ძირითადი პრობლემები კოლიზიური სამართლის დოქტრინასა და

სასამართლო პრაქტიკაში
მსხვილიძე თამარი – დოქტორანტი, სამართლის დეპარტამენტი, აღმოსავლეთ ევროპის
უნივერსიტეტი, თბილისი, საქართველო

Basic Problems in the Conflict of Laws Doctrine and the Court Practice
Mskhvilidze Tamari – PhD Student; Lawyer, Department of Law, East European University, Tbilisi,
Georgia

Abstract
Introduction and aim: Conflict of law has a special function, as its regulations define which law to be applied to
resolve disputable private legal relations. In the modern world we face significant rise of number of international
private disputes reviewed by courts. The very first reason for this is internalization of civil processes, which itself
is a result of rise of transnational trading and investments, as well as a result of new opportunities and the result
of crossing distances far away.
Foreign country law is named as heart of international private law. International legal harmonization may
eliminate variations between national laws and if imperative regulations are applied, to avoid need of
identification of foreign norms. In spite of this, law of foreign country is often used and mostly is different from
local one. If parties wish to ground on such variations, then the issue to apply foreign law and its content is
being activated.
Basic issue and specific problem of general part of conflict of law is deemed to be lex fori (the law of court). The
measures, taken by court and the parties to identify norms of foreign country, may be not always successful.
Practical complications of the process to identify content of foreign norm and presumption that it may not be
understood at a needed dose, sets in the agenda the issue of not identification of the norm. When the effort has
been devoted and the law to be applied is not still identified, judge may apply the law of court (lex fori), as an
auxiliary norm.
Identification of foreign norm and its application is in direct relation and functional mutually dependent condition
in reference to the issue of renvoi and further reference. International private law defines the country, the law of
which will be used for regulation of private legal relations, burdened with foreign elements. Meaning that
collision norm makes reference to the law of some country to regulate certain legal relation, international private
law of which may renvoi the reference to the initial country or refer to application of the law of third country. In
order that court accepts the renvoi, it should know the essence of foreign collision norm. When collision norm
refers to application of foreign law, and it renvois the initial law, the doctrine names this as first line i.e. single
renvoi, and when conflict of law makes reference to application of law of third country, this is further reference,
second line, i.e. complex renvoi (transmission).
Research methodology: In this thesis we have used comparative-legal method and analyses and synthesis
method.
Results and implications: Now, when economic relations being broadening between the businessmen from
Georgia and various states, intensive economic relations are being formed between nationals, function of EU is
increasing in our routine and the issue to apply collision norm becomes more active. Judges and lawyers may
not be acknowledged with the essence of resolution of some conflict of laws cases. And for this reason the
study will be deemed to be valuable and will assist practicing lawyers to understand and apply these issues in a
better manner.
Conclusion: Basic reason of international private law is being realized in effective manner, if the applied foreign
law will be approved in adequate manner, as only in this case we may resolve legal conflict. On this
background, these issues are deemed to be the less studied topics in the world and our collision law. This thesis
aims to identify essence of foreign law, results of not identification, to study the issues concerning the problems
of renvoi. When finding out the ways to resolve these problems, it is important to share court practice of different
countries, as they provide useful advices for the parties and practicing lawyers.
Keywords: conflict of laws, foreign law, lex fori, renvoi
 აბსტრაქტი
შესავალი და მიზანი: კოლიზიურ სამართალს განსაკუთრებული ფუნქცია აკისრია, მისი ნორმები
განსაზღვრავს, თუ რომელი სამართალი გამოიყენება სადავო კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების
გადასაწყვეტად. დღეს, როდესაც ქართველ და სხვადასხვა სახელმწიფოს ბიზნესმენებს შორის ფართოვდება
ეკონომიკური ურთიერთობები, მოქალაქეთა შორის ინტენსიური სამართლებრივი ურთიერთობები
მყარდება, იზრდება ევროკავშირის როლი ჩვენს რეალობაში, კიდევ უფრო აქტიურდება კოლიზიური
ნორმის გამოყენების საკითხი, რომელიც შესაძლებელია გამოსაყენებლად უცხოურ სამართალს უთითებდეს.
უცხო ქვეყნის სამართალი საერთაშორისო კერძო სამართლის გულად იწოდება. საერთაშორისო
სამართლებრივ ჰარმონიზაციას შეუძლია ეროვნულ კანონებს შორის სხვაობების აღმოფხვრა, იმპერატიული
ნორმების გამოყენებას კი უცხო ნორმის დადგენის საჭიროების თავიდან აცილება. მიუხედავად ამისა, უცხო
ქვეყნის სამართალი ხშირად გამოიყენება და უმეტესად განსხვავდება ადგილობრივისაგან. თუ მხარეებს
სურთ, დაეყრდნონ ასეთ სხვაობას, მაშინ უცხოური კანონის გამოყენებისა და მისი შინაარსის მტკიცების
საკითხი აქტიურდება.
ზომებს, რომელსაც სასამართლო და მხარეები იღებს უცხოური ნორმის დასადგენად, შეიძლება ყოველთვის
არ მოჰყვეს წარმატება. უცხოური ნორმის შინაარსის დადგენის პროცესის პრაქტიკული სირთულეები და
იმის ვარაუდი, რომ ის ვერ იქნება გაგებული საჭირო დოზით, დღის წესრიგში აყენებს საკითხს ამ ნორმის
დაუდგენლობის შედეგების შესახებ. როცა გაწეული ძალისხმევის მიუხედავად გამოსაყენებელი სამართალი
ვერ დგინდება, მოსამართლეს უფლება აქვს გამოიყენოს სასამართლო ქვეყნის სამართალი (lex fori), როგორც
დამხმარე ნორმა.
უცხოური ნორმის დადგენა და მისი გამოყენება პირდაპირ კავშირსა და ფუნქციურად ურთიერთდა-
მოკიდებულ მდგომარეობაში იმყოფება უკუმითითებისა და შემდგომი მითითების საკითხთან. საერთა-
შორისო კერძო სამართალი განსაზღვრავს რომელი ქვეყნის სამართლით მოწესრიგდეს უცხო ელემენტით
დატვირთული კერძოსამართლებრივი ურთიერთობა. ანუ, კოლიზიური ნორმა კონკრეტული სამართალ-
ურთიერთობის დასარეგულირებლად უთითებს რომელიმე ქვეყნის სამართალს, რომლის საერთაშორისო
კერძო სამართლის კანონმა შესაძლებელია უკან დაუბრუნოს მითითება თავდაპირველ ქვეყანას ან მიანიშნოს
მესამე ქვეყნის სამართლის გამოყენებაზე. იმისათვის, რომ სასამართლომ მიიღოს უკუმითითება, მან უნდა
იცოდეს უცხოური კოლიზიური ნორმის არსი. როდესაც კოლიზიური ნორმა მიანიშნებს უცხოური
სამართლის გამოყენებას, ხოლო იგი უკანვე მიუთითებს თავდაპირველ სამართალს, ამას დოქტრინა
უწოდებს პირველი რანგის ანუ ერთჯერად renvoi-ს (რემისია), ხოლო როცა საკოლიზიო კანონი მითითებას
აკეთებს მესამე ქვეყნის სამართლის გამოყენებაზე ესაა შემდგომი მითითება _ მეორე რანგის ანუ
კომპლექსური renvoi (ტრანსმისია).
კვლევის მეთოდოლოგია: ნაშრომის დამუშავებისას გამოყენებულ იქნება შედარებით-სამართლებრივი, ასევე
ანალიზისა და სინთეზის მეთოდი.
შედეგები და გამოყენება: მოსამართლეებსა და ადვოკატებს ინტენსიური შეხება შეიძლება ჰქონდეთ
საერთაშორისო კომპეტანციასა და კოლიზიური სამართლის პრინციპებთან. ისინი შესაძლებელია არ იყვნენ
გათვითცნობიერებულნი კონკრეტული შემთხვევების გადაწყვეტის არსში. ამიტომ კვლევა ღირებულად
ჩაითვლება და დაეხმარება პრაქტიკოს იურისტებს ამ საკითხების უკეთ შეცნობასა და გამოყენებაში.
დასკვნა: საერთაშორისო კერძო სამართლის ძირითადი მიზანი ეფექტურად განხორციელდება, თუ
გამოსაყენებელი უცხოური სამართალი ადეკვატურად დამტკიცდება, რადგან მხოლოდ ამ შემთხვევაშია
შესაძლებელი სამართლებრივი კონფლიქტის ჭეშმარიტად გადაწყვეტა. ამ ფონზე აღნიშნული საკითხები
ერთ-ერთ ნაკლებად გამოკვლეულ თემად ითვლება მსოფლიოს და ჩვენს საკოლიზიო კანონმდებლობაში.
კვლევის მიზანია უცხოური სამართლის არსის დადგენას, დაუდგენლობის შედეგებსა და
უკუმითითებასთან დაკავშირებული პრობლემების შესწავლა. აღნიშნული პრობლემის გადაჭრის გზების
პოვნისას, მნიშვნელოვანია მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნის სასამართლო პრაქტიკის გაზიარება, რადგან
ისინი იძლევიან სასარგებლო რჩევებს მხრეებისა და პრაქტიკოსი იურისტებისათვის.
საკვანძო სიტყვები: კოლიზიური ნორმა, უცხოური სამართალი, lex fori, უკუმითითება
შესავალი
მსოფლიოში მიმდინარე ეკონომიკური კავშირების გაფართოებამ, სავაჭრო და სამეცნიერო-ტექნიკური
თანამშრომლობის სწრაფვა ზრდამ საგრძნობლად გაზარდა უცხოური ელემენტის მონაწილეობით კერძო-
სამართლებრივ ურთიერთობათა რიცხვი. ამის მიზეზად სამოქალაქო პროცესების ინტერნაციონალიზაცია
სახელდება, რომელიც თავის მხრივ არის ტრანსნაციონალური ვაჭრობისა და ინვესტიციების ზრდის, ასევე
ახალი შესაძლებლობებისა და შორეული დისტანციების გადალახვის შედეგი.1
კოლიზიური სამართალი რთულ, სპეციფიკურ ურთიერთობებს აწესრიგებს, რომლის დროს სხვა-
დასხვა სამართლებრივი სისტემა უპირისპირდება ერთმანეთს. ამ დისციპლინას განსაკუთრებული ფუნქცია
აკისრია, მისი შინაარსი დაიყვანება კოლიზიური პრობლემის გამოვლენასა და სამართლის სისტემათა შორის
კონკურენციის თავიდან აცილებაში.
კოლიზიური ნორმის ხიბლი და სპეციფიკა იმაში მდგომარეობს, რომ ის არ იმეორებს სამართლის სხვა
დარგების ნორმათა სტრუქტურას და უშუალოდ არ წყვეტს სამართლებრივ ურთიერთობას, რადგან მას მხო-
ლოდ მითითებითი ხასიათი აქვს. ანუ, ჯერ დგინდება კოლიზიური ნორმის გამოყენების საკითხი და შემდეგ
ირკვევა რომელი სამართლებრივი სისტემის გამოყენებისაკენ უთითებს ის. სწორედ ამ დროს აქტიურდება
მითითებისა და უკუმითითების საკითხები. მეორე ეტაპზე კი, წამოიჭრება გამოსაყენებელი უცხოური
სამართლის დადგენისა და შინაარსის დაუდგენლობის საკითხი.
უცხოური ნორმის არსის დადგენა პირდაპირ კავშირსა და ფუნქციურად ურთიერთდამოკიდებულ
მდგომარეობაში იმყოფება უკუმითითებისა და შემდგომი მითითების საკითხთან. როცა სახელმწიფოები
აღიარებენ უკუმითითებას კვლავ დავდივართ უცხოური სამართლის შინაარსის დადგენის პრობლემამდე.
ამდენად, აღნიშნული თემები ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანეს და სპეციფიური სახის პრობლემად მიიჩნევა
სკს-ის დოქტრინაში.

1. უცხოური სამართლის გამოყენება

დღეს მთელ მსოფლიოში არსებობს უცხოური სამართლის გამოყენებისაგან თავის არიდების ან მისი
სათანადოდ გამოყენების პრობლემა. ხშირად პრაქტიკაში უცხოური სამართლის გამოყენების სიძნელეები
იგნორირებულია, ის განიმარტება პრიმიტიულად, მნიშვნელოვანი დეტალებისა და ნიუანსების გათვა-
ლისწინების გარეშე. მსგავსი პრაქტიკა საზღვარგარეთის იურიდიულ ლიტერატურაში კრიტიკის საგნადაა
ქცეული. აღინიშნება, რომ უცხოური სამართლის გამოყენების ნაცვლად, ძირითადად საკუთარი სამართლი-
საკენ მიმართვამ შეიძლება შეცდომამდე მიიყვანოს მოსამართლე გადაწყვეტილების მიღებისას. 2
უცხოური სამართლის არსის დადგენის წესი არსებითად განსხვავდება იმისგან, თუ როგორ ადგენს
სასამართლო თავის ეროვნულ სამართალს, რომელთან მიმართებით მოქმედებს პრინციპი: სასამართლომ
იცის კანონი - iura novit curia.3 რაც შეეხება უცხოურ ნორმას, მოსამართლეს არ შეუძლია და არც მოეთხოვება
მისი ცოდნა იმ დონეზე, რომ გადაწყვიტოს დავა. შესაბამისად, უცხოური სამართლის გამოყენების პროცესი
არასახარბიელოდ ვითარდება იმ რიგი სიძნელეების გამო, რაც მის დადგენას ახლავს. უპირველეს ყოვლისა,
უცხო ნორმის გამოყენება თავისთავად წარმოშობს დამატებით უხერხულობას, ეჭვქვეშ აყენებს
მოსამართლის შესაძლებლობას, გაიგოს იგი სწორად, რადგან მისთვის უცნობია სამართლებრივი კულტურა,
პრინციპები და ჩვეულებები, რომელსაც ეს ნორმა ეფუძნება.
უცხოური სამართლის დადგენას პრაქტიკული სიძნელეები ახლავს, რადგან მოსამართლემ უნდა
გამოიყენოს არა უბრალოდ უცხოური კანონები, არამედ გაითვალისწინოს სასამართლო პრაქტიკა და ინტერ-
პრეტაცია, რომლითაც ის გამოიყენება უცხო ქვეყანაში. 4

1
Clark D.S. The Use of Comparative law by American Courts-In: The Use of Comparative Law by Courts. 1999 p. 297
2
Тимохов Ю. А. Иностранное право в судебное практике. М. Волтерс Клувер. 2004. ст. 43 იხ; ციტირება: Шак. Х. Международное
гражданское процессуальное право М 2001 С. 307
3
International Encyclopedia Of Comparative law, volume III Private Intarnational Law KURT LIPSTEIN, Chapter 14 The Application of
foreign law 1972 p. 9 ასევე Otto C. Sommerich and Benjamin Busch, Expert Witness and the Proof of Foreign Law , 38 Cornell L. Rev. 125
(1953) http://scholarship.law.cornell.edu/clr/vol38/iss2/1 p.128
4
International Encyclopedia Of Comparative law, volume III Private Intarnational Law KURT LIPSTEIN, Chapter 14 The Application of
foreign law 1972 p. 27
1.1 უცხოური ნორმის შინაარსის დადგენის მეთოდები
ქართული კანონმდებლობით, უცხო ქვეყნის სამართლის ნორმის შინაარსის დადგენისას სასამართლო
ვალდებულია გაითვალისწინოს ამ ქვეყანაში ნორმის ოფიციალური განმარტება (თუ ასეთი არსებობს), მისი
გამოყენების პრაქტიკა და დოქტრინა (მეცნიერული განმარტება, რაც შეიძლება არსებობდეს კომენტარების
სახითაც). სასამართლო უცხოური სამართლის შინაარსის დასადგენად იღებს საჭირო ზომებს, რაშიც
იგულისხმება სპეციალისტის მოწვევა, რომელსაც შეუძლია მისცეს სასამართლოს ამომწურავი ინფორმაცია
უცხოური სამართლის ნორმის შინაარსის, მისი გამოყენების პრაქტიკის, ოფიციალური თუ არაოფიციალური
განმარტების თაობაზე. სასამართლოს ასევე შეუძლია გამოითხოვოს დასკვნა შესაბამისი სამეცნიერო-
კვლევითი დაწესებულებებიდან თუ უმაღლესი იურიდიული სასწავლებლიდან, ან მიმართოს საქართველოს
საგარეო საქმეთა სამინისტროს მეშვეობით შესაბამის უცხო ქვეყნის წარმომადგენლობას დახმარებისათვის.
კონტინენტური სამართლის ქვეყნებში უცხოური სამართლის შინაარსის დადგენა სახელმწიფოს
ვალდებულებაა. თუმცა აქ არსებობს ტენდენცია იმისა, რომ განსაზღვრულ გარემოებებში, მხარეებს
დაეკისროთ ვალდებულება გაუწიონ სასამართლოს დახმარება უცხოური სამართლის შინაარსის დადგენაში
და შესაბამისად დაეკისროთ ამ შინაარსის მტკიცების ტვირთი. ამდენად, პრაქტიკაში უმრავლეს შემთხვევაში
მოვალეობათა განაწილების აღნიშნულ ვარიანტს (შეთავსება სხვადასხვა თანაფარდობით) ენიჭება
უპირატესობა. საინტერესო იქნება დეტალურად მიმოვიხილოთ უცხოურ იურიდიულ ლიტერატურაში
აღწერილი თუ სასამართლო პრაქტიკაში გამოყენებული შინაარსის დადგენის სხვადასხვა მეთოდი.

1.1.1 მიმართვა სახელმწიფო ორგანოებს

საერთაშორისო სამოქალაქო პროცესში უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება სახელმწიფოთა შორის
სამართლებრივი დახმარების გაწევას, რომელსაც ახორციელებს აღმასრულებელი ხელისუფლება. უცხო
სახელმწიფოს კანონმდებლობაზე ინფორმაციის მიღების ერთ-ერთი საშუალებაა იმ ქვეყნის დიპლომა-
ტიური წარმომადგენლობისაგან დახმარების მიღება, რომლის სამართალიცაა გამოსაყენებელი.5 ზოგიერთ
შემთხვევაში უცხოური ნორმის შინაარსის განსაზღვრისათვის გამოიყენება დიპლომატიური სერტიფიკატი
ან კონსულის უფლებამოსილება, სავარაუდოდ იმ მოსაზრებით, რომ დიპლომატის აზრი მისი ქვეყნის
სამართლის შესახებ უტოლდება ექსპერტის აზრს. თუმცა ეს არ მიიჩნევა პრაქტიკულ და გამოსადეგ
მეთოდად. მაგ; საქმეზე In Birch v. Birch 6 კალიფორნიის სასამართლომ უარი თქვა ჩინეთის რესპუბლიკის
გენერალური კონსულის სერტიფიკატის მიღებაზე ჩინური საოჯახო სამართლის შესახებ, იმ მიზეზით, რომ
იგი არ იყო მოხელე, რომელსაც გააჩნდა კოდექსის ორიგინალი ვერსიის ცოდნის ვალდებულება.

1.1.2 ექსპერტთა მოწვევა

უცხოური სამართლის შინაარსის დადგენის ერთ-ერთ გავრცელებულ საშუალებად სახელდება
ექსპერტთა ჩვენება.7 განსაკუთრებით საინტერესოა საკითხი, ვინ შეიძლება წარსდგეს უცხოური სამართლის
ექსპერტად. ინგლისური შეხედულების თანახმად, ექსპერტს უნდა ჰქონდეს უცხოურ იურისდიქციაში
მოსამართლის ან ადვოკატის კვალიფიკაცია, ან ეკავოს ისეთი თანამდებობა, რომელიც იძლევა უცხო
სამართლის ცოდნის ვარაუდს. მარტივი აკადემიური ცოდნა პრაქტიკის გარეშე არ კმარა, რომ იყო ექსპერტი.
უმეტეს შემთხვევაში განსხვავებული იურისდიქციის შესახებ ინფორმაციის შეძენის სირთულეები
აიძულებს მოსამართლეს, მოუსმინოს ექსპერტს, რომლის ცონდა საკმაოდ შეზღუდულია. ამდენად,

5
მაგ; გერმანიაში სასამართლომ უცხოური კანონის დადგენისათვის შესაძლებელია მიმართოს გერმანულ ან უცხოურ დიპლომატიურ
მისიებს. Roger Michalski, Pleading and Proving Foreign Law in the Age of Plausibility Pleading, 59 Buff. L. Rev. 2011, 1256 იხ. ციტირება
Trevor C. Hartley, Pleading and Proof of Foreign Law: The Major European Systems Compared, 45 INT’L & COMP. L.Q. 1996, at 275-76.
ამის თქმის საფუძველს იძლევა ვენის დიპლომატიურ ურთიერთობათა შესახებ 1961 წ. კონვენცია.
6
Stern William B. Foreign Law in the Courts: Judicial Notice and Proof. March 1957. 37
http://scholarship.law.berkeley.edu/californialawreview/vol45/iss1/2>
7
Otto C. Sommerich and Benjamin Busch, Expert Witness and the Proof of Foreign Law , 38 Cornell L. Rev. 125 (1953)
http://scholarship.law.cornell.edu/clr/vol38/iss2/1 p. 147
იურიდიულ ლიტერატურაში საუბრობენ, რომ საკმარისია ექსპერტი იყოს კვალიფიციური და გამოცდილი,8
ანუ შესაძლებელია ის იყოს არა იურისტი, ოღონდ აუცილებლად კომპეტენტური. 9
ასე, რომ, შეგვიძლია გამოვყოთ ექსპერტთა სამი კატეგორია: 1. იმ ქვეყნის იურისტები, რომლის
სამართალიც უნდა დადგინდეს, მაგ; მოსამართლეები, ადვოკატები 2. სხვა ქვეყნის იურისტები, რომელთაც
აქვთ ცოდნა და გამოცდილება შესაბამისი ქვეყნის სამართალში მაგ; ინგლისელი ადვოკატი (სოლისიტერი),
რომელსაც აქვს ცოდნა ჩილეს სამართალში. 3. არაიურისტები, რომლებსაც აქვთ ცოდნა და გამოცდილება
შესაბამისი ქვეყნის სამართალთან მიმართებით. მაგ; ინგლისელმა მეწარმემ, რომელიც საქმიანობდა ჩილეში,
მონაწილეობა მიიღო ამ ქვეყნის საოჯახო სამართლის ზოგიერთი საკითხის დადგენაში.10 გერმანიაში
ექსპერტებად ტრადიციულად გამოდიან გერმანელი მეცნიერები, მათ შორის, კომპარატივისტები, რომლებიც
11
მუშაობენ შედარებითი სამართლის კვლევით ინსტიტუტებში და აქვთ წვდომა სამართლის წყაროებსა და
სათანადო ლიტერატურასთან.

1.1.3 უცხოური კანონებისა და სასამართლო გადაწყვეტილებათა ტექსტების გამოყენება

უცხოური სამართლის ნორმების შინაარსი შეიძლება განისაზღვროს სასამართლოს მიერ უშუალოდ
უცხო კანონებისა და სასამართლო გადაწყვეტილებათა ტექსტების საფუძველზე.12 უცხოური კანონების,
სასამართლო გადაწყვეტილებების, ხელშეკრულებების, სტატიების ადეკვატური თარგმანის შესრულება
რთული და შრომატევადი პროცესია. ამ ტიპის მასალების მთარგმნელი გარდა იმისა, რომ სრულყოფილად
უნდა ფლობდეს უცხო ენას, მის მოდიფიკაციებსა და ნიუანსებს, კარგად უნდა იყოს გარკვეული უცხოური
სამართლებრივი ენის ტერმინოლოგიასა და თავისებურებებში.13 წინააღმდეგ შემთხვევაში შესაძლებელია
უცხოური სამართლის მნიშვნელოვანი ასპექტები დაიკარგოს თარგმანში.14
საერთო სამართლის იურიდიულ ლიტერატურაში მიიჩნევენ, რომ სასამართლო არ უნდა
ეყრდნობოდეს უცხოური სამართლის ტექსტებს, თუკი მათი უტყუარობა არ არის დამტკიცებული
შესაბამისი ექსპერტის მიერ. 15 სხვაგვარად იარსებებს ისეთი კანონის გამოყენების საშიშროება, რომელიც არ
მოქმედებს (მოძველებულია, შეცვლილია და ა.შ.)

1.1.4 მიმართვა სამეცნიერო დაწესებულებებს

თეორიულად, უცხოურ სამართალზე ინფორმაციის მიღების კიდევ ერთი გზა სამეცნიერო
დაწესებულებებისათვის მიმართვაა, თუმცა პრაქტიკა ამ წყაროს არაეფექტურობას ადასტურებს. რაც
გასაკვირი არაა, სამეცნიერო დაწესებულებების შესაძლებლობები, დაეხმარონ სასამართლოებს ამ საქმეში,
შეზღუდულია. გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის კომენტატორები აღნიშნავენ, რომ თუკი ექსპერტს არ აქვს
უცხოური სამართლისა და სასამართლო პრაქტიკის სპეციალური ცოდნა მხოლოდ სახელმძღვანელოების
საფუძველზე დაწერილი სამეცნიერო დასკვნა არ არის საკმარისი.16

8
Dolinger J. Application, proof and interpretation of foreign law: A comparative study in private international law. Arizona journal of
international and comparative law. Spring 1995.
9
მაგ; A/S KredittFinansv. Cia Venetico De Navegacion S.A. of Panama, 560 F. Supp. 705, (E.D. Pa. 1983) (allowing consideration of foreign
officer of a bank whose interest it was to insure compliance with Norwegian law even though he was not a lawyer, when his professional
position made him competent to testify as to validity of transaction), 1231
10
Fentiman.R foreign Law in English Courts. Pleading,Proof and Choice of Law, Oxford 1998. 156, 176-77
11
Trevor C. Hartley, Pleading and Proof of Foreign Law: The Major European Systems Compared, 45 INT’L & COMP. L.Q. 271, (1996) at
275-76. Roger Michalski, Pleading and Proving Foreign Law in the Age of Plausibility Pleading 1256
12
სასამართლოს შეუძლია თავად გამოიყენოს ასეთი ტექსტები ან მიიღოს ისინი საქმის მონაწილე პირებისაგან. მაგ; ბრაზილიის
სამოქალაქო კოდექსის თანახმად, თუკი მოსამართლემ არ იცის უცხოური ქვეყნის კანონი, მას შეუძლია მოითხოვოს ტექსტის წარდგენა
იმათგან, ვინც მათ ეყრდნობა. უცხოური სამართლის ეს დამამტკიცებელი საბუთი უნდა იქნეს დადასტურებული შესაბამისი ქვეყნის
ორი პრაქტიკოსი ადვოკატის მიერ. Dolinger J. Application, proof and interpretation of foreign law: A comparative study in private
international law, Arizona journal of international and comparative law, Spring 1995
13
Stern William B. Foreign Law in the Courts: Judicial Notice and Proof. March 1957. 33, 69
14
PROOF OF FOREIGN LAW – PROBLEMS AND INITIATIVES The Future of Private International Law in Australia Sydney Law School –
University of Sydney, P.L.G. Brereton, 16 May 2011p.5
15
მაგ; ინგლისის სასამართლო იკვლევს უცხოური კანონების მხოლოდ იმ ტექსტებს, რომლებიც ერთვის ექსპერტის დასკვნას ან
მოიხსენიება მასში Stern William B. Foreign Law in the Courts: Judicial Notice and Proof. p. 33
16
Тимохов Ю. А. Иностранное право в судебное практике. М. Волтерс Клувер. 2004. ст. 43
2 უცხოური სამართლის შინაარსის დაუდგენლობა
ერთ-ერთი ყველაზე აქტუალური საკითხი, რაც დაკავშირებულია უცხო ქვეყნის სამართლის არსის
დადგენასთან, წარმოიშობა მაშინ, როდესაც ვერ ხერხდება მისი შინაარსის დადგენა. შესაბამისად, ყველა
ქვეყანაში პრობლემურ საკითხადაა აღიარებული უცხოური სამართლის შინაარსის არასათანადო დადგენა,
რაც აყენებს სასამართლოს არასახარბიელო პერსპექტივის წინაშე არასწორად გამოიყენოს უცხოური
სამართალი ან გამოიყენოს საკუთარი სამართალი. თუკი სასამართლოები შეეცდებიან უფრო მეტი
შეუპოვრობა გამოიჩინონ უცხოური სამართლის შინაარსის დადგენისას, მაშინ ეს პრობლემა შეიძლება
იშვიათად წარმოიქმნას პრაქტიკაში.
ზომებს, რომლებსაც იყენებს სასამართლო და მხარეები უცხოური სამართლის ნორმების შინაარსის
დასადგენად, ყოველთვის შეიძლება არ მოყვეს წარმატება. ამ ნორმების შინაარსი, მათი ოფიციალური
განმარტება, გამოყენების პრაქტიკა ან შესაბამისი უცხოური სახელმწიფოს დოქტრინა შეიძლება დარჩეს
აუხსნელი, ან კიდევ აიხსნას იმ დოზითა და ხარისხით, რაც არ იძლევა უცხოური სამართლის გამოყენების
საფუძველზე დავის გადაწყვეტის შესაძლებლობას. უცხოური სამართლის შინაარსის დადგენის პროცესის
პრაქტიკული სირთულეები და იმის ვარაუდი, რომ ის გახდება აუხსნელი საჭირო ხარისხით, დღის
წესრიგში აყენებს საკითხს უცხოური სამართლის დაუდგენლობის შედეგების შესახებ.
როცა, ყველა ძალისხმევის მიუხედავად, შეუძლებელია უცხოური გამოსაყენებელი სამართლის არსის
დადგენა, მოსამართლეს უფლება აქვს გამოიყენოს სასამართლო ქვეყნის სამართალი, როგორც დამხმარე
17
ნორმა. ზოგიერთ სამოქალაქო კოდექსებს გააჩნიათ მკაფიო ნორმები, რომლებიც მიუთითებენ lex fori -ს
გამოყენებაზე, როცა უცხოური სამართლის გარკვევა ვერ ხერხდება. იურიდიული სისტემები, რომლებსაც არ
გააჩნიათ მკაფიო სამართლებრივი ნორმა ამ გარემოების შესახებ, ასევე მივიდნენ საკითხის ანალოგიურ
გადაწყვეტამდე.
საინტერესოა ამ კუთხით კონტინენტური სამართლის სისტემის ქვეყნების პრაქტიკის გაცნობა. როცა
გამოსაყენებელი უცხოური სამართლის არსი არ არის დადგენილი, ფრანგული იურისდიქცია ტრადი-
ციულად იყენებს ფრანგულ სამართალს, როგორც საკითხის გადაჭრის დამხმარე საშუალებას. ერთ-ერთ
საქმეში ფრანგულმა საკასაციო სასამართლომ გადაწყვიტა, რომ ის არ იყო საკმარისად ინფორმირებული
ანდორის სამართლის შესახებ და მის ნაცვლად გამოიყენა ფრანგული, როგორც დამატებით გამოსაყენებელი
სამართალი.18 მომდევნო საქმეში19 სასამართლომ განიხილა მანჯურიაში ამერიკელ მოქალაქესა და პოლონელ
ემიგრანტს შორის წარმოშობილი ფულადი ვალდებულების შესახებ დავა და კვლავ ფრანგული სამართლის
გამოყენება გადაწყვიტა.
ზოგიერთი ავტორის აზრით, როდესაც უცხოური სამართლის ნორმების დადგენა შეუძლებელია,
უმჯობესია სასამართლოთა მიერ საქმის განსჯა მოხდეს არსებითად ობიექტური მოსაზრებების თანახმად
და არა ლოკალური სამართლით.20
რაც შეეხება გერმანიას, აქ სასამართლო იყენებს გერმანულ სამართალს, როცა ვერ ადგენს გამოსა-
ყენებელი უცხოური ნორმის არსს. გერმანელი მეცნიერი შაკი აღნიშნავს იმ საშიშროებას, რომ სასამართლოე-
ბი შეიძლება სულ ადვილად გადაიხარონ იმის მტკიცებისაკენ, რომ შეუძლებელია უცხოური სამართლის
დადგენა და სასწრაფოდ მიმართონ „საშინაო” სამართალს. იგი ილაშქრებს მსგავსი პრაქტიკის წინააღმდეგ
და ამბობს, რომ „კოლიზიურ-სამართლებრივი გადაწყვეტილება უცხოური სამართლის გამოყენების შესახებ,

17
Lex fori _ The law of the forum, or court. სასამართლო ქვეყნის კანონი http://legal-dictionary.thefreedictionary.com
18
Budot v. Collet June 22, 1970 განიხილებოდა ზიანის ანაზღაურების შესახებ სარჩელი, რომელიც ანდორაში მომხდარმა
ავტოკატასტროფამ გამოიწვია. სასამართლომ აღმოაჩინა, რომ ანდორას არ გააჩნდა კონკრეტული ნორმა უბედური შემთხვევის შედეგად
დამდგარი ზიანის ასანაზღაურებლად. J. Dolinger. ,,Application, proof and interpretation of foreign law: A comparative study in private
international law.” Arizona journal of international and comparative law. Spring 1995.
19
Zikman v. Lopato Nov 25, 1971ფულადი ვალდებულება წარმოიშვა იმ პერიოდში, როცა მანჯურიის სახელმწიფო დაიშალა, იგი
იაპონელებმა დატოვეს და მას ჩინეთი დაეპატრონა. ამდენად, ძნელი იყო იმის დადგენა, რომელი სამართლის სისტემა იყო ძალაში იმ
დროს, იმ ადგილას, როდესაც იურიდიული ვალდებულება წარმოიშვა. J. Dolinger. ,,Application, proof and interpretation of foreign law: A
comparative study in private international law.” Arizona journal of international and comparative law. Spring 1995.
20როცა მეზობელი ანდორული სამართალი უცნობია ფრანგული სამართლის გამოყენება, ნორმალური გადაწყვეტილებაა, მაგრამ იგივეს
გაკეთება იმ ფაქტებთან დაკავშირებით, რომელიც განსხვავებული იურიდიული კულტურის მქონე მანჯურიაში მოხდა, არ არის სწორი.
არ შეიძლება პირველივე შესაძლებლობისთანავე ავიცილოთ თავიდან. lex fori - საბოლოო დამხმარე
საშუალება უნდა იყოს და არ გადაწყვეტა, რომელიც ყველას სწადია.” 21
1998 წლის საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ საქართველოს კანონში ასახულია, რომ თუ
უცხო ქვეყნის სამართლის ნორმების არსის დადგენა განხორციელებული ღონისძიებების მიუხედავად,
უშედეგოა ან მოითხოვს გაუმართლებელ ხარჯებს, ხოლო პროცესის არც ერთ მხარეს არ შეუძლია ნორმების
არსის დადგენა და მათი დასაბუთება, მაშინ სასამართლო გამოიყენებს ქართულ სამართალს. ხაზგასმით
უნდა აღინიშნოს, რომ ქართული კანონი ერთადერთია მთელ პოსტსაბჭოთა სივრცეში, სადაც საუბარია
არათანაბარი ზომის ხარჯების კრიტერიუმზე, რომლებიც გამოწვეული იქნება უცხოური სამართლის
შინაარსის დადგენის მცდელობებით. გაუმართლებელ ხარჯში უნდა იგულისხმებოდეს ისეთი ხარჯები,
რომელთა გაღების შემთხვევაში სასარჩელო მოთხოვნის განხილვა და გადაწყვეტა გარკვეულად კარგავს
აზრს.22 ნათელია, რომ კანონის ასეთი ფორმულირებით, ქართველმა მოსამართლემ უცხოურის ნაცვლად
ქართული სამართლის გამოყენების შესახებ გადაწყვეტილების მიღებისას, უნდა დაასაბუთოს არათანაბარი
ზომის ასეთი ხარჯები.
ამდენად, უნდა შევჯერდეთ, რომ თუკი უცხოური სამართლის დადგენა შეუძლებელია, არათა-
ნაზომიერ ხარჯებთან ან შენელებულ პროცესთანაა დაკავშირებული, სასამართლოს შეუძლია გამოიყენოს lex
fori, როგორც დამხმარე საშუალება. 23

3 უკუმითითება
როგორც ვიცით, კოლიზიური ნორმა კონკრეტული სამართალურთიერთობის მოსაწესრიგებლად
უთითებს რომელიმე ქვეყნის სამართალს, რომლის საერთაშორისო კერძო სამართლის კანონმა
შესაძლებელია უკან დაუბრუნოს მითითება თავდაპირველ ქვეყანას ან მიანიშნოს მესამე ქვეყნის სამართლის
გამოყენებაზე. როდესაც კოლიზიური ნორმა მიანიშნებს უცხოური სამართლის გამოყენებას, ხოლო იგი
უკანვე მიუთითებს თავდაპირველ სამართალს, ამას დოქტრინა უწოდებს პირველი რანგის ანუ ერთჯერად
renvoi-ს (რემისია), ხოლო როცა საკოლიზიო კანონი მითითებას აკეთებს მესამე ქვეყნის სამართლის
გამოყენებაზე ესაა შემდგომი მითითება _ მეორე რანგის ანუ კომპლექსური renvoi(ტრანსმისია).24
,,საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ ქართული კანონის მე_4 მუხლის მიხედვით, სხვა ქვეყნის
(იგულისხმება მესამე ქვეყანაც) სამართალზე მითითება გულისხმობს ამ ქვეყნის საერთაშორისო კერძო
სამართლის გამოყენებასაც, თუ ეს მითითება მითითების აზრს არ ეწინააღმდეგება ან თუ ეს მითითება არ
გულისხმობს მხოლოდ კონკრეტულ საქმესთან დაკავშირებული ნორმების გამოყენებას“. ამ მუხლის
მიხედვით, ქართული კანონმდებლობა აღიარებს უკუ და შემდგომი მითითებების გამოყენებას.
როგორც უკვე აღინიშნა, კოლიზიურსამართლებრივი ნორმები ჩვეულებრივ ირჩევს სამართალს (ხშირ
შემთხვევაში უცხოურს) რათა მოაწესრიგოს სასამართლოს წინაშე არსებული სადავო საკითხები. რა უნდა
გააკეთოს სასამართლომ თუკი აღმოაჩენს, რომ თავისივე კოლიზიური ნორმით არჩეული უცხოური
სამართალი უკან გადმოამისამართებს მითითებას მისკენ ? ეს არის renvoi-ს კითხვა, რომელსაც შეიძლება
გაეცეს ორი განსხვავებული პასუხი.
ერთის მხრივ, სასამართლოს შეუძლია უკუმითითების პრობლემის იგნორირება, კოლიზიური ნორ-
მების არჩევანის უგულებელყოფით და მხოლოდ უცხოური მატერიალური სამართლის გამოყენება. რაც
ცნობილია, როგორც renvoi-ს უარყოფა. 25 ეს მარტივი გზა, გულისხმობს იმას, რომ მოსამართლე გამოიყენებს
უცხოურ მატერიალურ კანონს მაშინ, როდესაც თავად უცხოური იურისდიქციის სასამართლო არ იყენებს
მას, რადგან მისი კოლიზიური ნორმა სხვა ქვეყნის სამართალს მიუთითებს.

21
Тимохов Ю. А. Иностранное право в судебное практике. М. Волтерс Клувер. 2004. Ст 53 ციტირება; Шак. Х. Международное
гражданское процессуальное право М 2001 С. 314
22
თ. ლილუაშვილი ,,საერთაშორისო კერძო სამართალი”. გამ. ,,ჯისია”. თბ. 2001წ. გვ.150
23
International Encyclopedia Of Comparative law, volume III Private Intarnational Law KURT LIPSTEIN, Chapter 14 The Application of
foreign law 1972 p. 26
24
The Renvoi in Private International Law, Berlinger R. Daniel, International Journal of Social Science and Humanity,Vol. 3, No.1, p. 67,
january 2013 p. 66, 67 http://www.ijssh.org/papers/196-G10028.pdf
25
NEILSON v OVERSEAS PROJECTS CORPORATION OF VICTORIA LTD Renvoi and presumptions about foreign law, Daves Martin,
Melbourne University law review. April 2006 http://law.unimelb.edu.au/__data/assets/pdf_file/0009/1707948/30_1_8.pdf
 მეორეს მხრივ, სასამართლოს შეუძლია თავისი კოლიზიური კანონის მიერ მითითებული
სამართლისაგან უკუმითითების მიღება და ამის შემდეგ მისივე მატერიალური სამართლის გამოყენება. რაც
ჩვეულებრივ ცნობილია, როგორც ერთჯერადი renvoi.
კოლიზიონისტები და პრაქტიკოსი იურისტები ამ ინსტიტუტთან დაკავშირებით უპირველეს
საფრთხედ მიიჩნევენ იმას, რომ შესაძლებელია ადგილი ჰქონდეს მითითებების უსასრულო ციკლს ან
მუდმივ რეგრესიას, ანუ მოხდეს თითოეული იურიდიული სისტემის მიერ მეორისაკენ მინიშნება. მათ
მიაჩნდათ, რომ ჩვეულებრივ უკუმითითების მიღება მოჯადოებულ წრეში შედის რადგან ქმნის საშიშ-
როებას, რომ ნებისმიერი კოლიზიურ-სამართლებრივი მითითება დაუსრულებლად გაგრძელდეს დროში და
ვერ იქნეს მიღწეული საბოლოო სამართლებრივი გადაწყვეტა. ანუ შეიქმნას ისეთი ვითარება, რასაც კანონი
სარკეთა თამაშს ანდა ჩოგბურთის საერთაშორისო პარტიას უწოდებს. 26
სწორედ ამიტომ საერთაშორისო კერძო სამართლის დოქტრინამ განავითარა მოსაზრება, რომ
თავდაპირველი ქვეყნის სამართალზე უკუმითითების შემთხვევაში აღარ უნდა მოხდეს მოცემული ქვეყნის
კოლიზიური სამართლის გამოყენება და მხოლოდ მატერიალური ნორმების მეშვეობით გადაიჭრას საკითხი.
მარტივად რომ ვთქვათ, უკან მითითება ერთგვარად შემოიფარგლა მხოლოდ მატერიალური სამართლით და
სავსებით გამორიცხა შემდგომი მითითებების არსებობა.
აბსოლუტურად მსგავს მიდგომას (მოწინავე ევროპული კოდიფიკაციების გავლენით) ითვალისწინებს
ქართული საერთაშორისო კერძო სამართალიც, კერძოდ საქართველოს სამართალზე უკუმითითებისას
მხედველობაში მიიღება მხოლოდ მატერიალური სამართლებრივი ნორმები, რომლებიც არსებითად
არეგულირებენ სამართლებრივ ურთიერთობას და უშუალოდ უკავშირდებიან კონკრეტულ საქმეს.
არსებობს ამ ინსტიტუტის მხარდამჭერი მთავარი არგუმენტი _ იგი არის საშუალება, რათა დაინტერე-
სებულ ქვეყნებს შორის წარმოიშვას ჰარმონია, ანუ აღსრულდეს იგივე კანონი, ვინც არ უნდა იყოს
უფლებამოსილი მოსამართლე.
მიუხედავად იმისა, რომ უკუმითითება არაერთგვაროვნად იქნა მიღებული არა მარტო დოქტრინის,
არამედ სასამართლო პრაქტიკის მიერ, საბოლოოდ სახელმწიფოთა აბსოლუტური უმრავლესობის საერთა-
შორისო კერძო სამართლის კოდიფიკაციებმა ცნო აღნიშნული პრინციპის გამოყენების საჭიროება.

დასკვნა
საერთაშორისო კერძო სამართლის ძირითადი მიზანი ეფექტურად განხორციელდება, თუ გამოსაყე-
ნებელი უცხოური სამართალი ადეკვატურად დამტკიცდება, რადგან მხოლოდ ამ შემთხვევაშია შესაძ-
ლებელი სამართლებრივი კონფლიქტის ჭეშმარიტად გადაწყვეტა. ამ ფონზე აღნიშნული საკითხები ერთ-
ერთ ნაკლებად გამოკვლეულ თემად ითვლება მსოფლიოს და ჩვენს საკოლიზიო კანონმდებლობაში.
ნაშრომი მიზნად ისახავს უცხოური სამართლის არსის დადგენას, დაუდგენლობის შედეგებსა და უკუმითი-
თებასთან დაკავშირებული პრობლემების შესწავლას. აღნიშნული პრობლემის გადაჭრის გზების პოვნისას,
მნიშვნელოვანია მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნის სასამართლო პრაქტიკის გაზიარება, რადგან ისინი
იძლევიან სასარგებლო რჩევებს მხრეებისა და პრაქტიკოსი იურისტებისათვის.

გამოყენებული წყაროები:
[1] Clark D.S. The Use of Comparative law by American Courts-In: The Use of Comparative Law by Courts.
1999 p. 297
[2] Тимохов Ю. А. Иностранное право в судебное практике. М. Волтерс Клувер. 2004. ст. 43
[3] International Encyclopedia Of Comparative law, volume III Private Intarnational Law KURT LIPSTEIN,
Chapter 14 The Application of foreign law 1972 p. 9
[4] Otto C. Sommerich and Benjamin Busch, Expert Witness and the Proof of Foreign Law , 38 Cornell L.
Rev. 125 (1953) http://scholarship.law.cornell.edu/clr/vol38/iss2/1 p.128
[5] Roger Michalski, Pleading and Proving Foreign Law in the Age of Plausibility Pleading, 59 Buff. L. Rev.
2011, 1256
[6] Trevor C. Hartley, Pleading and Proof of Foreign Law: The Major European Systems Compared, 45 INT’L
& COMP. L.Q. 1996, at 275-76
26
Il problema del rinvio nel diritto internazionale privato, Paolo Perrone, Inserito in Diritto&Diritti nel aprile 2002 Boschiero Appunti sulla
rifroma del sistema italiano di diritto internazionale privato. Torino, 1996 , p. 180 Ballarino, Diritto internazionale privato, cit. p. 256
[7] Stern William B. Foreign Law in the Courts: Judicial Notice and Proof. March 1957. 37
http://scholarship.law.berkeley.edu/californialawreview/vol45/iss1/2
[8] Dolinger J. Application, proof and interpretation of foreign law: A comparative study in private international
law. Arizona journal of international and comparative law. Spring 1995.
[9] Fentiman.R foreign Law in English Courts. Pleading,Proof and Choice of Law, Oxford 1998. 156, 176-77
[10] P.L.G. Brereton, PROOF OF FOREIGN LAW – PROBLEMS AND INITIATIVES The Future of Private
International Law in Australia Sydney Law School – University of Sydney, 16 May 2011 p.5
http://sydney.edu.au/news/law
[11] ლილუაშვილი თ, საერთაშორისო კერძო სამართალი, გამომცემლობა ჯისია, თბ. 2001 გვ.150
[12] Berlinger R. Daniel. The Renvoi in Private International Law, International Journal of Social Science and
Humanity,Vol. 3, No.1, p. 67, january 2013 p. 66, 67 http://www.ijssh.org/papers/196-G10028.pdf
[13] Daves Martin. Renvoi and presumptions about foreign law, Melbourne University law review. April 2006
http://law.unimelb.edu.au/__data/assets/pdf_file/0009/1707948/30_1_8.pdf
[14] Paolo Perrone Il problema del rinvio nel diritto internazionale privato, Inserito in Diritto&Diritti nel aprile
2002