Беларусь-и-библия БЕЛ НОВАЯ

2
БЕЛАРУСЬ І БІБЛІЯ
ВЫСТАВА
КАТАЛОГ
ПРАДМОВА
Назва «Біблія» паходзіць ад грэ��

час��
кага слова «кніга», а дакладней – «кнігі». Біблію ча�
ста называюць кнігай кніг або кнігай, якая складаецца з многіх кніг. У яе доўгая і складаная
гісторыя. Біблія – самы капіяваны рукапіс і самая выдаваная кніга ўсіх часоў. Існуе больш за
40 000 рукапісных асобнікаў Бібліі і яе фрагментаў, якія датуюцца перыядам, што папярэднічаў
вынаходніцтву на Захадзе ў сярэдзіне XV ст. друкарскага варштата з рухомымі літарамі. Калі
да гэтага ліку дадаць габрэйскія Торы (гэтая рукапісная традыцыя захоўваецца да нашага часу,
нягледзячы на вынаходніцтва друкаванага станка), то агульная колькасць рукапісаў перавысіла
б 60 000 асобнікаў.
Па колькасці публікацый Біблія пераўзыходзіць любую іншую друкаваную кнігу. Па
прыблізных ацэнках, у свеце надрукавана больш за 6 мільярдаў асобнікаў Біблій. Поўная Біблія
перакладзена на больш чым 636 моў. Біблія з’яўляецца самай прадаванай кнігай усіх часоў:
штогод прадаецца прыкладна 100 мільёнаў яе выданняў. Новы Запавет, цалкам або часткова,
перакладзены на 1442 мовы. Іншыя часткі Бібліі перакладзены на 1145 моў. У цэлым Біблія
або яе часткі перакладзены на 3223 мовы з агульнага ліку існуючых у свеце 7097 моў.
У наш час вядзецца праца над больш чым 2400 праектамі па перакладзе Бібліі на новыя мовы
ў 165 краінах. Біблія лічыцца святарнай кнігай у іўдаізме і хрысціянстве, шануецца мусульманамі
і прадстаўнікамі іншых канфесій. Больш за два мільярды чалавек лічаць гэтую кнігу «Святым
Пісаннем» ці «Святой Бібліяй».
Прымаючы пад увагу такую шырокую бібліяграфію, не дзіўна, што Біблія знаходзіцца
ў цэнтры інавацый кніжнага мастацтва. Габрэйскія кніжнікі (саферым) і хрысціянскія пісцы
КАТАЛОГ
адаптавалі і мадыфікавалі класічныя нормы перапісвання тэксту, якія былі распрацаваны

вучонымі пры Александрыйскай бібліятэцы. І гэта тычылася не толькі практыкі перапісвання
тэксту, але і рэдагавання, тэксталогіі і падыходу да вызначэння яго кананічнасці. Усё гэта было
вельмі важна пры перадачы «Іліяды» Гамера – «Бібліі» антычнага свету. Развіццё кодэкса (звы�
клай для нас формы кнігі са змацаванымі ў спінцы аркушамі) – у вышэйшай ступені важнага
антычнага новаўвядзення – яшчэ ў старажытнасці было перанята хрысціянскімі пісцамі, што
дазволіла перайсці ад фармату сувоя (скрутка) да фармату кнігі. Сярэднявечныя манастырскія
3
цэнтры кніжнасці (скрыпторыі) і майстэрні мастакоў (арцелі) працягвалі ўкараняць нова
ўвядзенні і распрацоўваць метады і стылі для вырабу Біблій – іх найважнейшай справы. Пра
гэта можна меркаваць па велізарнай колькасці біблейскіх рукапісаў, створаных у мана
стырскіх скрыпторыях.
Верагодна, адн��
ой��
з самых значных вынаходак усіх часоў было стварэнне друкарскага вар�
штата з рухомымі літарамі. Гэта адбылося каля 1455 г. дзякуючы працы Ёгана Гутэнберга
і многіх іншых друкароў, як, напрыклад, Францыска Скарыны, кнігі сталі больш даступнымі,
а ўзровень пісьменнасці павысіўся. Усё гэта спрыяла развіццю ў сферы адукацыі і паскорыла
распаўсюджванне новых ідэй, але рэвалюцыя ў друку пачалася менавіта з Бібліі. Акрамя гэтага,
Біблія служыла палатном для наватараў у галіне мастацтва: ад сярэднявечных упрыгожванняў,
гравюр і эстампаў да сучаснага каляровага друку. Прыкладаў таму мноства. Апроч таго, Біблія
дазваляе атрымаць уяўленне аб гісторыі кнігі ў шырокім сэнсе гэтага слова.
Гісторыя складання, перадачы і захавання Бібліі гэткая ж шырокая, як і яе бібліяграфія.
Дадзеная выстава паказвае гісторыю Бібліі ад старажытных помнікаў, як, напрыклад, сувоі
Мёртвага мора (сувоі з Іўдзейскай пустыні) і далей – на прыкладзе мноства біблейскіх рукапісаў
згодна з рознымі моўнымі і культурнымі традыцыямі Сярэднявечча. Экспазіцыя ўключае
габрэйскія сувоі з населеных пунктаў, размешчаных уздоўж Вялікага шаўковага шляху –
галоўнай культурнай і эканамічнай магістралі свайго часу. Тут сабрана вялікая колькасць
прыкладаў з самага ранняга перыяду кнігадрукавання (эра інкунабул), шырока прадстаўлены
раннія друкаваныя Бібліі, а таксама разнастайныя біблейскія ілюстрацыі.
Гэтая выстава аддае належнае славянскай і беларускай біблейскай спадчыне, прасочваючы
гісторыю беларускай Бібліі ад ранніх каштоўных рукапісаў ажно да нашых дзён. Бо менавіта з
Бібліі пачынаецца кніжнасць на землях Беларусі. Гэтая кніга служыць напамінам ��
аб��
п��
а��
свеча�
н��
ай��
прац��
ы��
вучоных і ��
святароў��
, якія стварылі царкоўнасла
��
вянск��
ую��
Біблію і пераклады на бела�
рускую літаратурную мову. На выставе дэманструюцца рарытэты з Нацыянальнай бібліятэкі
Беларусі і ўнікальных замежных прыватных збораў.
4
ВЫСТАВА
БЕЛАРУСЬ
І
БІБЛІЯ
КАТАЛОГ
Насценны роспіс Везувія пекара Тэрэнса Нерона і яго жонкі

Нацыянальны археалагічны музей, Неапаль
6
ЧАСТКА 1
ГІСТАРЫЧНЫ КАНТЭКСТ
СВЯТОГА ПІСАННЯ
Біблія была створана ў перыяд, названы Старажытным светам. З та-

го часу захаваліся сотні тысяч пісьмовых крыніц, якія распавядаюць
нам пра розныя аспекты жыцця ў старажытнасці. Гэтыя тэксты за-
бяспечваюць нас найважнейшымі гістарычнымі звесткамі, у іх прасоч-
ваюцца таксама шматлікія перасячэнні паміж біблейскай і небіблей
ской літаратурай. Больш за 500 000 клінапісных таблічак дайшлі да
нас з Старажытнага Блізкага Усходу, многія з якіх храналагічна
супадаюць з біблейскім аповедам. У іх утрымліваецца разнастайная
інфармацыя, якая дапаўняе Біблію і пралівае святло на падзеі, апісаныя
ў ёй. Варта дадаць, што тэксты шматлікіх таблічак да гэтага часу
не апублікаваны. Акрамя клінапісных таблічак, захавалася больш за
500 000 папірусаў, галоўным чынам з Егіпта. Яшчэ большая колькасць
разышлася па ўсім Міжземнаморскім рэгіёне. Мабыць, яны не перажылі
разбуральнага ўздзеяння непагадзі і часу. Большая частка папірусаў яшчэ
не была апублікавана, але, тым не менш, яны ўтрымліваюць каштоўныя
звесткі пра біблейскі свет і тэкст Бібліі.
КАТАЛОГ
7
1. Адна піктаграфічная і дзве клінапісныя таблічкі.
Ур, Месапатамія. 3000–2000 гг. да н. э.
Музей хрысціянскіх місій, Паўднёвая Карэя
Самыя раннія пісьмовыя дакументы дайшлі

да нас з Шумера ў Месапатаміі (сучасны паўд
нёвы Ірак) і адносяцца прыкладна да 3500-х гг.
да н. э. Яны ўяўляюць сабой надпісы на гліняных
таблічках. Падобная пісьменнасць атрымала
назву клінапісу. Больш за 500 000 таблічак пахо
дзяць з старажытнага Блізкага Усходу, захаваў
шы тэксты, якія адносяцца да розных аспектаў
жыцця. Гэтыя тэксты фармуюць перадгісторыю
і кантэкст біблейскага апавядання. Першая з прад
стаўленых тут таблічак, якая датуецца 3000 г.
да н. э., змяшчае піктаграмы і ўяўляе сабой рэдкі
прыклад ранняга этапу развіцця старажытнай
пісьменнасці. Мяркуючы па ўсім, яна выкарыс
тоўвалася ў храме ці ў палацы і служыла адмі
ністрацыйным мэтам. На абодва бакі таблічкі нанесены піктаграфічныя сімвалы, якія абазна�
чаюць рэчы і лікі. Больш плоскі бок, хутчэй за ўсё, з’яўляецца вонкавым (або пярэднім), тады як
больш выпуклы бок – адваротным. Таблічка была сабраная з фрагментаў і мае пашкоджанні,
асабліва на заднім баку, на якім, хутчэй за ўсё, змяшчаецца кароткі агляд дакумента. Сістэма
ліку да канца не даследавана, таму прапанаваны тут пераклад прыблізны і адносіцца ён
толькі да першых двух раздзелаў на адваротным баку: 45 авечак | 33 племянныя бараны |
Авечкі і козы былі распаўсюджанымі хатнімі жывёламі ў Шумеры, таму што пашы для буйной
рагатай жывёлы там было недастаткова.
Дзве клінапісныя таблічкі датуюцца прыблізна 2000 г. да н. э. Абедзве паходзяць з Ура – го�
рада, згаданага ў Бібліі, у якім жыў Аўрам. Гэтыя таблічкі адносяцца да часу III дынастыі Ура.
Адна з іх утрымлівае гаспадарчую інфармацыю часоў панавання Шу-Сіна (Шу-Суэна),
правіцеля Шумера і Акад і бацькі Ібу-Сіна (Ібу-Суэна), апошняга кіраўніка III дынастыі Ура.
У гэтай таблічцы захаваўся спосаб напісання даты пры Шу-Сіне. Другая таблічка змяшчае запіс
падаткаў або храмавых ахвяр. На адной з таблічак – пячатка бога Месяца Сіна, які з’яўляўся
вярхоўным богам горада Ура, роднага горада Аўрама.
8
2. «Іліяда» Гамера. I ст. н. э.
Гэты папірус утрымлівае частку найваж

нейшага літаратурнага твора класічнага све
ту – «Іліяды» Гамера. Гамер быў грэчаскім
паэтам, якія жыў у IX стагоддзі да н. э.
«Іліяда» апавядае пра драматычныя падзеі
Траянскай вайны на прыкладзе жыцця ахей
скага воіна па імені Ахіл, пра яго трагічны
лёс і наступствы неабдуманых учынкаў. Тут
утрымліваецца каля 1/3 поўнага слупка
з папіруснага сувоя з 28 радкамі з другой
часткі «Іліяды» Гамера. Гэты спіс датуецца
I ст. н. э. – часам Новага Запавету. «Іліяда»
была свайго роду «бібліяй» класічнага свету
і мела вялікі ўплыў на фарміраванне куль
туры, адукацыі і рэлігійнай ідэнтычнасці
грэка-рымскага свету.
Пасля Бібліі «Іліяда» была найбольш
часта капіяваным рукапісным тэкстам Ста
ражытнага свету. Захавалася больш чым
2700 копій. Для параўнання, існуе больш за
40 000 захаваных рукапісных копій Бібліі,
зробленых да 1455 г., гэта значыць да часу
вынаходніцтва друку з рухомымі літарамі.
Большасць рукапісаў «Іліяды», як і той, што
прадстаўлены на выставе, адносяцца да
перыяду ранняй Рымскай Імперыі – часу
адраджэння класічнай адукацыі. Пунктуа
цыя і іншыя тэхнічныя аспекты ў напісанні
тэксту паказваюць на тое, што дадзены
папірус быў прафесійна выкананай копіяй
для студэнтаў і адукаваных чытачоў. У тэксце
папірусу захавалася частка выдатнага спісу
ахейскіх цароў, герояў і караблёў, якія адпра
віліся ў Трою. Спісы падобнага кшталту,
якія праслаўляюць герояў з розных месцаў,
КАТАЛОГ
былі распаўсюджаны ў старажытных эпа

сах. Дадзены папірус з’яўляецца самым ран
нім пацвярджэннем праўдзівасці большай
часткі ўрыўка. Відавочна, гэты папірус быў
пашкоджаны і забракаваны ў старажытнасці.
Потым, разам з іншымі забракаванымі папірусамі, ён быў выкарыстаны паўторна для стварэння
чахла муміі, адкуль і быў выняты пазней. Так захаваліся шматлікія важныя папірусы. 9
3. Байкі Эзопа. I ст. да н. э. – I ст. н. э.
Байкі Эзопа – гэта калекцыя павучальных гісторый, якія прыпісваюцца грэчаскаму рабу
і апавядальніку Эзопу, які памёр у 564 г. да н. э. Байкі – гэта невялікія выдуманыя творы, у якіх
на прыкладах навакольнага свету аўтар алегарычна перадае ісціну. Яны былі папулярным
жанрам ва ўсім Старажытным свеце. Пачынаючы з I ст. н. э. некалькі баек нават патрапілі
ў габрэйскую літаратуру. Байкі былі надзвычай папулярныя ў Сярэднявеччы і эпоху Адра
джэння. Спачатку байкі перадаваліся з вуснаў у вусны, але з часам яны былі запісаны
і адрэдагаваны. Бабрый (I ст. да н. э.) – складальнік і рэдактар аднаго з вялікіх збораў
з 160 баек, якія прыпісваюцца Эзопу.
10
Дадзены папірус з’яўляецца найбольш раннім з вядомых сёння тэкстаў баек Эзопа. Калісьці
гэты папірус быў часткай папіруснага сувоя, напісанага на грэчаскай мове. Ён змяшчае
скарочаную версію 71-й байкі Эзопа ў рэдакцыі Бабрыя. Перад басняй, а таксама пасля яе
маюцца тэксты неідэнтыфікаваных баек, аддзеленых лініямі. Папірус адносіцца да I ст. да н. э.
або, як найпазней, да пачатку I ст. н. э. і быў напісаны пры жыцці аўтара. Большасць спісаў баек
Эзопа, што захаваліся, былі студэнцкімі асобнікамі – яны служылі ўзорамі для пісьма
і выкарыстоўваліся ў выхаваўчых мэтах, хоць у іх і ўтрымліваліся даволі невялікія фрагменты
тэксту. Што тычыцца дадзенага папірусу, то розныя паметкі чытача паказваюць, што перша
пачаткова гэта была кніга для чытання.
Байка Эзопа 71
Селянін і мора
Мужык ўбачыў, як карабель, плыўцоў поўны,

Тануў, ужо патрапіўшы ў пену хваляў носам,
І прамовіў: «О мора, вечны вораг смяротных!
О, век бы нам не плаваць па тваіх водах!»
Пачуўшы гэта, голасам яму жаночым
Сказала мора: «Не ганьбі мяне лаянкай –
Ты ведай, што не я – прычына бед гэтых,
А вятры, сярод якiх я павінна біцца.
Хай па мне, калі пройдзе пара буры,
І скажаш ты, што я самой зямлі саладзей».
Мараль байкі, верагодна, дададзеная пазней, абвяшчае: «Гэтая байка ўказвае на тое, што
добрыя рэчы пры няправільным абыходжанні з імі становяцца благімі, так што могуць здацца
марнымі».
КАТАЛОГ
11
На пярэднім плане – Кумранская пячора № 4.

У ёй было выяўлена больш за 15 000 рукапісаў, многія з якіх утрымлівалі
біблейскі тэкст.
Заходні бераг, Ізраіль
12
ЧАСТКА 2
СУВОІ МЁРТВАГА МОРА
І НАЙСТАРАЖЫТНЕЙШЫЯ
РУКАПІСЫ СТАРОГА ЗАПАВЕТУ
Выяўленне сувояў Мёртвага мора было адным з самых значных

археалагічных адкрыццяў усіх часоў. Сувоі Мёртвага мора складаюцца
з тысячаў тэкстаў, у асноўным на іўрыце. Больш за тысячу дакументаў
былі ідэнтыфікаваны, і больш за 300 з іх уяўляюць сабой тэксты
Старога Запавету. Яны датуюцца часам паміж 250 г. да н. э. і 70 г. н. э.
Сярод іх ёсць фрагменты ўсіх старазапаветных кніг, за выключэннем
Кнігі Эсфіры. Дадзеныя тэксты былі запісаны членамі іўдзейскай
секты эсеяў, якія жылі ў аддаленай кумранскай абшчыне на паўночна-
заходнім узбярэжжы Мёртвага мора. Пад пагрозай поўнага знішчэння
рымскімі ваярамі абшчына схавала гэтыя тэксты ў бліжэйшых
пячорах.
Старазапаветныя тэксты сувояў Мёртвага мора былі ўпершыню
запісаны паміж 1400 г. і 400 г. да н. э. Да выяўлення гэтых сувояў самыя
раннія поўныя асобнікі Старога Запавету на іўрыце датаваліся
пачаткам XI ст. н. э. Значнасць сувояў Мёртвага мора ў тым, што яны
ўяўляюць сабой тэксты Святога Пісання на іўрыце, датаваныя больш
чым на тысячу гадоў раней, чым тыя, якія былі вядомыя да гэтага
адкрыцця. Дзіўна тое, што пры параўнанні гэтых старажытных
тэкстаў з сучаснай габрэйскай Бібліяй, аказалася, што яны амаль
цалкам супадаюць. Нязначныя адрозненні можна растлумачыць тым,
што ў Старажытным свеце мелі хаджэнне розныя версіі тэксту.
КАТАЛОГ
13
4. Сувой Мёртвага мора 4Q162 (4QpIsab) – Пешэр Ісаяb.
Фрагмент. I ст. да н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў Нацыянальным археалагічным музеі,
Аман (Іарданія). Фонд артэфактаў, Тусон (штат Арызона), ЗША
Дадзены фрагмент рукапісу называецца пешэр. Пешэрам быў каментар да біблейскай кнігі,
які выкарыстоўваўся эсеямі. Сучаснае ўяўленне пра біблейскі каментар зводзіцца да таго, што
ён тлумачыць зыходнае значэнне тэксту Бібліі і яго магчымае прымяненне. Пешэр жа пры
водзіць значэнне біблейскага ўрыўка ў дачыненні да свайго часу. Пешэр Ісаяb цытуе верш ці
вершы, пасля дае тлумачэнне. Вершы суправаджаюцца словамі «гэткае тлумачэнне сутнасці...»
(пешэр хадавар).
Гэты рукапіс з’яўляецца адным з пяці фрагментаў каментара да Кнігі прарока Ісаі, што
захаваліся. Яна напісана квадратным габрэйскім шрыфтам на пергаменце, які адносіцца да I ст.
да н. э. Захаваліся рэшткі трох слупкоў. Рукапіс быў знойдзены ў Кумранскай пячоры № 4.
У 1952 г. у гэтай пячоры былі знойдзены больш за 15 000 фрагментаў з больш чым 500 тэкстаў.
Дадзены пешэр цытуе некалькі вершаў з Ісаі (5: 5(?) –30), у якіх гаворыцца пра пакаранне
і гібель у дачыненні да «напышлівых мужоў Ерусаліма». Эсеі знаходзіліся ў жорсткай апазіцыі

да рэлігійных правадыроў у Ерусаліме ў тым, што тычылася іх пакланення ў храме. Кіраваў
сектай чалавек, якога звалі «Настаўнікам праведнасці». Ён вучыў, што святары ў Ерусаліме на
чале з «Бязбожным святаром» – адступнікі. Эсеі сышлі ў Кумран, размешчаны на паўночна-
заходнім беразе Мёртвага мора, каб заснаваць сваю абшчыну, дзе яны маглі б жыць у адпа
веднасці са сваімі строгімі рэлігійнымі правіламі удалечыні ад заганнага ўплыву Ерусаліма.
Гэты рукапіс уяўляе сабой вельмі цікавую інтэрпрэтацыю тэксту Пісання, якая пральвае святло
на прычыну заснавання абшчыны эсеяў. Разам з тым яна служыць прыкладам самых ранніх
з вядомых нам урыўкаў Бібліі.
14
5. Сувой Мёртвага мора 1QpHab – Пешэр да Кнігі прарока Авакума.
I ст. да н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў Музеі Ізраіля ў Ерусаліме.
Фонд артэфактаў, Тусон (штат Арызона), ЗША
У адрозненне ад многіх невялікіх фрагментаў сувояў Мёртвага мора, гэты пешэр (і камен�
тар) да Кнігі прарока Авакума (1QpHab) уяўляе сабой амаль поўны сувой. Ён складаецца
з двух кавалкаў скуры, сшытых разам (141 см у даўжыню), напісаны квадратным габрэйскім
шрыфтам і датуецца другой паловай I ст. Гэта быў адзін з першых сувояў, выяўленых у Кум�
ранскай пячоры № 1 у 1947 г. Сувой захаваўся ў выдатным стане. Ён складаецца з трынаццаці
слупкоў каментароў на першыя дзве часткі Кнігі прарока Авакума. Першы слупок адсутнічае.
У цэнтры другога слупка – дзірка, і ў большасці слупкоў адсутнічаюць ніжнія радкі. Пешэр на
главу 3 адсутнічае, але яго, мяркуючы па ўсім, і не было, паколькі апошні слупок сувоя пусты.
Чатыры літары, якія азначаюць «Невымоўнае Імя» Бога (YHWH) і называюцца тэтраграмато�
нам, напісаны старажытнагабрэйскімі літарамі, а не пазначаны чатырма кропкамі, што было
звычайнай практыкай для многіх іншых сувояў Мёртвага мора.
Тэкст Кнігі прарока Авакума запісаны ў выглядзе абзацаў, бо да XVI ст. біблейскі тэкст не
быў падзелены на вершы. Кожны абзац суправаджаецца пешэрам. Біблейскі тэкст разыходзіцца
з масарэцкім габрэйскім тэкстам Кнігі прарока Авакума ў арфаграфіі, парадку слоў і некаторых
нязначных граматычных асаблівасцях, але гэтыя варыяцыі не маюць істотнага ўплыву на сэнс
тэксту. У прароцтвах Авакума ў канцы VII ст. да н. э. у якасці праціўнікаў выступалі вавіланяне.
Для эсеяў у I ст. да н. э. патэнцыйнымі ворагамі былі новыя халдзеі, або вавіланяне з захаду
КАТАЛОГ
(кітым), гэта значыць рымляне. І сапраўды, да 70 г. н. э. рымскія войскі знішчылі Кумран і атры
малі перамогу над Ізраілем. У пешэры некалькі чалавек згаданыя не па імёнах, а па тытулах,
у тым ліку кіраўнік эсеяў «Настаўнік праведнасці» і яго супернік «Бязбожны святар», таксама
названы «Чалавекам хлусні». У тэксце сказана, што «Настаўнік праведнасці» атрымлівае
адкрыццё ад Бога і разумее сапраўдны сэнс Пісання. Абодва антыподы недастаткова ідэнты
фікаваны. Сувой служыць важнай крыніцай для разумення духоўнага жыцця эсеяў, іх тлума
чэння Пісання і яго прымянення да таго часу, а таксама доказам існавання ранніх тэстаў Бібліі. 15
6. Сувой Мёртвага мора 4Q109 (4QQoha) – Каэлет (Эклезіяст).
Фрагменты. 175–150 гг. да н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў Нацыянальным археалагічным музеі, Аман, Іарданія.
Некалькі фрагментаў сувояў Мёртвага мора ўтрымліваюць тэксты з кнігі Эклезіяста (або
Каэлет, названай так у гонар галоўнай дзейнай асобы кнігі). Гэтыя тэксты напісаны на іўрыце
на скуры. Яны былі выяўлены ў Кумранскай пячоры № 4. Мяркуючы па арфаграфіі, гэтыя
фрагменты можна датаваць 175–150 гг. да н. э. Гэта азначае, што яны адносяцца да самых ранніх
з сувояў Мёртвага мора, што захаваліся. Гэта асабліва важна з прычыны таго, што шэраг
даследчыкаў ставілі пад сумнеў ранняе датаванне часу складання кнігі Эклезіяста. Дадзеныя
фрагменты даказваюць, што кніга Эклезіяста фактычна мела хаджэнне значна раней, чым мер�
кавалася. Дадзены сувой змяшчае шэраг урыўкаў з Кнігі Эклезіяста: (5: 14–18; (Біблія на іўрыце
5: 13–17); 6: 1, 3–8, 12; 7: 1–2, 4–10, 19–20). Іншы моцна фрагментаваны рукапіс 4Q110 (4QQohb)
змяшчае ўрывак з Эклезіяста (1: 10–15). У дадзеным тэксце маецца некалькі вельмі нязначных
адрозненняў у параўнанні з масарэцкім тэкстам, але гэтыя адрозненні не адыгрываюць вялікай
ролі.
Нярэдка ўзнікае пытанне аб тым, ці быў у эсеяў той жа біблейскі канон, што і ў габрэяў-
рабінаў. Слова «канон» ужываюць у дачыненні тых кніг, якія лічацца абшчынай святымі
і аўтарытэтнымі або, у больш шырокім сэнсе, кніг, якія ўвайшлі ў склад Бібліі. Эсеі і іўдзеі
праяўлялі цікавасць да літаратурнага жанру, вядомага пад назвай «літаратура мудрасці». Сярод
сувояў Мёртвага мора сустракаюцца ўрыўкі з усіх біблейскіх кніг мудрасці, хоць тэксты
з Кніг закона і прарокаў прадстаўлены ў значна большым аб’ёме. Розныя біблейскія тэксты,
знойдзеныя ў Кумране, не былі сабраны разам і пераплецены, як гэта зроблена сёння.
Кумранская абшчына не пакінула спісу кніг, якія, на яе думку, варта было б уключыць у склад
Бібліі. Вядома, што эсеі чыталі і іншыя кнігі, якія ўяўлялі для іх цікавасць. Можна сцвярджаць
толькі адно: сярод гэтых кніг былі кнігі Старога Запавету, якія ўваходзяць у габрэйскі
і хрысціянскі каноны, і што многія з іх былі выяўлены ў некалькіх асобніках. Дакумент 4Q109
уяўляе асаблівую важнасць не толькі таму, што гэтая знаходка служыць доказам ранняй даты
напісання Кнігі Эклезіяста, але і таму, што падкрэслівае значнасць Кнігі Эклезіяста і для эсеяў,
і для літаратуры ў цэлым. Акрамя таго, гэты дакумент кажа на карысць больш ранняга часу
напісання Бібліі.
16
7. Сувой Мёртвага мора 1QS – Статут абшчыны. 100–75 гг. да н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў Музеі Ізраіля, Ерусалім, Ізраіль.
1QS, або Статут абшчыны («Дапаможнік па дысцыпліне»), быў адным з першых сувояў,
выяўленых у Кумранскай пячоры № 1 у 1947 г. Ён напісаны квадратным габрэйскім шрыфтам
на скуры і датуецца прамежкам 100–75 гг. да н. э. Відавочна, гэты дакумент уяўляў для абшчы�
ны эсеяў вялікую важнасць. Фрагменты з не менш чым дзесяці дадатковых асобнікаў былі
выяўлены ў Кумранскай пячоры № 4, а два іншыя фрагменты з яшчэ аднаго асобніка былі
знойдзены ў пячоры № 5. Прадстаўлены тут сувой захаваў найлепшую, хоць і больш познюю
версію тэксту.
У дакуменце абмяркоўваюцца агульнапрынятыя вераванні і правілы паводзінаў у абшчыне
эсеяў. Дакумент нагадвае хрысціянскія правілы манаскага жыцця, якія рэгулююць жыццё
ў манаскім ордэне. Статут абшчыны вызначаў тое, што тычылася членства ў абшчыне, паво
дзінаў падчас супольных прыёмаў ежы, а таксама багаслоўскія перакананні, такія як вучэнне
пра прароцтва. Эсеі – закрытая абшчына аскетаў, жыццё ў якой рэгламентавалася суровымі
правіламі, выкладзенымі ў дадзеным дакуменце. Яны імкнуліся жыць падобна духоўным
настаўнікам у святым храме: праводзілі час у малітве і выконвалі рытуальныя абмыванні,
супрацьпастаўляючы сябе святарам-адступнікам у Ерусаліме, якія служылі ў апаганеным храме.
Да выяўлення Статута абшчыны пра эсеяў – складальнікаў сувояў Мёртвага мора ў Кум-
ране – было вядома вельмі мала. Усе звесткі пра іх паступалі з выпадковых згадак у іўдзейскіх
пісьмовых крыніцах таго часу. У Новым Запавеце эсеі не згадваюцца, як і ў іх творах няма
згадак пра падзеі Новага Запавету, хоць эсеі перажывалі свой росквіт адначасова з падзеямі,
апісанымі ў Новым Запавеце, і тэрытарыяльна знаходзіліся даволі блізка. Тым не менш сувоі
даносяць да нас вялікую колькасць звестак пра свет Новага Запавету, а Статут абшчыны дае
КАТАЛОГ
ўяўленне аб веравучэнні і практыцы саміх эсеяў. Гэта найбольш ранні прыклад спісу правілаў,
устаноўленых для рэлігійнай абшчыны. Ён дае рэдкую магчымасць атрымаць больш падра
бязныя звесткі пра жыццё эсеяў.
17
8. Сувой Мёртвага мора 4Q175 – Тэстымонія, або Месіянскі зборнік.
Сярэдзіна I ст. да н. э.
Фрагмент. Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў Нацыянальным археалагічным музеі
ў Амане, Іарданія. Фонд артэфактаў, Тусон (штат Арызона), ЗША
Тэстымонія напісана на іўрыце на ад�

ным аркушы пергаменту і датуецца сярэ
дзінай I ст. да н. э. Рукапіс прадстаўлены
цалкам, за выключэннем фрагмента ў ніж
нім правым куце. Ён быў знойдзены ў 1952 г.
у Кумранскай пячоры № 4. Назва «Тэсты
монія» ўзыходзіць да хрысціянскага літара
турнага жанру, які ўяўляе сабой падборку
біблейскіх вершаў пра Месію. Хоць дадзены
твор – тэкст на іўрыце, які быў напісаны да
Раства Хрыста, ён нагадвае пазнейшыя хрыс
ціянскія літаратурныя помнікі. Гэты найці
кавейшы рукапіс складаецца з біблейскіх
і апакрыфічных цытат, падзеленых на чаты�
ры часткі ці абзацы. Кожная частка змяшчае
кароткае тлумачэнне або каментар.
У прадстаўленым тут тэксце захаваліся
пяць біблейскіх цытат, звязаных паміж са�
бой тлумачэннем. Цытаты ўзяты з Другога
Закону, Лічбаў, а таксама Кнігі Ісуса сына
Нава. Першыя дзве цытаты параўноўваюць
Месію з прарокам, падобным да Майсея.
Трэцяя цытата кажа аб Месіі-цары, чацвёр�
тая – аб Месіі-святары. Пазней сярод хрыс
ціян стала прынятым лічыць, што гэтыя
біблейскія цытаты адносяцца да Ісуса Хры�
ста. Наборы з чатырох кропак у першым
радку і ў канцы трэцяй часткі замяняюць
сабой літары нявыказнага імя Бога (YHWH), якія кніжнікі не прапісвалі, дэманструючы такім
чынам сваю пашану да Бога.
Гэты рукапіс з’яўляецца доказам вельмі ранняга паходжання Святога Пісання, а таксама
прыводзіць цікавыя прыклады яго тлумачэння. Акрамя таго, ён дэманструе дзіўныя паралелі
з Новым Запаветам і дапамагае зразумець, чаго чакалі людзі ад абяцанага прыходу Месіі.
18
9. Амулеты Кетэф Хінома. VII–VI стст. да н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў Музеі Ізраіля,
Ерусалім, Ізраіль
Амулеты з Кетэф Хінома ўтрымліваюць самыя раннія тэксты Святога Пісання, якія дату�
юцца яшчэ больш раннім перыядам, чым сувоі Мёртвага мора. Гэтыя тэксты былі знойдзены
ў пахавальнай камеры. Яны былі напісаны на двух невялікіх амулетах з срэбнай фальгі, вядо�
мых як амулеты з Кетэф Хінома. Амулеты выкарыстоўваліся, каб адводзіць зло, іх часта
трымалі ў чахлах і насілі на шыі. Гэтыя два амулеты ўтрымліваюць святарскае Ааронава даб
раславенне з Лічбаў (6: 24–26) (гл. ніжэй). Тэкст практычна ідэнтычны тэксту сучаснай габрэй�
скай Бібліі, што падкрэслівае бесперапыннасць біблейскай тэксталагічнай традыцыі. Магіла
была знойдзена ў месцы пад назвай Кетэф Хіном, адкуль адкрываецца від на сумна вядомую
КАТАЛОГ
даліну Геены. Пахавальная камера, у якой былі знойдзены амулеты, датуецца прамежкам паміж
600–500 гг. да н. э. Фатаграфіі з павялічанымі тэкстамі палягчаюць чытанне надпісаў.
Тэкст з Лічбаў (6: 24–26) абвяшчае:
«Хай дабраславіць цябе Гасподзь і захавае цябе; хай паглядзіць на цябе Гасподзь [светлым
тварам Сваім і ўмілажаліцца з цябе! Хай паверне Гасподзь твар Свой да цябе і дасць табе
спакой!»] (Тэкст у квадратных дужках на амулеце не захаваўся. Тут і далей пераклад Старога
і Новага Запаветаў В. Сёмухі).
19
10. Папірус Нэша. II ст. да н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў Бібліятэцы Кембрыджскага ўніверсітэта,
Велікабрытанія
Папірус Нэша датуецца прыкладна 150 г. да н. э. і змяшчае фрагмент Старога Запавету, але
ён не адносіцца да ліку сувояў Мёртвага мора. Гэта знакаміты габрэйскі папірус даўжынёй
у 24 радкі, на знешніх і ўнутраных палях якога адсутнічаюць некалькі літар. Ён змяшчае
дзесяць запаведзяў, аб’яднаных з пачаткам малітвы «Шма Ісраэль» з Другога Закону (6: 4):
«Слухай, Ізраіль: Гасподзь, Бог наш, Гасподзь адзіны ёсць». Тэкст дзесяці запаведзяў спалучае
ў сабе словы з Выхаду (20: 2–17) са словамі з Другога Закону (5: 6–21). Паверхня дакумента
цёмная, і тэкст цяжка чытаецца пры натуральным асвятленні. На чорна-белай фатаграфіі
з павялічаным тэкстам у спалучэнні з інфрачырвоным асвятленнем тэкст чытаецца лягчэй.
20
11. Першая кніга Эноха на грэчаскай мове з папірусаў Чэстара Біці. IV ст. н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў Мічыганскім універсітэце,
Эн-Арбор (штат Мічыган), ЗША
Першая кніга Эноха, напісаная паміж 200 і 150 гг. да н. э., з’яўляецца адным з самых важных
некананічных твораў, складзеных у міжзапаветны перыяд. Характэрна, што 25 фрагментаў
дадзенага манускрыпта былі выяўлены сярод сувояў Мёртвага мора.
Гэтая кніга служыць фонавым апавяданнем да Быцця (5–6). Яна падрабязна апісвае зямное
жыццё зрынутых анёлаў і іх нашчадкаў, нефілімаў, якія былі знішчаны водамі патопу. У ёй
таксама распавядаецца пра Эноха, прадзедза Ноя, які пражыў 365 гадоў і «хадзіў перад Богам».
У кнізе апісваецца паўстанне на небе зрынутых анёлаў, іх звяржэнне на зямлю, сужыццё
КАТАЛОГ
з «дочкамі чалавечымі» (Быццё 6: 2–4), а таксама тое, што яны адкрылі людзям нейкія таемныя
веды. Гэтая кніга карысталася вялікай папулярнасцю ў старажытнасці, але не была ўключана
ў канон габрэйскай Бібліі.
Прадстаўлены тут грэчаскі папірус Першай кнігі Эноха ўваходзіць у прыватны збор, вядомы
як папірусы Чэстара Біці. Гэты папірус змяшчае 97–104 і 106–107 главы. Ён датуецца IV ст.
Гэты аркуш амаль цалкам захаваўся. Ён – адзіны дакумент на грэчаскай мове, які змяшчае
асобныя часткі Першай кнігі Эноха. 21
12. Папірус 957 (фрагменты з Другога Закону). II ст. да н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў бібліятэцы Джона Райландса,
Манчэстэр, Вялікабрытанія
Папірус 957, датаваны II ст. да н. э., з’яўляецца самым раннім папірусам, які змяшчае
грэчаскі пераклад габрэйскага Старога Запавету, называнага Септуагінта (LXX). Ён уяўляе
сабой сувой і ўключае наступныя тэксты з Другога Закону (11: 24–24: 3; 25: 1–3; 26:12, 17–19; 28:
31–33). Дадзены папірус з’яўляецца часткай вялікай калекцыі, вядомай як папірусы Джона
Райландса. Ён складаецца з урыўкаў тэксту, напісаных у чатыры слупкі. Гэтыя ўрыўкі былі
выняты з чахла муміі. Непатрэбныя папірусы нярэдка выкарыстоўваліся для вырабу падобных
чахлоў. Адходы папірусаў збіралі, вымочвалі ў вадзе, надавалі ім патрэбную форму, а пасля
высыхання пакрывалі гіпсам. Гэты працэс нагадваў выраб пап’е-машэ. Затым паверхню гіпсу
размалёўвалі. Для здабывання папірусу з чахла выкарыстоўвалася адмысловая тэхналогія.
22
13. Вялікі Сувой Ісаі. II ст. да н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў Храме Kнігі.
Ерусалім, Ізраіль
Сярод сувояў Мёртвага мора ёсць 22 рукапісы, якія змяшчаюць часткі Кнігі прарока Ісаі,
КАТАЛОГ
у тым ліку адзін поўны сувой, які звычайна называюць «Вялікім Сувоем Ісаі». Гэты знакаміты
сувой датуецца 150–100 г. да н. э. Арыгінал напісаны на 17 асобных палотнішчах і складае
каля 24 футаў (730 см) у даўжыню і 11 дзюймаў (28 см) у вышыню. Ён змяшчае 54 слупкі
тэксту на іўрыце. Тут прадстаўлена факсімільнае ўзнаўленне Вялікага Сувоя Ісаі.
23
14. Сувой Ісаі з гета ў Седльцэ (Польшча). XVIII ст.
Група па даследаванні манускрыптаў, Гранд Хейвен (штат Мічыган), ЗША
Дадзены сувой Ісаі надзвычай рэдкі. Гэты су-

вой перажыў ператварэнне нацыстамі сінагогі
ў гета горада Седльцэ на беларуска-польскім па
межжы. Ён быў выраблены ў Седльцэ і адносіцца
да канца XVIII ст. Больш новыя асобнікі сувояў
Ісаі сустракаюцца рэдка. Сінагога ў гета была
спалена нацыстамі напярэдадні Калядаў 1939 г.
Некалькі сувояў былі загадзя схаваныя. Тэкст гэ
тага сувоя супадае з масарэцкім (агульнапрынятым
варыянтам габрэйскага) тэкстам. Калі Вялікі Сувой
Ісаі параўноўваюць з сувоем Ісаі з Седльцэ, на
пісаным амаль праз 2000 гадоў, то знаходзяць усяго
каля 60 адрозненняў, што складае ўсяго адно
адрозненне на главу. Пры гэтым ні адно з іх не
ўплывае на тэалагічныя дактрыны. Гэта сведчыць
пра тое, наколькі старанна пісцы капіявалі біб
лейскі тэкст на працягу многіх стагоддзяў.
24
15. Папірус з урыўкам з Выхаду (грэчаская Септуагінта).
Канец II ст. н. э.
Грэчаская Септуагінта (скарочана LXX)

з’яўлялася самым раннім і найбольш уплыво�
вым перакладам старажытнагабрэйскага Ста�
рога Запавету ў Старажытным свеце. Пера�
клад быў выкананы ў Александрыі ў III ста
годдзі да н. э. Улічваючы, што грэчаская мова
выконвала функцыю агульнапрынятай мовы
гандлю ў новазапаветныя часы, Септуагінта
была тым перакладам Старога Запавету, якім
часцей за ўсё карыстаўся Ісус, а потым і ран�
няя царква. Тут прадстаўлена частка папірус
ных сувояў, у якой утрымліваецца самы ран
ні грэчаскі спіс тэксту з Выхаду (40: 26–29,
33–34). У тэксце апісваюцца дзеянні Майсея
ў скініі. Фармат сувоя паказвае на тое, што
рукапіс быў прызначаны для габрэйскіх чы
тачоў, бо на той час хрысціяне ўжо выка
рыстоўвалі кнігі (або кодэксы). Почырк пісца
адносіцца да канца II ст. н. э.
На дадзены момант вядома дванаццаць
папірусаў, у якіх утрымліваюцца часткі тэксту
Септуагінты з Выхаду. Яны датуюцца перыя
дам да III–IV стст. н. э. Дадзены ж рукапіс – адзін з трох вядомых рукапісаў грэчаскага тэксту
Выхаду, запісаны да III ст. н. э. Імя Майсей займае бачнае месца ў радку 4, дзе яно было старанна
выпраўлена пісцом, што адлюстроўвае традыцыйны варыянт напісання. Вершы 30–32 апу
шчаны, што з’яўляецца распаўсюджанай практыкай для Септуагінты. Існуе таксама некалькі
іншых правак і варыянтаў напісання, у тым ліку альтэрнатыўнае прачытанне апошняга радка,
што робіць гэты дакумент вельмі цікавым і важным для вывучэння тэксту.
КАТАЛОГ
25
Манастыр Св. Кацярыны на гары Сінай, дзе быў знойдзены адзін з самых ранніх амаль
поўных асобнікаў Бібліі на грэчаскай мове.
Сінайскі паўвостраў, Егіпет
26
ЧАСТКА 3
РУКАПІСЫ ЭПОХІ НОВАГА ЗАПАВЕТУ
Самыя раннія фрагменты Новага Запавету датуюцца ўсяго не

калькімі дзесяцігоддзямі пасля таго, як яны былі напісаны. Аднак
поўныя Евангеллі і Пасланні захаваліся толькі з III ст. н. э., а поўныя
Бібліі – з IV–V стст. Да I ст. н. э. бoльшую частку тэкстаў пісалі на
сувоях. І хоць некаторыя раннія хрысціянскія пісцы працягвалі вы
карыстоўваць гэты фармат, большасць з іх стала абіраць новы фар
мат кодэкса ці кнігі з аркушамі, якія перагортваюцца. Да канца II ст.
гэты фармат быў прыняты хрысціянамі паўсюдна. Кодэкс быў больш
эканамічны за сувой, паколькі, у адрозненне ад сувоя, дазваляў выка
рыстоўваць абодва бакі аркуша, а таксама спрашчаў чытанне і выву-
чэнне тэксту. Акрамя таго, фармат кодэкса адразу дазваляў адрозніць
хрысціянскі твор ад габрэйскага і язычніцкага. Праз некалькі ста
годдзяў гэты фармат прынялі і габрэі, і язычнікі.
Біблія з’яўляецца самай капіяванай кнігай усіх часоў.
КАТАЛОГ
27
16. Папірус P52 (Евангелле паводле Яна 18: 31–33, 37–38). Каля 125–140 гг. н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў бібліятэцы Джона Райландса,
Манчэстэр, Вялікабрытанія
Папірус P52 з тэкстам Новага Запавету на грэчаскай мове таксама вядомы як «фрагмент
Джона Райландса». Ён змяшчае часткі сямі радкоў з Евангелля паводле Яна (18: 31–33) на recto
(вонкавым) баку і часткі сямі радкоў з вершаў 37–38 на verso (заднім) баку папіруса. На ім
захаваліся ўрыўкі апісання знакамітай сустрэчы Ісуса і Понція Пілата. Ужо доўгі час гэты
папірус згадваецца як самы ранні тэкст Новага Запавету на грэчаскай мове, датаваны прыблізна
першай паловай II ст.
Ніжэй прыводзіцца пераклад тэксту на адным баку папіруса з урыўкам Евангелля паводле
Яна (18: 31–33; тлустым вылучаны пераклад фрагментаў, якія захаваліся):
Юдэі сказалі яму: нам не дазволена караць смерцю

нікога, хай збудзецца слова Ісусавае, якое сказаў Ён,
даючы зразумець, якою смерцю Ён
памрэ. Тады Пілат зноў увайшоў у прэто-
рыю, і паклікаў Ісуса,
і сказаў Яму: Ты Цар
Юдэйскі?
Далей даецца пераклад тэксту на адвароце з урыўкам з Евангелля паводле Яна (18: 37–38;
28 пераклад тэксту, які захаваўся, вылучаны тлустым):

Я Цар. Я на тое нарадзіўся
і на тое прыйшоў у свет, каб засвед-
чыць ісціну; кожны, хто ад ісціны,
слухае голасу Майго. Пілат сказаў Яму:
Што ёсць ісціна? І сказаўшы
гэта, зноў выйшаў да Юдэяў
і сказаў ім: я ніякай
віны не знаходжу ў Ім.
Прынята лічыць, што апостал Ян напісаў сваё Евангелле і Пасланні ў 90-х гг. н. э. Паколькі
дадзены фрагмент папіруса датуецца першай паловай II ст., ён вельмі блізкі па часе да напісання
арыгінала Евангелля. Такім чынам, гэты ўнікальны дакумент кажа на карысць ранняга па
ходжання евангельскага тэксту.
17. Грэчаскі папірус з тэкстам з 1-га Паслання да Карынфянаў.

125–175 гг. н. э.
Дадзены фрагмент з сярэдзіны аркуша папіруснага кодэкса (кнігі) змяшчае ўрыўкі з 1-га
КАТАЛОГ
Паслання да Карынфянаў (7: 33–38) на recto (вонкавым баку) і 9: 10–17 на verso (адваротным)
баку. Тэкст быў напісаны ў Егіпце на грэчаскай мове. На падставе аналізу почырку ён датуецца
прыблізна прамежкам паміж 125–175 гг. н. э. Гэта самы ранні спіс з твораў св. Паўла, якія
дайшлі да нас. Адметнай рысай дадзенага кодэкса з’яўляюцца незвычайна доўгія радкі. Мярку�
ючы па ўсім, дадзены фрагмент складае каля чвэрці ад першапачатковай вышыні аркуша. Зыходны
кодэкс з 1-га Паслання да Карынфянаў у дадзеным фармаце, верагодна, складаўся з 30 старонак.
Усяго на дадзены момант маецца больш за 135 зарэгістраваных папірусаў з грэчаскім тэкстам
29
Новага Запавету, якія датуюцца першымі стагоддзямі хрысціянства. Прадстаўлены тут буйна�
фарматны папірус уваходзіць у лік самых ранніх з тэкстаў Новага Запавету.
На recto папірусу захаваўся тэкст, у якім св. Павел дае парады аб шлюбе і ўстрыманні. На
verso папірусу св. Павел піша, што служыцель Евангелля павінен за сваю працу атрымліваць
усё неабходнае для жыцця. Тэкст дадзенага папіруса ў цэлым супадае з тэкстам двух іншых
ранніх папірусаў, якія змяшчаюць 1-е Пасланне да Карынфянаў, адзін з якіх адносіцца да
200 г. н. э., а другі – да III ст. н. э. Больш за тое, дадзены папірус быў якасна вырабленай
і забяспечанай каментарамі копіяй. Тэкст быў старанна скарэктаваны шляхам параўнання
з узорам ці іншай копіяй. Выкарыстанне абрэвіятур для святых імёнаў (nomina sacra),
пунктуацыі, на якую паказваюць пропускі ў тэксце, а таксама асобныя словы, пазначаныя
трэмай (дыякрытычным знакам) у выглядзе дзвюх кропак над галоснай для ўдакладнення яе
вымаўлення, – усё гэта паказвае на стараннае выкананне практыкі хрысціянскага пісьма,
якая пачынала фарміравацца.
18. Папірус Бадмера. Пасланні апостала Пятра. III ст.

Факсімільнае выданне. Нацыянальная бібліятэка Беларусі, Мінск.
Арыгінал захоўваецца ў зборах Бібліятэкі Ватыкана
Адзін з найстаражытнейшых тэкстаў кніг Новага Запавету на грэчаскай мове, выкананы на

папірусе невядомым манахам-перапісчыкам. 36 старонак утрымліваюць два пасланні апостала
Пятра. Рукапіс атрымаў найменне «Папірус Бадмера» ў гонар уладальніка-калекцыянера,
швейцарца Марціна Бадмера (1899–1971), які ў 1969 г. падараваў рэліквію папе Паўлу VI, які
наведаў Жэневу, а той, у сваю чаргу, перадаў яе ў Бібліятэку Ватыкана.
Якаснае факсімільнае выданне «Пасланняў апостала Пятра», выпушчанае бібліятэкай
Ватыкана, выканана на вельмі высокім паліграфічным узроўні накладам 980 нумараваных
асобнікаў.
30
19. Сінайскі кодэкс. Фрагменты кнігі Быцця (23: 19–24: 43).
Сярэдзіна IV ст. н. э.
Расійская нацыянальная бібліятэка, Санкт-Пецярбург, Расія, Gr 259
Сінайскі кодэкс, датаваны сярэдзінай IV ст. н. э., з’яўляецца самым раннім з вядомых на
сённяшні дзень спісаў некалі поўных Біблій на грэчаскай мове. Каб падкрэсліць яго значнасць,
варта адзначыць, што гэты рукапіс мае датаванне на 650 гадоў больш ранняе, чым самы ранні
з вядомых спісаў Старога Запавету на іўрыце. Гэты кодэкс быў знойдзены ў манастыры Св. Ка�
цярыны на гары Сінай нямецкім вучоным-біблеістам Канстанцінам фон Цішэндорфам
(1815–1874). Цішэндорф выказаў здагадку, што Сінайскі кодэкс быў адным з 50 асобнікаў Бібліі,
замоўленых рымскім імператарам Канстанцінам пасля яго навяртання ў хрысціянства.
Навукоўцы лічаць, што Сінайскі кодэкс з’яўляецца адным з лепшых грэчаскіх тэкстаў Новага
КАТАЛОГ
Запавету.
Цішэндорф выявіў 129 аркушаў старажытнага манускрыпта на пергаменце, з якіх 43 арку�
шы яму было дазволена павезці ў Германію. Гэтыя аркушы былі апублікаваны ў 1846 г. і з таго
часу знаходзяцца ў распараджэнні Лейпцыгскай універсітэцкай бібліятэкі. Цішэндорф паспра
баваў даследаваць 86 аркушаў кодэкса, што засталіся ў манастыры Св. Кацярыны на гары
Сінай, але па прычыне адсутнасці фінансавання справа зацягнулася.
31
Тым часам у 1845 і 1850 гг. манастыр наведаў епіскап Парфір (Канстанцін Аляксандравіч
Успенскі, 1804–1885), кіраўнік першай рускай духоўнай місіі ў Ерусаліме. Парфір апісаў
86 аркушаў, якія былі вядомыя Цішэндорфу, а таксама 260 дадатковых аркушаў з таго ж кодэкса.
Акрамя таго, епіскап Парфір атрымаў шэраг каштоўных прадметаў з усходніх кляштараў для
вывучэння, у тым ліку тры няпоўных аркуша з Сінайскага кодэкса, якія раней выкарыстоўваліся
для рамонту апраў. У 1883 годзе калекцыя епіскапа была перададзена Імператарскай Публічнай
бібліятэцы ў Санкт-Пецярбургу, пазней пераназванай у Расійскую нацыянальную бібліятэку.
Цішэндорф вярнуўся ў манастыр Св. Кацярыны ў 1853 г., але яму не дазволілі агледзець
біблейскі манускрыпт. У той жа прыезд ён знайшоў кавалак аркуша з кодэкса, якім карысталіся
ў якасці закладкі ў іншым манускрыпце. Гэты шматок, які выконваў ролю закладкі, быў набы�
ты бібліятэкай у 1858 г.
Пры падтрымцы расійскага ўрада Цішэндорф падрыхтаваў трэцюю экспедыцыю. У выніку
ён змог вывучыць 86 аркушаў, якія ён выявіў пры першым наведванні, а таксама 260 дадат-
ковых аркушаў, ідэнтыфікаваных епіскапам Парфірыем – усяго 346 аркушаў. Цішэндорф неад�
кладна прыступіў да працы над рукапісам для выпуску манументальнай публікацыі, што
фінансавалася расійскім урадам. Пасля працяглых перамоваў, у 1859 г. Цішэндорф прывёз
рукапіс у Санкт-Пецярбург, каб падрыхтаваць яго да публікацыі і паднесці ў дар імператару
Аляксандру II. У абмен на рукапіс расійскі ўрад пагадзілася заплаціць 9000 рублёў і аказваць
пастаянную падтрымку манастыру. Гэты цудоўны кодэкс быў афіцыйна перададзены біблія
тэцы ў 1869 г.
У снежні 1933 г. Сінайскі кодэкс быў прададзены савецкім урадам Брытанскаму музею і пе�
равезены ў Лондан. Калі ў 1978 г. была заснавана Брытанская бібліятэка, манускрыпт быў
змешчаны ў яе сховішча.
У сховішчах Расійскай нацыянальнай бібліятэкі ў Санкт-Пецярбургу былі ідэнтыфікаваны
яшчэ некалькі фрагментаў Сінайскага кодэкса. Падчас работ па рэканструкцыі манастыра
Св. Кацярыны ў 1975 г. было выяўлена памяшканне, у якім знаходзіліся забракаваныя ману
скрыпты, сярод якіх 12 аркушаў і 24 фрагменты з Сінайскага кодэкса. Параўнальна нядаўна,
у 2009 г., быў ідэнтыфікаваны фрагмент Сінайскага кодэкса, які быў уклеены ў аправу іншага
манускрыпта, які знаходзіцца ў манастыры.
32
20. Александрыйскі кодэкс. V ст. н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў Брытанскай бібліятэцы,
Лондан, Вялікабрытанія
Александрыйскі кодэкс, які захоўваецца ў Брытанскай бібліятэцы, з’яўляецца самым раннім

з кодэксаў, якія захаваліся. Ён уключае ў сябе большую частку Старога і Новага Запаветаў на
грэчаскай мове і датуецца V ст. н. э. У рукапісе адсутнічае толькі значная частка тэксту Еван�
гелля паводле Матфея, 2-е пасланне да Карынфянаў і ўрыўкі Евангелля паводле Іаана. Рукапіс
быў падараваны ў XVII ст. каралю Англіі патрыярхам Александрыйскім, што адбілася на яго
назве. Гэта адзін з чатырох поўных ці амаль поўных асобнікаў Бібліі на грэчаскай мове.
Прадстаўлены тут аркуш – урывак з Евангелля паводле Лукі (4: 4–28) (факсіміле fol.23r). Дадзе�
ны тэкст змяшчае дзіўныя прыклады выкарыстання Старога Запавету ў Новым. У гэтых вер�
шах Ісус Хрыстос, абвяргаючы довады сатаны, цытуе Стары Запавет. У верхняй частцы правай
калонкі знаходзіцца ўрывак з Евангелля паводле Лукі (4: 18), у якім Хрыстос чытае верш з 61-й
часткі Кнігі прарока Ісаі, дзе гаворыцца, што аб прыходзе Месіі можна будзе судзіць па здзейс�
неных ім цудах. Маленькія кропкі на ўнутраным краі ўверсе паказваюць на цытату з Старога
Запавету, у дадзеным выпадку з верша 61-й часткі кнігі прарока Ісаі.
Тэкст Евангелля ад Лукі (4: 18–19) кажа:
«Дух Гасподні на Мне;
КАТАЛОГ
бо Ён памазаў Мяне
звеставаць убогім,
і паслаў Мяне ацаляць зламаных сэрцам,
прапаведаваць палонным вызваленне,
сляпым празарэнне,
адпусціць спакутаваных на свабоду,
абвяшчаць год Гасподняга спрыяння».
33
21. Кодэкс-рэскрыпт Яна Лесвічніка. VI–IX cтст. н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў Музеі Бібліі
Вашынгтон (штат Калумбія), ЗША
Кодэкс-рэскрыпт Яна Лесвічніка змяшчае важныя біблейскія тэксты і схаваныя таямніцы.

Ён уяўляе сабой палімпсест (з грэчаскай мовы) або рэскрыпт (з латыні), што азначае рукапіс на
аркушы пергамента, які ўжо быў у падобным ужыванні. Пры гэтым першы слой пісьма саскра�
баецца і па ім наносіцца новы тэкст. У выніку верхні слой чытаецца лёгка, тады як ніжнія слаі
нярэдка чытаюцца з вялікай цяжкасцю. Вялікія поспехі ў аднаўленні ніжніх слаёў тэксту былі
дасягнуты з дапамогай новай тэхналогіі шматспектральных здымкаў.
Больш позні або верхні слой тэксту – гэта копія IX ст. двух твораў Яна Лесвічніка на
сірыйскай мове. У VI ст. Ян Лесвічнік служыў настаяцелем манастыра Св. Кацярыны на гары
Сінай. Гэты 137-старонкавы тэкст напісаны паўзверх васьмі больш старых рукапісаў. Дзве з іх
уяўляюць сабой часткі Старога Запавету і Евангелляў на грэчаскай мове, датаваныя VII або
VIII ст. Яны ўтрымліваюць некаторыя цікавыя адхіленні ад кананічнага тэксту Евангелляў.
Астатнія шэсць рукапісаў датуюцца VI ст. і складаюць самую вялікую ў свеце калекцыю твораў
на дыялекце, вядомым як хрысціянская палестынская арамейская мова. Гэты дыялект быў
блізкі да таго, на якім гаварыў Ісус. Ніжні слой тэксту на гэтым аркушы захаваў самае ранняе
апавяданне пра Апошнюю Вячэру на арамейскай мове.
21. Амулет з імёнамі Бога і выявай Выхаду.

Тэкст транслітараваны з іўрыту на грэчаскую мову. III–V стст. н. э.
Гэтая ўнікальная філактэрыя (талісман, амулет) на тонкай пласціне з бронзавай фальгі

ўтрымлівае грэчаскі тэкст і гравюру з выявай Выхаду. Дадзены экспанат датуецца III–V стст. н. э.
Амулеты прызначаліся для абароны ўладальніка ад няшчасцяў, часта ад злых духаў. Прад
стаўленая тут філактэрыя была, несумненна, выраблена габрэем. Яна была складзена ў чатыры
разы, згорнута і, верагодна, насілася ў каралях. Тэкст пачынаецца з пералічэння імёнаў Бога
34 з габрэйскай Бібліі ў іх грэчаскай транслітарацыі. Падобна, як іўдзейскія заклінальнікі, пра якіх

згадваецца ў Кнізе Дзеяў апосталаў, выкарыстоўвалі
імя Госпада Ісуса, імёны на амулеце павінны былі ад�
крыць доступ да боскага ўмяшання. Старажытныя
тэксты даюць указанні аб тым, што трэба было
зрабіць пасля заклінання. «Выгнаўшы дэмана, на�
вяжы ахоўны амулет вакол шыі чалавека. Напішы
велічныя імёны на бронзавай фальзе, каб абараніць
чалавека».
За тэкстам размешчана найцікавейшая гравюра,
якая запаўняе ніжнюю палову паверхні. На ёй на
маляваны бурапенныя хвалі з авальнымі магічнымі
адтулінамі ў выглядзе вачэй. Гэтыя характэрныя
дэталі распаўсюджаны на магічных сімвалах і выка
рыстоўваюцца для надання дадатковай сілы пісь
моваму зместу амулета. У хвалях намалявана фігура
фараона, якая тоне, – успамін аб цудоўным Божым
збавенні Яго народу з Егіпта, падзеі, што знаходзіцца
ў цэнтры габрэйскага жыцця і веры. У дадзеным
выпадку носьбіт філактэрыі атрымліваў напамін пра
Божую сілу, клопат і збавенне. Гэтая філактэрыя зах
оўвае рэдкую камбінацыю розных асаблівасцяў:
габрэйскія імёны Бога на грэчаскай мове і іншыя цікавыя біблейскія сімвалы і вобразы з Вы
хаду, якія сцвярджаюць Божую сілу і гатоўнасць пазбаўляць ад зла.
Папярэдняя транскрыпцыя:
ΙΑΩ ΣΑΒΑΩΟΘ ΙΑ
Ω ΣΑΒΑΩΟΘ ΙΑΩ Σ
ΑΒΑΟΩΘ ΑΔΩΝΑΙ Α
ΔΟΝΑΙ ΑΔΟΝΑΙ Ε
ΛΘΕΑΙ ΖΩΝΤΕΣ Ω ΕΝ
[?ΒΒΩΣ ΒΩΣ ΣΕΝΕΝ
? ΤΩΣ ΤΟΥ ΧΕΥΩΟΝ
? ΓΕ ? ΥΣΤ ΩΡΓΙΑ
Β ? ΝΑΝ] ΠΕΝΥΜΑ
ΑΠΟΥΛΣ . ΥΦΡΟΝΤΟ
Σ Υ(Ι)ΩΣ ΣΩΦΙΑΣ
Папярэдні пераклад:
КАТАЛОГ
Йао Саваоф, Йао Саваоф,

Йао Саваоф, Аданай,
Аданай, Аданай, Элаай,
Жывы (Бог), які, о, Ён,
Які ёсць у… Дух, выбаў
Эфронта, сына Сафіі
35
Бібліятэка ў манастыры св. Гала – самая старажытная бібліятэка Швейцарыі
і адна з найбольш старажытных у Еўропе.
Была заснавана ў VIII ст. першым абатам манастыра – святым Отмарам.
36
ЧАСТКА 4
СЯРЭДНЯВЕЧНЫЯ МАНУСКРЫПТЫ
НА СТАРАЖЫТНЫХ МОВАХ
У сярэднявечны перыяд дзясяткі тысяч манускрыптаў Бібліі былі

скапіяваны ўручную. Габрэйскія Пісанні капіяваліся соферамі (кніж
нікамі). Яны строга прытрымліваліся правілаў, устаноўленых шмат-
вяковай масарэцкай традыцыяй. Масарэтамі называліся габрэйскія
кніжнікі і вучоныя, якія працавалі ў VIII–X стст., старанна капіруючы
Пісанне. Яны склалі правілы для стандартызацыі вымаўлення, падзелу
на абзацы і кантыляцыі габрэйскай Бібліі – так званага масарэцкага
тэксту. У значнай ступені гэтую працу праводзіла сям’я масарэтаў
Бэн-Ашэр. Іншая сям’я – Бэн-Нафталі – распрацавала традыцыю, якая
некалькі адрознівалася ад масарэцкай (875 адрозненняў у тэксце).
Старыя і непрыдатныя габрэйскія тэксты, якія змяшчаюць імя
Бога, рэстаўраваліся ці ж перамяшчаліся ў сховішчы, называныя
генізамі. Падобныя тэксты лічыліся непрыдатнымі (пасул) для цы
рыманіяльных мэтаў. Генізы сталі важнымі сховішчамі для стара-
жытных тэкстаў Святога Пісання. У адной толькі знакамітай Каір
скай генізе было знойдзена больш за 24 700 рукапісаў, якія ўтрымлівалі
тэксты Пісання.
Хрысціянскія біблейскія рукапісы звычайна капіяваліся ў манасты
рах у спецыяльных памяшканнях, якія называліся скрыпторыумамі,
што злучаліся з бібліятэкай. Капіяванне кніг было важнай часткай
манастырскай адукацыі. Вялікія бібліятэкі былі прадметам гонару ма
настыроў. Кнігі капіяваліся з найвялікшай дбайнасцю. Капіруючы
Біблію, манастырскія пісцы ўсведамлялі ўсю значнасць сваёй працы.
З часоў Сярэднявечча часткова або цалкам захаваліся дзясяткі тысяч
асобнікаў Бібліі. Калі гэтыя рукапісы параўноўваюць, тэксты на 99 %
супадаюць. 1 %, які застаецца, нягледзячы на ўсю сваю важнасць, ніяк
не ўплывае на дактрынальныя пытанні, якія разглядаюцца ў Пісанні.
Біблія была захавана дзякуючы дбайнаму капіяванню, і сучасны чытач
Бібліі можа быць упэўнены ў праўдзівасці тэксту.
КАТАЛОГ
37
23. Копцкае Евангелле біфоліа. V ст. н. э.
Дадзены помнік уяўляе сабой копцкі фрагмент тэксту пра ўцёкі Святога сямейства ў Егіпет і
датуецца V ст. н. э. Копцкая мова была мовай егіпцян, многія з якіх прынялі хрысціянства.
Першапачаткова ён быў створаны для напісання Бібліі. Апавяданне пра ўцёкі Святога сямейства
ад Ірада было адной з улюбёных гісторый копцкіх хрысціян. Пасля заваёвы Егіпта арабамі гэтая
гісторыя абрасла шматлікімі легендамі, якія падкрэсліваюць асаблівае стаўленне Ісуса да копцкіх
хрысціян падчас ганенняў. Прадстаўлены фрагмент змяшчае чатыры амаль поўных старонкі
з тэкстам з Евангелля паводле Матфея (2: 11–16), якія калісьці былі часткай невялікай кнігі. Гэта
самы ранні копцкі аповед аб згаданай лёсавызначальнай падзеі. Кніга была, несумненна, пры
значана для асабістага выкарыстання і, з улікам яе фармату, магла ўключаць толькі Евангелле
паводле Матфея. Не выключана, яна ўтрымлівала толькі тыя падзеі, якія адносіліся да дзяцінства
і юнацтва Ісуса. На дадзены момант існуе толькі адзін вельмі фрагментаваны грэчаскі папірус,
які змяшчае частку гэтага апавядання. Калі не лічыць вядомых грэчаскiх кодэксаў (рукапісных
кніг) са Святым Пісаннем, такіх як, напрыклад, Сінайскі кодэкс, які датуецца сярэдзінай IV ст.,
то дадзены копцкі фрагмент утрымлівае адно з самых ранніх апавяданняў, якія звязваюць Ісуса
з Егіптам.
38
24. Копцкі пергамент з фрагментам Евангелля паводле Мацвея. V ст. н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў прыватным зборы ў Лондане, Вялікабрытанія
Копцкая мова была мовай егіпцян, многія з якіх прынялі хрысціянства. Копты выкарыстоў
валі грэчаскае пісьмо, дадаўшы да алфавіту некалькі літар для перадачы егіпецкіх іерогліфаў.
Копцкая пісьменнасць была першапачаткова вынайдзена для запісу Бібліі. Прадстаўлены аркуш
з копцкага рукапісу ўзяты з кнігі невялікага фармату, якая, верагодна, утрымлівала Чацвёра
евангелле. На яго франтальным баку – фрагменты з Евангелля паводле Мацвея (гл. 27), а на
адвароце – пачатак 28-й главы Евангелля паводле Мацвея. Тэкст на адвароце апавядае пра
КАТАЛОГ
Марыю Магдаліну і іншых жанчын, якія ідуць да труны, у якую быў пакладзены Ісус, каб
памазаць Яго цела мірам. На сваё вялікае здзіўленне, жанчыны выявілі, што труна пустая.
Анёл, які з’явіўся ім, сказаў, што Хрыстос уваскрос і што яны павінны абвясціць добрую вестку
вучням. Гэты копцкі рукапіс, улічваючы яго невялікі фармат, быў, верагодна, прызначаны для
прыватнага выкарыстання. Ён быў складзены прыкладна ў V ст. н. э., што робіць яго адным
з тых ранніх дакументаў, якія захаваліся і змяшчаюць гэты важны ўрывак евангельскага тэксту.
39
25. Лацінская Вульгата. XIII ст.
Музей кнігі, Лондан, Вялікабрытанія
Першая лацінская Біблія каталіцкай царквы называлася Vetus Latina (на старажытнай
лаціне). У той час мелі хаджэнне шматлікія адрозныя адна ад адной версіі, што выклікала
вялікую блытаніну ў тэалагічных трактоўках. У 382 г. н. э. папа Дамасій I даручыў вучонаму
Ераніму стандартаваць лацінскі тэкст. Праца, якая пачалася з перагляду тэксту Евангелляў,
што і было завершана ў 384 г. н. э., паступова ператварылася ў пажыццёвую працу, якая заняла
дваццаць тры гады. Еранім нават пераехаў з Рыма ў Віфлеем, каб вывучаць габрэйскую і ара�
мейскую мовы.
Гэты пераклад быў першым поўным перакладам Бібліі з моваў першакрыніц на лаціну, якая
выкарыстоўвалася ў маўленні (vulgate), і ён стаў вызначальным перакладам Святога Пісання
ажно да пратэстанцкай Рэфармацыі. І нават у цяперашні час, праз яшчэ пяцьсот гадоў, ён пра�
цягвае адыгрываць важную ролю. Фактычна, Вульгата мела адзін з самых працяглых уплываў
у параўнанні з усімі іншымі перакладамі Бібліі. Большасць тэалагічных тэрмінаў прыйшлі
ў сучасныя мовы менавіта праз лацінскі пераклад Ераніма.
Прадстаўленая тут лацінская Вульгата была запісаная двума пісцамі ў Францыі ў канцы
XIII ст. на тонкім пергаменце. Рукапіс уключае ў сябе кароткі змест кніг, арнаментаваныя за
галоўкі і дзяленне на главы, якое было ўведзена Стэфанам Лэнгтанам, арцыбіскупам Кентэр
берыйскім (пам. 1228).
40
26. Аркуш з армянскага Евангелля паводле Яна. Прыблізна 900 г. н. э.
Тут прадстаўлены пергаментны аркуш рукапіснага армянскага Евангелля паводле Яна, які
змяшчае 11-ю главу. Ён датуецца прыкладна 900 г. н. э. У ім апісана гісторыя пра тое, як Ісус
уваскрасіў Лазара. Гэты аркуш быў паўторна выкарыстаны для вырабу больш позняй аправы.
Армяне – адзін з першых народаў, які ў пачатку V ст. прыняў хрысціянства ў якасці сваёй
дзяржаўнай рэлігіі. Пры падтрымцы цара Арменіі св. Мясроп Маштоц і св. Саак Парцеў (каля
439) стварылі ўнікальны алфавіт для армянскага мовы з мэтай ажыццявіць пераклад Бібліі. Гэта
стала пачаткам залатога стагоддзя армянскай культуры і літаратуры, а таксама ўмацавала
нацыянальную ідэнтычнасць Арменіі. Гэты аркуш з’яўляецца адным з самых ранніх прыкладаў
КАТАЛОГ
армянскага пісьменства. Заснаваная тады царква існуе і дагэтуль і з’яўляецца незалежнай ад

праваслаўнай і рымска-каталіцкай цэркваў. Армяне – незалежныя вернікі. Першы кіраўнік
армянскай царквы св. Рыгор Асветнік названы так таму, што нёс святло душам армян,
пазнаёміўшы іх з хрысціянствам.
41
27. Чацвёраевангелле на армянскай мове. XIV – пачатак XV ст.
Прыватны збор Эндру Дж. Сцімера, Камарыльё (штат Каліфорнія), ЗША
Армяне славіліся вырабам шыкоўна ўпрыгожаных рукапісаў, і асабліва – біблейскіх. Росквіт

кніжнай вытворчасці ў Арменіі прыйшоўся на XIV–XV стст. Прадстаўлены тут багата ілюмі
наваны рукапіс змяшчае Чацвёраевангелле на армянскай мове, напісанае на гладкай жаўтаватай
паперы, і датуецца XIV або пачаткам XV ст. Дадзены рукапіс быў зроблены ў той перыяд, калі
ў Арменіі квітнелі выраб і дэкараванне кніг. Гэты выдатны рукапіс змяшчае поўны тэкст Чац�
вёраевангелля ў раннеармянскім перакладзе. Ён складаецца з 278 аркушаў. Тэкст напісаны
круглым каліграфічным пісьмом, вядомым як шрыфт Баларгір, чорным і чырвоным атраман�
там, у два слупкі па 21 радку ў кожным. У рукапіс уключаны восем старонак канона Яўсевія
ў багата ўпрыгожаных рамках матавых колераў з выкарыстаннем золата. Пачатак кожнага
Евангелля адзначаны чатырма дэкаратыўнымі палосамі.
Евангелле таксама змяшчае поўнастаронкавыя партрэты трох з чатырох евангелістаў
і шматлікія ініцыялы, упрыгожаны віньетамі і ўзорамі (вензель з фігурамі людзей), а таксама
іншыя дэкаратыўныя элементы, уключаючы пышныя кветкавыя ўпрыгожанні па краі – усё,
што было характэрна для багата ілюмінаваных армянскіх біблейскіх рукапісаў таго часу.
У кодэксе адсутнічаюць два аркушы з калафонам, якія былі заменены пазней, а таксама адзін
аркуш з партрэтам евангеліста і яшчэ адзін устаўлены аркуш. Рукапіс пераплецены тагачасным
пергаментам па драўляных дошках з бясфарбавым цісненнем па краях і крыжамі ў ромбапа
добным полі (геаметрычны дызайн паралелаграмаў), а таксама двума маленькімі кветкавымі
ўзорамі на спінцы, выкананымі з дапамогай тэхнікі ціснення.
42
28. Арабскае Пяцікніжжа. XVII ст.
Сямейны збор Бэн-Дэвіда, Ерусалім, Ізраіль
Дадзены папяровы рукапіс XVII ст. змяшчае арабскі

пераклад сахідскага копцкага тэксту Пяцікніжжа.
Першае выданне копцкага Пяцікніжжа было надру
кавана ў 1622 г. Згодна з калафонам гэты рукапіс быў
скапіяваны ў 1657 г. Копцкая мова была карэннай мо
вай хрысціян у Егіпце. Яна была абвешчана па-за
законам арабскімі захопнікамі Егіпта, таму хрысціяне
перайшлі на арабскую мову. Некаторыя загалоўкі вы
лучаны. У рукапісе маюцца традыцыйныя шматколер
ныя ўпрыгожанні. Некалі рукапіс быў часткай знака
мітага збору Філіпс. Сэр Томас Філіпс (пам. 1872) быў
англійскім антыкварам і калекцыянерам кніг, які саб
раў самую вялікую калекцыю рукапісаў у XIX ст.
29. Тадж-Тора на іўрыце, арамейскай і арабскай мовах. XVI ст.

Дадзеная кніга называецца Тадж (або Кетэр) Торай,

або «Каронай Торы». Яна была выраблена ў Емене
і датуецца XVI ст. Сам факт яе вырабу ілюструе
імкненне еменскіх габрэяў вывучаць Тору. Тадж-Тора
звычайна дзялілася на два тамы. Прадстаўленая тут
кніга змяшчае першую палову Торы – Кнігі Быццё
і Выхад. Габрэйскі тэкст Тадж суправаджаецца двума
перакладамі, упісанымі паміж вершамі. Пераклад на
арамейскую мову быў выкананы Анкеласам і назы
ваўся Таргум. Іншым перакладам быў знакаміты
Тафсір, ці арабскі пераклад Торы, транслітараваны
літарамі габрэйскага алфавіту Саадзіем Гаонам. Гэты
том таксама змяшчае тэксталагічныя заўвагі і камен
КАТАЛОГ
тары вялікага габрэйскага мудраца Рашы, упісаныя

ў ніжняй частцы старонкі. Рукапіс быў замоўлены
для сямейства нейкага Хенд Біфі. Гэты рукапіс з’яў
ляецца надзвычай рэдкім і ўяўляе велізарную каштоў
насць. Яго існаванне дэманструе тое, з якой дбай
43
насцю складаліся і захоўваліся рукапісы на працягу
шэрагу стагоддзяў.
30. Габрэйскі Псалтыр. 1719 г.
Сямейны збор Савіцкіх, Нью-Ёрк, ЗША
Прадстаўлены тут вельмі рэдкі асобнік Псалтыра ў форме кодэкса быў запісаны ў 1719 г. на
іўрыце ў горадзе Млада-Баляславе пад Прагай. Там знаходзілася адна з найстарэйшых габрэйскіх
абшчын Багеміі, дзе жылі многія знакамітыя рабіны. Рукапіс мае буйны фармат для выкарыстання
кантарам у сінагозе. Почырк пісца адрозніваецца майстэрствам і мастацкасцю. Уверсе і ў цэнтры
тытульнага аркуша намаляваны цар Давід, які грае на арфе. Рукапіс пачынаецца малітвай, якую
варта чытаць перад чытаннем псалмоў (тэілім) для кожнага дня тыдня і святочных дзён. У канцы
рукапісу змешчаны дзве малітвы, якія чытаюцца пасля тэілім, а таксама малітва за хворых. Чытанне
псалмоў – важная частка штодзённага набажэнства ў сінагозе.
31. Эфіёпскі Псалтыр. XVII ст.

Збор Эндру Дж. Сцімера, Камарыльё (штат Каліфорнія), ЗША
Гэты рукапіс на пергаменце, які датуецца XVII ст., утрымлівае псалмы і малітвы на геэзе –
старажытнай мове эфіёпскіх хрысціян. Тэкст уключае ў сябе «Малітвы і песні Давіда», «Ма
літвы Майсея», «Ацалелыя пасля вавілонскага палону» і «Малітвы Іллі». Загалоўкі вылучаны.
44 Рукапіс захоўваўся ў традыцыйным скураным архіўным кейсе.
32. Самарыцянскае Пяцікніжжа (Тора). Канец XIX – пачатак ХХ ст.
Сямейны збор Сівіцкіх, Нью-Ёрк, ЗША
Самарыцяне – нашчадкі народу, які засяляў Паўночны Ізраіль і ўступаў у шлюб з мясцовымі
жыхарамі той зямлі пасля асірыйскага палону, які пачаўся ў 722 г. да н. э. На сённяшні дзень
самарыцяне налічваюць менш за 700 чалавек. Прадстаўленая тут Самарыцянская Тора была
напісана на вялікіх аркушах паперы, згорнутых у сувой Ёсефам бэн Аб Хісда Хашэнэнам
у горадзе Наблус напрыканцы XIX або пачатку XX ст. Самарыцянская Тора напісана ста
ражытнагабрэйскім пісьмом, вядомым таксама як палеагабрэйскае, якое папярэднічала асірый
скаму квадратнаму пісьму.
Самарыцяне лічаць кнігі Торы кананічнымі. Пры параўнанні Самарыцянскай Торы з габ
рэйскім масарэцкім тэкстам выяўляецца каля 6000 адрозненняў, многія з якіх адносяцца да
ліку арфаграфічных. Дыялог паміж Ісусам і самарыйскай жанчынай ля калодзежа, апісаны
ў Евангеллі паводле Яна (4: 20), выкрывае адрозненні паміж іўдзейскімі і самарыцянскімі
тэксталагічнымі традыцыямі. Каля 2000 варыяцый Самарыцянскай Торы супадаюць з грэ
КАТАЛОГ
часкай Септуагінтай, але адрозніваюцца ад масарэцкага тэксту. Некаторыя з рукапісаў Торы,

выяўленых сярод сувояў Мёртвага мора, таксама адносяцца да протасамарыцянскага тыпу
тэксту і напісаны палеагабрэйскім пісьмом. Гэтыя факты паказваюць важнае значэнне Сама-
рыцянскай Торы для навукоўцаў. Большасць крытыкаў тэксту згаджаюцца з тым, што самары
цянскі тэкст прадстаўляе старажытную і яркую тэксталагічную традыцыю.
45
Мадэль страчанай сінагогі ў Кайфэне – самай далёкай кропцы размяшчэння
габрэйскай дыяспары ва Усходнім Кітаі.
Гэта сінагога была сховішчам вельмі рэдкіх габрэйскіх рукапісаў.

Кайфэн, Кітай
46
ЧАСТКА 5
БІБЛЕЙСКІЯ КНІЖНЫЯ ТРАДЫЦЫІ
УСХОДУ І ЗАХАДУ
Вялікі шаўковы шлях стаў культурным мостам, які злучыў два

светы – Азію і Еўропу. На Усходзе было зроблена шмат адкрыццяў
і вынаходніцтваў, такіх як порах, папера, наборны друк і компас, і яны
з часам трапілі на Захад. Больш за тое, гэты маршрут даваў маг
чымасць і для абмену рэлігійнымі ідэямі. Але калі навуковыя інавацыі,
як правіла, рухаліся па знакамітым Шаўковым шляху з Усходу на Захад,
то габрэі, а потым і хрысціяне неслі Біблію па гэтай старажытнай
магістралі з Захаду на Усход. Прадстаўленая тут рэдкая калекцыя
розных асобнікаў Торы служыць унікальным сведчаннем распаўсю
джвання Слова Божага па гэтым гістарычным шляху. На выставе
прадстаўлены сувоі, пачынаючы ад горада Салонікі на грэчаскім
ўзбярэжжы і аж да Кітая. Паміж гэтымі двума пунктамі знаходзіліся
Бухара, Ташкент і гарады Індыі, дзе пражывала вялікая колькасць
габрэяў. Захаваліся сувоі з усіх гэтых месцаў.
КАТАЛОГ
47
33. Саланікійская Гафтара. XVII ст.
Збор Ларсана, Баніта Спрынгс (штат Фларыда), ЗША
Гафтара складаецца з урыўкаў кніг габрэйскай Бібліі (Танах) за выключэннем Торы (першыя
пяць кніг Бібліі). Гафтару чытаюць у сінагозе пасля чытання Торы па суботах, па святах і ў дні
посту. Гэтыя чытанні тэматычна звязаны з чытаннямі з Торы (парашат). Самыя раннія спасылкі
на чытанні з Гафтары сустракаюцца ў Новым Запавеце. Ісус чытаў з сувоя Ісаі ў сінагозе
(Евангелле паводле Лукі 4: 17), а Павел прапаведаваў у сінагозе пасля чытання з Закона і Кнігі
прарокаў (Дзеі апосталаў, 13: 15). У рабіністычнай літаратуры гаворыцца пра тое, што чытанне
Гафтары было агульнапрынятай практыкай у I ст. н. э. Прадстаўлены тут сувой змяшчае поўны
тэкст Гафтары з Салонікаў (у старажытнасці – Фесалонікі), датаваны XVII ст. Гэта адзін
з васьмі дакументальна пацверджаных сувояў Гафтары (цяпер Гафтара чытаецца па кнізе), і ён
займае другое месца сярод найбольш старых вядомых нам асобнікаў.
48
34. Саланікійская Тора. XVII ст.
Дадзеная Саланікійская Тора датуецца XVII ст. Габрэйская абшчына квітнела ў гэтым
горадзе аж да XX ст. Амаль 98 % габрэйскага насельніцтва Салонікаў загінула падчас на
цысцкага Халакосту. У Салоніках ацалелі вельмі нешматлікія асобнікі Торы і яшчэ менш
поўных камплектаў сувояў, якія складаюцца з Торы і Гафтары.
КАТАЛОГ
49
35. Іракская Тора. XVIII ст.
Дадзеная Іракская Тора датуецца XVIII ст. Калісьці ў Іраку пражывала вялікая колькасць
габрэяў, якія апынуліся там пасля апісанага ў Бібліі палону. Габрэйская абшчына ў Іраку мела
трывалыя сувязі з габрэямі ў Індыі і Кітаі. З-за ўзмоцненага пераследу на зямлі, што раздзіралася
вайной, апошнія габрэі былі эвакуяваны адтуль у 1990-х гг. Сувой выкананы на карычневым
гевіле – асаблівым чынам вырабленай скуры, якую выкарыстоўвалі габрэі-сефарды.
50
36. Тбіліская Тора. XVI ст.
Група па даследаванні манускрыптаў. Гранд Хэйвен (штат Мічыган), ЗША
Гэты рэдкі асобнік Торы быў выраблены ў г. Тбілісі (Грузія) у XVI ст. Ён з’яўляецца адным
з дакументальна пацверджаных асобнікаў Торы з дадзенага рэгіёну, дзе калісьці пражывала
квітнеючая габрэйская абшчына. Габрэі-сефарды перасяляліся туды ў некалькі этапаў: пасля
вавілонскага палону, у грэка-рымскую эпоху і, нарэшце, у часы Візантыйскай Імперыі. У XIX ст.
абшчына скарацілася да некалькіх тысяч чалавек. Дадзеная Тора складаецца з 46 скураных
аркушаў з 183 слупкамі тэксту па 52 радкі ў кожным. Гевіль (назва скуры, вырабленай
сефардскімі саферымамі) мае бліскучую паверхню і адрозніваецца насычаным цёмна-
карычневым колерам. Дадзеная Тора змяшчае ўнікальныя палеаграфічныя, кадыкалагічныя
і тэкставыя элементы. Яна трохі пашкоджана насякомымі, некаторыя літары патрэскаліся. У ёй
маецца мноства сцёртых месцаў і надрадковых выпраўленняў, а палі запоўненыя заклікамі
КАТАЛОГ
ўносіць выпраўленні. Гэта наглядны прыклад уважлівага стаўлення пісцоў да правільнасці

напісання тэксту і своечасовай рэстаўрацыі літар, каб Тора заставалася кашэрнай (гэта значыць
магла выкарыстоўвацца ў рытуальных мэтах). Дадзены сувой быў прывезены ў Ізраіль, дзе быў
набыты ў імігрантаў з Грузіі ў мінулым дзесяцігоддзі. Гэтая Тора сведчыць на карысць таго,
што ў Грузіі, якая размяшчалася ўздоўж паўночных межаў Вялікага шаўковага шляху, калісьці
квітнела габрэйская абшчына.
51
37. Бухарская ўзбекская Тора. XVIII ст.
Значная колькасць габрэяў калісьці пражывала ў Бухары (Узбекістан). У Сярэднія вякі там
знаходзілася самая вялікая габрэйская абшчына Цэнтральнай Азіі. Габрэям даводзілася нялёгка
пад ісламскім панаваннем у XII–XVIII стст. Да стварэння дзяржавы Ізраіль бухарскія габрэі
былі адной з самых ізаляваных габрэйскіх суполак у свеце. Пасля распаду Савецкага Саюза
большасць бухарскіх габрэяў эмігравала ў Ізраіль і ў Злучаныя Штаты. Улічваючы ўсе гэтыя
абставіны, габрэйскія сувоі і манускрыпты з Бухары ўяўляюць сабой вялікую рэдкасць.
Прадстаўленая тут Бухарская Тора з’яўляецца сведчаннем тагачаснага росквіту габрэйскай
абшчыны на гэтым адрэзку Вялікага шаўковага шляху. Сувой выкананы на карычневым гевіле –
пергаменце асаблівага вырабу, які выкарыстоўвалі габрэі-сефарды.
52
38. Узбекская Тора з Ташкента. XVIII ст.
Тут прадстаўлена Ташкенцкая Тора з Узбекістана. Вядома, што з гэтага рэгіёну Цэнтральнай
Азіі захаваліся вельмі нешматлікія дакументальна пацверджаныя Торы. Для дадзенай вобласці
былі характэрныя белыя скуры і ўсходняе пісьмо. Прасочваюцца блізкія паралелі са знакамітымі
кайфэнскімі Торамі.
КАТАЛОГ
53
39. Індыйскія Тора і цік. XVIII ст.
Група па даследаванні манускрыптаў, Гранд Хэйвен (штат Мічыган), ЗША
Адна з найбуйнейшых суполак габрэяў у Азіі за межамі Ізраіля, Персіі і былога Савецкага
Саюза пражывала ў Індыі. Паводле падання, самае ранняе перасяленне габрэяў у Індыю адбы
лося ў старазапаветныя часы. Пазней яны ўстанавілі сувязі з габрэямі ў Вавілоне, Персіі
і Іспаніі. Габрэі, як сефарды, так і ашкеназі, жывуць у Індыі і ў цяперашні час. Дадзеныя
індыйскія Тора і цік уяўляюць сабой вялікую рэдкасць. Існуе ўсяго некалькі дакументальна
пацверджаных старадаўніх асобнікаў Торы з Індыі. Згодна з традыцыяй габрэяў-сефардаў, Тора
змяшчаецца ў вертыкальны футляр, званы цікам, і скручваецца з дапамогай стрыжняў-ручак
з любога канца. Гэты элегантны індыйскі футляр выраблены са срэбра. Наканечнікі стрыжняў
таксама пакрытыя срэбрам. Індыйскія габрэі былі цесна звязаны з кайфэнскімі габрэямі ў Кітаі.
Некаторыя даследчыкі лічаць, што кайфэнскія габрэі паходзяць з Індыі. Як бы там ні было,
абедзве абшчыны знаходзіліся ў цесным кантакце адна з адной.
54
40. Сувой Эстэр (Мегілат Эстэр). Належаў пасланніку ў Кітаі сэру Бароў.
XVIII ст.
Сувой Эстэр, які належаў пасланніку ў Кітаі сэру Бароў – гэта ілюстраваны мініяцюрны
сувой кнігі Эстэр (Мегілат), выраблены ў Італіі і прададзены ў Кітаі ў 1794 г., верагодна, габрэем
у горадзе Кайфэн. Мяркуючы па сямейным гербе ў пачатку сувоя, ён быў выкананы для
вядомай сям’і габрэйскіх друкароў, якія ўзнавілі габрэйскае кнігадрукаванне ў Мантуі (Італія)
у XVIII ст. Край сувоя ўпрыгожаны кветкавым арнаментам і вінаграднай лазой. Сувой уключае
ў сябе дадатковыя блаславенні, якія прачытваюцца перад чытаннем кнігі Эстэр, а таксама
малітвы ў канцы сувоя. Да сувоя прыкладаецца ліст габрэйскага вучонага, датаваны 18 сакавіка
1849 г. У лісце ўказваецца, што сувой быў набыты ў Кітаі ў 1794 г. сэрам Джонам Бароў, які
ўваходзіў у склад першага брытанскага пасольства ў Кітаі ў перыяд з 1792 па 1794 г. Дарэчы,
каштоўны сувой, верагодна, належаў кітайскаму саноўніку габрэйскага паходжання, які прадаў
яго сэру Бароў. Сувой служыць выдатным сімвалам іўдзейскай прысутнасці ў Кітаі ў ка
ланіяльную эпоху.
КАТАЛОГ
55
41. Біфоліа з тэкстам Кнігі Выхад (27: 20–28: 3). Кайфэн (Кітай). XVII ст.
Факсімільнае выданне. Арыгінальны каталог аўкцыёна «Сотбіс»
7 снежня 2010 г.
Тут прадстаўлена факсімільнае выданне аркуша біфоліа з тэкстам з кнігі Выхад (27: 20–28:
3) з Кайфэна, Кітай. З усіх абшчын габрэяў, якія былі раскіданыя ў эпоху дыяспары, ні адна не
заязджала так далёка ці не заставалася ў нагэтулькі працяглай ізаляцыі, як габрэі Кайфэна
ў Кітаі. Габрэі пасяліліся ў Кайфэне – самым аддаленым усходнім участку Вялікага шаўковага
шляху – дзесьці паміж II і X стст. Яны перасяліліся ў Кітай з Вавілона і Індыі і падтрымлівалі
цесныя сувязі з габрэйскімі абшчынамі ў гэтых краінах. Тры надпісы, высечаныя на камені,
утрымліваюць цікавыя падрабязнасці аб пачатковым этапе іх гісторыі. Сінагога ў Кайфэне
некалькі разоў была затоплена і спалена, што прывяло да знішчэння каштоўных сувояў
і кніг. Ацалелі нямногія. Да 1860-х гг. сінагога была цалкам разбурана, і толькі шэсць асобнікаў
Торы, два няпоўныя асобнікі Торы і некаторыя кнігі захаваліся ад некалі цудоўнай бібліятэкі.
Пра існаванне кайфэнскіх габрэяў даведаліся езуіцкія місіянеры ў Пекіне, узначаленыя
Матэа Рычы. Езуіты імкнуліся каталагізаваць існуючыя рукапісы, навучыць габрэяў і на
вярнуць іх у хрысціянства, але іх намаганні не мелі доўгатэрміновых вынікаў. З часам габрэі

асіміляваліся ў кітайскую культуру, захоўваючы пры гэтым некаторыя з габрэйскіх звычаяў
і традыцый. З моманту ўстанаўлення дыпламатычных адносін паміж Ізраілем і Кітаем
у 1990-х гг. адрадзілася цікавасць да вывучэння габрэяў як у Кайфэне, так і ў іншых рэгіёнах
Кітая. У Кайфэне налічваецца 500–1000 чалавек, якія прэтэндуюць на габрэйскае паходжанне,
а 40–50 чалавек працягваюць практыкаваць тую ці іншую форму іўдаізму. У апошні час былі
прыкладзены намаганні па перасяленні кайфэнскіх габрэяў у Ізраіль. Так ці інакш, мае вялікую
каштоўнасць сам факт існавання габрэяў Кайфэна і тое, што яны захавалі сваю веру ў самых
аддаленых кутках дыяспары.
56
42. Кітайскі манускрыпт Евангелля паводле Яна. XX ст.
Чжоўкойскі музей Бібліі, Чжоўкоў, Хэнань, Кітай
Нягледзячы на вынаходніцтва кнігадрукавання, некаторыя пісцы працягвалі капіяваць

кнігі ўручную. Тут прадстаўлены рукапіс Евангелля паводле Яна. Падчас «культурнай
рэвалюцыі» ў Кітаі дамы людзей падвяргаліся набегам і вобшукам. Хрысціянскія кнігі і Бібліі
канфіскоўвалі і спальвалі. Некаторыя людзі з вялікай рызыкай для сябе закопвалі іх у зямлю,
каб схаваць ад уладаў. Іншыя ж выкарыстоўвалі тыя часткі Пісання, якія ў іх меліся, або проста
па памяці перапісвалі біблейскія ўрыўкі на недарагую тонкую паперу. Гэты рукапіс быў
напісаны па памяці, паколькі ў ім выкарыстоўваюцца як класічныя, так і спрошчаныя іерогліфы.
Мао Цзэдун настойваў на ўкараненні спрошчаных кітайскіх іерогліфаў у 1950–1960-х гг. з мэтай
павышэння пісьменнасці. Гэта дазваляе вызначыць, калі было запісана дадзенае Евангелле. Той
факт, што рукапіс змяшчае абодва стылі пісьма, паказвае на тое, што ён, хутчэй за ўсё, быў
запісаны па памяці, паколькі не існавала рукапісаў, у якіх бы змешваліся абодва тыпы пісьма.
Гэты рукапіс Евангелля паводле Яна з’яўляецца сведчаннем імкнення людзей да Слова Божага
ў цяжкія часы, а таксама сведчаннем яго невынішчальнасці.
КАТАЛОГ
57
Еўрапейскі друкарскі варштат з рухомымі літарамі і друкаваным прэсам,

вынайдзены Ёганам Гутэнбергам у горадзе Майнцы, Германія.
Майнц, Германія
58
ЧАСТКА 6
ПЕРШАДРУКАВАНЫЯ
БІБЛЕЙСКІЯ ТЭКСТЫ
Часопіс «Тайм» назваў Ёгана Гутэнберга (каля 1396–1468) адным

з дзесяці самых уплывовых людзей мінулага тысячагоддзя. Ён быў
уганараваны за вынаходніцтва друкарскага варштата з рухомымі
літарамі, якое ён зрабіў, хутчэй за ўсё, каля 1455 г. Падобнае прызнанне
Гутэнберг атрымаў дзякуючы таму рэвалюцыйнаму ўплыву, які дру-
карскі варштат аказаў на Еўропу. Кнігі ператварыліся ў прадукт
масавай вытворчасці, атрымалі шырокае распаўсюджванне і зрабіліся
менш дарагімі, а такім чынам – больш даступнымі. Першай кнігай,
надрукаванай у Еўропе, была Біблія. Больш за тое, наклады Бібліі
дагэтуль перавышаюць наклады любых іншых кніг. Вынаходніцтва
Гутэнберга прывяло да хуткага росту пісьменнасці. Свой рэнесанс
перажывалі адукацыя і навука, узрасла колькасць гуманітарных
даследаванняў (у тым ліку гістарычных). Усё гэта прывяло да рэформы
царквы і вялікіх сацыяльных і палітычных пераменаў. Кнігадрукаванне і
папера, без якіх немагчымы выраб кніг, былі вынайдзены ў Азіі за сотні
гадоў да Гутэнберга. Аднак невядома, ці паўплывалі азіяцкія вынаход
ніцтвы на вынаходніцтва Гутэнберга. Многія кнігадрукары працавалі
і ў Беларусі, але гісторыя захавала не ўсе іх імёны. Першы з вядомых
нам – гэта Францыск Скарына (каля 1490 – каля 1551).
Друкарскі варштат Гутэнберга (рэканструкцыя)
Арыгінальны варштат Гутэнберга не захаваўся. Тут прадстаўлена рабочая рэканструкцыя

друкарскага варштата, распрацаванага Ёганам Гутэнбергам у сярэдзіне XV ст., у натуральную
велічыню. Яна створана ў адпаведнасці з апісаннямі і чарцяжамі друкарскіх варштатаў той
эпохі. Гутэнберг скамбінаваў шырока распаўсюджаны ў Германіі вінны прэс з незадоўга да таго
вынайдзенай друкарскай формай з рухомымі літарамі, якія пасля друку можна было разбіраць і
выкарыстоўваць пры новым наборы тэксту. Усё гэта ў выніку прывяло да яго рэвалюцыйнага
вынаходніцтва. Прадстаўлены на выставе друкарскі варштат выраблены з драўніны дуба. Шруб
КАТАЛОГ
выразаны ўручную і прымацаваны да дзяржанне. Калі за дзяржанне пацягнуць, то на

друкарскую форму будзе здзейснены ціск, які перавышае 2000 фунтаў (каля 900 кг), і з’явіцца
адбітак. Адліваная металічная пліта выраблена ў дакладнай адпаведнасці з той, што выка
рыстоўвалася Гутэнбергам для друкавання Бібліі. Друкарскі варштат быў выраблены доктарам
Русці Майзэлем, захавальнікам Музея Вечнага Слова ў Уэтэрфордзе (штат Тэхас). Ён падтрым
59
ліваецца ў працоўным стане, а кіруе ім Джон Сліф.
Пункт капіявання Святога Пісання ўручную
Усе папярэднія экспанаты былі скапіяваны ўручную. Да вынаходніцтва друкарскага

варштата, а часткова і пасля гэтага ўсе тэксты перапісваліся ад рукі. Але капіяваць кнігі
ўручную было дорага і займала шмат часу. У наведвальнікаў выставы ёсць магчымасць
перапісаць ад рукі верш са Святога Пісання. Людзі розных узростаў і нацыянальнасцяў прымалі
ўдзел у выкананні гэтага практыкавання, у выніку чаго ўтварыўся «Жывы сувой». Мы
запрашаем і вас паспрабаваць паўтарыць тое, што рабілі пісцы для захавання Бібліі на працягу
многіх стагоддзяў, а таксама адчуць неабходнасць у вынаходніцтве друкарскага варштата.
Пункт для назірання за работай габрэйскіх пісцоў (софераў)

Традыцыя перапісваць тэкст ад рукі ўсё яшчэ жывая ў іўдаізме. Габрэйскія сувоі і іншыя
рэлігійныя дакументы па-ранейшаму капіруюцца прафесійнымі кніжнікамі. Габрэйскі пісец
называецца соферам. Ён авалодвае сваім майстэрствам праз цяжкую працу. Яму даводзіцца
засвойваць тысячы прадпісанняў наконт правільнага напісання тэксту. Капіяванне Торы можа
заняць да аднаго года. Софер выконвае сваю руплівую працу на працягу многіх гадзін кожны
дзень. Ізраільскі софер з сям’і рускіх габрэяў Данііл Барух служыць жывым прыкладам
адданасці сваёй справе.
60
43. Старонка з Бібліі Гутэнберга з тэкстам
Паслання да Філіпійцаў (2:6–3:11). Каля 1455 г.
Збор Бенджаміна Краўфарда, Бірмінгем (штат Алабама), ЗША
Тут прадстаўлена старонка з Бібліі Гутэнберга – першай кнігі ў Еўропе, надрукаванай на

друкарскім варштаце з выкарыстаннем формы з рухомымі літарамі і датаванай каля 1455 г. На
гэтай старонцы – тэкст Паслання да Філіпійцаў (2:6 – 3:11). Тэкст надрукаваны ў дзве калонкі па
42 радкі ў кожнай на высакаякаснай паперы з баваўнянай сыравіны. У верхняй частцы старонкі
маецца загаловак, выкананы чырвоным і сінім колерам. Першая літара кожнага сказа вылучана
КАТАЛОГ
чырвоным. У той час яшчэ не быў уведзены падзел на вершы. Главы пазначаны рымскімі лічбамі
чырвонага і сіняга колеру. Кожная глава пачынаецца з буйной прапісной літары, вышынёю ў два
радкі, папераменна чырвонага і сіняга колеру. У якасці першай надрукаванай кнігі была абраная
Біблія па прычыне яе велізарнай запатрабаванасці.
61
44. Біблія Гутэнберга. Каля 1455 г.
Факсімільнае выданне. Музей кнігі, Лондан, Вялікабрытанія
Тут прадстаўлена рэпрадукцыя Бібліі Гутэнберга, якая была выканана каля 1455 г. Гэта
была першая кніга, надрукаваная ў Еўропе з выкарыстаннем формы з рухомымі літарамі.
Вынаходніцтва такога друку на Захадзе прыпісваюць Ёгану Гутэнберга, ювеліру з нямецкага

горада Майнца. Больш простая разнавіднасць друкарскага варштата з’явілася ў Азіі за некалькі
стагоддзяў да гэтага. Для свайго друкарскага варштата Гутэнберг выкарыстаў вінны прэс,
вельмі распаўсюджаны ў яго родным рэгіёне Германіі, і аб’яднаў яго з механізмам, які фіксаваў
асобныя літары (якія называліся «шрыфтам») пад друкавальным прэсам. Старонкі тэксту
набіралі, пасля чаго на іх наносілі друкарскую фарбу. На такую форму накладвалі паперу і,
выкарыстоўваючы прэс, рабілі адбітак. Гэта дазволіла ажыццяўляць масавую вытворчасць
літаратурных твораў, паколькі кнігі больш не трэба было капіяваць уручную, што, у сваю чаргу,
спрыяла Рэнесансу ў Еўропе. Масавы выраб кніг прывёў да распаўсюджвання ведаў, пісьмен
насці і культуры. Так званая паліграфічная рэвалюцыя была вырашальным фактарам, які
прывёў да сучаснага перыяду ў гісторыі чалавецтва. Гутэнберга лічаць адным з найвялікшых
наватараў у гісторыі.
62
45. Залатая Біблія з тлумачэннямі Антоніуса Рампеголуса.
Ульм: Ёган Цайнер. 1475 г.
Нацыянальная бібліятэка Беларусі, Мінск, Беларусь
Біблія на латыні з тлумачэннямі аўгусцінскага манаха Антоніуса Рампеголуса (Antonius

Rampegolus) (каля 1360–1423). Выданне ўбачыла свет ў 1475 г. у друкарні нямецкага кнігадрукара
Ёгана Цайнера ў Ульме. Ёган Цайнер першым стаў друкаваць кнігі ў Ульме, дзе ўсталяваў
друкарскі прэс у 1473 г. Асобнік надрукаваны гатычным шрыфтам. Рубрыкі і ініцыялы
прастаўлены чырвоным колерам. Аправа XV ст. скураная на дошках са сляпым лінейным
КАТАЛОГ
рамачным і раслінна-сюжэтным цісненнем на верхнім і ніжнім вечках. Вечкі ўпрыгожаны

8 меднымі штампаванымі навугольнікамі і фігурнымі сярэднікамі.
63
46. Маматрэкта Супер Біблія Джавані Марчэзіні.
Базэль: Ёган Амербах. Каля 1480 г.
Маматрэкта Супер Біблія (Mammotrectus super Bibliam) Джавані Марчэзіні з’яўляецца

даведнікам для разумення тэксту Бібліі. Гэта адзін з самых важных тэкстаў францішканскай
школы позняга Сярэднявечча, які быў напісаны з мэтай навучання святароў. Тэкст складзены
на латыні францішканскім манахам Джавані Марчэзіні ў канцы XIII ст.
Супер Біблія ўтрымлівае каля 1 300 артыкулаў і падзелена на тры часткі: 1) тлумачэнні
складаных біблейскіх слоў; 2) інфармацыя па арфаграфіі і лацінскай граматыцы, пра сем свят
Старога Запавету, адзенне святароў, прынцыпы экзэгетыкі і перакладу, імёны Бога, асаблівасці
Пісання і трактат аб чатырох галоўных экуменічных саборах; 3) літургічныя творы і некаторыя
спадарожныя ім матэрыялы (гімны, легенды пра святых, казанні).
Упершыню кніга надрукавана ў Майнцы Пітэрам Шэферам у 1470 г. Дэманструецца выдан�
не 1480 г. друкарні знакамітага базэльскага кнігадрукара Ёгана Амербаха. Асобнік набраны
ў два слупкі. Рубрыкі і ініцыялы прастаўлены чырвоным колерам. Аправа XVI ст. скураная на
дошках са сляпым рамачным і раслінна-заааморфным цісненнем. Мае рэгістры. Падпісана на
латыні «Liber Canonicae S. Pancratio Martijris in Hamersteben».
47. Біблія-інкунабула Вульгата. 1495 г.

Гэтая Біблія-інкунабула Вульгата, апублікавана ў 1495 г., мае папскую пячатку на

вокладцы, якая азначае, што гэтая кніга калісьці знаходзілася ў бібліятэцы Рымскага Папы.
Першыя кнігі або брашуры, надрукаваныя ў Еўропе з 1455 па 1500 г., называюцца інкунабуламі.
Гэта незвычайная назва паходзіць ад лацінскага слова, якое азначае «калыска», падкрэсліваючы
такім чынам «дзіцячы» перыяд кнігадрукавання. Па размяшчэнні тэксту і дызайне інкунабулы
64 нагадваюць сабой рукапісы. Шрыфты інкунабул па малюнку былі падобныя да почыркаў
пісцоў рукапісных сярэднявечных кніг. Назіраецца падабенства і ў іншых характэрных
асаблівасцях, у тым ліку ў лінаванні кніг чырвоным колерам. Існуе больш за 30 000 выпускаў
інкунабул. Колькасць інкунабул Бібліі перавышае колькасць інкунабул любых іншых кніг.
Першыя друкаваныя кнігі выпускаліся ў форме вялікіх фаліянтаў. Да моманту публікацыі
прадстаўленай тут Бібліі друкары эксперыментавалі з меншымі па памеры фарматамі. Памер
гэтай Бібліі ўказвае на тое, што яна была прызначана для асабістага выкарыстання.
48. «Біблія грэшнікаў». 1631 г.

«Біблія грэшнікаў» была апублікавана ў 1631 г. Робертам Баркерам і Марцінам Лукасам,

каралеўскімі кнігадрукарамі ў Лондане. Паводле задумы гэта павінна была быць перадрукоўка
КАТАЛОГ
Бібліі караля Якава. Назва паходзіць ад грубай памылкі, дапушчанай наборшчыкам тэксту,
а таксама па недаглядзе карэктараў. У сёмай запаведзі (Выхад 20:14) была прапушчана часціца
«не» ў забароне «не распуснічай». Выдаўцы «Бібліі грэўнікаў» былі аштрафаваны на 300 фун
таў стэрлінгаў (што сёння адпавядае амаль 50 000 фунтам стэрлінгаў). Большасць асобнікаў
было канфіскавана і спалена. Аднак некалькі з іх засталіся няўлічанымі і захаваліся да нашага
часу. Усё гэта сведчыць аб тым, што нават у эпоху друкаваных выданняў маглі быць дапушчаны
памылкі, якiя прывялі да сур’ёзных наступстваў.
65
Келля Лютэра ў Вартбургскім замку ў Германіі, дзе хаваўся выгнаны манах

і дзе ён у 1521–1522 гг. перакладаў Новы Запавет з грэчаскай мовы на нямецкую.
66 Айзенах у Цюрынгіі, Германія

ЧАСТКА 7
SOLA SCRIРTURA –
ЕЎРАПЕЙСКАЯ РЭФАРМАЦЫЯ
Пяць лацінскіх сцвярджэнняў – Solas – былі выкарыстаны для таго,

каб сфармуляваць асноўныя ідэі Рэфармацыі. Гэтыя асноватворныя
біблейскія прынцыпы лічацца цэнтральнымі для дактрыны выратаван-
ня ў разуменні заходніх пратэстантаў. Па-першае, гэта Sola Scriptura,
што значыць, што толькі Біблія з’яўляецца канчатковым аўтарытэтам
у справах веры і практыкі. Па-другое, Sola Fide, што значыць, што мы
ратуемся толькі верай у Ісуса Хрыста. Па-трэцяе, Sola Gratia, што
значыць, што мы выратаваны толькі па Божай ласцы. Па-чацвёртае,
Solus Christus, і гэта значыць, што толькі Ісус Хрыстос – наш Збаўца,
Гасподзь і Цар. І, па-пятае, Soli Deo Gloria азначае, што мы жывем
толькі дзеля славы Божай.
На выставе Святое Пісанне займае цэнтральнае месца. Прынцып
Sola Scriptura часам называюць галоўным прынцыпам Рэфармацыі,
таму што Біблія служыць асновай для ўсяго. Sola Scriptura сцвярджае,
што толькі Біблія павінна дыктаваць тэалагічныя фармулёўкі і інтэр
прэтацыі, тады як царкоўныя традыцыі павінны адпавядаць Пісанню
або быць адпрэчаны. Уся Біблія ўяўляе сабой адзінае цэлае, таму што
«ўсё Пісанне боганатхнёнае». Больш за тое, Пісанне павінна тлу-
мачыцца пры дапамозе Пісання, паколькі яно з’яўляецца адзіным ад-
крыццём.
Прадстаўленая тут калекцыя экспанатаў часоў Рэфармацыі і пе
рыяду, які ёй папярэднічаў, знаёміць нас з шэрагам цікавых фактаў
з гісторыі рэформы і дэманструе, што многія людзі адгукнуліся на
заклік да абнаўлення. Тут сабрана шмат важных дакументаў, якія
тычацца Лютэра, яго дзейнасці і рэакцыі каталіцкай царквы. Сярод іх
ёсць выратаваныя з попелу вогнішчаў брашуры, прычым адны асу
джаюць каталіцкую царкву, а іншыя – рэфарматараў. Прадстаўлены
таксама вельмі рэдкія раннія выданні Лютэравых перакладаў Новага
і Старога Запавету.
КАТАЛОГ
67
49. Джон Пярві. «Пралог да Бібліі Уікліфа». Лондан: Роберт Кроўлі. 1550 г.
Джон Уікліф быў англійскім вучоным,

філосафам, святаром, тэолагам, пераклад�
чыкам Бібліі і рэфарматарам (1320 – 31 снеж�
ня 1384). Ён выступіў супраць прывілеява
нага статусу духавенства і сцвярджаў, што
хрысціяне павінны спадзявацца на вучэнне
Бібліі, а не на Папу Рымскага і святароў.
Уікліф таксама цвёрда верыў у дактрыну аб
перадвызначэнні. Ён адхіліў паняцце чысца
і практыку бясшлюбнасці, рэзка крытыкаваў
манаства і паступова сфармаваў крытычны
погляд на папства. Лічыў, што хрысціяне
павінны мець доступ да Бібліі на сваёй род�
най мове для асабістага вывучэння і разва�
жання. Уікліф аказаў непасрэдны ўплыў на
Яна Гуса (1369–1415), багемскага протарэ�
фарматара. Паслядоўнікі Уікліфа, так званыя
лаларды, выступалі ў абарону дактрыны аб
прадвызначэнні і суверэнітэце каралеўскай
улады на сваёй зямлі. Яны асуджалі пакла�
ненне абразам і святым, сакраманты, памі
нальныя імшы, дактрыну аб перамяненні,
манаства і папства. Самога ж Уікліфа назы�
ваюць «ранішняй зоркай Рэфармацыі». Та
кім чынам, ідэі, выказаныя рэфарматарамі
ў XVI ст., агучваліся і іншымі людзьмі як,
напрыклад, Уікліфам, задоўга да Рэфарма
цыі. Аднак тады іх ідэі не былі прыняты, паколькі яны апярэджвалі свой час.
Прадстаўленая тут кніга мае загаловак «Сапраўдная копія пралога Джона Уікліфа, напісаная
каля двухсот гадоў таму». Яна ўтрымлівае пралог да Бібліі Уікліфа, у якім раскрываецца
захапляльная гісторыя аб праведзенай працы. Існуе каля 250 рукапісаў, у якіх часткова або
цалкам захаваўся пераклад Бібліі, зроблены Уікліфам. Ёсць дзве версіі перакладу. Больш ранняя
версія была завершана паміж 1382 і 1384 гг. пад кіраўніцтвам самога Джона Уікліфа. Праца над
пазнейшай версіяй выконвалася пад кіраўніцтвам Джона Пярві пасля 1395 г. Пралог, які
складаецца з пятнаццаці частак, быў напісаны прыкладна ў 1397 г., верагодна, Пярві. У гэтым
найцікавейшым дакуменце апісваецца, як працавалі перакладчыкі. Пралог захаваўся ў дзевяці
рукапісах. Упершыню ён быў апублікаваны ў гэтым выданні Робертам Кроўлі, як мяркуецца па
рукапісе Уікліфа, знойдзеным у каралеўскім палацы. У главе 15 апісваюцца чатыры асноўныя
крокі, неабходныя ўсім перакладчыкам. Па-першае, перакладчык павінен быў быць упэўненым
ў тэксце, які ён перакладае. Для гэтага ён павінен быў параўноўваць вялікую колькасць старых
68 асобнікаў лацінскай Бібліі. Па-другое, перакладчык павінен быў старанна вывучыць тэкст, каб
зразумець яго сэнс. Па-трэцяе, перакладчык павінен быў звяртацца да падручнікаў па граматыцы,
слоўнікаў і даведнікаў, каб правільна зразумець значэнне рэдкіх і незнаёмых слоў. Па-чацвёртае,
пераклад не павінен быў перакладаць тэкст даслоўна. Зразумеўшы сэнс тэксту, перакладчык
павінен быў перадаваць сэнс фраз і прапаноў на гутарковай мове (сярэднеанглійскай).
50. Петрус дэ Младэнавіч. «Гус і сабор у Канстанцы.

Хагена: Ёган Зетцэр. 1529 г.
Ян Гус (каля 1369–1415) – выбітная пос

таць у гісторыі Рэфармацыі ў Багеміі. Гус
быў чэшскім святаром, дэканам, а затым
і рэктарам Карлавага ўніверсітэта ў Празе,
царкоўным рэфарматарам, філосафам і прад
веснікам пратэстантызму. Пад уплывам ву�
чэння Уікліфа ён адхіліў дактрыну аб пера
мяненні, практыку пакланення машчам, про
даж індульгенцый, куплю царкоўных пасад
(сіманію), прымат папскай улады і палітыч
ныя амбіцыі царквы. Ён сцвярджаў, што
Касцёл з’яўляецца сусветным зборам верні
каў і што Біблія павінна быць даступнай
людзям на зразумелай для іх мове. У 1409 г.
ён быў адлучаны ад царквы і асуджаны на
саборы ў Канстанцы ў 1415 г. У тым жа годзе
ён быў спалены на вогнішчы. Апаненты Лю�
тэра неаднаразова спрабавалі знайсці сувязь
паміж ім і Гусам, улічваючы блізкасць да
Багеміі таго месца ў Германіі, адкуль Лютэр
быў родам. Падобныя абвінавачванні былі
вельмі небяспечныя. Па дарозе на вогнішча,
прадказваючы пратэстанцкую Рэфармацыю,
Гус сказаў: «Я ўсяго толькі гусь (значэнне
імя Гус), але за мной прыйдзе лебедзь!»
Петрус дэ Младэнавіч – прапаведнік і вучань багемскага рэфарматара Яна Гуса – супра
ваджаў Гуса на Канстанцкі сабор у 1414 г. i быў пры ім афіцыйным пісцом або асабістым
сакратаром. Ён заставаўся з Гусам у Канстанцы на працягу ўсяго часу. Адказваў за карэспан
дэнцыю, збіраў дакументы і складаў пратаколы. Акрамя таго, ён напісаў зварот-пратэст, у якім
абараняў вучэнне Гуса. Гэты дакумент быў падпісаны пятнаццаццю прадстаўнікамі чэшскай
і польскай шляхты. Пасля пакарання смерцю Гуса ён напісаў даклад аб судовым працэсе і
КАТАЛОГ
смерці рэфарматара. Нямецкая назва яго працы гучыць наступным чынам: «History und
warhafftige geschicht, wie das heilig Euangelion mit Johan [n] Hussen ym Concilio zu Costnitz durch
den Bapst vnd seinen anhang offentlich verdampt ist, ym Jare nach Christi vnsers Herren geburt. 1414».
Петрус дэ Младэнавіч пакінуў пасля сябе бясцэнны аповед відавочца пра вучэнне і пакутніцкую
смерць Гуса. Гэта, несумненна, паслужыла крыніцай натхнення для пратэстантаў, якія з вялікай
цікавасцю чыталі гэтую справаздачу.
69
51. Джыралама Саванарола. «Трыумф Крыжа». Парыж: Бадэ. 1524 г.
Джыралама Саванарола быў дамінікан

скім прапаведнікам і рэфарматарам у эпоху
Адраджэння ў Фларэнцыі (1452–1498). Сава�
нарола выступаў супраць шэрагу свецкіх
тэндэнцый у грамадстве, якія ўзніклі ў вы
ніку гуманістычнага Адраджэння XV ст. Ён
быў палымяным прапаведнікам і прэтэн
даваў на ролю прарока. Прапаведваў пра
тое, што палітычная рэвалюцыя з’яўляецца
з Боскай волі ўсталяваным сродкам для
ажыццяўлення пераменаў у грамадстве. Пас
ля некалькіх неспакойных гадоў у Фларэнцыі,
нарэшце, усталявалася рэспубліка, і Савана�
рола стаў яе духоўным лідэрам. Рэспубліка
павінна была ўяўляць сабой хрысціянскую
садружнасць, якую ўзначальвае Бог і якая
функцыянуе па законах Бібліі. Быў уведзе�
ны строгі маральны кодэкс. Некаторыя жы�
хары нават адмаўляліся ад дарагіх упры
гожванняў, якія спальваліся ў грамадскіх
вогнішчах. Па прычыне сваёй суровасці
і замаху на ролю прарока Саванарола быў
прызваны ў Рым ў 1495 г., каб адказаць на
абвінавачванні ў ерасі. Яму забаранялася
прапаведваць, калі ён не з’явіцца ў прызна�
чаны час і не дасць адказ па вылучаных супраць яго абвінавачаннях. Саванарола праігнараваў
загад. Аднак і ў Фларэнцыі праблем станавілася ўсё больш і больш.
У 1497 г. Саванарола быў адлучаны ад царквы, але працягваў сваё служэнне, а яго пры
хільнікі з яшчэ большай стараннасцю ўзяліся чысціць грамадства. Гэта прывяло да беспарадкаў
у 1498 г. i вяртання да ўлады партыі Медычы. Саванароле зноў было загадана спыніць казанні, і
з абвінавачваннямі супраць яго выступіў францішканскі прапаведнік Франчэска дзі Пулья.
Яны нават пагадзіліся на дэманстрацыю Божага ўмяшання шляхам «выпрабаванні агнём»
у красавіку 1498 г., але яна не адбылося па прычыне моцнай залевы. Неўзабаве Саванарола
страціў грамадскую падтрымку. Яго судзілі за прарочыя дамаганні, за рэлігійную ерась і за
мяцеж. Пад катаваннямі ён прызнаў сваю віну, але пазней узяў свае словы назад. 23 мая 1498 г.
Саванаролу і двух ягоных вучняў спачатку павесілі, а потым спалілі. Яго паслядоўнік у мана�
стыры Сан-Марка ў Фларэнцыі Санці Пагніні (1470–1541) пераклаў Біблію з іўрыту і грэчаскай
на італьянскую мову (пераклад апублікаваны ў 1527 г.), выканаўшы тым самым сваю запавет�
ную мару.
У сакавіку 1498 г., за некалькі месяцаў да сваёй пакутніцкай смерці Саванарола напісаў
трактат «Трыумф Крыжа». У сваіх апошніх думках ён перанёсся ад апакаліптычных сноў і са�
70 цыяльных рэформаў да вечных тэм, засяроджаных у Бібліі. Некаторыя з гэтых разважанняў

апынуцца ў самым цэнтры Рэфармацыі праз некалькі дзесяцігоддзяў. Рэфарматары цалкам ува�
собяць гэтыя ідэі ў жыццё. Прадстаўленае тут выданне было апублікавана ў 1524 г. (першае вы�
данне выйшла ў свет у 1497 г.). У «Трыумфе Крыжа» Саванарола пісаў пра тое, што прапаведнікі
занадта часта спрабуюць уплываць на аўдыторыю з дапамогай прамоўніцкіх прыёмаў і філа
софскіх аргументаў, але не праз ісціну Пісання. Далей ён тлумачыць, да якіх высноў прыйшоў:
«Але як толькі я прысвяціў сябе пераказу Бібліі, я ўбачыў, што ўсе вочы прыкаваныя да
мяне. І мае слухачы настолькі ўважліва слухалі мае словы, што здаваліся высечанымі з каменя.
Я выявіў таксама, што калі я абмяжоўваю сябе тлумачэннем Святога Пісання, мае слухачы
атрымліваюць значна больш святла, і мая пропаведзь прыносіць значна больш плёну ў навяр
танні людзей да Хрыста. Бо Святое Пісанне змяшчае цудоўнае вучэнне, якое больш упэўнена,
чым двусечны меч пранізвае сэрцы людзей любоўю, якая ўпрыгожыла свет дабрадзейнасцю
і звергла ідалапаклонства, забабоны і незлічоныя памылкі».
52. Ілюмінаваная індульгенцыя для Бернардзіна Цырыла. XVI ст.

Гэтая буйнафарматныя ілюмінаваная індульгенцыя, якая датуецца XVI ст., была выраблена
для Бернардзіна Цырыла. Гэтае імя выразна напісана некалькі разоў вялікімі загалоўнымі
літарамі. Магчыма, гэта было зроблена ўжо пасля таго, як чалавек заплаціў за індульгенцыю.
Хоць гэтае імя распаўсюджанае, індульг енцыя, хутчэй за ўсё, прызначалася для вельмі
высокапастаўленага італьянскага прадстаўніка духавенства, чый пост адпавядаў нагэтулькі
шыкоўнай індульгенцыі. Магчыма, гэ
та быў выбітны італьянец XVI ст. па
імені Бернардзіна Цырыла (1500–1575) –
вучоны-гуманіст і святар. Ён належаў
да Ордэна гаспітальераў Святога Духа,
які ён узначальваў у 1556–1575 гг. Акра�
мя таго, ён быў арцыбіскупам у Санта-
Каса ў Ларэта (Італія), браў удзел у пра�
цы Трыдэнцкага сабора і займаўся рэ�
фармаваннем царкоўнай музыкі. Цы�
рыла напісаў некалькі літаній Найсвя�
цейшай Панне Марыі, а таксама шыро�
ка распаўсюджаны і часта цытаваны
ліст па тэорыі царкоўнай музыкі. Ён
выступаў за вяртанне да прастаты і гар
моніі, якімі адрозніваліся больш раннія
формы царкоўнай музыкі, у адрознен�
КАТАЛОГ
не ад складанай арганнай музыкі, якая

была ў модзе ў той час. Ён разважаў над
тым, як надзяліць царкоўную музыку
такой жа сілай уздзеяння на людзей, які
валодае свецкая музыка, якая прыму�
шае слухачоў пускацца ў скокі. Нагада�
71
ем, што Марцін Лютэр паспяхова перакладаў хрысціянскія тэксты на папулярныя свецкія
мелодыі.
Паводле вучэння Рымска-каталіцкай царквы індульгенцыя – гэта спосаб паменшыць
пакаранне, якое чалавек павінен панесці за свае грахі. Да часу позняга Сярэднявечча продаж
індульгенцый ператварыўся ў крыніцу вялікіх даходаў, што прывяло да злоўжыванняў, як гэта
відаць на прыкладзе прадаўца індульгенцый дамініканскага манаха Цетцэля. Сцвярджалася,
што індульгенцыі забяспечваюць адпушчэнне ўсіх мінулых, сапраўдных і будучых грахоў.
Лютэр энергічна адхіліў адпуст як вынаходніцтва антыхрыста з мэтай сказіць Евангелле
і адвярнуць людзей ад усведамлення іх патрэбы ў выратаванні. У 1517 г. Лютэр апублікаваў
«Дзевяноста пяць тэзісаў», таксама вядомых як «Дыспут аб высвятленні дзейснасці індуль
генцый». Пытанне аб індульгенцыях і было для яго ў той час найбольш актуальнай праблемай,
але ён быў таксама цесна звязаны з многімі іншымі пытаннямі, якія тычацца царквы, паданняў
і, у выніку, папскага аўтарытэту. Лютэра было немагчыма пераканаць у тым, што тычылася яго
пазіцыі па пытанні індульгенцый, а з часам ён яшчэ больш пераканаўся ў сваёй праваце.
У лісце ад 29 лістапада 1520 года ён піша адносна тэзіса № 18: «Я памыляўся і прызнаю гэта,
калі я сказаў, што індульгенцыі былі “набожным падманам вернікаў”. Я выракаюся ад гэтых
слоў і сцвярджаю, што індульгенцыі – гэта самае набожнае махлярства і круцельства самых
бязбожных пантыфікаў, з дапамогай чаго яны падманваюць душы і нішчаць маёмасць
вернікаў».
72
53. Андрэас Карлштат. «Супраць індульгенцый».
Вітэнберг: Ёган Гронэнберг. 1520 г.
Гэта рэдкі трактат супраць індульгенцый, напісаны Андрэасам (Рудольфам фон Бадэн�
штайнам) Карлштатам (1486–1541), што быў у той час дэканам факультэта тэалогіі ў Вітэнбэргу
і калегам Марціна Лютэра. Карлштат быў занепакоены размахам карупцыі, якую ён назіраў
у царкве падчас свайго візіту ў Рым, і падзяляў многія ідэі Марціна Лютэра. У верасні 1516 г. ён
склаў 151 тэзіс супраць індульгенцый, якія не варта блытаць з «Дзевяноста пяццю тэзісамі»
Лютэра, апублікаванымі ў наступным годзе. Свае тэзісы, больш радыкальныя з багаслоўскага
пункту гледжання, чым тэзісы Лютара, Карлштат вывесіў на дзвярах Замкавай царквы ў Ві
тэнбэргу 26 красавіка 1517 г. Паколькі галоўныя паўночныя дзверы царквы служылі ў якасці
дошкі аб’яваў універсітэта, ён мог быць упэўнены ў тым, што яго пратэст не застанецца
КАТАЛОГ
незаўважаным. Гэтыя ў вышэйшай ступені правакацыйныя тэзісы тычыліся дактрыны аб

апраўданні. І Карлштат, і Лютэр прымалі ўдзел у дыспуце з дамініканскім вучоным Ёганам
Экам у Лейпцыгу ў 1519 г і Карлштат, і Лютэр былі згаданы ў буле (дэкрэце) папы Льва X пад
назвай Exsurge Domine. І Карлштат, і Лютэр былі адлучаны ад царквы ў 1521 г. Аднак, няглед�
зячы на тое, што абодва прытрымліваліся падобных поглядаў на ранніх этапах рэформы, з ча�
сам яны ўсё больш спрачаліся па пытаннях тэалогіі і таго, як варта праводзіць рэформы.
У рэшце рэшт іх шляхі разышліся. Тым не менш прадстаўлены тут дакумент паказвае, што 73
Лютэр быў не адзіным рэфарматарам і што яго варта ўспрымаць хутчэй як вядучую постаць
у той час, калі супраць злоўжыванняў каталіцкай царквы ўздымаўся цэлы шквал пратэсту.
Назва ўпрыгожана выдатным дрэварытам, выкананым Лукасам Кранахам Старэйшым.
Наверсе намаляваны арол, а ўнізе – пелікан, які глядзіць за жабамі. Акрамя таго, на гравюры
мы бачым друкарскі варштат і п’яніцу, апранутага ў лахманы – ён трымае ў руках келіх з віном
і кубак з півам, а таксама маленькую бочачку пад пахай. Птушкі пераследуюць здабычу,
мядзведзь б’е лапай цяля, сабака палохае аленя, і воўк нападае на ягня. Пазначана выдавецкая
марка – IG – што значыць Ёган Гронэнберг. Магчыма, гэтыя вобразы павінны былі служыць
папярэджаннем супраць індульгенцый і сімвалізаваць сілу друкарскага варштата.
54. Марцін Лютэр. «Дзевяноста пяць тэзісаў». 31 кастрычніка 1517 г.

Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў Берлінскай дзяржаўнай бібліятэцы, Германія
«Дзевяноста пяць тэзісаў» – гэта дакумент, напісаны Марцінам Лютэрам у 1517 г., з дапамо�
гай якога ён кінуў выклік вучэнню каталіцкай царквы аб прыродзе пакаяння, улады Папы Рым�
скага і ролі індульгенцый. Афіцыйная назва гэтых тэзаў было сфармулявана наступным чы�
74 нам: «Дыспут аб высвятленні дзейснасці індульгенцый». Гэты дакумент выклікаў тэалагічныя
дэбаты, якія падлілі алею ў агонь Рэфармацыі і пасля прывялі да зараджэння пратэстантызму.
Варта адзначыць, што ў пачатку Лютэр старанна пазбягаў нападаць на вышэйшае кіраўніцтва
царквы, кажучы, што папа і кардыналы не ведаюць пра злоўжыванні, звязаныя з індульгенцыямі.
Выступленне Лютэра было ў значнай ступені адказам на продаж індульгенцый даміні
канскім святаром па імені Ёган Цетцэль, які быў адпраўлены арцыбіскупам Майнца і папам
Львом Х. Мэтай гэтай кампаніі па зборы сродкаў было фінансаванне будаўніцтва царквы
Св. Пятра ў Рыме, а таксама збор сродкаў для арцыбіскупа, каб пагасіць доўг, які ў яго ўтва
рыўся пасля таго, як ён заплаціў Папе Рымскаму за сваю царкоўную пасаду (падобную практы�
ку называюць сіманіяй). У сапраўднасці гэты арцыбіскуп узначальваў адначасова два арцы
біскупствы. Фрыдрых Мудры, які княжыў у землях, дзе жыў Лютэр, і Георг, герцаг Саксонскі,
што княжыў у суседніх землях, забаранілі продаж індульгенцый на сваёй тэрыторыі. Тым не
менш прыхаджане Лютэра выехалі за межы сваёй вобласці, каб купіць іх. Калі гэтыя людзі
прыйшлі на споведзь, яны заявілі, што ім не трэба каяцца ў сваіх грахах, таму што індульгенцыя
абяцала ім прабачэнне грахоў. Гэта прывяло Лютэра ў шаленства.
Лютэр змясціў дзевяноста пяць тэзісаў на дзвярах Замкавай царквы (Шлоскірхе) у Вітэн
бэргу 31 кастрычніка 1517 г. Гэта быў Дзень усіх святых, і Вітэнберг, несумненна, быў напоў
нены пілігрымамі. Многія людзі адправіліся ў Замкавую царкву, каб убачыць самую вялікую за
межамі Рыма калекцыю рэліквій, сабраную Фрыдрыхам Мудрым. Найбольш спрыяльным
днём для агляду гэтых рэліквій быў Дзень усіх святых. Агляд рэліквій і адпаведныя ахвяраванні
абяцалі прабачэнне грахоў. Але Лютэр пратэставаў супраць злоўжыванняў, звязаных з сістэмай
індульгенцый і атрымаў гарачую падтрымку Фрыдрыха Мудрага. Дзевяноста пяць тэзісаў былі
неадкладна перакладзены на нямецкую мову, надрукаваны і шырока распаўсюджаны. На
працягу двух тыдняў яны сталі вядомыя ўсёй Германіі, а на працягу двух месяцаў – усёй
Еўропе. Гэта была адна з першых падзей у гісторыі, на якую моцны ўплыў аказала вына
ходніцтва друкарскага варштата, які спрасціў і паскорыў распаўсюджванне дакументаў і ідэй.
КАТАЛОГ
75
55. Папа Леў X. Exsurge Domine («Адносна памылак Марціна Лютэра»).
15 чэрвеня 1520 г. Музей кнігі, Лондан, Вялікабрытанія
Exsurge Domine («Паўстань, Госпадзе!») –

гэта папская була (дэкрэт), выпушчаная папам
Львом X 15 чэрвеня 1520 г. Яна была напісана
ў адказ на вучэнне Марціна Лютэра, якое, на
думку папы, супярэчыла поглядам царквы. Для
барацьбы з Лютэрам быў сфармаваны кам ітэт,
які ўзначальваў дамініканскі інквізітар Ёган
Эк. Эк ужо ўдзельнічаў у дэбатах з Лютэрам го�
дам раней. Асуджаў сорак адзін вывад з дзевяно�
ста пяці тэзісаў і іншых прац, а самому Лютэру
пагражала адлучэнне ад царквы ў выпадку, калі
ён не адмовіцца ад сваіх поглядаў. Пасля таго, як
камітэт склаў праект, папа Леў X дадаў да яго
прадмову і афіцыйнае асуджэнне. Многія, у тым
ліку і Эразм Дэзідэрый, сумняваліся ў справяд
лівасці нагэтулькі суровага падыходу і разумелі,
што на карту пастаўлена значна больш, чым по�
гляды Лютэра. Як бы там ні было, Лютэру далі
на адрачэнне шэсцьдзесят дзён з моманту пуб
лікацыі булы ў Саксоніі.
10 снежня 1520 г., праз шэсцьдзесят дзён пас�
ля таго, як Лютэр атрымаў копію булы, ён склі
каў універсітэцкіх выкладчыкаў і студэнтаў ля
Эльстэрскай брамы ў Вітэнбэргу. Тамы кананічнага права, папскія пастановы і працы па сярэд�
нявечнай каталіцкай тэалогіі былі кінуты ў вогнішча. Папскую булу Лютэр спаліў са словамі:
«Як што ты ісціну Божую прымусіў смуткаваць, то так прымусіць і цябе Гасподзь смуткаваць
сёння і хай зжарэ цябе вечнае полымя!» Такім чынам Лютэр заявіў пра свой рашучы разрыў
з каталіцкімі традыцыямі і інстытутамі.
Гэтая була і тое, як паступіў з ёй Лютэр, сталі пераломным момантам у гісторыі царквы.
Була Exsurge Domine была папскім контрманіфестам у адказ на дзевяноста пяць тэзісаў Лютэра
і на яго працы, і яна ж стала апошняй булай, якую Папа Рымскі выпусціў у непадзельнай
царкве, бо гэта быў першы выпадак, калі папу не паслухалася нагэтулькі значная частка
царквы. Разрыў паміж Лютэрам і папствам стаў канчатковым 3 студзеня 1521 г., калі папа
выпусціў булу Decet Romanum Pontificem, у якой абвяшчалася, што Лютэр афіцыйна адлучаны
ад царквы, паколькі не выканаў патрабаванняў булы Exsurge Domine.
76
56. Марцін Лютэр. «Аб вавілонскім палоне царквы». Вітэнберг, 1520.
Напісаны на лаціне трактат Марціна Лютэра «Аб вавілонскай палоне царквы» уяўляў сабой
рэзкую выкрывальную прамову, якая заклікае да рэформы царкоўнай сістэмы сакрамэнтаў
(абрадаў, якія, як меркавалі многія, былі ўсталяваны Хрыстом для здабыцця ласкі). Гэта быў
другі з трох асноватворных дакументаў, напісаных Лютэрам у 1520 г. Ён быў складзены ў адказ
на папскую булу (дэкрэт) Exsurge Domine. Папа Леў X даў Лютэру 60 дзён, каб адмовіцца ад
сваіх трактатаў і поглядаў. У адваротным выпадку Лютэру пагражала адлучэнне. Адказам Лю�
тэра стала публічнае спаленнем булы і напісанне дадзенага трактата, які быў апублікаваны за
КАТАЛОГ
тыдзень да таго, як наступная була Папы Рымскага, накіраваная супраць Лютэра, дайшла да
Вітэнберга.
Гэтыя падзеі дасягнулі сваёй кульмінацыі ў 1521 г., калі Лютэра выклікалі на сойм
(агульнаімпэрскі сход прадстаўнікоў саслоўяў) у Вормсе, дзе ён павінен быў абараніць сваё ву�
чэнне. На судовых разглядах старшынствавалі імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі Карл V
і высокапастаўленыя царкоўныя іерархі. Вынікам стала адлучэнне Лютэра. Добра вядомы ад�
каз Лютэра на вынесены яму вердыкт быў наступным:
77
«Калі я не буду перакананы сведчаннямі Святога Пісання і яснымі довадамі розуму – бо
я не прызнаю аўтарытэту ні пап, ні сабораў, паколькі яны супярэчаць адзін аднаму, – сумленне
маё Словам Божым звязанае. Я не магу і не хачу ні ад чаго адракацца, таму што нядобра і не�
бяспечна чыніць супраць сумлення. Бог хай дапаможа мне. Амэн».
Вядомая заява, што прыпісваецца Лютэру: «На гэтым стаю і не магу інакш», верагодна, вы�
думаная.
У трактаце «Аб вавілонскім палоне царквы» Лютэр пісаў, што як іўдзеі былі адведзены
ў палон у Вавілон у VI ст. да Раства Хрыстова па прычыне свайго непаслушэнства, так
і хрысціяне трапілі ў палон у выніку памылковага вучэння іерархаў царквы і, у першую чаргу,
па прычыне іх няслушнага вучэння аб сістэме сакрамэнтаў. Лютэр сцвярджаў, што толькі Біблія
і вера з’яўляюцца асновай для правільнага хрысціянскага жыцця. Ён прытрымліваўся таго
пункту гледжання, што ў Пісанні гаворыцца толькі аб двух з сямі царкоўных сакрамэнтаў – аб
хрышчэнні і Вячэры Гасподняй (Эўхарыстыі). Астатнія сакрамэнты каталіцкай царквы –
пакаянне, памазанне, святарства, шлюб і сабораванне (апошні абрад) павінны быць адмененыя
як такія, за выключэннем, магчыма, пакаяння. Звяртаючыся да тэмы Эўхарыстыі, ён пісаў, што
келіх з віном павінна падзяляцца з парафіянамі, роўна як і хлеб. Ён выступаў супраць каталіцкіх
поглядаў аб перамяненні, паводле якіх лічылася, што хлеб і віно Эўхарыстыі шляхам слоў
святарнай імшы фізічна ператвараюцца ў цела і кроў Хрыста. Дактрына пра тое, што хлеб і віно
ў літаральным сэнсе становяцца целам Хрыста, калі вымаўляюцца словы пасвячэння, была
прынята толькі ў XII ст. Прадстаўлены тут твор Лютэра было надзвычай папулярным,
а старанна прадуманыя багаслоўскія ідэі ляглі ў аснову яго пратэсту.
57. Генрых VIII. «Абарона сямі сакрамэнтаў супраць Марціна Лютэра». Ліпень 1521 г.
Англійскі кароль Генрых VIII абдумваў адказ на пазіцыю Лютэра па індульгенцыях, калі ў
1520 г. з’явіўся трактат «Аб вавілонскім палоне царквы». Гэты трактат і папская була (дэкрэт),
якія пагражалі Лютэру адлучэннем ад царквы (Exsurge Domine), былі перакладзены на
англійскую мову для караля Генрыха VIII Рычардам Пэйсам. Тады кароль змяніў свой адказ
Лютэру і ўключыў у яго абарону сістэмы сакрамэнтаў. Генрыху ў значнай меры дапамагалі То�
мас Мор, біскуп Джон Фішэр, кардынал Уолсі і іншыя. Але ў выніку гэта твор быў прадстаўлены
як праца караля. Ва ўводзінах ён піша, што аддаваў гэтай працы прыярытэт перад дзяржаўнымі
справамі і нават выездамі на паляванне, паколькі лічыў сваім абавязкам «абараняць царкву не
толькі сіламі свайго войска, але і свайго розуму». Мор заклікаў Генрыха прыцішыць захапляль�
ную прамову, у якой кароль апісваў Папу Рымскага на той выпадак, калі паміж імі паўстануць
рознагалоссі, але Генрых не прыслухаўся да парад Мора. «Абарона» (афіцыйная назва дакумен�
та: Assertio Septem Sacramentorum adversus Martinum Lutherum) была закончана да 15 мая. 12 мая
1521 г. Генрых VIII спаліў творы Лютэра, нямецкага манаха, імя якога не было вядома ў Англіі
да 1517 г. Уолсі выставіў копію рукапісу «Абароны» Генрыха на Полс-Крос, дзе былі публічна
спалены творы Лютэра. У ліпені трыццаць асобнікаў «Абароны» былі адпраўлены ў Рым, пры�
чым адзін з іх быў прыгожа абгорнуты ў пазалочаную тканіну і прызначаўся папе Льву X з аса
бістым прысвячэннем ад Генрыха. У кастрычніку 1521 г. папа Леў X надаў Генрыху тытул Fidei
Defensor («Абаронца веры»). «Абарона» Генрыха была выдадзена дваццаць разоў на працягу
78 XVI ст. У 1522 г. яна выйшла ў свет у двух розных нямецкіх перакладах.
У заключным абзацы сваёй працы Генрых ясна выкладае сваё меркаванне пра Лютэра і пра
тое, што будзе называцца пратэстантызмам. Ён піша: «Не слухайце абразаў і глумлення
з намесніка Хрыста, якія вывяргае маленькі манах супраць папы; не апаганьвайце грудзей,
святых для Хрыста, бязбожнымі ерасямі, бо калі хто сее нешта падобнае, то няма ў ім дабрыні,
ён раздзімаецца ад ганарыстасці, страціў розум і згарае ад зайздрасці». І хоць пункт погляду
караля з часам зменіцца, меркаванне Лютэра аб Генрыху не зменіцца.
КАТАЛОГ
79
58. Марцін Лютэр. Пасціла (казанне) «Евангелле дзесяці пракажоных».
Вітэнберг. 1521 г. Музей кнігі, Лондан, Вялікабрытанія
Нароўні з нямецкай Бібліяй нямецкія казанні Лютэра таксама натхнялі вернікаў і задавалі
кірунак для прапаведнікаў наступнага пакалення. Слова Божае, што чыталася і абвяшчалася,
павінна было быць зразумелым. Задача пераўтварэння людзей патрабавала ад Лютэра ажыц
цяўлення канкрэтных мэтанакіраваных зменаў. Лютэр распрацаваў новы парадак набажэнства,
засяроджаны на пераказе Бібліі. Казанне, заснаванае на Пісанні і ўжытае на практыцы,
прамаўлялася энергічна і на зразумелай мове. Фрыдрых Мудры, курфюрст Саксоніі, ужо ў 1519 г.
раіў Лютэру прывесці царкоўную практыку да аднастайнасці. У траўні 1521 г. Лютэр прадставіў
калекцыю ўзораў нядзельных казанняў на ўвесь год, якія называліся пасціламі. Яна была па�
кладзена ў аснову эвангелісцкага лекцыянарыя, які мог служыць дапаможнікам для новых
пастараў у пытаннях выкладання і прымянення Бібліі. Пастараў нават заахвочвалі чытаць
услых казанні Лютэра, калі яны не былі гатовы прапаведваць самі. Паколькі лекцыянарый тра�
дыцыйна выдаваўся на латыні, то цяпер Лютэр прапанаваў зборнік нямецкіх казанняў, апуб
лікаваны ў Вітэнбергу летам 1521 г. Дадзеная калекцыя вядомая пад назвай «Вартбургскія
посцілы».
Францішканцы Вітэнбэрга скардзіліся на Лютэраў тэкст аб спавяданні. Яны сцвярджалі,
што ў Бібліі апісаны выпадак, які стварыў прэцэдэнт для споведзі. Пры гэтым яны цытавалі
апавяданне аб акрыянні дзесяці пракажоных, запісанае ў Евангеллі паводле Лукі (17: 11–19). Іх
скарга дайшла да герцага Іаана, які запатрабаваў ад Лютэра неадкладнага адказу. Яго адказам
было казанне з яго пасцілы, якая выйшла асобным выданнем. Казанне Лютэра называлася
80 «Евангелле дзесяці пракажоных на нямецкай мове, вытлумачанае для чатырнаццатай нядзелі
пасля Тройцы». У алегарычнай форме Лютар параўноўвае праказу з грахом і акрыянне з вы
ратаваннем. Па веры пракажоны акрыяў, а грэшнік уратаваўся. Любоў і адданасць з’яўляюцца
плёнам веры. Вера – аснова набожнага жыцьця. Ушанаванне – плод праўдзівай падзякі за вы
ратаванне. Нарэшце, Ісус загадаў пракажоным прызнацца святарам, што яны ацалёныя. Лютэр
падкрэсліваў, што іх прызнанне не прывяло да дараваньня або акрыяння. Яны ўжо былі
ацалёныя. Падобны погляд прама супярэчыў каталіцкаму прадстаўленню пра споведзь і заяве
францішканскіх апанентаў Лютэра. Дадзенае казанне мае шырокае значэнне. У заключнай
частцы прыводзіцца прымяненне дадзенага ўрыўка Пісання да хрысціянскага жыцця. Лютэр
абмяркоўвае не менш 83 абласцей прымянення! Гэты твор падкрэслівае, якую важную ролю
ў Лютэравых рэформах адыграла выкарыстанне нямецкай мовы нароўні з моцным і змястоўным
пераказам Бібліі.
59. Марцін Лютэр. «Супраць Генрыха, караля англічан». 1522 г.

КАТАЛОГ
Гэты дакумент азначае працяг цікавага абмену думкамі паміж Лютэрам і каралём Генры�
хам VIII у першыя гады Рэфармацыі і, нарэшце, разрыў паміж імі. У 1521 г. Генрых VIII напісаў
трактат, накіраваны супраць Лютэра і названы «У абарону сямі сакрамэнтаў». Скарыстаўшы
з дапамогі шэрагу вялікіх англійскіх каталіцкіх мысляроў, кароль выдаў гэты твор за свой. Ва
ўзнагароду папа Леў X дараваў яму доўгачаканы ганаровы тытул «абаронца веры». Але Лютэр
не пакінуў трактат караля без адказу. Адлучаны ад царквы на сойме ў Вормсе і хаваючыся
ў Вартбургскім замку, Лютэр узяўся за ажыццяўленне шматлікіх праектаў. У іх ліку быў
81
пераклад Новага Запавету і напісанне адказу Генрыху VIII, які атрымаў назву «Супраць Генры�
ха, караля англічан» (Contra Henricum Regem Anglie). Ён быў апублікаваны ў 1522 г.
У ім Лютэр не злітаваўся над каралём, назваўшы яго «вартым жалю пісцом», «блюзнерскім
раскрадальнікам» і нават «пасудзінай сатаны». У заключэнне Лютэр заяўляе:
«Калі мая грубая прамова ў дачыненні да караля пакрыўдзіць яго, дык няхай ён выслухае
гэта замест адказу... Я ўтрымаўся ад злосці і хлусні, якімі напоўнена кніга караля. І няма нічога
асабліва страшнага ў тым, што я пагарджаю і джалю зямнога цара, тады як ён не пабаяўся
сваімі словамі ганіць Цара Нябеснага і зневажаць яго святасць сваёй атрутнай хлуснёй».
Але на гэтым справа не скончылася. Генрых VIII загадаў Томасу Мору напісаць абвяржэнне.
У 1523 г. Мор апублікаваў «Адказ Лютэру» (Responsio ad Lutherum) пад псеўданімам Уільям
Рос. Гэтае імя належала памерламу чалавеку, справы якога многія немцы высока ацэньвалі.
Лютэр не адказаў Мору. Дапускаючы, што Генрых выношвае пратэстанцкія ідэі, 1 верасня 1525 г.
Лютэр напісаў прабачэнне патэнцыйнаму саюзніку, просячы прабачэння і перакладаючы ўсю
віну на кардынала Уолсі – «гэтая пачвара, ненавісная Богу і чалавеку... разбуральнік каралеўства
Вашай Вялікасці». Аднак Лютэр жорстка памыліўся ў тым, што тычылася сімпатый Генрыха
VIII. Кароль адказаў яму ў 1526 г., пацвярджаючы сваю падтрымку Уолсі і недвухсэнсоўна
заяўляючы, што ён не падтрымлівае «маленькага манаха». Генрых пісаў: «Англія нічога не
страціла, пазбавіўшыся ад манахаў-адступнікаў, якія, адкінуўшы Валадарства Хрыста і веру,
аддаюцца юрлівасці». Гэта былі прамыя нападкі на жаніцьбу Лютэра на былой манашцы
Катарыне фон Боры. У самога Генрыха таксама хутка ўзнікнуць проблемы са шлюбам. Лютэр
нічога не адказаў на гэты ліст. Праз дзесяць гадоў, калі Генрых разарваў адносіны з Рымам, ён
не атрымаў падтрымкі ад Лютэра.
60. Марцін Лютэр. Новы Запавет. Вітэнберг: Мельхіёр Лотэр. 1526 г.

Калі ў 1521 г. на сойме ў Вормсе Марцін Лютэр быў адлучаны ад царквы. Яго неадкладна
ўзяў пад абарону яго заступнік Фрыдрых Мудры. Лютэр правёў каля дзесяці месяцаў у замку
Вартбург, дзе ўзяўся за выкананне грандыёзнай задачы па перакладзе Новага Запавету з грэча�
скай першакрыніцы на нямецкую мову. На той момант ужо было апублікавана некалькі друка�
ваных выданняў нямецкай Бібліі, але гэтыя пераклады былі зроблены з лацінскай Вульгаты,
а не з мовы арыгіналу, і такім чынам уяўлялі сабой апасродкаваны пераклад. Больш за тое, гэ�
тым перакладам не хапала евангельскага разумення тэксту, якім валодаў Лютэр, а таксама ве�
дання нямецкай мовы. У якасці крыніцы Лютар выкарыстаў другое выданне грэчаскага
і лацінскага Новага Запавету 1519 г., падрыхтаванае Эразмам Ратэрдамскім. Пазней Лютэру
дапамагалі давераныя супрацоўнікі з універсітэта Вітэнберга, якіх ён жартаўліва назваў «сваім
сынедрыёнам». Падыход Лютэра да перакладу Бібліі абмяркоўваецца ў шэрагу трактатаў. Яго
Новы Запавет, вядомы як «Вераснёўская Біблія», пабачыў свет у 1522 г. Аднак Лютэр не
спыніўся на дасягнутым і да самай смерці ў 1546 г. пастаянна ўдасканальваў свой пераклад.
Больш за тое, перад смерцю ён сказаў, што ўсе яго працы можна спаліць, за выключэннем яго
Бібліі і трактата «Рабства волі». Пераклад Бібліі, несумненна, з’явіўся галоўным дасягненнем
усяго жыцця Лютэра і асновай для ўсяго, што ён спадзяваўся ажыццявіць. Біблія стала адносна
недарагой. Вітэнбэрскі кнігадрукар па імені Ханс Люфт на працягу чатырох дзесяцігоддзяў
82 прадаў больш за 100 000 асобнікаў Лютэравай Бібліі. Гэтая Біблія распаўсюдзіла дзеянне
Рэфармацыі на нямецкамоўныя зямлі, а таксама аказала ўплыў на Рэфармацыю і пераклад
Пісання на літаратурныя мовы і ў іншых краінах Еўропы.
Адпаведны памер Бібліі і дрэварыты, якія ілюструюць тэкст і палягчаюць тлумачэнне,
выкарыстоўваліся Лютэрам і друкаром з мэтай зрабіць Біблію больш прывабнай для народу.
Прадстаўленае тут выданне («Das Newe Testament deutsch») мае выгравіраваны бардзюр на
тытульным аркушы і дваццаць адну поўнастаронкавую ксілаграфію, выкананую Лукасам
Кранахам Старэйшым. Гэтыя ксілаграфіі ілюструюць Апакаліпсіс, развіваючы тэму, распа
чатую серыяй з пятнаццаці ксілаграфій Альбрэхта Дзюрэра. Ілюстрацыі Кранаха ўпершыню
былі ўключаны ў «Вераснёўскую Біблію» 1522 г., але да снежаньскага выдання яны былі кры-
КАТАЛОГ
ху зменены, у прыватнасці, у бок змякчэння сваёй антыпапскай накіраванасці. Напрыклад,

вавілонская блудніца (Адкрыццё 17–18) у «Вераснёўскай Бібліі» 1522 г. была намалявана
ў папскай тыяры. Гэтая ілюстрацыя была зменена, і ў наступных выданнях карона была ўжо
адзіночная. На працягу ўсёй кнігі сустракаюцца таксама ксілаграфіі ініцыялаў, упрыгожаных
віньетамі і ўзорамі, якія былі выкананы майстрам Якабслэйтэрам.
83
61. Марцін Лютэр. Новы Запавет. Вітэнберг: Лорэнц Зойберліх. 1606 г.?
У 1522 г. у Вітэнбергу ў друкарні Мельхіёра Лотэра доктар Марцін Лютэр апублікаваў свой
пераклад Новага Запавету на нямецкай мове. Гэта быў першы поўны тэкст Запавету, зразумелы
ўсім немцам. Так з’явілася «Вераснёўская Біблія», якая выйшла накладам 5000 асобнікаў. Яна
разышлася за два месяцы.
Поўны пераклад Бібліі Лютэра быў надрукаваны ў вітэнбэрскай друкарні Ханса Люфта ў
1534 г. накладам 1500 асобнікаў. І потым да самай смерці М. Лютэра кожны год выходзілі
перавыданні з новымі выпраўленнямі перакладу. Многія друкары ўвайшлі ў гісторыю як
выдаўцы Лютэравай Бібліі.
Каля 1606 г. вітэнбергскі друкар Лорэнц Зойберліх таксама выдаў Біблію ў перакладзе докта�
ра Марціна Лютэра з выпраўленнямі і каментарамі. У адпаведнасці з багаслоўскімі поглядамі М.
Лютэра ў перакладзе адлюстраваны новы падыход да разумення біблейскага канона. Так, паміж
Старым і Новым Запаветамі размешчаны Кнігі прарокаў і другакананічныя кнігі пад агульнай
назвай «Апокрыф». У перакладзе Новага Запавету чатыры кнігі, у кананічным характары якіх
Лютэр сумняваўся (Пасланне да Габрэяў, Пасланне Іякава, Пасланне Іўды і Апакаліпсіс), раз�
мешчаны ў канцы.
84
62. Марцін Лютэр. Стары Запавет: Пяцікніжжа Майсея.
Вітэнберг: Мельхіёр Лотэр. 1523 г.?
Пераклад Старога Запавету запатрабаваў значнага часу і выдаваўся часткамі. Марцін Лютэр
разам з аднадумцамі працаваў над ім на працягу больш за пяць гадоў.
У 1523 г. Марцін Лютэр скончыў пераклад Пяцікніжжа Майсея. Ён пісаў пра тое, з якімі
цяжкасцямі даводзілася сутыкацца пры перакладзе. Калі да гэтага часу М. Лютэр лічыў, што
дастаткова адукаваны, то цяпер зразумеў, што памыляецца і нават сваю родную мову не ведае
дасканала.
Экспануецца асобнік Пяцікніжжа, які пабачыў свет у 1523 г. у Вітэнбергу ў друкарні нямец�
кага выдаўца Мельхіёра Лотэра, які апублікаваў знакаміты Новы Запавет 1522 г. – «Вераснёў
скую Біблію» і іншыя працы Марціна Лютэра. Асобнік надрукаваны на нямецкай мове гатыч�
ным шрыфтам. Уключае 6 гравіраваныx сюжэтных ініцыялаў, размаляваных ад рукі, а таксама
размаляваныя ад рукі поўнааркушавыя дрэварыты, прысвечаныя выпрабаванню Аўраама
і выратаванню Ісаака, з выявай пакрывала Свяшчэннага шатра і херувімаў, алтара для спалення
прынашэнняў, двара Свяшчэннага шатра.
КАТАЛОГ
У гэты час у Вітэнбэргу жыў і працаваў нямецкі жывапісец і графік эпохі Рэнесансу, май�
стар партрэта, жанравых і біблейскіх кампазіцый Лукас Кранах Старэйшы. Ён быў прыдвор�
ным жывапісцам саксонскага курфюрста Фрыдрыха Мудрага ў Вітэнбергу (1505–1550),
кіраўніком буйной майстэрні і друкарні, прыхільнік ідэй Рэфармацыі і сябрам Марціна Лютэра.
Верагодна, выявы ініцыялаў і гравюры ў выданні выкананы знакамітым мастаком.
Асобнік мае пазнейшую (XVIII ст.?) аправу з пергаміну на кардоне з абрэзам, які размалява�
ны ў сіні колер. 85
63. Марцін Лютэр. Стары Запавет. Частка 2. Джошуа-Эстэр.
Вітэнберг: Крысціян Дзёрынг і Лукас Кранах. 1524 г.
Знакаміты Лютэраў пераклад Новага Запавету быў апублікаваны ў 1522 г. Пяцікніжжа

ўбачыла свет у 1523 г. Наступныя два тамы, якія змяшчаюць Кнігі Ісуса сына Нава і Эстэр,
а таксама Іова і Песні песняў, былі завершаны ў 1524 г. Лютэр скардзіўся на тое, колькі руплівай
працы патрабаваў пераклад кнігі Іова. Часам яму атрымлівалася перавесці толькі тры радкі за
чатыры дні. Псалмы і Кнігі прарокаў выходзілі асобнымі тамамі. Лютэр казаў, што яму
прыходзілася вучыць прарокаў гаварыць па-нямецку супраць іх волі. Лютэр прызнаваўся, што
ён і яго памочнікі былі вымушаны цэлымі днямі і нават тыднямі «паляваць» за дакладным сло�
вам, якое трэба было выкарыстоўваць у перакладзе. Усе кнігі Старога Запавету былі апуб
лікаваны ў 1532 г. на ніжненямецкай мове. Поўная Біблія апублікавана на верхненямецкай мове
ў 1534 г.
Прадстаўленае тут першае выданне перакладу Лютэра кніг Ісуса сына Нава і Эстэр змяшчае
23 дрэварыты, тры з якіх з’яўляюцца поўнааркушавымі. На тытульным аркушы – ілюстрацыя ў
поўны аркуш з Кнігі Ісуса сына Нава, па імені якога названа першая кніга. Дрэварыты былі
задуманы і выкананы Лукасам Кранахам Старэйшым (1472–1553). Ісус сын Нава намаляваны
ў вобразе Юнкера Ёрга. Гэта быў псеўданім Лютэра, пад якім ён, цяпер у постаці барадатага
86 рыцара, хаваўся ў замку Вартбург і перакладаў Новы Запавет. Кранах паказвае Лютэра як Ісуса
сына Нава новага часу. У канцы кнігі надрукаваны два малюнкі: адзін – гэта Агнец Божы, другі
– ружа Лютэра. Улічваючы імклівую і велізарную папулярнасць перакладаў Лютэра, гэтая
эмблема выкарыстоўвалася як пацверджанне таго, што дадзены пераклад быў зроблены
Лютэрам і не быў «пірацкім» выданнем. Пераклад Бібліі Лютэрам стаў штуршком, які амаль
імгненна прывёў да з’яўлення рэпрынтных выданняў Вітэнберскай Бібліі ў Страсбургу,
Аўгсбургу, Базэлі і інш. Лютэр выкарыстаў для перакладу габрэйскі Стары Запавет, надру
каваны ў Брэшыі ў 1494 г. Уласны асобнік Лютэра захоўваецца ў Берліне.
64. Каятан Тамаза дэ Вія. Псалмы Давіда. Парыж. 1532 г.

КАТАЛОГ
Томаза дэ Вія (1469–1534) – італьянскі філосаф і багаслоў, магістр ордэна дамініканцаў, кар�
дынал, біскуп Гаэта, выбітны прадстаўнік тамізму. Названы Каятанам (Cajetanus) па назве сва�
ёй радзімы Гаэта (Cajeta). У 1518 г. накіраваны папскім легатам на Аўгсбургскі сойм (Германія),
дзе абмяркоўваў з Лютэрам яго тэзісы. Дыскусія, у якой быў закрануты шэраг аснова-
творных праблем, не прывяла да згоды і скончылася асуджэннем пазіцыі Лютэра. Але сам
Каятан пасля яе перагледзеў свае погляды.
87
Каятан першым пачаў выкарыстоўваць «Суму тэалогіі» Тамаша Аквінскага ў якасці асноў
нага падручніка багаслоўя. Яго вялізны каментар да гэтага твора аказаў вялікі ўплыў на
фарміраванне каталіцкай тэалогіі. З 1519 г. біскуп Гаэта прыступіў да новага вывучэння Бібліі
і па многіх пытаннях прыйшоў да высноў, якія супярэчаць схаластычнай тэалогіі.
Дэманструецца парыжскае выданне псалмаў Давіда (Псалтыр) 1532 г., надрукаванае вя
домымі французскімі кнігагандлярамі і выдаўцамі І. Бадэ (Бадзіус) і Ж. Пэці (Парвус). Уяўляе
сабой пераклад з габрэйскай мовы псалмоў – малітваў або твораў габрэйскай лірыкі, якія склаў
Каятан.
Асобнік мае шэраг памет і неразборлівых запісаў атрамантам. На тытульным аркушы зроб
лены ўладальніцкі запіс на лацінскай мове «Ex libris Congregationis Missionis Domus Lugdu
nensis» (З кніг Кангрэгацыі місій Ліёна). Кангрэгацыя місій, або ордэн лазарыстаў заснаваны
ў Францыі ў XVII ст. св. Вікенціем дэ Полем. Складаўся з святароў-місіянераў, мэтай якіх было
рэлігійна-маральнае выхаванне насельніцтва. Менавіта Рэфармацыя выклікала з’яўленне па�
добных ордэнаў у краінах Еўропы.
Аправа скураная, на кардоне. На верхнім вечку – сляпое цісненне.
65. Філіп Меланхтан. Каментары да Евангелля паводле Матфея. Страсбург. 1523 г.

Філіп Меланхтан (Шварцэрт) (1497–1560) – нямецкі гуманіст, тэолаг і педагог, евангелічны

рэфарматар, сістэматызатар лютэранскай тэалогіі, паплечнік Марціна Лютэра.
Курфюрст Саксоніі Фрыдрых Мудры запрасіў яго ў заснаваны у 1502 г. Вітэнберскі ўні
88 версітэт. Тут Меланхтан атрымаў кафедру грэчаскай мовы, дзе пазнаёміўся з Лютэрам. У 1518 г.
ён выступіў з пранікнёнай прамовай «Аб пераўтварэнні дзіцячага навучання», у якой выказаў
сваю гуманістычную праграму, ухваленую Лютэрам. Сяброўства паміж імі пачалася падчас
лейпцыгскага дыспуту Лютэра з Экам (1518). У наступныя гады Лютэр наведваў лекцыі Мелан�
хтана па грэчаскай мове, а Меланхтан вывучаў пад кіраўніцтвам Лютэра багаслоўе. Да канца
сваіх дзён Меланхтан вывучаў Евангелле і рэфарматарскае багаслоўе і стаў каштоўным
памочнікам у справе перакладу Бібліі, а таксама ў пытаннях як тэалагічнага, так і палітычнага
тлумачэння Рэфармацыі. Пасля смерці Марціна Лютэра ён працягнуў справу Рэфармацыі.
Меланхтан імкнуўся прывесці маладое пакаленне да правільнага разумення Пісання праз
дасканалае вывучэнне моў. Шмат зрабіў для адраджэння грэчаскай мовы. Актыўна працаваў
над тлумачэннем твораў Гамера, Платона, Плутарха, Ціта, Паслання да Рымлянаў, Псалтыра
і інш. Дэманструецца адно з выданняў каментароў Філіпа Меланхтана да Евангелля паводле
Матфея, што пабачылі свет у Страсбургу ў 1523 г.
66. Эразм Ратэрдамскі. «Энхірыдыён, або Зброя хрысціянскага воіна».

Базэль: Ёган Фрабэн. 1518 г.
КАТАЛОГ
Эразм Ратэрдамскі, Дэзідэрый (1469–1536) – нідэрландскі вучоны-гуманіст, пісьменнік,

філолаг, багаслоў. Найбуйнейшы прадстаўнік Адраджэння. Шмат падарожнічаў па Еўропе,
жыў і выкладаў у Францыі, Англіі, Германіі, Італіі, Швейцарыі. У час знаходжання ў Англіі
пасябраваў з Томасам Морам і англійскімі гуманістамі. Стварыў уласную сістэму багаслоўя,
у якой асноўная ўвага надавалася маральным абавязацельствам чалавека перад Богам, яго
89
ператварэнню ў адпаведнасці з запаведзямі Хрыста. Рэфармацыю не прыняў, выступіўшы су�
праць дактрыны прадвызначэння Лютэра. Свае антрапалагічныя і тэалагічныя погляды выклаў
у творах «Зброя хрысціянскага воіна» («Энхірыдыён»), «Аб свабодзе волі» і інш.
Прадстаўленае выданне ўключае два творы Эразма Ратэрдамскага: «Зброя хрысціянскага
воіна», які падымае вечныя пытанні маралі і маральнасці, барацьбы чалавека са сваімі заганамі
і невуцтвам і разгорнуты пераказ-тлумачэнне «парафраз двух пасланняў апостала Паўла да
Карынцянаў». Кніга пабачыла свет у друкарні знакамітага базэльскага выдаўца Ёгана Фрабэна
ў 1518–1519 гг. І. Фрабэн быў сябрам Э. Ратэрдамскага і выдаваў яго працы. Адной з самых вя�
домых кніг, надрукаваных Фрабэнам, стаў Новы Запавет на грэчаскай мове з лацінскім пера�
кладам Э. Ратэрдамскага, якім карыстаўся Марцін Лютэр.
Тытульныя аркушы абедзвюх работ аздоблены гравіраваныя рамкамі, у тэксце выкарыс
тоўваюцца гравіраваныя ініцыялы. Асобнік мае на тытульным аркушы пячатку, а на спінцы –
ярлык Фундаментальнай бібліятэкі Мінскай семінарыі.
Аправа з пергамента на кардоне са сляпым раслінным і рамачным цісненнем на вечках. Мае
сляды ад зашпілак і абрэз чырвонага колеру
67. Сэр Томас Мор. «Трактат аб прыняцці святога прычасця

і аб індульгенцыі». 1576 г.?
Томас Мор (1478–1535) быў англійскім гуманістам, вучоным, дзяржаўным дзеячам і адным
з лідараў каталіцкай царквы, хоць і не быў высвечаны ў духоўны сан. Ён энергічна выступаў
супраць Марціна Лютэра, Уільяма Ціндэйла і пратэстанцкай Рэфармацыі. Паводле яго распа�
раджэння некалькі пратэстантаў былі спалены на вогнішчы. Больш за тое, ён выступаў супраць
адлучэння Генрыха VIII ад Рыма і ўзвядзення караля ў сан кіраўніка англіканскай царквы. Ён
не падтрымаў скасавання шлюбу Генрыха і Кацярыны Арагонскай і заключэння паўторнага
шлюбу з Ганнай Балейн. Мор адмовіўся прынесці «клятву супрэматыі», якой бы ён прызнаў
вяршэнства караля Англіі над Рымскім Папам. Томаса Мора судзілі і прызналі вінаватым
у дзяржаўнай здрадзе, пасля чаго ён быў абезгалоўлены ў 1535 г. Працаваў над «Гісторыяй Ры�
чарда III», але так і не закончыў яе. Аднак самая вядомая праца Мора – гэта «Утопія». У ёй ён
супрацьпастаўляе грамадства еўрапейскіх дзяржаў ідэальнаму грамадству, пабудаванаму на са�
цыяльных дамоўленасцях на ўяўнай выспе пад назвай Утопія. Мор вядомы як аўтар некалькіх
рэлігійных твораў, вершаў і од, перакладу твораў сатырыка Лукіяна, а таксама шэрагу лістоў.
Разам з кардыналам Джонам Фішэрам ён быў кананізаваны папам Піем XI у 1935 г. Томас Мор
быў хрысціянскім гуманістам, сябрам такіх вучоных, як Эразм Ратэрдамскі, і вялікім каталіцкім
мысляром.
Чакаючы пакарання ў зняволенні ў лонданскім Таўэры, Томас Мор адышоў ад напісання
выкрывальны прац. Паміж 1534 г. i пакараннем смерцю ў 1535 г. ён напісаў серыю кранальных
лістоў сваім дзецям і сачыненні, поўныя глыбокіх духоўных разважанняў, такія як «Дыялог
камфорту са смуткам», «Як ставіцца да крыўдзіцеляў», «Смутак Хрыста» і «Набожная малітва
перад смерцю», і гэта толькі нешматлікія з іх. Ён напісаў таксама духоўны і багаслоўскі маніфест
пад назвай «Трактат аб прыняцці святога прычасця». Гэтая была праца, прысвечаная Эўхарыстыі,
– галоўнай тэме каталіцкага набажэнства. Праца захавалася ў шасці рукапісах, якія адносяцца да
сярэдзіны – канца XVI ст. Яна ўпершыню была надрукавана ў «Зборы твораў сэра Томаса Мора»
90 ў 1557 г. і выйшла асобным выданнем у 1576 г. Гэты рукапіс (пазначаны як MrT 43) уяўляе сабой
невялікую кнігу ў чацвёртую долю аркуша, у якую ўвайшлі рэлігійныя каталіцкія чытанні. Гэта
65 аркушаў акуратна напісанага «почыркам сакратара» тэксту на англійскай мове. Прадстаўлены
тут незавершаны асобнік датуецца прыблізна 1570-мі гг. Меркавана названы 1576 год – на
падставе таго, што тэкст, магчыма, быў скапіяваны з друкаванага выдання таго ж года. Ён
абгорнуты ў аркуш пергаментнага біфоліё з літургічнага рукапісу канца XIII ст. з музычнымі
нотамі. У кішэні на задняй вокладцы знаходзіцца папская індульгенцыя, напісаная на лаціне і
англійскай мове і падараваная папам Рыгорам XIII (1572–1585) нейкаму Эдмунду Танеру –
епіскапу Коркскаму і Клойнскаму ў дзень яго высвячэння ў сан 6 лютага 1575 г. Дарэчы, біскуп
КАТАЛОГ
не ўваходзіць у лік вядомых ірландскіх прэлатаў. Несумненна, менавіта ён быў уладальнікам

брашуры Мора.
91
68. Працы Трыдэнцкага сабора. XVII ст.
Трыдэнцкі Сабор быў дзевятнаццатым Сусветным саборам каталіцкай царквы, які быў
скліканы трыма папамі (25 сесій) паміж 1545 і 1563 гг. у Трэнце і Балонні (Італія). Ён быў пра�
ведзены з мэтай барацьбы з пратэстанцкай Рэфармацыяй, якую Сабор асудзіў як ерась. Яго
прынята лічыць адным з найважнейшых царкоўных сабораў. У надзеі знайсці агульную мову
з рымска-каталіцкай царквой пратэстанцкія прадстаўнікі першапачаткова прысутнічалі на па�
сяджэннях. На жаль, нягледзячы на іх спробы прапанаваць асобныя папраўкі і аднавіць бач�
насць адзінства, усе ілюзорныя надзеі праваліліся, калі было прынята рашэнне, якое пазбаўляе
іх права голасу. Сабор стаў рымска-каталіцкай платформай для перафармулёўкі каталіцкіх дак�
трын і вучэнні. Тым не менш Рымска-каталіцкая царква адмяніла злоўжыванні, якія былі вы�
крыты і падвергліся крытыцы з боку каталікоў і рэфарматараў, а таксама прыняла меры для
ажыццяўлення контррэформ. Наступная экуменічная рада, II Ватыканскі сабор, была склікана

праз 400 гадоў папам Янам XXIII (1962–1965). На ім, а таксама ў афіцыйным «Катэхізісе
Каталіцкага Касцёла» 1992 г. былі пацверджаны пастановы і каноны Трыдэнцкага сабора.
Трыдэнцкі сабор разглядаў вучэнне аб першародным граху, апраўданні (адпрэчваючы ідэю
Лютэра аб апраўданні толькі верай) і пераўтварэнні ў Эўхарыстыі, а таксама аб сістэме сакра
мэнтаў, бясшлюбнасці святароў, малітвах святым, шанаванні мошчаў, эфектыўнасці індуль
генцый (хоць і забараніў іх продаж), чысцы, малітвах за памерлых і першынстве Рымскага
Папы і многія іншыя пытанні. Пастанова, прынятая на чацвёртай сесіі Трыдэнцкага сабора,
асудзіла любога, хто адмаўляе старазапаветныя апакрыфічныя (або другакананічныя) кнігі, да�
дадзеныя да канона каталіцкай царквой (спіс гэтых кніг значна карацейшы, чым у праваслаўі).
Сабор таксама адхіліў пратэстанцкую дактрыну аб тым, што адзінай крыніцай і нормай для
хрысціянскага жыцця і практыкі з’яўляецца Святое Пісанне (Sola Scriptura).
92
Сабор заклікаў перагледзіць і ўніфікаваць выданне лацінскай Вульгаты. Было ажыццёўлена
некалькі недаўгавечных праектаў. У 1590 г. папа Сікст V (1521–1590) выдаў першую Біблію
і запэўніў яе асабістым подпісам, апярэдзіў гэтае выданьне булай (дэкрэтам) пад назвай Aeternus
ille. Сікст, лічачы сябе кампетэнтным у пытаннях рэдагавання Бібліі, заявіў наступнае:
«...тэкст новай Вульгаты быў сапраўдным, законным, сапраўдным і бясспрэчным ва ўсіх
публічных і прыватных дыскусіях, чытанні, казанні і тлумачэнні; ніякае наступнае выданне не
павінна публікавацца без адмысловага дазволу Апостальскай Сталіцы, і ніхто сам па сабе не
павінен друкаваць прыватны або незалежны тэкст; і ён не павінен друкавацца нідзе, акрамя
Ватыкана, на працягу наступных дзесяці гадоў; пасля гэтага часу магчымыя перавыданні
ў іншых месцах, але яны павінны старанна параўноўвацца з Сікстынскім выданнем; нават са-
мая малая часціца не можа быць дададзеная, зменена або апушчана; ніякія варыянты тэксту,
каментары ці тлумачэння не павінны друкавацца на палях; непадпарадкаванне будзе карацца
поўнай анафемай».
На жаль, выданне стракацела памылкамі, і Сікст памёр неўзабаве пасля яго публікацыі. Яго
пераемнік папа Клімент VIII (1536–1605) у 1592 г. выдаў Вульгату Сікста-Клемянціну. У яе
было ўнесена каля 5000 зменаў! Гэта другое папскае выданне стала афіцыйнай каталіцкай
версіяй Вульгаты, якая выкарыстоўвалася нават у XX ст.
Першае выданне дэкрэтаў і канонаў Трыдэнцкага сабора было апублікавана ў Рыме ў 1564 г.
Паўлюсам Мануціўсам, галоўным рымскім выдаўцом, які працаваў пад эгідай таты. Гэта вы�
данне было старанна праверана на наяўнасць памылак, якія маглі з’явіцца пры друку. Папскім
сакратаром на саборы быў Анджэла Марсарэлі, біскуп Тэлезскі (1510–1566), а двума натарыусамі –
Маркантоніё Перэгрыні, святар з Кома, і Цінціё Памфілі, святар з Камеры. Пазней былі надру�
каваныя больш падрабязныя справаздачы. Рукапісныя копіі справаздач аб Трыдэнцкім саборы,
несумненна, мелі хаджэнне ў той час.
Тут прадстаўлена надзвычай рэдкая і ранняя рукапісная копія «Прац Трыдэнцкага сабора».
Гэты цікавы том складаецца з 10 дакументаў, сабраных разам і напісаных рознымі людзьмі.
Тэксты напісаны курсівам цёмна-карычневым атрамантам «почыркам сакратара» і датуюцца
XVII ст., праз некалькі дзесяцігоддзяў пасля апісаных падзей. Асабліва цікава тое, што
дакументы не расстаўлены ў храналагічным парадку. Рукапіс складаецца з 418 старонак на
паперы з вадзянымі знакамі, трохі адрознымі па памеры. Аправа выканана з паўторна вы
карыстанага аркуша пергаментнага біфоліё. Назва рукапісу знаходзіцца ў канцы кнігі.
КАТАЛОГ
93
Царква Св. Марыі ў Лутэрворце ў Англіі, дзе служыў Джон Уікліф,

калі ён разам са сваімі аднадумцамі перакладаў Біблію
з лаціны на сярэднеанглійскую мову.
Лутэрворт, Паўднёвы Лестэршыр, Вялікабрытанія
94
ЧАСТКА 8
ПЕРШЫЯ ПЕРАКЛАДЫ БІБЛІІ
НА НАЦЫЯНАЛЬНЫЯ МОВЫ
Да канца першага тысячагоддзя Біблія была перакладзена на абме

жаваную колькасць моў. Свяшчэннае Пісанне ў Еўропе было напісана на
латыні, і чытаць Біблію маглі толькі прадстаўнікі духавенства, якія
разумелі латынь. З вынаходніцтвам друкарскага варштата і развіццём
адукацыі сітуацыя змянілася. У гэты ж час незвычайна ўзрасла ціка
васць да літаратуры на гутарковай мове, гэта значыць на мове, якая
выкарыстоўвалася ў паўсядзённым маўленні простых людзей. Пераклад
Бібліі на нацыянальныя мовы азначаў, што любы чалавек, які ўмеў
чытаць, атрымліваў доступ да Бібліі на сваёй роднай мове. Гэта
прывяло да царкоўнай рэформы, шмат у чым заснаванай на бага
слоўскай дактрыне Sola Scriptura, гэта значыць на прынцыпе, згодна
з якім Пісанне з’яўляецца бясхібным аўтарытэтам ва ўсіх дактры-
нальных пытаннях, якія тычацца веры і жыцця.
КАТАЛОГ
95
69. Рукапіс Бібліі Уікліфа. Пасля 1395 г.
Тут прадстаўлена старонка з надзвычай рэдкай Бібліі Уікліфа. Англійская протарэфарматар

Джон Уиклиф лічыў, што кожны хрысціянін павінен мець магчымасць вывучаць Біблію
самастойна, і выступаў супраць каталіцкай царквы, якая правіла перашкоды свецкія да атрымання
доступу да Бібліі на зразумелай мове (vernacular). Прыкладна да 1382 г. Уікліф пераклаў Біблію
з лацінскай Вульгаты на сярэднеанглійскую мову. Пераклад быў перагледжаны ў 1395 г. з мэтай
зрабіць яго больш зразумелым. За свае рэвалюцыйныя ідэі Уікліф і яго паслядоўнікі, лаларды,
падвяргаліся пераследам як ерэтыкі. Многія перанеслі катаванні і былі спалены на вогнішчы,
у некаторых выпадках разам з Бібліямі, павешанымі ім на шыю. Сам Уікліф памёр да пачатку
пераследаў. Аднак ён аказаў незабыўны ўплыў на царкву. Праз сорак тры гады пасля яго смерці
прадстаўнікі каталіцкага духавенства эксгумавалі труп Уікліфа, спалілі яго парэшткі і кінулі
попел у раку Свіфт. Аднак яго ідэя забяспечыць кожнаму чалавеку магчымасць чытаць Біблію
працягвала распаўсюджвацца, як магутны пажар. Летапісец запісаў: «Гэты невялікі паток вады
панёс яго попел у Эйвон, а адтуль у Северн, а Северн – у невялікія мора, а тыя, у сваю чаргу,
у неабсяжны акіян. Так попел Уікліфа стаў сімвалам яго вучэння, якое ў наш час распаўсюдзілася
па ўсім свеце».
96
70. Біскуп Джон Фішэр. «Трактат аб плённых выслоўях Давіда
ў сямі пакаянных псалмах». Лондан: Уінкін дэ Уорд. 1508 г.
Джон Фішэр (1459–1535) быў вучоным і тэолагам, рэктарам Кембрыджскага ўніверсітэта,

біскупам Рочэстэрскага, а некаторы час – кардыналам каталіцкай царквы. Акрамя таго, быў
прыхільнікам каталіцкага адраджэння. Ён абнавіў вучэбную праграму ў Кембрыджскім калед�
жы, прынёс ва ўніверсітэт ідэі хрысціянскага гуманізму, увёў вывучэнне прац Эразма Ратэр�
дамскага і грэчаскай мовы. Але быў непахісна адданы каталіцкай царкве і ўпарта супраціўляўся
Рэфармацыі. Фішэр імкнуўся адрадзіць англійскую каталіцкую царкву з дапамогай сваіх
казанняў і пісьмовых твораў, а таксама шляхам прыцягнення ўніверсітэцкіх святароў да прапа�
КАТАЛОГ
ведвання па ўсёй Англіі. Ён разышоўся ў поглядах з Генрыхам VIII, калі кароль зацікавіўся
пратэстанцкімі ідэямі. Калі Генрых VIII стаў прадпрымаць спробы развесціся з Кацярынай
Арагонскай, Фішэр стаў на бок каралевы. Ён быў у таемнай змове з мэтай звяржэння Генрыха.
У выніку Фішэр разам са сваім сябрам Томасам Морам быў пакараны за адмову прызнаць Ген�
рыха ў якасці «вярхоўнага кіраўніка англіканскай Царквы» і за захаванне вернасці вучэння
каталіцкай царквы аб першынстве Папы Рымскага. Разам з Томасам Морам ён быў кананізаваны
папам Піем XI у 1935 г.
97
Фішэр быў спавядальнікам лэдзі Маргарэт Бафор, маці Генрыха VII. У гэтай якасці ён
прапаведаваў па кожным з сямі пакаянных псалмоў (псалмы 6, 31, 37, 50, 101, 129 і 142) каралеве-
маці падчас Вялікага Посту 1508 г. Казанне на гэтыя псалмы мела даўнюю традыцыю ў гісторыі
царквы, звязаную з актам пакаяння, і яны часта цытаваліся падчас Вялікага Посту. Нягледзячы
на тое, што тады было прынята чытаць казанні на латыні, Фішэр прамаўляў свае казанні на
гэтыя псалмы на англійскай мове. Па просьбе лэдзі Маргарэт ў 1509 г. яны былі апублікаваныя.
Гэтыя псалмы азначаюць раннюю спробу друкаваць і распаўсюджваць Пісанне на англійскай
мове ў той час, калі падобныя дзеянні знаходзіліся пад забаронай. Фішэр імкнуўся адрадзіць
каталіцкую царкву ў Англіі, у тым ліку і шляхам прапаведвання на роднай мове.
71. «Колер запаведзяў Божых». Лондан: Уінкін дэ Уорд. 1510 г.

Тут прадстаўлены англійскі пераклад папулярнага французскага твора пад назвай «La Fleur
des Commandements», упершыню апублікаванага ў 1496 г. i першапачаткова напісанага на
лаціне. Кніга складаецца з дзвюх частак. Першая частка – гэта каментар на дзесяць запаведзяў,
сем смяротных грахоў, якім супрацьстаяць галоўныя хрысціянскія дабрадзейнасці. Другая
частка называецца Exemplayre і ўтрымлівае сотні прыкладаў чароўнага суда за грэх. Прыклады
ў асноўным ўзятыя з шырокараспаўсюджаных пропаведзяў і павучальных гісторый надзвычай
папулярнага дамініканскага манаха Ёгана Херольта Нюрнбергскага (пам. 1468). Гэты праца
быў выпушчаны Уінкінам дэ Уордам, паспяховым выдаўцом і галоўным памочнікам англійскага
98 першадрукара Уільяма Какстана (пам. 1491). Аб перакладчыку Эндру Чэртсі вядома толькі тое,
што ён выконваў і іншыя пераклады французскіх рэлігійных твораў для Уорда. У пралогу
перакладчык піша, што ён спадзяецца, што яго праца прынясе духоўную карысць, а таксама
што ён не быў матываваны фінансавай выгадай. Тэкст упрыгожаны выразанымі з дрэва
ініцыяламі, віньетамі і іншымі дэкаратыўнымі элементамі. Гэта – першая публікацыя дзесяці
запаведзяў на англійскай мове. У той час існавалі суровыя забароны на выданне Святога
Пісання на англійскай мове. Англійскі пераклад Пяцікніжжа, зроблены Ціндэйлом, не быў
апублікаваны да 1530 г., i першая англійская Біблія Кавердэйла была надрукавана ў 1535 г.
«Колер запаведзяў Божых» быў смелай спробай распаўсюджвання Святога Пісання на англій
скай мове сярод шырокіх мас.
72. Нямецкі біблейскі парафраз. 1515 г.

Важная, але часта несправядліва забытая старонка гісторыі захавання Бібліі ў сярэднявеч�
ны перыяд – гэта распаўсюджванне Бібліі на гутарковых мовах. З першым перакладам Бібліі
з габрэйскай, арамейскай і грэчаскай моў часта асацыюецца імя Марціна Лютэра: у 1522 г. быў
апублікаваны пераклад Новага Запавету, а ў 1534 г. – поўнай Бібліі на верхненемецкую мову.
Яго выдатныя дасягненні, аднак, мелі падмуркам шматгадовае і трапяткое стаўленне да Свято�
га Пісання на нямецкай мове. Захавалася больш за 1000 сярэднявечных рукапісаў Бібліі, част�
кова ці цалкам, на нямецкай мове, і гэта не лічачы неверагодна папулярных нямецкіх кніг
з біблейскімі гісторыямі. Для параўнання на сярэднеанглійскай мове часткова або цалкам
КАТАЛОГ
захаваліся 250 рукапісаў Бібліі. Самы ранні нямецкі рукапіс датуецца IV ст. (гатычны пераклад
Ульфілы, пам. у 380 г.), у ім ужываюцца тэрміны, што да нашага часу выкарыстоўваюцца ў ня�
мецкай хрысціянскай літаратуры. Карл Вялікі садзейнічаў перакладу Бібліі ў IX ст. У 1233
і 1246 гг. дамініканскімі манахамі былі выдадзеныя забароны на чытанне Бібліі на гутарковай
мове. Тым не менш шматлікія рукапісы захаваліся з XIII–XIV стст., у тым ліку знакаміты Новы
Запавет у Аўгсбургскай Бібліі 1350 г. i Стары Запавет ў Бібліі Венцэслава 1389 г. Шматлікія
нямецкія манускрыпты Бібліі захаваліся з XV ст. Існавала 18 поўных нямецкіх Біблій, надрука� 99
ваных да Лютэра, першая з якіх выдадзена ў 1466 г. і была часткова запазычана Ёганам
Мянтэлінам з перакладу, выкананага да 1450 г. дамініканцам Джонам Рэлахам з Рэзома Кан�
станцкай дыяцэзіі. Несумненна, на гэтай ніве працавалі многія перакладчыкі, чые імёны нам
невядомыя. У дадатак да 18 інкунабул нямецкай Бібліі існавала 90 выданняў Евангелляў і Па
сланняў для нядзельных і святых дзён, надрукаваных на нямецкай мове, і, па меншай меры,
14 нямецкіх Псалтыроў, якія друкаваліся і прадаваліся ў той час, калі Лютар апублікаваў свой
Новы Запавет.
Тут прадстаўлены найцікавейшы нямецкі рукапіс, які ўтрымлівае вольны пераклад псалмоў і
Евангелляў. Невялікі і кампактны фармат кнігі быў, верагодна, зручны для выкарыстання
падчас гаміліі або павучальнага чытання. Рукапіс датуецца 1515 г., гэта значыць ён быў
выкананы ўсяго за некалькі гадоў да таго знамянальнага часу, калі Лютэр выступіў са сваім
пратэстам, і за сем гадоў да выпуску перакладзенага ім Новага Запавету. Пераклад Лютэра
дазволіў збольшага разабрацца з розначытаннямі ў друкаваных і рукапісных выданнях ня
мецкай Бібліі. Аднастайнасць тэксту была вельмі важная. Акрамя таго, Лютэр выпрацаваў
комплексны падыход да перакладу.
73. Уільям Ціндэйл. Новы Запавет. 1536 г.

Музей кнігі, Лондан? Вялікабрытанія
Уільям Ціндэйл, англійскі вучоны і рэфарматар, быў першым, хто пераклаў Біблію на
англійскую мову з грэчаскіх і габрэйскіх арыгіналаў. Новы Запавет Ціндэйла быў упершыню
апублікаваны ў 1525 г. Ціндэйл хацеў зрабіць Біблію даступнай для ўсіх, саслабляючы тым
100 самым кантроль каталіцкай царквы над тлумачэннем Пісання. У 1531 г. ён апублікаваў свой
пераклад з іўрыту Пяцікніжжа. Ціндэйл быў адным з лідэраў пратэстанцкай Рэфармацыі і меў
цесныя сувязі з Лютэрам. У 1536 г. ён быў выдадзены адным з сяброў, асуджаны за ерась
і пакараны. Знаходзячыся ў турме, ён таемна карэктаваў свой пераклад Новага Запавету, каб
яшчэ больш наблізіць сэнс перакладу да арыгіналу. Яго пераклад Бібліі ў значнай ступені
паўплываў на пазнейшыя важныя пераклады, у тым ліку і на Біблію караля Якава, у якую
ўвайшло больш за 80 % тэксту з яго перакладу. Даследчыкі справядліва адзначаюць, што
Ціндэйл надзіў тонка адчуваў англійскую мову і перакладаў з іўрыту і грэчаскай мовы
з майстэрствам паэта. Існуе меркаванне, што Ціндэйл аказаў ці не большы ўплыў на фармі
раванне англійскай мовы, чым Уільям Шэкспір.
74. Рукапіс Англійскага Псалтыра. 1535–1540 гг.

Збор Бенджаміна Кроўфарда, Бірмінгем (штат Алабама), ЗША
Гэты рукапіс з мініяцюрамі на пергаменце змяшчае выбраныя псалмы. Рукапіс быў напі
саны паміж 1535 і 1540 гг. у Лондане. Памер тэкставага блока складае прыблізна 67 × 50 × 30
мм. Гэта – унікальная сукупнасць двух вельмі рэдкіх англійскіх твораў. Тэкст «Выбраных псалмаў»
– гэта копія перакладу Майлса Кавердэйла, узятая з перакладу Яна ван Кампен «Парафраз усіх
псалмаў Давіда [і Эклезіяста]», апублікаванага ў 1535 г. i паўторна ў 1539 г. Ад кожнага выдання
захавалася ўсяго па адным друкаваным асобніку, прычым абодва яны няпоўныя. І хоць параф�
КАТАЛОГ
раза Кампа змяшчае ўсе 150 псалмоў, у дадзены манускрыпт уваходзяць толькі 73 псалмы.
Тэкст малітваў і біблейскіх вершаў узяты з «Крыніцы жыцця», верагодна апублікаванай у 1534 г.
Паўторны наклад быў надрукаваны ў 1548 г. Дадзенае выданне было перакладзена з вельмі па�
пулярнага твора на лаціне, які прыпісваецца Вілему ван Зёйлену ван Нейвельту (пам. 1543)
і ўваходзяць у «Індэкс забароненых кніг».
Ананімны пераклад Кавердэйла лацінскага парафраза Кампена – гэта другі варыянт псал
маў, надрукаваных на англійскай мове. Першым быў пераклад Джорджа Джоя ў 1530 г. Пера� 101
клад Кавердэйла – гэта адзін з чатырох выкананых ім варыянтаў перакладу. Існаванне гэтай
скрупулёзна выкананага і дарагога рукапіса сведчыць, што перавод Кавердэйла атрымаў высо�
кую ацэнку. Чатыры псалмы ў перакладзе Кавердэйла былі выяўлены з тымі ж біблейскімі
вершамі з «Крыніцы жыцця» ў іншым рукапісе з мініяцюрамі на пергаменце ў Брытанскай
бібліятэцы. Гэты рукапіс перадала лэдзі Джэйн Грэй сэру Джону Брыджэсу, лейтэнанту аховы
Таўэра, за некалькі хвілін да яе пакарання ў 1554 г. Кавердэйл надрукаваў першую поўную
англійскую Біблію ў 1535 г., потым у 1537 г. выйшла Біблія Мэцью, і ў 1539 г. – Вялікая Біблія.
Ангельская Псалтыр займала асаблівае месца сярод прац Кавердэйла, паколькі была ўключана
ў Часаслоў і літургію.
Рукапіс з мініяцюрамі першапачаткова меў мацаванне ў верхняй частцы, каб яго можна
было насіць на поясе на спецыяльным матузку або ланцужку. Такія кнігі называліся паяснымі,
і яны часта сустракаюцца на карцінах сярэдзіны XVI ст. Аднак англійскія асобнікі падобных
кніг амаль не захаваліся. Невялікі памер кнігі і той факт, што тэкст напісаны на гутарковай
мове, дазваляе выказаць здагадку, што гэтая кніга стваралася для жанчыны. Гэта быў дарагі
падарунак, прызначаны, хутчэй за ўсё, для дамы, якая займала высокае становішча пры двары
Генрыха VIII. Паясная кніга значыла больш, чым проста модны і статусны аксэсуар; яна сім
валізавала рэлігійную прыналежнасць той, хто яе насіў. Паясныя кнігі перасталі выкарыс
тоўвацца, калі змены ў вопратцы жанчын зрабілі іх нашэнне нязручным. Дадзены рукапіс
адносіцца да групы рукапісаў з мініяцюрамі, а таксама да групы каталіцкіх рэлігійных кніг,
надрукаваных у кантынентальнай Еўропе ў канцы XV – пачатку XVI ст. Усе яны ў сілу сваёй
прыроды з’яўляюцца рэдкімі. Таму падобная кніга з раннім англійскім пратэстанцкім тэкстам –
з’ява зусім выключная.
102
75. Біблія Кавердэйла. 1535 г.
Біблія Кавердэйла, надрукаваная ў 1535 г., стала першай поўнай друкаванай Бібліяй на
англійскай мове. Яна была падрыхтавана да выдання Майлсам Кавердэйлам. Першае выданне
з лістамі in folio 1539 г. атрымала каралеўскую ліцэнзію, зрабіўшыся першым афіцыйна
прызнаным перакладам Бібліі на англійскую мову. Кавердэйл выкарыстаў зробленыя Ціндэйлам
КАТАЛОГ
пераклады Пяцікніжжа, Новага Запавету і, верагодна, Кнігі прарока Іоны. Валодаючы толькі
элементарным веданнем іўрыту, арамейскай і грэчаскай моў, Кавердэйл пераклаў усе астатнія
кнігі з лаціны, карыстаючыся пры гэтым перакладам Лютэра. Гэтая Біблія вытрымала больш за
дваццаць выданняў і ў апошні раз была апублікавана ў 1553 г.
103
76. Біблія Мэцью. 1537 г.
Джон Роджэрс пад псеўданімам Томас Мэцью апублікаваў у 1537 г. Біблію Мэцью, у якой
спалучаліся пераклады Новага Запавету і частак Старога Запавету Уільяма Ціндэйла, тады як
астатні тэкст Старога Запавету быў перакладзены Майлсам Кавердэйлам. Роджэрс дадаў свой
уласны пераклад апакрыфічнай «Малітвы Манасіі». Біблія Мэцью злучыла ў сабе паслядоўна
асноўныя англійскія пераклады Бібліі. У ёй захавалася і працягнулася праца Ціндэйла, і яна
паслужыла асновай для пазнейшых важных перакладаў. Сам Роджэрс быў асуджаны як ерэтык
і спалены на вогнішчы ў 1555 г.
104
77. Вялікая Біблія. 1539 г.
Вялікая Біблія 1539 г. была першым афіцыйным выданнем Бібліі на англійскай мове,
прызнаным каралём Англіі Генрыхам VIII. Яна была падрыхтавана да выдання Майлсам
Кавердэйлам, якія працавалі пад кіраўніцтвам Томаса Кромвеля, сакратара Генрыха VIII
і генеральнага вікарыя. У Вялікую Біблію ўвайшло шмат перакладаў Ціндэйла з устаўкамі
з лацінскай Вульгаты. Паколькі Біблія Ціндэйла была няпоўнай, Кавердэйл пераклаў пакінутыя
кнігі Старога Запавету і апокрыфы, абапіраючыся на пераклад Лютэра. Сваю назву Вялікая
Біблія атрымала з-за вялікіх памераў, але яна вядомая таксама і пад іншымі назвамі. Вытрымала
больш за 60 выданняў, апошняе з якіх было зроблена ў 1569 г. Прадмова да другога выдання
1540 г. была напісана Томасам Кранмерам, арцыбіскупам Кентэрберыйскім, у якім аўтар рэ
КАТАЛОГ
камендуе чытанне Бібліі.
105
78. Дэзідэрый Эразм Ратардамскі. «Парафраз Новага Запавету». 1548 г.
Вядомы гуманіст эпохі Адраджэння Дезідэрый Эразм Ратэрдамскі (1466–1536) апублікаваў

шэраг прац, якія былі важныя для Рэфармацыі, у тым ліку «Пахвалу глупству», у якой ён
крытыкаваў злоўжыванні Рымска-каталіцкага касцёла. Малавядомы праца Эразма, спрыяў чы�
тання Бібліі, – гэта «Парафраз Новага Запавету» з Вульгаты (за выключэннем Адкрыцця),
апублікаваныя паміж 1517 і 1524 гг. Пераказ быў зроблены для таго, каб забяспечыць магчы�
масць чытаць Новы Запавет і даць свайго роду жывы каментар Пісання. Гэтую ідэю ён запа
зычыў з парафразаў класічных твораў.
Згодна з каралеўскімі прадпісаннямі 1547 г. англійскі кароль Эдуард VI загадаў, каб асобнікі
лацінскіх «Парафразаў» захоўваліся ў кожнай царкве ў Англіі, што сведчыць пра ўплыў Эразма
на англійскую Рэфармацыю. Кацярына Пар, жонка Генрыха VIII, прапанавала перакласці
«Парафразы» Эразма на англійскую мову, каб «адвесці чытачоў Святога Пісання на англійскай
мове ад залішніх спрэчак». Яна аплаціла гэтую працу і сабрала групу перакладчыкаў. Пар,
магчыма, сама пераклала часткі Евангелля паводле Матфея і Дзеі апосталаў. Марыя I Цюдор
(у той час прынцэса) перакладала Евангелле паводле Іаана. Гэтая праца была апублікавана
ў двух тамах у 1548–1549 гг., аб’яднаўшы англійскі пераклад Новага Запавету з англійскім пера
кладам «Парафразаў» Эразма. Калі ў 1553 г. Марыя стала каралевай, яна паспрабавала вярнуцца
да выкарыстання лацінскай Вульгаты і забараніла англійскія пераклады Бібліі. Імкнучыся пад
трымаць каталіцтва, яна загадала знішчыць усе асобнікі англійскага перакладу «Парафразаў»
Эразма, нягледзячы на тое, што ў гэтым творы была выказана пахвала яе перакладу Евангелля
106 паводле Іаана.
79. Біблія Леапаліты. Кракаў: Шарфенбергі. 1561 г.
Біблія Леапаліты (Шарфенбергаўская, Кракаўская) – першы друкаваны поўны каталіцкі пе�

раклад Бібліі на польскую мову. Кнігу надрукаваў знакаміты кракаўскі выдавец XVI ст. Марк
Шарфенберг у 1561 г. У 1575 г. выйшла другое выданне, а ў 1577 г. – трэцяе. У 1579 г. асобна быў
перавыдадзены Псалтыр.
Пераклад быў замоўлены Маркам Шарфенбергам і яго сынам Станіславам. Аўтар перакла�
ду – Ян Ніч са Львова (псеўданім Leopolita – «львавянін»), прапаведнік, святар, перакладчык,
асветнік. Прафесар тэалогіі Кракаўскай акадэміі, які ведаў лацінскую, грэчаскую і старажытна�
габрэйскую мовы. Рэдагуючы пераклад Бібліі, ён карыстаўся не толькі Вульгатай, але таксама
грэчаскім тэкстам і чэшскай Бібліяй 1549 г.
Кніга мае прысвячэнне Жыгімонту Аўгусту. Яго партрэт у атачэнні гербаў з подпісам май�
стра CS размешчаны на адвароце тытульнага аркуша.
Выданне з’яўляецца адной з найбольш багата ілюстраваных польскіх Біблій XVI ст. Сярод
ілюстрацый – малюнкі, якія былі выкарыстаны яшчэ ў выданні Новага Запавету 1556 і 1558 гг.,
дрэварыт майстра MS з Лютэравай Бібліі (Вітэнберг, 1534), а таксама майстра HB «з галавой
КАТАЛОГ
грыфа» з Магдэбургскай Бібліі 1536 г. Вылучаюцца вялікія древарыты Стварэння свету і Укры�
жавання.
Асобнік мае гербавы экслібрыс і пячатку бібліятэкі Радзівілаў Нясвіжскай ардынацыі, якія
сведчаць аб тым, што выданне ўваходзіла ў склад багатай і найбуйнейшай кніжнай калекцыі
вядомага магутнага княскага роду Радзівілаў. Бібліятэка захоўвалася ў Нясвіжскім замку.
Скураная аправа XVII ст. На спінцы – цісненне золатам, на вечках – узорная рамка.
У фондзе Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі захоўваецца таксама трэцяе кракаўскае выданне
Бібліі Леапаліты 1577 г. 107
Вялікая зала палаца Хэмптан-Корт, дзе кароль Якаў урачыста заявіў аб працы
над перакладам, які стане самым уплывовым перакладам Бібліі ўсіх часоў –
аўтарызаванай версіяй Бібліі караля Якава.
108 Рычмонд-на-Тэмзе, Вялікабрытанія

ЧАСТКА 9
КНІГА КНІГ – УПЛЫВОВЫЯ ПЕРАКЛАДЫ
НОВАГА ЧАСУ
Тут прадстаўлена Жэнеўская Біблія 1560 г. З-за пераследу падчас

панавання каралевы-каталічкі Марыі Сцюарт многія пратэстанты
ўцякалі з Англіі на кантынент. Швейцарскі горад Жэнева стаў цэнтрам
пратэстанцкай біблейскай вучонасці і рэформаў. Новы англійскі пе
раклад Бібліі, зроблены пад кіраўніцтвам Уільяма Уітынгема ў супра
цоўніцтве з некалькімі вядомымі вучонымі, быў апублікаваны і рас
паўсюджаны сярод шырокай грамадскасці. У пераклад былі ўключаны
нататкі, перакрыжаваныя спасылкі, кароткі змест кніг, карты, таб
ліцы і імянныя паказальнікі. У сілу сваёй даступнасці Жэнеўская Біблія
была надзвычай папулярная сярод пратэстантаў. На працягу наступ
ных 84 гадоў яна вытрымала больш за 150 выданняў. Гэта была ме
навіта тая версія Бібліі, якую цытаваў Шэкспір і якую прывезлі з сабой
у Новы Свет пурытане.
КАТАЛОГ
109
80. Жэнеўская Біблія. 1560 г.
Тут прадстаўлена Жэнеўская Біблія 1560 г. З-за праследаванняў у час праўлення каралевы-
каталічкі Марыі Сцюарт многія пратэстанты ўцякалі з Англіі на кантынент. Швейцарскі горад
Жэнева стаў цэнтрам пратэстанцкай біблейскай вучонасці і рэформаў. Новы англійскі пераклад
Бібліі, зроблены пад кіраўніцтвам Уільяма Уітынгема ў супрацоўніцтве з некалькімі вядомымі
вучонымі, быў апублікаваны і распаўсюджаны сярод шырокай грамадскасці. У пераклад былі
ўключаныя нататкі, перакрыжаваныя спасылкі, кароткі змест кніг, карты, табліцы і імянныя
паказальнікі.
110
81. Біскупская Біблія. 1568 г.
Біскупская Біблія з’яўляецца англійскім перакладам Бібліі, створаным пад эгідай англі
канскай царквы ў 1568 г. Яна была перагледжана ў 1572 і ў 1602 гг. Выданне 1602 г. выка
рыстоўвалася ў якасці базавага тэксту пры працы над Бібліяй караля Якава 1611 г., якую тут жа
засланіла Біскупскую Біблію. Першапачаткова Біскупская Біблія была задумана як замена
неверагодна папулярнай Жэнеўскай Бібліі, на якую, як меркавалі, моцна паўплываў кальвінізм.
КАТАЛОГ
Але нягледзячы на больш чым 50 выданняў Біскупскай Бібліі, яна так ніколі і не замяніла сабой
Жэнеўскую Біблію, але ўвайшла ў склад Бібліі караля Якава. Біскупская Біблія безумоўна
займае важнае месца ў гісторыі данясення Божага Слова да народу.
111
82. Біблія Дуэ-Рэймс. 1582/1609–1610 гг.
Біблія Дуэ-Рэймс (таксама вядомая як Біблія Дуэй-Рэймса, або Дуэйская Біблія) уяўляе
сабой пераклад Бібліі на англійскую мову з лацінскай Вульгаты членамі каталіцкага англійскага
каледжа ў Дуэ (Францыя). Новы Запавет быў апублікаваны ў Рэймсе (Францыя) у 1582 г. пад
адной вокладкай з разгорнутымі каментарамі і нататкамі. Стары Запавет быў апублікаваны
ў двух тамах у 1609 і 1610 гг. універсітэтам Дуэ. Асноўную частку займалі нататкі на палях,
якія насілі востры палемічны характар. Перакладчыкі карысталіся перакладам Ціндэйла

з двухмоўнага выдання Новага Запавету 1538 г. Майлса Кавердэйла, Жэнеўскай Бібліяй і нават
перакладам Уікліфа. Мэтай дадзенага перакладу, як тэксту, так і заўваг, было падтрымаць
каталіцкую традыцыю перад тварам пратэстанцкай Рэфармацыі, якая да гэтага часу дамінавала
ў рэлігійным і акадэмічным дыскурсе эпохі Елізаветы I. У цэлым гэта была ўражлівая спроба
англійскіх каталікоў аказаць падтрымку Контррэфармацыі.
112
83. Біблія караля Якава. 1611 г.
Тут прадстаўлена Біблія караля Якава 1611 г. Англійскі кароль Якаў I замовіў новы пераклад
Бібліі ў 1604 г. у адказ на наспелую неабходнасць абнаўлення раней аўтарызаваных англійскіх
перакладаў. Над стварэннем гэтай версіі Бібліі працавалі сорак сем перакладчыкаў на працягу
сямі гадоў. Біблія была ўпершыню апублікавана ў 1611 г. каралеўскім друкаром Робертам
КАТАЛОГ
Баркерам. Хоць тэкст, у адпаведнасці з указаннямі караля Якава, адпавядаў перакананням

царквы Англіі, дадзеная версія ў канчатковым выніку стала асноўным перакладам, якім
карысталіся пратэстанты. У некаторых адбітках першага выдання была дапушчана друкарская
памылка. У Кнізе Рут (3: 15) замест займенніка «яна» было надрукавана «ён»; таму Бібліі часам
адрозніваюць як Біблія-«ён» і Біблія-«яна». Біблія караля Якава, магчыма, з’яўляецца адной
з самых значных Біблій у гісторыі з пункту погляду таго ўплыву, якое яна аказала на англійскую
мову і культуру.
113
84. Астрожская Біблія. Астрог, 1581 г.
Астрожская Біблія – першы поўны і лепшы для свайго часу пераклад Бібліі на царкоўна
славянскую мову. Надрукавана Іванам Фёдаравым у Астрогу ў 1581 г. па ініцыятыве і на сродкі
князя Канстанціна Астрожскага па благаславенні ігумена Дубенскага Іова.
Для падрыхтоўкі выдання ў Астрог былі запрошаны літаратары, перакладчыкі і рэдактары,
якія выканалі карпатлівую працу, у якую ўваходзіў параўнальны аналіз разнастайных тэкстаў,
114 іх пераклад, рэдакцыя і г. д.
Друкарскім працэсам кіраваў выдатны першадрукар Іван Фёдараў. Асноўны тэкст Бібліі,
для якога быў спецыяльна адліты «астрожскі» шрыфт, набраны і звярстаны бездакорна.
Шматлікія прыёмы мастацкага афармлення Астрожскай Бібліі сталі ў далейшым характэрнымі
для ўкраінскага і беларускага кнігадрукавання.
Астрожская Біблія складаецца з 76 кніг Старога і Новага Запаветаў. Выдадзена ў фармаце in
folio. Змяшчае 628 аркушаў, упрыгожана ксілаграфічнай тытульнай рамкай, гербам князя
Канстанціна Астрожскага і друкарскім знакам Івана Фёдарава. Цэнтральная частка застаўкі,
якая адкрывае асноўны тэкст, а таксама картуш для герба князя Канстанціна Астрожскага,
адціснуты з дошак, якія выкарыстоўваліся пры друку «Апостала» (1564). У малюнках упрыга
жэння пераважаюць раслінныя элементы. Фігурных гравюр Астрожская Біблія не мае, яна
аформлена строга і проста.
Фаліянт аб’ёмам у 1256 старонак быў выдадзены немалым па тых часах накладам –
1500 асобнікаў. Ініцыятар выдання, князь Канстанцін Астрожскі, падарыў Біблію Папе Рым�
скаму Грыгорыю XIII, а Іван Жахлівы – пасланцу англійскай каралевы Джэры Гарсэю. Вядомая
кніга, якая належала шведскаму каралю Густаву II Адольфу.
Выданне Астрожскай Бібліі адыграла вялікую ролю ў праваслаўным навучанні і адукацыі.
Для Рускай праваслаўнай царквы яна стала носьбітам моўнай нормы, менавіта на яе была ары�
ентавана «Граматыка» (1619) Мялеція Сматрыцкага, якая вызначыла формы царкоўнаславянскай
мовы з XVII ст.
На сённяшні дзень вядома каля 350 асобнікаў Астрожскай Бібліі. Яны захоўваюцца ў му-
зеях, бібліятэках, архівах Украіны, Расіі, Беларусі, Балгарыі, Германіі, Францыі і іншых краін
свету.
У фондзе Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі захоўваюцца два асобнікі гэтага старажытнага
помніка праваслаўнай веры.
КАТАЛОГ
115
85. Біблія. Антверпен: Ян Марэнторф. 1599 г.
У 1599 г. некалькі прафесараў Лювэнскага ўніверсітэта падрыхтавалі новы пераклад тэксту

Святога Пісання на галандскую мову. У гэтым жа годзе першае выданне гэтага перакладу было
надрукавана Янам Марэнторфам (Марэтусам) у знакамітай выдавецкай фірме Плантэнаў у
Антверпене. Гэта Біблія была кананічным тэкстам на галандскай мове Рымска-каталіцкай царк�
вы да 1800-х гг. Яна шмат разоў перавыдавалася.
Рэдкае выданне мае гравіраваны тытульны ліст з выявамі Майсея і Давіда, евангелістаў
і сцэнамі са Старога Запавету. У тэксце змяшчаецца больш за 90 дрэварытаў невялікіх памераў
116 на розныя біблейскія сюжэты.
86. Біблія Якуба Вуека. Кракаў. 1599 г.
Поўны пераклад Бібліі на польскую мову, быў ажыццёўлены святаром-езуітам, рэктарам

Віленскай акадэміі Якубам Вуекам і цалкам апублікаваны ў 1599 г. Біблія Вуека з’яўляецца шы�
рокапрызнаным выдатным перакладам Святога Пісання, адным з найважнейшых узораў Рэне�
сансу ў Польшчы. Вуек працаваў над перакладам з 1584 па 1595 г.
Пераклад выкананы з афіцыйнага лацінскага выдання Вульгаты па рашэнні Кангрэгацыі
езуітаў у Калішы (1584), на замову ўладаў і са згоды папы Грыгорыя XIII.
Ён стаў праявай Контррэфармацыі на тэрыторыі Польшчы. У прадмове да выдання Я. Вуек
папракаў пратэстанцкіх перакладчыкаў за іх імкненне да прыгажосці слова. У сваёй працы
Я. Вуек абапіраўся на два выданні Вульгаты (1583, 1592). Пасля новай зацверджанай Вульгаты
1592 г. была створана камісія для праверкі перакладу Я. Вуека, якая зрабіла даволі істотныя
змяненні ў яго працы. Таму выданне было надрукавана толькі праз 2 гады пасля смерці
КАТАЛОГ
перакладчыка, і яго імя было захавана. Пераклад Я. Вуека стаў значным творам польскай
тэалогіі і пісьменства і аказаў вялікі ўплыў на ўнармаванне польскай мовы, узняцце яе прэсты
жу, у тым ліку ў ВКЛ. Біблія Якуба Вуека замяніла Біблію Леапаліты і была асноўным польскім
перакладам на працягу 367 гадоў да з’яўлення наступнага перакладу з арыгінала 1965 г. (Бібліі
Тысячагоддзя).
117
87. Псалтыр Давіда. Паэтычны пераклад Яна Каханоўскага. Кракаў. 1587 г.
Паэтычны пераклад псалмоў Давіда на польскую мову аднаго з выбітных творцаў эпохі
Адраджэння ў Еўропе Яна Каханоўскага (1530–1584). Паходзіў з шляхетнай сям’і. Вучыўся
ў Кракаўскай акадэміі (1544), затым у Кёнігсбергскім (Альберціна, 1551–1552) і Падуанскім
універсітэтах. Я. Каханоўскі быў прыдворным паэтам Стэфана Баторыя (1579), каралеўскім са�
кратаром. Пісаў на лацінскай і польскай мовах.
Паэт-перакладчык зрабіў вялікі ўклад у развіццё польскай літаратурнай мовы. Для яе
ўдасканалення, а таксама для адпрацоўкі тэхнікі вершаскладання вялікае значэнне мела праца
над перакладамі псалмоў Давіда («Psałterz Dawidów», 1578). Паэзія Яна Каханоўскага яшчэ пры
жыцці пісьменніка стала вядомай у Вялікім Княстве Літоўскім. Яго вершаваны Псалтыр
паслужыў непасрэдным штуршком для «Псалтыры рыфматворнага» Сімяона Полацкага (1678).
Польскі кампазітар і інструменталіст эпохі Рэнесансу Мікалай Гамулка напісаў музыку да
паэтычнага перакладу біблейскіх псалмаў Яна Каханоўскага. У 1580 г. ён апублікаваў гэты твор
118 (па-польску «Melodie na psałterz polski», 1580).
88. Пор-Раяльская Біблія. Парыж. 1711 г.
Луі-Ісаак Леметр дэ Сасі (1613–1684) – французскі багаслоў і гуманіст, янсенісцкі святар

кляштара Пор-Раяль. Аўтар самага славутага і даступнага шырокай публіцы, якая не ведала
лацінскай мовы, перакладу Бібліі на французскую мову ў XVII ст.
Пасля смерці старэйшага брата Антуана Луі-Ісак Леметр дэ Сасі працягнуў яго працу над
перакладам Старога і Новага Запаветаў разам з сябрамі з Пор-Раяль. Дэ Сасі ўдасканаліў пера�
клад і склаў каментары, якімі хацеў суправадзіць кожную кнігу Бібліі. Вынікам стала выданне
КАТАЛОГ
вядомае як Пор-Раяльская Біблія, або Біблія дэ Сасі. У 1672–1684 гг. Леметр дэ Сасі апублікаваў
10 кніг каментароў. Пасля яго смерці адданы сябар П’ер дзю Фосю, карыстаючыся яго
рукапісамі, завяршыў працу. Да 1696 г. выйшла 32 тамы.
Дэманструецца асобнік з парыжскай друкарні Гіёма Дэспрэза і Жан-Баптыста Дэсэсартца
1711 г. Тэкст паралельны на французскай і лацінскай мовах. Выданне ўпрыгожваюць граві
раваныя ініцыялы, ламбарды, канцоўкі, застаўкі. Скураная аправа XVIII ст. На спінцы, бар
дзюрах, тарцах – залатое цісненне. Чырвоны фарбаваны абрэз. 119
89. Елізавецінская Біблія. Масква. 1757 г.
Па ўказе 1712 г. імператара Пятра I была распачата праца над новым славянскім перакладам
Бібліі. Камісія пад кіраўніцтвам рэктара маскоўскай Славяна-грэка-лацінскай акадэміі Феафі
лакта Лапацінскага і Сафронія Ліхуда пачала працаваць і выканала зверку наяўнага славянска�
га тэксту Астрожскай Бібліі з грэчаскім, грунтуючыся на «Лонданскай паліглоце» Браяна Уол�
тана, а таксама выкарыстоўваючы як крыніцы Альдзінскую Біблію (1518), сікстынскае выданне
грэчаскага перакладу Танаха (1587) і яго пераклад на лацінскую мову (1588). Псалтыр камісія
не звярала, а некананічныя Кнігі Тавіта, Іўдзіфі і 3-я кніга Ездры былі выпраўлены па Вульгаце,
як гэта было зроблена пры выданні Астрожскай Бібліі.
Аднак пасля смерці Пятра I гэтая праца спынілася. У 1735 г. Феафан Пракаповіч дамогся
працягу працы над падрыхтоўкай да выдання выпраўленага тэксту Бібліі, і да 1742 г. яна была
завершана, але яшчэ некалькі гадоў доўжылася праца па пераправерцы тэксту. У 1750 г.
імператрыцы Елізавеце Пятроўне далажылі, што выпраўлены тэкст Бібліі гатовы і кнігу пачалі
120 друкаваць.
У 1751 г. манументальнае выданне (так званая Елізавецінская Біблія) апублікавана ў Санкт-
Пецярбургу. Біблія суправаджалася кароткімі ўводзінамі, што апісваюць гісторыю выдання,
падрабязнымі прадмовамі, зместам і іншымі карыснымі дапаўненнямі, уключаючы разбіўку на
вершы. У многіх выпадках змены ў тэксце былі зроблены без дадатковых заўваг. Аднак у нека�
торых выпадках на палях ёсць згадкі пра змены. Акрамя таго, быў апублікаваны асобны
аб’ёмны том, які апісвае большасць унесеных змяненняў. Выданне было забяспечана гравюрамі,
уключаючы франтыспіс, які паказвае апякунку выдання імператрыцу Елізавету Пятроўну
ў элегантнай сукенцы. Елізавецінская Біблія – выдатны ўзор рускага гравіравальнага і друкар�
скага мастацтва. Наклад кнігі хутка разышоўся, пасля чаго наступнічалі перавыданні. У 1754
і 1756 гг. у маскоўскай друкарні былі надрукаваны перавыданні па санкт-пецярбургскім узоры.
КАТАЛОГ
Дэманструецца другое маскоўскае выданне Елізавецінскай бібліі 1757 г., ва якое ўплецены
152 аркушаў гравюр нідэрландскага мастака-гравёра Каспара Лэйкена (Caspar Luÿke) з выдан-
ня 1712 г.
Елізавецінская Біблія стала афіцыйна прызнанай Бібліяй Рускай праваслаўнай царквы, якая
з нязначнымі праўкамі выкарыстоўваецца да цяперашняга часу.
121
Палаца ў Алькала-дэ-Энарэс – палац арцыбіскупа, які фундаваў біблейскія

навуковыя даследаванні і выпуск знакамітай Камплютэнскай паліглоты.
122
Мадрыд, Іспанія
ЧАСТКА 10
ПАЛІГЛОТЫ – ШМАТМОЎНЫЯ БІБЛІІ
У еўрапейскай гісторыі эпоха Рэнесансу прыйшлася на перыяд

паміж XIV–XVII стст. Яна паслужыла мостам паміж Сярэднявеччам
і Новым часам. Сама назва, якая азначае «адраджэнне» або «абуджэн-
не», з’явілася ў XIX ст. і выкарыстоўвалася для апісання падобных з’яў
у IX–XII стст. Паняцце гуманізму было адным з вядучых інтэлектуаль
ных ідэалаў той эпохі. Ня таго гуманізму, калі чалавек ставіць сябе на
месца Бога, а гуманізму ў класічным сэнсе, які азначаў адыход ад сярэд-
нявечнай схаластыкі і адраджэнне цікавасці да класічнай думкі. Для
многіх гэтыя ідэі наклаліся на хрысціянскую веру, што прывяло да за-
раджэння хрысціянскага гуманізму. Гэтыя змены закранулі мастацт-
ва, архітэктуру, літаратуру, грамадства і царкву. Яны абвясцілі пра
пачатак новага свету адкрыццяў і новаўвядзенняў. Узнікла тэндэнцыя
адмовы ад усяго, што пачалі лічыць сярэднявечнымі скажэннямі і за-
мены ўсяго гэтага на новыя, свабодныя ад забабонаў уяўленні аб нава-
кольным свеце, запазычаныя з Антычнасці.
Усё гэта паўплывала на тое, як людзі сталі ўспрымаць царкву,
паданне і тэалогію. Паўстала вялікая цікавасць да вывучэння стара
жытных моў і імкненне вярнуцца да крыніц (ad fontes). Адрадзілася
вывучэнне грэчаскай мовы. На Захадзе з часоў расколу паміж Усходняй
і Заходняй цэрквамі грэчаская мова знаходзілася пад забаронай. Адра
джэнне цікавасці да грэчаскай мовы і літаратуры супала з падзеннем
Канстанцінопаля ў 1453 г. i рассяленнем грэчаскіх настаўнікаў па
заходніх землях. Гэтыя новыя інтарэсы знайшлі сваё прымяненне ў вы
вучэнні і перакладзе Бібліі. Кнігі на дзвюх і больш мовах, прадстаўленыя
ў дадзенай частцы выставы, з’яўляюцца плёнам гэтай традыцыі. Гэта –
вытанчаныя творы вучонасці, якія ілюструюць шырыню моўных здоль
насцяў, запал да аднаўлення тэксту Бібліі і вяртанне да крыніц. Яны
таксама ілюструюць адны з самых складаных і амбіцыйных выданняў,
якія калі-небудзь існавалі. Якой была сіла, што стаяла за гэтым рухам?
Страсць да Бібліі, якая стала даступнай дзякуючы Адраджэнню,
КАТАЛОГ
хрысціянскаму гуманізму і Рэфармацыі, якія цесна ўзаемазвязаны паміж

сабой.
123
90. Фрагмент «Гексаплы» Арыгена з Каірскай генізы.
Вонкавы бок: Псалом 21: 16–19, 20–25, адваротны бок:
Псалом 21: 26–29. VII ст. н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінальны збор Тейлара-Шэхтэра 12.182, Кембрыдж, Вялікабрытанія
Першая вядомая паліглота – гэта знакамітая «Гексапла» Арыгена Александрыйскага

(185–254 гг. н. э.). Тэхнічна гэта была кніга на дзвюх мовах, на іўрыце і на грэчаскай. Гэта было
грандыёзнае пачынанне, судзіць аб якім можна толькі па фрагментах, што захаваліся. Гэтая
вялікая праца была вынікам работы Арыгена Александрыйскага, вядомага раннехрысціянскага
вучонага. «Гексапла», што значыць «шасціразовая», была названа так таму, што ў ёй старазапа�
ветны тэкст быў размешчаны ў шасці паралельных слупках, і яна служыла інструментам для
вывучэння тэксталагічных разыходжанняў. Першая калонка складалася з габрэйскага тэксту,
другая – з габрэйскага тэксту ў грэчаскай транскрыпцыі. У трэцяй і чацвёртай калонках заха
валіся дзве грэчаскія рэдакцыі «той самай» Септуагінты – Акілы Пантыйскага і Сімаха
Эбіяніта. Пятая калонка ўтрымоўвала версію Септуагінты, адрэдактаваную самім Арыгенам.
Ён выкарыстаў значкі для ўказанні тых месцаў, дзе ў Септуагінты былі дададзены словы, што
было выяўлена пры параўнанні з іншым варыянтам тэксту (астэрыскі), і дзе Септуагінты
разыходзілася з старажытнагабрэйскім тэкстам (абеліскі). У шостай калонцы быў пераклад
124 Феадаціёна.
Паводле словаў бацькі царквы Епіфана (310–403 г. н. э.), Першапачатковая «Гексапла» мела
восем слупкоў і ўключала яшчэ два ананімныя грэчаскія пераклады. Паводле старажытнага
царкоўнага гісторыка Еўсевія Кесарыйскага (263–339 гг. н. э.), «Гексапла» ўтрымлівала яшчэ
тры пераклады грэчаскіх псалмоў (Quinta, Sexta і Septima), з якімі, калі б яны захаваліся, было б
у агульнай складанасці дзевяць калонак! Арыген таксама склаў асобную працу пад назвай
«Тэтрапла», у якой Септуагінта параўноўвалася з перакладамі Сімаха, Акілы і Феадаціёна.
Лічыцца, што «Гексапла» складала 6000 старонак і складалася з 15 тамоў. Верагодна, яна
існавала толькі ў адзіным асобніку ў царкоўнай бібліятэцы ў Кесарыі, якая была разбурана да
638 г. н. э. Рэдакцыя Септуагінты Арыгенам аказала значны ўплыў на тэкст Старога Запавету
ў некалькіх важных рукапісах, у тым ліку на «Кодэкс Сінатыкус». Прадстаўлены тут незвычай�
на рэдкі рукапіс змяшчае частку «Гексаплы» Арыгена. Рукапіс з’яўляецца часткай збору Тэйла�
ра-Шэхтэра (12.182) у Кембрыджскім універсітэце.
Верхні пласт тэксту ўяўляе сабой старажытнагабрэйскі рукапіс X ст. н. э. Сінагогскай паэзіі,
складзенай Янаем (VII ст. н. э.) на Кнігу Левіт (16: 1 і 16: 25). Гэты фрагмент твораў Яная можа
быць злучаны з іншымі аркушамі з Каірскай генізы, каб атрымаць поўную дзесць (чатыры
кавалкі пергаменту, складзеныя разам так, каб атрымалася восем старонак). Хоць кожны аркуш
пергаменту, які выкарыстоўваецца ў дзесці, з’яўляецца палімпсестам, яны не паходзяць з адна�
го і таго ж зыходнага манускрыпта.
У ніжнім пласце тэксту захаваўся фрагмент «Гексаплы» Арыгена на псалом 21. Грэчаскі
тэкст напісаны ўнцыяльным шрыфтам, датаваным VII ст. н. э. Гэта – самы ранні з тэкстаў
Каірскай генізы, якія захаваліся. На яго адным баку напісаны псалом 21: 16–19, 20–25, а на ад�
вароце – псалом 21: 26–29. Ніжні пласт рукапісу ўтрымлівае слупкі 2–5 «Гексаплы».
Псалом 21 з’яўляецца месіянскім псалмом, які хрысціяне, у тым ліку і аўтары Евангелляў,
разумелі як прароцтва аб распяцці Ісуса. Частка ўрыўка, якая захавалася ў рукапісе, гучыць
наступным чынам:
16. Сіла мая высахла, як чарапок;

язык мой прыліп да гартані маёй,
і Ты звёў мяне ў пыл смяротны.
17. Бо сабакі мяне атачылі,
хеўра злыдняў мяне абступіла,
прабілі рукі мае і ногі мае.
18. Можна было палічыць усе косткі мае,
а яны дзівяцца, робяць з мяне відовішча,
19. Дзеляць рызы мае між сабою
і за адзежу маю кідаюць жэрабя.
КАТАЛОГ
125
91. Генуэзскі квадруплексны Псалтыр. 1516 г.
Факсімільнае выданне. Музей кнігі, Лондан, Вялікабрытанія
Генуэзскі Псалтыр (таксама вядомы як Octaplum Psalterium або Quadruplex Psalter) з’явіўся
першай апублікаванай шматмоўнай кнігай, або паліглотай. Яна была выдадзена ў Генуі ў 1516 г.
Псалмы ў ёй надрукаваны ў васьмі слупках па чатыры слупкі на старонку. У гэтых васьмі слуп�
ках прыводзіцца тэкст на іўрыце, лацінскі парафраз габрэйскага тэксту, лацінская Вульгата,
Септуагінта (грэчаскі тэкст), арабскі, арамейскі (халдзейскі), лацінскія парафраз арамейскай
і заўвагі рэдактара. Шматмоўны Псалтыр стаў важнай навуковай і друкарскай вяхой. Гэта – да�
сягненне эпохі Адраджэння, якая заахвочвала да вывучэння старажытных моў і даследавання

Бібліі, што ў сваю чаргу спрыяла развіццю тэксталагічных даследаванняў і перакладаў Бібліі.
Гэта – другая кніга з друкаваным тэкстам на арабскай мове.
Праект фінансаваўся генуэзскім вучоным Джусцініяні, біскупам Небіё (Корсіка) у Генуэз�
скай рэспубліцы, спецыялістам у галіне ўсходніх моў. Падчас сваіх падарожжаў ён сустракаўся
з Эразмам Ратэрдамскім і Томасам Морам. Джусцініяні піша ў прадмове, што ён плануе надру�
каваць у такім жа фармаце ўсю Біблію. Відавочна, з часам ён адмовіўся ад нагэтулькі амбі
цыйнага плану.
У тэксце знаходзіцца першая друкаваная згадка пра Хрыстафора Калумба і яго адкрыцці.
Псалом 18: 5, які абвяшчае: «Па ўсёй зямлі праходзіць іхні гук, і па край свету словы іх»,
суправаджаецца заўвагай. Джусцініяні меркаваў, што Калумб, слаўны сын Генуі, выканаў гэта
прароцтва.
126
92. Камплютэнская паліглота. 1517–1520 гг.
Камплютэнская Біблія была першай друкаванай Бібліяй-паліглотай. Працу фундаваў кар�

дынал Франсіска Хіменэс дэ Сіснерас, або кардынал Хімэнэс (1436–1517), «каб ажывіць млявае
вывучэнне Святога Пісання». Паліглота была апублікавана Камплютэнскім універсітэтам, раз�
мешчаным недалёка ад Мадрыда. На гэты праект было выдаткавана паўмільёна дукатаў, што
эквівалентна прыблізна палове гадавога даходу Венецыі, самай багатай дзяржавы Еўропы таго
часу. Праца пачалася ў 1502 г. пад кіраўніцтвам выдатнага вучонага Дыега Лопеса дэ Суньігі і
была завершана ў 1517 г. Публікацыя паліглоты была адкладзена да таго часу, пакуль не была
санкцыянавана ў 1520 г. Паліглота ўключае ў сябе першыя друкаваныя выданні Септуагінты,
арамейскай Таргум Анкелоса і грэчаскага Новага Запавету.
Камплюценская Біблія была апублікавана ў шасці тамах. Першыя чатыры тамы ўтрым
ліваюць Стары Запавет. На кожнай старонцы ёсць тры паралельных слупкі з тэкстам: на іўрыце,
на латыні (Вульгата) і на грэчаскай (Септуагінта). На кожнай старонцы Пяцікніжжа ўнізе
дададзены арамейскі Таргум Анкелоса і яго лацінскі пераклад. Пяты том змяшчае Новы Запавет
з грэчаскай і лацінскай Вульгатай у паралельных калонках. Шосты тым складаецца з розных
КАТАЛОГ
габрэйскіх, арамейскіх і грэчаскіх слоўнікаў і дапаможных матэрыялаў. Гэтая віртуозная пра-

ца – дасягненне вучонай думкі Рэнесансу і надзвычай карысны інструмент для вывучэння
і перакладу Бібліі.
127
93. Дезідэрый Эразм. Грэка-лацінскі Новы Запавет. 1516 г.
Адным з дасягненняў эпохі Адраджэння і хрысціянскага гуманізму стала аднаўленне

вывучэння старажытных моў, а таксама біблейскіх і класічных тэкстаў. Гэта, у выніку,
паўплывала на вывучэнне Бібліі і яе пераклады на гутарковыя мовы. Дэзідэрый Эразм (1466–
1536) быў выдатным хрысціянскім вучоным. У 1516 г. ён апублікаваў першы грэчаскі Новы
Запавет з паралельным тэкстам – уласным перыфрастычным лацінскім перакладам. Тэхнічна
гэта было двухмоўнае выданне, а не паліглота, але, тым не менш, яно ўпісваецца ў гэтую
традыцыю. Праца Эразма аказала надзвычай важны ўплыў на хрысціянскіх мысляроў і сам
пераклад Бібліі. Строга кажучы, першы друкаваны грэцкі Новы Запавет у суправаджэнні
лацінскай Вульгаты быў апублікаваны ў першым томе Камплютэнскай паліглоты 10 студзеня

1514 г. Аднак маштабная шматтомная праца не атрымала санкцыі Папы Рымскага да сакавіка
1520 г. і не была выдадзена да 1522 г. Тым часам Эразм была дадзены адмысловы прывілей на
чатыры гады ад імператара і Папы Рымскага з тым, каб апублікаваць грэка-лацінскі Новы
Запавет ў 1516 г. Яго праца апынулася неверагодна папулярнай і значна больш даступнай, чым
Камплютэнская паліглота. Грэка-лацінскі Новы Запавет Эразма ў канчатковым выніку выт ры
маў пяць выданняў. Нягледзячы на тое, што грэчаскія рукапісы, якія ён выкарыстаў у якасці
ўзору, былі нешматлікімі, познімі і параўнальна нізкай якасці, грэчаскі Новы Запавет Эразма
больш за 400 гадоў заставаўся асноўнай крыніцай для перакладу Новага Запавету.
128
94. Антверпенская паліглота. 1572 г.
Антверпенская паліглота, або паліглота Планэна (таксама вядомая як Biblia Regia, або
Каралеўская Біблія) – гэта шматмоўная Біблія, надрукаваная знакамітым друкаром Хрыстафо�
рам Плантэнам (1520–1589) у Антверпене ў васьмі тамах у прамежку паміж 1569 і 1572 гг.
Галоўным яе рэдактарам быў іспанскі вучоны і лінгвіст Бэніта Арыас Мантана (1527–1598).
Праца вялася пад фундаваннем іспанскага караля Філіпа II (1527–1598), але, нягледзячы на гэта,
такое грандыёзнае прадпрыемства ледзь не зрабіла Плантэна банкрутам.
Першыя чатыры тамы ўтрымліваюць Стары Запавет. На старонцы злева знаходзіцца тэкст
на іўрыце і вельмі літаральны лацінскі пераклад для тых, хто хацеў вывучаць іўрыт. На ста
ронцы справа – тэкст Септуагінты з лацінскім перакладам. У «склепе» левай старонкі друка
ваўся тэкст Таргум на арамейскай мове, а ў «склепе» правай старонкі – яго лацінскі пераклад.
Планцін дадаў Таргум да Кніг прарокаў, Кнігі Эстэр, Кнігі Іова, Псалтыра і кніг, аўтарства якіх
прыпісваюць Саламону. Том 5 змяшчае Новы Запавет на грэчаскай і сірыйскім мовах (першае
КАТАЛОГ
выданне сірыйскага Новага Запавету з’явілася ў 1555 г.), абодва з лацінскім перакладам і пера
кладам з сірыйскай мовы на іўрыт. Том 6 утрымлівае поўны тэкст Біблія на іўрыце і грэчаскай
мове з лацінскім падтэкставым перакладам. Апошнія два тамы ўтрымліваюць слоўнікі з іўрыту
на лацінскую, з грэчаскай на лацінскую і з сірыйскай на арамейскую мовы; кароткі пераказ гра
матычных правілаў, спіс імёнаў у Бібліі і артыкулы па тэхнічных пытаннях. Гэта выданне
ўяўляла велізарную каштоўнасць для вучоных, яно было грандыёзным прадпрыемствам і яшчэ
адным крокам у развіцці першых Біблій-паліглот. 129
95. Парыжская паліглота. 1645 г.
Парыжская паліглота была маштабнай дзесяцітомнай працай, выданне якой было прад
прынята Гі Мішэлем Лежэ ў 1645 г. Для гэтай працы спатрэбілася семнаццаць гадоў. Яна
аднаўляла тэкст Антверпенскай паліглоты з невялікімі зменамі, але ў яе было дададзена
Самарыцянскае Пяцікніжжа, сірыйскі Стары Запавет і арабскія версіі Старога Запавету з ла
цінскімі перакладамі. Аднак у ёй не было навуковага апарату, граматык і слоўнікаў, якія меліся
ў папярэдніх паліглотах, што зрабіла гэтую вялікую працу недасканалай. З паліграфічнай
пункту погляду гэтая праца пераўзыходзіць больш раннія паліглоты, але, на жаль, адрэдагавана
яна была з меншай дакладнасцю.
130
96. Лонданская паліглота. 1653–1657 гг.
Лонданская (або Уолтанская) паліглота была апошнім манументальным выданнем Бібліі-

паліглоты і азначала сабой вялікае дасягненне англійскай вучонасці і друкарскага майстэрства.
Гэтую працу ўзначаліў Браян Уолтан, пазней стаў біскупам Чэстэрскім (1600–1612). Праца па�
чалася ў 1652 г. і была завершана ў 1657 г. У выніку былі выдадзены шэсць велізарных фаліянтаў:
1–4-ы тамы, якія змяшчаюць Стары Запавет і апокрыфы, 5-ы том з Новым Запаветам і 6-ы том,
які змяшчае розныя крытычныя дадаткі. У агульнай складанасці ў Лонданскай паліглоце вы�
карыстаны дзевяць моў: іўрыт, арамейская (халдзейская), самарыцянская, сірыйская, арабская,
фарсі, эфіёпская, грэчаская і латынь. Уводны матэрыял і ўключэнне розных варыянтаў тэксту
шмат у чым спрыялі развіццю крытычнага вывучэння тэксту. У 1669 г. у якасці дадатку да Лон�
данскай паліглоты Эдмунд Кастэла апублікаваў двухтамовы слоўнік «Лексікон гептаглоттон».
Гэты слоўнік утрымліваў лексіку і граматыкі для сямі моў, якія выкарыстоўваюцца ў Лондан�
скай паліглоце. Усе папярэднія паліглоты паставілі сваіх выдаўцоў на грань фінансавага краху.
Аднак Уолтан паспяхова фінансаваў сваю працу за кошт падпіскі і дзяржаўных субсідый. Ня�
гледзячы на адсутнасць паліграфічнай вытанчанасці, якой адрознівалася Парыжская паліглота,
КАТАЛОГ
Лонданская паліглота падавала значна больш шырокі ахоп тэкстаў, чым усе іншыя паліглоты,
і перасягнуць яго было немагчыма.
Паліглоты мелі і працягваюць мець велізарнае значэнне для перакладчыкаў Бібліі. Лондан
ская паліглота была важным інструментам, які выкарыстоўваўся рэдактарамі ў працы над
царкоўнаславянскай тэкстам і для перакладу тэксту Старога Запавету для царкоўнаславянскай
Бібліі.
131
Дональд Джэксан за працай над ілюстрацыяй «Чатыры вершнікі Апакаліпсісу»

ў рамках грандыёзнага праекта Бібліі св. Яна. Дадзеная ілюстрацыя
прадстаўлена на выставе.
Універсітэт і семінарыя Св. Іаана, Каледжвіль (штат Мінесота), ЗША
132
ЧАСТКА 11
ІЛЮСТРАВАНЫЯ БІБЛІІ
Мастацкае ўпрыгожванне Бібліі з’яўляецца важным бокам біблей

скай традыцыі. Мастацтва надае тэксту прыгажосць, форму і струк
туру і нярэдка палягчае інтэрпрэтацыю ў працэсе чытання. Мастак
імкнецца зрабіць біблейскі тэкст наглядным. На яго палатне – жывое
Слова Божае. Мастацтва – увасабленне Слова. На гэтай ніве паспяхова
працавалі побач іўдзейскія, хрысціянскія і нават свецкія мастакі. І хоць
стылі і палітры мяняліся ў залежнасці ад часу і месца, папулярныя
тэмы заставаліся ранейшымі. Кніга Быццё пачынаецца з упісаных
у кола ілюстрацый дзён тварэння. Перавязаныя стужкамі загалоўкі
красуюцца ў пачатку кніг, а буйныя ініцыялы, аздобленыя выявамі
жывёл, раслін і людзей, адзначаюць сабой пачатак главаў. Карты і спа
сылкі на паралельныя месцы змешчаны ў мудрагелістыя рамкі. Еван
геллі суправаджаюцца партрэтамі евангелістаў, якія падрыхтаваліся
пісаць. Адна з найбольш шыкоўна ілюстраваных кніг Бібліі і, магчыма,
самая цяжкая для разумення – гэта Апакаліпсіс св. Яна. Цыклы
ілюстрацый бяруць свой пачатак ва ўяўленні сярэднявечных мастакоў.
З часам гэтыя вобразы атрымалі сваё далейшае развіццё. Яны паў
тараліся на дрэварытах у ксілаграфічных кнігах і самых ранніх друка
ваных Бібліях. Затым гэтыя драматычныя карціны выкарыстоўваліся
ў эстампах. Прадстаўленыя тут экспанаты ілюструюць мастацкія
прыёмы з розных рэгіёнаў на працягу доўгага часу. Яны таксама даюць
унікальную магчымасць убачыць варыяцыі на папулярную тэму –
вершнікаў Апакаліпсісу. Біблейскія ілюстрацыі дэманструюць набож
насць мастакоў і тое, як яны ўпрыгожвалі любімую імі кнігу.
КАТАЛОГ
133
97. Ілюстрацыя з Ленінградскага кодэкса. Folio 474а,
«дывановая» старонка з зоркай Давыда. 1008–1010 гг. н. э.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў Расійскай нацыянальнай бібліятэцы,
Санкт-Пецярбург, Расія
Ленінградскі кодэкс – найстарэйшы ру

капіс габрэйскага Старога Запавету (Танах),
які цалкам захаваўся. Цудоўны кодэкс упры
гожаны 16 аркушамі, якія змяшчаюць дэ
каратыўныя геаметрычныя ўзоры. Яны дэ�
каруюць урыўкі тэксту і ўяўляюць сабой
выдатны прыклад сярэднявечнага габрэй�
скага мастацтва. Гэтыя шыкоўна аздобле�
ныя старонкі называліся «дывановымі» (гэты
тэрмін часцей асацыюецца з інсулярным мас
тацтвам пісцоў). Габрэі стваралі іх, выка
рыстоўваючы пісьмовы тэкст так, каб «нама�
ляваць» вобразы або геаметрычныя фігуры,
якія маюць тэхнічную назву – мікраграфія.
Тэкст, які выкарыстоўваўся для стварэння
мікраграфіі, часта меў масарэцкую тэкста
лагічную традыцыю, якая ўзнікла каля кан�
ца VII ст. н. э. Самыя раннія прыклады
мікраграфіі сустракаюцца ў блізкаўсходніх біблейскіх рукапісах, упрыгожаных геаметрычнымі
малюнкамі. Яны ўяўляюць сабой шэдэўры габрэйскага мастацтва кніжнікаў.
Тут прадстаўлена «дывановая» старонка, на якой намалявана зорка Давіда з імёнамі пісцоў
па краях і благаслаўленнем, напісаным пасярэдзіне. І хоць сёння зорка Давыда асацыюецца
з сіянізмам і сучаснай дзяржавай Ізраіль, гэты знак выкарыстоўваўся габрэямі яшчэ ў III ст. н. э.
«Дывановая» старонка з Ленінградскага кодэкса фактычна дэманструе ранняе выкарыстанне
дадзенага знака. Пераклад усёй старонкі змешчаны побач з вітрынай.
Заканамерна, што дызайн зоркі Давыда з Ленінградскага кодэкса складаецца з цытат са
Святога Пісання, з Другога Закону і псалмоў. Унутраная зорка ўключае ў сябе калафон,
выкананы соферам (габрэйскім пісцом). Калафон абвяшчае: «Я Шмуэль бэн Якаў напісаў
і расставіў кропкі [дадаў агаласоўкі і акцэнтнымі знакі] і суправадзіў [дадаў нататкі на палях]
гэты рукапіс да гонару нашага благаславёнага настаўніка ха-Коэна (святара), бэн Ёсефа ха-
йэдуа (мудраца), бэн Аздака, хай дабраславіць яго Той, Хто жыве». Увесь гэты ансамбль
зачароўвае – у сваім услаўленні Пісання габрэі ўзнавілі мастацкае ўпрыгожванне, узятае
з самога Пісання.
134
98. Апакаліпсіс Трыніці. Сярэдзіна XIII ст.
Факсімільнае выданне. Музей кнігі, Лондан. Арыгінал захоўваецца
ў Трыніці-каледжы, у Кембрыджы, Вялікабрытанія
Апакаліптычныя прароцтвы св. Іаана пра канец святла і Страшным судзе былі надзвычай
папулярныя падчас позняга Сярэднявечча. Відзежы Апакаліпсісу ўспалымнялі ўяўленне мас
такоў і чытачоў. Рукапісы з біблейскім тэкстам, часам дапоўненыя апакрыфічным матэрыяламі
і каментарамі, часта ілюстраваны неверагодна яркімі малюнкамі. Гэтыя рукапісы можна
падзяліць на групы па мове і змесце тэксту. Ілюстрацыі таксама могуць быць класіфікаваны па
КАТАЛОГ
некалькіх іканаграфічных традыцыях. Многія вядомыя рукапісы Апакаліпсісу былі зроблены

ў Англіі ў перыяд паміж 1250–1400 гг., прычым дакументальна ўстаноўлена, што больш за 50
рукапісаў Апакаліпсісу паходзяць з Англіі. Апакаліпсіс Трыніці, напісаны ў сярэдзіне XIII ст.,
з’яўляецца першым і самым незвычайным Апакаліпсісам і ўяўляе сабой канец гатычнай эпохі
ў ілюмінаванні кніг. Верагодней за ўсё, гэты рукапіс быў замоўлены Элеанорай Праванскай,
жонкай караля Генрыха III.
135
Апакаліпсіс Трыніці напісаны ў дзве калонкі і ўключае больш за 71 мініяцюру вялікага
фармату. У яго ўваходзяць больш за 100 ілюстрацый, выкананых чатырма мастакамі. Ілюстра
цыі на лістах in folio 5v і 6r малююць зняцце першых трох пячатак і з’яўленне першых трох
вершнікаў – Заваёвы, Вайны і Голаду, – апісаных у Адкрыцці (6: 1–6). Самая верхняя ілюстра
цыя на аркушы in folio 6r дэманструе зняцце чацвёртай пячаткі, апісанае ў Адкрыцці (6: 7–8).
На ёй намаляваны св. Іаан, які стаіць злева. Акружаны арэолам арол злятае да св. Яна,
трымаючы ў кіпцюрах разгорнуты сувой. Пасярэдзіне сцэны намалявана пекла ў выглядзе
разяўленай пашчы, напоўненай зверападобнымі дэманамі. Чацвёрты вершнік – Смерць – на
бледным кані скача направа, трымаючы чару, якая ўвасабляе сабой суд. Выявы з гэтага папу
лярнага цыкла з часам сталі ў некаторай ступені стандартнымі, і ілюстрацыі патрапілі ў паз
нейшыя ксілаграфічныя кнігі і кніжныя цыклы.
99. Апакаліпсіс святога Яна. Германія. Каля 1470 г.

Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца ў Бібліятэцы Ньюберы, Чыкага, ЗША
Апакаліпсіс св. Яна – гэта тая частка Бібліі, якая ілюстравана больш за іншыя кнігі, стыму�
люючы творчае ўяўленне мастакоў на стварэнне яркіх і незвычайных вобразаў. Захаваліся
шматлікія ілюстраваныя рукапісы, якія адносяць да сярэднявечнага перыяду, уключаючы
Апакаліпсіс Моргана. У паўночнай Еўропе ў 1450-х гг. упершыню былі надрукаваны кнігі
136
з ілюстрацыямі з Апакаліпсісу. Гэтыя кнігі ўяўлялі занадта вялікую складанасць для друку на
толькі што вынайдзеным друкарскім варштаце. Замест гэтага мудрагелістыя выявы і тэкст, які
іх суправаджаў, выразалі на драўляных пласцінах. Затым на іх наносілі карычневы атрамант на
воднай аснове, накладвалі ўвільготненую паперу і прыціскалі. Ілюстрацыі афарбоўвалі ўруч
ную. Падобная тэхналогія атрымала назву «ксілаграфічны друк». Такія кнігі друкаваліся «на
замову». Яны былі папулярныя ў канцы XV – пачатку XVI ст., асабліва ў германамоўных
рэгіёнах Еўропы. Апакаліпсіс святога Яна складаецца прыблізна з 50 аркушаў (48 аркушаў
у некаторых выданнях). Існуе шэсць розных выпускаў гэтай кнігі. На кожным аркушы – па дзве
ілюстрацыі.
Мастацкія вобразы ў ксілаграфічныя кнігах, у якіх намаляваны Апакаліпсіс, цесна звязаны
з рукапісамі XIII ст. Тут прадстаўлены два аркушы такой ксілаграфічнай кнігі. Першы аркуш in
folio 2r мае дзве змешчаныя ў рамкі ілюстрацыі. На верхняй ілюстрацыі намалявана зняцце
першай пячаткі, апісанае ў Адкрыцці (6: 1–2). На ёй – анёл, які трымае сувой, св. Ян і вершнік
на белым кані з лукам і стрэламі. На ніжняй ілюстрацыі паказана зняцце другой пячаткі,
апісанае ў Адкрыцці (6: 3–4). На ёй намаляваны крылаты леў, які трымае сувой, св. Іаан
і вершнік на рудым кані з мячом у руцэ. Тэкст напісаны на верхняй і ніжняй частках старонкі.
Другі ліст in folio 2v мае дзве апраўленыя ілюстрацыі. На верхняй паказана зняцце трэцяй
пячаткі, апісанае ў Адкрыцці (6: 5–6). На ёй намаляваны крылаты бык, які трымае сувой,
св. Ян і вершнік на вараным кані, які трымае шалі. На ніжняй ілюстрацыі – зняцце чацвёртай
пячаткі, апісанае ў Адкрыцьці (6: 7–8). На ёй намаляваны вершнік на бледным кані, які трымае
палымяную пасудзіну. Конь выскоквае з разяўленай пашчы пекла з надпісам Infernus. У пекле
знаходзяцца двое асуджаных, у тым ліку біскуп з мітрай і малітоўна складзенымі рукамі. На
ілюстрацыі таксама намаляваны арол, які спускаецца з аблокаў і трымае сувой, і св. Ян з су
воем у руках.
КАТАЛОГ
137
100. Альбрэхт Дзюрэр. Апакаліпсіс (лац. Apocalypsis cum Figuris). 1497–1498 гг.
Альбрэхт Дзюрэр (1471–1528) – выдатны мастак, жывапісец і гравёр з Нюрнберга (Германія) –

лічыцца адным з найлепшых мастакоў эпохі Адраджэння. Яму належаць шматлікія працы.
У творчасці ён быў наватарам, і яго праца ў галіне стварэння гравюр ператварыла гэтае рамя�
ство ў мастацтва. Яго хросны бацька Антон Кобергер (1440–1513) быў знакамітым нюрнбергскім
кнігадрукаром, які спарадзіў важнае новаўвядзенне: ён уключыў у свае друкаваныя кнігі дрэ�
варыты. У іх ліку былі Дзявятая нямецкая Біблія (1483) і шыкоўна ілюстраваныя Нюрнбергскія
хронікі (1493). Магчыма, дрэварыты для Нюрнбергскіх хронік стварыў Дзюрэр. Апакаліпсіс
(лац. Apocalypsis cum Figuris) уяўляе сабой выдатную серыю з 15 дрэварытаў са сцэнамі
з Апакаліпсісу. Ён быў апублікаваны ў 1498 г. у Нюрнбергу адначасова на лаціне і на нямецкай
мове. Час для публікацыі было самым прыдатным, бо шмат хто ў Еўропе чакаў, што ў 1500 г.
надыдзе канец свету. Трэцяя і самая вядомая гравюра ў гэтай серыі – «Чатыры вершнікі
138 Апакаліпсісу» (каля 1497–1498), якая служыць ілюстрацыяй да тэксту Адкрыцця (6: 1–8).
Многія працы Дзюрэра прысвечаны рэлігійнай тэматыцы і вядучым рэлігійным дзеячам.
Да іх адносяцца і пазнейшыя выявы шэрагу рэфарматараў. Дзюрэр сімпатызаваў Рэфармацыі
і вельмі хацеў пазнаёміцца з Лютэрам. Ён атрымаў копію трактата Лютэра «Вавілонскі палон
царквы» 1520 г. Гравюры і эстампы, натхнёныя працамі Дзюрэра, выкарыстоўваліся ў рэлігійнай
літаратуры і ажыўлялі сабой тэкст у неверагодна папулярных Бібліях на нацыянальных мовах.
Копіі «Чатырох вершнікаў Апакаліпсісу» былі зроблены Лукасам Кранахам Старэйшым і Ган�
сам Буркмайрам для ранніх выданняў Новага Запавету ў перакладзе Лютэра. Маляўнічае
палатно Дзюрэра «Чатыры вершніка Апакаліпсісу», якое суправаджаецца тэкстамі Лютэра,
захоўваецца ў ратушы Нюрнберга.
Гравюры і эстампы Дзюрэра дэманструюць выдатныя тэхнічныя навыкі, злучэнне таналь
ных варыяцый і складанасць кампазіцыі. У сваёй знакамітай гравюры «Чатыры вершнікі Апа
каліпсісу» ён ператварыў статычны малюнак апакаліптычных вершнікаў з сярэднявечных Біб
лій і ксілаграфічных выданняў у драматычны вобраз, напоўнены прадчуваннем блізкай згубы.
Паралельныя лініі на гравюры фіксуюць базавы сярэдні тон, на які мастак наносіць сілуэты
магутных постацяў коней і вершнікаў – Заваёва, Вайна, Голад і Смерць (справа налева). Іх
памеры і моцны дыяганальны рух ствараюць магутны візуальны эфект. На пярэднім плане
стаіць смерць у выглядзе благога старога з трызубцам, які скача над асуджанымі. Біскуп
знаходзіцца ў ікластай пашчы змеепадобнай істоты, якая ўвасабляе пекла (гэтую пашчу назы
ваюць пашчай пекла або брамай пекла, якую мастак адлюстраваў у выглядзе разяўленай пашчы
пачвары).
101. Новы Запавет з ілюстрацыямі Матэвуса Мерыяна. Франкфурт. 1627 г.

Біблія з гравюрамі знакамітага швейцарскага мастака і гравёра Матэвуса Мерыяна (1593–

1650) – яркі прыклад ілюстраваных біблейскіх выданняў першай паловы XVII ст. М. Мерыян
з’яўляецца аўтарам вялікай колькасці гравюр – пейзажаў, бітваў, сцэн палявання і партрэтаў. Ён
быў вядомым выдаўцом гістарычных і геаграфічных работ. Афортамі Мерыяна аформлена
КАТАЛОГ
і Біблія. У 1625–1630 гг. публікуецца першае выданне Бібліі (тэкст у перакладзе Марціна Лютэ�
ра) з яго ілюстрацыямі ў друкарні Страсбурга. У 1627 г. М. Мерыян пачаў выданне альбомаў
«Iconum Biblicarum», у якіх змяшчаў створаныя ім вобразы на біблейскія сюжэты і тэксты
ў вершах на трох мовах – лаціне, нямецкай, французскай.
Дэманструецца 154-старонкавае выданне Новага Запавету з 77 гравюрамі і кароткімі вер
шамі з франкфурцкай друкарні.
139
102. Біблія Піскатара. Алкмар. 1646 г.
Найбольшай папулярнасцю ў XVII–XVIII стст. карыстаўся поўнагравіраваны альбом біб

лейскіх сюжэтаў з подпісамі на лацінскай мове «Theatrum biblicum...», апублікаваны пейзажы�
стам, друкаром, гравёрам і выдаўцом Нікаласам Піскатарам (сапраўднае імя Клас Янс Вісхер)
у Амстэрдаме.
Альбом уключае каля 500 гравюр лепшых майстроў Нідэрландаў другой паловы XVI – па�
чатку XVII ст. «Theatrum biblicum» перавыдаваўся шэсць разоў. У тым ліку ў 1646 г. у Алкмары
з тэкстам нідэрландскага менаніта Яна Піліпа Схабалье на галандскай мове.
Альбом складаецца з пяці раздзелаў: Стары і Новы Запаветы, Дзеі апосталаў, Сімвал веры
і Апакаліпсіс. Уключае ўступны тэкст, падпісаны Я. Ф. Схабалье, і біблейскую храналогію
ў чатырох частках. Як і ў выданні К. Я. Вісхера, гэта не поўны біблейскі тэкст, а хутчэй пераказ
агульнага зместу з этычнымі і рэлігійнымі інтэрпрэтацыямі аўтара і са спасылкамі на гравюры.
Ілюстрацыйная частка ўключае 463 аркушы з гравюрамі на біблейскія сюжэты, пяць гравіраваных
карт і сем гравюр невялікага фармату. Арыгіналы для гравюр выканалі больш за 20 мастакоў,
якія прадстаўляюць амаль усе галоўныя мастацкія цэнтры Нідэрландаў. Сярод іх М. ван
Хемскерк, К. ван Мандэр, М. дэ Вос, П. Брыл, А. дэ Вердт, М. Кокс і іншыя. Афорты выразалі
19 лепшых майстроў, такіх як бацька і сын дэ Йодэ, І. Кок, Ф. Галле, сямейства Вірыксаў,
Колартаў і Садэлераў, Г. Голцыус, Я. Ван дэр Страт, Г. Мюлер.
140
103. Біблія Кораня. 1692–1696 гг.
Факсімільнае выданне. Арыгінал захоўваецца
ў Дзяржаўным музеі выяўленчых мастацтваў імя А. С. Пушкіна, Масква, Расія
Біблія Кораня ўяўляе сабой серыю з 36 дрэварытаў з тэкстамі. Тэксты ўзяты з славянскай
КАТАЛОГ
Бібліі, апублікаванай у 1663 г. Дваццаць гравюр ілюструюць стварэнне свету і жыццё Адама
і Евы, 16 гравюр ілюструюць Апакаліпсіс. Гэта была першая шыкоўна ілюстраваная руская
Біблія. Біблія Кораня нагадвае сабой ксілаграфічныя кнігі, якія былі папулярныя ў паўночнай
Еўропе ў канцы XV – пачатку XVI ст. Яна з’яўляецца выдатным прыкладам рускага гравюрнага
майстэрства, характэрнага для папулярных гравюр – лубкоў – рэлігійнага і свецкага зместу.
Дрэварыты выконваліся па праекце Гурыя Нікіціч Кінешэмцава, вялікага іканапісца свайго
часу. Ён скапіяваў і ператварыў серыю дрэварытаў, выкананых іерэем Пракопам (1646–1662).
141
Пракоп, у сваю чаргу, быў натхнёны дрэварытамі з неверагодна папулярнай Бібліі Піскатара,
надрукаванай паміж 1602–1604 гг. і шмат разоў пасля. Рэдактарам Бібліі Піскатара быў Ян
Вісхер (Фішэр), які аб’яднаў 277 гравюр вядомых мастакоў. Рускія мастакі выкарыстоўвалі такія
кнігі, як Біблія Піскатара, у якасці даведніка для капіявання (арыгіналы) для знаёмства з ідэямі,
кампазіцыяй і дызайнам. Аднак ілюстрацыі атрымліваліся зусім іншымі з улікам рускіх густаў.
Галоўным жа натхняльнікам у справе стварэння гравюр на тэму Апакаліпсісу быў Дзюрэр, чые
ідэі былі сфармаваны пад уплывам рукапісных і ксілаграфічных цыклаў.
Біблія Кораня была надрукаваная ў час расколу ў Рускай праваслаўнай царкве, які пачаўся
ў 1653 г. Так званыя стараверы стварылі свае ўласныя цэрквы, якія асуджалі ўплыў дзяржавы
на афіцыйную праваслаўную царкву і дзеянні царкоўнаслужыцеляў па змяненні агульнапры�
нятых царкоўных абрадаў. Старавераў жорстка пераследавалі. Яны лічылі, што яны жывуць
у апакаліптычныя часы, калі цары-ерэтыкі і царква-адступніца робяць справу антыхрыста.
Дрэварыты ў Бібліі Кораня, якія ілюструюць Апакаліпсіс, выклікалі вялікую цікавасць і слу
жылі натхненнем для сектантаў. Існуе здагадка, што быў аддадзены загад спаліць поўны на�
клад з тысячы кніг. Захаваўся толькі адзін з вядомых на сённяшні дзень асобнік.
Дрэварыты ў Бібліі Кораня дэманструюць цудоўную тэхніку, якая характарызуецца незагру
вашчанасцю, манументальнымі кампазіцыямі і смелымі лініямі. Іканаграфія запазычана з не
калькіх крыніц: заходняй традыцыі, рускага народнага мастацтва, традыцыі старавераў і стара
жытнаславянскіх язычніцкіх матываў. На гравюры намаляваны чатыры вершнікі Апакаліпсісу,
якія ілюструюць тэкст Адкрыцці (6: 1–8), які прыводзіцца пад малюнкам. Дыяганальныя лініі
ствараюць моцную ілюзію руху. Анёл глядзіць з нябёсаў на чатырох вершнікаў, якія скачуць на
зямлю. Пашча пекла, намаляваная як пашча звера, вывяргае на зямлі агонь гневу. Людзі, у тым
ліку і чалавек у кароне, – ці то цар, ці то патрыярх, – скурчылася ад жаху. Вершнік, які сімва
лізуе Заваёву, нацягвае лук і цаляе ў ахвяру. Вершнік у выглядзе шкілета, які сімвалізуе смерць,
рыхтуецца запусціць свой серп, каб зжаць зямлю. Гэтая гравюра ўяўляе сабой вытанчаны
прыклад пераасэнсаваных ілюстрацый, якія спалучаюць у заходнія і славянскія формы
мастацтва.
142
104. Сцэны асноўных гісторый з Старога і Новага Запаветаў.
Гаага: Пітэр дэ Хондт. 1728 г.
Адна з найпрыгажэйшых Біблій XVIII ст., напісаная на галандскай мове. Выданне ў трох
тамах надрукавана Пітэрам дэ Хондам (Pieter de Hondt) у Гаазе і багата ілюстравана гравюрамі
галандскіх мастакоў і гравёраў Герарда Хута (Gerard Hoet, 1648–1733) і Якаба Хаўбракена
(Jacobus Houbraken, 1698–1780), а таксама вядомага французскага майстра афорта Бернара
Пікара (Picart Bernhard, 1673–1733). Большасць гравюр другога тома створаны Б. Пікарам.
Кожны вобраз мае тлумачальны тэкст на пяці еўрапейскіх і старажытнагабрэйскай мовах.
КАТАЛОГ
143
105. Біблія. Кіеў: друкарня Кіева-Пячэрскай лаўры. 1779 г.
Перавыданне Елізавецінскай Бібліі было надрукавана ў друкарні Кіева-Пячэрскай лаўры

ў 1779 г. З’яўляецца другім выданнем адной з самых прыгожых і дарагіх кніг Святога Пісання
з гравюрамі Якава Канчакоўскага (ЯК).
Асобнік упрыгожаны 61 ксілаграфічнай застаўкай з 25 дошак, 52 канцоўкамі з 15 дошак,
наборным арнаментам і ініцыяламі. Уключае 27 гравюр на медзі на біблейскія сюжэты. Сярод
іх гравіраваны тытульны аркуш з медальёнамі і выявай архітэктурных помнікаў Кіева-
144 Пячэрскай лаўры.

106. Кніга Апакаліпсісу. Расія. Пасля 1843 г.
Тут прадстаўлены рукапіс Апакаліпсісу з дадатковымі матэрыяламі, напісаны на паперы.

На падставе датавання вадзяных знакаў, яна была напісана пасля 1843 г. Загалоўкі выкананы
КАТАЛОГ
чырвоным колерам, маюцца дэкаратыўныя застаўкі і ініцыялы. Рукапіс упрыгожаны 73

ілюстрацыямі ў поўны аркуш. У адпаведнасці з кніжным знакам і бібліятэчнай пячаткай, гэты
рукапіс знаходзіўся ў сховішча Белагорскай місіянерскай бібліятэкі Свята-Мікалаеўскага мана�
стыра (таксама вядомым як Белая Гара, або Белагорскі манастыр) у пермскай дыяцэзіяльнай
місіі. Гэта месца схавана ва Уральскіх гарах у 85 кіламетрах ад горада Перм і прыкладна ў 50 км
ад горада Кунгур. Манастыр і царква былі заснаваны у 1894 г. Манастыр мог змяшчаць да
8000 чалавек, а сабор быў самай вялікай царквой Пермскай епархіі. Цырымонію яго асвячэння
145
наведалі больш за 30 000 чалавек. Гэты аддалены рэгіён быў апорай старавераў – раскольнікаў,
якія супраціўляліся царскаму ўмяшальніцтву ў справы царквы і мадэрнізацыю літургіі.
З канца XVII ст. шмат хто з жыхароў Цэнтральнай Расіі, імкнучыся пазбегнуць рэлігійных
пераследаў, знайшоў сабе прытулак на Урале. Кнігі старавераў у гэтым рэгіёне былі старанна
ўлічаны. З XV па XX ст. было сабрана амаль шэсць тысяч асобнікаў. Яны ахопліваюць
шырокі спектр розных тым і пытанняў. Асаблівую цікавасць стараверы выяўлялі да
апакаліптычнай літаратуры, у якой цар і афіцыйная царква асацыяваліся з антыхрыстам.
Дадзены рукапіс Апакаліпсісу з яго немудрагелістымі малюнкамі апакаліптычных падзей
была, несумненна, створана для старавераў. Пачынаецца яна з простай ілюстрацыі на поўны
аркуш. Бог з нябёсаў назірае за драматычнай кульмінацыяй чалавечай гісторыі. Перад Ім
адкрыта Кніга прароцтваў. Св. Іаан глядзіць з гары, а над яго галавой лунае арол, акружаны
арэолам. Пашча пекла прарываўся чырвоным полымем. Смерць у вобразе шкілета скача на
бледным кані без павадоў і страмёнаў. Яна злавесна азіраецца праз плячо на св. Яна. У руках
яна трымае велізарны серп і кошык, поўны д’ябальскай зброі. Мноства людзей хаваецца пад
абаронай Агнца Божага.
107. Біблія Густава Дарэ. Ілюстрацыі да Апакаліпсісу.

«Вершнік на белым кані». 1866 г.
Музей Бібліі Іосіф-Волацкага манастыра, Цераева, Расія
(Поль) Густаў Дарэ (1832–1883), фран

цузскі мастак і гравёр, быў адным з са�
мых прадуктыўных ілюстратараў кніг
XIX ст., які афармляў кнігі літагра
фіямі і гравюрамі на дрэве. Ён стварыў
ілюстрацыі да больш чым 100 кніг,
уключаючы казкі Перо, «Боскую ка�
медыю» Дантэ, «Дон Кіхота» Серван�
тэса і кнігі, напісаныя Рабле, Бальза�
кам і лордам Байранам; таксама выка
наў знакамітую серыю гравюр з відамі
Лондана. У 1856 г. ён выпусціў дванац�

цаць ілюстрацый да легенды пра «Веч
нага жыда» – антысеміцкі твор пра
габрэя, які кпіў над Ісусам па шляху да
распяцця і ў выніку быў асуджаны
блукаць па зямлі да другога прышэсця.
Аднак самымі вядомымі і прыбытко
вымі творамі Дарэ былі яго біблейскія
ілюстрацыі. Яго выдатна ілюстраваная
Біблія вялікага фармату стала сенса�
цыяй з моманту яе публікацыі. Біблей
скія ілюстрацыі перадрукоўваюць незлічоную колькасць разоў. Сам Дарэ не займаўся вырабам
146 гравюр, а толькі маляваў эскізы, якія потым пераносіліся на пласціны. Попыт быў настолькі
вялікі, што ў яго працавалі 40 гравёраў па дрэве. Сваёй працай ён зрабіў вялікі ўклад у развіццё
кніжнага мастацтва, масавай культуры і нават біблейскага тлумачэння.
У 1866 г. Дарэ апублікаваў серыю з 241 дрэварыта (160 гравюр па Старым Запавеце і апокры
фаў і 80 гравюр па Новым Запавеце) для новага шыкоўнага выдання французскага перакладу
Бібліі з Вульгаты, першапачаткова надрукаванага ў 1843 г. Тады ж было апублікавана і англій
скае выданне. Новае ілюстраванае выданне, вядомае як La Grande Bible de Tours, аказалася
вельмі паспяховым. Біблія ўяўляла сабой вялікі ці дакладней велізарны фаліянт, апублікаваны
ў двух тамах. Каб дамагчыся містычнага ўражання, Дарэ выкарыстоўваў тэхніку пад назвай
чыяраскура, якая выкарыстала эфект кантрасту святла і цені. Дарэ зрабіў чатыры дрэварыты
для Апакаліпсісу, у тым ліку адзін з іх пад назвай «Вершнік па імені “Смерць”», які ілюструе
Адкрыццё (6: 8). На ім намаляваны бледны конь, які спускаецца з аблокаў. Змардаваны,
захутаны ў саван вершнік па імені Смерць трымае вялікую касу, рыхтуючыся зняць асуджаны
на гібель ураджай на зямлі. За ім вартай рой дэманаў, адзін з якіх сядзіць верхам на цмоку.
108. Новы Запавет з каментарамі Мэцью Генры.

Надрукавана і ўпрыгожана Томасам дэ ла Ру, Джэймсам і Рудам
для Адольфа Рытхэра і Лонданскай кампаніі. 1834 г.
КАТАЛОГ
Тут прадстаўлены пераклад Новага Запавету караля Якава з каментарамі Мэцью Генры
(пам. 1714), надрукаваны ў 1834 г. Гэты цудоўны том быў надрукаваны з ужываннем золата. Вы�
карыстанне ліставога золата і срэбра добра вядомае ў працэсе вырабу сярэднявечных рукапісаў.
Тэрмін «ілюмінаванне» звязаны з упрыгожаннем ініцыялаў і мініяцюр золатам ці срэбрам. Зо�
лата таксама выкарыстоўвалася ў складзе залатога атраманту. Для іх вырабу залаты парашок
147
або шматкі змешвалі з гуміарабікам, пасля чаго атрамант наносіўся на рукапіс з дапамогай пяра
або пэндзля.
Друк з ужываннем золата і срэбра ўяўляў сабой няпростую задачу. Кнігадрукары экспе
рыментавалі з рознымі тэхналогіямі друку. У друкаваных кнігах золата выкарыстоўвалася як
традыцыйна ў выглядзе ліставога золата і залатых чарнілаў, так і па-новаму – як друкаваны за�
латы тэкст і пазалочаныя арнаменты. Самыя раннія спробы друку з золатам былі зроблены
нямецкім друкаром Эрхардам Ратдольтам і крыцкім друкаром Захарыем Каліергам, якія
працавалі ў канцы XV ст. Паверхню аркуша апрацоўвалі клейкім рэчывам, а залаты атрамант
наносілі на набраны тэкст, які злёгку награвалі, пасля чаго прыціскалі да аркуша, магчыма,
выкарыстоўваючы пры гэтым прэс. Літары растоплівалі клейкае рэчыва, і залаты атрамант
пакідаў адбітак у месцы судакранання. Залішняе золата акуратна змахвалі з паверхні аркуша.
Гэты працэс займаў шмат часу, што, магчыма, збольшага тлумачыць тое, чаму да яго звярталіся
гэтак рэдка. У творы пад назвай «Механічныя практыкаванні», апублікаваным у 1683 г., аўтар
Джозэф Моксан апісвае працэс друку з ужываннем золата і срэбра. Ёсць некалькі прыкладаў
друку з дадаваннем золата ў канцы XVIII ст. Тэхніка, апісаная Моксанам, вельмі падобная да
той, якой карыстаюцца пераплётчыкі для выканання залатога ціснення. У пачатку XIX ст.
вестмінстэрскі пераплётчык Джон Уітэкер выпусціў серыю шыкоўных выданняў, надрукава�
ных золатам.
Прадстаўлены тут залаты Новы Запавет істотна перавысіў маштабы ўсіх больш ранніх
спроб друку з выкарыстаннем золата. Гэта манументальнае выданне было вынікам працы
Томаса дэ ла Ру (пам. 1866), які пачаў сваю кар’еру ў якасці памочніка майстра друкара на
востраве Гернсі. Затым малады прадпрымальнік пераехаў у Лондан, каб заняцца вытворчасцю
саламяных капелюшоў і цісненых чэпчыкаў. Праз некаторы час ён зацікавіўся вытворчасцю
ігральных карт і іншых высакаякасных тавараў, што прывяло да распрацоўкі некалькіх новых
відаў друкавальнага атраманту і метаду ціснення на тканіне і шпалерах. У 1834 г. дэ ла Ру нанёс
залаты адбітак на эстампную паперу.
Гэтая незвычайная кніга вышынёй амаль 30 см складаецца з 346 старонак і важыць пяць
кілаграм (11 фунтаў 6 унцый). Залатыя словы Бібліі маюць магутны сімвалічны сэнс, нагад
ваючы пра словы Псалмапеўца. Тыраж залатога Новага Запавету быў, вядома ж, маленькім.
Гэтая кніга – вялікая рэдкасць. У 1838 г. дэ ла Ру выпусціў спецыяльнае выданне для газеты
«Лондан Сан», прысвечанае каранацыі каралевы Вікторыі. У гэтым выданні каралева адлю
стравана ў шыкоўнай залатой сукенцы. Гэты асаблівы выпуск меў ашаламляльны поспех.
148
109. Залатая Біблія класікаў. Вена. 1898 г.?
Біблія ў двух тамах распрацавана чэшскім багасловам, ксяндзом, перакладчыкам тэкстаў

Святога Пісання Янам Ладзіславам Сікорам (1852–1929) і перакладзеная на польскую мову
ксяндзом, публіцыстам і выдаўцом Зігмундам Хэлміцкім (1851–1922). Выдадзеная ў Вене
(Аўстрыя) ў 1898 ці 1900 г. Кніга мае ўнікальнае афармленне. Кожная частка пачынаецца
з вялікай чырвонай пачатковай віньеты, якая ілюструе сцэну адпаведнага зместу. Кожная
старонка ўпрыгожана дэкаратыўнай рамкай. Асобнік змяшчае 126 поўнакаляровых хрома
літаграфій класічных майстроў на біблейскія сюжэты. Сярод іх творы Веранэзэ, Рафаэля, Му�
рыльё, Рубенса, Леанарда да Вінчы, Тыцыяна, Ван Дэйка, Рэмбрандта, Мікеланджэла і іншых.
Мае ўнікальную выдавецкую скураную аправу з цісненнем і пазалотай, латуневымі
накладкамі і зашпілкай.
КАТАЛОГ
149
110. Сальвадор Далі. Біблія з ілюстрацыямі.
«Вершнікі Апакаліпсісу». 1970 г.
Музей Бібліі Іосіф-Волацкага манастыра, Цераева, Расія
Сальвадор Далі (1904–1989) – вядомы іспанскі мастак-сюррэаліст, быў вытанчаным маста�

ком, больш за ўсё вядомым сваімі дзіўнымі, часам мудрагелістымі, але заўсёды высокамастацкімі
вобразамі. Далі прызнаваўся, што сваім натхненнем ён абавязаны майстрам эпохі Адраджэння.
Шырокі рэпертуар Далі ўключаў у сябе жывапіс, графіку, скульптуру, фатаграфію і кіно. Ён
працаваў разам з цэлым шэрагам мастакоў у розных сродках масавай інфармацыі. Пасля яго
засталіся больш за 1500 карцін, кніжных ілюстрацый, літаграфій, малюнкаў, статуй, праектаў
для тэатральных дэкарацый і касцюмаў, а таксама мноства іншых праектаў, у тым ліку
анімацыйны кароткаметражны фільм для Дыснея і аўтабіяграфічны фільм. На працягу сваёй
доўгай і плённай кар’еры Далі натхняўся і сюжэтамі з Бібліі, якія сфармавалі творчую палітру
для яго ўяўлення.
Далі як мінімум тройчы ствараў вобразы вершнікаў з Адкрыцця (6: 1–8) – спачатку ў 1935
і двойчы ў 1970 г. Кожная ілюстрацыя паказвае абраны сюжэт пад новым вуглом гледжання.
Другая версія, названая «Вершнікі Апакаліпсісу» (1970), з’яўляецца самай драматычнай з усіх.
Інтэрпрэтацыя Далі рэзка кантрастуе са звыклым падыходам. Ён не засяроджваецца на чаты�
рох вершніках як на групе. Замест гэтага ён глядзіць на кожнага з іх паасобку. Намаляваныя
толькі тры кані – руды, вараны і бледны. Белы конь, які сімвалізуе Заваёву, чамусьці ў гэтую
групу не ўвайшоў. Алейны жывапіс выканана грубымі мазкамі розных адценняў крыві – чыр�
вонага і жоўтага. Колеры падкрэсліваюць пякельны жах і фіксуюць хутчэй момант з’яўлення
коней, а не іх прысутнасць. Вершнікі выклікаюць паніку сваім раптоўным з’яўленнем на небе.
150 Цела і дэталі паказаны размыта, што ўзмацняе ўражанне жаху.

111. Евангелле ў фарбах Палеха. Масква. 2005 г.
Евангелле ў Сінадальным перакладзе. Выданне пры�

меркавана да 2000-годдзя хрысціянства. Першае ў гісто
рыі Праваслаўя выданне Евангелля, ілюстраванае шмат
колернымі палехскімі мініяцюрамі. Творчая майстэрня
«Паляшане» ў складзе ілюстратараў Б. Кукуліева, С. Ад�
зеянава, В. Бушкова, К. Кукуліева, М. Кукуліева больш за
чатыры гады працавала над цыклам кампазіцый на еван
гельскія тэмы для ілюстрацыі падарункавай кнігі. Выдан�
не атрымала благаславенне Патрыярха Маскоўскага і Усяе
Русі Алексія II.
Вокладка з натуральнай скуры, цісненне і абрэзы з трох
бакоў пакрыты золатам 22 караты, блінт, «бінты», каля-
ровая аплікацыя на першай старонцы, лакіроўка, футляр
у выглядзе скрыначкі.
Дэманструецца калекцыйны асобнік № 209 з серты
фікатам.
КАТАЛОГ
151
112. Біблія Св. Яна. Ілюстрацыя Апакаліпсісу. 2011 г.
Музей-бібліятэка рукапісаў «Хіл» пры універсітэце Св. Яна,
Каледжвіль (штат Мінесота), ЗША
Біблія св. Яна – першая цалкам рукапісная ілюмінаваныя Біблія, замоўленая бенедыкцін
скім абацтвам пасля вынаходніцтва друкарскага варштата. Гэты праект з’явіўся справай усяго
жыцця майстра-каліграфа Дональда Джэксана, афіцыйнага пісца канцылярыі Яе Вялікасці
ў Палаце лордаў. Ён абмеркаваў гэтую ідэю з а. Эрыкам Холасам (Ордэн святога Бенядыкта),
выканаўчым дырэктарам музея-бібліятэкі рукапісаў «Хіл» пры універсітэце Св. Яна ў Ка
леджвіле (штат Мінесота). Джэксан выканаў некалькі ўзораў, тады як іншыя працавалі над пла�
нам афармлення. Біблія св. Іаана выйшла ў 1998 г. Мэта гэтага амбіцыйнага пачынання была
сфармулявана наступным чынам: «На світанку дваццаць першага стагоддзя абацтва і ўнівер
сітэт Св. Яна імкнуцца запаліць духоўнае ўяўленне вернікаў ва ўсім свеце пры дапамозе выпу�
ску твораў мастацтва, якія азараюць Слова Божае на новае тысячагоддзе» .
Скрыпторый для працы быў размешчаны ў Монмут (Уэльс). Дональд Джэксан распрацаваў
адмысловы рукапісны шрыфт. Для напісання тэксту выкарыстоўваліся пёры. Біблія напісана на
пергаменце з 160 ілюстрацыямі з выкарыстаннем залатых і плацінавых аркушаў і фарбаў руч�
ной работы. Падчас вырабу Бібліі камітэт навукоўцаў і тэолагаў дапамагаў распрацоўваць
афармленне. У якасці тэксту яны выкарыстоўвалі перагледжаную стандартную версію
каталіцкага выдання Бібліі. Вялікая Біблія падзяляецца на сем тамоў. Калі яна адкрыта, то дася�
гае двух футаў у вышыню і трох футаў у шырыню. Праект быў завершаны ў 2011 г. Копія Бібліі
152 была паднесена ў дар Рымскаму Папе ў Ватыкане.
Сёмы і апошні том, які змяшчае Пасланні і Адкрыццё, быў завершаны ў 2011 г. і складаецца
з 96 старонак тэксту, 12 асноўных ілюстрацый і 20 заставак. Ілюстрацыі да адкрыцця
ўключаюць «Чатырох вершнікаў Апакаліпсісу», «Пасланне сямі Цэрквам» і «Бачанне Новага
Ерусаліма». Дональд Джэксан уласнаручна перапісаў і праілюстраваў Адкрыццё. «Чатыры
вершнікі Апакаліпсісу» служаць ілюстрацыяй да аб’яўлення (6: 1–8), дзе апісана зняцце
першых чатырох пячатак Божага суда над чалавецтвам. Тое, што адбываецца, намалявана
ў выглядзе яркага выбуху: коні без вершнікаў скачуць скрозь хаос у верхняй частцы старонкі,
а на тварах прывідных асобаў з шырока расплюшчанымі вачамі напісана безнадзейнасць.
Коні візуальна зліваюцца з выявамі сучасных танкаў, а на заднім плане намаляваны
свідравальныя вышкі, сімвалізуючы сквапнасць і разбуральную эксплуатацыю прыродных
рэсурсаў, што адбываецца тады, калі любоў да зямлі і людзей прыносіцца ў ахвяру ка
роткатэрміновай выгадзе.
КАТАЛОГ
153
Ватыканская апостальская бібліятэка – адна з найбуйнейшых бібліятэк свету,
якая валодае багатым зборам рукапісаў часоў Сярэднявечча і Адраджэння.

Сёння ў яе фондах захоўваецца каля 1 600 000 друкаваных кніг
(у тым ліку 8300 інкунабул), 150 000 рукапісаў, больш за 100 000 гравюр
і геаграфічных карт
154
ЧАСТКА 12
БІБЛІЙНЫЯ РУКАПІСЫ Ў БЕЛАРУСІ
Гістарычны шлях Беларусі абумовіў характар культурных працэсаў

у нашай краіне. Так, пражыванне на беларускіх землях вялікай колькасці
прадстаўнікоў розных нацыянальнасцей выявілася ў незвычайнай раз
настайнасці айчыннай кніжнай культуры. Кніжныя помнікі на бела
рускіх землях ствараліся на самых розных мовах: старабеларускай, су-
часнай беларускай, царкоўнаславянскай, рускай, польскай, нямецкай,
французскай, лацінскай, італьянскай, а таксама іўрыце, ідыш і іншых
мовах.
Пры ўсёй гэтай разнастайнасці вытокі беларускай кніжнасці так
ці іначай звязаны з пашырэннем хрысціянства. Асаблівую цікавасць
уяўляюць рукапісныя кнігі, якія ўзніклі ў царкоўным асяроддзі і прызна
чаліся для ўжывання ў храмах, манастырах, духоўных навучальных
установах. Сярод іх шматлікія Евангеллі, псалтыры, пролагі, служэб
нікі, жыцці святых, зборнікі слоў, павучанняў, казанняў і інш.
Першыя кнігі на тэрыторыі Беларусі перапісваліся з ХІ–ХІІ стст.
кірылічным шрыфтам на царкоўнаславянскай мове. Месцам іх ства-
рэння звычайна былі манастырскія скрыпторыі. З перапісваннем кніг
Бібліі і стварэннем на іх аснове ўласных твораў звязаны імёны зна
камітых беларускіх асветнікаў ХІІ ст. – Еўфрасінні Полацкай і Кірылы
Тураўскага.
У далейшым гэта традыцыя працягвала развівацца ў кантэксце
поліканфесійнай сітуацыі ў беларускай культуры. Біблейскія тэксты
перапісваліся прадстаўнікамі духавенства і вернікамі рознага веравыз-
нання: праваслаўнымі, католікамі, уніятамі, пратэстантамі, стараве
рамі, іўдзеямі, мусульманамі. Разнастайнасць гэтых помнікаў свед-
чыць пра багацце духоўнага жыцця даўняй Беларусі.
КАТАЛОГ
155
113. Тураўскае Евангелле. Тураў. ХІ ст.
Факсімільнае выданне. 2015 г. Нацыянальная бібліятэка Беларусі, Мінск, Беларусь.
Арыгінал захоўваецца ў Бібліятэцы Урублеўскіх Літоўскай акадэміі навук
Тураўскае Евангелле, або «Тураўскія лісткі» ХІ ст. – адзін з найбольш ранніх рукапісных
помнікаў славянскай кніжнай пісьменнасці і найбольш ранняя кніга, створаная на беларускіх
землях, якая дайшла да нашага часу. Ад арыгінальнага рукапісу захавалася толькі 10 аркушаў,
напісаных мясцовым перапісчыкам на пергаміне. Былі знойдзены ў Тураве ў 1865 г. у скрыні
з-пад вугля ўдзельнікамі археаграфічнай экспедыцыі, якую арганізавала Віленская навучальная
акруга. Рукапіс паступіў у Віленскую публічную бібліятэку. Прыпіскі XVI ст. на некаторых
аркушах сведчаць, што Евангелле захоўвалася ў Праабражэнскай царкве ў Тураве.
Рукапіснае Тураўскае Евангелле з’яўляцца кароткім апракасам на царкоўнаславянскай
мове. Апракас – адна з варыяцый Тыднёвага або Богаслужбовага Евангелля. У заходняй
традыцыі ён атрымаў найменне евангеліярыяў. Тэкст у ім не складаецца са звыклых для
сучаснага чытача чатырох асобных твораў (Евангелляў), напісаных евангелістамі пра жыццё
Хрыста, а арганізаваны каляндарна, згодна з тыднёвымі царкоўнымі чытаннямі, пачынаючы са
Святога (Велікоднага) тыдня. Многія даследчыкі лічаць, што менавіта кароткі апракас быў
першай кнігай, перакладзенай на славянскую мову.

Рукапіс напісаны каштанавым атрамантам уставам у ¼ долю аркуша. На кожнай старонцы
Тураўскага Евангелля акуратна нанесена даволі частая разліноўка, якая дазваляла пісцу
вытрымліваць роўнасць радкоў. Кожны з дзесяці захаваных аркушаў рукапісу мае цікавыя
і адметныя элементы мастацкай аздобы. На старонках рукапісу можна пабачыць кінаварныя
(чырвонага колеру) і чарнільныя контурныя загалоўкі, радкі-падзяляльнікі (з чаргаваных трох
вертыкальных рысак і кружочкаў з вертыкальнымі дыяганалямі і кропкамі), вялікія часткова
вынесеныя на палі ініцыялы, прарысаваныя атрамантам і размаляваныя чырвонай, зялёнай
і сіняй фарбамі, а таксама іншыя дэкаратыўныя элементы. На двух аркушах захаваліся два
ўкладныя запісы пачатку XVI ст. (1508 і 1513).
У 2014 г. Нацыянальная бібліятэка Беларусі і кампанія Xerox рэалізавалі праект па
ўзнаўленні Тураўскага Евангелля ў выглядзе факсіміле. Перавыданне захоўвае ўсе асаблівасці
156 арыгінала і суправаджаецца гістарычнымі і кнігазнаўчымі даследаваннямі.
114. Полацкае Евангелле. Полацк. Канец XII – пачатак XIII ст.
Факсімільнае выданне. Нацыянальная бібліятэка Беларусі, Мінск, Беларусь.
Арыгінальная асноўная частка Евангелля захоўваецца ў зборы Расійскай
нацыянальнай бібліятэкі ў Санкт-Пецярбургу, два аркушы –
у фондах Расійскай дзяржаўнай бібліятэкі ў Маскве
Адзін з найбольш старажытных помнікаў

кніжнай культуры Беларусі – Полацкае Еван�
гелле, якое на працягу многіх стагоддзяў зна
ходзілася ў Полацку – сведчанне шматвяко�
вых традыцый айчыннай культуры, пацвяр�
джэнне цеснай сувязі не толькі з іншымі сла
вянскімі культурамі, але і ўсім хрысціянскім
светам.
Па форме манускрыпт уяўляе сабой ко�
дэкс, які складаецца са 172 аркушаў пергаміну.
Па змесце – Богаслужбовае Евангелле. Тэкст
арганізаваны каляндарна, згодна з тыднёвымі
царкоўнымі чытаннямі. Напісана на царкоў
наславянскай мове прыгожым статутам (даў
няй формай кірыліцы). У тэксце прысутні
чаюць некаторыя элементы беларускага моў
нага каларыту. Для мастацкага аздаблення
выкарыстаны строгія і ўрачыстыя застаўкі,
арнаментаваныя ініцыялы і мастацкія зага
лоўкі. Некаторыя асаблівасці дэкору (напры�
клад, выкарыстанне срэбра ў арнаменце за�
ставак) могуць сведчыць аб сувязі беларускіх майстроў не толькі з візантыйскай, але і з за
ходнееўрапейскай кнігапіснай традыцыяй. Запісы і нататкі на палях Евангелля захавалі
асаблівасці жывога слова таго часу, калі адбывалася фарміраванне беларускай мовы.
Укладныя запісы сведчаць аб прыналежнасці Евангелля полацкаму Траецкаму мужчынска�
му манастыру, які знаходзіўся на тэрыторыі горада. Падчас кровапралітнай Лівонскай вайны
1558–1583 гг. манастыр спыніў сваё існаванне. Пасля гэтага Евангелле, верагодна, працягвала
заставацца ў горадзе. У першай палове ХІХ ст. помнік быў вывезены ў Расію.
Факсімільнае ўзнаўленне Полацкага Евангелля дало магчымасць вярнуць нацыянальную
першакнігу ў культурную прастору Беларусі. Праект быў рэалізаваны нацыянальнымі біб
ліятэкамі Беларусі і Расіі, Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі і выдавецтвам Беларускага
Экзархата.
КАТАЛОГ
157
115. Евангелле-апракас. Пачатак XVI ст.
Кніга паходзіць з калекцыі У. І. Камарніцкага, набытай бібліятэкай у 1925 г. у Ленінградзе.

Менавіта ў гэтым годзе, напярэдадні 400-годдзя беларускага кнігадруку, якое шырока
адзначалася ў Беларусі ў 1925–1926 гг., былі набыты 10 кніг Бібліі Ф. Скарыны.
Разам з калекцыяй кніг першадрукара былі набыты 65 рукапісаў, у ліку якіх было
і Евангелле-апракас. Гэта асаблівая форма Чацвёраевангелля, якая з’явілася ў Сярэднявеччы.
Тэксты змяшчаліся ў Евангеллі-апракас не ў звычайнай паслядоўнасці, а па зачатках, згодна
з колам царкоўных чытанняў. У заходняй традыцыі Евангелле-апракас адпавядае Лекцыянарыю.
Рукапіснае Евангелле-апракас было створана на пачатку XVI ст. Напісана паўуставам на

331 аркушы ў чацвёртую долю аркуша. У параўнанні з старажытным славянскім почыркам –
уставам – паўустаў больш дробны і акруглы, у ім часта выкарыстоўваюцца вынасныя літары
і скарачэнні. Загалоўкі аздоблены асаблівай тэхнікай дэкаратыўнага спалучэння літар – вяззю.
Вялікія літары-ініцыялы выглядаюць строга і толькі часам упрыгожаны тонкай лініяй
арнаменту. І вязь, і ініцыялы напісаны кінаварру, якая не страціла колер за мінулыя стагоддзі.
У рукапісе не захаваліся апошнія аркушы. Кніга выкарыстоўвалася ў царкоўнай службе,
таму дайшла да нашых дзён у не надта добрым стане. Яе неаднакроць рэстаўравалі, падклейвалі
аркушы, што выпалі. На паперы добра бачна філігрань – 3 лілеі на тарчы.
158
116. Евангелле-тэтр. 2-я палова XVI ст.
Кодэкс быў створаны ў 2-й палове XVI ст. Месца напісання і імя перапісчыка невядомыя.
Тэкст напісаны выразным акуратным почыркам – прафесійным паўуставам цёмна-карычневым
і чырвоным атрамантам – кінаварру. Рукапіс упрыгожаны застаўкамі, у якіх прасочваецца
ўздзеянне афармлення старадрукаў Маскоўскага друкарскага двара – гэта тонкія выгнутыя
галінкі і чорны фон самой застаўкі. На гэтым прыкладзе мы бачым цікавую з’яву – аўтар
арнаментыкі імкнецца наблізіць кнігу да старадрука, але і пакідае асаблівасці рукапіснай кнігі.
У рукапіснай кнізе перапляліся элементы аздаблення рукапісных і друкаваных кніг.
Некалькі стагоддзяў рукапіс захоўваўся на тэрыторыі Беларусі. Аб гэтым сведчыць запіс на
апошняй старонцы: «Новагородка Литовского». Пэўны час кніга захоўвалася ў Віцебскім
епархіяльным старажытнасховішчы. Такога роду музеі, або старажытнасховішчы, сталі з’яўляц
ца на беларускіх землях у 1890–1910 гг. Першыя экспанаты для старажытнасховішча былі
сабраны вядомымі беларускімі этнографамі і краязнаўцамі Е. Р. Раманавым і А. П. Сапуновым
КАТАЛОГ
пасля наведвання віцебскіх гарадскіх цэркваў. Пасля закрыцця царкоўна-археалагічнага музея

(1919) кніга паступіла ў фонд бібліятэкі.
159
117. Евангелле-тэтр. 2-я палова XVI ст.
Рукапіс Евангелля-тэтр з фонду бібліятэкі створаны ў 2-й палове XVI ст. Тэкст напісаны
ўкраінскім паўуставам, які нагадвае Перасопніцкае Евангелле. Кодэкс выдатна ўпрыгожаны
плеценымі застаўкамі і ініцыяламі «ў балканскім стылі». Гэтыя
��
элементы дэкору расфарбава�
ны золатам, а таксама блакітнай, зялёнай і ружовай фарбамі. Для загалоўкаў ужывалася
адметная тэхніка дэкаратыўнага спалучэння літар – вязь. Евангелле – добрая вестка для людзей
аб літасці Божай. Па-мастацку прыгожа выкананая арнаметыка нібы напоўненая сонечным
святлом, і менавіта яна ў спалучэнні з евангельскім тэкстам сведчыць аб святле, дабраце,

любові.
Аправа кнігі зроблена з барвовай скуры і драўляных дошак і ўпрыгожана цісненнем рас
ліннага арнаменту.
На асобных старонках кнігі захаваўся запіс 1671 г., які сведчыць пра яе былых уладальнікаў.
Рукапіс паступіў у фонд бібліятэкі з калекцыі У. Камарніцкага ў 1925 г. разам з кнігамі Ф. Ска�
рыны.
160
118. Слуцкае Евангелле. Слуцк. 1582 г.
Факсімільнае выданне. Нацыянальная бібліятэка Беларусі, Мінск, Беларусь.
Арыгінал зберагаецца ў Дамавым храме ў гонар Сабора Беларускіх Святых
Слуцкае Евангелле – унікальны рукапісны помнік XVI ст., адна з нацыянальных

праваслаўных святынь Беларусі.
Як мяркуецца, яно напісана ў Слуцку ўласнаручна князем Юрыем Алелькавічам (1559–1586)
на царкоўнаславянскай мове паўуставам на 263 аркушах. Тэкст выкананы карычневым атра�
мантам на чарпанай паперы фарматам in folio, з выкарыстаннем кінавары і творанага золата,
пададзены ў два слупкі. Аправа аксамітная. На пераплётным аркушы – запіс спавядальніка
князя, святара Малахвея, згодна з якім датаваны рукапіс. Мастацкае аздабленне Слуцкага
Евангелля ўражвае сваёй раскошай. Яно складаецца з заставак, ініцыяльных літар, загалоўкаў,
якія аформлены традыцыйным геаметрычным і раслінным арнаментам.
Евангелле захоўвалася ў Свята-Троіцкім мужчынскім манастыры. Пасля рэвалюцыі 1917 г.
КАТАЛОГ
трапіла ў Мінскі дзяржаўны музей, а ў 1929 г. – у Магілёўскі дзяржаўны музей, з якога ў пачат�
ку Вялікай Айчыннай вайны разам з іншымі каштоўнасцямі было вывезена і доўгі час лічылася
страчаным. Рукапіс цудам захаваўся. У 2003 г. быў перададзены прыхаджанкай свяшчэнніку
Мінскай епархіі.
Факсімільнае выданне Слуцкага Евангелля 2009 г. выйшла ў свет у выдавецтве Беларускага
Экзархата.
161
119. Апостал-апракас. Канец XVI – пачатак XVIІ ст.
Богаслужэбны Апостал змяшчае тэксты Новага Запавету – Дзеянняў і пасланняў апос

тальскіх. Слова «апракас» перакладаецца як «святочны». У кнізе Апостал-апракас тэксты

размешчаны суадносна з царкоўнымі святамі пачынаючы з Вялікадня. Апостал чытаўся і чы
таецца на богаслужэнні перад Евангеллем і з’яўляецца важнай кнігай хрысціян.
Тэкст кнігі напісаны акуратным прафесійным паўуставам карычневым і чырвоным
атрамантам. Апостал аформлены расфарбаванай застаўкай, буквіцамі, вяззю. Пры аздабленні
кнігі мастак ужываў прыглушаныя адценні зялёнай, карычневай, чырвонай фарбы. Кніга
ўпрыгожана буквіцамі (ініцыяламі) рознага тыпу. Шматлікія буквіцы прапісаны тонкімі
лініямі чырвонай фарбай – кінаварру. Асобныя буквіцы ўпрыгожаны арнаментам, які нагадвае
лісце. Выдзяляецца ініцыял, выкананы ў тэраталагічным стылі, – мы бачым буквіцу з галавой
змяі. Цікавасць уяўляе запіс былога ўладальніка Ваські Багданава 1694 г.
Аправа кодэкса выканана са скуры карычневага колеру і тоўстых драўляных дошак.
162 Менавіта таўшчыня дошак дае падставы датаваць аправу XVI ст.
120. Евангелле-тэтр. ХVII ст.
Евангелле-тэтр утрымлівае поўны тэкст Евангелляў, размешчаных у паслядоўнасці, якая

супадае з сучасным друкаваным тэкстам Новага Запавету. Кніга прызначалася для хатняга ці
келейн��
а��
г��
а� чытання��
��
. У�
��
славянск��
а��
й пісьмовасці�
�� склаліся�
��
некалькі��
т��
ы��
п��
аў��
Евангел��
л��
я. Гэта��
��
Еван�
гелле-апракас, якое выкарыстоўваецца ў богаслужэнні. Евангелле тлумачальнае змяшчае ка
ментары на евангельскія вершы. У Евангеллі вучыцельным Канстанціна Балгарскага змешчана
51 тлумачальнае казанне на нядзельныя евангельскія чытанні ад Вялікадня да кветнага тыдня,
складзенае Канстанцінам Балгарскім (Праслаўскім) на падставе сачыненняў хрысціянскіх
КАТАЛОГ
пісьменнікаў, і прызначалася яно для чытання ў царкве.

Евангелле-тэтр – рукапіс, створаны ў ХVII ст. Кніга вялікага фармату – у аркуш, усяго ў ёй
172 аркушы. Напісана нядбайным паўуставам, почыркам, які ўваўшоў ва ўжытак на славянскіх
землях з канца ХIV ст. У кнізе ёсць запіс, што над пісаннем «працаваў» у Віцебску святар
царквы Пятра і Паўла Піліп Ангілейка ў 1671 г. Рукапіс аздоблены раслінным арнаментам,
выкананым чорным атрамантам і кінаварру. Выцвілы малінавага колеру аксаміт са слядамі
металічных накладак пакрывае дошкі аправы. 163
Рукапіс захоўваўся да рэвалюцыі ў Віцебскім епархіяльным царкоўна-археалагічным ста
ражытнасховішчы. Яно было адчынена ў Віцебску 2 верасня 1893 г. у будынку архіерэйскага
дома этнографам Е. Р. Раманавым і гісторыкам А. П. Сапуновым у прысутнасці правялебнага
Антаніна.
121. Евангелле. 1781 г.

На першым аркушы кнігі прыводзіцца дата стварэння рукапісу: «1781 году месяца марта 15
дня». На апошнім тыдні Вялікага посту – у Вялікі чацвер і Вялікую пятніцу ў царкве
ўспамінаецца Тайная вячэра і пакуты Хрыстовы. Евангельскія тэксты, прысвечаныя апошнім
дням Збавіцеля на зямлі, уключаны ў асобную кнігу з назвай «Евангелиа чтомая во святый ве�
ликий четверток… и во святый великий пяток». Евангельскія чытанні састаўлены з тэкстаў ча�
тырох евангелістаў.
Кнігі такога зместу выдаваліся ў друкарнях Кіева-Пячэрскай лаўры і Маскоўскай
сінадальнай друкарні і мелі невялікую колькасць старонак. Паралельна былі распаўсюджаны і
164 рукапісныя варыянты.

Рукапіс напісаны паўуставам карычневым атрамантам і аздоблены застаўкамі і канцоўкай.
Папера кодэкса шчыльная, грубая, ручнога вырабу. Аправа рукапісу – папера, кардон, карычне�
вая скура. Кніга паступіла ў фонд бібліятэкі да пачатку Другой сусветнай вайны.
122. Тора-сувой. ХVIIІ ст.

Сувой Торы на пергаміне, знойдзены на тэрыторыі Беларусі.

Рукапіс выкананы на іўрыце «квадратным» каліграфічным почыркам, без аздабленняў,
атрамант карычневы. Магчыма, быў выраблены ў адной з габрэйскіх духоўных вучэльняў –
КАТАЛОГ
ешыботаў, якія існавалі ў ХVIIІ ст. у некаторых гарадах Беларусі.
165
123. Тора-сувой. Канец ХVIII – пачатак XІХ ст.
Тора-сувой, або Сéфер-Торá (іўр. «Кніга Закона») – рукапісны сувой на пергаміне, прыстаса�
ваны да драўлянага валіка з ручкамі, упрыгожанымі простай разьбой. Выкарыстоўваўся для

штотыднёвага публічнага чытання ў сінагогах, а таксама ў знакавых цырымоніях. Знойдзены
на тэрыторыі Беларусі. Рукапіс выкананы на іўрыце «квадратным» каліграфічным почыркам,
без аздабленняў, атрамант карычневы, у месцах панаўлення і допісу тэксту – чорны. Пергамін
рознага памеру сшытаваны ў сувой даўжынёй 24,5 м.
Габрэйскія рукапісы бытавалі на беларускіх землях з ХІV ст. Асяродкамі стварэння кніг
былі Мінск, Гродна, Слуцк, Брэст, Мір, Валожын і інш., дзе ў габрэйскіх духоўных вучэльнях
– ешыботах напісанне Тор-сувояў захоўвалася да XІХ ст.
166
124. Мініяцюрная ковенская Тора. ХVII ст.
Група па даследаванні манускрыптаў, Гранд Хэйвен (штат Мічыган), ЗША
Гэтая вытанчаная мініяцюрная Тора была цалкам напісана адным і тым жа пісцом каля
1650 г. у Коўне (Літва) – рэгіёне, дзе пазней забілі чвэрць мільёна габрэяў. У свой час гэты су�
вой быў добра вядомы і лічыўся асабліва шанаваным. Вядомыя рабіны адзначалі, што ім выпаў
гонар чытаць менавіта з яго. Габрэі ў гэтым рэгіёне былі жорстка закатаваны і забіты нацыстамі.
Уладальнік гэтай мініяцюрнай Торы быў адпраўлены ў канцлагер, дзе і ён, і Тора цудоўным
чынам перажылі страшныя часы. Нічога не вядома пра тое, дзе менавіта быў схаваны сувой
і якім чынам ён захаваўся. Пасля вайны ён быў дастаўлены ў Ізраіль, прададзены на мастацкім
рынку і трапіў да прыватнага калекцыянера. Гэтая мініяцюрная Тора – каштоўны прыклад
таго, як Біблія перажыла самыя страшныя спробы яе знішчэння.
КАТАЛОГ
167
125. Мініяцюрная Тора. ХVIII ст. Расія.
Іўдаізм у Расіі мае доўгую і няпростую гісторыю. Мноства габрэяў імігравалі ва Усходнюю
Еўропу пасля іх выгнання з Іспаніі ў канцы XV ст. Затым пасля падзелаў Рэчы Паспалітай
у канцы XVIII ст. вялікая колькасць габрэяў апынулася на тэрыторыі Расійскай імперыі. У той
час у Расіі пражывала найбуйнейшая габрэйская абшчына ў свеце – каля 1,5 млн чалавек.
У XIX – пачатку XX ст. габрэі сталі сутыкацца з усё больш жорсткімі абмежаваннямі. Але
нягледзячы на ўціск і высокі ўзровень эміграцыі габрэяў у іншыя краіны, у прыватнасці
ў Злучаныя Штаты, да пачатку Першай сусветнай вайны ў Расіі пражывала 5,2 млн габрэяў.
Пасля Першай сусветнай вайны тэрыторыі Польшчы, Латвіі і Літвы былі адрэзаны ад былой
Расійскай імперыі, і многія габрэі апынуліся па другі бок мяжы з Савецкім Саюзам. Да 1922 г.
колькасць габрэяў у Расіі скарацілася ў два разы.
Шмат хто чакаў ад бальшавікоў большай талерантнасці ў адносінах да габрэяў у параўнанні

з царскім урадам. І сапраўды, сотні тысяч габрэяў інтэграваліся ў савецкае грамадства.
Некаторыя, як Леў Троцкі, уваходзілі ў лік камуністычных лідараў. Але ў 1930-я гг. многія
габрэі сталі ахвярамі палітычных рэпрэсій. Калі ж у 1941 г. у Савецкі Саюз уварвалася
нацысцкая Германія, загінула каля 2,5 мільёнаў габрэяў. Габрэйскае насельніцтва працягвала
хутка скарачацца і пасля заканчэння Другой сусветнай вайны да развалу Савецкага Саюза.
У 1989 г. афіцыйная колькасць габрэяў у СССР складала 537 000 чалавек. Найбольшая колькасць
габрэяў эмігравалі ў Ізраіль пасля распаду Савецкага Саюза ў 1991 г. Паводле прыблізных
ацэнак, у цяперашні час у Расіі пражывае каля 194 000 габрэяў, якія складаюць шостую па
велічыні габрэйскую абшчыну у свеце. З 1990-х гг. у Маскве было створана шмат арганізацый,
якія садзейнічаюць развіццю габрэйскай культуры і рэлігіі. Адно з найвялікшых сховішчаў
168 габрэйскіх рукапісаў у свеце знаходзіцца ў Расійскай нацыянальнай бібліятэцы.

Прадстаўленая тут Тора змяшчае першыя пяць кніг Танах (габрэйскі Стары Запавет). Яна
ўвасабляе душу габрэйскага веравызнання. Паколькі колькасць габрэйскага насельніцтва
ў Расіі скарацілася, зменшылася і колькасць асобнікаў Торы. Многія рукапісы не перажылі
цяжкія часы. Некаторыя з іх у выніку былі прызнаны пасуламі (непрыдатнымі для рытуальнага
выкарыстання) па прычыне сваёй зношанасці. Яны захоўваліся ў генізах (сховішчах). Часам
гэтыя непрыдатныя для ўжытку манускрыпты імігранты забіралі з сабой у Ізраіль і прадавалі
габрэйскім калекцыянерам. Гэтая выдатная мініяцюрная Тора XVIII ст., прывезеная з Расіі,
калісьці была, верагодна, каштоўнай сямейнай рэліквіяй. Потым яе прывезлі ў Ізраіль і прадалі
калекцыянеру. Гэтая Тора была напісана не для агульнага, а для індывідуальнага карыстання,
магчыма, для выбітнага рабіна, які браў яе з сабой у дарогу. Мініяцюрныя Торы надзвычай
рэдкія. Яшчэ больш рэдкімі з’яўляюцца тыя, што датуюцца тым жа часам, што і гэтая
прывезеная з Расіі Тора. Яна была створана ў адпаведнасці з ашкеназскай традыцыяй і напісана
шрыфтам «Бэйт Ёсэф». Яе вышыня складае ўсяго 14 см, а тэкст напісаны ў 187 слупкоў, кожны
з якіх складае 11,5 см у вышыню і мае 43 радкі тэксту. Увесь сувой напісаны на 43 аркушах
пергаміну («клаф»). Тэкст быў старанна скапіяваны з невялікімі выпраўленнямі. Тора мае
арыгінальныя срэбраныя і латуневыя ручкі (так званыя «Эц Хаім», або «Дрэва Жыцця»)
і зялёны шаўковы чахол больш позняга часу і прыдатную да яго зашпілку. Тора пачынаецца
з незвычайна вялікай габрэйскай літары Бэт – першай літары Торы, – магчыма, напісанай
чалавекам, які замовіў гэтую Тору для сябе. Не лічачы некалькіх невялікіх дзірак, Тора
знаходзіцца ў выдатным стане.
КАТАЛОГ
169
126. Краткія Апостал і Евангелле-апракас. XIX ст
Рукапіс «Краткія Апостал і Евангелле-апракас» з’яўляецца помнікам стараверскай кніжнай

культуры XIX ст. Веткаўска-Старадубскага рэгіёна Беларусі – аднаго з цэнтраў стараверства
пачынаючы з XVII ст.
Стараверства, «у падмурку духоўнай культуры яго ляжала кніга», з’явілася тым асяродкам,
у якім найдаўжэй захоўваліся і развіваліся старажытнарускія кніжныя традыцыі.
Рукапіс выкананы на паперы, вырабленай на Добрушскай фабрыцы (Гомельская вобласць,
г. Добруш), якая належала князю Паскевічу. Час стварэння кодэкса вызначаецца па штэмпелі:
Фабрика князя Паскевича № 5. Паводле гісторыі фабрыкі выказана меркаванне, што папера
была выраблена ў апошняй чвэрці XIX ст.
Кніга мае 181 аркуш, напісана акуратным паўуставам аднаго почырка цёмна-карычневым
атрамантам, загалоўкі, службовыя словы – чырвоным колерам. Тэкст аздабляюць 10 заставак,

выкананых у старадрукаваным стылі цёмна-карычневым атрамантам, 3 канцоўкі, 8 фігурных
рамак на палях, шматлікія ініцыялы атрамантам і кінаварру з вытанчанымі арнаментальнымі
парасткамі. Кніга мае скураную аправу. На верхняй крышцы аправы – рамка з расліннага
арнаменту, з унутранага і вонкавага боку абмежаваная лініямі; у цэнтры – ромбападобны
арнаментальны срэднік. Захаваліся 4 жукавіны ў выглядзе цвічкоў з круглымі шляпкамі,
2 зашпілкі.
Рукапіс��
умоўна��
��
можн��
а��
падзяліць
��
на дзве ��
часткі��
: ��
кароткі��
Апост��
а��
л-апрак��
а��
с ��
і� ��
краткое Еван�
гелле-апракас. Кароткі апракас змяшчае чытанні на нядзелі і святы. Асаблівасць зместу кнігі –
толькі святочныя новазапаветныя чытанні (з верасня). Кніга цікавая тым, што ўлучае ў сябе
і евангельскія, і апостальскія чытанні.
Кніга належала купцу Мацвею Восіпавічу Балоціну, які жыў у пасадзе Злынка (Бранская
170 вобласць, Расія, горад Злынка) недалёка ад сучаснай мяжы Беларусі.
127. Псалтыр з канонамі. Канец XIX – пачатак XX ст.
Псалтыр з канонамі быў перапісаны ў канцы XIX – пачатку XX ст. У кнізе захавалася
фаліяцыя пісца (падлік па аркушах) кірылічнымі лічбамі. Усяго 259 аркушаў, напісаных
паўуставам. Апроч самога тэксту Псалтыра, у ім змешчаны каноны «за адзінапамерлага»
і «агульны за памерлых». Рукапіс аздоблены 23 застаўкамі і 20 ініцыяламі, выкананымі
ў старадрукаваным стылі чорным і чырвоным атрамантам пяром. Ініцыялы чырвонага колеру
аздоблены парасткамі раслінных форм. Ёсць малюнак-выява цара Давыда. Рукапіс заключаны
ў��
аправу��
��
з до��
ша��
к, абцягнутых
��
скурай��
, упрыгожана��
��
й бл��
і��
нт��
а��
вым (сл��
я��
пым) ці��
��
снен��
н��
ем ге��
а��
метр��
ыч�
нага арнаменту.
Псалтыр ва ўсіх хрысціянскіх канфесіях з’яўляецца найважнейшым элементам не толькі
штодзённай царкоўнай службы, але і духоўнага чытання па-за храмам. На беларускіх землях
Псалтыр шырока выкарыстоўваўся для навучання грамаце і рэлігійна-маральнага выхавання.
Верагодна, менавіта па гэтай прычыне ў жніўні 1517 г. у Празе Францішак Скарына надрукаваў
Псалтыр «русскими словами» (на царкоўнаславянскай мове ў беларускай рэдакцыі).
Рукапісны Псалтыр – адна з кніг, якую часта перапісвалі і захоўвалі стараверы, што жылі
на тэрыторыі Беларусі ў сучасных Гомельскай, Віцебскай і Магілёўскай абласцях.
КАТАЛОГ
171
128. Евангелле-тэтр. Канец XIX – пачатак XX ст.
У канцы XIX – пачатку XX ст. рукапісная кніга працягвала займаць важнае месца на
паліцах стараверскіх царкоўных і хатніх бібліятэк. Асабліва каштоўнымі былі рукапісныя
кнігі, выкананыя з «даніканаўскіх» старадрукаў (да 1666 г.). Стараверы (прыхільнікі старой
праваслаўнай веры і традыцый) замаўлялі спісы са старадрукаў, і пісцы надавалі ім непаўторна
прыгожую каляровую арнаментыку, якая перадавала прыгажосць вечнага райскага жыцця.
Цікавай з’яўляецца кніга «Евангелле-тэтр. Канец XIX – пачатак XX ст.» – спіс з друкаванага
выдання Маскоўскага друкарскага двара 1633 г.
Тэкст Евангелля напісаны буйным каліграфічным почыркам – паўуставам карычневым

і чорным атрамантам. Кніга багата арнаментавана рознымі элементамі ўпрыгожання –
застаўкамі, ініцыяламі, мініяцюрамі. Выявы евангелістаў – аўтараў евангельскага тэксту –
выкананы на высокім прафесійным узроўні і расфарбаваныя ў акварэльнай манеры.
Аправа кнігі добра захавалася – яна выраблена з драўляных дошак і скуры бардовага колеру,
аздобленай залачоным цісненнем.
Евангелле – частка Новага Запавету, богадухнавенная кніга. Падчас царкоўнай службы,
у адзін з самых важных момантаў, яно выносілася ў цэнтр храма і гучна чыталася служыцелямі.
Цяпер асобнік з’яўляецца і помнікам кніжнай культуры свайго часу.
172
129. Рукапісны Псалтыр. Канец ХХ ст.
Біблейская калекцыя «Уікліфа», Санкт-Пецярбург, Россия
У 1917 г. у Расіі пачалася новая эпоха. Царквы былі зачынены. У савецкі перыяд Бібліі
і рэлігійная літаратура канфіскоўваліся і знішчаліся. Пакаранне за выяўленую Біблію магло
быць ад трох да пяці гадоў зняволення. Распавядаюць пра смяльчакоў, якім удавалася праносіць
Святое Пісанне нават у турму. У той час друкарням было строга забаронена друкаваць Бібліі
і рэлігійную літаратуру. Хрысціянскія выдавецтвы былі зачынены. Аднак знаходзіліся тыя, хто,
нягледзячы на велізарную рызыку, працягваў дзейнічаць падпольна. На працягу гэтага сямі
дзесяцігадовага перыяду хрысціяне хавалі Бібліі ў матрацах, пад масніцамі, у любым надзей�
ным схове. Але насуперак абставінам Бібліі траплялі ў краіну, і некаторыя з іх даходзілі да
вернікаў. Знаходзіліся таксама рускія вернікі, якія перапісвалі Біблію ад рукі і дзяліліся ёю
з іншымі. Гэта была вельмі карпатлівая праца. Захавалася шмат гісторый пра людзей, якія
капіравалі часткі Бібліі і нават усю Біблію цалкам. І было адно месца, дзе Біблія магла быць
схавана і адкуль яна не магла быць канфіскавана – гэта сэрца вернікаў. У тыя цяжкія часы
рускія хрысціяне самазабыўна вучылі біблейскія ўрыўкі на памяць, і царква працягвала жыць.
Гэты выдатны рукапіс – прыклад Псалтыра, напісанага ад рукі ў савецкі час, калі Біблія
была практычна недаступнай. Гэты рукапіс Псалтыра быў падораны старой кабетай як свед�
чанне адданасці яе сям’і Бібліі. Члены сям’і таемна працавалі каля года над гэтым праектам
дзеля надзеі і прывілеі валодаць Словам Божым. Гэта – яркае сведчанне любові да Бібліі і разу�
мення важнасці Святога Пісання.
КАТАЛОГ
173
Помнік беларускаму першадрукару Францыску Скарыну

перад будынкам Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі
174
ЧАСТКА 13
СТАРАДРУКАВАНЫЯ
БЕЛАРУСКІЯ БІБЛІІ
Вынаходства кнігадрукавання справядліва лічыцца сапраўдным

прарывам у гісторыі чалавечай цывілізацыі. Францыск Скарына пер-
шым з усходніх славян выдаў кнігу друкарскім спосабам і зрабіў
кніжнае слова (а праз яго і ўсе веды чалавецтва) даступным для «люду
паспалітага», гэта значыць для ўсіх і для кожнага. Была адкрыта но-
вая эпоха ў культурным развіцці нашага народу. Менавіта таму бела-
рускага першадрукара называюць сапраўдным волатам эпохі Адрад-
жэння.
Сімвалічна, што беларускае кнігадрукаванне пачалося з выпуску
Францыскам Скарынам Бібліі. Ужо пасля эпохі Францыска Скарыны на
беларускіх землях былі заснаваны дзясяткі новых друкарняў, якія
ствараліся не толькі ў буйных гарадах, але і ў невялікіх мястэчках ды
прыватных маёнтках. У XVI–XVIII стагоддзях друкарскія варштаты
працавалі ў Вільні, Заблудаве, Брэсце, Нясвіжы, Заслаўі, Лоску, Любчы,
Мураванай Ашмянцы, Еўі, Слуцку, Куцейне, Буйнічах, Магілёве, Полац-
ку, Супраслі і інш. І Святое Пісанне займала выключную ролю ў іх рэ-
пертуары. Варта толькі згадаць, што першая друкарня на тэрыторыі
сучаснай Беларусі – Берасцейская друкарня – праславілася менавіта
дзякуючы выданню так званай Радзівілаўскай Бібліі. Можна згадаць
таксама, што большасць з вядомых беларускіх асветнікаў і друкароў
XVI��
ст. так ці іначай звярталіся да выдання кніг Бібліі – і Сымон Буд-
ны, і Васіль Цяпінскі, і Пётр Мсціславец, і браты Мамонічы…
Асаблівасцю айчыннага кнігадрукавання ў гэты перыяд з’яўляецца
яго шматмоўны і шматканфесійны характар. На беларускіх землях
кнігі (у тым ліку і кнігі Бібліі) выпускаліся на старабеларускай,
царкоўнаславянскай, польскай, лацінскай, французскай, нямецкай і іншых
мовах кірылічным і лацінскім шрыфтамі. У канцы XVIII ст. у Беларусі
пачалося і габрэйскае кнігадрукаванне. У адрозненне ад большасці
еўрапейскіх краін для кніжнай культуры Беларусі XVI–XVIII стст. ха-
рактэрнай з’явай стала наяўнасць друкарняў рознай канфесійнай
КАТАЛОГ
прыналежнасці, якія канкурыравалі між сабою, імкнучыся прывабіць

чытача асартыментам і афармленнем сваёй прадукцыі. У Беларусі
існавалі шматлікія праваслаўныя, каталіцкія, уніяцкія і пратэстанцкія
друкарні, выданні якіх прадстаўлены ў зборах Нацыянальнай бібліятэкі
Беларусі. У станаўленні і развіцці кнігадрукавання ў Беларусі вялікую
ролю адыгралі ўзаемасувязі і ўзаемны ўплыў друкароў і выдаўцоў, з ад-
наго боку – Расіі і Украіны, з другога – Польшчы, Германіі і іншых
175
еўрапейскіх краін. Айчыннае кнігадрукаванне адыграла значную ролю
ў грамадскім і духоўным жыцці Беларусі.
Характэрнай рысай айчыннага кнігадрукавання было стварэнне
друкарняў духоўнымі цэнтрамі (брацтвамі і манастырамі), навучаль
нымі ўстановамі (напрыклад, Полацкай акадэміяй), прадстаўнікамі за-
можных шляхецкіх родаў і купцамі (напрыклад, Радзівіламі і Мамо
нічамі), а таксама існаванне так званых каралеўскіх друкарняў.
Над афармленнем беларускай старадрукаванай кнігі працавалі
цудоўныя майстры-гравёры. Дзякуючы іх працы беларуская кніжная
графіка была ўпісана ў еўрапейскі кантэкст і сёння лічыцца адным
з найвышэйшых дасягненняў айчыннай культуры таго часу.
Нацыянальная бібліятэка Беларусі зберагае найбольшую ў краіне
калекцыю старадрукаваных выданняў, гэта значыць апублікаваных да
1800 г. Агульная іх колькасць перавышае 30 тыс. асобнікаў. Сярод
іншага бібліятэка валодае адзінай у рэспубліцы калекцыяй выданняў
беларускага і ўсходнееўрапейскага першадрукара Францыска Скарыны
– 10 выпускаў (у шасці аправах) кніг Бібліі (Прага, 1517–1519). Беларускія
старадрукі са збораў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі з’яўляюцца
яркім сведчаннем высокага развіцця айчыннай культуры і важнымі
крыніцамі для даследавання нашага мінулага.
176
130. Кнігі Старога Запавету, выдадзеныя Францыскам Скарынам.
Прага. 1517–1519 гг.
Францыск Скарына (каля 1490 – каля 1551) – беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар,

асветнік-гуманіст, пісьменнік, грамадскі дзеяч, перакладчык і выдавец кніг Бібліі. Нарадзіўся
ў Полацку, вучыўся ў Кракаўскім і Падуанскім універсітэтах, атрымаў званне доктара медыцы�
ны. Сваю выдавецкую дзейнасць Скарына пачаў у Празе ў 1517 г., дзе надрукаваў не менш за
23 кнігі Старога Запавету пад агульнай назвай «Библия руска».
Як мяркуецца, Францыск Скарына пры падрыхтоўцы свайго біблейскага выдання абапіраўся
найперш на чэшскае выданне Бібліі 1506 г., класічны лацінскі пераклад (Вульгату) і цар
коўнаславянскія рукапісныя тэксты Бібліі. Але яму, бясспрэчна, былі знаёмымі таксама габ
рэйскі і грэчаскі тэксты Святога Пісання.
КАТАЛОГ
Пераклад Скарыны не мае вядомых аналагаў і, відавочна, быў зроблены самім беларускім
першадрукаром, як ён пра тое і кажа ў прадмовах і пасляслоўях да сваіх выданняў. Пераклад
гэты хоць і блізкі да беларускай мовы таго часу, але ўсё ж зроблены на царкоўнаславянскай
мове. Менавіта на гэтай мове адбывалася царкоўная служба ў праваслаўных храмах Беларусі,
таму кнігі Скарыны знайшлі значнае пашырэнне ў многіх цэрквах і манастырах Вялікага Кня�
ства Літоўскага. Аднак мова аўтарскіх прадмоў і пасляслоўяў да кожнай з кніг – старабелару�
177
ская. У прадмовах Скарына падкрэслівае мэту сваёй выдавецкай дзейнасці – дапамагчы про�
стым людзям «познать мудрость и науку», «абы, научившиеся мудрости, добро жили на свете».
Важнай каштоўнасцю пражскіх выданняў Францыска Скарыны з’яўляюцца яго аўтарскія
прадмовы і пасляслоўі да кожнай з кніг, а таксама адна агульная «Прадмова да ўсёй Бібліі». Яго
мастацкае слова вызначаецца паэтычнасцю, эмацыйнай выразнасцю. Гэта дазваляе нам казаць
пра вялікі пісьменніцкі талент Скарыны. Яго творы – гэта сумоўе з чытачом. Асветнік імкнуўся
не фармальна выкласці сутнасць праблемы, а зацікавіць суразмоўцу, пачаць з ім жывую адрас�
ную дыскусію. У выказваннях і каментарах Францыска Скарыны, у яго адносінах да кніга
выдавецкай, асветніцкай і палітычнай дзейнасці адчуваюцца яго грамадзянскія патрыятычныя
пачуцці, імкненне ўсяляк садзейнічаць духоўнаму развіццю свайго народа.
Пражскія выданні надрукаваны фарматам у чацвёртую долю аркуша. Шрыфт выданняў
Скарыны – выдатны помнік славянскага друку. Яшчэ адным важнейшым дасягненнем белару�
скага першадрукара стала цудоўнае мастацкае аздабленне яго кніг. На прыблізна 1200 аркушах
яго пражскіх выданняў змешчаны выявы з 49 гравюр і сотні заставак, канцовак, ініцыялаў.
Шматлікія гравюры ў кнігах вылучаюцца арыгінальнасцю кампазіцый, сюжэтаў і майстэр�
ствам гравіравання.
Выданні Францыска Скарыны служылі ўмацаванню хрысціянскіх асноў жыцця беларуска�
га народа, але яны былі распаўсюджаны таксама ў Расіі, Украіне, Літве, Польшчы і іншых
славянскіх краінах, а часам траплялі і ў вельмі аддаленыя дзяржавы.
Нацыянальная бібліятэка Беларусі з’яўляецца захавальніцай найкаштоўнейшага скарбу бе�
ларускай культуры – выданняў Францыска Скарыны. У фондзе захоўваецца 10 кніг (у шасці
аправах) Бібліі, выдадзеных у Празе ў 1517–1519 гг.
178
131. «Біблія руска» Францыска Скарыны. 1517–1525 гг. Копія
У Празе Францыск Скарына, верагодна, падрыхтаваў да друку ўсе кнігі Старога Запавету
(магчыма, не ўсе з іх былі апублікаваны). У апошні год сваёй працы ў Празе ён выдаў першую
з кніг Бібліі – Кнігу Быцця. У ёй Скарына змясціў агульны тытульны аркуш да ўсёй Бібліі і аба�
гульненую прадмову, якая вызначала выдавецкую канцэпцыю першадрукара: ён планаваў вы�
даць усе кнігі Бібліі.
Каля 1520 г. Францыск Скарына завяршыў сваю выдавецкую дзейнасць у Празе і пераехаў
на Радзіму – у Вялікае Княства Літоўскае. Асветнік з Полацка мусіў заняцца стварэннем улас�
КАТАЛОГ
най друкарні і непасрэднай працай па кіраванні друкарскім працэсам. У гэтай друкарні каля
1522 г. выйшла першая кніга на этнічных беларускіх землях, першая кніга ва Усходняй Еўро-
пе – так званая «Малая падарожная кніжка». Яе аснову складала адна з найбольш папулярных
кніг Бібліі – Псалтыр.
У сакавіку 1525 г. выйшла з друку апошняя кніга Францыска Скарыны – «Апостал». Яна
стала першым выданнем дзеяў і пасланняў апосталаў на царкоўнаславянскай мове. Важна звяр�
нуць увагу на змест «Апостала». Выданне гэта фактычна з’яўляецца працягам пражскіх
179
выданняў Бібліі. Калі ў Празе Скарына выдаваў кнігі Старога Запавету, то выдадзены
ў Вільні «Апостал» уключаў большасць кніг Новага Запавету. Як вядома, Новы Запавет Бібліі
змяшчае чатыры Евангеллі, кнігу Дзеяў апостальскіх, апостальскія пасланні і Адкрыццё Яна
Багаслова. Усе гэтыя кнігі, апрача Евангелляў, і былі выдадзены ў складзе «Апостала» Скары�
ны. Верагодна, беларускі асветнік улічыў, што незадоўга перад тым – у 1512 г. – манах Макарый
ужо выдаў кнігі царкоўнаславянскага Евангелля ў Валахіі. Такім чынам, у Празе Скарына
выдаваў кнігі Старога Запавету, а ў Вільні закончыў выпуск кніг Новага Запавету. У выніку, як
планавалася, усходнеславянскія народы павінны былі атрымаць поўнае выданне Бібліі.
«Апостал» стаў апошняй кнігай, выпушчанай беларускім першадрукаром. Прынамсі,
іншыя яго выданні нам сёння не вядомы. Але вельмі сімвалічна, што пераемнікі Скарыны –
Іван Фёдараў і Пётр Мсціславец – менавіта з гэтай кнігі і пачалі сваю дзейнасць. Іх першым
маскоўскім выданнем стаў менавіта «Апостал».
Біблія ў выданні доктара Скарыны – з’ява незвычайная ў гісторыі біблеістыкі і кніга
друкавання. Гэта не царкоўнае і не акадэмічнае выданне для навуковых мэтаў, гэта – першае
выданне Святога Пісання для хатняга чытання. Падыход да мастацкай аздобы кніг, асаблівасці
перакладу, структура публікацый – усё гэта сведчыць пра шырокае прызначэнне Бібліі Скары�
ны, а найперш пра яго скіраванасць на выкананне асветніцкіх задач. Як навуковец, пераклад�
чык і выдавец Скарына ў імя даступнасці і правільнасці разумення простым народам Бібліі
ўнёс шмат новага ў вобраз сваіх выданняў, імкнучыся прытрымлівацца біблейскіх тэкстаў
арыгінала.
180
132. Брэсцкая, або Радзівілаўская Біблія. Брэст. 1563 г. Копія.
Брэсцкая, ці Радзівілаўская Біблія, – помнік беларускага кнігадруку XVI стагоддзя. Поўны

пераклад Святога Пісьма на польскую мову, першы сярод надрукаваных у межах сённяшняй
Беларусі. Кніга выдадзена 4 верасня 1563 г. у Берасцейскай друкарні па загад��
зе��
і на грошы бе�
расцейскага старасты, канцлера Вялікага Княства Літоўскага князя Мікалая Радзівіла Чорнага.
Князь Радзівіл лічыў Біблію найвышэйшым аўтарытэтам і крыніцай праўды, паводле якой
мусіць жыць грамадства. Пры ім Берасце стала сапраўдным рэфармацыйным цэнтрам.
Радзівілаўская Біблія стала першым поўным перакладам Новага часу з моў арыгінала:
іўрыта і грэчаскай мовы. У Брэсцкай Бібліі ўпершыню пасля французскага перакладу Бібліі
Рабэрта Стэфануса выкарыстаны падзел біблійнага тэксту на нумараваныя вершы.
Дакладны тыраж Брэсцкай Бібліі невядомы, але паводле розных звестак ацэньваецца
ў 400–500 асобнікаў. Кошт выдання – 10 000 дукатаў. Верагоднымі друкарамі Брэсцкай Бібліі
лічацца Бернард Ваявудка альбо Цыпрыян Базылік.
Самая вялікая і багата аформленая беларуская друкаваная кніга XVI стагоддзя. Мела
адметны гравіраваны тытульны аркуш з выявамі старазапаветных сюжэтаў. Тэкст суправа
джаўся прыгожымі ініцыяламі і мноствам выяваў на біблійныя тэмы. Усяго Брэсцкая Біблія
налічвала 738 старонак, на якіх тэкст дзяліўся на дзве калонкі.
КАТАЛОГ
Радзівілаўская Біблія змяшчала ў сабе шэраг важных прадмоваў. Для зручнасці чытачоў яна
ўтрымлівала табліцу з планам чытання біблійных тэкстаў на працягу года і прадметны пака
зальнік з індэксам больш чым 1400 біблійных назваў.
Вартасць Радзівілаўскай Бібліі падкрэслівае той факт, што яе тэксты неаднаразова перадру
коўваліся. Новы Запавет з яе перавыдаваўся ў Нясвіжы (1563 і 1568), Берасці (1566), Вільні (1593)
і Нюрнбергу (1599 г.).
181
133. Дзеі і казанні Ісуса Хрыста Сына Боскага. Другая кніга святога Лукі.
Брэст. 1566 г.
Берасцейскія выданні надрукаваны паэтам, перакладчыкам і кампазітарам Цыпрыянам

Базылікам, які кіраваў друкарняй у 1564–1570 гг. Ён годна працягваў справу сваіх папярэднікаў
(Б. Ваявудкі, С. Мурмэліуса) і, акрамя ўласных твораў і перакладаў, выдаваў самыя розныя кнігі
рэлігійнага, палітычнага і мастацкага зместу. «Справы і словы Ісуса Хрыста Сына Божага…»
і «Другая кніга святога Лукі…» – творы-каментары Новага Запавету пратэстанцкага тэолага
Тамаша Фальконіуса, які зрабіў іх на аснове фрагментаў з Брэсцкай Бібліі. Кнігі выйшлі пасля
смерці заснавальніка друкарні Мікалая Радзівіла Чорнага. У выданнях Ц. Базылік размясціў
аўтарскія вершаваныя прысвячэнні на герб памерлага, а таксама зварот да брата мецэната
Мікалая Радзівіла Рудога са словамі надзеі, што той працягне справу рэфарматара.
182
134. Евангелле. Вільня: друкар Пётр Мсціславец у Доме Мамонічаў. 1575 г.
Першае і адно з найбольш дасканалых выданняў, зробленае П. Мсціслаўцам у друкарні

Мамонічаў, дзейнасць якой прадоўжыла друкарскую справу, распачатую Ф. Скарынам у ста
ліцы Вялікага Княства Літоўскага – Вільні. Пётр Цімафееў Мсціславец (гады нараджэння
і смерці невядомыя) – беларускі друкар, паплечнік Івана Фёдарава. Напэўна, нарадзіўся
ў Мсціславе. У 1564 г. разам з І. Фёдаравым надрукаваў у Маскве першую датаваную рускую
кнігу «Апостал», у 1565 г. два выданні Часоўніка. Пасля пераезду ў Вялікае Княства Літоўскае
І. Фёдараў і П. Мсціславец заснавалі друкарню ў Заблудаве, у маёнтку гетмана Г. А. Хадкевіча,
дзе надрукавалі ў 1568–1569 гг. Евангелле вучыцельнае. Потым П. Мсціславец пераязджае
ў Вільню, дзе знаходзіць падтрымку з боку багатых гараджанаў – Зарэцкіх і Мамонічаў. У 1574–
1575 гг. П. Мсціславец надрукаваў Евангелле напрастольнае, у якім змешчаны 4 гравюры
з выявамі евангелістаў. У пасляслоўi друкар пiсаў, што сумняваўся ў сваiх сiлах, «бояхся нача�
ти» друкаваць «сию святую кнiгу», але «аще и един талант вверен будет кто, не ленитися подо�
бает, но прилежно делати». Евангелле з-за сваіх бездакорных друкарскіх і мастацкіх якасцяў
стала ўзорам для друку наступных напрастольных Евангелляў.
КАТАЛОГ
183
135. Псалтыр / «Псалтыр з чырвонымі кропкамі».
Вільня: друкар Пётр Мсціславец. 1576 г.
Другое выданне, зробленае П. Мсціслаўцам у друкарні Мамонічаў. Псалтыр змяшчае

гравюру «Цар Давыд». Гэта кніга, як і Евангелле 1575 г. выдадзена П. Мсціслаўцам фарматам
у аркуш. Шрыфты, нарысаваныя і выгравіраваныя П. Мсціслаўцам для гэтых выданняў,
адрозніваліся выразнасцю і вытанчанасцю, што вызначала і якасць набору, выкананага акуратна
і тэхнічна бездакорна. Палосы, што ўтвараюць ініцыялы, запоўнены акантавымі гірляндамі,
у іх узор унесены многія элементы з заставак: гузы, кветкі, перакручаныя конусы. Застаўкі ж
выразаны чорнымі лініямі па белым фоне. Усе гравюры ў кнігах выкананы на суцэльных
дошках. П. Мсціславец стварыў адменны стыль фігурных выяў, што адыгралі значную ролю
ў развіцці кніжнай гравюры. Асаблівасць Псалтыра – ужыванне чырвоных кропак у тэксце,
надрукаваным чорнай фарбай. Таму гэта выданне атрымала яшчэ адну назву – «Псалтыр
з чырвонымі кропкамі».
Апошнія звесткі пра друкара адносяцца да 1576–1577 гг., калі ён прыпыніў адносіны з Ма
монічамі з-за судовых спраў. Па прысудзе кнігі, надрукаваныя П. Мсціслаўцам, былі
перададзены Мамонічам, а друкарскае абсталяванне пакінута друкару. Надалей друкарскі
матэрыял П. Мсціслаўца сустракаецца ў астрожскіх выданнях канца ХVI – пачатку XVII ст.,
што дазволіла скласці гіпотэзу пра працу П. Мсціслаўца ў Астрозе.
Спадчына Пятра Мсціслаўца невялікая – усяго сем кніг. Але ўплыў яго на наступнае
развіццё друкарскай вытворчасці і кніжнага мастацтва быў вельмі плённым. Гэта бачна ў вы
даннях многіх беларускіх, украінскіх і рускіх друкароў, што працавалі ў канцы ХVI – пачатку
184 XVII ст.
136. Евангелле вучыцельнае. Еўе: друкарня Віленскага брацтва. 1616 г.
«Вучыцельнае Евангелле» – зборнік выманняў і скарачэнняў з гутарак Яна Златавуста,

Кірыла Александрыйскага і іншых аўтараў на нядзельныя евангельскія чытанні, складзены,
відаць, Канстанцінам Праслаўскім у канцы IX ст.
У XVI–XVII стст. «вучыцельнае Евангелле» атрымала шырокае распаўсюджанне на
беларускіх землях Вялікага Княства Літоўскага, вытрымаўшы некалькі выданняў. З іншага
боку, твор пастаянна сустракаў вельмі негатыўную характарыстыку праваслаўных духоўных
уладаў на тэрыторыі Украіны і Маскоўскай дзяржавы. Пасля аднаўлення кіеўскай мітраполіі яе
кіраўнік – Іоў Барэцкі, на саборы 1625 г. вынес рашэнне аб неадпаведнасці яго праваслаўнаму
канону, падтрымліванне ім каталіцкай традыцыі і склаў спіс «памылак» «Евангелле вучыцель�
нае». У адпаведнасці з рашэннем Кіеўскай мітраполіі, яно было прызнана ў Маскве складаннем
папскім, і царскім указам яго было загадана знішчаць.
Выданне «вучыцельнае Евангелля» 1616 г. было надрукавана на «мове простай» (старабела�
рускай) у адрозненне ад шматлікіх выданняў на царкоўнаславянскай мове, зробленых права
слаўнымі братчыкі. Яшчэ адна яго асаблівасць – наяўнасць некалькіх варыянтаў прадмоў-
прысвячэнняў, адрасаваных мецэнатам. Падрыхтоўкай выдання займаўся вядомы беларуска-
ўкраінскі царкоўны дзеяч – Мялецій Сматрыцкі.
КАТАЛОГ
Кніга была выпушчана ў Еўеўскай брацкай друкарні. Гэтая друкарня працягнула дзейнасць
зачыненай у Вільні праваслаўнай друкарні і па сутнасці выконвала заказы Віленскага брацтва.
У Еўе (недалёка ад Вільні), у маёнтку праваслаўнага князя Багдана Агінскага, друкарня
выпусціла шэраг кніг, прызначаных для праваслаўнага насельніцтва Вялікага Княства Лі
тоўскага.
185
137. «Апостал». Друкар Спірыдон Собаль. Магілёў. 1638 г.
Трэцяе выданне Апостала было ажыццёўлена ў Магілёве выдатным беларускім друкаром,

асветнікам і перакладчыкам Спірыдонам Собалем, заснавальнікам друкарняў у Кіеве (1628),
Куцейне (1635) і Буйнічах (1635). Нарадзіўся С. Собаль у Магілёве, дзе, відаць, і атрымаў пачат�
ковую адукацыю. Друкар валодаў грэчаскай і лацінскай мовамі. Вучыўся ў Кіеўскай брацкай
школе, у якой пазней і выкладаў (у перыяд з 1626 па 1628 гг. узначальваў яе). Актыўная сама-
адукацыя i творчая праца дазволілі стаць С. Собалю адным з самых адукаваных i культурных
людзей свайго часу. У 1636 г. ён пераехаў у Магілёў, дзе заснаваў першую ў горадзе друкарню,
якая за кароткі перыяд 1636–1638 гг. выпусціла не менш як за шэсць кніг. У Магілёве, як і Ку�
цейне, С. Собаль перадрукоўвае некаторыя свае кіеўскія выданні з захаваннем ранейшых вы�
хадных звестак. Сярод іх і «Апостал» (1638) – трэцяе выданне пасля кіеўскага (1630) і куцеін
скага (каля 1632). Кніга надрукавана ў дзве фарбы, шрыфт – вырáзны паўустаў, дзе спалучэнне
чорнага і чырвонага колераў даведзена да сапраўднай гармоніі. Выданне аздоблена прыгожымі
арыгінальнымі застаўкамі, канцоўкамі і ініцыяламі з тонкім малюнкам, мае ўпрыгожанні на
палях. Змяшчае выяву апостала Лукі, аточаную рамкай з наборнага арнаменту. Евангеліст па�
казаны за пісьмовым сталом, у левым ніжнім куце выгравіраваны яго сімвал – цяля. За спіной
186 апостала – выява гарадскога пейзажу, перспектыву інтэр’еру ўзмацняе падзеленая на квадраты
падлога. Дошкі для гравюр і заставак па заказе С. Собаля выразалі манастырскія разьбяры.
Апроч таго, друкар, часта не маючы сродкаў для набыцця новых дошак, арыгінальна відазмяняў
тыя, што былі ў наяўнасці, шырока ўжываў наборны літы арнамент. Собаль творча пераймаў
вопыт замежных майстроў, і з вялікай цікавасцю сачыў за кнігамі, якія выходзілі на Захадзе. Ён
адзін з першых, хто ва ўсходнеславянскім кнігадрукаванні ўжыў гравюру на медзі.
Дадзены асобнік «Апостала» пэўны час захоўваўся ў бібліятэцы полацкага Сафійскага са�
бора, аб чым сведчыць уладальніцкі запіс.
138. Новы Запавет з Псалтыром. Куцейна. 1652 г.

Кніга была выдадзена ў Куцеінскай друкарні – цэнтры беларускага кірылічнага кніга

друкавання XVII ст., якая дзейнічала ў 1630–1654 гг. у аршанскім Богаяўленскім манастыры.
Практычна ад пачатку яе заснавання братчыкамі, па запрашэнні праваслаўнага мецэната
апякуна Багдана Статкевіча і ігумена Іаіля Труцэвіча ў лаўры пачынае актыўную дзейнасць
вядомы друкар Спірыдон Собаль. Ён працаваў у Куцейне да 1632 г. і выпусціў тут 5 кніг. Пасля
ад’езду С. Собаля друкарня чатыры гады не працавала, потым яе ўзначаліў ігумен І. Труцэвіч.
У друкарні, дзякуючы падтрымцы магілёўскага і аршанскага мяшчанства, выпускалі навукова-
асветніцкую, царкоўна-палемічную і свецкую літаратуру на царкоўнаславянскай і стара
беларускай мовах. Менавіта тут у 1652 г. быў выдадзены «Новы запавет і Псалтыр». Кніга
надрукавана ў дзве фарбы, упрыгожана ксілаграфічнымі застаўкамі з раслінным арнаментам,
канцоўкамі, ініцыяламі, вяззю. Выданне мела багата і самабытна аформлены тытульны аркуш
КАТАЛОГ
з выявамі Пятра і Паўла на фоне архітэктурнай брамы, сцэнай «Хрышчэнне ў Ярдане»

(у прадстаўленым асобніку не захаваўся). У кнізе змешчаны гравюры з выявамі евангелістаў.
У трактоўцы іх вобразаў асабліва выразна адлюстраваны ўласцівыя куцеінскім ілюстрацыям
дэкаратыўнасць, сувязь з традыцыямі беларускага народнага мастацтва, пераплеценымі сты
лістычнымі прыёмамі барока. Гравёры выкарысталі цікавы прыём з кантрастным густым
чорным фонам, які падаецца за постацямі ў некаторых месцах, тым самым нібы «набліжае»
фігуры евангелістаў да чытача. 187
Асобнік мае арыгінальную вокладку (XVII – пачатак XVIII ст.), выкананую з дошак,
карычневай скуры, з латунным акладам, на верхняй накрыўцы якога замацаваны сярэднік
з манаграмай «IHS», па кутах – выявы чатырох евангелістаў, на ніжняй накрыўцы – чатыры
круглых жукавіны, зашпілка.
Наклад выдання Новага Запавета з Псалтыром мог скласці не менш за 600 асобнікаў.
Захаваліся дакументы, якія сведчаць аб арганізацыі братчыкамі продажу гэтай кнігі ў Маскве.
Даследчыкі мяркуюць, што наклад некаторых куцеінскіх выданняў мог быць больш за паў
тысячу асобнікаў.
139. Псалтыр. Супрасль. 1780 г.

Кніга выйшла з друкарні аднаго з найбольш значных цэнтраў кніжнасці Вялікага Княства
Літоўскага – Супрасльскага манастыра. Выданне выкарыстоўвалася для навучання грамаце

і на пачатку мае тэкст, адрасаваны настаўнікам з рэкамендацыямі «яко им учити детей гра-
моте».
188
140. Біблія лаціна-польская Якуба Вуека. Выданне Шымана Марціна Казлоўскага.
Вільня: Юзэф Завадскі. 1896 г. / Biblia łacińsko-polska Jakoba Wujka.
Wilno: Józef Zawadzki. 1896 r.
Нацыянальная бібліятэка Беларусі
Выданне вядомае як «Біблія Казлоўскага». Створана намаганнямі беларускага рымска-

каталіцкага дзеяча, біскупа Луцкага і Жытомірскага, арцыбіскупа Магілёўскага, рэктара Ду
хоўнай акадэміі ў Пецярбургу, папулярызатара тэалогіі, біблеіста – Шымана Марціна Каз
лоўскага (1819–1899). Быў адным з найпладавіцейшых рэлігійных аўтараў Расейскае імпэрыі.
Хоць ставіўся лаяльна да расейскіх уладаў, у 1884 г. пазбавіў пасады пробашча, які прыняў
у касцёле праваслаўнага мітрапаліта, за што быў пазбаўлены ўладамі (да 1885) паловы пенсіі.
А ў 1892 г. спрычыніўся да новага канфлікту праз сваё нежаданьне ўводзіць дадатковыя
набажэнствы на расійскай мове. Аўтар падручнікаў па рэлігіі. Папулярызаваў дзейнасць
КАТАЛОГ
Каталіцкага Касцёла. Хоць і не быў навукоўцам, у 1862 г. стаў доктарам honoris causa Духоўнай
акадэміі ў Пецярбургу. Да ХХ ст. уся моладзь навучалася па ягоных кніжках. Папулярызаваў
тэкст «Вульгаты» ў перакладзе Якуба Вуека. Рабіў націск на тое, каб ксяндзы чыталі Біб-
лію й цікавіліся літургіяй.
189
Прэзентацыя перакладу Новага Запавету на беларускую мову,

якая адбылася ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі ў 2017 г.
190
ЧАСТКА 14
СУЧАСНЫЯ ПЕРАКЛАДЫ БІБЛІІ
НА БЕЛАРУСКУЮ МОВУ
На пачатку ХХ ст. супрацоўнік Брытанскага біблійнага тавары-

ства Уілфрыд Уайзман пісаў: «Беларусы – адзін з першых народаў, якія
надрукавалі Пісанне на сваёй мове. Гэта было ў 1517 г., на восем гадоў
раней за першае друкаванае выданне па-англійску. Можна ўявіць, якімі
былі б цяпер беларусы, калі б пераслед і ўціск веры напрыканцы XVI ст.
не прывялі народ да заняпаду. Разам з забаронай і знішчэннем Бібліі
пачалі згасаць святло і надзея».
Сапраўды, заняпад беларускай мовы на працягу XVIIІ–XIX стст.
пад польскім і расійскім уціскам, а таксама знішчэнне ці страта шмат
якіх даўнейшых выданняў фактычна пакінулі беларускі народ без Свя-
тога Пісання на ўласнай мове. За гэты час былі выдадзены некаторыя
кнігі рэлігійна-царкоўнага зместу, неабходныя для правядзення бога
службаў, але духоўнай літаратуры катастрафічна не хапала.
Патрэба ў Кнiгах Старога i Новага Запавету, лiтургiчных і бага
слоўскіх тэкстах, катэхiзiсе, малiтоўнiках i iншай рэлiгiйнай лiтара
туры на роднай мове з’яўляецца iстотным складнікам духоўнага адрад-
жэння кожнага народу.
Таму не дзіўна, што адначасова з нацыянальным адраджэннем на
пачатку ХХ ст. паўстала пытанне пра неабходнасць мець Біблію па-
беларуску. Першыя заклікі да перакладу і выдання Святога Пісання на
беларускай мове з’явіліся ў перыёдыцы ў 1913 г.
У 1931 г. пабачыў свет «Новы Запавет і Псальмы» ў перакладзе Лу-
каша Дзекуць-Малея і Антона Луцкевіча – першы сучасны пераклад
Святога Пісання на беларускую мову.
У 1973 г. у Нью-Ёрку ў перакладзе Янкі Станкевіча і Майсея Гітліна
выйшла поўная Біблія на беларускай мове.
На сённяшні дзень беларусы маюць у друкаваным выглядзе 3 пера-
клады ўсёй Бібліі і 10 перакладаў Новага Запавету, не лічачы перакладаў
паасобных біблійных кніг. Такая шматлікасць перакладаў сведчыць пра
КАТАЛОГ
практычную патрэбу ў Бібліі па-беларуску, каб кожны беларус мог чы-

таць Слова Божае на роднай мове.
191
141. Ідэльфонс Бобіч. Нядзельнае Евангелле. Вільня. 1921 г.
Пасля Першай сусветнай вайны першым выданнем, якое ўключала біблійныя ўрыўкі, сталі
«Нядзеляшнія Эвангельлі і навукі» кс. Ільдэфонса Бобіча ў трох тамах. Яно доўгі час застава�
лася першым падручнікам Слова Божага на беларускай мове.
У прадмове да кнігі рэдактар-выдавец кс. Адам Станкевіч робіць экскурс у пачатак ХVI ст.,
акцэнтуе ўвагу на тым, што, як у часы Францыска Скарыны царкоўнаславянская мова была ма�
лазразумелай для народу, так і цяпер Божае Слова малазразумелае і малакарыснае на польскай
мове, а там, дзе няма зразумення Святого Евангелля, там няма «а ні Богу ко чти», а ні «людзям
посполитым к научэню».
«Нядзеляшнія Эвангельлі і навукі» Ільдэфонса Бобіча ўяўляюць сабою збор казанняў
(навукаў), складзеных на падставе «Новага Запавету». Згодна з уступам да выдання, вядома,
што пераклад біблейскага тэксту выконваўся з лаціны.
192
142. Евангеллі. Пераклад Лукаша Дзекуця-Малея. Лодзь. 1926–1928 гг.
Баптысцкі пастар з Берасця Лукаш Дзекуць-Малей на пачатку 1920-х гг. пераклаў Евангеллі.
Пазней ён пісаў: «Я пераклаў некалькі брашураў, надрукаваных выдавецтвам “Компас” у Лодзі.
З 1920 па 1924... я сам пераклаў 17 кніжак з польскай ды расейскай на беларускую мову». Але
галоўнай была патрэба «поўнай Бібліі па-беларуску, даступнай сваім коштам беднаму белару�
скаму народу, панішчанаму вайной». Разам з жонкай Серафімай Лукаш Дзекуць-Малей пачаў
працу над перакладам Новага Запавету. Вядомы беларускі культурны і палітычны дзеяч Антон
Луцкевіч узяўся рэдагаваць тэкст перакладу. Нават было створана «Таварыства для перакладу
Святога Пісаньня на беларускую мову».
Урэшце ў баптысцкім выдавецтве «Компас» (Лодзь) асобнымі брашурамі выходзяць у 1926 г.
«Эвангельле паводле Лукі» і «Эвангельле паводле Іоана», у 1927 г. – «Эвангельле паводле
Мацьвея», і ў 1928 г. – «Эвангельле паводле Марка».
КАТАЛОГ
193
143. Новы Запавет і Псалмы.
Выданне Брытанскага і Замежнага біблійнага таварыства ў Лондане.
Працай па перакладзе Бібліі на беларускую мову зацікавілася Брытанскае і Замежнае

біблійнае таварыства, і дзякуючы яго падтрымцы ў 1931 г. пабачыла свет першае сучаснае вы�
данне Новага Запавету на беларускай мове ў перакладзе Л. Дзекуць-Малея і А. Луцкевіча. Пе�

раклад псалмоў, зроблены Аўгустай Розенберг пад рэдакцыяй А. Луцкевіча, таксама ўвайшоў
у гэтае выданне.
«Новы Запавет і Псальмы» перавыдавалі некалькі разоў на эміграцыі: у 1948 г. – Брытан�
скае і Замежнае біблійнае таварыства ў Лондане, у 1985 г. – Глабальнае місіянерскае радыёслу�
жэнне ў Канадзе, і ў 1991 г. – Біблейскія грамадствы (сучасная назва Брытанскага і Замежнага
біблійнага таварыства). Гэты пераклад выдаваўся агульным накладам каля 50 000 асобнікаў
і стаў штуршком для з’яўлення іншых перакладаў Пісання на беларускую мову.
194
144. Вінцэнт Гадлеўскі. Святая, або Біблейская гісторыя і Новы Запавет.
У 1930–1932 гг. кс. Вінцэнт Гадлеўскі падрыхтаваў і выдаў парафраз Старога і Новага Запа�
вету, а таксама пачаў працу над уласна перакладам Бібліі, каб проціпаставіць яго поспеху
«нядаўна выдадзенага перакладу гэтай кнігі, зробленага мэтадыстамі, які мае дагматычныя
памылкі, а таксама шматлікія недасканаласьці ў беларускай мове».
У 1938 г. пераклаў і выдаў «Божае слова: лекцыі, Эванэліі і прамовы на нядзелі і святы»
кс. Адам Станкевіч. З уступу да выдання 1938 г. вынікае, што аўтар за асноўны тэкст крыніцы
перакладу ўзяў лацінска-польскую Біблію ў перакладзе кс. Якуба Вуека.
У 1939 г. у Вільні пабачылі свет «Чатыры Эванэліі і Апостальскія Дзеі» ў перакладзе
і з каментарамі Вінцэнта Гадлеўскага. У 1998 г. «Чатыры Эванэліі» з гэтага выдання былі пера�
КАТАЛОГ
выдадзены ў Гродне.
195
145. Святое Евангелле, Апостальскія Дзеі і Лісты Святых Апосталаў
у перакладзе Пятра Татарыновіча.
У 1954 г. былі выдадзены «Святая Эванэлія і Апостальскія дзеі» ў перакладзе кс. Пятра
Татарыновіча, а ў 1974 г. – «Лісты святых апосталаў». У 2008 г. былі перавыдадзены «Лісты
Апостала Паўла да Тыматэя» ў перакладзе П. Татарыновіча. Пераклад выконваўся на аснове
лацінска-грэчаскага тэксту Новага Запавету, навукова апрацаванага і выдадзенага прафесарам
Папскага біблійнага інстытута Аўгустам Мэркам у Рыме ў 1944 г. Таксама Татарыновіч

выкарыстоўваў пераклад ксяндза Вінцэнта Гадлеўскага, карыстаўся выданнямі на італьянскай
і французскай мовах.
196
146. Святая Біблія.
Выданне Беларускага біблійнага камітэта ў Нью-Ёрку. 1973 г.
У 1965 г. у ЗША быў створаны Беларускі біблійны камітэт з мэтаю выдаць і распаўсюдзіць
беларускую Біблію. У склад камітэта ўвайшлі М. Гітлін (дырэктар), Я. Станкевіч і Т. Сайка
(сябра). У 1970 г. быў выдадзены «Новы Закон» у перакладзе Янкі Станкевіча, а ў 1973 г. –
поўная Біблія ў перакладзе з габрэйскай і грэчаскай моваў у супрацоўніцтве з пастарам Майсе�
ем Гітліным.
Пераклад быў зроблены з арыгінала (Стары Запавет – з габрэйскай, Новы Запавет – з грэча�
скай), тэкстуальна ён не саступае ў дакладнасці перастварэння класічным перакладам. На
з’ездзе Амерыканскага біблійнага таварыства гэты пераклад быў аднагалосна прыняты да вы�
дання.
Адметнай асаблівасцю перакладу з’яўляецца яго насычанасць архаічнымі старабеларускімі
КАТАЛОГ
формамі і неалагізмамі. Моўны пурызм Янкі Станкевіча зрабіў гэты пераклад цяжкачытэль�
ным – сучасная літаратурная мова значна адрозніваецца ад прапанаванага варыянта.
197
147. Напрастольнае Евангелле ў перакладзе мітрапаліта БАПЦ
Мікалая Мацукевіча. Таронта. 1988 г.
У 1936 г. сінадальная друкарня праваслаўнай царквы ў Варшаве выпусціла ўласны пераказ

Бібліі па-беларуску пад назовам «Сьвяшчэнная гісторыя Новага Завету», укладзены Сяргеем
Паўловічам. У 1960-я гг. на эміграцыі перакладаў Евангеллі малодшы брат Якуба Коласа
Міхась Міцкевіч. Ягоныя пераклады захаваліся ў выглядзе рукапісаў, а ў 1998 г. былі выдадзе�
ны Евангеллі паводле Мацвея і Марка. У 1988 г. пабачыла свет «Напрастольнае святое Евангел�
ле» ў перакладзе мітрапаліта Мікалая Мацукевіча, а ў 1998 г. – «Багаслужбовы Апостал».
198
148. Біблейскія кнігі ў перакладзе Яна Пятроўскага.
Над перакладамі Пісання працаваў на эміграцыі метадысцкі пастар Ян Пятроўскі. Пачына�

ючы з 1959 г. ён пераклаў і выдаў паасобныя кнігі Старога Запавету – «Кнігу Руты», «Кнігу
прарока Ёэля», «Кнігу прарока Ёны», «Генезіс», «Кнігу Эклезіяста, або Прапаведніка». У 1991 г.
у Мінску пабачыла свет яго «Эвангеле паводле св. Яна». КАТАЛОГ
199
149. Біблія ў перакладзе Васіля Сёмухі.
Вядомы перакладчык з нямецкай мовы Васіль Сёмуха ў 1988 г. звярнуўся да біблейскіх

тэкстаў і пераклаў Евангелле паводле Мацвея. Адначасова ён працаваў над перакладамі са Ста�
рога Запавету і выдаў у 1990 г. «Кнігу Эклезіяста і Найвышэйшую песню Саламона». У 1994
і ў 2008 гг. выйшлі перавыданні «Найвышэйшай песні Саламонавай», аздобленыя гравюрамі
Арлена Кашкурэвіча.
У 1995 г. Васіль Сёмуха, які раней пачынаў працу над перакладам Пісання ў складзе
Біблейскай камісіі Беларускай Праваслаўнай Царквы, зрабіў уласны пераклад Новага Запавету
і Псалтыра. У гэтым яму спрыялі розныя эміграцыйныя асяродкі, і ў прыватнасці канадскі

прапаведнік Юрка Рапэцкі.
У 2002 г. выйшаў поўны пераклад Бібліі, зроблены Васілём Сёмухам з царкоўнаславянскай
мовы. Праца была зроблена ў супрацоўніцтве з канадскім Глабальным місіянерскім служэннем
і пад рэдакцыяй Юркі Рапэцкага.
200
150. Біблія ў перакладзе Уладзіслава Чарняўскага
У 1968 г. пасля наведвання ІІ Ватыканскага сабору за пераклад Бібліі ўзяўся кс. Уладзіслаў
Чарняўскі з Вішнева. Гэтая праца завяршылася ў сярэдзіне 1980-х гг. і была прызнана Ватыка�
нам, але пераклад доўгі час заставаўся ў рукапісе. У сваім перакладзе Чарняўскі выкарыстоўваў
тэксты лацінскай Вульгаты, рускага Сінадальнага перакладу, польскіх Бібліі Якуба Вуека
і Бібліі Тысячагоддзя. У другой палове 1990-х гг. група маладых вернікаў пад кіраўніцтвам
Антонія Бокуна пачала працу над выданнем перакладу Бібліі, зробленага а. Чарняўскім. На
працягу пяці гадоў была выканана вялікая праца па рэдагаванні тэксту, параўнанне яго
з тэкстамі на арыгінальных мовах і тэкстамі Бібліі на сямі розных мовах. Гэтая праца мела
вынікам выданне Кнігі Роду ў 1997 г., Новага Запавету ў 1999 г. і Пяцікніжжа ў 2002 г.
У 2002 г. Біблійнае таварыства ў Рэспубліцы Беларусь прыняло рашэнне выдаць Біблію
ў перакладзе У. Чарняўскага. У 2003 г. выйшаў пераклад Новага Запавету ў рэдакцыі Біблійнага
таварыства, а ў 2012 г. – поўны тэкст Бібліі, падрыхтаваны на падставе рукапісаў У. Чарняўскага
КАТАЛОГ
201
151. Новы Запавет у выданнях Беларускай Праваслаўнай Царквы
23 снежня 1989 г. адбылося першае пасяджэнне Біблейскай камісіі Беларускай Праваслаўнай

Царквы па перакладзе Святога Пісання на беларускую мову. Першы спіс Камісіі на чале
з Мітрапалітам Мінскім і Слуцкім Філарэтам налічваў 20 чалавек. У склад Камісіі ўваходзілі
беларускія навукоўцы, літаратары і перакладчыкі Васіль Сёмуха, Адам Мальдзіс, Уладзімір
Конан, Алесь Яскевіч, Сяргей Шупа, Міхал Дубянецкі.

Пасля выдання ў 1991 г. першага з чатырох Евангелляў – «Евангелля паводле Матфея» на
грэчаскай, царкоўнаславянскай, рускай і беларускай мовах, – праца над перакладам на пэўны
час прыпынілася і аднавілася толькі ў 1995 г. Пачынаючы з 1999 г. выйшлі іншыя Евангеллі
і Дзеі Апосталаў, а ў 2007 г. выйшла «Свяшчэннае Евангелле» – чатыры Евангеллі ў форме,
прызначанай для выкарыстання ў праваслаўнай богаслужбовай практыцы. У 2017 г. пабачыў
свет Новага Запавет у перакладзе з грэчаскай мовы Біблейскай камісіі Беларускай Праваслаўнай
Царквы пад рэдакцыяй протаірэя Сергія Гардуна.
202
152. Новы Запавет у афіцыйным перакладзе Каталіцкага Касцёла Беларусі.
Мінск. 2017 г.
Камісія па перакладзе літургічных тэкстаў і афіцыйных дакументаў Каталіцкага Касцёла

была створана ў 1992 г. Камісія падрыхтавала шэраг перакладаў літургічных і біблійных
тэкстаў. У 2002–2005 гг. быў падрыхтаваны і выдадзены «Імшальны лекцыянарый» – урыўкі
Святога Пісання Старога і Новага Запавета, якія чытаюцца на імшы на працягу года. Пераклад
быў выкананы з арыгінальных моваў з улікам лацінскага тэксту Новай Вульгаты.
У 2012 г. Камісіяй былі выдадзены чатыры Евангеллі пад адной вокладкай, а ў 2017 г. –
поўны тэкст Новага Запавету.
КАТАЛОГ
203
153. Выданні Бібліі, прымеркаваныя
да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання
У межах святкавання 500-годдзя беларускай Бібліі і кнігадрукавання з’явілася шмат пера

кладаў біблійных тэкстаў, прымеркаваных да гэтага юбілею. Было выдадзена па-беларуску
больш за 80 000 біблійных кніг. У 2014–2017 гг. пабачылі свет «Новы Запавет» у перакладзе
Анатоля Клышкі, «Новы Запавет. Кніга Прыповесьцяў» у перакладзе Антонія Бокуна, «Псал
тыр» у перакладзе Аляксандра Надсана, «Новы Запавет», падрыхтаваны Беларускай Права
слаўнай Царквою, «Новы Запавет», падрыхтаваны Каталіцкай Царквою, «Новы Запавет»,
выданне Таварыства Гедэонаў, юбілейнае выданне Бібліі, падрыхтаванае Біблійным тава

рыствам. Можна сказаць, што ў час 500-годдзя Бібліі Францыска Скарыны Слова Божае на
беларускай мове стала шырокадаступным у Беларусі.
204
ЗМЕСТ
ПРАДМОВА . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Частка 1. ГІСТАРЫЧНЫ КАНТЭКСТ СВЯТОГА ПІСАННЯ . . . . . . . . . . . . . . . 7
Частка 2. СУВОІ МЁРТВАГА МОРА І НАЙСТАРАЖЫТНЕЙШЫЯ РУКАПІСЫ

СТАРОГА ЗАПАВЕТУ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Частка 3. РУКАПІСЫ ЭПОХІ НОВАГА ЗАПАВЕТУ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Частка 4. СЯРЭДНЯВЕЧНЫЯ МАНУСКРЫПТЫ НА СТАРАЖЫТНЫХ МОВАХ. 37
Частка 5. БІБЛЕЙСКІЯ КНІЖНЫЯ ТРАДЫЦЫІ УСХОДУ І ЗАХАДУ. . . . . . . . 47
Частка 6. ПЕРШАДРУКАВАНЫЯ БІБЛЕЙСКІЯ ТЭКСТЫ. . . . . . . . . . . . . . . . 59
Частка 7. SOLA SCRIРTURA – ЕЎРАПЕЙСКАЯ РЭФАРМАЦЫЯ. . . . . . . . . . 67
Частка 8. ПЕРШЫЯ ПЕРАКЛАДЫ БІБЛІІ НА НАЦЫЯНАЛЬНЫЯ МОВЫ. . . 95
Частка 9. КНІГА КНІГ – УПЛЫВОВЫЯ ПЕРАКЛАДЫ НОВАГА ЧАСУ . . . . . . 109
Частка 10. ПАЛІГЛОТЫ – ШМАТМОЎНЫЯ БІБЛІІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Частка 11. ІЛЮСТРАВАНЫЯ БІБЛІІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Частка 12. БІБЛІЙНЫЯ РУКАПІСЫ Ў БЕЛАРУСІ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Частка 13. СТАРАДРУКАВАНЫЯ БЕЛАРУСКІЯ БІБЛІІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Частка 14 . СУЧАСНЫЯ ПЕРАКЛАДЫ БІБЛІІ НА БЕЛАРУСКУЮ МОВУ. . . . . 191

КАТАЛОГ
205

Беларусь-и-библия БЕЛ НОВАЯ

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Беларусь-и-библия БЕЛ НОВАЯ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2

Назва «Біблія» паходзіць ад грэ��������������������������������������������������������

адаптавалі і мадыфікавалі класічныя нормы перапісвання тэксту, якія былі распрацаваны

Насценны роспіс Везувія пекара Тэрэнса Нерона і яго жонкі

Біблія была створана ў перыяд, названы Старажытным светам. З та­-

Самыя раннія пісьмовыя дакументы дайшлі

Гэты папірус утрымлівае частку найваж­

былі распаўсюджаны ў старажытных эпа­

Мужык ўбачыў, як карабель, плыўцоў поўны,

На пярэднім плане – Кумранская пячора № 4.

Выяўленне сувояў Мёртвага мора было адным з самых значных

і гібель у дачыненні да «напышлівых мужоў Ерусаліма». Эсеі знаходзіліся ў жорсткай апазіцыі

Тэстымонія напісана на іўрыце на ад�

Дадзены сувой Ісаі надзвычай рэдкі. Гэты су-

Грэчаская Септуагінта (скарочана LXX)

Самыя раннія фрагменты Новага Запавету датуюцца ўсяго не­

Яна (18: 31–33; тлустым вылучаны пераклад фрагментаў, якія захаваліся):

Юдэі сказалі яму: нам не дазволена караць смерцю

28 пераклад тэксту, які захаваўся, вылучаны тлустым):

17. Грэчаскі папірус з тэкстам з 1-га Паслання да Карынфянаў.

18. Папірус Бадмера. Пасланні апостала Пятра. III ст.

Адзін з найстаражытнейшых тэкстаў кніг Новага Запавету на грэчаскай мове, выкананы на

Александрыйскі кодэкс, які захоўваецца ў Брытанскай бібліятэцы, з’яўляецца самым раннім

Кодэкс-рэскрыпт Яна Лесвічніка змяшчае важныя біблейскія тэксты і схаваныя таямніцы.

21. Амулет з імёнамі Бога і выявай Выхаду.

Гэтая ўнікальная філактэрыя (таліс­ман, амулет) на тонкай пласціне з бронзавай фальгі

34 з габ­рэйскай Бібліі ў іх грэчаскай транслі­та­рацыі. Падобна, як іўдзейскія заклінальнікі, пра якіх

Йао Саваоф, Йао Саваоф,

У сярэднявечны перыяд дзясяткі тысяч манускрыптаў Бібліі былі

армянскага пісьменства. Заснаваная тады царква існуе і дагэтуль і з’яўляецца незалежнай ад

Армяне славіліся вырабам шыкоўна ўпрыгожаных рукапісаў, і асабліва – біблейскіх. Росквіт

Дадзены папяровы рукапіс XVII ст. змяшчае арабскі

29. Тадж-Тора на іўрыце, арамейскай і арабскай мовах. XVI ст.

Дадзеная кніга называецца Тадж (або Кетэр) То­рай,

тары вялікага габрэйскага мудраца Рашы, упісаныя

31. Эфіёпскі Псалтыр. XVII ст.

часкай Септуагінтай, але адрозніваюцца ад масарэцкага тэксту. Некаторыя з рукапісаў Торы,

Гэта сінагога была сховішчам вельмі рэдкіх габрэйскіх рукапісаў.

Вялікі шаўковы шлях стаў культурным мостам, які злучыў два

гевіле – асаблівым чы­нам вырабленай скуры, якую выкарыстоўвалі габ­рэі-сефарды.

ўносіць выпраўленні. Гэта наглядны прыклад уважлівага стаўлення пісцоў да правільнасці

пергаменце асаблівага вырабу, які выкарыстоўвалі габрэі-сефарды.

вярнуць іх у хрысціянства, але іх намаганні не мелі доўгатэрміновых вынікаў. З часам габрэі

Нягледзячы на вынаходніцтва кнігадрукавання, некаторыя пісцы працягвалі капіяваць

Еўрапейскі друкарскі варштат з рухомымі літарамі і друкаваным прэсам,

Часопіс «Тайм» назваў Ёгана Гутэнберга (каля 1396–1468) адным

Друкарскі варштат Гутэнберга (рэканструкцыя)

Арыгінальны варштат Гутэнберга не захаваўся. Тут прадстаўлена рабочая рэканструкцыя

выразаны ўручную і прымацаваны да дзяржанне. Калі за дзяржанне пацягнуць, то на

Усе папярэднія экспанаты былі скапіяваны ўручную. Да вынаходніцтва друкарскага

Пункт для назірання за работай габрэйскіх пісцоў (софераў)

Тут прадстаўлена старонка з Бібліі Гутэнберга – першай кнігі ў Еўропе, надрукаванай на

Вынаходніцтва такога друку на Захадзе прыпісваюць Ёгану Гутэнберга, ювеліру з нямецкага

Біблія на латыні з тлумачэннямі аўгусцінскага манаха Антоніуса Рампеголуса (Antonius

рамачным і раслінна-сюжэтным цісненнем на верхнім і ніжнім вечках. Вечкі ўпрыгожаны

Маматрэкта Супер Біблія (Mammotrectus super Bibliam) Джавані Марчэзіні з’яўляецца

47. Біблія-інкунабула Вульгата. 1495 г.

Гэтая Біблія-інкунабула Вульгата, апублікавана ў 1495 г., мае папскую пячатку на

48. «Біблія грэшнікаў». 1631 г.

«Біблія грэшнікаў» была апублікавана ў 1631 г. Робертам Баркерам і Марцінам Лукасам,

Келля Лютэра ў Вартбургскім замку ў Германіі, дзе хаваўся выгнаны манах

66 Айзенах у Цюрынгіі, Германія

Пяць лацінскіх сцвярджэнняў – Solas – былі выкарыстаны для таго,

Назва «Біблія» паходзіць ад грэ��

Біблія была створана ў перыяд, названы Старажытным светам. З та-

Гэты папірус утрымлівае частку найваж

былі распаўсюджаны ў старажытных эпа

Самыя раннія фрагменты Новага Запавету датуюцца ўсяго не

Гэтая ўнікальная філактэрыя (талісман, амулет) на тонкай пласціне з бронзавай фальгі

34 з габрэйскай Бібліі ў іх грэчаскай транслітарацыі. Падобна, як іўдзейскія заклінальнікі, пра якіх

Дадзеная кніга называецца Тадж (або Кетэр) Торай,

гевіле – асаблівым чынам вырабленай скуры, якую выкарыстоўвалі габрэі-сефарды.

Ян Гус (каля 1369–1415) – выбітная пос

Джыралама Саванарола быў дамінікан

не ад складанай арганнай музыкі, якая

Да канца першага тысячагоддзя Біблія была перакладзена на абме

хрысціянскаму гуманізму і Рэфармацыі, якія цесна ўзаемазвязаны паміж

Мастацкае ўпрыгожванне Бібліі з’яўляецца важным бокам біблей

Ленінградскі кодэкс – найстарэйшы ру

Найбольшай папулярнасцю ў XVII–XVIII стст. карыстаўся поўнагравіраваны альбом біб

(Поль) Густаў Дарэ (1832–1883), фран