1.
Dünya Savaşı Öncesi
Osmanlı İmparatorluğu
Devlet Kademelerinde
Halep Ermenilerinin
Etkinliği
Şerife Eroğlu Memiş*
Özet
İstanbul’un fethedildiği ilk günlerden iti-
baren, Ermenilere Osmanlılar tarafından dostça
davranılmış ve kendilerine millet sistemi çerçeve-
sinde dini bir cemaatin sahip olduğu öncelikler ta-
nınmıştır. Özellikle 18. ve 19. yüzyıllarda pek çok
önde gelen Ermeni’nin Osmanlı Devleti hizmetinde
banker, darphane müdürü, denetçi ve mimar gibi çe-
şitli görevlerde bulunmaları ile saygınlık kazanmış
ve millet-i sadıka (sadık millet) olarak adlandırıl-
mışlardır. Öte yandan, 19. yüzyılın ikinci yarısında,
Tanzimat’ın ilanı ve taşra teşkilatında yapılan düzen-
lemeler, Ermenilerin Osmanlı devlet yönetiminde
daha etkin bir şekilde görev almalarını sağlamıştır.
Bu çalışmada, Ermeni milletinin 1. Dünya Savaşı
öncesinde Halep’te bulunan devlet kademelerindeki
etkinlikleri incelenmiştir.
Çalışma günümüz Suriye’sinin bir parçası
olan ve 14. yüzyıldan itibaren Ermeni toplulukları-
nın yerleştiği tarihi Ermeni Kilikya Krallığı’na kom-
şu, Halep şehri ile sınırlandırılmıştır. Çalışma için
temel kaynak olarak vilayetlerde görev alan maaşlı
devlet görevlilerinin isim, makam ve yaptıkları işler
ile kendisine maaş ödenmeyen cemaat temsilcilerine,
yerel düzeyde hizmet sunan görevlilere ait bilgilerin
yanı sıra coğrafi, demografik ve sosyo-ekonomik du-
rumlarının kaydedildiği Osmanlı yıllıkları esas alın-
mıştır.
Anahtar Kelimeler: Ermeniler, Halep, Halep
Ermenileri, Salnameler, 1. Dünya Savaşı.
Giriş
Ermenilerin Halep kenti ile ilişkisi Bü-
yük Tigran’ın Suriye ve Lübnan’ı imparator-
luğuna ilhak ettiği ve Suriye’nin on dört yıl
boyunca Ermeni orduları tarafından yönetil-
diği 1. yüzyıla (M.Ö. 84-83) kadar uzanmak-
tadır. Roma imparatorları üçüncü yüzyıldan
altıncı yüzyıla kadar Suriye’de ve Lübnan
dağlarında Ermeni savaşçı satraplardan aske-
ri koloniler kurmuşlardır. Suriye’de yaklaşık
M. S. 632-40 yıllarında Bizans ve Sasani or-
dularında Araplara karşı savaşan Ermeni as-
kerler vardı. Ermenistan’ın başkenti Ani’nin
düşmesinden sonra pek çok Ermeni Kilikya
ve Suriye’ye doğru sürülmüştür. Krikorian’a
göre, on ikinci yüzyılda Suriye’de çok sayıda
organize Ermeni topluluğu vardı. 1179’da 1
Rumkale (Halfeti) kilise meclisinde Mezo-
potamya ve Suriye’den gelen altı Ermeni
piskoposun katılımı Suriye’deki Ermeni top-
lumunun varlığını en iyi biçimde yansıtan ka-
nıtlardır.1
On birinci ve on dördüncü yüzyıl-
lar arasında Suriye’nin ana şehirleri Halep,
Hama, Lazkiye, Antakya ve Şam’da yaşayan
Ermeni cemaatleri vardı. Bu dönem aynı
zamanda Kilikya’daki Ermeni krallığı zama-
nına denk düşmektedir. Ancak, Kilikya’nın
düşmesinden sonra Ermeniler güvenlik için
Suriye’nin daha da içerisine doğru hareket et-
miştir. Özellikle on dördüncü yüzyıl boyunca
Halep, Ermeniler için içerisinde kilise, okul
ve hem dini hem de dünyevi toplum liderle-
rinin bulunduğu bir merkez haline gelmiştir.
1499-1500 yıllarında Salibah Mahallesi’ndeki
Kırk Şehitler Kilisesi genişletilmiş ve Halep
Kilikya’nın ikinci Katolikosluğu olan Sis’e
YENİ TÜRKİYE 60/2014
(Kozan) yaklaşmıştır. Daha sonra, on altın-
cı yüzyılın başından itibaren, Halep Ermeni
(*) Hacettepe Üniversitesi, Tarih Bölümü, Doktora Öğrencisi.
(1) Mesrob K. Krikorian, Armenians in the Service of the Ottoman Empi-
re 1860­1908, (London, Henley and Boston: Routledge and Kegan
Paul, 1977), s. 80.
 toplumunun düzenli piskoposluk piskoposla-
rı olmuştur.2
Osmanlı döneminde Halep’e gelen ilk
Ermeni göçmenleri on altıncı yüzyılın ikinci
yarısında Kilikya’dan özellikle Maraş ve Zey-
tun bölgelerinden gelmişlerdir.3 Aynı yüzyılın
sonlarına doğru birçok Ermeni Culfa’dan
Halep’e yerleşmek için gelmiştir. Yetenekli
tüccarlar olan bu insanlar şehirdeki hem top-
lumsal hayata hem de ticarete büyük ölçüde
katkıda bulunmuşlardır.4 Sanjian, o döne-
min, Eski ve Yeni Culfa yerlilerinin seçkin bir
konum işgal ettiği Halep Ermeni ticaretinin
altın çağı olduğunu iddia eder.5 Ayrıca, on
altıncı ve on yedinci yüzyıllarda Fırat’ın sol
kıyısındaki Karkarh kasabasından ruhbanla-
rın ve halkın periyodik göçleri olmuştur. On
yedinci yüzyılın ortalarındaki göçmenler esas
itibariyle ilerleyen zamanlarda aynı kasaba-
dan başkaları tarafından da takip edilen Sa-
sun’dan idiler. Bu göçmenler Halep’te ken-
dilerini fırıncılar, değirmenciler ve buğday
tüccarları olarak ayırt etmişlerdir.
On sekizinci yüzyıldan itibaren Cul-
2
fa kodamanları Akın, Arapkir gibi Anadolu
kentlerinden ve civarlarındaki köylerden
gelen girişimci bir tüccar grubuyla değişti-
rilmiştir. Bu tüccarlar ve zanaatkârlar Halep
toplumunda yavaş yavaş egemen sınıf olarak
ortaya çıkmıştır.
On altıncı yüzyıl ile on sekizinci yüz-
yıl arasındaki dönem Halep’teki Ermenilerin
tarihinde hem kendi dini-milli hem de eko-
nomik durumlarının önemli ölçüde zengin-
leşmesi bakımından en müreffeh dönemdir.
İki kiliseleri dini ve laik aktivite merkezleri
olarak devam etmiş, ayrıca, Salibiya ve Ji-
dayd’ın yanı sıra Hart, Sis ve Hart-Zibbal
bölgelerinde yerleşmişlerdir. On sekizinci
ve on dokuzuncu yüzyıllarda Ermeni göçü
temelde Erzurum, Erzincan ve Akın ve yanı
sıra önemli ölçüde Antep ve Maraş’tan olmak
üzere Kilikya’dandır.6 Böylece, Halep’te Er-
menilerin nüfusu artmıştır. Bayraktar’a göre7
YENİ TÜRKİYE 60/2014
bu artış, on dokuzuncu yüzyıl ortalarındaki
Ermeni isyanının ardından Maraş sancağını
terk eden Ermenilerin yerleşiminden dolayı-
dır. Taşrada isyan eden ve birçok Müslümanı
katleden Ermeniler daha güvenli olduğu dü-
şünülen ve daha büyük bir kent olan Halep’e
göç etmek zorunda kalmışlardır.
Halep’e son göçler on dokuzuncu yüz-
yılın sonunda ve yirminci yüzyılın başlarında
Doğu Anadolu’dan gelmiştir. Bu göçlerin ne-
deni, I. Dünya Savaşı sırasındaki büyük gü-
vensizlik ortamında hükümetin aldığı zorun-
lu tehcir kararıdır. Bu kararla, binlerce Erme-
ni Halep, Şam ve Musul’a taşınmıştır. Ancak,
bu göçler başka çalışmaların konularıdır. Bu
noktada, tarihsel bir arka plan olarak Ha-
lep’teki Ermeni varlığını göz önüne serdik-
ten sonra, Halep’te mukîm olan Ermenilerin
nüfusu, sosyal ve ekonomik durumları, daha
sonra ise dini ve eğitim hayatları hakkında
bazı bilgiler vermek istiyoruz. Sonra, ana ko-
numuz olan Ermenilerin Halep devlet kade-
melerindeki etkinliği konusuna değineceğiz.
Çalışmada, vilayetlerin coğrafi, demografik
ve sosyo- ekonomik durumları kadar çok sa-
yıda yerel özel kişiler tarafından ve ücretsiz
toplum temsilcileri ve ücretli dairelerin isim,
derece ve yaptıkları işlere ilişkin kayıtları içe-
ren Salnameler veya Osmanlı yıllıkları esas
alınmıştır.8 Konu hakkında bir literatür tara-
(2) Krikorian, a.g.e., s. 80-81.
(3) Avedis K. Sanjian, The Armenian Communities in Syria under Otto-
man Dominian, (Cambridge: Harvard University Press, 1965), s.
46.
(4) Krikorian, a.g.e., s. 80-81.
(5) Sanjian, a.g.e., s. 49.
(6) Sanjian, a.g.e., ss. 46-47.
(7) Hilmi Bayraktar, 19. Yüzyılda Halep Eyaletinin İktisadi Yapısı, (Ela-
zığ: Fırat Üniversitesi Basımevi, 2004), s. 24-25.
(8) Salnamelerin taşbaskısı ve basımı yapılmasına rağmen, sayıca az
ve kaynak olarak pek de araştırılmamış olmaları nedeniyle, yıllık-
lar, yayınlanmamış arşiv malzemesi niteliğindedir. Osmanlı Dev-
leti 1263/ 1846-7 tarihinden itibaren Osmanlı yıllıklarını Devlet-i
‘Aliyye-i Osmâniyye Salnamesi adı altında yayımlamaya başlamıştır.
(R. Server İskit, Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış,
(İstanbul: Devlet Basımevi, 1939), ss. 34-6 and 356-61 and The
Encyclopaedia of Islam, First Edition, iv, p. 83; Halep ve Şam’a ait
salnameler hakkında detaylı bilgi için bkz.: Hasan Duman, Osmanlı
Salnameleri ve Nevsalleri Bibliografyası ve Toplu Katalogu (A Bibliog-
raphy and Union Catalogue of Ottoman Year-Books), c. II, (Ankara:
Enformasyon ve Dokümentasyon Hizmetleri Vakfı, 2000), ss. 101-
105, 125-129.) 1284H/ 1867-8 yılında Halep Vilayeti’nde Mektu-
bcu İbrahim Halet Bey (Kendisine ait bir bibliyografya çalışması
için bkz: Türkiye Ansiklopedisi, (Ankara, iii, 1956), p. 133.) Vilayete
ait istatistiksel bir yıllık yayınlamıştır. Bundan kısa bir süre sonra,
Halep örneği takip edilerek diğer vilayetler için de yerel yıllıklar
hazırlanmıştır. Halep Vilayetine ait anlamlı sayıda yıllığı çalışma-
mıza dahil edebilmek için çalışmalarımızı Ankara’da bulunan Mil-
li Kütüphane ve Şam’da bulunan Şam Milli Arşivleri’nde yaptık.
Sonrasında, 1885-1908 yılları arasına ait kayıtları içeren 31 yıllık
arasından vilayete ait 3 yıllık üzerinde yoğunlaştık. Seçim noktasın-
da da, verilerin en az tekrar edildiği ve verilen bilgiler açısından en
zengin olan defterler tercih edilmiştir. Bununla birlikte, Halep’in
idarî kadrolarında etkili olan Ermenilerin durumlarındaki değişimi
daha iyi gözlemleyebilmek adına onar yıllık periyotlar halinde tutu-
lan defterler seçilmiştir. (Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308 H/ [1890];
Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319 H/ [1901], p. 213; Haleb Vilayeti
Salnamesi, 1326 H/ [1908].
ması yapılarak, Türkçe ve İngilizce yayımlan-
mış kaynaklar da çalışmaya dahil edilmiştir.
I. 1. Dünya Savaşı Öncesi Halep’te
Ermeni Nüfusu
Mevcut çalışmanın bu bölümünde,
daha geniş bir görüntü elde edebilmek için
öncelikle Halep Eyaleti içinde Ermeni nüfu-
sunu inceleyecek, sonra 1. Dünya Savaşı ön-
cesi Osmanlı dönemi süresince Halep mer-
kezinde yoğunlaşacağız.
Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni
toplumunun demografik durumu Osmanlı
İmparatorluğu’ndaki herhangi bir diğer top-
luluktan çok daha fazla tahmin ve tartışma
konularından biri olmuştur. Karpat’a göre,
on dokuzuncu yüzyılda Osmanlı devletinin
nüfusu ile ilgili çalışmalar olmasına rağmen
çoğunun değeri en az üç eksiklik tarafından
sarsılmıştır:
İlk olarak, bu çalışmaların sadece bir-
kaçı gerçek nüfus sayımından kaynak-
lanan güvenilir istatistiki bilgilere da-
yanmakta idi. İkincisi, bu sayımlar ge-
nellikle belli etnik ya da dini grupların
davasını savunan Batılı gözlemciler ta-
rafından üstlenilmiş ve Müslüman ha-
yatın hemen her alanında korkunç bir
bilgi eksikliği göstermesinin yanı sıra
araştırmacıların ya da bilgi veren kim-
selerin siyasi önyargılarını yansıtmak-
ta idi. Üçüncü olarak, bunların çoğu
Osmanlı devletinin Avrupa kısmını
ele almakta ve genelde Anadolu’yu ve
Arapça konuşan ülkeleri ihmal etmek-
te idi. Aslında, Balkanların pek çoğu-
nun 1878 yılında bağımsız olmasından
sonra, bazı nüfus istatistiklerinin mani-
pülasyonunun arkasındaki gizli amaca
ulaşması ile, Osmanlı nüfus çalışmala-
rın sayısı olağanüstü biçimde düştü.9
Bununla birlikte, on dokuzuncu yüz-
yıldaki Osmanlı nüfusunun temel kaynakları
hakkında daha güvenilir istatistiklere ulaş-
mak için temel kaynaklara gitmek gereklidir.
Osmanlı hükümeti Ermenilerin askerlik hiz-
meti yerine ödediği askeri muafiyet vergisi
(bedel-i Askeriye) için düzenli kayıt sisteminin
bir parçası olarak vergi kayıtları ile Ermeni
nüfusunun istatistiklerini tutmuştur. Bu ista-
tistikler normal şekilde sayım ve salnameler
yoluyla kamuya açık yapılmıştır. Salnameler
resmi nüfus rakamlarını içerir ve nadiren ta-
mamen kamuya açık yapılan tam sayım veri-
lerinden elde edilirdi. 10
Bu sayımlar bir yandan güvenilir ra-
kamlar sağlasa da, diğer yandan eksiklikler
de içeriyorlardı. Öncelikle, sayımlar bazı du-
rumlarda birkaç çekirdek aileden oluşan bi-
reysel haneler veya ailelerin sayımına dayan-
maktadır. İkincisi, bazen sadece vergiye tabi
veya askerlik hizmetini gerçekleştirebilecek,
erkekler bu sayımlara dâhil edilmiştir. Üçün-
cüsü, hesapların çoğu gayrimüslim toplumun
öncüleri veya yerel yetkilileri tarafından sağ-
lanan bilgilerle yapılmıştır.11 Bununla birlikte,
3
bütün bu eksikliklerine rağmen, vergi koyma
ve orduya asker alma için devlete olgusal da-
yanak sağlayan sayımların doğru ve eksiksiz
olması gerekiyordu ki bu rakamlar gözlemci-
ler, gezginler ve muhbirler tarafından verilen
sayılarla karşılaştırıldığında çok daha değer-
liydi.
Ayrıca, Osmanlı saray daireleri ve dev-
let bakanlıkları 1878 sonrası dönemde Erme-
ni milliyetçiliğinin Osmanlı için iç ve dış siyasi
tehdit haline gelmiş olması nedeniyle Ermeni
nüfus tabloları12 tutmuştur.
Halep Eyaleti Ermeni nüfusu ile ilgili
olarak, sık sık birbiriyle farklı çeşitli tahmin-
ler vardır. Bazı çalışmalar Osmanlı nüfus
kayıtları rakamlarına dayanırken, bazıları Er-
meni Patrikhanesi kayıtları, bazıları Avrupa
YENİ TÜRKİYE 60/2014
(9) Kemal H. Karpat, “Ottoman Population Records and the Census
of 1881/82-1893” International Journal of Middle East Studies, 9
(1978), s. 239.
(10) Karpat, a.g.e., s. 240.
(11) Karpat, a.g.e., s. 240.
(12) Justin McCarthy, Muslims and Minorities The Population of Otto-
man Anatolia and the End of the Empire, (New York and London:
New York University Press, 1983), s. 57.
 konsüllerinin raporları veya kişisel tahminleri
ve bazıları da Ermeni milletinden üyeler ve
yetkililerin raporlarına dayanmaktaydı.
Çalışmanın bu bölümünde, Halep
Eyaletinin genel nüfusu farklı kaynaklardan
araştırılacak ve ardından çalışmamızın temeli
olan Halep bölgesinin nüfusu şehirdeki Er-
meni nüfusuyla ilişkisi açısından ele alınacak-
tır.
Osmanlının bir şehrin fethinin ilk yüz-
yılında yürüttüğü, şehrin sakinlerinin dini
mezheplere göre -Müslümanlar, Hıristiyanlar
ve Yahudiler- hanelerin sayısını bölge bölge
ayırt ederek gerçekleştirdiği sayımlar vardı.
Halep’teki 1537 tarihli ilk nüfus sayımı hala
çok mütevazı bir topluluktan bahseder: Ju-
dayda’da Nasara bölgesinde, 161 aile birimi
ve Ba el-Nasr dışında yer alan tüm sokaklar
için, çoğunlukla Hıristiyanların ikamet ettiği
392 birim. Toplamda, olan 10,270 toplam
üzerinden 553 hane, yani % 5,4. Yüzyılın
4 Haçin, Yüzde 30 ile Urfa, yüzde 27 ile Payas
sonuna doğru gerçekleştirilen nüfus sayımı
(1584) sınırlı bir büyüme gösterir: 638 birim,
toplamın yüzde 6.8’i (9.361 hanenin).13 On
yedinci yüzyılda Lübnan’dan Marunîler, Suri-
ye’nin iç bölgelerinden Ortodoks Hristiyanlar
ve Kilikya ve Doğu Anadolu’dan Ermenilerin
büyük göç hareketi ile Hıristiyan toplumun-
da çok önemli bir artış yaşanmıştır.14
1800’lerde, Halep Hıristiyan nüfusu
kent sakinlerinin toplam nüfusunun yüzde
20’sini oluşturuyordu (yaklaşık 100.000) ki
bu 1516 rakamının dört katı oranındadır.
Hristiyanların yarısı Yunanlılar, çeyreği ise
Ermenilerdi.15 Ghazzi’ye göre, on dokuzuncu
yüzyılın sonunda tarihsel kent çevresi içinde
yaşayan 19.690 Hıristiyandan (1800’lerdeki
sınırları içerisinde) 19.018 i kuzey banliyö-
sünde yaşıyordu. Bu iki veriyi karşılaştırdığı-
YENİ TÜRKİYE 60/2014
mızda, bu bölgede Hıristiyanların dağılımının
Hıristiyanların Müslüman nüfusun yerine ka-
demeli bir yerleşimle batıdan doğuya doğru
genişlediği ve homojen bölgeler oluşturdu-
ğu izlenimi uyandırmaktadır. Örneklemek
gerekirse, yukarıda belirtildiği gibi, özellikle
Ermeni Hıristiyanların oranı Saliba/ Judayda
caddesi boyunca kurulu kesimlerde yüzde 50
olmuştur. 16
On dokuzuncu yüzyıldan sonraki yıl-
lar için, A. Cevdet Paşa’nın17 verdiği 1867
yılındaki bir bireysel hane veya aile sayıları-
na dayalı nüfus sayımında Halep eyaletinde
115.377 hane vardır. Bu hanelerden 99.436’sı
Müslüman, 15.444 hanesi Hıristiyan ve 724
hanesi Yahudidir. Bu rakamların dağılımı
Tablo 1’deki şekildedir:
Tablo 1’deki rakamlara göre, 1867 yı-
lında Halep eyaletinde, nüfusun yüzde 85.8’i
Müslüman, geri kalanın yüzde 13.7’si gayri-
müslim, yüzde 0.5 ise Yahudi idi. Bununla
birlikte, rakamlara vilayet ayrımına göre bak-
tığımızda, en fazla gayrimüslim nüfusun şehir
nüfusunun yüzde 57’ sini içeren Zeytun vila-
yetinde yaşadığı açıktır. Bu bölge yüzde 42 ile
ve yüzde 22 ile Ayntab izlemektedir. Osmanlı
zamanında Halep vilayetinde, Müslüman ol-
mayan nüfus, kentin nüfusunun yüzde 19.5
oranını kapsamaktaydı.
1800 yılı için A. Marcus tarafından
yukarıda verilen rakamları karşılaştırıldığın-
da, Halep kentinde gayrimüslimlerin nüfusu
yüzde 0.5 azalmıştır. Bu azalmanın Marcus
tarafından sağlanan kentin yaklaşık 100.000
olduğu hesabının neden olduğunu düşünü-
yoruz.
Ayrıca, Ali Cevad’ın on dokuzuncu
yüzyılın sonunda topluluklardan ziyade mil-
liyetlere dayalı nüfus çalışması da Halep Eya-
letinin nüfusu hakkında bilgi verir.18
(13) Andre Raymond, Arab Cities in the Ottoman Period: Cairo, Syria
and the Maghreb, (Ashgate Voriorum), s. 84.
(14) B. Masters, Mercantilism and the Islamic Economy in Aleppo, (New
York: U.P., 1988), s. 40.
(15) A. Marcus, Aleppo in the Eighteenth Century, (New York: Colum-
bia U.P., 1989), s. 339.
(16) Raymond, a.g.e., s. 4.
(17) A.Cevdet Paşa, Tezakir, Tezkire 36, ss. 222-225.
(18) A. Cevad, ‘Memalik-i Osmaniye’nin Tarih ve Coğrafya Lügat’ı, (İs-
tanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1313 (1896)) Cilt.I, ss. 338-339.
Tablo 1: 1867 Yılında Halep Vilayeti Nüfusu (Haneler)

Vilayetler Sancaklar Müslim Hristiyan Yahudi Toplam Gayrimüslim %

Halep Nefs-i Halep 10.180 1.978 500 12.658 19.5
İzziye 1.220 0 0 1220 -
Kilis 6.850 280 46 7.176 4.5
Antep 3.907 1.027 67 5.001 22
Bab ve Cebbül 6.500 0 20 6.520 0.3
İdlib 3.580 123 0 3.703 3.5
Cisr-Şugur 2.661 436 0 3.047 13
Harim 1.750 0 0 1.750 -
Antakya 8.775 1.096 33 9.904 11.5
Reyhaniye 2.200 0 0 2.200
Toplam 47.623 4.940 666 52. 979 10.2
Payas Nefs-i Payas 1.213 447 0 1660 27
Belan 1.729 312 0 2041 15
Osmaniye 1.388 0 0 1388 -
Adana Nefs-i Adana 5.800 767 0 6567 11.7
Muhcir 2.500 0 0 2500 -
Mersin 1.210 90 0 1300 7
Toplam 9.510 857 0 10367 8.3
Kozan Sis 3.956 352 0 4308 8
Belanköy 1.895 259 0 2154 12
Haçin 1.584 1739 0 3323 52.5
Kars-i Zülkadriye 2500 96 0 2596 3.7
Toplam 9935 2446 0 12381 20
Liva-i Maraş Nefs-i Maraş 5476 2371 29 7876 30
5
Andırın 2011 448 0 2459 18
Zeytun 1221 1709 0 2830 57
Elbistan 4063 196 0 4259 5
Pazarcık 2622 36 0 2658 1.4
Bulanık 1194 350 0 1544 23
İslahiye 2021 28 0 2049 1.4
Hassa 1118 100 0 1218 8
Toplam 19.726 5238 29 24893 21
Urfa Nefs-i Urfa 1377 974 29 2380 42
Rumkale 2956 97 0 3053 3
Birecik 2602 119 0 2721 4.5
Suruç 1377 14 0 1391 1
Toplam 8312 1204 29 9545 13
Genel Toplam 99.436 15444 724 115.377
% 85.8 13.7 0.5 100

Tablo 2’de verilen ve A. Cevad tarafın-
dan sağlanan hesaplar Halep vilayetinde en
büyük Müslüman grubun Araplar ve daha
sonra Türkler olduğunu göstermektedir. Öte
yandan, Halep vilayetinde en büyük Müslü-
Müslüman nüfus için böyle bir ayrım veril-
memiştir. Bayraktar’a göre Müslüman ol-
mayan nüfusun bu şekilde ayrımının nedeni
devletin birliğini muhafaza etmekti. Bu yolla
gayrimüslimler arasında birleşme önlenmiş
YENİ TÜRKİYE 60/2014

man olmayan grup Ermenilerdi, Ermenileri olacaktı.19

ikinci büyük Müslüman olmayan grup ola-
Halep Eyaleti nüfusu hakkında genel
rak Süryaniler takip ediyordu. Önemli olan
bilgi verdikten sonra, Halep sancağının nü-
husus, nüfus rakamları gayrimüslim nüfus
için topluluklara ayrılmış biçimde verilirken, (19) Bayraktar, a.g.e., s. 26.
 Tablo 2: 19. Yüzyılın Sonunda Halep Eyaletinin Milliyete Dayalı Nüfusu

Müslimler Hristiyanlar Yahudiler

Milliyet Nüfus Milliyet Nüfus Nüfus
Suriyeli Araplar 295. 110 Grek Melkit 14.153
Nusayri 34 .000 Ermeni Katolik 12.100
Türkler 135. 785 Süryaniler 15.000
Diğerleri 451 Maruniler 2.989
Keldaniler 14.000
Latin 1.058
Ermeniler (Diğerleri) 16.149
Ortodoks (Diğerleri) 13.160
Yakûbî (Diğerleri) 14.110
Keldânîler (Diğerleri) 14.460
Protestanlar (Diğerleri) 633
Toplam 465. 346 Toplam 111. 809 9. 885
Genel Toplam 602 .426

Tablo 3: 1895/1896 Halep Sancağının Nüfusu (Haneler)

Dini Cisr-i
Halep Kenti Ayntb Kilis İskn Antak İdlib Harim Maara Bb& Cb Belan Mnb Toplam
Gruplar Şuğur
Müsliman 73695 67054 68413 10903 56365 47909 25653 56375 14841 22743 13 6436 451906
Kıpti 392 - - - - - - - - - - - 392
Rum 926 - 305 1000 3514 588 - 3514 45 - - - 9892
Rum Katolik 8045 - - - - - - - - - - - 8045
6 Ermeni 1646 11540 2556 415 2333 - - 2334 - - 415 - 21238
Ermeni Katolik 4127 334 354 298 - - - 354 - - - - 5467
Süryani 2611 - - - - - - - - - - - 2611
Maruni 1952 - - - - - - - - - - - 1952
Protestan 63 3529 334 - 284 - - 284 - - 3529 - 8023
Latin 328 - - - - - - 10 - - - - 348
Keldani 141 - - - - - - - - - - - 141
Yahudi 7874 710 523 13 221 - - - - 50 - - 9391
Monofizit 2042 - - 61 10 - - - - - - - 2113
Yabancı 2040 188 3557 1067 137 396 501 137 133 247 1000 50 9453
Toplam 105918 83360 76042 13757 62874 48893 26154 62874 15019 23044 4857 6486 529407

fusuna ve Halep eyaletinin Ermeni yerleşim
merkezi olmasından dolayı Halep kentinin
nüfusu üzerinde yoğunlaşmak istiyoruz.
1311 Osmanlı Yıllığından (Salname)
alınan bu rakamlar20, 1895/1896 yılında Ha-
lep sancağı nüfusunun 529.407 olduğunu
göstermektedir. Bunların arasında 451.906
kişi nüfusun %85.3 ünü kapsayan Müslüman-
YENİ TÜRKİYE 60/2014
kişi yani nüfusun yüzde 28 i gayrimüslimdir.
Son olarak, nüfusun yüzde 2 si yabancılardır.
Bu rakamlara göre gayrimüslimlerin
nüfusunu karşılaştırdığımızda 1867 yılın-
da gayrimüslimlerin nüfus oranı yüzde 19.5
iken, 1895/1896 yılında yüzde 28 e yüksel-
miştir. Böylece, Halep kentinde gayrimüs-
limlerin nüfus oranı otuz yıl içerisinde yüzde

lar; 77.501 kişi nüfusun % 14.7 ünü kapsayan
gayrimüslimlerdir. Bu şekilde, ‘Halep Şehri’
(Nefs-i Halep) toplam nüfusu 105.918 dir.
Bunlar arasında, 74,087 kişi, yani nüfusun
yüzde 70 i Müslüman, diğer taraftan 29.791
8.5 artmıştır. Bu artışın nedeni yüzyıl orta-
larındaki Ermeni isyanının ardından Maraş
sancağından ayrılan Ermenilerin yerleşimi
nedeniyledir. Ermenilerin kırsaldaki isyankar
(20) Halep Vilayeti Salnamesi, 1311H / [1893], ss. 222-250.
faaliyetleri sırasında birçok Müslüman öldü- Bu rakamları hesapları 186.000 olarak
rülmüştür. Buna karşılık, Müslümanların pa- veren Theodik’in yıllığı takip eder.23
ralel şiddetli tepkisine maruz kaldıktan sonra,
Bu rakamları Osmanlı salnamelerin-
daha güvenli olacağını düşündükleri Halep’e
deki rakamlarla karşılaştırmak için, Halep
göç etmek zorunda kalmışlardır.21
Eyaletindeki Ermenilerin rakamları aşağıdaki
Ermeni kaynaklarına gelince, bu kay- gibidir24:
naklar Ermeni nüfusunu toptan tahmin et-
Tablo 5: 1908 Yılı Halep Salnamesine Göre Halep
tiklerinden en azından yaklaşık rakamlar
Eyaletinin Nüfusu
edinmek güçtür. Herhangi bir fiili nüfusun
istatistikleri veya sayımı genellikle tek sayılar- Dini Gruplar Kadın Erkek Toplam
la listelenir. Halep Eyaleti için 5.000, 10.000 Müslüman 365.492 393.548 759.040

gibi. Halep Eyaleti için ayrıntılı nüfus rakam- Rum Ortodoks 5.435 6.197 11.632
Rum Katolik 4.059 4.232 8.291
ları verilmemiştir. Örneğin, Ormanian Erme-
Ermeni Katolik 4.926 5.054 10.016
nileri 163.800 olarak kaydeder. Krikoryan ta- Kadim Ermeniler 29.967 35.066 65.033
rafından verilen rakamların detayı aşağıdaki Süryani Katolik 1.512 1.618 3.130
gibidir22: Süryaniler 814 1.038 1.852
Maruniler 949 698 1.647
Keldaniler 293 289 582
Tablo 4:Ormanian’a Göre Halep Sancağı’nda Erme-
Protestan 6.497 5.574 12.071
ni Nüfusu Latin 1.120 1.163 2.283
Halep Kazaları İskenderun ve Belen: Kıpti 83 108 191
Apostolik 15.000 (Halep’in)
1.370 2.815 4.185
Yabancıları
Katolik 5.000
Yahudiler 5.391 6.357 11.748
Protestan 2.000
Yabancılar 5.263 2.496 11.759
7
Toplam 22.000
GENEL TOPLAM 433.124 470.145 903.269
Urfa ve Dayr al-Zor Mahalleleri
Apostolik 24.000 Bu iki istatistiği karşılaştırdığımızda,
Katolik 1.000 Ormanian Halep Eyaletinin toplam Ermeni
Protestan 800
nüfusunu taşra yıllık hesaplarının iki katı ola-
Toplam 25.800
rak tahmin etmektedir. Halep’teki Protestan
Maraş, Elbistan ve Pazarcık Mahalleleri
Apostolik 30.000
Ermenilerin sayısını tahmin ederken, sayıla-
Katolik 4.000 rının 12.300 olduğunu iddia etmektedir ki
Protestan 3.500 bu tahmin Halep taşrasındaki Protestanların
Toplam 37.500 toplam sayılarını 12.071 olarak hesaplayan
Süleymanlı, Andirin Mahalleleri ve Firnis Komünü Osmanlı yıllık istatistikleri ile tam anlamıyla
Apostolik 27.000 çelişmektedir. Ermeni yazar Krikorian bu ra-
Katolik 500
Protestan 500
kamları çok bulur ve sadece Halep nüfusunu
Toplam 28.000 değil, aynı zamanda altı vilayet (Elviye-i Sela-
Gaziantep ve Kilis Mahalleleri se) ve Suriye eyaletinin nüfusunu Ermeni kay-
Apostolik 30.000 nakları tarafından sağlanan rakamların yarısı
Katolik 1.000 olarak hesaplar. Ve bu durumda Halep eya-
Protestan 4.000 letindeki Ermenilerin sayısını Ormanian’ın
Toplam 35.000
rakamlarının yarısı olarak hesaplamaktadır.25
YENİ TÜRKİYE 60/2014

Antakya, Cisr-i Sugur ve Sahyun Mahalleleri

Apostolik 12.000 (21) Bayraktar, a.g.e., s. 24-25.
(22) M.Ormanian, The Church of Armenia, 2nd English Edition, (Lon-
Katolik 2.000 don, 1955), ss. 206-207 ; Krikorian, a.g.e., s. 83.
Protestan 1.500 (23) Theodik, Amenun Taretsoytse, (The Almanac For Everyone),
1922, ss. 262-3; Krikorian, a.g.e., s. 83.
Toplam 15.500 (24) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326 H / [1908], s. 224.
Genel Toplam163.800 (25) Krikorian, a.g.e., ss. 82-83.
 Öte yandan, Fransızca yayımlanan Sarı
Kitapta, 1893-1897 yılları arasında Halep
Eyaleti toplam nüfusu 576.320 Müslüman ve
40.843 Ermeni olarak ifade edilmektedir.26
1896-1897 yılları Suriye, Kudüs ve Adalar
için başka bir rakam da Vital Cuinet tarafın-
dan verilmiştir. Bu hesaplara göre, Müslü-
manların nüfusu 4.068.646 iken Ermeniler
bu yerlerde 59.018’idir. Son olarak 1905 yılı
Osmanlı istatistiklerinden başka bir örnek-
te, Eyaletin toplam nüfusu 667.790’ıdir ve
bunların arasında 35.104 Ermeni Gregoryen;
5.739 Ermeni Katolik ve 8.643 Ermeni Pro-
testan vardır.27 Bu üç rakamdan bir sonuca
ulaşmak istediğimizde bu sonuç, 1. Dünya
Savaşı öncesinde Halep eyaletinde Ermenile-
rin toplam nüfusunun yüzde 10 un üzerinde
olmadığı olurdu.
Ermeni Patrikhanesi istatistiklerine
gelince, onlar dini görevliler tarafından tutu-
lan vaftiz ve ölüm kayıtlarına dayanmaktaydı.
Ayrıca, Patrik dini bir vergi uygulamasında
kayıtlar tutmuş ve bu kayıtlar Ermeni siyasi
8 ve dini meclislerinin her yöreden temsilci sa-
yısını belirlemek için kullanılmıştır.
Patrikhane istatistikleri 1882 ve 1912
için rakamlar sağlamaktadır. Bununla birlik-
te Patrikhane altı vilayetin dışındaki alanlar
için ayrıntılı nüfus istatistikleri vermemiş ve
bu alanlar için nüfusun diğer grupları üzeri-
ne veri sunmamıştır. Halep Eyaleti için Pat-
rikhane 1882 yılı için yaklaşık sayıyı 100.000
olarak vermiştir.28 Bununla birlikte, 1912 yı-
lında Halep Eyaleti için nüfus rakamı yoktur.
Diğer taraftan, Patrikhane nüfus sayı-
larında birçok zorluk da vardı. Her şeyden
önce, bu vaftiz kayıtları bir derleme olarak
kaydedilmezdi, ancak en yakın 100.000 e
yuvarlama şeklinde yapılırdı. Ayrıca, ayrıntılı
Ermeni kilise kayıtlarının hiçbir örneği ve-
rilmezdi. Osmanlı azınlık nüfusunun detaylı
kişi kayıtları Osmanlı arşivlerinde bulunmak-
YENİ TÜRKİYE 60/2014
taydı.29 Ermeni Patrikhanesinden hiçbir yet-
kili istatistiklere ya da nasıl toplandıkları veya
derlendiklerine ilişkin bir açıklama yazma-
mıştır. Önemli ölçüde, Ermeni Patrikhanesi
istatistikleri ve onları takip eden tüm istatis-
tikler, Ermeni Bağımsızlığı için destek olarak
kullanılan istatistiksel belgelerin bir parçası
değil, benzersiz polemik belgelerinin kesitleri
olarak sunulmuştur.30
Halep Kentinin Nüfusu: Şimdi çalışma-
mızın ana hedefi kapsamında, on dokuzuncu
yüzyıl ve yirminci yüzyılın ilk çeyreği boyunca
Halep şehrinde Ermenilerin nüfusunu orta-
ya koyacağız. Osmanlı Devletinde ilk resmi
nüfus sayımı 1831 yılında yapılmıştır. Ancak
bu nüfus sayımı Halep Eyaletini kapsama-
maktadır.31 Bu nedenle, 19’uncu yüzyılın
ortasında Halep Eyaleti nüfusunun yaklaşık
rakamlarına 1866-1868 yılları arasında eyalet
valisi olarak Halep’te görev yapan Cevdet
Paşa’nın çalışmalarından ulaşabiliyoruz.32 On
dokuzuncu yüzyılın sonu ve yirminci yüzyılın
ilk çeyreği hakkındaki bilgiler ise Osmanlı
Yıllıklarından 1308H/[1890], 1319H/[1901]
ve 1326H/[1908] tarihli ‘Halep Vilayeti Sal-
namesi’nden sağlanmaktadır.
Tablo 6: Ondokuzuncu Yüzyılın Sonu ve Yirminci
Yüzyilin Ilk Çeyreği Boyunca Halep Kentinin Nü-
fusu
Yıl Nüfus
1883 99.18933
1890 101.92734
1898 100.67635
1901 108.14336
1908 119.81137
1911 126.67638
(26) Necioğlu, a.g.e., s. 334.
(27) Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, 2nd ed., İstanbul,
Belge Yay., 1987. s.138.
(28) Justin McCarthy, “Missionaries and the American Image of the
Turks”, in Turkish American Relations: Past, Present and Future, ed.,
Mustafa Aydın and Çağrı Erhan, (Routledge, 2003), s. 54.
(29) Detaylı bilgi için bkz: McCarthy, a.g.e., s. 55.
(30) McCarthy, a.g.e., s. 55.
(31) E. Z. Karal, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, An-
kara: Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü Yay. 1943.; Akbal
F., “1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’nda İdari Taksimat ve
Nüfus,” Belleten, Cilt XV, (Ankara, 1951), s. 57-60.
(32) A.Cevdet Paşa, a.g.e., s. 220.
(33) Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’nin Nüfusu, (1500-1927), Cilt II,
Tarih İstatistikleri Dizisi, (Ankara: DİE Yay., 1996), s. 12 ; Hilmi
Bayraktar, 19. Yüzyılda Halep Eyaletinin İktisadi Yapısı, (Elazığ:
Fırat Üniversitesi Basımevi, 2004), s. 27.
(34) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H / [1890], s. 124.
(35) Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’nin Nüfusu, (1500-1927) ..., s.
30; Bayraktar, a.g.e., s. 27.
(36) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319 H / [1901], s. 124.
(37) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326 H / [1908], s. 224.
(38) Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’nin Nüfusu, (1500-1927)..., s.
31; Bayraktar, a.g.e., s. 27.
 Bu rakamlardan, on dokuzuncu ve yir- Burada ele alacağımız bu ikinci yıllık-
minci yüzyılın ilk çeyreğinde Halep kentinin ta, durum çok farklı değildir. Bu rakamlarda,
genel nüfusunun arttığı açıktır. Bu bağlamda, Halep kentinin nüfusu 108.143’tür; bunların
Halep kentinde Ermenilerin nüfusu hakkın- arasında 76.329’u nüfusun % 70.6’sı Müslü-
da bilgilere ulaşmak için, yukarıda belirtilen man; 31.814’ü nüfusun yüzde 29.4 oranında
Halep Vilayeti yıllıklarına değineceğiz. kapsayan Gayrimüslimlerdir. 1891 yılında Er-
menilerin nüfusuna baktığımızda, yine şehrin
Tablo 7- 1890(1308 H) Yılı Halep Salnamesine ikinci büyük Müslüman olmayan grubu ola-
Göre Halep’te Ermeni Nüfusu rak nüfusun yüzde 5.3 oranındaki bölümünü
kapsayan 5.765 rakamı yer almaktadır. Ayrı-
Dini Gruplar Kadın Erkek Toplam
Müslim 37.503 35.258 72.761
ca, 1900 yılında Ermeni Katoliklerin nüfusu
Grek Ortodoks 442 517 959 artarken Gregoryen Ermenilerin nüfusu azal-
Grek Katolik 4.036 4.015 8.051 mıştır.
Ermeni Katolik 1.892 1.955 3.847
Ermeniler 925 1.286 2.211
Tablo 9- 1908 Yılı Halep Salnamesine Göre Ha-
Süryaniler 1.302 1.434 2.726
Maruniler 979 1.018 1.997
lep’te Ermeni Nüfusu 40
Keldaniler 55 79 134
Dini Gruplar Kadın Erkek Toplam
Protestan 27 38 65
Müslim 42918 40761 83679
Latin 195 149 344
Grek Ortodoks 401 466 867
Kıpti 212 180 392
Grek Katolik 3804 3970 7774
Yabancılar 271 265 896
Ermeni Katolik 1806 1965 3771
Yahudiler 3.776 3.758 7.534
Ermeniler 848 919 1767
GENEL TOPLAM 51.615 50.312 101.927
Süryani Katolik 1244 1354 2597
Maruniler 911 652 1563
Bu sayımlarda Halep kentinin nüfu-
su 101.927’dir; bunların arasında 72.761’si
Keldaniler 96 96 192
9
Protestan 280 260 540
nüfusun% 71.4’ünü kapsayan Müslümanlar; Roman 31 26 57
29.166’sı nüfusun yüzde 28.6’sını kapsayan Kıptiler 83 108 191
Gayrimüslimlerdir. Halep kentindeki Erme- (Halep’in) Yabancıları 760 1802 2562

nilerin nüfusuna gelince, rakamlardan da Jews 4226 5127 9353

Yabancılar 2054 2843 4897
görülebileceği gibi 6058 ile nüfusun yüzde GENEL TOPLAM 59462 60349 119811
5.9’unu kapsayan şehrin ikinci büyük Müslü-
man olmayan grubu olmuşlardır. 1908 yılı nüfus rakamlarını kapsa-
yan son yıllıkta, Halep kentinin nüfusu
Tablo 8: 1900-1 Yılı Halep Salnamesine Göre Ha- 119.811’dir; bunlardan 83,679’u nüfusun
lep’te Ermeni Nüfusu39 %70’ini kapsayan Müslümanlar; 36,132’si ise
nüfusun yüzde 30’unu kapsayan Gayrimüs-
Dini Gruplar Kadın Erkek Toplam
Müslim 29231 37098 76329
limlerdir. 1908 yılında Ermenilerin nüfusuna
Grek Ortodoks 46 519 979 bakıldığında, 5.538 sayısı ile nüfusun yüzde
Grek Katolik 4080 4015 8095 4.6’sını kapsayan yine şehrin ikinci büyük
Ermeni Katolik 2012 2101 4113 Müslüman olmayan grubu olarak görülmek-
Ermeniler 910 742 1652
tedir. Bununla birlikte, bir önceki yıllık ile
Süryaniler 1263 1349 164
Maruniler 977 916 1893
bu son yıllığı karşılaştırdığımızda Gregoryen
Keldaniler 74 90 164 Ermenilerin sayısının arttığı, ancak Katolik
Protestanlar 30 41 71 Ermenilerin sayısının azaldığı görülecektir.
YENİ TÜRKİYE 60/2014

Romanlar 220 191 411

Kıptiler 214 167 381 Buradan hareketle, Halep kentine
(Halep’in) Yabancıları 499 1062 2061 ilişkin yıllıklardaki bu üç rakamı karşılaştır-
Yahudiler 3692 3214 7306
Yabancılar 551 1525 2076 (39) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319 H / [1901], s. 164; Ayrıca bkz.: Ek
2.
GENEL TOPLAM 54213 53920 108143 (40) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326 H / [1908], s. 224.
 Tablo 10: 1884-5 Yıllarında Halep Kent Merkeizinin Mahallelere Göre Demografik Yapısı43
No Mahalle HaneNo. Müs. Rum K Erm K. Rum Erm Ltn Keld Sry Süry K. Mrn Prot Yah Ecb. Top
1 Celümü’l-Kübra 477 2956 16 35 - 65 41 9 37 0 34 - - 350 3543
2 Celümü’s-Suğra 164 1369 - - - - - - - - - - - - 1369
3 Hasbe 110 383 25 2 19 249 0 2 11 - 13 - - 120 824
4 Kaffatü’ş Şerif 132 957 - - - - - - - - - - - - 957
5 Bab-ıKümesrin 193 1306 - - - - - - - - - - - - 1306
6 Suratü’l-Biza 328 1953 - - - 26 - - - - - - 41 175 2195
7 Beratire 144 1105 - - - - - - - - - - - - 1105
8 Babü’n-Nasr 57 477 - - - - - - - - - - - - 477
9 Süveykat-ı 135 815 - - - 105 - - - - - - 124 - 1044
10 Eski Debbağ 83 251 - - - - - - - - - - 509 - 760
11 Bender 225 580 - - - - - - - - - - 1870 - 2450
12 Musabin 138 554 - 5 - 35 7 - 9 - 2 - 777 226 1615
13 Behsita 264 363 - - - - - - - - - - 3860 - 4223
14 Cübb-ıEsedullah 243 804 21 52 13 273 9 - 7 - 21 6 227 226 1659
15 Sevik Hatem - 736 63 - 13 42 - - - - - - - - 854
16 Kelase 353 3421 - - - - - - - - - - - - 3421
17 Mugayr 100 735 - - - - - - - - - - - - 735
18 Firdevs 15 92 - - - - - - - - - - - - 92
19 Makamat 86 673 - - - - - - - - - - - - 673
20 Müadi 109 885 - - - - - - - - - - - - 885
21 Cisr-ıSelahir 70 545 - - - - - - - - - - - - 545
22 Şema Ayn 98 604 37 3 - 30 - - - - - 1 - - 675
23 Ayneyn 205 1564 8 99 - - - - - - 5 - - - 1676
24 Kavanıs 144 1216 - - - - - - - - - - - - 1216
25 Müşaraka 73 764 - - - - - - - - - - - - 764
26 Küttab 51 6 16 - 6 23 7 4 - 20 - - - 133
27 Cemiliye 220 593 30 3 1 5 1 - - 13 5 1 632 450 1735
28 Karlık 225 2370 - - - - - - - - - - - - 2370
29 Tatarlar 125 851 145 - - - - - - - - - - - 996
30 Dellaleyn 195 1696 42 - - - - - - - - - - - 1738
31 Safa 85 322 - - - - - - - - - - - - 322
32 Maşatiye 73 548 - - - - - - - - - - - - 548
33 Ferayinü’l-Fevkani 70 548 - - - - - - - - - - - - 548
34 Ferayinü’l-Tahtani 73 603 - - - - - - - - - - - - 603
35 Şakirağa 107 660 - - - - - - - - - - - - 660
10 36 Hamzabeğ 131 1049 - - - - - - - - - - - - 1049
37 Ibn-ıYakub 167 1104 - - - - - - - - - - - - 1104
38 Bellatü-l Fevkani 146 1050 - - - - - - - - - - - - 1050
39 Bellatü’l-Fevkani 29 723 - - - - - - - - - - - - 723
40 Han-ıSebil 67 591 - - - - - - - - - - - - 591
41 Çukurcak 47 353 25 - - - - - - - - - - -
42 Saçlıhan Fevkani 148 1222 - - - - - - - - - - - - 1222
43 Cübb-ıKırman 133 1104 - - - - - - - - - - - - 1104
44 Saçlıhan-Tahtani 125 1106 - - - - - - - - - - - - 1106
45 Tell Aran 112 948 - - - - - - - - - - - - 948
46 Dudu 125 1181 - - - - - - - - - - - - 1181
47 Sehane 122 1064 - - - - - - - - - - - - 1064
48 Bekkara 174 1316 - - - - - - - - - - - - 1316
49 Muhammedbeğ 243 2110 - - - - - - - - - - - - 2110
50 Kettan 46 368 - - - - - - - - - - - - 368
51 Badencik 92 865 - - - - - - - - - - - - 865
52 Safsafa 138 989 - - - - - - - - - - - - 989
53 Dehdale 28 208 - - - - - - - - - - - - 208
54 Bestan 84 610 - - - - - - - - - - - - 610
55 Acem 108 918 - - - - - - - - - - - - 918
56 Babü’l-Makam 151 1255 - - - - - - - - - - - - 1255
57 Muğazele 142 1084 - - - - - - - - - - - - 1084
58 Babü’n-Niber 52 412 - - - - - - - - - - - - 412
59 Altınboğa 172 1431 - - - - - - - - - - - - 1431
60 Oğulbeğ 99 721 - - - - - - - - - - - - 721
61 Beyaz 260 1289 - - - - - - - - - - - - 1289
62 Müstedambeğ 95 861 - - - - - - - - - - - - 861
63 Şahinbeğ 82 719 - - - - - - - - - - - - 719
64 Cebile 137 1058 - - - - - - - - - - - - 1058
65 Kadıasker 73 649 - - - - - - - - - - - - 649
66 Ibn-ıNasr 59 517 - - - - - - - - - - - - 517
YENİ TÜRKİYE 60/2014

67 Ebrac 94 827 - - - - - - - - - - - - 827

68 Semizatlı - 1335 12 2 12 2 - - - - - - - - 1363
69 Melendi 111 881 23 - - - - - - - - - - - 904
70 Akyol 313 1337 780 221 21 38 21 3 202 - 100 - - - 2723
71 Elmacı 108 413 321 85 32 58 13 13 121 - 39 6 - - 1101
72 Şerasus 99 108 386 180 12 5 21 - 110 - 28 5 - - 855
73 Kasteli’l-Muşt 53 214 71 41 28 26 3 - 22 - 25 5 - - 435
74 Besaten 90 488 115 92 24 22 - 15 79 - 32 - - - 867
75 Kasteli’l-Harami 316 560 1340 540 58 76 28 10 302 - 225 - - - 3139
76 Zukak-ıErbain 91 39 348 40 6 - 10 12 29 - - - - 484
77 Beyt-ıMuhabbet 47 71 175 44 24 27 - - 24 - 33 - - - 398
78 Türbü’l-Gureba 58 38 215 122 36 128 8 8 67 - 36 12 - - 670
79 Maraşlı 77 201 91 102 77 237 - 2 41 - 8 - - - 759
80 Çukur Kastel 68 431 102 63 29 45 10 7 87 - 7 - - - 781
81 Maverdi 74 199 133 36 12 44 3 3 57 - 5 - - - 492
82 Harabhan 86 518 63 25 16 12 - - 11 - - 6 - - 651
83 Anter 65 310 12 8 - - - - - - - - - - 330
84 Nehviiye 66 500 19 15 - - - - 6 - - - - - 540
85 Ebu Bekir 15 105 - - - - - - - - - - 105
86 Nevval 95 30 231 47 21 82 - 4 43 31 60 44 - - 593
87 Hamidiye 509 1820 740 505 157 250 98 89 55 - 306 33 - - 4053
88 Süleymaniye 76 330 122 72 4 25 5 26 71 71 - - - 726
89 Ekrad 101 88 381 277 28 51 24 - 7 - 246 - - - 1102
90 Cisr-ıKake 50 18 186 112 24 12 5 13 88 - 42 - - - 500
91 Table 56 123 85 83 17 70 5 - 60 - 28 15 - - 486
92 Kavvas 49 49 172 121 7 55 4 5 94 - 23 4 - - 534
93 Mağribliyye 57 171 44 50 36 52 4 10 62 - 19 5 - - 453
94 Atevi El-Kebir 77 12 286 105 34 76 12 - 136 - 68 - - - 729
95 Atevi El-Suğra 97 23 52 58 - 42 1 2 46 - 10 - - - 234
96 Abdurrahim 80 166 204 133 40 64 17 7 170 - 64 - - - 865
97 Abdulhayyi 48 18 185 99 61 7 - - 38 - 20 - - - 428
98 Hezzaze 135 239 590 227 52 9 7 - 121 - 264 - - - 1509
99 Ğutas 13 - 74 19 37 - 1 - 4 - 72 - - - 207
100 Tomayad 86 - 234 189 13 7 9 - 83 - 143 1 - - 679
101 Salibe(Kebir) 139 - 420 191 12 130 18 - - 133 233 - - - 1137
102 Salibe (Suğra) 266 107 432 245 63 229 88 97 50 141 199 26 500 - 2177
103 Bali Burgul 32 3 78 72 30 4 15 1 38 - 14 - - - 255
104 Aziziye 205 45 312 157 78 32 36 67 5 178 171 15 - - 1096
105 Cudeyde 29 7 106 62 11 22 4 2 50 - 26 - - - 290
106 Küçük Kilise 24 50 38 27 16 61 - - 34 - 1 - - - 227
107 Kasile 293 2426 - - - - - - - - - - - - 2426
108 Kırbat 79 398 - - - - - - - - - - - - 398
109 Bekkara 70 350 - - - - - - - - - - - - 350
110 Arabü’l-Müşareke 39 71 - - - - - - - - - - - - 71
Toplam 13242 77064 9804 4732 1242 2815 571 393 2436 567 2719 185 8540 1547 112615
11
dığımızda, bu rakamlardan çıkarılabilecek Eyalette Ermeni yerleşim alanının
ilk sonuç Halep kentinin nüfusunda bu otuz merkezi olarak Halep kentinin demografik
yıllık sürede önemli bir değişiklik olmadığı- yapısı kentteki Ermeni yerleşimleri hakkın-
dır. Ayrıca, kentteki Ermenilerin nüfusunda da bölge bölge bilgi sağlaması açısından çok
önemli bir değişiklik olmadığı, yaklaşık yüz- önemlidir.
de 1 oranında azaldığı görülmektedir. 1890
yılında Ermenilerin sayısı 6.058 olarak hesap- Tablo 10’a bakıldığında, Halep kentin-
lanırken, 1908 yılında 5.538 olarak hesaplan- de yaşayan Müslümanlar ve Ermeniler için
mıştır. Bayraktar’a göre, depremler, göçler, ayrı mahalleler olduğu açıktır. Ama nüfusun
kolera, tifüs ve çetecilerin faaliyetleri genelde çoğunluğu heterojen yaşamaktadır. Ray-
Halep Eyaletinde nüfusun azalmasının baş- mond’a göre, bu heterojen yaşamsal yapının
lıca nedenleri olarak kabul edilebilir.41 Ör- sebebi günlük hayattaki mesleki faaliyetle-
neğin, 1876 yılında görünen kolera ve 1822 rindeki ortaklıkta yatmaktadır.44 Özellikle,
yılında meydana gelen deprem bölgede en az Türabü’l-Vakıf Gureba, Ağyur (Akyol) ve El-
12 bin kişinin ölümüne yol açmıştır.42 Böyle- macı mahallelerinde bu karışım kayda değer-
ce, on dokuzuncu yüzyıl ve yirminci yüzyılın dir. Tablo 2.13 den görülebileceği gibi, Ağyur
ilk on yılında Halep eyaletinde nüfus patla- (Akyol) Mahallesi’nde 221 Ermeni Katolik
ması meydana gelmemiştir. Bu rakamlardan ve 38 Ermeni Gregoryen varken, bir Türk
YENİ TÜRKİYE 60/2014

çıkarılabilecek ikinci sonuç kentte Ermeni-

lerin nüfusunda sürekli bir düşüş veya artış
olmadığıdır. Örneğin, Katolik Ermenilerin
nüfusu 1900 yılında artarken 1908 yılında
azalmıştır.
emirin oraya yerleşmesinden dolayı bölgeye
(41) Bayraktar, a.g.e., s. 30- 35.
(42) Aynı eser, s. 307.
(43) Aynı eser, s. 28-30.
(44) Andre Raymond, Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, transl. by Ali
Berktay, (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 1995), s. 95.
 bu adın verildiğinden bahsedilir.45 Ayrıca, El-
macı’dan Aşçı ve Kethüda ailelerinin mahal-
lesi olarak söz edilmiştir.46 Bunların dışında,
Türabü’l-Gureba Mahallesi’nde 122 Ermeni
Katolik ve 128 Ermeni Gregoryen varken
burası Sivas Ailesinin mahallesi olarak kayde-
dilmiştir.47 Yani, bu mahallelerde birçok Türk
ailesi varken, onlarla karışık bir şekilde yaşa-
yan Ermeni aileler de vardır. Raymond, son
derece homojen Hristiyan mahalleler oluştu-
rulmasına ilişkin bir eğilim olmasına rağmen,
Müslümanlar ve Hıristiyanların kaçınılmaz
sınırları karışık alanlarda omuz omuza olduk-
larına dikkat çekmektedir. Ghazzi’ye göre,
sadece Salibah ve Tumayat yüzde yüz Hıris-
tiyandır, başka yerlerde biraz karma olması
kuraldır. Çeşitli toplulukların sürekli birlikte-
likleri vardır.48
Ayrıca, bu rakamlardan aynı zamanda
Araplar Halep Eyaletinin güney ve güney-batı
bölgelerinde yaşarken Türklerin Halep şehir
merkezinde ve kuzey bölgelerinde yaşadığı
12 da görülmektedir. Öte yandan, Ermeniler ço-
ğunlukla Halep Eyaletinin kuzey ve kuzeyba-
tısında yaşamışlardır. Örneklemek gerekirse,
Cubb-i Esedullah Mahallesi’nde 273 Ermeni
varken bu sayı Maraşlı Mahallesi’nde 237
olmuştur. Hamidiyah Mahallesi’nde 250 Er-
meni varken bu sayı Salibah’ta 229 dur.49 Yani
Ermeni Katolikler, Akyol Mahallesinde 221;
Serasus Mahallesi’nde 180; Kasteli’l-Harami
Mahallesi’nde 540; Türbü’l-Gureba Mahal-
lesi’nde 122; Hamidiyah Mahallesi’nde 505;
Ekrad ‘da 277; Hezzaze’de 227; Salibah’ta
245 ve Aziziye Mahallesi’nde 157 idir. 50
II. 1. Dünya Savaşı Öncesinde
Ermenilerin Sosyal ve Ekonomik
Durumu
Çalışmanın bu bölümünde, Ermeni
YENİ TÜRKİYE 60/2014
toplumunun Halep’te sosyal ve ekonomik
alanlardaki etkinliğini inceleyeceğiz. Suri-
ye’nin kuzeyindeki Ermeni toplulukları ara-
sında Halep’in seçkin konumu, uluslararası
ticaretin en önemli merkezlerinden biri olma-
sından kaynaklanmaktadır. 1535 Franco-Os-
manlı Antlaşması ve Sultan, İngiltere ve diğer
Avrupa ülkeleri arasında sonradan imzalanan
benzeri anlaşmalarla Türk limanları Avrupa
tüccarlarına açılmış ve bu onların Akdeniz
ülkeleri ile ticari faaliyetlerde bulunmalarını
sağlamıştır.51 Özel durumları ve ayrıcalıkları
sayesinde Fransız, İngiliz, Hollanda, Alman,
Venedikli ve diğer Avrupalı tüccarların ko-
lonileri Suriye limanlarında büyümüş ve Av-
rupa ve Levant arasındaki ticaretin çoğunu
onlar gerçekleştirmiştir. Bu tüccarlar kendi
konsoloslarının koruması altında, yani yer-
li Hıristiyanların ve Yahudilerin aracılığıyla
ticaret yapmışlardır. Bu ticaret Avrupa’da
üretilen malların ithali ve doğu hammadde
ve baharatlarının ihracı şeklinde olmuştur.
Mezopotamya, Anadolu illeri ve Akdeniz
arasında stratejik biçimde konumlanan Ha-
lep bu ticaretin önemli bir merkezi olmuştur.
Önemi Doğu Hint Adaları deniz yolunun
keşfinden sonra azalmaya başlasa da, ancak
yine on yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda
uluslararası ticaretin gelişen bir merkezi ola-
rak kalmıştır.52
On altıncı yüzyıldan başlayarak, Erme-
ni tüccarlar bu uluslararası ticarette aracı ola-
rak önemli roller oynamışlardır. Girişimci ve
zengin kodamanlar gibi hareket eden bu tüc-
carlar Halep’in uluslararası ticaretinde önem-
li bir konum işgal etmişlerdir. Khochas-ticari
kodamanlar olarak bahsedilen bu adamlar
esasen Halep’teki Avrupalı sömürgeciler ile
öndoğu pazarları arasında aracı olarak hare-
ket ederek veya Avrupa’da üretici firmalarla
yabancı konsoloslar aracılığıyla doğrudan
temas kurarak Avrupa ve Doğu arasındaki
büyük çaplı transit ticareti gerçekleştirmişler-
(45) Hasan Karaköse, 1876- 1918 Yılları Arası Ortadoğu ve Halep, Erci-
yes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Dokto-
ra Tezi (Kayseri, 1996), s. 147.
(46) Karaköse, a.g.e., s. 147.
(47) Aynı eser, s. 148.
(48) Raymond, a.g.e., s. 95.
(49) Bayraktar, a.g.e., s. 29-30.
(50) Aynı eser, s. 29-30.
(51) Ali İhsan Bağış, Osmanlı Ticaretinde Gayri Müslimler, (Ankara:
Turhan Yay., 1998), ss. 55-58; Salahi R. Sonyel, Minorities and the
Destruction of The Ottoman Empire, (Ankara: TTK Yay, 1993) , ss.
109-110.
(52) Raymond,a.g.e., ss. 87-89.
dir. Örneğin, 1590-1632 yılları boyunca Ha-
lep’teki Fransız, İngiliz, Hollandalı, Venedikli
ve İspanyol tüccarlar yalnızca bu ürünün ar-
zını tekelinde bulunduran Khocha Petik adlı
bir ticari firma ile ipek ticaretini gerçekleştir-
mişlerdir.53
O dönemde Halep’in ticari önemi-
ne katkıda bulunan başka bir şey de kentte
Osmanlı altın ve gümüş sikke basımın yapıl-
masıdır. 1630-1660 yılları boyunca bir dizi
Ermeni para basımının denetimiyle görevlen-
dirilmiştir, hatta yedinci yüzyılın sonlarına ka-
dar yerel Ermeni sarraflar çoğunlukla döviz
işiyle uğraşmışlardır.54
Bu dönem boyunca, yukarıda belirtilen
Halep’teki Anadolu’da Akın ve Arapkir’den
göç eden göçmen Ermeniler, aracı, aşçı ve
zengin Hıristiyanların hizmetkârları olarak
görev yapmışlardı.55 Bu göçmenler daha son-
ra nispeten küçük ölçekte ticari kodamanlar
olarak Culfalıların yerini almışlardır. Birçoğu
devlette yüksek rütbeli sivil ve askeri idare-
ler, yabancı konsolosluklar ve bağımsız ticari
işletmelerde görev yaparak bağımsız ticari
işletmeler kurmuşlar ve büyük servet biriktir-
mişlerdir. Sanjian’a göre, birçok Arapkir yer-
lisi on sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıllarda
Halep’te yüzden fazla han ve kervansarayda
kendilerini müşavir, ticari aracı, ve bankacı
olarak ayırt etmişlerdir.56
Bu süre zarfında, Ermeniler Halep ve
Antep arasında ticaret yapan kent sakinleri-
nin en çalışkan bölümüdür.57 Burada önemli
bir hususa dikkat çekmek gerekir ki, Ermeni
toplumu Osmanlı yetkilileri tarafından onlara
gösterilen hoşgörü olmadan böyle bir gelişme
sağlayamazdı. Nitekim 1750’lerde Halep’te
yaşayan Alexander Russell tarafından da be-
lirtildiği gibi Halep’te Ermenilerin durumu
bilhassa Suriye kentinde daha elverişli ol-
muştur: “Yetkililer vicdan özgürlüğüne izin
verir... ve Hıristiyan ve Yahudi halkın kendi
dini ayin ve törenlerini sergilemesine hoşgörü
gösterir.”58
On dokuzuncu yüzyılın ilk yarısında
Halep’in ekonomik refahı ve ticaret bağlan-
tıları Akdeniz bölgesinde Napolyon Bona-
part’ın seferlerinden kaynaklanan istikrarsız-
lığa bağlı olarak önemli ölçüde azalmıştır, o
dönemde Suriye’de Osmanlının idari sorun-
ları, yeniçerilerin isyanları, bir dizi deprem ve
kolera ve veba yıkımları da bu duruma kat-
kıda bulunmuştur. On dokuzuncu yüzyılın
ikinci yarısında Süveyş Kanalı’nın açılışı da
Halep’in uluslararası ticaret merkezi olarak
önemini azaltmıştır.59 1868 yılında bir gezgin,
ekonomik bir gerileme olmasına rağmen, ye-
rel Ermeni toplumunun işletmelerinin hala
Doğu Anadolu ile Bağdat, Basra ve İran’da
şubeleri bulunan bir dizi tanınmış tüccara
sahip olduğunu aktarmıştır. O gezgin Ana-
dolu’dan gelen göçmenlerin Halep’te ticari
ve küçük işletme faaliyetlerinden de bahset-
mektedir.60
Yalnızca 1880’lerde Halep hem itha-
latta hem ihracatta ticari bir canlanma yaşa-
mıştır. Bu dönemden itibaren, Ermeni Halep 13
toplumunun önde gelen üyelerinin ticari fa-
aliyetleri temelde küçük kabzımal veya ko-
misyonculuk ve özellikle İstanbul ile küçük
ölçekte bankacılıkla sınırlıdır. Ermeni mül-
tecilerin çoğunluğu özellikle 1895-1896’dan
sonra Halep’i yeni evleri olarak seçmiş ve
doğu illerindeki firmalar ile ticari bağlar kur-
muşlardır. Bu ticaret büyük ölçüde yerel mal-
ların Doğu Anadolu ve Kilikya’ya sevkiyatı
olmuştur.61 Ermeniler tehcir sürecine kadar
hanlar, bankalar ve yabancı konsolosluklarda
hizmet vermeye devam etmişlerdir.
Ermeni Halep toplumunun ekonomik
faaliyetleri yalnızca ticaretle sınırlı değildir.
Aslında, hem Sanjian hem de Krikoryan’a
göre, Ermenilerin hepsi on dördüncü yüzyıl-
(53) Khocha Petik ve Khocha Sanos’un Halep’teki ticari faaliyetleri
için bakınız: Sanjian, a.g.e., ss. 48-49.
YENİ TÜRKİYE 60/2014
(54) Aynı eser, s. 50.
(55) Aynı eser, s. 50.
(56) Aynı eser, s. 50.
(57) J. L.Farley, The Resources of Turkey, (London, 1962), s. 195.
(58) A.Russell, Alexander, The Natural History of Aleppo, (London:
Printed for A. Millar, 1756), s. 214.
(59) Sanjian, a.g.e., s. 50.
(60) Aynı eser, s. 50.
(61) Aynı eser, s. 51-52.
 dan başlayarak göç ettikleri yerlere beraber-
lerinde aile mirası meslekler olan geleneksel
sanatlar, el sanatları ve ticareti de getirmiş-
lerdir.62 Kasabalardaki Ermeniler farklı za-
naatlar ve meslekler icra ederken, köylerde
olanlar tarımla uğraşmıştır. Ermenilerin iyi
bilinen el sanatları dikiş ve ayakkabı yapımı,
kürk ve ipek ticareti, boyama, tabaklama ve
saatçiliktir.
Her iki cinsten çok sayıda Ermeni ev
sanayisinden biri olan ipek, yün, pamuk ve
tekstil dokumacılığıyla uğraşmaktaydı. Bu
endüstri için atölyeler kural olarak belirlenen
evlerin bodrumlarıydı. Ayrıca, Ermeni zana-
atkârlar tarafından geliştirilen boyama sanatı
birkaç yüzyıl boyunca Ermeni tekelinde kal-
mıştır.
On dördüncü yüzyıldan itibaren, Ha-
lep Ermenileri kuyumculuk işi üzerinde de
tekellerini kurmuşlardır. Özellikle, din adam-
larının büyük bir kısmı boş zamanlarında
kuyumculukla uğraşırlardı.63 Ermenilerin
14
kendilerini ayırt ettiği diğer yerel ticaret de
terzilik ve kürkçülüktür. Krikoryan’a göre,
Anadolu’dan Halep’e göç eden Ermenilerin
on sekizinci yüzyıldan beri temel işi dikiş ol-
muştur. Ayrıca, yetenekli dikişçiler bölgedeki
devlet yöneticilerinin veya diğer devlet yet-
kililerinin özel terziliği gibi saygın mevkiler
ile birlikte ordunun giyim ihtiyacını da kar-
şılamışlardır. Pek çok uzman zanaatkâr vali-
ler ve diğer Osmanlı yetkilileri ve ailelerinin
kişisel terzileri olarak şöhret ve servet elde
etmişlerdir. Dikişten ayrı, Halep Ermenileri
kürk yapımında da etkili olmuştur. Ayrıca,
Halep tekstil ticareti, özellikle ipek, Çin’den
Hollanda’ya uzanan geniş bağlantıları ile Er-
menilerin elindedir.64 Tabakhane gerçekte bir
Ermeni ticaretidir. Marangozluk da Halep’te
bir Ermeni mesleği olmuştur. Özellikle, Urfa
ve Antep’ten gelen göçmenler duvarcılık ve
YENİ TÜRKİYE 60/2014
taşları kesme ve döşeme konusunda uzman-
laşmıştır. Yukarıda bahsedildiği üzere, Er-
menilerin çoğu saat yapar ve tamir ederken;
diğerleri evleri boyamış ve fresklerle dekore
etmiştir. Burada bahsedilmesi kayda değer
bir şey Halep’te profesyonel fotoğraf sanatı-
nı başlatan bir Ermeni olan Grigor Meserli-
yan’dır. 1880’den itibaren bu meslek Erme-
nilerin elinde kalmıştır.
Bunların dışında, buğday bayileri ve
fırıncılar olarak ayrı bir ticaret loncası ku-
ranlar da yalnızca Ermeni ustalar olmuştur.
Bu loncanın üyelerinin hepsi yaklaşık on ye-
dinci yüzyılın ortalarında Sasun’dan Halep’e
gelenlerdir. Bunlar yaklaşık üç yüz yıldır pi-
şirme, ekmek ve şekerleme dağıtımı ile bir-
likte buğday satışını tekeline almıştır. Lonca
üyeleri şeflerini seçer ve bu şef böylece saygı
ifade eden şeyh sıfatını alırdı. Değirmenler ve
pastanelerin satın alma ve satış müzakereleri,
üyeleri arasındaki anlaşmazlıkların çözümü,
loncanın yerel hükümette temsil edilmesi ve
grup ile Ermeni ulusal kilise ve toplum ma-
kamları arasında irtibat noktası olarak hare-
ket etmek o kişinin sorumluluğundadır.65
Halep’teki Ermeni toplumunun enteg-
rasyonunda muhtemelen en dikkat çekici şey
mesleki faaliyetlerindeki olmuştur. Burada
kayda değer bir husus A.Rafeq’in ‘El Sanatla-
rı Kuruluşları ve Osmanlı Suriye’de Dini Ce-
maatler’ üzerine bir makalesinde, hem Müs-
lümanlar hem de Hıristiyanların ortak meslek
örgütlerine ([tâife] tevâ’if) katılımına dikkat
çekilmekte, yani karışık heyetlerin ticari me-
seleleri çözüme kavuşturmak için Müslüman
yargı mahkemelerine geldiği ortaya konul-
maktadır.66 Osmanlı döneminde Halep eko-
nomisine ilişkin daha kapsamlı bir çalışma
şüphesiz özel ticaret alanında bu profesyonel
işbirliğinin kapsamını ve ticari ortaklıkların
(şirket-i ‘inan) çerçevesini ortaya koyacaktır.
Ticari ortaklıkların sıklığı A. Marcus tarafın-
dan şu şekilde gösterilmiştir: bu ortaklıkların
çoğu Müslümanlar ve Hıristiyanlar arasın-
(62) Aynı eser, s. 51.
(63) Aynı eser, s. 52.
(64) Bruce Masters, “Aleppo: the Ottoman Empire’s Caravan City”,
Edhem Eldem, Daniel Goffman, and Bruce Masters, ed., The
Ottoman City between East and West: Aleppo, Izmir and Istanbul,
(Cambridge, Cambridge University Press, 1999), s. 84.
(65) Sanjian, a.g.e., s. 52.
(66) A.Rafeq, “Crafts Organizations and Religious Communities in
Ottoman Syria” Journal of the American Oriental Society, Vol.111
(1991), ss. 495-511.
da ve Müslümanlar ve Yahudiler arasındaki
ortak girişimleri kapsamaktaydı. Dini inanç
farklılıkları işadamları arasındaki güven iliş-
kileri ve ortak işletmelere engel değildi.67
III. 1. Dünya Savaşı Öncesinde
Halep’teki Ermenilerin Dini ve
Eğitim Yaşamı
On dokuzuncu yüzyıldan önce, Halep
piskoposluğu Ermeniler için önemli bir yere
sahip olmasına rağmen toprak büyüklüğü ve
idari ve organizasyonel yapısı hakkında çok
şey bilinmemektedir.
On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarı-
sında, geçmişte olduğu gibi, Halep pisko-
posluğunun özel önemi kentin siyasi, ticari
ve dini merkezi olarak eşsiz pozisyonundan
kaynaklanmaktaydı. Hem piskoposluk mev-
ki ve geniş Halep ilinin il merkezi olarak,
piskoposluk sadece Halep’teki topluluklar
için değil, aynı zamanda kuzey ve kuzey batı
Suriye hem de çok sayıda Ermeni’nin diğer
piskoposluklarına bağlı olduğu Kilikya ve Sis
toplulukları için de yerel yönetime doğrudan
sorumlu idi.68 Piskoposluktaki topluluğun li-
deri Karabet Efendi idi.69 Halep’te dört kilise
vardı; İlki Türebü’l Gureba Mahallesi’nde idi.
Diğer üç kilise Kırklar, Kenisetü’s-Seyyide ve
Ümmü’l-Maunet kiliseleri idi.70
Piskoposluğun verimliliğine gelince,
bu toplulukların dini ve sivil yaşamını etkile-
yen öncelikli konular piskoposluk ve başra-
hibi tarafından ele alınmıştır. Ancak, ikincil
önemdeki sorunların çözümlenmesi patrik-
hanenin yükünü azaltmıştır. Önemli ölçüde,
piskoposluğun güçlü yönetim organizasyonu
da Halep’te çok sayıda yabancı diplomatik
temsilcilerin ve diğer güçlü Hıristiyan toplu-
lukların varlığı açısından belirleyici olmuştur.
Ermeni Anayasası çerçevesinde Patrik-
hane yapısındaki değişiklikler 1870 yılından
itibaren Halep piskoposluğunda belirlen-
miştir. Piskoposluk idari olarak Patrikhane
ve onun işlerinin yönünü belirleyen yönetim
organlarıyla bağlantılıydı. Halep il meclisi
mertebesinde, patrikhane normalde, bazıları
daha sonra piskoposluğun başrahibi seçilen
vekili (locum tenentes) atardı.
Birincil-temel iç sorunları anayasal sis-
teminin genel popüler yanılgıları ile hizipsel
hırslar ve kişisel rekabetler olmuştur. Pisko-
posluk gelirlerinin yönetimi insanlar arasında
hoşnutsuzluğun ana nedeni olmuştur. Bu ge-
lirler piskoposluğun gerçek varlıklarından tü-
retilmiş ve dini kurumların ve bölge kilisesine
bağlı okulların ihtiyaçları için kullanılmıştır.
Ayrıca, bu gelirleri kontrol etmek için hem
karşıt laik kesimlerin ve bazı yüksek rütbeli
din adamları ve vekiller (locum tenentes)’in
çabaları Halep Ermeni topluluğu içerisinde
sürekli huzursuzluğa yol açmıştır. Diğer böl-
gelerden Ermeni göçmenlerin periyodik akını
nedeniyle toplumun değişen karakteri de var
olan toplumsal anlaşmazlığa katkıda bulun-
muştur. Bu yeni göçmenler bir yandan toplu-
mun homojenliğini etkilerken, diğer yandan,
dini ve milli konulardaki farklı arka planla- 15
rına bağlı olarak farklı görüşlere sahiptiler.
Bakış açısı ve farklı çıkarların bu farklılıkları
kendisini Halep il genel meclisi ve yürütme
meclislerine de yansıyan Halep Ermeni ce-
maati arasında ihtilaflarla sonuçlanmıştır.71
Anayasal sistemin organizasyonuna ek
olarak, Halep piskoposluğu müreffeh Halep
toplumun ve komşu ve uzak kırsal Ermeni
yerleşim bölgelerinin ihtiyaçlarını karşılamak
için de çalışmıştır. Köy rahipleri toplulukların
manevi ihtiyaçlarına cevap vermeye devam
ederken, sık sık ziyaret din adamları yerleşik
rahipleri olmayan bölgelere dağılmıştır. Ay-
rıca, eğitim tesisleri olan her yere öğretmen
verilmiştir. Sanjian’a göre, Piskoposluk tara-
fından bu tür çabalar gösterilmiş olmasına
rağmen izole kırsal bölgelerde toplum örgüt-
leri yetersiz kalmıştır. Yönetim birimleri ile
YENİ TÜRKİYE 60/2014
Piskoposluk arasında sık sık yaşanan anlaş-
(67) Marcus, a.g.e., s. 183.
(68) Sanjian, a.g.e., s. 271.
(69) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H/ [1908], s. 188.
(70) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1316H/ [1888], s. 740-745.
(71) Sanjian, a.g.e., s. 270-273.
 mazlıklar topluluğun geniş bir alanda faaliyet
verebilecek bir organizasyon ve yönetim oluş-
turmasını engellemiştir.72 Bu, bazı alanlarda
Katolik ve Protestan misyonerlik faaliyetleri-
ne karşın giderek daha savunmasız hale gel-
melerinin nedenidir.
1830 yılında bir dini topluluk olarak
kabul edildikten sonra, Halep’teki Ermeni
Katolikler de bir dini lider tarafından temsil
edilmiştir. 1890 tarihli Halep salnamesine
göre, Ermeni Katoliklerin lideri Metropolidi
Gariguryus Efendi’dir.73 Diğer salnamede,
Yuhanna Efendi Metropolidi Gariguryus
Efendi’nin vekili olarak kaydedilmiştir.74
1908 yılında, Ermeni Katoliklerin dini lideri
Mitraboliyadi Agustinus Sayı ‘Efendi olarak
kaydedilmiştir.75
Eğitime bakıldığında, genelde Halep
Ermenileri eğitime az ilgi göstermiştir. Ge-
nellikle müreffeh ekonomilerine rağmen,
daha yüksek bir öğrenim kurumu geliştirmek
16 veya ilköğretim okulları hususlarında başarı-
sız olmuşlardır. Bu her şeyden önce, okulların
tesislerinin iyileştirilmesi için piskoposluk ge-
lirlerinden asla yeterli bir bütçe verilmemesi
nedeniyle olmuştur. İkincisi, bu okullarda
eğitim ücretsizken, bu eğitimci müdürlerin
ve öğretmenlerin yetersizliğine yol açmıştır.
Bu nedenle, öğretim ve yönetici personeldeki
sık değişiklikler programda süreklilik ve istik-
rar eksikliği ile sonuçlanmıştır. En önemlisi,
bu eksiklikler özellikle Ermeni toplumunun
Arapça konuşan kesimi çocuklarını yerel ya-
bancı kurumlara (özellikle Fransisken ve Al-
man) göndermek için körüklemiştir.76
Anlamlı bir biçimde, vilayetteki okul-
ların çoğu Arapça konuşan kadar Ermenice
konuşan öğrenciler için bir Ermeni eğitimi
vermeyi amaçlayan bireylerin oluşturduğu bir
grup tarafından kurulmuştur.77 Ancak, Halep
YENİ TÜRKİYE 60/2014
kamusal dar görüşlü eğitim sistemi on doku-
zuncu yüzyılda geliştirilmiştir. Erkekler için
Ermenice ve Arapça dilleri ve müzik eğitimi
sunulan bir ilkokulun en erken örneği 1841
yılındadır.78 1846 yılında, Rebenian Miut’iun
adında bir oluşum hem yerel olarak hem de
merkezde başlatılan bir fon yaratma güdüsüy-
le Arapça konuşan toplumda Ermeni dilinin
kullanımını teşvik etmek amacıyla kurulmuş-
tur. Ayrıca, 1853 yılında bir anaokulu eklen-
miş ve erkek okulu yeniden inşa edilmiştir.
Birkaç yıl sonra ilerici Halep ileri gelenle-
rinden Hovhannes’in çabaları ile kızlar için
özel bir ilköğretim okulu kurulmuştur. Yine,
K’iurk’jianof 1860 Halep’inde, Halep Erme-
ni edebiyatının okunmasını teşvik etmek için
tasarlanmış bir Ermeni kitabevi ve bir kütüp-
hanenin kurulmasında etkili olmuştur.
Öte yandan, Halep’te eğitim alanında
daha fazla ortak çaba Ermeni Ulusal Anaya-
sası’nın kabulünden sonra hayata geçirilmiş-
tir. Ulusal düzeyde, millet sisteminin eğitim
politikası ve programı Konstantinopolis
Patrikliği Eğitim Konseyi tarafından yönetil-
mekteydi. 1876 yılında Patriğin direktiflerine
uyumlu biçimde, Halep Piskoposluğu başra-
hibi Hakob Aslanian erkek ve kız okullarını
yeniden düzenlemiştir. Okulları daha nitelikli
eğitim personeli ile donatmış ve esasen okul-
ların müfredatını geliştirmiştir.79
1895-1896 ayaklanmaları sonrasında
Anadolu’dan çok sayıda Ermeni mültecinin
gelişi okul binalarını ve personeli verimsiz
kıldığı için Halep’teki eğitim faaliyetlerini
etkilemiştir. Bu yetersizlikleri aşmak için, er-
kekler ve kızlar için ayrı bölümleri bulunan
yeni okul binaları inşa edilmiştir. Ayrıca, öğ-
renim ücretleri ve eğitim bütçesini artırmak
gibi bazı reformlar başlatılmıştır. 1901-1902
Akademik yılında yapılan nüfus sayımına
göre, iki okul, on iki erkek ve altı kadın öğret-
men tarafından eğitilen 687 toplam öğrenci
mevcudu vardır.80 Ayrıca, 1908 tarihli Halep
salnamesinde, Halep Ermeni toplumunun
6 okulu olduğu belirtilmektedir. Bunlardan
(72) Aynı eser, s. 273.
(73) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H/ [1890], s. 125.
(74) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H/[1901], s. 183.
(75) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H/ [1890], s. 188.
(76) Sanjian, a.g.e., s. 90.
(77) Bu tür kurumların örnekleri için bakınız: Sanjian, a.g.e., s. 78-94.
(78) Aynı eser, s. 89.
(79) Aynı eser, s. 89-90.
(80) Aynı eser, s. 90.
ikisi Ermeni Katoliklerin ve erkeklerindir.
İlki Tumáyát Mahallesi’nde, ikincisi Hami-
diyah Mahallesi’nde bulunmaktadır. İlk okul
bir ilköğretim okulu iken, ikincisi bir ortao-
kuldur.81 Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umu-
miye’ye göre, bu ikinci okul 1895 yılında
açılmıştır.82 Diğer dört okul Ermeniler (Gre-
goryenler) içindir. Salibah Mahallesi üzerin-
de yer alanlardan ilki erkekler içindir. Hem
ilköğretim hem ortaöğretim bölümleri vardır.
Sokak Bilonide Mahallesi’ndeki ikincisi de
erkekler içindir. Bu bir ilköğretim okuludur.
Üçüncüsü de Salibah Mahallesi’nde bulun-
maktaydı ama kızlar içindir ve bir ilköğretim
okuludur. Dördüncüsü de Salibah Mahalle-
si’nde bulunmaktaydı ve kızlar içindir. Üçün-
cüden farklı olarak, bu okul hem ilköğretim
hem ortaöğretim bölümlerini içeriyordu.83
Ayrıca Protestanlar için de iki okul var-
dır. İlki Handek bölgesinde yer almaktayken,
bir diğeri Kastal Corade’dedir. Bu iki okulun
ilköğretim ve ortaöğretim bölümleri bulun-
maktaydı. İlki kızlar için iken, ikincisi her iki
cins içindi.84
Önemli bir husus, Halep Vilayeti yıllı-
ğında gayrimüslimler ve diğer dini grupların
okulları için Osmanlı dil öğretmenleri oldu-
ğu belirtilmektedir. Örneğin, İbrahim Hakkı
Efendi, iki Ermeni Katolik okulunda Osman-
lı dil öğretmeni olarak çalışıyordu. Ayrıca,
Abdülkadir Efendi diğer Ermeni okullarında
Osmanlı dil öğretmeni olarak çalışıyordu.85
Bu durumda, her Müslüman olmayan öğren-
cinin kendi ilköğretim ve ortaöğretim okul-
larında eğitim sırasında Osmanlı dil eğitimi
gördüğünü söyleyebiliriz.
Halep yükseköğretimine bakıldığında,
daha önce belirtildiği gibi, 1891 yılında Dr.
Asatur Altunyan tarafından Halep Altunyan
Hastanesi olarak kurulmuş olan hastane Ha-
lep Ermenilerinin yükseköğretime katkıda
bulunmuştur. Başlangıçtan 1918 yılına kadar
toplam 232 Ermeni Beyrut Ermeni Üniversi-
tesi ve Üniversite Saint Joseph tıp okulların-
dan mezun olmuştur.86
Sonuç olarak, Ermenilerin dini ve eği-
tim yaşamları yeni kurumlarının kurulmasına
bağlı olarak gelişmiştir. Yeni kurulan okullar
ve bu okullara katılanların sayısı da on doku-
zuncu yüzyılda artmıştır.
IV. 1. Dünya Savaşı Öncesinde
Ermenilerin Halep Devlet
Görevlerine Katılımı
Ermenilerin Halep kentinin kamusal
hayatına katılımı özellikle dikkate değer ve
sürekli olmuştur. Kronolojik bir bakış açısıy-
la Ermenilere 1896’dan sonra Eyaletin deği-
şik hükümet birimlerinde büyük ölçüde ve
yüksek mevkiler verilmiştir. Ermenilerin yer
aldığı kamu yaşamının temel alanları siyasi
yönetim, maliye, yargı mahkemeleri ve halk
sağlığı olmuştur. Eyaletin bu bölümlerinde
genellikle bir ya da iki, ama bazen üç ya da
dört Ermeni yetkili bulunurdu.87
Ancak, 1860-1908 arası dönemde
Eyalet merkezinden farklı olarak Halep ilinin 17
güney ve doğu ilçelerinde çok fazla Ermeni
nüfusu yoktur. Bu nedenle, Cebel-i Sam’an,
Harem, Idlib, Cisr-i Sugur, Ma’arratü’n-Nu-
man, Bab-ı Cabbul, Menbic ve Rakka san-
caklarında çok fazla Ermeni kamu görevlisi
yoktur.88
Ancak, Halep Vilayeti devlet daire-
lerinde Ermeni katılımına geçmeden önce,
merkezdeki idari düzenin genel bir resmini
ve aynı zamanda alakalı bir bölüm olduğu
yerde uzak ilçelerdeki durumu sunmak isti-
yoruz:
a. Siyasi İdare: Yönetim kurulunda
re’sen üye, genel vali, yargıç vekili, mali ida-
(81) Haleb Vilayeti Salnamesi, I326H/ [1908], s. 142.
(82) Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1316H/ [1888], s. 1014.
(83) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H / [1908], s. 142.
YENİ TÜRKİYE 60/2014
(84) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H / [1908], s. 142.
(85) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H/ [1908], s. 143.
(86) Sanjian, a.g.e., s. 68.
(87) Halep vilayeti salnamelerinin analizinden bu sonuca ulaştık. Daha
önce belirtildiği gibi, Halep kentinde bu otuz yıl içerisinde Ermeni
toplumunun gelişimini değerlendirmek için üç tanesini belirledik:
Haleb Vilayeti Salnamesi 1308H / [1890], Haleb Vilayeti Salna-
mesi, 1319H / [1901], Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H / [1908].
(88) Krikorian, a.g.e., s. 85.
 re başkanı, müftü, Ermeni piskopos, Ermeni
Katolik piskoposu, Ermeni Protestan papazı
(bazen), Yunan metropol (varsa biri) vardı.
Belediyede, Belediye Başkanı (Belediye reisi)
ve üyeler (6-12) vardı. Belediye yetkililerine
gelince, Belediye dairelerinde katip (katib),
veznedar (sandık emini), mühendis, doktor
(tabib), aşı memuru, ebe (kabile), müfettiş,
müfettiş asistanı (muavini) bulunurdu.
b. Maliye: Maliyede gelir ve harcama
(mal kalemi) kontrolörü, vergi departma-
nı (vergi dairesi); vergi toplama komisyonu
(Tahsilat komisyonu) ve vergi toplama heyeti
(tahsilat heyeti, Ziraat Bankası Şubesi, Os-
manlı Bankası Şubesi, Kamu Borç Yönetimi
(Düyun-u Umumiye İdaresi); Gümrük İdaresi
(Rüsumat Nezareti) ve Reji (Sahne?-Kademe
Yönetimi) ofisleri bulunurdu. Bu bölümlerde
müdür, yardımcısı, üyeleri, katip, veznedar,
vergi tahsildarı, muhasebeci vs gibi yetkililer
de genellikle bulunurdu.
c. Mahkeme: Merkez ve kazalarda yal-
18
nızca Asliye (bidayet Mahkemesi) varken Vila-
yet merkezlerinde Temyiz Mahkemesi (İstinaf
Mahkemesi) de kurulmuştur. Asliye Mahke-
mesi (Hukuk Dairesi) ve Ceza Mahkemesin-
den (Ceza Dairesi) oluşmaktaydı. Mahkeme
dairelerinde müdür, üyeler, yardımcı görevli,
Cumhuriyet Savcısı (müdde-i umûmi), icra
memuru ve noter (mukavelât muharriri) bu-
lunurdu.
d. Teknik Birimler: Teknik bölümlerde,
üyeleri Ziraat Bankası müdürü, İdari Konsey-
den üye, Belediyeden üye, Ticaret Odasından
üye, doğum ve sayım kayıt memuru, kamu iş-
leri mühendisi ve katipten oluşan Kamu İşle-
ri Kurulu (Nafia Komisyonu) bulunmaktaydı.
İkincisi, posta ve telgraf hizmetlerinden so-
rumlu üyelerden oluşan posta ve telgraf ko-
misyonu vardı.
YENİ TÜRKİYE 60/2014
e. Kamu Sağlığı Hizmeti: Belediyenin
halk sağlığı hizmetinden ayrı olarak, doktor,
kimyager, aşı memuru, ebe ve bir veteriner
hekimden oluşan Halk Sağlığı Komisyonu
vardı (Heyet-i Sıhhiye).
f. Eğitim: Doktorlar, üyeler ve katip
eğitim kurulunun bileşenleridir. Uzak bir
bölgede Öğretim Kurulu bir müdür ve el sa-
natları okulu (sanayi mektebi) müdürü ve öğ-
retmenlerinden oluşan yaklaşık 5 üyesi vardı.
g. Orman İdaresi: Orman yönetiminde
atlı ormancılar (orman süvari memuru), aşar
vergisi yetkilileri (odalık memuru) ve orman
muhafızları (korucu) vardı. Dış bölgelerde
de, normalde orman işleri için sadece tek
memur bulunurdu.
Şimdi, bu bilgilerin ışığı altında, Ha-
lep’teki Ermenilerin etkinliğine açıklık getir-
meye çalışacağız. İdari Konseyde diğer Hıris-
tiyan ve Müslüman yetkililerden ayrı seçilen
Ermeni üyeler vardı. Kevork Efendi89, Avedis
Aleksan Efendi, Basil Efendi90 ve Yorgakilyan
Efendi91 Halep Eyaleti İdari Konseyi seçilmiş
üyeleri idi. Ancak, sadece birkaç resen üye
vardı. 1882-1883 yılında, bir Ermeni Katolik
Yerel Konseyin resen üyesi olmuştur. Sanca-
ğın diğer bölgelerinde, normalde bir ya da
iki ama bazen üç Ermeni İdare Kurullarına
seçilmiştir. Belediye Meclisine gelince, orada
bir ya da iki Ermeni üye bulunurdu ve bunlar
genellikle sıradan yetkililerdir. Örneklemek
gerekirse, Mihail Efendi belediye meclisinin
üyesiydi ve Ujen Efendi kâtipti.92 Basil Efen-
di 1890 yılında belediye ofisinde veznedar-
dı.93
Ayrıca, Ermeniler Halep Eyaleti güm-
rük idaresinde önemli bir rol oynamıştır.
Halep gümrük idaresindeki görevlilerinin
çoğu Ermeni idi. Zadur Efendi Gümrük Böl-
gesi Bölümü memuru idi.94 Görevlilerinin
çoğunluğu imparatorluğun farklı bölgeleri,
özellikle İstanbul’dan gönderilirken, bazıla-
rı Eyaletinin yerlileri idi Ayrıca, Antun Bey
el-Mısri (Mısrlian) on dokuzuncu yüzyılın
son çeyreğinde Halep de dâhil olmak üzere
(89) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H/ [1890], s. 85; Bkz.: Ek 3.
(90) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H/ [1901], s. 130.
(91) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H/ [1908], s. 124.
(92) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H/ [1908], s. 153.
(93) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H/ [1901], s. 150.
(94) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H/ [1890], s. 87.
Mersin’den Gazze’ye uzanan bölge üzerinde
gümrük tekeli görevini yürütmüştür. 95
Ermeni yetkililerin hizmeti Osmanlı
idaresiyle sınırlı değildi ve birçoğu öncelikle
Halep, Beyrut, Kudüs ve Yafa olmak üzere
Suriye’de çeşitli yabancı diplomatik ve kon-
solosluk hizmetlerinde hizmet etmişlerdir.
Bazıları konsolos, konsolos vekili veya fahri
konsolos pozisyonları elde ederken; diğerleri
sekreter, tercüman veya rehber olarak görev
yapmışlardır. Ermeniler Avusturya-Macaris-
tan, Prusya, ABD, Portekiz, İspanya, İngilte-
re, Napoli ve Sardinya devletleri tarafından
istihdam edilmiştir. Hepsi Osmanlı İmpa-
ratorluğu’nun doğma büyüme vatandaşı ol-
malarına rağmen, hizmet ettikleri ülkelerin
vatandaşlığını kazanmışlardır.96 Örneğin,
Antuan Efendi İspanya Konsolosluğu için
tercüman olarak görev yapmıştır.97 Nikolaki
Efendi Belçika için tercüman olarak; Edvar
Efendi Portekiz için görev yapmıştır.98 Ayrıca,
Ohannes Tarabyan Almanya’nın, Antun Asud
İspanya’nın tercümanı olmuştur.99
Ermeniler Osmanlı yönetimindeki fa-
aliyetlerinden ayrı, mali alanlarda da etkili
olmuşlardır. Ermenilerin çoğu vergilendirme
bölümünde vergi toplama kurulunda, tekel
ve kamu borç idaresinde bulunmaktaydı.
Vergilendirme ile ilgili olarak her ilçenin vergi
bölümünde bir Ermeni memur bulunmaktay-
dı ve genellikle veznedar olurdu. Mişil Efen-
di, Basil Efendi ve İstifan Efendi Tahrir Vergi
Dairesinde vergi toplama görevlisi olarak gö-
rev yapmışlardır.100 Ermeni yetkililerin nispe-
ten fazla olduğu Tekelde bir üç arası Ermeni
memur bulunmaktaydı. Bu bölümlerde katip
ve ambar memuru genelde Ermenilerden
olurdu, ve bazen yöneticisi de Ermeni olur-
du. 1890 yılında, Abdah ve Edvar Efendi Ha-
lep Tekelde sayman olarak görev yapmışlar-
dı. Agopcan Efendi Devlet Ofisi Baş Katibi
(Tahrirat Baş Katibi) olarak görev yaparken,
Dizeri Efendi Halep Tekelde Ambar Muhase-
be Katibi olarak görev yapmıştır.101 1908 yılın-
da, Abdullah Basil Efendi evrak yetkilisi ola-
rak görev yaparken; Basil Sahati Efendi tekel
yönetiminde depo katibi olarak çalışmıştır.102
Ziraat Bankası şubelerinde, normalde
müfettiş, veznedar veya hesap memuru ola-
rak istihdam edilen bir veya iki Ermeni bulu-
nurdu. Vahan Efendi ve Ohan Efendi Ziraat
Bankası tarım müfettişi olarak görev yapmış-
tır.103 Ve Misak Efendi, 1908 yılında Ziraat
Bankası memuru olarak görev yapmıştır.104
Kamu borç yönetiminde de bir veya
iki Ermeni genellikle müfettiş, katip, vezne-
dar ve muhasebeci olarak görev yapmışlardır.
Ohannes Efendi baş katip olarak çalışmış ve
Abdah Efendi kamu borç idaresinde evrak
görevlisi olarak çalışmıştır.105 1901’de Kara-
bin Efendi kamu borç idaresinde baş mü-
fettiş olarak görev yaparken Bedros ve Mi-
şil Efendi sayman olarak görev yapmıştır.106
1908 yılında, Mişil Efendi baş katip olarak
görev yapmış, Ohannes Efendi kamu borç
idaresinde muhasebeci olarak görev yapmış-
tır.107 19
Bunların dışında, Ermenilerin zaman
zaman istihdam edildikleri birimler Osman-
lı Bankası şubelerinde vergi toplayıcılığı ve
memurluğu görevleri olmuştur. Örneğin,
Meradikyan Efendi Osmanlı Bankası’nda
katip olarak görev yapmış, Mihran Bozan-
tiyan Efendi ve Liyon Zahar Efendi Banka-
nın Operasyon Ofisinde asistan olarak görev
yapmıştır.108 1908 yılında, üçü de aynı görev-
de hizmet vermeye devam etmiştir.
Ayrıca, bu kişiler aynı zamanda Halep
Eyaleti ticaret odalarında görev almışlardır.
Hizmetli Kirkorkulyan Efendi Zahirzade An-
(95) Özellikle yerli gümrük idaresi yetkilileri için bakınız: Sanjian,
a.g.e., s. 68.
(96) Aynı eser, s. 68.
(97) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H/ [1890], s. 120.
(98) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H / [1901], s. 191.
(99) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H / [1908], s. 185.
YENİ TÜRKİYE 60/2014
(100) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H / [1908], s. 130.
(101) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H/ [1890], s.115.
(102) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H / [1908], s. 185.
(103) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H/ [1890], s. 92-93.
(104) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H / [1908], s. 133.
(105) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H / [1890], s.106.
(106) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H / [1901], s. 179.
(107) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H / [1908], s. 183.
(108) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H / [1901], s. 182.
 tun Efendi ve tüccar Mehmelcizade Mihail
Efendi, 1890 yılında Odanın etkili üyeleri
olarak kaydedilmiştir.109 1908’de aynı kişiler
Odanın etkili üyeleri olarak görülmektedir.110
Ermeniler Adliye İdaresinin farklı ofis-
lerinde yer almasına rağmen, düzenli olarak
çalıştıkları temel birimler Asliye ve Ticaret
Mahkemeleri olmuştur. Her yerel topluluğun
ilk derece mahkemesinde, genelde bir Erme-
ni ve yanı sıra bir Türk üye bulunurdu. Ti-
caret mahkemelerinde üye veya katip olarak
görev yapan en fazla üç Ermeni bulunurdu.
Azra Efendi 1890 yılında111 Karabet Efendi
1901 ve 1908 yılında ticari mahkemede üye
olarak görev yapmaktaydı.112 Nazareth Ma-
nushakyan da ticari mahkemenin bir üyesi
idi. Bunun dışında, Ermeni Vardanean Oku-
lu’nda okumuştur. Okulu bitirdikten sonra
ticaretle, esasen boya ithaliyle uğraşmıştır.113
Halep’te istinaf mahkemesinde bazısı me-
deni, bazısı ceza departmanında lmak üzere
genellikle iki veya daha fazla Ermeni hakim
20 bulunmaktaydı.114 Avedis ve Mihail Efen-
di 1890 yılında temyiz mahkemesinin ceza
departmanı hakimleri olarak görev yapmış-
lardır. 1901 yılında bu sayı iki katına kadar
çıkmış ve ikisi asliye ikisi ceza mahkemesinde
olmak üzere dört Ermeni yargıç görev yap-
mıştır. Avedis ve Mer’a Efendi medeni, Mi-
hail ve Nikolaki Efendi ise ceza bölümünde
görev yapmışlardır. 115 Ancak, 1908 yılında,
Temyiz Mahkemesinin sivil departmanındaki
tek yargıç Mihail Efendi olmuştur. 116
Ermeniler tarafından yürütülen diğer
yargı görevleri avukatlık, adli müfettişlik, no-
terlik ve katiplik olmuştur. Halep’te, 1878-9
yıllarında yargı müfettişi ve 1902-3 yıllarında
avukatlar Ermeni idi.117
Halep’te halk sağlığı ve tıp konusun-
da, Ermeniler, revir ve askeri hastanede
YENİ TÜRKİYE 60/2014
özellikle 1896-7, 1902-3 ve 1908 yıllarında
önemli hizmetlerde bulunmuşlardır. Erme-
niler doktorluk ve kimyagerlik görevlerinde
bulunmuşlardır. 1901 yılında, Afif Efendi
Belediye doktoru olarak görev yapmıştır.118
Afif Efendi yoksullar için de Hamidiye Has-
tanesi’nde görev yapmıştır. Onunla birlikte,
bir kimyager olarak bir cerrah olarak Sarkis
Efendi ve Antun Efendi aynı hastanede gö-
rev yapmıştır.119 Bunların yanında, albay dok-
tor Nikolaki Efendi ve yanı sıra cerrah Sarkis
Efendi Halep Askeri Hastanesi’nde görev
yapmışlardır.120 1908 yılında, Sarkis Efendi
Hamidiye Hastanesi’nde cerrah olarak ça-
lışmaya devam ederken Bedrus Mazlumyan
Efendi aynı hastanede operatör olarak ona
katılmıştır.121 Halep Askeri Hastanesi’ne bak-
tığımızda, Sarkis Efendi cerrah olarak hizmet
vermeye devam etmiştir.121 Bogos Kiremitdji-
an Halep’te orduda veteriner cerrah ve aynı
zamanda denetçidir.122
Sancağın diğer bölgelerinde de halk
sağlığı konusunda çalışan Ermeni doktorlar,
kimyagerler ve aşıcılar vardı.123 Örneğin, Dr.
Zohrap askeri hastanelere başkomiser olarak
atanmıştı. Dr. Paghtasar Melk’onion 1903
yılında bir salgının yayılmasını kontrol altına
almakla görevli bir komisyonun üyesi olmuş-
tur; Beyrut’taki Saint Joseph Üniversitesi tıp
fakültesinin anatomik ve histolojik laboratu-
var müdürü olarak görev yapmıştır. Yine de
tüm Ermeni doktorlar arasında en önemlisi,
1871 yılında Suriye Protestan Kolejine tıp
profesörü olarak atanan ve on yedi yıl bu
görevi sürdüren Dr. John Wortabet olmuş-
tur. Suriye’de halk sağlığı ve tıp alanlarında
Ermenilerin seçkin konumunu göstereceğini
düşündüğümüz bir başka örnek, 1891 yılında
Halep’te Altunian Hastanesini kuran Dr. Asa-
tur Altunian’dır. Modern ekipman ve cerrahi
(109) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H / [1901], s. 194.
(110) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H / [1908], s. 194.
(111) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H / [1890], s. 103.
(112) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H / [1901], s. 147; Haleb Vilayeti
Salnamesi, 1326H / [1908], s. 150.
(113) Krikorian,a.g.e., s. 90.
(114) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H / [1890], s. 102.
(115) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H/ [1901], s. 144-145.
(116) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H/ [1908], s. 149.
(117) Krikorian, a.g.e., s. 86.
(118) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H/ [1901], s. 151.
(119) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H/ [1901], s. 151.
(120) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H/ [1901], s. 175.
(121) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H / [1908], s. 176.
(122) Krikorian, a.g.e., s. 90.
(123) Ermeni doctor ve kimyacılar hakkında daha fazla bilgi için bakı-
nız: Krikorian, a.g.e., s. 86 ve Sanjian, a.g.e., ss. 67-68.
olanakları ile bu hastane binlerce Suriyeliye
birinci sınıf tıbbi tedavi imkanı sağlamıştır.124
Halep Eyaletinde Ermenilerin katılım
sağladığı diğer alanlar teknik işler, yani, sek-
reterya, eğitim ve tarım olmuştur. Abdah ve
Mebyad Liyum Efendi Vilayetin Muhasebe
Kaleminde sekreterlik yapmaktaydılar. Ayrı-
ca, Basil Efendi devlet büro sekreteryasında
veznedardı.125 Maksudian Efendi yaklaşık
1900-1908 yıllarında gelen Sancak orman
müfettişi idi.126 Eğitim alanında, Ermeniler
Vilayetteki eğitim konseyinde ortaokul ve el
sanatları okuluna alınmıştır.127 Antuan Efendi
Eğitim Konseyi yabancı dil kitapları inceleme
görevlisi olmuştur.128 Ayrıca, Antuan Efendi
Sivil Ortaöğretim Okulunda Fransızca öğret-
meni idi.129 1901 yılında, Haçadur Efendinin
Eğitim Kurulunda Ermeni dili öğretmeni
olduğu belirtilmektedir.130 Halep’te Erme-
ni dili 1898-9 yıllarından 1908 yılına kadar
devlet ortaöğretim okulunda öğretilmektey-
di. 1908 yılında Halep el sanatları okulunda
halı dokuma öğretmeni Akob Ağa idi kızlar
için hazırlık okulunda Aznivuhi sanat (hüner)
öğretmenidir. Mihail Efendi de Eğitim Ko-
misyonunda katip olarak görev yapmıştır.131
Thoros Mahikian Türkçe öğrenmiş ve devlet
dairelerinde katip olarak ve asliye adli mah-
kemelerinde memur olarak çalışmış, 1880
yılından itibaren Ermeni okullarında Türkçe
öğretmiştir.132
Halep’te posta ve telgraf hizmetinde
hemen hemen her zaman mekanik veya telg-
raf müfettişliği yapan iki ila beş Ermeni bu-
lunmuştur. Ermeniler de makinist, dizgici ve
editör olarak Vilayet matbaasında istihdam
edilmiştir. Örneğin, Bazin Efendi Vilayetin
telgraf ve posta hizmeti amiriydi.133 Ayrıca,
Sancak matbaasında, Ohannes Efendi tamir-
ci; Mihail Ağa rulocu ve Mişel Efendi litog-
rafi makinesi ustası olarak görev yapmıştır.134
1901 yılında, Mihran Efendi Sancak telgraf
ve posta hizmeti saymanı olarak görev yap-
mıştır.135 O yıl boyunca, Basil Kamil Efendi
baş dizgici olarak görev yapmış; Mişil Efen-
di litografi makinesi ustası; Mihail ve ‘Abud
Efendi daktilo ustası olarak görev yapmış-
lardır.136 1908 yılı Halep salnamesinde veri-
len bilgilere gelince, Basil Kamil Efendi baş
dizgici ve yine Mişil Efendi litografi makinesi
ustası ve Mihail ve ‘Abud Efendi daktilo usta-
sı olarak görev yapmaya devam etmişlerdir.137
Ermeniler Halep eyaletinin mühen-
dislik biriminde de etkinlik göstermişlerdir.
Romer Efendi Sancağın baş mühendisi iken,
Agop Efendi, 1890 yılında Halep mühendisi
idi.138 Işil Çartiye Efendi de şef olarak gö-
revlendirilmişti.139 Araqel Khendamian 1895
yılından 1903 yılına kadar devlet görevlisi
olarak Kudüs’te görevlendirilmişti. 1904 yı-
lında Beyrut’a taşınmış ve bu yerlerde devlet
mühendisi olarak çalışmıştır.140
Ayrıca, bazı Ermeniler Halep’te tama-
men sekreterlik bölümlerinde, örneğin baş
sekretarya, tapu ve gümrük idaresi gibi, gö-
rev yapmışlardır. Tapuda Avedis Efendi mu-
hasebeci olarak istihdam edilmiştir.141 1901
yılında, Liyon Efendi Sancağın tapuda mu- 21
hasebeci olarak ve Basil Efendi gümrük idare
memuru olarak görev yapmıştır.142 1908 yılı
Halep salnamesinde depo katibi Artin Efendi
dışında hepsinin hala aynı görevleri sürdür-
dükleri kaydedilmiştir.143
Sancaktaki Ermenilerin birçoğu farklı
komisyonlarda katip olarak istihdam edilmiş-
tir. Örneğin, Mihail ve Abdah Efendi 1890
yılında borç toplama komisyonunda katip
olarak görev yapmışlardır.144 Diğer yandan,
(124) Sanjian, a.g.e., s. 68-69.
(125) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H/ [1890], s. 105.
(126) Krikorian, a.g.e., s. 90.
(127) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H/[1908],, s. 139.
(128) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H / [1890], s. 91.
(129) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H/ [1890], s. 118.
(130) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H/[1901], s. 139.
(131) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H / [1908], s. 134.
(132) Krikorian, a.g.e., s. 90.
(133) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H/ [1890], s. 88.
(134) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H / [1890], s. 92.
(135) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H/ [1901], s. 148.
YENİ TÜRKİYE 60/2014
(136) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H/ [1901], s. 142.
(137) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H/ [1908], s. 145.
(138) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H/ [1890], s. 93.
(139) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H/ [1908], s. 133.
(140) Krikorian, a.g.e., s. 100.
(141) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H/ [1890], s. 105.
(142) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H/ [1901], s. 177-178.
(143) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H / [1908], s. 180-181.
(144) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308H / [1890], s. 94.
 Mişil Efendi Muhasebe Bölümü’nde memur,
Basil Efendi Sayım Bakanlığı’nda memur ve
Mihail Efendi Vakıflar İdaresinde memur ola-
rak görev yapmışlardır.145 Son olarak, 1908
yılında, 1901 yılında olduğu gibi, Basil Efendi
Nüfus Bakanlığı’nda ve Mihail Efendi Vakıf-
lar İdaresi’nde katip olarak geçmektedir.146
Bir diğer önemli husus, Merkez Dış
Haberler Bölümünde (Merkez Muhaberat-i
Ecnebiye) iki veya daha fazla memur bulun-
maktaydı. Bu bağlamda, Bazin Efendi yöne-
tici, Migirdig Efendi savaş haberleri memuru
olarak istihdam edilmiş ve Ohannes Efendi
makinist olarak görev yapmıştır.147 1908 yı-
lında, birimin yöneticisi Kirkor Efendi ola-
rak değiştirilmiş ve yetkilileri Nersis Efendi,
Esaduryan Efendi, Yani Efendi, Asud Efendi
olarak bahsedilmektedir.148
Ayrıca, Osmanlı İmparatorluğu’nun
kamu yaşamında il valilerinin, mutasarrıfla-
rın, kaymakamların ve müdürlerin başkanlı-
ğında hareket eden idari Konseyler ana yö-
22
netim organları idi. Bu Konseylerin üyeleri
seçimle göreve gelirdi ve Konseylerde her
topluluğun kendi sayıları oranında yetkilileri
olurdu. Böylece, Halep eyaletinin yönetimin-
de, iki ya da üç temsilci vardı. Vilayet merkez-
lerinde ve bölge merkezlerinde Gregoryen ve
Katolik Ermeni cemaatlerinin ruhani liderleri
olan bir veya iki resen Ermeni üye vardı. Eğer
önemli bir Protestan topluluk varsa onlar da
temsil hakkına sahip olurlardı. Finans hükü-
met departmanı başkanı bir Ermeni olması
halinde bu sayı üçe çıkarılmıştır.
Vilayet Belediye Meclisinde genellikle
iki ya da üç seçilmiş Ermeni üye olurdu, ek
olarak, doktor, kimyager veya mühendis Er-
meni idi.
Yargıçlık Ermenilerin düzenli temsil
edildiği kamusal yaşam alanlarından biriydi.
YENİ TÜRKİYE 60/2014
Halep Vilayetinde, temyiz, ilk derece ve ti-
caret mahkemelerinde hakim olarak aktif rol
almışlardır. Ermeniler hakimlik dışında adli
müfettiş, yardımcıları, yönetici, avukat, noter
ve katip olarak adli idarede görev almışlardır.
Vilayetin mali birimleri Ermenilerin
Doğu Anadolu’nun diğer illerinde olduğu
gibi en çok katılım sağladığı alan olmuştur.149
Ermeniler ekonomik meselelere ilişkin tüm
görevlerde devlet ile işbirliği içerisinde ol-
muşlardır. Vergilendirme biriminde yaklaşık
iki, vergi toplama kurulunda iki ya da üç, ti-
caret odasında iki ya da üç, Osmanlı ve Zi-
raat Bankasında yaklaşık iki, Kamu Borç ve
Gümrük idarelerinde yaklaşık iki ya da üç Er-
meni vardı. Ermenilerin atandığı poziyonlar
yönetim kurulu üyesi, vergi tahsildarı, katip,
muhasebeci, ambarcı ve bilhassa veznedarlık
olmuştur. Anlaşıldığı üzere, Osmanlı Devleti
mali konularda Ermenilere güven duymuş ve
çok sayıda Ermeni görevli istihdam etmiştir.
Ermenilerin il halk sağlığı birimindeki
katılımı geniş ve sürekli olmuştur. Ermeni
tıpçılar esasen yerel belediye ve aynı zaman-
da Halep devlet hastanesinde görev yapmış-
tır. Ermeniler çeşitli görevlerde bulunmuşlar,
ancak genellikle doktor, cerrah ve kimyager
olarak görev yapmışlardır. Aktiviteleri Vilayet
merkezinde daha fazla ve daha sağlamdır.
Öte yandan, teknik ve tarımsal birim-
ler Ermeni katılımın çok etkili ya da sürekli
olmadığı ikincil alanlardır. Kamu işlerinde
Ermeniler baş ve ikinci mühendis olarak iki
veya üç kişi olmuşlardır. Bunlardan iki üçü
makinist ve dizgici olarak vilayet basının-
da çalışmıştır. Halep’teki devlet basınında
Ermeni baskısı için bir bölüm bulunmak-
taydı.150 Posta ve telgraf hizmetlerinde Er-
meniler özellikle yabancı dil bölümlerinde
yönetici, operatör ve çevirmen olarak görev
yapmışlardır. Merkezi Halep olan bölgede,
teknik işlerdeki Ermeni katılımı oldukça dik-
kat çekici olmuştur.
Tarıma gelince, Ermeniler tarım ve or-
mancılık kurullarında ve tarım ve orman mü-
fettişliklerinde istihdam edilmiştir. Bu birim-
(145) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H / [1901], s. 134-7.
(146) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H / [1908], s. 131-132.
(147) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1319H / [1901], s. 149.
(148) Haleb Vilayeti Salnamesi, 1326H / [1908], s. 152.
(149) Krikorian, a.g.e., s. 104.
(150) Krikorian, a.g.e., s. 105.
lerin her birinde, iki ya da üç Ermeni memur
bulunmaktaydı.
Sonuç olarak, 1864 yılında Osmanlı
İmparatorluğu’nun yeni idari bölünmesi ve
organizasyonu sonrasında ortaya çıkan talep
neredeyse tüm birimlerde Ermeniler tarafın-
dan doldurulmuştur. Kamu hayatının Finans,
belediye meclisleri, mahkemeler ve halk sağ-
lığı gibi bazı alanlarında Ermenilerin katılımı
istikrarlı ancak teknik işler, tarım ve sekreter-
yada biraz kararsızdı.
Sonuç
Bu araştırmanın sonucunda, Halep
Ermenilerinin kendilerini yaşadıkları toplu-
ma iyi bir şekilde entegre ettikleri, 1. Dünya
Savaşı öncesinde Halep sosyo-ekonomik ve
siyasal yaşamının aktif katılımcıları oldukları
görülmektedir. Ermeni nüfusu Halep kent
merkezine yerleşmiş ve kentin ekonomik ha-
yatının birçok dalında çalışmıştır; diğer bir
deyişle ticaret, sanat, el sanatları ve ev sektö-
ründe çok etkin olmuşlardır. Şehirdeki yerli
Ermeniler farklı zanaat ve mesleklerden iken,
kasaba ve köylerde olanlar tarımla uğraşmış-
lardır. Ermenilerin iyi bilinen el sanatları di-
kiş, ayakkabı yapımı, kürk ve ipek ticareti,
boyama, tabaklama ve saat yapımı olmuştur.
Osmanlı döneminde Halep Ermenileri zama-
nın ruhunun müsaade ettiği ölçüde Müslü-
man ortama iyi entegre olmuş bir dini azınlık
grubu görüntüsü vermektedir. Bu entegras-
yon, muhtemelen profesyonel faaliyetlerde,
özellikle ticaret alanında ve çoğu Müslüman
ve Hıristiyanlar arasında ve Müslümanlar ve
Yahudiler arasında ortak girişimleri kapsayan
ticaret ortaklıkları çerçevesinde en dikkat
çekici biçimde ortaya çıkmıştır. Dini inanç
farklılıkları işadamları arasındaki güven iliş-
kileri ve ortak işletmelere engel olmamıştır.
Halep’teki Ermeni toplumunun dini haya-
tında ise, Halep piskoposluğu, sadece Halep
toplulukları için değil, aynı zamanda kuzey ve
kuzey batı Suriye toplulukları ve yanı sıra Ki-
likya Sis’in diğer piskoposluklarına bağlı çok
sayıda Ermeni’den de yerel yönetime karşı
doğrudan sorumluydu. Kentin eğitim alanına
gelince, Osmanlı İmparatorluğu döneminde
Ermenilerin millet sistemi çerçevesinde ken-
di eğitim kurumları vardı. Her Müslüman ol-
mayan topluluk kendileri tarafından kurulan
okulların yönetiminde özgürdü. Halep pisko-
posluğu Ermeni laik topluluklar için kiliseye
bağlı okulların kurulması sürdürülmesi so-
rumluluğunu üstlenmişti.
Ayrıca, Ermeni cemaati Halep Eyaleti
devlet dairelerine birçok farklı alanda aktif
rol almıştır. Ermenilerin Halep kentinin ka-
musal hayatına katılımı özellikle etkin ve sü-
rekli olmuştur. Kronolojik bir bakış açısıyla,
1896 sonrasında Ermenilere değişik devlet
birimlerinde pek çok yüksek görev verilmiş-
tir. Ermenilerin Halep kentinin toplumsal
yaşamında görev aldıkları temel alanlar siyasi
idarenin birimleri, maliye ve mahkemeler ol-
muştur. Vilayetin bu birimlerinde genellikle
bir ya da iki ama bazen üç ya da dört Ermeni
yetkili bulunurdu. 23
Kaynakça
Arşiv Belgeleri
Haleb Vilayeti Salnamesi, 1308 H/ 1890. 1319
H/ 1901. 1326 H/ 1908.
Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1306H /
1888.
Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, No:
4,10,16,17,23,29
Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1272H /
1855.
Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1280H /
1863.
Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1291H /
1874.
Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1307H /
1889.
Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1327H /
YENİ TÜRKİYE 60/2014
1910.
Kitaplar
Ahmet Cevdet, Tezakir, ed., Cevdet Baysun,
I-IV, Ankara, TTK Yay., 1863.
 Bağış, Ali İhsan, Osmanlı Ticaretinde Gayri
Müslimler, Ankara, Turhan Yay., 1998.
Baykara, Tuncer, Anadolu’nun Tarihi Coğraf-
yasına Giriş I, Anadolu’nun İdari Taksimatı, Seri: VII,
No. A.9, Ankara, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü,
2000.
Bayraktar, Hilmi, 19. Yüzyılda Halep Eyaleti-
nin İktisadi Yapısı, Elazığ, Fırat Üniversitesi Basımevi,
2004.
Christians and Jews in the Ottoman Empire, Vol.
II, eds., B. Braude and Bernard Lewis, New York, Hol-
mes & Meier Publishers, Inc., 1982.
Cevad, A., Memalik-i Osmaniye’nin Tarih ve
Coğrafya Lügat’ı, vol. I., İstanbul, Mahmud Bey Mat-
baası, 1313 (1896).
Çakar, Enver, XVI. Yüzyılda Haleb Sancağı
(1516-1566), Elazığ, Fırat Üniversitesi Orta Doğu
Araştırmaları Merkezi Tarih Şubesi Yay.1, 2003.
Duman, Hasan, Osmanlı Salnameleri ve Nevsal-
leri Bibliografyası ve Toplu
Kataloğu ( A Bibliography and Union Catalogue
of Ottoman Year-Books), Vol. I, Ankara, Enformasyon
ve Dokümentasyon Hizmetleri Vakfı, 2000.
Eldem, Edhem, Daniel Goffman, and Bruce
Masters, The Ottoman City between
24
East and West: Aleppo, Izmir and Istanbul,
Cambridge, Cambridge University, Press, 1999.
Farley, J. L., The Resources of Turkey, London,
1962.
Iskıt, R. Server, Türkiye ‘de Neşriyat Hareketleri
Tarihine Bir Bakış, İstanbul, Devlet Basımevi, 1939.
Karaköse, Hasan, 1876-1918 Yılları Arası Orta-
doğu ve Halep, Erciyes
Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü, Unpub-
lished Ph. D. Thesis, Kayseri, 1996.
Karal, E. Ziya, Osmanlı İmparatorluğunda
İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara, Başvekalet İstatistik
Umum Müdürlüğü Yay., 1943.
Karpat, Kemal H., Ottoman Population 1830-
1914: Demographic and Social Characteristics, Wiscon-
sin, The University of Wisconsin, 1985.
Krıkorıan, Mesrob K., Armenians in the Service
of the Ottoman Empire 1860­1908, London, Henley and
Boston, Routledge and Kegan Paul, 1977.
YENİ TÜRKİYE 60/2014
McCarthy, Justin, Muslims and Minorities: The
Population of Ottoman Anatolia and the End of the Em-
pire, New York, London, New York University Press,
1983.
Ormanian, M., The Church of Armenia, 2nd
English Edition, London, 1955.
Ortaylı, İlber, Osmanlı İmparatorluğu ve Türki-
ye’nin Nüfusu, (1500-1927), Vol. II, Tarih İstatistikleri
Dizisi, Ankara, DİE Yay., 1996.
Özdemir, Hikmet, Kemal Çiçek, Ömer Turan,
Ramazan Çalık, Yusuf Halaçoğlu, Ermeniler: Sürgün ve
Göç, Ankara, TTK Yay., 2005.
Raymond, Andre, Osmanlı Döneminde Arap
Kentleri, çev. Ali Berktay, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yay.,
1995.
Sanjian, Avedis K., The Armenian Communities
in Syria under Ottoman Dominian, Cambridge, Harvard
University Press, 1965.
Sonyel, Salahi R., Minorities and the Destruction
of The Ottoman Empire, Ankara, Turkish Historical So-
ciety Printing House, 1993.
Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Mesele-
si, 2nd ed., İstanbul, Belge Yay.,1987.
Makaleler
Braude, Benjamin and Bernard Lewis, “Intro-
duction”, in Christians and Jews in the Ottoman Empire,
vol. II, eds., Braude, Benjamin & Bernard Lewis, New
York, Holmes & Meier Publishers, Inc.,1982, pp. 1- 33.
Karpat, Kemal H., ‘Millets and Nationality:
The Roots of the Incongruity of Nation and State in
the Post-Ottoman Era’ in Christians & Jews in the Ot-
toman Empire, eds., Benjamin Braude and Bernard
Lewis, vol.I, New York, Holmes and Meier Publishers
, Inc., 1982.
-------, ‘Ottoman Population Records and
the Census of 1881/82-1893’, International Journal of
Middle East Studies, 9 (1978): 237-274.
Kırmızı, Abdülhamit, ‘Son Dönem Osmanlı
Bürokrasisinde Akraba Ermeniler’ Ermeni Araştırmala-
rı, vol. II (2003).
Küçük, Cevdet. “Osmanlı Devleti’nde Millet
Sistemi”, Osmanlı, eds., Güler Eren, Kemal Çiçek,
Cem Oğuz, vol. 4, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları,
1999, pp. 208-216.
Lang, D.M., “Armenians in the Service of the
Ottoman Empire, 1860-1908,” Bulletin of the School of
Oriental and African Studies, University of London, Revi-
ew, 41 (1978), pp. 601-602.
Masters, Bruce, “Trading Diasporas and “Na-
tions”: The Genesis of National Identities in Ottoman
Aleppo”, The International History Review, vol. IX,
No.3 (1987), pp. 345-367, “Ottoman Policies Toward
Syria in the Seventeenth and Eighteenth Centuries”,
The Syrian Land in the Eighteenth and Nineteenth Cen-
tury, ed., Thomas Philipp, 1992, pp. 11-26.
 Rafeq, A., “Crafts Organizations and Religious Ek 2. “Nüfus Nezâreti Kuyûdâtından Çıkarılan Ha-
Communities in Ottoman Syria”, lep Şehrinin Nüfus Cetveli” (Halep Vilâyeti Salnâ-
Journal of the American Oriental Society, vol. mesi, 1308/ [1890], s. 164.)
111 (1991), pp. 495-511.
Shaw, Stanford, “The Ottoman Census System
and Population 1831-1914”, International Journal of
Middle East Studies, 9 (1978), pp. 325-338.
Taş, Kenan Ziya, ‘Suriye’nin (Şam) Osmanlı
Hâkimiyetindeki İdari Yapısı’, Tarih İncelemeleri Dergi-
si, 15 (2000): 75-85.

Ekler
Ek 1. “Haleb Sancağı’na dair ma ‘lûmât” (Halep
Vilâyeti Salnâmesi, 1308/ [1890])

Ek 3. [Halep] “Meclis-i İdâre-i Vilâyet” (Halep

Vilâyeti Salnâmesi, 1308/ [1890], s.85.)

25

YENİ TÜRKİYE 60/2014