Wczesnochrześcijańskie i Średniowieczne Rytuały i Teologie Chrztu.

Od
Nowego Testamentu do Soboru Trydenckiego –

prezentacja badań Bryana D. Spinksa

Referat na ćwiczenia z Sakramentologii pod kierownictwem ks. prof. Bogdana Ferdka

rok akademicki 2015/2016, semestr zimowy

Wstęp

Tysiąc pięćdziesięciolecie chrztu Polski stanie się zapewne przyczynkiem do

powstania wielu prac związanych z tym wydarzeniem – nie tylko od strony historii, ale też od
strony teologii systematycznej. Również niniejszy referat jest pomyślany jako część
swoistego Te Deum wyśpiewanego Bogu za dar wspaniałej rocznicy.
Chrzest Polski miał miejsce w 966 r., czyli w czasie, kiedy teologia i rytuał chrztu nie
były jeszcze do końca wykształcone. Różne grupy w Kościele, związane zazwyczaj z
położeniem geograficznym, propagowały swoje własne pomysły na rozumienie owej „bramy
sakramentów”. Nie oznacza to oczywiście, że były one niezgodne z nauczaniem Kościoła.
Oznacza to ni mniej ni więcej jak to, że lex orandi ewoluowało wraz z lex credendi i vice
versa. Warto zatem przyjrzeć się rozwojowi rytuałów i teologii chrztu w poszczególnych
wiekach Kościoła, od czasów nowotestamentowych aż do Soboru Trydenckiego (taki zakres
badań podejmuje w swojej publikacji B. Spikns).
Niniejszy referat jest zatem próbą prezentacji wyników badań B. D. Spinksa, które
zostały opublikowane w dziele „Early and Medieval Rituals and Theologies of Baptism. From
the New Testament to the Council of Trent”. Należy zatem poczynić już we wstępie istotną
uwagę metodologiczną. Przygotowując referat opieraliśmy się na wydaniu oryginalnym
dzieła (które z resztą nie zostało opublikowane w języku polskim). Również tłumaczenia
modlitw i cytacje Ojców Kościoła pochodzą z omawianej książki. Dlatego też mogą się
pojawić pewne nieścisłości translatorskie, nigdy jednak nie wpływają one znacząco na
przesłanie teologiczne omawianego tekstu. Ponieważ referujemy zasadniczo treść książki B.
D. Spinksa w przypisach będziemy podawali tylko numer strony, jedynie w pierwszym
przypisie podamy pełną referencję bibliograficzną.
Referat podzielony został na trzy części. W części pierwszej postaramy się
zaprezentować najwcześniejsze rytuały i teologie chrzcielne. W części drugiej pokażemy
jedynie pewne rytuały wschodnie, bez szczegółowego omawiania wymowy poszczególnych
obrzędów. W części trzeciej będziemy chcieli się skoncentrować na rozwoju rytuału
zachodniego aż do jego najbardziej dojrzałej formy w wypracowanej na Soborze Trydenckim.

1. Okres przed nicejski

Rzeczywistość chrztu jest ważną częścią teologii nowotestamentalnej. Zarówno

ewangeliści jak i autorzy epistolarni podkreślają znaczenie chrztu jako pierwszego
sakramentu. Z punktu widzenia autorów pierwszych wieków był to, obok Eucharystii,
najważniejszy sakrament. Przynależność do Chrystusa, do Jego Ciała 1 było dla chrześcijan
najwyższą godnością. Chrzest jako sakrament włączający w communio Christi był zatem
otaczany wielkim pietyzmem. Nie dziwi więc mnogość rytuałów i ich interpretacji.
Rozpocznijmy zatem nasze rozważania od próby naszkicowania jedynie biblijnego podłoża
problemu.

a. Szkic nowotestamentowy
Biblia Starego Testamentu nie zna rytuałów chrzcielnych jako takich. Włączenie w
Lud Boży następowało przez obrzezanie. Znane są jednak rytualne obmycia. Szczególnie
mocno rozwinięte były one we wspólnocie z Qumran 2. Niektórzy egzegeci włączają chrzest
janowy do tychże. Niemniej jednak różnica między chrztem janowym a chrztem
chrześcijańskim jest istotna. Chrzest janowy był chrztem niejako pokutnym. Chrzest
chrześcijański zaś jest chrztem włączającym.
Pomijając szerokie analizy egzegetyczne należy stwierdzić, że Nowy Testament jest
pełen teologicznych refleksji na temat chrztu, nie podaje jednak ani żadnego orzeczenia
doktrynalnego na ten temat, ani nie przekazuje nam jakichkolwiek archetypów rytów
liturgicznych3. Chociaż najdojrzalsza teologia chrztu jest zaprezentowana niewątpliwie w Rz
6, 3, to jednak dla wielu wspólnot pierwszych chrześcijan interpretacja chrztu Pana Jezusa w
Jordanie była podłożem dla opracowywania rytuałów chrzcielnych4. Dlatego też trzeba
stwierdzić, że właśnie te teksty z Biblii stały się głównym podłożem teologicznym dla
sakramentu chrztu świętego. Niewątpliwie ogromną rolę odegrała również wspomniana już
1
W wielu opracowaniach mówi się o Kościele jako „Mistycznym Ciele Chrystusa”. Jednak z punktu widzenia
teologii biblijnej nazwa ta jest niezasadna. Św. Paweł w Liście do Koryntian mówi po prostu o Ciele Chrystusa
(por. 1Kor 12, 12-31). Na ten temat zob. RATZINGER O genezie i istocie Kościoła. w: Tenże, Opera Omnia
VIII/1. Kościół – Znak wśród narodów, wyd. KUL; Tenże, Ciało Chrystusa, w: Tamże.
Na temat pawłowego rozumienia Kościoła jako Ciała Chrystusa zob. ROSIK, Pierwszy List do Koryntian.
Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, wyd. Świętego Pawła
2
B. D. SPINKS, Early and Medieval Rituals and Theologies of Baptism. From the New Testament to the
Council of Trent, Ashgate 2013, s. 4-5
3
s. 12
4
s. 13
doktryna o Ciele Chrystusa, teologia włączenia w śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, a
również obmycie nóg uczniom podczas Ostatniej Wieczerzy.

b. Syria i Azja Mniejsza

Didache
Najbardziej pierwotnym świadectwem nauki chrześcijańskiej jest bez wątpienia
Didache. Niektórzy badacze chcą to dzieło datować nawet na ten sam okres co ewangelię wg.
Św. Mateusza. Co do chrztu Didache nakazuje użycie formuły trynitarnej. Chociaż wspomina
również o chrzcie w imię Pana5.

Didascalia
Didascalia podkreślają rolę biskupa we wspólnocie. Mówi się w nich, że to biskup
uwolnił człowieka od grzechów, dał we chrzcie nowe życie, napełnił Duchem Świętym. To
biskup daje słowo jak mleko, naucza doktryny, bierzmuje z napomnieniem i umożliwia
uczestnictwo w Eucharystii6.
Didascalia wspominają o konieczności posługi diakonis przy chrzcie kobiet, ponieważ
całe ciało było namaszczane. Biskup wkładał na kobietę jedynie rękę i namaszczał je czoło,
tak jak niegdyś namaszczano kapłanów i królów w Izraelu7.
Inna ciekawostka dotycząca kobiet stanowi, że Duch Święty nie zstępuje na nie
podczas menstruacji8.
Namaszczenie było częścią rytuału, a formuła wypowiadana przy nim: „Ty jesteś
moim Synem, ja dziś zrodziłem Ciebie” ma wskazywać na rzeczywistość odrodzenia i
„koronacji”9.

Dzieje Tomasza10
To ciekawe dzieło opowiada historię kilku chrztów. Zachowało się w dwóch wersjach
– greckiej i syryjskiej. Różnice między nimi są z naszego punktu widzenia niezwykle
interesujące.

5
s. 16
6
s. 19
7
s. 19
8
s. 19
9
s. 19
10
A. F. J KLIJN, The Acts of Thomas. Introduction, Text, And Commentary, Boston 2003
 Tekst grecki opowiada historię, w której chrzest odbył się tylko przez namaszczenie.
Namaszczając katechumena Apostoł wypowiadał słowa modlitwy:
„Przyjdź, święte Imię Chrystusa, które jesteś ponad innymi imionami. Przyjdź, mocy
Najwyższego i miłosierdzie, które jest doskonałe. Przyjdź, darze Najwyższego (…). Przyjdź
Duchu Święty, oczyść jego nerki i serce, i niech będzie opieczętowany w Imię Ojca i Syna i
Ducha Świętego11”.
Wersja syryjska wspomina już o chrzcie z wody12.

Justyn Męczennik
Justyn nazywa chrzest nowym narodzeniem (J 3, 3) i obmyciem grzechów (Iz 1, 16-
20). Dodaje przy tym:
„Obmycie jest nazwane iluminacją/oświeceniem, ponieważ ci, którzy uczą się tych rzeczy
zostają oświeceni intelektualnie. Co więcej, oświecony jest także ochrzczony w imię Jezusa
Chrystusa, który był ukrzyżowany pod Poncjuszem Piłatem, i w imię Ducha Świętego, który
nauczał przez proroków wszystkiego, co dotyczy Jezusa13.

Tertulian i Cyprian
Tertulian rozważał, skąd woda ma moc chrzcielną. Doszedł do przekonania, że
otrzymała ją podczas aktu stworzenia (Rdz 1, 1nn). Inni autorzy nie upatrywali tego faktu we
chrzcie Jezusa14. Tertulian rozdzielał oczyszczenie i udzielenie Ducha Świętego. Woda
oczyszczała człowieka, a namaszczenie i włożenie rąk symbolizowały otrzymanie Ducha
Świętego15.
Cyprian podkreślał eklezjologiczny charakter chrztu. Zauważył, że tylko Kościół
ważnie chrzci. Stąd nawet jeśli ktoś chrzci tak jak to robi Kościół, ale aktualnie jest poza nim,
bądź go odrzuca, chrzest nie zachodzi.

Niektóre Egipskie Pisma Gnostyckie

W większości egipskich pism gnostyckich nie wspomina się chrztu z wody. Chrzest
rozumiany był jako śmierć i zmartwychwstanie. Niektóre rytuały zalecały chrzcić w Imię
Ojca, Matki i Syna. Chrzest wymagał postu, błagań i modlitw. Woda miałaby być użyta
zarówno w egzorcyzmie przed chrzcielnym jak i w chrzcie, gdyż tak jak chleb i olej nie
11
s. 20
12
s. 21
13
s. 27
14
s. 32
15
s. 32
zmieniając postaci nie są już tym samym co się widzi, mocą Imienia otrzymały moc duchową,
również woda nie tylko chroni przed złem, ale również uświęca16.

Klemens Aleksandryjski i Orygenes

Wyjaśnia stopnie uświęcenia w sakramencie chrztu:
„W momencie chrztu zostajemy oświeceni; zostając oświeconymi, stajemy się przybranymi
synami; stając się przybranymi synami zostajemy udoskonaleni; stając się doskonałymi
jesteśmy boskimi (bogami?). ‘Powiedziałem’, jest napisane, ‘bogami jesteście i synami
Najwyższego’17”.
Klemens podaje również nazwy chrztu i ich teologiczne znaczenie: darmowy dar (kary
za nasze grzechy są umorzone); oczyszczenie (przez niego jesteśmy zupełnie oczyszczeni z
naszych grzechów); oświecenie (od chwili chrztu otrzymujemy cudowne światło zbawienia,
które umożliwia nam jaśniejsze widzenie Boga); udoskonalenie (brak konieczności
posiadania czegoś więcej, bo czegóż więcej potrzebuje posiadający poznanie Boga?)18.
Orygenes komentując Rdz i Joz twierdził, że Może Czerwone jest typem chrztu, a
chrzest chrześcijański zastąpił obrzezanie. Używając analogii do chrztu Jezusa przychylał się
do Pawłowego pojęcia chrztu jako śmierci i zmartwychwstania19.

Podsumowanie
W czasach Nowotestalenalnych i zaraz po nich pojawiało się napięcie: zanurzenie –
namaszczenie. Gdzieniegdzie tylko namaszczano, gdzieindziej tylko zanurzano. A jeszcze
gdzieindziej robiono to i to. A kolejność też była rożna. Zdaje się, że zależała od środowiska
świeckiego. Tam gdzie poganie najpierw namaszczali swoich gości, a potem szli z nimi do
łaźni, tam zachowała się taka kolejność i na odwrót.

c. Rytuały chrzcielne, komentarze i katechezy mistagogiczne, IV I V w

Jerozolima

Rytuał chrzcielny miał następujący przebieg:

16
s. 33-34
17
s. 34
18
s. 34-35
19
s. 35
 a. Wyrzeczenie się zła (apotaxis) i wyznanie wiary (syntaxis) - Katechumen
zwrócony na zachód wyrzeka się szatana. Gest ten przypomina uciekającego
Faraona i przejście przez Morze Czerwone. Zostaje tu wyrażone przekonania,
że oto przed katechumenem otwierają się bramy Edenu zasadzonego na
wschodzie, skąd wygnani byli nasi rodzice. Następowało zwrócenie się na
wschód, aby przylgnąć do Chrystusa20.

b. Rozebranie – Zdjęcie szat miało oznaczać zrzucenie z siebie starego Adama.

Jednak w starożytności ubrania miały bardzo ważne znaczenie, nawet
symboliczne, dlatego gest ten jest czymś więcej niż tylko analogią biblijną21.

c. Namaszczenie – Potem namaszczano katechumena olejem

egzorcyzmowanym, co Cyrylu wyjaśnia: „Rozebrawszy się zostałeś
namaszczony egzorcyzmowanym olejem od czubka głowy aż po podeszwy
stóp, i stałeś się uczestnikiem/częścią dobrego drzewa oliwnego, Jezusa
Chrystusa2223”. Cyryl widzi tu wszczepienie w Chrystusa, ale też oczyszczenie
z grzechu24.

d. Chrzest – polegał na potrójnym zanurzeniu i nadaniu temu gestowi znaczenia

symbolicznego – śmierci i zmartwychwstania (Rz 6). Cyryl stosuje tu metodę
eikon-mimesis – podobizna-imitacja. Podczas rytuały chrzcielnego imituje się i
upodabnia do pogrzebu i zmartwychwstania Chrystusa. Jest tu też obecna
teologia nowych narodzin, nawet jeśli nieco zmieniona25.

e. Namaszczenie – Postchrzcielne namaszczenie było wyjaśniane przede

wszystkim jako przekazywanie Ducha Świętego 26. Namaszczano czoło, uczy,
nozdrza i pierś. Cyryl uzasadnia konieczność tego namaszczenia sięgając do
opisu chrztu Jezusa. Kiedy Pan Jezus wyszedł z wody, spoczął na Nim Duch
Święty. Olej nazywany był świętym, gdyż został wezwany nad nim Duch
Święty.

f. Przywdzianie białej szaty.

20
s. 40-41
21
s. 41
22
s. 41
23
por. J 15
24
s. 41
25
s. 41
26
Bardzo logiczne zazębienie z pierwszym namaszczeniem – przeto Duch Święty oczyszcza z grzechów.
 Antiochia

Na uwagę zasługuje pismo Konstytucje Apostolskie ze środowiska antiocheńskiego.

Zauważa się, że nad wodą należy odmówić formułę uświęcenia: „Spójrz w dół w z nieba i
uświęć tę wodę i daj jej łaskę oraz siłę, aby ten który jest chrzczony, według polecenia
Chrystusa, mógł być z Nim ukrzyżowany, mógł wraz z Nim umrzeć i być pogrzebanym, oraz
by mógł powstać razem z Nim do przybrania w Nim, aby mógł umrzeć dla grzechu i żyć dla
sprawiedliwości27”. W tym rycie konieczne jest nałożenie rąk, gdyż bez niego oczyszczone
byłoby tylko ciało, a nie dusza.

W środowisku antiocheńskim Jan Chryzostom zaznacza konieczność egzorcyzmu

przed chrzcielnego oraz posiadania patrona. Chryzostom zna namaszczenie. Jako pierwszy
nazywa je przyrzeczeniem, rękojmią, które czyni z człowieka żołnierza.

Środowisko antiocheńskie, głównie za sprawą Teodora z Mopsuesti dało nam kolejne

interesujące wyjaśnienie rytuałów egzorcyzmów i rozbierania szat. Teodor mówi, że
egzorcyzm nie jest wypędzeniem demona w sensie ścisłym, ale jest jakby wejściem w spór
sądowy. Szatan jest jakby oskarżycielem, Bóg jest sędzią, zaś egzorcysta jest jakby doradcą
bądź adwokatem katechumena28. Rozbieranie ubrań jest wyjaśnione następująco: „Po tym,
jak zdjąłeś swoje ubrania, zostałeś cały namaszczony olejem, znak tego, że masz przyodziać
się w nieśmiertelność, którą założysz przez chrzest29”. Chrzest jest zatem ukazany jako
przywdzianie nieśmiertelności. Dalej Teodor mówi, że tak jak całe ciało nagiego
katechumena pokrywa olej, który symbolizuje nieśmiertelność, tak jego dusza jest pokryta
nieśmiertelnością przez Ducha Świętego30.

Widzimy zatem wyraźną różnicę między namaszczeniem pochrzcielnym. Podczas gdy

Cyryl widzi w nim gest udzielenia Ducha Świętego, Teodor nazywa je symbolem tego, co
dokonało się w chrzcie.

Kapadocja

W swojej teologii chrzcielnej św. Bazyli podkreśla ważność formuły trynitarnej. Wskazuje też
na bardzo mocne powiązanie wiary i chrztu. „Są one pokrewne i nierozerwalne. Wiara jest

27
s. 43
28
s. 45
29
s. 45
30
s. 45
udoskonalona przez chrzest, zaś chrzest jest „ustanowiony” wiarą 31. Zarówno chrzest jak i
wiara są zakończone tymi samymi imionami. Skoro bowiem wierzymy w Ojca i Syna i Ducha
Świętego, musimy być również ochrzczeni w to imię. Najpierw przychodzi wyznanie, wstęp
do zbawienia, za nim postępuje chrzest, ustanawiając pieczęć nad naszą zgodą”32.
Bazyli podaje ciekawe wyjaśnienie skutków chrztu, czy raczej zmiany zachodzącej w
nas podczas chrztu. Powiada, że jesteśmy po chrzcie jak wełna zanurzona w barwniku, czy
mówiąc inaczej: możemy wzniecać światło wiedzy do poznania największego Światła33.

Konieczność użycia formuły trynitarnej św. Grzegorz Wielki uzasadnia trzema dniami
do zmartwychwstania34. Skądinąd Grzegorz widział konieczność apologii Ducha Świętego,
czuł się zobowiązany pokazać, że Trzecia Osoba Boska nie jest w żaden sposób gorsza, a
przez to niejako rozłączona z pozostałymi. Tłumaczył to na przykładzie namaszczenia. Skoro
namaszczenie jest symbolem Królestwa/Panowania, to Namaszczający i Namaszczany są
sobie równi.

Wschodnia Syria

Niezwykle obrazowe wyjaśnienie namaszczenia daje syryjski teolog Afrahat. Pisze on

tak: „Kiedy zostały otwarte drzwi, by prosić o pokój, ciemność uciekła z umysłów wielu i
zajaśniały w nich światło inteligencji i płodność świecącej oliwy, w której jest znak tajemnicy
życia i w której Chrześcijanie: i kapłani i królowie i prorocy zostali udoskonaleni 35.
Namaszczenie ma zatem charakter chrystologiczny.

Pneumatologiczny charakter nadaje Afrahat wodzie chrzcielnej. Zauważa, że podczas

pierwszego narodzenia zostaliśmy obdarowani duchem zwierzęcym stworzonym w
człowieku; duch ten nigdy nie umrze jak jest napisane ‘uczyniłem go duchem żyjącym’. W
drugim narodzeniu, tj. we chrzcie, człowiek otrzymuje Ducha Świętego, nieśmiertelnego z
własnego bóstwa. Jakkolwiek gdy umiera człowiek, duch zwierzęcy jest niejako ukryty przez
utratę zmysłów cielesnych, ale niebieski duch wraca do Chrystusa36.

Tenże mówi również, że nagość Adama spowodowana utratą szaty chwały jest
przykryta szatą chwały Chrystusa37. Chrzest jest dlań obrzezanie serca. Porównuje tu Jezusa
Syna Bożego do Jozuego syna Nuna38. Jezus i Jozue po hebrajsku to to samo imię.
31
established – chrzest wymaga posiadania wiary w jego skuteczność.
32
s. 48
33
s. 48
34
s. 49
35
s. 51
36
s. 52
37
s. 52
38
s. 52
Afrahat zauważa znaną już nam analogię przejście przez Morze Czerwone – obmycie nóg
uczniom39. Mycie nóg było zatem jednym z rytuałów chrzcielnych40.

Serapion, Hipolit, Didymus

Ciekawym aspektem chrztu proponowanym przez tych trzech teologów była modlitwa
błagalna nad wodą. Prosi się w niej aby zstąpili Logos i Duch i uczynili wodę zdolną do
regeneracji, tak by ochrzczony mógł stać się święty i duchowy, oraz zdolny do uwielbiania
Boga41.

Modlitwa następująca po chrzcie prosi dla ochrzczonego o wsparcie mocy anielskich,

by ów człowiek nie był już dłużej nazywany cielesnym, ale duchowym. Wyraża to modlitwa
nad olejem, która zawiera błagania o to, by nowy chrześcijanin był bezpieczny, niezłomny,
nieruchomy (nie do poruszenia), cały i zdrów oraz nietknięty42.

Ambroży z Mediolanu

Ambroży wspomina o rytuale effata. Biskup dotykał uszu i nozdrzy katechumena

mówiąc effata. Nozdrza są w tym przypadku substytucją ust 43. Biskup dotyka nozdrzy, aby
można było poczuć słodki zapach wiecznej boskości 44. Ambroży kojarzy wodę chrzcielną z
wodą, w której obmyty był Naaman45. Podczas błogosławieństwa wody chrzcielnej zanurzano
w niej krzyż. Nad wodą biskup wzywał nie tylko Ducha Świętego, prosił też Chrystusa by do
niej zstąpił46.

Wg. Ambrożego figurą chrztu jest powódź. Było to lekarstwo na grzech. Kiedy Bóg
zobaczył wielkość grzechu, zalał go niejako po sam czubek gór.

39
s. 52
40
s. 52
41
s.56
42
s. 56
43
s. 60
44
s. 60
45
s. 60
46
s. 60
W chrzcie widzi remedium na śmierć. Kiedy człowiek zgrzeszył Bóg zapowiedział: „prochem
jesteś i w proch się obrócisz” (Rdz 3, 19). Ta zapowiedź Boga nie mogła być umorzona.
Jednak we chrzcie dokonuje się umorzenie śmierci47.

Bardzo ciekawy jest rytuał obmycia nóg. W Rdz 3, 15 jest mowa o ugodzeniu w piętę.
Kiedy Pan Jezus obmywa uczniom stopy mówi: „wykąpany potrzebuje tylko nogi sobie
umyć, bo cały jest czysty” (J 13, 10). Ponieważ diabeł ma władzę ukąsić człowieka w piętę,
należy ją niejako wzmocnić specjalnym błogosławieństwem48. W namaszczeniu wzywa się
Ducha Siedmiorakich Darów, i są one weń udzielane49.

św. Augustyn

Augustyn jako pierwszy z przez nas wspomnianych mówi o soli używanej w

egzorcyzmie i znaku krzyża na czole50. Co do namaszczenia Augustyn proponuje ciekawe
porównane: tak jak chleb nie może powstać bez ognia, tak chrześcijanin nie może się obejść
bez krzyżma, które jest w tej metaforze reprezentowane przez ogień51.

2. W głębokiej rzece tradycji

W drugiej części referatu zaprezentujemy nieco bardziej usystematyzowane rytuały

chrzcielne. Przedstawimy najbardziej reprezentatywną formę syryjskiego i bizantyjskiego
rytuału chrztu, pomijając przy tym szczegółowe omawianie każdemu momentu, gdyż teologia
owych gestów została już wcześniej zaprezentowana.
Z kolei skupimy się na zachodnich rytuałach chrzcielnych, co pozwali nam zakończyć
naszą refleksję na rytuale Sobory Trydenckiego

47
s. 60
48
s. 61
49
s. 61
50
s. 64
51
s. 64
 a. Syria
Zaprezentujemy jeden z rytuałów syryjskich. Dla dokładnego zapoznania się
innymi rytuałami niezbędna jest lektura książki52.

a. Obrzędy wprowadzające: Inwokacja, Gloria, Modlitwa Pańska, modlitwy,

Psalm 84, modlitwa;
b. Włożenie Rąk i Pierwsze Znaczenie: trzy modlitwy i znak krzyża na czole;
c. Wejście do Baptysterium: Psalm 45, 110, 132, przeplatane wezwaniami
diakonów.
d. Przygotowanie Chrzcielnicy: Modlitwa, „Laku-Mara” – Panie wszystkiego,
nalewanie wody, modlitwa i „Trishagion”;
e. Liturgia Słowa: epistoła, Ewangelia, litania i włożenie rąk;
f. Usposobienie/przygotowanie Oleju: „Onita d’Raze” i Credo;
g. Konsekracja Oleju: ‘Eucharystyczna’ modlitwa z ‘Sanctus’, Modlitwa Pańska;
h. Konsekracja/poświęcenie Wody Chrzcielnej: przywitanie, wezwanie, dolanie
oleju, hymn;
i. Przedchrzcielne namaszczenie i chrzest;
j. pochrzcielne Naznaczenie i Włożenie Ręki: modlitwa wprowadzająca, Psalm
95, 1-753, dwie modlitwy przy włożeniu, znaczenie (olejem), crowning,
modlitwa;
k. Obrzędy Zakończenia: hymn, modlitwy, ‘huttmana’, spuszczenie wody
chrzcielnej.

Warto jeszcze wspomnieć przy tej okazji o teologu Abdisho. Mówił on o

pięciu chrztach: użytkowe mycie ciała, obmycie według Prawa, tradycja starszych,
chrzest Jana Chrzciciela, chrzest Jezusa, „który jest udzielany przez Ducha Świętego,
jako dar, dla przybrania za synów, dla zmartwychwstania ze śmierci i dla życia
wiecznego; który jest obrzezaniem bez rąk, zwleczeniem ciała grzesznego przez
obrzezanie w Chrystusie ”. Tenże mówił również o ‘matce’ chrztu, nazywając tak
wodę i formułę trynitarną .
Jako podsumowanie syryjskiej teologii chrzcielnej można przytoczyć
wypowiedz Świętego Apostolskiego Kościoła Syryjskiego Wchodu:
chrzest powoduje początek nowego stworzenia, odnowienie osoby, stosownie do słów
Pana, istnieje potrzeba takiej odnowy w celu wejścia do królestwa Bożego. Owo nowe
stworzenie rozpoczyna się w odpowiedzi wiary i osiąga swój szczyt w chrzcie poprzez
działanie Ducha Świętego, którego mocą odnowa staje się skuteczna. W chrzcie

52
s. 74
53
zwracam uwagę na w. 7 „Obyście dzisiaj usłyszeli głos Jego”
 Kościół naucza, że człowiek jest uwolniony od grzechu i odrodzony jako dziecko Boże
przez przybranie, oraz uczyniony na podobieństwo Chrystusa; staje się członkiem
Chrystusa, jest wcielony do Kościoła, bierze udział w jego posługiwaniu światu. Ten
sakrament odnawia nasze zużyte człowieczeństwo i obdarza nieśmiertelnością przez
wodę i Ducha odnowiciela, który przynosi nowe narodzenie, bez którego nie można
wejść do królestwa Bożego .

b. Bizancjum
Bizantyjski rytuał chrzcielny przedstawiał się w następujący sposób54:

a. Diakon intonuje litanię z prośbą o błogosławieństwo chrzcielnicy, prywatna

modlitwa kapłana;
b. Błogosławieństwo wody
„Ty uświęciłeś wody Jordanu, Ty zesłałeś Twojego Ducha Świętego z nieba i
zmiażdżyłeś głowę węża, który się czai. Dlatego, żyjący Królu, bądź obecny w
nawiedzeniu Ducha Świętego i uświęć wodę”.
Wlanie oleju do wody;
c. Kandydat jest namaszczany oliwą, najpierw przez kapłan na czole, piersi i
plecach; następnie przez diakona na całym ciele;
d. Kandydat jest chrzczony, psalm 32;
e. Kapłan modli się modlitwą, w której mówi o epifanii Jezusa i zaznacza, że
chrzest dał nowe narodzenie i przebaczenie grzechów. Przy słowach ‘każdy
kto narodził się z Chrystusa przyoblekł Chrystusa’ następuje włożenie białej
szaty.
f. Ochrzczeni są namaszczeni na: czole, oczach, nozdrzach, ustach i uszach,
czemu towarzyszą słowa: ‘pieczęć daru Ducha Świętego’.

Zauważamy zatem przeogromne bogactwo rytuałów wschodnich, z których zostały

opisane tylko niektóre. Chcemy zatem przejść do rytuałów zachodnich, gdyż to z nich w
głównej mierze wykrystalizował się znany nam ryt chrzcielny.

c. Rytuały zachodnie

Rzym
Podstawą rzymskiego rytuału chrztu jest przejście od niewolnika do syna55.

54
s. 96
55
s. 110
Katechumen otrzymuje włożenie rąk, tchnienie, egzorcyzm i sól pobłogosławioną56.
Po wyrzeczeniu się zła następuje wyznanie wiary57. Zaraz przed chrztem następowało
namaszczenie olejem: najpierw na uszach i nozdrzach, ostatecznie na piersi58. Potem
wchodzili nago do baptysterium i zanurzani byli po trzykroć59.
Wiele tekstów poświadcza wielotygodniowe przygotowanie do chrztu świętego.
Skrutynia miały miejsce w trzecią, czwartą i piątą niedzielę Wielkiego Postu. Dodatkowe
egzorcyzmy miały miejsce w trakcie tygodnia, było ich siedem60.
Preparatio Proximum miało miejsce w Wielkim Tygodniu. Sam chrzest odbywał się
w Wigilię Paschalną. Odbywał się po czytaniach i litanii61. Następowało błogosławieństwo
źródła chrzcielnego, co odbywało się w czterech etapach62:
 Benedictio fontes poprzez odmówienie kolekty, w której modlono się by Bóg był
obecny i zesłał Ducha przybrania.
 Consecratio fontis. Dłuższa modlitwa: Boże, który swoją niewidzialną mocą, która
stanowi co następuje: „daj aby Duch Święty był tajemną domieszką Jego światła i dał
owocność tej wodzie przygotowanej do regeneracji rodzaju ludzkiego, tak by
błogosławieństwo udzielone jej, przyszło z czystego łona Twoje niebieskie
potomstwo”. Ta modlitwa prosi zatem oczyszczenie wody od wpływów
jakiegokolwiek wroga63.
 Następnie następuje inwokacja do wody: „Błogosławię cię stworzenie wody…,
błogosławię cię zatem przez Jezusa Chrystusa”, po czym dochodzi do modlitwy:
„Spraw, by moc Ducha Świętego zstąpiła do wszystkich wód tej chrzcielnicy i nadaj
im substancję wody owocnej w moc regeneracji”.
 Po błogosławieństwie wody następuje potrójne wyznanie64:
Czy wierzysz w Boga Ojca Wszechmogącego? – Wierzę
Czy wierzysz w Jezusa Chrystusa Jego Syna Jedynego, naszego Pana, które się narodził i
cierpiał? - Wierzę
Wierzysz w Ducha Świętego, Kościół Święty, odpuszczenie grzechów i zmartwychwstanie
ciała? – Wierzę.

56
s. 110
57
s. 110
58
s. 110
59
s. 110
60
s. 111
61
s. 111
62
s. 111
63
s. 111
64
s. 112
  Przy namaszczeniu czoła dziecka szafarz wypowiada formułę:
„Wszechmogący Bóg, Ojciec naszego Pana Jezusa Chrystusa, który odrodził cię z wody i
Ducha Świętego, i dał ci odpuszczenie wszystkich twoich grzechów, on Sam namaszcza cię
krzyżmem zbawienia w Chrystusie Jezusie na życie wieczne65”. Po czym następowała
modlitwa o uproszenie siedmiu darów Ducha Świętego:
„Wszechmogący Boże, Ojcze Pana naszego Jezusa Chrystusa, który odnowiłeś twoje sługi z
wody i Ducha Świętego i dałeś im odpuszczenie wszystkich ich grzechów, Panie poślij im
Twojego Ducha Świętego Parakleta i daj im ducha mądrości i rozumu, rady i męstwa, ducha
wiedzy i bojaźni Bożej, i napełnij ich duchem bojaźni Bożej, w imię naszego Pana Jezusa
Chrystusa, z którym żyjesz i królujesz wieczny Boże, z Duchem Świętym, przez wszystkie
wieki wieków. Amen66”
Tam modlitwa jest swoistym responsorium na fragment Iż 11, 2nn i miała miejsce
podczas gdy biskup namaszczał czoło krzyżmem 67. Następuje po niej nałożenie rąk, które jest
utożsamiane z udzieleniem Ducha Świętego68.
Zauważamy zatem interesujące napięcie pomiędzy odrodzeniem, udzieleniem darów
Ducha Świętego i udzieleniem Ducha Świętego jako daru. Modlitwa o wylanie darów Ducha
Świętego jest zaczerpnięta z księgi Izajasza. W cytowanym fragmencie jest mowa o
Mesjaszu, który będzie się odznaczał posiadaniem darów Ducha w całej pełni. Nowo
ochrzczony, będąc włączonym w Jezusa Chrystusa powinien się odznaczać takim samym
uposażeniem duchowym. Stąd wzywa się Boga Ojca, aby przez Jezusa Chrystusa udzielił
darów Ducha Świętego. Świadomość Kościoła sięgała jednak dalej. Chrześcijanin winien
posiadać nie tylko te same dary, co Pan Jezus, ale też tego samego Ducha. Stąd gest włożenia
rąk uobecnia przyjście Ducha Świętego. Jednocześnie wyraża on jedność nowo ochrzczonego
nie tylko z Chrystusem (ta jest ukazana w namaszczeniu), ale również z Kościołem jako
Ciałem Chrystusa. Biblijny gest włożenia rąk jest bowiem nie tylko znakiem udzielenia daru,
ale również władzy tego, kto wkłada ręce. Biskup w imieniu Kościoła zaprasza do jedności z
nim.
Modlitwa o wylanie darów Ducha Świętego i namaszczenie czoła po chrzcie
przynależała biskupowi. Później te gesty stały się osobnym rytuałem pontyfikalnym, który
nazywamy dzisiaj bierzmowaniem69.

65
s. 113
66
s. 113
67
s. 113
68
s. 113
69
s. 113
 Ordo Romanus XI70

Ordo Romanus jest zbiorem wskazań liturgicznych. Daje nam ono wgląd w praktykę
chrztu w Rzymie w VII w. Zaprezentujemy ją w postaci tabeli.

Czas Akcja Liturgiczna

Trzeci tydzień Wybrani, mający przyjąć chrzest przystępowali do pierwszego skrutynium
Wielkiego we wtorek.
Postu
Wtorek III tyg. Akolita zapisywał imiona dzieci i ich patronów i wzywał każde po imieniu
Postu do wejścia do kościoła; mężczyźni na prawo, kobiety na lewo.
Kandydaci są naznaczani, kładzie się na nich ręce, umieszcza się w ich
ustach odrobinę soli. Rodzice chrzestni znaczą czoło dziecka kciukiem w
imię Trójcy. Dzieci czekają następnie na zewnątrz do skończenia mszy.
Pierwsze skrutynium kończy się wezwaniem do następnego.
Niedziela III. Drugie skrutynium, takie samo jak pierwsze
tyg.
Skrutynium IV Podobne do pierwszego, ale zawiera również gest effata i położenie ręki na
tyg. Ewangelię, Credo i Modlitwę Pańską.
Skrutynia V, Takie same jak pierwsze.
VI i VII tyg.
Skrutynium Siedem skrutyniów jest wyjaśnianych jako siedem darów Ducha Świętego.
Wielkiej „Dzieci” są katechizowane, egzorcyzmowane, dokonuje się obrzędu effata
Soboty ze śliną, a prezbiter ‘returns’ credo.
Po błogosławieństwie świecy i czytaniach wigilijnych, biskup i kler udają
się do „chrzcielnicy”, śpiewając litanię. Źródło jest pobłogosławione
modlitwą Wszechmogący Wieczny Boże i Boże, który swoją niewidzialną
mocą, itd. Krzyżmo jest dolewane „na wodę, do chrzcielnicy, na sposób
krzyża. Biskup chrzci jedno bądź dwoje dzieci. reszta jest chrzczona przez
diakona. Dzieci daje się prezbiterowi, by je namaścił. Biskup daje im stola,
casula, szatę chrzcielną i monety.
Potem są bierzmowane, naznaczane krzyżmem i przyjmują komunię.

Galicja i kraje Frankońskie71

70
s. 114-115
71
s. 120-121
Rytuał galijsko-frankoński można streścić w następujących krokach:
 Poganin przystępujący do chrztu staje się katechumenem przez wyrzeczenie się złego
ducha i wszelkiej pychy diabelskiej.
 Tchnie się na niego, po to by szatan uciekł, a zrobione zostało miejsce na Chrystusa
naszego Boga.
 Zły duch jest egzorcyzmowany, tak że odchodzi i znika, dając miejsce prawdziwemu
Bogu.
 Katechumen przyjmuje sól, tak że jego bród i rozwiązłość grzechowa są oczyszczone
solą, boskim darem mądrości.
 Następnie przynosi mu się Credo Apostołów, tak że dom pusty i opuszczony przez
poprzednich mieszkańców zostaje udekorowany wiarą i mieszkanie Bogu zostaje
przygotowane.
 Następnie pyta się go o wyrzeczenie Szatana.
 Następnie dotyka się jego nozdrzy, by trwał w wierze tak długo jak oddycha.
 Namaszcza się serce olejem w znaku krzyża, by zamknąć szatanowi drzwi do serca.
 Namaszcza się łopatki, by katechumen był uzbrojony ze wszystkich stron.
Namaszczenie piersi i łopatek oznacza też wytrwałość i żywotność wiary.
 W imię Trójcy Świętej i przez potrójne zanurzenie katechumen jest chrzczony. I
słusznie człowiek, który został stworzony na obraz Trójcy, został odnowiony na to
samo podobieństwo, w imię tejże Trójcy.
 Przyobleka się go w białe szaty na znak radości i anielskiego piękna.
 Następnie jego głowa jest namaszczona świętym krzyżmem i przykryta mistycznym
welonem, by przez ten diadem zrozumiał, że ma strzec godności królestwa i
kapłaństwa, jak powiedział Apostoł: ‘jesteście ludem królewskim i kapłańskim,
ofiarując siebie samych żyjącemu Bogu, jako ofiara jemu miła’.
 Zostaje umocniony Ciałem i Krwią Pana, tak że staje się członkiem Tego, który za
niego cierpiał.
 Udzielone mu zostają siedmiorakie dary Ducha Świętego przez nałożenie rąk biskupa,
tak że jest umocniony przez Ducha Świętego, by świadczyć tym, którzy przez chrzest
otrzymali wieczną łaskę.

3. Zachodnie rytuały późnego średniowiecza.

 Rytuały późnego średniowiecza nie były już tak bardzo modyfikowane,
dopracowywano jedynie teologię chrzcielną. Do najwybitniejszych teologów tego zakresu
należy zaliczyć: Hugo od św. Wiktora, Piotra Lombarda, Bonawenturę, Tomasza z Akwinu,
Dunsa Szkota czy Gabriela Biela72.

Każda diecezja mogła rozwijać swój rytuał, a większe diecezje drukowały swoje
księgi liturgiczne. W Anglii na przykład dominował rytuał Sarum, w Germanii Agenda
Communis73. Jednak najczęściej używany był ryt z Sakramentarza Galikańskiego. Rytuał był
bardziej rozciągnięty w czasie. Jego poszczególne części nie miały miejsca na raz (poza
wypadkiem chrztu dzieci, który jednak przeważał). Wraz z rozwojem scholastyki myślenie o
sakramentach stało się bardziej ich definiowaniem, a teologia rozwijała się niejako obok
rytuału, niezależnie od niego. Inaczej działali reformatorzy, którzy tworzyli teologię i
następnie suponowali rytuał74.

Zakończenie

Wielu współczesnych teologów i pastoralistów postuluje powrót do czasów

apostolskich. Chcą niejako sprowadzić rytuał chrzcielny z powrotem nad Jordan. Z resztą
mówią chcą oni powrotu do korzeni w ogóle każdej dziedziny teologii i życia
chrześcijańskiego.

Syntetyczne spojrzenie na dzieło Bryana D. Spinksa uświadamia nam, że tak

naprawdę nigdy od owych źródeł nie odeszliśmy. Gdybyśmy bowiem odcięli się od naszych
korzeni, bardzo szybko utracilibyśmy żywotność. Tymczasem Kościół jest cały czas
organizmem żywym i rozwijającym się.

Musimy również zauważyć, iż pomimo wielu zmian i akomodacji zasadnicza teologia

chrztu pozostaje ta sama – jesteśmy włączeni w śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa (Rz 6).
Ta perspektywa pobudza nie tylko do refleksji teologicznej, ale również duchowej. Jesteśmy
bowiem Kościołem apostolskim nie tylko przez fakt pochodzenia od apostołów. Jesteśmy
ciągle niejako ożywiani tym samym Duchem, co uwyraźnia się w sakramencie chrztu.

72
zob. s. 135-151
73
s. 151
74
s. 156
 Należy zaznaczyć jeszcze jedną bardzo ważną rzecz. Sakrament chrztu jest zasadniczo
jedynym sakramentem, który jest uznawany przez wszystkie Kościoły i wspólnoty
chrześcijańskie. Jest to zatem sakrament „fundamentalny”, gdyż fundamentem Kościoła jest
jedność (por. J 17). W roku tysiąc pięćdziesięciolecia chrztu Polski jesteśmy zatem zachęceni
nie tylko do przemyślenia teologii chrztu, ale również do odkrycia na nowo wypływającej zeń
jedności.