Scholarly Research Journal for Humanity Science & English Language,

Online ISSN 2348-3083, SJ IMPACT FACTOR 2019: 6.251, www.srjis.com

PEER REVIEWED & REFEREED JOURNAL, JUNE-JULY, 2020, VOL- 8/40

‘आगयकयी ळैषणणक भूलमयांची एकवलवयव्मय ळतकयरय गयज’

ऩलरली यवलांद्र चव्शयण

वांळोधन वलद्मयर्थिनी (ययज्मळयस्त्र वलबयग,वय.पुरे ऩुणे वलद्मयऩीठ,ऩुणे)

Scholarly Research Journal's is licensed Based on a work at www.srjis.com

प्रयस्त्तयवलक: आगयकययांनय आमुभयिन अलघे एकोणचयऱीव लऴयिचे रयबरे त्मयतीर लीव फयलीव लऴे

शळषण घेण्मयव कयभी आरी. त्मयांचे वयभयजजक कयमि वलवयव्मय लऴी डेक्कन कॉरेजयत प्रलेळ

घेतलमयलय चयरू झयरे . ‘लऱ्शयड वभयचयय ’ मय वयप्तयहशकयत रेखन वरू

ु करून त्मयांनी वयभयजजक

प्रशनयांनय लयचय पोडण्मयव वुरुलयत केरी. ळयरेम जीलनयत अनेक दजेदयय ननफांधरेखनयत त्मयांनी

फषीवे शभऱवलरी. स्त्लफऱयलय अथयिजन

ि करून त्मयांनी भशयवलद्मयरमीन शळषण ऩण
ू ि केरे. त्मयांचय

ळैषणणक प्रलयव शय कऱ्शयड यत्नयर्गयी-अकोरय-ऩुणे अवय आशे . १८६९ वयरी केरेरय कऱ्शयड ते

यत्नयर्गयी शय त्मयांचय प्रलयव उलरेखनीम आशे . १८७८ भध्मे फी.ए. ऩयव शोऊन त्मयांनी एभ.ए. वयठी

ऩुण्मयच्मय डेक्कन कॉरेजयत प्रलेळ घेतरय. इनतशयव ल तत्त्लसयन मय वलऴमयचय अभ्मयव वुरू केरय.

मेथे त्मयांनय हिऱकयांळी शभरत्ल जोडतय आरे आणण दोघयांनी स्त्लययज्मयवलऴमीचे बवलष्मकयरीन

भनवफ
ु े मेथेच फयांधरे.

आगयकययांच्मय ळैषणणक भूलमयांचय ऊशयऩोश कयण्मयगोदय त्मयांच्मय आमुष्मयतीर रशयनळय प्रवांगयचय

मेथे उलरेख कययलयवय लयितो. एकदय आगयकय, त्मयांचे गरु

ु जी आणण भयभय पययऱयव फवरे अवतय,

गुरुजी आगयकययांव ऩुढे कयम? अवय प्रशन वलचययतयत. त्मयभध्मे आगयकययांची शळषक - ळयऱय

खयत्मयांची णखलरी उडलरी. त्मयव आगयकय चोख उत्तय दे तयनय म्शणयरे,“भयझी इच्छय शळषक

शोण्मयची आशे ऩण ती शलरी चयरू अवरेलमय यभण्मयत शळरून दक्षषणय उऩिण्मयकरयतय नयशी.

रोकयांत स्त्लतांर वलचयय उत्ऩन्न शोऊन स्त्लोन्नतीचे भयगि रोकयांनय हदवू रयगतीर अळय प्रकययच्मय
Copyright © 2020, Scholarly Research Journal for Humanity Science & English Language
 ऩलरली यवलांद्र चव्शयण
10245
(Pg. 10244-10249)

शळषणयचे कयभ कययमचे आशे .” १अळयप्रकयये आगयकययांचय ननशचम ठयभ शोतय. शळषण घेतयनय

अनेक अडचणी आलमय ऩण भनोधैमि ढऱू हदरे नयशी. त्मयांचय भनयतीर वलचयय ऩक्कय अवलमयचे

वयांगतयनय ते म्शणतयत, “एभ .ए. शोईन तयच नयलयचय आगयकय !”२ म्शणजेच तत्कयरीन

शळषणयतीर अवरेरी भक्तेदययी हदवून मेते.

आगयकययांचे ळैषणणक वलचयय: आगयकययांनी भयांडरेरे ळैषणणक वलचयय आजशी नततकेच जीलांत

लयितयत. फदरत्मय कयऱयप्रभयणे अभ्मयवक्रभयत नलीन फदर आलशमक अवलमयचे ते वयांगतयत.

मयतन
ू त्मयांचय दयू दृजष्िऩणय हदवून मेतो. भनयऩयवून ग्रशण केरेरे कोणतेशी सयन कयमभस्त्लरूऩी

हिकते अवे म्शणतय मेईर. आगयकययांनी फदरत्मय कयऱयनुवयय ककांलय लेऱेनुवयय नलनलीन

अभ्मयवक्रभयचय उगभ शोणे शी कयऱयची गयज अवलमयचे वांर्गतरे. आज आऩण लेगलेगळ्मय

वलद्मयऩीठयांचे ळयखेप्रभयणे अभ्मयवक्रभयनुवयय वलेषण केरे तय रषयत मेईर की, अभेरयकय आणण

मयु ोऩयतीर वलद्मयऩीठयत कयशी वलयऱ अभ्मयवक्रभ आशे त ते आऩलमय दे ळयतीर वलद्मयऩीठयत

नयशीत. त्मयांच्मय वलद्मयऩीठयांच्मय तर

ु नेत आऩलमयकडे शळकवलरे जयणयये अभ्मयवक्रभ ति
ु ऩुांजे

आशे त. मयवलऴमी आगयकय म्शणतयत की, “ळयीययच्मय अलमलयांप्रभयणे भनयचे अलमलशी अभ्मयवयने

आणण उऩमोगयने भजफूत आणण चांचर शोतयत. मयवयठी ज्मय शळषणऩद्धतीने वलद्मयर्थमयांव ते

लययां लयय उऩमोगयत आणयले रयगतीर अळी ऩद्धती मोजणे पयय हशतयलश आशे ”३ शीच शळषणऩद्धतीशी

२१ व्मय ळतकयची गयज फनरेरी हदवते.

आगयकययांच्मय ‘लयचन’ आणण ‘सयन’ मय दोन ननफांध वांग्रशयांचय २१ व्मय ळतकयरय अनुवरून

अभ्मयव कयतयनय रषयत मेते की, वलद्मयथी, व्मजक्त, दे ळ आणण वभयज मय वांकलऩनय कळय कयमि

कयतयत ककांलय कयणे अऩेक्षषत आशे त मयचय उरगडय शोतो. १८९० भध्मे शरशरेरे शे ननफांध २१ व्मय

ळतकयतशी तांतोतांत रयगू ऩडतयत. शय त्मयांचय भौलमलयन लैचयरयक ठे लय मेणययी प्रत्मेक वऩढी

वभकयरीन अांगयने त्मयचय अभ्मयव कये र अवे भरय लयिते. त्मयांच्मय ययष्रबक्तीचे वलळेऴ आणण

खांतशी वदय रेखनकृतीत भयांडलमयचे हदवून मेत.े आगयकययांनी आऩलमय आईरय एकय ऩरयतन
ू

Copyright © 2020, Scholarly Research Journal for Humanity Science & English Language
 ऩलरली यवलांद्र चव्शयण
10246
(Pg. 10244-10249)

कऱवलरे की, “आऩरय भुरगय भोठ्मय ऩयीषय उत्तीणि शोऊन भोठ्मय ऩगयययांची नोकयी शभऱलेर

आणण आऩलमय शयरअऩेष्िय त्मयनांतय वांऩतीर, अळी स्त्लप्ने तू आई म्शणन

ू फघत अवळीर. ऩण

तवे शोणयय नयशी, अवे भी आत्तयच तर

ु य वयांगतो. वांऩत्ती आणण वुख भयझ्मयवयठी नयशी. भरय

जजलनयलशमक शभऱयरे तरय ऩुये आशे म्शणजे भयझय उलिरयत लेऱ इतययांच्मय कलमयणयवयठी भरय

घयरवलतय मेईर.”४

लयीर आगयकययांच्मय रेखनकृतीभधन

ू आऩलमयरय त्मयांचय जजद्दीऩणय, ळैषणणक तऱभऱ आणण

ऩययतांत्र्मयतीर वभयजहशतयची जयणील प्रकऴयिने जयणलते. स्त्लयतांत्र्मऩूलि कयरखांडयभध्मे मुयोऩयतीर

जीलनभूलमयांचय ळैषणणक भयध्मभयतन

ू बययतीमयांलय प्रबयल ऩडत चयररय शोतय.“आदळि कलऩनय,

तत्त्ले, भयनली वभयजयच्मय दृष्िीने मोग्म अळी ध्मेम,े नैनतक वलचयय, वलचययप्रणयरी, अभ्मयवकयचे

वलचययवलऴमक प्रयध्मयन मयांनय ‘भूलम’ अवे म्शां िरे जयते”५प्रस्त्तत

ु रेखनयत आऩण

आगयकययांच्मय पक्त दोनच ननफांधयांलय प्रकयळ ियकणयय आशोत. ते म्शणजे ‘लयचन’ आणण

‘सयन’ अवे आशे त. मय दोन ननफांधयांभधन

ू आगयकययांनी अनेक ळैषणणक भूलमयांची छ्िय अभ्मयवरी

आशे . २१ ले ळतक तांरसयनयचे मुग म्शणू जयी ओऱखरे जयत अवरे तयी तांरसयनयचे अनेक

दष्ु ऩरयणयभ भयनली फौवद्धक आणण ळयरययीक जस्त्थतीलय झयरेरे आशे त. उदयशयणयथि भोफयईरचय

ू य वलकयय ननभयिण कयणययय आशे . ऩुस्त्तक लयचनयने डोळ्मयरय ककांलय

अनतलयऩय शय डोऱे आणण भें दच

भें दर
ू य वलकयय-इजय न शोतय व्मजक्त ऩरयऩक्ल फनतो. आगयकययांनय ळयरययीक श्रभयांऩेषय भयनशवक

ककांलय फौवद्धक श्रभ रोकयांभध्मे जोऩयवरे जयलेत अवे लयिते.

वद्मजस्त्थतीत वरू
ु अवरेरी शळषण ऩद्धती वलद्मयर्थमयिच्मय उऩमोगयचय वलचयय कयणययी नयशी.

भयनशवक श्रभ शे ळयरययीक श्रभयऩेषय अलघड आशे . आगयकय दोन्शी श्रभयची तर

ु नय कयतयनय

रोखांडयचे उदयशयण स्त्ऩष्ि कयतयनय म्शणतयत, ‘भनयची रोखांडयवययखी जस्त्थती आशे . रोखांड

लहशलयिीत नवरे म्शणजे त्मयरय तयांफोयय मेऊन ते कुचकयभयचे शोते. ऩण जय त्मयच्मयलय ननत्म

घऴिण अवरे तय ते वतेज ययशून पयय हदलव हिकते.’ भयनशवक श्रभ म्शणजे लयचन र्चांतन आशे .

Copyright © 2020, Scholarly Research Journal for Humanity Science & English Language
 ऩलरली यवलांद्र चव्शयण
10247
(Pg. 10244-10249)

आज २१ व्मय ळतकयत फशुतयांळी अवे हदवते आशे की, लयचनयची वांस्त्कृती रुप्त शोत चयररी आशे ते

केलऱ आधनु नक तांरसयनयभऱ

ु े . भर
ु यांनय फयजयरू ऩठन लगयित म्शणजे क्रयवरय ऩयठवलरे जयते. वधन

रोकयांच्मय घयी खयवगी शळषक ठे लरे जयतयत. मय ऩद्धतीत गयजेऩुयतेच भुरयांनय सयन कभयलतय मेत.े

म्शणजेच ऩदली शभऱलूनशी वभयजयत तरुणयांची दळय झयरेरी ऩयशयमरय शभऱते . मय वांकोर्चत

लत्ृ तीभुऱे भुरयांची स्त्लतांर वलचयय कयण्मयची वलम भोडते.

लयचनयतन
ू वलयित भोठय फौवद्धक वलकयव घडून मेतो अवे वयांगतयनय आगयकय ग्रांथयचे

अनन्मवयधययण भशत्त्ल ऩिलून दे तयत. वलचयययांनय ग्रांथग्रांर्थत कयणे म्शणजे त्मयव जड स्त्लरूऩ

दे ऊन अभयत्ल आणण्मयवययखे आशे . त्मयांनय जड स्त्लरूऩ आलमयने ते आऩलमय जन्भयऩयवून ऩयहशजे

त्मयांच्मय शयतयत जयऊ ळकतयत. त्मयांनय अभयत्ल आलमयने भनष्ु मयच्मय प्रत्मेक वऩढीव त्मयांच्मयऩयवन
ू

पयमदे करून घेतय मेतयत. तवेच वलचययरूऩी भयरने बयरेलमय मय ग्रांथनौकय ऩयहशजे त्मयरय ऩयहशजे

त्मय ककनयऱ्मयलय उतरून घेऊन त्मयतीर भयरयव शयत घयरतय मेतो. चयांगलमय ऩस्त्
ु तकयांफयोफयच

लतिभयनऩरयने सयनलद्ध
ृ ी शोऊन त्मयचय व्मलशयययभध्मे उऩमोग शोतो. लयचनकौळलम नेशभी जयगत
ृ

ठे लण्मयचे भशत्त्ल वयांगतयनय सयन ग्रशणकत्मयिने स्त्लत् व नेशभी जयगत

ृ ठे लण्मयवयठी जगयतीर

नलनलीन ळोध, कलऩनय, मुक्त्मयांचे लयचन करून त्मयचय जीलनयत लयऩय केरय ऩयहशजे. लयचन

भनुष्मयचे लतिन वुधययते ल त्मयरय ययनिीऩणयत ययशू दे त नयशी अवे आगयकय म्शणतयत.

आगयकययांचे लयीर दोन्शी ननफांध लयचतयनय एक वभीकयण भनयभध्मे तमयय शोते की, लयचन +सयन

= दृष्िे ऩणय आणण म्शणूनच आगयकय १८९० मय दळकयत अभेरयकय आणण मुयोवऩम दे ळयांफयफतचय

अभ्मयव कयतयनय त्मयांचे बवलष्म शरशून ठे लतयत. ते म्शणतयत, ‘शय त्मयांचय (इांग्रांड, फ्यांव, जभिनी,

मुनयमिे ड स्त्िे ट्व)’ व्मलवयम (वांळोधन आणण नयनय प्रकययच्मय वुधययणय) अव्मयशत चयररय तय

कयशी लऴयांनी वुधययरेलमय दे ळयतीर कोणत्मयशी व्मक्तीव ळयीययचे यषण उत्तभ यीतीने केलमयव

अलशमरयगणयऱ्मयवलि लस्त्तु अलऩ वयमयवयने शभऱू रयगतीर इतकेच नयशी तय, ऐऴयययभयच्मयशी

अनेक लस्त्तु अत्मांत वुवयध्म शोतीर. अवय फऱकि वांबल आशे . शे १८९० भध्मे भयांडरेरे त्मयांचे

Copyright © 2020, Scholarly Research Journal for Humanity Science & English Language
 ऩलरली यवलांद्र चव्शयण
10248
(Pg. 10244-10249)

बयकीत २१ व्मय ळतकयत खये ठयलमयचे हदवून मेत.े अवय आगयकययांचय दृष्िे ऩणय त्मयांच्मय

ननफांधवांग्रशयतन
ू हदवन
ू मेतो. मयचप्रकयये अजन
ू एकय जगयतीर ळयस्त्रस अरफिि आइनस्त्ियईन मयांनय

एकय भुरयखतीत वलचययरे गेरे की, तम्

ु शयरय आणखी एकदय जगण्मयची वांधी शभऱयरी तय आऩण

कयम कययर? तय त्मयांनी उत्तय हदरे भी वांऩूणि आमुष्मबय पक्त वलचयय कये न. म्शणजेच मय वलचयय

भांथनयतन
ू च ते घडरे अवयलेत. आगयकययांनी जगबययतीर प्रशवद्ध मोद्धय वलिस्त्ली न भयनतय जो

व्मजक्त सयनवयधनेच्मय जोययलय जगबययत ळयांततेची हदळय दे तो तोच वलिस्त्ली. ‘ज्मयने आऩलमय

फुवद्धवयभर्थमयिने ल वयधत्ू त्लयने जगयव लळ केरे तोच खयय ळयस्त्री ल त्मयचय अांभर खयोखयच

बूऴणयलश शोम’ सयनयचे भशत्त्ल ऩिलून दे तयनय मोगयचे भशत्त्ल अत्मांत भशत्त्लयचे आशे .

व्मक्तीचय दे श, सयन ल वलचयय मयभध्मे तर

ु नय कयतयनय दे श अनांतकयऱ हिकणययय नवन
ू सयन आणण

वलचयय र्चयां तय कयऱयवयठी अवलमयची ळयस्त्लती आगयकय दे तयत.

आगयकययांनी १८९० च्मय दळकयत कयशी खेदयत्भक फयफी भयांडरेलमय आशे त त्मय २१ व्मय

ळतकयतदे खीर वत्म ठयरेलमय आशे त. “ऩदली प्रयप्त झयलमयनांतय व्मलशयय ऩयठीभयगे रयगतो

म्शणजेच सयनवांऩयदनयव ऩुस्त्तकयशळलयम दव

ु ये वयधन ययशत नयशी, शळकरेलमय रोकयांऩैकी ळेकडय

ऩांच्मयांनलयांनय नोकयीत ककांलय उद्मोगयत ऩडलमयलय लयचनयची व्मयख्मय भुऱीच ययशत नयशी. ” मय

प्रलत्ृ तीत चढउतयय झयलमयचे हदवून मेते. ते ऩुढे म्शणतयत, “ठऱक ठऱक गोष्िीांची चयरू

तययखेऩमांत कयम शयरशलयरय आशे शे भयशीत नवणे म्शणजे एकुणीवयव्मय ळतकयत जन्भयव मेऊन

आठययव्मय ळतकयतलमय भनुष्मयप्रभयणे लयगणे शोम.” आजशी अनेक वलद्मयर्थमयांनी ऩदली आणण

ऩदव्मत्ु तय ऩदली ग्रशण करूनशी ऩयु े वे सयन प्रयप्त केलमयचे हदवन

ू मेत नयशी. अनेक श्रीभांत आऩलमय

घयी खयवगी शळषकयची नेभणूक कयतयत त्मयभूऱे वलद्मयर्थमयांची स्त्लतांरऩणे वलचयय कयण्मयची वलम

आऩोआऩ नष्ि शोते अवय तोिय शोतो अळीशी खांत ते व्मक्त कयतयत.

तत्कयरीन कयरखांडयत शळषण शे इांग्रजयांची नोकयी कयण्मयवयठीच ग्रशण केरे जयत अवतयनय

आगयकययांचय ळैषणणक कर भयर इांग्रजी नोकयी कयण्मयचय भुऱीच नव्शतय. भशयययष्रयत शळषण

Copyright © 2020, Scholarly Research Journal for Humanity Science & English Language
 ऩलरली यवलांद्र चव्शयण
10249
(Pg. 10244-10249)

दे णययी ऩहशरी वांस्त्थय ‘न्मू इांजग्रळ स्त्कूर’ची स्त्थयऩनय हिऱक-र्चऩऱूांकययांवोफत करून ते दयखलून

हदरे. अथिजन
ि यऩेषय वयभयजजक ल लैचयरयक क्रयांती अऩेक्षषत अवरेलमय मय कयमयित त्मयांनय अनेक

अडचणी आलमय. एभ.ए. ची ऩयीषय ऩयव शोऊन वांस्त्थेच्मय वेलेत ऩूणल

ि ेऱ झोकून हदरे. ‘केवयी’

आणण ‘भययठय’ मय लत्ृ तऩरयांची वुरुलयत करून आऩलमय वुधययणयलयदी वलचयययांनय तऱयगयऱयतीर

रोकयांऩमांत ऩोशचवलरे.

वभययोऩ: स्त्लतयांत्र्मयऩूलि कयऱयत आगयकययांनी भयांडरेरे वलवलध वलचयय आजशी लयचकयांनय प्रलत्ृ त

कयीत आशे त. २१ व्मय ळतकयत फदरत्मय ऩरकयरयतेची बूशभकय भोरयची ठयते. आगयकययांनी

आऩलमय रेखनयतन
ू ननशबिडऩणे ळैषणणक प्रफोधनयचे कयमि केलमयचे हदवून मेते. तत्कयरीन प्रत्मेक

स्त्री-ऩरु
ु ऴयव शरशतय लयचतय आरे ऩयहशजे शी तऱभऱ त्मयांच्मय रेखनयतन
ू उजयगय शोते. ऩययतांत्र्म

कयऱयतीर अशळक्षषत वभयजयफद्दर अवरेरे त्मयांचे सयन ल उऩयममोजनय मयांचय वलचययवलननभम वदय

ननफांधयांभध्मे झयरय आशे अवे हदवन

ू मेते.

वांदबिग्रांथ:

दे ळऩयांडे वुनांदय, ‘गोऩयऱ गणेळ आगयकय’ , श्रीवलद्मय प्रकयळन, ऩुणे, ऩष्ृ ठ -२०
अऱतेकय भयधल दयभोदय, ‘गोऩयऱ गणेळ आगयकय’ (चरयर) , लयदय फुक्व,ऩुणे, १९३०, ऩष्ृ ठ-५०
प्रधयन जी.ऩी. ‘गोऩयऱ गणेळ आगयकय’१८५६ ते १८९५ यॎ ळनयशरस्त्ि ऑप भशयययष्ि , इांडडमन
ये नेवन्व इांस्त्िीट्मूि, डेशययडून , १९६२, ऩष्ृ ठ क्र. -३२२
व्शोयय ययजेंद्र आणण वुशयव ऩऱळीकय , ‘ययज्मळयस्त्र कोळ’, दयस्त्तयने ययभचांद्र आणण कां, ऩुणे , ऩष्ृ ठ-२२२
नयतू भ.गां. ल हद.म. दे ळऩयांड,े ‘आगयकय लयङ्भम खांड-३ ’ भ.यय. वय. आणण वांस्त्कृती भांडर, भुांफई,
ऩष्ृ ठ- ३२९

Copyright © 2020, Scholarly Research Journal for Humanity Science & English Language