«Β ΙΒ Λ ΙΟ Θ Η Κ Η Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Η - Α Ν Ο ΙΚ Ο Δ Ο Μ Η Σ Η »

ΝΙΚΟΥ ΚΙΤΣΙΚΗ

Η
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ

ΕΚΔΟΤΗΣ
A Ρ Γ Υ Ρ Η Σ Π Λ ΓΙ A Ζ Η Σ Η Σ
ΑΘΗΝ' 1947
II Φ ΙΛΟΣΟΦ ΙΑ Τ Η Σ Ν Ε Ω Τ Ε Ρ Η Σ Φ Υ Σ ΙΚ Η Σ
 «ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΚΠΙΣΤΗΜΙ-Ι - ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ»

ΝΙΚΟΥ ΚΙΤΣΙΚΗ

Η
Φ ΙΛΟΣΟΦ ΙΑ

ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ

ΕΚΔΟΤΗ Σ
Α Ρ Γ Υ Ρ Η Σ ΠΑΠΑΖΡΙΣΗΣ
Α Θ Η Ν Α 1947
Copyright: TOY ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ - ΑΘΗΝΑ 1?47
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ή διαλεγμένη μά καθόλου εξαντλητική βιβλιογραφία στό

τέλος τής μελέτης μας, με τά ονόματα των συγγραφέων καί τούς
τίτλους των έργων, δίνει μιαν ιδέα για τη δραματική άναταραχή
των μεγαλύτερων επιστημονικών εγκεφάλων τής εποχής, γύρω άπό
πρωταρχικές άξιες τής επιστήμης καί τής φιλοσοφίας. Ή άνατα­
ραχή άρχισε νά γίνεται αισθητή ύστερα άπό τά καταπληκτικά
συμβάντα των τελευταίων δεκαετιών στήν περιοχή τής φυσικής,
συμβάντα πού εξακολουθούν νά εκδηλώνονται δλο καί βαθύτερα
συνταρακτικά, δλο και ριζικότερα άνατρεπτικά θεμελιακών άρ-
χών καί άντιλήψεων τής κλασικής φυσικής.
Ή άναταραχή αυτή, άν καί διάλυσε τή μεταφυσική μηχανι-
κιστική εικόνα τού σύμπαντος, φτιαγμένη καί συμπληρούμενη μέσα
στήν πάροδο τών νεωτέρων χρόνων άπό τούς διασημότερους φυσι­
κούς, μαθηματικούς καί φιλοσόφους, έφερε δμως στήν επιφάνεια
καί παλιούς ιδεολογικούς κόδμους, πού φανταζόμαστε δριστικά
θαμμένους, ξαναζωντάνεψε λησμονημένες φιλοσοφικές άντιλήψεις,
άναψε μυστικοπάθειες, θύμισε μεσαιωνικούς θρησκευτικούς έπι-
στημονικούς άγώνες, κλόνισε σέ μερικούς τήν πεποίθηση γιά τήν
άξία τής επιστήμης καί τήν ίκανότητά της νά γνωρίσει τήν εξωτε­
ρική πραγματικότητα, θόλωσε τήν κρυστάλλινη διαύγεια τής νομο­
τέλειας τών φυσικών φαινομένων, άλλά τό χειρότερο άπ’ δλα
προετοίμασε γόνιμο έδαφος γιά άνίερη
π ο λ ι τ ι κ ή ε κ μ ε τ ά λ λ ε υ σ η , κατάλληλο γιά τήν ευδοκί­
μηση κάθε προσπάθειας πνευματικής συσκότισης τού λαού.
Ή άναταραχή αυτή δέ συνεπήρε δλους τούς σοφούς τού
κόσμου. Πολλοί βρέθηκαν άρτια εξοπλισμένοι γιά τή νικηφόρα
άντιμετώπιση τής ιδεολογικής τρικυμίας και πέτυχαν νά επιβάλουν
το κύρος της επιστήμης αντίκρυ σέ κάθε απόπειρα άναστήλωσηζ
μεταφυσικών κοσμοθεωριών.
Ή μελέτη μας, ύστερα από μια πολύ σύντομη, αντικειμε­
νική, κριτική άναδρομή στις δυο τρεις κυριότερες φυσικοφιλοσο-
φικές κοσμοθεωρίες και γνωσιολογίες τών νεωτέρων χρόνων, από
τον Νεύτωνα καί τον Κάντ ως σήμερα, ύστερα από μια εκλαϊ­
κευμένη υπόμνηση τών σπουδαιότερων συμβάντων στην περιοχή
της φυσικής — εκείνων μόνο πού έχουν γνωσιολογική σημασία
και μάλιστα ανατρεπτική επίδραση— θά προσπαθήσει να συμβάλει
γιά τήν επαναφορά τής ηρεμίας στή διασαλευμένη τάξη μερικών
επιστημονικών συνειδήσεων καϊ νά αποκρούσει τον κίνδυνό πνευ­
ματικής άναρχίας, αγνωστικισμού, πραγματισμού, υπαρξισμού,
πού σημαίνουν ιδεολογική υποδούλωση στις δυνάμεις τής μυστι-
κοπάθειας, τού σκοταδισμού καϊ τής αντίδρασης.
Γιά τήν προσπάθεια αυτή διαθέτουμε ένα όπλο, δοκιμα­
σμένης πιά άποτελεσματικότητας από άλλους αγώνες σέ διαφορε­
τικές περιοχές, όπου νωρίτερα εμφανίσθηκε ό κίνδυνος.
Τό όπλο αυτό κα?^εΐται δ ι α λ ε κ τ ι κ ό ς υ λ ι σ μ ό ς .
ΆΟ-ήνα, Αύγουστος 1917
Ν. ΚΙΤΣΙΚΗΣ
Γενικός Γραμματέας τής Επιστημονικής Εταιρείας
Μελάτης Νεοελληνικών Προβλημάτων «’Επιστήμη—
’Ανοικοδόμηση» (ΕΠ - ΑΝ)

Τό περιεχόμενο της μελέτης, γύρω άπό τα

πιό πρωτότυπα σημεϊα της, άνακοινώθηκε συ­
νοπτικά σέ δυό όμιλίες τοΟ συγγραφέα, πού
όργανώδηκαν άπό τήν Εταιρεία «’Επιστήμη - ’Α­
νοικοδόμηση», στις 2 καί 9 ΜαΤου 1247.
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΜΧΙ'ΟΧ ΠΡΩΤΟ : Η ΧΥΓΧΡΟΝΙΙ ΕΙΙΙΧΤΜΜΙΙ ΚΛ1 Π ΜΕΤΑΨΥΧΙΚΗ

1. Γενικός κλονισμός τωναρχών τής κλασικήςφυσικής . —ελ. I

2. Ί Ι σημασία τής φυσικής γιά τή φιλοσοφία . . . > 4
ο. Τό μηχανικιστικό κοσμοείδωλο σε ίδεαλιστικά πλαίσια . > G
•1. Newton - L a p l a c e ................................................................ » U
5 K a n t ......................................................................................... > Μ
6. Χεοκαντιανοί, αγνωστικιστές, πιπειριοκριτικοι . . . >17
7. Mach - Ostwald · Poincare . . . >18
8. ' Υ λ ι σ μ ό ς ........................................................... >23
0. Xatura facit saltus. ΤΙ θεωρία των κβάντα . . . >24
10. Τα ά τ ο μ α ................................. >29
11. *11 ΐΐεωοία τής σχετικότητας . ................................ *3 0
12. ΊΙ σημασία των κατακτήσεων ................................ » 37

ΜΕΡΟΧ ΔΕΥΤΕΡΟ: II ΧΥΓΧΡΟΝΊΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ II ΔΙΛΛΕΚΤΙΚΙΙ

13. 'Ηράκλειτος - Ilcgel . . . . .......................................... >39
14. Marx - Kngels . . . . .......................................... >44
15. *0 διαλεκτικός υ λ ισ μ ό ς .......................................................... » 4S
16. Ί Ι σημερινή φυσική στύ φως τοΰδιαλεκτικού υλισμού. . . . »51
17. Τό κβάντο δράσης αιτία τής διατα ρα χής.................................................. >54
18. Τό σωμάτιο - κ ύ μ α ............................................................................................ >56
19. Αιτιότητα και α π ρ ο σ δ ιο ρ ισ τ ία ................................................................... >58
20. Γενίκευση των αμφιβολιών για την ισχύ τής αιτιοκρατίας. ΤΙ έλεύ-
ΐίερη β ο ύ λ η σ η ................................................................................... >61
21. Ί Ι ΙΙεση τού διαλεκτικού υλισμού.Ί Ι νευιτερηετεραρχία . . . >65
22. Μεταστοιχειώσεις >71
23. Ί Ι ενέργεια των άστρω ν........................................................................... >76
21. Τό χωροχρονικό συνεχές......................................................................... >77
25. Ί Ι σχετικότητα τής επιστημονικής γνώσης......................................... > S0
β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία ................................................................ f . . . >85
 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ

1. ΓΕΝΙΚΟΣ ΚΛΟΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ

'() γοργός ρυθμός των επιστημονικών καταχτήσεων, σταθερά επιτα­

χυνόμενο; σ ’ όλη τή διαδρομή του περασμένου αΙώνα, απόκτησε χειμαρ-
ρική μορφή στις τελευταίες του δεκαετίες, ώσότου ξέσπασε στην ιστορική
επανάσταση, που σημειώθηκε στις αρχές του εικοστού αιώνα καί άποτέλεσε
τό σημαντικότερο σταθμό του μακρού και ένδοξου δρόμου των φυσικών
επιστημών.
Οί επιστημονικές επαναστάσεις— όπως και οΐ κοινωνικές— είναι άλ­
ματα τής ιστορίας, που πραγματοποιούνται κι αυτές σύμφωνα μέ τους
νόμου; τής εξέλιξης, σαν πέρασμα από τις αργές ποσοτικές αλλαγές των
βαθμιαίων επιστημονικών καταχτήσεων σε γλήγορες καί ξαφνικές ποιοτικές
αλλαγές, ανατρεπτικές θεο>ριών και θεμελιακών αρχών τής επιστήμης, σαν
Εεσκέπασμα τών εσωτερικών αντιθέσεων τών θεω ριών, σά σύγκρουση των
αντίθετων πνευματικών ρευμάτων και επιστημονικών δυνάμεων απάνω στή
βάση τών αντιθέσεων αυτών. ΟΙ επιστημονικές επαναστάσεις δεν δφείλον-
ται σέ συσσιόρευση τυχαίων συμπτώσεων, ούτε είναι άποτέλεσμα τών ξα­
φνικών εκλάμψεων του πνεύματος μεγαλοφυών επιστημόνων* οφείλονται
στή συσσιορευση του κατάλληλου επιστημονικού υλικού, στήν προετοι­
μασία του επιστημονικού εδάφους επί χρόνια καί χρόνια, στήν αύξηση επι­
στημονικών καί ά λ λ ω ν αντιθέσεων, άνάμεσα στις όποιες δεν παίζουν
τό μικρότερο ρόλο οί άντιθέσεις που δημιουργοΰνται άπό τις κοινωνικές και
πολιτικές συνθήκες κάθε εποχής και άπό τα άπότοκα τών συνθηκών αυτών
φιλοσοφικά ρεύματα.
Γιατί ή επιστήμη, σά μια άπό τις εκδηλώσεις τής κοινωνικής ζωής,
δέν μπορεί νά μένει ξένη καί ανεπηρέαστη άπό τούς παράγοντες εκείνους
πού ρυθμίζουν τήν κοινωνική ζωή. Είναι βέβαιο εξάλλου, πώς ή αποκάλυψη
ορισμένων επιστημονικών αληθειών, πού γίνονται σήμερα αντικείμενο άντί-
1
 Μέρος Α'. Ή σύγχρονη έπιστήμη καί ή μεταφυσική

θετών ερμηνειών και δραματικών φιλοσοφικών άνιεγκλήσεο)ν, θά είχε δια­

φορετικό άντίκτνπο σ ’ άλλη εποχή, όπως έχει σήμερα διαφορετική φιλοσο­
φική τοποθέτηση οτή χώρα του σοσιαλισμοί’ από τις άλλες χώρες. Χρειά­
ζεται τό κατάλληλο περιβάλλον, τό Ιδεολογικά προετοιμασμένο ακροατήριο,
γιά να βρίσκουν απήχηση γνώμες, πώς ή έπιστήμη διατρέχει κρίση τήν
εποχή ακριβώς τών θριαμβευτικών επιτυχιών της, πώς είναι μάταιη κάθε
προσπάθεια γιά τή γνώση του εξωτερικού κόσμου τή στιγμή που μπαίνουμε
βαθιά στα άδυτα του μικρόκοσμου και του συμπαντος. Είναι απαραίτητο
νά άναζητηθεΐ ό λόγος γιά τον όποιο, πάλι σήμερα, επιδιώκουν μερικοί τήν
άναστήλωση μεταφυσικής κοσμοθεωρίας, τήν επάνοδο στήν πίστη, τή βύ­
θιση τών καινούργιων επιστημονικών καταχτήσεων μέσα στήν άχλύ μεσαιω­
νικής μυστικοπάθειας, ακριβώς δταν το φ ώ ς τής επιστημονικής αλήθειας
στέλνεται διεισδυτικό, αποκαλυπτικό απειροελάχιστων λεπτομερειών, προς
δλες τις κατευθύνσεις.
Ό κλονισμός τών αρχών τής κλασικής φυσικής καί ή ριζική τροπο­
ποίησή τους δχι μόνο δεν άποτέλεσε κρίση τής επιστήμης παρά αντίθετα
πλάτυνε καταπληκτικά τον όρίζοντά της, ενοποίησε αρμονικά τά συμπερά­
σματα της,, δυνάμιοσε τήν πεποίθηση γιά τή σ χ ε τ ι κ ή αξία τών θεω­
ριών της, που σημαίνει τόνωση τής προσπάθειας γιά τήν αδιάκοπη αναθε­
ώρηση και συμπ?.ήρωσή τους, με βάση τήν παρατήρηση του έξιυτερικοΰ κόσμου.
Ή επιστημονική επανάσταση τοΰ 1900, δχι μόνο δέ δικαιολογεί αμ­
φιβολία γιά τήν Ικανότητα τής επιστήμης νά γνωρίσει κάθε φορά καί σέ με­
γαλύτερη πληρότητα τήν εξωτερική αντικειμενική πραγματικότητα, δχι μόνο
δέν κλονίζει τήν πεποίθησή μας στη νομοτέλεια τοΰ φυσικού κόσμου, παρά
αντίθετα αποτελεί τή θριαμβευτική επιβεβαίωση τής φιλοσοφικής θεωρίας,
πού εχει. γιά βάσεις τήν αντικειμενική υπόσταση καί τή νομοτέλεια τοΰ έξο)-
τερικοΰ κόσμου, δηλαδή τής θεωρίας τοΰ διαλεκτικού υλισμού. Περισσότερο
άπό κάθε άλλο γεγονός τής Ιστορίας τών φυσικών επιστημών ή επανάσταση
αυτή, ύστερα άπό δσα πρρηγήθηκαν μέσα στον περασμένο αίό>να καί δσα
επακολούθησαν άπό το 1900 ίσαμε σήμερα, δηλαδή άπό τή μεγάλη
ήμερομηνία τής άνακοίνωσης τοΰ M a x P la n .k γιά τή θεωρία τών κβάντα,
πού ήρθε συνεπίκουρη στη θεωρία τής ραδιενέργειας καί τών μεταστοιχειώ­
σεων,.άπάνω στήν άνάπτυξη καί άρτιότερη διαμόρφωσή της, άκούμπησε
ύστερα από λίγα χρόνια στερεά στη θεωρία τής σχετικότητας τοΰ Einstein,
σέ |1ιά θεωρία πού άγκαλιάζει ολόκληρο τό φυσικό κόσμο, μικρόκοσμο καί
σόμπαν καί δημιουργεί τή μεγαλόπρεπη σύνθεση χρόνου, χώρου καί μαζών,
περισσότερο λέμε άπό κάθε άλλη περίπτωση ή πορεία αυτή τής επιστήμης
ήταν πορεία ξεκάθαρα διαλεκτική. Κ αί τά>ρα ή πρόσφατη συνταρακτική άνα-
κοίνωση τού επιφανούς ερευνητή τής κοσμικής ακτινοβολίας καθηγητή
B lackett στή «Βασιλική Βρεταννική Ε ταιρεία» γιά τον επαναστατικό τύπο
 1. Γενικός κλονισμός των αρχών της κλασικής φυσικής 3

τον που συνδέει τήν κλασική μηχανική (χώρους ομογενούς πεδίου) με τή μη­
χανική του Einstein (χώρους M in kow ski) έρχεται νά άποτελέσει τό επιστέ­
γασμα τής ανασύνθεσης σε αρμονικότερη ενότητα τής παλιάς θέσης προς τήν
αντίθεση που ξεπετάχτηκε, σύμφωνα μέ τό βασικό διαλεκτικό σχήμα.
'Ολόκληρος ό Ιθος αϊιυνας ετοίμασε τό εξαιρετικά γόνιμο έδαφος για
τήν ώρίμαση των συνθηκών καί τή συσσώρευση των όρων με άποκορύ-
φιοση τό ξέσπασμα τής ιστορικής καταιγίδας. Ό περίφημος Γάλλος μαθη­
ματικός Poincare, πού κλείνει τή σειρά των μεγάλων προεπαναστατικών
επιστημόνων, προαισθάνθηκε τήν τεράστια απειλή πού εμφανιζόταν στο
επιστημονικό οικοδόμημα. Στο βιβλίο του « ’Αξία τής επιστήμης» διάκρινε
«συμπτώματα σοβαρής κρίσης» στή φυσική καί αφιέρωσε ολόκληρο κεφά­
λαιο γι’ αυτή τήν κρίση. Ά ν καί δεν είχε ακόμα αντίληψη γιά τήν έκταση
των καταστροφών πού έφερε ή επανάσταση, εκδηλώνει ω στόσο τήν πεποί­
θηση ότι ή κρίση δεν περιορίζεται στα φαινόμενα του «ραδίου, του μεγάλου
αυτού επαναστάτη, πού κλονίζουν τήν αρχή τής διατήρησης τής ενέργειας»
άλλα ότι καί «οΐ άλλες θεμελιακές αρχές βρίσκονται σέ κίνδυνο». «Κ αί ή
αρχή τού Lavoisier ή ή αρχή τής διατήρησης τής ύλης υπονομεύεται».
«Μ προστά μας είναι τά ερείπια των παλαιών αρχών τής φυσικής, ή γενική
συντριβή των αρχών» *.
*0 πιο χαρακτηριστικός αντιπρόσωπος τής παλιάς φυσικής στο τέλος
τού περασμένου αιώνα ήταν ό μεγάλος W illia m T h om son Λόρδος K elvin
(IS lM - l ‘.)07). Κήρυττε ότι επιστημονικές κατακτήσεις σάν τήν ανακάλυψη
τού πλανήτη ΓΙοσειδώνα από τον L eV errier, τή φασματοσκοπική ανάλυση
πού προχωρούσε στήν έρευνα τής χημικής σύστασης τών ούρανίιυν σωμ άτων,
τήν ταύτιση φωτός και ηλεκτρισμού από τον M axw ell, τή θεμελίιοση τής
θερμοδυναμικής πού ένωνε τον κόσμο κάτω από τό σύμβολο τής ενέργειας,
αποτελούσαν τήν αποθέωση τού μηχανικισμού. Στο τέλος, έλεγε, δεν υπάρχει
στον κόσμο, παρά ένα είδος ενέργειας, ή μηχανική ενέργεια, που μέ τους
μετασχηματισμούς της δημιουργεί τις άλλες ενέργειες. Ό Λόρδος K elvin
δέν κήρυττε μόνο τό μηχανικισμό, παρά κατασκεύαζε καί πρότυπα γιά νά
πείσει τούς σκεπτικιστές γιά τις μηχανικιστικές του θεωρίες. Λοιπόν αυτός ό
απόστολος τού μηχανικιστικού υλισμού, στο τέλος τής μακρόχρονης καί έν­
δοξης ζωής του, σέ μιά συνάθροιση τής British Association αναγκάσθηκε
νά διαπιστώσει μέ λύπη, π<ί>ς «ή ομορφιά καί ή διαύγεια τής θεο)ρίας που
βλέπει τή θερμότητα καί τό φ ώ ς σάν κίνηση επισκιάσθηκε προς τό παρόν
από δύο σύννεφα». Αυτά τά σύννεφα ήταν ή κατάρρευση τής υπόστασης
τού αιθέρα καί τά κβάντα.

* Henri Poincare, <L,a valeur de la science*, 1906 σελ. 180. Βλ. ολόκληρο
τό κεφάλαιο V III.
4 Μέρος Λ'. Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή μεταφυσική

Μά ή συντριπτική θύελλα πού ξέσπασε πάνω στο μηχανικισμό και

τήν παλιά φυσική δεν περιορίστηκε στα δύο σύννεφα τού Λόρδου K elvin .
Σήμερα, άνασκοπώντας τά επιστημονικά γεγονότα των τελευταίων
πενήντα χρόνων, μπορούμε νά πούμε δτι, είναι δύσκολο νά βρεθεί σ ’ όλη τή
μεγάλη διαδρομή τής ιστορίας τής επιστήμης μιά τόσο ριζική αλλαγή των
επιστημονικών βάσεων μέ τόσο γόνιμα αποτελέσματα γιά τή γενική πρόοδο
τής ανθρωπότητας, σάν κι αυτή πού εξακολουθητικά σημειιυνεται στήν
περιοχή τής φυσικής, μέ άμεση επίδραση στις περιοχές των άλλων επιστη­
μών, μέ καθολική ανασκευή τών αρχών τής κλασικής γνωσιολογίας.

2. Η ΣΗΜΛΣΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Πρέπει νά τονισθει πώς ή φυσική είχε πάντα εξαιρετική σημασία γιά

τή φιλοσοφία. Ό λόγος οφείλεται στήν τάση τής άνθριύπινης νόησης γιά
γενικοποίηση καί ενότητα μά καί στήν όλότελα ιδιαίτερη θέση πού κα­
τέχει ή φυσική μέσα στον κύκλο τών επιστημών, ώστε απ’ αυτήν νά ξεκι­
νούν τά μεγάλα καί γενικά μηνύματα γιά τήν άναθεόΐρηση τής κοσμοθεω­
ρίας μας. Ό φυσικός δεν ικανοποιείται από τή γνώση μόνο ορισμένων φαι­
νομένων και από τήν εξέταση τής μεταξύ τους σχέσης, παρά επιζητεί νά
καταλήξει σέ κοσμοθεωρία, όπου τά χωριστά μέρη, πού δέ συνδέονται παρά
χαλαρά μεταξύ τους, νά συγχωνευθούν σέ όργανικότερη ενότητα.
Ή σημασία τής φυσικής γιά τή φιλοσοφία δέν έλαττιύνει τή σημασία
άλλων παραγόντων, όπως λόγου χάρη τών κοινωνικών συνθηκών, πού οπωσ­
δήποτε έχουν πρωταρχικό ρόλο στή μόρφωση γνωσιολογίας καί γενικότερα
κοσμοθεωρίας. Μά ή πρόοδος τών επιστημών γενικά,— κοσμολογίας, χημείας,
βιολογίας, ψυχολογίας— τής φυσικής Ιδιαίτερα, βοήθησε πάντα στήν ανά­
πτυξη φιλοσοφικών απόψεων, πού μπορεί νά είχαν τή ρίζα τους στή δια­
μόρφωση τών κοινωνικών συνθηκών.
Ή σημασία τής φυσικής γιά τή φιλοσοφία έγινε ακόμα μεγαλύτερη
στή σύγχρονη Ιποχή, ύστερα από τήν επανάσταση πού άλλαξε τό ρυθμό καί
τον προσανατολισμό τής φυσικής επιστήμης, πού άλλαξε αρχές, πρώτες
έννοιες καί υποθέσεις θεωρούμενες στις αρχές τού αιώνα σάν ακλόνητα θε­
μέλια τής ύπαρξής τη ς.. ·
Μιά ζωηρή μάχη δίνεται σήμερα στο θεωρητικό επιστημονικό επί"
πεδο, μέ σοβαρότατο αντίκτυπο στο κοινωνικό, στο θρησκευτικό, στο πολι­
τικό επίπεδο. Επιστημονικές θειυρίες τής νεοπερης φυσικής γίνονται αντι­
κείμενο εκμετάλλευσης, πού μολύνει τήν αγνότητα τής επιστημονικής σκέ­
ψης. Καθηγητές καί λογοτέχνες υποβάλλονται σέ ανήκουστο εκβιασμό, πού
 2. Ή σημασία της φυσικής για τή φιλοσοφία

ενθυμίζει καθολικό μεσαίωνα, για νά υπογράψουν διακηρύξεις1·'5 και νά

ομολογήσουν πεποιθήσεις αντίθετες στην επιστημονική τους αξιοπρέπεια,
εργάτες τής επιστήμης καί τής τέχνης επιστρατεύονται για τή δημιουργία
ιδεολογικού μετώπου, που έχει σκοπό νά αποκρούσει τό φοβερό κίνδυνο τής
επιστημονικής ά?,ήθειας για τό καθεστώς τής κοινωνικής άδικίας καί του
σκοταδισμοί’. Συνεχίζεται ή τακτική των φασιστικών καθεστόίτων, πού δέ
δίστασαν νά κηρυξουν σε διωγμό μεγάλους ερευνητές, νά άναδείξουν
άλλους απολογητές τού δόγματος τής βίας, γιά νά κάνουν έτσι τήν Ιπιστήμη
υπηρέτη των ανόσιων σκοπών τους. Ή απελπισμένη προσπάθεια αναβίωσης
τών καθεστώτίυν αυτών όχι μόνο διατήρησε στήν πρώτη γραμμή τά παλιά
στελέχη τής πνευματικής αντίδρασης καί τού επιστημονικού δοσιλογισμοϋ,
μά επιδίωξε— όχι χωρίς κάποια επιτυχία— νά παρασύρει καί καινούργια γιά
τήν ανασύνταξη τού αντιδραστικού ιδεολογικού μετώπου. Ή πνευματική»
ηθική καί ιδεολογική κρίση ήρθε σύμμαχος τής βιοτικής έκμηδένισης τών
επιστημόνων. 'Υπάρχει ανάγκη νά ξεπερασθεΐ αυτή ή κρίση, νά εξαφανι-
σθούν τά αποτελέσματα τής πνευματικής τρομοκρατίας, νάάκουσθειτό σάλπι­
σμα τού άγιυνα γιά τήν απολύτρωση τής επιστημονικής σκέψης από τά
δεσμά τής πνευματικής δουλείας, γιά μιάν ήρωϊκή έξοδο από τον άποπνι-
κτικό κύκλο τής βαριάς σκοτεινής μεσαιωνικής ατμόσφαιρας στο φ ώ ς τής
επιστημονικής αλήθειας.
Στον αγώνα αυτόν έχουν υποχρέωση νά πάρουν μέρος όλες οί προο­
δευτικές επιστημονικές δυνάμεις τού Τόπου. Ε μ είς θά περιορισθούμε στη
φυσική καί θά εξετάσουμε τή σημασία τών προόδων της γιά τή φιλοσοφία.
Θ ά εμφανίσουμε στή μελέτη μας τις δύο όψεις τού μεγάλου γνωσιολογικού
προβλήματος, πού πήρε τεράστιες διαστάσεις ύστερα από τήν επανάσταση
τού εικοστού αιώνα στις φυσικές επιστήμες. ’Άλλοι επιστήμονες θ ά έπρεπε νά
συνεχίσουν τήν έρευνα καί νά εξετάσουν στο πρίσμα τής φιλοσοφίας τις
προόδους τών μαθηματικών, τής κοσμολογίας, καθώς καί τών επιστημών
τής ζωής, δηλαδή τής βιολογίας, τής ψυχολογίας, τών κοινωνικών φαινομέ­
νων. ’ Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει νά δοθεί στήν εξέταση τών προόδων τής
βιολογίας. Χρονολογικά θά έπρεπε νά μπει πρώτη ή βιολογία, γιατί προηγή-
θηκε στά τελευταία εκατό χρόνια σε έπαναστατικότητα με τή θεμελίωση τής
ιστορίας τού ζωικού καί φυσικού κόσμου απάνω στή θεωρία τής εξέλιξης, πού
κατάφερε καίριο πλήγμα στις μεταφυσικές καί θεοκρατικές αντιλήψεις. Μ ά

* Βλ. Διακήρυξις τής Χριστιανικής Ένώσεως ’ Επιστημόνων, «Ακτίνες», Χρι­

στούγεννα ίί)46.—Ν. Ζαχαριαδη, Το Ιδεολογικά μέτωπο, cΚομμουνιστική ' Επιθεώ­
ρηση» άρ. 2, 1-2*1947, σελ. 53.— Πέτρου Χάρη, Προβλήματα κι* ερωτήματα, «Νέα
Εστία», Ά ρ . 468 καί 473, 1 - 1 -4 7 έως 1 5 - 3 - 4 7 .— Κ. Βρεττοΰ, Χριστιανική άπο-,
λογητική τής καπιταλιστικής παρακμής, «Σοσιαλιστική ’Επιθεώρηση», άρ. 2 —3, 4»
1947.— Τοϋ ίδιου, ’Επιστήμη καί θρησκεία, «Σοσ. Έ πιθ.», 6— 7, 1947.
6 Μέρος Α'. Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή μεταφυσική

ή έναρξη μέ τή φυσική είναι δικαιολογημένη γιά όσα εΐ παμε παραπάνω και

γιατί άπ’ αυτή ξεκίνησε τό κύμα τής τελευταίας επανάστασης, περισσότερο
ανατρεπτικής, από κάθε άλλη.

3. ΤΟ ΜΗΧΔΝΙΚΙΣΤΙΚΟ ΚΟΣΜΟΕΙΔΩΛΟ ΣΕ ΙΔΕΑΛΙΣΤΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ

Ή επιστημονική επανάσταση του εικοστού αιώνα στην περιοχή τής

φυσικής χαρακτηρίζεται κυρίως από τήν ο ρ ι σ τ ι κ ή κ α τ ά λ υ σ η μ ι ά ;
μ η χ α ν ι κ ι σ τ ι κ ή ς ε Ι κ ό ν α ς τ ο ΰ σ ν μ π ά ν ι ο ς, τοΰ μηχανι-
κιστικοΰ κοσμοειδώλου, που σιγά σιγά από τήν εποχή τοΰ Αναξίμανδρου, τοΰ
Λευκίππου, του Δημόκριτου, τοΰ Επικούρου, τοΰ ’ Αρχιμήδη, άρχισε νά
διαφαίνεται στη συνείδηση των ερευνητών μά που πήρε τήν ολοκληρωτική
του σύνθεση, τή μορφολογική του αρτιότητα και τή λογική του θεμελίωση,
.χάρη στους μεγάλους μαθηιιατικοΰς καί φυσικούς των νειοτέριυν χρόνων, τό
Γαλιλαίο, τό Νεύτωνα, τό Laplace, τό Faraday, τό M axwell, τόν Helm
holtz. τόν K elvin , τό R ayleigh, τόν Poincare. ΤΙ μηχανικιστική αντί­
ληψη θεωρούσε τά φυσικά φαινόμενα αποτελέσματα τής κίνησης αμετά­
βλητων μαζών στον τριδιάστατο χώρο τοΰ Ευκλείδη. Γενικά ό μηχανισμός
αυτός άποτελείτο από δύο μέρη : τό χώρο και τις κινούμενες μάζες. ’Έ τσι
δ/ΛΧ τά φαινόμενα τοΰ σύμπαντος, τόσο τοΰ μικρόκοσμου, δσο καί τοΰ μα­
κρόκοσμου, φαινόμενα πού άναφέρονται σέ σοηιατίδια εξαιρετικά μικρά,
τόσο μικρά ώστε χρειάζονται χιλιάδες δισεκατομμύρια γιά νά άποτελέσουν
•έναν κόκκο ορατό μέ Ισχυρότατο μικροσκόπιο, ή εξαιρετικά μεγάλα όπως
τ’ αστέρια, φαινόμενα πού σχετίζονται μέ ταχύτητες πολύ μικρές ή τεράστιες
σάν τήν ταχύτητα τοΰ φωτός, φαινόμενα στά όποια μετρούμε αποστάσεις
μεταξύ σωματιδίων τόσο μικρές, ώστε γράφονται μέ κλάσματα τοΰ χιλιο­
στού δπ ουό παρονομαστής είναι ή μονάδα ακολουθημένη από πολλές δεκάδες
μηδενικά, ή αποστάσεις τόσο μεγάλες ώστε νά χρειάζεται τό φ ω ς πολλά εκα­
τομμύρια χρόνια γιά νά τις διατρέξει, δλα λέμε , τά φαινόμενα αυτά ήταν,
γιά τούς περισσότερους επιστήμονες τοΰ 1900, μηχανικιστικές εκδηλώσεις μέ
καθορισμένη νομοτέλεια.
Ή βαθμιαία διάρθρω ση καί τελειοποίηση τοΰ μηχανικιστικοΰ κοσμο­
ειδώλου από τούς φυσικούς επιστήμονες είχε παράλληλη εκδήλωση τήν ανά­
πτυξη καί τήν επικράτηση γιά κάμποσους αιώνες τών ιδεαλιστικών φιλοσο­
φικών συστημάτων πού έχουν χαρακτηριστικούς σταθμούς τά ονόματα τοΰ
D escartes, τού Leibniz, τοΰ K ant, τοΰ F ich te, τοΰ Schelling, τελευταία
τοΰ Cohen, τοΰ James κα'ι τοΰ Bergson. Ή φιλοσοφία τοΰ H egel πήρε ξε-
χωριστή θέση στήν Ιστορία τής φιλοσοφίας, γιατί άποτέλεσε τό ξεκίνημα καί
τή βάση τής σημερινής διαλεκτικής.
 3. Ί ο μηχανικιοπκό κοσμοείδωλο σέ Ιδεαλιστιχά πλαίσια

Ή επικράτηση των ϊδεαλιστικών φιλοσοφιών, D escartes, L eib n iz,

K ant δέν ήταν μόνο σύνδρομο φαινόμενο τής βαθμιαίας διάρθρωσης του
μηχανικιστικοϋ κοσμοειδώλου, άλλα π ρ ' ι ν ά π9 ο λ α ά π ο τ έ λ ε σ μ α
τ ώ ν τ ό τ ε κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν σ υ ν θ η κ ώ ν. Μά ό σκοπός τής μελέ­
της μας είναι νά εξετάσουμε την αλληλεπίδραση φυσικών και φιλοσοφικών
αναλήψεων. Και γι’ αυτό δίνουμε ιδιαίτερη σημασία στην εξέλιξη των θ εω ­
ριών τής φυσικής, χωρίς όμως νά τις θεωρούμε πρωταρχικές στη μόρφωση
τών φιλοσοφικών αντιλήψεων κάθε εποχής.
Ξεχίυριστή θέση ανάμεσα στις Ιδεαλιστικές φιλοσοφίες έχει ή '/ν ο μ ο ­
λογία τοΰ Kant, γιατί επεξεργάστηκε τα πλαίσια του ειδοίλου, δηλαδή κάτά-
στριοσε τους βασικούς νόμους τής νόησης— μεταξύ αυτών τό νόμο τής αΐτιό-
η,τας— απαραίτητους κατά τον Kant γιά τό σχηματισμό τοΰ ειδώλου, και
καθόρισε τους εποπτικούς τόπους τής αίσθησης, χώοο και χρόνο, όπου ένα-
μιζε ότι τό είδωλο έπρεπε αναγκαστικά νά χυθεΐ. Ή συνέχιση τών επιστημο­
νικών καταχτήσεων μέ κύριο όπλο την πειραματική έρευνα, μέσα σέ ανά­
λογο περιβάλλον κοινωνικών συνθηκών, είχε αργότερα γιά εξελικτικό άπο­
τέλεσμα: 'Από τή μια μεριά τήν αγοραία υλιστική αντίληψη τοΰ φυσικοΰ
κόσμου και τής ζωής' έτσι, ή γνωσιολογία απόκτησε υλιστική βάση,
όίχω; όμως νά ξεκόψει, από τους δεσμούς της μέ τή μεταφυσική. Ά π ό τήν
άλλη μεριά γέννησε τον αγνωστικισμό καί έμπειριοκριτικισμό τώ ν A ven a-
rius καί Mach καί τους μονωτικούς έξτρεμισμοΰς τοΰ βιολόγου H aeckel
καί τοΰ ένεργειολύγου χημικού Ostwald.
Μά οί προσπάθειες αυτές γνωσιολογικής ενοποίησης τών συμπερα­
σμάτων τής πειραματικής έρευνας καί τών θεωριών τής επιστήμης τοΰ
1ίΚ)0 ίεπεράστηκαν γιά νά δώσουν θέση στο διαλεκτικό υλισμό, πού τόσο,
σά γνωσιολογία όσο καί σαν επιστημονική μεθοδολογία, άνταποκρίθηκε μέ
απόλυτη επάρκεια, όχι μόνο στήν κλασική φυσική, πού— ότι καί αν λένε—
παραμένει, χωρίς σοβαρές άβαρίες, μέσα στά όρια τοΰ α ί σ θ η τ ο ν κόσμου,
αλλά καί στις απαιτήσεις τής νεώτερης φυσικής, πού άσχολεϊται κυρία μέ
τά φαινόμενα τοΰ μικρόκοσμου καί τοΰ συμπαντος.
Ό E ngels στον πρόλογο τοΰ «A n ti-D iih rin g » *, γράφει : «Σ τή
φύση, ανάμεσα στή σύγχυση που προκαλοΰν οί ατέλειωτες μεταβολές, επι­
κρατούν οί ίδιοι νόμοι τής διαλεκτικής κίνησης, πού δεσπόζουν στήν ιστο­
ρία, απάνω άπό τά φαινομενικά τυχαία γεγονότα». Ό φυσικός κόσμος άπο-
τελεί οργανωμένο σύνολο, τοΰ οποίου όλα τά μέρη επιδρούν κατά κάποιο
τρόπο τό ένα στό άλλο. ‘ Υπάρχει ενότητα, τής όποιας τή σημασία το­
νίζει ή θεωρία τοΰ E instein. ‘Έ να φαινόμενο δέν μπορεί νά εξηγηθεί
σ ’ όλη του τήν έκταση παρά σέ συσχέτιση μέ τά άλλα φαινόμενα, δηλαδή'

Ι$λ. Ηιβλιογραφυι.
 Μέρος Λ'. Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή μεταφυσική

δεν πρέπει νά απομονωθεί και νά απλοποιηθεί δπως γίνεται στα εργαστή­

ρια από τους οπαδούς τής κλασικής φυσικής.
Γενικά στην ανάπτυξή του ό υλισμός στηρίχθηκε στην επιστήμη, ιδιαί­
τερα στις.φυσικές επιστήμες. *0 υλισμός αποδείχθηκε, κατά κανόνα, ή κοσμο­
θεωρία των πρωτοπόρων κοινιονικών τάξεων πού παλεύουν για την πρόοδο,
πού έχουν συμφέρον για την ανάπτυξη τής επιστήμης. Ό υλισμός δεν είναι
μόνο συνισταμένη φιλοσοφικών άντιλήψειον των τελευταίων χρόνιον. Εχει
τίς ρίζες του βαθιά στην ιστορία τής φιλοσοφίας. Ιδιαίτερη θέση κατέχουν
στην ιστορία οί Γάλλοι υλιστές τού 18ου αιώνα Eam ettrie, Holbacli,
D iderot, H elvetiu s, πού γενίκευσαν τις επιτυχίες των φυσικών επιστημών
τον 17ου καί 18ου αιώνα. Μά ό γαλλικός υλισμός δεν ξέφυγε από τά πλαί­
σια τού μεταφυσικού υλισμού, τής μηχανικιστικής αντίληψης. Τό ξεκαθάρι-
σμα τού υλισμού από μεταφυσικές αντιλήψεις έγινε από τούς Marx καί
E n gels πού, δπιος θά δούμε στο δεύτερο μέρος τής μελέτης, θεμελίωσαν τύ
διαλεκτικό υλισμό, σαν επιστημονική μεθοδολογία, γνωσιολογία καί φιλοσο"
φική κοσμοθεωρία.
Ό διαλεκτικός υλισμός άπόδειξε ότι κινούμενες καί άφθαρτες μάζες
δεν είναι ή μοναδική δυνατή μορφή τής ύλης καί ό μηχανικιστικός υλι­
σμός, πού παραδέχεται όποιαδήποτε άφθαρτα στοιχεία, είναι μεταφυσικός
υλισμός.
Έ ν α από τά πιό έντονα χαρακτηριστικά τής νεώτερης φυσικής είναι
ακριβώς ή έπιβεβαίιοση, ύστερα από πενήντα χρόνια, τής μεγάλης αυτής
γνωσιολογικής αρχής, πού τήν ξεχωρίζει από τήν παλιά κλασική φυσική.
Μας φαίνεται σήμερα ίσω ς σάν αυτονόητο νά λέμε, γιατί χωρίς νά τό ξέ­
ρουμε συνηθίσαμε στη διαλεκτική κίνηση των ιδεών, ότι ο κόσμος βρίσκε­
ται σε διαρκή κίνηση, εξέλιξη, γέννηση καί θάνατο. Μά αν ανοίξουμε τό
πρώτο βιβλίο τής κλασικής φυσικής, τής κλασικής χημείας, τής κλασικής
μηχανικής ή τής κλασικής κοσμολογίας, θ ά ΐδούμε ότι ό κόσμος συγκροτεί­
ται από σταθερούς απλανείς αστέρες, από πλανητικά συστήματα όπου οί
πλανήτες κάνουν στήν αιωνιότητα τίς ίδιες κινήσεις, από χημικά στοιχεία
αμετάβλητα καί όλότελα διαφορετικά μεταξύ τους. Θά βρούμε μέσα στά
συγγράμματα πού έχουν χρονολογία έκδοσης πριν από τύ 1900 νόμους
σ υ ν τ η ρ η τ ι κ ο ύ ς, τής ύλης, τής ενέργειας, τής μάζας, των χημικών
στοιχείων, νόμους πού, ύστερα από επικράτηση αίιυνων, είχαν δημιουργή­
σει στούς φυσικούς τήν πεποίθηση πό)ς αποτελούν ακλόνητα στηρίγματα τής
επιστήμης. Ή νεοίτερη φυσική στη θέση των συντηρητικών νόμων έβαλε
τούς ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ο ύ ς νόμους, πού αποτελούν μια καθολική επαλή­
θευση τής βασικής αρχής τού διαλεκτικού υλισμού, ότι « ό φυσικός κόσμος
— δπως ό κόσμος τών ζωντανών δντων καί τής άνθρόίπινης ιστορίας— βρί-
 •1. Newton - I.aplacc 9

σκεται σέ πορεία γένεσης και εξαφάνισης, σε άκατάπαυστη ροή, σε συνεχή

κίνηση και μεταβολή» (E ngels).
ΤΙ νεώτεοη φυσική βρίσκει τή μεγάλη της δικαίιυση στο διαλεκτικό
υλισμό. Ντο φώ ς τοΰ διαλεκτικού υλισμόν τό ναυάγιο τών υλιστικών φιλο­
σοφικών αντιλήψεων, ή κρίση τής επιστήμης, ή αναζήτηση καταφυγίίον σέ
μεταφυσικές ακρώρειες, άποδείχτηκαν νοσηροί έκτροχιασμοι μιας παροδικής
αλλοφροσύνης επιστημόνων και φιλοσόφων. Τό τραίνο τής επιστημονικής
προόδου ξαναπήρε πάλι, αυξημένη μάλιστα, την ίλιγγιώδη ταχύτητά του, μέ
ασφαλή οδηγό, μοναδικό αυτή τή φορά, τό διαλεκτικό υλισμό.
Τό συμπέρασμα αυτό βγαίνει ξεκάθαρο, αν σέ μια σύντομη κριτική
ανασκόπηση τής ιστορίας τών φυσικοφιλοσοφικών ιδεών τών νεωτέρων χρό­
νων, φέρουμε τις ιδέες αυτές σέ αντιπαράσταση μέ τις πρόσφατες επιστημο­
νικές κατακτήσεις. Τό σκοπό αυτό ί)ά έπιδκόξουμε στα επόμενα κεφάλαια
τής μελέτης μας αναλύοντας μέ αντικειμενικότητα σκέψεις, ιδέες και επιστη-
11 ον ικα πορ ίσματα.

4. NEWTON - LAPLACE
/

ΤΙ κλασική φυσική, πιστή στήν καρτεσιανή κοσμοθεωρία, έδειχνε, για

τους περισσότερους φυσικούς στα τέλη τοΰ περασμένου αιώνα, τον κόσμο
όμοιο μέ ένα πελιόοιο μηχανισμό που μπορούσε να περιγράφει μέ απόλυτη
ακρίβεια, χάρη στήν τοποθέτηση τών μερών του στο χώρο και τών μεταβο­
λών του στό χρόνο. Ί Ι πορεία τοΰ μηχανισμού διαγραφόταν μέ ασφάλεια,
όταν υπήρχαν αρκετά στοιχεία τής αρχικής του κατάστασης. Ό χώρος και
ό χρόνος αποτελούσαν άκαμπτα πλαίσια, όπου τά γεγονότα μπορούσαν νά
βρουν στατική τοποθέτηση, άσχετη από τή δυναμική-τους κατάσταση. Ό
κόσμος αυτός, για άλλους ήταν πνευματικό δημιούργημα, για άλλους είχε
αντικειμενική οντότητα μα όχι προσιτή στό υποκείμενο.
Ό Νεύτων (16-40— 1727) στό κλασικό του τρίτομο έργο P h iloso-
pliiae naturalis principia niathem atica, L ondini (1686), διατυπώνει τούς
θεμελιώδεις νόμους τής κίνησης, αποδείχνει ότι ή βαρύτητα κα! οί κινή­
σεις τών πλανητών είναι αποτελέσματα τής ίδιας αιτίας.
Εις τό scholium generate μέ τό όποιο τελειοόνει τό έργο, ό "Αγγλος
Φυσικός προσθέτει: «Ε ξή γ η σ α ω ς τώρα τά ουράνια φαινόμενα κα! τά φαινό­
μενα τής παλίρροιας μέ τή δυναιιη τής βαρύτητας, μά δεν αναζήτησα τά αί­
τια τής ίδιας τής βαρύτητας. Δεν κατόρθωσα ακόμα νά βγάλω από τά φαι­
νόμενα αυτά τό «γιατί» τής ιδιότητας πού καλείται βαρύτητα κα! δέ θέλω
νά κατασκευάσω υποθέσεις (H ypotheses non fin go). Κάθε τ! πού δεν πη-
10 Μέρος Λ*. Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή μεταφυσική

γάζει από τα φαινόμενα είναι μια υπόθεση, και υποθέσεις— μεταφυσικές,

φυσικές, μηχανικές η έξωκοσμικές— δέν έχουν θέση στην π ε ι ρ α μ α τ ι κ ή
φ ι λ ο σ ο φ ί α . Στη φιλοσοφία αυτή οί π ρ ο τ ά σ ε ι ς βγαίνουν από τά
φ α ι ν ό μ ε ν α και μέ την επαγωγή καταλήγουμε νά τους δίνουμε γενική
σημασία. 'Έ τσι γνωρίσαμε τό αδιαχώρητο, την κινητικότητα και τή δύ­
ναμη* τους νόμους τής κίνησης καί τους νόμους τής βαρύτητας. Μάς αρκεί
νά ξέρουμε ότι ή βαρύτητα υπάρχει, ότι δρά σύμφωνα μέ τούς νόμους πού
εκθέσαμε καί ότι είναι μάλιστα σέ θέση νά εξηγήσει όλες τις κινήσεις των
ουρανίων σωμάτιον καί τής θάλασσας». Ή μηχανικιστική αντίληψη είναι
πρόδηλη. Α μ έσ ω ς ύστερα ό Νευτιον επιχειρεί νά συμπληρο'ισει τήν εξή­
γηση πού δίνει, υποστηρίζοντας τήν πιθανή ύπαρξη πνεύματος ή «αιθέρα»
εξαιρετικά λεπτεπίλεπτου, πού μπαίνει ατά στερεά σοίματα καί κρύβεται στην
ουσία τους. Χάρη στη μεσολάβηση τού αιθέρα τά μόρια των σωμάτιον έλ-
κονται αμοιβαία. "Ενα βήμα πιο αποφασιστικό γιά τή μηχανικιστική
εξήγηση γίνεται στο έργο τού Νεύτωνα, « ’ Οπτική» (1704)*. Στύ έργο
αυτό αναπτύσσεται ή Οειορία τής σωματιδιακής εκπομπής τού φωτός. Γενι­
κά ή σκέψη τού Νεύτιονα προσδένεται στή μηχανικιστική εξήγηση μέ βάση
«τά πραγματικά αίτια». Εκφράζεται μέ τόν ακόλουθο τρόπο : «Λεν πρέπει
νά δεχθούμε στά φυσικά αντικείμενα περισσότερα αίτια από όσα είναι αναγ­
καία γιά τήν εξήγηση των φαινομένων. Οί φιλόσοφοι υποστηρίζουν ότι ή
φύση δεν κάνει τίποτα χωρίς λόγο, καί θά ήταν ζημία νά βάλει σέ εφαρ­
μογή μεγαλύτερο αριθμό αιτίων γιά νά πραγματοποιήσει εκείνο πού θά
απορούσε νά πετύχει μέ μικρότερο αριθμό. Ί I «ρύση είναι απλή καί δέν
ξοδεύεται σέ περιττά αίτια».
«Φυσικά αποτελέσματα τού ίδιοι» είδους οφείλουν νά αντιστοιχούν σέ
όμοια αίτια. 'Έτσι, συμβαίνει μέ τήν αναπνοή τού άνθρο'ιπου ή τού ζώου,
μέ τήν πτώση μιας πέτρας στήν Κύριίιπη ή στήν ’ Αμερική, μέ τήν άνά-
κλαση τού φωτός στή γή ή στούς άλλους πλανήτες».
Στύ «Philosopliiae naturalis priucipia m athem atical, ό Νεύτων
δίνει τούς περίφημους ορισμούς του γιά τό χρόνο καί χώρο μέ τά ακόλουθα
λόγια :
« Ό χρόνος, ό απόλυτος, ό αληθινός καί μαθηματικός, καθ’ εαυτόν
καί από τή φύση του, δέν έχει σχέση μέ κάτι εξωτερικό, ρέει ομαλά καί
ονομάζεται αλλιώς διάρκεια’ ό σχετικός, φαινομενικός καί κοινός χρόνος
αποτελεί αισθητό καί— χάρη στήν κίνηση— κάποιο εξωτερικό μέτρο τής
διάρκειας (είτε σωστό, είτε άνισο) πού χρησιμοποιείται στή θέση τού άλη-
θινού χρόνου σαν ώρα, ήμερα, μήνας, χρόνος».

* Optics or a T reatise'of the Reflections, Refractions, Inflections and

colours of light Π7<>4).
 4. Newton - Laplace XI

« Ό απόλυτος χώρος, από τή φύση του, χωρίς σχέση μέ κάτι εξωτε­

ρικό, μένει πάντα όμοιος και ακίνητος. Ό σχετικός αποτελεί μέτρο του
απόλυτου χώρου. Τό ίδιο συμβαίνει για όποιαδηποτε κινητή διάσταση, που
ορίζεται μέ τή βοήθεια των αισθήσεων από τή θέση της σχετικά μέ τα σ ώ ­
ματα και που κοινά χρησιμοποιείται στή θέση τον ακίνητοι» χώρον, κα­
θ ώ ς ή διάσταση υπόγειου, εναέριον ή ουράνιου χοίρον που ορίζεται από
τή θέση της προς τή γη» *.
« ’ Απόλυτη κίνηση είναι ή μεταφορά των σωμάτοιν από μιά απόλυτη
σ ’ άλλη απόλυτη θέση, σχετική κίνηση ή μεταφορά από σχετική σέ σχετική
θέση. Είναι πιθανό νά μην υπάρχει κίνηση εντελώς ομοιόμορφη που νά
μπορεί νά χρησιμεύσει γιά μέτρο του χρόνου, είναι δηλαδή ενδεχόμενο όλες
οί κινήσεις νά επιταχυνουνται ή νά έπιβραδυνουνται, ενώ δεν μπορεί νά αλ­
λάξει ό ρυθμός του απόλυτου χρόνου. Ό μ οια είναι νοητό νά μήν υπάρχει
σώμα σέ ηρεμία γιά νά άναφερθοϋν σ ’ αυτό οί θέσεις καί οί κινήσεις. Μα
ή φιλοσοφική σκέψη πρέπει νά μένει ελεύθερη από τις εντυπώσεις τών
αισθήσεων. Ε πειδή μέ τις αισθήσεις δεν μπορούν νά γίνουν συνειδητά τά
μέρη του ακίνητου χοίρου, σχετικά μέ τόν όποιο κινούνται τά στόματα, δεν
είναι εύκολη ή διάκριση τών αληθινών από τις φαινόμενες κινήσεις».
Άλλου ό Νεΰτων συμπεραίνει:
«Χ ω ριστοί από τόν εμπειρικό χώρο καί χρόνο, που συναντάμε στις
μελέτες τής σχετικής κίνησης καί μπαίνουν στις σχέσεις ποί» εκφράζουν τήν
κίνηση αυτή, υπάρχουν ό απόλυτος χώρος καί χρόνος. Είναι τά σταθερά
στοιχεία στά όποια άναφέρεται ή απόλυτη κίνηση, που προϋποθέτει ή αρχή
τής αδράνειας. Ό χ ώ ρ ο ς κ α ί ό χ ρ ό ν ο ς έχουν απόλυτη
υ π ό σ τ α σ η, ανεξάρτητη από τά φαινόμενα που διαδραματίζονται μέσα
σ ’ αυτους* είναι τά όργανα, μέ τά όποια ό θεός πραγματοποιεί τό παντα-
χοΰ παρόν του στον κόσμο καί συλλαμβάνει ακαριαία τή ροή τών
πραγμάτων».
Τά παραπάνω είνε χαρακτηριστικά αποσπάσματα κατά μετάφραση από
τό λατινικό πρωτότυπο τοϋ περίφημου έργου του Νευτωνα. To «E hiloso-

* «Tempus absolutism, veruin et uiatbeniaticum in se et untura sua, sine

relatione ad externum quodvis, aequabiliter fluit, alioque nomine dicitur:
D uratio; relativum apparent et vulgare est sensibilis et ,externa quaevis dura­
tions per mo turn mensura (seu accurata sen inaequabilis) quae vulgus vice
veri temporis utitur ut liora, dies, mensis, annus.
Spatium absolutum, natura sua sine relatione ad externum quodvis, sem­
per manet sirailare et immobile ; relativum est spatii huius mensura, seu diraeu-
sio quaelibet mobilis, quae a sensibus nostris per situm suum ad corpora definitur
et a vulgo pro spatio immobili usurpatur; uti dimensio spatii subterranei,
aerii, vel coelestis definita per situm suum ad terrain».
12 Μέρος Α'. Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή μεταφυσική

phiae liaturalis prin cip ia m athem atica» δέσποζε αιώνες πάνω στην επι­
στημονική και φιλοσοφική σκέψη.
Ό Νεΰτωνεδωκε τούς ορισμούς τής μάζας καί τοΰ βάρους. Μάζα είναι
ή ποσότητα τής ύλης. Μένει αμετάβλητη για ένα ορισμένο αντικείμενο. Π ρώ ­
τος ό Νεύτων όρισε τή δύναμη ώ ς γινόμενο τής μάζας (πού σημαίνει αδρά­
νεια) με την επιτάχυνση (πού σημαίνει κίνηση). ’Έτσι ταύτισε την έννοια
τής ποσότητας ύλης με την αδράνεια καί σύνθεσε δυο αντίθετες έννοιες σέ
μια διαλεκτική ενότητα.
Μια άλλη συμβολή τοΰ Νεύτωνα στή μηχανικιστική σύνθεση τοΰ κό­
σμου ήταν ή εισαγωγή καί ή εξήγηση τών δυνάμεων «έ ξ ά π ο σ τ ά σ ε ω ς»
«a ctio in distance» πού εκδηλωνόντουσαν ανάμεσα στα ουράνια σοήιατα,
δηλαδή τών δυνάμεων τής έλξης. Ή παραδοχή επίδρασης μέσα στο απέραντο
στερέωμα, χο>ρίς αισθητό διάμεσο, ήταν αντίθετη στο ένστικτό μας. ΤΙ αλ­
ληλεπίδραση γίνεται φανερή δταν είναι πίεση ή έλξη τών αντικειμένων «έ£
έπαφής». 9Από τον καιρό τοΰ Νεύτωνα, χάρη στή μεσολάβηση τοΰ αΙθέρα
πού άναφέραμε πάρα πάνω, οί αντιλήψεις όμως άλλαξαν ριζικό καί μάλιστα
γενικεύθηκε ή μεταβίβαση τών δυνάμεων «εξ άποστάσεως» καί σέ εκείνες τις
περιπτώοεις ακόμα, πού αποτελούσαν τά πιο κτυπητά παραδείγματα δυναμι­
κών επιδράσεων «εξ επαφής», όπως στις περιπτιυσεις τών ελαστικών δυνά­
μεων. Τις φανταζόντουσαν σαν έλξη ή απώθηση μορίων ύλης πού βρισκόν­
τουσαν σέ απόσταση. Ή έννοια τής δύναμης «εξ άποστάσεως» πήρε κεντρική
θέση στο μηχανικιστικό κοσμοείδιολο καί στή μηχανικιστική αντίληψη τής
αιτιότητας τοΰ Descartes. ’ Από τήν εποχή τοΰ Νεύτωνα μπήκε στή μηχα­
νική καί ή άπλοποιητική έννοια τοΰ υλικού σημείου. ΓΙρΐν από τον Νεύτωνα
ό Descartes μιλούσε «για απλό καί αδιαίρετο σώμα πού όσο μπορεί μένει
στήνκατάσταση πού βρίσκεται»: «H aru m (δηλ. legum naturae) prim a est
unam quam que rem , quatenus est sim lex et indivisa, maiicre quantum
in se est in eodem sem per statu» (Principia philosophiae, 1044 II, :47).
Ό Νεύτων υποστήριξε πώς σέ σύγκριση μέ τις τροχιές τών ουρανίων σω μ ά­
των καί μέ τις αποστάσεις τους, ό όγκος τών σωμάτων είναι τόσο μικρός
ώστε μέ μεγάλη προσέγγιση νά μπορούν να άντικατασταθοΰν μέ γεωμετρικά
σημεία πού συγκεντρώνουν όλη τή μάζα τών σωμάτων *.
Μέ τή βοήθεια τών δυνάμεων «εξ άποστάσεως» καί τής έννοιας τοΰ
υλικού σημείου, ό Νεύτων θεμελίωσε μια νέα ισχυρή θεωρητική' μέθοδο
έρευνας, πού ονομάζεται ή μέθοδος τών « p rin cip ia », ή μέθοδος τών άξιω-
μάτων καί χάρη στήν οποία Ιδρύθηκε ή δυναμική μηχανικιστική θεωρία.
Χάρη στή μέθοδο αυτή αναπτύχθηκε τό μέρος τής μηχανικής πού καλείται

* Βλ. Κ. Γεωργικοπούλου, «Είσαγωγή εϊς τήν Θεωρητικήν Μηχανικήν- 1013»

σε/.. 166 καί 262.
 •1. Newton - Laplace IS

δυναμική και αναπτύχθηκε γενικά ή φυσική. "Ως τα μέσα του 19ου αιώνα
κυριαρχούσε σαν αποκλειστική μέθοδος για την επιστημονική ερευνά των φυ­
σικών φαινομένων με επέκταση ακόμα και στα φαινόμενα τής ζωής.
Ό Νε ντων δέχεται τ ή ν ά π ό λν τ ή νομοτέλεια
τ ο ΰ σ ύ μ π α ν τ ο ς. ΤΙ μαθηματική του μέθοδος, όπου εκδηλώνεται ή
απόλυτη αξία των φυσικών νόμων, αποτελεί την αφετηρία του. Ό λόγος τής
ύπαρξης του κόσμοι» πρέπει να άναζητηθει στον ίδιο τον κόσμο. "Ο μως άρ-
γότερα αναζήτησε θεολογική εξήγηση τής φύσης και εϊσήγαγε τό Θεό σαν
κινητήρια δύναμη κάθε όντος. Με τό Νευτιονα κλείνει μια περίοδος ανά­
πτυξης τής μηχανικής που εγκαινιάστηκε με τό Γαλιλαίο και συνεχίστηκε
από τον H uygens. ΤΙ επιστήμη αυτή είχε αποκτήσει άρτια σύνθεση.
Κμείνε άθικτη στις βάσεις της, μόνο ή μορφή της συμπληρώθηκε από τούς
μαθηματικούς d’ A lem bert, L agran ge, Laplace, Gauss, M aupertuis, H a
m iltoii και παρουσίασε ύστερα από τή συμπλήρωση ένα εκπληκτικά άρτιο
οικοδόμημα, ικανό νά στεγάσει φυσικό καί ψυχικό κόσμο, ώ ς τή στιγμή που
εμφανίστηκε ή θεωρία τής σχετικότητας, τού E instein, στις αρχές τού είκο-
στού αίιυνα.

*() Laplace (1749— 1827), μεγάλος γεωμέτρτις καί αστρονόμος, έλεγε

εκατό χρόνια αργότερα για τά «P rin cipia» τού Νεύτωνα : «Τ ό έργο αυτό
θά μείνη μνημείο τής μεγαλοφυΐας πού μάς άποκάλυψε τον μεγαλύτερο
νόμο τού κόσμοι»», δηλαδή τον νόμο τής παγκόσμιας έλξης. Ό L aplace
έδωσε τήν αυστηρότερη διατύπωση στήν αρχή τής αιτιότητας. Τ ό 1814
είδε τή δημοσιότητα τό essai philosophique sur les probabilities καί
λίγο νωρίτερα τό th eorie analytique des probabilities (1812), πού
αποτελούν τήν έπίστεψη τού έργου του γιά τή θεωρία των πιθανοτήτων.
Ν’ αυτά γράφει : «διάνοια πού σέ μια ορισμένη στιγμή θά γνώριζε όλες τις
δυνάμεις πού ίπάρχουν στή φύση καί τήν αμοιβαία θέση των όντων πού
τή συγκροτούν, διάνοια αρκετά πλατιά γιά νά ύποβά?νει τά δεδομένα αυτά
στή μαθηματική ανάλυση, θά μπορούσε νά κλείσει στον ϊδιο τύπο τις κινή­
σεις τών μεγαλύτερων σωμάτιο ν τού κόσμου καί των μικρότερων ατόμων.
Τίποτα δέ θά ήταν αβέβαιο γΓ αυτή* καί τό μέλλον, όπως καί τό παρελθόν,
θά βρισκόντουσαν μπροστά στά μάτια της». "Ολες οί προσπάθειες γιά τήν
εύρεση τής αλήθειας «τείνουν νά πλησιάσουν τό ανθρώπινο πνεύμα σ ’ αυτή
τή διάνοια, μά θά μείνει πάντα σέ άπειρη απόσταση άπ* αυτή». Ά λ λ ον
ό Laplace ορίζει: «πρέπει νά θεωρήσουμε τήν παρούσα κατάσταση τού
κόσμου σαν αποτέλεσμα τής κατάστασης πού προηγήθηκε καί σάν αιτία τής
κατάστασης πού θά επακολουθήσει». Δεν υπάρχει τύχη, κήρυττε ό μεγάλος
δημιουργός τής θεωρίας τών πιθανοτήτων, δλα τά φαινόμενα ακολουθούν
u Μέρος Λ'. Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή μεταφυσική

μια αυστηρή μαθηματική αιτιοκρατία. Δέν υπάρχει θέση στον κόσμο για
άλλο πράγμα εξόν από τήν ύλη καί τή μηχανικιστική σύνδεση των αιτίων
με τά αποτελέσματα.
Νεύτων και Laplace θεμελιιυνουν τις έννοιες χρόνος, χώρος και αι­
τιότητα, που, καθώς θ ά δούμε στο επόμενό κεφαλαίο, αποτελεσαν τις στα­
θερές, προεμπειρικές, φιλοσοφικές, αφετηρίες για τή σύνθεση του μηχανικι-
στικού κοσμοειδώλου, ώ ς τή στιγμή που τις άνέτρεψε ή τις τροποποίησε ρι­
ζικά ή νεώτερη φυσική.

5. ΚΑΝΤ

Ό Imm anuel K ant (1724— 1S04), ό δημιουργός του «κριτικού

ιδεαλισμού», πού άνοιξε τό δρόμο στή μεγαλύτερη κατάκτηση τής γερ­
μανικής κλασικής φιλοσοφίας, στον απόλυτο διαλεκτικό ιδεαλισμό του
H egel, καθόρισε στήν «Κριτική του καθαρού λόγου», τό 1781, ότι
ορισμένες γνώσεις υπάρχουν στο πνεύμα μας πριν από τά δεδομένα των
αίσθήσεων ή δτι ξεπερνούν τά δεδομένα αυτά και μάς κάνουν ικανούς νά
δημιουργήσουμε καθολικές και αναγκαίες αρχές. Οι προϋπάρχουσες αυτές
γνώσεις, ο! γνώσεις a p rio ri, {«ποτίθεται ότι προέρχονται από ιδέες πού
αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο τού πνεύματος, ένα είδος ικανότητας μέ
τήν όποια τό πνεύμα εξαρχής είναι προικισμένο.
Κατά τον K ant δύο είναι οί κύριοι παράγοντες κάθε γνιόσης, ή
αίσθηση και ή νόηση’ και έβαζε τά ερωτήματα: Ποιο είναι a priori τό
περιεχόμενο τής ανθρώπινης αίσθησης ή ποιος ό βαθμός τού εποπτικού
δυνητικού ; Π οιο είναι a priori τό περιεχόμενο τής άνθοιίιπινης νόησης ;
Σύμφωνα μέ τήν έκφραση τού K ant, αίσθηση και νόηση είναι οί δύο κλά­
δοι τής γνώσης. Μέ τήν πρώτη τά αντικείμενα γίνονται δ ε δ ο μ έ ν α, μέ
τή δεύτερη γίνονται ν ο η τ ά.
Σ το πρώτο έροίτημα ό Kant άπ αν τά : Ή αισθησιακή γνο'ιση a priori
βασίζεται στούς εποπτικούς τύπους τής αίσθησης, χ ώ ρ ο κ α ί χ ρ ό ν ο.
Χ ώ ρος είναι ό αισθησιακός τύπος γιά τήν καταχιυρηση τού εξωτερικού κό­
σμου, χάρη στον όποιο τά αντικείμενα δίνονται έξο> από μάς, ξεχωρίζονται
μεταξύ τους, τοποθετούνται τό ένα κοντά στο άλλο. Χρόνος είναι ό αισθη­
σιακός τύπος γιά τήν καταχώρηση τού έσιοτερικού κόσμου, χάρη στον όποιο
διαφοροποιούνται οί καταστάσεις τής ψυχικής μας ζωής καί παίρνουν οντό­
τητα. "Αν άφαιρέσουμε από κάθε παρατήρηση τού εξωτερικού κόσμου τό
υλικό τω ν αισθημάτων, βρίσκουμε σά γενικό τύπο τό χώρο, μέσα στον
όπ οιο τακτοποιείται όλο τό υλικό τής αίσθησης τού εξωτερικού κόσιιου.
 5. Kan I 15

”Av άφαιρέσουμ· από κάθε παρατήρηση τό υλικό της αίσθησης του

εσωτερικού κόσμου, βρίσκουμε υπόλοιπο το χρόνο, μέσα στον όποιο πρα­
γματοποιήθηκαν οί ψυχικές διαθέσεις.
'Ό τι οι εποπτικοί τύποι χώρος καί χρόνος είναι a priori αποδείχνε­
ται : Π ρώτο, άμεσα από την ιδιαίτερη φύση τών εννοιών αυτών' την εξή­
γηση αυτή ονομάζει ό Kant μ ε τ ά φ υ σ ι κ ή. Δεύτερο, έμμεσα, γιατί
χωρίς τούς τύπους αυτούς ί)ά είναι αδύνατες μερικές επιστήμες αναμφισβή­
τητης γενικότητας, όπως λχ. ή καθαρή μαθηματική επιστήμη πού διατυποί-
νει προτάσεις γ ε ν ι κ έ ς κ α 1 ά ν α γ κ α ί ε ς . Λυτό ί)ά ήταν αδύνατο,
άν οί προτάσεις οφείλονταν στην εμπειρία. Πρέπει να έχουν βάσεις a priori
καί τέτοιες βάσεις είναι ό χώρος καί ό χρόνος. Τ η ν εξήγηση αυτή τήν καλεΐ
ύ π ε ο β α τ ι κ ή (μερικοί μεταφράζουν το iran szcndenial νπερεμπειρική).
Κάθε παρατήρηση ή άμεση γνιίιση είναι δυνατή μόνο χάρη στήν αϊ-
σίΐησ)), εφοδιασμένη μέ τούς γενικούς τύπους χώρο και χρόνο πού έχουν
χαρακτήρα ύ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ό. Μά τότε σέ κάθε γνιόση υπάρχει κάτι τό
υποκειμενικό.
Ό Kant δέχεται ότι υπάρχει κ ά τ ι έξω από τή συνείδησή μας πού
τό ονομάζει π ο ά γ μ α κ α Ο5 ε α υ τ ό , κάνει όμως τή διαστολή ότι το
πράγμα καί)’ εαυτό δέν μπορεί να γίνει γνωστό, δεν έχει καμιά σχέση μέ
τις παραστάσεις μας, β ρ ί σ κ ε τ α ι π έ ρ α ά π τ ή ν έ μ π ε ι ρ ί α.
Τ ! ικανότητα αίσθησης του άνΟροιπου δημιουργεί χάος από παραστάσεις
πού τακτοποιείται μέ τή βοήθεια τών υποκειμενικών μορφών τής έποπτείαςι
τού χιόρου καί τού χρόνου.
Λ έ γ ν ω ο ί ζ ο υ μ ε τ α π ρ ά γ μ α τ α κ α θ ’ έ α υ τ ά, π α ρ ά
μ ό ν ο ό π ω ς ε μ φ α ν ί ζ ο ν τ α ι μ έ τ ή β ο ή θ ε ι α τ ο ύ ύ π ο-
κ ε ι μ ε ν ι κ ο ύ μ έ σ ο υ , τ ο ύ χ ώ ρ ο υ κ α ί τ ο υ χ ρ ό ν ο υ. Μόνο
γιά μάς τά όντα *βρίσκονται μέσα σέ χώρο καί χρόνο. Καί ειδικότερα τα
φαινόμενα τού έξω κόσμου μέσα σέ χώρο καί σέ χρόνο, τά φαινόμενα τού
εσωτερικού κόσμου μόνο μέσα σέ χρόνο.
Ό Kant πίστευε πώς ο χώρος καί ό χρόνος δέν είναι Ιδιότητες τής
φύσης, άλλ* ιδιότητες τής ανθρώπινης γνωστικής Ικανότητας. Δέν μπορούμε
νά φαντασθούμε τίποτα έξω από τό χώρο καί τό χρόνο. Οΐ τύποι αυτοί δέν
έχουν αντικειμενική υπόσταση ξένη από κάθε εμπειρία, μά κάθε εμπειρία
είναι δυνατή χάρη στούς τύπους αυτούς.
Σ το δεύτερο ερώτημα, δηλαδή ποιά είναι a priori ή κτήσηντής άν-
θριυπινης νόησης, απαντά ή υπερβατική λογική. Τ ό ανθρώπινο πνεύμα δέν
άρκεΐται στά απλά δεδομένα τής αίσθησης, δέν αντιλαμβάνεται μόνο άντι-
κείμενα, μά επιζητεί νά μεταβάλει τά δεδομένα σέ σκέψεις μέ τή βοήθεια
τών εννοιών του, θ έ λ ε ι ν ά τ ά μ ο ρ φ ώ σ ε ι σ τ ο ύ ς τ ύ π ο υ ς
τής νόησης.
16 Μέρος A'. *11 σύγχρονη επιστήμη καί ή μεταφυσική

Ή ερευνά των εννοιών a priori η των μορφών της σκέψης, πού

έτοιμες προϋπάρχουν στη διάνοια, καθώς οι τύποι χώρος και χρόνος έτοι­
μοι προϋπάρχουν στην αίσθηση, αποτελεί αντικείμενο της υπερβατικής ανά­
λυσης πού είναι το πρώτο μέρος τής υπερβατικής λογικής.
Ό K ant αναζήτησε μια κοινή αρχή για νά βγάλει από αυτή τις καθα­
ρές έννοιες. Τέτοια αρχή βρήκε τήν κρίση (U rteil). Μέ διερεύνηση υλών
των ειδών τής κρίσης, τοϋ ποσού, τού ποιου, τής αναφοράς, τού τρό­
που, έβγαλε τις βασικές καθαρές έννοιες τής νόησης. Διακρίνει διυδεκα
κατηγορίες εννοιών, ενότητα, ολότητα, πραγματικότητα, αιτιότητα, ούσια-
στικότητα, αναγκαιότητα κλπ., πού αντιστοιχούν στα τέσσερα είδη κρίσης.
Οί κατηγορίες αυτές είναι a p rio ri, έχουν αναγκαία και απόλυτη ισχύ. Είναι
τ ύ π ο ι κ ε ν ο ί πού πρέπει νά πληρωθούν μέ τά δεδομένα τής αίσθη­
σης, για ν9αποκτήσουν περιεχόμενο. Μέ τέτοια έ φ α ρ μ ό γ ή τών βασι­
κών εννοιών τής νόησης στις περιστάσεις τής αίσθησης μορψιόνεται ή
« κ α τ9 ε ξ ο χ ή ν » έ μ π ε ι ρ ί α.
Καθεμιά άπύ τις διόδεκα κατηγορίες αποτελεί τήν πηγή θεμελιακών
προτάσεων τής θεωρητικής γνο>σης, νόμων a priori, απόψεων στις όποιες
καταχωρούμε τά φαινόμενα γιά νά υψώσουμε πάνω σ 9 αυτές τήν εμπειρική
γνώση, γενικωτάτων συνθετικών προτάσεων πού Ισχύουν γιά τον κόσμο
τών φαινομένων. ’Έ τσι από τις τρεις κατηγορίες τής αναφοράς 1) τήν ού-
σιαστικότητα ή συνοχή, 2) τήν αΐτιότητα ή εξάρτηση, α) τήν κοινότητα, πη­
γάζει μια πρώτη πρόταση: « Σ έ κάθε μεταβολή τών φαινομένιυν ή ο υ σ ί α
παραμένει κα'ι ή ποσότητά της δέναύξαίνει ούτε λιγοστεύει».Χιορις τήν έμμο­
νή δέν υπάρχει ορισμένη χρονική σχέση, δεν υπάρχει χρονική διάρκεια. Γιά
νά διακρίνω «πρίν» ή «ύστερα» στις καταστάσεις ενός όντος, γιά νά ξεχω­
ρίσω χρονικά τις καταστάσεις αυτές, πρέπει, σέ αντίθεση πρύς τις καταστά­
σεις πού περνά, νά θεωρήσιο πώς υπάρχει κάτι πού μέσα στις μεταβολές μένει
τό ίδιο, ότι διατηρεί πάντα τήν ίδια ο υ σ ί α .
Δεύτερη πρόταση λέει : «όλες οί μεταβολές γίνονται σύμφωνα μέ τό
νόμο πού συνδέει α ί τ ι ο κ α ί α π ο τ έ λ ε σ μ α » . ΤΙ διαδοχή τών δια­
φόρων καταστάσεων μέσα στο χρόνο είναι εντελώς ορισμένη, όταν ορίσω τή
μια γιά αίτιο τής άλλης, δηλαδή τή μιά αναγκαστικά προϋπάρχουσα, τήν
άλλη αναγκαστικά επακόλουθη. Μόνο μέ τή σχέση αίτιου και αΐτιατοΰ είναι
δυνατή ορισμένη χρονική αλληλουχία. Χ ωρίς τήν τελευταία δέν υπάρχει
εμπειρία. Ή αιτιοκρατική σχέση αποτελεί τή βάση κάθε εμπειρικής γνώσης.
Μόνο αιτιολογικός συνδυασμός τών δντων είναι δυνατός. Χ ωρίς τέτοιο
συνδυασμό θ ά είχαμε μόνο υποκειμενικές ασύνδετες έντυπιυσεις.
Τρίτη πρόταση ορίζει ότι «όλες οί σύγχρονα ύπάρχουσες ουσίες
βρίσκονται σέ γενική αλληλεπίδραση».
Ό K ant καταλήγει ότι οί θεμελιακές αυτές προτάσεις αποτελούν
 (ί. Νεοκαντιανοί, αγνωστικιστές, έμπειριον.ριτιχοΐ 17

τους κανόνες για τή γνώση των σχέσεων των όντων. Χ ωρίς τους κανόνες
αυτούς δέ δ α υπήρχε τίποτα ενιαίο, ούτε φύση ούτε φυσική επιστήμη, παρά
μόνο μεμονωμένα φαινόμενα. Ό K ant ονομάζει τή φιλοσοφία τον ύ π ε .ρ -
β α τ ι κ ό ι δ ε α λ ι σ μ ό , δηλαδή ιδεαλισμό, πού καθορίζει μορφές τής
γνώσης a priori, μορφές πού προηγούνται από τήν εμπειρία και αποτελούν
τούς όρους για να είναι δυνατή ή εμπειρία και ή γνώση. *Υποστηρίζει πώς
ό λόγος υπαγορεύει νόμους στή φύση. "Ολη τήν εικόνα τού κόσμου, δπως
αυτή παρουσιάζεται στήν ανθρώπινη γνώση, τή θεωρεί υποκειμενικό δια­
νοητικό κατασκεύασμα. Λεν αμφισβητεί τήν πραγματικότητα ενός κόσμου
καθ’ εαυτόν, πού αδυνατούμε όμως νά τύν γνιορίσουμε, ενός κοσμου που
βρίσκεται έξιο από τις παραστάσεις μας.
ΤΙ ενότητα τής (ρύσης οφείλεται στήν ενότητα τού «Έ γώ », δηλαδή
τού υποκειμένου πού γνωρίζει, και όχι στήν ύλικότητα της φύσης.

6. ΝΕΟΚΑΝΤΙΑΝΟΙ, ΑΓΝΩΣΤΙΚΙΣΤΕΣ, ΕΜΠΕΙΡΙΟΚΡΙΤΙΚΟΙ

Τό πρόβλημα για τή σχέση τού υποκείμενοι» με τό αντικείμενο δέ

λύθηκε από τόν Kant, άν και υποβλήθηκε σέ εξαιρετικά λεπτή και βαθυ­
στόχαστη διερεύνηση. ΤΙ διατύπωση καί ανάλυση των προεμπειρικών μορ­
φών τής αίσθησης και τής νόησης, χώρου, χρόνου καί γνωστικών κατηγο­
ριών, δέν προάγει τό πρόβλημα στή λύση του. Ό Kant δέχθηκε τήν ύπαρξη
τού κόσμοι» ανεξάρτητα από τύν άνθρωπο, τού αντικειμένου ανεξάρτητα
από τό υποκείμενο, μά δέν προχώρησε ώς τό σημείο να γνωρίσει αύιή τήν
αντικειμενική πραγματικότητα. ’ Από τήν επαφή τού υποκείμενοι» μέ τό αν­
τικείμενο βγήκαν, σέ γνωσιολογική διαπίστωση, μόνο φαινόμενα. Τό πρά­
γμα καί)’ εαυτό έμεινε μυστήριο ανεξιχνίαστο για τή γνόίση. Ό Kant
έχει τό ένα πόδι στον υλισμό, τό άλλο στον ιδεαλισμό, καί γίνεται αφορ­
μή αίοινιων αμφιβολιών γιά τά θεμελιακά ζητήματα τής γνώσης. ΤΙ γνω­
σιολογία τού Kant δέν μπορεί νά χρησιμεύσει γιά βάση στο ξεκίνημα πρύς
τήν επιστημονική κατάκτηση τού κόσμου.
ΤΙ φιλοσοφία τού K ant δημιούργησε σαφή ίδεαλιστική τοποθέτηση
των εννοιών, χώρος, χρόνος, αιτιότητα, πού όπως θά ίδούμε δταν γνωρί­
σουμε τις θέσεις τής νεώτερης φυσικής, αυτές πού βγήκαν σά συμπερά­
σματα από τήν επαναστατική άναμόχλευση τού αΙώνα μας, αποτελούν τό
κέντρο τών επιστημονικών καί φιλοσοφικών διαπληκτισμών. Ό Kant
πέτυχε, γιά ό,τι αφορά τις μαθηματικές καί φυσικές επιστήμες, τή συνεπέ­
στερη διατύπωση τών φιλοσοφικών απόψεων τών παλαιών καί νεωτέρων
μεταφυσικών. Βρήκε τή μορφή τής θεωρίας γιά ένα αιώνιο καί απόλυτο
λόγο κοινό σέ δλους, γιά αξιώματα γενικά καί αναγκαία, καθοδηγητικά τής
18 Μέρος Α'. ΤΙ σύγχρονη επιστήμη και ή μεταφυσική

γνώσης, για αλήθειες αίουνιες και ιδέες προϋπάρχουσες a priori, πού κατά
τή γνώμη των μεταφυσικών αποτελούν στηρίγματα στερεά και ασάλευτα
τής έπιστήμης, μιας επιστήμης δμιος που δεν προάγει σημαντικά τον άν­
θρωπο στην κατάκτηση τής φύσης και τής ζιοής. Οι μεταφυσικοί αυτοί,
Descartes, Leibniz, Kant, F ich te κ.λ., έχουν ακόμα καί σήμερα οπα­
δούς. ’ Αντίκρυ σ ’ αυτούς κινήθηκαν, από τά μέσα ώ ς τό τέλος τού περα­
σμένου αιώνα, πολλοί φυσικοί καί μαθηματικοί, ol K irch h off, O stw ald,
Pearson, Poincare, Duliem, Mach, πού προσπάθησαν νά κρατήσουν
δρθιο τό μηχανικιστικό κοσμοείδωλο, χωρίς όμως τ ή βοήθεια τού καν­
τιανόϋ ικριώματος των προεμπειρικών εννοιών καί τύπων. Οΐ επιστή­
μονες αυτοί τοποθέτησαν πολύ χαμηλότερα τις αξιώσεις τής έπιστήμης καί
τής άρνήθηκαν τή δυνατότητα γιά κατάκτηση τής αντικειμενικής πραγμα­
τικότητας. Υ ποστήριζαν δτι ή επιστήμη δεν είναι σέ θέση νά άποκαλύψει
αΙώνιες κοσμικές αλήθειες ύπάρχουσες έξω από μάς ή νά δώσει πιστό αντί­
γραφο τής πραγματικότητας μέσα σέ μάς. I V αυτούς ή επιστημονική αλή­
θεια δέν είναι αποκάλυψη μά εφεύρεση γιά τις ανάγκες τής ζωής. Είναι
μ η χ α ν ι σ μ ό ς πού απλοποιεί τή σκέψη, οίκονομεΐ έργο, είναι τό νήμα
τής Α ριάδνη ς μέσα στο λαβύρινθο τής πολύπλοκης φύσης. Τις προεμπει-
ρικές έννοιες άντικατάστησε ή άρχή τής « ο I κ ο ν ο μ ί α ς τ ή ς σ κ έ-
ψ η ς». Ή έπιστημονική αλήθεια δέν προϋπάρχει από τον άνί)ρο>πο δπιος
δέν προϋπήρχε δ φωνογράφος από τον Edison. Καταργεί τον προσανατολι­
σμό τής σκέψης, προς τό πρώτο ό'ν, πρώτο αξίωμα, κατηγορία, υποθε­
τική άναγκαιότητα, δέ δέχεται τή μεταφυσική αντίληψη γιά δημιουργία
τοϋ κόσμου κατ’ εΙκόνα καί δμοίωση τοϋ επιστημονικού λογικού «Έγο>»,
μά £πέφτει σ ’ έναν άγονο επιστημονικό ντεφαιτισμό, πού καλείται θε­
τικισμός ή έμπειριοκριτικισμός, από τον δρο «καθαρή εμπειρία» πού έχει
γιά σύμβολο. Πρέπει δμως νά τονισθεί δτι οΐ αντιλήψεις αυτές βασίζονται
στον αγνωστικισμό τού H um e (1711— 1776), πού ισχυρίζεται πώς ό αν­
θρώπινος λόγος έχει περιορισμένες δυνατότητες, πώς ή ουσιαστική φύση
των πραγμάτων είναι απροσπέλαστη στήν άνθρο'ίπινη γνώση, πώς ό κόσμος
πού βλέπουμε είναι προϊόν τής λειτουργίας τών αισθητηρίων οργάνων μας
καί τοϋ λογικού. Ό H um e δέν άρκεΐται δπως ό Berkeley (1685— 1753)
στήν άρνηση τής ύλης, μά προχωρεί στήν άρνηση τής αιτιοκρατικής σχέσης,
υποστηρίζοντας δτι ή αιτιοκρατική εξάρτηση επιβλήθηκε από τή συνήθεια
καί άπό υποκειμενική ανάγκη.

7. MACH - OSTWALD - POINCARG

Ot κυριότεροι, σαν πιο επικίνδυνοι άπό τή σειρά τών έμπειριοκριτικών,

υπήρξαν δ A ven a riu s (1843-1896) καί ό Mach (1838-1916). Πριν άπό 31
 7. Mach - Ostwald - Poincare 19

χρόνια ή 'Εταιρεία Κοινωνικών.καί Πολιτικών Ε π ιστημώ ν του αξέχαστου

Παπαναστασίου καί τής .ομάδας Κοινωνιολόγων τίμησε τη μνήμη τού
Mach, πού κείνο τό χρόνο είχε πεθάνει, με μια ομιλία για τό επιστημονικό
και φιλοσοφικό του έργο. ‘ Η ομιλία αυτή ανατέθηκε σε μένα, επειδή είχα
πρόσφατες ακόμα τ'ις βαθιές έντυπώσεις από τήν επίδραση τού Mach στή
μηχανική καί στις φυσικές επιστήμες. "Η μουνα μαθητής του φιλοσόφου
Petzold, θερμού θιασο>τη του Mach, πού δίδασκε γνωσιολογία στο Πολυτε­
χνείο τού Βερολίνου. Ή μελέτη μου αυτή δημοσιεύθηκε στήν «Ε π ιθ εώ ρη σ η
τών κοινο)νικών και πολιτικών επιστημών» τού 1916 (τεύχος Σεπτέμβρη— Δε­
κέμβρη σελ. 137). Μέ τήν επιδρομή τών «επιστράτων» στα γραφεία τής
Εταιρείας το περιοδικό καταστράφηκε ώ ς επικίνδυνο στή δημόσια
τάξη και έτσι δέ σώζονται παρά ελάχιστα αντίτυπα. Σ το ίδιο τεύχος σελ. 253
δημοσιεύθηκε ή πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση, χαρακτηριστική τής νοοτρο­
πίας τών κοινωνιολόγων, πού επακολούθησε τήν ομιλία. Σ ’ αυτήν εκτός άπό
τον ομιλητή πήραν μέρος ό Καφαντάρης, ό Παπαναστασίου, ό Βαρβαρέσος,
ό Λόσιος και άλλοι. Τ ό ενδιαφέρον τών Ελλήνων κοινιονιολόγων για τον
Mach \)ά έπρεπε να θεωρηθεί περίεργο, χωρίς τήν εξήγηση ότι στους δι­
ατακτικά σοσιαλίζοντες 'Έλληνες τής εποχής εκείνης ήταν απήχηση τού
γεγονότος ότι ό Mach εΰρισκε φανατικούς απολογητές τής φιλοσοφίας του
στους σοσιαλιστές τής Δ. Ευρώπης και σέ μερικούς Ρ ώ σους τιτλοφορού­
μενους μάλιστα ορθόδοξους μαρξιστές, Τέτοιοι ήταν ό Αυστριακός F ried rich
Adler, οί Γερμανοί O tto Bauer κάί K autsky, οί Ρ ώ σοι Μ πογδάνοφ καί
Λουνατσάρσκυ, πού υποστήριξαν στο θεωρητικό όργανο τής γερμανικής
σοσιαλδημοκρατίας, τή N eue Zeit, διευθυνόμενο άπό τον Karl K a u tsk y,
σύμπτωση τών αντιλήψεων M arx, E n gels καί M ach. ’Αναζητούσαν τή
συγγένεια τών αντιλήψεων σέ μερικές έξωτερικές ομοιότητες κοινών διατυ­
πώσεων, όπως ή κατηγορηματική επιταγή τής «αυστηρής προσαρμογής τών
σκέψεων στά γυμνά γεγονότα», ή μελέτη «κάθε σχηματισμού στή διάρκεια
τής κίνησής του» καί ή ύποστηριζόμενη «παρατήρηση τών δντων στήν κίνη­
σή τους σά μεταβλητών ζωντανών καί όχι σά στερεών νεκρών συστημάτων».
Τήν εποχή εκείνη δέν ήταν γνωστός σέ μάς, μα ούτε στούς περισσό­
τερους επιστήμονες τής Δυτικής Ευρώπης, ό « ‘ Υλισμός καί έμπειριοκριτι-
κισμός» τού Λένιν, πού κυκλοφόρησε σέ πρώτη έκδοση ρωσικά τό 1909, μά
μόλις τό 1928 σέ γαλλική, γερμανική καί άγγλική γλώσσα. ‘ Υπάρχει καί
ελληνική μετάφραση στο περιοδικό «Κοινωνιολογική Βιβλιοθήκη» τού 1931.
Γενικά στήν εποχή πού γράφτηκε τό βιβλίο τού Λένιν, φαίνεται πώς
ανάμεσα στούς φυσικούς δέν υπήρχαν επιστήμονες, πού νά έχουν αντίληψη
γιά τό διαλεκτικό υλισμό. Μόνο ύστερα άπό τήν ’ Οκτωβριανή έπατάσταση
έγινε τό έργο αυτό γνωστό καί τότε άνάτρεξαν στις πηγές τού διαλεκτικού
υλισμού.
20 Μέρος Λ'. Ή σύγχρονη επιστήμη καί η μεταφυσική

Στη γνωσιολογία του Mach to σπουδαιότερο ούλο παίζει τύ πρόβλημα

τής θ ε τ ι κ ή ς ή κ α θ α ρ ή ς ε μ π ε ι ρ ί α ς , πού καθρεφτίζει την
πραγματική κατάσταση των ό'ντων, χωρίς υποκειμενική ί)άλωση των γεγο­
νότων με προσθήκες πού δεν υπάρχουν στα πράγματα παρά είναι κληρονο­
μημένες παραστάσεις τής φιλοσοφίας. ’ Απορρίπτει έτσι τύ αυθύπαρκτο, μυ-
στηριακό απρόσιτο π ρ ά γ μ α κ α θ ’ ε α υ τ ό πού κρύβεται πίσω άπύ
τα φαινόμενα, κάνει κριτική άναθεοόρηση των παραστάσειον καί αφήνει σ ’ αυ­
τές μόνο τά στοιχεία πού αποτελούν άπλούστατη αναπαραγωγή των παρατη­
ρήσεων σέ σκέψεις. Τέτοια στοιχεία πού δεν μπορούν περισσότερο ν’ ανα­
λυθούν είναι τά α ι σ θ ή μ α τ α (Em pfinclungen), δηλαδή χρώματα,
ήχοι, πιέσεις, οσμές, χώρος, χρόνος κ.τ.λ. Φυσικός και ψυχικός κόσμος απο­
τελούνται από κοινά στοιχεία, δέ βρίσκονται σέ απόλυτη αντίθεση μεταξύ
τους. Ό κόσμος δέν υπάρχει δύο φορές, από τή μια μεριά έξω από μάς καί
από τήν άλλη κατά σκέψη καί κατ’ αίσθηση. Ό κόσμος των υντων γίνεται
κόσμος αϊσθημάτων ή στοιχείων πού είναι αμέσως δεδομένα. Μιλούμε γιά
φ υ σ ι κ ό κ ό σ μ ο , όταν εξετάζουμε τήν εξάρτηση των στοιχείων μεταξύ
τους, χωρίς νά λογαριάζουμε τή σχέση τους μέ τό σώμ α μας, οτό όποιο
δίνονται σάν αισθήματα. Μιλούμε γιά ψ υ χ ι κ ό κ ό σ μ ο, όταν τονίζουμε
τή σχέση αυτή.
Ό Mach ξεκινάει από τήν αρχή ότι δέν υπάρχει γνώση πέρα από τήν
εμπειρία, μά γιά τελευταία στοιχεία τής εμπειρίας θεωρεί, τό υλικό των
αϊσθημάτων. 01 εποπτικοί τύποι, χώρος καί χρόνος, ανήκουν επίσης στο αί­
σθημα.1Θεωρεί περιττές τις πρώτες έννοιες τής νόησης. ΤΙ κατά τον Mach
μεταφυσική έννοια τής αιτιότητας καταλύέται ή καλύτερα αντικαθίσταται μέ
τήν έννοια τής συνάρτησης. Ό Mach παρατηρεί πώς, όταν μιλούμε γιά αίτιο
καί αποτέλεσμα, δίνουμε Ιδιαίτερη σημασία στους παράγοντες εκείνους πού
παίζουν τον κυριότερο ρόλο στήν αναπαραγωγή των φαινομένων, σύμφιονα
μέ τήν κατεύθυνση πού τή στιγμή εκείνη μάς ενδιαφέρει. Επανάληψη
όμοιων περιπτώσεων, στις όποιες τύ Α βρίσκεται πάντα σέ συνδυασμό μέ
τό Β, ή παραγωγή όμοιων αποτελεσμάτων μέσα στις ίδιες συνθήκες, δηλαδή
τό σπουδαιότερο τής σχέσης αίτιου καί αΐτιατού, δέν υπάρχει στήν πραγμα­
τικότητα, παρά μόνο στήν αφαίρεση πού κάνουμε επίτηδες γιά τήν αναπα­
ραγωγή των φαινομένων. Δέν υπάρχει χρονική αλληλουχία, μά συγχρονι­
σμός αίτιου καί άποτελέσματος, πού γιά τό λόγο αυτό δέν πρέπει νά παίρ­
νουν αυτούς τούς χαρακτηρισμούς. Είναι φαινόμενα συνυπάρχοντα καί άντι-'
στρεπτά. Νομίζει ότι ή έννοια τής αιτιότητας ή καλύτερα τής συνάρτησης
σχηματίσθηκε σιγά σιγά από τήν εμπειρία καί όχι a priori.
Ό Mach είναι ιδεαλιστής άκόμα περισσότερο απόλυτος καί υποκει­
μενικός, παρά ό K ant, πού είχε επί .τέλους τό ένα του πόδι στον υλισμό,
παραδεχόμενος πό)ς στις παραστάσεις’ μας αντιστοιχεί κάτι πού βρίσκεται
 7. Mach - Ostwald - Poincare 21

έξω από μάς. Ό Mach αντίθετα υποστήριζε πώς τό αντικείμενο δεν είναι
δυνατό ‘δίχως τό υποκείμενο, πώς οί νόμοι τής φύσης δεν έχουν αντικειμε­
νική αξία, παρά αποτελούν μορφές τής συνείδησης, καί. πώς είναι αδύνατο
νά υπάρξει αντικειμενική αλήθεια.
Ό W ilhelm W u n d t άποκαλεί τό Mach κριτικό μεταφυσικό. Π αρα­
τηρεί ότι δε στηρίζεται ψυχολογικά ή αναγωγή του αρχικού περιεχομένου
τής έμπειρείας στα αισθήματα, ούτε ή κατάταξη σ ’ αυτά των έποπτειών.χώ­
ρου καί χρόνου. Φρονεί ότι δεν μπορεί νά πραγματοποιηθεί ό περιορισμός
του σκοπού τής φυσικής έρευνας στήν απλή περιγραφή. ’ Εκείνο που χαρα­
κτηρίζει τό δογματισμό του Mach είναι ή αδυναμία του νά κατα?νάβει τή
σημασία που έχουν οί κατακτήσεις τής νειότερης φυσικής γιά τή γνωσιο­
λογία.
Συντριπτική κριτική έκανε γενικά γιά τή διδασκαλία του M ach καί
των οπαδών του ό Λένιν στο έργο του «'Υ λισμός καί εμπειριοκριτικισμός»
που άναφέραμε.

Έκτος από τό Mach ό χημικός W ilhelm O stw ald (1853— 1932) εμ­
φανίσθηκε γιά κάμποσο καιρό στή σκηνή τής θετικιστικής γνωσιολογίας. Οί
αρχές τής θερμοδυναμικής, δηλαδή ή πρώτη αρχή τής διατήρησης τής ενέργειας
καί ή δεύτερη αρχή τής αύξησης τής ένδοτροπίας ή τής εξίσωσης τω ν ενερ­
γειών, πήραν Ιδιαίτερη φιλοσοφική σημασία στά μέσα του περασμένου αιώ ­
να. Τ Ι δεύτερη αρχή τής θερμοδυναμικής θεωρήθηκε βασικά αντίθετη στην
ιδιότητα τον «αντιστρεπτού» των μηχανικών φαινομένων, γέννησε αβεβαιό­
τητα καί αμφιβολίες γιά τήν*όρθότητα τών μηχανικιστικών εΙκόνων. του σύμ-
παντος. 'II μηχανικιστική αντίληψη άποκαταστάθηκε προσωρινά λίγο άργό-
τερα, χάρη στις προσπάθειες του Boltzmann (1844— 1905) γιά τή στατιστι­
κή εξήγηση του φαινομένου τής εξίσωσης τών ενεργειών καί την εισαγωγή
τής θεωρίας γιά τίς πιθανότερες καταστάσεις.
Χάρη κυρίως στον O stw ald δημιουργήθηκε ό λεγόμενος «ε ν ε ρ γ η τ ι-
σ μ ό ς», ένας έννοιολογικός φορμαλισμός, που είχε τήν αξίωση νά εξηγήσει
όλα τά φαινόμενα τής φύσης καί τής ζωής, σάν όφειλόμενα σε ενεργειακές
εναλλαγές.
*0 O stw ald καί οί ενεργειακοί άποτόλμησαν νά εφαρμόσουν τή δεύ­
τερη άρχή πέρα από τά όρια τοΰ προσιτού κόσμου καί νά διατυπώσουν τό
δογματισμό γιά τήν αρχή-καί τό τέλος,τοΰ κόσμου. Ό O stw ald Ισχυρίζεται
ότι έβγαλε τήν ύλη από τή μέση καί υποστηρίζει ότι ή ενέργεια μόνη είναι
ικανή νά εξηγήσει όλα τά φαινόμενα, φυσικά, ψυχικά, κοινωνικά. Δημιουρ­
γεί γιά τό σκοπό αυτό ενέργεια «κοινωνική», «ψυχική» καί «πολιτιστική».
Παρασύρεται από τό Mach που θέλει ν’ αντικαταστήσει-τήν εξήγηση τώ ν
φυσικών φαινομένων με τήν περιγραφή τους, βασισμένη στήν άρχή τής
^2 Μέρος Α*. Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή μεταφυσική

«οίκονομίας τή; σκέψης», καί θεωρεί Ιδεώδες τής επιστήμης τι'ΐν εγκα­
τάλειψη κάθε υπόθεσης. Καταπολεμεί με φανατισμό τή θεωρία των ατόμων,
οραματίζεται την εποχή που «τά άτομα θ ά υπάρχουν μόνο στη σκόνη τής βι­
βλιοθήκης». Προπαγάνδισε σε αναρίθμητα βιβλία τον «ενεργητισμό» τον.
ν Χήν κοινωνία καί στον πολιτισμό, στην ηθική και στο δίκαιο, στην
τέχνη καί στήν πολιτική δίνει ενεργειακή βάση. Μετέβαλε τήν κατηγορημα­
τική επιταγή του K ant στήν ενεργειακή επιταγή : V ergeu de keine E nergie.

"Ενας άλλος φ ιλόσοφος, Ιδεολογικά συγγενής μέ XoM a ch , είναι 6 άγ-

γλος εύγενιστής βιολόγος K a rl Pearson (1857— 1036). Είναι φανατικός
εχθρός του ντετερμινισμού καί ύπέρμαχος τής στατιστικής καί τής πιθανο­
κρατίας.

Δεν πρέπει, νά κλείσει ή παράγραφος γιά τον έμπειριοκριτικισμυ χω­

ρίς ν*άναφερθει τό όνομα τού μεγάλου Γάλλου μαθηματικού H enri P oin ­
care (1857-1912). Τό λαϊτμοτίβ τής φιλοσοφικής του σκέψης είναι ό «σ ν μ-
β α τ ι σ μ ό ς», ή θεω ρία του, ότι αληθινό είναι τό «σκόπιμο», τό «π ρα­
κτικό», τό «κόμμοδο». "Ολοι οί φυσικοί νόμοι, κι αυτά ακόμη τά γεωμε­
τρικά αξιώματα, αποτελούν συμβατικές πράξεις. ΤΙ άποψη αυτή, ακολουθη­
μένη μέ συνέπεια ω ς τό τέλος, τον φέρνει στον αγνωστικισμό. Σέ πολλά
σημεία συμφωνεί μέ τό Mach, ιδίως στήν αρχή τής «οικονομίας τής σκέ­
ψης». Γράφει λ. χ. ό P o in ca re: Δε μάς ενδιαφέρει νά γνωρίζουμε αν ό αι­
θέρας υπάρχει πραγματικά, εκείνο πού εΐναι σπουδαίο είναι ότι όλα γίνον­
ται σ ά ν ν ά υ π ά ρ χ ε ι καί ότι ή υπόθεση αυτή είναι πρόσφορη—
κόμμοδη— γιά τήν εξήγηση των φαινομένων (La S cien ce et l’ H ypothese
σελ. 212). Ό Poincare, μέ τή θαυμαστή του ικανότητα προσαρμογής, από
τις πρώτες εργασίες τού Planck καί τού Einstein πρόβλεψε τήν επιστημο­
νική ανατροπή, χωρίς όμως νά κατορθώσει νά άποσπασθεΐ από τήν επιστή­
μη τού 19ου αιώνα. ’Έμεινε άνθριοπος τού παλιού καιρού καί ή μαθηματική
φυσική του έχει σήμερα μόνο ιστορικό ενδιαφέρον. ”Αν ζούσε είκοσι χρόνια
αργότερα θά ήταν ίσω ς ένας από τούς μεγάλους συντελεστές τής επιστημονι­
κής επανάστασης.

Συνεχιστές τών αντιλήψεων τού θετικισμού, έμπειριοκριτικισμού,

άγνωστικισμού είναι οί νεοθετικιστές,,πού άποτέλεσαν πριν από είκοσι χρό­
νια τή «σχολή τής Βιέννης», Frank, Reichenbach, R ou gier, Schlick, E n ­
riques *.

* General Vouillemin, Science et philosophie, Paris, 1945 καί F . Enri­

ques, Causa lite et Determinisme, Paris, 1941 σελ. 102.
 8. ‘ Υλισμός 23

8. ΥΛΙΣΜΟΣ

Στη σύντομη αυτή ανασκόπηση των φιλοσοφικών αντιλήψεων των

τελευταίων χρόνων, ώς τή στιγμή πού ξέσπασε ή επανάσταση των φυσικών
επιστημών, τών αντιλήψεων όμως μόνον, τών σχετικών με τις έν­
νοιες πού άμεσα ενδιαφέρουν τή φυσική, αφήσαμε σκόπιμα να εξετά­
σουμε τελευταία τήν υλιστική κίνηση. 'ΙΊ κίνηση αυτή άρχισε άμέσοίς ύστερα
από τή ραγδαία παρακμή τής ίδεαλιστικής φιλοσοφίας τών F ich te, Sch el-
ling και H egel, παράλληλα μέ τή γρήγορη άνοδο τών φυσικών επιστημών,
και εφΟασε ’ίσαμε τ'ις ημέρες μας, μέ δυο χαρακτηριστικές διαμορφώσεις, πού
γρήγορα αποσχίστηκαν καί βρέθηκαν σέ μεγάλη αντίθεση μεταξύ τους "Ένας
κλάδος υπήρξε ό μ ε τ α φ ν σ ι κ ό ς υ λ ι σ μ ό ς, πού αποτελεί συνέχεια
τού γαλλικού μεταφυσικού υλισμού τού 18θυ αιώνα. Τελευταίος μεγάλος εκ-
πρύσιοπος είναι ό Γερμανός Feuerbach (1804— 1872), πού πήρε ιδιαίτερη
θέση στήν Ιστορία τής φιλοσοφίας, γιατί από τή μια μεριά άποτέλεσε τό
συνδετικό κρίκο ανάμεσα στ ούς μεταφυσικούς υλιστές κα'ι τό διαλεκτικό υλι­
σμό, από τήν άλλη τήν ενδιάμεση φιλοσοφία μεταξύ H egel κα'ι M arx - E n ­
gels. Στο μεταφυσικό υλισμό σαν κατώτερη εκδήλωση ανήκει ό αγοραίος υλι­
σμός τών Strauss (1808— 1872), K arl V og t (1S17— 1800), M oleschott
(1822— 1898), Buchner (1824— 1899) και ό μονισμός τού βιολόγου H aec­
kel (1884— 1919). Ί Ι άλλη χαρακτηριστική διαμόρφωση τής υλιστικής κί­
νησης υπήρξε ό δ ι α λ ε κ τ ι κ ό ς υ λ ι σ μ ό ς τών M arx (1S18— 1883),
E n g e ls .(1820— 189Γ>), Λένιν (1870— 1924) και Στάλιν.
Ό μεταφυσικός υλισμός ανάπτυξε πολύ τή μηχανοκρατική αντίληψη
για τή φύση. ΤΙ φύση πήρε τό χαρακτήρα μιας ενιαίας ολότητας, τής οποίας
τά μέρη αποτελούν άλυση αιτίων και αιτιατών πού αποδείχνονται από τό
πείραμα. ΤΙ ενιαία αυτή ολότητα είναι τό μηχανικισηκό κοσμοείδωλο τής
αναγέννησης, στο οποίο όμως μετέχει όχι μόνο ό φυσικός μά καί ό ψυχικός
κόσμος. ΤΙ μηχανοκρατική αντίληψη τής φύσης ζητεί εξήγηση όλων τών
φαινομένων μέ βάση τήν κίνηση υλικών ατόμων. Ή επέκταση τής αρχής αυ­
τής στή φυσιολογία οδηγεί στήν απόπειρα νά Εξηγηθούν καί τά φαινόμενα
τής ζωής μέ τή βοήθεια τής φυσικής καί τής χημείας. Στις λειτουργίες τής
ζωής περιλαμβάνονται τά ψυχικά καί πνευματικά φαινόμενα. Τ ά κοινοονικά
φαινόμενα σχεδόν αγνοούνται. ’ Α π ’ αυτούς πού άναφέραμε ol V o g t, Mole­
schott καί Buchner αποτελούν τήν τριάδα τών αποστόλων ενός χυδαίου καί
περιορισμένου υλισμού.
*0 Feuerbach άποτελεί όπως είπαμε τον ενδιάμεσο φιλόσοφο μεταξύ
H egel καί Marx. ’ Από αριστερός έγελιανός εγινε υλιστής κ α ί. αθεϊστής,
εχθρός κάθε θεολογίας. Γίνεται όμως ιδεαλιστής όταν επιχειρεί νά εξηγήσει
κοινιονικά φαινόμενα.
24 Μέρος Λ*. Ή σύγχρονη επιστήμη και ή μεταφυσική

9. NATURA FACIT SALTUS. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΒΑΝΤΑ

Δεν θά προχωρήσουμε ακόμα στη διατύπωση των αδρών γραμμών

τον διαλεκτικού υλισμόν, όπως κάναμε για τις άλλες γνωσιολογίες. Για νά
γίνει φανερή ή σημασία του για τις φυσικές επιστήμες και μάλιστα για τή
νεώτερη φυσική, πρέπει νά προηγηθεί ή ανάπτυξη στις γενικότατες γραμ­
μές τών πιο χαρακτηριστικών— για τή γνωσιολογία— κατακτήσεο>ν μέσα στα
τελευταία πενήντα χρόνια, νά δοθεί μιά εΙκόνα τής αμηχανίας φυσικών και
Φιλοσόφων στο άντίκρυσμα μιας καινούργιας πραγματικότητας, που δεν μπο '
ρούσε μέ κανένα τρόπο νά προσαρμοστεί και νά πειθαρχήσει, ούτε στις
προεμπειρικές μορφές τής αίσθησης, οΰτε στις κατηγορίες καί στους νόμους,
που υπαγορεύει ό λόγος, ούτε γενικά νά μπει στ’ άκαμπτα πλαίσια τών πα­
λαιών μηχανικιστικών κοσμοθεωριών, ούτε νά ικανοποιήσει τούς άγνιοοτι-
κιστές καί τούς έμπειριοκριτικούς. ’ Από μιά τέτοια ανάπτυξη τών θεμελια­
κών ανακαλύψεων καί από τήν έξαρση τών αντιθέσεων, ανατρεπτικών αρ­
χών καί αξιωμάτων τής κλασικής φυσικής, θά γίνει φανερό ότι μάς χρειάζε­
ται μιά άλλη γνωσιολογία, ικανή νά παρακολουθήσει τή δυναμική εξέλιξη
του φυσικού κόσμου καί τής ζωής, χωρίς προσήλιοση σέ στατικές μορφές, σε
αρχές αΙώνιες καί προϋπάρχουσες, δεσμευτικές τής αίσθησης καί τής νόησης.
Ή επανάσταση στή φυσική έχει δύο μεγάλες χρονολογίες. Στις 14
Δεκέμβρη 1900 ό καθηγητής τού Πανεπιστημίου τού Βερολίνου Max Planck
έκαμε στήν εταιρεία φυσικών επιστημών τήν καταπληκτική ανακοίνωση, πού
άποτέλεσε τή βάση τής θ ε ω ρ ί α ς τ ώ ν κ β ά ν τ α καί ανάτρεψε τήν
άντίληψη γιά τή συνέχεια τής ενέργειας.
Ή Ιδέα γιά ασυνεχή υφή τού ηλεκτρισμού καί κατά συνέπεια ή υπόθε­
ση ότι υπάρχουν στοιχειώδη ηλεκτρικά σωμάτια είχε γεννηθεί στον H elm ­
holtz από τό lS8f>. Ή ιδέα αυτή φάνηκε εξαιρετικά γόνιμη γιά τή σπουδή
τών ακτινοβολιών. Ή ανακάλυψη τών ακτινών R oentgen στά 1895 καί τής
ραδιενέργειας τού ουρανίου από τό ζεύγος Curie, πού τούς οδήγησε στήν
άπομόνιοση τού ραδίου στά 1898, άνοιξε καινούργιο στάδιο θεωριών καί
Ιφαρμογών στή φυσική. Τό κύριο πρόβλημα ήταν ή σχέση ανάμεσα στήν
ύλη καί στήν ακτινοβολία. Στή λύση του συνέβαλε πολύ ό Lorentz. Δέ­
χθηκε τή θεμελιιόδη υπόθεση γιά τήν ασυνέχεια τού ηλεκτρικού ρευστού καί
μίλησε γιά τά αρνητικά ήλεκτρό.νια, χωρίς όμως νά προχωρήσει σέ ριζικές
άνακαινίσεις τών αντιλήψεων τής κλασικής μηχανικής γιά τήν ενέργεια.
Ό Planck γιά πρ ιότη φορά υποστήριξε μέ τρόπο γενικό τήν ατο­
μική, κοκκώδη σύσταση τής ενέργειας . καί δημιούργησε έτσι τήν ταύτιση
τής θεωρίας αυτής.μέ τήν αντίληψη γιά τήν ατομική σύσταση τής ύλης.
 0. Xatura facit saltus. ΊΙ θεωρία τών κβάντα 25

Ά π όδειξε οτι ή θερμότητα και γενικά ή ακτινοβολούμενη ενέργεια δέν

έκπέμπονται μέ τρόπο συνεχή, μά σ ’ εξαιρετικά μικρούς κόκκους, που δεν
έχουν τό ’ίδιο μέγεθος γιά δλες τις ακτινοβολίες, παρά κάθε φορά μέγεθος
ά ν ά λ ο γ ο μ έ τ ή σ υ χ ν ό τ η τ α πού τις χαρακτηρίζει. Οί κόκκοι
αυτοί, πού σύμφωνα μέ τή θεωρία τού Planck δεν μπορούν μέ κανένα
τρόπο νά τεμαχισθούν, καλούνται κ β ά ν τ α έ ν ε ρ γ ε ί α ς. Γιά το φως,
πού είναι κι’ αυτό μια ακτινοβολούμενη ενέργεια, τά κβάντα ονομάσθηκαν
φκυτόνια. Ί Ι απόδειξη γιά την ατομική σύσταση τού φτυτός, πού έρχεται σε
απόλυτη αντίθεση μέ τις θεωρίες των F resn el-H u ygen s καί τού M axwell
που επικρατούσαν ιός τότε, πώς τό φ ω ς κατά τούς πρώτους οφείλεται σέ τα­
χεία εγκάρσια παλμική κίνηση μορίων, κατά τό δεύτερο είναι συνδυασμός
ηλεκτρικών καί μαγνητικών κραδασμών, κάτι σάν εναλλασσόμενο ηλεκτρικό
ρεύμα μέ περίοδο εξαιρετικά μικρή, ή απόδειξη λέμε τής κβαντικής σύστασης
οφείλεται στον Finstein καί δόθηκε στά 15Η)Γ>. Μιά τέτοια σύσταση εξή­
γησε τό περίφημο φωτοηλεκτρικό τραινόμενο τού H ertz (1887), πού συνί-
σταται στο γεγονός, ότι όταν δέσμη φ ω τός πέσει πάνω σέ ορισμένες ουσίες
έκπέμπονται απ’ αυτές τά αρνητικά ηλεκτρισμένα σωμάτια πού ονομάζονται
ήλεκτοόνια, δηλαδή ακτινοβολείται ενέργεια σέ μορφή ηλεκτρισμού.
Οί συνέπειες τής θεωρίας των κβάντα υπήρξαν τεράστιες. Τ ό φ ώ ς
έ χ ε ι μ ά ζ α κ α ί ά σ κ ε ΐ π ί ι σ η. Ικανοποιεί πότε τήν παλιά θ εω ­
ρία των συνεχών κομάνσεων, πότε τή θεωρία τής ασυνεχούς κοκκώδους
σύστασης. Μορφώνεται έτσι ένας περίεργος δυϊσμός— συνεχή κύματα καί
ασυνεχής εκπομπή σέ σωμάτια— αναγκαίος γιά τήν εξήγηση τής μετάδοσης
τού φωτός ή γιά τήν εξήγηση τής ροής των ήλεκτρονίων, πού δημιούργησε
σέ πολλούς τήν εντύπωση, πέος ή φυσική δεν έχει ακόμα ξεκαθαρίσει τις
αντιλήψεις της. *0 δυϊσμός όμως αυτός έχει ωστόσο τή φιλοσοφική αξία,
ένωσης των δύο άντιθέσειον σέ αδιαφιλονίκητη ενότητα, ενώ εξάλλου οί
δύο απόψεις δίνουν αναμφισβήτητα μιάν εικόνα, αφού ικανοποιούν καθεμιά
χιοριστά, ή καί οί δύο μαζί, όλες τις εκδηλώσεις τού ενιαίου φαινομένου.
‘ Υπενθυμίζουμε ότι ή κυματική οπτική των H u yg en s καί Fresnel
οφείλεται στήν ανακάλυψη τών φαινομένων τής συμβολής, περίθλασης, πό-
λωσης. Τά φαινόμενα αυτά ανάγκασαν τούς φυσικούς νά έγκαταλείψουν τήν
παλιά υπόθεση τού Νεύτωνα τής σιοματιδιακής εκπομπής καί νά δεχθούν
τήν υπόθεση τών κυμάνσεων. Δεν πρέπει νά νομίσουμε ότι αυτό πού γίνε­
ται σήμερα μέ τήν παραδοχή τής ασυνεχούς κοκκώδους σύστασης τού φτο-
τός είναι έκδήλιοση αμφιβολίας γιά τήν υπόθεση τών συνεχών κυμάνσεων
καί άναστήλωση μιας θεωρίας, όμοιας περίπου μέ τήν παλιά θεω ρία τής εκ­
πομπής βλημάτων κινουμένων πάνω σέ ευθείες γραμμές, τις φωτεινές άκτΐ-
νες. Νέα φαινόμενα, όπως είναι τό φωτοηλεκτρικό φαινόμενο, τό φαινόμενο
Com pton (15)23) σχετικό μέ τή σκέδαση τών άκτίνων R oen tgen μέσα
*6 Μέρος Α'. Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή μεταφυσική

σ ’ ενα μέταλλο, τό φαινόμενο του ’ Ινδού Ram an (1928) κ.α., μας υπο­
χρέωσαν νά δεχθούμε οτι τό φ ω ς άποτελεΐται από κβάντα ενέργειας, τά φ ω -
τόνια, εφοδιασμένα μέ ιδιότητες υλικών σωματιδίων. Τά παλιά φαινόμενα,
συμβολή, περίθλαση, πόλωση, επιβάλλουν νά άποδίόσουμε στά φεστόνια καί
κυματική σύσταση, δηλαδή νά δημιρυργήσουμε από τις δυο άλληλοσυμπλη-
ρουμενες εννοιες σωματιδίων καί κυμάτων μιά συνθετώτερη έννοια, τό σ ω ­
μάτιο- κύμα, που δε συμπίπτει μέ καμιά από τις παλιές έννοιες τής φυσι­
κής καί πού αποτελεί σήμερα βασικό στοιχείο τής ακτινοβολίας καί τής
συγκρότησης των ατόμων. Γιά τήν εξαιρετική δ ι α λ ε κ τ ι κ ή σημασία
αυτής τής σύνθεσης θά μιλήσουμε εκτενέστερα στο δεύτερο μέρος τής μελέ­
της μας.
Ή ασυνέχεια τής ενεργειακής εκπομπής, ή αδυναμία μας νά παρα­
στήσουμε τήν πορεία των φυσικών-φαινομένων τού μικροκόσμου, έκείνιυν
πού συνδέονται μέ ενεργειακές τροπές καί μεταβιβάσεις, σάν συνεχείς καμ­
πύλες, αντίθετα, ό καταναγκασμός μας νά θεωρήσουμε τέτοιες καμπύλε;
σάν ό ρ ι α κ έ ς περιπτώσεις διαγραμμάτιον, μέ πολυγιονική ασυνεχή, τρο­
μώδη διαδρομή, διαγραμμάτων δμοιων μ’ εκείνα πού προκύπτουν από
σ τ α τ ι σ τ ι κ έ ς παρατηρήσεις, είχε γιά αποτέλεσμα τήν ά β ε β α ι ό-
τ η τ α.
Δέν μπορούμε γύρω από κάθε θέση νά καθορίζουμε μέ απόλυτη
ακρίβεια τούς παράγοντες εκείνους, πού είναι δηλωτικοί τής στιγμιαίας
κατάστασης τού φαινομένου. Οί παράγοντες αυτοί μόνο μέ προσέγγιση
μπορούν νά προσδιορισθούν. Δέν υπάρχει μιά στιγμιαία κατάσταση, αλλά
πολλές εξίσου π ι θ α ν έ ς , πού δέν απέχουν μεταξύ τους παρά κατά μέγε­
θος εξαιρετικά μικρό, τής τάξης τής σταθερά; τού Planck. Δηλαδή μέ άλ­
λες λέξεις, τά λάθη στον αμοιβαίο προσδιορισμό των καθοριστικών παρα­
γόντων τής κατάστασης συνδέονται μέ μιά σχέση, τήν περίφημη σ χ έ σ η
απ ρο σδ ιο ρισ τία ς τού H eisen b erg (1928). Ή σχέση αυτή
λέγει δτι τό γινόμενο τών δυύ σφαλμάτων, πού γίνονται στον προσδιορισμό
τής θέσης καί τής ποσότητας κίνησης ενός σωματιδίου, λ. χ. ήλεκτρονίου,
ίσούται μέ τή σταθερά* τού Planck. *0 H eisenberg τονίζει * ιδιαίτερα
π ώς τά λάθη αυτά δέν είναι τέτοια ώστε νά μπορούν νά έξαλειφθούν μέ τήν
τελειοποίηση τών μεθόδων καί τών εργαλείων πού χρησιμοποιούνται γιά τήν
παρατήρηση Ινός φαινομένου. ’ Οφείλονται στύ γεγονός δτι ή συμμετοχή
τού παρατηρητή άποτελεΐ παράγοντα γιά τή συντέλεση τού φαινομένου. Ό
πολύ γνωστός βιολόγος καθηγητής Haldane σέ δια?νέξεις του στο πανεπι­
στήμιο τής B irm in gh a m ζήτησε νά εξετάσει σύγχρονα επιστημονικά ζητή-

* Werner Heisenberg, Wandlunqen in den GrundlaKeii der Naturwis·

senschaft, Leipzig, 1936, σελ. 14 καί άλλου.
 9. Nature facit saltus. Ή θεωρία των κβάντα . 27

ματα στο πρίσμα τού μαρξισμοί}. Σχετικά μέ τό προκείμενο θέμα τονίζει:

«Δέν υπάρχει παρατηρητής πού είναι μόνο παρατηρητής, πού στέκεται πα­
ράμερα, χωρ'ις νά παίρνει μέρος στην πορεία τού κόσμου. Αυτό άποτελεΐ γε­
νική αρχή τού μαρξισμού. Ό M arx έπίμενε πάντα στο γεγονός, δτι οί πα­
ρατηρητές τών κοινωνικών φαινομένων αποτελούν ταυτόχρονα ζωντανούς
παράγοντες τής κοινωνίας, πού επηρεάζουν τήν εξέλιξή της»*.
’Έ τσι στήν προκειμένη περίπτωση τού φυσικού φαινομένου ή συμμε­
τοχή τού παρατηρητή και ή συμμετοχή τού εργαλείου για τήν παρατήρηση
έχουν για αποτέλεσμα έπηρεασμό τού φαινομένου, ώστε νά αλλάζει τόσο ή
θέση τού σωματιδίου όσο καί ή ταχύτητα τής κίνησής του. Μά για νά εί­
ναι ό έπηρεασμύς αισθητός πρέπει τό μέγεθος τού σωματιδίου νά είναι τής
’ίδιας τάξης μέ τό σιοματίδιο πού προσπίπτει, δηλαδή με τό φωτόνιο. Νά
πρόκειται λ.χ. γιά ένα ήλεκτρόνιο. Στήν περίπτωση αυτή ή πρόσπτωση τού
φωτονίου, ή αναγκαία γιά τήν παρατήρηση, αλλάζει κα'ι θέση καί ταχύτητα
τού ήλεκτρονίου. Αύξηση τής ακρίβειας γιά τον καθορισμό τής θέσης τού
ήλεκτρονίου έχει γιά αποτέλεσμα ελάττωση τής ακρίβειας γιά τον καθορισμό
τής ταχύτητας. Τό γινόμενο τών δύο λαθών ΐσούται μέ h, τή σταθερά τού
Planck. Τό συμπέρασμα πού βγαίνει από τή διαπίστωση αυτή τού H eisen­
berg είναι ότι οί καταστάσεις τού φαινομένου δέ διαδέχονται ή μία τήν
άλλη α ί τ ι ο κ ρ α τ ι κ ά μά π ι θ α ν ο χ ρ α τ ι κ ά. Τ Ι αρχή τής αιτι­
ότητας ή τού ντετερμινισμού ή όπως αλλιώς λέμε τής έ τ ε ρ α ρ χ ί α ς
γιά τό μικρόκοσμο πού συγκροτεί τό άτομο τής ύλης, σύμφωνα μέ τό πρό­
τυπο τού R u th erford, συμπληροηιένο καί διορθωμένο από τον N iels Bohr
καί πού μοιάζει σάν πλανητικό σύστημα, ή γιά τό μικρόκοσμο τών άκτί-
νο>ν όλων τών κατηγοριών, ή αρχή αυτή πρέπει νά άντικατασταθεΐ μέ τήν
ά ο χ ή τ ή ς α π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ τ ί α ς ή τού ιντετερμινισμού ή τής α ύ·
τ α ρ χ ί α ς.
Αυτά τουλάχιστον υποστηρίζει ό H eisen b erg καί πολλοί από τούς
νεώτερους φυσικούς π ο ύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ή -λιγότερο ά ν ή”
κουν σ τήν παράταξη τών έ μ π ε ιρ ιοκρ ιτ ικώ ν κα ί
τ ώ ν ά γ ν ω σ τ ι κ ι σ τ ώ ν. Στο ζήτημα αυτό, μέτήν τόσο μεγάλη φιλοσο"
φική σημασία, θά ξανάρθουμε στο δεύτερο μέρος τής μελέτης μας γιά νά τό
εξετάσουμε στο πρίσμα τής διαλεκτικής. Έ κεΐ θ ά γνωρίσουμε τή φιλοσοφική
τοποθέτηση τών κυριότεριον συγχρόνων φυσικών. 'Ό μ ω ς από τώ ρα πρέπει
νά τονισθεΐ ότι ή γνά>μη τού H aldane,— ό βιολόγος Prenant προλογίζον­
τας τό βιβλίο τού H aldane τον παρουσιάζει μαρξιστή, μέλος τού κομ­
μουνιστικού κόμματος τής Μεγάλης Βρετανίας— δίνει αφορμή σέ βρισμένες

* 1. Β. S. I-Iaidane. La pliilosopbie marxiste et les sciences.'1946, Paris

σελ. 99.
28 Μέρος Λ'. Ή σύγχρονη επιστήμη καί η μεταφυσική

παρατηρήσεις. Δεν είναι τόσο πετυχημένη κατά τή γνώμη δικών μας έξεχόν-
των ..διαλεκτικών*, πού σε πολλά σημεία συμμερίζομαι,«ή ταύτιση πού γίνεται
ανάμεσα στη σχέση τον παρατηρητή μέ τά κοινωνικά φαινόμενα καί τή σχέση
τού παρατηρητή μέ τά φυσικά φαινόμενα. Ή αλληλεπίδραση ανάμεσα στον
παρατηρητή καί τά κοινωνικά φαινόμενα είναι πολύ πιο στενή, καί μπορεί
ν ’ αγκαλιάσει τό σύνολο των κοινωνικών φαινομένων, ενώ ή σχέση ανάμεσα
«τον παρατηρητή καί τά φυσικά φαινόμενα ή καί τή φύση στο σύνολό της
περιορίζεται πρώτα στο μέρος τής φύσης πού ό άνθρωπος έχει κάί)ε φορά
γνωρίσει καί δεύτερο ή επίδραση τον άνθρόιπου πάνω στή μεταβολή τής
φύσης είναι πολύ περιορισμένη, όπως καί παραπάνω τονίσαμε, σε αντίθεση,
μέ τήν επίδραση πάνω στήν κοινωνία. Οι παρατηρήσεις μας πάνιο στή σύ­
σταση του γύρω μας κόσμον, ή επιστημονική γνιυση τής ύλης θά έχουν πάντα
τό στοιχείο τής σχετικότητας, δμως θά ήταν λάθος νά υποστηρίζουμε ότι οί
σημερινές σχετικές γνώσεις μας γιά τήν ύλη δέ θά ξεπερααθούν αύριο. Μπο­
ρεί τά λάθη πού συνδέονται μέ τή σχέση τής απροσδιοριστίας τον H eisen­
berg νά μή μπορούν νά ξεπερασθούν μέ τις σημερινές μεθόδους και μέ τά
μέσα πού χρησιμοποιούνται, όχι δμως καί μέ τις αυριανές μεθόδους καί μέ­
σα. Ό παρατηρητής πάντα πιο περιορισμένα ή ευρύτερα παίρνει μέρος στήν
πορεία τού κόσμου. Τό υποκειμενικό δμως στοιχείο τής κάθε φορά παρατή­
ρησής του δέν αποτελεί ωστόσο άρνηση τής αντικειμενικότητας τής παρατή­
ρησής του. Γιά τά φωτόνια, ήλεκτρόνια κ.λ.π. Ισχύει καί γίνεται πιότεροε
από κάθε άλλα σώματα, αντιληπτό, δτι ή στιγμιαία κατάσταση υπάρχει καί
σύγχρονα άρνιέται τον εαυτό της. Δέν μπορούμε μέ τις σημερινές μεθόδου?
καί μέσα πού χρησιμοποιούμε στήν παρατήρηση των φαινομένων τής μικρο-
φυσικής καί πού επιδρούν απάνω στά ίδια τά φαινόμενα ν’ άποκλείσουμ-
δτι αυριανές μέθοδοι καί μέσα θ ά μάς επιτρέπουν καλύτερο από τό σημε­
ρινό προσδιορισμό των φαινομένων (θέση, ταχύτητα κλπ.)».
Πρέπει νά σημεκοσουμε δτι ό Haldane καταλήγει σέ περίεργα συμ­
περάσματα πού τον κατατάσσουν στή χορεία των ίντετερμινιστών. 2τή σελίδα
100 τού βιβλίου του βρίσκουμε τήν περίεργη φράση : « ’ Αλλά τό ζήτημα νά
μάθουμε άν δλα τά μελλοντικά γεγονότα είναι σήμερα προκαθορισμένα μοϋ
φαίνεται χωρίς νόημα, έκτος αν μποοούμε νά τό αποδείξουμε». Καταλήγει
στήν απόρριψη τής έννοιας τής αΐτιοκρατικής έξάρτηρης τουλάχιστον μέ τήν
έκταση καί τή σημασία πού τής έδωκε ό Laplace. Τή δέχεται μόνο κατά
προσέγγιση σωστή, τόσο γιά τά φυσικά δσο καί γιά τά κοινωνικά φαι­
νόμενα.
Πολύ διαφωτιστική είναι ή γνώμη τού σοβιετικού φυσικού Βαβί-

* Οί παρατηρήσεις μέσα σέ εισαγωγικά όίρείλονται στόν κ. Έλ. Αποστόλου.

Έγιναν υστέρα από τήν ανακοίνωση τής μελέτης μου στήν ΕΠ-ΛΝ.
 1U. Τά άτομα 29

λοφ \ «Ε ίναι γνωστές οί τάσεις νά δημιουργηθεΐ μέ βάση την «Απροσ­

διοριστία», μια γενική, πάντα αλάθευτη καί άδιαφιλονείκητη Αρχή, πού
τάχα δικαιολογεί έναν κατ’ αρχήν Ιντετερμινισμό. Οί τάσεις αυτές νά κάμουν
γενικό νόμο την «απροσδιοριστία» θυμίζουν πολύ τον πρόιορο ισχυρισμό
για τό αλάθητο τής κλασικής μηχανικής καί τοΰ μηχανικισμοΰ στην πλατιά
του έννοια. Για σήμερα ή «απροσδιοριστία» αντανακλά ορθά τις πειραμα­
τικές μας γνώσεις καί είναι υποχρεωτική για τή φυσική όσο τό πείραμα τό
ίδιο δεν Απαιτεί τήν αλλαγή της. Μπορούμε καί πρέπει νά βγάζουμε από τήν
«απροσδιοριστία» όλα τά Φυσικά συμπεράσματα, μά φιλοσοφικά συμπερά­
σματα μέ τήν έννοια ενός ιντετερμινισμού κατ’ αρχήν μάς δίνει τόσο λίγα όσο
π.χ. οί ανωμαλίες τοΰ καιρού ή άλλα ακανόνιστα φαινόμενα στατιστικού
χαρακτήρα. Σχετικά μ1 αυτές τις τάσεις ταιριάζει νά θυμίσουμε τά λόγια τοΰ
Λένιν : « Ό διαλεκτικός υλισμός τονίζει τον πρόσκαιρο, τό σχετικό, τον κατά
προσέγγιση χαρακτήρα, που έχουν όλα αυτά τά ορόσημα στή γνώση τής φύ­
σης γιά τήν Ανθροιπινη επιστήμη που όλο προχωρεί». Καί καταλήγει ό
Βαβίλοφ ότι : «γιά τό φιλόσοφο καί τό φυσικό είναι πιό σωστό καί πιο φρό­
νιμο νά υποθέσει πώς ή «απροσδιοριστία» είναι ένα τέτοιο περαστικό, κατά
προσέγγιση ορόσημο τής γνώσης».
"Ο μως τό θέμα δεν είναι τόσο απλό. Γιά τό φ ω τισμ ό του έχουμε
Ανάγκη από πλήρη διαλεκτικό εξοπλισμό. Λυτό θά γίνει στύ δεύτερο μέρος
τής μελέτης. Έ κεϊ τά συμπεράσματα βγαίνουν ξεκάθαρα καί ή Αρχή τής
απροσδιοριστίας, άφοΰ πάρει-σωστή τοποθέτηση, αποκτά εξαιρετική* διαλε­
κτική σημασία.

10. ΤΑ ΑΤΟΜΑ

*11 μεγαλύτερη επιτυχία τής θεωρίας των κβάντα είναι ότι κατόρθωσε
νά ενοποιήσει τις θεωρίες γιά τή δομή τοΰ ατόμου σ ’ ένα καινούργιο κλάδο
των φυσικών επιστημών, αυτόν πού καλούμε η ^ υ σ ι κ ή τ ο ΰ Α τ ό μ ο υ .
Ά π ό τις αρχές τοΰ αΐιυνα έγκαταλείφθηκε ή άποψη πού είχε τόσο μα-
κρόχρονη ιστορία, ότι τά άτομα αποτελούσαν τά απλόνατέρα συστατικά τής
ύλης, ότι δεν μπορούσαν νά τεμαχισθοΰν σέ μικρότερα δομικά συστατικά.
Γεννήθηκε ή ιδέα στον ’Ά γγλο φυσικό R u th erford σάν Αποτέλεσμα σύν­
θεσης συγκρουομένων επιστημονικών αντιθέσεων, ότι τό άτομο αποτελούσε
μικροσκοπικό υπόδειγμα πλανητικού συστήματος. *0 Niels Bohr ίδρυσε τό

Λ —. Παβίλοφ, ό Λένιν καί ή μοντέρνα φΐ'αική, «Μόριμοση::. ‘Αθήνα Χρόνος

Λ' 194(>, τόμ. Η*. Ά ρ . <ριλ. 8, σελ. 374
30 Μέρος Λ'. Ί Ι σύγχρονη επιστήμη καί ή μεταφυσική

1913 τή θεωρία τής ατομικής δομής, μιας θεωρίας Ικανής νά εξηγήσει τά

κυρία σημεία των φαινομένων τής ακτινοβολίας. Ό Som m erfeld τελειοποί­
ησε τή θεω ρία με την εισαγιογή σ ’ αυτήν των αρχών τής θεωρίας τής σχε­
τικότητας.
■ Ή ’.περιοχή τών επιστημονικών κατακτήσεων τής νεώτερης φυσικής
πού άναφέρεται στή συγκρότηση τοϋ ατόμου, τή ραδιενέργεια και τις μετα­
στοιχειώσεις περιλαμβάνει τή διαπίστωση τού επιστημονικού γεγονότος για
τή μεταβλητότητα τής ύλης. Λιαψεύσθηκε οριστικά ή πεποίθηση για τό αδιά­
σπαστο καί αμετάβλητο τών στοιχειωδών ατόμων. Ούτε τά άτομα, ούτε τά
σωματίδια πού τά συνιστούν είναι σταθερά καί αμετάβλητα. Χαρακτη­
ριστική ιδιομορφία τών στοιχειωδών σωματιδίων τής φυσικής, πού καθο­
ρίζουν τή σύνθεση τής ύλης σε δλες τις καταστάσεις πού ξέρει ή νεώτερη
φυσική, είναι ή ικανότητά τουςνά περνάν τό ένα στο άλλο, ή αμοιβαία τους
ποιοτική μετατροπή. Μέσα σέ ορισμένες συνθήκες τά νετρόνια μπορούν νά
τραπούν σέ πρωτόνια, τά ήλεκτρόνια καί τά πρωτόνια μπορούν νά γίνουν
κβάντα φωτός. "Ολα αλλάζουν. Στον κόσμο δεν υπάρχει τίποτα τό σταθερό
καί αμετάβλητο. Τά στοιχειώδη δομικά στοιχεία τής ύλης παρουσιάζονται
σάν βραχύβιοι οργανισμοί— μερικά εκατομμύρια χρόνια δεν αποτελούν μα­
κροζωία καί δεν είναι πολύ περισσότερα από μερικά χιλιοστά τού δευτερο­
λέπτου πού μετρούν τή ζωή άλλων στοιχείων. ΤΙ παλιά άτομιστική αντί­
ληψη τής φύσης τού Δημόκριτου καί τού Επικούρου μεταμορφώθηκε
ριζικά.

11. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

Ή δεύτερη μεγάλη χρονολογία τής επανάστασης είναι τό 190Γ), όταν

κυκλοφόρησε ή μονογραφία τού μηχανικού A lbert Einstein, ηλικίας τότε
μόλις 26 χρόνο)ν. *Η μονογραφία αύτή φέρει τον τίτλο «Z u r E lektrody-
nam ik b ew egter K orp er* Ann. d. P h ysik. 17 (1905)* καί είναι, χωρίς
αμφισβήτηση, γιά τήν ιστορία τών μαθηματικών καί τών φυσικών επιστη­
μών, τό σημαντικότερο ίσω ς στοιχείο, ύστερα από τά Principia τού Νεύιωνα.
Λίγα χρόνια νωρίτερα— ακριβώς τό 1881— ό Γερμανοπολωνός φυσι­
κός Michelson (1852— 1931) άπόδειξε οτι ή ταχύτητα τού φωτός στο κενό
είναι ή ΐδια σ ’ δλες τις διευθύνσεις, αδιάφορο άν, ή πηγή τού φ ω ­
τός, δηλαδή τό σημείο εκπομπής τής φωτεινής ακτίνας, είναι ή όχι σημείο
τής γης καί κατά συνέπεια κινείται ή όχι κατά τή διεύθυνση περιστροφής τής

* Βλ. ανατύπωση, Lorentz - Einstein - Minkowski, Das Relativitatsprin-

zip, Teubner, Leipzig - Berlin, 1920, σελ. 26.
 Ή θεωρία τής σχετικότητας 31

γης γύρω από τον ήλιο. Θά έπρεπε, σύμφωνα μέ τό θεώρημα του Γαλι­
λαίου για τή σύνθεση των ταχυτήτων, αν κατορθώσουμε νά μή μετέχουμε
στην κίνηση τής γης, αν'λόγου χάρη πάρουμε θέση στον απόλυτα ακίνητο
υποθετικό αίθέρα, νά βρίσκουμε την ταχύτητα του φω τός μιας γήινης φ ω ­
τεινής πηγής κατά τή διεύθυνση τής κίνησης - τής γής ’ίση μέ τή σχετική
προς τή γή ταχύτητα, αυξημένη μέ τήν απόλυτη ταχύτητα'τής γής ή αν υπο­
θέσουμε ότι ό ήλιος όμοια μένει ακίνητος, αυξημένη μέ τήν ταχύτητα πε­
ριστροφής τής γής γύρω από τον ήλιο, δηλαδή μέ 30 χιλιόμετρα τύ δευτε­
ρόλεπτο, κατά την αντίθετη διεύθυνση ελαττωμένη κατά τό ίδιο ποσό,
και κατά τήν κάθετη διεύθυνση αμετάβλητη και ϊση στο κενό μέ 300 εκα­
τομμύρια μέτρα τό δευτερόλεπτο. Δεν είναι διιως ανάγκη νά εγκαταστα­
θούμε στον ακίνητο αιθέρα, είναι τό ϊδιο αν μείνουμε στην κινούμενη γή
καί μετρήσουμε τήν ταχύτητα του φωτός μέσα στύν ακίνητο αιθέρα·
Τ ’ αποτελέσματα θά ήταν τάΐόια. Υπενθυμίζουμε ότι ό αιθέρας πού θ ά χρη­
σίμευε γιά έδρα τέτοιου παρατηρητής, είναι ό φορέας των φυσικών φαινο­
μένων στήν υλιστική μηχανικιστική εξήγηση τής φύσης καί τον θεωρούσαν
τέτοιο από τήν εποχή του H uygens καί του Νεύτωνα ω ς τό τέλος του
1ί)ου αϊό)να. Ή αδυναμία των μηχανικιστών φυσικών νά φαντασθοΰν
τήν κίνηση αλλιώς, παρά μόνο σάν αποτέλεσμα εξωτερικής δυναμικής
επίδρασης καί όχι σάν κατάσταση τής ύλης, είχε συνέπεια τήν αδυ­
ναμία νά δεχθούν τή μετάδοση των μακρινών, δηλαδή τών όχι από επαφή,
δυναμικών αλληλεπιδράσεων καί τών κυμάτων κάθε ακτινοβολίας, χωρίς
τή μεσολάβηση υλικού μέσου. Ό λόγος αυτός τούς έκαμε νά δημιουργή­
σουν τήν ύπαρξη μιας ύλης, ελαστικής, χωρίς βάρος, πού μπαίνει παντού
μεταξύ τών σιομάτων, τών μορίων, τών ατόμων καί αυτών τών συστατικών
τους, πού υπάρχει στο κενό, μεταξύ τών ούρανίιον σωμάτων χωρίς νά
παρασύρεται από τήν κίνησή τους. Ό αιθέρας ήταν ό φορέας τών ηλεκτρικών
καί μαγνητικών πεδίων καί μέ τή βοήθειά του εξηγούσαν τά ηλεκτρικά, μα-
γνητικά καί οπτικά φαινόμενα. *0 αιθέρας πού διαχυνόταν στο σύμπαν
αποτελούσε τον απόλυτο χώρο, τήν έδρα τού προνομιούχου συστήματος συν­
τεταγμένων, πού δικαιούμαστε νά θεωρήσουμε απόλυτα ακίνητο καί ν’ ανα­
φέρουμε σ ’ αυτό τό σύστημα τις κινήσεις πού καλούσαμε απόλυτες.
Τό πείραμα λοιπόν τού M ichelson, πού έπαναλήφθηκε έξι χρόνια αρ­
γότερα στήν ’ Αμερική μέ τον M orley (1838— 1923), άπόδειξε ότι ή ταχύ­
τητα τού φω τός είναι ή ΐδια σ ’ όλες τίς διευθύνσεις, αδιάφορο από ποιο κι­
νούμενο σύστημα φεύγει τό φ ώ ς καί από ποιο κινούμενο ή ακίνητο παρατη­
ρητή, σχετικά μέ τό πρώτο κινούμενο σύστημα, μετριέται ή ταχύτητά του.
Ή αμοιβαία σχετική κίνηση τών συστημάτων θεωρείται εύθύγραμμη καί
όμοιόμορφη, δηλαδή Ισοταχής.
νΑν, σέ αντίθεση προς όσα εκθέσαμε παραπάνω, τό πείραμα τού
32 Μέρος Λ*. *Π σύγχρονη επιστήμη καί ή μεταφυσική

M ichelson έδινε διαφορά ταχυτήτων τοΰ φωτός'κατά .τή διεύθυνση κίνησης

τής γής καί κατά την κάθετη προς αυτί] διεύθυνση, θά ήταν δυνατό νά
βρεθεί ή κίνηση τής γής σχετικά μέ τον αΙθέρα, δηλαδή σχετικά με τον ακί­
νητο απόλυτο χώρο, μ’ άλλα λόγια θά μπορούσε νά μετρηθεί ή απόλυτη
κίνηση τής γής. Αποδείχθηκε κατά τρόπο όλότελα ασφαλή, πώς διαφορά
ταχυτήτων τοΰ φω τός δεν υπάρχει καί πώς κατά συνέπεια απόλυτη κίνηση
δέ θά πει τίποτα.
Τό φαινόμενο M ichelson έμεινε για χρόνια χωρίς ικανοποιητική
εξήγηση, ως τή στιγμή (1905) που διατυπώθηκε ή ε ί δ ι κ ή θ ε ω ο ί α
σ χ ε τ ι κ ό τ η τ α ς τοΰ E instein. ’ Αργότερα, το 191(3, ανακοινώθηκε από
τον ίδιο ή γ ε ν ι κ ή θ ε ω ρ ί α στήν εργασία του μέ τον τίτλο «D ie
G rundlage der allgem einen R elativitatsth eoric» A nn. cl. phys. 49
(191(3) *
ΤΙ θεωρία τής σχετικότητας είχε τύ αποτέλεσμα ν’ αναθεωρήσουμε
όλότελα τις έννοιες πού είχαμε γιά τό χώρο και χρόνο. ()ί έννοιες αυτές,
καθώς είδαμε στή σύντομη αναδρομή πού κάναμε στις γνωσιολογικές πηγές,
ήταν απότοκες των αξιωμάτων τοΰ Νεύτωνα, τής ιδεαλιστικής φιλοσοφίας,
των μηχανικιστικών αντιλήψεων, τοΰ μεταφυσικού υλισμού, τοΰ άγνίοστι-
κισμοΰ, τοΰ έμπειριοκριτικισμοΰ. ΤΙ θεωρία τής σχετικότητας κατάργησε
τον αιθέρα, αυτό τό υποθετικό μέσο μετάδοσης τοΰ φωτός καί γενικά τής
ακτινοβολούμενης ενέργειας. Μαζί μέ τον αιθέρα ή αντίληψη γιά τόν από­
λυτα ακίνητο χώρο έχασε κάθε νόημα, τόσο γιά τή μηχανική όσο καί γιά
την ήλεκτροδυναμική. Ό κ ό σ μ ο ς έ π α ψ ε ν ά ε ι ν α ι δ ι α ν ο-
η τ ι κ ύ κ α τ α σ κ ε υ α σ μ α.
Στήν κλασική μηχανική ό χρόνος θειορεΐται απόλυτος. ΤΙ τιμή του δεν
έξαρτάται από τήν κινητική κατάσταση τοΰ συστήματος μέσα στο όποιο
βρίσκεται ό παρατηρητής. Ό χρόνος είναι ό ίδιος γιά τόν κάτοικο τής γής καί
γιά τόν κάτοικο τοΰ νΑρη, γιά τόν επιβάτη μιας πυραυλοκίνητης βολίδας
καί γιά έναν πεζό περιπατητή, γενικά γιά παρατηρητές πού βρίσκονται σέ
συστήματα μέ διαφορετική κινητική κατάσταση. ”Αν κάποιος παρατηρητής
διαπιστώνει δύο γεγονότα γιά σύγχρονα, τά γεγονότα αυτά θ ά είναι σύγχρονα
καί γιά όποιοδήποτε άλλον παρατηρητή, όποιαδήποτε καί άν είναι ή κινη­
τική κατάσταση των συστημάτιον στά όποια βρίσκονται οί διάφοροι παρα­
τηρητές.
Ό Einstein ξεκίνησε από τύ ε ι δ ι κ ό α ξ ί ω μ α τ ή ς σχε­
τ ι κ ό τ η τ α ς , πού ("πως είπαμε είναι αποτέλεσμα αναμφισβήτητο, πειρα­
ματικά αποδεδειγμένο καί σύμφωνα μέ τό όποιο ή ταχύτητα τοΰ φω τός στο

* Ηλ. ανατύπωση. Lorentz— Einstein— Minkowski, Das Relativitatsprin-

zip, Teubner Leipzig - Berlin, 15)20, σελ. 81.
 U. Ί Ι Οκωηία τής σχετικότητας 33

κενό είναι η ϊδια πούς δλες τις διευθύνσεις καί για παρατηρητές που βρίσκον­
ται σέ διάφορα συστήματα κινούμενα εύΟύγραμμα καί ομοιόμορφα μεταξύ
τους. "Υστερα από απλούς μαθηματικούς υπολογισμούς καί στοιχειώδεις σκέ­
ψεις βρήκε σ τ η ν ε ι δ ι κ ή θ ε ω ρ ί α τ ή ς σ χ ε τ ι κ ό τ η τ α ς τούς
νόμους, σύμφωνα με τούς οποίους μεταβάλλονται τά μήκη και τά χρονικά
διαστήματα όταν μεταβληθεΐ ή κι νητική κατάσταση τού παρατηρητή, δηλαδή,
όπως λέμε, βρήκε τούς τύπους μετασχηματισμού των τοπικών και χρονικών
συντεταγμένων κατά τή μετάβαση από ε'να σύστημα σέ άλλο πού' κινείται
σχετικά μέ τη πρώτο παράλληλο και ομοιόμορφα, δηλαδή μέ σταθερή τα­
χύτητα.
Τά συμπεράσματα αυτής τής ερευνάς, πού πρέπει νά θεωρηθούν· σή­
μερα αναμφισβήτητες επιστημονικές αλήθειες, είναι τά ακόλουθα:
Τ ο μ ή κ ο ς και ή δ ι ά ρ κ ε ι α είναι μ εγέθη σ χ ε-
τ ι κ ά . Ί Ι μέτρησή τους, από δύο παρατηρητές πού βρίσκονται σέ σχετική
μεταίύ τους κίνηση, δίνει διαφορετικά αποτελέσματα* και πιο συγκεκριμένα:
"Οταν δύο συστήματα, λόγου χάρη δύο σιδηροδρομικά τραίνα, βρίσκονται
σέ σχετική παράλληλη κίνηση μεταξύ τους, ό παρατηρητής τον ενός συστή­
ματος καθορίζει τά μήκη τού άλλου μικρότερα καί μάλιστα τόσο μικρό­
τερα όσο ή σχετική κίνηση είναι ταχύτερη. ”Λν ή ταχύτητα φθάσει τήν τα­
χύτητα τού φιοτυς, τά μήκη τού άλλου συστήματος μηδενίζονται γιά εκεί­
νον που τά παρατηρεί από το πρώτο.
Ό παρατηρητής τού ενός συστήματος βλέπει τή διάρκεια στύ άλ,λο
σύστημα, μεγαλύτερη. Ληλ.αδή ενώ οί δύο παρατηρητές επιβιβάσθηκαν κά­
που στά δύο τραίνα μέ συγχρονισμένα τά απύλωτης ακρίβειας χρονόμετρά
τους, όταν περνά ό ένας μπροστά στύν άλλον διαπιστιόνει πως τά δύο ρολ.ό-
για δέ δείχνουν τήν ίδια ώρα. *0 κ α θ έ ν α ς από τούς δύο βρίσκει πώς
τό ρολ.όγι τού άλλου πηγαίνει πίσω. Ί Ι επιβράδυνση είναι τόσο μεγαλύτερη
όσο ή σχετική ταχύτητα είναι μεγαλύτερη. Καί γιά νά αποκτήσουμε μιά
ιδέα τής διαφοράς αυτής, σημεκόνουμε ότι, αν πάρουμε υπόψη ενα
τραίνο, που κάνει 108 χμ. τήν ώρα, δηλαδή 30 μ. τό δευτερόλεπτο, ενώ τό
φώ ς τρέχει 10 έκατομ. φορές γρηγορότερα, οί επιβάτες τού τραίνου θ ά
σημεκόσουν καθυστέρηση στο ρολόγι τού σταθμού καί ό σταθμάρχης στά
ρολόγια των επιβατών ίση προς 1 δευτερόλεπτο κάθε εξι εκατομμύρια
χρόνια.
Ή γή κινείται γύρω από τον ήλιο μέ ταχύτητα 30 χμ. τό δευτερό­
λεπτο, δηλαδή τρέχει χίλιες φορές γρηγορώτερα από τό τραίνο μας. Ή κα­
θυστέρηση τών ρολ.ογιών είναι ενός δευτερολέπτου κάθε εξι χρόνια καί
τρείς μήνες ή 1G δευτερόλεπτα, κάθε αιώνα.
Βέβαια αυτές οί διαφορές είναι ασήμαντες γιά τήν καθημερινή ζω ή,
γίνονται όμως πολύ αισθητές όταν οί διάρκειες τώ ν φαινομένων· είναι πολύ
31 Μέρος Λ'. Η σύγχρονη επιστήμη καί ή μεταφυσική

μεγάλες ή οί ταχύτητες, όπως λ. χ. των ήλεκτρονίων ή των άλλων σωματι­

δίων των διαφόρων ακτινών, πλησιάζουν την ταχύτητα του φωτός. Καί
πρέπει να έχουμε υπόψη μας δτι ό αισθητός κόσμος είναι κάτι ελάχιστο σε
σύγκριση με την έκταση κμι τή σημασία του μικροκόσμου καί του σύμ-
παντος.
Δεν υπάρχει συγχρονισμός γεγονότων παρά
μόνο για έναν παρατηρητή. Για έναν άλλον,· πού κινείται σχετικά μέ τον
πρώτο, τά ΐδια γεγονότα δεν είναι σύγχρονα. Οί έννοιες «πριν» καί «ύστερα»
δεν είναι απόλυτες παρά σχετικές, '. αν δεν άναφέρονται σέ γεγονότα που
συνδέονται αιτιοκρατικά μεταξύ τους. "Ο σο δεν υπάρχει αυτή ή σχέση,
ένα γεγονός πού γίνεται «πριν» από άλλο γιά έναν παρατηρητή είναι δυνα­
τόν να σημειώνεται «ύστερα» από τό τελευταίο γΓ άλλον παρατηρητή.
Ή σχετικότητα τού μήκους είναι διάφορη γιά κάθε διεύθυνση. Ή
βράχυνση τού μήκους γίνεται μέγιστη δταν κινείται παράλληλα προς τό
μέτρο πού κρατούμε εμείς καί μηδενική γιά τήν κάθετη διεύθυνση προς τό
μέτρο. Γιά τις ενδιάμεσες θέσεις, ή βράχυνση μεταβάλλεται ανάλογα. Τό
συμπέρασμα είναι σ χ ε τ ι κ ό τ η τ α τ ο ύ σ χ ή μ α τ ο ς τού κινούμε­
νου σχετικά μέ τον παρατηρητή. Σχηματική σταθερότητα δεν υπάρχει, παρά
μόνο γιά τά σώματα πού μετέχουν στήν κίνηση τού παρατηρητή. Σφαίρα
κινούμενη φαίνεται στον παρατηρητή σάν πλατύ ελλειψοειδές. Τ Ι πλά-
τυνση είναι τόσο μεγαλχίτερη, δσο μεγαλύτερη ή ταχύτητα καί άν ή
σφαίρα περνάει μέ τήν ταχύτητα τού φω τός μπροστά στον παρατηρητή γί­
νεται δίσκος χωρίς πάχος. Περιττό νά πώ καί γιά τούς πιο άκατατόπι-
στους στα ζητήματα αυτά, πώς δεν πρόκειται εδώ γιά οπτικές απάτες παρά
γιά γεγονότα. Ή σφαίρα πού κινείται μέ τήν ταχύτητα τού φωτός δέ φαί­
νεται μόνο αλλά είναι δίσκος γιά τό σύστημά μας, γιατί ό μηδενισμός τού
μήκους, παράλληλα στο μέτρο πού κρατούμε, δέν είναι αποτέλεσμα τής ιδιό­
τυπης οπτικής μας αίσθησης, παρά πραγματικό γεγονός, πειραματικά βε­
βαιωμένο, πού συμβαίνει γιά τό σύστημά μας α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό μ ά ς ,
αλλά δέ συμβαίνει φυσικά γιά τό κινούμενο σύστημα. Καί γενικά ή χρησι­
μοποίηση τών παρατηρητών στή σύντομη, επιστημονικά ατελή, ανάπτυξή
μας, ενός τεράστιου θέματος, δέν πρέπει νά θεωρηθεί δτι παρέχει τό δι-
καίιομα σέ απόδοση ; ύ π ο κ ε ι μ ε ν ι σ,μ ο ύ στή θεωρία τής σχετικότη­
τας. Περισσότερο από κάθε άλλη ή θεωρία αυτή μάς πείθει γιά τήν υπό­
σταση μιας αντικειμενικότητας, πού άκολουθεΐ ορισμένη νομοτέλεια, άποκα-
λυπτόμενη κάθε μέρα περισσότερο, χάρη στίς έπιστημονικές κατακτήσεις.
*Από τη σχετικότητα τού μήκους καί τού χρόνου προκύπτει ή σ χ ε ­
τ ι κ ό τ η τ α τής τ α χ ύ τ η τ α ς καί τής επιτάχυνσης. Ή
.ταχύτητα έκφράζεται μέ τό πηλίκο μήκους διά τού χρόνου, πού απαιτή­
θηκε γιά τη διάνυσή του. Έ τ σ ι επειδή τά μήκη μικραίνουν, ενώ οι χρό-
 11. *11 ΐ!εο)(ΐία τής σχετικότηίάς 31)*

νοι μεγαλοΥνουν, ενα κινητό στο εσωτερικό συστήματος πού κινείται σχε­
τικά με μάς, έχει. ταχύτητα* μικρότερη για μάς παρά για τούς επιβάτες τού
κινούμενου συστήματος.
Ί ο ειδικό αξίωμα τής σχετικότητας επιβάλλει την παραδοχή δτι ή τ α ­
χ ύ τ η τ α τ ο ν φ ο ο τ ό ς σ τ ο κ ε ν ό α π ο τ ε λ ε ί δ ρ ι ο άνυπέρ-
βλητο γιά κάθε σώμα, δτι δηλαδή μεγαλύτερη ταχύτητα από 300 εκατομμύ­
ρια μέτρα τό δευτερόλεπτο στο κενό δεν υπάρχει. Σ ’ ενα σύστημα πού θά ·
είχε την ταχύτητα τον «ριοτός, τά ρολόγια του θ ά φαίνονταν σέ μάς τούς
ακίνητους σταματημένα, τά παράλληλα στην κίνηση μήκη ίσα με μηδέν, οι
ταχύτητες κινητών μέσα ατό σύστημα ίσες μέ μηδέν.
Πρέπει νά σημειώσουμε πώς επιβάλλεται μεταβολή τού νόμου γιά τή
σύνθεση τών ταχυτήτων. Στήν περίπτωση τής κλασικής μηχανικής ή
συνισταμένη δύο ταχυτήτων πού έχουν τήν ίδια διεύθυνση είναι ΐση μέ τό
άθροισμα τών ταχυτήτων. Στην περίπτωση τής θεωρίας τής σχετικότητας
ή συνισταμένη είναι μικρότερη. Δύο ταχύτητες τών 200000 χμ. δίνουν
συνισταμένη 277000 χμ. αντί 400000 χμ. Μιά ταχύτητα ΐση μέ
300000 χμ. καί μιά άλλη όποιαδήποτε δίνουν συνισταμένη ΐση μέ
300000 χμ. στο δευτερόλεπτο.
Μ ήκ ο ς καί χρόνος είναι, μεγέθη τού α ύτ ο ύ
ε ι δ ο υ ς. *Υπάρχει γραμμικό ισοδύναμο τού χρόνου και αντίθετα χρονικό
ισοδύναμο4τού.μήκους.
Ε ν έ ρ γ ε ι α καί μάζ α είναι μ ε γ έ θ η τού αυτού
ε ϊ δ ο υ ς. Λέ διαφέρουν παρά κατά αριθμητικό συντελεστή, τεράστιο δμως.
Δηλαδή καθώς ή θερμότητα έτσι καί ή μάζα έχει τό μηχανικό της ισοδύναμο
καί μάλιστα εξαιρετικά μεγάλο. *Ένα σώμ α πού βρίσκεται σέ ηρεμία, σέ σχέ­
ση μέ τύν παρατηρητή, έχει ενέργεια ΐση μέ τό γινόμενο τής α ρ χ ι κ ή ς
μάζας καί τού τετραγο)νου τής ταχύτητας τού φ ω τός στο κενό. Αυτή είναι ή
α ρ χ ι κ ή ενέργεια, ανεξάρτητη τής ταχύτητας καί τώ ν άλλων ενεργειών
πού τυχόν βρίσκονται στο σώμα. *Άν ή· ταχύτητα δέν είναι μηδέν, είναι
δμως πολύ μικρή σέ σχέση μέ τήν ταχύτητα τού φωτός, ή ένέργεια τού
σώματος αυξάνει κατά τό ποσόν πού καλούμε κινητική ενέργεια στήν κλασική
μηχα\ ική. "Υστερα από τήν εξήγηση αυτή καταλαβαίνουμε δτι μικρή μάζα
αποτελεί τεράστια συμπύκνο)ση ένεργείας καί δτι ή ένέργεια, λόγου χάρη
τό φώ ς, έχει μάζα καί βάρος.
*Η μάζα ενός σώματος είναι ΐση μέ τό άθροισμα δλων τών μαζικών
ισοδυνάμων τών μορφών ενέργειας, πού φέρονται από τό υπόψη σώμα. «
Κάθε προσθήκη ενέργειας σέ όποιαδήποτε μορφή, όπως λόγου χάρη, κινη- *
τικής ενέργειας, θερμότητας, φωτός, ηλεκτρισμού, έχει γιά αποτέλεσμα αύξη­
ση τής μάζας. Δηλαδή μέ άλλες λέξεις : *Ένα σώμα κινούμενο, θερμό, φω τι­
ζόμενο από εξωτερική πηγή φωτός, ηλεκτρισμένο, ε ί ν α ι β α ρ ύ τ ε ρ ο »
36 Μέρος Λ\ *11 σύγχρονη επιστήμη καί ή μεταφυσική

από ένα σώ μ α ακίνητον ψ.νχρό, σκοτεινό, ουδέτερο. *Μ διαφορά όμοις είναι"

ανεπαίσθητη, γιατί ή ενέργεια που εκπροσωπεί ή αρχική μάζα, κατά συνέπεια
τό βάρος, είναι τεράστια σέ σχέση με την ενέργεια ποί· προστίθεται. λΐέτύνόμο-
τοΰ Ισοδυνάμου τής μάζα; και τής ενέργειας δεν πρέπει, φυσικά νά φαντα-
σθοΰμε πώς βρίσκει δικαίωση ή «ενεργειακή φιλοσοφία» τοΰ Ostwald.
Συμπέρασμα των παραπάνω είναι ότι υπάρχει ά δ ρά νει α τ ής
ε ν έ ρ γ ε ι α ς ή ά δ ρ ά ν ε ι· α τ ή ς μετα β α λλά μεν η; μά -
ζ α ς. ' ■
Ή κλασική μηχανική ορίζει τή μάζα σά λόγο τής δύναμης προ; την
επιτάχυνση, δηλαδή προς την .αύξηση τής ταχύτητας. "Ο σο ή μάζα είναι
μεγαλύτερη,.τόσο απαιτείται μεγαλύτερη δύναμη για νά δοθεί στο σώμα
μια ορισμένη επιτάχυνα)]. Έ τ σ ι ή μάζα αποτελεί την αδράνεια τοΰ σώμ α­
τος στή μεταβολή μιας κεκτημένης κατάστασης, εϊτε ή κατάσταση αυτή είναι
ή ηρεμία εΐ.τε ή ευθι'γραμμη ομοιόμορφη κίνηση μέ ταχύτητα όσοδήποτε
μεγάλη. Για τήν κλασική μηχανική, αυτή ή μάζα ή ή αδράνεια είναι σταθερή,
δηλαδή μέγεθος απόλυτο γιά κάθε σώμα, ανεξάρτητη από τήν ταχύτητά του,
δηλαδή από τή δυναμική κατάσταση στήν οποία βρίσκεται.
Γιά τή θεωρία τής σχετικότητας ή μ ά ζ α είναι μέγ ε θο ;
σ χ ε τ ι κ ό, που έξαρτάται από τήν ταχύτητα, δηλαδή από τή δυναμική
κατάσταση στήν οποία.βρίσκεται τό σώμα. *11 μάζα αυξάνει μέ τήν αί'ξηση
τής ταχύτητας και γίνεται άπειρη, όταν ή ταχύτητα γίνει ίση μέ τήν ταχύ­
τητα τοΰ .τρωτός.· Δηλαδή όποιαδήποτε δύναμη καί άν έφαομοσίΐεί σ* ένα σώμα
# πού κινείται μέ τήν ταχύτητα τοΰ ςιωτός, δέν μπορεί νά αυξήσει τήν ταχύ­
τητά του. Ή αλήθεια , τοΰ πορίσματος αΰτοΰ βεβαιώθηκε πειραματικά, καί
μάλιστα μέ μεγάλη ακρίβεια, σέ ταχύτατα κινούμενα ήλεκτρύνια. Καί ή αρχή
τής ενεργειακής αδράνειας πρόσφεοε. μεγάλες υπηρεσίες στήν πυρηνική φυσι­
κή, σέ· σημείο ώστε δέν μπορεί v’ αμφισβητηθεί ή όρθότητά της.
Έ ν α από τά σημαντικότερα επακόλουθα τής θεωρίας τής σχετικότητας
είναι; όπ ω ς είπαμε, ή μεταβολή των αντιλήψεων γιά τις έννοιες χοίρος καί
χρόνος. Δ ·έ ν ε ί ν α ι π ι ά α ν ε ξ ά ρ τ η τ ε ς , ή μιά από τ ήν
ά λ λ η . Συγχωνεύονται στο χωροχρονικό συνεχέςτώντεσσάρων διαστάσεων,
πού ό M inkow ski ονόμασε Κ ό σ μ ο . (Διάλεξη Raum uinl / c it στήν
80η συνέλευση γερμανών φυσιοδιφών καί ιατρών 21 Σεπτεμ. ΙίΚ)8)Λ
Στή θέση τοΰ απολύτου χοίρου τοΰ Νεύτωνα, μέσα στον όποιο κινούνται
οί άφθαρτες μάζες, μπήκε τό ενιαίο σύμπαν τοΰ Einstein. 2τό χωροχρο-
νικό συνεχές οί άντιθέσεις μαζών καί χώρου ενώνονται σ ' ένα αδιαίρετο σύ­
νολο. ’ Αποτελεί αύτό μιά ξεκάθαρη διαλεκτική αντίληψη.

* Βλ. ανατύπωση Loren tz - Kinstein - Minkowski.-;D.is Rekilivitnsprio/ip·

Teubner,. Leipzig - Berlin, 1920, σε?...51.. ...
 12. Ί Ι σημασία τών καταχτήσεων 37

Ο σα είπαμε παραπάνω άναφέρονται στην ειδική θεωρία· τής σχετι­

κότητας, .που εξετάζει κινήσεις ευθύγραμμες καί ισοταχείς τών συστημάτων
«αναφοράς. Ά λλα ο Einstein έδωσε εξαιρετική έκταση στις επαναστατικές
αντιλήψεις του μέ τή γ ε ν ι κ ή θ ε ω ρ ί α τ ή ς σ χ ε τ ι κ ό τ η τ .α ς,
οπού εξετάζει όποιαδήποτε μεταβαλλόμενη κίνηση. Στις αντιλήψεις και επι­
στημονικές αποκαλύψεις τής γενικής θεω ρίας είναι αδύνατο νά εισαγάγουμε
r<Vπλατύ αναγνωστικό μας κ οινό,-ά ν κα'ι δίνουμε μερικές εξηγήσεις σ τό ’δεύ-
τερυ μέρος τής μελέτης μας-, χωρίς τον κίνδυνο νά δημιουργήσουμε φοβερές
παρεξηγήσεις μιλώντας για γεωμετρίες Riem ann καί καμπύλους κόσμους
άπέρατους μά όχι άπειρους κτλ. Για τή διαμόρφωση τής γενικής θεωρίας
ά Einstein κατέφυγε στή βοήθεια τών πιο νεωτεριστικών μά καί πιο δυσ­
πρόσιτων μαθηματικών, τών οποίων κάνει πλούσια χρήση μέ θαυμαστή ευ­
κολία, χωρίς νά τούς αποδίδει ύπερεμπειρική σημασία. *0 E in stein διαμαρ­
τύρεται συχνά εναντίον εκείνων πού βλέπουν στή θεω ρία του διανοητικό κα­
τασκεύασμα του κόσμου. Είναι θεωρία τής φυσικής, τής εξωτερικής πραγμα­
τικότητας, τών κοσμικών φαινομένων, πού επιβεβαιώθηκε μέ πολλές θαυ­
μαστές πειραματικές αποδείξεις καί παρατηρήσεις δπως ή απόκλιση τής φ ω ­
τεινής ακτίνας στα πεδία βαρύτητας, ή ανωμαλία τον πλανήτη Ε ρ μ ή κτλ.

12. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΩΝ

'Ράσο ή θεωρία τής σχετικότητας, οσο καί ή θεωρία τών κβάντα, μέ

τις αντιθέσεις πού δημιουργούν πάνω σέ βασικές αντιλήψεις καί θεμελια­
κές αρχές τής κλασικής φυσικής καί τής κλασικής μηχανικής δ έ ν ά ν α-
ι ρ έ π ο υ ν μ ά σ υ μ π λ η ρ ο') ν ο υ ν, κάνουν δυνατή μιά άνόίτερη
σύνθεση, έρχονται κοντύτερα στην εξωτερική πραγματικότητα. *Η θ ρια μ ­
βευτική πορεία τής επιστήμης στα τελευταία πενήντα χρόνια μάς γνωρίζει
έ'να μεγάλο μέρος τού εξωτερικού κόσμου, ω ς τότε ανεξερεύνητο, δμ ω ς ενώ
δίνει ασφαλέστερη αξία στις γνώσεις μας καί γιά τον κόσμο πού ξέραμε,
άποδεικνύει ταυτόχρονα πέος τίποτα δεν είναι σταθερό καί άμετάβλητο, ούτε
κάν αυτή ή επιστημονική αλήθεια.
ΤΙ κλασική μηχανική καί ή κλασική φυσική μάς πληροφορούν γιά
τή νομοτέλεια τών φαινομένων τού αισθητού κόσμου, πού έχουν γιά τή
μέτρησή τους τή δική μας κλίμακα, ή ώ ς ένα βαθμό καί μεγαλύτερη, την
αστρονομική κλίμακα. Μά όταν χρησιμοποιούμε τήν κλίμακα τής φυσικής
τού ατόμου ή όταν ξεπερνάμε ορισμένα αστρονομικά μεγέθη ή όταν πλη­
γιάζουμε στήν ταχύτητα τού φωτός, οΐ νόμοι τής κλασικής φυσικής χάνουν
ίν α μέρος από τήν αξία τους καί μάς δίνουν μόνο μ έ π ρ ο σ έ γ γ ι σ η
38 Μέρος Α'. *Η σύγχρονη επιστήμη καί ή μεταφυσική

την εικόνα του εξωτερικοί) κόσμου. Ή πορεία τής επιστημονικής προόδου

συνεχίζεται, αλλά κάθε φορά πρέπει νά είμαστε επιφυλακτικοί στην εξαγγε­
λία τελειωτικών αποτελεσμάτων τής έρευνας, οριστικών νόμων και αρχών,
ασάλευτων θεω ριών πού άγκαλιάζουν ολόκληρη την εξωτερική πραγματικό­
τητα. 'Ό λ ο καί γνωρίζουμε καλύτερα, όλο καί πλησιάζουμε κοντότερα τήν
εξωτερική πραγματικότητα, δλο καί εμβαθύνουμε περισσότερο στην απόλυτη
νομοτέλειά της, δλο καί άνεβαίνουμε ’ ψηλότερα σέ τελειότερες, πλατύτερες,
συνθετώτερες θεωρίες. Ό κόσμος τών επιστημονικών αληθειών θά βρίσκε­
ται πάντα έτσι, σέ συνεχή πορεία προς άνιότερες'μορφές, σέ αδιάκοπη κί­
νηση, αλλαγή, εξέλιξη, μετασχηματισμό.
Ή θεω ρία τής σχετικότητας, καθώς καί. ή θεωρία τών κβάντα, σέ
συνδυασμό μέ τή θεωρία τών μεταστοιχειώσεων, μάς δίνουν τήν καλύτερη
εικόνα τέτοιας ανοδικής πορείας τής επιστημονικής αλήθειας. Οί θεωρίες
αυτές, δταν τις βλέπει κανείς άπ9 αυτή τή σκοπιά, ' αποκτούν πολύ πλατιά
Φιλοσοφική σημασία, γιά δλους εκείνους πού θεωρούν τον κόσμο σά μια
εξωτερική πραγματικότητα γεμάτη άντιθέσεις, σέ διαρκή δυναμική εναλλαγή,
εξέλιξη και ανάπτυξη, πού τείνει σέ καινούργιες μορφές καί συνθέσεις τών
αντιθέσεων, χωρίς τίποτα τό στατικό, τό απόλυτο, τό άφθαρτο.
 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

13. ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ - HEGEL

Ό κίνδυνος να εκταθούμε σέ ζητήματα δχι πολύ σχετικά με τις προό­

δους τής νεώτερης φυσικής, και τή σημασία τους για τή φιλ,οσοφία, μας
επιβάλλει μερικούς περιορισμούς. ’Έ τσι δε θά προχωρήσουμε πολύ στην
αναζήτηση των πηγών τού διαλεκτικού υλισμού ούτε.στην ερευνά τής επί­
δρασής του έξω άπύ τον κόσμο των φυσικών φαινομένων λ.χ. στη βιο­
λογία ή στα μαθηματικά, για ν’ απαντήσουμε διαλεκτικά στο ερώτημα τού
K a n t : ;<Wie ist reine Matliematik m oglich ?». Ή έρευνα αυτή πρέπει νά
γίνει αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης. Είναι όμως σκόπιμο νά τονισθεΐ εκεί­
νο πού ό M arx και ό E ngels άνάφεραν πολλές φορές, δτι σέ μεγάλο βα·1
θμο χροιστοΰσαν τήν πνευματική τους εξέλιξη στούς μεγάλους Γερμανούς φι­
λόσοφους και Ιδιαίτερα στον H egel (1770— 1831) τό μεγαλύτερο εκπρόσωπο
τής γερμανικής ίδεαλιστικής φιλοσοφίας. ’Ανήκαν καί οι δύο στην έγελειανή
αριστερά, μά αργότερα έγιναν οπαδοί τού Feuerbach ώσότου άποσπάσθηκαν
γιά νά άποτελέσουν τις πιο μεγάλες, τις πιο Ιδιότυπες, τις πιο χαρακτηρι­
στικές φιλοσοφικές φυσιογνωμίες τού περασμένου αΙώνα, αν τις ξεχωρίσουί-
με σάν εκείνες πού είχαν τή μεγαλύτερη επίδραση στη διαμόρφωση τής κοι­
νωνικής ζωής. ............. · .
Ό Λένιν στο νεκρολογικό του άρθρο γιά τον E n gels γ ρ ά φ ε ι: « ’ Εκεί­
νη τήν εποχή ή διδασκαλία τού H eg el κυριαρχούσε στή γερμανική φιλοσο-
φία. Ό E n gels έγινε οπαδός της. ”Αν και δ ίδιος ό H egel στάθηκε θαυ­
μαστής τής πρωσσικής απολυταρχίας, πού βρισκόταν στήν υπηρεσία της σάν
καθηγητής στο Πανεπιστήμιο τού Βερολίνου, ή διδασκαλία τού H egel ήταν
επαναστατική. Ή πίστη τού H eg el στήν ανθρώπινη λογική καί στα δικαΐτ
ιοματά της καί ή θεμελιακή αρχή τής έγελειανής φιλοσοφίας, πού λέει δτι
ό κόσμος είναι αδιάκοπη αλληλουχία μεταμορφώσεων καί εξελίξεων, οδήγησαν
40 Μέρος Β\ Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή διαλεκτική

τους μαθητές του βερολινέζου φιλόσοφου, που δεν ήθελαν να στέρίουν

στην αποδοχή της πραγματικότητας, στην ιδέα δτι και ή ίδια ή πά­
λη ενάντια σ ’ αυτήν, ή πάλη ενάντια στην αδικία που υπάρχει καί στο
κακύ πού βασιλεύει, βρίσκεται μέσα στον παγκόσμιο νόμο τής αέναης εξέ­
λιξης. Ή φιλοσοφία τοΰ H egel μιλούσε για την εξέλιξη τοΰ πνεύματος καί
τών ιδεών, ήταν Ι δ ε α λ ι σ τ ι·κή. Την εξέλιξη τής φύσης, τοΰ ανθρώ ­
που και τών κοινωνικών σχέσεων των ανθρώπων τή θεωρούσε αποτέλε­
σμα τής εξέλιξης τοΰ πνεύματος. Ό M a rx καί ό E n gels διατηριόντας την
σκέψη τοΰ H egel για την πορεία τής ακατάπαυτης εξέλιξης άπόρριψαν τή
σχηματισμένη άπο πριν ιδεαλιστική άποψη. Μελετοιντας τή ζωή, διαπίστωσαν
πώς την εξέλιξη τής φύσης δεν την εξηγεί ή εξέλιξη τοΰ πνεύματος, παρά
αντίθετα τό πνεύμα πρέπει νά εξηγείται μέ τήν ύλη. Α ντίθετα άπο τον
H egel, ό M arx καί. ό E n gels ήταν υλιστές. ’Έχοντας διαμορφώσει μια
υλιστική αντίληψη για τον κόσμο καί τήν ανθρωπότητα, διαπίστωσαν ότι
όπως στη βάση όλων τών φυσικών φαινομένων βρίσκονται οΐ υλικές αιτίες,
έτσι και ή εξέλιξη τής ανθρώπινης κοινωνίας, ρυθμίζεται από τήν ανάπτυξη
τών υλικών, παραγωγικών δυνάμεων».
Θεώρησα αυτό το κομμάτι από τό άρθρο τοΰ Λένιν πολΰ διαιρω-
τιστικό για τή σχέση ανάμεσα στους ιδρυτές τοΰ διαλεκτικού ΰλισμοΰ καί
στο Ilegel, που ήταν αναμφισβήτητα ένας από τους μεγαλύτερους φιλόσο­
φους καί μια από τις συνθετικότερες διάνοιες όλων τών αιώνων.
Είναι ανάγκη νά τονίσουμε ακόμη δύο σημεία από τή φιλοσοφία τοΰ
H egel, που έχουν ιδιαίτερη σημασία για τή φιλοσοφική τοποθέτηση τής
νεώτερης φυσικής. Τα σημεία αυτά είναι : ΤΙ δ ι α λ ε κ τ ι κ ή μ έ θ ο-
δ ο ς σέ Ιδεαλιστική μορφή και ή ά ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ο τ η τ α τ ή ς
π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς , πού γι’ αυτόν είναι ή ιδέα «κ αθ ’ έαυτήν», δη­
μιουργός τής φύσης καί τής Ιστορίας.
Ή προοδευτική πλευρά τής έγελειανής φιλοσοφίας ήταν ή διδασκα­
λία γιά τήν εξέλιξη, ή διαλεκτική, ή παλιά μέθοδος τών Ελλήνων φιλοσό­
φων, που είχε γιά αντικείμενο τή μεθοδική ανάπτυξη τών γνώσεων, από
έννοιες, από τήν καθαρή νόηση. 01 αρχαίοι 'Έλληνες ήταν όλοι σχεδόν δια­
λεκτικοί, μά ή διαλεκτική τους ήταν απλοϊκή, γιατί βλέποντας τή φύση σά
σύνολο δεν έφταναν στην ανάλυση μεμονωμένων φαινομένων. 'Ο Η ρ ά ­
κλειτος (544— 484 π. X .) δίδασκε πώς όλα υπάρχουν καί ταυτόχρονα δεν
υπάρχουν μιά καί όλα κυλάνε καί διαρκώς μεταβάλλονται, παρουσιάζονται
καί εξαφανίζονται. *Η αστάθεια όλων τών πραγμάτιον, ή διαρκής μεταβολή
τών όντιυν, αποτελεί τον πιό γενικό νόμο τοΰ σύμπαντος. Ό κόσμος υπάρχει
μόνο γιατί μεταβάλλεται.
Ή διαλεκτική του έβλεπε όλα τά φαινόμενα πώς κινούνται καί πέος
μεταβάλλ.ονται οάώνια, τήν εξέλιξη τής φύσης θεωρούσε αποτέλεσμα τής
 13. Ηράκλειτος - Hegel •11

Εξέλιξης και της πάλης των αντιθέσεων στη φύση, που την χαλούσε «έναν-
τιοδρομίαν» η «έναντιοτροπίαν». Μερικά αποσπάσματα άπό το έργο, που
τοΰ αποδίδουν τον πιθανό τίτλο «περί φύσεοις», είναι πολύ ενδιαφέροντα.
«Τ ά πάντα ρ ε ΐ » 1, «μηδέποτε κατά τ’ αυτό μένειν»-, «ουδέν μάλλον
τό όν του μή ό'ντος είναι» :!, «ποταμιό ουκ έστιν έ.μβήναι δίς τω αυτω» ■*. Ό
Πλάτων ό δημιουργός τοΰ αντικειμενικού ιδεαλισμού, ό ιδεολόγος της δου­
λοκτητικής αριστοκρατίας, ό φιλόσοφος που παραδεχόταν ότι δίπλα στον
όχι αληθινό κόσμο των αισθητών πραγμάτιυν υπάρχει 6 αληθινός κόσμος
των ιδεών που είναι απρόσιτος στίς αισθήσεις μας και που τον φθάνουμε
μέ τό νού, αναπτύσσει τη σκέψη τού 'Ηράκλειτου καί λέει στο διάλογο
«Κρατυλον»— 5 Κρατυλος ήταν μαθητής τού Η ράκλειτου καί πρώτος δάσκα­
λος τού Πλάτωνα στη φιλοσοφία —ότι συγκρίνει τά πράγματα τού κόσμου μέ
τό ρεύμα τού ποταμού στον όποιον είναι αδύνατο να μπει κανείς δυο φορές.
’Άλλα χαρακτηριστικά αποσπάσματα τού 'Ηρακλείτου είναι : «Συνάψεις όλα
καί ουχ όλα, συμφερόμενον όιαφερόμενον, ουνάδην διαδον καί έκ πάντων
εν καί εξ ενός π ά ν τα »11. «Ο υ ξυνιάσιν, όκως διαφερόμενον έιουτώ όμολογέει,
παλίντροπος άρμονίη όκιος περ τόξου καί λύρης» '·, « τ ’ αυτό τ’ ενι ζών καί
τεθνηκός καί τό έγρηγορός καί τό καίΙεύδον καί νέον καί γηραιόν* τάδε γάρ
μεταπεσόντα εκείνα έστι κάκείνα πάλιν μεταπεσόντα ταύτα» ', «Κ όσμον τόν-
δε τόν αυτόν απάντων ούτε τις θεών ούτε άνθριυπυιν έποιησεν, άλλ’ ήν αεί
καί έστι καί έσται πυρ άείζωον άπτόμενον μέτρα καί άποσβεννυμενον μέ­
τρα» 8. *0 'Ηράκλειτος είχε μεγάλη επίδραση στους κατοπινούς του φιλοσό­
φους καί ιδιαίτερα στον Πλάτωνα. Ή θεωρία τού Πλάτωνα γιά τό «γίγνε­
σθαι» τού αισθητού κόσμοι», ή θεωρία του πώς ό κόσμος είναι αρμονία
καί συμφωνία άντιμαχομένων στοιχείων, δείχνει την αποφασιστική επιρ­
ροή τού Ήρακλειτισμού, δίχως όμως νά αποτελεί συνέχιση καί ή ανάπτυξη
τών θεωριών τού 'Ηράκλειτου. *0 κόσμος τής γένεσης καί τής φθοράς, μέ

1) "Ολα ρέουν. 2) Ποτέ τίποτε δεν μένει τδ ίδιο. 3) Τό δν δεν υπάρχει κα­
θόλου περισσότερο άπύ τό μή δν. ·1) Δέν είναι δυνατόν κανείς να μπει δυό φορές
στό ίδιο ποτάμι. 5) Θά συνταυτίσεις τά ολόκληρα καί τά δχι όλόκληςία, κάθε τί πού
έχει την ίδια φορά καί κάΟ-ε τί πού έχει διάφορη φορά, κάθε ti πού συμφωνεί καί
κάθε τί πού διαφωνεί καί άπο δλα γίνεται ένα καί από ένα όλα. 6) Δέν καταλαβαίνουν
πώς κάτι πού διαφέρει άπό τον εαυτό του συμφωνεί με τόν εαυτό του, ακριβώς όπως
ή αρμονία τοΰ τόξου καί τής λύρας πού ξανάρχεται στό μέρος απ’ δπου ξεκίνησε·
7) Τό ίδιο πράγμα είναι καί ζωντανό καί νεκρό, όπως καί ξύπν ιο καί κοιμισμένο καί
νέο καί γερασμένο’ γιατί τούτα μεταπέφτουν καί γίνονται εκείνα καί εκείνα μεταπέ­
φτουν καί γίνονται τούτα (ή καλύτερα: γιατί από τούτη την κατάσταση μεταπέφτουν
σ* εκείνη, κι άπό εκείνη σέ τούτη). 8) Λυτόν εδώ τόν κόσμο ούτε κανείς άπό τούς
θεούς υλους, ούτε κανείς άπό τούς άνθρώπους. τόν έκαμε, .παρά ήτανε πάντα καί εί­
ναι καί θά είναι, πϋρ μέ αιώνια ζωή πού σύμφωνα μέ ορισμένους νόμους ανάβει
καί σβήνει.
42 Μέρος Β*. Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή διαλεκτική

την «la m a , όπ ω ς τό έδειξε ό Η ράκλειτος, μεταβλητότητα του, δε μπορεί

γΓ αυτό ίσα ίσα νά γίνει αντικείμενο γνώσης. Πρέπει νά υπάρχει ένας άλ-
λος κόσμος, που, δπως τό δν του Παρμενίδη, ν’ άνταποκρίνεται στις αξιώ­
σεις τής σταθερότητας, του νά μένει τό ίδιο μέ τον εαυτό του, γιατί χωρίς
αυτές επιστήμη δεν υπάρχει. ’ Αν εκείνος είναι ό κόσμος τής αίσθησης (ορα­
τός), αυτός είναι τής νόησης (νοητός)— ό κόσμος των ιδεών *.
Γενικά γιά τον Πλάτωνα τέσσερες (ριλοσοφικές κατευθύνσεις είχαν
ιδιαίτερη σημασία: Η ράκλειτος, Σωκράτης, Πυθαγόρειοι καί Έλεατες.
'Ύ στερα από τούς "Ελληνες φιλοσόφους κυριάρχησε γιά πολλούς α ιώ ­
νες ή μεταφυσική, μά χ άρη ' στό Hegel ξαναγυρίσαμε στη διαλεκτική. Ό
E ngels γράφει γι’ αυτόν: « Ή πιο μεγάλη υπηρεσία του ήταν ή επιστροφή
στη διαλεκτική, την πιο υψηλή μορφή τής διανόησης».
Ό H egel ξαναπήρε τήν αρχαία διαλεκτική καί τήν εφάρμοσε αυστηρά
καί συστηματικά σ ’ δλη τήν κίνηση τής ιδέας, πού μέ τή διαλεκτική πορεία
της δημιουργεί τό σόμπαν καί τό φυσικό κόσμο καί τόν κόσμο τής ιστο­
ρίας. Ή έγελειανή διαλεκτική παρουσίασε τό φυσικό, ιστορικό καί πνευμα­
τικό κόσμο σέ συνεχή πορεία προς ανώτερες μορφές, σέ αδιάκοπη κίνηση,
αλλαγή, εξέλιξη καί μετασχηματισμό.
Στό H egel ή διαλεκτική είναι ή ανάπτυξη τών εννοιών μεταξύ τους
μέ τέτοιον τρόπο, ώστε από άντιμαχόμενες έννοιες, τή θ έ σ η καί τήν ά ν-
τ ί θ ε σ η, νά προέρχεται μιά τρίτη έννοια, ή σ υ ν θ ε σ η. Ά ντιπ αρ ((βάλ­
λονται οί αντίθετες καί αντιφατικές έννοιες, πού καθεμιά προέρχεται από
τήν άρνηση τής άλλης καί γίνεται ή εναρμόνισή τους, εϊτε γιατί διαπιστώ­
νεται ή βαθύτερη εσωτερική ταυτότητά τους, είτε γιατί γίνεται σύνθεσή
τους, σέ ψηλότερη, συνθετώτερη ενότητα.
Στη «Φαινομενολογία τού πνεύματος» καί στήν «Ε π ιστήμ η τής λο­
γικής» ό H egel άνάπτυξε τή σκέψη δτι κάθε εξέλιξη γίνεται μέ τήν πάλη
τών αντιθέσεων. Ή αντίθεση είναι ή πηγή τής εξέλιξης. Ή εξέλιξη δμως
αυτή γίνεται κατά τό H e g e l στή σφαίρα τών Ιδεών, τών εννοιών και τών
σκέψεων.
Ό H egel είναι αντικειμενικός ιδεαλιστής. Ό απόλυτος λόγος, ή από­
λυτη ιδέα, εκδηλώνεται στήν ιστορία. ‘ Η Ιστορία γΓ αυτόν είναι ανάπτυξη,
μέσα στό χρόνο, τοϋ καθολικού πνεύματος* σ 9 αυτήν φανερώνεται ό θείος
λόγος. ‘ Υπέρτατος νόμος τής ανθρώπινης ανάπτυξης είναι ή τελείωση, ή
πρόοδός, πού γίνεται διαλεκτικά, μέ τήν έσαιτερική πάλη τοϋ πνεύματος καί
μέ τήν άδιάκοπη άνύψωσή του χάρη στήν τέχνη, στή θρησκεία, στή φιλοσο­
φία. Ή τέχνη είναι ή προσπάθεια μέ τήν οποία τό πνεύμα ζητεί νά πρα-

• Πρβλ. Τσέλλερ -Νεστλέ, μεταφρ. X . Θεοδωρίδη. ‘Ιστορία τής ελληνικής φι­

λοσοφίας, σελ. 165.
 13. Ηράκλειτος -Hegel 43

γματοποιήσει την ιδέα σέ μορφή εξωτερική. Ή θρησκεία είναι τελειοποίηση

καί άρνηση τής τέχνης και ή φιλοσοφία τελειοποίηση καί άρνηση τής θρη­
σκείας, δηλαδή σύνθεση. Μέ τή. φιλοσοφία ή ιδέα ξανάρχεται στον έαυτό
της καί έχει πια συνείδηση του εαυτοί της.
Κάθε ιστορική κατάσταση περιέχει τό σπόρο τής καταστροφής της καί
μάλιστα τόσο περισσότερο δσο πλησιάζει στό κορύφωμα τής ακμής της. Ή
κατάσταση πού την ακολουθεί είναι συνήθως διαμετρικά αντίθετη · αντί­
δραση, επανάσταση— μά Ισορροποΰνται ύστερα καί οί δύο σέ τρίτη ενότητα,
πού περιέχει τά στοιχεία καί των δύο. ΟΙ συνθήκες πού είχαν γιά αποτέ­
λεσμα αυτήν τήν ισορροπία σιγά σιγά ισχυροποιούνται άνισα καί τείνουν
νά τήν ανατρέψουν, ώστε νά δημιουργηθεΐ καινούργια αντίθεση, από τήν
οποία θά προκύψει καινούργια σύνθεση κ.έ'.κ. Κάθε «θ έσ η » είναι προη-
γουμένη «σύνθεση» και γεννά από μέσα της καινούργια «αντίθεση». Κατά
τύ H egel ή διαλεκτική κίνηση συνεχίζεται χωρίς τέλος, σέ τρόπο που
κάθε σύνθεση είναι απλή θέση, σέ ανώτερο επίπεδο. Στήν πραγματικότητα
όμως 6 ιδεοκρατισμος αναγκαστικά οδηγεί τό H egel στήν τελική αναίρε­
ση τής διαλεκτικής. Έ ν ώ ή διαλεκτική κίνηση είναι αέναη καί τύ κάθε τι
από εσωτερική αντίφαση κινείται προς κάτι νέο, ή φιλοσοφία τού H egel
αποκλείει κάθε μετάβαση στό νέο. Ή εξέλιξη καταντά νά έχει μόνο πα­
ρελθόν καί όχι μέλλον. Τό εξελικτικό του σύστημα γίνεται στό τέλος ύλοοσ-
διόλου στατικό καί συντηρητικό*.
βΗ διαλεκτική μέθοδος στήν έγελειανή φιλοσοφία έχει γιά κυρίαρχη
αντίληψη, πώς ή ιδέα εξελίσσεται πάνω στή βάση διαλεκτικών αντιθέσεων,
πώς μέσα στήν εξέλιξη γίνεται ή μετατροπή των ποσοτικών αλλαγών σέ
ποιοτικές, πώς ή αλήθεια είναι συγκεκριμένη, πώς ή πορεία τής εξέλιξης
τής ανθρώπινης ‘κοινώνίας γίνεται μέ νομοτέλεια καί υ'χι μέ τήν αυθαίρετη
θέληση τών ατόμων. * . >
Στό H egel ή απόλυτη σκέψη αποκαλύπτει τούς νόμους τού «γίγνε­
σθαι» τού κόσμου, ή πραγματικότητα αντανακλά μόνο τά στάδια τής δια­
λεκτικής ανάπτυξης. "Ολος ό κόσμος, φύση καί άνθρωπος καί ανθρώπινη
Ιστορία, είναι αΰτοεξέλιξη, τού πνεύματος «τής ιδέας», πού γίνεται από εσιο-
τερική αναγκαιότητα μ έ . καθορισμένη νομοτέλεια. Ό H egel παρουσίασε σέ
μιά ενιαία πορεία σ ’ ένα ενιαίο σύστημα, .όλο τό «γίγνεσθαι», τό κοσμικό
καί τό ιστορικό. "Ολος ό κόσμος υποτάσσεται σέ μιά καθολική καί απόλυτη
ενότητα πού ακολουθεί ορισμένους νόμους.
"Ετσι δ H egel έφθασε στον καθολικό καί απόλυτο ά ν τ ι κ ε ι μ ε­
ν ι κ ό ι δ ε α λ ι σ μ ό , στον π α ν λ ο γ ι σ μ ό .

♦ Δ. Γληνοΰ, Ή φιλοσοφία του Χέγγελ, «Νέα Βιβλία», 1946, σελ. 37.

11 M fooc IV. ΤΙ σύγχρονη επιστήμη καί ή διαλεκτική

Ύό φιλοσοφικό σύστημα τοΰ H egel σαν ιδεαλισμός δέν έζησε. *Η

προσπάθεια τον όμως \ά άναλάβει με αναμφισβήτητη ένταση τό φιλοσοφι­
κό πρόβλημα, σ ’ όλη του την έκταση και τό βάθος, χρησιμέυσε σά φωτει­
νός καΟοδηγητικός φάρος στο Marx, 6 όποιος απ’ αυτόν άντλησε τίς.βα-
σικές γραμμές τής υλιστικής διαλεκτικής του. Λυτή αποτελεί μια από τις με-
γαλοφυέστερες συνθέσεις τοΰ Ιθου αιώνα. Τ ’ να από τά πιο έντονα χαρα­
κτηριστικά της είναι ότι κλείνει μέσα της τό στοιχείο τής αδιάκοπης ανέλι­
ξης και τοΰ πλουτισμού της.

14. MARX - ENGELS

cO Karl Marx (ISIS - l«88o) έκλεισε σέ κάθε θετική κατάσταση τοΰ

ΰπάρχοντος κοινιονικοΰ καθεστώτος τή σύγχρονη κατανόηση τής άρνησής
του, τής αναγκαστικής του καταστροφής. Χρησιμοποίησε τή διαλεκτική για
τΙς μεγαλοφυείς αναλύσεις συγκεκριμένων κοινιονικών προβλημάτοιν, για τήν
αναζήτηση των εσωτερικών νόμων τοΰ καπιταλισμού, για τήν εξήγηση τών
περιόδων και τών γεγονότων τής ιστορίας τής ανθρωπότητας. ’ Λπύδειξε
,τήν υπεροχή τής υλιστικής διαλεκτικής μεθόδου γιά τήν έρευνα τών ιστορι­
κών σχέσεων στο παρελθόν, γιά τή γνο'ιση τών πραγματικών κινήτρων τής
κοινωνικής εξέλιξης στή σημερινή εποχή, γιά τον καθορισμό τών τάσεων
στή δημιουργία τοΰ άμεσου μέλλοντος. ΤΙ διαλεκτική του αποτελεί ταυτό­
χρονα μέθοδο έρευνας και καθοδήγηση τής άνθριόπινης δραστηριότητας. Ό
διαλεκτικός υλισμός του δέν περιορίζεται στή γνώση τών νόμων τής ιστο­
ρίας τής ανθρωπότητας, μά εκτείνεται καί στή γνο'ιση τής Ιστορίας τής
φύσης.
Ό M arx έκανε βασική αντιστροφή στή διαλεκτική τοΰ H egel, δίνον-
τάς της μέ. τον τρόπο αυτό νέο βάθος. ‘ Υποστήριξε ότι δέν είναι ή ιδέα πού
διαμορφιύνει τήν πραγματικότητα, παρά αντίθετα ή πραγματικότητα προκα-
λεΐ τό ιδεολογικό επιφαινόμενο. Τήν αντίληψη αυτή τήν έβγαλε από τήν
άμεση προσωπική επαναστατική του πείρα. Στον επίλογο τοΰ «Κεφαλαίου»
χαρακτηρίζει τή βαθιά καί ριζική αντιστροφή τής διαλεκτικής τοΰ H egel
από τή δική του διαλεκτική μέ τά ακόλουθα λόγια : «Σ τή βάση της ή διαλε­
κτική μου μέθοδος δέν είναι μόνο διαφορετική από τήν έγελειανή μά είναι
Τ σ ά ϊσ α τ ό αντίθετό της. Γιά τό Heijel ή πορεία τής νόησης, πού τήν ονομά­
ζει Ιδέα και μάλιστα τή θειορεϊ αυθυπόστατο υποκείμενο, είναι ό δημιουρ­
γός τής πραγματικότητας’ ή πραγματικότητα δέν είναι παρά τό εξωτε­
ρικό φανέρωμα τής ιδέας. Γιά μένα ό κόσμος τών ιδεών δέν είναι παρά ό
 14. .Marx - Kneels. •15"

υλικός κόσμος, μετατοπισμένος καί μεταφρασμένος μέσα στο άνθρώπινο-

πνεΰμα» *.
Ή βασική αυτή μεταστροφή τής διαλεκτικής του Η eg cl δημιούργησε
to διαλεκτικό υλισμό.
Για τήν ανάπτυξη του διαλεκτικού υλισμοί· ή συμβολή τοΰ Eugels-
(1820— 1895) υπήρξε τεράστια. Ξτά θεωρητικά του έργα παίρνουν πρωτεύ­
ουσα θέση οΐ φιλοσοφικές μαχητικές του διατριβές. Είναι αριστουργήματα,
που άσκησαν τήν πιο σοβαρή επίδραση στή σκέψη τοΰ προλεταριάτου, που
σήμερα ακόμα όχι μόνο δεν έχασαν τήν επιστημονική τους αξία καί τή μα­
χητική τους έπικαιρότητα, μά τό αντίθετο κέρδισαν σέ σημασία, γιατί στά­
θηκαν δίχως νά διαψευσθοΰν, σέ κάθε δοκιμασία.
Για τον E n gels ή διαλεκτική είναι ή επιστήμη των γενικών νόμων
τής πορείας τοΰ εξωτερικού κόσμου τής ανθρώπινης κοινωνίας, όπως καί
τής ανθρώπινης σκέψης, ή θεώρηση των πραγμάτων στή συσχέτιση καί αλ­
ληλεξάρτησή τους, τήν αντιφατική τους κίνηση, τή δημιουργία καί τήν παρ­
ακμή τους. Ή εξέλιξη δεν έχει τέλος καί κάθε σύνθεση είναι απλή θέση,
που βρίσκεται σέ άνυ'ιτερο επίπεδο. ’’Ετσι για τό διαλεκτικό καί Ιστορικό
υλισμό δέν υπάρχει ή τελική λύση των αντιθέσεων. (31 ταξικές αντιθέσεις
που εξαφανίζονται μέ τήν πάλη των τάξεων, γιατί εξαφανίζονται τά αίτια
που τήν προκαλοΰν έχουν για αποτέλεσμα τήν αταξική κοινωνία. Μά καί
ή αταξική κοινωνία είναι γεμάτη από άλλες αντιθέσεις— όχι πια ταξικές—
που μέ τήν πάλη τους κατευθύνουν τον κόσμο στήν αδιάκοπη εξέλιξή του.
Ό διαλεκτικός υλισμός δεν κάνει τό λάθος νά σταματάει τήν εξέλιξη μέ τήν
εξαφάνιση των αντιθέσεων ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις, νά τήν αναφέρει
έτσι μόνο στο παρελθόν όπως ό H egel. Ί I διαλεκτική κίνηση για τον
Marx καί τόν Engels είναι πραγματικά αέναη, δημιουργική νέων μορφών*
καί καταστάσεων.
Κατά τόν Engels ό διαλεκτικός υλισμός προστάτεψε τήν ανθρώπινη
σκέψη από δυο έίτρεμισμους, τήν ϊδεαλιοτική φιλοσοφία καί τόν αγοραίο
μηχανικιστικό υλισμό. —έ τρία του κυρίως έργα, «A n ti - D u rin g» (1878),
«L u d w ig Feuerbach καί τό τέλος τής κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας»
(1888) καί «Διαλεκτική τής φύσης» βρίσκει κανείς ανεξάντλητο πλούτο θέ*
σεων καί επιχειρημάτων γιά τό διαλεκτικό υλισμό, για τή σωστή του ερμη­
νεία, για τήν εφαρμογή του στις νεώτευες φυσικές επιστήμες.
—τό «L u d w ig F eu erb a ch »** (σελ. 22) υπάρχει ή ακόλουθη περι-

* Karl Marx. Has Knpital, I band, 2e Auflage, 1873, Nacliwort.

** Engels, Ludwig Feuerbach et la fin de la philosophic classique alle-
maiule. Moscou .1Θ-Μ»·
46 Μέρος Β\ Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή διαλεκτική

κοπή : «Τ ό ζήτημα τής σχέσης του πνεύματος μέ το αντικείμενο, που έπαιξε

άλλωστε μεγάλο ρόλο στη σχολαστική φιλοσοφία τοΰ μεσαίωνα, τό ζήτημα
ποιο είναι τό πρωταρχικό στοιχείο τό πνεύμα ή ή φΰση, πήρε σχετικά μέ
την εκκλησία, την άκόλοΐηθη οξεία *μορφή : Ό κόσμος δημιθυργήθηκε από
τό Θεό ή υπάρχει έτσι από αιώνων ; ’ Ανάλογα μέ την απάντηση πού έδιναν
χωρίζονται οΐ στοχαστές σέ δυο μεγάλα στρατόπεδα. "Οσοι υποστήριζαν την
προτεραιότητα τοΰ πνεύματος σχετικά μέ τή φύση καί πού δέχονταν κατά συ­
νέπεια τή δημιουργία τοΰ οποιοσδήποτε κόσμου από τό πνεΰμα, δημιουργία
πού στούς φιλοσόφους δπως λογου χάρη στο H egel είναι ακόμα περισσότερο
πολύπλοκη καί περισσότερο απίθανη παρά στο χριστιανισμό, αυτοί σχημάτι­
ζαν τό στρατόπεδο τοΰ ιδεαλισμού. Οί άλλοι πού θειοροΰσαν τή φύση προϋ-
πάρχουσα, ανήκαν στις διάφορες σχολές τ^ύ υλισμού. Κ αι9 αρχήν οί δύο εκ­
φράσεις, ιδεαλισμός καί υλισμός, δέ σημαίνουν άλλο πράγμα καί δέ flu τις
μεταχειρισθοΰμε εδώ μέ διαφορετική έννοια».
Καί παρακάτω (σελ. 26). «*0 κόσμος των πραγμάτων πού γίνεται
αντιληπτός μέ τις'αισθήσεις καί όπου ανήκουμε καί μεΐς οί ίδιοι, είναι ό
μόνος πραγματικός κόσμος... Ή συνείδηση καί ή νόησή μας, όσο καί αν
φαίνονται πάνω από τό αισθητό, είναι προϊόν ενός πραγματικού οργάνου
τοΰ σώματος, τοΰ μυαλού. 'Η ύλη δέν είναι προϊόν τοΰ πνεύματος, αλλά τό
πνεΰμα τό ίδιο είναι απλώς τό ανώτερο προϊόν τής ύλης».
Στή'σελίδα 24 τοΰ ίδιου έργου υπάρχει ή ακόλουθή ενδιαφέρουσα πε­
ρικοπή : «Πολλοί φιλόσοφοι αμφισβητούν τή δυνατότητα νά γνωρίσουμε τον
κόσμο ή τουλάχιστον νά τον γνωρίσουμε εντελώς. ’ Ανάμεσα στούς νειστερους
άναφέρουμε τον H u m e καί τον Kant πού έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στήν
άνάπτυξη τής φιλοσοφίας. Τό ουσιαστικό γιά τήν αναίρεση αυτής τής αντίλη­
ψης είπιοθηκε από τό H egel, ώς τό σημείο πού τό έπέτρεπε ή ιδεαλιστική
θέση, συμπληρώθηκε δμως από τον Feuerbach γιά δ,τι αφορά τήν υλιστική
θέση, μέ τρόπο περισσότερο έξυπνο παρά βαθυστόχαστο. Ή πιο αποφασιστι­
κή αναίρεση αυτής τής φιλοσοφικής ιδεοληψίας, όπως άλλο)στε καί κάθε άλ­
λη?, βρίσκεται στήν πράξη, δηλαδή στο πείραμα καί στή βιομηχανία.”Αν μπο­
ρούμε νά άποδείξοΰμε τήν ορθότητα τής αντίληψής μας γιά ένα φυσικό
φαινόμενο παράγοντάς το μόνοι μας, δημιουργώντας το από τις συνθήκες
του καί ακόμα περισσότερο, κάνοντάς το νά έξυπηρετεΐ τούς'' σκοπούς μας,
τότε εξαφανίζεται τό ακατανόητο «πράγμα καθ’ εαυτό» τοΰ K ant. Οί χημι­
κ ές ουσίες πού σχηματίζονται στούς ζωικούς καί φυτικούς οργανισμούς
παρέμεναν τέτοια «πράγματα καθ’ έαυτά» ώ ς τή στιγμή πού ή όργανική χη­
μεία άρχισε νά παρασκευάζει τή μιά ύστερα από τήν άλλη. *Έτσι τό «πράγμα
κ α θ ’ έαυτό» έγινε πράγμα γιά μάς, δπως λόγου χάρη ή χρωστική ουσία τοΰ
ριζαριοΰ,ή άλιζαρίνη. Δέν τήν βγάζουμε πιά από τις ρίζες τοΰ ριζαριοΰ πού
καλλιεργούσαμε στα χωράφια μά πάρα πολύ φθηνότερα καί άπλούστερα από
 14. Marx - Engels 47

την πίσσα καί τό γαιάνθρακα. Τ ό ήλιακό σύστημα του Κοπέρνικου για τρα­
κόσια χρόνια έμενε μια υπόθεση στον ανώτατο βαθμό πιθανή, ό>στόσο μια
υπόθεση. "Οταν όμως ό Le V errier, βασισμένος στα δεδομένα αυτού του
συστήματος, όχι μόνον άπόδεΐξε πό)ς πρέπει να' υπάρχει' ενας ά κ όμ ά ά γνω ­
στος ώ ς τότε πλανήτης μά και με υπολογισμούς καθόρισε καί τή θέση του
στον ουρανό καί όταν ό G alle ανακάλυψε έπειτα πραγματικά αυτόν τον πλα­
νήτη, τό σύστημα τού Κοπέρνικου είχε άποδειχθεΤ».
«Όλόκληρη ή φύση, λέει ό Engels, από τά πιο ελάχιστα μόρια ώς τά
μεγαλύτερα σο>ματα, από τον κόκκο τής άμμου ώς τον ήλιο, από τον πρω­
ταρχικό ζωντανό κύτταρο ώς τον άνθρωπο, βρίσκεται σέ μια αίιόνια κατά"
στάση εμφάνισης καί εξαφάνισης, σέ μια αδιάκοπη ροή, σέ μια άκατάπαυστη
κίνηση καί αλλαγή». Ά λλου λέει : « Ή φύση είναι ή λυδία λίθος τής δια­
λεκτικής καί οί σύγχρονες φυσικές επιστήμες έδωσαν για τή δοκιμή αυτή
εξαιρετικά πλούσιο υλικό πού κάθε μέρα πληθαίνει* μ’ αυτό άπόδειξαν πώζ
στή φύση, σέ τελευταία ανάλυση, όλα γίνονται διαλεκτικά καί όχι μεταφυ
σικά, πώς ή φύση δέν κινείται μέσα σ ’ έναν αίο>νια ομοιογενή κύκλο’, πού
αδιάκοπα ξαναρχίζει καί επαναλαμβάνεται, μά πώς ζεΐ μια πραγματική ιστο­
ρία. ’ Εδώ πρέπει ν’ αναφέρουμε πρώτα απ’ όλα τύν D arw in, πού έδωσε ένα
γερό κτύπημα στή μεταφυσική αντίληψη τής φύσης, αποδείχνοντας πώς ολό­
κληρος ό σημερινός οργανικός κόσμος, τά φυτά καί τά ζώ α καί κατά συνέπεια
καί ό άνθρωπος, είναι τό προϊόν μιας εξελικτικής πορείας, πού συνεχιζόταν
εκατομμύρια χρόνια». Μια άλλη περικοπή ενδιαφέρουσα λέει «Σ τή φυσική...
κάθε αλλαγή είναι τό πέρασμα από ποσότητα στήν ποιότητα, είναι συνέπεια
τής μεταβολής στήν ποσότητα τής κίνησης όποιασδήποτε μορφής, είτε ή
αιτία τής μεταβολής περιέχεται μέσα στο σώμ α εϊτε του μεταδόθηκε απ’
έξω ». Τά παραδείγματα πού δίνει άναφέρονται στή φυσική τής εποχής του
καί είναι απλοϊκά ώστε νά κατανοηθοΰν από τό λαό. "Ο π ω ς λ.χ. τό παρά­
δειγμα τής μεταβολής τής κατάστασης τού νερού, από πάγο σέ υγρό, σέ
ατμό, τό παράδειγμα τής αύξησης τής έντασης τού ηλεκτρικού ρεύματος για νά
δώσει φ ώ ς ένα σύρμα από πλατίνη, ή τήξη τών μετάλλων μέ τήν αύξηση τής
θερμοκρασίας, τό κρίσιμο σημείο κάθε αερίου όπου μπορεί νά υγροποιηθεί
κτλ. «Ο ί σταθερές τής φυσικής, δηλαδή τά σημεία περάσματος από μιά κατά­
σταση σέ άλλη, δέν είναι τις πιο πολλές φορές τίποτα άλλο παρά τά
σημεία, οί κόμποι, όπου ή πρόσθεση ή ή αφαίρεση κίνησης ποοκαλεΐ τήν
ποιοτική αλλαγή στήν κατάσταση τού αντίστοιχοι» σοιματος, δπου κατά συνέ­
πεια ή ποσότητα μετατρέπεται σέ ποιότητα». Περνώντας στή χημεία ό E n ­
gels συνεχίζει: «Μπορούμε νά πούμε πώς ή χημείο είναι ή επιστήμη τών
ποιοτικών αλλαγών τών σωμάτων, πού γίνονται κάτω από τήν επίδραση τής
αλλαγής στήν ποσοτική σύνθεση».
Στο A n ti-D iihring υπάρχει ή ακόλουθη περικοπή:
48 Mt'tmc Η. Ί l σύγχρονη επιστήμη και ή διαλεκτική

« Ί Ι έγελειανή γραμμή τών μετρικών σχέσεων, έχει ορισμένα σημεία,.

ιοί1; κόμπου;, οπού μια καθαρά ποσοτική αύξηση η έλάττιοση προκαλεΐ r ο
π ο ι ο τ ι κ ο άλμα»* και iSt'vti πάλι τό παράδειγμα του βρασμού του νερού-
Ό E ngels πίστευε π ώ ; η φιλοσοφία του διαλεκτικού υλισμόν πρέπει
να στηρίζεται στη γνώση τών φυσικών επιστημών καί τών μαθηματικών.
Στη «διαλεκτική τη; φύση;» περιέχεται βαθιά φιλοσοφική έρευνα τη; ιστο­
ρία; τών φυσικών επιστημών, τών μαθηματικών. Γίνεται ανάλυση τών πιο
σημαντικών ζητημάτων τών φυσικών επιστημών από την άποφη τη; υλιστι­
κή; διαλεκτική;. Γίνεται η κριτική του. μηχανικιστικού υλισμόν και τών ΐδε-
αλιστικών θεωριών τών επιστημόνων τη; εποχή; του. Πρέπει, νά σημειωθεί
πώς «ή διαλεκτική τη; φύση;» άποτελεΐται από σειρά σημειώσεων του
Engels γραμμένων στην περίοδο 1873-18!),·;.
Είναι σωστά νά ειπωθεί πιο; ό E ngels αποτελεί την κυρία πηγή γιά
τό διαλεκτικό υλισμό μ’ όλο που ό ίδιο; πολύ συχνά διαβεβαιώνει ότι οί ,τε-
ρισσύτερες κατευθυντήριε; γραμμέ; του έργου του οφείλονται στο Marx.
‘ Οποισδήποτε, το βέβαιο είναι πιο; τόσο ό Marx όσο και ό E ngels
εφάρμοσαν, μέ απόλυτη συνέπεια καί θαυμαστή γνώση τών φαινομένων, την
υλιστική διαλεκτική σέ όλου; του; τομείς τής επιστήμης, στην πολιτική οι­
κονομία, στί; φυσικέ; επιστήμες, στήν πολιτική καί στήν τακτική τή; εργα­
τική; τάξης.

15. Ο ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ

Τό φιλοσοφικό έργο του Λένιν άιασπαρμένο σέ γράμματα, σημειώ­

σεις, σχόλια στο περιθώριο τών φιλοσοφικών βιβλίων που διάβαζε, αποβλέ­
πει νά άποκαταστήσει. τή φιλοσοφία του Marx και τού Engels στήν ορ­
θόδοξη της έννοια.
Το κυριότερο φιλοσοφικά έργο τοΰ Λένιν ήταν ό « ‘ Υλισμό; καί έμπει-
ριοκριτικισμός» πού άναφέραμε στά προηγούμενα και που έχει εντελώς Ιδι­
αίτερη σημασία, γιατί σ ’ αυτό αντιμετωπίζονται οί καινούργιε; κατακτήσεις
τής επιστήμης, τής ραδιενέργειας καί τών ήλεκτρονίων, τουλάχιστον στήν
έκταση και τή σημασία πού είχαν όταν γραφόταν τό έργο αυτό, δηλαδή τό
1908. Μέ τό εξαιρετικό αυτό, γιά τήν κατανόηση τής αξίας τής διαλεκτι­
κής καί τή φιλοσοφική άντιμετόώπιση τών αρχών τής νεώτερης φυσικής, βοή­
θημα, καθώς καί μέ την επικουρία τοΰ σύντομου έργου τοΰ Στάλιν «Διαλε­
κτικός καί ιστορικό; υλισμός», πού αποτελεί καί κεφάλαιο τής «Ισ τ ο ρ ία ς τοΰ
κομμουνιστικού κόμματος ιή ; Σοβιετική; "Ε νωσης», θά προσπαθήσουμε νά
καθορίσουμε τις βάσεις τοΰ διαλεκτικού υλισμού. Θά δούμε στήν ανάπτυξη
 Ιό. Ό διαλεκτικός υλισμός 49

πού θά άναλάβουμε, δτι θά παρουσιαστεί ό διαλεκτικός υλισμός σέ στενό­

τατη συσχέτιση μέ τή διαλεκτική του H egel και σαν αποκρυστάλλωση των
προηγουμένων αναπτύξεων τών έργοον M arx καί E n gels για τή διαλεκτική.
Καί άν για μια στιγμή άναφερθούμε στα καταπληκτικά πορίσματα τής νεώ-
τερης φυσικής, πού δώσαμε συνοπτικά στά προηγούμενα, θ ά άντιληφθούμε
άμέοως δτι μπορούν τά πορίσματα αυτά νά χρησιμεύσουν γιά ερμηνευτικά
παραδείγματα τών θέσεων τού διαλεκτικού υλισμού, από τά πιο κτυπητά.
Ό φιλοσοφικός διαλεκτικός υλισμός έχει τά ακόλουθα βασικά χαρα­
κτηριστικά.
Α ντίθ ετα από τον ιδεαλισμό, πού θεωρεί τον κόσμο ενσάρκωση
τής «απόλυτης ιδέας», τού «παγκόσμιου πνεύματος», τής «συνείδησης», ό
φιλοσοφικός υλισμός τού M arx ξεκινάει από τήν αρχή πώς ό κόσμος από
τήν ϊδια του τή φύση είναι υλικός, πώς τά πολυάριθμα φαινόμενα τού
κόσμου αποτελούν διαφορετικές όψεις τής κινούμενης ύλης, πιος ή αμοι­
βαία σχέση και ό άλληλοκαθορισμός τών φαινομένων, πού διαπιστιυνονται
από τή διαλεκτική μέθοδο, αποτελούν τή νομοτέλεια στήν εξέλιξη τή5
κινούμενης ύλης, πιος ό κόσμος εξελίσσεται σύμφωνα μέ τούς νόμους τήζ
κίνησης τής ύλης καί δέν έχει ανάγκη από κανένα «παγκόσμιο πνεύμα».
Ό διαλεκτικός υλισμός κτυπάει τήν αντίληψη πιος μονάχα ή συνεί­
δησή μας υπάρχει πραγματικά, πιος ό υλικός κόσμος, τό είναι, ή φύση,
υπάρχουν μονάχα στή συνείδησή μας, στις αισθήσεις, στις, παραστάσεις καί
στις έννοιες μας. ‘ Υποστηρίζει πιος ή ύλη είναι εκείνο πού πρωτεύει, γιατί εί­
ναι ή πηγή τών αισθήσεων, τών παραστάσεων, τής συνείδησης, ενώ ή συ­
νείδηση είναι τό δευτερότερο, τό παράγιογο, τό άντικαθρέφτισμα τής ύλης.
ΜΙ νόηση είναι προϊόν τής ύλης;. :■
Ό Λένιν ξεκαθαρίζει*: «ΜΙ μοναδική : ί δ ι ό τ η τ α τής ύλης, ιδιότη­
τα πού ή παραδοχή της ορίζει τό φιλοσοφικά υλισμό, σύνίσταται σ τ ο ν ά
ε ί ν α ι μ ι ά ά ν τ ι κ ε ι μι ε ν ι· κ ή π ρ α γ μι α τ ι κ ό τ η τ α, νά υπάρχει
έξιο από τή συνείδησή μας. ΜΙ παραδοχή όποιωνδήποτε άμετάβλητων .στοι- *
χείων, τής «ά μι ε τ ά β'λ η τ η ς ο υ σ ί α ς τ ώ ν π ρ α γ μ ά τ ω ν», δέν
αποτελεί αληθινό υλισμό. Αυτό είναι υλισμός*'. μ ε τ ά 'φ υ σ ι κ ό ς, δηλαδή
ά ν τ ι δ ι α λ ε κ τ ι κ ό ς». * Ε π ομ ένω ς αυτό πού 6* Λένιν καλεΐ ύλισμιό,
είναι'όλότελα διαφορετική υπόθεση από τον υλισμό των μηχανικιστικών μιε-
ταφυσικών. Σ έ άλλο σημείο * (σ. 330) γράφει : « Ό ιδεαλισμός στή φιλοσο­
φική σημιασία τού όρου .αποτελεί ανοησία για τόν.άπλοϊκό αγοραίο μετα­
φυσικό υλισμό. ’ Αντίθετα, γιά τον υλισμό τον πεΐθαρχημιένό άπό τή διαλε­
κτική, ό φιλοσοφικός ίδεαλισμιός αποτελεί μια όμοιόμιορφη προσαύξηση, μιιά

* X enine, Materia lisme et empiriocriticisme, Paris, Editions sociales

1928 σ. 225.
50.. Μέρος H\ Ή σύγχρονη επιστήμη και ή διαλεκτική

έπι,προσθήκη, μια υπερτροφία, μια από τις ιδιομορφίες η τις πλευρές τής
γνώσης πού τείνει μέ υπερβολή στο απόλυτο, χωρισμένη από την ΰλη κα­
πού αποτελεί θεοποιημένη φύση».
Ή διατύπωση τού Στάλιν λέει : « βΙΊ διαλεκτική εξετάζει τή φύση σαν
ένα συναρτημένο ενιαίο σύνολο, όπου τα αντικείμενα, τα φαινόμενα, συν-,
δέονται οργανικά τό ένα μέ τό άλλο, εξαρτώνται το ένα από τό άλλο καί
καθορίζουν τό ένα τό άλλο. Κανένα φαινόμενο τής φύσης δεν μπορεί νά
γίνει κατανοητό, αν τό πάρουμε απομονωμένο απο τα γυριο φαινόμενα, άν
τό θεωρήσουμε έξω από τις τριγυρινές συνθήκες, άν τό αποσπάσουμε από
τις συνθήκες αυτές».
Ή διαλεκτική δέχεται έτσι τήν αΐτιοκρατική σύνδεση, τήν έτεραρχική
εξάρτηση των φαινομένων.
« Ή διαλεκτική εξετάζει τή φύση όχι σά μια κατάσταση ηρεμίας και
ακινησίας, στασιμότητας καί άμεταβλητότητας, παρά σά μιά κατάσταση
αδιάκοπης κίνησης κα'ι άλλαγής, αδιάκοπης ανανέωσης και εξέλιξης, όπου
πάντα κάτι γεννιέται κα'ι άναπτύσσεται, κάτι καταστρέφεται και τελειώνει
τή ζιοή του». « Ή διαλεκτική μέθοδος θέλει νά εξετάζονται τά φαινόμενα
όχι μόνο από τήν άποψη τής αμοιβαίας τους σχέσης και του άλληλοκαθορι­
σμού τους»— δηλαδή, προσθέτουμε, όχι μόνο από τήν άποψη μιας απλής
στατικής αιτιοκρατικής τους σύνδεσης, όπως γίνεται στο μηχανικιστικό
υλισμό,— «μ ά ακόμα άπό τήν τήν άποψη τής κίνησής τους, τής άλλαγής τους,
τής εξέλιξής τους, άπό τήν άποψη τής εμφάνισης και τής άπονέκροίσής
τους», δηλαδή— προσθέτουμε— θέλει νά εξετάζονται μέ όλη τήν ποικιλία μιας
πολυσ\»νΘετης δυναμικής εξέλιξης, μιας πορείας άπό τή γέννηση στύ θάνατο,
μιας δυναμικής μετατροπής, δυναμικής άλληλεπίδρασης και ενότητας. «*Η
διαλεκτική μέθοδος δε θεωρεί τό σημαντικότερο άπό όλα εκείνο πού σέ μιά
δοσμένη στιγμή φαίνεται σταθερό μά άρχίζει κιόλας νά άργοπεθαίνει,
παρά, έκεΐνο πού γεννιέται καί άναπτύσσεται, άκόμα κα'ι άν σέ μιά δοσμένη
στιγμή φαίνεται ασταθές, γιατί γιά τή διαλεκτική μέθοδο άκατανίκητο
είναι μονάχα έκεινο πού εμφανίζεται καί αναπτύσσεται».
« “Αντίθετα άπό τή μεταφυσική, ή διαλεκτική εξετάζει τήν πορεία τής
εξέλιξης, όχι σαν μιά απλή πορεία ανάπτυξης, όπου ol ποσοτικές άλλαγές
δεν οδηγούν σέ ποιοτικές άλλαγές»— σημειώνουμε γιά παράδειγμα τήν άρχή
διατήρησης τής ύλης όπω ς τή διατύπωσε καί τήν εννοούσε ό L a voisier—
«αλλά σάν τέτοια Ιξέλιξη, πού περνάει άπό τις άσήμαντες καί λανθάνουσες
ποσοτικές άλλαγές σέ άλλαγές φανερές, σέ άλλαγές ριζικές, σέ άλλαγές ποιο­
τικές,, όπου οι ποιοτικές άλλαγές δεν επέρχονται βαθμιαία άλλά γλήγορα,
ξαφνικά, σάν άλματικό πέρασμα άπό τή μιά κατάσταση στήν άλλη, δέν
επέρχονται τυχαία άλλα μέ νομοτέλεια, επέρχονται σάν άποτέλεσμα τής συσσιυ-
 16. *11 οημεηινι'ι φυσική στό φως τού διαλεκτικού υλισμού δί

ρεύσης ανεπαίσθητων καί βαθμιαίων ποσοτικών αλλαγών», (παράδειγμά

ad hoc οί μεταστοιχειοισεις τον {ιλικού :κόσμου).
« I V αυτό ή διαλεκτική μέθοδος θεωρεί δτι την πορεία τής εξέλιξης
δεν πρέπει νά την καταλαβαίνουμε σαν κυκλική κίνηση, σαν μια απλή
επανάληψη του δρόμου πού διατρέξαμε, μά σαν κίνηση προχ(ορητική, κί­
νηση ανοδική, σαν τό πέρασμα από την παλιά ποιοτική κατάσταση, σέ
καινούργια ποιοτική κατάσταση, σαν εξέλιξη από τό απλό στό σύνθετο, από
τό κατώτερο στό άνιότερο». Στό σημείο αυτό, όπως άλλωστε καί σέ πολλά
άλλα σημεία, ή μαρξιστική διαλεκτική δέχεται τήν πιο σημαντική θέση τής
έγελειανής διαλεκτικής. «Α ν τίθ ετα μέ τή μεταφυσική, ή διαλεκτική, ξεκι­
νάει από τήν άποψη πώς τά αντικείμενα καί τά φαινόμενα τής φύσης κλεί­
νουν μέσα τους εσωτερικές αντιθέσεις, γιατί όλα έχουν τή θετική καί τήν
αρνητική τους πλευρά, τό παρελθόν τους καί τό μέλλον τους, όλα έχουν
στοιχεία πού εξαφανίζονται καί στοιχεία πού αναπτύσσονται, πώς ή πάλη
τών αντιθέσεων αυτών, ή πάλι] ανάμεσα στό παλιό καί τό καινούργιο, ανά­
μεσα σ* εκείνο πού πεθαίνει καί σ ’ εκείνο πού γεννιέται, ανάμεσα σ ’ εκείνο
πού ζεί τό τέλος του καί σ ’ εκείνο πού αναπτύσσεται, είναι τό εσωτερικό
περιεχόμενο τής εξελικτικής πορείας, τό εσωτερικό περιεχόμενο τής μετατρο­
πής τών ποσοτικών αλλαγών σέ ποιοτικές».
«Γι* αυτό ή διαλεκτική μέθοδος θεωρεί πώς ή πορεία τής εξέλιξης
από τό κατιυτερο στό ανώτερο δέ γίνεται όπως μιά αρμονική έξέλιξη τών
φαινομένων, μά σάν ξεσκέπασμα τών αντιθέσεων, πού υπάρχουν μέσα στα
πράγματα, τά φαινόμενα, σάν «πάλιι» ανάμεσα σέ αντίθετες τάσεις, πού
δρουν απάνω στή βάση τών αντιθέσεων αυτών».

16. Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΦΥΣΙΚΗ ΣΤΟ ΦΩΣ ΤΟΥ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΟΥ ΥΛΙΣΜΟΥ

« Ή διαλεκτική είναι ή πιο ολόπλευρη, πλούσια σέ περιεχόμενο καί

βαθιά διδασκαλία τής εξέλιξης». « Σ τ ή ν κ υ ρ ι ο λ ε ξ ί α τ η ς, ή δ ι α ­
λεκτική είναι ή μελέτη τών αντιθέσεων μέσα
σ τ ή ν ί δ ι α τήν ο υ σ ί α τ ώ ν π ρ α γ μ ά τ ω ν » . « Ή έξέλ ι­
ξη ε ί ν α ι ή π ά λ η τ ώ ν α ν τ ι θ έ σ ε ω ν » .
’Έ τσι επιγραμματικά ορίζει τήν υλιστική διαλεκτική ό Λένιν.
Κ αθώς είδαμε, ή διαλεκτική δίνει αποτελεσματικό κτύπημα στή στα-
τικότητα, κι αυτό έχει εξαιρετική σημασία για τήν ανατροπή του μηχανικι-
στικοΰ κοσμοειδώλου, πού είναι πάντα σ τ α τ ι κ ό δ ι α ν ο η τ ι κ ό κ α ­
τ α σ κ ε ύ α σ μ α , αδιάφορα άν μέ τή βοήθεια του μελετούμε τήν κίνηση
τών σιγμάτων. Αυτή ή αντινομία είναι μόνο φραστική. Ό μηχανισμός δεν
Μ Μέρος 1>\ Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή ίυσλεκτική

άλλαζει. Τά μέρη τον μένουν πάντα τά ίδια. Ή αρχή τής κλασικής μηχα­
νικής, δτι ηρεμία καί ομαλή εύθιγραμμη κίνηση μέ οποιαδήποτε ταχύτητα
άποτελούν καταστάσεις ΰμοιες, πού παρουσιάζουν την ίδια αδρανεια στη.
μεταβολή, είναι χαρακτηριστικό τής στατικότητα;.
Τό μηχανικιστικο κοσμοείδωλο των D escartes, N ew ton, Laplace,
K e lv in , είτε διαμορφωμένο μέσα στα κλασικά πλαίσια της ιδεαλιστικης φι­
λοσοφίας, πού τού έδινε αξία υλιστικής μά απρόσιτης αντικειμενικής πρα­
γματικότητας, εϊτε απογυμνωμένο από καθετί ξένο προς την καθαρή εμπει­
ρία, δεν άλλαζε μέ τις δυναμικές καταστάσεις, πού εξελίσσονταν μέσα σ αυ­
τό. Παράμενε πάντα τό ’ίδιο, αδιάφορο ποιές ήταν αυτές οι δυναμικές κατα­
στάσεις. Οί μάζες πού κινούνταν παράμεναν σταθερές και άφθαρτες, η κί­
νησή του μέσα στο χώρο και χρόνο ακολουθούσε νόμους, που προϋποθεταν
ενα χώρο ακίνητο και ένα χρόνο απόλυτο. 'Όλες οι μεταβολές του φυσικού
κόσμου παρουσιάζονταν αναγκαστικά σάν μεταβολές στο χώρο και στο χρόνο,
τά δυναμικά μ ε γ έ θ η— ό π ω ς ή ε ν έ ρ γ ε ι α κ α i ή π ο-
σ ό τ η τ α κ ί ν η σ η ς— ή τ α ν μ ε γ έ θ η π α ρ ά γ to γ α τ ώ ν μ ε-
τ αβ ολώ ν μέ τή μ α θ η μ α τ ι κ ή α λ λ ά κ α i τ ή γ ε ν ι. κ ύ-
τ ε ρ]η σ η μ α. σ ί α, μ ά ό χ ι γενεσιουργό α ΐ τ ι ά τ ο υ ς.
Ή αύξηση τής μάζας ενός σοηιατος μέ τήν αύξηση τής ταχύτητάς του,
γενικότερα ή αύξηση τής μάζας μέ τήν αύξηση *ής επιπρόσθετης ενέργειας,
θερμότητας, ηλεκτρισμού, φιοτός, ήταν κάτι .καταπληκτικό, ασύλληπτο από
κάθε φαντασία, κάτι πού δέν προσαρμοζόταν στην εικόνα τού μηχανικιστικού
κοσμοειδώλου. Ή κατάργηση κάθε απόλυτης: αξίας τής φυσικής, ή σχετικό­
τητα κάθε μεγέθους, μήκους, σχήματος, διάρκειας, ταχύτητας, επιτάχυνσης,,
συγχρονισμού μάζας, ενέργειας κ?.π. προσδιοριστικού τής πορείας ενός φαι­
νομένου ή τής κατάστασης ενός σιυματος, σέ τρόπον ώστε τό ιιέγεθος αυτό
νά μεταβάλλεται μέ τήν αλλαγή, τής σκοπιάς από .τήν οποία προσβλέπεται,
δηλαδή μέ τήν ταχύτητα τού συστήματος αναφοράς τού παρατηρητή,
χ ω ρ ' ι ς α υ τ ό ν ά σ η μ α ί ν ε ι υ π ο κ ε ι μ ε ν ι σ μ ό , ή ανάγκη
νά εξετάζουμε κάθε φαινόμενο,., όχι απομονωμένο από τά γύρω φαι­
νόμενα, όχι σέ κατάσταση ξένη άπό τις συνθήκες .πόύ τό δηιιιούργησαν, όχι
άσχετα μέ τήν κίνηση υποκειμένου και αντικειμένου, παρά μέσα σέ μια κατά­
σταση αδιάκοπης κίνησης και άλλαγής δλων τών όντών και μέσα σ ’ αυτή τήν
κατάσταση νά εκτιμάμε τη σημασία του,' λέμε ότι' αυτό τό επαναστατικό
κήρυγμα τής νεώτερης φύσικής, :πού είναι1 αποτέλεσμα αναμφισβήτητοι
πειραματικών διαπιστώσεων, μάς δίνει μιά νεο>τερή, πληρέστερη, βαθύτερη
εικόνα .τού γύρω μας κόσμου, σ ί γ·:0 υ ρ α ό.μ ω ς δ χ ι τ ή ν τ ε λ ε ί ιο-
τ ι κ ή, εΙκόνα πού αποτελεί μιά θριαμβευτική δικάίωση τής υλιστικής διαλε­
κτικής κοσμοθεωρίας. Ό E n gels πριν από εξήντα χρόνια έλεγε (L . Feuer-*
bach σελ.· 48) : « Ή μεγάλη βασική ιδέα πώς ό κόσμος δέν πρέπει νά Γιεω-
 lfi. 'Η σημερινή· φυσική στδ φως τοΰ διαλεκτικού υλισμού 53

0 ofΙται σά σύμπλεγμα τελεκυμένων αντικειμένων μά σά σύμπλεγμα λειτουρ­

γιών, οπού τά'αντικείμενα— φαινομενικά σταθερά,— και οι πνευματικοί τους
άντικαΟοεφτισμοι στο μυαλό μας, πού είναι οί Ιδέες, περνούν από μια αδιά­
κοπη μεταβολή ά να μέσα στη γέννηση και την εξαφάνιση, δπου στο τέλος,
παρά τά φαινομενικώς τυχαία γεγονότα και παρά τις στιγμιαίες υπαναχω­
ρήσεις, σημειοίνεται μια προοοδευτική ανάπτυξη— αυτή ή μεγάλη θεμελια­
κή ιδέα από την εποχή τού H egel, μπήκε τόσο βαθιά στήν κάθε συνεί­
δηση ώστε νά μή βρίσκει κάτιο απ’ αυτή τή γενική μορφή σχεδόν
καμιά αντίρρηση».
«Μ ά ή φ ρ α σ τ ι κ ή τ η ς έ γ κ ρ ι σ η κ α ί ή ε φ α ρ μ ο γ ή
τ η ς σ τ ή νπ ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α , σ έ κ ά θ ε λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι α,
ο έ κ ά ί) ε π ε ρ ι ο χ ή ύ π ο κ ε ί μ ε ν η σ τ ή ν έ ρ ε υ ν α , ε ί ν α ι
π ρ ά γ μ α τ α δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά ». Λυτό πολύ πρέπει νά προσεχθεί
προκειμένου για τή σωστή, τήν ακριβή τοποθέτηση των πορισμάτων τής νεώ-
τερης φυσικής.
*0 χώρος και ό χρόνος πού μπαίνουν σέ τέτοια αλληλεξάρτηση ώστε νά
μή μπορούν πια νά χωρισθούν ό ένας από τον άλλον, πού δεν είναι γνω­
στικοί τύποι για νά δέχονται τό υλικό τής εμπειρίας, όπως ήθελε δ ίδεαλι-
στικός κριτικισμός, ούτε μόνον ξεχωριστά είδη αισθημάτων, δπως ήθελε
ό έμπειριοκριτικισμός, μά πού πρέπει νά ενωθούν σάν δυο αντιθέσεις σέ
μιά άνυ'ιτερη σύνθεση, στο χωροχρονικό συνεχές τών τεσσάρων διαστάσεων,
δίνουν μιά εφαρμογή τής διαλεκτικής, εξαιρετικής σημασίας.
Ό διαλεκτικός υλισμός δέχεται τή φυσική πραγματικότητα πού μάς
αποκαλύπτει ή νεο'ιτερη φυσική, αυτό τό φυσικό «γίγνεσθαι» μέσα στήν
κίνηση, τή γενεσιουογική επιρροή τού υλικού δυναμισμού και τήν επί­
δρασή του στήν εξέλιξη, σάν μιά αναμενόμενη επιβεβαίωση τών βασι­
κών του αρχών.
ΤΙ φ υ σ ι κ ή π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α έ χ ε ι α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι-
κ ή υ π ό σ τ α σ η α ν ε ξ ά ρ τ η τ η α π ό τ ό ύ π ο κ ε ί μ ε ν ο, μά ό
άνθρωπος είναι κι αυτός ένα μέρος, ένα ελάχιστο μόριο αυτής τής πραγμα­
τικότητας. Στον αυστηρό καθορισμό τών παραγόντων πού ρυθμίζουν αιτιο­
κρατικά τήν πορεία τών φαινομένων, πρέπει νά λογαριασθεί καί ό παρατη­
ρητής πού δεν είναι ποτέ μόνο παρατηρητής παρά καί συμμέτοχος, μέ βα­
θμό επιρροής στήν έπιτέλεση τού φαινομένου ανάλογο μέ τή σημασία του
σέ σχέση προς τούς άλλους παράγοντες. Καί εδώ ακόμη ό διαλεκτικός υλι­
σμός δέ διαψεύδεται, γιατί, δπως είπαμε, καθόρισε δτι δεν υπάρχει παρα­
τηρητής πού δέν παίρνει μέρος στή συντέλεση τής Ιξέλιξης. Γενικά είναι
-αδύνατο νά βγούμε από τόν κόσμο, νά μεταβληθούμε σέ δν υπέρτατο καί
υπερκόσμιο, σέ πνεύμα απόλυτο, πού δέ μετέχει στή συντέλεση τών μεταβο­
λών ή πού ενώ μετέχει τό ΐδιο δέ μεταβάλλεται.
54 Μέρος Β\ Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή διαλεκτική

Ή ριζική τροποποίηση τω ν σχηματισμένων εννοιών για τά πράγματα

του εξωτερικού κόσμου, πού συντελέστηκε ύστερα από τις καταπληκτικές
κατακτήσεις στην περιοχή τής φυσικής, άπόδειξε πώς δεν. είναι τό πνεύμα, ή
Ιδέα, τό «πρότερον» και ή εξωτερική πραγματικότητα τό «ύστερον», μά ΰτι
συμβαίνει ακριβώς.τό αντίθετο, εκείνο πού διακήρυξε ό M arx καί αποσα­
φήνισε ό Λένιν, πώς αποτελεί τή βάση τού διαλεκτικού υλισμού. 'II και­
νούργια αντικειμενική πραγματικότητα πού άποκάλυψαν οι έρευνες τών
Planck καί Einstein καί τών άλλων ερευνητών μεταμόρφωσε βασικά, πολλές
φορές αναποδογύρισε όλότελα τις ιδέες πού είχαμε σχηματίσει για τον εξω­
τερικό κόσμο. "Ωστε ή διαμόρφωση τών εννοιών είναι. αποτέλεσμα τής με­
λέτης τών φυσικών φαινομένων, προσαρμόζεται στήν εξέλιξή τους, δηλαδή
ακολουθεί διαλεκτική πορεία μέτά δεδομένά τής εξωτερικής πραγματικότητας.
Έ τ σ ι χωρίς κανένα καταναγκασμό προσαρμόζεται ολόκληρη ή σημε­
ρινή φυσική στο διαλεκτικό υλισμό. Μά είναι σκόπιμο νά εξετάσουμε καί
πάλι, κάπως κοντότερα αυτή τή φορά, τά πιο χαρακτηριστικά πορίσματα
τής επαναστατικής της εξέλιξης.
*Ας αρχίσουμε, έχοντας υπόψη τις τελευταίες σκέψεις, από τήν
αρχή τής απροσδιοριστίας τού Heisenberg, πού δημιούργησε τή βαθύτερη
γνωσιολ,ογική αναστάτωση, γιατί προκάλεσε ριζικές αμφιβολίες γιά θεμελια­
κές προϋποθέσεις, κάθε γνώσης, καί έγινε αφορμή μεγάλων αντεγκλήσεων
ανάμεσα στους εκλεκτότερους σοφούς τού κόσμου.

17. ΤΟ ΚΒΑΝΤΟ ΔΡΑΣΗΣ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗΣ

Οι εξισώσεις τής κλασικής μηχανικής καθορίζουν όλότελα τήν κίνηση

ενός συστήματος, δταν σέ μια αρχική στιγμή δοθούν ή θέση καί ή κινητική
κατάσταση τών μερών τού συστήματος. Έ τ σ ι ή κίνηση ενός σώματος μπο­
ρεί νά προβλεφθεί δταν σέ μιά άρχική στιγμή δοθεί ή θέση του καί ή τα­
χύτητά του. Αυτή ή δυνατότητα βέβαιης πρόβλεψης τής μελλοντικής πο­
ρείας, δταν είναι γνωστά ορισμένα στοιχεία τής σημερινής κατάστασης ivoc
συστήματος, αποτελεί τήν έ τ ε ρ α ρ χ ί α τής κλασικής μηχανικής. Οι με­
γάλες επιτυχίες τής μηχανικής αυτής, κυρίως στήν άστρονομία, είχαν στερεοι-
σει στή συνείδηση τών φυσικών τήν αιτιοκρατική εξάρτηση σάν «πρώτη
έννοια», ιερή, πού έπρεπε νά μείνει απαραβίαστη.
Τ ό γεγονός δτι ή κλασική μηχανική δέν μάς δίνει εντελώς ακριβή
αποτελέσματα δτάν έφαρμόζεται σέ φαινόμενα τού ατομικού κόσμου, οφεί­
λεται στήν ύπαρξη τού κβάντου δράσης. ”Αν τό μέγεθος αυτό h, πού είναι
εξαιρετικά μικρό, ίσο μέ 6 ,626.ΙΟ-27 erg. sec., μηδενισθεΐ, ή κλασική
μηχανική αποκτά υλη της τήν ακρίβεια. Μέ τήν τιμή 1ι = 0 δλοι οί τύποι
 17. Το κβάντο δράσης αιτία τής διαταραχής' 55

τής κβαντομηχανικής συμπίπτουν μέ τούς τύπους τής κλασικής μηχανικής.

Είναι κατά συνέπεια αυτονόητο γιατί ή κλασική μηχανική εξακολουθεί
να εφαρμόζεται μέ όλότελα ικανοποιητικά πρακτικά αποτελέσματα σέ φαι­
νόμενα μεγάλης κλίμακας του αισθητού κόσμου. Στά φαινόμενα αυτά εισέρ­
χονται μεγέθη πού σέ σύγκριση μέ τό h είναι τεράστια. Τό κβάντο δράσης
μπορεί νά θεωρηθεί ποσότητα όχι υπολογίσιμη και ό αντίκτυπος τής
ύπαρξής του πολύ πιο ασήμαντος από τήν αναπόφευκτη άνακρίβεια των
οργάνων πού μεταχειριζόμαστε στις μετρήσεις μας.
Γιά τά φαινόμενα τού ατομικού κόσμου τά πράγματα αλλάζουν. Ή
σχέση απροσδιοριστίας μάς λέγει ότι είναι αδύνατος ή εφαρμογή των νό­
μων τής κλασικής μηχανικής σέ τρόπον* ώστε τά αποτελέσματα νά είναι
ακριβή και ταυτόχρονα δικαιολογητικά ενός αυστηρού ντετερμινισμού. Στήν
περίπτωση αυτή τύ μέγεθος 1ι είναι υπολογίσιμο γιατί είναι τής ίδιας
τάξης μέ τά άλλα μεγέθη.
*0 εμπλουτισμός τής κλασικής μηχανικής μέ τή θεωρία τής σχετι­
κότητας, δέν τήν έκανε ικανή ν’ αντιμετωπίσει τά προβλήματα τού ατο­
μικού κόσμου. 'Ο χωροχρονικός προσδιορισμός αποδείχνεται εξαρτημένος
από τή δυναμική κατάσταση. Βέβαια ή γενική θεωρία τής σχετικότη­
τας εξετάζει τήν εξάρτηση των ιδιοτήτων τού χωροχρόνου σε κάθε κο­
σμικό σημείο, από τή διανομή καί κατά συνέπεια από τό δυναμισμό τής
ύλης. "Ο μως ή παρέμβαση τού κβάντου δράσης δημιουργεί βαθύτερες ακόμα
μεταβολές καί πολυπλοκώτερες συσχετίσεις. Δέν επιτρέπει τήν παράσταση τής
κίνησης ενός σωματιδίου μέ μιά κοσμική γραμμή παρά επιβάλλει νά θεωρή­
σουμε τή δυναμική κατάσταση όχι απλώς παράγωγο (μέ τήν μαθηματική άλ­
λα καί τή γενικότερη σημασία) των χωροχρονικών τοποθετήσεων μά σάν ανε­
ξάρτητη καί(συμπληρωματική άποψη τής πραγματικότητας.
ΤΙ ανακάλυψη τής έλάχιστης δυνατής «δράσης» στον κόσμο, τού
«κβάντου δράσης», κλόνισε τή δυνατότητα πρόβλεψης τής μελλοντικής κινη­
τικής κατάστασης των σωματιδίων τής νειότερης φυσικής καί κατ’ επέκτα­
ση κλόνισε στ ή συνείδηση πολλών τήν ετεραρχία τών φυσικών φαινομένων
τουλάχιστον κατ’αρχήν. «Τ ό κβάντο δράσης δημιουργεί ασυμβίβαστο τών δύο
απόψεων, τού καθορισμού στο χώρο καί χρόνο καί τής παρακολούθησης τής
δυναμικής πορείας, μέ τήν έννοια ότι ό χωροχρονικός καθορισμός σημαί­
νει στατική έξιδανίκευση, πού αποκλείει τήν έννοια τής εξέλιξης καί τού
δυναμισμού, ενώ εξάλλου ή ιδέα τής κίνησης αποτελεί αντίθεση τών εννοιών
τής θέσης καί τού σημείου*. * Οι εξισώσεις τής απροσδιοριστίας εκφρά­
ζουν τ ό σ υ μ β ι β α σ μ ό , λέγει ό de B roglie. Ε μ είς θά λέγαμε: τ ή
διαλεκτική σύνθεση τών δύο αντιθέσεων.

* Louis de Broglie, La physique nouvelle et les quanta, Paris 1937 σελ. 7.

56 Μέρος Β\ Ή σύγ·/Λ>ονϊΙ επιστήμη και η διαλεκτική

18. ΤΟ ΣΩΜΑΤΙΟ - ΚΥΜΑ

*Άν και ό Διαλεκτικός υλισμός μας προετοιμάζει για κριτική διερεύ-

νηση οποιοσδήποτε έννοιας, μάς κρατάει σε επιφυλακή έτοιμους να δεχθούμε
κάθε τροποποίηση πού επιβάλλεται από πειραματικό γεγονότα μέ μοναδικό
κριτήριο τής διαμόρφωσης των εννοιών μας την εξωτερική πραγματικότητα'
πρέπει ευθύς εξαρχής νά ομολογήσουμε οτι ή αμφιβολία πού γεννήθηκε για
την αρχή τής αΐτιότητας, αμφιβολία πού έγινε πεποίθηση σέ μεγάλους σύγ­
χρονους φυσικούς, δικαιολογείται μόνο σ ά ν φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή τ ο υ ς
τ οπ οθ έτ ησ η δίπλα στους α γ ν ω σ τ ικ ισ τ ές κα ι
ε μ π ε ι ρ ι ο κ ρ ι τ ι κ ο ύ ς κα'ι δχι σαν αποτέλεσμα επιβαλλόμενο από
την παρατήρηση τον Ιξωτερικοΰ κόσμον.
Μά ή αμφιβολία για την ισχύ τής αρχής τής αιτιότητας οφείλεται σέ
πολλές αφορμές. Μερικές άπ’ αυτές πρέπει νά εξετάσουμε κάπως κοντότερα.
Στα τέλη τον περασμένου αίόίνα ανακάλυψαν ότι τό ψώς έχει βάρος
και δτι άσκεΐ πίεση στήν επιφάνεια πού προσπίπτει. ’ Αργότερα αποδείχθη­
κε πώς τό φως, πού ω ς τότε τό θεωρούσαν αποτέλεσμα κραδασμών ο ιόν
υποθετικό αιθέρα, είχε διαφορετική σύσταση. ’ Αποδείχθηκε πώς αποτελεΐται
από Ιξαιρετικής ?*επτότητας σωματίδια ή κόκκους, πού τό μέγεθος τους είναι
ίσο μέ τό γινόμενο τής συχνότητας τού φωτός επί τήν καλούμενη παγκό­
σμια σταθερά τού Planck h, ή τό στοιχειώδες κβάντο δράσης. Τή σχέση αυτή
τήν έδωσε ό E instein.
Πριν προχωρήσουμε, είναι αναγκαίο νά παρεμβάλουμε μια σοβαρή
παρατήρηση. 'Ό ταν λέμε συχνότητα, λέμε κύμα, γιατί ή συχνότητα ορίζεται
σάν ό αριθμός των πληρών κραδασμών πού προκαλούν τό κύμα, στή μονάδα
τού χρόνου, λόγου χάρη στο δευτερόλεπτο. Μά ή αντίληψη για τήν κοκκώδη
σύσταση τής ακτινοβολίας έρχεται σέ αντίθεση μέ τή χρησιμοποίηση ενός
μεγέθο\»ς πού προέρχεται από τή θεωρία τού Fresnel, ότι τά μόρια τών
φωτοβόλων σιομάτων βρίσκονται σέ εξαιρετικά γλήγορη παλμική κίνηση καί
δτι οι κραδασμοί αυτοί μεταδίνουν ανάλογες κινήσεις στο γύρω αιθέρα, οτι
προκαλούν εγκάρσια κύματα σ ’ αυτό τό ελαστικό συνεχές μέσο, κύματα πού
φθάνουν ως τό μάτι μας καί ερεθίζουν τό αισθητήριο τής όρασης. Δημιουρ-
γεΐται έτσι μιά σ ύ ν θ ε σ η ανάμεσα στις δύο αντιθέσεις πού αποτελούν ή
κυματική εξήγηση καί ή κβαντική σύσταση τού φωτός. Αυτή ή σύνθεση λέ-

* ΓΙβλ. Α. Παπαπετρου, Μαθήματα ατομικής καί πυρηνικής φυσικής, Αθήνα

1946, σελ. 98.
 ]$. Τό σωμάτιο— κύμα 57

γει ότι το κύμα είναι φορέα; του σοηιατίου, μά δέν όρίζει ακριβώς την τρο­
χιά του ούτε την ακριβή θέση που βρίσκεται. Το κύμα -άρκεΐται νά μάς
πληροφορήσει για τις π ι κ α ν ό τ η τ ε ς που υπάρχουν νά βρεθεί τό σο)-
μάτιο σ 9 αυτή ή σ ’ εκείνη τή θέση.
Τ Ι σύνθεση δημιουργεί την καινούργια έννοια σ ω μ ά τ ι ο — κ υ μ α
σ α ν σ τ ο ι χ ε ί ο τ ο υ φ υ σ ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ για τήν οποία μιλή­
σαμε στο πρώτο μέρος (σελ. 2<>). ΤΙ σύνθεση αυτή δεν ταυτίζεται μέ τΙς
γνιοστές έννοιες τής φυσικής, ούτε μπορεί νά αναλυθεί στις απλές έννοιες
σωματίου καί κύματος. ΤΙ καινούργια συνθετότερη ενότητα βρίσκεται σε
ψηλότερη στάθμη. ΤΙ έννοιολογική σύνθεση πού έχει ξεκάθαρη διαλεκτική
σημασία πήρε από τούς φυσικούς καί ειδικότερα από τον Hohr τον όρο
σ υ μ π λ η ρ ω μ α τ ι κ ό τ η τ α. Ό Bohr παρατήρησε πώς στήν κβαντική
φυσική οί έννοιες σιοματίδια και κύματα, καθώς καί οί έννοιες τής χωρο-
χρονικής καταχώρησης των φαινομένων καί τού δυναμισμόν, δηλαδή τής
απόκτησης ορισμένης δυναμικής κατάστασης, ναι μέ.ν αποτελούν διαμετρικές
αντιθέσεις, είναι όμιος σ ν μ π λ η ρ ω μ α τ ι κ έ ς. Ε ννοεί μ’ αυτό πό>ς ή
πλήρης περιγραφή των παρατηρούμενων φαινομένων απαιτεί τή χρησιμο­
ποίηση καί των δυο αντίθετων αντιλήψεων σέ κάθε μιά από τίς δύο περι­
πτώσεις πού άναφέραμε. Μά στήν περίπτιοση σωματίδια καί κύματα
ή στήν περίπηοση τοποθέτηση σέ χώρο, χρόνο καί δυναμικές κατα­
στάσεις, οί δύο αντιλήψεις ή οί δυο ποσότητες βρίσκονται σέ αντίθεση με­
ταξύ τους* ή μιά αποτελεί άρνηση τής άλλης. ΤΙ σ ν μ π λ η ρ ω μ α τ ι-
κ ό τ η τ α ε ί ν α ι ή σ ύ ν θ ε σ η. Κίναι ή διαλεκτική πορεία όπως
τήν ό'ρισε ό H egel καί τήν τροποποίησε ό M arx, όπου άντιπαραβάλλονται
οί αντίθετες καί αντιφατικές έννοιες, πού καθεμιά προέρχεται από τήν
άρνηση τής άλλης καί γίνεται ή εναρμόνιση καί σύνθεσή τους σέ ψηλότερη,
συνθετότερη ενότητα. Καί στο πνεύμα τού B oh r ή έννοια τής συμπληρω-
ματικότητας έχει μεγάλη φιλοσοφική σημασία. Δέν τής δίνει τό όνομα πού
αναμφισβήτητα τής ανήκει, δηλαδή τής δ ι α λ ε κ τ ι κ ή ς σ ύ ν θ ε σ η ς ,
μά προσπαθεί νά αποδείξει ότι τόσο στή φυσική όσο καί στις άλλες επιστή­
μες— λόγου χάρη στή βιολογία— εφαρμόζεται ανάλογη πορεία τών φιλοσο­
φικών Ιδεών καί όμοιος τρόπος αντιμετώπισης τών προβλημάτιον τών σχε­
τικών μέ τή γνώση τής εξωτερικής πραγματικότητας *.
Στους φυσικούς πού δέν έχουν διαλεκτική κατάρτιση, τό γεγονός τού
δυϊσμού δημιούργησε εξαιρετική σύγχυση. Ό π ω σδή π οτε όμ ω ς δ Γάλλος
θεωρητικός φυσικός L ou is de B roglie επιδίωξε στά 1923 τό συμβιβασμό
τών δύο άρνήσειον στήν κ υ μ α τ ο μ η χ ά ν ι κ ή τ ο υ, πού παρουσιά-

* Πρβλ. Louis de Broglie, La physique nouvellc ct les quanta,' Paris

1937, οελ. 243.
58 Μέρος Η'. Ί Ι σύγχρονη έπιστήμη καί ή διαλεκτική

στηκε σά σύνθεση έτεροκλήτο>ν αποτελεσμάτων τής σύγχρονης έρευνας. Σ το

έργο αυτό, που δεν τελείωσε ακόμα, προσέφεραν δυο χρόνια υστέρα εντελώς
ιδιαίτερη συμβολή οί Γερμανοί S ch roedin ger καί H eisenberg καθώς καί
ύ ’Ά γγλος Dirac. Είναι αδύνατο νά διόσω μια παραμικρή ιδέα τής τερά­
στιας προσπάθειας που καταβάλλεται καί συνεχίζεται ακόμα από τους σο­
φούς τού κόσμου για τήν ενοποίηση αυτών τών αντιθέσεων. Μια απ’ αυτές
τις προσπάθειες, όπο)ς τού Sch roedin ger, θειορεϊ τά υλικά σωματίδια σά
κυματοδέσμη, άλλη επιδιώκει τήν ενιαία αντιμετώπιση τών κυμάτων καί
τών σωματιδίων μέ τήν αντίληψη τοϋ de Broglie ακολουθούμενη από τούς
Jordan καί Dirac, ότι ή ΰλη διαδικασία γίνεται μέ τούς νόμους τών πιΟα”
νοτήτων, γνώριμους καί στήν κλασική φυσική, άλλα μέ διαφορετικό έννοιο-
λογικό περιεχόμενο. "Ενα ασκούμαι νά π ω ’ πώς αυτή ή προσπάθεια έχει
εντελώς διαλεκτική πορεία. Μά για τήν καινούργια δημιουργία— τήν κυμα­
τομηχανική— θά ξαναμιλήσονμε.
‘ Οπωσδήποτε οί άντίθετες ερμηνείες τής σύστασης τού φιοτός ή κα­
λύτερα οί δύο συμπ?π|ρο)ματικές άντιλήψεις, δεν έρχονται σέ σύγκρουση άπάνω
στή εξήγηση τού ίδιοι» οπτικού φαινομένου, γιατί είναι άδύνατο νά προσδιο­
ρίσουμε: μέ απόλυτη ακρίβεια καθεμιά άπό τις δυο εικόνες, πού είναι άπό-
τοκες καθεμιάς άπό τις δυο άντιλήψεις χωριστά. Ί Ι αδυναμία αυτή εκφρά­
ζεται αναλυτικά μέ τη σχέση άπροσθιοριστίτς τού H eisenberg πού βασί­
ζεται στήν ΰπαρ’ίη τού κβάντου έ.νεργείας. Ί Ι άδυναμία αυτή θεμελιιυνει
τήν καινούργια σύνθετη έννοια σ ω μ ά τ ι ο - κ ύ μ α, καθώς θά ΐδούμε
παρακάτω καί δίνει μιά απόδειξη γιά τήν άντικειμενική της υπόσταση.

\ 9. ΑΙΤΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΑ

Μια αυτονόητη υπόθεση τής κλασικής φυσικής ήταν ότι υπήρχε

δυνατότητα, χάρη σέ εξαιρετικές προφυλάξεις, νά καταστήσουμε εντελώς
παραμελητέα τή διαταραχή πού προκαλεΐ ό ερευνητής μέ τήν ανάμειξή του
στήν πορεία τών φ υσικώ ν φαινομένων. ΤΙ υπόθεση αυτή είναι απόλυτα
δικαιολογημένη γιά φαινόμενα μεγάλης κλίμακας αλλά παύει νά είναι γιά
φαινόμενα τής μικροφυσικής, τουλάχιστον μέ τις σημερινές μεθόδους
ερευνάς τους, γιά τά σωματίδια πού συγκροτούν τά άτομα.
Ά ς υποθέσουμε πώς πολύ μικρά σωματίδια βγαίνουν στο κενό άπό ένα
μικρό άνοιγμα. Θέλουμε νά μετρήσουμε τήν ταχύτητά τους. Ή μέθοδος, σέ
πολύ απλοϊκά αδρές γραμμές— μά πού σ 3 αυτή περίπου τή μορφή είναι καί
πειραματικά πραγματοποιήσιμη— συνίσταται στο νά πάρουμε δύο φωτογρα­
φίες σέ δυο στιγμές, πού απέχουν λόγου χάρη ένα χιλιοστό τού δευτερολέ-
 19. Αιτιότητα καί απροσδιοριστία 59

πτου, μέ τή βοήθεια στιγμιαίων αναλαμπών μέ μονοχρωματικό φ ώ ς και

υστέρα νά προσδιορίσουμε τη θέση του σωματιδίου στις δυο αυτές στιγμές
καί κατά συνέπεια τύ δρόμο πούδιέτρεξε τό σωματίδιο. *Άν χρησιμοποιήσου­
με γιάτό μικροσκόπιο κόκκινο φώς, παίρνουμε μια φωτογραφία πούδέν είναι
καθόλου καθαρή καί σαφής. Ί Ι φωτογραφία γίνεται πολύ καθαρότερη άν
χρησιμοποιήσουμε .υπεριώδεις ακτίνες, δηλαδή φ ώ ς μέ: μικρό μήκος κύματος
καί επομένως μέ μεγάλη συχνότητα. Ά λλα δυστυχώς είναι γεγονός οτι τέτοια
σωματίδια ωθούνται από τή (ρωτεινή ακτίνα. Για νά ελαττώσουμε τήν
ώθηση μπορούμε νά χαμηλώσουμε τήν ένταση τού φωτός, δηλαδή νά ελατ­
τώσουμε τον αριθμό τών φωτονίων, μά ίσαμε ένα σημείο’ οπωσδήποτε γιά
νά πετύχουμε τήν φωτογράφηση, πρέπει μιά ακτίνα φ ω τός— ένα τουλάχιστο
φωτόνιο— νά πέσει, στό σωματίδιο, δηλαδή νά συγκρουσθούν ένα κβάντο
φ ω τός— ένα τουλάχιστον φωτόνιο ορισμένων διαστάσεων πού έχει ενέργεια
ανάλογη μέ τή συχνότητα τού φωτός, δηλαδή σχετικώς μικρή στή κόκκινη,
μεγαλύτερη στήν υπεριώδη ακτίνα— μέ τό σωματίδιο. ’Ίντσι βρισκόμαστε
σέ ένα ενοχλητικό αδιέξοδο, γιατί όσο καθαρότερη είναι ή φωτογραφία,
δηλαδή όσο ακριβέστερα προσδιορίζεται ή θέση τού σωματιδίου, τόσο ή
κρούση του μέ τό φωτόνιο ί)ά είναι ισχυρότερη καί κατά συνέπεια ή
μεταβολή τής ταχύτητας τού σωματιδίου μεγαλύτερη. 'Ό ταν τό σωματίδιο
έξαφανισθεΐ, ύστερα από τή δεύτερη φωτογραίρία, δέν ξέρουμε σέ πόσο
βαθμό μεταβλήθηκε ή ταχύτητά του. 'Ό μοια δέν ξέρουμε τήν ταχύτητά του
πριν από τήν πρώτη φωτογραίρία. Δηλαδή μπορούμε νά πούμε μόνο, τί
κάνει, τό σωματίδιο στό διάστημα τού ενός χιλιοστού τού δευτερολέπτου,
πού χωρίζει τις δυο φωτογραφίες. Μέ άλλες λέξεις, ή παρατήρηση ενός
αντικειμένου αποτελεί παρέμβαση πού επηρεάζει τήν πορεία τού αντικει­
μένου. 'Ύστερα άπ3 τον έπηρεασμό δέν μπορούμε νά λέμε: «εδώ βρίσκεται
τό σωματίδιο στό χρόνο t» αλλά «στό χρόνο t υπάρχει τόση πιθανότητα νά
βρίσκεται τό σωματίδιο στή θέση αυτή».
12ίναι φανερό οτι οί αβεβαιότητες γιά τις όποιες μιλούμε, όταν πρόκει­
ται γιά σωματίδια πού είναι αρκετά μεγάλα ώστε νά μπορούν νά υποβληθούν
στήν πειραματική διαδικασία πού άναφέραμε, είναι εντελώς ασήμαντες καί
παραμελητέες. ’Ί σ ω ς μάλιστα οί αβεβαιότητες πού προκύπτουν καί πού συν­
δέονται μέ τή σχέση τού H eisenberg είναι πολύ μικρότερες από τις ανακρί­
βειες τις όφειλόμενες σέ άλλες αφορμές καί σέ σφάλματα μετρήσεων. Α λ λ ά
ένα ήλεκτρόνιο έχει αρχική μάζα (ηρεμίας) ίση 9 ,1 . ΙΟ-28 g r ., δηλαδή μέγε­
θος καταπληκτικά μικρό. Ή σύγκρουση ενός ήλεκτρονίου καί φωτονίου ση­
μαίνει κρούση δύο σωματιδίων πού έχουν συγκρίσιμες τιμές ορμής καί
ενέργειας. Ή υπόθεση μιας παρατήρησης αδιατάρακτης από τό εργαλείο
καί τον παρατηρητή δέν έχει καμιά αξία στή μικροφυσική, οπού κάθε πα-
<50 Μέρος Β'.* Η σύγχρονη επιστήμη καί ή διαλεκτική

<>ατήρηση σημαίνει καί μια σοβαρή παρέμβαση στην πορεία του φαι­
νομένου.
Είδαμε δτι. ή διαλεκτική μας νοοτροπία δεν ενοχλήθηκε καθόλου από
τή διαπίστωση αυτή, γιατί καθώς είπαμε ό παρατηρητής καί στα κοινωνικά
φαινόμενα,— μέ τή διαστολή πού κάμαμε στο πρώτο μέρος τής μελέτης σελ.
26— , αποτελεί παράγοντα για τή συντέλεση των φαινομένων πού ή σημασία
τους όμως εξαρταται από τή σχέση τους προς τό μέγεθος των κύριων
παραγόντων, εκείνων από τούς οποίους πριν απ’ όλα εξαρταται αυτό τούτο
τό φαινόμενο.
Πρέπει όμως ν’ αναφέρουμε και ένα άλλο απλό παράδειγμα, πού σύμ­
φω να μέ τή γνοηιη τουλάχιστο των αυταρχικών επιστημόνων καί φιλοσό­
φω ν, δικαιολογεί τήν αμφιβολία για τήν ντετερμινιστική άποψη. Τό παρά­
δειγμα αυτό όπως τό παρουσι άζουν οί αυταρχικοί φυσικοί καί τό συμπέρασμα
στύ όποιο α ύ τ ο ί κ α τ α λ ή γ ο ν ν, δίνω δίχως σχόλια.
”Ας πάρουμε λόγου χάρη ακτίνα ήλεκτρονίων πού κατά κάποια διεύ­
θυνση πέφτει απάνω σέ πλάκα κρυστάλλινη εντελώς ομαλή. "Ενα μέρος τής
•δέσμης ήλεκτρονίων θά ανακλασΟεΐ, ενώ άλλο μέρος θά περάσει από τήν
πλάκα. "Οταν ό αριθμός τών ήλεκτρονίων πού πέφτει απάνω στήν πλάκα εί­
ναι αρκετά μεγάλος, λόγου χάρη μερικά εκατομμύριά, είναι εύκολο νά βρεθεί
μέ ακρίβεια πόσα απ’ αυτά θ ’ άνακλασθούν καί πόσα θ ά περάσουν από τήν
πλάκα. "Οταν ομο>ς πέσει ένα μόνο ήλεκτρόνιο, δέν μπορούμε νά πούμε μέ
βεβαιότητα δτι θά άνακλασθεί ή ί)ά περάσει τή πλάκα, αφού αποκλείεται
απόλυτα ό τεμαχισμός του. ’ Από τό παράδειγμα αυτό προκύπτει δτι ό νό­
μος τής ανάκλασης τής δέσμης ήλεκτρονίων είναι στατιστικός. Καθορίζει
τή συμπεριφορά ενός μεγάλου αριθμού ήλεκτρονίων, δέ μάς λέει όμως τί­
ποτε γιά τή συμπεριφορά καθενός ήλ,εκτρονίου χωριστά.
Μπορούμε νά πούμε δτι στήν πρόσπτωση ενός μοναδικού ήλεκτρο-
νίου στή πλάκα δέν είναι τό ήλεκτρόνιο πού μοιράζεται, παρά ή π ι θ α-
ν ό τ η τ α δτι ολόκληρο τό ήλεκτρόνιο θά ακολουθήσει τον ένα ή τον άλλο
•δρόμο. Έ τ σ ι πολλοί φυσικοί χαρακτηρίζουν τήν ανάκλαση καθενός χωρι­
στού ήλεκτρονίου πάνω στή γυάλινη πλάκα, γιά φαινόμενο πού δέν ακολου­
θεί τό νόμο τής αιτιότητας.
Τό συμπέρασμα τών παραπάνω σκέψεων καί παρατηρήσεων θά μπο­
ρούσε νά συνοψισθεΐ ώ ς εξή ς: όταν αντιμετωπίζουμε τά στοιχειώδη φαινό­
μενα καί ζητάμε τήν περιγραφή τους μέσα στο χώρο καί τό χρόνο, όπως
λόγου χάρη στήν περίπτωση τού ενός ήλεκτρονίου, τά πράγματα συμβαί­
νουν σάν νά μήν.· ακολουθούν αυστηρά τό νόμο τής αιτιότητας. "Ο μως αν.
καί τά στοιχειώδη φαινόμενα φαίνεται σάν νά ρυθμίζονται τό καθένα χω­
ρισιά από τήν τύχη, ή μέση τιμή ενός μεγάλου αριθμού απ’ αυτά ακολου­
θεί τούς νόμους τών μεγάλιον αριθμών πού βρέθηκαν από τον Jacques
 20. Γενίκευση των αμφιβολιών γιάντήνησχύ-.χιις αιτιοκρατίας G1

B ern ouilli (1654— 1705) στους οποίους βασίζεται ή θεωρία των πιθανοτή­
των καί ή γένεση στατιστικών νόμοον οπού ξαναβρίσκουμε τή μακροσκο­
πική πραγματικότητα και την αιτιοκρατική σύνδεση. Για τον παλιό κόσμο
τω ν φυσικών καί φιλοσόφων- τύχη σήμαινε' τήν άγνοιαίτων πολύπλοκων
και μεταβλητών πραγματικών αιτίων σ ’ ένα ευρύτατο σύνολο από πιθανά
αίτια, δμ ως ή αυστηρή αϊτιοκρατική σύνδεση καί αυτών τών στοιχειωδών
φαινομένων δεν έμπαινε σέ αμφισβήτηση. Δεν υπάρχει τύχη, κήρυττε ο
Laplace 6 μεγάλος δημιουργός τής θεωρίας τών πιθανοτήτων, όλα τα φαι­
νόμενα ακολουθούν μία αυστηρή μαθηματική αιτιοκρατία. "Ο μ ως σήμερα
μερικοί σύγχρονοι θεωρητικοί φυσικοί υποστηρίζουν πώς τό τυχαίο, ή ατο­
μική εκδήλωσή, ή στοιχειακή περίπτωση, όταν συμβάλλουν στή δημιουργία
ενός φαινομένου δεν ακολουθούν κανένα νόμο άν καί ή συνισταμένη ενός
πολύ μεγάλου αριθμού στοιχειακών ατομικών έκδηλώσειον ακολουθεί τό
νόμο τών μεγάλων αριθμών πού δίνει τήν εικόνα μιας στατιστικής κανο­
νικότητας καί νομοτέλειας τής εξωτερικής πραγματικότητας.
Τέτοιες περιπτώσεις απροσδιοριστίας υπάρχουν πολλές. Τό γεγονός
αυτό οδήγησε, όπως είπαμε, στην εμφάνιση στατιστικών νόμων στήν κβαν~'
τομηχανική καί στήν. ύψωση φραγμού για τήν εφαρμογή τών εννοιών καί
τών νόμων τής κλασικής μηχανικής. Πρέπει ωστόσο νά σημειωθεί πώς πολ­
λοί νόμοι τής φυσικής, πριν ακόμα ανακαλυφθούν τά κβάντα, είχαν χαρα­
κτήρα στατιστικό, όπως λόγου χάρη οί νόμοι πού πηγάζουν από τήν κινητική
θεωρία τών αερίων, ό νόμος τού Carnot κ.ά. Στατιστική εξήγηση δό­
θηκε από τον Boltzmann στο δεύτερο νόμο τής θερμοδυναμικής, χω­
ρίς νά δημιουργηθεΐ δμως αμφισβήτηση τής αιτιοκρατικής σύνδεσης, γιατί
στις περιπτιυσεις ακόμα αυτές τά στοιχειώδη φαινόμενα παρουσιάζονται αί-
τιοκρατούμενα κι όχι τυχαία.
*0 βαθμός, τής. ακρίβειας μέ τήν οποία μπορούν νά χρησιμοποιηθούν,
μέ ουσιαστικό αποτέλεσμα, κλασικές έννοιες γιά τήν περιγραφή τής φύσης
περιορίστηκε από τήν καλούμενη σχέση τής απροσδιοριστίας τού H ei­
senberg.. Ό φραγμός αυτός, κατά τήν γνώμη τού H eisenberg, καθόρισε τό
βαθμό ελευθερίας γιά τή χρήση τών κλασικών εννοιών.

20. ΓΕΝΙΚΕΥΣΗ ΤΩΝ . ΑΜΦΙΒΟΛΙΩΝ , ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΧΥ ΤΗΣ ΑΙΤΙΟΚΡΑΤΙΑΣ'

Η ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΒΟΥΛΗΣΗ

’Αλχά έκ,εΐνο . πού . μας ενδιαφέρει στήν προκειμένη περίπτωση δεν

είναι το αναμφισβήτητο έ πι σ τ η. μ.ο ν ι κ ό γ ε γ ο ν ό ςί;; ότι βρισμένα·
φαινόμενα τού μικροκόσμου δεν μπορούν.μέ τή σ η μ ε ρ ι. ν ή έ ξ ή γ η σ η*
<52 Μέρος Β\ Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή διαλεκτική

π ο ν δίνουμε στ ά « ρ αί ν ο μ ε ν α α ύ τ ά, να προβλεφθούν
παρά μόνο μέ πιθανότητα, * γιατί οί καθοριστικοί των φαινομένων παρά­
γοντες είναι αδύνατο νά βρεθούν μέ απόλυτη ακρίβεια ανεξάρτητα ό ένας
από τον άλλον, σε κάθε κοσμικό σημείο τον χωροχρονικού συνεχούς. Μάς
ενδιαφέρει νά μάθουμε άν έτσι κλονίσθηκε τελεκοτικά ό ντετερμινισμός
των φυσικών φαινομένων, που περιέχει κατ’ αρχήν την ικανότητα γιά κα­
θολική τους πρόβλεψη, άν αυτό το γεγονός δικαιολογεί νά λέμε ότι δεν
ισχύει πιά ό νόμος τή; αιτιότητας, που α π ο τ ε λ ε ί μ ί α ά π ό τ ί ς
βασικές θέσεις του διαλεκτικού υλισμού.
Τον ισχυρισμό αυτό διατύπωσαν πολλοί μεταφυσικοί γιά νά υψώσουν
τή σημαία τού ιντετερμινισμού παντού, τόσο στον πνευματικό όσο καί στο
φυσικό κόσμο, καί νά προκαλέσουν τήν αναβίωση αντιλήψεων γιο τήν ελεύ­
θερη βούληση τού άνθριόπου καί....τού ήλεκτρονίου. Λεν αστειευόμαστε!....
Ή άοριστία πού συνάντησαν οί φυσικοί στον καθορισμό τής τροχιάς των
πλανητικών ήλεκτρονίων τού ατόμου, τούς έκανε νά αποδίνουν κάποια ελευ­
θερία στά ήλεκτρόνια. Μερικοί έφθασαν νά βλέπουν σ ’ αυτή τήν ελευθερία
τής συγκρότησης τού ατόμου, τύ σπέρμα τής ελεύθερης βούλησης των ζων­
τανών δργανισμών. Καί ή εκμετάλλευση οργίασε γιά νά υποστηρίξει πώς ή
επιστήμη κλονίσθηκε συθέμελα, αφού οί βασικοί της νόμοι έπαψαν νά
έχουν ισχύ, πώς δεν είναι σέ θέση νά άποκαλύψει αντικειμενικές αλήθειες
καί πώς πρέπει νά καταφύγουμε στή μεταφυσική καί τό φιντεϊσμό, δηλαδή
νά παραιτηθούμε από τά όπλα πού μάς δίνει ή επιστήμη γιά τήν κατάκτηση
τού κόσμου καί τήν εξασφάλιση τής ευημερίας τού άνθροίπου καί νά ξα-
νάγυρίσουμε στον μεσαίωνα, δούλοι στο κράτος τού σκύτους !
Οί μεγαλύτεροι από τούς φυσικούς διαιρέθηκαν καί άποτέλεσαν δύο αν­
τίθετες παρατάξεις: Τήν παράταξη των έτεραρχικών, δηλαδή των ντετερμινι-
στών, στήν οποία ανήκουν ό Planck άν καί μέ τή θεωρία του έγινε ή αφορ­
μή αυτής τής σύρραξης, ό Einstein, ό μέγιστος Γάλλος φυσικός L a n gevin
πού πέθανε πριν από λίγους μήνες,’ ό von Laue, ό Η . W eyl καί όλοι όσοι
έχουν γιά οδηγό τήν υλιστική διαλεκτική μέθοδο, λόγου χάρη οί σοβιετικοί
Ιρευνητές Βαβίλοφ, Όμελιανόφσκι κ.α. Καί στήν παράταξη τών αυταρχικών
δηλαδή τών ίντέτερμινιστών όπου ανήκουν ό H eisenberg, ό S cliroedin ger
δ B ohr, ό E ddington , ό de B roglie, ό Jordan, ό D irac καί πολ?,οί άλλοι.
"Ολοι δσους άνάφερα είναι πρωτοπόροι στή θεμελίωση καί ανάπτυξη τής

* *0 L . de Broglie λέγει : <Le plus sage est sans doutc de s*cn tenir a
cette constatation : k l’ h e u r e a c t u c 1 1 e, la physique des plienome-
nes ou interviennent les quanta, n’ est plus deterministe». L. de Broglie, la
physique nouvelle et les quanta, Paris 1937 Σε?.. 240.
 20. Γενίκευση των αμφιβολιών για τήν ισχύ της αιτιοκρατίας G3

νεοιτερης φυσικής, οί περισσότεροι ζούν και αναπτύσσουν μια εξαιρετικά

έντονη επιστημονική δράση τόσο στην προαγωγή των καινούργιων θεω ­
ριών τής φυσικής όσο καί στή εύρυνση των φιλοσοφικών της βάσεων.
Ό H eisenberg ανήκει στους έμπειριοκριτικούς, είναι οπαδός του
Mach. Ή θέση πού παίρνει στις γνωσιολογικές του εργασίες δεν αφήνει
καμιά αμφιβολία. « Ή υπόθεση, δτι πίσο) από τό σ τ α τ ι σ τ ι κ ό κόσμο
πού μάς αποκαλύπτουν οΐ παρατηρήσεις κρύβεται ένας άλλος ά λ η θ ι ν ό ς
κόσμος, για τον όποιο ισχύει ή άρχη τής αιτιότητας, αποτελεί στείρα,
ανόητη καί αυθαίρετη βεβαίο>ση *». « Ή συνηθισμένη περιγραφή τής φύσης
και προπαντός ή πεποίθηση αυστηρής νομοτέλειας τών φυσικών φαινομένων
βασίζεται στήν υπόθεση δτι είναι δυνατή ή παρατήρηση τών φαινομένων χω*
ρίς τήν αισθητή αλλοίωσή τους.Ή υπαγωγή ορισμένου γεγονότος σέ ορισμένη
αιτία δεν έχει νόημα παρά μόνο στήν περίπτωση πού μπορούμε νά παρατηρή­
σουμε αίτιο καί αποτέλεσμα χωρίς νά διαταράξουμε τήν πορεία τους. Γ Γ
αυτό ό ορισμός τής αρχής τής αιτιότητας στήν κλασική της μορφή συνδέεται
στενώτατα καί αποκλειστικά με τήν περίπτωση φαινομένων, πού αποτελούν
κλειστά συστήματα. "Ο μως στή φυσική τού ατόμου κάθε παρατήρηση συνο­
δεύεται από μιά ορισμένη διαταραχή, ώς ένα βαθμό ανεξέλεγκτη, δπως άλλως
τε θά έπρεπε νά περιμένουμε a priori γιά μιά θεω ρία πού βασίζεται στήν
υπόσταση τών μικρών στοιχειωδών μονάδων. Ε πειδή, από τήν άλλη μεριά
κάθε περιγραφή ενός φυσικού φαινομένου στο χώρο καί χρόνο έξαρτάται
από τήν παρατήρηση, προκύπτει δτι ή περιγραφή στο χώρο καί χρόνο καί ή
κλασική αρχή τής αΐτιότητας αντιστοιχούν σέ συμπληρωματικές απόψεις τής
πραγματικότητας πού αμοιβαία άρνιούνται ή μιά τήν άλλη **».
Υπενθυμίζουμε δτι ό Mach τήν έννοια τής αιτιότητας καί γενικότερα
τή νομοτέλεια τής φύσης θεωρεί μεταφυσικά δημιουργήματα τής νόησης.
Βλέπει αλληλουχία καί άλληλεξάρτηση ορισμένων φαινομένων, άρνειται όμως
ή καλύτερα θεωρεί περιττή τήν αΐτιοκρατική τους σχέση ***.
Ό Niels B ohr, πού είσήγαγε στήν κβαντομηχανική τή διαλεκτική έν­
νοια τής συμπληρωματικότητας, είναι μολαταύτα αγνωστικιστής. Γ ι’ αύτόν
οι δυο συμπληρωματικές έννοιες είναι δυο όψεις τής φύσης, εξίσου ουσιώ­
δεις, μά πού καθεμιά σκεπάζει τήν άλλη. « Ή ανακάλυψη τού κβάντου δρά-

* W . Heisenberg, Ueber den anschaulichen Inhalt der quantentheoreti-

schcn Kinematik und Mechanik, Zeitschrift fuer Physik, 1927.
** W . Heisenberg, Die physikalischen Prinzipien der Quantentlieorie,
Leipzig, 1930 σ, 46.
*** Μέρος πρώτο σελ. 20. Βλ. καί Ν. Κιτσίκη, Ή θετικιστική θεωρία της
γνιόσεως κατά Ernst Mach, Έ πιθ. Κοινών, καί Πολιτ. Επιστημών, 1916, σελ.
135, 143.
G4 Μέρος Β'· Ί Ι σύγχρονη επιστήμη και ή διαλεκτική

σης....μάς φέρνει σέ μια θέση τέτοια, πού δέ γνώρισε ποτέ δμοια ή φυσική
επιστήμη* ρίχνει καινούργιο φ ω ς στύ παλιό φιλοσοφικό πρόβλημα τό σχε­
τικό μέ την αντικειμενική υπόσταση των φαινομένων, ανεξάρτητα από την
παρατήρηση». «Τ ό όριο πού έβαλε ή φύση σχετικά μέ τή δυνατότητα νά
μιλούμε για αντικειμενική υπόσταση . των φαινομένων, βρίσκει τώρα, απ’
όσο μπορούμε νά κρίνουμε, μιά έκφραση στους τύπους τής κβαντομηχανικής».
«Μπορούμε νά ΐσχυρισΟούμε ότι ή ανακάλυψη τού Planck θεμελίωσε τήν
πεποίθηση γιά τή σχετική αξία τή; αιτιοκρατικής σχέσης των φαινομένων,
ότι δηλαδή, ή αξία αυτή έξαρτάται από τήν μικρότητα τού κβάντου δράσης
αναφορικά μέ τ'ις ποσότητες δράσης πού παρουσιάζονται στα συνήθη φαινό­
μενα». Ό Niels Bohr κάνει παραλληλισμό ανάμεσα σέ φυσικά καί ψυχικά
φαινόμενα, σχετίζει πρόβλημα αιτιότητας και πρόβλημα ελεύθερης βούλησης.
‘ Υποστηρίζει ότι αιτιότητα καί ελεύθερη βούληση αποτελούν συμπληρωμα­
τικές απαιτήσεις τής ανθριόπινης νόησης*».
Ό μεγάλος αστρονόμος A rth u r E ddington έχει στά εκλαϊκευτικά του
έργα ποιητική ρωμαντική διάθεση. Θεωρεί· ευτύχημα τό γεγονός, ότι ό
κόσμος όπως μάς τόν παρουσιάζουν οί νεοίτερες, πρόοδοι τής φυσικής είναι
απαλλαγμένος από τήν αίτιοκρατία, πού προσβάλλει. τό βαθύ αίσθημα τού
αυθορμητισμού, έμφυτο σέ κάθε ζωντανό ον. ·
,Στά μάτια τού E ddington ή αυταρχία δέν αποτελεί θέση καινούργιας
υπόθεσης, μα άρνηση μιας υπόθεσης, πού άν καί παρουσιάζεται σάν «αναμ­
φισβήτητη» μολοντούτο είναι τόσο αυθαίρετη, όπως, θά ήταν ό ισχυρισμός
ότι ή σελήνη άποτελεϊται από «τυρί ροκφόρ». Τέτοιου, είδους υποθέσεις
μπορούν νά εφευρεθούν όσες θέλουμε**. « ”Αν,ξπαληθεύσει ή πρόγνωσή μας,
ότι τό 1927 θά δει τήν οριστική κατάργηση.τής αιτιοκρατίας άπρ. τούς H ei­
senberg, Bohr, B o r n ,κ α ί, άλ/.ους, .τότε ό χρόνος αυτός Ο5 άποτελέσει τό
μεγαλύτερο σταθμό στην ανάπτυξη τής επιστημονικής σκέψης*,**».
Ό E ddington βλέπει στή ραδιενέργεια χτυπητό παράδειγμα ολοκλη­
ρωτικού. ιντετερμινισμού των στοιχειιοδών φυσικών φαινομένων. Γιά κάθε
ραδιενεργό σώμ α υπάρχει κάποια στατιστική κανονικότητα πού λόγου χάρη,
μάς επιτρέπει, νά ΐσχυρισΟούμε, σέ πόσα χρόνια τή σ ώ μ α θά. χάσει τό μισό
του βάρος. Μπορούμε ακόμα νά ΐσχυρισΟούμε ότι .ένας ορισμένος αριθμός
ατόμων θ ά διασπασθεΤ σέ ορισμένο χρόνο. "Ο μως δέν υπάρχει καμιά δυνα­
τότητα γμ .διακρίνω σήμερα] τό άτομο πού θά δ,ιασπασθεϊ τό I960 από τό
άτομο πού θά διασπασφεΐ.,τό έτος, 150000. · ■* «

*) Niels Bohr, Atomic Theory and the Description of Nature, .Cambrid­

ge, 1934, σελ. 54, 114, 115, 117 κ.ά.
' ** Arthur’ Eddington, Sur lie probleme du (lctcrminisme, Paris 1934, σελ.
17, 18. ' · : '
Arthur Eddington, T,a nature du monde physique, Paris, 1927.
 21. Ί Ι θέση του διαλεκτικού υλισμού. Ή νεώτερη έτεραρχία 65

'Έ νας άλλος αυταρχικός, ό Γερμανός φυσικός J orda n *, απροκάλυπτος

υποκειμενικός 'ιδεαλιστής, έχει τή γνώμη πώς υστέρα από τή θεωρία των
κβάντα πρέπει να αναθεωρήσουν οί γενικές προϋποθέσεις όλων των κλασι­
κών θειοριών τής φυσικής, δηλαδή ή συνέχεια, ή αιτιότητα, ά χώρος και ό
χρόνος, ή αντικειμενική πραγματικότητα.
"Ο ιδεαλιστής ’Άγγλος φυσικός James Jeans όχι μόνο συγκέντρωσε
τις απόψεις μά και άποκάλυψε τις τάσεις μερικών, μέ τή διακήρυξή του δτι
είναι πια επιστημονικά δυνατό νά δεχθούμε τήν επέμβαση του θείου στα
φαινόμενα τής ατομικής φυσικής.
Λεν είναι αναγκαίο νά δώ σω και άλλες απόψεις τών εχθρών του ντε­
τερμινισμού και τών οπαδών τής ελεύθερης βούλησης. Ό έπηρεασμός τους
από τις έμπειριοκριτικές φιλοσοφικές αντιλήψεις τών Mach, Poincare,
Pearson είναι πρόδηλες. *0 Pearson ήταν προπαγανδιστής ανάλογων στα­
τιστικών καί πιθανοκρατικών αντιλήψεων, που ξαναζωντάνεψαν στη «σχο­
λή τής Ηιέννης» (βλ. σελ. 22). Γεγονός είναι πώς ή παράταξή τους είναι ισχυ­
ρή, μά α θ ό ρ υ β ο ς που προκαλούν έχει δημιουργήσει μεγάλες αμφιβολίες για
τήν αγνότητα τών επιστημονικών προθέσεων— μερικών τουλάχιστον απ’
αυτούς- καί έχει έμπνευσει τήν πεποίθηση πώς γίνονται όργανα μιας αντι­
δραστικής πολιτικής, που μάς θυμίζει πολιτικοθρησκευτικους αγώνες
περασμένων εποχών, πού μάς θυμίζει πριν απ’ όλα πώς ό Mach και ό
έμπειριοκριτικισμύς του χρησιμέυσε στο παρελθόν γιά υπονόμευση του
πραγματικού επιστημονικού σοσιαλισμού. Παντού έχουν δημιουργηθεΐ χρη-
στιανοσοσιαλιστικά, χριστιανοδημοκρατικά κόμματα ή κόμματα τού καθο­
λικισμού, πού περιλαβαίνουν στους κόλπους τους τέτοιους επιστημονικούς
απολογητές τών προγραμμάτων τους. Μή λησμονάμε πώς ό H itler είχε
συστηματοποιήσει μια τέτοια προσπάθεια γιά νά νοθευθεΐ ή επιστημονική
αλήθεια, πώς είχε δημιουργήσει τή Deutsche Physik μέ επί κεφαλής τύ
σπουδαίο φυσικό Lenard καί μέ τή συμμετοχή άλλων, μεγάλων ίσιος ερευ­
νητών, μά πριν απ’ όλα δουλόφρονων χαρακτήρων.

21. Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΟΥ ΥΛΙΣΜΟΥ. Η ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΤΕΡΑΡΧΙΑ

*Η μάχη ανάμεσα στους φυσικούς, τούς φιλοσόφους καί τούς συνοδοι­

πόρους, καθεμιάς από τις δυο κατηγορίες επιστημόνων, βρίσκεται στο πιο
αποφασιστικό στάδιο. "Ο μως ό διαλεκτικός υλισμός δίνει όπως πάντα τήν
τελική νίκη σέ κείνους πού επιδιώκουν ά π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά τήν έπιστη-

* Ρ· Jordan, Anschauliche Quanteutheorie, 1936 σελ. 47.

66 Μέρος Β*. Ή σύγχρονη επιστήμη y(LK ή διαλεκτική

μονική πρόοδο, τό πνευματικό άνέβασμα τού λαού, τό λυτρωμό του από

τα δεσμά τής άρχουσ.ας τάξης, πού σέ κάθε δύσκολη γι’ αυτήν περίπτωση
προσφεύγει σέ πρωτόγονες αντιλήψεις τοΰ άνθριυπου, εκμεταλλεύεται νοση ­
ρές μυστικοπαθείς ψυχολογικές καταστάσεις, ξεφεύγει από τό επιστημο­
νικό πλαίσιο και ζητάει την παρέμβαση τής Θείας Π ρόνοιας σέ ζη­
τήματα πού μόνο ή επιστήμη μπορεί νά έχει γνοηιη.
Ή απάντηση στούς ισχυρισμούς τής αυταρχίας δόθηκε από τό Λέ-
νιν πολύ πρ'ιν ακόμα διατυπιυθεΐ ή αρχή τής απροσδιοριστίας. 2τόν « Υ λ ι ­
σμό και έμπειριοκριτικισμό» (σελ. 130 τής γαλλικής έκδοσης τού 1928)
γρά φ ει: «τό σοβαρό γνωσιολογικό ζήτημα, πού χωρίζει τις φιλοσοφικές
κατευθύνσεις, δεν είναι τό ζήτημα σέ ποιο βαθμό ακρίβειας έφθασαν οί περι­
γραφές μας για τις αιτιοκρατικές σχέσεις καί «ν μπορούν αυτές οί περι­
γραφές νά έκφρασθούν μέ ακριβείς μαθηματικούς τύπους, άλλα τό ζήτημα
ά ν ή π η γ ή, τ ή ς γ ν ώ σ η ς μ α ς γ Γ α ύ τ έ ς τ ι ς σχέσεις
είναι ή αντικειμενική νομοτέλεια τής φύσης ή
ή Ιδιότητα τού μυαλού μας νά μπορεί νά γνωρίζει ορισμένες αλήθειες
a priori. Νά τί χωρίζει τούς υλιστές Feuerbach, M arx καί Engels από
τούς αγνωστικιστές A venarius καί M ach».
"Ωστε κατά τό Λένιν οί αιτιοκρατικές σχέσεις έχουν αντικειμενική
σημασία, άποτελούν μέρος τής γενικής αντικειμενικής νομοτέλειας τής φύσης.
Δέν μπορεί κατά τή γνώμη του νά τεθεί σέ αμφιβολία ή ύπαρξη τής αντι­
κειμενικής, ανεξάρτητης από τον άνθριυπο, αιτιότητας.
‘ Ο L a n gevin δέ συμφιονει μέ τά ίντετερμινιστικά συμπεράσματα πού
βγάζουν μερικοί νεώτεροι φυσικοί από τήν αρχή τής απροσδιοριστίας : «Ξε­
κίνησαν....γιά νά διακηρύξουν τή χρεωκοπία τού ντετερμινισμού, γιά νά
βεβαιώσουν πώς τά σωματίδια γενικά δέν έχουν καθορισμένη κίνηση, επειδή
είναι άδύνατο νά ορίσουμε πειραματικά σέ κάθε στιγμή τή θέση καί τήν
ποσότητα κίνησης ενός οίουδήποτε σωματιδίου. 2τό όνομα τής αρχής τής
άπροσδιοριστίας άφέθηκε ελεύθερος ό δρόμος σέ κάθε παραλογισμύ, όπως
λόγου χάρη γιά τήν ελεύθερη βούληση των σωματιδίων, γιά τήν ελεύθερη
επιλογή τής φύσης....Γιατί δέ λέμε καλύτερα πώς ή σωματιδιακή αντίληψη
είναι λαθεμένη, πώς δέν μπορούμε νά δεχθούμε τον-κόσμο πού συγκροτεί τό
άτομο σάν μιά επέκταση ω ς τήν τελευταία λεπτομέρεια τής αντίληψης πού
έχουμε γιά τό μακρόκοσμο; ”Αν ή φύση δέ δίνει όλότελα καθορισμένη ακρι­
βή απάντηση στήν ερώτηση πού τής βάζουμε γιά τό ήλεκτρόνιο,— όταν εξο­
μοιώνεται μέ τό σωματίδιο τής κλασικής. μηχανικής,— είναι πολύ υπεροπτικό
από μέρους μας νά συμπεράνουμε απ’ αυτό πώς δέν υπάρχει αιτιοκρατία στή
φύση. Θά είναι πιο σωστό νά πούμε πώς τό ζήτημα έχει τεθεί άσχημα, πώς
τό ήλεκτρόνιο δέν εξομοιώνεται μέ τό σωματίδιο τής κλασικής μηχανικής »*,
* Paul Langevin, La notion de corpuscules et d’ atomes, Paris 1934,
σελ. 33, 35.
 21. Ή θέση τοΰ διαλεκτικού ύλισμοΰ.ξΉι νεότερη έχεραρχία 67;

καί πώς συνεπώς-θά πρέπει νά βρούμε ;τόν είδικό αιτιοκρατικό νόμο για. το.
καινούργιο δομικό στοιχείο τού ατομικού κόσμου, .πού είναι το ήλέκτρόνιο.
Είναι όμως αναγκαίο νά άποσαφηνισθεΐ πώς ό L an gevin δέ.δέχεται
την αρχή τής αιτιότητας όπως την όρισε ό. Laplace (σελ. 13). Ή ομιλία
του στα εγκαίνια τής «Εγκυκλοπαίδειας τής: Γαλλικής *Αναγέννησης»; στην
οποία τόνισε Ιδιαίτερα τή σημασία των Γάλλων εγκυκλοπαιδιστών καί νλι-
στών τού 18ου αιώνα*, δίνει την πιο σωστή τοποθέτηση στο επίμαχο ζή­
τημα, τήν πιο σύμφωνη με τις σ η μ ε ρ ι ν έ ς εξηγήσεις τών φαινομέ-
νων τοΰ ατομικού κόσμου.
Ξεκινώντας από τον ορισμό τού Laplace λέει: «Τ ο παρελθόν μας
καί τό μέλλον μας περιέχονται έτσι στήν πρωταρχική ώθηση πο,ύ δίνεται
ατό τεράστιο βλήμα, με τό οποίο ή μηχανικιστική αιτιοκρατία έξομοιοδνει τό
σύμπαν. Ό ρόλος τού ανθρώπου καί τής επιστήμης είναι μόνο εποπτικός,
όπως στήν αστρονομία. "Ο μως έτσι καταλήγουμε σε φαταλισμό, δηλαδή
στο παράδοξο, ή επιστήμη— προϊόν των αναγκών τής δράσης— νά μην κατορ­
θώνει παρά μόνο νά άρνεϊται τις δυνατότητες αυτής τής δράσης».
« Τ Ι νεώτερη φυσική σ τ η θ έ σ η τ ο ύ ά π ό λ υ τ ο υ . ν τ ε τ έ ρ ­
α ιν ισ μ ο ν βάζει τ ό στατιστικό ν τ ε . τ ε,ρ.μ ι ν ι σ μ ό.
Χάρις σ 5 αυτόν ή σημερινή μας γνώση ενός υλικού συστήματος δε μάς επι­
τρέπει νά προβλέψουμε παρά μόνο τις πιθανότητες γιά τις διάφορες, μετα­
γενέστερες, δυνατές καταστάσεις τού συστήματος, πιθανότητες τόσο περισ­
σότερο ακαθόριστες, όσο ή πρόγνωση άναφέρεται σέ μακρινότερο μέλλον.
Γιά τά συστήματα τής δικής μας κλίμακας καί γιά τις περισσότερες έιράρ-
μογές, ή πιθανότητα μπορεί πρακτικά νά προσεγγίσει τή βεβαιότητα. Αυτό
κάνει δυνατή τήν τεχνική επιστήμη. "Ο μως ή πιθανότητα λιγοστεύει, σιγά
σιγά εξαφανίζεται, όταν τό υλικό σύστημα τείνει νά πάρει άτομικές δια­
στάσεις».
«*ΙΙ καινούργια αντίληψη τού ντετερμινισμού έρχεται σε συνάντηση
τής πείρας τής καθημερινής ζωής καί δίνει στήν επιστήμη τήν ακριβέστερη
καί όσο πάει περισσότερο τέλεια μορφή τής τελευταίας. Εισάγει έτσι άν-
θριόπινο τόνο στήν επιστήμη καί στή θέση τού εποπτικού καί αρκετά απελπι­
στικού ρόλου τού απόλυτου ντετερμινισμού βάζει ένα ρόλο ενεργητικό, όπου
πραγματοποιείται ή σύνθεση υποκειμένου καί αντικειμένου, όπου τό πρώτο
μπορεί νά τροποποιήσει τό δεύτερο, χωρίς ή αμείλικτη μοίρα νά προκαθο­
ρίζει τά όρια τής επίδρασης». Έ δ ώ , καθώς είναι φανερό, υϊοθετεΐται ή
μαρξιστική άποψη πού εκθέσαμε στις σελ. .27, 00 καί αλλού.
*0 Planck είναι δ μεγαλύτερος καί θερμότερος ύποστηρικτής τής αΐ-

* Paul Langevin, Materialisiue inecaniste ct liiaterialisiue clialectique, *La

pensce» No 12, Mai-Juin 1947, σελ. 8. :
 Μέρος Η*. Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή διαλεκτική

τιοκρατίας. Συγκέντρωσε σέ βιβλίο μεγάλη σειρά μαθημάτων σχετικών με

τή φυσική γνωσιολογία καΐέδω κε πολλές διαλέξεις απάνω στα θέματα «ή
έννοια τής αΐτιότητας στη φυσική», «έτεραρχία ή αυταρχία», «ελεύθερη
βούληση», « ό πόλεμος τής φυσικής για την κοσμοθεωρία», κ.ά. πού είχαν με­
γάλη απήχηση στον κόσμο των επιστημόνων καί φιλοσόφων. Ό Planck χτυ­
πάει τον Berkeley άν καί σέβεται την εκκλησιαστική του ιδιότητα. « Α κ ό ­
μα και άν οί κάτοικοι τής Γής γίνουν κομμάτια», λέει ό Planck, «τά
άστρα θά εξακολουθούν να ύπακούουν στους νόμους τής παγκόσμιας έλξης.
Λέ δημιουργούμε εμείς τον εξωτερικό κόσμο. Μάς τον επιβάλλει ή ακατα­
νίκητη δύναμη των πραγμάτων».
Ό Planck δέ συμφωνεί με τούς έμπειριοκριτικούς Mach καί K irch -
lioff και υποστηρίζει δτι ή επιστήμη πρέπει νά τοποθετεί τις άξιο')σεις
της πολύ μακρύτερα από τή γραμμή πού χάραξε ό έμπειριοκριτικισμός.
Κατά τή γνόίμη τον σκοπός τής* επιστήμης είναι ή απόκτηση μιας ενιαίας
αντίληψης τού εξωτερικού κόσμου, πού πραγματοποιείται με την ολοκλή­
ρωση των μερικών μεθοδικών απόψεων τής επιστήμης σέ κάθε συγκεκρι­
μένη περίπτωση. ’
Ό P lan ck βάζει τύ ερώτημα: άν ή αρχή τής αιτιότητας βρίσκεται μέ­
σα στή φύση τών πραγμάτων, ή είναι δημιούργημα τής φαντασίας. Π ρο­
χωρεί λίγο πιο πέρα από τήν καντιανή άποψη καί υποστηρίζει πώς ή αρχή
τής αίτιότητας άποτελεΐ τό θεμελιακό κριτήριο τής πραγματικότητας, πώς
χάρη στήν αρχή αυτή είμαστε σέ θέση νά ξεχωρίσουμε τό «όνειρο» από εκεί­
νο πού υπάρχει «αντικειμενικά».
Μόνο μέ τά μέσα πού παρέχει ή ?.ογική είναι αδύνατο νά βγούμε
από τό «σολιπσισμό» (solipsism us, από τό λατινικό solus ΐρ5β=μόνον
εγώ. ’ Αποτελεί προέκταση τού υποκειμενικού ιδεαλισμού). Ή αιτιοκρατική
σχέση είναι κάτι αντικειμενικό, από μας ανεξάρτητο, αποτελεί κάτι πολύ
περισσότερο από μια κανονική αλληλουχία προσωπικών εντυπώσεων.
Σχετικά μέ τή νεώτερη φυσική ό Planck παρατηρεί: «τό γεγονός
δτι είναι αδύνατο νά δοθεί απάντηση σέ μιά ερώτηση χωρίς νόημα δέν
πρέπει νά θεωρηθεί δτι είναι έπιβαρυντικύ γιά τήν αρχή τής αιτιότητας,
μά δτι βάζει σέ αμφιβολία τις προϋποθέσεις από τις οποίες ξεκινήσαμε γιά
νά θέσουμε τό ερώτημα, δηλαδή στήν προκειμένη περίπτιοση, τήν υποτιθέ­
μενη υφή τής εΙκόνας τού φυσικού κόσμου. Ε πειδή ή κλασική εικόνα τού
κόσμου δέν μάς ικανοποιεί, πρέπει νά τήν αντικαταστήσουμε μέ μιάν άλλη».
«Πραγματικά αυτό έγινε. Ή καινούργια εικόνα πού μάς δίνει ή κβαν­
τομηχανική άνταποκρίνεται στήν ανάγκη νά πραγματοποιήσουμε αίτιοκρα-
τική σχέση καί ύστερα ακόμα από τήν εισαγωγή τού κβάντου δράσης. Γιά
τό σκοπό αυτό έπρεπε τό μέχρι τώρα βασικό στοιχείο τής εικόνας, τύ υλι­
κό σημείο, νά χάσει τό βασικό του χαρακτήρα καί νά αναλυθεί σέ σύστημα
 21. 'l l θέση τοΰ διαλεκτικού ύλισιιου. Ή νεώτερη έτεραρχία 69

υλικών κυμάτων. Αυτά τά υλικά κύματα αποτελούν τά στοιχεία τής και­

νούργιας εικόνας» *.
Τις γνώμες L a n g e νίπ και Planck γιά τό καινούργιο στοιχείο του
φυσικού κόσμου, τό σωμάτιο τ κύμα, γνώμες πού έχουν εξαιρετική σημασία
γιά τή διαλεκτική τοποθέτηση του προβλήματος, αναπτύσσει ό Planck σε
μιά διάλεξή του πού έκανε το 1938. Ό Planck λέει : « Ή κλασική φυσική
-γνώριζε κατ’ αρχήν μόνο έτεραρχικά φαινόμενα. *Άν σήμερα είσάγεται ή
αρχή τής αυταρχίας γιά τά φαινόμενα τών ατόμων, δημιουργείται τό έρο>-
τημα κατά πόσο ή αρχή αυτή πρέπει νά ισχυσει γιά μαζικά μεγάλα φαινό­
μενα. Συνηθισμένα, ή απάντηση πού δίνεται στο ερώτημα είναι, πώς τά μέν
φαινόμενα τών ατόμων πρέπει νά τά θεωρήσουμε αύταρχικά, αλλά τά μαζι­
κά έτεραρχικά καί κατά συνέπεια νά γίνει χωρισμός μεταξύ μικροφυσικής
καί μακροφυσικής, (σ. Σ . Τή γνώμη αυτή έχει διατυπιόσει ό H eisenberg'**).
’ Αλλά δε χωρίζονται μέ σαφή δρια περιοχές μεγεθών».
«Λεν υπάρχει άλλη λύση παρά : *ΤΙ νά άποκλείσουμε όλότελα τήν αυ­
ταρχία ή νά τή δεχθούμε ολοκληρωτικά. Τρίτη λύση δεν μπορεί νά σταθεί.
’ Αλλά τότε αυξάνουν οί δυσκολίες τής εφαρμογής τής αυταρχίας σε βαθ­
μό αφάνταστο.» Γιά τήν περίπτωση, πού οί σχέσεις τής απροσδιοριστίας
αφορούν φαινόμενα ήλεκτρονίων, ό Planck υποστηρίζει τήν άποψη, πού φυ­
σικά βρίσκει ανάλογη εφαρμογή καί σ ’ άλλες περιπτοίσεις, ό τ ι : «"Ένα ήλε­
κτρόνιο δεν είναι σωματίδιο μέ τήν έννοια τής κλασικής φυσικής. Αυτό άλ­
λωστε είναι προϋπόθεση γιά τήν κυματομηχανική, πού άντικατάστησε τήν
κλασική μηχανική. Σύμφω να μέ τήν αρχή τής απροσδιοριστίας τού H eisen­
berg, πού αποτελεί μιά από τις βάσεις τής κυματομηχανικής, είναι εντελώς
αόριστος ό τόπος τού ήλεκτρονίου πού έχει μιά ορισμένη ταχύτητα, όχι μό­
νο μέ τήν έννοια ότι είναι αδύνατο νά καθορίσουμε τή θέση ενός τέτοιου
ήλεκτρονίου, αλλά μέ τήν έννοια ότι τό ήλεκτρόνιο δεν παίρνει καμία κα­
θορισμένη θέση. Γιατί σ ’ ένα ήλεκτρόνιο ορισμένης ταχύτητας αντιστοιχεί
ένα υλικό κύμα απλής περιοδικότητας καί ένα τέτοιο κύμα δεν ορίζεται ούτε
τοπικά ούτε χρονικά, επειδή αλλιώς δε θά είχε απλή περιοδικότητα. · Ιο
ήλεκτρόνιο δέ βρίσκεται σέ καμιά θέση, ή αν θέλετε, βρίσκεται ταυτόχρονα
σ ’ όλες τις θέσεις. Τό ερώτημα γιά τήν τροχιά τού ήλεκτρονίου είναι από
πριν απατηλό καί δέν μπορεί νά έχει μιά ορισμένη απάντηση Έ ν ώ λ ο ι ­
πόν ή αρχή τής απ ροσδιοριστίας εγκαταλείπει

* Max Planck, W ege zur physikalis'clien Erkenntnis, Leipzig 1934 σελ'

97— 110 καί σελ. 246. Επίσης, στο ίδιο έργο, ολόκληρο τό κεφάλαιο «Das W eltbild
cler ncucn Physik», σελ. 178. Βλ. βιβλιογραφία.
** Werner Heisenberg, Waiidlungeii.in den Crundlagen der Naturwis-
senschaft, Hirzel, Leipzig, 1936 σελ. 12.
70 Μένος Β'. Ή σύγχρονη έπιοτήμη καί ή διαλεκτική

τ η ν π ρ ο ϋ π ό θ ’ ε σ η τ ή ς κ λ α σ ι κ ή ς μ η χ α ν ι κ ή ς (σ. Σ . τα
σ ω μ α τίδ ιο ) π ο ύ μ ά ς α ν ά γ κ α σ ε σ τ η ν α π ο δ ο χ ή τ ή ς α ν -
τ α ρ χ ί α ς, δ η μ ι ο υ ρ γ ε ΐ α υ τ ή ή ί δ ι α α ρ χ ή τ ή . σ υ ν θ ή-
κη γ ι α τ ή δ \) V α τ ό τ η ΐ : α μ ι ά ς ' α ί τ ι ο κ ρ α τ ι κ ή ς θ ε ω ­
ρίας (σ. Σ . τής κυματομηχανικής) κ α ί ανοίγει έτσι τή ν
π ό ρ τ α πού έ κ λ ε ι σ ε τ ό ft ξ ί ω μ α τ ο ύ ιντετερμινι­
σ μ ο ύ σε κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ε ς περι οχές τής γνώσης*.
Δεν πρέπει εδώ να περάσει απαρατήρητη ή δ ι α λ ε κ τ ι κ ή π ο ­
ρ ε ί α π ο ύ α κ ο λ ο υ θ ε ί ό Planck, χωρίς ’ί σως να τό γνωρίζει,,
σ τ η δ ι α τ ύ π ω σ η τ ω ν σ κ έ ψ ε ώ ν του. Π ρώτα πρώτα ή εξήγηση
πού δίνει στην άρχή τής απροσδιοριστίας, δτι δηλαδή σύμφωνα μ9 αυτήν
είναι εντελώς αόριστος ό τόπος ενός ήλεκτοονίου, δημιουργεί τήν καλύτερη
διαλεκτική εικόνα τής κίνησης τού ήλεκτρονίου καί τών ανάλογων σωματι­
δίων, δτι δηλαδή ένα σωματίδιο βρίσκεται σε μια δρισμένη στιγμή σε μια
θέση καί σύγχρονα δέ βρίσκεται ή μ9 άλλα λόγια βρίσκεται σε μια θέση καί
σύγχρονα σέ άλλη.*Ύστερα ενώ υπονοεί— με δια?.εκτική σημασία— για «θέση»
τήν αιτιοκρατική εξάρτηση τών φαινομένων στήν κλασική φυσική, δέχεται
για «άρνηση» τήν αρχή τής απροσδιοριστίας πού κατάργησε όμως τήν έννοια
τού σωματιδίου. «Σύνθεση» είναι ή κυματομηχανική, πού είναι άρνηση τής
άρνησης. Ή ίδια ή άρχή τής απροσδιοριστίας δημιουργεί τή βάση για
τήν ίδρυση μιας καινούργιας αΐτιοκρατούμενης μηχανικής, πολύ πιο τέ?.ειας
άπό τήν κλασική. Πρέπει να σημειωθεί δτι περιμένουμε από τις επι­
στημονικές έρευνες, πού ακόμα συνεχίζονται, συμφωνία τής κυματομη­
χανικής μέ τή θεωρία τής σχετικότητας πού έχει αυστηρό αιτιοκρατικό
χαρακτήρα.’Έ χ ω τήν πεποίθηση πώς ή κυματομηχανική, δταν συμπληρωθεί,
θ ά άποτελέσει τή μεγαλύτερη δικαίωση τής υλιστικής διαλεκτικής μεθόδου,
νΑς μή λησμονούμε πώς ή φυσική περνάει τις μεγαλύτερες καί ενδο­
ξότερες σελίδες τής ιστορίας της. Δέν πρέπει να αμφιβάλουμε δτι θά βρει
καινούργιους δρόμους γιά τήν εξερεύνηση τών· μυστικών τής φύσης. Στήν
έξερεύνηση αυτή έχει σίγουρο οδηγό τύ διαλεκτικό υλισμό.
Ό Einstein, δπως είναι φυσικό, συμφωνεί μέ τον Planck στα περισ­
σότερα άπό τα παραπάνω σημεία. Ό ιντετερμινισμός αποτελεί παράλογη
άντίληψη. Ό ισχυρισμός.πώς ή διάρκεια τής μέσης ζωής ενός ύποιουδήποτε
άτόμου είναι άκαθόριστη, μέ τήν έννοια δτι δέν υπάρχει αίτιο καθορι­
στικό τής διάρκειας, δέν έχει νόημα. Ό νόμος ανάμεσα στα φυσικά φαινό­
μενα είναι πολύ αυστηρότερος καί πολύ στενώτερος άπό δ,τι τον φανταζό­
μαστε σήμερα, δταν λέμε πώς ένα γεγονός είναι τό αίτιο ενός άλλου. Περιο-

♦ M ax Plank,' Determinismus oder Indeterminisnvus ? Barth, Leipzig, 1938

σε?.. 22 κ.έ.
 22; Μετάστο ιχέιώσέι^ '' ·: ' 71

ριζόμαστε σ ’ ένα μ ο ν α δ ι’ κ ό γεγονός πού δύμβάίνεί σέ μια μοναδική

χρονική περιοχή κι έτσι τό αποχωρίζουμε α π ό: τήν καθολική πορεία τω ν
φαινομένων. Ό χονδροειδής τρόπος πού χρησιμοποιείται σήμερα' για την
εφαρμογή τής αρχής τής αιτιότητας είναι όλόΐέλά έπιπόλαιος. ’ Ή φυσική
των κβάντα θέτει περιπτώσεις εξαιρετικά πολύπλοκες. Γ ι α ν ά τ Ι ς
ξ ε π ε ρ ά σ ο υ μ ε πρ έ πε ι , νά ε κ τ ε ί ν ο υ μ ε και νά ά ν α-
0 ε ω ρ ήσ ο υ μ ε τ ή ν έ ν ν ο ι α τ. ή ς : α ,ί τ ι ό τ η τ.α ς*. Δεν πρέ­
πει νά μάς διαφύγει ή πολύτιμη διαλεκτική σκέψη του E in stein . Ή άνα-
θειορηση πού προτείνει, ενώ αποδείχνει τήν ?τεποίθησή του γιά τή νομο­
τέλεια τού εξωτερικού κόσμου, τον απαλλάσσει, όμως από κάθε δέσμευση μέ
αμετάβλητες «πρώτες έννοιες» και τον παρουσιάζει έτοιμο γιά τροποποίηση
τών εννοιών μας σύμφωνα μέ τή διαλεκτική άποψη, μέ βάση τά καινούργια
στοιχεία πού μάς δίνει ή γνιόση τού εξωτερικού κόσμου. Ή προτίμησή του
αποδείχνει τήν αντίληψή του γιά τή στενή σύνδεση και αλληλεγγύη πού
υπάρχει ανάμεσα στήν εξωτερική πραγματικότητα σέ αντίθεση μέ τή μη-
χανικιστική μέθοδο, πού τεμάχιζε τον εξωτερικό κόσμο σέ αυτόνομα μέρη.
ΟΓΈ?.ληνες σημερινοί φυσικοί, έφόσο παίρνουν σαφή θέση στο ζή­
τημα, είναι έτεραρχικοί. Σαφέστεροι απ’ όλους οΐ καθηγητές Ζέγγελης καί
ΙΊαπαπέτρου* ό πρώτος υποστηρίζει τις επιστημονικές άπόψεις L a n gevin ,
ό δεύτερος είναι ανεπιφύλακτος θιασώτης τού,.διαλεκτικού υλισμού.
Τό συμπέρασμα από τις αναπτύξεις τού κεφαλαίου αυτού είναι ότι ό
διαλεκτικός υλισμός, χάρη στήν Ικανότητά του προσαρμογής στά δεδομένα
τής εξωτερικής πραγματικότητας, έ ν ώ μ έ ν.,ε ι π ι σ τ ό ς σ τ ή ν ά ρ-
χ ι κ ή τ ο ν θ έ σ η γ ι ά τ ή ν ο μ ο τ έ λ;ε ι α τ ο ύ ε ξ ω τ ε ρ ι κ ο ύ
κ ό σ μ ο υ, ί) ε μ ε λ ι ώ ν ε ι μ ι ά ν κ α ι ν ο ύ ρ γ ι α .ε τ ε ρ α ρ χ ί α
τ ώ ν φ α ί ν ο μ έ ν ω ν, από τήν οποία δέ λείπει ό ανθρώπινος παράγων,
ούτε ή έννοια τής στατιστικής διαπίστωσης ' καί υφής τών φαινομένων.
Έ ν ώ αποφεύγεται ή μοιρολατρική αντιμετώπιση τού τυφλού ντετερμινι­
σμού τού Laplace, κατορθώνουμε νά αποκτούμε ενιαία κατανόηση ενός
αδιάσπαστου νομοτελούς κόσμου ατόμων καί μεγάλων :μαζών . καί άκολου-
ί)ά>ντας διαλεκτική πορεία νά μπαίνουμε όλο καί βαθύτερα στήν εξήγηση
τών φαινομένων, νά πραγματοποιούμε όλο καί αρτιότερες, ψηλότερες θ εω ­
ρητικές συνθέσεις, πού δίνουν πληρέστερη τήν. εικόνα τού σύμπαντος.

22. ΜΕΤΑΣΤΟΙΧΕΙΩΣΕΙ!

Διαδοχικές βαθμίδες τής αυτόματης ραδιενέργειας πού ανακαλύφθηκε

πριν από πενήντα χρόνια από τον H enri B ecquerel, καί τό ζεύγος P ierre

* Πρβλ. James Jeans, Les nonvelles bases philosophiques d e . la science,

Paris, σελ. 233, 231.
72 Μέρος Β\ Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή διαλεκτική

καί M arie C u tie είναι αυτό πού λέμε μ ε τ α σ τ ο ι χ ε ι ώ σ ε ι ς . *Η άνα-

κάλυψη τής ραδιενέργειας μας έπέτρεψε νά μπούμε στο μυστήριο τής συγκρό­
τησης των ατόμων καί μας έδειξε πώς αποτελούνται από ένα κεντρικό πυρή­
να με θετικό ή?.εκτρικό φορτίο, με διάμετρο εκατό χιλιάδες φορές μικρότερη
από τή διάμετρο τού ατόμου. Ό πυρήνας συγκεντρώνει τά 09 εκατοστά τής

ουνολικής μάζας. Ή πυκνότητά του είναι τεράστια, ανεβαίνει σέ ΙΟ*'* γραμ­

μάρια στο κυβικό εκατοστό, δηλαδή ένα εκατομμύριο δισεκατομμύρια φορές
μεγαλύτερη από την πυκνότητα τού νερού πού είναι ϊση μέ τή μονάδα. Οί
αποστάσεις ανάμεσα στους πυρήνες έχουν σχέση μέ τις διαστάσεις των πυ­
ρήνων, ανάλογες μέ τις αποστάσεις των πλανητών σέ σχέση μέ τις διαστά­
σεις των πλανητών. Γύρω από τον πυρήνα τριγυρίζουν σά δορυφόροι αρ­
νητικά ήλεκτρόνια όλα όμοια, όποιο κι αν είναι τό είδος τού ατόμου πού
ανήκουν. Τ ό αρνητικό ήλεκτρόνιο έχει μάζα δυο χιλιάδες φορές μικρότερη
άπό τή μάζα τού ατόμου τού υδρογόνου, πού είναι τό πιο ελαφρύ απ’ όλα
τά άτομα. Ό αριθμός των ήλεκτρονίων μεταβάλλεται μέ τή χημική φύση
τού άτόμου. Είναι ένα γιά τό υδρογόνο, 02 για τό ουράνιο, πού έχει τό
μεγαλύτερο αριθμό. Πρέπει νά σημειώσουμε ότι όταν μιλάμε γιά τό ήλε­
κτρόνιο, σά γιά σωματίδιο, καθώς επίσης και γιά τά άλλα συστατικά τού
ατόμου, καί τών διαφόρων αχτίνων, κρατούμε τις επιφυλάξεις πού άναφέ-
ραμε στά προηγούμενα. Είναι κα?.ύτερο μάλιστα νά εννοούμε ηλεκτρονικό
νέφος μέ μεταβλητή τοπική πυκνότητα, άν θέλουμε νά είμαστε ακριβέστεροι
καί κοντότερα στήν έννοια τού καινούργιου δομικού στοιχείου, πού /αλέ­
σαμε στά προηγούμενα σιομάτιο - κύμα. "Υστερα άπό τις εξηγήσεις αυτές
προχωρούμε στήν εκλαϊκευτική μας ανάπτυξη, χρησιμοποιώντας γιά τό
άπλούστερο εκφράσεις πού κάνουν έντύπο>ση ότι πρόκειται γιά σωματίδια,
μά διατηρώντας τις παραπάνω επιφυλάξεις. Δημιουργούμε έτσι την πριότη
εικόνα πού δόθηκε άπό τούς R u th erford καί Bohr αναφορικά μέ τή ουγ"
κρότηση τού άτόμου, εικόνα όμως πού στήν εποχή μας είναι αρκετά απλοϊ­
κή καί δε χρησιμεύει παρά γιά πρώτη προσέγγιση καί έκλαίκευση τών νέων
αυτών, γιά τήν ιστορική κατάρτιση τού άνθριόπινου πνεύματος, ιδεών.
Ό Δανός φυσικός Niels Bohr βρήκε τή διανομή τών ήλεκτρονίων
άνάμεσα στο κέντρο καί τήν περιφέρεια τού άτόμου. 'II παλιά εξήγηση
έλεγε πώς τά ήλεκτρόνια κρατιούνται γύρω στον πυρήνα χάρη στήν έλξη
μεταξύ τού αρνητικού τους φορτίου καί τού θετικού φορτίου τού πυρήνα,
σέ όρια πού καθορίζουν τις διαστάσεις τού άτόμου. Κινείται τό καθένα
γύρω άπό τον πυρήνα επάνω σέ μιά ο ρ ι σ μ έ ν η τροχιά, πού άνταποκρί-
νεται σέ ειδικούς όρους. *0 B olir στο πλανητικό πρότυπό τού άτόμου εφάρ­
μοσε τις θεμελιακές ιδέες τής θεωρίας τών κβάντα.
Τ ό άτομο τού υδρογόνου άποτελεϊται άπό τον πυρήνα, ένα σωματίδιο
πού καλούμε πριοτόνιο, μέ θετικό ηλεκτρικό φορτίο, καί ένα ήλεκτρόνιο, πού
 22. ΛΙεταστοιχεαόσεις 73

διατηρούνται γειτονικά τό ένα μέ τό άλλο, χάρη στην αμοιβαία έλξη των

αντίθετων ηλεκτρικών τους φορτίων.
'Έ να άλλο σωματίδιο ηλεκτρικά ουδέτερο, τό νετρόνιο, έχει μάζα ϊση
με τή μάζα του πρωτονίου ή του άτόμου του υδρογόνου. Συνδέεται μέ π ρω ­
τόνια καί σχηματίζει τους πυρήνες άλλων ατόμων. "Ενα νετρόνιο ενωμένο
μέ ενα πρωτόνιο αποτελούν τον ε υ σ τ α θ ή πυρήνα τοϋ δευτερονίου ή
βαρίου υδρογόνου. Κ αθώ ς αυτός ό πυρήνας δεν περιέχει παρά ενα πρωτό­
νιο, δεν υπάρχει παρά ένα μονάχα ήλεκτρόνιο στο δευτερόνιο. Δυο νετρόνια
ένοη,ιένα μέ δυο πρωτόνια αποτελούν τον πυρήνα τοϋ στοιχείου «ήλιον»,
που συχνά ονομάζεται σωματίδιο α. Τό άτομο τοϋ ήλιου περιλαβαίνει δυο
ήλεκτρόνια πού τριγυρίζουν τον πυρήνα του. 'Έ ξι νετρόνια καί έξι πρωτό­
νια γιά τον άνθρακα, επτά από τό καθένα γιά τό άζιοτο, οκτώ γιά τό οξυ­
γόνο, αποτελούν πυρήνες πολύ ευσταθείς. Σ ? άλλα όμως στοιχεία-ό αριθμός
τών νετρονίων είναι μεγαλύτερος από τόν αριθμό των πρωτονίων. Τ ό ου­
ράνιο περιέχει 14(3 νετρόνια καί πρωτόνια, πού σχηματίζουν τόν πυρήνα.
'Ανάμεσα στον πυρήνα καί στην περιφέρεια τοϋ ατόμου τριγυρνοϋν ί)2 ήλε-
κτοόνια.
Οΐ χημικές ιδιότητες κάθε στοιχείου χαρακτηρίζονται από τόν αριθμό
τών πρώτονίιον, δηλαδή τόν αριθμό τών θετικών φορτίων, μέσα στον πυ­
ρήνα, πού καλείται ατομικός αριθμός κάθε στοιχείου καί πού είναι ίσος μέ
τόν αριθμό τών ήλεκτρονίιον. Αυτός ό αριθμός καθορίζει τή θέση τοϋ
στοιχείου στή χημική ταξινόμησή του. ‘Έ νας άλλος χαρακτηριστικός αριθμός
είναι ό αριθμός τών νετρονίων μέσα στον πυρήνα. Τό άθροισμα τοϋ ατομι­
κοί' άριθμοϋ καί τοϋ αριθμού τών νετρονίων δίνει τό ατομικό βάρος λ. χ.
γιά τό ουράνιο.
Οί εργασίες τών παραπάνω ερευνητών τής ραδιενέργειας, καθώς επί­
σης καί τών Botlie καί B ecker στή Γερμανία, τών F red eric Joliot C urie,
Irene Joliot C urie καί L a n gevin στή Γαλλία, C h an dw ick στήν ’ Αγγλία,
Παβίλοφ καί Τσερένκοφ στή Σοβιετική 'Έ νω ση , άπόδειξαν ότι πολλά σ ώ ­
ματα, καλούμενα ραδιενεργά, εκπέμπουν ακτινοβολία, πού συνοδεύεται από
μιά πραγματική μεταστοιχείωση Κάθε ραδιενεργός ουσία μετατρέπεται
αυτόματα σέ άλλη μέ διαφορετικές ιδιότητες, πού είναι ραδιενεργός
γενικά κι αυτή. Τά φυσικά ραδιενεργά σιόματα συγκροτούν τρεις δυνα­
στείες μέ διαδοχικές γενεές, τή δυναστεία ιοϋ ουρανίου, τοϋ θορίου, τοϋ
άκτινίου. Παρουσιάζεται ραδιενέργεια καί σέ λίγα άλλα στοιχεία, είναι δμ ως
πολύ αδύνατη καί μόνο στά τελευταία χρόνια κατόρθωσαν νά τή μετρήσουν.
Ή δυναστεία τοϋ ουρανίου περιέχει στήν πέμπτη γενεά τό ράδιο, στή δέ­
κατη τρίτη τό πολώνιο καί καταλήγει στο δέκατο τέταρτο απόγονο, στο μό­
λυβδο, πού παύει νά -μεταστοιχειώνεται αυτόματα. Ό ρυθμός τής αυτόματης
μεταστοιχείωσης είναι πολύ σιγανός γιά τούς αρχηγούς τών οικογενειών,
74 Μέρος Β\ Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή διαλεκτική

όπως για τό Ουράνιοπού θέλει, τέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια για νά ακτι­

νοβοληθεί τό μισό από μια ποσότητα και δέκα δισεκατομμύρια χρόνια για
τό θόριο. Δεν απαιτεί όμως παρά τό εκατομμυριοστό του δευτερολέπτου
γ ια μερικά ενδιάμεσα εξαιρετικά· ασταθή σώματα. Το ράδιο θέλει 1600
χρόνια, ό άμεσος απόγονός του ή em anation ή τό ραδόνιο χρειάζεται τέσ-
σαρες ήμέρες, πάντα για νά μείνει τό μισό από τό αρχικό. Υ πή ρξαν στοι­
χεία, που χάρη στην ακτινοβολία εξαφανίσθηκαν πριν από εκατομμύρια
χρόνια από την επιφάνεια τής γής. Ή επιστήμη τά προσδιόρισε, τά ξανα-
παρήγαγε, τά γνώρισε καί δημιούργησε έτσι αρχαιολογία καί προϊστορία
των χημικών στοιχείων πού έζησαν καί άπέθαναν.
'Η ακτινοβολία των ραδιενεργών σωμάτων οφείλεται σέ αυτόματη
διάσπαση τών πυρήνων. γ*Η διάσπαση αυτή καλείται φυσική ραδιενέργεια.
Τά. συστατικά πού εκπέμπονται είναι γνωστά μέ τά ονόματα ακτίνες «α,
β καί γ». Οί ακτίνες α αποτελούνται από σοηιατίδια πού είναι πυρήνες
ήλιου, καί κατά συνέπεια μέ διπλό θετικό ηλεκτρικό φορτίο, οί ακτίνες β από
ήλεκτρόνια, οί ακτίνες γ δεν έχουν ηλεκτρικό φορτίο μοιάζουν μέ τις
ακτίνες X (R oen tgen ) μά πολύ πιο διεισδυτικές. ΊΊ απορία πώς βρέθηκαν
ήλεκτρόνια στον πυρήνα δεν μπορεί νά δοθεί στο πλαίσιο τής απλοποιημένης
μας άνάπτυξης.
■Κατά τή διάσπαση τού πυρήνα έχουμε έκλυση τεράστιου ποσού ένερ-
γείας σέ διάφορες μορφές.
Ή αυτόματη διάσπαση δεν μάς ικανοποιεί στις τεχνικές εφαρμογές,
γιατί, καθώς είπαμε, είναι πάρα πολ,ύ σιγανή. Καταφεύγουμε στήν τεχνική
διάσπαση μέ διάφορες μεθόδους, Ιδίως μέ τή συσκευή «Κύκλοτρον», πού
τή γνωρίζουμε από τό 1934.
Τ ό 1932 ανακαλύφθηκε τό ποζιτρόνιο, δηλαδή τό θετικό ήλεκτρόνιο.
Τ ό 1936 ανακαλύφθηκε ένα καινούργιο σωματίδιο, τό μεσοτρόνιο, μέ μάζα
200 - 300 φορές μεγαλύτερη από τή μάζα τού ήλεκτρονίου. ’Έπειτα τό νε-
τρίνο αναγκαίο γιά νά συμπληρωθεί ή εικόνα τής διάσπασης. Τον περα­
σμένο χρόνο οί φυσικοί υποστήριξαν ότι υπάρχουν θετικά, αρνητικά καί
ουδέτερα μεσοτρόνια. νΕτσι ή σημερινή φυσική έχει νά κάνει μέ εννέα
στοιχειώδη σωματίδια.
Πέρσι ή σύνοδος τής ’ Ακαδημίας τών Επιστημόνων τής Μό­
σχας. ακούσε τήν έκθεση τού Ζντάνωφ γιά τό νέο φαινόμενο, πού ανα­
κάλυψε, γιά .τή διάσπαση τών ατομικών πυρήνων μέ τήν έπενέργεια τών κο­
σμικών ακτινών.
Ή πυρηνική φυσική άποκάλυψε τήν ιδιομορφία τών στοιχειωδών
σωματιδίων yar μετατρέπονται ποιοτικά, νά περνούν τό ένα στο άλλο νά
συγχωνεύονται μεταξύ τους, νά εκμηδενίζονται μέ τήν παλιά τους ιδιότητα
καί νά γεννούν καινούργια. Καμιά μονιμότητα δέ διακρίνει τή φύση.
 22. Μεταστοιχειώσεις - 75

Βέβαια δεν είναι δυνατό και δεν έχουμε την αρμοδιότητα στις λίγες
σελίδες πού μπορούμε :νά διαθέσουμε για τήν ανάπτυξη αυτού τού. σημαντι­
κού κεφαλαίου από τήν ογκώδη πρόσφατη ιστορία των μεγάλων κατακτή-
σεω ν.τής φυσικής, νά δώσουμε μιαν Ιδέα τών πυρηνικών αντιδράσεων και
τής θεωρίας τών μεταστοιχειώσεων.
Μά δεν ήταν άλλωστε ποτέ ό σκοπός μας νά άποκαλυψουμε στο πολυ­
ποίκιλο αναγνωστικό μας κοινό τά θαυμάσια μυστικά τής νειότερης φυσικήςι
νά τού μεταδώσουμε μιά πλήρη κανανόηση τών μεγάλων θεω ριώ ν της, πού
άλλωστε δεν έχουν ακόμα αποκτήσει δλοκληρωμένη μορφή ή νά συμπλη-
οιυσουμε κάπως συστηματικά τις ατελείς γνώσεις τών επιστημόνων εκείνων
πού δεν έχουν ειδικά ασχοληθεί μέ τή νεώτατη φυσική. Ε κείνο πού αναζη­
τούμε σε κάθε κατάκτησή της καί πού μπορούμε μέ τά στοιχεία πού δίνουμε
νά μελετήσουμε, είναι νά διακρίνουμε τή συμβολή της γιά τήν απόκτηση μιας
καθοδηγητικής γνωσιολογίας καί επειδή θεωρούμε τέτοια τή διαλεκτική, νά
βρούμε καί στήν εξεταζόμενη περίπτωση πώς τοποθετείται ή θεω ρία τών
μεταστοιχειώσεων καί γενικότερα ή θεωρία τών ποιοτικών μετατροπών τών
στοιχειωδών σωματιδίων μέσα στο πλαίσιο τής διαλεκτικής.
ΤΙ απάντηση δίνεται μόνη της, αν θυμηθούμε πώς ό διαλεκτικός υλι­
σμός κτύπησε μέ Ιδιαίτερη σφοδρότητα κάθε στατικότητα, κάθε παραμονή
στήν ίδια μορφή καί σύνθεση. Ή παραδοχή όποιωνδήποτε αμετάβλητων
στοιχείων, μιας «αμετάβλητης ουσίας τών πραγμάτων» δεν είναι διαλεκτι­
κός υλισμός, παρά μεταφυσικός, δηλαδή άντιδιαλεκτικός υλισμός.
■ « ’ Αμετάβλητο είναι ένα μόνο», σύμφωνα μέ τον E n gels, τό άντικα-
θρέφτισμα στήν ανθρώπινη συνείδηση τού εξωτερικού κόσμου, πού υπάρχει
καί εξελίσσεται ανεξάρτητα άπ’ αυτήν».
«Κ αμιά άλλη «άμεταβλητότητα»,καμιά άλλη «ύπαρξη», καμιά «απόλυτη
ουσία» μέ τή σημασία πού παρουσίαζε αυτές τις έννοιες, ή αργόσχολη καθη­
γητική φιλοσοφία, δέν υπάρχει γιά τον M arx καί γιά τον E n gels *. "Ωστε
τό μόνο «αμετάβλητο» είναι ότι έχουμε μιά αντικειμενική πραγματικότητα σέ
άδιάκοπτι εξέλιξη, μεταβολή, κίνηση σέ αδιάκοπο πέρασμα από μιά ποιότη­
τα.σέ άλλη ποιότητα. Ή αντικειμενική αυτή πραγματικότητα καθρεφτίζεται
όλο καί πληρέστερα στήν ανθρώπινη συνείδηση χωρίς δμως ή αντανά­
κλαση αυτή νά εξαντλεί τον εξωτερικό κόσμο.
Τ Ι διαπίστωση τού , E in stein , πού πρέπει νά θεω ρηθεί συμπέρασμα
τής θεωρίας τής σχετικότητας, πώς ενέργεια καί μάζα είναι μεγέθη τού αύ*
τού. είδους, πώς μικρή μάζα αποτελεί τεράστια συμπύκνωσή ενέργειας, πώζ
κάθε ενέργεια, λόγου χάρη ή θερμότητα καί τό φώ ς, έχει μάζα, πώς ύπάρχε1

* Leninc, Materialisme et Euipiriocriticisme, Editions sociales, Paris,

3928, σκλ. 22(J.
7(> Μέρος IV. Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή διαλεκτική
*
μηχανικό ισοδύναμο τής μάζας και τό αντίθετο, μαζικό ισοδύναμο τής ενερ­
γεί ας, βρήκε την πειραματική επιβεβαίωσή της στ'ις μεταστοιχειώσεις. Κατά
τή διάσπαση τον πυρήνα είδαμε δτι έχουμε έκλυση κολοσσιαίου ποσού ενέρ­
γειας. Ό James Jeans δίνει τό παράδειγμα πώς μέ ένα κομμάτι ανθρακίτη,
μεγέθους ενός μικρού μπιζελιού, ένα μεγάλο ύπερωκεάνειο θά μπορούσε νά
πραγματοποιήσει τό ταξείδι με επιστροφή απο τήν Εΐ’ροίπη στην Αμερική.

23. Η ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ ΑΣΤΡΩΝ

Ή αμοιβαία δυνατότητα μετατροπής μάζας καί ενέργειας άποτέ-

λεσε τή βάση για τήν καινούργια εξήγηση του φαινομένου τής εκπομπής
ενέργειας από τον ήλιο καί τά ά στρα."Ό νόμος του ισοδυνάμου μάς λέγει
ότι ή παραγωγή ενέργειας γίνεται μέ. έξοδα τής ύλης των άστρων πού σιγά
σιγά χάνουν τή μάζα τους. ’Άλλοτε φαντάζονταν τή ζωή των άστρων όλό-
τελα διαφορετική. Κυριαρχούσε τότε μια εξήγηση πάνω στη βάση των συνή­
θων φυσικών φαινομένων τής καύσης, τής θερμότητας καί τής ακτινοβο­
λίας, πού ήταν όμως άπόλυτα ανίκανη νά δικαιολογήσει τέτοια φοβερά ποσά
ακτινοβολούμενης ενέργειας. Τά άστρα, υποστηρίζουμε σήμερα καί αποδεί­
χνουμε πειραματικά, ακολουθούν πολύ σημαντικούς μετασχηματισμούς, πού
χαρακτηρίζουν τήν εξέλιξή τους, τούς σταθμούς τής ζο>ής τους. Στή
νεαρή τους ηλικία είνε πολύ μεγάλα, γίγαντες, αραιά, όχι πολύ θερμά καί
κατακόκκινα. Συμπυκνο'>νονται μέ τον καιρό καί μικραίνουν, γίνονται θερ­
μότερα, λιγότερο κόκκινα, υστέρα πορτοκαλόχρωμα, κιτρινωπά, έπειτα άσπρα
προς τό κυανό. Φθάνουν τότε στο μέγιστο βαθμό τής ακτινοβολίας καί τής
θερμότητας, πού τήν εκτιμούν σέ μερικές χιλιάδες βαθμούς γιά τό έξιοτερικά
στρώματα των άστρων, σέ δεκάδες εκατομμύρια βαθμούς, γιά τό εσωτερικό
τους. "Υστερα αρχίζει ή παρακμή. Γίνονται σιγά σιγά ψυχρότερα, συνεχί­
ζεται ή συμπύκνωση καί ή μίκρυνση τού όγκου. Ξαναπαίρνουν διαδοχικά
τό κίτρινο χρώμα, έπειτα πάλι τό ανοικτό κόκκινο, τό ρουμπινί, τό βαθύ
κόκκινο. Στή γεροντική τους ηλικία μένουν γιά καιρό σκοτεινά κόκκινα»
γίνονται πολύ μικρά—-νάνοι— κρυώνουν περισσότερο, δέ φιοτίζουν πιά»
πλησιάζουν στήν άπονέκρωσή τους, στο κατάντημα όγκων αδρανούς ύλης*
Σ ’ όλη αυτή τή διαδρομή, από τή νεαρή τους ήλικία στο θάνατο, πού διαρ-
κεΐ σύμφωνα μέ τή γνιόμη τού Jeans μερικά τρισεκατομμύρια χρόνια, αλλά
μέ τή γνώμη τού Jean Perrin λιγότερο, τά άστρα χάνουν περίπου τά
εννέα δέκατα τής μάζας τους, πού μετασχηματίζεται σέ ακτινοβολούμενη
ενέργεια.
Στήν περίοδο τής ζωής τών άστρων συμβαίνουν διάφορα περιστατικά
 24, To χωροχρονικο συνεχές

πού κι αύτά πρέπει νά αποδοθούν σέ μεταστοιχεκυσεις. "Ενα όποιοδήποτε

άστρο, μικρής γενικά λαμπρότητας, σέ διάστημα λίγων ω ρώ ν παίρνει
Ιδιαίτερη λάμψη, σά νά εχει γίνει έκρηξη. Μιά καινούργια τακτοποίηση τής:
υφής του παρουσιάζεται και το άστρο μετασχηματίζεται, αποκτά άλλα
τύπο, γίνεται μικρό καί άσπρο μά εξαιρετικά πυκνό καί θερμό. Αυτό είναι
τό φαινόμενο των «άσπρων νάνοίν» των novae ή των καινούργιων άστρων.
Σχετικά μέ τον ήλιο, αποδείχθηκε ώ ς ένα βαθμό ότι ή πορεία πού
ακολουθούν οι μεταστοιχειώσεις είναι απόλυτα ανάλογη μέ την πορεία πού
γνωρίζουμε από γήινα πειράματα. ’ Επιβεβαιώθηκε οτι οί μεταστοιχεκυσεις:
αυτές έχουν αποτέλεσμα την έκλυση τής τεράστιας ενέργειας πού στέλ­
νεται από τον ήλιο στο διάστημα σά φ ω ς καί θερμότητα. "Ομιος δεν μπο­
ρούμε νά ίσχυρισθούμε οτι φθάσαμε στο σημείο νά εξηγούμε δλα τά παρα­
πάνω στάδια τής ζωής καί τό χάσιμο των εννέα δέκατων τής μάζας των
άστρων μέ τά μέσα καί τις γνώσεις πού μάς παρέχει ώ ς σήμερα ή θεωρία
των μεταστοιχειιόσεων καί ή αστρονομία. "Ενα είναι βέβαιο καί αυτό θέ­
λουμε νά τονίσουμε. Ή ζωή τού συμπαντος ακολουθεί τούς μετασχηματι­
σμούς καί τις φάσεις που, μέ ιόση κατηγορηματικότητα σέ αδρές γραμμές
τής γνωσιολογίας, παρουσίασαν πριν από εκατό περίπου χρόνια οί ιδρυτές
τού διαλεκτικού υλισμού.

24. ΤΟ ΧΩΡΟΧΡΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΧΕΣ

”Ας ξαναγυρίσουμε γιά λίγο στύν E instein καί στη θεωρία τής σχετι­
κότητας. ”Ας φαντασθοΰμε οτι εκρήξεις Α καί Β εξαιρετικά μεγάλες,— λόγου
χάρη σάν αυτές πού άναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, πώς γεννούν και­
νούργια άστρα, τά-λεγάμενα, n ova e,— γίνονται σέ δυο πολύ απομακρυσμένες
θέσεις τού ουρανού, μά χρονικά πολύ κοντινές, μία στό βόρειο, άλλη στο
νότιο ήμισφαίριο. Οί εκρήξεις γίνονται χρονικά τόσο κοντά ή μία στην
άλ?>η ώστε νά μπορούμε νά δεχθούμε, άν λάβουμε υπόψη τό χρόνο πού
κάνει τό φ ω ς γιά νά διατρέξει την άπόσταση ΑΒ , πού μπορεί ν’ ανέρ­
χεται σέ μερικά χρόνια, οτι ή λάμψη τής έκρηξης Α φθάνει στό άστρο πού
γίνεται ή έκρηξη Β πολύ ύστερα από τή Β. Καί οτι ή λάμψη τής έκρηξης
Β φθάνει στή θέση τής Α πολύ ύστερα από την Α. ’Ανάμεσα στις δυο
εκρήξεις δέν υπάρχει αιτιοκρατική εξάρτηση. Τ ό ένα γεγονός δέν μπορεί νά.
επηρεάζει τό άλλο.
"Ενας παρατηρητής πού κατοικεί κοντά στή θέση Β ισχυρίζεται π ώ ς
τό γεγονός Β γίνεται πριν καί τό γεγονός Α γίνεται ύστερα. Κ αί άλλος παρα­
τηρητής πού κατοικεί κοντά στήν Α ισχυρίζεται πώς τό γεγονός Α γίνεται
πριν καί τό γεγονός Β γίνεται ύστερα. Συγχρονισμός γεγονότων δέν μπορεί
7S Μέρος B\ Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή διαλεκτική

νά ύποστηριχθεΐ έκτος εάν αυτά συνδέονται αιτιοκρατικά μεταξύ τους, οπότε

πάλι ό συγχρονισμός θά προκόψει σά συμπέρασμα υπολογισμού από τήν
αιτιοκρατική σχέση πού τά συνδέει.
Λυτό είναι βέβαιο, μά δεν είναι ακόμα θεωρία- σχετικότητας, άν δεν
προσθέσουμε πώς τό φ ω ς κινείται μέ την ίδια ταχύτητα σέ όλες τις διευθύν­
σεις, αδιάφορο από ποιο κινούμενο σύστημα αναφοράς μετράμε, πώς κ α τ ά
σ υ ν έ π ε ι α δεν υπάρχει ακίνητος χώρος γιά νά αναφέρουμε σ ’ αυτόν τις
παραπάνω παρατηρήσεις μας καί τούς υπολογισμούς πού θά μάς έδιναν
τούς χρόνους στούς όποιους έγιναν οί εκρήξεις, πώς οί δύο παρατηρητές κι­
νούνται σχετικά ό ένας μέ τον άλλο. Τ ό τ ε ή λέξη συγχρονισμός καθώς
καί ή λέξη ακινησία δεν έχουν καμιά έννοια. "Αν ό ισχυρισμός τού συγχρο­
νισμού δύο γεγονότων διατυπώνεται από τον ένα παρατηρητή, δέν έχει
καμιά αξία γιά τον άλλον.
’ Από την απλή αυτή παρατήρηση πηγάζουν όλα τά πορίσματα τής
θεωρίας τού E instein πού άναφέραμε στο πρώτο μέρος. Τά πορίσματα αυτά
είναι καταπληκτικά σέ πλήθος καί σέ σημασία, μέ κυριολεξία επαναστατικά,
αφού μέ αυτά άνατρέπονται θεμελιακές αντιλήψεις τής κλασικής φυσικής,.
Τή βαθύτερη έννοια τής αρχής τής σχετικότητας . κατανόησε' πριν,
απ’ όλους ο μαθηματικός.· M inkow ski τό ·. 11*08. ?Σ/αυτόν. οφείλεται ή συγ-:
χιυνευση χο'ιρου καί χρόνου σέ μιά τετραδιάστατη διαμόρφεοση πού χαρα­
κτηρίζεται μέ τον όρο «κόσμος τού M in kow ski». Ό M inkow ski λέει στην
ανακοίνωσή τ ο υ : « Σ τ ο εξής ό χώρος καί ό χρόνος,- ξεχωριστά ό ένας από τον
άλλον, είναι καταδικασμένοι νά καταντήσουν απλές σκιές καί μόνο ένα είδος
συνένωσης τών δύο θά διατηρήσει μιάν ανεξάρτητη οντότητα» *.
Σ έ κάθε σηιιείο τού κόσμου αυτού, πού καλείται κ ο σ μ ι κ ό σ η ­
μ ε ί ο , αντιστοιχούν τέσσερες συντεταγμένες, τρεις τού χοίρου καί μία τού
χρόνου.
Τό σύνολο τών διαδοχικών κοσμικών σημείων δίνει τήν κ ο σ μ ι-
κ ή γ ρ α μ μ ή, μέ μιά προνομιακή κατεύθυνση, εκείνη πού δείχνει τήν πο­
ρεία από τό παρελθόν στο μέλλον. Αυτή ή μοναδική κατεύθυνση πού1χρησι­
μεύει γιά τήν περιγραφή τών κοσμικών γραμμών, φανερώνει τή διαφορά
πού υπάρχει ανάμεσα στο χρόνο καί στο χώρο. Τ ό τμήμα μεταξύ δύο κοσμι­
κών σημείων καλείται κ ο σ μ ι κ ό δ ι ά μ ε σ ο.
Στήν αναθεώρηση τής έννοιας τού χρόνου, ή γενική θεωρία τής σχε*
τικότητας πρόσθεσε τήν αναθεώρηση τών γεωμετρικών ιδιοτήτων τού
χώρον. Οί αστρονομικές παρατηρήσεις είναι ακόμα λίγες, έπιβεβαιιονουν
όμ ω ς πώς υπάρχει σχέση ανάμεσα στή γεωμετρία καί τή διανομή τής ύλης
στο διάστημα.

* Η. Minkowski, Raum und Zeit, 1908 καί Lorentz, Einstein, Minkowski,

Das Relativitatsprinzip, Teubner, Leipzig Berlin, 1920 σελ. 54. .
 24. Τό χοροχρονικό συνεχές 79.

Τό χωροχρονικ.ό συνεχές αποκτά τοπικές καμπυλότητες πού έξαρτώγ-.

ται από την ποσότητα και τή διανομή τής ύλης σέ κάθε περιοχή. Τ ό συνε?.
χές γίνεται στην περιοχή αυτή καμπύλο και ή καμπυλότητα είναι, ανάλογή μέ
τό ποσό τής ύλης. Ή καμπυλότητα εκφράζεται μέ τήν ύπαρξη στήν περιοχή
τής θέσης πού εξετάζουμε ορισμένης έλξης, μεταβλητής από θέση σ έ θέση, πού.
επιδρά άπάνο) στις γειτονικές υλικές μάζες καθώς επίσης μέ τή μικρή, ή·
μεγάλη απόκλιση των φωτεινών ακτινών. Σ ύμφω να μέ τή γενική θ εω ρ ία ,ή /
γεωμετρία τον Ευκλείδη Ισχύει μόνο σέ μικρές περιοχές. τού διαστήματος.'.
Ό π ω σδήπ οτε ή γενική θεοίρία. δέν είναι ακόμα πειραματικά τόσό καλά;
θεμελιωμένη, όπως ή ειδική θεοίρία τής σχετικότητας. Είναι όμως
μια θεοίρία μέ μεγάλη συνέπεια και απόλυτα Ικανοποιητική για τήν επιστη­
μονική σκέψη.
Ή θεωρία τής σχετικότητας έχει έντονο διαλεκτικό χαρακτήρα. Ή
αντίθεση ανάμεσα στή θεοίρία τού ακίνητου αΙθέρα κα'ι στο πείραμα
τού M ichclson γι« τή διάδοση τού φωτός σέ κινούμενα σώματα,' ξεπερά-
σθηκε μέ τή σύνθεση τού χοίροχρόνου, ή αντίθεση ανάμεσα στήν ουράνια,
μηχανική τού Νεύτωνα και στα αστρονομικά πειράματα ξεπεράσθηκε μέ άκότ
μα ανόιτερη σύνθεση* του χοίροχρόνου πού έχει Ιδιότητες καθοριζόμενες από
τή διανομή τής ύλης καί τήν ακτινοβολία πού αυτή εκπέμπει. Έ τ σ ι δημιουρ­
γεί τις διαλεκτικές ενότητες,, ενέργεια καί μάζα, μήκος, καί .χρόνος; χώρος καί
ύλη, πού αποτελούν εξελίξεις άπάνοί στή βάση των διαλεκτικών αντιθέσεων,
μέ μετατροπές ποσοτικών αλλαγών σέ ποιοτικές.
Τή θεοίρία σχετικότητας διακρίνει απόλυτη νομοτέλεια. ’ Ακολουθεί μέ
μεγάλη ακρίβεια αυστηρή αιτιοκρατική εξάρτηση τών φαινομένων. Ή θ εω ­
ρία τής σχετικότητας αποκαλύπτει τούς νόμους τού «γίγνεσθαι» τού κό"
σμου* ή πραγματικότητα σέ κάθε κοσμικό σημείο αντανακλά τά στάδια τής
διαλεκτικής ανάπτυξης. Ή φράση τού M in kow ski, πού δώκαμε παραπάνω,
αποτελεί ορισμό πού βγαίνει ξεκάθαρος από τή διαλεκτική. --· ·Γ«>·
’Απομακρύνονται οί υποκειμενικές προεμπέιρικές έννοιες' τής μεταφυ^
σικής τον χοίρου καί τού χρόνου καί στή θέση τους μπαίνει μιά αντικειμε­
νική πραγματικότητα* τό χοίροχρονικό συνεχές μέ στενή εξάρτηση από τή δια­
νομή τής ύλης. Αυτό αποτελεί μιά ανώτερη διαλεκτική σύνθεση. · ·:·'«
ΤΙ βαρύτητα παύει νά είναι δύναμη* γίνεται ιδιότητα τού χώρου*
Είναι αφάνταστης μεγαλοπρέπειας ή σύνθεση τού E instein χοίρου καί μα­
ζών, ή ένιοσή τους στον καμπύλο κόσμο σ ’ ένα χώρο όχι εύκλείδειο, εξαιρε­
τικής πλαστικότητας, τού οποίου ή καμπυλότητα μεταβάλλεται σέ συνάρτηση
τής διανομής τής ύλης μέσα στο διάστημα. Δημιουργεΐται μιά εικόνα πολύ
πληρέστερη από τή νευτωνική, επίσης δμοίς μερική, πού κλείνει μέσα της
στοιχεία τής απόλυτης αλήθειας χοίρίς νά τήν εξαντλεί.
Ό Paul L a u gevin χαρακτήρισε τή γενική θεω ρία τής σχετικότητας,
80 Mtoo; Η'. *11 συγ/υονη επιστήμη καί ή διαλεκτική

την τολμηρότερη αποκάλυψη της επιστήμης, τόσο μεγάλη, ώστε « ό δη­

μιουργός της πρέπει να τοποθετηθεί δίπλα στον Νεύτωνα, ΐσίος μάλιστα
καί λίγο ψηλότερα». ·■ :
Ή θεωρία τής σχετικότητας αποτελεί διεύρυνση τής κλασικής μηχα­
νικής. Οί νόμοι τής παγκόσμιας έλξης τον. Νευτωνα αποτελούν απλή προ­
σέγγιση τής νομοτέλειας που ακολουθεί τόσ ύ μ π α ν καί πού δίνεται με μεγα­
λύτερη ακρίβεια από τή θεωρία τής-σχετικότητας. ’Έ τσι ό νόμος τής έλξης
άνάμεσα σέ δυο σώματα παριστάνει είδική περίπτωση τού γενικότατου νό­
μου πού δίνει ό Einstein στη γενική θειορία.
"Ενα επακόλουθο τής γενικής θεωρίας είναι πώς ot ελλείψεις, πού
διαγράφουν γύρω από τον ήλιο οί πλανήτες, πρέπει νά ύποκεινται σέ μια
σταθερή, πο?ά» σιγανή, στροφή στο ίδιο τους επίπεδο καί μάλιστα σέ τόσο
μεγαλύτερο βαθμό, ΰσο κοντότερα στον ήλιο βρίσκεται ό πλανήτης. Σ τα μέσα
του περασμένου αιώνα ό Le V errier ανακάλυψε ότι ή τροχιά τού κοντινό­
τεροι» στον ήλιο πλανήτη, τού Ε ρμ ή , στρέφεται κατά 43 ” μέσα σ ’ έναν αι­
ώνα. Ή παρατήρηση αυτή έμεινε ανεξήγητη ώσότου διατυπώθηκε ή γενική
θεωρία τής σχετικότητας, πού όχι μόνο εξήγησε τό φαινόμενο μά καί επι­
βεβαίωσε τύ μέγεθος τής στροφής.
Ή θεωρία τής σχετικότητας έχει ιδιαίτερη σημασία, πού κάθε μέρα
παρουσιάζεται μεγαλύτερη, γιά τις μεγάλες ταχύτητες καί επομένως γιά τή
σπουδή των ακτινών πού αποτελούνται από σωματίδια κινούμενα μέ τερά­
στιες ταχύτητες, πού προσεγγίζουν τήν ταχύτητα τού φιοτός καί γιά τή σπου­
δή τής κίνησης των ήλεκτρονίων στά πλανητικά συστήματα των ατόμων.
Οί επιβεβαιώσεις τής γενικής θεωρίας από τήν παρατήρηση, αν καί όχι
πολυάριθμες, έχουν Ιδιαίτερη σημασία. 'Οπωσδήποτε ή εμπιστοσύνη των
σημερινών Ιπιστημόνων στή θειορία αυτή οφείλεται σέ μεγάλο βαθμό στό
γεγονός πώς αποτελεί σύνθεση τών διαφόρων επιστημονικών αντιθέσεων
καί τών επιστημονικών ρευμάτων τής εποχής, ότι καθρεφτίζει τήν εξωτερική
πραγματικότητα πολύ ακριβέστερα από τή θεωρία τού Νευτωνα. Ή ακρι­
βέστερη αντανάκλαση τής πραγματικότητας είναι ή μεγάλη αξία τής θεωρίας
και αυτό βροντόφωνε! ύ ίδιος ό E instein. Πολλοί ωστόσο εξακολουθούν νά
διαφωνούν μέ τύν ϊδιο τύ δημιουργό στό χαρακτηρισμό τής θεωρίας του. Τή
θέλουν διανοητικό κατασκεύασμα, παρεξηγιόντας ορισμένες ποιητικές εξάρ­
σεις τού E in stein . Βλέπουν σ ’ αυτή παράδειγμα γιά τή δικαίωση ΐδεα-
λιστικών αντιλήψεων.

25. Η ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Σ ’ ένα έργο τού Sullivan πού κυκλοφόρησε πριν από λίγον καιρό καί
 2δ. *Η σχετικότητα τής επιστημονικής γνώσης 81

ελληνικά μέτόν τίτλο «Ο ι κατακτήσεις τής επιστήμης» διαβάζουμε σχετικά με

τό χωροχρονικό τετραδιάστατο συνεχές: «βλέπουμε π ώ ς ή επιστημονική εΐκό-
να του σύμπαντος είναι, πολύ περισσότερο από ό',τι υποθέταμε, ένα διανοη­
τικό κατασκεύασμα» (σελ. 73). Ά λλου γράφει : «Α υ τό τής προσδίδει μιά με­
γάλη αισθητική γοητεία. Ή αισθητική γοητεία τής θ εω ρίας τού E in stein
είναι υλως διόλου ασυνήθιστη άν κα'ι ό E in stein είχε δηλώσει ότι δεν' έν-
διαφέρεται γιά ζητήματα «κομψότητας» δταν πρόκειται γιά μιάν επιστημο­
νική θεωρία» (σελ. 70). Ό S u llivan υποστηρίζει δ τ ι : «άν ή αρχή τού
απροσδιορίστου καταλήξει νά επιβληθεί οριστικά, θ ά έχει ολοφάνερα σημαν­
τικές φιλοσοφικές συνέπειες. Θά μάς διευκολύνει νά πιστέψουμε πώς ή εσωτε­
ρική μας διαίσθηση γιά τήν ελεύθερη βούληση δεν είναι άπατη/,ή» (σελ. 195)·
Τέτοιες τοποθετήσεις, πού γίνονται δυστυχώς ακόμα από πολλούς καί
μεγάλους επιστήμονες καί φιλοσόφους, βρίσκουν απόλυτα αντίθετους τούς
ίδιους τούς συντελεστές τής τεράστιας προόδου πού σημειάϊθηκε στά τελευ­
ταία πενήντα χρόνια καί πού σέ καταπληκτικό βαθμό ανέβασε τον πολιτι­
σμό τής ανθρωπότητας. Planck, E in stein , L a n gevin , ζεύγος Joliot*Curie
καί πολλοί άλλοι διαμαρτύρονται έντονα γιά τέτοιου είδους παραγνωρίσεις
τής αξίας τής επιστημονικής έρευνας.
Είναι αλήθεια πώς τελευταία c ιδεαλισμός δραστηριοποιήθηκε πολύ.
Οί αντιδραστικοί φιλόσοφοι ξαναγυρίζουν στήν υπεράσπιση τού φιντεϊσμού
(από τό λατινικό ficles, πίστη). "Ολο καί πιο δυνατά άκούγεται τό σύνθημα
«από τήν πραγματική γνιυση στήν πίστη». Πρέπει νά δεχθούμε, άν πάρου­
με παράδειγμα από μιά τέτοια πρόσφατη δική μας εκδήλωση, δτι καμιά ανε­
πηρέαστη επιστημονικά αγνή διάθεση δεν παρακινεί τούς οπαδούς αυτής
τής κίνησης.
Βέβαια υπάρχουν άνάμεσα στούς οπαδούς μιας καινούργιας μεταφυσι­
κής καί τίμιες εξαιρέσεις. Ό Planck δμως πού άναφέραμε παραπάνω είναι
βέβαια παμμέγιστος επιστήμονας, πού καθώς είδαμε πήρε αποφασιστική θέση
με τό μέρος των «νομοτελειακών», τών ντετερμινιστών επιστημόνων στά επί­
μαχα ζητήματα, μά στή διάρκεια τού Χιτλερικού καθεστώτος έδειξε πολύ
αμφίβολη διαγωγή. Έ ν ώ ό E in stein , ένας από τούς τέσσερες Γερμανούς
σοφούς πού τόλμησαν νά υψωθούν εναντίον τού δουλόφρονου, φιλοκαΐζερικού
καί φιλοπόλεμου, μανιφέστου τών 93 Γερμανών διανοουμένων στον πρώτο πό­
λεμο καί πού σέ κάθε- περίπτωση πάλεψε γιά τήν έλευθερία, γιά τή δικαιο­
σύνη, γιά τή συμφιλίωση λαών καί εθνών, ένώ ό Einstein διώχθηκε καί
εξορίσθηκε από τον H itler, ό Planck τιμήθηκε Ιδιαίτερα καί μπήκε μαζί μέ-
τό Len ard καί άλλους έπικεφαλής τής νοσηρής καί άνανδρης χιτλερικής
συνωμοσίας πού έχει τό δνομα D eutsche P hysik με σκοπό νά αποδείξουν
ασήμαντους τούς Ε β ρ α ίο υ ς φυσικούς καί Ιδιαίτερα νά αμφισβητήσουν άπά
 Μέρος Β'. Ή σύγχρονη επιστήμη καί ή διαλεκτική

τον E in stein , μέρος τής πατρότητας τής θεωρίας σχετικότητας. Λοιπόν ό

Planck έγραφε τό 11)34 !\
«Ο ί φυσικοί έμαθαν πια πώς τό ξεκίνημα των ερευνών τους δε βρίσκε­
ται μόνο στίς αντιλήψεις πού έχουν την έδρα τους στις αισθήσεις καί πώς
καί ή ίδια ή φυσική επιστήμη δεν μπορεί νά υπάρξει χωρίς ορισμένη δύση
μεταφυσικής. Ή νεώτερη φυσική μάς μεταδίνει τήν παλιά αλήθεια. ‘ Υ πάρ­
χουν πραγματικότητες πού είναι ανεξάρτητες από τις αισθήσεις μας καί
υπάρχουν προβλήματα καί επίμαχα ζητήματα στα όποια αυτές οί πραγματι­
κότητες έχουν για μάς αξία πολύ μεγαλύτερη από τούς πλουσιότερους θη­
σαυρούς ολόκληρου του αισθητού κόσμου».
"Ομοια Ιδεαλιστής είναι 6 γνωστός ’Ά γγλος φυσικός καί αστρονόμος
E ddington καθώς καί ό D irac, ένας από τούς θεμελιωτές τής θεωρίας των
κβάντα, πού τούς άναφέραμε παραπάνω στήν παράταξη των ιντετερ-
μιν ιστών.
Ά π οκ ορνφ ω ση παθολογικών έκδηλώσεων άποτέλεσε ή φιλοσοφία τής
μόδας, πού ένίσχυσε μερικές από τις Ιδεολογικές θέσεις τής αντίδρασης, ό
υ π α ρ ξ ι σ μ ό ς τού de Sartre.
Έ χουμε τή γνώμη πώς όλες αυτές οί εκδηλώσεις ή έχουν κίνητρα ξένα
προς τήν επιστήμη ή είναι χαρακτηριστικές μιάς ψυχικής ατομικής ίδιοσύ-
στασης, πού δεν πρέπει νά μάς απασχολεί υπερβολικά.
Ή αποκάλυψη τών μυστικών τής φύσης, ή κατάκτηση τής εξωτερικής
πραγματικότητας, ή γνοίση τής νομοτέλειας τών φυσικών φαινομένου, δέν
μπορούν νά ακολουθήσουν παρά τή διαλεκτική μέθοδο. Ό διαλεκτικός υλι­
σμός δυναμώνει τήν πεποίθηση στήν επιτυχία καί εμπνέει τήν τολμηρή επι­
στημονική δημι ουργία.
Ή σύγχρονη φυσική είχε τή μεγάλη διαλεκτική επιτυχία νά φέρει σέ
πολύ ύψη?.ότερο επίπεδο τήν επιστημονική αλήθεια. ’Έδειξε τή σχετική αξία
τού παλιού καί γερά θεμελιωμένου από αιώνες, δημιούργησε μέ τήν άρνησή
του καινούργιες φυσικές αντιλήψεις, νέα πληρέστερη γνώση τού κόσμου καί
υ π ο γ ρ ά μ μ ι σ ε έτσι τ ή σ χε τι κ ό τη τ α τής ε π ι σ τ η μ ο ­
ν ι κ ή ς γ ν ώ σ η ς καί τής επιστημονικής αλήθειας. Ή πάλη τών αντι­
θέσεων παλιών καί καινούργιων έφερε τήν ανύψωση τής επιστήμης. *Η θ ε ­
ω ρία της σχετικότητας καί ή μηχανική τών κβάντα αποτελούν τό καλύτερο
παράδειγμα μιάς θριαμβευτικής διαλεκτικής πορείας καί στον τομέα τής
γνώσης, πορείας πού καθρεφτίζει τόσο τήν δλο καί πληρέστερη γνώση τον
κόσμου καί τής διαλεκτικής του εξέλιξης, δσο καί τήν επαφή πού αναπτύσ­
σεται ανάμεσα στον παρατηρητή άνθρωπο καί στο αντικείμενο τής παρατή­
ρησής του.

Μ . Planck : W ege zur pkysikalischen Erkenntnis, Leipzig, 1934 σ. 177.

 25. 'll σχετικότητα της επιστημονικής γνώσης 83

'II καινούργια σύνθεση περιέχει στοιχεία και από τις δυο καταστά­
σεις που προηγήίΐηκαν, τή θέση και την άρνηση. Διατηρήθηκε το θετικό
περιεχόμενο τής κλασικής μηχανικής καί τής κλασικής φυσικής σά μερική
καθορισμένη περίπτωση, τεράστιας όμ ως σημασίας.
\λπορ-ρίφΟηκε το ψεύτικο ιδεαλιστικό καί μεταφυσικό της περίβλημα,
άντιμετιοπίσίίηκε ή εξωτερική πραγματικότητα στο σύνολό της, έρευνήδηκαν
οί πιο δύσκολες καί πιο απρόσιτες επιστημονικές περιοχές, υψώθηκε τό ση­
μερινό μεγαλόπρεπο δημιούργημά της για τή δόξα τής επιστήμης καί για
τήν ευημερία του άνΟριόπου.
Καί ή θριαμβευτική διαλεκτική πορεία συνεχίζεται μέσα στις παλιές
ιιά καί σέ άλλες ακόμα σκοτεινότερες, παρΟενικές καί ανεξερεύνητες ώ ς σή­
μερα περιοχές, πρός καινούργιες, ανάστερες, πληρέστερες, συνθετότερες, μορ­
φές των επιστημονικών καταχτήσεων, που σέ ένα πλατύτατο εναγκαλισμό
σφίγγουν όλο καί στενό>τερα τύν εξωτερικό κόσμο στήν δλότητά του, απο­
καλύπτουν όλο καί ακριβέστερη τήν απόλυτη νομοτέλειά του.
'ΓΙ πορεία συνεχίζεται, μέ σταθερή κατεύθυνση’ μά χοιρίς τέρμα.
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΛΓΓΕΛΙΔΗ Β., *11 διάσπαση τού ατόμου καί το πρόβλημα της ύλης, Κομμουνιστική
Έπιίΐεοίρηση, ΆΟ-ήνα, 26 Σεπτ. 1945, Ν° 42, σελ. 47.
ΒΑΒΙΛΟΦ Σ., Ό Λενιν καί ή μοντέρνα φυσική, «Μόρφωση» ΆΟ-ήνα, Χρόνος Α'
1936, τόμος Β *Αρ. φύλ. 7 καί 8, σελ. 300 καί 370.
BARBUSSE HENRI, Ό Λενιν καί ή φιλοσοφία, «Τά Νέα Βιβλία» ΆΦήνα, 1946.
BO IIR N IE L S , Atomic Theory and the Description of Nature, Cambridge,
1934.
HORN M. Der Aufbau der Materic, 1922.
BPETTOY K. Χριστιανική απολογητική τής καπιταλιστικής παρακμής, Σοσιαλ.
ΈπιίΙειορ. αριύ·. 2—3 καί 4, 1947.
BPETTOY Κ., Επιστήμη καί -θρησκεία, Σοσιαλ. ΈπιΦεώρ. 6—7 1947.
B R O G U E L O U IS de, I Physique theorique, II Philosophic des Sciences,
Hermann, Paris.
B R O G L IE L O U IS de, Introduction a l ’ etude de la mecanique ondulatoire,
Paris, 1935.
B R O G U E L O U IS de, La physique nouvelle et les quanta, Flammarion,
Paris, 1937.
ΙΈΩΡΓΙΚΟΙΙΟΥΛΟΥ Κ., Εισαγωγή εις τήνΘεωρητικήν Μηχανικήν, ’ΛΟ-ήναι, 1943.
ΓΛΗΝΟΥ Δ., Ή φιλοσοφία του Χέγγελ, «Νέα Βιβλία» ’Αθήνα, 1946.
C A SSIR E R E R N E S T , Determinismus und Indeterminismus in der modernen
Pliysik, Goteborg, 1936.
CASSIR ER E R N EST, Zur Einsteinisclien Relativitatstlieorie, Erkenntnistheo-
retische Betrachtuugcn, Bruno Cassirer Berlin, 1920.
C U R IE Mine PIE R R E , Radioactivite, et physique nuclcaire, Hermann, Paris.
ΛΙΛΚΙΙΡΥΞΙΣ τής Χριστιανικής Ένώσεως Επιστημόνων, «’Ακτίνες» ΆΟήναι, Χρι­
στούγεννα 1946.
D ESCAR TES, Principia philosophiae, Amsterdam, 1644.
DIRAC P .A .M ., Heisenberg, Schrodinger und Dirac, Die modernc Atomtheo-
ric, Hirzel, Leipzig, 1934.
DIRAC P .A .M ., Les principes de la mecanique quantique, Paris, 1931.
ED D IN G TO N A R T H U R , Sur le probleme du determinisme, Hermann, Paris
1934.
ED D IN G T O N A R T H U R , La nature du monde physique, Paris, 1927,
E D D IN G T O N A R T H U R , Die Naturwissenschaft auf neuen Bahnen, 1935.
E IN S T E IN A L B E R T , Lorentz - Einstein - Minkowski, Das Relativitatsprin-
zip, Teubner, Leipzig - Berlin, 1920.
E IN S T E IN A L B E R T ant L· IN F E L D , The Evolulion of Physics, Catnbri-
80 Βιβλιογραιρία

dge, 193S, γαλλ. «Ι/evolutiou des idees en physique», Flammariou, Paris.

IvINSTHlX ALBERT. V’ ber die spezielle und die allgemeine Relativitatstheo-
rie, Braunschweig, 1917.
E IN S T E IN A L B E R T , Comment je vois le monde, trad. Cros, Flammariou,
Paris.
ENGELS P\, Ludwig Peuerbacli et la fin de la pbilosopbie classique alle-
mande, Annexe, Karl Marx, Theses snr Feuerbach, 1815, Moscon, 19-16.
ENGELS P, M. 1C. Diihring bouleverse la science (Anti - Diihring) Paris.
ENGELS l·'., Marx - Engels, Gcsamtausgabe im Auftrage des Marx - Engels -
Instituts, Moskau, herausgegeben von V. Adoratskij, Marx - Engels Ver-
lag, Berlin. 1932.
ENRIQUE'S F., Causalite et determinisme. Paris, Hermann. 19-1L.
ENRIQUES F., La theorie de la conuaissance scientifique de Kant a nos
jours, Hermann, Paris, 193S.
ENRIQUES F et G. de SANTILLAXA, Histoire de la peusee scientifique.
Hermann, Paris, 1936.
Ζ Α Χ Λ Ρ Ι Λ Δ Ι Ι N., To ιδεολογικό μέτωπο, Κομμουνιστική Επιθεώ ρησ η An. 2.
1 Φεβρ. 1917, σελ. 53.
Ζ Ε Γ Γ Ε Λ Η Κ., Τ α αστάθμητα στοιχεία τής δημιουργίας, Ά ίίή ν α ι 1936.
Ζ Ε Γ Γ Ε Λ Γ Ι Κ., Νεωτέρα ιρυσική αιτιοκρατία καί ελεύθερα βουλησις, Πυρσός. \λί)ή-
ναι 1939.
Θ Ε Ο Δ Ω Ρ ΙΔ Η X., Διαβάζοντας μ ια δήλιοαη, «Ελεύθερα γράμματα», Ά ρ ιί) . 57
Ιδ-12-1916.
Θ Ε Ο Δ Ω Ρ Ο Υ Ν., Ε π ιτ ο μ ή τής νευκέρας ιρυσικής, Δημητράκος. Ά Ο ή να ι 1930.
FEIGL F., Neue Wege zur Losung der Weltriitsel, 1932.
FRANK, Das Kausalgesetz und seine Greuzeu, Springer, Wien, 1932.
FREUNDLICH E., Die Grundiagen der Einstciuschen Gravitationstbeorie,
Berlin, 1916.
GAMOW G., Der Bau des Atomkerns und die RadioaktiviUit. Ilirzel, Leipzig-
1937.
HALDANE I.B.S., La pliilosophie marxiste et les sciences, ICdilions soeiales,
Paris, 1916.
IIARTMAXN MAX., Pbilosopbie der Xaturwissenschaften, Springer. Ber­
lin, 1937.
HEISENBERG WERNER. Scbrodinger und Dirac, Die moderne Atomtbeo-
rie, Ilirzel, Leipzig, 1931.
HEISENBERG WERNER, Die pbysikalisclien Prinzipieu der Quantentbeo-
rie, I-Iirzel, Leipzig, 1930.
HEISENBERG WERNER, Cber den anscbaulichen Inhalt der quantentbeo-
retiseben Kinematik und Mecbanik, Zeitschrift fiir Pli3'sik, 1927.
HEISENBERG WERNER, Wandlungcn in den Grundiagen der Naturwissen-
schaft, Drei Vortrage, Hirzel, Leipzig, 1936.
HELMHOLTZ HERMANN von, Die Tatsachen in der Wahrneliinung, είς
cVortrage und Reden» 4η εκδ.. Braunschweig 1896.
HERMANN Gi, Die naturphilosophisclien Grundiagen dcr Quanteumecbanik
«Xaturwissenschaften» 23, 1935.
Ι Μ Β Ρ Ι Ω Τ Ι Τ I., Ο Ι αρνητές τής επιστήμης, · «Ελεύθερα γράμματα» *ΑριΟ·. 60r
15-2-1917.
 Βιβ?**ογραφία 87

IX F K L D D . and A. E IN ST E IN , The Evolution of Physics, Cambridge, 1938

καί γαλλ. «L ’evolution des idees en physique» ITammarion, Paris.
JEAN S JAMES, The New Background of Science, Cambridge 1933 καί γαλλ.
Les nouvelles bases philosophiques de la science, Hermann, Paris.
JORDAN P A S C L A L , Anschauliche Quantentheorie Springer, Berlin, 1936.
JORDAN P ASCC AL. Die Phvsik des 20 Jahrhunderts, Vieweg Braunschweig,
1938.
Κ ΑΡΛΠ Ω ΡΓΙΙ K., Ατομική ενέργεια, ατομική βόμβα, ατομική διπλωματία, Κομ­
μουνιστική έπιίίειόρηση, 1916 Ν° S σελ. 177 - 187, Ν° 9 σελ. 515 - 521.
ΚΕΝΤΡΟΦ Β. Μ., σε ρωσσική γλώσσα, ΤΙ φιλοσοφική ερμηνεία τής έννοιας τοϋ
χημικού στοιχείου, «Φιλοσοφικές σημειώσεις», περιοδική έκδοση τής ’Ακαδημίας
’ Επιστημών ΕΣΣΔ, ’Ινστιτούτο Φιλοσοφίας, 1916.
ΚΕΧΤΡΟΦ Β. Μ., σε ρωσσική γλώσσα. Οί ποσοτικές καί ποιοτικές αλλαγές στή
η ΰση, “Εκδοση ’Ακαδημίας ’Επιστημών τής Ε Σ Σ Δ ,’Ινστιτούτο Φιλοσοφίας, 1946.
ΚΙΤΣΙΚΙΙ Χ\, ΤΙ υετικιστική θεωρία τής γνώσεως κατά Ernst Mach, ΈπιίΚ κοι­
νωνικών και πολιτ. Επιστημών, Σεπτέμβριος - Δεκέμβριος 1916.
ΚΙΤΣΙΚ11 Χ\, ΤΙ σημασία τής φυσικής για τή φιλοσοφία, «Ανταίος» Ά ρ . 9,· ’Ιού­
νιος 1947.
ΚΟΥΤΤΟΥΜΤXΕΛII Θ., Πυρηνική φυσική, Τζάκα-Δελαγραμμάτικα, Άΰ-ήναι, 1947.
LAN G EVIN Ρ., I Relativity ; II Physique generate, Hermann, Paris.
I,A N G E V IN P., La notion de corpuscules et d ’ atonies· Hermann, Paris, 1931.
L A XG K Y TX P., La physique depuis vingt ans, Doin, 1923.
L A X G K Y IN P., L ’cre des transmutations, «La pensee» No 4, 1915 καί έλλ.ΤΙ
εποχή τών μεταστοιχεκόσειον, «Μόρφωση» Φύλλον 7, 25 Φλεβ. 1946, σελ. 326.
LA XG K V 1N Ρ., Materialisme mecaniste et materialisme dialectique, «La pen-
sce ■ No 12 Mai - Juin, 1917.
LAP 1.ACE, Kssai philosophique sur les probabilitcs, 1814.
LAP LAC K, Theorie analytique des probabilites, Paris, 3η εκδ. 1820.
LAL’ E M A X von, Das Relativitatsprinzip. «Die Wissenschaft» H . 38. Braun­
schweig 1911.
L A U E M A X von, Cber Heisenbergs Uugenauigkeitsbeziehungen und ihre
erkenntnistheoretische Bedeutung. «Naturwissenschaften» 22, 1934.
LAUTv M A X von, Korpuskular - und Wellentheorie, Leipzig Akad. Verlags-
ges., 1933.
L E N IN K , Materialisme et Empiriocriticisme, Editions sociales, Paris 1928 καί
γερμανική έκδοση τού ίδιου χρόνου εϊς «Verlag fur Literatur und Politik,
Wien-Berlin. ’ Επίσης ελληνική μετάφραση στήν «Κοινωνιολογική Βιβλιοθήκη»,
Γκοβόστη, 1931.
LK N IN K , Karl Marx et sa doctrine, Editions sociales, Paris, 1946.
A ENIN, Φρειδερίκος *Ένγκελς, «Τά Νέα Βιβλία» ’Αθήνα 1946.
ΑΕΝΙΝ, σέ ρωσσική γλώσσα. Φιλοσοφικά τετράδια, "Εκδ. Ινστιτούτου Μάρξ - “Εν-
γκελς - Λένιν, Λένινγκραντ, 1947.
i.IP P S T H E O D O R , Naturwissenschaft und Weltanschauung, Heidelberg, 1906.
L O R E N T Z — E IN S T E IN — M IN K O W S K I, Das Relativitatsprinzip, Teubner,
Leipzig— Berlin, 1920.
MACII E R N ST , Erkenntnis und Jrrtum, 5η έκδ. Barth, Leipzig, 1926.
M ACH E R N ST , Die Leitgedanken meiner naturwissenschaftlichen Erkenntnis-
lelire, (1910) Άνατύπ. Barth, Leiprig 1919.
88 Β ιβ λιογρ α φ ία

MAC11 E R N S T , Die Mechanik in ilirer Entwicklung 9η έκδ, Brockhaus,.

Leipzig, 1933.
M ACH E R N S T , Die Analyse der Empfindungen, 9η έκδ., Fischer, Jena, 1922.
M A R X — E N G ELS, Gesamtausgabe in Auftrage des Marx— Engels— Instituts,
Moskau, herausgegeben von V. Adoratskij, M arx-Engels Vcrlag, Berlin,.
1932.
M A R X K A R L , Misere de la philosopliie, Editions sociales, Paris.
M IX E C R H E N R I, Astronomie stellaire, Hermann, Paris.
M IN K O W S K I, Lorentz—Einstein—Minkowski, Das Relativitatsprinzip, T eu-
bner. Leipzig— Berlin, 1920.
M il ΑΛΑΝΟΥ A., Ή fi-ρησκευτικύτης τοΰ ελληνικού λαού, ΆΟήναι, 19-17.
N E W T O N , Philosophiae naturalis principia matliematica. Londini, 16SG.
N E W T O N . Optics or a treatise of the Reflections, Refractions, Inflections, and
Colours of Light, 1701.
ΟΜΕΛΙΑΝΟΨΧΚΙ Μ, Ή πάλη τοϋ υλισμού καί τού ιδεαλισμού στή σύγχρονη φυ­
σική, «Μόρφωση? 2δ Νοέμβρη 194G No 1. σελ. 26.
O S T W A L D W ., Vorlesungen fiber Naturpliilosophie 1η έκδ. 1907.
O S T W A L D W ., L'energie, trad. Philippi, Alcan, Paris.
ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ K., Ό νόμος τής αϊτιότητος εν τή συγχουνω Φυσική «Τεχνικά.
Χρονικά» 15 Φεβρ. 1935 *Αρ. 76, σελ. 191.
ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ Κ., Εισαγωγή εις τήν φυσικήν τού ατόμου, ΆΟήναι, 1933.
ΠΑΠΑΠΕΤΡΟΥ Α. Μαθήματα ατομικής καί πυρηνικής φυσικής, *Λί)ήνα 19-16.
P A U L I W ., Relativitatstheorie, Teubner, Leipzig,
PERRIN JEAN, Atomistique, Hermann, Paris.
PLAN CK M A X , W ege zur phvsikalischen Erkenntnis. Rcdcn und Vortriigc,
Ilirzel, Leipzig. 2α έκδ. 1934.
PLANCK M A X , Determinismus oder rndeterminismus ? Barth, Leipzig, 1938.
P L A N C K M A X , Der Kausalbegriff in der Physik, Barth, Leipzig, 1932.
P L A N C K M A X , Die Physik im Kampf urn die Weltanschauung, Barthr
Leipzig 1935.
P L A N C K M AX, Vom Wesen der Willensfreihcit, Barth, Leipzig, 1939.
P L E C H A N O W G., Materialismus oder Kantianismus, «Die Neue Zcit» No 19,-
X V I I Jahrgang, Bd I, 1898— 1899, σελ. 589—596.
P O IN C A R ^ H E N R I, La science et 1’ hypothese, Flammation, Paris, 1902.
PO IN C ARE H E N R I, La valeur de la science, Flaramarion, Paris, 1906.
P O IN C A R i) H E N R I, Science et methode, Flammarion, Paris 1914.
P O IN C A R E H E N R I, L ’ceuvre scientifique, L ’ oeuvre philosophique, par V .
Volterra, J. Hadamard, P. Langevin, P. Boutroux. Alcan, Paris.
ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΗ ΦΟΥΛ A, Γύρω από τή φιλοσοφική σημασία τής νεώτερης φυσι­
κής, Κομμ. Έπι0·εώρ. 1946 No 9, σελ. 531.
R E IC H EN B AC H H A N S , Atonies et Cosmos, trad. Lecat. Flammarion, Paris,.
1934.
R E IC H E N B A C H H A N S , Relativitatstheorie und Erkenntnis :·» priori, Sprin­
ger, Berlin, 1920.
R E Y A B E L , Les principes pbilosophiques de la chimie physique, cRevue phi­
losophique de la France et de l ’ etranger?, Paris No 4, 1904, σελ. 393— 409_
R E Y A B E L , La philosophic moderne, Paris 1908.
 Βιβλιογραφία S9

R U T H E R F O R D Ε·, liber die Kernstruktur der Atome, 1921.

S C H L IC K M O R IT Z, Die Kausalitat in der gegemvartigen Physik, «Natur-
wissenschaften» 19. 1931.
SCH LICK M O R IT Z, Rauin und Zeit in der gegenwarrigen Physik, Springer,
Berlin 1η έκδ. 1922.
S C H R O E D IX G E R E R W IX , liber Indeterminismus in der Physik, Barth,.
Leipzig, 1932.
S C H R O E D IX G E R EIUWIN. Vier Vorlesungen uber Wellemneckanik, 1932.
S C H R O E D IXG E R E R W IX , Heisenberg, Schrodinger und Dirac, Die mo·
derne Atomtlieorie, Hirzel, Leipzig, 1934.
S O M M E R F K L D A ., Atom ban und Spektrallinien, Gruyter und C°, Berlin 1931.
ΣΤΛΛΙΝ, Δια/.εχτικός καί ιστορικός υλισμός στην «'Ιστορία του κομμουνιστικού
κόμματος της Σοβιετικής "Ενωσης*, «Τά Νέα Βιβλία» *Αθήνα 1945, σε?,. 112— 141··
ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΥΠΛΡΙΣΣΟΥ, Περί τής εξελίξειος καί τής σημασίας των θετικών
επιστημών, ΆΟήναι, 1910.
ST’ L L IY A X J. W . X . Οί κατακτήσεις τής έπιστήσεις (Limitations of Science)
μεταφρ. II. Ίωαννίδη, «Οί φί?,οι τοΰ βιβλίου» ΆΌήναι 1946.
ΤΣΙΡΙΜΩΚΟΥ ΛΑΚΙΒΙΑΔΟΥ, Ή φιλοσοφική σημασία τής νειότερης θεωρητικής
<( υσικής, ΆΟήναι, 1935.
V O I.K M A X X P A U L , Erkenntnistheoretische Grundziige der Naturwissen-
schaften und ihre Bcziehungen zum Gcistesleben der Gegenwart, Leipzig
mid Berlin 1910.
V O U IL I.K M E X G E N E R A L , vScience et philosophic, Michel, Paris, 1945.
W E Y L H E R M A N N , Rauin— Zeit—Materie, Vorlesungen Tiber allgemeine
Kelalivitatstheorie δη έκδ. Springer, Berlin, 1923,
W E Y L H E R M A N N , W as ist Materie? Springer, Berlin, 1924.
W E Y L H E R M A N N , Philosophic der Mathematik und Naturwissenschaft,
llaudbuch der Philosophie, Bd. 2. 1927.
ΧΛΡΙΙ ΠΕΤΡΟΥ, Προβλήματα κ’ ερωτήματα, «Νέα Εστία» Ά ρ . 468 έως 473,
1— 1- 17 έως ΙΓ>—3— 17, Άϋήναι. Συνεχίζονται σέ νεώτερα τεύχη με κεντρικό
περιεχόμενο τήν πνευματική ελευθερία.
Z I MME R 1C. , Umsturz and Weltbild der Physik, 3η έκδ., Knorr und Mirths
Miinchen, 1936.