Οι Κυκλάδες αποτέλεσαν το φορέα επικοινωνίας του βόρειου Αιγαίου και της Μικράς

Ασίας με την κεντρική και τη νότια ηπειρωτική Ελλάδα και, λίγο πριν τα μέσα της 3ης
χιλιετίας, συντέλεσαν αποφασιστικά στη διαμόρφωση μιας πολιτισμικής κοινής, κατά
την οποία επικρατεί στο Αιγαίο το λεγόμενο «διεθνές πνεύμα». Σε αντίθεση με το
βορειοανατολικό Αιγαίο, στις Κυκλάδες δεν αναπτύσσονται μεγάλοι οικισμοί με
πρωτοαστικό χαρακτήρα πριν από τη 2η χιλιετία π.Χ.

Πολιτισμικός Κύκλος Βόρειου και Ανατολικού Αιγαίου

Στα μεγάλα νησιά του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου, με τις μικρότερες ή
μεγαλύτερες καλλιεργήσιμες εκτάσεις και τα εκτεταμένα βοσκοτόπια, που ευνόησαν την
ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας, αναπτύχθηκαν κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού
(3000 – 2300 / 2200 π.Χ.) παράλιοι, πολυάνθρωποι οικισμοί, μερικοί από τους οποίους
παρουσιάζουν ήδη από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. τη μορφή πρώιμων, των
παλαιότερων στο Αιγαίο, αστικών κέντρων.
Σ’ αυτό συντέλεσε η γειτνίαση των νησιών με τη Μικρασιατική παραλία και την πλούσια
σε πρώτες ύλες (μέταλλα, πολύτιμοι λίθοι) και τεχνογνωσία (ορείχαλκος, κεραμικός
τροχός) ενδοχώρα της, καθώς και η θέση τους στους καίριους θαλάσσιους δρόμους από
τον Εύξεινο Πόντο προς το νότιο Αιγαίο, που ευνόησε την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας,
του εμπορίου και της βιοτεχνίας.
Λιθόκτιστοι οικισμοί με οργανωμένο πολεοδομικό ιστό, συστήματα οχυρώσεων,
λειτουργικό οδικό δίκτυο και πλατείες, κοινοτικά κτήρια (Σιταποθήκη και Βουλευτήριο
Πολιόχνης Λήμνου), κτίσματα για τη στέγαση του συντονιστικού οργάνου της
κοινότητας, κατανομή και εξειδίκευση εργασίας (εργαστήρια μεταλλοτεχνίας κ.λπ.),
συγκεντρώνουν πλούτο (π.χ. θησαυρός Κίτρινης Πολιόχνης) μέσω του εμπορίου και
παρουσιάζουν στενή πολιτιστική συνάφεια με οικισμούς της παράκτιας Μικράς Ασίας,
όπως η Τροία, το Kum Tepe, Besik-Tepe, Liman Tepe και το Bakla Tepe.
Παρά το ότι συνιστούν έναν ευρύ πολιτισμικό κύκλο, παλαιότερα γνωστό ως Τρωικό
πολιτισμό, βρίσκονται, ιδιαίτερα κατά τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ., σε διαρκώς
εντεινόμενο οικονομικό ανταγωνισμό, τον οποίο κάποιοι οικισμοί, όπως η Θερμή
Λέσβου, δεν αντέχουν και εγκαταλείπονται. Λίγο αργότερα, οικισμοί όπως η Τροία ΙΙg
και η Κίτρινη Πολιόχνη διεκδικούν τον έλεγχο του θαλάσσιου εμπορίου μεταξύ βόρειου
και νότιου Αιγαίου.
Νοτιότερα, κοντά στη Σμύρνη, ο οικισμός στο Liman Tepe / Κλαζομενές διαθέτει από
τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. οχυρωμένο λιμάνι, σημαντικό για το εμπόριο μεταξύ
Μικράς Ασίας και Κυκλάδων, ενώ αργότερα ενισχύει την οχύρωσή του με πύργους,
αποδεικνύοντας ότι η Τροία δεν αποτελούσε το μοναδικό ισχυρό οικισμό της δυτικής
Μικράς Ασίας κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία.
Ιδιαίτερη είναι η συμβολή των νησιωτών του βόρειου Αιγαίου στη διάδοση και ανάπτυξη
της μεταλλουργίας του κασσιτερούχου χαλκού (μπρούντζου) στις Κυκλάδες κατά τη
μεταβατική φάση Λευκαντί Ι – Καστρί. Η επίδραση αυτή αναζητείται και σε
πιθανολογούμενες μετακινήσεις πληθυσμών από το βόρειο Αιγαίο στις Κυκλάδες, οι
οποίες ανιχνεύονται, εκτός από τη μεταλλουργία, στην αρχιτεκτονική και την κεραμική
του τέλους της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ.
Κυκλαδικός Πολιτισμός
ΙΙ. Πολιτισμική Ομάδα Κέρου-Σύρου
Με την πολιτισμική ομάδα Κέρου-Σύρου (2800/2700-2300 π.Χ.) μπορούμε να
αρχίσουμε να μιλούμε για Εποχή του Μετάλλου στις Κυκλάδες. Η πολιτισμική αυτή
ομάδα είναι σύγχρονη με την Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο, την Τροία ΙΙ και την
Πρωτομινωική ΙΙ περίοδο. Μόνο τώρα οι τύποι μετάλλινων αντικειμένων γίνονται
πολυάριθμοι και συνοδεύονται από ένα ολόκληρο φάσμα νέων σχημάτων κεραμικής,
ευρύτατα διαδεδομένων σε όλο το Αιγαίο (Renfrew 1972, σ.311). Πέρα από την
εξάπλωση των προϊόντων μεταλλουργίας παρατηρείται επίσης αύξηση των
πολιτισμικών συναλλαγών και τάση αστικοποίησης στις κοινωνίες. Η ποικιλία των
κεραμικών και λίθινων αγγείων διαφοροποιείται από αυτή της πολιτισμικής ομάδας
Γκρόττας-Πηλού. Ενώ οι τάφοι της προηγούμενης φάσης περιέχουν κυλινδρικές και
σφαιρικές πυξίδες, πίθους με λαιμό και, συχνά, με ψηλό πόδι, διακόσμηση
ιχθυάκανθας, καθώς και μαρμάρινους τύπους όπως η καντήλα, η φιάλη και το ρυτό
με επίπεδη βάση, αντιθέτως οι τάφοι της πολιτισμικής ομάδας Κέρου-Σύρου δεν
περιέχουν τίποτε από αυτά, με εξαίρεση τις φιάλες που συνεχίζουν να παράγονται.
Κάποια από τα νέα σκεύη είναι οι οινοχόες, οι φακοειδείς πυξίδες που συχνά φέρουν
μαύρη γραπτή διακόσμηση, τα τηγανόσχημα σκεύη με εμπίεστη και εγχάρακτη
διακόσμηση, αγγεία με υποπόδιο, σαλτσιέρες κ.α. Τέλος, η ειδωλοπλαστική του
πολιτισμού Κέρου-Σύρου χαρακτηρίζεται κατά κύριο λόγο από τα ειδώλια με
διπλωμένους βραχίονες.