير هيئن سمجهايو ته:
وحدتا ڪثرت ٿي ،وحدت ڪثرت ڪل
قرآن پاڪ ۾ چيو ويو ته ”انسان پنهنجي پاڻ تي حجت آهن “.۽ ڀٽائي
رحه ان جو بيان سمجهايو ته:
سڀ سڀوئي حال ،منجهائي معلوم ٿئي.
قرآن پاڪ ۾ آيو ته” :هي اهلل جي جوڙ آهي ،تون ڏيکار ته ان کانسواِء
ٻين ڇا پيدا ڪيو آهي؟ (لقمان) ٻئي هنڌ آيو ته ”اهلل کان سواِء اهي هڪ مک
به پيدا ڪري نٿا سگهن ،توڙي اهي سڀئي گڏجي زور لڳائين“ ٠اسجح)
وڌيڪ اهو پڻ ٻڌايو ويو ته” :ڪائنات جي جوڙ ۽ ان جي نگراني هن الِء بار
ڪو نه آهي .هو مٿانهون ۽ عظمت جو صاحب آهي “.ڀٽائي رحه به اهو بيان
هيئن سمجهايو ته:
”ڪري پاڻ ڪريم ،جوڙون جوڙ جهان جون“
انهيَء جوڙ جي وڌيڪ وضاحت ڪندي فرمايائين ته:
جوڙي جوڙ جهان جي ،جڏهن جوڙيائين،
خاوند خاص خلقي ،محمد مڪائين،
ڪلمون تنهن ڪريم تي ،چٽو چايائين،
انا موالڪ وانت محبوبي ،ائين اتائين،
ڏکي ڏنائين ،ٻئي سرائون سيد کي.
هن بيت ۾ توحيد سان دؤر رسالت جو ذڪر ڪندي اهو سمجهايائين ته
اهلل پاڪ جيڪا جوڙ جوڙي آهي تنهن ۾ حضرت محمد ﷺ خاص آهي .هو
حامي هادي هاشمي سردارن جو سردار آهي .هو سڀني نبين ۾ افضل آهي .هن
کي سڀني جهانن الِء رحمت ڪري موڪليو ويو آهي .قرآن ۾ آيو آهي ته:
ww.sindhsalamat.com 16
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
”اي محمدﷺ اسان توکي سڀني انسانن ڏي بشارت پهچائڻ الِء موڪليو آهي.
(سبا)٢.
”اي محمد! اسان توکي سڀني جهانن الِء رحمت ڪري موڪليو آهي
(انبياَء )٧وڌيڪ اهو حڪم ٿيو ته” ،اي محمد! چئو ته اي انسانو ،آئون اوهان
سڀني ڏي خدا پاڪ جي طرفان موڪليل رسول آهيان (االعمران )٢۽ اهلل
پاڪ حضور جن تي وڌيڪ اها پڻ نوازش ڪئي جو سندن ئي وقت ۾ دين
کي مڪمل ڪري ڇڏيو.
قرآن ۾ آهي ته” ،اڄ مون توهان جي دين کي مڪمل ڪيو ،توهان تي
پنهنجون نعمتون تمام ڪيون ،توهان اسالم جو طريقو پسند ڪيو( “.عائده)١
دين کي مڪمل ڪرڻ سان گڏوگڏ قرآن پاڪ جي ذريعي اهو پڻ ٻڌايو
ويو ته” ،اهو پاڪ خدا آهي ،جنهن پنهنجي رسول کي هدايتن ۽ سچي دين
سان موڪليو ته هو سڀني دينن تي ”دين حق“ کي غالب ڪري( .الفتح)٧
قرآن پاڪ جي مٿئين بيان کان پوِء ثابت ٿي ويو ته اسالم هڪ مڪمل
دين آهي .جنهن کان اهلل راضي آهي .سو فقط ان تي ئي عمل ڪرڻ سان
نجات حاصل ٿي سگهي ٿي ۽ اهلل پاڪ جي ذات ۽ صفات جي پروڙ پئجي
سگهي ٿي.
اسالم مڪمل دين آهي تنهن جي خبر قرآن پاڪ ئي ڏني ۽ قرآن پاڪ
الِء وري اهلل پاڪ فرمايو ته. ،اسين قرآن پاڪ جي ذريعي شيون نازل ڪريون
ٿا .جيڪي مومنن الِء شفا ۽ رحمت آهن “.هاڻ اسان جو فرض ٿيندو ته اسين
انهن شفا ۽ رحمت وارين شين جي ڳوال ڪريون ۽ اهي حاصل ڪريون.
قرآن پاڪ جي مطالعي کان پوِء واضح ٿي وڃي ٿو ته اهي شفا ۽ رحمت
واريون شيون آهن .ڪلمو ،نماز ،روزو ،زڪوات ،حج ،خيرات استغفار ،صبر،
شڪر ،توڪل ،آخرت تي ايمان ۽ حالل رزق جي تالش وغيره ،جن جي
حاصالت سان اسان کي بندگيَء جو احساس ،امر جي اطاعت ،حقوق العباد
جي ادائگي ،فرض شناسي ،نفس تي ضابطو ،تقويٰ جي فضا ،سيرت جي
تعمير ،جماعتي احساس ،جماعتي تنظيم ،يادگيري ،تياري ،امداد باهمي جو
روح ،واحد مرڪ ،صف بندي ۽ استقامت جهڙا گڻ ۽ فائدا حاصل ٿين ٿا.
انهيَء ڪري ئي شاهه صاحب چئي ڇڏيو آهي ته:
ww.sindhsalamat.com 17
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 18
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ٻڌائي ٿو ته” ،انهن تي انهن جا ڪن ،انهن جون اکيون ،۽ انهن جون کلون
شاهديون ڏيندا ٠السجده) ٻئي هنڌ چوي ٿو ته” ،هو جيڪي ڪندا ،ان بابت
سندن هٿ ٻڌائيندا ۽ پير شاهدي ڏيندا (يسين)
ڀٽائي رحه انهيَء حقيقت کي اجهو هن نموني سمجهايو آهي.
وحده الشريڪ لھ ٻڌِء نه ٻوڙا،
ڪ تو ڪنين نه سئا ،جي گهٽ اندر گهوڙا،
ڳاڙيندين ڳوڙها ،جت شاهد ٿيندِء سامهان.
سر ڪلياڻ جي مٿئين مختصر بيان مان معلوم ٿي ويو ته هو سڄو قرآن
پاڪ جو تفسير ۽ تشريح آهي .هن ۾ فلسفو به اهو آهي جيڪو قرآن پاڪ
جو آهي .هن ۾ واضح طور سمجهايل آهي ته توحيد سان گڏ رسالت جو پروڙڻ
۽ سمجهڻ ۽ شريعت محمدي تي عمل ڪرڻ الزمي آهي .اهو ئي واحد رستو
آهي جيڪو انساني نجات جو باعث آهي .انهيَء رستي تي هلندا ۽ شريعت
جي راهه تي سفر ڪرڻ ذرا ڏکيو ته آهي پر ان کي سولو ڪرڻ الِء نسخو ڏسيل
آهي .قرآن پاڻ چوي ٿو ته” ،تون چئه ته منهنجو جيئڻ ،منهنجو مرڻ ،سڀ اهلل
الِء آهي ،جيڪو جهانن جو پاليندڙ آهي ،جنهن جو ڪو به شريڪ ڪو نه
آهي(.انعام )20 ،شاهه صاحب انهيَء الِء ٻڌايو ته:
عاشقن پنهنجو اڱ ،هلل ڪارڻ وڍيو.
اهلل ڪارڻ اڱ وڍڻ الِء الزمي آهي ته اهلل کانسواِء ٻئي جي آڏو نه
جهڪجي .فقط اهلل پاڪ آڏو سجدو ڪجي .قرآن ۾ آيو آهي ته” ،ان سان گڏ
ڪنهن کي به شريڪ نه ڪريون ،ڇاڪاڻ ته شرڪ وڏو ظلم آهي“ (لقمان)
شرڪ ظلم آهي ،دوئي آهي ،ٻيائي آهي ،بربادي ۽ تباهيَء جو باعث آهي،
تذليل جوڪارڻ آهي .سو ان کان بچڻ الزمي آهي ،۽ جي نه بچبو ته ڇا نتيجو
نڪرندو ،سو شاهه صاحب هيئن ٿو ٻڌائي ته:
ٻيائيَء کي ٻک ،جن وڌو سي ورسئا
قرآن پاڪ چوي ٿو ته” :هي اهلل ئي تنهنجو رب آهي ،ان کان سواِء ڪو
به معبود ڪو نه آهي .هي هر چيز جو خالق ۽ مالڪ آهي .تون هن جي بندگي
ww.sindhsalamat.com 19
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڪر“ (انعام) ٻئي هنڌ آهي ته . ،اهلل کانسواِء ڪو معبود ڪو نه آهي ،هو
زبرست ۽ حڪمت وارو آهي (آل عمران) ٽئين هنڌ چيو ويو آهي ته. ،خدا
پاڪ اهو آهي جنهن توکي پنهنجو خليفو بنايو“ ” ،تون ان خدا تي ڀروسو
ڪر جيڪو زنده آهي ۽ جنهن کي ڪڏهن به موت نه ايندو“.
مذڪور آيتن جو تفسير بيان ڪندي ،ان جا فائدا بيان ڪندي ،توحيد
جي طالب انسان کي اهڙو ڏس ڏيئي ڇڏيو جيڪو الجواب آهي.
سڪين ڪوه سالم کي ،ڪرين ڪوه نه سالم،،
ٻئا در تن حرام ،اي در جنين ديکيو.
عرض ته سر ڪلياڻ جو فلسفو ،نج قرآني فلسفو آهي ،جيڪو هر قسم
جي شرڪ ۽ الحاد کان روڪي ،بچائي انسان کي صحيح مقام ۽ منزل تي
پهچائي ٿو.
آخر ۾ آئون سنڌ جي الزوال عالم مرحوم عالمه آِء آِء قاضي صاحب جن
جا الفاظ دهرائيندس جيڪي اسان الِء َسن َد آهن.
” اهو خيال ڪرڻ ته هن سرزمين ۾ ڪو اهڙو استاد يا شاگرد به ٿي
سگهي ٿو جو ذات واحد ۽ سندن شان کان بي خبر هجي .يقيني طور ڪنهن
اهڙ ي بيماري جي عالمت آهي جا العالج ۽ موتمار آهي .بهرحال اها انڌائيَء
۽ ٻوڙائيَء جي عالمت آهي“.
رسالو پڙهڻ ۽ پرودگار سان محبت نه ڪرڻ هڪ اهري ڪيفيت آهي.
جنهن جي تشخيص ڪرڻ ضروري آهي .پاڪستان جا سڄاڻ مرد ۽
خصوصا سنڌ جا جوان رسالي هوندي جيڪڏهن لمحي الِء الحاد جي گنديَء
هوا مان ساهه کڻن ته اها هڪ بيماري سڏبي .جنهن جي فوري تشخيص ۽
عالج ۾ فرو گذاشت ڪرڻ نه گهرجي .ان الِء شايد ڪنهن اکين جي ڊاڪٽر
يا دماغ جي ماهر جي گهرج ٿئي ۽ ٿي سگهي ٿو ته دماغي بيمارين جي
شفاخاني جي ضرورت پوي.
ww.sindhsalamat.com 20
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
جيڪي هو گهرندو ،سو ٿيندو ،تنهن ڪري ٻانهي کي قادر حقيقي جي
پيدا ڪيل تقدير تي راضي رهڻ کپي.
هو والي آهي ۽ سموري مخلوق جي سڀني ڪمن جي نگهباني ۽ تدبير
ڪري ٿو ،۽ کيس هر تدبير يا تقدير تي پوري قدرت ۽ سگهه آهي .هو واحد
آهي ان جو ڪو به شريڪ نه آهي.
هو رزاق آهيُ ،هن سڀني الِء روزي پيدا ڪئي آهي ۽ ان جي پيدا ڪرڻ
جا اسباب انسان کي سمجهايا آهن .ٻيو ته روح الِء به هن روحاني خوراڪ
پيدا ڪئي آهي .جڏهن ته ظاهري ۽ باطني روزيَء جو رزاق اهلل تعاليٰ وحده
الشريڪ لھ آهي ته ٻانهي کي ٻين درن ۽ تڙن تي هٿ ڊگهيڙڻ ۽ واجهائڻ جي
ضرورت نه آهي.
هو رب آهي ،جسماني ۽ روحاني پرورش ڪرڻ وارو آهي ،هو غيب جي
خزان ي مان سڀني حاجتن کي پورو ڪندو رهي ٿو .ٻانهي کي سڀني ضرورتن
۽ حاجتن الِء اُن جي در جي گدائي ڪرڻ جڳائي اهو رحيم آهي .وڏو رحم
ڪندڙ آهي .محتاج ٻانهن سان دنيا ۽ آخرت ۾ رحم ۽ ڀالئي ڪندڙ آهي.
سڀني نعمتن جو سچو مالڪ آهي ،اهلل تعاليٰ ئي آهي ،ٻانهي کي فقط ،ان جي
ذات پاڪ تي توڪل جو ترهو ٻڌي توڪل ڪري ،اُن جي رحم جو طالب
ٿيڻ کپي .اهو سچو ڌڻي آهي .ان سان تعلق ،سچائي جي سنئين واٽ
ڏيکاريندو .اهلل جي ذات واال صفات سان تعلق قائم ڪرڻ الِء ۽ توحيد جو
سبق سيکارڻ الِء ۽ مٿي ذڪر ڪيل حقيتن سان روشناس ڪرڻ الِء حضرت
شاهه عبداللطيف ڀٽائي رحه پنهنجي سهڻي ڪالم جي ابتدائي هنن لفظن ۾
ڪئي آهي.
اول اهلل عليم ،اعليٰ عالم جو ڌڻي،
قادر پنهنجي قدرت سين ،قائم آهه قديم،
والي واحد وحده ،رازق رب رحيم،
سو ساراهه ،سچو ڌڻي ،چئي حمد حڪيم،
ڪري پاڻ ڪريم ،جوڙون جوڙ جهان جون.
ww.sindhsalamat.com 22
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
شريعت جي پابندي
پاڻ سڳورن جي تابعداري ،هن ريت ٿي سگهندي ته سڀني اوامر ۽ نواهي
تي عمل ڪجي ۽ نفساني خواهشن مطابق زندگي بسر نه ڪجي ،ڇو ته اهلل
تعاليٰ انسان کي مهمل پيدا نه ڪيو آهي.
ww.sindhsalamat.com 23
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 25
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
هڪ ٻئي کي پنهنجي قول ۽ فعل سان سڄي دين اسالم ۽ هر معاملي ۾
سچائي ۽ پاڪيزگي اختيار ڪرڻ جي تبليغ لڳاتار جاري رهي .چوٿون
اصول هي آهي ته هر هڪ حق جي معاملي ۾ جيڪي به سختيون ۽
مشڪالتون آڏو اچن انهن کي خنده پيشانيَء سان برداشت ڪري گويا هر
هڪ مسلمان پنهنجي ڀاُء کي اها نصيحت ۽ وصيت ڪري ڇڏي ته سچ جو
ساٿ ڪڏهن به نه ڇڏجي.
سر ڪلياڻ جو روحاني راز هي آهي ته اهلل تعاليٰ ۽ سندس پيغمبر
محمد عربي ﷺ سان تعلق ٺيڪ رکو جيئن هڪ ولي ڪامل بزرگ چيو آهي
ته:
بابا رشته سب سي توڙ،
بابا رشته حق سي جوڙ.
۽ حضرت شاهه عبداللطيف رحه فرمائي ٿو:
چو تون اهلل هيڪڙو ،ٻي وائي وساري ڇڏ،
او تان توسين گڏ ،سڄڻ ساهه پساهه ۾.
شال رب ڪريم اسان سڀني مسلمانن کي ڀٽائي رحه جي تلقين مطابق
زندگي گهارڻ جي توفيق عطا ڪري (آمين).
ww.sindhsalamat.com 26
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
سر يمن ڪلياڻ جي مقرر ڪيل اٺن عنوانن مان ،اسان ان جي فلسفي
تي ڪجهه اظهار خيال ڪريون ٿا .ان جي فلسفي تي لکڻ کان اڳ ،معلوم
هئڻ گهرجي ته شاه صاحب جي رسالي جي سڄي فلسفي کان سر يمن
ڪلياڻ جو فلسفو ڪا ڌار شيِء نه آهي ،بلڪه جدا جدا سرن جو فلسفو،
ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ مشترڪه نظر ايندو ،البته ايترو فرق ضرور آهي
جو هر هڪ سر ۾ ان جو عنوان بدليل هوندو آهي.
سريمن ڪلياڻ جو فلسفو ڇا آهي ،۽ ڇو ان جي الِء اٺ داستان چونڊيا
ويا آهن؟ تنهن جو بحث اڳتي ايندو ،ليڪن اها خبر سڀني کي آهي ته شاهه
عبداللطيف ڀٽائي رحه هڪ پڪو مسلمان ۽ بلند پايه عارف ۽ صوفي هو،
جنهن جي عمر جو وڏو ڀاڱو پنهنجي نفس جي تزڪيه ۽ قلب جي تصفيه ۾
گذريو .هن جو شمار دنيا جي اهڙن شخصيتن ۾ ٿيڻ گهرجي ،جن جي تجربن
کان ايندڙ نسلن هميشه فائدو حاصل ڪيوآهي .ڇاڪاڻ ته شاهه صاحب
پنهنجي زندگيَء جو ڪافي حصو سنڌ ۽ ان جي پسگردائيَء جي سياحيَء ۾
گذاريو آهي ،۽ دنيا جي ٿڌي ڪوسي جو تجربو ڪيو آهي ،۽ آسپاس جي
جاگرافيائي حالتن جو تجربو ذاتي طرح ڪيو اٿس ،تنهن ڪري هن جي
پاڪيزه زندگيَء ۾ افاديت پيدا ٿي پيئي آهي .ايتري قدر جو اسان جي ائٽمي
زماني ۾ به هن جا تجربا روحاني ۽ مادي زندگيَء جي الِء شمع راهه جو ڪم
ڏين ٿا.
شاهه صاحب جي نهايت قيمتي تجربن مان روحاني تجربو به هڪ
آهي ،جنهن جي حاصل ڪرڻ ۾ هن ڪڏهن به پنهنجا اصول ترڪ نه ڪيا،
جيتوڻيڪ هندو ساڌن سان گڏجي ملڪ جي مختلف ڀاڱن جو سفر
ڪيائين .هن سفر ۾ هن کي آيات االهيه تي ذاتي غور ڪرڻ جو ڪافي موقعو
www.sindhsalamat.com 27
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
مليو .خاص طرح هندو ساڌن سان رهي ،هن ۾ هڪ اعليٰ درجي جي رواداري
پيدا ٿي پئي ،جنهن جي ڪري نوع انساني الِء هن جي دل م پيار پيدا ٿي پيو،
عالم انساني سان هن کي محبت ٿي پيئي .جنهن حالت ۾ شاهه صاحب ۽ ِ
جي خيال جو مرڪز انسانيت گير وسعت رکندو هو ،تنهن ڪري مختلف
خيال رکندڙ ماڻهن سان گڏ رهي هن کي پنهنجي عقيدي جي پختگي ،وسعت
۽ بلنديَء جو تمام سٺو تجربو ٿيو .انهيَء عقيدي جي روحانيت ۽ حقيقت هن
کي انهيَء ڳالهه تي مجبور ڪيو جو هو ٻين کي پنهنجن تجربن مان فائدو
پهچائي .اهو ئي سبب هو جو هن پنهنجي ڪيفيت ۽ حال کي ابيات ۽ واين
جي صورت ۾ نظم ڪيو ۽ موسيقيَء جي سهاري هڪ قسم جي محفل سماع
برپا ڪئي .جنهن مان هن جي محفل جا شريڪ فائدو پرائيندا رهيا.
اهل حال صوفين ۽ عارفن جي هميشه اها حالت رهي آهي ،جو مسلمان ِ
انهن کي تجليات ۽ ڪيفيات جو مشاهدو ٿيندو هو ،يا سندن وجدان ان جو
اثر قبول ڪندا هئا .يعني هر تجليَء جي مشاهدي جو اثر ۽ هر وجداني
ڪيفيت جي تاثر کي ابيات يا وائي جي صورت ڏيندا هئا .ان ۾ انهن جي
قصد ارادي کي بعض وقت بلڪل دخل نه هوندو هو ،۽ ڪڏهن ڪڏهن ته
ائ ين به ٿيندو هو ،جو هو پنهنجي واردات قلبي ۽ ڪيفيات روحاني کي قصد
۽ ارادي سان نظم فرمائيندا هئا .انهن ٻنهي حالتن م ساڻن ويهڻ وارا ۽
عقيدتمند برابر فيضياب ٿيندا هئا .شاهه جي رسالي جو غور سان مطالعو
ڪرڻ کان پوِء اهي ٻئي نُڪتا ڏاڍي آسانيَء سان سمجهه ۾ اچي وڃن ٿا.
شاهه جو فلسفو
اسالمي عارفن ۾ ٻن خيالن جا مڪتب نظر اچن ٿا :هڪڙو مڪتب
وحدت الوجود وارن جو ،۽ ٻيو وحدت الشهود وارن جو .اهو رڳو لفظي ڦير گهير
آهي ،نه ته ٻنهي مقصدن جو مطلب وصول الي الحق آهي .انهيَء بحث ۾
وڌ يڪ پوڻ جي نڪا ضرورت آهي نه انهن مڪتبن مان ڪو غلط آهي .ٻنهي
جو ۽ هر هڪ مسلمان جو مقصد رڳو عرفان ۽ خدا کي رسڻ آهي .تنهنڪري
فروعي ڳالهين کي ڇڏيندي ،ان اصول کي اختيار ڪريون ٿا جو شاهه صاحب
ww.sindhsalamat.com 28
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
جي سڀني ُسرن ۾ برابر ملي ٿو ۽ سر يمن ڪلياڻ ۾ ان جي جلوهه گري خاص
طرح نظر اچي ٿي.
شاهه صاحب جو فلسفو حقيقت ۾ وحدت الوجود جو فلسفو آهي .اهو
پنهنجي طرفان فرض ڪو نه ڪيو ويو آهي بلڪه شاهه صاحب جي سڀني
سرن جي مطالعي جو نتيجو آهي .شاهه صاحب قادريه سلسلي جو شيخ
طريقت هو ،جنهن جي تعليم هن پنهنجي والد بزرگوار کان حاصل ڪئي
هئي .سندس َجد امجد شاهه عبدالڪريم بلڙي جي ڪري فقر و تصوف جي
تعليم سندن سڄي خاندان ۽ گهر ۾ عام هئي .انهيَء سلوڪ جون منزلون
شاهه صاحب طئي ڪيون ۽ اهو ئي هن جي زندگيَء جي غور و فڪر جو
مرڪز هو.
اسان جو اهو مختصر بيان ،شاهه صاحب جي سر يمن ڪلياڻ ۾ ملي ٿو
۽ اهو ئي شاهه صاحب جو فلسفو آهي .جنهن کي پيش ڪرڻ کان اڳي هڪ
نڪتي کي سمجهڻ جي ضرورت آهي ته. ،اسالمي نظام حيات جو روحانيت
۽ ماديت جو جامع آهي ،سو شريعت محمديه جي ماتحت اچي ٿو“ شريعت
محمديه جا سڀ احڪام ۽ اعمال جي پابندي خدا جا ڏنل حڪم آهن ۽
حضرت خاتم النبين عليھ الصلوات والسالم خود هن تي عمل ڪيو آهي.
احڪام ۽ اعمال جي اها پابندي اهڙي آهي جو اسان جي اٿڻ ،ويهڻ ،سمهڻ،
جاڳڻ ۽ گهمڻ ڦرڻ کي به عبادت ۾ داخل ڪريو ڇڏي.
شريعت ۾ سڀ کان پهرين ”توحيد“ تي زور ڏنل آهي ۽ شرڪ کان بچڻ
جو سخت تاڪيد ڪيل آهي .اسالم جي پنجن رڪنن مان پهريون رڪن
توحي د آهي ،جو زبان سان اقرار ۽ قلب سان تصديق آهي .توحيد جي اهميت
ايتري آهي جو اسان جا عقيدا ،خياالت ،اعمال ۽ سماجي ۽ انفرادي زندگيَء
تي ان جو اثر انداز هجڻ ضروري آهي .اسالمي اتحاد جي بنياد جو اصل
مرڪز ئي توحيد آهي .توحيد جي بنياد تي جيڪو نظام حيات قائم ٿئي ٿو،
تنهن جي ظاهر ۽ باطن ۾ مطابقت ٿئي ٿي ،ضد ۽ اختالف نٿو ٿئي ،مثال اهلل
جل شانھ کي هڪ مڃڻ زبان جو ڪم آهي ۽ ان جي تصديق ڪرڻ ته اها
ذات ،صفات ،افعال ۽ شين جي لحاظ کان به هڪ ئي آهي ،دل جو فرض آهي.
ظاهر آهي ته انهن ٻنهين ڳالهين ۾ يعني زبان سان اهلل جي هڪ هجڻ جي
ww.sindhsalamat.com 29
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 30
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 31
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
آهي ،بلڪه هن جو عشق هڪ اهري ذات سان آهي ،جو پنهنجي ذات سان
ٻين کي جيڪڏهن ڏک پهچائي ٿو ته انهن جو عالج به ڪري ٿو .ان مان ثابت
ٿيو ته فرياد ڪرڻ واري يا عشق جي ماريل هستي ،جنهن عشق جي شڪايت
ڪري ٿي سو مادي عشق نه آهي.
شاهه صاحب جو هي انداز بيان هڪ اعليٰ درجي جو تغزل آهي .هڪ
عاشق هستي آهي جا پنهنجي عاشق جي واردات ۽ ڪيفيات کي زخمن جي
استعاري ۾ پيش ڪري ٿي ،۽ جنهن قسم جا لفظ هو پنهنجي بيان ۾ آڻي ٿي،
جيتوڻيڪ اهي سڀئي لفظ عام طرح ٻوليَء ۾ استعمال ٿين ٿا ،پر شاهه
صاحب جنهن مقام تي اهي لفظ ڪم آندا آهن ،تن جي تاثير جو اهو حال
آهي جو ٻڌڻ يا پڙهڻ وارا ان کان بيچين ٿيو پون.
غزل جي لفظن جي اهڙي حالت هوندي آهي جو ان ۾ وڏي لطيف ۽
نازڪ معنيٰ هوندي آهي .انهيَء لطيف ۽ نازڪ معنيٰ جي ڪري غزل ۾
جوش ۽ زور پيدا ٿيندو آهي ،بشرطيڪه پڙهڻ يا ٻڌڻ وارو لفظن جي انهيَء
لطيف ۽ نازڪ فرق کي محسوس به ڪندو هجي.
شاهه صاحب جي هن داستان جو هي حال آهي ،جو سلوڪ جي منزلن
مان رضا جو بيان ڪيو ويو آهي ،تنهن ڪري ڦٽيل جي واتان اهڙيون اهڙيون
ڳالهيون چورايون ويون آهن جن مان زخمي ٿيل جو پنهنجن زخمن تي قناعت
ڪرڻ ثابت ٿئي ٿو .اها ڦٽيل پنهنجن زخمن جي بي آراميَء کي زبان تي به
نٿي آڻي ۽ نه انهن زخمن جو عالج گهري ٿي .جيڪڏهن عالج گهري ٿي ته
اهو به پنهنجي محبوب کان ئي گهري ٿي ،خواهه اهو عالج وڌيڪ زخمن جي
ڪري ئي ڇو نه هجي.
هڪ بيت ۾ شاهه صاحب انهيَء عاشق هستي جي واتان چورايو آهي ته
”اي محبوب ،ڪمان کڻي پنهنجن هٿن سان نشانو بناِء! تاڪ بهانو ملي ته
جهوليَء ۾ اچي ڪران “.هن ڦٿڪندڙ جو مطلب هيُء آهي ته ،محبوب ڪنهن
طرح سان سامهون اچي ،جو هن جي ديدار مان پنهنجي لوڇ پوڇ جو ڪجهه
عالج ڪري سگهي .بيت هي آهي:
ww.sindhsalamat.com 33
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 34
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ٻيو داستان
شاهه صاحب جي سريمن ڪلياڻ جي داستانن جي مطالعي مان معلوم
ٿو ٿئي ته هن سڄي سر ۾ شاهه صاحب عشق ۽ ان جي واردات جو ذڪر ڪيو
آهي ،۽ هڪ شيخ طريقت جيان اهل محبت کي ڪجهه نصيحتون ڪيون
آهن .انهن مان ظاهر ٿئي ٿو ته پهرين چئن داستانن ۾عشق جو بيان آهي.
ww.sindhsalamat.com 35
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ٽيون داستان،
هن ۾ شاهه صاحب عاشق تي عشق جي اثر جو بيان ڪيو آهي ،۽ ظاهر
ڪيو اٿس ته عاشق جو مرض جسماني حڪيمن جي قابو کان ٻاهر آهي .انهن
جو عالج فقط محبوب ئي ڪري سگهي ٿو.عاشق جي دل ۾ محبت جو اثر
ائين ٿئي ٿو جيئن هڪ تير جو اثر جسم تي ،جو هو بدن کي چيريندو هڪ
طرف کان ٻئي طرف نڪري ويندو آهي .شاهه صاحب وري عشق جي تشبيهه
کوري ۽ باهه سان ڪئي آهي .ڌوڻي سان باهه تيز ٿئي ٿي .۽ ڌمڻ هالئڻ وارو
ئي هن باهه کي تيز ڪري سگهي ٿو .هن مان شاهه صاحب جو مطلب هي آهي
ته محبوب جو مثال ڌمڻ هالئڻ واري وانگر آهي ۽ محبت باهه جي مثال آهي.
محبت جي باهه کي تيز ڪرڻ محبوب جي اختيار ۾ آهي .هن کانسواِء شاهه
صاحب عاشق جو مثال پرواني سان ڏنو آهي .پروانا ڄاڻي ٻجهي باهه م ٽپي
پون ٿا ،۽ هن کي ئي هو پنهنجي زندگيَء جو حاصل سمجهن ٿا .عشق کي به
محبت جي باهه اهڙي پسند آهي جهڙي پرواني کي شمع جي باهه.
چوٿون داستان
هن ۾ شاه صاحب دوئي جو بيان ڪيو آهي ۽ فرمايو آهي ته دوئي جي
غيريت عشق جي ئي باهه سان فنا ٿئي ٿي .عاشق ۽ معشوق ۾ دوئي نه آهي
ڇاڪاڻ ته انهن ٻنهي جو وجود ئي عشق جي ڪري ثابت آهي ،يعني عشق
اهڙو مقام آهي جتي عاشق ۽ معشوق ٻئي هڪ ٿي وڃن ٿا .سر يمن ڪلياڻ
جي سڀني داستانن جو مرڪز چوٿون داستان آهي .۽ هن داستان ۾ شاهه
صاحب جي سر ڪلياڻ جو اصل راز مضمر آهي.
پنجون داستان
هن داستان ۾ دوئي کي فنا ڪرڻ ۽ عاشق و معشوق جي هڪ ٿيڻ جي
ww.sindhsalamat.com 36
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
بيان کان پوِء ،صوفيَء جو ذڪر ڪيو ويو آهي .صوفيَء مان شاهه صاحب
عاشق مطلب ورتو آهي.
ڇهون داستان
هن داستان ۾ شاهه صاحب ان ايذاَء رسانيَء جي لذت جو ذڪر ڪيو
آهي ،جنهن سان عاشق ۽ معشوق ٻئي الڳاپو رکن ٿا .معشوق کي ستائڻ ۾
لذت ملي ٿي ته عاشق کي ايذاَء سهڻ ۾ مزو اچي ٿو.
ستون داستان
هن داستان ۾ شاهه صاحب انهن ڪيفيات ۽ وارداتن جو ذڪر ڪيو
آهي جي عاشق تي گذرن ٿيون.
اٺون داستان
هن داستان ۾ شاهه صاحب هيَء تعليم ڏني آهي ته عاشق کي هر حالت
۾ پنهنجي محبت جو راز لڪائڻ گهرجي ،جيئن هو ٻئي داستان ۾ بيان ڪري
آيو آهي ته عاشق کي گهٽ ۾ گهٽ چور کان سبق سکڻ گهرجي ته باوجود مار
کائڻ جي ۽ هر قسم جي تڪليف ڏسڻ جي به هو پنهنجو راز ڪنهن کي به
نٿو ٻڌائي.
اسان شاهه صاحب جي سر يمن ڪلياڻ جي اٺن ئي داستانن جو مٿي
تفصيل ڏيئي آيا آهيون .ڏسڻ ۾ اهي داستان جدا جدا نظر ٿا اچن ،پر حقيقت
م هڪ ئي زنجير جون اٺ ڪڙيون آهن .هاڻي ان تي غور ڪرڻو آهي ته سر
يمن ڪلياڻ جي اٺن داستانن ۾ شاهه صاحب ڪهڙو فلسفو بيان ڪيو آهي؟
تنهن ڪري اسان کي انهيَء فلسفي جو پتو ڪڍڻو آهي ،جو شاهه صاحب جو
عام فلسفو آهي ،يا هڪ اهڙو خاص فلسفو آهي جو سر يمن ڪلياڻ سان ئي
واسطو رکي ٿو .هتي هڪ ڳالهه ظاهر ڪرڻ جي ضرورت آهي ته صوفين جو
عام عقيدو ڇا آهي ،۽ هر صوفيَء جي فلسفي جو بنياد ڪنهن نه ڪنهن
صادق عقيدي تي هوندو آهي.
ww.sindhsalamat.com 37
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
موالنا روم ۽ شيخ عطار جو پندنامو مثاليه شاعريَء جا سٺا نمونا آهن .شاهه
ڀٽائي عليھ رحه به پنهنجي سڄي شاعريَء ۾ مثاليه شاعريَء کي پيش نظر رکيو
آهي .انهن خاص ٻن نڪتن سمجهائڻ کان پوِء هاڻي فلسفي تي ڌيان ڏيون ٿا.
پروفيسر ڪلياڻ آڏواڻي ،جيڪو شاهه صاحب جو رسالو مرتب ڪيو
آهي ،تنهن ۾ نهايت نڪته سنجي سان سر يمن ڪلياڻ تي روشني وڌي آهي،
۽ ذڪر ڪيل ُسر جي اٺن ئي داستانن تي گهڻو تفصيل سان تبصرو ڪيو
آهي ،۽ ح قيقت هي آهي ته ڪلياڻ آڏواڻي صاحب هڪ هڪ داستان تي
جدا جدا تبصرو ڪري ،هر هڪ داستان جو خالصو به پيش ڪيو آهي،
جنهن ۾ شاهه صاحب جو ڪو نه ڪو بيت اهڙو رکيو اٿس جنهن مان داستان
جي خالصي جي تصديق ٿي وڃي ٿي.
اٺن ئي داستانن بابت ڪلياڻ آڏواڻيَء چيو آهي ته سڄي سر يمن
ڪلياڻ ۾ شاهه صاحب عشق جي پچار ڪئي آهي ،۽ ان بابت بيان لکيو
آهي .اسان کي به ان کان انڪار ڪو نه آهي ته ،سر يمن ڪلياڻ ۾ عشق ئي
جو بيان آهي ۽ سچي ڳالهه به اهائي آهي ته هڪ هندو درويش صفت يا عارف
کان هن کان وڌيڪ اميد نٿي رکي سگهياسين.
مگر انهيَء ڳالهه جي سڀني کي ڄاڻ آهي ته عشق اصل مقصد نه آهي،
حصول مقصد جو هڪ ذريعو آهي .ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته عرفان جا ِ بلڪه
مرتبا جيترو جلدي عشق جي ذريعي طيِء ٿي سگهن ٿا ،ڪنهن ٻئي ذريعي
سان ايترو جلدي طي ڪري نٿا سگهن ،مگر اصل مقصد ڪجهه ٻيو ئي
هوندو آهي.
صوفين جي ويجهو وحدت جو تفصيل ڪثرت آهي ۽ ڪثرت جو
اجمال وحدت آهي ،۽ هن وحدت ۽ ڪثرت جي جيڪا حقيقت آهي سا ئي
عارف يا سالڪ جو مقصد آهي ،هن مقصد کي سمجهڻ جي الِء ٿورو تفصيل
جي ضرورت آهي .هن تفصيل کي اسان هڪ مثال جي ذريعي واضح ڪرڻ
جي ڪوشش ڪريون ٿا.
وحدت جو مثال هڪ ٻج جو آهي ۽ ڪثرت جو مثال ان وڻ وانگر آهي
جو هن ٻج مان پيدا ٿو ٿئي يعني ٻج وڻ جي وحدت آهي ۽ وڻ ٻج جي
ww.sindhsalamat.com 39
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 40
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
صاحب عاشق و معشوق جي تشبيهه ۾ انهيَء فلسفي جو بيان ڪيو آهي .شاهه
صاحب ُسر يمن ڪلياڻ جي چوٿين داستان ۾ فرمايوآهي.
عشق نه ڪري ِا ُي،
ُ ايڪ پيالو ٻه ڄڻا،
ليکيا جي لِکڻ ۾ ،سي قرب رسندا ڪي؟
صال کان.پس! ِو َ ِ
وانجئاُ ، ُهئ َڻ ڪيا هي،
*
ايڪ پيالو ٻه ڄڻا ،عشق نه اي ڪري،
ڪ ٿئا ،جي گتا نينهن ڳري، اٽي سي اي ُ
دوئي ڌار ڌريُ ،خلت خنجر آئيو.
پهرئين بيت ۾ شاهه صاحب ارشاد فرمائي ٿو ته عشق ائين نٿو ڪري جو
شراب جو هڪ پيالو ٻن شخصن جي وچ ۾ رکي يعني عشق هڪ پيالي مان
ٻن شخصن کي شراب ڪڏهن نٿو پياري .هن جي سمجهاڻي هي آهي جو
ماڻهو هڪ سان ئي عشق ڪري سگهي ٿو ۽ هڪ معشوق جو هڪڙو عاشق
هوندو آهي .هي مسئلو صوفين جي اصطالح ۾ نسبت جو مسئلو آهي .غير
مناسب نه ٿيندو جيڪڏهن هتي هن جي تشريح ڪئي وڃي.
هر صفت ٻه نسبتون رکي ٿي مثال سماعت (ٻڌڻ) جنهن جي هڪ
نسبت سان سامع (يعني ٻڌڻ وارو) ٿئي ٿو .ٻيَء نسبت سان مسموع (يعني آواز
يا ڪالم) ساڳي طرح رزق جي نسبت سان هڪ رازق ٻيو مرزوق يعني هڪ
رزق ڏيڻ وارو ۽ ٻيو رزق وٺن وارو .اهو ئي حال عشق جو آهي .ان جون به ٻه
نسبتون آهن .هڪ عاشق ٻيو معشوق ،شاهه صاحب ،عشق کي شراب سان
تشبيهه ڏني آهي ۽ ڏيکاريو آهي ته عاشق هڪڙي ئي پيالي مان رڳو هڪ
شخص کي شراب پياري ٿو ،ظاهر اهي ته عشق جي شراب پيئڻ واري کي
عاشق ئي سڏبو ،۽ عاشق بنا معشوق جي ممڪن نه آهي ،تنهن ڪري عشق
جي نسبت سان ٻه فرد ٿيندا ،هڪ عاشق ٻيو معشوق ۽ پوِء هي به ظاهر آهي ته
عاشق جي الِء حقيقي معشوق هڪڙوئي ٿئي ٿو .ساڳي طرح عشق جي نسبت
سان عاشق به هڪڙوئي ٿئي ٿو ،جيتوڻيڪ افراد جي نسبت سان عاشق
مختلف زمانن ۾ مختلف شخص ٿي سگهن ٿا ،ليڪن عشق جي لحاط کان
ww.sindhsalamat.com 41
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
عاشقن ۾ ڪثرت نه آهي .هر عشق ڪرڻ وارو عاشق آهي ،تنهن ڪري
حقيقت جي لحاظ کان تمام عاشق هڪ ئي ٿيا .انهيَء تي معشوق کي به قياس
ڪرڻ گهرجي.
پهرئين بيت جي ٻي سٽ ۾ شاهه صاحب فرمائي ٿو ته جيڪڏهن عشق
هڪ پيالي مان رڳو هڪ شخص کي نه پياري ،ته ان ۾ دوئي پيدا ٿيندي ،۽
دوئي ڪثرت جو مفهوم آهي يعني جي ماڻهو پيالي جي وحدت کي نٿا
سمجهن ،سي ڪثرت ۾ ڦاٿا ،تنهنڪري اهي ماڻهو جي ڪثرت ۾ ڦاسندا ۽
عددن کي ڳڻن لڳندا ،سي محبوب جي حضور ۾ نه پهچندا يعني انهن کي
مقام وحدت نصيب ڪين ٿي سگهندو .ٻين لفظن ۾ ائين چئجي ته معشوق
کي نه ڏسڻ وارو ۽ عالم ڪثرت جي طرف ڌيان ڏيڻ وارو پنهنجي مقصد کي
پهچي نٿو سگهي ،۽ مقصد جو مفهوم محبوب جي حضوري آهي .سنئين
سڌي ڳالهه آهي ته جنهن ماڻهو جي نظر ڪثرت تي هوندي ،تنهن جي نظر
پنهنجي محبوب تي پئجي ڪين سگهندي .ائين کڻي چئجي ته ڪثرت تي
نظر ڪرڻ وارو اصل ۾ عاشق ئي نه آهي.
همھ شهر پر ز خوبان منم و خيال ماهي
چه کنم که چشم بدخو نه کند به کس نگاهي
انهيَء سڄي بيان جو هي نتيجو آهي ته عاشق هڪڙو ئي ٿئي ٿو ۽
عاشق جي نظر سواِء محبوب جي ٻئي تي نٿي پوي.
ww.sindhsalamat.com 42
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
www.sindhsalamat.com 43
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
پوِء کڻي ڪا بيجان شيِء هجي يا جاندار ،ڏک درد سهڻ ۽ ڪشاال ڪڍڻ ،سفر
سٽڻ ،منزل پٽڻ ،اڳتي وڌڻ ،ارتقا ڪرڻ هر هڪ شيِء جي زندگيَء جو مول متو
آهي.
بيروني دنيا جي معلومات ،جوهر کان وٺي نظام شمسي جي ساخت کان
واقفيت ،هر مادي شيِء جي خاصيتن جي پروڙ ۽ ان جي منزل جي شناس ،هر
حيوان جي مزاج جي سمجهه ۽ ان جي پالڻ جي اهليت ،بيروني قوتن کي
موڙي مروٽي ،انهن مان فائدي حاصل ڪرڻ جي قابليت ،انسان جي نفسيات
جي گهري تحصيل ،چڱي مٺي جي ڄاڻ ۽ پنهنجي نفس تي ضابطي رکڻ جي
صالحيت ،انهن ۽ اهڙين ڳالهين تي ئي ته اسان جي سڄي تعليم جو دارومدار
آهي .انسان جي پوشيده قوتن کي اڀارڻ ،جيئن هو جهالت ،تعصب ،ظلمات،
روڳ ۽ فحش جي تاريڪ ۽ تنگ دائري کان نڪري ،کليل فضا ،صاف
روشني ،فراخدلي ،پاڪيزگي ،اعتماد ۽ انصاف جي صحتمند ماحول ۾ قدم
رکي ،ترقي ۽ ارتقا جون منزلون طئي ڪندو رهي ،ان کي ئي ته تعليم سڏبو
آهي .انسان جا انسان سان تعلقات خوشگوار پيدا ڪرڻ ،هڪٻئي جي
خيالن ،جذبن ۽ اعتقادن جو احترام ڪرڻ ،دولت جي انصاف جي اصولن
مطابق تقسيم ،اهڙي قسم جي حڪومتن جو قائم ڪرڻ ،جي هر هڪ فرد
جي مادي ،اخالقي ،ذهني ۽ روحاني نشونما ۾ هن جي مدد ڪن ،انهن سڀني
ڳالهين ۾ تعليم هڪ اهم ڪردار ادا ڪري سگهي ٿي.
هاڻي ڏسڻو آهي ته شاهه عبداللطيف اهڙن معاملن بنسبت اسان جي
ڪهڙي رهبري ڪئي آهي .سڀ کان پهريون سبق ،جو هو سيکاري ٿو ،سو
هيُء آهي ته ُسستي ۽ ڪاهلي ڇڏيو ،جنهن به انسان تي جمود طاري ٿيو ،سو
مردو آهي .دنيا جون سڀ قوتون ،جراثيمن کان وٺي راڪاسن تائين کيس
پٽينديون ۽ کوهينديون پيون ،پر هو پنهنجي غفلت ۾ غلطان هوندو عشق ئي
اسان کي اهڙي ننڊ مان بيدار ڪري ٿو .ان محبوب جو تصور ،جو سج ۽ چنڊ
کان باالتر آهي ،جنهن جي نور جو مثال ڪا به شيِء پيش نه ٿي ڪري سگهي،
جو هر اخالقي ۽ روحاني نظريي جو سرچشمو آهي جنهن جي يادگيري انسان
کي هر ظاهري ۽ باطني دشمن کان پناهه ڏيئي سگهي ٿي .ان مطلق وجود جو
ww.sindhsalamat.com 44
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 45
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ٿي .چنڊ عشق جو جذبوپيدا ڪري ٿو .چنڊ جو سايو پوڻ شرط انسان مست
ٿيو وڃي پر انهن سڀني خوبين ۽ اثرن جي باوجود،سج ۽ چنڊ اڀرن ٿا ۽ لهن
ٿا ،ڪڏهن سندن نور ۾ اضافو ٿئي ٿو ،ڪڏهن ان ۾ ڪمي ٿئي ٿي .شروع
کان وٺي اسان کي اها تعليم ڏني وئي ته جا شيِء اڀري ۽ غروب ٿئي ،سا اسان
جو خدا ٿي نٿي سگهي .جنهن شيِء کي ڪمال ۽ زوال آهي ،تنهن جي
پرستش ڪرڻ انسان جي شان وٽان ڪين آهي .سڀ ظاهري شيون ان الِء
آهن ته انسان انهن مان فائدو وٺي ۽ انهن ذريعي پنهنجي ۽ انهن جي خالق کي
سڃاڻي ،ائين نه ته هو هر چمڪندڙ سج آڏو ڪنڌ نمائي ۽ هر جميل ماهتاب
کي پنهنجي دل ڏيئي ويهي .حقيقي محبوب الِء ته ائين چيو ويو آهي.
کڻي نيڻ خمار مان ،جان ڪيائون ناز نظر،
سورج شاخون ڪڍيون ،ڪوماڻو قمر،
تارا ڪتيون تائب ٿيا ،ديکيندي دلبر،
جهڪو ٿيو جوهر ،جانب جي جمال سان.
يا وري چنڊ کي مخاطب ٿي فرمايو اٿن:
چوڏهينَء چنڊ تون اڀرين ،سهسين ڪرين سينگار،
پلڪ پريان جي نه پڙين ،جي حيال ڪرين هزار،
تون جهڙو سڀ ڄمار ،تهڙو دم دوست جو.
ظاهري حسن جي سڀ ڄمار ،دوست جي هڪ دم جي برابر آهي .هڪ
گهڙيَء جو الهام انسان کي اهڙي ته دولت عطا ڪري ٿو ،جا جيڪر سڄي
ڄمار جي محنت ،تحصيل ،تجربي ،آزمودي ،مشاهدي ،عبادت ۽ رياضت سان
به حاصل نه ٿي سگهي.
هاڻي سوال هيُء آهي ته قدرت محسن آهي ،نور آهي ،نطام آهي ،محبت
آهي ،خوشي آهي ،انسان الِء سبق آهي ۽ هدايت آهي .قدرت جي هر هڪ
شيِء حقيقي ۽ غيبي دوست طرف اشارو ڪري ٿي .اهو دوست انسان جو
ڀلوئي چاهي ٿو ،هر قدم تي انسان کي آگاهه ڪري ٿو ،هر منزل تي انسان کي
پناهه ڏئي ٿو ۽ هن جي مدد ڪري ٿو .پوِء ڇو اڄ انسان جي دل جي دنيا اجڙ
آهي ،ڇو هڪٻئي سان تعلقات خراب آهن! ڇو تازگي ،رعنائي ۽ بهاري
ww.sindhsalamat.com 46
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
انسان جي دل تي اثر نٿي ڪري! ڇو قدرت جو ڏنل سبق اسان جي دماغ تائين
نٿو پهچي! سچي سڄڻ الِء ته شاه صاحب هيئن چيو آهي:
هن تاري ،هن جاِء ،هت منهنجا سپرين،
سڄڻ ماکيَء ساِء ،ڪوڙا ٿين نه ڪڏهين.
پر ڇو انسان جي دل ۽ انسان جي دنيا اندر افراتفري آهي؟ عالمه اقبال
ان نڪتي طرف هيُء اشارو ڪيو آهي.
گل و گلزار تري خلد ڪي تصويرين هين،
يه سڀي سورهء والشمس ڪي تفسيرين هين،
سرخ پوشاڪ هي ڦولون ڪي درختون ڪي هري،
تيري محفل ۾ ڪوئي سبز ڪوئي الل پري،
مين ڀي آباد هون اس نور ڪي بستي مين مگر،
جل گيا ڦر ميري تقدير ڪا اختر ڪيون ڪر،
نور سي دور هون ظلمت مين گرفتار هون مين،
ڪيون سيه روز ،سيه بخت ،سيه ڪار هون مين.
”ورڊس ورٿ“ ڪهڙي نه سادگيَء سان ساڳئي خيال جو اظهار ڪيو
آهي.
Through primrose tufts, in that sweet bower
”The periwinkle trailed its wreaths
And it is my faith that everp flower
Enjoys the air it breathes.
From Heaven if this belief be sent,
If such be nature’s holy plan,
Have I not reason to lament
?What man has made of man
”جڏهن گلن ڦلن ۾ سرهاڻ ،خوشي ۽ محبت آهي ،جڏهن قدرت جي رٿ
انسان جي ڀلي الِء آهي ،جڏهن سڄڻ ڪڏهن به ڪوڙا نٿا ٿين ،ته پوِء انسان
ww.sindhsalamat.com 47
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
هڪٻئي سان وڙهي ،هڪٻئي تي ظلم ڪري ،جهنم ڇو پيدا ڪري رهيا
آهن؟“
جڏهن سياست اهڙي زور تي آهي ،تڏهن حوس پرستي ،اقتدار پرستي ۽
دولت پرستي انسان کي انڌو ۽ گونگو بڻائي ڇڏيو آهي ،ته پوِء صحيح تعليم،
خواه اها استاد وٽان هجي يا قدرت وٽان ،ممڪن ٿي سگهي ٿي؟
هاڻي اچو ته ان االهي پيغام طرف توجهه ڏيون ،جنهن بابت عالمه اقبال
اشارو ڏنو آهي .سوره والشمس جا ٽي حصا آهن .هڪ حصي ۾ سج ۽ چنڊ،
ڏينهن ۽ رات ،آسمان ۽ زمين تي غور ڪرڻ الِء چيو ويو آهي :ٻئي حصي ۾
نفس ۽ ان جي تڪميل طرف اشارو ڏنو ويو آهي :ٽئين حصي م هڪ
تاريخي واقعي طرف ڌيان ڇڪايو ويو آهي ته هڪ غافل ۽ سرڪش قوم
ڪهڙيَء سزا جي مستحق آهي” .قدرت“” ،نفس“ ۽ ”قوم“ اهم لفظ آهن.
سج تي غور ڪريو ،جڏهن اهو چمڪي ٿو ۽ دنيا تي پنهنجا ڪرڻا
پکيڙي ٿو ،ان جي گرمائش ۽ روشنيَء تي هر هڪ ساهواري جي جياپي ۽ واڌ
جو دارومدار آهي ،تنهن کان پوِء رات جو چنڊ نظر اچي ٿو ،جنهن جي حسن
تي حيران ٿي متواال ٿي وڃون ٿا ،اهو چنڊ پنهنجي روشني ،سج کان اڌاري
وٺي ٿو ۽ سج جي زير اثر آهي .غور ڪريو ڏينهن تي ،جڏهن هر شيِء سج جي
روشنيَء سببان ظاهر ۽ نمايان ٿئي ٿي .تنهن کان پوِء رات ٿي اچي ۽
تاريڪي ڇانئجي وڃي ٿي .چور ۽ گنهگار ،رات کان پنهنجو ڪم وٺن ٿا ،پر
فقير ،درويش ،شاعر ۽ فيلسوف ايڪانت سان رب کي ياد ڪن .جڏهن
ظاهري شيون حواسن کان دور ٿين ٿيون ،تڏهن هو دل جون اکيون کولي ،غيبي
خزانا ڏسن ٿا.
آسمان تي غور ڪريو ته ڪيئن اهو ٺهي راس ٿيو ۽ ڪهڙيَء قوت ان
کي بلند ڪ يو .آسمان ظاهري به آهي ۽ ذهني به ،جتي افالطون جي قول مطابق
هر شيِء جي مڪمل صورت محفوظ رکي وئي آهي .وري زمين تي نظر ڊوڙايو
ته ڪهڙيَء طرح اها وڇايل آهي ۽ ڪهڙي قوت ان کي برن ،بحرن ،بيابانن،
ماٿرين ،پهاڙن ،ڍنڍن ،ڍورن ،ندين ،نارن ،گرم ۽ سرد عالئقن ۾ تقسيم ڪيو ۽
مختلف هنڌن تي مختلف قومن کي آباد ڪيو ،تعليم ذريعي انهن سڀني
ڳالهين جو ڳوڙهو مطالعو ڪريو.
ww.sindhsalamat.com 48
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 49
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ويندو آهي ۽ نه چرندو آهي ،ملول ۽ ويڳاڻو نظر ايندو آهي ،ڪڏهن جڳ
ت چرندو آهي .ڪڏهن چندن سان جڳ جهڙو ٿيندو آهي پر هينئن سين ُه ِ
چکي مخمور ٿيندو آهي ته ڪڏهن ڪا ِو َه جي ول چري کيٽ ڌڻين کي
پريشان ڪندو آهي .مطلب ته هيَء دنيا هڪ تجربيگاهه آهي ،جنهن اندر
انسان جي نفس کي قسمين قسمين تجربا ڪرڻا آهن ۽ آخر ۾ صحيح
انتخاب ڪرڻو آهي.
شاهه صاحب به ان ڪرهي جي مزاج کان واقف آهي .ڪڏهن ان جي
خوشامد ڪري ٿو .ڪڏهن ڏاوڻ ڏائيس ٿو .ڪڏهن ان کي روڪي ٿو،
ڪڏهن پالڻي پائيس ٿو ،ڪڏهن آگاهه ڪريس ٿو ،ڪڏهن هدايت ڪريس
ٿو ،ڪڏهن ان جي ارڏاين تي ڳوڙها ڳاڙي ٿو .مثال.
ڪئين ،وڌم َپ َ
ينڌ پلڻ جا، ڪرهي کي َ
ليڙو الڻيَء کي چري ،نير ساڻ نئين،
چانگي سندي چت ۾ ،صاحب وجهه سنئين،
اوباهيوس ائين ،لطف سان لطيف چئي.
يا وري هنن لفظن ۾ نفس تي ضابطي رکڻ جي تلقين ڪري ٿو.
اٿي اڙائينس ،ڇڏيو ته ڇيڪ ٿيو،
کارايانس کڙيو وڃي ،پالڻي پائينس،
ڏاوڻ تنهن ڏائينس ،جيئن چري ۽ چنگهي ڀڻو.
هيٺين لفظن ۾ ڪرهي جي ڪڌن ڪرتوتن تي افسوس ڪري ٿو.
مان مکريون چري،َ آڻي ٻڌم وڻ جاِء،
ڪڌاتورو ڪرهو ،لڪيو الڻي کاِء،
ان مبي سندي ماِء ،مون ڳالهڙين ڳوڙها ڪيا.
افسوس جو جنهن صورت ۾ قدرت ،دنيا اندر اسان کي پاڪ شيون
ميسر ڪري ڏنيون آهن ته پوِء اسان جو نفس غليظ شين پٺيان پنهنجي
عاقبت ڇو ٿو خراب ڪري؟
ww.sindhsalamat.com 50
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 51
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
فلسفو
محمد بخش انصاري
سر کنڀات ۾ مجازي توڙي حقيقي عشق جون جهلڪيون ملن ٿيون
”ڪڀي اي حقيقت! نظر آ مجاز مين“ جي مصداق موجب ،شاهاڻو شاهه پڻ
مجاز مان ٽپي ،حقيقت جي وادي ۾ قدم رکي ٿو .بو علي شاهه قلندر پڻ
پنهنجي مشهور عارفانه مثنويَء ۾ حقيقي محبوب سان مجاز جي معرفت ،راز
۽ نياز جون ڳالهيون ڪري ٿو.
مرحبا اي بلبل باغ ڪهن از گل رعنا بگو با ما سخن (مرحبا! اي پراڻي
باغ جي بلبل ،مون سان رعنا گل جي معرفت ڳالهاِء“)
موالنا رومي کي پڻ نڙ ۽ سرندي جي معرفت سڪ ۽ سوز جي ٻاجهاري
ٻولي ٻڌڻي پيئي .جيئن ته مثنويَء جي شروعات ئي اجهو هيئن ٿي ٿئي.
بشنو از ني چون شڪايت مي ڪند ،وز جدائيها حڪايت مي ڪند
تا هرا از نيستان ببريده اند ،از نفيرم هر دو زن ناسيده اند
خشڪ مغز و خشڪ تار و خشڪ پوست،
از کجا مي آيد اين آواز دوست.
ساڳيَء طرح ُسر کنڀات جي باب پهرئين جي شروع ۾ محبوب جي
مجازي عشق الِء چنڊ کي ۽ ٻئي باب جي منڍ ۾ محبوب جي ميالپ الِء
ڪرهي کي وسيلو بڻايو آهي.
پراڻي وقت کان وٺي عربي ،فارسي ۽ هندي شاعر محبوب جي منهن کي
چنڊ جي چهري سان ڀيٽيندا آيا آهن ،ڇو ته هر دور ۾ چنڊ ئي انسان ذات کي
لڪي ڇپي نت نئين نئين لباس ۾ پنهنجو پاڻ پسائيندو آيو آهي .جيئن
امير خسرو ،نظامي ۽ سعدي ،محبوب جي خداداد حسن کي چنڊ سان مقابلو
www.sindhsalamat.com 52
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڏين ٿا.
رشڪ بتانِ آزري ِ اي چهره زيبائي تو
شمسي ندانم يا قمر يا زهره ويا مشتري
(خسرو)
---
شدم بر صورتي عاشق ڪه برمه مي ڪند غوغا
چه صورت صورت دلبر چه دلبر دلبر زيبا
(نظامي)
---
اي بباال چون صنوبر وي رخت چون م وه
زلف داري همچو عنبر لب چوش و ڪ و رن
(سعدي)
انهن مڙني مٿين بيتن جو مطلب اهو آهي ته سپرينَء جي سونهن چنڊ
جهڙي يا چنڊ کان سوائي سرس آهي ،مگر شاهه جو طرز بيان نهايت سادو ۽
دل کي وڻندڙ آهي .جيئن ته:
”قمر پاڙي ڪير ،شمس سپرين سين“
ستاري ،چنڊ ۽ سج جي سونهن پڻ حضرت ابراهيم کي ڀنڀالئي ڇڏيو ته
شايد اهي منهنجا خالق ۽ مالڪ آهن” .و اذاري قمر بازغتھ ،واذا ري شمس
بازغة ...ال اُحب الفلين“ (آُء لهي ويندڙن کي پسند ڪو نه ٿو ڪريان) حضرت
ابراهيم وانگر شاه پڻ چنڊ جو نقش ڳولي لڌو.
چنڊ تنهنجي ذات ،پاڙيان نه پرين سين،
تون اڇو ۾ رات ،سڄن نت سوجهرو.
اها به شاهه جي طرز بيان جي خوبي آهي ،جو چنڊ کي سندس اوگڻ
اهڙيَء طرح ٻڌائي ٿو ،جو جيئن سندس دل آزاري نه ٿي.
چنڊ چوئين سچ ،جي َمٺين نه ڀائيين،
ڪڏهن اڀرين سنهڙو ،ڪڏهن اڀرين ڳچ،
ww.sindhsalamat.com 53
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 54
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
شاه وري چنڊ کي قاصد ڪري ٿو ،ڇو ته موچاري محبوب ڏي قاصد به
موچارو ئي هجي .اها به شاهه جي نئين ڳالهه آهي ته نياپي سان گڏ چنڊ کي
اها به التجا ڪري ٿو ته اڀرڻ سان پهرين نظر پرين ڏي ڪري ۽ وڏي عاجزي،
نوڙت ۽ نياز سان ،درد ڀريو داستان پيرائتي نموني آڏو رکي.
ناسيندي نگاه ،پهرين ڪج پرين ڏي،
احوال عاجزن جا ،آکج لڳ اهلل،
روز نهاريان راهه ،اکيون اوهان جي آسري.
نياپي جو طريقو به ٻڌائي ٿو ته” ،چئج حال حبيب کي ،نِئي نوڙائي ڪنڌ“.
وري داستان ٻئي ۾ چنڊ سان گڏ وري ڪرهي جو ذڪر اچي ٿو .ڪرهي
مان شاهه صاح ب گهڻيون معنائون ڪڍيون آهن .ڪرهو ،چنڊ وانگر قاصد به
آهي ته ان سان گڏ مح بوب تائين پهچڻ جو هڪ وسيلو به آهي ۽ نفس به
آهي .امام غزاليَء ،احياَء العلوم ۾ پڻ اُٺ کي وسيلو قرار ڏنو آهي ۽ حج کي
مقصد ،انساني جسم کي اُٺ ۽ سواريَء سان ڀيٽ ڏني آهي ۽ روح کي اصلي
شخصيت قرار ڏنو آهي ،اُٺ يعني جسم جي ايتري پر گهور ڪجي جيئن هو
زندهه رهي سگهي ۽ منزل مقصود يعني حج تائين پهچائي .معراج تي به پاڻ
ڪريمن جو براق وسيلو بڻيو هو .شاهه صاحب ،ڪرهي ۽ چانگي کي ُسر
کنڀات ۾ انهن سڀني مقصدن ۾ استعمال ڪيو آهي ،جيئن هيٺ نظر ايندو.
قديم عربي شاعريَء ۾ ته اُٺ ،محمل ۽ منزل ته هڪ الزمي جزو هو،
جيئن امراء القيس جو مشهور قصيدو آهي ته:
قفانبڪ ذڪر حبيب و منزل
”اي اوٺي سوار! دوست جي ڦٽل نشانن جي دڙن تي بيهي ڪجهه روڄ راڙو
ڪريون“ ،انهيَء ساڳئي مضمون تي معري پڻ چيو آهي ته:
ِ
ديار من، اي ساربان منزل مڪن جز در
تايڪ زمان زاري ڪنم بر ربع اطالل و دمن.
حافظ پڻ چيو آهي ته:
ww.sindhsalamat.com 55
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
جنگ بدر ،خندق ،حنين ،فتح مڪه ۽ فتح خيبر کان پوِء ،حضور ﷺ
اصحابن کي چيو ته اچو ته هڪ وڏي جهاد جي تياري ڪريون .اصحابن
سمجهيو ته ڪو اڃا وڏو معرڪو سر ڪرڻو آهي ۽ پڇيائون ته اها ڪهڙي
لڙائي آهي ،جنهن الِء اسين تيار ٿيون؟ وراڻيائون ته اها جهاد بالنفس آهي ،جا
جهاد اڪبر آهي .هن هيٺئين بيت ۾ ميا (اُٺ) مان مراد نفس ورتل آهي.
جرپٽيون مان مفهوم دنوي حرص حوس جون الهيون چاڙهيون آهن ،جي منزل
۽ مقصد کان هٽائيندڙ آهن” .سپريان جي سٿ“ مان مطلب محب سان ميلو
آهي.
ميا! مڃ منٿ ،اڄ منهنجي ڪرها،
جهاڳيندي جرپٽيون ،متان ڪرين ڪٿ،
سپيريان جي سٿ ،مون کي نيئي ميڙئين.
نفسيات ۽ فلسفو پڻ ان جا قائل آهن ته ڏک ،سور ۽ سختيون ،انسان جي
شخصيت جي تعمير ڪن ٿيون ۽ کيس مڪمل بڻائين ٿيون .مشهور جرمن
فلسفي Kantپڻ ان ڳالهه جو قائل آهي ۽ ان جو مثال پکيَء جي اڏرڻ جو ڏئي
ٿو .موجوده سائنس پڻ اهو ثابت ڪيو آهي ته پکي خالي جاِء Vakumتي
ڪو نه ٿو اڏري سگهي ،۽ هوا جي مزاحمت ۽ رنڊڪ ئي ان جي پرواز جو سبب
بڻجي ٿي .مٿيون بيت پڻ انهيَء معنيٰ جي روشنيَء م ڪم ڏيندو.
ڪرهي جي معرفت سڄو نفس کي خطاب ٿيل آهي .ڪرهي کي
اگرچه ،مصري جا سنگ ،چندن جا چوپا ۽ مينديَء جا ڏار ٿو کارائي ،سون جي
مهار ٿو پارائي ،ياقوت جا ڳل ڳانا ٿو ٻڌي ۽ سندس هودي تي موتين جي مالهه
۽ ريشمي ڪپڙا ٿو لڳائي ،مگر ڪرهو دنيائي ڏيک ويک تي ڀنڀلجي ،نقل
کي اصل ٿو سمجهي ۽ الڻو يعني مردار ڏانهن مائل ٿئي ٿو .پنهنجي اصليت ۽
مقصد وساري ٿو ويهي .ان سلسلي ۾ شاهه صاحب فرمائي ٿو ته:
مان ُمکڙيون چري،
َ آڻي ٻڌم وڻ جاِء،
ڪڌاتورو ڪرهو ،لڪيو الڻي کاِء،
ان ميي سندي ماِء ،مون ڳالهڙين ڳوڙها ڪيا.
--
ww.sindhsalamat.com 57
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 58
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 59
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 60
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 61
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
شاهه ڀٽائي رحمته اهلل عليه جي رسالي ۾ جيڪي به ُسر آهن تن سڀني ۾
تمثيلون رکيل آه،ن جن جي اوٽ ۾ زندگيَء جي انهن رازن کي بيان ڪيو ويو
آهي ،جن جو تعلق اهڙي جهان سان آهي ،جيڪو جسماني نه هئڻ سبب
ظاهري حواسن جي پهچ کان پري آهي ،تنهن ڪري ان کي ”روحاني جهان“
سڏيو وڃي ٿوِ .اهو روحاني جهان جسماني جهان کان پري نه آهي بلڪه ان جو
باطني پهلو آهي ۽ ان جي ڪري ئي هي جسماني جهان موجود آهي .انهيَء
جهان کي ” معنوي جهان“ به سڏيو وڃي ٿو .تصوف ۾ ان کي ”ملوڪت“
سڏجي ٿوُ .ملڪ ۽ ملوڪت هڪ ئي حقيقت جا ٻه پهلو ظاهري ۽ باطني
آهن .ڪل ڪائنات جي هر شيِء جا اهي ٻئي پهلو قادر مطلق جي قدرت م
شيِء (قرآن ،ياسين ،83المومنون َ )88وهوق عليٰ
آهن :بيده َملڪوت ڪل ِ
ڪل شيِء قدير (قرآن).
ُ
مصور جڏن پننجي ڪنهن تخيل کي ظاهر ڪرڻ گهرندو آهي ،تڏهن
ان کي تصوير جو جسم ڏيندو آهي .انهيَء جسماني جامي کان اڳ هو ان
تصوير جو خاڪو پنهنجي ذهن ۾ قائم ڪندو آهي ،جنهن کي ”تصور“ سڏيو
ويندو آهي .اهو تصور باطن آهي انهيَء تصوير جو ،جنهن کي مصور پيدا
ڪري ٻين اڳيان رکي ٿو .اهڙيَء طرح سان تخيل ظاهر ٿئي ٿو .پهريائين
تصور ۾ ۽ پوِء تصوير ۾ ،جيڪڏهن ڪنهن شخص کي اهڙي ڏات حاصل
هجي جو تصوير جي ظاهر ٿيڻ کان اڳ مصور جو تصور ڏسي سگهي جو ان
www.sindhsalamat.com 62
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
جي ذهن م موجود آهي ته پوِء پيشنگوئي ڪري سگهندو ته هن قسم جي
تصوير مصور جي هٿان ظاهر ٿيڻ واري آهي .اهري شخص کي مذهبي لغت
۾ ”ڪشف جو صاحب“ سڏبو آهي .ڪشف جي ذريعي شين جو باطن ته
معلوم ٿي سگهي ٿو مگر حقيقت حاصل ٿي نٿي سگهي .اها تڏهن حاصل
ٿيندي جڏهن تخيل ۽ تصور جي وچ واري واسطي جي ڄاڻ هوندي ۽
”عالمتن“ (( Symbolsجو علم هوندو .انهيَء علم ۽ ڄاڻ کي ”علم معاني“
سڏبو آهي .روحاني ،عالمتن جي علم کي ”عرفان“ ،۽ االهي عالمتن ،آيتن ۽
اسمائن جي پروڙ کي ”معرفت“ چئبو آهي.
سچو شاعر به مصور وانگر پنهنجي تخيل کي لفظن جو پوش پهرائي
پيش ڪري ٿو .هو ڪائنات جي ڪتاب کي پڙهي ان جي عالمتن ۽ آيتن
مان حقيقتون حاصل ڪري ٿو ،جن کي پوِء مناسب ۽ موزون لفظن جي ذريعي
ظاهر ڪري ٿو .اُهي حقيقتون جيڪي سڌيَء طرح سمجهائي نٿيون
سگهجن ،تن کي هو تمثيلن جي اوٽ ۾ بيان ڪندو آهي .دنيا ڀر جي سڀني
اعليٰ ڪتابن ۾ ِاهو طريقو اختيار ڪيو ويو آهي.
خوشتر آن باشد ڪه ِسر دلبران.
گفت آيد در حديث ،ديگران
(رومي)
شاه ڀٽائي رحمت اهلل عليه به اهو طريقو اختيار ڪيو.
سر سريراڳ ۾ تمثيل طور سامونڊي مالحن جو ذڪر آيل آهي ،جيڪي
جهازن جي ذريعي وڻج واپار ڪن ٿا ۽ سمونڊ ۾ غوطا هڻي ان مان ماڻڪ،
موتي ،سپون ۽ اللون ڪڍن ٿا .انهن کي مال متاع ۽ وکر وهائي ،سٽاڻو سمونڊ
اُڪري ،پار ” ُپربندر“ پهچڻو آهي ،جتي کين حساب ڪتاب ڏيڻو آهي.
صباح سڀيئي ،پار پڇندِء خبرون.
انهيَء سمونڊ جو سفر نهايت خطرناڪ آهي.
وڏاندريون َو َه سامهيون ،جهجهي زور ُجنبن،
وڏا ٻيڙا ٻوڙيا ،سائر ڏيئي ساهه.
ww.sindhsalamat.com 63
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
انهيَء آب جو انت ناهي :منجهس لُڙ لهرون ،لس ليٽ ۽ چڪڻ چاڙهه
آهي:
لڙ ،لهرون لس ليٽ ،جتي انت نه آب جو.
--
آڏو چڪڻ چاڙهه ،موج نه سهي مڪڙي.
ڪن آهن .سندس ويرون وڙهندڙ سندس ڪپر وٽ ڪارونڀار ڪارا ُ
آهن ،منجهس وهه تک وهڪرا آهن .مٿس دل دهالئيندڙ طوفان اٿن ٿا ۽ ڦورو
ڦرندا رهن ٿا .اهڙيَء حالت ۾ شاهه صاحب انهن ساموندي سوداگرن کي
صالح ٿو ڏئي ته:
وڻجارا ويٺي ،تو نه سرندي شاهه ري،
َمک پنهنجي مڪڙي ،چکي ڪر چيٺي،
پاسا پاکڙين جا ،سمونڊ ٿو سيڪي،
جي لُنڊا ۾ ليکي ،وير وڙهندي تن سين.
ک ڏئي ،بلڪه سندس سوراخ ۽ جهيرون به بند نه صرف ٻيڙيَء کي َم ُ
ڪري ،ڇو ته کيس هڪ ڏينهن اجهاڳ سمونڊ تي ضرور اچڻو آهي.
تُن تنيندو آٌء ،مک ڏهاڙي مڪڙي،
سانباهي سمونڊ جي ،منان مور َم الهه،
اڄ ڪه سنجهه صباح ،اُهرندين اجهاڳ اُتي.
مالح کي ائين به ٻڌايو پيو وڃي ته غفلت ڇڏي سجاڳ ٿيُء،
اوڙي پاڙي کي ڏس ته ڏيهه جا ماڻهو هن پتڻ تان ُهن پار پيا وڃن:
کي وچ ۾ ئي لهرون لوڙهيو ڇڏين. غافلن
ويهه ،مٿي آر اوڙاهه جي،
ُ الهي ويرم
ايهه،
ُ پاڙي واريون ،ڪج انديشو پسي
نه ڏسين ڏيهه ،پتڻ هن پار مڻي. ويندو
--
ڪهڙي سار ،وڄ کونديئي ويسرا! ُستين
ww.sindhsalamat.com 64
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 65
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 66
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 67
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
--
ڪڍي ڇڏ تون قلب مان ماري ڪوڙو ڪور،
هن ڀر سندو هور ،مٿان تو معاف ٿئي.
هنن بيتن مان صاف ظاهر آهي ته جيڪڏهن اهلل تعاليٰ کي دل ۾ ڌربو ۽
ان سان گڏوگڏ پاپن کان پري رهي نيڪ عمل ڪبا ته مرڻ کان پوِء پڇاڻي ۽
جزا سزا سندو خوف ختم ٿيندوُ ” .هن ڀر“ مان مراد مرڻ کان پوِء وارو غير
جسماني جهان آهي .شاهه صاحب اُن کي ” ُه َن ِ
پار“ به سڏيو آهي.
ويرم الهي ويهه ،مٿي آر اوڙاهه جي، َ
ايهه،
ُ پسي پاري واريون ،ڪج انديشو
ويندو نه ڏسين ڏيهه ،پتڻ ُه َن پار مڻي.
جن تان ” ُهن ڀر سندو هور“ معاف ٿئي ٿو تن کي قرآن پاڪ ”اولياَء اهلل“
سڏي ٿو” .اال ان اولياَء اهلل الخوف عليهم والهم يحزنون“ ٠خبردار! سچ ته
اولياَء اهلل تي نڪو خوف آهي ۽ نه وري مٿن حزن يعني غم آهي) .انهيَء آڌار
تي خود شاهه صاحب چٽائيَء سان چيو آهي ته:
”الخوف عليهم والهم يحزنون“ سچن ڪونهي سور،
(سرڪلياڻ)
انهن الِء ،قرآن پاڪ موجب اڳتي جون بشارتون آهن.
جنين سودي سچ جو ،وکر وهايو،
بخرو ”لهم البشريٰ“ جو ،اُنهن لئه آيو،
ان کي اللن لنگهايو ،ساندارو سمونڊ جو.
هن ُسر ۾ ”وکر“ مان مراد ”ٻانهپ“ ۽ وينتي آهي:
وڌائون. وکر ۾،
ٻانهپ جو ٻيڙين
--
وکر وينتين جو ،تنهن ۾ پاِء توري.
برا ڪم ۽ بديون بار آهن ،جيڪي وجود جي ٻيڙيَء کي ٻوڙي سگهن
ٿيون.
ww.sindhsalamat.com 68
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 69
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
هن ُسر ۾ ”ٻيڙي“ يا ”جهاز“ مان مراد انسان جو پنهنجو وجود يا
شخصيت آهي ،جنهن الِء هيُء بدن بنهه پوشاڪ آهي .مرڻ کان پوِء به اهو
وجود موجود هوندو ،جنهن کي عالم ارواح طئه ڪرڻو پوندو .مرڻ کان اڳ به
اهو عالم رياضت ۽ طريقت سان طئي ڪري سگهبو.
ww.sindhsalamat.com 70
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
آهي ،جو جيئن زندهه شين جو جياپو پاڻيَء سان آهي ،تيئن جسماني شين
ڪل شيِء“ واري
ملڪوت ُ
ُ جي موجودگي ،سندن ملڪوت سببان آهي” .
آيت ۾ ان حقيقت جو ثبوت آهي.
ww.sindhsalamat.com 71
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
www.sindhsalamat.com 72
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 73
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
بيان ڪرڻ کان اڳي ڪجهه نڪتا انهيَء بيت بابت اوهان جي آڏو رکجن ٿا،
تاڪ بيت کي سمجهڻ ۾ سوالئي ٿئي.
انسان ۾ ”ونفخت فيھ من روحي“ جو راز سمايل آهي .يعني اهلل تعاليٰ
پنهنجو روح ان ۾ ڦڪيو آهي ۽ اهو روح بيچين آهي ته خاڪي قلب مان
نڪري ،جان آيو آهي وري اتي وڃي” .کل شيِء يرجع الي اصلھ“ يعني
جيڪا شيِء جتان آئي آهي اتي موٽي ويندي .مگر دنيا جا اسباب ۽ وسيال
طالب کي مطلوب سان ملڻ ۾ روڪين ٿا .دنيا ،جا درياَء جي مثال آهي ،تنهن
جي هن َڀر اچڻ کان پوِء جسم ۽ ٻيا اسباب حجاب ٿي پيا آهن .جيئن سهڻي
درياَء جي هن َڀر تان مطلوب کي ملڻ الِء حيال ٿي ڪيا پر جيسين اهي حجاب
نه ٽٽا ،تيسين ميهار جا سڏ ڪين ٻڌائين.
تعلق ،حجاب است بي حاصلي،
چو پيوندها بگسلي ،واصلي.
يعني لڳ الڳاپا بيڪار حجاب آهن ،جڏهن انهن پيوندن کي ڀڃين ته
خدا تعاليٰ سان واصل ٿين.
ٻيو نڪتو هيُء به ياد رکڻو آهي ته روز ازل کان جيڪو وعدو طالب،
مطلوب سان ڪري آيو آهي ،سو به نڀائڻو اٿس .انهيَء جي گهڻي اپٽار شاهه
صاحب ُسر مارئيَء ۾ڪئي آهي ته:
الست بربڪم ،جڏهن ڪن پيوم،
قالو بليٰ قلب سين ،تڏهن تت چيوم،
تهين وير ڪيوم ،وچن ويڙهيچن سين.
ساڳي ڳالهه ُسر ڪوهياريَء م به ڪئي اٿس:
پهرين تون پاريج ،پارڻ پوِء پنهونَء تي،
ٻول َم وساريج ،هو جو ڪيئي هوت سين.
انهيَء وعدي کي پوري ڪرڻ الِء طالب بيچين آهي ۽ سڀ ٻنڌڻ ٽوڙي،
واصل باهلل ٿيڻ ٿو گهري پر اها مدعا حقيقي فنا کان سواِء حاصل ٿي نٿي
سگهي .سالڪ کي ،حق سبحانهو و تعاليٰ کي ڏسڻ ۾ ايترو غرق ٿي وڃڻ
ww.sindhsalamat.com 74
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
گهرجي جو پنهنجي ذات ۾ سڀني شين کي ڀلجي وڃي .جيسين سالڪ ماسوا
جي قيد ۾ ڦاٿو پيو آهي ۽ پنهنجي خوديَء جي قيد کان ڇٽو نه آهي ،تيسين فنا
وصل الي اهلل کان پري رهندو .سهڻي ڪيئن در فنا کي حاصل نه ڪندو ۽ ِ
انهن وسيلن کي ٽوڙي ،قرب ٿي حاصل ڪري ،تنهنجو اظهار ڏنل سٽ ۾ شاهه
ڀٽائي رحه ڪيو آهي.
ٽيون ته شاهه صاحب بقا ۽ فنا جو نُڪتو به پيش ٿو ڪري .انسان جي
جسم ۾ روح ڦوڪيو ٿو وڃي ”ونفخت فيھ من روحي“ .انسان جو جسم فاني
آهي ۽ ر وح غيرفاني ،هن ڀر يعني دنيا ۾ جسم جو نشو و نما ٿو ٿئي .يعني
فاني شيِء جو فاني دنيا ۾ ،ليڪن روح ،جو غيرفاني آهي ،سو غير فاني دنيا ۾
يعني ٻئي جهان ۾ جتان هو آيو هو وڃي پنهنجي اصل سان ملڻ ٿو گهري ”کل
شيِء يرجع اال اصلھ“ اهو ان وقت ممڪن ٿي سگهي ٿو جڏهن فاني شيِء ،فاني
دنيا ۾ فنا ٿئي ته پوِء روح آجو ٿي پنهنجي اصل سان وڃي ملندو .تنهنڪري
فنا ٿيندڙ شين جو هڪٻئي سان الڳاپو رهي ٿو ۽ غيرفاني شين جو پاڻ ۾
واسطو رهندو آهي .جيئن روح (طالب) ،مطلوب (جتان روح اصل آيو هو) ۽
غيرفاني جهان ،اهي ٽيئي ابدي آهن :يعني انهن کي بقا آهي ،باقي جسم ،جو
فاني آهي ۽ هيَء دنيا ۽ ان جا وسيال اهي سڀئي فنا ٿيندڙ شيون آهن ،انهن
سڀني ڳالهين جي اپٽار شاهه صاحب ڏنل بيت ۾ڪئي آهي.
وسيال ويا، گهڙو ڀڳو ،منڌ مئي
تهان پوِء سئا ،سهڻيَء سڏ ميهار جا.
هن جي لفظي معنيٰ ٿيندي ته گهڙو ڀڄي پيو ،ڇاڪاڻ ته ڪچو هو،
جنهن جي ڪري پاڻيَء لڳڻ سان ُپسيُ ،ڀري ڀڄي پيو ۽ جيڪي به دنيا جا
وسيال هئا ،جهڙوڪ :ڪچو گهڙو ،هٿ پير هڻن جي اٽڪل ۽ سهڻيَء جي
همت ۽ بي ڊپائي سڀ ختم ٿي ويا ،۽ ازل ،يعني سهڻي مري ويئي (زال
ضعيف ٿيندي آهي ،تنهنڪري ڪمزوري جو نشان ليکي ويندي آهي ۽
ضعيفي محبوب کان پري رکندڙ شيِء آهي) تنهن کان پوِء هن ميهار جا سڏ
ٻڌا ،يا هن جي ڪنن تي ميهار جا پڙالَء پهتا .هاڻي غور ڪرڻ سان معلوم
ٿيندو ته انهيَء لفظي معنيٰ ،مطلب ته ظاهر ڪو نه ڪيو ،اٽلندو مونجهارو
پيدا ڪري ڇڏيو .مرڻ کان پوِء سڏ ڪيئن ٻڌائين! يا اهي سڏ ڇا هئا؟
ww.sindhsalamat.com 75
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
اهو سڄو بيت تصوف جي رمز ۾ چيل آهي ،تنهن ڪري ان کي تصوف
جي لفظن ۾ ئي سمجهڻ گهرجي ته سمجهه ۾ اچي سگهي .مٿي جيڪي به
نڪتا بيان ڪري آيا آهيون ،تن کي هتي ڌيان ۾ رکڻ گهرجي.
شاهه ڀٽائيَء رحه جي هيَء خصوصيت آهي ته هو هميشه تمثيالت کان
ڪم وٺندو آهي .هن بيت ۾ سهڻيَء ۽ ميهار جو بيان آهي ،وسيلن ۽ درياَء ۾
غرق ٿيڻ جا اشارا آهن ۽ مرڻ ۽ مرڻ کان پوِء سڏ ٻڌڻ جو ذڪر آهي.
سهڻي گهڙي تي پنهنجن هٿن پيرن هڻن سان ،باوجود اونداهيَء ۽ آڌيَء
رات هجڻ جي ،هڪ ڪمزور زال هوندي به ،بنا ڊپ ڊاَء جي درياهه جي دهشت،
لهرين جي زور ۽ تک ،طوفان ۽ واَء جي تيزي ،دريائي خوفناڪ جانورن جي
مقابلي ۾ همت ڪري ميهار کي گڏجڻ ويندي هئي .شاهه صاحب اهي سڀئي
ڳالهيون آنديون آهن مگر تمثيل طور .سهڻي طالب آهي ته ميهار مطلوب،
طالب پنهنجي مطلوب تائين پهچڻ ۾ دنيا جا حيال وسيال ٿو ڪتب آڻي،
جهڙو سهڻيَء جو وجود ،گهڙو ،سهڻيَء جي هٿ پير هڻن جي اٽڪل ،جيئن ترڻ
۽ ٻڏڻ مهل ڪيو آهي ۽ سهڻيَء جي همت ۽ بي ڊپائي اهي سڀئي ظاهري دنيا
جا اسباب هئا پر اهي سڀ ڳالهيون اصل ۾ روڪون هيون .حجاب هئا ،جن
حقيقت ۾ خدا سان ملڻ ۾ رنڊڪون پي وڌيون .جيئن شاهه صاحب خود ُسر
سهڻيَء ۾ انهيَء جي تشريح ڪئي آهي.
گهڙو ڀڳو ته گهوريو ،پاڻان هو حجاب.
خدا تائين پهچڻ جو مفهوم ائين نه آهي جيئن عام ماڻهو سمجهن ٿا ،ته
هڪ ماڻهو ٻئي وٽ لنگهي وڃيِ .اتي رستو لنگهي ،مسافري ڪري ،ڪنهن وٽ
پهچڻ نه آهي ،جيئن دلي جي آسري سهڻي ميهار وٽ پهچندي هئي .خدا جو
قرب ۽ وصول الي اهلل ،هڪ مڪان مان منتقل ٿي ٻئي ۾ وڃڻ سان حاصل نٿو
وهو السميع
ٿئي ،ڇاڪاڻ ته اهلل تعاليٰ جي صفت ئي آهي ”ليس کمثلھ شيِء َ
ي نه جسم آهي البصير“ .مخلوق مان ڪو به ان جو مثل نٿو ٿي سگهي .اهلل تعال ٰ
۽ نه جسم جي ڪا صفت آهي ،باوجود انهيَء جي بنان ڪن ۽ اک جي تعلق
جي ُٻڌي ۽ ڏسي ٿو ،ساڳيَء طرح قرب ۽ وصول ۾ به جسم ۽ مڪان جي تعلق
ww.sindhsalamat.com 76
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 77
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 78
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
اڪثر ڪري ڏٺو ويو آهي ته اهل-دل درويشن ۽ باڪمال بزرگن جو
ڪالم گهڻو ڪري تمثيلي رنگ ۾ هوندو آهي ،جنهن جي ذريعي هو پنهنجي
پيغام جو پرچار ڪندا آهن .شاهه صاحب به پنهنجي هر هڪ سر ۾ تمثيلن
سان پنهنجو پيغام پهچايو آهي .سر سهڻيَء ۾ ته علي االعالن چئي ٿو ڏئي ته:
جي تو بيت ڀانئيا ،سي آيتون آهين،
نِئومن الئين ،پريان سندي پار ڏي.
هو پنهنجي بيتن جي ذريعي اهي آيتون پيش ٿو ڪري ،جيڪي
حقيقي راهه ته وٺي ٿيون هلن ۽ هادي بڻجي محبوب حقيقيَء سان مالئڻ جو
ذريعو ٿيون بڻجن.
”سهڻيَء“ مان مراد اهو سالڪ آهي ،جيڪو هن دنيا جو دهشتناڪ
درياهه ٽپي ،پنهنجي حقيقي محبوب يعني مدني ميهار سان ملڻ ٿو چاهي.
درياَء جا خوفناڪ منظر اهي مصنوعي مذهب آهن ،جيڪي هميشه خطرن جا
طوفان کڙا ڪيو بيٺا آهن” .ڏم“ ۽ ان جو خاندان نفساني خواهشون ۽ تعلقات
جا طلسم آهن ،انهن سڀني مصيبتن کي منهن ڏئي پار پوڻ الِء پڪي دلي
يعني حقيقي رهبر جي ضرورت آهي .حقيقي رهبر خدا جو آخري ڪتاب
آهي.
”ڪچي دلي“ مان مراد شريعت جا ڪوڙا شارح آهن ،جيڪي
پنهنجي قياس آرائيَء سان هڪڙي دين جا ٽيهتر فرقا بڻائي ويٺا آهن ۽ ڦيڻ
پسي کير وڃائي ويٺا آهن .شاهه صاحب خود شڪايت ڪئي آهي ته:
www.sindhsalamat.com 79
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 81
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 82
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 83
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 84
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
سر گهاتو
محمد اسماعيل شيخ
www.sindhsalamat.com 85
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
پر گهاتن ،جن کي پنهنجي طاقت تي ناز هو ،يا جن تي پنهنجي ڪڙم
قبيلي جي ڪفالت جو بار هو ،تن مڇ کي مارڻ الِء پنهنجو پاڻ کي سمنڊ
حوالي ڪيو .اهائي سورهين جي صفت آهي ته ساهه جو سانگو نه ڪن.
شايد ايڏي وڏي مڇ سان مقابلي جو کين نه آزمودو هو ۽ نڪي ان آفت
جي طاقت جو اندازو هو ،انهيَء ڪري مڇ کين ماري پنهنجو قوت ڪري ڇڏيو
۽ سندن ڪي به صالحيتون ڪم نه آيون.
ڪهه اڳيان گهاتو گيا ،گهوري نه ڄاڻن،
َ
سار پر نه سکئا ،جنهن پر مڇ مرن.
--
گهنگهرئا گهڻ ڄاڻ ،موڙهي مت مهائيين،
وئا گڏجي وير ۾ ،پئا منهن مهراڻ،
اڳيان پويان ٽاڻ ،وئا ويچارن وسري.
سر گهاتوَء ۾ آيل بيتن ۽ مضمون ،توڙي بيان ڪيل پس منظر جي
روشنيَء ۾ لفظ ”گهاتو“ جي معنيٰ کي سمجهڻ ۾ آساني ٿئي ٿي ته گهات ۾
وهندڙ ،شڪار جي گهات ڪندڙ ،دشمن جي گهات م ويٺل ۽ شڪاري .پر
جيئن ته سڄي رسالي ۾ فقط هن سر ۾ لفظ گهاتو ڪم آيو آهي ،تنهن ڪري
اهو لفظ سامونڊي شڪاري الِء ڄڻ ته مخصوص آهي .غوطي خوري به انهن
شڪارين جي زندگيَء الِء ضروري آهي ،تنهن ڪري گهاتو جي معنيٰ گهوتا
هڻندڙ ،غوطي خور يا ٽوٻير به چئي سگهجي ٿي .هن سر بابت مشهور عوامي
روايت ”مورڙي ۽ مڇ“ واري قصي جي مشهور ڪردار ”مورڙي“ کي به گهاتو نه
چيو ويو آهي ،ڇاڪاڻ ته اهو جسماني معذوري سبب پاڻيَء کان بلڪل پري
هو.
جيتوڻيڪ مڇ جي مارجڻ جا اشارا رسالي جي ڪن بيتن ۾ موجود آهن
ته:
متو آهين ،مڇ ،ٿلها ٿو ٿوڻا هڻين،
تو جا ڀانئي اڇ ،تنهن پاڻيَء پنا ڏينهڙا.
--
ww.sindhsalamat.com 86
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 87
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 88
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڀٽ ڌڻي رح کان اڳ ۾ عارف رومي رحه فرمائي ويو آهي ته:
خوشتران باشد که سردلبران،
گفته باشد در حديث ديگران.
يعني ” :چڱو ائين ٿو لڳي ته ٻين جي اوٽ ۽ ٻين جي تمثيل ۾ پنهنجي
پرينَء جي پچار ڪجي “.عارف رومي جي ساري مثنوي ،انهيَء حديث ديگران
۾ سر دلبران جي تصوير آهي .هن ڪا نه ڪا حڪايت کنئي آهي ۽ ان جي
اوٽ م ڪيئي نصيحت جا نُڪتا ،وڏا دانائيَء جا سبق ۽ محبوب جي عرفان
جا اهڃاڻ بيان ڪري وڃي پار پيو آهي .قصا ۽ ڪهاڻيون هونئن به عام
انساني فطرت کي وڻندڙ ۽ مرغوب پئي رهيا آهن .روميَء ۽ ڀٽائيَء جهڙا
انسانيت جا مزاج شناس شاعر ،انهيَء حقيقت کان پوريَء طرح با خبر هئا،
تنن ڪري هنن پنهنجو پيغام ،پنهنجو سنيهو ۽ پنهنجو نياپو انهن حڪايتن
۽ ڪهاڻين جي روپ م پيش ڪيو آهي .۽ اهو انداز اختيار ڪري ،هو
پنهنجي اعليٰ مقصد ۾ سؤ سيڪڙو ڪامياب ،سرخرو ۽ سرفراز رهيا آهن.
حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رحه ،جيڪو سنڌي زبان جو بي مثال ۽
الهامي شاعر آهي ،جنهن جي شاعريَء جو موضوع انسان ۽ انسان جي اصالح
آهي ،۽ جنهن جو مخاطب سنڌ جو عام انسان آهي ،تنهن مولويانه واعظن يا
مفڪرانه خشڪ خطبن جي بجاِء سنڌ جي انهن لوڪ داستانن کي پنهنجي
شاعريَء جي قالب ۾ پلٽيو ،جيڪي سنڌ جي عام انسان جي دلچسپيَء ۽
توجهه جو ڪارڻ هئا ۽ ڪنهن به صورت ۾ ان الِء اوپرا ڪو نه هئا .شاهه
سائين .انهن داستانن ۽ انهن جي مختلف ڪردارن جي اوٽ ۾ جتي انسان
جي درد فراق ،عشق محبت ،رسڻ پرچڻ ۽ کلڻ روئڻ جو ذڪر ڪيو آهي .اتي
www.sindhsalamat.com 89
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
انسان کي پنهنجي زندگيَء جي اعليٰ مقصد ۽ مالڪ سان سندس تعلق جي
اهميت کان به باخبر ڪندو ويو آهي ۽ زندگي گذارڻ جو اهو ڍنگ به ٻڌايو
اٿس ،جنهن کي اختيار ڪري ،انسان ٻنهي جهانن ۾ مهڻيهاب ٿيڻ کان بچي،
دارين جي سعادتن جو مستحق بڻجي سگهي ٿو.
سر ليالن چنيسر جي مطالعي ڪرڻ سان معلوم ٿو ٿئي ته هن سر ۾ ڀٽ
ڌڻيَء اسان کي پنج حقيقتون سمجهايون آهن!
1نياز ۽ نوڙت اختيار ڪرڻ ،غرور ۽ تڪبر کان بچڻ.
2دنيا جي چمڪ تي انسان جو موهجڻ ۽ ان جو نتيجو.
3شيطان جو ،پنهنجي مالڪ سان سينو ساهڻ ۽ انهيَء حجت بازيَء سبب
تڙجڻ.
4بندي جون مالڪ جي در تي التجائون ۽ صدائون.
5انهن التجائن جي موٽ ۾ مالڪ طرفان مهر جي نظر ڪري مدايون
معاف ڪرڻ.
هاڻي رسالي جي روشنيَء ۾ انهن عنوانن جو اختصار سان الڳ الڳ
ذڪر ڪجي ٿو.
نياز ۽ نوڙت:
نياز ۽ نوڙت انسانيت جي سونهن ۽ انسان جو سينگار آهي .ٻانهي جي
جيڪا ادا رب کي سڀ کان وڌيڪ وڻندڙ ۽ پسنديده آهي ،سا نوڙت ۽ نياز
مندي آهي ۽ ٻانهي جو جيڪو عمل رب کي سڀ کان وڌيڪ ناپسند آهي ،سو
تڪبر ۽ غرور آهي .بلڪه ڏٺو وڃي ته ڪفر کان به وڌيڪ اهلل تعاليٰ ظلم ۽
تڪبر کي ڌڪاري ٿو .وري جيڪڏهن باريڪ بينيَء سان ڏٺو وڃي ته ظلم
جو محرڪ به تڪبرئي آهي .هر ظالم متڪبر ضرور ٿئي ٿو .هو ٻين کي پاڻ
کان گهٽ ۽ ڪمتر سمجهي ٿو ۽ انهن کي ڪمتر ڏسڻ چاهي ٿو ،تنهنڪري
هو ٻين انسانن کي چپي ۽ چيڀاٽي ٿو .قرآن ڪريم ۾ جيترو تڪبر کي
ڌڪاريو ويو آهي ،اوترو ٻي ڪنهن بدخصلت کي نه ڌڪاريو ويو آهي .فرمان
االهي آهي” .اهلل تعاليٰ ڪنهن به آڪڙ باز هٺيلي کي پسند نٿو ڪري“ .ٻيَء
جاِء تي انسان کي غرور کان بچڻ الِء جهڻڪيندي فرمايو ويو آهي. :زمين تي
ww.sindhsalamat.com 90
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
آڪڙجي نه هل .ائين ڪرڻ سان نڪو تون ايڏو طاقت ور ٿي پوندين ،جو
تنهنجن پيرن جي زور سان زمين ۾ کڏا پئجي ويندا ۽ نڪي تنهنجو قد وڌي
وڃي جبلن کي پهچندو“ يعني تون اهو پنجن فوٽن جو عاجز انسان رهندين
پوِء آڪڙ ڇاجي؟ ٻئي طرف قرآن ڪريم جي سوره الفرقان ۾ اهلل جي نيڪ
بندن جون جيڪي وصفون بيان ڪيون ويون آهن ،تن ۾ سڀ کان پهرين نياز
۽ نوڙت کي ساراهيندي فرمايو ويو آهي” :رحمان جا ٻانها اُهي آهن ،جيڪي
زمين تي عاجزيَء ۽ نوڙت سان ٿا هلن “.متڪبر ۽ مغرور ماڻهو خلق توڙي
خالق ٻنهي کي ناپسند آهي ،مگر نيازمند ۽ خاڪسار انسان خدا توڙي خلق
جو محبوب ٿو ليکجي .تنهن ڪري حضرت ڀٽ ڌڻي پننجي رسالي ۾ نياز ۽
نوڙت جي زوردار تلقين ڪئي آهي .بلڪه صحيح معنيٰ ۾ ڏٺو وڃي ته
محبت ۽ نوڙت ڀٽ ڌڻي جي رسالي جي تاڃي پيٽي جي حيثيت ٿيون رکن.
سارو رسالو هڪ طرف محبت جي موتين سان معمور آهي ته ٻئي طرف
عاجزيَء جو آواز ۽ ٻانهن جي ٻولي آهي .ڀٽائيَء ڪٿي پنهل پرچائڻ الِء
سسئيَء جي روپ ۾ صدائون هنيون آهن ،ڪٿي راڻو ريجهائڻ الِء مومل بڻجي
مهر مڱي اٿس ،ڪٿي سمي ڄام کي سرچائڻ الِء نوري بڻجي نياز ڪيو اٿس،
ڪٿي ميهار سان پريت جو پيچ پائڻ الِء سهڻي بڻجي صدائون هيون اٿس ،ته
ڪٿي چنيسر ڄام جي چت راضي ڪرڻ الِء ليالن بڻجي ليالٽيون ڪيون
اٿس.
عام طرح ماڻهو تيل ڦليل ،ڦڻي ڦوڪارا ڪري سمجهي ٿو ته ”هم چو
ماديگري نيست“ مگر جڏهن هو وڏائي ٿو ڪري ته ڄڻ خدا جي ڏمر کي
دعوت ٿو ڏئي ،مالڪ اهڙي ٻانهي کان منهن موڙيو وجهي .ان حقيقت جو اظهار
ڪندي ڀٽ ڌڻي سر ليالن چنيسر ۾ فرمائي ٿو:
ڪر ڪنن ۾ ،ڳچيَء ڳاڙها هار،
ُ سونا
ٻانهوٽا ٻانهن ۾ ،سينڌ سڻڀا وار،
تيالهه پي پچار ،ڪانڌ منهنجي ڇڏيي.
ww.sindhsalamat.com 91
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ٻئي طرف ٻانهي جو اخالص ۽ نياز رب کي ڏاڍو وڻي ٿو .بندو جڏهن
عاجزي اختيار ڪري ،ٻانهپ جي ٻولي ٿو ٻولي ته اهڙي اڀري ۽ اٻالي انسان
تي مالڪ مهربان ٿيو پوي ۽ مٿس عنايتن جا انبار ٿيو وڃن .بقول ڀٽ ڌڻي:
نڪي ٻانهڙين ۾ ،نڪي ڳر هئوم،
نه مون سينڌ نه سرمون ،نه سينگار ڪيوم،
تيالهه ڪانڌ سندومُ ،رکوئي رِء ڳڙي.
انسان ڪڏهن ڪڏهن پنهنجن حيلن وسيلن ،عقلمندي ۽ حرفت بازي
تي بانور ڪري سمجهي ٿو ته مون جهڙو ذهين ،فطين ۽ صاحب ڪمال ٻيو
ڪير هوندو! انهيَء تصور سان هو پنهنجي مالڪ کي ناراض ڪريو وجهي،
مگر جڏهن هو سمجهي ٿو ته مون وٽ ڪجهه به ڪينهي ،جيڪڏهن مالڪ
پنهنجو ڪرم نه ڪري ته منهنجون سڀ تجويزون ۽ تدبيرون بيسود آهن.
انهيَء سوچ واري انسان تي مالڪ مهر جي نظر ڌري ،کيس دهرا دان عطا ٿو
ڪري .ڀٽ ڌڻي اها حقيقت بيان ڪندي فرمايو آهي:
اال! ڏاهي م ٿيان ،ڏاهيون ڏک ڏسن،
ڀوريون ڀتارن سين ،کليو کير پين،
مون سان مون پرين ،ڀورائيَء ۾ ڀال ڪيا.
ماڻهو نيڪي ڪري مغرور ٿئي ،تنهن کان ته اهو گنهگار چڱو ،جيڪو
ڪوتاهين سبب قادر کان ڪنبندو رهي .لطيف فرمايو:
گهوريو سو سهاڳ ،جنهن ۾ پسين پاڻ کي،
ڏوري لهه ڏهاڳ ،جنهن ڪر الهو داسڙو.
مالڪ کي راضي ڪرڻ الِء هرڪو حيلن هالئڻ کان ڪو نه ٿو گهٽائي،
سمي جي سهاڳ ماڻن الِء هرڪا آسائتي آهي .هر ڪو پنهنجي پر ۾ خوب
عبادتون ڪري ،پاڻ وڻائڻ الِء هٿ پير هڻي ٿو ،مگر مالڪ صرف ۽ صرف
انهيَء کي پنهنجو ڪندو ،جيڪو پنهنجو وجود وساري ،نوڙت جي نک
بڻجي ،داتا جي در تي وڇائجي ٿو وڃي:
ww.sindhsalamat.com 92
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 93
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 94
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڪماالت کيس عطا ٿيندا آهن .لهذا انهن نعمتن جو ميسر هجڻ ،مقام شڪر
ته آهي ،پر مقام فخر هرگز نه آهي .امام غزالي رحه فرمايو آهي ته سڀ کان
وڌيڪ خطرناڪ تڪبر اهو آهي ،جيڪو پنهنجي نيڪي ۽ عبادت تي
ڪيو وڃي .شيطان کي انهيَء ئي غرور توڙئون تڙايو ۽ سندس ڪئي ڪمائي
ڪٽ ٿي ويئي .پنهنجي عبادت تي ماڻ ٿيس ،سينو ساهي سڀ ڪجهه
وڃائي ويٺو:
ٿڙڪي پسي لڙڪ ،ترڪي تڪبر ۾ پئي،
اچيو اچيو اگلي چئي ليال کي لوڪ،
اندر اوڀالن سين ،ساڙي ڪيائونس سوڪ.
ٻاالپڻ جو ٻوڪ ،ويو ويچاري وسري.
چوڻي آهي ”ڀلي نه باهڙجي ،جيڪڏهن باهڙجي ته چارئي پير چٽ“.
عزازيل ،جيڪو مرتبي ۾ اڳ مالئڪن کان به مٿڀرو هو .سو وري اهڙو ڪريو
جو قيامت تائين سندس نالوئي نڀاڳ جو نشان بڻجي ويو .چوي ٿو:
ڏاهي هيس ڏيهه ۾ ،سرتين منجهه سڄاڻ،
ڪاجا پيم ڪاڻ ،جئن منهن مٿانهون نه کڻان.
عزازيل جنهن جي اڳ مالئڪن جي سٿ ۾ به ساراهه هئي .تنهنجي
پهرئين سهاڳ ۽ پوئين ڏهاڳ جو ذڪر:
وڏيري هياس ،چنيسر جي راڄ ۾،
دهلين ،دمامين ،نقرين ،ٿي پلپل پڇياس،
ڍولي ڍيلياس ،ٿيس ڏهاڳڻ ڏيهه ۾.
شيطان کي جڏهن خبر پئي ته ذوالجالل جي حضور ۾ سينو ساهڻ يا پاڻ
پڏائڻ ڪيڏو وڏو جرم آهي ۽ ان جي سزا ڪيڏي سخت آهي ته چوي ٿو:
چنيسر سين چاڳ ،متان ڪا ُمنڌ ڪري،
جان مون پوِء پروڙيو ،ته هي نه ماڻي ماڳ،
ڏمريو ڏهاڳ ،سيگهو ڏي سهاڳڻين.
ww.sindhsalamat.com 95
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
4آزيون ۽ التجائون:
آزي ۽ التجا مومن جو هٿيار آهي .شاهه سائين ،ليالن جي واتان هن سر
۾ جيڪي التجائون اُچاريون آهن ،سي هڪ ٻانهي کي مقام بندگي ياد ڏيارڻ
۽ داتا جي در تان دان گهرڻ جو سليقو ٿيون سيکارين ۽ اهو سليقو خود ڀٽائي
جي لفظن ۾ آهي ته ”مڱڻهارن مپ ،ڪونهي ٻيو ڪيرت ري “.قرآن ۾ رب
فرمائي ٿو ”ادعوني استجب لکم“ يعني اوهين مون کي ٻاڏايو ته آٌء اوهان جا
عرض اونايان .ڀٽ ڌڻي هن سر ۾ ٻاڏائيندي چوي ٿو:
ڍوليا ڍيل م مون ،ڪانڌ ڪميڻي آهيان،
سڪ تنهنجي سپرين ،ڀيري وڌيس ڀون،
مون ور تون ئي تون ،تو ور! وهون ڪيتريون.
رب جي ذات ستار العيوب به آهي ته غفار الذنوب به ،هو اسان جي هزارين
ناالئقين هوندي به اسان کي نوازي ٿو ۽ اسان جا ڍڪ ڍڪي ٿو .سندس انهيَء
نڌر نوازيَء جو ذڪر ڪندي ڀٽ ڌڻي چوي ٿو:
جي مون موڙهي مت ،ته تون پاڻ سڃاڻج سپرين،
اصل اواين جا تون عيب ڍڪين ٿو اَت،
ايَء پر تنهنجي پتِ ،
جئن ولهيون ڍڪين ولها.
اسان جي الِء حاجت روائي ۽ مشڪل ڪشائيَء جو در اهو ۽ فقط اهو
آهي .جيئن حضرت امام اعظم پنهنجي دعا ۾ چيو آهي” :جيڪڏهن معاف
ڪندين ته تون ئي ان جو مجاز ۽ مختيار آهين پر جيڪڏهن تون
ٺڪرائيندين ته پوِء ٻيو ڪهڙو در آهي ،جتان منهنجي دستگيري ٿيندي؟“
ساڳيَء طرح ڀٽ ڌڻي ٻاڏائي ٿو ته:
اوڳڻ ڪري اپار ،تو در آيس داسڙا،
جئن تو رسڻ سنديون روح ۾ تئين مون ڀيڻي ناهه ڀتار،
سائينَء لڳ ستار ،ميٽ مدايون منهنجيون.
ww.sindhsalamat.com 96
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 97
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
www.sindhsalamat.com 98
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
سامهون آيو ته .زبان يا من ترڪي ومن ترڪي نمي دانم“ يعني قرآن حڪيم
جي زبان عربي ۽ سنڌي عوام عربي زبان کان غير واقف .انهيَء مشڪل کي
حل ڪرڻ الِء شاهه صاحب وري موالنا جالل الدين رومي رحه جي رهنمائي
قبول ڪري ” خوشتر آن باشد که سر دلبران ،گفته آيد در حديث ،ديگران“
واري زرين اصول تي عمل ڪري ڏنو ۽ قرآن پاڪ جو پيغام سنڌ جي عام طور
مشهور قصن ڪهاڻين ،جهڙوڪ سسئي پنهون ،سهڻي ميهار ،ليال چنيسر،
نوري ڄام تماچيَء وغيره جي لباس ۾ قرآن پاڪ جو پيغام پهچائڻ شروع
ڪري ڏنو .ان سان گڏ ٻڌندڙن کي به خبردار ڪيائين ته ”بيت م ڀانئيو
ماڻهئا ،اهي آيتون آهين “.نتيجو توهان اسان سڀني جي سامهون آهي .هڪ
مولوي صاحب ڪيڏو به آتش بيان يا شيرين زبان ڇو نه هجي ،پر سندس
واعظ يا نصيحت ماڻهو هڪ ڪن کان ٻڌي .ٻئي ڪن کان ڪڍي ڦٽي ڪن
ٿا .پر شاهه صاحب جي ڪالم کي هر هڪ سنڌي ،پڙهيل توڙي جاهل ،شهري
يا ديهاتي ،جديد تهذيب جو دلدادو هجي يا قديم تهذيب جو علمبردار،
مسلمان هجي يا غير مسلم ،پنهنجي دل جي گهراين ۾ جاِء ڏئي ٿو .شاهه جي
بيتن جا سوين مصرع ضرب المثل بڻجي چڪا آهن ۽ سنڌ جي ٻار ٻار جي
زبان تي آهن.
هن مختصر تمهيد کان پوِء اسان پنهنجي اصل مقصد تي اچون ٿا .مون
خدا جي فضل سان شاهه جو رسالو اول کان آخر تائين نه فقط پڙهيو آهي ،پر
غور سان پڙهيو ۽ انهيَء جو اردو ترجمو پڻ ڪيو آهي ،تنهن ڪري اعليٰ وجھ
البصير يعني پوري غور و خوض کان پوِء هن راِء تي پهتو آهيان ته شاهه
صاح ب جي رسالي جو پهريون سر ڪلياڻ ،رسالي ۾ متن جي حيثيت رکي ٿو
۽ باقي سڄو رسالو سندس تشريح ۽ توضيح آهي .هن ُسر ۾ شاهه صاحب
اسالم جي نهايت اهم ۽ بنيادي قدرن ،توحيد ۽ رسالت جي اپٽار ڪئي آهي.
ٻين لفظن ۾ ائين کڻي چئجي ته ڪلمي پاڪ الالھ اال اهلل محمد الرسول اهلل
جي وضاحت ۽ تشريح آهي .اسالم ۾ ڪلمي طيب کي اولين اهميت حاصل
آهي .هيُء ڪلمو اسالم جو منشور يا ميني فيسٽو آهي .هن ڪلمي جي ڄاڻ
سان انسان ڪفر جي برادريَء مان نڪري اسالم جي برادريَء ۾ داخل ٿي
وڃي ٿو .هن ڪلمي ادا ڪرڻ سان هڪ غلط ڪار انسان جون سڀ غلطيون
ww.sindhsalamat.com 99
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
۽ خطائون ميسارجي وڃن ٿيون ۽ سندس نالو خدائي جماعت .حزب اهلل“ ۾
داخل ٿي وڃي ٿو .کيس قرآن ڪريم جي اها خوشخبري ٻڌائي وڃي ٿي ته
حزب اهلل ُه ُم الغالبون ۽ ُه ُم المفلحون“ يعني ڪن ڏئي ٻڌو ته ”اهلل جي
ُ ”اال ان
جماعت جا ماڻهو ئي غالب آهن ۽ اهيئي ڪامياب آهن “.کيس اها به دلداري
ڏني وڃي ٿي ته ”وال تهنو والتحزنوا و انتم االعلون ان ڪنتم مومنين“ ،يعني
اوهين نڪي سست ٿيو نڪي غمگين ،توهين سربلند آهيو ،بشرطيڪه
توهان ايمان تي قائم هوندا“.
اسالم جي سڀني قدرن جهڙوڪ صدق ،توڪل ،رضا ،صبر ،تحمل ،عزت
النفس وغيره جو اصلي سرچشمو اهو ئي ڪلمو پاڪ آهي .ڪلمي پاڪ
جي انڪار کي اسالمي شريعت ۾ شرڪ چئبو آهي ۽ شرڪ اسالمي قانون
موجب وڏي ۾ وڏو ڏوهه آهي .جيئن ته قرآن ڪريم ۾ اهلل پاڪ فرمائي ٿوِ ” :ان
ويغفر مادون ،ذالڪ لِ َمن يشاُء“ انهيَء ۾ ڪو به شڪ
ُ ڪ بھ اهلل ال يغفر اَن ُ
يشر ُ
ناهي ته اهلل شرڪ جو ڏوهه نه بخشيندو ،باقي انهيَء کان سواِء ٻيا ڏوهه ،جنهن
کي گهرندو تنهن کي بخشيندو .شاهه صاحب اسالم جي سڀ کان اهم قدر
توحيد جي اپٽار اجهو هنن لفظن ۾ ٿو فرمائي:
اول اهلل عليم اعليٰ ،عالم جو ڌڻي،
قادر پنهنجي قدرت سين ،قائم آهي قديم،
والي واحد وحده ،رازق رب رحيم،
سو ساراهه سچو ڌڻي ،چئي حمد حڪيم،
ڪري پاڻ ڪريم ،جوڙون جوڙ جهان جون.
هي شاهه صاحب جي رسالي جو پهريون بيت آهي .جيڪڏهن رسالي
کي غور سان پڙهبو ته ڀٽائي صاحب توحيد جي مختلف پهلوئن تي پنهنجي
مخصوص انداز ۾ جابجا روشني وجهندو رهيو آهي .شاهه صاحب ٻڌائي ٿو ته
اسان جو پروردگار جنهن تي اسان ايمان آڻي .سندس ٻانهپ جو اقرار ڪيو
آهي ،سو نهايت رحيم ۽ ٻاجهارو آهي ،سندس ٻاجهه ۽ مهربانيَء جي ڪا حد
ڪانهي:
-1اهلل جيئن نالوِء ،تيئن مون وڏو آسرو،
ww.sindhsalamat.com 100
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 101
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڪانڌ يعني رب پاڪ رسي ويو آهي ته متان آسرو الٿو اٿئي .نياز ۽
بيڪسيَء جو سهارو وٺي حيال بهانا ڇڏي ،ڪانڌ جي آڏو ليالئڻ شروع ڪر
ته پرين توسان پرچي پوندو.
-1ليال حيال ڇڏ ،جي تون سوڀي سکئين،
پائي پاند ڳچيَء ۾ ،پاڻ غريبيَء گڏ،
هڏ نه چوندِء لڏ ،جي ڪارون آڻيين ڪانڌ کي.
-2جي ڪارون آڻيين ڪانڌ کي ،ته روئي ريجهائيج،
ليال ليالئيج ،اٿئي ماڳ منٿ جو.
-3جي ليالئي نه لهين ،ته پڻ ليالئيج،
آسر َم الهيج ،سڄڻ سٻاجها گهڻا.
شاهه صاحب ذات پات جي ڦير ڦند جي سختيَء سان ترديد ڪري ٿو ،۽ ٻڌائي
ٿو ته ٻاجهاري مالڪ وٽ رڳو اچڻ وارن جو قدر آهي .هتي ڏات ذات تي نه
ملندي آهي ،بلڪه جيڪو هن در تي حاضري ڏيندو آهي ،اهو الڳ لهندو.
-1نئون نياپو آيو ،راڻي ُمال رات،
لڌي سون لطيف چئي ،ڪنا ڏاتر ڏات،
ڪا نه پڇيائون ذات ،جي آيا سي اگهيا،
-2ڏات نه آهي ذات تي ،جو وهي سو لهي،
آريون اٻوجهن جون ،سيپڙ ڄام سهي،
رهي، رات وٽ راِء جو
ُجکي ،جان ڪيتان نه ٿئي. تنهه
شاهه صاحب اهو ٻڌايو آهي ته توحيد جو عقيدو انسان جي فطرت جي
تقاضا آهي ،پنهنجي پروردگار کي .جوئي انسان جو حقيقي محبوب ۽
مطلوب آهي .تنهن کي ڳولي لهڻ الِء انساني فطرت هميشه بيقرار رهندي
آهي .فرمائي ٿو:
-1نڪا ڪن فيڪون هئي ،نڪو لڱ لحم،
ww.sindhsalamat.com 102
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 103
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڪلمي پاڪ جي ٻئي جزي يعني محمد رسول اهللﷺ بابت به شاهه
صاحب پنهنجي رسالي ۾ گهڻوئي ڪجهه فرمايو آهي .مثال:
-1جوڙي جوڙ جهان جي ،جڏهين جوڙيائين،
خاوند خاص خلقي ،محمد مڪائين،
”انا موالڪ وانت محبوبي“ ائين اتائين،
ِڏکي ڏنائين ،ٻئي سرائون سيد کي.
-2جکري جهڙو جوان ،ڏسان ڪو نه ڏيهن ۾،
مهڙ مڙئي مرسلين ،سرس سندس شان،
”فڪان قاب قوسين او ادنيٰ“ ميسر ٿيس مڪان،
اي آگي جو احسان ،جنهن هادي ميڙيم ههڙو.
-3جکرو جس کرو ،ٻيا مڙيئي مير،
جيان ٿي جڙيو جکرو ،تئان نه پڙيا پير،
مٽي هن خمير ،اصل هئي ايتري.
هن بيت جي پوئين سٽ قابل ذڪر آهي .شاهه صاحب رسول ڪريمﷺ
جي تعريف جو درياُء ڪوزي ۾ بند ڪري چيو آهي .افسوس جو مضمون جي
تنگي تفصيل جي اجازت نٿي ڏئي نه ته ڏيکاريون ها ته شاهه صاحب هن
هڪ سٽ ۾ فصاحت ،بالغت ۽ شاعريَء جو ڪيڏو نه ڪمال ڏيکاريو آهي.
اها ۽ انهيَء قسم جا ٻيا ڪيئي بيت شاهه صاحب کي ٻين شاعرن کان ممتاز
ڪن ٿا.
آنحضرت صلي اهلل عليه وسلم جن جي تعريف ۾ شاهه صاحب جو
هيٺيون هڪ بيت ئي ٻين شاعرن جي دفترن کان زياده وزني آهي:
برو هو ڀنڀور ،آرياڻيَء اجاريو،
ڇوريون ڇرڻ سکيون ،پنهون ڪيائون پور،
اچي الٿو لوڪ تان ،هاڙهي ڌڻي هور،
آرياڻي اتور ،جنهن ڏکيون ڏک وهاريون.
ww.sindhsalamat.com 104
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 105
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 106
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 107
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
حاصل ٿئي ٿي .حضرت جنيد فرمايو آهي ته ”انسان ذات تي ٻيا سڀ رستا
بند ٿي ويا ،سواِء ان جي ته هو رسول اهللﷺ جي نقش قدم تي هلي “.تنن ڪري
اطاعت رسول اڪرم هڪ الزمي اسالمي قدر آهي ۽ رسول جي ذات عالم
ڪائنات الِء باعث رحمت آهي.
بهرحال رسالت جو مجموعي لوازمات سان اقرار ڪرڻ هڪ اهڙو
اسالمي قدر آهي ،جنهن کانساوِء ٻئي ڪنن به اسالمي نظريه ۽ رجحان يا قدر
جي نش و و نما ٿيڻ ناممڪن آهي .شاهه جي ڪالم ۾ قرآني حڪمتن جا اهڙا
بي بها خزانا موجود آهن ،جن جي برڪت سان اسان شاهه جي ڪالم ۾
اسالمي قدرن جو چڱي طرح تجزيو ڪري سگهون ٿا .بهرحال منهنجو
موضوع جناب رسالت ماب جي رسالت متعلق آهي ،تنهن ڪري منهنجو
سمورو ڌيان انهيَء بنيادي ۽ اهم اسالمي قدر تي مرڪوز رهندو ۽ رسول
اڪرم جن جي بعثت جو بيان پڻ ضروري ٿيندو .حضور جن فرمايو آهي ته آٌء
مڪارم االخالق“ جي تڪميل جي الِء موڪليو ويو آهيان .انسان پنهنجي
ُ ”
رهڻي ڪرڻي .معامالت ۽ افڪار جي پيش نظر پنهنجي ماحول کان متاثر
ٿئي ٿو ۽ ماحول بذات خود انسان جي رجحانات جي پيداوار ٿئي ٿو .اهي
رجحانات سندس ڪردار جي تشڪيل جو سبب بڻجن ٿا .انسان جي
ڪردار جي باعث اعمال جي بهتريَء جي صورت پيدا ٿئي ٿي .اعمال ئي چڱو
۽ خراب ماحول پيدا ڪن ٿا ،جنن جو اثر معاشري تي پوي ٿو ۽ معاشري جا
افراد انهيَء کان به متاثر ٿين ٿا ،تنهن ڪري هڪ بهتر معاشري کي پيدا
ڪرڻ الِء اخالق جي ضرورت آهي ،جنهن جي وسيلي صحيح ڪردار جي
تشڪيل ٿئي ٿي .جڏهن انسانيت هڪ انڌيري غار ۾ موت جو انتظار ڪري
رهي هئي .انسانيت جي پٺيَء تي ظلم ۽ تشدد جا تير وسڻ لڳا ،جڏهن
انساني دنيا مان اخالق جا سڀ اقتدار مٽجي ويا ۽ هر طرف جبر و استبداد جو
سمنڊ موجزن هو ،ان وقت:
”خاوند خاص خلقي ،محمد مڪائين،
ڪلمو تنهن ڪريم تي ،چٽو چايائين“.
ان وقت ڪنهن اهڙيَء طاقت جي ضرورت هئي .جا دنيا جي ظلم و ستم
جو مقابلو ڪري ،ان کي صفحه هستي تان مٽائي انصاف ۽ عدل ،اخوت ۽
ww.sindhsalamat.com 109
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
مساوات جون راهون هموار ڪري .انهيَء ڪري ئي حضور اڪرمﷺ جن کي
مبعوث ڪيو ويو .بغثت جو به سبب اهو هو ته ”مڪارم االخالق“ جي
تڪميل ۽ انساني معاشرو ،جو حيوانيت جي سطح تي پهچي چڪو هو ،تنهن
کي صحيح مقام تي پهچايو وڃي:
”انا موالڪ و انت محبوبي ،ائين اتائين،
ِڏکي ڏنائين ،ٻئي سرائون سيد چئي“.
وجھ تخليق نه فقط دنيا جي سينگارڻ ۽ سنوارڻ الِء عمل ۾ آئي ،پر
آخرت کي سينگارڻ به مقصود هو .دنيا کي سينگارڻ الِء انساني ڪردار کي
نظر ۾ رکڻو آهي ،ڇاڪاڻ جو افراد جي ڪردار سان معاشري جي تشڪيل
ٿئي ٿي ۽ معاشري کي بهتر بنائڻ الِء اخالقيات جي ترقي ۽ ترويج جي
ڪوشش ڪئي وڃي ٿي.
”فڪر کن در راهِ نيکو خدمتي“ يعني خدمت جو جذبو ئي انسانيت کي
بام عروج تي پهچائي ٿو.
دور جاهليت جي تاريخ پس منظر کي ڏسي شاهه جي فقط هڪ مصرع
يعني” :تان مڃ محمد ڪارڻي نرتئون منجهان نينهن“ تي غور ڪجي ته
رسول اڪرمﷺ جي حيات طبيھ جو هڪ صاف نقشو اکين آڏو اچي وڃي ٿو.
”تو جنين جي تات ،تن پڻ آهي تُنهنجي،
ڪم ،اي پروڙج بات“.ڪر ُ فاذڪروني اذ ُ
جي الِء به اطاعت رسول ضروري آهي .تڏهن ته ”خاوند خاص خلقي محمد
مڪائين“ ۽ محمد رسول اهلل جو اچڻ انسانيت جي بهبودي ۽ بهتريَء جو
باعث بڻيو .جنهن رواداريَء جو اهڙو درس ڏنو جو:
”چوندن ڪيم چئيج ،ويڻ ورائي سامهون“.
انهيَء نموني شاهه لطيف دشمن کي دوست ۽ مخالف کي سڄڻ بڻايو
آهي .هن گهر گهر ۾ انسان دوستيَء جو پيغام پهچايو آهي” .ويڻ َم ورائيج ،ته
سڀ در سهاڳي ٿئين“ نبوت جي مقام کي سمجهڻ الِء به رياضت ،مجاهده،
مڪاشفه ۽ مشاهده جي ضرورت آهي جن جي ذريعي دنيا جي بتن کي ڊاهي
ww.sindhsalamat.com 110
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
هڪڙي اهلل جي آڏو سرجهڪائجي ٿو .تڏهن ته شاهه صاحب تعجب ۾ پڇي
ٿو ته:
”تان مڃ محمد ڪارڻي ،نرتون منجهان نينهن،
تان تون وڃئو ڪيئن ،نايين سر ٻين کي؟
محمد ﷺ کي مڃن کان پوِء ڪنهن به غير اهلل جي آڏو سر جهڪائڻ جو
سوال ئي پيدا نٿو ٿئي ۽ محمد رسول اهللﷺ جي بعثت ،اخالق جي تڪميل الِء
۽ انساني معاشري جي بهتر تشڪيل الِء ٿي ،تنهن ڪري اخالق اسالم جو
بنيادي قدر آهي .انهيَء جو اقرار حضور جن پاڻ ڪرڻ فرمايو آهي ،تنهن
ڪري اخالق ،اسالم آهي ۽ اسالم اخالق” .ال خوف ليهم وال هم يحزنون،
سچن ڪونهي سور“ حضور جن جي تعليم جي زير اثر هڪ اهڙو معاشرو
قائم ٿيو جنهن الِء شاهه صاحب فرمايو ته انهن الِء ڪو خوف نه آهي ۽ نڪي
هو ڏک ڏسندا يعني صحيح ڪردار جي پيدا ٿيڻ ڪري ،سچن جو معاشرو
بڻجي پيو ،جن اخالق جي قدر جي آبياري ڪئي .حضورﷺ جن جي اخالقي
نظريات ،تاريخ جو رخ بدالئي ڇڏيو .دنيا ۾ پهريون دفعو مڪمل معاشرو
وجود ۾ آيو ،عدل و انصاف ۽ اخوت و مساوات ،انسان دوستي ۽ همدرديَء جو
هڪ اهڙو منشور پيش ڪيو ويو جنهن کي دنيا جي تاريخ ڪڏهن به
فراموش نٿي ڪري سگهي .اهڙن اخالقي رجحانن جو شارح هڪ اهڙي
شخصيت جو مالڪ هو جنهن کي جاهليت جي زماني جي ماڻهن به .امين ۽
صديق“ ڪري تسليم ڪيو .جنهن وقت امن و عافيت ۽ آزاديَء جي دولت جو
ڪو نشان به ڪو نه هو ،تڏهن:
مسلمان ٿئا، ”محمد رسول چئي،
انهن پھ پيا“. عاشق عبداللطيف چوي،
انهن اهو رستو اختيار ڪيو جنهن کي ظاهر ڪرڻ الِء رسول اڪرم جن
کي مبعوث ڪيو ويو ،انهيَء ڪري عدل و انصاف جو هڪ حقيقي روح قائم
ٿيو .معاشري ۾ ڪنهن به ظلم و تشدد کي جاِء ملي نه سگهي ،جنهن عربي ۽
عجميَء جو فرق مٽائي ڇڏيو .هڪڙي انسان کي ٻئي انسان تي جيڪڏهن
فضيلت آهي ته فقط تقويٰ جي لحاظ کان ،جنهن ڪري هر قسم جي عبوديت
ww.sindhsalamat.com 111
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
۽ غالمي کان نجات حاصل ٿي .قرآن ڪريم بار بار تاڪيد ڪري فرمايو
آهي ته نبي اڪرم مڙني جهانن ۽ سڀني قومن جو رسول آهي .جنهن وٽ
عرب ۽ غير عرب جي ،ڪاري ۽ گوري جي ڪا تفريق ڪا نه آهي .انهيَء
ڪري ئي رسول اهلل خاتم النبيين سڏائڻ جا مستحق آهن .سندن رسالت اهلل
جي طرفان مبعوث رسالتن جي خاتم آهي ،جنهن کان رنگ و نسل ۽ زبان جي
اختالف جي باوجود دنيا جي سڀني قومن جنهن نموني ماضيَء ۾ هدايت
ورتي .ساڳيَء طرح قيامت تائين سڀني قومن جي الِء هدايت آهي .واضح رهي
ته اڳوڻن پيغمبرن جون تمام صالحيتون رسول اڪرم جن جي ذات گراميَء ۾
هڪ هنڌ جمع ڪيون ويون.
اسالمي ،عقيدي و ايمان ۽ عبادات ۾ اخالق به آهي ۽ معامالت به عقيدو
۽ ايمان انسان ۾ اهو شعور پيدا ڪري ٿو ته هڪ خالق ۽ رب آهي جو بصير
۽ عليم آهي يعني ”اول اهلل ،عليم ،اعليٰ عالم جو ڌڻي ،قادر پنهنجي قدرت
سين قائم آهه قديم“ جو ازل کان به اڳ آهي ۽ ابد کان پوِء به قائم رهندو .هن
کي پنهنجي قدرت آهي جنهن تي هو قادر آهي ،جنهن کان انسان جي ڪا به
شيِء پوشيدي ڪا نه آهي ،سندس بارگاهه مان نيڪ عملن جو چڱو صلو ملي
ٿو ۽ خراب ڪمن الِء برو بدلو ملي ٿو.
”روزا ۽ نمازون ،اي پڻ چڱو ڪم،
اوڪو ٻيو فهم ،جنهن سان پسجي پرينَء کي“.
صاحب ايمان ۽ عالم باعمل جي شخصيت جي ِ اهڙو شعور ڪنهن
تصوير پيش ڪري ٿو ۽ انهيَء نموني ئي هڪ صحتمند معاشري جو بنياد
قائم ٿئي ٿو .دنيا ۾ هر عمل جا ٻه رخ ٿين ٿا :هڪ روحاني ٻيو مادي ،جن جو
تعلق عبادات ۽ معامالت سان هڪ جهڙو آهي .مادي خوشحاليَء سان گڏ،
روحاني تسڪين الِء ايثار و اخالق جي ضرورت آهي .مخلوق سان سهڻو
سلوڪ ،اخالقيات جو بنيادي پٿر آهي .سچائي ،وعدي وفائي ،قناعت ۽
انصاف ،صبر و شڪر جهڙا عناصر ،اخالقيات ۾ داخل آهن.
”آلست بربکم ،جڏهن ڪن پيوم،
قالو بليٰ قلب سين ،تڏهن تت چيوم“.
ww.sindhsalamat.com 112
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
وعدي وفائيَء جي ڪهڙي نه سهڻي تصوير پيش ڪئي ويئي آهي .اقرار
ڪرڻ کان پوِء عهد شڪني ڪهڙي نموني ممڪن ٿي سگهي ٿي .قانعت ۽
تسليم و رضا جي متعلق:
”سون برابر سڳڙا ،ماروَء سندا مون،
پٽوال پهنوار کي ،عمر آڇ َم تون“.
دولت ۽ مال کين گمراهه ڪري نٿو سگهي ۽ هو پنهنجي فقيريَء۾ مگن آهن.
انهيَء نموني شاهه لطيف جي ڪالم ۾ اسالمي رجحان ۽ اقتدار جاِء بجاِء
پکڙيا پيا آهن جن مان هڪ هڪ جي هڪڙي هڪڙي رجحان تي ڪتاب
لکي سگهجن ٿا ۽ اهو ثابت ڪري سگهجي ٿو ته شاهه لطيف هڪ عالم
باعمل هو ،جنهن جي تصوف عملي زندگيَء جو سبق ڏنو آهي .جنهن
روحانيت ۾ ماديت کي سموهيو آهي ۽ انسانيت جي هر طبقي جي ترجماني
ڪئي آهي ،جنهن ڪري هو اسالمي قدرن جي شارح سان گڏ هڪ اسالمي
جمهور جو شاعر آهي.
ww.sindhsalamat.com 113
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
www.sindhsalamat.com 114
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 115
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
اهو سالڪ ،جو انهيَء منزل کي رسي ٿو ،تنهن گويا توڙ ڪيو ۽ اهو آهي
انسان جي ڪمال جو شان ،جو بشري عارضن جي فنائيت بعد نصيب ٿئي ٿو.
جيئن شاهه فرمائي ٿو.
نابوديَء نيئي ،عبد کي اعليٰ ڪيو،
مورت ۾ مخفي ٿيا ،صورت پڻ سيئي،
ڪبي اُ ِ
ت ڪيهي ،ڳالهه پريان جي ڳجهه جي.
اهڙي قسم جو قرب ۽ اتصال ،عبد ۽ معبود جي وچ ۾ راِء ڏياچ ۽ ٻيجل
جي قصي ۾ نمايان آهي .ان ۾ هڪ وڏي تمثيل رکيل آهي .جنهن جي اپٽار
انهن بزرگن ڪئي آهي .جي اسالمي تصوف جي اسرارن کان واقف آهن.
جيڪي طالب آهن ،سي انهن جي روحاني وارثن وٽان يا سندن ڪتابن مان
پروڙين ،اها تمثيل شاهه جي هيٺين ٻن بيتن مان ايتري قدر عيان آهي ،جو
وڌيڪ بيان جي ضرورت نه اٿس ،ڪي رند اهو راز پروڙين.
1
نرتي تند نياز سين ،ٻرائي بيجل،
امل، اونائي ۾، رتولن راجا
راز ڪيائين راَء سين ،ڪنهن موچاريَء مهل،
انا احمد ”بالميم“ چئي ،سين هنئي سائل،
ڪنهن ڪنهن پيئي ڪل ،ته هر دوئي هيڪ ٿيا.
ww.sindhsalamat.com 117
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
www.sindhsalamat.com 118
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 119
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 120
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 121
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 122
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڪڍ .ائين ڪرڻ انساني فطرت جي خالف آهي .قرآن پاڪ انهي ڪري
قصاص وٺڻ جي اجازت ڏني آهي .شاهه به فرمايو ته:
ڪڏهن پئجيي ڪين ٿيي ،ڪيڏهن ٿجيي وات،
ڪڏهن ٿجي ٻڪرو ،ته ڪڏهن ٿجيي ڪيات.
پنهنجي مقصد حاصل ڪرڻ ۽ رات ڏينهن عمل ۾ سرگرم رهڻ انسان
الِء ضروري آهي جمود ۽ تعطل جي زندگي تباهيَء جو باعث بنجي ٿي.
اڄ جو ڪم صبح تي ڦٽو ڪرڻ ،ڪم بختيَء جي نشاني آهي .شاهه
صاحب انهي الِء هدايت فرمائي:
سيييييتا اٿيييييي جييييياڳ ،ننيييييڊ نيييييه ڪجيييييي ايتيييييري،
سيييييلطاني سيييييهاڳ ،ننيييييڊون ڪنيييييدي نيييييه ٿيئيييييي.
تتيييييَء ٿييييڌيَء ڪاهييييه ،ڪييييانهي ويييييل وهييييڻ جييييي،
متييييان ٿئييييي اونداهييييه ،پييييير نييييه لهييييين پييييرين جييييو.
ڪييييتڻ جييييي ڪانييييه ڪييييرين ،ويٺييييي سيييياهين هييييڏ،
صييييييباح اينييييييدئي اوچتييييييو ،عيييييييد اگھيييييياڙن گييييييڏ،
جت سرنديون ڪنديون سڏ ،اتي سڪندينَء سينگار کيي.
ڀڳييييييييوئي ڀييييييييير ،جيسييييييييين رتييييييييو راس ٿئييييييييي،
بييييييري بيڪيييييياريَء سييييييين ،هيييييياري پيييييياڻ م هييييييير،
ڪيييت ڪتنيييديون ڪيييير ،نئيييين سيييين نيييه ڄييياڻجي.
انسان جي اهم گڻن مان هڪ گڻ ايثار ۽ قرباني آهي .ايثار جي معنيٰ
آهي پنهنجي ڀالئي ۽ فائدو ٻئي جي فائدي ۽ ڀالئي تي قربان ڪري ڇڏڻ.
انسان جي زندگيَء جو مقصد هي هجڻ گھرجي ته هو ٻئي کي ڪم اچي.
شاهه صاحب ملڪ جي هڪ معمولي شئي ڪانهن جي ٻوڙي جو مثال پيش
ڪندي ،خود قربانيَء ڏانهن اشارو ڪري ٿو:
ٻڏن يدي ٻييوڙن کييي ،ڪييي هاتييڪ هييٿ وجھيين،
ڪيييڏي لييڄ لطيييف چيييي ،ڏسييو کييي ڪکييين،
ww.sindhsalamat.com 123
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 124
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
سچ ڳولي هٿ ڪرڻ کان پوِء وري انهيَء تي مستقل ٿي بيهڻ ۽ هر
تڪليف جو مقابلو ڪرڻ ،سور سختيون ِسر تي سهڻ به انسان جو فرض
آهي:
پتييييينگن پهيييييه ڪييييييو ،مڙييييييا مٿيييييي ميييييچ،
پسييييي لهييييس نييييه لچيييييا ،سييييڙيا مٿييييي سييييچ،
سييييييندا ڳچييييييين ڳييييييچ ،ويچييييييارن وڃائيييييييا.
سييييوري آهييييه سييييينگار ،اصييييل عاشييييقن جييييو،
ميييييڙڻ ،ميييييوٽڻ ميهڻيييييو ،ٿييييييا نظييييياري نيييييروار،
ڪسيييييڻ جيييييو قيييييرار ،اصيييييل عاشيييييقن جيييييو. ُ
سييييوري سيييييڏ ڪيييييري ،اُڀيييييي عاشيييييقن کيييييي،
ڪيؤ َم پيير پيري، جي اٿئي َسڌ سڪڻ جيي ،تيه َ
سسيييييييي ڌار ڌري ،پڇيييييييج پيييييييوِء پريتڻيييييييو.
اهڙيَء طرح پنهنجي ڪالم ۾ شاهه صاحب انسانيت جي خصلتن جو
هي اُپٽار ڪندو رهيو آهي .جهڙوڪ :وطن جي ُحب ،وفا شعاري ،مشڪالت
کي منهن ڏيڻ ،سخا ،شجاعت وغيره جيئن ته شاهه جي رسالي جي مطالعي
مان اها حقيقت چڱيَء طرح واضح ٿئي ٿي.
مطلب ته شاهه صاحب انسان کي تمام وڏي اوج تي پهچائڻ گُھري ٿو،
هو چاهي ٿو ته حضرت انسان جيئن ته اشرف المخلوقات آهي تيئن هن جي
منزل به هن جهان جي هر چيز کان مٿي هجڻ گھرجي‘ .کل شيِء يرجع الي
اصلہ’ جي اٽل اصول مطابق انسان کي به پنهنجي اصل جوهر وارو بمقام هٿ
ڪرڻ الِء اصل ۾ ئي وڃڻ گھرجي.
جتيييي عيييرش نيييه ان ڪيييو ،زميييين ناهييييه ذرو،
نڪيييو چيييارو چنيييڊ جيييو ،نڪيييو سيييج سيييرو،
اتيييييييييي آديسيييييييييين جيييييييييو ،لڳيييييييييو دڳ درو،
پيييييرين پيييييين پيييييرو ،نييييياٿ ڏٺيييييائون نانهيييييه ۾.
ww.sindhsalamat.com 125
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
www.sindhsalamat.com 126
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
اهو ”آئينه حق نما“ آهي ،جنهن ۾ اهلل تعاليٰ جو ڪمال ۽ جمال هوبهو ،بال ريب
و فريب ،بالڪم و ڪاست منعڪس ٿين ٿا ،جنهن ۾ ”حق“ تجلي ريز ٿئي
ٿو ،۽ جو حق جي انعڪاس جو متهمل ٿئي ٿو ،جو حق جي منتشر ڪمال ۽
جمال کي هڪ هنڌ منظم ۽ مجتمع ڪري ٿو ،جنهن ۾ ”حق“ ڏسجي ٿو،
جنهن سان حق ڏسجي ٿو .ولقد کرمنا بني آدم“ جو تاج به انسان جي ان
عظمت ۽ عزت جي پاکر آهي” :لقد خلقنا االنسان في احسن تقويم“ انسان
جي حسن تخليق ۽ اقوام پسنديده ڏانهن اشارو آهي ،۽ تخليق ۽ تڪريم جا
ضمير سڌا سنوان ”خالق اڪبر“ ڏانهن آهن گويا ”انسان“ جو دست قدرت
جي تخليق آهي ،ان تائين ”اير غير“ جي دسترسي جو ڪو احتمال ڪو نه
آهي .سندس مادي ۽ خاڪي جسم جي ڳوهڻ وارا فضيلت مآب فرشتا
سڳورا آهن .پر سندس معنوي زندگيَء جو مبدِء فيض ،خود خالق ڪائنات
آهي .۽ سندس روح جو خروج ۽ دخول براهه راست اهلل جي حڪم سان آهي.
ٻين جو گذر سندس روح تائين مشڪل آهي .بقول اقبال:
لحد مين ڀي يهي غيب و حضور رهتي هين.
شاهه چيو:
اچي عزرائيل ،ستي جاڳائي سسئي،
ٿي ڊوڙائي دليل ،ته پنهونَء ماڻهو موڪليو.
عزرائيل فقط جسم کي ڇهي ٿو ،پر روح تائين سندس رسائي ڪا نه ٿي
ٿئي .اهو جيئن اهلل جي امر سان خاڪي جسم ۾ آيو آهي ،تيئن اهلل جي امر
سان ٻاهر نڪري ٿو ،۽ اها حقيقت ظاهر بين حضرات کان گهڻو مٿي آهي.
موالنا رومي فرمايو آهي ته:
اتصال بي تڪيف بي قياس،
هست رب الناس رابا جان ناس
عبد ۽ معبود جو ربط ۽ ضبط نهايت نازڪ ۽ لطيف ۽ بي ڪيف آهي.
حضرت علي ڪرم اهلل وجھ فرمايو آهي” :من عرف نفسھ فقد عرف ربھ“ جنهن
پنهنجي نفس کي سڃاتو ،تنهن پنهنجي رب کي سڃاتو ،۽ شاهه صاحب چيو:
پنهنجو آهين پاڻ ،آڏو عجيبن کي!
ww.sindhsalamat.com 127
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 128
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
اسان جي ”عقل ۽ نظر“ يعني ظاهري اکين تائين آهي ،جن جو حال اهو آهي
جو رڃ کي پاڻي ۽ فضا کي نيرو آسمان ٿيون سڏين .انهن جي حقيقت ،دل
جي بصيرت سان سمجهي سگهجي ٿي.
دل بينا ڀي ڪر خدا سي طلب،
آنک ڪا نور دل ڪا نور نهين.
عالمه اقبال” ،اک جي نور“ کي ”نور“ نٿو سمجهي گويا سائنس جي
نظريات کي مڃي ته ٿو ،پر چوي ٿو ته دل بينا جي ضرورت آهي .ان طرح شاهه
ڪريم چيو آهي ته:
اي ڪن گاڏهان وڪڻي ،ٻيا ڪي ڪن ڳنهيج،
تنين ساڻ سڻيج ،سندي پريان ڳالهڙي!
چوي ٿو ته هن ڪائنات کي ڇو ٿو کولين ۽ ڦولين؟ ڪائنات ۽ ان جي
خالق جي حقيقت توکي پنهنجي ”دل“ مان پوندي .سج ،چنڊ تارن،زمين ۽
مريخ جي معامالت ۾ تون ڇو ٿو پوين؟ انهن ۾ ڇا رکيو آهي؟ اهو ”عالم
اصغر“ آهي .تون ”عالم اڪبر“ يعني ”انسان“ کي سمجهڻ جي ڪوشش
ڪر .اهو پتو ”پاڻ“ مان پوندئي! رسول اهلل ﷺ فرمائيندا هئا ”رجعنا من جهاد
االصغر اليٰ جهاد االڪبر“ يعني ”ننڍي جهاد کان وڏي جهاد ڏانهن
موٽياسون “.شاهه لطيف ٿو چوي ته:
اصغر ڏي آهين گهڻا ،تون اڪبر ڏي آٌء!
اهو ”عالم اڪبر“ ڪير آهي؟ اهو ”انسان“آهي ۽ ان کي سمجهڻ وڏي
سائنس آهي ۽ اها سائنس ،قلم ،ڪتاب ،ڪاغذ ،ڪاليج ۽ ان جي ناليج جي
مادي دنيا کان مٿي آهي” .اوراق“ نه گهرجن ،پر ”ادراڪ“ گهرجي .بقول رومي:
صد ڪتاب و صد ورق در نار کن.
روئي دل را جانب دلدار کن!
شاهه چيو:
اکر پڙهه الف جو ،ٻيا ورق سڀ وسار،
اندر کڻي اجار ،پنا پڙهندين ڪيترا!
ww.sindhsalamat.com 129
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 130
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 131
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 132
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 133
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 134
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
شاهه جو انسان ڪامل اياز آهي ،جو فرمانبردار ۽ نياز وارو آهي ،جو
محمود ۾ محو آهي ۽ محمود ان ۾ گم آهي .اهلل پنهنجي محبوب الِء چوي ٿو ته:
ڪ لما خلقت اال فالڪ! لو ال َ
پر عبد چوي ٿو ته:
انا عبده و رسولھ
رومي چوي ٿو ته:
بود اهلل گفتھ او ”گفتھ
گرچھ از حلقوم عبداهلل بود“
قرآن چوي ٿو ته:
هو اليٰ وحي يوحيٰ
ما ينطق عن الهويٰ ،ان َ
اقبال چيو آهي ته:
”قاري نظر آتا هي ،حقيقت مين هي قرآن“
انسان ڪامل ،مجسمھ مذهب ،مجسمھ دين ،مجسمھ عرفان ،مجسمھ
اسالم هوندو ،جنهن ۾ دُئي نه هوندي ۽ نه ڪفر هوندو .ان جي دور ۾ اسالم
ڪتابن م نه هوندو ،پر مجسمھ اسالم هوندو” .صبغته اهلل ومن احسن من اهلل
صبعته اهلل“ جي رنگ ۾ رنڱيل هوندو ۽ ”انا الحق“ چوڻ جو مجاز هوندو.
جيئن لوهه باهه ۾ سڙي ،ڳاڙهو ٿي ”انا النار“ چئي سگهي ٿو .سندس خاصيت
ساڙڻ واري ساڳي باهه واري رهي ٿي .شاهه صاحب فرمائي ٿو:
مونا طور سينا ،سندا سناسين،
سجدي ۾ سيد چئي ،گوڏا گودڙين،
قوسين او ادنيٰ ،ٿا نانگا ايئن نمن،
قاب َ
فکان َ
َ
صعقا ،ٿا جوڳي ُجنگ جلن، خَر موسيٰ َ
بي يمشي بي َينطق ،ٿا اهڙي چال چلن،
بي يَسمَع بي يبصر ،ٿا اهڙي روش َرون،
سيد چئي سندين ،ڳالهه پڇين ٿو ڪهڙي!
ww.sindhsalamat.com 135
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
جن جو هلڻ ،ڳالهائڻ ُاٿڻ ،ويهڻ ،ٻڌڻ سڀ اهلل جي تصرف سان هوندو ،۽
هو اهلل ۾ فنا هوندا ،اهي مجسمھ اسالم هوندا .قرآن ڪاغذن ۾ نه هوندو ،پر
قلبن ۾ هوندو .قرآن مجسمھ انسان ۾ گم ٿي ويندو ۽ ”قاري نظر آتا هي
حقيقت مين هي قرآن“ جو مظهر هوندو .ان وقت نه ڪفر موجوده صورت ۾
هوندو نه اسام رسمي طرح سان هوندو .عبد ۽ اهلل صوري ۽ معنوي رنگ ۾ هڪ
ٻئي کي ويجهو هوندا:
عاشق چئو م ان کي ،م ڪي چئو معشوق،
خالق چئو م خام تون ،م ڪي چئو مخلوق.
اهو نه خالق آهي نه مخلوق ،آئيني ۾ پنهنجي صورت صاف نظر اچي
ٿي ،پر ان صورت کي ماڻهو نٿو سڏجي ،پر ان آئيني جي صورت کي به
”صورت انساني“ ضرور سڏجي ٿو! اهو انسان ”آئينه حق نما“ هوندو .اهو
معاملو ڳجهه آهي ،جنهن متعلق شاعر ،عالم ،فلسفي ،صوفي ،سڀ حيرت ۾
غرق آهن .احد ۽ احمد ،عبد ۽ اهلل ،آئيني ۽ صورت ۾ ڪهڙو فرق آهي؟ شاهه
صاحب فرمائي ٿو:
نابوديَء نيئي ،عبد کي اعليٰ ڪيو،
مورت ۾ مخفي ٿيا ،صورت پڻ سيئي،
ڪبي ات ڪيهي؟ ڳالهه پريان جي ڳجهه جي.
اها ڳجهي ڳالهه به شاهه ڪئي آهي ته:
انتها! نڪا جي، عبد ابتدا نڪا
برنارڊشا اڳ ۾ مهاتما ٻڌ کي انسان ڪامل سڏيو ۽ پوِء پڇاڙيَء ۾
اسٽالن کي بشر ڪامل سمجهيو اٿس .پر اسان جو شاهه چوي ٿو ته مڙس جي
ڳالهه هڪ.
پڙاڏو سو سڏ ،ور وائيَء جو جي لهين.
هئا اڳهين گڏ ،پر ٻُڌڻ ۾ ٻه ٿيا!
گل گل پسي گودڙيا ،گهڻا م ڀانئيج،
سوئي سڃاڻيج” ،هي“ هو آهي هيڪڙو!
ww.sindhsalamat.com 136
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
--
ساهڙ سا سوهڻي ،سائر پڻ سوئي،
آهي نجوئي ،ڳجهه ڳجهاندر ڳالهڙي!
--
پيهي جان پاڻ ۾ ،ڪيم روح رهاڻ،
ته نڪو ڏونگر ڏيهه ۾ ،نڪا ڪيچين ڪاڻ،
پنهون ٿيس پاڻ ،سسئي تان سور هئا!
--
ڪيڏانهن ڪاهيان ڪرهو ،چوڏس چٽاڻو،
منجهئي ڪاڪ ڪڪوري ،منجهين لڊاڻو.
راڻو ۽ راڻو ،ريَء راڻي ٻيو ناهه ڪو!
--
ڪانهي ٻي تنوار ،ملڪ مڙيوئي مينڌرو،
--
اسين سڪون جن کي ،سي تان اسين پاڻ،
هاڻي وڃ گماڻ ،صحيح سڃاتا سپرين!
عبد ڪامل پڇاڙيَء ۾ ”هو“ بنجي ويندو .شاهه کان وڌيڪ ان نظريي
کي ڪنهن به بيان نه ڪيو آهي .اقبال فرمايو آهي:
که يه ٽوٽا هوا تاره مھ کامل نه بنجائي.
شاهه چيو :نڪا ابتدا عبد جي ،نڪا انتها.
ww.sindhsalamat.com 137
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
www.sindhsalamat.com 138
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 139
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
عبادت:
اسين سڀ کان اڳي عبادت کي وٺون ٿا .شاهه صاحب نهايت سهڻي
نموني ۾ انسان کي خدا جي عبادت الِء تاڪيد ٿو ڪري ۽ ان جي نتيجي کان
آگاهه ٿو ڪري .جيڪي غفلت ۾ ستا پيا هوندا آهن ،تن کي سجاڳ ٿو
ڪري ته ننڊ ۾ پئجي رهڻ کان ڪجهه حاصل ڪري نه سگهندي ،تنهنڪري
اٿي عبادت ڪر:
ستا اٿي جاڳ ،ننڊ نه ڪجي ايتري،
سلطاني سهاڳ ،ننڊون ڪندي نه ٿئي.
سر ڪلياڻ ۾ عبادت الِء جيڪي چيو اٿس ،تنهن جو اندازو هيٺين بيتن
مان ٿي سگهي ٿو:
وحده الشريڪ لھ ،چئه چوندو آُء،
فرض واجب سنتون ،تنئون ترڪ َم پاِء،
توبهه سندي تسبيح ،پڙهي سا پڄاِء،
نانگا پنهنجي نفس کي ،ڪا سنئين راهه سونهاِء،
سپيريان جي ڳالهڙي ،ڪي هنئين سين الِء،
ته سندي دوزخ باهه ،تو اوڏيائي نه وڃي.
ساڳئي سر ۾ ٻئي هنڌ فرمائين ٿا:
وحده الشريڪ لھ ،جن ُاتو سين ايمان،
تن مڃيو محمد ڪارڻي ،قلب ساڻ لسان،
اوِء فائق ۾ فرمان ،اوتڙ ڪنهن نه اوليا.
سر سريراڳ ۾ چون ٿا:
ساري رات سبحان ،جاڳي جن ياد ڪيو،
ان جي عبداللطيف چئي ،مٽيَء لڌو مان،
ڪوڙين ڪن سالم ،آڳهه اچيو اُن جي.
ww.sindhsalamat.com 140
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
توحيد:
جيڪڏهن عبادت جي حقيقت تي غور ڪبو ته ان جو بنياد توحيد تي
ثابت ٿيندو .توحيد جو مطلب هي آهي ته انسان نه رڳو اهلل کي ئي هڪ
سمجهي بلڪه پنهنجي ڪردار ،افڪار ۽ اعمال ۾ پڻ يڪسائي يعني توحيد
پيدا ڪري .ڪردار ۽ اعمال ۾ توحيد پيدا ڪرڻ وحدت فڪر تي منحصر
آهي .وحدت فڪر ان وقت تائين ممڪن نه آهي ،جيسين سڄي ڪائنات
جي ڪثرت کي وحدت جي طرف رجوع نه ڪيو ويو آهي .ڪائنات ۾
ڪثرت ۽ وحدت جو الڳاپو اهڙو آهي ،جهڙو ٻج ۽ وڻ جو .ٻج هڪ هوندو پر
ان جي صورت ۽ شڪل اهڙي هوندي آهي جنهن کي ڏسي اندازو نه ڪري
سگهبو ته ان ۾ ڪهڙي قسم جو وڻ لڪل آهي ،نه اهو معلوم ٿي سگهي ٿو ته
اهو ڪهري ول جو ٻج آهي :گالب يا سورج مکي جو .نه اها خبر پوي ٿي ته هن
ٻج ۾ انب ،ليمي يا نم جو وڻ لڪل آهي .پر جڏهن هن ٻج کي هڪ خاص
طري قي سان زمين م پوکي پاڻي ڏنو وڃي ٿو ته ان ٻج جي وحدت مان وڻ جي
ڪثرت ظاهر ٿئي ٿي .هن تمثيل مان ثابت ٿئي ٿو ته وحدت فڪر جو واسطو
وحدت وجود سان آهي ۽ وحدت وجود مان جيترو وحدت انساني ۽ وحدت
ڪائنات ثابت ٿئي ٿي ٻئي ڪنهن ،اصول مان نٿي ٿئي.
شاهه صاحب هڪ صوفي شاعر هو .صوفين جا ٻه گروهه آهن .هڪ
وحدت الوجود وارا ۽ ٻيا وحدت الشهود وارا .شاهه صاحب وحدت الوجود جو
قائل هو .وحدت الوجود جي مسئلي کي شاهه صاحب جنهن انداز سان
پنه نجي ڪالم ۾ بيان ڪيو آهي ،تنهن مان هي مشڪل مسئلو آسان ٿي پيو
آهي .جيئن شاهه صاحب فرمائين ٿا:
ww.sindhsalamat.com 141
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
مساوات:
مساوات ،انسان اخالق جو اهو بلند درجو آهي ،جنهن کان بهتر ۽ برتر
ڪو مرتبو نه آهي .هن سلسلي ۾ اهو به ظاهر ٿو ڪجي ته مساوات انساني
جي تبليغ دنيا جي سڀني مذهبن ۽ قومن ۾ سڀ کان اڳ اسالم ئي ڪئي
آهي ۽ اهو اسالم جي برتريَء جو سڀ کان اڳي اسالم ئي ڪئي آهي ۽ اهو
اسالم جي برتريَء جوسڀ کان وڏو ثبوت آهي .اقبال پنهنجي شڪوه ۾ چيو
آهي:
ايڪ هي صف مين کڙي هو گئي محمود اياز،
نه ڪوئي بنده رها اور نه ڪوئي بنده نواز.
ww.sindhsalamat.com 142
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
غور ڪري ڏسبو ته اسالم جو اهو اصول سڄي بني نوع انسان جي الِء
رحمت جوسبب آهي ۽ اڄ دنيا جي هر قوم ۾ اهو احساس پيدا ٿي چڪو آهي
ته سڀ انسان انساني حقن ۾ بلڪل مساوي آهن .شاهه صاحب وٽ اهو خيال
جدا جدا نموني ۾ ملي ٿو ،مثال :سر سارنگ ۾ فرمائين ٿا:
سائينم سدائين ،ڪرين مٿي سنڌ سڪار،
دوست تون دلدار ،عالم سڀ آباد ڪرين.
هن بيت ۾ شاهه صاحب جتي سنڌ کي دعا ڪئي آهي ،تتي سڄي عالم
کي به دعا ۾ شامل ڪيو اٿس .هن بيت مان نه رڳو مساوات جو پتو پوي ٿو
بلڪه خود شاهه صاحب جو ڪردار به ان مان ثابت ٿئي ٿو.
ڪردار:
انساني ڪردار ئي اصل ۾ انسان جي اها صفت آهي ،جا هن کي بلند
کان بلند تر به ڪري سگهي ٿي ،۽ ذليل خوار به ڪري سگهي ٿي .هڪ
فارسيَء جي استاد چڱو چيو آهي:
آدمي زاده طرفه معجون است
از فرشته سرشته وز حيوان
گرکند قصد اين شود بد ازين
وز کند ميل آن شودي ازان
شاهه صاحب پنهنجي ڪالم ۾ جيترو زور ڪردار تي ڏنو آهي ،اوترو
شايد ٻئي ڪنهن موضوع تي نه ڏنو هجي .مثالََ مارئي ،سسئي ،ليالن ،نوري،
سهڻي ،مومل ،عمر ،پنهون چنيسر ،تماچي ،ميهار ۽ راڻو وغيره ،شاهه صاحب
جا خاص ڪردار آهن .شاهه صاحب پنهنجي هر ڪردار جي خصوصيتن
کي چمڪائڻ ۾ ڪا ڪسر نه ڇڏي آهي .ان مان شاهه صاحب جو هيُء
مطلب آهي ته ڪردار سان ئي انسان ،انسان بڻجي ٿو .شاهه صاحب جي هر
ڪردار جو تفصيل هن جي هر هڪ سرمان ملي ٿو .اصل ۾ ڪردار ئي هڪ
اهڙو راز آهي ،جنهن مان اخالق ،اخالق بڻجي ٿو ۽ اخالق ۽ ڪردار مان ئي
ڪا قوم عظمت ۽ جبروت حاصل ڪري سگهي ٿي.
ww.sindhsalamat.com 143
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
اسين شاهه صاحب جي رسالي مان فقط مارن جو ڪردار مارئيَء جي
زباني نقل ڪريون ٿا:
اي نه مارن ريت ،جينَء سيڻ مٽائين سون تي،
اچي عمر ڪوٽ ۾ ،ڪنديس ڪا نه ڪريت،
پکن جي پريت ،ماڙين سين نه مٽيان.
خود مارئيَء جي ڪردار ۾ حب الوطني به شامل آهي .حب وطن به هڪ
عام انساني ڪردار آهي .حضرت بالل حبشي هجرت ڪري مدينه طيبھ
اچي ويو هو .پر اضم جبل جو ذڪر پنهنجن شعرن ۾ ضرور ڪري ٿو ،جتي
هو رڍون ۽ ٻڪريون چاريندو هو .هن جي شعرن مان مڪي معظمه جي محبت
پيئي بکي ،مارئي جو به شاهه صاحب اهو ئي حال ڏيکاريو آهي.
واجهائي وطن کي ،آٌء جي هت مياس،
گور منهنجي سومرا! ڪج پنهوارن پاس،
ڏج ڏاڏاڻي ڏيهه جي ،منجهان ولڙين واس،
ميائي جياس ،جي وڃي مڙهه ملير.
ذخيره اندوزي:
هيَء هڪ اهڙي لعنت آهي جا جيڪڏهن ڪٿي ڦٽي نڪري ٿي ته
انسان جي ايذاَء جو سبب بڻجي ٿي .مثال اسان جي زماني ۾ اڄڪلهه جا
مهانگائي نظر اچي رهي آهي ،سا ذخيره اندوزي جي ڪري ئي آهي .غريب
ماڻهو ۽ وچولي درجي جا ماڻهو ذخيره اندزوي جي سبب بيحد پريشان آهن.
ذخيره اندوزيَء جو رجحان نئون ڪو نه آهي ،بلڪه شاهه صاحب جي زماني م
به ان جو پتو پوي ٿو .جهڙوڪ سر سارنگ ۾ شاه صاحب ان جي مدائي
ڪندي فرمائين ٿا:
حڪم ٿيو بادل کي ،ته سارنگ ساٺ ڪجن،
وڄئون وسڻ آئيون ،ٽهه ٽهه مينهن ٽمن،
جن مهانگي لئي ميڙيو ،سي ٿا هٿ هڻن،
پنجن منجهان پندرهن ٿيا ،ائين ٿا ورق ورن،
ww.sindhsalamat.com 144
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
رب ۽ روٽي:
لينن کي اقبال پيغمبر نان و شڪم سڏيو آهي .دنيا ۾ هڪ اهڙو طبقو به
آهي ،جنهن کي انساني زندگيَء جي لطافتن سان پري جو به واسطو ڪونهي،
حاالنڪه حياتيَء جون اهي لطافتون معاشري جي الِء نهايت ضروري آهن.
مثال فڪر ۽ خيال جو انهن جي ميالپ سان وڏن وڏن ايجادن جو واسطو آهي،
پر نان ۽ شڪم جا پوڄاري انهيَء قسم جي ضرورتن کي نظر انداز ڪن ٿا.
رب جي مقام رب کي َ
شاهه صاحب روٽيَء کي روٽيَء جوئي مقام ڏنو آهي ۽ ُ
تي سمجهيو آهي ،پر روٽي ۽ رب جي هڪٻئي سان ڀيٽ ڪا نه ڪئي آهي،
ڇاڪاڻ ته اها ڀيٽ عقل جي برخالف آهي .تنهن ڪري شاهه صاحب سر
رامڪلي ۾ فرمائين ٿا:
گوال جي گراهه جا ،جوٺا سي جوڳي،
ڦٽل سي ڦوڳي ،جني شڪم سانڍيا.
ساڳئي سر ۾ ٻئي هنڌ چون ٿا:
جن سنياسين سانڍيو ،گندي ۽ گراهه،
انهيَء کان اهلل ،اڃا اڳاهون ٿيو.
عام انساني قدرن مان صلح ۽ تواضع به آهن .هن بابت شاهه صاحب
جيڪو فيصلو ڏئي ٿو ،سو ٻڌو:
نمي کمي نهار ،ڏمر وڏو ڏک،
صلح ۾ سڀ سک ،جي سنواريا سمجهين.
مال انديشي:
ww.sindhsalamat.com 145
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
سڀني حيوانن ۾ انسان کي جيڪو شرف حاصل آهي ،سوانهيَء ڪري آهي ته
هو هر ڪم جو مال يعني انجام اڳيئي سوچي ٿو وٺي .انسان کانسواِء
دورانديشي ،سعي و محنت ڪنهن جاندار جو فرض نه آهي .هن باب ۾ شاهه
صاحب جو فرمائڻ ائين آهي ته:
ww.sindhsalamat.com 146
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
محسن انسانيت
رشيد احمد ”رشيد“ الشاري
www.sindhsalamat.com 147
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
مبارڪ کانسواِء اوهان کي ٻئي هنڌ ڪٿي به نظر نه ايندو ۽ نه وري حضور جن
کان پوِء ڪنهن نئين اخالق يا نئين پيغمبر جو ظهور ئي ممڪن نه آهي:
ٻيا سڀ انيراَء جکرو جس کرو،
جئائين گهڙيو جکرو ،تئائين نه ٻيا
ِمٽي تنهن ماڳا ،اصل هئي ايتري.
جکري جي استعاري منجهان ،متان ڪو هيُء اعتراض اٿاريندو هجي ته
حضرت شاهه صاحب جن پنهنجي انهيَء بيت ۾ حضورﷺ جن جو نالو
مبارڪ ته نه آندو آهي ،بلڪه جادم جکري نالي هڪ سردار جي تعريف
ڪئي اٿس ته ان جي جواب ۾ ساهه صاحب جن علي االعالن وري هئين ٿا
فرمائين ٿا ته:
جکرو جس کرو ،ٻيا مريئي َمل،
سمي جي سهاڳ جي ،ڪهين نه پوي ڪل،
ِمٽي اُن مرسل ،اصل هئي ايتري.
غور ڪرڻ جي ڳالهه آهي ته سمو جکرو چئي حضرت شاهه صاحب
”مرسل“ جي لفظ سان بلڪل وضاحت ڪن ٿا ته هيُء اهو مرسل آهي ،جنهن
جي اخالق جي باري ۾ قرآن پاڪ ۾ خود اهلل تعاليٰ جي ذات جا اهي لفظ
ڪ لَعليٰ خلق عظيم“ يعني تحقيق تنهنجو اخالق سڀني موجود آهن ته ” ِان َ
کان بلند ۽ مٿاهون آهي .اهڙيَء طرح رب پاڪ جو هيُء به ارشاد آهي ته ”لقد
ڪان لکم في رسول اهلل اسوه حسنته“ ٠يعني سچ پچ توهان جي الِء اهلل جو َ
رسول ُسٺو نمونو آهي).
ب پاڪ جي ارشاد مطابق انساني اخالق جي باري ۾، حاصل مطلبَ ،ر ُ
حضورﷺ جن جي ذات مبارڪ سڀني کان بهتر نمونو ۽ آخري اکر آهي ،۽
پاڻ سڳورن جي ”خلق عظيم“ کان پوِء ،قيامت تائين ِهن دنيا ۾ انساني اخالق
جو ڪو به نئون نمونو يا نئون نظام هرگز پيدا ٿي نٿو سگهي .انهيَء الِء شاهه
صاحب جن فرمايو آهي ته:
”مٽي ان مرسل ،اصل هئي ايتري.
ww.sindhsalamat.com 148
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 149
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 150
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 151
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 153
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 154
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 155
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
جيڪڏهن اڳيون زمانو هجي ها ته آئون سنئون سڌو عشق مجازيَء جي
تصور کان آڻي عشق حقيقيَء تائين جذباتي روايتي دليلن سان مقالي کي
کڻي پورو ڪيان ها .پر اڄ هڪ ذميدار نقاد جي الِء علمي توضيح ۽ حقيقت
پسندي ناگزير آهن .انهيَء ڪري ڊپ اٿم ته متان ڪنهن ذاتي غلط تصور
جي بناِء تي غلط بيانيَء کان ڪم وٺي ،شاهه صاحب جي روح اقدس يا
سامعين ڪرام جي دل آزاري ڪريان .بهرحال بقول رومي:
زانکه دل جوهر بود گفتي عرض،
پس طفيل آمد عرض جوهر غرض.
عشق جو جيتوڻيڪ سڀڪنهن شاعر وٽ آراڌو تصور هوندو پر بهر
صورت ان جي اصليت وري به هڪ ئي آهي .اهو بقول سگمنڊ فرائڊ ،جنسي
ج ذبي کان شروع ٿي ،سڄي نوع انسان جي حياتيَء تائين ترقي ڪندو ٿو
وڃي .اڄ خود طبعيات به عشق ۽ نفرت کي نظر انداز نٿي ڪري سگهي.
طبعيات جي آڏو سڄي ڪائنات جو نظام Attraction and Repulsion
تي ٻڌل آهي .جيڪڏهن ڪو به سيارو يا ستارو انهن ڪشش جي حدن کان
ٻاهر نڪري وڃي ته سندس وجود انهيَء پل ۾ ختم ٿي ويندو .مرحوم خليفي
عبدالحڪيم ”فڪر اقبال“ ۾ ابن عربيَء جي ڪتاب ”حڪمت االشراق“
تان نقل ڪيو آهي ته ”هر بلند نور کي هيٺئين نور تي غلبو ۽ اقتدار حاصل
آهي ۽ هيٺيون نور مٿئين نور سان محبت ٿو رکي ۽ گويا سندس وصل جو
خواهان آهي ۽ انهيَء قهر و مهر Attraction and Repulsionسان نظام
www.sindhsalamat.com 156
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
عالم جو وجود قائم آهي .هر قسم جي حقيقي ترقي عشق جي ئي بدولت ٿي
سگهي ٿي .پر شرط اهو آهي ته مطلوب ،طالب کان ارفع هجي .ڇو ته عشق
حقيقيَء جو رجحان هميشه ڪمال ڏي هوندو آهي .پر پرينديئي عشق حقيقي
جو تصور ڪرڻ بي معنيٰ آهي .ابتداَء جي الِء ضروري آهي ته مطلوب
متشڪل هجي .متشڪل شيِء جو حسن ئي انسان جي دل ۾ الڪس محبت
ٿو پيدا ڪري .انهيَء ڪري هو عشق حقيقي توڙي حوس پرستي جنس کان
شروع ٿي ٿئي .اهري عشق کي صوفيانه اصطالح ۾ عشق مجازي چئبو آهي.
اهو رڳو شاهه صاحب تي ٻڌل ڪونهي پر هڪ فنڪار ،شاعر ،صوفي توري
فلسفي عشق مجازيَء جي منزل مان ٿو لنگهي.
نفسياتي نقطي نگاهه سان ڪا عادت جيڪڏهن ناخوشگوار آهي يا
جي ڪنهن خواهش جي تڪميل جي آس نٿي رهي ته اها عادت يا خواهش
پنهنجي آسودگيَء الِء نيٺ هڪڙو نئون رستو کڻي سفر ڪندي .جيئن پاڻيَء
جي وهڪ آڏو جيڪا رنڊڪ اچي وئي ته هو پنهنجو وهڪرو ٻئي پاسي
بدالئي پنهنجي وهڪ جو سلسلو جاري رکندو .انهيَء کي نفسيات ۾ انتقال
چئبو آهي .عشق ،جيئن مٿي ٻڌايو ويو .مجاز کان شروع ٿئي ٿو .پر جڏهن
سندس جنسياتي خواهش جي تڪميل نٿي ٿئي ته هو پنهنجو رستو بداليو
وجهي ۽ عشق حقيقي ڏي الڙو ٿيو پويس .پهريائين پهريائين اهو انتقال
منهنجي خيال موجب ،رڳو ”انا“ جي تسڪين الِء هوندو آهي .پر پوِء وجدان ۽
عشق حقيقيَء ۾ بدلجو وڃي.
انهيَء ساڳئي انتقال جي مسئلي جي وضاحت الِء اسان وٽ فلسفيانه
دليل اهو آهي ته ”خداوند رب العزت هر شيِء کان زياده خوبصورت ۽ مڪمل
آهي ۽ چئني پاسي کيس پنهنجو ئي ڪمال ٿو نظر اچي“ .انهيَء ڪري هو
عاشق به پاڻ آهي ته معشوق به پاڻ ،جيئن شاهه صاحب فرمايو:
پاڻ ئي پسي پاڻ کي ،پاڻ ئي محبوب،
پاڻ ئي خلقي خوب ،پاڻ ئي طالب تن جو.
۽ جيئن ته خدا کان وڌيڪ ٻي ڪا به شيِء حسين ۽ مڪمل ناهي،
انهيَء ڪري ڪنهن به شيِء کي ٻي شيِء مان اهو لطف حاصل نٿو ٿئي
جيڪو عشق االهيَء مان.
ww.sindhsalamat.com 157
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 158
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
جي تخليق جو مقصد اهو آهي ته جنهن سمنڊ مان نڪتو هو آخر ان ۾ وڃي
ملي .اهو آهي فعل و جذب جو مسئلو ،جو مسلمان صوفين ۾ عام آهي .جو
شاهه صاحب ۽ سندس روحاني مرشد موالنا جالل الدين رومي ،ٻنهي وٽ
بدرجه اتم موجود آهي .عارف روميَء جي مثنوي مسئله انفصال کان شروع
ٿئي ٿي .مثنويَء جو پهريون شعر آهي.
بشنو ازني چون حکايت مي کند،
وز جدائيها شکايت مي کند.
اهو ساڳيو خيال ساڳين ئي لفظن ۾ شاهه وٽ به موجود آهي:
وڍيل ٿي وايون ڪري ،ڪٺل ڪوڪاري،
ُهن پن پنهنجا ساريا ،هو هنجهون هڏن لِء هاري.
مارئيَء کي تمثيلي روپ پهرائي روح جي وجود تي ويچاربو ته شاهه به
افالطون ۽ رومي جي انهيَء مابعد الطبعياتي نظريي جو قائل نظر ايندو ته
”آفرينش کان اڳ روح کي حسن مطلقه جي حضوري نصيب هئي:
نڪا ڪن فيڪون هئي ،نڪا هونگ نه هون،
سڄڻ انهيَء ساعت ۾ ،ڀيٽي ڏٺوسون،
مون تن تڏاهڪون ،ملي مالقات ڪئي.
عارف روميَء جو خيال آهي ته هر روح خدا کان جدا ٿي اسفل سافلين ۾
وڃو پوي .شاهه صاحب وٽ انهيَء حالت جي الِء ”قيد الماَء“ جو اصطالح آهي.
قيد الماَء ڪهن ،سو مون پاند پيو،
”جف القلم بماهو کائن “،وهي قلم ويو،
اي قصا ڪم ڪيو ،جيئن ٿر مارو آٌء ماڙيين.
خليفي عبدالحڪيم ،حڪمت روميَء ۾ لکيو آهي ته ”انسان کي گهري
نفسي ڪيفيت ۾ انهيَء جو اڻ لکو شعور ٿيندو آهي ته هو عالم آب و گل ۽
جهانِ رنگ ويو جو رهاڪو ڪونهي .کيس ياد ناهي ته اهو گلشن ۽ نشيمن
ڪٿي هو پر ته به اوڏانهن وڃڻ جي تار سندس روحانيت جو سرمايو آهي .هو
ww.sindhsalamat.com 159
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
هتي زور مس سان مجبورا رهي ٿو ۽ سندس دل اصل وطن الِء واجهائيندي
رهي ٿي“.
اال! ائين َم هوِء ،جيئن آٌء مران بند ۾،
جسو زنجيرن ۾ ،راتو ڏينهان روِء،
پهرين وڃان لوِء ،پوِء مر پڄنم ڏينهڙا.
--
قيد الماَء ٿيوم ،هت اڙانگي گهاريان،
ِهناڪ جسمي والفواد لَدي ُ
ڪم ،هنيون ُهت سندوم،
قادر شال ڪندوم ،ميڙائو سين مارئين.
قرآن شريف ۾ ارشاد ٿيو ته کل شيِء يرجع اليٰ اصلهھ .عارف روميَء جو
خيال آهي ته سڄي ڪائنات انهيَء ڪري ارتقاَء ڏي مائل آهي ،جو هو خدا
ڏي عود ڪرڻ ٿي گهري .هن تنزالتي ۽ تدريجي نظام ۾ اهو جذبو ،جو جزن ۾
اتحاد ٿو پيدا ڪري سو عشق جو جذبو آهي .پر رڳو جزن جو جوڙ ۽ جهان جو
نظام ،زندگي ۽ ڪائنات جو مقصد ڪونهي .هر ذري جو مقصد عروج و سعود
الي اهلل آهي .مادي کان خدا تائين هڪ تمام وڏي منزل آهي ،جنهن به هستيَء
کي خدا ڏي واپس وڃڻو هوندو .انهيَء کي قدم بقدم ترقي ڪرڻي پوندي.
وصال ڪامل آهي .جنهن تي وجود جو ڪو به تصور ِ آخري منزل خدا سان
قابل اطالق ڪونهي .صوفين وٽ خدا ڏي واپس موٽڻ جي عام ،ظاهري ۽
شرعي معنيٰ نه پر ذاتي االهيَء ۾ واصل ۽ ساڻس يڪ رنگ و يڪ آهنگ ٿيڻ
آهي جنهن کي اسان وٽ فنا في اهلل چئبو آهي .موالنا روم جو خيال آهي ته
اعليٰ جي عشق ۾ فنا ٿيڻ فنا نه پر ارتقاِء جو ذريعو آهي .شاهه صاحب جو
خيال آهي ته ابديت ۽ عظمت ٻئي فنا في اهلل ٿي وڃڻ ۾ آهن.
ته ڪر ڪيئن سئي ،جي سير نه گهڙي سهڻي،
ِهت حياتيَء ڏينهڙا ،هڏهن تان نه هئي،
ُچڪي تنهن چري ڪئي ،جو ڏنُس اُ َن ڏهي،
سهڻيَء کي سيد چئي ،وڌو قُرب ڪهي،
ُهنهِين هوند مئي ،پر ٻڏيَء جا ٻيڻا ٿيا.
ww.sindhsalamat.com 160
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
موالنا روم چيو آهي ته ”عاشق فنا ٿي معشوق جي اعليٰ صفتن کي پاڻ ۾
جذب ٿو ڪري“ .شاهه صاحب چيو:
نابوديَء نيئي ،عبد کي اعليٰ ڪيو،
مورت ۾ مخفي ٿيا ،صورت پڻ سيئي،
ڪبي اُت ڪيهي ،ڳالهه پريان جي ڳجهه جي.
وري چوي ٿو:
گهڙو ڀڳو تان گهوريو ،پاڻان هو حجاب،
واڄٽ وڄي وجود ۾ ،رهيو روح رباب،
صاحب ريَء ثواب ،آئون گهڻوئي گهوريان.
اتي اچي اسان کي هڪ ٻئي مسئلي کي منهن ڏيڻو ٿو پوي .ڀال شاهه
صاحب وٽ ان منزل جي حصول بابت ڪهڙو خيال آهي؟ شاهه صاحب وٽ
جيتوڻيڪ حصول مقد جي الِء ڪوشش فنا تائين پهچي ٿي وڃي .پر هو
حصول جو خواهان ناهي.
بقول اقبال:
تو نه شناسي هنوز شوق بميردز وصل،
چيست حياتي دوام؟ سو فتنئه نا تمام
هڪڙي حڪيم االهيَء جو قول آهي ته انسان جي هر حالت ۾ بي
اطميناني ۽ ٽوٽ جو احساس سندس االهي االصل هئڻ جو کليو کاليو ثبوت
آهي .سندس اصل خدا جي اکٽ ۽ المحدود صفات مان آهي .جيڪي
المحدود هستيَء واري روح مان پيدا ٿيون آهن .سندس مقصود پڻ المقصود
هستي آهي .انهيَء ڪري کيس ڪا به محدود شيِء مطمئن نٿي ڪري
سگهي .هو سڀڪنهن محدود جي حصول کان پوِء منجهانئس بيزار ٿيو پوي.
انسان ڪنهن ٻيَء مخلوق وانگر مطمئن هئڻ پسند به نٿو ڪري.
وسن ۽ وهسن ،ڏيهاڙي ڏسڻ الِء،
ڏسي ڏسي آئيو ،ته به تالشون ڪن،
ww.sindhsalamat.com 161
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 162
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 163
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
www.sindhsalamat.com 164
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
عنصر جن کي هن پنهنجي تاريخ جي دور مان اخذ ڪيو آهي ،انهن کي هر
زماني ۾ جاِء ملي ٿي .پوِء اهو ڪالهه جو وقت هجي يا اڄ جو ،سندس ڪالم
جي جوڙجڪ جي اها وڏي خوبي آهي ،جنهن مان اسان سبق حاصل ڪري
انفرادي توڙي اجتماعي طور ڪجهه نه ڪجهه ڪري سگهون ٿا .پر
جيڪڏهن لطيف کي محض هڪ شاعر ۽ حقيقت ۽ مجاز جو ،ظاهر ۽ باطن
جو پيغامبر ڪري تصور ڪيو ويو ته پوِء اها دائميت واري ڪيفيت جنهن
جو تعلق سماج ۽ ان جي نظام سان فرد ۽ اجتماع جي زندگيَء سان آهي اهو
ختم ٿيندو نظر ايندو .اسان وٽ اها وڏي ستم ظريفي آهي جو اسان کي
لطيف سولو هٿ اچي ويو آهي .جنهن ڪري بنا ڪنهن سوچ ويچار جي بنا
ڪنهن غور ۽ فڪر جي زندگي ۽ ان جي دور جي تقاضائن ۽ حاصالت کي
پوئتي ڪري روايت جي بنياد تي سندس ڪالم توڙي حياتيَء الِء ڪئين
غلط ڳالهيون بيان ڪندي نٿا گسون ،جيڪا ڳالهه غور طلب آهي.
دور ،وقت ،زمانو اهي ٽيئي لفظ پنهنجي اندر وڏي معنيٰ رکن ٿا .جن ۾
خاص محدوديت هوندي به المحدوديت آهي .سڀ کان اول اهو سوچڻ ضروري
آهي ته دور وقت جي نسبت ۾ آهي يا وقت دور جو تعين ڪري ٿو؟ يا ٻنهين
جو زماني سان پالند اٽڪيل آهي؟ هت زماني جو استعمال والعصر جي
روشنيَء ۾ آهي .ڇا مٿين ٽنهين لفظن کي هڪ ئي ڪيفيت ۽ ڪميت ۾
استعمال ڪري سگهجي ٿو؟ اهو نڪتو غور طلب آهي .اتي اهو به سوال پيدا
ٿئي ٿو ته ڇا وقت گذري ٿو؟ دور گذري ٿو؟ زمانو گذري ٿو؟ غور ڪبو ته انهن
مان ڪو به نه گذريو آهي نه گذرندو .اسان وٽ انهن جي اضافي تقسيم آهي،
جيڪا ڏينهن رات ،ماهه وسال ،صدين ۽ دور جي صورت ۾ ورتي وڃي ٿي.
جنهن کي سماجي عمل ۽ ان جا اثر هڪ مخصوص قبا ڍڪائي عليحدگيَء
جي صورت ڏين ٿا .اصل ۾ هر دور يا وقت جي وير جنهن جو هو مجموعو آهي
سماجي ڪيفيتن ۽ حالتن جو ميڙ آهي جنهن کي نسبتي طور الڳ ڪري
تاريخ جو نالو ڏنو وڃي ٿو پوِء اها ماضي جي هجي يا حال جي .موجوده دور جو
لفظ وقت جي هڪ خاص تقسيم تي داللت ڪري ٿو .جنهن مان اڄ جو
انسان گذري رهيو آهي ،جيڪو هڪ سماجوادي نظام جي صورت م به آهي،
ته هڪ سماجي قوت ۽ سماجي عمل جي شڪل ۾ به آهي .موجوده سماجوادي
ww.sindhsalamat.com 165
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 166
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 168
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ان دور جي زندگي سان هو ۽ اڄ به انهن جو واسطو سماجوادي نظام سان آهي.
ان ڪري لطيف کي هڪ شاعر جي حيثيت ڏيڻ ُجز وقتي ڳالهه ٿيندي،
جيڪا سوچ انصاف وٽان نه آهي .بجاِء ان جي اسان کي لطيف جي فلسفي
کي زندگيَء جي نظام ۾ ڏسڻ گهرجي .جڏهن انهيَء نقطي نظر سان ڏٺو ويندو
ته ڳالهه ئي ٻي نظر ايندي .جنهن کي محسوس ڪندي افسوس ٿو ٿئي ته اسان
هن عظيم ڌرتي جي عظيم انسان ۽ شاعر ۽ ڏاهي تي ڪيڏا نه وار ڪيا آهن،
جن جي ڌڪن سبب سندس فڪر ۽ شاعريَء جو سڄو جسم ُچور ٿيو پيو
آهي .آخر انهيَء ماجرا جو ڪير ذميدار آهي؟ اهي ڏاها ۽ برک عالم يا اسان
پارا اڌ پڙهيا جن کي الکيڻي لطيف جي هڪ سٽ به پڙهڻ ۾ نه ٿي اچي.ا سان
شيڪسيپئر ۽ ٽيني سن ،ملٽن ۽ گوئٽي ،رومي ،جامي ،حافظ ۽ خيام جا حواال
ته ڏيون ٿا ليڪن ڪڏهن اهو سوچيو ويو آهي ته انهن شاعرن ۽ عالمن الِء
انهن جي قومي پرک جو ،پڙهڻ جو ،شرح ۽ عظمت جو ڪهڙو معيار قائم
ڪيو آهي؟ ان مقابلي ۾ اسان اڃان تائين ان شروعاتي دور ۾ آهيون جيڪو
محض لفاظيَء تي مدار رکي ٿو ،ان الِء سڄي لطيفيات موجود آهي .جنهن ۾
سواِء ڪن ڳاڻ ڳڻين ڏاهن جي لکيتن جي ٻيو سڀ خير آهي.
جڏهين کان علم ادب ،شاعري ۽ ان جي لوازمات جي تشريح جو سلسلو
شروع ٿيو آهي ،تڏهين کان وٺي لطيف تي ڏاها ۽ سڄاڻ توڙي ننڍا وڏا اديب
لکندا رهيا آهن .تحفته الڪرام کان وٺي شاهه ،سچل ،ساميَء تائين ،مقدمه
لطيفيَء کان وٺي سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ تائين واري مواد ۾ اسان کي
لطيف تي مواد نظر اچي ٿو ،جنهن ۾ ڪن محبت پائي من ۾ رنڍا روڙيا آهن ته
ڪن سنهو ڪتي سٽ سڦلي ڪرڻ جي ڪوش سڪئي آهي .پوِء ڪن جو
ڪائو ۽ ڪچ اگهيو آهي ته ڪن جي ماڻڪن ملهه ئي نه ڪيو آهي .لطيف
سائين تي هن وقت تائين جو ڪجهه لکيو ويو آهي يا لکيو وڃي ٿو ان کي ٽن
حصن ۾ تقسيم ڪري سگهجي ٿو!.
1عالمن اديبن جو اهو حلقو جن شاهه رحه جي شعر ۽ فڪر کي نج تصوف
جو غواص ڄاڻايو آهي ،جيڪو حقيقت ۾ مجاز ،ظاهر ۽ باطن تي مدار
رکي ٿو .جنهن جو بنياد داخلي فسلفي تي آهي يا ائين چئجي ته اهو
افالطون ۽ نو فالطونيت جي فلسفي جي شرح ڪندڙ آهي.
ww.sindhsalamat.com 169
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 170
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
جيڪڏهن دور جي اهميت محسوس ڪندي انهيَء قسم جا خيال لطيف جي
شارحن ۽ لکندڙن جي ذهن ۾ آهن ته پوِء اهو افسوس جو مقام آهي .لطيف
جي اهميت هر دور ۾ مسلم آهي ،مٿن قلم کڻن کان اڳ اسان کي اهو ضرور
سوچڻ گهرجي ته زندگي ڇا آهي؟ اسان جي علم جي حيثيت اضافي آهي يا
حقيقي ،بصارت ۽ بصيرت ۾ ،علم ۽ عرفان ۾ صالحيت۽ صالحيت ۾ ،عقل ۽
معقوليت ۾ ،احد ۽ احديت ۾ ،واحد ۽ واحديت ۾ ڪهڙو فرق آهي؟ احساس
لطيف وهمي عمل آهي يا ان کي تجربي ۽ مشاهدي جي ماڻ ۾ آڻي سگهجي
ٿو؟ وغيره اهي ۽ ٻيا اهڙا ڪئين سوال سامهون اچن ٿا.
ليڪن هن امر کان قطعي انڪار نه آهي ته زندگي مسلسل تبديل ٿيندڙ
آهي ۽ ”ڪل يوم هوفي شان“ جو مظهر آهي ،جنهن جي هر لمحي ۽ هر
ساعت ۾ ارتقا پذير هئڻ ڪري شان نرالو آهي .هن ۾ تبديلي ئي هڪ اهڙو
عنصر آهي جيڪو هن کي پنهنجي پيشور ڪيفيت کان ممتاز ۽ مٿاهون
ڪري ٿو .اها تبديلي ثانين جي به آهي ته سالن ۽ دورن جي ،جنهن جو تعلق
هر وجود جي ڪفيت ۽ حاالت سان آهي .جيستائين هڪ جسم زندهه رهي
ٿو هن ۾ داخلي تبديلين سان گڏ خارجي حالتن جي بنياد تي به تبديلي
ٿيندي رهي ٿي .سماج ۾ خوبي ۽ خرابي خير ۽ شر مطلق آهن .ليڪن سندن
خارجي اظهار تغير پذير ۽ اضافي آهن .جنهن کي انهن کان الڳ ڪري نٿو
سگهجي .مجرد خيال جيڪو محض خيال آهي ان جي به ان وقت تائين ڪا
حقيقت نه آهي جيستائين ان ۾ ڪا صورت يا اعيان وجود نٿو وٺي ۽ اعيان به
اعين جو عڪس آهي جيڪو خارج ۾ وجود رکي ٿو .دور ۽ تاريخ ان جي
تقاضا ۽ حقائق ته هڪ اٽل حقيقت آهن .جن جو انڪار ڪرڻ غلط آهي
ليڪن هت” :مئي هاٿيَء سين مامرو ،اچي پيو انڌن ،واري ڪار آهي .لطيف
کي ڪنهن به دور کان الڳ ڪري نٿو سگهجي .لطيف جي حيثيت ان وقت
جيان آهي جيڪا جسم جي جياپي الِء ضروري آهي ،تيئن لطيف هر دور جي
هڪ عظيم قوت آهي .جيڪا خرد ۽ اجتماع کي عمل جو سبق ڏئي ٿي ته:
”تتيَء ٿڌيَء ڪاهه ،ڪانهي ويل ويهڻ جي“.
ww.sindhsalamat.com 171
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
لطيف هر دور جو روح آهي ،سماج سان سندس جيڪو رشتو دائميت
جي صورت ۾ آهي .ان کي پرکڻ ۽ ان تي سوچڻ جي ضرورت آهي .اسان مان
جڏهين ڪنهن ان دائري مان نڪرڻ جي ڪوشس ڪئي ته ان جو نتيجو
صحيح نه نڪري سگهندو .ڇاڪاڻ ته لطيف خود هڪ سماجي دور جي
پيدا وار آهي ۽ پاڻ شعر ۽ فڪر جا اهي دائمي قدر ڏنا اٿن جن جي هر دور کي
ضرورت آهي .اهو ئي سبب آهي جو انهن ۾ همه گيريت ،جامعيت ۽ زمان ۽
مڪان سان برميچجڻ جي ڪيفيت سمايل آهي .سندس ڪالم جو اهو
شعوري عنصر آهي جنهن ڪري سندس فڪر جا ماڻ ۽ قدر هر دور جو ساٿ
ڏيئي سگن ٿا.پوِء اهو دور ڪلهوڙن جو هجي يا ميرن جو ،انگرين جو هجي يا
بعد جو ،جمهوريت جو هجي يا آمريت جو ،تهذيب جي تاريخ ۽ سماجي
جدوجهد ۾ انهن تي غور ڪبو ته اهي اسان کي هر دور الِء ڪا نه ڪا راهه
ڏسيندا نظر ايندا.
هر دور يا عهد جا حاالت ان جي روح عصر جا ترجمان هوندا آهن ،جن
۾ معاشرتي ڪلفتن ،انفرادي ۽ اجتماعي الڙن ،ان جي اضطراب ۽ بيچينيَء
کي محسوس ڪري سگهجي ٿو .ان سان گڏوگڏ ان معاشري جي آرزوئن ۽
امنگن جو به اندازو ڪري سگهجي ٿو.
اسان کي انهيَء نڪتي جي آڌار تي پنهنجي دور جو جائزو وٺڻ گهرجي.
۽ ان بنياد تي رهبري حاصل ڪرڻ گهرجي .هن سلسلي ۾ غور ڪبو ته
رسالي جا اڌ کان مٿي بيت انهيَء امر ڏانهن اوڙڪ ڏيندا نظر ايندا ،رسالي
جي هر ُسر ۾ ان جي پچار آهي .جنهن الِء موجوده دور ۾ ان جي تبديليَء الِء
اهميت نظر اچي ٿي ،جنهن الِء ڪنهن به وستار ۽ وچور جي ضرورت ڪا نه
آهي.
جي تو نظر نيڪ ،ته بسم اهلل ئي بس ٿي.
جي اندر اجريل نه آهي ته پنا پڙهي ڪيترا پڙهبا ،سوچ ۽ ساڃهه جي
پکيَء جو ان گام ڏانهن جي گذر نه آهي ته پوِء ان واهيري ۽ وسين کي ووڙن
بيڪار ٿيو پوي جتي اهو امن ۽ سک محسوس ڪري ٿو.
”ماري مرين شال ،ڍٻ وڃنئي ڍٻيون.
ww.sindhsalamat.com 172
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
اڄ ڪينجهر جا ڪنارا اداس آهن ،مو کي متارن جا ڀاڻا ڀينگ ٿيل
آهن .سورٺ جو سينگار اجڙيل آهي .مومل ماڻو ڪرڻ ڇڏي ڏنو آهي .سسئي
سورن جي ساٿ سان جبل جي جوِء ۾ آهي ،سهڻيَء جو ڀيلو وچ سير ۾ ڀري
چڪو آهي ،مارئي عمر جي قيد ۾ آهي ،ليالن ليهور ڇڏي چڪي آهي ،نوري
نماڻا نيڻ کڻي واٽون واجهائي رهي آهي .مورڙو اڳئين جيان مانگر مڇ کي
مات ڏيڻ الِء ڪوشان آهي ۽ چوي پيو ته:
متو آهين مڇ ،ٿلها ٿو ٿونا هڻين،
تو جا ڀانئي اڇ ،تنهن پاڻيَء ُپنا ڏينهڙا
(شاهه رح)
راڻي مال هر روز نئون نياپو اچي ٿو ،جيئن عاشق اصل پنهنجي سسي نٿا
سانڍين ۽ نينهن جي نيزي تي چڙهي پاڻ پرزا ڪيو وجهن.
پاٻوهيو پڇن ،ڪٿي هٿ حبيب جو
کين ان هٿ جي تالش آهي جيڪو حق جو حمايتي ڀيڻي ۽ ڀرجهلو آهي.
جنهن کي هولطيف جي فلسفي حيات ۾ محسوس ڪري ٿو ۽ ان ۾ پنهنجي
الِء سڪار ۽ سڻائي سمجهي ٿو .هن نفسا نفسي جي عالم ۾ لطيف کي ڀيرن
جي ڀيٽا ڏيڻ صحيح عمل نه آهي .آخر هي زندگي جي مانڊاڻ جي دور جون
تقاضائون ڪيڏانهن وڃن ؟ جن جي حل ۽ ويچار وارو معاملو انهيَء طرح
سان بنهه پوئتي رهجي وڃي ٿو .پوِء يا ته اسان لطيف جي ڪالم الِء جيڪا
عالمي شعور واري دعويٰ ڪريون ٿا اها غلط آهي ،يا اسان وٽ سمجهه جي
گهٽتائي آهي يا اسان سچ چوڻ ۽ ٻڌڻ الِء تيار نه آهيون .موجوده دور
ڪمپيوٽرائيزيشن جو دور آهي .جنهن انسان جي عقل ۽ اظهار جي قوت کي
حيرت ۾ وجهي ڇڏيو آهي .اقتصادي حالتون جيئن پوِء تيئن سائنسي
طريقن جون محتاج ٿينديون پيون وڃن .دنيا وسيع عريض هوندي سيمٽبي
پيئي وڃي .انهن جا اثر جيئن دنيا جي ٻئي حصي جي رهواسي کي متاثر
ڪن ٿا تيئن هو سنڌو ماٿر جي ماڻهوَء تي به پنهنجو اثر ڇڏين ٿا ،جنهن ۾
پراڻا سماجي قدر اسان کي ٽٽندا نظر اچن ٿا .اهڙيَء حالت ۾ انفس ۽ آفاق
جي ڳالهه اڄ جي ماڻهو کي مطمئن ڪري اهو ناممڪن نه پر مشڪل ضرور
ww.sindhsalamat.com 173
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
آهي .خارجي حالتن جو اثر عام ماڻهوَء جي زندگي ۽ سوچ تي پنهنجي گهري
ڇاپ ڇڏي ٿو .اهڙيَء صورت ۾ لطيف جي فلسفي جي دائميت واري پهلو کي
ڪيئن بيان ڪجي .جيڪڏهن ان کي صرف حقيقت ۽ مجاز ،ظاهر ۽ باطن،
ڀيرن ۽ روايتن ۾ بيان ڪيو ويو ته اڄ جو ماڻهو ان کي هرگز تسليم نه ڪندو.
بجاِء ان جي هو زندگي جي ضرورتن ۽ سماجي مشڪالتن جي حل جي
صورت ۾ ان کي ٻڌڻ ۽ سمجهڻ گهري ٿو .اسان جي علمي وڏائپ ۽ ان جا الها
چاڙها پنهنجي جاِء تي ليڪن سماجي شعور جي لحاظ کان ڳالهه جو رخ ٻئي
طرف وڃي ٿو ،جيڪو سماجي حقيقت پسندي گهري ٿو ۽ اسان ان جي اظهار
کان ڪيٻايون ٿا.جيڪا اسان جي ذهني ڪمزوري آهي .جيڪا ان ڏاڍائي
جي پيداوار آهي جنهن ۾ سنڌي سماج سوين سالن کان پيڙهبو رهيو آهي.
”قومون انسانيت جي دولت آهن ۽ انسانيت قومن جو معراج آهي .قومن
جي دل جي ڌڙڪي سان دور جي زندگي وابسته آهي .دنيا ۾ جڏهين به ڪنهن
قوم جي دل جي ڌڙڪي کي دٻايو ويو آهي ،ته اها پنهنجي يا ته يادداشت
وڃائي ويهي ٿي يا وري ان جو سماجي ۽ روحاني اتحاد ختم ٿي وڃي ٿو.
جنهن سان ان دور ۾ شر وجود وٺي ٿو .خير جي عدم موجودگيَء سبب قوم جا
ڪم،صم ،بُ ُ
فرد ۽ طبقا هڪ ٻئي کي سمجهڻ کان قاصر رهن ٿا .جيڪا ” ُ
ُعمي“ جي ڪيفيت آهي .جنهن جو الڳيتو عمل ان دور ۾ گونگي نسل کي
وجود ڏئي ٿو ،جيڪو پنهنجي باري ۾ توڙي ان عهد جي سلسلي ۾ پنهنجي
پوين کي ڪجهه ٻڌائڻ کانسواِء مري وڃي ٿو “.هاڻي اهو اسان تي ڇڏيل
آهي ته لطيف جهڙي عظيم انسان جي پيغام ۽ تعليم هوندي اسان ان تي
عمل ڪريون يا ماٺ ڪري ويهون ۽ جيئن آهي ۽ جيئن ٿئي پيو ان تي
شڪر ڪريون .لطيف اهڙي دور جي حالتن الِء نه صبر جو قائل آهي نه وري
شڪر جو :پاڻ فرمائي ٿو ته:
”صبر ۽ شڪر کي ،ڪاڏي آئون ڪندي“.
ڇو ته :بري هن ڀنڀور ۾ ،دوزخ جو دونهون“ آهي .پاڻ ان کي ماٺو ۽ ٿڌو
ڪرڻ چاهين ٿا ۽ سنڌو ماٿر جو ماڻهو سندن تعليم جي روشنيَء م هن بري
ڀنڀور کي پنهون جي پور سان اجارڻ الِء ڪوشان آهي .هو تاريخ ۾ گونگي
ww.sindhsalamat.com 174
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
نسل جو قائل نه آهي ڇو ته لطيف جي راڻي جي جيڪا روِء ۽ جوِء آهي ،اهو
هر همير جي دور ۾ ڪڏهن به نه هيبيو آهي .۽ نه وري ڳل تي ڳوڙهو آندو اٿس،
ڇو ته سوڍو اها ڳالهه سکيو ئي نه آهي:
جڳ جيئن چوِء ،سوڍو تيئن نه سکيو،
راڻو ،ايئن نه روِء ،جيئن ڳوڙهو ڳل پوي
(شاهه رح)
سنڌو ماٿر جو ماڻهو پنهنجي سماجي اڏاوت الِء لطيف کي رهبر تصور
ڪري ٿو ۽ قوم جي وجود جي بقاَء الِء سڀني ٻنڌڻن کي هڪ ئي ڇرڪ سان
ڇنيو ڇڏي:
نو نير ،ڏهه ڏانوڻ ،پندرهن پينڌ پياس،
جڏهن سڄڻ ياد پياس ،ڇرڪ ڇنائين هيڪڙي
(شاهه رح)
منهنجي خيال ۾”موجوده دور ۾ شاهه لطيف جي اهميت“ ان کان وڌيڪ
ٻي ٿي نٿي سگهي ته خدا ۽ رسول کان پوِء شاهه لطيف جو فلسفهِء حيات ئي
آهي جنهن جي بنياد تي هيَء قوم زندهه رهندي آئي آهي ۽ زندهه رهندي
ايندي .ڇاڪاڻ ته لطيف حق ۽ سچ جو ساٿي آهي.
ww.sindhsalamat.com 175
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
پهريون معيار:
اٽڪل هڪ سئو سال اڳ ڪارالئيل ( )Carlyleنظم کي ڇڏي نثر
اختيار ڪيو ۽ چيائين” :جيڪڏهن ويد ،انجيل ۽ قرآن به نثر ۾ آهن ته
منهنجي الِء به اهو ئي ڪافي آهي “ .نظم نويسن جي استفادي خاطر وڌيڪ
www.sindhsalamat.com 176
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 177
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
پرکڻ الِء اها پهرين ڪسوٽي آهي .ڪو به صاحب انهن کي انهيَء ڪسوٽيَء
تي ڀيٽي پنهنجو نتيجو ڪڍي سگهي ٿو.
ممڪن آهي ته ڪو صاحب مختلف شاعرن جي ڪالم جي ضخامت
جي حجت اٿاري ،پر انهيَء ڏس ۾ به لطيف جي ڪالم جو ذخيرو دنيا جي
اڪثر وڏن شاعرن جي ڪالم جي ذخيرن جي ڀيٽ ۾ ڪافي ڪجهه آهي.
سندس رسالي ۾ ڪم و بيش 36مختلف عنوان آهن ۽ ان مان هر هڪ جا
ڪيئي مختلف داستان آهن .انهيَء لحاظ سان به ،سواِء شيڪسيپئر ۽
گوئٽي جي ٻين ڪن ٿورن شاعرن جي ڪالم جو ذخيرو سندس ڀيٽ ۾ اچي
سگهندو.
ٻيو معيار:
ٻ يو معيار ،جو موجوده دور جا وڏا وڏا نقاد شعر کي پرکڻ الِء تسليم ڪن
ٿا ،سو هيُء آهي ته :آيا شاعر جي ڪالم جي ڪنهن به مصرع ۾ ڪو به اهڙو
لفظ بدالئي سگهجي ٿو؟ جو انهيَء تبديلي سان مصرع کي زياه موثر يا فصيح
بنائي سگهي ،يا ان ۾ وڌيڪ ترنم پيدا ڪري سگهي.؟
هڪ دفعي جڏهن بين جانسن کان پڇيو ويو ته هو پنهنجي نظم جي
ڏهن کان به زياده دفعا تصهيح ڪري ٿو ،حاالنڪه شيپسڪيئر ڪڏهن به
پنهنجي شعر جي ٻيهر اصالح ڪا نه ڪئي .تڏهن جواب ڏنائين ته سندس
خيال موجب بهتر ٿئي ها جيڪڏهن شيڪسپيئر ويهه دفعا پنهنجي شعر جي
اصالح ڪري ها .مگر انهيَء هوندي به زمانو شاهد آهي ته سندس اهو نظم،
جنهن جي ڏهه دفعا تصحيح ڪئي وئي آهي ،ان ۾ اڃا به اصالح جي
گنجائش باقي آهي ،پر شيڪسپيئر جون في البديهه چيل مصرعون اصالح
کان باالتر آهن ۽ انهن مان گهڻن ۾ ڪنهن به هڪ لفظ جي ڦير گهير سڄي
مصرع جي ترنم کي تباهه ڪري ڇڏيندي .بهرحال ،اهڙي تبديلي سڌاري
جي بدلي نقصانڪار ثابت ٿيندي.
حقيقت ۾ ڪنهن ورلي شاعر جوڪالم هن معيار تي پورو بيهي
سگهندو ،پر لطيف جي ڪالم ۾ ته فقط هڪ لفظ جي تبديلي به سڄي لئي ۽
ترنم کي بگاڙي ڇڏي ٿي ،بلڪه ختم ڪري ڇڏي ٿي ۽ ناقابل برداشت بنائي
ww.sindhsalamat.com 178
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڇڏي ٿي .بس! امڪان نه آهي جو ڪنهن به مصرع ۾ رڳو هڪ لفظ به هٽائي
يا مٽائي سگهجي .سندس سڄو ڪالم انهيَء لطيف توازن ۽ نزاڪت جو
حامل آهي! نه فقط هر هڪ مصرع ،پر هر هڪ لفظ ۽ ان جي بيهڪ کي
”هڪ خاص اهميت“ آهي ۽ ان جو بدالئڻ محال آهي .دنيا جو ڪو به شاعر،
سندس ڪالم جي سڄي ذخيري جي نقطي نگاهه کان ،هن پرکا ۾ پورو بيهي
نه سگهندو .ٻين شاعرن کي ته ڇڏيو ،پر خود شيڪسپيئر جي به ڪيترين ئي
مصرعن کي ترميم بعد بهتر سمجهيو ويو آهي .موجوده يورپي نقادن ڪنهن
به شاعر جي شعر کي پرکڻ واسطي اهو ٻيو معيار مقرر ڪيو آهي.
ٽيون معيار:
اهي مٿيان ٻه معيار دنيا جي شاعرن جي قطار ۾ ڪنهن به شاعر جي
درجي مقرر ڪرڻ واسطي ڪافي آهن .مگر اڃا به ٽيون هڪ آخرين ،نهايت
اهم ،۽ ناگزير معيار آهي ،جو ازروِء جامع تنقيد ،قطعي طور ،ڪنهن به شاعر
جي درجي قائم ڪرڻ الِء تجويز ڪيو ويو آهي .اهو معيار آهي زبان جو
استعمال ،جنهن جي ذريعي شاعر پنهنجي خياالت جو اظهار ڪري ٿو.
چيو وڃي ٿو ته ملٽن پنهنجي جملي ڪالم ۾ انگريزي زبان جا َاٺ هزار
لفظ ۽ شيڪسپيئر سورهن هزار لفظ استعمال ڪيا آهن .الفاظ جي صحيح
استعمال کي درڪنار ڪندي به ،خياالت جي وسعت کي تورڻ تڪڻ جو هيُء
فقط هڪ طريقو آهي .در حقيقت زبان واري معياري پرک جو اهو (الفاظ جو
ڳاڻيٽو) ڪو موزون طريقو نه آهي ،سوال آهي ته سورهين صدي واري انگريزي
زبان اندر ،خياالت جي اظهار جي وسعت جيڪا شيڪسپيئر پيدا ڪئي،
انهيَء کان وڌيڪ وسعت پيدا ڪرڻ جو ڪو امڪان هو ڇا؟ ٻين لفظن ۾،
معيار آهي زبان ۾ زياده کان زياده خياالت جي اظهار الِء وسعت پيدا ڪرڻ،
سواِء شيڪسپيئر جي ٻئي ڪنهن شخص جي نه وهم گمان ۾ ۽ نڪي
امڪان ۾ ئي هو ته ايلزبيٿ جي دور واري انگيزي ٻوليَء ۾ اهي خياالت اظهار
ڪري ،جي شيڪسپيئر ڪيا .ڊانتي ۽ گوئٽي جي حالت ۾ به اهو چوڻ
صحيح ٿيندو .پر سواِء شيڪسپيئر جي ،ٻوليَء ۾ وسعت پيدا ڪرڻ واري
جنهن منزل کي هو پهتا ،سا نسبتاََ گهڻو گهٽ هئي .بمقابله انهيَء ارڙهينَء
ww.sindhsalamat.com 179
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
صديَء واري سنڌيَء زبان جي ،جنهن کي لطيف نباهيو ،۽ ويجهايو ۽ وڌايو.
ڪنهن جي وهم گمان ۾ ئي نٿو اچي ته لطيف واري زبان ڪا انهيَء دور ۾
سنڌ اندر ڳالهائي ويندي هئي! سنڌي ،جا زياده ۾ زياده ته به هڪ صوبائي
محاوري جي منزل تي هئي ،سا شاهه جي هٿن ۾ هڪ نهايت گرانمايه ۽ وسيع
ترين ٻولي بڻجي پئي ،ايترو جو اسين نه سڃاڻي ٿا سگهون ،نڪي سمجهي ٿا
سگهون ته سندس زبان ڪا اها ساڳي سادي صوبائي ٻولي آهي .تنهن ڪري
انهيَء ناگزير معيار مطابق به ،جو يورپ جي وڏن نقادن ”آخرين معيار“ تسليم
ڪيو آهي ،ڪاميابيَء جو سهرو لطيف جي سر تي ئي آهي.
اهي ٽي معيار جي مٿي بيان ڪيا ويا آهن ،سي اسان جا نه پر دنيا جي
نهايت ترقي يافته قومن جا تجويز ڪيل آهن ۽ انهن جي ذريعي اهو آسانيَء
سان معلوم ٿي سگهندو ته سواِء لطيف جي ،دنيا جو ڪو به شاعر انهن تي هر
پهلوَء کان پورو نٿو اچي سگهي.
هت اسان تصوف جي گهراين ،تخيل جي پرواز ،شاعرانه فهم ۽ نظر ۽
فطري نغمه سرائي وارن نقطن جو بيان ئي نٿا ڪريون ،اهو هڪ جداگانه باب
آهي .اسان هت انهيَء مسئلي کي به ڇڏي يون ٿا ته شاهه جو شعر ڪيتري قدر
انساني زندگيَء جي هر پهلوَء کي روشن ڪري ٿو ،۽ نڪي وري اسان انهيَء
پنهنجي عام مروج مسئلي کي ئي ڇيڙيون ٿا ته شاهه جو شعر ڪيتري قدر
قرآن تي حاوي آهي ۽ ڪيتري قدر ان جو تفسير .نڪي وري اسان جو مقصد
آهي ته ڪو شاهه جي ڀيٽ روميَء سان ڪريون ،جنهن جي ”مثنوي“ متعلق
چيو ويو هو.
”هست قرآن در زبان پهلوي“
اهي جملي نقطا اسان جي محققن جي توجهه جا الئق آهن ۽ انهن تي
ڪتابن جا ڪتاب لکي سگهجن ٿا .انهن جي اپٽار جو نه هيُء موقعو آهي ۽
نه مهل .تنهنڪري اسان انهن ٽن معيارن تي اڪتفا ڪريون ٿا ،جي مٿي بيان
ٿي چڪا آهن ۽ ڀل ته دنيا پاڻ ڏسي ،بشرطيڪه ان کي اهي اکيون آهن ،جن
تي تنگ ”قومي“ جذبات جو پردو چڙهيل ناهي.
ww.sindhsalamat.com 180
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
شاعر فطرت
گل جي خوشبوِء ،چنڊ جي چانڊوڪي ،ساز جو دلنواز آواز ،انڊلٺ جي
روح پرور رنگيني ،عطر جي دلپذير هٻڪار جيئن ازخود پنهنجو پاڻ
مهڪائي ،حسن ازل جو جوهر جرڪائيندي آهي ۽ ان جي خوبيَء الِء ڪنهن
به دليل يا بيان جي ضرورت نه ٿيندي آهي ،تيئن هڪ حقيقي شاعر جي اثر
پذيري ۽ هر دلعزيزيَء جي ثبوت الِء پڻ ڪنهن وڪالت جي ضرورت نه آهي.
شاعر فطرت کي صانع قدرت طرفان سچ ۽ حق جي پرک جو هڪ اهڙو
ملڪوتي ملڪو ،تخليقي صالحيت ۽ اصالحي قوت وديعت ٿيل هوندي
آهي ،جو هو ماحول کان متاثر ٿيڻ بجاِء ،زماني تي اثر انداز ٿي ،انسانيت جي
فالح ۽ عام طور ۽ پنهنجي سماج جي سڌاري الِء پنهنجو مخصوص ماحول
پاڻ پيدا ڪندا آهن .سندن زندگيَء جو هر لمحو ۽ زبان مان نڪتل هر لفظ
انهيَء منزل ڏانهن هڪ سنگ ميل ثابت ٿيندو آهي .دنيا جي تاريخ تي
سرسري نظر وجهڻ سان ئي معلوم ٿيندو ته هر دور جي خوشگوار تبديلي ۽
انقالبي اصالح ڪنهن اهڙي ئي شاعر فطرت جي وجود مسعود جي مرهون
منت هوندي آهي.
ww.sindhsalamat.com 181
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 182
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 183
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 184
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ابد تائين بارگاهه ايزديَء ۾ سر بسجود رهون ،ته به جيڪر انهيَء احسان جو
حق ادا ڪري نه سگهون.
لطيف سنڌ ۽ سنڌي زبان کي سدا حيات ڪري ڇڏيو ،لطيف جي انهيَء
احسان جي عيوض اسان سنڌين سندس الِء ڇا ڪيو .سوچڻ جو مقام آهي.
بهر ڪيف ،لطيف فقط هڪ شاعر ۽ مفڪر جي حيثيت سان نه ،پر
ساڳئي وقت سيد ۽ صوفي ،مغني ۽ اولياَء اهلل جي حيثيت سان هر سنڌيَء جي
رڳ رڳ ۾ سمايل ۽ دل دماغ تي ڇانيل آهي .جنهن سنڌيَء جي ذهن ۽ مزاج
۾ لطيف جي لطافت ۽ عقيدت ،ماُء جي کير سان گڏ داخل ٿي هجي ،تنهن مان
اها توقع ڪري نٿي سگهجي ته هو بنهه غير جانبداريَء سان بين االقوامي
معيار جي ڪسوٽيَء تي پرکي ،عالمي شعراِء جي مقابلي ۾ سندس صحيح
مقام قائم ڪندو.
موجوده سائنسي دور ۾ ضرورت انهيَء امر جي آهي ته لطيف سائين جي
پيغام عام ڪرڻ ۽ سندس لطافت جي چانڊاڻ سان دنيا جهان جي ڪنڊ
ڪڙڇ چمڪائڻ الِء اسان جديد تنقيد جي ڪسوٽيَء تي سندس فن جو
جائزو وٺون .هڪ محقق وارو انداز اختيار ڪري ،غير جانبداريَء سان
پنهنجو هيرو پهرين پاڻ پرکي ،پوِء عالم اڳيان آڇيون.
ww.sindhsalamat.com 185
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 186
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
عالمه قاضي صاحب جن انهيَء سلسلي ۾ ،خاص طور شعر جي پرک الِء،
جن ٽن مکيه معيارن جو ذڪر ڪيو آهي ،انهن مطابق معياري شعر اهو آهي:
1جوڳائي سگهجي 2جنهن ۾ تحريف يا تبديليَء جي ڪا به گنجائش نه
هجي 3 ،جنهن ۾ ڪنهن به خيال جي اظهار الِء زياده کان زياده وسعت اختيار
ڪيل هجي.
پهرئين معيار جي پرک الِء عالمه صاحب برطانيه جي برک دانشور
ڪارالئل جو تاريخي قول دهرايو آهي ته صهيح معنيٰ ۾ شعر فقط اهو ڪالم
سڏائي سگهي ٿو ،جنهن ۾ غنائيت ،موسيقيت ۽ ترنم هجي .شيڪسپيئر،
ملٽن ،گوئٽي توڙي ڊانٽي جهڙا عالمي شهرت يافته شاعر به انهيَء ڪسوٽيَء
تي ڪريو پون ،سندن ڪالم ڳائڻ کان زور آهي :انهن جي مقابلي ۾شاهه جو
ڪو هڪ به ب يت اهڙو ناهي ،جو ترنم سان آالپي نه سگهجي .بلڪه سڄي
رسالي جي سٽاَء ملڪي موسيقيَء جي مختلف سرن جي سلسلي سان سٽيل
آهي .انهيَء ڪري رسالي جي هر بيت ۾ موسيقيت جو مهراڻ موجزن معلوم
ٿئي ٿو.
ٻئي معيار مطابق شاعر جي ڪالم ۾ به ڪنهن به اهڙي تحريف يا
تبديليَء جي گنجائش نه هئڻ گهرجي ،جا ڪنهن به بيت يا مصرع کي
وڌيڪ موثر ،مترنم يا فصيح بنائي سگهي .سڀني کي ُسڌ آهي ته شاهه سائين
جو ڪالم ،فصاحت نظام انهيَء ڪسوٽيَء جي پرک تي پڻ سچو سون ثابت
ٿئي ٿو .انهيَء دعويٰ جي دليل الِء رسالي جو هر بيت پنهنجو مثال پاڻ آهي.
ٽيون معيار آهي اهڙي وسيع ۽ بليغ زبان ،جنهن ۾ زياده کان زياده اظهار
جي گنجائش هجي ،شاهه جو رسالو انهيَء نقطي نگاهه کان پڻ پنهنجي ملڪ
۾ مروج زبان جو هڪ اهڙو بحر ذخار معلوم ٿئي ٿو ،جنهن ۾ هر طبقي ۽
پيشي ،فن ۽ فڪر ،جذبي ۽ احساس جي ترجماني نهايت حسن ۽
ڪاريگريَء سان ڪيل معلوم ٿئي ٿي.
اهو هڪ جدا بحث آهي ،جو هن مضمون جي آخر ۾ آيل آهي ته شاهه
جهڙي پاس صفت شخصيت ،صوبائي محاوري جي منزل تائين پهتل سنڌي
ٻوليَء کي پنهنجي اظهار خيال جو ذريعو بنائي ،ان کي هڪ اهڙي وسيع،
شاهوڪار ۽ مايه دار زبان بنائي ڇڏي ،جا اڄ دنيا جي ڪنهن به ترقي يافته
ww.sindhsalamat.com 187
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
زبان سان بالشڪ برميچي سگهي ٿي .اهڙيَء طرح هڪ عالقائي زبان کي
پنهنجي فڪر جي جال سان جياري ،سيد سڳوري نه فقط ذاتي عظمت جو
ثبوت ڏنو ،پر پنهنجي معجزنما مسيحائي سان سنڌي زبان کي پڻ هميشه جي
حياتي بخشي ڇڏي.
اهي آهن ٽي بين االقوامي معيار ،جن تي غير جانبدرانه پرک کان پوِء
شاهه صاحب عالمي شاعريَء جي افق تي شمس النهار جيان نمايان نظر اچي
ٿو.
اڃا ته انهن معيارن ۾ شاهه صاحب جي علم و عرفان جي عالمگير
نظرين ،زندگيَء ۽ موت جي عظيم فلسفي ،عشق و محبت جي اسرارن ،رندي
رازن ،تصوف جي گهرائي ،تخيل جي پرواز ،خيال جي وسعت ،روح اسالم جي
حقيقت ،شاعرانه فهم و فراست ،قرآني احڪامات جي ترجماني ،زندگيَء جي
مختلف رخن جي عڪاسي ،احساس جي پاڪيزگي ،فطرتي نغمه سرائي ۽
منظرنگاري وغيره متعلق ڪو به اشارو ناهي ،جي کيس صحيح معنيٰ ۾شاعر
انسانيت ثابت ڪن ٿيون.
ww.sindhsalamat.com 188
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
موضوعات جي ندرت
لطيفي الت ۾ دين توڙي دنيا ،ٻنهي جهانن جي خوشحالي ۽ بهتريَء جو
مواد موجود آهي .هر شاعر انسانيت يا انسانيت جي اعليٰ اصولن جي
علمبردار جي فسلفي جو دارومدار انهن بنيادي سوالن تي ٿيندو آهي ته بني
نوع انسان جي زندگيَء جو مقصد ڇا آهي؟ ان مقصد جي حاصل ڪرڻ الِء
انسان کي جماعتي توڙي انفرادي نموني ۾ ڪهڙيَء ريت پنهنجي فرض جي
بجا آوري ڪرڻي آهي .اخالق جا ڪهڙا معيار ۽ قدر هئڻ گهرجن .انساني
سماج جي بگاڙي جا بنيادي اسباب ڪهڙا آهن ۽ انهن جي اصالح الِء ڪهڙا
طريقا ختيار ڪرڻ گهرجن .ڏک ۽ سک جي اصليت ۽ ماهيت ڇا آهي ۽
سندن هڪ ٻئي سان ڪهڙو تعلق ۽ الڳاپو آهي.
شاهه لطيف انساني فطرت جي اهڙن الجهيل ۽ پيچيدن مسئلن جا
جواب جنهن سهڻائي ۽ سالست سان ڏنا آهن ،انهن جو مثال ٿورن فلسفي
شاعرن جي ڪالم ۾ ملي ٿو.
ww.sindhsalamat.com 189
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
سياسي صورتحال
اهو ئي زمانو هو جڏهين سنڌ ،سنه 1520ع ۾ سنڌ جي اصلي رهاڪن،
سمن سڳورن جي هٿن مان نڪرڻ کان پوِء ارغون ،ترخانن ۽ مغلن جي ڌارين
دست برد برداشت ڪندي ،اٽڪل ٻن سون سالن کان پوِء 1737ع ڌاري وري
به ان جي اصلي وارثن ،ڪلهوڙن فقيرن جي قبضي ۾ اچي رهي هئي .هوڏانهن
هندستان ۾ جنهن وقت اورنگزيب عالمگير انتقال ڪيو ،شاهه لطيف 18
سالن جو ڳڀرو جوان هو .ان کان پوِء ڪلهوڙا حاڪم جيئن وڌڻ شروع ٿيا
ww.sindhsalamat.com 190
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
تيئن وڌندائي ويا .شاهه صاحب مادر وطن جي ڌارين دست برد کان آزاد ٿيڻ
جا انگور پنهنجي نوجوانيَء ۾ ئي چکيا.
شاهه صاحب جي حياتيَء ۾ ملڪ نادر شاهه جي نادر شاهيَء جو شڪار
ٿيو .دهليَء ۾ قتل عام ٿيڻ ڪري ،رت جون نديون وهي هليون ۽ سنڌ کي پڻ
ايران جو باجگذار بنجڻو پيو .انهيَء وقت شاهه صاحب 50ورهين جو ڪرڙوڍ
۽ سنجيدو بزرگ هو .انهيَء کان اٺ ورهيه پوِء احمد شاهه ابدالي شڪاري
شڪري جيان اوچتوئي اوچتو الئو لشڪر سميت قنڌار جي جبلن تان لٿو ۽
دهليَء ۾ دم ڏيندڙ حڪومت مٿان هالن ڪري آيو .سنڌ سڳوري انهن سانن
جي ويڙهه ۾ وري به ٻوڙن خوب التڙي ۽ هن دفعي ايران بجاِء افغانستان سان
سلهاڙي وئي.
انهيَء حادثي کان پورا پنج ورهيه پوِء ،پيغمبري ڄمار يعني 62سالن
جي عمر کي پهچي ،شاهه صاحب واصل بااهلل ٿيو.
سندس دور جي آخر وارو سمورو عرصو ،ملڪ اندر توڙي ٻاهر هڪ قسم
جو اضطراب ،شور ۽ شر هو .آباديون اجڙ ۽ بستيون ويران ٿي رهيون هيون.
اهڙي نفا نفسي ۽ اضطراري عالم ۾ شاهه صاحب ظاهري الڳاپا الهي ،شهر
جي گوڙ گهمسان کان گهڻو پري ،حيدرآباد کان 32ميل اتر طرف ،ڀٽ شاهه
تي وڃي ديرو دمايو .ائين ٿو معلوم ٿئي ،ڄڻ ان وقت کيس دنيا جي مسئلن جو
مڪمل حل معلوم ٿي ويو ۽ سچ جي سچي منزل ملي چڪي.
ww.sindhsalamat.com 191
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڦرندي رهي ٿي .انهيَء دور اندر ڪشش ثقل جو عالمگير انقالبي نظريو ظاهر
ٿيو ۽ مڃيو ويو .بجلي جي ايجاد ٿي ۽ دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ سائنس جي
نئين روشنيَء سان ٻهڪي اٿي.
ww.sindhsalamat.com 192
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 194
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 195
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 196
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
سان بيان ڪيو ،جو سندس هر بيت ۽ وائي سنڌ جي جهر جهنگ ۾ گونججي
وئي.
شيڪسيپر ،سعدي ،شيرازي ،يا موالنا حافظ جيان ڪو به قصو لس بيان
ڪري وڃڻ بجاِء شاهه صاحب قرآن ڪريم وارو مدبرانه انداز بيان اختيار
ڪيو ۽ انهن آکاڻين جي فقط اهم واقعن ۽ نڪتن ڏانهن اشارا ڏيندي هلندو
هليو ڄڻ ته قاريَء کي انهن قصن جي پس منظر جي اڳيئي بخوبي خبر آهي.
ساڳئي وقت هر آکاڻي ۾ اهو ئي ماحول ۽ منظر برقرار رکڻ الِء جيڪي
سون تي
اصلي الفاظ ۽ مقامي محاورا استعمال ڪندو هليو آهي ،سي ته َ
سهاڳي جو ڪم ڪن ٿا .سهڻي ميهار جي ُسر ۾ ترها ۽ تار ،سائر ۽ سير،
ڪن ،ڌڌڪا ۽ دهشت ،لهريون ۽ لڙ ،اوڀارا ۽ آر ،ڪپر ۽ ڪڙڪا، ڪرڳل ۽ ُ
ڪچا ۽ ڪانهه، اڇل ۽ ٻڇل ،لس ۽ ليٽون ،چڪڻ ۽ چيٽيون ،ٻيال ۽ ٻيالٽيونَ ،
چڙا ۽ الر ،دونهيون ۽ ڌراڙ ،ڪنڍيون ۽ َوڇون ڏيکاريندو هليو آهي ته وري سر
مومل راڻي ۾ راڻا ۽ راجپوت ،پان ۽ سوپاريون ،ڍوليا ۽ ڍٽ ،ڪرها ۽ وڳ نظر
اچن ٿا.
اهڙيَء طرح عمر مارئيَء جي ذڪر ڪندي کائر ۽ پائر ،جهنگ ۽
جهانگي ،ڏٿ ۽ ڏوٿي ،کوهر ۽ ٿوهر ،وڄون ۽ وسڪارا ،پلر ۽ واهوندا ،ڀٽون ۽
ڀاڻا ،للر ۽ ليار پيا پسجن ته وري سر سسئيَء ۾ گونرا ۽ گس ،ميان ۽ منزلون،
پٻ ۽ هاڙهو ،لس ۽ ٻيلو ،جت ۽ جمازي ،برفت ۽ بلوچ ،ڪانڀو ۽ ڪارو ،پٽيون
۽ پهاڙ ،ندر ۽ وڻڪار ،رڃون ۽ روال ،ج َهڪون ۽ جهوال ،ڏونگر ۽ ڏاکڙا ،ڏکيَء
واٽ جا ڏس ڏيندا ڏسڻ ۾ اچن ٿا.
سر سامونڊيَء ۾ لهريون ،لس ،ليٽ ،ٻيڙا ۽ غوراب ،ڦرها ۽ ڊونڊيون ،سڙهه
۽ الڄون ،پڳهه ۽ کوها ،معلم ۽ ناکئا ،ننگر ۽ ناريون ،بندر ۽ بازاريون نظر
چڙهن ٿيون ته نوري ۽ ڄام تماچيَء جي قصو ڪندي مئين ۽ مهاڻين ،گولين
۽ گندرين ،ککين ۽ کارين ،ڏوراين ۽ ڄارين ،بِهن ۽ لوڙهن ،مَڇن ۽ مانگرن،
مالحن ۽ ميربحرن جا ذڪر اذڪار ڪري ٿو .شاهه صاحب اهڙيَء طرح هڪ
عالئقائي ٻوليَء ۾ روح ڦوڪي ،ماال مال ڪري ان کي هڪ ڪامل ۽ مڪمل
زبان هئڻ جو شرف بخشيو .ايتري قدر جو سندس چيل سونيون سٽون عام
جام پهاڪن طور استعمال ٿيڻ لڳيون:
ww.sindhsalamat.com 197
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 198
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
www.sindhsalamat.com 199
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 200
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ييڃ،
الهييوتين لطيييف چئييي ،ميين ميياري ڪيييو ُم ُ
يڃ ،وسيييئن کييي ويجھييا ٿيييا. سييامي جھيياڳي ُسي ُ
جهد ۽ زهد ،فقر ۽ فاقا ،ذڪر ۽ اذڪار ڪرڻ ،نفس جي نيستي ۽
ڪڻ ،سڀ ڪجھڪر َ ڪنجھڻ نه ُ ڪڇڻ نه ُپڇڻ ،نه ُ نابودي ،ڀانئڻ کي ڀڃڻ ،نه ُ
ِسر تي سهڻ ،ٻاهر ٻاڦ نه ڪڍڻ ،ثابت قدم رهڻ واري الِء شاهه صاحب ٿو چوي
ته:
ويهييي وييييراڳين جييو ،ٻئيييي ڏييينهن ٻيييڌم حيييال،
اُن جييييييا ڌاڳييييييا ڌوڙ ڀڪليييييييا ،جاڳوٽييييييا زوال،
ويچارا وجود جي ،ڪنهن سيين ڪين نيه ڳالهيه،
نانگيييييا ٿييييييا نهيييييال ،لڪيييييا ڀيييييڻن ليييييوڪ ۾.
جيييا بيييراد بيييتن جيييي ،سيييي اُڃ بيييک آديسيييين،
روزا رنييييد رکيييين ،عيييييدون نييييه اوڏا ڪيييياپڙي.
سندن مونا مثل طور سينا ،راز جي ِردا ڍڪي غم ۾ غرق ،فراق ۾ فنا،
فرڪت جي فرهيَء تي اکر الف جو پيا اُچارين ،من ميم سان مالئي محبت جو
مچ من ۾ مچائين ،نهائينَء واري نينهن ۾ نسنگ نانگا نروار ٿي ،پرت جي
پچار پر ۾ پيا پچارين ،نه ڪنهن کي چون نه چوائين ،پاڻ کي پيا لڪائين،
ڏيک ويک کان ڏور ،ظاهري اسباب کان پري ،لڪا ڀڻن لوڪ ۾:
عام کي سندن حال جي نه خبر نه چار ،نه پرو نه پانڌ ،هو مخفي مام ۾ محو
۽ مشغول آهن .نه زماني جي زيب درڪار ،نه دولت ۽ ثروت جي خواهش ،نه
عزت ۽ عظمت جي آرزو ،نه شان و شوڪت جي طلب ،نه عيش و عشرت جي
تقاضا .سڀ ڪجھ ترڪ ،بلڪ ترڪ کي ترڪ ڏيئي سڀ سها سانگا ڇڏي،
توڪل جو توشو ساڻ کڻي ،اڪيالئيَء ۽ تنهائيَء ۾ رهي ،محبوب جي
مشاهدي ماڻڻ ۽ رب کي ريجھائڻ جي ڪار ۾ رڌل رهن ٿا.
ww.sindhsalamat.com 201
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
هنن کي اُلڪو ۽ اونو ،ڳڻتي ۽ ڳاراڻو ،تاب ۽ تاري دلبر جي ديدار جي،
رب جي راضپي ۽ رضامنديَء جي ،محبوب وٽ مقبوليت ۽ واعدي وفائيَء
جي.
پاڻ کي ڪجھ ڪين سمجھن فنا في اهلل الِء سڀ ڪجھ ڪن ٿا.
پنهنجي پاڻ کي گم ڪري ڇڏين ٿا ،اهلل کي اثبات ڪن ٿا .بس جيڪو به
ڪم ڪار ۽ ڪرت ڪن ٿا ،سا صرف يار جي راضپي ۽ رضامنديَء الِء:
جڏهن اهڙا الڳاپا الٿائون ،ٽڳا ٽوڙيائون ،قرابتون ڪٽيائون ،وجود کي
وڃايائون ،تڏهن مشاهدا ماڻيائون؛ جنهن جي شاهديَء الِء ڀٽائي گھوٽ
فرمائي ٿو ته:
قييياف قرابيييت ڪيييڙم کيييان ،ڇنيييي ڇيييڏيائون،
الهيييييوت ۽ جبيييييروت جيييييا ،اُهيييييڃ آنيييييدائون،
ملڪييييوت ۽ ناسييييوت ۾ ،گھييييڙي گھاريييييائون،
‘فبصيييرڪ الييييوم الحدييييد’ ،ايهيييين اتيييائون،
سييييڳر سيييياريائون ،گيييير کييييي گييييڏيا ڪيييياپڙي.
اهڙن آديسين ،عاشقن ،تارڪن ۽ طالبن ،فنا في اهلل ۾ اهو فيض حاصل
ڪيو ،اهو منصب ۽ مقصد ماڻيو جو سندن من جون مرادون پوريون ٿيون.
محبوب کي مليا ،فاني دنيا ۾ پنهنجي عزت ۽ عظمت ،مان ۽ مرتبو ،نيڪي ۽
ناموس ۽ ماڻهن ۾ مقبوليت حاصل ڪري ،سناسي وڃي سائينَء سان سنمک
ٿيا ۽ پنهنجو نالو تاابد يادگار ڇڏي ويا ،رهنمائيَء جي راهه ٻڌائي ويا ،سڪ
جو سبق سکڻ الِء سڀڪجھ سمجھائي ويا ۽ عملي ڪارنامن ڪرڻ الِء سچو
سبق ڏئي ويا:
ww.sindhsalamat.com 202
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 203
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ٗ’ چوڻ سان ڪنسڀ ساراهه و ثنا جو الئق رب العالمين آهي ،جنهن ‘ ُ
ڪل ڪائنات جو ڪارخانو خلقي ،انسان کي خاڪ مان پيدا ڪري کيس ُ
‘احسن تقويم’ جي پوشاڪ ۾ اشرف المخلوقات جو ممتاز مرتبو مرحمت
ڪيو .بعد ۾ ثنا و ساراهه محبوب مڪي مدني کي ٿي جڳائي ،جنهن جي نور
مان ساري خلقت خلقي ،کيس حبيب اهلل جو اعليٰ لقب ڏيئي ،ٻئي سرائون
عطا فرمائي ،سندن شان و شوڪت شاهاڻو ڪيو.
پيغمبرن جي ظهور ٿيڻ جو سبب اهو ئي رهيو آهي ته ڀليل قوم کي راههِ
راست تي هالئين .ان کان پوِء وقتا فوقتا اولياَء اهلل جا وجود دنيا ۾ ايندا رهيا،
جن پنهنجي سڄي زندگي عوام کي صحيح رستي تي آڻڻ الِء وقف ڪري،
پاڻ کي هميشہ الِء حيات ڪيو.
سنڌ جو سهڻو گھوٽ لطيفؒ به اهڙن نيڪن مان هڪ هو .سندن سڄو
رسالو قرآن شريف جو کليل تفسير آهي ،جنهن الِء فرمائين ٿا ته:
جيييي تيييو بييييت ڀانئييييا ،سيييي آيتيييون آهيييين،
نيييييو مييييين الئييييين ،پرييييييان سييييندي پيييييار ڏي.
آئون ،شاهه صاحب جي ٻين ڳالهين کي ڇڏي سندن تمثيلن کي ،جن
مان نصيحت آموز درس ملندو ،پنهنجي ناقص علم ،تجربي ،تحقيق جي
وسيلي نڀائڻ جي ڪوشش ڪندس .ڀٽائي گھوٽ جي شعر ۾ اها هڪ اعليٰ
خوبي و خاصيت آهي جو جنهن به چيز ڏانهن نظر کڻي نهارين ٿا ته ان جي
www.sindhsalamat.com 204
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
اندروني خواهه بيروني خاصيت کان خوب واقف ٿي وڃن ٿا ۽ پوِء ان الِء
ِ
باعث تعجب بنجيو پوي. جيڪي به فرمائين ٿا ،سو اسان الِء
سندس هر تمثيل ۾ نصيحت ،هر گفتي ۾ زندگي آهي .اسان انسانن کي
سجاڳ ڪرڻ ۾ ڪابه ڪسر ڪونه ڇڏي.
مثال جڏهن اٺ ڏسي ٿو ته کيس اوٺار ازخود ياد اچيو وڃي ،ائٽ سان ان
جو ڪتيندڙ ،لوهار سان ڌمڻ ،ڪنڀر سان نهائين ،ٻيڙي ،سئي ،چنڊ ،ڪانگل،
هنج ،پتنگ ،مينهون وغيرهه .حاصل ڪالم ته شاعرِ فطرت جي اڳيان هر
شيِء ڳالهائي ،کيس پنهنجا سڀ راز ۽ رمزون ظاهر ڪري ،پنهنجي ڊيوٽي
ايمانداري سان ادا ڪري ٿي .پوِء ته شاهه صاحب جن جو شعر ائين ٿو پلٽجي،
جو هر انسان پڙهڻ سان ُپر ٿي ،پرواز ڪرڻ الِء هر بري شيِء کان پري ٿئي ٿي.
طوالت جي خوف کان هر تمثيل جو مختصر مثال عرض رکجي ٿو:
.1اک:
جڏهن شاعرِ فطرت جي نظر اک تي پوي ٿي ته کيس ان جي هر ادا خواهه
اشاري ۾ لک لطف نظر چڙهن ٿا .هوَء سڄڻ جي سڪ ۽ اڪنڍ ۾ نارن جيان
نيسارا ڪيو پيئي وهي .کيس آرام ڪونه ٿو اچي .شب و روز ان جي ديدار الِء
واجھائيندي رهي ٿي ،سواِء ان جي منٽ به سندس الِء مصيبت بنجيو پوي.
محبوب کي ان ۾ سمائي ،کين بند ڪرڻ سان؛ جيئن هو سواِء محبوب جي
ٻين کي نه پسي ۽ نه وري محبوب کي ئي ڪو ٻيو پسي:
ان الِء فرمائين ٿا ته:
اکيييين ۾ ٿيييي ويهيييه ،تيييه آئيييون واري ڍڪييييان،
تييوکي ڏسييي َم ڏيهييه ،آئييون نييه پسييان ڪييي ٻيييو.
.2ائٽ:
شاهه صاحب جي نظر جڏهن ائٽ تي پوي ٿي ،تڏهن ائين محسوس
ڪن ٿا ته هر چيز ۾ ساهه آهي ۽ هر ساهه پنهنجي معبود کي هر گھڙي ياد
ڪندو رهي ٿو ۽ ان جي عشق ۾ اکيون سدائين نم رهن ٿيون .اتان سندن دل
جا پردا کُلن ٿا ،۽ اسان کي درس ڏيڻ الِء فرمائين ٿا ته:
ww.sindhsalamat.com 205
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
.3اُٺ:
جڏهن شاعرِ فطرت جي نظر اُٺ تي پوي ٿي ،تڏهن پنهنجي نفس کي
اٺ سان تشبيهه ڏيئي ،چپي چپي تي ان کي مهميزون ،مالمتون اوجھڙ هلڻ
کان ڏاوڻ ڏيئي ،کيس را ِهه راست تي هلڻ الِء هدايت و تلقين ڪري ٿو .ان تي
پنهنجي محبوب ڏانهن وڃڻ الِء تياري ڪري ٿو .فرمائين ٿا ته:
ڪرهيييا ڪسييير ڇيييڏ ،وکيييون وجيييھ وڌنيييديون،
هيڪييير حبييييبن سيييان ،نيئيييي ميييون کيييي گيييڏ،
مڇيييڻ پيييون ئيييي هيييڏ ،آهيييون اڪنيييڊين جيييون.
ڪرهيييييا ڪسييييير ڇيييييڏ ،وک وڌنيييييدي پييييياِء،
منهنجييييو هلييييڻ اتهييييين ،جتييييي جانييييب جيييياِء،
تيييوکي چنيييدن چارييييان ،ٻييييو وڳ الڻيييي کييياُء،
ايهيم اُٺ! اٺيياِء ،جييئن هونييدي رات ُهيت مييڙون.
جڏهن ته نفس (اُٺ) اول کان روح جو دشمن آهي؛ پر اهڙا نيڪ ٻانها،
درويشن جي اثر ۾ اچي ،هر خراب شيِء کان ڪناره ڪش رهن ٿا .شاهه
صاحب جن ٻئي هنڌ فرمائين ٿا ته:
هيييييوس وڏييييييرو وڳ جيييييو ،مڙنيييييي ۾ مهنيييييدار،
چيييينم ٿييييي چيييياڳ مييييان ،موڙيييييو مڃيييير ٽييييار،
لکئييييييي جييييييي لغييييييار ،آڻييييييي ٻييييييڌم اکيييييييا.
ww.sindhsalamat.com 206
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
سئي:ُ .4
شاهه صاحب جن جڏهن ننڍڙي ُسئي ڏانهن نهارين ٿا ،اُن جي ڪم کان
خوب واقف ٿي وڃن ٿا ،تڏهن اديبانه انداز ۾ کيس بادشاهيَء کان به اُتم و
اعليٰ ڄاڻي ،فرمائين ٿا ته:
پاڇييياهيَء نيييه پاڙييييان ،سيييرتيون ُسيييئيَء سييياڻ،
ڍڪييي اُگھيياڙن کييي ،ڪييين ڍڪيييائين پيياڻ،
ٻيهييير ڄييياپي ڄييياڻ ،ابييير جيييي اوصييياف کيييي.
ُسئيَء جو هر ڪم بنا لون اللچ جي ٿيل آهي .انسان کي به گھرجي ته
ان مان سبق وٺي ،هر ڪم بنا ڪنهن اللچ جي ڪري ،تاڪه کيس فطرتي
فائدو حاصل ٿئي؛ جنهن الِء فرمائين ٿا ته:
سييڀ ننگيييون ٿييي نڪييرو ،اللييچ ڇييڏي لييون،
سييپريان سييين سييون ،ننييڊون ڪنييدي نييه ملييي.
.5نهائين:
جنهن وقت شاهه صاحب جي طائرانه نظر نهائينَء تي پوي ٿي ،تڏهن
نهائين نماڻيون نگاهون کڻي ٻانهون ٻڌي سندس حضور ۾ اچي کيس ٻڌائي
ٿي ته ‘ :دنيا جون سڀ تڪليفون برداشت ڪري ،ٻين کي پچائي ،لعل ڪيان
خلق خدمت آهي .آئون ڪڏهن به اُن الِء صبر جو ساٿ نه ٿي ڇڏيان’.
ٿي ،جا ِ
جنهن تي شاهه صاحب جن جا خيال پرواز ڪندي فرمائين ٿا ته:
نهييائين ک يان نييينهن ،سييک ميينهن جييا سييپرين،
سيييڙي سيييارو ڏيييينهن ،ٻييياهر ٻييياڦ نيييه نڪيييري.
نييييڻ نهيييائين جييييان ،سيييتي ليييوڪ ڍڪييييان،
اجھييييياميو ٻيييييران ،تيييييوکي سييييياريو سيييييپرين.
ww.sindhsalamat.com 207
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
.6ڍنڍ:
شاعرِ فطرت ،ڍنڍ جي نظاري ۾ ڏسي ٿو ته ڪي پکي وچ ۾ تري رهيا
آهن ،ته ڪي پاسن کان گپ مان مڇي ڳولي رهيا آهن .ڪردگار جي قدرت
جا اسرار اڀرن ٿا .مثال :هنجن جي خوراڪ مهراڻ جا موتي آهن ۽ سندن
پرواز فضا جي کليل سيني تي ٿئي ٿو.
اهلل جي عاشقن کي هنجن سان تشبيهه ڏني ويئي آهي ،جيڪي سدائين
حقيقت جي درياَء مان معرفت جا موتي ميڙين ٿا:
اکڙييييييييون اوڙاهيييييييه ۾ ،اڀيييييييو تڪيييييييي تيييييييار،
پٿيييون جيييي پاتيييار ،هييينج تنيييين جيييو هيرئيييون.
ٻئي طرف ڪانگن ۽ ٻگھن جي تشبيهه پيٽ جي پوڄاري انسانن سان
ڏني ويئي آهي ته جتي به سندس ويهڻ ٿئي ،اتي گوڙ گهمسان ڪيو ڇڏين:
اڇييييو پيييياڻي لُييييڙ ٿيييييو ،ڪييييالوريو ڪييييانگن،
اينيييدي ليييڄ ميييرن ،تييينهن سييير مٿيييي هنجيييڙا.
انسان کي تلقين ٿو ڪري ته ٻگھن ۽ ڪانگن کي فراموش ڪري هڪ
دفعو جي هنجن جي صحبت ۾ اچين ته رچي ريٽو ٿي پوين .فرمائين ٿا ته:
هنجن سين هيڪار ،جي ڳيڻ ڪيري نهياريين،
ٻگھيين سييين ٻيهييار ،ٻيلهييه نييه ٻييڌين ڪييڏهين.
عالمه اقبال صاحب ،ڪرگس ۽ شاهين کي هوا ۾ اڏامندو ڏٺو ۽ انسان
ذات کي تعليم ڏيڻ الِء ان مان نصيحت آموز نقطا پيش ڪيا ته:
ww.sindhsalamat.com 208
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
.7برسات:
قادر جي قدرت جا ڪروڙين ڪرشما آهن ،آگم جو ٿيڻ ۽ هر شيِء جو
پرمسرت بنجڻ .مثال ڌنار ،هاري ،زميندار ،پکي پکڻ ،مال متاع .جڏهن شاهه
صاحب جن سڀ شيون خوش ڏسن ٿا ،تڏهن سندن خيال پرواز ڪن ٿا ۽ اهي
راز سمجھائين ٿا ،جن جو شمار ڪري ڪونه ٿو سگھجي ،مارئيَء جي زبان
مان فرمائين ٿا ته:
بييييييير وٺيييييييا ،ٿييييييير وٺيييييييا ،وٺييييييييون تراييييييييون،
پوهييييه جييييو پييييٽن تييييي ،ڪيييين ولييييوڙا وايييييون،
مکيييييڻ پيييييرين هٿيييييڙا ،سييييينگھارن سيييييايون،
سييييياري ڏيييييين سيييييامهون ،ٻوالييييييون داييييييون،
ٻيييانهيون ۽ ٻيييانيونَ ،پکيييي ُسيييونهن پنهنجيييي.
هر انسان جي زبان تي اها تات تنوار آهي ته:
ww.sindhsalamat.com 209
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
.8ٻيڙي:
انسان جي ڪشتي گناهن سان ڀرپور آهي .درياَء جي لهرن ۾ لوڏا
کائيندي جڏهن ڏسن ٿا ،تڏهن فرمائين ٿا ته:
آڏو چڪڻ چاهه ،مينهن جيي ميوج نيه سيهي مڪيڙي.
مييييڙي مٺييياين جييييو ،بيييي حييييد چييياڙهيم بييييار،
چيييوڻ چيييارو نيييانهن ڪيييو ،بيييديون بيييي شيييمار،
ڪپييير ڪارونڀيييار ،اڪيييارين احسيييان سيييين.
سست انسان کي ان وکر وهائڻ جي هدايت ڪن ٿا ،جنهن جو ذرو به
ضايع نه ٿئي ،ان الِء فرمائين ٿا ته:
ww.sindhsalamat.com 210
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
.10لوهار:
شاهه صاحب جن جنهن وقت لوهه (سچو عاشق) باهه ۾ پچي لعل ٿيل
ڏسي ٿو ۽ پوِء اهو هر قابل تعريف چيز ٺهڻ جي قابل ٿئي ٿو ،ان مان انسانن
کي الئق و قابل استادن جيان سبق ٿو ڏئي ته اوهان به ان بيجان شيِء جيان پاڻ
کي بنائي ،هميشہ جيان نام و نيشان فاني جهان ۾ ڇڏي وڃو.
سيييو سيييانڌاڻ ڪيييري ،پڇيييج گھييير لهيييار جيييو،
ڪييين هييييٺ ڌري ،ميييان گيييڏنئي رڪ سيييين.
پچيييييائي پهييييياڻ ،جييييين رسييييياڻيو رڪ کيييييي،
تنيييييين سيييييندو ڄييييياڻ ،آهيييييي آڳيييييڙين کيييييي.
جڏهن عاشقن کي اهلل جو رنگ چڙهي ٿو ،تڏهن سندن دلين ۾ ڪمال
قرار و فرحت ٿئي ٿي .بعد ۾ ڪوبه رنگ مٿن ڪونه ٿو چڙهي ۽ سندن قلب
هميشہ محبوب جي عشق ۾ مست و مگن رهي ٿو .ان الِء شاهه صاحب
فرمائين ٿا ته:
ww.sindhsalamat.com 211
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 212
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
آهيون ته به تنهنجي شفاعت جي سهاري ساهه کڻون ٿا .هڪ بار پنهنجي
رحمت جي درياَء کي لبريز ڪر ،ته اداس امت جي زندگي بهار بهار ٿئي.
ڪنيييڌ َم وڪيييڻ ڪنيييڍيون ،ڌڻ سيييڀوئي ڌار،
اڀريون سڀريون پنهنجييون ،سسييون سيڀ سينڀار،
ٻيييين ڇييييڏي ڇيييين پئييييي ،وڃييييي ولهييييارن وار،
تيييه اچيييي اگڻيييان بهيييار ،سيييرال ڪنيييدين سيييڏڙا.
ww.sindhsalamat.com 213
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
اهلل جو ڪالم
جيئن ته قرآن ڪريم کي شاهه لطيف جي ڪالم ۽ فڪر الِء بنيادي
ماخذ جي حيثيت حاصل آهي ،ان ڪري سندس ڪالم ۾ قرآن ڪريم واري
آفاقي فڪر جو رنگ چڙهيل آهي .جنهن جو اعالن شاهه سائينَء خود وڏي
واڪي فرمايو ته:
جيييي تيييو بييييت ڀانئييييا ،سيييي آيتيييون آهيييين،
()1
نِئييييو َميييين الئييييين ،پِريييييان َسييييندي َپييييار ڏي.
شاهه لطيف ،جي سوانح حيات مان به اهو پتو پوي ٿو ته قرآن پاڪ،
مثنوي موالنا روم ۽ شاهه عبدالڪريم بلڙي واري جو رسالو ساڻن سير ۽ سفر
۾ هر وقت گڏ هوندا هئا .جن جو سندن ڪالم تي گهرو اثر نمايان طورتي نظر
اچي ٿو.
ڀٽائي ،پاران سندس ڪالم جي باري ۾ ”جي تو بيت ڀانئيا سي آيتون
آهين“ وارو اعالن قرآن ڪريم جي هدايت ۽ رهنمائي واري سڌي رستي
(صراط مستقيم) ڏانهن آهي ،جيڪو انسان کي پريان سندي پار ڏي رهبري
ِ
ڪالم االهيَء جون فرمائي ٿو ،ليڪن ان اعالن کان سواِء شاهه جي ڪالم ۾
هوبهو ڀالريون آيتون ،آيتن جو ترجمو ،قرآني سورتن ،قصن ۽ هدايتن جا
ِ
ڪالم االهي سان حواال اڪثر طور تي نظر اچن ٿا .جن مان شاهه سائينَء جي
عشق ۽ محبت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو.
www.sindhsalamat.com 214
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
يعني حضرت موالنا رومي ،جي معنائن سان ڀريل مثنوي ڄڻ پارسي
ٻوليَء ۾ قرآن شريف آهي.
ڀالري ڀٽائي ،جي مبارڪ ڪالم الِء به اسان کي موالنا جاميَء وانگر سنڌ
جي جامي حضرت مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي ،جي هيَء دعويٰ ملي ٿي:
آهييييي عبييييداللطيف تييييي رضييييامندو َرحمييييان،
()3
جييوڙي جيينهن قييرآن ،سيينڌيَء ۾ صييحيح ڪيييو.
شاهه سائين ،جي پنهنجي” ،جي تو بيت ڀانئيا سي آيتون آهين“ واري
اعالن ۽ مخدوم گرهوڙي جي ،آهي عبداللطيف تي رضامندو رحمان ،جوڙي
جنهن قرآن سنڌي ۾ صحيح ڪيو ،واري تصديق هن تحقيقي مقالي جو ُمک
عنوان آهي ،جنهن کي ثابت ڪرڻ الِء مختلف بابن ۾ ڀرپور ڪوشش ڪئي
وئي آهي ۽ هيُء پورو مقالو ئي شاهه جي شاعري تي قرآني ۽ اسالمي اثر جي
ِ
ڪالم االهي جهلڪ جي حيثيت رکي ٿو .هتي شاهه سائينَء جي ڪالم ۾
جي عنوان تي سندس ڪالم ۾ آيل چند حواال پيش ڪجن ٿا.
ڀٽائي ،جي رب ڪريم جي پاڪ ڪالم سان محبت رڳو عمل ۽
پنهنجي ڪالم ۾ حوالن جي حدتائين نه بلڪه کيس ڪالم اهلل سان دلي لڳاُء
۽ عقيدت به هئي جنهن جو اظهار هن ريت فرمايو اٿس:
ڪييييڙو ناهييييه ڪييييالم،
مٺايييييان مٺييييو گهڻييييوَ ،
()4
ُسييڪوت ئييي سييالم ،پِريييان سييندي پييار جييو.
يعني محبوب جو ڪالم مٺائيَء کان به وڌيڪ ميٺاج وارو آهي ۽
سندس پار کان جيڪي ڪجهه اچي ٿو سو سراپا سالمتي آهي.
جڏهن ته رب ڪريم پاران قرآن ڪريم کي ايمان وارن الِء هدايت،
ww.sindhsalamat.com 215
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ترجمو :۽ مؤمنن الِء هدايت ۽ رحمت آئي آهي چؤ ته اهلل جي فضل سان ۽
ٻاجهه سان (نا زل ٿيو آهي) پوِء ان سان خوش ٿيڻ گهرجي جو گڏ ڪندا آهن،
تنهن کان اهو ڀلو آهي.
ڀٽائي ،ڪالم اهلل جي باري ۾ اعالنِ خداوندي هدايت ،رحمت ،فضل ۽
ٻاجهه سبب کيس ”مٺايان مٺو گهڻو“ ۽ قرآني حڪم ” َف َذَم َک َی ۡ َ
َْفحا ۡيَ“ پوِء ان
سان خوش ٿيڻ گهرجي ۽ جيڪي ڪجهه گڏ ڪندا آهن ان کان اهو ڀلو
آهي کيس شاهه ”سڪوت ئي سالم پريان سندي پار جو“ قرار ڏنو آهي.
شاهه صاحب ،رب ڪريم جي پار کان عنايت ڪيل ان هدايت ۽
رحمت الِء وڌيڪ وضاحت ڪندي ارشاد فرمايو آهي ته پرينَء جي پار کان
جيڪي ڪجهه نازل ٿيو آهي ،سو مڙئي مٺائي آهي ،ليڪن شرط اهو آهي ته
تون محبت سان چکي ڏس ته پوِء توکي خبر پوندي ته ان ڪالم ۾ ڪيترو نه
مٺاڻ آهي:
پِرييييييان َسيييييندي َپيييييار جيييييي ِمڙئيييييي ِمٺيييييائي،
ڪييانهي ڪڙائيييَ ،چ ِکييين جييي چيييت ڪييري.
لطيفي فڪر موجب رب ڪريم جي پار کان جيڪو به امر اچي ٿو ان ۾
حڪمت ۽ راز سمايل آهي ،جيڪو انسان جي سمجهه کان باالتر آهي .يعني
اصل ڳالهه آهي انسان جي پنهنجيَء سوچ جي ،اهڙي قسم جي وضاحت اسان
کي قرآن ڪريم مان پڻ ملي ٿي ،جنهن ۾ انسان جي پسند ناپسند بجاِء اهلل
تعاليٰ جي امر جي اهميت کي هن ريت بيان فرمايو آهي:
ََش ََّلكا ۡۡشؕ َ
ْكہا ۡيَ ََش ۡی ًئََ َّۡہا َيَ َخَ ۡ ٌر ََّلكا ۡۡشَۚ َۡ َع ٰۤ َسیَََ ۡ َتاح ُّ ۡيَ ََش ۡی ًئََ َّۡہا َي َ ٌّ
َۡ َع ٰۤسیَََ ۡ َ َت ۡ َ
()6
ََۡہللاَ َی ۡ َ اۡشَ ََََْۡمُتۡنَ َََلَ َت ۡ اَم ۡي َ َ
ترجمو :۽ شايد (اوهين) ڪنهن شيِء کي ناخوش ڀانيو ۽ (حقيقت ڪري) اها
اوهان الِء ڀلي هجي ۽ شايد ڪنهن شيِء کي پيارو رکو ۽ اها اوهان الِء بڇڙي
هجي ۽ اهلل ڄاڻندو آهي ۽ اوهين نه ڄاڻندا آهيو.
ww.sindhsalamat.com 216
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
اهڙيَء طرح قرآن ڪريم ۾ ڪجهه اهڙا حڪم موجود آهن ،جن کي
ظاهري طورتي انسان ناپسند ڪندو آهي يا اهي کيس ڏکيا لڳندا آهن،
ليڪن انهن کي شاهه سائينَء جي صالح موجب اگر مڙئي مٺائي سمجهبو ته
ڪڙائي يعني ڪا تڪليف محسوس ڪانه ٿيندي.
ڪالم االهيَء جي عظمت ۽ ان جي حق جي وضاحت ِ شاهه لطيف ،
ڪندي ارشاد فرمايو آهي ته قرآن ڪريم کي پڙهڻ سان گڏ ان کي ساهه سان
سانڍڻ ۽ ان تي عمل به ڪرڻ گهرجي ۽ ائين نه ڪرڻ سان انسان وڌيڪ
گنهگار ٿيندو:
ڪيييڙهن ڪيييين قُليييوب ۾، پڙهييييو ٿيييا پيييڙهنَ ،
()7
َپاڻييان ڏُوهييه َچييڙهنِ ،جييئن َورق َواري ين ِوتييرا.
رب ڪريم پاران به قرآن ڪريم ۾ اها وضاحت فرمايل آهي ته قرآن
تي غور ۽ فڪر ڪرڻو آهي ۽ ان کي پنهنجي دل (قلب) ۾ اختيار ڪرڻو
آهي:
()8
﴿﴾۲۴ ُۡقٰا َ َََ ۡمَ َعلٰیَ اا ا ۡي ٍََََ ۡافََما َہَ
ََف َََلَیَ َت َدبَّرا ۡۡ َ ََم ا ۡ
ترجمو :ڇا قرآن ۾ ڌيان نه ڪندا آهن يا سندين دلين تي انهن جا قفل
(تاال) لڳل آهن.
ڀٽائيَء جو ”پڙهيو ٿا پڙهن ڪڙهن ڪين قلوب“ ۾ وارو بيت هن آيت
سڳوريَء جو منظوم ترجمو محسوس ٿئي ٿو .جڏهن ته قرآن ڪريم ۾ غور ۽
فڪر نه ڪندڙن جي دلين تي قفل (تالن) جو ذڪر فرمايل آهي جنهن کي
شاهه سائين ڪڙهين ڪين قلوب ۾ جي صورت ۾ بيان فرمايو آهي.
رب ڪريم پاران قرآن ڪريم جي حق ادا ڪندڙن ۽ ان کي نه
مڃيندڙن جي باري ۾ نقصان جي خبر هن ريت ڏنل آهي:
ََ َّمذ َیۡ َنَٰا َت َۡی َٰن اَہ اۡشََلۡك َٰت َبَیَ ۡت ا َۡينَہَ َح َّقَت َ ََل َۡت ٖ َہَؕ ََاۡ َم ٰۤئ َ
کَ َی ا ۡؤمنا ۡيَ َ َب ٖ َہَؕ َۡ َم ۡنَ َیَّكۡ ا ۡ
ْفَب ٖہَ
ِس ۡ َۡ َ َ ﴿٪﴾۱۲۱ کَ َہا اۡش ََ ۡم َٰخ اَف ََاۡ َم ٰۤئ َ
ترجمو :جن کي ڪتاب ڏنو سون سي ان کي اهڙيَء طرح پڙهندا جهڙو
سندس پڙهڻ جو حق آهي ،اهي ان کي مڃيندا آهن ۽ جيڪي ان کي نه
مڃيندا سي ئي ڇيئي وارا آهن.
ww.sindhsalamat.com 217
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 218
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
َسبِح= مان مراد قرآن ڪريم جي سورت اعليٰ نمبر 87آهي ،جنهن جي
لی َآهي ،جنهن جي معنيٰ آهي ته (اي پيغمبر)
ِّک َََۡلَ ۡع ٰ
ََن َۡش ََرب َ
پهرين آيت َن ِّح ۡ
انهيَء پنهنجي تمام مٿاهين پالڻهار جي نالي جي پاڪائي بيان ڪر.
جييييرات،
زُميييير ،زُخييييرف ،سييييومرا ،حييييدن ۾ َح َ
سييورن ڪييارڻ سييرتيونَ ،ر َعييد مڪييائون رات،
هميشييييييييه ِحجيييييييير ۾ ،لييييييييئن لطيفييييييييي الت،
()12
ياف ۾.
ميون تيين تنيي جييي تييات ،اوريين جييي احقي َ
ُحجرات= قرآن شريف جي سورت نمبر 49جو نالو ،لفظي معنيُٰ :حجرا يا ڪمرا.
َر َع ُد= قرآن شريف جي سورت نمبر 13جو نالو ،لفظي معنيٰ :ڪڪرن جي
گجگوڙ (گوڙ)
ِحجر= قرآن شريف جي سورت نمبر 15جو نالو ،لفظي معنيٰ :پٿرائون پيچرو
جڏهن ته حجر عالئقي جو نالو به آهي.
حقاف= قرآن شريف جي سورت نمبر 46جو نالو ،لفظي معنيٰ :ڊگها ورن َ اَ
وڪڙن وارا پنڌ ،پيچرا.
زُميييير ،زُخييييرف ،سييييومرا ،مييييارو مييييؤمن پيييياس،
()13
اعرابيييييي اَح َقييييياف ۾ ،رهيييييي وييييييٺم راس.
ُمؤمن= قرآن شريف جي سورت نمبر 40جو نالو ،لفظي معنيٰ :ايمان وارا.
فَاتِحييييييه ،بَقيييييير ،سييييييومرا وطيييييين وپييييييڙيچن،
نَح ي َلِ ،حجيير ،بنييي ِاسييرائيل ،اي پنييڌ َپهنييوارن،
سييييجدهَ ،احييييزابَ ،سييييبا ،منجهييييين ُروم رهيييين،
نيئيييييييي اڏييييييييا اَمييييييين ۾َ ،پکيييييييا پهنيييييييوارن،
()14
مون کي منجهان تَين ،پِئيا ليوه لطييف چئيي.
فَاتِحه= قرآن شريف جي پهرين سورت الحمد جو نالو لفظي معنيٰ :کوليندڙ،
شروعات ڪندڙ.
بَقَره= قرآن شريف جي سورت نمبر 2جو نالو لفظي معنيٰ :ڳئون.
بَنِي اسرائيل= قرآن شريف جي سورت نمبر 17جو نالو لفظي معنيٰ :سامي
ww.sindhsalamat.com 219
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 220
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
نِمل= قرآن شريف جي سورت نمبر 27جو نالو لفظي معنيٰ :ماڪوڙي.
اَعراف= قرآن شريف جي سورت نمبر 7جو نالو لفظي معنيٰ :اسم خاص
ماڳ جو نالو (بلند مقام)
لُقمان= قرآن شريف جي سورت نمبر 31جو نالو ،اسم خاص :اڳئين جڳ
جي هڪ ڏاهي جو نالو.
ن ِ َساَء= قرآن شريف جي سورت نمبر 4جو نالو ،لفظي معنيٰ :عورت.
نُور= قرآن شريف جي سورت نمبر 24جو نالو ،لفظي معنيٰ :روشني.
تُوبيييييھ ،جنيييييي تييييين ۾ ،سيييييي نِميييييل نهيييييارين،
َدسيييي ِمعَ ،جاثِيييييھ ،دل دخييييان ،ڌرييييين،قُييييل يييييا ق َ
ييييار ،تَبييييتِ ،اذَا َجيييياَءِ ،اذَازُل ،سييييين اَورييييين،
تَ َب َ
()18
جيڪين پهنوار پهيرين ،سيو ميسير سيڀ مليير ۾.
ڪافِرون جي پهرين آيت جو قُل َيا= قرآن شريف جي سورت نمبر َ ،109
پهريون لفظ اا ۡلَ َیََ َُّی َ۔َََ ۡلكٰ ا
ْف ۡۡ َ َ= چئو ته اي ڪافرو!
َدس ِمع= ا َۡد ََنم َعََہللاَ= تحقيق اهلل ٻڌو ،قرآن شريف جي سورت ُمجادلھ نمبر 58 ق َ
جا شروع وارا لفظ.
َجاثِيه= قرآن شريف جي سورت نمبر 45جو نالو ،لفظي معنيٰ :گوڏن ڀر.
دُخان= قرآن شريف جي سورت نمبر 44جو نالو ،لفظي معنيٰ :دُونهون ،ڌُنڌ.
تَ َبار= قرآن شريف جي سورت (الملڪ) نمبر 67جو پهريون لفظ َت َ ََر َک َََّمذ ۡیَ
کَ ،وڏي برڪت وارو آهي اهو اهلل جنهن جي هٿ ۾ بادشاهي آهي. ب َیدہََم اۡم ۡ ا
ب= وڍجن ٻئي هٿ ابولهب جا .قرآن شريف جي سورت تَبت= َت َّ ۡ َیَ َدََََب ۡی َ َم َ۔ ۡ َ
لهب نمبر ،111جو پهريون لفظ.
صر جا پهريان ٻه لفظ ِاذَا اذَا جاَء= قرآن شريف جي جي سورت نمبر ،110ن َ ُ
ِ
صراهلل جڏهن اهلل جي مدد ٿيِ ،اذَا جاَء معنيٰ مدد. َجاَء ن َ ُ
ِاذَا زُل= قرآن شريف جي سورت نمبر 99جو پهريون لفظ ۽ ٻئي جو ڀاڱو َ َذََ
ازمۡز َم َََۡل َۡرضَ= جڏهن ڌٻائي ويندي زمين.
ُشيييييوريٰ ،شيييييهر سيييييومرا ،اُنيييييي جيييييو آهيييييي،
صييص ڏونييھ ڪيياهي، لييڏي وئييا لطيييف چئييي ،قَ َ
ww.sindhsalamat.com 221
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
()19
واحيييد ورائيييي ،ڪهيييي ”قييياف“ وئيييام جيييي.
ُشوريٰ= قرآن شريف جي سورت نمبر 42جو نالو ،معنيٰ صالح يا مشورو.
قَ َ
صص= قرآن شريف جي سورت نمبر 28جو نالو ،لفظي معنيٰ :قصو يا ڳالهه.
قَاف= (ق) قرآن شريف جي سورت نمبر 50جو نالو
توحيد ۽ اسماُء الحسنيٰ
شاهه لطيف عقيدي ۽ عمل جي لحاظ کان هڪ پڪو مؤحد ۽ سچو
صوفي هو .سندس ڪالم ۾ سمايل فڪر جو مرڪز ۽ محور پوري ڪائنات
جي خالق ۽ جملي جهانن جي مالڪ هڪ اهلل پروردگار ۾ ايمان ۽ يقين جي
پختگي آهي .سڄي جڳ جهان جي هڪ خالق جي احديت ،ازليت ،قدرت ۽
ربوبيت جي عقيدي ۽ يقين کان سواِء هن جهان جي جنسار جي جدا جدا
رنگن روپن ۽ انساني گروهن جي مختلف ويساهن ويچارن سببان ڪل
ڪائنات توڙي انسان ذات جي وحدت واريَء حقيقت کي سمجهڻ مشڪل
آهي ۽ پڻ هن زميني زندگيَء ۾ انساني گروهن توڙي فردن کي ڪاميابي ۽
ڪامراني واري سنئين واٽ توحيد جي عقيدي کان سواِء هٿ اچڻ محال
آهي .اهوئي سبب آهي جو شاهه سائينَء توحيد جي عقيدي کي اسالمي فڪر
جي روح طور اجاگر ڪيو آهي .توحيد جي عقيدي جون هي تندون سڄي
رسالي جي متن ۾ تاڃي پيٽي وانگر اڻيل آهن ،پر سرڪلياڻ ۾ اهلل تعاليٰ جي
وحدانيت جو ذڪر وڌيڪ وضاحت سان ڪيل آهي .هن ُسر جي پهرين
داستان جي پهرين بيت ۾ شاهه سائينَء اهلل تبارڪ وتعاليٰ جي تعريف
ڪندي سندس وحدانيت جو ذڪر هن ريت فرمايو آهي:
اَ َو ِل اهللُ علييييييم ،اعليييييييٰ عيييييالَم جييييييو ڌَڻِييييييي،
ييائم آه قَييي ِديم،
ييادر پنهنجييييَء قُيييدرت سيييين قي ُ قي ُ
ب َر ِحييييييييم، َواليييييييي َواحييييييي ُد َوحيييييييدهَ ،ر ِاز ُق َر ُ
ڪيييم، سييو سيياراه سييچو ڌَڻِييي ،چئييي َحمييد َح ِ
()20
ڪريمُ ،جوڙئيون جيوڙ َجهيان ِجيي. ڪري پاڻ َ َ
شاهه سائينَء هن بيت ۾ اهلل تعاليٰ جي حمد ۽ اسماُء الحسنيٰ مان
سورهن ناال مبارڪ آندا آهن جن ۾ اهلل تعاليٰ جي ذات بابرڪات ۽ صفاتي
ww.sindhsalamat.com 222
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
شان جي جهلڪ نظر اچي ٿي ،جيڪي هي آهن ( )1اول ( )2اهلل ( )3عليم ()4
اعليٰ ( )5عالم جو ڌڻي ( )6قادر ( )7قائم ( )8قديم ( )9والي ( )10واحد ()11
وحده ( )12رازق ( )13رب ( )14رحيم ( )15حڪيم ( )16ڪريم.
ڀالري ڀٽائيَء پاران اهلل تعاليٰ جي وحدانيت ۽ سندس ڪبريائي کي
بيان ڪرڻ جو مقصد ان سلسلي جي هڪ ڪڙي آهي ،جيڪو حضرت آدم
کان شروع ٿي ٻنهي جهانن جي سردار حضرت محمد ﷺ تي ختم ٿيو هو ۽
مت محمديَء جي حصي ۾ آئي هئي .هن ڪائنات ۾ ان بعد اها سعادت اُ ِ
جيڪي به نبي ۽ رسول آيا انهن جو مقصد صرف هيُء هو ته مخلوق پنهنجي
خالق کي سڃاڻي ۽ ان سان تعلق قائم ڪري ،ان مقصد الِء انهن ڀالرن ڏک،
ہلل“ جي
ڏاکڙا ڏٺا ،جان ،مال ،آل ،اوالد ۽ وطن کان محروم ٿيا ،ليڪن ”َلَََمٰھَََلَََ اَ
ہلل“ جو اقرار ڪيو اُهي ڪامياب ۽ جن نعري تان نه هٽيا ۽ جن ”َلََمٰھ َََلََ اَ
انڪار ڪيو اُهي ناڪام ٿيا.
شاهه لطيف به انبياَء ڪرام جي سنت ۽ سيرت تي عمل ڪندي سڀ
کان پهريان سنڌ واسين سامهون اهلل رب العزت جي حمد ۽ ساراهه بيان ڪري
صفات ربانيَء جو ذڪر فرمايو آهي .ته جيئن انسان جي دل ۾ اهلل تعاليٰ جي ِ
عظمت ۽ ڪبريائيَء جو نور منور ٿئي .اهلل تعاليٰ پاران نبي ڪريم ﷺ جن
تي انسانيت جي هدايت ۽ رهنمائيَء الِء نازل ڪيل الهامي ڪتاب قرآن
ڪريم جي ابتدا به رب ڪريم جي حمد ۽ ثنا سان فرمايل آهي .ساڳي وقت
قرآن ڪريم مان اسان کي اهلل تعاليٰ جي ڀالرن نالن اسماُء الحسنيٰ جي
عظمت جي باري ۾ هن ريت پتو پوي ٿو:
ِّ
َۡم ھَََل َۡن َمآ ا ََ ۡم اح ۡس ٰ
نیَفََ ۡ اع ۡيھَب َ۔َ َ َ
()21
ترجمو :۽ اهلل جا ناال چڱا آهن انهن نالن سان کيس سڏيو.
جڏهن ته اهلل پاڪ جي ڀالرن نالن جي فضيلت جي باري ۾ حضور ﷺ
جن جو بخاري شريف ۾ ارشاد مبارڪ آهي:
اهلل تعاليٰ جي اسماُءالحسنيٰ يعني (نوانوي نالن جن جي ذريعي اسان
کي دعا ڪرڻ جو حڪم ڏنل آهي) جيڪو به شخص انهن نالن کي چڱيَء
طرح ياد ڪندو اهو جنت ۾ داخل ٿيندو.
شاهه لطيف قرآني حڪم ۽ حديث رسول مقبول ﷺ جي ترجماني
ڪندي اَسماُء الحسنيٰ کي ُسرڪلياڻ ۾ جنهن انداز ۾ بيان فرمايو آهي ان
ww.sindhsalamat.com 223
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 224
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 225
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 226
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 227
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 228
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
جو به پتو پوي ٿو ته ڳجهه ۽ ظاهر جي ڄاڻ به ملي ٿي ،جنهن الِء شاهه سائينَء
سڀوئي حال منجهان ئي معلوم ٿيڻ جو اشارو ڪيو آهي.
ہلل َََّمذ ۡیََلََم ٰ َھَََ ََّلَھا َيَََم َۡم ا
کَ ہلل َََّمذ ۡیََلََم ٰ َھََ ََّلَھا َيَ ٰع اۡشََ ۡم َغ ۡیبَ ََۡم َّۡش َ۔َ َۃَھا َيَ ۡم َّر ۡح ٰم انََمرَّح ۡی اۡشَھا َيَ ا
ھا َيَ اَ
ۡ ا ()44
ََّرََم اۡم َت َكبِّراَ ان ۡ ٰح َنََہللَ َع َّمََیا ک ۡي َ َ َ ََمس ٰ اۡشََم اۡمؤم انََم اۡم َ۔ ۡیم انََ ۡم َ ز ۡیزاََ ۡم َج ا َ ۡم اق اد ۡۡ اس َّ
ترجمو :اهلل اهو آهي جنهن کان سواِء (ٻيو)ڪو عبادت جي الئق ڪونهي( .جو)
ڳجهه ۽ ظاهر ڄاڻندڙ آهي .اهو ٻاجهارو مهربان آهي ،اهلل اهو آهي جنهن کان
سواِء ٻيو ڪو عبادت جي الئق نه آهي .جو بادشاهه تمام پاڪ ذات ،سالمت،
امن ڏيڻ وارو ،نگهبان ،غالب ،زبردست ،وڏائيَء جو سائين آهي .انهن جي
شريڪ مقرر ڪرڻ کان پاڪ آهي.
شاهه سائين اهلل تعاليٰ جي حمد ،ساراه ،توحيد جو ايترو ته قائل هو جو
سندس رسالو رب ڪريم جي وحدانيت جي ذڪر ۽ فڪر سان ٽمٽار آهي.
سندس ڪالم ۾ جابجا توحيد باري تعاليٰ جا ثبوت ملن ٿاُ .سر ڪاموڏ ۾
توحيد جي تمثيل کي قرآن ڪريم جي توحيدي سورت اخالص (جنهن ۾
ذات باري تعاليٰ جي باري ۾ وضاحت فرمايل آهي) جي آيت جو حوالو ڏيندي
ارشاد فرمايو آهي:
نييه ڪيينهن ڄييائو ڄييام کييي ،نڪييو ڄييام وييياُء،
ننيييييڍي وڏي گنييييييدري ،سيييييڀن آهييييييه سييييييياُء،
()45
َااااااۡشَیايمَااااااد“ اي نجييييييا نييييييياُء،
”مَااااااۡشَیَ اااااادَ َۡم َ
()45
ڪبيير ڪبرييياُء ،تخييت تميياچيَء ڄييام جييو .
م َۡۡشَ َی ۡد ََۡم َۡۡشَیا ۡي َم اد َجو ترجمو نڪي ڄڻيائين ۽ نڪي ڄڻيو ويو آهي جيڪو َ
شاهه سائين نه ڪنهن ڄائو ڄام کي نڪو ڄام وياَء جي صوت ۾ اڳ ۾ ئي
ڏيئي چڪو آهي.
شاهه لطيف اهلل تعاليٰ جي توحيد ۽ يڪتائيَء جو ايترو ته قائل آهي جو
کيس هن ڪائنات ۾ اهڙي ڪا شيِء مثال يا همسر نظر نٿو اچي جهڙو
سندس اڪيلو وحده الشريڪ رب آهي:
يييرن ُچيييڻڪن ِچيييت ۾ ،هنئيييڙي نِيييت هيييرن، ُچ َ
َ
اااااای َثَکمث ااااااااھََشااااااا ی ٌَ ،پسيييييييڻ اي پيييييييرين،
َما ۡ
ww.sindhsalamat.com 229
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
()47
پکيييييا پنهيييييوارن ،نيئيييييي اَڏييييييا نيييييانهن ۾
مان مراد آهي ته ڪابه شيِء اهلل پاڪ جهڙي يا ان جي برابر نه آهي ،اهڙو اعالن
خداوند پاران اسان کي سورت االخالص ۾ پڻ ملي ٿو:
()48
﴾۴﴿٪ ََۡم َۡۡشَیَكا ۡن ََّمہ َ اکف ًايََََ َح ٌدَ
ترجمو :۽ سندس برابر ڪوبه ڪونهي.
شاهه صاحب هن ڪائنات ۾ اهلل تعاليٰ جي وحدت مان جدا جدا شين
نظارن ،رنگن ۽ جنسارن جي ڪثرت جو مشاهدو ماڻي ٿو ۽ کيس هر هنڌ حق
حقيقي جو هالچو هل نظر اچي ٿو:
ڪييل،
وحييدتان ڪثييرت ٿييي ،ڪثييرت وحييدت ُ
حييييق حقيقييييي هيڪييييڙو ،ٻييييولي ٻيييييَء َم َڀييييل،
()49
ُهيييو َهيييال چيييو ُهيييل ،بِييياهلل سيييندو سيييڄڻين.
ساڳي وقت هن جهان واري ڪارخاني زمين ۽ آسمان ۾ جيڪي ڪجهه
آهي اهو سڀ ڪجهه خداوند ذوالجالل جو آهي ۽ ان جو ڪارساز به اهوئي
رب العالمين آهي:
()50
ََمس ٰم ٰيتَ َۡ َمََفی َََۡل َۡرضَؕ َۡ َکفٰیَبَہللَ َۡک ۡی ً َ
َل ﴿﴾۱۳۲ َِۡہلِلَ َمََفی َّ
ترجمو :جيڪي آسمانن ۾ آهي ۽ جيڪي زمين ۾ آهي سو ان جو آهي ۽ اهلل
سنڀاليندڙ بس (ڪافي) آهي.
شرڪ جي نفي
شاهه لطيف پنهنجي ڪالم ۾ توحيد جي وضاحت بعد توحيد جي ضد
يعني شرڪ جي نفيَء جو نعرو به بلند ڪيو آهي .جيئن ته شاهه سائين
پنهنجن بيتن کي آيتون سڏي ٿو ان ڪري سندن پيغام قرآن مجيد جي
انقالبي فڪر هيٺ آهي ۽ اها به مڃيل حقيقت آهي ته جيڪڏهن مڙني
آسماني ڪتابن کي غور سان پڙهبو ته اهي سڀ اهلل تعاليٰ جي توحيد جي
اق رار ۽ شرڪ جي انڪار جا ترجمان نظر ايندا ۽ اهوئي سبب آهي جو ڀالرو
ڀٽ ڌڻي اهلل رب العزت جي توحيد هيڪڙائيَء کي حق چئي ٿو ۽ ٻيائيَء کي
ٻک وجهندڙن کي گمراهه قرار ڏيندي ارشاد فرمائي ٿو ته:
ww.sindhsalamat.com 230
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 231
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
()54
آئييون اوري جهييل ،تييه تييوکي رسييي تييو ڌڻييي.
قرآن ڪريم مان به اسان کي شرڪ يعني ٻيائي کي ٻن وجهڻ جو سبق
ملي ٿو ڇو ته قرآني تعليمات موجب اهلل تعاليٰ جي ذات يا صفات ۾ ڪنهن
کي به شريڪ ڪرڻ سڀ کان وڏو ظلم آهي:
()55
َۡ َم ۡنَ ُّی ۡ ۡكَبَہللَ َف َقدََ ۡفت َ ٰۤریََث ۡ ًمََ َعظ ۡ ً َۡی ﴿﴾۴۸
ترجمو :۽ جيڪو اهلل سان ڪنهن کي به شريڪ بڻائيندو تنهن بيشڪ وڏي
گناهه جو بهتان ٻڌو.
شاهه لطيف جي ڪالم جو ابتدائي نصب العين خدا شناسي ۽ خدا
پرستي آهي ۽ ان کان پوِء خدائي فرمان مطابق ان ۾ دنيا ۽ آخرت جي
ڪاميابي ۽ ڀالئيَء جو راز سمايل آهي .پاڻ شرڪ جي عقيدي جي نفي جو
سبق ڏيندي مشرڪن جي هڪ گروهه جي نشاندهي فرمائي اٿن ،جن جو
عقيدو هو ته خدا ٽي آهن ،پر ڀٽائي اهڙن بدعقيدن رکندڙ کي ” َهلج پاسي
هيڪ“ هڪ طرفو ٿي هڪ اهلل ڏانهن هلڻ جي صالح ڏيندي فرمائي ٿو ته:
ٻييييون ڏيئيييي َٻييين کيييي ،هليييج پاسيييي هييييڪ،
()56
ورنهه سهي ويڪ ،تون ٽريڏي ٽرييڏايون ڪيرين.
ٽريڏي ٽريڏايون ڪرين ،مان مراد هر ڀيري ،هر وقت ،هڪ جي بدران
ٽي شيون ڏسڻ آهي .اڳتي هلي سر آسا ۾ شاهه سائين وڌيڪ وضاحت سان
ارشاد فرمايو آهي ته اي ٽن خدائن جو عقيدو رکندڙ ٽيڏا ” ُهو تان آهي
هيڪڙو“ يعني رب ڪريم ته اڪيلو ۽ الشريڪ آهي:
سيييڃ وسيييندي تييين کيييي جيييوش جالييييا جيييي،
طاليييب جيييي تحقييييق جيييا ،نييييھ تنيييي وٽ نيييي،
()57
ٽيييڏي پسييي ٽييي ،هييو تييان آهييي هيڪييڙو.
ساڳي وقت قرآن ڪريم جي مطالعي مان به ٽن خدائن جو اعتقاد رکندڙ
طبقي جو پتو پوي ٿو جن کي بارگاهه االهي مان ان باطل عقيدي کي ڇڏي
اڪيلي خدا جي بندگيَء جو حڪم ڏنو ويو آهي .ڀالري ڀٽائيَء به ُسر
ڪوهياري ۽ ُسر آسا ۾ ٽريڏي جي ٽريڏاين ۽ هلج پاسي هيڪ جو جيڪو
ww.sindhsalamat.com 232
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
هوڪو ڏنو آهي اهو هيٺين آيت مبارڪ جي تشريح جو درجو رکي ٿو:
()58
ؕ َۡ ََلَ َت اق ۡيما ۡيََثَ ٰ َث ٌۃََؕن ۡ َت اہ ۡيََ َخَ ۡ ًرَ ََّلكا ۡۡشََؕن َّ َمَََہللاََم ٰ ٌہَََّۡح ٌدَ
ترجمو :۽ (اوهين) ٽي (خدا) نه چئو اهڙي چوڻ کان پاڻ کي جهليو اهو اوهان
الِء ڀلو آهي هڪ اهلل کان سواِء ڪوبه عبادت جي الئق نه آهي.
شاهه صاحب سنڌ واسين جي رهبريَء جو حق ادا ڪندي کين محبوب
حقيقي جي مشاهدي ماڻڻ الِء غير کي غرق ڪرڻ يعني هڪ اهلل کانسواِء
غيراهلل ڏانهن ڌيان نه ڌرڻ جو سبق ڏيندي ارشاد فرمائي ٿو:
هيييياري رکييييج حييييق ،سييييانڀاران سيييياهڙ جييييو،
خيييواب خيييييال ۽ خطييييرا ،تنيييي ڏيييييج تييييرڪ،
()59
ڪييرين غييير غييرق ،تييه مشيياهدو ميياڻيين.
ساڳي وقت قرآن ڪريم ۾ ساڳي عنوان تي آيت مبارڪ موجود آهي،
جنهن ۾ انسان کي محبوب (رب ڪريم) جي مشاهدي ماڻڻ الِء جن عملن کي
اختيار ڪرڻ جو حڪم ملي ٿو انهن ۾ شرڪ جي نفي يعني غير کي غرق
ڪرڻ جو عمل به شامل آهي:
()60
َۃَ َ َرب ٖ َِّہ َ ََ َح ًدَ ﴿٪﴾۱۱۰ ف ََم ۡنَکََ َ َ َی ۡر اج ۡيَم َق ََٓ َ َ َرب ِّٖہَ َف ََۡی ۡ َم ۡلَ َع َم ًَل ََصَم ًحََ ََّۡ ََلَیا ۡ ۡكَب ََ
ترجمو :پوِء جيڪو پنهنجي پالڻهار جي ملڻ جي اميد رکي تنهن کي جڳائي
ته چڱا ڪم ڪري ۽ پنهنجي پالڻهار جي عبادت ۾ ڪنهن هڪڙي کي به
شريڪ نه ڪري.
شاهه سائينَء جو مٿيون بيت هن آيت جي تفسير جو درجو رکي ٿو.
شاهه سائينَء رب ڪريم جي ذات بابرڪات جي جملي جمال ۽
مشاهدي ماڻڻ الِء انسان کي شرڪ جي نفي ڪرڻ جي صالح ڏيندي فرمائن
ٿا:
تييييوکي رسييييي تييييو ڌڻيييييُ ،جملييييوئي جمييييال،
()61
ڪونهي ٻئو خيال ،شيارڪ شيڪ وڃيائيين.
ساڳيوئي مفهوم اسان کي قرآن ڪريم ۾ به ملي ٿو جنهن ۾ رب
ذوالجالل جي ذات بابرڪات کي شرڪ جي شڪ کان پاڪ ۽ سندس جلوي
۽ جمال کي مٿاهون ،وڏي شان ۽ مقام وارو قرار ڏنو ويو آهي:
ww.sindhsalamat.com 233
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
()62
ان ۡ ٰح َنہ َ ََۡ َت ٰ لٰیَ َع َّمََ ای ۡ اک ۡي َ َ ﴿﴾۱۸
ترجمو :اهو پاڪ آهي ۽ جنهن شيِء کي ساڻس شريڪ ڪندا آهيون تنهن
کان اهو مٿاهون آهي.
شاهه لطيف شارڪ ،شرڪ ڪندڙ کي اکين کان انڌو قرار ڏئي ٿو ۽
انسان کي اندر يعني دل وارين روحاني اکين سان هر شيِء کي صحيح ڏسڻ
جي صالح ڏيندي فرمائي ٿو:
ڏسيييڻ ڏسيييين جيييي ،تيييه َهميييه کيييي حيييق چئيييين،
()63
شييارڪ شييڪ َم نييي ،انييڌا انهييين ڳالهييه ۾.
اسالمي تعليم جي روشنيَء مان به اسان کي خبر پوي ٿي ته اهلل تبارڪ
وتعاليٰ جي ذات برحق آهي ۽ گمراهه يعني شرڪ ڪندڙ اکين کان انڌا اهلل
کان سواِء ٻين کي سڏيندا آهن ،حاالنڪ اهلل تعاليٰ وڏي شان وارو آهي:
کَب ََ َّ ََہللَہا َيََ ۡم َح ُّق َََََۡ َّ َ َمََیَ ۡدعا ۡي َ َم ۡنَ ا ۡۡن ٖہَہا َيََ ۡم ََط ا
لَ ََََۡ َّ ََہللَہا َيََ ۡم َ ل ُّیََ ۡل َك َ ۡ َرا ﴿﴾۶۲ ذٰم َ
()64
ترجمو :اها ( مدد) هن ڪري آهي ته اهلل پاڻ برحق آهي ۽ اهلل کان سواِء جنهن
کي سڏيندا آهن سو ڪوڙو آهي ۽ (هن ڪري) ته اهلل ئي مٿاهون وڏو آهي.
ڀٽائي ،اهلل رب العزت جي وحدانيت جو علمبردار آهي ۽ شرڪ ڪندڙ
شارڪ جي نفي ڪندي اهلل وحده الشريڪ جي بارگاهه ۾ هنجهون هارڻ،
ڳوڙها ڳاڙڻ جي صالح ڏيندي فرمائي ٿو:
آئييون سييين اُن پييار ،ڪييڏهن تييان ڪونييه پِئييو،
يييب ِ
اليييوتُر ،نيئيييي ٻييييائي ٻيييار، ح ُِا َن اهلل ِوتييير ُي ِ
ُ
()65
هيڪڙائيييَء وٽ هييار ،هنجييون جييي ُهييئڻ جييون.
ِا َن اهلل وتر ،مان مراد تحقيق اهلل هڪ آهي يحب الوتر مان مراد آهي ته
اهلل تعاليٰ هيڪڙائيَء کي پسند ڪندو آهي.
قرآن ڪريم مان به اسان کي اهلل جي هيڪڙائيَء واري حق ،خاص
اڪيلي اهلل جي عبادت ۽ ان کان ڊڄڻ يعني ان در هنجهون هارڻ جو سبق ملي
ٿو:
ََر َہ ا ۡي َ ﴿﴾۵۱ ہللَ َََلَ َت َّتخ اذ َََۤۡۡمٰا َہَ ََۡۡث ۡ َنَ ََۡۡۚن َّ َمََ اہ َيََم ٰ ٌہ َََّۡح ٌدَۚفََیَّ َ
َیَف ۡ َۡاََ َلََ ا
()66
ترجمو :۽ اهلل فرمايو آهي ته ٻه خدا ڪري نه وٺو ان هڪ اهلل کان سواِء ٻيو
ww.sindhsalamat.com 234
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڪو عبادت جو الئق نه آهي ،تنهن ڪري اوهين خاص مون کان ڊڄندا رهو.
شاهه سائين ُسر رامڪلي ۾ اهلل تعاليٰ جي توحيد ۽ ايڪائي واري
عنوان کي ُسر ڪلياڻ واري انداز ۾ هن ريت بيان فرمايو آهي:
هيڪيييائي هيييڪ ٿئيييا ،ٻجهييين تيييان نيييه ٻييييائي،
يييبََ ۡماااايتا َر اُنييييي الِء آئييييي. َنَّااااَہللَ ِوتي َ
يييریَُ ِحي ُ
()67
جيڪي هيڪائيَء سان هيڪ ٿيا يعني اهلل جي توحيد جو اقرار ڪري
ٻيائي (شرڪ) کان پاسيرا ٿيا انهن کي اهلل جي محبت ۽ قرب نصيب ٿيندو ۽
اهڙن ٻانهن کي ئي ”یاح ُّبََمۡي ََتر“ جو اعالن فرمايل آهي .پوِء جنهن کي هيڪڙائي
حق جي اقرار ۽ شرڪ يعني ٻيائي جي انڪار جي توفيق ملي ته ان الِء قرآن
۾ دنيا ۽ آخرت ۾ يحب الوتر اهلل جي دوستي ۽ محبت جو اعالن هن ريت
فرمايل آهي:
ِخۃَۚ ََۡ َلكا ۡۡشَف ۡی َہََ َمََ َتشۡ َتہ ۤۡیَََ ۡنف ااسكا ۡۡشَ ََۡ َل َكا ۡۡش َ ن َ ۡح انَََ ۡۡم ٰۤیا اؤ اک ۡۡشَفیََ ۡم َح ٰیيۃَ ُّ
ََمدن َۡیََ ََۡفی َََۡلٰ َ
()68
ف َۡی َہََ َمََ َت َّدعا ۡي َ َ ﴿﴾۳۱
ترجمو :اسين دنيا جي حياتي ۾ به اوهان جا دوست هئاسون ۽ آخرت ۾ به اوهان
جا دوست آهيون ۽ جيڪي اوهان جو جيُء خواهش ڪندو سو اوهان الِء
منجهس آهي ۽ جيڪي اوهان گهرندُء سو (پڻ) اوهان الِء منجهس آهي.
سائين هڪ هاديَء کان سواِء ٻئي ڪنهن ڏانهن ڏسڻ پسڻ يعني شرڪ
ڪرڻ جو سخت مخالف آهي ۽ اَحد يعني اهلل تعاليٰ جي هيڪڙائي واري راز
۽ اسرار کي پوري وقت سان اختيار ڪرڻ جو اشارو هن ريت فرمائي ٿو:
اَ َحيييييد جيييييي اسيييييرار کيييييي جنبيييييي ڏٺيييييو جييييين،
()69
سييي مييوٽي ڪييين َپسيين ،ڌاران هيياديَء هيڪييڙي.
اَحد جي اسرار کي مڃيندڙن الِء اَحد (اهلل) جي شان کي قرآن ڪريم ۾
هن ريت فرمايو ويو آهي.
()70
ہللَََم َۡم كا ََ ۡم َح ُّقۚ َََلََمٰہَََ ََّلَ اہ َيۚ ََر َََُّ ۡم َ ۡرشََل َ
ْۡكیۡۡشَ ﴿﴾۱۱۶ َف َت ٰ لَیََ ا
ترجمو :پوِء اهلل سچو بادشاهه تمام مٿاهون آهي ان کان سواِء ڪو عبادت جي
الئق نه آهي اهو سڳوري عرش جو پالڻهار آهي.
ww.sindhsalamat.com 235
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 236
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ترجمو :مؤمن رڳا اهي آهن جن اهلل ۽ سندس پيغمبر تي ايمان آندو آهي.
پييينج پڳهيييه ،ٽريهيييه اولييييون ،الڄيييو سيييڀ لڳييياِء.
هن سٽ ۾ شاهه سائين سامونڊي مسافرن کي سمنڊ جي لهرن ۽ لوڏن
کان بچڻ الِء جنهن ساز ۽ سامان کي ساڻ ڪرڻ الِء صالح ڏني آهي ،اهي به
ايمان واري عقيدي سان تعلق رکن ٿا .پنج پڳهه ،مان مراد پڳهه جا پنج رسا
آهن ،ليڪن ،روحاني معنيٰ ۾ پنجن ( )5وقتن واري نماز ڏانهن اشارو فرمايل
آهي .اهڙي قسم جو ساڳيو حڪم اسان کي قرآن ڪريم مان به ملي ٿو،
جنهن ۾ مؤمن جي فالح ۽ ڪاميابيَء جو راز نماز ۾ ئي قرار ڏنو ويو آهي:
()76
ؕ﴿﴾۲ ا َۡدَََ ۡف َحَ ََم اۡم ۡؤمنا ۡي َ َ ؕ﴿َََّ ﴾۱مذیۡ َنَہا ۡۡشَف ۡی ََص ََلتہ ۡۡشَ ٰخش ا ۡي َ َ
ترجمو :بيشڪ اهي مؤمن ڇٽا جيڪي پنهنجيَء نماز ۾ عاجزي ڪندڙ آهن.
شاهه جي ٽيهن اولين ،مان مراد ٿوريون نه پر سڄيون ساريون ٽيهه اوليون
يعني ٽيهه چپا آهي ،ليڪن معنوي لحاظ سان ٽيهه روزا آهن ،اهي ايمان ۽
اسالم جي بنيادي ارڪان ۾ شامل آهن ،جن الِء قرآن ڪريم ۾ ارشاد رباني
ww.sindhsalamat.com 237
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
آهي:
﴿﴾۱۸۳ ََمص َی اَم ََک َمََ اکت َبَ َعلَی َََّمذیۡ َنَم ۡنَ َا ۡ كا ۡۡشَ َم َ َّكا ۡۡشَ َت َّتَ اق ۡي َ َ
ی ٰۤ ََ ُّی َہَ َََّمذ ۡی َنَٰا َمنا ۡيََ اکت َبَ َع َۡیكا اۡش ِّ
()77
ترجمو :اي مؤمنو جيئن اوهان کان اڳين تي روزا فرض ڪيا ويا تيئن اوهان
تي به روزا فرض ڪيا ويا ته جيئن متقي ٿيو.
وحييييده الشييييريڪ لييييھ کوهييييا خييييوب کڻيييياِء.
هن سٽ ۾ شاهه سائين اهلل تعاليٰ جي وحدانيت جي عقيدي وارا کوها ُاڀا
ڪرڻ جي صالح ڏني آهي ،جن ذريعي سامونڊين جي ساک پت قائم رهي
سگهي ٿي .اهو ساڳيو فڪر اسان کي قرآن ڪريم ۾ هن ريت ملي ٿو:
()78
َ َ ﴿﴾۳۱ ََۡ َمَ َ ََامرا ۤۡ ََۡ َََ َّ ََلَم ََی ۡ اد ۤۡ َاََََۡ َم ٰا ًَہََ َّ ََۡح ًدَََۚلَ ََََ َم ٰ َہ َََ ََّلَ َہا ََيَؕ ان ۡ َٰح َنہَ َع َّمََ َیا ۡ اک ۡيَ
ترجمو :۽ هڪ اهلل جي عبادت ڪرڻ کان سواِء کين ٻيو حڪم نه ڪيو ويو
آهي ان کان سواِء ڪو عبادت جو الئق نه آهي جيڪي ساڻس شريڪ ڪندا
آهن تنهن کان هو پاڪ آهي.
ايمان ان قرار جو نالو آهي جنهن ذريعي انسان پنهنجو عقيدو درست
ڪري ”َ َُقَر َب َسَ َ َۡ َت ۡصدیۡ ا َ
ق َب َق ٌ َ
ۡب“ يعني زبان سان اقرار ۽ دل سان ان حقيقت
کي تسليم ڪري جنهن جو اظهار ڪلمه طيبه ،پاڪ ڪلمي ذريعي ڪرايو
ويندو آهي ۽ اهو ڪلمو ايمان جو پهريون ڏاڪو آهي ،جنهن ۾ انسان اهلل
تعاليٰ جي هيڪڙائي ۽ رسول اهلل ﷺ جي رسالت کي مڃڻ جو اقرار ڪندو
آهي .اسالم ۾ ڪلمي طيب کي اولين اهميت حاصل آهي .هيُء ڪلمو اسالم
جو منشور آهي .هن مبارڪ ڪلمي جي اقرار سان انسان ڪفر جي برادريَء
مان نڪري اسالم جي برادريَء ۾ داخل ٿي وڃي ٿو ۽ غلط ڪار انسان جون
سڀ غلطيون ۽ خطائون ميسارجي وڃن ٿيون ۽ سندس نالو خدائي جماعت
”حزۡ اَ ََہلل“ ۾ داخل ٿي وڃي ٿو کيس قرآن ڪريم جي اها خوشخبري ٻڌائي
وڃي ٿي ته:
()79
َ َ ﴿﴾۵۶٪ فََ َّ َحز ۡ ََََہللَہا اۡشََ ۡم ٰغ ا ۡي
ترجمو :ڇو ته اهلل جي ٽولي ئي غالب آهي.
شاهه صاحب جي نزديڪ ايمان الِء ڪلمه طيب کي بنيادي حيثيت
ww.sindhsalamat.com 238
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 239
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
لطيفي ۽ قرآني فڪر مان ثابت ٿيو خدائي جماعت حزب اهلل ،جنهن
طيب ڪلمو پڙهي ايمان آندو ،اهائي جماعت دنيا ۽ آخرت ۾ ڪاميابي
ماڻيندي ،اهڙيَء جماعت جي باري ۾ قرآن ڪريم ۾ ارشاد رباني آهي ته:
()83
﴿﴾۱۳۹ َََل ۡع َۡي َ َ ََ ۡ َ اک َۡنت ۡاۡشَ ُّم ۡؤمن ََ َۡۡ
َۡ ََلَ َتہَنا َۡيََ َۡ ََلَ َت ۡحزَن َۡايََ َۡ ََ َن ۡ ات اۡش ۡ َ
ترجمو :۽ نڪي سست ٿيو ۽ نڪي غمگين ٿيو ۽ جيڪڏهن مؤمن آهيو ته
(رڳو) اوهين غالب ٿيڻ وارا آهيو.
ڀٽائيُ ،سر رامڪلي جي وائي ۾ ايمان وارن الِء اهلل تعاليٰ جي محبت ۽
دوستيَء واري قرآني آيت هوبهو نقل ڪري مؤمنن جي عزت ۽ مرتبي کي هن
ريت بيان فرمايو آهي:
()84
ََلَیََم ُّن ايرؕؕ ہللَ َۡل ُّی َََّمذیۡ َنَٰا َمنا ۡيَ َیا َۡ اج اہ ۡۡش َِّم َن ُّ
ََمظ ا ٰم ََ ا
رپرنِ ،و َخرِ ُموسيٰ صعقا ،ٿا جوڳي جنگ جلن.
اهڙيَء َپ َ
ترجمو :اهلل مومنن جو سنڀاليندڙ آهي کين اونداهين مان سوجهري ڏانهن
ڪڍندو آهي.
ڳ ڇڏي اهلل
ان کان سواِء شاهه سائين سر پورب ۾ جوڳيَء پاران هيُء َج ُ
جي سالمتي واري گهر ڏانهن وڃڻ ۾ هن دنيا جي طمع ۽ حرص کي ڇڏڻ جي
صالح ڏني آهي .اهلل تعاليٰ جي سالمتيَء واري گهر مان مراد ايمان ۽ اسالم
جي سالمتيَء وارو هنڌ آهي:
جييييوڳي ُجييييڳ ڇييييڏيُ ،پرئييييا ُپييييورب پييييار ڏي،
الهيييييوتي لطييييييف چئييييييَ ،هلييييييا الل لَيييييڏي،
َمس ا ٰۡشَ صيياحب َسييڀن َسييڏي، ََۡہللَ َیا ۡاد اع ۡيَََلا ٰایَ َّ ََر َّ
()85
هئي هئي هن هڏي ،همه کيي حييران ڪئيو.
مٿين وائيَء ۾ شاهه ،اهلل تعاليٰ جي مؤمنن تي مهربانيَء جو ذڪر فرمايو
هو ،جنهن ۾ مؤمنن کي اونداهيَء مان سوجهري ڏانهن ڪڍڻ جو ذڪر هو ۽
هن بيت ۾ اهلل تعاليٰ پاران سالمتيَء واري گهر ڏانهن سڏڻ جو ذڪر آهي،
انهن حوالن مان ثابت ٿيو ته اهلل تعاليٰ ايمان وارن تي ڪيڏو نه مهربان آهي.
هن قرآني آيت مان مراد آهي ته اهلل تعاليٰ پنهنجن ٻانهن کي سالمتيَء واري پاڪ گهر
ڏانهن سڏي ٿو.
ww.sindhsalamat.com 240
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
شاهه سائين ايمان وارن الِء اهلل تعاليٰ جي هدايت ۽ مؤمنن الِء بنيادي
شرطن کي بيان ڪندي ارشاد فرمايو آهي ته:
وحيييده الشيييريڪ ليييھ ،جييين اُتيييو سيييين ايميييان،
تيين مڃيييو محمييد ڪييارڻي ،قلييب سيياڻ لسييان،
()86
اُوِء فيييائق ۾ فرميييان ،اَوتَيييڙ ڪنيييھ نيييه اولئيييا.
يعني اهلل تعاليٰ جي وحدانيت تي ايمان سان گڏ نبي ڪريم ﷺ کي
دل ۽ زبان سان مڃڻو پوندو تڏهن اهو عقيدي وارو ڪڏهن به گمراهه نه ٿيندو.
ساڳي وقت قرآن ڪريم ۾ به سڌي واٽ لهڻ الِء ،اهلل ۽ سندس رسول تي
ايمان آڻڻ جو حڪم ملي ٿو:
()87 َّ فََ ٰم ان ۡيََبَہللَ َۡ َر ان ۡيمہََم َّنب ِّی َََۡلام ِّ ِّی َََّمذ ۡیَیا ۡؤم ا
نَبَہللَ َۡک َ ٰمت ٖہَ ََۡت ا ۡي اہ َ َم َ َّكا ۡۡشَ َت ۡہ َت اد ۡۡ َ َ ﴿﴾۱۵۸
ترجمو :تنهن ڪري اهلل ۽ سندس انهيَء اُمي نبيَء تي ايمان آڻيو جيڪو اهلل ۽
سندس حڪمن کي مڃيندو آهي ۽ ان جي تابعداري ڪريو َمن اوهين سڌي
واٽ لهو.
شاهه سائين وحده جي وحدت ،االهلل ۽ محمد رسول اهلل جي اقرار بعد
مسلمان ٿيڻ جو اعالن فرمايو آهي ڇو ته ايمان آڻڻ سان مؤمن ۽ دين اسالم
کي مڃڻ سان انسان مسلمان ٿي سگهي ٿو:
وحييييييييده جييييييييي وڍئيييييييياِ ،االَ اهلل“ اڌ ڪئييييييييا،
محميييد رسيييول اهلل ﷺچئييييُ ،مسيييلمان ٿئييييا،
عاشيييق عبيييداللطيف چئيييي ،انهيييين پيييھ پئيييا،
()88
جييياله ڌڻييي ڌئييا ،تييي وئييا وحييدت گييڏجي.
جڏهن ته اهلل تبارڪ وتعاليٰ پاران نبي ڪريم ﷺ جي رسالت کي
مڃڻ الِء حڪم اڳ ۾ ئي بيان ڪري چڪا آهيون ،هاڻي ڀٽائي پاران اسالم
۽ مسلمان ڏانهن اشارو فرمايو ويو آهي .محمد رسول اهلل ﷺ چئي مسلمان
ٿيا يعني محمد ﷺ جي رسالت جي اقرار بعد انسان مسلمان ٿي سگهي ٿو.
مسلمان جو لفظ عربي زبان جي لفظ َسلَم مان نڪتل آهي .جنهن مان مراد
امن ۽ سالمتي آهي ،اهڙيَء طرح ُمسلم (مسلمان) مان مراد اهو فرد آهي،
ww.sindhsalamat.com 241
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
واري عبارت ايمان مفصل مان ورتل آهي .جيڪا هن ريت آهي:
ww.sindhsalamat.com 242
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
مارئيَء ۾ قرآني آيت جي حوالي سان وضاحت ڪندي ارشاد فرمايو اٿن:
ِ
يييييييوم، اااااااربِّكا َۡۡش جييييييييڏهن َ
ڪيييييييين پيي ََم َۡسااااااا ا َبا َ
ِ
چيييييييوم، اَااااااَمايََبَ َٰ
لاااااای قلييييييب سييييييين تييييييت
()94 ِ
ڪيييوم ،وچيين ويييڙيچن سييين تهييين وييير
َپييياٻوهي هيڪيييار ،ميييون کيييي پڇئيييو سيييڄڻين،
اااااااااربِّكا َۡۡش“چيييييييييييائون جنييييييييييھ وار،
”ََم َۡساااااااااا ا َبا َ
()95
سندي سور ڪنار ،تن تڏهانڪون نيه لهيي.
الست واري عهد جو ذڪر قرآن ڪريم ۾ هن ريت ملي ٿو:
کَمنۢۡ َبَن ۤۡیَٰا َ َمَم ۡنَظا اہ ۡيرہ ۡۡشَذ ِّاریَّ َت اہ ۡۡشَ َََۡ ۡش َہ َدہا ۡۡشَ َعلٰۤیَََ ۡنفاسہ ۡۡشَََۚم َۡس َ َبَ َربِّكا ۡۡشَؕ َََۡذَََۡ َخ َذ ََربُّ َ
()96
ۡ ﴿﴾۱۷۲ ا
َََۚ ۡ َ َت اق ۡيما ۡيََ َی ۡي َمََمۡق ٰی َمۃََنَََّک َّنََ َع ۡنَہٰ َذََغٰف َ ۡ َ
ۚ ََشہ ۡدنََ ۙ اََما ۡيََبَلٰی ۙ
ترجمو :۽ (اي پيغمبر ياد ڪر) جڏهن تنهنجي پالڻهار آدم جي اوالد مان
يعني پٺين مان سندن اوالد کي پيدا ڪيو ۽ سندن وجود کي مٿن شاهد
ڪيائين ( ۽ پڇيائين) ته آٌء اوهان جو پالڻهار نه آهيان ڇا؟ چيائون ته هائو
آهين گواهه ٿيا آهيون اها گواهي هن الِء وٺڻي هئي ته متان قيامت جي ڏينهن
چئو ته اسين هن (ڳالهه) کان بي خبر هئاسون.
لطيف سائينُ ،سهڻيَء پاران محبوب حقيقي سان ميثاق واري انجام
پاڙڻ جو ذڪر هن ريت فرمائي ٿو:
گهيڙ لنگهي گهاري ،ميثاقان ميهار ڏي،
”ََم َۡس ا َب َربِّكا ۡۡش َاََما ۡيَ َبَلیَٰ“ پر اها پاري،
()97
ڏسئو ڏيکاري ،پرت پريان جو پيچرو.
ساڳي وقت رب ڪريم پاران اسان کي الست واري عهد کي پاڙڻ جو
حڪم هن ريت ملي ٿو.
ََۡ َمََ َلكا ۡۡش َََلَتا ۡؤمنا ۡي َ َبَہللَۚ َََۡم َّر ان ۡي الَیَ ۡدعا ۡي اک ۡۡشَم ات ۡؤمنا ۡيََب َربِّكا ۡۡشَ ََۡا َۡد َََ َخ َذَم ۡی َثَ َاكا ۡۡش َ
()98
ۡ ﴿﴾۸ َ ۡ َ ا َک ۡنت ۡاۡش َُّم ۡؤمنَ ۡ َ
ترجمو :۽ اوهان کي ڇا ٿيو آهي جو اهلل تي ايمان نٿا آڻيو؟ حاالنڪ پيغمبر
اوهان کي سڏي ٿو ته اوهين پنهنجي پالڻهار تي ايمان آڻيو ۽ بيشڪ اهلل
ww.sindhsalamat.com 244
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
()101
قادر ساڻ ڪيرم ،حاصيل ڪيري حياج تيو.
يعني اي انسان تون پنهنجا سڀ ڪم ڪار ۽ حاجتون هڪ اهلل سبحانھ
وتعاليٰ جي حوالي ڪر ۽ ان جي رضا کي مڃي ان تي راضي رهه پوِء قادر تو
سان ڪرم ڪري تنهنجي طلب توکي پوري ڪري ڏيندو.
ساڳي وقت قرآن ڪريم مان به اسان کي اهلل جي نيڪ ٻانهن جي ان
صفت ۽ عقيدي جو پتو پوي ٿو ته اهي پنهنجا ڪم ڪار ۽ حاجتون اهلل
تبارڪ وتعاليٰ جي حوالي ڪندا آهن:
َ ﴿﴾۴۴ َََۡا َفي اِّضَََ ۡمر ۤۡیَََلَیََہللَََؕ َّ ََ َ
ہلل َ َبصَۡرٌَۢبَ ۡم ََ
()102
ترجمو :۽ (آٌء) پنهنجو ڪم اهلل کي سونپيان ٿو ڇو ته اهلل (ٻانهن جي حال) کي
ڏسندڙ آهي).
شاهه سائين هن آيت مبارڪ مطابق پنهنجا ڪم اهلل تعاليٰ جي حوالي
ڪم“ جي صورت ۾ ڪرڻ واري مفهوم کي ”سڀيئي ُسبحان جي ڪر حوالي َ
بيان فرمائي ڄڻ مٿينَء آيت جو مفهوم ترجمو فرمايو آهي.
ٿي تحقيق تسليم ۾ الهي غم وهم ،مان مراد يقيني طورتي پاڻ کي اهلل
تعاليٰ جي حوالي ڪرڻ ۽ رب جي رضا تي راضي رهڻ آهي ،اهو ساڳيو
مفهوم اسان کي قرآن ڪريم ۾ هن ريت ملي ٿو ته جن کي خدا وند تعاليٰ جي
رضامندي نصيب ٿي ته اها سڀ کان وڏي نعمت آهي:
َ ظ َۡی اَۡش ﴿( ﴾٪۷۲سوره توبه )72- َۡر ۡض َيَ ٌ َِّم َنََہللَ َا ۡکب َ َراَؕ َٰذم َ
کَ َہا َيََ ۡمف َۡيزاََ ۡم
ترجمو :۽ اهلل جو راضپو (سڀ کان) تمام وڏو آهي اها وڏي مراد ماڻڻ آهي ،هن
سڳوريَء آيت مطابق جن اهلل جي رضا تي پاڻ کي راضي رکيو ته انهن وڏي مراد ماڻي
يعني انهن جا غم ۽ وهم لهي ويا .ساڳي وقت انهن کي قادر جو ڪرم به نصيب ٿيو
۽ انهن جون حاجتون ۽ مرادون به سڀ پوريون ٿيون.
شاهه لطيف هر حال ۾ رب ڪريم جي مدد جو محتاج آهي ۽ ُسر
سهڻيَء ۾ مهيار جي مدد کان سواِء سڀ گناهه ٿو سمجهي:
گهييڙي گهييڙو هييٿ ڪييري ،سييانگو ڇييڏي سيياهه،
ويچاريَء وڏيون ڪييون دانهيون منجهيه درياهيه،
َٻيييير ٻييييانهن ڇييييڏئو ،وييييييس چڪييييي َواهييييه،
ww.sindhsalamat.com 246
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 247
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ترجمو ( :اي پيغمبر) چئو ته اهلل کان سواِء ٻين جن کي اهلل جهڙو ڀائيندا آهيو
تن کي سڏيو پوِء اهي اوهان کي نڪي ڪنهن اهنج الهڻ جو ۽ نڪي ڦيرائڻ
جو اختيار رکندا آهن.
هن قرآني آيت مطابق پيغمبرﷺ ذريعي اهلل تبارڪ وتعاليٰ اها
وضاحت فرمائي آهي ته اهلل تعاليٰ جي ذات کان سواِء جن ٻين کي اهلل جهڙو
سمجهي مدد يا ڪنهن ڏک سور الهڻ الِء پڪاريندا آهيو ،انهن کي ڪنهن به
قسم جو ڪو اختيار نه آهي ڇو ته اهي خود محتاج آهن .انهيَء ڪري شاهه
سائينَء هي اعالن فرمايو:
سييياريان ڪيييا نيييه سيييرير ۾ طاقيييت توهيييان ڌار،
سيييياهڙ ڄييييام سييييتار ،سييييگهو رسييييج سييييير ۾.
ڀٽائي اڳتي هلي دنيا واري هن درياَء جي تکي وهڪري ،لڙلهرين ۽ واَء
کان بچڻ جو به هڪ ئي رستو ٻڌايو آهي اهو آهي اهلل رب العزت جي ذات
بابرڪات:
سييييييانڀاران سييييييڏ ڪئييييييو ،اُڀييييييا ُچييييييونم آُء،
هييڪ تکييوئي تييار وهييي ،ٻئييو لڙلهريييون ۽ واُء،
()107
سيياڻي جيين اهللُ ،ٻجهييان سييي نييه ٻڏنييديون.
يعني جن جو ساڻي اهلل هوندو تن کي ڪو لهر لوڏو ڪونه ايندو اهي هن
دنيا واري درياَء مان سالمتيَء سان سرخرو ٿي پار ٿيندا.
ساڳي وقت قرآن ڪريم مان به اسان کي اها خبر پوي ٿي ته مدد ڪندڙ
۽ پناهه ڏيندڙ صرف ۽ صرف اهلل تبارڪ وتعاليٰ آهي ۽ ان جو ڪوبه َمٽ يا
ثاني نه آهي:
()108
َ َ ﴿﴾۸۸ اا ۡلَ َمنۢۡ َب َید ٖہَ َم َكا ۡيتا َکالِّ ََش ۡی ٍَََّۡہا َيَیاجَۡراَ َََۡلَ َیا َج ا
َرَ َع َۡیہَََ ۡ َ اک ۡنت ۡاۡشَ َت ۡ اَم ۡي
ترجمو :کين چئو ته اهو ڪير آهي جنهن جي هٿ ۾ سڀ ڪنهن شيِء جي
حڪومت آهي ۽ اهو پناهه ڏيندو آهي ۽ ان جي عذاب کان ڪنهن کي پناهه
نه ڏيئي سگهبي آهي .جيڪڏهن ڄاڻندا آهيو (ته ڏسيو).
شاهه سائين انسانيت جي رهبري ۽ رهنمائيَء جو حق ادا ڪندي خبردار
ٿو ڪري ته دنيا ۽ آخرت ۾ ڪامياب ۽ ناڪام ڪندڙ ،ٻوڙيندڙ ۽ چاڙهيندڙ
ww.sindhsalamat.com 248
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
صرف اهلل رب العزت ئي آهي ،ان کان سواِء ٻئي ڪنهن جي مجال نه آهي جو
ڪجهه به ڪري سگهي .ان ڪري ڀٽائي بارگاهه االهيَء ۾ ڏکي وهڪري واري
اونهي پاڻي مان ڀيلي (اڻ پڪل ڪچي ٺڪر جي ٿانو ”دلي“) جي َڀرم رکڻ الِء
هن ريت ٻاڏائي ٿو:
ٻوڙين چاڙهين تون ڌڻي ،ٻئي جيي دعيويٰ رسيي نيه دَم،
هييين منهنجيييي حيييال جيييو ،ميهييير ئيييي معليييم،
()109
رک ڀيلي جو ڀيرم ،جيو اوتيڙ پئيو اجهيور ۾.
شاهه سائين پاران ڌڻي تعاليٰ کي ڪارساز قرار ڏيندي ڀيلي جي ڀرم
رکڻ الِء درخواست ڪئي وئي آهي ،ان جي تصديق اسان کي قرآن ڪريم
مان ملي ٿي جنهن ۾ وضاحت فرمائي وئي آهي ته مؤمن جو ڪارساز صرف
اهلل تعاليٰ ئي آهي:
ََمم ۡيتٰیَ۫ ََۡہا َيَ َعلٰیَکالِّ ََش ۡی ٍَاَد ۡی ٌرَ َّ
ََمََت َخ اذ ََۡۡم ۡنَ ا ۡۡن ٖہ َََ ۡۡم ۡی َٓ ََۚفََہللاَ َہا َيََم َۡيل ُّیَ ََۡہا َيَیا ۡحی َ
()110
﴾۹﴿٪
ترجمو :اهلل کان سواِء ٻيا ڪارساز ڪري ورتا اٿن ڇا؟ ڇو ته اهلل ئي ڪارساز
آهي ۽ اهوئي ُمئن کي جياريندو آهي ۽ اهو سڀ ڪنهن شيِء تي وس وارو
آهي.
شاهه سائين سمنڊ ۾ هلندڙ ڪمزور ٻيڙيَء جو مثال ڏيندي فرمائي ٿو ته
پاڻي ايترو ته اونهو آهي جو اتي ونجهه به نٿو لڳي يعني انسان هن دنيا جي
سمنڊ ۾ گناهن ۽ بداعمالن جو بار هڪ ڪمزور ڪشتيَء تي وڌو آهي ،سو ان
جي ڀرم رکڻ الِء هن ريت ڌڻيَء در ٻاڏائي ٿو:
جتييي ونجهييه نييه واهييه ،چپيياچرن ڪييين ڪييين،
ڪشتي ڪاغذ ڪچ جي ،چياڙهيم منجهيا چاهيه،
َپسييي سييختي سييمنڊر جييي مانييدا ٿيييا ميييالح،
()111
شرم رکين تون شاهه ،الئق الڳيي جيا ڌڻيي!
قرآن ڪريم ۾ به انسان جي ان نفسياتي ڪيفيت کي هن ريت بيان
فرمايو ويو آهي ته جڏهن ڪنهن مصيبت ۾ مبتال ٿيندو آهي ته پوِء اهلل کي
پڪاريندو آهي:
()112
فَ َمََ َت ۡد اع ۡي َ ََم َۡیہَََ ۡ ََش َٓ َ َ َۡ َت ۡن َس ۡي َ َ َمََ ات ۡ اک ۡي َ َ
بَ ۡلََیََّہا َ َت ۡد اع ۡي َ َف ََیكۡش ا
ww.sindhsalamat.com 249
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ترجمو :۽ اهلل کان سواِء انهيَء جي عبادت نه ڪر (نه پڪار) جيڪو توکي
نڪي ُسک پهچائي نڪي ڏک پهچائي پوِء جيڪڏهن (ايئن) ڪندين ته
انهيَء مهل تون ظالمن مان ٿيندين.
هن آيت مبارڪ ۾ ته غيراهلل جي عبادت ڪندڙ ۽ ان کي پڪاريندڙ کي
ظالمن جي طبقي مان هجڻ جي پڻ خبر ڏنل آهي.
شاهه لطيف اهلل تعاليٰ جي در کان سواِء ٻين سڀني درن کي ٻن ڏيڻ ۽ دور
ڪرڻ جي صالح ڏيندي فرمائي ٿو ته:
ww.sindhsalamat.com 250
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 251
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
قادر ۽ قدير
شاهه عبداللطيف ڀٽائي پنهنجي ڪالم ذريعي انسان ذات جي رهبري
۽ رهنمائي فرمائيندي اها وضاحت فرمائي آهي ته هن پوري ڪائنات جو
نظام قادر مطلق جي قبضي ۽ قدرت ۾ آهي .هر هنڌ هر شيِء ۾ سندس قدرت
جو جلوو نظر اچي ٿو .شاهه صاحب به پنهنجي ڪالم ۾ قادر جي قدرت جي
ڪرشمن ۽ نظارن کي بيان ڪندي نظر اچي ٿو:
جيڪيي منجهيه جهيان ،سيو سيڀ صيفت تنهنجيي،
قيييادر تنهنجيييي قيييدرت جيييا مڙيئيييي َمڪيييان،
َپيييد ميييان ئيييي پيييري ٿئيييا ،آگيييي جيييا احسيييان،
()117
ظيياهر سيياڻ زبييان ،ڳڻييي ڳڻيييان ڪيتييرا.
هتي شاهه سائين رب ڪريم جي صفت ۽ ساراهه بعد قادر جي قدرت
جي نظارن کي بيان فرمايو آهي .اهڙي قسم جو بيان اسان کي قرآن ڪريم ۾
به ملي ٿو جنهن ۾ اهلل تعاليٰ جي بادشاهي ۽ قدرت جو ذڪر فرمايو آهي:
()118
ٍ َاَدیۡراُۨ ﴿﴾۱ َتبٰرَ َک َََّمذ ۡیََب َیدہَََم اۡم ۡ ا
كَ۫ ََۡہا َيَ َعلٰیَکالِّ َ ََش ۡی
ترجمو :اهو اهلل وڏيَء برڪت وارو آهي جنهن جي هٿ ۾ (ساري ملڪ جي)
بادشاهي آهي ۽ اهو سڀ ڪنهن شيِء تي وس وارو آهي.
ڀٽائي رب ڪريم جي بادشاهي ۽ سندس جالل کي وڏيَء حيرت ۽
عجب ۾ وجهندڙ طاقت وارو قرار ڏيندي ارشاد فرمائي ٿو:
صيياحب تنهنجييي صيياحبي عجييب جهييڙي آه،
()119
وڏي سييگهه سييندياِء ،پيياڻ وهيڻييو آهيييين.
رب ڪريم جي عجب جهڙي جنهن بادشاهيَء جو ذڪر شاهه سائينَء
فرمايو آهي ان جي تصديق اسان کي قرآن ڪريم مان هن ريت ملي ٿي:
()120
ر ﴿﴾۱۰۹ ََمس َٰم َٰيتَ َۡ َمََفی َََۡلَ ۡرضََؕ َََۡلَیََہللَتارۡ َج اع ۡ َ
َََل ا ام َۡي ا َ َِۡہلِلَ َمََفی َّ
ترجمو :۽ جيڪي آسمانن ۾ آهي ۽ جيڪي زمين ۾ آهي (سو خاص) اهلل جو
آهي ۽ سڀ ڪم اهلل ڏانهن موٽايا ويندا.
ww.sindhsalamat.com 252
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
شاهه لطيف ،اهلل تعاليٰ جي جنهن قوت ۽ قدرت جو ذڪر جيڪو ”وڏي
سگهه سندياِء پاڻ وهيڻو آهيين“ جي صورت ۾ فرمايو آهي ان جو قرآني
حوالو هن ريت ملي ٿو:
ٍ َاَدیۡ ٌَر ﴿﴾۴۵ ہللَ َمََ َیشَ َٓ اََؕ َّ َََہللَ َعلٰیَکالِّ َ َش ۡی
َی ۡخ ا اقََ ا
()121
ترجمو :اهلل جيڪي گهرندو آهي سو پيدا ڪندو آهي ڇو ته اهلل سڀ ڪنهن
شيِء تي وس وارو آهي.
شاهه سائين ساڳي سر ۾ اڳتي هلي رب ذوالجالل جي قدرت جي هڪ
ڪرشمي َپن کي ٻوڙڻ ۽ پاهڻ (پٿر) کي تارڻ جو ذڪر فرمائي انسان جي ذهن
۾ خالق ڪائنات جي قوت ۽ قدرت کي هن ريت بيان فرمايو آهي:
صيياحب تنهنجييي صيياحبي عج يب ڏٺييي سييون،
َپييييين ٻيييييوڙين پاتيييييار ۾ َپهيييييڻ تيييييارين تيييييون،
()122
ميان لهيان.
جي گهر اچين مون ،ته ميريائي ُ
رب ڪريم جي بادشاهي (صاحبي) جو ذڪر قرآن ڪريم ۾ هن ريت
ملي ٿو:
()123
َ َ ﴿﴾۸۳٪ ف اَس ۡ ٰح َن َََّمذ ۡیَب َید ٖہَ َم َكا ۡيتا َکالِّ ََش ۡی ٍََََّۡم َۡیہ َتا ۡر َج ا ۡي
ترجمو :پوِء اهو پاڪ آهي جنهن جي هٿ ۾ هر شيِء جي حڪومت آهي ۽
ڏانهس اوهين موٽايا ويندؤ.
شاهه سائينَء جي ”پن ٻوڙين پاتار ۾ ۽ پاهڻ تارين تون“ وارو فڪر به
سمنڊ ۽ دريائن ۾ قدرت جي نعمتن ۽ نظارن سان تعلق رکي ٿو جنهن جو
ذڪر به اسان کي قرآن ڪريم ۾ هن ريت ملي ٿو ته سمنڊ ۽ درياَء اهلل تبارڪ
وتعاليٰ انسان جي تابع ڪيا جنهن ۾ هلڪي شيِء ته ٻڏي وڃي ٿي ليڪن
وڏا وزني جهاز ۽ ٻيڙا ترندا رهن ٿا:
ۡکَم َت ۡجر َیَفیََ ۡم َ ْۡحَب ََ ۡمر ٖہَۚ َۡ ََن َّ َ
ََ َلكا اۡش َََۡلَن ۡ ٰہ َرَ َۡ َن َّ َ
ََ َلكا اۡشََ ۡم اف َ
()124
﴿﴾۳۲
ترجمو :۽ اوهان کي ٻيڙيون هن الِء نوائي ڏنائين ته سندس حڪم سان سمنڊ
۾ ترنديون رهن ۽ اوهان کي نديون به نوائي ڏنائين.
شاهه صاحب هن دنيا جي سڀني شين جي اصلي ۽ نقلي حقيقت کي
بيان ڪندي فرمايو آهي ته قادر جي قدرت جي نظارن منهنجي جان يعني
ww.sindhsalamat.com 253
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ساهه کي به مون کان جدا ڪري ڇڏيو آهي ،جو اهو پساهه به پرين کان سواِء
محبوب حقيقي اهلل تعاليٰ جي حڪم کان سواِء کڻي نٿو سگهان ،اهو ڌڻي
اچي روح ۾ رهيو آهي:
حقيقيييت هڻيييي ،منهنجيييي جيييان جيييدا ڪئيييي،
هييڪ پسيياه پييرينَء ري سييگهان تييان نييه کڻييي،
()125
ڌڻييييييي ۽ ڌڻييييييي ،رهيييييييو آهييييييم روح ۾.
يعني هن ازلي حقيقت قادر جي قدرت واري جلوي ۽ جمال جو مون تي
اهڙو ته اثر ٿيو آهي جو هڪ ساهه به سندس امر کان سواِء نٿو کڻي سگهان،
مقصد ته بندي جي هٿ وس ۾ ڪجهه به نه آهي ،جيڪو عام طور تي نظر اچي
ٿو سو به حقيقت ۾ سندس وس ۾ نه آهي ،ان حقيقت کي سمجهائڻ الِء ڀٽائي
ساهه جو مثال ڏيندي فرمايو ته:
هييڪ پسيياهه پييرينَء ري سييگهان تييان نييه کڻييي.
ساهه جنهن سان هر جاندار ۽ انسان جو واسطو آهي ۽ ان کان سواِء
انسان هڪ لمحو به زنده نٿو رهي سگهي اهو به سندس اختيار ۾ نه آهي،
انسان کي اگر چئجي ته تون اڄ ساهه نه کڻ صبحاڻي کنڻجان ته هو ايترو
وقت ساهه روڪي نٿو سگهي ،وري جڏهن اهلل تعاليٰ جي حڪم سان انسان
جو ساهه روڪيو وڃي ته پوِء هو ِمٽن ،مائٽن ،دوستن ۽ حڪيمن جي مدد سان
ساهه نٿو کڻي سگهي .حاالنڪ ساهه کڻڻ الِء جيڪا هوا استعمال ٿئي ٿي اها
بنا قيمت جي عام جام آهي ۽ ڪنهن جي به ملڪيت نه آهي .زمين ۽ آسمان
نعمت خداونديَء سان ڀريل آهي ،ليڪن ان جي باوجود به انسان ِ جو وچ ان
پنهنجي مرضيَء سان ايتريَء هوا مان هڪ پساهه جيتري هوا پرينَء کان سواِء
نٿو کڻي سگهي.
شاهه سائين قادر جي ان قدرت واري راز ڏانهن اشارو ڪندي فرمايو:
حقيقيييت هڻيييي منهنجيييي جيييان جيييدا ڪئيييي.
جان يعني ساهه جي حقيقت ڏي خيال ٿو ڪجي ته منهنجي وس يا
اختيار کان هو جدا آهي ۽ جدا وري اهڙو آهي جو:
هييڪ پسيياهه پييرين ري سييگهان تييان نييه کڻييي،
ww.sindhsalamat.com 254
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 255
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 256
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڪائنات جي نظام متعلق نشانيون ۽ عبرت جو احوال هن ريت نظر اچي ٿو:
ََمس ٰم ٰيتَ َۡ َََۡل َۡرض َََلٰی ٰ ٍ َ ِّم اۡم ۡؤمنَ ۡ َۡ ؕ﴿َۡ ﴾۳ف ۡیَ َخ ۡقكا ۡۡشَ َۡ َمََیَ اثُّ َم ۡنَ َ َٓبَّ ٍۃَٰای ٰ ٌ َ ِّم َق ۡيمٍَ
َ َّ َفی َّ
ََمس َم َٓ َم ۡنَ َِّرزۡ قٍَ َفََ ۡح َیََبہ َََۡل َۡر َضَ ہللََم َن َّ َّ
ُّی ۡيانا ۡي َ َ ﴿ۡ ََۡ ﴾۴خت ََلفََم ۡیلَ َََۡم َّن َہَرَ َۡ َمَ َََنۡزَ َلََ ا
َب ۡ َدَ َم ۡيت َہََ ََۡ َت ِّۡصیۡفََمرِّیٰحَٰای ٰ ٌ َ ِّم َق ۡيمٍَ َّی ۡ ق ا ۡي َ َ ﴿﴾۵
()127
ترجمو :بيشڪ آسمانن ۽ زمين ۾ ايمان وارن الِء پڪيون نشانيون (عبرت)
آهن ۽ اوهان جي بڻائڻ ۾ ۽ جيڪي چرندڙن مان پکيڙي ٿو تنهن (جي بڻائڻ)
۾ انهن ماڻهن الِء نشانيون (عبرت) آهن جيڪي يقين رکندا آهن ۽ رات ۽
ڏينهن جي ڦيرگهير ۾ جيڪي اهلل آسمان کان روزي نازل ڪئي پوِء ان سببان
زمين کي سندس غيرآباديَء کان سواِء آباد ڪيائين تنهن ۾ وائن جي هالئڻ ۽
انهن ماڻهن الِء نشانيون آهن جيڪي سمجهه رکندا آهن.
هن مبارڪ قرآني آيت ۾ اهلل تعاليٰ جي قدرت جا اهڙا ته ڪرشما بيان
فرمايا ويا آهن جن کي ٻڌي ۽ ڏسي انساني عقل حيران ٿيو وڃي ،انسان جون
نظام ڪائنات ڪيئن ٿو هلي ۽ ِ متيون ۽ حوصال گم ٿي وڃن ٿا ته اهو
ڪيتري نه خوبصورت طريقي سان قائم ۽ دائم آهي.
قرآن ڪريم ۾ هڪ ٻئي هنڌ اهلل تعاليٰ ارشاد فرمايو آهي ته هن
ڪائنات جي نظام ۾ وڏا راز ۽ عبرتون آهن ،فڪرڪندڙن الِء پوِء جيڪو
قدرت جي ان ڪارخاني ۾ غور ۽ فڪر ڪندو ته ان کي اها پروڙ پوندي:
ک َََلٰی ٰ ٍ َ ِّم َق ۡيم ٍ َیَّ َتف َّ اَ
َْك ۡۡ َ َ َۡ ََن َّ َ
َ َ َلكا ۡۡش َ َ َّمَ َفی َّ
ََمس ٰم ٰيت َ َۡ َمَ َفی َََۡل َۡرض َ َجم ۡی ً َ َِّم ۡن اہؕ ََ َّ َف ۡی َذٰم َ
()128
﴿﴾۱۳
ترجمو :۽ جيڪي آسمانن ۾ آهي ۽ جيڪي زمين ۾ آهي سو سڀيئي
پنهنجي پار کان اوهان جي ڪم ۾ لڳايائين ،بيشڪ ان ۾ انهن ماڻهن الِء
نشانيون آهن جيڪي فڪر ڪندا آهن.
هنن ڀالرين آيتن مان پڻ صاف ظاهر آهي ته هن جهان ۾ اهلل تعاليٰ
جيڪي ڪجهه بڻايو آهي ان ۾ سندس عجب راز ۽ حڪمتون رکيل آهن،
جن ۾ ايمان وارا غور ڪري عبرتون حاصل ڪندا آهن ،جن الِء شاهه فرمايو:
َمتييييون سيييڀ ُمييينجهن ،اهيييڙي ڏٺيييي قضييييي.
ww.sindhsalamat.com 257
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
خالق ۽ مالڪ
شاهه عبداللطيف ڀٽائي اهلل تبارڪ وتعاليٰ جي ذات ۾ پڪو ۽ پختو
يقين رکندڙ هو ،توحيد ،رسالت ،انساني اخالق ۽ اسالمي قدر سندس ڪالم
جا خاص عنوان رهيا آهن.
ڀٽائي هن ڪائنات ۽ جيڪي ڪجهه هن ۾ ظاهر ۽ لڪل آهي ،ان جو
خالق ۽ مالڪ (وحده الشريڪ) اڪيلي اهلل رب العزت کي مڃيندڙ آهي.
سندس ڪالم مان ان فڪر ۽ فلسفي جي تصديق ٿئي ٿي.
شاهه سائين سرڪلياڻ جي شروعات ۾ رب ڪريم جي ساراهه بعد
آخر ۾ هن جهان جي تخليق ڪندڙ خالق ڪائنات جو ذڪر هن ريت فرمايو
آهي:
سييو سيياراهه سييچو ڌڻييي ،چئييي حمييد حڪيييم،
)129
ڪري پاڻ ڪريم ،جوڙئون جيوڙ جهيان جيي.
يعني هن سموري جهان جي جوڙ ڪندڙ (خالق) پاڻ ڪريم ،خاص
اڪيلو اهلل آهي ۽ ان عمل ۾ سندس ڪوبه شريڪ نه آهي” .ڪري پاڻ
ڪريم“ ،مان مراد آهي ته هن جهان جي جوڙڻ ۽ ان نظام کي روان ۽ دوان رکڻ
۾ ڪريم رب جو ڪوبه مددگار نه آهي.
هن جهان جي جوڙيندڙ جي تخليقي صفت جي شاهدي قرآن ڪريم
مان هن ريت ملي ٿي ته سڀني کان وڏو (خالق) بڻائيندڙ آهي ۽ ان خلقڻهار
کي تخليقي عمل الِء صرف ارادي ۽ حڪم جي دير هوندي آهي:
()130
َن َّ َمَ َََ ۡمرا ۤٗہَََذََ َََ َرَ َ ََش ۡی ًئََ ََ ۡ َ َّی اق ۡي َلَمَہَ اک ۡن َف ََیكا ۡي ا َ ﴿﴾۸۲
ترجمو :سندس حڪم هن کان سواِء (ٻيو) ڪونه آهي ته جڏهن ڪا شيِء بڻائڻ
گهرندو آهي تڏهن ان الِء رڳو چوندو آهي ته ٿيُء ته (اها شيِء) ٿي پوندي آهي.
يعني رب ڪريم اهڙو ته خالق ۽ مالڪ آهي جو جنهن شيِء کي بڻائڻ
يا هن جهان جي نظام کي هالئڻ الِء کيس نه ته ڪنهن معاون يا مددگار جي
ضرورت ۽ نه ئي وري کيس اسباب جي گهرج آهي ،ڪنهن به عمل الِء سندس
ارادو ۽ امر ڪافي هوندو آهي.
شاهه سائين سرآبريَء ۾ هن جهان جي سڀ کان اهم ۽ محترم هستي
حضرت انسان جي پيدائش ۽ ان جي مقام ۽ مرتبي کي هن ريت بيان ڪيو
ww.sindhsalamat.com 258
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
آهي:
ُپنهون ٿيس پاڻهين،ويئي َسسئيَء جيي ُسيونهن،
صييورتَھ وڻيين منجهييه ورونييھ، َخلَ َ
ييق آدم َعليييٰ ُ
()131
چري منجهان چونھ ،کڻيي هيوت هنجهيه ڪئيي.
يعني وڻن ۾ به اها وائي ٿي وئي ته سسئي پاڻ االهي صورت آهي ۽ آخر
۾ کيس هوت پنهون جي هنج يعني قرب ۽ محبت پڻ نصيب ٿي .ڀٽائي
ورتھ“ جو اعالن فرمائي انساني عزت ۽
ص َرحمت اهلل عليه ” َخلَ َق آدَ َم َعليٰ ُ
عظمت کي مٿاهون ڪري ڇڏيو آهي.
انساني تخليق ۽ سندس عزت واري لطيفي فڪر بعد اسان کي قرآن
ڪريم جي گلشن مان به انسان جي پيدائش واري خوبصورت انداز جو پتو
پوي ٿو:
()132
ؕ﴿﴾۴ َم َق ۡدَ َخ َ ۡق َنَ َََۡلنۡ َسَ َ َۤۡیِف َََ ۡح َسنَ َت ۡقيیۡۡشٍَ
ترجمو :ته بيشڪ ماڻهوَء کي تمام سهڻي انداز ۾ پيدا ڪيو سون.
هن ڀالريَء آيت ۾ اهلل تبارڪ وتعاليٰ انسان جي پيدائش واري احسان
جي وضاحت فرمائي ته اسان انسان کي تمام خوبصورت انداز ۾ بڻايو آهي.
شاهه سائين انسان جي پيدائش بعد کيس خوديَء واري خام خيال کي
ڪڍڻ جي صالح ڏيندي هر شيِء ۾ خلقڻهار جو تخليقي جلوو پسي ٿو:
هييييئڻ هييييڏهن ڇييييڏ ،تييييه اوڏي ٿئييييين عجيييييب کييييي،
” َمَ ََر ََیۡ َ ََش ۡیئََََلََّ َۡ َر ََیۡ ا ََہللَف ۡیہَ“•نيئي اجها اوڏاهين اڏ،
()133
تيييه هيييوت توکيييان هيييڏ ،پيييرين َپراهيييون نيييه ٿئيييي.
مقصد ته هر شيِء خالق اڪبر جي وجود تي شاهد آهي.
قرآن ڪريم مان به اسان کي اها شاهدي ملي ٿي ته هن ساري جڳ جو
خلقيندڙ صرف ۽ صرف اهلل رب العزت آهي.
()136
ڪنيييدا وئيييا تيييوار ،عيييالم عيييارف اهيييڙي.
هن وائيَء مان خالق جي مخلوق سان محبت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو.
ڀٽائي خالق جي مخلوق سان تعلق واري ڪيفيت کي هڪ راز قرار
ڏيندي ارشاد فرمايو آهي ته ان محبت واري تعلق کي هر ڪو ماڻهو پروڙي
ڪين سگهندو ۽ انهن مان چند ان راز ۽ رمز کي سمجهي سگهندا:
ڪييائي،ڪييل َ ڪنييي ڪنييي ميياڙهوئين پيئييي َ
رسييييئا جييييي رمييييز کييييي ،تيييين پارسييييي پييييائي،
َ ََۡل ۡن َساااااَ ۡ
َِسیَ َََۡناااااََِسہٗ ،ورتيييييي ايَء وائيييييي،
()137
َراجييييا َراڳييييائي ،هردوئييييي هيييييڪ ٿئييييا.
مقصد ته هن سموري جهان جو خالق ۽ مالڪ اهلل تبارڪ وتعاليٰ آهي،
ساڳي وقت ڪائنات جي نظام کي قائم ۽ دائم رکڻ ،مخلوق کي نئين سر
بڻائڻ ،سڀ ڪجهه سندس وس ۾ آهي:
ِخ َۃََؕ َّ ََہللَ َعلٰیَکالِّ َ فَبَ َدََََ ۡم َخ َۡقَثاۡشَََّ ا
ہللَیا ۡنش ائََم َّنشۡ ََ َۃ َََۡلٰ َ اَا ۡلَنَۡرا ََۡۡفی َََۡل َۡرضَفََن ۡ اظرا َۡۡ ََک ۡی َ
()138
َش ۡی ٍ َاَدیۡ ٌَر ﴿﴾۲۰
ترجمو( :کين) چئو ته ملڪ ۾ گهمو پوِء نظر ڪريو ته اهلل ڪيئن نئين سر
خلق کي پيدا ڪيو ،وري ان پيدا ڪيل کي ٻيهر پيدا ڪندو ڇو ته اهلل سڀ
ڪنهن شيِء تي وس وارو آهي.
ww.sindhsalamat.com 261
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
سان گڏ ” َوالي َوا ِحد َوحده رازق رب رحيم“( )139جو اعالن فرمائي اها وضاحت
ڪري چڪو آهي ته رزق عطا ڪندڙ رب رحيم ،وحده الشريڪ آهي .جنهن
جي تصديق قرآن ڪريم مان به ٿئي ٿي ته رزق جا تمام خزانا اهلل تعاليٰ جي
قبضي ۾ آهن جنهن کي چاهيندو آهي ان کي بيشمار رزق عطا ڪندو آهي:
()140
ََۡہللاَیَرۡز ااقَ َم ۡنَ َّیشَ َٓ ا َب َغَ ۡرَح َس ٍ
َََ
ترجمو :۽ اهلل جنهن کي گهرندو آهي تنهن کي اڻ ڳڻي روزي ڏيندو آهي.
شاهه لطيف بارگاهه االهيَء ۾ ان ايمان ۽ يقين واري عقيدي جو اظهار
ڪندي نظر اچي ٿو جنهن ۾ ڏاتار صرف ۽ صرف هڪ اهلل رب العزت ئي آهي
۽ ٻيا سڀ سندس محتاج ۽ مڱڻا آهن:
ڏاتييييييار تييييييه تييييييون ،ٻئييييييا مڙيئييييييي مڱڻييييييا،
مينييييھ منييييدائتا وسييييڻا ،سييييدا وسييييين تييييون،
()141
جي گهر اچين مون ،ته ميريائي ميان لهيان.
ساڳي وقت قرآن ڪريم مان به اسان کي اها خبر پوي ٿي ته زمين ۽
آسمان ۾ جيڪي به آهن اهي سڀ اهلل (ڏاتار) جا محتاج آهن:
()142
ٍَ ﴿﴾۲۹ ََمس ٰم ٰيتَ َۡ َََۡل َۡرضَؕک ا َّل َ َی ۡيمٍَہا َيَف ۡی ََشَۡ
َی ۡسا َ اہ َ َم ۡن َفی َّ
ترجمو :جيڪو به آسمانن ۽زمين ۾ آهي سو سڀ ڪو اهلل کان گهرندو آهي
سڀ ڪنهن ڏينهن اهو ڪم ۾ آهي.
هن آيت مبارڪ مان اهلل تبارڪ وتعاليٰ جي ز مين ۽ آسمان وارن الِء
ڏاتار هجڻ ۽ ٻين سڀني جي ڏاتار اڳيان محتاج هجڻ جو پتو پوي ٿو .جنهن
کي شاهه سائين ”ڏاتار ته تون ٻئا مڙيئي مڱڻا“ جي صورت ۾ بيان فرمائي ،هن
آيت جي تشريح جو حق ادا ڪيو آهي.
ڀٽائي انسان کي صالح ڏيندي ارشاد ٿو فرمائي ته بند ٿيل دروزان تي
بيهي صدائون نه هڻ ،بلڪه هن ڏيهه ۾ جيڪو اڪيلو وحده الشريڪ ڏاتار
آهي ان جو نالو وٺي ان جي دروازي تان گهر ته توکي رزق ۽ سڀ ڪجهه عطا
فرمائيندو:
پورئيييا در َم پِييين ،جييين پنئيييي پيييورت نيييه ٿييييي،
ڏيهيييه ۾ ڏاتييير هيڪيييڙو ،نيييانُء تهيييين جيييوڳن،
ww.sindhsalamat.com 262
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 263
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ترجمو :۽ اهو (اهلل) آهي جنهن درياَء کي هن الِء تابع ڪيو ته اوهين
منجهائنس تازو گوشت (يعني مڇي) کائو ۽ منجهائنس اهي زيور (يعني
موتي) ڪڍو جيڪي اوهين ڍڪيندا آهيو ۽ منجهس ترندڙ ٻيڙيون ڏسندو
آهين ۽ انهيَء الِء ته اوهين سندس فضل ڳوليو ۽ ته مان اوهين شڪر ڪريو.
شاهه جي ڪالم جي انهن حوالن ۽ قرآني تعليم مان ثابت ٿيو ته هن
جهان جي تمام مخلوقات جو رازق صرف ۽ صرف اهلل تبارڪ وتعاليٰ ئي
آهي.
ww.sindhsalamat.com 265
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
رهبر ۽ رهنما
شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو شمار دنيا جي انهن ڀالرين هستين ۾ ٿئي
ٿو .جن کي اهلل تبارڪ وتعاليٰ انسانيت جي رهبري ۽ رهنمائيَء الِء مبعوث
فرمايو هو .ڀٽائي ان خدائي فرض کي تمام سهڻي انداز ۾ نڀايو ،سندس محبت
ڀريي ڪالم ۾ اها وضاحت فرمائي وئي آهي ته دنيا ۾ انسان الِء رهبر رهنما ۽
مرشد ضروري آهي .جيڪو سڌيَء واٽ ڏانهن رهبري ۽ رهنمائي ڪري
سگهي .لطيفي فڪر موجب سڀ کان وڏو رهبر ۽ رهنما هادي ۽ حبيب ،رب
ڪريم ئي آهي .جيڪو انسان جي رهبري ۽ رهنمائي خود به فرمائي ٿو ته هن
دنيا جي عملي زندگيَء ۾ رهبريَء الِء پيغمبر ۽ ولي به مبعوث فرمايا اٿس.
ڀٽائي ُسر يمن ۾ اها وضاحت ٿو فرمائي ته جنهن کي هدايت ڪندڙ
(هادي) حبيب ملي وڃي ته پوِء ان کي دنيا وارن طبيبن مان تِر جيترو به تفاوت نه
پوندو ڇو ته اهوئي رهنما رقيب به آهي ته ساڳي وقت ساٿر ُسپرين به:
اور ڏکنيييييدو او ٿييييييي هيييييادي جنيييييھ حبييييييب،
تيير تفيياوت نييه ڪييري ،تنييھ کييي ڪييو طبيييب،
()153
رهنمييييا رقيييييب ،سيييياٿر آهييييي ُسييييپرين.
ساڳي وقت قرآن ڪريم مان به اسان کي اها وضاحت ملي ٿي ته هدايت
۽ گمراهي اهلل رب العزت جي هٿ ۾ ئي آهي جنهن کي اهلل ڀالئي ته ان کي
ڪوبه هدايت نه ڪري سگهندو ۽ جنهن کي هادي ،اهلل هدايت فرمائي ته ان
کي ڪوبه گمراهه نه ڪري سگهندو:
()154
ََۡ َم ۡنَیَّ ۡہدََہللا َف ََمََمَہَم ۡن َُّمض ٍ الؕ
ترجمو :۽ جنهن کي اهلل ڀالئي تنهن کي ڪو هدايت ڪرڻ وارو نه آهي ۽
جنهن کي اهلل هدايت ڪري تنهن کي ڪو ڀالئڻ وارو نه آهي.
هن ڀالريَء آيت مان ثابت ٿيو ته هدايت ۽ گمراهي رب ڪريم جي وس
۾ آهي جنهن کي چاهيندو تنهن کي هدايت ۽ معرفت االهيَء جا ماڻڪ موتي
عطا ڪندو ۽ جنهن کي چاهيندو ان کي گمراهيَء جو گس ڏسيندو .ليڪن
ان جو مطلب هرگز اهو نه آهي ته انسان هدايت حاصل ڪرڻ الِء ڪا جستجو
۽ جدوجهد نه ڪري ،اهلل تعاليٰ هدايت الِء قاعدو مقرر فرمايو آهي ته جنهن
ww.sindhsalamat.com 266
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڀٽائي جي” تون هين هادي رب“ واري اعالن جي تصديق اسان کي
قرآن عظيم مان پڻ ملي ٿي ته رب ڪريم پنهنجي هدايت واري نور سان
جنهن کي چاهيندو آهي ان کي سڌو رستو ڏيکاريندو آهي:
()157
ہللََمنا ۡير ٖہَ َم ۡنَ َّیشَ َٓ اَؕ
َی ۡہدیََ ا
ترجمو :اهلل جنهن کي گهرندو آهي ،تنهن کي پنهنجي نور سان سڌو رستو
ڏيکاريندو آهي.
شاهه لطيف ،سڌي رستي کان گمراهه ۽ ڀليل انسان کي خبردار ڪندي
ارشاد فرمائي ٿو ته تون سڌيَء واٽ کان ڀليل آهين؟ سنئين واٽ وٺڻ الِء دل
مان دڳ لَهه ،يعني جنهن دل ۾ تقويٰ ،خدا پرستي هوندي اها دل ئي هدايت
االهيَء مان رهنمائي حاصل ڪري سگهندي:
اَڃيييييا تيييييون اَواٽ ،واٽيييييان پاسيييييي ويسيييييري،
سييونهين ٿيييُء سييواٽ ،تييه منجهييان دل دڳ لهييين.
ww.sindhsalamat.com 267
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
يعني سورت فاتحه هر نماز ۾ ايمان وارن الِء الزمي قرار ڏنل آهي جيڪا هن
ريت آهي:
ِص ََط َََّمذ َیۡ َنَََن َ ۡمَ َ َ َع َ ۡیہَ ۡۡشَؕؕؕ َغَ ََ ۡرََ َۡم َم َۡغ اض َۡيََ َع َ ۡیہَ ۡۡشَ ََ َۡہدَنَََ ِّ َ
َمِّص ََطَََمۡیِقَتۡسُمۡل ﴿َ ﴾۵
()158
ۡ ﴾۷﴿٪ ََمض ََٓ ِّم ََ ۡ َ
َۡ َ ََل َّ َ
ترجمو( :اي اهلل) اسان کي سڌي واٽ ڏيکار جا انهن جي واٽ آهي جن تي
فضل ڪيو اٿيئي نه انهن جي (واٽ) جن تي تنهنجو ڏمر ٿيل آهي ۽ نه ڀليلن
جي واٽ.
ڀٽائي جنهن واٽ ڏانهن سونهين ٿيڻ جي صالح ڏني آهي اها هيَء
صراط مستقيم واري سنئين واٽ آهي.
ش اهه هن دنيا واري سفر کي تڪليف وارو سفر قرار ڏيندي هن دنيا ۾ ئي
صراط مستقيم تي هلڻ جي صالح ٿو ڏئي ڇو ته سڌيَء واٽ وارو جوڙ اڳيان نه
هوندو:
مييييڙي منييييڌ ڏي آئيييييون ،سيييياهيڙيون سييييهجا،
اااْفَا َۡط ا ااااۃَماااانَّ َال َن ِ
ييييار ،هيييياري مييييوٽ هتييييا، َ َّ
َمسا َ ۡ
سيييگ صيييراط مسيييتقيم ،اٿئيييي تيييان نيييه اڳئيييا،
()159
ڪيچي نيندِء ڪئا ،جئن تنهنجو نيھ نفاق سيين.
جڏهن ته رب ڪريم پاران قرآن ڪريم ۾ اها وضاحت فرمايل آهي ته
سڌي واٽ ڏانهن رستو انهن کي ڏيکاريو ويندو جيڪي اهلل جي دين کي
اختيار ڪندا .هن کان اڳ ۾ تقويٰ يعني پرهيزگاري ۽ خدا ترسي کي اختيار
ڪندڙن الِء هدايت ۽ رهنمائي جي خوشخبري ڏنل هئي ۽ هاڻي دين االهي
اختيار ڪندڙن الِء صراط مستقيم جو اعالن فرمايو ويو آهي:
()160
َِصَ ٍط َُّم ۡس َتق َۡیۡشٍَ ﴿٪﴾۱۰۱ َۡ َم ۡنَ ََّی ۡ َتص ۡۡشَبَہللَ َف َق ۡدَ َہاد َ َ
ی َََل ٰی َ
ترجمو :۽ جيڪو اهلل جي دين کي چنبڙي وٺندو تنهن کي بيشڪ سڌيَء واٽ
ڏانهن رستو ڏيکاريو ويندو.
شاهه صاحب موجب هاديَء جي هدايت بعد روحاني رهبر ۽ مرشد
ڪامل ڪريم پاران متقين ،مومنن ۽ خدا ترسن الِء هدايت واري صراط
مستقيم تي هلڻ الِء سونهون (رهبر) به ضروري آهي:
ww.sindhsalamat.com 268
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
يعني ڏکيَء واٽ ۾ جيڪي سونهيون نه هيون تن سونهن کان سواِء ڪابه
منزل نه پهتي ان ڪري دنيا واري هن ڏکيَء واٽ ۾ ڪو سونهون رهبر يا رهنما
ضروري آهي .اهو سونهون ٻنهي جهانن جو سردار ٿي سگهي ٿو جنهن ڀٽڪيل
انسان کي صراط مستقيم وارو سڌو رستو ڏيکاريو جنهن جي شاهدي اسان
کي قرآن ڪريم مان به ملي ٿي:
()162
َِصَ ٍط َُّم ۡس َتق ۡیۡشٍَ ﴿﴾۵۲ َََۡن َّ َ
کَ َم َت ۡہد ۤۡیَََلٰی َ
ترجمو :۽ بيشڪ تون (اي محمد ﷺ) سڌي رستي ڏانهن هدايت ڪندو
آهين.
يعني نبي ڪريم ﷺسڌي رستي ڏانهن رهبري ڪندڙ ۽ اهلل تعاليٰ
هادي هدايت ڏيندڙ آهي.
ڀالرو ڀٽائي انسانيت جي رهنمائي الِء ڪابه ڪسر نٿو ڇڏي .سندس
خيال موجب جنهن جو ڪو مرشد ۽ رهبر نه آهي ڄڻ ته ان الِء اونداهي آهي،
بلڪ اڃا به وضاحت سان ارشاد ٿو فرمائي ته جيڪو روحاني رهبر کان
محروم آهي ،تنهن جو رهبر شيطان آهي .اڳتي هلي وڌيڪ وضاحت ڪندي
مرشد يا رهبر کان محروم شخص کي بنا ٻيڙيَء جي سمنڊ ۾ هلندڙ قرار ڏنو
اٿن:
سڀا سياهي آهي آريَء ڄام ري،
ڪڏهن پسبي ڪا نه ڪا رَء اللڻ الالئي،
دود دل تان دور ڪري ،ساجن صفائي،
َشی َخ َمَہ َفَشَ ۡی َخھ ََمشَ ۡی َطَ َ َ“ ان رَء اُونداهي،
” َم ۡن ََلَ ۡ
هوَء جا هلي هيڪلي سا گيرب گمائي
ََمطیۡق َب اَل َشیخ ََک َم ۡن َ َی ۡمش َۡی
ََ َم ۡن َ َی ۡمش ۡی َف ۡی
فی ََ ۡم ْۡح َبَلَ ََنفی َنہ ،اهڙي اوائي،
()163
تنھ ِرَء توائي ،ڪوڙين ٿين ڪيتريون.
ww.sindhsalamat.com 269
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
تقدير
تقدير مان مراد قضا ۽ قدر آهي .اهلل رب العزت هن ڪائنات ۽ هر
انسان متعلق سندس ُمقدر لکي ڇڏيو آهي ،دنيا جو نظام ۽ انساني زندگي ان
خدائي امر مطابق هلي ٿي.
تقدير کي مڃڻ ايمان جو حصو آهي ،جنهن جو اقرار ايمان مفصل ۾ هن
ريت آهي:
()165
ََش ٖہَم َنََہللَ َت َ َ َٰلی
ََۡ ۡم َق ۡدرَ َخَ ۡر ٖہَ َۡ َ ِّ
ترجمو :۽ قدر (يعني قضا) خير ۽ شر سڀ اهلل طرفان آهي.
ڀٽائيﷺ به ايمان جي ٻين عقيدن وانگر تقدير جي عقيدي تي به پڪو
پختو يقين رکندڙ هو .سندس ڪالم ۾ تقدير جي عقيدي متعلق ڪافي هنڌن
ww.sindhsalamat.com 270
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
تي وضاحت فرمايل آهي ،جن مان چند بيت هن ريت آهن:
انهييييييين جييييييو اڀيييييياڳ ڪييييييونهي قَي ُ
يييييادر ڪييييييو ٻئييييييو،
االَم َۡنَیاصا ۡیب َ َنَََ ََّلَ َماَ ََک َت َ
ابََہللَ َم َناََھا َايَ َم ۡيمٰناَ )166(ايُء معيذرت مياڳ،
()167 سييييييييڀوئي سييييييييڀاڳ ،مييييييييارئي مسي ِ
ييييييياوي ٿئييييييييو.
شاهه ،ڪريم جي قضا متعلق ارشاد ٿو فرمائي ته:
آٌء ڪيييه نيييه ڄاڻيييان اييييئن ،تيييه جييير گِهڙييييي جيييو کيييو ٿييييي،
قضييا جييا ڪييريم جييي ،تنييھ کييان ڪنييڌ ڪييڍيو ڪيييئن،
()168
هييييڪ لکييييييي ٻئيييييي نيييييهن ،آڻيييييي اولييييييس اول ۾.
ڪنييييھ کييييان ڪيييييئن ٽييييري، قضييييا جييييا ڪييييريم جييييي َ
()169
جيڪيييييييين لکييييييييو ليييييييوح ۾ ،پارييييييييان ُسيييييييوپري
رب ڪريم پاران به اسان کي هر شيِء جي لکت ۽ ڳاڻيٽي جو پتو هن
ريت پوي ٿو:
()170
َ ۡ ٍَ
ۡ ﴿﴾۱۲٪ َۡک ا َّل ََش ۡی ٍَََ ۡح َص ۡی ٰن اہَۤۡیِفَََ َمَم ٍ َُّم
ترجمو :۽ (اسان) سڀ شيِء کي لکي ڳڻي ڇڏيو اٿئون.
لطيف سائين داڻي پاڻيَء جي قيد ۽ قلم جي لکڻ ۽ خشڪ ٿي وڃڻ يعني
تقدير جي لکيي متعلق به ڪيترن ئي هنڌن تي اظهار فرمايو آهي:
”ا َۡیاااااداََم َۡماااااَ َ“ ڪهييييين جيييييو ،سيييييو ُميييييون پانيييييد پئيييييو،
ييييو ڪييييائن“ ،وهييييي قلييييم وئييييو، ييييف ال َقلَييييم ب ِ َمييييا ُھ َ
” َج َ
()171
ڪئيييو ،جيييئن ٿييير ميييارو آٌء مييياڙيين. اي قضيييا ڪيييم ِ
( الف) هيَء آيت مبارڪ تقدير متعلق آهي جنهن جي معنيٰ آهي ته:
ترجمو :چئو ته جيڪي اهلل اسان الِء لکيو آهي تنهن کان سواِء ٻيو ڪي اسان کي ڪڏهن نه
پهچندو اهو اسان جو سنڀاليندڙ آهي.
ww.sindhsalamat.com 271
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 272
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 273
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
شاهه لطيف بارگاهه االهيَء ۾ سندس ٻاجهه الِء ٻاڏائيندي اعتراف ٿو
ڪري ته آٌء پنهنجو حال ۽ ڪيفيت ڇا الِء بيان ڪيان ،جڏهن ته توکي سڀ
ڪجهه معلوم آهي:
جيييڏو تنهنجييو نييانُء ،ٻاجهييه بييه اوڏيييائي منڱييان،
ري ٿنڀييين ري ٿييوڻيين ،تييون ڇپيير تييون ڇييان،
()183
ڪڄيياڙو ڪهييان؟ تييوکي َمعلييم سييڀڪا.
قرآن ڪريم مان به اسان کي بارگاهه االهيَء مان ٻاجهه ۽ فضل طلب
ڪرڻ جو سبق ملي ٿو ۽ اها به خبر پوي ٿي ته اهلل تعاليٰ سڀ ڪنهن شيِء کي
ڄاڻندڙ آهي:
()184
﴿﴾۳۲ ہللَکََ َ َبکالِّ ََش ۡی ٍَ َع ۡ ًۡیَ
ہللَم ۡنَف َۡض ٖہََؕ َّ ََ َ
َۡ ۡن َئ ايَََ َ
ترجمو :۽ اهلل کان سندس فضل گهرو ڇو ته اهلل سڀ ڪنهن شيِء کي ڄاڻندڙ
آهي.
شاهه لطيف پنهنجي ڪالم ذريعي قدرت جي هن نظام ڄاڻ ۽ علم جي
تعريف ڪندي نٿو ڍاپي ،سندس خيال موجب قدرت جي هن ڪائنات واري
ڪارخاني ۾ انسان جيڪي ڪجهه ڏسي ٿو يا جن شين ۽ رازن جو مشاهدو
ڪلي طورتي سڃاڻي نٿو سگهي ڇو ته اهلل تبارڪ ماڻي ٿو انهن کي ڪوبه ُ
وتعاليٰ جو علم ايترو ته وسيع آهي ،جو ڪنهن به انسان جي وس ۾ اها ڳالهه
نه آهي ته هو رب ڪريم جي علم ،راز ۽ حڪمتن متعلق ڪجهه ڄاڻ رکي
سگهي ۽ ڪيترائي هن جهان جي مشاهدي ماڻڻ بعد ان جي اصلي حقيقت ۽
علم کان محروم رهجي مري ويا:
ڪيييييي ُل“ سييييييڃاتئون ڪييييييين نَييييييه، ديکينييييييدي ديييييييدار کييييييي ” ُ
()185
جانيييييب منجهيييييان جيييييين نيييييه ،محيييييروم ئيييييي ميييييري وييييييا.
يعني هن دنيا جي ظاهري ڏسڻ پسڻ سان ان جي اصلي حقيقت ۽ لڪل
رازن جو علم ڪنهن کي به نه آهي ،ها البته اگر اهلل تعاليٰ چاهي ته پنهنجي
علم مان جنهن کي وڻيس ان کي اوترو علم عطا ڪري اها حقيقت قرآن
ڪريم ۾ هن ريت بيان فرمايل آهي:
()186
ۚ شَی ٍَ ِّم ۡنَع ۡم ٖہََ ََّلَب َم َ
َش َٓ َ َ َی ۡ َ اۡشَ َمََبََ ۡ ََََۡیۡدیۡہ ۡۡشَ َۡ َمََ َخ ۡ َف اہ ۡۡشََۚ َۡ ََلَیاح ۡی اط ۡي َ َب ۡ
ww.sindhsalamat.com 274
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ترجمو :جيڪي انهن (مخلوقن) جي اڳيان آهي ۽ جيڪي سندن پوئتان آهي
سو (سڀ) ڄاڻندو آهي ۽ جيڪي گهري تنهن کان سواِء سندس علم مان
ڪنهن ذري کي (اهي) گهيرو ڪري نه سگهندا آهن.
هن ڀالريَء آيت مان ثابت ٿيو ته هن دنيا ۾ انسان جيڪو به مشاهدو
ماڻي ٿو ،مخلوقات جي اڳيان پويان جيڪي ڪجهه ٿي گذريو آهي يا
مستقبل ۾ جيڪي ڪجهه ٿيندو ان جو تمام علم اهلل تعاليٰ وٽ ئي آهي ۽
سندس مرضيَء کان سواِء ڪنهن کي به طاقت نه آهي ته هو ذري جيترو علم
حاصل ڪري سگهي ،ان ڪري شاهه فرمايو ته:
ڪل سيڃاتئون ڪيين نَيه،
ديکيندي ديدار کيُ ،
ڀٽائي جي نزديڪ علم ڪامل جو مرڪز صرف ۽ صرف رب ڪريم
ئي آهي .سندس فرمان آهي ته هن سموري جهان جي ڪارخاني ۽ نظام کي
عام انسانن ته ڪونه سڃاتو ليڪن جيڪي وڏا معزز ،محترم ۽ امين هئا ،اهي
ڀالرا به حساب ڪندي هيڻا ٿي ٿڪجي پيا ،انهن کي به مڪمل ديدار ،جلوو،
نصيب نه ٿيو بلڪ انهن به رڳو جز ڏٺو:
ڪي ُل“ سيڃاتئون ڪيين، ديکيندي ديدار کيي ” ُ
تيييييييازي طبييييييييلن ۾ آهيييييييه ،اَحييييييياطو زيييييييين،
()187
ُهئييا جييي امييين ،سييي حسييابان هڄييي وئييا.
ڀٽائي هن بيت ۾ اها وضاحت فرمائي آهي ته خالق ڪائنات جي هن
نظام جو جيڪو علم ۽ راز آهي ،ان کي انسان ته نه سمجهي سگهيا ليڪن
جيڪي وڏا عاقل ۽ بي بها داناَء هئا انهن جا عقل به حيران ٿي ويا ،جيئن قرآن
ڪريم ۾ حضرت موسيٰ ۽ حضرت خضر جو قصو بيان ٿيل آهي .جنهن ۾
حضرت خضر جيڪي ڪم ظاهر طورتي ڪيا انهن کي عام ماڻهن ته
سمجهيو ۽ سڃاتوئي ڪين جنهن الِء شاهه فرمايو ته:
ڪييل سييڃاتئون ڪييين، ديکينييدي ديييدار کييي ُ
ي
ي جو پيارو پيغمبر موس ٰ
ليڪن حضرت خضر جي انهن ڪمن کي اهلل تعال ٰ
به نه سمجهي سگهيو ،جنهن الِء ڀٽائي اعالن فرمايو ته جيڪي نبوت جي تاج جا
ww.sindhsalamat.com 275
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 276
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
مقصد ته لطيفي فڪر ۽ قرآن ڪريم مان ثابت ٿيو ته علم ڪامل جو
حامل رب ڪريم ئي آهي ،سندس علم هن جهان جي هر شيِء جو گهيرو
(احاطو) ڪندڙ آهي .جنهن جو اعالن ” ََۡہلل َبکالِّ ََش ۡی ٍ َ امح ۡی ا َط“ جي صورت ۾
فرمايل آهي.
اهلل جي حاڪميت
سنڌ جو سداحيات شاعر حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي ، پنهنجي
ڪالم ذريعي مخلوق کي خالق سان متعارف ڪرائي مالئڻ الِء سموري
زندگي سرگرم رهيو .سندس ڪالم ۾ اهلل تبارڪ وتعاليٰ جي ذات ،صفات ۽
احسانن کي وڏي وضاحت سان بيان ڪيل آهي ته جيئن مخلوق کي پنهنجو
وساريل خالق ۽ مالڪ ياد اچي ۽ کيس زندگي جو اصلي ۽ حقيقي مقصد
حاصل ٿي سگهي.
شاهه سائين انسان کي اها ڳالهه ذهن نشين ڪرائي آهي ته بادشاهن جو
حڪم الحاڪمين وحده الشريڪ آهي: ُ بادشاهه مالِ ُ
ڪ الملڪ ۽ اَ
صييلح ڪيير ُسييلطان سييين ڪييڍي گهي ِيل گهييرا، ُ
()191
تييييه تييييون تنييييھ درا ،ڏيهيييياڻي ڏان لهييييين.
هن بيت ۾ شاهه سائين ،سلطان سان صلح ڪرڻ الِء صالح ڏني آهي .سلطان
مان مراد سڀني ۾ وڌيڪ طاقتور ۽ وڏو حاڪم ،احڪم الحاڪمين آهي،
جنهن جو سڀني تي حڪم هلندو هجي ۽ اهو سلطان صرف رب العالمين ئي
آهي .جنهن جي دروازي تان ۽ بارگاهه مان ڏهاڙي ڏان ملي سگهي ٿو.
ساڳي وقت قرآن ڪريم مان به اسان کي اهو پتو پوي ٿو ته بادشاهن جو
بادشاهه اهلل رب العزت آهي ۽ ان کان سواِء انسان جو ڪوبه حامي ۽ مددگار نه
آهي جنهن الِء شاهه فرمايو ته:
تييييييه تييييييون تنييييييھ درا ،ڏيهيييييياڻي ڏان لهييييييين،
ڀٽائيَء جي ُسلطان ۽ تون تنھ درا ،وارو اعالن هن آيت جي تشريح نظر
اچي ٿو:
﴿﴾۱۰۷ َؕۡ َمََ َلكا ۡۡش َِّم ۡن َ ا ۡۡ ََہلل َم ۡن ََّۡل ٍ ای َ
َََّۡل َ َنصَ ۡ َر ٍ ََم َۡۡش َ َت ۡ َۡۡش َََ َّ ََ َ
ہلل َمَہ َ ام ۡكا َّ
ََمس ٰم ٰيت ََۡ ََۡلَ ۡرض َ
ww.sindhsalamat.com 277
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
()192
ترجمو :نه ڄاڻندو آهين ڇا؟ ته آسمانن ۽ زمين جي بادشاهي اهلل جي آهي ۽
اهلل کان سواِء اوهان جو نڪو سنڀاليندڙ ،نڪو واهرو آهي.
ڀٽائي اڳتي هلي رب ڪريم جي بادشاهي (صاحبي) ۽ وڏيَء سگهه جو
بيان ڪندي ارشاد ٿو فرمائي:
صيياحب تنهنجييي صيياحبي عجييب جهييڙي آه،
()193
وڏي سييگهه سييندياِء ،پيياڻ وهيڻييو آهيييين.
يعني رب ڪريم جي بادشاهي وڏي شان ۽ مان واري آهي ۽ ساڳي وقت
ان جي سگهه طاقت ايتري ته آهي جو ان جو ڪوبه مقابلو نٿو ڪري سگهي ۽
نه ئي وري ان کي ڪنهن جي ڪا پرواهه آهي.
اسان کي قرآن ڪريم مان صاحب جي صاحبيَء جو جيڪو پتو پوي ٿو
سو هن ريت آهي:
﴿( ﴾۸۳٪سورت يس آيت ) 83 ف اَس ۡ ٰح َن َََّمذ ۡیَب َید ٖہَ َم َكا ۡيتا َکالِّ ََش ۡی ٍََََّۡم َۡیہ َتا ۡر َج ا ۡي َ َ
ترجمو :پوِء اهو اهلل پاڪ آهي جنهن جي هٿ ۾ هر شيِء جي حڪومت آهي ۽
ڏانهس اوهين موٽايا ويندؤ.
شاهه سائين رب ڪريم جي جنهن ”وڏي سگهه سندياِء“ جو ذڪر
فرمايو آهي اهو اسان کي هن ڀالريَءآيت جو مفهوم معلوم ٿئي ٿو:
()194
ؕ﴿﴾۱ كَ۫ ََۡہا َيَ َعلٰیَکالِّ َ ََش ۡی ٍَاَدیۡراُۨ
َتب ٰ َر َک َََّمذ ۡیََب َیدہَََم اۡم ۡ ا
ترجمو :اهو اهلل وڏيَء برڪت وارو آهي ،جنهن جي هٿ ۾ ساري ملڪ جي
بادشاهي آهي ۽ اهو سڀ تي وسوارو آهي.
ڀٽائي جو ”پاڻ وهيڻو آهيين“ وارو اعالن به هن قرآني آيت جي شرح
معلوم ٿئي ٿو:
َََۡ َّ ََہللَ َم اہ َيََ ۡم َغن ُّیَََ ۡم َحم ۡی اَ
د ﴿َ( ﴾۶۴٪محج)64-
ترجمو :۽ بيشڪ اهلل بي پرواهه (بي نياز) ۽ ساراهيل آهي.
شاهه سائين رب ذوالجالل جي بادشاهي ۽ ان جي سگهه جي تعريف
ڪندي اعالن ٿو فرمائي ته آسري وارو مٺو نالو اهلل تعاليٰ جو ئي آهي .جنهن
جي سگهه جو ڪو پرو پاند ئي نه آهي ۽ ان ڪريم رب جي در جهڙو ٻيو ڪو
ww.sindhsalamat.com 278
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
اها ڀالري آيت جيڪا شاهه حوالي طور بيان فرمائي آهي سا قرآن
ڪريم ۾ هن ريت فرمايل آهي:
()198
﴿٪﴾۱۵۲ ْك ََۡۡل ۡیَ َۡ ََلَ َتكۡ ا ا
ْف ۡۡ َ ُۡك اک ۡۡش َ َۡ ۡ
َش ا ا ُۡك َۡۡ ۤۡیَََذ ا ۡ
فََذ ا ا
ترجمو :تنهن ڪري مون کي ياد ڪريو ته آٌء اوهان کي ياد ڪريان ۽ منهنجو
شڪر ڪريو ۽ منهنجي بي شڪري نه ڪريو.
هن مبارڪ آيت ۾ اهلل تعاليٰ پاران مخلوق الِء ذڪر ۽ شڪر ڪرڻ جو
حڪم ڏنل آهي ،ليڪن ذڪر ڪندڙ ٻانهن الِء اها خوشخبري پڻ ڏنل آهي
ته اگر اوهان اهلل کي ياد ڪندو ته اهلل تعاليٰ به اوهان کي ياد ڪندو ۽ اهلل تعاليٰ
جو ڪنهن ٻانهي کي ياد ڪرڻ ،اها هڪ وڏي سعادت ۽ خوش نصيبي آهي.
شاهه سائين ذڪر ڪندڙ ٻانهي الِء رب ڪريم پاران به ياد ڪرڻ واري
اعالن کي تمام گهڻي اهميت ڏني آهي ۽ ٻين به ڪيترن ئي هنڌن تي ان کي
بيان فرمائي اهلل رب العزت جي ذڪر جي اهميت کي واضح فرمايو آهي:
عاشييييييييقن اهلل جييييييييي سييييييييدا وائييييييييي وات،
ُۡك اک ۡ
ااااااۡش َ ،تَيييييين ۾ اهييييييا تيييييييات، ُۡك َۡۡ ۤۡیَََذ ا ۡ
فَااااااَذ ا ا
()199
اُني کي ڪنهن ساتَ ،سڄڻ ويل نه وسيري
يعني اهلل سان عشق رکندڙن کي هميشه اهلل جي ذڪر جي وائي وات ۾
رب ڪريم نٿو وسري. آهي ۽ انهن کي ڪنهن به گهڙي ،ساعت ِ
اسان کي حضور اڪرم ﷺ جن جي هڪ مبارڪ حديث ملي ٿي
جنهن ۾ بيان فرمايو ويو آهي ته جڏهن ٻانهو مون کي ياد ڪندو آهي ته آٌء ان
سان گڏ هوندو آهيان ،انهيَء حقيقت کي ڀٽائي ”انهيَء کي ڪنهن َسات،
سڄڻ ويل نه وسري“ جي صورت ۾ بيان فرمايو آهي:
()200
َُك ۡی َ اََ َلََم َّنب ایَ َی اق ۡي الََہللَ َت َ ٰلی؛َ ََنَََع َ
ندَظَ نَ َع ۡد ۡیَ َۡ ََنَََ َم َ ہََ َذََذ ۡ
ww.sindhsalamat.com 280
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ترجمو :حضور ﷺ جن ارشاد فرمايو ته اهلل تعاليٰ جو ارشاد آهي ته آٌء ٻانهي
سان اهڙو معاملو ڪندو آهيان ،جهڙو هو مون سان گمان ڪندو آهي ،جڏهن
هو مون کي ياد ڪندو آهي ته آٌء ان سان گڏ هوندو آهيان.
اهلل جي ذڪر واريَء آيت جي حوالي سان شاهه سائين ،مختلف ُسرن ۾
جيڪو بيان فرمايو آهي ،ان جو تفصيل هن ريت آهي:
ف ،قُيييييييل جنيييييييي جيييييييو قيييييييوت،
اِخ ۡ َ
از امااااااارۡ َز ۡ ا
ُۡك اکا ۡ
ااااااۡش َ ،سييييييياڻيهه ۾ ثيييييييابوت، ُۡك َۡۡ ۤۡیَََذ ا ۡ
َفاااااااَذ ا ا
ُجنبيييي وئيييا جبيييروت ۾ ،ماڻييييائون َملڪيييوت،
()201
لڳيييييا ۾ الهيييييوتَ ،پکيييييا پهنيييييوارن جيييييا.
ُۡك اکا ۡ
ااااااااۡش َ ،ڪهئيييييييييو قُرآنيييييييييا، ُۡك َۡۡ ۤۡیَََذ ا ۡ
فَااااااااَذ ا اَ
اْف ۡۡ َ َ ،ڪييڍ تييون ُ اْك ۡۡل ۡیَ ََۡلَ َتكۡا ا ا َۡ ۡ
َشا ا ا
()203
ڪفرانييا.
شاهه لطيف انسان کي پنهنجي هستي وڃائي پنهنجي من ۾ محبوب
حقيقي اهلل کي ياد ڪرڻ ۽ ليالئڻ جي صالح ڏيندي ارشاد ٿو فرمائي ته:
هيڪر هئڻ وڃاِء ،ته ويجهي ٿئين وصال کي،
اااااکَ ِفیَ َنفۡسا َ َ
اااااک ،پهيييييييَء ِاي پڄيييييياِء، ََۡذۡ ا ۡ
َُك ََربُّا َ
()204
اللييڻ کييي لِيييالِء ،تييه پييوي ٻاجهييه ٻييروچ کييي.
شاهه سائين قرآن ڪريم جي جيڪا هيَء آيت سڳوري نقل فرمائي
آهي ان ۾ اهلل تعاليٰ جو ارشاد مبارڪ آهي ته پنهنجي رب کي صبح ۽ شام
عاجزيَء سان ياد ڪر ته جيئن تنهنجو شمار غافلن ۾ نه ٿئي:
ََلٰ َصَلَ َۡ ََلَ َتكا ۡنَ ِّم َنَ کَ َت َ ُّ
ُّض ًَعََ ََّۡخ َۡی َف ًۃَ َّ َۡ ا َۡۡ َ ََ ۡم َج َۡہرَم َنََ ۡم َق ۡيلَبَ ۡم اغ ادَِّۡ َۡ ۡ َ ُۡكَ َّرب ََّکَف ۡیَ َنفۡس َ
ََۡذ ا ۡ
()205
ۡ ﴿﴾۲۰۵ َ ۡم َٰغف ََ ۡ َ
ww.sindhsalamat.com 281
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ترجمو :۽ پنهنجي پالڻهار کي دل ۾ عاجزيَء ۽ َڀو سان وڏي آواز ڌاران صبح ۽
سانجهي َء جو ياد ڪر ۽ غافلن مان نه هج.
شاهه صاحبجڏهن هن ڀالري آيت واري حقيقت ۽ اهلل تعاليٰ جي حڪم
کي سمجهائي ٿو ته پوِء جيڪا سندن ڪيفيت ٿئي ٿي ان جو اظهار هن بيت
۾ فرمايو اٿن:
حقيقيييت هڻيييي ،منهنجيييي جيييان جيييدا ڪئيييي،
هييڪ پسيياهه پييرينَء ري سييگهان تييان نييه کڻييي،
()206
ڌڻييييييي ۽ ڌڻييييييي ،رهيييييييو آهييييييم روح ۾.
جڏهن ته هر حال ۾ ۽ هر ساهه پساهه ۾ ڌڻيَء جو ذڪر ڪندڙ ٻانهن جو
تعارف قرآن ڪريم ۾ هن ريت فرمايو ويو آهي:
َّ َّ
َْك ۡۡ َ َف ۡیَ َخ ۡق َّ
ََمس ٰم ٰيتَ َۡ ََۡل َۡرضََۚ َربَّ َنََ ہللَا ٰ ًۡیَ َّۡ اا ا ۡي ً ََ َّۡ َعلٰیَ اجنا ۡيبہ ۡۡشَ َۡ َی َتف ا َمذیۡ َنَ َی ۡذ ا ا
ُك ۡۡ َ ََ َ
ََََم َّنَر ﴿﴾۱۹۱ کَفَق َنََ َع َذ َ َمََ َخ َ ۡق َ َہٰذََبََط ًَلَۚ ان ۡ ٰح َن َ
()207
ترجمو :جيڪي بيٺي ۽ ويٺي ۽ پنهنجن پاسن ڀر اهلل کي ياد ڪندا آهن ۽
آسمان ۽ زمين جي بڻاوت ۾ فڪر ڪندا آهن (۽ چوندا آهن ته) اي اسان جا
پالڻهار هنن کي بي رٿو نه بڻايو اٿيئي توکي پاڪ ڄاڻون ٿا تنهن ڪري اسان
کي باهه جي عذاب کان بچاِء.
شاهه صاحب انسان کي غفلت کي ڇڏي اهلل تعاليٰ کي ياد ڪرڻ جي
صالح ڏيندي فرمائي ٿو ته محبت جي ميدان ۾ اها ڳالهه تمام ڳري آهي:
ويهييييه َم ويسييييري ،تييييان ڪييييين اور اهلل سييييين،
()208
محبييت جييي ميييدان ۾ سييڄي ڳالهييه ڳييري.
ج ڏهن ته قرآن ڪريم مان اسان کي اهلل جي ذڪر کان غفلت ڪندڙ
غافل الِء سخت عذاب جو پتو پوي ٿو ،اهوئي سبب آهي جو شاهه ويهه َم
ويسري جي صالح ڏئي ٿو:
()209
﴿﴾۱۲۴ ْع َضَ َع ۡنَذ ُۡك ۡیَفََ َّ َمَہَ َم ۡیشَ ًۃ ََض ۡنکًََََّۡن َ ۡح ا ا ہَ َی ۡي َمََمۡق ٰی َمۃَََ ۡع ٰمَ
ََۡ َم ۡنَََ ۡ َ
ترجمو :۽ جيڪو منهنجي ياد ڪرڻ کان منهن موڙيندو تنهن الِء بيشڪ
حياتي اهنجي ٿيندي ۽ قيامت جي ڏينهن کيس انڌو ڪري اٿارينداسون.
هن آيت مان اهلل تعاليٰ جي ذڪر کان غفلت ڪندڙ جي انجام جو پتو
ww.sindhsalamat.com 282
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
پوي ٿو ته ياد االهي کان منهن موڙيندڙ ڪيڏي نه وڏيَء سزا جو مستحق ٿيندو
ان ڪري انسان کي گهرجي ته هر وقت اهلل تعاليٰ جو ذڪر ڪندو رهي.
ڀٽائي تن کي تسبيح ،من کي مڻيو ۽ دل ۾ به اهلل جي نالي جي ذڪر
ڪرڻ جي صالح ڏيندي ارشاد ٿو فرمائي ته:
ييين مڻيييييون ،دل دنبييييورو جيييين،
ييين تسييييبيح َمي ُ
تَي ُ
تنيييدون جيييي طليييب جييييون ،وحيييدت ُسيييروڄن،
وحييييييده الشييييييريڪ لييييييھ ،اهييييييو راڳ رڳيييييين،
()210
سي ستائي سيونهن ،ننيڊر عبيادت ان جيي.
لطيفي فڪر موجب جنهن وجود جي تَن َمن ۾ ذڪرِ االهيَء جي
تندتنوار هجي ۽ اهلل جي توحيد جو راڳ رڳن ۾ روان هجي ته پوِء ان دل کي اهلل
جي ذڪر کان سواِء قرار نه ايندو ،اهڙو بيان اسان کي قرآن ڪريم جي هن
آيت مان به ملي ٿو:
()211
﴿﴾۲۸ ََ َّمذیۡ َنَٰا َمنا ۡيََ َۡ َت ۡط َمئ ُّنَ اا ا ۡيب ا اہ ۡۡشَبذ ُۡكََہللَؕ ََ ََلَبذ ُۡكََہللَ َت ۡط َمئ ُّنََ ۡم اق ا ۡي اََ
ترجمو( :هي اُهي آهن) جن ايمان آندو ۽ سندن دليون اهلل جي ذڪر سان (ئي)
آرام وٺنديون آهن.
هن ڀالريَء آيت مان ثابت ٿيو ته دلين کي آرام ۽ راحت صرف ۽ صرف
اهلل جي ذڪر سان ئي ملي سگهي ٿي ،ان ڪري ضروري آهي ته تن کي
تسبيح من کي مڻيو دل کي دنبورو ڪري وحدت جي سرن جو راڳ رڳن روان
ڪجي ته دل کي حقيقي آرام ۽ سڪون نصيب ٿي سگهي.
ِ
شاهه سائين اهلل کي ياد ڪندڙ (ذاڪر) ٻانهي کي ” َطالب الموليٰ
مذڪر“ يعني مڙس ماڻهو ،همٿ ۽ حوصلي وارو مرد قرار ڏنو آهي ،جيڪو هر
وقت اهلل جي ياد ۾ مشغول رهي ٿو:
ُمونَيييييا ُطيييييور ِسيييييينا َسيييييندا سييييينيا سيييييين،
ڪ ِين،
طالب الموليٰ مذڪر ،ايُء ڪيالم ڪئيائون َ
سيييکن کيييي سيييڀين پيييرين ُٻجهيييي ڏنيييائون ٻييين،
()212
”اليييف“ آديسيييين ،چيييوري رکييييو چيييت ۾.
شاهه سائين سنياسين ۽ آديسين پاران هر وقت اهلل (الف) ِچت ۾ چوري
ww.sindhsalamat.com 283
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
رکڻ جي بيان بعد اهڙن ذاڪرن جو تعارف ڪرايو آهي ته اُهي مونن ۾ منهن
پائي يعني مراقبي واري حالت ۾ ذڪر ڪندي هيڪڙائي حق واري منزل تي
ِ
محبوب حقيقي جو ديدار ڪن ٿا: پهچي
ويٺييييييائي و َهسيييييين ،پييييييايو ُمنييييييھ ميييييييونن ۾،
()213
جييوڳي جيياٽرا ڪيين ،جييھ آيييا الوهيييت ۾.
ڀٽائي جي طالب الموليٰ مذڪر ۽ ُمونن ۾ منهن وجهي جاٽرا ڪندڙ
جوڳين يعني هرحال ۾ هرهنڌ اهلل تعاليٰ کي ياد ڪندڙن جي مقام ۽ مرتبي
جو پتو هن حديث مبارڪ مان پوي ٿو:
َّ
ُك ۡۡ َ ََہللَ َعزَّ َۡ َع َج ۡلَََلَ َح ۡف َت ا۔ ۡۡشََم َۡمَلَئ َكت اہَ َۡغَش َی ات ا۔ ۡۡشََم َّر ۡح َمۃََ اََ َلََ ۡم َّنب ایَﷺ؛ََلَ َی ۡق ا دَا ٌ
َيمَیَ ۡذ ا ا
ُۡكھا اۡشََہللَف َیم ۡنَع ۡن َدھ َ(َ)214 َۡنَزَ ۡم ا َ َع َۡی۔ اۡشََم َّۡسك ۡی َن اۃَ َۡذ ا ۡ
ترجمو :نبي ڪريم ﷺ جن ارشاد فرمايو ته جيڪا جماعت اهلل تعاليٰ جي
ذڪر ۾ مشغول هوندي آهي ته فرشتا انهن جي چوڌاري ٿي بيهندا آهن،
حمت االهيَء جي ڇانو هيٺ ڍڪجي ويندا آهن ،سڪينه ،سڪون واري ر ِ
ڪيفيت انهن تي نازل ٿيندي آهي ۽ اهلل ذڪر ڪندڙ ٻانهن جو تذڪرو
فرشتن جي مجلس ۾ فرمائيندو آهي.
هن حديث مبارڪ مان ذڪر ڪندڙ ٻانهن جي عزت ،مقام ۽ مرتبي جو
اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته اهلل تعاليٰ کين ڪيڏو نه وڏو مرتبو عطا فرمايو
آهي .اهو مرتبو هر مؤمن ذڪرِ االهي اختيار ڪري حاصل ڪري سگهي ٿو.
شاهه لطيف اهلل تعاليٰ جي ذڪر جي اهميت کي سامهون رکندي ،انسان
کي صالح ٿو ڏئي ته هر گهڙي ،پل اهلل وحده الشريڪ جي وائي وات هجي ۽ ان
کي هرگز نه وسارجي:
تييييون چئييييو اهلل هيڪييييڙو ،وائييييي ٻييييي وسييييار،
()215
تَييين ۾ تَنيييد تنيييوار ،سيييدا سيييپرين جيييي.
ww.sindhsalamat.com 284
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
يارسول اهلل ،شريعت جا احڪام ته گهڻا آهن ليڪن مون کي ڪو اهڙو عمل
ٻڌايو ته آٌء ان کي پنهنجو معمول بنايان ،ته پاڻ سڳورن ﷺ فرمايو:
اََ َلََلَ َیزََ الَم َسَن َاک ََرط ا ً ََم ۡنَذ ُۡكَہلل (َ)217
ترجمو :فرمايائون ته اوهان جي زبان هر وقت اهلل تعاليٰ جي ذڪر سان تر
هجي .جڏهن ته شاهه ٻيَء وائيَء کي وساري سدا سپرين جي ذڪر جي
تندتوار کي جاري رکڻ جي نصيحت فرمائي آهي.
شاهه صاحب انسان جي رهنمائي فرمائيندي کيس صالح ٿو ڏئي ته هٿن
سان ڪم ڪار ڪندو رهه ۽ نيڻن سان بيشڪ نهاريندو ۽ نظارا ڪندو ره،
ليڪن دل ۾ سپرين جي ياد ۽ ذڪر جاري هئڻ گهرجي:
هيييٿن سيييين حييياج ڪييير ،نييييڻن سيييين نهيييار،
()218
اُڀييييا اڱييييڻ پييييارَ ،پييييس پنهنجييييا سييييپرين.
ww.sindhsalamat.com 285
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ترجمو :اي ايمان وارؤ اهلل کي تمام گهڻو ياد ڪريو ۽ صبح ۽ سانجهيَء جو
کيس پاڪائيَء سان واکاڻيو.
اهلل جي محبت
سنڌ جي سرزمين جو سداحيات شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائي ،اهلل
تعاليٰ جي محبت ۽ اطاعت جو نه رڳو علمبردار هو بلڪ مالڪ سائينَء جي
محبت ۽ اطاعت کان وانجهيل انسانن الِء هڪ رهبر ۽ رهنما پڻ هو ،جيڪو
پنهنجي ڪالم ذريعي انسان کي اهلل تعاليٰ سان محبت ۽ عشق جو رستو
ڏيکاريندي نصيحت ٿو ڪري ته تون رب ڪريم جي ذات بابرڪات جي
هوندي ٻين درن تي انسان جي غالمي ڪري ٺوڪرون ڇو ٿو کائين؟ شاهه
سائين انسان کي اها به صالح ٿو ڏئي ته جيڪڏهن تون سکيو رهڻ ٿو چاهين
ته پوِء تنهنجي محبت ۽ عشق جو مرڪز صرف اهلل رب العزت جي ذات هئڻ
گهرجي:
ڇيييا کيييي وڃئيييو ڇيييو ،ٻيليييي ٿئيييين ٻيييئن جيييو،
وٺ ڪنجڪ ڪريم جي جيڳ جيو واليي جيو،
()223
سهکو هوندو سو ،جنهن جو عشق اهلل سيان.
جڏهن ته قرآن ڪريم مان به انسان جي ان ساڳيَء ڪيفيت جو پتو
ww.sindhsalamat.com 286
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
پوي ٿو ،جيڪا شاهه سائين بيان فرمائي آهي ته هو رب ڪريم کي ڇڏي ٻين
جو وڃي ٻيلي ٿيو آهي ۽ انهن سان اهلل جهڙي محبت رکندو آهي .حاالنڪه
جن ايمان آندو ۽ عشق ۽ محبت جو مرڪز رب ڪريم کي رکيائون ته اهي
ڪامياب ۽ ڪامران ٿيندا:
َۡم َنََم َّنَسَ َم ۡنَیَّ َّتخ اذَم ۡنَ ا ۡۡ ََہللَََن ۡ َدَ ً َ َُّیح ُّ ۡين َ اہ ۡۡش ََک احبِّ ََہللَؕ
()224
َ َۡ ََّمذیۡ َنَٰا َمنا ۤۡيََََ َش ُّدَحا ًََّ َِّم ہَؕ
ترجمو :۽ ماڻهن مان ڪي (اهڙا) آهن جي اهلل کان سواِء ٻين کي اهلل جهڙو
ڪري وٺندا آهن (۽ انهن کي) اهلل جي پيار وانگر پيارو رکندا اٿن ۽ جن ايمان
آندو سي اهلل جي دوستي (محبت) ۾ ڏاڍا زور آهن.
هن آيت سڳوريَء جو پهريون حصو َم ۡن َ َی َتخذَمنَ اۡ ََہلل َشاهه سائين
جي شرح موجب ”ڇا کي وڇئو ڇو ٻيلي ٿئين ٻين جو“ ۽ آيت جو آخري
حصو َۡ ََّمذیۡ َن َٰا َمنا ۤۡيََََ َش ُّد َحا ًََّ َِّم ہَ َسهکو هوندو سو جنهن جو عشق اهلل سان جي
صورت ۾ بيان فرمايو ويو آهي.
شاهه لطيف پرين يعني اهلل تعاليٰ جي پڇا ڳاڇا ۽ تالش ڪندڙ ٻانهن
الِء ارشاد ٿو فرمائي ته جيڪي پرين جو گس پڇندي ڪشاال ڪندا سي ئي
پرين َپسندا:
ُپڇيين ِسييي َپسيينَ ،جيييڏهن تَييڏهن پييرينَء کيييي،
()225
ڏورينييييديون ِڏسيييين ،اڱييييڻ عجيييييبن جييييا.
جڏهن ته قرآن ڪريم مان به اسان کي اهو پتو پوي ٿو ته جيڪي اهلل
تعاليٰ ۽ رسول ﷺ جي اطاعت ڪندا آهن ۽ هر معاملي ۾ اهلل ۽ سندس
رسول جي محبت کي سامهون رکندي پرينَء کي پڇندا آهن ته اهي ئي پرين
َپسندا .يعني کين اهلل جو فضل ۽ احسان نصيب ٿيندو آهي ،اهي قيامت
ڏينهن نبين ،صديقن ۽ شهيدن سان به گڏ هوندا:
کَ َمع ََََّمذیۡ َنَََ ۡن َ َۡشََہللاَ َع َۡیہ ۡۡش َِّم َنََم َّن َٖ ا ََۡ َۡ ِّ
َمص ِّ َدیۡقَ ۡ ََۡ َۡ َم ۡن َُّیطعََہللَ ََۡم َّر ان ۡي َلَ َفَاۡمٰۤئ َ
ک ََرف ۡی ًقَ ﴿﴾۶۹ َمص حَ ۡ ََۡۚ َۡ َح اس َنََاۡمٰۤئ َ َمش َہ َد َٓ َ َۡ ّٰ َۡ ُّ
()226
ترجمو :۽ جيڪي اهلل ۽ پيغمبر جي تابعداري ڪندا سي انهن سان گڏ رهندڙ
آهن جن تي اهلل فضل ڪيو آهي (يعني) پيغمبر ۽ صديق ۽ شهيد ۽ صالح ۽
ww.sindhsalamat.com 287
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 288
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ان مان ثابت ٿيو ته انسان کي َمن ۾ محبت االهي موجزن ڪرڻ بعد ڪو
به عمل سرانجام ڏيڻ گهرجي .اهڙيَء صورت ۾ انسان جو اهو عمل بارگاهه
االهيَء ۾ قبوليت جو شرف حاصل ڪندو ٻيَء صورت ۾ مڪي جي ان عورت
وانگر انسان جو محبت االهي کان سواِء ڪيل عمل ۽ محنت سڀ برباد ٿي
ويندا ،يعني محبت بجاِء منافقت سان ڪيل عملن جو مثال ايئن آهي جيئن
مڪي واري عورت ُسٽ کي پڪي ڪرڻ بعد ڇني ٽُڪر ُٽڪر ڪري ڇڏيو
هو.
ڀٽائي محبت بجاِء منافقت ۽ ٻيائي َمن ۾ رکي ڪتيندڙن جي دُڪي
داخل نه ڪرڻ جو اعالن هن ريت فرمايو آهي:
چائيييت پيييائي چيييت ۾ ،سييينهون ِ
ڪتيييو جييين، َ
()231
تيين جييو صييرافن ،دُڪييو داخييل نييه ڪئييو.
شاهه لطيف انسان کي زندگيَء جو سچو مقصد ٻڌائيندي ارشاد ٿو
فرمائي ته انسان کي بنامقصد حاصل ڪرڻ جي هڪ دم به جيئڻ نه گهرجي ۽
انساني زندگيَء جو اصلي ۽ سچو مقصد اهو آهي ته انسان محبت االهي ۽
اطاعت االهيَء کان سواِء هڪ گهڙي پل به نه گذاري ۽ جيڪڏهن موت به اچي
ته اهو به محبت ۽ اطاعت االهي ۾ اچڻ گهرجي:
ميير مييران مييون ڪييم ،اَو َ
ڪمييي ڪييا نييه مييري،
()232
دوسييت پڄاڻييا دَم ،شييال َم ِجيييان جيييڏيون!
يعني زندگي هجي ته به مقصد واري هجي ۽ جيڪڏهن موت اچي ته اهو
به دوست پڄاڻا دم ،شال َم جيان جيڏيون! واريَء صورت ۾ اچي.
اسان کي قرآن ڪريم جي گلشن مان به اها هدايت ملي ٿي ته زندگيَء
جي آخري دم تائين محبت ،اطاعت ۽ بندگيَء تي قائم رهڻ گهرجي ،يعني
شاهه سائينَء واري فڪر موجب دوست پڄاڻان هڪ دم نه گذارڻ گهرجي:
()233
﴿﴾۹۹٪ ََۡ ۡع ا ۡد ََرب ََّکَ َحتّٰیَیََۡت َی َ
کََم َۡیقَ ۡ اَۡ
ترجمو :۽ ايستائين پنهنجي پالڻهار جي عبادت (پيو) ڪر جيسين توکي
موت پهچي.
هن ڀالريَء آيت موجب مرڻ گهڙي تائين عبادت جو حڪم ڏنل آهي ۽
ww.sindhsalamat.com 289
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
عبادت مان مراد محبت االهي آهي ڇو ته محبت االهيَء کان سواِء عبادت ۽
بندگي ممڪن ئي نه آهي.
شاهه سائين محبت االهي جذبي سان سرشار سچن ٻانهن جو تعارف
ڪرائيندي ارشاد فرمايو آهي ته انهن کي آگي رب ڪريم اڳ ۾ ئي ازل کان
ئي نسورو نور ڪري ڇڏيو هو ۽ انهن نوراني ٻانهن الِء شاهه سائين قرآن
ڪريم ۾ آيل خوشخبريَء واري آيت مبارڪ کي هوبهو نقل فرمائي محبت
االهيَء جي اهميت کي واضح فرمايو آهي:
آگييييييي ڪئييييييا اڳهييييييين ،نسييييييوروئي نييييييور،
اااااااااااااي َ
ۡ اااااااااااااۡشَ َی ۡحزنا
ۡ ااااااااااااای۔ ۡۡشَ ََۡلَھاا
ۡ اااااااااااااي ٌفَ َع َا
ۡ َلَ َخا
َسيييييييييييييييييچن ڪيييييييييييييييييونهي سيييييييييييييييييور،
()234
ييامور ،انيييگ ازل ۾ ان جيييو، ڪئيييو مي ُ ميييولي ِ
هيَء آيت سڳوري جيڪا اهلل تعاليٰ سان محبت ڪندڙ ٻانهن الِء
بشارت جو درجو رکي ٿي ،سا قرآن عظيم جي سورت يونس ۾ هن ريت بيان
فرمايل آهي:
()235
﴿ؕ﴾۶۲ ََ ََلََ َّ َََ ۡۡم َی َٓ َ ََہللََلَ َ َخ ۡي ٌفَ َع َۡیہ ۡۡشَ َۡ ََلَہا ۡۡشَ َی ۡحزَن ۡاي َ َ
ترجمو :خبردار! اهلل جي پيارن کي نڪو ڀؤ آهي ۽ نڪي اهي غمگين رهندا.
هن آيت مبارڪ مان ثابت ٿيو ته جيڪي اهلل تعاليٰ جا پيارا ٻانها آهن
جن جي زندگيَء جو هر لمحو اهلل تعاليٰ جي اطاعت ۽ رضا ۾ گذرندو آهي
انهن الِء نڪو هن دنيا واري زندگيَء ۾ ڪو خوف خطرو آهي ۽ نه ئي وري اهي
آخرت ۾ غمگين ٿيندا.
حضرت شاهه لطيف انسانيت جي رهبريَء جو فرض نڀائيندي مختلف
طريقن ،خوشخبرين ،خوف ،اميد ۽ ڪاميابين جا اعالن فرمائي انسان کي
پنهنجي مالڪ ۽ محبوب حقيقي سان نينهن نڀائڻ جي ترغيب ڏيندي نظر
اچي ٿوُ .سرسري راڳ ۾ اهلل سان محبت ۽ اطاعت ڪندڙ ٻانهي الِء
خوشخبري ڏيندي ارشاد ٿو فرمائي ته جيڪڏهن انسان اهلل جو ٿئي ته پوِء
سمورو ج هان ان جو آهي ۽ ان کي هن دنيا واري درياَء ۾ لهر لوڏو يا ڪو خطرو
ڪونه ٿيندو:
ww.sindhsalamat.com 290
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
()254
﴿﴾۱۷۲ َۚ ََ ۡ َ َت اق ۡيما ۡيََ َی ۡي َمََمۡق ٰی َمۃََنَََّ اک َّنََ َع ۡنَہٰ َذََ ٰغف ََۡۡ
ۚ ََشہ ۡ َدنََ ۙ
اََما ۡيََبَلٰی ۙ
ترجمو :۽ ( اي پيغمبر ياد ڪر) جڏهن تنهنجي پالڻهار آدم جي اوالد مان
( يعني) پٺين مان سندس اوالد کي پيدا ڪيو ۽ سندس وجود کي مٿن شاهد
ڪيائين ۽ پڇيائين ته (آٌء) اوهان جو پالڻهار نه آهيان ڇا؟ چيائون ته هائو
(آهين) گواهه ٿيا آهيون (اها گواهي هن الِء وٺڻي هئي) ته متان قيامت جي
ڏينهن چئو ته اسين هن (ڳالهه) کان بي خبر هواسون.
ڀٽائي ،هن دنيا ۾ پنهنجن ماروئڙن کان سواِء ڏکيا ڏينهن گهاري ٿو
سندس اکيون (نظر) ۽ جسم (تن) اتي آهن جتان پاڻ اصلي وطن محبوب
حقيقيَء کان آيو آهي:
گهنگهييير گهيييارڻ ميييون ٿئيييوِ ،رَء اعيييرابين ِا ِ
ت،
َکَ َ َمااَ َپڄييان سيياڻ پييرت، بَ َكاا َ ََ ۡم َ ۡینااَ َۡۡف ۡ
اایَ َھ َااي َ
()255
يت ،جتيي جنيب جييڏين. مون اکيون تَين ت ِ ِ
شاهه صاحب محبوب حقيقي (پنهون) جي تالش الِء هيڏي هوڏي ڳولڻ
بجاِء ُپنهون پاڻ ٿيڻ يعني پنهنجو پاڻ سڃاڻڻ جي صالح ڏيندي ارشاد ٿو
فرمائي ته:
ُپنهون ٿيس پياڻهين ،وئيو سسيئيَء جيو سيينگار،
َْع َف ََربَاااااھ اهيييييوئي اچيييييار،
ااااان ََْعفَنفساااااھ َ َ
َم ۡ
()256
جو وندر ۾ واپار ،سيو سيؤدو سيرئس هتهيين.
ڀٽائي ،محبت االهيَء جي باري ۾ پنهنجي ڪيفيت بيان ڪندي ارشاد
ٿو فرمائي ته مون پنهنجي محبوب کي سڃاتو آهي سو هاڻي ماٺ ڪري
ڪيئن ويهان؟ اندر ۾ عشق جي آڳ (باهه) ڀڙڪا ڏيئي مچ ٿي چڪي آهي ۽
اها باهه محبوب کان سواِء هر شئي کي ساڙي ڇڏيندي آهي:
ڄييييياڻي ،سيييييڃاڻيِ ،وهيييييان ڪيييييئن مييييياٺ ڪيييييري،
ييييييييير اُڌاڻييييييييييي،
َ انييييييييييدر آڳ عشييييييييييق جييييييييييي اَ َپي
()259
ڪييڏهن ڪانييه وئيي ،ڪييا هييوت ڳييولڻ هييٽ تييي.
ڀٽائي ،قرآن ڪريم مان انسان سان اهلل تعاليٰ جي ويجهڙائپ يعني
قربت جي باري ۾ هڪ ٻي آيت مبارڪ کي مثال طور پيش ڪندي ارشاد
فرمايو آهي .ته هوت (محبوب) توکان پري نه آهي بلڪه توسان گڏ آهي:
هيييوت تنهنجيييي هييينج ۾ ،پڇيييين ڪوهيييه پريييياڻ،
َُق اَََم َۡیھَم ۡنَ َح ۡالََم َۡيریۡاد ،تنهنجيو تيو هيي سياڻ،
َۡن َ ۡح انََ ۡ َ
()260
پنهنجييييو آهييييين پيييياڻ ،آڏو عجيييييبن کييييي.
شاهه سائين ،قرآن ڪريم مان جيڪا آيت پيش فرمائي آهي ان ۾ اهلل
تعاليٰ انسان جي پيدائش ،نفس جي ڪيفيت ۽ انسان سان پنهنجي قربت
کي هن ريت بيان فرمايو آهي:
َ ََۡ َم َق ۡدَ َخ َ ۡق َنَ َََۡلنۡ َسَ َ َ ََۡ َن ۡ َ اۡشَ َمََتا َي ۡني اسَب ٖہ َ َنف اۡسہ ۙ
َۚ َ
نَ َح ۡلََم َۡيریۡدَ ﴿﴾۱۶ ََۡن َ ۡح ان َََ ۡ َُق اَََم َۡیہََم ۡ
()261
ترجمو :۽ بيشڪ ماڻهو کي پيدا ڪيوسون ۽ سندس نفس کيس جيڪو
وسوسو وجهندو آهي سو ڄاڻندا آهيون ۽ اسين ڏانهن (سندس) ساهه جي رڳ
کان وڌيڪ ويجها آهيون.
شاهه لطيف قرآني آيت جو حوالو ڏيندي ارشاد ٿو فرمائي ته هر هنڌ ،هر
جاِء تالش ڪندي مون کي هر شيِء ۾ محبوب حقيقي ( ُپنهون) نظر آيو:
ووڙيم سڀ وٿاڻ ،جار ڪارڻ جت جي،
ََۡہللا َبکالِّ ََشی ٍ َ امح ۡی ا َط ،اي آرياڻي اُهڃاڻ،
()262
سڀ ۾ ُپنهون پاڻ ،ٻئو ناه ٻروچ ري.
قرآن ڪريم ۾ ان کان سواِء به اسان کي ٻين هنڌن تي ڪيتريون آيتون
نظر اچن ٿيون ،جن ۾ اها وضاحت فرمايل آهي ته اهلل تعاليٰ هر شيِء جو احاطو
يعني گهيرو ڪندڙ آهي .جن مان چند آيتون هي آهن:
()263
﴿٪﴾۱۲۶ ہللَبکالِّ ََش ۡی ٍ َُّمح ۡی ًطَ
َۡکََ َ ََ ا
ترجمو :۽ اهلل سڀ ڪنهن شيِء تي گهيرو ڪندڙ آهي.
()264
﴿﴾۵۴٪ ََ ََلَََنَّہََبکالِّ ََش ۡی ٍ َُّمح ۡی ٌطَ
ww.sindhsalamat.com 298
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
اهلل جي رحمت
شاهه عبداللطيف ڀٽائي ،پنهنجي عقيدي ۽ فڪر موجب پڪو مؤحد
هو ،ان ڪري سندس ڪالم مان رب ڪريم جي ذات ۽ صفات جي جهلڪ
مخلوق خدا کي دنيا جي ظاهري وسيلن کي ِ نمايان طور تي نظر اچي ٿي .هو
ڇڏي اهلل تعاليٰ جي ذات ،سندس ٻاجهه ۽ رحمت مان آسرو نه الهڻ جي صالح
ٿو ڏئي .ان سلسلي ۾ قرآن ڪريم جي اهلل جي رحمت مان نااميد نه ٿيڻ واريَء
آيت کي هوبهو نقل ڪندي ارشاد فرمايو ته اگر گهڙو ڀڄي پيو ته گهورئو ،ڪا
ِ
رحمت االهيَء ۾ آسرو رکڻ گهرجي: پرواهه ناهي ميهار جي مُنهن پسڻ الِء
گَهييييڙو َڀڳييييو تييييان گُهورئييييو ،آسيييير م” الهيييييج،
ااان ََّر ۡح َمااااۃََہلل تُييير هييييي ِان تَييييريج، َلَ َت ۡق َن اط ۡ
ااايََم ۡ
()271
حبيبييياڻي هييييجَ ،پسيييين ُمنيييھ ميهيييار جيييو.
شاهه سائينُ ،سر ڪوهياريَء ۾ رب ڪريم جي رحمت ۽ ٻاجهه واري
اعالن کي وڌيڪ وضاحت سان ارشاد فرمائي ،گنهگار ۽ مايوس ٻانهن الِء هن
ريت خوشخبري ڏني آهي.
اسان کي قرآن ڪريم مان به نيڪ ۽ ڀالرن ٻانهن پاران بارگاهه االهيَء
۾ رحمت ۽ ٻاجهه الِء ڪيل دعا نظر اچي ٿي جيڪا هن ريت آهي:
()279
﴿﴾۱۰ َف َقَما َۡيَ ََربَّ َن ََٰٓات َنََم ۡنَ َّم اد َن ۡ َ
ک ََر ۡح َم ًَۃ َ َّ َۡ َہ َِّی ۡئَ َم َنََم ۡنَََ ۡمرنََ ََر َش ًدَ
ترجمو :تڏهن چيائون ته اي اسان جا پالڻهار پاڻ وٽان اسان کي (رحمت) ٻاجهه
عطا ڪر ۽ اسان جي ڪم ۾ اسان الِء چڱائي ڪر.
شاهه لطيف ،انسان جي رهنمائي جو حق ادا ڪندي کيس نصيحت ٿو
ڪري ته اگر توکي ليالئڻ سان پنهنجي مراد نه ملي يا مقصد پورو نه ٿئي ته
ٻيهر ليالِء ،ليڪن رب ڪريم جي ذات مان مايوس ٿي نااُميد نه ٿجانِء ،ڇو ته
رب ڪريم جي ذات بابرڪات وڏي رحمت ۽ ٻاجهه واري آهي ،جيڪو سڄڻ
آهي سو تمام سٻاجهو آهي:
جييييي ليالئييييي نييييه لهييييين تييييه ُپييييڻ ليييييالئج،
ww.sindhsalamat.com 301
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
()280
آسييير َم الهييييج ،سيييڄڻ سيييٻاجها گهڻيييو.
َ
بارگاره ِه االهي ۾ به ليالئڻ ۽ سٻاجهي سائينَء کان ٻاجهه ،رحمت ۽
هدايت طلب ڪرڻ جي تمام گهڻي اهميت آهي ،ان عنوان تي انسانيت جي
هدايت ۽ رهنمائي الِء قرآن ڪريم ۾ هڪ دعا ملي جيڪا هن ريت آهي:
﴿﴾۸ َََ َََل َتاز َغَۡ اا ا ۡيبَ َنََ َب ۡ َد َََذَۡ َہ َدیۡت َ َنََ َۡ َہ ۡب َ َم َنََم ۡن ََّم ادن ۡ َ
ک ََر ۡح َم ًۃََۚن َّ َ
ک َََن ۡ َ ََم َۡي َّہ ا َربَّ َن َ
()281
ترجمو :اي اسان جا پالڻهار جڏهن تو اسان کي هدايت ڪئي تنهن کانپوِء
اسان جي دلين کي ڏنگائي نه ڏي ۽ پاڻ وٽان اسان کي ٻاجهه (رحمت) عطا ڪر
ڇو ته تون بخشڻهار آهين.
شاهه سائين ،اهلل تعاليٰ جي بارگاهه ۾ رحمت ۽ ٻاجهه جي اميد رکندي
ليالئڻ جو جيڪو سبق ڏنو آهي ،اهو هن ڀالريَء آيت سان ٺهڪي اچي ٿو ڇو
ته رحمت ،هدايت ۽ بخشش رب ڪريم جي ذات بابرڪات جي قبضي ۽
قدرت ۾ آهي.
اهلل جي نعمت
ي شاعرن جي سرتاج حضرت عبداللطيف ڀٽائي ،جي ِ
ذات گرامي اعل ٰ
انساني اخالق ۽ ڪردار جي خوبين سان ماالمال هئي .رب ڪريم جي ذات
بابرڪات سان سندن والهانه عشق ۽ محبت هئي ان ڪري هو هر لمحي هر
گهڙيَء سائينَء جي نعمتن ۽ احسانن جو ذڪر ڪندي نظر اچي ٿو.
لطيفي فڪر موجب انسان تي اهلل تبارڪ وتعاليٰ جا ايترا ته احسان
آهن ،جو انهن جو ڳاڻيٽو ناممڪن آهي .شاهه ُسرمارئي ۾ انهن احسانن ۽
ٿورن جو ذڪر هن ريت فرمائي ٿو:
ٿيييورا نيييه ٿيييورا ُميييون ِسيييين ،مي ُ
يياروَء جيييي ڪئيييا،
()282
ڀالئيييييَء ڀيييييرا ،ڳڻييييي ڳڻيييييان ڪيتييييرا.
هتي شاهه سائين ،رب ڪريم جي ٿورن ڏانهن اشارو ڪندي ارشاد
فرمايو آهي ته مون (انسان) تي اهلل تعاليٰ جيڪي ٿورا ،احسان ڪيا آهن سي
ٿورا نه آهن ،يعني اهي احسان ۽ مهربانيون تمام گهڻيون آهن ،جيڪي شمار
ww.sindhsalamat.com 302
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
نٿيون ٿي سگهن .ساڳي وقت اها هڪ مڃيل حقيقت آهي ته اهلل تعاليٰ هن
پوريَء ڪائنات جي نظام کي انسان جي خدمت ،سهولت ۽ آرام الِء مسخر
فرمائي ڇڏيو آهي .جنهن ۾ زمين ،آسمان ،سج ،چنڊ ،تارا ،هوائو ن ،سمنڊ ۽
درياَء سڀ اچي وڃن ٿا .قرآن ڪريم ۾ رب ڪريم انهن تمام نعمتن کي
هڪ هڪ ڪري بيان فرمايو آهي .مضمون جي طويل ٿيڻ سبب انهن قرآني
حوالن بجاِء صرف نعمتن ۽ ٿورن تي مشتمل قرآني حواال پيش ڪجن ٿا ،جن
۾ اهلل تعاليٰ انسان کي پنهنجا احسان ۽ ٿورا ياد ڏياريا آهن:
()283
﴿﴾۱۸ َََۡ ۡ َ َت ا ُّد ََۡۡن ۡ َمۃَََہلل َََلَتا ۡح اص ۡي َہَََؕ َّ ََہللَ َم َغ اَف ۡي ٌر ََّرح ۡی ٌۡشَ
ترجمو :۽ جيڪڏهن اوهين اهلل جي نعمتن کي ڳڻيو ته انهن کي (ڪڏهن) به
ڳڻي نه سگهندؤ ڇو ته اهلل بخشڻهار مهربان آهي.
ڀٽائي ،جو ”ڀالئي ڀيرا ڳڻي ڳڻيان ڪيترا“ وارو اعالن هن آيت جو
تفسير معلوم ٿئي ٿو ،ڇو ته هن آيت ۾ به اهو ساڳيو مفهوم بيان فرمايو ويو
آهي ،جيڪو شاهه سائين مٿين بيت ۾ بيان فرمايو آهي.
شاهه صاحب ،ٿر ۾ ماروَء جي ٿورن جو ذڪر ڪندي ارشاد فرمائي ٿو ته:
ٿُيورا منجهيه ٿَييرنُ ،ميون ِسيين ،ميياروَء جيي ِ
ڪئييا،
()284 ييڻن ،آٌء ِ
ڪييييئن لييوئي الهييييان. ُعميير اُن ڳُ ِ
جڏهن ته رب تعاليٰ پاران قرآن ڪريم ۾ اها وضاحت فرمائي وئي آهي
ته سندس دستور آهي ته جيڪا نعمت ڪنهن قوم کي عطا فرمائيندو آهي،
اها تيتر نه بدالئيندو آهي جيتر اها قوم خود پنهنجن دلين جي حالت نه
بدالئي ،ڀٽائي به انهن ڳڻن ڏانهن اشارو ڪندي فرمايو آهي ته:
ڻن ،آُء ِ
ڪيئن لُوئي الَهيان. ُعمر اُن ڳُ ِ
قوم الِء خدائي نعمتن ۽ سندن دلين جي ڪيفيت جي باري ۾ قرآني
آيت هن ريت آهي:
ہلل َم َۡۡشَیَكاَ ام َغ ََ ِّ ًرَ َ ِّن ۡ َم ًۃَََ ۡن َ َم َہََ َع َل ٰیَا َۡيمٍَ َح َت ّٰیَیا َغ ََ ِّرا َََۡۡ َمََبََ َۡنفاسہَ ۡۡشَ َ َ
کَب ََ َّ ََ َ
ذَٰم َ
نم َۡیعٌَ َع َۡی ٌ َۡش ﴿﴾۵۳ َََۡ َّ ََہللَ َ
()285
ترجمو :اهو هن سببان آهي جو اهلل جا نعمت ڪنهن قوم کي عطا ڪندو آهي
تنهن کي (اهو) ايستائين ڪڏهن نه مٽائيندو آهي جيسين جيڪي سندن دلين ۾
ww.sindhsalamat.com 303
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 304
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
()288
ظيياهر سيياڻ زبييان ڳڻييي ڳڻيييان ڪيتييرا.
ڀٽائي ،رب ڪريم جي صفت ۽ ساراهه بعد سندس احسانن ،نعمتن ۽
مهربانين جي باري ۾ فرمايو آهي ته َپدمن کان به گهڻا احسان ۽ مهربانيون
آهن ،جيڪي انسان جي زبان سان ڳڻڻ کان گهڻا آهن.
قرآن ڪريم ۾ به اهلل تعاليٰ انسان کي عطا ڪيل نعمتن جو بار بار
ذڪر فرمائي کيس شڪر ڪرڻ جي ترغيب ڏني آهي .سورت الرحمان ۾ اهلل
تعاليٰ انسانن ۽ جنن کان نعمتن جي باري ۾ ايڪٽيهه ( )31دفعا ساڳي آيت
مبارڪ ده رائي سوال پڇيو آهي ته اوهان ڪهڙين خدائي نعمتن جو انڪار
ڪندؤ؟ نعمتن جي باري ۾ سوال واريَء آيت کي ايڏي وڏي تعداد ۾ پيش
ڪرڻ مان نعمتن جي اهميت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو:
()289
﴿﴾۷۸٪ ِّکَذیََ ۡم َج ٰلَ ََۡ ََۡل ۡ َ
ُكَمَ َتب ٰ َر َک ۡ
ََن اۡش ََرب َ ﴿﴾۷۷ َٰاَل َ ََربِّكا َمََتا َك ِّذبٰنَ
َف ََ ِّیَ َ ٓ
ترجمو :پوِء (اي جنو ۽ ماڻهو) پنهنجي پالڻهار جي ڪهڙين نعمتن جو انڪار
ڪندو ،تنهنجي پالڻهار عزت واري ۽ نعمتن واري جو نالو وڏيَء برڪت وارو
آهي.
هن آيت سڳوريَء جي پهرين حصي ۾ نعمتن واري عنوان کي شاهه
سائين ”ڳڻي ڳڻيان ڪيترا“ جي صورت ۾ ،۽ آيت جي آخري حصي ۾ رب
ڪريم جي عظمت جالل ۽ عزت واري بيان کي شاهه سائينَء هن ريت بيان
فرمايو آهي:
جيڪين منجهه جهيان ،سيو سيڀ صيفت تنهنجيي،
قيييادر تنهنجيييي قيييدرت جيييا مڙيئيييي مڪيييان.
قرآني فڪر ۽ شاهه سائينَء جي ڪالم مان اها وضاحت ٿئي ٿي ته اهلل
تعاليٰ جون انسان الِء ايتريون ته نعمتون ۽ احسان آهن ،جن جو زبان سان
ڳاڻيٽو ناممڪن آهي .ان ڪري انسان کي گهرجي ته انهن خدائي نعمتن ۽
احسانن جو شڪر ڪندو رهي ۽ ان سان گڏ اهلل تعاليٰ جي اطاعت ۽
فرمانبرداري به ڪندو رهي.
ww.sindhsalamat.com 305
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 306
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
شاهه سائين ،اهلل تعاليٰ جي ستاري يعني پردي پوشي فرمائڻ واري
صفت کان تمام گهڻو متاثر آهي ڇو ته رب ڪريم جي ذات بابرڪات
انسانن جي تمام نيڪ ۽ بدعملن کان چڱيَء طرح باخبر آهي ۽ اهو سندس
وڏو فضل ۽ احسان آهي جو هو انسانن جي برن ۽ بدعملن جي پردي پوشي
فرمائيندو آهي .جنهن جو اعتراف شاهه هن ريت فرمايو آهي:
ڍوليييييييي ڍڪيييييييي آهييييييييانُ ،هييييييييس اگهييييييياڙي آنُء،
()292 ڪ ِ
يياڪ جييو. ڪڪيير ڪئييائيم َ رکييي پنهنجييو نييانُءَ ،
”ڍولي ڍڪي آهيان“ واري خدائي صفت جو پتو اسان کي پنهنجي
ڪلمي استغفار مان به پوي ٿو جنهن ۾ اهلل تعاليٰ پاران عيبن جي پردي پوشي
فرمائڻ ۽ گناهن جي بخشش واري ڀالريَء صفت جو اعالن هن ريت فرمايل
آهي:
()293 َّ َّ َّ َّ َن َّ َ
کَََن ۡ َ َ َعَل امََ ۡم اغ ایيََ َۡ ََنت اَرََ ۡم ا ایيََ ََۡغَف اَرََمذا ن ايََ َۡ ََلَ َح ۡي َلَ َۡ ََلَ اا َّي َۃَََلَبَہللََ ۡم َ لیََ ۡم َ ظ ۡیۡشَ
ترجمو :بيشڪ تون غيب جو ڄاڻيندڙ ۽ عيبن جي پردي پوشي فرمائيندڙ ۽
گناهن کي بخشڻ وارو ۽ گناهن کان بچڻ جي طاقت ۽ نيڪ ڪم ڪرڻ جي
قوت اهلل جي پار کان ئي آهي ،جيڪو اعليٰ شان ۽ عظمت وارو آهي.
هن پاڪ ڪلمي مان اهلل تبارڪ وتعاليٰ جي شان ،عظمت ۽ ٻين مبارڪ
صفتن سان گڏ ستاري يعني انسانن جي عيبن ۽ مداين جي پردي پوشي
فرمائڻ واريَء صفت جو پتو پوي ٿو.
شاهه سائين ،دنيا ۾ ڪيل گناهن ۽ خطائن جي رب ڪريم پاران پردي
پوشي فرمائڻ واريَء صفت جو اظهار ڪندي ارشاد ٿو فرمائي ته:
ڪيياڪ جييي َسييامينڌري ميٽيييام،ڪثافيت جييا َ َ
()294
اَوڳڻ َعييب َسيندامَ ،سيڀ ڍوليي َڍڪيي ڇيڏئا.
جڏهن ته دين اسالم ۾ اهلل تبارڪ وتعاليٰ پاران جيڪا هدايت ۽
رهنمائي ملي ٿي ان ۾ مؤمنن جي عزت ۽ احترام ڪرڻ جو تاڪيد ملي ٿو،
ان سان گڏ اها به وضاحت فرمايل آهي ته جيڪي ماڻهو مؤمنن جي عيبن
گناهن ۽ بدڪارين کي پڌرو ڪرڻ چاهيندا آهن ته انهن الِء ڏکوئيندڙ عذاب
جو اعالن فرمايل آهي:
ww.sindhsalamat.com 307
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ِخۃَؕ ََۡ
ََمدن ۡ َیََ َََۡ َۡلٰ َ َ َّ َََّمذیۡ َنَیاح ُّ ۡي َ َ ََ ۡ َ َتش ۡیعَََ ۡمفََحشَ اۃَفی َََّمذیۡ َنَٰا َمنا ۡيََ َم اہ ۡۡشَ َع َذ ٌ
َََ ََم ۡی ٌۡش َفی ُّ
َہللاَ َی ۡ َ اۡشَ ََََْۡمُتۡن َََلَ َت ۡ اَم ۡي َ َ ﴿﴾۱۹
()295
شفا ڏيندڙ
جيئن ته اها هڪ مڃيل حقيقت آهي ته حضرت شاهه عبداللطيف
ڀٽائي ،جو ڪالم توحيد جي تعليم ۽ تبليغ سان ڀريل آهي ۽ ان ۾ انساني
ذهن ۽ عقيدي جي رهنمائيَء جو راز سمايل آهي ،جنهن ذريعي شاهه سائين
انسان کي پنهنجي عقيدي ۽ يقين کي هڪ اهلل ۾ رکڻ جو سبق ڏنو آهي ،ڇو
ته سندس نظر ۾ رهبر ۽ رهنما ،واهر ۽ وسيلو ،حبيب ۽ طبيب صرف ۽ صرف
هڪ خداوند عالم آهي.
لطيفي فڪر موجب پيارو پرين ۽ عالج ڪندڙ طبيب ،رب العالمين ئي
آهي ،جيڪو ڏکايلن جا ڏک سور الهيندو آهي ۽ ڦڪيون به تڏهن فرق
ڪنديون آهن جڏهن انهن کي اهلل تعاليٰ جو امر ٿيندو آهي ،ڇو ته شفا دوائن
۽ ڦڪين نه پر رب ڪريم جي حڪم ۾ آهي ،ان سلسلي ۾ سندن فرمان آهي
ته:
حبيب تيون ،طبييب تيون ،تيون دارون کيي دردن،
تييون ڏيييين ،تييون الهيييين ،ڏاتيير! کييي ڏکنييدن،
ww.sindhsalamat.com 310
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
()302
تڏ ڦَڪيون فرق ڪن ،جڏ امر ڪرين ان کيي.
اها ساڳي تعليم اسان کي قرآن ڪريم مان به ملي ٿي جنهن ۾
وضاحت فرمايل آهي ته بيماريَء کان شفا عطا ڪندڙ به رب ڪريم جي ذات
بابرڪات آهي:
()303
﴿﴾۸۰ َََۡ َذََ َمر ۡض ا َ َف اہ َيَ َیشۡ فَ َۡۡ
ترجمو :۽ جڏهن بيمار ٿيندو آهيان تڏهن مون کي شفا ڏيندو آهي.
ڀٽائي ،جو ”تون ڏيين تون الهيين ڏاتر کي ڏکندن“ ۽ ”تڏ ڦڪيون فرق
ڪن ،جڏ امر ڪرين ان کي“ وارو اعالن هن آيت جي منظوم ترجمي جي
حيثيت رکي ٿو.
شاهه لطيف ،رب ڪريم جي بارگاهه ۾ اندر جي آزارن ۽ مريضن کي
شفا ڏيڻ الِء ٻاڏائيندي عرض ٿو ڪري ته منهنجي جيَء ۾ مختلف قسمن جا
جيڪي مرض آهن انهن جي شفا تنهنجي هٿ ۾ آهي ۽ جيڪي ظاهري درد
آهن انهن جي دوا به تون ئي آهين:
حبييييب تيييون ،طبييييب تيييون ،تيييون درد جيييي دوا،
جانيييييب منهنجيييييي جييييييَء ۾ ،آزار جيييييا انيييييوا،
()304
صيياحب! ڏئييين شييفا ،ميييان! مريضيين کييي.
شاهه سائين مريضن جي شفا الِء جيڪو فڪر پيش ڪيو آهي ،اهو
فڪر قرآن ڪريم سان گڏ اسان کي حضور ﷺ جن جي مبارڪ حديثن
مان به ملي ٿو جن مان هڪ حديث شريف ۾ ٻنهي جهانن جي سردار پاران
مريضن الِء دعا جا ڪلمات ملن ٿا جن ۾ مريضن جي شفا الِء رب ڪريم کي
ٻاڏايل آهي:
َع ۡنَ َعَئشَ ھ ََرض َیََہللَ َع ۡن َ۔ََََ َّ ََر ان ۡي الََہللَﷺَکََ َ ََ َذََََ ٰتیَ َمری ًۡضََََ ََۡۡ ٰتیَب ٖھََم َۡیھَاََ َلَََذ َھ ۡبَََم َۡیَسَ
ََشفَ َََۡ َن ۡ َ َّ
ََمشَف ۡیََلََشفََ َ َََلََّشفََءو َاکَشفََ ٌ َََلََّ ای َقَ ار ََن َق ًمَ َ(َ)305 َرََّ ََم َّنَس ۡ
ترجمو :حضرت عائشه کان روايت آهي ته حضور ﷺ جن جڏهن
ڪنهن مريض وٽ ويندا هئا يا ڪو مريض سندس خدمت ۾ آندو ويندو هو
ته پاڻ سڳورا دعا فرمائيندا هئا ته :اي اهلل ماڻهن جا خوف (ڏک) هٽاِء ۽ (کين)
شفا عطا ڪر ڇو ته شفا ڏيڻ وارو تون ئي آهين ۽ شفا حقيقت ۾ تنهنجي شفا
ww.sindhsalamat.com 311
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
هن بيت مان مراد آهي ته تون حبيب آهين ،تون طبيب ۽ ڄاڻون آهين ۽
تون ئي هر قسم جي درد جو دارون آهين ،ايندڙ تُڪ ۾ شاهه سائين فرمائي ٿو
ته ”دوا منهنجيَء دل کي تنهنجيون توارون“ بس دل کي اها دوا ڪافي آهي،
تنهنجو سڏڻ ڇو جو توکان سواِء ڪنهن ٻئي کي سڏڻ شرڪ آهي ،نه وري دل
کي گناهن جي ڪدورت کان صاف ڪرڻ ۽ راهه هدايت تي آڻڻ ۽ مطمئن
ڪرڻ جي ڦڪي يا ٻُڪي ڪنهن ٻئي وٽ آهي ،جيئن ته بيت جي آخري
تُڪ ۾ شاهه سائينَء فرمايو آهي ته:
ڪريييان ٿييي ڪييارون ،جييئن ٻڪييي ٻئنئييون نييه ٿئييي،
جڏهن ته اهو ساڳيو مفهوم دوا ۽ ٻڪي يعني ڏک ۽ ُسک ڏيڻ ۽ الهڻ
سڀ حقيقي حبيب ۽ طبيب رب ڪريم جي هٿ ۾ هجڻ جي شاهدي قرآن
ڪريم مان هن ريت ملي ٿي:
فَ َم ۤٗہَََ ََّلَہا َيَؕ َََۡ ۡ َیَّ ۡم َس ۡس َ
کَب َخَۡرَ ٍ َف اہ َيَ ُّضٍَف َََلَکََش َ
ہللَب ا ا َََۡ ۡ َیَّ ۡم َس ۡس َ
کََ ا
ی ٍ َاَدیۡ ٌَر ﴿﴾۱۷ َعلٰیَکالِّ ََش ۡ
()307
ترجمو :۽ جيڪڏهن اهلل توکي ڪو ڏک پهچائي ته ان (اهلل) کان سواِء ان جو
ڪو الهيندڙ نه آهي ۽ جيڪڏهن اهو توکي ُسک پهچائي ته اهو سڀ ڪنهن
شيِء تي وس وارو آهي.
شاهه صاحب رحمت اهلل عليه دل الِء جنهن دوا جو ذڪر فرمايو آهي سا
ww.sindhsalamat.com 312
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
”تنهنجيون توارون“ يعني رب ڪريم جو ذڪر آهي جنهن سان سندس دل
کي سڪون ۽ راحت ملي ٿي.
دوا منهنجيييييَء دل کييييي تنهنجيييييون تييييوارون.
دل جي سڪون ۽ راحت الِء انهن توارن يعني ذڪر جي آالپ وارن
سڏن جي تصديق قرآن ڪريم مان هن ريت ملي ٿي:
()308
﴿﴾۲۸ ََ َّمذیۡ َنَٰا َمنا ۡيََ َۡ َت ۡط َمئ ُّنَ اا ا ۡيب ا اہ ۡۡشَبذ ُۡكََہللَََؕ ََلَبذ ُۡكََہللَ َت ۡط َمئ ُّنََ ۡم اق ا ۡي اََ
ترجمو( :اهي اُهي آهن) جن ايمان آندو ۽ سندن دليون اهلل جي ذڪر سان
آرامي ٿينديون آهن خبردار اهلل جي ذڪر سان دليون آرام وٺنديون آهن.
ڀٽائي دل الِء جنهن دوا جو اشارو فرمايو آهي ان جي شاهدي قرآن
ڪريم مان مٿين آيت ۾ ملي آهي ،جيڪڏهن ائين کڻي چئجي ته شاهه
سائينَء جي ”دوا منهنجي دل کي تنهنجيون توارون“ واري تڪ هن آيت جو
تفسير آهي ته ان ۾ ڪو وڌاُء نه ٿيندو.
حواال
( )1شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرسهڻي ،داستان 10-12
صفحو 526عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )2مثنوي رومي سنڌيڪار غالم محمد شاهواڻي صفحو 21سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي
1999ع
( )3ڪالم گرهوڙي ڊاڪٽر عالمه دائود پوٽو صفحو 64نومبر 1954ع
( )4شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر آسا داستان 10-5
صفحو 467عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )5قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت يونس آيت 58پاره 11صفحو 259
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )6قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت البقره آيت ،216پاره 2صفحو ،42
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )7شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سريمن داستان 3-5صفحو
162عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )8قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت محمد آيت ،24پاره ،26صفحو ،612
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )9شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرمارئي داستان 1-10
صفحو 501عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )10قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت فاتحه آيت ،5صفحو 3تاج ڪمپني
ww.sindhsalamat.com 313
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڪراچي 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 5-10 ()11
صفحو 501عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 7-10 ()12
صفحو 502عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 8-10 ()13
صفحو 502عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 9-10 ()14
صفحو 502عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 10بيت ()15
10صفحو 503عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 11-10 ()16
صفحو 503عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 12-10 ()17
صفحو 503عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 13-10 ()18
صفحو 503عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
قرآن عظيم ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي سورت فاطر آيت 38پاره 22صفحو 528تاج ()19
ڪمپني ڪراچي 16999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرليالن داستان 4-3صفحو ()20
392عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي -سورت آل عمران آيت 180پاره ،3صفحو ()21
66تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سر ڪلياڻ داستان 1-1 ()22
صفحو 133عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي -سورت الحديد آيت 3پاره ،27صفحو 671 ()23
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت طٰھٰ آيت ،114پاره 16صفحو 385 ()24
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الفاتحه آيت 1صفحو 3تاج ڪمپني ()25
ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الروم آيت 50پاره 21صفحو 493 ()26
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت البقره آيت 255پاره 3تاج ڪمپني ()27
ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الملڪ آيت 1پاره 29صفحو 678 ()28
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سوره البقره آيت 163پاره 2صفحو 31تاج ()29
ڪمپني ڪراچي 1999ع
ww.sindhsalamat.com 314
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت هود ،آيت 6پاره 12صفحو 268تاج ()30
ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الجاثيه آيت 36پاره 25صفحو 603 ()31
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت النصر آيت 3پاره 30صفحو ،731 ()32
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت بني اسرائيل آيت 110پاره 15 ()33
صفحو ،354تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الجاثيه آيت 37پاره 25صفحو 603 ()34
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الحج آيت 65صفحو 409تاج ()35
ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت المومن آيت 64پاره 24صفحو ،570 ()36
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرڪلياڻ داستان 1-14 ()37
صفحو 134عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت القصص ،آيت 88صفحو 477تاج ()38
ڪمپني ڪراچي 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرڪلياڻ داستان 1-28 ()39
صفحو 135عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت القصص ،آيت 70صفحو 474تاج ()40
ڪمپني ڪراچي1999 -ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر يمن داستان 5-13 ()41
صفحو 163عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد1999 ،ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت آل عمران آيت 18صفحو ،64تاج ()42
ڪمپني ڪراچي1999 ،ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ -سر ڪليان داستان 1-18 ()43
صفحو ،134عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد1999 -ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الحشر ،آيت 33پاره 28صفحو 661 ()44
تاج ڪمپني ڪراچي1999 -ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت االخالص آيت 3پاره 30صفحو ()45
،731تاج ڪمپني ڪراچي1999 -ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر ڪاموڏ داستان ،1-4 ()46
صفحو 401عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد1999 -ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرمارئي ،داستان 8بيت ،6 ()47
صفحو ،495عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد1999 -ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت االخالص آيت 3پاره 30صفحو ()48
،731تاج ڪمپني ڪراچي1999 -ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرڪلياڻ ،داستان 17-1 ()49
ww.sindhsalamat.com 315
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 316
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر آسا ،داستان ،1-19 ()69
صفحو ،456عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت المومنون آيت ،116پاره ،18صفحو ()70
421تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر ڪلياڻ داستان ،3-11 ()71
صفحو 141عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت النمل آيت ،63پاره 20صفحو ،460 ()72
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الملک آيت ،29پاره ،29صفحو ()73
،681تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرسري راڳ داستان 10-6 ()74
صفحو 198عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت النور آيت 62پاره 18صفحو ،432 ()75
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت المومنون آيت 2-1پاره ،18صفحو ()76
412تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت البقره ،آيت ،183پاره 2صفحو 35 ()77
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت التوبه آيت ،31پاره 10صفحو 232 ()78
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت المائده آيت 56پاره 6صفحو 143 ()79
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر سورٺ ،داستان 1-1 ()80
صفحو 404عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
الحجرات آيت 15پاره 26صفحو قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت ُ ()81
266تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت النساِء آيت ،122پاره ،5صفحو ()82
،118تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت آل عمران آيت ،139پاره 4صفحو ()83
،118تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت البقره ،آيت ،257پاره ،3صفحو 53 ()84
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرپورب داستان ،11-1 ()85
صفحو 424عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرڪلياڻ ،داستان 7-1 ()86
صفحو 133عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت االعراف آيت ،158صفحو 206تاج ()87
ڪمپني ڪراچي 1999ع
شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرڪلياڻ 1-10صفحو ()88
ww.sindhsalamat.com 317
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 318
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 319
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
( )128قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الجاثيه ،آيت ،13پاره ،25صفحو
601تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )129شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر ڪلياڻ ،داستان 1-1
صفحو 133عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )130قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت يٰس ِآت ،83پاره ،23صفحو 536
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )131شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرآبري ،داستان ،5-5صفحو
288عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )132قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت التين آيت ،4پاره ،30صفحو ،724
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )133شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرآبري ،داستان ،12-5
صفحو 289عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )134قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت العلق آيت 2-1پاره ،30صفحو
،724تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )135شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرڪلياڻ داستان1-19 ،
صفحو 134عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )136شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرڪلياڻ داستان 1بيت 24
صفحو ،135عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )137شاهه جوڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر سورٺ ،داستان 14-4
صفحو ،411عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )138قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت العنکبوت آيت ،20پاره ،20صفحو
480تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )139شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرڪلياڻ داستان1-1 ،
صفحو 133عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )140قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت البقره آيت ،212پاره ،2صفحو 41
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )141شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر پرڀاتي ،داستان 18-2
صفحو ،254عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )142قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الرحمان آيت ،29پاره ،27صفحو
،249تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )143شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر پرڀاتي داستان 1-5
صفحو ،249عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )144قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت فاطر آيت ،3پاره ،22صفحو ،523
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )145شاهه جو ڪالم جلد ، 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرپرڀاتي ،داستان 1-7
صفحو ،249عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )146قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الحج آيت ،85پاره ،17صفحو 407
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )147قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت ص آيت ،54پاره ،23صفحو ،549
ww.sindhsalamat.com 320
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 321
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
( )167شاهه جو رسالو جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر مارئي داستان 4بيت 11
صفحو 483عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا1999 ،ع
( )168شاهه جو رسالو جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر سهڻي داستان 11بيت 4
صفحو 533عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
( )169شاهه جو رسالو جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر ڪوهياري داستان 1وائي
صفحو 334عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
( )170قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت النبا آيت 29پاره 30صفحو 706
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )171شاهه جو رسالو جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر مارئي داستان 1بيت 18
صفحو 476عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
( )172شاهه جو رسالو 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر آسا داستان 3وائي صفحو 463
عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
( )173قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الحديد آيت 22پاره 27صفحو 650
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )174شاهه جو رسالو جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر مارئي داستان 1وائي
صفحو 476عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
( )175شاهه جو رسالو جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر معذور داستان 5بيت 8
صفحو 311عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا1999 ،ع
( )176شاهه جو رسالو جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر معذور داستان 5بيت 9
صفحو 311عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
( )177شاهه جو رسالو جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر معذور داستان 5بيت 10
صفحو 311عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
( )178قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الرعد آيت 39-38پاره 13صفحو
307تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )179شاهه جو رسالو جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر رامڪلي داستان 3بيت
15صفحو 440عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
( )180قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الفرقان آيت 2پاراه 18صفحو 433
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )181شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر ڏهر ،وائي 1صفحو 266
عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )182قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الملڪ آيت ،14-13پاره ،29
صفحو 280تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )183شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرڏهر ،داستان 3-1 ،صفحو
264عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )184قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت النساِء آيت ،32پاره ،5صفحو ،102
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )185شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرآسا ،داستان 3-4صفحو
،464عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )186قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت البقره آيت ،55پاره ،3صفحو ،52
ww.sindhsalamat.com 322
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 323
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
( )206شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرآسا ،داستان 9-1صفحو
454عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )207قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت آل عمران آيت ،191پاره ،4صفحو
92تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )208شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سررامڪلي ،داستان ،2وائي
صفحو 437عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )209قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت طھ آيت ،124صفحو ،386تاج
ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )210شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرآسا داستان 3-7صفحو
471عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )211قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الرعد آيت ،28پاره ،13صفحو ،305
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )212شاهه جو ڪالم جلد ، 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سررامڪلي داستان 3-3
صفحو ،439عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )213شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سررامڪلي داستان 10-3
صفحو 440عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )214منتخب احاديث ،محمد يوسف باب علم وذکر صفحو 377فيضي کتب خانه الهور 2000ع
( )215شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرڪلياڻ داستان 14-1
صفحو 134عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )216شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرڪلياڻ داستان 6-1
صفحو 134عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )217منتخب ،احاديث محمد يوسف باب علم وذکر صفحو 367فيضي کتب خانه الهور 2000ع
( )218شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرآسا ،داستان 8-4صفحو
464عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )219قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت ق آيت ،16پاره ،26صفحو تاج
ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )220شاهه جو ڪالم جلد ، 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر رپ ،داستان 10-1
صفحو 413عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )221شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرپرڀاتي داستان ،2بيت
11صفحو 253عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )222قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت االحزاب آيت 42-14صفحو 510
پاره 22تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )223شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرآسا ،داستان 1-3صفحو
460عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )224قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت البقره ،آيت ،65پاره ،2صفحو ،32
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )225شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر حسيني ،داستان 1-7
صفحو 355عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )226قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت النساِء آيت ،69پاره ،5صفحو ،108
ww.sindhsalamat.com 324
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 325
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
( )246شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرمارئي داستان21-1 ،
صفحو 476عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )247شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرمارئي داستان 21-1
صفحو 476عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )248قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الشوريٰ آيت ،11پاره ،25صفحو
،582تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )249شاهه جو ڪالم جلد ، 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرمارئي داستان 6-8
صفحو 490عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )250قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت يس آيت ،28پاره ،23صفحو ،536
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )251شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرمارئي داستان12-1 ،
صفحو ،275عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )252قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت االعراف ،172پاره ،9صفحو 209
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )253شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرسهڻي ،داستان 2-8
صفحو 26عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )254قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت االعراف آيت ،172پاره ،9صفحو
،209تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )255شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرمارئي داستان 20-1
صفحو 476عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )256شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرآبري داستان پنجون بيت
،4صفحو 288عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدراباد 1999ع
( )257شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر آبري ،داستان 5-13
صفح 289عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
ُ
( )258شاهه جو ڪالم جلد ، 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرآسا ،داستان 5وائي.
صفحو 466عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد1999 ،ع
( )259شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرآبري ،داستان 3بيت 30
صفحو 283عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )260شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرآبري داستان 6-3صفحو
283عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )261قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت ق آيت ،16پاره ،26صفحو ،624
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )262شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرآبري 7-3صفحو 283
عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )263قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت النساِء آيت ،126پاره ،5صفحو
،120تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )264قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت حم السجده آيت ،54پاره ،25صفحو
581تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )265شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرآبري داستان 3بيت 8
ww.sindhsalamat.com 326
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 327
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
( )285قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت االنفال آيت 53پاره 10صفحو 322
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )286شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرمارئي داستان 18-6
صفحو 491عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )287قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت فاطر آيت ،3پاره 22صفحو ،523
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )288شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرسر راڳ داستان 2-1
صفحو 193عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )289قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي ،سورت الرحمان آيت 78-77پاره ،27
صفحو 642تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )290شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرليالن داستان 4وائي
صفحو 393عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )291قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي -سورت النساِء آيت 148پاره ،6صفحو
124تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )292شاهه جو ڪالم جلد 9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرراڻو داستان 11-9صفحو
384عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )293شش ڪلمه ،پنجون ڪلمون ،استغفار مرتب محمد يوسف ،صفحو 17پرنٽر پرل فيبرڪس
ڪراچي 2000ع
( )294شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرراڻو داستان 8-1 ،صفحو
386عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )295قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي -سورت النور آيت ،19پاره 18صفحو 424
تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )296شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر راڻو ،داستان 7-9صفحو
،383عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
اض الصالحين ،محي الدين ابي زڪريا ،جلد اول باب 28صفحو 138دارالشاعت (ِ )297ر َي ُ
ڪراچي 2002ع
( )298شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سر راڻو ،داستان ،6-9صفحو
383عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )299مطالعه حديث ،علي اصغر چشتي ،دعوه اڪيڊمي صفحو ،28اسالمي يونيورسٽي اسالم آباد
1990ع
( )300شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سرليالن ،داستان 10-4
صفحو 394عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )301منتخب احاديث ،محمد يوسف ڪانڌلوي ،باب اڪرام مسلم ،صفحو 444فيضي ڪتب
خانه الهور 1418هه
( )302شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سريمن ،داستان 4-1صفحو
152عالمه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
( )303قرآن عظيم -ترجمو موالنا تاج محمود امروٽي -سورت الشعراء آيت 80پاره ،19صفحو
،446تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
( )304شاهه جو ڪالم جلد ،9-8محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ،سريمن ،داستان 1-1صفحو
ww.sindhsalamat.com 328
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 329
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
www.sindhsalamat.com 330
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 331
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 332
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 333
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 334
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ڏ اڍي ڏکيائي درپيش ٿي ،جيئن عموما نيڪن سان ٿيندو آيو آهي” .زرتشت“
پنهنجي تعليم ۾ هڪ هنڌ چوي ٿو ته ”دنيا ۾ نور کان بهتر ڪا چڱائي نه
آهي ۽ تاريڪيَء کان بدتر ڪا بدي نه آهي .آدم ۽ بهشت جي تخليق انهيَء
نور مان ٿي ۽ دوزخ جو وجود انهيَء نور جي عدم موجودگي آهي .انهن ٻنهي
دنيائن ۾ جيڏانهن ۽ جنهن طرف توهان ڏسندؤ ،اوڏانهن اوهان کي نور جي
تجلي نظر ايندي“.
”زرتشت“ خداِء واحد جي عبوديت جو اعالن ڪيو ۽ ان الِء ”اهرمزدا“
جو لفظ استعمال ڪيو .قديم زماني ۾ ”اهورا“ جو لفظ آريا خدا جي الِء
استعمال ڪندا هئا .رگ ويد ۾ انهيَء لفظ کي ”اشوره“ سان تعبير ڪيو ويو
آهي .اهڙي ريت ”مزدا“ جو لفظ به مستعمل هو .زرتشت ٻنهي کي مالئي
.اهورامزدا“ (اهر مزد) جي نالي سان پڪاريو ،يعني ”خدا“ زرتشت آڏو ”باهه“،
خدائي نور جو بهترين مثال هئي .هن ان کي پنهنجي عبادتگاهن ۾ بطور قبله
جي استعمال ڪرڻ جو حڪم ڏنو .بدقسمتيَء سان اڳتي هلي سندس
پوئلڳن ۾ اها ”باهه“ مقصود بالذات بڻجي وئي ۽ عالمتي حيثيت مان ان جي
مستقل حيثيت ٿي وئي .نور ۽ تاريڪي جو تصور نيڪي ۽ بديَء جي ٻن
قوتن ۾ بدلجي ويو ۽ انهن کي ”اهرمن“ ۽ ”يزدان“ (اهر مزد) جي نالي سان
پڪاريو ويو.
”عرفاني تحريڪ جو پيش رو ،جنهن جي فڪر جو بنياد ثنويت تي هو،
اهو پڻ ايران جي زرتشتي ۽ ”ماني“ فڪر کان متاثر نظر اچي ٿو .جيئن
ايرانين وٽ فطرت جا ٻه جز آهن :پهريون نور ،ٻيو ظلمت :جيڪي ازل کان
ويڙهاند ۾ مشغول آهن .هيَء ڪائنات انهن جي ڌڪن جي وچ ۾ آهي .اهريَء
ريت عرفاني ان کي مادي ۽ روح يا ڪائنات سفلي ۽ ڪائنات باال جي
تصور سان پيش ڪيو .هنن آڏو مادو يا جسم هر حالت ۾ بديَء جو گهر آهي،
ان کان آجائي ،مادي جي تباهي يا ٻين لفظن ۾ ته جسم جي موت بعد ئي
ممڪن آهي .مادي فطرت جي لحاظ کان روح جي مسڪن الِء اهل ته آهي ،ان
الِء ان کان ڇوٽڪارو ضروري آهي ،جيڪو چڱن انسانن جي صحبت ۽
جسماني رياضت سان ملي سگهي ٿو .انسان کي پنهنجو سڄو ڌيان انهيَء تي
ww.sindhsalamat.com 335
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
مرڪوز ڪري عرفان حاصل ڪرڻ گهرجي .جيئن روح مادي جسم جي قيد
کان هميشه الِء آزاد ٿي سگهي.
هن سلسلي ۾ ”رواقي“ فڪر کي نظر انداز ڪري نٿو سگهجي .جنهن ۾
”زينو“ ” ،فلو يهودي“ ۽ ”ڪينٿيز“ کي وڏي اهميت آهي .روايتن ”هرقليطس“
جي لوگس واري نظرئي کي آفاقي قانون جي معنيٰ ۾ استعمال ڪيو.
.فلويهودي“ جو عقيدو هو ته” ،خدا ڪائنات کان ماوراِء آهي .عالم امڪان ۽
خدا جي وچ ۾ چند ارواح آهن ،جيڪي واسطي جو ڪم ڏين ٿا ،اهي سڀ
لوگس يا ڪلمي م ضم ڪيا ويا آهن .اهو ڪلمو تمام ڪائنات تي
متصرف آهي .خدا کان ڪلمي جو ظهور نزول سان ٿيو ۽ سڄي ڪائنات جو
اشراق ٿيو” .فلو“ ان کي ”عين العين“ سان تعبير ٿو ڪري” ،ڪلينيٿر“
رواقي جي مناجات جا هي لفظ قابل غور آهن” :سڀني فاني انسانن کي هي
سونهي ٿو ته هو توکي مخاطب ٿين ،ڇاڪاڻ ته هو تنهنجو اوالد آهن .هن
سڄي دنيا جي مخلوق جي مقابلي ۾ هو تنهنجيَء صورت تي پيدا ٿيل آهن.
يهودي تصوف جو مرڪزي موضوع عرش يا تخت خداوندي رهيو،
جنهن جو ذڪر عهدنامه عتيق ۾ ”بني حزقي ايل“ جي صحيفي جي پهرئين
باب ۾ درج آهي” .بني حزقي ايل“ هڪ عجيب غريب نظارو ڏٺو ،جنهن ۾
مختلف رشتا هڪ تخت کي کڻي وڃي رهيا هئا ،اهو خدا جي جالل جو اظهار
هو .اهڙيَء طرح عرفاني گروهه جي صوفين جو اهو به عقيدو هو ته .انساني
روح ،عالم باال ۾ مڪين هو ۽ عالم روحانيَء مان ڪنهن اتفاق جي ڪري
مادي دنيا ۾ مقيد ۽ مجلوس ٿي ويو آهي .ان الِء انساني زندگيَء جو اصل
مقصد انهيَء جسماني قيد مان ڇوٽڪارو حاصل ڪرڻ آهي“.
عيسائي صوفياڻي فڪر ۾ ”ڪلمينٽ“ جي اهم شخصيت آهي .هن
جي زندگيَء جو ڪافي عرصو اسڪندريه (مصر) ۾ گذريو .فطري طور تي هو
”فالطينوس“ ۽ ٻين فلسفين کان متاثر هو” .ڪلمينٽ“ (پيدائش 150ع ۽
وفات 216ع) جو خيال هو ته. ،خدا انسان جي عقل ۽ حواس کان ايتري قدر
ماورا آهي ،جو منطقي اصطالحن جي وسيلي ان جو سمائڻ ناممڪن آهي.
خدا تائين پهچڻ الِء هو ٽن منزلن جو ذڪر ڪري ٿو -1 :نفسياتي طهارت،
-2منطقي تجزيو ۽ -3مادي ۽ غير مادي شين جي صفات کي ذهن مان
ww.sindhsalamat.com 336
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
يڪسر خارج ڪرڻ ۽ پنهنجو پاڻ کي مسيح جي ذات م گم ڪرڻ .ان بعد
ئي تقويٰ جي واديَء مان گذري ”خداِء مطلق“ جو علم حاصل ڪري سگهجي
ٿو.
”يوحنا رسول“ جي مطابق خدا محبت آهي (يوحنا )8-4خدا نور آهي،
(يوحنا )5-۽ خدا روح آهي ( .)4-44حضرت عيسيٰ جو هي مشهور فقرو
آهي ته” :آسماني بادشاهت اوهان جي اندر آهي ،جيڪو پنهنجي نفس کي
سڃاڻي ٿو ،اهو ان کي حاصل ڪندو“.
مسلم صوفياَء جو ”من عرف نفسھ فقد عرف ربھ“ جو قول دراصل انهيَء
صدا جي باز گشت آهي ،جنهن ۾ سقراط ( 469ق.م) جي هن قول جو چٽو
عڪس نظر اچي ٿو ته” ،پنهنجو پاڻ کي سڃاڻو “.سقراط نفس جي احتساب ۽
ذات جي شعور کي ضروري سمجهي ٿو .هن جو چوڻ آهي ته ”جيڪو شخص
پنهنجي زندگيَء جو جائزو نٿو وٺي ۽ پنهنجي نفس جو احتساب نٿو ڪري،
اهو زندهه رهڻ جي الئق نه آهي“.
”فيثاغورث“ جو خيال آهي ته ”هن دنيا ۾ اسان اجنبي يا اڻ واقف
آهيون ،جسم روح جي مزار آهي .ان جي باوجود اسان کي خودڪشي ڪري
ان کان نجات حاصل نه ڪرڻي آهي ،ڇاڪاڻ ته اسان ٻول ۾ ٻڌل آهيون،
جيئن غالم هوندو آهي .اسان جو آقا خدا آهي ،جنهن جي اجازت ۽ حڪم
کانسواِء اسان کي هن دنيا کان ڀڄڻ جي اجازت نه آهي“.
اڳتي هلي چوي ٿو ته ”فڪر حواس کان برتر آهي ۽ وجدان مشاهدي
کان افضل آهي” “.پارمي نائيڊس“ ۽ ”زينو“” ،فيثا غورث“ جي ان حقيقت جا
متالشي نظر اچن ٿا .جيتوڻيڪ ٻئي مثاليت پسند مفڪر آهن.
”پارمينائيڊس“ جو چوڻ هو ته” ،سڀني شين جو اصل هڪ آهي ۽ هيَء
ڪل“ آهي ،ڪثرت نگاهه جو فريب آهي“ بقول ”فرينڪ ٿل“ ته ڪائنات” ُ
پارمي نائيڊس وحدت الوجود جو قائل هو .هو چوي ٿو ته” ،ڪائنات خدا آهي
۽ اهو خدا خالص روح آهي ۽ زندهه فطرت جو نالو آهي“.
اهڙيَء ريت ”افالطون“ جنهن کي مثاليت پسنديَء جو باني سمجهيو
وڃي ٿو ،ان جي نظرين ۾ عقليت ۽ عرفان ،منطق ۽ باطنيت ،گڏيل صورت ۾
ڏسڻ اچن ٿا .مورخين فلسفه جو هن ڳالهه تي اتفاق آهي ته :افالطون پنهنجي
ww.sindhsalamat.com 337
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 338
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
تصرف مان آزادي حاصل ڪري سگهي ٿو ۽ موٽي وري پنهنجي مبداِء
حقيقي سان ملي ٿو .روح اول مان انسان جو روح علوي پيدا ٿيو .جڏهن
انساني روح مادي جي طرف مائل ٿئي ٿو ته پنهنجي مقام کان ڪري پوي ٿو:
اهو روح سفلي آهي ۽ مادي کان آجائيَء الِء جاکوڙي آهي ۽ حقيقت سان
همڪنار ٿيڻ الِء بيقرار آهي .فالطينوس انهيَء بيقراري کي ”عق“ سان موسوم
ڪري ٿو ،جيڪو بعد ۾ ”ابن سينا“ وٽ تصور عشق ۽ موالنا روم وٽ عشق
ازلي ۽ صوفين وٽ عشق حقيقي جي صورت م نظر اچي ٿو.
فالطينوس“ آڏو هي عالم روحاني محض اعيان متفرقه جو مجموعو نه
آهي ،جيئن افالطون جو خيال آهي ،بجاِء ان جي هي نفوس جو باقاعدي هڪ
نظا م آهي ،جنهن کي نفس اعظم پنهنجي ذات اقدس ۾ سمائي رکيو آهي.
اگرچه هر نفس عليحده ۽ منفرد آهي ،تاهم اهي هڪ ئي عقل اول جي هئڻ
جا مختلف پهلو ۽ مظاهر آهن .عالم روحاني اها دنيا آهي ،جنهن ۾ هر شيِء
سڪون ۽ اطمينان سان گذاري ٿي .ذات برتر واحد ،اڪمل ۽ مڪمل آهي.
هن جي سامهون ڪا خارجي منزل نه آهي .هو فيضان نور آهي ،جنهن مان
اشراق ۽ تجلي جو عمل جاري آهي :جنهن عمل سان هن جي ذات ۾ ڪا
ڪمي يا گهٽتائي واقع نٿي اچي .هو اهو سرچشمو آهي ،جنهن مان سڄي
موجودات پيدا ٿي ۽ ٿيندي رهندي .خداِء مطلق هڪ اهڙي وحدت آهي،
جيڪا هر ڪثرت ۾ موجود آهي ،جيڪا شاهد ۽ مشهود ،معروض ۽ موضوع
جي تفريق کان اتاهين آهي.
پنهنجي تصنيف ”التسعيه“ ۾ فالطينوس چوي ٿو ته” ،در حقيقت هن
متعلق ڪجهه چوڻ نهايت مشڪل آهي .جڏهن صوفي محسوسات جي
ڪثرت مان نڪري سوالي اهلل جي منزل طرف روانو ٿئي ٿو ،هو اتي خالي هٿ
پهچي ٿو ،ڇاڪاڻ ته هن وٽ ڪو به اهڙو قالب يا لفظ ڪين آهن ،جنهن ۾ هو
خدا جي انهيَء تصور کي پيش ڪري سگهي .ڇاڪاڻ ته ذات مطلق جي
تجربي کي ڪنهن به خارجي نسبت سان بيان ڪري نٿو سگهجي ،سواِء ان
جي ته هو نور عليٰ نور آهي .اسان کي هن وٽ ”فنا في اهلل“ توڙي ترڪ دنيا يا
عالم ُمعليٰ وغيره جي سلسلي ۾ اهڙا ئي نڪتا ملن ٿا ،جيڪي مسلم ِ
صوفياِء وٽ نهايت اهميت وارا آهن.
ww.sindhsalamat.com 339
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 340
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
استحصالي نڪته نظر سبب گيتا جو اصل فلسفو مجروح ٿي ويو ۽ ”ذات“
جي طرف موٽڻ جي بجاِء اوتارن جي پرستش ٿيڻ لڳي.
ٻئي طرف گيتا جي هن شلوڪ” :ماڻهن جي موت بعد انهن جي روح
ڪجهه عرصي بعد ٻئي جسم ۾ منتقل ٿي ويو ٿو ،جهڙيَء ريت اسان پراڻا
ڪپڙا الهي نوان ڪپڙا پهريون ٿا )22-2 “.مسئلي تناسخ کي وجود ڏنو.
فڪر جي تاريخ ۾ يوناني فلسفين فيثاغورث ،ارسطو وغيره وٽ به انهيَء قسم
جو تصور موجود آهي .برهمڻيت جي سخت گيريَء ۽ ڇوت ڇات جي رنگ
سماج کي هڪ اهڙي موڙ تي بيهاريو ،جو ”گوتم ٻڌ“ کي دنيا تياڳڻي پئي ۽
مڪتيَء جي حصول الِء پاڻ پتوڙڻو پيو ته جيئن ”نرواڻ“ حاصل ٿئي .اهريَء
ريت سوامي مهاوير جو جين ڌرم وغيره اهي سڀ برهمڻيت جي خالف هڪ
تحريڪي فڪر جي حيثيت رکن ٿا.
ويدانت جي اصولن کي ايم اي شاستريَء اسالمي تصوف سان سهمت
ڪرڻ جي ڪوش ڪئي آهي .هن عشق ۽ ڀڳتيَء کي ساڳئي پير هن ۾ بيان
ڪيو آهي .هو مجاهدي ۽ رياضت جي حالت کي ڪرم سان ڀيٽ ڏئي ٿو.
جاپ ۽ ذڪر کي ساڳئي تصور ۾ بيان ڪري ٿو .غور ڪبو ته هندو مت جي
عقيدي ۾ ڪرم جي مسئلي سان تناسخ جو مسئلو ڪر کڻي بيهي ٿو ،جنهن
۾ انسان جي ”آتما“ پنهنجي ڪرم مطابق وري وري وجود وٺي ٿي ۽ اها
مختلف جيونن جي روپ ۾ ظاهر ٿئي ٿي .اهو سلسلو ايستائين هلي ٿو،
جيستائين هن جي ڪيل ڪرم جي سڦلتا نٿي ٿئي .ان مقابلي ۾ اسالمي
تصوف انهيَء مسئلي جو قائل نه آهي .اُن جي آڏو عمل صالح جي بنياد تي
سندس روحاني ارتقا ٿئي ٿي ۽ اسفل کان اڪمل جي مقام تي پهچي ٿو .عور
ڪبو ته وحدانيت وارن مذهبن ۾ روح جي ارتقا ۽ ان جي توصل جي منزل
ارفع ۽ اعليٰ آهي .ان جي برعڪس هندومت ۾”جوڻ“ جي سلسلي سان تنزل
جي ڪيفيت محسوس ٿئي ٿي .اهو بنيادي نڪتو آهي .ٻيو آهي ”اوتار“ جو
نڪتو ،جيڪي ٻئي ويدانت ۽ تصوف کان ڌار ڪري ڇڏين ٿا .اهو تسليم
ڪجي ٿو ته ويدانت جا قدر يوناني ،ايراني ۽ اسالمي تصوف تي اثر انداز
ٿيل آهن ،پر انهن کي ترقيَء سان بنهه قبول نه ڪيو ويو آهي :بجاِء ان جي
ويدانت تي اسالمي تصوف جو رنگ غالب آهي .جيئن گرونانڪ ،ڪبير يا
ww.sindhsalamat.com 341
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
دادو ديال وغيره جي تعليم ۽ ٻاڻين ۾ اسان کي اهو جهلڪندو نظر اچي ٿو ۽
مٿن وحدت الوجودي صوفياَء جو رنگ غالب ڏسڻ ۾ اچي ٿو ،جيڪو انهيَء
حقيقت جو غماز آهي .انهن کي ويدانت جي فلسفي م ايڏي ڪا گهرائي نظر
نه آئي ،جيتري ڪشش کين اسالمي تصوف ۾ محسوس ٿي.
مٿي پيش ڪيل نُڪتن تي غور ڪرڻ سان معلوم ٿو ٿئي ته هرقليطس،
پارمي نائيڊس ،فيثا غورث ،فرافيورس ،زينو ،فلويهودي ،سقراط ،افالطون وغيره
جي پيش ڪيل خيالن ۽ نظرين جي بنياد تي ”فالطينوس“ پنهنجي فڪر
جي جيڪا عمارت تعمير ڪئي ،اها وڌيڪ پختي ۽ گهڻ رخي نظر اچي ٿي.
هن مهان ڏاهي ،افالطون توڙي ٻين ڏاهن جي خيالن کي پاڻ ۾ جذب ڪري،
”اشراق“ يا ”تجلي“ يا حقيقت مطلق جو جيڪو برجستو نظريو پيش ڪيو
آهي .ان مسلم صوفياَء کي نهايت ئي متاثر ڪيو ،جنهن ۾ ”ابن عربيَء“ تي
انهيَء فڪر جو رنگ نهايت غالب نظر اچي ٿو .جيتوڻيڪ هو ”حسين بن
منصور حالج“ کان انتهائي متاثر آهي ،جنهن جي فڪر ۾ به اسان کي ”نو
فالطينوس“ جي ويچارن جي صداِء بازگشت معلوم ٿئي ٿي” .منصور حالج“
جو نظريو هو ته” ،تخليق ۽ تڪوين کان اڳ خدا پنهنجي وحدت ۾ مستغرق
هو ۽ پنهنجي ئي جوهر سان محو گفتگو هو .انهيَء حالت انفراد ۾ پنهنجي
حسن جي مشاهدي سان عشق جو ظهور ٿيو .عشق ان جي اسماَء و صفات کي
جنم ڏنو .انتهائي مسرت جي حالت ۾ ان جي اسماَء و صفات مان آدم جي
شڪل جي پرتوي جو ظهور ٿيو .اهڙيَء ريت آدم ۾ الهوت ،ناسوت بڻجي
ڪري جلوه فگن ٿيو“.
جيتوڻيڪ ”ابن العربي“ پنهنجي خيالن کي ”نوفالطينوس“ ۽ ”منصور
حالج“ جي ويچارن کان اتاهون ٿي پيش ڪيو آهي ،باوجود ان جي انهيَء
آميزش جي خوشبوِء سندس فڪر ۾ محسو ٿئي ٿي ۽ نهايت ئي سهانئتي
ڀاسي ٿي.
”ابن العربي“” .نوفالطينوس“ جي ”عقل اول“ واري خيال کي حقيقت
محمديَء جي صورت ۾ پيش ڪيو” .ابن العربي“ حقيقت محمديَء کي
حقيقت الحقائق ،روح محمد ،عقل اول ،العرش ،روح االعظم ،قلم االعليٰ،
ww.sindhsalamat.com 342
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
انسان ڪامل ،اصول العالم ،آدم حقيقي ،البرزخ ،الهيوليٰ جي نالي سان
ويچاري ٿو.
”حسين بن منصور حالج“ پنهنجي ڪتاب ”طواسين“ ۾ لکي ٿو ته،
”جناب رسالتماب عدم کان به اڳ موجود هئا ۽ قلم کان پهريائين سندن اسم
موجود هو .هو ان وقت هئا ،جڏهن نه جوهر جو وجود هو ،نه حوادث جو ،جڏهن
ته پاڻ اول آخر پرده ”ڪنم“ ۾ هئا .اهو انهيَء قبيلي سان تعلق رکي ٿو،
جيڪو نه مشرق کان آيو آهي ،نه مغرب کان ،سندس نور قلم کان به وڌيڪ
قديم ۽ روشن آهي“.
اهڙيَء ريت فصل ۽ جذب جي خيالن جو عڪس اسان کي ٻنهي م
ٿوريَء گهڻيَء ڦير گهير سان ساڳيو نظر اچي ٿو .موالنا روم آڏو هي تمام عالم
انهيَء هستي مطلق جون مختلف شڪليون ۽ صورتون آهن .انهيَء بناَء تي،
صرف هڪ ذات واحد آهي .عدد ۽ تعداد جيڪو محسوس ٿئي ٿو ،اهو محض
اعتباري آهي .سندن آڏو سڀئي وجود يا هستيون خدا کان صادر ٿي خدا جي
طرف وڃي رهيون آهن .انهيَء رجعت اليٰ اهلل ۾ ارواح جي درجي بندي ٿيندي
پئي وڃي ،جنهن جو آعاز سفر به ذات االهي آهي ته منزل مقصد به ذات
خداوندي آهي .انهيَء سڄي سفر الِء سندن آڏو اول شرط عشق اليٰ اهلل آهي.
”فالطينوس“ پنهنجي ڪتاب ”التسعيه“ ۾ روح جي ماهيت متعلق ٽن
مختلف مرتبن جو ذڪر ڪري ٿو” :هڪ طرف اهي موجودات آهن ،جيڪي
قابل تقسيم آهن ،جن جو هر ُجز ٻئي کان مختلف ۽ فرق وارو آهي .هو زمان ۽
مڪان جي پابندين ۾ آهن .ٻئي طرف اهڙو جوهر آهي ،جيڪو پهرئين قسم
جي موجودات جي متضاد فطرت رکندڙ ۽ تقسيم نه ٿيندر آهي ۽ زمان ۽
مڪان جي پابندين کان به آزاد آهي .ٽيون وجود اهڙو آهي ،جو مادي
موجودات وانگر بنيادي طرح قابل تقسيم ته نه آهي ،پر جڏهن هو انهيَء
موجودات وانگر بنيادي طرح قابل تقسيم ته نه آهي ،پر جڏهن هو انهيَء
مو جودات سان ڳنڍيل ۽ الڳاپيل هوندو آهي ته قابل تقسيم ٿي پوندو آهي.
انهيَء تقسيم ۾ هن جي وحدت ۽ هڪجهڙائيَء م ڪو فرق نٿو اچي .روح جو
مالِء اعليٰ سان تعلق آهي .هن جي وجود جو مرتبو بلند ۽ ارفع آهي“.
ww.sindhsalamat.com 343
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 344
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
بايزيد بسطامي پهريون صاحب حال صوفي آهي ،جنهن فنا في اهلل يا فنا
في الذات جو نظريو پيش ڪيو .جنيد بغدادي ”ذات احد“ کي ”حسن ازل“ ۽
محبوب اول جو خطاب ڏنو ۽ عشق حقيقيَء کي تصوف ۽ سلوڪ جو بنياد
قرار ڏنو .ذات احد ۾ حلول يا پاڻ وڃائڻ واري تصور صوفين کي اظهار جي
هڪ زبان ڏني ،جنهن م وجود جي جهالت ،تفاصل ۽ تفاوت جي نفي ڪئي
وئي ۽ ”حق“ جي تنوار ڪئي وئي ۽ حق جو هوڪو ڏنو ويو.
انهيَء صورتحال ۾ منصور ”اناالحق“ جو نعرو هنيو ،بايزيد بسطاميَء
”سبحاني ما اعظم الثاني“ جي دعويٰ ڪئي ۽ اهو به چيو ته” ،الالھ اال انا
فاعبدوني (ناه ڪو اهلل مون کانسواِء ،پوِء منهنجي عبادت ڪريو) شيخ جنيد
بغداديَء فرمايو ته” ،ليس في جبتي سوي اهلل“ .شيخ فريد الدين عطار” :من
خدايم من خدايم“ جي هام هنئي ،لطيف ”سڀوئي سبحان“ جي صدا بلند
ڪئي ۽ سچل ”آهيان پاڻ اهلل“ جي اورڪ ڏني.
بنيادي طور تي سنڌو ماٿر جو صوفي ،جتي حسين بن منصور حالج يا
ابن العربيَء جي فڪر کان متاثر آهي ،اتي هن تي اسان کي موالنا روم جي
تصوف جي خيالن جي فڪري ڇاپ وڌيڪ گهري نظر اچي ٿي .جڏهن ته
موالنا روم اهو فيض پنهنجي استاد ”صدر الدين قونوي“ کان حاصل ڪيو،
جنهن الِء چيو وڃي ٿو ته ،هو شيخ ابن العربي جو شاگرد يا صحبتي هو ،اهو
ئي سبب آهي جو اهو فڪر هڪ سلسلي سان هلندو نظر اچي ٿو.
موالنا روم جي فڪر الِء ”خليفه عبدالحڪيم“ لکي ٿو ته ”مثنوي موالنا
روم هڪ تراشيل ،پهلودار ۽ گهڻ پاسائون بلور آهي .جنهن م سامي
وحدانيت ،يوناني عقليت ،فيثاغورثي عناصر ۽ الباطي نظريات وجود و
امڪان ،افالطون جو نظريو اعيان ،ارسطو جو نظريو تعليل و ارتقا ،فالطينوس
جو ذات بحت ۽ والهانه خود رفتگي ،جيڪا ذات بحت سان اتحاد جو باعث
آهي ۽ ابن العربيَء جي نظريه وحدت الوجود جا عڪس پئجي رهيا آهن.
مذهب جي توحيدي دور جي باوجود صوفياِء ڪرام ماحول کان الڳ ٿي
ڪري پنهنجي داخلي زندگيَء تي توجهه کي مرڪوز ڪيو .انهن مان ڪو به
علمي ۽ عملي طور تي گهٽ نه هو .ڪي پنهنجي وقت جا صاحب علم،
صحب فتويٰ ۽ اهل شرع الِء سند هئا :جن گوشه نشيني اختيار ڪري قلبي
ww.sindhsalamat.com 345
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
واردات ۽ القاَء جي ڪيفيت ۾ اهو ڪجهه حاصل ڪيو ،جنهن دنيا کي
حيرت ۾ وجهي ڇڏيو .انسان ۽ خدا جي تعلق کي هڪ اهڙي زاويي ۽ انداز
سان پيش ڪيو ،جيڪو زبان ۽ مڪان جي قيد کان آزاد هو ،جنهن ۾ سندن
تعلق ذات سان محض خارجي نوعيت جو نه هو .انهيَء تعلق ۾ هنن هڪ شان
بي نيازي محسوس ٿي ڪيو ،جنهن جو محرڪ ذات سان سندن جذبهِء عشق
هو .عشق ڪنهن دليل جو محتاج به نه آهي .ان جي آغاز ،ارتقا ،انجام ۽
ڪيفيتن کي لفظن جي جامي ۾ آڻن نهايت مشڪل آهي .علم ۽ عشق ۾ وڏو
فرق آهي ،ڇاڪاڻ ته علم جو مدار محسوسات تي آهي ،جنهن م معروض ۽
موضوع جي تميز قائم ڪري سگهجي ٿي .پر عشق جي ڪيفيت ان کان
باالتر آهي .بقول شيخ ابن العربي:
نييييييييار اهلل المييييييييو قييييييييده،
ُ العشييييييييق
فييييافو لَهييييا و طلييييوء هييييا علييييي االفييييده.
( عشق اهلل تعاليٰ جي اها ڀڙڪايل باهه آهي ،جنهن جو اڀرڻ ۽ لهڻ دين
تي آهي).
لطيف چواڻي ته:
نيار اهلل الموقيده ،کيوريَء جييئن اڻيي،
العشق ُ
آهييي آرييياڻي ،ڪييونهين ٻيييو ٻييروچ ريَء.
يا
”عيييدد نييياه عشيييق ،پڄييياڻي پييياڻ .لهيييي“.
يا
”مييون کييي ميياُء مجيياز ،پڃيياري جيييئن پڇيييو“.
عشق جي انهيَء آڙاهه ۽ محبت جي ميخ صوفين کي انهيَء منزل تي
پهچايو ،جتي ذات جي مشاهدي کان سواِء کين ٻي ڪا شيِء نظر ڪا نه ٿي
آئي .نور مطلق جو پرتو ۽ جمال سندن قلب تي ايترو حاوي رهيو ،جو ماسوا اهلل
جي ذات جي هنن ٻيو ڪجهه ڏٺو ئي نٿي .خارجي دنيا کان بي نياز ،ذات حق
جي مشاهدي ۾ غرق رهيا .کين هر ُسو وحدت ئي وحدت نظر ٿي آئي .اهو ئي
ww.sindhsalamat.com 346
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
سبب آهي ،جو حق جي مشاهدي ۾ هنن حق جو هوڪو ڏنو .منصور هجي يا
ابن العربي ،بايزيد بسطامي هجي يا سچل ،سڀني وٽ هڪڙي ئي ڳالهه آهي.
اهو سڀ وحدت فڪر جو نتيجو هو.
”حق“ جي متعلق عالمه سعد الدين حموي فرمائي ٿو ته” :حق جي نسبت
ظهور حيات ۽ قدرت آهي ،خلق جو طهور نور جو خروج آهي .جڏهن علت
جنبش ۾ اچي ٿي ته معلول حرڪت ۾ اچي ٿو ۽ پاڻ چوي ٿو ،چيزون ڪنز
مخفي مان ٻاهر اچن ۽ اهي ظاهر ٿي پون ٿيون ۽ سڀني شين تي حق جي
تجلي آهي” “.خلق جي آئينه عڪس ۾ ذات هق جو نقش آهي .اصل ۾ اهو
آئينو ،جنهن م خلق جو عڪس ۽ نقش نظر اچي ٿو ،اهو ”حق“ پاڻ آهي،
جيئن شيخ ابن العربي صفا کي ذات جو عين ڄاڻائي ٿو .سندن استدالل آهي
ته:
”صفات ذات جو عين آهن،
ڪائنات صفات جي تجلي آهي،
جبلت تي صفات عين ذات آهن،
ان الِء ڪائنات به عين ذات آهي.
عبدالڪريم الجيلي جيڪو ابن العربيَء جو پرستار ۽ خوشه چين
آهي ،فرمائي ٿو ته” :انسان دراصل آفاقي عقل آهي ،جيڪو مادي جسم ۾
ظاهر ٿيو ۽ ذات مطلق کي عالم طبعيَء سان منسلڪ ڪري ٿو .صوفي انهن
مرحلن مان گذري مڪودي رستو طئي ڪري ٿو ۽ مادي حقيقتن کان آجو ٿي
ڪري ٻيهر ”ذات مطلق“ م جذب ٿي وڃي ٿو .صوفين جو حق سان اهو هم
ڪناريَء جو جذبو جنهن کي ”الست جي عهد“ جي پئواري چئجي ته بجا
آهي .صاف دل صوفين ان کي ڏوري ڏٺو ۽ راز ازل کي افشاِء ر از ڪيو.
مون هتي تصوف جي نظرئي ،ان جي ماخذات ۽ ان سان الڳو فڪري
عنصرن جي روين جو نهايت ئي مختصر ۽ مجمل ذڪر ڪيو آهي ،جنهن ۾
قديم يوناني دور کان وٺي مسلم دور جي صوفياِء ڪرام جي انهن ويچارن
پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي اٿم .جيڪي تصوف جي نظريي ۽ فڪر
جو بنياد آهن :جن الڙن وچ مشرق ،ايران ،سنڌ ۽ هند کي متاثر ڪيو ۽ انهيَء
ww.sindhsalamat.com 347
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 348
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
توجهه ۽ خيال پنهنجي ذات کي ڳولڻ ۽ ان سان همڪنار ۽ همراز ٿيڻ الِء آتو
۽ رڌل هوندو آهي.
ٽي .ايڇ سورلي جو چوڻ ته :صوفي عقيدو هڪ جذباتي عقيدو آهي ،ان
سان سهمت نٿو ٿي سگهجي .جيتوڻيڪ صوفيَء جو عمل شخصي احساس ۽
اظهار وارو آهي :ان جي آداب و اشغال ،ماهيت ۽ ڪيفيت ان جا غماز آهن ته
صوفين وٽ ان جا اجتماعي اثر پڻ آهن ،جنهن ۾ سندن توجهه ۽ مڪاشفه يا
تنزالت جي عمل ۽ ان جي اظهاري ڪيفيت کي نظر انداز ڪري نٿو
سگهجي :جنهن ۾ صوفين ڪيترن مرده دلين کي زنده ڪيو ۽ روحاني
ڪشش وسيلي فيض کي منتقل ڪيو .ان کانسواِء ان جا اجتماعي اثرات پڻ
آهن ،جو صوفين کي پنهنجو هڪ حلقو موجود رهيو ۽ اهي فرد انهيَء
مسلڪ ۽ مشرب سان الڳاپيل رهيا .ان جي ترويج ۽ توسيع ڪئي ۽ ذڪر
فڪر جي سلسلن وجود ورتو ،جنهن ۾ قادري ،سهروردي ،نقشبندي ،چشتي،
قلندري ۽ اويسي نمايان آهن .ڪيترن هنڌن تي انهن اجتماعي اصالح و
احوال جي صورت ورتي.
جيئن سنڌ م مخدوم معين ٺٽوي ۽ ”شاهه عنايت“ شهيد جو حلقو نظر
اچي ٿو ،لطيف ۽ سچل جا حلقا هئا ،جنهن مان سماج جي اندر سندن فڪر
جي هڪ جامع صورت محسوس ٿئي ٿي .جنهن جي هڪ اثر پذيري رهي ۽
آهي .بنيادي طور تي تصوف واقعي هڪ انفرادي عمل آهي ،پر صوفي جڏهن
االهيات جي مقام ۽ منزل تي پهچي ٿو ته هو پنهنجي قلبي واردات ۽ تنزيلي
ڪيفيتن جو اظهار ڪري ٿو ،جيڪو فردن کي متاثر ڪري ٿو ۽ اڳتي هلي
سماج تي به پنهنجو اثر ڇڏي ٿو .انهيَء ڪيفيت جو اظهار ابن العربي وٽ
آهي ته ،منصور وٽ به آهي ،رومي وٽ به آهي ته شاه ولي اهلل وٽ به آهي.
لطيف وٽ به آهي ته ،سچل وٽ به آهي .ڪو به صاحب حال صوفي ان کان
خالي نه آهي .صوفيَء آڏو ڪائنات ۽ ان جو هر مظهر ذات جي صفات جو
عنصر آهي .جيڪي هن آڏو خدا جي وجود جا پهلو آهن ،جيئن ته صوفي
آڏو:
ذات کي تقدم آهي ،صفات کي تاخر.
ذات قائم بخود آهي ،صفات قائم بالذات آهي.
ww.sindhsalamat.com 349
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 350
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
۽ محلول تصور ڪندو آهي .عشق جي سلسلي ۾ سندس ارشاد آهي ته
.انساني عشق ۽ خدا سان عشق انهن ٻنهي ۾ فرق آهي ،ڇاڪاڻ ته پهرينَء
صورت ۾ خوشي آهي ۽ ٻيَء ۾ فنائيت آهي “.مٿي اسان ابن العربيَء جي
عشق جي تصور ۽ موالِء روم جي عشق االهيَء جي خيال جي روشنيَء ۾ لطيف
وٽ عشق جي ماهيت کي بيان ڪيو آهي.
”تصوف جي سلسلي ۾ صوفياِء ڪرام جا جيڪي رايا آهن ،جهڙوڪ:
”بايزيد بسطامي ،ابن العربي ،موالنا روم ،سعد الدين حموي ،ابو علي قزويني،
ابو محمد الجيري ،محمد بن القصاب ،جنيد بغداديُ ،حسين بن منصور ،عمر
ابن عثمان المڪي ،معروف ڪرخي وغيره جي ڏنل راين کي گڏ ڪبو ته انهن
سڀني جو مجموعي مطلب اهو نڪرندو ته ”تصوف تزڪيه نفس ۽ اخالق جو
نالو آهي .صوفي پاڻ کي فاني تصور ڪري ٿو .هن آڏو باقي صرف ”حق“
آهي ،هو پنهنجي قيوميت ذاتي کي فاني تصور ڪري ،حق تعاليٰ جي
قيوميت ۾ باقي هوندو آهي ،حق تعاليٰ جي ذات سان ئي هن کي بقا حاصل
آهي .صوفي وحداني الذات هوندو آهي ،نه هن کي ڪو قبول ڪري ٿو ۽ نه
وري هو ڪنهن کي ٠خدا کانسواِء) قبول ڪري ٿو .هن جي ڏسڻ پسڻ ۾ ظاهر
۾ به اهلل آهي ته باطن ۾ به اهلل آهي .هو غيراهلل کان منقطع هوندو آهي“.
سنڌ جي صوفي بزرگن وٽ به تصوف جو اهو ساڳيو خيال رهيو آهي،
ڇاڪاڻ ته هتان جو صوفي به انهيَء فڪر کان متاثر ۽ فيضياب هو ،جنهن جو
آالپ روميَء ۽ سعديَء ٿي ڪيو ،هنن وٽ به اهائي ساڳي ڳالهه هئي ،نڙ جي
صدا اسان کي روميَء وٽ نظر اچي ٿي ته ،ان سان گڏ سنڌ جو الکيڻو لطيف به:
وڍيييل ٿييي وايييون ڪييري ڪٺييل ڪوڪيياري.
چوڻ کان ڪين رهيو .غور ڪبو ته اهو هڪ سلسلو آهي ،جيڪو زمان
۽ مڪان جي وڇوٽيَء جي باوجود صوفين وٽ ساڳيو نظر اچي ٿو.
تاريخ اسان تي اهو واضح ڪري ٿي ته ،اسالم جي اچڻ کان اڳ هن
خطي تي ٻوڌي مذهب جو غلبو هو .راِء گهراڻي جا حڪمران ،جيڪي سما
نسل جا هئا ،اهي پڻ ٻڌ مذهب جا پيروڪار هئا .جهرڪن جا ٻڌڪا ٽڪر يا
ڪاهوَء جي دڙي جو ٺل .مير رڪن وارو ٺل ،جوڻ وارو پٽ ،جتان گوتم ٻڌ جي
ww.sindhsalamat.com 351
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
مورتي ٺاهڻ وارو قالب مليو ،اهي سڀ ڳالهيون انهيَء جو دليل آهن ته سنڌ ۾
ٻڌ مذهب چڱي ريت ڇانيل هو .ان ڪري اهو چئي سگهجي ٿو ته ،ٻوڌي بکشو
سنڌ جي وستين واهڻن تائين هوندا هئا ۽ سندن طرز فڪر ۽ زندگيَء جو اثر
سماج تي پوندڙ هوندو .جنهن کان انڪار ڪري نٿو سگهجي.
انهيَء ٻوڌي اثر کي برهمڻ حڪمران ”چچ“ اچي پائمال ڪيو ۽
برهمڻيت کي زور وٺايو .برهمڻ گهراڻي جو دور سنڌ اندر معاشي ۽ فڪري
ٽڪرَء وارو نظر اچي ٿو .راِء گهراڻي کان اڳ سنڌ واسين جا مول متا ڪهڙا
هئا ،ان الِء يقين سان ڪا راِء نٿي ڏئي سگهجي ،پر موهن جي دڙي جي
تاريخي سلسلي سان اهو چئي سگهجي ٿو ته هن خطي جي مذهبي حالت راِء
گهراڻي کان اڳ ويدڪ نظرئي ئي واري هئي ،ڇو ته ٻڌ ڌرم جي مقبوليت ان
جو دليل آهي ته ،هت به برهمڻيت فڪر جو اهو ڪردار هو ،جيڪو ان جو ٻين
هنڌن تي هو ،جنهن کان ناالن ٿي ماڻهن جيئن ٻين هنڌ ٻڌ مذهب کي قبول
ڪيو تيئن هت به ائين ئي ٿيو ۽”چچ“ واري دور کان وري برهمڻيت جي موٽ
ٿي .جيئن ئي توحيدي مذهب ”اسالم“ سان سنڌ روشناس ٿي تيئن ئي هن ۾
اها فڪري تبديلي پيدا ٿيندي وئي ،جيڪا اسالم جي تعليم جو خاصو هئي.
سنڌ شروع م ئي توحيدي مذهب جا عالم فاضل ۽ محدث پيدا ڪيا
جن جو ذڪر ”فتوح البلدان“ يا ٻين تاريخن م ملي ٿو .ان کانسواِء ”مڪتي“
۽ ”نرواڻ“ جي فڪر جو اثر هن خطي ۾ اڳ ۾ ئي موجود هو .يقين آهي ته
اسالمي فالسافي ۽ ويدانت جي ڪن اصولن ۾ ڪن عالمن ۽ عارفن فڪري
تطبيق الِء جاکوڙ ڪئي هجي ،ان کانسواِء ٻاهران ڪاهه ڪندڙ مسلم
حڪمرانن اسالم جي تبليغ الِء پاڻ سان گڏ عالم ۽ بزرگ پئي آندا ،جيڪي
هن سرزمين تي ئي رهي پيا ،جن هتان جي معاشرت کي قبول ڪيو.
سنڌ ۾ اَٺ سئو سالن جي مسلسل دور ۾ درويشن ،عالمن ۽ فاضلن جي
اچڻ جو اهو سلسلو قائم رهيو ،جن ۾ ”سيد محمد مڪي“ ،جيڪو صوفي
بزرگ سيد شهاب الدين سهرورديَء جن جو ڏوهٽو ۽ مخدوم عثمان مروندي،
عرف لعل شهباز قلندر ،سيد جالل الدين سرخ بخاري ،جهانيان جهان گشت،
شاهه صدر لڪياري ،سيد حيدر سنائي ،لطيف سائين جن جو جد امجد ۽
ڪي ٻيا بزرگ وغيره .اهي يا انهن کان به اڳ آيل بزرگ يا ِاهي نو مسلم
ww.sindhsalamat.com 352
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 353
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
سمن جي شروع واري دور کان اڳ سومرن جي وچئين دور م پڻ ملي ٿو ،جنهن
۾ اسماعيلي بزرگن جي سنڌو ماٿر ۾ آمد ٿي .سومرا خاندان تي انهيَء فڪر
جو اثر نهايت ڳوڙهو رهيو ،جيڪوپوِء فاطمي خالفت جي اثر گهٽجڻ ڪري
هتي اڳتي وڌي نه سگهيو .هن خطي ۾ مسلم صوفين جا خيال ۽ تصور جيئن
پوِء تيئن غالب ٿيندا ويا ،جن ۾ جنيد بغدادي ،ابن العربي ،حسين بن منصور،
شهاب الدين سهروردي ،موالنا روم ،سعدي شيرازيَء جي تعليم ۽ فڪر اهم
آهي .انهن جي ڀيٽ ۾ ٺيٺ ويدانتي فڪر اها برتري حاصل ڪري نه سگهيو.
اهريَء ريت مسلم صوفياڻي فڪر ۽ خيالن سنڌ اندر جامع صورت ۾ وجود
ورتو ،جنهن سنڌي معاشري کي متاثر ڪيو ،جنهن ۾ اسان کي انهيَء فڪر
جو ڪمال لطيف ۽ سچل وٽ نظر اچي ٿو.
سنڌ جي صوفيانه فڪر ۾ لطيف اسان کي سر موڙ جي حيثيت سان نظر
اچي ٿو ۽ سچل بادشاهه انهيَء سرموڙ واري حيثيت جي مام ۽ مذڪور جو،
ڪنيَء جو ڍڪڻ الهيندو ۽ ٻاڦ کي ٻاهر ڪڍندو نظر لطيف چواڻي” :انهيَء ُ
اچي ٿو “.سنڌ جي صوفيانه شاعريَء جو موڙ نهايت وڏي پد وارو آهي.
سونهاري سنڌ جي انهن ٻنهي شاعرن ،شاعريَء جي ٻين لوازمات سان گڏ
تصوف جي روين ۽ ويچارن کي جنهن انداز سان بيان ڪيو آهي ،اهو وڏي
پهچ ۽ ماڻ وارو آهي .تصوف جي روين ۽ ويچارن کي ڇو بيان ڪيو ويو؟ ان
جا بنيادي ڪارڻ ڪهڙا هئا؟ ان جي ضرورت ڇو پئي؟ اهي اهڙا سوال آهن،
جن جو ذهن ۾ اچڻ ضروري آ هي .اهو تسليم ڪجي ٿو ته ،اهو دور تصوف
جي هڪ ڇوهي جو هو ،پر ان کي مقامي حالتن پڻ وڏي هٿي ڏني .ان الِء ان
وقت جون سنڌ جون حالتون ئي اهڙي قسم جون هيون ،جو اسان جي انهن
مهان شاعرن وٽ ان کانسواِء ٻي ڪا گهٽي ڪا نه هئي.
مغل صوبدارن جي ڏاڍائي ،ڪلهوڙن جو عدم استحڪام ،اهي سڀ
اهڙيون حالتون هيون جيڪي سمن واري افراتفريَء واري دور سان مشابهه
هيون ،جنهن ۾ عوامي زندگي مفلوج هئي ،معاشي توڙي اخالقي طور هڪ خال
پيدا ٿي چڪو هو .سماجي بدحاليَء سب ماڻهو جسماني طور تي ويڳاڻپ
واري صورتحال سان الڳاپيل هو .انهن جي مجموعي اثر هن جي روحاني
ڪيفيتن کي منجهائي ڇڏيو هو .هن جو ڪيترين ڳالهين تان ويساه ٽٽي
ww.sindhsalamat.com 354
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
چڪو هو .زندگيَء جي اهڙي ابتر حالت ۾ انهيَء سماجي صورتحال کي
يڪجا رکڻ الِء تصوف واري شاعريَء کان وڌيڪ ٻيو ڪو ذريعو نه هو،
جيڪو انهيَء خال کي پورو ڪري سگهي .اهو ئي بنيادي ڪارڻ هو ،جو اسان
کي انهن ٻنهي شاعرن جي شاعريَء ۾ تصوف جي روين جو ڦهالُء ٻين خيالن
جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ نظر اچي ٿو.
هت انهيَء ڳالهه جي وضاحت نهايت ضروري آهي ته صوفيانه شاعريَء
جي شروعات ڪو ڀٽ ڌڻ يَء ئي ڪا نه ڪئي ،پر ان جو پتو اسان کي اڳين
شاعرن جي ڪالم ۾ به نظر اچي ٿو ،جيڪو لطيف ۽ سچل جيان وڏي پد وارو
نه آهي .لطيف ۽ سچل جي دور بعد گرهوڙي ،بيدل ،يوسف ،نانڪ ،بيڪس،
صوفي صادق فقير ،غالم محمد خانزئي ،خليفو قاسم انهيَء چنگ کي
چوريندا نظر اچن ٿا .کانئن اڳ اهو آالپ قاضي قاضن ،شيخ حماد جمالي،
ميون ڪريم ،لطف اهلل قادري ۽ ميون شاهه عنايت آالپيندا رهيا .سنڌ ۾
صوفي فڪر هڪ مخصوص نظريي سان جلوه گر آهي ،جنهن جي سماج تي
نمايان اثر پذيري رهي.
سرڪار لطيف ۽ سچل بادشاهه ٻئي تصوف جي ”نظريه وحدت الوجود“
جا پيامبر ۽ شارح آهن .لطيف انهيَء فڪر کي نهايت ٿڌائيَء ۽ ماٺار سان
بيان ڪندو نظر اچي ٿو ،جڏهن ته سچل نهايت بيباڪيَء ۽ بيخوديَء سان ان
جو اظهار ڪيو آهي .لطيف ڪٿي به ڪا هام هڻي شطحيت جو شڪار نه
ٿيو آهي .ان جي برعڪس سچل رح اڳتي وڌي ”حق“ جو هوڪو ڏئي ٿو ۽ هن
ڪٿي به ڪي ڪک نه رکيا آهن .ائين کڻي چئجي ته سچل جو ڪالم شيخ
ابن العربي جي فڪر ۽ فلسفي جي تشريح آهي ته ان ۾ ڪو وڌاُء نه ٿيندو.
صوفي فڪر سنڌ م نهايت ڏور رس نتيجا ڪڍيا .عام يا خاص زندگيَء
۾ ڪو تعصب يا ڀيد ڀاُء نه هو .درگا ُهن ۽ خانقاهن تي مسلمانن توڙي هندن
جي عام رجوعات هئي .تصوف جي تعليم سڀني ۾ مقبول عام هئي .موازنو
ڪبو ته ٻنهي شاعرن ۾ ڪا ڪمي نظر ڪا نه ايندي .تصوف واري شاعري
اسالمي تصوف جي روايتن جي علمبردار هوندي به سنڌ جي هندن تي ايترو
اثر ڪيو ،جيترو ان جو مسلمانن تي پنهنجي دين سان الڳاپي جي ڪري هو.
ww.sindhsalamat.com 355
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
اهو واضح ڪري ٿو ته تصوف هڪ جامع فڪر ۽ فلسفو هو ،جنهن کي هن
ڌرتيَء جو روح چئجي ته بجاِء آهي.
ڪتابيات
.1فصوص الحڪم ،ابن العربي اردو ترجمو
.2نور الحقيقت ،حضرت سيد اسماعيل حسيني (اردو)
.3المصباح التصوف ،عالمه سعد الدين حموي( ،فارسي)
.4حڪماَء قديم ڪا فلسفه اخالق ،بشير احمد ڊار (اردو)
.5قرآن اور تصوف ،ڊاڪٽر مير ولي الدين (اردو)
.6ڀٽ جو شاه ،ٽي ،ايڇ سورلي (سنڌي ترجمو)
.7يوناني تصوف ،بشير احمد ڊار( ،اردو)
.8فيوض الحرمين ،شاهه ولي اهلل (اردو)
.9اقبال ڪا علم الڪالم ،علي عباس جاللپوري (اردو)
.10روايات فلسفه ،علي عباس جاللپوري (اردو).
ww.sindhsalamat.com 356
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
www.sindhsalamat.com 357
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
هڪ اهڙو باب آهي ،جنهن ۾ پيهي وڃن ماڻهوَء الِء نهايت ئي مشڪل آهي.
جڏهن ڳالهه عشق جي اچي ٿي ته سوال پيدا ٿئي ٿو ته حضرت عشق ڇا آهي؟
جنهن جو مڪمل طور تي جواب اڄ تائين دنياِء ادب ۾ سامهون اچي نه سگهيو
آهي ،پر هن رمز ۾ جيڪو جيترو هليو آهي ،ان آڏو اوتروئي عشق جو ماڻ رهيو
آهي ۽ ان جو اظهار به ان انهيَء پٽاندر ڪيو آهي .تالش حق ۽ حيقت جو سڄو
دارومدار عشق جي مدارج تي آهي ،جيڪو ”تحبون اهلل“ ۽ ”يحبڪم اهلل“ جو
مظهر آهي .بقول ”حضرت شيخ محي الدين اڪبر العربي ته:
العشييييييييييييق نييييييييييييارااهلل موقييييييييييييده،
فييييافو لهييييا و طلوعهييييا عليييييٰ الفئييييده
( عشق اهلل تعاليٰ جي اها ڀڙڪايل باهه آهي ،جنهن جو ٻرڻ دلين تي آهي
۽ ان جو اثر به دلين تي آهي).
ڪي عالم انهيَء کي عبدالڪريم الجليليَء جو قول ڄاڻائين ٿا.
بهرحال ”ابن العربي هجي“ يا ”الجليلي“ هت مقصد عشق جي انهيَء اظهاري
ڪيفيت جو آهي ،پوِء ان جو صدور ڪنهن کان به هجي ،ٻئي صاحب هڪ
ئي پنڌ جا پانڌيئڙا رهيا آهن .عشق جو سلسلو ابتداِء آفرينش کان آهي.
جنهن جو سرو سنڌو ”ڪنت ڪنزا مخفيا فاحبيت ان اعرف“ سان ملي ٿو ”
جڏهن ذات پنهنجو پاڻ تي عاشق ٿي پئي يا پنهنجو پاڻ سان محبت ڪئي
ته ،پنهنجو پاڻ کي ظاهر ڪريان ۽ ظاهر ٿي پئي .اظهار جي انهيَء سلسلي جو
ڪو تعين نه آهي .محبت جو اهو ماڻ ازل کان ڪائنات ۾ موجود آهي ۽
منقسم ٿيندو رهيو آهي ،جنهن کان هن جو ذرو خالي نه آهي .انهيَء ڪشش
جو سفر ۽ سلسلو جاري ۽ ساري آهي ،جنهن سان هر عين جو تعين سلهاڙيو
پيو آهي ۽ جنهن جو اظهار فطرت ۾ پنهنجي طريقي سان ٿيندو رهي ٿو.
انسان جنهن ۾ روح االرواح جو جز سمايل آهي .جنهن الِء ارشاد آهي ته” ،و
نفخت فيھ من الروح“ ان جي پڪ پيل آهي .پوِء پاڻ کي جيڪو سنڀالي ۽ ان
جي پوئواري ۽ ساڌنا ڪري .جنهن کي جڏهن ان جو احساس ٿيو ۽ چڻنگ
ڀڙڪي اٿي ۽ انهيَء جي لهس لڳي ،تڏهن هو عالم خوابيدگي مان ڇرڪ ڀري
ww.sindhsalamat.com 358
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
اٿي ٿو ۽ انهيَء سان اهي ڏانوڻ ۽ پيد ٽٽي پون ٿا .هت اميد علي شاهه جي
ڪافيَء جو هڪ بند ڏيڻ بي مهل نه ٿيندو:
ورڇ ڪيائون وهه جي ،عاشق ات عيد ڪئي،
وه ڏس تنهن ويل ۾ ،مانجهي مٽيا مجنن جيها.
*
سسييئي سييڄي سييڪ ،تييه بييه سييڪي سسييئي،
ان تييڙ منجهيياران تييڪ ،پيتييي سييڪ وڌي ٿييي.
سسئي انهيَء سچي سڪ ۽ عشق جي االنڀن جو درد ڀريو داستان آهي.
”مون ڀانيو نينهن ،پر ڄڀيون ڄيري سنديون“ واري ڪار آهي ،جتي عقل
جي ڪا حجت ڪا نه ٿي هلي ،ڇو ته ”عقل مت شعور ٽيئي نينهن نهوڙيا“،
ٿورو غور جو مقام آهي:
عقل استدالل آهي ،عشق حال و قال آهي.
عقل تفڪر ۽ تحير آهي ،عشق ترنم ۽ تبسم آهي.
عقل درايتي ۽ معقوالت جو ميدان آهي ،عشق روياتي ۽ منقوالت جو
سحر آهي.
عقل تنجبات ۽ مشاهدات جو سهارو آهي ،عشق جذبات ۽ هيجانات جو
گهوارو آهي.
عقل افسانه ۽ حڪايت جي بازار آهي ،عشق اسرار و آيات جي دربار آهي.
عقل انديشه ۽ استفهام جي چاڙهي آهي ،عشق وجدان ۽ محبت جو
محل آهي.
عقل سنجيدگيَء جو هڪ سنگين حصار آهي ،عشق انهيَء حصار مان
نڪرڻ جي درخشنده شاهراه آهي.
عشق دنيا ۽ آخرت جي سڀني چنتائن ،غمن کان آزاد ۽ آجو ڪرڻ وارو
جذبو آهي ،تالش حق ۽ حقيقت جو سڄو مدار حضرت عشق تي آهي .جيئن
”موالنا رومي“ جن فرمائين ٿا ته:
مرحبيييييا اي عشيييييق خيييييوش سيييييودائين ميييييان،
اي طبييييييييب جمليييييييه عليييييييت هيييييييائي ميييييييا.
ww.sindhsalamat.com 359
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 360
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
آڙاه م پچي پختو ٿي چڪو هو .جڏهن نمرود حڪم ڪيو ته ،ابراهيم کي
آڙاهه ۾ وجهو ،جنهن باهه جي مادي حيثيت هئي ،اها انهيَء وجود کي جيڪو
ذات جي تجلي ۽ ان جي رنگ م ايترو ته هم رنگ ٿي چڪو هو ،جنهن جي
آڏو پنهنجي حيثيت وڃائي ويٺي.
عشق صرف انسان جو جوهر نه آهي ،بلڪه حيات ۽ ڪائنات جي
تخليق ۽ ارتقا عشق جي قوت جي مرهون منت آهي” .سرمد شهيد“ خوب
چيو آهي ته:
غيييييييم عشيييييييق بوالهيييييييوس را نيييييييه دهنيييييييد.
سييييييور پييييييروا نييييييه مگييييييس را نييييييه دهنييييييد....
*
سيييڌڙيا شيييراب جيييون ڪوهيييه پچيييارون ڪييين،
پڪيييون سيييي پيييين ،سييير جنيييين جيييا سيييٽ ۾.
عشق جو تير بي پير آهي ،هن جو درد بيدرد آهي ،جيئن ”عطار رحه“
فرمائي ٿو ته:
قدسيييييييان را عشييييييق هسييييييت و درد نيسييييييت،
درد را جييييييييز آدمييييييييي در خييييييييور نيسييييييييت.
” فرشتن کي به عشق آهي ،پر درد نه آهي ۽ اهو درد انسان کان سواِء ٻئي
ڪنهن جي الئق نه آهي“.
عشق جي انتها بندي جي ڪماليت آهي ،جتي وجود ۽ احديت ۾ سواِء
حق تعاليٰ جي ٻيو وجود نه هوندو آهي .لطيف چواڻي ته:
پنهيون ٿييس پياڻهين ،وييو سسيئي جيو سيينگار،
”من عرف نفسھ فقيد عيرف ربيھ“ اهيو ئيي آچيار.
پنهون ٿيس پاڻهين ،ويئي سسيئي جيي سيونهن،
”خليق االدم علييٰ صيورتھ ،وڻين منجهيه ورونهييه“.
جيئن شيخ اڪبر محي الدين ابن العربي فرمائين ٿا ته:
فييييان ڪييييان عبييييدا ڪييييان بييييالحق واسييييعا،
ڪ.
ضييييي َييييان فيييييي عشيييييه َ
وان ڪيييييان رب ڪي َ
ww.sindhsalamat.com 361
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
انهيَء مصداق سسئي عشق جي انهيَء رمز آفريني ۽ رمز آگهيَء جي
پيڪر هئي ،هڪ مقام تي سسئي کي چوڻو پئجي ويو ته:
پيييري ٿيييي پنهيييوار ،منهيييان ئيييي ٿيييو ميييچ ٻيييري،
سيييڻي سيييور تنيييوار ،ڇييييال نيييه پيييونئي ڇپيييرين.
(شاهه).
سسئي عشق جي انهيَء آڙاهه ۾ مجسمهِء باهه هئي ،جيڪا مچ مچايو
اوالنڀا ڏيو ۽ ڄڀيون ڄيري سنديون ڪڍي ٻري رهي هئي ۽ اهو به پئي چيائين
ته:
مٿييييييان مٿيييييي ميييييچ ،ٻيييييريم ٻاروچيييييل جيييييو،
جيڪييي چيييو سييو تئييين ،سييو بييه سييڀوئي سييچ،
اميييڙا! اوري اچ ،تيييه سيييٽ سيييڻايين سيييور جيييي
(شاهه)
لطيف جي ڪالم فڪري ۽ معنوي حيثيت سان شاعري ۽ تصوف جي
دنيا ۾ پنهنجو هڪ عليحده مقام رکي ٿو .لطيفي فڪر تي هر صاحب قلم
پنهنجي فڪري استعداد ۽ علمي مايه مطابق لکڻ جي ڪوشس ڪئي آهي،
جيڪا ان جي علمي ڄاڻ مطابق حيثيت رکي ٿي .سرڪار ڀٽ ڌڻي عالمي
طور نهايت وڏو نالو آهي .جيڏو سندس مقام مٿاهون آهي ،اوتروئي سندس
ڪالم ۽ فڪر اتاهون آهي .جڏهن به ورق ورائجن ٿا ،ته نت نيون معنائون ۽
نوان فڪري ماڻ ۽ رخ روشن ٿين ٿا ،احساس ۽ جذبن جي دنيا حسين نظر
اچي ٿي ،جيڪا متحير ڪريو ڇڏي ،عقل ۽ عشق جي انهن اورڪن ۽ بهور
جي بحر ۾ گهڙڻ جي سٽ ساري نٿي سگهجي.
لطيف جي هر ڪردار جي پنهنجي جاِء ۽ حيثيت ،انفراديت ۽ تشخص
آهي .هر ڪردار جو انداز ۽ آچار ،رويو ۽ رونق پنهنجي آهي .مومل هجي يا
مارئي ،ليال هجي يا ڪونئرو ،سورٺ هجي يا نوري ،سهڻي هجي يا سسئي ،هر
ڪنهن جو پنهنجو انداز ۽ اعجاز آهي .هن عظيم شاعر جي فڪري اورڪ ۾
هر ڪومل ڪامڻي پنهنجي سيتلتا ،سٻنڌ ،حسن ۽ سچائيَء سان نسري
نروار ٿئي ٿي ۽ هر قدم تي متاثر ڪري ٿي.
ww.sindhsalamat.com 362
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 363
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
جا ساٿي رهيا” .سسئي ۽ سور ،ويا پٽيندا پاڻ ۾ “.سسئي سورن کي ساڻ کڻي
جڏهن ڀنڀوران نڪتي ته چيائين:
ڀنڀييوران ٻيياهر نڪييري مييون جييي سييڏ ڪيييا،
تو جي هوند ُسيئا هيوت نيه ڇيڏين هيا هيڪليي.
*
اهلل الصييييييييييييييييييمد! واري وري ويئييييييييييييييييييي،
”ڏنَء لڳيييو“ ڏونگييير ٻرييييو ڀينييير کييياڻي ڀيييونِء.
منيييييان الٿيييييو ميييييون سيييييندو جييييييئن آسيييييرو.
آهون ۽ دانهون ڪندي چيائين:
مييييياُء وهييييياڻو وار ،کيييييڻ پٿراڻيييييي پيييييانهنجي
مادر جي نيڻن سان لڙڪن هاڻا نير وهندڙ ،نيڻ مالئي چئي ڏنائين ته:
امان! سرتين سهج منجهان ،ٿي ڪوڏو ورهايا ڪپڙا،
تڏهن منهنجي ماُء ،پهڻ آڇيا پٻ جا.
هاڻي هوتن بنا هت منهنجو ڇا ،پنهونَء جا پير ڪڙڻ لڳي.
ڪڙهي ۽ ڪڙي ،پر ۾ پير پنهونَء جو
لطيف جي سسئيَء جو جڏهن اڀياس ڪجي ٿو ته ،محسوس ائين ٿئي
ٿو ته ،لطيف سسئي جي سورن واري سفر جو نه صرف عيني شاهد پر سانڀيئڙو
۽ ساٿي آهي .جو ان جي حال کي ڏسندي چوي ٿو:
جي سورن سيجهائي ،تيوِء چيلهيه ٻيڌيو چيوٽئين چڙهيي.
پڙهندڙ کي به انهيَء راهه جي رمز سان آشنائي ڪرائي ٿو .هڪڙي رڃ ۽
رائو ،ٻيو ڪرڙا ڏونگر ،ڪهه گهڻي ۽ واٽن تي واري ،نه سنگتي نه ساٿي ،سواِء
سورن جي ،جن کي چوي ٿي ته” ،سور نه مٽج ساُء ،آئون نه وڪڻي آهيان “.ورهه
جو مون وٽ وٿاڻ آهي ،انهيَء ڪري ته اوهين سور سالمي آهيو .اوهان کي خبر
ٿي ڏيان ،جو جهڙي تهڙي حال ۾ اوهان مون سان گهاريو آهي.
”تيين سييورن کييي شيياباس ،جنييين مييون سييين گهيياريو“.
ww.sindhsalamat.com 364
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 365
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
*
آئييون نييه گييڏي پييرينَء کييي ،پويييون ٿيييم پسيياهه.
*
آئييون نييه گييڏي پييرينَء کييي ،عيييد تييان ويئييي.
*
آئييون نييه گييڏي پييرينَء کييي ،جييوڀن وئييڙم جييار.
انهيَء ٻاڪارڻ ۽ دانهن ڪوڪن ۽ روڄ ۽ راڙي ۾ اهو ڏينهن به اچي
پنهنجي پڄاڻيَء تي پهتو ،سسئيَء کي چوڻو پئجي ويو:
آئييون نييه گييڏي پييرينَء کييي ،هييي پييڻ ڏييينهن وئييو.
سندس آڏو موت جو منظر اچي ويو ۽ چئي ڏنائين ته:
آئييون نييه گييڏي پييرينَء کييي ،مٿييان آيييو مييوت.
*
آئيييون نيييه گيييڏي پيييرينَء کيييي ،آييييو عزرائييييل.
محبت جي مجاز ،وصل ۽ ڦوڙائي ۽ پرينَء جي پچار ۾ ايترو غرق ۽
پهيل آهي ،جو عزارائيل کي به چئي ڏنائين ته ڇا توکي پنهونَء موڪليو آهي؟
هت هڪ نڪتو غور طلب آهي ،جيڪو وري طلب ۽ عشق جي اعليٰ
مقام تي پهچڻ بعد پيدا ٿئي ٿو .ان جو اظهار لطيف هن بيت ۾ ڪيو آهي،
جنهن جو مفهوم مون مٿي ڏنو آهي:
اچيييييي عزرائييييييل ،سيييييتي جاڳيييييائي سسيييييئي،
پئيي ڊوڙائييي دليييل ،تييه پنهييونَء ميياڻهو موڪليييو.
”قوت عزرائيليه“ ڪائنات جي اندر اها قوت آهي ،جيڪا هر ذري الِء
وجهه انفسال آهي .قوت عزرائيليه جو سسئيَء کي جاڳائڻ ”قبل ان تموتو“ جي
مام مان کيس سجاڳ ڪرڻ آهي ،ڇاڪاڻ ته عشق جي انتها ۽ تجليَء حق
جي انوار پاشيَء ۾ سسئي نهايت اعليٰ مقام تي هئي .جنهن لطيف سائين
فرمائي ٿو ته:
ww.sindhsalamat.com 366
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 367
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 368
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
ww.sindhsalamat.com 369
شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو
واردات ،مشاهدات ۽ حقائق جي جهلڪ جو پرتوو نظر اچڻ لڳي ٿو .جيڪو
هن مهان شاعر ۽ صوفيَء جي باطن جي بصيرت کي ظاهر ڪري وجهي ٿو.
لطيف جيڏو وڏو شاعر آهي ،اوتروئي عظيم صوفي آهي .اسان کي لطيف کي
انهيَء روشنيَء ۾ ڏسڻ گهرجي.
ww.sindhsalamat.com 371