47.

Filozofia oświecenia
WIEK FILOZOFÓW

Największy filozof XVIII w., w tradycyjnym rozumieniu tego słowa, profesor uniwersytetu w Królewcu, Immanuel
Kant (1724- -1804), tylko w młodości był związany myślowo z oświeceniem i jego ideami. U końca swej drogi
intelektualnej krytykował entuzjazm epoki dla rozumu, i to zarówno jako narzędzia poznania pewnego, jak i w
znaczeniu rozsądku pozwalającego dokonywać właściwego osądu rzeczywistości. Znamienne są tytuły jego
największych dzieł: "Krytyka czystego rozumu", "Krytyka praktycznego rozumu" i "Krytyka władzy sądzenia".

OŚWIECENIE ANGIELSKIE

Główne idee oświecenia narodziły się w Anglii już w pod koniec XVII w. Najwcześniejszym ich twórcą i
reprezentantem był John Locke (czytaj: dżon lok; 1632-1704), z wykształcenia lekarz, z zawodu urzędnik i
polityk, twórca nowoczesnego empiryzmu, którego założenia zawarł w "Rozważaniach dotyczących rozumu
ludzkiego". Locke jest także uznawany za prekursora liberalizmu. Drugim wybitnym przedstawicielem
oświeceniowej myśli brytyjskiej był Szkot pochodzący z Edynburga, David Hume (czytaj: dejwid hjum; 1711-
1776), który swe główne dzieło "Traktat o naturze" ludzkiej napisał we Francji. W tekście tym rozważał kwestie
związku doświadczenia z wiedzą, przedstawiając m.in. słynną krytykę pojęcia przyczynowości, w której wskazał
różnicę pomiędzy następstwem zjawisk a ich wynikaniem (przykładowo: obserwacja faktu, iż po naciśnięciu
spustu strzelby nastąpi wystrzał, uprawnia nas jedynie do wniosku, że wystrzał następuje później niż naciśnięcie
spustu, ale nie jest jeszcze podstawą do twierdzenia, że naciśnięcie spustu jest przyczyną wystrzału) . Krytykował
także możliwość dowiedzenia prawd religijnych.

OŚWIECENIE FRANCUSKIE

Filozofowie francuscy tego czasu systematyzowali i uzupełniali filozofię odziedziczoną po poprzednikach, dodając
nierzadko do jej dorobku cenne myśli. Wszystkich łączyło przywiązanie do wielkich idei oświecenia, niechęć do
myślenia metafizycznego i scholastycznego (patrz: lekcja 53. w pierwszej części podręcznika), realizm i
racjonalizm. Wszyscy uczestniczyli w imponującym projekcie jednocześnie intelektualnym i edukacyjnym, jakim
była Wielka encyklopedia francuska (w podtytule: Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł).
Najważniejszą postacią tego środowiska był Wolter, który z racji plebejskiego pochodzenia sam doświadczył
nierówności społecznych epoki. Wolter przeniósł do Francji myśl angielskiego oświecenia. Był autorem utworów
publicystycznych i literackich, w tym słynnej powiastki filozoficznej Kandyd, w której m.in. poddał krytyce słynne
twierdzenie Gottfrieda Wilhelma Leibniza (patrz: s. 167), iż żyjemy w najlepszym z możliwych światów.

KIERUNKI FILOZOFII OŚWIECENIOWEJ

EMPIRYZM (gr. émpeiros - doświadczony) to teoria głosząca, że źródłem ludzkiej wiedzy jest doświadczenie, a
podstawowym narzędziem poznania - zmysły wykorzystywane w obserwacji rzeczywistości.

RACJONALIZM (łac. rationalis - rozsądny) to pogląd, wedle którego podstawowym narzędziem poznania jest
rozum.

MATERIALIZM (łac. materialis - dotyczący materii) to przekonanie, iż rzeczywistość ma charakter tylko fizyczny,
to znaczy istnieje jedynie to, co jest dostępne poznaniu zmysłowemu i da się określić w czasie i przestrzeni.

ATEIZM (gr. a-nie; theós - Bóg) to twierdzenie, że nie istnieją żaden Bóg, bóstwa ani bogowie, że nie ma takiej
żadnej rzeczywistości pozamaterialnej, a wszelkie religie są jedynie ludzkimi wytworami i zaspokajają niektóre
potrzeby emocjonalne człowieka.

DEIZM to przekonanie, że Bóg stworzył świat, nie ingeruje jednak w jego losy.

DENIS DIDEROT (czytaj: didero; 1713-1784) - słynny filozof i pisarz oświecenia, człowiek wszechstronnie
utalentowany, inspirujący i koordynujący prace nad Encyklopedia, jej wydawca i redaktor, autor wielu
zamieszczanych w niej haseł. Diderot był także twórcą powiastki filozoficznej Kubuś Fatalista i jego pan,
ośmieszającej metafizyczny determinizm (wedle którego boża opatrzność kieruje losami świata) i propagującej
racjonalny styl życia.

JEAN JACQUES ROUSSEAU (czytaj: żą żak ruso; 1712-1778)-filozof, jeden z encyklopedystów, pisarz, twórca
sentymentalizmu. Ten pochodzący z genewskiego ludu Szwajcar zyskał sławę, udzielając negatywnej odpowiedzi w
konkursie dotyczącym skutków postępu, ogłoszonym w 1749 r. przez akademię w Dijon. Rousseau nie podzielał wiary swych
współczesnych w zbawienne dla ludzkości efekty rozwoju cywilizacji. Głosił hasło „powrotu do natury", uznając, iż
najszczęśliwsi byli ludzie pierwotni, żyjący w zgodzie z przyrodą. Był autorem teorii „umowy społecznej", wedle
której społeczeństwo powstaje na drodze porozumienia określającego prawa i obowiązki obywateli. Ci, w zamian
za korzyści społeczne, dobrowolnie zrzekają się części swej wolności podporządkowują się władzy.