KS.

TARSYCJUSZ SINKA CM

ZARYS LITURGIKI

Liturgia jest szczytem, do którego

zmierza dzia alno Ko cio a, i jed-
nocze nie jest ród em, z którego wy-
pfywa ca a jego moc.

(KL10)

KRAKÓW 1994
 WST P

Nauk o liturgii wi tej, Sobór Watyka ski II, poleci wyk ada "z uw-
zgl dnieniem zarówno aspektu teologicznego i historycznego, jak i ducho-
wego, duszpasterskiego i prawnego" (KL 16). Zgodnie z tym zaleceniem
"Zarys liturgiki" stara si uwzgl dnia wszystkie te aspekty, bez ich szuf-
ladkowania. Chce przybli czytelnikom liturgi Ko cio a i wskaza na jej
wi caj ce dzia anie pochodz ce od Boga, przez Chrystusa, w Duchu
wi tym oraz na kult, odbierany przez Boga od swojego ludu, równie
przez Chrystusa, w Duchu wi tym. Pragnie tak e dopomóc w wiado-
mym i czynnym udziale w liturgii wi tej, w ci ym odnajdywaniu Boga
obecnego i dzia aj cego w liturgii.
"Zarys liturgiki" przeznaczony jest przede wszystkim dla alumnów, jako
pomoc zarówno w studium liturgiki, jak i w ca ym seminaryjnym wtajem-
niczeniu liturgicznym. Konstytucja o wi tej liturgii k adzie nacisk na wy-
kszta cenie liturgiczne (KL 14-20), które "ma trwa przez ca y czas ko -
cielnych studiów, a tak e kap ani winni je kontynuowa i uzupe nia
przez ca e swoje ycie. Tylko tacy pasterze, przepojeni liturgiczn nauk i
praktyk , s w stanie pouczy wiernych i doprowadzi do bardziej zro-
zumia ego i gorliwszego uczestnictwa w ró nych czynno ciach liturgicznych
spo eczno ci chrze cija skiej" (Instr. o liturgicznym wychowaniu alumnów z
1965, nr 2). Dlatego tematyka "Zarysu liturgiki' uwzgl dnia program
obowi zuj cy w wy szych seminariach duchownych w Polsce. Mo e on
tak e s katechetom w ich pracy nad kszta towaniem m odych katolików,
organistom i lektorom w wype nianiu ich pos ug w zgromadzeniu
liturgicznym, a tak e wszystkim tym, których interesuje liturgia Ko cio a z
jej niewyczerpanymi skarbami duchowymi.
TRZECIE WYDANIE "Zarysu liturgik?, podobnie jak wydania po-
przednie, nie ro ci sobie pretensji do rangi podr cznika w cis ym zna-
czeniu, lecz jest opracowaniem materia ów zaczerpni tych przede wszyst-
5
kim z dokumentów Stolicy Apostolskiej i z dokumentów soborowych oraz z ZAGADNIENIA PODSTAWOWE
ksi g liturgicznych, jak równie z podr czników i innych opracowa po-
danych w bibliografii. Na yczenie wydawnictwa dokonane zosta y pewne
skróty, bez uszczerbku dla tre ci. S te niezb dne uzupe nienia. Na y-
czenie czytelników i zgodnie ze wskazaniami, podanymi w instrukcjach
liturgicznych, obecne wydanie zawiera szereg cytatów z modlitw liturgicznych
dla bli szego zetkni cia si z liturgi i lepszego jej zrozumienia. Niech
zatem Zarys liturgiki b dzie pomocny czytelnikom w wielbieniu Boga i w
pracy nad w asnym u wi ceniem, którego liturgia jest ród em. Bóg LITURGIKA
bowiem
"wybra nas przed za eniem wiata,
aby my byli wi ci i nieskalani przed Jego obliczem.
Z mi ci przeznaczy nas dla siebie
jako przybranych synów, przez Jezusa Chrystusa,
wed ug postanowienia swej woli, Liturgika jest samodzieln nauk teologiczn , której przedmiotem
ku chwale majestatu swej aski, jest liturgia Ko cio a. Ma ona równie swoj metod historyczno-egze-
któr nas obdarzy w Umi owanym getyczn . Zajmuje si obrz dami liturgicznymi z punktu widzenia histo-
(Ef 1,4-6). rycznego, teologicznego, duchowego, duszpasterskiego i prawnego. Liturgika
jest te jednym z g ównych przedmiotów wyk adanych na wydzia ach
teologicznych (KL 16).
Kraków, dnia 15 sierpnia 1994 r.
Ks. Tarsycjusz Sinka CM
6

POCZ TKI i ROZWÓJ

ród em dla liturgiki ksi gi Nowego Testamentu, zw aszcza

Dzieje Apostolskie i Listy wi tego Paw a, pisma Klemensa Rzyms-
kiego (t ok. 97) i innych Ojców apostolskich, Didache z ok. 120 r.,
Didaskalia syryjskie z pocz tku III w., Tradycje Apostolskie Hipolita
Rzymskiego z oko o 215 r., Konstytucje Apostolskie z oko o 380 roku,
Euchologion Serapiona z oko o 350 r., pisma Tertuliana (t 220), Cy-
priana (t 258) i innych pisarzy oraz Ojców Ko cio a, ksi gi liturgiczne,
uchwa y soborów i synodów dotycz ce liturgii, pisma urz dowe Stolicy
wi tej w sprawie liturgii itp.
Liturgika si ga pocz tkami staro ytno ci chrze cija skiej. Zacz o
si od czysto duszpasterskiego wyja niania obrz dów liturgicznych nowo
ochrzczonym chrze cijanom. Wyja nienia te przyj y form systematycz-
nego wyk adu obrz dów w dzie ach mistagogicznych. Do najbardziej
7
kim z dokumentów Stolicy Apostolskiej i z dokumentów soborowych oraz z
ksi g liturgicznych, jak równie z podr czników i innych opracowa po-
ZAGADNIENIA PODSTAWOWE
danych w bibliografii. Na yczenie wydawnictwa dokonane zosta y pewne
skróty, bez uszczerbku dla tre ci. S te niezb dne uzupe nienia. Na y-
czenie czytelników i zgodnie ze wskazaniami, podanymi w instrukcjach
liturgicznych, obecne wydanie zawiera szereg cytatów z modlitw liturgicznych
dla bli szego zetkni cia si z liturgi i lepszego jej zrozumienia. Niech
zatem Zarys liturgiki b dzie pomocny czytelnikom w wielbieniu Boga i w
pracy nad w asnym u wi ceniem, którego liturgia jest ród em. Bóg
bowiem LITURGIKA
"wybra nas przed za eniem wiata,
aby my byli wi ci i nieskalani przed Jego obliczem.
Z mi ci przeznaczy nas dla siebie
jako przybranych synów, przez Jezusa Chrystusa,
wed ug postanowienia swej woli, Liturgika jest samodzieln nauk teologiczn , której przedmiotem
ku chwale majestatu swej aski, jest liturgia Ko cio a. Ma ona równie swoj metod historyczno-egze-
któr nas obdarzy w Umi owanym getyczn . Zajmuje si obrz dami liturgicznymi z punktu widzenia histo-
(Ef 1,4-6). rycznego, teologicznego, duchowego, duszpasterskiego i prawnego. Liturgika
jest te jednym z g ównych przedmiotów wyk adanych na wydzia ach
teologicznych (KL 16).
Kraków, dnia 15 sierpnia 1994 r.
POCZ TKI I ROZWÓJ
Ks. Torsy cjusz Sinka CM

ród em dla liturgiki ksi gi Nowego Testamentu, zw aszcza

Dzieje Apostolskie i Listy wi tego Paw a, pisma Klemensa Rzyms-
kiego (t ok. 97) i innych Ojców apostolskich, Didache z ok. 120 r.,
Didaskalia syryjskie z pocz tku III w., Tradycje Apostolskie Hipolita
Rzymskiego z oko o 215 r., Konstytucje Apostolskie z oko o 380 roku,
Euchologion Serapiona z oko o 350 r., pisma Tertuliana (t 220), Cy-
priana (f 258) i innych pisarzy oraz Ojców Ko cio a, ksi gi liturgiczne,
uchwa y soborów i synodów dotycz ce liturgii, pisma urz dowe Stolicy
wi tej w sprawie liturgii itp.
Liturgika si ga pocz tkami staro ytno ci chrze cija skiej. Zacz o
si od czysto duszpasterskiego wyja niania obrz dów liturgicznych nowo
ochrzczonym chrze cijanom. Wyja nienia te przyj y form systematycz-
nego wyk adu obrz dów w dzie ach mistagogicznych. Do najbardziej
znanych nale : Katechezy mistagogiczne wi tego Cyryla Jerozolimskiego
(t 386), De sacramentis w. Ambro ego (t 397) i De catechizandis
rudibus w. Augustyna (t 430). Kontynuatorami tego nurtu byli mi dzy
innnymi Pseudo-Dionizy Areopagita (V/VI w.) oraz w. Izydor z Se-
willi (f 636).
Od czasów karoli skich liturgika by a ju nauk rozwini i sa-
modzieln , dzi ki znanym autorom, takim jak Alkuin (f 804), Amala-
riusz z Metzu (t 850), Walafryd Strabo (t 849). W nast pnych wiekach
doszli Bernold z Konstancji (t 1100), Rupert z Deutz (t 1135),
Honoriusz z Autun (t 1150), Jan Beleth (t 1165). Pos ugiwali si oni
przewa nie metod symboliczn , zwan te alegoryczn . Za jej ojca
uwa a si Amalariusza z Metzu. Przeciwnikiem metody alegorycznej
by archidiakon Florus (t 860). Metoda ta dominowa a w redniowieczu,
pó niej zarzucona. Obiektywnie pisali Innocenty III (t 1216): De sacro
altaris mysterio', Albert Wielki (t 1280): Opus de mysterio missae;
Wilhelm Durandus (t 1292): Rationale divinorum officiorum, które sta o
si autorytetem dla liturgistów na kilka wieków. Nale eli do nich:
Henryk von Hessen (t 1397), Jan a Lapide (t 1496), Jan Burchard (t
1506). Z polskich liturgistów tego czasu, zwi zanych z Uniwersytetem
Jagiello skim nale eli mi dzy innymi Bart omiej z Jas a (t 1407), Jan z
Kluczborka (t 1423), Andrzej z Kokorzyna (t 1435). Na podkre lenie
zas uguje Tractatus sacerdotalis Miko aja z B onia (t 1438). W XVI w.
polskich odr bno ci liturgicznych bronili Andrzej Krzycki (t 1537) i Jan
aski (t 1531).
Potrzeba obrony obrz dów Ko cio a katolickiego przed atakami in-
nowierców oraz humanizmu ze swoim zapatrzeniem si w histori ,
zw aszcza w staro ytno , spowodowa y rozwój studiów historycznych.
Rozpocz si okres wydawania róde i dzie monograficznych oraz
traktatów liturgicznych. Do najbardziej znanych nale : G. Cassander,
Liturgica, 1558; M. Hittorp, De divinis catholicae ecclesiae officiis et
mysteriis, 1588; J. Mabillon, De liturgia gallicana, 1685; J. Bona, Rerum
liturgicarum libri duo, 1671; L. Muratori, Liturgia romana vetus, 1748; J. i
A. Assemani, Codex liturgicus ecclesiae universae, 1749-66; M. Ger-bert,
Principia theologiae liturgicae uoad divinum officium, Dei cultum et
sanctorum, 1759. Do znanych liturgistów polskich tego okresu nale :
Marcin Bia obrzeski (t 1586), Adrian Jung (t 1607), Marcin Kro-wicki
(t 1589), Hieronim Powodowski (t 1613).
W XIX w. ruch liturgiczny ywi twórczo w zakresie liturgiki.
Prosper Gu ranger (t 1875) jest autorem dwóch g nych dzie : Insti-
8
tutions liturgi ues (Paris 1878-1885) orsa.L'annee liturgi ue (f ans 1840-
1851). Dalsze monumentalne dzie a to Dictionnaire d'Archeologie chre-
tienne et de Liturgie Ferdynanda Cabrol'a i Henryka Leclercq'a, Monu-
menta Ecclesiae Liturgica Henryka Leclercq'a i Dos Jahr des Heiles
Piusa Parscha (t 1954). W Polsce na uwag zas uguj mi dzy innymi
Pawe Rzymski (t 1833), autor podr cznika do liturgiki i Julian Nowo-
wiejski (t 1941), Wyk ad liturgii Ko cio a katolickiego (4 tomy 1893-
1916), J.N. Fija ek (t 1936), W. Abraham (t 1941), Zenon i Stanis aw
Hody scy (art. w Enc. Ko . Nowodw.), Micha Kordel (t 1936) za o-
yciel pisma Mysterium Christi, Jan Korzonkiewicz (t 1932), Józef Mi-
chalak (t 1941): Zarys Liturgiki.
ród bogatej literatury liturgicznej ostatnich dziesi tków lat dzie ami
klasycznymi s mi dzy innnymi Cypriana Yagagginiego, // senso
teologico delia liturgia (Roma 1957); LEglise en priere (Tournai 1961)
pod red. A. G. Martimort'a; J. A. Jungmanna, Missarum sollemnia; M.
Righetti, Manuale di storia liturgica (Milano 1950-1959). W miar
rozwoju ruchu liturgicznego i liturgiki, zak adano pisma w ró nych o -
rodkach, na amach których publikowano rezultaty bada naukowych.
Do najbardziej znanych nale : Bibel und Liturgie (Klosterneuburg
1926...), Ephemerides Liturgicae (Roma 1887...), Liturgisches Jahrbuch
(Munster 1951...), La Maison-Dieu (Paris 1945...), Rivista liturgica (To-
rino 1914...).
PRZEDMIOT
Przedmiotem liturgiki s obrz dy liturgiczne Ko cio a. Zajmuje si
ona histori liturgii, jej obowi zuj form , my teologiczn po-
szczególnych obrz dów, wskazuje na ich funkcj duszpastersk oraz na
ich tre ascetyczno-mistyczn .
Historia liturgii bada genez i rozwój obrz dów wi tych. Badania te
pozwalaj ustali w ciwy sens i znaczenie poszczególnych obrz dów,
ich czasowe i kulturowe uwarunkowania; pozwalaj rozró ni elementy
istotne od ubocznych, dodanych; obrz dy ustanowienia Bo ego i
ko cielnego. Wyniki bada historycznych pozwalaj lepiej zrozumie
dzisiejszy kszta t liturgii Ko cio a. One równie najlepiej sygnalizuj
potrzeb reformy liturgii i najlepiej t reform przygotowuj .
9
Obowi zuj form liturgii zawieraj ksi gi liturgiczne zatwier-
dzone przez kompetentn w adz ko cieln i aktualnie u ywane przy
sprawowaniu czynno ci liturgicznych. Liturgika wyja nia obrz dy za-
warte w tych ksi gach, wskazuj c na w ciwy ich sens. Wskazuje tak e na
poprawny sposób ich wykonania.
Teologia liturgii zajmuje si my teologiczn zawart w poszcze-
gólnych obrz dach. W ten sposób stara si wydoby i usystematyzowa
tre ca ej liturgii. Ten dzia liturgiki powsta w ostatnich czasach na
wzór teologii biblijnej. Podstawy teologii liturgii wy Sobór Waty-
ka ski II w pierwszym rozdziale Konstytucji o liturgii.
Nazwa liturgika pastoralna pojawi a si w 1920 roku. Zajmuje si
ona funkcj duszpastersk obrz dów wi tych. U wi cenie cz owieka
dokonuje si bowiem g ównie przez liturgi i w liturgii. Badania his-
toryczne wykaza y, e przez d ugie wieki liturgia by a jedyn form
duszpasterzowania. Pewien kryzys duszpasterski, o którym si mówi,
zmusza do refleksji nad nowymi sposobami dotarcia do wspó czesnego
cz owieka. Problemami takimi zajmuje si liturgika duszpasterska.
Wszystkie zdrowe formy liturgiczno-duszpasterskie prowadz do wia-
domego i czynnego udzia u w liturgii.
Liturgika ascetyczno-mistyczna zajmuje si zagadnieniami, które
mo na by uj w pytanie: jak ycie duchowe katolików ze rodkowa
wokó liturgii. Liturgia bowiem ma centralne znaczenie w yciu Ko -
cio a, a wi c w yciu wewn trznym wiernych. Duchowo liturgiczna to
prze ywanie blisko ci u wi caj cego Boga i kontemplowanie bogatych
tre ci, w które liturgia obfituje.
POWI ZANIA Z INNYMI NAUKAMI
Liturgika ma wiele punktów stycznych z innymi dyscyplinami nauko-
wymi, zw aszcza teologicznymi i humanistycznymi. Nale y do nich przede
wszystkim dogmatyka, z któr liturgika ma cz ciowo wspólny przedmiot.
Obydwie dyscypliny zajmuj si takimi zagadnieniami jak: chwa a Bo a,
królestwo Bo e, Syn Bo y, po rednictwo mi dzy Bogiem i lud mi, dzie o
zbawcze, aska Bo a, Ko ció , kult, ofiara itp.
Mi dzy biblistyk , a liturgik istniej bardzo cis e wi zy. Odno-
wiona liturgia zawiera obfity wybów czyta . Czynno ci i symbole litur-
10
giczne czerpi swoje znaczenie z Pisma wi tego. Równie modlitwy
liturgiczne cz sto s inspirowane tekstami biblijnymi. Ponadto badania
nad genez kultu chrze cija skiego opieraj si na ksi gach biblijnych.
Liturgika spotyka si z histori przy badaniu rozwoju kultu w wietle
bada archeologicznych, patrystycznych, paleograficznych itp. Musi
uwzgl dni liczne ród a historyczne r kopi mienne i drukowane. Przy-
datne s te nauki pomocnicze historii, jak: paleografia, chronologia,
numizmatyka, heraldyka itd.
Prawo kanoniczne zajmuje si zagadnieniami, które interesuj tak e
liturgist . Chodzi zw aszcza o czwart ksi Kodeksu Prawa Kanoni-
cznego, traktuj o u wi caj cym dzia aniu Ko cio a. Mowa tam o sa-
kramentach, o liturgii godzin, o lubie i przysi dze, o miejscach i cza-
sach wi tych oraz o kulcie wi tych. Wa ne dla liturgiki s dokumenty z
historii prawa kanonicznego, a wi c dekrety soborowe i synodalne, które
w niejednym punkcie dotycz liturgii.
Historia sztuki wchodzi w zakres nauk liturgicznych ze wzgl du na
ró ne style budownictwa ko cielnego, rzemios a artystycznego, malarstwa,
rze by. Zajmuje si miejscem, w którym sprawowana jest liturgia oraz
jego wystrojem artystycznym.
historii literatury liturgika czerpie materia y do dziejów poezji
ko cielnej, kaza i dramatów liturgicznych. S one ród em poznania
dawnych modlitw i pie ni w j zykach narodowych, oraz zwyczajów litur-
gicznych.
piew tak ci le zwi zany jest z liturgi , e stanowi integraln jej
cz i znajomo podstawowych wiadomo ci z muzykologii ko cielnej
jest konieczna.
Filologia klasyczna jest niezb dna przy badaniach staro ytnej liturgii
rzymskiej, gdzie poza acin zachodzi konieczno znajomo ci j zyka
greckiego, a przy badaniach naukowych innych liturgii, równie j zy-
ków, jakie by y u ywane przy ich sprawowaniu.
Etnografia pomaga liturgice w prowadzeniu bada nad kultami par-
tykularnymi, szczególnie gdy chodzi o kult wi tych Pa skich i o sa-
kramentalia zawarte w dawnych rytua ach partykularnych (diecezjal-
nych, zakonnych).
Liturgika korzysta zatem tak z metod, jak i z wyników bada wy ej
wymienionych dyscyplin naukowych. Nie musi ona od nowa bada tego,
co ju zosta o fachowo zrobione przez inne dziedziny nauki. Chodzi
równie o mo liwie wszechstronne na wietlenie ka dego badanego
szczegó u.
11
 LITURGIA
DEFINICJA S OWNA
Wyraz liturgia wywodzi si z greckiego leiturgia. Jest to wyraz z o-
ony z przymiotnika leitos i rzeczownika ergon. Wyrazem leitos Grecy
okre lali to wszystko, co dotyczy o ycia spo ecznego i znaczy o mniej
wi cej tyle, co publiczny. Wyrazem za ergon nazywali prac , dzie o,
. Wyrazem z onym leiturgia, Grecy okre lali to, co s o ogó owi
obywateli, jak np.: budowa mostów, okr tów czy stadionów. Ten sam
wyraz stosowali do czynno ci religijnych, kultowych.
W chrze cija stwie wyraz liturgia nie mia pocz tkowo powodzenia.
Na oznaczenie s by Bo ej pos ugiwano si wyrazami takimi, jak: offi-
cium divinum, officium ecclesiasticum, ministerium divinum, ministerium
ecclesiasticum, munus, sacrificium. Na chrze cija skim Wschodzie wyraz
liturgia w IV w. oznacza s Bo duchowie stwa, a w IX w. jego
znaczenie ograniczono do samej Mszy w., a w ciwie do samego ka-
nonu mszalnego (anafory). St d mówi si o liturgii w. Jakuba, liturgii
w. Bazylego czy liturgii w. Jana Chryzostoma.
Na chrze cija skim Zachodzie wyraz liturgia przyj si dopiero pod
wp ywem humanizmu, a od XVIII w. Kuria Rzymska zacz a pos ugiwa
si nim w oficjalnych dokumentach, na oznaczenie ca ego kultu
Ko cio a. Takie te znaczenie posiada do dnia dzisiejszego.
DEFINICJA RZECZOWA
W ci gu ostatniego stulecia wielokrotnie próbowano zdefiniowa li-
turgi , jednak bez powodzenia. Nie zdo ano stworzy takiej definicji,
która w pe ni zawar aby istot liturgii. Liturgia jest bowiem rzeczy-
wisto ci z on i yw , widzialn i niewidzialn , ziemsk i Bo . Nie da
si tego uj wyczerpuj co w jednym zdaniu. St d nawet obecnie, po
Soborze Watyk. II, nie ma klasycznej definicji liturgii. Wszystkie
próby zdefiniowania liturgii mo na sprowadzi do trzech grup:
12
— pierwsz grup stanowi definicje podkre laj ce zewn trzn , ceremo-
nialn stron liturgii, np.: Liturgia jest zbiorem symboli, piewów i czyn-
no ci, przy pomocy których Ko ció wyra a i manifestuje swoj cze
wzgl dem Boga (P. Gueranger, t 1875).
— druga grupa ujmuje liturgi od strony prawnej, np: Liturgia jest pub-
licznym, prawnie ustalonym kultem Ko cio a, który jest wykonywany przez
specjalnie wybranych i prawnie upowa nionych przedstawicieli (R. Guar-
dini, t 1968).
— trzeci grup stanowi definicje teologiczne, k ad ce naciska na
Ko ció jako Cia o Mistyczne Jezusa Chrystusa, np.: Liturgia, to miste-
rium Chrystusa i Ko cio a (O. Casel, t 1948).
Poniewa w ród liturgistów pojawi y si ró ne, nawet skrajne ten-
dencje, odchodz ce czasem od ducha liturgii, dlatego w 1947 roku
os zabra papie Pius XII (t 1958) w encyklice "Mediator De?', któr w
ca ci po wi ci sprawom liturgii. Czytamy tam m.in.: "zupe nie oddalaj
si od prawdziwego i istotnego poj cia liturgii ci, którzy j uwa aj
tylko za cz zewn trzn kultu, podpadaj pod zmys y, lub za jak
ozdobn okaza ceremonii. Niemniej myl si ci, którzy j pojmuj
jako zbiór praw i przepisów, którymi hierarchia ko cielna ustala
urz dzenie i porz dek wi tych obrz dów" (s. 39). Papie popar
teologiczne tendencje w ruchu liturgicznym i poda rodzaj definicji
opisowej: "Liturgia obejmuje ca kowity kult publiczny Cia a Misycznego
Jezusa Chrystusa, a wi c Jego G owy i cz onków". W okre leniu tym wy-
eksponowany jest kult, z pomini ciem u wi cenia, jakie dokonuje si w
liturgii. Pisze o tym w innym miejscu encykliki, wi c liturgi z ka-
stwem Chrystusa: "Chrystus ka dego dnia w sakramentach i we
Mszy wi tej dzia a dla zbawienia naszego i dzi ki temu w ka dej
chwili oczyszcza on rodzaj ludzki i po wi ca go Bogu" (s. 40).
Sobór Watyka ski n podaje nast puj definicj opisow : "S usznie
uwa a si liturgi za wykonywanie kap skiego urz du Chrystusa; w niej
przez znaki widzialne wyra a si i w sposób w ciwy poszczególnym znakom
urzeczywistnia u wi cenie cz owieka, a Mistyczne Cia o Jezusa Chrystusa,
mianowicie G owa i Jego cz onki, wykonuj ca kowity kult publiczny" (KL 7).
Dla w ciwego zrozumienia tej opisowej definicji liturgii, trzeba wyja ni
kolejno zawarte w niej poj cia, a mianowicie: e liturgia jest
wykonywaniem kap skiego urz du Chrystusa, co w istocie polega na
uobecnianiu Jego paschalnego misterium, e przez to uobecnienie
dokonuje si u wi cenie cz owieka i uwielbienie Boga. Uczestniczenie
13
w liturgii ziemskiej jest zapowiedzi i zapocz tkowaniem uczestnictwa w
liturgii niebieskiej. Aktualizacja kap stwa Chrystusowego i uobecnianie
misterium paschalnego dokonuje si przez znaki liturgiczne. Razem z
Chrystusem-Kap anem dzia a Jego Cia o-Ko ció .
Liturgia jest wykonywaniem kap skiego urz du Chrystusa. —
Przez Wcielenie Chrystus sta si Po rednikiem mi dzy Bogiem, a lu-
mi, czyli kap anem w pe nym znaczeniu. Przyj wszy natur ludzk
sta si On rzecznikiem ludzko ci przed Bo ym Majestatem. Przez do-
skona e pos usze stwo (Hbr 10,5-7) i dobrowoln ofiar ca ego ycia
(Hbr 10,10), a szczególnie przez mier na krzy u, odda On Ojcu
niebieskiemu niesko czenie doskona cze , a dla ludzi sta si przy-
czyn wiecznego zbawienia.
Kap stwo Chrystusa opiera si zatem na unii hypostatycznej, która
jest trwa a. Chrystus "dlatego, e pozostaje na wieki, wieczne ma
kap stwo" (Hbr 7,24). Wykonuje je w niebie, "bo yje zawsze, aby
si wstawia za nami" (Hbr 7,25). Na ziemi dzia a jako Szafarz liturgii,
która jest wykonywaniem Jego kap skiego urz du.
Jak Ojciec pos Syna, tak Syn pos Aposto ów, aby w Ko ciele
przez liturgi kontynuowali Jego zbawcze dzie o (KL 6). Aposto owie i
ich nast pcy g osz s owo Bo e, ukazuj c ludziom Boga i rzeczywisto
nadprzyrodzon . W ten sposób prowadz lud do wiary, a w dalszej
konsekwencji do sakramentalnego spotkania z Bogiem w liturgii.
Liturgia uobecnia misterium paschalne. — Wyraz grecki pascha
pochodzi od hebrajskiego pesach = przej cie. W Starym Testamencie
Izraelici co roku obchodzili wi to Paschy jako dzi kczynienie Bogu za
przej cie z niewoli egipskiej do ziemi obiecanej. W Nowym Testamencie
za Pascha oznacza przej cie Chrystusa przez ycie ziemskie, które dla
nas ma znaczenie zbawcze, a szczególnie Jego m ka, mier i
zmartwychwstanie. To misterium paschalne stanowi punkt centralny
ca ej historii zbawienia, która dzieli si na cztery okresy:
— Stary Testament, w którym Pan Bóg "licznymi i ró nymi sposobami"
(Hbr 1,1) objawia swój odwieczny plan zbawienia, zapowiadaj c
przyj cie Zbawiciela.
— ycie ziemskie Jezusa Chrystusa, Jego dzie o zbawcze, które by o
realizacj odwiecznego planu zbawczego Boga. Ca e ycie Chrystusa
Pana mia o warto zbawcz . Jego m ka, mier i zmartwychwstanie
stanowi punkt szczytowy przej cia do Ojca.
14
— Trzeci okres w historii zbawienia, to czas Ko cio a. Trwa b dzie
do powtórnego przyj cia Chrystusa w dniu ostatecznym (paruzja).
— Okres czwarty obejmuje ca wieczno , w której zbawieni ciesz
si rzeczywisto ci niebiesk .
Krótko mówi c, liturgia kontynuuje histori zbawienia, która po-
cz tek bierze w odwiecznym upodobaniu Ojca, szczyt osi ga w pas-
chalnym misterium Chrystusa i przed a si w dzia aniu Ko cio a,
który swoje dzieci prowadzi do wiecznego zbawienia.
Misterium paschalne Chrystusa uobecnia si w liturgii: "Ko ció
nigdy nie zaprzesta zbiera si na odprawianie paschalnego misterium,
czytaj c to, co o Nim by o we wszystkich pismach ( k 24,27) sprawuj c
Eucharysti , w której uobecnia si zwyci stwo i triumf Jego mierci" (KL
6). W Eucharystii sam Chrystus jest obecny w swojej tajemnicy.
Wszystkie sakramenty czerpi swoj moc z misterium paschalnego (KL
7). Przez udzia w liturgii cz owiek zostaje w czony w misterium
paschalne i pozostaje w zasi gu jego u wi caj cego dzia ania.
wi cenie cz owieka i uwielbienie Boga. — W liturgii mo na roz-
ró ni dwa nurty: wi cj cy i dzi kczynny. Konstytucja o liturgii wielo-
krotnie mówi o u wi ceniu i o kulcie. Nurt u wi caj cy posiada kierunek
od Boga do cz owieka. Jest to nurt zst puj cy, zwany u wi caj cym,
zbawczym lub soteriologicznym. Nurt dzi kczynny za ma kierunek od
cz owieka do Boga. wi cony cz owiek dzi kuje Bogu za dzie o zbawienia,
za u wi cenie. Nurt ten zwany jest tak e kultycznym, wielbi cym lub
latreutycznym. W liturgii s owa Bo ego bardziej wyra ny jest nurt
zst puj cy. Bóg bowiem kieruje do cz owieka swoje s owo. S owo to
wieca cz owieka, u wi ca, oczyszcza i formuje. W modlitwach li-
turgicznych natomiast (np. w liturgii godzin) bardziej uwydatnia si
nurt wielbi cy. W ka dej czynno ci liturgicznej obydwa te nurty tak si
przenikaj , e jedynie logicznie mo emy je rozdziela i analizowa .
wi cenie i kult nale do istoty liturgii: u wi cenie idzie od Ojca
niebieskiego, przez Chrystusa, w Duchu wi tym, a u wi cony cz owiek
oddaje nale ny kult Bogu, przez Chrystusa, w Duchu wi tym.
Liturgia ziemska zapowiada liturgi niebiesk . — Liturgia Ko cio a
dokonuje si w doczesno ci, ale równocze nie jest ona zapowiedzi i
zadatkiem liturgii niebieskiej. "Liturgia ziemska daje nam niejako
przedsmak uczestnictwa w liturgii niebieskiej, odprawianej w mie cie
wi tym Jeruzalem, do którego pielgrzymujemy, gdzie Chrystus siedzi
15
po prawicy Bo ej jako s uga wi tyni i prawdziwego przybytku. W li-
turgii ziemskiej ze wszystkimi zast pami duchów niebieskich wy piewu-
jemy hymn chwa y. W niej wspominamy ze czci wi tych i spodzie-
wamy si otrzyma jak cz stk i wspólnot z nimi. W niej oczeku-
jemy Zbawiciela, Pana naszego Jezusa Chrystusa, a si uka e jako
Ten, który jest yciem naszym, a my z Nim razem pojawimy si w
chwale" (KL 8).
Liturgia ziemska przygotowuje i prowadzi cz owieka do liturgii
niebieskiej, dlatego jest tak wa na i st d te autor natchniony na-
wo uje: "nie opuszczajmy naszych wspólnych zebra , jak si to sta o
zwyczajem u niektórych, ale zach cajmy si nawzajem i to tym bar-
dziej, im wyra niej widzimy, e zbli a si dzie " (Hbr 10,25).
Liturgia jako wiat wi tych znaków. — Spotkanie cz owieka z Bo-
giem dokonuje si pod os on znaków. S to "znaki widzialne, których
ywa wi ta liturgia dla oznaczenia niewidzialnych spraw Bo ych, zosta y
wybrane przez Chrystusa lub przez Ko ció " (KL 33). Wielbienie Boga i
wi cenie cz owieka dokonuje si poprzez znaki wi te i w sposób
ciwy poszczególnym znakom. Np. w ciwo ci wody jest, e
oczyszcza cz owieka z brudu fizycznego, a z ustanowienia Chrystusa
dokonuje oczyszczenia duchowego. Jest wi c analogia mi dzy widzial-
nym znakiem sakramentalnym, a jego dzia aniem niewidzialnym.
Liturgia dzie em Chrystusa i Ko cio a. — Liturgi sprawuje ca y
Chrystus, to znaczy On sam jako G owa oraz Jego Cia o Mistyczne
czyli Ko ció . Ka dy obchód liturgiczny jest dzie em Chrystusa i Jego
Ko cio a. Jest doskona ym wielbieniem Boga i u wi ceniem ludzi.
CEL LITURGII
ównym celem liturgii wi tej jest chwa a Bo a i u wi cenie cz o-
wieka. Jedno i drugie dokonuje si w Ko ciele. Przez wzrost wi to ci
poszczególnych wiernych, wzrasta wi to Ko cio a. "Podoba o si Bogu
wi ca i zbawia ludzi nie pojedynczo, z wykluczeniem wszelkiej
wzajemnej mi dzy nimi wi zi, lecz uczyni z nich lud, który by Go po-
znawa w prawdzie i zbo nie Mu s " (KK 9). "Liturgia, przez któr
16
dokonuje si dzie o naszego odkupienia, w najwy szym stopniu przy-
czynia si do tego, aby wierni yciem swoim wyra ali oraz ujawniali
innym misterium Chrystusa i rzeczywist natur prawdziwego Ko cio a"
(KL2).
Chrystus zorganizowa lud Nowego Przymierza i nazwa go Ko cio em.
Ko ció ten ma Jego natur teandryczn czyli bosko-ludzk . Podobnie
jak sam Chrystus, posiadaj cy widzialne cz owiecze stwo i niewidzialne
Bóstwo, tak równie Jego Ko ció ma widzialn struktur organizacyjn ,
ludzk i rzeczywisto niewidzialn , Bosk : "Jest On bowiem ludzki i
jednocze nie Boski, widzialny i wyposa ony w dobra niewidzialne,
arliwy w dzia aniu i oddany kontemplacji, obecny w wiecie, a jednak
pielgrzymuj cy. Wszystkie te w ciwo ci posiada w taki mianowicie
sposób, e to, co ludzkie, jest podporz dkowane Bo emu i skierowane
do Bo ego, widzialne do niewidzialnego, ycie czynne do
kontemplacji, a to, co doczesne — do miasta przysz ego, którego
szukamy (KL 2).
Przez wi te ycie Ko ció ma by jakby sztandarem wzniesionym
dla narodów (Iz 11,12), aby tych, którzy s poza Ko cio em poci gn do
Chrystusa, aby rozproszone dzieci Bo e zgromadzi y si w jedno (J
11,52), a stanie si jedna owczarnia i jeden pasterz (zob.KL 2). Przy
zapraszaniu na ono Ko cio a katolickiego innowierców i niewierz cych,
wi to Ko cio a ma by najsilniejszym argumentem i si poci gaj .
LITURGIA W RÓD ZADA KO CIO A
By unikn niepotrzebnych dyskusji nad tym, które funkcje Ko cio a s
wa niejsze, a które mniej wa ne, Sobór Watyka ski II o wiadczy :
"Liturgia nie wyczerpuje ca ej dzia alno ci Ko cio a, gdy zanim ludzie
zbli si do liturgii, musz by wezwani do wiary i nawrócenia...
Dlatego Ko ció g osi niewierz cym or dzie zbawienia, aby wszyscy ludzie
poznali jedynego, prawdziwego Boga i Jego wys annika Jezusa Chrystusa
i aby nawrócili si od swoich dróg i czynili pokut . Ma ponadto
przygotowa ich do sakramentów, uczy wype niania wszystkiego, co
nakaza Chrystus, zach ci wszystkich do dzie mi osierdzia, pobo no ci i
apostolstwa, aby one jasno wiadczy y, e jakkolwiek chrze -
17
po prawicy Bo ej jako s uga wi tyni i prawdziwego przybytku. W li-
turgii ziemskiej ze wszystkimi zast pami duchów niebieskich wy piewujemy
hymn chwa y. W niej wspominamy ze czci wi tych i spodziewamy si
otrzyma jak cz stk i wspólnot z nimi. W niej oczekujemy
Zbawiciela, Pana naszego Jezusa Chrystusa, a si uka e jako Ten,
który jest yciem naszym, a my z Nim razem pojawimy si w chwale"
(KL 8).
Liturgia ziemska przygotowuje i prowadzi cz owieka do liturgii
niebieskiej, dlatego jest tak wa na i st d te autor natchniony na-
wo uje: "nie opuszczajmy naszych wspólnych zebra , jak si to sta o
zwyczajem u niektórych, ale zach cajmy si nawzajem i to tym bar-
dziej, im wyra niej widzimy, e zbli a si dzie " (Hbr 10,25).
Liturgia jako wiat wi tych znaków. — Spotkanie cz owieka z Bo-
giem dokonuje si pod os on znaków. S to "znaki widzialne, których
ywa wi ta liturgia dla oznaczenia niewidzialnych spraw Bo ych, zosta y
wybrane przez Chrystusa lub przez Ko ció " (KL 33). Wielbienie Boga i
wi cenie cz owieka dokonuje si poprzez znaki wi te i w sposób
ciwy poszczególnym znakom. Np. w ciwo ci wody jest, e
oczyszcza cz owieka z brudu fizycznego, a z ustanowienia Chrystusa
dokonuje oczyszczenia duchowego. Jest wi c analogia mi dzy widzial-
nym znakiem sakramentalnym, a jego dzia aniem niewidzialnym.
Liturgia dzie em Chrystusa i Ko cio a. — Liturgi sprawuje ca y
Chrystus, to znaczy On sam jako G owa oraz Jego Cia o Mistyczne
czyli Ko ció . Ka dy obchód liturgiczny jest dzie em Chrystusa i Jego
Ko cio a. Jest doskona ym wielbieniem Boga i u wi ceniem ludzi.
CEL LITURGII
ównym celem liturgii wi tej jest chwa a Bo a i u wi cenie cz o-
wieka. Jedno i drugie dokonuje si w Ko ciele. Przez wzrost wi to ci
poszczególnych wiernych, wzrasta wi to Ko cio a. "Podoba o si Bogu
wi ca i zbawia ludzi nie pojedynczo, z wykluczeniem wszelkiej
wzajemnej mi dzy nimi wi zi, lecz uczyni z nich lud, który by Go po-
znawa w prawdzie i zbo nie Mu s " (KK 9). "Liturgia, przez któr
16
dokonuje si dzie o naszego odkupienia, w najwy szym stopniu przy-
czynia si do tego, aby wierni yciem swoim wyra ali oraz ujawniali
innym misterium Chrystusa i rzeczywist natur prawdziwego Ko cio a"
(KL2).
Chrystus zorganizowa lud Nowego Przymierza i nazwa go Ko cio em.
Ko ció ten ma Jego natur teandryczn czyli bosko-ludzk . Podobnie
jak sam Chrystus, posiadaj cy widzialne cz owiecze stwo i niewidzialne
Bóstwo, tak równie Jego Ko ció ma widzialn struktur organizacyjn ,
ludzk i rzeczywisto niewidzialn , Bosk : "Jest On bowiem ludzki i
jednocze nie Boski, widzialny i wyposa ony w dobra niewidzialne,
arliwy w dzia aniu i oddany kontemplacji, obecny w wiecie, a jednak
pielgrzymuj cy. Wszystkie te w ciwo ci posiada w taki mianowicie
sposób, e to, co ludzkie, jest podporz dkowane Bo emu i skierowane
do Bo ego, widzialne do niewidzialnego, ycie czynne do
kontemplacji, a to, co doczesne — do miasta przysz ego, którego
szukamy (KL 2).
Przez wi te ycie Ko ció ma by jakby sztandarem wzniesionym
dla narodów (Iz 11,12), aby tych, którzy s poza Ko cio em poci gn
do Chrystusa, aby rozproszone dzieci Bo e zgromadzi y si w jedno (J
11,52), a stanie si jedna owczarnia i jeden pasterz (zob.KL 2). Przy
zapraszaniu na ono Ko cio a katolickiego innowierców i niewierz cych,
wi to Ko cio a ma by najsilniejszym argumentem i si poci gaj .
LITURGIA W RÓD ZADA KO CIO A
By unikn niepotrzebnych dyskusji nad tym, które funkcje Ko cio a s
wa niejsze, a które mniej wa ne, Sobór Watyka ski II o wiadczy :
"Liturgia nie wyczerpuje ca ej dzia alno ci Ko cio a, gdy zanim ludzie
zbli si do liturgii, musz by wezwani do wiary i nawróce-
nia... Dlatego Ko ció g osi niewierz cym or dzie zbawienia, aby wszyscy
ludzie poznali jedynego, prawdziwego Boga i Jego wys annika Jezusa
Chrystusa i aby nawrócili si od swoich dróg i czynili pokut . Ma
ponadto przygotowa ich do sakramentów, uczy wype niania wszystkiego,
co nakaza Chrystus, zach ci wszystkich do dzie mi osierdzia, po-
bo no ci i apostolstwa, aby one jasno wiadczy y, e jakkolwiek chrze -
17
cijanie nie s z tego wiata, s jednak wiat ci wiata i oddaj Bogu
chwa wobec ludzi" (KL 9). Ko ció spa nia zatem trzy podstawowe
zadania:
— martyria — funkcja dawania wiadectwa czyli nauczania, aposto o-
wania. Ko ció naucza niewierz cych przez prac misyjn , a wierz cych
przez katechizacj , kazania, rekolekcje itp. Funkcja apostolska to tak e
chrze cija ska postawa yciowa, zgodna z wyznawan wiar .
— leiturgia — to funcja sprawowania s by Bo ej, a wi c wielbienia
Boga i u wi cania wiernych.
— diakonia — to funkcja nie rz dzenia lecz s enia ludowi w ka dej
formie, a szczególnie spe nianie dzie mi osierdzia.
"Liturgia jednak jest szczytem" dzia alno ci Ko cio a. Przez swoj
dzia alno doprowadza on ludzi do tego, e przez wiar i chrzest staj
si dzie mi Bo ymi i owocnie uczestnicz w tajemnicach zbawienia, co
ma miejsce w nie w liturgii. Liturgia jest równie ród em, z którego
Ko ció czerpie moc do wype niania zada na ziemi (KL 10).
KULT, JEGO AKTY, CECHY
I PRZEDMIOT
Gdy cz owiek pozna jedynego i prawdziwego Boga-Stwórc , Jego
niesko czon doskona i wi to , wtedy samorzutnie jawi si u niego
uwielbienie i kult. Z tego punktu widzenia mo emy okre li kult jako
samorzutn odpowied cz owieka na rzeczywisto niesko czenie wi tego
Boga. Kult oznacza wi c szczególn postaw czci, uwielbienia i ho du.
W Starym Testamencie Pan Bóg domaga si kultu od swojego ludu.
W drugim przykazaniu raz na zawsze ustali , e tylko On mo e by
przedmiotem kultu. Dusz tego kultu starotestamentalnego by a
wierno ludu wybranego dla przymierza zawartego z Bogiem.
W Nowym Testamencie wszystkie formy kultu starotestamentalnego
Chrystus zast pi swoimi obrz dami sakramentalnymi. Najdoskonalszym
kultem Boga jest Ofiara Jesusa Chrystusa z ona na krzy u, a uobec-
niana w ka dej Mszy wi tej a do ko ca wieków.
18
Akty kultu. — Postawa cz owieka wobec Boga wyra a si w aktach
wewn trznych i zewn trznych. Aktami kultu wewn trznego np. po-
dziw dla niesko czenie doskona ego Boga, uwielbienie, dzi kczynienie,
pro ba i przeb aganie. S one dusz kultu. One decyduj o jego g bi i
warto ci.
Poniewa cz owiek jest istot psychofizyczn , dlatego jego prze ycia
wewn trzne uzewn trzniaj si w aktach kultu zewn trznego. nimi
np.: s owa, gesty, jak wznoszenie r k, kl kanie itp.
Cechy kultu. — Rozró niamy kult ca kowity i publiczny. Kult nazy-
wamy ca kowitym wtedy, gdy jest wewn trzny i zewn trzny, gdy an-
ga uje ca ego cz owieka: jego rozum, wol , uczucia, zmys y i gdy uwz-
gl dnia wszystkie elementy nabo stwa, jak skupienie, cisz , gest, re-
cytacj , piew, modlitw .
"Nie ka dy, który mi mówi: Panie, Panie! - wejdzie do królestwa
niebieskiego, lecz ten, kto spe nia wol mego Ojca, który jest w niebie"
(Mt 7, 21). Kult oderwany od moralno ci, czyli od pe nienia woli Bo ej,
który nie wp ywa na ycie codzienne cz owieka, staje si zwyczajem,
cz stk folkloru (np. chrzest, lub czy pogrzeb ludzi nie yj cych
wed ug religii). "Musimy stale z Chrystusem, ca kowicie Jemu si
odda , aby w Nim, z Nim i przez Niego oddawa chwa Ojcu
niebieskiemu" (Med. Dei).
Kult jest publiczny, "gdy jest sprawowany w imieniu Ko cio a przez
osoby prawnie do tego wyznaczone i z zastosowaniem aktów zatwier-
dzonych przez w adz ko cieln " (KPK 834 § 2). Jest to kult oddawany
Bogu w spo eczno ci. Czuwa nad nim w adza ko cielna. Ona nim
kieruje i ustala jego formy.
Przedmiotem kultu — jest Bóg jedyny w Trójcy Przenaj wi tszej.
Ka dy akt kultu, nawet modlitwa do Matki Bo ej czy innych wi tych
Pa skich, jest aktem ho du oddawanym w pierwszym rz dzie Bogu,
który jest Stwórc wszystkiego i wszystkich oraz ród em wszelkiej
wi to ci.
Zasada ta broni chrze cija ski kult wi tych przed zarzutem ba wo-
chwalstwa. Kult oddajemy tylko i wy cznie Bogu. Matce Naj wi tszej
za , wi tym Pa skim i B ogos awionym oddajemy cze jako stworze-
niom Bo ym, które dzi ki wielorakiej asce Bo ej i w asnemu wysi -
kowi osi gn y w yciu wysoki stopie wi to ci i w niebie s naszymi
or downikami u Boga.
19

ZGROMADZENIE LITURGICZNE
CHARAKTER SPO ECZNY LITURGII
Zarówno w Starym, jak i w Nowym Testamencie oraz w Tradycji
ba Bo a mia a charakter spo eczny. Dokonywa a si w zgroma-
dzeniu ludu Bo ego.
W Starym Testamencie naród wybrany przed zawarciem przymierza z
Bogiem, nie stanowi jeszcze ludu zjednoczonego wewn trznie. Zjed-
noczenie to nast pi o dopiero u stóp góry Synaj po wyj ciu z Egiptu.
Wtedy to, z polecenia Jahwe, Moj esz zgromadzi naród wybrany.
Zgromadzony naród us ysza g os Jahwe, przyj Jego prawo (przyka-
zania) i obieca je zachowa . Potem przymierze to zosta o przypiecz -
towane krwaw ofiar ze zwierz t, z on Bogu jako wyraz najwy szego
ho du. Jahwe powiedzia do Izraelitów: "b dziecie mi królestwem
kap anów i ludem wi tym" (Wj 19,6). Odt d naród izraelski otrzyma
nazw "ludu Bo ego", a dzie zawarcia przymierza nazwano "zgromadze-
niem Jahwe" — qahal Jahwe (Pwt 4,10; 9,10; 18,16; 23,1-8). Na j zyk
grecki zosta o prze one: ekklesia tu Kyriu - zgromadzenie Pana. Wyraz
ekklesia pochodzi od enkaleo, co znaczy: zwo uj .
W dniu przymierza istotnymi elementami zgromadzenia ludu izrael-
skiego by a obecno Boga, Jego s owo i sk adane Mu ofiary. Elementy te
jako istotne powtarza y si pó niej we wszystkich zgromadzeniach
Izraela, zwo ywanych mi dzy innymi z okazji po wi cenia wi tyni jero-
zolimskiej za czasów Salomona (l Krl 8; 2 Krn 6), z okazji wielkiej
Paschy za czasów Ezechiasza (2 Krn 29) czy przy odnowieniu przymierza
za czasów króla Jozjasza (2 Krn 23).
W Nowym Testamencie - misterium zbawcze Chrystusa sprowadza
si do ukonstytuowania nowego ludu Bo ego (2Kor 6,15-17; Tt 2, 14; Ef
1,14; Hbr 8,6-11; l P 2,9; Ap 4,9; 21,3), czyli do za enia Ko cio a,
do zgromadzenia w jedno rozproszonych (J 11,52; Mt 16, 18). Ekklesia
- Ko ció , u w. Paw a oznacza zarówno ca y Ko ció powszechny, jak
i poszczególne gminy oraz regularne gromadzenie si wiernych na
modlitw , na s uchanie s owa Bo ego oraz na sprawowanie Eucharystii
(Dz 2,42-47; 4,33-37; l Kor 11.14). Zgromadzenia chrze cija skie
zwo ywali wys annicy Chrystusa (Mt 28, 18-20).
20
Jedno zgromadze nowotestamentalnych jest g bsza od zgromadze
starotestamentalnych przez to, e nowotestamentalne stanowi jedno
Cia o Mistyczne Jezusa Chrystusa (Ef 4,7-16), jedn now wi tyni , w
której mieszka Bóg (Ef 2, 21-22). Podstaw tej jedno ci jest jedno
Cia o i jeden Duch, jeden Pan, jedna wiara, jeden chrzest, jeden Bóg i
Ojciec wszystkich, jeden Chleb i Jeden Kielich (Ef 4,3-6; l Kor 12).
Nowe przymierze Boga z nowym ludem Bo ym, Chrystus
przypiecz towa swoj ofiarn Krwi , wylan na odpuszczenie grzechów
(Mt 26,28).
W Tradycji chrze cija skiej obok znanej ju nazwy greckiej: ekklesia,
na oznaczenie zgromadzenia u ywano tak e innej nazwy: synaksis (III
w.), oraz nazw aci skich, jak: coetus i convocatio (Tertulian, Apolog.
39, 2; Ad uxorem II, 4, 2). Nazwami tymi okre lano zgromadzenia
liturgiczne chrze cijan, zwo ywane przez kap anów dzia aj cych w imieniu
Chrystusa i z Jego polecenia.
O zgromadzeniach liturgicznych i ich znaczeniu w yciu chrze cijan
pisali mi dzy innymi: w. Ignacy Antioche ski (Ad Magn. 7,1), w. Cy-
prian (De dom. orat. 8), Ambro y (De off. I, 29,142). Sporo wiado-
mo ci na ich temat podaj równie Didache (14,1), Didaskalia syryjskie
(13) i Konstytucje Apostolskie (11,59).
W Tradycji zauwa a si trosk o jedno zgromadzenia liturgicznego.
Dla tej jedno ci trzeba:
— pojedna si z bratem (Mt 5,23). Didache napomina: "w dniu Pa -
skim zbierajcie si na zgromadzenie wyznawszy grzechy wasze... kto
yje w niezgodzie, niech si nie czy ze zgromadzeniem" (c. 14).
Trzeba likwidowa rozd wi ki spo eczne (l Kor 12,21; Jk 2,1-4). Grzechy
godz ce w spo eczno , w jej jedno , jak: intryga, oszczerstwo,
niezgoda, godz tak e w liturgi i w jej autentyczno , w jej spo eczny
charakter;
— bra udzia w liturgii — w. Jan Chryzostom na stawiane wymówki
odpowiada: Nie mówcie mi, có to, nie mog modli si w swoim domu?
Pewnie, e mo esz, ale modlitwa ma wi cej mocy, gdy modlisz si
razem. W Didaskaliach (III w.) czytamy: nie przychodzi na niedzielne
zgromadzenie, to pomniejsza Cia o Mistyczne Chrystusa. Echem tej
tradycji jest upomnienie zawarte w Konstytucji o liturgii dotycz ce
obowi zku uczestniczenia w niedzielnej Mszy w. (KL 48),
uczestniczenia w ca ej Mszy wi tej (KL 56), s uchania s owa Bo ego i
uczestniczenia w Eucharystii (KL 106).
21
 Spo eczna cecha Ko cio a pochodzi od wewn trz, wyp ywa z istoty
spo eczno ci wiernych. Chrze cijanie nie tworz jakiejkolwiek spo ecz-
ci, lecz spo eczno nadprzyrodzon , w której poszczególni wierni
przez chrzest zjednoczeni s z Chrystusem i w Chrystusie. Liturgi
sprawuje Chrystus-Kap an ze swoim Ko cio em czyli ze swoj spo ecz-
no ci nadprzyrodzon .
Mi dzy jednostk , a spo eczno ci istnieje zale no , pewna wy-
miana dóbr. Polega ona na tym, e im pe niejsze ycie pulsuje w spo-
eczno ci, tym wi cej czerpie z niej jednostka, i odwrotnie: z bogatego
ycia duchowego jednostki czerpie spo eczo . Jest rzecz wa na w
duszpasterstwie, aby t jednostk bogat w ycie duchowe by kap an
sprawuj cy liturgi .
HIERARCHICZNY CHARAKTER LITURGII
Chrze cijanie pierwszych wieków mieli g bok wiadomo swojej
jedno ci z Chrystusem. wiadomo ta przenika a ca e ich ycie i wy-
ra a si w gromadzeniu si razem na wspólne modlitwy i sprawowanie
liturgii. Zgromadzenie liturgiczne by o wi c znakiem jedno ci Ko cio a i
jednocze nie znakiem jego hierarchicznej struktury.
Najwy sze stopnie hierarchii ko cielnej wywodz si od aposto ów,
ustanowionych przez Chrystusa. W adz kap sk aposto owie prze-
kazywali swoim nast pcom w hierarchii przez akt obrz dowy. Okre lano
ich nazw presbyter lub episcopus, a czasem zwierzchnik albo pasterz.
Obok biskupów i prezbiterów wyst puj osobisto ci aktem obrz dowym
przeznaczone dla pos ugi biednym i dla zarz du dobrami Ko cio a.
Nazywano ich diakonami.
Z kolegium zwierzchno ci, które na wzór synagogi kolegialnie
kierowa o gmin chrze cija sk , wy ania si stopniowo, a wyra nie ju w
pocz tkach II wieku, monarchiczny biskup (szczególnie wyra nie pisze o
tym w. Ignacy Antioche ski), uosabiaj cy jedno wiary, liturgii, a nawet
duchowej postawy ca ej gminy chrze cija skiej. Dalsze stopnie, nale ce
ju do ni szych, zawdzi czaj swoje powstanie temu samemu rozwojowi,
co diakonat, czyli ustanowiono je jako pomoc dla wy szych stopni.
Pomocnikiem diakona sta si subdiakon. AkoUtat sta si stopniem
tzw. ni szych wi ce w zwi zku z konieczno ci odci enia
22
diakona i subdiakona. Ostiariat ustanowiony by jako pomoc dla sub-
diakona.
Niezale nie od powy szych stopni powsta y: lektorat, który wywodzi si
spo ród osób zdolnych do poprawnego czytania, oraz egzorcystat za-
wdzi czaj cy swoje powstanie rodowisku osób obdarzonych charyzma-
tami.
Oko o po owy III w., jak stwierdza list papie a Korneliusza (t 253) do
Fabiusza z Antiochii (Euzebiusz, t 339, Hist. Ecc. VI,43) istnia y ju
wszystkie stopnie ni szych wi ce . Wszystkie stopnie tworz struktur
hierarchiczn Ko cio a, która uwidocznia si w sprawowaniu liturgii i
równocze nie jest obrazem jego ró norodno ci.
W pierwszych wiekach udzia wszystkich obecnych na liturgii by
hierarchicznie uporz dkowany. Ka dy stopie hierarchii spe nia przy-
uguj mu funkcj . Biskup przewodniczy : kierowa liturgi , odmawia
Modlitw eucharystyczn , g osi homili . Prezbiterzy koncelebrowali. Diakoni
czuwali nad ogólnym porz dkiem; od wiernych odbierali dary ofiarne i
przynosili je do o tarza; zapowiadali intencje modlitw, a niektóre
modlitwy sami odmawiali; przy rozdzielaniu Komunii podawali kielich z
konsekrowanym winem. Lektorzy odczytywali fragmenty Pisma w., a
czasem tak e innych ksi g, pozabiblijnych. Wierni brali czynny udzia w
liturgii przez s uchanie s owa Bo ego; przez wspóln modlitw , przez
piew i odpowiedzi na wezwania celebransa; przez "Amen" b ce
wyrazem aprobaty dla modlitw, czyni c je swoimi; przez sk adanie darów
ofiarnych i przyjmowanie Komunii wi tej. Liturgia taka pog bia a w
zgromadzeniu wiadomo i poczucie wspólnoty z ca gmin
chrze cija sk , rozumian jako cz stka Ko cio a powszechnego.
O hierarchicznym charakterze liturgii Konstytucja mówi: "Czynno ci
liturgiczne nale do ca ego Cia a Ko cio a, uwidoczniaj je i na nie
oddzia uj . Poszczególnych natomiast jego cz onków dosi gaj w ró ny
sposób, zale nie od stopnia wi ce , urz dów i czynnego udzia u" (KL
26). "W odprawianiu liturgii ka dy spe niaj cy sw funkcj , czy to du-
chowny, czy wiecki, powinien czyni tylko to i wszystko to, co nale y
do niego z natury rzeczy i na mocy przepisów liturgicznych" (KL 28).
"Ministranci, lektorzy, komentatorzy i cz onkowie chóru równie spe -
niaj prawdziw funkcj liturgiczn " (KL 29). Gdy chodzi o cz onków
chóru, to Sobór w Konstytucji o liturgii wprowadzi pewn nowo .
Spe niaj oni mianowicie prawdziw fynkcj liturgiczn , nie wy czaj c
kobiet piewaj cych w chórze, czego dot d przepisy liturgiczne nie
zna y.
23
 FUNKCJE W ZGROMADZENIU LITURGICZNYM
Celebrans jako cz onek ludu Bo ego nale y do zgromadzenia litur-
gicznego. Na mocy wi ce jest on g ównym liturgiem i przewodnicz cym
czynno ci liturgicznych.
Zwykle celebransem jest biskup lub kap an. Niektórym okre lonym
czynno ciom liturgicznym mo e przewodniczy diakon (np.: chrzest, na-
bo stwa eucharystyczne z b ogos awie stwem, pogrzeb).
W pewnych okoliczno ciach okre lonych przez prawo ko cielne,
przewodniczy mo e osoba wiecka (np. chrzest w wypadku nagl cym,
rozdzielanie Komunii w. za zezwoleniem biskupa, przewodniczenie nie-
którym nabo stwom).
Celebrans, zarówno biskup, jak i kap an przewodniczy czynno ciom
liturgicznym nie na mocy wyboru ze strony wiernych lecz na mocy
adzy wi tej, otrzymanej przez w enie r k w sakramencie kap stwa.
Dzi ki tej w adzy dzia a on w liturgii w zast pstwie Chrystusa — in
persona Christi (KL 33; KK 10, 28). Jan Pawe II w li cie o Tajemnicy
i kulcie Eucharystii, z 1980 roku napisa : "Kap an sprawuje Naj wi tsz
Ofiar in persona Christi — to znaczy wi cej ni w imieniu czy w
zast pstwie Chrystusa. In persona, to znaczy: w swoistym
sakramentalnym uto samieniu si z Prawdziwym i Wiecznym Kap a-
nem". Mo na zatem powiedzie , e kap an jest znakiem obecno ci
Chrystusa. W osobie kap ana Chrystus jest obecny w zgromadzeniu li-
turgicznym. Jest znakiem widzialnym Chrystusa-Kap ana. Przez niego
Chrystus uwidocznia swoje zbawcze dzia anie w liturgii (KL 7, 33; KK
10, 21, 28, 37).
Jako reprezentant hierarchii, celebrans jest znakiem kolegium apos-
tolskiego. Ka da bowiem Msza w. jest wype nianiem polecenia Chrystusa
skierowanego we Wieczerniku do aposto ów: "To czy cie na moj
pami tk " ( k 22,19; l Kor 11,24-25). Przed eniem kolegium apos-
tolskiego jest przede wszystkim kolegium biskupów. Gdy celebransem
jest biskup, wtedy dzia a on w liturgii w imieniu ca ego kolegium
biskupów. Kap an natomiast dzia a w imieniu kolegium biskupów po-
przez swojego biskupa, z polecenia którego sprawuje liturgi .
Celebrans jako kap an jest rzecznikiem zgromadzenia liturgicznego
przed Bogiem. Ofiar eucharystyczn wraz z mod ami sprawuje w im-
ieniu swoim i wszystkich obecnych oraz ca ego ludu wi tego (KL 33;
KK 10). Kieruje je do Boga Ojca przez Chrystusa, w Duchu wi tym.
24
Diakon — zgodnie z przepisami prawa ko cielnego — mo e g osi
owo Bo e, chrzci , przewodniczy obrz dom pogrzebowym, nabo -
stwom, tak e eucharystycznym i udziela Komunii wi tej. Przede
wszystkim jednak ma on swój w asny udzia we Mszy wi tej. Do dia-
kona nale y przede wszystkim czytanie Ewangelii i us ugiwanie kap-
anowi. Mo e on tak e wyg osi homili i w modlitwie powszechnej
podawa wiernym intencje b agalne.
Wierni — na mocy chrztu maj prawo do wykonywania swojej funkcji
w liturgii. By a ona jednak w ci gu wieków ograniczana. Sobór
Watyka ski II pragnie t funkcj przywróci wiernym, dlatego posta-
nowi : "Celem wzmo enia czynnego uczestnictwa nale y pobudzi wier-
nych do wykonywania aklamacji, odpowiedzi, psalmów, antyfon i pie ni,
jak równie czynno ci czy gestów oraz przybierania w ciwej postawy
cia a" (KL 30). Duszpasterze maj zadba o czynny udzia wiernych w
liturgii.
We Wst pie do msza u czytamy: "Podczas odprawiania Mszy wierni
tworz spo eczno wi , lud nabyty przez Boga i królewskie kap-
stwo, aby dzi kowa Bogu, sk ada w ofierze niepokalan Hosti
nie tylko przez r ce kap ana, ale razem z nim, i uczy si sk ada
samych siebie w ofierze. Niech si tedy staraj okaza to przez g -
bok pobo no i mi wzgl dem braci, którzy uczestnicz w tej samej
akcji liturgicznej. Niech si te wystrzegaj wszelkiego indywi-
dualizmu i wyró niania si , pami taj c o tym, e maj wspólnego Ojca w
niebie i e wobec tego wszyscy s bra mi. Niech wi c tworz jedno
cia o, kiedy s uchaj s owa Bo ego czy te bior udzia w modlitwach i
w piewie, a szczególnie kiedy wspólnie sk adaj ofiar i wspólnie
przyst puj do Sto u Pa skiego. Jedno t dobrze ukazuje wspólne
zachowanie tych samych gestów i tej samej postawy cia a. Niech zatem
wierni z rado ci s ludowi Bo emu, ilekro si ich zaprasza do
pe nienia jakiej szczególnej funkcji liturgicznej.
Spo ród wiernych odr bn funkcj liturgiczn pe ni zespó piewaków
lub chór, którego zadaniem jest nale yte wykonywanie przeznaczonych
dla niego cz ci, zale nie od rodzaju piewu, oraz troska o to, aby
wierni brali czynny udzia w piewie. Uwagi dotycz ce chóru odnosz
si równie , z zachowaniem odpowiednich zmian, do wszystkich wyko-
nawców muzyki, a szczególnie do organisty.
Powinien by równie kantor albo dyrygent chóru, który by podtrzy-
mywa piew ca ego ludu i nim kierowa . Co wi cej, gdy nie ma chó-
25
chóru, wtedy do kantora nale y czuwa nad wykonywaniem poszczegól-
nych piewów; wierni uczestnicz w piewie cz ci, które do nich na-
le " (nr 62-64).
Dalsze, szczególne funkcje liturgiczne to:
Akolita, który jest ustanowiony po to, aby us ugiwa przy o tarzu
oraz pomaga kap anowi i diakonowi. Do niego nale y przygotowanie
tarza i naczy liturgicznych. Mo e rozdawa wiernym Eucharysti
jako szafarz nadzwyczajny (OWMR 65). Jest to jednak aktualne tylko
wtedy, gdy brak szafarzy zwyczajnych lub gdy szafarze zwyczajni nie
mog rozdawa Komunii w. z powodu choroby, podesz ego wieku lub
wykonywania innych funkcji duszpasterskich, albo gdy liczba wiernych
przyst puj cych do Sto u Pa skiego jest tak wielka, e odprawianie
Mszy wi tej zbyt by si przeci ga o. Po Komunii w. akolita pomaga
kap anowi lub diakonowi w puryfikowaniu i porz dkowaniu naczy li-
turgicznych. W tych samych nadzwyczajnych okoliczno ciach mo na mu
zleci wystawienie Naj w. Sakramentu do publicznej adoracji, a nast pnie
schowanie, jednak bez udzielania ludowi b ogos awie stwa.
Ta szczególna funkcja akolity wymaga od niego, aby interesowa si
Bo , wewn trznym i duchowym znaczeniem obrz dów, by by
przyk adem szacunku do wszystkiego co ma zwi zek z liturgi .
Lektor posiada swoj w asn funkcj liturgiczn i wykonuje j , cho-
cia by obecni byli duchowni wy szych stopni. Do lektora nale y czy-
tanie Pisma w., z wyj tkiem Ewangelii (od IV w.). Mo e on podawa
tak e intencje modlitwy powszechnej. Gdy nie ma psalmisty, wówczas
lektor mo e wykona piew mi dzy czytaniami. Na urz d lektora nale y
powo ywa osoby nadaj ce si do tej funkcji. Szczególnie chodzi o
dobr wymow . Lektor ma kocha Pismo w., poznawa je i ch tnie
czyta .
Psalmista ma piewa lub recytowa psalm albo inny kantyk bib-
lijny mi dzy czytaniami. Psalmista, aby móg poprawnie spe nia swoj
funkcj , powinien koniecznie posi sztuk wykonywania psalmodii i
zdoby umiej tno prawid owej wymowy i dykcji (OWMR 67).
Pozosta e funkcje liturgiczne mo na podzieli na dwie grupy, na
tych, którzy us uguj w obr bie prezbiterium i tych, którzy poza nim.
Do grupy pierwszej nale :
nadzwyczajni szafarze Komunii w.;
ministranci przeznaczeni do noszenia masza u, krzy a, wiec, chleba,
wina, wody i kadzid a.
Do drugiej grupy nale :
26
komentator, za pomoc obja nie i pewnych poucze wprowadza
wiernych w liturgi i przygotowuje ich do lepszego jej rozumienia.
Uwagi podawane przez komentatora powinny by s t a r a n n i e
przygotowane, z w i e i j a s n e . Podczas spe niania swej funkcji
komentator stoi w odpowiednim do tego miejscu, maj c przed sob
wiernych, ale nie wypada, aby wchodzi na ambon .
porz dkowi, w pewnych krajach przyjmuj wiernych w drzwiach ko -
cio a, wskazuj im miejsce. Do nich nale y utrzymywanie porz dku w
ko ciele, zw aszcza w czasie procesji,
zbieraj cy ofiary w ko ciele.
Wszystkie funkcje ni sze od diakona, mog wykonywa tak e wieccy
czy ni, cho by nie byli formalnie ustanowieni (przez obrz d).
Funkcje spe niane poza prezbiterium, rektor ko cio a, kieruj c si roz-
tropno ci , mo e powierzy kobietom. Konferencja Episkopatu mo e
pozwoli , aby kobieta, maj ca odpowiednie kwalifikacje, czyta a lekcje
przed Ewangeli oraz intencje modlitwy powszechnej, i dok adniej ok-
re li miejsce, z którego b dzie czyta a s owo Bo e w zgromadzeniu
liturgicznym.
Je li jest kilka osób, które mog spe nia t sam funkcj , wówczas
nic nie stoi na przeszkodzie, by podzieli y one mi dzy siebie ró ne
cz ci tej funkcji. Je eli natomiast jest jeden tylko us uguj cy, wówczas
sam mo e spe nia ró ne funkcje.
Ka akcj liturgiczn nale y przygotowa przy zgodnym wspó u-
dziale wszystkich zainteresowanych, tak co do strony obrz dowej, jak i
spraw duszpasterskich czy muzyki. Robi si to pod kierunkiem rektora
ko cio a, uwzgl dniaj c tak e zdanie wiernych w sprawach, które ich
bezpo rednio dotycz (OWMR 69-73).
LITURGIA W YCIU KATOLIKA
Przez udzia w liturgii cz owiek doznaje u wi cenia i wielbi Boga.
wiadomy i czynny udzia w liturgii ma swoje reperkusje w yciu co-
dziennym. Pod jej wp ywem ycie chrze cijanina zamienia si w s
Bo . W liturgii równie "Pismo w., nabiera pe niejszego znaczenia,
dogmat przechodzi w uwielbienie, nauka moralno ci dosi ga pobo no -
27
ci, historia staje si pochwa Opatrzno ci, prawo stara si nakazywa
mi " (Instr. 1965, nr 6).
Liturgia jest szko wiary, poniewa w ci gu roku ko cielnego
przedstawia jedn prawd po drugiej. Starannie dobrane teksty biblijne
zawieraj ca e bogactwo prawd objawionych. Pierwszorz dnym ich za-
daniem jest o ywienie Wiary w zgromadzeniu liturgicznym. Z jednej
strony zaanga owany i wiadomy udzia w wi tej liturgii prowadzi zatem
do coraz lepszej znajomo ci prawd wiary, a z drugiej strony daje
sta w wierze, ugruntowuje j jako cnot , o ywia i karmi. Wiara
wtedy coraz lepiej dostrzega Chrystusa i ca rzeczywisto nadprzy-
rodzon , któr liturgia uobecnia.
Liturgia jest szko moralno ci, gdy ubogaca poznanie teologiczne i
wiar nadprzyrodzon , a przez to ukierunkowuje ycie chrze cijanina.
ycie moralne jest naturaln konsekwencj ywej wiary. W licznych te-
kstach liturgia ukazuje objawione zasady moralne wya niane w homilii.
Liturgia ukazuje tak e najlepsze przyk ady ycia doskona ego. Naj-
pierw ukazuje Boskiego Mistrza zach caj cego do pój cia za Nim (Mt,
4,19; 8,22; 12,5; Mk 1,20; 2,14...). Ukazuje tak e Jego Matk , która
nigdy nie odst pi a od Niego, ani od Jego Ko cio a oraz ca e rzesze
wi tych i b ogos awionych, którzy poszli ladami Chrystusa, obrali
Jego drog i zostali wzorami ycia moralnego.
Wzorem takim winien by kap an. Jan Pawe II zach ca: "Wiernym
potrzebny jest kap an który g boko wierzy, wiar odwa nie wyznaje,
który arliwie si modli, który z ca ym przekonaniem naucza, który
y, który wype nia swoim yciem b ogos awie stwa, który umie baz-
interesownie mi owa , który jest bliski wszystkim, zw aszcza najbardziej
potrzebuj cym". Pawe VI wypowiedzia s owa cz sto powtarzane:
"Cz owiek dzisiejszy ch tniej s ucha wiadków ni nauczycieli, a je eli
ucha nauczycieli to dlatego, e s równie wiadkami".
Liturgia jest najlepsz szko modlitwy, poniewa dostarcza jej
tre ci i form oraz podstawowego usposobienia. Swoim bogactwem tre -
ciowym i g bi , modlitwa liturgiczna, pod dzia aniem Ducha wi tego,
budzi pragnienie zjednoczenia z Bogiem, prowadzi do kontemplacji,
czyli do prze ywania obecno ci Boga i rzeczywisto ci nadprzyrodzo-
nych, które liturgia uobecnia.
28
Liturgia jest szko ycia duchowego, czyli ascezy i dyscypliny
wewn trznej i zewn trznej. Liturgia domaga si oczyszczenia serca,
które potrzebne jest do wnikania w misteria zbawienia obecne w
obrz dach wi tych. Panowa trzeba tak e nad rozproszeniem uwagi i
kierowa j na obrz dy liturgiczne.
W dziedzinie zewn trznej liturgia wymaga karno ci w pobo nym
wykonywaniu obrz dów. Wymaga wyrzeczenia si tego wszystkiego co
nie zgadza si z dzia aniem ogó u. W liturgii nie ma miejsca na indy-
widualizm. Trzeba podda si rygorom przepisów liturgicznych. Przepisy
te wszystkie s wa ne i musz by skrupulatnie zachowane.
Liturgia wymaga równie pewnych zdolno ci, a czasem tak e po-
mys ów w stosowaniu nabytej wiedzy liturgicznej. Udzia w liturgii
ujawnia cnoty spo eczne, daj c ka demu poczucie przynale no ci do
wspólnoty i miejsca jakie w niej zajmuje jako lektor, akolita czy
kantor. Liturgia rozwija poczucie karno ci, rozwag , umiar, roztrop-
no , czno z bra mi...
Liturgia jest szko estetyki, bo zawsze ch tnie pos ugiwa a si ró -
nymi dziedzinami sztuki, zw aszcza architektur , rze , malarstwem,
poezj i muzyk . Liturgia potrzebuje bowiem odpowiedniego miejsca
dla gromadzenia si wiernych i dla sprawowania obrz dów. Budowla
taka musi by godna, stylowa, a przede wszystkim funkcjonalna. Du-
chowi liturgii nie odpowiadaj kszta ty zbyt wyszukane i udziwnione.
Wed ug Soboru Watyk. II wszystko, co s y liturgii, ma odznacza si
szlachetn prostot (KL 124). Potrzebne s równie malowid a cienne,
obrazy i rze by artystyczne, gdy pomagaj one wiernym wznosi si w
wiat nadprzyrodzony, w obecno wi tych. Poezja za nadaje tekstom
liturgicznym form artystyczn . Muzyka natomiast ubiera je w szat
wi kow .
Formy artystycznej domagaj si same obrz dy liturgiczne. Trzeba je
wykonywa pobo nie, z godno ci , ze szlachetn prostot . Specjalnie jest
to wa ne w epoce radia i telewizji, gdzie s owa i gesty s starannie
przygotowywane pod okiem fachowców. Wierni przyzwyczajeni s do
uchania wzorowej wymowy i do ogl dania wymownych gestów
wykonanych estetycznie. Dlatego w ko ciele razi ka de niedba e s owo
czy ruch.
Sztuka wi ta wyrabia smak estetyczny wiernych i kieruje ich uwag na
warto ci nieprzemijaj ce, a tak e szkoli mistrzów. Historia wykazuje, e
najlepsze dzie a artystyczne powstawa y dla liturgii.
29
 LITURGIA A NABO STWA
Do redniowiecza liturgia by a zrozumia a i dost pna dla wszystkich
uczestników. acin lud wtedy rozumia , zw aszcza w krajach roma s-
kich, gdzie j zyki nowo ytne wyrasta y z aciny ludowej. Podobnie
znaki liturgiczne w tym czasie by y czytelne, poniewa nie uleg y jeszcze
zniekszta ceniu. Liturgia wi c wci stanowi a centrum ycia religijnego,
szko wiary, modlitwy, moralno ci, ofiarno ci i mi osierdzia.
Od wczesnego redniowiecza, zw aszcza w krajach, gdzie chrze ci-
ja stwo by o m ode, lud by coraz bardziej biernym widzem i s ucha-
czem liturgii. Potrzeby religijne lud z konieczno ci zaspokaja przez
udzia w pielgrzymkach, w kulcie wi tych, oraz w odpustach, kierma-
szach i przedstawieniach religijnych. Wtedy te zacz y pojawia si
na b o s t w a ludowe, odr bne od liturgii, bazuj ce jednak na
liturgii, jak np. kult Serca Pana Jezusa czy kult maryjny. Sk ada y si z
tych samych elementów, co liturgia. wiadcz o tym ówczesne
ksi eczki do nabo stwa, zwane Rajami Dusznymi (Hortulus animae).
Dopiero po Soborze Trydenckim nabo stwa ludowe usamodzielni y
si w zakresie tre ci i wewn trznej struktury. Najbardziej rozwija y si
one w XVI i XVII wieku. Powstawa y wtedy liczne bractwa ze swoimi
asnymi nabo stwami i wiczeniami pobo nymi. Sprzyja temu barok,
okres wybuja ej pobo no ci i uczuciowo ci. Wtedy nabo stwa
zacz y coraz bardziej oddala si od liturgii. To oddalanie zagra o
ich dalszemu bytowi, na skutek utraty wewn trznej g bi i w zwi zku z
tym malej cej frekwencji, a tak e przez krytyk zwolenników liturgii w
XIX i XX w., którzy w imi tzw. pobo no ci obiektywnej starali si
usuwa wszelkie objawy pobo no ci o charakterze prywatnym. Pius XII w
encyklice Medictor Dei wiadczy , e tego rodzaju postawa jest fa szywa
i niebezpieczna. Wprawdzie obrz dy liturgiczne dzia aj ex oper operato
czyli moc Chrystusa, to jednak osobiste przygotowanie si cz owieka
na przyj cie aski, czyli opus operantis, potrzebne jest do owocnego
uczestnictwa w liturgii.
Pius XII we wspomnianej encyklice rozgraniczy wyra nie czynno ci
liturgiczne od nabo stw. W 1958 r. Kongregacja Obrz dów w In-
strukcji o Muzyce ko cielnej i Liturgii, któr papie osobi cie podpisa ,
tak to sformu owa a: "Czynno ciami liturgicznymi s te czynno ci wi te,
które na mocy ustanowienia Chrystusa, czy te Ko cio a i w ich
30
imieniu wykonuj osoby wyznaczone prawem wed ug ksi g liturgicznych
zatwierdzonych przez Stolic Apostolsk dla oddawania nale nej czci
Bogu, wi tym i b ogos awionym. Inne czynno ci wi te, które odbywaj
si w ko ciele czy poza ko cio em, chocia by pod przewodnictwem
kap ana i w jego obecno ci, nazywaj si nabo stwami". By czynno
wi ta by a liturgiczn , musia a by
— ustanowiona przez Chrystusa lub Ko ció ,
— wykonana w imieniu Chrystusa i Ko cio a,
— przez osoby wyznaczone do tego prawem ko cielnym,
— wed ug ksi g zatwierdzonych przez Stolic Apostolsk .
W Konstytucji o liturgii czytamy: " ycie duchowe nie ogranicza si do
udzia u w samej tylko liturgii. Chrze cijanin bowiem, cho powo any
jest do modlitwy wspólnej, powinien mimo to wej tak e do swego
mieszkania i v ukryciu modli si do Ojca (Mt 6,6), a nawet, jak uczy
Aposto , powinien modli si nieustannie (l Tes 5,17). Ten sam Aposto
poucza nas, e zawsze mamy nosi w ciele umartwienie Jezusa, aby i
ycie Jezusowe przejawi o si w naszym ciele miertelnym (2 Kor 4,10).
Dlatego w Ofierze Mszy w. b agamy Pana, aby przy-j wszy duchow
ofiar , nas samych uczyni wiecznym darem dla siebie" (KL 12). Prywatne
nabo stwa wyrabiaj w cz owieku te sprawno ci, które potrzebne mu
do owocnego udzia u w liturgii. Musi bowiem bra w niej udzia ca y
cz owiek: jego cia o i dusza, jego rozum i wola oraz ca e bogactwo uczu
i prze religijnych. Nabo stwa formuj w cz owieku pobo no i
dyscyplin oraz dysponuj go do w ciwego i owocnego udzia u w
liturgii.
Nic przeto dziwnego, e Sobór "usilnie zaleca nabo stwa ludu
chrze cija skiego zgodnie z przepisami i zasadami Ko cio a, aw aszcza te,
które si odbywaj z woli Stolicy Apostolskiej. Szczególnym uznaniem
ciesz si tak e nabo stwa Ko cio ów partykularnych, odprawianych z
polecenia biskupów, stosownie do zwyczajów lub ksi g prawnie
zatwierdzonych. Uwzgl dniaj c okresy liturgiczne, nabo stwa te nale y
tak uporz dkowa , aby zgadza y si z liturgi , z niej poniek d
wyp ywa y i do niej wiernych prowadzi y, poniewa sama ze swej natury
znacznie je przewy sza" (KL 13).
Konstytucja o liturgii dzieli nabo stwa na ró ne stopnie:
— najwy szy stopie posiadaj te obrz dy, które wykonuje si z usta-
nowienia i z woli samego Chrystusa, to jest Msza i sakramenty w.
— Obrz dy, które wykonuje si z ustanowienia Ko cio a. Nale do
nich wszystkie sakramentalia
31
— nabo stwa, w ród których Sobór rozró nia t r z y rodzaje:
— nabo stwa odprawiane z polecenia Stolicy Apostolskiej, np.: droga
krzy owa, ró aniec, litania, nowenna itp.
— nabo stwa odprawiane w poszczególnych diecezjach czy regionach, za
aprobat biskupów, stosownie do zwyczajów miejscowych, wed ug ksi g
diecezjalnych, np.: Gorzkie ale, nabo stwa biblijne itp.
— nabo stwa dozwolone przez Ko ció , b takie, które z natury s
asno ci okre lonej spo eczno ci, np. cechowe lub brackie.
Wskazania duszpasterskie wynikaj ce z Konstytucji o liturgii i In-
strukcji wykonawczych:
— nie mo na równocze nie odprawia czynno ci liturgicznych z nabo-
stwami, np.: piewa Godzinki podczas Mszy w. itp.
— tematyka nabo stw ma si zgadza z okresem liturgicznym;
— w nabo stwa nie mo e si wkrada nic niestosownego i szkodli-
wego dla zdrowej pobo no ci. Podobnie jak liturgi , ma je cechowa
rozs dna trze wo , autentyczna religijno i prawda dogmatyczna;
— nabo stwa maj wytwarza atmosfer bratersk , wspólnotow ;
— wszystko ma by skierowane ku chwale Bo ej.
Nabo stwa s dobr szko przygotowuj wiernych do auten-
tycznego udzia u w liturgii przez formowanie zdrowej pobo no ci.
ZYK LITURGICZNY
Ani z Objawienia Bo ego, ani te z przykazania ko cielnego nie
wynika konieczno stosowania w liturgii okre lonego j zyka. Tak si z
czasem przyj o, e w s bie Bo ej u ywano j zyków martwych. J zyk
martwy nie zmienia ju sensu s ów, a tym samym tre modlitw
liturgicznych jest zabezpieczona przed b dami dogmatycznymi.
Chrystus Pan przy pierwszej liturgii we Wieczerniku mówi po ara-
mejsku. Aposto owie u ywali j zyka tego ludu, dla którego sprawowali
liturgi . W czasach apostolskich i poapostolskich na terytorium ca ego
imperium rzymskiego j zykiem literackim, towarzyskim, mi dzynarodo-
wym, by j zyk grecki. W liturgii stosowany by nawet w Rzymie.
Ju w II w. do liturgii zachodniej wchodzi j zyk aci ski, jako
bardziej zrozumia y, bo u ywany na co dzie . Syryjczycy, Koptowie,
32
Abisy czycy, Ormianie itd. od samego pocz tku pos ugiwali si w li-
turgii j zykiem codziennym ludu. Od IX w. do liturgii wchodzi y j zyki
owia skie.
Od XVI wieku w rytua ach diecezjalnych pojawi y si j zyki na-
rodowe, pocz tkowo w skromnych wymiarach. Mia o to miejsce szcze-
gólnie w Niemczech, gdzie ze wzgl dów duszpasterskich przemawiano do
wiernych i zadawano im pytania w ich j zyku. Za zezwoleniem Stolicy
Apostolskiej j zyki narodowe wprowadzano do Rytua ów w coraz
szerszym zakresie.
By y jednak powody, dla których j zyki narodowe zosta y wstrzy-
mane, a acina sta a si j zykiem liturgii zachodniej. Najpierw prze-
ciwko acinie jako j zykowi kultowemu w XIII w. wyst pili katarowie i
waldensi, pó niej husyci i w ko cu protestanci. Za ich przyk adem
poszli niektórzy przedstawiciele humanizmu, a tak e janseni ci i ra-
cjonali ci. Poniewa wszystkie te dania opiera y si na fa szywych
przes ankach dogmatycznych i na mylnych zasadach kultowych, dlatego
Ko ció z ca stanowczo ci opowiada si za utrzymaniem j zyka a-
ci skiego w s bie Bo ej. W acinie widziano tak e znak jedno ci
Ko cio a i gwarancj czysto ci wiary w s bie Bo ej. Nigdy jednak
Ko ció nie wykluczy z liturgii adnego j zyka narodowego.
Na Soborze Watyka skim n postanowiono: "W obrz dkach aci skich
zachowuje si u ywanie j zyka aci skiego, poza wyj tkami okre lonymi
przez prawo szczegó owe. Poniewa jednak we Mszy w., i przy
sprawowaniu sakramentów, i w innych cz ciach liturgii u ycie j zyka
ojczystego nierzadko mo e by bardzo po yteczne dla wiernych, mo na
mu przyzna wi cej miejsca, zw aszcza w czytaniach i pouczeniach, w
niektórych modlitwach i piewach, stosownie do zasad, które w tej
dziedzinie ustala si szczegó owo... Przy zachowaniu tych zasad pow-
zi cie decyzji o wprowadzeniu j zyka ojczystego i o jego zakresie
nale y do kompetentnej w adzy terytorialnej... w. wypadku za gdy s -
siednie okr gi u ywaj tego samego j zyka - po zasi gni ciu tak e rady
ich biskupów. Decyzja ta musi by zatwierdzona przez Stolic
Apostolsk . Przek ad tekstu aci skiego na j zyk ojczysty do u ytku
liturgicznego powinien by zatwierdzony przez kompetentn w adz
terytorialn , wy ej wspomnian " (KL 36).
Konstytucja o liturgii nie wyklucza adnej cz ci liturgii od zasto-
sowania j zyka ojczystego. Pismo apost. Sacram Liturgiom z 1964 r.
domaga si przes ania t umaczonych tekstów do Stolicy Apostolskiej
33
w celu ich zatwierdzenia. Jednak walory duszpasterskie i dydaktyczne
liturgii zadecydowa y o we ciu j zyków narodowych do liturgii w ca ej
rozci ci.
MUZYKA LITURGICZNA
Konstytucja o liturgii nie podaje definicji muzyki liturgicznej. Na-
tomiast Instrukcja Musicam sacrom z 1967 roku powo uj c si na Piusa
X (t 1914) powiada, e jest to muzyka, która powsta a dla oddawania
chwa y Bogu i odznacza si wi to ci oraz doskona ci formy (nr 4).
Od muzyki liturgicznej, zarówno wokalnej jak i instrumentalnej, wy-
magana jest wi to . Znaczy to, e sam utwór, jak i sposób wykonania,
nie mog zawiera nic wieckiego. Muzyka jest tym bardziej wi ta im
ci lej jest zwi zana z czynno ci liturgiczn . S owa liturgiczne ubrane
w szat d wi kow stanowi jedn ca . Muzyka nie jest tu
dodatkiem, ale uroczystym sposobem zwracania si do Boga. Dlatego
Konstytucja o liturgii powiada, e " piew ko cielny zwi zany ze s o-
wami jest nieodzown oraz integraln cz ci uroczystej liturgii". Mu-
zyka u wietnia liturgi . Tak funkcj mo e spe nia jedynie muzyka
doskona a. Chodzi przede wszystkim o to, aby posiada a cechy prawdziwej
sztuki i aby by a poprawnie wykonana.
Liturgia i muzyka ko cielna maj zatem te same cechy, oraz ten
sam cel, którym jest chwa a Bo a i u wi cenie wiernych (KL 112).
Muzyka liturgiczna spe nia w zgromadzeniu liturg. potrójn funkcj :
— serdeczniej wyra a modlitw zanoszon do Boga;
— przyczynia si do jednomy lno ci wszystkich piewaj cych;
— nadaje uroczysty charakter obrz dom wi tym.
owa piewane bardziej anga uj cz owieka, w czaj we wspólno-
towy i czynny udzia w liturgii. Wypowiadanie przez ca e zgromadzenie
liturgiczne tych samych s ów na t sam melodi , przyczynia si do
jednomy lno ci, do poczucia braterstwa w Chrystusie. Wytwarza si
atmosfera wznios ego prze ycia uroczysto ci. "Czynno liturgiczna
przybiera godniejsz posta , gdy s ba Bo a odbywa si uroczy cie ze
piewem, przy udziale asysty i z czynnym uczestnictwem wiernych" (KL
34
113). Historycy liturgii zgodni s co do tego, e liturgia uroczysta ze
piewem zawsze by a stawiana za wzór. Praktyka czasem by a i nadal
niekiedy jest inna.
Ko ció przyjmowa do liturgii ka dy rodzaj muzyki, gdy odpowiada
wymaganym przymiotom. Z liturgi tradycyjnie zwi zane by y:
Chora gregoria ski — jest piewem ko cielnym, który kszta towa
si w liturgii w ci gu pierwszych wieków chrze cija stwa. W s bie
Bo ej piew praktykowany by w Ko ciele od pocz tku (Ef 5,9; Koi
3,16; l Kor 14,15; Dz 2,46; tak e Pliniusz M odszy, Ep. X, 96; Tertu-
lian, De anima, c.9; Apol. 39). piew ten tkwi korzeniami w kulturze
muzycznej ydowskiej i hellenistycznej. W liturgii rzymskiej z biegiem
czasu otrzyma swoje odr bne oblicze. By a to muzyka prosta, sylabicz-
na, w której tekst liturgiczny mia pierwsze stwo.
Grzegorz Wielki (f 604) ca spu cizn muzyczn troskliwie zebra ,
drze uporz dkowa i opatrzy odpowiednimi prawami i regu ami. Od
jego imienia piew ten otrzyma nazw chora u gregoria skiego.
Ordo Romanus I (z prze omu VII/VIII w.) mówi o scholi dla
piel gnowania piewu liturgicznego. Schola rzymska i schole zak adane
na jej wzór w ró nych miastach na obszarze ca ego Ko cio a, odegra y
wa rol w rozpowszechnianiu i rozwoju chora u gregoria skiego. W
VIII w. osi gn on wysoki poziom artystyczny. Przesadnie rozwini te
melismy da y pocz tek tropom i sekwencjom. W XI w. w miejsce starego
systemu notacji (neumy - znaki muzyczne nad tekstem) wprowadzono
system liniowy, przypisywany Guidonowi z Arezzo (f 1050).
Od XIV w. zaznacza si upadek chora u i zmniejsza o si zrozu-
mienie dla jego wewn trznych warto ci. Ponadto chora wypiera a po-
lifonia. Przetrwa jadnak do ko ca XVI w. W latach 1614-1615 zosta
przystosowany do potrydenckich ksi g liturgicznych i wydany w dru-
karni kardyna a Ferdynanda de Medici. W tym wydaniu medycejskim
chora gregoria ski zosta mocno zniekszta cony i w'tej formie prze-
trwa do XX w. Pod kierunkiem benedyktyna Józefa Pothier (f 1923), z
polecenia Piusa X (t 1914), zacz o si mudne wydobywanie ze
starych ksi g autentycznego chora u. Odnowiony chora ukazywa si
od 1908 roku jako wydanie watyka skie. Odnow t popierali Pius XI
(Divini culstus - 1928) i Pius XII (Musicae sacrae disciplina -1955).
Obecnie: " piew gregoria ski Ko ció uznaje za w asny piew liturgii
rzymskiej. Dlatego w liturgii powinien on zajmowa pierwsze miejsce
ród innych równorz dnych rodzajów piewu" (KL 116).
35
 piew polifoniczny — pocz tkami si ga IX w. Rozwia si w nast p-
nych wiekach, a do doskona ci doszed w XV i XVI wieku. Swoj PRAWO LITURGICZNE
klasyczn form polifonia osi gn a w dzie ach Jana Piotra Palestriny (t
1594). Styl ten przyj y w adze ko cielne. Dzi wielog osowy chór,
wi kszy lub mniejszy, mo e wykonywa utwory polifoniczne dawne i
nowe, byle odpowiada y wymogom liturgii (KL 116).

piew ludowy — pie ni nabo ne — w j zykach narodowych zacz

wchodzi do liturgii od XIII w. W Polsce pojawi y si w XIV wieku, a
do liturgii wchodzi y w ci gu XV i XVI w. i pozosta y ju w niej jako
sta y element. Zwyczaj ten doczeka si oficjalnego potwierdzenia przez
Sobór Watyka ski II: "Nale y troskliwie piel gnowa religijny piew
ludowy, tak aby g osy wiernych mog y rozbrzmiewa podczas nabo stw
a nawet w czasie czynno ci liturgicznych, stosownie do zasad i przepisów
rubryk" (KL 118). Instrukcja Musicam sacram z 1967 r. pozwala na
zast powanie piewów na wej cie, ofiarowanie i komuni w. pie niami
nabo nymi, byle terytorialna w adza ko cielna zatwierdzi a ich melodie i
teksty (nr 32). Episkopat Polski zatwierdzi w 1969 roku przygotowany
zestaw polskich pie ni mszalnych, zwany piewnikiem mszalnym, a w
1987 r. aprobat otrzyma piewnik liturgiczny cy zbiorem polskich
piewów przeznaczonych na wszystkie obchody liturgiczne ca ego roku
ko cielnego.
Muzyka instrumentalna — by a pocz tkowo w Ko ciele eliminowana,
dla odci cia si od zwyczajów poga skich. Do liturgii zacz a
wchodzi wraz z organami, czyli od VIII w. Gra organowa w pocz t-
kowej fazie by a prymitywna i s a jedynie jako podpora dla piewu. W
miar udoskonalania, organy ustala y swoj pozycj jako instrumentu
liturgicznego. W czasach rozkwitu muzyki wielog osowej, chórom
akompaniowa y organy, a tak e orkiestra. Rozwini te zespo y muzyczne
coraz bardziej podlega y wymogom czysto muzycznym, oddalaj c si od
liturgii. W adze ko cielne zmuszone by y jasno okre li wymagania
liturgii wobec muzyki. Dosz o do wyeliminowania z liturgii wszelkiej
muzyki ha liwej i wieckiej.
Obecnie tradycyjne organy piszcza kowe swoim brzmieniem liturgii
dodaj majestatu, a umys y wiernych podnosz do Boga i spraw nie-
bieskich. Inne instrumenty muzyczne mog by dopuszczone do kultu
Bo ego wed ug uznania i za zgod w adzy terytorialnwej (KL 120).
Unika si w ten sposób ró nic mi dzy s siaduj cymi diecezjami.
36
ród em prawa liturgicznego s przede wszystkim ksi gi liturgiczne,
zw aszcza uwagi wst pne i rubryki w nich zawarte, oraz decyzje papie y,
soborów, synodów, dotycz ce liturgii, pisma Kongregacji, zwyczaje
liturgiczne i Kodeks Prawa Kanonicznego.
ADZA USTAWODAWCZA
Ko ció ustanowiony jest na sposób spo eczno ci, dlatego prawo jest
dla niego konieczno ci . Potrzebne s normy dla wykonywanie funkcji,
powierzonych mu przez Boga, w sposób uporz dkowany. Cz tych
norm odnosi si do liturgii. Organizowanie liturgii, kierowanie ni ,
ustalanie norm prawnych przys uguje hierarchii ko cielnej z samego
prawa Bo ego. Szczególnie przys uguje ono papie owi, co wynika z istoty
prymatu.
HISTORIA PRAWODAWSTWA LITURGICZNEGO
W dziedzinie liturgii ró ny by w ci gu wieków zakres wykonywania
przez hierarchi swoich uprawnie . W pierwszych wiekach w s bie
Bo ej przestrzegano sta ych struktur, zw aszcza przy sprawowaniu Eu-
charystii. Do IV w. celebrans uk ada modlitwy liturgiczne trzymaj c
si przyj tych struktur. Najcz ciej korzysta on z gotowych modlitw,
trafnie i z natchnieniem u onych przez kogo innego.
37
 Prawo ustalania form obrz dowych zawsze nale o do biskupa, który
kierowa kultem w powierzonej sobie diecezji. Biskupi jednak zawsze
uznawali nadrz dne prawo biskupa rzymskiego w organizowaniu
liturgii. Dla prowincji ko cielnych przepisy liturgiczne ustanawia y sy-
nody prowincjalne.
Synody ulega y czasem naciskom ze strony w adz wieckich, uzurpu-
cych sobie nieraz w adz biskupi w sprawach liturgii. Ingerencja taka
stawa a si czasem prawem, a nawet teori naukow . Takimi by y na
przyk ad cezaropapizm, wed ug którego w adza wiecka mo e ingerowa
w sprawy organizacji kultu, poniewa wszelka w adza pochodzi od Boga.
Tak post powali: cesarz Justynian w VI w. (novellae), królowie
francuscy (kapitularze), Józef II w Austrii (józefinizm). Szczegó owymi
zarz dzeniami okre lali oni nawet ryt wi t, czy sposób odprawiania Mszy
wi tej. Przepisy przez nich wydawane si obowi zuj czerpa y z
wyra nej lub milcz cej zgody biskupów. Nominali ci, pó niej protestanci
uwa ali, e skoro liturgia jest modlitw ludu, to lud powinien mie
wp yw na urz dzanie liturgii wed ug w asnych pragnie i pobo no ci.
Od Soboru Tryd., w ca ym Ko ciele katolickim, prawo normowania
liturgii zosta o uj te w cis e ramy. Odt d wszelka inicjatywa w tej
dziedzinie musia a podlega kontroli Stolicy Apostolskiej. Chodzi o
ównie o ujednolicenie obrz dów liturgicznych, które wówczas by y
bardzo ró ne w poszczególnych diecezjach, zakonach itd. Do biskupów
nale obowi zek czuwania w swoich diecezjach nad przestrzeganiem
wi tych kanonów odnosz cych si do kultu Bo ego i nad usuwaniem z
liturgii nadu .
Organem Stolicy Apost., czuwaj cym nad sprawami liturgii w ca ym
Ko ciele powszechnym, by a wi ta Kongregacja Obrz dów, powo ana do
istnienia przez papie a Sykstusa V w 1588 r. W zakres jej kompetencji
wchodzi y sprawy beatyfikacji i kanonizacji oraz zatwierdzanie
wszelkich tekstów liturgicznych. Rozstrzyga a te wszelkie w tpliwo ci
zwi zane ze sprawowaniem liturgii. Wydawa a w sprawach liturgii sto-
sowne dekrety i zarz dzenia, które pó niej umieszczane by y w Acta
Sanctae Sedis (Roma 1865-1908), a nast pnie w Acta Apostolicae Se-dis
(od 1909...). Istnieje te zbiór: Decreta authentica Congregationis
Sacrorum Rituum (Roma 1898-1946 - 7 tomów); Collectio decretorum ad
sacram liturgiom spectantium ab anno 1927-1946. Obecnie na bie co
publikowane s w czasopismach: Ephemerides Liturgicae (Roma
1887...); Notitiae (Roma 1965...). W 1969 r. Kongregacja Obrz dów zo-
38
sta a zreformowana i otrzyma a nazw Kongregacji do spraw Kultu Bo-
ego, a od 1975 roku Kongregacji do Spraw Sakramentów i Kultu Bo ego,
której od 1989 roku podlegaj tak e sprawy kanonizacyjne.
PRAWO LITURGICZNE A KONSTYTUCJA O LITURGII
Sobór Watyka ski II postanowi : "Prawo kierowania sprawami li-
turgii nale y wy cznie do w adzy ko cielnej. Przys uguje ona Stolicy
Apostolskiej oraz, zgodnie z prawem, biskupowi".
"Na mocy w adzy udzielonej przez prawo, kierowanie sprawami li-
turgii w ustalonych granicach nale y tak e do ró nych prawnie usta-
lonych konferencji biskupich, w ciwych danemu terytorium".
"Dlatego nikomu innemu, cho by nawet by kap anem, nie wolno na
asn r niczego dodawa , ujmowa lub zmienia w liturgii" (KL 22).
Obecnie w Ko ciele w zakresie kierowania sprawami liturgii z po-
wrotem przyznano w adz biskupom zgodnie z przepisami prawa. Pe-
wien zakres w adzy ustawodawczej w sprawach liturgii otrzyma y tak e
konferencje biskupów. Ich kompetencje okre la prawo ko cielne.
Stolica Apostolska. — Papie osobi cie wydaje stosowne rozporz -
dzenia dotycz ce liturgii (reskrypt, bulla, breve, motu proprio, encyklika)
albo przez odpowiednie urz dy. Najwa niejszym z nich jest wy ej
wspomniana Kongregacja Sakramentów i Kultu Bo ego. Do papie a
jako najwy szego prawodawcy nale y "kierowanie liturgi w ca ym
Ko ciele, wydawanie ksi g liturgicznych i potwierdzanie ich przek adów na
zyki narodowe, a tak e czuwanie nad tym, by zarz dzenia liturgiczne
wsz dzie byty wiernie przestrzegane" (KPK 838 § 2).
Najwy sze prawo Stolicy Apostolskiej wynika z samej natury liturgii,
któr wykonuje si w imieniu Ko cio a i z jego polecenia. czy si
ono tak e z nauk o Mistycznym Ciele Chrystusa i z karno ci ko -
cieln . Tre modlitw liturgicznych musi si zgadza z dogmatami wiary.
Stró em tej zgodno ci jest".papie , któremu w osobie w. Piotra
zosta a przekazana w adza najwy szego i nieomylnego urz du nauczy-
cielskiego.
39
 Do Biskupa diecezjalnego — "w powierzonym mu Ko ciele nale y, w
ramach przys uguj cych mu kompetencji, wydawanie w sprawach li-
turgicznych norm, które obowi zuj wszystkich" (KPK 838 § 4).
Biskup ma kierowa si normami i duchem Konstytucji o liturgii,
dekretami Stolicy Apostolskiej dotycz cymi liturgii i kompetentnej
adzy terytorialnej, któr jest konferencja biskupów. W wietle In-
strukcji wykonawczych do Konstytucji o liturgii, biskup ma stwierdzi
zgodno ksi g liturgicznych z wydaniami typicznymi; wydawa normy
dotycz ce nabo stw; poworywa komisje diecezjalne do spraw liturgii,
muzyki i sztuki liturgicznej; roztacza opiek nad sprz tami litur-
gicznymi; opiekowa si artystami, którzy swoj twórczo ci maj s
liturgii; czuwa nad wyposa eniem ko cio ów; zwraca si do Stolicy
Apostolskiej o zmian pewnych przepisów ze wzgl du na lokalne
warunki; umieszcza odpowiednie dekrety w wiadomo ciach diecezjal-
nych (pismo urz dowe).
adza terytorialna — zosta a ukonstytuowana przez Sobór Waty-
ka ski II. S to konferencje biskupów danego terytorium, które otrzy-
ma y pewne uprawnienia w zakresie prawodawstwa liturgicznego. "Do
konferencji biskupów nale y przygotowywanie t umacze ksi g litur-
gicznych na j zyki narodowe, po dokonaniu odpowiednich przystosowa
w granicach okre lonych w samych ksi gach liturgicznych, oraz ich
wydawanie, po sprawdzeniu przez Stolic wi " (KPK 838 § 3).
adza terytorialna ustanawia Komisj Episkopatu do spraw Liturgii;
decyduje o stosowaniu instrumentów muzycznych w liturgii; decyduje o
postawie wiernych podczas przyjmowania Komunii w.; o wej ciu w
ycie niektórych praw powszechnych; zatwierdza melodie do tekstów
liturgicznych itp. O swoich decyzjach powiadamia Stolic wi .
KSI GI LITURGICZNE
Ksi gi liturgiczne zawieraj teksty i przepisy dotycz ce obrz dów
Ko cio a. Zatwierdza je Stolica Apostolska. Dekret Kongregacji Obrz dów
z 1966 r. wylicza: brewiarz, msza , rytua , martyrologium i ceremonia
biskupi. Do ksi g liturgicznych nie nale modlitewniki, kancjona y,
40
mszaliki, piewniki. Chocia zawieraj wiele tekstów liturgicznych i ob-
ja nie , to nie s one oficjalnym ród em prawa liturgicznego. Cz sto s
jednak ród em poznania zwyczajów ludowych zwi zanych z liturgi i
ró nych nabo stw.
Wzorcowe wydanie ksi gi liturgicznej przez Stolic Apostolsk nazywa
si w y d a n i e m t y p i c z n y m (editio typica). Na tym wydaniu
musz opiera si wszystkie dalsze wydania, równie jej przedruk,
umaczenia, wydania krajowe, diecezjalne, zakonne. Ich zgodno z
wydaniem typicznym musi stwierdzi kompetentna w adza ko cielna.
umacze nie dokonuje si niewolnicza, s owo po s owie, lecz
uwzgl dnia si ducha danego j zyka.
Nowe ksi gi liturgiczne musz uwzgl dnia postulaty Soboru (KL
33-38). Wzrost bowiem ycia chrze cija skiego w ród wiernych w du ym
stopniu zale y od ksi g liturgicznych, podaj cych najlepsze tre ci z
zakresu duchowo ci katolickiej. Nic wi c dziwnego, e przy wydawaniu
tych ksi g Ko ció wk ada tyle troski, by odznacza y si czysto ci wiary
i poprawno ci pod wzgl dem obrz dowym. Kongregacja Obrz dów w
wy ej wymienionym Dekrecie o wydawaniu ksi g liturgicznych (Notitiae
2: 1966, 172) podkre la, e ich wydawanie zastrze one jest w adzom
ko cielnym, ich t umaczenie aprobuje konferencja biskupów, a
zatwierdza Stolica wi ta. Tekst ci le liturgiczny ma wyró nia si
wielko ci trzcionki.
POSZCZEGÓLNE KSI GI
Brewiarz zawiera teksty i przepisy dotycz ce publicznych modlitw
Ko cio a. aci skie wydanie typiczne ukaza o si w latach 1971-1972, na
mocy dekretu Kongregacja Kultu Bo ego Liturgia Horarum, z 11
kwietnia 1971 roku i konstytucji apostolskiej papie a Paw a VI Laudis
canticum, z l listopada 1970 r. W j zyku polskim ukazywa si w latach
1982-1988 r. Kongregacja Kultu Bo ego og osi a drugie wydanie
typiczne w 1985 roku.
Modlitwy brewiarzowe o nowej nazwie: Liturgia Horarum, mieszcz
si w czterech tomach. Kolejno obejmuj one:
— Adwent i okres Bo ego Narodzenia;
— okres Wielkiego Postu i Wielkanoc (Pi dziesi tnic );
41
— od pierwszej do siedemnastej niedzieli Okresu Zwyk ego;
— od osiemnastej niedzieli do ko ca roku ko cielnego.
Uk ad tre ci w tomach jest tradycyjny: najpierw s teksty okresowe
(proprium de tempore); teksty sta e (ordinarium); psa terz podzielony na
cztery tygodnie (psalterium per uattuor hebdomadas distributum);
teksty w asne o wi tych (proprium de sanctis); teksty wspólne
(communia).
W stosunku do wyda poprzednich, brewiarz zosta gruntownie
przepracowany i wzbogacony pod wzgl dem tre ciowym.
Msza stanowi ksi zawieraj teksty sta e i zmienne Mszy wi tej,
oraz przepisy dotycz ce jej sprawowania. Pierwsze posoborowe wydanie
typiczne ukaza o si w 1970 r. Drugie wydanie typiczne poprawione
(editio typica altera) zosta o og oszone dekretem Kongregacji Kultu
Bo ego Cum Missale Romanum, z 27 marca 1975 roku. Odpowiednio
przet umaczony i przystosowany Msza Rzymski dla diecezji polskich,
ukaza si w 1986 r.
Ogólne Wprowadzenie do Msza u Rzymskiego stwierdza, e "obecne
normy, wydane w oparciu o wol Drugiego Soboru Watyka skiego, oraz
nowy msza , którym Ko ció obrz dku rzymskiego b dzie si odt d
pos ugiwa przy sprawowaniu Mszy, s nowym dowodem troski
Ko cio a, jego wiary i nieznienionej mi ci ku naj wi tszej tajemnicy
eucharystycznej oraz wiadcz o nieprzerwanej i ci ej jego tradycji,
mimo wprowadzenia pewnych rzeczy nowych" (nr 1). Ca e bogactwo
dogmatyczne i ascetyczne msza u udost pnia wszystkim wiernym t uma-
czenie na j zyk ojczysty. Uk ad msza u zgodny jest z tradycj :
— wst p, na który sk ada si Ogólne Wprowadzenie do Msza u Rzym-
skiego i Wprowadzenie do Kalendarza i sam kalendarz liturgiczny;
— teksty w asne na okresy roku liturgicznego (proprium de tempore);
— teksty sta e Mszy wi tej (ordinarium missae);
— formularze w asne o wi tych (proprium de sanctis);
— formularze wspólne o wi tych (communia);
— formularze do mszy: wotywnych, obrz dowych, w ró nych potrzebach
i za zmar ych.
Lekcjonarz jest ksi zwi zan z msza em i zawiera perykopy czyta
mszalnych, opracowanych na caty rok ko cielny. aci skie wydanie
typiczne, w czterech tomach, ukaza o si w 1969 r. Wydanie polskie,
drukowane w latach 1972-1978, liczy siedem tomów.
42
Ksi ga modlitw powszechnych ma zastosowanie na ko cu liturgii
owa Bo ego. Zawiera ona schematy modlitw powszechnych, jak równie
gotowe zestawy tych modlitw opracowanych na obchody liturgiczne
ca ego roku liturgicznego. W j zyku polskim nazywa si : Modlitwa
wiernych, wydana w Katowicach w 1970 roku. Obecnie diecezje
opracowuj i wydaj swoje ksi gi modlitw powszechnych.
Pontyfikat zawiera modlitwy i przepisy dotycz ce obrz dów sakra-
mentaliów i sakramentów, sprawowanych przez biskupa. Kolejno uka-
zywa y si cz ci odnowionego pontyfika u: Obrz dy wiece diakona,
prezbitera i biskupa (1969 r.), Obrz dy konsekracji dziewic (1970 r.),
Obrz dy b ogos awienia opata i ksieni (1970 r.), Obrz dy po wi cenia
olejów katechumenów, chorych i krzy ma (1970 r.), Obrz dy bierzmowania
(1971r.), Obrz dy udzielania pos ug (1972 r.), Obrz dy dedykacji
ko cio a i o tarza (1977 r.)... Wszystkie zosta y przet umaczone na j zyk
polski i zaadaptowane do naszych warunków i zwyczajów. W 1984 r.
Stolica Apostolska og osi a nowe Caeremoniale episcoporum. Jest to
ksi ga zawieraj ca sposób odprawiania, ceremonie i rubryki liturgii i
nabo stw odprawianych przez biskupa.
Rytua zawiera modlitwy i obrz dy wraz z przepisami, które od-
nosz si do sprawowania sakramentów i sakramentaliów. Oprócz rytua u
dla ca ego Ko cio a powszechnego, istniej tak e rytua y partykularne
dla poszczególnych prowincji ko cielnych czy diecezji. Te ostatnie
szeroko uwzgl dniaj zwyczaje miejscowe. Nowy rytua jako aci skie
wydanie typiczne nie ukaza si w ca ci, lecz cz ciami. Równie w
zyku polskim ukazywa y si kolejno: Obrz dy chrztu dzieci (1972 r.),
Obrz dy sakramentu ma stwa (1974 r.), Obrz dy bierzmowania (1975
r.), Obrz dy pogrzebu dostosowane do zwyczajów diecezji polskich (1977
r.), Sakrament chorych, obrz dy i duszpasterstwo (1978), Obrz dy pokuty
dostosowane do zwyczajów diecezji polskich (1981 r.), Obrz dy
chrze cija skiego wtajemniczenia doros ych (1988 r.). W 1984 roku
Stolica Apostolska og osi a cz Rytua u Rzymskiego: De bene-
dictionibus, zawieraj ce ró ne b ogos awienia i po wi cenia.
43
 KSI GI ZAWIERAJ CE PIEWY LITURGICZNE
piewy ko cielne normowane s szeregiem specjalnych ksi g litur-
gicznych, zawieraj cych melodie zatwierdzone przez Stolic Apostolsk . S
to:
— Kyriale Romanum, zawieraj ce melodie chora owe do sta ych tekstów
mszalnych;
— Graduale Romanum zawiera melodie chora owe do zmiennych tekstów
Mszy wi tej.;
— Antiphonale Romanum jest ksi liturgiczn zawieraj melodie
do tekstów Liturgii Godzin;
— Kyriale simplex zawiera uproszczone melodie do sta ych tekstów
mszalnych; przeznaczone s dla parafii, aby lud bez trudno ci móg
czy si w piew liturgiczny.
— Graduale simplex jest ksi z uproszczonymi piewami zmiennymi
Mszy wi tej.
RUBRYKI
Przepisy zawarte w ksi gach liturgicznych, dotycz ce wykonywania
poszczególnych obrz dów, nazywamy rubrykami. Nazwa ta pochodzi od
wyrazu aci skiego ruber = czerwony. W dawnych r kopisach teksty
modlitw pisano czarnym, a obja nienia czerwonym kolorem. Od XI w.
sta o si to regu , przestrzegan do dnia dzisiejszego.
Najstarsze ksi gi liturgiczne, szczególnie sakramentarze, nie zawiera y
rubryk. Sposób wykonywania ceremonii opisywano w osobnych ksi gach
zwanych Ordines Romani. Pierwsze Ordo Romanus pochodzi z VII/VIII
wiek. Pó niejsze Ordines otrzyma y nazw Caeremoniale (ceremonia ).
Rubryki, jakie powstawa y w ci gu wieków, by y liczne i nie zawsze
do jasne, a czasem nawet sprzeczne mi dzy sob . Powodowa o to
ci e w tpliwo ci. Zwracano si z nimi do Kongregacji Obrz dów,
44
która je rozstrzyga a autorytatywnie. W XVIII w. rozwin a si nawet
specjalna ga nauki liturgicznej zwana rubrycystyk . Zajmowa a si
ona szczegó owo rubrykami i ich poprawnym wykonaniem.
PODZIA RUBRYK
Rozró nia si rubryki obowi zuj ce (substantiales lub essentiales)
albo zalecaj ce (accidentale ).
— Rubryki obowi zuj ce dotycz istoty liturgii, czyli obrz dów ustano-
wionych przez Chrystusa. Nale tu na przyk ad rubryki dotycz ce materii
i formy Mszy i sakramentów w. Musz one by bezwzgl dnie za-
chowane. Chodzi bowiem o wa no czynno ci liturgicznych.
— Rubryki zalecaj ce dotycz ceremonii i modlitw wprowadzonych
przez w adze ko cielne w ró nych czasach. Stanowi one opraw obrz -
dow dla elementów stanowi cych istot liturgii. Obrz dy ustanowienia
ko cielnego co jaki czas ulegaj reformie przeprowadzanej przez kom-
petentne w adze ko cielne (papie , sobór). Co jaki czas musz one
by dostosowane do wymogów czasu, wymogów duszpasterskich. Ob-
rz dy zalecaj ce obowi zuj w sumieniu w ca ci, bez zmian. W liturgii
nie ma bowiem miejsca na wprowadzanie zmian na w asn r , bo
jest to kult Ko cio a, a nie kult prywatny.
Ze wzgl du na moc obowi zuj rozró niamy rubryki:
— Obowi zuj ce ci le,
— wskazuj ce,
— pozwalaj ce.
W .najnowszych ksi gach liturgicznych rubryki obok wskazówek
praktycznych zawieraj tak e tre ci teologiczne obrz dów. Pozwala to
lepiej zrozumie zawart w obrz dach, my l teologiczn i ich funkcj
duszpastersk , jak te po ytek duchowy. Wszystkie te aspekty ukazuj
obszerne wprowadzenia ogólnych do poszczególnych ksi g liturgicznych.
45
 OBOWI ZEK ZACHOWANIA RUBRYK
Sprawowanie s by Bo ej w c z n o c i z Ko cio em zawsze
by o podstawow zasad liturgiczn (np. Ignacy Antioch.). Przez ca e
wieki ta czno z Ko cio em decydowa a o autentyczno ci i prawdziwo ci
liturgii. Wraz z powstaniem Ko cio a powsta y równie okre lone
czynno ci liturgiczne, ustanowione przez Chrystusa. Obrz dy te s
niezmienne. Te natomiast, które ustanowi Ko ció , zmienia mo e tylko
Ko ció . Zatem liturg, chc c by w czno ci z Ko cio em, musia
sprawowa s Bo tak, jak to zosta o przekazane przez aposto ów i
ustalone przez kompetentn w adz ko cieln . Sprawowanie liturgii z
ma grup , bez ogl dania si na przepisy prawa liturgicznego, godzi w
jej jedno i w jej ko cielny charakter, a tym samym w jej auten-
tyczno .
O obowi zku zachowania przepisów liturgicznych mówi Sobór Wa-
tyka ski II: "Czynno ci liturgiczne nie s czynno ciami prywatnymi,
lecz kultem Ko cio a, b cego «sakramentem jedno ci»... Dlatego
czynno ci liturgiczne nale do ca ego Cia a Ko cio a" (KL 26). Na
innym miejscu czytamy: "Nikomu... cho by nawet by kap anem, nie
wolno na w asn r n i c z e g o dodawa , ujmowa lub zmienia w
liturgii" (KL 22 § 3).
Kongregacja dla Seminariów i Uniwersytetów, w 1965 roku wyda a
Instrukcj o liturgicznym wychowaniu alumnów, któr papie uzna za
obowi zuj . Czytamy w niej: "Kult liturgiczny jako czynno publiczna
Ko cio a, jest z konieczno ci hierarchiczny, dlatego te podlega
przepisom odpowiedniej w adzy. Samowolne wi c zdanie poszczegól-
nych osób i niepos usze stwo prawomocnym przepisom zmienia tym samym
natur aktu liturgicznego; nie jest on ju wtedy kultem Ko cio a, ale
kultem prywatnym jednej osoby, albo jakiego poszczególnego zespo u
ludzi" (nr 4). Kap an musi zatem pami ta , e liturgia nie jest jego
prywatn spraw , ale sprawuje kult publiczny w imieniu Ko cio a.
Kap an mo e co doda tylko wtedy, gdy jest to wyra nie zaznaczone
w ksi dze liturgicznej, na przyk ad w mszale: kap an "mo e w bardzo
zwi ych s owach wprowadzi wiernych w niektóre cz ci liturgii, a
mianowicie przed rozpocz ciem akcji liturgicznej: — w tre Mszy
dnia; przed czytaniami: — w liturgi s owa, przed prefacj : — w Mod-
litw eucharystyczn . Przed rozes aniem wiernych kap an mo e swoim
owem zako czy ca akcj liturgiczn " (OWMR 11). W innych ksi -
46
gach liturgicznych s na przyk ad uwagi: "kap an przemawia w ten lub
podobny sposób"; "mo e u podobnej formu y", "je li wymaga tego
okoliczno "... W.'my l interpretacji prawodawcy (Not. 11: 1975, s. 197) s
jakby apelem .pod adresem zdrowego zmys u liturgicznego i wyczucia
kap ana, aby móg dostosowa prawo liturgiczne do konkretnej sytuacji.
W ten sposób rubryki otrzymuj charakter duszpasterski. Tymczasem
zwroty te s nieraz le rozumiane, co prowadzi nawet do pozbawienia
liturgii jej ko cielnego charakteru.
Ojciec wi ty Jan Pawe II w 1980 r. w li cie skierowanym do bis-
kupów zwróci uwag na nadu ycia, które wkrad y si do kultu eucha-
rystycznego i poleci przygotowa instrukcj , która pomog aby je usun .
Kongregacja do Spraw Sakramentów i Kultu Bo ego og osi a we Wielki
Czwartek, 3 kwietnia 1980 r. Instrukcj w sprawie niektórych norm
kultu eucharystycznego Inaestimabile donum i poleci a konferencjom
biskupów wprowadzi je w ycie. 177 Konferencja Episkopatu Polski
obraduj ca w Warszawie wyda a w tym samym roku przepisy
wykonawcze, w których szczegó owo wskazuje na nadu ycia pojawiaj ce
si w Polsce i wzywa duchowie stwo do zapoznania si z wy ej wy-
mienionymi dokumentami i z Ogólnym Wprowadzeniem do Msza u
Rzymskiego i innych ksi g liturgicznych, gdy wiele uchybie ma
ród o w nieznajomo ci przepisów tam zawartych.
ZWYCZAJE LITURGICZNE
PRAWO PISANE A ZWYCZAJ
Najpierw istnia a praktyka, a potem dopiero prawo pisane; najpierw
prawo zwyczajowe, potem jego kodyfikacja. Obrz dy liturgiczne mia y
form zwyczajow . Ze sta ego post powania aprobowanego przez w adze
ko cielne powsta o pisane prawo liturgiczne.
Niemo liwo ci jest uj cie ca okszta tu ycia liturgicznego w ramy
przepiosów. St d istnieje obowi zuj ce prawo zwyczajowe. Z ducha po-
szczególnych narodów wyrasta jaki obrz d czy modlitwa, których Kos-
47
ció nie zwalcza , a z czasem w czy je do liturgii. Liturgia zyskiwa a
na wie ci. W adza ko cielna czuwa a nad tym, aby do tych zwyczajów
nie wkrad y si b dy dogmatyczne i aby nie sprzeciwia y si duchowi
liturgii. Zwyczaj uwa any jest za najlepszy wyk adnik prawa pisanego.
Zapewnia równie przydatno yciow prawa pisanego, t umaczy je i
uzupe nia luki oraz niejasno ci.
Gdzie ycie religijne w ród ludu jest ywe, tam spontanicznie po-
jawiaj si zwyczaje, które s jakby przed eniem liturgii w yciu
wiernych, w parafi czy w rodzinie. Niektóre stare zwyczaje b obu-
miera gdy przemin ich uwarunkowania. Powstaj zwyczaje nowe. S
one konieczne jako podpora ycia religijnego. Chodzi np. o obchody
wi t w gronie rodzinnym, o nabo stwa domowe, o tarzyk domowy
itp. Wa ne jest naczy ko z wod wi con , b ogos awienie dzieci przez
rodziców przed snem itp.
Sobór Watyka ski II poleci zachowa zdrow tradycj i jednocze nie
otworzy drog do ich uprawnionego rozwoju (KL 23). Zatroszczy si
te o regionalne zwyczaje liturgiczne, które poleci uwzgl dnia przy
umaczeniu i adaptacji ksi g liturgicznych.
PODZIA PRAWA ZWYCZAJOWEGO
Zwyczaj liturgiczny mo e by :
— zgodny z prawem pisanym (consuetudo iuxta legem), gdy jest godny
pochwa y, np. niektóre procesje. Zwyczaj taki uzupe nia prawo pisane.
— obok prawa pisanego (consuetudo praeter legem) gdy ma charakter
oboj tny w stosunku do prawa pisanego. Uzupe nia luki w ustawodaw-
stwie liturgicznym pisanym. Mo na tu zaliczy obrz dy zwi zane z Bo ym
Grobem czy procesj rezurekcyjn .
— przeciw prawu pisanemu (consuetudo contra legem). Zwyczaj taki
mo e by wyra nie pot pionym przez w adz ko cieln lub tolerowa-
nym, gdy jego usuni cie jest niemo liwe. Tworzenie si jednak takiego
zwyczaju jest utrudnione, poniewa w rzadkich przypadkach mog oby
wykaza si wymaganymi przez prawo cechami.
Cechami prawa liturgicznego s : rozumno , gdy zwyczaj zgadza, si z
Objawieniem Bo ym i nauk Ko cio a oraz zgoda prawodawcy,
wyra na lub milcz ca.
48
HISTORIA LITURGII
RÓD A LITURGII
Liturgia Ko cio a katolickiego jest zespo em wielu elementów. Ele-
menty te pochodz z dwojakiego ród a: naturalnego i historycznego.
Pierwsze le w naturze ludzkiej i z niej wyp ywaj . Drugie natomiast
wywodz si z Objawienia Bo ego i z ró nych religii pozachrze cija s-
kich, które zawsze mia y swoje obrz dy.
RÓD O NATURALNE LITURGII
Cz owiek, jako istota stworzona, odczuwa swoj zale no od Boga-
Stwórcy i ostatecznego celu. Prawd t prze ywa ca a natura psychofi-
zyczna cz owieka. Jego wewn trzne prze ycia religijne uzewn trzniaj
si w gestach, postawach, modlitwach, piewie..., które wchodz w ob-
rz dy liturgiczne.
Ponadto cz owiek z natury jest istot spo eczn , która odczuwa po-
trzeb oddawania czci Bogu w spo eczno ci. Porz dek wymaga tego,
aby ten publiczny, wspólnotowy kult, mia ustalon form , co w wyniku
daje obrz dy liturgiczne. W ten sposób cz owiek jest naturalnym
ród em tych obrz dów.
Modlitwa jednostki nie jest uzale niona od form zewn trznych. Dla
modlitwy i kultu wspólnotowego natomiast forma zewn trzna jest istotna.
Dzi ki formom zewn trznym dochodzi do skutku czynno wspólnotowa,
czyli liturgiczna.
49
 RÓD A HISTORYCZNE LITURGII
Najwa niejszym i decyduj cym ród em liturgii Ko cio a s czyny
kultowe samego Chrystusa Pana. Przez swoj Ofiar krzy ow , Chrystus
raz na zawsze dokona prawdziwego i najdoskonalszego aktu kultu, co
przekaza Ko cio owi w ustanowionej przez siebie Mszy i sakramentach
wi tych.
Z ustanowieniem Ofiary eucharystycznej i sakramentów wi tych
Chrystus za istotny fundament liturgii swojego Ko cio a. Roz-
budow tych fundamentów pozostawi swoim Aposto om i ich nast p-
com. To ziarno liturgiczne zacz o obrasta w ró ne formy modli-
tewno-obrz dowe.
Ko ció w swoich dziejach wyszed ze rodowiska ydowskiego, prze-
szed przez antyczny wiat grecko-rzymski, czerpi c dla swej liturgii
wiele warto ciowych elementów modlitewnych i form kultowych. Po
upadku wiatowego imperium rzymskiego, Ko ció wkroczy w rodowisko
ludów germa skich, wzbogacaj c liturgi nowymi obchodami, jak
nabo stwa i motywy symboliki germa skiej. Tak zapocz tkowany
proces trwa dalej. Ka de rodowisko kultowe, ka dy naród, wnosi y
do liturgii Ko cio a swój wk ad, swoje zwyczaje religijne, swój sposób
modlitwy. Ko ció chcia i musia si dostosowa do kultur ludów za-
chodnich. Obecnie równie mo e i chce uwzgl dnia w swojej liturgii
zwyczaje ró nych kr gów kulturowych w wiecie, gdzie prowadzi prac
misyjn . Dla skuteczno ci pracy misyjnej, dopuszczalne adaptacje litur-
giczne s potrzebne, a nawet konieczne.
W ci gu wieków zmienia y si zatem formy obrz dowe liturgii. His-
toria liturgii jest wi c histori tych form, w które cz owiek wciela
misterium Chrystusa.
Liturgia Ko cio a rodzi a si w rodowisku b cego pod wp ywem
trzech wielkich kultur: ydowskiej, greckiej i rzymskiej. Ka da z nich
wywar a na niej swoje pi tno i przyczyni a si do jej rozwoju.
Liturgia ydowska, zw aszcza liturgia synagogi jest kolebk liturgii
Ko cio a. Sta o si tak dlatego, e Nowy Testament jest przed eniem
Objawienia starotestamentalnego i chrze cija stwo uwa a si za jego
wype nienie. St d te liturgia chrze cija ska by a jakby przed eniem
liturgii synagogalnej, z której zaczerpn a bogate skarby modlitw, czyta
i form obrz dowych, np.:
50
— Chrystus Ofiar eucharystyczn ustanowi w ramach wieczerzy pas-
chalnej,
— liturgia s owa Bo ego wzorowana jest na nabo stwie synagogal-
nym,
— pierwotny rok liturgiczny opiera si na kalendarzu ydowskim,
— psalmy znalaz y w liturgii Ko cio a szerokie zastosowanie. Podobnie
sta o si z modlitwami u onymi przez rabinów dla nabo stw syna-
gogalnych, czy te z modlitwami dzi kczynnymi (haggada) odmawianymi
podczas uczt paschalnych. Dla liturgii chrze cija skiej stary si
prototypem dla Modlitw eucharystycznych.
Liturgia grecka sta a si ród em niektórych elementów dla liturgii
pierwotnego Ko cio a. Jest rzecz naturaln , e poganie przyjmuj c
chrzest, nie zrywali od razu ze swoim sposobem modlitwy, w którym si
wychowali i do którego byli przywi zani. Ko ció licz c si z tym,
chrzcz c pogan, "chrzci " równocze nie wiele ich modlitw i obrz dów.
Ustalono np., e niektóre modlitwy zanoszone do Apolina czy Askle-
piosa, wesz y ywcem do skarbca modlitw liturgicznych, po zmianie nazwy
danego boga na imi Chrystusa.
Nieraz Ko ció celowo przyjmowa zwyczaje poga skie, poniewa a-
twiej by o nada im tre chrze cija sk , ni je likwidowa . W ten
sposób do liturgii chrze cija skiej wesz y niektóre wi ta i procesje.
Podkre la si , e wiat helenistyczny wywar wielki wp yw na liturgi
Ko cio a. wiadcz o tym takie wyra enia przyj te w liturgii, jak mi-
sterium, anaphora, canon, praefacio, actio, anamnezis, litania, epipha-
nia itp.
Liturgi rzymsk cechowa duch rodzinny, prawniczy i wojskowy.
Rodziny rzymskie mia y swoje bóstwa opieku cze (lary, penaty). Nabo-
stwa domowe ku ich czci chrze cijanie zast pili zwyczajem wspólnej
modlitwy w rodzinach i kultem wi tych.
Rzymskie my lenie prawnicze udzieli o si liturgii Ko cio a. St d
teksty liturgii aci skiej s zwi e i tre ciwe.
Wojska rzymskie urz dza y, szczególnie po zwyci stwach, triumfalne
pochody o charakterze religijnym, na cze Jowisza. W chrze cija stwie
pochody te zast pi y procesje liturgiczne.
51

LITURGIA W PIERWSZYCH WIEKACH
W czasach apostolskich i poapostolskich liturgia ogranicza a si do
obrz dów istotnych. Nie mia a jeszcze oprawy modlitewno-obrz dowej.
Proste obrz dy liturgiczne w cafym Ko ciele by y mniej wi cej jed-
nakowe. Jak ta pierwotna liturgia wygl da a mo emy dowiedzie si z
ksi g Nowego Testamentu, zw aszcza z Dziejów Apostolskich.
W pierwotnym Ko ciele o rodkiem ca ego ycia liturgicznego by a
Eucharystia, któr za wzorem Ostatniej Wieczerzy i szabatnich uczt
ydowskich, sprawowano w ramach uczt braterskich o charakterze reli-
gijnym (agapy), W niedziel Eucharystia skupia a chrze cijan wokó
sto u Pa skiego. Nabo stwa eucharystyczne odbywa y si w domach
prywatnych. Natomiast na nabo stwa modlitewno-dydaktyczne, apo-
sto owie i pierwsi chrze cijanie pochodzenia ydowskiego, za wzorem
Chrystusa, udawali si do synagog lub do wi tyni.
Po oddzieleniu si chrze cija stwa od ydowstwa, chrze cijanie
organizowali w asne nabo stwa odprawiane w domach prywatnych. W
II wieku obydwa nabo stwa: eucharystyczne i modlitewno-dydaktyczne
po czyli razem. W takiej formie Msza wi ta przetrwa a do naszych
czasów.
Mniej rozwini ta by a liturgia sakramentów w., mo e dlatego, e
nie mia a wzorców w liturgii starotestamentalnej. Z prze omu I/II w.
pochodzi dzie ko Didache, czyli Nauka Dwunastu Aposto ów, w którym
mi dzy innymi s formu y modlitewne dotycz ce Eucharystii i chrztu.
Daj one pewne wyobra enie, jak wygl da y ówczesne modlitwy liturgi-
czne.
Wiek II i III, to okres rozrastania si chrze cija stwa. Chocia
zewn trzne warunki, zw aszcza prze ladowania, nie sprzyja y swobodnemu
rozwojowi liturgii, to nie uleg on zahamowaniu. Tam gdzie istnia y
lepsze warunki, jak np. na terenie królestwa perskiego, liturgia rozwija a
si w ko cio ach, osi gaj c nawet pewien splendor. Na terenie imperium
rzymskiego, obok liturgii odprawianej w domach (niedzielna
Eucharystia, chrzest, wspólne modlitwy), tak e w katakumbach odbywa y
si nabo stwa ku czci wi tych m czenników. Stamt d wywodzi si
pó niejszy kult wi tych. Prze ladowania nie zawsze mia y -jednakowe
nasilenie. Bywa y okresy wi kszego spokoju, w których liturgia mia a
pewne mo liwo ci rozwojowe.
52
Jedn z istotnych cech liturgii Ko cio a by jej charakter hie-
rarchiczny najmocniej podkre lany przez w. Ignacego Antioche skiego (t
110). Udzia wszystkich chrze cijan w liturgii by hierarchicznie
uporz dkowany tak, jak hierarchicznie zbudowana by a sama spo eczno
wiernych. Ka dy stopie tej hierarchii spe nia jemu przys uguj ce funkcje
liturgiczne: biskup przewodniczy , diakoni us ugiwali, lektorzy czytali
Pismo w., wierni brali czynny udzia w zrozumia ej dla nich liturgii.
Liturgia by a wtedj^ dost pna dla ka dego z uczestników. Ceremonie
liturgiczne by y proste i jasne, a przez to dla ludzi zrozumia e.
Wszystko co dzia o si w czasie s by Bo ej, co uczestnicy s yszeli,
piewali i modlili si , by o w mowie u ywanej na co dzie .
Liturgia pierwszych wieków chrze cija stwa stanowi a centrum ycia
religijnego. By a ona dla wszystkich szko wiary, modlitwy i mo-
ralno ci. Wychowywa a wiernych w duchu ofiarno ci. Uczestnicy liturgii,
to uczestnicy w ofierze i m ce Chrystusa. Przez liturgi zdobywali oni
gotowo pój cia w lady swojego Mistrza. Nieraz z liturgii szli na
miejsce m cze stwa, aby da wiadectwo Chrystusowi. ycie religijne
by o dla nich ywym kontaktem osobowym z Chrystusem, a przez Niego z
Ojcem niebieskim. Skupia o si wokó Chrystusa, jedynego Po rednika
mi dzy Bogiem, a lud mi (l Tm 2,5). Liturgia rodzi a wiadomo i
poczucie wspólnoty wszystkich uczestników, jako cz onków gminy
chrze cija skiej, stanowi cej cz stk wi tego Ko cio a Bo ego. Ko ció
wówczas, to ywy organizm, w którym wszyscy tworzyli jedno z
Chrystusem.
Liturgi pierwszych trzech wieków historycy nazywaj czasem liturgi
domow , poniewa , z konieczno ci, musia a odbywa si przewa nie w
domach prywatnych. Równie jej rozwój ograniczony by do warunków
domowych. Nie mog a pozwoli sobie na uroczyste formy obrz dowe,
wymagaj ce przestrzeni.
RODZINY LITURGICZNE
Do III w. w liturgii Ko cio a panowa a zasadnicza jedno . W posz-
czególnych Ko cio ach lokalnych liturgi kierowa biskup. W IV wieku, w
zwi zku z rozwojem organizacji ko cielnej, kierownictwo w dziedzi-
53
nie liturgii, z pojedynczych gmin, przesz o na wy sze jednostki admini-
stracyjne: na metropolie i patriarchaty.
Niektóre patriarchaty promieniowa y wtedy yciem chrze cija skim,
rozwojem nauki teologicznej i dobrze zorganizowan liturgi . Pod ich
wp ywem pozostawa y okoliczne metropolie. Do tych szczególnych centrów
nale y: Aleksandria, Antiochia, Jerozolima, Rzym. Zarówno liturgie
macierzyste, jak i liturgie o mniejszym zasi gu, odzwierciedla y
miejscowe warunki i zawyczaje.
Twórczo liturgiczn na Wschodzie wzbogacali przede wszystkim
wi ci: Bazyli Wielki (t 397), Cyryl Jerozolimski (t 386), Jan Chry-
zostom (t 407), Teodor z Mopswestii (t 428), Cyryl Aleksandryjski (t
444); a na Zachodzie Ambro y (t 397), Augustyn (t 430), Leon Wielki
(t 461), Gelazy (t 496), Grzegorz Wielki (t 604), Cezary z Arles (t
542). We wschodnich liturgiach najbardziej znane sta y si anafory w.
Bazylego Wielkiego i w. Jana Chryzostoma, W liturgii zachodniej
natomiast liczne by y kolekty, prefacje i wstawki modlitewne w Kanonie
Rzymskim (Communicantes i Hanc igitur).
RODZINA ALEKSANDRYJSKA
Aleksandria, stolica wi tego Marka Ewangelisty i patriarchat, by a
wybitnym centrum ycia chrze cija skiego. Dzi ki zamkni temu obsza-
rowi geograficznemu liturgia aleksandryjska otrzyma a charakter naro-
dowy. Liturgi t znamy z odkrytego w 1894 roku na górze Athos
zbioru modlitw liturgicznych (Euchologion) biskupa Serapiona z Thu-
mis (t 362). Znana, jest równie z pism Ojców Ko cio a, zw aszcza
wi tego Atanazego (t 373). Liturgia ta mia a cztery czytania biblijne,
wi ksz ilo anafor ( w. Marka, w. Bazylego Wielkiego, w. Cyryla
Aleksandryjskiego, w. Grzegorza z Nazjanzu), po raz pierwszy wyst puje
tam aklamacja wi ty (Trishagion). Po IX wieku uleg a liturgii
bizanty skiej.
Do rodziny aleksandryjskiej nale y równie liturgia koptyjska (prze-
wa aj monofizyci) i liturgia etiopska, która posiada dwadzie cia anafor,
w tym jedna maryjna, poniewa w liturgii tej ywy kult Bogaro-dzicy.
W 1895 r. utworzono patriarchat koptyjski, z czony ze Stolic
Apostolsk .
54
RODZINA ANTIOCHE SKA
Antiochia by a w Syrii miastem znacz cym, patriarchatem promie-
niuj cym w Ko ciele nauk i liturgi . Liturgia antioche ska yje nadal w
obrz dku jakobtów, zwi zanym z imieniem Jakuba Bar Addai (VI w.);
w obrz dku maronickim, od mnicha Marona, który w V w. w Libanie
stworzy swoist liturgi ; w obrz dku chaldejskim, w Chaldei nad dolnym
Eufratem; w obrz dku malabarskim w Indiach (od miasta Ma-labar); w
obrz dku ormia skim w Armenii i Gruzji; w obrz dku jerozolimskim,
zwi zanym w szczególny sposób z miejscami wydarze zbawczych
(bazyliki, pielgrzymki) - wywar du y wp yw na inne obrz dki -znany
jest z Pami tników Eterii (ok. 400 r.) i Katechez Cyryla Jerozolimskiego
(t 386); w obrz dku bizanty skim, który kszta towa swoj form w
Konstantynopolu, g ównie pod wp ywem Bazylego W. (t 379) i Jana
Chryzostoma (t 407). Liturgi t , podobnie jak ca rodzin
antioche sk , cechuje j zyk biblijny i patrystyczny, obfita tre teolo-
giczna, du a rozlewno i pobo no oraz kult Bogarodzicy i wi tych
Pa skich (ikony), a tak e mistycyzm i tajemniczo (carskie wrota).
RODZINA RZYMSKA
W rzymskim okr gu liturgia stabilizowa a si pod wp ywem liturgii
wschodnich. Ludno zamieszkuj ca obszar patriarchatu rzymskiego w
du ej mierze pochodzi a ze wschodu. Znany by wi c j zyk i kultura
grecka, zw aszcza w ród warstw wy szych. Ponadto Rzym utrzymywa ze
wschodem stosunki handlowe. Niewolnicy chrze cija scy razem z to-
warami przywozili swoje zwyczaje, modlitwy, obrz dy i inne praktyki
religijne. Wschodnie cechy liturgii rzymskiej widoczne s w Tradycjach
Apostolskich Hipolita Rzymskiego (t 235). Dopiero w IV w. liturgia
rzymska zosta a ostatecznie zlatynozowana. Obejmowa a rodkow i
po udniow Itali .
Najbardziej zbli on do rzymskiej by a liturgia afryka ska. Znana
jest z pism Tertuliana (t ok. 220), w. Cypriana (t 258) i w. Augus-
tyna (t 430). Liturgia afryka ska zagin a w walkach z Arabami, którzy
przeszli przez pomocn Afryk i dotarli do Europy.
55
 RODZINA GALLIKANSKA
Za J. Mabillonem nazw liturgii gallika skiej obejmuje si obrz dki
zachodnie, z j zykiem aci skim i wykazuj ce w znacznym stopniu cechy
liturgii wschodnich. A. Adam i R. Berger nazw t obejmuj wszystkie
obrz dli zachodnie z wyj tkiem Rzymu. Geograficznie jest to Górna
Italia, Galia, Hiszpania i Wyspy Brytyjskie.
Liturgia gallika ska na terenie Galii, przetrwa a do czasów Karola
Wielkiego (t 814). Podobnie jak liturgie wschodnie mia a d ugie, roz-
lewne modlitwy, bogate w tre dogmatyczn . Wp yw liturgii antioche -
skiej widoczny jest w Liber mysteriorum w. Hilarego, biskupa z Poitier (t
376). Na skutek reformy karoli skiej liturgia ta zosta a wyparta przez
liturgi rzymsk tak dok adnie, e trudno j dzisiaj zrekonstruowa .
Pewne pojecie o niej daj Expositio brevis anti uae liturgiae gal-licanae z
ok. 600 r., Missale Gothicum z VII wieku i Missale z Bobbio z VIII
wieku.
Liturgia ambrozja ska, zwana tak e mediola sk , od czasów Am-
bro ego (t 397) wykazywa a pewne odr bno ci i wp ywy wschodnie,
chocia z obrz dków gallika skich najbardziej zbli ona jest do rzym-
skiej. Jej cech charakterystyczn by y hymny. Liturgi t znamy z pism
wi tego Ambro ego. Jej romanizacja dokona a si mi dzy IX, a XI
wiekiem. Do naszych czasów piel gnowana by a jedynie w samym
Mediolanie w niektóre ustalne dni, wed ug w asnych ksi g liturgicznych.
Po Soborze Watyka skim II ksi gi te zreformowano w 1974 roku.
Liturgia starohiszpa ska, zwana tak e mozarabsk lub wizygock ,
poniewa obok wp ywów liturgii wschodnich, posiada pi tno arabskie i
popiera j Ko ció wizygocki. Zajmowa a ca y pó wysep Pirenejski. Jej
ównym krzewicielem by w. Izydor z Sewilli (f 636). Ukszta towa a
si jako liturgia samodzielna. Cechowa a j wielo Modlitw
eucharystycznych, wyeksponowany kult m czenników hiszpa skich i jedno
wi to maryjne. Utrzyma a si do czasów Grzegorza VII (t 1085).
Nast pnie uleg a romanizacji. Do naszych czasów odprawiano w tym
rycie w Toledo i Salamance. G ównymi jej zabytkami s Liber Ordi-
num i Missale Mixtum.
56
Liturgia starobrytyjsko-celtycka rozwija a si w Irlandii, Anglii oraz
Szkocji, po wprowadzeniu tam zacz tków chrze cija stwa przez w. Pa-
tryka (t 460). Jej propagatorami by o dwóch wi tych Kolumbanów,
jeden w VI, a drugi w VII w. Specjalnie piel gnowana by a w klasztorach
w. Kolumbana (VI w.). G ównym dokumentem zachowanym do
naszych czasów jest Missale de Stove z VIII w. Wykazuje w^) yw
elementów ludowych. Stopniowo ulega a romanizacji, jak inne obrz dki
zachodnie.
LITURGIA RZYMSKA OD IV DO VIII W.
Oficjalne uznanie religii chrze cija skiej przez cesarza Konstantyna
Wielkiego w 313 roku (Edykt Mediola ski) i zrównanie jej w prawach z
kultem poga skim, uwolni o Ko ció od wiekowego ucisku i postawi o w
nowych zupe nie warunkach. Otwarte zosta y przed liturgi wielkie
mo liwo ci rozwojowe.
Zacz to budowa wspania e wi tynie chrze cija skie w stylu
bazylikowym, z których niejedna przetrwa a do naszych czasów. Ich
ównymi fundatorami byli biskupi zrównani w przywilejach z urz d-
nikami pa stwowymi, dysponuj cymi odpowiednimi funduszami. W no-
wych, przestronnych bazylikach liturgia wspaniale si rozwija a i na-
biera a coraz wi kszego splendoru, na skutek przejmowania wielu ele-
mentów z ceremonia u dworskiego.
W liturgii rzymskiej pojawi y si wtedy: uroczyste wej cie dostojnika,
insygnia urz dowe, tron, pok ony. Straci a wówczas swój, wy ej wzmian-
kowany, charakter domowy.
W tym czasie liturgia stawa a si coraz bardziej rzymska dzi ki tro-
skliwym zabiegom papie y Damazego (t 384), Leona W. (t 461), Ge-
lazego (t 496) i Grzegorza Wielkiego (t 604).
Za papie a Damazego acina wypar a ostatecznie j zyk grecki z li-
turgii rzymskiej. J zyk codzienny wszed do liturgii. Leon Wielki zaj
si tekstami liturgicznymi, d c do ich ujednolicenia.
Za papie y Gelazego i Grzegorza Wielkiego liturgia otrzyma a swoj
odr bn posta .
57
 Liturgia rzymska tak si rozwin a, e Grzegorz Wielki musia skraca
niektóre cz ci liturgii (m.in, zniós modlitw powszechn ). Mimo
wielkich przemian w imperium rzymskim, mimo najazdów Germanów i
Hunów, liturgia a i rozwija a si . Liturgia papieska by a wyrazem
wspólnoty spo ecze stwa Miasta.
Oprócz prostszych form liturgii niedzielnej i wi tecznej, w ko cio ach
parafialnych Rzymu (tituli), ludno Miasta bra a udzia w coraz
wspanialszej l i t u r g i i s t a c y j n e j . By a to uroczysta liturgia
odprawiana przez papie a, w obecno ci jego dworu i spo ecze stwa w
jednym z ko cio ów Rzymu (statio). W niedziele i wi ksze wi ta
liturgia ta odbywa a si co raz, to w innym ko ciele.
Na pocz tku omawianego okresu, w kszta towaniu si liturgii rzymskiej
pewn rol odegra y obrz dy zwi zane z c h r z t e m . Instytucji
katechumenatu towarzyszy y ró ne obrz dy liturgiczne, szczególnie w
okresie Wielkiego Postu, kiedy to katechumeni przygotowywali si do
przyj cia chrztu wi tego we Wielk Sobot . By to ulubiony dzie
udzielania chrztu wi tego.
W zwi zku ze sporami chrystologicznymi w IV w. charakterystyczne
by o kierowanie modlitw liturgicznych do Chrystusa jako Boga, a nie
do Boga Ojca przez Chrystusa. Wtedy coraz bardziej zanika a wia-
domo o Chrystusie jako Kap anie-Po redniku i Drodze do Ojca.
Ponadto rozbudowany zosta rok liturgiczny. Rozwin si okres
Bo ego Narodzenia. Powsta szereg wi t maryjnych. Obok kultu m -
czenników rozwin si kult wi tych wyznawców.
W sprawowaniu liturgii znakomit rol odegra y zespo y piewacze
(scholae cantorum). wietnia y one liturgi . Do zespo ów tych nale o
wykonywanie piewów procesyjnych Mszy oraz piewów zwi zanych z
liturgi godzin.
W dalszym ci gu zaznacza y si wp ywy liturgii wschodnich na li-,
turgi rzymsk (np. piewy w formie litanijnej). Wp yw ten zwi kszy si
za czasów tak zwanych papie y syryjskich, zw aszcza za papie a
Sergiusza I (t 701). Wtedy zwyczaje wschodnie wraz z kultem wi tych
wesz y do kalendarza rzymskiego.
Ksi gi liturgiczne jakie zacz y ukazywa si pod koniec omawianego
okresu najlepiej ukazuj ówczesne jej oblicze. Do ksi g tych nale
najpierw sakramentarz (Liber sacramentorum). Zawiera on modlitwy
celebransa odmawiane przy sprawowaniu Mszy wi tej i sakramentów
wi tych.
58
Najstarszym jest Sacramentarium Leonianum lub Yeronense, pocho-
dz cy z VII wieku. Nazwy s st d, e ksi t znaleziono w 1713
roku w Weronie, a pierwszy jej wydawca F. Bianchini w 1735 r. uzna j
za dzie o Leona W. (t 461). W rzeczywisto ci nie jest to sakramentarz w
sensie cis ym lecz razem zszyte, obiegowe libelti (zbiory formularzy),
pochodz cych z V i VI w. Zachowany fragment ksi gi zawiera
formularze mszalne i inne modlitwy, mi dzy innymi 257 prefacji, 28 mszy
o w. Piotrze, 8 o Bo ym Narodzeniu. Niektóre s autorstwa papie y
Leona W., Gelazego I (t 496) i Wigiliusza (t 555).
Najstarszym, w ciwym sakramentarzem jest Liber sacramentorum
romanae ecclesiae, z VIII w. Zawiera teksty z VI i VII w. na wi ta,
niedzielne i uroczysto ci wi tych oraz na wi cenia i konsekracj
ko cio a. W czasach karoli skich przypisywany papie owi Gelazemu I,
st d równie nazwa Sacramentarium Gelasianum. Jego kopie na pole-
cenie Pepina Ma ego (t 768) wprowadzano w jego pa stwie przed re-
form Karola Wielkiego (t 814). Dwie z nich zachowa y si ze wstaw-
kami gaUika skimi.
Historycznie najwa niejszym jest Sacramentarium Gregorianum. Si ga
czasów papie a Grzegorza W. (t 604). Zredagowane ok. 595 r. dla
potrzeb papieskiej liturgii stacyjnej. Z czasem powsta o kilka jego re-
dakcji. Jedn z nich papie Hadrian I ok. 785 r. wys Karolowi W., na
jego pro . Kopia ta zwana Sacramentarium Hadrianum ona
zosta a w bibliotece pa acowej w Akwizgranie jako egzemplarz wzor-
cowy. Alkuin (t 804) opracowa dodatek (msze wotywne, prefacje itd.)
dla potrzeb franko skich, zaopatrzony przedmow Hucus ue.
Antiphonarium, to ksi ga zawieraj ca piewane cz ci zmienne
Mszy (Introit, Graduale, Alleluja, Tractus, Offertorium, Communio), Z
czasem, dla odró nienia od antyfonarza zawieraj cego piewy liturgii
godzin, w IX w. przyj nazw Graduale.
Lectionarium zawiera zestaw opracowanych wyj tków z Pisma w.,
zwanych perykopami, dostosowanych do obchodów liturgicznych na ca y
rok ko cielny. System perykop kszta towa si na Zachodzie mi dzy V, a
VII wiekiem. Pe ne lekcjonarze pojawi y si w VIII wieku. Jednym z
najstarszych jest lekcjonarz z Reichenau. W historii ró nie je
nazywano: Apostolus, Comes, Epistolium, Lectionarius, Episto a cum
Evangeliis, po polsku: Epistolarz, Ewangeliarz. W czasach nowo ytnych
lekcjonarz jest pe ny.
Ewangeliarz, to ksi ga zawieraj ca perykopy ewangeliczne na ca y
rok liturgiczny. Ksi t sporz dzono dla diakona, do którego od IV
59
 wieku nale o czytanie Ewangelii podczas Mszy wi tej. Dzisiaj diakon
pos uguje si lekcjonarzem, który zawiera wszystkie czytania.
Z drugiej po owy VII wieku pochodzi ksi ga zwana Ordo Roma-
nus. Poniewa pó niej powstawa y dalsze Ordines, dlatego to pierwsze
oznaczono jedynk rzymsk : Ordo Romanus I (primus). Ordo to za-
wiera szczegó owy opis przebiegu papieskiej liturgii mszalnej. Jest to
zatem najstarszy ceremonia rzymski. Dalsze zachowane Ordines u ono
chronologicznie i oznaczono kolejnymi cyframi rzymskimi II, III, IV
itd. W sumie zachowa o si ich oko o pi dziesi t. Najbardziej
cenionym ich wydawc jest M. Andrieu, Ordines Romani, Lowain 1931 -
1961. Ze wzgl dów praktycznych (odprawianie Mszy przy bocznych o -
tarzach, czy podró y...) od X w. zacz to te ró ne ksi gi liturgiczne
czy w jedn ksi liturgiczn . I tak powsta o missale plenum, czyli
msza pe ny, zwany krótko plenarium. Takiemu samemu procesowi uleg y
ksi gi liturgii godzin. Z psa terza, antyfonarza, lekcjonarza, homiliarza,
ywotów wi tych, powsta skrót zwany brewiarzem, od bre-viarium
(brevis = krótki).
ROZWÓJ LITURGII W REDNIOWIECZU
REFORMA KAROLI SKA
W ci gu VIII i IX w. dokona a si romanizacja liturgii gallika -
skiej. Najpierw dokonywa a si sporadycznie z inicjatywy w adz par-
tykularnych: biskupów i opatów. Pó niej zaj a si ni najwy sza w adza
pa stwowa. Król Pepin Ma y (t 768), który obj w adz po Me-
rowingach w pa stwie Franków, kierowany g bok czci dla Rzymu i
w. Piotra, klucznika nieba, w 754 roku zarz dzi wprowadzenie gre-
goria skiej liturgii rzymskiej jako obowi zuj cej. W decyzji tej oprócz
motywów religijnych byty z pewno ci i polityczne. W ówczesnych wa-
runkach ujednolicona liturgia by a czynnikiem scalaj cym i umacnia-
cym pa stwo, a zwi zek z Rzymem te mia swoje znaczenie mi dzy-
narodowe. Zarz dzenie króla nie zosta o jednak w pe ni zrealizowane z
powodu braku odpowiedniej ilo ci ksi g liturgicznych.
60
Dopiero Karol Wielki (t 814) wprowadzi w swoim imperium fran-
ko skim liturgi rzymsk , by nie by o ró nicy w chwaleniu Boga w ród
tych, których czy jedna wiara (Libii Carolini 1,6). Chodzi o mu te o
zwarte, silne pa stwo. Postara si on najpierw o ksi gi rzymskie,
które przechowywa w bibliotece pa acowej jako wzorce. Zorganizowa
skryptoria i ruszy o przepisywanie ksi g liturgicznych na wi ksz skal
ni za jego poprzednika. Kopie rozchodzi y si po ca ym jego imperium,
lecz nie bez oporu tych, którzy byli przyzwyczajeni do swojej starej
liturgii, a nawet i tych którzy przywykli ju do liturgii odprawianej
wed ug sakramentarza gelazja skiego z przystosowaniami gallika skimi.
Dzi ki energicznej pracy Alkuina (t 804), benedyktyna, teologa i se-
kretarza Karola W., opracowane zosta o uzupe nienie do ksi g rzym-
skich, znane w historii pod nazw Hucus ue, uwzgl dniaj ce gallika -
skie zwyczaje liturgiczne. Dzie o Alkuina dalej prowadzili jego uczniowie:
Amalariusz z Metzu (t 857), Rabanus Maurus (t 856) opat Ful-dy i
Walafrid Strabo (t 849) opat z Reichenau.
Ko cowym rezultatem reformy zwanej k a r o l i s k , by a
liturgia mieszana nymsko-gallika ska. W tej formie liturgia zosta a
przyj ta przez ca y Zachód chrze cija ski, cznie z Rzymem i zdoby a
znaczenie wiatowe. Dla liturgii rzymskiej reforma karoli ska oznacza jej
ubogacenie obrz dowe i szerszy zasi g.
NOWE ELEMENTY W LITURGII
Proces ujednolicania liturgii na Zachodzie oznacza ubogacenie cere-
monii Mszy wi tej, a przede wszystkim rozwini cie oprawy modlitew-
no-obrz dowej sakramentów i sakramentaliów.
Pojawi y si nowe ryty, jak dedykacja o tarza i ko cio a, b ogos a-
wienie opata i szereg innych. Cz ciowo rozwini te zosta y tak e ob-
rz dy zwi zane z rokiem liturgicznym, zw aszcza obrz dy Niedzieli Pal-
mowej i Wielkiego Tygodnia.
Do liturgii dosta y si ró ne dodatki, jak apologie, sekwencje, tropy,
procesje, dramatyzacje liturgiczne itp.
W porównaniu z epok staro ytn , liturgia redniowieczna znalaz a
si w innych warunkach. W staro ytno ci chrze cija stwo by o religi
miast. Liturgia rozwija a si w katedrach biskupich. Od wczesnego re-
61
dniowiecza chrze cija stwo rozwija o si na wsi, tworz c szerok sie
parafii wiejskich. Liturgia z konieczno ci musia a by uproszczona z po-
wodu braku odpowiedniej liczby s ug o tarza na wsi. Liturgia uroczysta
mog a by odprawiana jedynie w ko cio ach katedralnych, kolegiackich,
klasztornych i tam, gdzie liczba duchowie stwa, zorganizowany chór
piewaków i wystarczaj ca ilo ksi g liturgicznych umo liwia y sprawo-
wanie s by Bo ej w ca ej pe ni.
W redniowieczu pojawi si w liturgii wzrost kultu eucharystycznego.
By a to spontaniczna reakcja ludu chrze cija skiego na herezje odrzu-
caj ce obecno Chrystusa w Eucharystii. Od oko o tysi cznego roku
kap ani odprawiali Msz w. odwróceni plecami do ludu, zas aniaj c
mu wi te Postacie. Dlatego lud domaga si , aby po konsekracji kap ani
podnosili w. Postacie, by móg je widzie i adorowa . Podniesienie
takie historia notuje od oko o 1200 r. W ogl daniu Hostii lud upatrywa
ród o rozlicznych ask. Na pro ludu podniesienie przed ano, co
doprowadzi o do zwyczaju wystawiania Naj w. Sakramentu. Kult
Eucharystii osi gn swój punkt kulminacynjy we wspania ych procesjach
teoforycznych, z których do naszych czasów przetrwa y jedynie procesja
Bo ego Cia a, oraz rezurekcyjna i odpustowa po uroczystej sumie
parafialnej.
Charakterystyczne by o tak e mno enie ilo ci Mszy wi tych, odpra-
wianych bez ludu, o czym pisze po raz pierwszy Ordo Romanus XV, z
VIII w. Wielu kap anów odprawia o codziennie dwie, trzy, a nawet
wi cej Mszy wi tych z pobo no ci, a pó niej w zwi zku z fundacjami.
Spraw t zaj y si w adze ko cielne, ustanawiaj c stosowne przepisy
reguluj ce.
Obok ustalonych formularzy mszalnych na poszczególne dni roku,
zgodnie z kalendarzem liturgicznym, wielkim powodzeniem cieszy y si w
redniowieczu Msze wotywne. Poniewa by y to Msze z dobieranymi
formularzami wed ug yczenia ludu czy nawet samego celebransa, ex
voto, dlatego nazywano je wotywami.
Nast pi te rozwój wi t Pa skich, po wi conych ró nym wydarze-
niom z ycia Chrystusa Pana, rozwój wi t maryjnych i rowzój kultu
wi tych. W zwi zku z rozwojem kultu wi tych, powstawaniem bractw,
wotywami i mno eniem ilo ci odprawianych Mszy, w ko cio ach budo-
wano coraz wi cej o tarzy, zw aszcza w klasztornych, gdzie by o wi cej
kap anów.
Nowe obrz dy pojawi y si w zwi zku z tzw. dramatami liturgicznymi.
Duchowie stwo inscenizowa o niektóre teksty liturgiczne, zw aszcza
62
Bo ego Narodzenia i Wielkanocy. Pocz tkowo dramatyzacje te odbywa y
si w ko cio ach zamkni tych, by z czasem udost pni je ludowi. Co
z tych dramatyzacji dosta o si do liturgii, np. obrz dy Bo ego Grobu i
Rezurekcji. Zwyczaj dramatów lud sam kontynuowa organizuj c na placu
ko cielnym misteria religijne", z których równie co wesz o do liturgii,
zw aszcza j zyk ludowy wraz z kol dami i innymi pie niami nabo nymi,
gdy mia y dobry tekst i melodi .
Odk d liturgia sta a si dla wiernych obca z powodu niezrozumia ej
aciny i nieczytelnych pobrz dów, zacz li szuka sposobów czynnego
uczestniczenia w liturgii intonuj c swoje pie ni i modl c si w swoim
zyku. By y to próby nie mia e, które spotyka y si z oporami. Lud
piewa pie ni, godzinki, litanie, ró aniec, bra udzia w pielgrzymkach,
misteriach itp. Znane by o wtedy zaniedbywanie obowi zku niedzielnego.
Na W grzech za czasów w. Stefana (t 1038), w Austrii w XIII i XIV
w. W Polsce w XV w. w ko ciele mia y miejsce rozmowy podczas
sprawowanej liturgii, co zwalczali ówcze ni kaznodzieje.
Na kszta towanie si liturgii w XIII i XIV w. wielki wp yw mieli
franciszkanie. Potrafili uzgadnia oficjaln liturgi rzymsk z potrze-
bami ludu, w ród którego pracowali. Dzi ki nim modlitwa Ko cio a
sta a si znów modlitw wszystkich wiernych. W swoich licznych ko -
cio ach, rozsianych po ca ej Europie, do obrz dów odprawianych wed ug
zwyczaju Kurii Rzymskiej, w czali ca y szereg nabo stw o charakterze
ludowym, jak szopka, dramaty pasyjne, pie ni nabo ne itp. G osili
ludowi kazania, przez co ich ko cio y ch tnie by y odwiedzane.
TRYDENCKA ODNOWA LITURGICZNA
Od XIV w. zaznacza si stopniowy upadek liturgii. Ka da niemal
diecezja wprowadza a swoje zwyczaje, nie zawsze zgodne z duchem li-
turgii i z tradycj . Nawet w jednym ko ciele celebransi nie trzymali si
jednego rytu. Wywo ywa o to nawet zgorszenie u ludu, a niewola
awinio ska utrudnia a Stolicy wi tej zaj cie si tymi sprawami. T s-
knot za upragnion reform wyra o XV-wieczne has o: Reformatio
Ecclesiae in capite et in membris. Obejmowa a ona równie dziedzin
liturgii. Humani ci z wielk gorliwo ci przyst pili do reformy liturgii,
63
lecz ich usi owania dotyczy y raczej szczegó ów. D yli oni do uprosz-
czenia obrz dów i do nadania tekstom aci skim formy klasycznej. Nie
znaj c ducha aciny ko cielnej, w powa nym stopniu zniekszta cili mod-
litwy liturgiczne. Dodatnim wp ywem odrodzenia jest to, e obudzi o
zainteresowanie ród ami, a tym samym przyczyni o si do rozwoju bada
nad histori liturgii. Wyst pienia Marcina Lutra (t 1546) i innych
reformatorów przyczyni y si do przyspieszenia reformy Ko cio a wraz z
jego liturgi . Reformacja krytykowa a liturgi katolick . Posun a si
nawet tak daleko, e u siebie acz a likwidowa obrz dy sakramentalne.
Nie zabrak o równie krytycznych uwag pod adresem liturgii ze strony
teologów katolickich. Zwracali uwag przede wszystkim na nadu ycia w
tej dziedzinie. Wyczekiwano wi c na reakcj w adzy ko cielnej i jej
autorytatywne rozstrzygni cia.
Upragnion odnow liturgii przyniós Sobór Trydencki (1545-1563),
który po wieci jej wiele uwagi. Przygotowa równie drog do pe nej
jednolito ci liturgii na zachodzie pod kierunkiem papie y. Sobór zleci
im realizacj powzi tych uchwa . Pierwszym papie em potrydenckim by
w. Pius V. Wyda on odnowiony Brewiarz Rzymski w 1568 r. i Msza
Rzymski w 1570 r. Tre obydwu tych ksi g liturgicznych zosta a przy-
stosowana do rozwoju ycia chrze cja skiego, wolna od nadmiaru sym-
bolizmu, umiarkowana w obj to ci, powa na w j zyku, wolna od zarzutów
w swej tre ci dogmatycznej. Wszystkie Ko cio y partykularne i zakony,
które od dwustu lat nie mia y w asnego msza u i brewiarza, zosta y
zobowi zane do przyj cia nowych ksi g.
Odnowiony kalendarz wraz z rokiem liturgicznym zatwierdzi Grzegorz
XIII w 1582 r. Odnowione funkcje pontyfikale przyniós zreformowany
Pontyfikat Rzymski, wydany przez Klemensa VIII w 1596 roku oraz
Ceremonia biskupi w 1600 roku. Rytua Rzymski wyda Pawe V w 1614
r., zaprowadzaj c jednolito w sprawowaniu sakramentów i sa-
kramentaliów.
Epokowym wydarzeniem by o ustanowienie przez Sykstusa V Kon-
gregacji wi tych Obrz dów w 1588 r. Powierzona zosta a jej organi-
zacja liturgii i opieka nad ni . W ca ym Ko ciele zosta a zaprowa-
dzona jednolito kultu. Liturgia oczyszczona zosta a z niepotrzebnych
elementów. Równocze nie zahamowana zosta a inicjatywa twórcza, jaka
cechowa a redniowiecze. Mejsce rozwoju liturgii zaj a rubrycystyka,
czyli kazuistyczne traktowanie ustalonych form obrz dowych. Dzi ki ru-
brycystyce skarb liturgii si gaj cy staro ytno ci zosta zachowany od
wp ywu wybuja ego baroku i niesprzyjaj cego pozytywizmu.
Mimo wielkiego wysi ku Soboru i papie y potrydenckich, liturgia
dla wielu nadal pozosta a skarbcem zamkni tym, obcym i wy cznym
dzie em kleru. Wierni nadal nie brali pe nego udzia u w liturgii. Lud
ci gle oddala si od niej. Pobo no ludu rozwija a si w kierunku
nabo stw o charakterze prywatnym. Potrzeby religijne zaspokaja na-
bo stwach takich, jak ró aniec, godzinki, nowenny, nabo stwa
brackie, cechowe, pielgrzymki itp. Nast pi rozbrat mi dzy liturgi , a
pobo no ci ludu. Nie dostrzegano zwi zku mi dzy liturgi a yciem
wewn trznym, modlitw i kontemplacj . Ten rozbrat cechowa czasy
nowo ytne. Sta si jednym z zasadniczych problemów dla ca ego
ruchu liturgicznego.
Wieki XVII i XVIII zaznaczy y si wielkim rozwojem studiów histo-
rycznych nad liturgi rzymsk . Bezpo rednim impulsem do tego byty
wy ej wzmiankowane ataki ze strony reformacji. Konieczno obrony
swojego stanowiska i jego uzasadnienia, spowodowa y wzmo one badania
róde liturgii Ko cio a. Studia te w dziejach liturgii by y zjawiskiem
pozytywnym, poniewa ukazywa y w ciw interpretacj obrz dów,
ukracaj c wp ywy symbolistów i przygotowuj c grunt pod ruch odnowy
liturgicznej, a w dalszej konsekwencji pod jej reform w naszych
czasach.
Ubocznym skutkiem studiów historyczno-liturgicznych by o rodzenie
si my li reformistycznych w ko ach o rozlu nionych wi zach ze Stolic
Apostolsk . We Francji np. jansenizm i gallikanizm wyst pi y z has em
powrotu do starej liturgii sprzed reformy karoli skiej. Dosz o nawet
do wydania msza u i brewiarza neogallika skiego. W Austrii józefinizm
traktowa liturgi tylko jako rodek duszpasterski.
RUCH LITURGICZNY
Ruch zmierzaj cy do odnowy liturgicznej, opartej na solidnych stu-
diach pojawi si w XIX w. we Francji, gdzie odnowa najbardziej by a
potrzebna. Inicjatorem ruchu odnowy liturgicznej by opat benedykty ski
w Solesmes, Prosper Gu ranger (t 1875). Ju jako m ody kap an ywo
interesowa si liturgi i w niej widzia najskuteczniejsz bro przeciw
wszelkim pr dom wybuja ego indywidualizmu, jansenizmu oraz
65
protestantyzmu. Rozumia on, e zdrowy ruch liturgiczny musi si
oprze na dojrza ym rozumieniu istoty Ko cio a, zw aszcza jego struktury
spo ecznej i hierarchicznej, bez którego trudno by oby poprawnie
rozumie istot liturgii. Sprawi on przez to, e ruch liturgiczny szed w
parze z rozwojem eklezjologii. Pod jego wp ywem Francja z powrotem
przyj a rzymskie ksi gi liturgiczne. Solesmes sta o si prawdziw ku ni
nauki o Ko ciele i jego liturgii, a tak e nauki o chorale gregoria skim.
Ruch liturgiczny zacz si rozwija . Obejmowa coraz to nowe o -
rodki, jak Beuron i Maria-Laach w Niemczech, Maredsous w Belgii,
Mont-Cesar w Louvain, Saint Andr ko o Bruges. Przy czali si do
nich naukowcy z innych zakonów i z kleru diecezjalnego. G ówn trosk
ruchu liturgicznego by a sprawa czynnego udzia u w liturgii. W tych
zabiegach ogromne znaczenie mia o poparcie Stolicy Apostolskiej.
wi ty Pius X (t 1914) o wiadczy , e dla odnowy ducha prawdziwie
chrze cija skiego, trzeba lud prowadzi do pierwszego i niezast pio-
nego ród a tego ducha, to znaczy do czynnego udzia u ludu w wi tych
tajemnicach oraz w publicznej i uroczystej modlitwie Ko cio a (Motu
proprio z 1903 r.). Jego dekrety o cz stej i wczesnej Komunii w. mia y
atwi wiernym zbli enie si do Chrystusa w liturgii. Kardyna D. J.
Mercier, zaanga owany w ruch liturgiczny, na zwo anym przez siebie
w 1909 roku Kongresie Katolickim w Mechelen, zaj si mi dzy
innymi, sprawami liturgii. Z entuzjazmem pisa : "Oto tradycje liturgiczne
zostan odnowione. Dusze odrodz si yciem liturgicznym. Jest rzecz
zbawienn , e wierni ponownie zrozumiej , i Jezus Chrystus jest
Drog , Prawd i yciem".
Do najbardziej znanych dzia aczy i popularyzatorów tematyki litur-
gicznej nale : O. Casel (t 1948), P. Parsch (t 1954), L. Beauduin (t
1960), R. Guardini (t 1968), J.A. Jungmann (t 1975). Ich wysi ki nie
posz y na marne, poniewa ruch ten mocno oddzia ywa na studentów,
na seminaria duchowne, klasztory, grupy elitarne itp.
Encykliki Piusa XII (t 1958) Mystici Corporis (1943) i Mediator Dei
(1947) nada y ruchowi liturgicznemu w ciwy kierunek i spowodowa y
tworzenie si instytutów liturgicznych, komisji, sympozjów itp.
W swojej dzia alno ci ruch ten pos ugiwa si ró nymi metodami.
Propagowa mszaliki, by wiernym udost pni teksty liturgiczne dla
zapoznania si z nimi; t umaczy je równie na j zyki narodowe - po
raz pierwszy w Beuron w 1884 r.; opracowa metody nauczania liturgii w
szkole; wydawa czasopisma, broszury itp.
66
Po pierwszej wojnie wiatowej ruch liturgiczny sta si zjawiskiem
masowym. Zw aszcza m odzie interesowa a si folklorem i pie ni lu-
dow ; zacz a dociera do Nowego Testamentu i do msza u; zacz a
odkrywa Chrystusa w Pi mie w., w Ko ciele i w liturgii. Teksty litur-
giczne zacz to wspólnie recytowa . Pojawi y si tzw. msze dialogowane.
Podczas liturgii mszalnej piewano tak e pie ni nabo ne dobrane od-
powiednio do okresów roku liturgicznego i do czynno ci liturgicznych.
W Polsce do najbardziej znanych dzia aczy ruchu liturgicznego na-
le ks. Micha Kordel (t 1936), za yciel pisma Mysterium Christi
(1929-1939), do którego artyku y pisa on sam, jego wspó pracownik
ks. J. Korzonkiewicz (t 1932) i ks. A. Wronka (f 1974). Mysterim
Christi kontynuowane jest przez Ruch Biblijny i Liturgiczny za ony w
1947 r. przez ks. A. Klawka (t 1969). Innymi dzia aczami byli ks. W.
Hozakowski (t 1934) i ks. W. pikowski (t 1980).
Najwa niejszym owocem ruchu liturgicznego by a reforma rozpocz ta
ju przez Piusa XII. Najpierw w 1951 r. wprowadzi konieczne zmiany
w obrz dach Wigilii Paschalnej. W 1955 r. odnow t obj ca y
Wielki Tydzie . Celem by o przywrócenie liturgii, w ca ej pe ni, jej roli
wi caj cej, przez anga owanie wiernych w czynne uczestnictwo w
obrz dach wi tych. Duszpasterze z wielkim zapa em przyst pili do
realizacji nowych zmian. Okaza o si , e czynny udzia ludu by lepszy
tam, gdzie u ywano j zyków ywych, chodzi zw szcza w czytania. W 1956
r. odby si w Asy u Mi dzynarodowy Kongres Liturgiczno-
duszpasterski, po którym papie Pius XII przemówi do uczestników,
wypowiadaj c znamienne zdanie, cz sto pó niej powtarzane: ruch litur-
giczny jest "znakiem opatrzno ciowej dzia alno ci Bo ej dla naszych-
czasów, jakby przej ciem Ducha wi tego przez Jego Ko ció ".
W 1958 r. Kongregacja Obrz dów opracowa a Instrukcj o Muzyce
ko cielnej i Liturgii, w której podsumowa a i uporz dkowa a dotychcza-
sowe osi gni cia odnowy i duszpasterstwa liturgicznego.
Papie Jan XXIII zapowiedzia reform gruntown i ca ciow na
soborze. W 1960 r. wyda Nowy Kodeks Rubryk i zarz dzenie dla wy-
dawców ksi g liturgicznych, oraz Instrukcj o rewizji kalendarza li-
turgicznego.
Dzi ki studiom i kontaktowi z tekstami, lepiej mo na by o pozna
istot liturgii, jej rozwój historyczny, jej ponadczasowo oraz wzgl dno
historiczn . Ruch ten przygotowa wiele propozycji odnowy, które sta y
si podstaw do dyskusji soborowych nad kszta tem przysz ej liturgii.
67
 POSOBOROWA REFORMA LITURGII
Sobór Watyka ski II rozpocz swoje obrady od dyskusji nad li-
turgi . Fakt ten wiadczy o wa no ci liturgii w yciu Ko cio a. Owocem
tych dyskusji jest Konstytucja o liturgii Sacrosanctum Condlium,
og oszona 4 grudnia 1963 r. Zaraz w pierwszym artykule Konstytucja
konieczno odnowy liturgii uzasadnia poczwórnym celem ogólnym So-
boru, który pragnie:
— przyczyni si do wzrostu ycie chrze cija skiego w ród wiernych;
— lepiej dostosowa do naszych czasów podlegaj ce zmianom instytucje
ko cielne. Chodzi o g ównie o ksi gi i porawo liturgiczne;
— popiera to, co mo e zjednoczy wszystkich chrze cijan;
— umocni to, co prowadzi do powo ania wszystkich ludzi na ono
Ko cio a katolickiego.
Liturgia w osi ganiu tych celów ma znaczenie podstawowe, dlatego
Sobór poleci zatroszczy si o jej odnow i rozwój (KL 1). Liturgia
bowiem "w najwy szym stopniu przyczynia si do tego, aby wierni y-
ciem swoim wyra ali oraz ujawniali innym misterium Chrystusa i rze-
czywist natur prawdziwego Ko cio a" (KL 2). Pi kno ycia wiernych
yj cych w Ko ciele Chrystusowym, u wi conych przez liturgi , mo e
innych poci gn do Chrystusa i Jego Ko cio a.
Konstytucja o liturgii zawiera siedem rozdzia ów:
— ogólne zasady odnowy i podstawy teologii liturgii;
— Eucharystia;
— pozosta e sakramenty w. i sakramentalia;
— brewiarz, czyli o kanoniczna modlitwa Ko cio a;
— rok liturgiczny;
— muzyka liturgiczna;
— sztuka liturgiczna.
Realizacja postanowie Soboru dokona a si etapami i wci jeszcze
si dokonuje. Rozpocz a si od przygotowania teoretycznego, gdy trzeba
najpierw pozna ca zagadnie , jak: zasady odnowy, jej podstawy
teologiczne i duszpasterskie, jej cele, aby w sposób w ciwy
wprowadza j w ycie, odnawia formy obrz dowe.
Podstawy teoretyczne odnowy liturgicznej zawarte s w specjalnych
instrukcjach Stolicy wi tej (zob. bibliografia) oraz w ogólnym wprowa-
dzeniu do poszczególych, odnowionych ksi g liturgicznych.
ówny ci ar pracy nad dokumentami odnowy i ksi gami liturgicz-
nymi spoczywa na Radzie Posoborowej dla Wprowadzania w ycie Kon-
stytucji o wi tej Liturgii, powo anej przez papie Paw a VI, w^!964 r.
Na jej czele stan Jakub kardyna Lercaro (t 1972). Rozpocz a prac
od Instrukcji, które wci s aktualne: Jnter oecumenici (1964), Abhinc
tres annos (1967), Liturgiae instaurationes (1970), Musicam sac-ram
(1967), Eucharisticum myste um (1967). Rozpocz to te wydawanie ksi g
liturgicznych.
Sobór przynagla wszystkich, od których to zale y, aby z wszystkich si
popierali odnow i rozwój liturgii, poniewa jest ona si formuj
wiernych bior cych w niej udzia . Zarówno Konstytucja o liturgii, jak i
dyrektywy wykonawcze, bardzo silnie podkre laj konieczno rozu-
mienia sensu liturgii i jej istoty. "Matka Ko ció bardzo pragnie, aby
wszystkich wiernych prowadzi do pe nego, wiadomego i czynnego
udzia u w obrz dach liturgicznych. Na mocy chrztu lud chrze cija ski —
rodzaj wybrany, królewskie kap stwo, naród wi ty, lub nabyty — jest
uprawniony i zobowi zany do takiego udzia u. To pe ne i czynne
uczestnictwo ca ego ludu trzeba mie dok adnie na uwadze przy odna-
wianiu i piel gnowaniu wi tej liturgii. Liturgia jest bowiem pierwszym i
niezast pionym ród em, z którego wierni czerpi ducha prawdziwie
chrze cija skiego. Dlatego duszpasterze w ca ej swej dzia alno ci pas-'
terskiej powinni gorliwie d do osi gni cia takiego udzia u przez
nale yte urobienie wiernych. Ale osi gni cia tych rezultatów nie mo na si
spodziewa , je eli najpierw sami duszpasterze nie b przenikni ci
duchem i moc liturgii i nie stan si jej nauczycielami. Koniecznie
wiec nale y zapewni duchowie stwu odpowiednie wyrobienie liturgiczne"
(KL 14). Podobny apel zawieraj artyku y 16, 18 i 19.
Udzia wiernych w liturgii ma by najpierw w i a d o m y . Maj oni
wiadomie uczestniczy w kulcie Boga, traktuj c to nie tylko jako
obowi zek, ale jako prawo, przywilej i zaszczyt oraz ród o u wi cenia.
Ma to by udzia c z y n n y, a wi c w czanie si w piew, recytacje,
aklamacje, przez kl czenie, stanie... Wierni maj by te pouczeni o
dzia aniu Boga poprzez znaki liturgiczne. Stanowi one widzialn
stron liturgii, za któr jest misterium zbawcze.
69
 HISTORIA LITURGII W POLSCE
Polska wraz z chrze cija stwem przyj a liturgi rzymsk , ubogacon
zwyczajami tych terenów, z których przybywali misjonarze (Czechy,
Saksonia, Bawaria, Francja, Nadrenia). Liturgi sprawowano wed ug
ksi g przywiezionych przez duchowie stwo diecezjalne i zakonne. Za-
wiera y one pewne odr bno ci, które w redniowieczu by y rzecz nor-
maln . Da o to równie pocz tek pewnym odr bno ciom w Polsce (ka-
lendarze, wi ta, teksty...).
Ks. Wac aw Schenk przedstawiaj c dzieje liturgii w Polsce podaje, e
Adwent mia charakter pokutny (post, zakaz wesel i zabaw, spowied
adwentowa), co wskazuje na wp yw liturgii gallika skiej. W diecezji
om skiej do niedawna rozpoczynano Adwent od dnia w. Marcina (11
XI). Homiliarze wawelskie zawiera y pi ciotygodniowy Adwent. Od
XIII w. przyj si Adwent czterotygodniowy za liturgi gregoria sk .
U cystersów od XIII w., a od XIV w. w licznych ko cio ach
odprawiano r o r a t y. W niektórych ko cio ach katedralnych czy
kolegiackich od XVI do XIX w. odprawiano roraty codziennie przez
ca y rok. wi to Barbary podaj kalendarze od XI w. Dzie w.
Miko aja czono z postem m czyzn i ich spowiedzi adwentow .
wi to Niepokalanego Pocz cia NMP wyst puje w kalendarzach od XIV,
a wi tem obowi zuj cym sta o si w XV w.
wi ta Bo ego Narodzenia otoczono szeregiem zwyczajów, jak:
jase ka, kol dy, choinka, dzielenie si op atkiem itp. W dzie w.
Szczepana wi ci si owies, a w wi to w. Jana wino. W uroczysto
odzianków klerycy i acy redniowiecznych szkó urz dzali tzw.
wi to biskupa dzieci. Od wi ta Objawienia Pa skiego proboszczowie
chodzili po k o l d z i e i notowali sobie przy tym wiernych
zobowi zanych do spowiedzi i komunii wielkanocnej. Po Mszy wi tej w
dniu Matki Boskiej Gromnicznej (2 II) w niektórych okolicach wierni
jeszcze dzisiaj wracaj do domu z zapalonymi wiecami.
Okres Wielkiego Postu ma charakter pasyjny i pokutny, temat
chrztu jest pomini ty. W Popielec wszyscy niemal wierni nawet mniej
praktykuj cy, uczestniczyli w ceremonii p o s y p y w a n i a g ów
popio em. Agenda p ocka z 1554 r. wspomina o zas onie postnej, za-
puszczanej w sobot przed pierwsz niedziel W. Postu przed g ównym
tarzem. W XVIII w. rozpowszechni o si do dzi bardzo ucz szczane
70
nabo stwo G o r z k i c h a l i , odprawianych w niedziele po
po udniu wobec wystawionego Naj wi tszego Sakramentu. Nabo stwo to
powsta o pod koniec XVII w. w ko ciele w. Krzy a w Warszawie. W
druku ukaza o si w 1707 r. w nowym opracowaniu misjonarza, ks. W. S.
Benika. P o s t od pokarmów mi snych obowi zywa od sie-
demdziesi tnicy (trzecia niedziela przed Popielcem), od XIII w. tylko w
okresie W. Postu - od mi sa i nabia u.
Po liturgii wielkopi tkowej do B o e g o G r o b u zanoszono sam
krzy (XV w.), albo krzy i Naj wi tszy Sakrament (XVI w.), a od
ko ca XVI w. tylko Naj wi tszy Sakrament w monstrancji okrytej
welonem. Od okresu baroku do dzi , Bo y Grób bogato si dekoruje.
Wierni ch tnie je odwiedzaj . We Wielk Sobot wi ci si pokarmy, w
rednich wiekach nawet po domach. W wi ta wielkanocne najwi cej
wiernych uczestniczy o w r e z u r e k c j i .
wi to B o e g o C i a a (1317) wymieniaj ju statuty biskupa
Nankera z 1320 r. W P ocku procesja z Naj wi tszym Sakramentem w
XIV w. chodzi a naoko o ko cio a. Od XV w. piewano pocz tki czterech
Ewangelii. O procesji wychodz cej po sumie na ulice miasta mówi
dopiero ksi gi liturgiczne z XVI w. W okresie baroku, a szczególnie w
XVIII w. urz dzano procesj Bo ego Cia a z wielk wystawno ci i
ca ym przepychem, na jaki owe czasy by o sta , co do dzi gdzieniegdzie
si praktykuje.
wi to Naj wi tszego S e r c a J e z u s o w e g o zatwierdzi dla
Polski Klemens XIII w 1765 r. na skutek memoria u biskupów
polskich.
Staros owia skie przywi zanie do z m a r y c h cz onków rodziny
przejawia o si w licznych Mszach obnych, a tak e w procesji
obnej, która w ka dej parafii wyrusza a po nieszporach w dzie
Wszystkich wi tych na cmentarz, gdzie na ozdobionych grobach pal
si wiece i lampki (nieraz przez ca y rok).
Niektóre s a k r a m e n t a l i a zwi zane z rokiem liturgicznym, s
do dzi przez wiernych bardzo cenione, a szczególnie gromnice (2 II),
popió (Popielec), palmy (Niedziela Palmowa), wi cone (Wielkanoc),
wianki (oktawa Bo ego Cia a) i zio a (15 VIII).
Obok wy ej opisanych, istnia o w Polsce jeszcze ca y szereg innych
zwyczajów, na przyk ad: w czasie Mszy wi tej na E w a n g e l i , —
piewan w tonie polskim, zwanym piotrkowskim — wszyscy wstawali i
odkrywali g owy, a szlachta dobywa a miecze na znak gotowo ci
bronienia wiary, sygnaturk dzwoniono pobliskim mieszka com na
71
 znak, e w ko ciele czytane s s owa Chrystusa. Po s owach Ewangelii SYMBOLIKA LITURGICZNA
celebrans ca owa msza wzgl dnie Ewangeliarz, a po nim podchodzi o
najbli sze otoczenie dla uca owania tych ksi g liturgicznych, zawieraj cych
owo Bo e.
W XVIII w. s t u d e n c i po sumie niedzielnej udawali si do ludzi
chorych i starych pozostaj cych w domach, by poda im wod wi con i
przeczyta s owa Ewangelii z danej niedzieli.
K a z a n i a do ludu zawsze wyg aszano po polsku, zapisywano
natomiast po acinie. Przed lub po kazaniu lud piewa pie ni nabo ne. O ZNAKACH LITURGICZNYCH W
Zwyczaj ten piel gnowany jest w niektórych okolicach do dnia dzisiej- OGÓLNO CI
szego. Najcz ciej piewano pie do Ducha wi tego, by dopomóg w
rozumieniu kazania. W czasie tego piewu kap an zdejmowa ornat i
udawa si na ambon . Po kazaniu by y wspólne modlitwy w ró nych
W yciu codziennym pos ugujemy si ró nymi znakami. Wszystkie
intencjach podawanych przez kap ana, a tak e czytanych z kartek po-
dawanych kap anowi przed Msz wi . By a to jedna z form wspólnej mo na podzieli na znaki naturalne, umowne lub mieszane.
modlitwy wiernych, po zniesieniu jej przez Grzegorza Wielkiego (t
Znak naturalny — jest wtedy, gdy zwi zek mi dzy nim, a tym co on
604). Po kazaniu i wspólnej modlitwie wszyscy odmawiali spowied
oznacza, wynika z natury rzeczy. Na przyk ad: dym jest naturalnym
powszechn , po której kaznodzieja udziela absolucji wzgl dnie ogo-
znakiem ognia; lady stóp ludzkich na niegu s naturalnym znakiem
awie stwa.
przechodz cego tam cz owieka; pogodna twarz jest naturalnym znakiem
Zwyczaj sk adania darów ofiarnych podczas Mszy w. istnia w Ko -
rado ci, pogody ducha; d wi k klaksonu jest znakiem znajduj cego si w
ciele powszechnym od pocz tku. Z czasem zanika lub zmienia form .
pobli u samochodu itp. Znaki naturalne zrozumia e s dla ka dego i nie
W Polsce zwyczaj ten by piel gnowany. Sk adano ofiary w naturze lub w
potrzebuj wyja nie .
kosztowno ciach, a od XVI w. równie w pieni dzach. Dary te sk adano
na o tarzu wielkim lub bocznym.
Znak umowny — jest wtedy, gdy zwi zek mi dzy nim, a tym co
O piel gnowaniu zwyczajów miejscowych Sobór Watyka ski II mówi: on oznacza nie wynika z natury rzeczy lecz z umowy mi dzy lud mi.
"W sprawach, które nie dotycz wiary lub dobra powszechnego, Do tej grupy nale znaki drogowe, sygnalizacyjne, znaki alfabetu,
Ko ció nie chce narzuca sztywnych, jednolitych form nawet w liturgii. brzmienie wyrazów obcych itp. Ich znaczenie zosta o im nadana umo-
Przeciwnie, otacza opiek i rozwija duchowe zalety i dary ró nych wnie. Same z siebie nic nie mówi cz owiekowi, który ich nie zna.
plemion i narodów; yczliwie ocenia wszystko to, co w obyczajach Dlatego te aby je rozumie , konieczne jest pouczenie o ich znaczeniu.
narodowych nie wi e si z zabobonami i b dami, i je eli mo e,
zachowuje to nienaruszone, a nawet niekiedy przyjmuje do samej li- Znak mieszany — Trzeci grup stanowi znaki mieszane, zawieraj ce
turgii, o ile odpowiada zasadom prawdziwego, autentycznego ducha zarówno elementy naturalne, jak i umowne. Na przyk ad wznoszenie si
liturgii" (KL 37). w gór dymu kadzielnego kojarzy o si ludziom z modlitw zanoszon
Episkopat Polski w 1972 roku poleci zachowa i piel gnowa go- do Boga (Ps 140,2; Ap 5,8; 8,3-5). Z tego powodu dym kadzielny sta si
dzin wi , ca odzienne adoracje Naj wi tszego Sakramentu i czter- symbolem modlitwy; legendarna wilczyca karmi ca Romulusa i
dziestogodzinne nabo stwo oraz nabo stwo pierwszopi tkowe. S Remusa, tak mocno zros a si z pocz tkami Rzymu, e sta a si jego
one charakterystyczne dla pobo no ci polskiej i nale y je pog bia od symbolem; bogini Temida przedstawiana z wag jest symbolem
strony teologicznej, przez odpowiednie katechizacje, pouczenia. wymiaru sprawieliwo ci; krzy , na którym Chrystus z
72 73
siebie w ofierze za zbawienie ludzi, jest symbolem chrze cija stwa.
Rzeczywisto oznaczana przez symbol tak jest z nim zwi zana, e
przynajmniej cz ciowo tkwi w nim samym.
Znak liturgiczny — nale y do znaków mieszanych. Sobór Watyka ski
II uczy, e "znaki widzialne, których u ywa wi ta liturgia dla oz-
naczenia niewidzialnych spraw Bo ych, zosta y wybrane przez Chrystusa
lub Ko ció " (KL 33). Wybór ten oparty jest na tkwi cej w nich sym-
bolice naturalnej, powszechnie rozumianej. Wszystkim tym znakom
Chrystus nada moc sprawiania skutków duchowych, zgodnie z ich natur .
Krótko mówi c: s to znaki, które sprawiaj to, co oznaczaj .
Konstytucja o liturgii tak to ujmuje: "przez znaki widzialne wyra a si , i
w sposób w ciwy poszczególnym znakom urzeczywistnia si u wi cenie
cz owieka", a Bóg otrzymuje ca kowity kult publiczny (KL 7). Na
przyk ad: woda stosowana powszechnie do zmywania brudu i do k -
pieli, w obrz dzie chrztu, z woli Chrystusa, oznacza ona i sprawia
obmycie duchowe w imi Trójcy Przenaj wi tszej; w sakramencie bie-
rzmowania w enie r ki po czone z namaszczeniem olejem krzy ma
oznacza udzielanie si cz owiekowi Ducha wi tego i rzeczywi cie sprawia
to, e Duch wi ty udziela si cz owiekowi jako niewymowny Dar z woli
Chrystusa; chleb i wino z natury przeznaczone do spo ywania, przez
przeistoczenie staj si Cia em i Krwi Chrystusa, przyjmowane w
Komunii wi tej jako pokarm duchowy; obrz d sakramentu pokuty
oznacza odpuszczenie grzechów i rzeczywi cie je odpuszcza moc
Chrystusa.
Najg bsz podstaw teologiczn znaków liturgicznych jest Tajemnica
Wcielenia. W Chrystusie zamieszka a nieogarniona rzeczywisto Bo a:
widzialne cz owiecze stwo i niewidzialne Bóstwo. "W Nim bowiem
mieszka ca a Pe nia: Bóstwo, na sposób cia a" (Koi 2,9); "On jest
obrazem Boga niewidzialnego" (Koi 1,15; 2 Kor 4,4); na obliczu
Chrystusa ja nieje chwa a Bo a (J 1,14; 2 Kor 4,6); sam powiedzia o
sobie: "Kto mnie zobaczy , zobaczy tak e i Ojca... Ja jestem w Ojcu, a
Ojciec we mnie" (J 14,8-10); Chrystus wspó dzia a z Ojcem i przez
Niego mamy duchow czno z Ojcem niebieskim (l J 1,3). Chrystus
w swoim cz owiecze stwie jest wi c najdoskonalszym znakiem Boga
Niewidzialnego w wiecie widzialnym.
Zjednoczenie natury Boskiej z natur ludzk w Chrystusie sta o si
prototypem dla Jego Ko cio a, dla sakramentów wi tych i ca ej li-
turgii.
74
Chrystus za Ko ció na swoje podobie stwo. Dlatego jest on
"ludzki i jednocze nie Boski, widzialny i wyposa ony w dobra nie-
widzialne" (KL 2). Widzialna strona Ko cio a jest znakiem niewi-
dzialnej, Bo ej.
sam struktur bosko-ludzk (teandryczn ) maj sakramenty i
ca a liturgia Ko cio a. Dlatego w. Leon W. (t 461) papie w kazaniu
na Wniebowst pienie Pa skie powiedzia : 'To, co by o widzialne w
naszym Zbawicielu, zosta o teraz zawarte w sakramentach". w. Tomasz z
Akwinu (t 1274) powiada, e M dro Bo a troszczy si o ka dy byt
zgodnie z jego natur . Jest wi c rzecz odpowiedni , aby cz owiek
jako istota cielesno-duchowa, poprzez znaki widzialne, cielesne,
dociera do rzeczywisto ci duchowej.
Poniewa cz owiek z natury jest tak e istot spo eczn , dlatego,
zgodnie z natur , zbawienie jego dokonuje si w spo eczno ci Ko -
cio a, poprzez liturgi .
Aby dobrze rozumie liturgi i móc w niej uczestniczy w sposób
wiadomy, czynny, pe ny i owocny, trzeba koniecznie zapozna si ze
znakami liturgicznymi, na ile to oczywi cie jest mo liwe. Liturgia
bowiem jest "pierwszym i niezast pionym ród em, z którego wierni
czerpi ducha prawdziwie chrze cija skiego" (KL 14).
Tomasz z Akwinu zwróci uwag na wymiary znaków liturgicznych
(S. Th. III 60,5), co pó niej uzupe ni C. Yagaggi i. Ka dy znak
liturgiczny posiada wymiar:
— przypominaj cy, gdy ukazuje dzie o zbawcze Chrystusa, moc którego
znak ten dzia a;
— oznajmuj cy, gdy oznajmuje u wi caj ce dzia anie aski Bo ej;
— zobowi zuj cy, gdy zobowi zuje do ycia chrze cija skiego;
— zapowiadaj cy, gdy prowadzi do liturgii niebieskiej.
Chrzest np. przypomina dzie o zbawcze Chrystusa, moc którego
oczyszcza z wszelkich win i u wi ca cz owieka; oznajmuje udzielenie
aski u wi caj cej i godno ci dziecka Bo ego; zobowi zuje do prowa-
dzenia ycia godnego dziecka Bo ego; zapowiada udzia z Chrystusem w
pe ni chwa y w niebie.
75

POSZCZEGÓLNE ZNAKI LITURGICZNE
GESTY I POSTAWY LITURGICZNE
"Celem wzmo enia czynnego uczestnictwa nale y pobudzi wiernych do
wykonywania aklamacji, odpowiedzi, psalmów, antyfon, pie ni, jak
równie czynno ci czy gestów oraz przybierania w ciwej postawy cia a.
W odpowiednim czasie nale y zachowa tak e pe ne czci milczenie" (KL
30). T wypowied Soboru od strony teologicznej wzbogaca Wpro-
wadzenie do Msza u: "Jednakowa postawa, któr powinni zachowa
wszyscy uczestnicy liturgii, jest znakiem wspólnoty i jedno ci zgro-
madzenia, wyra a bowiem, a zarazem wywiera wp yw na my li i uczucia
uczestników" (nr 20).
Jak zewn trzne zachowanie si cz owieka wynika zawsze z wewn -
trznego usposobienia, tak równie w liturgii zewn trzne wykonywanie
pewnych gestów czy przyjmowanie postaw potrzebne jest dla obudzenia i
rozwijania wewn trznego kultu Boga. Ludzie praktykuj pewne gesty dla
bszego i ywszego zajmowania si sprawami Bo ymi
Postawa stoj ca jest wyrazem uszanowania. Zawsze tak by a rozu-
miana. Wsz dzie na widok osoby wy ej postawionej przybiera si po-
staw stoj . Podczas liturgii postawa stoj ca jest zewn trznym zna-
kiem b bokiego uszanowania dla Boga jako najwy szego Pana (Mt,
6,5; Mk 11,25; k 18,11; 22,46).
Postaw stoj przybieraj tak e osoby po rednicz ce mi dzy dwiema
stronami (np. adwokat czy pe nomocnik). W szczególny sposób
przys uguje ona liturgowi, jako po rednikowi mi dzy spo eczno ci
wiernych, a Bogiem (Jan Z otousty, Horn., 18). St d liturg stoi, gdy
czyta s owo Bo e i odmawia modlitwy.
Stanie jest znakiem rado ci z odkupienia. Dlatego od czasów apos-
tolskich w czasie sprawowania misteriów zbawienia, przybierano postaw
stoj , zw aszcza w niedziel (dzie zmartwychwstania) i w czasie
wielkanocnym (Tertulian, De orat., 23; Sobór Nicejski). W postawie
stoj cej Ojcowie Ko cio a widzieli symbol wi tej wolno ci dzieci
Bo ych. Uwolnione od grzechu i nie s ju niewolnikami.
76
Omawiana postawa stoj ca oznacza te gotowo do dzia ania w li-
turgii. Odnowiona liturgia domaga si czynnego udzia u w liturgii ca ego
zgromadzenia liturgicznego. Wierni bior cy czynny udzia w liturgii
realizuj swoje kap stwo powszechne otrzymane na chrzcie i bie-
rzmowaniu.
Postawa kl cz ca zarówno jako d sza postawa modlitewna, jak
równie chwilowy gest, w liturgii chrze cija skiej oznacza a uwielbienie
Boga. Przyk ad modlitwy na kl czkach da sam Chrystus ( k 22,41).
W IV wieku przykl kano przed wi tymi przedmiotami, jak: ko ció ,
próg ko cielny, o tarz, krzy , oraz przed osobami, jak: biskup czy
kap an, na znak szacunku. W tym samym okresie postawa kl cz ca
nabra a równie znaczenia pokutnego i b agalnego. Sta a si znakiem
skruchy i poczuciem winy, a zarazem znakiem pro by o przebaczenie i
pomoc.
Od XI wieku w zwi zku z reakcj wiernych na herezj Berengariu-
sza z Tours (t 1088), dotycz obecno ci Chrystusa w Eucharystii,
kl kanie znów sta o si symbolem wielbienia Boga w pierwotnym zna-
czeniu. Dlatego kl czy si podczas adoracji Naj wi tszego Sakramentu,
przy modlitwie zanoszonej do Boga i podczas ró nych nabo stw,
których celem jest wielbienie Boga.
Przez ukl kni cie cz owiek staje si jakby mniejszy, wyra a swoj
ma wobec Boga. Gest ten jest znakiem podporz dkowania si i
pokornego wielbienia Bo ego Majestatu. Kl czenie jest symbolem wiel-
bienia Boga, ale wyra a równocze nie usposobienie modlitewne i po-
kutne.
Pok on cz sto stosowany jest w liturgii, szczególnie na Wschodzie.
Uwa a si go tam za zwyczajny znak g bokiego szacunku i uwielbienia.
W liturgii rzymskiej jest znakiem szacunku. Wyra a te usposobienie
pokutne, gdy ma zwi zek z pro o oczyszczenie z grzechów
(sakrament pokuty, spowied powszechna, akt pokutny).
Sk on g owy lub cia a symbolizuje cze i b aganie. Cz sto zast puje
przykl kni cie. Pok onem pozdrawia si o tarz, krzy , innych liturgów,
zw aszcza celebransa, gdy na przyk ad diakon prosi go o b ogos awie -
stwo i gdy je otrzymuje, wtedy sk ania g ow .
Le enie krzy em czyli rzucenie si na twarz, zwane tak e prostracj
znane by o ju w Starym Testamencie (Rdz 17,3; Joz 5,15) jako wyraz
77
uni enia samego siebie wobec Boga i najg bszej modlitwy. W chrze -
cija stwie gest ten od pocz tku istnia jako wyraz pobo no ci prywatnej.
Jest to jeszcze wi ksze uni enie wobec Boga, ani eli kl kanie. Lepiej
ni s owa symbolizuje ca kowite oddanie si Bogu i poczucie w asnej
abo ci.
Do liturgii rzymskiej padanie na twarz wesz o prawdopodobnie pod
wp ywem ceremonia u bizanty skiego. Obecnie celebrans i jego asysta
ad si krzy em przed o tarzem na pocz tku nabo stwa wielkopi t-
kowego. Podobnie podczas liturgii wi ce kandydaci padaj na twarz i
le krzy em podczas piewu litami do Wszystkich wi tych.
Siedzenie przys ugiwa o w staro ytno ci osobom urz dowym i nau-
czycielom, jako znak w adzy i godno ci (Ps 106,32; Mt 19,28; k 4,
20). Podczas liturgii biskup zasiada na swojej katedrze, sk d przewod-
niczy i naucza .
Siedzenie jest tak e postaw s uchaj cego ucznia. Zwyczaj siedzenia
podczas czyta biblijnych (z wyj tkiem Ewangelii) i homilii si ga po-
cz tków chrze cija stwa. Mo e ono oznacza tak e odpoczynek. Przede
wszystkim jednak jest to postawa skupienia potrzebnego do przyjmo-
wania i rozwa ania s owa Bo ego ( k 2,46; 10,39; l Kor 14,30; Dz
20,9). Instrukcja Stolicy Apostolskiej z 1964 r. poleca, by wiernym "ze
specjaln trosk wyznaczy miejsca, aby wzrokowo i duchowo mogli
nale ycie bra udzia w wi tych czynno ciach. Wypada, aby wed ug
zwyczaju postawi do ich u ytku awki lub krzes a" (nr 98).
Podnoszenie oczu rozumiano zawsze jako wyraz skierowania duszy i
my li do Boga. Modl cy si cz owiek w t sknocie za Bogiem sponta-
nicznie kierowa swój wzrok w gór (Ps 122; Ps 123; k 16,23; J 11,
41). Chrze cijanie ho dowali temu zwyczajowi tak dalece, e poganie
wy miewali ich z tego powodu (Tertulian, Apol., 24; Cyprian, De orat. 6).
W dawnych liturgiach by o to pozostawione do woli modl cym si .
Dok adniejsze przepisy pojawi y si w Rytuale Rzymskim (1614). Pod-
noszenie oczu mia o u atwi u wiadomienie sobie obecno ci Bo ej, dla
osi gni cia wi kszej serdeczno ci w modlitwie.
Poca unek pokoju w liturgii chrze cija skiej istnia od samego po-
cz tku. W kulturze ródziemnomorskiej poca unek by znakiem pozdro-
wienia i czci. W liturgii poca unek by symbolem nadprzyrodzonej mi-
ci i wzajemnej zgody. Przez chrzest cz owiek wchodzi w braterstwo
78
chrze cija skie, w którym mi jest podstawow zasad . Dlatego we
Mszy wi tej poca unek pokoju zawsze by gestem przygotowawczym
do Komunii wi tej, która t jedno buduje i jest jej kron . Jedno z
bra mi jest jedno ci Mistycznego Cia a Chrystusowego.
Ca uje si tak e o tarz jako znak ho du dla Chrystusa i Jego Ofiary
krzy owej. Czci si Chrystusa przez uca owanie ksi gi Ewangelii.
Ca owano tak e relikwie wi tych, obrazy, zw aszcza s yn ce askami.
Wi zano z tym motyw przenoszenia si y tkwi cej w tych przedmiotach
na cz owieka ca uj cego je. Szczególne znaczenie pod tym wzgl dem
mia o ca owanie relikwii wi tych Pa skich. We Wielki Pi tek ca uje
si krzy w ho dzie wdzi czno ci Chrystusowi za zbawcze rany.
Odnowiona liturgia w miejsce dawnego poca unku przed Komuni ,
wprowadzi a z n a k p o k o j u . Wybów tego znaku pozostawiono w adzy
terytorialnej. W Polsce Episkopat wybra uk on w stron najbli szych
osób, bez s ów.
Procesja ma swoje psychologiczne uzasadnienie. Potrzeb natury
ludzkiej jest uzewn trznianie prze wewn trznych. Szczególn form
takiego uzewn trzniania jest procesja. W zale no ci od okoliczno ci i
prze wewn trznych, istniej procesje o ró nym charakterze: radosne
(weselne, prymicyjne), agalne (w dni krzy owe i kwartalne) lub
obne (pogrzebowe). Najpó niej, bo od XIV w. zacz y si pojawia
procesje teoforyczne. S nimi w naszych czasach: procesja Bo ego Cia a z
czterema stacjami, procesja po sumie odpustowej w parafii oraz
procesja rezurekcyjna. Od IV w. wprowadzono procesje we Mszy; na
wej cie, z darami ofiarnymi i komunijn .
Wed ug symboliki liturgicznej prototypem wszystkich procesji jest
drówka narodu wybranego z niewoli egipskiej do ziemi obiecanej,
pod przewodnictwem Moj esza i pod opiek Boga. Obecnie, id c za
nauk Soboru Watyka skiego II, procesja symbolizuje nowy lud Bo y,
pielgrzymuj cy pod przewodnictwem Chrystusa jako nowego Moj esza,
do nowej ziemi obiecanej, do nieba. T paschaln wymow ma ka da
procesja, .niezale nie od jej celu szczegó owego. Na czele procesji
niesie si krzy jako widomy znak paschalnego przej cia przez mier z
Chrystusem do nowego ycia w Jego Królestwie.
Gesty r k w liturgii bardzo cz sto stosowane. Szczególne zna-
czenie ma roz enie, z enie i na enie k. Wznoszenie roz onych
k jest wyrazem oczekiwania pomocy "z góry". Jako gest modlitewny,
79
roz enie i wznoszenie r k spotykamy w obrz dach wszystkich religii.
Chrze cijanie widzieli w tym podobie stwo do modl cego si Chrystusa na
krzy u. Tertulian uj to w nast puj ce s owa: "My nie tylko podnosimy
ce, lecz tak e rozk adamy, wzoruj c si na ciepieniach Pana Jezusa,
wyznajemy Go w modlitwie" (De orat., 14). Obrazuj to na przyk ad
orantes w katakumbach.
W liturgii r o z e n i e lekko podniesionych r k utrzyma o si
przy odmawianiu wzgl dnie piewaniu modlitw celebransa, si gaj cych
czasów przedkaroli skich. Nale tu: oracja (kolekta), modlitwa nad
darami, Modlitwa Eucharystyczna, Ojcze nasz i modlitwa po Komunii.
Gest ten oznacza, i adresatem tych modlitw jest Pan Bóg.
Wyci gni cie r k w kierunku wiernych ze s owami pozdrowienia,
przypomina obecno Pana w zgromadzeniu liturgicznym.
Zwyczaj s k a d a n i a r k z wyprostowanymi palcami si ga
redniowiecza (XIII w.). Praktykowany by tak w liturgii, jak i poza
liturgi . Wywodzi si z franko skiej formy sk adania ho du zwierzchni-
kowi. Wasal ze z onymi r kami wyst powa przed swoim suwerenem,
otrzymuj c od niego zewn trzny znak inwestytury. Obrz d ten wszed do
wi ce kap skich, gdzie nowo wy wi cony kap an swoje z one r ce
wk ada w r ce biskupa, przyrzekaj c mu i jego nast pcom pos usze stwo
i szacunek. W liturgii Mszy w. np. kap an trzyma r ce z one podczas
procesji do o tarza, podczas aktu pokutnego, Chwa a na wysoko ci
Bogu, wyznania wiary. Wierni sk adaj w ten sposób r ce przy
modlitwie, tak podczas liturgii, jak i poza ni .
Sk adanie r k przy modlitwie symbolizuje wzniesienie duszy do
Boga i oddanie Mu si z wiar . Jest znakiem poddania si Jego woli
jako najwy szemu Panu.
N a e n i e r k nale y do najstarszych gestów w liturgii.
Si ga czasów Chrystusa Pana, który wielokrotnie nak ada r ce na
dzieci lub na chorych (Mt 7,33; 10,16; k 4,40; Dz 6,6; 2 Tm 1,6).
Znaczenie gestu na enia r k zale y od obrz du, w którym si go
stosuje. Nak ada si r ce przy udzielaniu ogos awie stwa, w którym
oznacza ono askawo Boga w Trójcy Jedynego, który jest ród em
wszelkiej wi to ci.
W obrz dzie sakramentu bierzmowania, na enie r ki z równoczes-
nym namaszczeniem olejem krzy ma oznacza, e Duch wi ty udziela
si bierzmowanemu jako niewymowny Dar.
W obrz dzie sakramentu wi ce na enie r k oznacza przekazanie
adzy kap skiej.
80
Poniewa Chrystus cz sto k ad r ce na chorych, których uzdrawia ,
dlatego gest ten wszed do obrz du namaszczenia chorych.
W ka dym z wy ej wymienionych obrz dów znaczenie na enia r k
wyja niaj towarzysz ce im s owa sakramentalne.
Op tanych uwa ano za chorych, dlatego przy odmawianiu nad nimi
egzorcyzmów, k adziono na nich r ce. St d te przy obrz dzie chrztu
modlitwa z egzorcyzmem po czona jest z na eniem r ki. Na enie to
jest znakiem ochrony nowo ochrzczonego przed atakami szatana, który
jest symbolem wszelkiego z a. Oznacza tak e zadanie rozwijania otrzy-
manego daru ycia Bo ego, czyli aski u wi caj cej.
Podczas Mszy wyci ga si r ce nad darami ofiarnymi podczas odma-
wiania modlitwy kierowanej do Boga, aby zes Ducha wi tego dla
przemiany chleba i wina w Cia o i Krew Chrystusa (epikleza). Gdy na
ko cu Mszy celebrans udziela b ogos awie stwa w formie uroczystej,
wyci ga r ce nad wiernymi, wypowiadaj c s owa b ogos awie stwa.
Bicie si w piersi przekazane zosta o przez staro ytno . Uwa ano je
za typowo chrze cija skie, jako znak usposobienia pokutnego i alu za
grzechy. W takim sensie bicie si w piersi znane jest z Ewangelii, gdzie
celnik "bi si w piersi mówi c: Bo e, miej lito dla mnie grzesznika"
k 18,13). Podobnie by o gdy Chrystus umiera na krzy u. Gdy t umy
zobaczy y, co si dzia o, "wraca y bij c si w piersi" w poczuciu winy ( k
23,48).
W liturgii bicie si w piersi stosowane by o tam, gdzie tekst mówi o
pokucie, winie, alu lub grzechu, np.: "moja wina", "równie nam,
grzesznym s ugom", "Panie, nie jestem godzien" itp. Wierni uderzaj
si w piersi przy s owach "moja wina", "przepu nam, Panie", "zmi uj
si nad nami", "Bo e, b mi ciw mnie grzesznemu" itp.
Bicie si w piersi wskazuje na serce jako o rodek ycia i siedlisko
uczu , uwa ane za ród o grzechu. Sam Chrystus stwierdza: "Z serca
bowiem pochodz z e my li" (Mt 15,19). Dlatego te gest pokutny, b -
cy znakiem skruchy i szczerego wyznania grzechów, ma na celu
oczyszczenie serca.
Obmycie r k jest w liturgii bardzo dawnym gestem, si gaj cym po-
cz tków chrze cija stwa. Celebrans po przyj ciu darów ofiarnych musia
obmy r ce, zanim przyst pi do dalszego sprawowania Naj wi tszej
Ofiary. Obrz d ten traktowany by jako zabieg konieczny, higieniczny,
z czasem nabra sensu symbolicznego. By mo e, e mia tu
81
wp yw prastary zwyczaj, spotykany w ró nych religiach, gdzie w obmy-
ciach fizycznych widziano znak obmycia moralnego.
W IV w., w Konstytucjach Apostolskich, obmycie r k po przyj ciu
darów ofiarnych mia o ju znaczenie symboliczne. O obmywaniu r k
podczas Mszy wi tej pisze tak e Cyryl Jerozolimski (t 386) i tak t u-
maczy jego symbolik : trzeba by czystym od grzechu i niesprawiedli-
wo ci. Zwyczaj symbolicznego umywania r k przyj si tak e poza li-
turgi . Euzebiusz z Cezarei (t 339) za wiadcza, e chrze cijanie przed
modlitw zawsze myli sobie r ce, cho nieraz nie by o to konieczne.
Na spotkanie z Bogiem trzeba i czystym fizycznie i duchowo.
Symboliczne znaczenie obmywania r k przetrwa o w liturgii do na-
szych czasów. Po przygotowaniu darów ofiarnych kap an umywa r ce
wypowiadaj c s owa: "Obmyj mnie, Panie, z mojej winy i oczy mnie z
grzchu mojego". Msza dodaje nast puj cy komentarz: "Obrz d ten
wyra a pragnienie wewn trznego oczyszczenia" (nr 52).
Znak krzy a jest najcz ciej spotykanym znakiem tak w liturgii, jak i
poza liturgi . Przypomina dzie o odkupienia dokonane przez Chrystusa
na krzy u (Koi 1,20). Jest symbolem wiary (l Kor 1,17) i ród em ask
(Ef 2, 16). Znak krzy a przypomina równie , e trzeba krzy owa siebie
samego przez ró ne formy umartwienia (Mt 10,38; Gal 2,19) i
na ladowa Chrystusa w bolesnej drodze (Mt 16,24). Wed ug
Apokalipsy znak krzy a jest piecz ci , któr nosi na sobie ka dy kto
y Bogu (Ap 7,3).
Prastarym zwyczajem chrze cijan by o kre lenie znaku krzy a na
osobach, przedmiotach i na sobie samym. Znak zbawienia towarzyszy im
od chwili powstania ze snu do momentu udania si na spoczynek
nocny. Tertulian (t 220) zapewnia , e znak ten opiera si na tradycji
apostolskiej. Czytamy u niego: "Czynimy znak krzy a na czole na ka dym
kroku: przy wchodzeniu i wychodzeniu, przy nak adaniu ubrania i
obuwia, przy myciu, przy zapalaniu wiat a, przy pój ciu na spo-
czynek, przy siedzeniu i ka dej innej czynno ci". Chrze cijanie w tym
znaku widzieli obron przed demonami, pomoc w pokusach, umacnianie
wiary i publiczne jej wyznawanie. To ostatnie akcentowane by o
zw aszcza od czasów w. Augustyna (t 430). Gnostyckie Akta Piotra,
pochodz ce z II wieku, wspominaj znak krzy a w zwi zku z udzielaniem
Eucharystii, a wi c w zastosowaniu liturgicznym. Jest to najstarsza
wzmianka o kre leniu na sobie znaku krzy a w liturgii. W IV w. znak
krzy a istnia ju w liturgii jako sta y znak, stosowany szczególnie
82
we Mszy wi tej, przy chrzcie i przy wi ceniach kap skich, o czym
informuje w. Jan Chryzostom (t 407). Ma y krzy yk czyniono na czole.
Znacznie pó niej, bo w VIII w. do czono do tego drugi ma y krzy yk
kre lony na ustach, a w X w. dodano trzeci znak krzy a kre lony na
sercu. W XII w. Jan Beleth (t 1165) t umaczy , e chrze cijanin nie
wstydzi si wiary, ale wyznaje j ustami i sercem. Zwyczaj ten zachowa
si do naszych czasów w liturgii na pocz tku czytania Ewangelii.
W i e l k i znak krzy a notowany jest w liturgii dopiero w XI
w. Kre li si go praw r od czo a do serca oraz od lewego do
prawego ramienia. Stanowi on ryt otwieraj cy i zamykaj cy czynno ci
liturgiczne, nabo stwa i modlitwy, tak wspólne, jak i indywidualne.
Znak krzy a jest typowo chrze cija sk form b ogos awienia siebie i
innych. Wypowiadane przy tym s owa: "W imi Ojca i Syna i Ducha
wi tego" w szczególny sposób uprzytomniaj chrzest przyj ty w imi
Trójcy wi tej. Czasem u ywanie przy tym wody wi conej wzmacnia
my l o chrzcie, b ogos awie stwo i obron przed z em.
SYMBOLIKA ELEMENTÓW NATURALNYCH W LITURGII
wiat o ywane by o przez chrze cijan od pocz tku podczas nabo-
stw odprawianych pó nym wieczorem, czy te noc . By o konieczne do
rozpraszania ciemno ci. W dzie podczas liturgii chrze cijanie
pocz tkowo nie zapalali lamp. Nie traktowali wiat a jako symbolu,
chocia Pismo w. podsuwa o im symbolik wiat a (Wj 25, 31; Ap l,
12; 4,5; 11,4). Przeszkod by o obfite stosowanie wiate przez pogan
podczas pogrzebów, dla odp dzania demonów. Chrze cijanom kojarzy o si
wi c z deminami.
Pierwsza wzmianka o symbolicznym traktowaniu wiat a w liturgii
chrze cija skiej pochodzi z prze omu IV/V wiek. Hieronim (t 420) pisze:
"We wszystkich ko cio ach Wschodu zapala si wiece, gdy Ewangelia
ma by czytana, chocia ju s ce wieci. Dzieje si to oczywi cie
nie dlatego, aby ciemno ci rozproszy , lecz aby da wyraz ra-do cf.
wiat o symbolizowa o zatem rado .
Bóg jest wiat ci (l J 1,5), Chrystus jest wiat ci ze wit ci (J
8,12), na o wiecenie pogan ( k 2,32). Ochrzczeni s dzie mi wiat ci
(Ef 5,8). Dlatego te wiat o, które zapala si w ko ciele sym-
83
bolizuje Chrystusa, zapowiadanego jako wiat (Iz 49, 6; 60,1; k
1,79). Sam siebie nazywa wiat ci wiata (J 8,12). wiat o, w sposób
szczególny, symbolizuje Bóstwo Chrystusa. Jest to zgodne z Pismem
w., które Boga nazywa wiat ci (l J 1,5) i ród em wiat a (Ps
35,10). Bóg mieszka w niedost pnej wiat ci (l Tm 6,16). Jak
wiat o dnia lepiej pozwala pozna rzeczy, tak wiat o nauki Chrystusa
pozwala lepiej pozna prawd .
Oliwy ywano do celów kultowych u Greków, Rzymian i w Starym
Testamencie. Chrze cija stwo nie nawi za o do religijnego lecz do
wieckiego u ywania oliwy. Ludno w obszarze kultury ródziem-
nomorskiej pos ugiwali si oliw jako artyku em spo ywczym, jako
rodkiem kosmetycznym, jako ród em wiat a i jako lekiem goj cym
rany. Ponadto podczas zawodów zapa nicy nacierali si oliw dla wi kszej
zwinno ci i atwiejszego wy li ni cia si przeciwnikowi. Wszystkie te
sposoby u ywania oliwy znalaz y zastosowanie w liturgii.
Ludzie bardzo cenili sobie oliw za jej dzia anie lecznicze. By a
wi c odpowiedni materi do sakramentu namaszczenia chorych. Nama-
szczenie chorych jest umocnieniem cz owieka do ostatniej walki z sza-
tanem, by móg si "wy liz " z jego side .
Poniewa grzech, jako choroba duszy, uwa any by za dzie o szatana,
dlatego oliwa znalaz a zastosowanie przy sakramentach g adz cych
grzechy, a wi c przy chrzcie, przy sakramencie chorych, a przez pe-
wnien czas tak e przy sakramencie pokuty (Syria, Galia).
Przy chrzcie namaszczano kandydata olejem katechumenów w zwi zku z
egzorcyzmem, czyli modlitw wymierzon przeciwko szatanowi. Olej
katechumenów wymieniaj Tradycje Apostolskie Hipolita Rzymskiego (t
235), a oznacza o zwyci stwo nad szatanem. Hipolit mówi jeszcze o
"oleju dzi kczynienia", poniewa po wi cany by modliw o charakterze
dzi kczynnym. W liturgii rzymskiej olej ten otrzyma nazw Krzy ma
wi tego, od chrisma - Christus. Krzy mo symbolizuje Chrystusa. Od V
w. podczas obrz du po wi cenia zacz to dodawa do niego nieco
wonnego balsamu. Mieszanina tych dwóch sk adników symbolizuje
Tajemnic Wcielenia. Namaszczenie Krzy mem jest widzialnym znakiem
niewidzialnego udzia u cz owieka w Bóstwie Chrystusa. Cz owiek
namaszczony ma tak , aby by mi woni Chrystusow dla
otoczenia (2 Kor 2,14). Przy po wi ceniu Krzy ma my l o z ym duchu
posz a na dalszy plan, a podkre lona zosta a my l o u wi ceniu cz o-
wieka i o zamieszkaniu w nim Ducha wi tego.
84
Najwcze niejsze by o namaszczenie przy chrzcie, od III w. zacz to
namaszcza tak e przy bierzmowaniu i przy sakramencie chorych. Dalsze
namaszczenia przynios o dopiero redniowiecze jako obrz dy do-
datkowe, u wietniaj ce s Bo . Namaszczenia zacz to wtedy sto-
sowa przy wi ceniach kap skich, przy koronacji królów, przy uro-
czystej dedykacji ko cio a, o tarza, kielicha, pateny i dzwonu.
Oliwa jako produkt ro linny zawiera nagromadzon energi s o-
neczn i dlatego jest symbolem yciodajnej si y, Bo ego b ogos a-
wie stwa i obfito ci (Ps 127,3; 132,2). Namaszczenie by o znakiem wy-
brania Bo ego i Jego szczególnej opieki. Dlatego namaszczenie królów,
kap anów, miejsc i przedmiotów zawsze by o widzialnym znakiem ich
czno ci z Bogiem, który jest ród em wszelkiej wi to ci i ycia.
Kadzid o ch tnie stosowali poganie w swoich obrz dach. Podobnie
by o u ydów. W liturgii chrze cija skiej natomiast kadzid o nie mia o
powodzenia ze wzgl du na niebezpiecze stwo ba wochwalstwa. Przypo-
mina o odst pstwa od wiary przez sk adanie ofiary kadzielnej przed
obrazami bóstw (thurificati) i dlatego budzi o odraz chrze cijan do
ywania kadzid a w liturgii. Dopiero gdy poga stwo upad o, kadzid o
przyj o si w liturgii Ko cio a. Najpierw przy pogrzebach oraz przy
uroczystych pochodach przed papie em lub biskupem (Ordo Rom. I), a
pó niej w szerszym zakresie. Okadzenia w czasie Mszy w. s znakiem
"modlitwa i ofiara Ko cio a wznosz si jak dym kadzielny przed
oblicze Boga" (OWMR 51). Jest to symbolika powszechnie znana,
maj ca swe ród o w Biblii (Mdr 18,1; Ps 140,2; Ap 5,8; 8,3-5).
Okadzanie osób lub rzeczy jest znakiem okazywanej im czci o cha-
rakterze religijnym. Okadzanie wiernych jest znakiem czci dla ludu
Bo ego. Okadzanie ksi gi Ewangelii nale y do najstarszych i oznacza
uwielbienie dla Chrystusa obecnego w swoim s owie.
Woda jako jeden z elementów koniecznych do ycia, odgrywa a tak e
wa rol w kultach religijnych (obmycia rytualne). Szczególn moc
przypisywano "wodzie ywej"", czyli p yn cej, zw aszcza wprost ze ród a
(kult róde ). W stosowaniu wody do obmy rytualnych atwo mo na
dopatrze si symbolu obmycia moralnego, wewn trznego (Wj 30,18; Lb
19,7). T symbolik przyj li chrze cijanie, skoro Euzebiusz z Cezarei (t
339) za wiadcza, e przed modlitw myli r ce (Hit. Eccl. 10,4).
Symbolika ta nie zmieni a si do dnia dzisiejszego. Wida to cho by z
modlitwy odmawianej w czasie Mszy przez celebransa: "Ob-
 myj mnie, Panie, z mojej winy i oczy mnie z grzechu mojego", która
wyra a pragnienie oczyszczenia duchowego. Najwa niejszym obmyciem
rytualnym jest obrz d chrztu — obmycie z wody i z Ducha wi tego.
W wodzie chrztu symbolika widzia a rodzicielk u nion przez Ducha
wi tego i wydaj na wiat dzieci Ko cio a (l Kor 6,11).
Woda w i c o n a ma wielorakie zastosowanie w liturgii.
Najstarsza wzmianka o wodzie wi conej jest w Aktach Piotra i Tomasza,
pochodz cych z III w. Tekst modlitwy na po wi cenie wody zachowa
si z IV wieku: w Euchologion Serapiona, biskupa z Thumis (t 362)
oraz w Konstytucjach Apostolskich.
Pocz tkowo wody wi conej u ywano do skrapiania mieszka , dla
odp dzenia z ych duchów. Dopiero w VIII w. wprowadzono aspersj
niedzieln jako przypomnienie chrztu, jego skutków i zobowi za .
Najpierw wod po wi cano w domach, a od VI w. w ko cio ach. Skutki
pos ugiwania si wod wi con (sakramentale) to przede wszystkim
odpieranie wp ywów szata skich i upraszanie ask Bo ych. Widoczne
jest to w modlitwie na po wi cenie w takich zwrotach, jak: "Bo e,
pob ogos aw t wod , któr b dziemy pokropieni jako znak nowego ycia i
oczyszczenia z grzechów" (Ag. Op. s. 434).
FORMY S OWNE
W liturgii s o w o jest znakiem podstawowym. Towarzyszy
wszystkim czynno ciom liturgicznym, jako ich istotny sk adnik.
Hymn, jako pie ku chwale Boga, by zawsze wyrazem wznios ego
nastroju religijnego. Hymny miary form metryczn , b form prozy
artystycznej. Czasem by y improwizowane (Dz 4,24). Pewne wyobra enie o
nich mo na wyrobi sobie na podstawie Apokalipsy (5,9-10.12; 12,10-
12; 19,1-7) lub listów w. Paw a (Flp 2,6-11; Ef 1,3-10; Koi 1,12-20).
Prawie wszystkie hymny starochrze cija skie zagin y, cho by y liczne.
Czas zachowuje zwykle to, co warto ciowe. Improwizacje zwykle nie
przedstawiaj wysokiej warto ci. Zaniechano je pó niej równie
dlatego, e form t ch tnie pos ugiwali si b dnowiercy w celach
propagandowych. Przeciwstawiono im hymny prawowierne autorstwa
w. Efrema Syryjczyka (f 373), w. Hilarego z Poitiers (t 367), w.
86
Ambro ego (t 397), Prudencjusza (t 407), Seduliusza (f 450), Paulina z
Noli (t 459) i innych. Znalaz y si one przede wszystkim w liturgii
godzin. Do najbardziej znanych hymnów z epoki staro ytnej nale :
Gloria in excelsis Deo oraz Te Deum laudamus.
Psalmy znalaz y szerokie zastosowanie w liturgii, po nieudanych
próbach stworzenia nowej modlitwy poetyckiej. Psalmy otrzyma y w li-
turgii nowe ycie i g bsze znaczenie. Recytowano je bowiem i pie-
wano ju w wietle nauki i czynów Chrystusa. wiat o to dotyczy
zw aszcza psalmów mesja skich. Ta w nie typologia mesja ska zade-
cydowa a g ównie o yczliwym ich przyj ciu i szerokim zastosowaniu w
liturgii. W IV w. wyrazi to Nicetas z Remezjany (t 414). Powiedzia ,
e psalmy streszczaj histori ycia Chrystusa i ca e Jego zbawcze
dzie o (De psalmodiae bono, PL 68,371).
W liturgicznej interpretacji psalmów rozró niamy:
— sens dos owny, gdy same s owa psalmów dostarczaj du o wznios ych
my li pobudzaj cych do wielbienia Boga, do dzi kczynienia,
przepraszania, skruchy i pokuty,
— sens typiczny, gdy s owa psalmu zarysowuj posta przysz ego Mes-
jasza-Zbawiciela;
— sens przystosowany, wynikaj cy z akomodacji liturgicznej. Niektóre
psalmy w szczególny sposób zwi za y si z jakim wi tem lub
okresem liturgicznym: np. Ps 90 jest psalmem przewodnim Wiel-
kiego Postu, Ps 21 okresu M ki Pa skiej, Ps 71 Objawienia Pa -
skiego itd.
Wersety i antyfony pojedynczymi wierszami psalmowymi. Sporo
jest ich rozrzuconych po ca ej liturgii. Ka de z tych zda , jako wersety
czy antyfony, zawieraj my l religijn , która mo e pobudzi cz owieka do
lepszej, g bszej i bardziej pobo nej modlitwy. Do najcz ciej
spotykanych nale : Deus in adiuto um meum intende (Ps 69,2 — Bo e,
wejrzyj ku wspomo eniu memu; w. Benedykt umie ci na pocz tku
ka dej godziny kanonicznej); Adiuto um nostrum in nomine Domini
(Ps 123,8 — Wspomo enie nasze w imieniu Pana); Sit nomen Domini
benedictum (Ps 112,2 — Niech imi Pa skie b dzie b ogos awione) i
wiele innych. Wyra aj one niezachwian ufno w pomoc Bo .
Antyfony maj zastosowanie przede wszystkim w liturgii godzin,
gdzie recytuje si je przed i po psalmie. Pierwotnie byty wersetami
wzi tymi z danego psalmu. Pó niej zacz to je tak e uk ada .
87
 Doksologia, to krótki hymn pochwalny na cze Boga w Trójcy Je-
dynego (doksa = chwa a). W liturgii poszczególne psalmy otrzyma y
ko cow doksologi : Gloria Patii, et Filio, et Spiritui Sancto. Sicut erat in
principio, et nunc et semper, et in saecula saeculorum. Amen. W ten
sposób psalmy otrzymaty charakter nowotestamentahiy, chrze cija ski.
Doksologia ta pojawi a si w czasie sporów antyaria skich. Podobnych
doksologii istnia o wi cej. Np. modlitwy liturgiczne cz sto ko cz si
doksologi , zw aszcza hymny. Za przyk adem w. Paw a (Rz 11,36),
Didache ko czy modlitwy wielbieniem Boga, które w III w. ma ju uj cie
trynitarne.
Oprócz krótkich doksologii istniej tak e bardziej rozbudowane,
wielkie, jak: Chwa a na wysoko ci Bogu, czy Ciebie, Boga, wys awiamy.
We Mszy w. Modlitwy eucharystyczne ko cz si równie doksologi :
Przez Chrystusa, z Chrystusem i w Chrystusie, Tobie Bo e, Ojcze wszech-
mog cy, w jedno ci Ducha wi tego, wszelka cze i chwa a. Przez wszystkie
wieki wieków. Amen.
Modlitwa Pa ska, jest wzorem modlitwy: "Wy zatem tak si módlcie:
Ojcze nasz..." (Mt 6,8-14) — uczy Chrystus zgromadzonych wokó siebie
uchaczy. w. Augustyn powiada: "Cho by my si modlili, nie wiem
jakimi s owami, przyj wszy, e si dobrze modlimy, to jednak nie
mówi one niczego innego, jak tylko to, co zawarte jest w Ojcze nasz"
(Ep 130).
Ojcze nasz sta o si ulubion modlitw chrze cijan. Powtarzali j
rano, w po udnie i wieczorem (Didache, Tertulian). Z komentarzy
Tertuliana, Orygenesa, Cypriana wida , e pro o chleb powszedni
rozumieli równie jako pro o chleb eucharystyczny. St d Modlitwa
Pa ska znalaz a si we Mszy jako przygotowanie do Komunii, zw aszcza,
e jest w niej tak e pro ba o odpuszczenie win. Znalaz a si równie w
liturgii sakramentów, w liturgii godzin i w nabo stwach.
Pozdrowienie Anielskie sk ada si z dwóch cz ci. Pierwsza cz
ona ze s ów ewangelicznych ( k 1,28.42) wyst powa a najpierw w
liturgii w. Jakuba oraz w Antyfonarzu papie a Grzegorza Wielkiego,
jako antyfona na ofiarowanie w IV niedziel Adwentu. Z ko ca XII w.
(synod paryski 1198) pochodzi zwyczaj ludowy do czania Pozdrowienia
Anielskiego do Modlitwy Pa skiej.
Drug cz pozdrowienia Anielskiego stanowi dodana pro ba:
wi ta Maryjo, Matko Bo a, módl si za nami grzesznymi, teraz i w go-
88
dzin mierci naszej. Amen". W XV w. dodatek ten pojawia si spora-
dycznie w ró nych wersjach. W formie ujednolicinej Papie Pius V
wprowadzi Pozdrowienie Anielskie do brewiarza w 1568 roku.
Pozdrowienie Anielskie jest ho dem dla Naj wi tszej Panny Maryi
za to, e przez dobrowoln zgod sta a si dla nas "przyczyn zba-
wienia" (Ireneusz, Adv. haer. 3 c. 22,4) i wypraszamy sobie Jej wsta-
wiennictwo u Boga.
Sk ad Apostolski w liturgii jest od oko o 200 roku. Jego forma sta-
rorzymska sta a si podstaw dla wszystkich pó niejszych symboli wiary,
stosowanych przede wszystkim przy obrz dach chrztu. W swej formie
staro ytnej zachowa si w j zyku greckim w li cie biskupa Mar-cella z
Ancyry do papie a Juliusza I, z oko o 340 roku, a w j zyku aci skim
w dzie ach: Rufina (t 410) i Nicetasa z Remezjany (t 414). Tekst
dzisiejszej wersji jest u Cezarego z Arles (t 542) oraz w pó niejszych
ksi gach rzymskich i gallika skich. Mi dzy tekstem pierwotnym, a
tekstami pó niejszymi zachodz drobne, nieistotne zmiany.
Wyznanie wiary sk adane przy chrzcie, w. Ambro y (t 397, De
virg. 3) i w. Atanazy (t 373, Vita s. Antonii 23) zalecaj odmawia ,
jako rodek przeciwko pokusom. Na skutek tej opinii w VI wieku
wprowadzono symbol wiary do brewiarza i do obrz dów pokutnych.
Aklamacje czyli krótkie zawo ania, mia y szerokie zastosowanie:
przy wyborach mówiono: dignus albo Deo gratias. Podobnie by o na
synodach czy soborach. Aklamacje takie znalaz y si tak e w liturgii,
np. Amen, Deo gratias, Kyrie eleison, Alleluja itp.
A m e n nale y do aklamacji najcz ciej spotykanych w liturgii.
Hebrajskie "Amen" z powodu swej popularno ci w Starym i Nowym
Testamencie, a przede wszystkim z powodu trudno ci w jego t umaczeniu,
pozosta w oryginale. W swym zasadniczym znaczeniu "Niech si tak
stanie", "Tak jest", wyra a zgod , przytakni cie ze strony wiernych.
"Amen dicere, subscribere est" powiada w. Augustyn. Przy Komunii
w. Amen jest wyznaniem wiary w obecno Chrystusa w Eucharystii.
A l l e l u j a jest aklamacj z liturgii ydowskiej. W chrze ci-
ja skiej liturgii stosowano j od pocz tku, zw aszcza w okresie wielka-
nocnym. Stosownie do jej znaczenia (= chwa a Panu), stanowi religijny
wyraz uczucia rado ci i wdzi czno ci dla Boga.
Aklamacja D e o g r a t i a s jest starochrze cija sk form
dzi kczynienia (Konst. Apost. 5). Na j zyk polski t umaczy si j :
89
Bogu niech b dzi ki. Jest ona wyrazem wdzi czno ci za otrzymane
aski, za s owo Bo e, za pokarm niebieski itp.
Pozdrowienie liturgiczne: Dominus vobiscum (= Pan z wami) stoso-
wane j'est w liturgii Ko cio a od pocz tku. Zaczerpni te jest z Pisma
w. (Rt 2,4; Sdz 6,12; 6,23; l Ezd 1,3; 3 Krl 8,57; Kra 15,2; k 1,28; J
20,19; 2 Kor 15,2; 2 Tes 3,16). Odpowied brzmia a zawsze: Et cum
spiritu tuo (2 Tm 4,22; Gal 6,18; Flp 4,23; Flm 25). Odpowiedzi t
wierni ycz wzajemnie kap anowi, by Pan by z jego duchem. Przez
"ducha" rozumie si tu Ducha wi tego (Jan Chryzostom, Horn. 10,3).
Wed ug tradycji liturgicznej przys uguje ono tylko tym, którzy otrzymali
Ducha wi tego przez w enie r k z sakramencie wiece .
W odnowionej liturgii wprowadzono jeszcze inne pozdrowienia do
wyboru, równie zaczerpni te z Biblii: Mi Boga Ojca, aska naszego
Pana Jezusa Chrystusa i dar jedno ci w Duchu wi tym niech b
wami wszystkimi (2 Kor 13,13); aska i pokój od Boga, naszego Ojca, i
od Pana Jezusa Chrystusa niech b z wami, i jego warianty (l P 1,2;
2 P 1,2; Jud 1,2; Ap 1,4-6). Kap an oznajmia zebranej wspólnocie
obecno Pana. Wszystkie te formu y maj charakter modlitwy, yczenia i
ogos awie stwa.
Formu y te mog by u ywane równie na pocz tku innych nabo-
stw o charakterze liturgicznym (np. chrzest poza Msz lub ma
stwo poza Msz , nabo stwo komunijne, adoracyjne, s owa Bo ego...
Litani (od grec. lite = pro ba) nazwano procesj b agaln . Pro-
cesja w dniu w. Marka (25 kwietnia) otrzyma a nazw litania maior, a
dni krzy owe (trzy dni przed Wniebowst pieniem Pa skim) litaniae
minores. Nazwa procesja (od processio) pojawi a si dopiero w XII w.
Litani nazwano tak e modlitwy odmawiane wzgl dnie piewane
podczas tych litanijnych (b agalnych) procesji. Nazwa ta przesz a nav
wszystkie modlitwy wiernych w formie wezwa o charakterze b agal-
nym, pod przewodnictwem liturga. Na b agalne wezwania liturga (bis-
kupa, kap ana, diakona) lud odpowiada b agaln aklamacj : zmi uj si
nad nami; przepu nam, Panie; módl si za nami itp. Liturgie ch tnie t
form stosowa y (ektenie), zw aszcza podczas Mszy wi tej.
Z l i t a n i {najbardziej dzi znanych, najstarsz jest Litania do
Wszystkich wi tych. W obrz dku antioche skim i jerozolimskim znana
by a ju w IV w. W rzymskich ksi gach liturgicznych jest od VII w.
Mia a ona wtedy ró ne wersje. Wersj ujednolicon otrzyma a dopiero
90
za Piusa V, po Soborze Trydenckim, gdy reformowane by y ksi gi
liturgiczne. Litani t piewano poczas procesji b agalnych, przy
praktykach pokutnych, przy wieceniach itp. Obecnie litania ta ma
wersj d sz (procesyjn , pokutn ) i krótsz (obrz dow ).
Litania do Matki Boskiej pojawi a si w XIII w. i odt d stale zys-
kiwa a na popularno ci. Mia a przeró ne wersje. Najbardzie znan by a
litania loreta ska. Aprobowa j Sykstus V w 1587 r. Litania ta sta a
si wzorem dla dalszych litanii, z których Stolica Apopstolska zatwier-
dzi a: h'tanie do Imienia Jezus (w 1862), do Naj w. Serca Jezusowego (w
1899), do w. Józefa (w 1909) i do Krwi Przenaj wi tszej (w 1960).
Modlitwy przewodnicz cego liturgii (kolekta, sekreta, pokomunia)
pod wzgl dem formy nie maj odpowiedników w innych liturgiach. S
krótkie, zwi e i proste. Odznaczaj si swoistym, p ynnym rytmem
z (cursus) dostrzeganym jedynie w wersji oryginalnej, aci skiej.
O r a c j a (kolekta) równie ma swoist budow . Rozpoczyna j
kap an wezwaniem do cichej modlitwy: Módlmy si . Po chwili kap an
podsumowuje ciche modlitwy wiernych (colligere = zbiera razem, st d:
kolekta). Sama kolekta sk ada si z inwokacji: "Wszechmog cy Bo e!". Po
niej nast puje motyw pro by z nawi zaniem do obchodzonego misterium,
np.: "Ty widzisz, z jak wiar oczekujemy wi t Narodzenia Pa skiego",
- oraz sama pro ba, np.: "spraw, aby my przygotowali nasze serca i z
rado ci mogli obchodzi wielk tajemnic naszego zbawienia".
Zako czenie: "Przez naszego Pana Jezusa Chrystusa...", w ca ci jest
umieszczone w nowym mszale, we wszystkich wersjach.
M o d l i t w a E u c h a r y s t y c z n a ma uroczyst form .
Celebrans odmawia j uroczy cie, wyra nie, gdy jest to najwa niejsza
modlitwa we Mszy wi tej. Jest momentem przeistoczenia i uobecnienia
si Ofiary Chrystusa. Podstawow jej tre ci jest dzi kczynienie i
wielbienie Boga za dzie a zbawcze dokonane w historii.
Pierwszy cz on Modlitwy eucharystycznej stanowi p r e f a c j a.
Form t posiadaj równie inne modlitwy w najwa niejszych momentach
liturgii: przy wi ceniach, przy benedykcji opata, przy po wi ceniu
ko cio a...
Apologia stanowi osobny typ modlitwy liturgicznej (apologia = ob-
rona, usprawiedliwienie). Tre ci apologii jest uznanie swojej grzesz-
no ci, winy, pragnienie oczyszczenia si przed Bogiem. Apologie
wywodz si z liturgii wschodnich. W liturgii zachodniej przyjmowa y
91

si ci gu VI i VII wieku. Zna je ju Cezary z Arles (t 542, Sermo
59). W liturgii gallika skiej prze y swój szczytowy rozkwit mi dzy IX, a
XII wiekiem. Stosowana w nich liczba pojedyncza wiadczy o ich
prywatnym charakterze. Przyk adem takiej apologii jest Confiteor (Spo-
wiadam si Bogu...) lub te modlitwa odmawiana przez kap ana przed
sam Komuni w.: Panie Jezu Chryste, Synu Boga ywego...
KO CIÓ I JEGO WN TRZE
Wymogi artystyczne — Na temat ko cio a i liturgicznego wyposa enia
jego wn trza, Sobór mówi: "Do najszlachetniejszych dzie ducha
ludzkiego s usznie zalicza si sztuki pi kne, zw aszcza sztuk religijn i
jej szczyt, mianowicie sztuk ko cieln . Z natury d one do wyra enia
w jaki sposób w dzie ach ludzkich niesko czonego pi kna Bo ego. S
one tym bardziej po wi cone Bogu i pomno eniu Jego chwa y, im
wy czniej zmierzaj tylko do tego, aby swoimi dzie ami dusze ludzkie
pobo nie zwraca do Boga. Z tych przyczyn czcigodna Matka Ko ció
zawsze by przyjacielem sztuk pi knych, stale szuka ich szlachetnych
us ug i kszta ci artystów, aby nale ce do kultu przedmioty by y godne,
ozdobne i pi kne, jako znaki i symbole rzeczywisto ci nadziemskiej.
ció s usznie uwa si zawsze za arbitra w sprawach sztuki,
os dzaj c, które z dzie artystów zgadzaj si z wiar , pobo no ci i
tradycyjnymi zasadami oraz nadaj si do u ytku sakralnego. Ze
szczególn trosk Ko ció dba o to, aby sprz ty liturgiczne godnie i
pi knie u wietnia y kult, dlatego dopuszcza tak e zmiany w materiale,
kszta cie i ozdobach, jakie z biegiem wieków przynosi post p techniczny"
(KL 122).
Ró ne style i ich symbolika — "Ko ció adnego stylu nie uwa
jakby za swój w asny, lecz stosownie do charakteru i warunków oraz
potrzeb ró nych obrz dów dopuszcza formy artystyczne ka dej epoki,
tworz c z biegiem wieków skarbiec sztuki, który z ca trosk nale y
zachowa . Tak e sztuka naszej epoki oraz wszystkich narodów i regionów
mo e si swobodnie rozwija w Ko ciele, byleby z nale czci i
szacunkiem s a wi tyniom i obrz dom wi tym, tak, aby mog a
swój g os do czy do tego cudownego hymnu chwa y, który w poprze-
92
dnich wiekach najwi ksi arty ci wy piewali na cze wiary katolickiej"
(KL 123). Ko ció wymaga, aby style budowli sakralnych odpowiada y
celom liturgicznym, zw aszcza chwale Bo ej.
Zagadnieniem stylów ko cielnych zajmuje si historia sztuki. Pierwsze
budowle ko cielne by y adaptacjami budynków mieszkalnych. Budowle
ko cielne otrzyma y styl b a z y l i k o w y , wzorowany na budowlach
mo now adców. S y gromadzeniu si wiernych na nabo stwa
liturgiczne. Nie posiada y specjalnej symboliki.
Tertulian stwierdza, e chrze cijanie modl si zwróceni ku
wschodowi (Apol. 16). Tak te budowano ko cio y, aby wierni zebrani
byli zwróceni ku wschodowi. We wschodz cym s cu (Msze odprawiano
w godzinach rannych) tradycja widzia a symbol Chrystusa zmart-
wychwsta ego, nazywaj c Go "Wschodz cym s cem" (hymn na jutrzni ).
Ko cio y w stylu r o m a s k i m mia y ju swoj symbolik . By y
domem Pa skim. W epoce feudalizmu w wi tyni, Bóg, jako Pan nad
panami, odbiera nale ne ho dy. W epoce g o t y c k i e j strzelista
konstrukcja zmusza a do patrzenia w gór i pomaga a wiernym wznosi
serce do Boga, a obfite wiat o padaj ce do wi tyni przez wielkie okna
symbolizowa o Chrystusa jako wiat wiata. Ko ció
b a r o k o w y by bardziej liturgiczny i funkcjonalny przez zbli enie
tarza do wiernych, a przez wysok kopu i bogat dekoracj
sklepienia z postaciami wi tych mia co z mistyki, gdy porywa
my l ku górze. Pó niejsze style nie mia y ju w asnego wyrazu
symbolicznego, który zale by od pojmowania Boga i od typu pobo -
no ci.
Obecnie u ywane materia y pozwalaj dowolnie kszta towa bry
ko cio a. Niezale nie od bry y, ko ció musi by funkcjonalny, a wi c
tarz usytuowany centralnie i tak wyeksponowany, aby dobrze móg
by widziany przez wszystkich wiernych zgromadzonych w ko ciele.
"Przy wznoszeniu wi ty nale y troskliwie dba o to, aby u atwia y
wykonywanie czynno ci liturgicznych oraz osi gni cia czynnego uczest-
nictwa wiernych" (KL 124).
ród ró nych rodzajów, pierwsze miejsce zajmuje k o c i ó
p a r a f i a l n y , jako miejsce gromadzenia si wspólnoty miejsco-
wej, która jest podstawow jednostk Ko cio a powszechnego. W nim
skupia si ca e ycie religijne parafii. Rozleg e parafie maj ko cio y
filialne.
93
 Ko ció k a t e d r a l n y jest o rodkiem ycie religijne w diecezji.
Jest on matk wszystkich ko cio ów w diecezji ze wzgl du na
obecno tam biskupa diecezjalnego.
Niektóre ko cio y ze wzgl du na swoje walory historyczne, archi-
tektoniczne, wyró nione s tytu em b a z y l i k i . Tytu bazyliki wi kszej
maj ko cio y patriarchalne. W Rzymie tytu ten ma archibazylika w.
Jana na Lateranie, oraz bazyliki: w. Piotra, w. Paw a, Matki Bo ej
Wi kszej i w. Wawrzy ca. Wszystkie inne bazyliki nazywaj si
bazylikami mniejszymi (Pawe VI Peculiare ius z 1966, nr 2).
Ponadto istniej k a p l i c e publiczne i prywatne. Przez kaplic
rozumie si miejsce przeznaczone, za pozwoleniem ordynariusza, do
sprawowania kultu Bo ego, dla po ytku jakiej wspólnoty lub grupy
wiernych, którzy si w nim zbieraj , do którego za zgod kompetent-
nego prze onego mog przychodzi tak e inni wierni (KPK 1223).
Przez kaplic prywatn rozumie si miejsce przeznaczone, za zezwo-
leniem ordynariusza miejscowego, do kultu Bo ego dla po ytku jednej
lub kilku osób fizycznych (KPK 1226).
We Wprowadzeniu Ogólnym do Msza u Rzymskiego czytamy: "Jest
rzecz wskazan , by ko cio y by y uroczy cie konsekrowane. Wierni za
winni okazywa nale ny szacunek ko cio owi katedralnemu swojej die-
cezji i w asnemu ko cio owi i uwa je za znak owego duchowego
ko cio a do którego budowania i rozszerzania przeznacza ich chrze -
cija skie powo anie" (nr 255). Euzebiusz z Cezarei (f 339) podaje naj-
starszy opis konsekracji ko cio a katedralego w Tyrus, w 314 r. (Hist.
Eccl. 3,3). O konsekracji ko cio a mówi równie Ust papie a Wigiliusza (t
555) do biskupa Profuturusa z Bragi.
WN TRZE KO CIO A
Z punktu widzenia liturgicznego ko ció ma dwa najwa niejsze o -
rodki: liturgii s owa Bo ego i liturgii ofiary. rodek liturgii s owa Bo-
ego sk ada si z dwóch istotnych elementów, a mianowicie z siedze
(sedilia) i z ambony.
Siedzenia dla celebransa i dla us uguj cych, znajduj si w pobli u
tarza i ambony. Pocz tkowo siedzenia proste w formie, znajdowa y si
w apsydzie bazyliki. Z czasem ich miejsce zaj o tarz sta y. Sedilia
umieszczono wtedy przy cianie bocznej prezbiterium. Siedzenia zacz y
upodabnie si do tronu, zw aszcza siedzenia dla celebransa.
94
Odnowiona liturgia wymaga aby siedzenia dla celebransa, jego asysty i
ministrantów by y dostosowane do struktury ko cio a i tak by y
usytuowane, aby wierni z atwo ci widzieli, e celebrans rzeczywi cie
stoi na czele wspólnoty liturgicznej (Instr. 1964 nr 92). Celebrans jest
bowiem znakiem obecno ci Chrystusa w Ko ciele zebranym w Jego
imi . Konieczna jest mo liwo kontaktu celebransa z wiernymi. Chodzi o
to, aby wszyscy obecni dobrze go widzieli i s yszeli, przy zastosowaniu
odpowiedniego podwy szenia i aparatury nag niaj cej. Usytuowanie
siedze dla ministrantów i wszystkich wykonuj cych pos ugi maj by
tak usytuowane, aby u atwia y im spe nianie ich funkcji bez zb dnego
chodzenia (OWMR 271).
Ambona jest miejscem g oszenia s owa Bo ego. Pierwotnie katedra z
której naucza celebrans, umieszczona by a w rodku apsydy. W IV
wieku pojawi a si ambona ustawiona przy kracie mi dzy prezbiterium, a
naw ko cio a. W XV w. ambona znalaz a si w rodku ko cio a, z
daszkiem maj cym znaczenie akustyczne. Takiego usytuowania wymaga y
rozmiary ówczesnych ko cio ów.
Ambona czli kazalnica ma zwi zek z o tarzem. Tomasz a Kempis (t
1471) zauwa a: "Bez tych dwojga nie móg bym dobrze, gdy
owo Bo e jest wiat em mej duszy, a Eucharystia Chlebem ywota"
(Nasi. Chr. IV,11). Dalej autor ten, porównuj c o tarz z ambon , takie
snuje my li: ne jednym stole le y Cia o Chrystusowe, a na drugim stole
nauka wi ta, która uczy wiary, wiar rozwija i wprowadza cz owieka
boko w rzeczywisto nadprzyrodzon . Ambona zatem symbolizuje stó
zastawiony, przy którym wierni posilaj si s owem Bo ym. Podobnie
tarz symbolizuje stó Eucharystyczny, przy którym wierni posilaj si
Cia em Pa skim.
"Godno s owa Bo ego wymaga, aby w ko ciele by o odpowiednie
miejsce, z którego si je g osi i ku któremu zwraca si spontanicznie
uwaga wiernych w czasie liturgii s owa. Jest rzecz wskazan , by z za-
sady by a to ambona, a nie ruchomy pulpit. Ambona musi by umie-
szczona, zgodnie ze struktur ko cio a w ten sposób, a eby wierni dobrze
widzieli i s yszeli ministrów. Z ambony wykonuje si czytania, psalm
responsoryjny oraz or dzie wielkanocne. Mo na z tego miejsca mówi
tak e homili i prowadzi modlitw powszechn . Nie jest natomiast
rzecz wskazan , by na ambonie znajdowa si komentator, kantor czy
dyrygent" (OWMR 272). Nie mo na bowiem uwag porz dkowych czy
dyrygowania stawia na równi ze s owem Bo ym.
95
 tarz jest ko ciele najwa niejszy. Wokó niego gromadzi si miejs-
cowa wspólnota wiernych, aby w czy si w obchodzone w liturgii
misteria odkupienia. W staro ytno ci o tarz by przedmiotem nadzwy-
czajnej czci. Jest on bowiem miejscem sprawowania pami tki Pana.
Pierwotnie o tarz by drewnianym sto em. Od IV w. konstruowano go
z metalu lub kamienia. Zwyczaj umieszczania w o tarzarzu relikwii
wi tych, rozpowszechni si od IX w. w zwi zku z rozwojem ich kultu.
Od czasów Grzegorza Wielkiego (t 604) czyli od pocz tku VII w. (Ep.
6) mowa jest o wi kszej liczbie o tarzy w zwi zku z zaniechaniem
zwyczaju koncelebry i rozwojem klasztorów z wi ksz ilo ci kap anów.
Ros a te liczba bocznych kaplic w zwi zku z kultem wi tych i patronów
bractw, cechów. W epoce roma skiej pojawi y si nadbudowy o tarzowe
(retabulum), które w gotyku przyj y form tryptyku, czy poli-ptyku, a w
renesansie sta a si wielopi trow klumnad z figurami.
Z o tarza wierni bior Cia o i Krew Pa sk . Dlatego pisarze ko -
cielni tacy, jak Ignacy z Antiochii (t 110), Ambro y (t 397) czy Cyryl
Jerozolimski (t 444) w o tarzu widzieli znak samego Chrystusa. Dlatego
te o tarza nie mogli dotyka nieochrzczeni. Z o tarzem zwi zane by o
prawo azylu, przy o tarzu sk adano luby itp.
wi to o tarza i jego symbolika zosta y wzmocnione przez wpro-
wadzenie obrz du jego po wi cenia w po owie IV w. Wed ug pontyfikatu
rzymskiego (nr 22) biskup namaszczaj c o tarz olejem krzy ma, prosi
Boga, aby sta si on widzialnym znakiem tajemnicy Chrystusa. Obrz d
ten w sposób szczególny nawi zuje do misterium namaszczenia Chrystusa
Duchem wi tym. Ojciec niebieski ustanowi Go najwy szym Kap anem,
aby na o tarzu Swojego Cia a z w ofierze w asne ycie za zbawienie
wszystkich. Poezja ludowa wy piewuje: "Ten o tarzem, Ten jest
kap anem, Ten Ofiar , Bogiem i Panem".
Odnowiona liturgia przewiduje w ko ciele tylko jeden o tarz, jak
jeden jest Chrystus i jedna Jego Ofiara. Jest to nawi zanie do sta-
ro ytnej zasady jednego o tarza w wi tyni. Ze wzgl du na szczególne
znaczenie o tarza i jego wi to nale y mu si najg bsza cze . Prze-
jawem tej czci jest zwyczaj nakrywania o tarza co najmniej jednym ob-
rusem; uk on celebransa wraz z asyst po przyj ciu do o tarza i przed
odej ciem od niego, uca owanie go przez kap ana i diakona, okadzenie
gdy liturgia ma charakter uroczysty. Do przejawów czci nale y równie
przyozdabianie o tarza kwiatami, wiecami na artystycznie wykonanych
lichtarzach. Na o tarzu lub w jego pobli u umieszcza si krzy , znak
Ofiary krzy owej Chrystusa, która uobecnia si we Mszy wi tej.
96
"O tarz, na którym uobecnia si ofiara krzy a pod sakramentalnymi
znakami, jest równie sto em Pa skim, do którego wzywa si lud Bo y.
Jest wreszcie centrum dzi kczynienia, jakie dokonuje si przez Eu-
charysti . Sprawowanie Eucharystii w miejscu wi tym, winno dokonywa
si na o tarzu sta ym lub przeno nym. Natomiast poza miejscem
wi tym w wyj tkowych wypadkach, mo e si dokona tak e na odpo-
wiednim stole, zawsze jednak na obrusie i korporale. O tarz nazywa
si sta ym, je li tak jest zbudowany, e z czony jest z posadzk i nie da
si przesun . Natomiast przeno nym jest wtedy, gdy mo na go
przesuwa . O tarz g ówny winien by zbudowany w oddaleniu od ciany,
aby mo na by o atwo go obej i odprawia twarz do wiernych.
Powinien za by w ten sposób usytuowany, a eby rzeczywi cie stanowi
rodek, na którym samorzutnie skupia si uwaga ca ego zgromadzenia.
tarz g ówny winien by z zasady sta y i konsekrowany. O tarze
przeno ne mog by tylko po wi cone. Nie ma obowi zku u ywania
portatylu na o tarzu przeno nym lub stole, gdy odprawia si poza
miejscem wi tym. Z po ytkiem winien by zachowany zwyczaj wk adania
do o tarza konsekrowanego lub umieszczania pod mens relikwii
wi tych, niekoniecznie m czenników. Nale y jednak zatroszczy si o
to, by stwierdzi ich autentyczno " (OWMR 259-270).
Tabernakulum y do przechowywania puszek z konsekrowanymi
komunikantami i kustodii z Hosti . Najpierw Eucharysti przechowy-
wano w zakrystii (st d sacrarium).
W redniowieczu pojawi a si szafka wmurowana w cian obok lub za
tarzem. W X i XI w. szafk t zacz to umieszcza na o tarzu, co
mia o zwi zek z rozwojem kultu eucharystycznego, jak równie z
przesuni ciem o tarza do ciany apsydy.
W XII wieku we Francji i Anglii nad o tarzem zawieszano taberna-
kulum w kszta cie go bia. Sobór Laterane ski IV (1215) zarz dzi ,
aby tabernakulum by o dobrze zabezpieczone.
Celem przechowywania Eucharystii jest udzielanie Wiatyku umiera-
cym, adoracja prywatna i zbiorowa oraz Komunia poza Msz wi .
Adoracja wiadczy a zawsze o wierze w obecno Chrystusa w Eu-
charystii, któr Sobór Trydencki okre li jako dogmat wiary. Eucha-
rystia domaga si kultu, jaki nale y si tylko Bogu.
Znakiem obecno ci Eucharystii w tabernakulum jest wieczna lampka.
Wskazuje na obecno Chrystusa. Przypomina Go jako wiat i to
wieczn wiat .
97
 Eucharysti przechowuje si tylko w tabernakulum sta ym, wyklu-
czaj cym profanacj . W Polsce, zgodnie z tradycj , tabernakulum
umieszcza si na dawnym wielkim o tarzu, czyli w apsydzie ko cio a.
Jest to miejsce dostojne, zwykle przyozdobione, sprzyjaj ce modlitwie
prywatnej i zbiorowej, jak równie udzielaniu Komunii w..
Chrzcielnica w IV wieku by a basenem z wod w osobnym budynku,
zwanym baptisterium. Z czasem chrzcielnic w czono do ca ci
budynku ko cielnego. Kiedy chrzczono ju g ównie dzieci, czyli mniej
wi cej od VI wieku chrzcielnica przybra a kszta t beczki wykonanej z
kamienia lub metalu. W okresie gotyku chrzcielnica otrzyma a kszta t
wielkiego pucharu.
Wymowa symboliczna chrzcielnicy zawarta jest we Wprowadzeniu
do Obrz dów Chrztu: "Chrzcielnica, z której wyp ywa woda chrztu, albo
w której si j przechowuje, niech b dzie przeznaczona wy cznie do
sakramentu chrztu i w pe ni godna tego, aby tam chrze cijanie odradzali
si z wody i z Ducha wi tego.
Bez wzgl du na to czy mie ci si ona w jakiej kaplicy wewn trz
lub obok ko cio a, czy te w jakiej cz ci ko cio a na widoku wier-
nych, tak j nale y urz dzi , by w obrz dach chrztu mog o uczestni-
czy wiele osób.
Po zako czeniu okresu wielkanocnego w miejscu udzielania chrztu
wypada ze czci przechowywa pascha i zapala go podczas udzielania
chrztu, aby od niego atwo by o zapala wiece ochrzczonych" (nr 25).
Chrzcielnica jest symbolem odrodzenia z wody i z Ducha wi tego.
Przypomina wszczepienie w Chrystusa i Jego Ko ció . Zapalanie wiecy
chrzcielnej od pascha u symbolizuje otrzymane ycie nadprzyrodzone od
Chrystusa.
Obrazy umieszczane w ko ciele maj zwi zek a kultem wi tych.
Jest to zwyczaj zgodny z pierwotn tradycj Ko cio a. Obraz w ko -
ciele maj si odznacza walorami artystycznymi. Maj przemawia do
wszystkich wiernych, a wi c nie awangardowe. Wa jest rzecz aby
wzbudza y pobo no u wiernych. W ko ciele obrazów nie mo e by za
du o. Ponadto tak musz by u one, aby tworzy y harmoni i by nie
powtarza y si obrazy jednego i tego samego wi tego. Ca y wystrój
ko cio a ma odznacza si szlachetn prostot . Poszczególne elementy
zdobnicze maj by autentyczn sztuk , uwzgl dnia godno miejsca i
oddzia ywa wychowawczo na wiernych (OWMR 279-280).
98
Organy s instrumentem d tym, klawiszowym. W ko ciele pojawi y
si w VIII w. Ten prymitywny pocz tkowo instrument, w ci gu wieków
ulega doskonaleniu, szczególnie na prze omie XIX i XX w. Konstytucja o
liturgii mówi krótko: "W Ko ciele aci skim nale y mie w wielkim
poszanowaniu organy piszcza kowe jako tradycyjny instrument muzyczny,
którego brzmienie ceremoniom ko cielnym dodaje majestatu, a umys y
wiernych podnosi do Boga i spraw niebieskich" (KL 120).
W wietle instrukcji wykonawczych do Konstytucji o liturgii, organy
przeznaczone do u ytku liturgicznego winny by artystycznie wykonane i
zaopatrzone w te g osy, które s odpowiednie do u ytku ko cielnego.
Zanin zacznie si ich u ywa , nale y je po wi ci i pilnie strzec jako
rzeczy wi tej. Ze wzgl du na natur , wi to i dostoje stwo liturgii,
gra na organach ma by doskona a. Lepiej jest zupe nie zrezygnowa z
gry na organach, ni gra le i nieporadnie. Dla organistów konieczna
jest znajomo liturgii.
Jako instrument bardzo z ony, z którego wydobywa si wzruszaj ce
melodie i harmonie, organy s symbolem uporz dkowanego ycia
duchowego cz owieka, harmonizuj cego z wymogami Ewangelii.
Dzwony wywodz si z Chin. W Europie pierwsze notatki na temat
dzwonów si gaj VI w. Pierwsze dzwony by y ma e. z czasem dopiero
zwi ksza y swoje rozmiary a do olbrzymów wielotonowych. W XII w.
zawieszano je na osobnych wie ach, zwanych dzwonnicami. Pierwsza
znana dzwonnica powsta a przy bazylice w. Piotra za czasów papie a
Stefana II (t 757). W cesarstwie Karola Wielkiego (t 814) ka dy
ko ció musia mie dzwonnic .
Od VIII w. znany jest obrz d konsekracji dzwonów. W obrz dzie
tym skrapiano i obmywano dzwon wi con wod i namaszczano olejami
wi tymi, nadaj c mu imi . Dlatego obrz d ten nazywano chrztem
dzwonu.
Osobliwo ci dzwonu jest to, e wydaj d wi ki o mocnych alikwo-
tach. Dlatego te jego d wi k jest barwny, donios y, mocny, uroczysty.
Znaczenie dzwonów okre laj napisy umieszczane na nich:
Lando Deum verum, plebem voco, congrego clerum,
Defunctos pióro, pestem fugo, festa decoro.
(Wielbi Boga prawdziwego, zwo uj lud, gromadz duchowie stwo,
op akuj zmar ych, oddalam zaraz i przyozdabiam wi ta).
Obecne zalecenia Ko cio a: "Wszyscy, do których to nale y, s obo-
wi zani wiecie zachowywa staro ytny i ogólnie przyj ty w Ko ciele
99
zwyczaj u ywania dzwonów. Nie wolno u ywa dzwonów w ko cio ach,
dopóki nie zostan uroczy cie konsekrowane lub przynajmniej po wi -
cone. Odt d za jako przedmioty po wi cone maj by otaczane nale yt
trosk . Uznane zwyczaje i ró ne sposoby bicia w dzwony, zale nie od celu
dzwonienia, nale y troskliwie zachowa ... Inowacje, maj ce na celu
pe niejsze ud wi kowienie dzwonów lub u atwienie samego dzwonienia
mog by dopuszczone przez ordynariusza miejscowego po wys uchaniu
opinii znawców... Gdzieniegdzie istniej specjalne zespo y wielu
dzwonów, zawieszonych w dzwonnicy, na których wykonuje si ró ne
pie ni i melodie. Tak gr dzwonów zwan pospolicie "carrillon"
(Glockenspiel) wyklucza si zupe nie z jakiegokolwiek u ytku litur-
gicznego... Nale y stara si ze wszystkich si , by wszystkie ko cio y,
kaplice publiczne, by y zaopatrzone przynajmniej w jeden lub dwa
dzwony, cho by niewielkie; surowo za zabrania si , aby zamiast po-
wi conych dzwonów u ywano jakiegokolwiek aparatu lub przyrz du,
któryby mechanicznie lub automatycznie na ladowa lub wzmacnia g os
dzwonów" (Instr. z 1958, nr 86-92). Benedictionale z 1984 r. zawiera
formularz po wi cenia dzwonów, którego mo e dokona kap an.
SZATY LITURGICZNE
Szaty liturgiczne zwane tak e paramentami (od paramenta = szaty
ozdobne) pocz tkowo nie ró ni y si od odzie y wieckiej u ywanej od
wi ta. Ubiór liturgiczny zacz jednak odró nia si od stroju zwy-
ego w ci gu IV i V w. Jeszcze w V w. papie Celestyn I (t 432) gani
duchownych gallika skich, którzy usi owali wyró nia si szczególnym
strojem. Przypomnia , e duchowni maj wyró nia si nie strojem, ale
wiedz , obyczajami i wznios ci serca. Od czasów Karolingów zaczyna
si okres bogatych szat haftowanych.
W zgromadzeniu liturgicznym rozmaito szat jest znakiem zewn -
trznym ró nych funkcji wynikaj cych z ró nych stopni wiece i pos ug
liturgicznych. "W Ko ciele, który jest Cia em Chrystusa, nie wszyscy
cz onkowie spe niaj jednakowe czynno ci. Ta ró no funkcji w spe -
nianiu kultu ukazuje si zewn trznie przez ró no szat liturgicznych.
Dlatego te szaty powinny by znakiem funkcji ka dego z pos uguj -
100
cych... Szat liturgiczn wspóln dla duchownych i ministrantów wszy-
stkich stopni jest alba, przepasana w biodrach paskiem, je eli nie jest
uszyta w taki sposób, e przylega do cia a nawet bez paska. Je eli alba
nie os ania dok adnie zwyk ego stroju ko o szyi, przed na eniem alby
nale y w humera . Alb mo na zast pi kom , ale nie wtedy, gdy
si wk ada ornat lub dalmatyk lub gdy zamiast ornatu czy dalmatyki
nak ada si sam stu " (nr 298). W cytacie tym wyliczone s
nast puj ce szaty liturgiczne: humera , alba, pasek," stu a, ornat,
dalmatyka i kom a.
W redniowieczu symbolika szuka a zwi zków mi dzy szatami litur-
gicznymi, a osob Jezusa Chrystusa, b te z Msz wi . Od XI w.
do modlitw odmawianych przy wk adaniu szat liturgicznych wesz a
symbolika o charakterze moralnym. W szatach tych symbolika widzi
cnoty, jakimi odznacza si maj ci, którzy je nosz .
Humera wywodzi si ze staro ytnej chusty noszonej na ramionach
przez ludzi nale cych do wy szych warstw spo ecznych. Cz ci szat
liturgicznych sta si w IX w. we Frankonii. Dzisiaj przedstawia si on
jako niewielka chusta z lnu lub innej tkaniny szlachetnej, naturalnego
pochodzenia, odpowiadaj cej powadze i wi to ci liturgii. W humerale
symbolika widzi hehn zbawienia (Ef 6,17; l Tes 5,8).
Alba jest bia szat , si gaj do kostek, z d ugimi r kawami.
Taka ukszta towa a si ze staro ytnej tuniki. W krajach gor cych do
dnia dzisiejszego nosi si podobn szat . Tradycyjnie sporz dzano j
ze lnu. Obecnie u ywa si tak e innych, bia ych tkanin szlachetnych.
Nazwa alba wywodzi si z jej bia ego koloru. Jest symbolem czysto ci
duszy b cej w stanie aski u wi caj cej, zdobytej przez krew Baranka
(Ap 7,14), której nagrod b dzie uwielbienie w niebie.
Kom a jest skrócon alb o szerokich r kawach. Najpierw u ywano jej
w chórze, czyli podczas liturgii godzin, a od XIV w. tak e do tych
wszystkich funkcji liturgicznych, dla których alba nie by a wyra nie
przepisana. Symbolika kom y jest ta sama, co alby, któr zast puje.
Pasek z aci ska zwany tak e cingulum, jest grubym sznurem z fr -
dzlami na obu ko cach, którym przepasuje si alb , gdy jest za szeroka
lub za d uga. Pasek symbolizuje wstrzemi liwo i panowanie nad
po dliwo ciami cielesnymi. Jest tak e znakiem pracy w s bie Bo ej.
101
 Stu a jest d ug , szerok wst , lekko rozszerzon na obu ko -
cach, uszyt z tej samej tkaniny, co ornat. Biskup i kap an nosz stu
zawieszon na szyi i zwisaj swobodnie obu ko cami z przodu. Diakon
natomiast zak ada stu na sposób szarfy z lewego ramienia uko nie do
prawego boku. W staro ytno ci by a oznak urz du i godno ci. W
liturgii symbolizuje w adz i godno urz du kap skiego.
Ornat powsta z wierzchniej szaty rzymskiej, która by a rodzajem
aszcza bez r kawów, z jednym tylko ma ym otworem na g ow . U y-
wano go przy wszystkich czynno ciach kap skich. Od XIII w. zacz to
go obcina z obydwu boków, by nie kr powa ruchów r k, a w XVII
wieku pozosta y dwa p aty materia u zwisaj ce z przodu i z ty u. Rów-
nocze nie ornat przyozdabiano coraz bardziej bogatymi haftami. Na
plecach najcz ciej by znak krzy a, symbol ofiary Chrystusa. Jest te
symbolem ci aru s by Bo ej. Obecnie wraca si do ornatu obszer-
nego, bez przesadnych ozdób. Poniewa ornat wk ada si na wszystkie
poprzednio w one szaty, dlatego w obrz dach wi ce uchodzi zawsze
za symbol mi ci pokrywaj cej grzechy (l P 4,8).
Dalmatyka jest szat w asn diakona. Wk ada j na alb i stu .
Pierwotnie dalmatyka by a strojem wieckim. Za jej ojczyzn uchodzi
Dalmacja, od której wzi a nazw . Od IV w. nosi j papie i diakoni
rzymscy. Strojem liturgicznym diakona dalmatyka sta a si w IX wieku.
By a to szata d uga i szeroka, nie przepasana, o krótkich i szerokich
kawach. Z czasem uleg a skróceniu, a dla atwiejszego jej ubierania
przeci to j z obydwu boków, cznie z r kawami. Zawsze by a koloru
bia ego z czerwonymi, pionowymi pasami, biegn cymi od ramion do
do u, tak z przodu jak i z ty u. Od XVIII w. kolor jej zacz to dosto-
sowywa do koloru ornatu. Jest znakiem urz du, zaszczytu diakona
us uguj cego Chrystusowi Eucharystycznemu. Modlitwa ko cielna przed-
stawia j jako szat rado ci i symbol nadprzyrodzonej sprawiedliwo ci.
Barwy szat liturgicznych nie by y przypadkowe. Mia y swoj wymow .
W liturgii stosowano je swobodnie. Z pierwszymi regu ami pod tym
wzgl dem spotykamy si w IX w. W XII w. W Rzymie ustali si pewien
kanon kolorów liturgicznych. Na pocz tku XIII w. zestaw barw
liturgicznych opisa Innocenty III (t 1216). Od tego czasu nie by o
wi kszych zmian w doborze kolorów wraz z ich symbolik , jak wiadczy
msza w. Piusa V (t 1572), a w mszale Paw a VI (t 1978) czy-
102
tamy: "Co do kolorów szat liturgicznych nale y zachowa tradycj "
(OWMR 308). W tradycji ka dy kolor mia swoj symbolik :
B i a y zawsze symbolizowa wiat o, czysto , rado , wi teczny
nastrój. St d kolor ten stosowano w obchodach liturgicznych o charakterze
radosnym: Bo e Narodzenie, Zmartwychwstanie Pa skie, wi ta Pa skie
(nie zwi zane z Jego m ), Matki Bo ej i wi tych Wyznawców.
C z e r w o n y to znak krwi, m cze stwa, a tak e ognistych j -
zyków, pod postaciami których Duch wi ty zst pi na Aposto ów we
Wieczerniku w dniu Zielonych wi t. St d u ywa si go w uroczysto
Zes ania Ducha wi tego i w obchody ku czci wi tych m czenników i
w wi ta Pa skie zwi zane z Jego m .
Z i e l o n y zwyk e symbolizuje nadziej , odrodzenie, m odo i
sprawiedliwo . Stosuje si go w niedziele i w dni powszednie Okresu
Zwyk ego w ci gu roku.
F i o l e t o w y kolor stosowano pierwotnie zamiast c z a r -
n e g o , który by znakiem oby i pokuty. Kolor fioletowy, oprócz
oby i pokuty symbolizowa ponadto skruch , pokor oraz godno
(np. strój biskupa czy pra ata). Ostatnia reforma liturgiczna powróci a
do starej tradycji i koloru fioletowego mo na u ywa zamiast czarnego.
Fioletowy kolor u ywany jest zatem w Adwencie, Wielkim Po cie i w
liturgii obnej. Welon kielichowy zawsze mo e by bia y.
Na temat znaczenia barw w liturgii czytamy w mszale Paw a VI:
"rozmaito kolorów szat liturgicznych ma uzewn trznia charakter
sprawowanych misteriów wiary, a tak e ide rozwoju ycia chrze ci-
ja skiego w ci gu roku liturgicznego" (nr 307).
Kapa pierwotnie by a strojem ksi t i królów. Nie jest to zatem
strój liturgiczny w takim znaczeniu jak pozosta e szaty liturgiczne. Nie
ma te powszechnie przyj tej symboliki.
Mitra jako liturgiczne nakrycie g owy istnieje od XII wieku. Wy-
wodzi si z nakrycia g owy urz dników pa stwowych. Modlitwy nazy-
waj j he mem zbawienia, a w dwóch jej rogach symbolika dopatruje
si obu Testamentów.
Paliusz jest ta na trzy palce szerok z sze cioma krzy ykami z
czarnego materia u. Ma form naszyjnika z dwoma ko cami zwisaj cymi
z przodu i na plecy. Jest znakiem godno ci arcybiskupa metro-
103
polity. Ozdobny paliusz o wi kszych rozmiarach nazywa si racjona
(u ywa y go: Kraków, Eichstatt, Nency, Tuluza, Paderborn).
Pier cie znak urz du i godno ci biskupa, posiada wprawion w
oczko piecz ryt w metalu lub szlachetnym kamieniu (sygnet). Jego
praktyczne znaczenie polega o wi c na wyt aczaniu nim piecz ci. Naj-
wcze niej biskupi hiszpa scy nosili takie pier cienie, bo ju w VII
wieku. Wzmiankuje go wi ty Izydor z Sewilli (f 636). Jest symbolem
piecz ci prawdziwej wiary i za lubin biskupa z diecezj . Ceremonia
biskupi z 1984 r. nakazuje nosi go stale.
Pastora najpierw u ywany by przez opatów. Pierwszym opatem,
który go u ywa by w. Kolumban (t 615). Odt d szybko si rozpow-
szechni . Poza klasztorami u ywali go biskupi, ksi ta i królowie jako
znak w adzy. Do liturgicznych insygniów zalicza si go od XI w. Za-
krzywienie u góry jest symbolem troski pasterskiej biskupa, który ma
odci ga wiernych od z a, jak pasterz owce. rodkowa cz pastora u
oznacza podpor i symbolizuje s ludowi oraz umacnianie jego
wiary. Dolna cz pastora u ostro zako czona oznacza trosk pastersk
w zach caniu, napominaniu, a nawet w karceniu. Papie od XII wieku
ywa pastora u prostego, zako czonego krzy em.
Pektora nosz biskupi od XI w. Pochodzi z relikwiarzyków noszo-
nych przez duchowie stwo na chrze cija skim Wschodzie, a pó niej na
Zachodzie. By y to naczy ka ró nych kszta tów z relikwiami m czen-
ników. Dlatego pektora sta si znakiem zwyci stwa nad cierpieniem, a
nawet nad mierci . Przypomina cierpienie, i opiek , jaka sp ywa z
krzy a Chrystusowego dla obrony przed napa ciami wrogów zbawienia.
Zwyczaj zak adania pektora u na czas sprawowania czynno ci litur-
gicznych sta si obowi zkiem dopiero w XVI w. Obecnie Ceremonia
biskupi przewiduje umieszczanie go pod ornatem czy kap .
NACZYNIA LITURGICZNE
Kielich w staro ytno ci by du y i zaopatrzony w dwa uchwyty dla
podtrzymywania przez diakona w czasie udzielania Komunii w. pod
postaci wina. W epoce roma skiej, kielich zmniejszy swoje rozmiary
i przybra kszta t tulipana. W epoce gotyku czara kielicha upodobni a
si wi cej do odwróconego sto ka. Barok doda bogat ornamentyk .
Kielich z paten stawia si na korporale, czyli ma ym obrusie Lnia-
nym. Wed ug komentatorów korpora symbolizuje ca un, w który owi-
ni te by o Cia o Pa skie w grobie.
Puryfikaterz jest ma ym r czniczkiem s cym do wycierania kie-
licha.
Pa ka to podwójny czworobok lniany s cy do nakrywania kielicha.
Usztywnia si go przez w enie tekturki.
Paten podobnie jak kielich by a pocz tkowo du a, ze wzgl du na
amanie na niej konsekrowanego chleba. Z czasem, gdy zacz to stosowa
gotowe komunikanty wystarczy a paten ma a.
Pontyfika dawny, w patenie i kielichu widzia symbol nowego grobu
Pa skiego, poniewa s do sk adania na nich Jego Cia a i Krwi.
Przypominaj tak e Wieczernik i pierwsze przeistoczenie (Mt 26,26-28;
Mk 14,22-25; k 22,15-20; l Kor 11,23-25).
Ampu ki u ywane s od staro ytno ci jako naczy ka na wino i wod .
Do kompletu nale y taca szklana lub metalowa. Na tacy stawia si
ampu ki. Taca s y równie przy obmywaniu r k.
Puszka (ciborium) by a okr ym lub czworok tnym pude kiem, s u-
cym do przechowywania Naj wi tszego Sakramentu. Od XIII wieku
przybra a form kielicha z przykrywk . Sukienk na puszk z komuni-
kantami przepisa dopiero Rytua Rzymski (1614).
Monstrancja u ywana jest tylko w Ko ciele zachodnim od XIV
wieku, w zwi zku z rozwojem kultu eucharystycznego. Ozdabiano j
motywami niezwykle pomys owymi i bogatymi, godnymi Eucharystii.
Naj wi tsz Hosti przeznaczon do monstrancji przechowuje si w
kustodii.
Uchwyt podtrzymuj cy Hosti nazywa si lun lub melchizedekiem.
105
 ROK LITURGICZNY
Rokiem liturgicznym zajmuje si heortologia (od grec. heorte =
wi to). Jest to nauka o pochodzeniu i znaczeniu wi t chrze cija skich
ca ego roku ko cielnego. Bada je w aspekcie historycznym, teologiczno-
liturgicznym, duszpasterskim i moralno-ascetycznym.
POWSTANIE I ZNACZENIE
POWSTANIE roku liturgicznego nie dokona o si naraz. Trzeba
raczej mówi o jego stopniowym powstawaniu na przestrzeni ca ej historii
Ko cio a. Ka dy wiek wnosi do kalendarza ko cielnego coraz to nowe
obchody. Najstarszym obchodem, si gaj cym czasów apostolskich, jest
niedziela. Powsta a jako cotygodniowe wspomnienie zmartwychwstania
Pa skiego. Nieco pó niej zwrócono uwag na rocznic zmartwychwstania
Pa skiego. Rocznic t obchodzono ju w II wieku bardzo uroczy cie.
Po raz pierwszy Wielkanoc wymienia w. Justyn M czennik (t 167) w
Dialogu z ydem Tryfonem (c. 40,1; 113,3). W III wieku rozwin si
kult czenników, pó niej Wyznawców. W IV wieku powsta o wi to
Bo ego Narodzenia. W tym samym wieku powsta najpierw okres
przygotowawczy do wi ta Zmartwychwstania Pa skiego (Wielki Post) i
okres wi teczny zwany Pi dziesi tnic , jak równie okres
przygotowawczy do wi t Bo ego Narodzenia (Adwent) oraz okres
wi teczny. W V w. obchody Suchych Dni uwa ano w Rzymie za zwyczaj
dawno ju znany.
Tak powsta y najwa niejsze wi ta i okresy liturgiczne. Stanowi
one niejako fundament ca ego roku ko cielnego. Proces dalszego roz-
woju roku liturgicznego trwa przez wieki i nadal nie jest uko czony,
106
poniewa nadal pojawiaj si nowe obchody liturgiczne, inne znów ulegaj
redukcji czy zanikowi poprzez reformy liturgiczne lub naturalny proces
yciowy" roku liturgicznego. Rok ko cielny jest wci ywy i podlega
naturalnym procesom historycznym.
Pocz tek roku liturgicznego nie zawsze mia t sam dat . Wed ug
starych ksi g liturgicznych, pochodz cych z okresu mi dzy VIII, a XIII
wiekiem, nowy rok rozpoczynano od Wielkanocy lub od Bo ego Naro-
dzenia. W staro ytno ci rok ko cielny uzale niony by od roku cy-
wilnego i w Rzymie rozpoczyna si l marca, a w Bizancjum l wrze nia.
Gdy pod koniec redniowiecza przyzwyczajono si do odró niania roku
ko cielnego od cywilnego, wtedy Adwent sta si pocz tkiem rocznego
cyklu obchodów liturgicznych. Od tego czasu ksi gi liturgiczne ca y
uk ad formularzy porz dkuj od Adwentu pocz wszy.
W wyniku dyskusji i postanowie Soboru Watyka skiego II wyeks-
ponowano w roku liturgicznym niedziel jako wi to Pa skie, o czym
jakby zapomniano i zosta a zagubiona w mnóstwie obchodów mniejszej
rangi. Zbyt liczne obchody ku czci wi tych Pa skich zredukowano lub te
umieszczono w kalendarzach partykularnych (regionalnych, diece-
zjalnych, zakonnych). W miejsce wielu stopni wi t i skomplikowanych
oktaw, wprowadzono tylko trzy stopnie obchodów, a mianowicie:
— uroczysto ,
— wi to i
— wspomnienie (obowi zkowe lub dowolne).
Pozostawiono jedynie dwie oktawy:
— Bo ego Narodzenia i
— Wielkanocy.
ZNACZENIE roku liturgicznego Pius XII w 1947 roku uj nast -
puj co: "Rok ko cielny nie jest zimnym i bezw adnym przedstawianiem
spraw tycz cych si minionych czasów, ani te prostym i czczym przy-
pomnieniem wypadków dawnych wieków. Jest to raczej sam Chrystus,
który trwa w swoim Ko ciele. Idzie naprzód t drog niezmiennego
swojego mi osierdzia, na któr wst pi ju za swojego ziemskiego ycia,
kiedy przeszed dobrze czyni c. A wst pi na ni z tym litosnym zamy-
em, by dusze ludzkie mog y zbli si duchowo do Jego tajemnic i
czerpa z nich ycie. Te za tajemnice s nieustannie obecne i dzia-
aj ce" (Med. Dei, s. 90). Na ten sam temat mówi Sobór Watyka ski II
w 1963 r.: " wi ta Matka Ko ció uwa a za swój obowi zek obchodzi w
czcigodnym wspomnieniu zbawcze dzie o swego Boskiego Oblu-
107
bie ca przez caty rok w ustalonych dniach... Z biegiem roku Ko ció
ods ania ca e misterium Chrystusa, pocz wszy od Wcielenia i Narodzenia
do Wniebowst pienia, do Zes ania Ducha wi tego oraz oczekiwania
ogos awionej nadziei i przyj cia Pa skiego. W ten sposób obchodz c
misteria Odkupienia, Ko ció otwiera bogactwa zbawczych czynów i zas ug
swojego Pana, tak e one uobecniaj si niejako w ka dym czasie, aby
wierni zetkn li si z nimi i dost pili aski zbawienia" (KL 102).
Celem obchodów liturgicznych zawsze by o stworzenie wiernym
mo liwo ci prze ywania dzie zbawczych Jezusa Chrystusa; ukazanie
owoców odkupienia na przyk adzie wi tych Pa skich; pobudzenie
wiefnych do wdzi cznego rozwa ania pszczególnych wydarze zbaw-
czych, które moc Ducha wi tego staj si niejako obecne w obchodach
liturgicznych. Dlatego liturgia Bo ego Narodzenia mówi: "Dzisiaj
narodzi si nam Zbawicie? (Ant. na wej cie - Pasterka) lub "Dzi si
narodzi Chrystus Pan, Zbawicie? (refren mi dzy czytaniami), we Wielki
Czwartek s yszymy: "za zbawienie nas wszystkich by m czony, to jest
dzisiaj", we Wielkanoc: "Bo e zwyci ywszy mier w dzisiejszym dniu", we
Wniebowst pienie: "Bo e, w dniu dzisiejszym Syn Twój Jednorodzony
wst pi do nieba" itd.
W liturgii to "dzisiaf jest charakterystyczne i powtarza si bardzo
cz sto. Wci oznajmia ono, e "tajemnice zbawienia s obecne i dzia-
aj ce... aby zetkn li si z nimi i dost pili aski zbawienia". Obecne s
przede wszystkim przez Msz wi , która jest punktem szczytowym
ka dego obchodu liturgicznego. Msza wi ta uobecnia ca e misterium
Chrystusa. Gdzie jest ca , tam s i cz ci. Cz ciami tymi s
wydarzenia zbawcze, obchodzone jako osobne wi ta. Np. w Bo e Na-
rodzenie obchodzi si i prze ywa misterium Narodzenia Pa skiego; we
Wielkanoc misterium Zmartwychwstania Pa skiego itd. W Ten sposób "z
biegiem roku Ko ció ods ania ca e misterium Chrystusa".
"W ró nych okresach roku liturgicznego, zgodnie z tradycj , Ko ció
pog bia duchowe wyrobienie wiernych przez pobo ne wiczenia duszy i
cia a, przez pouczenia, modlitwy, uczynki pokutne i dzie a mi osierdzia"
(Ka . lit. 1).
"Ka dy dzie jest u wi cony przez liturgiczne czynno ci ludu Bo ego,
zw aszcza przez Ofiar Eucharystyczn i Liturgi Godzin. Dzie
liturgiczny trwa od pomocy do pomocy. Obchód niedzieli i uroczys-
to ci rozpoczyna si wieczorem dnia poprzedniego" (Ka . lit. 3).
108
WI TOWANIE MISTERIÓW ODKUPIENIA
Kolejno omawiania poszczególnych obchdów i okresów liturgicz-
nych zgodna jest z artyku em 102 Konstytucji o liturgii, gdzie czytamy:
"ka dego tygodnia Ko ció obchodzi pami tk zmartwychwstania Pa -
skiego, a z biegiem roku ods ania ca e misterium Chrystusa, pocz wszy od
Wcielenia i Narodzenia a do Wniebowst pienia, do Zes ania Ducha
wi tego oraz oczekiwania b ogos awionej nadziei przyj cia Pa skiego".
Najpierw zatem niedziela, nast pnie obchody wydarze zbawczych
wed ug ich kolejno ci w yciu Chrystusa i w roku liturgicznym.
NIEDZIELA
Sobór poucza: "Zgodnie z tradycj apostolsk , która wywodzi si od
samego dnia zmartwychwstania Chrystusa, misterium paschalne
Ko ció obchodzi co osiem dni, w dniu, który s usznie jest nazywany
dniem Pa skim albo niedziel . W tym bowiem dniu wierni powinni
schodzi si razem dla s uchania s owa Bo ego i uczestniczenia w Eu-
charystii, aby tak wspomina M , Zmartwychwstanie i chwa Pana
Jezusa i sk ada dzi kczynienie Bogu, który ich odrodzi przez zmart-
wychwstanie Jezusa Chrystusa ku nadziei ywej. Niedziela jest zatem
najstarszym i pierwszym dniem wi tecznym, który nale y tak przed-
stawi i wpoi w pobo no wiernych, aby sta si równie dniem ra-
do ci i odpoczynku od pracy. Poniewa niedziela jest podstaw i rdze-
niem ca ego roku liturgicznego, nie nale y jej przys ania innymi
obchodami, je eli nie s rzeczywi cie bardzo wa ne" (KL 106).
NAZWY NIEDZIELI
Nazwy niedzieli si gaj przewa nie pocz tków chrze cija stwa.
Wszystkie zwi zane s z jej tre ci .
Pierwszy dzie tygodnia jest nazw biblijn (Mt 28,1; Mk 16,2.9;
k 24, 1; J 20,1.19; l Kor 16,2). Siedmiodniowy cykl tygodnia (Dz 20,
109
bie ca przez ca y rok w ustalonych dniach... Z biegiem roku Ko ció
ods ania ca e misterium Chrystusa, pocz wszy od Wcielenia i Narodzenia
do Wniebowst pienia, do Zes ania Ducha wi tego oraz oczekiwania
ogos awionej nadziei i przyj cia Pa skiego. W ten sposób obchodz c
misteria Odkupienia, Ko ció otwiera bogactwa zbawczych czynów i
zas ug swojego Pana, tak e one uobecniaj si niejako w ka dym
czasie, aby wierni zetkn li si z nimi i dost pili aski zbawienia" (KL
102).
Celem obchodów liturgicznych zawsze by o stworzenie wiernym
mo liwo ci prze ywania dzie zbawczych Jezusa Chrystusa; ukazanie
owoców odkupienia na przyk adzie wi tych Pa skich; pobudzenie
wiernych do wdzi cznego rozwa ania pszczególnych wydarze zbaw-
czych, które moc Ducha wi tego staj si niejako obecne w obchodach
liturgicznych. Dlatego liturgia Bo ego Narodzenia mówi: "Dzisiaj
narodzi si nam Zbawicie? (Ant. na wej cie - Pasterka) lub "Dzi si
narodzi Chrystus Pan, Zbawicie? (refren mi dzy czytaniami), we Wielki
Czwartek s yszymy: "za zbawienie nas wszystkich by m czony, to jest
dzisiaj", we Wielkanoc: "Bo e zwyci ywszy mier w dzisiejszym dniu",
we Wniebowst pienie: "Bo e, w dniu dzisiejszym Syn Twój Jednorodzony
wst pi do nieba" itd.
W liturgii to "dzisiaj" jest charakterystyczne i powtarza si bardzo
cz sto. Wci oznajmia ono, e "tajemnice zbawienia s obecne i dzia-
aj ce... aby zetkn li si z nimi i dost pili aski zbawienia". Obecne s
przede wszystkim przez Msz wi , która jest punktem szczytowym
ka dego obchodu liturgicznego. Msza wi ta uobecnia ca e misterium
Chrystusa. Gdzie jest ca , tam s i cz ci. Cz ciami tymi s
wydarzenia zbawcze, obchodzone jako osobne wi ta. Np. w Bo e Na-
rodzenie obchodzi si i prze ywa misterium Narodzenia Pa skiego; we
Wielkanoc misterium Zmartwychwstania Pa skiego itd. W Ten sposób "z
biegiem roku Ko ció ods ania ca e misterium Chrystusa".
"W ró nych okresach roku liturgicznego, zgodnie z tradycj , Ko ció
pog bia duchowe wyrobienie wiernych przez pobo ne wiczenia duszy i
cia a, przez pouczenia, modlitwy, uczynki pokutne i dzie a mi osierdzia"
(Ka . lit. 1).
"Ka dy dzie jest u wi cony przez liturgiczne czynno ci ludu Bo ego,
zw aszcza przez Ofiar Eucharystyczn i Liturgi Godzin. Dzie
liturgiczny trwa od pó nocy do pomocy. Obchód niedzieli i uroczys-
to ci rozpoczyna si wieczorem dnia poprzedniego" (Ka . lit. 3).
108
WI TOWANIE MISTERIÓW ODKUPIENIA
Kolejno omawiania poszczególnych obchdów i okresów liturgicz-
nych zgodna jest z artyku em 102 Konstytucji o liturgii, gdzie czytamy:
"ka dego tygodnia Ko ció obchodzi pami tk zmartwychwstania Pa -
skiego, a z biegiem roku ods ania ca e misterium Chrystusa, pocz wszy od
Wcielenia i Narodzenia a do Wniebowst pienia, do Zes ania Ducha
wi tego oraz oczekiwania b ogos awionej nadziei przyj cia Pa skiego".
Najpierw zatem niedziela, nast pnie obchody wydarze zbawczych
wed ug ich kolejno ci w yciu Chrystusa i w roku liturgicznym.
NIEDZIELA.
Sobór poucza: "Zgodnie z tradycj apostolsk , która wywodzi si od
samego dnia zmartwychwstania Chrystusa, misterium paschalne
Ko ció obchodzi co osiem dni, w dniu, który s usznie jest nazywany
dniem Pa skim albo niedziel . W tym bowiem dniu wierni powinni
schodzi si razem dla s uchania s owa Bo ego i uczestniczenia w Eu-
charystii, aby tak wspomina M , Zmartwychwstanie i chwa Pana
Jezusa i sk ada dzi kczynienie Bogu, który ich odrodzi przez zmart-
wychwstanie Jezusa Chrystusa ku nadziei ywej. Niedziela jest zatem
najstarszym i pierwszym dniem wi tecznym, który nale y tak przed-
stawi i wpoi w pobo no wiernych, aby sta si równie dniem ra-
do ci i odpoczynku od pracy. Poniewa niedziela jest podstaw i rdze-
niem ca ego roku liturgicznego, nie nale y jej przys ania innymi
obchodami, je eli nie s rzeczywi cie bardzo wa ne" (KL 106).
NAZWY NIEDZIELI
Nazwy niedzieli si gaj przewa nie pocz tków chrze cija stwa.
Wszystkie zwi zane s z jej tre ci .
Pierwszy dzie tygodnia jest nazw biblijn (Mt 28,1; Mk 16,2.9;
k 24, 1; J 20,1.19; l Kor 16,2). Siedmiodniowy cykl tygodnia (Dz 20,
109
7; l Kor 16, 2) chrze cijanie przej li ze Starego Testamentu (Wj 23,
12; 34,21). W pierwszym dniu tego cyklu Chrystus zmartwychwsta ,
ukaza si uczniom, zjad z nimi posi ek i udzieli im Ducha wi tego na
odpuszczenie grzechów. Przez cud zmartwychwstania Bóg objawi
ukrzy owanego Chrystusa jako zwyci skiego Pana (Kyrios, Dz 2,36).
Nazw t pos ugiwano si nie tylko w pierwszych wiekach lecz tak e
pó niej.
Na okre lenie niedzieli jako dnia zmartwychwstania Chrystusa naj-
trafniejsz nazw posiada j zyk rosyjski: waskresenije (dzie wskrze-
szenia czyli zmartwychwstania).
Dzie ósmy jest równie nazw biblijn (J 20,26), u ywan tak e
przez Ojców Ko cio a (List Barnaby 15,8; Justyn, Dialog 41; Augustyn,
Ep. 55, 17). Wed ug nich siedmiodniowy tydzie symbolizuje doczes-
no , dzie ósmy za symbolizuje to, co jest poza doczesno ci . Oznacza
zatem wieczno , przysz y wiat, dzie ostateczny i nowe stworzenie.
"Dzie pierwszy stanie si ósmym, powiada w. Augustyn, równie nasze
pierwsze ycie nie b dzie zabrane lecz przekszta ci si w ycie
wieczne". Nazwa "dzie Ósmy" ma u Ojców Ko cio a wyd wi k wyra nie
eschatologiczny, kieruje my li ku rzeczom ostatecznym.
Dzie Pa ski jest trzeci z rz du nazw biblijn (Ap 1,10), któr
ch tnie pos ugiwali si pierwsi chrze cijanie (Didache 14,1): kyriake
hemera - dies dominica, krótko dominica. Kyrios-Dominus, to zmart-
wychwsta y Pan, ciesz cy si pe ni ycia, pe ni w adzy nad ca ym
wszech wiatem, zasiadaj cy po prawicy Ojca, uwielbiony i wywy szony
(Dz 2,36; Flp 2,5-11). Nazwa dominica ywana jest w dokumentach
ko cielnych do dnia dzisiejszego. Przyj a si w nowo ytnych j zykach
roma skich, np.: domenica, domingo, dimanche...
Dzie s ca jest nazw u ywan w Ko ciele od II w. (Justyn,
Apol. I 67,3). Staro ytni Rzymianie nie szukali nazw lecz jakby odli-
czali kolejno poszczególne dni tygodnia: feria prima, feria secunda,
feria tertia...(dzie pierwszy, dzie drugi, dzie trzeci...). Feria prima, to
niedziela, feria secunda, to poniedzia ek itd. Od II w. zacz li po-
ugiwa si nazwami zapo yczonymi od planet-bóstw, które opiekowa y
si dniami tygodnia, w nast puj cym porz dku: dzie s ca (niedziela),
dzie ksi yca (poniedzia ek), dzie Marsa (wtorek), dzie Merkurego
roda), dzie Jowisza (czwatrek), dzie Wenus (pi tek), dzie Saturna
(sobota). Pisarze starochrze cija scy przyjmuj c nazw dzie s ca (dies
solis) nadali jej sens chrystologiczny oparty na bogatym pod u
biblijnym (Ml 3,20; J 1,9; 2 Kor 3,18; 4,6; Ef 5, 14). Na przy-
110
ad w. Maksym z Turynu (V w.) napisa : "Niedziela jest dla nas
czcigodnym i uroczystym dniem, poniewa w tym dniu Zbawiciel, jakby
wschodz ce s ce, rozproszywszy ciemno ci, zaja nia wiat em zmart-
wychwstania. Ludzie tego wiata nazywaj ten dzie dniem s ca, po-
niewa o wieca go Chrystus, wschodz ce s ce sprawiedliwo ci" (Horn. na
Zes . Ducha w.). Nazwa ta wesz a do nowo ytnych j zyków ger-
ma skich, np.: Sonntag, sunday, zondag, sóndag...
Niedziela to nazwa najubo sza pod wzgl dem tre ci teologicznej.
Mówi tylko, e w tym dniu nie wolno pracowa (nie dzia ). Czas
wolny jest równie potrzebny po to, aby mo na zaj si sprawami re-
ligijnymi, zw aszcza Msz wi , prywatnymi praktykami pobo nymi,
jak równie lektur Pisma w. czy innych ksi ek religijnych...
TRE NIEDZIELI
Niedziela jest oryginalnym wi tem chrze cija skim. Obfituje ona w
bogate tre ci teologiczne. Podstawow jej tre ci jest m i s t e r i u m
z m a r t w y c h w s t a n i a Chrystusa. W dniu zmartwychwstania (J
20,20) i po o miu dniach (J 20,27) Chrystus zjawi si po ród zebranych
uczniów ze s owami pokoju. Potem zwróci ich uwag na swoje
chwalebne rany. Da im w ten sposób do zrozumienia, e ile razy
gromadz si dla wi towania Jego pami tki ( k 22,19), maj przede
wszystkim rozpami tywa Jego m , mier i zmartwychwstanie. Je eli w
pierwszych wiekach istnienia Ko cio a chrze cijanie intensywnie
prze ywali niedziel , to dlatego, e g boko zrozumieli zbawcze
misterium Chrystusa. Zarówno dla Aposto ów jak i wszystkich chrze cijan
niedziela by a now rzeczywisto ci . Nowo ta polega a na prze ywaniu
obecno ci Zmartwychwsta ego Pana (Mt 18,20), na przyjmowaniu Jego
nauki i na sprawowaniu Eucharystii.
Oprócz misterium paschalnego, na tre niedzieli sk ada si równie
i d e a s t w o r z e n i a . Ju w. Justyn (t 167) pisa : "W dniu
ca zbieraj si wszyscy z miast i wiosek na wspóln uroczysto .
Zgromadzenie to odbywa si w niedziel , poniewa to pierwszy dzie , w
którym Bóg oddzieli ciemno ci od wiat a i stworzy wiat, a Jezus
Chrystus, nasz Zbawiciel, tego dnia zmartwychwsta " (Apol. 1,67). Ju w
Starym Testamencie ydzi w szabat wspominali stworzenie wiata (Wj
20,8-11), wyzwolenie z niewoli egipskiej (Pp 5,12-15) i przymierze Jahwe
z Izraelem (Ez 20,20). Te trzy idee, w znaczeniu w ciwym Nowemu
Testamentowi, sk adaj si równie na tre niedzieli. S to:
111
idea nowego stworzenia, idea nowego przymierza oraz idea wyzwolenia z
niewoli grzechowej.
Niedziela jako dzie zmartwychwstania Chrystusa, dzie Nowego
Przymierza i wyzwolenia z grzechu ma charakter r a d o s n y .
Chodzi o rado Bo , duchow , p yn z wiary, nadziei i mi ci,
która potem promieniuje na ca e ycie chrze cija skie cz owieka. Dlatego
w tym dniu przerywano wszelkie praktyki pokutne (Tertulian, De corona,
c.3), bo przypomina y grzech i psu y rado niedzieln (Didas-calia 21).
w. Piotr z Aleksandrii (t 311) powiada, e modlitwa na kl czkach nie
zgadza si z rado ci zmartwychwstania (Ep.15). w. Ba-zyli (t 379)
dodaje, e modlitwa w pozycji stoj cej oznacza i zmartwychwstali my
razem z Chrystusem i powinni my szuka tego, co jest w górze (De
Spiritu S.).
W czasach w. Izydora z Sewilli (t 636) do teologicznej tre ci nie-
dzieli dodano wspomnienie D u c h a w i t e g o . W niedziel
Chrystus zmartwychwsta y udzieli Aposto om Ducha wi tego na
odpuszczenie grzechów (J 20,21-23) i w niedziel zes Ducha wi -
tego na Aposto ów i ucznów zebranych we Wieczerniku (Dz 2,1-13).
Poniewa w niedziel rozwa ano wielkie dzie a Bo e, przypisywane
poszczególnym Osobom Boskim: Ojcu — dzie o stworzenia, Synowi —
dzie o odkupienia, Duchowi wi temu — dzie o u wi cenia, dlatego te w
redniowieczu w ka niedziel zacz to w szczególny sposób czci
tajemnic T r ó j c y P r z e n a j w i t s z e j . Do czasu ostatniej
reformy liturgicznej, w ka niedziel zwyk w ci gu roku, w Mszy
w. by a prefacja o Trójcy wi tej, a w brewiarzu Symbol w. Atanazego
Quicumque ku czci Boga Trójjedynego.
W XII wieku do tre ci niedzieli dodano pami tk c h r z t u
(Rupert z Deutz, t 1135 r., De div. off. I c. 20). Nawi zano w ten
sposób do w. Paw a, który czy wewn trznie chrzest ze zmartwych-
wstaniem Pa skim (Rz 6,4). tego czasu pochodzi zwyczaj aspersji,
czyli kropienia wiernych wiecon wod przed sum niedzieln . Pokro-
pienie niedzielne ma ci gle na nowo przypomina przyj ty chrzest i jego
skutki.
Dla rozwa ania i prze ywania swojej godno ci dziecka Bo ego, jak
równie bogatych tre ci niedzieli, potrzebny jest wolny czas od pracy
przymusowej. O d p o c z y n e k n i e d z i e l n y wynika najpierw z
samego faktu zaj cia przez niedziel miejsca szabatu, który by dniem
wolnym od wszelkich zaj . Praktycznie jednak odpoczynek niedzielny
móg by wprowadzony w ycie z chwil uzyskania przez
112
chrze cija stwo praw publicznych. Cesarz Konstantyn Wielki w 313 roku
uzna chrze cija stwo za instytucj woln i pe noprawn , a w 321 roku
nada niedzieli charakter dnia wypoczynku pa stwowego i zezwoli na
swobodne odprawianie nabo stw chrze cija skich, co pó niej
kilkakrotnie potwierdzi .
Jan XXIII w encyklice Mater et Magistra z 1961 roku, o wspó czes-
nych przemianach spo ecznych, przypominia cel wypoczynku niedziel-
nego: "Ko ció katolicki postanowi przed wielu wiekami, e wierni
maj po wi ca temu wypoczynkowi niedziel i w tym dniu uczestniczy
w Eucharystycznej Ofierze, która odnawia pami tk Boskiego Odkupienia i
zarazem udziela duszom ludzkim jego owoców... by cz owiek
porzuciwszy w tym dniu zaj cia ycia codziennego wzniós umys do
spraw niebieskich; by przeznaczy ten dzie na wnikni cie w tajniki
asnego sumienia i zastanowienie si , jakie miejsce zajmuj w jego
yciu konieczne i nienaruszalne zwi zki z Bogiem".
ZGROMADZENIE NIEDZIELNE
Wed ug Konstytucji o liturgii zwyczaj gromadzenia si chrze cijan w
niedziel si ga dnia zmartwychwstania Chrystusa (KL 106; Ka . lit. 4).
Od dnia zmartwychwstania chrze cijanie gromadzili si regularnie na
nabo stwa w ka niedziel (Dz 20,6-12; l Kor 16,2; Didache 16,1;
Ignacy Ant., Ad Magn. 9, 1). Chrze cijanie wywodz cy si z judaizmu
przez jaki czas obchodzili jeszcze szabat, cho nie mieli ju takiego
obowi zku (Koi 2,16; Dz 15,23). Zwyczaj ten jednak szybko znikn .
Ignacy Antioche ski pisa o tym: "Ci, którzy yli wed ug starego
porz dku, s teraz prowadzeni do nowej nadziei. Oni nie wi ju
wi cej szabatu lecz niedziel , to znaczy dzie , w którym ycie przez
Chrystusa i Jego mier na nowo powsta o" (Ad Magn. 9).
Udzia w zgromadzeniu niedzielnym nale y do istoty ycia chrze ci-
ja skiego. Wed ug Listu Pliniusza M odszego, pisanego do cesarza Tra-
jana ok. 112 r., czytamy i chrze cijaninem jest ten, kto bierze udzia w
zgromadzeniu niedzielnym. Podobnie mówi Didache: "W dzie Pa ski
gromad cie si , amcie chleb i dzi ki czy cie, wyznawszy wpierw
grzechy i by czysta by a ofiara wasza. Ktokolwiek za wa ni si z bratem
swoim, niech nie uczestniczy w waszym zebraniu, dopóki si nie
pojedna aby nie splami waszej ofiary" (c. 14). Didaskalia (z III w.)
pouczaj : "W dzie Pa ski od cie wszystko i spieszcie do ko cio a,
113
bo on jest chlub wasz . Jak e usprawiedliwi si kiedy przed Bogiem,
kto w owym dniu nie uczestniczy we wspólnym zebraniu, by s ucha
owa zbawienia i po ywa pokarm Boski, daj cy ycie wieczne?" (c. 13)
Chrze cijan cechowa a wierno w ucz szczaniu na Eucharysti niedzieln .
wiadczy o tym mi dzy innymi m cze stwo grupy chrze cijan z Abiteny,
oskar onej przed prokonsulem Kartaginy Anulinusem o u-rz dzanie
zakazanych zebra . Dekret bowiem cesarza Dioklecjana kaza burzy
chrze cija skie pomieszczenia kultowe, pali wi te ksi gi i grozi
surowymi karami za udzia w nielegalnych zgromadzeniach.
Aresztowanych w 304 r. chrze cijan, po niedzielnym zebraniu, pyta
prokonsul, dlaczego tak post pili? Kap an Saturnin odpowiedzia "My
musimy wi towa dzie Pa ski. Takie jest nasze prawo"; tak samo
brzmia o wyznanie lektora Emeritusa: "My nie mo emy bez wi -
towania dnia Pana"; jedna z m czenniczek, Wiktoria: "Tak, wi towa-
li my dzie Pa ski w moim domu, wyja ni a z dum . By am na zgro-
madzeniu niedzielnym, poniewa jestem chrze cijank ".
Przed opuszczaniem niedzielnego zgromadzenia eucharystycznego
przestrzega ju Pismo wi te. Autor natchniony nawo uje: "Nie opusz-
czajmy naszych wspólnych zebra , jak si to sta o zwyczajem u nie-
których, ale zach cajmy si nawzajem i to tym bardziej, im wyra niej
widzicie, e zbli a si dzie " (Hbr 10,25). Podobne napomnienia pow-
tarzaj si w Tradycji Ko cio a. W Didaskaliach (III w.) czytamy np., e
nie przychodzi na niedzielne zgromadzenie, to pomniejsza Cia o
Chrystusa: "Skoro stanowicie cz onki Chrystusowe, nie mo ecie rozprasza
si poza Ko cio em, opuszczaj c zebrania... Nie poni ajcie samych siebie,
ani nie odejmujcie cz onków Zbawicielowi" (c. 13). Ignacy Antioche ski w
Listach do Efezjan i Magnezjan (PG 5, 647 i 661) napomina, e kto
unika eucharystycznych zgromadze , sam siebie os dza i pozostaje
daleki od zbawienia Chrystusowego. Jan Chryzostom na zarzuty stawiane
przez chrze cijan odpowiada : "Nie mówcie mi, có to, nie mog modli
si w swoim domu? Pewnie, e mo ecie, ale modlitwa ma wi cej mocy,
gdy modlisz si razem". Od IV wieku problemem tym zaj y si synody
(np. w Elwira 306 r., SoGi 343 roku czy w Sar-dyce 393 r.). Rezultatem
ich obrad i postanowie by o przykazanie ko cielne nakazuj ce
katolikowi uczestniczy w niedzielnej Mszy
wi tej.
W prawie ko cielnym czytamy: "W niedziel oraz w inne dni wi -
teczne nakazane, wierni s zobowi zani uczestniczy we Mszy w. oraz
powstrzymywa si od wykonywania tych prac i zaj , które utrudniaj
114
oddawanie Bogu czci, prze ywanie rado ci w ciwej dniowi Pa skiemu
oraz korzystanie z nale nego odpoczynku duchowego i fizycznego"
(KPK 1247).
Celem gromadzenia si wiernych w niedziel w ko ciele jest s uchanie
owa Bo ego i sprawowanie Eucharystii (KL 106). Ca e zgromadzenie
niedzielne s u c h a s o w a B o e g o , które dzi ki lektorowi dociera
do s uchaczy jako s owo ywe, dynamiczne, dzia aj ce w duszy cz owieka i
wi caj ce. S owo Bo e przedstawia histori zbawienia i czy z ni .
Tworzy wspólnot , wyra a wol Bo . Bóg zwo uje swój lud by go
kszta towa i u wi ca . W tym celu stó s owa Bo ego, w wyniku obrad
soborowych, zosta obficiej zastawiony, zw aszcza w niedziele i wi ta.
Niedzielnej liturgii s owa Bo ego dotyczy równie obowi zek g oszenia
homilii w Mszach sprawowanych z ludem (KL 52). "Lud Bo y jednoczy si
przez s owo Boga ywego, wymagane z ca s uszno ci z ust kap anów...
Przez zbawcze bowiem s owo rodzi si wiara w sercach niewierz cych, a
w sercach wierz cych rozwija si ; dzi ki niej powstaje i wzrasta wspólnota
wiernych wed ug s ów Aposto a: Wiara ze s uchania, a s uchanie przez
owo Chrystusa (Rz 10,17). Prezbiterzy s wi c d nikami
wszystkich, aby dzielili si prawd Ewangelii, któr si ciesz w Panu"
(DK 4).
Podczas l i t u r g i i o f i a r y wierni uczestnicz w Eucharystii, która
jest "Sakramentem mi osierdzia, uczt paschaln , w której po ywamy
Chrystusa, w której dusza nape nia si ask i otrzymujemy zadatek
przysz ej chwaty" (KL 47). Dlatego wierni schodz si w ka niedziel
dla "uczestniczenia w Eucharystii, aby tak wspomina m ,
zmartwychwstanie i chwa Pana Jezusa i sk ada dzi kczynienie Bogu,
który ich odrodzi przez zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa ku nadziei
ywej" (KL 106). Komunia w. niedzielna zapewnia skuteczno od-
dzia ywania na nas tajemnicy paschalnej Chrystusa. Przyczynia si tak e
do wzrostu Ko cio a, do umocnienia wi zi z Chrystusem i z bra mi (l
Kor 10,17). Ko ció ci gle dorasta do miary wielko ci wed ug pe ni
Chrystusowej (Ef 4,13) i ka dy chrze cijanin otrzymuje szans
doskonalenia w sobie podobie stwa do Chrystusa, jakie da mu sakra-
ment chrztu (Rz 6,3-11; Gal 3,27-28).
Po wy eniu aspektu teologicznego i duszpasterskiego niedzieli, Sobór
zaleca, aby dzie Pa ski sta si dniem w y p o c z y n k u . Gdy
chrze cijanin rozumie sens teologiczny niedzieli, swój przywilej i
zarazem obowi zek uczestniczenia w liturgii niedzielnej, wynikaj cy z
faktu przyj cia sakramentu chrztu w., wtedy wolno od pracy b -
115
dzie dla niego symbolem wolno ci dziecka Bo ego i zapowiedzi przy-
sz ego szcz cia, a nie tylko dniem regeneracji si do pracy na naj-
bli szy tydzie .
Poniewa niedziela ma tak wielkie znaczenie dla ycia chrze cija -
skiego, dlatego nie mo e by przys aniana innymi obchodami, je eli
rzeczywi cie nie s bardzo wa ne. W okresie zwyk ym w ci gu roku,
niedziela ust puje tylko uroczysto ciom i wi tom Pa skim. Natomiast
niedziele Adwentu, Wielkiego Postu i Okresu Wielkanocnego, nie
ust puj adnym obchodom liturgicznym. Gdy uroczysto przypadnie na
jedn z tych niedziel, wtedy przenosi si j na poniedzia ek. Gdy np.
niedziela Adwentu wypadnie 8 grudnia, wtedy uroczysto Niepo-
kalanego Pocz cia obchodzi si w poniedzia ek, 9 grudnia. Niedziela
nie mo e by zast powana stale, co roku, innym obchodem. Wyj tki
stanowi : wi to wi tej Rodziny (niedziela w oktawie Bo ego Naro-
dzenia), wi to Chrztu Pa skiego (niedziela po Objawieniu Pa skim),
uroczysto Trójcy Przenaj wi tszej (niedziela po Zes aniu Ducha
wi tego) i uroczysto Chrystusa Króla Wszech wiata (ostatnia nie-
dziela roku liturgicznego).
CYKL OBCHODÓW BO EGO NARODZENIA
ADWENT
wi towanie tajemnic Bo ego Narodzenia poprzedza okres przygo-
towawczy, zwany Adwentem. Wed ug historii liturgii Adwent kszta towa y
dwie tradycje: gallika ska i rzymska. Pierwsza z nich pod koniec IV w.
istnia a na terenie Hiszpanii i Galu. Nada a ona tam Adwentowi
charakter pokutny i ascetyczny (post, abstynencja, skupienie) co
wspomina w. Hilary (t 367). Pierwotnie w liturgii gallika skiej Ad-
went by czasem przygotowania na wi ta Epifanii i trwa trzy tygodnie.
W V wieku okres ten przed ono do czterdziestu dni na wzór
Wielkiego Postu i rozpoczyna si 11 listopada czyli w dzie w. Marcina
z Tours (t 397), st d nazwa Adwentu: uadragesima sancti Mar-tini.
Tradycja rzymska jest pó niejsza i si ga VI w. W Rzymie Adwent
mia charakter liturgicznego przygotowania na radosne wi ta Naro-
116
dzenia Pa skiego, ze piewem Alleluja, Te Deum laudamus, z odpowie-
dnim doborem czyta i formularzy, bez praktyk pokutnych. Od czasów
Grzegorza Wielkiego (t 604) Adwent w Rzymie obejmowa ju cztery
niedziele, co pozosta o ju do naszych czasów.
Obydwie tradycje po czy y si w rednich wiekach i w wyniku da y
Adwent liturgicznie rzymski, a ascetycznie gallika ski (kolor fioletowy,
bez Gloria, Te Deum) Form t przyj y i rozpowszechnia y klasztory
benedykty skie i cysterskie. W XIII w. znana by a ju w ca ym Ko -
ciele, do czego przyczyni y si nowe zakony, zw aszcza franciszka skie.
Historia stwierdza, e obok nastroju radosnego oczekiwania na ob-
chów przyj cia Zbawiciela, liturgia adwentowa przepojona by a my o
paruzji Chrystusa i s dzie ostatecznym. Ma to swoje odbicie równie w
dzisiejszej liturgii adwentowej. W Ogólnych normach Roku liturgicznego i
Kalendarza z 1969 r. czytamy: "Okres Adwentu ma podwójny
charakter. Jest okresem przygotowania do uroczysto ci Narodzenia
Pa skiego, przez który wspominamy pierwsze przyj cie Syna Bo ego do
ludzi. Równocze nie jest okresem, w którym przez wspomnienie
pierwszego przyj cia Chrystusa kieruje si dusze ku oczekiwaniu Jego
powtórnego przyj cia na ko cu czasów. Z obu tych wzgl dów Adwent
jest okresem pobo nego i radosnego oczekiwania" (nr 39). "Okres Ad-
wentu zaczyna si od I Nieszporów niedzieli, która wypada 30 listo-
pada lub jest najbli sza tego dnia i ko czy si przed I Nieszporami
Narodzenia Pa skiego" (nr 40).
Dwie idee adwentowe: narodzenie Chrystusa i wyczekiwanie drugiego
przyj cia, podzieli y Adwent na dwie cz ci. Dzie 17 grudnia stanowi
granic tego podzia u. Pierwsza cz Adwentu akcentuje oczekiwanie na
drugie przyj cie Chrystusa w dniu ostatecznym. Druga natomiast jest
przeznaczona na bezpo rednie przygotowanie do uroczysto ci Narodzenia
Pa skiego i spotkanie z Dzieci tkiem przy óbku. Podzia ten widoczny
jest w tekstach liturgicznych, w modlitwach i w czytaniach biblijnych.
Jako przyk ad pos mo e prefacja adwentowa:
...On przez pierwsze przyj cie w ludzkiej naturze spe ni Twoje od-
wieczne postanowienie, a nam otworzy drog wiecznego zbawienia. On
ponownie przyjdzie w blasku swej chwa y, aby nam udzieli obiecanych
darów, których czuwaj c, z ufno ci oczekujemy...
Natomiast prefacja na drug cz Adwentu brzmi:
...Jego przepowiadali wszyscy prorocy, Dziewica Matka oczekiwa a z
wielk mi ci , Jan Chrzciciel zwiastowa Jego przyj cie i og osi Jego
obecno w ród ludu. On ju dzisiaj pozwala nam cieszy si tajemnic
117
swego Narodzenia, aby, gdy przyjdzie, znalaz nas czuwaj cych na modlitwie
i pe nych wdzi czno ci...
Zwornikiem wszystkich tekstów liturgii adwentowej obydwu cz ci,
jest czytanie ci e ksi gi proroka Izajasza. Czytanie to obrazuje t s-
knot za wyczekiwanym Mesjaszem. Najbardziej charakterystyczne jest
zdanie: "Niebiosa, spu cie Sprawiedliwego jak ros , niech jak deszcz
sp ynie z ob oków, niech si otworzy ziemia i zrodzi Zbawiciela" (Iz
45,8). piewane raz jako antyfona, to znów jako pie itp.
Czytania ewangeliczne wed ug w. Mateusza i wed ug w. ukasza
mówi o wydarzeniach jakie bezpo rednio poprzedza y narodzenie si
Zbawiciela. Czytania te ukazuj tak e postacie Matki Bo ej i w. Jana
Chrzciciela, które Opatrzno Bo a zwi za a ze Zbawicielem w sposób
szczególny.
Na bogate w aski przyj cie Zbawiciela musi by przygotowana droga
do serca ludzkiego przez pokut . St d liturgia adwentowa stawia przed
oczy proroka Izajasza i poprzednika Pa skiego Jana Chrzciciela jako
wzory pokuty: "G os wo aj cego na pustyni: Gotujcie drog Panu, dla
Niego prostujcie cie ki!" (Mk 1,3; Iz 40,3).
Od IX w. dla drugiej cz ci Adwentu charakterystyczne s tzw. an-
tyfony "O", poniewa wszystkie rozpoczynaj si od tej litery: O Sapi-
entia, O Adonai, O Radix Jesse, O Clavis David, O Oriens, O Rex gen-
tium, O Emmanuel. Tak uszeregowa je Amalariusz z Metzu (t 850).
Oparte s na obrazach i symbolach biblijnych. Antyfony te w t uma-
czeniu polskim stanowi siedem kolejnych zwrotek dawno piewanej
pie ni nabo nej: "M dro ci, która z ust Bo ych wyp ywasz". Tre ich
obrazuje t sknot szlachetnych Izraelitów za Mesjaszem. Stosowane
byty pierwotnie jako antyfony do Magnificat w liturgii godzin. W od-
nowienej liturgii maj nadal swoje tradycyjne miejsce. Ponadto w czone
zosta y w Msz wi jako wersety w Alleluja przed Ewangeli .
W Adwencie w dalszym ci gu, zgodnie z rubrykami, mo na od-
prawia Roraty. Takie zwyczaje, jak wieca roratnia, wieniec czy ka-
lendarz adwentowy, godne polecenia jako elementy charakterystyczne
dla tego okresu. Czyste wiat o jutrzenki jest symbolem Niepokalanej,
która przynios a ludzko ci Chrystusa-S ce. Wieniec adwentowy z ga zi
jod y z czterema wiecami jest symbolem przygotowania i nadziei.
Wieniec ten pojawi u nas si po pierwszej wojnie wiatowej. Kalendarz
adwentowy ma zwykle kszta t drabiny, po której Dzieci Jezus
zst puje w kierunku óbka w stajence. Symbolizuje Maryj , która sta a
si drabin niebiesk przez któr Bóg zst puje na ziemi .
118
BO E NARODZENIE
My l obchodzenia narodzin Jezusa Chrystusa zrodzi a si pewnie
pod wp ywem kultury grecko-rzymskiej. W tym obszarze kulturowym
istnia zwyczaj wi towania narodzin w adców i wybitnych ludzi. Nie
musia a to by faktyczna data narodzin, cz sto by a to data symbo-
liczna. Gdy chodzi o Chrystusa, to Ewangelia nie podaje adnych da-
nych, na podstawie których mo na by ustali dat Jego narodzenia.
St d te zwrócono uwag na dat symboliczn : 25 grudnia czyli na
dzie przesilenia zimowego z ca jego symbolik . I tak dzie ten sta
si wi tem narodzin Zbawiciela jako S ca sprawiedliwo ci (Ml 4,2) i
wiat ci wiata (J 8,12). Poniewa ju wcze niej, bo w 274 r. Cezar
Aureliusz (t 275) dzie ten przeznaczy na wi towanie Narodzin Nie-
zwyci onego, dlatego razem zesz y si dwa obchody: Narodzenie
Chrystusa i Narodzenie S ca. Synkretyzmowi poga skiemu to nie
przeszkadza o, zw aszcza e ich wi to wtedy by o ju tylko jednym z
ostatnich bastionów poga stwa w tym obszarze geograficznym.
Nowe wi to Bo ego Narodzenia pojawi o si we w ciwym czasie,
poniewa rozprzestrzenia y si wówczas b dy chrystologiczne. Zw aszcza
Ariusz zas yn z odmawiania Chrystusowi Bóstwa. Sobór w Nicei (325
r.) orzek , e Jezus Chrystus, Syn Bo y, zrodzony z Ojca przyj cia o i
sta si cz owiekiem dla naszego zbawienia. To orzeczenie dogmatyczne
zosta o wzmocnione obchodzmi liturgicznymi Bo ego Narodzenia.
Równie lud prawowierny przez to wi to otrzyma podpor dla swojej
wiary.
Pierwsze lady istnienia wi ta Narodzenia Pa skiego znajduj si w
Kalendarzu rzymskim kronikarza Filokalusa. Pod rokiem 336 napisa :
Christus natus in Bethleem ludeae. Prawdopodobnie wi to to obcho-
dzone by o ju wcze niej. Pod koniec IV wieku Bo e Narodzenie dotar o
do Afryki, Hiszpanii, Antiochii, Konstantynopola i Egiptu.
Zgodnie ze star tradycj rzymsk , si gaj VI wieku, w dniu Na-
rodzenia Pa skiego ka dy kap an mo e trzy razy odprawi Msz w.: w
nocy, o wicie i w dzie (Ka . h't. 34). Alegory ci widzieli w tym
zwyczaju symbol potrójnego rodzenia si Chrystusa. W pierwszej Mszy
wi tej widzieli symbol odwiecznego rodzenia si Syna Bo ego z Ojca, w
drugiej, symbol Jego narodzenia si w czasie z Maryi Panny, wreszcie w
trzeciej, symbol rodzenia si Chrystusa w duszy cz owieka przez ask .
Pocz tek historyczny tego zwyczaju jest nast puj cy: Najstarsz z tych
trzech Mszy jest dzisiejsza trzecia. Papie odprawia j w swojej
119
bazylice w dzie Bo ego Narodzenia. Drug zacz odprawia w V w. o
pó nocy w bazylice Santa Maria Maggiore. Papie poszed za przy-
adem Betlejem, gdzie o pó nocy odprawiano Msz w. ku uczczeniu
tajemnicy Bo ego Narodzenia. Trzeci o wicie odprawia w ko ciele
w. Anastazji, m czenniczki, bardzo czczonej w Ko ciele wschodnim
dnia 25 grudnia. Czyni to zapewne z szacunku dla namiestnika bizan-
ty skiego w Rzymie.
Z Bo ym Narodzeniem cz si zwyczaje ludowe: óbek i szopka,
znane od V wieku, a rozpowszechnione przez franciszkanów w XIII
wieku; kol dy, które w Polsce lud piewa co najmniej od pocz tku
XVI wieku; jase ka ce pozosta ci po redniowiecznych dramatach
i inscenizacjach ludowych; op atki wigilijne, znane od XVIII wieku,
szczególnie w Polsce piel gnowane jako znak mi ci, yczliwo ci i
jedno ci, zw aszcza w rodzinie; choinka z podarunkami znana jest od
pocz tku XIX w. i obrazuje Chrystusa przychodz cego z darami ask.
OKRES WI TECZNY
Obchody Bo ego Narodzenia trwa y pocz tkowo jeden dzie . Oktawa
dosz a w VI wieku przed aj c to wi towanie Narodzenia Pa skiego
do o miu dni. Jej budowa jest swoista, poniewa ju wcze niej dni te
zaj te by y przez kult wi tych. Pierwszy dzie oktawy obejmuje
obchody liturgiczne misterium Narodzenia Pa skiego.
Drugi dzie po wi cony jest w. Szczepanowi, diakonowi i pierwszemu
czennikowi. Kult liturgiczny w. Szczepana znany jest od IV w. W
pa stwie Karolingów i w innych krajach zachodnich i pomocnych w.
Szczepan sta si patronem koni, dlatego 26 grudnia po wi cano owies.
Gdzieniegdzie zwyczaj ten nadal jest piel gnowany.
Trzeci dzie oktawy, 27 grudnia, po wi cony jest kultowi w. Jana
Aposto a i Ewangelisty. Jego kult liturgiczny istnia ju od IV wieku.
W dniu tym wieci si wino i podaje wiernym do picia: Bib amorem s.
Joannis. Jest to zwyczaj pochodzenia poga skiego, którzy pili zdrowie
swoich bogów. Ju w staro ytno ci chrze cija skiej (Cezary z Arles, t
542) czyniono to na cze ró nych wi tych, z czego tylko wino w.
Jana otrzyma o b ogos awie stwo od XIII w. i dlatego przetrwa o do
dzi . Komentatorzy tego zwyczaju nawi zuj równie do legendy z VI
w., wed ug której przeciwnicy chcieli otru w. Jana, lecz ten, po
modlitwie i znaku krzy a, bez szkody spo zatrute wino. Widz c to
kap an poga ski, nawróci si .
120
Czwarty dzie oktawy, 28 grudnia, to wi to M odzianków, wprowa-
dzone do liturgii w V w. M odziankowie to dzieci z Betlejem i okolicy,
które niewinnie odda y ycie za Chrystusa. Historia tego wydarzenia
sta a si tre ci obchodu liturgicznego.
Nast pne dni, to jest 29, 30 i 31 grudnia, zgodnie z prawami oktawy,
dalszym ci giem obchodów Bo ego Narodzenia. W tym czasie
przypadaj dwa wspomnienia dowolne. Dnia 29 grudnia wspomnienie
w. Tomasza Becketa (t 1170) m czennika, arcybiskupa Canterbury,
który odda ycie w obronie praw Ko cio a. Dnia 31 grudnia wspom-
nienie w. Sylwestra I (t 335) papie a, który przez dwadzie cia lat
sprawowa urz d Piotra. Jest jednym z pierwszych wyznawców.
W niedziel w oktawie przypada wi to Naj wi tszej Rodziny: Jezusa,
Maryi i Józefa. Gdy w oktawie nie ma niedzieli, wtedy wi to to
obchodzi si 30 grudnia. Kult ten pojawi si w XVII w., jako sponta-
niczna reakcja wiernych na demoralizuj ce skutki wojny trzydziestoletniej
(1618-1648), które w szczególny sposób dotkn y rodzin. Zwróci
uwag na Naj wi tsz Rodzin jako wzór ycia rodzinnego. W 1921
roku Benedykt XV zatwierdzi wi to Naj wi tszej Rodziny dla ca ego
Ko cio a powszechnego.
Ostatni dzie oktawy Bo ego Narodzenia przypada l stycznia. Jest to
uroczysto Bo ej Rodzicielki Maryi. Wspomina si w liturgii godno
Maryi Bogarodzicy. Jest to Spojrzenie na Bo e Narodzenie oczyma
Maryi. W tym dniu wspomina si równie obrzezanie Dzieci tka i
nadanie Mu Imienia Jezus (Ka . lit. 35).
Na zako czenie roku cywilnego odprawia si w ko cio ach uroczyste
nabo stwo, aby zda spraw Bogu z powierzonego czasu, przeprosi za
grzechy i dzi kowa za odebrane aski. Dawniej wieczór sylwestrowy
obchodzono w Polsce w nastroju powa nym, egnaj c stary rok modlitw .
Zabaw nocn przyj to z Zachodu.
OBJAWIENIE PA SKIE
Wschód chrze cija ski mia swoje wi to narodzenia Chrystusa, ob-
chodzone wcze niej od zachodniego Bo ego Narodzenia. Pierwotnie
nazywano je tam Teofani , potem Epifani . Pochodzenie wi ta Epifanii
jest podobne do Bo ego Narodzenia w Rzymie. Mianowicie w Egipcie i
Arabii przesilenie zimowe ze wszystkimi prastarymi praktykami
mitologicznymi (Eon, Ajon) obchodzono 6 stycznia. By to przede
wszystkim dzie kultu boga s ca. W tym dniu chrze cijanie zacz li
121
tam obchodzi narodziny Jezusa Chrystusa. By o to wi to zst pienia
Pana i Zbawcy w ziemskie królestwo (l Tm 1,12; Tt 2,11; 3,4). Z na-
rodzeniem Pana chrze cijanie obchodzili te wydarzenia z ycia Chry-
stusa, w których objawi On swoje Bóstwo (st d Teofania), a wi c
chrzest w Jordanie, pok on m drców i cud w Kanie Galilejskiej. Z po-
wodu podobie stw obu obchodów Narodzenia Pa skiego, w. Augustyn
nazwa Epifani bli niacz uroczysto ci Bo ego Narodzenia (Sermo
204,2).
Pierwsza wzmianka o wi cie Epifanii pochodzi z oko o 212 roku.
Wspomina j w. Klemens Aleksandryjski (t 215) w Stromata (1,21). W
ci gu IV w. Epifania rozpowszechni a si na Wschodzie, a nawet na
Zachodzie. Oko o 360 r. znana by a ju w Galu* i Hiszpanii, czyli
wcze niej ni Bo e Narodzenie.
Kiedy Epifania i Bo e Narodzenie znane ju byty i obchodzone na
ogó w ca ym Ko ciele, wtedy nast pi o ich tre ciowe rozgraniczenie.
W Ko ciele wschodnim i zachodnim dzie 25 grudnia sta si obcho-
dem narodzenia Zbawiciela w Betlejem, a dzie 6 stycznia na Wschodzie
sta si obchodem Chrztu Pana Jezusa w Jordanie ( wi to Jordanu), a na
Zachodzie pok onu M drców ( w. Augustyn, w. Leon W.). Podczas
gdy teksty liturgiczne wielbi Chrystusa jako Króla narodów, to
pobo no ludowa skupi a si na M drcach. wi to Objawienia Pa skiego
zawsze przepojone by o dzi kczynieniem za powo anie do wiary wiata
poga skiego. Pierwszymi przedstawicielami tego wiata byli Magowie-
drcy.
Ewangelie nie nazywaj M drców królami ani te nie podaj ich
liczby. O trzech drcach pisa dopiero Orygenes (t 251), pó niej
Leon Wielki (t 461). Królami nazwa ich Cezary z Arles (t 542). Ich
imiona pojawi y si dopiero w X w. S to: Kasper, Melchior i Baltazar.
ywienie si kultu Trzech Króli nast pi o po przeniesieniu ich relikwii
w 1164 r. z Mediolanu do Kolonii. Czczono ich tak e jako patronów
podró uj cych (w Itinerarium). Rozwój kultu Trzech Króli spowodowa
przy mienie w ciwej tre ci Epifanii: Narodzenie si Chrystusa
wiat ci wiata i Objawienie si Jego Bóstwa.
W dniu Epifanii by zwyczaj b ogos awienia wód Jordanu na pami tk
chrztu Chrystusa, pozosta a z tego praktyka po wi cania rzek i róde .
St d równie w liturgii rzymskiej jest zwyczaj po wi cania wody od VI
wieku. Wod t wierni zabieraj do domu dla kropienia ni mieszka i
obej . Zwyczaj po wi cania ota, kadzid a i mirry pochodzi z prze omu
XV/XVI w. W nowszych czasach dosz o do tego po wi ca-
122
nie kredy, któr wypisuje si na drzwiach mieszka inicja ów imion
Trzech Króli (C + M + B +) i rok bie cy. Napis ten odczytywano
równie : Christus Mansionem Benedicat (niech Chrystus b ogos awi to
mieszkanie).
Z Epifani zwi zany by jeszcze stary zwyczaj, si gaj cy zapewne
III w., e po Ewangelii og aszano dat Wielkanocy. Z czasem dodawano
tak e daty innych wi t ruchomych, w miar jak powstawa y.
WI TO CHRZTU PA SKIEGO — ustanowi a Kongregacja
Obrz dów w 1955 roku, w miejsce dawnej oktawy Epifanii, czyli dzie 13
stycznia. Nowy Kalendarz liturgiczny wi to to przesun na niedziel
przypadaj po dniu 6 stycznia (nr 38). Tre ci wi ta Chrztu
Pa skiego jest wydarzenie zbawcze opisane przez w. Mateusza (3,16-
17): "Gdy Jezus zosta ochrzczony, otworzy y si niebiosa i Duch Bo y
jak go bica zst pi na Niego, i zabrzmia g os Ojca: Ten jest mój Syn
umi owany, w którym mam upodobanie" (zob. Ant. na Wej cie).
CYKL OBCHODÓW WIELKANOCNYCH
WIELKI POST
Pierwsza wiadomo o Wielkim Po cie przekaza Tertulian (De
ieiunio, 2). By to dwudniowy post przed Wielkanoc , czyli zal ek
pó niejszego Wielkiego Postu. W III wieku Wielki Post trwa ju ty-
dzie (Dionizy Aleksandr., t 265), a od Soboru w Nicei w 325 roku
Wielki Post liczy czterdzie ci dni, równocze nie obchody Paschy roz-
ci gni to na trzy dni (Triduum sacrum): to jest na Wielki Pi tek,
Wielk Sobot i Wielk Niedziel . Oko o 400 roku p tniczka Eteria
zapisa a to w Dzienniczku (Peregrinatio, 27, 3). Poniewa niedziele,
zgodnie ze zwyczajem chrze cija skim, nie mog y by dniami pokuty,
dlatego od VII wieku Wielki Post przed ono tak, aby dni postnych
by o czterdzie ci i od tego czasu rozpoczyna si on od rody Popiel-
cowej. Wzór czterdziestodniowego Postu da przede wszystkim sam
Chrystus Pan (Mt 4,2), a tak e Moj esz (Wj 34, 28) i Eliasz (3 Krl
19,8). Pod wp ywem tych przyk adów wzrasta charakter ascetyczny
Wielkiego Postu, czasem pokuty i pog biania ycia religijnego
123

Wed ug obecnie obowi zuj cych "Ogólnych norm roku liturgicznego i
kalendarza" z 1969 r., okres Wielkiego Postu rozpoczyna roda Po-
pielcowa, a ko czy Wielki Czwartek. Jednak Msza Wieczerzy Pa skiej
nale y ju do Triduum Paschalnego. Przez ca y ten czas nie piewa
si ani nie recytuje radosnego Alleluja (Ka . lit. 28). Niedziele tego
okresu liczy si kolejno: pierwsza, druga, trzecia, czwarta i pi ta
niedziela. Szósta niedziela rozpoczyna Wielki Tydzie i ma swoj nazw :
Niedziela Palmowa M ki Pa skiej (Ka . lit. 30).
"Okres Wielkiego Postu s y przygotowaniu do obchodu Paschy.
Liturgia wielkopostna przygotowuje katechumenów do obchodu pas-
chalnego misterium przez ró ne stopnie wtajemniczenia chrze cija -
skiego, a wiernych przez wspomnienie przyj tego chrztu i pe nienie
pokuty" (Ka . lit. 27). Jest to pragram pracy nad yciem wewn trznym
chrze cijanina na Wielki Post. Program ten zawarty jest równie w te-
kstach liturgicznych, wzbogacony i po czony z zach do jego reali-
zacji. Przyk adem mog by s owa prefacji:
...Bo e, Ty "pozwalasz twoim wiernym co roku z oczyszczon dusz
rado nie oczekiwa wi t wielkanocnych, aby gorliwie oddaj c si mod-
litwie i dzie om mi osierdzia przez uczestnictwo w sakramentach odro-
dzenia osi gn li pe ni dzieci ctwa Bo ego..."
Okres Wielkiego Postu liturgia rozpoczyna obrz dem posypywania
ów popio em. Po Ewangelii i stosownej homilii celebrans po wi ca
popió sporz dzony z palm zachowanych z poprzedniego roku. G owy
wiernych posypuje si popio em w formie krzy a ze s owami: "Pami taj,
e jeste prochem i w proch si obrócisz" (Rdz 3,19) albo: "Na-
wracajcie si i wierzcie w Ewangeli " (Mt 1,15).
Zwyczaj posypywania g ów popio em si ga wczesnego redniowiecza.
Wtedy grzesznikom posypywano g owy popio em, w ramach uroczystego
obrz du pokuty, przed wyprowadzeniem ich z ko cio a. Z czasem do
ceremonii tej zacz li podchodzi tak e inni wierni obecni w ko ciele,
uwa aj c, e wszyscy ludzie s grzeszni. Gdy obrz dy pokuty
uroczystej zanik y, posypywanie g ów pozosta o jako osobne sakra-
mentale.
Sens tej ceremonii zawieraj s owa towarzysz ce posypywaniu g ów
popio em oraz s owa modlitwy na jego po wi cenie np.:
"Bo e, spraw, aby my uznaj c, e jeste my prochem i w proch si ob-
rócimy, przez gorliwe pe nienie czterdziestodniowej pokuty otrzymali od-
puszczenie grzechów i nowe ycie na podobie stwo Twojego zmartwych-
wsta ego Syna".
124
Modlitwa ta zwraca uwag na ludzk przemijalno i podaje rodek
na zaskarbienie sobie warto ci nieprzemijaj cych przez czynienie pokuty i
udzia w tajemnicy paschalnej.
ti v
Trzy tematy dominuj w liturgii Wielkiego Postu. Cytowany frag-
ment z kalendarza liturgicznego mówi o przypominaniu sobie chrztu i
czynieniu pokuty, a fragment prefacji o gorliwym oddawaniu si modlitwie
i dzie om mi osierdzia. S to charakterystyczne tematy, przewijaj ce si
cz sto w tekstach liturgicznych tego okresu. Nale do nich: pokuta,
chrzest i m ka Pa ska.
Pokuta wed ug staro ytnej tradycji obejmuje: modlitw , post i ja -
mu . Leon Wielki (t 361) na temat tych praktyk wypowiedzia na-
st puj ce zdanie: "Modlitw utrzymuje si wiar nieska on , postem nie-
winne ycie, ja mu ducha mi cf. Zdanie to zwi le ujmuje cel
praktyk ascetycznych.
M o d l i t w a i wiara s ci le powi zane ze sob . Wzajemnie na
siebie oddzia uj . Prosper Akwita ski (t ok. 450) uj to w zasad :
Legem credendi lex statuat supplicandi (Indiculus de gratia): norma
modlitwy ustala norm wiary. Modlitwa w yciu chrze cija skim jest
bardzo wa na dla wyznawanej wiary, dla jej o ywienia, pog bienia.
St d te w Wielkim Po cie urz dza si wi cej wspólnej modlitwy, jak:
Gorzkie ale, Droga Krzy owa, rekolekcje parafialne, nabo stwa
modlitewne, aby wiar utrzyma nieska on , Tem sam cel maj zach ty do
modlitw codziennych.
Wed ug tradycji p o s t polega na jednorazowym posi ku w ci gu dnia
i na powstrzymaniu si od pokarmów mi snych oraz od wina i
wszelkich napojów alkoholowych. Utrzymuje niewinne ycie, poniewa
uczy dyscypliny wewn trznej przez panowanie nad zachciankami cieles-
nymi i nad wszelkimi niestosownymi pragnieniami. W staro ytno ci
chrze cija skiej post by dobrowolny. Dopiero w redniowieczu przyj on
charakter obowi zkowy. Jego znaczenie trafnie wyra aj s owa prefacji
wielkopostnej: "Bo e... Ty przez post cielesny u mierzasz wady, podnosisz
ducha, udzielasz cnoty i nagrody..."
Post przyczynia si do naprawy wyrz dzonych krzywd Bogu, lu-
dziom i sobie, swojej ludzkiej godno ci. Jest dowodem, e nawrócenie
wielkopostne jest szczere.
Teksty liturgiczne z postem cz j a m u n , cz sto w aspekcie
spo ecznym. Ten aspekt umartwienia jest zaniedbany. W staro yt-
125
no ci poszczono mi dzy innymi dlatego, aby zaoszcz dzone pieni dze
obraca na cele mi osierdzia. Ja mu na temperuje wybuja y egoizm i do-
pomaga rozwija si cnocie mi ci bli niego.
Chrzest jest drugim g ównym tematem liturgii wielkopostnej. Temat
ten ma swoje korzenie historyczne. Przez wieki okres Wielkiego Postu
by czasem bezpo redniego przygotowania katechumenów do przyj cia
chrztu. W liturgii uwzgl dniano ich obecno przez dobór czyta bib-
lijnych i tekstów modlitw. Po zanikni ciu katechumenatu, lady jego
pozosta y w liturgii wielkopostnej.
Odnowiona liturgia Wielkiego Postu w dalszym ci gu zawiera temat
chrztu. Chodzi o ci e przypominanie i odnawianie aski chrztu, jego
skutków, zobowi za (przyrzecze ), o korekt tego wszystkiego w yciu
chrze cija skim co zosta o zaniedbane, zapomniane, skrzywione. Jest to
zatem wa ny temat na czas Wielkiego Postu. Trzeba go ci gle
wprowadza w wiadomo wiernych. Wymaga to specjalnej troski
duszpasterskiej i odpowiedniej katechezy.
Temat ki Pa skiej w liturgii wielkopostnej obejmuje w ciwie
tylko Wielki Tydzie . W pobo no ci ludowej natomiast temat ten wy-
sun si na pierwsze miejsce i obj ca y Wielki Post. Przejawia o si to
w nabo stwach Drogi Krzy owej (od pocz. XVIII w.), w Gorzkich
alach (od k. XVII w.), w kazaniach pasyjnych (od XIII w.), w pie -
niach nabo nych o m ce Pa skiej (od XVII w.), a szczególnie licznych w
baroku. Dlatego brakuje nam pie ni wielkopostnych.
Rozwój liturgii ju w VIII w. da formularze mszalne na wszystkie
dni powszednie Wielkiego Postu. w mszale do dzi . Ubogacaj liturgi
wielkopostn od strony teologicznej. Poszczególne formularze s
katechez liturgiczn . Dla katechumenów by y pomoc w przygotowaniu
si do chrztu, dla pokutników pouczeniem, a dla wszystkich po-
bieniem wiary i postaw moralnych.
W wielkopostnym dzia aniu duszpasterskim nale y zatem przedstawi
wiernym w pe nym wietle charakter tego okresu. Nast pnie mo liwie
wszechstronnie na wietli sakrament chrztu, sakrament pokuty,
modlitw , umartwienie, mi osierdzie, s owo Bo e...
Ka da niedziela Wielkiego Postu ma swoje asne oblicze, na które
sk ada si w asny formularz, w asne czytania i prefacja. Dwie pierwsze
niedziele wskazuj chrze cijaninowi drog Chrystusow , która poprzez
walk ze z em i poprzez cierpienie prowadzi do zbawienia. Nast pne
126
niedziele nawi zuj do chrztu (zw aszcza rok A). Koniec tego okresu
przepojony jest my o m ce Pa skiej.
Z pi niedziel Wielkiego Postu wi e si zwyczaj zas aniania ob-
razów i krzy y. Zas aniano je pierwotnie na ca y okres Wielkiego Postu, a
od XVIII w. tylko na ostatnie dwa tygodnie. Od IV w. krzy e by y bez
cia a Ukrzy owanego, ale bogato wysadzane szlachetnymi kamieniami
(crux gemmata). W epoce roma skiej przedstawiano Chrystusa stoj cego
na krzy u w szatach kap skich, cz sto z koron królewsk na
owie. Dlatego na okres m ki Pa skiej krzy ten trzeba by o zas oni ,
aby skoncentrowa si na m ce Zbawiciela. Popularne t umaczenie
zwyczaju zas aniania krzy y nawi zywa o do ostatnich s ów Ewangelii na
Niedziel M ki Pa skiej (przed ostatni reform liturgiczn ): "Porwali
tedy kamienie, by rzuci na Niego, lecz Jezus ukry si , i wyszed z
wi tyni" (J 8,59). Ewentualne zachowanie tego zwyczaju, Stolica
Apostolska pozostawi a do decyzji poszczególnym episkopatom.
Konferencja Episkopatu Polski postanowi a zachowa zwyczaj
zas aniania krzy y i obrazów od pi tej niedzieli Wielkiego Postu. Za-
ony z krzy y zdejmuje si po liturgii wielkopi tkowej, a z obrazów
przed rozpocz ciem obrz dów Wigilii Paschalnej.
Szósta niedziela Wielkiego Postu nosi tytu : Niedziela Palmowa
ki Pa skiej i rozpoczyna Wielki Tydzie . W tym dniu Ko ció ob-
chodzi pami tk uroczystego wjazdu Pana Jezusa do Jerozolimy. Wierni
gromadz si poza ko cio em na wyznaczonym miejscu. Tam wi ci si
palmy i czyta Ewangeli o wje dzie Pana Jezusa do Jerozolimy. Potem
procesja z palmami rusza do ko cio a. Podczas procesji piewa si
pie ni ku czci Chrystusa Króla, na wzór Jego uroczystego wjazdu
opisanego w Ewangelii. Na czele procesji niesie si krzy przyozdo-
biony palm . Procesja ta mo e by rozumiana jako wezwanie do pój cia
za Chrystusem Królem i do wyj cia naprzeciw tajemnicy paschalnej.
Poniewa obrz d po wi cenia palm nale y do liturgii mszalnej,
dlatego opuszcza si akt pokutny i Panie zmi uj si nad nami. Msz
wi po przyj ciu do ko cio a rozpoczyna si od oracji (kolekty).
Opis m ki Pa skiej czyta si kolejno wed ug Ewangelii synoptycznych: w
roku A wed ug w. Mateusza, w roku B wed ug w. Marka, a w roku C
wed ug w. ukasza. Opis m ki Pa skiej wed ug w. Jana czyta si co
roku we Wielki Pi tek. M ka Pa ska stanowi g ówn ide ca ego
Wielkiego Tygodnia.
127
 TRIDUUM PASCHALNE jest najwa niejszym obchodem liturgicz-
nym. S usznie podkre la si , e M ka, mier i Zmartwychwstanie
Pa skie, to wewn trzna si a wiary chrze cija skiej, ród o zbawienia,
fundament wszystkich obchodów liturgicznych.
Ta najwa niejsza i najstarsza uroczysto doroczna, od IV w. obej-
mowa a ju trzy tygodnie. w. Augustyn (t 430) mówi o wi tym tri-
duum ukrzy owanego, pogrzebanego i wskrzeszonego Pana. Wed ug no-
wego kalendarza, Triduum Paschalne rozpoczyna si Msz wi Wie-
czerzy Pa skiej, w Wigilii Paschalnej osi ga swój szczyt, a ko czy si
drugimi Nieszporami Niedzieli Zmartwychwstania Pa skiego (nr 19).
Data obchodzenia wi t wielkanocnych zale na by a od kalendarza
ydowskiego, wed ug którego miesi ce rozpoczynaj si od nowiu ksi -
yca. Pierwszy miesi c wiosenny nazywa si nizan. Swoje najwi ksze
wi to Paschy, ydzi obchodzili 14 nizan. Pascha umapi tnia a wyba-
wienie z niewoli egipskiej. Wiadomo, e mier Chrystusa zbieg a si z
obchodami Paschy ydowskiej. Chrystus umar 14 nizan, a zmart-
wychwsta w niedziel 16 nizan. Dlatego niedziela po 14 nizan sta a
si chrze cija skim terminem obchodów Zmartwychwstania Pa skiego.
St d te , gdy w II w. chrze cijanie w Ma ej Azji zacz li obchodzi
Wielkanoc 14 nizan, bez wzgl du na dzie tygodnia, zacz li ró ni si
pod tym wzgl dem od Rzymu i wi kszo ci chrze cijan. Spory o termin
obchodów Zmartwychwstania Chrystusa zako czy dopiero Sobór Nicejski
w 325 r. nast puj cym postanowieniem: Wielkanoc odprawia si b dzie
co roku w niedziel po pierwszej pe ni wiosennej ksi yca. Wahania
czasowe w obchodach Wielkanocy wynosz pi tygodni, od 22
marca, do 25 kwietnia. Tym samym wahaniom podlegaj wszystkie
wi ta ruchome, których obchody uzale nione s od daty Wielkanocy, a
wi c: Wniebowst pienie, Zes anie Ducha wi tego, Trójcy wi tej,
Cia a i Krwi Pa skiej i Naj wi tszego Serca Jezusowego.
Z obchodami wielkanocnymi ju wcze nie z czy o si w szczególny
sposób sakramentalne rozdawnictwo owoców odkupienia. W Wigili
Wielkanocn przez sakrament chrztu w czano katechumenów w Ko ció
Chrystusowy. Z chrztem czono sakrament bierzmowania i Naj wi tszy
Sakrament. Wielka Sobota by a dniem pe nego w czania kandydatów w
chrze cija stwo. Nowo ochrzczonych nazywano neofitami, czyli ro linami
wie o posadzonymi, które troskliwie trzeba piel gnowa . Dlatego te
neofici mieli swój czas mistagogii. W tym czasie g oszono im katechezy
mistagogiczne, których celem by o wtajemniczenie, czyli pe ne
wprowadzenie w ycie chrze cija skie. Dzisiaj nadal Wielki
128
Post i czas wielkanocny jest czasem mistagogii, umacniania aski chrztu i
poznawania drogi Chrystusowej.
*
WIELKI CZWARTEK nie zawsze by zaliczany do Triduum Pas-
chalnego, ale zawsze by dniem jedno ci, poniewa w tym dniu:
— jednano pokutników z Ko cio em i z Bogiem, po odbyciu pokuty,
— po wi cano oleje, u ywane przy udzielaniu sakramentów, jednocz cych
chrze cijan z Chrystusem;
— koncelebrowano Msz Wieczerzy Pa skiej, co unaocznia o jedno
kap stwa, jedno Ofiary Chrystusa i jedno ludu Bo ego przy
jednym Stole Pa skim.
W sakramentarzu Gelazego s trzy formularze na Wielki Czwartek:
Missa reconctiiationis — na pojednanie pokutników;
Missa chrismatis — na po wi cenie olejów wi tych;
Missa ad vesperum — dla ca ej wspólnoty miejscowej.
Obecnie w ko cio ach katedralnych odprawia si przed po udniem
Msza Krzy ma. Jest koncelebrowana przez kap anów reprezentuj cych
ca diecezj , pod przewodnictwem biskupa. Przed zako czeniem Mod-
litwy Eucharystycznej po wi ca si olej chorych, a po Komunii olej
katechumenów i konsekruje si Krzy mo wi te. Msz Krzy ma uwa a si
za jeden z g ównych przejawów pe ni kap stwa biskupa i znak
czno ci kap anów z jego osob . Dlatego podczas tej Mszy wi tej
duchowie stwo ca ej diecezji publicznie odnawia swoje przyrzeczenia
pos usze stwa i czci dla biskupa, z one w dniu wi ce .
Zgodnie z najdawniejsz tradycj Ko cio a, we Wielki Czwartek nie
wolno odprawia Mszy wi tej bez udzia u ludu. W godzinach wieczor-
nych, w porze najbardziej odpowiedniej, odprawia si Msz Wieczerzy
Pa skiej z pe nym uczestnictwem ca ej miejscowej wspólnoty parafialnej.
Kap ani, którzy koncelebrowali Msz Krzy ma lub odprawiali ju ze
wzgl du na po ytek wiernych za zezwoleniem biskupa, mog powtórnie
koncelebrowa Msz Wieczerzy Pa skiej.
Je eli domaga si tego potrzeba duszpasterska, ordynariusz miejs-
cowy mo e pozwoli na odprawianie w porze wieczorowej drugiej
Mszy wi tej w ko cio ach i kaplicach. W razie konieczno ci mo e
pozwoli tak e na odprawienie Mszy wi tej w godzinach rannych (np.
dla zmiany popo udniowej) lecz tylko dla tych, którzy w aden sposób nie
mog wzi udzia u w g ównej Mszy wieczornej, np. górnicy, hutnicy,
kolejarze, s ba zdrowia itp. Komunii w. mo na udziela wiernym
tylko podczas Mszy wi tej. Chorym natomiast wolno j za-
129
 nosi o ka dej porze dnia. Nale y im przypomnie o ustanowieniu
Naj wi tszego Sakramentu i zach ci do duchowej czno ci z Msz
odprawian w ko ciele. Podczas tej Mszy trzeba konsekrowa wystar-
czaj ilo Komunikantów na Wielki Czwartek i Wielki Pi tek, oraz
dwie Hostie. Jedn do wystawienia w Grobie Pa skim (msza 126).
l Msza Wieczerzy Pa skiej nale y ju do Triduum Paschalnego (Tri-
duum Sacrum). Jej teksty przenosz nas do Wieczernika, gdzie Chrystus
Pan podczas Ostatniej Wieczerzy ustanowi Eucharystyczn Ofiar Cia a
i Krwi Swojej oraz sakrament kap stwa. Tam równie przyk adem
swoim zobowi za On uczniów do wiadczenia mi ci bli niego,
obmywaj c im nogij Obrz d tan zwany Mandatum istnia w Rzymie
od XII wieku.
(Podczas piewu "Chwa a na wysoko ci Bogu" graj organy i dzwoni
wszystkie dzwony. Potem milkn a do Wigilii Paschalnej] Organy mog
w tym czasie jedynie akompaniowa piewowi ludu. Nie mog gra
' solo. yje tu staro ytny zwyczaj, kiedy to w ko cio ach nie by o ani
organów ani dzwonów. Ponadto we Wielki Czwartek piewa si prefa-cj
o Naj wi tszm Sakramencie, w Modlitwie eucharystycznej uwzgl dnia si
wstawki tekstowe o odchodzonym misterium.
Po Komunii w. i od piewaniu modlitwy ko cowej (Postcommunio)
kap an, stoj c przed o tarzem, nak ada kadzid o do kadzielnicy, kl ka i
okadza Naj wi tszy Sakrament potrójnym rzutem. Nast pnie otrzymuje
welon, bierze puszk , okrywa j welonem i rusza procesja do tzw.
ciemnicy, czyli miejsca przechowywania Naj w. Sakramentu w kaplicy
lub innym miejscu odpowiednio przyozdobionym. Na czele procesji
niesie si krzy , a przy Naj wi tszym Sakramencie wiece i kadzid o. W
czasie procesji piewa si hymn "S aw, j zyku, tajemnic ," lub inn pie
eucharystyczn , np.: "Witam Ci , witam, przenaj wi tsze Cia o", "Jezu,
mi ci Twef lub "Chwalmy niewys owiony". Gdy procesja przyjdzie na
miejsce, kap an stawia puszk , nak ada kadzid o i kl cz c okadza
Naj wi tszy Sakrament. piewa si przy tym "Przed tak wielkim
Sakramentem", po czym zamyka si tabernakulum i nast puje adoracja. /
Zanoszenie Naj wi tszego Sakramentu do ciemnicy) jest bardzo starym
zwyczajem, si gaj cym czasów, kiedy nie by o jeszcze tabernaku-
^m i po ka dej Mszy wi tej pozosta e wi te Postacie zanoszono do
zakrystii (od: sacrarium) lub innego bezpiecznego i godnego miejsca.
1 We Wielki Czwartek zwyczaj ten oznacza zamkni cie Chrystusa w wi -
zieniu. W usuwaniu z o tarza obrusów i lichtarzy oraz krzy a, trwa
dawny zwyczaj chowania tych przedmiotów z obawy przed napadem,
130
rabunkiem, które si zdarza y. Z czasem i ten zwyczaj zacz to t umaczy
symbolicznie. Ks. Józef Michalak pisze: "O tarz w ko ciele wyobra a
Chrystusa, ogo ocenie o tarza przypomina w ogóle m , a zw aszcza
obna enie z szat Pana Jezusa; dlatego podczas obna ania o tarzy
odczytuje si Psalm 21, który zawiera proroctwo o m ce Zbawiciela".
Dzi przy tzw. obna eniu o tarza nic si nie mówi. Czyni si po protu
to, co robi o si w staro ytno ci. O tarz ogo ocony odpowiada liturgii
ostatnich dni Wielkiego Tygodnia.
Wed ug opisu Eterii z oko o 400 roku, w Jerozolimie wierni gro-
madzili si w ko ciele "za krzy em" na Msz wi , podczas której
wszyscy przyjmowali Komuni w. Potem udawali si na Gór Oliwn , by
ucha czytania wyj tków Pisma w., opisuj cych wydarzenia zbawcze,
które mia y miejsce we Wielki Czwartek. Rozwa ano tam zatem
modlitw Chrystusa w Ogrójcu ze wszystkimi okoliczno ciami, jakie
wtedy zapocz tkowa y krzy ow drog Zbawiciela. Te rozwa ania równie
dzisiaj towarzysz wiernym adoruj cym Chrystusa eucharystycznego w
ciemnicy, po Mszy wielkoczwartkowej.
WIELKI PI TEK, jak opisuje Eteria, by dniem gromadzenia si
wiernych w ko ciele zbudowanym na Golgocie, gdzie adorowano wysta-
wione relikwie w. Krzy a. Mia o to miejsce o godzinie szóstej rano,
wed ug naszej rachuby czasu. W po udnie lud gromadzi si tam pono-
wnie, aby od godziny dwunastej do pi tnastej s ucha s ów Pisma w.
czcz c w ten sposób godziny konania Zbawiciela na krzy u.
Obecnie nabo stwo wielkopi tkowe odprawia si w godzinach po-
po udniowych. Najlepiej oko o godziny 15-tej, poniewa , wed ug Ewan-
gelii, o tej w nie godzinie Chrystus umar na krzy u. Kap an, diakon i
ministranci, ubrani w szaty mszalne koloru czerwonego, udaj si do
tarza i po oddaniu mu czci padaj na twarz lub kl kaj . W tym czasie
Wszyscy zgromadzeni modl si w ciszy. W redniowieczu kap an pada
na twarz przed ka Msz wi . Do naszych czasów zwyczaj ten
dochowa si jedynie we Wielki Pi tek.
Nabo stwo wielkopi tkowe ma nast puj budow :
— liturgia s owa Bo ego, ko cz ca si modlitw powszechn ;
— uroczysta adoracja krzy a;
— wspólna Komunia wi ta;
— procesja do Grobu Pa skiego.
Po powstaniu z pozycji le cej wzgl dnie kl cz cej, celebrans odmawia
modlitw , opuszczaj c "Módlmy si ". Potem nast puje liturgia s o-
131
wa Bo ego. Czyta si proroctwo z Ksi gi Izajasza (52,13-53), po którym
nast puje psalm. Drugie czytanie jest z Listu do Hebrajczyków (4,14-
16; 5,7-8). piew przed Ewangeli przygotowuje obecnych do czytania
opisu M ki Pa skiej wed ug wi tego Jana (18,1-19,42). Mo e nast pi
krótka homilia, po której mo e by chwila ciszy.
Liturgi s owa Bo ego ko czy starorzymska, uroczysta Modlitwa
Powszechna. Ma ona nast puj budow : diakon stoj c na ambonie
wypowiada wezwanie, w którym podaje intencj modlitwy. Pos uguje
si przy tym star melodi chora ow . Wszyscy przez chwil modl si w
ciszy, po czym kap an z miejsca przewodniczenia lub stoj c przy
tarzu, odmawia ( piewa) modlitw z r kami roz onymi. Przez ca y
czas modlitwy wierni mog sta lub kl cze .
Po ods oni ciu krzy a przy o tarzu przez celebransa, lub po uro-
czystym wniesieniu ods oni tego ju krzy a, rozpoczyna si adoracja.
Ca y czas obok krzy a s dwie zapalone wiece. Najpierw krzy adoruje
celebrans, po nim asysta i wszyscy obecni w ko ciele. Pojedynczo
podchodz do krzy a m czy ni, potem kobiety, aby uca owa znak
zbawienia i odda w ten sposób cze Zbawicielowi. Tradycyjne piewy
towarzysz ce adoracji krzy a, tzw. Improperia: "Popule meus" i "Hagios o
Theos" si gaj VIII w. W t umaczeniu polskim otrzyma y one form
pie ni nabo nych: "Ludu, mój ludu", "Krzy u wi ty nade wszystko"
oraz aklamacji wi ty Bo e, wi ty mocny, wi ty nie miertelny, zmi uj si
nad nam?' (Trishagion).
Na Komuni w. o tarz nakrywa si obrusem i umieszcza na nim
korpora i msza . Diakon lub kap an przynosi Naj wi tszy Sakrament z
miejsca przechowywania na o tarz, w towarzystwie dwóch akolitów ze
wiecami. Wspólna Komunia w. stanowi punkt kulminacyjny ca ego
nabo stwa wielkopi tkowego. Wszystko, co j poprzedza o, zmierza o do
pobo nego jej przyj cia. Tymczasem od 1622 do 1955 r. istnia zakaz
udzielania Komunii wi tej w tym dniu. Zakaz ten uchyli papie Pius
XII, reformuj c Wielki Tydzie . W tym dniu mo na zanosi Wiatyk o
ka dej porze.
Rzecz godn uwagi jest zwi zek mi dzy mierci i zmartwychwsta-
niem Chrystusa w liturgii Wielkiego Pi tku. Modlitwa po Komunii np.
"Bo e, Ty nam da nowe ycie przez b ogos awion mier i zmart-
wychwstanie Chrystusa..." lub, "...aby my yli dla tego, który za nas
umar i zmartwychwsta ..."
Po liturgii wielkopi tkowej procesjonalnie zanosi si Naj wi tszy Sa-
krament do Grobu Pa skiego i wystawia do adoracji. W kaplicy Gro-
132
bu Pa skiego powinien by o tarz, cho by przeno ny, i tabernakulum do
przechowywania puszek z Naj wi tszym Sakramentem. Monstrancj
okrywa si bia ym welonem prze roczystym i umieszcza na przygotowa-
nym tronie w pobli u o tarza, w Bo ym Grobie. W czasie procesji do
Bo ego Grobu mo na piewa pie o m ce Pa skiej, np.: "Jezu Chryste,
Panie mi y". W czasie adoracji piewa si wszystkie trzy cz ci
Gorzkich ali.
Bo y Grób jest starym zwyczajem, kiedy znanym w ca ym Ko ciele, a
obecnie piel gnowanym jeszcze w Polsce. Zwyczaj ten wywodzi si z
Jerozolimy, gdzie gromadzono si w miejscach M ki Chrystusa, aby Mu
towarzyszy w duchu od Wieczernika i Góry Oliwnej, a do miejsca Jego
pogrzebu, które by o tak e miejscem Jego zmartwychwstania. P tniczka
Eteria przekaza a nam wiele szczegó ów ze zwyczajów liturgicznych
Jerozolimy i innych miejsc wi tych. Jerozolim pod tym wzgl dem
na ladowa y inne Ko cio y, urz dzaj c mi dzy innymi Bo y Grób. Do
Bo ego Grobu sk adano b Naj wi tszy Sakrament (np. Augsburg)
lub krzy (Anglia, Francja). Wystawienie w Bo ym Grobie
Naj wi tszego Sakramentu w monstrancji okrytej bia ym welonem ist-
nieje od XIV w. W Polsce Bo y Grób i procesja rezurekcyjna znane s
od XIV w. co najmniej, a monstrancja od XVI wieku.
WIELKA SOBOTA jest dniem ciszy obnej. Ko ció trwa przy
Grobie Pa skim, rozwa aj c Jego m i mier .
Po wi cenie pokarmów wielkanocnych nale y poprzedzi wspóln
adoracj przy Bo ym Grobie.
Ko ció powstrzymuje si w tym dniu od sprawowania Naj wi tszej
Ofiary, dlatego o tarz g ówny pozostaje obna ony.
Komunii wi wolno w tym dniu zanosi chorym tylko jako Wia-
tyk.
Wielka Sobota nie ma swojego nabo stwa. piewa si jedynie go-
dzin czyta i jutrzni z liturgii godzin. Dawniej by a to tzw. Ciemna
Jutrznia.
Przed rozpocz ciem Wigilii Paschalnej nale y zako czy adoracj
przy Bo ym Grobie. Kap an lub diakon, ubrany w kom i stu , intonuje
krótki piew ku czci Naj w. Sakramentu, nast pnie wyjmuje Hosti z
monstrancji i chowa j w tabernakulum Grobu Pa skiego. Na figur
Chrystusa le cego w Grobie k adzie si bia zas on , a ustawia si
figur Chrystusa Zmartwychwsta ego. Po schowaniu Naj wi tszego
Sakramentu wygasza si wiat a, z wyj tkiem wiecznej lampki albo
133
dwóch wiec. Pod koniec Wigilii Paschalnej znowu zapala si wiat o w
Bo ym Grobie, je eli wznawia si adoracj .
WIELKANOC rozpoczyna si WIGILI PASCHALN . Ca e nabo-
stwo Wigilii Paschalnej z istoty swej jest czuwaniem nocnym
(vigilare = czuwa ). Wigilia Paschalna nawi zuje do nocy paschalnej, w
czasie której Izraelici zostali wybawieni z niewoli egipskiej. Szczególnie
za nawi zuje do nocy zmartwychwstania Chrystusa.
Od pierwszych wieków chrze cija stwa wierni gromadzili si we
Wielk Sobot wieczorem na czuwania nocne. Najpierw rozpalali
ogie , od którego zapalali swoje lampy dla rozproszenia ciemno ci
(lucernariwn). wiat o to zaczyna o z czasem nabiera szczególnego
znaczenia i symbolizowa o zmartwychwstanie Chrystusa, jak równie
wszystkich ludzi przez Boga o wieconych, czyli ochrzczonych. Potem
czytano wyj tki z Pisma w. mówi ce o chrzcie wi tym, jako nowym
stworzeniu, o przej ciu przez Morze Czerwone, o wybawieniu z niewoli
grzechowej i o nowym przymierzu z Bogiem. Mi dzy czytaniami pie-
wano wzgl dnie recytowano psalmy.
W przyleg ym baptisterium udzielano chrztu wi tego — sakramentu
wspó umierania i wspó zmartwychwstania z Chrystusem. Czasem liczba
kandydatów do chrztu by a tak wielka, e obrz dy przeci ga y si do
godzin rannych. Po chrzcie neofici ubierali si w bia e szaty i udawali si
do signatorium, gdzie biskup udziela sakramentu bierzmowania. Stamt d
przechodzili do ko cio a, gdzie oczekiwali na rozpocz cie Mszy wi tej,
w czasie której po raz pierwszy przyjmowali Komuni wi , a wi c
brali pe ny udzia w Eucharystii.
Od V wieku chrzest doros ych stawa si coraz rzadszy i Msz
wi odprawiano coraz wcze niej, a wreszcie odprawiano j zaraz
po czytaniach biblijnych. Za czasów w. Hieronima (t 420) zdarza o
si , e nieraz wierni oko o pó nocy wracali ju do domu.
Od XIII w. liturgi Wigilii Paschalnej odprawiano we Wielk So-
bot rano. T niezgodno z opisami biblijnymi i z tradycj usun
dopiero Pius XII w 1951 roku.
W Wigili Paschaln "Ko ció Chrystusowy czuwaj c, oczekuje na
zmartwychwstanie, i obchodzi w znakach sakramentalnych. St d ca e
sprawowanie tej liturgii winno dokonywa si w pó nych godzinach
tak, aby Msza wi ta rozpocz a si po pomocy, a zako czy a przed
brzaskiem dnia niedzielnego" (Ka . lit. 21).
134
Porz dek Wigilii Paschalnej jest nast puj cy:
— liturgia wiat a,
— liturgia s owa Bo ego,
— liturgia chrzcielna,
— liturgia Eucharystyczna,
— procesja rezurekcyjna.
Na liturgi wiat a (lucernariwn) sk adaj si nast puj ce obrz dy:
— po wi cenie ognia,
— przygotowanie pascha u,
— procesja do ko cio a,
— or dzie wielkanocne (Exultet).
Rozpalony i po wiecony ogie symbolizuje wiat , której udziela
nam Bóg przez swojego Syna. wiat o wielkosobotnie ma budzi t sknot
za wiat em wiekuistym w niebie.
Pascha , jest symbolem Zmartwychwsta ego Pana. Wyryty na niej
krzy oznacza Jego zbawcz mier na krzy u. Pi otworów z
tkwi cymi w nich czerwonymi ziarnami kadzid a, to symbole Jego
zbawczych ran, które zachowa w swym zmartwychwsta ym ciele. Wyryty
rok bie cy i litery greckie alfa i omega oznaczaj , e do Chrystusa
nale czasy i wieczno . On jest pocz tkiem i celem wszystkiego.
Procesja z pascha em, zapalonymi wiecami i trzykrotnym piewem
aklamacji " wiat o Chrystusa", nasuwa na my l zdanie Chrystusa: "Ja
jestem wiat ci wiata. Kto idzie za Mn , nie b dzie b dzi w ciem-
no ciach, lecz b dzie mia wiat ycia" (J 8,12).
Or dzie wielkanocne si ga staro ytno ci chrze cija skiej i jest odbi-
ciem ówczesnego obrz du wiat a, zwanego lucemarium w. Hieronim,
Prudencjusz). Or dzie to w uniesieniu poetyckim wielbi Chrystusa przy-
nosz cego zbawienie.
Liturgia s owa Bo ego sk ada si z:
— siedmiu czyta ze Starego Testamentu,
— dwóch czyta z Nowego Testamentu (Episto a i Ewangelia),
— homilii.
Ilo czyta ze Starego Testamentu mo e by zredukowana, gdy do-
magaj si tego wzgl dy duszpasterskie. Trzeba pami ta , e czytania
biblijne wraz z psalmami i kantykami s podstaw ca ego nabo stwa
Wigilii Pachalnej. Nigdy nie wolno opuszcza czytania o wyj ciu Izra-
elitów z Egiptu i jego przej ciu przez Morze Czerwone'(Wj 14). Czy-
135
tanie to bowiem zawiera typologi Paschy chrze cija skiej, obchodzonej
uroczy cie w Wigili Paschaln . Wszystkie czytania biblijne stanowi
liturgi s owa Bo ego Mszy Wigilii Paschalnej.
Na liturgi chrzcieln sk adaj si :
— litania do Wszystkich wi tych,
— po wi cenie wody chrzcielnej,
— chrzest — gdy s kandydaci, zw aszcza doro li,
— odnowienie przyrzecze chrzestnych.
Kap an, po liturgii s owa Bo ego, podchodzi wraz z us uguj cymi
do chrzcielnicy, gdy znajduje si ona w zasi gu wzroku zebranych
wiernych. W przeciwnym razie stawia si w prezbiterium wod prze-
znaczon do b ogos awienia. Kap an wypowiada s owa wprowadzenia, po
czym kantorzy rozpoczynaj litani do Wszystkich wi tych (w wersji
krótszej). Litania ta unaocznia prawd , e przez chrzest cz owiek zostaje
czony we wspólnot z Wszystkimi wi tymi.
Modlitwa na po wi cenie wody chrzcielnej ma form prefacji. Pod
koniec tej modlitwy, w oznaczonym miejscu, celebrans zanurza pascha w
wieconej wodzie i prosi Boga, aby przez Swojego Syna zes na t
wod moc Ducha wi tego. Zanurzenie to symbolizuje równie i
chrzest jest sakramentem wspó umierania i wspó zmartwychwstania z
Chrystusem (Rz 6). Podczas wyjmowania pascha u z wody recytuje si
lub piewa aklamacj : "Chwa a Ojcu i Synowi i Duchowi wi temu. Jak
by a na pocz tku, teraz i zawsze i na wieki wieków. Amen".
Po po wi ceniu wody nast puje chrzest. Gdy obecny jest biskup lub
kap an maj cy prawo bierzmowania, wtedy doro li kandydaci otrzymuj
tak e bierzmowanie. Je eli nie ma kandydatów do chrztu, ani nie b o-
gos awi si wody chrzcielnej, np. w ko cio ach filialnych czy kaplicach,
wtedy kap an po wi ca wod w prosty sposób do pokropienia wiernych.
Po po wi ceniu wody chrzcielnej odnawia si przyrzeczenia chrzestne,
podczas których wierni trzymaj zapalone wiece. Potem kap an kropi
obecnych wod wi con . Podczas kropienia wszyscy piewaj pie
tre ciowo zwi zar z sakramentem chrztu. Po tym obrz dzie opuszcza
si wyznanie wiary i odmawia modlitw powszechn .
Liturgia eucharystyczna ma swój zwyk y przebieg, jak w ka dej
Mszy wi tej. Wierni, za zgod ordynariusza, mog przyjmowa Komuni
w. pod obiema postaciami. By oby to równie nawi zaniem do
zwyczaju staro ytnego trwaj cego do XIII wieku.
136
Odk d liczba doros ych kandydatów do chrztu znacznie zmala a,
Msz wi Wigilii Paschalnej odprawiano ju przed pó noc . W re-
zultacie Niedziela Wielkanocy pozosta a bez Mszy. St d w VI wieku
wprowadzono Msz wi na Niedziel Wielkanocy z w asnym formu-
larzem o tajemnicy Zmartwychwstania Pa skiego.
Procesja rezurekcyjna mo e odbywa si po obrz dach Wigilii Pas-
chalnej lub te w Niedziel Zmartwychwstania rano przed pierwsz
Msz wi . Procesja ta w Polsce dalej jest praktykowana. W odno-
wionej liturgii procesj rezurekcyjn jest pochód od ogniska przez
ko ció do o tarza z zapalonym paschalem i p on cymi wiecami. Znalaz o
si miejsce tak e na dodatkow , tradycyjn , procesj rezurekcyjn ,
która przypomina wiatu tejemnic Zmartwychwstania Pa skiego. Jest ono
zapowiedzi i gwarancj naszego zmartwychwstania i udzia u w triumfie
Zmartwychwstanego Pana.
Porz dek procesji znajduje si w mszale z 1986 roku.
OKRES WIELKANOCY
Dla prze ywania tak bogatej tre ci tajemnicy paschalnej, potrzeba
szego czasu. Dlatego ju w staro ytno ci chrze cija skiej obchody
Wielkanocy przed ono do pi dziesi ciu dni i nazwano pi dziesi tni-c
uin uagesima). Nowy kalendarz liturgiczny mówi o tym: "Pi dziesi t
dni, jakie up ywaj od Wielkanocy do Niedzieli Zes ania Ducha
wi tego, winny by obchodzone w rado ci i weselu jako jeden dzie
wi teczny, owszem, jako jedna wielka niedziela" (nr 22).
Symbolicznym znakiem okresu Wielkanocy jest wieca paschalna,
która w tym czasie stoi na oczach wiernych, w pobli u o tarza.
Niedziele tego okresu s uroczysto ciami Paschy.
W niedziele Wielkanocy pierwsze czytania biblijne s z Dziejów
Apostolskich, poniewa opisuj ycie Ko cio a po Zmartwychwstaniu
Pa skim. Drugie czytania u one s w cykl trzyletni: w roku A czyta
si pierwszy List w. Piotra, w roku B pierwszy List w. Jana Aposto a, a
w roku C Apokalips . Teksty te najlepiej odpowiadaj okresowi
Wielkanocy, jej rado ci p yn cej z wiary i mocnej nadziei.
Czytania ewangeliczne w tym okresie s z Ewangelii wed ug w.
Jana. Mówi one o ukazywaniu si Zmartwychwsta ego Pana, o Chrys-
tusie jako Dobrym Pasterzu, o Jego odej ciu do Ojca i o Zes aniu
Ducha wi tego.
137
 Zgodnie z przekazem Dziejów Apostolskich, uroczysto Wniebo-
wst pienia Pa skiego przypada czterdziestego dnia po Niedzieli
Zmartwychwstania Pa skiego. Historia zna t uroczysto od IV w.
(Augustyn, Ep. 54,1). Dni powszednie po Wniebowst pieniu Pa skim
przygotowuj wiernych na przyj cie Ducha wi tego (pierwowzór no-
wenny). Czytania liturgiczne w tym czasie zawieraj opis obietnicy
zes ania Ducha wi tego.
Uroczysto Zes ania Ducha wi tego jest liturgicznym obchodem
wydarzenia zbawczego, które wed ug Dziejów Apostolskich (2,1) zbieg o
si z ydowskim obchodem Zielonych wi t. ydzi dzi kowali wtedy Bogu
za niwa. Pierwociny zbiorów sk adali Bogu w ofierze. Ponadto Zielone
wi ta by y dla ydów wspomnieniem przymierza zawartego z Bogiem
na Synaju. Dla chrze cijan Zielone wi ta sta y si uroczysto ci ludu
Nowego Przymierza, dla którego Zes anie Ducha wi tego jest
pierwszym owocem tajemnicy Paschalnej. Uroczysto -Ze-s ania Ducha
wi tego jest ostatni Niedziel Wielkanocy i zako czeniem okresu
wielkanocnego.
OKRES ZWYK Y W CI GU ROKU
Oprócz wy ej opisanych okresów wi tecznych, pozosta e trzydzie ci
trzy lub trzydzie ci cztery tygodnie tworz Okres Zwyk y. W tym czasie
liturgia wi tuje ca tajemnic Chrystusa, zw aszcza w niedziele.
Okres Zwyk y w ci gu roku sk ada si z dwóch cz ci: pierwsza za-
czyna si od Chrztu Pa skiego i trwa do rody Popielcowej; druga
cz jest od Zielonych wi t do Adwentu. Przez ten czas stosuje si
formularze na Okres Zwyk y (Ka . lit. 4344). W ksi gach liturgicznych
teksty, a zw aszcza czytania opracowane s na 34 tygodnie. W przy-
padku, gdy okres ten liczy 33 tygodnie, w mszale i brewiarzu opuszcza
si teksty jednego tygodnia zaraz po Zes aniu Ducha wi tego, aby
zachowa teksty ostatniego tygodnia Okresu Zwyk ego, poniewa mówi
one o rzeczach ostatecznych i harmonizuj z ko cem roku litur-
gicznego, b cego symbolem ko ca wiata.
Ka da niedziela Okresu Zwyk ego w ci gu roku, ma w asne oblicze,
ukszta towane przez teksty liturgiczne. Tak zosta y one dobrane i opra-
cowane, aby podkre la y jedno z wydarze zbawczych, lub te jedn
138
z prawd objawionych czy zasad moralnych. W ten sposób ka da nie-
dziela ma swoj my l przewodni , któr mo na zasygnalizowa we wpro-
wadzeniu do liturgii mszalnej. Wtedy wiernym atwiej b dzie t my l
ledzi podczas czyta biblijnych i podczas s uchania tekstów mod-
litewnych. Dobrze by oby, gdyby by a tak e g ównym tematem homilii, w
której mog aby by rozwini ta, wyja niona i zaaplilowana do co-
dziennego ycia chrze cija skiego. .
OFIAROWANIE I ZWIASTOWANIE PA SKIE
W pierwszej cz ci Okresu Zwyk ego przypadaj dwa wi ta Pa skie.
Obydwom nadaje si charakter maryjny.
Pierwszym z nich jest wi to Ofiarowania Pana Jezusa, obchodzone 2
lutego. Od IV wieku obchodzono je uroczy cie na Wschodzie, nawet z
procesj (Eteria), jako wi to Pa skie, pod nazw "Spotkania" (Symeona
z Ann ). W VI wieku wi to to przyj li Grecy pod nazw "Hypapante".
Na tre wi ta sk ada si relacja ukasza (2,22) o ofiarowaniu
Dzieci tka Jezus w wi tyni jerozolimskiej, zgodnie z wymogami Prawa
(Wj 13,2). Centraln postaci tego wydarzenia jest Chrystus. Nazwa
"Oczyszczenia Maryf pojawi a si dopiero w Sakramentarzu Gelazego i
sta a si powodem nieporozumienia: wi to Pa skie, czy maryjne?
Ludowa nazwa "Matki Bo ej Gromnicznej" nie zawiera nic istotnego
dla tre ci teologicznej wi ta. Wywodzi si ona ze zwyczaju po wi cania
w tym dniu wiec zwanych gromnicami. Procesja z zapalonymi
gromnicami mo e tkwi korzeniami w rzymsko-poga skiej procesji
pokutnej, zwanej amburbale (co pi lat obchodzono dooko a miasto
Rzym z bydl ciem ofiarnym), która odbywa a si w lutym. Zwyczaj za
zanoszenia do domu zapalonych gromnic rozpowszechnia si od VIII
do X w. Jest nawi zaniem do kantyku Symeona, wys awiaj cego Jezusa
jako " wiat na o wiecenie pogan" ( k 2,32).
W Polsce Ofiarowanie Pa skie by o wi tem nakazanym. Zawsze
mia o charakter uroczysty i cieszy o si wielk sympati u wiernych, co
nadal istnieje. Niegdy wracano do domu z zapalonymi gromnicami, co
istnieje do dnia dzisiejszego. Gospodarz po powrocie z ko cio a,
zapalon gromnic b ogos awi swoje pole, obej cie, zwierz ta w stajni,
potem kopciem robi znak krzy a nad drzwiami i oknami domu oraz
na g ównej belce stropu izbowego (bierzmo). Tradycyjnie gromnice
przechowuje si nad wi tym obrazem, wisz cym na cianie. Z zapalon
gromnic wychodzi si naprzeciw kap anowi nios cemu Naj w. Sa-
139
krament do chorego domownika. W chwili mierci za wk ada si j
do r ki konaj cemu. W czasie burzy i gromów stawia si tradycyjnie
zapalon gromnic w oknie lub przed obrazem Naj w. Maryi Panny, a
gdy w pobli u wybucha po ar, wynosi si j przed dom, modl c si o
oddalenie niebezpiecze stwa. Matk Bo Gromniczn od dawna
uwa ano za opiekunk zagród i ludzi, chroni ich przed napadami
wilków.
Drugim obchodem tego okresu jest uroczysto Zwiastowania Pa -
skiego, przypadaj ca na dzie 25 marca, to jest dziewi miesi cy
przed Bo ym Narodzeniem. Zwiastowanie jest bowiem pocz tkiem Bo-
sko-ludzkiego ycia Chrystusa Pana. Tre obchodu stanowi relacja w.
ukasza o Zwiastowaniu Pa skim ( k 1,26). Liturgiczny obchód tego
wydarzenia zbawczego si ga VII w. Poniewa uroczysto ta zawsze
wypada we Wielkim Po cie, a czasem we Wielkim Tygodniu, dlatego
nie rozwin a si wokó niej adna oprawa zwyczajowa.
WI TA DOGMATYCZNE
W drugiej cz ci Okresu Zwyk ego przypada seria obchodów litur-
gicznych, nale cych do grupy wi t dogmatycznych, zwanych tak e te-
matycznymi lub ideowymi. nowszego pochodzenia. Nale do nich:
Uroczysto Trójcy Przenaj wi tszej, obchodzona jest w pierwsz
niedziel po Zes aniu Ducha wi tego. Podsumowuje ona ca y rok li-
turgiczny, czyli to wszystko, co Bóg Ojciec, i Syn, i Duch wi ty czynili
dla rodzaju ludzkiego. My l szczególnego uczczenia Trójcy Przenaj-
wi tszej zrodzi a si w liturgii gallika skiej. U Alkuina (t 804) spo-
tykamy pierwszy formularz mszalny o Trójcy Przenaj wi tszej. Przezna-
czony pocz tkowo na niedziele jako wotywa, a pó niej na uroczysto
doroczn . Rzym niech tnie patrzy na t now uroczysto ideow . Za-
twierdzi j dopiero papie Jan XXII w 1334 roku. Tre jej stanowi
dogmat o jedynym Bogu w trzech Osobach.
Uroczysto Naj wi tszego Cia a i Krwi Pa skiej (Bo e Cia o) ob-
chodzona jest w czwartek po uroczysto ci Trójcy wi tej. Pojawi a si w
XIII w. jako obchód nieoficjalny. W 1317 r. wprowadzono j w ca ym
Ko ciele. Jest ona owocem ówczesnej pobo no ci eucharystycznej,
cej spontaniczn reakcj wiernego ludu na spory teologiczne do-
140
tycz ce obecno ci Chrystusa w Naj wi tszym Sakramencie i na herezj
Berengariusza (t 1088). Rozwija si ywy kult adoracyjny. Poniewa
Wielki Czwartek, dzie ustanowienia Naj wi tszego Sakramentu, ze
wzgl du na Wielki Tydzie nie móg mie uroczystych obchodów zew-
trznych, dlatego przeniesiono je poza czas wielkanocny. Autorem
formularza mszalnego oraz brewiarzowego o Tajemnicy Eucharystii, wed ug
tradycji, jest w. Tomasz z Akwinu (t 1274).
ywa wiara w obecno Chrystusa w Eucharystii sprawi a, e zacz to
urz dza procesje teoforyczne, które by y coraz bardziej wystawne.
Specjalno ci obrz dów liturgicznych w Bo e Cia o by o potrójne b o-
gos awienie Naj wi tszym Sakramentem (czyni c potrójny krzy monst-
rancj z Hosti ) podczas sumy i wielokrotnie w czasie procesji.
Instrukcja o kulcie Tajemnicy Eucharystii z dnia 25 maja 1967 r.
powiada, e rzecz ordynariusza jest zorientowanie si w u yteczno ci
procesji Bo ego Cia a w naszych czasach i wprowadzenie odpowiednich
zarz dze , by procesja mog a odbywa si z godno ci i bez uszczerbku
dla g bokiego kultu eucharystycznego (nr 59).
Jedn z pierwszych diecezji w Ko ciele, która po oficjalnym za-
twierdzeniu wi ta Bo ego Cia a przez Stolic Apostolsk , zaprowa-
dzi a je u siebie, by a diecezja krakowska. O uroczysto ci Bo ego
Cia a mówi statuty synodalne biskupa Nankera z 1320 roku. W Kra-
kowie na Kazimierzu w 1327 roku zbudowano ko ció pod wezwaniem
Bo ego Cia a. Pierwszy opis procesji Bo ego Cia a w Polsce podaje
Ordinale P ockie z XIV wieku, w którym mowa jest o czterech o ta-
rzach, przy których czytano pocz tki czterech Ewangelii. Tradycja czterech
tarzy jest zachowana do dnia dzisiejszego i przy ka dym z nich piewa
si wyj tek dotycz cy Eucharystii, z czterech kolejnych Ewangelii. Po
czytaniu piewa si " wi ty Bo e..." i modlitw (oracj ). Przy ka dym
tarzu mo na b ogos awi Naj wi tszym Sakramentem lub te dopiero na
ko cu procesji (w niektórych okolicach jest zwyczaj b ogos awienia na
cztery strony wiata).
Uroczysto Naj wi tszego Serca Pana Jezusa przypada w pi tek
trzeciego tygodnia po Zielonych wi tkach, czyli po dawnej oktawie
Bo ego Cia a. Tre ci obchodów ku czci Naj wi tszego Serca Pana Jezusa
jest Bosko-ludzka mi Zbawiciela ku ludziom. Mi ta jest
zarówno pobudk do tego kultu, jak i jego celem. Pan Jezus objawi
w. Ma gorzacie Marii Alaco ue (t 1690), e "gor ce pragnienie mi-
ci ze strony ludzi sk oni o Go do objawienia nam swego Serca zje
141
wszystkimi jego bogactwami mi ci, mi osierdzia, aski, wi to ci i zba-
wienia, aby tych wszystkich, którzy wed ug swej mo liwo ci oddawa
Mu b ho d i szerzy Jego cze , mi i chwa , obficie i hojnie
obdarzy tymi skarbami".
Ta ideowa uroczysto nie cieszy a si pocz tkowo przychylno ci
Stolicy Apostolskiej, która po d ugiej zw oce wprowadzi a j do liturgii w
1856 r. dla Ko cio a powszechnego. Papie Pius XII (t 1958) w setn
rocznic wprowadzenia kultu liturgicznego Naj wi tszego Serca Je-
zusowego, w 1956 r. wyda encyklik "Haurietis a uas", w której czytamy:
"Jest naszym gor cym pragnieniem, aby kult Naj wi tszego Serca
Jezusowego sta si sztandarem jedno ci, zbawienia i pokoju dla wszy-
stkich chrze cijan. Zadaniem tego kultu jest przypomnie nam akt naj-
wy szej mi ci, w której Zbawiciel wyda wszystkie bogactwa swego
Serca, by zosta z nami a do ko ca wieków". Podobnie Pawe VI (t
1978) w li cie apostolskim z 1965 r. wyrazi pragnienie, aby kult Serca
Bo ego coraz bardziej si rozwija i aby wszyscy uwa ali go za
wznios i autentyczn pobo no , jakiej od wiernych domaga si Sobór
Watyka ski II. Papie gor co pragn , aby Naj wi tszemu Sercu
Jezusowemu oddawano nale cze przez przyjmowanie Komunii w.
Nieprzychylno Stolicy wi tej do wi t dogmatycznych wyp ywa a z
podstawowej zasady liturgicznej, wed ug której tre ci obchodów
liturgicznych s wydarzenia zbawcze, a nie prawdy objawione (dogmaty).
Do zatwierdzenia jednak tych kilku wi t dosz o z powodu praktyk
pobo nych wiernego ludu, które Stolica Apostolska zawsze docenia a i
popiera a.
Echem Triduum Paschalnego s dwa nast puj ce wi ta: wi to
Przemienienia Pa skiego, obchodzone 6 sierpnia. W swojej tre ci
przedstawia chwa Chrystusa Pana, do której wszed przez m i procesje udawa y si do krzy y stoj cych w polu, przy których odpra-
mier . wi to to powsta o na Wschodzie w XV wieku.
wi to Podwy szenia Krzy a wi tego, obchodzone 14 wrze nia, na-
wi zuje do m ki Pa skiej. Jego pocz tki zwi zane s ze znalezieniem
drzewa Krzy a Chrystusowego przez w. Helen , matk cesarza Kon-
stantyna Wielkiego (IV w.).
Nowym obchodem liturgicznym jest Uroczysto Chrystusa Króla
Wszech wiata. Ustanowi j papie Pius XI w Roku Jubileuszowym
1925, wyznaczaj c jej obchód na niedziel przed uroczysto ci Wszystkich
wi tych. Ukaza w ten sposób Chrystusa Króla otoczonego wi -
142
tymi w niebie, z wszystkich pokole , ludów, j zyków i czasów, którzy
zawdzi czaj Mu swoje zbawienie i pe ni wiecznego szcz cia. W no-
wym Kalendarzu Liturgicznym uroczysto t przesuni to na ostatni
niedziel roku ko cielnego, aby lepiej uwydatni prawd , e Chrystus
jest Królem wszystkich czasów, i On na ko cu wiata przeka e Ojcu
niebieskiemu wieczne i powszechne królestwo (prefacja). Ide królewskiej
godno ci Chrystusa mo na odnale ju w starych obchodach li-
turgicznych Epifanii i Niedzieli Palmowej.
DNI B AGALNE I KWARTALNE
Dni b agalne pocz tkami si gaj staro ytno ci chrze cija skiej. Do
dni b agalnych (rogationes) nale : dzie w. Marka Ewangelisty (25
kwietnia) i trzy dni przed uroczysto ci Wniebowst pienia Pa skiego
(dni Krzy owe). W dni b agalne urz dzano procesje w kierunku pól, ze
piewem litanii do Wszystkich wi tych, dla wyproszenia u Boga
dobrych zbiorów.
Procesja w dniu w. Marka (litaniae maiores) swoimi korzeniami
tkwi w pierwszych wiekach chrze cija stwa. By a lokalnym zwyczajem.
By mo e, e jest kontynuacj procesji poga skiej, która udawa a si w
pola dla uzyskania od bóstw dobrych zbiorów. Cel pozosta lecz
pro ba kierowana jest do Boga, Stwórcy i Pana wszech wiata.
Dni b agalne przed Wniebowst pieniem Pa skim (litaniae minores),
pojawi y si w Galii w V w. Modlono si tam o urodzaje, obfite plony i
ich zachowanie wraz z lud mi od kl sk ywio owych. W Polsce
wiano nabo stwa b agalne. St d nazwa "dni krzy owe".
Dni kwartalne znane s w liturgii rzymskiej od czasów staro ytnych.
Nale y do nich r o d y , p i t k i i s o b o t y : pierwszego tygodnia
Wielkiego Postu; tygodnia po Zielonych wi tkach; tygodnia po
Podwy szeniu Krzy a i trzeciego tygodnia Adwentu. Ka dy z tych
tygodni przypada na pocz tek poszczególnych pór roku i dlatego
nazwano je dniami kwartalnymi uattuor tempora). Polska nazwa
"Suchednf wywodzi si od zachowywania postu w te dni. W j zyku
staropolskim "suszy " = po ci — suchedni = postne dni.
143
 Dni kwartalne, oprócz wiosennych, mia y pocz tkowo charakter
dzi kczynny za zbiory, zbo a (po Zielonych wi tach), wina (po 14
wrze nia) i oliwy (suchedni adwentowe). Z czasem dni kwartalne
pfzybra y charakter pokutny. Stary si dniami postu, skupienia, mod-
litwy i czynów mi osierdzia. By y te ulubionyumi dniami udzielania
wy szych wi ce , zw aszcza od czasów papie a Gelazego (f 496); do
naszych czasów w te dni odprawia si mod y o dobre powo ania ka-
skie i zakonne. Do XV w. Suchedni nale y do obchodów naka-
zanych. Przyjmowano wtedy Komuni w., zw aszcza w bractwach. Pa-
mi tano wtedy tak e w sposób szczególny o zmar ych.
Nowy kalendarz liturgiczny powiada, e w Dni Krzy owe i Suchedni
Ko ció ma zwyczaj zanosi b agania do Pana w ró nych sprawach
dotycz cych cz owieka, zw aszcza za gdy chodzi o owoce ziemi i pracy
k ludzkich, i publicznie sk ada Bogu dzi kczynienie (nr 45).
Aby Dni Krzy owe i Suchedni mog y by dostosowane do ró nych
miejsc i potrzeb ludzi, trzeba, aby konferencje biskupów okre la y czas i
sposób ich obchodzenia... czy maj by obchodzone przez jeden czy
przez kilka dni i jak cz sto w ci gu roku maj by powtarzane. For-
mularze mszalne na poszczególne dni dobiera si spo ród wotyw od-
powiadaj cych celowi tych nabo stw (Ka . lit. 4647). W dzisiejszych
czasach inne potrzeby przedstawiaj Bogu mieszka cy miast, a inne
mieszka cy wsi. Jedni w swoich b aganiach mog zwróci wi ksz uwag
na powo ania kap skie i zakonne, drudzy na zbiory w polu, na
spraw pokoju w wiecie, .zdrowia czy pogody. Dni b agalne i kwartalne
winny odzyska t si , jak mia y pierwotnie i wprowadza w ducha
pokuty i mi osierdzia chrze cija skiego oraz wyczula na potrzeby
spo eczne.
Episkopat Polski poleci , aby w trzecim tygodniu Adwentu odprawia
kwartalne dni modlitw: o ycie chrze cija skie rodzin. Od rody
Popielcowej do pierwszej Niedzieli Wielkiego Postu: o ducha pokuty.
W czwartym tygodniu Okresu Wielkanocnego: o powo ania do s by
Bo ej w Ko ciele. W trzecim tygodniu wrze nia: za dzieci, m odzie i
wychowawców.
W dni Krzy owe od VI Niedzieli Wielkanocnej do rody przed
Wniebowst pieniem, wspólne modlitwy odprawia si o dobre urodzaje.
144
KULT WI TYCH PA SKICH
Pocz tki kultu wi tych nie s jeszcze do ko ca zbadane. Trzeba
zatem ograniczy si do wiadomo ci pewnych. Wiadomo, e chrze cijanie
nie wyeliminowali kultu zmar ych lecz tak, jak poganie ucz szczali na
groby swoich bliskich zmar ych, sk adali im kwiaty i pachnid a, gro-
madzili si dooko a tak zwane katedry, opustosza ej wskutek odej cia
zmar ego, po czym spo ywali braterski posi ek (refrigrium). Dzia o si to
przede wszystkim w rocznic mierci (anniversarium). Chrze cijanie,
zgodnie z wiar , zamienili obchody rocznicy mierci na dzie narodzin
dla nieba (natale). Bardzo wcze nie po czono je z Eucharysti .
KULT M CZENNIKÓW
Od po owy II w. tak obchodzono wspomnienia m czenników. Rocznice
ich narodzin dla nieba u wietniano sprawowaniem liturgii. Ich ofiara
przypomina a Ofiar Chrystusa, G owy wszystkich m czenników (Caput
martyrum). mier m cze ska by a pojmowana jako uczestnictwo w
ce i Zmartwychwstaniu Chrystusa. Dlatego m czennicy wkraczali na
aren w przekonaniu, e za chwil znajd si razem ze Zbawicielem.
Moc t m czennicy czerpali z Eucharystii, która dawa a tak skuteczno .
Spostrze enie to sprawi o, e u grobów ich odprawiano Eucharysti .
Dla utrwalenia tych idei i dla umo liwienia ich oddzia ywania, nad
grobami m czenników lub obok wcze nie wznoszono kaplice, a nawet
ko cio y. Wzrasta a w ten sposób zewn trzna forma ich kultu. Pod o -
tarzem by grób lub relikwie m czennika, co potem sta o si zwyczajem,
usankcjonowanym przez odpowiednie przepisy prawne.
Najstarsza wzmianka o obchodach rocznicy narodzin dla nieba si ga
155 roku i dotyczy Polikarpa ze Smyrny, biskupa i m czennika. Miejs-
cowa wspólnota opisa a jego m cze stwo w li cie do Ko cio a w Filo-
melion i do wszystkich gmin "gdziekolwiek si znajduj ". W dokumencie
tym gmina chrze cija ska Smyrny donosi, z jak wielk trosk zo-
145
sta y zebrane szcz tki wi tego m czennika i z one w odpowiednim
miejscu. Na koniec gmina zapewnia: "b dziemy si tam w miar mo -
no ci stale gromadzi w dzie jego m cze skich narodzin dla nieba i z
rado ci obchodzi je uroczy cie" (M cze stwo wi tego Polikarpa, 18).
Podobne zwyczaje istnia y równie gdzie indziej, np. w Afryce czy w
Rzymie. Cyprian (t 258) poleca , aby wspólnoty chrze cija skie pa-
mi ta y o m cze stwie swoich wspó wyznawców, by zna y miejsca po-
grzebania tych, co oddali ycie za Chrystusa i by obchodzi y rocznic
ich "narodzin dla nieba". W Rzymie za czasów krwawych prze lado-
wa , jakie wzmog y si w III w., papie Kalikst (t 222) i papie
Sykstus I (t 258) oddali ycie za wiar , a cze , jak ich wspólnota
otacza a, wywiera a wp yw na rozwój kultu m czenników w Rzymie.
Sporz dzano spisy imion m czenników, dat ich m cze stwa i miejsce
pochowania, aby dok adnie wiedzie gdzie i kiedy odbywaj si ich
obchody rocznicowe.
Pierwotnie kult w. m czenników mia charakter lokalny. Konkretna
gmina chrze cija ska wspomina a m cze sk mier cz onków swojej
wspólnoty. Wszyscy gromadzili si w dzie jego narodzin dla nieba, w
miejscu m cze stwa lub w miejscu z enia jego cia a. Podczas
sprawowanej Eucharystii wymieniano imi m czennika. Pó niej pojawi si
zwyczaj odczytywania opisu m cze stwa lub te wyg aszania oko-
liczno ciowego przemówienia.
KULT WYZNAWCÓW
W Ko ciele nie zapomniano te o tych, którzy za publiczne wyzna-
wanie wiary znosili tortury, wi zienie i wygnanie. Od III w. ze strony
wiernych doznawali wielkiej czci. Stawiano ich na równi z kap ananmi.
Hipolit Rzymski (t 235) pisa : "Confessor habet enim honorem presbyte-
ratus per suam confessionem" (Tr d. Ap.).
Pierwszym Wyznawc czczonym na Zachodzie, którego rocznic
odej cia do Pana obchodzono uroczy cie, cho nie by m czennikiem, to
wi ty M a r c i n , biskup z Tours (t 397). Antyfona w drugich
nieszporach brzmi tak, jakby chcia a ten nowy rodzaj kultu uspra-
wiedliwi : wi ty biskupie Marcinie... chocia nie przebi ciebie miecz
prze ladowcy, nie utraci chwa y m cze stwa".
146
Przez ca e wieki czczono nielicznych tylko wyznawców. Nale eli do
nich najcz ciej zakonnicy, których radykalne na ladowanie rad ewan-
gelicznych uwa ano za now form dawania wiadectwa Chrystusowi.
Nale eli do nich równie papie e, biskupi i królowie, którzy po yli
zas ugi oko o rozszerzania i utwierdzania wiary chrze cija skiej.
W pierwszym tysi cleciu chrze cija stwa nie by o procesów beatyfi-
kacyjnych czy kanonizacyjnych. O wi to ci zmar ych wyznawców decy-
dowa a opinia publiczna, aprobowana przez duchowie stwo z biskupem
na czele. W staro ytno ci rodzajem kanonizacji by o ustanowienie
wspomnienia i jego rocznicowego obchodu pod przewodnictwem biskupa.
W redniowieczu rol t zast pi a elewacja, to znaczy uroczyste
podniesienie relikwii i umieszczenie ich na honorowym miejscu, za
aprobat biskupa. Wzrasta a te kontrola kultu wi tych.
Pierwszym kanonizowanym wi tym jest Ulryk (t 973), biskup Aug-
sburga. Papie Jan XV kanonizowa go w 995 r. na synodzie latera -
skim. W latach 1625 i 1632, papie Urban VIII (t 1644) definitywnie
zastrzeg beatyfikacje i kanonizacje Stolicy Apostolskiej. Ustalono te , e
na mocy beatyfikacji oddaje si cze publiczn na jakim okre lonym
terytorium lub w pewnej okre lonej spo eczno ci. Na mocy kanonizacji
natomiast mo na danego wi tego czci w ca ym Ko ciele.
Kult wi tych, który pocz tkowo mia charakter lokalny, od IV w.
stawa si coraz bardziej powszechnym. Np. lista m czenników Ko -
cio a Rzymskiego z 336 r. nosz ca tytu "Depositio martyrum", zawiera
równie imiona m czenników innych Ko cio ów (np. kartagi skiego).
Ponadto obok imion m czenników, w spisach zacz y pojawia si
imiona wi tych wyznawców. Pe ne spisy wi tych znajdowa y si w ka-
lendarzach i martyrologiach. Jednym z pierwszych martyrologiów by o
tzw. Martyrologium Hieronimianum. Jest to kompilacja powsta a na te-
renie Italii w po owie VI w. W spisach wi tych starano si uj mo -
liwie wszystkich m czenników i wyznawców Ko cio a powszechnego.
NAUKA SOBORU WATYKA SKIEGO H O KULCIE WI TYCH
Na temat kultu wi tych Pa skich Sobór Watyka ski II wypowie-
dzia si nast puj co: "Obchodz c roczny cykl misteriów Chrystusa,
Ko ció wi ty ze szczególn mi ci oddaje cze Naj wi tszej Bo ej
147
Matce Maryi, która nierozerwalnym w em zwi zana jest ze zbawczym
dzie em swojego Syna. W Niej Ko ció podziwia wspania y owoc Od-
kupienia i jakby w przeczystym obrazie z rado ci ogl da to, czym ca y
pragnie i spodziewa si by " (KL 103). W wietle tej wypowiedzi
bardziej zrozumia y jest cykl obchodów maryjnych roz onych w ca ym
roku ko cielnym. W nowym kalendarzu liturgicznym obchody ku czci
Matki Bo ej zostaty zredukowane i tak u one, aby uwydatni si Jej
zwi zek ze zbawczym dzie em Jezusa Chrystusa, Jej Syna.
O kulcie M czenników i innych wi tych Pa skich Sobór mówi:
"Ko ció rozmie ci w ci gu roku wspomnienia M czenników, oraz in-
nych wi tych, którzy dzi ki wielorakiej asce Bo ej doszli do dosko-
na ci, a osi gn wszy ju wieczne zbawienie, wy piewuj Bogu w niebie
doskona chwa i wtawiaj si za nami. W te uroczysto ci Ko ció
osi misterium paschalne w wi tych, którzy wspó cierpieli i zostali
wspó uwielbieni z Chrystusem, przedstawia wiernym ich przyk ady,
poci gaj ce wszystkich przez Chrystusa do Ojca, a przez ich zas ugi
wyjednywa dobrodziejstwa Bo e" (KL 104).
Obszerniej na temat kultu wi tych wypowiedzia si Sobór w Kon-
stytucji dogmatycznej o Ko ciele: "Co si za tyczy Aposto ów i M -
czenników Chrystusowych, to Ko ció zawsze wierzy , e s ci le z -
czone z nami w Chrystusie, okazywa im, jak b ogos awionej Maryi
Dziewicy i wi tym Aposto om cze szczególn i pobo nie modli si o
pomoc ich wstawiennictwa. Do nich wszystkich do czeni zostali nie-
bawem tak e inni, którzy dok adniej na ladowali dziewictwo i ubóstwo
Chrystusa, a w ko cu i ci, których znamienne praktykowanie cnót
chrze cija skich i boskie charyzmaty zaleca y pobo nej czci i na la-
dowaniu wiernych. Przygl daj c si yciu tych, którzy wiernie na la-
dowali Chrystusa, mamy z nowego tytu u pobudk do szukania miasta
przysz ego i równocze nie poznajemy drog , po której w ród zmienno ci
ycia stosownie do w ciwego ka demu stanu i warunków b dziemy
mogli doj do doskona ego zjednoczenia z Chrystusem, czyli do wi -
to ci... To te nad wyraz stosown jest rzecz , aby my kochali tych
przyjació i wspó dziedziców Jezusa Chrystusa, a zarazem braci naszych i
szczególnych dobroczy ców, aby my za nich nale ne dzi ki sk adali
Bogu, aby my pokornie ich wzywali i dla otrzymania dobrodziejstw
Bo ych przez Syna Jezusa Chrystusa, Pana naszego, który sam jest
Odkupicielem i Zbawicielem naszym, do ich modlitw, wstawiennictwa i
pomocy si uciekali. Wszelkie bowiem prawdziwe wiadectwo mi ci,
jakie okazujemy mieszka com nieba, z natury zmierza ostatecznie do
148
Chrystusa, który jest koron wszystkich wi tych... Prawdziwy kult
wi tych polega nie tyle nas wielorako ci-aktów zewn trznych ile raczej
na nasileniu naszej czynnej mi ci... Nasze obcowanie z mieszka cami
nieba wcale nie zubo a uwielbienia... lecz go wzbogaca" (KK 50-51).
To potwierdzenie kultu wi tych przez Sobór nie mo e prowadzi
do przewagi nad obchodami tajemnic zbawienia. Dlatego te Sobór
doda : "Aby uroczysto ci wi tych nie przes ania y wi t, których
tre ci jest historia zbawienia, nale y wiele tych uroczysto ci po-
zostawi Ko cio om partykularnym, narodom lub ró nym rodzinom za-
konnym, rozci gaj c na ca y Ko ció tylko te, które wspominaj wi tych
o prawdziwie powszechnym znaczeniu" (KL HIV Nie atwe to zadanie,
gdy si pomy li, e oficjalny, rzymski wykaz wi tych (Martyro-logium
Romanum) zawiera kilka tysi cy imion.
Przy pracy nad nowym kalendarzem liturgicznym zadbano o to, aby w
my l zasady powszechno ci zawiera imiona wi tych ze wszystkich
kontynentów, z poszczególnych epok historycznych, z ró nych narodów, z
ró nych rodowisk spo ecznych i ró nych kierunków pobo no ci. W ten
sposób nowy kalendarz liturgiczny odzwierciedla uniwersalny charakter
Ko cio a powszechnego w przekroju historycznym, geograficznym i
spo ecznym.
Obok kalendarza powszechnego istniej kalendarze partykularne,
uwzgl dniaj ce zwyczaje i kulty lokalne. Gdy we mie si pod uwag
wszystkie kalendarze partykularne, a wi c regionalne, diecezjalne i za-
konne z ich kultami wi tych Pa skich, to oka e si , e wielka ich
liczba ma swoje wspomnienia, wi ta, a nawet uroczysto ci. Ponadto
istnieje jeszcze mo liwo wspominania w liturgii wi tych, umieszczonych
w Martyrologium Romanum, gdy pozwalaj na to rubryki.
Kult wi tych w ksi gach liturgicznym, zw aszcza w mszale zosta
przepracowany i uj ty wed ug my li Soboru Watyka skiego II. Ks Henryk
Fros we Wprowadzeniu do Mszy o wi tych (Warszawa 1980) na temat
zreformowanego sanctorale napisa : "Reasumuj c nasze rozwa ania o
mszalnym sanctorale nale y powiedzie , e osi gn poziom znacznie
wy szy od poprzedniego. Mniej w nim szablonu i stereotypów, wi cej
zró nicowania i zindywidualizowania wspomnie , znacznie te lepsze
powi zanie za my biblijn i wzlotami eucharystycznymi. To
sanctorale jest niew tpliwie kontynuacj dawnego, ale kontynuacj
szcz liwie oczyszczon z naro li, ukazuj skarby dawnej liturgii i in-
tegruj z nimi nowe utwory, u one na wspomnienia wi tych któ-
149
rych tam dot d nie spotkali my. Oni sami raz po raz zabieraj w tych
tekstach g os, s yszymy wi c echa ich w asnych modlitewnych uniesie .
Nigdy nie przys aniaj nam tego, co w liturgii istotne, kiedy za jawi si
nam przypominani ich w asnymi wypowiedziami, przed oczyma za-
rysowuje si wyrazista sylwetka wielkiej osobowo ci i mi ci, cz sto
przypomina si te eklezjologiczne znaczenie ich dzia alno ci i kultu.
Odczuwamy wówczas, e s naszymi poprzednikami w wierze i e w cza
si w chór ich g osów to uczestniczy w wielkiej pielgrzymce:
pierwsze jej szeregi przekroczy y ju próg doczesno ci, je li jednak
po czymy si z jch g osami, w czymy si w chór, który piewa Ba-
rankowi pie now " (s. 93).
MATKA BO A W LITURGII
Racja wewn trzna wyj tkowej czci Naj wi tszej Maryi Panny le y w
cis ym zwi zku, jaki czy J ze zbawczym dzie em Jej Syna. Zwi zek ten
uwidoczniony jest w rocznym cyklu obchodów liturgicznych ku Jej czci.
Obchodzi si bowiem Jej Niepokalane Pocz cie, Narodzenie,
Ofiarowanie itd., a do triumfu Jej Wniebowzi cia. W roku ko cielnym
przypadaj kolejno:
• 8 grudnia — uroczysto Niepokalanego Pocz cia NMP. Obchód
ten na Wschodzie si ga VIII w. i mia nazw : Conceptio Annae. Na
Zachodzie uroczysto ta przyj a si on mi dzy IX, a XI w. W Polsce
znany jest od XIV w. Po og oszeniu dogmatu o Niepokalanym Pocz ciu
NMP w 1854 r. uroczysto ta sta a si obchodem nakazanym w ca ym
Ko ciele powszechnym.
• l stycznia — uroczysto Bo ej Rodzicielki Maryi. W okresie
ostrych sporów teologicznych wokó osoby Jezusa Chrystusa, w 431 r.
zebra si sobór powszechny do Efezu, by przedstawi oficjaln nauk
Ko cio a o Jezusie Chrystusie. Sobór ten nazwa wtedy NMP Theoto-kos
- Bogurodzica. Konstytucja lumen gentium stwierdza: "Ju od naj-
dawniejszych czasów b ogos awiona Dziewica czczona jest pod zaszczytnym
imieniem Bo ej Rodzicielki" (KK 66). W najstarszych ksi gach
liturgicznych, pod dat l stycznia, znajduj si liczne antyfony, oracje i
responsoria, wiadcz ce o istnieniu liturgicznego obchodu po wi conego
Maryi jako Bo ej Rodzicielce.
150
• 11 lutego — wspomnienie dowolne Naj wi tszej Maryi Panny z
Lourdes. Od 11 lutego, do 16 lipca 1858 r. Matka Bo a ukazywa a si
osiemna cie razy skromnej dzieczynie Beraadecie Soubirous. Wspo-
mnienie tych objawie wpisano do Kalendarza Rzymskiego w 1907 r.
Kanonizacja w. Bernadety odby a si w 1933 roku.
• 31 maja — wi to Nawiedzenia NMP. W liturgii istnia o od dawna
jako wspomnienie w pi tek Suchych Dni adwentowych. W XIII wieku
Bonawentura (t 1274) zaprowadzi je w swoim zakonie franciszka skim,
jako osobne wi to. W ca ym Ko ciele zacz o obowi zywa od 1389 r.
Ko ció czci pami tk nawiedzenie w. El biety przez Maryj , a tak e
spotkanie Mesjasza ze swym Poprzednikiem ( k 1,39-45).
• W sobot po uroczysto ci Naj w. Serca Pana Jezusa jest wspom-
nienie dowolne Niepokalanego Serca NMP. Zapocz tkowane we Francji
w XVII w. Propagowa je w. Jan Eudes (t 1680). Dla ca ego Ko cio a
ustanowi je papie Pius XII w 1944 roku.
• 16 lipca — wspomnienie dowolne Matki Bo ej Szkaplerznej. Od
XII wieku na górze Karmel yli pustelnicy, którzy utworzyli zakon
kontemplacyjny pod wezwaniem NMP. Potem zak adali liczne klasztory w
ca ym Ko ciele. Od XIV w. karmelici obchodzili w swoich klasztorach
wi to Matki Bo ej z Góry Karmel. Z obchodem tym czy si zwyczaj
noszenia szkaplerza przez karmelitów i bractwa maryjne, a tak e przez
szersze kr gi wiernych. Szkaplerz karmelita ski jest znakiem udzia u w
modlitwach zakonu oraz znakiem opieki Matki Bo ej nad Jej
czcicielami w yciu i przy mierci. Od 1726 r. wspomnienie to
rozci gni te zosta o na ca y Ko ció powszechny.
• 5 sierpnia — wspomnienie dowolne Rocznicy Po wi cenia Bazyliki
NMP (Matki Bo ej nie nej). Chodzi o bazylik Matki Bo ej Wi kszej
(Santa Maria Maggiore) w Rzymie. Ju w IV w. na wzgórzu Es-
kwili skim sta ko ció NMP. Za papie a Sykstusa III (t 440) odbu-
dowano go i po wi cono. Przydomek " nie nej" pomini to w nowym
Kalendarzu liturgicznym, poniewa jest pó niejszym dodatkiem i wy-
wodzi si z legendy redniowiecznej, wed ug której warstwa niegu na
wzgórzy eskwili skim wskazywa a miejsce, gdzie mia a stan wi tynia ku
czci Matki Bo ej.
• 15 sierpnia — uroczysto Wniebowzi cia NMP. Prawdopodobnie
jest to najstarszy obchód ku czci NMP. W V w. w dniu 15 sierpnia
obchodzono w Jerozolimie pami tk wi tej Bo ej Rodzicielki. W VI
wieku obchód ten rozpowszechni si w krajach zachodnich jako Za-
ni cie NMP i pod tym tytu em przyj si w Rzymie od po owy VII
151
 wieku, a w VIII w. zacz to je obchodzi jako Wniebowzi cie NMP.
Papie Pius XII (t 1958) w 1950 r. og osi dogmat o Wniebowzi ciu
NMP z cia em i dusz . W uroczysto t wieci si zio a i k osy zbo a.
Powi zanie tej uroczysto ci z do ynkami spotykamy ju w staro ytnej
Syrii, Arabii i Armenii, a na Zachodzie na prze omie IX/X w. Od
zwyczaju po wi cania zió pochodzi ludowa nazwa: Matki Bo ej Zielnej.
• 22 sierpnia — wspomnienie obowi zkowe Naj wi tszej Maryi
Panny Królowej. Wprowadzi je Pius XII w Roku Maryjnym 1954, ob-
chodzonym z okazji setnej rocznicy og oszenia dogmatu o Niepokala-
nym Pocz ciu NMP. Podstaw biblijn obchodu liturgia widzi w Psalmie:
"Królowa w z ocie z Ofiru stoi po Twojej prawicy" (Ps 45,10) oraz w
Apokalipsie: "Niewiasta obleczona w s ce i ksi yc pod Jej stopami,
a na Jej g owie wieniec z gwiazd dwunastu" (Ap 12,1).
• 8 wrze nia — wi to Narodzenia NMP. Podobnie jak Wniebo-
wzi cie, wywodzi si z Jerozolimy, gdzie obchodzono wi to bazyliki
Sanctae Mariae ubi nota est, zbudowanej pod koniec V w., a obecnie
nosz cej nazw Bazyliki w. Anny. W VII w. Narodzenie NMP obcho-
dzono w obrz dku bizanty skim oraz w Rzymie, sk d wi to rozpow-
szechni o si na ca ym zachodzie chrze cija skim.
• 12 wrze nia — wspomnienie dowolne Naj wi tszego Imienia Maryj.
Obchód ten przypomina zwyci stwo odniesione nad Turkami pod
Wiedniem w 1683 r. przez króla Jana III Sobieskiego i wojska sprzy-
mierzone.
• 15 wrze nia — wspomnienie obowi zkowe Matki Bo ej Bolesnej
(Siedmiu Bole ci NMP). Wspomnienie to najpierw obchodzili serwici
(Zakon S ug NMP) na podstawie przywileju Stolicy Apostolskiej nada-
nego im w 1667 r. W 1814 r. obchód ten zosta wpisany do Kalendarza
powszechnego, jako wyraz wdzi czno ci za uwolnienie Piusa VII z
mocy Napoleona. W 1913 r. papie w. Pius X (t 1914) wspomnienie
Matki Bo ej Bolesnej przeniós z trzeciej niedzieli wrze nia na dzie
15 wrze nia.
• 7 pa dziernika — wspomnienie obowi zkowe Matki Bo ej Ró -
cowej. Wspomnienie to ustanowi w. Pius V w 1572 r. jako obchód
dzi kczynny za zwyci stwo floty chrze cija skiej nad Turkami pod Le-
panto 7 pa dziernika 1571 r. Pius V (t 1572), dominikanin, nakaza
wszystkim bractwom ró cowym (istnia y od XV w.), aby odmawia y
ró aniec o odparcie najazdu tureckiego. Zwyci stwo rzeczywi cie nast pi o.
152
• 21 listopada — wspomnienie obowi zkowe Ofiarowania NMP.
Pochodzenie zawdzi cza legendzie zawartej w apokryficznej Ewangelii
wed ug Jakuba (ok. 150 r.). Wed ug legendy rodzice oddali Maryj do
wi tyni jerozolimskiej w trzecim roku ycia, aby mog a wychowa si
ród legendarnych dziewic wi tynnych. Wspomnienie to by o obcho-
dzone najpierw w zakonach. Od XII wieku na Wschodzie nale o do
wi t obowi zkowych. Na Zachodzie przyj o si w XIV w. W Polsce
znane by o w XV wieku (Gniezno, Wroc aw). W 1585 roku papie
Sykstus V wprowadzi je do Kalendarza powszechnego. Odnowiona
liturgia odst pi a od legendy i podkre la obchód jako pami tk
po wi cenia ko cio a NMP, zbudowanego obok wi tyni jerozolimskiej w
543 roku, oraz wspomnienie ofiary, która dokona a si w duszy Maryi
pod natchnieniem Ducha wi tego.
Ponadto w polskich kalendarzach liturgicznych mamy:
• 26 sierpnia — wi to Matki Bo ej Jasnogórskiej, zatwierdzone w
1904 r. dla diecezji wroc askiej, na terenie której wówczas le a
Cz stochowa. Dekretem Kongregacji Obrz dów z dnia 26 pa dziernika
1956 r. wi to to zosta o przyznane wszystkim diecezjom w Polsce.
Oficjum brewiarzowe i formularz mszalny o Matce Bo ej Cz stochow-
skiej zatwierdzi Pius XI (t 1939) w 1935 roku.
adys aw, ksi opolski, wybudowa na Jasnej Górze klasztor dla
paulinów sprowadzonych z W gier. Odda im w opiek obraz Matki
Bo ej czczony poprzednio na jego zamku w Be zie na Rusi Halickiej,
która równie do niego nale a. Wkrótce obraz zas yn cudami. Kult
jego wzmóg si od czasu obrony przed Szwedami. W 1717 r. obraz
ukoronowa biskup Szembek. Jasna Góra sta a si g ównym o rodkiem
kultu Matki Bo ej w Polsce. Sta a si religijn stolic kraju z tronem
niebieskiej Królowej Polski.
• 3 maja — uroczysto Królowej Polski. Jan D ugosz nazwa Ma-
ryj : Domina ac Regina mundi et nostra (Opera Omnia 9,123). Od
pierwszej po owy XVII wieku utrwali o si powszechne przekonanie, e
Maryja obra a sobie tron na Jasnej Górze. Dnia l kwietnia 1656 roku
znalaz o to oficjalny wyraz w s owach lubowania króla Jana Kazimierza:
"Ciebie za Patronk moj i za Królow pa stw moich dzisiaj obieram",
oraz w uroczystym ukoronowaniu obrazu Matki Bo ej Cz stochowskiej 8
wrze nia 1717, powtórzonego w 1910 roku. Uroczysto Królowej
Polski, ustanowiona zosta a w XX w., a mianowicie dla diecezji
lwowskiej i przemyskiej w 1925, a dla ca ej Polski w 1962 r.
153
 • 16 listopada — wi to Matki Mi osierdzia, czyli Matki Bo ej
Ostrobramskiej. wi to to obchodz diecezje: bia ostocka, om ska,
drohiczy ska i warmi ska. wi to to zwi zane jest z kultem obrazu
Matki Bo ej Ostrobramskiej. W kaplicy Ostrej Bramy w Wilnie, z re-
sztkami murów obronnych z pocz tku XVI wieku, jest obraz Matki
Bo ej. Kult wokó niego powsta dopiero w po owie XVII wieku. G ó-
wnymi szerzycielami tego kultu byli karmelici bosi, którzy w 1626 r.
osiedlili si przy ko ciele wi tej Teresy, w bezpo rednim s siedztwie
Ostrej Bramy. W 1927 roku nast pi a koronacja obrazu. Dla diecezji
wile skiej wi to zosta o ustanowione 17 maja 1914 roku. W 1926 r.
rozszerzone na diecezj pi sk , a w 1947 r. na diecezj om sk .
Prowincja polska karmelitów bosych wi to to umie ci a w swoim Ka-
lendarzu w 1956 roku. Ludno z wile szczyzny, która osiedli a si na
Ziemiach Zachodnich i Pó nocnych, dalej piel gnuje kult Matki Boskiej
Ostrobramskiej.
KULT NIEKTÓRYCH WI TYCH CZCZONYCH POWSZECHNIE
• Uroczysto Narodzenia Jana Chrzciciela obchodzi si w liturgii 24
czerwca. W IV wieku kult jego mia charakter powszechny. Ma
podstaw w Ewangelii ( k 1,41), która ukazuje go jako proroka
wi conego ju przed narodzeniem, przez Ducha wi tego. Narodzenie
Jana Chrzciciela jako wi to znane by o ju w. Augustynowi (t 430,
Sermo 292,1). Przez ca e wieki nale o do wi t nakazanych. Mia o
tak e swoj opraw folklorystyczn , do której nale przede wszystkim
ognie w. Jana.
Liturgiczny obchód ci cia wi tego Jana Chrzciciela jest pocho-
dzenia gallika skiego. Pojawi si on tam w V wieku. W Kaledarzu
Rzymskim zacz figurowa od VII wieku. Od 1970 roku jest wspo-
mnieniem obowi zkowym pod nazw : M cze stwo wi tego Jana
Chrzciciela.
• Uroczysto w. Józefa Oblubie ca Naj wi tszej Maryi Panny ma
swoj tradycyjn dat 19 marca. Podstaw kultu w. Józefa jest
specjalny udzia w dziele zbawczym Jezusa Chrystusa, którego by
ywicielem, Opiekunem i Ojcem z prawa. Kult liturgiczny w. Józefa
rozwin si najpierw na wschodzie, pocz wszy od VIII w. Na zacho-
154
dzie chrze cija skim pierwszymi ladami kultu liturgicznego w. Józefa s
logia w martyrologiach z VIII i IX w. W kalendarzach i sakramen-
tarzach zacz y pojawia si pierwsze wzmianki w X i XI w. W msza ach
i brewiarzach figuruje od XV w. Uroczysty obchód wi ta w. Józefa 19
marca, rozpocz li serwici i franciszkanie w XIV w. W 1621 roku
zosta o wi tem obowi zuj cym.
• Kult Archanio ów i Anio ów — Nowy Kalendarz po czy razem
archanio ów: Gabriela, Rafa a i Micha a. Odt d 29 wrze nia obchodzi si
wi to Archanio ów: G a b r i e l by pos cem Bo ym, który zwiastowa
Maryi narodzenie Pana Jezusa ( k 1,26). Wzmianka o Gabrielu
sporadycznie wyst puje w ksi gach liturgicznych przedtrydenc-kich. W
1921 r. papie Benedykt XV (t 1922) umie ci jego wi to w
Kalendarzu powszechnym. W 1951 roku papie Pius XII og osi go
Patronem radia i telewizji.
wi to ku czci w. R a f a a Archanio a w rzymskim Kalendarzu
liturgicznym znalaz o si w 1921 roku.
Kult liturgiczny w. M i c h a a Archanio a si ga staro ytno ci
chrze cija skiej. Zapocz tkowany na wschodzie, gdzie w IV w. budo-
wano ko cio y ku jego czci. W Italii kult jego istnia od V wieku.
Dzie 29 wrze nia jest rocznic po wi cenia bazyliki ku czci w. Mi-
cha a przy via Solaria w Rzymie. Równie dzie 8 maja po wi cony
by w. Micha owi. W dniu tym po wi cono mu ko ció na górze Gar-
gano w Apulii, na której mia si ukaza w V wieku. Formularze
mszalne o w. Michale s ju w najstarszych sakramentarzach.
Wspomnienie obowi zkowe A n i o ó w S t r ó ó w w ca ym
Ko ciele obchodzi si w liturgii 2 pa dziernika. Od XVI wieku wi to
to istnia o we Francji i Hiszpanii. W 1670 roku papie Klemens X
wprowadzi je do Kalendarza powszechnego.
• wi to Joachima i Anny obchodzone jest 26 lipca. Rodzice
NMP mieli swoje osobne obchody liturgiczne, które w 1970 roku po-
czono razem jako wspomnienie obowi zkowe. Ich imiona po raz
pierwszy podaje apokryficzna Protoewangelia Jakuba z II wieku.
Kolebk kultu wi tej A n n y by a Jerozolima. Czczona szczególnie
na dworze cesarzy bizanty skich. W Konstantynopolu w 550 r.
zbudowano pierwsz bazylik po wi con jej czci. Stamt d jej kult
rozchodzi si , obejmuj c tak e Zachód. Po wyprawach krzy owych od
XIV wieku jej wi to znane by o w ca ej Europie. W 1584 r. papie
Grzegorz XIII zatwierdzi jej kult liturgiczny dla ca ego Ko cio a
powszechnego.
155
 Wspomnienie wi tego J o a c h i m a figuruje w greckim ródle z VII
wieku. Na Zachodzie kult jego pojawi si na prze omie XV/XVI
wieku. Obchód ten zosta zniesiony w 1572 roku, i wznowiony w 1622
roku. W Kalendarzu Rzymskim Joachim znajdowa si od 1913 roku
pod dat 16 sierpnia, dzi 16 lipca.
KULT WI TYCH I B OGOS AWIONYCH POLSKICH
W polskim sanctorale znajduj si wi ci i b ogos awieni, których
kult zosta do nas przeniesiony (Lambert, Maurycy, Marcin, Idzi, Leo-
nard, Stefan, Zygmunt, Barbara) oraz urodzeni w Polsce lub z Polsk
zwi zanych przez prac misyjn (Wojciech, Otto) albo których relikwie
sprowadzono (Florian).
wi ty Wociech, biskup Pragi, g ówny patron Polski (uroczysto ) w
czasie pracy apostolskiej zgin z r k pogan pruskich 23 kwietnia 997
roku, kanonizowany w 999 r. — Bezpo rednimi jego nast pcami w
cze stwie byli dwaj uczniowie w. Romualda (kameduli): Benedykt i
Jan, W osi sprowadzeni przez Boles awa Chrobrego, za yli erem w
pobli u grodu Mi dzyrzecz (mi dzy rzekami Obr i Paklic ).
Przy czyli si do nich dwaj bracia Polacy o imionach zakonnych Izaak i
Mateusz, oraz ch opiec Krystyn, ich kucharz. W nocy z 10 .na 11
listopada 1003 r. zostali wymordowani. Gdy do Polski przyby w. Brunon
z Kwerfurtu, zasta ich kult szeroko rozwini ty. Napisa ywot Pi ciu
Braci". Potem wyjecha na misje do Jad wingów, gdzie w 1009 r.
równie poniós mier m cze sk . Jego wspomnienie w liturgii jest 12
lipca.
Z Ziemi Wi lickiej pochodzi Andrzej wierad, który w Zaborze ko o
Nitry na S owacji przyj habit i imi zakonne Andrzej. Zmar oko o
1034 r. jako pustelnik. Jego ucze Benedykt zosta zamordowany
oko o 1038 r. Kanonizacja obu nast pi a w 1083 r. lady wczesnego
kultu zauwa a si w po udniowej Polsce i na sku. Relikwie obydwu
wi tych spoczywaj w katedrze w Nitrze. W liturgii ich wspomnienie
jest obchodzone 13 lipca.
w. Otto, biskup Bambergi, aposto Pomorza w latach 1124-1125 i
1128. Zmar 30 czerwca 1139 w Bamberdze. Kanonizowany w 1189
156
roku, by czczony tylko w diecezji kamie skiej, obecnie szczeci sko-
kamie skiej, której jest g ównym patronem. W liturgii jego wspomnienie
przypada l lipca.
Po utracie relikwii w. Wojciecha i Pi ciu Braci M czenników podczas
najazdu Brzetys awa na Polsk po mierci Mieszka II (t 1034),
odczuwano w Polsce brak grobu wi tego, co oznacza o wtedy brak
Bo ej Opieki i b ogos awie stwa. Dlatego na pro Gedki (t 1185)
biskupa krakowskiego, w 1184 roku. Stolica Apostolska przys a re-
likwie w. Floriana, które uroczy cie z ono w katedrze wawelskiej.
Um czony by za wiar w 304 roku. Jego obchód liturgiczny przypada 4
maja.
— Kult nowego patrona Polski, wi tego Stanis awa ze Szczepanowa (t
1079), biskupa i m czennika, kanonizowanego w 1253 r. spowodowa
przesuni cie kultu w. Floriana na dalszy plan. To samo sta o si z
kultem w. Wac awa (t 929), ksi cia czeskiego z rodu Przemy lidów,
którego kult promieniowa na diecezj krakowsk , co znalaz o wyraz w
tytule katedry wawelskiej. Relikwie w. Stanis awa w katedrze kra-
kowskiej na Wawelu sta y si celem p tników nadci gaj cych z ca ej
Polski, a nawet z Moraw, Pomorza i yc.
Rozwój ycia religijnego w Polsce w XII, a zw aszcza w XIII w.
da wi tych o ró nym typie wi to ci. Jedn grup stanowi wi ci,
którzy zajmowali naczelne miejsca i stanowiska w yciu Ko cio a lub
narodu, a pod koniec ycia zrezygnowali z dzia alno ci publicznej, by
po wi ci si wy cznie yciu kontemplacyjnemu. Pierwszym by b . Bo-
gumi Piotr z Bobrowa, który w 1167 roku mianowany by arcybiskupem
gnie nie skim, a od 1170 r. eremit -cudotwórc w Dobrowie nad Wart ,
gdzie zmar 10 czerwca 1182 r. W 1925 r. przez Stolic Apostolsk
og oszony b ogos awionym. Liturgia wspomnina go 10 czerwca.
— Drugim by b . Wincenty Kad ubek, biskup (1150-1223), który po
dziesi ciu latach na stanowisku biskupa krakowskiego, w 1218 r. wst pi
do zakonu cystersów w J drzejowie, gdzie zmar w 1223 roku. Be-
atyfikowany w 1764 r., liturgiczne wspomnienie 9 pa dziernika. Jest on
autorem "Kroniki polskiej". — Równie w. Jadwiga ska (1178-1243)
po bardzo czynnym yciu przy boku swego m a Henryka Brodatego (t
1238), Piasta skiego, usun a si do klasztoru cystersek w
Trzebnicy, gdzie zmar a w 1243 roku, kanonizowana w 1267 roku,
liturgiczne wspomienienie 16 pa dziernika. — B . Salomea, dziewica
(1211-1268), córka Leszka Bia ego, ona Kolomana, ksi cia w gier-
skiego i króla halickiego. Po mierci m a wst pi a do klasztoru
157
 klarysek w Zawicho cie, przeniesionego do Skaty ko o Krakowa, gdzie
zmar a 17 listopada 1268 roku. Jej relikwie przeniesiono do Krakowa, do
ko cio a franciszkanów konwentualnych. W 1673 roku. Stolica wi ta
zezwoli a na liturgiczne wspomnienie 19 listopada. — B . Kinga,
dziewica (1234-1292), córka króla w gierskiego Beli IV, po mierci
a Boles awa Wstydliwego, wst pi a do ufundowanego przez siebie
klasztoru klarysek w Starym S czu, gdzie zmar a 24 lipca 1292 roku,
beatyfikowana w 1690 roku, liturgiczne wspomnienie 24 lipca. _ B .
Jolanta (Helena), zakonnica (1244-1298), siostra Kingi, po mierci
swojego m a Boles awa Pobo nego, ksi cia kaliskiego, wst pi a do
klasztoru klarysek w Gnie nie, gdzie zmar a oko o 1298 roku, beaty-
fikowana w 1890 roku, wspomnienie liturgiczne 15 czerwca.
Do drugiej grupy wi tych XIII w. nale dwaj dominikanie, repre-
zentuj cy typ zakonnika-misjonarza. w. Jacek, kap an (ok.1200-1257), z
skiej linii Odrow ów (Kamie ski) za klasztory w Krakowie,
Gda sku i Kijowie. Misjonarz Rusi i Prus. Zmar w 1257 roku w
Krakowie, kanonizowany w 1594 roku. Wspomnienie w liturgii 17
sierpnia. — B . Czes aw, kap an, wraz z Jackiem przyj w Rzymie
habi zakonny z r k w. Dominika w 1220 roku. Wracaj c do kraju za-
klasztory w Pradze i Wroc awiu, gdzie zmar w 1242 roku.
Zatwierdzenie jego kultu nast pi o w 1713 roku. Wspomnienie w liturgii
20 lipca.
. Bronis awa, dziewica (ok. 1200-1259), a w klasztorze norber-
tanek w Krakowie na Zwierzy cu. By a wizjonerk . Zmar a w 1259
roku. Jej kult zosta zatwierdzony w 1839 r. Wspomnienie w liturgii l
wrze nia. — W czasach najazdów tatarskich, n kaj cych Polaków przez
wieki, zgin li mierci m cze sk dominikanie Sadok i Towarzysze wraz
z wieloma mieszka cami Sandomierza, w 1260 r. Ich kult zatwierdzi
papie Pius VII (f 1823). Obchód liturgiczny tego wydarzenia przypada 2
czerwca.
Nast pnym okresem obfituj cym w wi tych i b ogos awionych jest
XV wiek. w. Jan Kanty, kap an (1390-1473), profesor filozofii i teologii
na Uniwersytecie Jagiello skim w Krakowie, cz owiek nauki i mi-
osierdzia, zmar w 1473 roku, beatyfikowany w 1690, a kanonizowany w
1767 roku. Wspomnienie w liturgii 20 pa dziernika. — B . Jakub
Strzemi (Strepa) (1340-1409), franciszkanin, w druj cy misjonarz na
Rusi i Wo oszczy nie, arcybiskup lwowski od 1391 do mierci, która
nast pi a w 1409 r. Beatyfikowany w 1790 r. Wspomnienie w liturgii
21 pa dziernika. — B . Szymon z Lipnicy, kap an (1438-1482), ber-
158
nardyn yj cy w Krakowie. Przez swoje kazania szerzy kult Naj w.
Imienia Jezus. Zmar w Krakowie w czasie zarazy w 1482 r., beaty-
fikowany w 1685 roku wspomnienie w liturgii 18 lipca. — B . Jan z
Dukli, kap an (ok.1410-1484), bernardyn yj cy we Lwowie, gdzie
yn jako kaznodzieja i spowiednik, zmar w 1484 r., beatyfikowany w
1735 r., wspomnienie w liturgii 3 pa dziernika. — B . W adys aw z
Gielniowa, kap an (1440-1505), bernardyn, wybitny kaznodzieja, twórca
wielu polskich pie ni nabo nych. Zmar w 1505 r. w Warszawie,
beatyfikowany w 1750 r. Czczony jest jako patron Warszawy (Jan
XXIII). Wspomnienie w liturgii 25 wrze nia.
ównym patronem Wilna i wile szczyzny sta si w. Kazimierz
królewicz (1458-1484), Jagiello czyk, ucze Jana D ugosza. Zmar , po
ugotrwa ej chorobie p uc, w Grodnie w 25 roku ycia, w 1484 r.,
wi to liturgiczne 4 marca. ywoty podkre laj jego pogard dla wiata,
dobroczynno i szczególn cze dla NMP. Kanonizowany rzekomo w
1521, i ponownie w 1602 roku.
W okresie potrydenckim szerzy si kult w. Stanis awa Kostki, za-
konnika (1550-1568), z rodu Kostków w Rostkowie na Mazowszu, który w
1567 roku wst pi w Rzymie do zakonu Jezuitów, gdzie ju 15 sierpnia
1568 r. zmar jako nowicjusz. Beatyfikowany w 1670, a kanonizowany w
1726 roku. Patron Polski, wi to liturgiczne obchodzone jest w nowym
Kalendarzu 18 wrze nia.
w. Jan Nepomucen, kap an i m czennik, w XIV w., um czony w
1393 r. Otoczono go szczególnym kultem jako patrona tajemnicy
spowiedzi wi tej. Kanonizowany w 1729 roku. W Polsce czczony spe-
cjalnie na po udniu. Cz sto spotykane s w tym rejonie jego obrazy lub
figury w kapliczkach przydro nych. Wspomnienie w liturgii ma 21 maja.
Ofiar walk religijnych i prze ladowa za przynale no do innego
wyznania jest b . Jan Sarkander, kap an i m czennik (1576-1620), po-
chodz cy ze Skoczowa na ku Cieszy skim. By proboszczem w Ho-
leszowie na Morawach. Aresztowany przez husytów, zmar po strasz-
nych torturach w O omu cu w 1620 roku, beatyfikowany w 1860 roku, w
liturgii wspominany 30 maja. — Ofiar prze ladowa religijnych by
równie b . Melchior Grodziecki, kap an i m czennik 1584-1619),
jezuita, znany kaznodzieja w Koszycach. Po zdobyciu Koszyc zosta
uwi ziony z polecenia Jerzego Rakoczego i na jego rozkaz stracony w
1619 roku, beatyfikowany w 1905 roku, w liturgii wspominany 7
wrze nia.
159
 Na Wschodzie Rzeczpospolitej pracuj c nad przeprowadzaniem Unii
Brzeskiej, zgin w. Jozafat Kuncewicz, biskup i m czennik (1580-
1623). Pochodzi z rodziny prawos awnej. Wst pi do unickiego klasztoru
bazylianów w Wilnie. Prowadzi dzia alni misyjn w ród innowierców.
W 1623 r. zamordowany w Witebsku. Liczy wtedy 43 lata.
Beatyfikowany w 1916 r. Relikwie jego z Bia ej Podlaskiej przeniesiono
wtedy do cerkwi w. Barbary we Wiedniu, a w 1949 r. do Rzymu. W
liturgii wspominany 12 listopada.
W zwi zku z Milenium Chrztu Polski (1966) rozpocz to szereg
procesów beatyfikacyjnych i kanonizacyjnych s ug Bo ych z przesz ci i
naszych czasów. Dot d do Kalendarza Diecezji Polskich wpisano szereg
tych znakomitych postaci w nast puj cej kolejno ci:
— 14 sierpnia wspomnienie w. Maksymiliana Marii Kolbego, kap ana
i m czennika (1894-1941), który poniós mier w bunkrze g odowym
w O wi cimiu, zamiast innego wi nia. Beatyfikowany 1971 roku przez
papie a Paw a VI, a kanonizowany w 1982 roku przez papie a Jana
Paw a II.
— 6 lipca wspomnienie . Marii Teresy Ledóchowskiej, dziewicy
(1863-1922). Pracowa a na misjach w Afryce. Zmar a w 1922 r., bea-
tyfikowa Pawe VI w roku jubileuszowym 1975 r. Jest patronk dzie
misyjnych w Polsce.
— 17 lipca wspomnienie . Jadwigi, królowej (1373-1399). Po ojcu
odziedziczy a tron Polski, ukoronowana w 1384 r. Przez ma stwo z
adys awem Jagie przyczyni a si do nawrócenia Litwy. By a
wzorem modlitwy i czynu, hojna dla Akademii i dla ubogich. Zmar a
17 lipca 1399 r. Tytu b ogos awionej otrzyma a w 1979 roku.
— 17 czerwca wspomnienie w. Alberta Chmielowskiego, zakonnika
(1845-1916), Adam, artysta malarz, ja mu nik, opiekun bezdomnych,
za yciel braci albertynów i sióstr albertynek. Betyfikowany w 1979 r., a
kanonizowany w 1989.
— 29 maja wspomnienie . Urszuli Ledóchowskiej, dziewicy (1865-
1939). Urszulanka, która pracowa a nad m odzie w Rosji, za ycielka
Zgromadzenia Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konaj cego (1920 r.), które
oddaje si pracy wychowawczej, zmar a w 1939 r, beatyfikowana w
Poznaniu w 1983 r.
— 14 czerwca wspomnienie b . Micha a Kozala, biskupa i m czen-
nika (1893-1943), wi nia obozu koncentracyjnego w Dachau od 1939 r.,
gdzie podtrzymywa na duchu wspó wi niów. W 1943 r. zachorowa na
tyfus, zabity zastrzykiem, beatyfikowany w 1988 r.
160
— 18 listopada wspomnienie ogos awionej Karoliny Kózkówny,
dziewicy i m czennicy (1898-1914). Rozmodlona i kochaj ca Boga, zgin a
z r k nierza rosyjskiego, broni c cnoty czysto ci.
— 13 pa dziernika wspomnienie . Honorata Ko mi skiego, kap ana
(1829-1916). Kapucyn ceniony kaznodzieja, poszukiwany spowiednik i
kierownik dusz oraz pisarz religijny. Za yciel wielu bezhabitowych
zgromadze zakonnych. Beatyfikowany 1988 r.
— 27 stycznia wspomnienie . Jerzego Matulewicza, biskupa (1871-
1927). Odnowi Zgromadzenie Ksi y Marianów i za dwa zgro-
madzenia skie. W latach 1918-1925 biskup wile ski, potem wizy-
tator apostolski na Litwie.
— 9 sierpnia wspomnienie . Teresy Benedykty od Krzy a (Edyta
Stein) dziewica i m czennica (1891-1942), filozof. Urodzona we Wroc-
awiu w pobo nej rodzinie ydowskiej. W 1922 roku przyj a chrzest i
imi Teresa. W 1933 roku wst pi a do karmelu w Kolonii. Prze-
wiadczona by a o tym, e jej ycie b dzie pod znakiem krzy a. Aresz-
towana w Echt w Holandii, wywieziona do O wi cimia i zagazowana w
1942 roku.
— 25 listopada wspomnienie . Marii od Pana Jezusa Dobrego
Pasterza, dziewica (Franciszka Siedliska 1842-1902). Od dziecka pragn a
po wi ci si Bogu. Za a Zgromadzenie Sióstr Naj w. Rodziny z
Nazaretu.
— 19 stycznia wspomnienie . Józefa Sebastiana Pelczara, biskupa
(1842-1924). Profesor, seminarium duchownego w Przemy lu i Uniwer-
sytetu Jagiello skiego. S owem i pismem szerzy nabo stwo do Naj-
wi tszego Sakramentu, do Naj w. Serca Pana Jezusa i do Naj wi tszej
Maryi Panny. Przej ty trosk o dziewcz ta zagro one moralnie, o chorych
i ubogich, za w 1894 r. Zgromadzenie S ebnic Naj wi tszego Serca
Jezusowego, ordynariusz diecezji przemyskiej, beatyfikowany w 1991
roku.
— 2 grudnia wspomnienie . Rafa a Chyli skiego, kap ana (1694-
1741), franciszkanina. Z mi ci Boga czy heroiczne oddanie si
bie ubogim, chorym i cierpi cym, beatyfikowany w 1991 r.
— 29 stycznia wspomnienie . Boles awy Marii Lament, dziewicy
(1862-1946). Przej ta trosk o zaniedban m odzie , nara on na utrat
wiary i polsko ci. Za a Zgromadzenie Sióstr Misjonarek wi tej
Rodziny, dla jednoczenia chrze cijan i umacniania w wierze katolików,
beatyfikowana w 1991 w Bia ymstoku.
— 9 wrze nia wspomnienie . Anieli Salawy, dziewicy (1881-1922).
161
Z Sieprawia przenios a si do Krakowa za chlebem, pracuj c jako s u-
ca. Odznacza a si ca kowitym po wi ceniem dla bli nich i pe na wy-
rzeczenia. Tercjarka obdarzona prze yciami mistycznymi.
— 5 Maja wspomnienie b . Stanis awa Kazimierczyka, kap ana
(1430-1489). w klasztorze Kanoników Regularnych Latera skich,
przy ko ciele Bo ego Cia a, na Kazimierzu, w Krakowie. By wiernym
regule, gorliwym duszpasterzem i kaznodziej , beatyfikowany w 1993
roku.
— S pa dziernika wspomnienie b . Faustyny Kowalskiej, dziewicy
(1905-1938). Mistyczka i wizjonerka. Szerzy a kult Mi osierdzia Bo ego.
Wychowanki urzeczone by y jej opanowaniem, dobroci i delikatno ci ,
beatyfikowana w 1993 r.
— 10 pa dziernika wspomnienie b . Angeli Truszkowskiej, dziewicy
(1825-1899). Cechowa o j sta e poszukiwanie Bo ej woli, to ca a ta-
jemnica jej ycia duchowego. Za a Zgromadzenie Sióstr w. Feliksa z
Cantalicio (felicjanki), beatyfikowana w 1993 r.
UROCZYSTO WSZYSTKICH WI TYCH
W wielkich miastach, jak Rzym czy Antiochia, obchody rocznicowe
ka dego wi tego z osobna byty niemo liwo ci . Zacz to tam prak-
tykowa wspólne rocznice ku czci wi tych Pa skich. Najpierw byty to
obchody dla grup wi tych z danego miasta czy terytorium. Pó niej
pojawi y si pobchody rocznicowe dla wszystkich wi tych, którzy nie
mieli w asnej rocznicy.
Obchód Wszystkich wi tych nie mia ustalonej daty. W IV i V
wieku Antiochia obchodzi a je w niedziel po Zes aniu Ducha wi -tgo,
a Edessa dnia 13 maja. W Syrii w pi tek po Wielkanocy, podkre laj c
udzia wi tych w tajemnicy paschalnej Chrystusa. W liturgii .
bizanty skiej za przyk adem Antiochii, obchód ten mia miejsce w nie-
dziel po Zes aniu Ducha wi tego. W po udniowych W oszech wspólne
rocznice ku czci wi tych obchodzono 13 maja. W tym dniu, za zgod
cesarza, w 610 roku papie Bonifacy IV (t 615) przeniós relikwie
licznych m czenników z katakumb do starego Panteonu i po wi ci go
jako ko ció pod wezwaniem Sancta Maria ad Martyres. Od-
162
d dzie 13 maja obchodzono jako wi to Naj wi tszej Panny od M -
czenników i Wszystkich wi tych. W 835 r. za papie a Grzegorza IV (t
844) król Ludwik Pobo ny rozci gn wi to na ca e swoje pa stwo. W
ten sposób wi to Rzymu i niektórych Ko cio ów sta o si wi tem
ca ego Ko cio a. Rzym przyj jednak, z bli ej nie znanych powodów,
gallika sk dat tego obchodu dnia Wszystkich wi tych: l listopada.
Dosz o do od czenia wi ta od okresu wielkanocnego. Nie zauwa ano ju
wtedy zwi zku mi dzy paschalnym charakterem mierci, a Pasch
Chrystusa Pana.
Paschalny charakter kultu wi tych Pa skich, zw aszcza M czenni-
ków, zaczyna na nowo i powoli przenika do wiadomo ci wiernych
pod wp ywem nauczania Soboru Watyka skiego II i dokumentów wy-
konawczych do Konstytucji o liturgii.
W dzie Wszystkich wi tych Ko ció oczyma wi tego Jana Ewan-
gelisty ogl da "wielki t um, którego nikt nie móg policzy , z ka dego
narodu i wszystkich pokole , ludów i j zyków, stoj cych przed tronem i
przed Barankiem" (Ap 7,9).
DZIE ZADUSZNY
Zwyczaj po wi cania jednego dnia modlitwom za wszystkich zmar ych,
pochodzi ze rodowisk klasztornych. Natomiast my l ustanowienia
osobnego dnia po wi conego mod om za zmar ych jest do pó na.
Najpierw Regu a w. Izydora z Sewilli (t 636) przepisuje poniedzia ek po
Zes aniu Ducha wi tego na odprawienie Mszy w. za wszystkich
zmar ych. Niektóre ko cio y posiada y podobny dzie modlitw za zmar-
ych, po uroczysto ci Ofiarowania Pa skiego. Zakonnicy niektórych spo-
eczno ci klasztornych zobowi zani byli do modlitw za ka dego zmar-
ego cz onka zakonu (IX w.). W X w. w liturgii zacz ty pojawia si
sformu owania mówi ce o dniach modlitw za wszystkich zmar ych (pro
omnibus fidelibus defunctis).
Dzie 2 listopada, jako dzie mod ów za zmar ych, pojawi si
oko o 1000 r. w benedykty skim opactwie Cluniacum (Cluny) w Bur-
gundii. Jotsald benedyktyn, d ugoletni towarzysz podró y i biograf w.
Odylona (t 1048) opata, podaje, e w 998 r. wyda statuty: Statutum
163
Sancti Odilonis pro defunctis, wprowadzaj ce Dzie Zaduszny, po-
wi cony zmar ym (PL 142, 1037). Niektórzy autorowie podwa aj re-
lacj Jotsalda, ale nie zmienia to faktu, e pod wp ywem Cluny, Dzie
Zaduszny rozpowszechni si szybko. W Rzymie dzie ten wymienia
Ordo Romanus XIV, z 1311 r., pod nazw : anniversariutn omnium ani-
marutn (PL 78, 1343). W niektórych diecezjach w tym dniu odprawiano
procesje z modlitwami za zmar ych.
Pierwszy lad obchodu Dnia Zadusznego w Polsce pochodzi z XII w. i
znajduje si w kalendarzu cysterskim z L du. Liczniejsze wiadectwa
zachowa y si z XIII, a zw aszcza XIV w. W niektórych kalendarzach Dzie
Zaduszny figuruje jako dzie nakazany. W Krakowie po Ewangelii
oszono kazanie okoliczno ciowe, jak zaznaczaj msza y z ISIS oraz 1532
r. W zachowanym zbiorze kaza Peregryna z Opola, dwa kazania
przeznaczone s na Dzie Zaduszny.
Procesja na cmentarz notowana jest w ksi gach liturgicznych z XIV w.
(Wroc aw, P ock), a pod koniec XV w. we wszystkich diecezjach metropolii
gnie nie skiej. Procesj t urz dzano albo z dzie Wszystkich wi tych (l
XI) po po udniu, albo w sam Dzie Zaduszny przed po udniem, a miejscami
w obydwa dni. Podczas tych procesji zatrzymywano si zazwyczaj cztery
razy. Pi ta stacja mia a miejsce w ko ciele na zako czenie procesji.
W ko cu XIV wieku w Hiszpanii pojawi si zwyczaj odprawiania
trzech Mszy wi tych, co przyj o si pó niej w Portugalii, a w XVIII w. w
Ameryce aci skiej, a tak e mi dzy innymi w Polsce. Ze wzgl du na liczne
ofiary pierwszej wojny wiatowej, papie Benedykt XV w 1915 r. zezwoli
na odprawianie trzech Mszy w. w Dniu Zadusz-nym.
mier mo na w ciwie zrozumie tylko w wietle mierci i zmart-
wychwstania Chrystusa Pana. "Je li bowiem wierzymy, e Jezus istotnie
umar i zmartwychwsta , to równie tych, którzy umarli w Jezusie, Bóg
wyprowadzi z Nim" (l Tes 4,14); "Jak w Adamie wszyscy umieraj , tak te
w Chrystusie wszyscy b o ywieni" (l Kor 15,22); "Ja jestem
zmartwychwstaniem i yciem. Kto we Mnie wierzy, cho by i umar ,
dzie" (J 11,25).
164
TABELA PIERWSZE STWA DNI LITURGICZNYCH
UROCZYSTO CI
1. Triduum Paschalne M ki i Zmartwychwstania Pa skiego.
2. Bo e Narodzenie, Objawienie Pa skie, Wniebowst pienie Pa skie i
Zes anie Ducha wi tego,
Niedziele Adwentu, Wielkiego Postu i Wielkanocy,
roda Popielcowa,
Dni Wielkiego Tygodnia od poniedzia ku do czwartku, Dni
w Oktawie Wielkanocy.
3. Uroczysto ci: Pa skie, Matki Bo ej i wi tych umieszczonych w
kalendarzu powszechnym, Dzie Zaduszny, który jednak
ust puje niedzieli.
4. Uroczysto ci w asne, a mianowicie:
a) g ównego patrona miejscowo ci lub miasta,
b) dedykacji i rocznicy dedykacji ko cio a w asnego,
c) tytu u ko cio a w asnego,
d) tytu u albo za yciela, albo g ównego patrona zakonu lub
zgromadzenia.
WI TA
5. wi ta Pa skie umieszczone w kalendarzu powszechnym.
6. Niedziele okresu Bo ego Narodzenia i niedziele zwyk e z ci gu roku.
7. wi ta Matki Bo ej i wi tych Pa skich umieszczonych w kalen-
darzu powszechnym.
8. wi ta w asne, a mianowicie:
a) g ównego patrona diecezji,
b) rocznicy dedykacji ko cio a katedralnego,
c) g ównego patrona regionu albo prowincji, kraju lub wi kszego
terytorium,
d) tytu u, za yciela, g ównego patrona zakonu lub zgromadzenia i
prowincji zakonnej, z zachowaniem przepisów w nr 4,
165
 e) inne wi ta w asne jakiego ko cio a,
f) pozosta e wi ta zamieszczone w kalendarzu jakiegokolwiek
zakonu lub zgromadzenia czy diecezji. 9. Dni Adwentu od 17 do 24
grudnia w cznie, Dni Oktawy Bo ego Narodzenia, Dni Wielkiego
Postu.
WSPOMNIENIA
10. Wspomnienie obowi zkowe umieszczone w kalendarzu pow-
szechnym.
11. Wspomnienie obowi zkowe w asne, a mianowicie:
a) patronów drugorz dnych miejsca, diecezji, zakonu lub prowincji,
kraju czy w asnego terytorium, zakonu lub zgromadzenia i prowincji
zakonnej,
b) inne wspomnienia obowi zkowe w asne danego ko cio a,
c) inne wspomnienia obowi zkowe zamieszczone w kalendarzu
diecezji, zakonu lub zgromadzenia.
12. Wspomnienie dowolne, które jednak, wed ug szczególnych przepisów
zawartych we Wprowadzeniu do msza u i do brewiarza, mog by
obchodzone równie w dni, o których mowa pod nr 9.
13. Dni Adwentu od pocz tku do 16 grudnia w cznie,
Dni okresu Bo ego Narodzenia od 2 stycznia do soboty po Ob-
jawieniu Pa skim,
Dni okresu wielkanocnego od poniedzia ku po oktawie Wielkanocy do
soboty przed Zes aniem Ducha wi tego w cznie, Dni zwyk e w
ci gu roku.
Je eli w jednym dniu spotkaj si dwa obchody liturgiczne, np.
uroczysto z niedziel , czy wi tem itp., wtedy pierwsze stwo ma ten
obchód, który w powy szej tabeli pierwsze stwa ma wy sz lokat .
166
MSZA WI TA
Msza wi ta jest sercem ca ej liturgii Ko cio a. Jest te szczytem i
ród em ca ego ycia chrze cija skiego (KK 11). Stanowi obfite ród o
nadprzyrodzonej mocy dla ycia duchowego i pracy apostolskiej (Instr.
1979, nr 22). Wszystkie sakramenty wi te skierowane s do
Eucharystii i do niej prowadz . Równie nabo stwa wtedy s dobrze
przeprowadzane, gdy u wiernych wzbudzaj pragnienie jednoczenia si z
Chrystusem Eucharystycznym. St d w badaniach i studiach liturgicznych
najwi cej uwagi po wi cono Mszy wi tej.
ROZWÓJ HISTORYCZNY
Godzin narodzin Mszy wi tej jest Ostatnia Wieczerza. Jezus
spo j z uczniami przed swoj m . Mia a ona charakter dzi k-
czynny za zbawcze dzie a Boga dokonane w historii Izraela. W ramach tej
uczty Jezus "tej nocy, kiedy zosta wydany, ustanowi eucharystyczn
Ofiar Cia a i Krwi swojej, aby w niej na ca e wieki, a do swego
przyj cia utrwali Ofiar Krzy a i tak umi owanej Oblubienicy Ko cio-
owi powierzy pami tk swej M ki i Zmartwychwstania: Sakrament
mi osierdzia, znak jedno ci, w ze mi ci, uczt paschaln , w której
po ywamy Chrystusa, w której dusza nape nia si ask i otrzymujemy
zadatek przysz ej chwa y" (KL 47).
Jezusowe s owa ustanowienia Eucharystycznej Ofiary, wypowiedziane
podczas Ostatniej Wieczerzy, przekazali synoptycy (Mt 26,26-29; Mk
14,22-25; k 22,15-20) i w. Pawe (l Kor 11,23-25). Zapisali s owa
które powtarzali w liturgii od kilkudziesi ciu lat. Zdaniem badaczy
praforma s ów ustanowienia brzmia a: "Jezus wzi chleb, wypowiedzia
nad nim dzi kczynienie, ama , da im i powiedzia : To jest Cia o mo-
167
 je, które za wielu b dzie wydane. To czy cie na moj pami tk ! Po-
dobnie tak e kielich po wieczerzy poda ze s owami: Ten kielich jest
Nowym Testamentem we Krwi mojej".
W s owach ustanowienia zawarte s trzy istotne obrz dy Mszy w.:
— obrz dy p r z y g o t o w a n i a d a r ó w ofiarnych: "wzi chleb",
"podobnie wzi kielich". Podczas przygotowania darów przynosi si na
tarz chleb i wino, czyli te elementy, które we Wieczerniku Chrystus
wzi w swoje r ce.
— Modlitwa e u c h a r y s t y c z n a : "dzi ki czyni ",b ogos awi?.
Modlitwa ta jest dzi kczynieniem sk adanym Bogu za ca e dzie o
zbawienia, a szczególnie za ustanowienie Eucharystii i za zbawcz
Ofiar krzy ow . Dary ofiarne staj si Cia em i Krwi Chrystusa.
Pokarm codzienny, pokarmem duchowym.
— obrz dy k o m u n i j n e : ama i podawa uczniom". W Komunii
wi tej wierni przyjmuj Cia o i Krew Pana, jak Aposto owie we
Wieczerniku.
Msza wi ta jest Ofiar Krzy a. W s owach ustanowienia jest relacja
do Jego mierci krzy owej: "To jest Cia o moje, które za was b dzie
wydane", oraz "To jest kielich krwi mojej, która za was b dzie
wylana". Chrystus wyda si na ofiar i przela swoj krew zbawcz .
Oddzielenie krwi (posta wina) od cia a (posta chleba) jest znakiem
mierci. W sposób sakramentalny, misteryjny, dokona o si we Wie-
czerniku to, co nast pnego dnia mia o miejsce na krzy u. Odt d w ka dej
Mszy wi tej postacie eucharystyczne oznaczaj i uobecniaj Ofiar
Krzy ow Chrystusa Pana.
Do tych istotnych, ustanowionych przez Chrystusa, obrz dów, Ko ció
dodawa z czasem opraw obrz dowo-modlitewn , czerpan z religijnych
uczt ydowskich, z nabo stw synagogalnych i zwyczajów z innych
rodowisk. Ta szata obrz dowa dodawana przez kompetentne w adze
ko cielne wci podlega a i nadal podlega prawom rozwoju. Dokonuje
si ono pod okiem odpowiedzialnych czynników ko cielnych.
Poznawanie dziejów Mszy wi tej potrzebne jest zatem do lepszego jej
rozumienia.
Ustanowienie Eucharystii podczas uczty paschalnej, nakre li o ramy
dla chrze cija skiego nabo stwa. U Izraelitów uczta paschalna ko -
czy a si d sz modlitw dzi kczynn (haggada). Jej tre ci by o
przypominanie dobrodziejstw dokonanych przez Boga w historii wi tej i
sk adanie Mu za nie dzi kczynienia. Modlitw t atwo mo na by o
168
zamieni na chrze cija sk Modlitw eucharystyczn (Kanon Rzymski).
Chrze cijanie w ka niedziel gromadzili si po domach, w których
by y odpowiednie warunki, na urz dzanie uczty (agapc) ko cz cej si
liturgi eucharystyczn ( k 24,30; Dz 2,46; 20,7.11; 27,35; l Kor 11,17-22;
Jd 12; l P 2,13). Tak wygl da o nabo stwo chrze cija skie do
po owy II wieku.
Na nabo stwa modlitewno-dydaktyczne chrze cijanie udawali si
pocz tkowo do wi tyni (Dz 3,1; 24,6.11) lub do synagog (Dz 9,20).
Ju w czasach apostolskich chrze cijanie zmuszeni byli do od czenia si
od zebra ydowskich. Zacz li wi c organizowa w asne nabo stwa
owa Bo ego w domach prywatnych. Nabo stwa te sk ada y si :
— z czytania ksi g wi tych (Dz 13,15; l Tes 5,27; Koi 4,16). Do
czyta z ksi g Starego Testamentu, chrze cijanie dodawali czytania
ksi g Nowego Testamentu w miar jak powstawa y,
— ze s uchania homilii, w której liturg wyja nia przeczytane teksty
wi te (Dz 13,15-16; 20,7; l Kor 14,26),
— ze piewu psalmów i hymnów (Ef 5,19; Koi 3,16),
— z odmawiania wspólnych modlitw (Dz 2,42; l Tm 2,1-2),
— z poca unku pokoju i zgody (Rz 16,16; l Tes 5,26; l P 5,14),
— ze zbiórki na cele spo eczne i charytatywne (Rz 15,26; l Kor 16,1-2;
2 Kor 9,10-15) która ko czy a zebranie modlitewno-dydaktyczne.
Wed ug wiadectwa Pliniusz odszego, na pocz tku II wieku obydwa
nabo stwa: modlitewno-dydaktyczne i eucharystyczne by y auto-
nomiczne i odprawiano je oddzielnie. Pliniusz M odszy, prokonsul Bi-
tynii, w li cie do cesarza Trajana, ok. 112 roku pisa , e chrze cijanie
maj zwyczaj gromadzi si przed witem i modli si do Chrystusa
jako Boga. Potem rozchodz si . Wieczorem gromadz si ponownie na
posi ek sporz dzony ze zwyczajnych potraw. Chrze cijanie gromadzili si
zatem w niedziel dwukrotnie: wczesnym rankiem na nabo stwo s owa
Bo ego i wieczorem na nabo stwo eucharystyczne, odprawiane w
ramach uczty o charakterze religijnym, na wzór Ostaniej Wieczerzy.
Z relacji wi tego Justyna (t 167) zawartej w Apologii I (c. 65-67)
wynika, e w po owie II w. obydwa nabo stwa po czono w jeden
obchód liturgiczny. Z powodu wi kszej liczby wiernych sto y zreduko-
wano do jednego (o tarz), a pokój zamieni si w sal obejmuj gmi-
169
 gmin chrze cija sk . Eucharysti od czono od uczt i przeniesiona na
godziny ranne, przy czaj c do niedzielnego nabo stwa s owa Bo-
ego. Uczestnikom Eucharystii stawiano pewne wymagania: "Pokarm
ów nazywa si u nas Eucharysti , mo e go za spo ywa jedynie ten,
kto wierzy w prawdziwo naszej nauki, ponadto zosta obmyty z grze-
chów i odrodzony, oraz yje wed ug przykaza Chrystusowych, pokar-
mem tym bowiem jest Cia o i Krew samego Wcielonego Chrystusa".
Wed ug opisu w. Justyna Msza wi ta:
— rozpoczyna a si od czytania wyj tków z Pisma wi tego ze Starego i
Nowego Testamentu.
— homili wyg asza przewodnicz cy (biskup, prezbiter). Z naciskiem
zach ci do wcielania w ycie nauki us yszanej w czytaniach.
— modlitwa powszechna,
— na ko cu liturgii s owa Bo ego udzielano sobie poca unku pokoju.
Po liturgii s owa wierni przynosili do o tarza dary ofiarne: chleb,
wino, wod i inne na potrzeby gminy. Przewodnicz cy zanosi potem do
Boga Ojca Modlitw eucharystyczn , któr przez swoje "Amen" lud
potwierdza i ko czy . Zaraz po niej nast powa o amanie chleba kon-
sekrowanego i udzielano Komunii w. pod obiema postaciami.
Nieobecnym diakoni zanosili Komuni w. do domów. Zebrane dary
przyniesione przez wiernych na potrzeby Ko cio a, rozdzielano
sierotom, wdowom, ubogim i innym b cym w potrzebie. Biskup by
odpowiedzialny za w ciwe dysponowanie z onymi ofiarami.
Kanon Hipolita Rzymskiego (t 235) znajduj cy si w Tradycjach
Apostolskich jest najstarszym, bezcennym opisem liturgii mszalnej:
"Diakon... sk ada dary ofiarne. Biskup wraz z kap anami wyci ga r ce nad
darami ofiarnymi i odmawia tak dzi kczynn modlitw : Pan niech b dzie z
wami wszystkimi. A ca y lud odpowiada: Z duchem twoim. Nast pnie: W gór
serca! A lud: Mamy je wzniesione do Pana. I znów: Dzi kujemy Panu! A
zebrany lud na to: Jest rzecz godn i s uszn . Raz jeszcze niech powtórzy te
wezwania, a potem niech si modli wed ug zwyczaju przy wi tej Ofierze.
Nast pnie odmówi modlitw eucharystyczn , powtarzaj c za biskupem:
Dzi kujemy Ci, Panie, przez umi owanego Syna Twego, Jezusa Chrystusa,
którego nam zes w ostatnich dniach jako Zbawiciela i Odkupiciela, jako
zwiastuna woli Twojej. On jest S owem z Ciebie zrodzonym, przez które
wszystko wed ug Twej woli stworzy . Z niebios zes Go do ona Dziewicy.
Sta si Cia em i pocz si pod Jej sercem. Duch wi ty objawi Go jako
Syna Twego, spe niaj cego
170
Twoj wol i zyskuj cego dla Ciebie lud przez wyci gni cie ramion na
krzy u. Cierpia , aby wyzwoli cierpi cych, którzy w Ciebie wierz . Wed ug
Twej woli wydany na m , zniweczy mier , kajdany szata skie potarga ,
piek o poha bi , wi tych do nieba wprowadzi , utwierdzi prawo i otworzy
bram zmartwychwstania.
Wzi chleb, dzi ki czyni i mówi : Bierzcie, jedzcie, to jest Cia o
moje, które za was b dzie wydane. I podobnie wzi kielich ze s owami: To
jest Krew moja która za was wylana b dzie. Gdy to czynicie, na moj
pami tk czy cie.
Przez pami wi c na Jego mier i Jego zmartwychwstanie ofiarujemy Ci
ten kielich i dzi ki czynimy, nam pozwoli jawi si przed Tob i
spe nia urz d kap ski.
Usilnie b agamy Ci , aby zes Ducha wi tego na ofiarne dary tego
Ko cio a i aby go wszystkim spo ywaj cym z tych darów udzieli , aby
pos o im do wi to ci, eby nape nieni Duchem wi tym, o wieceni
prawd i umocnieni w wierze, Ciebie uwielbiali i chwalili w Synu Twoim,
Jezusie Chrystusie, wraz z którym niech Ci b dzie cze i moc w Ko ciele
wi tym teraz i zawsze i po wszystkie wieki. Amen".
Tekst ten sta si podstaw drugiej Modlitwy eucharystycznej, uzu-
pe niony aklamacj " wi ty" i modlitwami wstawienniczymi.
Konstytucje Apostolskie napisane oko o 380 roku w kr gu liturgii
antioche skiej, opisuj obrz dy Mszy zwanej klementy sk :
— rozpoczyna si od czyta : Prawa, Proroków, Dziejów i Listów
Apostolskich oraz Ewangelii,
— mi dzy czytaniami piewano psalmy,
— po Ewangelii wyg aszana by a homilia (biskup),
— opuszczanie ko cio a przez: katechunenów, o wieconych, op tanych i
pokutników. Nad ka z tych grup z osobna odmawiano stosown
modlitw litanijn , zako czon b ogos awie stwem. Potem nast powa a
pi ta modlitwa litanijna, zwana modlitw wiernych.
— poca unek pokoju ko czy "msz katechumenów",
— przygotowanie darów ofiarnych, rozpoczyna o "msz wiernych",
— obmycie r k mia o znaczenie symboliczne,
— anafora, czyli Modlitwa eucharystyczna, bardzo d uga,
— ektenia, czyli modlitwa litanijna, oraz wezwanie " wi te wi tym",
— Komunia w., w czasie której piewano psalm 33,
— modlitwa dzi kczynna,
— modlitwa b ogos awie stwa nad wiernymi, i rozej cie si .
171
W czasie w drówek ludów liturgia ta wywar a pewien wp yw na li-
 turgi gallika sk , a cz ciowo tak e na rzymsk .
Liturgia rzymsko-afryka ska równie mia a swoje odr bno ci, które
poznajemy z pism Tertuliana (II/III w.), Cypriana (III w.) i Augustyna
(IV/V w.). Z opisów tych wynika, e Msza wi ta w Pó nocnej Afryce
rozpoczyna a si od pozdrowienia. W wi ta M czenników do czyta
biblijnych dodawano czytanie opisu m cze stwa, dotycz ce wspominanego
wi tego. Po przygotowaniu darów ofiarnych nast powa o odczytywanie
imion ofiarodawców i duchowie stwa. Pierwotnie po liturgii s owa
nast powa poca unek pokoju, który po Soborze Nicejskim (325 r.)
przeniesiono przed Komuni , jako znak jedno ci i zgody. Potem
nast powa o uroczyste b ogos awie stwo. Podczas rozdawania Komunii
wi tej na s owa kap ana: Cia o Chrystusa, ka dy przyjmuj cy odpo-
wiada : Amen.
W Rzymie od IV w. liturgia mszalna nabiera a cech typowo rzymskich.
Ustala y si wtedy formy modlitw mszalnych, z Kanonem Rzymskim na
czele. Najstarszy zapis ustalonego ju Kanonu Rzymski znajduje si w
dzie ku w. Ambro ego (t 397) De sacramentis. W bazylikach rzymskich
do obrz dów mszalnych wprowadzono procesj na wej cie, z darami
ofiarnymi i na Komuni . Podczas tych procesji schola piewa a z
ludem psalmy z dostosowanymi antyfonami. Ka z tych procesji
ko czy a modlitwa (pracjd). Procesj na wej cie ko czy a oracja (oratio,
kolekta), procesj z darami ofiarnymi ko czy a modlitwa nad darami
(oratio super oblata, sekreta) procesj komunijn ko czy a modlitwa
pokomunijna (postcommunio). Czytania biblijne zredukowano do dwóch:
lekcja i Ewangelia. Zanik o czytanie ci e ksi g wi tych, a ustali si
cykl czyta dobieranych (perykopy).
Mi dzy IV, a XI wiekiem papie odprawia Msz wi w ró nych
ko cio ach Rzymu. W zwi zku z tym rozwin a si tak zwana liturgia
stacyjna, od wyrazu statio, jak nazywano wówczas ko ció wyznaczony
na sprawowanie liturgii przez papie a. Liturgia stacyjna mia a cha-
rakter pokutny lub uroczysty.
W dni pokutne wierni miasta Rzymu gromadzili si w ko ciele
zbornym, sk d wyrusza a procesja ze piewem litanijnym do ko cio a
stacyjnego, w którym papie odprawia Msz wi .
W dni wi teczne wierni od razu gromadzili si w ko ciele stacyj-
nym, na uroczyst liturgi pod przewodnictwem papie a.
172
W VII wieku wed ug Ordo Romanus I i Sakramentarza Gregoria -
skiego, obrz dy Mszy wi tej mia y ustalon ju struktur :
— Wej cie procesyjne z zakrystii do o tarza z towarzysz cym piewem
antyfony (dostosowanej do obchodu liturgicznego) i psalmu;
— Kyrie eleison;
— Gloria in excelsis Deo (gdy odprawia biskup);
— Oracja, której tre dostosowana by a do obchodzonego misterium;
— Dwa czytania (episto a i Ewangelia), mi dzy czytaniami kantor
piewa gradua i Alleluja;
— Homilia;
— Przygotowanie darów ofiarnych - piew antyfony z psalmem;
— Modlitwa nad darami;
— Dialog, prefacja, wi ty, Kanon Rzymski;
— Pater noster, poprzedzony wst pem i zako czony embolizmem;
— amanie postaci chleba, z towarzysz cym piewem Agnus Dei;
— Procesja komunijna, której towarzyszy piew odpowiednio dobranego
psalmu z antyfon .
Msza rzymsko-gallika ska jest owocem reformy karoli skiej na
przestrzeni VIII, IX i X w. We Mszy tej Kanon Rzymski i inne ele-
menty g ówne pozosta y rzymskie, natomiast z liturgii gallika skiej
dosz y obrz dy przygotowawcze, obrz dy przygotowania darów ofiar-
nych i obrz dy komunijne. W tym czasie bujnie rozwija y si apologie.
Mi dzy XI, a XV w. nast pi dalszy rozwój apologii i obrz dów do-
datkowych. Rozbudowie uleg y obrz dy przygotowawcze, cz ciowo od-
mawiane w zakrystii, a cz ciowo u stopni o tarza. Mocno rozwini to
modlitwy towarzysz ce przygotowaniu darów ofiarnych. Ich tre uk a-
dano pod wp ywem Kanonu Rzymskiego, wskutek czego uprzedza y
one jego tre . Z tego powodu obrz d przygotowania darów nazwano
"ma ym kanonem". Ci gle rozwijano modlitwy przygotowawcze do Ko-
munii w. i modlitwy dzi kczynne po Mszy wi tej.
W Kanonie Rzymskim pojawi y si : znaki krzy a, podniesienie Hostii
(ok. 1200 r. w Pary u), dzwonienie ma ymi dzwonkami (XIII w.),
przykl kanie (k. XIV w.).
Nieczytelne obrz dy, z powodu licznych przeróbek i skrótów, oraz
niezrozumia y j zyk aci ski, a tak e wyd anie prezbiteriów w go-
tyckich ko cio ach ze stallami, utrudnia y wiernym kontakt z Msz .
Dlatego lud zwróci uwag na Postacie eucharystyczne. Rozwija a si
wzrokowa pobo no eucharystyczna, jako forma kultu Chrystusa eu-
173
 *.
charystycznego. W patrzeniu na Eucharysti upatrywano ród o szcze-
gólnych ask. Liturgia zacz a traci swój istotny, wspólnotowy cha-
rakter, który dopiero w naszych czasach zaczyna od ywa .
Reforma trydencka polega a g ównie na ujednoliceniu obrz dów
mszalnych, poniewa pod tym wzgl dem istnia y rozbie no ci w posz-
czególnych diecezjach, zakonach, a nawet parafiach. Obrz dy Mszy w.
uj te zosta y w rubryki do najdrobniejszych szczegó ów. Nad ich za-
chowaniem czuwa a Kongregacja Obrz dów (od 1588 r.). Rozwin a
si wtedy nowa dyscyplina liturgiczna zwana rubrycystyk . W mszale
wi tego Piusa V z 1570 roku liturgia mszalna otrzyma a form wzor-
cow , obowi zuj w ca ym Ko ciele. Mocno zredukowano wtedy apo-
logie, sekwencje i inne dodatki nie bardzo odpowiadaj ce liturgii
mszalnej.
W okresie baroku w ceremoniach mszalnych zaznacza si nowy
przepych. Zw aszcza elementy muzyczne wchodzi y w liturgi , bez
wzgl du na to czy zgadza si to z liturgi czy te nie. Wsz dzie, gdzie
tylko dysponowano orkiestr , chórem i solistami, tam podczas Mszy
w. urz dzano koncerty. Charakter pouczaj cy Mszy w. ogranicza si do
Ewangelii i kazania. Zanik a procesja z darami ofiarnymi. Komuni w.
oderwano od Mszy w. Udzia wiernych ogranicza si do rozwa ania
ki Pa skiej, do odmawiania lub piewania ró ca, litanii, godzinek
czy pie ni i modlitw prywatnych. Kongregacja Obrz dów wiele mia a pracy
nad utrzymaniem w ciwego charakteru Mszy wi tej.
Reforma liturgiczna Soboru Watyka skiego II obj a równie Msza
Rzymski. Poprzedni msza w. Piusa V (t 1572), przez cztery wieki
stanowi norm , wed ug której kap ani obrz dku aci skiego sk adali
Eucharystyczn Ofiar . Sta si wyrazem jedno ci i kultu, a zarazem
ród em, z którego rzesze wi tych obficie czerpa y pokarm dla swojej
pobo no ci. Mimo tego rozbrat mi dzy liturgi a pobo no ci prywatn
pog bia si . Coraz dotkliwiej odczuwano potrzeb reformy liturgii,
która sta a by si bli sz ludowi, aby bez trudu móg by z niej czerpa
ducha prawdziwie chrze cija skiego. Potrzeba ta zacz a si konkrety-
zowa od po owy XIX wieku w postulatach ruchu liturgicznego, które
mog y by spe nione lub odrzucone przez Sobór Watyk II. W Konstytucji
o liturgii znalaz y si wytyczne dla odnowy, mi dzy innymi, Mszy wi tej.
Szczególn trosk Soboru by o, "aby wierni podczas tego misterium wiary
nie byli obecni jak obcy i milcz cy widzowie, lecz aby przez obrz dy i
modlitwy t tajemnic dobrze rozumieli, w wi tej
174
czynno ci uczestniczyli wiadomie, pobo nie i czynnie" (KL 48). Dla
osi gni cie tego celu Sobór poleci przerobi porz dek Mszy w. w taki
sposób, "aby wyra niej uwydatni w ciwe znaczenie i wzajemny
zwi zek poszczególnych cz ci, a wiernym bardziej u atwi pobo ny i
czynny udzia " (KL 50). 'Teksty i obrz dy tak uporz dkowa , aby
ja niej wyra y wi te tajemnice, których s znakami" (KL 21). "Szerzej
otworzy skarbiec biblijny, aby obficiej zastawi dla wiernych stó s owa
Bo ego" (KL 51). "U nowy obrz d koncelebry i umie ci go w
Pontyfikale i w Mszale Rzymskim" (KL 58).
Rada Posoborowa dla wprowadzania w ycie Konstytucji o liturgii
pracowa a razem z Kongregacj Obrz dów nad odnow obrz dów
Mszy wi tej wed ug wskaza Soboru. Po sze ciu latach zacz y uka-
zywa si nast puj ce dokumenty: Konstytucja Apostolska Paw a VI
Missale Romanum", z dnia 3 kwietnia 1969 roku; dekret Kongregacji
Obrz dów promulguj cy nowy porz dek Mszy: Ordo Missae, z 6 kwietnia
1969 roku; t sam dat ma pierwsza wersja Ogólnego Wprowadzenia
do Msza u Rzymskiego. Dnia 10 pa dziernika 1969 roku Kongregacja Kultu
Bo ego og osi a Instrukcj dotycz stopniowego wprowadzania w ycie
Konstytucji Apostolskiej "Missale Romanum". Dnia 10 listopada 1969
roku Kongregacja dla Spraw Kultu Bo ego og osi a list dotycz cy
zamieszczania tekstu aci skiego w wydaniach Msza u Rzymskiego w
zykach narodowych. Wreszcie ukaza si nowy Msza Rzymski,
promulgowany przez Kongregacj Kultu Bo ego dnia 26 marca 1970
roku. Poniewa to wydanie typiczne powstawa o pod troskliwym okiem
papie a, nazwano je jego imieniem.
Msza Rzymski Paw a VI cechowa pewien po piech. Ponadto wkrad y
si do b dy drukarskie; Ogólne Wprowadzenie w stosunku do
wydania z 1969 r. zawiera szereg poprawek (druga wersja); pewne
ustalenia wymaga y u ci le , a nawet zmian. Wiele uwag i zapyta
wp ywa o do Kongregacji Kultu Bo ego z terenu ca ego Ko cio a. "No-
titiae" z lat 1970-1975 zawieraj cary szereg wyja nie i artyku ów do-
tycz cych nowego Msza u. Ponadto w latach tych ukazywa y si dalsze
dokumenty Stolicy wi tej, maj ce zwi zek z Msz wi , jak: Instru-ctio
Generalis de Liturgia Horarum, z 1971 roku; Declaratio de conce-
lebratione, z 1972 roku; Ministeria uaedam, z 1972 roku, znosz ce
wi cenia ni sze i wprowadzaj ce pos ugi lektoratu i akolitatu; trzecia
wersja Ogólnego Wprowadzenia, z 1972 roku i nied ugo potem ujednoli-
cona wersja tego Wprowadzenia do Msza u, z 1972 rokujy Litterae cir-
culares de Precibus Eucharisticis z 1973 roku; Directorium de Missis
175
cum pueris, z 1973 r. Wszystkie te dokumenty musiaty by uwzgl d- — Obrz dy komunijne: Modlitwa Pa ska z wprowadzeniem, emboliz-
nione w Mszale Rzymskim. Dlatego po jego przepracowaniu w 1975 mem i aklamacj ludu, znak pokoju, amanie chleba i zmieszanie
roku og oszone zosta o drugie wydanie typiczne (editio typka altera) postaci, piew "Baranku Bo y...", modlitwa przygotowawcza do Ko-
Msza u Rzymskiego. munii, Komunia kap ana i wiernych, z towarzysz cym piewem,
Na podstawie drugiego wydania typicznego opracowany zosta "Msza dzi kczynienie i modlitwa ko cowa. Obrz dy ko cowe:
Rzymski dla Diecezji Polskich", zawieraj cy Proprium Poloniae, czyli — og oszenia duszpasterskie,
polskie kulty i zwyczaje liturgiczne. Msza ten otrzyma aprobat Stolicy — pozdrowienie wiernych i b ogos awie stwo,
Apostolskiej 28 kwietnia 1984, a 20 lipca 1985 roku og oszony przez — rozes anie.
Prymasa Polski jako wydanie wzorcowe, obowi zuj ce w ka dym
nast pnym wydaniu. Wreszcie wydrukowany przez Pallottinum w Poznaniu,
ukaza si w 1986 roku.
OBRZ DY WST PNE
STRUKTURA MSZY WI TEJ Celem obrz dów wst pnych jest wytwarzanie wspólnoty u wiernych i
jej pog bienia oraz przygotowanie ich do uwa nego s uchania s owa
Jednym z owoców posoborowej reformy liturgicznej jest Msza o Bo ego jak równie do owocnego udzia u w liturgii eucharystycznej.
jasnej i przyjrzystej strukturze: Obrz dy wst pne:
— Wej cie z towarzysz cym piewem, Wej cie (introit) pojawi o si wraz z ko cio ami. W starych bazy-
— pozdrowienie wiernych, likach rzymskich zakrystie budowano obok g ównego wej cia. Dlatego
— s owo wprowadzenia (dowolne), celebrans z asyst udawa si procesjonalnie do o tarza poprzez ca
— akt pokutny, ugo nawy ko cielnej. Procesji tej towarzyszy piew psalmu. Wpro-
— Kyrie eleison (o ile nie zachodzi o w akcie pokutnym), wadzenie piewu na wej cie tradycja przypisuje Celestynowi I (t 432).
— Gloria i excelsis Deo, W VI w. by ju zwyczajem powszechnie znanym. Gdy zakrysti zacz to
— modlitwa (oracja, kolekta). umieszcza w pobli u prezbiterium, droga do o tarza sta a si krótka.
Liturgia s owa Bo ego: piew psalmu musia zosta zredukowany. W XI w. z ca ego psalmu
— czytania biblijne, pozosta jeden werset z antyfon i Chwa a Ojcu. Podkre la si , e:
— piew mi dzy czytaniami, — piew na wej cie rozpoczyna celebr liturgiczn ;
— Ewangelia, — jednoczy zebranych wiernych w jednomy lne zgromadzenie;
— homilia, — kieruje my li zebranych na obchodzone misterium;
— wyznanie wiary (credo), — towarzyszy procesji kap ana z asyst do o tarza.
— modlitwa powszechna. W odnowionej liturgii na czele procesji id ministranci z krzy em,
Liturgia ofiary: zapalonymi wiecami i kadzielnic (gdy si jej u ywa), za nimi id po-
— Przygotowanie darów ofiarnych: procesja z darami, piew towarzysz cy, zostali ministanci (akolici), lektor z ksi Ewangelii i na ko cu ce-
ofiarowanie darów, obmycie r k, modlitwa nad darami. lebrans (OWMR 82). Tak ukszta towana procesja ma swoj symbolik :
— Modlitwa Eucharystyczna: prefacja, wi ty, epikleza, opis ustanowienia, krzy jest znakiem przychodz cego Chrystusa, ksi gaj Ewangelii zawiera
anamneza, modlitwy: ofiarnicza i wstawiennicze, doksologia. Jego s owo, kap an jest Jego "r ", p on ce wiece mówi o Nim jako
wiat ci, a kadzielnica zach ca do wielbienia Go (T. Schnitzler)
176 177
 piew na wej cie wykonuje chór, lub kantor na przemian z ludem,
mo e go te w ca ci wykona lud lub sam chór. Mo na piewa albo
antyfon z psalmem, zaczerpni z Gradua u rzymskiego lub Gradua u
zwyk ego, albo inn pie dostosowan do charakteru czynno ci wi tej,
dnia lub okresu, której tekst zosta zatwierdzony przez Konferencj
Episkopatu. Je li nie wykonuje si piewu na wej cie, wtedy antyfon
zamieszczon w Mszale recytuj wierni lub niektórzy z nich, albo
lektor, albo sam kap an po pozdrowieniu ludu" (OWMR 26).
Pozdrowienie o tarza dokonuje si przez trzy akty czci: przez pok on,
przez uca owanie i przez okadzenie. Okadzenie stosuje si zwykle przy
liturgii uroczystej. Po oddaniu czci o tarzowi, kap an wraz z asyst udaje
si do k r z e s a , sk d przewodniczy dalszym rytom wst pnym i
ca ej liturgii s owa. Krzes o dla kap ana tak jest usytuowane, aby
wszyscy zebrani mogli go dobrze widzie i s ysze .
Znak krzy a i pozdrowienie ludu nast puj , gdy sko czy si piew na
wej cie. Wtedy "kap an i ca e zgromadzenie czyni znak krzy a.
Nast pnie kap an przez pozdrowienie oznajmia wspólnocie obecno
Pana. Przez to pozdrowienie i odpowied ludu ukazuje si misterium
zgromadzonego Ko cio a" (OWMR 28). Kap an wraz z ca ym zgroma-
dzeniem, przez wspólny znak krzy a wyznaj , e zbawienia oczekuj
od krzy a Chrystusowego. Tym znakiem wiary rozpoczyna si ka
czynno liturgiczn , lecz na pocz tku Mszy w. ma on specjaln wy-
mow , bo jest Ofiar krzy a. Zgodnie ze starym zwyczajem, wed ug
którego osoba wy ej postawiona w hierarchii spo ecznej pozdrawia
pierwsza, kap an pozdrawia wiernych, pos uguj c si jedn z formu
zamieszczonych w tym celu w Mszale Rzymskim. Pierwsza tradycyjna
formu a, si gaj ca pocz tków chrze cija stwa, a nawet Starego Tes-
tamentu: "Pan z wami", zaczerpni ta jest z Pisma w. W Ksi dze Rut
(2,4) Booz pierwszy pozdrowi niwiarzy: "Niech Pan b dzie z wamf, na
co niwiarze odpowiedzieli mu: "Niech b ogos awi ci Pan". By to
wówczas zwyczaj powszechny. Pozdrowienie to powtarza si w Biblii
wielokrotnie (Rt 2,4; Sdz 6,12; l Ezd 1,3; 3 Krl 8,57; Krn 15,2; k
1,28; 2 Tes 3,16).
Druga formu a pozdrowienia: "Mi Boga Ojca, aska naszego Pana
Jezusa Chrystusa i dar jedno ci w Duchu wi tym niech b z wami
wszystkimi", zaczerpni ta jest z Drugiego Listu w. Paw a do Ko-
ryntian (13,13).
178
Trzecia formu a: aska i pokój od Boga, naszego Ojca i od Pana
Jezusa Chrystusa niech b z wami" i wszystkie jej warianty, znajduj
si na pocz tku wszystkich listów w. Paw a i niektórych listów apos-
tolskich (l P 1,2; 2 P 1,2; Jud 1,2) i Apokalipsy (1,4-6).
Ka da z tych formu oznajmia zebranej wspólnocie obecno Pana,
który poucza, u wi ca i zbawia. Kap an yczy tej obecno ci wszystkim
zebranym. Wszystkie formu y s modlitw , yczeniem i b ogos awie st-
wem. Bóg Ojciec przez Chrystusa, w Duchu wi tym obdarza uczestników
liturgii swoj odwieczn mi ci , askawo ci , jedno ci , rado ci i
pokojem. Komentarzem do pozdrowie mog by s owa króla Salomona
wypowiedziane nad ludem po po wi ceniu wi tyni:
"Niech b dzie b ogos awiony Pan, który da pokój swemu ludowi...
Niech b dzie z nami Pan nasz Bóg, jak by z naszymi przodkami! Niech
nas nie opuszcza i nie odrzuca nas, ale nak oni do siebie nasze serca,
aby my s yli Mu zawsze, strzeg c jego wskaza i praw" (3 Krl 8,56-
58).
Odpowied ludu: "I z duchem twoim", tak e zaczerpni ta z Biblii (2
Tm 4,22; Gal 6,18; Flp 4,23; Flm 25). Wida w niej charakter mod-
litewny i yczeniowy. Wierni wzajemnie wyra aj kap anowi yczenie, by
Pan by z jego duchem. Przez "ducha" rozumie si tu Ducha wi tego,
dzia aj cego w kap anie. Ju w. Jan Chryzostom zauwa , e
odpowied ludu "I z duchem twoim", wskazuje na zamieszkuj cego w
kap anie Ducha wi tego (Horn 10, 3, in 2 Tim). Podobnie w homilii
na Zielone wi ta powiedzia i kap an sprawuje Naj wi tsz £)fiar
moc Ducha wi tego.
Przez wzajemne pozdrowienie kap ana i ludu o ywia si duch
chrztu wi tego, w którym "Bóg wys do serc naszych Ducha Syna
swego" (Gal 4,6). Modlitwa pod wp ywem Ducha wi tego staje si
bardziej owocna, a wszystkich modl cych si jednoczy wi ta mi .
W mszale czytamy: "Kap an zwrócony do ludu, rozk ada r ce i po
zdrawia go" (OWMR 86). Trzeba, aby gest ten, podobnie jak wszyst
kie gesty liturgiczne, by tak starannie wy wiczony, aby by wymowny
i odczuwany jako gest powitania. Aby by estetyczny czyli pozbawiony
przesady. Lud bowiem przyzwyczajony jest do ogl dania wzorowych
gestów w teatrach, kinach i telewizji.
Przez pozdrowienie kap ana i odpowied ludu ujawnia si misterium
zgromadzonego Ko cio a. Zgromadzenie liturgiczne jest cz stk
Ko cio a powszechnego. Obecny jest w nim Zbawiciel, który u wi ca
zebranych, a Ojciec niebieski otrzymuje doskona chwa .
179
 Wprowadzenie do liturgii dnia, o ile si je stosuje, nowy msza
przewiduje "po pozdrowieniu ludu", wtedy "kap an lub inny minister
mo e w bardzo krótkich s owach wprowadzi wiernych do Mszy wi tej
danego dnia" (nr 29, 11 i 86).
Instrukcja o Muzyce ko cielnej i Liturgii z 3 wrze nia 1958 r. nieco
szerzej mówi na temat wprowadzenia wiernych w liturgi dnia:
"W czasie odprawiania Mszy, kap an mo e przemówi jak najkrócej
do ludu:
— na samym pocz tku (w tre obchodzonego misterium);
— przed czytaniami (w liturgi s owa Bo ego);
— przed prefacj (w Modlitw eucharystyczn );
— przed rozes aniem wiernych (zako czenie ca ej akcji liturgicznej).
Powinien si natomiast powstrzyma od wypowiadania pewnych po-
ucze w czasie liturgii eucharystycznej. Pouczenia za , o których wy ej
by a mowa niech b krótkie i skuteczne oraz wcze niej przemy lane.
Gdyby oprócz tego zasz a jeszcze konieczno pewnych poucze , to
nale y je powierzy temu, kto kieruje zgromadzeniem liturgicznym, byleby
unikn zbytecznych s ów, poprzestaj c tylko na tym, co jest rze-
czywi cie konieczne" (nr 3 f).
Dawna liturgia nie zna a adnych poucze w czasie sprawowania
wi tych obrz dów. Do wyj tków nale y admonicje diakona, jak
"Kl knijmy" czy "Powsta my", albo "Pochylcie g owy wasze przed Bo-
giem". Pouczenia oficjalnie zosta y wprowadzone do liturgii dopiero 3
wrze nia 1958 roku w wy ej cytowanej Instrukcji, w której czytamy:
atwiej b dzie mo na uzyska czynne uczestnictwo wiernych, zw aszcza we
Mszy wi tej i niektórych czynno ciach liturgicznych, bardziej skom-
plikowanych, je li b dzie bra w nich udzia jaki "komentator", który w
odpowiednim momencie, w kilku s owach b dzie obja nia same obrz dy
albo modlitwy i czytania celebransa i asystuj cych oraz b dzie kierowa
zewn trznym uczestnictwem wiernych, to jest ich odpowiedziami,
modlitwami i piewem". Wyraz komentator wzi ty zosta w cudzys ów,
poniewa nic tyle chodzi o komentowanie czy obja nianie, co o
wprowadzanie, wci ganie wiernych w tre obchodzonego misterium, w
modlitw i czynny udzia w liturgii. Komentator, to rodzaj animatora.
Obecnie, po uproszczeniu i uporz dkowaniu obrz dów, po wprowadzeniu
zyków narodowych, komentator nie jest ju konieczny. Czyni to "sam
celebrans lub inny odpowiedni minister" ograniczaj c si do poucze
koniecznych, byle by y "przygotowane na p i m i e , j a s n e i
zwi e " (Instr. 1958 nr 96 c).
180
Akt pokutny ma na celu u wiadomienie sobie swojej grzeszno ci,
obudzenie szczerego alu za grzechy, aby godnie przyj s owo Bo e,
owocnie bra udzia we Mszy wi tej i otrzyma obfitsze aski.
Kap an wypowiada wezwanie: "Uznajmy przed Bogiem, e jeste my
grzeszni, aby my mogli z czystym sercem z Naj wi tsz Ofiar ", po
którym nast puje chwila ciszy, aby ka dy móg u wiadomi sobie swoj
grzeszno . (W mszale z 1986 r. jest kilka wezwa do wyboru). Potem
wszyscy odmawiaj spowied powszechn : "Spowiadam si Bogu wszech-
mog cemu..." W miejsce spowiedzi powszechnej mo na u innych
formu aktu pokutnego, umieszczonych w mszale. Trzecia forma aktu
pokutnego ma dziesi wersji, z tropami.
Pragnienie oczyszczenia si z grzechów przed przyst pieniem do
sprawowania Naj wi tszej Ofiary zaznacza o si ju do wcze nie
(Didache 4,14). W liturgii gallika skiej od VIII w. przed rozpocz ciem
Mszy w. celebrans u stopni o tarza odmawia d ugie apologie, w któ-
rych wyra swoj grzeszno , niegodno , szczery al. Wtedy mi dzy
innymi powsta o do dzi u ywane, cho w ci gu wieków przekszta cane
Confiteor, do którego w IX w. do czono formu absolucji.
Niedzielne pokropienie jest obrz dem przypominaj cym chrzest i jego
skutki. Jest now kompozycj liturgiczn zast puj akt pokutny.
Po wi cenie wody i pokropienie wiernych ma miejsce po powitaniu ludu.
Jego znaczenie wyra a modlitwa na po wi cenie wody:
"Wszechmog cy, wieczny Bo e, Ty chcesz, aby przez wod , która pod-
trzymuje ycie i s y do oczyszczania, równie nasze dusze zosta y oczy-
siczone i otrzyma y zadatek ycia wiecznego. Prosimy Ci pob ogos aw t
wod , któr b dziemy pokropieni w dniu Twoim, Panie. Odnów w nas
ród o swojej aski i bro od wszelkiego z a nasze dusze i cia a, aby my
mogli zbli si do Ciebie z czystym sercem i otrzyma Twoje zbawienie".
Panie, zmi uj si nad nami (Kyrie, eleison), jako zawo anie b agalne
znane by o w staro ytno ci poga skiej, kierowane do bóstwa lub
panuj cego. Ko ció Kyrie, eleison wprowadzi do swojej liturgii w takim
znaczeniu, w jakim stosowa je Pawe Aposto \v swoich listach,
kieruj c je do Chrystusa jako Pana i Boga. Na Wschodzie zawo anie to
znane by o w litaniach mszalnych (ektenie). W liturgii rzymskiej, star
form modlitwy powszechnej (u ywanej do dzi w liturgii Wielkiego
Pi tku), papie Gclazy (t 496) zast pi wschodni form litanijn
(deprecatio Gelasii) i przeniós j na pocz tek Mszy, przed
181
oracj . Pó niej papie Grzegorz Wielki (t 604) redukuj c zbyt roz-
budowane modlitwy mszalne, zniós tak e litanijn modlitw powsze-
chn , pozostawiaj c same wezwania ludu: Kyrie, eleison, powtarzane
dziewi razy.
 Dzisiaj obowi zuje nast pu cy porz dek: To akcie pokuty rozpoczyna
si "Panie, zmi uj si nad nami", chyba e ta aklamacja by a ju
zawarta w samym akcie pokuty. Poniewa jest to piew, w którym
wierni wzywaj Pana i b agaj Go o mi osierdzie, wykonuj go zwykle
wszyscy, to znaczy bierze w nim udzia lud oraz chór czy kantor.
Zwykle ka aklamacj mówi si lub piewa dwa razy. Jednak e ze
wzgl du na charakter j zyka, kompozycji muzycznej czy innej okolicz-
no ci nie wykluczna si wi kszej liczby wezwa czy wstawek w postaci
krótkiego "tropu". Je eli si nie piewa: Panie, zmi uj si nad nami,
nale y je odrecytowa " (OWMR 30).
Chwa a na wysoko ci Bogu (Gloria in excelsis Deo) Jest staro-
ytnym hymnem wielbi cym. Nale y on do licznych hymnów uk adanych
i piewanych w pierwotnym Ko ciele, na wzór psalmów. Hymn Gloria
powsta na wschodzie jako modlitwa poranna. W III wieku na
zachodzie w czono go do liturgii mszalnej w wi to Bo ego Naro-
dzenia. Nieco pó niej znalaz si we Mszy Wigilii Paschalnej. Papie
Symmachus (t 514). rozszerzy jego stosowanie na wszystkie niedziele,
ce cotygodniow Pasch . W liturgii rzymskiej Gloria by o zastrze one
biskupom. Kap ani mogli intonowa je tylko w dniu swoich wi ce
kap skich i w czasie Wigilii Paschalnej. Zastrze enie to w liturgii
rzymskiej zanik o w XI wieku pod wp ywem liturgii gallika skiej, gdzie
tego zastrze enia nie by o. Od tego czasu Gloria podkre la uroczysty
charakter liturgii wi tecznej.
Podczas gdy pierwsza zwrotka stoi pod wp ywem piewu anielskiego
k 2,14) i zawiera uwielbienie Trójjedynego Boga, to druga zwrotka jest
uduchowionym hymnem na cze Chrystusa, gdzie w cz ci ko cowej:
Tylko Ty jest wi ty, tylko Ty jest Panem, tylko Ty Najwy szy, jest
przeciwstawieniem si ówczesnemu kultowi cesarza. "Chwa a na
wysoko ci Bogu, jest bardzo czcigodnym hymnem, w którym Ko ció
zgromadzony w Duchu wi tym wys awia i równocze nie b aga Boga
Ojca i Baranka Bo ego, Syna Ojca. piewa go ca e zgromadzenie albo
lud na przemian z chórem, albo sam chór. Je li hymnu si nie piewa,
wszyscy go recytuj wspólnie lub na przemian. Hymn piewa si lub
odmawia w niedziele, z wyj tkiem Adwentu i Wielkiego Postu,
182
w uroczysto ci i wi ta oraz podczas obchodów maj cych bardziej uro-
czysty charakter" (OWMR 31).
Kolekta (oratio) we Mszy wi tej jest pierwsz modlitw kap ana,
jako przewodnicz cego. Nazw oratio Rzymianie okre lali przemówienie.
Ko ció wyraz ten zastosowa do uroczyste przemówienia, jakie
kap ana kieruje do Boga Ojca w imieniu zebranego ludu. Kolekta jest
pó niejsz nazw pochodzenie gallika skiego. Okre la ona t modlitw
jako z b i ó r cichych modlitw.
W odró nieniu od obrz dków wschodnich, liturgie zachodnie posiadaj
wielk rozmaito modlitw kap skich dla poszczególnych obchodów
liturgicznych. W du ym procencie pochodz one z czasów staro ytnych.
Wida w nich wp yw szkó krasomówczych (retorycznych), które w
czasach rozwoju liturgii rzymskiej by y w nie w rozkwicie. W swojej
zwi ci, prostocie, a zarazem g bi my lowej, oracj s praw-
dziwymi arcydzie ami. Podkre laj podstawow Unia planu zbawczego,
która prowadzi do Ojca przez Syna, w Duchu wi tym.
Wprowadzenie Ogólne do Msza u Rzymskiego mówi: "Kap an wzywa
lud do modlitwy; wszyscy razem z kap anem trwaj przez chwil w
milczeniu, aby u wiadomi sobie, e stoj w obecno ci Boga i by w
modlitwie osobistej wypowiedzie swoje pro by. Po czym kap an odmawia
modlitw , która zwykle nazywa si "kolekt ". Wyra a si przez ni
charakter obchodu liturgicznego i za po rednictwem s ów kap ana zanosi
si pro by do Boga przez Chrystusa w Duchu wi tym. Lud, * cz c si
z pro i wyra aj c na ni zgod , przez aklamacj "Amen" sprawia, e
staje si ona jego modlitw . W Mszy wi tej odmawia si ty ka jedn
kolekt , dotyczy to równie modlitwy nad darami i modlitwy po
Komunii" (32).
W ka dej kolekcie wyró niamy zatem:
— inwokacj skierowan do Boga (np. Wszechmog cy Bo e!);
— uzasadnienie pro by, cz sto ze wzmiank o obchodzonym misterium
(np. Ty w dniu dzisiejszym przez Trfojego Syna pokona mier i
otworzy nam bramy ycia wiecznego);
— sama pro ba (np. spraw, aby my obchodzcfc uroczysto Zmartwych-
wstania Pa skiego, zostali odnowieni przez Ducha wi tego i mogli
zmartwychwsta do nowego ycia w wiat ci). Kolekta ma d sze
zako czenie, które w nowym mszale podane jest zawsze w pe nym
brzmieniu. Znajomo zasad stosowania zako cze modlitw maszlnych
nie jest zatem konieczna.
183
 LITURGIA S OWA BO EGO
Czytania biblijne maj by "d sze, bardziej urozmaicone i lepiej
dobrane" (KL 35). Nale y "obficiej zastawi dla wiernych stó s owa
Bo ego, szerzej otworzy skarbiec biblijny, aby "w ustalonym przeci gu lat
odczyta wiernym wa niejsze cz ci Pisma wi tego" (KL 51), poniewa
wtedy "Bóg przemawia do swego ludu, Chrystus w dalszym ci gu g osi
Ewangeli " (KL 33). Nie ma liturgii, w której Bóg nic mia by s owa,
którym zwo uje lud, jednoczy go, umacnia, oczyszcza i pozwala (J. A.
Jungmann).
Jak wa na jest rola s owa Bo ego w liturgii i w yciu chrze cija -
skim, zwi le podaj nast puj ce s owa: "W czytaniach, które wyja nia
homilia, Bóg przemawia do swego ludu, objawia mu tajemnic odku-
pienia i zbawienia, i podaje mu pokarm duchowy, a sam Chrystus po-
przez swoje s owo obecny jest po ród wiernych. Lud przyswaja sobie to
Bo e s owo przez piew i czy si z nim ci le przez wyznanie wiary,
a posilony nim w modlitwie powszechnej zanosi pro by w potrzebach
ca ego Ko cio a i o zbawienie ca ego wiata" (OWMR 33).
Owocem tych ustale jest nowy Lekcjonasz Mszalny, opracowany
przez Rad Posoborow dla wprowadzenia w ycie Konstytucji o liturgii,
og oszony dekretem Kongregacji Obrz dów dnia 25 maja 1969 r.
1. We wszystkie niedziele i uroczysto ci w Mszy w. s trzy czytania:
pierwsze ze Starego Testamentu, drugie z listów Apostolskich lub
Apokalipsy, trzecie z Ewangelii. Aby udost pni wiernym s owo Bo e w
szerszym zakresie, wprowadzono trzyletni cykl perykop biblijnych na
niedziele i uroczysto ci i oznaczono je literami: A, B, C. Przy doborze
czyta biblijnych kierowano si tradycyjnymi zasadami:
— zasad czyta dobieranych tematycznie,
— zasad czytania ci ego wybranej ksi gi wi tej.
Pierwsz zasad stosowano przy dobieraniu czyta na okres adwen-
towy, wielkopostny i wielkanocny. Na niedziele zwyk e w ci gu roku
zastosowano drug zasad . Czytana jest wybrana ksi ga wi ta lecz pomija
si w niej niektóre partie, kieruj c si wzgl dami duszpasterskimi. Chodzi
o teksty, które s trudne i wymagaj specjalistycznych studiów, by je
ciwie rozumie . Czytanie ci e zastosowano przy drugim czytaniu
oraz przy Ewangelii. Czytanie pierwsze ze Starego Testamentu tak jest
dobrane, aby harmonizowa o z Ewangeli . Chodzi o unikni cie
184
zbyt wielkiej rozbie no ci tematycznej oraz o podkre lenie jedno ci
obu Testamentów. W niedziele cyklu A czyta si Ewangeli wg w.
Mateusza, w cyklu B wg w. Marka, a w cyklu C wg w. ukasza.
Ewangeli wg w. Jana zarezerwowano na ostatnie tygodnie Wielkiego
Postu i na ca y okres wielkanocny. Dzieje Apostolskie czyta si w okresie
wielkanocnym jako czytanie pierwsze.
2. Na dni powszednie przewidziane s dwa czytania: pierwsze ze Sta-
rego i Nowego Testamentu, u one w dwa cykle roczne. Pierwszy
cykl na lata nieparzyste oznaczony jest jedynk rzymsk (I), drugi cykl na
lata parzyste oznaczony jest dwójk rzymsk (n). Czytania ewangeliczne
maj tylko jeden cykl roczny. Od pierwszego do dziesi tego tygodnia
zwyk ego czyta si Ewangeli wg w. Marka, od jedenastego do
dwudziestego pierwszego tygodnia wg w. Mateusza, a od dwudziestego
drugiego do trzydziestego czwartego tygodnia wg w. ukasza. Na
pozosta e tygodnie nale ce do okresów specjalnych, dokonano doboru
czyta odpowiadaj cych ich charakterowi liturgicznemu.
3. Czytania przeznaczone na obchody liturgiczne wi tych, na liturgi
sakramentów i sakramentaliów oraz na Msze okoliczno ciowe i wotywne.
W Lekcjonarzu na obchody wi tych (t.6) s opracowane teksty
asne, przeznaczone na uroczysto ci, wi ta i wspomnienia poszcze-
gólnych wi tych, oraz teksty na wspólne obchody wi tych, którzy nie
maj w asnych czyta . Ponadto ka da czynno liturgiczna posiada spe-
cjalnie dobrane czytania w wi kszej ilo ci, aby celebrans, kieruj c si
wzgl dami duszpasterskimi, móg wybiera spo ród nich najbardziej od-
powiadaj ce sytuacji wzgl dnie okolioczno ciom.
Pod wp ywem s ów Bo ych cz owiek staje si pos uszny Duchowi
wi temu, który o wieca go i uzdalnia do wcielania w ycie us ysza-
nych prawd i do dawania wiadectwa Chrystusowi wobec wiata. wi ty
Jakub Aposto pisze: "Wprowadzajcie s owo w czyn, a nie b cie tylko
uchaczami" (Jk 1,22).
Lektorem czyta biblijnych, wed ug prastarej tradycji i zasad po-
dzia u funkcji, nie powinien by celebrans lecz kto z us uguj cych.
Lektor taki nie mo e jednak by przypadkowy, ale dojrza y do po-
prawnego czytania i dobrze przygotowany. Gdy czyta lektor, wtedy wida ,
e tak e celebrans jest s uchaczem s owa Bo ego. Podczas gdy inne
czytania mog by wykonane przez lektora laika (bez wi ce ),
185
to czytanie Ewangelii, od IV wieku, zarezerwowane jest dla diakona.
Gdy nie ma diakona, wtedy mo e j odczyta inny kap na, a w osta-
teczno ci sam celebrans. Zaraz po czytaniu lektor mówi "Oto s owo
Bo e" (Verbum Domini), na co zgromadzony lud odpowiada "Chwata
tobie Panie" (Deo gratias).
piewy mi dzy czytaniami sk adaj si przede wszystkim z psalmów. O
psalmach w liturgii chrze cija skiej pisali mi dzy innymi Hipolit
Rzymski (t 235), Tertulian (t 220), Atanazy (t 373). O ich piewaniu
mi dzy czytaniami wspominaj cz sto Augustyn (t 430) i Leon Wielki (t
461). Po pierwszym czytaniu piewano ca y psalm z powtarzan an-
tyfon , zwan responsorium, st d nazwa psalmus responsorius. Z bie-
giem czasu melodia psalmu responsoryjnego rozwin a si w form
melizmatyczn (ozdobn ), w VI w., wskutek czego dosz o do skrócenia
tekstu i do wy czenia ludu od piewu na rzecz wyszkolonych piewa-
ków. W IX w. przyj a si nazwa graduale (od gradus = stopie ), po-
niewa solista piewa go stoj c na stopniu, czyli na podwy szeniu, na
którym sta a ambona.
Ostatnia reforma liturgiczna wróci a do starej nazwy "psalm respon-
soryjny". Sk ada si ten piew z psalmu przeplatanego refrenem. Psalm
najcz ciej piewa go kantor lub schola. Refren natomiast powtarzaj
wszyscy obecni. Tekst pierwszego czytania biblijnego i psalm po nim
nast puj cy z refrenem tak s u one, e tworz jedn ca tre -
ciow . W Lekcjonarzu ka de pierwsze czytanie mszalne ma swój psalm
responsoryjny. Jest on modlitw refleksyjn nad przeczytanym tekstem.
piew mi dzy czytaniami bierze si zasadniczo z Lekcjonarza. Dla
atwienia wiernym w czanie si w piew refrenu, s teksty refrenu
okresowe, które atwo mo na zapami ta i piewa w ci gu danego
okresu. Podobnie sprawa ma si z obchodami ku czci wi tych. Odnosi
si to tylko do tych przypadków, gdy psalm si piewa. Recytacja nie
potrzebuje tych u atwie . W polskim Lekcjonarzu refreny tak zosta y
opracowane, e maj t sam ilo sylab i rytmik , e mo na je
piewa na jedn melodi , co bardzo u atwia w czanie si wiernych w
piew. Kantor na ambonie lub innym odpowiednim miejscu wypowiada
wersety psalmu, podczas gdy ca e zgromadzenie liturgiczne siedzi i
ucha, w czaj c si w powtarzanie antyfony, chyba, e psalm
piewany jest na sposób ci y (tractus), bez antyfony.
Przed E w a n g e l i piewa si werset wprowadzaj cy w jej tre .
Werset ten obramowany jest radosnym "Alleluja", w Wielkim
186
Po cie aklamacja na cze Chrystusa, który dalej g osi swoj Ewangeli :
"Chwa a Tobie, s owo Bo e" lub "Chwa a Tobie, Królu wieków". piew
ten rozpoczynaj wszyscy, albo schola, ewentualnie kantor.
Gdy przed Ewangeli jest tylko jedno czytanie, wtedy mo na wykona
obydwa piewy, to jest psalm responsoryjny i Alleluja, albo te
ograniczy si do jednego z nich. Gdy psalmu si nie piewa, wtedy
nale y go odrecytowa . Natomiast aklamacj przed Ewangeli nale y
zawsze piewa , Gdyby si jej nie piewa o, to mo na j opu ci .
Sekwencja si ga pocz tkami VIII i IX w., kiedy to pod chora owe
melodie melizmatyczne (ozdobne) zacz to podk ada dodatkowe teksty,
aby ka da nutka mia a swoj sylab . By y to tak zwane t r o p y .
Najch tniej tropowano d ugie melizmy na ostatniej sylabie Alleluja,
przed Ewangeli . Nazwano je s e k w e n c j a m i, lub prosami. Oko o
XI wieku sekwencje zacz y przybiera form wierszowan , do której
dorabiano nowe melodie. Powsta y w ten sposób sekwencje
nawi zuj ce do ludowej kultury muzycznej, które z tego mi dzy innymi
powodu by y chwytliwe i cieszy y si wielk popularno ci u ludu.
Popularno ta trwa a przez ca e redniowiecze. Ilo ich oblicza si
na ponad pi tysi cy.
Do najbardziej znanych twórców sekwencji nale Notker Balbulus (t
912) i Adam od w. Wiktora (t 1192). Papie w. Pius V w mszale z
1570 r. pozostawi jedynie cztery sekwencje: "Victimae paschali
laudes", "Veni Sancte Spiritus", "Lauda Sion Salvatorem" i "Stabat Mater
dolorosa".
Dzisiaj sekwencje piewa si nie po Alleluja, jak dawniej, lecz
przed, poniewa wraz z wersetem jest wprowadzeniem do Ewangelii.
W odnowionej liturgii pozostawiono tylko'dwie sekwencje jako obo-
wi zuj ce: Yictimae paschali laudes, i Veni Sancte Spiritus. Sekwencj
wielkanocn : "Victimae paschali laudes", napisa zakonnik Wipo z Bur-
gundii (t ok. 1050), w St. Gallen. W t umaczeniu polskim sekwencja ta
brzmi nast puj co:
9
Niech w wi to radosne Paschalnej Ofiary
Sk adaj jej wierni uwielbie swych dary. Odkupi
swe owce Baranek bez skazy, Pojedna nas z
Ojcem i zmy grzechów zmazy.
mier zwar a si z yciem i w boju, o dziwy,
Cho polegl Wódz ycia, króluje dzi ywy.
187
 Maryjo, ty powiedz, co w drodze widzia a?
Jam Zmartwychwsta ego blask chwa y ujrza a.
ywego ju Pana widzia am, grób pusty, I wiadków
anielskich, i odzie , i chusty.
Zmartwychwsta ju Chrystus, Pan mój i nadzieja,
A miejscem spotkania b dzie Galilea. Wiemy,
zmartwychwsta , e ten cud prawdziwy, O Królu
Zwyci zco, b nam mi ciwy.
Przez swoj dramatyczn form , wraz z opisami ewangelicznymi
zmartwychwstania Pa skiego, da a pocz tek dramatom liturgicznym, po-
cz wszy od "Nawiedzenia grobu Pa skiego" (Visitatio sepulchri), a w dalszej
konsekwencji pocz tek nowo ytnemu teatrowi.
Drug sekwencj w nowym mszale jest Veni Sancte Spiritus, na Zie-
lone wi tki. Przypisywana ró nym autorom, pochodzi od Stefana
Langtona (t 1228), arcybiskupa Canterbury. Jest wo aniem "w gór " o
ywcz si , pochodz od Ducha wi tego.
Ewangelia czytana jest od dawna w specjalnej oprawie obrz dowej: od
IV wieku zarezerwowana jest dla diakona lub kap ana; od IX wieku
diakon przed jej czytaniem otrzymuje specjalne b ogos awie stwo;
kap an natomiast odmawia modlitw przygotowawcz ; ksi Ewangelii
zanosi si do ambony procesjonalnie z zapalonymi wiecami i kadzielnic
(od V-VII w.); w redniowieczu w procesji tej niesiono równie krzy i
sztandary. Diakon wzgl dnie kap an rozpoczyna czytanie Ewangelii od
znaku krzy a kre lonego na ksi dze i na sobie, nast pnie okadza ksi
(dowolnie) przed i po czytaniu; wierni recytuj lub piewaj aklamacj :
"Chwa a Tobie Panie" na pocz tku, i "Chwa a Tobie Chryste" po
czytaniu. Podczas gdy innych czyta biblijnych s ucha si w pozycji
siedz cej, to w czasie czytania Ewangelii stara tradycyja ka e sta .
Postawa stoj ca oznacza szacunek dla Ewangelii oraz gotowo do
kierowania si w yciu jej zasadami; po czytaniu Ewangelii diakon lub
kap an mówi po cichu: "Niech s owa Ewangelii zg adz nasze grzechy".
Brak uroczystej szaty zewn trznej, przy czytaniach pozaewange-
licznych, nie oznacza wcale, e mniej znacz . S one tak samo s owem
Bo ym i zwiastowaniem objawionych prawd Bo ych. Bo ym poucze-
niem i pokarmem duchowym. W cztaniach biblijnych Bóg sam objawia
tajemnic odkupienia i zbawienia.
188
Homilia praktykowana by a w synagogach. Mia a tam miejsce po
czytaniach biblijnych. Chrze cijanie zwyczaj ten przej li ( w. Justyn,
Apol. I c. 67; Konst. Apost. II, 57). Jednak pouczenie to zarezerwowali
dla celebransa, którym z regu y by biskup stoj cy na czele gminy
chrze cija skiej.
Homilia jako wyja nienie do tekstów wi tych, nale y do liturgii
owa. Poniewa , jak uczy historia, nieraz by a zaniedbywana, dlatego
najpierw Sobór Trydencki, a obecnie Watyka ski II podkre la jej wa no
w s owach: "Jako cz samej liturgii zaleca si bardzo homili , w
której z biegiem roku liturgicznego wyk ada si na podstawie tekstów
wi tych tajemnice wiary i zasady ycia chrze cija skiego. Bez
powa nego powodu nie nale y jej opuszcza we Mszach odprawianych w
niedziele i wi ta nakazane przy udziale wiernych" (KL 52).
Rada Posoboworwa dodaje: "Homilie nale y wyg asza podczas
wszystkich Mszy wi tych, celebrowanych z udzia em wiernych w nie-
dziele i wi ta nakazane. Tak e nie opuszcza si jej w Mszach wi tych
konwentualnych, piewanych i pontyfikalnych. W dniach za nie-
wi tecznych zaleca si g oszenie homilii, szczególnie w niektóre dni
Adwentu i Wielkiego Postu, jak równie przy innych okazjach, z racji
których wierni liczniej przybywaj do ko cio a. Przez nazw homilii
nale y rozumie wyja nienie tekstu wi tego albo jaki pogl d na czytanie
Pisma w., albo jaki inny tekst wyj ty z cz ci starych czy
zmiennych Mszy wi tej danego dnia, maj cy na wzgl dzie albo tajem-
nic , o której si odprawia, albo specjaln korzy s uchaj cych. Je li
daje si pierwsze stwo kazaniom tematycznym wyg aszanym w czasie
Mszy wi tej w pewne okresy roku, to jednak nale y zachowa harmoni
przynajmniej ze szczególnymi okresami i wi tami roku litur-
gicznego, czyli z tajemnic odkupienia. Homilia bowiem jest cz ci
liturgii danego dnia" (Instr. 1964 nr 53-55).
Na temat homilii podobnie mówi nowy msza '(OWMR nr 4142).
Homilia mszalna w sposób najpe niejszy realizuje natur przepowia-
dania. Skierowana jest bowiem bezpo rednio do s uchaczy, którzy sta-
nowi cz stk Ko cio a powszechnego. Jest ona te bezpo rednim przy-
gotowaniem wiernych do przyj cia u wi caj cego dzia ania Boga i do
oddawania Mu kultu w Ofierze eucharystycznej.
Zadaniem przepowiadania jest g oszenie tych dzie Bo ych, o których
Pismo w. opowiada, a które liturgia uobecnia i aktualizuje. Dzi ki
dzia aniu Ducha wi tego, s owo ludzkie staje si narz dziem
przekazywania s owa Bo ego, wypowiadanego do sumie ludzkich.
189
 Fakt, e przepowiadanie jest instytucj ustanowion przez Chrystusa
(Mt 28,20; Mk 16,20; k 24,45-49; J 14,25-26; 15,26-27; Dz 1,7) i e
jest wyja nianiem objawionego s owa Bo ego, w którym sam Bóg prze-
mawia do ludu, sprawia, e jest czynno ci wi i cz ci tajemnicy
Chrystusa, która realizuje si w Ko ciele. Prawd t winien sobie u -
wiadomi kaznodzieja, aby odpowiednio traktowa s owo Bo e. Kazno-
dzieja jest heroldem, który przez g oszenie Bo ych tajenie dokonanych w
historii, pragnie poci gn ludzi do Boga.
Przedmiotem przepowiadania jest ca Objawienia Bo ego. Wszystkie
prawdy zawarte w Objawieniu Bóg ujawni w okre lonym porz dku.
Porz dek ten stanowi histori wi . Historia ta jest seri wydarze ,
przesz ych i aktualnych. Wizja Objawienia jako historii wi tej istnieje w
zwyczajnym nauczaniu Ko cio a. Historyczne uj cie ma na przyk ad
symbol wiary, a tak e Modlitwy eucharystyczne, zw aszcza czwarta.
Wyznanie wiaiy (Credo) pierwotnie stosowane by o przy obrz dach
sakramentu chrztu. Ka dy kandydat do tego sakramentu musia je
opanowa na pami i odrecytowa indywidualnie (st d liczba pojedyncza:
Wierz ...). Wyznanie wiary we Mszy wi tej dokumentuje wewn trzny
zwi zek chrztu z Eucharysti . Jest przypomnieniem przyj tego
sakramentu chrztu i równocze nie jego odnowieniem.
Na Wschodzie do liturgii mszalnej wyznanie wiary wesz o w V wieku
w Antiochii, pó niej w Konstantynopolu i innych Ko cio ach. W liturgii
gallika skiej wyznanie wiary spotykamy w VI wieku.
W Rzymie Credo wprowadzono do Mszy wi tej dopiero w 1014
roku na yczenie cesarza Henryka II Pobo nego. yczy sobie miano-
wicie, aby w czasie jego Mszy koronacyjnej w Rzymie, by o Credo. Od
tego czasu pozosta o w liturgii rzymskiej na sta e.
Credo mszalne nosi nazw Symbolu nicejsko-konstantynopolita skiego,
poniewa zawiera sformu owania ustalone na Soborze w Nicei (325 r.) i
ponownie zatwierdzone na Soborze w Konstantynopolu (381 r.). Podczas
Mszy dla dzieci mo na odmawia Sk ad Apostolski.
Dzi obowi zuj nast puj ce przepisy: "Podczas Mszy w. symbol,
czyli wyznanie wiary, zmierza ku temu, by lud wyrazi zgod i da od-
powied na s owo Bo e, które us ysza w czytaniach i za po rednic-
twem homilii, oraz by u wiadomi sobie zasadnicze prawdy wiary, zanim
rozpocznie sprawowanie Eucharystii. Wyznanie wiary powinien
odmawia kap an wspólnie z ludem w niedziele i uroczysto ci; mo na je
odmawia tak e podczas obchodów maj cych szczególny i bardziej
190
uroczysty charakter. Je li wyznanie wiary jest piewane, czyni to
wszyscy lub na przemian" (OWMR 43-44).
Modlitwa powszechna ko czy liturgi s owa Bo ego. Jej historyczne
istnienie potwierdzaj Klemens Rzymski (t 96), Tertulian (t 220), Cy-
prian (t 258). Nale y ona do elementów, które przywrócono w liturgii
rzymskiej (KL 50). Zniesienie modlitwy powszechnej w liturgii trwa o od
papie a Grzegorza Wielkiego (t 604), czyli oko o tysi c czterysta lat.
W ci gu tego d ugiego czasu lud dawa upust potrzebie wspólnej
modlitwy w ró nych intencjach b po kazaniu, b te po Mszy
wi tej lub w "wypominkach". Od czasu Soboru Watyka skiego II
modlitwy te otrzyma y swoje dawne i w ciwe miejsce. Przywrócona
modlitwa powszechna ka e wyj z kr gu w asnych pró b i w czy si w
modlitw b agania ca ego ludu. Przyczynia si ona, mi dzy innymi, do
pog bienia wiadomo ci o wspólnotowym czyli spo ecznym charakterze
liturgii.
Gdy lud zanosi do Boga b agania za wszystkich ludzi, wtedy wy-
pe nia funkcj swojego kap stwa powszechnego. Od chwili przyj cia
chrztu wi tego, cz owiek bowiem nale y do ludu kap skiego. St d
te wypada, aby ta modlitwa by a z zasady w Mszach z ludem, by za-
noszono wtedy b agania za Ko ció wi ty, za tych, którzy nami rz dz ,
za tych, którzy s w ró nych potrzebach, za wszystkich ludzi i za
zbawienie ca ego wiata (l Tm 2, 1-2; Tes 5,25n; KL 53).
Z regu y zanosi si p.ro by do Boga w nast puj cej kolejno ci:
— w potrzebach Ko cio a powszechnego;
— za w adz pa stwow i o zbawienie ca ego wiata;
— za tych, którzy znajduj si w trudno ciach yciowych;
— za wspólnot miejscow .
Podczas niektórych obchodów o charakterze specjalnym, jak na
przyk ad bierzmowanie, ma stwo, czy pogrzeb, wtedy porz dek
intencji mo e w wi kszym stopniu uwzgl dni te szczególne okazje
(OWMR 46).
Do kap ana przewodnicz cego liturgii nale y kierowanie modlitw
powszechn . On rozpoczyna j wezwaniem wszystkich obecnych do
wspólnego b agania i po sko czonych wezwaniach odmawia modlitw
ko cow . Poszczególne wezwania b agalne nale do diakona lub kantora,
wzgl dnie do kogo innego (Instr. 1964 nr 56). Ca e zgromadzenie
liturgiczne wyra a swoje b aganie wspóln aklamacj , jak: "Wys uchaj
nas, Panie" czy "Zmi uj si nad nami"...
191
 LITURGIA EUCHARYSTYCZNA
Liturgia ofiary wraz z uczt eucharystyczn wywodzi si z Wieczer-
nika. Tam "Chrystus ustanowi w czasie Ostatniej Wieczerzy ofiar i
uczt paschaln , przez któr staje si ci gle obecna w Ko ciele ofiara
krzy a, gdy kap an, przedstawiaj cy Chrystusa Pana, spe nia to, co sam
Pan uczyni i poleci spe nia uczniom na swoj pami tk " (OWMR
48).
Uk ad liturgii ofiary jest rozwini ciem obrz dowym gestów i s ów
Chrystusa z Ostatniej Wieczerzy.
Dary ofiarne s tak zwan materi Mszy wi tej. S nimi chleb
pszenny i wino z ma domieszk wody, zgodnie ze starochrze cija -
skim zwyczajem, wzi tym z ycia codziennego. Na Zachodzie od VIII
wieku zacz to konsekrowa wy cznie chleb niekwaszony, na laduj c
Ostatni Wieczerz . U Greków zachowa si zwyczaj konsekrowania
chleba kwaszonego. W dawnych czasach chleb mia form sp aszczon i
okr . Taki chleb atwo mo na by o ama przed Komunii wi . W
IX zapocz tkowane by y, a od XII wieku znane ju w ca ym Ko ciele
komunikanty bardzo ma ych rozmiarów. Na hostiach pojawi si
wyt oczony wizerunek Chrystusa, a pó niej coraz inne postacie i symbole.
W redniowieczu wypiekanie chlebów ofiarnych odbywa o si bardzo
uroczy cie. Podczas wypiekania hostii i komunikantów, kap ani oraz
diakoni, zw aszcza w klasztorach, ubrani w humerafy i alby, piewali
psalmy.
Chleb i wino, jako powszechne artyku y spo ywcze wyobra aj sa-
mego ofiarodawc , który wiele stara i pracy musia podj , aby je
wyprodukowa . S one tak e symbolem Chrystusa. Nazywa siebie chle-
bem, który z nieba zst pi (J 6,51), winnym szczepem cz cym wiele
ga zek (J 15,1), który jako G owa Mistycznego Cia a, jednoczy liczne
cz onki Ko cio a w jedno. T jedno symbolizuje przede wszystkim
chleb, który powsta z wielu ziaren pszennych jako jedna ca oraz
wino pochodz ce z wielu winogron.
Dzisiaj wymagania s nast puj ce: "Id c za przyk adem Chrystusa,
Ko ció zawsze u ywa do odprawiania uczty Pa skiej chleba i wina z
wod . Chleb, którego u ywa si do sprawowania Eucharystii, powinien
by czysto pszenny, wie o wypieczony, zgodnie ze staro ytn
tradycj Ko cio a aci skiego. Natura znaku domaga si tego, by materia
ca do sprawowania Eucharystii mia a wygl d pokarmu. Wy-
192
nika st d, e chleb eucharystyczny, jakkolwiek niekwaszony i w formie
tradycyjnej, powinien by tak sporz dzony, aby kap an w czasie Mszy z
ludem móg rzeczywi cie prze ama hosti na kilka cz ci i rozdzieli
przynajmniej niektórym wiernym. Nie wyklucza si jednak ma ych hostii,
gdy wymaga tego wi ksza liczba przyjmuj cych Komuni w. lub inne
racje duszpasterskie. Czynno amania chleba, która w okresie
apostolskim da a nazw Eucharystii, wyra niej ujawni moc i wymow
znaku jedno ci wszystkich w jednym chlebie. B dzie te znakiem mi-
ci, poniewa jeden chleb dzieli si mi dzy braci. Wino do cele-
browania Eucharystii powinno by z owocu winnego krzewu, naturalne i
czyste, to jest bez jakichkolwiek dodatków obcych substancji" (OWMR
281-286).
Zmieszanie wina z wod , wed ug Apokalipsy (17,15), oznacza zjed-
noczenie Chrystusa z wiernymi. Mo e ono oznacza tak e zjednoczenie
natujyJBoskiej z natur , ludzk w Chrystusie, albo jeszcze krew i wod ,
jakie wyp yn y z przebitego Boku Chrystusa na krzy u (Sob. Tryd. S.
XXII c.7).
PRZYGOTOWANIE DARÓW OFIARNYCH
Przygotowanie darów pierwotnie by o obrz dem prostym. Dary
przeznaczone do przeistoczenia sk adano na o tarzu. Na ogó wierni
cayli czyli z tym ofiary na utrzymanie kleru, na potrzeby ko cio a i
ubogich. Za Konstantyna Wielkiego (t 337) np. sk adano; chleb, wi-nOj
winogrona, oliw , ser, mleko, owoce,.kwiaty, a w pó niejszych czasach
pieni dze lub kosztowno ci. Forma sk adania darów by a ró na, w
zale no ci od zwyczajów miejscawych. Na terenie Galii np. wierni
sk adali dary przed Msz w.; w Afryce podczas Mszy Jw.; w Rzymie
duchowie stwo odbiera o dary od wiernych; czasem formowa a si pro-
cesja z darami.
Obecnie przygotowanie darów rozpoczyna si od jjrzygoJtowania o -
tarza. Rozk ada si na nim korppra , puryfikaterz, kielich i msza . Na-
st pnie przynosi si dary ofiarne. Dobrze jest, gdy chleb i .wino przy-
nosz wierni, a kap an lub diakon odbiera je od nich w odpowiednim
miejscu i sk ada na o tarzu. Towarzysz temu odpowiednie formu y
modlitewne. Chocia wierni nie przynosz w asnego chleba i wina, to
jednak sam obrz d przynoszenia darów zachowuje swoj moc i znaczenie
duchowe (OWMR 49). Kap an unosz c paten z chlebem nad o tarzem
mówi:
193
 ogos awiony jeste , Panie, Bo e wszech wiata, bo dzi ki Twojej hoj-
no ci otrzymali my chleb, który jest owocem ziemi i pracy r k ludzkich;
Tobie go przynosimy, aby sta si dla nas chlebem ycia.
Lud na to odpowiada:
ogos awiony jeste , Bo e, teraz i na wieki.
Kap an lub diakon wlewaj c do kielicha wino i nieco wody, mówi:
Przez to misterium wody i wina daj nam, Bo e, udzia w bóstwie
Chrystusa, który przyj nasze cz owiecze stwo.
Kap an unosz c nieco kielich nad o tarzem, mówi:
ogos awiony jeste , Panie, Bo e wszech wiata, bo dzi ki Twojej hoj-
no ci otrzymali my wino, które jest owocem winnego krzewu i pracy r k
ludzkich; Tobie je przynosimy, aby sta o si dla nas napojem duchowym.
Wszyscy odpowiadaj na to:
ogos awiony jeste , Bo e, teraz i na wieki.
Modlitwy powy sze maj charakter dzi kczynny (berakha), a symbolika
ich jest prosta i zrozumia a.
piew podczas przygotowania darów ofiarnych sk ada si z antyfony i
psalmu. Psalm piewa solista lub schola, a antyfon powtarzaj
wszyscy. piew ten si ga co najmniej ko ca IV w. piewano wówczas
tak d ugo, jak d ugo trwa a procesja z darami (Ordo Romanus I). Gdy
pó niej zanika zwyczaj procesji z darami, to i piew ulega skracaniu, a
w XI w. pozosta a samam tylko antyfona, zwana Offertorium.
Dzisiaj "procesji z darami towarzyszy piew przy sk adaniu darów;
trwa on przynajmniej do momentu z enia darów na o tarzu. Zasady
okre laj ce sposób wykonania piewu s takie same jak przy piewie
na wej cie (nr 26). Opuszcza si jednak antyfon na sk adanie darów,
gdy si jej nie piewa" (OWMR 50). piew na przygotowanie darów
ofiarnych mo na zast pi pie ni nabo .
Zbieranie ofiar (sk adka), jak wy ej wspomniano, jest prastarym
zwyczajem, który w ci gu wieków przybiera ró ne formy. Dzisiaj
zbiórka ofiar odbywa si podczas obrz du przygotowania darów ofiar-
nych. Wst p do msza u powiada: "Przyjmuje si tak e pieni dze lub
inne dary na rzecz ubogich lub na potrzeby ko cio a, przyniesione
przez wiernych lub zebrane w ko ciele; dlatego dary te umieszcza si w
odpowiednim miejscu, lecz poza sto em eucharystycznym" (OWMR 49).
Dar z ony symbolizuje ofiarodawc , gdy jest cz stk jego samego,
jego trudu, pracy i zabiegów.
194
Okadzenie darów i obmycie r k. "Dary z one na o tarzu oraz
sam o tarz mo na okadzi , by w ten sposób wyrazi znakiem, e mod-
litwa i ofiara Ko cio a wznosi si jak dym kadzielny przed oblicze
Boga. Po okadzeniu darów i o tarza, diakon lub kto z asysty mog
okadzi równie kap ana i lud" (OWMR 51).
Potem kap an obmywa r ce. Kiedy po przyj ciu darów przyniesio-
nych przez lud, obmycie r k by o konieczne. Dzisiaj obrz d ten ma
znaczenie symboliczne i wyra a pragnienie wewn trznego oczyszczenia, co
wyra a towarzysz ca modlitwa: "Obmyj mnie, Panie, z mojej winy i
oczy mnie z grzechu mojego".
Modlitwa nad darami (oratio super oblata) ko czy obrz dy przygo-
towania darów. Po obmyciu r k kap an wzywa lud do modlitwy:
"Módlcie si , aby moj i wasz Ofiar przyj Bóg, Ojciec wszech-
mog cy". Lud odpowiada:
"Niech Pan przyjmie Ofiar z r k twoich na cze i chwa swojego
imienia, a tak e na po ytek nasz i ca ego Ko cio a wi tego".
Poniewa dowolnie wprowadzane zmiany w tym wezwaniu (np.: aby
nasz wspóln Ofiar ) dogmatycznie b dne (bo identyfikuj w adz
wi ce z kap stwem powszechnym wiernych), dlatego zosta y zabro-
nione (zob. Instrukcja Episkopatu Polski z 11 grudnia 1980 r.).
Sprawuj cy liturgi eucharystyczn jest, jako szafarz tej Ofiary, au-
tentycznym kap anem dokonuj cym na mocy specjalnej w adzy wi ce
prawdziwego aktu ofiarnego, który prowadzi ludzi do Boga, wszyscy
za , którzy w Eucharystii uczestnicz , nie sk adaj ofiary tak jak on,
lecz sk adaj wraz z nim, na mocy kap stwa powszechnego wiernych,
swoje duchowe ofiary, które wyra a chleb i wino od momentu z enia
ich na o tarzu.
Wezwanie: Módlcie si , aby moj i wasz Ofiar ... (Orate, fratres),
znalaz o si w ksi gach liturgicznych w VIII wieku. Biskup formu t
wypowiada po procesji z darami, cz c swoj ofiar z ofiar kleru i
ludu (ut meum ac vestrum sacrificium). Odpowied ludu: Niech Pan
przyjmie... (Suscipiaf) pojawi o si pó niej, w XI w. Zamiast Suscipiat
odmawiano tak e inn modlitw lub psalm. Przed pojawieniem si Orate,
fratres, celebrans zaraz po z eniu darów przez wiernych odmawia
Modlitw nad darami, któr nazywano wtedy Oratio super oblata. Na-
tomiast nazwa Secreta jest pochodzenia gallika skiego, gdzie odmawiano
po cichu (secrete). W liturgii rzymskiej wyst puje dopiero od
195
ro od prze omu IX/X w. (Ordo Rom. V nr 58). Dzi odmawia si j lub
piewa g no i przywrócono pierwotn nazw . Modlitwa (Oratio) nad
darami w swojej tre ci nawi zuje do obchodzonego misterium^ do
symboliki._darów_j. ich przeznaczenia, np.: Wszechmog cy Bo e, pe ni
wielkanocnej rado ci sk adamy Tobie Ofiar , przez któr Ko ció odradza si
do nowego ycia, i nieustannie si karmi.
MODLITWA EUCHARYSTYCZNA
W modlitwie eucharystycznej liturgia ofiary osi ga swój szczyt. Jest
ona centraln i kulminacyjn cz ci ca ej akcji liturgicznej. Wielki
szacunek dla Modlitwy eucharystycznej i dla misterium, prowadzi o do
zwyczaju cichego jej odmawiania od wczesnego redniowiecza, co pó niej
sta o si zasad . W Ordo Romanus V, z ko ca IX w. czytamy:
celebrans tacito intrat in canonem (celebrans przyst puje do cichego
odmawiania kanonu), a w Ordo Romanus XV (nr 58) z prze omu IX na
X wiek znajduje si polecenie tak cichego odmawiania Kanonu
mszalnego, ut a circumstantibus altare tantum audiatur (aby tylko ota-
czaj cy o tarz mogli s ysze ). I tak Kanon rzymski zakry y dwie zas ony:
acina i ciche odmawianie. Wierni nie mogli go ani s ysze , ani
rozumie , nawet w pobl u o tarza. "Zas ony" te zdj a dopiero ostatnia
reforma liturgiczna. Pierwsz usuni to w 1965 r. przez zezwolenie na
ne odmawianie Kanonu, a drug w 1967 r. przez wpowadzenie j -
zyków narodowych.
Po wielu staraniach i pro bach kierowanych do Stolicy wi tej, pa-
pie Pawe VI w 1968 r. wprowadzi do liturgii mszalnej trzy nowe
Modlitwy eucharystyczne. Odt d celebrans mia mo liwo wyboru:
• na pierwszym miejscu pozosta czcigodny i staro ytny Kanon
Rzymski, który od papie a Grzegorza Wielkiego (t 604) rozpowszechni *
si w ca ym Ko ciele zachodnim i do 1968 roku by w liturgii za-
chodniej jedyn Modlitw eucharystyczn . Obecnie zalecany jest na
niedziele, uroczysto ci i wi ta.
• na drugim miejscu znalaz a si Modlitwa eucharystyczna b ca
przeróbk kanonu Hipolita Rzymskiego, z pocz tku III w., dlatego na-
zywa si j modlitw epoki m czenników. Ma ona charakter chrystolo-
giczny i nowotestamentalny. Jej w asn prefacj mo na traktowa jako
zwyk i stosowa do innych Modlitw eucharystyczmych. Mo na równie
zast powa j innymi prefacjami. Stosowa mo na j bez ogranicze ,
uwzgl dniaj c prefacj w asne i ewentualnie okresowe.
196
• trzecia Modlitwa eucharystuczna jest now kompozycj , wzorowan na
liturgii gallika skiej. Nawi zuje ona do dzia ania Osób Trójcy Prze-
naj wi tszej w historii zbawienia. Bardzo przejrzy cie u one zosta y jej
elementy sk adowe. Przy jej stosowaniu mo na pos si ró nymi
prefacjami, bez ogranicze . Z powodu swej przejrzysto ci nadaje si
szczególnie do odmawiania w Mszach z ludem w niedziele i wi ta.
• czwarta Modlitwa eucharystyczna istotne cz ci otrzyma a z liturgii
wschodniej w. Bazylego. Ma ona prefacj nieod czn , dlatego nie
stosuje si jej w dni, w które obowi zuje prefacja w asna. Nazywa si j
modlitw historii zbawienia, poniewa zawiera jej zarys. St d te nie
stosuje si jej gdy odmawia si wyznanie wiary, które równie zawiera
zarys historii zbawienia. Jej stosowanie zalecane jest w Mszach dla za-
awansowanych w znajomo ci Pisma wi tego.
Powy sze Modlitwy eucharystyczne mia y czasem pewne zmiany lub
wstawki'tekstowe. Kanon rzymski zachowa swoje zmiany w Communi-
cantes (Zjednoczeni z ca ym Ko cio em) i w Hanc igitur (Prosimy Ci ,
Panie) w najwa niejsze obchody liturgiczne i w Mszach obrz dowych.
Natomiast Modlitwy eucharystyczne II i III maj specjalne wstawki
modlitewne na Msze za zmar ych.
Nowy Msza Rzymski dla diecezji polskich z 1986 r. przyniós dalsze
wzbogacenie pod tym wzgl dem. Do pierwszych trzech Modlitw
eucharystycznych wprowadzono wspomnienie tajemnicy dnia. W Kanonie
rzymskim wspomnienie to ma swoje tradycyjne miejsce: Communi-
cantes, a w Modlitwach II i III: "Dlatego stajemy przed Tob ". Wspor
mnienie takie maj nast puj ce obchody liturgiczne:
— niedziele,
— uroczysto Bo ego Narodzenia i ca a oktawa,
— uroczysto Objawienia Pa skiego,
— Msza Wieczerzy Pa skiej,
— od Wigilii Paschalnej do drugiej Niedzieli Wielkanocy,
— uroczysto Wniebowst pienia Pa skiego,
— niedziela Zes ania Ducha wi tego,
— uroczysto Zwiastowania Pa skiego,
— wi to Przemienienia Pa skiego,
— rocznica konsekracji w asnego ko cio a,
— uroczysto Narodzenia w. Jana Chrzciciela,
— uroczysto Wniebowzi cie Naj wi tszej Maryi Panny,
— uroczysto Wszystkich wi tych,
— uroczysto Niepokalanego Pocz cia Naj w. Maryi Panny.
197
 Po przeistoczeniu w Modlitwach eucharystycznych równie s wstawki
modlitewne, zw aszcza w mszach obrz dowych:
— od Wigilii Paschalnej do drugiej Niedzieli Wielkanocy (za nowo
ochrzczonych),
— przy udzielaniu chrztu,
— przy udzielaniu bierzmowania,
— za nowo ców.
W Mszale rzymskim dla diecezji polskich ilo Modlitw eucharys-
tycznych zosta a zwi kszona do dziesi ciu:
— pi ta z rz du Modlitwa eucharystyczna tworzy jedn ca ze
swoj prefacj , dlatego nie mo na jej odmawia , gdy przepisana jest
prefacja w asna. Posiada prefacje w czterech wersjach (A, B, C, D),
którym odpowiada modlitwa wstawiennicza za Ko ció , równie w czterech
wersjach (A, B, C, D) i które trzeba czy A z A itd. Modlitw t
zawsze trzeba odmawia razem z prefacj . Mo na stosowa j
nawet wówczas, gdy rubryki przepisuj prefacje okresow .
— dwie nast pne Modlitwy eucharystyczne zwi zane s z tajemnic
pojednania, dlatego stosuje si je w Wielkim Po cie, oraz w Mszach o
Krzy u w., o pojednaniu itp. Obie posiadaj w asn prefacje, lecz w
ich miejsce mo na u innych prefacji, ale takich których tematem jest
pokuta i pojednanie.
— dalsze trzy Modlitwy eucharystyczne przystosowane s do Mszy
odprawianych dla dzieci. Uwzgl dniaj one wiek i stopie przygoto-
wania dzieci do udzia u w Mszy wi tej. Dlatego te duszpasterz wybiera
Modlitw , która najlepiej odpowiada konkretnej grupie dzieci.
Stosowanie jednak tych Modlitw eucharystycznych ma si ogranicza
tylko do Mszy dla dzieci. Dla umo liwienia dzieciom czynnego udzia u,
wprowadzono wi ksz ilo aklamacji. Zadaniem Mszy dla dzieci jest
umo liwienie im czynnego i owocnego udzia u oraz przygotowanie ich do
udzia u w Mszach dla doros ych. Trzeba mie na uwadze fakt, e dzieci
rosn i w pewnym momencie b musia y samodzielnie bra udzia w
zwyk ej Mszy, odprawianej dla wszystkich.
ówn ide Modlitw eucharystycznych jest dzi kczynienie za zbawcze
dzie a Bo e dokonane w historii (magnolia Dei), a zarazem wielbienie
Ojca niebieskiego przez Chrystusa, w Duchu wi tym. Podkre lona jest w
nich rola Ducha wi tego zarówno przy spe nianiu Naj wi tszej
Ofiary, jak i przy jej owocowaniu w yciu, to jest przy jednoczeniu i
wi caniu ludu Bo ego. Mocniej podkre lona jest te skuteczno
Ofiary eucharystycznej, która winna si wyra w jedno ci
198
i mi ci, w dojrzewaniu cz owieka do tego, by stawa si darem ofiar-
nym dla Ojca niebieskiego. Cechuje je otwarty i pe ny optymizmu sto-
sunek do wiata. wiat jest bowiem dzie em Bo ej mi ci, odkupiony
przez Chrystusa, nieustannie u wi cany i doskonalony przez Ducha
wi tego. Budz poczucie odpowiedzialno ci za bli niego, za wszystkich
chrze cijan, za szukaj cych Boga i za wszystkich ludzi dobrej woli.
Anga uj wiernych do czynnego udzia u przez aklamacj , wyznanie
wiary w obecno Chrystusa w Eucharystii i przez ko cowe Amen.
W Modlitwie eucharystycznej wyró nia si nast puj ce cz ci: Dialog
przed prefacj rozpoczyna Modlitw eucharystyczn . Kap an przypomina
najpierw obecno Pana, nast pnie wzywa lud, aby wzniós serca do Boga
(Lam 3,41; Koi 3,1-3) w modlitwie i dzi kczynieniu. Kap an czy si
z ludem we wspólnej modlitwie, któr w imieniu ca ego zgromadzenia
kieruje do Boga Ojca przez Jezusa Chrystusa. Ca e zgromadzenie czy
si z Chrystusem w g oszeniu wielkich dzie Bo ych (OWMR 54).
Dialog wst pny brzmi: Pan z wami.
— Iz duchem twoim. W
gór serca.
— Wznosimy je do Pana.
Dzi ki sk adajmy Panu Bogu naszemu.
— Godne to i sprawiedliwe.
Przez ten wt pny dialog, si gaj cy co najmniej czasów w. Hipolita
Rzymskiego, okazuje si , e Modlitwa eucharystyczna nie nale y wy -
cznie do celebransa, lecz do ca ego zgromadzenia liturgicznego.
Prefacja, podobnie jak dialog wst pny, si ga pocz tków chrze cija -
stwa (Hipolit, Justyn). W staro ytno ci z zasady ka dy formularz mszalny
mia swoj prefacje. Sakramentarz z Werony zawiera a 267 prefacji. Po
Soborze Trydenckim (1545-1563) ich Iczba wynosi a ju tylko czterna cie.
W nowym mszale Paw a VI, ilo prefacji dochodzi do stu. Cz -
ciowo pochodz one ze starych ksi g liturgicznych, a cz ciowo musia y
by nowo u one dla nowych obchodów liturgicznych. Ka da prefacja
zawiera okre lony motyw dzi kczynienia za zbawcze dzie a Bo e,
dokonane w historii zbawienia. W ten sposób prefacje oprócz wielbienia
Boga i sk adania Mu dzi kczynienia, równie pouczaj , ukazuj c
wiernym coraz inne dzie a Bo e dokonane w historii wi tej.
199
 W prefacji kap an w imieniu ca ego ludu wi tego wys awia Boga
Ojca i dzi kuje Mu za dzie o zbawienia w coraz innym aspekcie, czy
te w ca ci, stosownie do charakteru obchodu liturgicznego.
Na b u d o w prefacji sk adaj si trzy elementy. Pierwszym z nich
jest przej cie od dialogu wst pnego do motywu dzi kczynienia. Przej cie to
w ka dej prefacji brzmi mniej wi cej jednakowo. Kontynuuje
dzi kczynienie, do którego zach ca dialog, a które ma by sta
postaw yciow (Ef 5,20; Koi 1,12; 2 Tes 1,3). Brzmi ono:
"Zaprawd godne to i sprawiedliwe, s uszne i zbawienne, aby my
zawsze i wsz dzie Tobie sk adali dzi kczynienie, Panie, Ojcze wi ty,
wszechmog cy wieczny Bo e, przez Chrystusa, Pana naszego".
Drugim elementem sk adowym prefacji jest motyw dzi kczynienia,
który tematycznie zharmonizowany jest z obchodzonym misterium, np.:
"On to po swoim zmartwychwstaniu jawnie si ukaza swoim uczniom i
na ich oczach wzniós si do nieba, aby da nam udzia w swoim Bóstwie".
Trzecim elementem jest zako czenie, które wyra a czno Ko cio a
ziemskiego z anio ami i wi tymi w sk adaniu Bogu dzi kczynienia, za
dzie o zbawcze Jezusa Chrystusa. Zako czenie to jest przej ciem od
motywu dzi kczynienia do wspólnej aklamacji wi ty":
"Przeto z Anio ami i Archanio ami, z b ogos awionymi duchami oraz
wszystkimi chórami niebios piewamy hymn ku Twojej chwale, bez ko ca
wo aj c":
Aklamacja " wi ty" (Sanctus) sk ada si : ze s ów wyj tych z opisu
wizji Izaj szj , (6,1-3), z okrzyku ludu przy wje dzie Chrystusa do Je-
rozolimy (Mt 21,9; J 12, 13) i z wersetu psalmowego (117, 26):
wi ty, wi ty, wi ty Pan, Bóg Zast pów. Pe ne s niebiosa i ziemia
chwa y Twojej. Hosanna na wysoko ci. B ogos awiony, który idzie w imi
Pa skie. Hosanna na wysoko ci".
Aklamacja wi ty (Iz 6,1-3) mia a miejsce w nabo stwach synago-
galnych ju w Starym Testamencie. Zawo anie to (Trishagion) po raz
pierwszy zanotowane jest w Euchologion Serapiona z Thumis (t 363),
ale bez Benedictus i Hosanna. Pó niej wyst puje we wszystkich litur-
giach i posiada ró ne wersje. B ogos awiony (Benedictus) i Hosanna
prawdopodobnie wprowadzi Ko ció jerozolimski.
Ca e zgromadzenie liturgiczne w czno ci z mocami niebios, piewa
lub recytuje aklamacj wi ty, która stanowi cz Modlitwy eucharys-
tycznej. Nie mo e by powierzona samemu chórowi.
200
Przej cie (Postsanctus) od piewu wi ty (Sanctus) do epiklezy
konsekracyjnej. W Modlitwie eucharystycznej II jest krótkie, w III jest
rednie, a w IV d ugie. W Modlitwie drugiej brzmi ono:
Zaprawd , wi ty jeste , Bo e, ród o wszelkiej wi to ci.
Wspomnienie tajemnicy dnia zachodzi w niedziele i wy ej ju wy-
mienione uroczyste obchody liturgiczne. Odmawia si je mi dzy Post-
sanctus, a epiklez . W niedziel wspomnienie to brzmi nast puj co:
"Dlatego stajemy przed Tob i zjednoczeni z ca ym Ko cio em uroczy cie
obchodzimy pierwszy dzie tygodnia, w którym Jezus Chrystus zmart-
wychwsta i zes na Aposto ów Ducha wi tego".
Epiklez konsekracyjna jest Btg ba^ skierowan do Boga Ojca, aby
moc Ducha wi tego przemieni dary chleba i wina w Cia o i Krew
Jezusa Chrystusa. Wschód chrze cija ski zawsze przyk ada wielk wag
do znaczenia epiklezy przy przeistoczeniu darów ofiarnych. Nowe
Modlitwy eucharystyczne przez uwydatnienie epiklezy podkre laj jedno
chrze cija stwa. Epiklez kap an odmawia z wyci gni tymi r kami nad
darami, przy s owach "Cia em i Krwi " czyni nad nimi znak krzy a. W
drugiej Modlitwie eucharystycznej epiklez brzmi:
"U wi te dary moc Twojego Ducha, aby sta y si dla nas Cia em i
Krwi naszego Pana Jezusa Chrystusa".
Opowiadanie o ustanowieniu i konsekracja obejmuj s owa i czyn-
no ci Chrystusa, przez które spe nia si Ofiara któr sam ustanowi w
czasie Ostatniej Wieczerzy, gdy z w ofierze swoje Cia o i Krew pod
postaciami chleba i wina i da je na pokarm i napój Aposto om oraz
poleci im nieustannie odnawia to misterum (OWMR 55).
owa przeistoczenia dla wszystkich Modlitwach eucharystycznych
ujednolici Paw a VI Konstytucj Missale Romanum, z 1969 roku:
BIERZCIE I JEDZCIE Z TEGO WSZYSCY: TO JEST BOWIEM
CIA O MOJE, KTÓRE ZA WAS B DZIE WYDANE.
BIERZCIE I PIJCIE Z NIEGO WSZYSCY: TO JEST BOWIEM
KIELICH KRWI MOJEJ NOWEGO I WIECZNEGO PRZYMIE-
RZA, KTÓRA ZA WAS I ZA WIELU B DZIE WYLANA NA
ODPUSZCZENIE GRZECHÓW.
TO CZY CIE NA MOJ PAMI TK .
201
Przeistoczeniu towarzyszy y ró ne oznaki kultu Chrystusa Eucharys-
tycznego, jak: kl kanie, adorowanie podnoszonych Postaci eucharystycz-
nych, okadzanie, bicie w dzwony, co piel gnowane jest nadal w niektó-
rych okolicach.
Aklamacja po przeistoczeniu wprowadzona zosta a przez posoborow
reform liturgiczn . Jest ona wyznaniem wiary w obecno Chrystusa w
Eucharystii, który z siebie w Ofierze na krzy u, który chwalebnie
zmartwychwsta i powtórnie przyjdzie w dniu ostatecznym. Aklamacja ta
ywia tak e udzia wiernych w liturgii przez w czanie si w jej piew.
Nowy msza zawiera cztery aklamacje do wyboru. Po przeistoczeniu
kap an przykl ka i recytuje lub piewa wprowadzenie do aklamacji: Oto
wielka tajemnica wiary. Na co lud odpowiada:
"G osimy mier Twoj , Panie Jezu, wyznajemy Twoje zmartwychwstanie i
oczekujemy Twego przyj cia w chwale".
Aklamacja powy sza umieszczona jest w mszale jako pierwsza. Po-
chodzi z liturgii wi tego Marka, zwanej tak e liturgi aleksandryjsk .
Anamneza (pami tka) jest wspominaniem pami tki Chrystusa. Wy-
pe niaj c Jego polecenie: "To czy cie na moj pami tk ", Ko ció
wspomina b ogos awion M , chwalebne Zmartwychwstanie i Wnie-
bowst pienie Pana, oczekuj c Jego powtórnego przyj cia. W sposób
misteryjny te wymieniane wydarzenia zbawcze s obecne w Mszy w. O
takim rozumieniu Eucharystii pisze w. Pawe : "Ilekro bowiem
spo ywacie ten chleb albo pijecie kielich, mier Pa sk g osicie, a
przyb dzie" (l Kor 11,26). W drugiej Modlitwie eucharystycznej anam-
neza po czona z modlitw ofiarnicz brzmi:
"Wspominaj c mier i zmartwychwstanie Twojego Syna, ofiarujemy
Tobie, Bo e, Chleb ycia i Kielich zbawienia i dzi kujemy, e nas wybra ,
aby my stali przed Tob i Tobie s yli".
Modlitwa ofiarnicz przez któr Ko ció , który reprezentuje aktualnie
zebrana jego cz stka, sk ada Ojcu niebieskiemu, w Duchu wi tym,
niepokalan Ofiar , a wraz z ni ofiaruje siebie samego. Przedmiotem
tej Ofiary jest sam Chrystus, który równocze nie jako najwy szy i jedyny
Kap an Nowego Przymierza sam siebie sk ada w ofierze Bogu Ojcu.
Ko ció jako Jego Cia o mistyczne, do cza si do Jego Ofiary.
"Ko ció d y do tego, by wierni nie tylko sk adali w ofierze
niepokalan Hosti , ale by równie uczyli si sk ada samych siebie
202
w ofierze i z ka dym dniem za po rednictwem Chrystusa osi gali coraz
pe niejsz jedno z Bogiem i mi dzy sob , by w ko cu Bóg by
wszystkim we wszystkich" (OWMR 55). Do osi gni cia tego celu pro-
wadzi Komunia wi ta. Modlitwa ofiarnicz z tego wzgl du pami ta o
przyjmuj cych Cia o i Krew Chrystusa, w tak zwanej epiklezie ko-
munijnej, która jest pro skierowan do Ojca niebieskiego, aby
wszyscy, którzy b spo ywa konsekrowane dary, moc Ducha wi -
tego z czyli si w mi ci z mistycznym Cia em Chrystusa - Ko -
cio em:
"Pokornie b agamy, aby Duch wi ty zjednoczy nas wszystkich, przyj-
muj cych Cia o i Krew Chrystusa".
Modlitwy wstawiennicze za ywych i za zmar ych pouczaj równo-
cze nie, *ze Eucharystia sprawuje si w czno ci z ca ym Ko cio em w
niebie i na ziemi i e ofiar sk ada si za wszystkich jego cz onków
ywych i umar ych, którzy zostali wezwani do uczestnicta w odkupieniu i
zbawieniu dokonanym przez Cia o i Krew Chrystusa" (OWMR 55).
Modlitwa za Ko ció "
"Pami taj, Bo e, o Twoim Ko ciele na ca ej ziemi. Spraw, aby lud
Twój wzrasta w mi ci razem z naszym Papie em N., naszym Biskupem N.
oraz ca ym duchowie stwem".
Gdy w czasie Mszy w. udziela si np. chrztu, wtedy mówi si :
"Pami taj, Bo e, o nowo ochrzczonych, którzy dzisiaj przez chrzest zostali
czeni do Twojego ludu, aby z wiar i odwag szli za Twoim Synem,
Jezusem Chrystusem".
Za zmar ego, za którego odprawia si Msza wi ta:
"Pami taj o Twoim s udze N., którego z tego wiata wezwa do siebie.
Spraw, aby ten, który przez chrzest zosta w czony w mier Twojego
Syna, mia równie udzia w Jego zmartwychwstaniu".
Za wszystkich zmar ych, w ka dej Mszy w.:
"Pami taj tak e o naszych zmar ych, którzy zasn li z nadziej zmart-
wychwstania, i o wszystkich, którzy w Twojej asce odeszli z tego wiata.
Dopu ich do ogl dania Twojej wiat ci".
Za ywych:
Prosimy Ci , zmi uj si nad nami wszystkimi i daj nam udzia w yciu
wiecznym z Naj wi tsz Bogurodzic Dziewic Maryj , ze wi tymi
Aposto ami, ze wi tym N., i wszystkimi wi tymi, którzy w ci gu wieków
podobali si Tobie, aby my z nimi wychwalali Ciebie przez Twojego Syna,
Jezusa Chrystusa".
203
 Doksologia ko cowa jest uwielbieniem Boga wraz z podniesieniem
konsekrowanych postaci. We wszystkich Modlitwach eucharystycznych
brzmi ó a jednakowo. Oparta jest na tek cie anafory w. Hipolita
Rzymskiego (wy ej cytowanym zob. str. 170):
"Przez Chrystusa, z Chrystusem i w Chrystusie, Tobie, Bo e, Ojcze
wszechmog cy, w jedno ci Ducha wi tego, wszelka cze i chwa a, przez
wszystkie wieki wieków. Amen".
Ko cowe AMEN po doksologii jest najwa niejsze w ca ej Mszy w.
Przez to Amen lud podpisuje si niejako pod t Modlitw
eucharystyczn i potwierdza j . Modlitwa ta wymaga, aby wszyscy
obecni s uchali jej ze czci i w ciszy, i uczestniczyli w niej przez
przewidziane aklamacje. Podczas tej Modlitwy zakazane s wszelkie
inne modlitwy i piewy oraz gra na organach i innych instrumentach
(Not. 13 (1977) 94).
OBRZ DY KOMUNIJNE
W opisach biblijnych ustanowienia Eucharystii jest nakaz Chrystusa:
"Bierzcie i jedzcie..." oraz "Pijcie z niego wszyscy..." Polecenia te od-
nosz si do wszystkich uczestników liturgii mszalnej. Maj oni "zgodnie
z poleceniem Pana, i odpowiednio przygotowani, przyjmowa Jego da o
i Krew, jako pokarm duchowy" (OWMR 56). Komunia w. oznacza
zjednoczenie i wspólnot z Chrystusem w sensie stów, jakie podaje w.
Jan Ewangelista: "Kto po ywa moje cia o i pije moj krew, trwa we
mnie, a ja w nim" (J 6,56).
Modlitwa Pa ska rozpoczyna obrz dy komunijne. Od IV wieku by a
ona w liturgii jedyn modlitw przygotowawcz do Komunii wi tej
(Cyryl Jerozolimski, Augustyn). .Najstarsze komentarze do Modlitwy
Pa skiej .w pro bie o chleb powszedni widz aluzj do chleba eucha-
rystycznego (Tertulian, Cyprian). Podobnie pro o odpuszczenie win
rozumiano jako pragnienie oczyszczenia si na przyj cie Cia a Pa -
skiego i Jego Krwi (Augustyn). Te dwie pro by zadecydowa y, e
Modlitwa Pa ska sta a si przygotowawcz do Komunii wi tej. Obecne
jej miejsce po Modlitwie eucharystycznej ustali papie Grzegorz
Wielki (Ep. IX, 12), jako bardziej odpowiednie dla modlitwy przygo-
towawczej.
Modlitwa Pa ska w liturgii mszalnej ma swoj opraw modlitewn
on z wezwania, embolizmu i aklamacji.
204
Wezwanie (wst p) do Modlitwy Pa skiej jest we wszystkich obrz d-
kach. Podkre la to jej godno ( w. Hieronim, Ad Pel. 3,15). W liturgii
rzymskiej wst p ten by sta y. Od ostatniej reformy liturgicznej
kap an mo e go urozmaica . Msza rzymski dla diecezji polskich podaje
kilka wariantów wzorcowych. Wprowadzono je z powodu nieuda- ych
zwykle improwizacji. Wezwanie do Ojcze nasz powo uje si na
polecenie Chrystusa (Mt 6,8; k 11,2):
"Pouczeni przez Zbawiciela i pos uszni Jego s owom, o mielamy si
Embolizm (przydatek) jest rozwini ciem ostatniej pro by Modlitwy
Pa skiej. Zawiera pro o uwolnienie ca ej wspólnoty wiernych od
mocy z a, o zwyci stwo nad pokusami. Embolizm znany by w ró nych
obrz dkach od V w. Wed ug Ordo Romanus I, na ko cu Ojcze nasz
opuszczano Amen i dodawano embolizm odmawiany g no. Istnia y
ró ne wersje embolizmu (Ordo Romanus XIV). Dzisiejsze jego
brzmienie nawi zuje do wersji zawartej w Ordo Romanus I, i brzmi:
"Wybaw nas, Panie, od z a wszelkiego i obdarz nasze czasy pokojem.
Wspomó nas w swoim mi osierdziu, aby my zawsze wolni od grzechu i
bezpieczni od wszelkiego zam tu, pe ni nadziei oczekiwali przyj cia
naszego Zbawiciela, Jezusa Chrystusa".
Lud ko czy embolizm aklamacj , któr z powodu wielbi cej tre ci
nazwano doksologi . Wzi ta z hymnu zawartego w Didache, i brzmi
nast puj co: "Bo Twoje jest królestwo, pot ga i chwa a na wieki.
Ca y ten ci g, z ony z wezwania, Modlitwy Pa skiej, embolizmu i
doksologii odmawia si g no, albo si piewa. Przez pro o pokój
embolizm jest przej ciem do znaku pokoju.
Obrz d pokoju, wprowadzony prawdopodobnie w V wieku, jest jednym
z elementów przygotowawczych, do Komunii wi tej. W kazaniu na
górze Chrystus postawi zasad , e s Bo musi poprzedzi
pojednanie z bra mi (Mt 5,23-24). Kto pragnie przyj Cia o Pa skie i
zwi zane z tym aski, trzeba by cz owiekiem pokoju i przebaczenia.
Dlatego w liturgiach wschodnich obrz d pokoju ma miejsce przed ana-
for . W obrz dku rzymskim obrz d pokoju ko czy liturgi s owa Bo-
ego. "W obrz dzie pokoju wierni b agaj o pokój i jedno dla ca ego
Ko cio a i dla ca ej rodziny ludzkiej oraz wyra aj wzajemn mi ,
zanim b uczestniczy w jednym chlebie" (OWMR 56). Modlitwa
pokoju wchodz ca w ten obrz d jest nast puj ca:
205
 Doksologia ko cowa jest uwielbieniem Boga wraz z podniesieniem
konsekrowanych postaci. We wszystkich Modlitwach eucharystycznych
brzmi ona jednakowo. Oparta jest na tek cie anafory w. Hipolita
Rzymskiego (wy ej cytowanym zob. str. 170):
"Przez Chrystusa, z Chrystusem i w Chrystusie, Tobie, Bo e, Ojcze
wszechmog cy, w jedno ci Ducha wi tego, wszelka cze i chwa a, przez
wszystkie wieki wieków. Amen".
Ko cowe AMEN po doksologii jest najwa niejsze w ca ej Mszy w.
Przez to Amen lud podpisuje si niejako pod Modlitw eucharystyczn i
potwierdza j . Modlitwa ta wymaga, aby wszyscy obecni s uchali jej ze
czci i w ciszy, i uczestniczyli w niej przez przewidziane aklamacje.
Podczas tej Modlitwy zakazane s wszelkie inne modlitwy i piewy
oraz gra na organach i innych instrumentach (Not. 13 (1977) 94).
OBRZ DY KOMUNIJNE
W opisach biblijnych ustanowienia Eucharystii jest nakaz Chrystusa:
"Bierzcie i jedzcie..." oraz "Pijcie z niego wszyscy..." Polecenia te od-
nosz si do wszystkich uczestników liturgii mszalnej. Maj oni "zgodnie
z poleceniem Pana, i odpowiednio przygotowani, przyjmowa Jego Cia o
i Krew, jako pokarm duchowy1 (OWMR 56). Komunia w. oznacza
zjednoczenie i wspólnot z Chrystusem w sensie s ów, jakie podaje w.
Jan Ewangelista: "Kto po ywa moje cia o i pije moj krew, trwa we
mnie, a ja w nim" (J 6,56).
Modlitwa Pa ska rozpoczyna obrz dy komunijne. Od IV wieku by a
ona w liturgii jedyn modlitw przygotowawcz do Komunii wi tej
(Cyryl Jerozolimski, Augustyn). Najstarsze komentarze do Modlitwy
Pa skiej w pro bie o chleb powszedni widz aluzj do chleba eucha-
rystycznego (Tertulian, Cyprian). Podobnie pro o odpuszczenie win
rozumiano jako pragnienie oczyszczenia si na przyj cie Cia a Pa -
skiego i Jego Krwi (Augustyn). Te dwie pro by zadecydowa y, e
Modlitwa Pa ska sta a si przygotowawcz do Komunii wi tej. Obecne
jej miejsce po Modlitwie eucharystycznej ustali papie Grzegorz
Wielki (Ep. IX, 12), jako bardziej odpowiednie dla modlitwy przygo-
towawczej.
Modlitwa Pa ska w liturgii mszalnej ma swoj opraw modlitewn
on z wezwania, embolizmu i aklamacji.
204
Wezwanie (wst p) do Modlitwy Pa skiej jest we wszystkich obrz d-
kach. Podkre la to jej godno ( w. Hieronim, Ad Pel. 3,15). W liturgii
rzymskiej wst p ten by sta y. Od ostatniej reformy liturgicznej kap an
mo e go urozmaica . Msza rzymski dla diecezji polskich podaje kilka
wariantów wzorcowych. Wprowadzono je z powodu nieudanych zwykle
improwizacji. Wezwanie do Ojcze nasz powo uje si na polecenie
Chrystusa (Mt 6,8; k 11,2):
"Pouczeni przez Zbawiciela i pos uszni Jego s owom, o mielamy si
mówi :"
Embolizm (przydatek) jest rozwini ciem ostatniej pro by Modlitwy
Pa skiej. Zawiera pro o uwolnienie ca ej wspólnoty wiernych od
mocy z a, o zwyci stwo nad pokusami. Embolizm znany by w ró nych
obrz dkach od V w. Wed ug Ordo Romanus I, na ko cu Ojcze nasz
opuszczano Amen i dodawano embolizm odmawiany g no. Istnia y
ró ne wersje embolizmu (Ordo Romanus XIV). Dzisiejsze jego
brzmienie nawi zuje do wersji zawartej w Ordo Romanus I, i brzmi:
"Wybaw nas, Panie, od z a wszelkiego i obdarz nasze czasy pokojem.
Wspomó nas w swoim mi osierdziu, aby my zawsze wolni od grzechu i
bezpieczni od wszelkiego zam tu, pe ni nadziei oczekiwali przyj cia
naszego Zbawiciela, Jezusa Chrystusa".
Lud ko czy embolizm aklamacj , któr z powodu wielbi cej tre ci
nazwano doksologi . Wzi ta z hymnu zawartego w Didache, i brzmi
nast puj co: "Bo Twoje jest królestwo, pot ga i chwa a na wieki.
Ca y ten ci g, z ony z wezwania, Modlitwy Pa skiej, embolizmu i
doksologii odmawia si g no, albo si piewa. Przez pro o pokój
embolizm jest przej ciem do znaku pokoju.
Obrz d pokoju, wprowadzony prawdopodobnie w V wieku, jest jed-
nym z elementów przygotowawczych do Komunii wi tej. W kazaniu na
górze Chrystus postawi zasad , e s Bo musi poprzedzi
pojednanie z bra mi (Mt 5,23-24). Kto pragnie przyj Cia o Pa skie i
zwi zane z tym aski, trzeba by cz owiekiem pokoju i przebaczenia.
Dlatego w liturgiach wschodnich obrz d pokoju ma miejsce przed ana-
for . W obrz dku rzymskim obrz d pokoju ko czy liturgi s owa Bo-
ego. "W obrz dzie pokoju wierni b agaj o pokój i jedno dla ca ego
Ko cio a i dla ca ej rodziny ludzkiej oraz wyra aj wzajemn mi ,
zanim b uczestniczy w jeddym chlebie" (OWMR 56). Modlitwa
pokoju wchodz ca w ten obrz d jest nast puj ca:
205
 "Panie Jezu Chryste. Ty powi dn swoim Aposto om: Pokój zosta-
wiam wam, pokój mój wam daj . Prosimy Ci , nie zwa aj na grzechy
nasze, lecz na wiar swojego Ko cio a i zgodnie z Twoj wo a nape niaj go
pokojem i doprowad do pe nej jedno ci".
W modlitwie tej nowy msza wprowadzi zmiany na niektóre okresy
roku ko cielnego, a mianowicie na okresy Narodzenia Pa skiego, Wiel-
kiego Postu, Wielkanocy i w uroczysto Zes ania Ducha wi tego.
Zewn trznym wyrazem zgody z bli nim jest znak pokoju. Pocz t-
kowo by to poca unek pokoju, zgodnie z ówczesnym zwyczajem. Pó niej
ca owano pacyfika , którym by relikwiarz lub krzy . Wreszcie znak
pokoju zosta ograniczony do liturgii wiece i uroczystych celebr.
Obecnie Stolica wi ta wybór znaku pokoju pozostawi a konferencjom
biskupim. Episkopat Polski wprowadzi uk on w kierunku najbli szych
uczestników liturgii, bez s ów.
amanie chleba mia o miejsce ju we Wieczerniku. Chrystus ama
pierwszy Chleb eucharystyczny i rozdawa swoim uczniom. amanie takie
praktykowane by o a do czasu wprowadzenia komunikantów. amanie
chleba, obok znaczenia praktycznego, mia o równie znaczenie
symboliczne. Oznacza o mianowicie prawd , o której uczy w. Pawe :
"Poniewa jeden jest chleb, przeto my, liczni, tworzymy jedno cia o,
wszyscy bowiem bierzemy z tego samego chleba" (l Kor 10,16-17).
Wprowadzenie do Msza u, id c za Konstytucj o liturgii (nr 55),
wyra a yczenie "by wierni przyjmowali Cia o Pa skie z Hostii konse-
krowanych podczas tej Mszy, w której uczestnicz , a w okoliczno ciach
przewidzianych przez prawo mieli udzia tak e w Komunii z kielicha; w
ten sposób za po rednictwem znaków Komunia uka e si wyra niej jako
udzia w aktualnie sk adanej ofierze" (nr 56).
Obrz d zmieszania postaci eucharystycznych jest pozosta ci his-
toryczn , której nie da si jednoznacznie wyja ni . Obecnie celebrans
po amaniu Hostii, ma jej cz stk wpuszcza do kielicha ze s owami:
"Cia o i Krew naszego Pana Jezusa Chrystusa, które czymy i b dziemy
przyjmowa , niech nam pomo e osi gn ycie wieczne".
Wprowadzenie do Msza u rezygnuje z interpretacji tego obrz du.
W historii, zmieszanie postaci mia o ró form . Jedn z nich by
ryt "Sancta". Polega on na tym, e papie po amaniu chleba, jedn
cz stk zostawia , by w czasie nast pnej Mszy wi tej, wpu ci j do
kielicha. Ryt ten oznacza ci Ofiary Chrystusowej (Ordo Rom.
206
II nr 6). Ka da nast pna Msza wi ta to jedna i ta sama Ofiara. Drug
form amania postaci, to "ritus ferment?. Polega na tym, e papie
wysy akolitów lub diakonów do ko cio ów tytularnych Rzymu (tituli)
z cz stkami chleba eucharystycznego. Celebransi, w ko cio ach
tytularnych wpuszczali je do swoich kielichów. Obrz d ten symbolizowa
jedno Ofiary Chrystusowej. Msze wi te odprawiane w ró nych
miejscach uobecniaj t sam Ofiar eucharystuczn (Innocenty I, List
25 do Decencjusza z Gubbio, z 416 r.). Równie biskupi wysy ali cz stk
konsekrowanego chleba swoim prezbiterom, oraz wzajemnie jeden
drugiemu biskupowi, podkre laj c jedno Ofiary i jedno kap stwa.
Baranku Bo y piewa si w czasie obrz du amania chleba. piew
ten wprowadzi papie Sergiusz I (f 701). Od IX wieku "Baranku Bo y"
piewano trzykrotnie. Od X wieku na ko cu wprowadzono: obdarz nas
pokojem.
Obecnie "Baranku Bo y" piewaj wszyscy razem albo na przemian
ze schol lub kantorem i powtarza si tak d ugo, jak d ugo trwa a-
manie chleba. Ostatnie wezwanie ko cz s owa: Obdarz nas pokojem.
Prywatne przygotowanie kap ana do Komunii wi tej w ramach li-
turgii mszalnej jest pozosta ci apologów redniowiecznych i si ga IX
wieku. W nowym mszale kap an ma do wyboru dwie apologie po-
chodz ce z XIV wieku, z których jedn celebrans odmawia, np.:
"Panie Jezu Chryste, Synu Boga ywego, Ty z woli Ojca, za wspó -
dzia aniem Ducha wi tego, przez swoj mier da ycie wiatu, wybaw
mnie przez naj wi tsze Cia o i Krew Twoj od wszystkich nieprawo ci moich i
od wszelkiego z a; spraw tak e, abym zawsze zachowywa Twoje
przykazania i nie dozwól mi nigdy od czy si od Ciebie".
Równocze nie lud w ciszy przygotowuje si do przyj cia Komunii
wi tej.
Komunia wi ta. — Kap an przykl ka, z czci bierze Hosti , pod-
nosi w gór , ukazuj c j wiernym, zaprasza na uczt Chrystusa, s o-
wami Biblii:
"Oto Baranek Bo y, który g adzi grzechy wiata" (J 1,29). "B ogos a-
wieni, którzy zostali wezwani na Jego uczt " (Ap 19,9).
Razem z ludem dodaje s owa Ewangelii:
"Panie nie jestem godzien, aby przyszed do mnie, ale powiedz tylko
owo, a b dzie uzdrowiona dusza moja" (Mt 8,8).
207
 Na podstawie uchwa y Konferencji Episkopatu Polski, powy szych
ów nie wolno zmienia .
Kap an po przyj ciu Eucharystii i krótkiej modlitwie, podaje Komuni
wi wiernym ze s owami: "Cia o Chrystusa", na co ka dy odpowiada:
"Amen", wyznaj c wiar w obecno Chrystusa w Eucharystii.
W Polsce decyzj Episkopatu z 1968 roku, Komuni w. podaje si
wiernym do ust, na j zyk. Ponadto wierni maj przyjmowa Komuni w
pozycji kl cz cej. Tylko w wyj tkowych okoliczno ciach wierni mog
Komuni w. przyjmowa w pozycji stoj cej (np. zbytni t ok w ko ciele
czy Msza polowa, zw aszcza gdy jest b oto...).
Tego samego dnia mo na ponownie przyj Komuni wi . Ko-
deks Prawa Kanonicznego tak o tym mówi: "Kto przyj ju Naj wi tsz
Eucharysti , mo e ponownie tego samego dnia przyj jedynie
podczas sprawowania Eucharystii, w której uczestniczy".
Pod dwiema postaciami Komunia wi ta obowi zywa a do pó nego
redniowiecza. Przyjmowanie bowiem Komunii pod obiema postaciami
lepiej odpowiada wzorowi Ostatniej Wieczerzy i nakazowi Chrystusa.
Jednak nauka teologów i wiara w obecno Chrystusa pod ka po-
staci eucharystyczn spowodowa y, e przyj a si praktyka Komunii
wi tej pod jedn postaci . Przyczyni y si do tego tak e wzgl dy hi-
gieniczne. Od czasów utrakwistów, husytów, protestantów, którzy do-
magali si Komunii pod dwiema postaciami, operuj c b dnymi prze-
ankami teologicznymi, Stolica wi ta zabroni a na jaki czas Komuni
pod obiema postaciami. Sobór Watyka ski II rozpocz ostro nie wpro-
wadza Komuni pod obiema postaciami. Wprowadzenie do Msza u
wylicza ju czterna cie ró nych grup wiernych, którym na podstawie
pozwolenia ordynariusza i po odpowiednim przygotowaniu przez kate-
chez , mo na udzieli Komunii w. pod obiema postaciami (nr 242).
Msza podaje cztery sposoby udzielania Komunii wi tej pod postaci
wina (nr 234):
— mo na pi konsekrowane wino wprost z kielicha,
— przez zanurzenie Hostii w kielichu,
— picie za pomoc rurki (srebrnej),
— za pomoc eczki (srebrnej.
Ze wzgl du na wymow znaku, picie wprost z kielicha stawia si
na pierwszym miejscu. Udzielaj cy zanim poda przyjmuj cemu kielich do
picia, mówi: Krew Chrystusa, na co odpowiada on z szacunkiem:
Amen, wyznaj c wiar w obecno Chrystusa pod postaci wina. Z re-
208
gu y przyjmuj cy sam bierze kielich do r k, pije i oddaje diakonowi
wzgl dnie kap anowi, który brzeg kielicha obciera puryfikaterzem.
Trzeba zwróci uwag równie na to, aby nie zmusza do przyjmowania
Komunii z kielicha, gdy kto sobie tego nie yczy, lecz podawa tylko
tym, którzy tego pragn .
piew na Komunie wykonuje si podczas jej udzielania. Jedno
osów wyra a duchowe zjednoczenie przyjmuj cych Komuni i ukazuje
rado serc i braterski charakter procesji komunijnej.
Ksi gi liturgiczne (Msza , Gradua ...) przepisuj piewanie antyfony z
psalmem lub bez psalmu. Antyfona w swojej tre ci nawi zuje do ob-
chodzonego misterium i do skutków Eucharystii.
piew ten mo na zast pi polskimi pie niami nabo nymi o Naj-
wi tszym Sakramencie. Obowi zuj tu te same przepisy, co na wej cie.
Je eli na Komuni nie piewa si w ogóle, wtedy trzeba odrecyto-wa
sam antyfon , przed lub podczas Komunii wi tej.
Dzi kczynienie po Komunii wi tej jest wskazane i mo e odbywa
si przez pewien czas. Z IV wieku pochodzi liturgiczna modlitwa
dzi kczynna kap ana, któr odmawia po cichu:
"Panie, daj nam czystym sercem przyj to, co spo yli my ustami, i dar
otrzymany w doczesno ci niech si stanie dla nas lekarstwem na ycie
wieczne".
Wskazane jest dzi kczynienie w ciszy przez jaki czas, aby ka dy
prywatnie, po swojemu, prze obchodzone misterium i przyj cie Cia a
Pa skiego. Im g bsze prze ycie tego misterium, tym lepsze b jego
skutki w ycie codziennym.
W tym czasie mo na od piewa tak e psalm wielbi cy, hymn lub
inny piew dzi kczynny, czy pie nabo o Naj wi tszym Sakramencie.
Celebrans w czasie piewu lub dzi kczynienia w ciszy, mo e zaj
miejsce na swoim krze le.
Modlitwa po Komunii (Postcommunio) posiada charakter dzi kczynny.
Cz sto zawiera ona pro o trwa e skutki przyj tego Sakramentu, np.:
^Wszechmog cy i mi osierny Bo e, spraw, aby my dost pili niewi-
dzialnych skutków Sakramentu, który przyj li my w sposób widzialny".
209
 OBRZ DY KO COWE
Og oszenia parafialne maj swoje miejsce po modlitwie zamykaj cej
obrz dy komunijne. Trzeba, aby by y dobrze przemy lane, zwarte i og-
raniczone do informacji koniecznych. Musz uwzgl dni prawa psy-
chologii. Zbyt d ugie og oszenia, przeradzaj ce si w dodatkow homili ,
zacieraj u wiernych religijne prze ycia Mszy wi tej, a powinno
owocowa w ci gu ca ego tygodnia. Dobry duszpasterz stwarza opty-
malne warunki dla prze religijnych. Nie b dzie w tym nic niesto-
sownego, gdy duszpasterz z y na koniec yczenia dobrego wypoczynku
niedzielnego w religijnej atmosferze i w gronie rodzinnym.
ogos awie stwo kap skie mo e mie zwyk form lub wzbogacon
przez Modlitw nad ludem wzgl dnie form uroczyst . Nowy msza
zawiera 26 Modlitw nad ludem i tyle formu uroczystego b ogos a-
wie stwa do wyboru.
Przy zwyk ym b ogos awie stwie kap an zwrócony do wiernych roz-
ada r ce i mówi:
Pan z wami, na
co odpowiadaj :
/ z duchem twoim, po czym udziela
ogos awie stwa:
Niech was b ogos awi Bóg wszechmog cy, Ojciec i Syn, f i Duch
wi ty. Lud: — Amen.
Uroczyste b ogos awie stwo rozpoczyna si od wezwania:
Pochylcie g owy wasze na b ogos awie stwo. Nast pnie kap an
wyci ga r ce nad ludem i mówi: Niech bóg was b ogos awi i
strze e
— Amen.
Niech Bóg rozpromieni swoje oblicze nad wami i obdarzy was swoj
ask
— Amen.
Niech zwróci ku wam oblicze swoje i obdarzy was pokojem
— Amen.
Niech was b ogos awi Bóg wszechmog cy, Ojciec i Syn, f i Duch
wi ty.
— Amen.
210
Ta uroczysta forma b ogos awie stwa kap skiego jest jedn z wielu,
przewidzianych i opracowanych na wszystkie okresy roku liturgicznego
oraz na Msze obrz dowe i o wi tych Pa skich.
ówna my l zawarta we wszystkich b ogos awie stwach jest nast -
puj ca:
"Niech Bóg was obdarzy yw wiar , nadziej , mi ci , aby wasze
ycie duchowe obfitowa o w dobre uczynki i przygotowa o was do rado ci
ycia wiecznego".
Inn form b ogos awie stwa jest tak zwana modlitwa nad ludem. Jest
to forma nie nowa lecz historyczna. Po wezwaniu: Pochylcie g owy
wasze na b ogos awie stwo, kap an wyci ga r ce nad ludem i odmawia
modlitw : Wszechmog cy Bo e, udziel hojnie swoim s ugom opieki i
aski, daj im zdrowie duszy i cia a, daj im szczer mi wzajemn i sta
gotowo do Twojej s by. Przez Chrystusa, Pana naszego.
— Amen.
Niech was b ogos awi Bóg wszechmog cy, Ojciec i Syn, f i Duch
wi ty.
— Amen.
Odes anie odbywa si w ten sposób, e kap an (lub diakon), zwró-
cony do ludu z r kami z onymi, mówi:
Id cie w pokoju Chrystusa.
Na co lud odpowiada:
Bogu niech b dzi ki.
Potem kap an ca uje o tarz na znak szacunku i k ania mu si wraz z
ministrantami, po czym wszyscy przykl kaj w kierunku tabernakulum
przed Naj wi tszym Sakramentem i odchodz do zakrystii.
Je eli po Mszy wi tej nast puje jeszcze jaka czynno liturgiczna,
wtedy opuszcza si obrz dy ko cowe.
211
 NAZWY I RODZAJE
NAZWY
Pierwsi chrze cijanie Msz wi nazywali:
Fractio panis amanie chleba), wyst puje ju w ksi gach Nowego
Testamentu ( k 24,35; Dz 2,42; 20,7; l Kor 10,16) oraz w Didache, u
Ignacego Antioch. i Augustyna. Gest amania chleba da zatem nazw
ca ej Mszy wi tej.
Cena Domini (Wieczerza Pa ska) wywodzi si od miejsca i czasu
ustanowienia Naj wi tszej Eucharystii. Podczas Wieczerzy Paschalnej
Jezus Chrystus ustanowi Ofiar Nowego Przymierza i poleci j sk ada
na swoj pami tk . Nazwy tej u ywa wi ty Pawe (l Kor 11,20), a za
nim pisarze ko cielni.
Eucharistia, to nazwa grecka, która w formie spolszczonej brzmi
Eucharystia i znaczy dzi kczynienie. Nawi zuje zatem do dzi kczynnego
charakteru Mszy wi tej. Na okre lenie Mszy w. pojawi a si z ko cem
I wieku (Didache, 9,5; 14,1; Justyn, Apol. 1,66,1; 67,1; Tertulian,
Cyprian, Ignacy Antioche ski). Dzisiaj nazw t okre la si raczej same
postacie eucharystyczne, a w odniesieniu do Mszy wi tej dodaje si
Ofiara eucharystyczna.
Sacrificium znaczy ofiara. Jako nazwa na oznaczenie Mszy w. po-
jawi a siew III w. (Cyprian, De orat. Dom., 4, Ignacy Antioche ski,
Augustyn). Zawiera najg bsz tre sprawowanej liturgii mszalnej.
Missa, to nazwa znana od V w. Na J zyk polski t umaczona przez
Msza. Nazwa ta powoli wypiera a wszystkie inne, jak: officium divinum,
ministerium divinum, oblatio dominica, dominicum, sacrum. Dzi uwa a si
za pewne, e nazwa Msza wywodzi si od aci skiego wyrazu missa,
dimissio, missio. Ite missa est, u Rzymian oznacza o zako czenie
audiencji czy zebrania. W V wieku missa oznacza o najpierw samo za-
ko czenie, a pó niej ca Msz wi . Ambro y (t 397) pisze: missam
facere coepit (Ep 9,2). W VI w. wyraz missa by ju nazw powszechnie
ywan na oznaczenie Mszy w. Missa u ywano równie w liczbie
mnogiej: Missae, sanctae missae, missarum sollemnia. Pod jej wp ywem
kszta towa y si nazwy w j zykach nowo ytnych takie, jak: la Messe, die
Messe, la Messa, Msza.
212
RODZAJE MSZY
Przez dwa tysi clecia form wzorcow by a Msza pontyfikalna, od-
prawiana przez papie a i przez biskupów. Inne rodzaje Mszy, jak pa-
rafialna, konwentualna, uroczysta, piewana, czytana, by y adaptacjami
Mszy pontyfikalnej.
Historycznie rzecz bior c, najstarsz form by a uroczysta msza
pontyfikalna. By a ona wzorem dla wszystkich, którzy odprawiali Msz
wi . Biskup odprawia w niedziel Msz w. otoczony prezbiterami, w
asy cie diakonów i duchowie stwa ni szych stopni, przy czynnym
udziale wiernych. Kap ani razem z biskupem odmawiali Kanon mszalny.
Taki sposób odprawiania nazywano koncelebracj (concelebratio). Z
Mszy pontyfikalnej wywodzi a si uroczysta msza z asyst (Missa
sollemnis). Odprawia j kap an z udzia em jednego diakona i niewielkiej
ilo ci duchownych ni szych stopni, i ze piewem. Tam natomiast, gdzie
obowi zywa o wspólne odmawianie brewiarza w chórze (katedry,
kolegiaty, klasztory), punktem szczytowym nabo stwa chórowego by a
uroczysta msza konwentualna. Forma ta pojawi a si pod koniec pier-
wszego tysi clecia.
Drug chronologicznie form by a msza piewana. By a to uprosz-
czona msza pontyfikalna, odprawiana przez jednego celebransa z lektorem.
W tej formie kap ani rzymscy odprawiali Msz wi w ko cio ach
tytularnych. Forma ta przyj a si szczególnie w parafiach wiejskich i
przez wieki najcz ciej by a stosowana.
Msza czytana, zwana te prywatn (missa privata), pierwotnie od-
prawiana w domach, w obecno ci kilku osób. Bardzo rozpowszechni a
si pod koniec redniowiecza, jako Msza wotywna i bracka, powoduj c
równocze nie zanik Mszy koncelebrowanej.
Gdy zaistnia nadzwyczajny powód, dobierano formularz i czytania,
wed ug ycze poszczególnych wiernych czy grup spo ecznych. W ten
sposób pojawi y si msze wotywne (od votum = yczenie), które maj
ju swoje formularze w Sakramentarzu z Werony — leonianum. W spe-
cjalny sposób uwzgl dniano yczenia dotycz ce odprawiania Mszy za
zmar ych cz onków Ko cio a. Szczególnie bractwa czuwa y nad tym, aby za
ka dego zmar ego cz onka odprawi a si okre lona ilo Mszy w. Msze
obne nale y uwa za najstarsze wotywy.
Msze obne znane by y ju w. Cyprianowi (t 258, Ep. 1,2). Ter-
tulian (t 222) wspomiona o Mszach rocznicowych za zmar ych (De
213
cór. mil. c. 3). Konstytucje Apostolskie po wiadczaj pami o zmar ych w
dniu trzecim, dziewi tym i trzydziestym od zgonu. Podobnie w.
Ambro y (t 397) zna Msze odprawiane za zmar ych w trzecim, siód-
mym, trzydziestym i czterdziestym dniu po mierci. Te starosemickie
zwyczaje pogrzebowe mia y w chrze cia stwie biblijne uzasadnienie. Pa-
mi o zmar ych w trzecim dniu po mierci zaleca zmartwychwstanie
Pa skie; siódmego dnia przypominano sobie odpoczynek dnia Pa skiego,
który dzi ki Mszy w. stawa si udzia em zmar ego; trzydziestego dnia
przypominano sobie trzydziestodniowy p acz i ob Izraelitów po
mierci Moj esza (Pp 34,8).
Od czasu wprowadzenia Mszy wotywnych datuj si stypendia mszalne.
Ofiarodawcy chcieli mie pewno , e Msza w. o któr prosz , b dzie
odprawiona, ponadto przez swoj ofiar chcieli zapewni sobie specjalny
udzia w owocach Naj wi tszej Ofiary. Odt d te rozpocz si zwyczaj
codziennego odprawiania Mszy w. w liturgii zachodniej.
W zwi zku z rozwojem ruchu liturgicznego, w pierwszej po owie
XX w. wprowadzono Msz dialogowan , zwan tak e recytowan . Wy-
dawano mszaliki z t umaczonymi tekstami mszalnymi na j zyki narodowe
dla u atwienia czynnego w czania si liturgi . Wydawano te mszaliki z
teksem aci skim, aby mo na by o zbiorowo odpowiada kap anowi, a
nawet razem z nim recytowa niektóre modlitwy. Diecezje wydawa y
rozporz dzenia reguluj ce ten nowy udzia w liturgii.
OBECNE FORMY MSZY WI TEJ
Posoborowa reforma liturgiczna przynios a gruntown zmian form
Mszy wi tej. Miejsce dotychczasowego splendoru zaj y wzgl dy dusz-
pasterskie, które zadecydowa y o nowych formach Mszy wi tej.
Form w z o r c o w jest Msza z ludem. Msz tak na ogó
celebruje jeden kap an dla zgromadzonego ludu. Us uguj mu minis-
tranci, lektor, kantor czy schola. Gdy jest diakon, wtedy on obejmuje
swoj funkcj .
Msza koncelebrowana sprawowana jest przez dwóch lub wi cej kap-
anów. Jeden z nich zwany celebransem g ównym, przewodniczy ca ej
akcji liturgicznej. Sobór Watyka ski II w Konstytucji o liturgii przy-
wróci t prastar form , zaniechan na Zachodzie, a piel gnowan na
Wschodzie. W pierwszych wiekach koncelebra by a cz stym zjawiskiem. O
koncelebrze pisali mi dzy innymi: Hipoli Rzymski (t 235), Konstytu-
214
cje Apostolskie (380 r.) oraz yciorysy Paulina z Noli i Szymona S up-
nika, Ordo Romanus III, a tak e Amalariusz (t 857). Msze stacyjne w
Rzymie do VI wieku by y koncelebrowane. Koncelebra, jak podaj
cytowani autorzy, polega a na wyci gni ciu r k nad darami ofiarnymi, na
wspólnym odmówieniu ca ego Kanonu mszalnego lub jego cz ci, a
przynajmniej s ów konsekracji. Od V wieku by zwyczaj odprawiania
koncelebry w niektórych tylko ko cio ach. W Rzymie Msza koncelebro-
wana przetrwa a jeszcze do czasów papie a Innocentego III (t 1216),
czyli do pocz tku XIII wieku. Pó niej pozosta a jedynie przy wi ce-
niach (DACL III, 2470).
Sobór Watyka ski II postanowi rozszerzy mo liwo ci koncelebro-
wania Mszy wi tej i poleci u specjalny ryt mszalny (KL 57-58).
Opracowany zosta odpowiedni ryt i og oszony przez Stolic Apos-
tolsk 7 marca 1965 roku. Specjaln warto koncelebry, nowy msza
widzi w tym, e we w ciwy sposób ukazuje ona jedno kap stwa,
jedno Ofiary i jedno ca ego ludu Bo ego (OWMR 153).
Jedno ta, zw aszcza jedno Ko cio a, ukazuje si doskonalej, gdy
Mszy wi tej koncelebrowanej przewodniczy biskup, otoczony prezbite-
rami, przy czynnym udziale wiernych.
Kierowanie koncelebr w diecezji nale y do biskupa ordynariusza.
Oprócz wy ej wymienionych, dalsze racje teologiczne podaje To-
masz z Akwinu (t 1274): "Poniewa kap an koncelebruje tylko w osobie
Chrystusa, wielu za stanowi jedno w Chrystusie, nie robi wi c
ró nicy, czy sakrament sprawowany jest przez jednego czy przez wielu,
byle tylko zachowany by obrz d Ko cio a... Eucharystia jest sakramentem
Ko cio a, któr rozumie si wed ug tego, e wielu stanowi jedno w
Chrystusie" (S. Th. III q 82 a 2).
Konstytucja o liturgii postawi a zasad : "Czynno ci liturgiczne nie s
czynno ciami prywatnymi lecz kultem Ko cio a b cego sakramentem
jedno ci" (KL 26), oraz "Odprawianie spo eczne ma pierwsze stwo przed
odprawianiem indywidualnym i niejako prywatnym" (KL 27).
Msza bez udzia u ludu jest dla kap anów, którzy nie pracuj bez-
po rednio w duszpasterstwie. Przy tym sposobie odprawiania powinien
by przynajmniej jeden us uguj cy, który by odmawia modlitwy i akla-
macje nale ce do ludu. Msz wi bez ministranta mo na odpra-
wia tylko w przypadkach powa nej konieczno ci. Wtedy opuszcza si
pozdrowienia oraz b ogos awie stwo ko cowe (OWMR 211).
215
 Msza dla dzieci jest wynikiem potrzeby: "Zachowuj c istotn jedno
rytu rzymskiego, nale y dopu ci uprawnione ró nice i dostosowanie do
ró nych ugrupowa , regionów i narodów" (KL 38). "Konferen-cje
biskupów dla podleg ych sobie obszarów mog ustali przepisy
uwzgl dniaj ce tradycje i w ciwo ci ludów, krajów i ró nych grup"
(OWMR 6). Ró ne grupy mog zatem mie liturgi mszaln adapto-
wan do swoich potrzeb, poziomu religijnego i przygotowania ducho-
wego jak i praktycznego. Adaptacji tych nie dokonuje si na w asn
. Nale y to do kompetentnej w adzy ko cielnej.
Jedn z grup specjalnych s dzieci. Po wielu dyskusjach w ko ach
fachowców, Kongregacja Kultu Bo ego dnia 30 grudnia 1973 roku og-
osi a Directorium de missis cum pueris. Wprowadzenie ogólne zwraca
uwag na to, aby Msz wi odprawian dla dzieci nale y traktowa
jako etap przej ciowy, który ma je przygotowa do udzia u w Mszy dla
doros ych. Gdy bowiem dorosn , b bra y udzia w Mszach parafial-
nych. Nie nale y tak e wyolbrzymia faktu, e dziecko nie rozumie
wszystkiego, bo w yciu codzinnym te wszystkiego nie rozumie. Trzeba
jednak troszczy si o to, aby dziecko mog o jak najwi cej rozumie i
by jak najlepiej by o przygotowane do czynnego udzia u w liturgii
mszalnej. Zadanie to nale y szczególnie do rodziców i katechetów.
W cz ci praktycznej Directorium rozpatruje Msz wi dla doros ych,
w której bior równie udzia dzieci, oraz Msz wi odprawian dla
samych dzieci. W pierwszym przypadku obecno dzieci nie mo e by
ignorowana. Nale y powierzy im pewne funkcje, na przyk ad: czytanie,
piew psalmów, przynoszenie darów ofiarnych itp. Ich obecno trzeba
uwzgl dni tak e w homilii i s owie duszpasterskim na ko cu liturgii.
Gdy Msza wi ta odprawiana jest dla samych dzieci, wtedy obecno
doros ych jest po dana. Dzieci bowiem trzeba "mie na oku" i
pomaga im nieraz, na przyk ad przy szukaniu modlitw czy pie ni w
modlitewniku czy piewniku... Kap an musi zatroszczy o to, aby jego
gesty by y dla dzieci czytelne, lecz nie infantylne, by ich nie
roz miesza . Kto z doros ych winien kierowa udzia em dzieci we
Mszy wi tej. Directorium adzie nacisk na cisz . Duszpasterz bez
obawy ma stosowa chwile ciszy w nie podczas Mszy wi tej dla dzieci.
W przypadku gdy czytania biblijne s za trudne, duszpasterz mo e
wybra z Lekcjonarza mszalnego inne czytania, atwiejsze. Mo e tak e w
czytaniu biblijnym opu ci zdania nie przyst pne dla mentalno ci
dziecka. Trzeba zadba o to, aby nie cierpia na tym sens czytania.
216
Szczytem troski duszpasterskiej jest udzia dzieci w Komunii wi tej.
W realizacji tych zalece nale y trzyma si rozporz dze konferencji
biskupów.
Msze dla ma ych grup maj w dzisiejszym wiecie swoje znaczenie. W
wielkich parafiach, przy dzisiejszej fluktuacji ludno ci powodowanej
rozbudow miast i powstawaniem osiedli fabrycznych, uczestnicy Mszy
w. cz sto nie znaj si wzajemnie. W tej anonimowo ci cz owiek po-
jedynczy czuje si obco, co odbija si na uczestnictwie w liturgii. Jest to
uczestnictwo jakby prywatne, cho w t umie. Nie jest to udzia spo eczny
we w ciwym znaczeniu lecz gromadny. Msze wi te dla ma ych grup
mog tutaj odegra wa rol w procesie przygotowania wiernych do
uczestnictwa w Mszach z masowym udzia em. Odprawia si Msze dla
odzie y, czasem nawet dla poszczególnych klas (poza niedziel ). Na
Msz wi dla ma ych grup z okazji chrztu, lubu, jubileuszu,
pogrzebu gromadzi si rodzina z s siadami, znajomymi. We wszystkich
tych przypadkach jest to Msza z ludem, lecz z niezb dnymi
przystosowaniami przewidzianymi w prawie liturgicznym. We Mszy od-
prawianej dla takich grup specjalnych atwiej dostrzec struktur tego
nabo stwa. Lepiej mo na j prze . Przede wszystkim g biej prze
jej wspólnotowy charakter. Prowadzi to do lepszego rozumienia mszy
parafialnej, do bardziej wiadomego udzia u w niej.
We wszystkich tych przypadkach celebrans musi si odpowiednio i
starannie przygotowa . Liczenie na improwizacj , na atwe s owo,
przynosi raczej szkod , a nieraz zaprzepa ci okazj do "dobrej roboty"
— jak wykazuje praktyka. Odprawiaj c Msz dla ró nych grup wier-
nych, duszpasterz mo e korzysta ze wszystkich uprawnie , jakie daje
mu Konstytucja o liturgii (nr 38), Ogólne Wprowadzenie do Msza u
(nr 6 i 313) a przede wszystkim Instrukcja Actio pastoralis z 1969 r.
dotycz ca odprawiania Mszy wi tej dla specjalnych grup, oraz przepisy
wydane przez Konferencj Episkopatu.
W Actio pastoralis jest mi dzy innymi stwierdzenie pe ne troski:
"Chocia obecnie nie brak takich, którzy odnow upatruj w nowin-
kach, czasem niezdrowych, ale sensacyjnych i nowych, dowolnych for-
mach odprawiania liturgii, to jednak kap ani, zarówno diecezjami, jak i
zakonni, rzeczywi cie zatroskani o dobro wiernych, winni zdawa sobie
spraw z tego, e droga trwa ego i u wi caj cego duszpasterstwa,
polega na sta ej i wielkodusznej wierno ci wzgl dem woli Ko cio a, wy-
ra onej w nakazach, normach i strukturach. Co za oddala od wspom-
217
nianej zasady, to chocia by wabi o wygl dem, wprowadza zamieszanie w
umys ach wiernych i pozbawia pos ug kap sk gorliwo ci, czyn c j
bezowocn ". Wa jest równie zasada teologiczna, lekcewa ona
cz sto: " adnej Mszy w. nie mo na uwa w sposób ekskluzywny za
czynno w asn zebrania partykularnego. Trzeba j natomiast uzna za
czynno Ko cio a, w której kap an wype niaj c swoj funkcj , prze-
wodniczy ca ej akcji liturgicznej jako s uga Ko cio a".
KULT EUCHARYSTII POZA MSZ
Pierwotnym celem przechowywania Eucharystii poza Msz w. by o
udzielanie Wiatyku, a tak e zanoszenie jej osobom chorym i s abym,
które nie mog y by obecne na Mszy wi tej (Justyn, Apol. I; Akta
cz. Felicyty i Perpetuy t 203 oraz Montana i Lucjana t 259).
Znany jest te zwyczaj zabierania Eucharystii do domu (Tertulian t
222, Orygenes t 254, Hipolit Rzymski t 235, Grzegorz z Nazjanzu t
389). W ten sposób przez Komuni w. wszyscy chrze cijanie mogli si
jednoczy z Chrystusem i Jego Naj wi tsz Ofiar .
Przechowywanie wi tych Postaci z biegiem czasu wytworzy o chwa-
lebny zwyczaj ich adorowania. Adoracja ta bardzo si rozpowszechni a,
wiadcz c o g bokiej wierze chrze cijan w rzeczywist obecno Chrystusa
pod postaciami eucharystycznymi. Prawda ta okre lona pó niej przez
Sobór Trydencki jako dogmat wiary, domaga si dla Eucharystii
najwy szego kultu, jaki nale y si tylko Bogu (Mist. fidei nr 293).
Eucharysti przechowuje si w tabernakulum sta ym, wykluczaj cym
profanacj .
KOMUNIA WI TA POZA MSZ
Najw ciwszym czasem przyjmowania Komunii wi tej jest Msza,
poniewa ja niej uwydatnia si pe ny w niej udzia . Nale y wiernych
wychowywa w tym kierunku, aby zrozumieli, e Komunia w. nale y
do ca ci Mszy wi tej. Dobrze by oby, gdyby duszpasterze w ka dej
218
Mszy wi tej konsekrowali tak ilo komunikantów, jaka mniej wi cej
dzie potrzebna, aby przyjmuj cy Komuni w. brali w niej pe ny
udzia , równie na linii znaku.
Maj c na uwadze duszpasterzy o radykalnym usposobieniu, Instrukcja
Eucharisticum mysterium z 1967 r. poleca: "Niech jendak kap ani nie
odmawiaj Komunii wi tej wiernym, którzy o ni prosz ze s usznej
przyczyny, tak e poza Msz wi ." (nr 33). wi te Postacie eu-
charystyczne przechowuje si mi dzy innymi w tym w nie celu, aby
wiernym umo liwi przyjmowanie Komunii w. poza Msz , gdy z ró -
nych przyczyn nie mog by na Mszy wi tej. Postacie te s owocem
Mszy wi tej. Przyjmuj cy je maj odczuwa swoje zjednoczenie z t
Ofiar , podczas której by y konsekrowane, jak równie ze wspólnot ,
która w niej bra a udzia .
Komunii w. mo na udziela wiernym o ka dej porze dnia. Wyma-
gane jest do tego czyste sumienie, odpowiednie usposobienie i post
eucharystyczny. Godzin przed przyjmowaniem Eucharystii nale y si
wstrzyma od przyjmowania pokarmów i napojów. Woda i lekarstwa
nie ami postu eucharystycznego. Chorych i tych, którzy si nimi
opiekuj obowi zuje post kwadransowy.
Je eli wi ksza liczba wiernych stale prosi o Komuni w., wtedy
wypada ustali okre lone godziny i stosowa uroczysty obrz d komunijny.
Na o tarzu rozk ada si korpora i zapala dwie wiece na znak czci
dla Eucharystii. Kap an ubrany w sutann , nak ada alb lub kom i stu ,
która zawsze mo e by koloru bia ego. Nabo stwo komunijne ma
nast puj cy przebieg:
1. Obrz dy wst pne:
— forma powitania wed ug rytua u,
— akt pokutny, jak na pocz tku Mszy w.,
2. Liturgia s owa Bo ego:
— jedno lub dwa czytania biblijne — mog by z Mszy danego dnia,
lub o Naj wi tszym Sakramencie, o Naj wi tszym Sercu Pana Jezusa
lub o Najdro szej Krwi Chrystusa (Lekcjonarz t. VII s. 439-459; 483-
511; 471-482). Gdy s dwa czytania, wtedy mi dzy nimi piewa si
psalm lub pie , albo w ciszy rozwa a si s owo Bo e.
— modlitwa powszechna.
3. Komunia wi ta:
— szafarz otwiera tabernakulum, stawia puszk na o tarzu i przykl ka,
wprowadza wiernych w Modlitw Pa sk i wszyscy j odmawiaj ,
219
 — celebrans ukazuje konsekrowany komunikant ze s owami "Oto Ba-
ranek Bo y...", jak w Mszy wi tej. Potem przyst puje do rozdawania
Komunii wi tej w ten sposób, jak podczas Mszy wi tej. Po
Komunii celebrans zbiera partyku y do puszki, chowa j do taber-
nakulum, po czym przykl ka i zamyka je.
— wierni tymczasem trwaj w dzi kczynieniu w ciszy. Mo na te piewa
pie dzi kczynn lub psalm,
— celebrans odmawia modlitw ko cow , wed ug rytua u. 4.
Obrz dy ko cowe:
— pozdrowienie,
— b ogos awie stwo, jak na ko cu Mszy wi tej.
— odes anie.
Je eli do Komunii w. przyst puje jedna lub kilka osób, wtedy
mo na zastosowa obrz d skrócony, polegaj cy na ograniczeniu czy-
tania biblijnego do cytatu ewangelicznego o Eucharystii.
Zjednoczenie z Chrystusem Panem, do którego prowadzi Komunia
w., winno promieniowa na ca e ycie chrze cija skie katolika i pod
dzia aniem Ducha wi tego przynosi owoce duchowe.
RÓ NE FORMY KULTU NAJ WI TSZEGO SAKRAMENTU
Rozmaite nabo stwa eucharystyczne sprowadzono do trzech form,
które mog mie ró ne warianty. S to wystawienia Naj w. Sakramentu,
procesje teoforyczne i kongresy eucharystyczne. S to formy roz-
prowadzania w ród wiernych ask Ofiary, która jest ich ród em.
WYSTAWIENIE NAJ WI TSZEGO SAKRAMENTU
Gdy wystawienie Eucharystii w monstrancji ma trwa d szy czas,
wtedy zapala si co najmniej cztery wiece i u ywa si kadzid a. Do
krótkiego wystawienia wystarcz dwie wiece, a kadzid o jest dowolne. 1.
Wystawienie:
— piew pie ni eucharystycznej,
— celebrans podczas piewu otwiera tabernakulum, przykl ka, umieszcza
Naj wi tsz Hosti w monstrancji i stawia na tronie wystawienia.
— okadzenie Naj wi tszego Sakramentu.
220
2. Adoracja:
Tak trzeba adoracj opracowa i przeprowadzi , aby u wiernych budzi a
pragnienie zjednoczenia si z Chrystusem w Komunii w. Elementami
sk adowymi adoracji zwykle s :
— modlitwy,
— piewy,
— czytania,
— homilia,
— rozwa ania w ciszy.
Wszystkie te elementy tak nale y dobiera pod wzgl dem formy, jak i
tre ci oraz tak je przeprowadza , aby ca uwag wiernych skupia y na
Chrystusie Panu w Naj wi tszym Sakramencie.
3. B ogos awie stwo:
— piew hymnu, albo pie ni zatwierdzonej do u ytku liturgicznego,
— modlitwa celebransa (w rytuale jest kilka do wyboru),
— celebrans w ywszy na siebie welon, przykl ka, bierze monstrancj
przez welon i w ciszy kre li znak krzy a nad zgromadzonymi wiernymi.
4. Schowanie Naj wi tszego Sakramentu:
— celebrans chowa Naj wi tszy Sakrament do tabernakulum, przykl ka i
zamyka drzwiczki.
— w tym czasie lud piewa aklamacj eucharystuczn .
Je eli wystawienie ma trwa przez d szy czas, wtedy nale y je
rozpocz Msz wi , podczas której kap an konsekruje dwie Hostie,
jedna z nich przeznacza do monstrancji. Po Mszy wi tej celebrans
stawia monstrancj z Hosti na tronie wystawienia. Gdyby w ci gu
dnia by o bardzo ma o wiernych adoruj cych, wtedy Naj wi tszy Sakra-
ment nale y schowa do tabernakulum w zwyk y sposób, bez piewów i
kadzid a. Wystawienie wznawia si , gdy zbierze si odpowiednia
liczba wiernych.
Polskie nabo stwa odprawiane z wystawieniem Naj wi tszego Sa-
kramentu, zw aszcza majowe i pa dziernikowe przedstawiono papie owi
Paw owi VI w 1968 roku, który je yczliwie zatwierdzi . Na tej pod-
stawie Episkopat Polski, w 1969 roku, wyda komunikat.w sprawie tak
zwanych nabo stw dodatkowych, w którym czytamy mi dzy innymi:
Tradycyjne nabo stwa do Naj wi tszej Maryi Panny, szczególnie
nabo stwa majowe i ró cowe w pa dzierniku nale y nadal odprawia
wobec wystawionego Naj wi tszego Sakramentu".
221
 PROCESJE TEOFORYCZNE
"W procesjach, w czasie których celebrans niesie Naj wi tszy Sakra-
ment poza ko ció w ród uroczystych obrz dów i piewów, lud chrze -
cija ski sk ada publiczne wiadectwo swej wiary i pobono ci wobec
Naj wi tszego Sakramentu. Biskup diecezji, uwzgl dniaj c wspó czesne
warunki, powinien os dzi , czy jest rzecz stosown odby procesj ,
oraz okre czas, miejsce i porz dek procesji, aby mog a si odby z
godno ci i bez ujmy dla czci nale nej Naj wi tszemu Sakramentowi"
(Rytua nr 77).
Wypada, aby procesja eucharystyczna wyrusza a z ko cio a po Mszy
wi tej, w czasie której kap an konsekruje dwie Hostie, jedn do mon-
strancji.
Celebrans prowadzi procesj w ornacie lub kapie koloru bia ego.
Tras procesji trzeba przyozdobi .
Gdy procesja jest d sza, wtedy mog by stosowane o tarze sta-
cyjne, przy których procesja mo e si zatrzyma na krótkie nabo -
stwo, które mo na zako czy b ogos awie stwem Naj wi tszym Sakra-
mentem.
piewy na procesj tak nale y dobra , aby wyra y wiar w Chrystusa
obecnego w Naj wi tszym Sakramencie i ku Niemu kierowa a ca uwag
wiernych.
W Polsce odbywa si raz w roku d sza procesja teoforyczna z o -
tarzami stacyjnymi w uroczysto Cia a i Krwi Pa skiej (Bo e Cia o).
Krótkie procesje teoforyczne wokó ko cio a odbywaj si po sumie
odpustowej oraz procesja rezurekcyjna.
Na ko cu tekiej procesji nast puje b ogos awie stwo Naj wi tszym
Sakramentem.
KONGRESY EUCHARYSTYCZNE
Kongresy eucharystyczne s szczególnym przejawem kultu Chrystusa w
Naj wi tszym Sakramencie. W yciu Ko cio a kongresy eucharystyczne
wprowadzono dopiero w naszych czasach. Pierwszy mi dzynarodowy
kongres odby si w Lilie w 1881 roku. Pó niej by o ich ponad czter-
dzie ci. Pierwszy kongres eucharystyczny krajowy w Polsce odby si w
Poznaniu w 1930 roku, a drugi w Warszawie w 1987 roku z udzia em
papie a Jana Paw a II. S one znakiem wiary, mi ci do Chrystusa i
jedno ci Ko cio a.
222
Kongres eucharystyczny przygotowuje si od strony teoretycznej
oraz praktycznej. Gdy chodzi o stron teoretyczn , to z ogromnego bo-
gactwa tre ciowego, w jaki obfituje tajemnica Eucharystii, wybiera si
jeden aspekt i gruntownie opracowuje. Anga uje si do tego celu bieg-
ych w teologii, w biblistyce, liturgice i duszpasterstwie. Aspekt ten
staje si tematem przewodnim ca ego kongresu (np. "do ko ca ich
umi owa " — temat drugiego krajowego kongresu eucharystycznego w
Polsce), dzi ki czemu posiada on swoje oblicze teologiczne.
Od strony praktycznej kongres organizuje si w oparciu o nast puj ce
kryteria:
— o rodkiem wszystkich nabo stw odprawianych podczas kongresu
jest Msza wi ta,
— wszystkie formy nabo stw eucharystycznych maj budzi u wier-
nych pragnienie pe nego udzia u w Mszy wi tej, cznie z Komuni
wi ,
— Nabo stwa s owa Bo ego, sesje katechetyczne i prelekcje, pog -
biaj wiedz i stanowi podbudow teologiczn pobo no ci eucha-
rystycznej wiernych.
Wszystkie formy kultu eucharystycznego wywodz si z Mszy wi tej,
jak ze ród a i do niej prowadz wiernych jako do w ciwego celu.
Msza wi ta jest bowiem szczytem i równocze nie ród em ca ego ycia
chrze cija skiego. W niej zawarte jest ca e dobro duchowe Ko cio a.
223
 LITURGIA GODZIN
NAZWA I POJ CIE
NAZWA
Na okre lenie modlitwy Ko cio a pojawi y si w ci gu wieków ró ne
nazwy. Do najcz ciej spotykanych nale :
Officium, cz sto z dodatkiem divinum lub ecclesiasticum. Officium
pocz tkowo oznacza o urz d albo obowi zek wzgl dem Boga i Ko cio a.
Oznacza o zatem ka de nabo stwo chrze cija skie, wszelk s
Bo . Z biegiem czasu nazwa ta coraz wyra niej ogranicza a si do
samych tylko liturgicznych mod ów Ko cio a.
Breviarium, w wersji spolszczonej brewiarz, to nazwa, która pojawi a si
w redniowieczu. Oznacza ona sam modlitw Ko cio a, b ksi
zawieraj t modlitw . Brewiarz wywodzi si od brevis (= krótki),
poniewa by to skrót wielu ksi g, jakimi pos ugiwano si przy od-
mawianiu mod ów Ko cio a.
Horae canonicae, czyli godziny (raczej pory modlitewne) kanoniczne.
Nazwa wskazuje na oficjaln modlitw Ko cio a, normowan przepisami
prawa kanonicznego.
Liturgia Horarum, to najnowsza nazwa, która pojawi a si ostatnio w
posoborowych dokumentach Stolicy wi tej. W t umaczeniu dos ownym
Liturgia Horarum znaczy Liturgia Godzin.
Nazwa ta tkwi korzeniami w kulturze staro ytnej, kiedy to poszcze-
gólne pory dnia nazywano horae (hora). Modlitwy Ko cio a tak s roz-
one, e obejmuj wszystkie pory doia (horae), a nawet nocy (vigi-
liae), aby wielbi Boga. Dlatego aci sk naw Liturgia Horarum t u-
maczy si czasem Liturgia u wi cania czasu.
224
POJ CIE
Kodeks Prawa Kanonicznego na temat publicznej modlitwy mówi
nast puj co: "Ko ció wype niaj c kap skie zadanie Chrystusa, sprawuje
liturgi godzin, w której s uchaj c Boga przemawiaj cego do swego ludu i
wspominaj c tajemnic Zbawiciela, wys awia bez przerwy Boga
piewem i modlitw oraz prosi o zbawienie ca ego wiata" (ka 1173).
Liturgia godzin jest modlitw publiczn , któr w imieniu Ko cio a
odmawiaj specjalnie do tego zobowi zane osoby.
Celem jej jest zado uczynienie obowi zkowi wielbienia Boga, sk a-
dania Mu dzi kczynienia, jak równie zanoszenie pró b o ask do
dalszego prowadzenia dzie a Chrystusowego na ziemi.
Liturgia godzin jest modlitw ca ego Ko cio a. Ka dy wi c wierny
ma w niej udzia , przynajmniej habitualny, bierny. Jest jednak rzecz
po yteczniejsz , gdy kto przez aktualn intencj czy si z osobami z
urz du odmawiaj cymi t modlitw . Jeszcze korzystniej jest, gdy kto
przy nadarzaj cej si sposobno ci bierze udzia w tej modlitwie, do -
czaj c si do tych, którzy j odmawiaj . Ta urz dowa modlitwa Ko -
cio a zak ada bowiem czynne uczestnictwo wiernych. Wyra nie zaleca to
Sobór w Konstytucji o liturgii (84 i 100), co znalaz o swój odd wi k w
instrukcjach wykonawczych..
W Ko ciele istnieje tendencja, aby wierni brali ywy udzia w li-
turgii godzin podobnie jak to ma miejsce w Ofierze Mszy wi tej. Ist-
nieje bowiem zwi zek mi dzy liturgi godzin, a liturgi mszaln ka -
dego dnia. W swojej tre ci formularz brewiarzowy jest zharmonizowany z
formularzem mszalnym. Jeden i drugi nale y do obchodów tego samego
misterium dnia, wyznaczonego w kalendarzu liturgicznym.
Udzia wiernych w obrz dach mszalnych i w liturgicznych modlit-
wach Ko cio a prowadzi do g bszego rozumienia liturgii, do g bszego
udzia u w yciu duchowym Ko cio a.
ówny za powód le y w tym, e liturgia Mszy wi tej i liturgia
godzin maj jeden i ten sam cel, którym jest welbienie Boga w Trójcy
Jedynego i wi cenie cz owieka przez rozprowadzanie w ród ludzi
owoców odkupienia.
225
RYS HISTORYCZNY LITURGII GODZIN
 PREHISTORIA
Wspó czesne badania nad Liturgi godzin, uwzgl dniaj tak e jej
prehistori . Chodzi o pod e historyczne, z którego wyros a modlitwa
Ko cio a: o zwyczaje modlitewne w Starym Testamencie, o przyk ad
modl cego si Chrystusa i praktyki modlitewne Ko cio a w czasach
apostolskich i poapostolskich. W tym szerokim na wietleniu lepiej ukazuje
si potrzeba i sens tych modlitw, skoro by y dusz ycia religijnego w
Starym Testamencie, dusz ycie i zbawczego dzia ania Chrystusa Pana
oraz dusz ycia Ko cio a.
Jest równie faktem, e wszystkie znane religie zawsze mia y i nadal
posiadaj swoje modlitwy tak prywatne, jak i publiczne.
STARY TESTAMENT
Stary Testament mia swoje zwyczaje modlitewne. Modlono si cz sto,
zw aszcza w porach sk adania ofiar w wi tyni, czyli rano i wieczorem
(Wj 29,38-39). Ponadto w III Ksi dze Królewskiej czytamy: '*Kiedy
Twój lud... b dzie si modli do Ciebie w stron wybranego przez
Ciebie miasta i wi tyni... wys uchaj w niebiosach ich modlitwy" (3 Krl
8,44). Podobnie prorok Daniel "mia na swym pi trze okno otwarte w
stron Jerozolimy i trzy razy dziennie rzuca si na kolana i modli si
i wielbi Boga swego, zupe nie tak samo, jak to czyni dot d" (Dn
6,11). Równie Ksi ga Psalmów zawiera charakterystyczne wypowiedzi o
modlitwie: "A ja b wo do Boga i Pan mnie ocali. Wieczorem,
rano i w po udnie b narzeka i j cza , a g osu mego wys ucha" (Ps
54, 17); "Wstaj o pomocy, aby Ci wielbi za s uszne Twoje wyroki"
(Ps 118,62); "Siedmiokro na dzie g osz Twoj chwa , z powodu
sprawiedliwych Twych s dów" (Ps 118,164).
O zwyczajach modlitewnych w Starym Testestamencie mówi tak e
ksi gi ydowskie zwane Targumami. Mówi one o modlitwach w wi -
tyni, w synagogach i w domach. Najcz ciej sk ada y si one z recy-
226
tacji Shema, to jest z kantyków wielbi cych Boga, z recytacji psalmów i
rozwa ania ich tre ci, z czytania ksi g wi tych z komentarzem
(homilia).
PRZYK AD CHRYSTUSA
Przyk ad modl cego si Chrystusa ma dla chrze cijan istotne zna-
czenie. Wed ug s ów Konstytucji o liturgii, ycie Jezusa Chrystusa by o
jednym hymnem chwa y dla Ojca niebieskiego (KL 83). Jego nauczanie,
godziny modlitw, ca a dzia alno i us ugiwanie ludziom, w ko cu
cierpienia i mier , s zbawieniem dla ludzi i równocze nie wielbie-
niem Ojca niebieskiego. Sam Chrystus mówi o tym w swojej modlitwie
arcykap skiej: "Ja Ciebie uwielbi em na ziemi przez to, e wype -
ni em dzie o, które mi da do wykonania" (J 17,4).
Ewangelie wielokrotnie mówi o tym, jak wiele Chrystus modli si w
ró nych miejscach, w ró nych sytuacjach i o ró nych porach. Modli si
np. przy chrzcie w Jordanie ( k 3,21), przed powo aniem Aposto ów ( k
6,12). Zanosi mod y do swojego Ojca w samotno ci, na pustkowiu, na
górze (Mt 4,1; Mk 1,35; 6,48; k 5,16), noc (Mt 14, 23. 25; Mk
6,46.48), w wi tyni, któr nazwa "domem modlitwy" (Mt 21, 13) przy
posi kach (Mt 14,19; 15,36), przy Ostatniej Wieczerzy (Mt 26, 16.36), na
krzy u ( k 23, 34.36). Modli si ci gle ( k 6,12). Bra udzia w
modlitwach synagogalnych "wed ug swego zwyczaju" ( k 4,16). Po
zmartwychwstaniu Chrystus uwielbiony zawsze modli si za nami jako
najwy szy Kap an (libr 7,25).
CZASY APOSTOLSKIE
Pierwotny Ko ció na ladowa swojego Mistrza i kontynuowa Jego
zwyczaje modlitewne. Oprócz przyk adu, Boski Mistrz uczy modlitwy
Aposto ów i uczniów. Chcieli modli si tak, jak On (Modltitwa Pa ska).
Dawa im wskazówki, oraz zach ca , aby zawsze si modlili i nigdy nie
ustawali ( k 18,1; Mt 5,44; 7,7; 26,41; Mk 14,36; J 14,3...). Po
wniebowst pieniu wszyscy "trwali jednomy lnie na modlitwie razem z
niewiastami, Maryj , matk Jezusa, i bra mi Jego" (Dz 1,14). Ko ció
zanosi do Boga modlitwy uwielbienia i chwa y (Ef 5,19), dzi k-
czynienia (Koi 3,17), pro by (Rz 8,26). Modlitwa ma si u wi caj (l
Tm 4,5). Nale y zanosi j do Boga Ojca przez Syna, w Duchu
wi tym (2 Kor 1,20; Koi 3,17; Rz 8,15).
227
Modlono si wspólnie i prywatnie, w ró nych miejscach i o ró nych
porach dnia i nocy. Na przyk ad o godzinie trzeciej Duch wi ty zst pi
na zebranych w Wieczerniku na modlitwie (Dz 2,1.15). Piotr "wszed na
dach, aby si modli , a by a mniej wi cej godzina szósta" (Dz 10,9).
"Piotr i Jan wchodzili do wi tyni na modlitw o godzinie dziewi tej" (Dz
3,1). O pó nocy Pawe i Sylas modlili si " piewaj c hymny Bogu" (Dz
16,24). Bracia modlili si w Jerozolimie za Piotra (Dz 12,5). Pawe
zach ca Tymoteusza, aby w swoich modlitwach nie ustawa (l Tm 5,17),
a Rzymian i Kolosan zach ca , aby byli wytrwali i pilni w swoich
modlitwach (Rz 11,12; Koi 4,2). Z Dziejów i Listów Apostolskich wida
zatem, jak uczniowie wiernie szli za przyk adem i wskazówkami
Boskiego Mistrza.
W wy ej przytoczonych cytatach powtarzaj si takie okre lenia cza-
sowe, jak: rano, wieczorem, o godzinie trzeciej, o szóstej, dziewi tej, o
pó nocy. Pory dnia i nocy okre lano wówczas, na terenach rozwijaj cego
si chrze cija stwa, wed ug rachuby rzymskiej. Rzymianie dzielili dzie
na godziny (horae), a noc na stra e (vigiliae). Godziny dzienne, a
ciwie pory dnia, nazywano: prima — poranek, tertia — to pora
przedpo udniowa, sexta — po udnie, nona — popo udnie. Noc dzieli a si
na: pierwsz stra (prima vigilia), która odpowiada porze wieczorowej,
druga stra , to pó noc, trzecia stra , to pora piania kogutów, czwarta stra ,
to ju wit. Nazwy te przyj y si w liturgii godzin.
KSZTA TOWANIE SI MODLITW KANONICZNYCH
Ko ció kontynuowa zwyczaje modlitewne Starego Testamentu,
przyk ad Chrystusa i modlitwy piertwotnego Ko cio a. Dzie ko z prze-
omu I/II wiek, znane pod nazw Didache, nawi zuj c do starotesta-
mentalnego zwyczaju i wymaga, aby w ci gu dnia trzy razy odmawia
Ojcze nasz. Hipolit Rzymski (t 235) w Tradycjach Apostolskich nie
poprzesta na tej ogólnej informacji lecz wylicza siedem pór mod-
litewnych: prym , tercj , sekst , non , modlitw przed spoczynkiem, o
pó nocy i o pianiu koguta. Rozró nia trzy grupy modlitw: poranne i
wieczorne, jako g ówne; modlitwy w ci gu dnia: tercj , sekst , non ,
które wi e z wydarzeniami z M ki Pa skiej; modlitwy nocne, symboli-
zuj ce oczekiwanie na przyj cie Pana, to idea chrze cija stwa. Z tego
228
samego okresu pochodz pisma Tertuliana (t 220), Klemensa Aleksan-
dryjskiego (t 211), Orygenesa (t 251) i Cypriana (t 258), w których
czytamy, e trzeba si stale modli . Wyliczaj tercj , sekst i non .
Modlitwy poranne i wieczorne cz ze wschodem i zachodem s ca,
które zaprasza do kontemplowania Chrystusa, S ca Sprawiedliwo ci i
prawdziwego wiat a, które nie zna zachodu i o wieca ka dego cz o-
wieka. Modlitwy poranna i wiczorna obowi zuj wszystkich. S to
legitime orationes lub horae legilimae. Wed ug Cypriana rano modlimy
si , by wielbi zmartwychwstanie Pa skie, a wieczorem wyczekiwa
przyj cia Pana.
Chrze cijanie pierwszych wieków mieli g bok wiadomo swojej
jedno ci z Chrystusem. Jedno ta przenika a ca e ich ycie, a wyra a
si w gromadzeniu si na wspólne modlitwy. Zdawali sobie spraw z
tego, e modl si nie tylko na polecenia Pana, lecz modl si razem z
Panem, wielbi c Ojca niebieskiego i zbawiaj c wiat.
Oko o dwusetnego roku istnia ju szeroko zakorzeniony porz dek
modlitw codziennych, wyros ych z pobudek chrze cija skich, w którym
widoczne by y wszystkie cz ci pó niejszej liturgii godzin: istnia a ju
wtedy modlitwa nocna, poranna modlitwa pochwalna, modlitwy w ci gu
dnia: tercja, seksta, nona oraz modlitwa wieczorna.
Modlitwy nocne natomiast powoli si kszta towa y i mia y prywatny
porz dek, który sta si punktem wyj cia i zarodkiem dla oficjalnej
modlitwy ko cielnej, zwanej wigili .
Nies usznie modlitw nocn starano si wyprowadza z uroczystej
Wigilii Paschalnej, zgo a inaczej zbudowanej i obchodzonej w nieliczne
noce, a wi c przed Wielkanoc , przed Zielonymi wi tkami czy przed
wi tami M czenników.
Natomiast modlitwy nocne czyli wigilie, by y to ca onocne uroczys-
to ci ko cz ce si rano Eucharysti . Porz dek modlitw nocnych, które
sta y si powoli norm w yciu chrze cija skim, by przestrzegany nie
tylko prywatnie w domu, lecz tak e wspólnie w ko cio ach.
Wprowdzenie wigilii jako nabo stwa ko cielnego, mia o miejsce
przede wszystkim w niedziele. W tym bowiem dniu modlitwa niegdy
odprawiana prywatnie o pó nocy, sta a si powoli nocnym oficjum, na
które schodzili si ju nie tylko asceci i dziewice po wi cone Bogu, ale
tak e spo eczno wiernych na czele z duchowie stwem. To niedzielne
oficjum nocne by o znacznie bogatsze od nocnego oficjum powszedniego
w ci gu tygodnia.
Oficjum niedzielne mia o dwa lub trzy zestawy psalmów z czytania-
229
mi, podczas gdy oficjum w ci gu tygodnia sk ada o si z jednego ze-
stawu psalmów i jednego czytania.
Dwie godziny kanoniczne zawdzi czaj swoje powstanie zwyczajom
klasztornym, a mianowicie: pryma i kompletu. Pryma pojawia a si
 gdzieniegdzie od ko ca IV wieku. wi ty Benedykt (f 547) umie ci j
mi dzy laudes, a tercj . Komplet za , jako ostatni modlitw dnia
zakonnicy odmawiali w klasztorach bezpo rednio przed udaniem si na
spoczynek. Jej zwi zek z nieszporami zaznaczy si we wspólnym
psalmie 90.
Dalszy rozwój liturgii godzin na Zachodzie dokona si pod wp ywem
znanych wtedy regu zakonnych. Nale y do nich przede wszystkim
regu y: Jana Kasjana (t 435), Cezarego z Arles (t 542), Kolumbana (t
615), Izydora z Sewilli (t 636). Wszystkie znaczeniem i zasi giem
przewy szy a Regula monasteriorum wi tego Benedykta z Nursji,
ona mi dzy 523, a 526 rokiem. W niej znajdujemy najstarszy,
kompletny opis pocierzy kanonicznych na Zachodzie, a zarazem, opis
oficjum rzymskiego, na którym si wzorowa a.
wi ty Benedykt podzieli godziny kanoniczne (officiutn divinum) na
modlitwy nocne (vigiliae nocturnae) i dzienne (horae diumae) one z
prymy, tercji, seksty, nony, nieszporów i komplety. Rozró nia on ponadto
oficjum niedzielne i wi teczne (d sze) i oficjum dnia powszedniego
(krótsze).
Pod wzgl dem tre ci, wi ty Benedykt tak u godziny kanoniczne,
e w ci gu jednego tygodnia odmawiano ca y psa terz. Ponadto ka dej
godzinie przydzieli czytanie. Oficjum dziennemu czytania krótsze, a
oficjum nocnemu d sze. Czytania zaczerpn tak ze Starego jak i z
Nowego Testamentu oraz z pism Ojców Ko cio a. W ci gu ca ego roku,
w harmonii z cyklem wi t liturgicznych, w liturgii godzin przeczytano
ca e Pismo w. Przypuszcza si , e oficjum to mia o ju antyfony,
responsoria, wersety, hymny i kantyki.
W ustalaniu porz dku modlitewnego wi ty Benedykt nawi za do
wcze niejszych wzorów, jak regu a Jana Kasjana (f 435) porz dek me-
diola ski, a zw aszcza zwyczaj Ko cio a rzymskiego. Ró nica mi dzy
benedykty skimi, a rzymskimi godzinami kanonicznymi polega a g ównie
na roz eniu elementów sk adowych, jak psalmy, modlitwy, czytania itd.
Wszystkie godziny mniejsze u w. Benedykta maj jednakow budow .
Oficjum nocne sk ada si z trzech nokturnów. Wszystkie elementy
modlitewne w. Benedykt roz na ca y tydzie w sposób m dry i
umiarkowany. Oficjum jego nie by o prze adowane.
230
OD BENEDYKTA DO KO CA XI WIEKU
Przy uk adaniu modlitw brewiarzowych wi ty Benedykt wzorowa
si na zwyczajach Ko cio a rzymskiego. Pó niej jednak porz dek bene-
dykty ski, jako doskonalszy, przyj y klasztory rzymskie w miejsce po-
rz dku modlitewnego Jana Kasjana. Obydwa porz dki modlitewne wza-
jemnie oddzia ywa y na siebie. Z po czenia tych dwóch typów liturgii
godzin powsta Cursus divini offlcii u w. Piotra w Rzymie, o którym
kompilator ksi gi Ordo Rotnanus XVI powiada, e cieszy si autorytetem
Ko cio a Rzymskiego i opracowaniem w. Benedykta.
W tym samym mniej wi cej czasie, na skutek reformy karoli skiej,
do Frankonii dosta o si rzymskie oficjum, które wypar o istniej cy od
dawna gallika ski porz dek modlitewny. W czasie cierania si tych
dwóch oficjów znów niejedno z modlitewnych zwyczajów gallika skich
dosta o si do oficjum rzymskiego, zw aszcza porz dek czyta . To nowe
oficjum rzymsko-gallika skie powróci o znów do Rzymu, zgodnie z
ogólnym rozwojem liturgii w X wieku. Jego g ówne zarysy, szczególnie
psalmodia, przetrwa y do reformy w. Piusa X (t 1914), a wi c do
pocz tku XX wieku.
Oficjum rzymsko-gallika skie w X, XI i XII w. ulega o ró nym
przeobra eniom przez jego rozbudow i prze adowanie. Do oficjum
podstawowego dodawano coraz to nowe elementy, jak: Symbol w. Ata-
nazego, sufragia o wi tych, tropy, hymny. By y to elementy obj to -
ciowo niewielkie. Prawdziwe prze adowanie programu modlitewnego
nast pi o przez wprowadzenie podwójnego oficjum (duplex), o wi -
tych, za zmar ych, o Matce Bo ej oraz psalmów pokutnych, gradual-
nych itp.
OD BREWIARZA KURIALNEGO DO SOBORU TRYDENCKIEGO
Przy odprawianiu liturgii godzin wielk niedogodno ci by a wielka
ilo potrzebnych do tego ksi g. By y to: psa terz, antyfonarz, lekcjo-
narz, hymnarz, kolekcjonarz, homiliarz, kapitularz, martyrologium. Dla-
tego te , przynajmniej od XII w. rozpocz a si d no do praktycz-
nych uproszcze . Z jednej strony bardzo trudno by o skompletowa
231
 wszystkie niezb dne ksi gi, a z drugiej niemo liwo ci by o odmówi
wszystkie nadmiernie rozbudowane modlitwy. Dlatego ju przed XIII
wieku sporz dzano wyci gi z ksi g u ywanych przy odmawianiu modlitw
ko cielnych. Nazywano je libri officiales, libri manuales, viatica, portatilia,
itineraria.
Papie Innocenty III (f 1216) na pocz tku XIII w. sporz dzi skrócone
oficjum dla kurialistów rzymskich, zaj tych licznymi sprawami
urz dowymi i cz sto znajduj cymi si w podró y. By o ono znacznie
skrócone w porównaniu z oficjum u ywanym w bazylikach rzymskich.
Zakon franciszka ski, po niepomy lnych do wiadczeniach z oficjami
ko cio ów partykularnych, w 1223 r. przyj Officium secundum ordinem
sanctae romanae ecclesiae. Gdy jednak ukaza si nowy brewiarz za
aprobat papie a Innocentego IV (t 1254), zakon ten na kapitule generalnej
w 1260 r. przyj z ma ymi zmianami ten zredukowany brewiarz kurialny:
Officum romanae curiae. Brewiarz ten by jakby stworzony dla
druj cego zakonu. Dzi ki franciszkanom szeroko si roz-powszechi .
Zdoby sobie przyjació tak e w ród s uchaczy rozwijaj cych si wtedy
uniwersytetów. Za po rednictwem uniwersytetów znalaz równie przyj cie
w ko cio ach i klasztorach. Papie Miko aj III (t 1280), franciszkanin,
zaprowadzi go w ko cio ach rzymskich. Jedynie ko ció latera ski trzyma
si oficjum bazylik rzymskich a do czasów papie a Grzegorza XI (t
1378).
W XIII w. coraz cz ciej zdarza y si przypadki zaniedbywania ofi-
cjum. Dlatego pojawi y si napomnienia i zach ty do jego odmawiania.
Synod w Trewirze w 1227 r., a za nim inne synody nakazywa y ducho-
wnym posiadanie brewiarza i odmawianie go w chórze (wspólnie). To-
masz z Akwinu (t 1274) dowodzi , e odmawianie brewiarza jest obo-
wi zkiem wobec Boga i Ko cio a, jest to obowi zek personalny i trwa y.
Henryk z Gandawy (t 1293) postawi zasad , e duchowny opuszczaj c
oficjum pope nia grzech ci ki.
Mimo pewnego ogólnego upadku ycia Ko cio a w XIV i XV w.,
brewiarz wykazywa pi tno jedno ci. Mno y si jednak liczne skargi z
powodu obowi zku odmawiania modlitw ko cielnych. Odnosi y si one
nie tyle do oficjum, co do przeci enia oficjami ubocznymi. Dotyczy y
tak e braków w samym oficjum w ciwym. Krytykowano zbyt wielk
ilo obchodów ku czci wi tych Pa skich ze szkod dla obchodów
wydarze zbawczych. W tej sytuacji zasada odmawiania ca ego psa terza
w ci gu tygodnia i ca ego Pisma w. w ci gu roku praktycznie zosta a
zniesiona.
232
Próby przeprowadzenia reformy dla usuni cia tego z a by y ma o
szcz liwe. Zamiast powróci do starego brewiarza rzymskiego, gubiono
si w sprawach drugorz dnych, wykazuj c brak g bszego i historycznego
zrozumienia dla oficjum w ciwego.
Charakterystyczn by a reforma, jakiej z polecenia papie a Klemensa
VII (f 1534) podj si w 1535 r. hiszpa ski franciszkanin Francisco de
Quignonez (t 1540), kardyna przy bazylice w. Krzy a Jerozolimskiego.
St d brewiarz przez niego zreformowany nazywano Brevia-rium sanctae
Crucis. Brewiarz ten pomy lany by i przystosowany do prywatnego
odmawiania. W wielu przypadkach wbrew zamiarom autora i mimo jego
sprzeciwów, wprowadzano go do odmawiania chórowego. Krytykowano,
e wbrew katolickiemu uj cie kultu, na pierwszy plan wysun cel
dydaktyczny, kosztem wielbi cego. Za ma o uwzgl dni historyczn i
teologiczn rol niedzieli i g ównych wi t w roku ko cielnym. Prawie
ca kowicie usun cz ci niebiblijne. Ka dej godzinie przydzieli trzy
psalmy. Papie Pawe IV (t 1559), który ten brewiarz odrzuci ju jako
kardyna , zabroni pos ugiwanie si nim. Podobnie w. Pius V (t 1572)
oceni go nieprzychylnie, chocia , przynajmniej po rednio, przyczyni si
do jego reformy.
OD REFORMY TRYDENCKIEJ DO PIUSA X
Konieczno reformy brewiarza wci by a aktualna. By a ci ym
wo aniem do Stolicy Apostolskiej o dobr , gruntown reform liturgii
godzin. Sobór Trydencki zaj ty licznymi sprawami, sam jej nie prze-
prowadzi , lecz zleci papie owi. Pius IV (t 1565) powo komisj , której
zadaniem by o nie odrzuca nic istotnego z brewiarza rzymskiego. Nie
tworzy nowego brewiarza, lecz b cy jeszcze w u yciu brewiarz kurii
rzymskiej, uwzgl dniaj c potrzeby czasu, sprowadzi do pierwotnej
postaci. Po zreformowaniu przebija z niego na wskro publiczny
charakter liturgii godzin. Ró nica mi dzy publicznym, a prywatnym
odmawianiem brewiarza zosta a prawie ca kowicie usuni ta. Pos uguj c
si r kopisami i starodrukami, usuni to niepotrzebne dodatki. Pozosta
psa terz gallika ski. Oracje otrzyma y drobne poprawki. Antyfony,
responsoria i hymny pozostawiono bez zmian ze wzgl du na melodie
gregoria skie, by ich nie zniekszta ca . G bszym zmianon
233
 uleg y czytania. Wa nym poci gni ciem by o wyeksponowanie oficjów o
wi tych Pa skich i ich oktaw. Zniesiono oficja dodatkowe. Bulla
promulgacyjna "Quod a nobis" z 1568 r. postanowi a, aby nowy brewiarz
by wprowadzony w ca ym Ko ciele. Tylko Ko cio y partykularne, zakony i
klasztory, które od co najmniej dwustu lat pos ugiwa y si w asnym
brewiarzem, mog y nadal pozosta przy swoim, pod warunkiem, e
zreformuj go na wzór brewiarza rzymskiego. Brewiarz w. Piusa V na
ogó zosta przyj ty yczliwie, choci niektóre ko a skupione wokó w.
Karola Boromeusza (t 1584), w. Roberta Belarmina (t 1621) i innych,
yczy y sobie g bszych zmian w czytaniach drugiego nokturnu,
zawieraj cych ywoty wi tych.
Na okres mi dzy w. Piusem V, a w. Piusem X, przypada szereg
reform brewiarzowych, z których adna nie zdoby a wi kszego znaczenia.
Pewne poprawki do brewiarza Piusa V wprowdzi Klemens VIII (t 1605),
usun niektóre b dy i poprawi Wulgat . Ostrymi zarz dzeniami zabroni
wydawania brewiarza nieautoryzowanego. Natomiast przez podniesienie
stopnia niektórych obchodów liturgicznych ku czci wi tych i przez
wprowadzenie dalszych jeszcze obchodów ku ich czci, zniweczy
po yteczne skutki reformy w. Piusa V w tym zakresie.
Papie Urban VIII (t 1644) stara si wprawdzie o ulepszenie bre-
wiarza, ale jedno z jego rozporz dze okaza o si niezbyt udane. Wyda
mianowicie nakaz rewizji wszystkich hymnów brewiarzowych i po-
prawiania ich wed ug klasycznych regu metrycznych i stylistycznych.
Jednym z wykonawców tego nakazu by nasz poeta europejskiej s awy
Maciej Kazimierz Sarbiewski (t 1640). O reformie Urbana VIII s usznie
mówiono: accessit latinitas, recessit pietas — wkroczy a do brewiarza
acina lecz odesz a pobo no .
OD PIUSA X DO REFORMY POSOBOROWEJ
wi ty Pius X podj reform brewiarza konstytucj apostolsk "Di-
vino afflatu z l listopada 1911 r. Najpierw zaj si zasad tygodniowego
psa terza. W tym celu poleci w dni po wi cone obchodom wi tych
obni stopie i odmawia psalmy wyznaczone w brewiarzu na dni
powszednie, a nie na obchody wspólne o wi tych. Ograniczy
234
dla Jutrzni ilo psalmów do dziewi ciu. Godzinom mniejszym przy-
dzieli w asne psalmy. Usun wszelkie pozosta ci dodatkowe do ofi-
cjum w ciwego, pozostawiaj c sufragia, ale skrócone. Wyda te motu
proprio "Abhinc duos annos", w 1913 r. którym kontynuowa wy ej
wspomnian reform , szczególnie co do psalmodii. Wprowadzi mo li-
wo ci przesuwania wi t, co podnios o sta niedzieli i ca ego ka-
lendarza liturgicznego w jego podstawowej strukturze.
W 1912 r. Kongregacja Obrz dów skierowa a zapytanie do ordyna-
riuszów miejsca, do prze onych generalnych zakonów i zgromadze , w
sprawie czyta historycznych w proprium diecezjalnym i zakonnym.
Równie w dokumencie z 1913 r. Kongregacja Obrz dów zaznaczy a, e
dotychczasowe przedsi wzi cia s tylko wst pem do gruntownej reformy
zaplanowanej na dalsz przysz .
Zatwierdzenie w 1945 r. przez papie a Piusa XII (f 1958) aci skiego
umaczenie psa terza (psalterium pianum) oznacza o dalszy krok naprzód
na drodze reformy. Psa terz ten jednak nie wytrzyma krytyki ze strony
biblistów i przeszed do historii.
Nast pny krok na drodze do reformy brewiarza uczyni Jan XXIII (t
1964), który swoim motu proprio "Rubricarum instructum" w 1960 roku
zatwierdzi Nowy Kodeks Rubryk brewiarza i msza u. Zawarte tam
wypowiedzi odnosz ce si do teologii liturgii i jej duchowo ci, s cenne i
trwa e.
Dla dziejów modlitwy brewiarzowej szczególne znaczenie ma Kon-
stytucja o liturgii "Sacrosanctum Concilium" z 4 grudnia 1963 r., w której
ca y rozdzia IV po wi cony jest liturgii godzin. Artyku y 83-101
zawieraj fundament teologii liturgii godzin oraz jej aspekt duszpasterski i
duchowy.
Rada posoborowa dla wprowadzania w ycie Konstytucji o liturgii,
przez siedem lat pracowa a nad odnow brewiarza, daj c w wyniku
"Liturgi Godzin". To nowe dzie o zatwierdzi Pawe VI konstytucj
apostolsk "Laudis canticum" dnia l listopada 1970 r., a Kongregacja
Kultu Bo ego promulgowa a 11 kwietnia 1971 roku.
Wydanie typiczne liturgii godzin zawiera Ogólne Wprowadzenie do
Liturgii Godzin, uj te w 284 punkty. T umaczenie polskie, uzupe nione
obchodami partykularnymi nosi tytu : Liturgia Godzin. Codzienna mod-
litwa ludu Bo ego, - ukazywa o si w latach 1982-1988. Drugie aci skie
wydanie typiczne ukaza o si w 1985 roku.
235
 ZNACZENIE LITURGII GODZIN W
YCIU KO CIO A
PRZED TRONEM BOGA
Zarówno Konstytucja o liturgii, jak i Ogólne Wprowadzenie do Li-
turgii Godzin, stawiaj modl cego si cz owieka przed tronem Boga.
Podstawowe znaczenie liturgii godzin widz bowiem w tym, e w niej
Ko ció , jako lud Bo y, aktualizuje swoje kap stwo, b ce uczest-
nictwem w kap stwie Chrystusa. Kap stwo, to przede wszystkim
funkcja po rednictwa. T funkcj wype nia Ko ció mi dzy innymi
przez liturgi godzin. W niej lud Bo y w imieniu ca ej ludzko ci wielbi
Ojca niebieskiego przez Chrystusa, w Duchu wi tym. Lud Bo y zanosi do
tronu Bo ego nieustanny hymn uwielbienia, dzi kczynienia i
przeb agania. Wyprasza te dobro duchowe dla siebie i dla ca ej
ludzko ci.
Sta przed tronem Boga i wielbi Jego Majestat w imieniu Ko cio a
oraz ca ego wiata, to dla cz owieka najwy szy zaszczyt, do jakiego Bóg
go askawie dopu ci . Wszyscy, którzy bior czynny udzia w liturgii
godzin "wype niaj zadanie Ko cio a i zarazem uczestnicz w naj-
wy szym zaszczycie Oblubienicy Chrystusowej, poniewa oddaj c Bogu
chwa , stoj przed tronem Bo ym w imieniu Matki Ko cio a" (KL 85;
OWLG 15).
ZJEDNOCZENIE Z CHRYSTUSEM KAP ANEM
Najwy szy Kap an Jezus Chrystus w czy odkupion ludzko do
swojego odwiecznego hymnu chwa y. Konstytucja o liturgii tak o tym mówi:
"Najwy szy Kap an Nowego i wiecznego Testamentu, Jezus Chrystus,
przyjmuj c ludzk natur , wniós w to ziemskie wygnanie ów hymn, który w
niebieskich przybytkach rozbrzmiewa po wszystkie wieki. czy On ze sob
ca spo eczno ludzk , aby wspólnie piewa t bosk pie chwa y. Ten
urz d kap ski wykonuje nadal przez
236
swój Ko ció który nieustannie wielbi Boga i wstawia si za zbawienie
ca ego wiata nie tylko przez odprawianie Eucharystii, lecz tak e in-
nymi rodkami zw aszcza przez modlitw brewiarzow " (KL 83).
To mistyczne zjednoczenie modl cego si ludu Bo ego ze swoim
Zbawicielem dostrzega w. Augustyn. W jednej ze swoich konferencji
tak komentowa psalm 85,1: "Gdy w modlitwie zwracamy si do Boga,
nie oddzielamy przez to Syna i kiedy modli si Cia o Chrystusa, nie
oddziela od siebie swojej g owy. W ten sposób jest On jedynym Zba-
wicielem swojego Cia a. Pan nasz Jezus Chrystus modli si za nas jako
nasz Kap an, modli si w nas, jako nasza G owa, my modlimy si do
Niego jako naszego Boga. Rozpoznajemy przeto w Nim nasze g osy i
Jego g os w nas". W liturgii godzin Chrystus modli si zatem naszymi
ustami. Nasza modlitwa staje si Jego modlitw . Ko ció spe nia w ten
sposób kap ski urz d Chrystusa, sk adaj c Bogu nieustann ofiar
czci (l Tes 1,17). Jest to modlitwa Chrystusa i Jego Cia a, skierowana do
Ojca niebieskiego (OWLG 15).
Chrystus przy cza si do wspólnoty zebranej na modlitw . "Chrystus
bowiem jest obecny, kiedy zbiera si wspólnota, gdy g osi si s owo
Bo e i_ gdy Ko ció modli si i piewa psalmy" (KL 7; OWLG 13).
DUCH WI TY PRZYCZYN JEDNO CI
"Jedo modl cego si Ko cio a jest dzie em Ducha wi tego. Jest
On w Chrystusie ( k 10,21), w ca ym Ko ciele i w ka dym ochrzczo-
nym. To w nie Duch wi ty przychodzi z pomoc naszej s abo ci i
przyczynia si za nami w b aganiach (Rz 8,36). On, jako Duch Syna
daje nam ducha przybrania za synów, w którym mo emy wo : Abba,
Ojcze (Rz 8,15). Nie ma wi c modlitwy chrze cija skiej bez dzia ania
Ducha wi tego. On jednoczy ca y Ko ció i przez Syna prowadzi do
Ojca" (OWLG 8). Jedno zatem, b ca dzie em Ducha wi tego,
jest najbardziej istotn cech Ko cio a od zarania jego istnienia.
Przejawia o si to w jednomy lnym trwaniu "na modlitwie razem z nie-
wiastami, Maryj , matk Jezusa i Jego bra mi" (Dz 1,14). "Jeden duch i
jedno serce o ywia y wszystkich wierz cych" (Dz 4,32).
Poniewa Ko ció stanowi jeden mistyczny organizm Chrystusa, jeden
Bo y lud, dlatego najbardziej odpowiada mu modlitwa wspólna,
237
 chórowa. Liturgia godzin jako oficjalna modlitwa Ko cio a domaga si
wspólnotowego jej sprawowania. Modl ca si wspólnota jest cz stk
Ko cio a i jego obrazem. Ko ció ujawnia wtedy swoj istot .
Modlitwa prywatna, w odosobnieniu i przy zamkni tych drzwiach jest
konieczna i zalecana (Mt 6,6; KL 12). Jest modlitw cz onka Ko cio a,
zanoszon do Ojca niebieskiego przez Chrystusa, w Duchu wi tym.
Jednak e modlitwa chórowa ca ej wspólnoty (zgromadzenia liturgicznego)
ma szczególn warto , gdy jest bardziej ko cielna.
WI CAJ CE DZIA ANIE MODLITWY
Liturgia godzin u wi ca tych, którzy j sprawuj , poniewa jest ona
ród em pobo no ci i po ywk dla modlitwy osobistej" (KL 90). Wszyscy
zobowi zani do odprawiania liturgii godzin oraz wierni, których zach ca
si do udzia u w niej (KL 100), nie powinni widzie w niej ci aru lecz
wysoki zaszczyt i osobisty zysk. Zbawcze s owo Bo e zajmuje w liturgii
godzin wa ne miejsce i przynosi jej uczestnikom obfite owoce u wi cenia.
Z Pisma w. wzi te s czytania. S owo Bo e zawarte w psalmach piewa
si przed Jego obliczem, a pro by, modlitwy i piewy przenika duch i
natchnienie biblijne (OWLG 14). Uczestnik liturgii godzin czerpie z niej
pokarm duchowy i umacnia si modlitw Ko cio a. W liturgii godzin
nawi zuje si dialog ludzi z Bogiem, poniewa "Bóg przemawia do swego
ludu, a lud odpowiada Bogu piewem i modlitw " (KL 33).
Potrzebny jest te osobisty wysi ek zmierzaj cy do osi gni cia kon-
centracji my li, skupienia, harmonii mi dzy my , a recytowanymi s o-
wami. Dzi ki takiemu wysi kowi liturgia godzin stanie si prawdziwie
modlitw osobist ka dego jej uczestnika. B dzie sprawowana godnie,
uwa nie i gorliwie. Stanie si ona ród em pobo no ci i wielorakiej aski
Bo ej. Zasila b dzie modlitw prywatn i umacnia do dzia ania
apostolskiego.
Liturgia godzin wyró nia si spo ród innych czynno ci liturgicznych
tym, e u wi ca wszystkie pory dnia i nocy, jak o tym wiadczy staro-
ytna tradycja chrze cija ska. Poszczególne godziny tak s roz one i
opracowane, e obejmuj ca dob i harmonizuj z poszczególnymi jej
porami. Harmonia ta najbardziej widoczna jest w hymnach.
238
Zarówno Konstytucja o liturgii (88 i 97), jak równie Ogólne
Wprowadzenie do Liturgii Godzin (nr 14) k ad nacisk na tak zwan
prawd czasu. Chodzi o to, aby ka da godzina modlitewna by a odpra-
wiana o swojej w ciwej porze, aby rzeczywi cie cary dzie ludzkiej
dzia alno ci by u wi cony.
Biskupi, prezbiterzy (zwani popularnie kap anami) i diakoni oraz inni,
którzy od Ko cio a otrzymali polecenie sprawowania liturgii godzin,
powinni codziennie sprawowa j w ca ci (OWLG 29).
POSZCZEGÓLNE GODZINY
ZAPROSZENIE DO MODLITWY
INVITATORIUM
Codzienn modlitw liturgiczn rozpoczyna werset: Panie,
otwórz wargi moje, A usta moje b glosie chwa
Twoj .
Po wersecie, zgodnie z tradycj , nast puje tak zwane Wezwanie do
modlitwy (Invitatorium), które ma charakter zaproszenia do wspólnej
modlitwy, do wys awiania Boga i do s uchania Jego g osu. Antyfona
inwitatoryjna, czyli Wezwanie, jest w tre ci dostosowana do obchodu
liturgicznego. I tak na przyk ad w Adwencie brzmi ona:
Uwielbiajmy Pana i Króla, który do nas przyjdzie; w
okresie Narodzenia Pa skiego:
Chrystus nam si narodzi , uwielbiajmy Wcielone S owo; w
wi ta maryjne:
Uwielbiajmy Chrystusa, Syna Dziewicy Maryi itd.
Wezwanie powtarza si po ka dej strofie psalmu 95, tradycyjnie od-
mawianego na pocz tku modlitwy brewiarzowej. W miejsce psalmu 95
mo na stosowa psalmy 100 albo 67 albo 24, pod warunkiem, e psalm
ten nie zachodzi ju w oficjum danego dnia. W liturgii godzin
odprawianej indywidualnie wystarczy odmówi antyfon Wezwania na
pocz tku i na ko cy psalmu inwitatoryjnego.
239
 Wezwanie z psalmem poprzedza pierwsz godzin modlitewn dnia. T
pierwsz godzin mo e by Godzina Czyta albo Jutrznia. Wszystkie
pozosta e godziny rozpoczynaj si nast puj cym wersetem:
Bo e, wejrzyj ku wspomo eniu memu. Panie,
pospiesz ku ratunkowi memu. Chwa a Ojcu i
Synowi i Duchowi wi temu, Jak by a na
pocz tku, teraz i zawsze, i na wieki wieków.
Amen. Alleluja.
GODZINA CZYTA
W nowej ksi dze Liturgii Godzin, Godzina Czyta ma swoje trady-
cyjne miejsce. Umieszczona jest na pierwszym miejscu, chocia nie jest
zwi zana z adn por i mo na j odmawia w czasie dowolnym.
Sk ada si z nast puj cych elementów:
— wezwanie (albo "Bo e, wejrzyj..."),
— hymn (dostosowany do obchody liturgicznego),
— psalmodia z ona z trzech psalmów, z antyfonami,
— werset stanowi cy przej cie od psalmodii do czyta ,
— czytanie I: biblijne, z w asnym responsorium,
— czytanie II: patrystyczne lub hagiograficzne, z responsorium,
— hymn: Ciebie, Bo e, chwalimy, w uroczysto ci, wi ta i niedziele
(poza Wielkim Postem),
— modlitwa, poprzedzona "módlmy si ", z drugie zako czeniem.
Odnowa tej godziny jest realizacj postanowie Soboru: "Chocia
godzina zwana jutrzni [tak si wtedy nazywa a] zachowuje w chórze
charakter modlitwy nocnej, nale y j tak przerobi , aby mog a by od-
mawiana o ka dej porze dnia; powinna zawiera mniejsz ilo psal-
mów i d sze czytania" (KL 89 c). Czytania s lepiej dobrane dla po-
ytku duchowego uczestników. Zawarte w nich skarby Objawienia po-
mocne s do post pu w yciu duchowym. Bogactw tych szukaj przede
wszystkim kap ani, by nimi i rozdawa je innym.
Wprawdzie jodzin czyta mo na odprawia o ka dej porze dnia, to
jednak jest rzecz chwalebn , gdy odmawia si j w godzinach nocnych.
Mo na j odmawia tak e przed pó noc , pod warunkiem jed-
240
nak, e odmówi o si ju nieszpory. Nawi zuje si w ten sposób do
prastarego zwyczaju czuwa nocnych (wigilii), z których ta godzina
modlitewna si wywodzi (OWLG 59 i 72).
W biblijnym i teologicznym uzasadnieniu tych nocnych godzin mod-
litewnych, Ojcowie Ko cio a i pisarze redniowieczni na pierwszym
miejscu wskazuj na napomnienie Chrystusa, aby przez czuwanie na
modlitwie przygotowa si na drugie Jego przyj cie. W pierwszych
wiekach chrze cija stwa, pod wp ywem zapatrywa ydowskich, oczeki-
wano tego przyj cia w nocy (Hipolit). Ponadto przerywanie snu noc-
nego uwa ano za rodek ascezy, a modlitw zwi zan z czuwaniem
nocnym za szczególnie owocn . Podczas odmawiania psalmów napoty-
kano nieraz na wiersze zawieraj ce pochwa modlitwy nocnej, jak np.
Wsta em o pó nocy, aby wys awia sprawiedliwe wyroki twoje (Ps 118,62),
lub Pami ta em noc na imi twoje (Ps 111,55).
Istnieje mo liwo czenia godziny czyta z nabo stwem wigilij-
nym: niedzielnym lub wi tecznym. Na wzór Wigilii Paschalnnej w sta-
ro ytno ci chrze cija skiej odprawiano tak e wigilie zwi zane z naj-
wi kszymi wi tami oraz wigilie niedzielne. Niedziela bowiem by a co-
tygodniow Pasch (ma Pasch ). Ojcowie Ko cio a i pisarze ko cielni
cz sto zach cali do udzia u w nich. Ukazywali je jako obraz wyczeki-
wania na przyj cie Pana (Mt 25,6; Mk 13, 35). Dzi nadal mo na od-
prawia wigilie niedzielne, wigilie Bo ego Narodzenia czy wigilie Zie-
lonych wi t. Porz dek takiego nabo stwa jest nast puj cy:
— werset "Bo e, wejrzyj.."
— hymn z godziny czyta ,
— psalmodia godziny czyta ,
— czytania,
—K a n t y k i ,
—E w a n g e l i a ,
— homilia (dowolnie),
— hymn: Ciebie, Bo e, chwalimy, i modlitwa ko cowa.
Gdy odprawia si nabo stwo wigilijne, niedzielne czy wi teczne,
wtedy do godziny czyta odprawianej jako czuwanie przed dan nie-
dziel czy uroczysto ci , dodaje si kantyki i Ewangeli . Mo na doda
tak e okoliczno ciow homili . Kantyki i perykopy ewangeliczne opra-
cowane specjalnie na nabo stwa wigilijne umieszczone s na ko cu
ka dego tomu Liturgii Godzin. Ponadto Ewangeli na t uroczysto
lub niedziel mo na tak e odczyta z Lekcjonarza mszalnego. Po
Ewangelii mo na odczyta wzgl dnie wyg osi odpowiedni homili .
241
 JUTRZNIA
Jutrznia jest tradycyjn nodlitw porann ludu Bo ego i sk ada si :
— wezwania (wzgl dnie wersetu "Bo e, wejrzyj..."),
— hymnu, uwzgl dniaj cego z pocz tek dnia i obchód liturgiczny,
— psalmodii z onej z psalmu porannego, kantyku starotestamen-
talnego i psalmu wielbi cego,
— czytania krótkiego, z krótkim responsorium,
— Pie ni Zachariasza z antyfon ,
— pro by o u wi cenie dnia i pracy, Modlitwy Pa skiej, bez Amen,
— modlitwa ko cowa, bez wezwania Módlmy si , z d ugim zako cze-
niem,
— werset ko cowy, który przy odmawianiu indywidualnym brzmi:
"Niech nas Bóg b ogos awi, broni od wszelkiego z a i doprowadzi do
ycia wiecznego. Amen"
Przy odmawianiu chórowym lub wspólnym, pod przewodnictwem
kap ana lub diakona, na ko cu udziela si b ogos awie stwa.
Jutrzni nazywano pierwotnie Agenda matutina (= zbiór modlitw
porannych) lub Matutinorum solemnitas (= nabo stwo poranne) albo
Matutini (psalmy poranne) poniewa odmawiano je wczesnym rankiem, z
brzaskiem dnia (ad matutam seu auroram). Z powodu psalmów wiel-
bi cych (Laudate — Cantate — Laudate), jutrzni nazywano Laudes
matutinae (= poranne modlitwy pochwalne) lub krótko Laudes. Wy-
chwalanie Boga jest bowiem w ciw cech tej godziny.
Godno i wa no modlitwy porannej podnosili Hebrajczycy, jak o tym
wiadczy Ksi ga M dro ci (16,28): "Trzeba uprzedza s ce, by
ogos awi Ciebie, a gdy wschodzi wiat , modli si do Ciebie". To
powa anie dla modlitw porannych przej o chrze cija stwo, co
potwierdzaj liczne wiadectwa tradycji, jak: "Któ waha si b dzie
przykl ka codziennie przed Bogiem albo przynajmniej w czasie pierwszej
modlitwy z brzaskiem dnia?" (Tertulian, De orat., 23); "Czy nie wiesz,
cz owiecze, e pierwociny twego serca i ust winiene Bogu?"
(Ambro y, In Ps 118); "Pospiesz si rano i do ko cio a zanie pierwociny
twej pobo nej ofiary" (Ambro y, Sermo 19,32); "Gdy o wicie
wstajemy, zanim wyjdziemy z mieszkania, powinni my dzi ki sk ada
Zbawicielowi" (Maksym, Horn., 88).
St d pochodzi zasada Kodeksu Rubryk (nr 145), która wyklucza
antycypowanie jutrzni: "Jutrznia, poniewa jest modlitw porann ,
242
- . iioi/ e oraz wspólnie odmawia si rano; wypada przestrzega tego
I..VMIKV. w odmawianiu samotnym".
Konstytucja o liturgii powiada: "Zgodnie z czcigodn tradycj ca-i.
,-. • Ko cio a za g ówn cz oficjum nale y uwa laudes jako mo-
.iiiiwi,- porann i nieszpory jako modlitw wieczorn , i tak je odpra-
*M.I. " (KL 89 i 100). Wed ug prastarej tradycji jutrznia jest modlitw
l' . M , mn i pami tk zmartwychwstania Chrystusa, "który jest s cem
1'i.iwiedliwo ci, blaskiem z wysoka i prawdziw wiat ci " (Mai 4,2; l k
l ,78; J 1,9). Dlatego w. Cyprian napomina chrze cijan: "Rano na-i« /v
si modli , aby modlitw porann uczci zmartwychwstanie Chrys-i ma
Pana". Wed ug w. Bazylego, pierwsze my li i pierwsze ruchy
• ula nale y kierowa do Boga, by my l o Nim uradowa a serce
. / l i wieka. Jemu po wi ca si rozpoczynaj cy si dzie .
Jutrznia ma czytanie krótkie. W krótkim czytaniu atwiej uchwyci i
.lotn my l czytania, sentencj czy napomnienia biblijne. W d szym .
/vianiu atwo je przeoczy . St d w zreformowanym brewiarzu sporo n
st krótkich czyta wyj tych z ró nych ksi g wi tych. Stanowi one
pokarm dla ycia duchowego.
MODLITWA W CI GU DNIA
Modlitwy: przedpo udniowa, po udniowa i popo udniowa, maj jed-
nakow budow :
— werset wst pny,
— hymn, odpowiadaj cy porze dnia,
— psalmodia z ona z trzech psalmów z antyfonami,
— czytanie krótkie z wersetem,
— modlitwa ko cowa, poprzedzona wezwaniem Módlmy si , z krótkim
zako czeniem.
Maj c przed sob tradycj modlitewn Starego Testamentu (Dn 6,
10; Ps 54,18), zach i przyk ad Chrystusa oraz Aposto ów, chrze -
cijanie od pocz tku modlili si szczególnie rano i wieczorem, ale tak e o
ró nych porach dnia. Tymi porami by y tercja (modlitwa przedpo ud-
niowa), seksta (modlitwa po udniowa) i nona (modlitwa popo udniowa).
Modlitwy te pocz tkowo by y krótkie i prawdopodobnie polega y na
odmówieniu Modlitwy Pa skiej (Didache, Tertulian). Ta tradycja
243
 chrze cija ska oko o IV w. przekszta ci a si w klasztorach w cele-
bracje modlitewne na wzór jutrzni i nieszporów. W VI w. modlitwy te
przekroczy y mury klasztorów i wesz y do repertuaru modlitw ca ego
kleru. Godziny modlitewne w ci gu dnia czono z rozwa aniem naj-
wa niejszych momentów z m ki Pa skiej, tych zw aszcza, które mia y
miejsce w tych w nie godzinach.
Równie w czasach nowo ytnych idea u wi cania czasu przez modlitw
ma wielk wag . Liturgia godzin obejmuje ca y dzie , aby szatan zasta
cz owieka zawsze z czonego z Bogiem, aby grzech napotyka na
przeszkod modlitewn i aby chwa a Bo a si rozwija a. Hymny w mo-
dlitwie przedpo udniowej cz sto zawieraj aluzj do Zes ania Ducha
wi tego. Najcenniejszym owocem Ducha wi tego jest mi . Hymny
modlitwy po udniowej, odmawiane nieraz w czasie po udniowego upa u,
przypominaj o szkodliwym ogniu nami tno ci, który nieraz gwa ci prawa
mi ci. W czasie modlitwy popo udniowej s ce sk ania si ku
zachodowi, dlatego w hymnach tej godziny wyst puje my l o mierci
Zbawiciela i o w asnej mierci, która z dniem ka dym si zbli a.
wi canie czasu i pracy ludzkiej modlitwami, jest prastarym zwy-
czajem, zawsze ywym i aktualnym.
NIESZPORY
Nieszpory nale do g ównych godzin modlitewnych:
— werset wst pny,
— hymn harmonizuj cy z obchodem liturgicznym,
— psalmodia z ona z dwóch psalmów i kantyku z Nowego Test.,
— czytanie krótkie z responsorium,
— kantyk Naj w. Maryi Panny z antyfon ,
— pro by czyli b agania wstawiennicze i Modlitwa Pa ska,
— modlitwa ko cowa, bez Módlmy si , z d ugim zako czeniem,
— werset ko cowy, jak w jutrzni.
Por odmawiania nieszporów zawsze by zachód s ca, zw aszcza
moment ukazywania si na niebie gwiazdy wieczornej (vesper), i kiedy w
domach zapalano lampy. Dlatego chrze cijanie t godzin nazywali
vesgerae(nieszpory), albo Agenda vespertina (= zbiór modlitw wieczor-
nych), Solemnitas vespertina (= nabo stwo wieczorne), Hora lucema-
244
ria (= modlitwa odmawiana przy zapalonych lampach, po zapadni ciu
zmroku), Eucharistia lucernalis lub Gratia vespertina (= wieczorne
dzi kczynienie). Wieczór to pora na modlitwy dzi kczynne, po prze ytym
dniu, jak to zaznaczaj autorzy Starego i Nowego Testamentu.
Nieszpory mia y charakter radosnej pie ni pochwalnej i serdecznej
wdzi czno ci za dobrodziejstwa Bo e. Punkt kulminacyjny nieszpory
osi gaj w dzi kczynnym Magnificat. Jest uroczystym dzi kczynieniem
Ko cio a za wszelkie aski Bo e. Nieszpory s dzi kczynieniem za ko -
cz cy si dzie , za otrzymane aski Bo e i za wszelkie dobre czyny
dokonane pod wp ywem Bo ego dzia ania. Nieszpory s równie wspo-
mnieniem zbawczych dzie Chrystusa, które mia y miejsce wieczorem,
jak: Wieczerza Pa ska czy mier Chrystusa na krzy u. Ponadto
symbolizuj one koniec czasów, koniec ca ej doczesno ci. Dlatego gdy
Ko czy si dzie , swoj nadziej kierujemy do wiat ci, która nie
zna zachodu i prosimy, aby wiat ta zawsze wieci a nad nami.
Przez wiat t rozumiemy Chrystusa.
Z powodów historycznych i duchowych Sobór yczy sobie, aby nie-
szpory odprawiano z wi ksz uroczysto ci i w miar mo no ci, by
piewano je w ko cio ach z udzia em wiernych (KL 99-100). Nieszpory ze
swej natury s modlitw wspólnoty parafialnej. Do gromadzenia tej
wspólnoty na modlitw Ko cio a najlepiej nadaj si niedziele i wi ta.
Gdy nieszpory odprawia si z udzia em wiernych, wtedy czytanie mo e
by d sze, z Lekcjonarza mszalnego. Mo na te doda homili .
KOMPLETA
Modlitw na zako czenie dnia nazywano komplet (Compktorium =
zako czenie). Porz dek jest podobny do innych godzin:
— werset wst pny,
— rachunek sumienia (zalecany),
— hymn dostosowany do ko cz cego si dnia i okresu liturgicznego,
— psalmodia krótka, z ona z jednego lub dwóch psalmów,
— czytanie krótkie, z responsorium,
— kantyk Symeona z antyfon ,
— modlitwa ko cowa,
— formu a b ogos awie stwa ko cowego: Noc spokojn i mier szcz liw
niech nam da Bóg wszechmog cy, Ojciec, i Syn, i Duch wi ty.
245
 Kompleta w odró nieniu od innych godzin oficjum, jest pochodzenia
klasztornego. Powsta a w zgromadzeniach mniszych. Mnisi odmawiali j
"gdy k adli si na spoczynek" (Ambro y, De virg. 111,10). Gdy
duchowie stwo diecezjalne w VII i VIII w. zacz o prowadzi ycie
wspólne, powoli przyj o oficjum monastyczne. W ten sposób kompleta
wesz a do oficjum katedralnego, czyli do oficjum duchowie stwa tzw.
wieckiego. Kompleta jest ostatni modlitw dnia. Odmawia si j tu
przed udaniem na spoczynek nocny, nawet po pó nocy, gdy tak si sk ada.
Rachunek sumienia po wersecie wst pnym jest praktyk godn pochwa y
ze wzgl du na higien ycia duchowego. Psalmy przeznaczone na koniec
dnia tak s dobrane, aby wyra y nadziej pok adan w_B_ogu. Modl cy
si cz owiek poleca si Bogu s owami psalmu (30,6), którymi umieraj cy
Zbawiciel na krzy u poleca swoj dusz Ojcu ( k 23,46): "W r ce
Twoje, Panie, powierzam ducha mojego". Z uczuciem wdzi czno ci
wielbi Boga s owami starca Symeona, skierowanymi równie w przysz
rzeczywisto wieczn .
Antyfony maryjne ko cz liturgi godzin. W okresie wielkanocnym
zawsze odmawia si lub piewa antyfon :
— Królowo niebios (Regina caeli).
W pozosta e okresy roku ko cielnego odmawia si :
— Matko Odkupiciela,
— Witaj niebios Królowo,
— Witaj Królowo,
— Pod Twoj obron .
CZENIE LITURGII GODZIN Z MSZ WI
W celebracji wspólnotowej (np. rekolekcje kap skie) lub chórowej,
istnieje mo liwo czenia godzin brewiarzowych z Msz w. Lepiej
uwydatnia si wtedy wi mi dzy liturgi godzin, a Msz w. Godzina
brewiarzowa i formularz mszalny musz si wtedy zgadza . czenie
takie nie mo e przeszkadza pracy duszpasterskiej (OWLG 93).
Je eli czy si np. jutrzni z Msz , wtedy porz dek celebracji li-
turgicznej jest nast puj cy:
246
— werset wst pny: Bo e wejrzy ...
— hymn z jutrzni,
— psalmodia z jutrzni,
— Chwa a na wysoko ci Bogu (je eli w tym dniu przypada),
— kolekta (oracja),
— liturgia s owa Bo ego,
— pro by z jutrzni (w miejsce modlitwy powszechnej),
— liturgia ofiary (bez zmian),
— Kantyk Zachariasza na dzi kczynienie po Komunii w.,
— modlitwa po Komunii (wed ug msza u),
— zako czenie (wed ug msza u).
Je eli w takiej celebracji bierze udzia lud, wtedy s zmiany:
— na wej cie wszyscy piewaj pie ,
— pozdrowienie ludu (jak w mszale),
— psalmy jutrzni (zast puj akt pokutny),
— liturgia s owa Bo ego,
— modlitwa powszechna (jak w ka dej Mszy),
— liturgia ofiary (bez zmian),
— pie Zachariasza jako piew dzi kczynnym po Komunii w.,
— zako czenie (jak w mszale).
Podobnie ma si rzecz z godzin w ci gu dnia. Gdy lud w tej ce-
lebracji nie bierze udzia u (np. w dni powszednie) akcj liturgiczn
rozpoczyna si wersetem wst pnym. Gdy natomiast w celebracji lud
bierze udzia , wtedy wszyscy piewaj pie na wej cie. Gdy wszyscy s
ju na swoich miejscach, nast puje pozdrowienie zebranych. W obu
przypadkach psalmodia zajmuje miejsce aktu pokutnego.
Gdy nieszpory poprzedzaj Msz wi wieczorn , wtedy porz dek
jest taki sam, jak przy czeniu Mszy z jutrzni . Na dzi kczynienie piewa
si Pie Naj wi tszej Maryi Panny (Uwielbiaj duszo moja Pana) z
antyfon .
Je eli natomiast tak si sk ada, e modlitwa przedpo udniowa,
po udniowa lub popo udniowa, wzgl dnie nieszpory, nat puj zaraz po
Mszy wi tej, wtedy liturgia mszalna odprawia si bez zmian a do
Komunii w cznie. Bezpo rednio po modlitwie ko cowej po Komunii,
recytuje si psalmy danej godziny. Gdy jest to godzina w ci gu dnia,
wtedy po psalmach odmawia si modlitw ko cow wed ug ksi gi liturgii
godzin, b ogos awie stwo i rozes anie. Gdy chodzi o nieszpory,
247
 wtedy bezpo rednio po psalmach nast puje kantyk Naj w. Maryi Panny z
antyfon , po czym jest modliwa ko cowa (z brewiarza), b ogos a-
wie stwo i rozes anie.
Godziny czyta z zasady nie czy si z Msz w. Wyj tek stanowi
noc Bo ego Narodzenia. Liturgia Wigilii Bo ego Narodzenia przebiega
wed ug rubryk zawartych w ksi gach liturgicznych.
CZENIE GODZIN MI DZY SOB
Istnieje mo liwo czenia godziny czyta z pozosta ymi godzinami
kanonicznymi. Je eli godzin czyta odmawia si razem z inn godzin
kanoniczn , wtedy mo na je po czy w jedn celebracj liturgiczn .
Gdy np. godzin czyta odprawia si rano, wtedy mo na j po czy z
jutrzni . Porz dek celebracji b dzie wtedy nast puj cy:
— werset: Panie otwórz wargi moje...
— wezwanie (invitatorium),
— hymn z jutrzni,
— psalmodia z godziny czyta ,
— czytania z godziny czyta z responsoriami,
— psalmodia z jutrzni,
— czytanie krótkie z responsorium i dalszy ci g jak w jutrzni.
W podobny sposób z godzin czyta mo na czy wszystkie pozo-
sta e godziny kanoniczne.
ELEMENTY SK ADOWE
PSALMY
Znaczn cz liturgii godzin zajmuj psalmy. Napisali je wi ci
owie w Starym Testamencie pod natchnieniem Ducha wi tego. S
to utwory poetyckie, a poprawna ich nazwa hebrajska tehillim znaczy
cantica laudis czyli pie ni wielbi ce. Grecka nazwa psalmoi oznacza
piewy wykonywane przy d wi kach harfy. Jako pie ni poetyc-
248
kie, ze swej natury domagaj si tego, aby byty piewane. Recytuje si je
lub odmawia. W ka dym psalmie tkwi pewna muzyka, która determinuje
sposób jego wykonania czy wyg aszania.
Duch wi ty, z którego natchnienia powsta y, zawsze obdarza ask
tych, którzy nabo nie piewaj psalmy lub je odmawiaj . Gdy pos ugu-
jemy si s owami psalmów, modlitwa nasza jest ywsza i atwiejsza.
Pomagaj one wielbi Boga w rado ci i b aga Go w ucisku.
Pewna niedogodno mo e wynikn st d, e nie ka dy psalm adre-
sowany jest do Boga. Psalmista jako poeta, cz sto mówi do ludu przy-
pominaj c histori Izraela. Wprowadza równie do psalmów Boga mó-
wi cego, czasem wprowadza nieprzyjació Boga, ró nych ludzi, a nawet
istoty nierowumne. Psalmy zatem s zupe nie inn modlitw od pozo-
sta ych modlitw Ko cio a.
Podczas odmawiania psalmów serce si otwiera na te wszystkie
uczucia i nastroje, jakimi s natchnione, zgodnie z ich specyfik li-
terack : s wi c psalmy osne (treny), wielbi ce, dzi kczynne, pe ne
nadziei. Kto modli si psalmami w imieniu Ko cio a winien zwa na
ich sens, zw aszcza mesja ski, dla którego Ko ció wprowadzi je do
swojej liturgii. Sens ten ukaza Nowy Testament w ca ej pe ni, w s o-
wacg Chrystusa: "Wszystko musi si spe ni , co napisane jest o mnie w
prawie Moj eszowym, u Proroków i w Psalmach" ( k 24, 44). Przy-
adem jest znany dialog u w. Mateusza o Mesjaszu jako synu Dawida i
jego Panu zarazem (Mt 22,44). W wietle tego dialogu w psalmie 109
mowa jest o Mesjaszu. Na tej drodze Ojcowie Ko cio a w ca ym
psa terzu dopatrywali si proroctw o Chrystusie i Ko ciele. Chocia
interpretacja niektórych fragmentów nastr cza trudno ci, to jednak
pisarze ko cielni s ysz w psalmach g os Chrystusa wo aj cego do Ojca, lub
os Ojca rozmawiaj cego z Synem. Rozpoznaj te g os Ko cio a, oraz
os aposto ów i m czenników. Psalmy chrystologiczne umieszczone s w
oficjach wi tecznych. Ich sens chrystologiczne uwydatniony jest przez
to, e odno ny werset powtarzany jest jako antyfona.
KANTYKI
Kantyki nale do tekstów biblijnych. Budow maj podobn do
psalmów. S to pie ni wznios e, wielbi ce i dzi kczynne. Rozró niamy
kantyki Starego i Nowego Testamentu, przy czym spo ród tych ostatnich
wyodr bnia si kantyki ewangeliczne.
249
 Kantyki z ksi g Starego Testamentu, zgodnie z tradycj , znajduj
si w jutrzni pomi dzy dwoma psalmami. Ilo kantyków powi kszy
najpierw w. Pius X (t 1914) w zarz dzonej przez siebie reformie
liturgii godzin. Posoborowa reforma doda a tyle dalszych kantyków z
ksi g Starego Testamentu, e wystarcza ich na wszystkie dni cztero-
tygodniowego cyklu psa terza brewiarzowego.
Kantyki Nowego Testamentu w nieszporach znajduj si po psal-
mach, zgodnie z chronologi . Kantyki te wyj te s z Listów Apostol-
skich i Apokalipsy. Jest ich siedem, po jednym na ka dy dzie tygodnia.
Niedziele Wielkiego Postu oraz uroczysto ci Objawienia i Prze-
mienienia Pa skiego maj swoje kantyki. Przyk adem kantyku nowotes-
tamentalnego mo e by Hymn uwielbienia z Apokalipsy:
Wielkie i godne podziwu s Twoje dziel ,
Panie, Bo e wszechw adny.
Sprawiedliwe i wierne s drogi Twoje,
Królu narodów.
Któ by si nie bal, Panie,
i nie czci Twojego imienia?
Bo tylko Ty jest wi ty.
Przyjd wszystkie narody
i padn na twarz przed Tob ,
gdy ujawni y si Twoje s uszne wyroki.
Do kantyków ewangelicznych nale :
— "B ogos awiony Pan Bóg Izraela" (kantyk Zachariasza),
— "Wielbi dusza moja Pana" (kantyk Naj w. Maryi Panny),
— "Teraz, o Panie pozwól odej swemu s udze" (kantyk Symenona).
Stanowi one punkt kulminacyjny: jutrzni, nieszporów i komplety. piewa
si je, recytuje lub s ucha w pozycji stoj cej, jak Ewangelii.
ELEMENTY WSPOMAGAJ CE PSALMY
W zachodniej tradycji liturgicznej s trzy elementy, które wpomaga-
psalmy, nadaj c im charakter modlitwy chrze cija skiej. S to tytu y,
kolekty i antyfony.
250
Tjrtu y przed psalmami zacz to umieszcza w redniowieczu. Doty-
czy y sensu psalmów, ich znaczenia dla ycia duchowego. W nowej Li-
turgii Godzin znalaz y si one na swoim tradycyjnym miejscu, przed
psalmami i pisane s czerwonym drukiem. Nie nale do tekstu mod-
litewnego. Podsuwaj podstawow my l psalmu i u atwiaj traktowanie
jako modlitwy. Pierwsze trzy psalmy maj nast puj ce tytu y:
— Dwie drogi ycia.
— Mesjasz Król zwyci ski.
— Pan moim opiekunem.
Obok tytu ów liturgia godzin posiada jeszcze sentencje zaczerpni te z
ksi g Nowego Testamentu i z pism Ojców Ko cio a. U atwiaj trak-
towanie psalmów jako modlitwy Ko cio a. Wskazuj tak e na sens
chrystologiczny danego psalmu.
Przy odmawianiu indywidualnym mo na pos ugiwa si sentencjami
jako antyfonami psalmowymi.
Przed pierwszymi trzema psalmami sentencje te brzmi :
— B ogos awieni, którzy maj c nadziej w krzy u, zanurzyli si w
wodzie (Anonim z II w.).
— Zeszli si rzeczywi cie przeciw wi temu S udze Twemu, Jezusowi,
którego nama ci (Dz 4,27).
— Zasn snem ogarni ty, lecz si obudzi , bo Pan Go wspomóg ( w.
Ireneusz).
Kolekty psalmowe si gaj staro ytno ci chrze cija skiej. Wtedy to po
ka dym psalmie nast powa a chwila ciszy na prywatne rozwa anie
tre ci. Potem przewodnicz cy odmawia kolekt , podsumowuj c w niej te
ciche modlitwy. Zachowane do naszych czasów kolekty psalmowe
umieszczono w Dodatku do ksi gi Liturgii Godzin. Pomagaj one w
rozumieniu psalmów w duchu chrze cija skim. Ukazuj jak wówczas je
rozumiano i traktowano jako modlitw . W dalszym ci gu mo na
pos ugiwa si nimi tak, jak w dawnej tradycji. Po od piewaniu czy
odrecytowaniu psalmu przez chwil rozwa jego tre i odmówi sto-
sown kolekt , zwi zan z danym psalmem.
Antyfony psalmowe s równie elementem staro ytnym, si gaj cym
co najmniej czasów w. Benedykta. S bardziej trwa e ni kolekty czy
tytu y. W liturgii godzin ka dy psalm ma swoj antyfon , która zmienia
si w zale no ci od okresu roku ko cielnego czy obchodzonego
misterium. Antyfony zamieniaj psalmy w modlitw osobist . Nieraz
251
powtórzeniem wersetu psalmowego, godnego szczególnej uwagi. Po-
magaj "uchwyci " rodzaj literacki lub sens typiczny psalmu.
Antyfony z regu y odmawia si lub piewa przed i po psalmie.
 Mo na je tak e powtarza po ka dym wersecie psalmu. Wszystkie
uroczyste obchody liturgiczne maj w asne antyfony.
Antyfony trzech pierwszych psalmów w Adwencie s nast puj ce:
— Oto Król najwy szy przyb dzie z wielk moc , aby zbawi wszystkie
narody, alleluja.
— Ciesz si i wesel, córo Jeruzalem: Oto twój Król przychodzi do
ciebie. Nie l kaj si , Syjonie, bo wkrótce nadejdzie twoje zbawienia.
— Oczy nasze serca na przyj cie najwy szego Króla; stawajmy si
godni wyj Mu na spotkanie, bo nie b dzie zwleka i wkrótce na-
dejdzie.
N i e k t ó r e z a n t y f o n psalmowych usamodzielni y si i
uleg y rozbudowie. piewane s niezale nie od psalmów. Nawet ich
pierwotny zwi zek z psalmami poszed w zapomnienie. Zatrzyma y nazw
antyfon. Nale do nich przede wszystkim antyfony maryjne, odmawiane na
zako czenie liturgii godzin (zobacz s. 246).
CZYTANIA
Godzina czyta zawiera teksty biblijne, patrystyczne i hagiograficz-ne.
Wszystkie tak s dobrane, aby przynosi y po ytek duchowy wiernym. Czytania
biblijne ods aniaj w ci gu roku liturgicznego ca e misterium zbawienia.
Konstytucja o liturgii tak o tym mówi: "z biegiem czasu Ko ció ods ania ca e
misterium Chrystusa, pocz wszy od Wcielenia i Narodzenia a do
Wniebowst pienia, do Zes ania Ducha wi tego" (KL 102). Celebracji
liturgicznej zawsze towarzyszy o czytanie tekstu biblijnego. Czytanie bowim
owa Bo ego, w czasie sprawowanej liturgii, przynosi obfitsze owoce. Przede
wszystkim budzi wiar , wzmacnia j i pomna a, co wa ne jest dla owocnego
udzia u w sprawowanych tajemnicach wiary.
W doborze czyta dla liturgii godzin, zgodnie z tradycj , uwzgl dniano:
okresy roku liturgicznego, oraz porz dek czyta mszalnych. Liturgia godzin
powi zana jest bowiem z liturgi mszaln . Czytania li-
252
turgii godzin uzupe niaj czytania mszalne, by ukaza histori zba-
wienia w sposób pe niejszy. Godzina czyta posiada dwa cykle biblijne:
jeden cykl roczny, umieszczony w ksi dze Liturgii Godzin, drugi cykl
dwuletni umieszczony w Dodatku do Liturgii Godzin. Cykl jednoroczny
zharmonizowany jest z czytaniami mszalnymi. Uroczysto ci i wi ta
maj swoje w asne czytania biblijne, dobrane do tre ci obchodzonego
misterium.
Czytania krótkie tak s dobrane, aby wyra nie ukazywa y zawart w
nich sentencj czy napomnienie. Jedna seria tygodniowa u ona jest
na czas zwyk y w ci gu roku i do czona do psa terzy poszczególnych
godzin.
Okresy specjalne maj swoje serie tygodniowe: na Adwent, Bo e
Narodzenie, Wielki Post, Wielkanoc. Osobn seri tygodniow czyta
krótkich maj tak e komplety. Uroczysto ci, wi ta i niektóre
wspomnienia maj swoje w asne krótkie czytania biblijne.
Czytania patrystyczne zaczerpni te s z pism Ojców Ko cio a i in-
nych pisarzy chrze cija skich. Dodatek do Liturii Godzin zawiera dalsze
bogactwo czyta patrystycznych do wyboru. Do dodatku tego, staraniem
episkopatu, dochodz czytania regionalne, uwzgl dniaj ce wi tych
pisarzy danego regionu.
Pisma wi tej tradycji Ko cio a s wiadectwem i równocze nie
przyk adem rozwa ania s owa Bo ego i jego rozumienia. Zawieraj one
bogaty pokarm dla rozwoju ycia duchowego chrze cijan. Wprowadzaj
wiernych w zbawcze tajemnice Chrystusa.
Czytania hagiograficzne wyj te s z pism patrystycznych, z pism
pozostawionych przez wi tych oraz z ywotów wi tych.
Mo e to zatem by wyj tek z pism pozostawionych przez autorów
chrze cija skich na temat danego wi tego. Gdy wi ty wspominany w
liturgii pozostawi po sobie pisma, wtedy czyta si z nich wybrany
wyj tek. Mo e to by równie wyj tek z yciorysu wi tego lub frag-
ment z dokumentów beatyfikacyjnych czy kanonizacyjnych.
Czytania hagiograficzne dobierane s ze specjaln trosk o prawd
historyczn i o po ytek duchowy wiernych, tak czytaj cych, jak i
uchaj cych.
Krótkie notatki biograficzne, umieszczone w ksi dze liturgii godzin, w
cz ci o wi tych (sanctorale) przed czytaniami hagiograficznymi, maj
charakter informacyjny na temat wspominanego wi tego czy b o-
gos awionego, i nie nale do modlitw.
253
 RESPONSORIA
Responsoria zwi zane s ci le z czytaniami, do których zosta y
do czone. Stanowi odpowied modlitewn na przeczytane s owo. My li
zawarte w czytania, w responsoriach zamieniane s w wielbienie,
dzi kczynienie. Cz sto czytania daj sposobno do rozwa ania obcho-
dzonej tajemnicy. Historycznie bior c, responsoria s pozosta ci
psalmów piewanych po czytaniach, w sposób responsoryjny.
W nowej ksi dze Liturgii Godzin, teksty responsoriów pochodz z
bogatego skarbca tradycji liturgicznej. W miar potrzeby, dla nowych
obchodów komponowano nowe responsoria. Responsorium po pierw-
szym czytaniu w Bo e Narodzenie brzmi nast puj co:
Dzi raczy nam si narodzi z Dziewicy Król niebios, aby zgubionego
cz owieka przyprowadzi z powrotem do Królestwa niebieskiego. * Raduj
si chóry anio ów, poniewa ludzion zaja nia o wieczne zbawienie. *
Chwa a na wysoko ci Bogu, a na ziemi pokój ludziom, których Bóg
umi owa . * Niech si raduj chóry anio ów, poniewa ludziom
zaja nia o wieczne zbawienie.
Po krótkich czytaniach w jutrzni, nieszporach i komplecie, nast puje
krótkie responsorium o innej budowie:
Dzi si dowiecie, e Pan przychodzi (2 x).
Ujrzycie Jego chwa i poznacie,
e Pan przychodzi.
Chwa a Ojcu, i Synowi, i Duchowi wi temu.
Dzi si dowiecie, e Pan przychodzi.
Budowa taka podyktowana by a sposobem ówczesnego wykonania.
Pocz tek piewa kantor, wszyscy powtarzali, Dalszy ci g kontynuowa
kantor, a wszyscy piewali pierwsze zdanie lub jego po ow .
W godzinach w ci gu dnia, po krótkich czytaniach nast puj wer-
sety, jako aklamacje prowadz ce do przenikni cia cz owieka przeczytan
prawd . Np.:
Ujrza y wszystkie kra ce ziemi, alleluja.
Zbawienie naszego Boga, alleluja.
254
Wersety wyst puj równie w godzinie czyta , jako cznik mi dzy
psalmami, a czytaniami. W Bo e Narodzenie werset ten brzmi:
Obdarz wszystkich synów twoich m dro ci Bo .
I dam pe ni pokoju twoim dzieciom.
Wszystkie elementy modlitewne w liturgii godzin zaczerpni te s
wprost z Pisma w. lub te pisane s j zykiem biblijnym.
HYMNY
Najstarsze hymny mia y rytm staro ytnej prozy artystycznej (np.
Gloria in excelsis Deo lub Te Deum laudamus). Jako pie ni metryczne
pojawi y si od IV w. Na Wschodzie znanym twórc by w. Efrem
Syryjczyk (t 373). Na Zachodzie natomiast najbardziej zas yn w.
Ambro y (t 379) jako ojciec hymnodii liturgicznej. Odt d powoli hymny
zacz y przyjmowa si w liturgii. W samym Rzymie do liturgii wesz y
one dopiero w XIII w.
Ze swej natury hymny przeznaczone s do wielbienia Boga. S to
piewy wielbi ce. Podnosz one dusz do pobo nej celebracji litur-
gicznej. Dlatego umieszczone s na pocz tku ka dej godziny kanonicznej.
Pod wzgl dem tre ci stanowi element najbardziej dostosowany do
poszczególnych obchodów i okresów liturgicznych, a tak e do poszcze-
gólnych godzin. Wed ug starej tradycji ka dy hymn ko czy si dokso-
logi , czyli uwielbieniem Boga w Trójcy Jedynego.
W odnowionej liturgii godzin hymny tak s u one, by mog y by
piewane na stare melodie chora owe. Hymn z jutrzni adwentowej mówi o
wietle poranka i o wyczekiwaniu na przyj cie Zbawiciela:
Prorocy pe ni natchnienia, Zwiastuj Bo nowin :
Ju wkrótce Chrystus nadejdzie, Zbawienie nios c ludzko ci.
Dlatego wiat o poranka, Przenika serca weselem,
A przysz ej chwa y zapowied , Ju d wi czy w hymnie radosnym. Gdy
pierwszy raz Jezus przyszed , To nie dla s du nad wiatem, Lecz aby rany
uleczy , I uratowa gin cych.
A drugie przyj cie ostrzega, e Pan do bramy ko acze;
Nagrodzi wtedy wybranych, Wieczno ci swego królestwa. Szukamy
Ciebie, o Chryste, By ujrze Twoje oblicze, A maj c udzia w Twym
szcz ciu, Wys awi Trójc na wieki. Amen.
255
 PRO BY, MODLITWA PA SKA I MODLITWY KO COWE
Pro by znalaz y równie miejsce w liturgii godzin, chocia z natury jest
ona celebracj chwa y Bo ej. Zarówno tradycja ydowska, jak równie
chrze cija ska, nie wyklucza y modlitw b agalnych z publicznych
nabo stw. w. Pawe zaleca , "by pro by, modlitwy, wspólne b agania,
dzi kczynienia odprawiane by y za wszystkich ludzi, za królów i za
wszystkich zwierzchników, aby my mogli prowadzi ycie ciche i spokojne
z ca pobo no ci i uczciwo ci . Jest to rzecz dobra i przyjemna w oczach
Zbawcy, naszego Boga, który chce, eby wszyscy ludzie zostali zbawieni i
doszli do poznania prawdy" (l Tm 2,1-4). To zalecenie Aposto a
chrze cijanie realizowali w modlitwach porannych, wieczornych i we
Mszy wi tej. Mówi o tym chocia by w. Jan Chry-zostom (Horn. 6 in l
Tm) i Eteria (Peregrinatio c 24).
Pro by w jutrzni maj nieco inny charakter ni pro by w nieszporach.
W jutrzni s inwokacjami (invocationes), w których polecamy Bogu
rozpoczynaj cy si dzie . W nieszporach natomiast pro by te maj
charakter wstawienniczy (intercessiones). Poniewa liturgia jest modlitw
ca ego Ko cio a, dlatego uwzgl dniaj one wszystkie jego potrzeby i cele,
oraz zbawienie ca ego wiata, dla którego Ko ció jest zaczynem
zbawczym. Pro by (preces) z wi tej Rodziny brzmi nast puj co:
Jezu Chryste, Syn Boga ywego, by dzieckiem w ludzkiej rodzinie.
Uwielbiajmy Go i wo ajmy:
Nasz Zbawicielu i wzorze wi to ci!
Chryste, przez tajemnic Twego poddania Maryi i Józefowi, naucz
wszystkich czci i pos usze stwa wzgl dem prze onych.
Nasz Zbawicielu i wzorze wi to ci!
Ty kocha Rodziców i by przez Nich kochany, utwierd wszystkie rodziny
w pokoju i wzajemnej mi ci. Nasz Zbawicielu i wzorze wi to ci!
Ty zawsze troskliwie pe ni wol swego Ojca, aby w ka dym domu Bóg
by uwielbiony.
Nasz Zbawicielu i wzorze wi to ci!
Chryste, Ciebie zatroskani Rodzice znale li po trzech dniach w domu Ojca,
naucz nas szuka najpierw królestwa Bo ego. Nasz Zbawicielu i wzorze
wi to ci! Ojcze nasz...
256
Modlitwa Pa ska do czona jest do pró b w jutrzni i nieszporach jako
jeden ci g b agalny. Sama bowiem sk ada si z siedmiu pró b,
kierowanych do Ojca niebieskiego.
Trzykrotne Ojcze nasz: w jutrzni, Mszy wi tej i nieszporach jest
nawi zaniem do zaraniu chrze cija stwa (Pawe VI, Laudis canticum).
Modlitwa ko cowa zamyka ka poszczególn godzin kanoniczn .
Pocz wszy od X wieku godziny kanoniczne ko czono oracj z formu-
larza mszalnego. Podkre la o to czno liturgii godzin z liturgi mszaln .
Wyj tek stanowi y g ówne modlitwy, to jest jutrznia i nieszpory, które co
najmniej od VII wieku mia y ju swoje w asne modlitwy ko cowe, o
czym wiadcz najstarsze sakramentarze.
Wed ug prastarej tradycji modlitwa ko cowa nale y do przewodni-
cz cego: kap ana lub diakona.
Obecnie w Okresie Zwyk ym w ci gu roku ka da godzina kanoniczna
ma swoj modlitw ko cow . Wszystkie inne oficja ko cz si w asnymi
modlitwami.
WI TE MILCZENIE
Konstytucja o liturgii poleca, "by w swoim czasie zachowa wi te
milczenie" (KL 30). W liturgii godzin znalaz o ono swoje miejsce. Mo na
je stosowa po psalmach, zw aszcza gdy po tym milczeniu dodaje si
modlitw psalmow (kolekt psalmow ). Milczenie mo na stosowa tak e
po czytaniach dla rozwa ania przeczytanych czy us ysznych tre ci. Te
chwile ciszy maj u atwi us yszenie g osu Ducha wi tego przema-
wiaj cego do serc i dla osobistej modlitwy opartej na rozwa aniu s owa
Bo ego.
Strzec si jednak trzeba, aby te chwile ciszy w nieodpowiednich
miejscach, nie deformowa y struktury liturgii godzin, a tak e nie nu y,
nie m czy y uczestników (zob. OWLG 202).
Chwil ciszy nie mo na zatem przesadnie przed , ani zbyt cz sto
stosowa . Gdy liturgi godzin odprawia si indywidualnie, wtedy stoso-
wanie przerw na prywatn medytacj jest bardziej dowolne, zale nie od
potrzeb duchowych.
257
STRUKTURA LITURGII GODZIN Odprawiaj c liturgi godzin z uroczysto ci, trzeba zwróci uwag na
odsy acze w cz ci w asnej. Odmawia si teksty umieszczone w cz ci
asnej i, zgodnie z odsy aczami, oficjum uzupe nia si tekstami z in-
nych cz ci brewiarza, zw aszcza z cz ci wspólnej.
 NIEDZIELNA LITURGIA GODZIN

Struktura niedzielnej liturgii godzin przedstawia si nast puj co: w s o b o t wieczorem:

— pierwsze nieszpory niedzielne,
— kompleta (po pierwszych nieszporach niedzielnych), w n i e d z i e l :
— godzina czyta (po drugim czytaniu Te Deum, które w niedziele Wielkiego Postu opuszcza si ),
— jutrznia,
— modlitwa w ci gu dnia (odpowiednia do pory),
— drugie nieszpory niedzielne,
— kompleta (po drugich nieszporach niedzielnych).
Odprawianie niedzielnej liturgii godzin nie przedstawia specjalnych trudno ci, poniewa wszystkie elementy sk adowe znajduj si w cz ci psalmowej i w
cz ci tekstów okresowych.

UROCZYSTO

W uroczysto liturgia godzin ma nast puj struktur : w p r z e d d z i e uroczysto ci:

— pierwsze nieszpory z uroczysto ci,
— kompleta (z niedzieli po pierwszych nieszporach), w s a m uroczysto :
— godzina czyta (Te Deum),
— jutrznia,
— godzina w ci gu dnia,
— drugie nieszpory z uroczysto ci,
— kompleta (z niedzieli po drugich nieszpoprach).

258

Liturgia godzin ze wi ta nie ma ani pierwszych nieszporów, ani komplety z niedzieli. Wyj tkiem od tej zasady s wi ta Pa skie, przypadaj ce w niedziel .
Zajmuj wtedy miejsce niedzieli, razem z pierwszymi nieszporami i kompleta. Struktura oficjum wi tecznego jest nast puj ca:
— godzina czyta z cz ci w asnej (uwzgl dniaj c odsy acze),Te Deum.
— jutrznia z cz ci w asnej (uwzgl dniaj c odsy acze),
— godzina w ci gu dnia ma hymn okresowy, psalmy z dnia bie cego z antyfonami ze wi ta. Pozosta e elementy w asne ze wi ta.
— nieszpory z cz ci w asnej (uwzgl dniaj c odsy acze),
— kompleta z dnia bie cego.

WSPOMNIENIE

Struktura wspomnienia:
— w godzinie czyta psalmy wraz z antyfonami odmawia si dnia. Pozosta e cz ci: wezwanie i hymn mog by w asne. Gdy wspomnienie nie ma w asnych,
odmawia si je z cz ci wspólnej lub z dnia bie cego. Czytanie biblijne odmawia si z dnia bie cego. Czytanie hagio-graficzne zwykle jest w asne. Modlitwa
ko cowa jest ze wspomnienia;
— w jutrzni psalmy z antyfonami odmawia si z dnia. Pozosta e cz ci, odmawia si w asne lub z cz ci wspólnej, albo z dnia bie cego.
— godzin w ci gu dnia ca bierze si z bie cego dnia powszedniego. Modlitwa ko cowa mo e by w asna lub z dnia bie cego;
— nieszpory maj tak sarn struktur jak jutrznia;
— kompleta jest z bie cego dnia powszedniego.
Liturgia godzin w dzie powszedni
LITURGIA SAKRAMENTÓW
NIEKTÓRE ZMIANY W ROKU ko cielnym
Nale y troszczy si o to, aby w niedziele, uroczysto ci i wi ta
odprawiane by y nieszpory razem z udzia em wiernych.
Kto bierze udzia we Mszy Wieczerzy Pa skiej we Wielki Czwartek i w
nabo stwie M ki Pa skiej we Wielki Pi tek, nie odmawia w te dni
nieszporów.
We Wielki Pi tek i Wielk Sobot tam, gdzie to jest mo liwe, nale y publicznie
celebrowa godzin czyta i jutrzni . Jest to bardzo stara tradycja. Dawniej
nabo stwo to nazywa o si : ciemne jutrznie. We Wielk Sobot komplet
odmawiaj tylko ci, co nie brali udzia u w Wigilii Paschalnej.
Wigilia Paschalna zajmuje miejsce godziny czyta , dlatego ci, którzy nie
bior w niej udzia u, maj obowi zek prywatnie odmówi czytania z Wigilii
Paschalnej razem ze piewami mi dzy czytaniami. Wypada wybra czytania
z Ksi gi Wyj cia, Ezechiela, Aposto a i Ewangeli . Do tego dodaje si Te
Deum i modlitw ko cow .
Jutrzni Niedzieli Zmartwychwstania odmawiaj wszyscy. Nieszpory w
tym dniu wypada odprawi uroczy cie z racji ukazania si Pana.
Kto bierze udzia w nabo stwie wigilijnym Bo ego Narodzenia,
zwolniony jest z odmawiania komplety.
Gdy kto pragnie obchodzi wspomnienie wi tego, którego dzie zaj a
niedziela, uroczysto , czy inny wa ny obchód, wtedy po odmówieniu
godziny czyta , mo na doda czytanie hagiograficzne ze wspomnienia jako
czytanie trzecie, z modlitw o tym wi tym. Ponadto w jutrzni i nieszporach
do modlitwy ko cowej mo na doda modlitw ze wspomnienia pod jedn
konkluzj (zako czeniem).
W sobory, które dopuszczaj wspomnienie dowolne, mo na odprawi
liturgi godzin o Matce Bo ej z czytaniem w asnym, jako wspomnienie
dowolne.
260
259
UWAGI WST PNE
POJ CIE SAKRAMENTU
Wyraz sakrament pochodzi od aci skiego sacramentum. Wzi ty jest z
terminologii prawa rzymskiego. Oznacza tam pewn sum pieni ,
on w miejscu wi tym przez wiod cych ze sob spór w s dzie.
Kto przegra , ten oddawa pieni dze na cele wi tyni. Terminem sacra-
mentum okre lano równie przysi niersk na sztandar wojskowy.
Przy tej okazji odbywa si obrz d na cze bóstw podziemnych. Po-
nadto sacramentum nazywano po wi cenie si sprawom wojskowym,
które czono z misteriami na cze Bacchusa.
U Ojców i pisarzy aci skich wyraz sacramentum jest jednoznaczny z
wyrazem greckim mysterion, ywanym przez Ojców i pisarzy greckich,
na oznaczenie prawdy ukrytej, tajemnicy i obrz dów praktykowanych
przez chrze cijan. W takim znaczeniu wyraz sacramentum spotykamy w
najstarszych t umaczeniach Pisma w. na j zyk aci ski.
,Od IV w. termin sacramentum oznacza obrz d ustanowiony przez
Chrystusa, z tym wszystkim, co Chrystus z nim zwi za . W takim zna-
czeniu w. Cyprian (t 258)) nazywa Eucharysti "dominicae passionis et
nostrae redemptionis sacramentum" (tajemnic m ki Pa skiej i naszego
odkupienia). Ta wspólna nazwa dla Mszy i sakramentów wskazuje na
boki zwi zek wewn trzny Mszy i poszczególnych misteriów
chrze cija skich. Równie sakramenty s prawdziwymi aktami liturgicz-
nymi, chocia obok ich znaczenia kultowego, w wiadomo ci wiernych
silniej tkwi to, e s one z n a k a m i w i d z i a l n y m i aski,
k t ó r o z n a c z a j i s p r a w i a j . Wszy-
261
 stkie sakramenty skierowane s do Eucharystii, z której ycie Bo e
czerpiemy najpe niej. Eucharystia jest szczytem d ca ego Ko cio a,
wszystkich Jego zabiegów duszpasterskich i ca ego ycia chrze cija -
skiego.
W liturgii sakramentów odró ni trzeba jementy istotne, ustano-
wione przez Chrystusa, które s niezmienne i sk adniki dodane przez
Ko ció , podlegaj ce zmianom ile razy wymaga tego potrzeba dusz-
pasterska. O zmianach decyduje zawsze w adza kompetentna. Celem
obrz dów dodatkowych jest o ywienie wiary u wiernych, pouczenie ich i
zbudowanie.
ZNACZENIE SAKRAMENTÓW W YCIU KO CIO A
Sakramentom i sakramentaliom Sobór Watyka ski II po wi ci trzeci
rozdzia Konstytucji o liturgii. Ujmuje je tam w aspekcie teologi-czno-
liturgicznym i duszpasterskim. G ownie chodzi o mu o krytyczne
rozpatrzenie obrz dów sakramentalnych i przystosowanie ich do dzisiejszych
czasów, aby wierni mogli lepiej rozumie ich natur i przyjmowa je z
wi kszym po ytkiem.
Nauk o sakramentach Sobór umie ci w bezpo rednim kontek cie z
nauk o Chrystusie i o Ko ciele. Chrystus bowiem ustanowi sakramenty
wi te i da je Ko cio owi. Ich sens i dzia anie p yn z misterium
paschalnego Chrystusa. Zwi le stwierdzi to Sobór w s owach: "Z
paschalnego misterium M ki, mierci i Zmartwychwstania Chrystusa czerpi
moc wszystkie sakramenty i sakramentalia" (KL 61).
Mówi c o dzia aniu sakramentów, Sobór nawi za do nauki tradycyjnej,
wy onej przez w. Tomasza z Akwinu (S.Th. III, 56,2.4; 62, 4.3), któr podj a
teologia wspó czesna. Tomasz z Akwinu uczy mianowicie, e skuteczno
sakramentów pochodzi z M ki i Zmartwychwstania Chrystusa. M ka wraz ze
mierci Chrystusa jest przyczyn odpuszczenia winy. Zmartwychwstanie za jest
przyczyn nowo ci ycia, które pochodzi z usprawiedliwienia. Na potwierdzenie
w. Tomasz cytuje List do Rzymian (4,25), w którym w. Pawe mówi o tym, e
Chrystus umar za nasze grzechy, a zmartwychwsta dla naszego uspra-
wiedliwienia. Dalej uczy w. Tomasz, e sakramenty dzia aj jako narz dzia,
których moc pochodzi od g ównego dzia aj cego, to jest od
262
Boga. Cz owiecze stwo Chrystusa uwielbione przez zmartwychwstanie,
jest narz dziem zwi zanym z Bóstwem (instrumentom coniunclum), sa-
krament za pe ni funkcj narz dzia oddzielonego (instrumentom sepa-
ratum). Pewnym wyja nieniem mo e by analogia do cz owieka. R ka
/. czona jest z cz owiekiem i dzia a zgodnie z jego wol . Za pomoc
ki cz owiek mo e pos ugiwa si narz dziami takimi jak laska czy
otek. Dzia anie sakramentów pochodzi od Boga, poprzez uwielbione
cz owiecze stwo Zbawiciela.
Wspó czesna teologia, przyjmuj c te sformu owania wi tego Tomasza,
ywa poj cia spotkania (fr. rencontrer, niem. begegnen). Podstawowym,
a zarazem szczytowym spotkaniem ludzko ci z Bogiem by o po czenie
Bóstwa z Cz owiecze stwem w osobie Jezusa Chrystusa, Boga-
Cz owieka. W wyniku tego spotkania natura ludzka Chrystusa zosta a
uwielbiona przez tajemnic paschaln . Sakramenty s kontynuacj tego
spotkania, gdy w sposób odpowiedni dla natury ludzkiej wprowadzaj nas
w spotkanie z uwielbionym cz owiecze stwem Chrystusa, które nie
przestaje by narz dziem naszego zbawienia. Konstytucja o liturgii
mówi c o Chrystusie jako Po redniku mi dzy Bogiem i lud mi, dodaje:
"Jego bowiem cz owicze stwo zjednoczone z osob S owa by o
narz dziem naszego zbawienia. Dlatego w Chrystusie dokona o si nasze
ca kowite pojednanie z przeb aganym Bogiem i otrzymali my pe ni kultu
Bo ego" (KL 5).
W ludzkich czynach Chrystusa, podobnie jak w Jego istnieniu, mo na
wyró ni podwójny element: ludzki, zmienny, zwi zany z doczesnym
bytowaniem, oraz Boski, niezmienny, wieczny. Niezmienny i nieprzer-
wany jest Jego akt mi ci zbawczej, którym zawsze wype nia wol Ojca.
Ten niezmienny, zbawczy akt woli Chrystusa obecny jest w obrz dach
liturgicznych Ko cio a, a konkretnie w Ofierze Mszy w. i w sa-
kramentach wi tych.
Okoliczno ci ludzkie, czyli ca y kontekst doczesny, historyczny, nale
do przesz ci i jako takie nie mog by uobecniane w czynno ciach
sakramentalnych. Uobecnia si natomiast element ponadczasowy. Dzieje
si to dzi ki aktowi zbawczej woli Chrystusa. Tym aktem Chrystus
obejmuje wszystkich ludzi wszystkich czasów. Dlatego mo na po-
wiedzie , e sakramenty moc Bo Chrystusa wprowadzaj nas w zasi g
Jego niezmiennego i wiecznego aktu zbawczego, mimo zmieniaj cych si
okoliczno ci czasowo-przestrzennych.
Podstaw k o n t e k s t u k o c i e l n e g o stanowi artyku 5
Konstytucji o liturgii, w którym znajdujemy wyra enie o pod-
263
 u biblijnym i patrystycznym: "Z boku umieraj cego Chrystusa zrodzi
si przedziwny sakrament ca ego Ko cio a". Ko ció jako "przedziwny
sakrament" jest kontynuacj obecno ci Chrystusa w wiecie. Swoj
zbawcz moc ujawnia Chrystus w Ko ciele poprzez siedem
sakramentów, które dosi gaj cz owieka w spo eczno ci Jego Mistycznego
Cia a, ^akramenty daj Ko cio owi ycie i wzrost. Ten ko cielny charakter
sakramentów ukazany jest w nauce Soboru o celu sakramentów: "Celem
sakramentów jest \vi cenie cz owieka, budowanie mistycznego Cia a
Chrystusa, a wreszcie oddawanie czci Bogu" (KL 59).
wi cenie cz owieka to pierwszy cel sakramentów. Art. 61 Konstytucji o
liturgii precyzuje ten cel, gdy mówi, e liturgia sakramentów u wi ca
prawie ka sytuacj w yciu wiernych przez ask p yn z paschalnego
misterium M ki, mierci i Zmartwychwstania Chrystusa. U wi cenie ludzkich
sytuacji yciowych polega na tym, e moc Chrystusa zosta y one podniesiona
na p aszczyzn Bo . Nie s ju czysto ludzkimi, ale podniesione do
rzeczywisto ci nadprzyrodzonej, s interwencjami Boga który dzia a w
historii. Dzi ki temu rozwój ycia ludzkiego powi zany jest ci le z yciem
nadprzyrodzonym. W cz owieku ycie Bo e i ycie ludzkie przenikaj si .
Pierwsz z tych sytuacji s narodziny cz owieka. Okoliczno t
wi ca odrodzenie z wody i z Ducha wi tego, w którym cz owiek
otrzymuje nowe istnienie i udzia w naturze Bo ej.
Nast pn sytuacj , jakiej cz owiek podlega w yciu, jest rozwój fi-
zyczny. Sakramentem, który t sytuacj yciow u wi ca jest Eucharystia
jako pokarm duchowy, dzi ki któremu cz owiek rozwija si duchowo i
doskonali.
Wa okoliczno ci yciow jest zawarcie zwi zku ma skiego.
Zwi zek ten u wi ca sakrament ma stwa, wa ny w yciu jednostki, w
yciu ma onków, w yciu rodzinnym i spo ecznym. Ta sytuacja yciowa
przez sakrament podniesiona zostaje na p aszczyzn trwa ego zwi zku
Chrystusa z Ko cio em i jest jego widzialnym znakiem.
Inn sytuacj mo e by podj cie si funkcji kap skich „czyli dzia-
anie w osobie Chrystusa. T sytuacj u wi ca sakrament kap stwa.
Dalsz sytuacj yciow jest ci ka choroba lub staro i zwi zane
z nimi niebezpiecze stwo mierci. T sytuacj u wi ca lecz ca aska
sakramentu namaszczenia chorych, która dope nia dzie a pokuty.
We wszystkich sytuacjach yciowych u wi canych sakramentami
nast puje osobowe spotkanie cz owieka z Chrystusem.
264
Budowanie mistycznego Cia a Chrystusa to nast pny cel sakramentów.
Buduj spo eczno ko cieln , która stanowi jedn organiczn ca .
"Spodoba o si Bogu u wi ca i zbawia ludzi nie pojedynczo, z
wykluczeniem wszelkiej mi dzy nimi wi zi, lecz uczyni z nich lud,
który by Go poznawa w prawdzie i zbo nie Mu s " (KK 9).
Wyra enie "budowanie cia a" ma pod e biblijne. Jego t em s
dwa obrazy w Ustach w. Paw a: do Rzymian, do Korytnian i do Efe-
zjan, w których porównuje on Ko ció do cia a, organizmu (Rz 12,4-5; l
Kor 12,12-13) oraz do wi tyni, budowli (Ef 2,19-22; 4,11-13.15-16). O
buduj cej roli sakramentów w. wypowiedzia si Sobór w Konstytucji
dogmatycznej o Ko ciele (KK 11). Ka dy sakrament jest wej ciem we
wspólnot z Chrystusem, w Jego ycie, mier i zmartwychwstanie oraz
wej ciem we wspólnot ko cieln .
Buduj ca. rola chrztu polega na tym, e jest sakramentem w czaj cym
cz owieka w organizm Ko cio a. Jest znakiem przynale no ci do
Chrystusa i Jego kap skiej spo eczno ci.
Wi z Chrystusem i Jego Ko cio em zostaje pog biona przez sa-
krament bierzmowania, czyli przez nowe udzielenie si Ducha wi tego,
dzi ki czemu bierzmowany staje si wiadkiem, misjonarzem oraz
obro Ko cio a jako powszechnego znaku zbawienia.
Buduj rol w szczególny sposób spe nia Ofiara Eucharystyczna,
która gromadzi Ko ció lokalny, b cy cz ci i znakiem Ko cio a po-
wszechnego.
Pojednanie grzesznika z Bogiem i spo eczno ci ko cieln , dokonuje si
w sakramencie pokuty, to rzeczywisto ci ci le ze sob zwi zane.
Grzesznik bowiem pojednany z Bogiem wchodzi z powrotem do wi-
dzialnej spo eczno ci Ko cio a, spo eczno ci eucharystycznej.
Buduj rol w Ko ciele w specjalny sposób spe niaj tak zwane
sakramenty spo eczne. One najwyra niej buduj wspólnot ludu Bo ego.
Kap stwo we wszystkich swoich stopniach upowa nia i uzdalnia do
by Bo ej w Ko ciele, do kszta towania wspólnoty poprzez g oszenie
owa Bo ego, u wi canie ludu i kierowanie jego yciem duchowym
(KK roz.HI).
Buduj rol ma stwa obrazuje zwi zek z tajemnic mi ci
Chrystusa do Ko cio a. Ma stwo spe nia swoj rol buduj po-
przez wype nianie zada w odniesieniu do siebie i ca ej spo eczno ci,
czyli poprzez u wi canie si wzajemne ma onków i u wi canie ludu
Bo ego przez chrze cija skie wychowanie dzieci. Ma stwo jest pod-
walin rodziny, spo ecze stwa i Ko cio a.
265
Oddawanie czci Bogu wspomina Konstytucja o liturgii jako trzeci cel sakramentów.
Nie bez powodu t funkcj Sobór umie ci po funkcji u wi caj cej i buduj cej. We
wspó czesnej teologii zwraca si uwag na to, e kult jest odpowiedzi cz owieka na
objawienie si Boga i na Jego u wi caj ce dzia anie. Wszystkie sakramenty
wi caj cz owieka i przygotowuj go do oddawania Bogu nale nego Mu kultu. W
szczególny sposób rol t spe niaj sakramenty wyciskaj ce charakter niezatarty,
który jest udzia em w kap stwie Chrystusa. Polega to na udziale w
dobrodziejstwach Bo ych, na ich otrzymywaniu i przekazywaniu innym (S. Th. III,
63,2 i 3).
Konstytucja o liturgii uczy o roli chrztu jako powo aniu do kultu. Widzimy to w
stwierdzeniu, e prawdziwi czciciele oddaj cze Ojcu w duchu i prawdzie, a
takich w nie czcicieli chce mie Ojciec (J 4, 23) i e wierni s rodzajem
wybranym, królewskim kap stwem, narodem wi tym, ludem nabytym (l P 2,9).
Przez charakter chrztu wierni s uzdolnieni, uprawnieni i zobowi zani do udzia u w
liturgii, która jest najdoskonalszym kultem Boga, w sposób jaki im przys uguje.
OWO — WIARA — SAKRAMENT
Artyku 9 Konstytucji o liturgii stwierdza, e s owo Bo e doprowadza
cz owieka do wiary, która z kolei budzi w nim pragnienie po czenia si z
Bogiem, co urzeczywistnia si w sakramentach wi tych. Odno ny tekst brzmi:
"Zanim ludzie mog zbli si do liturgii, musz by wezwani do wiary i
nawrócenia: jak e b wzywa Tego, w kogo nie uwierzyli? Albo jak uwierz
temu, którego nie us yszeli? A jak pos ysz , skoro im nikt nie g osi? (Rz 10,14).
Dlatego Ko ció g osi niewierz cym or dzie zbawienia, aby poznali jedynego
prawdziwego Boga i Jego wys annika Jezusa Chrystusa. Wierz cym za aby
przygotowa ich do sakramentów i ycia chrze cija skiego".
owo Bo e w liturgii ma znaczenie fundamentalne, przygotowawcze,
poniewa sam "Chrystus jest obecny w swoim s owie, albowiem gdy czyta
si w Ko ciele Pismo wi te wtedy On sam mówi" (KL 7). "W liturgii Bóg
sam przemawia do swego ludu, Chrystus w dalszym ci gu g osi Ewangeli "
(KL 33). G oszenie s owa Bo ego jest zwiastowaniem "przedziwnych dzie
Bo ych w dziejach zbawienia, czyli w mis-
266
terium Chrystusowym, które zawsze jest obecne i dzia a, zw aszcza w
obrz dach liturgicznych" (KL 35).
Sakrament jest ród em aski, lecz jego owocno zale y od wiary i
usposobienia przyjmuj cego. S owo Bo e spe nia w nie to zadanie w
liturgii przez pobudzanie wiary w uczestnikach. "Wiara ze s uchania, tym
za , co si s yszy jest s owo Chrystusa" (Rz 10,17). Ten porz dek
chronologiczny: s o w o — w i a r a — s a k r a m e n t stwierdza
si w praktyce pierwotnego Ko cio a. Udzielanie chrztu np. by o
uwie czeniem przepowiadania s owa Bo ego i przypiecz towaniem wiary
kandydatów. Chrzest by przez aposto ów pojmowany i przedstawiany
jako tajemnica wiary. Konieczno wiary jako przygotowania do
udzia u w sakramentach podkre laj tak e Ojcowie Ko cio a. Jan Chry-
zostom np. powiada, e w sakramencie rzecz Boga jest udzielanie aski,
a rzecz cz owieka wyra anie swej wiary (Horn. PG 59,76). w.
Augustyn (In lo. PL 35,1428) powiada, e sam Chrystus jest tym, który
chrzci i rozgrzesza. Sakramenty, uczy on, s znakami wiary ca ego ludu
Bo ego. Wiara jest pierwszym aktem cz owieka, który pod wp ywem
aski, przez Chrystusa nawi zuje czno z Bogiem. Z kolei Chrystus
oddaje si wierz cemu przez sakrament. Przez s owo, wiar i sakrament
Ko ció osi ga zbawienie.
Wa ne jest równie stwierdzenie Soboru o sakramentach, które "jako
znaki, maj tak e poucza . Sakramenty wiar nie tylko zak adaj , lecz
za pomoc s ów i rzeczy daj jej wzrost, umacniaj j i wyra aj .
usznie wi c nazywa si je sakramentami wiary. Udzielaj one aski,
ale ich sprawowanie jak najlepiej usposabia równie wiernych do owo-
Qnej»o przyj cia aski, do oddawania Bogu nale nej czci i pe nienia
mi ci bli niego. St d wa jest rzecz , aby wierni atwo mogli roz-
umie znaki sakramentalne i gorliwie je przyjmowa , gdy ustanowione s
dla podtrzymywania ycia chrze cija skiego" (KL 59). W sposób
zwi y uj te jest zagadnienie wspó pracy mi dzy Bogiem a cz owie-
kiem. Znaki sakramentalne wymagaj wtajemniczenia w ich znaczenie,
wymagaj pouczenia, katechezy, i to tak d ugo, a wierni zrozumiej
ich sens, a stan si one dla nich czytelne i same swoj symbolik
poucza . Przede wszystkim chodzi o dostrze enie w znaku sakra-
mentalnym rzeczywisto ci nadprzyrodzonej. Sprawowanie sakramentów
wi tych domaga si wi c przepowiadania s owa Bo ego, które o ywia
wiar i wprowadza w istot tych wi tych znaków zbawienia.
267
 WTAJEMNICZENIE CHRZE CIJA SKIE
RYT ONY
Chrze cija kie pos annictwo, to g oszenie królestwa Bo ego. Królestwo
to na ziemi zapocz tkowa Chrystus Pan przez swoj dzia alno , a
szczególnie przez m , mier i zmartwychwstanie.
Droga do królestwa Bo ego prowadzi przez nawrócenie, wiar i
chrzest. wi ty Marek podaje wypowied Chiystusa na temat wa no ci wiary
i chrztu: "Kto uwierzy i przyjmie chrzest, b dzie zbawiona" (Mk 16,16). U
w. Mateusza wypowied ta ma form nakazu: "Id cie i nauczajcie wszystkie
narody: udzielaj c im chrztu w imi Ojca i Syna i Ducha wi tego" (Mt
28,19). Pierwotna gmina chrze cija ska traktowa a chrzest jako bram do
ycia wiecznego, przez któr ka dy, kto chce by zbawiony, musi przej . Jest
to zgodne ze s owami Chrystusa: "Je li si kto nie narodzi z wody i z Ducha
wi tego, nie mo e wej do królestwa Bo ego" (J 3,5).
To odrodzenie cz owieka z wody i z Ducha wi tego, w pierwszych
wiekach chrze cija stwa, odbywa o si w ramach rytu z onego. Naj
cz ciej mia on miejsce we Wielk Sobot j, sk ada si z sakramentów
wtajemniczenia chrze cija skiego, do którego nale y: chrzest, bie-
rzmowanie i Eucharystia. Od IV w. sakramenty wtajemniczenia chrze -
cija skiego coraz cz ciej by y udzielane oddzielnie.
Konstytucja o liturgii w artyku ach 64-71 d y do przywrócenia pierwotnej
czno ci sakramentów wtajemniczenia i do uwydatnienia ich wewn trznego
zwi zku. D no ta w sposób najbardziej wyra ny zawarta jest w artykule 71:
"Obrz d bierzmowania nale y rozpatrzy i w ten sposób uj , aby si jasno
uwydatni cis y zwi zek tego sakramentu z ca ym wtajemniczeniem
chrze cija skim. Dlatego wypada, aby przyj cie tego sakramentu poprzedza o
odnowienie przyrzecze z onych na chrzcie".Ogólny Wst p do Obrz dów
chrztu, tak przedstawia wtajemniczenie chrze cija skie:
"Ludzie uwolnieni z mocy ciemno ci przez sakramenty chrze ci-
ja skiego wtajemniczenia razem z Chrystusem umarli, razem z Nirn po-
268
grzebani i zmartwychwstali, otrzymuj Ducha przybrania za synów i
odprawiaj z ca ym ludem Bo ym pami tk mierci i zmartwychwstania
Pa skiego".
"Przez chrzest wszczepieni w Chrystusa staj si ludem Bo ym, a
otrzymawszy odpuszczenie wszystkich grzechów, zostaj wyniesieni ze
stanu naturalnego do stanu przybranych synów. Odrodzeni z wody i z
Ducha wi tego, staj si nowym stworzeniem i przez to zostaj
nazwani synami Bo ymi i nimi rzeczywi cie s ".
"Naznaczeni darem tego Ducha wi tego w sakramencie bierzmo-
wania, tym dok adniej upodabniaj si do Pana i nape niaj Duchem
wi tym, tak aby nios c o Nim wiadectwo wiatu, doprowadzi jak
najrychlej Cia o Chrystusa do pe ni".
"Uczestnicz c nast pnie w zgromadzeniu eucharystycznym, przyjmuj
Cia o Syna Cz owieczego i pij Jego Krew, aby otrzyma ycie wieczne i
wyra jedno ludu Bo ego; ofiaruj c za siebie razem z Chrystusem,
maj udzia w powszechnej Ofierze, któr jest ca a spo eczno
odkupionych, sk adana Bogu przez Najwy szego Kap ana. Modl si
tak e, aby przez pe niejsze dzia anie Ducha wi tego ca y rodzaj ludzki
sta si jedn Rodzin Bo ".
"Te trzy sakramenty wtajemniczenia chrze cija skiego tak si ze sob
cz , e doprowadzaj do pe nej dojrza ci wyznawców Chrystusa,
którzy pe ni w Ko ciele i w wiecie pos annictwo w ciwe ca emu lu-
dowi chrze cija skiemu" (nr 1-2).
Odnowione obrz dy chrztu doros ych przywróci y t szczególn cz-
no wewn trzn i czasow trzech sakramentów inicjacji chrze cija skiej.
Podobnie odnowione obrz dy bierzmowania przewiduj odnowienie
przyrzecze sk adanych na chrzcie wi tym. Komunia wi ta ukazana
jest jako szczyt ca ej uroczysto ci bierzmowania.
Zwyczaj za odnawiania przyrzecze chrzestnych w dniu pierwszej
Komunii wi tej u wiadamia wiernym czno chrztu z Eucharysti .
Sakramenty inicjacji chrze cija skiej stanowi jedn ca tak pod
wzgl dem teologicznym i historycznym, jak równie liturgicznym.
Jedno ta znalaz a swój wyraz w odnowionych obrz dach sakramental-
nych. Jest to wynik d ugich poszukiwa i mudnych studiów historycz-
nych, teologiczno-liturgicznych i pastoralnych.
269
 CHRZEST
ASPEKT HISTORYCZNO-LITURGICZNY
Chrzest ustanowiony przez Chrystusa, praktykowany by we wszystkich
gminach chrze cija skich od samego pocz tku (Mt 28,19; Mk 16, 15; Dz
2,38-41; 8,12; Rz 6,3; l Kor 12,13). Obrz d chrztu by wtedy bardzo
prosty. By a to k piel oczyszczaj ca w imi Trójcy Przenaj wi tszej
(Mt 28,19). Wed ug w. Paw a oznacza o to zanurzenie si w mier
Chrystusa i wspó zmartwychwstanie z Nim do nowego ycia (Rz 6,3; Koi
2,17) w Jego wi tym Ko ciele.
Z doros ymi chrzczono tak e dzieci (Dz 11,14; 16,15.31-34). Oprócz
Dziejów Apostolskich, praktyk tak potwierdzaj pisarze chrze cija scy,
jak np. Hipolit Rzymski, który pisze, e do sakramentów inicjacji
razem z doros ymi sz y tak e dzieci.
Did che (8,1-4) zawiera przepisy dotycz ce chrztu: "A za co do chrztu, w
ten chrzcijcie sposób: wszystko to wymawiajcie i chrzcijcie: w imi Ojca i
Syna i Ducha wi tego; w wodzie bie cej. Je li za nie masz wody bie cej,
chrzci] w innej wodzie, a je li nie mo esz w zimnej, tedy w cieplej. Wylej
trzykrotnie wod na gtow : W imi Ojca i Syna i Ducha wi tego. Przed
chrztem za niech poszcz chrzciciel i chrze niak, i inni, którzy mog ; ka
przecie chrze niakowi po ci dzie lub dwa dni przedtem".
W epoce starochrze cija skiej chrzest otrzymywa coraz bogatsz
szat obrz dow , która w V i VI w. osi gn a swój szczyt. W tej epoce w
Rzymie obrz dy zwi zane z chrztem roz one by y na trzy etapy:
przygotowanie dalsze, bli sze i chrzest.
Przygotowanie d a l s z e obejmowa o wszystkich kandydatów zwanych
katechumenami. Poganin, który decydowa si zosta chrze cijaninem,
zg asza si u diakona, kap ana lub biskupa, w towarzystwie
chrze cijanina zwanego p o r c z y c i e l e m .
Po zbadaniu szczero ci i dobrej woli kandydata, odprawiano nad
nim pierwsze obrz dy liturgiczne, z onene z nast puj cych elementów:
— naznaczenie czo a znakiem krzy a (signatio),
— tchnienie na kandydata (exsufflatio), oznaczaj ce odp dzenie sztana,
— modlitwa z na eniem r k (impositio manus),
— podanie soli do skosztowania, co oznacza o oczyszczenie,
270
Kandydata zapisywano w poczet k a t e c h u m e n ó w . Kate-
chumenat trwa od dwóch do trzech lat, a jego ewentualne skrócenie
zale o od gorliwo ci kandydata. W Rzymie katechumenów nazywano s
u c h a j c y m i (audientes), poniewa ca e ich przygotowanie dalsze
polega o g ównie na s uchaniu s owa Bo ego i nauk wprowadzaj cych ich
w chrze cija ski styl ycia.
Przygotowanie b l i s z e obejmowa o okres kilku tygodni przed
chrztem. Gdy ko czy si czas próby, katechumeni mogli ubiega si o
dopuszczenie ich do chrztu wi tego. Gdy chrztu udzielano we Wielk
Sobot , wtedy przygotowanie bli sze obejmowa o okres Wielkiego
Postu. Na pocz tku Wielkiego Postu, odpowiednio przygotowanych
kandydatów dopuszczano do grona w y b r a n y c h (elec-ti). Wybranych
obowi zywa y wiczenia duchowne, takie jak: modlitwa, post,
egzorcyzmy, s uchanie katechez, poznawanie prawd objawionych i zasad
moralnych, udzia w liturgii s owa Bo ego, a przede wszystkim
wchodzenie w ycie chrze cija skie.
Podczas niektórych zebra poddawano wybranych egzaminowi. Zeb-
rania te nazywano skrutyniami (scrutinium = badanie). Chrzest mia
wielkie znaczenie dla ca ej gminy chrze cija skiej, dlatego niektóre
skrutynia odbywa y si publicznie, przed zgromadzon gmin zwo an
przez biskupa. Oko o 500 roku i przez ca y wiek nast pny by y trzy
takie publiczbe skrutynia. Odbywa y si one w trzeci , czwart i pi
niedziel Wielkiego Postu. Ostatnie wspólne zebranie wybranych mia o
miejsce w Wielk Sobot rano. Wtedy kap an przyst powa do uroczy-
stego obrz du "otwierania uszu" (effeta) na s owo Bo e. Potem nast -
powa ostatni publiczny egzamin kandydatów, polegaj cy na odrecyto-
waniu Sk adu Apostolskiego przez ka dego wybranego z osobna (reddi-tio
symboli) i Modlitwy Pa skiej.
Od VI wieku adeptami do chrztu by y ju przewa nie dzieci. St d w
ceremoniale chrzestnym zasz y pewne zmiany. Ustali a si symboliczna
liczba "siedmiu" skrutyniów, ze wzgl du na siedem darów Ducha
wi tego (Ordo R. XI,81: secundum formom septem donis Spiritus San-
cti). Skrutynia te, poza nazw , nie mia y nic wspólnego z dawnymi.
By y to raczej pbrz dy wykonywane nad dzie mi przynoszonymi do
ko cio a siedmiokrotnie w ci gu Wielkiego Postu.
Obrz dy sakramentu chrztu w. odbywa y si we Wielk Sobot
wieczorem, w ramach obrz dów Wigilii Paschalnej. Przebieg ca ej uro-
czysto ci odbywa si w takim porz dku, jaki zachowa si w sakra-
mentarzach: gelazja skim i gregoria skim.
271
 Istnia wtedy tylko jeden obrz d chrztu, stosowany tak przy chrzcie
doros ych, jak i przy chrzcie dzieci. Wielokrotne przynoszenie dzieci do
ko cio a by o uci liwe, dlatego te najpierw na terenie Galii po czono
wszystkie skrutynia w jedn ca i do czono do w ciwego obrz du
chrztu. Ryt ten stosowano z regu y przy chrzcie dzieci, chocia ich
sytuacj zupe nie ignorowa . Traktowa je bowiem jako osoby doros e. W
ich imieniu odpowiedzi przy obrz dzie udzielali rodzice lub chrzestni
(pierwotnie czyni to rzecznik).
W XVI w. Alberto Castellani w dzie ku pod tytu em Liber sacerdo-
talis, w 1623 r. uporz dkowa mi dzy innymi obrz dy chrztu. Przygotowa
obrz dy chrztu doros ych (ordo baptismi adultorum) oraz obrz dy chrztu
dzieci (ordo baptismi parvulorum). Obrz dy chrztu dzieci w istocie byty te
same, co obrz dy dla doros ych. By y jedynie krótsze w porównaniu z
obrz dami chrztu dla doros ych. Na dziele A. Castellanie-go opar o si
potrydenckie Rituale Romanum, opublikowane w 1614 roku przez
papie a Paw a V. W tej wersji obrz dy chrztu przetrwa y do naszych
czasów.
Dopiero Sobór Watyka ski II poleci przepracowa dotychczasowe
obrz dy chrztu doros ych i u obrz dy chr/tu dzieci. W rezultacie
powsta y pierwsze w dziejach Ko cio a obrz dy chrztu dzieci, uwzgl d-
niaj ce ich sytuacj .
OBRZ DY CHRZTU DZIECI
Dnia 15 maja 1969 r. Kongregacja Obrz dów og osi a nowe obrz dy
chrztu dzieci. Staraniem Episkopatu Polski, stosownie do przepisów
Konstytucji o liturgii i instrukcji wykonawczych, obrz dy te zosta y
przet umaczone i dostosowane do tradycji i warunków polskich. Zat-
wierdzone przez Kongregacj Kultu Bo ego dnia 14 pa dziernika 1970 roku
"Nowe obrz dy chrztu dzieci" (Katowice 1972 r.) wesz y w ycie od
Wielkanocy 1972 roku. W my l zasady, "aby formy nowe wyrasta y
organicznie z form ju ostniej cych" (KL 23), nowe obrz dy chrztu dzieci
tkwi w zdrowych tradycjach liturgicznych, uwzgl dniaj c w pe ni sytuacj
dziecka. Obrz dy te podkre laj równie rol rodziców dziecka, tak w
obrz dach, jak i w yciu chrze cija skim. Tak e ca a miejs-owa spo eczno
chrze cija ska winna interesowa si chrztem i nowym cz onkiem parafii i
ca ego Ko cio a.
Kto ma chrzci ? W staro ytno ci chrze cija skiej, kiedy przewa o
duszpasterstwo miejskie, s z a f a r z e m sakramentu chrztu wi -
272
tego najcz ciej by biskup. W miar , jak rozwija o si duszpasterstwo
wiejskie, coraz cz ciej szfarzami zwyczajnymi byli kap ani. Dzisiaj,
wed ug Wprowadzenia do nowych obrz dów chrztu, zwyczajnymi szafa-
rzami s b i s k u p i , k a p a n i i d i a k o n i . Udzielaj c tego
sakramentu maj oni pami ta , e dzia aj w Ko ciele i w imieniu
Chrystusa, moc Ducha wi tego. Starannie winni g osi s owo Bo e i
starannie wykonywa poszczególne obrz dy chrztu, Szafarze winni si
wystrzega wszelkich czynno ci, które mog yby by uznane przez
wiernych za okazywanie komu szczególnych wzgl dów.
Gdyby nie by o zwyczajnego szafarza, a yciu nieochrzczonego dziecka
zagra oby niebezpiecze stwo, wtedy chrztu udzieli mo e, a nawet
powinien ka dy chrze cijanin, a nawet ka dy inny cz owiek, kieruj cy si
ciw intencj . Trzeba mie wtedy:
— intencj ochrzczenia dziecka, tak jak to Ko ció czyni,
— trzeba pola g ow dziecka zwyk wod ,
— wypowiadaj c równocze nie s owa:
"N. ja ciebie chrzcz w imi Ojca i Syna, i Ducha wi tego".
Gdy niebezpiecze stwo mierci dziecka nie jest bezpo rednie, wtedy w
miar mo no ci, chrzci powinien katolik wiecki, pos uguj c si
skrócon form , znajduj si w trzecim rozdziale "Obrz dów chrztu
dzieci" (nr 131-137). Ktokolwiek udziela chrztu, niech wykonuje obrz d
dok adnie i pobo nie, niech si stara tak e, aby wszystkim okaza y-
czliwo i uprzejmo — powiada Wprowadzenie do obrz dów chrztu.
Kogo nale y chrzci ? Chrzczono doros ych, którzy sami o to prosili,
oraz dzieci, które przynosili rodzice chrze cija scy. Podstawy chrzczenia
doros ych nigdy nie podwa ano. Gdy natomiast chodzi o chrzest dzieci, to
nieraz zadawano sobie pytanie: na jakiej podstawie chrzci si dzieci,
które przecie nie u ywaj rozumu? W historii by o zawsze tak, e
chrzczono dzieci dlatego, poniewa dos ownie rozumiano s owa Chrystusa
Pana: "Kto si nie odrodzi z wody i z Ducha wi tego, nie mo e wej
do nieba" (J 3,5). Chrzczono dzieci na podstawie pro by rodziców i w
oparciu o wiar Ko cio a, któr wyra ali tak rodzice dziecka jak i inni
wierni bior cy udzia w obrz dach chrztu.
Tak samo jest dzisiaj. Wszyscy obecni na chrzcie, reprezentuj Mat-k -
Ko ció , wspólnot wierz cych i wi tych, która wszystkim i ka demu z
osobna daje dar ycia wiecznego. Jednak, gdzie wiara rodziców i ich
gotowo do chrze cija skiego wychowania dziecka stoi pod znakiem
zapytania, tam te pod znakiem zapytania stoi prawo do chrzczenia
dziecka. W takich wypadkach nowe obrz dy chrztu przewiduj od-
273
 enie tego sakramentu na czas pó niejszy, w celu odpowiedniego
przygotowania rodziców (nr 25).
Po funkcji celebransa, r o d z i c e dziecka odgrywaj najwa niejsz
rol w obrz dach chrztu, gdy rodzi si ono z wody i i. Ducha wi tego
do nowego ycia nadprzyrodzonego. Wprowadzenie do nowych
obrz dów chrztu postawi zasad : "Z porz dku natury wynika, e przy
chrzcie zadanie i czynno ci rodziców dziecka s wa niejsze ni
zadania chrzestnych". W ramach obrz dów chrztu rodzice prosz pub-
licznie o chrzest dla swojego dziecka; bezpo rednio po celebransie
kre na czole dziecka znak krzy a, odrzekaj si szatana i sk adaj
wyznanie wiary; nios niemowl do chrzcielnicy; trzymaj zapalon
wiec i na ko cu obrz dów otrzymuj specjalne b ogos awie stwo.
Instytucja rodziców chrzestnych powsta a z trzech funkcji historycz-
nych, a mianowicie z por czyciela, pomocnika i rzecznika. P o r -
c z y c i e l przyprowadza kandydata do diakona lub kap ana i r czy
za jego szczero w d eniu do przyj cia sakramentu chrztu (Hipolit Rz.).
P o m o c n i k us ugiwa przy obrz dzie chrztu, czyli by osob
liturgiczn (diakon, diakonisa). W przypadku udzielania chrztu poza
normalnymi terminami, pomocnik bra w opiek katechumena i
indywidualnie przygotowywa do chrztu, staj c si dla niego jakby
ojcem duchownym. R z e c z n i k wyst powa przy chrzcie dzieci, aby w
ich imieniu odpowiada i sk ada przyrzeczenia chrzestne. Bra on
równie na siebie trosk o dziecko i r czy za jego chrze cija skie
wychowanie (Tertulian, Augustyn).
Od IX wieku powszechn sta a si nazwa aci ska p a t r i n i, która
znaczy tyle, co rodzice chrzestni, kumowie. Stali si oni por -
czycielami, pomocnikami i rzecznikami dziecka tak przy chrzcie, jak i
na chrze cija skiej drodze jego ycia. W XV w. by o trzech chrzestnych,
a od Soboru Trydenckiego dwóch.
Obecnie Wst p do obrz dów chrztu powiada, e dla ka dego dziecka
wolno wybra ojca i matk chrzestn . Rodzice i chrzestni sk adaj
wyznanie wiary we w asnym imieniu, a nie w imieniu dziecka. Dlatego
na chrzestnych nale y wybiera takie osoby, które mog szczerze z
to wyznanie. Chrzestny musi by wystarczaj co dojrza y do tego
zadania, który sam przyj chrzest, bierzmowanie i Eucharysti , nale y do
Ko cio a katolickiego, a prawo nie zabrania mu pe ni tej funkcji.
Kiedy nale y chrzci ? W czasach apostolskich chrzczono w ka dym
czasie. Wprowadzenie wspólnego przygotowania kandydatów do chrztu,
domaga o si ustalenia pewnych okre lonych dni do jego udzielania.
274
Ten zbiorowy chrzest móg odbywa si uroczy cie. Ju Tertulian (De
bapt. c. 19) wylicza Wielkanoc i Zielone wi tki jako ulubione terminy
uroczystego chrztu. Wielkanic wybrano jako dzie Zmartwychwstania
Chrystusa, poniewa chrzest jest sakramentem wspó zmartwychwstania z
Chrystusem. Natomiast Zielone wiata wybrano, poniewa chrzest jest
sakramentem odrodzenia z wody i z Ducha wi tego (Tt 3,5).
Chrzczono tak e w Bo e Narodzenie, w dni m czenników i aposto ów. W
XIII w. terminy te posz y w zapomnienie. Nowe Obrz dy chrztu zalecaj
udzielanie tego sakramentu w Wigili Wielkanocn lub w niedziele,
które s Pasch cotygodniow .
W ustalaniu daty chrztu nale y si kierowa stanem zdrowia dziecka i
matki, aby^ mog a osobi cie wzi udzia w obrz dach chrzestnych.
Chodzi tak e o zapoznanie si z obrz dami chrztu rodziców i chrzest-
nych. Gdy wszystko uk ada si normalnie, to chrzest ma mie miejsce w
p i e r w s z y c h t y g o d n i a c h po urodzeniu si dziecka.
Gdzie nale y chrzci ? Pierwotnie do chrztu wybierano miejsca,
gdzie by a "woda ywa" (Justyn, Apol. 1,61), a wi c ród a, rzeki, morze.
Pó niej w wi kszych miastach budowano b a p t i s t e r i a z
basenem, w którym woda przep ywa a. By y to kaplice chrzcielne
stoj ce osobno obok ko cio a. Od VIII i IX wieku k a p l i c e
c h r z c i e l n e po czono z ko cio em. Od XI w. spotyka si
coraz wi cej c h r z c i e l n i c , umieszczanych wewn trz ko cio ów
parafialnych, ustawianych w ró nych miejscach.
We Wst pie do obrz dów chrztu czytamy: chrzcielnica, z której wy-
ywa woda do chrztu, albo w której si j przechowuje, niech b dzie
przeznaczona wy cznie do chrztu i w pe ni godna tego, aby tam
chrze cijanie odradzali si z wody i z Ducha wi tego. Bez wzgl du na
to, czy mie ci si ona w jakiej kaplicy wewn trz lub obok ko cio a,
czy te w samym ko ciele na widoku wiernych, tak j nale y urz dzi ,
by w obrz dach chrztu mog o uczestniczy wiele osób.
Woda do chrztu ma by naturalna i czysta, tak z uwagi na prawdzi-
wo znaku - symbolizuje oczyszczenie duchowe - jak i ze wzgl dów
higienicznych. Wod po wi con w Wigili Paschaln powinno si za-
chowa na ca y okres Wielkanocy i ni chrzci , dla podkre lenia -
czno ci tego sakramentu z misterium paschalnym. Po dane jest, aby
poza okresem wielkanicnym wi ci wod przy ka dym chrzcie. Woda
wtedy jest wie a, a symbolika chrztu pe niejsza.
275
 Imi chrzestne pojawi o si pod koniec redniowiecza. W pierwszych
wiekach doro li kandydaci do chrztu mieli ju swoje imiona. Pó niej
nadawanie imion dzieciom odbywa o si niezale nie od chrztu. Dopiero w
czasach nowo ytnych (Rituale Romanum) pojawi a si ten-dancja do
nadawania imion wi tych. Tendancja ta istnieje nadal. Oddaje si w ten
sposób dziecko w szczególn opiek wi temu.
Nowe obrz dy zwracaj uwag na j> r z y g o t o w a n i e do chrztu
oraz do wype niania sk adanych przyrzecze . Chodzi o przygotowanie
intelektualne i duchowe wszystkich zaanga owanych przy obrz dach
chrztu wi tego. Przygotowanie do chrztu ma obj ca wspólnot
parafialn , która przez ten sakrament otrzymuje nowych cz onków.
Niemowl tak przed, jak i po chrzcie, ma prawo do mi ci ze strony
wspólnoty chrze cija skiej.
Do zada duszpasterzy nale y odpowiednie przygotowanie i pomoc
rodzicom i chrzestnym do wiadomego i czynnego udzia u w obrz dach
chrztu. W tym celu mo na pos si odpowiedni literatur : ksi kami,
katechizmami, listami, naukami przed chrztem i wszelkimi dost pnymi
rodkami. Obrz dy winny odbywa si z nale yt godno ci i, w miar
mo no ci, uwzgl dnia yczenia rodziny.
Na kap anie, rodzicach, chrzestnych, katechetach i ca ej spo eczno ci
parafialnej spoczywa obowi zek katolickiego wychowania nowo ochrz-
czonych, przygotowania ich do sakramentu bierzmowania i do uczest-
nictwa we Mszy i Komunii wi tej.
Porz dek obrz dów chrztu dzieci jest nast puj cy:
1. Obrz d przyj cia dzieci lub jednego dziecka:
— pozdrowienie rodziców i chrzestnych,
— rozmowa z rodzicami i chrzestnymi (dialog),
— s owo do dzieci i naznaczenie ich znakiem krzy a.
2. Liturgia s owa Bo ego:
— czytanie Pisma wi tego,
— homilia,
— modlitwa powszechna,
— modlitwa z egzorcyzmem i w enie r ki.
3. Liturgia sakramentu:
— po wi cenie wody chrzcielnej lub dzi kczynienie nad wod ju
po wi con ,
— wyrzeczenie si z a,
— wyznanie wiary,
276
— chrzest,
— namaszczenie Krzy mem wi tym,
— w enie bia ej szaty,
— wr czenie zapalonej wiecy chrzcielnej. 4.
Obrz dy ko cowe:
— procesja do o tarza,
— przemówienie ko cowe,
— Modlitwa Pa ska,
— b ogos awie stwo.
Celebrans w szatach (alba lub kom a i stu a), które maj by uro-
czyste (bia a kapa), udaje si do drzwi ko cio a lub tam, gdzie oczekuj
na niego rodzice z dzie mi i chrzestnymi. Wita zebranych:
— Pan z wami, lub Niech b dzie pochwalony Jezus Chrystus. W
krótkiej rozmowie z rodzicami celebrans pyta:
— Jakie imi wybrali cie dla swojego dziecka?
Po otrzymaniu odpowiedzi, celebrans pyta dalej:
— O co prosicie Ko ció Bo y dla N.?
Odpowied rodziców brzmi:
— O chrzest.
Zarówno celebrans, jak i rodzice nie s ograniczeni do jednej tylko
odpowiedzi. Mog pyta i odpowiada inn formu , np. o wiar , o ask
Chrystusa, o przyj cie do Ko cio a, o ycie wieczne... ywia to udzia
rodziców i chrzestnych w obrz dach. Sprzyja lepszemu przystosowaniu
tych formu do konkretnej sytuacji. Celebrans przypomina obowi zek
chrze cija skiego wychowania dziecka:
Prosz c o chrzest (wiar , przyj cie do Ko cio a...) dla waszego dziecka,
przyjmujecie na siebie obowi zek wychowania go w wierze, aby za-
chowuj c Bo e przykazania, mi owa o Boga i bli niego, jak nas nauczy
Jezus Chrystus. Czy jeste cie wiadomi tego obowi zku?
— Jeste my wiadomi.
Zwracaj c si do rodziców chrzestnych, celebrans pyta: Czy jeste cie
gotowi pomaga rodzicom tego dziecka w wype nianiu ich obowi zku?
— Jeste my gotowi. Potem zwracaj c
si do dziecka:
N., wspólnota chrze cija ska przyjmuje ci z wielk rado ci . Ja za w
imieniu tej wspólnoty znacz ciebie znakiem krzy a, a po mnie nazna-
277
 cz ci tym samym znakiem Chrystusa Zbawiciela twoi rodzice i chrzestni.
Naznaczenie krzy em czo a dziecka ko czy ryty przygotowawcze-
Oznacza ono przynale no dziecka do Chrystusa, oraz odp dzenie
szatana, który tym znakiem zosta zwyci ony. Przez ca e ycie chrze -
cijanin legitymuje si krzy em Chrystusa.
Celebrans zaprasza nast pnie do udzia u w liturgii s owa Bo ego. Do
wyznaczonego miejsca wszyscy udaj si procesjonalnie. W tym czasie
mo na piewa Psalm 85 lub stosown pie . Gdy chrzest po czony jest
z Msz wi , wtedy piewa si pie na wej cie.
Na liturgi s owa Bo ego sk ada si jedno lub dwa czytania biblijne.
Gdy s dwa czytania, wtedy wskazane jest, aby pierwsze by o ze Starego
Testamentu. Rozdzia pi ty Rytua u zawiera oko o dwadzie cia perykop
biblijnych do wyboru. Przy doborze czyta nale y kierowa si po ytkiem
duchowym rodziców i obecnych, sytuacj i ich yczeniem. Mi dzy
czytaniami mo na piewa psalmy. Mo na te w ciszy rozwa s owo
Bo e. Czytanie s owa Bo ego wzmacnia wiar rodziców i obecnych,
cznie z celebransem i pog bia rozumienie chrztu.
Po czytaniach celebrans wyg asza krótk homili , w której wyja nia
przeczytany tekst i wprowadza obecnych w g bsze rozumienie tajemnicy
chrztu. Wszystkich zach ca, a przede wszystkim rodziców i chrzestnych
do ochotnego wype niania obowi zków zwi zanych z chrztem. Po homilii
zaleca si chwil ciszy na osobist refleksj modlitewn .
Rytua zawiera kilka zestawów modlitwy powszechnej do wyboru. W
poszczególnych wezwaniach uwzgl dnia si dzieci przyniesione do
chrztu, ich rodziców, chrzestnych i obecnych cz onków wspólnoty
parafialnej. Wezwania mo na dostosowa do szczególnych potrzeb
rodziny. Ostatnie wezwania kieruje si do wi tych Pa skich, Doda
mo na tak e wezwania kierowane do patronów chrzczonych dzieci, do
patrona ko cio a lub parafii.
Podczas liturgii s owa Bo ego dzieci mog by w zakrystii lub innym
pomieszczeniu, pod fachow opiek . W czasie modlitwy powszechnej
wnosi si je do ko cio a na liturgie sakramentu chrztu. Celebrans
rozpoczyna j od modlitwy z egzorcyzmem, która brzmi:
"Wszechmog cy wieczny Bo e, Ty pos na wiat swojego Syna, aby
oddali od nas moc szatana, ducha nieprawo ci, a cz owieka wyrwanego z
ciemno ci przeniós do przedziwnego Królestwa Twojej wiat ci; pokornie
Ci b agamy, aby to dziecko uwolni od grzechu pierworodnego
278
i uczyni swoj wi tyni i mieszkaniem Ducha wi tego... Niech ci broni
moc Chrystusa Zbawiciela, który yje i króluje na wieki wieków".
Po tej modlitwie celebrans k adzie r na dziecku w milczeniu. Ma to
sens starochrze cija ski który oznacza, e dziecko to nale y ju do
Chrystusa i Ko ció bierze je pod swoj opiek . Ze piewem wszyscy
podchodz do chrzcielnicy gdzie celebrans po wi ca wod chrzcieln . W
krótkich s owach przygotowuje obecnych na ten obrz d:
Módlmy si , aby Bóg wszechmog cy obdarzy to dziecko nowym y-
ciem z wody i z Ducha wi tego.
Rytua zawiera kilka formu na po wi cenie wody. Pierwsza z nich
brzmi nast puj co:
"Bo e, Ty niewidzialn moc dokonujesz rzeczy niezwyk ych przez sa-
kramentalne znaki. Ty w ci gu dziejów zbawienia przygotowa wod
przez Ciebie stworzon , aby wyra a ask chrztu wi tego. Na pocz tku
wiata Twój duch unosi si nad wodami, aby ju wtedy woda nabra a
mocy u wi cania: Bo e: Ty nawet w wodach potopu da nam obraz
odrodzenia, bo ten sam ywio po kres wyst pkom i da pocz tek
cnotom. Bo e, Ty sprawi , e synowie Abrahama przeszli po suchym
dnie Morza Czerwonego, aby naród wyzwolony z niewoli faraona sta si
obrazem przysz ej spo eczno ci ochrzczonych. Bo e, Twój Syn, ochrzczony
przez Jana w wodach Jordanu zosta namaszczony Duchem wi tym, a
gdy wisia na krzy u, z Jego boku wyp yn a krew i woda. Po swoim za
zmartwychwstaniu nakaza uczniom: "Id cie i nauczajcie wszystkie narody
udzielaj c im chrztu w imi Ojca i Syna i Ducha wi tego". Wejrzyj na
swój Ko ció i racz mu otworzy ród o chrztu wi tego. Niechaj ta woda
przez Ducha wi tego otrzyma ask Twojego Jednorodzonego Syna, aby
cz owiek stworzony na Twoje podobie stwo i przez sakrament chrztu
obmyty z wszelkich brudów grzechu, odrodzi si z wody i z Ducha wi tego
do nowego ycia dziecka Bo ego (celebrans dotyka r wody): Prosimy
Ci , Panie, niech przez Syna Twojego zst pi na t wod moc Ducha
wi tego, aby wszyscy przez chrzest pogrzebani razem z Chrystusem w
mierci, z Nim te powstali do nowego ycia".
Powy sza modlitwa ma uroczyst form prefacji i obfit tre
teologiczn . Pierwsze zdanie zawiera stwierdzenie, e Bóg przy
dokonywaniu rzeczy niezwyk ych, duchowych, pos uguje si widzialnymi
znakami. Pierwsza cz modlitwy jest anamnez , czyli wspomnieniem
279
wa nych wydarze zbawczych z historii wi tej, przy dokonywaniu których
Pan Bóg pos si wod : stworzenie, potop, przej cie przez Morze
Czerwone, chrzest Chrystusa w Jordanie, mier Chrystusa na krzy u i
przebicie Jego boku, z którego wyp yn a krew i woda. W anamnezie kryje
si równocze nie dzi kczynienie za te wszystkie wydarzenia zbawcze
dokonane przez Niego w historii zbawienia.
Przytoczenie Chrystusowego nakazu udzielania chrztu, stanowi
przej cie od anamnezy do epiklezy, czyli pro by skierowanej do Ducha
wi tego o u wi cenie wody. Duch wi ty jest ukazany jako przycho-
dz cy od Chrystusa. W ko cu podkre lona jest teologia wi tego Paw a o
chrzcie jako mierci dla grzechu i zmartwychwstaniu z Chrystusem do
nowego ycia w asce Bo ej.
Bezpo rednim przygotowaniem do chrztu jest wyrzeczenie si z a
(szatana i grzechu) oraz wyznanie wiary, w której dziecko ma by
ochrzczone. Wprowadzeniem jest pe na tre ci modlitwa:
Drodzy rodzice i chrzestni, przyniesione przez was dziecko otrzyma z
mi ci Bo ej przez sakrament chrztu nowe ycie z wody i z Ducha wi tego.
Starajcie si wychowa je w wierze tak, aby zachowa w nim to Bo e ycie od
ska enia grzechem i umo liwi jego ustawiczny rozwój. Je eli wi c kieruj c
si wiar jeste cie gotowi podj si tego zadania, to wspominaj c swój
wiosny chrzest, wyrzeknijcie si grzechu i wyznajcie wiar w Jezusa
Chrystusa. Jest to wiara Ko cio a, w której wasze dziecko otrzymuje chrzest.
Celebrans stawia nast pnie pytania (przyrzeczenia chrzestne):
— Czy wyrzekacie si grzechu, aby w wolno ci dzieci Bo ych?
— Wyrzekamy si .
— Czy wyrzekacie si wszystkiego, co prowadzi do z a, aby was grzech nie
opanowa ?
— Wyrzekamy si .
— Czy wyrzekacie si szatana, który jest g ównym sprawc grzechu?
— Wyrzekamy si .
Wyrzeczenia te obowi zuj ka dego chrze cijanina od chwili przyj cia
chrztu. Przypomnienie sobie tych przyrzecze z okazji chrztu jest wa ne,
poniewa pozwala na nowo podejmowa ich realizacj w yciu
chrze cija skim. To samo dotyczy wyznania wiary. Celebrans pyta:
— Czy wierzycie w Boga Ojca wszechmog cego, Stworzyciela nieba i ziemi?
— Wierzymy.
— Czy wierzycie w Jezusa Chrystusa, Syna Jego Jedynego, Pana naszego,
280
narodzonego z Maryi Dziewicy, um czonego i pogrzebanego, który po-
wsta z martwych i zasiada po prawicy Ojca?
— Wierzymy.
— Czy wierzycie w Ducha wi tego, wi ty Ko ció powszechny, obcowanie
wi tych, odpuszczenie grzechów, zmartwychwstanie cia i ycie wieczne?
— Wierzymy.
W miejsce tych pyta mo na odmówi Sk ad Apostolski, lub za piewa
pie , która zawiera aby prawdy wiary, jakie s w powy szych pytaniach.
Celebrans dodaje:
Taka jest nasza wiara. Taka jest wiara Ko cio a, której wyznawanie jest
nasz chlub , w Chrystusie Jezusie, Panu naszym. — Amen.
Celebrans przyst puje do najwa niejszego obrz du, to jest do czyn-
no ci sakramentalnej. Najpierw jeszcze raz pyta rodziców i chrzestnych:
— Czy chcecie, aby N. otrzyma chrzest w wierze Ko cio a, któr przed
chwil wyznali my?
— Chcemy.
Potem przyst puje do trzykrotnego polania g owy dziecka wod
(mo e by to zanurzenie dziecka w wodzie) wypowiadaj c równocze nie
owa:
— N., JA CIEBIE CHRZCZ W IMI OJCA, I SYNA, I DUCHA
WI TEGO.
Wypada, aby zaraz po chrzcie wszyscy uczestnicy recytowali lub
piewali krótk aklamacj , np:
Chwa a Ojcu i Synowi, i Duchowi wi temu. Jak by a na pocz tku, teraz
i zawsze, i na wieki wieków. Amen.
Naznaczeni imieniem Trójcy wi tej po wi ceni s Jej na w asno i
wchodz we wspólnot z Ojcem i Synem, i Duchem wi tym.
Namaszczenie Krzy mem wi tym poprzedzone jest modlitw , która
wyja nia sens tego obrz du:
Bóg wszechmog cy, Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa, który ci
uwolni od grzechu i odrodzi z wody i z Ducha wi tego, On sam na-
maszcza ciebie Krzy mem zbawienia, aby w czony w lud Bo y wytrwa w
jedno ci z Chrystusem Kap anem, Prorokiem i Królem na ycie wiecz-
Amen.
n e.
Samo namaszczenie na szczycie g owy dziecka odbywa si w ciszy.
Ma ono swój pierwowzór w starotestamentalnych namaszczeniach kap-
281

anów i królów. Przez chrzest cz owiek uczestniczy w kap skiej, pro-
rockiej i królewskiej godno ci Chrystusa (l P 2,9). W obrz dkach
wschodnich jest jedno namaszczenie Krzy mem wi tym, które jest sa-
kramentem bierzmowania. W obrz dku rzymskim pocz tkowo by o po-
dobnie, gdy zaram po chrzcie biskup bierzmowa . W IV w. pojawi o
si podwójne namaszczanie Krzy mem: jedno przy chrzcie, a drugie w
pó niejszym terminie przy bierzmowaniu. Zwyczaj podawania Komunii w.
przy chrzcie przetrwa o do XIII w. Sakramenty wtajemniczenia
chrze cija skiego we wszystkich obrz dkach maj tendencj do trzymania
si razem.
Dalsze obrz dy wyja niaj bli ej u wi caj ce dzia anie sakramentu
chrztu. Na enie bia ej szaty jest nie tylko przypominaniem zwyczaju
pierwszych wieków chrze cija stwa, kiedy to neofici po przyj ciu chrztu
przywdziewali bia e szaty i nosili je przez ca y tydzie wielkanocny,
lecz symbolizuje nowe stworzenie, jakim cz owiek staje si przez ten
sakrament, przyoblekaj c si w Chrystusa (Rz 13,14; Gal 3, 27). Rytua
wyra a yczenie aby poszczególne rodziny same przygotowa y sukienki
chrzestne (bia e) i nie ubiera y w nie dzieci przed chrztem.
Wk adaj c bia szat na dziecko, celebrans mówi:
N., sta si nowym, stworzeniem i przyoblek si w Chrystusa, dlatego
otrzymujesz bia szat . Niech twoi bliscy s owem i przyk adem pomagaj ci
zachowa godno dziecka Bo ego nieskalan a po ycie wieczne. — Amen.
Wr czanie zapalonej wiecy jest zwyczajem staro ytnym. Obecnie
ojciec dziecka lub chrzestny zapalaj wiec chrzestn od pascha u
(symbolizuj cego Chrystusa), umieszczonego w pobli u chrzcielnicy, co
oznacza, e neofici s dzie mi wiat ci (Ef 5,8), i maj wiar ,
aby kiedy ze wiat em wiary wyj na spotkanie powracaj cego Pana
k 12,35-40). Symbolik t wyja nia towarzysz ca modlitwa:
Przyjmijcie wiat o Chrystusa... Podtrzymywanie tego wiat a powierza
si wam, rodzice i chrzestni, aby wasze dziecko o wiecone przez Chrystusa,
post powa o zawsze jak dziecko wiat ci, a trwaj c w wierze, mog o wyj
na spotkanie przychodz cego Pana, razem ze wszystkimi wi tymi w
niebie.
Chrzest zawsze nazywano sakramentem o wiecenia, a neofitów o -
wieconymi (illuminati). Wiara o wieca umys i pozwala szerzej spogl da
tak e na rzeczywisto ci ziemskie.
Obrz dy ko cowe odbywaj si przy o tarzu, gdzie przechowuje si
Eucharysti . Chrzest jest sakramentem, który prowadzi do Eucharystii.
282
281
Dlatego od chrzcielnicy procesja udaje si ze piewem do o tarza. Tam
celebrans krótko przypomina aski chrztu i wskazuje na bierzmowanie i
Eucharysti jako sakramenty, które w pe ni w cz ochrzczonego w
ycie nadprzyrodzone w Ko ciele:
Najmilsi, dziecko odrodzone przez chrzest wi ty, nazywa si dzieckiem
Bo ym i jest nim rzeczywi cie. W sakramencie bierzmowania otrzyma pe ni
Ducha wi tego, przyst puj c za do o tarza Pa skiego stanie si
uczestnikiem Uczty Ofiarnej i razem ze zgromadzonym Ko cio em b dzie
Boga nazywa Ojcem. Módlmy si wi c wspólnie w jego imieniu i w duchu
przybranych dzieci, którego otrzymali my wszyscy, tak, jak nas nauczy Pan
Jezus.
Wszyscy odmawiaj wspólnie Ojcze nasz... Nowo ochrzczony b dzie
odmawia j przez ca e ycie przed ka Komuni wi .
Ca obrz dów ko czy b ogos awie stwo. Celebrans b ogos awi
najpierw matk dziecka, potem ojca i pozosta ych wiernych. Rytua
zawiera cztery dalsze frmu y b ogos awie stwa ko cowego do wyboru.
Wszystkie zawieraj tre teologiczn .
Pierwsza z nich brzmi:
Bóg wszechmog cy, który przez Syna Swojego narodzonego z Maryi
Dziewicy niesie chrze cija skim matkom rado z tego, e ich dzieciom
zaja nia a nadzieja ycia wiecznego, niechaj b ogoslawi matce tego dziecka i
tak, jak teraz dzi kuje ona Bogu za otrzymane potomstwo, niechaj zawsze
trwa w dzi kczynieniu razem ze swoim dzieckiem, w Chrystusie Jezusie, Panu
naszym.
— Amen.
Pan Bóg wszechmog cy, dawca ycie doczesnego i wiecznego, niechaj
ogos awi ojcu tego dziecka, aby dawa temu dziecku pierwsze wiadectwo
wiary s owem i przyk adem, w Chrystusie Jezusie, Panu naszym.
— Amen.
Pan Bóg wszechmog cy, który nas odrodzi z wody i z Ducha wi tego
na ycie wieczne, niechaj swoim wiernym tu zebranym udzieli obfitego
ogos awie stwa, aby zawsze i wsz dzie trwali we wspólnocie ludu Bo ego.
Niechaj te wszystkich tu obecnych obdarzy swoim pokojem, w Chrystusie
Jezusie, Panu naszym.
— Amen.
Niech was b ogos awi Bóg wszechmog cy, Ojciec i Syn, i Duch wi ty.
— Amen.
283
 Na zako czenie nale y od piewa jeszcze odpowiedni pie wyra-
aj rado poschaln , wzgl dnie piew dzi kczynny lub Magnificat.
Tam, gdzie jest zwyczaj zanoszenia dziecka przed o tarz Matki Bo ej
lub przed Jej Obraz, w celu oddania go w Jej opiek , nale y go
zachowa .
W czasie obrz dów chrzestnych idzie si z dzieckiem od przedsionka
(powitanie), poprzez naw ko cio a (liturgia s owa Bo ego), do
chrzcielnicy (liturgia sakramentu) i do o tarza z Naj wi tszym Sakra-
mentem. Pochód taki symbolizuje wej cie przez chrzest do Ko cio a
Chrystusowego, w którym szczytem d jest Eucharystia, pokarm du-
chowy chrze cijan na ycie wieczne.
Obrz dy chrztu wraz z ich bogat tre ci s doskona katechez
dla uczestników i o ywieniem ich wiary, a tak e przypomnieniem god-
no ci chrze cija skiej wraz z p yn cymi st d zaszczytami i obowi z-
kami. Dla nowo ochrzczonego dziecka natomiast rozpoczyna si historia
jego wiary, w rozwoju której pomaga mu b dzie ca a spo eczno
ko cielna, zw aszcza najbli si.
Je eli chrztu udziela si w niedziel podczas Mszy wi tej, wtedy
— formularz mszalny bierze si z niedzieli,
— obrz d przyj cia dzieci odbywa si na pocz tku Mszy wi tej, wobec
czego opuszcza si akt pokutny,
— w liturgii s owa Bo ego czytania s niedzieli. W miejsce drugiego
czytania niedzielnego mo na wzi czytanie z rytua u.
— homilia powinna opiera si na tekstach niedzielnych, z uwzgl dnie-
niem chrztu,
— opuszcza si Wyznanie wiary, poniewa by o ju w obrz dzie,
— modlitw powszechn odmawia si wed ug rytua u chrzestnego.
— po modlitwie powszechnej nast puje obrz d chrztu wed ug rytua u, a
do wr czenia zapalonej wiecy chrzestnej, po czym Msz wi
odprawia si dalej bez zmian,
— dopiero b ogos awie stwo ko cowe mo e by wed ug jednej z formu
przewidzianej w rytuale chrzestnym.
CHRZEST DOROS YCH
Do wiadczenia w krajach misyjnych, a nawet chrze cija skich (np.
Francja) wykaza y, e obrz dy chrztu doros ych zawarte w Rituale Ro-
manum ma o przydatne. Dlatego coraz cz ciej kierowano pro by
284
do w adz ko cielnych o przywrócenie katechumenatu, podsuwaj c przy
tym pewne propozycje. Odpowiadaj c na yczenia pochodz ce z diecezji
misyjnych, Kongregacja Obrz dów dekretem z 16 kwietnia 1962 r.
pozwoli a na u ywanie tam sze ciostopniowego rytua u chrztu doros-
ych. Wprowadzenie tej etapowo ci uzale nione by o od ordynariusza
diecezji misyjnej. Obrz dy nie zosta y jednak zmienione. Pozosta y
takie, jakie przekaza a historia. Dlatego Konstytucja o liturgii poleci a
rewizj samych obrz dów chrztu doros ych.
Konstytucja nawi za a do tradycyjnych koncepcji katechumentatu, jako
okresu nauczania i wdra ania kandydatów w ycie chrze cija skie.
Sobór poleci "przywróci ró ne stopnie katechumenatu doros ych.
Dzi ki temu czas katechumenatu przeznaczony na odpowiednie urobienie
katechumena, b dzie u wi cony przez obrz dy liturgiczne spe niane w
kolejnych odst pach czasu" (KL 64), oraz "nale y podda krytycznemu
rozpatrzeniu obydwa obrz dy chrztu doros ych, zwyk y i uroczysty z
przywróceniem katechumenatu, a w Mszale Rzymskim umie ci specjaln
Msz przy udzielaniu chrztu" (KL 66).
Bardziej szczegó owo na ten temat wypowiedzia si Sobór w de-
krecie o dzia alno ci misyjnej Ko cio a:
"Ci, którzy przyj li od Boga za po rednictwem Ko cio a wiar w Chry-
stusa, winni by dopuszczeni przez liturgiczne ceremonie do katechumenatu.
Nie polega ona na samym wyja nianiu dogmatów i przykaza , lecz na
kszta towaniu ca ego ycia chrze cija skiego i wystarczaj co d ugich
wiczeniach, przez które uczniowie cz si z Chrystusem, swym Nauczy-
cielem. Nale y wi c katechumanów odpowiednio wprowadza w tajemnic
zbawienia i w praktyk obyczjów ewangelicznych, a przez wi te obrz dy
spe niane w odpowiednich odst pach czasu, wtajemnicza ich w ycie z
wiary, liturgii i mi ci ludu Bo ego. Nast pnie przez sakramenty wta-
jemniczenia chrze cija skiego wybawieni z mocy ciemno ci, wspó umarli,
wspó pogrzebani i wspó zmartwychwstali z Chrystusem, otrzymali Ducha
przybrania za synów i obchodz z ca ym ludem Bo ym pami tk mierci i
zmartwychwstania Pana. Jest rzecz po dan , aby liturgi Wielkiego
Postu i Wielkanocy tak odnowi , eby dusze katechumenów przygotowa a na
obchodzenie tajemnicy wielkanocnej, kiedy to przy uroczystym jej wi ceniu
odradzaj si przez chrzest w Chrystusie" (nr 14).
Prac nad odnowionym rytua em chrzestnym dla doros ych uko czono
w 1966 r. Potem przes ano go do niektórych diecezji misyjnych na
okres próby. Po uwzgl dnieniu do wiadcze , fachowych uwag i doko-
naniu poprawek, nowy rytua chrztu doros ych ukaza si w 1972 r.
285
Wydanie typiczne, po uwagach wst pnych, podaje obrz dy uroczystego
katechumenatu wielostopniowego (rozdz. I), obrz dy uproszczonej ini-
cjacji (II), skrócony obrz d na wypadek niebezpiecze stwa mierci ka-
techumena (III), przygotowanie do bierzmowania i Eucharystii doros ego,
który jako dziecko otrzyma chrzest, lecz nie mia adnej katechizacji
(IV), obrz dy inicjacji dla kandydatów w wieku szkolnym (V), ró ne
teksty do wyboru i czytania biblijne (VI). Dodatek zawiera obrz dy
pe nego w czenia w Ko ció Chrsytusowy wa nie ju ochrzczonych.
Chrzest doros ych poprzedza wielostopniowy katechumenat:
Pierwszy stopie : przygotowanie dalsze, obejmuje czas od zg oszenia
si kandydata a do przyj cia chrztu. Ci, co my o przysz ym swoim
chrze cija stwie (sympathizantes), mog je w tym czasie bli ej pozna .
Przyjaciele mog wprowadza ich w kr g spo eczno ci katolickiej.
Gdy kandydaci osi gn ju znajomo podstawowych prawd wiary i
staj si wyznawcami (sponsores), zostaj przyj ci przez kap ana lub
diakona w poczet cz onków miejscowej spo eczno ci katolickiej jako
kandydaci. Przyj ciu temu towarzysz specjalne obrz dy:
— pozdrowienie,
— dialog z kandydatami,
— krótkie przemówienie,
— pytanie o gotowo pój cia drog wiary,
— pytania stawiane wiadkom i obecnym wiernym o gotowo poma-
gania kandydatom na obranej przez nich drodze,
— modlitwa dzi kczynna za ask wiary,
— naznaczenie czo a i zmys ów znakiem krzy a,
— wprowadzenie kandydatów do ko cio a,
— liturgia s owa Bo ego z ona z dobranych czyta biblijnych,
— homilia,
— wr czenie ksi gi Ewangelii,
— modlitwa litanijna za katechumenów,
— odes anie katechumenów,
— gdy obrz dy po czone s z Msz wi , nast puje dalszy jej ci g.
Katechumenom od tego czasu przys uguje nazwa chrze cijan, poniewa
naznaczeni zostali znakiem krzy a Chrystusowego. Ich imiona wpisuje si
do ksi gi katechumenów. Okres katechumenatu jest czasem zdobywania
dojrza ci w wierze i yciu chrze cija skim. Celowi temu s
specjalne pouczenia, udzia w nabo stwach s owa Bo ego, zw aszcza z
liturgii s owa Bo ego w niedziele. Katechumen ma si za-
286
domowi we wspólnocie chrze cija skiej, parafialnej. Ma te zdobywa
pewn zapraw apostolsk poprzez wiadectwo ycia i wyznawania wiary.
Przewidziane s te pewne nabo stwa z pouczeniami i egzorcyz-mami
oraz b ogos awie stwem. W tym okresie katechumeni mog si ju stara
o rodziców chrzestnych.
Drugi stopie zwany wybraniem, polega na tym, e na podstawie
opinii wszystkich zainteresowanych, a wi c kap ana, diakona, katechetów
i ca ej spo eczno ci, dopuszcza si katechumenów do grona w y-
b r a n y c h (electi). Z regu y ma si to odbywa w pierwsz nie-
dziel Wielkiego Postu, aby potem w Wigili Wielkanocn mogli przyj
sakramenty wtajemniczenia chrze cija skiego. Obrz dy wybrania sk adaj
si z:
— przedstawienia kandydatów i z enia przez nich wiadectwa,
— pyta kierowanych do katechumenów o wol przyj cia sakramentów
wtajemniczenia chrze cija skiego,
— wpisania imion na list wybranych,
— modlitwy litanijnej za wybranych,
— odes ania wybranych.
Okres drugiego stopnia katechumenatu trwa przez Wielki Post. Nazywa
si czasem o c z y s z c z e n i a i o w i e c e n i a (tempus
purificationis et illuminationis). Jest to czas intensywnego przygotowywania
si wybranych do chrztu w Wigili Paschaln . Celowi temu s przede
wszystkim s k r u t y n i a i w i e l k i e e g z o r c y z m y .
Odbywaj si one podczas Mszy w trzeci , czwart i pi niedziel
Wielkiego Postu. Po homilii wybrani i ich chrzestni ustawiaj si przed
celebransem i w uk onie lub kl cz ce modl si w ciszy. Podczas
modlitwy litanijnej, chrzestni k ad r ce na ramiona wybranych. Po
modlitwie litanijnej celebrans odmawia modlitw egzorcyzmu, po której
na ka dego wybranego k adzie kolejno r , po czym z wyci gni tymi
kami odmawia modlitw ko cow .
W tym czasie przewidziane jest równie przekazanie wyznania wiary i
Modlitwy Pa skiej. P r z e k a z a n i e s y m b o l u wiary (traditio
symboli) odbywa si w ramach Mszy w. w dzie powszedni po
pierwszym skrutynium, to jest po trzeciej niedzieli Wielkiego Postu.
Pr z eka za ni e M o dl i t w y Pa s ki ej (traditio
Orationis Dominicae) jest po trzecim skrutynium, czyli po pi tej niedzieli
Wielkiego Postu. Przekazanie symbolu wiary odbywa si w ten sposób, e
po odpowiednio dobranych czytaniach biblijnych
287
i homilii wszyscy recytuj dla wybranych jedno z dwóch znanych sym-
bolów wiary. Przekazanie Modlitwy Pa skiej ma miejsce po czytaniach
biblijnych, z tekstem Ojcze nasz... z Ewangelii wed ug w. Mateusza
(6,9-13). Na temat modlitwy Ojcze nasz celebrans wyg asza homili .
Po homilii nast puje modlitwa za wybranych.
W Wigili Paschaln rano, wybrani gromadz si na nabo stwo
owa Bo ego, podczas którego przewidziany jest obrz d effeta i recytacja
wyznania wiary przez wybranych (redditio symboli). Przy obrz dzie effeta
celebrans dotyka uszu i ust wybranych, mówi c:
"Effeta, to znaczy otwórz si , aby wyznawa wiar , któr pozna , ku
chwale Bo ef (zob. Mk 7,31-37).
Gdy zachodzi potrzeba, wtedy nast puje nadanie imienia chrze ci-
ja skiego. Potem mo e nast pi namaszczenie wybranych olejem kate-
chumenów, co uzale nione jest od decyzji konferencji biskupów.
Trzeci stopie obejmuje sakramenty wtajemniczenia chrze cija skiego.
Z regu y udziela si ich w Wigili Paschaln . Porz dek tego rytu
ci ego jest nast puj cy:
— przemówienie celebransa,
— litania do Wszystkich wi tych,
— po wi cenie wody chrzcielnej,
— wyrzeczenie si szatana i grzechu,
— namaszczenie olejem katechumenów,
— wyznanie wiary,
— chrzest,
— wr czenie bia ej szaty,
— wr czenie p on cej wiecy,
— bierzmowanie,
— udzia w ca ej Mszy wi tej, podczas nowo ochrzczeni po raz
pierwszy przyjmuj Komuni wi .
Ile razy sakramentów wtajemniczenia chrze cija skiego udziela si w
rycie z onym, tyle razy bierzmuje celebrans, chocia by nie by bi-
skupem. Chrzest doros ych odbywa si za wiedz biskupa i za jego
przyzwoleniem. W Modlitwie eucharystycznej jest specjalna wstawka
modlitewna za nowo ochrzczonych, ich rodziców i chrzestnych. Nowo
ochrzczeni, ich rodzice, wspó ma onkowie i chrzestni otrzymuj Ko-
muni w. pod obiema postaciami.
Okres wielkanocny, a do Zes ania Ducha wi tego jest czasem mi-
stagogii. W tym czasie neofici jeszcze g biej maj wró w misterium
288
Chrystusa i bardziej zespoli si z ca spo eczno ci Ko cio a miejs-
cowego. Nale y po wi ci im wiele uwagi w homiliach i modlitwach
powszechnych. Okres ten nale y zako czy Msz wi . Zako czenie to
mo na po czy z uroczysto ciami zewn trznymi, o ile odpowiada to
zwyczajom miejscowym. Dla wzmocnienia wi zi neofitów z Ko cio em,
biskup cho raz w roku ma spotka si z nimi i odprawi dla nich
Msz wi . Wskazane jest to szczególnie wtedy, gdy nie by obecny
przy obrz dzie ich inicjacji chrze cija skiej.
Do przyj cia sakramentów wtajemniczenia chrze cija skiego nie wy-
starczy przygotowanie intelektualne. Potrzebne jest tak e wypróbowanie
kandydata w wierze. Konieczne jest do wiadczenie Boga. Na to potrzeba
odpowiedniego czasu próby. Poza tym uwa trzeba, aby ponownie nie
przygotowa chrze cija stwa powierzchownego, jak to by o w epoce
konstanty skiej czy w czasach germa skich masowych nawróce , kiedy to
bez katechumenatu chrzczono wszystkich ch tnych.
BIERZMOWANIE
UWAGI HISTORYCZNO-LITURGICZNE
Drug faz wtajemniczenia chrze cija skiego jest bierzmowanie. Po-
cz tkowo chrzest swoimi obrz dami zajmowa bardzo du o czasu i bie-
rzmowanie pozostawa o jakby w jego cieniu. Nie by o sprzyjaj cych
warunków dla rozwini cia si obrz dów sakramentu bierzmowania.
Gdy pó niej bierzmowanie od czono ju od chrztu, nadal nie by o
warunków dla rozwoju obrz dów dodatkowych, poniewa sakramentu
tego udzielano masowo, co poch ania o du o czasu.
Sakrament bierzmowania mia ró ne nazwy. Jedne wywodzi y si z
elementów sk adowych tego sakramentu, jak: manus impositio, sfragis,
sigriatip, consignatio, chrisma, chrisma salutis, unctio. Inne natomiast do
skutków bierzmowania, jak: perfectio, consummatio, signaculum spiritus. W
Ko ciele zachodnim najbardziej rozpowszechni a si nazwa confir-matio,
od czasownika confirmare, firmare, co znaczy umacnia , wzmac-.nia . Tak
równie rozumieli i nazywali ten sakrament Ojcowie greccy u ywaj c
wyrazu bebaiosis, co znaczy umocnienie. Bierzmowanie jest
umocnieniem chrztu, czyli umocnieniem aski darowanej w chrzcie.
289
Dope nia chrzest i dlatego przy wyliczaniu sakramentów wi tych, bie-
rzmowanie zajmuje drugie miejsce, zaraz po chrzcie.
Wed ug Nowego Testamentu owocami bierzmowania s "dary Ducha
wi tego" (Dz 2,38). Chrystus obieca swoim uczniom, e po swoim
uwielbieniu ze le im Ducha wi tego. Dzieje Apostolskie opisuj
pierwsze wype nienie si tej obietnicy w dniu Zielonych wi t (2,1-13).
Opisuje te praktyk aposto ów, którzy przez modlitw i w enie r k na
ochrzczonych, udzielali darów Ducha wi tego (Dz 8,14-17; 19,1-7).
Na obrz dy sakramentu bierzmowania, wed ug Dziejów Apostolskich
sk ada y si pierwotnie: m o d l i t w a o przyj cie Ducha wi tego i
WL. O e n i r k . U Tertuliana (t 222) i Cypriana (t 258) liturgia
bierzmowania sk ada a si z trzech elementów: modlitwy, w enia r k i
z n a k k r z y a na c z o l e . Hipoli Rzymski (t 235) mówi o
czwartym jeszcze elemencie: o n a m a s z c z e n i u K r z y m e m.
W sakramentarzu Gelazego na enie r k i namaszczenie czo a olejem
krzy ma stanowi jeszcze dwie odr bne czynno ci, które nieco pó niej
po czono w jedn czynno obrz dow . Na prze omie X/XI w.
do czono do tego uroczyste b ogos awie stwo ko cowe. W XIII w.
spotykamy si z uderzeniem w policzek, co wzi te by o ze zwyczajów
rycerskich, gdy m odego adepta uroczy cie przyjmowano w swoje
szeregi.
Aposto owie byli pierwotnymi szafarzami bierzmowania, a potem ich
nast pcy. Od IV w. datuje si odr bna praktyka w Ko ciele wschodnim
i zachodnim. Wschód piel gnowa star tradycj i najcz ciej
bierzmowania udziela razem z chrztem, co od IX w. sta o si tam
ogóln praktyk trwaj do dzi . Ale i tam zachowano pierwotne prawo
biskupa do bierzmowania przez to, e po wi ca myron cy do
udzielania tego sakramentu. Na zachodzie biskup sam bierzmowa .
Dalsza ró nica polega na tym, e rja wschodzie obrz d w enia r k
ju wcze nie zosta zepchni ty na dalszy plan przez namaszczenie,
podczas gdy w obrz dku zachodnim w enie r ki i namaszczenie sta-
nowi jedn czynno obrz dow . W obrz dkach wschodnich sakra-
menty wtajemniczenia chrze cija skiego zawsze by y i s razem z -
czone, gdy tymczasem w obrz dku zachodnim bierzmowanie od czono od
chrztu i zastrze ono biskupowi. Sakrament bierzmowania cz sto bywa
zaniedbywany, poniewa biskup nie móg by wsz dzie obecny. Sobór
Watyka ski II w Konstytucji o liturgii powzi nast puj ce
postanowienie: "Obrz d bierzmowania nale y rozpatrzy i w ten sposób
uj , aby si jasno uwydatni cis y zwi zek tego sakramentu z ca ym
290
wtajemniczeniem chrze cija skim. Dlatego wypada, aby przyj cie tego
sakramentu poprzedza o odnowienie przyrzecze z onych na chrzcie.
Je eli to dogodne, bierzmowania mo na udziela podczas Mszy
wi tej. Dla obrz du poza Msz nale y przygotowa formu wpro-
wadzaj " (KL 71). Bierzmowanie w sposób w ciwy mo e by rozu-
miane w kontek cie wtajemniczenia chrze cija skiego. Uzupe nia ono
chrzest i zmierza do Eucharystii. Sobór domaga si uwydatnienia tej
prawdy w obrz dach, które nale o wzbogaci .
Konstytucja apostolska Divinae consortium naturae, z dnia 15 sierpnia
1971 r., któr papie Pawe VI zatwierdzi nowy rytua bierzmowania,
bardzo silnie podkre la wewn trzn wi mi dzy chrztem, bierz-
mowaniem i Eucharysti . O znaczeniu poszczególnych sakramentów
wtajemniczenia chrze cija skiego mówi papie nast puj co: "Na chrzcie
neofici otrzymuj odpuszczenie grzechów, przybranie za dzieci Bo e
oraz znami Chrystusa, przez którego zostaj w czeni do Ko cio a i
staj si uczestnikami kap stwa swojego Zbawiciela. Przez sakrament
bierzmowania odrodzeni na chrzcie otrzymuj jako niewys owiony Dar
samego Ducha wi tego, który ich umacnia w szczególny sposób, a
naznaczenie znamieniem tego sakramentu w sposób doskona y wi si
z Ko cio em i w ten sposób jeszcze ci lej s zobowi zani, jako
prawdziwi wiadkowie Chrystusa, do szerzenia i bronienia wiary s o-
wem i uczynkiem. W ko cu bierzmowanie wi e si z Naj wi tsz Eu-
charysti , poniewa wierni ju ochrzczeni i bierzmowani, w czaj si
ca kowicie w Cia o Chrystusa przez uczestnictwo w Eucharystii.
We wst pie do obrz dów bierzmowania, istota tego sakramentu
sformu owana jest nast puj co: "Przez dar Ducha wi tego wierni zo-
staj bardziej upodobnieni do Chrystusa i umocnieni, aby sk adali Mu
wiadectwo i budowali Jego Cia o w wierze i mi ci. Ich dusze otrzy-
muj niezniszczalny charakter, czyli znami Pa skie, tak e nie mo na
powtarza sakramentu bierzmowania" (nr 2).
Nowy rytua podkre la wa no przygotowania do sakramentu bierz-
mowania. Do przygotowania tego maj si anga owa duszpasterze,
katecheci, chrzestni i ca a spo eczno parafialna. Specjalnie zaakcento-
wana jest rola rodziców. Oni w ca ym procesie przygotowania dziecka
do sakramentu bierzmowania maj s pomoc , wiedz i do wiad-
czeniem. Oni przede wszystkim piel gnuj wiar u swoich dzieci i oni
te czynnie maj uczestniczy w obrz dach bierzmowania (nr 3). Bierz-
mowanie ma mie charakter uroczysty. W uroczysto ci tej ma bra
udzia ca a parafia.
291
 Jest rzecz po dan , aby w i a d k i e m bierzmowania by
chrzestny. Chodzi o uwydatnienie zwi zku mi dzy tymi sakramentami i
uaktywnienie chrzestnego, aby jego funkcja nie by a tylko honorow . Nie
wyklucza si jednak mo liwo ci wybrania osobnego wiadka bierz-
mowania. Nawet rodzice, gdy zajdzie taka potrzeba, osobi cie mog
przedstawi swoje dzieci do bierzmowania. wiadek musi by katoli-
kiem praktykuj cym, o pewnej dojrza ci duchowej, który sam ju
przyj wszystkie sakramenty wtajemniczenia chrze cija skiego (nr 5-6).
Sobór podkre li jeszcze raz, e biskup jest s z a f a r z e m
pierwotnym (minister originarius) sakramentu bierzmowania. W ten
sposób lepiej uwydatnia si prawda, e bierzmowany ci lej zostaje
zwi zany z Ko cio em i zobowi za ;/ do dawania wiadectwa Chrystu-
sowi. Oprócz biskupa z samego prawa w adz bierzmowania maj : ad-
ministrator apostolski, który nie jest biskupem, pra at i opat udzielny,
wikariusz i prefekt apostolski, wikariusz kapitulny w granicach swojego
terytorium i w czasie trwania urz du. Ponadto kap an, który na mocy
prawowitego upowa nienia chrzci doros ego lub dziecko w wieku nau-
czania katechizmu, lub przyjmuje do pe nej jedno ci z Ko cio em do-
ros ego ju wa nie ochrzczonego. W niebezpiecze stwie mierci bierz-
mowa mo e proboszcz, jego pomocnik, lub jakikolwiek kap an wolny
od cenzur i kar ko cielnych.
W przypadku rzeczywistej konieczno ci, z powodu wielkiej liczby
kandydatów, szafarz bierzmowania mo e poprosi o pomoc obecnych
kap anów. Wypada uwzgl dni najpierw tych, którzy w diecezji pe ni
specjalne urz dy, nast pnie proboszcza parafii, w której odbywa si
bierzmowanie i tych kap anów, którzy przyczynili si do przygotowania
kandydatów do bierzmowania (nr 8).
Gdy chodzi o wiek kandydatów do bierzmowania, to w Ko ciele
aci skim wysuwano w historii najcz ciej wiek u ywania rozumu. Ro-
zumiano przy tym mniej wi cej siódmy rok ycia. Ze wzgl dów dusz-
pasterskich biskupi mog przesun t granic na pó niejsze lata.
Wiek bierzmowania w Polsce najcz ciej czy si z zako czeniem
szko y podstawowej.
OBRZ DY BIERZMOWANIA
Je eli bierzmowanie odbywa si podczas Mszy wi tej, wtedy po
Ewangelii nast puje: — przedstawienie kandydatów,
292
— homilia,
— odnowienie przyrzecze chrzestnych,
— modlitwa z wyci gni ciem r k nad kandydatami,
— namaszczenie krzy mem wraz z w eniem r ki,
— pozdrowienie pokoju,
— modlitwa powszechna,
— specjalne b ogos awie stwo na ko cu Mszy wi tej.
Nowe Obrz dy bierzmowania w rozdziale pi tym zawieraj dwa for-
mularze mszalne, które mo na stosowa zgodnie z przepisami liturgicz-
nymi. Rozdzia ten zawiera równie czytania biblijne oraz piewy sto-
sowane przy obrz dzie. Bierzmowania udziela si zwykle w czasie
Mszy wi tej, aby ja niej ukaza si cis y zwi zek tego sakramentu z
ca ym wtajemniczeniem chrze cija skim, które osi ga szczyt w przyj ciu
Cia a i Krwi Chrystusa. Dlatego bierzmowani uczestnicz w Eucharystii,
przez któr ich wtajemniczenie zostaje dope nione (nr 13).
Liturgia s owa Bo ego odbywa si zgodnie z przepisami. W zale -
no ci od stopnia obchodu liturgicznego, czytania bierze sie z Lekcjo-
narza mszalnego, albo z rytua u.
Po Ewangelii biskup (i kap ani, którzy mu pomagaj ) siada na
przygotowanym krze le. W zale no ci od miejscowego zwyczaju, kandy-
datów do bierzmowania przedstawia proboszcz lub jego zast pca, albo
diakon czy katecheta. Gdy to mo liwe, to ka dego kandydata przedstawia
si imiennie. Kolejno wychodz do prezbiterium i ustawiaj si przed
celebransem. Je eli kandydatów jest du o, wtedy przedstawia si ich
wszystkich razem.
Biskup pyta kap ana o przygotowanie przedstawionych kandydatów do
sakramentu bierzmowania. Ostatnie pytanie kieruje do samych bie-
rzmowanych:
Droga m odzie y, powiedzcie przed zgromadzonym tu Ko cio em, jakich
ask oczekujecie od Boga w tym sakramencie?
odzie odpowiada na to pytanie wspólnie recytuj c:
Pragniemy, aby Duch wi ty, którego otrzymamy, umocni nas do m -
nego wyznawania wiary i do post powania wed ug jej zasad.
— Amen.
Ta wypowied obrz dowa, winna mie staranny odd wi k w yciu.
Biskup wyg asza krótk h o m i l i , w której wyja nia odczytane
teksty i w ten sposób wprowadza kandydatów, ich rodziców, wiadków
oraz ca e zgromadzenie liturgiczne w g bsze rozumienie misterium
bierzmowania. W homilii wzorcowej czytamy mi dzy innymi:
293
 Otrzymacie dar Ducha wi tego. B dzie On duchowym znamieniem,
dzi ki któremu staniecie si w doskonalszy sposób obrazem Chrystusa
oraz cz onkami Jego Ko cio a. Chrystus namaszczony Duchem wi tym w
czasie chrztu, który przyj od Jana, zosta pos any, aby wype ni swoje
dzie o i rozprzestrzenia na ziemi ogie Ducha wi tego.
Wy, którzy ju ochrzczeni, a teraz otrzymacie moc Ducha Chrystusa i
zostaniecie naznaczeni na czole Jego krzy em, powinni cie wobec wiata
wiadczy o Jego m ce i zmartwychwstaniu, tak aby, wed ug s ów Aposto a,
wasze ycie by o w ka dym miejscu dobr woni Chrystusa. Jego mistyczne
cia o, to jest Ko ció , czyli lud Bo y, otrzymuje od Niego ró ne aski, a
Duch wi ty rozdziela je mi dzy chrze cijan, aby cia o mistyczne czyni o
post py w jedno ci i mi ci. B cie ywymi cz onkami tego Ko cio a i pod
przewodem Ducha wi tego starajcie si s wszystkim za wzorem
Chrystusa, który nie przyszed , aby Mu s ono, lecz aby s ...
Tekst przyrzecze sk adanych przy bierzmowaniu ró ni si nieco od
sk adanych przy chrzcie. Wyrzeczenie si . z a zawarte jest w jednym
tylko pytaniu. Natomiast do pyta dotycz cych wyznania wiary, dodane
jest czwarte obejmuj ce wiar w Ducha wi tego. Podobnie jak przy
chrzcie, po wyznaniu wiary, celebrans mówi:
"Taka jest nasza wiara. Taka jest wiara Ko cio a, której wyznawanie
jest nasz chlub w Chrystusie Jezusie, Panu naszym.
— Amen.
Kap ani, którzy pomagaj biskupowi w udzielaniu sakramentu, ra-
zem z nim wyci gaj r ce nad wszystkimi kandydatami nic nie mó-
wi c. Biskup sam odmawia modlitw o siedem darów Ducha wi tego:
Bo e wszechmog cy, Ojcze naszego Pana, Jezusa Chrystusa, który od-
rodzi te s ugi swoje przez wod i Ducha wi tego i uwolni od grzechu,
ze lij na nich Ducha wi tego Pocieszyciela, daj im ducha m dro ci i
rozumu, ducha rady i m stwa, ducha umiej tno ci i pobo no ci, nape nij
ich duchem boja ni Twojej. Przez Chrystusa, Pana naszego.
— Amen.
Wyci gni cie r k jest gestem biblijnym, oznaczaj cym przekazanie
darów Ducha wi tego, jak to wyja nia powy sza modlitwa. Nie jest to
obrz d istotny, lecz pomaga w rozumieniu skutków sakramentu.
Z kolei nast puje czynno sakramentalna, czyli udzielenie sakra-
mentu bierzmowania. Kandydaci pojedynczo podchodz do biskupa, albo
te biskup podchodzi do kandydatów ustawionych szeregowo. wiadek
bierzmowania k adzie praw r na ramieniu kandydata. Biskup
294
zanurza kciuk prawej r ki w oleju krzy ma wi tego i naznacza nim
czo o bierzmowanego znakiem krzy a, maj c równocze nie w on r
na jego g owie i wypowiadaj c form sakramentaln , która brzmi:
N., PRZYJMIJ ZNAMI DARU DUCHA WI TEGO.
Bierzmowany odpowiada: Amen.
Namaszczanie czo a bierzmowanego jest pochodzenia wschodniego.
Obrz d ten w III w. przedosta si do liturgii zachodniej jako istotny
znak tego sakramentu. U ywa si przy tym oleju krzy ma,, sporz dzo-
nego z oliwy i balsamu. Domieszk wonnego balsamu ju w rednio-
wieczu rozumiano jako zadanie apostolskie bierzmowanego. Dla swojego
otoczenia ma on by "woni Chrystusa" (2 Kor 2,14). Znak krzy a na
czole oznacza ci lejsz wi bierzmowanego z Chrystusem, z Jego
misterium zbawczym.
owa towarzysz ce namaszczeniu, czyli tak zwana forma sakramentu
bierzmowania zaczerpni ta jest z obrz dku wschodniego. U ywana tam
ju w IV w. (Cyryl Jerozolimski), przetrwa a w obrz dku bizanty skim
do dnia dzisiejszego. Posoborowa reforma liturgiczna form t
czy a do liturgii zachodniej, poniewa lepiej wyra a Dar sakramentu
bierzmowania, którym jest sam Duch wi ty, a tak e ze wzgl dów
ekumenicznych.
Zaraz po namaszczeniu biskup przekazuje bierzmowanemu pozdro-
wienie pokoju, mówi c:
— Pokój z tob .
Na co bierzmowany odpowiada:
— Iz duchem twoim.
Ka de spotkanie cz owieka z Bogiem, ka de jednoczenie si z Nim,
naznaczone jest pokojem, si gaj cym g bi duszy.
Modlitwa powszechna dostosowana jest do uroczysto ci bierzmowania.
Uwzgl dnia si w niej nowo bierzmowanych, ich rodziców, wiadków,
Ko ció miejscowy i powszechny, oraz ca ludzko . Rytua zawiera trzy
zestawy wezwa b agalnych do wyboru. Po modlitwie powszechnej Msza
wi ta odprawia si dalej w zwyk ym porz dku. Nowo bierzmowani, ich
rodzice i wiadkowie, wspó ma onkowie i katecheci mog przyj
Komuni wi pod dwiema postaciami. Na ko cu Mszy wi tej biskup
mo e udzieli uroczystego b ogos awie stwa, albo odmówi tak zwan
modlitw nad ludem z b ogos awie stwem.
295
 Gdy nie odprawia si Mszy wi tej, wtedy sakramentu bierzmowania
udziela si w ramach nabo stwa obrz dowego. Rozpoczyna si
piewem psalmu lub stosownej pie ni. Biskup pozdrawia zebranych i
odmawia modlitw wprowadzaj . Liturgia s owa sk ada si z jednej
przynajmniej perykopy. Po liturgii s owa nast puje liturgia sakramentu,
która przebiega tak samo jak we Mszy po Ewangelii. Na ko cu odmawia
si Modlitw Pa sk jako przygotowanie do Komunii w. Ca
ko czy si b ogos awie stwem.
W niebezpiecze stwie mierci bierzmowania udziela si w formie
skróconej, z onej z elementów istotnych (Rytua rozdz. IV).
SAKRAMENT POKUTY
Bóg okaza swoje mi osierdzie przez swojego Syna Jezusa Chrystusa,
jednaj c ze sob wszystko, co jest na ziemi i co jest w niebie,
przywracaj c pokój przez Jego Krew przelan na krzy u (2 Kor 5,18;
Koi 1,20). Zbawiciel powierzaj c aposto om w adz odpuszczania grze-
chów, ustanowi sakrament pokuty (J 20,19-23; k 24,47), aby wierni,
którzy po chrzcie w. pope niaj grzechy, mogli pojedna si z Bogiem
(Denz-Sch. 1701) oraz z Ko cio em, któremu grzesz c zadali ran (Pius
XII, Mystici Corp.).
FORMY HISTORYCZNE
Sakrament odpuszczania grzechów w ci gu wieków ulega zmianom
pod wzgl dem form zewn trznych. Dostosowywa si do aktualnych po-
trzeb wiernych, co wiadczy o jego ywotno ci i potrzebie.
Ko ció zawsze troszczy si o to, aby grzesznik wszed w siebie,
pozna swój stan przed Bogiem i nawróci si . W tym celu w poszcze-
296
górnych epokach i regionach stosowa ró ny stopie surowo ci lub a-
godno ci i rozwija ró ne praktyki pokutne. Pierwotna gmina zna a
praktyk wykluczania grzeszników ze spo eczno ci wiernych na okre lony
czas, aby nakierowa ich do nawrócenia (l Kor 5,1-13).
W pierwszych gminach chrze cija skich bardzo ywa by a wiado-
mo spo ecznego wymiaru pokuty. Chrze cijanom towarzyszy o przeko-
nanie, e po chrzcie nale y prowadzi ycie bez grzechu.
Je eli chrze cijanin popad jednak w grzech ci ki, móg dost pi
odpuszczenia przez wyznanie tego grzechu przed zwierzchnikiem gminy
chrze cija skiej oraz przez przyj cie i wype nienie na onej pokuty.
Na czas pokuty grzesznik by wykluczony ze spo eczno ci wi tych.
Wykluczenie to mia o charakter zado czyni cy Bogu i spo eczno ci
wiernych.
Wykluczenie grzesznika ze spo eczno ci chrze cija skiej i ponowne
przyj cie go po wype nieniu pokuty byty aktami wa nymi tak e przed
Bogiem.
To Chrystus w Ko ciele i poprzez Ko ció wyklucza i przebacza,
przy czym decyduj ce znaczenie mia a modlitwa zwierzchnika (rozgrze-
szenie). Przez ca y czas pokuty, pokutnikom towarzyszy a modlitwa
wstawiennicza wiernych.
W III w. rozwin a si dyskusja nad odpuszczalno ci grzechów.
Rygory ci (np. montani ci) stali na stanowisku, e grzechy g ówne
(peccata capitalia) nicodpuszczalne. Praktyka Ko cio a zdo a prze-
zwyci teorie rygorystyczne i przyj zasad , e ka dy grzech, za
który cz owiek uje, jest odpuszczalny. Grzechy, które wed ug w. Paw a
"wykluczaj z królestwa Bo ego" (l Kor 6,16; Rz 1,29-32; Gal 5, 19)
wymaga y sakramentu pokuty i publicznego zado uczynienia.
W_jy w- ustali o si rozró nienie mi dzy grzechami ci kimi (peccata
graviora), a grzechami lekkimi (peccata \eviora). Uwa ano, e grzechy
lekkie (powszednie) s odpuszczone przez modlitw , post, ja mu ,
dobre uczynki... Grzechy g ówne natomiast wymaga y pokuty publicznej.
Nale y do nich: odst pstwo od wiary (apostazja), zabójstwo, cudzo óstwo (i
inne grzechy nieczyste).
Na temat sakramentu pokuty i ró nych praktyk pokutnych znajdu-
jemy opisy mi dzy innymi u Klemensa Rzymskiego (t 97), Ireneusza (t
202), Klemensa Aleksandryjskiego (t 211), Tertuliana (t 222), Cypriana
(t 248), Bazylego (t 370), Ambro ego (t 397), Jana Chryzostoma (t
407), Augustyna (t 430), Leona Wielkiego (t 461).
Jak wygl da a forma sakramentu zwana pokut publiczn ?
297
 Niezale nie od pewnych odmian w ró nych czasach i regionach,
posiada a trzy nast puj ce fazy:
— przyj cie do grona pokutników,
— w ciwa pokuta czasowa,
— ponowne przyj cie do chrze cija skiej wspólnoty.
Pokuta rozpoczyna a si od tajnego wyznania grzechów przed bis-
kupem lub jego zast pc . Potem nast powa o przyj cie do stanu po-
kutników, po czone z na eniem praktyki pokutnej. Towarzyszy y
temu odpowiednie modlitwy. Pokutnik nie móg bra udzia u w nabo-
stwach eucharystycznych, zw aszcza Krnunii wi tej (ekskomunika). W
V i VI w. przyj cie do stanu pokutników czy o si z na eniem szat
pokutnych i posypywania g ów popio em, po czym biskup wyklucza ich
ze spo eczno ci wiernych na okre lony czas.
Obrz dy liturgiczne redniej fazy pokuty, historycznie najwcze niej
potwierdzone ( w. Hieronim), sk ada y si z szeregu pojedynczych cere-
monii, jak b ogos awienie pokutników, modlitwa cicha pokutników kl -
cz cych, przemówienie na temat pokuty, na enie r k i modlitwa nad
pokutnikami, która ko czy a obrz d. Czas pokuty móg trwa kilka lat, a
w niektórych przypadkach nawet ca e ycie.
Faza ko cowa sakramentalnej pokuty publicznej odbywa a si we
Wielk Sobot lub w inny dzie , od V wieku z zasady we Wielki
Czwartek. Pojednanie (rekoncyliacja) polega o na na eniu r k przez
biskupa z towarzysz modlitw , rozgrzeszeniem. Od tego
momentu chrze cijanin wraca w pe ni do spo eczno ci ko cielnej.
Ca y obrz d zorientowany by ku E u c h a r y s t i i wielkanocnej.
Wyra nie ukazywa grzech jako wy czenie ze spo eczno ci eu-
charystycznej, a pojednanie jako powrót do Eucharystii b cej podstaw
wi zi braterskiej w Ko ciele. Ukazywa te pojednanie jako konsekwencj
mierci Chrystusa na krzy u, przez któr zostali my pojednani z Bogiem.
Ju w VII w. pokuta publiczna stawa a si coraz rzadsza, a od VIII
w. stosowana by a w przypadkach bardzo ci kich wykrocze .
W trzech wy ej opisanych fazach pokuty publicznej atwo mo na
dostrzec a n a l o g i do katechumenatu. Nawet czasowo fazy pokuty
przed rozgrzeszeniem pokrywaj si z fazami katechumenatu przed
chrztem.
298
Wielki Post mia podwójny charakter: by _czasem przygotowania
k a t e c h u m e n ó w do c h r z t u oraz p o k u t n i k ó w do
p o j e d n a n i a . Do dnia dzisiejszego Wieki Post zachowa ten
charakter. Jest czasem odnowy ycia duchowego przez pokut oraz
czasem odnawiania aski chrztu.
W staro ytno ci chrze cija skiej pokut nazywano drugim chrztem
lub drug desk ratunku po rozbiciu.
W dzie ku Didascalia Apostolorum, napisanym w Syrii w III wieku
czytamy:
Podobnie jak chrzcisz poganina i przyjmujesz go, tak i pokutuj cemu
ysz r , gdy wszyscy modl si za niego, a nast pnie wprowadzisz go
i uczynisz uczestnikiem Ko cio a ponownie i w enie r ki b dzie dla niego
jakby uzupe nieniem chrztu, gdy albo przez w enie r ki, albo przez
chrzest otrzymuj ludzie uczestnictwo w Duchu wi tym.
Pierwotnie, zw aszcza w I i II wieku obowi zywa a zasada jednora-
zowo ci pokuty w yciu. Jeden tylko r a z w y c i u mo na by o
skorzysta z sakramentu pokuty. Nie wsz dzie by o to tak ostro
stawiane. W niektórych regionach jednak grzesznikom nak adano praktyki
pokutne na ca e ycie, co by o dla nich ci arem n i e do
z n i e s i e n i a . Ponadto d y s k w a l i f i k o w a o ich w
yciu towarzyskim i obywatelskim. Nawet po pojednaniu by y pokutnik
nie móg by przyj tym do stanu duchownego. Nie móg równie
piastowa urz du publicznego. Sta o si to powodem odk adania po-
kuty na koniec ycia (pokuta chorych) z obawy przed odmow ponow-
nego rozgrzeszenia w razie powtórnego upadku. Nic wi c dziwnego, e
praktyki pokutne zacz y agodnie . Najpierw w klasztorach, a pó niej
tak e i poza klasztorami.
W spo eczno ciach mniszych na Wschodzie kszta towa a si praktyka
pokutna, któr mo na nazwa spowiedzi laików. Lekkie upadki mnisi
wyznawali wspó bratu, który z regu y nie by kap anem i prosili go o
modlitw . Czas pokuty za tak wyznane grzechy powszednie by nie-
znaczny w porównaniu z oficjaln pokut ko cieln za grzechy ci kie.
Po odprawieniu pokuty mnich przyjmowany by znowu do pe nego
udzia u w yciu spo eczno ci mniszej, a jego win uwa ano za odpusz-
czon . Nale o to do ascezy i dyscypliny klasztornej. By to rodek
wiczenia si w doskona ci, przepisanym przez regu w. Bazylego (t
397) oraz Kasjana (t 435). Praktyk t przej y klasztory na Zachodzie,
zw aszcza w Irlandii.
299
 Od czasów w. Kolumbana (t 615) misjonarze iroszkoccy pracowali
na kontynencie nad szerzeniem wiary chrze cija skiej i nad jej pog -
bianiem. Z powodów wy ej wzmiankowanych, spotykali zaledwie lady
praktyki pokutnej. Wobec czego dali pocz tek nowym tradycjom po-
kutnym, kszta towanym na wzór praktyk klasztornych. Ko ció celtycki, z
którego misjonarze iroszkoccy przybyli, nigdy nie przyj niepowta-
rzalno ci pokuty, a w praktykach pokutnych by agodny. Wprowadzili
zwyczaj w y z n a w a n i a g r z e c h ó w , r ó w n i e lekki
c h, kap anowi, za które wyznacza a g o d n p o k u t , jak:
modlitwa, ja mu na, ró ne posty ilo ciowe, jako ciowe itp. Trzeba by o
odprawi je przed rozgrzeszeniem. Lecz z czasem zacz to rozgrzesz
zaraz po wyznaniu grzechów. Wyznaczon pokut penitent odprawia
pó niej. W IX w. zacz pojawia si zwyczaj spowiadania si kilka
razy w roku. W ten sposób klasztorna praktyka spowiadania si z
grzechów powszednich przyj a si w ród wiernych i w XIII w. sta a
si powszechn i obowi zuj co najmniej raz w roku (Sobór
Latera ski IV w 1215). Reforma karoli ska daremnie usi owa a wróci do
starej formy pokuty publicznej. Musia a ust pi spowiedzi regularnej.
Czasy nowo ytne znaj ju spowied dewocyjn , traktowan jako
przygotowanie do Komunii w. W XVI w. miejsce odbywania si spo-
wiedzi przeniesiono od o tarza (prezbiterium) do zamkni tego konfe-
sjona u, gdzie penitent odgrodzony by od kap ana krat . St d na enie
ki jako pierwotny znak przebaczenia musia zosta zredukowany do
podniesienia r ki w kierunku penitenta.
owa rozgrzeszenia do XIII w. mia y form b agaln (Niech si
zmi uje nad tob Bóg...), potem zast pi a je forma orzekaj ca (Ja ciebie
rozgrzeszam...).
Ponadto w ci gu wieków punkt ci ko ci przesuwa si na jeden z
istotnych elementów sakramentu pokuty.
W pierwszym okresie (staro ytno ) najwa niejszym elementem by a
sama p o k u t a , zado uczynienie, dlatego sakrament ten nazywano
Od jyil wieku punkt ci ko ci przesun si na w y z n a n i e
grzechów przed kap anem. Uwa ano je za najwa niejsze i zarazem naj-
trudniejsze. St d nazwa ^powied (confessio).
Okres scholastyki podkre la r o z g r z e s z e n i e kap skie
jako najwa niejszy element pojednania sakramentalnego z Bogiem
300
i bra mi. Od oko o 1000 roku na on pokut odprawiano po roz-
grzeszeniu.
Potrydencki Rytua Rzymski wymaga , aby penitent zbli si do
konfesjona u w pokornym usposobieniu i aby po przykl kni ciu prze egna
si . Kap an przyjmowa penitenta znakiem krzy a.
redniowieczne rytua y wymaga y b a d a n i a stanu reigijnego
penitenta, a w razie potrzeby p o u c z e n i a go o g ównych prawdach
wiary.
W naszych czasach p e n i t e n t s a m zaznacza kiedy ostatni raz by
u spowiedzi, e grzechu ci kiego nie zatai i pokut zadan wype ni ,
przedstawia swój stan cywilny i duchowy, swoje trudno ci w yciu
duchowym.
Nowe obrz dy pokuty w Polsce wesz y w ycie od 1981 roku.
POD E TEOLOGICZNO-LTTURGICZNE
Pan Jezus przyszed , aby wybawi lud od grzechów jego (Mt 2, 21), by
cz owiek, który odszed od Boga, nawróci si do Niego. Cz owiek
bowiem cz sto swoj wol stawia ponad wol Boga, swój ludzki porz dek
ponad porz dkiem Bo ym. St d wo anie "metanoeite" (Mt 4,17), to
znaczy: nawró cie si , zmie cie swój b dny sposób my lenia, a za-
cznijcie my le i post powa po Bo emu (wed ug Ewangelii).
Grzech w uj ciu Nowego Testamentu jest dobrowolnym sprzeciwie-
niem si woli Bo ej, a tym samym wy amaniem si z na ladowania
Chrystusa i budowania królestwa Bo ego na ziemi. Grzech zawiera
"nie" zarówno do swojego powo ania, jak i pe nego rozwoju osobowo ci,
które Bóg wyznaczy ka demu cz owiekowi.
Poniewa ycie poszczególnego cz owieka po czone jest wielorakimi
wi zami z bli nimi, dlatego grzech dotyka ca ej spo eczno ci ludzkiej, a
szczególnie ludu Bo ego (l Kor 5,1.6.11.13; 2 Kor 12,20; 13,2).
Grzech jednego cz owieka szkodzi wszystkim, jak wi to jednego
przynosi wszystkim dobrodziejstwo i zaszczyt (Pawe VI: Indulg. doct-
rina, 4).
Jest rzecz atwo dostrzegaln , e istnieje szeroka skala ró nych ro-
dzajów ci ko ci grzechów: od opiesza ci i niedbalstwa, jakie wszyscy
pope niamy, a do wiadomego 5 dobrowolnego zerwania z Bogiem,
301
a tym samym i ze swoim powo aniem chrze cija skim, które jest reali-
zowaniem planów zbawczych nakre lonych przez Boga.
Uwzgl dniaj c uwarunkowania psychologiczne i rodowiskowe, które
ró nicuj stopie dobrowolno ci i wiadomo ci, z trudno ci tylko mo na
oceni stopie ci ko ci grzechu u konkretnego cz owieka.
Wspó czesna teologia duszpasterska sk ania si do tego, by tak zwany
grzech miertelny (ca kowite odwrócenie si od Boga, wzgardzenie
Bogiem) traktowa jako co bardzo rzadkiego. Nie wynika z tego wcale,
by lekcewa grzechy, bo wszystkie oddalaj cz owieka od Boga i
stwarzaj niebezpiecze stwo zerwania z Nim. Powoduj równie
rozlu nienie stosunków mi dzyludzkich, przez co s bezprawiem w
stosunku do Ko cio a. Ka dy grzech jest niewierno ci wobec Boga i
wobec Ko cio a.
Jak Ewangelia pozwala pozna , Chrystus powa nie traktowa grzech,
podczas gdy samego grzesznika kocha , pragn jego nawrócenia i sam
grzechy odpuszcza (Piotr, paralityk, otr, jawnogrzesznica). Nawo ywa
do ycia doskona ego (Mt 5,48), ale zna s abo ci ludzkie, dlatego da
Ko cio owi w adz jednania grzeszników z Bogiem (J 20, 23).
Sakrament pokuty jest aktem liturgicznym, a wi c aktem u wi caj cym
cz owieka i wielbi cym Boga. Jak w ka dej czynno ci liturgicznej, tak i
tutaj obecny jest Chrystus wraz z ca ym Ko cio em, który przebacza i
daje ask lub j pomna a. Sakrament pokuty oczyszcza z grzechu, który
zrani Boga i spo eczno Ko cio a. Grzech wyklucza od udzia u w
Eucharystii, która jest znakiem jedno ci i przyczyn wewn trznej wi zi
spo eczno ci chrze cija skiej. Pojednanie jest ask Bo udzielan przez
cierpi mi Chrystusa, za po rednictwem Ko cio a: Spowiadam si
Bogu i wam bracia - przepraszamy Boga i ludzi; otrzymujemy
przebaczenie od Boga i ludzi. Penitent nie jest biernym odbiorc aski
sakramentu lecz tak e jako na skutek w asnego wysi ku. Pokuta jest
"chrztem we w asnych zach". Rozbudza wiar , nadziej , mi , al. W
liturgii sakramentu pokuty czynny udzia penitenta nalcTy do jego istoty
tak, e bez niego nie ma liturgii. Jest to liturgia grzesznika przed tronem
mi osierdzia Bo ego. Grzesznik do wiadcza mi osierdzia Bo ego. Razem
z kap anem sprawuje liturgi Ko cio a, który przez sakrament
mi osierdzia Bo ego nieustannie si odnawia.
Nikt nie jest samotn wysp . Nie ma nic bardziej sprzecznego z
Ewangeli jak egoistyczne prze ywanie swojego ycia. Moralno
ewangeliczna koncentruje si wokó mi ci. Mi za sprzeciwia si
302
egoizmowi, który zamyka si w sobie i w bli nim nie widzi brata lecz
przedmiot, do wykorzystania. Zwrócenie uwagi na przykazanie mi ci
pozwala unikn legalizmu, a z drugiej pob liwo ci. Mi bowiem
jest wymagaj ca i nie poprzestaje na podejmowaniu zobowi za lecz je
wykonuje.
SAKRAMENT POKUTY I JEGO CZ CI
Chrze cijanin, który po pope nieniu grzechu, pod wp ywem dzia anie
Ducha wi tego przyst puje do sakramentu pokuty, powinien przede
wszystkim nawróci si do Boga ca ym sercem. To wewn trzne nawró-
cenie serca, zawieraj ce al za grzechy i postanowienie nowego ycia,
wyra a si przez wyznanie grzechów wobec Ko cio a, nale yte zado -
uczynienie i popraw ycia.
Rachunek sumienia robi si np. wed ug przykaza Bo ych. atwo
wtedy przypomnie sobie grzechy i zapami ta . Ujemn stron tej metody
jest to, e taki rachunek sumienia nie uwzgl dnia grzechów zaniedbania.
Dlatego proponuje si inne wzory, wzi te nie z prawa, ale z Ewangelii. A
wi c: osiem b ogos awie stw, mi Boga, bli niego i siebie samego.
Trzeba te uwzgl dni grzechy typowe dla epoki, kraju i stanu. Na
przyk ad: nie rozwijanie talentu, naruszanie etyki zawodowej, naruszanie
sprawiedliwo ci spo ecznej, brak troski o biednych, chorych, opusz-
czonych, lekkomy lne prowadzenie pojazdów mechanicznych, brak od-
powiedzialno ci za rodzin , za naród, królestwo Bo e, narkomania,
pija stwo itp.
al za grzechy pope nione, to najwa niejsza czynno penitenta, bez
której nie ma odpuszczenia grzechów. al za grzechy, to w asny s d nad
pope nionymi przez siebie grzechami, które w wietle wi to ci Boga
grzesznik sam uznaje za czyny z e i pot pienia godne. Jest to w
pierwszym rz dzie sprawa woli, dotkni tej ask Bo , gotowej do
opuszczenia krzywych dróg my lenia i post powania.
Dlatego al za grzechy czy si z p o s t a n o w i e n i e m
p o p r a w y : "Wstan i pójd do ojca i powiem mu: ojcze zgrzeszy em
przeciwko niebu i przeciw Tobie".
303
 Sobór Trydencki powiada krótko: al za grzechy, to "bole duszy i
obrzydzenie sobie pope nionego grzechu z postanowieniem niegrzesze-nia
wi cej".
Wyznanie grzechów jest uzewn trznieniem alu, jawnym s dem, któ-
remu grzesznik si poddaje, wyst puj c jako oskar yciel samego siebie.
Grzechy nale y wyznawa w sposób osobisty, nawet z podanie genezy
poszczególnych grzechów ci kich. "Spowied wymaga od peniten-ta woli
otwarcia swojego serca przed s ug Bo ym, od spowiednika za duchowej
umiej tno ci s dzenia, dzi ki której dzia aj c w imieniu Chrystusa, na
podstawie w adzy kluczy odpuszcza lub zatrzymuje grzechy" (Wst p nr
6).
Zado uczynienie za winy jest dope nieniem prawdziwego nawrócenia.
Prawdziwe nawrócenie widoczne jest w poprawie ycia i naprawie szkód
wyrz dzonych przez grzech.
Ka dy grzech poci ga za sob k ar , która wymaga zado uczynienia
na ziemi, albo we wieczno ci. Zado uczynienie nale y do ca ci
sakramentu pokuty. Ca e ycie chrze cija skie z dobrymi uczynkami,
cierpieniami ma przyczyni si do odpuszczenia grzechów. Wtedy
zrozumia a jest agodno na onej pokuty.
Za du o nak ada si pokuty modlitewnej a za ma o pokuty uczyn-
kowej. M i n i m a l i z m i zmechanizowanie s t p i a j
d u c h a p o k u t y . Dzi ki czno ci z krzy em, niewielka pokuta ma
wielkie znaczenie. Rodzaj i miara zado uczynienia powinny by
dostosowane do penitenta, aby naprawi porz dek, który naruszy . Pokuta
powinna by lekarstwem i rodkiem do odnowy ycia.
Grzesznikowi, który w sakramencie spowiedzi okazuje swoje nawró-
cenie s udze Ko cio a, Bóg udziela rozgrzeszenia. W ten sposób zostaje
dope niony sakrament pokuty. Zgodnie z Bo ym planem, wed ug którego
ukaza a si ludziom dobro Zbawiciela - naszego Boga, Bóg prze/
widzialne znaki chce udzieli nam zbawienia i powtórnie odnowi
zerwane przymierze. Przez sakrament pokuty Ojciec przyjmuje syna, który
do niego wraca, Chrystus bierze na ramiona owc i odnosi do owczarni, a
Duch wi ty na nowo u wi ca swoj wi tyni albo pe niej w niej
zamieszkuje. Ukazuje si to przez odnowienie uczestnictwa w uczcie
Pa skiej, któr Ko ció z rado ci sprawuje po powrocie syna
wracaj cego z daleka (Wst p nr 6).
304
ODNOWIONE OBRZ DY
Odnowione obrz dy Pawe VI zatwierdzi 2 grudnia 1973 roku.
Polskie t umaczenie i adaptacje, przyj te przez Konferencj Episkopatu
Polski, potwierdzi a Kongregacja do Spraw Sakramentów i Kultu Bo ego
10 marca 1978 r. W druku ukaza y si Obrz dy pokuty dostosowane do
zwyczajów diecezji polskich (Katowice 1981). Bogata tre teologiczna
Obrz dów jest ród em dla katechez, konferencji i homilii na temat
sakramentu pokuty. Obrz dy pojednania jednego penitenta:
— przygotowanie kap ana i penitenta,
— przyj cie penitenta,
— czytanie s owa Bo ego,
— wyznanie grzechów i przyj cie zado uczynienia,
— modlitwa penitenta i rozgrzeszenie kap skie,
— dzi kczynienie i odes anie penitenta.
Kap an i penitent powinni si przygotowa do sprawowania sakra-
mentu, przede wszystkim przez modlitw . Kap an modli si do Ducha
wi tego, aby otrzyma wiat o potrzebne i mi . Penitent zastanawia
si nad swoim yciem i bada czy jest zgodne z przykazaniami Bo ymi, z
przyk adem Chrystusa i prosi Boga o pomooc, a tak e i odpuszczenie
grzechów.
Gdy penitent przychodzi do kap ana zasiadaj cego w konfesjonale,
aby wyzna grzechy, ten przyjmuje go yczliwie. Penitent wypowiada
owa pozdrowienia:
Niech b dzie pochwalony Jezus Chrystus.
Kap an odpowiada:
Na wieki wieków. Amen.
Nast pnie penitent egna si i mówi:
W imi Ojca i Syna, i Ducha wi tego. Amen.
Kap an równocze nie kre li znak krzy a mad penitentem, nic nie
mówi c. Potem zach ca penitenta do ufno ci w mi osierdzie Bo e s o-
wami:
Bóg niech b dzie w twoim sercu, aby skruszony w duchu wyzna swoje
grzechy.
Rytua zawiera dalsze formu y do wyboru, na które penitent mo e
odpowiedzie :
Amen.
305
 Potem penitent, zw aszcza, gdy nie jest znany spowiednikowi, okre la
swój stan, czas ostatniej spowiedzi, trudno ci w prowadzeniu ycia
chrze cija skiego oraz inne okoliczno ci, których poznanie jest potrzebne
spowiednikowi do wykonania pos ugi.
Kap an mo e odczyta , albo przytoczy z pami ci, urywek z Pisma w.,
który obwieszcza mi osierdzie Bo e i wzywa penitenta do odnowy
ycia.
Przy wi kszym nap ywie penitentów wskazane jest, aby penitent sam
wcze niej odczyta sobie urywek z Pisma w., w ramach przygotowania do
spowiedzi i spokojnie je rozwa . W wietle s owa Bo ego lepiej mo na
pozna grzechy, wzbudzi doskonalszy al i ufno w mi osierdzie Bo e.
Jako przyk ad mo e pos tekst Izajasza:
On si obarczy naszym cierpieniem, On d wiga nasze bole ci, a my my
Go za skaza ca uznali, ch ostanego przez Boga i zdeptanego. Lecz On
by przebity za nasze grzechy, zdruzgotany za nasze winy. Spad a na
ch osta zbawienna dla nas, a w Jego ranach jest nasze zdrowie. Wszyscy
zb dzili my jak owce, ka dy z nas si obróci ku w asnej drodze; a Bóg
zwali na Niego winy nas wszystkich (Iz 53,4-6).
Tam, gdzie jest taki zwyczaj, przed wyznaniem grzechów, penitent
mo e odmówi spowied powszechn : Spowiadam si Bogu...
Nast pnie penitent wyznaje grzechy. Je eli zachodzi potrzeba, kap an
pomaga penitentowi do odbycia s p o w i e d z i z u p e n e j ,
u d z i e l a s t o s o w n y c h r a d , zach ca do alu za grzechy,
przypominaj c, e chrze cijanin przez sakrament pokuty odnawia si w
tajemnicy paschalnej, umieraj c dla grzechu i zmartwychwstaj c z
Chrystusem do nowego ycia.
Potem kap an wyznacza penitentowi czyn pokutny, k t ó r y on
p r z y j m u j e , aby zado uczyni za pope nione grzechy i poprawi
swoje ycie. Zado uczynienie to ma odpowiada ci ko ci i rodzajowi
grzechu. Ponadto kap an ma dostosowa si we wszystkim do poziomu
penitenta, tak w sposobie mówienia, jak i w udzielaniu poucze
(Wst p nr 18).
Po spowiedzi i ewentualnym pouczeniu, kap an zach ca penitenta do
okazania alu, przez s owa modlitwy, jak:
Bo e b mi ciw mnie grzesznemu, lub inn
formu modlitewn zawart w rytuale.
Samo rozgrzeszenie ma nast puj cy przebieg: kap an wyci ga praw
w kierunku penitenta i wypowiada s owa rozgrzeszenia:
306
BÓG, OJCIEC MI OSIERDZIA, KTÓRY
POJEDNA WIAT ZE SOB
PRZEZ MIER I ZMARTWYCHWSTANIE SWOJEGO SYNA I
ZES DUCHA WI TEGO NA ODPUSZCZENIE GRZE-
CHÓW,
NIECH CI UDZIELI PRZEBACZENIA I POKOJU PRZEZ POS UG
KO CIO A. I JA ODPUSZCZAM TOBIE GRZECHY W IMI OJCA
I SYNA, + I DUCHA WI TEGO. (kap an kre li znak krzy a przy
wypowiadaniu imion Osób Boskich) Penitent odpowiada: AMEN.
Po udzieleniu rozgrzeszenia nast puje dzi kczynienie. Kap an mówi:
Wys awiajmy Pana, bo jest dobry,
Penitent ko czy werset:
Bo Jego mi osierdzie trwa na wieki.
Kap an odsy a penitenta mówi c:
Pan odpu ci tobie grzechy. Id w pokoju.
Formu a rozgrzeszenia ma charakter trynitarny, biblijny i ko cielny.
Wymienia wszystkie Osoby Boskie: Ojca mi osierdzia, który przez Syna
pojedna wiat ze sob i zes Ducha wi tego na odpuszczenie grze-
chów. Pojednanie penitenta ma zatem ród o w mi osierdziu Ojca.
Ukazany jest zwi zek mi dzy pojednaniem grzesznika, a misterium pas-
chalnym Chrystusa. Podkre la tak e rol Ducha wi tego w odpuszczaniu
grzechów. Grzesznik dzi ki asce mi osiernego Boga wchodzi na drog
pokuty i wraca do Ojca, który "pierwszy nas umi owa " (J 4,19), do
Chrystusa, który wyda samego siebie za nas (Gal 2,20) i Ducha
wi tego, który obficie zosta na nas wylany (Tt 3,6). Formu a roz-
grzesznia podkre la dynamizm, dzia anie Osób Boskich, zmierzaj ce do
ocalenia i zbawienia cz owieka.
Przy uk adaniu nowej formu y rozgrzeszenia pos ono si j zykiem
biblijnym. S ownictwo w du ej mierze zaczerpni te jest ze w. Paw a,
zw aszcza z Drugiego Listu do Koryntian, gdzie dzi kuje on "Ojcu mi-
osierdzia" za wszelk pomoc w trudno ciach ycia (2,3). Chrystus
umar i zmartwychwsta dla wszystkich ludzi. Bóg "pojedna nas ze
sob przez Jezusa Chrystusa" (5,14). Wzmianka o Duchu wi tym na-
wi zuje do Ewangelii wed ug wi tego Jana (20,22-23). Jest tam mowa
307
o udzieleniu aposto om Ducha wi tego na odpuszczenie grzechów.
adza odpuszczania grzechów przez pos ug jednania zosta a dana
aposto om i ich nast pcom, którzy pe ni j w imieniu Ko cio a, czyli
przez pos ug Ko cio a. Skutkiem pos ugi Ko cio a jest przebaczenie
i pokój.'
Obrz dy pokuty cz sto u ywaj wyra enia "pojednanie" (reconciliatio).
Pojednanie jest poj ciem biblijnym (Mt 5,23-24). Sakrament pojednania
jest dzie em Boga, który czy ludzi ze sob (Ef 2,14-16), tak e z Nim
samym (Koi 1,20; Rz 5,10), przez po rednictwo Chrystusa (2 Kor 5,18-
20). Uwypuklona jest nast puj ca my l: grzech jest obraz Boga i ran
zadan Ko cio owi. W sakramencie pokuty grzesznik jedna si znów z
Bogiem i spo eczno ci Ko cio a. Pojednanie, przebaczenie, u wi cenie,
jest dzie em Ojca, przez Syna, w Duchu wi tym (nurt zst puj cy), a
pokuta, zado uczynienie, wyznanie grzechów i al za grzechy, s
dzie em penitenta poruszonego ask Bo (nurt wst puj cy). wi -
cony cz owiek wielbi Boga za przebaczenie i u wi cenie.
OBRZ D POJEDNANIA WIELU PENITENTÓW ZE
SPOWIEDZI I ROZGRZESZENIEM INDYWIDUALNYM
Ile razy gromadzi si wielu penitentów w celu uzyskania sakramen-
talnego rozgrzeszenia, wypada przygotowa ich do tego przez nabo stwo
owa Bo ego. W nabo stwie mog bra udzia tak e ci, którzy maj
zamiar przyst pi do indywidualnej spowiedzi dopiero w pó niejszym
czasie. Wspólne nabo stwo pokutne ja niej ukazuje spo eczny wymiar
sakramentu pokuty. Przebieg nabo stwa pokutnego jest nast puj cy;
1. Obrz dy wst pne:
— piew wspólny,
— pozdrowienie zebranych,
— modlitwa.
2. Liturgia s owa Bo ego:
— pierwsze czytanie biblijne,
— psalm responsoryjny,
— drugie czytanie biblijne,
308
— piew przed Ewangeli ,
— Ewangelia,
— homilia,
— rachunek sumienia.
3. Obrz dy pojednania:
— spowied powszechna,
— modlitwa litanijna,
— Modlitwa Pa ska,
— indywidualna spowied i rozgrzeszenie,
— ko cowa modlitwa dzi kczynna.
4. Obrz d ko cowy:
— b ogos awie stwo,
— rozes anie.
Nabo stwo pokutne mo na rozpocz od piewaniem odpowiednio
dobranego psalmu, antyfony lub stosownej pie ni.
Po piewie wst pnym kap an pozdrawia zebranych jedn z formu
podanych w rytuale, lub u ywanych na pocz tku Mszy. Potem wprowadza
penitentów w my l przewodni nabo stwa i przedstawia jego porz dek.
Zach ca do wspólnej modlitwy:
Módlmy si , aby Bóg, który nas wzywa do nawrócenia, udzieli nam
aski prawdziwej i owocnej pokuty.
Po chwili cichej nast puje kolekta:
Bo e, wys uchaj nasze pokorne pro by i odpu nam grzechy, które
przed Tob wyznajemy, aby my otrzymawszy przebaczenie, mogli zazna
pokoju. Przez Chrystusa, Pana naszego. Amen.
Liturgia s owa Bo ego mo e sk ada si z trzech czyta . Wtedy
wskazane jest, aby pierwsza perykopa by a ze Starego Testamentu. Po
niej jest psalm responsoryjny, w miejsce którego mo na od piewa inn
stosown pie , lub te w ciszy rozwa przeczytany tekst wi ty. Jako
drugie czytanie wskazana jest perykopa z Nowego Testamentu. Po niej
nast puje piew przed Ewangeli i sama Ewangelia. Ilo czyta mo e
by ró na, od jednego, do trzech, zale y to od ró nych okoliczno ci. W
Rytuale jest bogaty wybór czyta .
Homili trzeba oprze na przeczytanych tekstach. Nale y tak j op-
racowa i wyg osi , aby doprowadzi a penitentów do dobrego rachunku
sumienia i alu za grzechy, oraz do nawrócenia.
309
 Po homilii potrzebny jest d szy czas ciszy na rachunek sumienia,
Penitenci badaj zgodno swojego ycia ze s owem Bo ym, z przyka-
zaniami... i wzbudzaj al za grzechy. Czasem zamiast homilii mo na
pokierowa rachunkiem sumienia i wzbudzeniam alu za grzechy.
Po rachunku sumienia i wzbudzeniu alu, wszyscy kl kaj i wspólnie
odmawiaj spowied powszechn : Spowiadam si Bogu wszechmog cemu...
Potem nast puje modlitwa w formie litanijnej, albo te w formie pie
wyra aj cej skruch , ufno w mi osierdzie Bo e, np. Zmi uj si , Panie,
lub Przed oczy Twoje, Panie winy nasze sk adamy. Wko cu nast puje
Modlitwa Pa ska, której nigdy nie nale y opuszcza .
Gospodarz ko cio a (proboszcz, prefekt, rektor) troszczy si o to,
aby by a odpowiednia ilo spowiedników. Po Modlitwie Pa skiej, kap ani
zajmuj miejsca w konfesjona ach. Penitenci sami wybieraj sobie
spowiednika, indywidualnie wyznaj swoje grzechy i otrzymuj rozgrze-
szenie. Nie nale y im w tym przeszkadza , przep dzaj c penitentów
od jednego konfesjona u do drugiego. Spowied jest spraw tak deli-
katn , e pe na swoboda jest konieczna.
Gdy wszyscy si wyspowiadaj , spowiednicy wracaj do prezbiterium i
nast puje wspólne wielbienie Boga za Jego mi osierdzie. Wielbienie to
mo e mie form psalmu dzi kczynnego, hymnu, litanii lub pie ni.
Mo e to by równie Magnificat, albo tekst z rytua u.
Nabo stwo pokutne ko czy si b ogos awie stwem w formie zwyk ej
lub uroczystej, wed ug rytua u.
OBRZ D POJEDNANIA WIELU PENITENTÓW Z
OGÓLN SPOWIEDZI I ROZGRZESZENIEM
Jedynie spowied indywidualna i rozgrzeszenie pozostaj zwyk ym
sposobem pojednania si penitenta z Bogiem i Ko cio em. Tylko nie-
mo liwo fizyczna lub moralna uwalnia wiernych od takiej spowiedzi.
Ocena tych szczególnych okoliczno ci nale y do biskupa ordynariusza
diecezji. On równie decyduje o ewentualnym zastosowaniu i rozgrze-
szenia zbiorowego. Dotyczy to zw aszcza krajów misyjnych. Pielgrzymki,
czy wielki nap yw wiernych z okazji wielkiego wi ta nie upowa niaj
do stosowania tego obrz du.
Ci, którzy otrzymali odpuszczenie grzechów ci kich przez rozgrze-
310
szenie ogólne, s zobowi zani odby spowied indywidualn w stosow-
nym czasie w ci gu najbli szego roku. Obrz dy rozgrzeszenia ogólnego
zawiera rytua sakramentu pokuty, w rozdziale trzecim.
SPRAWOWANIE SAKRAMENTU POKUTY W POLSCE
Na mocy upowa nie zawartych we Wprowadzeniu do Obrz dów
Pokuty (nr 38), Konferencja Episkopatu Polski ustali a nast puj ce za-
sady, które nale y przestrzega przy sprawowaniu sakramentu pokuty w
diecezjach polskich:
"Zwyczajnym sposobem sprawowania sakramentu pokuty jest indywi-
dualna spowied , przy której stosuje si Obrz d pojednania jednego
penitenta podany w rozdziale pierwszym.
Miejscem indywidualnej spowiedzi s konfesjona y ustawione w ko -
cio ach, kaplicach i tych pomieszczeniach, w których miejscowy ordy-
nariusz pozwala odprawia Msz wi (np. w punktach katechetycz-
nych). W koniecznych wypadkach kap an posiadaj cy jurysdykcj mo e w
ka dym miejscu wa nie i godziwie wyspowiada i udzieli rozgrzeszenia.
Wiernych nale y zapozna z brzmieniem formu y rozgrzeszenia i jej
znaczeniem. Punkty do takiej katechezy zawiera nr 19 Wprowadzenia.
Na form rozgrzeszenia penitent z wdzi czno ci odpowiada: Amen.
Przy spowiedzi penitentów znaj cych j zyk aci ski mo na pos ugiwa
si aci sk formu rozgrzeszenia. Równie po tej formule penitent
odpowiada: Amen.
Obrz d pojednania penitentów z indywidualn spowiedzi i rozgrze-
szeniem, zawarty w rozdziale drugim, mo na stosowa przy okazji re-
kolekcji, dni skupienia oraz spowiedzi niewielkich grup wiernych. Przy
stosowaniu tego obrz du nie wolno ogranicza czasu na spowied po-
szczególnych penitentów. Wspólne dzi kczynienie mo e odby si po
kilku godzinach, a nawet na zako czenie dnia spowiedzi.
W polskich diecezjach nie ma potrzeby stosowania Obrz du pojed-
nania wielu penitentów z ogóln spowiedzi i rozgrzeszeniem. W naszym
kraju ka dy wierny przy dobrej woli mo e korzysta z aski pojednania
przez spowied indywidualn . Kap an mo e udzieli ogólnego rozgrze-
szenia po ogólnej spowiedzi tylko wtedy, gdy indywidualna spowied
311
jest niemo liwa, mianowicie: w niebezpiecze stwie mierci, albo tak e
penitentom innej narodowo ci przebywaj cym w Polsce, z którymi nie
mo e si porozumie z powodu braku znajomo ci j zyka.
Przypomina si , e spowied ogólna nie zwalnia od obowi zku in-
dywidualnego wyznania grzechów ci kich. W wypadku udzielenia roz-
grzeszenie ogólnego nale y wiernie i dok adnie spe ni polecenie w nr
33 i 35 Wprowadzenia. Mowa tam o nale ytym przygotowaniu si do
rozgrzeszenia ogólnego, które odbywa si wed ug obrz du specjalnego,
umieszczonego w rozdziale trzecim rytua u pokutnego. Wierni w czasie
udzielania rozgrzeszenia ogólnego maj , na wezwanie kap ana ukl kn i
w ten sposób okaza , e prosz o rozgrzeszenie.
Kap an s uchaj cy spowiedzi winien by ubrany w sutann , kom u
stul koloru fioletowego lub w alb i stu fioletow " (Wprowadzenie nr
38 a-g).
NABO STWA POKUTNE
Rytua Obrz dów Pokutnych w Dodatku zawiera wzory nabo stw
pokutnych. S one jako przyk ad uk adania i przeprowadzania ta-
kich nabo stw na ró ne okoliczno ci. Przede wszystkim trzeba je do-
stosowa do okresów liturgicznych, do warunków miejscowych i do po-
szczególnych grup osób.
Struktura nabo stw pokutnych jest taka sama, jak wy ej opisanym
obrz dzie przygotowania wiernych do indywidualnej spowiedzi i roz-
grzeszenia (str. 308).
Wypada, aby po obrz dzie wst pnym ( piew, pozdrowienie, modlitwa)
by o jedno lub wi cej czyta biblijnych, rozdzielonych psalmami,
pie niami lub chwil ciszy. Czytania nale y wyja ni w homilii i zasto-
sowa do zgromadzenia wiernych. D o d a m o n a czytanie
patrystyczne, takie które pomo e wspólnocie i jednostkom do prawdzi-
wego poznania grzechu i skruchy serc. Po homilii i rozwa eniu s owa
Bo ego, zgromadzenie wiernych modli si wspólnie. Potem nast puje
Modlitwa Pa ska, modlitwa ko cowa i rozes anie.
Wylicza si cztery cele nabo stw pokutnych:
— rozbudzenie ducha pokuty w spo eczno ci chrze cija skiej,
— przygotowa wiernych do dobrej spowiedzi,
312
— wychowa dzieci do stopniowego u wiadamiania sobie czym jest
grzech w yciu cz owieka i uczy sposobów wyzwalania si z grzechu
z pomoc aski Chrystusa.
— dopomóc katechumenom w nawróceniu.
Tam, gdzie nie ma kap ana, który móg by udzieli sakramentalnego
rozgrzeszenia, nabo stwa pokutne s badzo po yteczne, poniewa
mog pomaga w budzeniu alu doskona ego, p yn cego z mi ci ku
Bogu, przez który wierni, w po czeniu z pragnieniem sakramentalnej
pokuty, mog odzyska ask Bo .
Przy ka dym nabo stwie nale y t umaczy , e nie identyfikuje si
ono z pokut sakramentaln , e jest jedynie przygotowaniem do niej.
SAKRAMENT NAMASZCZENIA CHORYCH
ZNACZENIE I ROZWÓJ HISTORYCZNY
Chrystus otacza chorych specjaln trosk . Odwiedza ich i podnosi na
duchu. Przezwyci szeroko wtedy rozpowszechniony pogl d, jakoby
ka da choroba by a kar za grzechy osobiste. Choroba, cho wi e si z
grzeszno ci ludzk , to jednak nie mo e uchodzi ca kowicie za kar (J
9,3: ani on nie zgrzeszy , ani rodzice jego, ale sta o si tak, aby si na
nim objawi y sprawy Bo e).
Sam Chrystus, który jest bez grzechu, podda si m ce, ukazuj c
wierz cym w Niego nowy sens ycia, cierpienia i mierci. Pozwala bra
udzia w swojej tajemnicy paschalnej, to jest w swoim przej ciu przez
cierpienie i mier do chwa y zmartwychwstania. Misterium paschalne
pozwala wierz cym g biej zrozumie tajemnic cierpienia, która ma
walor zbawczy dla wiata. Cz owiek ma dzielnie walczy przeciw wszelkim
chorobom, chroni zdrowie w celu spe niania swoich obowi zków w
spo eczno ci, wyczekuj c wyzwolenia w chwale dzieci Bo ych (Rz 8, 19-
21; Koi 1,24).
Chrystus poleci aposto om troszczy si o ludzi chorych i wyposa-
313
 ich w w adz uzdrawiania. Ewangelia wed ug w. Marka mówi: "oni
wi c wyszli i nawo ywali do nawrócenia. Wyrzucali te wiele z ych du-
chów, a wielu c h o r y c h n a m a s z c z a l i o l e j e m
uzdrawiali" (Mk 6,12-13). Podstaw biblijn sakramentu namaszczenia
chorych jest List wi tego Jakuba, gdzie czytamy: "Jest kto chory
mi dzy wami, niech wezwie kap anów Ko cio a. Niech si nad nim
m o d l in a m a s z c z go o l e j e m w imi Pana. Modlitwa
yn ca z wiary zbawi chorego. Podniesie go Pan, a gdyby by w
grzechach, b mu odpuszczone" (Jk 5,14-15). Tekst ten wskazuje na
obrz d sakramentalny, to jest namaszczenie i modlitw wraz z jego
skutkami, którymi s : ulga w cierpieniu, podniesienie na duchu,
odpuszczenie grzechów a nawet zdrowie.
Sakrament namaszczenia chorych nazywano: olejem wi tym (oleum
sanctum), olejem b ogos awie stwa (oleum benedictionis), wi tym na-
maszczeniem (sacra unctio), namaszczeniem chorych (unctio infirmo-
rum). Ostatnie namaszczenie, to nazwa pochodz ca dopiero z XIII w.
(extrema unctio).
W praktyce ko cielnej sakrament chorych rzadko by stosowany. Nie
udzielano go czennikom, jako wi tym; ani chrze cijanom, którym
sumienie nie wyrzuca o przewinie ', ani pokutnikom, którzy czekali na
odpuszczenie grzechów w sakramencie pokuty; ani katechumenom,
którym chrzest mia zg adzi wszystkie grzechy.
O sakramencie chorych s wzmianki w Didache, u Hipolita Rzym-
skiego (f 235), Serapiona z Thumis (t 362), a przede wszystkim w li cie
papie a Innocentego I (t 417) do biskupa Decencjusz z Eugubium, w
którym namaszczenie chorych nazywa "sakramentem". S te wzmianki w
kazaniach z VI i VIII w. Od w. Cezarego z Arles (t 534) dowiadujemy
si , e namaszczenia chorych udzielano tak e w ko ciele, a wi c nie
ci ko chorym.
Szafarzami sakramentu chorych zawsze byli kap ani. We wczesnym
redniowieczu i pó niej, jak to zreszt do dzi praktykowane jest na
wschodzie, sakramentu namaszczenia chorych udziela o wi cej kap anów
(koncelebra). Poszczególne czynno ci kap ani dzielili mi dzy siebie. Istnia
tak e zwyczaj przechowywania oleju chorych przez wiernych. W razie
potrzeby namaszczali siebie lub innych, w miejscach odczuwania bólu.
W VIII wieku zauwa a si zasadnicze zmiany w traktowaniu sakra-
mentu namaszczenia chorych. Od tego czasu datuj si liczne wiadectwa
mówi ce o tym sakramencie i jego liturgii. Je eli do tego czasu
314
pokuta publiczna pozbawia a pokutników prawa do przyjmowania sak-
ramentu chorych, to odt d pokuta indywidualna prawa tego nie pozba-
i wia a. Chorych zaopatrywano równie w rycie z onym ze: spowiedzi,
namaszczenia i Komunii w formie Wiatyku.
Poniewa sakrament chorych by zaniedbywany, dlatego w adze za-
równo wieckie, jak i ko cielne nakazywa y kap anom sprawowanie tego
sakramentu. Poleca y te , aby kap ani w podró y zawsze mieli przy sobie
olej chorych i Eucharysti , aby w ka dej chwili mogli zaopatrzy chorych.
W wiekach rednich udzielanie sakramentu chorych ogranicza o si na ogó
do osób duchownych, zakonników i wiernych z wy szych sfer. Lud
prosty natomiast mia uprzedzenia do tego sakramentu. Z y si na to
ró ne przyczyny. Najpierw synody zaleca y sakrament chorych, ale go nie
nakazywa y. Nast pnie czenie namaszczenie chorych z pokut
sakramentaln na u mierci (pokuta chorych) spowodowa o, e
sakrament namaszczenia chorych lud kojarzy sobie z sakramentem pokuty
i niektórymi jego skutkami, ci cymi na tych co odbyli pokut
publiczn . To nieporozumienie zakorzeni o si tym atwiej, e w Galii i
Hiszpanii rozgrzeszenie pokutników czono z namaszczeniem. St d lud
uwa , e w razie wyzdrowienia b dzie musia chodzi boso, nie b dzie
móg korzysta z praw ma skich, je mi sa, ani piastowa urz dów
publicznych. Mimo zwalczania tych b dnych przekona , utrzymywa y si
nadal w ród ludu jeszcze poza XI wiek. Je eli proszono o sakrament
namaszczenia chorych, to czyniono to w ostatniej chwili ycia. Równie
w nauczaniu o sakramencie chorych podkre lano coraz bardziej, e jest on
ostatnim odpuszczeniem grzechów i nale y go udziela w
niebezpiecze stwie mierci, a od XIII wieku przyj a si nazwa extrema
unctio. Nazwa ta do naszych czasów nasuwa a my l jakoby chodzi o o
sakrament dla umieraj cych. W ten sposób namaszczenie chorych zamiast
podnosi na duchu, pog bia o niepokój.
Sobór Watyka ski II poucza : "Ostatnie namaszczenie, które tak e, i
to lepiej mo na nazwa namaszczeniem chorych, nie jest sakramentem
przeznaczonym tylko dla tych, którzy si znajduj w ostatecznym
niebezpiecze stwie utraty ycia. Odpowiednia zatem pora na przyj cie
tego sakramentu jest ju wówczas, gdy wiernym zaczyna grozi niebez-
piecze stwo mierci z powodu choroby lub staro ci" (KL 73). W artykule
74 poleci sakrament namaszczenia w czy w ryt ci y, z ony ze:
s powi e dz i sakra menta l nej, z na ma-
s z c z e n i a c h o r y c h i z W i a t y k u . Sakrament po-
315
kuty g adzi grzechy pope nione po chrzcie, a namaszczenie chorych
adzi pozosta ci grzechowe i ko czy proces leczenia duszy (S. Th. III
65,2). Sakramenty te prowadz do Eucharystii, która jest zadatkiem
zmartwychwstania.
OBRZ DY NAMASZCZENIA CHORYCH
Kongregacja Kultu Bo ego dekretem z dnia 7 grudnia 1972 roku
og osi a nowy rytua sakramentu namaszczenia chorych, zatwierdzony
konstytucj apostolsk Sacrum Unctionem Infirmorum Paw a VI, z dnia 30
listopada 1972 r. Rytua zawiera obszerne wprowadzenie liturgicz-no-
teologiczne i pastoralne, uj te w 41 punktów. W przek adzie i op-
racowaniu polskim pod tytu em Sakramenty chorych, obrz dy i duszpas-
terstwo, ukaza y si w 1978 r. w Katowicach. Rytua podzielony jest na
trzy cz ci:
— duszpasterstwo chorych,
— duszpasterstwo umieraj cych,
— teksty do wyboru.
Dla wygody kap ana, polskie wydanie rytua u namaszczenia chorych
posiada formularze mszalne: za chorych, za umieraj cych i przy udzie-
laniu Wiatyku, a tak e cz ci sta e Mszy wi tej, oraz obrz dy pojednania
jednego penitenta. Gdy kap anowi wypadnie odprawi Msz w. w domu
chorego, nie musi nosi ze sob kilku ksi g liturgicznych.
Namaszcza si wierz cego, który z powodu choroby lub staro ci po-
wa nie s abuje. Wystarczy roztropny os d lub opinia lekarza. Sakramentu
tego udzieli mo na tak e: przed operacj ; dziecku, które ma
wystarczaj ce rozeznanie; choremu, który utraci zmys y, dopóki ma ro-
zeznanie. Gdy kap an zastanie cz owieka ju zmar ego, wówczas poleca go
mi osiernemu Bogu, aby odpu ci mu grzechy i askawie przyj do nieba.
Zmar ego nie manaszcza si , chyba, e nie ma pewno ci, i chory ju
zmar naprawd .
Szfarzem sakramentu namaszczenia chorych jest ka dy kap an, który
ma obowi zek opieki nad chorymi i starcami. Inni kap ani mog na-
maszcza za zgod kap ana maj cego obowi zek namaszczania chorych.
Wystarczy zgoda domy lna. Gdy przy namaszczeniu chorego obecnych
jest wi cej kap anów, wtedy jeden z nich odmawia modlitwy, formu
316
sakramentaln i namaszcza (formu y sakramentalnej i namaszczenia nie
mo na rozdziela ). Pozosta e obrz dy kap ani dziel mi dzy siebie:
modlitwy wst pne, czytanie s owa Bo ego, litani pouczenia. Taka kon-
celebra zgodna jest z poleceniem w. Jakuba, który pisze o kap anach.
Koncelebra zanik a w XIV wieku. Obrz d z ony przy zaopatrywaniu
chorego sk ada si z nast puj cych elementów:
— obrz dy wst pne,
— pokropienie wod wi con ,
— s owo wprowadzaj ce,
— akt pokutny (lub spowied sakramentalna),
— udzielenie odpustu zupe nego,
— odnowienie chrzestnego wyznania wiary,
— litania za chorego,
— bierzmowanie (gdy chory nie jest bierzmowany),
— w eni r k,
— po wi cenie oleju (lub dzi kczynienie nad olejem po wi conym),
— namaszczenie chorego,
— Modlitwa Pa ska,
— Wiatyk,
— modlitwa ko cowa,
— b ogos awie stwo.
Do sprawowania sakramentu namaszczenia chorych przygotowuje si
pokój chorego. Stoi nakrywa si obrusem. Stawia si na nim krzy , dwie
wiece, naczynie z wod wi con i kropid em, oraz na talerzyku troch
waty i soli.
Zanim kap an przyst pi do sprawowania wi tych obrz dów, musi
zorientowa si , w jakim stanie jest chory, czy mo e przyj Komuni
w. itp. Chodzi o odpowiedni dobór tekstów modlitw i czyta .
Gdy choroba pozwala si choremu porusza , wtedy mo na sprowadzi
go do ko cio a, kaplicy czy innego odpowiedniego miejsca, gdzie mog
zgromadzi si krewni i znajomi dla wzi cia udzia u w liturgii
sakramentów chorych.
Gdy namaszcza si kilka osób, wtedy kap an wk ada r ce na ka dego
chorego i ka dego osobno namaszcza. Wszystkie inne obrz dy wykonuje
nad wszystkimi chorymi razem.
Kap an rozpoczyna obrz dy od pozdrowienia chorego i wszystkich
obecnych. U ywa przy tym jedn z form zamieszczonych w rytuale np.:
317
 Pokój temu domowi i wszystkim jego mieszka com.
Nast pnie burs z Naj wi tszym Sakramentem i olejami wi tymi
adzie na przygotowanym stole z zapalonymi wiecami. W tym czasie
mo na odmówi lub od piewa :
Wielbi Ciebie w ka dym momencie, o ywy Chlebie nasz w tym Sa-
kramencie - lub pie eucharystyczn .
Pokropienie chorego i pokoju wi con wod jest dowolne, uzale -
nione od okoliczno ci. Modlitwa towarzysz ca temu rytowi przypomina
chrzest i przynale no do Chrystusa, który nas odkupi przez swoj
i zmartwychwstanie.
Pouczenie zale y od rozeznania kap ana, który w braterskiej rozmowie
ma przygotowa chorego do przyj cia sakramentów w. Kap an mo e
przytoczy tekst Ewangelii, przez który zach ca chorego do pokuty i
mi ci Boga. Gdy zachodzi potrzeba, ucha spowiedzi i udziela
choremu rozgrzeszenia. Potem kap an zwraca si do obecnych z po-
uczeniem, którego wzór podaje rytua . Osnute jest ono na przytoczonym
wy ej cytacie z listu w. Jakuba Aposto a (5,14-15). Gdy chory
spowiada si ju wcze niej, wtedy nast puje akt pokutny, do którego
kap an wzywa s owami:
Uznajmy przed Bogiem, e jeste my grzeszni, aby my mogli godnie
uczestniczy w wi tych obrz dach.
Po chwili ciszy wszyscy odmawiaj spowied powszechn . Mo na j
zast pi innym aktem pokutnym, zawartym w mszale. Po sakramentalnym
rozgrzeszeniu lub akcie pokutnym, kap an mo e udzieli choremu
odpustu zupe nego na godzin mierci. Udzielanie tego odpustu nale y
poprzedzi krótkim wyja nieniem, e chodzi o darowanie kar zaci g-
ni tych przez grzech.
Gdy stan chorego na to pozwala, to powinien on odnowi chrzestne
wyznanie wiary. Kap an poprzedza je krótkim wprowadzeniem:
W wa nych chwilach naszego ycia odnawiamy wiar , która czy nas z
Bogiem od naszego chrztu.
Potem nast puje wyznanie wiary uj te w pytania, jak przy chrzcie
wi tym.
Od stanu chorego zale y równie odmawianie litanii za niego. Na
poszczególne wezwania modlitewne wszyscy obecni odpowiadaj akla-
macj , podobnie jak w ka dej litanii. Chory do cza si w miar si .
Kap an mo e pos si umieszczonymi wezwaniami litanijnymi lub
podobnymi, u onymi na ich wzór i bardziej dostosowanymi do sytuacji.
318
Gdy oka e si , e chory, b cy w niebezpiecze stwie mierci nie
by jeszcze bierzmowany, wtedy kap an udziela mu tego sakramentu w
nast puj cy sposób: opuszcza na enie r k przewidziane przy udzielaniu
namaszczenia chorych i udziela bierzmowania bezpo rednio przed
po wi ceniem oleju chorych. Wyci ga r nad chorym odmawiaj c
modlitw o siedem darów Ducha wi tego. Nast pnie wk ada r na
ow chorego, namaszczaj c kciukiem czo o olejem krzy ma wi tego i
wypowiadaj c równocze nie s owa: N., przyjmij znami Daru Ducha
wi tego. W obliczu mierci wystarcza sama forma sakramentalna z
namaszczeniem olejem krzy ma.
Bierzmowanie nale y do wyj tków. Normalnie po modlitwie litanijnej
kap an k adzie r ce na g owie chorego w milczeniu. To na enie r k
si ga czasów apostolskich. Tak przynajmniej utrzymuje Orygenes (t
255). Gest ten oznacza dzia anie mocy Bo ej, opiek Boga i Ko cio a.
Po w eniu r k kap an przyst puje do po wi cenia oleju chorych,
wzgl dnie do dzi kczynienia nad olejem ju po wi conym. Nast pnie
kap an bierze naczynie z olejem chorych, zanurza w nim kciuk i na-
maszcza c z o o i r c e chorego, wypowiadaj c przy tym jeden raz
owa formu y sakramentalnej:
PRZEZ TO WI TE NAMASZCZENIE NIECH PAN W SWOIM
NIESKO CZONYM MI OSIERDZIU WSPOMO E CIEBIE
ASK DUCHA WI TEGO. — Amen. PAN, KTÓRY ODPU-
SZCZA CI GRZECHY, NIECH CI WYBAWI I ASKAWIE
POD WIGNIA. — Amen.
enie r k, dzi kczynienie nad po wi conym olejem oraz namasz-
czenie z towarzysz cymi s owami, nale do istoty sakramentu chorych.
Olej chorych po wi ca biskup we Wielki Czwartek. Mog jednak
zaistnie okoliczno ci, w których trzeba olej po wi ci . Wprowadzenie do
rytua u modlitwy na po wi cenie oleju chorych, jest nawi zaniem do
zwyczajów historycznych, kiedy to kap an po wi ca olej, ile razy
zachodzi a potrzeba. Tak by o w Rzymie i innych regionach Ko cio a, a
do XI w. Nie chodzi tu bowiem o problem natury dogmatycznej, lecz o
przepis dyscyplinarny. Je eli zajdzie potrzeba po wi cenia oleju chorych,
a nie ma oliwy z oliwek, wtedy mo na u ka dego oleju, byle by
pochodzenia ro linnego. Modlitwa po namaszczeniu ko czy istotne
obrz dy:
319
 Módlmy si . Bo e mi osierny, Pocieszycielu strapionych, wejrzyj askawie NAMASZCZENIE CHORYCH W CZASIE MSZY WI TEJ
na swojego s ug , który Tobie ufa. Niech aska namaszczenia przyniesie
mu ulg w ci kim strapieniu, a Cia o i Krew Twojego Syna niech b dla
niego pokarmem na drog , która wiedzie do prawdziwego ycia. Gdy stan chorego na to pozwala, sakramentu namaszczenia chorych
Modlitwa ta jest jakby podsumowaniem aski sakramentu namasz- mo na udzieli podczas Mszy wi tej. Miejscem sprawowania liturgii jest
czenia chorych i jego skutków. wtedy ko ció , kaplica lub, za pozwoleniem ordynariusza, dom chorego.
Kap an ubiera szaty liturgiczne koloru bia ego i pos uguje si
Modlitwa Pa ska jest bezpo rednim przygotowaniem do przyj cia formularzem "Mszy za chorych", umieszczonym w Rytuale dla wygody.
Komunii w. przez chorego i obecnych wiernych. Zaraz po niej kap an Jednak w niedziele Adwentu, Wielkiego Postu, Okresu Wielkanocnego, a
ukazyje Naj wi tszy Sakrament i mówi: tak e w uroczysto ci, w rod Popielcow i w Wielkim Tygodniu
Oto Baranek Bo y, który g adzi grzechy wiata. B ogos awieni, którzy ywa si formularza mszalnego z dnia.
zostali wezwani na Jego uczt . Czytania dobiera si z tomu VII Lekcjonarza Mszalnego, uwzgl d-
Przy Wiatyku do s ów Cia o Chrystusa lub Krew Chrystusa, kap an niaj c szczególne okoliczno ci, jak: stan chorego, jego wiek, ewen-
dodaje: tualnie yczenia chorego czy krewnych. Czytania te mo na tak e znale
Niech Chrystus ci strze e i zaprowadzi do ycia wiecznego. w rytuale. W wy ej wymienione dni liturgiczne, w które nie wolno
Chory odpowiada: ywa formularza "za chorych", jedno czytanie mo e by z obrz du
— Amen. chorych. Nie wolno tego czyn w Triduum Paschalne, w uroczysto ci
Po Komunii w. mo e nast pi chwila ciszy na dzi kczynienie. Bo ego Narodzenia, Objawienia Pa skiego, Wniebowst pienia
Potem kap an odmawia modlitw ko cow , w której chorego poleca Pa skiego, Zes ania Ducha wi tego, Cia a i Krwi Pa skiej i inne uro-
mi osierdziu Bo emu: czysto ci obowi zuj ce.
Módlmy si . Bo e, Twój Syn jest dla nas drog , prawd i yciem, Namaszczenia chorych udziela si po Ewangelii, nast puj co:
wejrzyj lito ciwie na swojego s ug , który ufa Twoim obietnicom, i spraw, — homilia,
aby pokrzepiony Cia em i Krwi Twojego Syna, w pokoju przeszed do — modlitwa litanijna za chorego,
Twojego Królestwa. — w enie r k,
Na koniec kap an udziela b ogos awie stwa choremu i wszystkim — dzi kczynienie nad po wi conym olejem, lub jego po wi cenie,
obecnym. Mo e pos si ró nymi formu ami zawartymi w rytuale. — wi te namaszczenie chorego,
— modlitwa powszechna,
Z wy ej przedstawionych obrz dów mo na u krótszy ryt, gdy — modlitwa po namaszczeniu.
wymagaj tego okoliczno ci, np ryt samego namaszczenia chorego: Modlitwa litanijna za chorego mo e by odmawiana dopiero po na-
— obrz dy wst pne, maszczeniu, w miejsce modlitwy powszechnej. Po tych obrz dach Msza
— czytanie s owa Bo ego, wi ta odprawia si dalej. Zarówno chory, jak i obecni mog przyj
— modlitwa litanijna za chorego, Komuni wi tej pod obiema postaciami. Na ko cu Mszy wi tej mo na
— w enie r k, udzieli specjalnego b ogos awie stwa wed ug rytua u.
— namaszczenie olejem wi tym, Sakramentu chorych mo na udziela tyle razy, ile razy zachodzi po-
— modlitwa po namaszczeniu, trzeba, nawet w tej samej chorobie, gdy stan si pogorszy. Duszpasterz i
— zako czenie rytu, odpowiednio pouczeni przez niego wierni winni czuwa nad tym, aby
— b ogos awie stwo. ka dy chory na czas móg otrzyma sakramenty chorych.
320 321
 SAKRAMENT KAP STWA
W katechizmowym, tradycyjnym wyliczaniu siedmiu sakramentów,
szósty nazywa : kap stwo. W dokumentach ko cielnych zawsze
nosi o nazw : sacramentum ordinis, co znaczy: sakrament wi ce .
Nazwa ta obejmuje: diakonat, kap stwo i biskupstwo. Dzisiejsza teologia
widzi w tym trzy stopnie jednego sakramentu: kap stwa.
PODSTAWY BIBLIJNE I ROZWÓJ HISTORYCZNY
W Nowym Testamencie tylko Chrystus jest kap anem w cis ym
znaczeniu. Tylko On z jedyn Ofiar Nowego Przymierza przez
mier na krzy u. On Sam jest darem ofiarnym, poniewa z siebie
Ojcu niebieskiemu jako okup za wielu. T Ofiar krzy a Zbawiciel
utrwali w obrz dach Mszy wi tej (KL 47), któr z Jego polecenia
sprawowali najpierw aposto owie, a potem ich nast pcy. Nast pców
tych wybierali wierni ka dej gminy chrze cija skiej. Samo wprowadzenie
w urz d i przekazanie w adzy dokonywa o si przez w enie
k im o d l i t w (l Tm 4,14; 2 Tm 1,6). Przez tych prze onych
dzia Chrystus poprzez swojego Ducha. Nazywano ich biskupami lub
prezbiterami. Uosabiali oni jedno wiary i liturgii. Byli g osicielami
Ewangelii i liturgami. Do pomocy mieli diakonów, których aposto owie
ustanowili dla zajmowania si zarz dem dóbr i opiek nad chorymi oraz
biednymi (Dz 6,2-4).
Podobnie powsta y dalsze urz dy. Dla odci enia diakonów, którzy
coraz wi cej zajmowali si g oszeniem s owa Bo ego i czynno ciami li-
turgicznymi, powsta subdiakonat. Stopie akolitatu powsta w zwi zku z
konieczno ci pomagania diakonom i subdiakonom. Dalszymi stopniami
by y: lektorat i egzorcystat. Lektorzy rekrutowali si ze rodowisk bieg ych
w czytaniu, a egzorcy ci ze rodowisk charyzmatyków. Do os-
322
tiariuszów, o których historia pozostawi a najmniej wiadomo ci, nale a
opieka nad budynkami ko cielnymi. Oko o po owy III wieku, jak stwierdza
list papie a Korneliusza (t 253) do Fabiusza z Antiochii, istnia y ju
wszystkie ni sze stopnie wi ce (Euzebiusz, Hist. Eccl. VI c. 43). W tym
czasie przyj a si zasada przechodz enia
w s z y s t k i c h s t o p n i wi ce . Gdy kto pragn zosta
kap anem, musia na wszystkich ni szych stopniach wykaza si odpowie-
dnimi przymiotami.
Od VI wieku do stanu duchownego wchodzi o si przez tonsur .
Obrz d tonsury polega na goleniu g owy i wr czeniu stroju duchownego.
Tonsura nigdy nie nale a do wi ce . Symbolizowa a ca kowite
oddanie si na s Bogu i Ko cio owi.
Od czasów Grzegorza Wielkiego (t 604) od subdiakonatu obowi -
zywa celibat. Od XII w. subdiakonów zaliczono do wy szych wi ce ,
chocia przy nich nie wk adano r k. wi cenia ni sze cznie z subdia-
konatem by y w ciwie obrz dami wprowadzaj cymi w urz d. By y to
raczej nominacje ni wi cenia.
ciwe wi cenia otrzymywali diakoni, kap ani i biskupi. Najstarsza
forma wi ce zachowa a si w Tradycjach Apostolskich wi tego
Hipolita Rzymskiego (t 235). Na liturgi wi ce sk ada y si modlitwy o
zst pienie Ducha wi tego, w enie r k biskupa i modlitwa konsekra-
cyjna.
prosta form wi ce rozbudowano nieco we wczesnym rednio-
wieczu przez dodanie litanii do Wszystkich wi tych i przez dodat-
kowe modlitwy. Dalszy rozwój liturgii wi ce dokona si pod wp y-
wem obrz dku gallika skiego, który doda namaszczenie g owy i r k.
Pod wp ywem zwyczajów germa skich do czono wr czenie szat i na-
czy liturgicznych. W XII wieku rytua wi ce by ju gotowy, ale
skomplikowany. Kszta towa si przez wieki i powsta ca y kompleks
ceremonii i modlitw. Coraz bardziej zaciera y si elementy istotne.
Natomiast elementy dodatkowe urasta y do rangi bardzo wa nych, nawet
istotnych, jak na przyk ad: namaszczenia, czy przekazywanie insygniów.
Narasta y w tpliwo ci i mno y si dyskusje na temat elementów
istotnych w liturgii wi ce .
Dyskusie te przerwa papie Pius XII konstytucj apostolsk Sacra-
mentum ordinis, z dnia 30 listopada 1947 roku. Wyja ni w niej, e dla
wszystkich wi ce istotnym jest w e n i e r k (materia sakramentu) i
m o d l i t w a k o n s e k r a c y j n a (forma sakramentalna).
323
 POS UGI W ZGROMADZENIU LITURGICZNYM
Krytyczne nastawienie do ni szych wiece si ga czasów Soboru
Trydenckiego, który zastanawia si nad przywróceniem sensu poszcze-
gólnym stopniom przez nadanie im konkretnych funkcji. Ruch liturgiczny
podj t my l i wysuwa nawet pewne propozycje. Problem rozwi za
papie Pawe VI, og aszaj c 15 sierpnia 1972 roku dwa pisma:
"Ministeria guaedam", o pos ugach liturgicznych, sta ych i przej ciowych
oraz "Ad pascendum", o diakonacie starym i przej ciowym.
Tonsura i subdiakonat zosta y zniesione. W miejsce czterech wi ce
ni szych (ordines minores) papie wprowadzi pos ugi (ministeria):
lektorat i akolitat.
Przynale no do s t a n u d u c h o w n e g o zaczyna si od
diakonatu.
Pos ugi nie s ju rezerwowane tylko dla kandydatów do wi ce ,
Mog by nadane tak e ludziom wieckim, jako sta y urz d w spo ecz-
no ci ko cielnej. Ka da parafia mo e mie swoich lektorów i akolitów.
"Wed ug starej i czcigodnej tradycji Ko cio a" pos ugi te zastrze one s
dla m czyzn. W ciwym zadaniem l e k t o r a jest czytanie Pisma
w. (z wyj tkiem Ewangelii) podczas nabo stw liturgicznych. Gdy nie
ma psalmisty, wtedy lektor mo e wykona piewy mi dzy czytaniami.
A k o l i t a pomaga diakonowi gdy us uguje przy Mszy wi tej i
przy innych czynno ciach liturgicznych. Do niego nale y równie
troska o wszystko, co ma zwi zek z kultem liturgicznym, zw aszcza
o paramenty i naczynia liturgiczne.
OBRZ DY POS UG
W lektorat i akolitat kandydatów wprowadza biskup. W zakonach i
zgromadzeniach w pos ugi te mo e wprowadza wy szy prze ony.
Obrz dy obu pos ug mog odbywa si ka dego dnia podczas Mszy
wi tej lub te w ramach nabo stwa s owa Bo ego. Czytania biblijne
bierze si z dnia, czyli z Lekcjonarza, albo te z Rytua u, gdzie s
one specjalnie dobrane i dostosowane do pos ug. Trzeba przy tym
zwróci uwag na rubryki dotycz ce czyta obrz dowych.
324
OBRZ DY LEKTORATU
Obrz dy wprowadzaj ce w urz d lektora s po Ewangelii:
— przedstawienie kandydatów,
— homilia,
— modlitwa,
— przekazanie ksi gi Pisma wi tego,
— b ogos awie stwo ko cowe.
Diakon lub kap an imiennie odczytuje kandydatów. Ci podchodz
do biskupa lub wy szego prze onego i zajmuj swoje miejsce.
W homilii biskup przedstawia znaczenie lektoratu i jego obowi zki w
Ko ciele. W przemówieniu wzorcowym, biskup mówi: "Przekazuj c
innym ludziom s owo Bo e, b cie pos uszni Duchowi wi temu. Sami
je przyjmujcie i pilnie rozwa ajcie, aby cie w nim znajdowali rado i
moc. Waszym codziennym yciem g cie naszego Zbawiciela Jezusa
Chrystusa". S owa te s dla lektora program ycia duchowego.
Po homilii biskup wzywa wszystkich obecnych do modlitwy i sam
odmawia specjaln modlitw rytualn .
Potem kandydaci podchodz kolejno do biskupa, który przekazuje
im ksi Pisma w. ze s owami: "Przyjmij ksi Pisma wi tego i wiernie
przekazuj s owo Bo e, aby coraz mocniej dzia o w sercach ludzkich".
Anten. Gdy kandydatów jest wi ksza liczba, wtedy podczas wr czania
Pisma w. piewa si Psalm 19 lub pie .
Na ko cu Mszy wi tej lub nabo stwa s owa Bo ego, biskup
udziela specjalnego b ogos awie stwa.
OBRZ DY AKOLITATU
Obrz dy wprowadzaj ce w urz d akolitatu s podobne:
— przedstawienie kandydatów,
— homilia,
— modlitwa,
— przekazanie naczynia z chlebem lub winem,
— b ogos awie stwo ko cowe.
Po Ewangelii kap an lub diakon odczytuje imiona i nazwiska kandy-
datów, którzy kolejno podchodz do biskupa i zajmuj swoje miejsca.
Biskup wyg asza homili , w której mi dzy innymi mówi: "Wybrani do
by akolitów, w szczególny sposób b dziecie uczestniczy w pos u-
giwaniu Ko cio a, dla którego Eucharystia jest szczytem i ród em ycia,
325
poniewa dzi ki niej lud Bo y rozwija si i wzrasta. Macie pomaga kap-
anom i diakonom w wykonywaniu ich urz du, i jako nadzwyczajni szafarze
udziela Komunii wi tej wiernym, a tak e zanosi j chorym. Przeznaczeni w
specjalny sposób do tej pos ugi, starajcie si g biej prze ywa Ofiar
Eucharystyczn i na jej wzór kszta towa w asne ycie. Starajcie si
równie rozumie duchowe znaczenie i istot czynno ci, które b dziecie
wykonywa , aby cie codziennie przez Jezusa Chrystusa sk adali siebie w
ofierze, jako duchowy dar, przyjemny Bogu".
Po homilii biskup wzywa wszystkich do modlitwy za akolitów i sam
odmawia specjaln modlitw .
Po modlitwie kandydaci podchodz pojedynczo do biskupa, który
przekazuje im naczynie z chlebem (lub winem), przy czym mówi: "Przyjmij
naczynie z chlebem (kielich z winem) do sprawowania Eucharystii i tak
post puj, aby móg godnie s Ko cio owi przy stole Pa skim".
Amen. Przy wi kszej ilo ci kandydatów mo na wykona stosowny piew.
Na ko cu jest b ogos awie stwo.
OBRZ DY KANDYDATURY
Na temat kandydatury do diakonatu i kap stwa Pawe VI pisze:
"Poniewa wej cie do stanu duchownego przesuwa si obecnie do diakonatu,
st d zostaje zniesiony obrz d pierwszej tonsury, przez który cz owiek wiecki
stawa si duchownym. Wprowadza si jednak w zwi zku z tym nowy
obrz d, w którym ten, kto pragnie przyj Diakonat lub Prezbiterat,
wyjawia publicznie swoj wol ofiarowania si Bogu i Ko cio owi dla
wykonywania przyjmowanych wi ce . Ko ció ze swej strony przyjmuje t
ofiar , a tego, który j sk ada, wybiera i wzywa, by przygotowa si do
przyj cia wi ce . W ten te sposób zostaje on prawnie w czony do
grona kandydatów do Diakonatu i Prezbiteratu".
Obrz dy kandydatury do w i c e mog odbywa si w ja-
kimkolwiek dniu, zw aszcza w wi ta, w ko ciele lub w innym odpo-
wiednim miejscu, podczas Mszy wi tej lub nabo stwa s owa Bo ego.
Czytania biblijne bierze si z dnia lub wi ta, albo te z rytua u,
zgodnie z przepisami liturgicznymi. Z powodu swoistej specyfiki, ob-
rz dy te nale y sprawowa osobno. Nie nale y czy ich z obrz dami
wi ce ani z obrz dami pos ug. W czasie obrz dów sprawowanych
326
przez biskupa czy wy szego prze onego zakonnego, kandydaci wyra aj
publicznie pragnienie przyj cia wi ce , które wcze niej z yli na
pi mie. Obrz dy kandydatury podobne s do obrz dów pos ug. Po
Ewangelii biskup g osi homili , której wzorcowa tre jest w rytuale.
Diakon lub kap an odczytuje imiona i nazwiska aspirantów, czyli prze-
dstawia ich biaskupowi. Potem biskup wypowiada formu wprowadza-
, po której stawia aspirantom pytania:
"Pytam ka dego z was:
Czy, odpowiadaj c na powo anie Bo e, chcesz tak si przygotowa ,
aby móg we w ciwym czasie godnie przyj wi cenia diakonatu i ka-
stwa i spe nia je w Ko ciele?
Czy chcesz tak kszta towa swoje ycie duchowe, aby móg wiernie
Chrystusowi i Jego mistycznemu Cia u, to znaczy Ko cio owi?"
Po otrzymanych odpowiedziach, biskup ko czy:
"Ko ció z rado ci przyjmuje wasze postanowienia. Niech Bóg doko czy
dzie a, które w was rozpocz '.
Biskup wzywa wszystkich obecnych do modlitwy za aspirantów, aby
Bóg im b ogos awi i darzy swoj ask . Diakon odmawia nast pnie
przepisan modlitw litanijn , do której w czaj si wszyscy obecni
przez powtarzanie refrenu. Na ko cu Mszy wi tej, wzgl dnie nabo -
stwa s owa Bo ego, po modlitwie ko cowej, biskup udziela specjalnego
ogos awie stwa, dostosowanego do obrz du.
OBRZ DY OBJ CIA CELIBATEM
Obrz dy obj cia celibatem obywaj si publicznie, tu przed wi ce-
niami diakonatu. Obrz d ten dotyczy nie onatych kandydatów do dia-
konatu sta ego oraz do diakonatu przej ciowego do kap stwa, nieza-
le nie od lubów zakonnych.
Po przedstawieniu kandydatów biskupowi nast puje homilia, w której
wyja nia potrzeb celibatu, b cego znakiem mi ci pasterskiej i
pozwalaj cego lepiej mi owa Boga ponad wszystko.
Po formule wprowadzaj cej, biskup pyta ka dego z osobna:
"Czy przyrzekasz wobec Boga i Ko cio a, na znak duchowego oddania
Chrystusowi Panu, zawsze zachowa c e l i b a t ze w z g l du na
królestwo niebieskie s c Bogu i ludziom?"
327
 Pytanie to obejmuje istot celibatu, któr jest mi do Chrystusa i
ca kowite oddanie si Jemu, a tak e wi ksza swoboda w s eniu
Bogu i ludziom. Po obj ciu celibatem kandydatów, nast puj obrz dy
wi ce diakonatu.
WI CENIA DIAKONATU
Nowe obrz dy wi ce przepracowane zosta y tak pod wzgl dem
ceremonii jak i tekstów (KL 76). Zatwierdzi je Pawe VI w 1968 r.,
konstytucj apostolsk Pontificalis Romani. Polski przek ad otrzyma
aprobat Stolicy wi tej 18 lutego 1972 roku.
Obrz dy wi ce diakonatu:
— przedstawienie kandydatów,
— przemówienie biskupa,
— obrz d obj cia celibatem,
— przyrzeczenia kandydatów,
— litania do Wszystkich wi tych,
— w enie r k i modlitwa wi ce ,
— obrz dy uzupe niaj ce:
enie stu y i dalmatyki,
przekazanie ksi gi Ewangelii,
znak pokoju,
— b ogos awie stwo ko cowe.
wi ce diakonatu udziela si w niedziel lub wi to, aby wierni
mogli bra w nich udzia , chyba, e wzgl dy duszpasterskie przemawiaj
za innym, terminem. Przygotowa trzeba krzes o dla biskupa, pon-
tyfika , stu y i dalmatyki dla kandydatów otrzymuj cych wi cenia.
Po Ewangelii kandydatów ubranych w humera , alb i cingulum
przedstawia si biskupowi. Ka dy z nich mówi "jestem", podchodzi k ania
si biskupowi, i zajmuje wyznaczone miejsce w prezbiterium.
Kap an odpowiedzialny za ich przygotowanie do wi ce , na pytanie
biskupa: czy s godni tego urz du, odpowiada w imieniu swoim i wy-
chowawców, e wed ug zdania ludu i odpowiedzialnych, wychowawców, s
godni tego zaszczytnego urz du.
328
Przemówienie do kandydatów o ich zadaniach ma by mow yw .
Pontyfikat podaje wzorcowy tekst takiego przemówienia. Utrzymany
jest w charakterze biblijnym i eklezjologicznym. Wyliczaj c zadania
diakona nazywa go pomocnikiem biskupa i jego kap anów: w pos udze
owa, o tarza i mi osierdzia. Dalej mówi do diakonów, e jako s udzy
tarza b g osili Ewangeli , przygotowywali Ofiar Eucharystyczn ,
rozdzielali wiernym Komuni wi ta. Ponadto na polecenie biskupa b
mogli g osi kazania i przekazywa Bo nauk wiernym i niewierz cym,
przewodniczy modlitwom, chrzci , asystowa przy zawieraniu ma stw
i b ogos awi je, zanosi Wiatyk umieraj cym i przewodniczy obrz dom
pogrzebowym. Biskup zwraca im nast pnie uwag , e ich przyk adem
jest Chrystus, zw aszcza w s bie innym i w wype nianiu woli Bo ej.
Troszczy si o dobr s aw .
Po przemówieniu nast puje obrz d obj cia celibatem, który sk ada
si z krótkiego wprowadzenia i z publicznego przyrzeczenia celibatu.
Odpowiadaj c na pytania biskupa, kandydaci wyra aj gotowo na
przyj cie diakonatu i zobowi zuj si do sumiennego wype niania przy-
tych zobowi za . Ka dy z diakonów podchodzi, kl ka przed bisku-
pem, swoje r ce z one wk ada w r ce biskupa, przyrzekaj c mu
cze i pos usze stwo.
Biskup wzywa wszystkich zgromadzonych do modlitwy za kandydatów.
Obok tych modlitw prywatnych jest litania do Wszystkich wi tych, w
któr lud si w cza powtarzaj c refren. Modlitwy ca ego zgromadzenia
liturgicznego za kandydatów traktuje si jako wa ny sk adnik obrz dów
wi ce . Kandydat bowien wzi ty ze spo eczno ci wierz cych, dla niej jest
wi cony. Na wezwanie diakona wszyscy kl kaj , a kandydaci padaj na
twarz, na czas litanii.
Istotnym obrz dem jest w enie r k biskupa na g ow ka dego po-
szczególnego kandydata i modlitwa wi ce . Kandydaci do diakonatu
podchodz kolejno do biskupa, który ka demu z osobna k adzie r ce na
ow , nic nie mówi c. Potem z wyci gni tymi r kami nad wszystkimi,
odmawia wzgl dnie piewa modlitw wi ce . Wed ug konstystu-cji
Pontificalis Romani, najwa niejszymi s owami s :
PROSIMY CI , PANIE, ZE LIJ NA NICH DUCHA WI TEGO,
ABY ICH UMOCNI SIEDMIORAKIM DAREM TWOJEJ ASKI
DO WIERNEGO SPE NIANIA ICH S BY. Ca e zgromadzenie
liturgiczne przez swoje "AMEN" potwierdza t modlitw i same wi cenia.
329
 Ryty uzupe niaj ce rozpoczynaj si od na enia szat liturgicznych,
ciwych diakonowi. Kap an lub diakon wk ada kolejno ka demu nowo
wy wi conemu stu poprzecznie, od lewego barku do prawego boku.
Jako wierzchni szat wk ada dalmatyk . W tym czasie piewa si Psalm
83 lub inn stosown pie .
Biskup ka demu z osobna wr cza ksi Ewangelii ze s owami:
"We mij Ewangeli Chrystusow , której glosicielem si sta ; wierz w
to, co b dziesz czyta ; nauczaj tego, w co uwierzysz i wype niaj to, czego
dziesz naucza .
Potem ka demu wy wi conemu biskup udziela poca unku pokoju
ze s owami: "Pokój z tob ". Odpowied brzmi: "/ z duchem twoim".
W tym czasie piewa si Psalm 145 z antyfon , lub stosown pie .
Po sko czonych obrz dach wi ce diakonatu nast puje dalszy ci g
Mszy wi tej, wed ug msza u. W Mszach ze wi ceniami wszystkich stopni
opuszcza si wyznanie wiary i modlitw powszechn . Nowo wy wi ceni
diakoni obejmuj zaraz swoje funkcje. Pomagaj biskupowi w
przygotowaniu darów ofiarnych. Komuni wi przyjmuj pod obiema
postaciami i pomagaj rozdziela j wiernym. Na ko cu biskup mo e
udzieli specjalnego b ogos awie stwa w formie uroczystej.
WI CANIA KAP SKIE
Na wi cenia kap skie sk adaj si obrz dy:
— przedstawienie kandydatów,
— przemówienie biskupa,
— przyrzeczenia kandydatów,
— litania do Wszystkich wi tych,
— w enie r k i modlitwa wi ce ,
— ryty uzupe niaj ce:
na enie szat kap skich,
namaszczenie r k, przekazanie
kielicha i pateny, poca unek
pokoju.
Przepisy dotycz ce miejsca i czasu wi ce kap skich s takie same,
jak przy wi ceniach diakonatu. Jest rzecz stosown , aby biskup
330
dopu ci do koncelebry tak e innych kap anów, którzy zajmuj wtedy
miejsce po neoprezbiterach.
Prezentacja kandydatów do kap stwa jest taka, jak przy wi ce-
niach diakonatu. W przemówieniu wzorcowym w pontyfikale mowa jest o
godno ci i zadaniach kap ana. Ma on udzia w urz dzie kap skim i
pasterskim Chrystusa, który jest wzorem dla kap anów. W ród zada
kap skich wyliczone s : sprawowanie Ofiary Eucharystycznej, chrzest,
sakrament pokuty, sakrament namaszczenia chorych i liturgia godzin.
W ko cu biskup k adzie im na serce specjaln trosk o biedych i cier-
pi cych.
Nast puje wyra enia woli przyj cia kap stwa z jego obowi zkami i
przyrzeczenie szacunku i pos usze stwa biskupowi i jego nast pcom,
wzgl dnie prze onym wy szym.
W czasie litanii do Wszystkich wi tych diakoni maj cy przyj ka-
stwo padaj na twarze. Litani piewaj wszyscy obecni w ko ciele.
Po litanii na ka dego z osobna biskup wk ada r ce, nic przy tym nie
mówi c. Jest to biblijny gest przekazywania w adzy kap skiej (l Tm
4,14; 2 Tm 1,6). Za biskupem wszyscy obecni kap ani wk adaj r ce na
ka dego wi conego.
Potem razem z biskupem stoj z wyci gni tymi r kami a do ko ca
modlitwy wi ce . Wed ug konstytucji apostolskiej Pontificalis Ro-mani,
najwa niejszymi s owami modlitwy wi ce s :
PROSIMY CI , OJCZE WSZECHMOG CY, DAJ TYM S U-
GOM SWOIM GODNO PREZBITERATU; ODNÓW W ICH
SERCACH DUCHA WI TO CI, ABY OD CIEBIE OTRZY-
MALI URZ D KAP SKI I PRZYK ADEM SWOJEGO PO-
ST POWANIA POCI GN LI INNYCH DO POPRAWY OBY-
CZAJÓW.
Modlitw t wszyscy obecni ko cz swoim "AMEN", potwierdzaj c jej
tre i udzielone wi cenia kap skie.
Obecni kap ani ubieraj nowo wy wi conych kap anów, zmieniaj c
stu y z diako skiego sposobu zak adania na kap ski i nak adaj ornat.
Ubrani neoprezbiterzy otrzymuj namaszczenie r k olejem krzy -ma
wi tego ze s owami:
"Pan nasz, Jezus Chrystus, którego Ojciec nama ci Duchem wi tym i
moc , niech ci strze e, aby u wi ca lud chrze cija ski i sk ada Bogu
Ofiar ".
331
 W czasie nak adania szat kap skich i namaszczania r k piewa
si hymn do Ducha wi tego: O Stworzycielu Duchu przyjd , albo te
Psalm 109 z antyfon , lub inny stosowny piew czy pie .
Nast pnie biskup ka demu neoprezbiterowi kolejno przekazuje pate-n
z hosti i kielich z winem, po czym udziela poca unku pokoju. Ob-
rz dowi temu mo e równie towarzyszy odpowiedni piew.
Dalszy ci g Mszy wi tej neoprezbiterzy koncelebruj z biskupem i
innymi ewentualnie kap anami. Opuszcza si wyznanie wiary i modlitw
powszechn .
WI CENIA BISKUPIE
Na obrz dy wi ce biskupich sk adaj si :
— hymn do Ducha wi tego,
— przedstawienie kandydata i odczytanie mandatu papieskiego,
— przemówienie biskupa, g ównego celebransa,
— przyrzeczenia nominata,
— litania do Wszystkich wi tych,
— w enie r k i modlitwa wi ce ,
— namaszczenie g owy krzy mem wi tym,
— przekazanie ksi gi Ewangelii, pier cienia i pastora u,
— wprowadzenie na katedr biskupi i pozdrowienie pokoju,
— ryty ko cowe.
Odnowiony Pontyfikat nie u ywa dawnej nazwy consecratio, lecz or-
dinatio episcopi czyli wi cenia biskupie. wi cenia te maj si odbywa
w takim dniu, w którym wierni mog licznie si zgromadzi . Mo e
to by niedziela lub dzie wi teczny, chyba, e ze wzgl dów
duszpasterskich obiera si inny dzie , np. wi to Aposto a. Biskup,
który udziela wi ce biskupich ma mie dwóch biskupów do pomocy.
Wypada, aby do wi ce do czyli si inni biskupi obecni na tej uro-
czysto ci. Elektowi asystuj dwaj kap ani. Jest rzecz wskazan , aby
wszyscy biskupi, a tak e kap ani asystuj cy, koncelebrowali. Obrz dy
wi ce maj miejsce po Ewangelii.
Na pocz tku piewa si hymn do Ducha wi tego: O Stworzycielu
Duchu przyjd .
Po przedstawieniu elekta czyta si papieskie polecenie do wi ce ,
czyli bull nominacyjn .
332
Wzorcowe przemówienie znajduj ce si w pontyfikale, przeznaczone
dla g ównego celebransa, wychodzi od pos annictwa Chrystusa i Jego
aposto ów, wskazuj c na to, e wi cenia biskupie s sakramentem
kap stwa w najwy szym stopniu i nieprzerwanej sukcesji apostolskiej.
Biskup ma by zapatrzony w Chrystusa jako wzór pos ugi w Ko ciele.
Dobitnie przedstawia charakter s by jego urz du. "Biskupstwo oznacza
obowi zek, a nie zaszczyt. Biskup ma raczej pomaga ni przewodzi ".
Mi ojcowsk okazywa przede wszystkim ubogim i chorym,
bezdomnym i obcym. Wierz cych ma nie tylko w cza w prac Ko -
cio a, ale tak e ch tnie s ucha ich rad. W czno ci z ca ym kolegium
biskupim ma si troszczy o ca y Ko ció .
Nominat publicznie sk ada przyrzeczenie, e gorliwie b dzie wype nia
biskupi pos ug w Ko ciele.
Ca e zgromadzenie liturgiczne w cza si w odmawianie lub piewanie
litanii do Wszystkich wi tych, prosz c o or downictwo wi tych
Pa skich dla nominata i Ko cio a.
Po litanii nast puje istotny obrz d wi ce biskupich. G ówny
celebrans i wszyscy obecni biskupi wk adaj kolejno r ce na g ow
nominata. Potem na jego g ow k adzie si otwart ksi Ewangelii,
któr przez ca modlitw wi ce podtrzymuj dwaj diakoni.
Tekst modlitwy wi ce zaczerpni ty jest z Tradycji Apostolskich
w. Hipolita Rzymskiego (t 222). Cz ciowo w modlitw wi ce w -
czaj si koncelebruj cy biskupi. Wed ug konstytucji Pontificalis Ro-
mani istotnymi s owami wi ce s :
TERAZ, BO E, WYLEJ NA TEGO WYBRANEGO T MOC,
KTÓRA OD CIEBIE POCHODZI, DUCHA WI TEGO, KTÓ-
REGO DA UMI OWANEMU SYNOWI TWOJEMU JEZU-
SOWI CHRYSTUSOWI, ON ZA DA GO SWOIM APOSTO-
OM, KTÓRZY W RÓ NYCH MIEJSCACH USTANOWILI
KO CIÓ , JAKO TWOJ WI TYNI , NA NIEUSTANN
CZE I CHWA TWOJEGO IMIENIA.
ówny celebrans namaszcza g ow nowego biskupa olejem krzy -
ma. Potem g ówny celebrans wr cza nowemu biskupowi ksi Ewangelii,
pier cie biskupi i pastora , jako znaki przepowiadania s owa Bo ego,
wierno ci Ko cio owi - Oblubienicy Chrystusa, oraz gorliwo ci
pasterskiej. Insygnia te po wi ca si w zakrystii przed rozpocz ciem
obrz dów wi ce .
333
 Wprowadzenie na katedr nowo wy wi conego biskupa i poca unek
pokoju wymieniony z biskupami zamyka obrz dy wiece . W tym czasie
piewa si Psalm 95 z antyfon .
Po Komunii w. piewa si : Te, Deum, laudamus (Ciebie, Boga, wy-
awiamy). W tym czasie nowo wy wi cony biskup idzie przez ko ció
udzielaj c wszystkim zgromadzonym b ogos awie stwa.
LITURGIA SAKRAMENTU MA STWA
SAKRAMENTALNO MA STWA
Ma stwo chrze cija skie jest sakramentem, którego nowo cy sami
udzielaj sobie zwajemnie. Do kap ana nale y:
— stwierdzenie warunków koniecznych do wa nego zawarcia ma - RYS HISTORYCZNY
stwa chrze cija stwa w Ko ciele,
— pytanie o zgod ma sk i przyj cie jej,
— potwierdzenie wa no ci zawartego ma stwa,
— udzielenie b ogos awie stwa Ko cio a.
Zwi zek ma ski jest dobrem i wi to ci , gdy jest dzie em Bo ym
(Rdz 2,18). Jednostka ludzka z woli Bo ej potrzebuje dope nienia w
dziedzinie cia a i duszy, umys u, serca i woli. Dope nienie to przychodzi
przez mi ma sk , przez po czenie cech w ciwych osobowo ci
czyzny i kobiety.
Przez ma stwo powstaje wspólnota, u wi cona mi , ycie, kul-
tura. Ro nie tak e chwa a Bo a w rodzinie, narodzie i Ko ciele. Zwi zek
ma ski wa ny jest zatem dla dzieci, spo ecze stwa i rozwoju
królestwa Bo ego na ziemi. Jest tak e drog do pe niejszego cz owie-
cze stwa tak m czyzny, jak i kobiety, do bogatszego rozwoju ich oso-
bowo ci przez wzajemny wp yw w zdobywaniu wi to ci. Mi wszyst-
334
ko potrafi, porywa, przemienia, jest " yczliwa i askawa" (l Kor 13),
decyduje o doczesnym szcz ciu, a cz sto tak e o wiecznym.
Ma stwo jest udzia em w twórczym dzia aniu Boga. Przez ma -
onków Pan Bóg powo uje do istnienia nowe ycie ludzkie, które b dzie
trwa wiecznie. Pismo wi te obu Testamentów wysoko ceni ma stwo.
W Nowym Testamencie jest ono znakiem zwi zku, jaki istnieje mi dzy
Chrystusem, a Ko cio em, Jego Oblubienic . Sakrament ma stwa
wszczepia w mi cz Chrystusa z Ko cio em. Jest ród em aski
Bo ej, jaka udziela si ma onkom. Ma stwo ustanowione przez
Boga, Chrystus odnowi , przywracaj c mu jego istotne cechy: jedno ci
i nierozerwalno ci (Mt 5,31; 19,3-10; Mk 10,2-13; k 16,18; l Kor
7,10.39; Rz 7,2).
Wsz dzie, gdzie dwoje chrze cijan obojga p ci wyra a swoj wol
zawarcia ma stwa w sposób uznany przez Ko ció , faktycznie za-
wiera sakrament ma stwa. Jak Chrystus nie opu ci i nigdy nie
opu ci swojej Oblubienicy, czyli Ko cio a, tak równie ma onkowie
zwi zani w Bogu szczer i prawdziw mi ci , trwaj w tym wi tym
zwi zku do mierci. Domaga si tego równie dobro samych ma on-
ków i ich dzieci
Obrz dy ma stwa rozwija y si wolno i pó no dosz y do bogat-
szych form. W staro ytno ci chrze cija skiej ma stwo zawierano we-
ug starych tradycji ludowych. Ko ció to uznawa i udziela b ogos a-
wie stwa (Ignacy Antioch., Tertulian). Chrze cijanie nie uwa ali za ko-
nieczne zrywanie ze zwyczajami cywilnymi. Usuwali z nich jednynie to,
co by o typowo poga skie, jak np. ofiara sk adana bóstwom domowym, w
ramach obrz dów ma skich.
Nowo cy po lubie zawartym wed ug zwyczajów cywilnych, przy-
chodzili do ko cio a po b ogos awie stwo udzielane w czasie Mszy wi tej.
W najstarszych sakramentarzach formularze mszalne za nowo-
ców. Od XII w. do obrz dów odbywaj cych si w ko ciele w czono
konsens ma ski. Rytua Rzymski z 1614 r. pozwala na zatrzymanie
zwyczajów miejscowych, byle tylko przy zawieraniu ma stwa
asystowa proboszcz w asny i zachowane by y istotne warunki.
335
 W Polsce zawieranie ma stwa wed ug zwyczajów miejscowych, za obowi zki ma onków" (KL 77). Oraz "Zwyczajnie ma stwo nale y
wiedz Ko cio a, a tak e w ramach liturgii, przyjmowa o si najpierw zawiera podczas Mszy wi tej po odczytaniu Ewangelii i po homilii, a
ród warstw wy szych, a z czasem dopiero w ca ym spo ecze stwie. przed modlitw wiernych. Modlitw nad ma onk nale y odpowiednio
Przyczyn tego by a rzadka sie parafialna i brak dostatecznej ilo ci poprawi , tak aby wyra a te same obowi zki wzajemnej wierno ci
duchowie stwa. wi ty Otton domaga si od nowo nawróconych Po- obojga ma onków. Je eli sakrament ma stwa sprawuje si poza
morzan, aby nie zawierali ma stw z krewnymi, by przestrzegali mo- Msz wi , nale y na pocz tku obrz du odczyta Episto i Ewangeli
nogamii, i by kobiety po porodzie przyjmowa y b ogos awie stwa kap ana. ze Mszy "za nowo ców" i zawsze udzieli im b ogos awie stwa" (KL
Legat papieski Piotr z Kapui wyda w 1192 r. nakaz zawierania 78). Po latach przygotowa , nowy obrz d og oszono 19 marca 1969
ma stw w obliczu Ko cio a, co powtórzy w 1279 r. legat papieski roku. Wydanie polskie nosi tytu : Obrz dy sakramentu ma stwa
Filip, na synodzie w Budzie dodaj c, aby to postanowienie by o og a- dostosowane do zwyczajów diecezji polskich (Katowice 1974). Rytua
szane w parafiach co miesi c. Zapowiedzi przed lubne zaprowadzone zawiera: Ogólne wprowadzenie teologiczno-liturgiczne i duszpasterskie;
przez Sobór Latera ski w 1215 r., w Polsce zaniedbywano. Opór sta- obrz dy sakramentu ma stwa w czasie Mszy wi tej (rozdzia I),
wia a szlachta, poniewa na skutek obowi zku g oszenia zapowiedzi od- obrz dy sakramentu poza Msz wi (II), obrz dy zawarcia ma -
racza o si zbytnio zawarcie lubu, co sprzeciwia o si staremu zwycza- stwa mi dzy osob nale do Ko cio a katolickiego i osob nieo-
jowi, wed ug którego zaraz po zamówinach mia y si rozpocz uro- chrzczon (III), ró ne teksty do wyboru (IV) i dodatek z obrz dami
czysto ci weselne. Ust pi a dopiero w XVI w. po Soborze Trydenckim. srebrnego i z otego jubileuszu ma stwa.
lub szlachty odbywa si w domu prywatnym, wobec proboszcza. Po-
dobnie by o u prostego ludu, który wzorowa si na szlachcie, wskutek Nowy Rytua zaleca zawieranie ma stwa w czasie Mszy wi tej.
czego w Polsce nie przyj a si forma lubu w ramach Mszy wi tej. Formularz mszalny za nowo ców stosuje si zgodnie z przepisami li-
Rytua y polskie od XV w. zawiera y b ogos awie stwo m odej m atki turgicznymi. Nowy Rytua znosi tzw. czas zakazany. Sakrament ma -
po lubie o dar macierzy stwa, czego w rytuale rzymskim nie by o. stwa mo na zawiera w ka dym okresie roku ko cielnego. Nale y jednak
Przez d ugie wieki przy lubie b ogos awiono i wymieniano wianki za- uszanowa szczególny charakter Adwentu, Wielkiego Postu i dni
miast obr czek, albo stosowano wianki i obr czki. Potrydencka Agenda pokutnych (nr 11).
Hieronima Powodowskiego, wydana w Krakowie w 1591 roku, zgodnie z
poleceniem synodu prowincjalnego w Piotrkowie, wprowadzi a now , Na obrz dy ma stwa sk adaj si :
ujednolicon form lubu, przyj nast pnie, z drobnymi zmianami 1. Obrz dy wprowadzaj ce:
przez Rytua Piotrkowski z 1631 r. i pó niejsze jego wydania. W ten — powitanie nowo ców i go ci u wej cia do ko cio a,
sposób na przestrzeni ostatnich stuleci, liturgia sakramentu ma stwa w — procesja przez ko ció do o tarza,
Polsce nie uleg a zasadniczym zmianom a do wprowadzenia nowego — pozdrowienie zebranych i s owo wprowadzaj ce,
Rytua u w 1927 r. i Collectio rituum w 1963 roku. 2. Liturgia s owa Bo ego:
— czytania biblijne,
— homilia.
OBRZ DY SAKRAMENTU MA STWA 3. Liturgia sakramentu ma stwa:
— pytania dotycz ce istoty ma stwa,
— hymn do Ducha wi tego,
Nowy obrz d ma stwa jest owocem postanowienia Soboru, za- — zawarcie ma stwa,
wartego w Konstytucji o liturgii: "Znajduj cy si w Rytuale Rzymskim — potwierdzenie ma stwa,
obrz d zawierania ma stwa nale y krytycznie rozpatrzy i w ten — po wi cenie i na enie obr czek,
sposób wzbogaci , by ja niej oznacza ask sakramentu i podkre la — modlitwa powszechna.
336 337
4. Liturgia eucharystyczna:
— odprawia si zgodnie z rubrykami mszalnymi. Zachowuje si b o-
gos awie stwo ma onków po Ojcze nasz i uroczyste b ogos awie stwo
ko cowe.
Gdy rubryki pozwalaj na stosowanie formularza "za nowo ców",
wtedy u ywa si szat liturgicznych koloru bia ego i czytania z rytua u
lubnego. Natomiast w niedziele i uroczysto ci nale y pos si for-
mularzem z tych dni, zachowuj c b ogos awie stwa po Modlitwie Pa skiej
i na ko cu Mszy wi tej.
Tam, gdzie jest taki zwyczaj, kap an w szatach liturgicznych udaje si
z ministrantami do drzwi wej ciowych i tam pozdrawia narzeczonych po
chrze cija sku, daj c w ten sposób wyraz rado ci, któr dzieli z nimi
Ko ció . W procesji do o tarza pierwsi id ministranci, nast pnie kap an,
a za nim narzeczem, którym towarzysz przynajmniej rodzice i
wiadkowie. W czasie tej procesji piewa si pie na wej cie.
Je eli przemawiaj za tym okoliczno ci, opuszcza si obrz d powitania
przy drzwiach ko cielnych, a liturgi rozpoczyna si od razu od Mszy
wi tej, jak zwykle.
Zwyczaj witania i wprowadzania narzeczonych wraz z ich go mi
jest godny zalecenia, tak e ze wzgl dów ekumenicznych, poniewa cz sto
praktykuj go Ko cio y wschodnie.
Gdy wszyscy zajm ju swoje miejsca, kap an egna si i pozdrawia
wiernych zebranych w ko ciele. Nast pnie zwraca si do nowo ców i
zgromadzonych wiernych, aby wprowadzi ich do liturgii Mszy wi tej i
sakramentu ma stwa. Mo e pos si przy tym jedn z formu
podanych w Rytuale.
Liturgia s owa Bo ego przystosowana jest do obrz dów sakramentu
ma stwa tak, e stanowi punkt wyj cia do mówienia o ma stwie,
jego istocie i obowi zkach. St d te , gdy rubryki nie pozwalaj na sto-
sowanie formularza mszalnego "za nowo ców", wtedy przynajmniej
jedno czytanie mo na wzi z liturgii ma stwa. Jest to jednak zaka-
zane: w Triduum Pschalne, uroczysto ci Narodzenia, Objawienia, Wnie-
bowst pienia Pa skiego, Zes anie Ducha wi tego, Cia a i Krwi Pa -
skiej oraz inne uroczysto ci obowi zuj ce. W niedziele okresu Bo ego
Narodzenia i w niedziel zwyk e w ci gu roku ca Msz "za nowo ców"
wraz z czytaniami mo na zastosowa , gdy odprawia si ona poza
programen Mszy niedzielnych, czyli dla samych tylko nowo ców, ich
rodziny i go ci.
338
W Mszy "za nowo ców" mog by trzy czytania. Pierwsze jest
wtedy ze Starego, a drugie z Nowego Testamentu. Po odczytaniu
Ewangelii kap an w oparciu o teksty biblijne i w sposób dostosowany do
uchaczy, wyg asza homili o ma stwie chrze cija skim, o mi ci
ma skiej, która jest udzia em w mi ci Chrystusa do Swojej
Oblubienicy-Ko cio a, o obowi zkach i o askach tego sakramentu.
Liturgia sakramentu rozpoczyna si od pyta stawianych narzeczo-
nym. Dotycz one dobrowolnej zgody na ma stwo, woli wytrwania w
wierno ci oraz gotowo ci na przyj cie i wychowanie potomstwa.
Wszyscy obecni w pozycji stoj cej piewaj hymn do Ducha wi tego,
po którym nast puje zawarcie ma stwa. Narzeczem zwracaj si do
siebie i podaj sobie prawe d onie. Kap an wi e je stu . Potem
narzeczem powtarzaj kolejno s owa przysi gi ma skiej:
JA N., BIOR CIEBIE, N., ZA ON I LUBUJ CI MI ,
WIERNO I UCZCIWO MA SK ORAZ, E CI NIE
OPUSZCZ A DO MIERCI. TAK MI DOPOMÓ , PANIE
BO E WSZECHMOG CY, W TRÓJCY JEDYNY.I WSZYSCY
WI CI.
JA N., BIOR CIEBIE, N., ZA M A I LUBUJ CI MI ,
WIERNO I UCZCIWO MA SK ORAZ, E CI NIE
OPUSZCZ A DO MIERCI. TAK MI DOPOMÓ , PANIE
BO E WSZECHMOG CY, W TRÓJCY JEDYNY I WSZYSCY
WI CI.
Bezpo rednio po przysi dze ma skiej kap an w imieniu Ko cio a
potwierdza zawarte ma stwo i b ogos awi je:
Co Bóg z czy , cz owiek niech nie roz cza.Ma stwo przez was za-
warte, ja powag Ko cio a katolickiego potwierdzam i b ogos awi w imi
Ojca i Syna i Ducha wi tego. Amen.
Nast pnie kap an po wi ca obr czki lubne, które nowo cy nak adaj
sobie wzajemnie, wypowiadaj c s owa rytua u, podawane przez kap ana.
Formu a ta mówi, e obr czki lubne przez ca e ycie b znakiem
mi ci i wierno ci ma skiej.
Modlitwa powszechna jest w rytuale w kilku odmianach do wyboru.
Gdy z racji niedzieli czy uroczysto ci we Mszy wi tej jest wyznanie
wiary, to recytuje si je po modlitwie powszechnej, gdy w tym
przypadku zwi zana jest ona z obrz dami lubnymi.
339

W liturgii eucharystycznej, przy zawieraniu ma stwa, s nast -
puj ce zmiany:
— w czasie przygotowania darów ofiarnych nowo cy mog przynie do
tarza chleb i wino;
— gdy stosuje si formularz msza y "za nowo ców", wtedy prefacja
jest w asna;
— gdy u ywa si Kanonu Rzymskiego, wtedy uwzgl dnia si "Prosimy
Ci , Panie, Bo e" (Hanc igitur); inne Modlitwy eucharystyczne rów-
nie maj wstawki zwi zane z sakramentem ma stwa, które trzeba
uwzgl dni ;
— po Modlitwie Pa skiej opuszcza si Embolizm i udziela si b ogo-
awie stwa nowo com;
— nowo cy mog przyj Komuni w. pod obiema postaciami;
— na ko cu Mszy wi tej kap an udziela nowo com uroczystego
ogos awie stwa wed ug formu podanych w rytuale. Je eli w czasie
Mszy wi tej zwi zek ma ski zawiera kilka par, wtedy ka da para
oddzielnie odpowiada na pytania i wyra a zgod ma sk
(konsens), któr kap an przyjmuje. Pozosta e natomiast obrz dy, razem z
ogos awie stwem, stosuje si razem dla wszystkich par, przy czym
liczb pojedyncz zmienia si na liczb mnog .
LUB PARY RÓ NYCH WYZNA
Chrze cijanin-katolik, który pragnie wa nie zawrze zwi zek ma -
ski z osob nale do innego wyznania, zobowi zany jest do za-
chowania wymogów prawa kanonicznego. Przede wszystkim ma stwo
musi by zawarte wobec proboszcza w asnego i dwóch wiadków.
Poniewa przy zawieraniu ma stwa przez par narzeczonych na-
le cych do ró nych wyzna cz sto zachodz trudno ci, a nawet kon-
flikty sumienia, dlatego na podstawie Motu proprio "Matrimonia mata" z
31 marca 1970 r. i dyrektyw wykonawczych, w niektórych przypadkach
mo na uzyska dyspenz od zachowania obowi zuj cej formy, wymaganej
przez prawo kanoniczne. Biskup udziela tej dyspenzy na pro
narzeczonych, za po rednictwem proboszcza w asnego. Na podstawie
dyspenzy para ró nowyznaniowa mo e zawrze wa ny zwi zek ma ski
w urz dzie stanu cywilnego, jak równie w ko ciele niekatolickim.
340
''lii*
Poniewa godno ci sakramentu ma stwa bardziej odpowiada lub
religijny, dlatego nale y troszczy si o to, aby by zawierany w ko -
ciele katolickim, lub za dyspenz , w ko ciele niekatolickim. Wa ne jest
tak e zapewnienie strony katolickiej, e nie opu ci Ko cio a katolickiego.
Nowy Rytua podaje tak e obrz dy liturgiczne dla pary ma skiej, w
której jedna strona jest nieochrzczona.
SAKRAMENTALIA
POJ CIE I PODZIA
Obrz dy sakramentalne, ustanowione przez Chrystusa Pana, z bie-
giem czasu wzbogacone zosta y modlitwami i obrz dami dodatkowymi.
Nazwano je s a k r a m e n t a l i a m i . Pierwszym, który u tej
nazwy, by Piotr Lombard (t 1160), stosuj c j konkretnie do
obrz dów dodatkowych chrztu (pouczaj cych i egzorcyzmów). Nazwa ta
przyj a si w teologii i nadal jest stosowana. Jednak z obrz dów
dodatkowych, zwi zanych z sakramentami, przesz a na wszystkie rzeczy i
czynno ci, których Ko ció u ywa na podobie stwo sakramentów, dla
uzyskania skutków przede wszystkim duchowych, przez wstawiennictwo
Ko cio a.
Wed ug wi tego Tomasza z Akwinu (S.Th. III 65,1), sakramentalia
dziel si na:
— po wi cenia (benedictiones constitutivae seu consecrationes),
— ogos awienia (benedictiones invocativae),
— egzorcyzmy.
Po wi cenia, czyli b ogos awienia sta e, nadaj osobom lub rzeczom
charakter w takim znaczeniu, w jakim dzisiejsza teologia u ywa nazwy
"sacrum" (np. cz owiek po wi cony Bogu, po wi cony o tarz czy ko ció ) i
przeznaczaj je na s Bo .
341
 ogos awienia upraszaj ce (invocativae), niesta e, s pro o dobro
duchowe lub doczesne, nie zmieniaj c charakteru osoby czy rzeczy (np.
ogos awienie dzieci, chorych, domów itd.). U wiadamiaj im jednak ich
czno z Bogiem.
Egzorcyzmy natomiast powstrzymuj wp ywy szatana albo od nich
uwalniaj .
Sakramentalia, z wyj tkiem mo e egzorcyzmów (Mt 8,28; k 1,34;
3,11; k 4,41; 9,42; Dz 19,13), nie s ustanowienia Bo ego lecz ko -
cielnego. Chocia niektóre sakramentalia mo na by odnie do Ewangelii
i do Chrystusa, jak umywanie nóg we Wielki Czwartek, czy b o-
gos awienie chorych, to jednak wszystkie u wiadamiaj nam ich ko cielne
pochodzenie. Ich skuteczno opiera si na modlitwie wstawienniczej
Ko cio a. S one wierze, wyra aj j i pog biaj . Ich rozwój i
zakres dzia ania s tak rozleg e, jak rozleg e s zadania Ko cio a.
Ko ció pragnie przepoi nimi wszystkie okoliczno ci yciowe cz owieka i
podnie je do sfery nadprzyrodzonej, u wi ci i skierowa ku chwale
Bo ej.
Konstytucja tak to zagadnienie podsumowuje: sakramentalia "s to
znaki wi te, które z pewnym podobie stwem do sakramentów ozna-
czaj skutki, przede wszystkim duchowe, a osi gaj je przez modlitw
Ko cio a. Przygotowuj one ludzi do przyj cia g ównego skutku sakra-
mentów i u wi caj ró ne okoliczno ci ycia. Tak wi c liturgia sakra-
mentaliów i sakramentów sprawia, e prawie ka de wydarzenie yciowe
odpowiednio usposobionych wiernych zostaje u wi cone przez ask -
yn z paschalnego misterium M ki, mierci i Zmartwychwstania
Chrystusa, z którego czerpi moc wszystkie sakramenty i sakramentalia;
w ten sposób niemal ka de godziwe u ycie rzeczy materialnych mo e
zosta skierowane do u wi cenia cz owieka i uwielbienia Go" (KL 60-
61).
Do sakramentaliów zalicza si tak e pogrzeb chrze cija ski i ryty
klasztorne. Sporo sakramentaliów zwi zanych jest z rokiem ko cielnym,
jak np. po wi cenie wiec, popio u, palm, ognia, pascha u itd. Ró ne s
obrz dy sakramentaliów, od krótkich, z onych z modlitwy, znaku
krzy a i ewentualnie pokropienia wod wi con , a do szeroko rozwi-
ni tych, jak po wi cenie ko cio a (dedykacja), tarza, dzwonów czy
cmentarza.
Dla sakramentaliów istotna jest modlitwa odmawiana w imieniu
Ko cio a, przez któr uprasza si wielorak pomoc Bo , uznaj c Jego
panowanie nad osobami i rzeczami. Dla cz owieka wierz cego, sakra-
342
mentalia s znakami wiary i pomoc na drodze do nieba. Wprowadzaj
one cz owieka w atmosfer religijn i przygotowuj na przyj cie
sakramentów. U wiadamiaj one aski i zadania sakramentów. Przez
ró norodne sakramentalia pokazuje si , e czno wiernych z Chrys-
tusem nie zamyka si w aktach liturgicznych, lecz przenika i kszta tuje
ca ich dzia alno i byt. W ten sposób rozumie si je jako znaki
obecno ci Boga w konkretnym wiecie.
Sakramentalia, które tak g boko si gaj w ycie codzienne cz owieka,
mog by le rozumiane. Istnieje niebezpiecze stwo traktowania ich
jako rodków o sile magicznej. Dlatego Sobór poleci , aby "sakra-
mentalia starannie rozpatrzy w duchu naczelnej zasady o wiadomym,
czynnym i atwym do zrealizowania udziale wiernych, z uwzgl dnie-
niem potrzeb wspó czesnych" (KL 79). Bardzo potrzebne jest pouczenie
przy liturgicznym sprawowaniu sakramentaliów, aby we wszystkim Bóg
by wielbiony, aby ka da warto ludzkiego ycia sta a si wyrazem czci
oddawanej Bogu i aby nie powstawa y dziedziny uwa ane za czysto
wieckie", nie maj ce adnego zwi zku z Bogiem (Ag. Op. 17). "Czy cie
wszystko na chwa Bo " (l Kor 10,31). "Wszystko, co Bóg stworzy
jest dobre, i niczego, co jest spo ywane z dzi kczynieniem, nie nale y
odrzuca . Staje si bowiem po wi cone przez s owo Bo e i przez
modlitw " (l Tm 4,45).
OBRZ DY KLASZTORNE
Sobór Watyka ski II g boko wnika w ycie zakonne lub prowadzone
na wzór zakonnego (zgromadzenia, stowarzyszenia, instytuty wieckie).
W Konstytucji dogmatycznej o Ko ciele, tak zwane rady ewangeliczne, do
których nale y Bogu po wi cona C2ysto , ubóstwo i pos usze stwo,
Sobór wyprowadza ze s ów i przyk adu Chrystusa.
Z zachowania r a d e w a n g e l i c z n y c h i wiczenia si w nich,
w y r o s y j a k b y z j e d n e g o p n i a i rozkrzewi y si
ró ne for my y c i a z a k o n n e go — pustelniczego i
wspólnotowego, które pomna aj to wszystko, co s y po ytkowi ich
cz onków, jak i dobru ca ego Ko cio a powszechnego (KK 43). Przez
luby lub inne wi te wi zy zobowi zuj si do ycia zakonnego i do
praktykowania rad ewangelicznych, by lepiej
343
i swobodniej s Bogu i ludziom. Przez to specjalne na ladowanie
Chrystusa powinni ukaza Go wiatu "oddaj cego si kontemplacji na
górze, b zwiastuj cego rzeszom Królestwo Bo e, b uzdrawiaj cego
chorych i u omnych, nawracaj cego grzeszników do cnoty, b b o-
gos awi cego dzieciom i dobrze czyni cego wszystkim, a zawsze pos u-
sznego woli Ojca, który Go pos .
Niechaj nikt nie s dzi, e zakonnicy z racji swego po wi cenia staj
si b wyobcowani spo ród ludzi, b nieu yteczni w spo eczno ci
ziemskiej. Dlatego to Sobór wi ty potwierdza i chwali m ów i nie-
wiasty, braci i siostry, którzy w klasztorach lub szko ach i szpitalach
czy na misjach poprzez wytrwa i pokorn wierno dla wy ej wymie-
nionego po wi cenia staj si chlub Oblubienicy Chrystusowej i wszy-
stkim ludziom wiadcz szlachetne i rozliczne pos ugi" (KK 46). Sobór
traktuje stan zakonny jako znak i wiadectwo nowego ycia w Chrystusie i
przysz ego zmartwychwstania.
Drugim dokumentem Soboru Watyka skiego II, traktuj cym szerzej o
yciu zakonnym, jest Dekret o przystosowanej odnowie ycia zakonnego.
Ukazuje on podstawowe znaczenie ycia zakonnego i jego przystosowanie
do czasów wspó czesnych.
Przyj cie do stanu zakonnego, ju wcze nie uj te by o by o w ob-
rz dy liturgiczne. Wielki ojciec ycia zakonnego na Zachodzie, wi ty
B e n e d y k t z Nursji (t 547), zaleca w regule (nr 58) d w u -
m i e s i c z n y pobyt w rodzinie zakonnej. Czas ten ko czy si
tymcza sow dec yzj kandydata pozostania w zakonie. Po
dalszych d z i e s i c i u miesi cach kandydat decydowa si na
y c i e z a k o n n e i pozostanie w obranym klasztorze (stabilitas loci)
oraz na pos usze stwo prze onym. Kandydat prosi wtedy ka dego
zakonnika o modlitw i p r z y w d z i e w a h a b i t zakonny.
Od VII wieku powy szy ryt w czono w Msz wi . W ci gu red-
niowiecza ryt ten, jak wszystkie inne, uleg rozwojowi. W dzisiejszych
czasach sensowno tego redniowiecznego kompleksu obrz dowego
stan pod znakiem zapytania. Dlatego Sobór postanowi : "u obrz d
profesji zakonnej i odnowienie lubów, któryby przyczyni si do
wi kszej jednolito ci, prostoty i dostoje stwa" (KL 80). Odpowiadaj c
na te wskazania, Kongregacja do spraw Kultu Bo ego, dnia 2 lutego
1970 roku og osi a nowy ryt profesji zakonnej, a nieco pó niej odn-
owiony ryt konsekracji dziewic.
344
PROFESJA ZAKONNA
Wcielenie nowego cz onka do spo eczno ci zakonnej ma kilka stopni.
Dla ka dego z nich opracowany jest osobny obrz d liturgiczny.
Obrz d przyj cia do nowicjatu odbywa si poza Msz wi i sk ada
si z nast puj cych elementów:
— wyra enie woli kandydata s enia Bogu w zakonie,
— modlitwa prze onego,
— modlitwa ko cowa.
Podobnie jak w czasach w. Benedykta, ycie zakonne rozpoczyna
si od okresu próby czyli nowicjatu. Daje to kandydatowi mo liwo
zapoznania si z yciem zakonnym i przyporz dkowania si do niego.
Obrz d pierwszej profesji zwanej popularnie lubami czasowymi,
odbywa si podczas Mszy w., która na t okoliczno ma specjalny
formularz. Wskazany jest liczny udzia wiernych, którzy w czaj si w
modlitwy Ko cio a o ask ycia ca kowicie p wi conego Bogu i
Ko cio owi. Obrz d rozpoczyna si po Ewangelii i sk ada si z:
— wyra enia woli przez kandydatów,
— homilii,
— pyta stawianych kandydatom,
— modlitwy wstawienniczej,
— z enia lubów,
— wr czenia stroju i regu zakonnych,
— modlitwy powszechnej.
Od tej chwili rozpoczyna si s ba Bogu i Ko cio owi w obranym
zakonie, wed ug rad ewangelicznych, przez okre lony czas.
Obrz d profesji wieczystej wi e kandydatów z zakonem na sta e.
Po wi caj si oni s bie Bogu i Ko cio owi na ca e ycie. Obrz dy te
odbywaj si w niedziel lub dzie wi teczny, przy licznie zgro-
madzonych wiernych, którzy w czaj si w modlitwy Ko cio a. Profesja
zakonna jest wiadectwem dawanym Chrystusowi. Ma wi c znaczenie
zewn trzne. Jest na ladowaniem Go, co dla wiernych jest buduj ce.
Obrz dy rozpoczynaj si po Ewangelii. Msza wi ta na t okolicz-
no ma dwa formularze do wyboru i w asn prefacj .
— przedstawienie poszczególnych kandydatów,
345
— pro ba kandydatów o przyj cie ich do zakonu na zawsze,
— homilia,
— pytania stawiane kandydatom,
— litania do Wszystkich wi tych,
— sk adanie lubów wieczystych,
— modlitwa konsekracyjna,
— przekazanie insygniów zakonnych,
— poca unek pokoju,
— specjalna wzmianka w Modlitwie eucharystycznej,
— b ogos awie stwo ko cowe.
Obrz d odnowienia lubów stosowany jest w niektórych rodzinach
zakonnych co pewien czas, okre lony statutami zakonnymi. Obrz d ten
odbywa si mo e w czasie Mszy wi tej, lecz bez uroczystego charakteru.
Specjalny ryt liturgiczny stosuje si jedynie wtedy, gdy odnowienie
lubów ma wyj tkowe znaczenie, z racji jubileuszu wst pienia do zakonu,
czy z enia lubów wieczystych. Odnowienie lubów nast puje wówczas
po Ewangelii i homilii oraz po modlitwie celebransa o pomoc Bo dla
jubilatów. Stosuje si ten sam obrz d liturgiczny, co przy sk adaniu
lubów. Modlitwa powszechna ko czy ryty jubileuszowe. Potem Msza
wi ta kontynuowana jest w zwyk y sposób.
KONSEKRACJA DZIEWIC
Od czasów apostolskich istniej w Ko ciele ludzie, którzy "dla Kró-
lestwa Bo ego sami zostali bez enni" (Mt 19,12). Prowadz ycie po-
wi cone Bogu i bli niemu. Dziewictwo w sensie biblijnym nie oznacza
samego tylko faktu bez stwa i pow ci gliwo ci lecz tak e niepodzielne,
wewn trzne zjednoczenie z Bogiem i wol s enia bli nim.
Dziewice po wi caj ce swoj mi Bogu i ludziom znajduj si
nie tylko w spo eczno ciach klasztornych, lecz tak e w wiecie. Ich
powo anie staje si wyra niejsze gdy nosz welon, jako wiadectwo ich
za lubin z Chrystusa.
Ju w staro ytno ci biskup przekazywa dziewicom welon jako znak
za lubin z Chrystusem. Pontyfikat rzymsko-germa ski z X wieku zawiera
obrz d rozwini ty przez elementy dodatkowe, mi dzy innymi zaczerpni te
z obrz dów pogrzebowych z pewnymi adaptacjami w zale no ci od tego
czy dziewice y w klasztorze, czy te poza klasztorem. Mia y one
unaocznia " mier " dla wiata.
346
Pó niej dosz y elementy wzi te z obrz dów wi ce kap skich,
które oznacza y ca kowite po wi cenie si s bie Bo ej i bli nim.
Odpowiadaj c na polecenie Soboru, by "krytycznie rozpatrzy ob-
rz d konsekracji dziewic, znajduj cy si w pontyfikale rzymskim" (KL
80), Kongregacja Kultu Bo ego, dnia 31 maja 1970 r. og osi a odno-
wiony obrz d konsekracji dziewic. Uwagi wst pne i sam obrz d litur-
giczny podkre laj podwójny cel dziewictwa: m i do Chrystusa i
e n i e bli nim.
Nowo ci jest to, e po wielowiekowej przerwie, tak e dziewice, yj ce
w wiecie, mog by dopuszczone do obrz du konsekracji. U zakonnic
konsekracja ta mo e by po czona ze lubami. Ryt rozpoczyna si
wówczas po Ewangelii i przebiega nast puj co:
— przedstawienie dziewic,
— homilia biskupa,
— pytania kierowane do dziewic,
— litania do Wszystkich wi tych,
— lub doskona ej czysto ci i na ladowania Chrystusa,
— modlitwa konsekracyjna,
— wr czenie znaków za lubin z Chrystusem: welon,obr czka,brewiarz).
Po modlitwie pokomunijnej nowo konsekrowane dziewice id przed
tarz, gdzie otrzymuj od biskupa specjalne b ogos awie stwo.
Dla obrz dów konsekracji dziewic zaleca si oktaw Wielkanocy
oraz uroczysto ci zwi zane z tajemnic Wcielenia, a tak e niedziele,
wi ta maryjne i wi ta dziewic.
BENEDYKCJA OPATA
Za yciel i ojciec ycia zakonnego na Zachodzie wi ty Benedykt z
Nursji wskazuje w swojej regule na trudne zadania opata, jako na-
czelnika i kierownika duchowego rodziny zakonnej. Nic nie wspomina on
o specjalnych obrz dach liturgicznych zwi zanych z obejmowaniem tego
urz du. Najstarsza znana nam dzisiaj forma tego obrz du pochodzi z VII
wieku i sk ada si z jednej tylko modlitwy. redniowiecze rozwin o j
w uroczysty ryt benedykcji opata, mocno upodobniony do obrz dów
wi ce . Kongregacja Kultu Bo ego, 9 listopada 1970 roku og osi a
nowy ryt benedykcji opata, jako cz pontyfika u rzymskiego. Ryt ten
ja niej wskazuje na zadania opata.
Benedykcja ma si odbywa przede wszystkim w niedziel lub zna-
czniejsze wi to, aby wierni mieli mo liwo wzi cia udzia u w tym ob-
347

rz dzie, reprezentuj c Ko ció miejscowy. Obrz dom przewodniczy biskup
lub opat. Odbywaj si w czasie Mszy wi tej. Gdy przepisy liturgiczne
na to pozwalaj , wtedy mo na pos si specjalnym formularzem
mszalnym. Dwóch zakonników miejsowych asystuje kandydatowi. Ryt
rozpoczyna si po Ewangelii i sk ada si z:
— przedstawienia kandydata,
— odczytania polecenia papieskiego, gdy opat ma jurysdykcj na ok-
re lonym terytorium,
— przemówienia celebransa,
— pyta stawianych kandydatowi,
— litanii do Wszystkich wi tych,
— modlitwy konsekracyjnej z wyci gni tymi r kami,
— przekazania regu y zakonnej, pier cienia, mitry i pastora u,
— poca unku pokoju.
Na ko cu Mszy wi tej jest uroczyste b ogos awie stwo i Te Deum
laudamus. Gdy opat ma jurysdykcj nad okre lonym terytorium (ordy-
nariusz), wtedy podczas Te Deum (Ciebie, Boga, wys awiamy) idzie
przez ko ció i udziela obecnym b ogos awie stwa po czym krótko
przemawia i udziela b ogos awie stwa ko cowego.
BENEDYKCJA KSIENI
Benedykcja ksieni (przeoryszy) ma t sam form , co benedykcja
opata, odpowiednio dostosowan . Przy przekazywaniu insygniów wr cza
si jej tylko regu y zakonne i pier cie (dawniej by a równie mitra i
pastora ). Przekazanie pier cienia odpada, gdy ksieni wcze niej otrzyma a
go ju przy konsekracji dziewic. W miejsce poca unku pokoju
przewidziany jest znak czci nowej ksieni dla celebransa.
DEDYKACJA KO CIO A
ówne elementy liturgii po wi cenia ko cio a powsta y w Rzymie i
Galii mi dzy IV a IX wiekiem. Pierwsze wzmianki o konsekracji
ko cio a spotykamy u Euzebiusza z Cezarei (H.K. 10,4), który wspo-
mina o po wi ceniu katedry w Tyrus w 314 r. O po wi ceniu wspomina
równie papie Wigiliusz (t 555). Po wi cenie polega o wtedy na
348
odmówieniu modlitwy i pokropieniu wod wi con . W ko cio ach po-
wi conym m czennikom umieszczano uroczy cie na o tarzu ich relikwie.
Do obrz dów po wi cenia ko cio a liturgia gallika ska doda a wiele
innych elementów o bogatej symbolice (namaszczenia, zacheuszki, pro-
cesje, piewy psalmów itd). W IX w., Ordo Romanus V, zawiera ju
obrz d dedykacji ko cio a, który przetrwa a do naszych czasów w Pon-
tyfikale Rzymskim.
Terminem "ko ció ' okre lany jest lud Bo y Nowego Testamentu.
Jest to Ko ció wzniesiony z ywych kamieni, z czony jedno ci Ojca i
Syna i Ducha wi tego ( w. Cyprian, De orat. dom. 23). Tym samym
terminem okre la si budynek przeznaczony do gromadzenia si ludu
Bo ego na wspólne nabo stwa. Widzialna wi tynia zbudowana na
chwa Bo i dla u wi cenia wiernych jest symbolem Ko cio a
Chrystusowego.
Ka dy ko ció dedykowany winien mie swój tytu (np. Trójcy Prze-
naj wi tszej, Naj wi tszego Zbawiciela, Serca Pana Jezusa, Ducha
wi tego, Naj wi tszej Maryi Panny, wi tych Anio ów i wi tych Pa -
skich). Ko ció ma mie tylko jeden tytu .
Dedykowanie ko cio a Bogu nale y do biskupa ordynariusza. Gdy
zajdzie potrzeba, mo e poprosi biskupa pomocniczego, a nawet kap ana,
daj c mu specjalne zlecenie.
Na dedykacj ko cio a trzeba wybra dzie , w którym wierni mog si
licznie zgromadzi . Na okoliczno t najlepiej nadaje si niedziela jako
dzie gromadzenia si ludu Bo ego na obchód cotygodniowej Paschy.
Poniewa sprawowanie Mszy wi tej wi e si ci le z obrz dem
dedykacji ko cio a, dlatego u ywa si formularza w asnego: o dedykacji
ko cio a. Wskazana jest koncelebra biskupa z obecnymi kap anami.
ywa si uroczystych szat liturgicznych koloru bia ego.
Obrz dy dedykacji ko cio a nale do bardzo uroczystych czynno ci
liturgicznych Ko cio a. Sk adaj si na nie: 1. Obrz dy wst pne:
— wej cie procesjonalne, uroczyste lub zwyk e,
— przekazanie ko cio a biskupowi,
— po wi cenie wody i pokropienie,
— hymn "Chwa a na wysoko ci Bogu",
— kolekta.
349
2. Liturgia s owa Bo ego:
— czytania boblijne,
— homilia,
— wyznanie wiary,
3. Obrz dy dedykacji:
— litania do Wszystkich wi tych,
— z enie relokwii,
— modlitwa dedykacyjna,
— namaszczenie o tarza i cian ko cio a,
— okadzenie o tarza i ko cio a,
— przyozdobienie o tarza,
— iluminacja o tarza i ko cio a.
4. Liturgia ofiary:
— od przygotoweania darów ofiarnych do ko ca, Msza wi ta odprawia
si w zwyk y sposób, wed ug msza u.
Wierni gromadz si w pobliskim ko ciele lub innym odpowiednim
miejscu, albo te przed ko cio em. Z biskupem na czele rusza procesja
do ko cio a ze piewem psalmu 121 (albo pie ni ). Po doj ciu do
zamkni tego ko cio a biskup prosi rz dc o otwarcie go. Przy wej ciu
mo e nast pi obrz d przekazania nowego ko cio a biskupowi. Do bis-
kupa podchodz przedstawiciele tych, którzy ko ció budowali i prze-
kazuj mu dokumenty zwi zane z budow , klucze lub makiet nowego
ko cio a. Jeden z delegatów w krótkim przemówieniu przedstawia bis-
kupowi histori budowy, po czym wszyscy wchodz do ko cio a ze
piewem psalmu 23 (lub pie ni).
Zwyk e wej cie ma miejsce wtedy, gdy nie mo e odby si wej cie
uroczyste. Wierni gromadz si od razu w ko ciele. Biskup z ca ym
otoczeniem w zwyk y zposób udaje si z zakrystii do o tarza. Tam na-
st puje powitanie zebranych i obrz d przekazania ko cio a.
Biskup przyst puje do po wi cenia wody, któr kropi lud, czyli
wi tyni duchow , a nast pnie ciany ko cio a i o tarz.
Te wst pne obrz dy ko cz si od piewaniem hymnu "Chwa a na
wysoko ci Bogu" i kolekta z formularza na dedykacj ko cio a.
Na liturgi s owa Bo ego sk adaj si czytania biblijne wybrane an
Msz obrz dowo po wi cenia ko cio a (Lekcjonarz, t. VI, s. 3-5). Przed
pierwszym czytaniem lektor podchodzi do biskupa, który wypowiada
owa: "Niech w tej wi tyni Bo ej zawsze rozbrzmiewa s owo Bo e, uka-
zuj c wam tajemnic Chrystusa i dokonuj c waszego zbawienia w Kos-
350
ciele". Pierwsze czytanie zawsze, nawet w okresie wielkanocnym bierze si
z Ksi gi Nehemiasza (8,l-4a.5-6.8-10), w którym jest mowa o zgro-
madzeniu ludu w Jerozolimie przy kap anie Ezdraszu, dla s uchania
owa Bo ego.
W homilii biskup wyja nia zarówno czytania biblijne, jak równie
znaczenie dedykacji ko cio a. Po homilii zawsze odmawia si wyznanie
wiary. Opuszcza si natomiast modlitw powszechn , poniewa zast puje j
litania do Wszystkich wi tych.
ciwe obrz dy dedykacji ko cio a rozpoczynaj si od litanii do
Wszystkich wi tych, do której mo na doda wezwania tytu u ko cio a,
patrona miejscowego i ewentualnie imiona wi tych, których relikwie
maj by z one w o tarzu. Po litanii nast puje sk adanie relikwii
wi tych na o tarzu. piewa si przy tym Psalmu 14 z antyfon . Relikwie
musz by autentyczne i tak wielkie, aby by o wida , e stanowi cz
cia a ludzkiego. Gdyby by y co do tego w tpliwo ci, wtedy trzeba z nich
zrezygnowa
Sprawowanie Eucharystii stanowi najwa niejszy obrz d, który jedynie
jest konieczny do tego, by dedykacja Ko cio a by a wa na. Zgodnie ze
star tradycj liturgiczn , celebrans odmawia specjaln modlitw de-
dykacyjn , któr nowy ko ció przekazuje Panu Bogu i prosi Go o jego
wi cenie.
Po modlitwie dedykacyjnej, celebrans mówi: "Niech Pan u wi ci
swoj moc o tarz i dom, który namaszczamy nasz pos ug , aby si
sta y widzialnym znakiem tajemnicy Chrystusa i Ko cio a". Potem wylewa
krzy mo wi te na rodek mensy o tarza i na cztery jego rogi, które
rozprowadza po ca ej mensie. Przez to namaszczenie o tarz staje si
symbolem Chrystusa. Ojciec niebieski nama ci Jezusa Duchem
wi tym i ustanowi najwy szym Kap anem, który siebie z w ofierze
za zbawienie wszystkich.
Do pomocy w namaszczania cian ko cio a biskup mo e poprosi
kap anów. Namaszczenie to oznacza, e ca y ten ko ció zostaje prze-
znaczony na sta e dla sprawowania w nim kultu chrze cija skiego. Do-
konuje si dwunastu namaszcze (ewentualnie czterech), co oznacza, e
wi tynia jest obrazem wi tego miasta Jeruzalem (Ap 21). Wskazane jest
zachowanie dawnego zwyczaju umieszczania krzy y w miejscach
namaszcze . Mog by wykonane z kamienia, spi u lub innego twardego
materia u. W miejscach tych nale y przymocowa lichtarze ze wiecami,
aby w wi ksze uroczysto ci, zw aszcza w rocznic dedykacji mo na by o je
zapali (zacheuszki).
351

Na roz arzone w gielki umieszczone na o tarzu, celebrans wrzuca
kadzid o ze s owami: "Niech si wzniesie ku Tobie, Panie, nasza mod-
litwa niby kadzid o; i jak ca y ten dom nape nia si wonnym zapa-
chem, tak niechaj ca y Twój Ko ció zostanie przenikni ty wonno ci
Chrystusa". Potem wsypuje kadzid o do kadzielnic i nast puje okadzanie
tarza i ko cio a. W tym czasie piewa si Psalm 137 z antyfon (lub
pie ).
Ozdabianie o tarza kwiatami, wiecami i krzy em oznacza, e jest
miejscem Ofiary eucharystycznej i Sto em Pa skim, godnym szczególnej
czci. Przy nim wierni posilaj si Cia em Pa skim.
Obrz d iluminacji rozpoczyna biskup podaj c diakonowi zapalon
wiec ze s owami: Niech zab nie w ko ciele wiat o Chrystusa, a eby
wszystkie narody otrzyma y pe ni prawdy". Diakon zapala wiece na
tarzu, a nast pnie w ca ym ko ciele.
Niektóre modlitwy w czasie liturgii ofiary maj przystosowan tre do
uroczysto ci po wi cenia ko cio a: modlitwa nad darami, w asna
prefacja, modlitwa pokomunii. W czasie Komunii w. piewa si Psalm
127 z antyfon (lub pie eucharystyczn ). Uroczysto dedykacji ko czy
uroczyste b ogos awie stwo.
Przed dedykacj nale y zorganizowa specjalne katechezy na temat
symboliki obrz dów liturgicznych, samego ko cio a, o tarza, aby wierni
mogli wiadomie i czynnie uczestniczy w wyj tkowej uroczysto ci.
EGZORCYZM
Chrystus da swojemu Ko cio owi w adz i nakaz wyp dzania z ych
duchów (Mt 10,1; Mk 16,17). T w adz i nakaz wype nia Ko ció
przez wszystkie czasy, jak o tym wiadcz wi cenia egzorcystatu, czy
obecno egzorcyzmów w rytua ach ko cielnych. Istotne cz ci egzorcy-
zmi! si gaj chrze cija skie staro ytno ci, jak np. rozkaz kierowany do
diab a, wzywanie imienia Jezus i równoczesne wspominanie spraw zba-
wienia, ajanie z ych duchów itp.
Do zewn trznych obrz dów egzorcyzmu pochodzenia chrze cija skiego
nale znaki krzy a i w enie r k. Nadto bogate stosowanie wody
wieconej i nak adanie stu y s pochodzenia redniowiecznego. Dotych-
czasowy formularz egzorcyzmu pochodzi z dodatku do sakramentarza
gregoria skiego. W X w. zosta poszerzony.
352
Zgodnie z prawem nikt nie mo e stosowa egzorcyzmów nad op -
tanymi bez specjalnego i wyra nego zezwolenia ordynariusza miejsca.
Zezwolenia takiego biskup udziela kap anom odznaczaj cym si pobo -
no ci , wiedz , roztropno ci i nieskazitelno ci ycia.
MIER CHRZE CIJANINA I LITURGIA POGRZEBOWA
Dnia 15 sierpnia 1969 r. Kongregacja Kultu Bo ego og osi a Ordo
exsequiarum, ce realizacj postulatów soborowych: "Obrz d pogrze-
bowy powinien ja niej wyra paschalny charakter mierci chrze cijanina i
lepiej odpowiada warunkom i tradycjom poszczególych regionów,
równie co do barwy liturgicznej. Nale y starannie rozpatrzy obrz d
pogrzebu dzieci i do czy do w asn Nisz " (KL 81-82). St d Rada
posoborowa k adzie akcent we Wprowadzeniu do Obrz dów: "W ob-
rz dach pogrzebowych swoich dzieci Ko ció obchodzi z wiar paschalne
misterium Chrystusa i modli si , aby ci, którzy przez chrzest zostali
wszczepieni w mier i zmartwychwstanie Chrystusa, z Nim przeszli
przez mier do ycia. Musz oni przej oczyszczenie duszy, aby mogli
by przyj ci do grona wi tych i wybranych w niebie, w ciele za b
oczekiwa b ogos awionej nadziei przyj cia Chrystusa i zmartwychwstania
umar ych. Dlatego Ko ció sk ada za zmar ych eucharystyczn Ofiar ,
pami tk Chrystusa i modli si za nich. W ten sposób dzi ki czno ci
wszystkich cz onków Chrystusa to, co zmar ym przynosi duchow
pomoc, pozosta ym daje pociech p yn z nadziei" (nr 1).
Z historii obrz du. — Starochrze cija skie nabo stwo pogrzebowe
w du ej mierze opiera o si na zwyczajach poga skich. W trzecim,
siódmym, trzydziestym dniu po mierci i w rocznic , gromadzono si
przy grobie na uczt rodzinn (refrigerium) by wspomina przy tym
zmar ego. Od II w. chrze cijanie po czyli te uczty z nabo stwem
eucharystycznym, dla czenia si ze zmar ymi w Chrystusie.
Chrze cijanie nie smucili si jak ci, co nie znali nadziei chrze cija -
skiej (l Tes 4,13), lecz pe ni byli nadziei zmartwychwstania. Uwidocz-
nia o si to na zewn trz w bia ych szatach w przeciwie stwie do czarnej
barwy smutku u pogan. Na Wschodzie chrze cija skim piewano nawet
Alleluja. Wa ne wiadectwo takiej wiary daje Jan Chryzostom
353
(t 407): "dawniej dla zmar ych mieli tylko ból i krzyk, dzisiaj s
psalmy i hymny. Wtedy mier by a tym samym, co koniec, obecnie
ju tak nie jest: piewa si pie ni, modlitwy i psalmy, a wszystko jako
znak rado ci pe nej wiary i nadziei w Chrystusie" (PG 50,634). Mój Odkupiciel, Chrystus Zmartwychwsta y Jest
piewaj wiar w zmartwychwstanie zas oni o pó niej przesadne Panem ycia, ja w moc Jego wierz . I chocia
poczuciem grzeszno ci i strachem przed przera aj cym s dem Bo ym. teraz mier mnie pokona a, On moje cia o z
wiadectwem takiego ducha jest np. sekwencja Dies irae, dies Ula (Dzie prochu ziemi wskrzesi.
on dzie gniewu Pa skiego). Na w asne oczy ujrz Boga mego,
Nowy rytua pogrzebowy koryguje te wykrzywienia. Mówi o chrzcie i W oblicze Zbawcy b si wpatrywa ,
jego skutkach dla ycia wiecznego, o zwi zku z Chrystusem w yciu i A tego szcz cia nikt mi nie odbierze,
mierci. We wszystkich obrz dach obnych przewija si my l: Bo e, Bo w domu Ojca nie ma ez ni mierci.
spraw, aby ten zmar y, który przez chrzest zosta w czony w mier
Twojego Syna, mia równie udzia w Jego chwalebnym zmartwych- Nowy Rytua .zawiera trzy formy liturgii obnej. Pierwszy typ
wstaniu i wiekuistym szcz ciu. sk ada si z trzech stacji:
— w domu zmar ego,
OBRZ DY OBNE — w ko ciele,
— na cmentarzu.
W niektórych okoplicach mi dzy mierci , a pogrzebem w domu Drugi typ sk ada si z dwóch stacji:
oby odbywaj si nabo stwa za zmar ego. Mog odprawia si — w kaplicy cmentarnej,
równie w ko ciele. Tym wspólnym modlitwom z regu y przewodniczy — przy grobie.
osoba wiecka. Trzeci typ ma tylko jedn stacj , która mo e by w domu zmar ego,
Tradycyjn form tego nabo stwa nowy rytua proponuje wzbogaci w ko ciele, albo w kaplicy cmantarnej lub nad grobem.
psalmami i czytaniem Pisma wi tego. Elementami sk adowymi a-
obnego nabo stwa s owa Bo ego s : W Polsce, w zale no ci od okoliczno ci, zachowuje si wszystkie trzy
— czytanie b i b l i j n e , typy pogrzebu chrze cija skiego. Liturgia pierwszego typu najbardziej
— teksty modlitewne, odpowiada polskim zwyczajom. Ma ona nast puj cy schemat:
—p s a l m y ,
— modlitwy zwyczajowe, Stacja pierwsza — w domu zmar ego:
— pie ni obne, — obrz dy wst pne,
— ró aniec. — wyrazy wspó czucia,
Elementami tymi mo na pos ugiwa si dowolnie, gdy chodzi o ich — psalmodia,
kolejno i d ugo . Z ró ca, specjalnie zalecana jest cz bolesna i — modlitwy za zmar ego,
cho jedna tajemnica chwalebna (zmartwychwstanie). Do poszczególnych — modlitwa za pogr onych w obie,
dziesi tków mo na dodawa czytania biblijne z Rytua u. — procesja do ko cio a.
Nie brakuje pie ni obnych i pogrzebowych. Tak w piewnikach, jak Stacja druga — w ko ciele:
i w Rytuale pie ni przystosowane do obrz dów pogrzebowych, — Msza wi ta (lub liturgia s owa Bo ego),
mówi ce o zmartwychwstaniu i yciu wiecznym, trzeba je tylko wy wi- — ostatnie po egnanie,
czy , gdzie nie s jeszcze znane. Nast puj ca pie na przyk ad lepiej — procesja na cmentarz.
odpowiada obrz dom obnym ni pie wielkanocna: Stacja trzecia — przy grobie:
— po wi cenie grobu (gdy cmentarz nie jest po wi cony),
— cicha modlitwa,
— modlitwa powszechna,
354 355
— modlitwa ko cowa,
— b ogos awie stwo,
— po egnanie przez krewnych (przemówienie),
— z enie do grobu.
Kap an ubrany w alb lub kom i stul , ewentualnie kap koloru
czarnego lub fioletowego, w towarzystwie ministrantów nios cych krzy i
wod wi con , wchodzi do domu zmar ego. Pozdrawia obecnych i
odprawia przepisane obrz dy. Podczas procesji do ko cio a piewa si
psalmy lub pie ni obne.
W ko ciele we Mszy obnej opuszcza si akt pokutny. Gdy stosuje
si trzy czytania, wtedy pierwsze jest ze Starego Testamentu. Po
Ewangelii wyg asza si homili . Unika nale y panegiryków.
Je eli nie odprawia si Mszy wi tej, wtedy jej miejsce zajmuje
nabo stwo s owa Bo ego.
Po Mszy wi tej lub nabo stwie s owa, nast puje O s t a t n i e
p o e g n a n i e . Po Komunii celebrans podchodzi do trumny i
zwrócony twarz do wiernych, zach ca ich do wspólnej modlitwy za
zmar ego. Po chwili cichej modlitwy p i e w a s i pie
p o e g n a l n . Potem celebrans k r o p i trumn z cia em zmar ego
wod w i c o n , o k a d z a i piewa modlitw , po której
procesja rusza na cmentarz.
Przy grobie kap an wzywa wiernych do cichej modlitwy. Po modlitwie
powszechnej jest modlitwa ko cowa i b ogos awie stwo, po którym cia o
zmar ego sk ada si do grobu i piewa si Witaj Królowo.
W Polsce zachowuje si trzy formy pogrzebu dotychczas u nas ist-
niej ce. Z zasady obrz dom pogrzebowym przewodniczy kap an lub
diakon. Gdy obecno kap ana lub diakona w domu zmar ego jest nie-
mo liwa, obrz dom w domu oraz procesji do ko cio a mo e przewod-
niczy wiecki katolik upowa niony przez proboszcza.
Obrz dy pogrzebowe doros ych odprawia si zasadniczo w kolorze
fioletowym lub czarnym. Je eli zmar y wyrazi przed mierci pragnienie,
aby u yto szat bia ych, mo na je spe ni . Pogrzeb dzieci odprawia si w
szatach koloru bia ego.
Konferencja Episkopatu Polski zezwala na katolicki pogrzeb dzieci,
które zmar y przed chrztem, a rodzice pragn li je ochrzci . Przy tych
pogrzebach nale y jednak u tekstów specjalnie opracowanzch na po-
grzeb dzieci nie ochrzczonych (Rytua str. 286).
356
DODATEK
WYBÓR MSZY
(OWMR 314-316, 323)
W uroczysto ci kap an zobowi zany jest stosowa si do kalendarza
ko cio a, w którym celebruje.
W niedziele, w dni powszednie Adwentu, Okresu Narodzenia Pa skiego,
Wielkiego Postu, Okresu Wielkanocnego, w wi ta i we wspomnienia
obowi zkowe:
a) je li Msz w. odprawia si z udzia em ludu, kap an ma si stosowa do
kalendarza ko cio a, w którym celebruje;
b) je li Msza w. odprawia si bez udzia u ludu, kap an mo e wybra albo
kalendarz ko cio a, w którym celebruje, albo kalendarz w asny. W dni, w
które wypada wspomnienie dowolne:
a) w dni powszednie Adwentu od dnia 17-24 grudnia, w ci gu Oktawy
Narodzenia Pa skiego i w dni powszednie Wielkiego Postu, kap an odprawia
Msz z bie cego dnia liturgicznego; je li w takim dniu w kalendarzu
ogólnym przypada wspomnienie, mo e odmówi kolekt z tego wspomnienia,
poza rod Popielcow i Wielkim Tygodniem;
b) W dni powszednie Adwentu przed dniem 17 grudnia, w dni pow-
szednie Okresu Narodzenia Pa skiego od 2 stycznia i w dni powszednie
Okresu Wielkanocnego, kap an mo e wybra albo Msz z dnia powszed-
niego, albo Msz o wi tym, którego wspomnienie przypada w tym dniu,
albo o jednym ze wi tych wpisanym w tym dniu w Martyrologium.
c) W zwyk e dni powszednie kap an mo e wybra albo Msz z dnia po-
wszedniego, albo o wi tym, albo jedn z Mszy w ró nych potrzebach, albo
Msz wotywn . Kap an odprawiaj cy z udzia em ludu powinien si troszczy
przede wszystkim o dobro duchowe wiernych i strzec si narzucania im
swoich upodoba . Postara si zw aszcza o to, by zbyt cz sto bez dosta-
tecznego powodu nie opuszcza czyta , które w lekcjonarzu s wyznaczone
na poszczególne dni; Ko ció bowiem pragnie, aby wiernym hojniej za-
stawiano stó s owa Bo ego.
Z tej te przyczyny powinien z umiarem stosowa Msze obne, albo-
wiem ka Msz ofiaruje si tak za ywych, jak za zmar ych, i w ka dej
Modlitwie eucharystycznej wspomina si o zmar ych.
Tam, gdzie sercu wiernych bliskie s wspomnienia dowolne Matki Bo ej
lub wi tych, nale y odprawia przynajmniej jedn Msz z tych
wspomnie , aby w ten sposób zado uczyni ich uprawnionej pobo no ci.
357
MSZE, MODLITWY OKOLICZNO CIOWE I WOTYWNE
(OWMR 326-334)
Rozszerzenie mo liwo ci w zakresie wyboru czyta i modlitw przemawia
za tym, aby Msze okoliczno ciowe by y odprawiane niezbyt cz sto, to jest
wtedy tylko, gdy wymaga tego potrzeba.
We wszystkich Mszach okoliczno ciowych, gdy nie podano wyra nie
przeciwnych zastrze , wolno stosowa czytania z dni powszednich oraz
zwi zane z nimi piewy, je li odpowiadaj sprawowanej liturgii.
Msze obrz dowe s zakazane w niedziele Adwentu, Wielkiego Postu i
Okresu Wielkanocnego, w uroczysto ci, w dni Oktawy Wielkanocnej, we
Wspomnienie wszystkich wiernych zmar ych oraz w rod Popielcow i w
Wielkim Tygodniu. Ponadto nale y zachowa przepisy podane w rytuale
lub w samym formularzu mszalnym.
Gdy chodzi o Msze w ró nych potrzebach i wotywne, trzeba zachowa
co nast puje:
a) Gdy zajdzie jaka powa niejsza potrzeba lub wymaga tego po ytek
dusz, Msz odpowiadaj tej potrzebie mo na odprawi na polecenie lub za
zgod Ordynariusza miejscowego, we wszystkie dni, z wyj tkiem uro-
czysto ci oraz niedziel Adwentu, Wielkiego Postu i Okresu Wielkanocnego,
dni Oktawy Wielkanocnej, Wspomnienia wszystkich wiernych zmar ych,
rody Popielcowej i Wielkiego Tygodnia.
b) W dni, w które wypada wspomnienie obowi zuj ce albo dzie pow-
szedni Adwentu a do dnia 16 grudnia, Okresu Narodzenia Pa skiego od
dnia 2 stycznia i Okresu Wielkanocnego po Oktawie Wielkanocnej, Msze w
-ró nych potrzebach i wotywne zasadniczo s zakazane. Je eli jednak
prawdziwa potrzeba lub dobro dusz tego wymaga (np. pierwszy pi tek
ka dego miesi ca), mo na odprawi dla ludu Msz odpowiadaj tej po-
trzebie; decyduje o tym rektor ko cio a albo sam celebrans.
c) W zwyk e dni powszednie, w które wypadaj wspomnienia dowolne
albo oficjum dnia powszedniego, wolno odprawi jak kolwiek Msz lub
jakiejkolwiek modlitwy okoliczno ciowej.
MSZE ZA NOWO CÓW
(Rytua , nr 11)
Je eli ma stwo zawiera si w czasie Mszy w., odprawia si w szatach
liturgicznych bia ego koloru Msz "za nowo ców". W niedziel lub
uroczysto nale y jednak pos si formularzem z dnia, zachowuj c
ogos awie stwo ma onków oraz formu b ogos awie stwa ko cowego.
358
Poniewa liturgia s owa przystosowana do liturgii ma stwa ma wielkie
znaczenie dla katechezy, któr nale y g osi na temat samego sakramentu i
obowi zków ma skich, dlatego nawet w wypadku, gdy przepisy zabraniaj
odprawiania Mszy "za nowo ców" (Triduum paschalne i uroczysto ci
obowi zuj ce) mo na jedno czytanie wzi z tekstów przewidzianych dla
liturgii ma stwa.
Jednak e w niedziele Okresu Narodzenia Pa skiego i w niedziele zwyk e,
ca Msz mo na odprawi wed ug formularza "za nowo ców", je li we
Mszy w., w czasie której zawiera si ma stwo, nie uczestniczy
wspólnota parafialna.
Je eli liturgi ma stwa sprawuje si w okresie Adwentu lub Wiel-
kiego Postu, czy te w inne dni o charakterze pokutnym, proboszcz powinien
przypomnie nowo com, aby mieli na uwadze szczególny charakter tych
okresów liturgicznych.
MSZE ZA ZMAR YCH
(OWMR 335-341)
Pierwsze miejsce w ród mszy za zmar ych zajmuje Msza pogrzebowa.
Mo na j odprawia we wszystkie dni z wyj tkiem uroczysto ci obowi zu-
cych, Wielkiego Czwartku, Triduum Paschalnego oraz niedzieli Adwentu,
Wielkiego Postu i Okresu Wielkanocnego.
Je eli Msza pogrzebowa czy si bezpo rednio z obrz dem pogrzebu,
wówczas po odmówieniu modlitwy po Komunii, opu ciwszy obrz dy za-
ko czenia, odprawia si obrz d ostatniego polecenia i po egnania zmar-
ego; obrz d ten mo na odprawia tylko przy zw okach. Nie nale y wi cej
stosowa katafalku z pust trumn wzgl dnie dywanika obnego. Chwa-
lebn jest rzecz stawianie pascha u przy trumnie zmar ego.
Msze za zmar ych po otrzymaniu wiadomo ci o zgonie, z okazji pog-
rzebu zmar ego i w pierwsz rocznic mierci mo na odprawi tak e w dni
oktawy Bo ego Narod ., w dni, w które jest wspomnienie obowi zuj ce
albo dzie powszedni, z wyj tkiem rody Popielcowej i W.Tygodnia.
Msze "codzienne" za zmar ych mo na odprawia w dni powszednie
Okresu Zwyk ego, w które wypadaj wspomnienia dowolne albo oficjum z
dnia, pod warunkiem, e rzeczywi cie ofiaruje si je za zmar ych.
Przy uk adaniu i wybieraniu cz ci zmiennych Mszy za zmar ych, zw a-
szcza pogrzebowej (np. modlitw, czyta , modlitwy powszechnej) nale y
mie na uwadze wzgl dy duszpasterskie w odniesieniu do zmar ego, jego
rodziny i obecnych.
359
 W Mszach za zmar ych kolor fioletowy ma pierwsze stwo przed czar- INSTRUKCJA "INAESTIMABILE DONUM"
nym. O tarzy nie przyozdabia si kwiatami. Organów i innych instrumentów
ywa si tylko dla podtrzymania piewu (Instr. z 1967, nr 66). UWAGI WST PNE
W zwi zku z listem skierowanym do biskupów, a za ich po rednictwem do
kap anów dnia 24 lutego 1980 r., w którym Ojciec wi ty Jan Pawe II
TABELA DLA MSZY OBRZ DOWYCH, W rozwa na nowo bezcenny dar Naj wi tszej Eucharystii, Kongregacja Sa-
RÓ NYCH POTRZEBACH I ZA kramentów i Spraw Kultu Bo ego poleca uwadze biskupów niektóre normy
ZMAR YCH VI— Dl— dotycz ce kultu tak wielkiej Tajemnicy.
VI— Dl— Obecne wskazania nie s syntez tego, co ju zosta o wyra one przez
1. Uroczysto ci obowi zuj ce
VI— Dl— Stolic Apostolsk w dokumentach dotycz cych Naj w. Eucharystii, og o-
2. Niedziele Adwentu, Wielkiego Postu i Paschy
VI— D1+ szonych po Soborze Watyka skim II i dotychczas obowi zuj cych, zw aszcza
3. Triduum paschalne i Wielki Czwartek
VI— D1+ w Mszale Rzymskim (1986), w Rytuale "O Komunii wi tej i kulcie
4. Uroczysto ci nieobowi zuj ce, Dzie Zaduszny
VI— D1+ Tajemnicy Eucharystycznej poza Msz " (1973) oraz w Instrukcjach: "Eu-
5. roda Popiele., pon., wtorek i roda W. Tygodnia
charisticum mysterium" (1967), "Memoriale Domini" (1969), "Immensae
6. Dni Oktawy Wielkanocne
D2— caritatis" (1973), "Liturgicae instaurationes" (1970).
7. Niedziele Okresu Narodzenia Pa skiego i Kongregacja Sakramentów i Spraw Kultu Bo ego z zadowoleniem
zwyk e w ci gu roku Vl+ V2— D1+ D2— stwierdza rozliczne i dodatnie skutki reformy liturgicznej: bardziej czynne i
8. wi ta Vl+ V2— D1+ D2+ wiadome uczestnictwo wiernych w tajemnicach liturgicznych, wzbogacenie
9. Dni Adwentu od 17 do 24 grudnia V2— D1+ D2+ wiadomo ci doktrynalnych i katechetycznych dzi ki u ywaniu j zyków
10. Dni w Oktawie Narodzenia Pa sk. Vl+ V2— D1+ D2+
rodzimych i bogactwu czyta biblijnych, wzrost poczucia wspólnoty w yciu
11. Dni powszednie Wielkiego Postu V2— D1+ D2+
liturgicznym; uwie czone powodzeniem wysi ki zmierzaj ce do usuwania
12. Wspomnienia obowi zuj ce VI+ V2+ D1+ D2+ rozd wi ku pomi dzy yciem a kultem, pomi dzy pobo no ci liturgiczn a
13. Dni Adwentu do 16 grudnia VI+ V2+ D1+ D2+
pobo no ci osobist , pomi dzy liturgi , a pobo no ci ludow .
14. Dni Okresu B. Narodzenia od 2 stycznia VI+ V2+ D1+ D2+
Te pozytywne i nape niaj ce otuch aspekty nie mog jednak e przy-
15. Dni Okresu Wielkanocnego VI+ V2+ D1+ D3+
umi niepokoju, z jakim obserwuje si najrozmaitsze i cz ste nadu ycia, o
D1+ D2+
VI = Msze obrz dowe (nr 930). Msze w ró nych potrzebach i wotywne, odpra- których dowiadujemy si z ró nych stron wiata katolickiego: pomieszanie
wiane z polecenia lub pozwolenia Ordynariusza miejscowego, gdy wymaga funkcji, zw aszcza gdy chodzi o pos ug kap anów i o rol wieckich
tego powa na potrzeba lub dobro dusz (nr 332). (odmawianie razem z kap anem Modlitw eucharystycznych, wyg aszanie
V2 = Msze w ró nych potrzebach i wotywne odprawiane na podstawie decyzji rektora homilii przez wieckich, rozdzielanie Komunii wi tej przez wieckich, gdy
ko cio a lub samego celebransa, gdy domaga si tego prawdziwa potrzeba lub mog to czyni kap ani); pog biaj ce si zatracenie poczucia "sacrum"
po ytek dusz (nr 333). (zarzucanie roku liturgicznego, sprawowanie Eucharystii bez uzasadnionej
V3 = Msze w ró nych potrzebach i wotywne dobierane przez celebransa zgodnie z konieczno ci poza ko cio em, brak czci i poszanowania wobec Naj wi t-
pobo no ci wiernych (nr 329 bi ). szego Sakramentu itd.); nieuznawanie eklezjalnego charakteru liturgii
Dl = Msza pogrzebowa (nr 336). (u ywanie tekstów prywatnych, mno enie modlitw eucharystycznych bez
D2 = Msza za zmar ych po otrzymaniu wiadomo ci o zgonie z okazji ostatniego
aprobaty ko cielnej, wykorzystywanie tekstów liturgicznych do celów spo-
pogrzebu i w pierwsz rocznic mierci (nr 337).
D3 = Msza "codzienna" za zmar ych (nr 337). Ki^dy zakazane s Dl i D2, to tak e i
eczno-politycznych). W tych wypadkach mamy do czynienia z rzeczywistym
D3 jest zakazana. fa szowaniem liturgii katolickiej: "fa szerzem jest, kto by w imieniu
+ = wolno Ko cio a sprawowa kult Bo y wbrew sposobowi ustanowionemu powag
— = nie wolno
16. Dni zwyk e w ci gu roku VI + V2+ V3+
360 361
Bo przez Ko ció i u wi conemu zwyczajem" (S. Th. II-II, 93,1).
Otó wszystko to nie mo e wyda dobrych owoców. Nast pstwem tego s
- i nie mog nie by - p kni cia w budowli jedno ci wiary i kultu w
Ko ciele, niepewno w dziedzinie doktryny, zgorszenie i zak opotanie
Ludu Bo ego i niemal e nieuniknione gwa towne reakcje.
Wierni maj prawo do prawdziwej liturgii, czyli do takiej, jakiej chcia i
jak ustanowi Ko ció , który przewidzia tak e ewentualne mo liwo ci
przystosowania jej do potrzeb duszpasterskich ró nych miejsc lub ró nych
grup ludzkich. Niestosowne eksperymentowanie,zmiany i pomys y dezori-
entuj wiernych. U ywanie tekstów niezatwierdzonych prowadzi z kolei
do zrywania koniecznej spójni mi dzy "prawem modlenia si " i "prawem
wierzenia". W zwi zku z tym nale y przypomnie ostrze enie Soboru Wa-
tyka skiego II: "Nikomu innemu, cho by nawet by kap anem, nie wolno na
asn r niczego dodawa , ujmowa lub zmienia w liturgii". A .p.
papie Pawe VI przypomnia , e "kto wykorzystuje odnow liturgiczn do
przeprowadzenia samowolnych eksperymentów, ten trwoni energi i obra a
zmys ko cielny" (1973).
MSZA WI TA
"Dwie cz ci, z których w pewnym stopniu sk ada si Msza w., miano-
wicie Liturgia s owa i Liturgia eucharyst., tak ci le wi si ze sob , e
stanowi jeden akt kultu" (KL 56). Nie powinno si przyst powa do sto u
Chleba Pa skiego, je eli wpierw nie by o si u sto u Jego s owa" (KO 21).
Pismo w. ma zatem donios e znaczenie w obrz dach Mszy w. Dlatego
te nie mo na lekcewa tego, co Ko ció ustanowi , mianowicie, e "nale y
przywróci w nabo stwach czytanie Pisma w. d sze, bardziej
urozmaicone i lepiej dobrane" (KL 35). Nale y przestrzega norm po-
danych w lekcjonarzu, czy to odno nie do liczby czyta , czy to gdy chodzi o
wskazówki dotycz ce specjalnych okoliczno ci. By oby powa nym
nadu yciem zast powa s owo Bo e s owem cz owieka, kimkolwiek by on
by . Czytanie perykopy ewangelicznej jest zastrze one szafarzowi maj -
cemu wi cenia, tzn. diakonowi lub kap anowi. Pozosta e czytania, je li to
mo liwe, winny by powierzone ustanowionemu w tym celu lektorowi lub
innym osobom przygotowanym duchowo i technicznie. Po pierwszym czy-
taniu nast puje psalm responsoryjny, który jest cz ci sk adow liturgii
owa.
Homilia ma na celu wyja ni wiernym s owo Bo e zawarte w czyta-
niach oraz wskaza na jego wspó czesn wymow . Homilia nale y zatem do
kap ana lub diakona.
362
Odmawianie Modlitwy eucharystycznej, b cej ze swej natury jakby
szczytem ca ego obrz du, jest zastrze one kap anowi na mocy wi ce .
Jest zatem nadu yciem, je li ka e si odmawia niektóre cz ci Modlitwy
eucharyst. diakonowi, szafarzowi ni szego stopnia lub wiernym. Zgroma-
dzenie nie pozostaje jednak bierne i bezczynne: czy si ono z kap anem
przez wiar i w milczeniu oraz okazuje swoj czno poprzez ró ne sposoby
uczestnictwa przewidzianego w trakcie Modlitwy eucharyst.: odpowiedzi
dialogowane przed prefacj , " wi ty", aklamacja po przeistoczeniu i
ko cowe Amen, po s owach "Przez Chrystusa", które s równie zastrze one
kap anowi. Zw aszcza to "Amen" winno by dowarto ciowane za pomoc
piewu, gdy jest ono ze wszystkich "Amen" we Mszy najwa niejsze. Nale y
ywa wy cznie Modlitw eucharystycznych zawartych w Mszale Rzymskim
lub wprowadzonych za zgod Stolicy Apostolskiej, w sposób i w granicach
przez ni ustalonych. Wprowadzanie zmian w Modlitwach
eucharystycznych zatwierdzonych przez Ko ció albo stosowanie innych
modlitw u onych prywatnie, stanowi bardzo powa ne nadu ycie.
Trzeba pami ta , e na Modlitw eucharystyczn nie powinny si na-
warstwia inne modlitwy lub piewy. Kap an winien wyra nie wypowiada
owa Modlitwy eucharystycznej, tak aby wierni z atwo ci je rozumieli i
eby pomog a ona stworzy prawdziw wspólnot , skupion ca kowicie na
sprawowaniu Pami tki Pana.
Msza wi ta koncelebrowana przywrócona w liturgii zachodniej ukazuje w
sposób wyj tkowy jedno kap stwa. Dlatego te kap ani koncelebruj cy
winni by uwa ani za znaki wyra aj ce t jedno : winni by obecni od
samego pocz tku koncelebry, mie na sobie przepisane szaty liturgiczne,
zajmowa miejsce, które im przynale y jako kap anom wspó -ofiaruj cym
oraz wiernie przestrzega inne normy zwi zane z godnym sprawowaniem
obrz du.
Materia Eucharystii. Id c wiernie za przyk adem Chrystusa, Ko ció w
sprawowaniu Wieczerzy Pa skiej stale u ywa chleba i wina z wod .
Zgodnie z tradycj ca ego Ko cio a chleb do sprawowania Eucharystii winien
by wy cznie z pszennej m ki, a zgodnie z tradycj w ciw Ko cio owi
aci skiemu wymagany jest chleb prza ny. Ze wzgl du na znak materia
Eucharystii "winna mie posta prawdziwego pokarmu". Ma si to wyrazi w
jego konsystencji a nie w formie, która pozostaje tradycyjna. Do m ki
pszennej i wody nie wolno dodawa adnych obcych sk adników.
Przygotowanie chleba wymaga uwa nej troski, tak aby wyrób nie by z usz-
czerbkiem dla godno ci nale nej dla chleba eucharystycznego, umo liwi
jego godne amanie, nie powodowa nadmiernej ilo ci partyku i nie obra-
363

wra liwo ci wiernych podczas spo ywania. Wino do sprawowania Eu-
charystii powinno by "z owocu winnego krzewu" ( k 22,18), naturalne i
gronowe (czyste), tzn. bez domieszki obcych substancji.
Komunia eucharystyczna. Komunia w. jest darem Pana, który wierni
otrzymuj za po rednictwem przeznaczonego da tego szafarza. Nie jest
dozwolone, aby wierni sami brali chleb konsekrowany i wi ty kielich, a
tym bardziej eby je podawali jedni drugim.
Wierny, zakonnik lub wiecki, upowa niony jako szafarz nadzwyczajny
Eucharystii, mo e rozdawa Komuni w. jedynie wtedy, gdy nie ma kap-
ana, diakona lub akolity, gdy kap anowi stoi na przeszkodzie choroba,
podesz y wiek lub gdy liczba komunikuj cych jest tak wielka, e przed u-
aby si zbytnio Msza wi ta. Nale y wi c zgani postaw tych kap anów,
którzy cho obecni przy celebrze, wstrzymuj si od udzielania Komunii w.,
zostawiaj c ten obowi zek wieckim. Ko ció zawsze da od wiernych
szacunku i czci wobec Eucharystii, w chwili, gdy j przyjmuj .
Gdy chodzi o sposób przyst powania do komunii w., wierni mog j
przyjmowa zarówno w postawie kl cz cej jak i stoj cej, stosownie do
norm ustalonych przez konferencj biskupi . "Kiedy wierni przyjmuj Ko-
muni w. kl cz c, nie wymaga si od nich adnego innego znaku czci wobec
Naj w. Sakramentu, poniewa samo kl czenie wyra a akt uwielbienia. Kiedy
natomiast przyjmuj Komuni w. stoj co, winni - podchodz c pro-
cesjonalnie do o tarza - uczyni akt czci zanim przyjm Naj w. Sakrament,
tak jednak, by nie zak óca porz dku w przyst powaniu do Komunii w.
owo "Amen", które wierni wypowiadaj podczas przyjmowania Komunii
w., jest aktem ich osobistej wiary w obecno Chrystusa.
Co si tyczy Komunii w. pod dwiema postaciami, nale y zachowa to, co
zosta o ustanowione przez Ko ció , zarówno jak chodzi o cze nale
Naj wi tszemu Sakramentowi, jak i o po ytek przyjmuj cych Eucharysti ,
stosownie do rozmaitych okoliczno ci, czasu i miejsca. Równie konfe-
rencje biskupie i ordynariusze nie powinni przekracza norm ustalonych
ju w tej materii. Tak e po Komunii w. Pan jest obecny pod postaciami.
Dlatego te po udzieleniu Komunii w. pozosta e cz stki (partyku y) kon-
sekrowane winny by spo yte lub umieszczone przez w ciwego szafarza w
miejscu przechowywania Eucharystii.
Nie mo na natomiast przechowywa wina konsekrowanego, które winno
by spo yte bezpo rednio po Komunii w. Nale y dopilnowa , aby by a
konsekrowana taka ilo wina, jaka jest konieczna do Komunii w.
Nale y tak e przestrzega przepisów dotycz cych puryfikacji kielicha
oraz innych wi tych naczy , które zawiera y postacie eucharystyczne.
364
Ze szczególnym szacunkiem i staranno ci nale y odnosi si do naczy
wi tych, czy to do kielicha i pateny, u ywanych przy sprawowaniu
Eucharystii, czy te cyboriów (puszek), s cych do Komunii w. wier-
nych. Kszta t naczy winien by odpowiedni do u ytku liturgicznego, do
jakiego s przeznaczone. Tworzywo powinno by szlachetne, trwa e i w
ka dym wypadku dostosowane do wi tych czynno ci. S d w tej sprawie
nale y do konferencji biskupiej danego regionu.
Kielich i patena winny by po wi cone przez biskupa lub kap ana
zanim zostan przeznaczone do u ytku.
Nale y zaleca wiernym, aby nie zaniedbywali obowi zku nale ytego
dzi kczynienia po Komunii w., b to podczas sprawowania obrz du:
zachowuj c chwil milczenia, piewaj c jaki hymn lub psalm, albo inn
pie pochwaln , b to po zako czeniu obrz du, trwaj c wed ug mo li-
wo ci na modlitwie przez pewien przeci g czasu.
Jak wiadomo, ró ne s funkcje, jakie kobieta mo e spe nia w zgro-
madzeniu liturgicznym, w ród nich czytanie s owa Bo ego i intencji Mod-
litwy wiernych. Kobiety jednak nie mog by dopuszczone do pe nienia
funkcji akolitów (ministrantów).
Szczególn czujno i specjaln staranno zaleca si przy Mszach
wi tych przekazywanych za pomoc rodków audiowizualnych. Ze wzgl du
na bardzo szeroki zakres odbioru powinny by sprawowane wzorowo.
Przy sprawowaniu liturgii w domach prywatnych nale y zachowa
normy Instrukcji "Actio pastoralis" z dnia 15 maja 1969 r.
KULT EUCHARYSTII POZA MSZ WI
Zaleca si gor co nabo stwo, zarówno publiczne, jak i prywatne, do
Naj w. Sakramentu tak e poza Msz w. Obecno .Chrystusa, którego
wierni adoruj w Eucharystii, wywodzi si bowiem z Ofiary i zmierza do
sakramentalnego i duchowego zjednoczenia. Przy wprowadzaniu pobo nych
praktyk eucharystycznych trzeba mie na uwadze okresy liturgiczne, tak aby
te praktyki harmonizowa y z Liturgi , z niej w jaki sposób czerpa y
natchnienie i do niej prowadzi y lud chrze cija ski.
Co si tyczy wystawienia Naj wi tszego Sakramentu krótkiego lub
szego, procesji eucharystycznych, kongresów eucharystycznych oraz
wszelkich przejawów pobo no ci eucharystycznej, nale y przestrzega
wskaza duszpasterskich i przepisów zawartych w Rytuale Rzymskim.
Tabernakulum, w którym przechowuje si Eucharysti , mo e by
umieszczone w o tarzu lub poza nim, w miejscu bardzo widocznym w ko -
ciele, naprawd godne i odpowiednio ozdobione, albo w kaplicy nadaj cej
365
si do modlitwy prywatnej i adoracji wiernych. Tabernakulum powinno
by z materia u trwa ego, nienaruszalne oraz nieprze roczyste. Przed
tabernakulum - ozdobionym na znak obecno ci Eucharystii konopeum lub w
inny odpowiedni, okre lony przez kompetentn w adz , sposób - winno
stale p on wiat o wyra aj ce cze oddawan Panu.
Przed Naj wi tszym Sakramentem czy to przechowywanym w taberna-
kulum czy wystawionym publicznie, nale y zachowa czcigodny zwyczaj
przykl kania na znak uwielbienia. W ten akt nale y wk ada ca dusz .
Aby serce ugi o si przed Bogiem w kornej czci, przykl kanie nie po-
winno by ani pospieszne, ani niedba e. Je li zosta y wprowadzone jakie-
kolwiek zmiany przeciwne niniejszym zarz dzeniom, nale y je poprawi .
Najwi cej trudno ci napotykanych w przeprowadzaniu odnowy liturgi-
cznej, zw aszcza gdy idzie o Msz w., pochodzi st d, e niektórzy kap ani i
wierni mo e nie mieli wystarczaj cej znajomo ci racji teologicznych i du-
chowych, dla których zosta y wprowadzone zmiany wed ug zasad ustano-
wionych przez Sobór.
Kap ani stale musz pog bia rzeczywisty obraz Ko cio a, którego y-
wym przejawem s obrz dy liturgiczne, zw aszcza Mszy wi tej. Bez odpo-
wiedniej formacji (kultury) biblijnej kap ani nie b mogli ukaza wier-
nym znaczenia liturgii jako aktualizacji - poprzez znaki - historii zbawienia.
Równie znajomo historii liturgii przyczyni si do zrozumienia do-
konanych zmian, nie jako nowo ci, lecz jako podj cie na nowo i przysto-
sowanie autentycznej i nieska onej tradycji.
Liturgia wymaga ponadto wielkiej równowagi, gdy - jak mówi Konstytucja
o liturgii - "Liturgia w najwy szym stopniu przyczynia si do tego, aby
wierni yciem swoim wyra ali oraz ujawniali innym mysterium Chrystusa i
rzeczywist natur prawdziwego Ko cio a. Jest on bowiem ludzki i
jednocze nie Boski, widzialny i wyposa ony w dobra niewidzialne, arliwy
w dzia aniu i oddany kontemplacji, obecny w wiecie, a jednak piel-
grzymuj cy. Wszystkie te w ciwo ci posiada w taki mianowicie sposób, e
to, co ludzkie, jest podporz dkowane Bo emu i skierowane do Bo ego,
widzialne do niewidzialnego, ycie czynne do kontemplacji, a to, co do-
czesne - do miasta przysz ego, którego czekamy" (KL 2). Bez tej równo-
wagi ulega zniekszta ceniu prawdziwe oblicze chrze cija skiej Liturgii.
Aby atwiej osi gn ten idea , nale y koniecznie dba o formacj li-
turgiczn w seminariach i na wydzia ach, o uczestnictwo ksi y w kursach,
zjazdach, spotkaniach czy tygodniach liturgicznych, podczas których studium i
refleksja b umiej tnie dope niane przez wzorowe sprawowanie
obrz dów. W ten sposób kap ani b mogli odda si skuteczniejszej
366
pracy duszpasterskiej, katechezie liturgicznej wiernych, organizowaniu
grup lektorów, formacji zarówno duchowej, jak i praktycznej ministrantów,
kszta ceniu animatorów zgromadzenia, stopniowemu wzbogacaniu
piewnika, s owem, tym wszystkim inicjatywom, które mog u atwia coraz
bsz znajomo liturgii.
Dokument ten jest oddawany do r k szafarzy Bo ych tajemnic w dziesi
rocznic wydania "Msza u Rzymskiego", promulgowanego przez papie a
Paw a VI, zgodnie z przepisami Soboru Watyka skiego II.
Wydaje si rzecz stosown przytoczy tu niektóre s owa wypowiedziane
przez tego papie a na temat wierno ci normom dotycz cym sprawowaniu
liturgii: "Nader bolesnym faktem jest wprowadzanie roz amu w nie tam,
gdzie zgromadzi a nas w jedno mi Chrystusa, to znaczy do Liturgii i do
Ofiary eucharystycznej, odrzucaj c szacunek nale ny normom
ustanowionym w dziedzinie liturgii. W nie w imi tradycji prosimy
wszystkich naszych synów i wszystkie wspólnoty katolickie, by odnowion
liturgi sprawowa y z godno ci i arliwo ci ".
Biskupi, którzy s kierownikami, krzewicielami i stró ami ca ego ycia
liturgicznego w powierzonych sobie Ko cio ach, b umieli znale naj-
ciwsze drogi wiod ce do gorliwego i stanowczego wprowadzenia w ycie
tych norm na chwa Bo i dla dobra Ko cio a.
Rzym, Czwartek Wieczerzy Pa skiej, dnia 3 kwietnia 1980 roku.
Instrukcja niniejsza przygotowana przez Kongregacj Sakramentów i
Spraw Kultu Bo ego zosta a zatwierdzona dnia 17 kwietnia 1980 r. przez
Ojca wi tego Jana Paw a II, który potwierdzaj c j swoj powag zarz dzi ,
by zosta a opublikowana i by a przestrzegana przez wszystkich, do
których si odnosi.
PRZEPISY WYKONAWCZE DO
INSTRUKCJI "INAESTIMABILE DONUM"
Na Wielki Czwartek roku 1980 Ojciec w. Jan Pawe II skierowa do
biskupów list o tajemnicy i kulcie Eucharystii, w którym przypomnia , e
zachodzi nies ychanie cis y, organiczny zwi zek pomi dzy odnow Liturgii a
odnow ca ego ycia Ko cio a. I dlatego odnowa liturgii przeprowadzona
prawid owo w duchu Yaticanum II jest miar i warunkiem wprowadzenia w
ycie nauki Soboru, któr przyjmujemy z g bok wiar , prze wiadczeni, e
przez Yaticanum II Duch wi ty "powiedzia Ko cio owi" te pra-
367
wdy i da wskazania, które s spe nieniu misji wobec ludzi dnia dzi-
siejszego i jutrzejszego. Ojciec wi ty zwróci uwag na nadu ycia, które
si wkrad y do kultu eucharystycznego i poleci przygotowa Instrukcj ,
która pomog aby je usun .
Kongregacja do Spraw Sakramentów i Kultu Bo ego og osi a we Wielki
Czwartek, 3 kwietnia 1980 r., Instrukcj w sprawie niektórych norm kultu
eucharyst. i poleci a konferencjom biskupów wprowadzi je w ycie.
177 Konferencja Episkopatu Polski obraduj ca w Warszawie w dniach 10
i 11 grudnia 1980 r. maj c na uwadze wskazania Stolicy Apostolskiej oraz
stan odnowy Liturgii w naszym kraju, wydaje niniejsze przepisy wy-
konawcze, które obowi zuj duchowie stwo diecezjalne i zakonne.
PRZEPISY OGÓLNE
1. Wszyscy kap ani powinni si zapozna z listem pap. Jana Paw a II o
Tajemnicy i kulcie Eucharystii oraz z Instrukcj Kongregacji ds. Sakra-
mentów i Kultu Bo ego z dnia 3 kwietnia 1980 r. Dokumenty te nale y
og osi w organach diecezjalnych. Powinny one sta si przedmiotem re-
fleksji na kongregacjach duchowie stwa.
2. Duchowie stwo powinno równie dok adnie zna tekst Ogólnego
Wprowadzenia do Msza u Rzymskiego (OWMR) oraz Wst pu do Lekcjo-
narza i do Ksi gi Modlitw powszechnych. Wiele uchybie ma ród o w nie-
znajomo ci przepisów tam zawartych.
3. Nie wolno stosowa w Mszach w. dla ogó u wiernych przepisów i
pozwole odnosz cych si do Mszy dla grup specjalnych i dla dzieci.
4. W w tpliwo ciach co do niektórych przepisów liturgicznych nale y
zwróci si o wyja nienie do diecezjalnych Komisji Liturgicznych albo do
Komisji Episkopatu ds. Liturgii. Nie mo na natomiast kierowa si w takich
wypadkach opiniami autorów, cho by by y og oszone drukiem w cza-
sopismach posiadaj cych "Imprimatur". Kierowanie sprawami Liturgii nale y
wy cznie do w adzy ko cielnej, to jest do Stolicy Apostolskiej oraz,
zgodnie z prawem, do biskupów i konferencji biskupów (KL 22).
5. Tak zwana osobista twórczo celebransa w ramach liturgii mszalnej
jest okre lona przepisami liturgicznymi, których nale y ci le przestrzega .
Umieszczone ni ej przepisy szczegó owe usuwaj niektóre w tpliwo ci.
Redaktorzy pism katolickich i diecezjalna w adza udzielaj ca "Impri-
matur" tym pismom, maj obowi zek czuwa , aby umieszczone w nich ar-
tyku y z dziedziny Liturgii by y zgodne z przepisami Ko cio a. Autorzy
tych artyku ów o charakterze naukowym czy popularnym, maj obowi zek
tak formu owa w asne opinie, wyja nienia itp., by czytelnik móg atwo
368
zrozumie , e nie chodzi o przepisy liturgiczne, lecz o opini autora.
6. Wyk adowcy Liturgiki na Wydzia ach teologicznych oraz w seminariach
diecezjalnych i zakonnych, którzy s odpowiedzialni za przygotowanie
kandydatów do kap stwa, obowi zani s wyja nia im przepisy liturgiczne
zgodnie z wytycznymi Stolicy Apost., miejscowego ordynariusza oraz
konferencji episkopatu, podkre laj c obowi zek wiernego ich zachowania.
7. Diecezjalne komisje do spraw Liturgii powinny dostarczy ducho-
wie stwu poprawnych wzorców tekstów u ywanych w ramach liturgii oraz
stale czuwa nad sprawowaniem kultu eucharystycznego, a w razie potrzeby
prostowa nieprawid owo ci.
PRZEPISY SZCZEGÓ OWE L Pouczenia
oraz formy wprowadzaj ce i ko cz ce
OWMR w nr 11 pozwala celebransowi, jako przewodnicz cemu zgro-
madzenia eucharyst., wypowiada niektóre pouczenia oraz formu y wpro-
wadzaj ce i ko cz ce, przewidywane obrz dzie. Adaptacje wymienionych
formu i umieszczonych w mszale, powinny by stosowane wtedy, kiedy
kap an uzna, e przyniesie to duchowy po ytek uczestnikom Mszy w.
OWMR nr 11: "mo e si okaza rzecz w ciw , przynajmniej w pewnych
wypadkach, dostosowanie ich do prawdziwych potrzeb wspólnoty".
Poniewa pozwolenia zawarte w Mszale s rozmaicie interpretowane,
Konferencja Episkopatu uwzgl dniaj c wyja nienia zawarte w pi mie
okólnym Kongregacji Kultu Bo ego z dnia 27 kwietnia 1973 roku oraz
list Ojca w. Jana Paw a II z dnia 24 lutego 1980 roku, ustala, e kap an
podczas odprawiania Mszy w. mo e osobi cie sformu owa :
1. W p r o w a d z e n i a :
a) do liturgii danego dnia - po pozdrowieniu,
b) do liturgii s owa - przed czytaniami,
c) do Modlitwy eucharystycznej - przed Prefacj ,
d) do po wi cenia wody - w niedziel .
Wprowadzenie powinno by dobrze przygotowane na pi mie, mo e je
bowiem odczyta inny kap an, diakon lub komentator, i krótkie. Pismo
Kongregacji przestrzega przed wielomówstwem, które zniech ca uczest-
ników liturgii.
Zawsze nale y wprowadzi uczestników Mszy w. do liturgii dnia, nato-
miast wst p do czyta nale y podawa wtedy, gdy czytania s trudne i wy-
magaj wprowadzenia. Ani wprowadzenie na pocz tku Mszy wi tej, ani
wprowadzenie do czyta nie mog stawa si homili , której miejsce jest po
czytaniach.
369

2. W e z w a n i a:
a) zach ta do aktu pokuty,
b) zach ta do modlitwy Ojcze nasz.
3. Z a k o c z e n i a :
Po og oszeniach duszpasterskich, a przed obrz dem rozes ania wier-
nych, celebrans mo e krótko przypomnie g ówn my l liturgii dnia.
NIE WOLNO ZMIENIA :
a) z a c h t y : "Módlcie si , aby moj i wasz Ofiar przyj Bóg Ojciec
wszechmog cy" (msza z 1986 r.),
b) z a p r o s z e n i a do K o m u n i i w i t e j : "Oto Baranek
Bo y, który g adzi grzechy wiata. B ogos awieni, którzy zostali wezwani
na Jego Uczt ".
c) f o r m u y r o z e s a n i a : "Id cie w pokoju Chrystusa"
Ojciec w. Jan Pawe II w li cie o Tajemnicy i kulcie Eucharystii nr 9
pisze tak o celebransie Mszy wi tej:
"Sprawuj cy liturgi eucharystyczn jest, jako szafarz tej Ofiary, auten-
tycznym kap anem dokonuj cym na mocy specjalnej w adzy wi ce pra-
wdziwego aktu ofiarnego, który prowadzi ludzi do Boga, wszyscy za , którzy
w Eucharystii uczestnicz , nie sk adaj ofiary tak jak on, sk adaj wraz z nim,
na mocy kap stwa powszechnego wiernych, swoje duchowe ofiary, które
wyra a chleb i wino od momentu z enia ich na o tarzu".
W tym samym rozdziale Ojciec w. dotyka s ów samej zach ty:
"Walor ofiarniczy zawiera si w s owach, aby m o j iw a s z
ofiar przyj B ó g O j c i e c w s z e c h m o g c y " . S owa te
maj znaczenie wi ce dla wyra enia charakteru ca ej liturgii euchary-
stycznej i pe ni jej tre ci Boskiej i ko cielnej".
II. Kl kanie przed Naj wi tszym Sakramentem
Je eli Msza w. odprawia si przy o tarzu, gdzie umieszczone jest ta-
bernakulum z Naj wi tszym Sakramentem, kl kanie obowi zuje nie tylko od
przeistoczenia do Komunii w., ale podczas ca ej Mszy w., ilekro dla
spe nienia czynno ci liturgicznych przechodzi si z jednej strony prezbi-
terium na drug , a tak e kiedy z zakrystii przychodzi si do o tarza i od-
chodzi (OWMR nr 233).
370
III. Trzecia formu a aktu pokuty
Celebrans mo e uk ada wezwanie do trzeciej formu y aktu pokuty na
wzór umieszczony w Mszale. Wezwanie to powinno zawiera wspomnienie
dziejów zbawienia i wyra skruch .
IV. Milczenie podczas Mszy wi tej
Nie wolno opuszcza obowi zku chwil m i l c z e n i a podczas Liturgii
Mszy w., a zalecone ch tnie stosowa . W Ordo Missae miejsca te s
wyra nie zaznaczone.
a) Nale y zachowa d sze milczenie po wezwaniu do aktu pokuty.
b) Nale y zachowa chwil milezenia mi dzy wezwaniem "Módlmy si " a
sam modlitw
c) Mo na zachowa chwil milezenia po homilii.
d) Zaleca si chwil milczenia po Komunii w. We Mszach dla grup spe-
cjalnych milczenie to mo na przedku .
V. piewy mszalne
Na Wej cie i na Komuni nale y wykona odpowiedni piew, albo od-
czyta przewidziane w mszale antyfony. W niedziel przynajmniej na jednej
Mszy wi tej po Wej ciu powinien si odby obrz d pokropienie wod
wi con .
VI. Liturgia s owa
Nale y dok adnie zachowa przepisy zawarte w nr 2 i 3 Instrukcji
"Inaestimabiledonum". Zwraca uwag , e psalm responsoryjny jest cz ci
integraln liturgii s owa i nie mo e by zast powany pie ni . Homili ma
osi kap an lub diakon.
VII. Modlitwa powszechna
Wezwa modlitewnych nie mo e by wi cej ni sze . Powinien je wy-
asza diakon, kantor lub lektor. W wypadkach szczególnych wezwania
mo e piewa schola, ale musi je tak wyra nie wypowiada , aby wierni
dobrze zrozumieli ich tre .
We Mszach wi tych dla grup specjalnych uczestnicy mog wypowiada
wezwania modlitwy powszechnej, ale te wezwania musz by przygotowane i
sprawdzone. Tak e we Mszach wi tych dla grup specjalnych nie wolno
opuszcza wezwa ogólnych za potrzeby Ko cio a i wiata, za cierpi cych i
za obecnych.
371
 VIII. Modlitwa eucharystyczna
Modlitwa eucharystyczna jest szczytem ca ej Liturgii mszalnej. Nale y j
odmawia z wielk powag i wyra nie. Wprowadzanie jakichkolwiek
zmian w Modlitwach eucharystycznych jest bardzo powa nym nadu yciem.
Wierni w czaj si w t modlitw piewaj c: wi ty, wi ty, wi ty...,
aklamacj po Przeistoczeniu i ko cowe Amen. Natomiastw czasie Modlitwy
eucharystycznej nie wolno wprowadza adnych innych piewów. Nale y
korzysta na zmian ze wszystkich czterech modlitw eucharystycznych. (W
nowym mszale z 1986 r. dosz y dalsze Modlitwy eucharystyczne, których
stosowanie podane jest przy ka dej z nich).
IX. Przyjmowanie Komunii wi tej
Zgodnie z uchwa Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski w diecezjach
Polski przyjmuje si Komuni w. z r k celebransa do ust, w postawie
kl cz cej. Przepisy te nale y zachowa tak e we Mszach dla grup specjal-
nych. W szczególnych okoliczno ciach, w których ukl kni cie jest bardzo
utrudnione, np. przy t umnym udziale wiernych i cisku, albo gdy wierni
uczestnicz we Mszy w. poza ko cio em na deszczu, mo na przyj Ko-
muni w. na stoj co. Nie mo na wymaga kl kania od ludzi obci onych
kalectwem lub chorob .
X. Znak pokoju
Znak pokoju przekazuje si u nas jak dot d sk onem g owy w kierunku
najbli szych uczestników Mszy w. z jednej i drugiej strony, z tym, e na
przysz nale y opuszcza s owa: "Pokój nam wszystkim", s owa te bo-
wiem w wielu okolicach sta y si aklamacj g , co wed ug wyja nienia
Kongregacji jest niedopuszczalne. Przekazywanie znaku pokoju nie jest
obrz dem obowi zuj cym lecz zale nym od okoliczno ci.
XL W ciwy dobór liturgicznych pie ni mszalnych
W doborze pie ni mszalnych nale y przestrzega zasad zawartych w In-
strukcji Episkopatu o muzyce liturgicznej z dnia 8 lutego 1979 roku.
XII. Szaty liturgiczne
a) Zgodnie z przepisem zawartym w Caeremoniale Episcoporum nr
58, biskupi oraz opaci nosz krzy pod ornatem.
b) Kielich do Mszy w. ma by nakryty welonem. Gdy kap an sam niesie
kielich, równie ma by nakryty welonem (OWMR nr 80).
372
c) Pod alb wk ada si humera . Mo na nie bra go tylko wtedy, gdy
alba jest tak uszyta, e dok adnie przykrywa zwyk y strój (OWMR nr 298).
d) Na pro niektórych konferencji biskupów Kongregacja d/s Sakra-
mentów i Kultu Bo ego pozwala na u ywanie w gor cych sferach klimaty-
cznych obszernego, bia ego ornatu bez alby (casula sine alba), na który
nak ada si stu koloru dnia. Nigdy Kongregacja nie wyra a zgody na
wk adanie stu y na ornat. Przeciwnie, w indulcie na u ywanie nowej szaty
podkre la, e do zwyk ego sprawowania Mszy w. w miejscu wi tym nale y
nosi tradycyjne szaty liturgiczne: humera , alb , stu i ornat, zgodnie z
przepisami zawartymi w Ogólnym Wprowadzeniu do Msza u Rzymskiego.
ówny celebrans Mszy koncelebrowanej zawsze ma by ubrany w tradycyjny
liturgiczny strój kap ski. W naszym klimacie nie ma potrzeby zmieniania
tego stroju. Dlatego Konferencja Episkopatu nigdy o taki in-dult nie prosi a.
Nale y dok adnie zachowa przepisy zawarte w OWMR.
e) Diakon asystuj cy przy o tarzu i czytaj cy Ewangeli , ma by
ubrany w alb i stu , a nie w kom (OWMR nr 298 i 300).
XIII. Msze koncelebrowane
W II i III Modlitwie eucharystycznej s dwie modlitwy wstawiennicze,
które mog odmawia dwaj koncelebransi. Nie nale y ich rozdziela na
trzech koncelebransów (por. OWMR nr 181 i 18a). W IV Modlitwie eu-
charystycznej jest tylko jedna modlitwa wstawiennicza, któr mo na po-
wierzy jednemu z koncelebransów (por. OWMR nr 189). Podczas Mszy
koncelebrowanej przy wspólnym odmawianiu modlitwy eucharystycznej,
celebrans g ówny odmawia ja g no, koncelebransi za pó osem.
XIV. Msze bez ludu
Msze bez ludu odprawia si wed ug specjalnego porz dku podanego w
Mszale. Msz bez ministranta wolno odprawia tylko w wypadku powa nej
konieczno ci. Nie mo e to by sta a praktyka.
XV. Msze z diakonem
Zosta zniesiony urz d subdiakona. We Mszach uroczystych mo e asys-
towa kilku diakonów. Natomiast klerycy nie maj cy wi ce diakonatu
nie mog wk ada dalmatyki i zast powa diakonów. Szat akolity i lektora
jest alba (OWMR nr 301).
Zach do wierno ci przepisom liturgicznym niechaj b s owa Ojca
w. Jana Paw a II z listu o Tajemnicy i Kulcie Eucharystii. Oto one:
373
"Ka dy bez wyj tku z szafarzy Eucharystii musi pami ta , e jest tu odpo-
wiedzialny za dobro ca ego Ko cio a. Kap an jako szafarzjako celebrans,
jako przewodnicz cy eucharystycznego zgromadzenia wiernych winien w
szczególny sposób mie poczucie wspólnego dobra Ko cio a, które swoj
pos ug wyra a, ale któremu te w swojej pos udze winien by wedle rze-
telnej dyscypliny wiary podporz dkowany. Nie mo e uwa siebie za
"w ciciela", który dowolnie dysponuje tekstem liturgicznym i ca ym
naj wi tszym obrz dem jako swoj w asno ci i nadaje mu kszta t osobisty i
dowolny. Mo e si to czasem wydawa bardziej efektowne, mo e nawet
bardziej odpowiada subiektywnej pobo no ci, jednak e obiektywnie jest
zawsze zdrad tej jedno ci, która si w tym Sakramencie jedno ci nade
wszystko winna objawia " (12).
Warszawa, dnia 11 grudnia 1980 r.
INSTRUKCJA EPISKOPATU POLSKI O MUZYCE
LITURGICZNEJ PO SOBORZE WATYKA SKIM H
WST P
1. Wydane 15 wrze nia 1962 r. "Dyrektorium o muzyce ko cielnej i Li-
turgii", jako przedsoborowe, wymaga o przepracowania w duchu soborowej
Konstytucji o Liturgii (KL) oraz posoborowych dokumentów Stolicy
Apost., mianowicie: Instrukcji "Musicam sacram" z 1967 r. (MS) oraz
"Wprowadzenia Ogólnego do Msza u Rzymskiego (OWMR). Prac t wy-
kona a Podkomisja Komisji Liturgicznej Episkopatu Polski do spraw
Muzyki Ko cielnej.
2. Instrukcja ma charakter normatywny i ogólny, zajmuj c si jedynie
tymi problemami szczegó owymi, które sta y si obecnie aktualne. Inne
przypadki nale y rozpatrywa , uwzgl dniaj c normy ogólne. Sprawy trud-
niejsze nale y przedk ada do rozstrzygni cia Diecezjalnej Komisji Muzyki
Ko cielnej wzgl dnie Podkomisji do spraw Muzyki Ko cielnej przy Komisji
Episkopatu do spraw Liturgii.
NORMY OGÓLNE
3. Muzyk liturgiczn nazywamy t muzyk , która mo e by u ywana
przy sprawowaniu kultu Bo ego. Zgodnie z tre ci Instrukcji "Musicam
sacram" powinna si ona odznacza charakterem sakralnym oraz doskona-
ci formy (MS 4a).
374
Celem muzyki liturgicznej jest "chwa a Bo a i u wi cenie wiernych"
(KL 112), tak wykonawców jak i pozosta ych uczestników liturgii.
Do muzyki liturgicznej zaliczamy: piew jednog osowy (chora gregori-
ski i piew ludowy), piew wielog osowy (polifonia dawna i nowa) oraz
muzyk instrumentaln (MS 4b).
4. Muzyka, a zw aszcza piew, jest nie tylko ozdob uroczystej liturgii,
ale jest jej integraln cz ci . Dlatego nale y pilnie zabiega o to by czynno ci
liturgiczne w miar mo no ci by y odprawiane ze piewem, uwzgl dniaj c
równocze nie podzia funkcji mi dzy ró ne osoby (MS 5). piew bowiem
sprzyja zjednoczeniu zgromadzonych i otwiera ich dusze na tajemnice roku
liturgicznego (OWMR 25). Dlatego te , je eli nie zachodzi uzasadniona
przeszkoda, cz ci przeznaczone do piewu w za eniu, powinny by
rzeczywi cie piewane z uwzgl dnieniemrodzaju formy, których domaga si
ich charakter (MS 6).
5. Ka da czynno liturgiczna powinna by uprzednio starannieprzygo-
towana pod wzgl dem duszpasterskim i muzycznym (MS 5). Odpowiedzia-
lnym za to jest przede wszystkim duszpasterz ko cio a oraz jego wspó pra-
cownicy, a tak e organista, kantor oraz prowadz cy zespo y piewacze.
6. Do uroczysto ci z trudniejszymi melodiami nale y wybiera osoby
bieglejsze w piewie, a nie kierowa si jedynie wzgl dem na ich godno i
urz d (MS 8)
7. Przy wyborze repertuaru muzycznego nale y uwzgl dni mo liwo
wykonawców. Lepiej jest bowiem wykona dobrze jaki utwór prosty, ni
wykona le rzeczy trudniejsze.
8. Repertuar utworów, czy to piewanych, czy wykonywanych na instru-
mentach, musi zgadza si z my przewodni dnia liturgicznego lub
przynajmniej zgadza si z okresem liturgicznym, jak równie odpowiada
tre ciowo danej czynno ci liturgicznej (MS 32).
9. Poniewa liturgia jest dzie em ca ego ludu Bo ego, dlatego podczas jej
sprawowania nale y mie na wzgl dzie dobro duchowe wszystkich zgro-
madzonych bardziej ni poszczególnych jednostek (OWMR 313). Ten
wzgl d nale y mie na uwadze przy w czaniu do liturgii piewów.
10. Wszystkie piewy przeznaczone do u ytku liturgicznego maj mie
aprobat Konferencji Episkopatu Polski, albo przynajmniej W adzy diece-
zjalnej. Nie wolno w liturgii wykonywa utworu o charakterze wieckim.
LITURGIA MSZY WI TEJ
11. Przy sprawowaniu Eucharystii z udzia em wiernych, zw aszcza w nie-
dziel i wi to, nale y nawet kilka razy w tym samym dniu odprawia
375
Msz w. ze piewem (MS 27). W zwi zku z tym tak nale y u godziny
sprawowania liturgii, aby w ka dej Mszy w. by czas na wykonanie
piewów. "Nie jest jednak rzecz konieczn zawsze piewa wszystkie teksty
przeznaczone w zasadzie do piewania" (OWMR 19): "Dobieraj c cz ci,
które maj by rzeczywi cie piewane, pierwsze stwo nale y przyzna tym,
które piewa kap an i asystuj cy, a lud na nie odpowiada, oraz
wykonywanym wspólnie przez kap ana i lud" (OWMR 19, MS 7; 16).
12. Zamiast przepisanychw GradualeRomanum piewów procesyjnych
na Wej cie, Przygotowanie darów i Komuni w., mo na stosowa pie ni
zatwierdzone przez Konferencj Episkopatu Polski, zawarte w " piewniku
Mszalnym" lub w innych piewnikach maj cych aprobat W adz Diecezjal-
nych, zgodnie z postanowieniem Instrukcji "Musicam sacram" (MS 32).
13. piewu sta ych cz ci Mszy w. a tak e psalmu responsoryjnego i
piewu przed Ewangeli , które stanowi integraln cz liturgii s owa
(OWMR 36) nie wolno zast powa pie niami nawet maj cymi "imprima-
tur" w adzy ko cielnej.
14. Poniewa Modlitwa Eucharystyczna stanowi kulminacyjny moment
Mszy w., dlatego nie wolno podczas niej wykonywa jakiejkolwiekmuzyki
(OWMR 54). Jedynie celebrans mo e wykonywa piewem niektóre cz ci
samej Modlitwy Eucharystycznej (prefacja, s owa konsekracji i inne).
15. Zabrania si wykonywania w ramach liturgii piosenek religijnych,
których tekst cz sto nie jest w ogóle religijny, a muzyka z regu y posiada
charakter wiecki.
16. We wszystkich ko cio ach w Polsce nale y wprowadza piewy zalecone
przez Konferencj Episkopatu Polski, np. "Msz Pielgrzymów". Przyczyni si
to bowiem do czynniejszego udzia u wiernych w uroczysto ciach
ogólnopolskich lub mi dzydiecezjalnych.
17. Poniewa " piew gregoria ski" Ko ció uznaje za w asny piew li-
turgii rzymskiej, w czynno ciach liturgicznych powinien zajmowa pierwsze
miejsce w ród innych równorz dnych rodzajów piewu (KL 116).
Zgodnie z zaleceniem Konstytucji o wi tej liturgii wierni powinni
umie piewa po acinie niektóre cz ci Mszy wi tej ze wzgl du na ce-
lebracj w tym j zyku w grupach mi dzynarodowych (KL 54). Zestaw takich
piewów zawiera wydany w Rzymie z okazji Roku wi tego, piewnik
"Jubilate Deo".
18. Podczas Mszy wi tej zaleca si wykonywanie polifonii dawnej i no-
wszej w j zyku aci skim i polskim, tak jednak, by nie wy cza wiernych
ca kowicie z udzia u w piewie. Muzyk wielog osow , szczególnie dawnych
mistrzów Ko ció zawsze uwa za skarbiec i dobro kultury.
376
19. Na organach i innych instrumentach wolno akompaniowa do piewu
przez ca y rok liturgiczny. Wy czone s od tego jedynie piewy solowe
celebransa i diakona, np. prefacja, Ewangelia itp. Natomiast solowa gra na
instrumentach zabroniona jest od zako czenia piewu hymnu "Chwa a na
wysoko ci Bogu" we Mszy Wieczerzy Pa skiej do rozpocz cia tego
hymnu we Mszy Wigilii Wielkanocnej.
20. Podczas liturgii nie wolno wykonywa muzyki maj cej charakter
wyra nie wiecki, np. jazzu, big-beatu itp. Muzyka ta nie jest zgodna z du-
chem i powag liturgii, nie sprzyja jej refleksyjnemu prze ywaniu, a po-
nadto cz sto wy cza ca e zgromadzenie wiernych od udzia u w piewie.
Poza liturgi mo na urz dza specjalne nabo stwa gromadz ce m odych
ludzi uprawiaj cych ten rodzaj muzyki. Duszpasterze maj obowi zek tak
kierowa tymi nabo stwami, by miaty one charakter religijny i by
zawsze p yn o z nich dobro duchowe dla uczestników.
LITURGIA GODZIN
21. Zgodnie ze wskazaniem Konstytucji o liturgii zaleca si usilnie tym,
którzy odprawiaj brewiarz w chórze lub wspólnie, by go piewali (MS
37). piewane powinny by w niedziele i wi ta wa niejsze godziny, zw a-
szcza jutrznia i nieszpory. Zalecenie to dotyczy przede wszystkim domów
zakonnych i seminariów duchownych.
22. Nale y utrzymywa , a gdzie zaniechano, przywróci zwyczaj piewania
nieszparów parafialnych w niedziele i wi ta, chyba, e w poszczególnych
okresach urz dza si w ich miejsce inne nabo stwa, np. Gorzkie ale.
Nieszpory powinny by odprawiane wed ug nowego porz dku nrze-pisanego
w Liturgii Godzin. Mo na u ywa melodii miejscowych. (" piewnik
Liturgiczny" podaje nieszpory oparte na tradycjach polskich).
SAKRAMENTY, SAKRAMENTALIAI NABO STWA
23. Sakramenty i sakramentalia maj ce szczególne znaczenie w yciu
ca ej wspólnoty parafialnej, np. chrzest, bierzmowanie, wi cenia kap -
skie, ma stwo, konsekracja ko cio a lub o tarza, pogrzeb itd., o ile to
mo liwe, powinny by sprawowane ze piewem (MS 43). piewy znajduj si
w odpowiednich ksi gach liturgicznych.
24. "Nale y pilnie wystrzega si , by pod pozorem podnoszenia okaza-
ci nie wprowadza do obrz dów czego czysto wieckiego albo niezgodnego
z kultem Bo ym" (MS 43). Mo na przed lub po zako czeniu obrz du
liturgicznego wykona solow muzyk wokaln lub instrumentaln ,
byleby odpowiada a duchowi muzyki ko cielnej.
377
 25. Nale y przez piew nada bardziej uroczysty charakter tym obrz -
dom, które liturgia w ci gu roku ko cielnego specjalnie uwydatnia. A ju
wyj tkowo podnio le powinny by odprawiane obrz dy Wielkiego Tygodnia i
Bo ego Cia a" (MS 44).
26. Szczególnie troskliwie nale y piel gnowa te nabo stwa, które
tradycyjnie odprawiaj si ze piewem, np. Gorzkie ale, Godzinki, nabo-
stwa majowe, ró cowe i inne. W nowych formach nabo stw, np.
nabo stwa s owa Bo ego duszpasterze winni przestrzega norm ogól-
nych o muzyce ko cielnej (zob. nn. 9 i 10).
27. Poniewa muzyka religijna jest w wysokim stopniu skutecznym
rodkiem dla o ywienia pobo no ci wiernych, dlatego w nabo stwach
odprawianych poza liturgi mo na wykorzysta te utwory muzyczne, które
utraci y ju wprawdzie miejsce w liturgii, ale ze wzgl du na swoj warto
artystyczn i duszpastersk nie powinny popa w zapomnienie. Jedn z
form takich nabo stw mog by godziny lub koncerty muzyki religijnej.
INSTRUMENTY MUZYCZNE
23. "W Ko ciele aci skim nale y mie w wielkim poszanowaniu organy
piszcza kowe jako tradycyjny instrument muzyczny, którego brzmienie dodaje
ceremoniom ko cielnym majestatu, a umys y wiernych podnosi do Boga i
spraw niebieskich" (KL 120). Akompaniament organowy podtrzymuje
piew, u atwia udzia w czynno ciach liturgicznych i przyczynia si do
bszego zjednoczenia wiernych (MS 64).
Organy powinny znajdowa si we wszystkich ko cio ach w Polsce. Or-
gany elektronowe dopuszcza si do u ytku jako instrument tymczasowy.
Natomiast tam, gdzie ze wzgl du na brak miejsca nie da si zbudowa
organów piszcza kowych, mo na je instalowa zamiast fisharmonii.
29. Poza organami wolno u ywa w liturgii innych instrumentów z wy-
tkiem tych, które s zbyt ha liwe lub wprost przeznaczone do wykony-
wania wspó czesnej muzyki rozrywkowej. Wy cza si z u ytku liturgicznego,
zgodnie z tradycj takie instrumenty, jak fortepian, akordeon, mandolina,
gitara elektryczna, perkusja, wibrafon itp.
30. Muzyka w czasie liturgii winna by wykonywana "na ywo", dlatego
nie wolno zast powa piewu zgromadzonych lub gry na instrumentach
muzyk odtwarzan za pomoc aparatów, np. magnetofonu, adapteru itp.
Poza liturgi mo na odtwarza niekiedy muzyk religijn z p yt czy ta m,
aby w tego rodzaju audycjach udost pni wiernym arcydzie a muzycznej
twórczo ci religijnej dla wytworzenia odpowiedniego nastroju lub te
celem wyrabiania w nich dobrego smaku muzycznego.
378
WYCHOWANIE MUZYCZNE
31. Nale y dok ada wszelkich stara , aby uzyska mo liwie wszech-
stronne wychowanie muzyczne duchowie stwa. Dlatego poleca si :
a) W Seminariach Duchownych diecezjalnych i zakonnych w ca ej roz-
ci ci wprowadzi w ycie program nauczania Muzyki Ko cielnej w Se-
minariach Duchownych w Polsce, uchwalony przez Sekcj Muzyki Ko -
cielnej na Kongresie Teologów Polskich w Lublinie - w dniach 21-23
wrze nia 1971 r. (Ruch Biblijny i Liturgiczny, 1972, nr 5, s. 257 nn).
b) Dokszta ca w tej dziedzinie kap anów ju pracuj cych w duszpas-
terstwie w poseminaryjnych kursach dla duchowie stwa.
c) Zatroszczy si o odpowiednie nauczanie Muzyki ko cielnej w nowi-
cjatach zakonnych m skich i skich.
d) Zatroszczy si w szczególny sposób o to, by chora gregoria ski
znalaz wi cej miejsca ni dot d w liturgii Seminariów Duchownych, do-
mów zakonnych, podczas rekolekcji i zjazdów duchowie stwa, w ko cio ach
katedralnych, zw aszcza w ramach odprawianej tam liturgii w j zyku
aci skim, a tak e w wi kszych ko cio ach. Minimum repertuaru gregori-
skiego zawiera ma y piewnik" Jubilate Deo" wydany w Rzymie 14 kwietnia
1974 r., z okazji Roku wi tego (por. nr 17).
32. Przedmiotem specjalnej troski winno by kszta cenie organistów.
Na terenie diecezji powinno zaj si t spraw erygowane przez Ordyna-
riusza studium organistowskie. Jego zadaniem jest nie tylko kszta cenie
nowych organistów, ale i dokszta canie graj cych ju w ko cio ach.
33. Odpowiednie przygotowanie muzyczne, tak teoretyczne jak i prak-
tyczne, powinni otrzyma tak e katecheci zakonni i wieccy, by mogli w
swej pracy s pomoc duszpasterzom.
34. Duszpasterze niech otocz opiek istniej ce chóry ko cielne, a
gdzie ich brak, je eli tylko to mo liwe, niech staraj si o ich za enie.
Chóry bowiem przyczyniaj si do tego, e liturgia nabiera okaza ci i
uroczystego eharakteru. Im te przypada wa na rola piel gnowania i roz-
wijania wielog osowej muzyki ko cielnej.
35. W ka dym ko ciele powinna istnie "schola cantorum" prowadz ca i
podtrzymuj ca piew wiernych.
Nale y tak e szkoli i formowa kantorów-solistów, którzy w poszcze-
gólnych przypadkach mog zast pi schol , a stale powinni spe nia funkcj
psa terzysty wykonuj cego piewy mi dzylekcyjne (OWMR 66-67).
36. Usilnie zach ca si duszpasterzy, organistów, dyrygentów chórów
ko cielnych, katechetów i inne osoby odpowiedzialne za stan muzyki litur-
gicznej w danym ko ciele, by systematycznie nauczali wiernych, a zw asz-
379
cza dzieci i m odzie tradycyjnych i nowych piewów przydatnych w spra-
wowaniu liturgii.
37. Ka dy ko ció powinien posiada bibliotek muzyczn zawieraj
aktualne ksi gi liturgiczne, zw aszcza te, które s przeznaczone dla
piewu. Ponadto powinny znajdowa si tam piewniki, nuty dla chóru
wielog osowego, scholi, organisty, a tak e nuty dla zespo ów instrumen-
talnych. Fundusze potrzebne na konserwacj i wzbogacenie tych zbiorów
winien zapewni rz dca ko cio a. On te ma czuwa nad tym, by organista w
nale yty sposób opiekowa si bibliotek muzyczn .
KOMISJE MUZYKI KO CIELNEJ
38. Bardzo wa rol w rozwoju muzyki ko cielnej oraz w zagwaran-
towaniu wykonania podanych wy ej norm spe niaj komisje Muzyki Ko -
cielnej.
Organem doradczym biskupa ordynariusza jest Diecezjalna Komisja
do spraw Muzyki Ko cielnej, która winna by w sta ym kontakcie z Pod-
komisj Episkopatu do spraw Muzyki Ko cielnej. Z terenem diecezji
utrzymuje czno przez dekanalnych albo rejonowych referentów
muzycznych. Wszelkie sprawy z dziedziny muzycznej za atwia na bie co
mianowany przez Ordynariusza Referent Kurii Biskupiej, dzia aj c
zgodnie z regulaminem danej Kurii.
39. Inne Komisje Diecezjalne,jak Liturgiczna, Duszpasterska, Kateche-
tyczna, we wszystkich sprawach zwi zanych bezpo rednio z muzyk powinny
dzia w cis ym porozumieniu z Diecezjaln Komisj Muzyczn . W
szczególno ci dotyczy to zatwierdzania i wydawania nowych pie ni lub
piewników, wprowadzania nowych kompozycji do liturgii itp.
Konferencja Plenarna Episkopatu Polski podczas obrad w Warszawie
dnia 8 lutego 1999 r. Instrukcj niniejsz zatwierdzi a jako obowi zuj
we wszystkich diecezjach w Polsce.
380
BIBLIOGRAFIA
DOKUMENTY STOLICY APOSTOLSKIEJ
Acta Sanctae Sedis (1865-1908).
Acta Apostolicae Sedis (od 1909...).
Decreta authentica Congregationis Sacrorum Rituum (1898-1946).
Collectio decretorum ad sacrom liturgiom spectantium (1927-1946).
Motu proprio papie a Piusa X, z 22 listopada 1903 r. o muzyce ko cielnej,
AAS 36(1903) 329; t umaczenie polskie: Miesi czqik diecezji gda skiej
(MDG) 2(1958) 163-171.
Konstytucja apostolska "Divini cultus" papie a Piusa XI, z 20 grudnia 1928
r., o muzyce ko cielnej, AAS 21(1928) 33; MDG 2(1958) 171-179.
Encyklika "Musicae sacrae disciplina" papie a Piusa XII, z 25 grudnia
1955 r., o muzyce ko cielnej, AAS 48(1955) 6; MDG 2(1958) 179-196.
Encyklika "Mediator Dei" papie a Piusa XII, z 20 listopada 1947 r., o
wi tej liturgii, AAS 39(1947) 521-560; przek ad polski J. Wie-rusz-
Kowalski, Encyklika o liturgii, Kielce 1948.
Instrukcja Kongregacji Obrz dów z 3 wrze nia 1958 r., o muzyce ko -
cielnej i liturgii, AAS 25(1958) 601-633; Wiadomo ci urz dowe Kurii
biskupiej ska Opolskiego 14(1959) 170-205.
Nowy Kodeks Rubryk papie a Jana XXIII, z 1960 r.; RBL 1960 r.
Pismo apostolskie "Nobile subsidium" papie a Paw a VI, z 22 listopada
1963 r., ustanawiaj ce Mi dzynarodowe Stowarzyszenie Muzyki Sak-
ralnej; PPK = Posoborowe Prawodawstwo Ko cielne, zebra i prze-
umaczy Ks. Edward Sztafrowski I, 1300-1314.
Konstytucja o wi tej liturgii Sacrosanctum Concilium, z 4 grudnia 1963
r.: Sobór Watyka ski II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Pozna 1968,
40-70.
Motu proprio "Sacrom Liturgiom" papie a Paw a VI, z 25 stycznia
1964 r., wprowadzaj ce w ycie niektóre przepisy Konstytucji o liturgii,
AAS 56(1964) 139-144; PPK I, 805-828.
Instrukcja Kongregacji Obrz dów "Inter Oecumenicf, z 26 wrze nia
1964 r., o nale ytym wprowadzaniu w ycie soborowej Konstytucji
381
 SPIS TRE CI

WST P

ZAGADNIENIA PODSTAWOWE

LITURGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Pocz tki i rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Przedmiot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Powi zania z innymi naukami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

LITURGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Definicja s owna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Definicja rzeczowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

CEL LITURGII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

LITURGIA W RÓD INNYCH ZADA KO CIO A . . . . . . 17

KULT, JEGO AKTY, CECHY I PRZEDMIOT . . . . . . . . . 18

ZGROMADZENIE LITURGICZNE . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Spo eczny charakter liturgii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Hierarchiczny charakter liturgii . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Funkcje w zgromadzeniu liturgicznym . . . . . . . . . . . . . . 24

LITURGIA W YCIU KATOLIKA . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Liturgia szko wiary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Liturgia szko moralno ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Liturgia szko modlitwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Liturgia szko ycia duchowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Liturgia szko estetyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

417
LITURGIA A NABO STWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Rodzina rzymska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

ZYK LITURGICZNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Rodzina gallika ska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

MUZYKA LITURGICZNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 LITURGIA RZYMSKA OD IV DO VIII WIEKU . . . . . . . 57

Chora gregoria ski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 ROZWÓJ LITURGII W REDNIOWIECZU . . . . . . . . . . . 60
piew polifoniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
piew ludowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Reforma karoli ska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Muzyka instrumentalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Nowe elementy w liturgii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

TRYDENCKA ODNOWA LITURGICZNA . . . . . . . . . . . 63

PRAWO LITURGICZNE
RUCH LITURGICZNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
ADZA USTAWODAWCZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Z historii prawodawstwa liturgicznego . . . . . . . . . . . . . . 37 POSOBOROWA REFORMA LITURGII . . . . . . . . . . . . . 68
Prawo liturgiczne a Konstytucja o liturgii . . . . . . . . . . . . 39
KSI GI LITURGICZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 HISTORIA LITURGII W POLSCE . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Poszczególne ksi gi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Ksi gi zawieraj ce piewy liturgiczne . . . . . . . . . . . . . . . 44
RUBRYKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
SYMBOLIKA LITURGICZNA
Podzia rubryk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Obowi zek zachowania rubryk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
O ZNAKACH LITURGICZNYCH W OGÓLNO CI . . . . . . 73
ZWYCZAJE LITURGICZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Znak naturalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Prawo pisane a zwyczaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Znak umowny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Podzia prawa zwyczajowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Znak mieszany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Znak liturgiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
HISTORIA LITURGII
POSZCZEGÓLNE ZNAKI LITURGICZNE . . . . . . . . . . . 76
Gesty i postawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
RÓD A LITURGII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Symbolika elementów naturalnych . . . . . . . . . . . . . . . . 83
ród o naturalne liturgii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Formy s owne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
ród a historyczne liturgii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Ko ció i jego wn trze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Szaty liturgiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
LITURGIA W PIERWSZYCH WIEKACH . . . . . . . . . . . . 52 Naczynia liturgiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
RODZINY LITURGICZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Rodzina aleksandryjska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Rodzina antioche ska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
418 419
 ROK LITURGICZNY MSZA WI TA

POWSTANIE I ZNACZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 ROZWÓJ HISTORYCZNY . . . . . . . . 167

WI TOWANIE MISTERIÓW ODKUPIENIA . . . . . . . . . 109 STRUKTURA MSZY WI TEJ . . . . . . . . . . . . . . . . .

Niedziela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 176
Nazwy niedzieli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Obrz dy wst pne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Tre niedzieli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Liturgia s owa Bo ego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
Zgromadzenie niedzielne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Liturgia eucharystyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Cykl obchodów Bo ego Narodzenia . . . . . . . . . . . . . . 116 Przygotowanie darów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Adwent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Modlitwa eucharystyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Bo e Narodzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Obrz dy komunijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Okres wi teczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Obrz dy ko cowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Objawienie Pa skie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
wi to chrztu Pa skiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 NAZWY I RODZAJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Cykl obchodów wielkanocnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Nazwy Mszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Wielki Post . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Rodzaje Mszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Triduum Paschalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Obecne formy Mszy wi tej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Okres Wielkanocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Okres Zwyk y w ci gu roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 KULT EUCHARYSTII POZA MSZ . . . . . . . . . . . . . . 218
Ofiarowanie Pa skie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Komunia wi ta poza Msz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
wi ta dogmatyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Ró ne formy kultu Naj wi tszego Sakramentu . . . . . . . 220
Dni b agalne i kwartalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Wystawienie Naj wi tszego Sakramentu . . . . . . . . . . . 220
Procesje teoforyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
KULT WI TYCH PA SKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Kongresy eucharystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Kult m czenników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Kult wyznawców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Nauka Soboru Watyka skiego II o kulcie wi tych . . . . . 147 LITURGIA GODZIN
Matka Bo a w liturgii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Kult niektórych wi tych czczonych powszechnie . . . . . . 154 NAZWY I POJ CIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Kult wi tych i b ogos awionych polskich . . . . . . . . . . . 156 Nazwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Uroczysto Wszystkich wi tych . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Poj cie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Dzie Zaduszny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
RYS HISTORYCZNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
TABELA PIERWSZE STWA DNI LITURGICZNYCH . . . 165 Prehistoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Kszta towanie si modlitw kanonicznych . . . . . . . . . . . . 228
Od Benedykta do ko ca XI wieku . . . . . . . . . . . . . . . 231
Od Brewiarza Kurialnego do Soboru Trydenckiego . . . . 231
Od reforny trydenckiej do Piusa X . . . . . . . . . . . . . . . 233
Od Piusa X do reformy posoborowej . . . . . . . . . . . . . 234
420 421
ZNACZENIE LITURGII GODZIN W YCIU KO CIO A 236 LITURGIA SAKRAMENTÓW
Przed tronem Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Zjednoczenie z Chrystusem Kap anem . . . . . . . . . . . . 236 UWAGI WST PNE . . . . . . . . . . . . . . 261
Duch wi ty przyczyn jedno ci . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Poj cie sakramentu . . . . . . . . . . . . . 261
wi caj ce dzia anie modlitwy . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Znaczenie sakramentów w yciu Ko cio a 262
owo - wiara - sakrament . . . . . . . . . 266
POSZCZEGÓLNE GODZINY . . 239
239 WTAJEMNICZENIE CHRZE CIJA SKIE Ryt 268
Zaproszenie do modlitwy . . . . ony . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
Godzina czyta . . . . . . . . . . 240
242 Chrzest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
Jutrznia . . . . . . . . . . . . . . Obrz dy chrztu dzieci . . . . . . . . . . 272
Modlitwa w ci gu dnia . . . . . 243
244 Chrzest doros ych . . . . . . . . . . . . 284
Nieszpory . . . . . . . . . . . . . Bierzmowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Kompleta . . . . . . . . . . . . . 245
246 Uwagi historyczno-liturgiczne . . . . . . 289
czenie liturgii godzin z Msz
248 Obrz dy bierzmowania . . . . . . . . . 292
czenie godzin mi dzy sob .
248 SAKRAMENT POKUTY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
ELEMENTY SK ADOWE LITURGII GODZIN
248 Formy historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
Psalmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
249 Pod e teologiczno-historyczne . . . . . . . . . . . . . . . 301
Kantyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
250 Cz ci sk adowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Elementy wspieraj ce psalmy . . . . . . . . . . . 305
252 Odnowione obrz dy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Obrz d pojednania wielu penitentów ze spowiedzi
254
Responsoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 i rozgrzeszeniem indywidualnym . . . . . . . . . . . . . 308
Hymny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Obrz d pojednania wielu penitentów z ogóln spowiedzi
Pro by, Modlitwa Pa ska i modlitwy ko cowe 257 i rozgrzeszeniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
wi te milczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sprawowanie sakramentu pokuty w Polsce . . . . . . . . . 311
258 Nabo stwa pokutne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
STRUKTURA LITURGII GODZIN . 258
Niedzielna liturgia godzin . . . . . . . 258 SAKRAMENT NAMASZCZENIA CHORYCH 313
Uroczysto . . . . . . . . . . . . . . . 259 Znaczenie i rozwój historyczny . . . . . . . . 313
wi to . . . . . . . . . . . . . . . . . . Obrz dy namaszczenia chorych . . . . . . . . 316
259
Wspomnienie . . . . . . . . . . . . . . Namaszczenie chorych w czasie Mszy . . . . 321
260
Liturgia godzin dnia powszedniego .
260
Niektóre zmiany w roku ko cielnym SAKRAMENT KAP STWA . . . . . 322
Podstawy biblijne i rozwój historyczny 322
Pos ugi w zgromadzeniu liturgicznym . 324
Obrz dy pos ug . . . . . . . . . . . . . . 324
Obrz d kandydatury . . . . . . . . . . . 326
Obrz d obj cia celibatem . . . . . . . . 327
422 423
 236 Poj cie i podzia . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
236 Obrz dy klasztorne . . . . . . . . . . . . . . . . 343
236 Profesja zakonna . . . . . . . . . . . . . . . 345
237 Konsekracja dziewic . . . . . . . . . . . . . 346
238 Benedykcja opata . . . . . . . . . . . . . . 347
Benedykcja ksieni . . . . . . . . . . . . . . . 3 4 8
239 Dedykacja ko cio a . . . . . . . . . . . . . . . . 348
239
240 Egzorcyzmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
242 mier chrze cijanina i liturgia pogrzebowa . . 353
243 Obrz dy obne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
244
245
246 BIBLIOGRAFIA
248
Dokumenty Stolicy Apostolskiej . . . . . 357
248 Ksi gi liturgiczne dla diecezji polskich . . 365
248 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
249 Encyklopedie . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
250 Czasopisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
252 Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . 373
254 Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . 379
255
256
257

258
258
258
259
259 424
260
260
wi cenia diakonatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
wi cenia kap skie . . . . . . . . . . . . . . . 330
wi cenia biskupie . . . . . . . . . . . . . . . . 332

LITURGIA SAKRAMENTU MA STWA 334

Sakramentalno ma stwa . . . . . . . . . . 334
Rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
Obrz dy sakramentu ma stwa . . . . . . . . 336
lub pary ró nych wyzna . . . . . . . . . . . 340

SAKRAMENTALIA . . . . . . . . . . . . . . . . . 341