Η ιδεολογία της υπερδύναμης.

Μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου και την κατάρευση του Σοβιετικού
κόσμου, η ανθρωπότητα εισήλθε σε μια νέα φάση αναζήτησης και δοκιμασίας των
νέων διεθνών ισορροπιών που δημιουργήθηκαν. Η κατάρρευση αυτή του αντίπαλου
δέους έδωσε την εξουσία στην μοναδική υπερδύναμη να κυριαρχήσει τη δεκαετία
που πέρασε και να συνεχίζει εν μέσω δυσκολιών στην δεκαετία που διανύουμε.

Η ιδεολογική σύγχυση που επικράτησε και επικρατεί, προκλήθηκε εν μέρει από την
ανάγκη μονοκυριαρχίας της υπερδύναμης, η οποία θα έπρεπε να ευφεύρει ένα
αντίπαλο δέος για να δικαιολογήσει την απόλυτη κυριαρχία του μοντέλου της που
βασίζεται σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία στα μέτρα της αλλά και στην
επιδίωξη παγκόσμιας επιβολής προτύπων πολιτικής, πολιτισμού, ανθρωπίνων
δικαιωμάτων κλπ.

Η νέα ιδεολογία της υπερδύναμης περνά μέσα από τον πολιτισμό και τις θρησκείες
αλλά και την πολιτική διακυβέρνηση. Έτσι λοιπόν, για να παγιωθεί η νέα παγκόσμια
τάξη, στην οποία θα κυριαρχεί η ιδεολογία της υπερδύναμης, "οι καλοί, εναντίων των
κακών", επιτείνεται η σύγχυση των άλλων κοινωνιών μέσω της εισαγωγής νέων
όρων και της νέας αντιπαράθεσης.

Στην αυγή του 21ου αιώνα, δοκιμάζεται η αντοχή των πολυπολικών παγκοσμίων
σχημάτων ισορροπίας σε αντίθεση με την μονομερή επιδιωκόμενη απόλυτη
πλανητική κυριαρχία. Ο αγώνας και η μάχη των παικτών του νέου διεθνούς
συστήματος έχει πρωτίστως ιδεολογική σημασία και δευτερευόντως οικονομική. Για
να επικρατήσει η "μεσιανική" αντίληψη της μονοκρατορίας σ΄αυτόν τον νέο κόσμο θα
πρέπει να ξαναοριοθετηθούν έννοιες και όροι όπως έθνος-κράτος,παράδοση,
θρησκεία, πολιτισμική ιδιατερότητα και ταυτότητα.

Ιδεολογικοί "πολιορκητικοί κριοί", αναδεικνύονται πλέον οι διανοούμενοι της νέας

τάξης με προεξάρχοντα τον Σάμιουελ Χάντιγκτον, της θεωρίας της σύγκρουσης των
πολιτισμών, του Φράνσις Φουκουγιάμα για το τέλος της ιστορίας και του Ζμπίγκνιου
Μπρεζίνσκι της νέας παγκόσμιας σκακιέρας. Οι θεωρίες των τριών Αμερικανών
διαννοουμένων επέδρασαν καταλυτικά στις παγκόσμιες εξελίξεις κατά τη διάρκεια της
θητείας Κλίντον, ενώ δέχονται ισχυρές αμφισβητήσεις και διαμορφώνονται με τα νέα
δεδομένα στον πλανήτη ιδιαίτερα μετά τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου στην Νέα
Υόρκη και τη διάλυση του Παλαιστινικού "κράτους". Οι αμφισβητήσεις αυτές τείνουν
να πάρουν και την μορφή απαξίωσης των παραπάνω θεωριών στη ανάδειξη μιας
αξιόπιστης ιδεολογίας για τον 21ο αιώνα.

Το Τέλος της ιστορίας

Η επιβολή της παγκόσμιας ιδεολογικής κυριαρχίας, μετά το τέλος του Ψυχρού

Πολέμου, θεωρήθηκε μονόδρομος για τη διαννόηση της δύσης, μιας και υπήρξε ο
νικητής αυτού του περίεργου πολέμου. Ο πρώτος διανοούμενος που τοποθετήθηκε
υπήρξε ο Φράνσις Φουκουγιάμα με άρθρο του το1989 στο περιοδικό "National
Interest" με τίτλο "Το τέλος της ιστορίας", το οποίο κυκλοφόρησε τρία χρόνια
αργότερα με τη μορφή βιβλίου (i).

Βασικός άξονας της θεωρίας είναι η τελική επικράτηση του δυτικού μοντέλου της
κοινωνίας σε επίπεδο πολιτικής οργάνωσης και η οικονομία της ελεύθερης αγοράς.
Επηρεασμένος από τον γερμανό φιλόσοφο Γκέοργκ Χέγκελ, που είχε πρώτος
υποστηρίξει ότι το τέλος της ιστορίας θα έρθει όταν οι άνθρωποι θα έχουν φθάσει σε
εκείνο το στάδιο πολιτισμού που θα ικανοποιεί της βασικές τους ανάγκες o
Φουκουγιάμα θα δείξει τον δρόμο στην χάραξη της νέας παγκόσμιας πολιτικής της
υπερδύναμης.

Θρησκείες, πολιτισμοί, οικονομικές ανισότητες δεν διαμορφώνουν μια ευημερούσα

κοινωνία παρά μόνο οι θεσμοί του φιλελεύθερου πολιτικού μοντέλου και η οικονομία
της ελεύθερης αγοράς θα καταλήξει με δυό λόγια ο Αμερικανός διανοητής και
αναλυτής στο State Department, εκείνη την περίοδο. Απλοποιημένη τοποθέτηση για
απλοποιημένα νέα ιδεολογικά δόγματα στην μετάψυχροπολεμική εποχή.

Η θεωρία του μπορεί μεν να υιοθετήθηκε από πολλούς policy makers,

(γνωμοηγήτορες) της Αμερικής στην πραγματικότητα όμως δέχθηκε τέτοια
αμφισβήτηση, αφού αναγκάστηκε ο ίδιος ο συγγραφέας μέσα στην τελευταία
δεκαετία να ανακατασκευάζει συνεχώς τις "προφητείες του" μιας και τα ίδια τα
γεγονότα τον διέψευδαν.

Στο βιβλίο του για το τέλος της ιστορίας, δεν παραλείπει να κάνει κριτική για την
εσωτερική κατάσταση της Αμερικής ως κοινωνίας του φιλελεύθερου πετυχημένου
εναπομείναντος μοντέλου. Παραθέτει μια εικόνα ενός έθνους, που διακατέχεται από
ανασφάλεια παρά το θρίαμβο της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Πιστεύει ότι ο
αχαλίνωτος κατανωλτισμός και η μετριότητα συγκρούονται με τον αγώνα για την
κατάκτηση της αρετής και ανησυχεί για το αποτέλεσμα αυτής. Ο μεγαλύτερος φόβος
του για το τέλος της ιστορίας είναι η πλήξη που θα υποστεί ο άνθρωπος μέσα σε μια
ειρηνική και ευημερούσα κοινωνία που θα οδηγήσει τους ανθρώπους στο να μην
έχουν φιλοδοξίες ή σκοπούς για να αγωνίζονται.

Εδώ ακριβώς έγκειται και το μεγάλο σφάλμα του, όταν καταλήγει: "Υπάρχει ο
κίνδυνος να συρθεί και πάλι η δημοκρατική κοινωνία μας πίσω στην Ιστορία, καθώς
οι άνθρωποι θα επαναστατήσουν εναντίον του ίδιου του συστήματος που τους έφερε
ειρήνη και ευημερία" (ii). Ξεχνά εντέχνως προφανώς ο Φουκουγιάμα, ότι ο κινητήριος
μοχλός της παγκόσμιας ιστορίας είναι οι συγκρούσεις και η ίδια η ανθρώπινη φύση.
Το παράδοξο είναι ότι για έναν λάτρη των κλασσικών σπουδών όπως

ο Φουκουγιάμα που διαβάζει ελληνικά και λατινικά, χρησιμοποιεί τα παραπάνω

θεμελιώδη σε επόμενα άρθρα του την τελευταία δεκαετία για να υπερασπιστεί τις
"προφητείες του".

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1995, θα επανέλθει με το καινούριο βιβλίο του

"Εμπιστοσύνη:οι κοινωνικές αρετές και η δημιουργία της ευημερίας", στο οποίο κάνει
μια προσπάθεια ερμηνείας της παραγωγής πλούτου των κοινωνιών μέσω των
πολιτισμικών τους παραλλαγών. Η επιτυχία στη λειτουργία του καπιταλισμού
μπορούσε να επιτευχθεί καλύτερα από κράτη με υψηλά πολιτιστικά εφόδια, το πιο
σημαντικό από τα οποία ήταν η εμπιστοσύνη.Η ικανότητα της επέκτασης της
εμπιστοσύνης μέσα σε μια κοινωνία είναι ουσιαστική για την οικοδόμηση των
μεγάλων συντεχνιακών μονάδων του σύγχρονου καπιταλισμού.Η Αμερική, η Ιαπωνία
και η Γερμανία έχουν υψηλά επίπεδα εμπιστοσύνης, η Γαλλία, η Ιταλία και η Κίνα
χαμηλά (iii).

Ο πολιτισμός έρχεται τώρα και προστίθεται στην "ιδεολογική φαρέτρα" του

Φουκουγιάμα, μιας και το μοντέλο της φιλελεύθερης δημοκρατίας στα μέσα της
δεκαετίας του 1990 δέχεται πιέσεις με ανοιχτά μέτωπα σε Βοσνία, Σομαλία,
Σουδάν,Ρουάντα,Τσετσενία και αλλού (iv). Οι πολιτισμικές παράμετροι
απομακρύνουν τον Φουκουγιάμα από τις πολιτικές δράσεις του παγκόσμιου
συστήματος και έτσι αναδεικνύονται κυρίαρχες, αφού είναι υπεύθυνες για την
παραγωγή πλούτου των κοινωνιών τους. Η εισαγωγή της πολιτισμικής παραμέτρου
και η αναγώρισή της, ως υπεράνω του πολιτικού μοντέλου αλλά και οικονομικού
μοντέλου ανάπτυξης δεν μπορεί παρά να μην χαρακτηριστεί ως κατάργηση της
προγηούμενης θεωρίας περί τους τέλους της ιστορίας. Στην μεταψυχροπολεμική
εποχή θα γράψει ο Φουκουγιάμα, οι πιο σημαντικές διαφορές μεταξύ των εθνών δεν
είναι πλεόν οι θεσμικές (institutional) αλλά οι πολιτισμικές (cultural) όπως ο
χαρακτήρας των κοινωνιών τους, τα ήθη και έθιμα που διαμορφώνουν τους θεσμούς
αλλά και που τους διαφοροποιούν μεταξύ τους. Και εδώ θα συμφωνήσει με το
δάσκαλό του Χάντιγκτον, ότι οι πολιτισμοί θα είναι ο καθοριστικός παράγοντας των
διεθνών εξελίξεων για να ολοκληρώσει τη νέα θεωρία του, που μάλλον καταργεί το
τέλος της ιστορίας, και που είναι κοντύτερα στην πραγματικότητα με το να
υποστηρίζει ότι:

"Η παραδοσιακή διαφωνία μεταξύ δεξιάς και αριστεράς αναφορικά με το ρόλο του
κράτους αντανακλάται στην διαπάλη μεταξύ νεομερκαντιλιστών και νεοκλασσικών
οικονομολόγων οι οποίοι στερούνται της βασικής παραμέτρου που είναι οι κοινωνίες
των πολιτών. Η αριστερά σκέφτεται λανθασμένα ότι το κράτος είναι σε θέση να
προωθήσει και να εγκολπώσει σημαίνουσα κοινωνική αλληλεγγύη. Οι
νεοσυντηρητικοί από την άλλη σκέφτονται το ίδιο λάθος με το να ισχυρίζονται ότι
ισχυρές κοινωνικές δομές θα ενεργοποιούνται αυτόματα όταν το κράτος
απομακρύνεται από την θέση του ισορροπιστή." Και καταλήγει: Ο χαρακτήρας της
κοινωνίας των πολιτών (civil society) και των ενδιαμέσων φορέων της έχει ρίζες σε
μη εξορθολογισμένους παράγοντες όπως ο πολιτισμός, η θρησκεία, η παράδοση και
άλλες προνεωτερικές πηγές, οι οποίες θα αποτελέσουν και το κλειδί της επιτυχίας
των νεωτερικών κοινωνιών σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία"(v).

Η συλλογιστική του συγγραφέα αναπτύσσεται στην έννοια και το ρόλο του έθνους-
κράτους, στην μεταψυχροπολεμική εποχή, το οποίο και κρατά πεισματικά όλους τους
παραπάνω μη εξορθολογισμένους παράγοντες. Το έθνος- κράτος και οι θρησκείες
αποτελούν τροχοπέδη για την παγκόσμια ανάπτυξη σύμφωνα με τη θεωρία του
συγγραφέα, μιας και στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία αποφασίζει μια
κοσμοπολίτικη τάξη διεθνών επιχειρηματιών και η Δύση έχει το πλεονέκτημα στην
εποχή της νεωτερικότητας. Δεν διστάζει δε να παραδεχθεί σε άρθρο του στη γαλλική
Le Monde, τον Αύγουστο του 1999 ότι:"...Η παγκόσμια επιτυχία του αμερικανικού
φιλελευθερισμού, που ματαιώνει το "πνεύμα" προς όφελος μιας παγκόσμιας Coca-
Cola, αποτελεί την υλιστική (ή οικονομική) βάση της θεοποίησης του ανθρώπου..."

Η παγκοσμιοποίηση σημαίνει τον πολιτικό αφανισμό των πολιτιστικών,πολιτικών και

συμβολικών ή ιστορικών μηχανισμών (ηθικών, θρησκευτικών, αισθητικών, θεσμικών
διανοητικών ή "φιλοσοφικών"). Και τελειώνοντας επισημαίνει την αδυναμία του
καπιταλισμού να πραγματοποιήσει την αληθινή ομοιογένεια της οικονομικής
ικανοποίησης και τη συνηγορία του κεφαλαίου για έναν άγριο φιλελευθερισμό που
αποκηρύσσει τα ιδανικά της δικαιοσύνης και της οικονομικής ισότητας (vi). Έτσι,
όμως είναι σαν να παραδέχεται την κρίση της επικράτησης του φιλελεύθερου
πολιτικού συστήματος, αφού έμμεσα υπονομεύει το δυτικό πολιτισμό μιας και
διδάσκει την μηδενιστική θεωρία. Το γεγονός ότι η σημερινή παγκοσμιοποίηση
συνιστά απειλή για τις ρίζες, την έννοια της προέλευσης από την οποία εξαρτάται η
ζωή της κοινωνίας μας οδηγεί στο νέο κεφάλαιο της σύγχρονης παγκόσμιας ιστορίας
και αυτό δεν είναι άλλο παρά η σύγκρουση των πολτισμών και θρησκειών, επίκαιρο
όσο ποτέ άλλοτε με αυτά που συνέβησαν την 11η Σεπτεμβρίου και με αυτά που
συντελούνται τώρα στην Μέση Ανατολή. Σε άρθρο του πρόσφατα γράφει για τα
παραπάνω γεγονότα: "Πιστεύω ότι εν τέλει η θεωρία μου περί τέλους της Ιστορίας
παραμένει σωστή, παρά το χτύπημα στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου. Απλώς οι
μουσουλμανικές κοινωνίες είναι ιδαίτερα ανθεκτικές στον εκμοντερνισμό.". Ενώ στο
τελευταίο του βιβλίο "Το μεταανθρώπινο μέλλον μας - Συνέπειες από την
Επανάσταση της Βιοτεχνολογίας", (Our Post human Future- Consequences of the
Biotechnology revolution) μετατοπίζει τις μελλοντικές εξελίξεις στον τομέα της
βιοτεχνολογίας με οδηγό τη θέση: "Οι εξελίξεις θα είναι αντιφατικές, διότι θα θέσουν
σε δοκιμασία στοιχεία της ισότητας μεταξύ των ανθρώπων, αλλά και της ικανότητας
για ηθικές επιλογές. Θα διαθέσουν στις κοινωνίες νέες τεχνικές ελέγχου της
συμπεριφοράς των πολιτών, θα αλλάξουν την αντίληψή μας για την ανθρώπινη
προσωπικότητα και ταυτότητα, θα καταργήσουν υπάρχουσες ιεραρχικές δομές της
κοινωνίας και θα επηρεάσουν τη φύση της παγκόσμιας πολιτικής".(vii)

Για τον Φουκουγιάμα στις αρχές του αιώνα μας, ο μόνος φόβος για το επικρατέστερο
φιλελεύθερο πολιτικό σύστημα είναι η τεχνολογία. Η βιοτεχνολογία με την
ενδεχόμενη δημιουργία νέων γενετικά τάξεων και η διεύρυνση της γενετικής
ανισότητας θα καταστεί μία από τις μεγαλύτερες πολιτικές αντιπαραθέσεις του 21ου
αιώνα. "...Όντως ο σημαντικότερος κίνδυνος που εγκυμονεί η σύχρονη βιοτεχνολογία
είναι η πιθανότητα να αλλάξει την ανθρώπινη φύση και να μας οδηγήσει σε μια "μετά
ανθρώπινη" φάση της ιστορίας. Αυτή η προοπτική είναι ιδιαίτερα σοβαρή, επειδή η
ανθρώπινη φύση υπάρχει, είναι μια υπαρκτή έννοια και έχει παράσχει μια σταθερή
συνέχεια στην εμπειρία μας ως είδος. Είναι αυτή που, μαζί με τη θρησκεία, καθορίζει
τις θεμελιώδεις αξίες μας. Η ανθρώπινη φύση διαμορφώνει και περιορίζει τις
εναλλακτικές μορφές πολιτικών καθεστώτων. Έτσι μια τεχνολογία αρκετά ισχυρή,
ώστε να μπορεί να μεταβάλει αυτό που είμαστε, θα έχει πιθανότατα αρνητικές
συνέπειες για τη φιλελεύθερη δημοκρατία και τη φύση της ίδια της πολιτικής".(viii)

Η νέα αυτή θεωρία, δεν απομένει παρά να δοκιμαστεί στην πράξη όπως και η
προηγούμενη περί του τέλους της ιστορίας.

Η παγκόσμια πραγματικότητα όμως με την ανέχεια, τα προβλήματα του

περιβάλλοντος και τις περιφερειακές συγκρούσεις σε εξέλιξη κάθε άλλο παρά
φαίνεται να επηρεάζεται από την βιοτεχνολογία και τις γενετικές εξελίξεις. Εν όψει
πυρηνικού πολέμου στην Ασία και παγκόσμιας γενικευμένης αστάθειας (Μέση
Ανατολή, Κεντρική Ασία, Νότιο Αμερική, εσωτερικό ΗΠΑ) η ανθρώποτητα έχει άλλες
προτεραιότητες να φροντίσει και μάλλον αποτελούν πολυτέλεια οι νέες θεωρίες του
Φουκουγιάμα για το μέλλον του πλανήτη.

Η Σύγκρουση των πολιτισμών

Στην συνέχεια των θεωριών για την επικράτηση του φιλελεύθερου δυτικού μοντέλου
ζωής και οικονομίας έρχεται να προστεθεί η θεωρία που θα αναδεικνύει το
διαφορετικό ή το εχθρικό έτσι ώστε να περάσουμε από τον "σοβιετικό κίνδυνο", στο
μουσουλμανικό κίνδυνο ή τον κίνδυνο που αποπνέουν και ελλοχεύουν άλλοι
πολιτισμοί. Είναι γνωστό ότι οι αυτοκρατορίες πρέπει να έχουν πάντοτε έναν
αντίπαλο για να διατηρούνται.

Λίγα χρόνια μετά τη θεωρία του Φουκουγιάμα εμφανίζεται ο καθηγητής του Χάρβαρντ
Σάμουελ Χάντινγκτον, σε άρθρο του στους Τάιμς της Νέας Υόρκης (ix) με τον τίτλο :
"Η επερχόμενη σύγκρουση των πολιτισμών ή η Δύση εναντίων των υπολοίπων"
αναπτύσοντας τη θεωρία ότι ο κόσμος μπαίνει σε μια τροχιά σύγκρουσης και ότι οι
μελλοντικές συγκρούσεις θα έχουν χαρακτήρα πολιτισμικό. Ανάμεσα στους λόγους
που δικαιολογούν μια τέτοια εξέλιξη είναι οι διαφορές ιστορίας, γλώσσας,
κουλτούρας, παράδοσης αλλά περισσότερο θρησκείας. Ο ίδιος ο συγγραφέας και
πολιτικός επιστήμων μέσα από το άρθρο του προτείνει την πολιτική γραμμή που θα
πρέπει να χαράξει η Δύση έτσι ώστε τα συμφέροντα της υπερδύναμης να
διατηρηθούν. Αυτή η προσέγγιση είναι καθαρώς "εργαλειακή" μιας και ο Χάντιγκτον
ως στέλεχος σε think tank περνά τις ροπές και τάσεις της εξωτερικής πολιτικής του
Imperium. Η θητεία του σην Τριμερή Επιτροπή (Trilateral Commission), μιας
επιτροπής στρατηγικού προσανατολισμού των χωρών της Δύσης (Αμερική, Ιαπωνία
Ευρώπη), που εμπνεύστηκε την "νέα τάξη", και στην οποία συμμετείχαν οι
σημαντικότεροι διαννοούμενοι και δυτικοί ηγέτες, τον ανέδειξε ως έναν από τους
σπουδαιότερους θεωρητικούς της Αμερικανικής Γεωπολιτικής του 20ου αιώνα.

Για τον Χάντιγκτον η νέα παγκόσμια πολιτισμική διαμόρφωση περνά μέσα από οκτώ
κυρίαρχους πολιτισμούς, (civilizations) που είναι το Ισλάμ, η προτεσταντική και
καθολική δύση, ο σλαβικός- ορθόδοξος, ο αφρικανικός, ο λατινοαμερικανικός, ο
ινδουιστικός και ο κομφουκιανικός . Το μεγάλο στοίχημα της Δύσης είναι η
συνύπαρξη με όλους αυτούς τους λαούς και πολιτισμούς μιας και η τέλεια επιβολή
του δυτικού πολιτισμικού μοντέλου θεωρείται αδύνατη. Οι αναμενόμενες συγκρούσεις
έχουν και θα έχουν χαρακτήρα πολιτισμικό και θρησκευτικό καταλήγει ο Χάντιγκτον
ενώ τα τρία μαθήματα που αντλούνται είναι, πρώτον: "η αποφυγή μεγάλων πολέμων
μεταξύ πολιτισμών απαιτεί από τα κράτη-πυρήνες την αποφυγή ανάμιξης σε
διαμάχες άλλων πολιτισμών". Με άλλα λόγια, οι σφαίρες επιρροής πρέπει να
διαχωρίζονται ευκρινώς ανάμεσα στους διάφορους πολιτισμούς και να τηρούνται
ευλαβικά. Δεύτερον, στις ενδιάμεσες περιοχές, όπου οι πολιτισμοί
αλληλοκαλύπτονται ή συνορεύουν άμεσα, τα κράτη πυρήνες πρέπει να συμμετέχουν
σε μια από κοινού μεσολάβηση "για να αναχαιτίσουν ή να σταματήσουν πολέμους
χαρακωμάτων μεταξύ κρατών ή ομάδων που ανήκουν στον δικό τους πολιτισμό.
Τρίτον, "οι λαοί όλων των πολιτισμών θα πρέπει να αναζητήσουν και να
προσπαθήσουν να διευρύνουν τις αξίες, τους θεσμούς και τις μεθόδους τις οποίες
μοιράζονται με λαούς άλλων πολιτισμών" αλλά επειδή "ένας πολυπολιτισμικός
κόσμος είναι αναπόφευκτος, διότι η παγκόσμια αυτοκρατορία είναι αδύνατη",
καταλήγει δηλώνοντας ότι: "Στις συγκρούσεις των πολιτισμών, η Ευρώπη και η
Αμερική μπορούν είτε να συμπαραταχθούν είτε όχι. Στο ανώτερο επίπεδο της
σύγκρουσης, στην πραγματική "παγκόσμια σύγκρουση" μεταξύ "Πολιτισμού και
Βαρβαρότητας, οι μεγάλοι πολιτισμοί του πλανήτη με τα πλούσια επιτεύγματά τους
στη θρησκεία, την τέχνη, τη λογοτεχνία, την ηθική και την ευσπλαχνία είτε θα
συμπαραταχθούν είτε όχι. Στην εποχή που έρχεται, η σύγκρουση των πολιτισμών
είναι η μεγαλύτερη απειλή για την παγκόσμια ειρήνη, και μια διεθνής τάξη που θα
βασίζεται σε πολιτισμούς είναι ο πιο ασφαλής φρουρός ενάντια στον παγκόσμιο
πόλεμο."(x)

Η εξέλιξη βέβαια των παγκόσμιων γεγονότων απέδειξε και αποδεικνύει ότι, αυτές οι
διαπιστώσεις - "προφητείς" έστρωσαν το δρόμο για να δικαιολογηθούν οι
συγκρούσεις στα Βαλκάνια, την Κεντρική Ασία και τη Μέση Ανατολή. Η επίσημη
ιδεολογία της Δύσης επικεντρώνεται στη σύγκρουση των πολιτισμών. Οι κύριες
γεωπολιτικές συγκρούσεις απορρίπτουν τα ιδεολογικοπολιτικά τους χαρακτηριστικά
και ενδύονται τα πολιτιστικά. Όσα έγιναν στα Βαλκάνια τη δεκαετία του ΄90, τα
πρόσφατα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου και η σύγκρουση των ΗΠΑ με το Ισλάμ,
του Ισραήλ με τους Παλαιστινίους, καθώς επίσης και η επερχόμενη σύγκρουση
μεταξύ του μουσουλμανικού Πακιστάν και της βουδιστικής Ινδίας αποδεικνύουν του
λόγου του αληθές.

Το πόσο διάτρητη θεωρητικά είναι αυτή η θεωρία αποδεικνύεται από τη συμμαχία

των ΗΠΑ, με τους μουσουλμάνους στη Βοσνία, με τους Μουτζαχεντίν του
Αφγανιστάν που εξελίχθησαν σε Άλ Κάιντα κλπ, από τις ενδομουσουλμανικές
συγκρούσεις Ιορδανίας - Παλαιστινίων (1968-70), Ιράν-Ιράκ (1980-88) και Ιράκ-
Κουβέιτ (1991) τις ενδοχριστιανικές συγκρούσεις καθολικών και προτεσταντών που
υπήρξαν από τις αιματηρότερες στην ιστορία (πρβλ. Νύχτα του Αγίου βαρθολομαίου)
ενώ για την Ελλάδα ως ορθόδοξη χώρα μη ενταγμένη κατά τον Χάντιγκτον στη Δύση,
βρίσκεται ενταγμένη εδώ και 20 χρόνια στην ΕΕ, χωρίς προβλήματα πολιτιστικά, την
ώρα που στη "Δυτική" επίσης Ιρλανδία οι θρησκευτικές συγκρούσεις δεν έχουν
σταματήσει ακόμη. Ακόμη περισσότερο οι πόλεμοι αυτή τη στιγμή σε Αφρική,
κεντρική Ασία και Μέση Ανατολή είναι προϊόντα της αποικιοκρατικής Δύσης, μιας και
τα σύνορα δεν χαράχθηκαν με βάση πολιτιστικά και θρησκευτικά κριτήρια, γεγονός
γαι το οποίο δεν κάνει αναφορά ο Χάντιγκτον όπως επίσης και ότι οι περισσότεροι
πόλεμοι στην παγκόσμια ιστορία έχουν εμφύλιο χαρακτήρα και διεθνή διάσταση
ταυτόχρονα. Ο Θουκιδίδης εξάλλου πατέρας των διεθνών σχέσεων λύνει αυτά τα
ζητήματα στο έργο του "Πελοποννησιακοί πόλεμοι" έργο μάλλον που αγνοεί η
πλευρά των Χάντιγκτον και Φουκουγιάμα.

Μετά από μια προσεκτικότερη ανάλυση των θεωριών του Χάντιγκτον προκύπτει το
άγχος και η αγωνία του για το μέλλον της Ρωσίας και της ίδιας της Αμερικής στο
εσωτερικό της.

Η Ρωσία για τον Χάντιγκτον υπάγεται στην Ασία και έτσι τα περί Ορθοδοξίας είναι το
πρόσχημα, για να μπορέσει να χαράξει τη γραμμή εξοστρακισμού της από την
Ευρώπη. Ως προφήτης γεωπολιτικής που θέλει να είναι ο Χάντιγκτον δεν πρέπει
ασφαλώς να λησμονεί τη θεωρία του πατέρα της κλασικής γεωπολιτικής, Sir Halford
Mackinder (1861-1947) περί της ύπαρξης ενός γεωγραφικού άξονα της Ιστορίας:
πρόκειται για την περίφημη έννοια της heartland-στο κέντρο της βρίσκεται η Ρωσία-
γύρω από την οποία αρθρώνονται όλοι οι ανταγωνισμοί και οι στρατηγικές του
κόσμου, που επιβεβαιώνεται με τα σημερινά γεγονότα στην Κεντρική Ασία. Μία
Ρωσία, λοιπόν, στενά συνδεδεμένη πολιτικά, πολιτισμικά και οικονομικά με την
Ευρώπη θα μπορούσε να απειλείσει την αμερικανική ασφάλεια και παγκόσμια
συμφέροντα σε συνδυασμό με την αντίστοιχη άνοδο της Κίνας στην Ασία (xi).

Απαρατήρητη πέρασε από τα ελληνικά ΜΜΕ και την ελληνική διανόηση η αγωνία του
Χάντιγκτον για το μέλλον των ΗΠΑ και της πλανητικής της κυριαρχίας. Το φοβικό
σύνδρομο,από το οποίο καταρέχεται η Δύση ευρισκόμενη ενώπιον των εθνοτικών
ανταγωνισμών και της αφύπνισης των θρησκευτικών αντιπαραθέσεων δεν οφείλεται
μόνο στην απειλή που συνιστά αυτή η αντιπαλότητα για τη συνοχή του δυτικού
κόσμου, αλλά έγκειται και στο γεγονός ότι ο κόσμος αυτός αποστρέφεται πολλές από
τις αξίες που συγκρότησαν τον πολιτισμό του. Οι αρχές του προτεσταντικού
ατομοκεντρισμού, τα ατομικά δικαιώματα, ο πολιτικός φιλελευθερισμός της Δύσης, ο
διαχωρισμός κράτους εκκλησίας, η κοινωνία των πολιτών, οι αντιπροσωπευτικοί
θεσμοί και οι ευρωπαικές γλώσσες δεν συνεπάγονται ταυτόχρονη υιοθέτησή τους
από άλλες κοινωνίες παρόλο που για το Χάντιγκτον καθιστούν τον δυτικό πολιτισμό
όχι οικουμενικό αλλά μοναδικό (xii).

Το πρόβλημα στην παραπάνω συλλογιστική έγκειται στο γεγονός ότι η Αμερική

όντας πολυπολιτσμική και πολυφυλετική κοινωνία κινδυνεύει να γίνει πεδίο
σύγκρουσης των πολιτισμών και θρησκειών μέσα στον ίδιο της τον πολιτισμό. Οι
εθνότητες αλλά και οι θρησκείες που φιλοξενούνται στις ΗΠΑ είναι σχεδόν όσες όλες
οι υπόλοιπες του πλανήτη. Οι Μουσουλμάνοι, οι Εβραίοι, οι χριστιανοί Ορθόδοξοι, οι
Καθολικοί, οι Προτεστάντες και ένα σωρό άλλες θρησκείες πως θα οριοθετήσουν τη
θέση τους απέναντι σε παγκόσμιες πολιτισμικές κρίσεις;

Την απάντηση στο παραπάνω ερώτημα έρχεται να τη δώσει ο Χάντιγτκον, τέσσερα

χρόνια μετά από την δημοσίευση της Σύγκρουσης των πολιτισμών, στο περιοδικό
Foreign Αffairs, το Σεπτέμβριο του 1997, με άρθρο του στο ίδιο περιοδικό και με
τίτλο: Η Διάβρωση των Αμερικανικών Εθνικών Συμφερόντων, (The Erosion of
American National Interests) και στο οποίο αναφέρεται στην κρίση ταυτότητας που
περνά η αμερικανική κοινωνία και ανησυχεί για την μελλοντική πορεία της
υπερδύναμης.

Για το συγγραφέα τα εθνικά συμφέροντα πηγάζουν από την εθνική

ταυτότητα."Πρέπει να ξέρουμε ποιοί είμαστε πριν γνωρίσουμε ποιά είναι τα
συμφέροντάς μας" και συνεχίζει "χωρίς μια σαφή αίσθηση εθνικής ταυτότητας οι
Αμερικανοί δεν είναι σε θέση να προσδιορίσουν τα εθνικά τους συμφέροντα με
αποτέλεσμα υποεθνικά εμπορικά συμφέροντα και υπερεθνικά μαζί με εθνοτικά
συμφέροντα έχουν επικυριαρχήσει στην εξωτερική πολιτική της Αμερικής". Ο
Χάντιγκτον θεωρεί απειλή για τα αμερικανικά εθνικά συμφέροντα την μετανάστευση
που έχει διογκωθεί στις ΗΠΑ αλλά και την αυξανόμενη τάση ενίσχυσης του
πολυπολιτισμικού μοντέλου και των εθνικών και φυλετικών διαχωρισμών, χωρίς
ταυτόχρονη ενσωμάτωση όλων των μεταναστών στην αμερικάνικη κουλτούρα μιας
και λόγω τεχνολογικών και οικονομικών εξελίξεων αυτό δεν είναι απαραίτητο σήμερα
μιας και όλοι μπορούν να έχουν φθηνή πρόσβαση επικοινωνίας άμεσης και
γρήγορης με τις μητρικές τους χώρες. Τα δημογραφικά δεδομένα των ΗΠΑ
συνηγορούν σε αυτό, αφού βάση των στατιστικών προβλέψεων για τις ΗΠΑ στα
μέσα του αιώνα θα ζούν 53% λευκοί διαφόρων εθνοτήτων, 25% Λατινο-Νοτιο
αμερικανής καταγωγής, 14% μαύρων και 8% ασιατών. Οι δε Μουσουλμάνοι στην
Αμερική θεωρούνται ανερχόμενη θρησκεία αφού πρόσφατα υπερκέρασαν του
Προτεστάντες - Επισκοπελιανούς, με άνω των 8 εκ. πιστών.

Η εσωτερικοποίηση της εξωτερικής πολιτικής στις ΗΠΑ γίνεται μέσω των εθνοτήτων
που κατοικούν εκεί και για το συγγραφέα αυτό θεωρείται ως απειλή μιας και οι κάθε
εθνότητες τείνουν να εργάζονται για τα συμφέροντα των μητρικών τους χωρών,
αναφέροντας τα παραδείγματα των Κινέζων, των Κουβανών, των Εβραίων που
στέλνουν 1 δις $ το χρόνο στο Ισραήλ, των Αρμενίων και άλλων, χωρίς να
υπολογίζονται τα τεράστια κεφάλαια που ξοδεύουν εθνικές κυβερνήσεις για λόμπι και
δημόσιες σχέσεις στις ΗΠΑ για λήψη θετικών αποφάσεων για εκείνες. Πολύ δε
περισσότερο που υποψήφιοι διαφορετικών εθνικοτήτων θα ψηφίζονται από
ομόθρησκούς τους ή θα αντιπολιτεύονται από αντίπαλες εθνότητες όπως για
παράδειγμα η εκλογή του γερουσιαστή της Νότιας Ντακότα Λάρυ Πρέσλερ ο οποίος
έγινε μήλο της έριδος μεταξύ Πακιστανών και Ινδών το 1996.

Στον τομέα της παγκόσμιας επικράτησης αναρωτιέται για την Αμερική αυτό που είχε
πεί και ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Σύλλας, το 84 π.Χ μετά το τέλος των κατακτήσεων
του τότε γνωστού κόσμου από τη Ρώμη:" Και τώρα που ο κόσμος δεν μας προσφέρει
άλλους εχθρούς, ποιά θα είναι η μοίρα της Ρώμης;" Η απάντηση ήρθε λίγα χρόνια
αργότερα με την κατάρρευση της Ρωμαίκής Αυτοκρατορίας. Αν συμβεί κάτι
αντίστοιχο με την παγκόσμια επικράτηση της Δημοκρατίας και το τέλος της ιστορίας,
θα αποτελέσει για την Αμερική μια τραυματική και μια άβολη κατάσταση.

"Η Δύση πρέπει να σταματήσει τώρα να ασχολείται με τη διατήρηση της ηγεμονίας

της και την εξάπλωση του δυτικού της μοντέλου στον υπόλοιπο κόσμο. Αυτό που
προέχει είναι να λύσει τα δικά της εσωτερικά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα,
ώστε να αυξήση την ισχύ της και να αποτρέψει την περαιτέρω παρακμή."(xiii)

Για να μη συμβουν τα παραπάνω, καταλήγει ο Χάντιγκτον στο άρθρο του στο

Foreign Affairs: "...ότι θα απαιτηθεί ένας πιο αποφασιστικός ρόλος στο μέλλον από
τις ΗΠΑ για να ανανεώσουν την εθνική τους ταυτότητα και να αναπτύξουν
εθνικούςσκοπούς για τους οποίους οι Αμερικανοί θα δώσουν τις ζωές τους, τις
περιουσίες τους και την εθνική τους τιμή".!!! Τα παραπάνω εγράφησαν το καλοκαίρι
του 1997 και είναι αρκούντως προφητικά για τις ενέργειες και την κατάσταση που
βρίσκεται η Αμερική μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001, να οριοθετήσει ξανά την
ταυτότητά της το ρόλος της και την παγκόσμια παρέμβασή της.

Η τρέχουσα παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου σε ουδεμία παγκόσμια κοινωνική

ενσωμάτωση αντιστοιχεί, ούτε σε μείωση της απόστασης μεταξύ πλούσιων και
φτωχών του κόσμου, ούτε σε παγκόσμια πολιτισμική ενσωμάτωση, αλλά σε
πολιτισμική διείσδυση, που φθάνει μέχρι την "εθνοκτονία" και πάντως ουδεμία
παγκόσμια συγχώνευση προωθεί, αλλά μόνο διεθνή αντίσταση και αταξία. Η
ρωμαϊκή αυτοκρατορία διατηρήθηκε επί αιώνες χάρη στον σεβασμό της πολιτισμικής
πολλαπλότητος. Η παρακμή επισπεύσθηκε, όταν η μισαλλοδοξία του Καρακάλλα
επέκτεινε την ισχύ του Ρωμαϊκού Δικαίου επί όλων των υπηκόων, καταργώντας τα
τοπικά δίκαια (212 μ.Χ). Η σημερινή "αυτοκρατορία" της παγκοσμιοποίησης
απειλείται εξ΄αρχής όχι λόγω της παγκόσμιας πολιτισμικής ποικιλότητος, αλλά λόγω
της αυταρχικής απόρριψης όλων των άλλων, πολιτισμών, εκτός του δικού της. (xiv)

Σε συνέντευξή του, ο Χάντιγκτον στο περιοδικό ΤΙΜΕ, κατέληξε προφητικά:

"..Μακροπρόθεσμα η Δύση θα πρέπει να ζήσει σε ένα κόσμο στον οποίο δεν θα
μπορεί να εξασκεί την ίδια σημαίνουσα επιρροή που είχε τα τελευταία 200-300
χρόνια".

Θα πρέπει να συμβιβαστεί με την συνύπαρξη και άλλων πολιτισμών, χωρίς να

υπάρχει ένας παγκόσμιος πολιτισμός (universal civilization). (xv)

Η ιστορία βέβαια θα δείξει εάν το μέλλον μας είναι προϊόν εργαστηρίων σκέψης,
αυτοεκπληρούμενων προφητειών και χάραξης πολιτικής όπως η σχολή "Χάντιγτκον"
ή αλληλουχίας απρόβλεπτων γεγονότων και καταστάσεων. Εξάλλου οι Λατίνοι πολύ
σωστά το είχαν τοποθετήσει με το ρητό "Tempora mutantur et nos mutamus cum iis"
(Οι καιροί αλλάζουν και εμείς αλλάζουμε μαζί τους).

"Pax Americana" και ελληνική σκέψη

Στον αντίποδα της παραπάνω σχολής θεωρητικών της Δύσης (Χάντιγκτον-

Μπρεζίνσκι-Φουκουγιάμα), οι οποίοι βλέπουν την υπεροχή των αξιών της Δύσης
μέσω της "ισοπέδωσης" όλων των άλλων και τη δημιουργία ενός νέου κόσμου που
θα ηγείται η υπερδύναμη, έρχονται δύο άλλοι διαννοητές, να στηρίξουν την ανάγκη
της πρωτοκαθεδρίας των ΗΠΑ μέσα από την επικαιρότητα και τις διαχρονικές αξίες
του ελληνικού πολιτισμού.

Πρόκειται για τους Dr. Victor Davis Hanson, καθηγητή Κλασικών Σπουδών στο
California State University at Fresno, συγγραφέα του φημισμένου έργου "Ποιός
σκότωσε τον Όμηρο" και του πρόσφατου έργου του "Ο πολιτισμός και ο πόλεμος:
από τους Έλληνες και τη Σαλαμίνα στο Βιετνάμ" και το δημοσιογράφο-πολιτικό
αναλυτή και σύμβουλο του προέδρου Μπους, Robert Kaplan, συγγραφέα των
βιβλίων "Η επερχόμενη Αναρχία" και "Warrior Politics - Why Leadership Demands a
Pagan Ethos".

Οι δύο παραπάνω προσωπικότητες αποτελούν αυτή τη στιγμή την εξαίρεση στην

αμερικανική διαννόηση και πρεσβευτές της αρχαίας ελληνικής σκέψης δίνοντας
μαθήματα και προβάλοντας την αναγκαιότητα της επιστροφής στις ιδέες των αρχαίων
στις παγκόσμιες εξελίξεις και μέσα σε ένα διεθνές περιβάλλον αστάθειας και
πολυπλοκότητας.

Για τη σχολή "Χάνσον - Κάπλαν", οι ιδέες του Θουκυδίδη, του Πλούταρχου και του
Ηρόδοτου αποτελούν πολύτιμες αναφορές μιας και υποστηρίζουν ότι ποτέ το
παρελθόν δεν ήταν τόσο επίκαιρο σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς. Η ανθρώπινη
φύση όπως την κατέγραψε ο Θουκυδίδης παραμένει αναλοίωτη και τα κίνητρα των
πολέμων είναι βασισμένα στο Φόβο, τη Δόξα και την Ιδιοτέλεια. Οι ανταγωνισμοί
ισχύος συνιστούν αναπότρεπτο νόμο της φύσης και της ιστορίας (Θουκυδίδης Ε,
105-110).

Ο Davis Ηanson, σε ομιλία του στο κολλέγιο Hillsdale των ΗΠΑ, δύο μήνες μετά τα
τραγικά γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου θα πεί για του αρχαίους Έλληνες:

"...Για ένα μαθητή των κλασικών, ο οποίος εμπιστεύεται το Θουκυδίδη ή τον

Πλάτωνα περισσότερο από το Μάρξ, τον Φρόιντ ή τον Μισέλ Φουκό, η πρόσφατη
κρίση μοιάζει κάπως έτσι: Οι ΗΠΑ, επειδή μια δυνατή και πλούσια κοινωνία,
προκαλεί φθόνο εξαιτίας της επιτυχίας του δημοκρατικού καθεστώτος της, της
ελευθερίας της, της αυτοκριτικής της, του πατριωτισμού και των ανοικτών αγορών οι
οποίες απειλούν, εξ΄σου τη θεοκρατία και τον ολοκληρωτισμό. Το ότι συχνά
γινόμαστε αντικείμενα μίσους - και κατά περιόδους δεχόμαστε προκλήσεις από
εκείνους που εποφθαλμιούν τη δύναμή μας, τα πλούτη μας, ή επηρεάζουν ενώ
ταυτόχρονα μισούν την ίδια τους την επιθυμία - μπορεί να αποβεί θλιβερό, αλλά
πάντα αναμενόμενο. Η παλιότερη επιείκιά μας αναφορικά με τον Οσάμα μπιν Λάντεν
δε δημιούργησε σεβασμό, πόσο μάλλον συμπάθεια. Αντίθετα, στην ανθρώπινη φύση
με τις ιδιαιτερότητές της, η επιείκια μας δημιούργησε περισσότερη καταφρόνια και
θράσος από την πλευρά του και παρήγαγε περισσότερους νεκρούς που ήρθαν σαν
το πικρό τίμημα της αυτάρεσκης ηθικής μας και της τραγικής πλάνης. Μόνο η ηθική
μας αντίδραση- όχι η ιδιότητα μας σαν μέρος της διαμάχης- καθορίζει αν ο πόλεμός
μας είναι δίκαιος και απαραίτητος. Εάν όπως οι Αθηναίοι, κατακρεουργήσουμε τους
ουδέτερους Μηλίους χωρίς κάποια αιτία, τότε η μάχη μας εναντίων αθώων
ανθρώπων είναι διεθφαρμένη και πιθανότατα δεν θα νικήσουμε. Όμως αν
πολεμήσουμε για τη διατήρηση της ελευθερίας μας, όπως έκαναν οι Έλληνες στις
Θερμοπύλες και το πεζικό μας στις ακτές της Νορμανδίας, τότε ο πόλεμος είναι
δίκαιος και στην πραγματικότητα, είναι το μόνο που μπορούμε να κάνουμε."

Η μελέτη της αρχαίας ιστορίας και τα παραδείγματά της στα νέα παγκόσμια δεδομένα
και στο νέο ρόλο των ΗΠΑ αναδεικνύεται από τον Ρόμπερτ Κάπλαν. Το μεγάλο
άγχος και η αγωνία τω διαννοητών της υπερδύναμης είναι να μην παρομοιαστεί η
σημερινή Αμερική με την αρχαία Αθήνα λίγο πριν το τέλος του Πελοποννησιακού
πολέμου αλλά και με την κατάληξη της αρχαίας Ρώμης. Στο τελευταίο βιβλίο του, ο
Θουκυδίδης, περιγράφει τη συνέχιση του πολέμου μετά την καταστροφή των
Αθηναίων στη Σικελική εκστρατεία, τη συμμαχία των Αθηναίων με τους Σαμίους, την
συμμαχία της Σπάρτης με τη Χίο και την Περσία αλλά και τις έριδες στο εσωτερικό
της Αθήνας μεταξύ δημοκρατικών και ολιγαρχικών, οι οποίες υπονόμευσαν την
Αθήνα σε τέτοιο βαθμό που οδήγησαν στην ήττα. Ένα σύγχρονο σενάριο αντανακλά
και την Αμερική σήμερα με την πολυπλοκότητα του διεθνούς συστήματος αλλά και
την εσωτερική της μελλοντική πορεία. (xvi)

Οι κλασικοί μπορούν να μας διδάξουν ποιοί ήμασταν κάποτε, και συνεπώς ποιοί
ήμαστε στον σημερινό πόλεμο. Οι αρχαίοι όχι μόνο μας διδάσκουν ότι η ζωή είναι
τολμηρή και τραγική, αλλά επίσης πως ότι είχε δημιουργηθεί και ακολουθήθηκε από
την Ελλάδα και τη Ρώμη ήταν και είναι η τελευταία μεγαλύτερη ελπίδα του ανθρώπου
στη γή. (xvii)

Ιούνιος 2002
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

i) Francis Fukuyama, "The End of History?" The National Interest 16 (Summer 1989)
και Francis Fukuyama, "The End of History and the Last Man", New York, Free
Press, 1992
ii) Alvin Sanoff, "Φράνσις Φουκουγιάμα: Ο τελευταίος άνθρωπος", Το Βήμα, 23
Φεβρουαρίου 1992
iii) Bryan Appleyard, "Φράνσις Φουκουγιάμα: Μετά το τέλος της ιστορίας", Το Βήμα/
The Independent 21 Φεβρουαρίου 1996
iv) Randolf J. May, "Revisiting Fukuyama", World Affair Ν o 4, Spring 1996 p.193
v) Francis Fukuyama, "Social Capital and the Global Economy" Foreign Affairs,
Sept/Oct. 1995 p.103
vi) Θεόδωρος Δίζελος, "Που οδηγεί η παγκοσμιοποιημένη οικονομία"; ΤΟ ΠΑΡΟΝ, 5
Σεπτεμβρίου 1999
vii) Μάνώλης Πιμπλής, "Η ιστορία πέθανε, ζήτω η (βιο)ιστορία!", ΤΑ ΝΕΑ, 18 Μαΐου
2002 σελ.23
viii) Francis Fukuyama, "Ο μεταανθρώπινος κόσμος του αύριο", Καθημερινή -
Guardian 19 Μαΐου 2002, σελ. 27
ix) Samuel Huntington, "The Coming Clash of Civilizations or the West against the
Rest" New York Times, June 6, 1993
x) William Mcneil, Η Παρακμή της Δύσης; 'Αρδην τ. 7 , Μάρτιος 1997 σελ. 53-54
xi) Βαγγέλης Κάσσος, Οι "προφητείες" του Σάμιουελ Χάντιγκτον, Καθημερινή 28
Ιουλίου 1998 σελ.10
xii) Στέφανος Δημητρίου, Πολιτική και "Συγκρούσεις των πολιτισμών", Ελληνική
Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης τχ.19, Μάιος 2002 σελ.10
xiii) Σάμιουελ Χάντιγκτον, συνέντευξη στον Αλέξη Παπαχελά, το ΒΗΜΑ 24 Μαΐου
1998, σελ.30-31
xiv) Κώστα Βεργόπουλου, "Όταν ο Πολιτισμός γίνεται πεδίο συγκρούσεων - Η μοίρα
της αυτοκρατορίας της παγκοσμιοποίησης" Ελευθεροτυπία 13 Δεκεμβρίου 2001 σελ.
9
xv) The next Battleground, Time magazine, June 28, 1993 p. 43
xvi) Robert Kaplan, Warrior politics, Random House, New Υork2002. σελ. 135-136
xvii) Davis Hanson, ομιλία στο Hillsdale College, 11 Νοεμβρίου 2001.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man: The Free Press, New
York 1992.
2. Samuel Huntington, The Clash of Civilization and the Remaking of World Order,
Simon and Shuster, New York 1996.
3. Σάμιουελ Χάντιγκτον, Η σύγκρουσις των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της
παγκόσμιας τάξης, μτφρ: Σ. Ριζοθανάση, Terzo Books, Αθήνα1998.
4. Ρόμπερτ Κάπλαν, Η επερχόμενη αναρχία, εκδ. Ροές, Αθήνα 2001.
5. Ιγνάσιο Ραμονέ, Γεωπολιτική του Χάους, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2000.
6. Σαράντος Καργάκος,Παγκοσμιοποίηση, Κάκτος, Αθήνα 2001.
7. Παναγιώτης Κονδύλης, Από τον 20ό στον 21ο Αιώνα- Τομές στην πλανητική
πολιτική περί το 2000, Θεμέλιο, Αθήνα 1998.
8. Ζμπίγκνιου Μπρεζινσκι, Η Μεγάλη Σκακιέρα, η Αμερικανική Υπεροχή και οι
Γεωστρατηγικές της επιταγές, Νέα Σύνορα, Αθήνα 1998.
9. Κωνσταντίνος Γρίβας, 2020 Επίθεση στην Ελλάδα, Εκδόσεις Οξύ, Αθήνα 2000.
10. Oswald Spengler, The Decline of the West, Oxford University Press, 1991
11. Geoff Mulgan, Life After Politics, New thinking for the twenty - first century,
Harpers Collins, London,1997
12. Eric Hobsbawm, Στους ορίζοντες του 21ου αιώνα, μετά την εποχή των άκρων,
Θεμέλιο, 2000.
13. Robert Kaplan, Warrior Politics- Why Leadership Demands a Pagan Ethos ,
Random House, New York, 2002
14. Victor Davis Hanson, Carnage and Culture- Landmark Battles in the Rise of
Western Power, Doubleday, New York 2001