Luteraska liturgia formy i rda.

Bartosz Makuch.
Prawo kocielne i Ksigi Wyznaniowe Kocioa luteraskiego liturgi okrelaj mianem adiafory,
czyli kwestii obojtnej ktra jest dopuszczona lecz nie stanowi istoty wiary lub kultu, nie jest te
nakazana jako obowizek. Mimo tego Kocioy luteraskie podkrelaj rol liturgii, ktra nadaje
porzdek i ubogaca tak naboestwo, jak i cay rok kocielny.
Liturgia ewangelicka cile jest zwizana z liturgi Kocioa zachodniego, a jej rda le nie tylko
w tradycji redniowiecznej, ale te starokocielnej.
Rok kocielny u luteran wyglda tak samo, jak w innych tradycyjnych Kocioach zachodnich, cho
nie wituje si pewnych niebiblijnych wit, np. Wniebowzicia Marii Panny lub Boego Ciaa.
Obecne s jednake wspomnienia Apostow, mczennikw Kocioa oraz pamitki wanych
wydarze historycznych takich jak Pamitka Reformacji czy Pamitka Wyznania Augsburskiego,
ale take wita pynce z lokalnych tradycji jak wito Bratniej Pomocy im. Gustawa Adolfa, czy
Dzikczynne wito niw. Wbrew obiegowym opiniom luteranie obchodz take trzy biblijne
wita powicone pamici Marii Panny: 2 lutego Oczyszczenie Marii Panny (Dzie Ofiarowania
Paskiego), 25 marca - Zwiastowanie i 2 lipca - Nawiedzenie Marii Panny.
Okres roku kocielnego dzieli si na Procze Pana i Procze Kocioa. Procze Pana rozpoczyna
si Adwentem i zawiera w sobie Boe Narodzenie, Epifani, czas pasyjny (Wielki Post), Triduum
paschalne z Wielkanoc oraz wito Zesania Ducha witego, koczc si witem Trjcy
witej. Wikszo niedziel i wit w Proczu Pana zachowao swoje starokocielne, aciskie
nazwy. Procze Kocioa z kolei to 27 niedziel po wicie Trjcy witej oraz trzy niedziele
koczce rok kocielny powicone sprawom ostatecznym z finaem w Niedzieli Wiecznoci
(niegdy bdcej odpowiednikiem Pamitki Umarych obecnie witowanej 1 listopada).
Kady okres roku kocielnego i niektre wita maj swoje barwy liturgiczne widoczne w wystroju
kocioa (antependia) i czsto w ubiorze duchownego: biay (np. w Wielkanoc, Boe Narodzenie,
czy Niedziel Wiecznoci) symbolizujcy wiato, czysto i niewinno; czerwony (np. w wito
Zesania Ducha witego i podczas wanych uroczystoci kocielnych) symbolizujcy ogie,
powicenie i mio; zielony (np. w seri niedziel po wicie Trjcy witej) symbolizujcy
nadziej i stworzenie; niebieski (w wita maryjne) symbolizujcy czysto i niewinno; rowy
(w dwie niedziele w roku: 3. niedziel Adwentu Gaudete oraz w 4. niedziel Wielkiego Postu
Laetare) symbolizujcy rado; fioletowy (np. w Adwencie i w czasie pasyjnym) symbolizujcy
przygotowanie i pokut; czarny (np. w Wielki Pitek oraz podczas uroczystoci aobnych i
pogrzebowych) symbolizujcy smutek i aob.
Strj liturgiczny duchownych luteraskich na wiecie przybiera rozmaite formy od cakowitej
rezygnacji z niego (w niektrych Kocioach krajw anglosaskich), poprzez stonowany i skromny
ubir (np. w Niemczech i Polsce), a do niezwykego bogactwa pastoraw, ornatw, kap i mitr w
krajach skandynawskich. Ten fakt jest wycznie wyrazem lokalnych tradycji, nie niesie jednak ze
sob adnych treci teologicznych i rodzaj stroju liturgicznego (lub jego brak) jest w zasadzie
kwesti obojtn.
Tradycje liturgiczne w Kociele Ewangelicko-Augsburskim w RP wywodz si gwnie z tradycji
Kociow luteraskich linii niemiecko-pruskiej, std dominujcym strojem duchownego jest
czarna toga z befk. Toga bya pocztkowo tylko strojem akademickim w ktrym profesorzy
chodzili zarwno na uczelni, jak i na ulicy. W czasach Reformacji duchowni ewangeliccy ubierali
na naboestwa raczej alb, stu i ornat, ni tog. W niektrych miejscach obecnych Niemiec tog
jako strj liturgiczny dla wszystkich duchownych ewangelickich (w tym luteraskich) wprowadzali

wadcy wyznania kalwiskiego ju od 1613 roku (Brandenburgia), jednak gwnym powodem

upowszechnienia si togi byo nakazanie uywania jej duchownym luteraskim, kalwiskim,
rabinom oraz sdziom i adwokatom przez krla pruskiego Fryderyka Wilhelma III w 1811 roku.
Obecnie w KEA uywa si (jako prawo i obowizek) trzech gwnych strojw liturgicznych:
czarnej togi z befk, czarnej togi z befk z naoon na ni tzw. alb lsk (biskupi maj na todze
fioletowe wyogi) oraz biaej alby ze stu w kolorze liturgicznym. Wszyscy duchowni (diakoni,
prezbiterzy oraz biskupi) maj prawo uywa koszuli z koloratk, przy czym diakoni mog uywa
tylko ciemnozielonej koszuli, a biskupi uywaj koszul koloru biskupiego fioletu. Duchowni
uywaj take czarnego (lub fioletowego dla biskupw) biretu akademickiego. Biskupi nosz
ponadto srebrny (zwierzchnik diecezji) lub zoty (zwierzchnik Kocioa) krzy na acuchu.
Niektre szczeglnie wyrnione przez wadze Kocioa osoby nosz nieraz srebrn lub zot R
Lutra na acuchu.
Luteraskie naboestwo nierozerwalnie zwizane jest z rytem przedtrydenckiej Mszy (chocia
bodaj najwaniejsz zmian w liturgii byo zniesienie aciny na rzecz jzyka narodowego): usunito
te fragmenty, ktre wg Reformatorw zalatyway ofiar, a rozumienie naboestwa i jego form
pogbi Luter w dziele Deutsche Messe. Przez jaki czas Reformacja uywaa terminu Msza w.
na okrelenie naboestwa dlatego, e dotyczyo ono nie tyle ofiary mszalnej, co samego
naboestwa. W starszych wityniach zwizek z Msz przedtrydenck jest szczeglnie widoczny,
kiedy ksidz stoi tyem do wiernych podczas modlitw. W nowszych kocioach buduje si jednak
otarz (termin architektoniczny, a nie teologiczny) na wzr stou, aby uwypukli wymiar
spoecznociowy sakramentu Wieczerzy.
Prawie nieodcznym elementem luteraskiej wityni jest podwyszona ambona z ktrej zwiastuje
si Boe Sowo o asce i Zbawieniu. Fakt, e ambona znajduje si wyej od innych miejsc w
kociele nie jest podyktowany wywyszeniem urzdu kaznodziei (duchowny jest sug Sowa!) i
jego nauczania, ale wynika z obecnoci ywego Sowa Boego tak we fragmentach biblijnych, jak i
w samym kazaniu.
Kocioy ewangelickie s z zasady proste i ascetyczne, co ma pomaga w skupieniu si na
kontemplowaniu Boga i wiary. Dominuje kolor biay. Jeeli pojawiaj si w wityniach obrazy, to
maj one funkcj dydaktyczn i maj oddziaywa na wyobrani, wspomaga wiernego w
zadumie; typowo przedstawia si na nich sceny ukrzyowania i Ostatniej Wieczerzy. Wszelkie
dziea sztuki sakralnej s (podobnie jak caa liturgia) traktowane jako adiafora i nigdy nie oddaje si
im czci, docenia si jednak ich walory estetyczne.
W KEA obecne s dwie gwne formy naboestwa: naboestwo Sowa Boego (bez Komunii)
oraz naboestwo gwne ze spowiedzi powszechn i Komuni wit. W uoglnieniu
poszczeglne czci liturgiczne w Proczu Kocioa to: liturgia wstpna (Introit kilka wersetw
biblijnych wprowadzajcych do tematyki danej niedzieli, Chwaa Ojcu, Panie zmiuj si, Chwaa
Bogu na wysokociach i krtka modlitwa wstpna zwana kolekt), liturgia Sowa Boego (Pan
niech bdzie z wami, dwa teksty biblijne, wyznanie wiary nicejsko-konstantynopolitaskie lub
apostolskie oraz kazanie oparte na trzecim z kolei tekcie biblijnym), liturgia spowiednia (fragment
biblijny i przemwienie spowiednie, modlitwa spowiednia, pytania spowiednie i rozgrzeszenie),
liturgia komunijna (prefacja, modlitwa, modlitwa Paska, sowa ustanowienia sakramentu
Wieczerzy, anamneza, Panie, nie jestem godzien... i Baranku Boy) oraz liturgii kocowej
(modlitwa, antyfony i bogosawiestwo Aaronowe). W zalenoci od rodzaju naboestwa, okresu
roku kocielnego i lokalnych tradycji parafialnych, mog nastpowa rne niewielkie zmiany rytu
naboestwa. Niezmiennym jednak pozostaje fakt, e istniej dwa centralne punkty w liturgii:
zwiastowanie Sowa Boego (tzn. kazanie) oraz Sakrament Wieczerzy Paskiej (Komunii w.).
Wikszo czci liturgicznych moe lub powinna by piewana przez wiernych i duchownego na

przemian. Dostpna jest caa gama melodii muzyki liturgicznej, wikszo z nich ma korzenie
starokocielne i przedreformacyjne. W wielu momentach naboestwo luteraskie jest wierniejsze
redniowiecznej Mszy, ni jest to obecnie przyjte w liturgii Kocioa rzymskokatolickiego.
Ogromn rol w liturgii luteraskiej, po czci dziki M. Lutrowi i J.S. Bachowi gra muzyka
sakralna: zarwno wane s pieni i choray niosce ze sob istotne dla wiary treci, jak i muzyka
instrumentalna, ktra przez oddziaywanie na zmysy jest w stanie poruszy serca wiernych i
zbliy ich do Stwrcy.
Znak krzya wykonywany przez duchownego i wiernych take jest obecny podczas naboestwa:
ksidz wykonuje go w stron wiernych podczas udzielania rozgrzeszenia i bogosawiestwa, a w
stron chleba i wina podczas konsekracji; wierni natomiast mog wykonywa znak krzya w
rnych momentach i jeeli kto go wykonuje, to zazwyczaj spotyka si jeden krzy szeroki z
gowy na klatk piersiow lub trzy mae krzyyki na czole, ustach i sercu.
Tradycyjny luteranizm nie uywa kadzida ani kropida w liturgii; bogosawiestwa udziela si z
pomoc Sowa Boego i niepotrzebne s do tego dodatkowe przedmioty.
Caym sednem ewangelickiej liturgii jest wspomoenie wiernych w gbokim, zaangaowanym i
ywym przeywaniu relacji z Bogiem nie stanowi istoty naboestwa, lecz pomoc w nim.
Nie da si w tak krtkim opracowaniu odda bogactwa luteraskiej liturgii, ktra zna wiele form
oddawania czci Bogu. Mona by wspomnie o rzadko spotykanych formach naboestw, czy o
prawie ju zapomnianych przez ewangelikw litaniach lub liturgii godzin, lecz najwaniejsze
zostao zdaje si powiedziane. Zapraszam do poszukiwania kolejnych rde!

Tekst artykuu ma 9600 znakw/1319 sw.