ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ &

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ
ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ & ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ
Π.Μ.Σ. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΑΓΩΓΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Διπλωματική Εργασία
Δρόμοι που ενώνουν τον ινδικό και τον ελληνικό πολιτισμό
από την αρχαιότητα έως σήμερα.
Εκφάνσεις του ινδικού πολιτισμού και η διείσδυση τους
στην ελληνική κοινωνία

ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΝΕΛΑ

Αθήνα, 2018
 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΣΧΟΛΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ &
ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ
ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ & ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ
Π .Μ.Σ. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΑΓΩΓΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Τριμελής Εξεταστική Επιτροπή

ΓΕΩΡΓΙΤΣΟΓΙΑΝΝΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ (Επιβλέπουσα) Καθηγήτρια,

Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο

ΚΩΣΤΑΡΕΛΛΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ, Επίκουρη Καθηγήτρια,

Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο

ΜΑΛΙΝΔΡΕΤΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ, Επίκουρος Καθηγητής,

Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο

2
 Η Μαρκοπούλου Κανέλα,

δηλώνω υπεύθυνα ότι:

1) Είμαι ο κάτοχος των πνευματικών δικαιωμάτων της πρωτότυπης αυτής

εργασίας και από όσο γνωρίζω η εργασία μου δε συκοφαντεί πρόσωπα,
ούτε προσβάλει τα πνευματικά δικαιώματα τρίτων.

2) Αποδέχομαι ότι η ΒΚΠ μπορεί, χωρίς να αλλάξει το περιεχόμενο της

εργασίας μου, να τη διαθέσει σε ηλεκτρονική μορφή μέσα από τη
ψηφιακή Βιβλιοθήκη της, να την αντιγράψει σε οποιοδήποτε μέσο ή/και
σε οποιοδήποτε μορφότυπο καθώς και να κρατά περισσότερα από ένα
αντίγραφα για λόγους συντήρησης και ασφάλειας.

3
 Στη Μητέρα Ινδία

και σε όλους όσους έχουν συνδέσει

τη ζωή τους με αυτή

4
 Ναμαστέ
Ινδικός χαιρετισμός

Η ψυχή μου υποκλίνεται στη ψυχή σου.

Υποκλίνομαι στο σημείο μέσα σου

όπου κατοικεί ολόκληρο το σύμπαν.

Υποκλίνομαι στο σημείο μέσα σου

που είναι από φως, αγάπη, αλήθεια,

ομορφιά και ειρήνη.

Όταν βρίσκεσαι σε αυτό το σημείο μέσα σου

και εγώ σε αυτό το σημείο μέσα μου

είμαστε ενωμένοι, είμαστε το ίδιο, είμαστε ένα.

5
 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Κατά τη διάρκεια αυτής της εργασίας ήρθε στη ζωή η κόρη μου και έφυγε από τη ζωή η αδερφή
μου. Και ανάμεσα στις πιο ευχάριστες και τις πιο δυσάρεστες καταστάσεις υπήρχε η Ινδία. Οι
τόποι, οι άνθρωποι, η ιστορία της, οι πόνοι, οι ρυθμοί και τα χρώματά της. Πάντα υπήρξε στη
ζωή μου η Ινδία. Είναι η δεύτερη πατρίδα μου, η πνευματική μου Μητέρα. Αισθάνομαι ότι μέσα
στην απεραντοσύνη της χωράνε τα πάντα και έτσι χωράω και εγώ. Όλα αυτά τα χρόνια μου έχει
προσφέρει τόσα πολλά και νιώθω την ανάγκη να ανταποδώσω κάτι έστω και με αυτή τη μικρή
εργασία.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς την επόπτρια καθηγήτρια μου κυρία Ευαγγελία
Γεωργιτσογιάννη που με εμπιστεύτηκε να χειριστώ ένα ιδιαίτερο θέμα, πρωτοποριακό και
δύσκολο και μου έδωσε έτσι την ευκαιρία να ασχοληθώ με κάτι που με ενδιέφερε πραγματικά
και τη δυνατότητα να το ερευνήσω σε βάθος. Την ευχαριστώ επίσης για την αμείωτη
συμπαράσταση και την κατανόηση που έδειξε σε όλες τις προσωπικές δυσκολίες που συνάντησα
κατά την εκπόνηση αυτής της διπλωματικής εργασίας. Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου
ευχαριστίες στον κύριο Γιώργο Δερμιτζόγλου για τη βοήθεια και την υποστήριξη του. Ιδιαίτερες
ευχαριστίες οφείλω στον αδερφό μου Χρήστο Μαρκόπουλο και την οικογένεια μου που
στάθηκε δίπλα μου και με ενθάρρυνε διαρκώς παρά τις δυσκολίες που παρουσιάστηκαν.

Ξεχωριστές ευχαριστίες οφείλω και σε όλους όσους μοιράστηκαν μαζί μου τις εμπειρίες τους,
τις ελπίδες και τις ανησυχίες τους και με βοήθησαν να ολοκληρώσω το ερευνητικό μέρος της
εργασίας. Όλους αυτούς που έχουν συνδέσει τη ζωή τους με την Ινδία. Σε εκείνους που παρ’
όλες τις δυσκολίες όταν βρίσκονται εκεί, τις φορές που θυμώνουν και είναι κουρασμένοι,
γεμάτοι σκόνη, άυπνοι από τις κόρνες, νηστικοί από το καυτερό φαγητό, όταν φεύγουν η καρδιά
τους μένει εκεί. Στη γλυκύτητα των ανθρώπων, στην ηρεμία της ψυχής, στη γαλήνη της νύχτας.
Είναι όπως το σπίτι της μάνας σου. Θέλεις να φύγεις αλλά ξέρεις ότι πάντα εκεί θα επιστρέφεις.

Αθήνα, Φεβρουάριος 2018

6
 ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι οι διαπολιτισμικές επαφές ανάμεσα

στην Ινδία και την Ελλάδα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, με έμφαση στο φαινόμενο της
διείσδυσης διαφόρων εκφάνσεων του ινδικού πολιτισμού στην ελληνική κοινωνία που
παρατηρείται εντονότερα την τελευταία δεκαετία. Η έρευνα κινήθηκε πάνω σε δύο βασικούς
άξονες. Ο πρώτος άξονας στόχευε στην απόδοση μιας σφαιρικής εικόνας των διαπολιτισμικών
επαφών ανάμεσα στους δυο λαούς και στην περιγραφή της αλληλεπίδρασης τους. Σκοπός του
δεύτερου άξονα ήταν η διερεύνηση του φαινομένου της διάδοσης της ινδικής κουλτούρας στη
σημερινή Ελλάδα όπως και τις αιτίες που το προκαλούν, τις δημοφιλέστερες εκφάνσεις του, την
έκταση και το βάθος του. Για την επίτευξη του σκοπού του πρώτου μέρους ερευνήσαμε τη
διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία και αρθρογραφία. Για τη διερεύνηση του σύγχρονου
φαινομένου πραγματοποιήθηκε ποσοτική, ποιοτική και διαδικτυακή έρευνα. Βασικό ερευνητικό
εργαλείο για την ποσοτική έρευνα ήταν το τυποποιημένο ερωτηματολόγιο ενώ για την ποιοτική
οι ατομικές ημι-δομημένες συνεντεύξεις. Πρωτογενή στοιχεία συλλέχθηκαν μέσα από 400
ερωτηματολόγια και οκτώ συνεντεύξεις. Η επεξεργασία τους κατέδειξε ότι η ελληνική κοινωνία
είναι αρκετά ενημερωμένη και εξοικειωμένη με πολλές πτυχές της ινδικής κουλτούρας όπως η
γιόγκα, η γαστρονομία, ο χορός, ο κινηματογράφος, η μουσική και η ιατρική. Η ενασχόληση
των Ελλήνων με αυτές παρουσιάζει αυξητική τάση και θετικότερη αντιμετώπιση σε σχέση με το
παρελθόν. Ωστόσο η αύξηση του ενδιαφέροντος για τις ινδικές τέχνες και πρακτικές
συνοδεύεται σε αρκετές περιπτώσεις από ελλιπή ενημέρωση και στρεβλώσεις. Η Ινδία είναι η
κοιτίδα ενός από τους αρχαιότερους πολιτισμούς του κόσμου και σήμερα αναδεικνύεται σε μια
οικονομική υπερδύναμη. Η ορθή και ολοκληρωμένη γνώση και αντιμετώπιση αυτού του
πολιτισμού δεν μπορεί παρά να ωφελήσει τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Η εργασία λοιπόν
ολοκληρώνεται με τη διατύπωση προτάσεων για την περαιτέρω ανάπτυξη των διαπολιτισμικών
σχέσεων των δύο λαών.

Λέξεις κλειδιά: Ινδία, ινδικές τέχνες, διαπολιτισμικές σχέσεις, γιόγκα, Αγιουρβέδα

7
 ABSTRACT

The subject of this thesis concentrates on the intercultural contacts between India and Greece
from antiquity to the present day. Emphasis is given on the contemporary phenomenon of the
penetration of various aspects of Indian culture in the Greek society that has been observed over
the last decade. The first objective of this research was to identify the historical periods of
contact between the two cultures and to describe their interaction. The second was to investigate
the phenomenon of the spread of Indian culture in present-day Greece, its causes; it’s most
popular expressions, its extent and depth. For the first part, research was carried out on
international and Greek bibliography and articles. In order to explore the contemporary
phenomenon, quantitative, qualitative and online research was carried out. The basic tool used
for quantitative research was the standardized questionnaire, while for the qualitative research
the semi-structured interviews. The primary data was collected through 400 questionnaires and
eight interviews. The data has shown that Greek society is well informed and familiar with many
aspects of Indian culture such as yoga, gastronomy, dance, cinema, music and medicine. The
engagement of the Greeks with them has an increasing tendency and a more positive attitude
than the past. However, increasing interest in Indian arts and practices is accompanied by
incomplete information and distortions in several cases. India has been the cradle of one of the
world's oldest civilizations, and today it is emerging as an economic superpower. The proper and
complete knowledge and treatment of this culture can only benefit the modern Greek society.
The work is thus completed with the formulation of proposals for the further development of
intercultural relations between the two peoples.

Key words: India, Indian arts, intercultural relationships, yoga, Ayurveda

8
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ................................................................................................................... 6
ΠΕΡΙΛΗΨΗ ........................................................................................................................ 7
ABSTRACT ........................................................................................................................ 8
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ....................................................................................................................... 12

1.ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ..................................................................................... 15

1.1 Σύνορα / Γεωγραφικός προσδιορισμός ................................................................... 15
1.2 Ονομασία -Ετυμολογία............................................................................................ 15
1.3 Γεωμορφολογία-Κλίμα ............................................................................................ 16
1.4 Πολίτευμα ................................................................................................................ 17
1.5 Γλώσσες ................................................................................................................... 18
1.6 Κοινωνική διαστρωμάτωση ..................................................................................... 18
1.7 Οικονομία ................................................................................................................ 20
1.8 Εθνικά σύμβολα ...................................................................................................... 20

2. ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΝΔΙΑΣ ........................................................................ 22

2.1 Προϊστορικά χρόνια. Ο πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού ποταμού .................... 23
2.2 Εποχή του Σιδήρου .................................................................................................. 26
2.2.1 Πρώιμη Βεδική Περίοδος (1200-600π.Χ.). Πολιτισμός Painted Gray Ware... 26
2.2.2 Ύστερη Βεδική Περίοδος (600-200π.Χ.). Northern Black Polished Ware ...... 27
2.2.3 Η αρχή των Αυτοκρατοριών ............................................................................. 29
2.3 Η Κλασική Εποχή (200 π.Χ. - 650 μ.Χ.) ................................................................. 31
2.3.1 Πρώιμη κλασική εποχή (200 π.Χ.- 320 μ.Χ.) ................................................... 31
2.3.2 Η δυναστεία Γκούπτα και Βάρντανα (320 – 650 μ.Χ.) .................................... 32
2.4 Μεσαιωνικά χρόνια ( 8ος - 18ος αι. μ.Χ.) ................................................................. 33
2.4.1 Πρώιμη μεσαιωνική περίοδος (8ος -13ος αι. μ.Χ.) ............................................. 33
2.4.2Ύστερη μεσαιωνική περίοδος (13ος- 18ος αι. μ.Χ.) ............................................ 34
2.4.3 Η Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών ........................................................................ 35
2.5 Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία ............................................................................... 37
2.5.1 Αγώνας για την ανεξαρτησία και η απελευθέρωση (1858-1947) ..................... 37

3. ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΝ ΓΗΓΕΝΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ ....................... 40

3.1 Ινδουισμός ............................................................................................................... 40
3.1.2 Ιερά Κείμενα: Βέδες και Ουπανισάντ ............................................................... 41
3.1.3 Πουράνας, Νταρμασάστρας και Έπη................................................................ 44
3.2 Βουδισμός ................................................................................................................ 48
3.3 Τζαϊνισμός ............................................................................................................... 51
9
 3.4 Σιχισμός ................................................................................................................... 53

4. ΣΧΕΣΕΙΣ ΙΝΔΙΑΣ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑΣ ΑΝΑ ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ ....................................... 56

4.1 Αρχαίοι Χρόνοι. Οι μύθοι για τον Διόνυσο και τον Ηρακλή στην Ινδία ................ 56
4.1.2 Γιάβανας ........................................................................................................... 58
4.1.3 Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς για την Ινδία της προ-αλεξανδρινής εποχής ..... 59
4.2 Η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου ................................................................ 61
4.2.1 Ελληνιστικά βασίλεια ....................................................................................... 65
4.2.2 Βακτριανή και ινδο-ελληνικά βασίλεια ............................................................ 66
4.2.3 Η Ελληνο-Βουδιστική τέχνη της Γκαντάρα (1ος – 4ος αι. μ.Χ.) ........................ 69
4.3 Ύστερη Αρχαιότητα και Βυζάντιο .......................................................................... 71
4.3.1 Απόστολος Θωμάς και Κοσμάς Ινδικοπλεύστης .............................................. 71
4.3.2 Η άφιξη των Ρομά στο Βυζάντιο ...................................................................... 72
4.4 Νεότερη και Σύγχρονη Εποχή ................................................................................. 74
4.4.1 Ελληνικές κοινότητες στη Βεγγάλη .................................................................. 74
4.4.2 Δημήτριος Γαλανός, ο Αθηναίος ...................................................................... 76
4.4.3 Στρατιωτικά συμμαχικά νεκροταφεία............................................................... 77
4.4.4 Από τα πεδία των μαχών στα πλατό του σινεμά............................................... 79

5. ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΤΟΥ ΙΝΔΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ ............ 80

5.1 Σύγχρονες πολιτικές και εμπορικές σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών .................... 80
5.1.2 Πολιτιστικές σχέσεις ......................................................................................... 81
5.1.3 Τουρισμός ......................................................................................................... 83
5.1.4 Ινδικές κοινότητες στη σύγχρονη Ελλάδα, απασχόληση και τόποι λατρείας .. 84
5.2 Τέχνες -Εισαγωγή στην ινδική τέχνη ...................................................................... 85
5.2.1 Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας ............................................................. 86
5.2.2 Εισαγωγή στην ινδική μουσική ........................................................................ 87
5.2.3 Σύγχρονοι Έλληνες καλλιτέχνες που ασχολούνται με την ινδική μουσική...... 88
5.2.4 Εισαγωγή στoν ινδικό χορό .............................................................................. 90
5.2.5 Σύγχρονοι Έλληνες καλλιτέχνες που ασχολούνται με τον ινδικό χορό ........... 91
5.2.6 Ινδικός κινηματογράφος ................................................................................... 92
5.2.7 Εικαστικά (ζωγραφική, χαρακτική, φωτογραφία) ............................................ 93
5.3 Ιστορία και έννοια της γιόγκα ................................................................................. 95
5.3.1 Δημοφιλή είδη γιόγκα στην Ελλάδα ................................................................. 97
5.4 Εναλλακτική Ιατρική –Αγιουρβέδα ........................................................................ 98
5.4.1 Έλληνες και Αγιουρβέδα ................................................................................ 100
5.5 Διατροφή και ινδική κουζίνα ................................................................................. 101
5.5.1 Ινδικά εστιατόρια στην Αττική και τον Πειραιά ............................................ 103

10
6. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ............................................................................ 104
6.1 Σκοπός της έρευνας και ερευνητικά ερωτήματα ................................................... 104
6.1.2 Επιλογή μεθόδων και ερευνητικών εργαλείων ............................................... 104
6.2 Ποσοτική έρευνα και ερευνητικό εργαλείο ........................................................... 105
6.2.1 Δημιουργία και δομή ερωτηματολογίου ......................................................... 105
6.2.2 Δειγματοληψία και διεξαγωγή της έρευνας .................................................... 107
6.3 Ποιοτική έρευνα και ερευνητικό εργαλείο ............................................................ 109
6.3.1 Σχεδιασμός και διεξαγωγή της συνέντευξης .................................................. 110

7. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΠΟΣΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ................... 114

8. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ............................ 133

9. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ & ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ......................................................................... 140

9.1 Προτάσεις .............................................................................................................. 146

10. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ....................................................................................................... 149

10.1 Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία ............................................................................. 149
10.2 Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία ................................................................................. 152
10.3 Διαδικτυακοί τόποι .............................................................................................. 158
10. 4 Ντοκιμαντέρ ....................................................................................................... 160

11. ΕΙΚΟΝΕΣ .................................................................................................................. 161

11.1 Κατάλογος και πηγές εικόνων ............................................................................. 203

12. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ .......................................................................................................... 216

Α΄: Ερωτηματολόγιο (έντυπη μορφή) ......................................................................... 217
Β΄. Υποστηρικτικό υλικό δεδομένων του ερωτηματολογίου ...................................... 225
Γ΄. Γράφημα μόνιμου πληθυσμού αλλοδαπών στην Ελλάδα. .................................... 233
Δ΄. Κατάλογος με τους τόπους λατρείας των Σιχ στην Ελλάδα ................................. 234
Ε΄. Συνεντεύξεις ......................................................................................................... 235
ΣΤ΄. Η Ινδία για μένα. Μικρή επιστολή από την Άννα Μιχαηλίδου. .......................... 286

11
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο ινδικός και ο ελληνικός πολιτισμός είναι δύο από τους αρχαιότερους και μακροβιότερους
πολιτισμούς του κόσμου, οι οποίοι κατά τη διάρκεια της ιστορίας ήρθαν πολλές φορές σε επαφή
και αλληλεπίδραση παρά τη μεγάλη γεωγραφική απόσταση που τους χωρίζει. Την τελευταία
δεκαετία μάλιστα παρατηρείται η έντονη παρουσία διαφόρων εκφάνσεων της ινδικής
κουλτούρας και η διείσδυση τους στην ελληνική κοινωνία. Αντικείμενο της παρούσας
διπλωματικής εργασίας είναι η ο εντοπισμός των διαπολιτισμικών επαφών και των κοινών
σημείων των δυο πολιτισμών από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα καθώς και η διερεύνηση του
σύγχρονου φαινομένου. Για τη μελέτη των παραπάνω, η έρευνα κινήθηκε πάνω σε δύο βασικούς
άξονες. Ο πρώτος άξονας, σκοπό είχε να εντοπίσει τις ιστορικές περιόδους που οι δύο
πολιτισμοί ήρθαν σε επαφή και να περιγράψει την αλληλεπίδραση τους. Μέσα από τον δεύτερο
άξονα επιχειρήθηκε η προσέγγιση του σύγχρονου φαινόμενου της διείσδυσης διαφόρων
εκφάνσεων της ινδικής κουλτούρας στην ελληνική κοινωνία, οι αιτίες που το προκαλούν, οι
δημοφιλέστερες εκφάνσεις του, η έκταση και το βάθος του. Σχετικά με το αντικείμενο του
πρώτου τμήματος της εργασίας ο αριθμός ερευνών από μελετητές και ιστορικούς είναι
εξαιρετικά περιορισμένος. Το δεύτερο κομμάτι της εργασίας είναι πρωτοποριακό αφού δεν
έχουν πραγματοποιηθεί παρόμοιες έρευνες ή μελέτες. Η εξέταση και η μελέτη του φαινομένου
αυτού παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον εξαιτίας της μεγάλης γεωγραφικής και πολιτισμικής
απόστασης μεταξύ των δύο χωρών και την απουσία πολυάριθμων Ινδών μεταναστών στην
Ελλάδα. Η απόπειρα της διερεύνησης των σχέσεων μεταξύ των δύο από τους μακροβιότερους
και σημαντικότερους πολιτισμούς είναι εξαιρετικά δύσκολη διότι απαιτεί έρευνα σε ένα πολύ
μεγάλο χρονικό διάστημα και πάνω σε πολλά επιμέρους διαφορετικά ζητήματα. Γι’ αυτό και η
διαμόρφωση κάθε κεφαλαίου παρουσίασε μεγάλο ενδιαφέρον αλλά και προκλήσεις. Ο τρόπος
και τα αποτελέσματα της έρευνας αναπτύσσονται περιληπτικά στην παρουσίαση των κεφαλαίων
που ακολουθεί.

Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται το φυσικό περιβάλλον μέσα στο οποίο διαμορφώθηκε ο
ινδικός πολιτισμός, όπως επίσης κοινωνικά και ανθρωπολογικά στοιχεία για τη σύγχρονη Ινδία.
Αναζητήσαμε με τρόπο συνοπτικό αλλά ουσιαστικό τις αιτίες που δημιούργησαν το σύστημα
των καστών επειδή είναι ένας τύπος κοινωνικής-ταξικής διαστρωμάτωσης που συναντάται μόνο
στην Ινδία και την δυσφημεί παγκοσμίως.

Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται συνοπτικά η ιστορία της Ινδίας. Η ιστορική καταγραφή
παρουσιάζει μεγάλη πρόκληση, αφενός γιατί είναι μακραίωνη (τουλάχιστον από το 3500 π.Χ.)
και εκτυλίσσεται σε μια τεράστια έκταση και αφετέρου γιατί σήμερα αναθεωρείται στο σύνολο

12
της. Η προσπάθεια απαγκίστρωσης από λανθασμένες ιστορικές προσεγγίσεις, που
διαμορφώθηκαν υπό το πρίσμα της Βρετανικής αποικιοκρατίας, και η ανακάλυψη νέων
αρχαιολογικών ευρημάτων συνδράμουν στην αναθεώρηση αντιλήψεων του παρελθόντος και την
αποκρυστάλλωση μιας αντικειμενικής ιστορικής αλήθειας.

Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται μια πρώτη γνωριμία με τις θρησκείες που γεννήθηκαν και
εξελίχθηκαν στον ινδικό χώρο, τον ινδουισμό, τον βουδισμό, τον τζαϊνισμό και τον σιχισμό.
Μεγαλύτερη βαρύτητα δόθηκε στην ινδουιστική θρησκεία καθώς είναι η αρχαιότερη και η
κυρίαρχη στον ινδικό χώρο μέχρι σήμερα και καθόρισε τη σκέψη, τη φιλοσοφία και τον ινδικό
τρόπο ζωής.

Στο τέταρτο κεφάλαιο αναζητούνται οι δρόμοι που ενώνουν τον ινδικό με τον ελληνικό
πολιτισμό από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Ορόσημο στις σχέσεις των δύο λαών
αποτελεί η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και η ίδρυση των ελληνιστικών βασιλείων στη
βορειοδυτική Ινδία μετά τον θάνατό του. Εκεί γεννήθηκε η ελληνο-βουδιστική τέχνη της
Γκαντάρα που επηρεάσε βαθιά την ασιατική τέχνη. Στη συνέχεια συναντάμε τους εμπορικούς
δρόμους που ένωσαν τις δύο χώρες κατά την ύστερη αρχαιότητα και τους βυζαντινούς χρόνους.
Φτάνουμε στις αρχές του 18ου αι. που αρχίζουν να δημιουργούνται οι ελληνικές κοινότητες στη
Βεγγάλη και οδηγούμαστε μέχρι τη σύγχρονη εποχή.

Στο πέμπτο κεφάλαιο εντοπίζονται οι δημοφιλέστερες εκφάνσεις του ινδικού πολιτισμού στη
σημερινή Ελλάδα. Στην αρχή του κεφαλαίου αναφέρονται οι επίσημες πολιτικές και
πολιτιστικές σχέσεις των δύο κρατών και οι προσπάθειες που καταβάλλονται για τη βελτίωση
τους. Παρουσιάζονται στοιχεία για τους Ινδούς μετανάστες που ζουν στην Ελλάδα, την
απασχόληση και τους τόπους λατρείας τους. Στη συνέχεια, περιγράφονται αναλυτικά οι τομείς
της ινδικής κουλτούρας που έχουν διεισδύσει στην ελληνική κοινωνία, οι οποίοι εντοπίστηκαν
έπειτα από διαδικτυακή, βιβλιογραφική και επιτόπια έρευνα και είναι η μουσική, ο χορός, τα
εικαστικά, ο κινηματογράφος, η γιόγκα, η ιατρική και η γαστρονομία.

Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μεθοδολογία, ο σχεδιασμός, τα ερευνητικά εργαλεία και

ο τρόπος διεξαγωγής της έρευνας. Οι δύο μέθοδοι που επιλέχθηκαν για τη συλλογή πρωτογενών
στοιχείων ήταν η ποσοτική και η ποιοτική έρευνα. Το ερευνητικό εργαλείο για την ποσοτική
έρευνα ήταν το τυποποιημένο ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε για τον εντοπισμό του
βαθμού εξοικείωσης των Ελλήνων με τις διάφορες πτυχές της ινδικής κουλτούρας και τον ινδικό
λαό. Συλλέχθηκαν 400 ερωτηματολόγια από την περιφέρεια Αττικής και η στατιστική τους
ανάλυση πραγματοποιήθηκε μέσω του στατιστικού προγράμματος SPSS 18. Στην ποιοτική

13
έρευνα, επιχειρήθηκε η διερεύνηση του φαινομένου σε βάθος μέσα από οκτώ ατομικές ημι-
δομημένες συνεντεύξεις Ελλήνων που ασχολούνται μακροχρόνια και επαγγελματικά με
διάφορες πτυχές του ινδικού πολιτισμού. Στο έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζονται αναλυτικά τα
αποτελέσματα της ποσοτικής μεθόδου με τη βοήθεια διαγραμμάτων και στο όγδοο κεφάλαιο
παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ποιοτικής μεθόδου.

Στο ένατο κεφάλαιο, παρουσιάζονται συνδυαστικά τα συμπεράσματα από όλες τις έρευνες
που πραγματοποιήθηκαν. Αρχικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει μια ομάδα Ελλήνων που
έλκεται από την ινδική κουλτούρα και ασχολείται σε βάθος με αυτή. Η εξέταση των δεδομένων
της ποσοτικής και ποιοτικής έρευνας αποδεικνύουν το αυξημένο ενδιαφέρον και τη θετική
προσέγγιση του ελληνικού κοινού απέναντι σε όλες τις εκφάνσεις του ινδικού πολιτισμού. Πιο
συγκεκριμένα, η γιόγκα και η ινδική κουζίνα χαίρουν της μεγαλύτερης δημοφιλίας και διάδοσης
στην Ελλάδα. Ακολουθεί ο χορός, ο κινηματογράφος και η μουσική. Αποδοχή και σεβασμό
αποκτά η εναλλακτική παραδοσιακά ιατρική Αγιουρβέδα. Η πλειονότητα των συμμετεχόντων
στην έρευνα επιθυμεί να γνωρίσει ουσιαστικότερα τον ινδικό πολιτισμό. Φαίνεται λοιπόν ότι
οικοδομούνται ισχυρές πολιτιστικές σχέσεις ανάμεσα στους δύο λαούς. Όμως εμφανίζονται
ελλείψεις στην πληροφόρηση, την ενημέρωση και τη σωστή εκπαίδευση στους περισσότερους
τομείς. Γι’ αυτό και διατυπώνονται προτάσεις που μπορούν να δημιουργήσουν τις συνθήκες μιας
σωστής και ολοκληρωμένης πληροφόρησης για τον ινδικό πολιτισμό που δεν θα απευθύνονται
μόνο σε ένα περιορισμένο εξειδικευμένο κοινό αλλά θα έχουν μια ευρύτερη απεύθυνση σε
ανθρώπους όλων των κοινωνικών τάξεων και μορφωτικών επιπέδων. Κάτι τέτοιο θα καθιστούσε
τη διαπολιτισμική όσμωση ευκολότερη και γονιμότερη ανάμεσα στους δύο λαούς.

Η εργασία ολοκληρώνεται με τη βιβλιογραφία, τις εικόνες και έναν καταλόγο με τις πηγές
τους και έξι (6) παραρτήματα.

14
 1. ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ

1.1 Σύνορα / Γεωγραφικός προσδιορισμός

Η επίσημη ονομασία της Ινδίας είναι Bharat Ganarajya που σημαίνει Δημοκρατία της Ινδίας. Ο
πληθυσμός της ανέρχεται στα 1,2 δισεκατομμύρια, γεγονός που την καθιστά τη δεύτερη
μεγαλύτερη χώρα παγκοσμίως μετά την Κίνα. Η συνολική της έκταση είναι 3,166,391
τετραγωνικά χιλιόμετρα και κυριαρχεί γεωγραφικά στη Νότια Ασία καταλαμβάνοντας το 73,2%
της επιφάνειάς της. Βορειοδυτικά συνορεύει με το Πακιστάν, ανατολικά με τη Μιανμάρ και το
Μπαγκλαντές, ενώ τα βόρεια σύνορα την χωρίζουν από την Κίνα, το Νεπάλ και το Μπουτάν.
Δυτικά βρέχεται από την Αραβική θάλασσα, νοτιοανατολικά από τον Ινδικό Ωκεανό και
ανατολικά από τον κόλπο της Βεγγάλης (εικ. 1). Το Κασμίρ είναι η βορειότερη πολιτεία της
Ινδίας. Για να ταξιδέψει κανείς από εκεί έως το νοτιότερο ακρωτήριο Κάνυα Κουμάρι πρέπει να
διασχίσει 3.200 χιλιόμετρα1.

1.2 Ονομασία -Ετυμολογία

Η επίσημη ονομασία του Ινδικού κράτους σύμφωνα με το σύνταγμα της χώρας είναι Bharat
Ganarajya2. Η ονομασία της χώρας στα αρχαία ινδικά κείμενα, τα Πουράνας, είναι
Bharatvarsha που σημαίνει η χώρα του Μπαράτ3. Ο Μπαράτ υπήρξε ένας θρυλικός βασιλιάς της
Ινδίας. Η λέξη Bharat ετυμολογικά σημαίνει αυτός που ψάχνει συνεχώς για τη γνώση. Η λέξη
Ganarajya σημαίνει στα σανσκριτικά το κράτος των ανθρώπων. Ο όρος αυτός μας παραπέμπει
σε έναν τύπο συλλογικής διακυβέρνησης που εμφανίστηκε στο μακρινό ινδικό παρελθόν4.

Η ονομασία όμως που η χώρα είναι γνωστή από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας προέρχεται
από τον Ινδό ποταμό (εικ. 2), που πηγάζει από τα Ιμαλάια και διατρέχει τη δυτική πλευρά της
ινδικής χερσονήσου. Η αρχική ονομασία του ποταμού ήταν Σίντου (Sindhu) που σήμαινε στα
σανσκριτικά ένα μεγάλο σώμα νερού, ποτάμι ή ωκεανός5. Κατά την περίοδο της ακμής της
Περσικής Αυτοκρατορίας, η περιοχή της κοιλάδας του Ινδού από την Γκαντάρα ως το σημερινό
Καράτσι αποτελούσε τμήμα της. Η αδυναμία των κατακτητών Περσών να προφέρουν το Σ
οδήγησε στην απαλοιφή του αρχικού Σ στο όνομα Σίντου μετατρέποντάς το σε Ίντου (hintu). Η
ίδια μετατροπή συναντάται και σε άλλα τοπωνύμια6. Σε μια επιγραφή στο Naksh-i-Rustam,

1
Champakalakshmi et al., 2016.
2
Ινδικό Σύνταγμα, Άρθρο 1: India, that is Bharat, shall be a Union of States, (επίσημη ιστοσελίδα Ινδικής
Κυβέρνησης), www.india.gov.in/constitution-india (προσπελάστηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2017).
3
Pargiter, 1922, 131.
4
Thapar, 2003, 146-150.
5
Flood, 2008, 3.
6
Η Zent Avesta είναι το ιερό βιβλίο της θρησκείας του Ζωροαστρισμού των αρχαίων Περσών. Τα αποσπάσματα
που έφτασαν μέχρι τις μέρες μας προήλθαν από ένα μοναδικό αντίγραφο που συντάχθηκε την εποχή της
15
πάνω στον τάφο του Δαρείου του Α΄ (6ος αι. π.Χ.) η βορειοδυτική Ινδία αναφέρεται ως
Hi[n]dush και αποτελεί την αρχαιότερη γραπτή μαρτυρία της ονομασίας7.

Ο ίδιος όρος υιοθετείται από τους Έλληνες. Ο Εκαταίος (549-486 π.Χ.) είναι ο πρώτος
συγγραφέας που ονομάζει τους κατοίκους της χώρας Ινδούς. Ενώ οι Πέρσες χρησιμοποιούσαν
τον όρο αναφερόμενοι στην περιοχή της κοιλάδας του Ινδού ποταμού, οι Έλληνες
χρησιμοποιούσαν τον όρο αναφερόμενοι στην ευρύτερη περιοχή της Ινδίας. Για τον αρχαίο
κόσμο η ονομασία Ινδία είχε μόνο γεωγραφική σημασία και δεν σχετίζονταν με τη θρησκεία8. Η
περιπέτεια της ονομασίας συνεχίστηκε με τη μουσουλμανική εισβολή τον 8 ο μ.Χ. αι.
αλλάζοντας σε Χιντουστάν δηλαδή ο τόπος των Χίντου. Όσοι κάτοικοι της περιοχής δεν ήταν
Μουσουλμάνοι αποκαλούνταν Χίντου. Από εκείνη την εποχή και μετά ο όρος Ινδουιστής
αρχίζει να προσλαμβάνει τη θρησκευτική έννοια που έχει σήμερα9.

1.3 Γεωμορφολογία-Κλίμα

Η ινδική χερσόνησος διαιρείται σε τρεις ζώνες με διαφορετικό γεωγραφικό ανάγλυφο και

κλιματολογικές συνθήκες. Η βόρεια ορεινή περιλαμβάνει την οροσειρά των Ιμαλαΐων με τις
παραφυάδες της. Η μεσαία βρίσκεται νότια της οροσειράς των Ιμαλάϊων και αποτελείται από
μια μεγάλη χαμηλή πεδιάδα μέσα από την οποία ρέουν τα ποτάμια συστήματα του Γάγγη και
του Ινδού και γι’ αυτό ονομάζεται Ινδογαγγική. Η τρίτη και νοτιότερη ζώνη περιλαμβάνει το
μεγάλο οροπέδιο Ντέκαν το οποίο εκτείνεται ως το νοτιότερο ακρωτήριο της χώρας, το Κάνυα
Κουμάρι. Η Σρι Λάνκα (πρώην Κεϋλάνη) και μερικά ακόμα νησιά του Ινδικού Ωκεανού
αποτελούν προέκταση της Ινδικής χερσονήσου (εικ. 3).

Τα Ιμαλάια αποτελούν τον εντυπωσιακότερο και πολυπλοκότερο ορεινό όγκο του πλανήτη.
Το όνομα Ιμαλάια συντίθεται από τις σανσκριτικές λέξεις hima (χιόνι) και alaya (κατοικία)
περιγράφοντας τις πάντα χιονισμένες υψηλές κορυφές των βουνών. Η οροσειρά έχει 2.500
χιλιόμετρα μήκος και εκτείνεται πέρα των ινδικών συνόρων. Η πιο φημισμένη κορυφή της είναι
το Έβερεστ, με 8.856 μέτρα, την οποία μοιράζεται η Κίνα με το Νεπάλ. Η κορυφή
Kanchenjunga, με 8.586 μέτρα, αποτελεί το ψηλότερο σημείο της Ινδίας. Άλλες γνωστές

αυτοκρατορίας των Σασσανιδών (224-651μ.Χ.). Η πρώτη μετάφραση του βιβλίου στην Ευρώπη έγινε το 1771. Σε
ένα απόσπασμα, ο Θεός Αχούρα Μάζντα απαριθμεί τα κομμάτια της γης που δημιούργησε: Η δέκατη πέμπτη από τα
καλά εδάφη και χώρες που δημιούργησα εγώ, ο Αχούρα Μάζντα, ήταν τα Πέντε Ποτάμια και γράφεται ως Hapta
Hindu. (Vendidad Fargard I-19). Οι μελετητές υποθέτουν ότι αναφέρεται στην περιοχή Παντζάμπ της βόρειας
Ινδίας και ότι το απόσπασμα συντάχθηκε κατά τη βασιλεία του Δαρείου Α΄. (Muller, 1880, 120).
7
Sharma, 2002, 1-36.
8
Flood, 1996, 6.
9
Sharma, 2002, 1-36.

16
κορυφές στο ινδικό έδαφος είναι οι Nanda Devi, Kamet και Trisul10. Η οροσειρά των Ιμαλαΐων
είναι ένα φυσικό σύνορο που χωρίζει την Ινδία από την υπόλοιπη Ασία. Παρόλα αυτά η Ινδία
δεν απομονώθηκε οικονομικά και πολιτισμικά από τους λαούς της Δυτικής Ασίας. Τα
περάσματα που συνδέουν τις δυο πλευρές της οροσειράς χρησιμοποιήθηκαν από βοσκούς,
εμπόρους, καραβάνια και στρατούς καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας11.

Πέραν αυτών τα Ιμαλάια ασκούν καθοριστική επίδραση στο κλίμα της Ινδίας που
χαρακτηρίζεται γενικά ως τροπικό. Ένα έντονο και καθοριστικό κλιματολογικό φαινόμενο της
περιοχής είναι οι Μουσώνες, δηλαδή οι ισχυροί εποχικοί άνεμοι. Αυτό μαρτυρεί και το όνομα
τους που προέρχεται από την αραβική λέξη Mausim που σημαίνει εποχικός. Η έντονη κίνηση
των αερίων μαζών οφείλεται στη θερμοκρασιακή διαφορά μεταξύ των θερμών αέριων ρευμάτων
της ξηράς και των ψυχρών της θάλασσας. Στην Ινδία οι χειμερινοί και θερινοί μουσώνες πνέουν
από διαφορετικές κατευθύνσεις. Στη διάρκεια των χειμερινών μηνών πνέουν από την ήπειρο
προς τον ωκεανό δημιουργώντας ένα ξηρό κλίμα, ενώ τους θερινούς μήνες έχουν την
αντίστροφη κίνηση και προκαλούν βροχοπτώσεις12. Εξαιτίας των μουσώνων δημιουργούνται
τρεις διαφορετικές κλιματολογικές περίοδοι διάρκειας τεσσάρων μηνών η καθεμία, που
χαρακτηρίζονται από έντονες μεταβολές στη θερμοκρασία και την υγρασία. Πηγαίνοντας από το
βορρά προς το νότο συναντάμε μια μείωση της διακύμανση του εύρους των θερμοκρασιακών
μεταβολών13.

1.4 Πολίτευμα

Η Ινδία είναι η πολυπληθέστερη ομοσπονδιακή δημοκρατία του κόσμου και αποτελείται από 29
πολιτείες. Ο καθορισμός της έκτασης των πολιτειών πραγματοποιήθηκε με βάση κοινωνικά
χαρακτηριστικά όπως την κοινή γλώσσα. Ο τύπος του πολιτεύματος είναι Ομοσπονδιακή
Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία. Το σημερινό Σύνταγμα ισχύει με πολλές
τροποποιήσεις από το 1950. Η Κεντρική Κυβέρνηση φέρνει το κύριο βάρος του συντονισμού
αλλά υπάρχει ισχυρή τοπική αυτοδιοίκηση με πολλές αρμοδιότητες στη διαχείριση των τοπικών
ζητημάτων. Αρχηγός του κράτους είναι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας και επικεφαλής της
Κεντρικής Κυβέρνησης ο Πρωθυπουργός. Πρωτεύουσα της Ινδίας είναι το Δελχί και
μεγαλύτερη πόλη η Μούμπαϊ14.

10
Champakalakshmi, et al., 2016.
11
Thapar, 2003, 40.
12
Κασιμίδης, 2001, 137.
13
Takacs, & Cline, 2015, 377.
14
“National Portal of India”, (επίσημη ιστοσελίδα της Ινδικής Κυβέρνησης), https://india.gov.in/sites/
(προσπελάστηκε στις 2 Μαρτίου 2017).
17
1.5 Γλώσσες

Η Ινδία είναι ένα γλωσσικό μωσαϊκό που συντίθεται από 114 επίσημα καταγεγραμμένες
γλώσσες που περιλαμβάνουν 216 διαλέκτους, ομιλούμενες από τουλάχιστον 10.000 ανθρώπους
η καθεμία. Σε όλη την επικράτεια υπάρχουν περισσότερες από 1600 τοπικές διάλεκτοι. Το
Ινδικό Σύνταγμα αναγνωρίζει 22 γλώσσες χωρίς να ξεχωρίζει κάποια ως εθνική15. Ωστόσο ως
επίσημες γλώσσες του κράτους έχουν οριστεί τα Χίντι και τα Αγγλικά 16. Η χρήση των Αγγλικών
εμφανίζεται κυρίως στη διοίκηση, την εκπαίδευση και στις επιχειρηματικές δραστηριότητες.
Κάθε πολιτεία μπορεί να έχει τη δική της επίσημη γλώσσα. Τα τελευταία 100 χρόνια
υπολογίζεται ότι έχουν χαθεί 200 γλώσσες17. Τα Χίντι είναι η τέταρτη πιο ομιλούμενη πρώτη
γλώσσα στον κόσμο, μετά από τα μανδαρινικά, τα ισπανικά και τα αγγλικά καθώς είναι η
μητρική γλώσσα περίπου 430 εκατομμυρίων ανθρώπων. Η Παγκόσμια Ημέρα Χίντι γιορτάζεται
κάθε χρόνο στις 10 Ιανουαρίου18.

1.6 Κοινωνική διαστρωμάτωση

Η Ινδία έχει ταυτιστεί στα μάτια όλου του κόσμου με τον διαχωρισμό της κοινωνίας σε
διαφορετικές ομάδες, γνωστές στη Δύση ως κάστες. Το γεγονός αυτό δίνει μια αρνητική και
απάνθρωπη εικόνα στη χώρα. Υπάρχουν όμως πολλές παρανοήσεις σχετικά με την προέλευση
και την εξέλιξη του φαινομένου. Γι’ αυτό και δίνεται ιδιαίτερη προσοχή και έκταση σε αυτό το
θέμα. Η έκφραση caste system καταγράφεται πρώτη φορά το 184019 από τους Άγγλους οι οποίοι
υιοθέτησαν την πορτογαλική λέξη casta που είχε την έννοια της καταγωγής, της αγνής φυλής.
Αλλά ο όρος «κάστα» δεν αποδίδει ορθά τους όρους Βάρνα και Τζάτι που χρησιμοποιούσαν οι
ίδιοι οι Ινδοί για την κατηγοριοποίηση της κοινωνίας τους. Τζάτι (jati) σημαίνει φυλή, καταγωγή
του ατόμου από τη γέννηση. Η λέξη προέρχεται από τη ρίζα τζατ που σημαίνει γέννηση. Ένα
τζάτι αποτελείται από ανθρώπους που έχουν κοινή καταγωγή, ήθη, έθιμα και θρησκευτικές
αντιλήψεις. Συνήθως παντρεύονται μέσα στην ίδια φυλή και παρουσιάζουν μια φυλετική
συνοχή. Βάρνα (varna) ονομάζονται οι κατηγορίες σύμφωνα με την ασχολία του ατόμου. Η
λέξη βάρνα αρχικά σήμαινε τύπος ή είδος και δεν είχε καμία σχέση με το χρώμα του δέρματος

15
Ινδικό Σύνταγμα, Άρθρο 344 (1) και 351, (επίσημη ιστοσελίδα της Ινδικής Κυβέρνησης).
https://india.gov.in/india-glance/profile (προσπελάστηκε στις 2 Μαρτίου 2017).
16
Ινδικό Σύνταγμα, Άρθρο 343 (3), (επίσημη ιστοσελίδα της Ινδικής Κυβέρνησης).
http://meity.gov.in/content/official-language-policy-union (προσπελάστηκε στις 2 Μαρτίου 2017).
17
Προσωπική συζήτηση με την κυρία Murugesan Manimekalai πρέσβειρα της Ινδίας στην Αθήνα, στις 3
Αυγούστου 2017.
18
«Παγκόσμια Ημέρα Χίντι», ΕΛΙΝΕΠΑ, http://elinepa.org/2017/01/10/world-hindi-day/
(προσπελάστηκε στις 10 Ιανουαρίου 2018).
19
“Cast system”. Στο Online Etymology Dictionary, Ψηφιακή έκδοση:
http://www.etymonline.com/index.php?term=caste (προσπελάστηκε στις 13 Μαρτίου 2017).
18
του ανθρώπου όπως λανθασμένα έφτασε να πιστεύεται μέχρι τις μέρες μας20. Το βάρνα ήταν
κάτι που μπορούσε να επιλέξει κανείς, το τζάτι κάτι μέσα στο οποίο γεννιόταν. Οι άνθρωποι
κατατάσσονταν σε τέσσερις μεγάλες βάρνα. Η υψηλότερη ήταν αυτή των Βραχμάνων, που
περιλάμβανε τους ιερείς, τους δασκάλους και τους μελετητές. Η δεύτερη ήταν των Κσατρίας
των πολεμιστών και κυβερνητών. Υστέρα κατατάσσονταν οι Βάσιας, οι καλλιεργητές,
κτηνοτρόφοι, έμποροι, τεχνίτες και μετά οι Σούντρας εργάτες και υπηρέτες (εικ. 4). Υπήρχε και
μια πέμπτη ομάδα οι Ανέγγιχτοι, Ντάλιτς όπως ονομάζονται σήμερα, που έμεναν εκτός
κατηγοριοποίησης επειδή ζούσαν στο περιθώριο της κοινωνίας. Σε αυτή την κατηγορία ανήκαν
απομονωμένες φυλές, οι ασκητές όπως και οι ξένοι που ονομάζονταν Μλέτσα21.

Η ιδέα ότι το κοινωνικό σύστημα ήταν άκαμπτο από τα αρχαία χρόνια και δεν άφηνε
περιθώρια ελευθερίας στους ανθρώπους είναι εσφαλμένη. Στις Βέδες δεν αναφέρεται πουθενά
ότι ένας άνθρωπος δεν μπορεί να επιλέξει ή να αλλάξει επάγγελμα λόγω της καταγωγής του.
Αντίθετα υπάρχουν πολλά παραδείγματα ανθρώπων που γεννήθηκαν από οικογένειες με ταπεινή
καταγωγή και κατέκτησαν αξιοσέβαστες θέσεις στην κοινωνία22. Η κοινωνική διαστρωμάτωση
φαίνεται να εδραιώνεται την εποχή της δυναστείας των Γκούπτα (4ο αι. μ. Χ.). Το ιδιαίτερο αυτό
κοινωνικό σύστημα επέφερε σταδιακά περισσότερες απαγορεύσεις στη ζωές των ανθρώπων και
δυσκολίες στην ανάμιξη διαφορετικών ομάδων. Αργότερα οι Ισλαμιστές κατακτητές τον 12ο αι.,
χρησιμοποίησαν την κοινωνική διαστρωμάτωση για να διοικήσουν και να συλλέξουν φόρους
και έτσι το ταξικό σύστημα απέκτησε θεσμική υπόσταση23. Μέχρι τον 18ο αι. η ινδική κοινωνία
δεν ήταν ούτε τόσο άκαμπτη, ούτε οι τάξεις της τόσο αυστηρά οριοθετημένες όσο αφήνεται να
εννοηθεί με τον όρο κάστα. Η δυνατότητα να διατηρεί κανείς το στάτους της καταγωγής του
άσχετα με την τρέχουσα ασχολία του, τον πλούτο ή την εξουσία που κατείχε, οδήγησε πολλούς
σύγχρονους μελετητές να πιστέψουν ότι ήταν κυρίως ένα ιδεαλιστικό μοντέλο. Πρόσφατα,
κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος η άποψη ότι δεν υπήρχε αυτό το απάνθρωπο ταξικό
σύστημα πριν τον 19ο αι.24.

Οι Βρετανοί αποικιοκράτες μέσα από τις απογραφές του πληθυσμού που έκαναν από τον 19ο
αι., κατέγραψαν και τυποποίησαν τις φυλές των Ινδών προσπαθώντας να δικαιολογήσουν ποια
φυλή ήταν ανώτερη από την άλλη με βάση την υποτιθέμενη αγνή γενεαλογία τους και την ηθική
τους αξία. Έπειτα χρησιμοποίησαν αυτές τις κατηγοριοποιήσεις για να αποφασίσουν ποιες
κάστες είχαν τα κατάλληλα προσόντα και ποιες έπρεπε να χαρακτηριστούν ως ακατάλληλες ή

20
Robb, 2002, 18.
21
Beteille, 1996.
22
Mookerji, 1966, 8-11.
23
Eaton, 1993, 103.
24
Robb, 2002, 17.
19
ακόμα και επικίνδυνες25. Χάρισαν προνόμια σε κάστες με συγκεκριμένα γνωρίσματα και
χαρακτήρισαν άλλες ακόμα και ως εγκληματικές ή επιρρεπείς σε επαναστάσεις 26. Χώρισαν την
κοινωνία σε 3.000 κάστες και σε 90.000 υποομάδες αυτών. Υποστήριξαν ότι όλες αυτές έχουν
προέλθει από τις τέσσερις αρχικές κάστες και περιέλαβαν μέσα σε αυτό τον όρο όλα τα τζάτι και
βάρνα27. Έδωσαν έτσι σε ένα πανάρχαιο σύστημα ένα νομικό απάνθρωπο πρόσωπο που
καταδυναστεύει μέχρι σήμερα την ινδική κοινωνία. Μετά την απελευθέρωση, το Ινδικό
Σύνταγμα απαγόρευσε τις διακρίσεις λόγω κάστας, αλλά δυστυχώς μέχρι σήμερα ο νόμος δεν
έχει καταφέρει να εξαλείψει τις κοινωνικές ανισότητες και αδικίες.

1.7 Οικονομία

Τα τελευταία χρόνια η ινδική οικονομία παρουσιάζει υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης και αύξησης
του ΑΕΠ της ταυτόχρονα με την ενίσχυση της αγοραστικής δύναμης των καταναλωτών της.
Θεωρείται πλέον μια ανερχόμενη οικονομική υπερδύναμη28. Αρνητική πλευρά της ανάπτυξης
είναι η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, η αύξηση του πληθυσμού στα αστικά κέντρα
και η υποχώρηση του παραδοσιακού τρόπου ζωής προς χάρη ενός δυτικού κοινωνικού μοντέλου
βασισμένο στον καταναλωτισμό.

Οι δυο βασικοί πυλώνες της ινδικής οικονομίας είναι η γεωργία-κτηνοτροφία και η

βιομηχανία. Τα κύρια γεωργικά προϊόντα είναι το ρύζι, το βαμβάκι, το κριθάρι, το σιτάρι, τα
όσπρια, το λινάρι, η κάνναβη, το σουσάμι, το κεχρί, το ζαχαροκάλαμο και το τσάι. Ο
κτηνοτροφικός τομέας βασίζεται στην εκτροφή αλόγων, καμηλών, χοίρων, ελεφάντων και
βοοειδών. Οι κύριες δραστηριότητες του βιομηχανικού τομέα της Ινδίας είναι η υφαντουργία, η
εξόρυξη ορυκτών και πετρελαίου, η αυτοκινητοβιομηχανία, η μεταλλουργία, η
τσιμεντοβιομηχανία, η φαρμακοβιομηχανία, χημική βιομηχανία. Ένας τομέας αιχμής της ινδικής
οικονομίας είναι η ανάπτυξη και η παροχή υπηρεσιών πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών.
Σημαντικά εμπορικά κέντρα είναι η Μουμπάι και η Κόλκατα29.

1.8 Εθνικά σύμβολα

Το σχέδιο της σημαίας της Ινδίας υιοθετήθηκε από τη Συντακτική Συνέλευση στις 22 Ιουλίου
1947. Έχει τρία χρώματα: το πορτοκαλί συμβολίζει το θάρρος και την αυταπάρνηση, το άσπρο

25
Bayly, 2001, 125-127.
26
Cole, 2001, 67-72.
27
Basham, 1967, 148.
28
International Monetary Fund-Report for Selected Countries and Subjects- India- Word Economic Outlook
Database, October 2015, http://www.imf.org. Το 2015 η οικονομία της Ινδίας ήταν η 7 η μεγαλύτερη στον κόσμο
κατά το GDP (ακαθόριστο εθνικό προϊόν) και η 3η μεγαλύτερη κατά την PPP (ισοτιμία αγοραστικής δύναμης).
29
“National Portal of India”, (επίσημη ιστοσελίδα της Ινδικής Κυβέρνησης), https://india.gov.in/india-
glance/economy (προσπελάστηκε στις 2 Μαρτίου 2017).
20
την αγνότητα, την αλήθεια και την ειρήνη, και το πράσινο τη γονιμότητα της γης 30. Στο κέντρο
εικονίζεται ένας σκούρος μπλε τροχός που συμβολίζει τον αιώνιο τροχό του Νόμου. Είναι
εμπνευσμένος από τα σχέδια του άβακα της Στήλης των Λεόντων του Ασόκα (εικ. 5).

Το κρατικό έμβλημα της Ινδίας εμπνέεται και αυτό από τη Στήλη των Λεόντων του Ασόκα
που βρίσκεται στην πόλη Σαρνάτ, στην πολιτεία Μπιχάρ. Στο κρατικό έμβλημα παρατηρούνται
τρία λιοντάρια εραλδικά τοποθετημένα που συμβολίζουν τη δύναμη, το κουράγιο και την
εμπιστοσύνη. Ο άβακας πάνω στον οποίο στέκονται, φέρει τέσσερα μικρότερα ζώα που
θεωρούνται οι φύλακες των τεσσάρων κατευθύνσεων του ορίζοντα, έναν ελέφαντα, ένα άλογο,
έναν ταύρο και ένα λιοντάρι. Ανάμεσα στα ζώα παρεμβάλλονται δίσκοι που ονομάζονται
Ντάρμα Τσάκρας. Πρόκειται για τους αιώνιους τροχούς του νόμου και της δικαιοσύνης. Κάτω
από τον άβακα είναι γραμμένο στα σανσκριτικά: Μόνο η Αλήθεια θριαμβεύει. Αυτό είναι ένα
ρητό από την Μούντακα Ουπανισάντ, μέρος των ιερών Βεδών (εικ. 6). Το έμβλημα υιοθετήθηκε
από την Ινδική Κυβέρνηση το 1950 για να επιβεβαιώσει την αρχαία δέσμευση της χώρας για
ειρήνη και καλή θέληση31. Μετά την ανεξαρτησία της η Ινδία κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες
για την ειρηνική συνύπαρξη και σύνθεση των ετερόκλητων πολιτισμικών στοιχείων που
υπάρχουν στην αχανή της έκταση. Το σύγχρονο κράτος περιλαμβάνει πολλές μειονότητες, όπως
επίσης και τη δεύτερη μεγαλύτερη μουσουλμανική στον κόσμο μετά την Ινδονησία. Έχει τις
παλαιότερες εκκλησίες, πολυάριθμα τζαμιά και φιλοξενεί ναούς όλων των θρησκειών που
βρήκαν εκεί καταφύγιο από διωγμούς. Η Ινδία σέβεται τη διαφορετικότητα και τάσσεται υπέρ
της ειρηνικής επίλυσης των διαφορών. Θέλει να είναι ένα κράτος όπου οι άνθρωποι ζουν με
ελπίδα32. Η καταπολέμηση της διαφθοράς, της γραφειοκρατίας, των κοινωνικών ανισοτήτων,
της μειονεκτικής θέσης της γυναίκας της μόλυνσης του περιβάλλοντος, της άναρχης δόμησης
και της φτώχειας είναι το στοίχημα της χώρας για τον 21ο αιώνα.

30
Shanker Ray, 2012.
31
State emblem, (επίσημη ιστοσελίδα Ινδικής Κυβέρνησης), http://knowindia.gov.in/national-identity-
elements/state-emblem.php, (προσπελάστηκε στις 5 Μαρτίου 2017).
32
Προσωπική συζήτηση με την κυρία Murugesan Manimekalai πρέσβειρα της Ινδίας στην Αθήνα, στις 3
Αυγούστου 2017.

21
 2. ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΝΔΙΑΣ

Οι Ινδοί διέπρεψαν σε διάφορους τομείς της ανθρώπινης σκέψης όπως τη φιλοσοφία, την
ποίηση, τη λογοτεχνία και τις φυσικές επιστήμες αφήνοντας πίσω τους ογκώδη έργα ποικίλου
ενδιαφέροντος. Παρόλα αυτά δεν έδειξαν ενδιαφέρον για την καταγραφή ιστορικών γεγονότων
σύμφωνα τουλάχιστον με τα αρχαιοελληνικά ή ρωμαϊκά πρότυπα. Αν κάποιοι καταπιάνονταν με
την ιστοριογραφία αυτοί θα ήταν οι Βραχμάνοι. Όμως η κοσμοθεωρία τους και η φιλοσοφία
τους δεν τους βοηθούσε προς αυτή την κατεύθυνση. Αφοσιωμένοι στο διαλογισμό,
απορροφημένοι από την αναζήτηση των νόμων που διέπουν την ύπαρξη, αδιαφορούσαν και
περιφρονούσαν την ενασχόληση με ένα παροδικό κόσμο που θεωρούσαν ψευδαισθησιακό. Η
αδιαφορία λοιπόν για τον χώρο, τον χρόνο και το συμβάν που είναι τα συστατικά της ιστορίας,
οδήγησε στην ανυπαρξία κειμένων με καταγεγραμμένα ιστορικά γεγονότα, κάτι που καθιστά το
έργο των σύγχρονων ιστορικών ιδιαίτερα δυσχερές.

Οι κύριες πηγές που έχουμε σήμερα είναι αναφορές σε βιβλία αλλοεθνών συγγραφέων. Οι
πηγές αυτές χωρίζονται σε προχριστιανικές και μεταχριστιανικές με τις πρώτες να
υποδιαιρούνται σε προ και μετά την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι συγγραφείς της
χριστιανικής περιόδου διαφέρουν από τους προηγούμενους, καθώς γράφουν χωρίς να έχουν οι
ίδιοι επισκεφτεί τη χώρα. Την περίοδο από τον 4ο μέχρι τον 8ο αι., το ενδιαφέρον των δυτικών
συγγραφέων για τον ινδικό χώρο ατονεί. Αυτοί που ενδιαφέρονται τώρα για την Ινδία και
καταγράφουν τα ταξίδια τους είναι οι κινέζοι βουδιστές μοναχοί που επιθυμούν να γνωρίσουν τα
μέρη που έζησε ο δάσκαλός τους33. Από τον 11ο αι. και μετά την σκυτάλη της ιστορικής
καταγραφής παίρνουν οι μουσουλμάνοι κατακτητές.

Πέρα από τη συλλογή ιστορικών πληροφοριών από τα λογοτεχνικά έργα και τα έπη, άλλα
όπλα στην φαρέτρα των ιστορικών και των αρχαιολόγων είναι τα αρχαιολογικά ανασκαφικά
ευρήματα, η μελέτη των εθίμων, των προφορικών παραδόσεων όπως επίσης και η
γλωσσολογία34. Υπό το φως νέων ευρημάτων οι σύγχρονοι μελετητές αμφισβητούν θεμελιώδεις
παραδοχές των προηγούμενων χρόνων που διαμορφώθηκαν υπό το πρίσμα των αποικιοκρατικών
αντιλήψεων. Στην πραγματικότητα, η ινδική ιστορία σήμερα ξαναγράφεται και καινούριες
πτυχές της έρχονται συνεχώς στο φως, φέρνοντας στο προσκήνιο έναν από τους μεγαλύτερους
πολιτισμούς του κόσμου.

33
McCrindle, 1979, xii-xxi.
34
Robb, 2002, 1-2.
22
2.1 Προϊστορικά χρόνια. Ο πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού ποταμού

Οι πρώτες ενδείξεις οργανωμένων προϊστορικών οικισμών στη Νότια Ασία αναπτύχθηκαν πριν
από 400.000 χρόνια περίπου. Γύρω στο 7500 π.Χ. αναπτύσσεται η παραγωγή κεραμικών, η
οργανωμένη γεωργία και η εξημέρωση ζώων στον ινδικό χώρο. Την περίοδο από το 3300 μέχρι
το 1900 π.Χ. αναπτύσσεται ο πολιτισμός του Ινδού Ποταμού ή Χαράππειος πολιτισμός που
πήρε το όνομά του από την πρώτη πόλη που ήρθε στο φως από την αρχαιολογική σκαπάνη 35. Ο
πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού δεν συγκαταλέγεται στους προϊστορικούς καθώς υπήρχε
γραφή, όμως δεν ανήκει ούτε στην ιστορική περίοδο εφόσον δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί
ακόμα36.

Οι πρώτες αρχαιολογικές έρευνες έλαβαν χώρα στις αρχές του 20ου αι. από Βρετανούς
αρχαιολόγους. Για αρκετές δεκαετίες επικράτησαν εσφαλμένες αντιλήψεις και θεωρίες για τον
πολιτισμό της κοιλάδας του Ινδού ποταμού που σήμερα αναθεωρούνται. Δύο παραδείγματα
τέτοιων αντιλήψεων είναι η πεποίθηση ότι η γέννηση αυτού του πολιτισμού ήταν αποτέλεσμα
αποικισμού από κάποιο άλλο λαό όπως οι Σουμέριοι και ότι η κατάρρευση του προήλθε από την
εισβολή της μυθικής Άριας φυλής. Τα λάθη αυτά οφείλονταν τόσο στον ερασιτεχνισμό που
χαρακτήριζε την αρχαιολογική έρευνα της εποχής και την έλλειψη ολοκληρωμένης
επιστημονικής μεθοδολογίας και τεκμηρίωσης που ακολουθείται σήμερα, αλλά πιθανότατα και
σε πολιτική σκοπιμότητα των Άγγλων αποικιοκρατών που δεν επιθυμούσαν οι Ινδοί να
αποκτήσουν αντίληψη της ιστορικής τους συνέχειας.

Ο αινιγματικός πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού ποταμού ήταν ένας από τους τέσσερις
μεγάλους αστικούς πολιτισμούς που άνθισαν την εποχή του Ορείχαλκου μαζί με αυτούς της
Μεσοποταμίας, της Αιγύπτου και της Κίνας. Η περιοχή της κοιλάδας του Ινδού ποταμού
αντιστοιχεί σε μέγεθος με αυτό της δυτικής Ευρώπης και είναι διπλάσιο από της αρχαίας
Μεσοποταμίας ή Αιγύπτου. Την περίοδο της ακμής του φιλοξενούσε 5 εκατομμύρια κατοίκους,
περίπου το 10% του τότε πληθυσμού της γης37. Στο εύρος αυτής της περιοχής ανακαλύφθηκαν
περισσότεροι από 1.500 οικισμοί. Ωστόσο γνωρίζουμε λιγότερα γι’ αυτόν τον πολιτισμό σε
σχέση με τους άλλους σύγχρονούς του, λόγω της αδυναμίας να διαβάσουμε τις γραπτές
μαρτυρίες που μας άφησε38.

Ενώ στην Αίγυπτο και στη Σουμερία η ενοποίηση των διαφορετικών περιοχών σε μια ενιαία
κρατική δομή πραγματοποιήθηκε με στρατιωτικά μέσα, στον πολιτισμό της κοιλάδας του Ινδού

35
Kenoyer, 2003, 378.
36
Dehejia, 2001, 25.
37
Φαφούτη, 2012.
38
Carr, χ.χ.
23
φαίνεται να μην συνέβη το ίδιο. Η απουσία ανακτόρων, βασιλικών τάφων, μνημειακής
αρχιτεκτονικής, ναοδομίας, στρατιωτικών παραστάσεων, μαχών ή κατακτήσεων καταδεικνύουν
μια ηπιότερη και ειρηνικότερη εξέλιξη της κοινωνικής πραγματικότητας σε σχέση με τους
σύγχρονους πολιτισμούς. Η ομοιομορφία στις κατοικίες και τους τάφους, μας επιτρέπει να
υποθέτουμε βάσιμα ότι υπήρχε μια κοινωνική ισότητα χωρίς έντονες ταξικές διαβαθμίσεις. Η
ομοιότητα στη ρυμοτομία των μεγάλων αστικών κέντρων αποδεικνύει έναν κεντρικό σχεδιασμό
και μια πολιτική ενότητα της χώρας39. Εκτός από τη γεωργία, οι κάτοικοι στηρίχθηκαν στη
χειροτεχνία και το εμπόριο για να δημιουργήσουν μια οικονομική και πολιτική δύναμη40.

Η περίοδος Ραβί (Ravi) (3300-2800 π.Χ.) είναι η πρώτη φάση που δημιουργούνται αγροτικοί
οικισμοί και στην επόμενη περίοδο Κοτ Ντιτζιάν (Kot Dijian) (2800-2600 π.Χ) πολλά χωριά
αναπτύσσονται σε μικρές πόλεις. Εδραιώνεται ένα είδος γραφής που έχει ονομαστεί Πρώιμη
Ινδική Γραφή (Early Indus script) και αποτελείται από σύμβολα που βρίσκονται πάνω σε
κεραμικά αγγεία και τετράγωνες στάμπες. Η εμφάνιση κοινών συμβόλων σε όλο το μήκος της
κοιλάδας υποδηλώνει τη διάδοση κοινών θρησκευτικών και πολιτιστικών ιδεών41.

Περίοδος Χαράππα (2600-1900 π.Χ.): Κύριο χαρακτηριστικό της είναι η αστικοποίηση. Τα

δύο σημαντικότερα αστικά κέντρα, η Χαράππα και το Μοχέντζο Ντάρο, παρουσιάζουν
πανομοιότυπα πολεοδομικά σχέδια που όμοια τους δεν βρίσκουμε σε κανέναν άλλο από τους
πολιτισμούς του Ορειχάλκου (εικ. 7). Η Χαράππα στην ακμή της υπήρξε ένα οικονομικό και
πολιτικό κέντρο που μπορούσε να φιλοξενήσει από 40.000 μέχρι 80.000 επισκέπτες. Ένα
εκτεταμένο δίκτυο εμπορίου και καινούριες τεχνολογίες χάριζαν ευημερία στους κατοίκους 42. Η
ρυμοτομία των πόλεων ήταν οργανωμένη σε οικοδομικά τετράγωνα με πλέγμα οριζοντίων και
καθέτων οδών με σκοπό να διευκολύνεται η πρόσβαση ανάμεσα στις γειτονιές και να
ξεχωρίζουν οι δημόσιες από τους ιδιωτικές περιοχές. Υπήρχαν επίσης κεντρικοί λεωφόροι που
είχαν πάνω από 8 μέτρα πλάτος43. Τα κτίρια, τόσο τα ιδιωτικά όσο και τα δημόσια, παρουσίαζαν
υψηλής ποιότητας τοιχοποιία με κύριο υλικό τα ψημένα τούβλα (εικ. 8). Οι κατοικίες ήταν

39
Kenoyer, 2003, 380. Άντρες και γυναίκες θάβονταν σε ξύλινα φέρετρα, μέσα στα οποία τοποθετούνταν κεραμικά
δοχεία με τροφές. Φορούσαν απλά στολίδια όπως βραχιόλια από κοχύλι και χαλκό. Δεν βρέθηκαν κοσμήματα από
χρυσό, ασήμι και πολύτιμους λίθους μέσα στους τάφους. Πιθανότατα τα κληρονομούσαν οι συγγενείς. Δεν έχουν
βρεθεί βασιλικοί τάφοι.
40
Γούλλεϊ, 1963, 484.
41
Kenoyer, 2005.
42
Οι έμποροι έφταναν στις πόλεις φέρνοντας από το Μπαλουχιστάν μέταλλα και ημιπολύτιμους λίθους. Από τη
νότια Ινδία έφερναν κοχύλια για τη διακόσμηση και την κατασκευή αντικειμένων. Από το Αφγανιστάν και την
Περσία έφερναν λάπις-λάζουλι, χρυσό, ασήμι και μάλλινα υφάσματα. Εισήγαγαν νεφρίτη λίθο από την Κεντρική
Ασία ή το Θιβέτ. Τα κύρια εξαγωγικά προϊόντα ήταν σπόροι και ζώα, βαμβακερά υφάσματα, χάντρες φτιαγμένες
από κόκκινο αχάτη, βραχιόλια από κοχύλια καθώς και στάμπες που έχουν βρεθεί στην Κεντρική Ασία και τη
Μεσοποταμία. (Basham, 1967, 19).
43
Kenoyer, 2005.
24
συχνά διώροφες με τα διαφορετικά δωμάτια οργανωμένα γύρω από ένα κεντρικό αίθριο44.
Αξιοσημείωτο είναι ότι κάθε σπίτι είχε πρόσβαση σε πόσιμο νερό μέσω ενός δικτύου ύδρευσης
από πηγάδια όπως επίσης και αποχωρητήριο που συνδεόταν με το κεντρικό αποχετευτικό δίκτυο
που συγκέντρωνε τα λύματα και τα οδηγούσε έξω από τα τείχη της πόλης. Ανάλογα δημόσια
αποχετευτικά δίκτυα συναντάμε 5.000 χρόνια αργότερα στη Ρωμαϊκή εποχή45. Την εποχή εκείνη
διαδίδεται σε όλα τα αστικά κέντρα ένα εκλεπτυσμένο σύστημα γραφής αποτελούμενο από 400
σύμβολα (εικ. 9). Η πιο διαδεδομένη χρήση του ήταν πάνω σε σφραγίδες και τελετουργικά
αντικείμενα. Δυστυχώς ακόμα δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί και όλοι ελπίζουν να βρεθεί μια
ινδική στήλη της Ροζέτας για να σπάσει τη σιωπή τόσων χιλιάδων χρόνων. Έχουν βρεθεί πάνω
από 2.000 ορθογώνιες σφραγίδες από στεατίτη που πιστεύεται ότι χρησιμοποιούνταν στις
λατρευτικές τελετές και το εμπόριο46.

Ύστερη περίοδος Χαράππα: Στην περίοδο από το 2300 μέχρι το 1900 π.Χ. τα αστικά
κέντρα καταλαμβάνουν ολοένα και μεγαλύτερη έκταση και παρατηρείται μεγαλύτερη ποικιλία
στους τύπους των κοσμημάτων, των εργαλείων και τεχνολογικές καινοτομίες. Συνεχίζεται η
παραγωγή σφραγίδων, πήλινων και μπρούτζινων ειδωλίων (εικ. 10, 11, 12)47. Τα δείγματα
γλυπτικής που σώζονται είναι ελάχιστα αλλά είναι αρκετά για να αναγνωρίσουμε μια
πρωτότυπη, υψηλού επιπέδου τέχνη48. Ο πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού ποταμού παύει να
υφίσταται με τη μορφή που τον περιγράψαμε γύρω στο 1900 π.Χ. Γιατί έσβησε αυτός ο λαμπρός
πολιτισμός; Μια μεγάλη διεπιστημονική έρευνα διάρκειας 10 ετών, που συνδύασε τα
αρχαιολογικά ευρήματα με τις γεωμορφολογικές μελέτες, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αιτία
ήταν η αλλαγή των καιρικών συνθηκών που επικρατούσαν στην περιοχή. Με τη βοήθεια
δορυφορικών φωτογραφιών αποδείχθηκε η μεταβολή στη ροή των ποταμών που προήλθε από
την εξασθένηση των μουσώνων και τη μείωση των βροχοπτώσεων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη
μείωση των πλημμυρικών φαινομένων, την αύξηση των περιόδων ξηρασίας και συνεπακόλουθα
τη μείωση της γεωργικής παραγωγής. Οι πλημύρες των ποταμών έπαψαν να είναι δεδομένες και
η ξηρασία άρχισε να πλήττει την κοιλάδα. Ο Ινδός ποταμός άρχισε να αλλάζει πορεία και να

44
Γούλλεϊ, 1963, 484.
45
Φαφούτη, 2012.
46
Dehejia, 2001, 25-31. Οι σφραγίδες είναι σκαλισμένες με ευαισθησία και τέχνη. Οι περισσότερες περιλαμβάνουν
επιγραφές που φέρουν από 3 έως 10 χαρακτήρες, ενώ οι πιο μακροσκελείς αποτελούνται από 27. Διακοσμούνται με
μορφές ζώων, τελετουργικά αντικείμενα, ανθρώπινα ή ανθρωπόμορφα όντα σε σκηνές που μοιάζουν θρησκευτικού
χαρακτήρα. Η απεικόνιση του μονόκερου είναι η πιο συνηθισμένη αφού συναντάται σχεδόν στο 65% των
σφραγίδων. Εικάζεται ότι κάθε σημαντική οικογένεια ή κοινωνική τάξη είχε ως έμβλημά της ένα ζώο και η
επιγραφή ανέφερε την αντίστοιχη ονομασία.
47
Kenoyer, 2005. Τα μυθολογικά θέματα, οι γυναικείες θεότητες, οι αντρικές μορφές σε στάση πρακτικής γιόγκα
εμφανίζονται όλο και πιο συχνά πάνω στη διακόσμηση σφραγίδων. Βρίσκουμε πήλινα ειδώλια γυμνών ή σχεδόν
γυμνών γυναικών με περίτεχνες κομμώσεις. Υποθέτουμε ότι κάποια συμβόλιζαν τη Μητέρα Θεά ενώ άλλα
χρησιμοποιούνταν ως αφιερώματα και τελετουργικά αντικείμενα.
48
Γούλλεϊ, 1963, 687.
25
φέρνει καταστροφικές πλημμύρες49. Η έρευνα κατέρριψε την μέχρι πρότινος κυρίαρχη θεωρία
της καταστροφής αυτού του πολιτισμού από την εισβολή και επικράτηση νομαδικών λαών της
φυλής των Αρίων, την οποία δεν στηρίζουν ουσιαστικά στοιχεία. Η έρευνα πάνω στα σκελετικά
ευρήματα έδειξε ότι οι κάτοικοι της κοιλάδας του Ινδού ανήκαν στους ίδιους φυλετικούς τύπους
ανθρώπων που ζουν σήμερα στο Γκουζράτ, το Παντζάμπ και την υπόλοιπη Ινδία. Αν είχε
επιβληθεί μια διαφορετική φυλή, θα υπήρχαν γενετικές αποδείξεις για αυτό50.

Με τα ποτάμια τους να στερεύουν και χωρίς δυνατότητα καλλιέργειας της γης, ο πληθυσμός
μετακινήθηκε δυτικά προς την κοιλάδα του Γάγγη και τα Ιμαλάια όπου υπήρχαν βροχοπτώσεις.
Οι καλλιέργειες εκεί μπορούσαν να αποφέρουν περιορισμένη παραγωγή και έτσι
δημιουργήθηκαν μικρότερες κοινότητες. Ο διασκορπισμός των κατοίκων σήμαινε ότι δεν
υπήρχε πια ισχυρή εργατική δύναμη για να στηρίξει τις πόλεις, ούτε πλεονάσματα γεωργικών
προϊόντων. Τα μεγάλα αστικά κέντρα μετατράπηκαν σε οικισμούς και τελικά εγκαταλείφθηκαν.
Οι κάτοικοι ακολούθησαν την πορεία των μουσώνων που χάραζαν με την πνοή τους καινούριες
ζωές51. Όμως αν και πολλά πολιτιστικά στοιχεία χάθηκαν, όπως η γραφή και τα σταθμά, άλλες
όψεις των τεχνών, της τεχνολογίας, της γεωργίας και πιθανόν της κοινωνικής οργάνωσης
διατηρήθηκαν και ενσωματώθηκαν γύρω στο 600 π.Χ. στους καινούριους αστικούς
πολιτισμούς52.

2.2 Εποχή του Σιδήρου

2.2.1 Πρώιμη Βεδική Περίοδος (1200-600π.Χ.). Πολιτισμός Painted Gray Ware

Η ανακάλυψη και η μελέτη αρχαιολογικών ευρημάτων από 1.100 τοποθεσίες που απλώνονται
σε μια εκτεταμένη περιοχή 1.400 χλ53, καταδεικνύουν ότι ο χρόνος κατασκευής των σιδερένιων
ευρημάτων τοποθετείται σύμφωνα με τις σύγχρονες έρευνες γύρω στο 1800 π.Χ. Λαμβάνοντας
υπόψη την τεχνική κατασκευής τους, την ποιότητα και την ποσότητά τους, οι ερευνητές
καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η χρήση και επεξεργασία του σιδήρου είχε ξεκινήσει
νωρίτερα, γύρω στο 2000 π.Χ. Φαίνεται ότι η μεταλλουργία στην Ινδία εξελίχθηκε αυτόνομα και
ανεξάρτητα από κέντρα της αρχαίας Δύσης54.

49
Giosan et al., 2012.
50
Knapp, 2000, 42.
51
Giosan, et al. 2012.
52
Kenoyer, 2003, 381.
53
Vikrama, & Singh, 2014, 223-229.
22
Tewari, 2003, 536-544.
26
 Τα λεπτεπίλεπτα γκρι αγγεία με μαύρη γεωμετρική διακόσμηση (εικ. 13) χάρισαν το όνομά
τους στον πολιτισμό Painted Gray Ware55. Η εποχή αυτή περιγράφεται στις Βέδες και στο έπος
της Μαχαμπαράτα και χαρακτηρίζεται από μεγάλες μετακινήσεις και μετεγκαταστάσεις που
συνοδεύονται από συγκρούσεις με σκοπό την εξασφάλιση των ευνοϊκότερων εδαφών για
κατοίκηση. Σύμφωνα με αυτές τις πηγές στην περιοχή είχαν αναπτυχθεί πρώιμες οργανωμένες
κοινότητες που πίστευαν στη βεδική θρησκεία και μιλούσαν τη σανσκριτική γλώσσα και
διαλέκτους της. Συχνά ένα ισχυρός αρχηγός ένωνε υπό την ηγεσία του αρκετές φυλές και έτσι
συγκροτούνταν ένα κρατίδιο, ένα Τζανάπαντα (Janapada), που έπαιρνε το όνομά της φυλής
στην οποία ανήκε ο αρχηγός (εικ. 14)56. Σημαντικό είναι ότι αυτή τη χρονική περίοδο
συγκεντρώνονται και ταξινομούνται τα διάσπαρτα τμήματα των Βεδών. Παράλληλα τα
τελετουργικά της βεδικής θρησκείας αποκτούν μια πιο αυστηρή δομή βοηθώντας την πολιτική
εξουσία να διατηρήσει την κοινωνική συνοχή των διαφορετικών φυλών, για αυτό και η εποχή
ονομάζεται Πρώιμη Βεδική Περίοδος57. Κατά την περίοδο του πολιτισμού Painted Gray Ware η
σημαντική εξέλιξη της κοινωνικής οργάνωσης και της θρησκευτικής λατρείας δημιούργησε τις
απαιτούμενες συνθήκες για να μετατραπούν αγροτικές και ημι-νομαδικές φυλές σε έναν
σημαντικό αστικό πολιτισμό που άνθισε από τον 6ο αι. π.Χ. και είδε τη γέννηση δύο μεγάλων
θρησκευτικών ηγετών και φιλοσόφων του Βούδα και του Μαχαβίρα58.

2.2.2 Ύστερη Βεδική Περίοδος (600-200π.Χ.). Πολιτισμός Northern Black Polished Ware

Στη δεύτερη φάση της εποχής του Σιδήρου συναντάμε τον πολιτισμό Northern Black Polished
Ware. Είναι μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την αύξηση της αγροτικής παραγωγής λόγω της
συστηματικής γεωργίας που ευνοήθηκε από τη χρήση σιδερένιων αγροτικών εργαλείων. Αυτό
οδήγησε στην αύξηση του πληθυσμού και κατ’ επέκταση στη δημιουργία αστικών κέντρων. Γι’
αυτό το λόγο η περίοδος αυτή ονομάζεται και «Δεύτερη Αστικοποίηση», καθώς η πρώτη ήταν
αυτή που συναντήσαμε στον πολιτισμό της κοιλάδας του Ινδού ποταμού. Τα
χαρακτηριστικότερα ευρήματα της εποχής είναι τα καλοδουλεμένα μαύρα αγγεία με γυαλιστερό,
σχεδόν μαύρο μεταλλικό χρώμα. Η αύξηση των αστικών κέντρων συνοδεύτηκε και από την
ανάπτυξη του εμπορίου. Αυτό μαρτυρείται από την ανακάλυψη μαρκαρισμένων στρογγυλών
νομισμάτων που καταδεικνύει το τέλος του ανταλλακτικού τύπου οικονομίας. Η πληθυσμιακή
ανάπτυξη των αστικών κέντρων συνοδεύεται από την αισθητή βελτίωση των υποδομών. Οι
πόλεις αποκτούν αποχετευτικό δίκτυο και ρυμοτομία, αμυντικά τοίχοι με επάλξεις και τάφρους

55
Lal, 1996.
56
Tharap, 2003, 137-138.
57
Witzel, 1997, 266.
58
Όταν παρακμάζει το βασίλειο των Κούρου, το κέντρο του Βεδικού πολιτισμού μεταφέρεται ανατολικά, στο
κρατίδιο των Πάντσαλα. Στο τέλος αυτής της εποχής παίρνει κυρίαρχη θέση το βασίλειο των Βιντέχα που βρίσκεται
εκεί που σήμερα είναι το Θιβέτ και η ινδική πολιτεία του Μπιχάρ. (Raychaudhuri, 1923, 11-46).
27
σχεδιασμένα να προστατεύουν από πλημύρες και εχθρικές επιδρομές. Στο κέντρο της πόλης
συνήθως βρίσκονται τα ανάκτορα ή η αίθουσα συνελεύσεων και ο ναός 59.

Η Ύστερη Βεδική περίοδος χαρακτηρίζεται από τη συνένωση κοινοτήτων που δημιουργούν

πιο οργανωμένες κρατικές οντότητες, τα Μεγάλα Τζανάπατας (Maha Janapadas) (εικ. 15).
Απόδειξη αυτής της τάσης συγχωνεύσεων είναι το γεγονός ότι στα βουδιστικά κείμενα
αναφέρονται 16 τέτοιες κοινότητες που υπήρχαν την εποχή του Βούδα, οι οποίες έγιναν
σταδιακά 4.60. Στα Μάχα Τζανάπαντας κυριάρχησαν δυο διαφορετικά κοινωνικά μοντέλα, το
δημοκρατικό και το ολιγαρχικό-μοναρχικό. Στις δημοκρατικές κοινότητες το βάρος της
διακυβέρνησης έπεφτε στα συμβούλια που ονομάζονταν Gana sangha ή Gana rajyas. Γκάνα
σημαίνει ισότιμοι άνθρωποι, Σάνγκα συλλογικότητα ή συνέλευση και Ράτζια διακυβέρνηση.
Στις Γκάνα Σάνγκα υπήρχε ένα είδος αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας όπου κάθε φυλή
εκπροσωπούνταν από τους αρχηγούς της. Όμως όλες οι κοινότητες που κατοικούσαν στα εδάφη
δεν είχαν την ίδια δύναμη στη λήψη των αποφάσεων. Η κοινωνία ήταν χωρισμένη σε δυο τάξεις.
Η μία περιλάμβανε τους πολεμιστές και η άλλη τους εργάτες, τους αγρότες και τους σκλάβους.
Αυτό το είδος κοινωνικής οργάνωσης των Γκάνα Σάνγκας επέδειξε αξιοσημείωτη αντοχή στην
ινδική ιστορία, καθώς παρά τις περιοδικές κατακτήσεις τους επανεμφανίζονταν και συνέχιζαν να
υπάρχουν μέχρι τα μέσα της 1ης χιλιετίας μ.Χ. Αντίθετα στις μοναρχικές κοινότητες στο
πρόσωπο του βασιλιά συγκεντρώνονται όλες οι εξουσίες61. Οι δύο πυλώνες της βασιλικής
εξουσίας ήταν η τάξη των Κσατρίας (πολεμιστών) και η τάξη των Βραχμάνων (ιερέων-
δασκάλων). Το σημείο αναφοράς για τους υπηκόους ήταν πλέον ο βασιλιάς και όχι η φυλετική
τους καταγωγή. Στα πλαίσια της εξωτερικής πολιτικής σχηματίζονταν συμμαχίες μεταξύ των
Μάχα Τζανάπαντας και οι γάμοι ανάμεσα σε βασιλικούς οίκους χρησίμευαν στην ενίσχυση των
συμμαχικών δεσμών. Πρέπει να σημειώσουμε ότι σε πολλές κοινότητες άλλαζε ο τύπος
διακυβέρνησης από συλλογική σε μοναρχική και το αντίθετο62.

Οι δυο αυτοί διαφορετικοί τύποι διακυβέρνησης καθρεφτίζουν και τις διαφορετικές

θρησκευτικές τάσεις της εποχής. Η μοναρχική βασίζεται πάνω στη Βεδική θρησκευτική
παράδοση με τα έντονα ταξικά χαρακτηριστικά, ενώ η συλλογική ενστερνίζεται τα νεωτερικά

59
Begley, 1996, 40-44. Τα πήλινα αγγεία που ονομάστηκαν Northern Black Polished Ware εμφανίζονται στο
βασίλειο της Μαγκάντα και ύστερα εξαπλώνονται σε όλη την Ινδία. Τα κύρια ανασκαφικά αρχαιολογικά ευρήματα
είναι όπλα, κοσμήματα και γυναικεία ειδώλια που συνδέονται με θρησκευτικά τελετουργικά. Τα κυριότερα υλικά
κατασκευής είναι ο σίδηρος, ο χαλκός, ο χρυσός, το κόκκαλο και το γυαλί. Υπάρχουν ενδείξεις για εμπόριο
ανάμεσα στις μεγάλες πόλεις όπως την Ταξίλα, Σραβάστι, Χαστιναπούρ κ.α. από το 600 μέχρι το 200 π.Χ.
60
Stein, 2010, 54-56.
61
Tharap, 2003, 146-149. Οι υπουργοί είχαν επικουρικό και συμβουλευτικό ρόλο. Υπήρχαν κρατικοί υπάλληλοι
επιφορτισμένοι με την είσπραξη των φόρων, τη μισθοδοσία, την επιμελητεία του στρατού, την εκτέλεση των
δημόσιων έργων και τη οργάνωση των θρησκευτικών δραστηριοτήτων.
62
Tharap, 2003, 150-154.
28
διδάγματα του Βούδα και του Μαχαβίρα. Οι δύο θρησκευτικοί ηγέτες που ίδρυσαν τον
βουδισμό και τον τζαϊνισμό αντίστοιχα, γεννήθηκαν σε δυο συλλογικές κοινότητες, αλλά
δίδαξαν και πέθαναν στο μεγαλύτερο βασίλειο της εποχής, στη Μαγκάντα63.

2.2.3 Η αρχή των Αυτοκρατοριών

Μέσα σε αυτό το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο γεννήθηκαν οι πρώτες αυτοκρατορίες. Κάποια

κράτη έδρασαν ιμπεριαλιστικά κατακτώντας όμορα κρατίδια εδραιώνοντας την εξουσία τους
στα εδάφη τους. Ένα τέτοιο ισχυρό βασίλειο ήταν η Μαγκάντα64. Οι ηγεμόνες της καθυπόταξαν
τα γειτονικά βασίλεια, έλεγξαν τα στρατηγικά σημεία του ποταμού Γάγγη και τελικά
κυριάρχησαν σε όλη την κοιλάδα του. Η δυναστεία Σισουνάγκα (Sisounanga) προμήθευσε τον
θρόνο με έξι βασιλείς και τη διαδέχτηκε η δυναστεία των Νάντα με πρώτο βασιλιά της τον
Μαχαπάντμα Νάντα (Mahapadma Nanda) γύρω στο 372 π.Χ. 65. Ήταν ο πρώτος βασιλιάς που
είχε λαϊκή καταγωγή και δεν ανήκε στην τάξη των Κσατρίας. Η παράδοση αυτή συνεχίστηκε
στα βασίλεια του Βορρά. Παρότι η δυναστεία των Νάντας ήταν βραχύβια άφησε το στίγμα της
καταφέρνοντας να ενοποιήσει το μεγαλύτερο μέρος της βόρειας Ινδίας, περιοχές της κεντρικής
Ινδίας και της ανατολικής ακτής υπό μία ενιαία εξουσία66.

Η δυναστεία των Μώρια (322-185π.Χ.)

Η δυναστεία των Νάντας χάνει τον θρόνο το 322 π.Χ. και την διαδέχεται η δυναστεία των
Μώρια με πρώτο βασιλιά τον Τσαντραγκούπτα Μώρια. Μετά τον θάνατο του Μεγάλου
Αλεξάνδρου, ο νεαρός Τσαντραγκούπτα καταφέρνει με επιτυχία να εκδιώξει τις μακεδονικές
φρουρές από τη βόρεια Ινδία και να εδραιώσει την εξουσία του από τον κόλπο της Βεγγάλης
μέχρι την Αραβική θάλασσα με πρωτεύουσα την Παταλιπούτρα, τη σημερινή Πάτνα. Ο

63
Sarao, 2014. Οι Βραχμάνοι είχαν περίοπτη θέση καθώς μέσα από συγκεκριμένα τελετουργικά που εκτελούσαν
νομιμοποιούνταν η εξουσία του βασιλιά. Έτσι σταδιακά η αντιπαλότητα μεταξύ των τάξεων των Βραχμάνων και
των Κσατρίας, από την οποία κατάγονταν συνήθως οι βασιλείς, μειωνόταν καθώς και οι δύο υποστήριζαν τον
θρόνο. Αντίθετα οι Βραχμάνοι δεν είχαν θέση στις συλλογικές κοινότητες που ήταν επηρεασμένες από τα
κηρύγματα του Βούδα και του Μαχαβίρα για κοινωνική ισότητα. Εκείνοι που δεν δέχονταν τη Βεδική αντίληψη
μιας ταξικής κοινωνίας, έφευγαν από τις κοιλάδες και πήγαιναν σε περιοχές όπου μπορούσαν να δημιουργήσουν
πολιτείες με μια σχετική ισονομία, όπως στους πρόποδες των Ιμαλάϊων, στο Παντζάμπ, το Σιντ και την κεντρική
Ινδία.
64
Kulke, & Rothermund, 1998, 55.
65
Smith, 1999, 33-39. Ο πρώτος σημαντικός βασιλιάς της δυναστείας Σισουνάγκα (Sishunaga) ήταν ο Μπιμπίσαρα
(Bimbisara). Ο Μαχαβίρα και ο Βούδας δίδαξαν στη Μαγκάντα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του. Τον
διαδέχθηκε ο γιος του Ατζατασάτρου (Ajatasatru) το 502 π.Χ. που λέγεται ότι συναντήθηκε με τον Βούδα. Η
συνάντηση του Βούδα με τον Ατζατασάτρου έχει αποδοθεί ανάγλυφα στη Στούπα του Bharhut, στην πολιτεία
Madhya Pradesh, 2ος π.Χ. αιώνας.
66
Όταν ο Μέγας Αλέξανδρος το 326 π.Χ. έφτασε στον ποταμό Υφάση, τον πληροφόρησαν ότι ο στρατός του
βασιλείου με πρωτεύουσα την Παταλιπούτρα που βρίσκεται στις όχθες του Γάγγη, απαρτίζονταν από 20.000 ιππείς,
200.000 πεζικό, 2.000 άρματα και 4.000 πολεμικούς ελέφαντες. Πιστεύεται ότι ο στρατός αυτός ανήκε σε έναν
βασιλιά της δυναστείας των Νάντας, που η δύναμη του στρατού τους και ο πλούτος του βασιλείου του
αποτυπώθηκε στην ινδική λογοτεχνία. (Smith, 1999, 53-61).
29
Τσαντραγκούπτα αποδείχτηκε ικανότατος βασιλιάς στη διοίκηση, την οικονομία, τον στρατό και
σε θέματα ασφάλειας των υπηκόων του. Στα χρόνια της δυναστείας των Μώρια οι επιστήμες
όπως τα μαθηματικά, η αστρονομία, η φιλοσοφία, η ιατρική, καθώς και οι τέχνες παρουσίασαν
μεγάλη πρόοδο (εικ. 16, 17, 18). Τον Τσαντραγκούπτα διαδέχθηκε ο γιος του Μπιντουσάρα που
έμεινε πιστός στην πολιτική του πατέρα του67. Στη διαδοχή ακολούθησε ο Ασόκα Μώρια που
ανέβηκε στο θρόνο το 273 π.Χ. Η μόνη πολεμική αναμέτρηση που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια
της σαραντάχρονης βασιλείας του ήταν η εκστρατεία κατά του ισχυρού βασιλείου της Καλίνγκα.
Η ήττα της Καλίνγκα είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο και την υποδούλωση χιλιάδων ανθρώπων.
Οι συμφορές του πολέμου ήταν τόσο σκληρές που έκαναν τον Ασόκα να νιώσει τύψεις, βαθύ
πόνο και να μετανιώσει για την καταστροφή και τη δυστυχία που προκάλεσε. Αφιέρωσε το
υπόλοιπο της ζωής του στην ειρήνη και στη διάδοση του ηθικού συστήματος του βουδισμού που
το αποκαλούσε Νόμο του Ελέους και του Ντάρμα68.

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ασόκα, η κοινωνική ζωή ρυθμιζόταν από μια σειρά
βασιλικών διαταγμάτων τα λεγόμενα Arthashahtra. Μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί 33 τέτοιες
επιγραφές σκαλισμένες πάνω σε βράχους, τοιχώματα σπηλαίων και στήλες διασκορπισμένες σε
όλη την επικράτεια σε μια προσπάθεια του βασιλιά να «μιλήσει» άμεσα με τους υπηκόους του
(εικ. 19, 20). Αυτά είναι τα αρχικά γραπτά μνημεία της δυναστείας των Μώρια69. Κατά τη
βασιλεία του Ασόκα υπήρξε έντονη οικοδομική δραστηριότητα. Ο θρύλος λέει ότι ανεγέρθηκαν
84.000 στούπας μέσα σε τρία χρόνια (εικ. 21). Ο θάνατός του γύρω στο 232 π.Χ. σηματοδότησε
την αρχή της παρακμής της δυναστείας των Μώρια. Ο τελευταίος βασιλιάς της Μώρια
δολοφονήθηκε από τον ιδρυτή της επόμενης δυναστείας των Σούνγκα (Shunga). Ο Ασόκα
έμεινε στην ιστορία της Ινδίας ως ένας αυτοκράτορας προσηλωμένος στην κοινωνική
δικαιοσύνη, την ειρηνική διακυβέρνηση και την ηθική. Ίσως ήταν ένας από τους ελάχιστους
βασιλείς που έδινε ο ίδιος το παράδειγμα στους υπηκόους του ακολουθώντας έναν πνευματικό
και ηθικό τρόπο ζωής70.

67
Smith, 1999, 33-151.
68
Tharap, 2003, 178-180.
69
Burjor, 2007, 111-113. Τα διατάγματα περιέχουν ηθικά και θρησκευτικά εντάλματα, δίνουν έμφαση στη
δικαιοσύνη, την τιμιότητα και την κοινωνική ευημερία. Σε ένα από αυτά αναφέρεται ότι πρέπει να μεταχειρίζονται
τους αιχμαλώτους με ανθρωπιά και σε άλλο πώς να προστατεύονται τα ζώα. Σε ένα άλλο αναφέρεται ότι το πιο
δύσκολο πράγμα είναι να αναγνωρίσει κανείς το κακό μέσα του. Μόνο όταν συμβεί αυτό μπορεί ο άνθρωπος να
βαδίσει στο μονοπάτι της ανθρωπιάς.
70
Kulke, & Rothermund, 1998, 68.
30
2.3 Η Κλασική Εποχή (200 π.Χ. - 650 μ.Χ.)

2.3.1 Πρώιμη κλασική εποχή (200 π.Χ.- 320 μ.Χ.)

Η σκυτάλη της εξουσίας μετά την παρακμή της δυναστείας των Μώρια πέρασε στη φυλή των
Σούνγκα (Sunga dynasty 185-74 π.Χ.). Ο ένας αιώνας της εξουσίας των Σούνγκα σημαδεύτηκε
από πολέμους και εξεγέρσεις με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση της επικράτειας στα αρχικά σύνορα
της, αυτά του κρατιδίου της Μαγκάντα. Παρόλα αυτά παρατηρείται μια άνθιση της ζωγραφικής
και της γλυπτικής. Εντυπωσιακά μνημεία της εποχής ήταν η στούπα του Bharhut και η
ανακατασκευή της μεγάλης στούπα στο Sanchi71. Μέχρι το 150 π.Χ. όλα τα βεδικά κείμενα
έλαβαν την τελική τους μορφή72. Η παρακμή και η διάλυση των μεγάλων αυτοκρατοριών έδωσε
την ευκαιρία στην αναγέννηση των συλλογικότερων μορφών διακυβέρνησης των Γκάνα
Σάνγκας. Ένα επίσης πολύ σημαντικό ιστορικό γεγονός της εποχής είναι η εδραίωση της
δυναστείας των Σατβαχάνας (Satavahanas) που κυριάρχησε στη δυτική Ινδία για τους
επόμενους τέσσερις αιώνες. Υπό την ηγεμονία τους, η περιοχή γνώρισε μεγάλη πολιτιστική και
οικονομική ανάπτυξη. Αποτέλεσε έναν δίαυλο πολιτιστικής και πολιτικής επικοινωνίας μεταξύ
του βορρά και του νότου. Στο νότο της Ινδίας επικράτησαν τρία βασίλεια που άφησαν πλούσια
πολιτιστική κληρονομιά, τα Chera, Chola και Pandya. Η ανάπτυξη της Ταμίλ λογοτεχνία μας
δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τη κοινωνική ζωή από το 300 π.Χ. μέχρι το 200 μ.Χ73.

Οι Σκύθες από την κεντρική Ασία, εισέβαλαν το 90π.Χ στη Βακτριανή και στην κοιλάδα του
Ινδού ποταμού. Σταδιακά εκδιώχθηκαν από την περιοχή και έφτασαν στη δυτική Ινδία όπου και
παρέμειναν μέχρι τον 4ο αιώνα. Η φυλή των Κουσάνας (Kushan) από την Κεντρική Ασία,
κατέλαβε το 78 μ.Χ. τα βορειοδυτικά εδάφη της Ινδίας υπό την καθοδήγηση του Κανίσκα
(Kanishka) (εικ. 22). Ο δρόμος του μεταξιού περνούσε τώρα από την κοιλάδα του Ινδού
ποταμού και ύστερα μέσω του Ινδικού Ωκεανού έφτανε στη Ρώμη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα
την πολιτιστική και εμπορική προσέγγιση της Ινδίας και της Κίνας. Ο Κανίσκα ήταν προστάτης
του Βουδισμού (εικ. 23) και βοήθησε αποφασιστικά στην εξάπλωσή του στην κεντρική Ασία και
στην Κίνα. Ήταν διαλλακτικός με όλες τις φυλές και υπέρμαχος της ανεξιθρησκίας 74. Η διάλυση
της δυναστείας των Κουσάν ξεκίνησε τον 3ο αι. μ.Χ. και ακολούθησε ένας αιώνας γεμάτος
πολιτικές διασπάσεις. Οι Κουσάν περιορίστηκαν στο Παντζάμπ, οι Σάκας στο Γκουζράτ και η
υπόλοιπη βόρεια Ινδία ήταν χωρισμένη σε μικρά βασίλεια και αυτόνομα κράτη75.

71
“Shunga Dynasty”, 2000. In Heilbrunn Timeline of Art History, Department of Asian Art. New York, MET.
72
Witzel, 1997, 334.
73
Library of Congress. (2011). “The History of Ancient India”. In Ancient History Encyclopedia, 15-12- 2011.
Digital ed.: http://www.ancient.eu /article/294/ (προσπελάστηκε στις 24 Μαρτίου 2017).
74
Calkins et al., 2016.
75
Chakrabarti, 1996,188.
31
2.3.2 Η δυναστεία Γκούπτα και Βάρντανα (320 – 650 μ.Χ.)

Η δυναστεία των Γκούπτα (Gupta) έχει άγνωστες ρίζες και πιθανότατα κατάγονταν από χαμηλή
τάξη καθώς ο ιδρυτής της δυναστείας υιοθέτησε το όνομα του παλιού μονάρχη Τσαντραγκούπτα
Μώρια76. Ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της δυναστείας ήταν ο Τσαντραγκούπτα Β΄. Κατά τη
διακυβέρνηση του η Ινδία γνώρισε μια μεγάλη πολιτιστική άνθιση που ονομάστηκε «Χρυσή
Εποχή των Γκούπτα». Αναπτύχθηκε η θρησκευτική και λυρική ποίηση, οι αφηγηματικές
ιστορίες, η μουσική και το θέατρο. Εκείνη την εποχή μορφοποιήθηκαν τα βασικά
χαρακτηριστικά της ινδουιστικής θρησκείας, τα οποία παραμένουν αμετάβλητα έως τις μέρες
μας: οι κύριες θεότητες, η λατρεία των ειδώλων, η αφοσίωση προς τους θεούς και η σημασία
των ναών77. Επινοήθηκε το δεκαδικό σύστημα αρίθμησης και η έννοια του μηδενός. Ο
φημισμένος μαθηματικός και αστρονόμος Αριαμπάτα (Aryabhatta) υπολόγισε με αξιοσημείωτη
ακρίβεια τη διάρκεια του ηλιακού ημερολογίου, περιέγραψε τις κινήσεις των πλανητικών
σωμάτων και τη μορφή τους. Συνέλαβε τη σφαιρικότητα της γη και της κίνησης της γύρω από
τον άξονά της. Ο Αριαμπάτα έδωσε μεγάλη ώθηση στην αστρονομία, βασισμένος στις
προηγούμενες θεωρίες της βεδικής αστρονομίας78. Στην ιατρική, ο Τσάρακα (Charaka) και ο
Σουσρούτα (Sushruta) συνέγραψαν ιατρικές πραγματείες που περιλαμβάνονται στο Sushruta
Samhita αναδεικνύοντας ένα πλήρως ανεπτυγμένο ιατρικό και χειρουργικό σύστημα. Η
ινδουιστική και η βουδιστική τέχνη έφτασαν σε εκπληκτικά ύψη (εικ. 24, 25, 26) 79.

Η τελευταία μεγάλη ινδική αυτοκρατορία πριν την ισλαμική εξάπλωση ήταν αυτή των
Βάρντανα. Ο Χάρσα Βάρντανα (606-647 μ.Χ.) ήταν ο τρίτος ηγεμόνας της δυναστείας και
υπήρξε προστάτης των τεχνών, δίνοντας παράλληλα μεγάλο βάρος στην εκπαίδευση. Διάσημο
ήταν το πανεπιστήμιο της πόλης Νάλαντα (Nalanda) που κατά την ακμή του συγκέντρωνε
10.000 φοιτητές και 2.000 καθηγητές (εικ. 27). Εκεί διδάσκονταν οι Βέδες, ο βουδισμός, η
φιλοσοφία, η λογική, πολεοδομία, ιατρική, νομική, αστρονομία, κ.α. Κατά τη βασιλεία του
μεγάλα τμήματα γης δόθηκαν σε γαιοκτήμονες οι οποίοι σχημάτισαν φέουδα. Η τοπική ισχύς
και εξουσία αποδυνάμωσε το κεντρικό αυτοκρατορικό κέντρο εξουσίας. Η πτώση του βασιλείου
του Χάρσα, οδήγησε τον κατακερματισμό της Ινδίας σε μικρότερα βασίλεια. Οι εσωτερικές τους

76
Stein, 2010, 90-93. Ο Τσαντραγκούπτα Α΄ (320-335 μ.Χ.) φάνηκε αντάξιος του ονόματος που επέλεξε,
εξαπλώνοντας την κυριαρχία του στην πεδιάδα του Γάγγη. Επανέφερε πολλές αρχές της διακυβέρνησης του Ασόκα.
Τον διαδέχθηκε ο γιος του Σαμούντρα Γκούπτα (335-376 μ.Χ.) και ύστερα ο εγγονός του Τσαντραγκούπτα Β΄ (376-
415 μ.Χ.) που επέκτειναν το βασίλειο σε όλη τη βόρεια, κεντρική και μέρη της νότιας Ινδίας.
77
Tharap, 2003, 306-310.
78
Chakrabarti, 1996, 203. Το δεκαδικό αριθμητικό σύστημα ονομάζεται λανθασμένα μέχρι σήμερα αραβικό, επειδή
έγινε γνωστό στην Ευρώπη μέσω των Αράβων.
79
Dola, 2015. Τα ωραιότερα δείγματα τοιχογραφίας, γλυπτικής και αρχιτεκτονικής βρίσκονται στην Ατζάντα, την
Ελόρα, το Σαρνάτ, τη Ματούρα και την Ανουρανταπούρα. Οι τοιχογραφίες στις σπηλιές της Ατζάντα στη
Μαχαράστρα, δίνουν την πιο εκλεπτυσμένη μορφή της τέχνης την εποχή των Γκούπτα.
32
αντιπαραθέσεις τα κατέστησαν αδύναμα απέναντι σε εξωτερικές απειλές80. Γύρω στο 400 μ.Χ.
άρχισαν οι επιδρομές των Ούννων που κατάγονταν από τη βόρεια Κίνα. Για μια εκατονταετία
περίπου οι Ούννοι αποτέλεσαν την κυριότερη απειλή για τα ινδικά σύνορα χωρίς ωστόσο να
καταφέρουν να κάμψουν την ινδική αντίσταση. Το 480 μ.Χ. κατέκτησαν τη βόρεια Ινδία και
μέχρι το 550 κατέλυσαν τη δυναστεία των Γκούπτα. Οι Ούννοι όντας πολιτισμικά αδύναμοι,
σταδιακά αφομοιώθηκαν με το γηγενή πληθυσμό και την ινδική κουλτούρα και η κυριαρχία
τους εξασθένισε81

2.4 Μεσαιωνικά χρόνια ( 8ος - 18ος αι. μ.Χ.)

Η μεσαιωνική περίοδος καλύπτει δέκα αιώνες ινδικής ιστορίας και είναι ιδιαίτερα σημαντική
καθώς είναι ουσιαστικά η πρώτη φορά που η χώρα δέχτηκε ισχυρές πολιτιστικές και
θρησκευτικές επιρροές από άλλους λαούς. Κατά την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο η εξουσία
διαμοιράστηκε σε πολλά τοπικά βασιλεία που συχνά εμπλέκονταν σε πολεμικές αναμετρήσεις.
Κατά την ύστερη μεσαιωνική περίοδο η χώρα γνώρισε επιδρομές και κατακτήσεις από διάφορες
ισλαμικές φυλές, όπως οι Μογγόλοι, οι Αφγανοί και οι Τούρκοι. Στο τέλος του 15ου αι. οι
Ευρωπαίοι άρχισαν να καταφθάνουν στις ακτές της Ινδίας για εμπορικούς σκοπούς και μέχρι τα
μέσα του 18ου αι. είχαν γίνει μια πολιτική δύναμη που καθόρησε τη νεότερη ιστορία της χώρας.

2.4.1 Πρώιμη μεσαιωνική περίοδος (8ος -13ος αι. μ.Χ.)

Στη νότια Ινδία από τον 9ο έως τον 13ο αι. επικράτησε η γηγενής δυναστεία των Τσόλα (Chola)
που βοήθησε στην ανάπτυξη της πολιτικής, πολιτιστικής και καλλιτεχνικής ζωής της ευρύτερης
περιοχής. Η ισχυρή οικονομία επέτρεπε τη διατήρηση ενός ισχυρού στρατού και στόλου. Η
δυναστεία των Πάντυα κατάφερε το 1279 μ.Χ. να πάρει τη θέση των Τσόλα. Στο Ρατζαστάν από
το 650 μέχρι το 1200 μ.Χ. δημιουργήθηκαν 21 μικρά βασίλεια που ονομάστηκαν Ρατζπούτ. Οι
άντρες τους έχουν μείνει στην ιστορία για την ανδρεία τους και τη μεγάλη προσήλωση στην
έννοια του καθήκοντος. Οι εμφύλιες συγκρούσεις ανάμεσα στα μικρά βασίλεια διευκόλυναν την
ισλαμική εισβολή82.

Η βόρεια Ινδία και η περιοχή του σημερινού Πακιστάν ήταν οι πρώτες περιοχές που
κατακτήθηκαν από τους μουσουλμάνους. Μέχρι τα μέσα του 10ου αι. οι Ινδοί βασιλείς
κατάφεραν να περιορίσουν τις κατακτήσεις των Αράβων σε αυτές τις περιοχές, η έλευση των
δεν επέφερε ριζικές αλλαγές στον τρόπο της ζωής των κατοίκων. Οι περισσότερες κοινότητες
εξακολούθησαν να αυτοδιοικούνται και να λατρεύουν τους θεούς τους, δίνοντας φόρους στους

80
Chugani, 2016.
81
Kulke, & Rothermund, 1998, 90-91.
82
Tharap, 2003, 327-328.
33
Μουσουλμάνους ηγεμόνες83. Στη νότια Ινδία και κυρίως στη δυτική ακτή μικρές ομάδες
Αράβων ανέπτυξαν έντονη εμπορική δραστηριότητα και προσπάθησαν να καταστήσουν τα
λιμάνια εμπορικούς σταθμούς υπό τον έλεγχο τους84. Η τουρκική παρουσία στον ινδικό χώρο
διήρκησε από το 1000 μέχρι το 1206 μ.Χ. Από το 1206 μέχρι το 1290 επικράτησε η «Δυναστεία
των Σκλάβων» 85. Τη διαδέχθηκαν στην εξουσία οι Σουλτάνοι του Δελχί. Η ισλαμική εξουσία
εδραιώθηκε τότε για πρώτη φορά στην κεντρική Ινδία και διήρκησε μέχρι τον 18ο αι. που
ξεκίνησε ο πόλεμος με τους Μαράτας.

2.4.2Ύστερη μεσαιωνική περίοδος (13ος- 18ος αι. μ.Χ.)

Η μογγολική κατάκτηση της Ινδίας διήρκησε για τους επόμενους τρεις αιώνες (1526-1857 μ.Χ.).
Σημαντικότερος Μογγόλος ηγεμόνας ήταν ο Άκμπαρ ο οποίος κατάφερε να επικρατήσει στο
μεγαλύτερο μέρος της Ινδίας και να δημιουργήσει γέφυρες ανάμεσα στους Ισλαμιστές και τους
Ινδουιστές (εικ. 28). Σεβάστηκε τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και την παράδοση των Ινδών και
τους έδωσε θέσεις μέσα στον εξουσιαστικό μηχανισμό. Προσπάθησε να εδραιώσει μια νέα
θρησκεία μέσα από τη σύνθεση του ινδουισμού και του ισλαμισμού, αλλά απέτυχε. Οι
Μογγόλοι κατακτητές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μουσική, τη ζωγραφική και την
αρχιτεκτονική, τέχνες που γνώρισαν ιδιαίτερη άνθιση κυρίως στις αυλές των παλατιών,
δημιουργώντας ένα ρεύμα που ονομάστηκε ινδο-ισλαμική τέχνη (εικ. 29, 30). Η εποχή από την
βασιλεία του Άκμπαρ μέχρι του εγγονού του Σαχ Τζαχάν, ονομάστηκε «Χρυσή Εποχή» της
μογγολικής αυτοκρατορίας. Ο Σαχ Τζαχάν έχτισε επιβλητικά αρχιτεκτονήματα όπως το Ταζ
Μαχάλ και το Κόκκινο Φρούριο στο Δελχί που συνεχίζουν να εντυπωσιάζουν μέχρι σήμερα.
Από τις αρχές του 18ου αι. η Μογγολική αυτοκρατορία άρχισε να παρακμάζει και να
αποδυναμώνεται. Την ίδια περίοδο αυξάνεται η δύναμη των Μαράτας (1674 -1819 μ.Χ.) στη
δυτική Ινδία. Ιδρυτής της δυναστεία τους ήταν ο Σίβατζι Μπονσλέ (1627-1680 μ.Χ) που έμεινε
γνωστός ως Πατέρας του έθνους των Μαράτας. Οι Μαράτας έπαιξαν σημαντικό ρόλο γιατί
απέτρεψαν την κάθοδο των Μογγόλων στη νότια Ινδία και κατάφεραν να διατηρήσουν μια
ισχυρή πολιτική και στρατιωτική εξουσία αμιγώς ινδική86. Στις αρχές του 18ου αι. το βασίλειο
των Μαράτας είχε εξαπλωθεί από τον Ινδό ποταμό στο βορρά μέχρι το άκρο της χερσονήσου
στο νότο, αποκτώντας τη μορφή μιας αυτοκρατορίας87. Το τέλος της κυριαρχία τους ήρθε το

83
Stein, 2010, 129-130.
84
Mark, 2012.
85
Khan, 1999, 63. Τους δόθηκε αυτή η ονομασία επειδή ο μουσουλμανικός στρατός απαρτίζονταν από τουρκικής
καταγωγής άντρες που είχαν αγορασθεί από τον στρατό κατά την παιδική τους ηλικία. Τα παιδιά αυτά
ακολουθούσαν μια στρατιωτική καριέρα και από τις τάξεις τους αναδείχθηκαν πολλοί ηγεμόνες.
86
Padmanabhan, 2011, 5-10.
87
Khan, 1999, 133.
34
1820 μετά την ήττα τους από τον αγγλικό στρατό. Ύστερα από αυτούς οι Βρετανοί δεν
συνάντησαν καμία άλλη ουσιαστική αντίσταση88.

Η πτώση της μογγολικής αυτοκρατορίας δεν σήμαινε το τέλος μιας ακόμη κατάκτησης για
την Ινδία, αλλά δημιούργησε τις συνθήκες που έδωσαν την ευκαιρία στην εξάπλωση του
αγγλικού ιμπεριαλισμού. Το κενό στις εξουσιαστικές δομές και την κοινωνική οργάνωση που
άφησε πίσω της η μογγολική αυτοκρατορία δεν πληρώθηκε από καμία γηγενή δύναμη. Η
Βρετανική Εταιρία των Ανατολικών Ινδιών εκμεταλλευόμενη την ιστορική συγκυρία πήρε τα
ινία το 1805 και οι Μογγόλοι αυτοκράτορες έμειναν μόνο με τον τίτλο χωρίς καμία εξουσία89.

2.4.3 Η Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών

Το γεγονός ότι μια εμπορική εταιρεία κατάφερε να κυριαρχήσει πάνω σε μια χώρα όπως η Ινδία
πραγματικά μοιάζει ανεξήγητο και όλοι οι ερευνητές εκφράζουν την έκπληξή τους γι’ αυτό.
Σχεδόν ταυτόχρονα με την άφιξη των Μογγόλων στη βόρεια Ινδία, κατέφθασαν και οι πρώτοι
Ευρωπαίοι στις ακτές της νότιας Ινδίας. Πρώτοι ήταν οι Πορτογάλοι το 1498 με τον Βάσκο ντε
Γκάμα. Οι προσπάθειες τους να αποκτήσουν εδάφη απέτυχαν, εκτός από την περιοχή της Γκόα
που έμεινε υπό την κατοχή τους μέχρι το 1961. Όμως άνοιξαν το θαλάσσιο δρόμο για την Ινδία
που χρησιμοποίησαν αργότερα άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Βρετανία90. Η Βρετανική
Εταιρία Ανατολικών Ινδιών ήταν μια ιδιωτική εταιρία (εικ. 31), η οποία κατάφερε μετά από
πολέμους και διπλωματικές προσπάθειες να διοικεί την Ινδία τον 19ο αι. Στην αρχή φαινόταν ότι
το ενδιαφέρον τους ήταν καθαρά εμπορικό, καθώς δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τη
Μογγολική Αυτοκρατορία που ήταν ακόμη πολύ ισχυρή, αλλά σταδιακά επικεντρώθηκαν στην
κατοχή εδαφών91. Στις αρχές του 17ου αι., η Εταιρεία διαπραγματεύτηκε με τους Μογγόλους
ηγεμόνες κερδίζοντας την παραχώρηση εμπορικών δικαιωμάτων (εικ. 32). Δημιούργησαν
σταδιακά εμπορικά κέντρα στις ινδικές ακτές που έμελλαν να γίνουν οι μεγάλες εμπορικές
πόλεις της Μούμπαϊ, του Μαντράς και της Κόλκατα92.

Κατά τον 18ο αι. η Μογγολική αυτοκρατορία άρχισε να παρακμάζει και αυτό έδωσε την
ευκαιρία στην Εταιρεία να παίξει έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στα πολιτικά δρώμενα της χώρας.
Η Εταιρεία επικαλούμενη τη μεγάλη κοινωνική αναταραχή, ισχυρίσθηκε ότι χρειάζεται στρατό

88
Markovits, 2004, 266-267.
89
Chandra, 1982, 8-12.
90
Markovits, 2004, 5-6.
91
Szczepanski, 2016. Η Εταιρεία ιδρύθηκε το 1600 από Λονδρέζους εμπόρους με σκοπό την εισαγωγή μπαχαρικών
από την Ινδονησία. Οι Ολλανδοί όμως ήταν ήδη εκεί και δεν είχαν καμία πρόθεση να μοιραστούν τα εμπορικά
κέρδη με τους Άγγλους και τους Γάλλους. Όταν οι Πορτογάλοι άρχισαν να χάνουν τον έλεγχο στο εμπόριο των
μπαχαρικών στην Ανατολική Ασία, οι Άγγλοι έμποροι επιχείρησαν να πάρουν τη θέση τους.
92
Canny, 1998, 93.
35
για να υπερασπιστεί τους εμπορικούς της σταθμούς από επιθέσεις τοπικών ηγεμόνων, ληστών
και κυρίως της ομόλογης εταιρείας Ανατολικών Ινδιών των Γάλλων. Έτσι εκτός από τις
εμπορικές δραστηριότητες, άρχισε να προβαίνει σε στρατιωτικές και διπλωματικές ενέργειες.
Στα μέσα του αιώνα κατέκτησαν την περιοχή της Βεγγάλης και τις επόμενες δεκαετίες
επέκτειναν την κυριαρχία τους και αύξησαν τα κέρδη τους93.

Η αγγλική κυβέρνηση προσπαθώντας να περιορίσει τη διαφθορά της διοίκησης, πήρε τον

μερικό έλεγχο της εταιρείας και όρισε έναν έμπιστο υψηλόβαθμο υπάλληλο που ονομάζονταν
Γενικός Κυβερνήτης της Εταιρείας. Αυτό ήταν το πρώτο βήμα για τη μετάβαση από την
εμπορική μονοπωλιακή εκμετάλλευση στην αποικιοποίηση της Ινδίας. Οι πρώτοι κυβερνήτες
(όπως ο Γουόρεν Χέιστινγκς που κυβέρνησε από το 1778 μέχρι το 1788) ενδιαφέρθηκαν για τον
ινδικό πολιτισμό και τη γλώσσα και συνεργάστηκαν με Ινδούς προσφέροντάς τους υψηλόβαθμες
θέσεις. Αυτή η τακτική έδωσε την ευκαιρία στους Βρετανούς να αποκτήσουν μια καλή
αντίληψη για το περιβάλλον μέσα στο οποίο έπρεπε να λειτουργήσουν. Οι κατοπινοί κυβερνήτες
άλλαξαν τη στάση τους απέναντι στους Ινδούς. Θεωρούσαν τον ινδικό πολιτισμό υποανάπτυκτο
και κατώτερο και προσπάθησαν να «εκπολιτίσουν» τους Ινδούς μέσα από τη βρετανική παιδεία.
Οι πρώτες δεκαετίες του 19ου α. ήταν μια εποχή στρατιωτικών επιτυχιών και εδαφικών
κατακτήσεων για την Εταιρεία94. Από το 1850 και μετά άρχισε να εφαρμόζεται μια επιθετική
επεκτατική πολιτική και συστηματικός προσηλυτισμός από τις χριστιανικές ιεραποστολές.
Αυτές οι καταστάσεις δημιούργησαν μια έντονη δυσφορία στην ινδική κοινωνία. Η
συσσωρευμένη δυσαρέσκεια οδήγησε στη Μεγάλη Ινδική Επανάσταση του 1857. Τα αγγλικά
στρατεύματα χρειάστηκαν έξι μήνες για να καταπνίξουν την εξέγερση. Τόσο οι εξεγερμένοι όσο
και οι κατακτητές υπέφεραν μεγάλες απώλειες. Εκτός από την όξυνση των αντιθέσεων ανάμεσα
στην ινδική κοινωνία και τους Άγγλους αποικιοκράτες, ένα άλλο πιο άμεσο αποτέλεσμα της
επανάστασης ήταν η χρεωκοπία και η διάλυση της Εταιρεία το 1857. Η βρετανική κυβέρνηση
ανέλαβε επίσημα τον έλεγχο της Ινδίας. Η βασίλισσα Βικτώρια στέφθηκε Αυτοκράτειρα της
Ινδίας και κράτησε αυτόν τον τίτλο μέχρι την ανεξαρτησία το 194795.

93
Chandra, 1982, 58-61. Η επάνδρωση του γαλλικού στόλου έγινε με τη στρατολόγηση ντόπιων στρατιωτών που
ονομάζονταν Sepoys. Η εκπαίδευσή τους ακολουθούσε τα ευρωπαϊκά πρότυπα και εξοπλίζονταν με σύγχρονα όπλα.
Αυτές οι στρατιωτικές μονάδες ήταν τόσο αποτελεσματικές που οι τοπικοί ηγέτες αντάλλασαν εδάφη με τους
Γάλλους για να τις αποκτήσουν. Έτσι οι Γάλλοι κυριάρχησαν σε μεγάλες περιοχές της Νότιας Ινδίας. Οι Άγγλοι
τους μιμήθηκαν δημιουργώντας τον δικό τους αντίστοιχο στρατό στην προσπάθειά τους να ανακόψουν τη γαλλική
εξάπλωση.
94
Kulke, & Rothermund, 1998, 225-235.
95
Olson, & Shadle, 1996, 567-568. Ο Γενικός Κυβερνήτης της Εταιρείας, Λόρδος Νταλουσί (Dalhousie), έθεσε σε
εφαρμογή το «δόγμα της παραγραφής». Σύμφωνα με αυτό όποιος Ινδός ηγεμόνας απεβίωνε χωρίς να έχει
κληρονόμους, τα εδάφη του περνούσαν σε βρετανικά χέρια. Επίσης όσοι γαιοκτήμονες αδυνατούσαν να αποδείξουν
εγγράφως τους τίτλους ιδιοκτησίας της γης τους, αυτοί μεταβιβάζονταν στους Βρετανούς. Με αυτή την πολιτική
και με κάθε λογής αφορμές οι Άγγλοι αύξαναν τη γη που είχαν υπό την κατοχή τους.
36
2.5 Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία

Το μεγαλύτερο μέρος της Ινδίας τελούσε υπό την άμεση διακυβέρνηση των Βρετανών, ενώ το
υπόλοιπο υπό την ηγεμονία τοπικών αρχόντων που υπηρετούσαν την βρετανική πολιτική. Ήταν
μια περίοδος ιδιαίτερης ανάπτυξης της καλλιέργειας τσαγιού και βαμβακιού, της εξόρυξης
λιγνίτη και της βιομηχανίας σιδήρου. Οι αποικιοκράτες έδωσαν ιδιαίτερο βάρος στην επιβολή
και εξάπλωση ορισμένων ιδιαίτερα κερδοφόρων καλλιεργειών όπως το ίντιγκο, το όπιο και η
γιούτα. Η ανατολική Ινδία παρουσίαζε όλα τα κοινωνικά και πολιτιστικά γνωρίσματα μιας
αποικιακής οικονομίας. Η κοινωνική διαστρωμάτωση είχε ως εξής: μια βάση από φτωχούς και
εξαθλιωμένους αγροτικούς πληθυσμούς, μια μικρή μεσαία τάξη μορφωμένων αστών και μια
πολύ ισχυρή ευρωπαϊκή κοινότητα που συγκέντρωνε στα χέρια της σχεδόν το σύνολο των
εμπορικών δραστηριοτήτων96. Η απαίτηση για συνεχώς μεγαλύτερη κερδοφορία από τις ινδικές
εξαγωγές επέβαλε τη μείωση των επισιτιστικών καλλιεργειών με αποτέλεσμα το ξέσπασμα
μεγάλων λιμών με εκατομμύρια θύματα.

Ο σχεδιασμός της οικονομίας και των υποδομών γινόταν με γνώμονα τη μεγιστοποίηση

των κερδών των Βρετανών στην Ινδία και όχι βάση των αναγκών του ντόπιου πληθυσμού και
της μακροπρόθεσμης ευημερίας της χώρας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν ο σχεδιασμός του
σιδηροδρομικού και τηλεγραφικού δικτύου που εξυπηρετούσε τη σύνδεση των αγροτικών και
βιομηχανικών κέντρων με τα μεγάλα λιμάνια για την ταχεία μεταφορά εμπορευμάτων και
στρατού. Αυτό επέφερε την ανισόρροπη ανάπτυξη του εσωτερικού της Ινδίας και μεγάλης
έκτασης οικολογικές καταστροφές. Η χρηματοδότηση της κατασκευής των υποδομών έγινε με
τη μορφή αναγκαστικού δανείου με αποτέλεσμα οι τόκοι να πληρώνονται από τους Ινδούς. Μια
ορθολογική επιλογή για την ανάπτυξη της ινδικής οικονομίας εκείνη την εποχή θα ήταν η
επένδυση σε αρδευτικά έργα αντί για ένα υπέρμετρα εκτεταμένο σιδηροδρομικό δίκτυο97.

2.5.1 Αγώνας για την ανεξαρτησία και η απελευθέρωση (1858-1947)

Ο αγώνας για ανεξαρτησία του ινδικού λαού ενάντια στην αποικιοκρατία εκδηλώθηκε τόσο
ένοπλα όσο και ειρηνικά. Κύριος φορέας της αντίστασης ήταν το Ινδικό Εθνικό Κογκρέσο που
ιδρύθηκε το 1885. Το 1906 ιδρύθηκε η Μουσουλμανική Συμμαχία που αποτέλεσε τον
μουσουλμανικό πυρήνα του αγώνα. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου οι Άγγλοι
υποσχέθηκαν αυτονομία στους Ινδούς με αντάλλαγμα τη βοήθειά τους στα πεδία των μαχών.
Έτσι ένα εκατομμύριο Ινδοί πολέμησαν στο πλευρό των συμμάχων της Αντάντ. Η λήξη του

96
Kulke, & Rothermund, 1998, 243.
97
Kulke, & Rothermund, 1998, 251.
37
πολέμου έφερε τη νίκη στο στρατό των συμμάχων αλλά και την αθέτηση των υποσχέσεων προς
την Ινδία98.

Από το 1920 ο Μοχαντάς Γκάντι έγινε η κυρίαρχη μορφή του Ινδικού Εθνικού Κογκρέσου. Η
ινδική του καταγωγή και η ευρωπαϊκή του κουλτούρα, τον βοήθησαν στην ανάπτυξη ενός
αποτελεσματικού τρόπου αντίστασης που το ονόμαζε Satyagraha δηλαδή η Δύναμη της
Αλήθειας. Ο Γκάντι κάλεσε τους συμπατριώτες του να σταματήσουν να αγοράζουν αγγλικά
προϊόντα, να μην συνεργάζονται με τις αγγλικές αρχές (σχολεία, κολλέγια, διοίκηση, δικαστήρια
κ.λπ.) και να απαρνηθούν τους τίτλους που τους είχαν δώσει οι αποικιοκράτες. Το μποϊκοτάζ
έφερε την κατακόρυφη πτώση στα κέρδη των Άγγλων. Οι Άγγλοι απάντησαν με διωγμούς και
φυλακίσεις κατά του Γκάντι και άλλων συναγωνιστών του. Το 1930 ο Γκάντι κήρυξε την
ολοκληρωτική ανυπακοή και μάζεψε συμβολικά αλάτι από θαλασσινό νερό αγνοώντας το
μονοπωλιακό καθεστώς που αφορούσε την παραγωγή και συλλογή αλατιού στην Ινδία (εικ. 34,
35, 36). Η σκληρότητα και η βία που η αστυνομία αντιμετώπισε τους ειρηνικούς διαδηλωτές,
προκάλεσε συναισθήματα συμπάθειας προς τους Ινδούς και αποστροφής προς το βρετανικό
αποικιακό καθεστώς. Η προβολή των γεγονότων αυτών μέσα από τα μέσα ενημέρωσης στην
Ευρώπη και την Αμερική ενδυνάμωσε το κίνημα της Ανεξαρτησίας 99.

Οι εξελίξεις κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν καθοριστικές για το μέλλον
της Ινδίας. Οι Βρετανοί για να εξασφαλίσουν την βοήθεια της Ινδίας, υποσχέθηκαν για άλλη μια
φορά ότι μετά το πέρας του πολέμου, θα ερχόταν και η σειρά της Ινδίας να αποκτήσει την
ανεξαρτησία της. Η προοπτική αυτή έδωσε ένα ισχυρό κίνητρο στους Ινδούς και η συμμετοχή
τους συνέβαλε καθοριστικά στην τελική έκβαση του πολέμου στη νοτιοανατολική Ασία. Η
Μεγάλη Βρετανία ήταν ο μεγάλος χαμένος του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου αφού έχασε την
εξουσία πολλών αποικιών και άλλες τις παραχώρησε στην αμερικανική σφαίρα επιρροής. Η
αποχώρηση της βρετανικής διοίκησης από την Ινδία δημιούργησε ένα κενό εξουσίας. Ένα
σημαντικό ζήτημα ήταν το αν η Ινδία θα παρέμενε ένα ενιαίο κράτος ή αν θα χωριζόταν σε δυο
κρατικές οντότητες με βάση κυρίως τη θρησκευτική ταυτότητα. Με τη πρώτη λύση ταυτιζόταν
το Ινδικό Εθνικό Κογκρέσο που τασσόταν υπέρ της ενότητας της χώρας, ενώ με τη δεύτερη η
Μουσουλμανική Συμμαχία. Οι Βρετανοί δεν ήταν διατεθειμένοι να εμπλακούν περαιτέρω στην
εξομάλυνση της κατάστασης στο εσωτερικό της Ινδίας και η αποχώρησή τους το καλοκαίρι του
1947, άφησε τη χώρα σε καθεστώς διχασμού και αναστάτωσης. Οι Βρετανοί πίστευαν ότι η
ύπαρξη δυο κρατών στην περιοχή θα εξυπηρετούσε τα στρατηγικά τους συμφέροντα. Έτσι ο
τελευταίος βρετανός αντιβασιλέας εισηγήθηκε την περίφημη διχοτόμηση και την ίδρυση του

98
Stein, 2010, 287-288.
99
Bajpai, 2011, 66-69.
38
κράτους του Πακιστάν (εικ. 37). Ο πρόχειρος σχεδιασμός των συνόρων ανάμεσα στην Ινδία και
το νεοσύστατο κράτος του Πακιστάν που έγινε κυριολεκτικά μέσα σε μία μέρα, είχε ως
αποτέλεσμα να σημειωθεί η μεγαλύτερη μετακίνηση πληθυσμών στην ιστορία. 10 εκατομμύρια
άνθρωποι έφυγαν από τις εστίες τους. Οι Ινδουιστές εγκατέλειψαν το Πακιστάν και οι
Μουσουλμάνοι την Ινδία. Οι θρησκευτικές συγκρούσεις επέφεραν την απώλεια ενός
εκατομμυρίου ανθρώπων. Για ποιον ακριβώς λόγο να γιορτάσουμε; θα πει ο Γκάντι για τον
τρόπο που επιτεύχθηκε η πολυπόθητη ανεξαρτησία, δεν βλέπω τίποτα παρά ποτάμια αίματος. Η
βίαιη και γρήγορη διχοτόμηση της Ινδίας δίχως να λαμβάνονται υπόψη δημογραφικά και
πληθυσμιακά δεδομένα κληροδότησε στις δυο χώρες μια σειρά προβλημάτων που τις οδήγησε
σε δύο πολέμους (1965 και 1971). Η περιοχή του Κασμίρ αποτελεί ένα διαχρονικό πρόβλημα
που μέχρι σήμερα προκαλεί εντάσεις και προβλήματα στις δυο χώρες100.

Ο πρώτος πρωθυπουργός της Ινδίας Τζαβαχαρλάλ Νερού (εικ. 38) είπε για την ημέρα της
Ανεξαρτησίας (15 Αυγούστου 1947): Όταν το ρολόι δείξει 12 τη νύχτα, ενώ όλος ο κόσμος
κοιμάται, η Ινδία θα ξυπνήσει ζωντανή και ελεύθερη. Οι πρώτες εκλογές πραγματοποιήθηκαν το
1951 και δικαίωμα ψήφου είχαν όλοι οι κάτοικοι ανεξαρτήτου φυλής, χρώματος, τάξης ή φύλου.
Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπιστούν ήταν ότι η αγροτική και
κτηνοτροφική παραγωγή της Ινδίας δεν επαρκούσε για να καλύψει τις ολοένα αυξανόμενες
ανάγκες του πληθυσμού της. Η Πράσινη Επανάσταση του 1969 οδήγησε στην αύξηση της
παραγωγής και την επαρκή κάλυψη των διατροφικών αναγκών. Το επίπεδο του αναλφαβητισμού
μειώθηκε από το 90% το 1950 στο 20% το 2010101.

Παρά τη μακροχρόνια κατοχή από ξένες δυνάμεις, ο ινδικός λαός διατήρησε την πολιτιστική
του ταυτότητα κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Η πολιτική των ινδικών κυβερνήσεων
είναι προσηλωμένη σε μια δημοκρατική πορεία της χώρας και στην προσπάθεια του
εκσυγχρονισμού της εκπαίδευσης και της οικονομίας. Η Ινδία παρά τις δυσκολίες που
αντιμετωπίζει προσπαθεί να παραμείνει πιστή στο όραμα του Γκάντι για αυτοδυναμία,
κοινωνική, φυλετική και θρησκευτική ισότητα όλων των ανθρώπων που κατοικούν στην αχανή
ινδική χερσόνησο.

100
Χριστοδουλίδης, 2011.
101
Bajpai, 2011, 81-83.

39
 3. ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΝ ΓΗΓΕΝΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ

Στην Ινδία είναι συνταγματικά κατοχυρωμένη η ανεξιθρησκία και συνυπάρχουν όλες οι

σύγχρονες θρησκείες με κυρίαρχη τον ινδουισμό. Σχεδόν το 80,5% του πληθυσμού είναι
ινδουιστές, 13,4% μουσουλμάνοι, 2,3% χριστιανοί, 1,9% σιχ, 0,8% βουδιστές, 0,4% τζαϊνιστές
και άλλο ένα 0,6% πιστεύουν σε άλλες θρησκείες όπως στο Ζωροαστρισμό και στον
ανιμισμό102. Σε αυτό το κεφάλαιο γίνεται μια αναφορά στις θρησκείες που γεννήθηκαν και
αναπτύχθηκαν στην Ινδία, δίνοντας μεγαλύτερη βαρύτητα στην ινδουιστική θρησκεία που είναι
η αρχαιότερη και η κυρίαρχη στον ινδικό χώρο μέχρι σήμερα. Εξετάζονται τα ιερά κείμενα του
ινδουισμού και κυρίως οι Βέδες διότι η σκέψη, η φιλοσοφία και ο ινδικός τρόπος ζωής
βασίστηκαν πάνω σε αυτά. Αν κατανοήσουμε λοιπόν τις βασικές αρχές και αντιλήψεις του
ινδουισμού, μπορούμε κατ’ επέκταση να αντιληφθούμε τη δομημένη πάνω σε αυτόν κοινωνική
πραγματικότητα. Επίσης η εξοικείωση με τις θρησκείες ανθρώπων που ζουν γύρω μας είναι
αναγκαία για να μπορέσουν να ξεπεραστούν οι προκαταλήψεις, οι φόβοι και η έλλειψη
σεβασμού που γεννά η άγνοια.

3.1 Ινδουισμός

Ο όρος ινδουισμός περικλείει ένα πλήθος θρησκευτικών αντιλήψεων και παραδόσεων που
γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν στον ινδικό χώρο. Ο ινδουισμός είναι η μοναδική θρησκεία που
έχει αντέξει στο πέρασμα του χρόνου με αναλλοίωτα τα κύρια χαρακτηριστικά του για
τουλάχιστον 3500 χρόνια, βασισμένος πάνω στα ιερά κείμενα των Βεδών.

Μέσα στον ινδουισμό υπάρχει ένα ευρύ φάσμα αντιλήψεων γύρω από την έννοια της
πνευματικότητας και μια ποικιλομορφία θρησκευτικών παραδόσεων. Έτσι λοιπόν ένας
ινδουιστής μπορεί χωρίς πρόβλημα να είναι πολυθεϊστής, πανθεϊστής, μονοθεϊστής, ασκητής,
αγνωστικιστής, αθεϊστής103 ή ανθρωπιστής104. Αυτή η ευρυχωρία του ινδουισμού και η
δυνατότητα που παρέχει στον άνθρωπο να επιλέξει και να προσαρμόσει στοιχεία του σύμφωνα
με τις προσωπικές του αναζητήσεις και ιδιαιτερότητες είναι μια σημαντική αιτία της διάδοσης
του ινδουισμού σε όλο τον κόσμο. Είναι αδύνατος ο επακριβής προσδιορισμός που θα
χαρακτήριζε κάποιον ως ινδουιστή105.

102
“National Portal of India”, (επίσημη ιστοσελίδα της Ινδικής Κυβέρνησης), https://india.gov.in/sites
(προσπελάστηκε την 1 Μαρτίου 2017).
103
Σύμφωνα με τον Γκάντι: Ένας άνθρωπος μπορεί να μην πιστεύει στον Θεό και να αποκαλεί τον εαυτό του Χίντου.
(Gandhi, 1996, 3).
104
Lipner, 2009, 8.
105
Long, 2007, 35-37.
40
3.1.2 Ιερά Κείμενα: Βέδες και Ουπανισάντ

Η ινδουιστική θρησκεία στηρίχθηκε πάνω στις Βέδες, τα τέσσερα αρχαιότερα ιερά κείμενα της
Ινδίας. Οι Βέδες αποτελούν την κυριότερη πηγή πληροφοριών για τη γνώση, τη φιλοσοφία, τις
θρησκευτικές και κοινωνικές πεποιθήσεις που κυριαρχούσαν στη ζωή της αρχαίας Ινδίας. Η
συνοπτική αναφορά στο περιεχόμενο τους καθώς και στις κύριες έννοιες που καθόρισαν την
ινδική σκέψη είναι απαραίτητη για να αντιληφθούμε τις ποικίλες εκφάνσεις του ινδικού
πολιτισμού.

Η λέξη Βέδα (Veda) σημαίνει γνώση και προέρχεται ετυμολογικά από τη ρίζα vid που
σχετίζεται με τη αρχαία ελληνική λέξη οίδα που σημαίνει γνωρίζω. Υπάρχουν τέσσερις Βέδες
που ονομάζονται Ριγκ Βέδα (Rig Veda), Γιατζούρ Βέδα (Yajur Veda), Σάμα Βέδα (Sama Veda)
και Ατάρβα Βέδα (Atharva Veda). Στην ινδουιστική παράδοση οι Βέδες ονομάζονται Σρούτι
(sruti) δηλαδή γνώση «που έχει ακουσθεί (από τον δάσκαλο)». Πιστεύεται ότι εκφράζουν μια
αιώνια, θεϊκή αλήθεια. Η αλήθεια αυτή αποκαλύφθηκε στους Ρίσις (rishi), που ήταν ενορατικοί,
κατά τη διάρκεια διαλογισμού σε υπερσυνείδητη κατάσταση. Είναι η γνώση που δίνεται
απευθείας από τον Θεό, «εξ’ αποκαλύψεως» και γι’ αυτό θεωρείται η ύψιστη αυθεντία και οι
άνθρωποι πρέπει να τη μεταχειρίζονται με τον υπέρτατο σεβασμό. Κάθε Βέδα αποτελείται από
τέσσερα μέρη106. Υπάρχει και η κατηγορία κειμένων Σμρίτι (smriti) που σημαίνει κείμενο που
διατηρείτε μέσω της μνήμης και εδώ ανήκουν τα Πουράνας και τα Έπη που θα εξετάσουμε
παρακάτω107.

Στη Ριγκ Βέδα Σαμχίτα συναντάμε την πιο αρχαία ποίηση του κόσμου. Πολλά ποιήματά της
είναι εξαιρετικής ομορφιάς και μεγάλου φιλοσοφικού βάθους108. Θεωρείται η πιο σημαντική
από τις τέσσερις Βέδες. Περιλαμβάνει 1.028 εγκωμιαστικούς ύμνους χωρισμένους σε 10
κεφάλαια109. Η Σάμα Βέδα αποτελείται από ύμνους της Ριγκ Βέδα, αλλά είναι χωρισμένοι

106
Κάθε Βέδα αποτελείται από τέσσερα μέρη: το Σαμχίτα (Samhita) που περιλαμβάνει συλλογές ύμνων (mantras),
προσευχών που ψέλνονταν κατά τις τελετές. Το Μπραχμάνα (Brahmana) που είναι σε πεζό λόγο και εξηγεί το
νόημα των ύμνων του Σαμχίτα και τον σκοπό τους. Θέτει κανόνες για τη χρήση των ύμνων και δίνει οδηγίες για την
εκτέλεση των θρησκευτικών τελετών προς τους ιερείς. Το Αράνυακα (Aranyaka) είναι «κείμενα του δάσους» που
συνέθεταν οι ερημίτες. Προέρχεται από το συμπερασματικό κομμάτι των Μπραχμάνας και πραγματεύεται την
πνευματική έννοια των τελετουργιών και την επεξήγησή τους. Το Ουπανισάντ (Upanishad) είναι το φιλοσοφικό
κομμάτι που αναπτύσσει τα Αράνυακα και εξηγεί την πραγματική φύση και το νόημα των τελετουργικών. (Flood,
2008, 36).
107
Μετάφραση σανσκριτικών όρων αυτής της παραγράφου: Βασιλειάδης, 2003, 145-189.
108
Δεν υπάρχει τίποτα θαμαστότερο και πιο απλό από τη θρησκεία αυτή, που μέσα της σμίγει ο βαθύς νατουραλισμός
με το υπερβατικό πνεύμα… Την ώρα που προβάλει η αυγή, λέει ο βεδικός ποιητής: «Σαν μια γυναίκα που ύφανε τον
πιο ωραίο πέπλο και βγαίνει τώρα από το λουτρό»… Η φύση φαίνεται σ’ αυτόν σαν ένα διάφανο πέπλο που πίσω του
κινούνται θεϊκές και αστάθμητες δυνάμεις. (Σύρε, 1962, 54).
109
Προσευχή από τη Ριγκ Βέδα προς τον Θεό Βαρούνα, τον Θεό του απέραντου φωτεινού Ουρανού που αγκαλιάζει
τα πάντα: Αν έχουμε αμαρτήσει κατά των ανθρώπων που μας αγαπούν, αν έχουμε ποτέ αδικήσει έναν αδερφό, έναν
φίλο, έναν σύντροφο, τον γείτονα που είναι συνέχεια μαζί μας ή έναν ξένο, Βαρούνα απομάκρυνε από εμάς το
παράπτωμα. Ω! Βαρούνα, οποιαδήποτε προσβολή εμείς ως άνθρωποι διαπράττουμε κατά του ουράνιου οικοδεσπότη,
41
ανάλογα με τον μελωδικό τρόπο που πρέπει να απαγγέλλονται, αν και δυστυχώς οι μελωδίες
έχουν χαθεί. Για να έχουν οι ύμνοι την προσδοκώμενη αποτελεσματικότητα έπρεπε να
ψέλνονται στο σωστό τόνο, με σωστή προφορά και έμφαση στα κατάλληλα σημεία. Η Γιατζούρ
Βέδα περιέχει ύμνους σε πεζό λόγο που προορίζονται για χαμηλόφωνη απαγγελία και
χρησιμοποιούνται στις θυσίες. Η Ατάρβα Βέδα είναι σχετικά η πιο σύγχρονη και θεωρείται πολύ
σημαντική καθώς είναι εμποτισμένη με ένα διαφορετικό πνεύμα από τις υπόλοιπες τρεις.
Περιέχει ύμνους, μαγικές επικλήσεις, ξόρκια που φανερώνουν λαϊκές παραδόσεις και
πρακτικές110. Οι συλλογές με βεδικούς ύμνους της Ριγκ και της Ατάρβα Βέδα χαρακτηρίζονται
ως πρωτότυπες, ενώ οι άλλες δύο απαρτίζονται κυρίως από κομμάτια της Ριγκ Βέδα. Η διαφορά
στο περιεχόμενο της Ριγκ Βέδα από την Ατάρβα Βέδα δείχνει τις αλλαγές στον τρόπο πίστης
των ανθρώπων μέσα στην περίοδο που μεσολάβησε μέχρι να γίνει η σύνθεση της τελευταίας111.

Οι Ρίσις, οι ενορατικοί σοφοί συνέλαβαν τα ιερά κείμενα και ο Βιάσα συνέταξε το πλήθος
των Βεδών. Η διατήρηση και η μετάδοση τους βασίστηκε στην προφορική παράδοση κατ’
αναλογία με τα ομηρικά έπη και είναι θαυμαστό ότι κατάφεραν να διασωθούν. Το έργο της
προφορικής μετάδοσης επωμίστηκαν οι Βραχμάνοι όπου ανέπτυξαν μια πολύ συγκεκριμένη
μέθοδο αποστήθισης για να διασφαλίσουν την ακριβή και αναλλοίωτη μεταβίβασή τους από
γενιά σε γενιά. Διδάσκονταν από πατέρα σε γιο και από δάσκαλο σε μαθητή προφορικά. Ακόμα
και για πολλούς αιώνες μετά την εδραίωση της γραφής στην Ινδία, δεν κατεγράφησαν.

Οι ερευνητές εκφράζουν διαφορετικές απόψεις για το πότε συντάχθηκαν οι ύμνοι της Ριγκ
Βέδα που ξεκινούν από το 6000 π.Χ. και φτάνουν μέχρι το 1000 π.Χ. Οι περισσότεροι ερευνητές
πιστεύουν ότι κατά την Πρώιμη Βεδική Εποχή (1500-1000 π.Χ.) χωρίζονται σε συλλογές οι
χιλιάδες στίχοι των Βεδών. Κατά την Ύστερη Βεδική Εποχή (1000-500 π.Χ.) αποκτούν την
τελική μορφή τους και δημιουργούνται τα μεταγενέστερα βεδικά κείμενα. Γύρω στο 500 π.Χ. οι
Βέδες άρχισαν να καταγράφονται και η ανάγκη καταγραφής τους θεωρήθηκε ως αδυναμία του
ανθρώπινου είδους και πνευματικός ξεπεσμός (εικ. 39, 40, 41)112. Παρά την καταγραφή, ο
προφορικός χαρακτήρας της διδασκαλίας παρέμεινε ζωντανός στις οικογένειες των Βραχμάνων
και εξακολουθεί να μεταδίδεται με τον ίδιο παραδοσιακό τρόπο από πατέρα σε γιο (εικ. 42)113.

όταν μέσα από τη δύναμη της επιθυμίας μας παραβιάζουμε τους νόμους σου, μην μας τιμωρείς Θεέ γι’ αυτή την
ανομία. (Fasale, 2012, 131).
110
Singh, U. 2008, 17-18.
111
Wilkins, 1900, 4-8.
112
Το 2007, η UNESCO περιέλαβε στη λίστα «Μνήμη του Κόσμου», τα 30 χειρόγραφα της Ριγκ Βέδα που
βρίσκονται στο Bhandarkar Oriental Research Institute της πόλης Πούνε, στη Μαχαράστρα. Επίσης το 2003,
συμπεριλήφθηκε ο τρόπος εξύμνησης των Βεδών στη λίστα της UNESCO «Αριστουργήματα της Προφορικής και
Άυλης Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας». (National Mission for Manuscripts. http://www.namami.gov.in/memory-
world (προσπελάστηκε στις 20 Ιουλίου 2017).
113
Μανέτας, 1999, 314.
42
 Οι κύριες θεότητες του ινδουισμού είναι ο θεός Σίβα με τη σύζυγό του Πάρβατι (εικ. 44), ο
θεός Βίσνου με τη σύζυγό του Λάκσμι (εικ. 45) και ο θεός Μπραχμαντέβα με τη Σαράσβατι
(εικ. 46). Οι θεότητες πάντα λατρεύονται σε ζευγάρια. Η θεά αποκαλείται Σάκτι που σημαίνει
δύναμη, γιατί είναι η δύναμη του θεού. Άπειροι ινδουιστικοί ναοί βρίσκονται διάσπαρτοι σε όλη
την Ινδία (εικ. 47).

Ουπανισάντ (Upanishad)
Τα Ουπανισάντς περιέχουν τις αρχαιότερες προσπάθειες του ανθρώπου να εξηγήσει τον κόσμο
φιλοσοφικά και γι’ αυτό έχουν ανεκτίμητη αξία. Είναι το αποκορύφωμα του ινδικού στοχασμού
και πάνω σε αυτά βασίζονται όλες οι φιλοσοφικές σχολές που αναπτύχθηκαν στον ινδικό χώρο.
Η ονομασία τους είναι σύνθετη από τις λέξεις Upa που σημαίνει κοντά και shad κάθομαι.
Περιγράφει τον τρόπο που καθόντουσαν οι μαθητές κοντά στα πόδια του δασκάλου για να
μυηθούν στην πνευματική διδασκαλία (εικ. 48). Πιστεύεται πως συντάχθηκαν από το 800 μέχρι
το 400 π.Χ. Σώζονται 108 από τα οποία κύρια θεωρούνται τα 11. Τα Ουπανισάντς όντας το
τελικό μέρος των Βεδών ονομάζονται με τον συλλογικό όρο Βεντάντα δηλαδή «το τέλος των
Βεδών» καθώς ερμηνεύουν και περιέχουν την ουσία των Βεδών114.

Ο κύριος προβληματισμός των Ουπανισάντς έχει να κάνει με τη σχέση του πνεύματος με την
ύλη, την προέλευση του σύμπαντος, τον προσδιορισμό της έννοιας του Θεού, της έννοιας του
Εαυτού, του Άτμαν, τι συμβαίνει όταν κάποιος γνωρίσει το Θεό, γιατί πρέπει ο άνθρωπος να
προσπαθήσει να γνωρίσει άμεσα το Θεό. Σταδιακά εμφανίζεται η αντίληψη ότι ο άνθρωπος
αντιλαμβάνεται μόνο την επιφάνεια της πραγματικότητας και όχι την ουσία της. Εκείνο που
βρίσκεται στο βάθος του κόσμου, πίσω από όλες τις μορφές είναι το αγέννητο, αυθύπαρκτο,
απεριόριστο, αιώνιο, απροσδιόριστο θεϊκό ον, η ουσία του σύμπαντος, το Μπράχμαν115. Όπως
σε όλα τα όντα υπάρχει ένα μέρος του Μπράχμαν, υπάρχει και μέσα στον άνθρωπο. Η
εκδήλωση του στο επίπεδο της ανθρώπινης ψυχής ονομάζεται Άτμαν. Όμως ο άνθρωπος έχει
την προσοχή του στραμμένη συνεχώς προς τον εξωτερικό κόσμο και αγνοεί τη βαθύτερη ουσία
του. Γι’ αυτό και βρίσκεται μέσα σε έναν αέναο κύκλο γεννήσεων και θανάτων μέχρι να
καταφέρει να ταυτιστεί με τον βαθύτερο, πραγματικό Εαυτό του και να γίνει ένα με τον Θεό.
Σαμσάρα είναι ο ατέρμονος κύκλος μετενσαρκώσεων που διατηρεί τα όντα σε κάποια μορφή
ύπαρξης μέχρι να φτάσουν στην απελευθέρωση, τη Μούκτι. Η γέννηση τους με κάποια
συγκεκριμένη μορφή εξαρτάται από το Κάρμα τους, που σημαίνει πράξη, έργο116.

114
Παντουβά, 1989, 144-146.
115
Γκλάζεναπ, 1993, 48-50.
116
Wood, 2009.
43
 Κάθε άνθρωπος δημιουργεί το Κάρμα του μέσα από το σύνολο των σωματικών πράξεων,
σκέψεων και αισθήσεων. Εάν αυτό το σύνολο είναι θετικό, τότε η επόμενη ενσάρκωσή του είναι
ευνοϊκή ή το αντίστροφο. Σύμφωνα με το Νόμο του Κάρμα, οι πράξεις κάθε ανθρώπου είναι μια
αλυσίδα επιλογών και δράσεων αδιαίρετα συνδεδεμένων μεταξύ τους. Ο άνθρωπος θα πρέπει να
αποδέχεται με υπομονή ότι του συμβαίνει σε αυτή τη ζωή καθώς είναι αποτέλεσμα των δικών
του πράξεων σε προηγούμενες ζωές. Χωρίς όμως αυτό να του δημιουργεί την πεποίθηση ότι το
μέλλον είναι προδιαγεγραμμένο. Υπάρχει μια στερεοτυπική λανθασμένη εντύπωση στο δυτικό
κόσμο ότι ο Νόμος του Κάρμα οδηγεί σε μια μοιρολατρική αντιμετώπιση της ζωής. Αντίθετα η
ουσία του Κάρμα είναι ότι μέσα από την προσπάθεια και την πνευματική εργασία με ελπίδα και
αισιοδοξία, ο άνθρωπος οδηγείται σε πολλαπλούς δρόμους μέσα από τους οποίους μπορεί να
βρει τη λύτρωση. 117.

3.1.3 Πουράνας, Νταρμασάστρας και Έπη

Πουράνας (Puranas)

Η λέξη Πουράνα (Purana) σημαίνει παλιό αλλά μεταφράζεται και ως κοσμογονικό. Είναι
θρησκευτικά και λαογραφικά κείμενα που έφτασαν στην τελική τους μορφή στα μέσα της
πρώτης χιλιετίας μ.Χ. Υπάρχουν 18 σημαντικά Πουράνας και πολλά ακόμα δευτερευούσης
σημασίας. Στα Πουράνας καταγράφεται η αρχή και η δημιουργία του σύμπαντος, η γενεαλογία
των θεών και των αγίων, κατάλογοι βασιλικών οικογενειών. Δίνουν επίσης πληροφορίες για την
αρχαία πολιτική ιστορία και τη γεωγραφία. Προσφέρουν χρήσιμες γνώσεις για τις θρησκευτικές
αιρέσεις που λάτρευαν κυρίως τους θεούς Βίσνου, Σίβα και τη θεά Σάκτι (εικ. 49). Τα Πουράνας
είχαν μια πολύ σημαντική λειτουργία καθώς εξέφραζαν τις κοινωνικές και θρησκευτικές αξίες
του Βραχμανισμού. Ταυτόχρονα κατέγραφαν την αλληλεπίδραση βραχμανικών και μη-
βραχμανικών πολιτισμικών παραδόσεων όπως επίσης και τη διαδικασία μορφοποίησης των
ινδουιστικών τελετουργιών118.

Νταρμασάστρας (Dharmasastras)

Η λέξη Ντάρμα (Dharma) είναι πολύ σημαντική στην ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας, αλλά
είναι πολύ δύσκολο να μεταφραστεί γιατί έχει μια πολύ βαθιά και πλατιά έννοια. Κυριολεκτικά
σημαίνει αυτό που κρατάει μαζί και είναι η βάση για την κοινωνική και ατομική ηθική119. Έχει
μια διπλή έννοια. Το Ντάρμα ενός ανθρώπου είναι ο εσωτερικός νόμος της ύπαρξης και της

117
Παντουβά, 1989, 80-83.
118
Singh. U. 2008, 21-22.
119
Hiriyanna, 2015, 39.
44
εξέλιξης του. Παράλληλα προσδιορίζει το καθήκον του προς την οικογένεια του, την πατρίδα
του και οποιαδήποτε άλλη κοινωνική σχέση. Αντίστοιχα κάθε τι στον κόσμο έχει το δικό του
Ντάρμα120. Το Ντάρμα αφορά τη σωστή, ιδανική συμπεριφορά ενός ανθρώπου που ζει μέσα
στην κοινωνία και είναι αυτή που μπορεί να τον οδηγήσει στην επίτευξη των στόχων της
ανθρώπινης ζωής και τελικά στην απελευθέρωση, στη Μόκσα121. Η συμμόρφωση στις αρχές του
Ντάρμα απευθύνεται σε όλους. Τα σανσκριτικά κείμενα που ασχολούνται συγκεκριμένα με τις
αρχές του Ντάρμα ονομάζονται Νταρμασάστρα (Dharmashastra ). Εκτός από τους κανόνες
κοινωνικής συμπεριφοράς οι γραφές αυτές ασχολούνται με το ατομικό, αστικό και ποινικό
δίκαιο122.

Τα μεγάλα έπη: Μαχαμπαράτα και Ραμαγιάνα

Τα έπη της Ραμαγιάνα και της Μαχαμπαράτα αποτελούν μέρος της ιερής ιστορίας του
Ινδουισμού. Έλαβαν την τελική τους μορφή μέχρι το 200 π.Χ. Η Μαχαμπαράτα είναι το
μακροσκελέστερο επικό ποίημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Αποτελείται από 220.000 στίχους,
χωρισμένους σε 18 βιβλία όπου πρωταγωνιστούν πολυάριθμοι χαρακτήρες123. Έχει οχτώ φορές
περισσότερους στοίχους από τη Ιλιάδα και την Οδύσσεια μαζί. Χαρακτηριστικό είναι αυτό που
διαβάζουμε στην αρχή του έπους: Αυτό που βρίσκεται εδώ, μπορεί να βρεθεί και αλλού. Αυτό που
δεν βρίσκεται εδώ, δεν θα βρεθεί πουθενά αλλού. Η χρονολόγηση του είναι αμφιλεγόμενη, καθώς
κάποιοι ερευνητές το τοποθετούν στο 3000 π.Χ. σύμφωνα με αστρονομικές παρατηρήσεις,
άλλοι στο 2449 πΧ. και άλλοι γύρω στο 1400 π.Χ. Η σύνθεση της Μαχαμπαράτα αποδίδεται
στον Βιάσα (Vyasa). Το περιεχόμενο του έπους διευρύνθηκε και διανθίστηκε ανά τους αιώνες
γι’ αυτό και περιέχει ιστορίες που δεν έχουν σχέση με το κύριο θέμα που είναι ο πόλεμος της
Κουρουκσέτρα124.

Το κύριο θέμα είναι η διαμάχη ανάμεσα στους Κάουραβας (Kauravas) και τα ξαδέρφια τους
Πάνταβας (Pandavas) που διεκδικούν την εύφορη και στρατηγική περιοχή γύρω από το Δελχί,

120
Παντουβά, 1989, 57-58.
121
Υπάρχουν τέσσερις στόχοι της ανθρώπινης ζωής: το ντάρμα ως καθήκον, το άρτα (artha) η υλική ευημερία, το
κάμα (kama) οι αισθησιακές απολαύσεις και η μόκσα (moksha) η απελευθέρωση από τον κύκλο της γέννησης και
του θανάτου. Η απόκτηση υλικών αγαθών και απολαύσεων είναι θεμιτή εάν επιτυγχάνεται σύμφωνα με το Ντάρμα.
Υπάρχει όμως μια ιεράρχηση στην εξελικτική πνευματική πορεία του ανθρώπου: σημαντικότερο είναι το ντάρμα, η
συμμόρφωση στους κανόνες του σύμπαντος, ακολουθεί το άρτα, η επιδίωξη της δύναμης και του πλούτου και τέλος
το κάμα, την άμεση απόλαυση. (Dumont, 1980, 272).
122
Singh, 2008, 23-24.Τα Νταρμασάστρας χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες. Οι δύο πρώτες ονομάζονται
Νταρμασούτρας (Dharmasutras) και χρονολογούνται από το 600 μέχρι το 300 π.Χ. και η τρίτη ονομάζεται Σμρίτις
(Smritis) και χρονολογείται από το 200 π.Χ. μέχρι το 900 μ.Χ.
123
Μαβίλη & Θεοτόκη, 1990, 9.
124
Chakravarti, 2007. Περιλαμβάνονται τα εξής βιβλία: το κορυφαίο φιλοσοφικό κείμενο της Μπαγκαβάτ Γκιτά,
μια αιώνια ιστορία αγάπης του Νάλα και της Νταμαγιάντι ανάλογη με αυτή του Οδυσσέα και της Πηνελόπης, μια
σύντομη εκδοχή της Ραμαγιάνα, η ιστορία του Σρι Κρίσνα και ο μεγαλύτερος ύμνος που είναι αφιερωμένος στο
Θεό Βίσνου.
45
τη δυτική πλευρά της πεδιάδας ανάμεσα στα ποτάμια Γάγγη και Γιαμούνα. Για να αποφευχθεί η
σύγκρουση, το βασίλειο μοιράζεται ανάμεσα τους. Όμως οι Κάουραβας δεν είναι
ικανοποιημένοι και προσπαθούν με κάθε τρόπο να πάρουν τα εδάφη από τα ξαδέρφια τους.
Μετά από πολλές άκαρπες προσπάθειες, τους καλούν σε ένα παιχνίδι με ζάρια και εκεί με δόλο
καταφέρνουν να τους πάρουν όλο τα βασίλειο και τη σύζυγό τους. Την τελευταία στιγμή τους
προσφέρεται μια λύση: αν μπορούν να μείνουν στην εξορία για 13 χρόνια, θα μπορούν μετά να
επιστρέψουν και να αποκτήσουν ότι απώλεσαν. Μετά από την πολύχρονη και σκληρή εξορία
τους, οι Πάνταβας επιστρέφουν αλλά οι Κάουραβας και πάλι δεν θέλουν να τους δώσουν ότι
τους ανήκει. Ο πόλεμος είναι αναπόφευκτος. Πολεμούν για 18 ημέρες, 18 στρατοί από όλη την
Ινδία και τον τότε γνωστό κόσμο. Κατά τη διάρκεια των μαχών χάνονται ολόκληρες φυλές,
καταστρέφονται μεγάλοι στρατοί και αφανίζονται σχεδόν όλοι οι Κάουραβας. Μετά τη νίκη οι
Πάνταβας βασιλεύουν μακροχρόνια και ειρηνικά. Στο τέλος της ζωής τους αφήνουν το θρόνο
στον εγγονό τους και αποσύρονται στην πόλη των Θεών στα Ιμαλάια. Πολύ σημαντικό ρόλο σε
όλη την ιστορία παίζει ο Κρίσνα που είναι αρχηγός της φυλής των Γιάνταβας(εικ. 50). Είναι
στενός φίλος των Πάνταβας, τους συμβουλεύει και τους καθοδηγεί και χάρη σ’ αυτόν κερδίζουν
τη μάχη125.

Η Μαχαμπαράτα δεν περιορίζεται απλώς στην εξιστόρηση ενός πολέμου και της πάλης για
την εξουσία. Μεταφέρει ανάγλυφα τις παραδόσεις, τον κώδικα ηθικής και της ορθής
διακυβέρνησης. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι αποτελεί έναν οδηγό για την εποχή, τη Γιούγκα,
που έρχεται. Οι Γιούγκας (Yuga) είναι χρονικές περίοδοι που διαρκούν χιλιάδες χρόνια και
επαναλαμβάνονται κυκλικά ή σπειροειδώς. Ο πόλεμος της Κουρουκσέτρα λαμβάνει χώρα λίγο
πριν τελειώσει η Ντβάραπα Γιούγκα και εισέλθει η ανθρωπότητα στην Κάλι Γιούγκα126. Στη
Ντβάραπα Γιούγκα η αρετή και η κοινωνική συνείδηση των ανθρώπων είναι σε τέτοιο επίπεδο
που δεν χρειάζονται εξουσιαστικές πολιτικές δομές για την αρμονική συνύπαρξη των
ανθρώπων. Όμως στην Κάλι Γιούγκα η ανηθικότητα και η περιφρόνηση του καθήκοντος και της
αρετής, καθιστούν απαραίτητες τις εξουσιαστικές δομές ώστε να διαφυλαχτεί η κοινωνική
ομαλότητα και συνοχή. Το Κάρμα (αποτέλεσμα των πράξεων όλων των ζωών ενός ατόμου) και
το Ντάρμα (έμφυτη αίσθηση της έννοιας της δικαιοσύνης) είναι έννοιες που διατρέχουν όλο το
έπος που αποκορυφώνεται με την κατάκτηση της Μόκσα (απελευθέρωση από τον κύκλο των
125
Tharap, 2003, 97-102.
126
Η διάρκεια του υλικού σύμπαντος είναι περιορισμένη. Εκδηλώνεται με τους κύκλους των Κάλπα. Μία Κάλπα είναι
μια μέρα του Μπράχμα που περιλαμβάνει 1000 κύκλους των τεσσάρων Γιούγκας. Ο κύκλος της Σάτυα Γιούγκα
χαρακτηρίζεται από την αρετή, τη σοφία και τη θρησκευτικότητα. Δεν υπάρχει άγνοια ή κακία. Στην Τρίτα Γιούγκα η
κακία αρχίζει να εμφανίζεται. Στην Ντβάραπα Γιούγκα υπάρχει ακόμη μεγαλύτερη παρακμή, φαυλότητα και
εξασθένηση της θρησκευτικότητας. Τέλος, στην Κάλι Γιούγκα υπάρχει μια συνεχής διαμάχη, άγνοια και κακία. Στο
τέλος αυτής της εποχής το κακό αυξάνεται σε τέτοιο σημείο που ο ίδιος ο Θεός πρέπει να ενσαρκωθεί ως Κάλκι για να
εξοντώσει το κακό και να ξεκινήσει την καινούργια εποχή της Αλήθειας. Έτσι ξαναρχίζει ο κύκλος μιας καινούριας
Κάλπα. (Bhagavat Gita, 8:17)
46
γεννήσεων και των θανάτων) που αποτελεί τον υπέρτατο στόχο στη ζωή των ινδουιστών127. Η
φιλοσοφία και η διδασκαλία που περιέχονται στο έπος εμπνέουν ακόμα και σήμερα τους
ανθρώπους που αναζητούν την πνευματικότητα. Ο πόλεμος αυτός σε πνευματικό επίπεδο είναι ο
αγώνας κάθε ανθρώπου που αναζητά την αυτογνωσία και την τελική απελευθέρωση.

Ραμαγιάνα (Ramayana)

Η Ραμαγιάνα είναι αρχαιότερη από τη Μαχαμπαράτα. Η ποιητική απόδοση της Ραμαγιάνα έγινε
από τον Βαλμίκι (Valmiki) με τόσο εξαιρετικό τρόπο που ονομάσθηκε Adi Kanya, το
πρωταρχικό ποίημα (εικ. 51). Η ιστορία του Ράμα (Ram) διατηρήθηκε ως προφορική παράδοση
από περιπλανώμενους βάρδους για αιώνες και η συστηματική καταγραφή της άρχισε το 400
π.Χ. Υπάρχουν πολλές παραλλαγές του έπους σε όλη την Ινδία128. Ο ήρωας της Ραμαγιάνα είναι
ο Ράμα, γιος του Ντασράτα (Dasharatha), βασιλιάς της ηλιακής δυναστείας. Ο Ράμα ενώ είναι ο
νόμιμος διάδοχος του θρόνου εξορίζεται για 13 χρόνια από το βασίλειο του πατέρα του. Μαζί με
τη γυναίκα του Σίτα (Sita) και τον αδερφό του Λακσμάν (Laksman) διασχίζουν όλη την Ινδία
ζώντας μέσα στα δάση και τις ζούγκλες. Κατά τη διάρκεια της εξορίας ο Ράβανα (Ravana),
βασιλιάς των δαιμόνων, απαγάγει τη Σίτα και την πηγαίνει στο βασίλειο του στη Σρι Λάνκα. Ο
Ράμα ψάχνει απεγνωσμένα να την βρει. Στην αναζήτηση τον βοηθούν όλες οι φυλές ανθρώπων
και ζώων που ζουν στα δάση. Όταν φτάνει στη Σρι Λάνκα νικά τον στρατό των δαιμόνων και
σκοτώνει τον Ράβανα. Μαζί με την Σίτα γυρνούν στο βασίλειο του όπου ανακτά τον θρόνο (εικ.
52, 53). Ο Ράμα είναι το υπόδειγμα του τέλειου βασιλιά, του τέλειου ανθρώπου και αποτελεί
παράδειγμα για όλους τους υπόλοιπους. Κύριο μέλημά του είναι το συλλογικό καλό, ο σεβασμός
των κοινωνικών συμβάσεων που διαφυλάσσουν την ηθική και παραμένει προσηλωμένος στις
αρχές του ακόμα και αν αυτό αντιτίθεται στο προσωπικό του συμφέρον και ευτυχία. Ο
αντίπαλος του είναι ακριβώς το αντίθετο. Μέσα από τον εγωισμό του καταλύει κάθε ηθική και
κοινωνική σύμβαση για να επιτύχει αυτό που θέλει129.

Η Ραμαγιάνα τοποθετείται χρονικά πριν τη δημιουργία των Τζανάπαντας 130. Η εξορία

συμβολίζει τις συνεχείς μετακινήσεις των ανθρώπων εκείνης της εποχής και την εγκατάσταση
τους σε καινούριους τόπους που τους έφερνε σε επαφή αλλά και αντιπαράθεση με τους γηγενείς
κατοίκους. Η εξορία δίνει επίσης ποικιλία θεμάτων στον ποιητή και μεγάλο περιγραφικό
πλούτο131. Πολλά μέρη στην Ινδία έχουν συνδεθεί με την περιπλάνηση της Σίτα και του Ράμα
και παραμένουν μέχρι σήμερα λατρευτικοί τόποι. Το όνομα του Ράμα χρησιμοποιείται ως

127
Stein, 2010, 55-57.
128
Pattanaik, 2013, p. xix.
129
Stein, 2010, 57.
130
Βλ. Κεφ. 2, σελ. 27.
131
Tharap, 2003, 104.
47
χαιρετισμός ανάμεσα στους ανθρώπους. Η στωικότητα με την οποία αντιμετωπίζει τα τεράστια
εμπόδια που συναντά στο δρόμο του, η καλοσύνη και η δικαιοσύνη με την οποία φέρεται σε όλα
τα πλάσματα, η ακεραιότητα και η απόλυτη αγάπη για τη γυναίκα του, τον έχει κάνει άξιο
σεβασμού και λατρείας132. Η Ραμαγιάνα παραμένει μια ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης εδώ και
χιλιάδες χρόνια για εκατομμύρια ανθρώπους133.

3.2 Βουδισμός

Το όνομα του ιστορικού Βούδα ήταν Σιντάρτα Γκαουτάμα. Ήταν γιος του αρχηγού της φυλής
των Σάκυας που ζούσε στους πρόποδες των Ιμαλαΐων, στα σημερινά σύνορα της Ινδίας με το
Νεπάλ. Οι ερευνητές τοποθετούν τη γέννηση του στο 560 π.Χ. Στην ηλικία των 29 ετών
εγκατέλειψε την οικογένεια του και την προοπτική να γίνει αρχηγός στη Σάκυα Γκάνα
Σάνγκα134. Σκοπός της φυγής του ήταν να βρει τον τρόπο να λυτρώσει τον άνθρωπο από τα
δεσμά του κύκλου των γεννήσεων και των θανάτων135. Στην προσπάθεια του αυτή μαθήτευσε σε
σοφούς και Βραχμάνους, περιπλανήθηκε στα δάση, διαλογίσθηκε πάνω στο νόημα των Βεδών
και των Ουπανισάντ, αλλά ήξερε ότι δεν είχε βρει την Αλήθεια. Ακολούθησε έξι χρόνια
αυστηρής ασκητικής ζωής και απάρνησης των σωματικών αναγκών στις σπηλιές του βουνού
Μάχα Κάλα. Όταν και αυτές οι προσπάθειες αποδείχτηκαν άκαρπες, πλύθηκε, έφαγε και κάθισε
κουρασμένος κάτω από ένα δέντρο Μπότι (εικ. 54)136. Εκεί ο Σιντάρτα έγινε Βούδας, δηλαδή
αυτός που είναι Φωτισμένος, που κατέχει όλη τη γνώση137. Αυτό συνέβη στην πόλη Μποντ
Γκαγιά (Bodh Gaya)138 στη σημερινή πολιτεία Μπιχάρ (εικ. 55). Παρέμεινε εκεί σε βαθύ
διαλογισμό για επτά εβδομάδες και ύστερα άρχισε να ταξιδεύει. Στα επόμενα 45 χρόνια ο

132
Pattanaik, 2012, vi.
133
Λίγοι καταφέρνουν να αντιληφθούν τη λειτουργία της αφήγησης ενός έπους 2.500 ετών στην ινδική ψυχή... Το 1987
η πρώτη τηλεοπτική σειρά που βασίστηκε στη Ραμαγιάνα από τον σκηνοθέτη Ραμανάντ Σαγκάρ, έκανε όλη την Ινδία
να σταματά την ώρα που προβάλλονταν κάθε Κυριακή πρωί. Το 1992 μια διαμάχη πάνω στη τοποθεσία της γέννησης
του Ράμα επέφερε σεκταριστικές διαμάχες. Το 2013 η Ραμαγιάνα συνεχίζει να αναφέρεται σε άρθρα που αναφέρονται
στη δυσμενή θέση της γυναίκας στην ινδική κοινωνία. Οι πολιτικοί το σφετερίζονται, οι φεμινίστριες το κατακρίνουν,
οι ακαδημαϊκοί το αποδομούν, αλλά το έπος στέκεται γαλήνιο μέσα στο μεγαλείο του χαρίζοντας χαρά, ελπίδα και
νόημα σε εκατομμύρια. (Pattanaik, 2013, xvii).
134
Stein, 2010, 61. Siddhartha σημαίνει αυτός που εκπληρώνει κάθε επιθυμία ή τον σκοπό του και Gautama ήταν το
όνομα της οικογένειας του που ανήκε στη φυλή των Sakya.
135
Ο Σιντάρτα εγκαταλείπει το παλάτι: Όλα τα πράγματα οδεύουν προς τη σήψη και μόνο η αλήθεια υπάρχει για
πάντα. Όλα αλλάζουν και δεν υπάρχει σταθερότητα, τα λόγια όμως του Βούδα είναι αμετάβλητα. Νοσταλγώ την
ευτυχία που δεν φθίνει, το θησαυρό που ποτέ δεν χάνεται, τη ζωή που δεν γνωρίζει ούτε αρχή ούτε τέλος. (Καρούς,
1987, 48).
136
Το Δέντρο της Φώτισης είναι η Ιερή Συκομουριά Ficus religiosa, που συναντάται πολλές φορές μέσα στα ιερά
κείμενα. (Bidari, 1996, 16).
137
Καρούς, 1987, 39-69.
138
Υπάρχει ένα δέντρο που θεωρείται απόγονος του ιερού δέντρου κάτω από το οποίο έλαβε τη Φώτιση ο Βούδας.
Δυόμιση αιώνες αργότερα ο αυτοκράτορας Ασόκα ανέγειρε εκεί έναν λαμπρό ναό που ονομάστηκε Mahabodhi και
στο εσωτερικό του υπήρχε ένας διαμαντένιος βωμός. Χαρακτηρίζεται από εξαιρετική αρχιτεκτονική και φτάνει σε
ύψος 52 μέτρων. Ο ναός στεγάζει ένα άγαλμα του Βούδα εντυπωσιακών διαστάσεων που εικάζεται ότι
κατασκευάστηκε πριν 1700 χρόνια. (“Bodh Gaya - Place of Enlightenment”. Στο Buddha Dharma Education,
http://www.buddhanet.net/e-learning/buddhistworld/bodgaya.htm (προσπελάστηκε στις : 9/06/2017).
48
Βούδας ήταν πρόθυμος να διδάξει όποιον επιθυμούσε να ακολουθήσει το μονοπάτι της
Αλήθειας χωρίς να επιλέγει τους μαθητές του με κοινωνικά κριτήρια (εικ. 56). Και αυτοί με τη
σειρά τους ταξίδευαν ασταμάτητα κηρύσσοντας το Νόμο του Ντάρμα. Σε ηλικία 80 ετών (483
π.Χ.), ο Βούδας έφυγε από τη ζωή και οι μαθητές του διαμοίρασαν τις στάχτες του σε 8
διαφορετικά βασίλεια όπου είχε εξαπλωθεί ο βουδισμός. Στα σημεία αυτά κατασκευάστηκαν τα
ταφικά μνημεία που είναι γνωστά ως Στούπα (εικ. 57). Τα τελευταία του λόγια ήταν: Σας
προτρέπω με τούτα τα λόγια: Όλα τα πλάσματα γερνούν και αποσυντίθενται. Να αναζητάτε αυτό
που είναι σταθερό και να εργάζεστε με επιμέλεια για τη σωτηρία σας 139.

Η διδασκαλία του Βούδα γέννησε και διαμόρφωσε τον βουδισμό. Η πεμπτουσία του
εμπεριέχεται στις Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες που είναι οι ακόλουθες: η αλήθεια του πόνου,
δηλαδή η αίσθηση του ανικανοποίητου και της δυσαρμονίας που βλέπουμε γύρω μας και
βιώνουμε μέσα μας, η αλήθεια της αιτίας του πόνου που είναι κυρίως η εγωιστική επιθυμία, η
αλήθεια της εξάλειψης του πόνου που προσφέρει η κατάσταση της Φώτισης και η αλήθεια του
μονοπατιού που οδηγεί στην εξάλειψη του πόνου. Η τελευταία υποδιαιρείται σε οκτώ στάδια γι’
αυτό και ονομάζεται οκταπλό μονοπάτι, το οποίο διδάσκει τον άνθρωπο πώς να ζει
ακολουθώντας τη Μεσαία Οδό, δηλαδή ούτε να ενδίδει στον κόσμο των απολαύσεων, ούτε να
παραμελεί το ανθρώπινο σώμα και τις ανάγκες του140.

Η ταχεία διάδοση και εξάπλωση του βουδισμού σε πλατιές κοινωνικές μάζες οφειλόταν στη
βουδιστική αντίληψη ότι η καταγωγή του βασιλιά δεν είναι θεϊκή και ότι ο διαχωρισμός σε
κοινωνικές τάξεις είναι κοινωνικής προέλευσης και όχι θεϊκής επιταγής. Αυτά σε συνδυασμό με
τη διδασκαλία της Μέσης Οδού κατέστησε τον βουδισμό μια ελκυστική νέα θρησκεία που
υποδεχόταν και αγκάλιαζε χωρίς διακρίσεις τους ανθρώπους από όλες τις κοινωνικές τάξεις που
ως τότε βρίσκονταν στο περιθώριο (έμποροι, τεχνίτες, αγρότες, φτωχοί, γυναίκες ακόμα και
σκλάβους). Υπήρχε θέση για όλους τους ανθρώπους και όλα τα όντα στη νέα θρησκεία. Ο
βουδισμός δεν αντικατέστησε τους θεούς του βραχμανισμού, απλώς πέρασαν σε δεύτερη μοίρα.
Οι μεγάλες αμοιβές των Βραχμάνων για να διενεργούν τα τελετουργικά και οι θυσίες ζώων ήταν
οι πρακτικές που επέφεραν τη ρήξη μεταξύ της νέας θρησκείας και των Βραχμάνων141.

139
Mahathera, 1998, 199.
140
Σανγκαράκσιτα, 1999, κεφ.1. Αυτή είναι η πρώτη Ευγενής Αλήθεια: Τώρα, αδελφοί, αυτή είναι η Ευγενής
Αλήθεια για τον Πόνο: «Η γέννηση είναι πόνος, η φθορά είναι πόνος, η αρρώστια είναι πόνος, ο θάνατος είναι πόνος.
Το ίδιο είναι η θλίψη και το πένθος, η συμφορά, ο θρήνος, η απελπισία. Το να συνυπάρχουμε με πράγματα που μας
δυσαρεστούν, το να είμαστε χωρισμένοι από πράγματα που μας ευχαριστούν - αυτό είναι επίσης πόνος. Το να μην
αποκτάμε ό,τι θέλουμε - αυτό επίσης είναι πόνος. Με ένα λόγο, αυτό το σώμα, αυτή η μάζα που αποτελείται από πέντε
στοιχεία και που βασίζεται στην απληστία, είναι πόνος. Samyutta Nikaya, ν. 421.
141
Stein, 2010, 86.
49
 Η κοσμοθεωρία του βουδισμού εδράζεται πάνω στη φιλοσοφία των Ουπανισάντς, ιδιαίτερα
πάνω στην αρχή του Ντάρμα. Ο βουδισμός ωστόσο δεν υιοθέτησε ατόφιες αυτές τις
φιλοσοφικές έννοιες αλλά τις ερμήνευσε διαφορετικά και τις μετεξέλιξε. Η πίστη στο Ντάρμα
δεν απαιτεί την πίστη σε συγκεκριμένους κανόνες. Όσοι δεν επιθυμούν να το ακολουθήσουν δεν
τιμωρούνται αφού το μοναδικό μονοπάτι που οδηγεί στην απόκτηση της γνώσης είναι μέσα από
την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου, υπό την έννοια ότι η εκβιασμένη πίστη σε μια διδασκαλία
χωρίς ουσιαστική αφομοίωση δεν προάγει την πνευματική εξέλιξη. Άλλο ένα ριζοσπαστικό
στοιχείο του βουδισμού είναι η Σάνγκα, δηλαδή η συλλογικότητα μέσα στην οποία όλοι οι
βουδιστές πρέπει να ζουν και να εξελίσσονται (εικ. 58)142. Όπως οι Βέδες, έτσι και η βουδιστική
παράδοση διαδιδόταν προφορικά για αρκετούς αιώνες. Τα αρχαιότερα κείμενα βρέθηκαν στη
Σρι Λάνκα γραμμένα πάνω σε φύλλα φοινικιάς και ονομάστηκαν Κανόνας Πάλι (5ος -3ος αι.
π.Χ.). Τα κείμενα αυτά καθιερώθηκαν ως Ιερές Γραφές του βουδισμού Θεράβαντα
(Theravada)143.

Χιναγιάνα –Μαχαγιάνα

Μετά τον θάνατο του Βούδα, οι δυο κυρίαρχες τάσεις που επικράτησαν στον βουδισμό ήταν η
Χιναγιάνα και η Μαχαγιάνα. Η βουδιστική διδασκαλία ονομάζεται «όχημα» επειδή είναι το
μέσο που οδηγεί τους πιστούς στην απελευθέρωση από τον κύκλο των γεννήσεων και των
θανάτων και συνεπώς από την οδύνη της ύπαρξης. Πρώτα αναπτύχθηκε η Χιναγιάνα που καθώς
απευθύνεται μόνο στη μοναστική κοινότητα ονομάζεται Μικρό όχημα. Σύμφωνα με αυτή, ο
ιδανικός τρόπος ζωής είναι ο μοναχισμός δηλαδή η προσήλωση στην ηρεμία, την ασκητική και
την πνευματική συγκέντρωση. Η Χιναγιάνα στις μέρες μας είναι διαδεδομένη στη Σρι Λάνκα, τη
Βιρμανία και την Ινδοκίνα.

Σε αντίθεση η Μαχαγιάνα απευθύνονταν σε όλους τους πιστούς και εμφανίστηκε τον 4 ο αι.
π. Χ. αφού πρέσβευε ότι η φώτιση δεν είναι προνόμιο των μοναχών αλλά κάθε ανθρώπου. Κάθε
άνθρωπος εμπεριέχει την απόλυτη Αλήθεια, οπότε μπορεί να φτάσει στην απελευθέρωση της
όταν καταφέρει να εκδηλώσει την πραγματική του φύση. Η εποχή της παρακμής της Μαχαγιάνα

142
“A Pali word a day”. In Buddha Dharma Education Association, p.14. Ψηφιακή έκδοση
http://www.buddhanet.net/pdf_file/paliwordday.pdf (προσπελάστηκες στις 2/6/2017).
143
Dhammika, χ.χ.,15. Δύο πολύ σημαντικά μέρη αυτών των κειμένων είναι τα Τζάτακα (Jataka) και η
Νταρμαπάντα (Dhammapada). Τα Τζάτακας είναι μια συλλογή 547 ιστοριών που διηγούνται προηγούμενες
ενσαρκώσεις του Βούδα. Οι μορφές που έλαβε ο Βούδας κατά τις ενσαρκώσεις αυτές ονομάζονται Μποτισάτβας
(Bodhisatva) και περιγράφουν την προσπάθεια ανάπτυξης των απαραίτητων αρετών για την κατάκτηση της
απόλυτης φώτισης από τον άνθρωπο μιμούμενος την πορεία του Βούδα. Η Νταρμαπάντα θεωρείται ένα
αριστούργημα της πρώιμης βουδιστικής λογοτεχνίας που μεταφέρει τη διδαχή και τα λόγια του Βούδα σε έμμετρο
λόγο.
50
(7ος αι.) στην Ινδία, σηματοδοτεί τη διάδοσή της στην Κίνα, την Κορέα, την Ιαπωνία, το Θιβέτ
και σε χώρες της κεντρικής Ασίας, Βιετνάμ και Ταϊβάν144.

3.3 Τζαϊνισμός

Ο τζαϊνισμός, σχεδόν άγνωστος στη Δύση, είναι η μοναδική αρχαία θρησκεία που ξεκίνησε ως
μια αμιγώς μοναστική παράδοση και επιζεί μέχρι σήμερα145. Ο τζαϊνισμός δεν βασίζεται σε
θεϊκές ή υπερφυσικές οντότητες, αλλά έχει ανθρώπινη προέλευση. Οι πιστοί ασπάζονται τη
διδασκαλία των Τιρτανκάρας (Tirthankara), οι οποίοι είναι άνθρωποι που έχουν καταφέρει μέσα
από τις επίμονες και συνεχόμενες προσπάθειες τους να αποκτήσουν την υπέρτατη γνώση, να
υποτάξουν τα πάθη τους και να απελευθερωθούν από κάθε υλική προσκόλληση. Κάθε άνθρωπος
έχει τη δυνατότητα να εξελιχθεί και να γίνει ένα ανώτερο ον μέσα από τις δικές του προσπάθειες
προς τη σωστή κατεύθυνση146. Οι Τιρτανκάρας επιθυμούν να βοηθήσουν όλα τα ανθρώπινα
όντα να βρουν τη σωτηρία, γι’ αυτό και ονομάζονται «Αυτοί που χτίζουν τις γέφυρες». Είναι
αυτοί που βοηθούν τους ανθρώπους να διασχίσουν τον μεγάλο ωκεανό της άγνοιας που
βρίσκεται μέσα στην ανθρώπινη ύπαρξη. Αναγνωρίζονται 24 Τιρτανκάρας από τους οποίους ο
πρώτος που έζησε στο μυθικό παρελθόν είναι ο Αντινάτα (Adinatha) και τελευταίος ο
Μαχαβίρα147.

Ο τζαϊνισμός διαμορφώθηκε και πήρε τη μορφή ενός ολοκληρωμένου θρησκευτικού

συστήματος από τον Μαχαβίρα Τζάιν (Mahavira Jain) (περίπου 599-527 π.Χ.) που ήταν
σύγχρονος του Βούδα (εικ. 59). Όταν γεννήθηκε το όνομα που του δόθηκε ήταν Βάρνταμαν.
Ήταν γιος του ηγεμόνα της δημοκρατίας της Βαϊσάλι, στο σημερινό Μπιχάρ. Από παιδί είχε
ιδιαίτερες σωματικές και διανοητικές ικανότητες που του χάρισαν το όνομα Μαχαβίρα, ο
μεγάλος ήρωας. Όταν έγινε 30 ετών εγκατέλειψε την οικογένεια του και περιπλανήθηκε για 12
χρόνια μέχρι που έλαβε την υπέρτατη Φώτιση (εικ. 60). Τότε πήρε την επωνυμία Τζάιν που
σημαίνει κατακτητής, καθώς κατέκτησε την τέλεια γνώση και την ελευθερία από τα δεσμά του
Κάρμα. Ύστερα ταξίδεψε, δίδαξε και αναδιοργάνωσε το μοναστικό τάγμα. Απέκτησε
πολυάριθμους μαθητές που ονομαζόντουσαν Νιγκάντα (Nigantha) «αυτοί που είναι ελεύθεροι
από κάθε δεσμό». Ακολούθησε το μονοπάτι του αυστηρότερου ασκητισμού χωρίς
συμβιβασμούς μέχρι τον θάνατο του σε ηλικία 72 ετών 148. Η διδασκαλία του θα μπορούσε να

144
Singh, 2008, 440-441.
145
Johnston, & Bharati, “Monasticism”. In Encyclopeadia Britanica, www.britannica.com, (προσπελάστηκε στις 6
Μαΐου 2017).
146
Αποφθέγματα από τη διδασκαλία του Μαχαβίρα: Όλα τα ανθρώπινα όντα είναι δυστυχισμένα λόγω της άγνοιας
τους και μπορούν να γίνουν ευτυχισμένα αποκτώντας τη σωστή γνώση. Γνώρισε τον εαυτό σου, αναγνώρισε τον εαυτό
σου, βυθίσου στον εαυτό σου και θα κατακτήσεις τον Θεό. (Jainism Literature Center, Harvard University, F.A.S.).
147
Titze, & Bruhn, 1998, 3-5.
148
Shah. U. P. 2017.
51
συμπυκνωθεί σε μια φράση που δείχνει την απόλυτη συμπόνια του για κάθε ύπαρξη: Οι άξιοι
και οι σεβάσμιοι του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος λένε και προκηρύσσουν ότι
όλα τα όντα που αναπνέουν, υπάρχουν, ζουν, αισθάνονται, δεν πρέπει να σκοτώνονται, να
βασανίζονται, να πληγώνονται, να υποδουλώνονται ή να διώχνονται149.

Στη φιλοσοφία του τζαϊνισμού θεμελιώδη στοιχεία είναι το πνεύμα και η ύλη. Σκοπός του
ανθρώπου είναι να απελευθερώσει την ψυχή από την ύλη για να σταματήσει τον κύκλο των
μετενσαρκώσεων. Για να το επιτύχει αυτό πρέπει να ακολουθήσει τις πέντε κύριες αρχές του
τζαϊνισμού που είναι οι: Αχίμσα150, η μη βία προς οποιοδήποτε έμβιο ον, Σάτυα, η απόλυτη
αλήθεια, Αστέγια, η αποχή από την κλοπή, Μπραχματσάρια, η εγκράτεια και Απαριγκράχα, ο
περιορισμός των επιθυμιών. Το κεντρικό σημείο όμως είναι η Αχίμσα γύρω από την οποία
στρέφεται όλη η ζωή των τζαϊνιστών. Οι μοναχοί ακολουθούν έναν αυστηρό ασκητισμό, ενώ οι
κοσμικοί μια λιγότερο αυστηρή πειθαρχία. Τα ιερά βιβλία τους ονομάζονται Σιντάντα
(Siddhanta) ή Αγκάμα (Agama) και γράφτηκαν πολλούς αιώνες μετά από την αρχική τους
σύνθεση151.

Πιθανολογείται ότι 160 χρόνια μετά τον θάνατο του Μαχαβίρα οι Τζαϊνιστές χωρίστηκαν σε
δύο ομάδες. Η μία ομάδα ονομάστηκε Ντιγκάμπαρα (Digambara) που σημαίνει «Ενδεδυμένοι
τον ουρανό», δηλαδή γυμνοί και ακολούθησε τους αυστηρούς κανόνες της γύμνιας και της
επαιτείας που έθεσε ο Μαχαβίρα. Η άλλη ομάδα ονομάστηκε Σβετάμπαρα (Swetambara)
«Λευκοντυμένοι» επειδή φορούσαν λευκά ρούχα (εικ. 61). Σε αντίθεση με τους Ντιγκάμπαρα
πιστεύουν ότι και οι γυναίκες μπορούν να φτάσουν στην απόλυτη φώτιση χωρίς να πρέπει να
ξαναγεννηθούν ως άντρες. Επίσης ότι ακόμα και όταν λάβει κάποιος την υπέρτατη φώτιση
χρειάζεται να μην παραμελεί το σώμα και επιτρέπεται να έχουν ελάχιστα πράγματα στην κατοχή
τους152. Οι ναοί Τζάιν είναι πολύ εντυπωσιακοί με πλούσια γλυπτική διακόσμηση (εικ. 62-65).
H αρχαία αυτή θρησκεία επέζησε μέχρι σήμερα παρότι αντιμετώπισε διωγμούς από τους
Βραχμάνους και τους Ισλαμιστές. Ο αριθμός των πιστών μειώθηκε σταδιακά εξαιτίας της
απαίτησης για καθημερινή αυστηρή πειθαρχία και των περιορισμένων επιτρεπόμενων
επαγγελματικών δραστηριοτήτων. Σήμερα τζαϊνιστές υπάρχουν αποκλειστικά σχεδόν στην
Ινδία153. Όμως η φιλοσοφία του τζαϊνισμού επηρέασε μία από τις μεγαλύτερες μορφές της
ινδικής ιστορίας, τον Γκάντι που εφαρμόζοντας πρακτικά τη φιλοσοφία της Αχίμσα, της μη βίας,

149
Acaranga Sutra, book 1. Lect. 4. Lesson 1.1-2.
150
Ο όρος Ahimsa αποτελείται από το στερητικό a και τη λέξη himsa που σημαίνει να σκοτώνεις, να κάνεις κακό ή
να τραυματίζεις. Ο όρος έχει αποδοθεί ως μη βία, αν και η έννοια του είναι πολύ πλατιά. (Singha, 2005).
151
Shah, χ.χ. “Five Great Vows of Jainism”. Jainism Literature Center, Harvard University, F.A.S.
http://www.fas.harvard.edu/~pluralsm/affiliates/jainism/jainedu/5greatvows.htm (προσπελάστηκε στις: 6/06/2017).
152
Titze, & Bruhn, 1998, 18.
153
Αριθμεί περίπου 4.5 εκατομμύρια πιστούς, αντιστοιχεί στο 0,04% του ινδικού πληθυσμού. (Census Data 2011).
http://censusindia.gov.in/Census_And_You/religion.aspx (προσπελάστηκε στις 3 Απριλίου 2017).
52
βοήθησε στην απελευθέρωση του λαού του από την αποικιοκρατία154. Ο Μαχαβίρα έζησε πριν
από 2500 χρόνια, αλλά οι άνθρωποι ακόμα δεν έχουν αντιληφθεί την ουσία της διδασκαλίας του
που είναι απλή και απαραίτητη για την αρμονική συνύπαρξη όλων των πλασμάτων. Ο σεβασμός
όλων των έμβιων όντων είναι μη βία. Η μη βία είναι η υπέρτατη θρησκεία, κήρυξε. Δυστυχώς
όλος ο κόσμος μοιάζει σαν το παράδειγμα που δίνει: Ένας άνθρωπος κάθεται πάνω σε ένα
δέντρο μέσα σε ένα δάσος που καίγεται. Βλέπει όλα τα όντα να χάνονται. Αλλά δεν συνειδητοποιεί
ότι η ίδια μοίρα τον περιμένει σύντομα. Αυτός ο άνθρωπος είναι κουτός155.

3.4 Σιχισμός

Ο σιχισμός αποτελεί μια από τις νεώτερες θρησκείες αφού ιδρύθηκε μόλις τον 15ο αιώνα μ.Χ.
Αριθμεί περισσότερους από 25 εκατομμύρια πιστούς και είναι η 5η πολυπληθέστερη θρησκεία
στον κόσμο156. Βασίστηκε πάνω στη διδασκαλία του ιδρυτή της Γκούρου Νάνακ (εικ. 66). Είναι
η μόνη από τις κύριες ινδικές θρησκείες που δεν θεωρούν τον ασκητισμό ως το μονοπάτι προς
τη σωτηρία157. Επίσης μοναδικό φαινόμενο αποτελεί η συγγραφή των ιερών κειμένων από τον
ιδρυτή της θρησκείας και όχι από κάποιον άλλο μεταγενέστερα όπως στην περίπτωση όλων των
άλλων θρησκειών. Ο Γκούρου Νάνακ εκφράστηκε με ποιητικό τρόπο και οι συνθέσεις αυτές
αποτελούν μέχρι σήμερα τα ιερά κείμενα του Σιχισμού και ονομάζονται Adi Granth (εικ.67).

Ο Γκούρου Νάνακ γεννήθηκε το 1469 σε ένα μικρό χωρίο κοντά στη Λαχώρη, του σημερινού
Πακιστάν. Είχε πολύ στενή σχέση με τη μεγαλύτερη αδερφή του Νάνακι, η οποία στάθηκε στο
πλευρό του σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ακόμα και όταν η υπόλοιπη οικογένεια του δεν
ήθελε να τον στηρίξει. Ήταν ένα πολύ έξυπνο παιδί. Δεκαέξι χρονών ήξερε ήδη Χίντι,
Σανσκριτικά και Περσικά και είχε μελετήσει τις Βέδες. Αυτό όμως που αγαπούσε να κάνει
περισσότερο από όλα ήταν να διαλογίζεται και να περνάει τον καιρό του με τους ασκητές που
έμεναν στο δάσος κοντά στο σπίτι του, όμως ποτέ δεν έγινε ο ίδιος ασκητής, ούτε απαρνήθηκε
τον κόσμο. Οι γονείς του ήταν πολύ ανήσυχοι για το μέλλον του γιού τους και γι’ αυτό τον
πάντρεψαν όταν ήταν 18 ετών. Οι σχέσεις με τον πατέρα του ήταν δύσκολες και έτσι μαζί με τη
γυναίκα του πήγαν στην πόλη που κατοικούσε η αδερφή του. Έζησαν εκεί για 12 χρόνια και
απέκτησαν δύο παιδιά. Ο Νάνακ αυτά τα χρόνια κατάφερε να έχει μια επιτυχημένη
επαγγελματική καριέρα και μια ευτυχισμένη οικογενειακή ζωή. Μια μέρα όμως αισθάνθηκε ότι

154
«Τζαϊνισμός», Στο Academic Dictionaries and Encyclopedias. Ψηφιακή έκδοση:
http://greek_greek.enacademic.com/ (προσπελάστηκε στις 4 Ιουνίου 2017).
155
“Thus spoke Lord Mahavir”, Quotes, Jainism Literature Center, Harvard University, F.A.S.
http://www.fas.harvard.edu/~pluralsm/affiliates/jainism/jainedu (προσπελάστηκε στις: 6/06/2017).
156
“Sikhism”. In New World Encyclopedia,17 Sep 2015. Ψηφιακή έκδοση:
http://www.newworldencyclopedia.org/p/index.php?title=Sikhism&oldid=990793> (προσπελάστηκε στις 9
Ιουνίου 2017).
157
Nayar, & Sandhu, 2007, 72.
53
έπρεπε να ακολουθήσει έναν άλλο δρόμο στη ζωή του. Πήγε στο δάσος για τρεις ημέρες και εκεί
ο Θεός του αποκάλυψε την αποστολή του και έλαβε τη Φώτιση. Όταν επέστρεψε μοίρασε τα
υπάρχοντά του στους φτωχούς και παρέμεινε σιωπηλός158.

Ύστερα από λίγο καιρό εγκατέλειψε το σπίτι του και άρχισε να ταξιδεύει. Οι περιπλανήσεις
του κράτησαν περίπου 30 χρόνια. Επισκέφτηκε τη Μέκκα, τη Μεδίνα, την Ιστανμπούλ, τη
Βαγδάτη, την Κανταχάρ, την Καμπούλ, το Θιβέτ, στην Κίνα, τις πόλεις της βόρειας και δυτικής
Ινδίας και την Κεϋλάνη. Υπάρχουν πολλές ιστορίες από τα ταξίδια του. Συνομίλησε με
ινδουιστές και μουσουλμάνους ιερείς, σοφούς, ασκητές, σούφις και επισκέφτηκε τόπους
λατρείας όλων των θρησκειών159. Μετά το πέρας της περιπλάνησης του εγκαταστάθηκε στο
χωριό Καρταρπούρ στο Παντζάμπ όπου οι μαθητές του πήγαιναν για να τον συναντήσουν. Οι
μαθητές του έγιναν γνωστοί με το όνομα Σιχ (Sikh) από τη σανσκριτική λέξη Shishya που
σημαίνει μαθητής. Συνήθιζαν να κατοικούν σε κοινόβια που ονομάζονταν Νταραμσάλα, Σπίτι
της πίστης. Η καθημερινότητά τους περιλάμβανε πρωινό και βραδινό διαλογισμό, εργασία και
συλλογικό δείπνο χωρίς να γίνονται διακρίσεις. Αυτός ο τρόπος ζωής διατηρήθηκε και μετά το
θάνατο του Γκούρου Νάνακ. Το τέλος της ζωής του περιγράφεται πολύ παραστατικά από την
ακόλουθη ιστορία. Οι μαθητές του ήταν συγκεντρωμένοι γύρω από το κρεβάτι του. Οι
ινδουιστές έλεγαν: Πρέπει να κάψουμε το σώμα, οι μουσουλμάνοι έλεγαν: Πρέπει να το
θάψουμε. Τότε ο Γκούρου Νάνακ είπε: Βάλτε λουλούδια γύρω από το κρεβάτι μου. Οι ινδουιστές
στη δεξιά πλευρά, οι μουσουλμάνοι στην αριστερή. Εκείνων των οποίων τα λουλούδια θα είναι
φρέσκα μέχρι αύριο το πρωί, θα κάνουν αυτό που θέλουν. Τους ζήτησε να προσευχηθούν. Όταν
τελείωσε η προσευχή, τράβηξε το σεντόνι του και άφησε την τελευταία του πνοή. Το άλλο πρωί
όταν τράβηξαν το σεντόνι, δεν υπήρχε τίποτε από κάτω. Όλα τα λουλούδια ήταν ακόμα φρέσκα.
Ήταν το 1539160.

Ο Γκούρου Νάνακ εδραίωσε μια μονοθεϊστική θρησκεία με ανθρωπιστικές αρχές, συμπόνια

προς όλους τους ανθρώπους και βαθιά αφοσίωση προς το θείο. Προσπάθησε να δημιουργήσει
ενότητα ανάμεσα στους ινδουιστές και τους μουσουλμάνους. Μετά από τον Γκούρου Νάνακ
ακολούθησαν άλλοι εννέα Γκουρού μέχρι τον τελευταίο που πέθανε το 1708. Ο όρος Γκουρού
εδώ δεν σημαίνει απλώς δάσκαλος αλλά πνευματικός οδηγός. Οι Γκουρού του Σιχισμού δεν
θεωρούνται θεϊκές ενσαρκώσεις αλλά αγγελιοφόροι του Θεού, απεσταλμένοι στη γη για να
φωτίσουν την ανθρωπότητα και να την οδηγήσουν στο μονοπάτι του Θεού. Ο Γκουρού διδάσκει
στον μαθητή πώς να επιτύχει ο ίδιος την ένωση με τον Θεό. Οι κύριες αρχές είναι η ένωση και η

158
Singh, C. 2008, 5-28. Γεννήθηκε στο Talwandi Rai Bhoeki που βρίσκεται 80 χιλ. δυτικά της Λαχώρη και σήμερα
ονομάζεται Nanaka Sahib προς τιμή του Γκουρού.
159
Tharap, 1904.
160
Singh, 1991, 12.
54
πίστη στον ένα και μοναδικό Θεό161, η αδερφοσύνη και η συμπόνια μεταξύ των ανθρώπων, η
απόρριψη των ταξικών διαφορών και των περίπλοκων ινδουιστικών τελετουργικών, η ίση
αντιμετώπιση των γυναικών, η ανοχή στις απόψεις των άλλων, η τίμια εργασία για να μην ζει
κάποιος παρασιτικά, η γενναιοδωρία, η αλληλεγγύη και η συμπόνια162. Για να θεωρείται
κάποιος σιχ πρέπει να πιστεύει μόνο στη διδαχή των δέκα Γκουρού και στην καθημερινότητά
του να τηρεί τους εξής κανόνες: πρωινή και βραδινή προσευχή, συμμετοχή σε λειτουργίες στους
τόπους λατρείας, αποχή από το κάπνισμα, την κατανάλωση καπνού, αλκοόλ και ναρκωτικών,
πίστη στη μονογαμία. Οι βαφτισμένοι σιχ αποκαλούνται Khalsa Sikh δηλαδή αγνοί Σιχ, και είναι
χορτοφάγοι. Αυτοί πρέπει να φορούν τουρμπάνι, να έχουν μακριά γένια και να έχουν πάνω τους
πέντε χαρακτηριστικά είδη, σύμφωνα με τις οδηγίες του δέκατου Γκουρού. Αυτά ονομάζονται
τα Πέντε Κ (Panj Kakke) γιατί και τα πέντε αυτά είδη αρχίζουν με το γράμμα Κ. Kesh τα μακριά
μαλλιά, Kangha μια ξύλινη χτένα, Kara ένα ατσάλινο βραχιόλι, Kirpan ένα μικρό μαχαίρι και
Kach ένα ειδικό εσώρουχο (εικ. 68). Οι τόποι λατρείας τους ονομάζεται Γκουρντβάρας
(Gurdwaras) (εικ. 69, 70). Είναι ανοιχτοί σε όλους εφόσον είναι κατάλληλα ενδεδυμένοι και
συμπεριφέρονται ανάλογα. Αυτό σημαίνει να καλύπτει κανείς το κεφάλι του, να βγάζει τα
παπούτσια του στην είσοδο, να μην είναι υπό την επίδραση του αλκοόλ και να μην κουβαλάει
είδη καπνού163.

Η πλειονότητα των σιχ ζει στη βόρεια Ινδία, στην πολιτεία του Παντζάμπ. Από τον 19 ο αι. οι
σιχ άρχισαν να μεταναστεύουν και υπάρχουν πολύ μεγάλες κοινότητες στην Αγγλία, τον
Καναδά, την Αμερική και την Αυστραλία164. Ο Γκούρου Νάνακ δημιούργησε μια θρησκεία με
στοιχεία του ινδουισμού, του ισλαμισμού και του βουδισμού, δίνοντάς τους μια καινούρια πνοή
και μια παγκόσμια και διαχρονική διάσταση. Ήταν ένας σπουδαίος θρησκευτικός αρχηγός,
βαθύς στοχαστής και εμπνευσμένος ποιητής. Θεωρείται ο βασιλιάς των Αγίων και ο Δάσκαλος
των ινδουιστών και των μουσουλμάνων.

161
Αυτή η πρωινή προσευχή είναι η πιο σημαντική για τους Σιχ και είναι από τις πρώτες συνθέσεις του Γκούρου
Νάνακ. Υπάρχει ένας Θεός. Το όνομά Του είναι Αλήθεια. Αυτός είναι ο Δημιουργός. Δεν έχει φόβο ούτε μίσος. Είναι
υπεράνω του χρόνου, αθάνατος. Το πνεύμα Του διαπερνά το σύμπαν. Είναι αγέννητος. Ούτε γεννιέται για να
ξαναγεννηθεί. Είναι αυτοδύναμος. Με τη χάρη του Γκουρού θα Τον λατρεύεις. (Singh, 1991, 14).
162
Singh, K. 2008, xx-xxi.
163
Nesbitt, 2007, 7-9.
164
“Sikhism”. In New World Encyclopedia, 17 Sep 2015.
http://www.newworldencyclopedia.org/p/index.php?title=Sikhism&oldid=990793>. (προσπελάστηκε στις 9 Ιουνίου
2017).
55
 4. ΣΧΕΣΕΙΣ ΙΝΔΙΑΣ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑΣ ΑΝΑ ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ

4.1 Αρχαίοι Χρόνοι. Οι μύθοι για τον Διόνυσο και τον Ηρακλή στην Ινδία

Μέσα στους μύθους της αρχαίας ελληνικής και της ινδικής μυθολογίας βρίσκουμε τις πρώτες
επαφές των δυο πολιτισμών. Κεντρική μορφή των μύθων αυτών ήταν ο Διόνυσος, το παιδί του
Δία και της Σεμέλης. Η ζήλεια της Ήρας τον βασάνισε αγέννητο ακόμα και όταν μεγάλωσε τον
οδήγησε στην τρέλα. Μέσα στην παραφροσύνη του περιπλανήθηκε στην Αίγυπτο και την Ασία.
Στη Φρυγία απαλλάχθηκε από την τρέλα και συνέχισε τα ταξίδια του στην Ασία165. Τότε πρέπει
να έφτασε και στην Ινδία.

Ο Μεγασθένης ο Ίωνας (περ. 350-290 π.Χ.) έζησε 10 χρόνια στην αυλή του Τσαντραγκούπτα
Μώρια ως πρέσβης του Σέλευκου Νικάτωρ. Κατέγραψε τις αρχαίες ιστορίες των Ινδών
φιλοσόφων που περιέγραφαν την έλευση του Διονύσου και του στρατού του στα δυτικά της
χώρας, όταν οι άνθρωποι ζούσαν ακόμα σε χωριά. Ο Διόνυσος ίδρυσε πόλεις, δίδαξε στους
κατοίκους την καλλιέργεια της αμπέλου, το όργωμα της γης και άλλες τέχνες για την ευημερία
του ανθρώπου. Όμως λόγω της ζέστης, ο στρατός του προσβλήθηκε από λοιμό. Ο Διόνυσος τότε
τους οδήγησε σε ένα βουνό που ονόμασε Μηρό όπου και τους γιάτρεψε. Στο βουνό αυτό
φύτρωναν άγριες κληματαριές, κισσός, δάφνη, μυρτιά και άλλα αειθαλή δέντρα που βρίσκονταν
μόνο σε αυτό τον τόπο από όλη την Ινδία. Ο Διόνυσος έμαθε στους κατοίκους πώς να λατρεύουν
τους θεούς με συνοδεία μουσικής, την κρούση κυμβάλων και το κτύπημα των τυμπάνων και να
χορεύουν τον σατυρικό χορό «κόρδαξ». Ίδρυσε την πόλη Νύσα (Nysa) κοντά στον ποταμό
Καμπούλ όπου εγκαταστάθηκαν Έλληνες. Όταν ολοκλήρωσε το έργο του, διόρισε για βασιλιά
τον Σπατέμπα και έφυγε από την Ινδία. Ο Μεγασθένης υπολόγιζε ότι μεταξύ της βασιλείας του
Διόνυσου και αυτής του Τσάντρα Γκούπτα πέρασαν 153 βασιλείς που διοίκησαν για έξι χιλιάδες
και σαράντα δυο χρόνια166. Ο Στράβωνας έλεγε ότι οι Οξυδάρκες ισχυρίζονταν ότι είναι οι
απόγονοι του Διονύσου γιατί το αμπέλι φύονταν μόνο στην περιοχή τους και εκστράτευαν με
τρόπο Βακχικό167.

165
Graves, R. (1992), 14/27. Η Σεμέλη παραπλανημένη από την Ήρα, ζήτησε από τον Δία να εμφανιστεί μπροστά
της με όλη του τη δύναμη. Ο Δίας το έκανε μη μπορώντας να τη μεταπείσει, αλλά εκείνη δεν μπόρεσε να αντέξει τις
αστραπές που τον περιέβαλλαν και έπεσε κεραυνοβολημένη. Ο Δίας απέσπασε το έμβρυο από τη νεκρή μητέρα και
το έραψε στον μηρό του μέχρι να ολοκληρωθεί ο χρόνος της κύησης. Στη σωστή στιγμή έβγαλε από τον μηρό του
τον Διόνυσο, γι’ αυτό και ονομάζεται διγενής, αυτός που έχει γεννηθεί δύο φορές. Έδωσε το παιδί στον Ερμή και
εκείνος το παρέδωσε στον βασιλιά του Ορχομενού και τη γυναίκα του για να το αναθρέψουν. Όμως η Ήρα το
ανακάλυψε και τους τιμώρησε με τρέλα. Ο Ερμής αυτή τη φορά μετέφερε τον Διόνυσο μακριά από την Ελλάδα, σε
μια χώρα που την έλεγαν Νύσα που άλλοι την τοποθετούν στην Ασία και άλλοι στην Αιθιοπία. Εκεί τον παρέδωσε
σε δώδεκα νύμφες, τις Υάδες, που έγιναν οι τροφοί του. Όταν το παιδί μεγάλωσε η Ήρα το έκανε να παραφρονήσει.
166
Mccrindle, 1877, 97, 110-111,
167
Στράβωνας, Γεωγραφικά, βιβλίο XV. 8-9.
56
 Ο Μεγασθένης αναφέρει επίσης ότι οι Ινδοί υποστηρίζουν ότι ο Ηρακλής γεννήθηκε ανάμεσα
τους. Τον απεικονίζουν και αυτοί να φορά δέρμα λιονταριού και να κρατά ρόπαλο. Τον τιμούν
γιατί σκότωσε τέρατα πάνω στη γη και τη θάλασσα. Ίδρυσε πολλές πόλεις με πιο σπουδαία την
Παταλιπούτρα. Απέκτησε πολλά παιδιά αλλά μόνο μία κόρη, την Πανδαίη που αργότερα έγινε
βασίλισσα και η χώρα που κυβερνούσε πήρε το όνομά της168. Ο Αρριανός γράφει ότι κοντά στη
συμβολή των ποταμών Κωφήνα και Ινδού ήταν μια περιοχή απροσπέλαστη ακόμα και στα
πουλιά και γι’ αυτό ονομάζονταν Άορνος Πέτρα (εικ. 71)169. Σ’ αυτή την περιοχή είναι πράγματι
μεγάλη ασπίδα αυτή η πέτρα και υπάρχει παράδοση γι’ αυτήν ότι δεν μπόρεσε να την κυριεύσει
ούτε ο Ηρακλής, ο γιος του Δία. Όταν ο Αλέξανδρος την κατέλαβε, αισθάνθηκε ότι έχει
ξεπεράσει ακόμα και τον Ηρακλή και ότι ήταν μια κορυφαία στιγμή της ζωής του. Ο
Αλέξανδρος κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του στην Ινδία, έλεγε συχνά ότι βάδιζε στα
βήματα του Διονύσου και του Ηρακλή170.

Η πεποίθηση ότι οι ομηρικές λέξεις κασσίτερος και ελέφας προέρχονται από τις σανσκριτικές
kastiram και ibha αντίστοιχα, έχουν οδηγήσει πολλούς μελετητές να πιστεύουν ότι τα προϊόντα
αυτά εισάγονταν στην Ελλάδα από την εποχή του Ομήρου. Όμως ούτε ο Όμηρος ούτε ο
Πίνδαρος κάνουν κάποια αναφορά στους Ινδούς171. Έναν αιώνα πριν τον Αλέξανδρο, ο
Ευριπίδης στην έναρξη του δράματος «Βάκχαι», περιγράφει την επιστροφή του Διόνυσου από
την Ασία και αναφέρει τις περιηγήσεις του σε διάφορες χώρες συμπεριλαμβανομένης και της
Βακτριανής172.

Οι ιστορίες της εκστρατείας του Διόνυσου και του Ηρακλή στην Ινδία προπαγανδίσθηκαν
κυρίως στους χρόνους του Αλεξάνδρου και την μετα-Αλεξανδρινή εποχή173. Ανήκουν στην
προϊστορία ή τη φαντασία; Όπως λέει ο Αρριανός: Δεν πρέπει όμως να είναι κανείς βέβαια
αυστηρός κριτής σε αυτά που αναφέρουν οι αρχαίοι μύθοι για τους θεούς. Γιατί όσα δεν είναι
πιστευτά, αν τα κρίνεις σύμφωνα μόνο με την ευλογοφάνειά τους, δεν φαίνονται τελείως απίστευτα
αν προσθέσεις στη λογική και το θείο στοιχείο174.

168
Mccrindle, 1877, 201-204.
169
Η τοποθεσία ταυτίστηκε με το βουνό Pir-Sar στο βόρειο Πακιστάν το 1926. (Stein, 1929, 120-122).
170
Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβαση, 4.28-4.30.
171
Arora, 1996, 1-3.
172
Ευριπίδης, Βάκχαι, στ. 14-22. «Άφησα τους πολύχρυσους κάμπους της Λυδίας και της Φρυγίας,
πέρασα τα ηλιοδαρμένα υψίπεδα των Περσών και τα Βάκτρια τείχη και την άγρια χώρα των Μήδων
και την ευλογημένη Αραβία και τη Μικρά Ασία ολόκληρη, που απλώνεται πλάι στο αλμυρό κύμα…».
173
Βασιλειάδης, 2006.
174
Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβαση, 5.1.2
57
4.1.2 Γιάβανας

Οι Ινδοί ονόμαζαν τους Έλληνες Γιάβανας (Yavanas). Όμως η προέλευση του όρου και η
σημασία του παραμένει αμφιλεγόμενη και έχει απασχολήσει τους ερευνητές, καθώς υπάρχουν
αναφορές σε αρχαία ινδικά κείμενα για τον λαό των Γιάβανας πολύ πριν την έλευση των
Περσών και την εκστρατεία του Αλεξάνδρου. Η λέξη Γιάβανα μπορεί να προέρχεται από τη
σανσκριτική ρίζα yu που σημαίνει αναμειγνύω, δηλαδή αναμεμειγμένος λαός οπότε ο όρος ίσως
να χαρακτήριζε αρχικά ξένους λαούς175.

Αυτό θα εξηγούσε την ύπαρξη του όρου σε κείμενα που χρονολογούνται πριν τον 5 ο αι. π.Χ.
όπως στα μεγάλα έπη, Μαχαμπαράτα176 και Ραμαγιάνα, στη γραμματική της σανσκριτικής
γλώσσας του Πανίνι177 και στο βουδιστικό κείμενο Majjhima Nikaya178. Σε ποιο λαό ή λαούς
αναφέρονται αυτά τα κείμενα; Ήταν Ίωνες που είχαν φτάσει στην Ινδία και δεν τους αναφέρει
κανένας αρχαίος Έλληνας ιστορικός και ούτε υπάρχει ακόμα καμία αρχαιολογική απόδειξη που
να αποδεικνύει την καταγωγή τους; Αν οι αναφορές στα αρχαία κείμενα δεν προορίζονταν για
τους Ίωνες, αλλά χαρακτήριζαν γενικώς ξένους λαούς, τότε η ομοιότητα της λέξης Γιόνας όπως
οι Πέρσες αποκαλούσαν τους Ίωνες και η σανσκριτική Γιάβανας θα ήταν συμπτωματική. Δεν
είναι εύκολο να γνωρίζουμε αν ο όρος Γιάβανα ακόμα και μετά από την εκστρατεία του
Αλεξάνδρου περιελάμβανε μόνο τους Έλληνες ή και άλλους ξένους δυτικούς λαούς. Ίσως ο
όρος αρχικά να ταυτίστηκε με τους Ίωνες που μετακινούνταν από τη μια άκρη της περσικής
αυτοκρατορίας στην άλλη και είχαν εγκατασταθεί στα βορειοδυτικά σύνορα της Ινδίας και
αργότερα να συμπεριλήφθηκαν σε αυτή την ονομασία όλοι οι Έλληνες που ήρθαν με τον στρατό
του Αλεξάνδρου, όπως σήμερα όλοι οι δυτικοί αποκαλούνται από τους Ινδούς Angrezi δηλαδή
Άγγλοι179. Στο μοναδικό ινδικό κείμενο που αναφέρεται ως ιστορικό γεγονός η εισβολή των
Γιάβανας στην Ινδία μετά τον Μέγα Αλέξανδρο είναι το Yuga Purana180. Εκεί περιγράφεται η

175
Vasiliades, 2000, ch. 3.
176
Στη Μαχαμπαράτα γίνονται πολλές αναφορές στον στρατό των Γιάβανας. (Karttunen, 2015, 3-24).
177
Ο Πανίνι έγραψε το έργο Astadhyayi που σημαίνει Οκτώ Κεφάλαια επειδή η δομή του έργου διαιρείται σε οκτώ
μέρη. Είναι μια πραγματεία πάνω στην επιστήμη της φωνητικής, της μορφολογίας και της γραμματικής της
σανσκριτικής γλώσσας. Διαχώρισε τη γλώσσα που χρησιμοποιούνταν στα ιερά κείμενα από την καθομιλουμένη. Ο
Πανίνι θεωρείται ο ιδρυτής της επιστημονικής γλωσσολογίας. Ακολούθησε μια συστηματική ανάλυση της γλώσσας
που μοιάζει πολύ με σύγχρονες γλώσσες προγραμματισμού. Έζησε στην πόλη Σαλατούρα κοντά στα Τάξιλα. Άλλοι
ερευνητές πιστεύουν ότι έζησε τον 5ο αι. π.Χ. και άλλοι όχι πριν το 350 π.Χ. Στη γραμματική του εξηγεί πώς
σχηματίζεται το θηλυκό γένος της λέξης Γιάβανα. (Sashital, 2015).
178
Majjhima Nikaya II-149. Πρώιμες συλλογές βουδιστικών κειμένων που διατηρήθηκαν προφορικά μέχρι να
καταγραφούν στο τέλος του 1ου αι. π.Χ. αλλά πήραν την τελική τους μορφή τον 2ο αι. μ.Χ. Εκεί γίνεται αναφορά για
τη χώρα των Γιόνας την εποχή του Βούδα. (Sagar, 1992, 101).
179
Vasiliades, 2000, 105-113.
180
Η Yuga Purana είναι ένα από τα κεφάλαια της Gargi Samhita που πραγματεύεται κυρίως αστρολογικά θέματα.
Είναι ένα από τα πιο αρχαία Πουράνα που χρονολογείται από τα μέσα του 1 ου αι. π.Χ μέχρι τον 3ο αι. μ.Χ.
(Mitchiner, 1986).
58
κατάκτηση της Παταλιπούτρα από τους Έλληνες σε ένα κείμενο γραμμένο με τη μορφή
προφητείας181.

4.1.3 Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς για την Ινδία της προ-αλεξανδρινής εποχής

Οι Έλληνες οφείλουν τις γνώσεις τους για τους ανεπτυγμένους πολιτισμούς της Ανατολής στους
ιστορικούς της Ιωνίας που ταξίδεψαν στην αρχή της προ-κλασικής περιόδου. Στο τέλος του 6ου
αι. π.Χ. η επέκταση της Περσικής Αυτοκρατορίας από τη Μεσόγειο μέχρι την Ινδία
δημιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για τη γνωριμία των δύο λαών στις αυλές των Περσών
βασιλέων. Και αν δεν γνωρίστηκαν εν καιρώ ειρήνης, τους έφερε δυστυχώς ο πόλεμος κοντά
όταν οι Ινδοί ήρθαν στην Ελλάδα με τον στρατό του Ξέρξη Α΄, για να πολεμήσουν στη μάχη
των Θερμοπυλών (480 π.Χ.) και των Πλαταιών (479 π.Χ.)182.

Ο πρώτος Έλληνας αρχαίος συγγραφέας που αναφέρει την Ινδία είναι ο Σκύλακας ο
Καρυανδέας που καταγόταν από τη Μικρασιατική Καρία (550-475 π.Χ.). Έργα του θεωρούνται
το «Περίπλους των εκτός των Ηρακλείων Στηλών» και το «Γης Περίοδος». Τα έργα του
χάθηκαν και είναι γνωστά μόνο μέσα από αναφορές άλλων συγγραφέων. Ο Σκύλακας, με
εντολή του Δαρείου Α΄, διέπλευσε τον Ινδό ποταμό και εξερεύνησε τις ασιατικές ακτές έως την
Αραβία και το Σουέζ, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο183. Έγραψε για τη γεωγραφία και τα έθιμα της
Ινδίας. Τα μέρη που διασώθηκαν κυρίως είναι αυτά που αναφέρουν φανταστικές και
μυθολογικές ιστορίες. Η μεγάλη σημασία του έργου του αποδεικνύεται από το γεγονός ότι οι
μεταγενέστεροι συγγραφείς όπως ο Εκαταίος και ο Ηρόδοτος βασίστηκαν σε αυτό184.

Το έργο «Περιήγησις» του Εκαταίου του Μιλήσιου (555-485 π.Χ.) είναι γεωγραφικό και
περιλαμβάνει πολλές εθνογραφικές πληροφορίες για την Ασία που του προσδίδουν ιστορικό
χαρακτήρα. Οι γνώσεις του για την Ινδία πιθανότατα προέρχονται από τον Σκύλακα και τις
πληροφορίες που συνέλεξε από Έλληνες και Πέρσες αξιωματούχους και εμπόρους που
ταξίδευαν εκεί185. Ο Ηρόδοτος δεν είχε επισκεφτεί την Ινδία, αλλά γνώριζε ότι εκεί ζούσαν
πολυπληθείς φυλές που μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες και ότι η χώρα εκτεινόταν ανατολικά
αλλά αγνοούσε την έκταση και την ακριβή θέση της. Έγραψε για τα έθιμα, τα παράξενα

181
Tarn, 2010, 454-455.
182
Ο Ηρόδοτος δίνει την παρακάτω περιγραφή: Οι Ινδοί πάλι, ντυμένοι με ρούχα καμωμένα από ξύλινο νήμα, είχαν
τόξα από μπαμπού και βέλη από καλάμι με σιδερένια μύτη. Αυτή την εξάρτυση είχαν οι Ινδοί κι έπαιρναν μέρος στην
εκστρατεία κάτω από τις διαταγές του Φαρναζάθρη, του γιου του Αρταβάτη. (Ηρόδοτος, Ιστορίαι, 7.65.1).
183
Ηρόδοτος, Μελπομένη, 4.44.1-3.
184
Arora, 1996, 16-18.
185
Arora, 1996, 3-6.
59
πλάσματα και τα άγνωστα ζώα που μπορούσε να συναντήσει κανείς εκεί, όπως τους ελέφαντες,
τις καμήλες, τα παγώνια και τους παπαγάλους 186.

Ο Έλληνας γιατρός και συγγραφέας Κτησίας (5ος αι. π. Χ.) από την Κνίδο187,
αιχμαλωτίστηκε στην Περσία. Έζησε στην Αυλή του βασιλιά Αρταξέρξη για 17 χρόνια όπου
υπηρέτησε ως προσωπικός του ιατρός και έμαθε την περσική γλώσσα. Η πρόσβαση που είχε στα
βασιλικά αρχεία, του έδωσε την ευκαιρία να συγκεντρώσει πολλές πληροφορίες. Εστάλη ως
πρέσβης του Πέρση βασιλιά στη Σπάρτη όπου και παρέμεινε. Καταπιάστηκε με τη συγγραφή
ιστορικών, γεωγραφικών και ιατρικών έργων. Στα Ινδικά περιγράφει τη χώρα, τους λαούς, τα
ζώα και τα φυτά. Περιλαμβάνει μυθικές ιστορίες που μας δίνουν κυρίως την εικόνα που είχαν οι
Πέρσες για την Ινδία188. Αποσπάσματα του έργου έχουν διασωθεί από άλλους συγγραφείς, από
τον Αιλιανό και τον Πατριάρχη Φώτιο στην περίφημη Βιβλιοθήκη του189.

Η εικόνα που σχημάτισαν οι Έλληνες για την Ινδία μέσα από τις προαναφερθείσες πηγές
ήταν αυτή μιας χώρας μεγάλη σε έκταση, πλούσια, με φανταστικά πλάσματα και δίκαιους
ανθρώπους με υπακοή στους ηγεμόνες του, καλή υγεία και μακροβιότητα190. Υπήρξαν βέβαια
πολλές παρανοήσεις σχετικά με τη γεωγραφική θέση της Ινδίας 191 και του Ινδού ποταμού, την
έκταση της χώρας, τον πληθυσμό, το κλίμα, που παρέμειναν ίδιες από την εποχή του Σκύλακα
μέχρι τον Αριστοτέλη. Ακριβέστερες πληροφορίες δόθηκαν μετά την εκστρατεία του Μεγάλου
Αλεξάνδρου.

Δυστυχώς δεν έχει διασωθεί καμία από τις πρωτογενείς πηγές για την εκστρατεία του
Αλεξάνδρου. Οπότε και οι πληροφορίες για το κομμάτι της εκστρατείας στην Ινδία είναι από
μεταγενέστερους Έλληνες και Ρωμαίους συγγραφείς192. Μετά την εποχή του Αλεξάνδρου,
πρωτοπόρος στα ινδικά θέματα θεωρείται ο Μεγασθένης ο Ίωνας (περ. 350 - 290 π.Χ.)
γεωγράφος, εθνογράφος, διπλωμάτης και ιστορικός. Υπήρξε πρέσβης του Σέλευκου Α΄ του

186
McCrindle, 1979, 3-5.
187
Πόλη της Καρίας, στη νοτιοδυτική ακτή της Μ. Ασίας.
188
Κτησίας, Άπαντα, μτφ. Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, Αθήνα: Κάκτος, 2007. Ο Κτησίας αναφέρεται από τον
Γαληνό ως σύγχρονος, αλλά και συγγενής του Ιπποκράτη.
189
Ο Φώτιος ήταν μια από τις μεγάλες πνευματικές προσωπικότητες του Βυζαντίου του 9ου αι. Συνέθεσε από
μνήμης τη Βιβλιοθήκη γνωστή και ως Μυριόβιβλος, όπου κατέγραψε την περίληψη 279 βιβλίων που είχε διαβάσει.
Έτσι διέσωσε έστω και περιληπτικά έργα που θα είχαν ολοκληρωτικά χαθεί, αλλά το περιεχόμενο τους δεν μπορεί
να θεωρηθεί ακριβές. (Καλαντζής, 2016).
190
Vasiliades, 2000, 28.
191
Αισχύλος, Ικέτιδες, στ. 284-286: «…και ακούω πως Ινδές υπάρχουν που καμήλες καβαλώντας από τόπο σε τόπο
τριγυρνούν γειτονεύοντας με των Αιθιόπων τη χώρα».
192
Δευτερογενείς πηγές για την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου είναι τα βιβλία του Φλάβιου Αρριανού
«Αλεξάνδρου Ανάβαση» (βιβλία 4.22-6.20), του Κόιντου Κούρτιου Ρούφου «Ιστορίες του Μεγάλου Αλεξάνδρου»
(βιβλίο 8.9), του Διόδωρου Σικελιώτη «Ιστορική βιβλιοθήκη» (βιβλίο 17), του Ιουστίνου «Επιτομή των Φιλιππικών
Ιστοριών του Πομπηίου Τρόγου» (βιβλία 11-12), του Πλουτάρχου το «Βίοι Παράλληλοι – Αλέξανδρος και
Καίσαρας» και το υπαγόμενο στα «Ηθικά» έργο «Περί της Αλεξάνδρου Τύχης ή Αρετής». Επίσης ο Αρριανός
έγραψε το βιβλίο «Ινδικά» μια εθνογραφική και γεωγραφική περιγραφή της Ινδίας. (Stoneman, 2012, xiii).
60
Νικάτορος για περισσότερο από 10 χρόνια στα ανάκτορα του Τσαντραγκούπτα Μώρια στην
Παταλιπούτρα (σημερινή Πάτνα). Επηρεάσθηκε από τα έργα του Σκύλακα, Ηροδότου, Κτησία
και Εκαταίου και με τη σειρά του επηρέασε τους μεταγενέστερους ιστορικούς όπως τον
Στράβωνα και τον Αρριανό. Μέσα από το έργο του Μεγασθένη αντλούνται πολύτιμες
πληροφορίες για την ιστορία, τη γεωγραφία, την κοινωνική ζωή και τον πολιτισμό της Ινδίας 193.

4.2 Η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Την Άνοιξη του 334 π.Χ. ξεκίνησε η εκστρατεία του μακεδονικού στρατού κατά της Ασίας.
Επτά χρόνια αργότερα ο Αλέξανδρος κατέκτησε τη Βακτριανή, την ανατολικότερη σατραπεία
της Περσικής Αυτοκρατορίας. Ολοκλήρωσε έτσι την κατάλυση της έχοντας επιτύχει τον αρχικό
του στόχο. Αντί όμως να αρκεστεί σε αυτό, οδήγησε τον στρατό του από τα περάσματα του
Ινδικού Καυκάσου194 προς τον Ινδό ποταμό (εικ. 72). Οι ελλιπείς γεωγραφικές γνώσεις της
περιοχής, τον οδήγησαν στη λανθασμένη υπόθεση ότι η κατάκτηση της Ινδίας θα σήμαινε την
κατάκτηση όλης της Ασίας, γεγονός που θα τον καθιστούσε κυρίαρχο όλου του κόσμου195.

Στη διάρκεια αυτής της πορείας, ο Αλέξανδρος έφτασε σε μια πόλη που ονομάζονταν Νύσα
(Nysa) και οι κάτοικοι της υποστήριζαν ότι είχε ιδρυθεί από τον θεό Διόνυσο, ενώ το βουνό που
βρίσκονταν πάνω από την πόλη λέγονταν «Μηρός» (Meru) σε ανάμνηση της γέννησης του
Διόνυσου μέσα από τον μηρό του Δία. Οι κάτοικοι έστειλαν απεσταλμένους στον Αλέξανδρο με
αίτημα να αφήσει ελεύθερη την πόλη σεβόμενος τον θεό Διόνυσο. Υποστήριζαν ότι η ελληνική
καταγωγή τους αποδεικνύονταν από τις παραδόσεις, τα τοπωνύμια και το αριστοκρατικό
πολίτευμα που είχαν διατηρήσει. Ο Αλέξανδρος θέλησε να τους πιστέψει. Έκρινε ότι οι
στρατιώτες του θα έπαιρναν κουράγιο και θα ένιωθαν οικεία συναντώντας τόσο μακριά από την
πατρίδα τους, ανθρώπους που υποστήριζαν ότι είχαν συγγενικές παραδόσεις και θρησκευτικές
συνήθειες. Επισκέφτηκαν το Άλσος του Διονύσου στο όρος Μηρός. Εκεί διαπίστωσαν ότι οι
χοροί και τα τραγούδια των κατοίκων έμοιαζαν με αυτά που χρησιμοποιούνταν στη διονυσιακή
λατρεία196. Τέτοια καλή μεταχείριση δεν έτυχε όμως η πόλη των Βραγχίδων. Οι Βραγχίδες ήταν
ιερείς στο ναό του Απόλλωνα στη Μίλητο197. Όταν ο Ξέρξης έκαψε τον ναό των Διδύμων, οι
Βραγχίδες έδωσαν τους θησαυρούς του Απόλλωνα στους Πέρσες. Ο Ξέρξης μετά την ήττα του

193
Vassiliades, 2014.
194
Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν την οροσειρά Hindu Kush, Ινδικό Καύκασο ή Παραπάμισο και την ευρύτερη
περιοχή Παραπαμισάδες. Πιθανότατα για να τη διαχωρίσουν από την οροσειρά του Καυκάσου που βρίσκεται
ανάμεσα στην Κασπία και τη Μαύρη θάλασσα. Η οροσειρά έχει μήκος 800 χιλιομέτρων και απλώνεται από το
κεντρικό Αφγανιστάν μέχρι το βόρειο Πακιστάν. Τα περάσματα του Hindu Kush είχαν μεγάλη στρατηγική σημασία
καθώς όλοι οι εξωτερικοί εισβολείς πέρασαν από αυτά για να επιτεθούν στην Ινδία. (Owen, 2014).
195
Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβαση. 4.15.6
196
Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβαση. 5.1.1-5.2.1
197
«Βραγχίδαι», Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού. http://asiaminor.ehw.gr/, (προσπελάστηκε στις 15 Ιουνίου
2017).
61
στην Ελλάδα, τους μετεγκατέστησε στην περιοχή της Βακτριανής για να τους προστατέψει από
την εκδίκηση των Μιλησίων. Εκεί τους συνάντησε ο Αλέξανδρος ενάμισι αιώνα αργότερα. Οι
Βραγχίδες παρόλο που παραδόθηκαν αμέσως, σφαγιάστηκαν όλοι και κάθε ίχνος της πόλης τους
εξαφανίστηκε198.

Στην αρχή του 326 π.Χ. ο στρατός του Αλεξάνδρου διέσχισε τον Ινδό ποταμό καταλήγοντας
στα Τάξιλα. Οι τοπικοί ηγεμόνες συνθηκολόγησαν με τον Αλέξανδρο προσδοκώντας στη
βοήθειά του απέναντι στα εχθρικά γειτονικά βασίλεια199. Τον Ιούνιο έφτασε στις όχθες του
ποταμού Υδάσπη (σημερινός Τζελούμ) και ήταν έτοιμος να αντιμετωπίσει έναν τρομακτικό
αντίπαλο (εικ. 73). Ο Πώρος, ο ηγεμόνας της Πενταποταμίας όπως ονόμαζαν οι Έλληνες το
Παντζάμπ, είχε παραθέσει κατά μήκος του ποταμού έναν στρατό που αποτελούνταν από πεζικό
50.000 αντρών, ιππικό και πολεμικούς ελέφαντες. Εφαρμόζοντας ένα έξυπνο και
αποτελεσματικό σχέδιο μάχης, ο Αλέξανδρος νίκησε τον Πώρο και τον έπιασε αιχμάλωτο.
Λέγεται ότι ο Πώρος είχε ένα επιβλητικό παρουσιαστικό αφού ήταν πολύ ψηλός και
αριστοκρατικός. Ήταν σπουδαίος στρατηγός και γενναίος πολεμιστής και αντιμετώπισε την
μεγάλη ήττα του στρατού του με θάρρος και αξιοπρέπεια, σε αντίθεση με τον Πέρση βασιλιά
Δαρείο. Ο Αλέξανδρος είδε στο πρόσωπό του έναν άξιο αντίπαλο, ένα ηγέτη με υψηλά
αισθήματα ευθύνης απέναντι στην πατρίδα και το λαό του. Όταν έφεραν τον Πώρο μπροστά του,
τον ρώτησε πώς ήθελε να του φερθεί και εκείνος του απάντησε: Θέλω, Αλέξανδρε, να με
μεταχειρισθείς με τρόπο βασιλικό (εικ. 74). Και ο Αλέξανδρος έπραξε ανάλογα. Άφησε τον
Πώρο στο θρόνο και του έδωσε και άλλα εδάφη υπό τον όρο ότι θα παρέμενε πιστός στην
εξουσία του. Ύστερα ίδρυσε την πόλη Νίκαια στην τοποθεσία της μάχης και την πόλη
Βουκεφάλα στη μνήμη του αγαπημένου του αλόγου που πέθανε εκεί 200.

Στη συνέχεια κατευθύνθηκαν προς τα ανατολικά και βρέθηκαν στις όχθες του ποταμού
Ύφαση (σημερινού Μπέας). Ανάμεσα στον ποταμό Υδάσπη και Ύφαση ο στρατός τους είχε
κατακτήσει εννέα έθνη και κατείχε 5.000 πόλεις201. Εκεί οι στρατιώτες καταρρακωμένοι από τις
κακουχίες, τις ακατάπαυστες βροχές των μουσώνων, το εφιαλτικό χάος της μάχης του Υδάσπη
και την είδηση ότι ένας ακόμα μεγαλύτερος εχθρός τους περιμένει, αρνήθηκαν να συνεχίσουν.
Ήθελαν να γυρίσουν πίσω. Ο Αλέξανδρος κλείστηκε για τρεις μέρες στη σκηνή του θυμωμένος,

198
Πλούταρχος, Ηθικά, Β 557.
199
Smith, 1999, 53-61. Οι Έλληνες μετέφρασαν ως Τάξιλα την σανσκριτική ονομασία της πόλης Takshasila. Τα
Τάξιλα ήταν μια Πανεπιστημιούπολη και από τις πιο εντυπωσιακές πολιτείες της Ανατολής. Όλοι οι γόνοι μεγάλων
οικογενειών, αρχηγών, βραχμάνων, εμπόρων πήγαιναν εκεί για να σπουδάσουν τις ινδικές τέχνες και τις επιστήμες,
κυρίως την ιατρική. Τα περίχωρα της πρωτεύουσας ήταν πλούσια και πολυπληθή. Το μικρό ανεξάρτητο κράτος
έδωσε μεγάλη βοήθεια στον Αλέξανδρο.
200
Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβαση, 5.14.3- 5.19.3
201
Στράβωνας, Γεωγραφικά, βιβλίο XV, 1.3
62
αλλά οι στρατιώτες του δεν πτοήθηκαν202. Πήρε τον δρόμο της επιστροφής στο τέλος του 326
π.Χ. αλλά συνέχισε να πολεμά και να σκοτώνει όποιους αντιστεκόταν στο πέρασμά του.
Ανεξάρτητα, αυτόνομα, γενναία ινδικά έθνη όπως οι Οξυδράκες, οι Μαλλοί και οι Καθαίοι
έδωσαν σκληρές μάχες αλλά δεν κατάφεραν να αποτρέψουν την υποδούλωση. 17.000 χιλιάδες
νεκροί και 70.000 αιχμάλωτοι μόνο σε μία πόλη στα βορειοδυτικά της Ινδίας όπως αναφέρει ο
Αρριανός. Τραγικός απολογισμός μιας τόσο βραχύβιας κατάκτησης 203. Οι Βραχμάνοι ιερείς
είχαν μεγάλη επιρροή και αναμειγνύονταν φανερά στις δημόσιες υποθέσεις. Υποκινούσαν
συνεχώς τον λαό και τους τοπικούς ηγεμόνες σε ανυπακοή και αντίσταση, γι’ αυτό και πολλοί
εκτελέστηκαν με σκοπό την επιβολή της μακεδονικής εξουσίας204. Στην τελευταία φάση της
εκστρατείας ο Αλέξανδρος δοκίμασε μια νέα εμπειρία. Είχε δει ασκητές πρώτη φορά στα Τάξιλα
και είχε εντυπωσιαστεί. Μια άλλη φορά τους είχε δει να χτυπούν τα πόδια τους στη γη και να
αδιαφορούν για την παρουσία του βασιλιά και του στρατού. Τους ρώτησε γιατί το κάνουν και
του απάντησαν ότι κάθε άνθρωπος κατέχει μόνο ένα κομμάτι γης. Ακόμα και εσύ, του είπαν, που
άφησες την πατρίδα σου πολυπράγμων και φιλόδοξος, δημιουργώντας προβλήματα με την
εκστρατεία στον εαυτό σου και τους άλλους, δεν θα χρειαστείς όταν θα πεθάνεις περισσότερη γη
από αυτή που αρκεί για να ταφεί το σώμα σου205. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Αλέξανδρος
συνέλαβε δέκα Γυμνοσοφιστές206. Τους έθεσε δύσκολες ερωτήσεις και είπε ότι θα σκοτώσει
πρώτα αυτόν που δεν θα απαντήσει σωστά και ύστερα τους υπόλοιπους. Στο τέλος όμως τους
άφησε να φύγουν δίνοντας τους δώρα207.

Ο Αλέξανδρος θέλησε να γνωρίσει τα πιστεύω και τον τρόπο ζωής των Ινδών
περιπλανώμενων φιλοσόφων. Έστειλε τον Ονησίκριτο στον καταυλισμό μιας ομάδας που ζούσε
μέσα στο δάσος για να τους προσκαλέσει να συνομιλήσουν μαζί του. Ο Ονησίκριτος πήγε και
είδε δεκαπέντε Γυμνοσοφιστές να κάθονται ακίνητοι για ώρες ατέλειωτες πάνω σε βράχους,
κάτω από τον καυτό ήλιο. Συνέκρινε τον ανατολικό ασκητισμό με τον τύπο του Κυνικού
ασκητισμού που γνώριζε από την Ελλάδα και κατέγραψε ότι οι Γυμνοσοφιστές ήταν πολύ πιο

202
Αλεξάντερ, 2001, 93-100.
203
Stoneman, 2012, xvi-xvii.
204
Πλούταρχος, Βίοι παράλληλοι: Αλέξανδρος-Καίσαρ, 59: 8.
205
Παντερμαλής, 2016.
206
Τα αρχαιότερα αποσπάσματα που αναφέρουν τη συζήτηση ανάμεσα στον Αλέξανδρο και τους Γυμνοσοφιστές
χρονολογούνται στο 100π.Χ και βρίσκονται στον Πάπυρο του Βερολίνου 13044. (Stoneman, 2012, 77).
207
Πλούταρχος, Βίοι παράλληλοι: Αλέξανδρος-Καίσαρ, κεφ. 64. Ως κριτή της δοκιμασίας όρισε τον πιο
ηλικιωμένο. Η τελευταία ερώτηση ήταν: Μέχρι πότε είναι καλό να ζει ένας άνθρωπος; Και πήρε την απάντηση:
Μέχρι ο θάνατος να γίνει πιο επιθυμητός από τη ζωή. Τότε ο Αλέξανδρος ρώτησε τον κριτή: Ποιος από όλους έχει
δώσει τη χειρότερη απάντηση; Και εκείνος του είπε ότι ο ένας απάντησε χειρότερα από τον άλλον. Τότε ο
Αλέξανδρος είπε πως θα σκότωνε πρώτο τον κριτή. Όχι βέβαια βασιλιά, είπε εκείνος, εκτός κι αν είπες ψέματα πως
θα σκοτώσεις πρώτο εκείνον που απάντησε χειρότερα απ' όλους.

63
ριζοσπαστικοί από τους Κυνικούς208. Τους προσκάλεσε να πάνε στον βασιλιά αλλά ο
γηραιότερος που ονομάζονταν Δανδάμης, πιθανότατα παραφθορά του ονόματος Dandi swami,
δεν δέχτηκε να πάει και το απαγόρεψε και στους υπολοίπους. Ο Ονησίκριτος του είπε ότι αν
πήγαινε ο Αλέξανδρος θα του έδινε χρυσό και άλλα αγαθά, αλλά η άρνηση θα οδηγούσε στον
αποκεφαλισμό του. Όταν το άκουσε αυτό ο Δανδάμης ούτε που σήκωσε το κεφάλι του από το
φύλλα που ξάπλωνε. Ο Θεός που είναι ο μεγάλος βασιλιάς, δεν είναι η πηγή της βίας αλλά αυτός
που δίνει το νερό, την τροφή, το φως και τη ζωή. Ο βασιλιάς σου δεν μπορεί να είναι Θεός, καθώς
αγαπά τη βία και ξέρει ότι θα πεθάνει… Ακόμα και αν κόψει το κεφάλι μου, δεν μπορεί να
καταστρέψει την ψυχή μου, που θα αναχωρήσει για τον Θεό και θα αφήσει το σώμα σαν ένα παλιό
ρούχο πάνω στη γη από την οποία προήλθε... Άσε τον Αλέξανδρο να απειλεί εκείνους που
επιθυμούν το χρυσό και φοβούνται τον θάνατο. Εναντίον μας, αυτά τα όπλα είναι άχρηστα. Εμείς
οι Βραχμάνοι, δεν αγαπάμε το χρυσό, ούτε φοβόμαστε τον θάνατο. Πήγαινε και πες στον βασιλιά
σου: Ο Δανδάμης δεν χρειάζεται ότι έχεις και γι’ αυτό δεν θα έρθει σε σένα. Αν χρειάζεσαι τον
Δανδάμη θα πρέπει να πας εσύ σε εκείνον. Ο Αλέξανδρος όταν έμαθε την απάντηση, είπε ότι
εκείνος που κατέκτησε τόσους ανθρώπους κατακτήθηκε από έναν γυμνό γέρο άνθρωπο. Έτσι
πήγε εκείνος μόνος του να τον συναντήσει στο δάσος (εικ. 75)209.

Είναι σίγουρο ότι οι Έλληνες εντυπωσιάστηκαν με την αντοχή στον πόνο και τις κακουχίες
των Ινδών ασκητών και τον ιδιαίτερο τρόπο ζωής τους που καταγράφηκαν από πολλούς
συγγραφείς. Η αδιαφορία για τις σωματικές απολαύσεις και τη διανοητική φιλοσοφία έγιναν
αποδεκτά από τους σκεπτικούς και κυνικούς φιλοσόφους που είχαν παρόμοια ιδανικά 210. Ο
Αλέξανδρος συνέχισε την πορεία του. Σε κάποιο σημείο βόρεια του σημερινού Καράτσι χώρισε
τα στρατεύματά του. Το ένα τμήμα με αρχηγό τον Νέαρχο έπλευσε από τον Ινδικό Ωκεανό προς
τον Περσικό κόλπο. Το άλλο με τον ίδιο αρχηγό διέσχισε την έρημο Γεδρωσία που απλώνεται
ανάμεσα στο Πακιστάν και το Ιράν. Ήταν μια καταστροφική πορεία. Ξεκίνησαν 85.000 και

208
Σεφέρου, 2012. Ο Ονησίκριτος ήταν πλοίαρχος, ιστοριογράφος και κυνικός φιλόσοφος (375-300π.Χ.). Υπήρξε
ένας από τους επιφανής μαθητές του Διογένη και η φήμη του προσέλκυσε το ενδιαφέρον του Αλεξάνδρου. Ο
Ονησίκριτος ακολούθησε τον Αλέξανδρο στην Ασία και έγραψε την ιστορία των εκστρατειών του στην οποία
αναφέρονται συχνά μεταγενέστεροι ιστορικοί.
209
Τα αρχαιότερα αποσπάσματα της συνομιλίας ανάμεσα στον Δανδάμη και τον Αλέξανδρο βρίσκονται στον
πάπυρο της Γενεύης 271. Κάθισε στα πόδια του και τον χαιρέτησε. -Χαιρετισμούς Δανδάμη, δάσκαλε των Βραχμάνων
και κύριε της σοφίας. Άκουσα το όνομά σου και ήρθα να σε δω, αφού δεν ερχόσουν εσύ σε μένα. -Χαιρετισμούς και σε
σένα, που έχεις κατακτήσει τόσες πολλές πόλεις και έχεις δυσαρεστήσει τόσους πολλούς ανθρώπους. Γιατί ήρθες να
μας δεις; Τι θέλεις να πάρεις από τη μοναξιά μας; Δεν έχουμε αυτό που αναζητάς και δεν επιθυμείς αυτό που έχουμε.
Δοξάζουμε τον Θεό, αγαπάμε τους ανθρώπους, δεν νοιαζόμαστε για τον πλούτο, περιφρονούμε τον θάνατο, δεν
σκεφτόμαστε τις απολαύσεις. Εσύ όμως φοβάσαι τον θάνατο, αγαπάς το χρυσό, αναζητάς την απόλαυση, μισείς τους
ανθρώπους και περιφρονείς τον Θεό. -Ήρθα να μάθω τη σοφία από εσένα, απάντησε ο Αλέξανδρος. (Stoneman, 2012,
43-44).
210
Vasiliades, 2000, 49.
64
επέζησαν μόνο οι 25.000. Η συνολική χρονική διάρκεια της εκστρατείας στην Ινδία ήταν 19
μήνες211.

Ο Αλέξανδρος ζήτησε από έναν γυμνοσοφιστή της ομάδας του Δανδάμη να τον ακολουθήσει
ως σύμβουλος στην εκστρατεία του. Το αρχικό του όνομα ήταν Σφίνης αλλά οι Μακεδόνες τον
ονόμασαν Καλανό, γιατί χαιρετούσε λέγοντας Καλέ. Ο Καλανός τον ακολούθησε και έφτασε
μέχρι την Περσία όπου και αρρώστησε. Ήταν 73 ετών και αποφάσισε να αυτοπυρποληθεί
σύμφωνα με το έθιμο της θρησκείας του. Ο Αλέξανδρος εκτιμούσε ιδιαίτερα τον Καλανό και
προσπάθησε να του αλλάξει γνώμη αλλά δεν τα κατάφερε. Σύμφωνα με τον Νέαρχο, ο Καλανός
παρέμεινε ακίνητος ενώ τυλιγόταν στις φλόγες. Ο Αλέξανδρος δεν παραβρέθηκε στην καύση
του, αλλά τον συνάντησε και τον χαιρέτησε πριν πεθάνει (εικ.76). Λέγεται ότι τα τελευταία
λόγια του ασκητή προς τον βασιλιά ήταν: Θα συναντηθούμε στη Βαβυλώνα, όπου και πέθανε
λίγο καιρό αργότερα ο Σικάνταρ Μακντούνι (Sikandar Makduni) όπως έγινε γνωστός ο
Αλέξανδρος στην Ασία212.

Η ελληνική κατάκτηση της Ινδίας αποδείχτηκε βραχύβια και εύθραυστη. Ο απρόσμενος

θάνατος του Αλέξανδρου κατέστρεψε τα σχέδια του. Οι κτήσεις στην ανατολική πλευρά του
Ινδού είχαν ήδη χαθεί το 321 π.Χ.. Η γιγάντιας κλίμακας εκστρατεία που είχε σχεδιασθεί για να
αποφέρει μια μόνιμη κατάκτηση, κατέληξε να είναι μια επιδρομή. Η Ινδία φαίνεται ότι γρήγορα
ξέχασε τη μακεδονική καταιγίδα. Όσο απίστευτο και αν φαίνεται στους Έλληνες, κανένας Ινδός
συγγραφέας, ινδουιστής, βουδιστής ή τζαϊνιστής δεν έγραψε τίποτε για τον Αλέξανδρο213.

4.2.1 Ελληνιστικά βασίλεια

Εκείνος που πρωταγωνίστησε στον αγώνα για την απομάκρυνση των κατακτητών ήταν ο
Τσαντραγκούπτα Μώρια (εικ.77) που λέγεται ότι όταν ήταν πολύ νέος είχε συναντήσει τον
Αλέξανδρο214. Ο Τσαντραγκούπτα κατόρθωσε να δημιουργήσει μια εντυπωσιακή αυτοκρατορία
και να εγκαθιδρύσει τη δυναστεία των Μώρια, ενώ οι διάδοχοι του Αλεξάνδρου πάλευαν για την
εξουσία. Ο Σέλευκος Νικάτορας έγινε κύριος της πρώην περσικής αυτοκρατορίας μέχρι τη
Βακτριανή. Το 304 π.Χ. ο Σέλευκος εκστράτευσε εναντίον της Ινδίας φιλοδοξώντας να κερδίσει
τις χαμένες κτήσεις του Αλεξάνδρου. Στον Ινδό ποταμό βρέθηκε αντιμέτωπος με τον
κολοσσιαίο στρατό του Τσαντραγκούπτα. Ο Σέλευκος αναγκάστηκε να συμβιβαστεί και να
παραχωρήσει τα ανατολικά τμήματα των επαρχιών κατά μήκος του Ινδού ποταμού. Ως
αντάλλαγμα πήρε 500 ελέφαντες. Ανάμεσα στο Σέλευκο και τον Τσαντραγκούπτα

211
Αλεξάντερ, 2001, 93-100.
212
Πλούταρχος, Βίοι παράλληλοι: Αλέξανδρος-Καίσαρ, κεφ.69.
213
Smith, 1999, 112-113.
214
Πλούταρχος, Βίοι παράλληλοι: Αλέξανδρος-Καίσαρ, κεφ.62.
65
δημιουργήθηκαν φιλικές σχέσεις οι οποίες επισφραγίσθηκαν με τον γάμο μίας κόρης του
Σέλευκου στην οικογένεια του Τσαντραγκούπτα και την αποστολή ενός πρέσβη στην αυλή του.
Αυτός ήταν ο Μεγασθένης ο Ίωνας που έζησε στην Παταλιπούτρα, την πρωτεύουσα των Μώρια
για μεγάλο χρονικό διάστημα και έγραψε τα Ινδικά (εικ. 78)215. Οι φιλικές σχέσεις μεταξύ των
Σελευκιδών και των Μώρια συνεχίστηκαν και ήταν ιδιαίτερα κερδοφόρες λόγω των εμπορικών
δραστηριοτήτων. Αργότερα όταν έγινε βασιλιάς ο Ασόκα και ασπάστηκε τον Βουδισμό, έστειλε
ιεραποστόλους στον Αντίοχο Β΄, τον Πτολεμαίο Β΄, τον Αντίγονο Γονατά, τον Μάγα της
Κυρήνης και τον Αλέξανδρο της Ηπείρου (εικ. 79) 216. Στην πόλη Κανταχάρ του Αφγανιστάν
έχουν βρεθεί δυο επιγραφές του Ασόκα γραμμένες στα αραμαϊκά και τα ελληνικά (εικ. 80).

4.2.2 Βακτριανή και ινδο-ελληνικά βασίλεια

Οι Έλληνες υιοθέτησαν την ονομασία Βάκτρια ή Βακτριανή από την αρχαία περσική λέξη
Bakhdhi όπως εντοπίζεται για πρώτη φορά στη Ζέντ Αβέστα. Η Βακτριανή περιελάμβανε τις
εκτάσεις που ανήκουν σήμερα στο Αφγανιστάν, το Ουζμπεκιστάν, το Τατζικιστάν, το βόρειο
Πακιστάν και τη βορειοδυτική Ινδία. Την εποχή των ελληνιστικών χρόνων δεν ήταν μια άγονη
περιοχή, γεμάτη στέπες και ερήμους όπως είναι σήμερα. Ήταν μια γόνιμη, κατάφυτη χώρα όπου
ευδοκιμούσαν όλα τα φυτά εκτός από την ελιά, όπως αναφέρει ο Στράβωνας217.

Οι πληροφορίες που υπάρχουν για την οικονομική και κοινωνική διάθρωση των ελληνικών
βασιλείων της Βακτριανής και της Ινδίας είναι ελάχιστες (εικ. 81). Οι πληροφορίες που δίνει
μέσα από τα Γεωγραφικά ο Στράβωνας βασίζονται κυρίως στο έργο Παρθικά του Απολλόδωρου
από την Αρτεμίτα. Η κύρια πηγή πλούτου της Βακτριανής ήταν το εμπόριο, καθώς τα
καραβάνια που τη διέσχιζαν ένωναν την Ινδία, την Κίνα, τη Σιβηρία και τη Συρία. Παρόλο που
η χρήση των νομισμάτων δεν ήταν άγνωστη στην Ινδία, τα νομίσματα που έκοψαν οι Έλληνες
βασιλείς εισήγαγαν την κεντρική Ασία στη νομισματική οικονομία. Τα πολυάριθμα νομίσματα
που βρέθηκαν στα εδάφη του Πακιστάν, του Αφγανιστάν και της Ινδίας είναι η κύρια πηγή

215
Βαληνάκης, 1975, 231-232. Οι περιοχές που δόθηκαν από τον Σέλευκο ήταν οι Παροπαμισάδες, η Αρεία (δυτικό
Αφγανιστάν), η Αραχωσία (νοτιοανατολικό Αφγανιστάν, βορειοδυτικό Πακιστάν). Τότε πιθανότατα παραχωρήθηκε
και η περιοχή της Γεδρωσίας (κεντρικό και δυτικό Πακιστάν) και τα ινδικά εδάφη. Τον Τσαντραγκούπτα
διαδέχθηκε ο Μπιντουσάρα που οι Έλληνες ονόμαζαν Αμιτροχάτη, ίσως προσπαθώντας να αποδώσουν τη λέξη
Amitaghata που στα σανσκριτικά σημαίνει Φονέας των εχθρών. Ο Αντίοχος Α΄ διάδοχος του Σέλευκου έστειλε
στην αυλή του Μπιντουσάρα, τον Δηίμαχο τον Πλαταιέα ως πρεσβευτή. Τον Μπιντουσάρα διαδέχθηκε ο Ασόκα
που οι Έλληνες ονόμαζαν Πιοδάσση, αποδίδοντας το πρώτο μέρος του ονόματος του Priadarsi Asokavardhana, που
σημαίνει ο Αγαπημένος των Θεών.
216
Tharap, 2003, 181-182. Ο Ασόκα ονομάζει διάφορους σύγχρονούς του στο δυτικό κόσμο με τους οποίους είχε
διπλωματικές και άλλες σχέσεις. Σε ένα κείμενο διαβάζουμε: Εκεί που βασιλεύει ο Έλληνας βασιλιάς που ονομάζεται
Amtiyoga και πέρα από τα εδάφη του είναι η γη των τεσσάρων βασιλέων Tulamaya, Antekina, Maka και
Alikyashudala. Αυτοί έχουν ταυτοποιηθεί ως ο Αντίοχος Β΄ Θεός (260-246π.Χ.) εγγονός του Σέλευκου Νικάτωρ, ο
Πτολεμαίος Β΄ Φιλάδελφος της Αιγύπτου (285-247π.Χ.), ο Αντίγονος Γονατάς της Μακεδονίας (276-239π.Χ.), ο
Μάγας της Κυρήνης και ο Αλέξανδρος της Ηπείρου. Αυτό το κείμενο «κλείδωσε» τη χρονολόγηση των Μώρια με
τους Ελληνιστικούς χρόνους.
217
Rawlinson, 2013, 1-3.
66
πληροφοριών πάνω στην οποία βασίζεται η αποκατάσταση των ιστορικών εξελίξεων εκείνης της
εποχής και η κυριότερη γνωστή εκδήλωση της ελληνικής τέχνης (εικ. 82). Κάποια από αυτά
θεωρούνται μοναδικά δείγματα της νομισματικής τέχνης και έχουν πολύ μεγάλη καλλιτεχνική
εκτός από ιστορική αξία 218.

Τον 3ο αιώνα π.Χ. εκδηλώθηκαν αποσχιστικές τάσεις στο βασίλειο των Σελευκιδών, κυρίως
στις ανατολικές επαρχίες. Οι λόγοι που τις προκάλεσαν ήταν οι ίδιοι που συναντούνται σε κάθε
μεγάλη αυτοκρατορία: η τεράστια έκταση, η εθνολογική ανομοιογένεια των λαών, η μεγάλη
απόσταση από τη μητρόπολη και η διαφθορά. Οι Έλληνες των περιοχών της Βακτριανής, του
Ινδικού Καύκασου και της Αραχωσίας αποτελούσαν μειονότητες όπως ήταν φυσικό, όμως
κατάφεραν να διατηρήσουν τις πολιτιστικές τους παραδόσεις και να συνυπάρξουν με τους
γηγενείς πληθυσμούς. Η ύπαρξη δύο διαταγμάτων του Ασόκα στα ελληνικά και τα αραμαϊκά,
δείχνει ότι είχαν καταφέρει να διαφυλάξουν και τη γλώσσα τους. Η δημιουργική αλληλεπίδραση
ανάμεσα στους γηγενείς και τους Έλληνες φαίνεται από το υψηλό επίπεδο τέχνης που
δημιουργήθηκε στην περιοχή, όπως και την κοπή δίγλωσσων νομισμάτων στην ελληνική και
ινδική γλώσσα (εικ. 82)219.

Σταδιακά οι διοικητές των περιοχών αυτών αποκόπηκαν από την κεντρική εξουσία των
Σελευκιδών και κήρυξαν τα κράτη τους ανεξάρτητα. Ο Διόδοτος Α΄, κυβερνήτης των
Σελευκιδών στη Βακτριανή και τη Σογδιανή, επαναστάτησε γύρω στο 256 π.Χ. και ανακήρυξε
την περιοχή ανεξάρτητο κράτος και το ίδιο έκανε και ο Ανδραγόρας για την Παρθία. Ύστερα
από μερικά χρόνια ο Ευθύμηδος Α΄ από τη Μαγνησία δολοφόνησε τον Διόδοτο Β΄ και ανέβηκε
στον θρόνο της Βακτριανής για 30 χρόνια. Ισχυροποίησε το κράτος και ανακατέλαβε τις
περιοχές που είχε χάσει ο Σέλευκος. Το επεκτατικό του σχέδιο συνέχισε ο γιος του Δημήτριος
Α΄ που εκμεταλλευόμενος την παρακμή της δυναστείας των Μώρια έφτασε μέχρι τις εκβολές
του Ινδού ποταμού και συνέχισε την πορεία του ανατολικά κατά μήκος των ακτών, φτάνοντας
πιθανότατα μέχρι την πόλη Βαρύγαζα, μάλλον κοντά στη σημερινή Μούμπαϊ220. Ο Δημήτριος
ονομάστηκε Ανίκητος, καθώς έφτασε πιο μακριά από τον Αλέξανδρο και τον Σέλευκο. Ωστόσο
αναγκάστηκε να επιστρέψει για να καταπνίξει επαναστάσεις στη Βακτριανή. Πάνω στα
νομίσματα εικονίζεται να φορά ένα κάλυμμα κεφαλής με έναν ελέφαντα που ίσως να συμβολίζει
τη νίκη του στα εδάφη της Ινδίας. Όταν πέθανε το 185 π.Χ. άφησε ένα τεράστιο σε έκταση
κράτος που χωρίστηκε πολύ σύντομα στα δύο. Στην περίοδο που ακολούθησε η περιοχή
κατακερματίστηκε από τις διαμάχες των αλληλοσυγκρουόμενων κρατών, γι’ αυτό και

218
Βαληνάκης, 1975, 244.
219
Kainikara, 2016, 31-42.
220
Κορδώσης, 1991, 217-224.
67
κατέρρευσαν εύκολα όταν το 145 π.Χ. τους επιτέθηκαν οι νομαδικές φυλές των Σκυθών. Μόνο
οι κτήσεις στην Ινδία διασώθηκαν από τον Μένανδρο, έναν δυναμικό και φιλόδοξο ηγεμόνα που
εμφανίστηκε το 155 π.Χ. Ο Μένανδρος είναι ο μόνος από τους Έλληνες βασιλείς που
μνημονεύεται από τους βουδιστές χρονικογράφους ως ο «Σωτήρας Βασιλιάς». Ο Μένανδρος
αρχικά ανακατέλαβε την περιοχή της Γκαντάρα με πρωτεύουσα τα Τάξιλα αλλά αργότερα
μετέφερε την πρωτεύουσα στην πόλη Σάγαλα. Ύστερα κατέλαβε όλες τις περιοχές που είχε
κατακτήσει ο Δημήτριος και έφτασε μέχρι την πρωτεύουσα του βασιλείου της Μαγκάντα, την
Παταλιπούτρα. Κανείς δεν φανταζόταν ότι θα μπορούσε να φτάσει τόσο βαθιά στην καρδιά της
ινδικής ενδοχώρας και να κατακτήσει την πρωτεύουσα της που περικλείονταν από υψηλά τείχη
και τάφρους. Όταν έφτασε μπροστά στα τείχη της πόλης, ο στρατός του είχε ενισχυθεί με
στρατιώτες από όλους τους ηγεμόνες που είχε υποτάξει και είχε πολιορκητικές μηχανές που δεν
είχαν αντιμετωπίσει ξανά οι Ινδοί. Ο Μένανδρος κατάφερε να κατακτήσει την πόλη αλλά μόνο
για λίγους μήνες. Το 145π.Χ. αναγκάστηκε να αποχωρήσει και να γυρίσει πίσω. Όμως έστω και
για λίγο, η έκταση που κατείχε ο Μένανδρος ήταν εντυπωσιακή221.

Το όνομα του Μενάνδρου είναι το μόνο που αναφέρεται στην ινδική λογοτεχνία.
Συγκεκριμένα το βιβλίο Milindapanha που σημαίνει Οι ερωτήσεις του βασιλιά Μιλίντα πρόκειται
για ένα φιλοσοφικό διάλογο μεταξύ του Μιλίντα (παραφθορά του ονόματος του Μενάνδρου) και
του Ναγκασένα (Nagasena) ενός βουδιστή μοναχού (εικ. 83). Το έργο είναι γραμμένο με τη
μορφή ερωταποκρίσεων και θυμίζει τους σωκρατικούς διαλόγους. Η συζήτηση στρέφεται γύρω
από φιλοσοφικά θέματα και μεταφυσικές αναζητήσεις222. Το έργο καταλήγει με την
προσχώρηση του Μενάνδρου στον βουδισμό αλλά αυτό είναι κάτι που αμφισβητείται.
Ανεξάρτητα από το αν ήταν ο ίδιος βουδιστής ή όχι, υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους
υπέρμαχους και ευεργέτες του βουδισμού. Πολλοί Έλληνες είχαν προσχωρήσει στο βουδισμό,
καθώς στο βουδιστικό συνέδριο που έγινε το 137 π.Χ. στην Κεϋλάνη, ο επικεφαλής της
αντιπροσωπείας του Ινδικού Καύκασου ήταν Έλληνας. Ο Μένανδρος τήρησε μια πολιτική
ανεξιθρησκίας και σεβάστηκε τις λατρείες και τις παραδόσεις κάθε λαού. Όταν πέθανε γύρω στο
135 π.Χ. οι πόλεις του βασιλείου φιλονίκησαν για το τιμητικό προνόμιο της ταφής του νεκρού
βασιλέως στο έδαφος τους και τελικά μοιράστηκαν την τέφρα του όπως έκαναν μόνο με τις
στάχτες του Βούδα223. Το ότι θάφτηκαν με τον ίδιο τρόπο όμως δεν φανερώνει ότι ο Μένανδρος
ήταν Βουδιστής, αλλά το ότι το σώμα του Βούδα ενταφιάστηκε με βασιλικές τιμές224. Ύστερα
από τον Μένανδρο, το τέλος της ελληνικής κυριαρχίας στη Βακτριανή ήρθε γύρω στο 130 π.Χ.

221
Βαληνάκης, 1975, 231-245.
222
Pesala, 2001.
223
Rawlinson, 2013, 161-162.
224
Vasiliades, 2000, 60.
68
όταν νομαδικά φύλα πλημμύρισαν την περιοχή225. Όμως κάποιες πλευρές του ελληνικού
πολιτισμού επέζησαν για τουλάχιστον άλλους τέσσερις αιώνες.

4.2.3 Η Ελληνο-Βουδιστική τέχνη της Γκαντάρα (1ος – 4ος αι. μ.Χ.)

Η τέχνη της Γκαντάρα πήρε το όνομα της από την ομώνυμη περιοχή που απλωνόταν στο
ανατολικό Αφγανιστάν και το βόρειο Πακιστάν, όμως γρήγορα εξαπλώθηκε σε όλη τη
Βακτριανή. Οι Κουσάν, νομάδες από την κεντρική Ασία, κυριάρχησαν στα εδάφη της Γκαντάρα
και της βόρειας Ινδίας από τον 1ο μέχρι τον 5ο αι. μ.Χ. Οι Κουσάν ασπάστηκαν τη Βουδιστική
θρησκεία, ήρθαν σε επαφή με τον ινδικό και τον ελληνικό πολιτισμό, προσέθεσαν ασιατικά
στοιχεία και έτσι δημιουργήθηκε μια μοναδική τέχνη, υψηλού επιπέδου που εξέφραζε τον
συγκερασμό στοιχείων και επιδράσεων διαφορετικών πολιτισμών.

Τον 2ο αι., στην περιοχή της Γκαντάρα χτίστηκαν πολλά μοναστήρια και εμφανίστηκε η
απεικόνιση του Βούδα με ανθρώπινη μορφή ενώ μέχρι τότε η βουδιστική τέχνη ήταν ανεικονική
(εικ. 84). Δημιουργήθηκε μια πλούσια συλλογή πολύχρωμων αγαλμάτων κυρίως από άργιλο και
ενίοτε ντυμένα με ύφασμα βαμμένο ή επιχρυσωμένο226. Η θεματολογία της προερχόταν από τη
βουδιστική θρησκεία αλλά είχε έντονη επιρροή από τα ελληνιστικά πρότυπα (εικ. 85). Κύρια
χαρακτηριστικά είναι το πρόσωπο του Βούδα με το απολλώνιο χαμόγελο και την ελληνική μύτη,
την κόμμωση με κυματιστά μαλλιά και τον κότσο στην κορυφή του κεφαλιού (Nodus
Herculeus), τον ελληνικό διάφανο και πτυχωτό χιτώνα, την εκφραστική κίνηση του σώματος
(εικ. 87, 90). Τα χαρακτηριστικά αναμειγνύονται με ασιατικά στοιχεία όπως τα έντονα
ζυγωματικά και τα μισόκλειστα μάτια που συμβολίζουν την κατάσταση του διαλογισμού.
Λαξεύονται αφηγηματικά ανάγλυφα πάνω σε σχιστόλιθο που παρουσιάζουν στιγμές από τη ζωή
του Βούδα. Τα ανάγλυφα διακοσμούνται με ελληνιστικά στοιχεία: έρωτες με γιρλάντες και
άνθη, τρίτωνες, φτερωτούς άτλαντες, Σιληνούς, μαιάνδρους, αμπέλια και τσαμπιά με σταφύλια,
ιωνικά και κορινθιακά κιονόκρανα (εικ. 86, 88, 89). Ο Βατζραπάνι (Vajrapani) που είναι ο
μυθολογικός προστάτης του Βούδα παίρνει τη μορφή του Ηρακλή (εικ. 92)227.

Τα χαρακτηριστικότερα δείγματα της ελληνο-βουδιστικής τέχνης της Γκαντάρα

αποκαλύφθηκαν στις ανασκαφές 500 στούπας ανατολικά της Καμπούλ και στην περιοχή των
Ταξίλων228. Δημιουργήθηκε μια συλλογή 16.000 αγαλμάτων και αγαλματιδίων που

225
Tarn, 2010, 284.
226
Γρηγοράκου-Παρνασσού, 2004, 16-17.
227
Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας - Η τέχνη της Γκαντάρα. www.matk.gr/gr/sylloges/syllogi-tehnis-tis-na-
asias/thematikes-enotites/i-tehni-tis-gkantara/, (προσπελάστηκε στις 10 Ιουνίου 2017).
228
Ο Γάλλος καθηγητής Alfred Foucher άρχισε τις ανασκαφές στο Αφγανιστάν το 1923 για να ανακαλύψει τις
Αλεξάνδρειες που αναφέρουν οι αρχαίοι συγγραφείς. Ο Γάλλος Jules Barthoux έκανε την ανασκαφή 500 στούπας
69
περιλάμβαναν μορφές με εξατομικευμένα πρόσωπα και έντονα συναισθήματα σύμφωνα με την
ελευθερία που έδινε στον καλλιτέχνη η ελληνιστική παράδοση. Περιελάμβαναν μυστηριακές και
γοητευτικές μορφές του Βούδα, Ινδούς πρίγκιπες, ασιάτες άρχοντες, γενειοφόρους Βραχμάνους,
ασκητές, σκλάβους, στρατιώτες, θεούς και δαίμονες (εικ. 91, 93, 94). Ένας ολόκληρος κόσμος
που «παντρεύει» την ανατολή με τη δύση, δυο πολιτισμούς, δυο θρησκείες, δυο φιλοσοφίες.

Παρόμοια ευρήματα έχουν ανασυρθεί σε ανασκαφές του Ουζμπεκιστάν. Η εκπληκτική όμως

ανακάλυψη στην Τιλλιά Τεπέ στο βόρειο Αφγανιστάν όπου ήρθαν στο φως 20.000 υπέροχα
χρυσά κοσμήματα της πρώτης εποχής των Κουσάν (1ος-2ος αι.) δείχνουν τη συνέχεια της
ελληνικής επιρροής στην κεντρο-ασιατική τέχνη229. Από την ανακάλυψη της πόλης Αϊ Χανούμ
(Ai Khanum), που είχε όλα τα ελληνιστικά γνωρίσματα, συμπεραίνουμε ότι η ελληνιστική
επιρροή δεν περιορίστηκε μόνο στην τέχνη αλλά και στην αρχιτεκτονική παράδοση. Τα
αρχαιολογικά ευρήματα που ήρθαν στο φως, καταδεικνύουν την έντονη ελληνική παρουσία στη
Βακτριανή και τη διαχρονική επιρροή της στον πολιτισμό των χωρών της Κεντρικής Ασίας. Μια
διαδικασία που συντελέστηκε μέσα από την ειρηνική αλληλεπίδραση των πολιτισμών230.

Μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, οι Έλληνες εδραίωσαν βασίλεια στη βορειοδυτική Ινδία
που διήρκησαν για περισσότερο από τρεις αιώνες. Η Ελληνιστική εποχή αποτέλεσε την πιο
γόνιμη περίοδο όσον αφορά τις διαπολιτισμικές σχέσεις ανάμεσα στους δυο λαούς. Οι πολεμικές
συγκρούσεις και οι προσπάθειες επιβολής δεν έλειψαν από αυτή την περίοδο. Παρόλα αυτά
σφυρηλατήθηκαν φιλικές και συμμαχικές σχέσεις που επέτρεψαν στους ανθρώπους να
εμπλουτίσουν τις γνώσεις και τις αντιλήψεις τους μέσα από αυτή τη συνύπαρξη σε τομείς όπως
η ιατρική, οι τέχνες, η φιλοσοφία, η λογοτεχνία και η φιλοσοφία 231. Οι κλασικοί και
ελληνιστικοί συγγραφείς περιέγραψαν την Ινδία σαν μια χώρα θαυμάτων, με ειδυλλιακά τοπία
και αφθονία αγαθών. Περιέγραψαν τον λαό της ως φιλόξενο, ειλικρινή, δίκαιο, με καλή υγεία,
φιλαλήθη και φιλειρηνικό. Η Ελληνιστική περίοδος έφερε πιο κοντά την Ανατολή με τη Δύση.
Ο κοσμοπολίτικος χαρακτήρας της εποχής βοήθησε την προώθηση της ιδέας της αδερφοσύνης
μεταξύ των λαών. Ο Ερατοσθένης είπε ότι είναι καλύτερο να διακρίνουμε τους ανθρώπους με
κριτήριο την αρετή και την κακία, παρά με κριτήριο την καταγωγή τους σε Έλληνες και

στην περιοχή Χάντα ανατολικά της Καμπούλ το 1928. Ο John Marshall έκανε ανασκαφές το 1946 στα Τάξιλα.
(Γρηγοράκου-Παρνασσού, 2004, 20-21).
229
Πρόκειται για την ανασκαφή της Ρώσικης Αρχαιολογικής Σχολής στην Τιλλιά Τεπέ (Χρυσός Λόφος) που
διεύθυνε ο Βίκτωρας Σαριγιαννίδης από το 1968 μέχρι το 1978, μέχρι που διακόπηκε λόγω του Ρωσο-Αφγανικού
πολέμου. (Σαριγιαννίδης, 2004).
230
Γρηγοράκου-Παρνασσού, 2004, 19-21. Η πόλη Αϊ Χανούμ βρίσκεται πάνω στον ποταμό Αμού Νταριά, τον
αρχαίο Ώξο και πιστεύεται ότι είναι η Αλεξάνδρεια του Ώξου. Πρόκειται για την ανακάλυψη μιας σπάνιας ατόφιας
ελληνιστικής πόλης με ακρόπολη, ναούς, ανάκτορο, θέατρο, γυμνάσιο, βιβλιοθήκη, δημόσιες κρήνες, αγάλματα και
κιονοστοιχίες. Οι ανασκαφές έγιναν από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή με διευθυντή τον Paul Bernard από το
1964 μέχρι το 1978.
231
Vasiliades, 2000, 50.
70
Βάρβαρους, επειδή πολλοί Έλληνες είναι κακοί και πολλοί Βάρβαροι πολιτισμένοι. Ανάμεσα
στους πολιτισμένους πρώτους τοποθετούσε τους Ινδούς, ύστερα τους Ρωμαίους, τους Πέρσες
και τους Καρθαγένιους232. Δυστυχώς οι σύγχρονοι Έλληνες συγγραφείς που ασχολούνται με τη
συγκεκριμένη περίοδο την αντιμετωπίζουν με μια έντονα εθνοκεντρική αντίληψη. Διεκδικούν
την πατρότητα για διάφορα επιτεύγματα του ινδικού πολιτισμού αντί να επικεντρώνονται στην
ανάδειξη της πολιτισμικής συνύπαρξης.

4.3 Ύστερη Αρχαιότητα και Βυζάντιο

Μεταξύ της Ρώμης και της Ινδίας αναπτύχθηκαν εμπορικές σχέσεις κυρίως μετά την κατάκτηση
της Αιγύπτου το 30 π.Χ. Τα λιμάνια της νότιας ινδικής ακτής που ήταν ελληνικοί σταθμοί από
την εποχή της δυναστείας των Πτολεμαίων, τώρα πια χρησιμοποιούνταν από τους Ρωμαίους.
Μέχρι την εποχή του Αυγούστου, 120 πλοία απέπλεαν κάθε χρόνο από τα ρωμαϊκά λιμάνια της
Αιγύπτου με προορισμό την Ινδία. Μαζί με τα εμπορικά αγαθά μετέφεραν τις ιδέες των
διάφορων λαών και στοιχεία των πολιτισμών τους. Ινδικές επιρροές εντοπίζονται στη ρωμαϊκή
αργυροχοΐα, στην επεξεργασία του ελεφαντοστού, στα αιγυπτιακά βαμβακερά και μεταξωτά
ρούχα που πωλούνταν στην Ευρώπη. Χριστιανοί και Εβραίοι έμποροι από τη Ρώμη συνέχισαν
να ζουν στην Ινδία ακόμα και μετά την πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας 233. Η Ταμίλ
λογοτεχνία της νότιας Ινδίας έχει διατηρήσει τη μνήμη της μακρινής εποχής που τα λιμάνια ήταν
γεμάτα εμπορικά πλοία: Τα όμορφα σκαριά των πλοίων των Γιάβανας έρχονταν με χρυσό και
επέστρεφαν με πιπέρι και το Μουζίρις αντηχούσε τον ήχο τους 234.

4.3.1 Απόστολος Θωμάς και Κοσμάς Ινδικοπλεύστης

Με εμπορικό πλοίο ταξίδεψε και ο Απόστολος Θωμάς για να ξεκινήσει το ιεραποστολικό του
έργο στην Ινδία που είναι ελάχιστα γνωστό (εικ. 95). Οι γραπτές πηγές εντάσσονται στο
απόκρυφο κείμενο Πράξεις Θωμά (3ου αι. μ.Χ.). Εκεί αναφέρεται το ταξίδι του Αποστόλου
Θωμά στα μέσα του 1ου αι. στη βόρεια Ινδία μαζί με τον Ινδό έμπορο Αμβανή. Ο Απόστολος
Θωμάς έφτασε στην αυλή του βασιλιά Γκοντοφέρνη στα Τάξιλα (21-46 μ.Χ.) και κατάφερε να
προσηλυτίσει τον βασιλιά και τον αδερφό του στον χριστιανισμό. Ύστερα ταξίδεψε στο νότο,
έφτασε στο βασίλειο του Μισδίου όπου και θανατώθηκε στην πόλη Moulapore, μια αρχαία πόλη

232
Arora, 1996, 177-179.
233
“Roman trade with India”. Στο New World Encyclopedia, 17/7/2015.
www.newworldencyclopedia.org/entry/Roman_trade_with_India, (προσπελάστηκε στις 9 Ιουλίου 2017)
234
“Lost cities 3 – Muziris: did black pepper cause the demise of India's ancient port?”. The Guardian, 10 August
2016. Ψηφιακή έκδοση: www.theguardian.com/cities/2016/aug/10/lost-cities-3-muziris-india-kerala-ancient-port-
black-pepper. (προσπελάστηκε στις 8 Ιουλίου 2017). Muziris είναι το όνομα ενός αρχαίου λιμανιού στη νότια Ινδία
πολύ γνωστό για το εμπόριο πιπεριού με τη Ρώμη. Πρόσφατα ανακαλύφθηκε μια τοποθεσία στην πολιτεία της
Κέραλα που πιστεύεται ότι ήταν το αρχαίο λιμάνι.
71
κοντά στο Μαντράς γύρω στο 72 μ. Χ. (εικ. 96)235. Υπάρχουν πολλές προφορικές παραδόσεις
που συγκλίνουν στο γεγονός ότι η ιεραποστολή του Αποστόλου Θωμά έδρασε κυρίως στη
δυτική και ανατολική ακτή της νότιας Ινδίας. Οι χριστιανικές κοινότητες της Εγγύς Ανατολής
υποστήριξαν αρκετές ιεραποστολές και η Μονή Σινά ήταν ο πνευματικός καθοδηγητής των
αναπτυσσόμενων κοινοτήτων της Περσίας και της Ινδίας. Το 450 η ινδική εκκλησία έχει ήδη
συνδεθεί με την έδρα της Σελεύκειας Κτησιφώντα. Η παρουσία των χριστιανικών κοινοτήτων
καταγράφηκε από τους Πορτογάλους περιηγητές που έφτασαν εκεί τον 16ο αι.236.

Στις αρχές του 6ου αι., ο Αλεξανδρινός γεωγράφος Κοσμάς που έγινε γνωστός ως
Ινδικοπλεύστης επειδή διέπλευσε τον Ινδικό Ωκεανό, ανέφερε τις ακμάζουσες ελληνικές
κοινότητες της νότιας Ινδίας και της Σρι Λάνκα ή Ταπροβάνη όπως την ονομάζει. Ο Κοσμάς
Ινδικοπλεύστης ήταν έμπορος, ο οποίος διέσχισε την Ερυθρά θάλασσα, εξερεύνησε την
ανατολική ακτή της Αφρικής και έφτασε στην Ινδία και την Σρι Λάνκα. Στο τέλος αποσύρθηκε
στη Μονή Σινά και έγραψε τις εμπειρίες του σε 12 βιβλία που ονομάστηκαν Χριστιανική
Τοπογραφία. Στο 11ο βιβλίο μιλά για την Αιθιοπία, την Ινδία και την Σρι Λάνκα και εκεί
περιγράφει τα φυτά και τα ζώα που συνάντησε (εικ. 97, 98). Πολλά από αυτά ήταν άγνωστα σε
αυτόν, γι’ αυτό επινόησε δικές του ονομασίες και σχεδίασε τις μορφές. Ο Κοσμάς παρείχε
σημαντικές πληροφορίες για δρόμους που ένωναν την Κίνα με την Περσία, την ύπαρξη μεγάλων
ινδικών εμπορικών κέντρων, την κυκλοφορία ρωμαϊκών και περσικών νομισμάτων και άλλα237.

4.3.2 Η άφιξη των Ρομά στο Βυζάντιο

Η φυλή των Ρομά ή Τσιγγάνων όπως είναι γνωστοί στην Ελλάδα είναι η μεγαλύτερη μειονότητα
που υπάρχει σήμερα στην Ευρώπη καθώς αριθμεί σχεδόν 11 εκατομμύρια. Η καταγωγή των
Ρομά ήταν για αιώνες ένα μυστήριο. Στο τέλος του 18ου αι. διαπιστώθηκαν κοινά στοιχεία
ανάμεσα στη γλώσσα που μιλούν οι Ρομά με τα Χίντι και τα Παντζάμπι. Από το 1900 μέχρι το
2003 έγιναν πάνω από 2.500 μελέτες πάνω σε αυτό το θέμα238. Συλλέχθηκαν δείγματα DNA από
13 φυλές Ρομά διαφόρων χωρών της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας. Η
ανάλυση τους έδειξε ότι όλες οι φυλές προέρχονται από έναν κοινό πληθυσμό που εντοπίζεται
χρονολογικά πριν από 1.500 χρόνια στη βορειοδυτική Ινδία, πιο συγκεκριμένα από την περιοχή
του Παντζάμπ. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι ύστερα από μια βιαστική
μετανάστευση, οι πληθυσμοί πέρασαν από τη Μέση και την Εγγύς Ανατολή και ότι η διασπορά

235
Vasiliades, 2000, 87.
236
Οικονομόπουλος, 2007, 46.
237
Vasiliades, 2000, 78-79.
238
Στον βιβλιογραφικό κατάλογο Bibliography of Modern Romani Linguistics περιλαμβάνονται 2500 τίτλοι
ερευνών που δημοσιεύθηκαν από το 1900-2003 σε 30 γλώσσες που ασχολούνται με την καταγωγή της γλώσσας των
Ρομά. https://benjamins.com/#catalog/books/lisl.28/main, (προσπελάστηκε στις 27 Μαΐου 2017).
72
των Ρομά στην Ευρώπη έγινε μέσα από τα Βαλκάνια239. Η ονομασία του κοινού προγόνου στα
σανσκριτικά κείμενα πιστεύεται ότι είναι Ντομπά, μια χαμηλή κάστα μουσικών. Οι Ντομπά,
γνωστοί ως Ντομ ή Νταλίτ, βρίσκονται ακόμα στο κατώτερο επίπεδο της κοινωνική ινδικής
διαστρωμάτωσης240. Και οι δύο λέξεις Ντομ και Ρομ σημαίνουν άνθρωπος. Στο Βυζάντιο η
ονομασία Αθίγγανοι δόθηκε στους πιστούς μια μανιχαϊστικής αίρεσης (4ο-5ο αι. μ.Χ.), με τους
οποίους αργότερα εσφαλμένα ταυτίστηκαν οι Ρομά. Από εκεί προήλθε η ονομασία Ατσίγγανοι
και τελικά Τσιγγάνοι. Το Αθίγγανοι σήμαινε άθικτοι, ανέγγιχτοι, χαρακτηρισμός που αποδίδεται
ακόμη στην Ινδία στους ανθρώπους του κοινωνικού περιθωρίου241.

Οι αιτίες που ώθησαν τους Ρομά σε μαζικές μετακινήσεις και μάλιστα τόσων μεγάλων
αποστάσεων παραμένουν ακόμα άγνωστες. Πιθανότατα διέσχισαν την Περσία, πέρασαν στην
Αρμενία και στη συνέχεια έφτασαν στο Βυζάντιο. Η πρώτη αναφορά για τους Ρομά στο
Βυζάντιο συναντάται το 800 μ.Χ. όταν η Αγία Αθανασία έδωσε τροφή κατά τη διάρκεια ενός
λιμού σε ξένους που ονομάζονταν Ατσίγγανοι κάπου στη Θράκη. Το 803 μ.Χ., ο Θεοφάνης ο
Εξομολογητής έγραψε πως οι Ατσίγγανοι βοήθησαν με τις μαγικές τους γνώσεις τον
αυτοκράτορα Νικηφόρο στην καταστολή μιας εξέγερσης. Το 1068 μ.Χ., στο κείμενο Η ζωή του
Αγίου Γεωργίου του Αναχωρητή αναφέρεται πως ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΧ ο
Μονομάχος, το 1050 απαλλάχθηκε από άγρια ζώα που είχαν μπει στο αυτοκρατορικό πάρκο της
Κωνσταντινούπολης με τη βοήθεια των Ατσίγγανων. Αυτοί τοποθέτησαν σε διάφορα σημεία του
πάρκου κρέας με μαγικές ιδιότητες δηλαδή δηλητηριασμένα δολώματα και έτσι εξόντωσαν τα
άγρια ζώα. Μετά από τον 12ο αιώνα οι Ρομά είναι ήδη κοινωνικά απομονωμένοι, καθώς οι
κληρικοί συμβουλεύουν τους χριστιανούς να μην έρχονται σε επαφή με μάγους, μάντεις,
γητευτές φιδιών, αρκουδιάρηδες και Αθίγγανους. Τον 15ο αι. εκδίδεται νόμος που απαγορεύει τη
Θεία Ευχαριστία για 5 χρόνια σε όσους συμβουλεύονται Αιγυπτίσσας και άλλους μάγους για
επίλυση προβλημάτων υγείας ή άλλων. Ο μύθος της αιγυπτιακής καταγωγής των Ρομά ήταν
γνωστός στο Βυζάντιο. Από την παραφθορά της λέξης Αιγύπτιος δημιουργήθηκε ο νεοελληνικός
όρος γύφτος. Σταδιακά οι Ρομά εξαπλώθηκαν από την Κωνσταντινούπολη στη Θράκη και σε
όλη την ελληνική χερσόνησο (εικ. 99). Σήμερα ο αριθμός των Ρομά στην Ελλάδα υπολογίζεται
σε 100.000 με 150.000, αριθμός που είναι δύσκολο να καταγραφεί καθώς γίνονται μετακινήσεις
από άλλες χώρες. Το 1971 διεκδίκησαν να ονομάζονται με το όνομα που οι ίδιοι αποκαλούν

239
Mendizabai et al., 2012.
240
Κουφαντάρης, 2014.
241
Η λέξη Ατσίγγανοι και τελικά Τσιγγάνοι, προέρχεται από το Αθίγγανοι, γι’ αυτό και η λέξη γράφεται με –γγ αντί
για -γκ. Αθίγγανος προέρχεται από το α-στερητικό + θιγγάνω = θίγω, αγγίζω. (Μπαμπινιώτης, 2002, 1809).
73
τους εαυτούς τους, δηλαδή Ρομ, που σημαίνει άντρας ή σύζυγος, Ρομά στον πληθυντικό και
Ρομανί η γλώσσα τους. Μεταξύ τους χρησιμοποιούν και τους όρους Μανούς και Σίντε 242.

4.4 Νεότερη και Σύγχρονη Εποχή

Όσο η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν ισχυρή, οι δρόμοι της θάλασσας και της στεριάς
παρέμεναν ανοιχτοί και ασφαλείς. Οι ταξιδιώτες έφταναν μέχρι την Κίνα, την Ινδία, την Σρι
Λάνκα, την Αιθιοπία και τον Εύξεινο Πόντο. Μετά όμως τον 7ο αι. τα ταξίδια στους εξωτικούς
προορισμούς άρχισαν να σπανίζουν και οι ταξιδιώτες σπάνια πήγαιναν πέρα από τη Βαγδάτη και
την Αλεξάνδρεια243. Για αρκετούς αιώνες η επαφή της Ινδία με την Ευρώπη διακόπηκε λόγω της
περσικής κυριαρχίας στους χερσαίους δρόμους και της αραβικής στους θαλάσσιους. Το 1498 η
θαλάσσια οδός που ανακάλυψε ο Βάσκο ντα Γκάμα άνοιξε το δρόμο στους Ευρωπαίους
αποικιοκράτες. Παρόλο που οι περισσότεροι Ευρωπαίοι έφτασαν δια θαλάσσης, οι Έλληνες
ταξίδεψαν κυρίως από την ξηρά, ακολουθώντας τους δρόμους που ένωναν τις πόλεις
Φιλιππούπολη, Αδριανούπολη, Κωνσταντινούπολη, Καππαδοκία με την Ινδία244.

4.4.1 Ελληνικές κοινότητες στη Βεγγάλη

Οι πρώτοι Έλληνες μετανάστες ήταν έμποροι που έφτασαν στη Βεγγάλη στις αρχές του 18ου αι.
Η ανακάλυψη δύο ελληνικών ταφόπλακων στον καθολικό ναό της Παναγίας του Ροζαρίου στην
Καλκούτα με ημερομηνίες 1713 και 1728, επιβεβαιώνουν την πρώιμη εγκατάσταση των
Ελλήνων εκεί. Αργότερα ήρθαν πολλές οικογένειες από τις πόλεις της Θράκης, την
Αδριανούπολη και την Φιλιππούπολη ύστερα από την καταστροφή των περιουσιών τους από τον
Ρωσσοτουρκικό πόλεμο του 1774. Η Κόλκατα εκείνη την εποχή ήταν ένα κοσμοπολίτικο κέντρο
καθώς ήταν η έδρα της Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών. Εκτός από ένα ανθηρό οικονομικό κέντρο
είχε και μια μεγάλη χριστιανική κοινότητα λόγω της βρετανικής επιρροής που καθιστούσε την
εγκατάσταση των Ελλήνων πιο εύκολη από ότι στην κεντρική Ινδία που τελούσε υπό
μουσουλμανικό καθεστώς. Οι βρετανικές αρχές αναγνώριζαν τον Αλέξανδρο Αργύρη ως τον
ιδρυτή της πρώτης ελληνικής κοινότητας της Βεγγάλης (εικ. 100). Ήταν επίσης κύριος δωρητής
της πρώτης Ορθόδοξης Εκκλησίας της Καλκούτα, της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος 245 που

242
Μπάρτζου, 1996.
243
«Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου». Στο ΕΚΒΜΜ, 1/7/2014. exploringbyzantium.gr/EKBMM/
(προσπελάστηκε στις 19/06/2017).
244
Vassiliadis, 2005.
245
Το 1924 χτίστηκε μια καινούρια εκκλησία κρατώντας το όνομα της παλιάς, στην περιοχή Kalighat σε δωρικό
νεοκλασικό ρυθμό. Η εκκλησία της Βεγγάλης επανδρώνονταν μέχρι το 1841 με ιερείς από την Ιερά Μονή Αγίας
Αικατερίνης του Σινά και ύστερα από την Ελλάδα έως το 1960 όπου και διακόπηκε η λειτουργία της.
Επαναλειτούργησε το 1991 από τον πατέρα Ιγνάτιο Σέννη. Το εκκλησίασμα σήμερα αποτελείται από Ινδούς
Χριστιανούς και η λειτουργία γίνεται στη γλώσσα Μπενγκάλι. Η Εκκλησία βρίσκεται σε άριστη κατάσταση (Datta,
2013). Την ίδια εποχή ιδρύθηκε και η Φιλανθρωπική κοινότητα της Ορθόδοξης Εκκλησίας “PSOC” και το 1999 το
ορφανοτροφείο θηλέων της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας «Θεοτόκος» (Martin, 2006). Η Χριστίνα Θάνου
74
ανεγέρθηκε το 1780 στην περιοχή Αμρατάλα (εικ. 101)246. Όταν η Φιλική Εταιρεία ζήτησε από
την ελληνική κοινότητα να βοηθήσει στον επαναστατικό αγώνα κατά των Τούρκων, ορκίστηκαν
να μαζέψουν χρήματα, χρυσό και ασήμι για να βοηθήσουν στην ανάσταση του ελληνικού
έθνους όπως και έπραξαν. Συνέβαλαν επίσης στην αποκατάσταση των προσφύγων μετά τη
Μικρασιατική καταστροφή247. Στις αρχές του 19ου αιώνα η ελληνική κοινότητα της Βεγγάλης
απαρτιζόταν από 120 οικογένειες. Υπήρχε και μια άλλη σημαντική ελληνική κοινότητα στη
Ντάκα (σημερινό Μπαγκλαντές)248. Το 1821 έχτισαν μια εκκλησία αφιερωμένη στον Απόστολο
Θωμά και από το 1840 είχαν το δικό τους σχολείο249.

Από τα μέσα του 19ου αι. Χιώτες έμποροι με έδρα τη Βρετανία επέκτειναν τα εμπορικά
συμφέροντα των εμπορικών τους οίκων στην Ινδία250. Μια από τις πιο σημαντικές οικογένειες
που εγκαταστάθηκαν και δημιούργησαν μια πολυσύνθετη επιχείρηση στην Ινδία ήταν οι
αδερφοί Ράλλη. Κατάγονταν από τη Χίο και οι επιχειρήσεις τους εκτείνονταν εκτός των
ελληνικών συνόρων, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη και στην Ευρώπη, αλλά και στην
Περσία και Ρωσία. Στην ινδική χερσόνησο είχαν παραρτήματα σε όλα τα μεγάλα λιμάνια,
Μούμπαϊ, Μαντράς, Καράτσι και σταδιακά άνοιξαν υπο-παραρτήματα σε σημαντικά εμπορικά
κέντρα της ενδοχώρας. Εκατοντάδες Έλληνες έρχονταν από τη Χίο, την Κεφαλονιά, την
Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και από την ηπειρωτική Ελλάδα για να εργαστούν στην
εταιρεία. Περνούσαν ένα ή δύο χρόνια εκπαίδευσης στην Αγγλία και ύστερα μετέβαιναν στην
Ινδία. Μέχρι το 1930 η ζωή των Ευρωπαίων στην Ινδία διατηρήθηκε ανεπηρέαστη από τον Α΄
Παγκόσμιο Πόλεμο. Όμως μετά από το 1947, μαζί με τα βρετανικά στρατεύματα αποχώρησαν
οι Ευρωπαίοι και οι Έλληνες. Η Εταιρεία Ράλλη αποσύρθηκε από την Ινδία το 1948. Η τελική
έξοδος των Ελλήνων από την Ινδία έγινε μέχρι το 1955. Μετά το 1960, ελάχιστοι Έλληνες

γύρισε ένα ντοκιμαντέρ για το ορφανοτροφείο της Κόλκατα που ονομάζεται Lucky girls και είναι προσβάσιμο στον
παρακάτω σύνδεσμο: https://vimeo.com/11768473
246
Sengupta, 2017. Γύρω στο 1780 αγοράστηκε μια περιοχή που προοριζόταν να γίνει ορθόδοξο νεκροταφείο. Οι
120 τάφοι που υπάρχουν εκεί φέρουν ως επί τω πλείστων ελληνικές επιγραφές. Σήμερα βρίσκεται σε κακή
κατάσταση διατήρησης. (εικ. 102).
247
Vassiliadis, 2005.
248
Μάρκου-Ντόντη, 2002. Στο βιβλίο Το Χρονικό των Ελλήνων στις Ινδίες περιγράφονται τα κύρια ιστορικά
γεγονότα που επηρέασαν τη ζωή των Ελλήνων στην Ινδία, τις σχέσεις τους με τους Ινδούς και τους λόγους που τους
έκαναν να φύγουν τελικά από εκεί. Έχουν εκπονηθεί πολλές ιστορικές μελέτες πάνω στην ελληνική κοινότητα της
Καλκούτα, της Ντάκα όπως και άλλων περιοχών της Ινδίας, όπου μετανάστευσαν εκατοντάδες έμποροι από την
Ελλάδα.
249
Abadzi, 2005. Η εκκλησία στη Ντάκα γκρεμίστηκε από σεισμό το 1897 και η αποικιοκρατική κυβέρνηση
χρησιμοποίησε την περιοχή για να οικοδομήσει μια ιατρική σχολή. Τελικά τους δόθηκε ένα κομμάτι γη όπου
έχτισαν ένα μικρό κτίσμα που μοιάζει με αρχαίο ελληνικό ναό και στέγασε εννέα ταφόπλακες που πιθανότατα είχαν
μείνει έκθετες μετά την κατάρρευση της εκκλησίας. Αυτό το κτίσμα βρίσκεται σήμερα μέσα στον περίβολο του
Πανεπιστημίου της Ντάκα. Πάνω από το αέτωμα της πρόσοψης υπάρχει η εξής βιβλική επιγραφή: «ΜΑΚΑΡΙΟΙ
ΟΥΣ ΕΞΕΛΕΞΩ ΚΑΙ ΠΡΟΣΕΛΑΒΟΥ» και σημαίνει «Ευτυχισμένοι αυτοί που επέλεξες και πήρες μαζί σου».
250
Μάρκου-Ντόντη, 2006. Ελληνικοί οίκοι που δραστηριοποιούνταν στην Καλκούτα: Ράλλη-Μαυρόγιαννη (1852-
1886), Αργέντη-Σεκιάρη (1859-1876), Αγέλαστου-Σαγραντη από το 1870, Σκυλίτση & Σια (1852-1873), Αδελφών
Πετροκόκκινου από το 1866, Ταμβάκου & Σια από το 1872, Βαλέττα & Σια από το 1875, Ζίφου & Σια από το
1899, Ι.Σ. Βλαστού & Σια από το 1898 και άλλοι.
75
έποικοι παρέμεναν στην Κόλκατα και τη Ντάκα, είτε ως υπερήλικες μαγαζάτορες, είτε ως μέλη
ορθοδόξων ιεραποστολών και κληρικών. Το 2005, ο αριθμός των εποίκων ελληνικής καταγωγής
εγκατεστημένοι στην Ινδία ήταν 38 οικογένειες εκ των οποίων οι περισσότερες ήταν επίγονοι
παλαιότερων ελληνικών εγκαταστάσεων, κυρίως στην Κόλκατα251.

4.4.2 Δημήτριος Γαλανός, ο Αθηναίος

Ο πρώτος και σπουδαιότερος Έλληνας Ινδολόγος των νεότερων χρόνων είναι ο Δημήτριος
Γαλανός ο Αθηναίος (εικ. 103 ). Γεννήθηκε το 1760 στην Αθήνα. Το 1786 έφτασε στην Βεγγάλη
σε ηλικία 26 ετών για να εργαστεί ως δάσκαλος των παιδιών των Ελλήνων που ζούσαν στη
Ντάκα και στην Καλκούτα. Το 1793 αποσύρθηκε στο Βαράνασι για να μελετήσει τα
σανσκριτικά και σύντομα έγινε ένας εξαιρετικός γνώστης της γλώσσας των Θεών. Υιοθέτησε
τον ινδικό τρόπο ενδυμασίας, συναναστρεφόταν κυρίως με τους Βραχμάνους και ασχολούνταν
με τη σανσκριτική λογοτεχνία και γλώσσα. Δούλεψε ασταμάτητα και μετέφρασε για πρώτη
φορά στα ελληνικά κάποια από τα πιο σημαντικά κείμενα της ινδικής θρησκείας, της
φιλοσοφίας και της λογοτεχνίας. Το πιο σημαντικό του έργο θεωρείται η μετάφραση της
Μπαγκαβάτ Γκιτά, που είναι το φιλοσοφικό κομμάτι του έπους Μαχαμπαράτα. Εκδόθηκε από
τον Τυπάλδο το 1848 ως «Θεσπέσιο Μέλος». Ο Γαλανός δεν ξέχασε την Ελλάδα και άφησε τη
μισή του περιουσία για την κατάρτιση της βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου, η οποία χάρη στη
δωρεά του ιδρύθηκε τέσσερα χρόνια πριν από το Πανεπιστήμιο. Σήμερα τα χειρόγραφα του
συγκεντρώνονται σε είκοσι τόμους και βρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αθήνας. Δέκα
από αυτούς εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του (1845-53). Συνέγραψε επίσης ένα τρίγλωσσο λεξικό
στα σανσκριτικά, αγγλικά στα ελληνικά που εκδόθηκε στην Ελλάδα το 2010252. Μετέφρασε
κυρίως διδακτικές ιστορίες και λατρευτικά κείμενα. Χρησιμοποίησε μια γλώσσα που θύμιζε τα
εκκλησιαστικά κείμενα και δούλεψε με μεγάλη προσοχή και ακρίβεια. Παρόλο που έζησε σε ένα
από τα κέντρα της Ινδουιστικής φιλοσοφίας για σαράντα χρόνια, δεν έγραψε φιλοσοφικά
κείμενα, δεν έγινε Βραχμάνος, ούτε ασκητής. Ήταν ένας μορφωμένος Έλληνας που αγάπησε την
Ινδία. Η προσφορά του ήταν μοναδική και θέλησε να καταστήσει τα αρχαία ινδικά κείμενα
προσιτά στους Έλληνες ώστε να εμπλουτίσει την ελληνική σκέψη και διανόηση. Πέθανε το
1833 στο Βαράνασι σε ηλικία 74 ετών253.

251
Στοιχεία σύμφωνα με εκθέσεις διπλωματικών και ανωτέρων κληρικών, προξενικά έγγραφα, μαρτυρίες εποίκων
και αρχειακό υλικό. http://orthodoxi-martiria.blogspot.gr/2012/01/blog-counter.html (προσπελάστηκε 3/11/2017).
252
Γαλανός, Δ. 2010. Λεξικό Σανσκριτικής-Αγγλικής-Ελληνικής. Αθήνα: Εκδόσεις Κονιδάρη.
253
Vasiliades, 2000, 138-151. Έχει γυριστεί ένα ντοκιμαντέρ αφιερωμένο στη ζωή του που ονομάζεται Ο ξένος στον
ξένο-Δημήτριος Γαλανός, Μπενάρες, προσβάσιμο στο σύνδεδμο https://www.youtube.com/watch?v=L3-V-NaRom8
76
4.4.3 Στρατιωτικά συμμαχικά νεκροταφεία

Έναν κρίκο στη μακρά αλυσίδα των ινδοελληνικών σχέσεων έρχονται να προσθέσουν οι
πεσόντες Ινδοί που έχουν ταφεί σε δύο από τα συμμαχικά νεκροταφεία που υπάρχουν στη χώρα
μας, στο Φάληρο και τη Θεσσαλονίκη. Εκεί αναπαύονται όσοι Ινδοί στρατιώτες έχασαν τη ζωή
τους στην Ελλάδα κατά τον Α΄ και Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο υπηρετώντας τον αγγλικό στρατό.

Ο Μεγάλος Πόλεμος ξεκίνησε το 1914. Η Ινδία προσέφερε έναν τεράστιο αριθμό εθελοντών
που πολέμησε και πέθανε για τις συμμαχικές δυνάμεις. Σχεδόν 1.5 εκατομμύριο στρατιώτες από
διάφορες περιοχές της Ινδίας πολέμησαν στο δυτικό μέτωπο, στην ανατολική Αφρική, στη
Μεσοποταμία και στην Αίγυπτο. Η χώρα παρείχε επίσης 170.000 ζώα, 3,7 τόνους πολεμοφοδίων
και ένα δάνειο που θα αντιστοιχούσε σήμερα σε 2 δισεκατομμύρια προς τη Βρετανική
κυβέρνηση (εικ. 106). Όμως η συνεισφορά της Ινδίας στο A΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι σχεδόν
άγνωστη254. Το 1915 συμμαχικές δυνάμεις αποβιβάστηκαν στη Θεσσαλονίκη ανοίγοντας το
«Μέτωπο της νότιας Βαλκανικής» (εικ. 104, 105). Τα συμμαχικά στρατεύματα εκτός από
Βρετανούς περιελάμβαναν Έλληνες, Σέρβους, Μοντενέγκρους, Γιουγκοσλάβους, Γάλλους,
Ιταλούς και Ρώσους. Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε την κύρια βάση του Συμμαχικού Στρατού και
στο λιμάνι της κατέφταναν ενισχύσεις και εφόδια των Συμμαχικών Δυνάμεων255.

Όσοι από τους Ινδούς έχαναν τη ζωή τους στην ευρύτερη περιοχή έπρεπε να ταφούν σε
διαφορετικό νεκροταφείο από τους υπόλοιπους συμμάχους λόγω διαφορετικού θρησκεύματος.
Το ινδικό κοιμητήριο της Θεσσαλονίκης όπου είναι συνολικά θαμμένοι 520 Ινδοί, βρίσκεται
στην οδό Μοναστηρίου (εικ. 107). Ο χώρος είναι καθαρός, ωραία σχεδιασμένος και η ευθύνη
της συντήρησης τους ανήκει στην Κοινοπολιτειακή Επιτροπή Στρατιωτικών Τάφων.
Αρχιτέκτονας του κοιμητηρίου ήταν ο sir Robert Lorimer256. Οι Άγγλοι έκαψαν μαζικά τους
περισσότερους Ινδούς νεκρούς σύμφωνα με τα ινδικά έθιμα. Παρόλα αυτά κάποιοι
ενταφιάστηκαν στον ίδιο χώρο μαζί με τους μουσουλμάνους, τους σιχ και τους χριστιανούς.
Αναλυτικά υπάρχουν 384 ινδουιστές, 107 μουσουλμάνοι, 26 σιχ και 3 χριστιανοί. Το γεγονός
αυτό δίνει στο συγκεκριμένο νεκροταφείο μια μοναδικότητα καθώς είναι πολύ σπάνιο να
συνυπάρχουν στον ίδιο χώρο τάφοι ανθρώπων διαφορετικών θρησκειών. Μέσα από τα ονόματα
των θανόντων οι ινδολόγοι ερευνητές αντλούν πλούσιο υλικό για την ταυτότητα, την καταγωγή
και την τάξη τους. Παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον η παρατήρηση της δόκτωρ Αμπατζή ότι το

254
Bostanci, 2014.
255
Κείμενο που βρίσκεται στην είσοδο του συμμαχικού νεκροταφείου στη Θεσσαλονίκη.
256
Μετά τον πόλεμο συστήθηκε η Κοινοπολιτειακή Επιτροπή Στρατιωτικών Τάφων CWGC, με σκοπό την
καταγραφή των νεκρών από τους παγκόσμιους πολέμους και η ταφή τους με τις αρμόζουσες τιμές. Στην Ελλάδα
υπάρχουν συνολικά 20 συμμαχικά νεκροταφεία με νεκρούς από τους δυο παγκόσμιους πολέμους. Η
Κοινοπολιτειακή Επιτροπή έχει μέχρι σήμερα τον έλεγχο και τη φροντίδα των κοιμητηρίων. (www.cwgc.org).
77
νεκροταφείο: Διασώζει βιολογικά υπολείμματα, που ίσως σταθούν χρήσιμα κάποτε. Επειδή μόνο
οι μουσουλμάνοι και οι χριστιανοί θάβονται στην Ινδία, η χώρα δεν έχει παλιούς τάφους του
γηγενούς πληθυσμού. Αν θέλουν κάποιοι ερευνητές να κάνουν γενεαλογικές, ανθρωπολογικές,
ιστορικές ή ιατρικές έρευνες σε DNA και σκελετούς Ινδών, δείγματα διασώζονται μόνο στα
διάφορα στρατιωτικά νεκροταφεία της Ευρώπης. Στο συμμαχικό νεκροταφείο του ανατολικού
Μούδρου στη Λήμνο έχουν θαφτεί 64 Ινδοί από την περίοδο 1915-1919257. Στις 16 Οκτωβρίου
του 2012 για πρώτη φορά μια αντιπροσωπεία από την κοινότητα των σιχ επισκέφτηκε το
συμμαχικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης για να τιμήσουν τη μνήμη των πεσόντων.

Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, πολέμησαν 2.3 εκατομμύρια Ινδοί στρατιώτες και 89.000 από
αυτούς πέθαναν στα πεδία των μαχών. Ήταν ο μεγαλύτερος εθελοντικός στρατός στην ιστορία.
Πολέμησε στην Αφρική, την Ευρώπη και την Ασία (εικ. 108). Εκτός από αυτό, 3 εκατομμύρια
άνθρωποι από την Βεγγάλη πέθαναν λόγω ασιτίας, καθώς τεράστιες ποσότητες τροφής
προορίζονταν για τον συμμαχικό στρατό. Σε κατ' ιδίαν συζήτηση με την πρέσβειρα της Ινδίας
κυρία M. Manimekalai αναφερόμενη στο θέμα των πολέμων, είπε πως οι Ινδοί πολέμησαν σε
όλους τους πολέμους, χρηματοδότησαν τα στρατεύματα των Βρετανών, στερήθηκαν την τροφή
και εκατομμύρια Ινδοί πέθαναν από ασιτία. Στην Ινδία, πρόσθεσε, δεν είχαμε τον Χίτλερ αλλά
είχαμε ολοκαύτωμα. Η προσφορά μας όμως είναι ολότελα λησμονημένη258. Ο ινδικός στρατός
αναφέρεται ως ο άγνωστος στρατός 259. Το Συμμαχικό Νεκροταφείο Φαλήρου βρίσκεται στη
λεωφόρο Ποσειδώνος 8, στο Φάληρο (εικ. 109). Σε μια κεκλιμένη έκταση βρίσκονται
ενταφιασμένοι 2.067 στρατιώτες των συμμαχικών δυνάμεων του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου,
ανάμεσά τους και Ινδοί. Η τέφρα των 74 Ινδών στρατιωτών που συμμετείχαν στις επιχειρήσεις
στον ελληνικό χώρο είναι τοποθετημένη σε ένα μικρό κυβόσχημο μνημείο στην ανατολική
πλευρά του κοιμητηρίου. Ο σχεδιασμός του κοιμητηρίου έγινε από τον γαλλοκαναδό
αρχιτέκτονα Louis de Soissons. Η ξεχωριστή αισθητική του απλότητα το καθιστά ένα ξεχωριστό
αξιοθέατο που θυμίζει περισσότερο έναν χώρο πρασίνου παρά νεκροταφείο. Από την κορυφή
του λόφου βλέπει κανείς τη Σαλαμίνα και τον Σαρωνικό260.

Οι Ινδοί στρατιώτες δεν έφτασαν ποτέ στην Ελλάδα με κατακτητικές διαθέσεις. Τους
επιβλήθηκε κάθε φορά από τους δικούς τους κατακτητές. Στα αρχαία χρόνια από τους Πέρσες,
στα νεότερα από τους Βρετανούς. Στους δυο Παγκόσμιους Πολέμους πολέμησαν για να
βοηθήσουν τους Ευρωπαίους να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους με την ελπίδα να κερδίσουν

257
Αμπατζή, 2006.
258
Προσωπική συζήτηση με την κυρία Murugesan Manimekalai πρέσβειρα της Ινδίας στην Αθήνα, στις 3
Αυγούστου 2017.
259
Khan, 2017.
260
«Στο Συμμαχικό του Φαλήρου». Στο Αστυρίες, 2013, https://astyries.wordpress.com/2013/09/22/
(προσπελάστηκε στις 21 Μαΐου 2017).
78
και αυτοί τη δική τους. Καλό θα ήταν να διατηρηθεί αυτή η ιστορική μνήμη στις νεώτερες γενιές
των Ελλήνων και των Ευρωπαίων γενικά, έτσι ώστε να γνωρίζουν την προσφορά των λαών που
πολέμησαν μακριά από τη χώρα τους και έχασαν τη ζωή τους σε έναν πόλεμο που δεν ήταν
δικός τους. Η πιο διάσημη επιγραφή από τα κοιμητήρια που διατηρεί η Κοινοπολιτειακή
Επιτροπή Στρατιωτικών Τάφων βρίσκεται στην Κοχίμα της Βορειανατολικής Ινδίας και λέει:
Όταν γυρίσεις σπίτι, μίλησέ τους για εμάς και πες ότι για το δικό τους αύριο, δώσαμε το δικό μας
σήμερα.261

4.4.4 Από τα πεδία των μαχών στα πλατό του σινεμά

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Έλληνες γνώρισαν τους Ινδούς ως

πρωταγωνιστές κινηματογραφικών ταινιών. Από το 1954 έως το 1968 στις ελληνικές
κινηματογραφικές αίθουσες παίχτηκαν τουλάχιστον 110 ινδικές δραματικές ταινίες. Οι ινδικές
ταινίες είχαν πολύ μεγάλη απήχηση εκείνη την εποχή γιατί οι Έλληνες αναγνώρισαν στον πόνο
και τη φτώχεια των ινδικών ταινιών τη δική τους ζωή και ταλαιπωρία. Παρά τη διαφορετική
κουλτούρα των δυο λαών, οι Έλληνες ταυτίστηκαν με αυτές γιατί τα βάσανα των φτωχών και
τα όνειρα για μια καλύτερη ζωή δεν έχουν πατρίδες. Η ηθοποιός Ναργκίς έχει μείνει στη μνήμη
όλων εκείνων που την είδαν να παίζει στο Γη ποτισμένη με ιδρώτα όπως είχε ονομαστεί στην
Ελλάδα η ταινία Mother India (εικ. 110).

Πολλά από τα τραγούδια που ακουγόντουσαν στις ταινίες διασκευάστηκαν από τους
λαϊκούς συνθέτες του 1960 και έγιναν επιτυχίες, άλλα έμειναν άγνωστα. Οι άνθρωποι έβγαιναν
από τις κινηματογραφικές αίθουσες σιγοτραγουδώντας τους ρυθμούς των τραγουδιών. Μερικά
από τα μεγαλύτερα «σουξέ» που ακούγονταν για πολλά χρόνια είναι τα ακόλουθα: Καρδιά μου
καημένη, Μαντουμπάλα, Όσο αξίζεις εσύ, Όχι, όχι μην με παρατάς, Μου λένε να μην κλαίω, Αυτή
η νύχτα μένει, Είσαι η ζωή μου η αναπνοή μου. Σπάνια γίνονταν όμως γνωστή η πραγματική
«ταυτότητα» των μελωδιών από τους διασκευαστές τους. Τα ινδικά τραγούδια εκείνης της
εποχής είχαν ψιλές γυναικείες φωνές. Στην Ελλάδα προτιμήθηκαν τα τραγούδια με απλούς
ρυθμούς γιατί ήταν δύσκολο να αποδοθούν οι σύνθετοι ινδικοί ρυθμοί. Άλλα τραγούδια
διασκευάστηκαν αριστοτεχνικά άλλα πιο μέτρια. Οι στίχοι των τραγουδιών είναι άσχετοι με
τους αρχικούς ινδικούς στίχους καθώς ήταν πολύ δύσκολο να βρουν μεταφραστές262. Μετά από
την επέλαση στρατών, ινδικών ταινιών και μεγάλων μουσικών επιτυχιών, υπήρξε ένα κενό στις
σχέσεις των δύο χωρών που διήρκησε περίπου είκοσι χρόνια.
261
Tharoor, 2015. Επιγραφή στο Kohima War Cemetery στη βορειοανατολική Ινδία: "When you go home, tell them
of us and say/ For your tomorrow, we gave our today".
262
Αμπατζή & Τασούλας, 1998. Το βιβλίο αυτό είναι μια εθνομουσικολογική έρευνα που εξετάζει τις κοινωνικές
καταστάσεις της Ελλάδας που ευνόησαν την αποδοχή των ινδικών ταινιών και τις διασκευές των τραγουδιών,
καθώς και τον αντίκτυπό τους στην κατοπινή ελληνική μουσική. Περιλαμβάνονται κατάλογοι με τις ταινίες που
προβλήθηκαν, τις εισπράξεις που έκαναν και τα τραγούδια που «δάνεισαν» στον ελληνικό χώρο.
79
5. ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΤΟΥ ΙΝΔΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ

Στο κεφάλαιο αυτό καθορίζονται και προσεγγίζονται οι όψεις του ινδικού πολιτισμού που
γνωρίζουν τη μεγαλύτερη εξάπλωση στη σημερινή Ελλάδα. Παρουσιάζονται τα στοιχεία που
προέκυψαν μέσα από τη διαδικτυακή έρευνα και τις συνεντεύξεις με Έλληνες καλλιτέχνες,
εκπαιδευτές γιόγκα και επιστήμονες που ασχολούνται επαγγελματικά με αυτούς τους τομείς.

5.1 Σύγχρονες πολιτικές και εμπορικές σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών

Οι διπλωματικές σχέσεις των δύο χωρών ξεκίνησαν τον Μάιο του 1950. Η Ελληνική Πρεσβεία
στο Νέο Δελχί άνοιξε το 1956 και ήταν η πρώτη ελληνική πρεσβεία σε χώρα της Ασίας λόγω
του μεγέθους της χώρας, της σημασίας της στην παγκόσμια πολιτική σκηνή και της ιδιαίτερης
σημασίας που είχε στο κίνημα των αδεσμεύτων263. Η Ινδική πρεσβεία στην Αθήνα άνοιξε τον
Μάρτιο του 1978. Οι σχέσεις ανάμεσα στις δυο χώρες είναι εγκάρδιες και βασίζονται στην
κοινή δέσμευση για δημοκρατία, ειρήνη και ανάπτυξη σε ένα κοινωνικό σύστημα διαποτισμένο
από τις αρχές της δικαιοσύνης και της ισότητας. Η Ινδία και η Ελλάδα έχουν κοινή προσέγγιση
σε πολλά θέματα όπως τη μεταρρύθμιση των Ηνωμένων Εθνών, του Κυπριακού και του
πυρηνικού αφοπλισμού. Το εξαίρετο κλίμα των πολιτικών σχέσεων επιβεβαιώνεται από τις
συχνές ανταλλαγές επισκέψεων υψηλού επιπέδου264. Υπάρχει η Ινδική Πρεσβεία στην Αθήνα
και ένα Επίτημο Προξενείο στη Θεσσαλονίκη265. Η Ελληνική Πρεσβεία στην Ινδία βρίσκεται
στο Νέο Δελχί266 και υπάρχουν τρία ελληνικά προξενεία στις πόλεις Τσενάι, Κόλκατα και
Μούμπαϊ. Η σύγχρονη ελληνική παρουσία στην Ινδία περιορίζεται σε ελάχιστους Έλληνες.

Με εξαίρεση τον τομέα του τουρισμού, οι οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στις δυο χώρες
παραμένουν σε χαμηλό επίπεδο. Και οι δύο όμως επιθυμούν να αυξήσουν τις εμπορικές και
επενδυτικές τους δραστηριότητες. Τα δύο τελευταία χρόνια παρουσιάστηκε αύξηση των
ελληνικών εξαγωγών προς την Ινδία κατά μέσο όρο 7% και ταυτόχρονη αύξηση των ινδικών
εξαγωγών προς τη χώρα μας. Η Ελλάδα θέλει να προσελκύσει ινδικές επενδύσεις στο
πρόγραμμα για την ιδιωτικοποίηση της δημόσιας περιουσίας. Τρεις ινδικές εταιρίες έχουν
συνεργάτες στην Ελλάδα και 20 ελληνικές δραστηριοποιούνται στην Ινδία. Κύρια προϊόντα που
εξάγει η Ελλάδα στην Ινδία είναι βαμβάκι, μεταλλεύματα, μάρμαρο, γρανίτης και δομικά υλικά.

263
Καλογερόπουλος, 2017. Ραδιοφωνική συνέντευξη του Έλληνα Πρέσβη Παναγιώτη Καλογερόπουλου στο
αυστραλιανό κανάλι SBS στα πλαίσια της σειράς «Μιλάμε Ελληνικά τον Μάρτιο», 28 Μαρτίου 2017,
https://www.sbs.com.au/yourlanguage/greek/el/audiotrack/we-speak-greek-march-india (προσπελάστηκε στις 10
Μαΐου 2017).
264
«Διμερείς Σχέσεις Ελλάδας-Ινδίας», Υπουργείο Εξωτερικών, Ελληνική Δημοκρατία, www.mfa.gr/blog/dimereis-
sheseis-tis-ellados/india (προσπελάστηκε στις 20 Μαρτίου 2017).
265
Ινδική Πρεσβεία: Κλεάνθους Σταματίου 3, Αθήνα. Επίτημο Προξενείο Ινδίας: Σβώλου Α. 27, Θεσσαλονίκη.
266
Πρεσβεία Νέου Δελχί: EP-32, Dr S. Radhakrishnan Marg, Chanakyapuri, New Delhi 110021.
80
Εισάγει καύσιμα αεριωθουμένων, αυτοκίνητα και εξαρτήματα αυτοκινήτων, αντικείμενα από
χάλυβα, ηλεκτρικούς μετασχηματιστές, σουσάμι, κάσιους, σόγια, καφέ, κατεψυγμένες γαρίδες
και καλαμάρια267.

Το 2005 έγινε η αδελφοποίηση της Κόλκατα με τη Θεσσαλονίκη. Το πρωτόκολλο

αδελφοποίησης των δύο πόλεων υπεγράφη από τον δήμαρχο Θεσσαλονίκης Βασίλη
Παπαγεωργόπουλο και τον δήμαρχο της Κόλκατα, Σουμπράτα Μουκέρτζι. Στη Διεθνή Έκθεση
Θεσσαλονίκης του 2017, η Ινδία συμμετείχε με 31 επιχειρήσεις που εξέθεταν μεγάλη ποικιλία
προϊόντων λαϊκής τέχνης, ένδυσης, υπόδησης, όπως επίσης κοσμήματα και τρόφιμα.

5.1.2 Πολιτιστικές σχέσεις

Το πρόγραμμα εκπαιδευτικής και πολιτιστικής συνεργασίας (CEP-Cultural Exchange Program)

που υπήρχε μεταξύ των δύο χωρών έχει ολοκληρωθεί και ένα νέο είναι υπό διαμόρφωση.
Πολλές οργανώσεις δραστηριοποιούνται γύρω από την προώθηση και τη διάδοση του ινδικού
πολιτισμού στην Ελλάδα. Η ΕΛ.ΙΝ.Ε.Π.Α. (Ελληνο-Ινδική Εταιρεία Πολιτισμού και
Ανάπτυξης) ιδρύθηκε το 2003. Είναι μια αστική, μη κρατική και μη κερδοσκοπική εταιρεία.
Σκοπός της είναι: η καλλιέργεια των ελληνο-ινδικών μορφωτικών, κοινωνικών πολιτιστικών και
αναπτυξιακών συνεργασιών δια μέσου των οποίων επιτυγχάνεται η αισθητική, ηθική και
πνευματική ανάταση του ανθρώπου, η διάπλαση της οικουμενικής σκέψης του, και γενικότερα ο
αμοιβαίος σεβασμός, ο διαπολιτιστικός διάλογος και η ειρηνική συμβίωση των λαών. Για την
υλοποίηση του παραπάνω έργου διατηρεί τομέα εκδόσεων, εκπαίδευσης και ερευνών,
πολιτιστικών εκδηλώσεων, αρωγής και ανάπτυξης εμπορικών σχέσεων. Στην ιστοσελίδα της
δημοσιεύονται φωτογραφικά αρχεία, άρθρα, μελέτες και τακτικό ενημερωτικό δελτίο268.

Σύλλογοι που προάγουν την ινδική φιλοσοφία και πολιτισμό στην Ελλάδα είναι ο Σύλλογος
Σαχάτζα Γιόγκα Ελλάδος και ο Σύλλογος Γιόγκα Ελλάδας. Ο Σύλλογος Σαχάτζα Γιόγκα
λειτουργεί από το 1998. Εκτός από τα κέντρα που διατηρεί στην Αθήνα, το Βόλο και τη
Θεσσαλονίκη για την εκμάθηση της φιλοσοφίας, μεθοδολογίας και πρακτικής του διαλογισμού
Σαχάτζ, διοργανώνει προγράμματα πολιτιστικού και επιστημονικού ενδιαφέροντος σχετικά με
την ινδική φιλοσοφία και τέχνη269. Ο Σύλλογος Γιόγκα Ελλάδας ιδρύθηκε το 2008 με σκοπό την
ενημέρωση πάνω στη φιλοσοφία, τις πρακτικές και τα οφέλη της γιόγκα. Πρωταρχικός σκοπός
του είναι η θεσμοθέτηση της γιόγκα από την Ελληνική Πολιτεία και η κατοχύρωση των
εκπαιδευτών γιόγκα.

267
“India-Greece Relations”, (επίσημη ιστοσελίδα της Ινδικής Πρεσβείας στην Ελλάδα),
www.indianembassy.gr/eoi.php?id=Bilateral (προσπελάστηκε την 1 Ιουλίου 2017).
268
ΕΛΙΝΕΠΑ, Νικολάου Φλώρου 15, Νέα Φιλοθέη. http://elinepa.org/introduction/
269
Σύλλογος Σαχάτζα Γιόγκα Ελλάδος, Βασιλίσσης Σοφίας 26-28, Μαρούσι. http://www.sahajayoga.gr
81
 Από το ακαδημαϊκό έτος 2005-2006 μπορεί κάποιος να μάθει την ινδική γλώσσα Χίντι στο
Διδασκαλείο Ξένων Γλωσσών του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Τα Χίντι είναι μία
πολύ διαδεδομένη γλώσσα στην Ινδία και το Πακιστάν, εκεί όμως ονομάζεται Ούρντου και
γράφεται με το αραβικό αλφάβητο. Λειτουργούν τμήματα αρχαρίων και προχωρημένων. Στο
κέντρο Ελληνο-Ινδικής Εταιρείας Πολιτισμού και Ανάπτυξης (ΕΛΙΝΕΠΑ) παραδίδονται
μαθήματα σανσκριτικής γλώσσας για αρχάριους, προχωρημένους και μελέτη σανσκριτικών
ύμνων και ιερών κειμένων. Στο Shakti Yoga Studio τα τελευταία επτά χρόνια διοργανώνονται
μαθήματα ινδικής φιλοσοφίας τα οποία απευθύνονται σε δασκάλους και μελετητές της γιόγκα
για τη βαθύτερη κατανόηση των βασικών κειμένων της ινδικής φιλοσοφίας270.

Στην Κόλκατα (όπως ονομάζεται πλέον η Καλκούτα) και στο Βαράνασι λειτουργούν
ανεπίσημα κέντρα που ασχολούνται με τον ελληνικό πολιτισμό. Στην Κόλκατα δημιουργήθηκε
το 1990 ένας ανεξάρτητος πολιτιστικός σύλλογος από Ινδούς φιλέλληνες που ονομάζεται
Κύκλος και δημοσιεύει το περιοδικό Παρθενώνας. Στην πολιτεία Ουτάρ Πραντές, υπό την αιγίδα
του τμήματος αρχαίας ιστορίας και πολιτισμού του Πανεπιστημίου Rohilkand λειτουργεί η
ISGARS (Indian Society for Greek and Roman Studies) η οποία εκδίδει το περιοδικό Yavanika.
Ένας τρίτος πολιτιστικός σύλλογος ιδρύθηκε το 1999 στο Δελχί με την υποστήριξη της
Ελληνικής Πρεσβείας και ονομάζεται Indo-Hellenic Friendship League271. Το Ινδικό Συμβούλιο
Πολιτιστικών Σχέσεων χρηματοδοτεί πολλές μουσικές και χορευτικές ομάδες που συμμετέχουν
σε πολιτιστικές εκδηλώσεις που πραγματοποιούνται ανά την Ελλάδα, κυρίως σε φεστιβάλ
μουσικής και χορού. Αλλά και στην Ινδία πολλοί Έλληνες καλλιτέχνες έχουν συμμετάσχει σε
πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Η ακαδημαϊκή κοινότητα της Ινδίας δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον γύρω από τη μελέτη της
ελληνικής γλώσσας, ιστορίας και φιλοσοφίας. Η ενασχόληση με τον ελληνικό πολιτισμό είναι
αντικείμενο μελέτης πολλών τμημάτων ινδικών πανεπιστημίων που έχουν στενή συνεργασία με
αντίστοιχα τμήματα ελληνικών πανεπιστημίων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η έδρα
ελληνικών σπουδών που ίδρυσε το ελληνικό κράτος το 1997 στο Πανεπιστήμιο Jawaharlal
Nehru του Ν. Δελχί. Εκεί διδάσκονται η αρχαία και σύγχρονη ελληνική γλώσσα, όπως και
στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού272. Δυστυχώς το τμήμα Ασιατικών Σπουδών τόσο στο Ιόνιο
Πανεπιστήμιο όσο και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών δεν έχει λειτουργήσει μέχρι σήμερα, παρά το
ότι η ίδρυσή τους είχε δημοσιευθεί στο ΦΕΚ Τεύχος Α 95/22-06-2009, στο Προεδρικό

270
Shakti Yoga Studio, Λ. Φωτιάδου 17-19, Μετς, Αθήνα. www.shaktiyogastudio.gr
271
Vasiliades, 2000, 186-189.
272
Καλογερόπουλος, 2017. Ραδιοφωνική συνέντευξη του Έλληνα Πρέσβη Παναγιώτη Καλογερόπουλου στο
αυστραλιανό κανάλι SBS στα πλαίσια της σειράς «Μιλάμε Ελληνικά τον Μάρτιο», 28 Μαρτίου 2017,
https://www.sbs.com.au/yourlanguage/greek/el/audiotrack/we-speak-greek-march-india (προσπελάστηκε στις 20
Μαΐου 2017).
82
Διάταγμα 76/2009. Κάθε χρόνο ένας Έλληνας φοιτητής έχει την ευκαιρία να σπουδάσει με
υποτροφία στην Ινδία που προσφέρεται από το ICCR (General Cultural Scholarship Scheme).

5.1.3 Τουρισμός

Κατά τη δεκαετία του 1980, η βελτίωση της οικονομικής κατάστασης των Ελλήνων τους
επέτρεψε να επισκέπτονται άλλες χώρες ως τουρίστες και η Ινδία αποτέλεσε έναν τέτοιο
δημοφιλή τουριστικό προορισμό αλλά και τόπο πνευματικής αναζήτησης. Τα τελευταία χρόνια
όμως η τάση αυτή αντιστράφηκε με την Ελλάδα να αναδεικνύεται σ’ έναν από τους πιο
αγαπημένους ευρωπαϊκούς προορισμούς για τους Ινδούς. Οι Ινδοί επισκέπτες προτιμούν κυρίως
τόπους αρχαιολογικού ενδιαφέροντος και τα ελληνικά νησιά. Η προβολή ελληνικών τοπίων στις
ινδικές ταινίες, οι δημοσιεύσεις ανάλογων φωτογραφιών στον ινδικό τύπο και στο διαδίκτυο
έχουν συμβάλλει σημαντικά στην ανάπτυξη του τουρισμού και το ενδιαφέρον συνεχώς
αυξάνεται. Το 2016 επισκέφτηκαν 25.000 Ινδοί την Ελλάδα. Οι αφίξεις παρουσίασαν μια άνοδο
της τάξης του 20% σε σχέση με το 2015. Τα δημοφιλέστερα ελληνικά νησιά είναι η Μύκονος
και η Σαντορίνη, ωστόσο σύμφωνα με έρευνα του TravelBiz Monitor στην κατηγορία
«αναδυόμενοι προορισμοί» πρώτη κατατάσσεται η Ζάκυνθος που αναμένεται να αποτελέσει τον
τρίτο ελληνικό προορισμό. Ανάπτυξη παρουσιάζει και ο συνεδριακός τουρισμός καθώς πολλοί
Ινδοί έρχονται για να συμμετάσχουν σε διεθνή επιστημονικά και καλλιτεχνικά συνέδρια. Η
αυξανόμενη φήμη της ελληνικής κουζίνας στην Ινδία αναμένεται να προκαλέσει
μακροπρόθεσμα μια άνοδο στον τομέα της εισαγωγής ελληνικών τροφίμων273.

Στην Ινδία πραγματοποιούνται περίπου 50 τουριστικές εκθέσεις κάθε χρόνο στις οποίες
συμμετέχουν και ελληνικές εταιρείες. Τον Φεβρουάριο του 2017 για πρώτη φορά συμμετείχε ο
ΕΟΤ με περίπτερο για την προβολή και την προώθηση της Ελλάδας στη μεγαλύτερη τουριστική
έκθεση της χώρας στη Μούμπαϊ όπου παραβρέθηκε και η ελληνίδα υπουργός τουρισμού Ε.
Κουντουρά274. Η καινούρια μόδα όμως φαίνεται πως είναι ο γαμήλιος τουρισμός που είναι
ιδιαίτερα ανερχόμενος παγκοσμίως. Η τέλεση γαμήλιων τελετών με φόντο τα ελληνικά νησιά
έχει αρχίσει να προσελκύει πολλά ζευγάρια (εικ. 111, 112). Εξειδικευμένα γραφεία
αναλαμβάνουν τη διοργάνωση ινδικών γάμων καθώς είναι πολλά τα έθιμα που πλαισιώνουν τη
γαμήλια τελετή. Τα οικονομικά οφέλη είναι πολύ σημαντικά και αξίζει η πολιτεία να οργανώσει
την προβολή του γαμήλιου τουρισμό στις ξένες αγορές275. Το 2016, διεξήχθησαν
διαπραγματεύσεις για την απευθείας αεροπορική σύνδεση των δύο χωρών οι οποίες κατέληξαν

273
Σκρονιάς, & Γεωργίου, 2017, 34-35.
274
«Οι επαφές Κουντουρά στην Ινδία για ενίσχυση του τουρισμού». Στο Euro2day, 23/2/2017.
http://www.euro2day.gr/news/economy/article/1519986/oi-epafes-koyntoyra-sthn-india-gia-enishysh-toy-to.html
(προσπελάστηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 2017).
275
Κουσούνης, 2017.
83
στο κείμενο της συμφωνίας αλλά δεν έχει ακόμα επικυρωθεί επίσημα. Η απευθείας αεροπορική
σύνδεση της Ελλάδας με έξι αεροδρόμια της Ινδίας υπολογίζεται ότι θα δώσει πολύ μεγάλη
ώθηση στον εισερχόμενο τουρισμό και το εμπόριο276.

5.1.4 Ινδικές κοινότητες στη σύγχρονη Ελλάδα, απασχόληση και τόποι λατρείας

Οι πρώτοι ολιγάριθμοι Ινδοί μετανάστες έφτασαν στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1970. Τις
επόμενες δεκαετίες ακολούθησαν μεγαλύτερα κύματα οικονομικών μεταναστών από το
Πακιστάν, το Μπαγκλαντές και την Ινδία. Σε αντίθεση με μετανάστες άλλων εθνικοτήτων
εγκαταστάθηκαν κυρίως στην επαρχεία και όχι στα μεγάλα αστικά κέντρα αποτελώντας φθηνό
εργατικό δυναμικό. Σήμερα η ινδική κοινότητα αριθμεί επίσημα 11.333 μέλη277 αλλά ανεπίσημα
πιστεύεται ότι είναι 12.000-15.000278. Απασχολούνται κυρίως σε γεωργικές εργασίες, ως
εργάτες σε εργοστάσια ή έχουν μικρές επιχειρήσεις. Μικρότερο ποσοστό εργάζεται σε
πολυεθνικούς οργανισμούς και ως προγραμματιστές ηλεκτρονικών λογισμικών. Παρά την
αρνητική εικόνα που προβάλλεται στα ΜΜΕ για τους μετανάστες, οι Ινδοί και κυρίως οι μη
μουσουλμάνοι, προβάλλονται διαφορετικά και θετικά. Αντιμετωπίζονται ως άτομα υψηλής
μόρφωσης, με ηθικές αξίες και αφοσιωμένοι στην οικογένεια και την εργασία τους279.

Η μεγαλύτερη ινδική κοινότητα που υπάρχει στην Ελλάδα είναι των σιχ οι οποίοι έφτασαν
μαζικά στις αρχές της δεκαετίας του 1990 και το 1996 από την πολιτεία Παντζάμπ. Το
παλαιότερο μέλος της κοινότητας είναι ο κ. Παναγιώτης Τσιέρης που ήρθε στην Ελλάδα το
1970, σε ηλικία 17 χρονών. Ήταν ο πρώτος σιχ που υπηρέτησε στον ελληνικό στρατό280. Ο
πρώτος χώρος λατρείας τους δημιουργήθηκε στον Μαραθώνα. Σήμερα ο μεγαλύτερος
λατρευτικός χώρος, Gurudwara, βρίσκεται στην περιοχή του Ταύρου στην Αθήνα (εικ. 113,
114) και λειτουργεί στα πλαίσια του Πολιτιστικού Συλλόγου Ινδών Ελλάδας281. Υπάρχουν
δεκαεπτά λατρευτικοί χώροι των σιχ στην Αττική, την Βοιωτία και σε άλλα μέρη της Ελλάδας
εκεί όπου συναντούνται μεγάλες κοινότητες282. Κάθε Κυριακή πρωί οι σιχ μαζεύονται στον
λατρευτικό χώρο, κάθονται στο έδαφος και ακούν με προσήλωση τις προσευχές που
διαβάζονται από το ιερό βιβλίο του σιχισμού, το Γκουρού Γκραν Σαχίμπ. Ύστερα τρώνε όλοι
μαζί το κοινό γεύμα που ονομάζεται Λαγκάρ. Την Άνοιξη γιορτάζουν τη μεγαλύτερη γιορτή του

276
Σκρονιάς & Γεωργίου, 2017, 33.
277
Ελληνική Στατιστική Αρχή, Ελληνική Δημοκρατία. «Απογραφή πληθυσμού-κατοικιών 2011».
http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/PAGE-cencus2011tables (προσπελάστηκε 10 Μαΐου 2017).
278
Βλ. Παράρτημα Γ΄: Γράφημα μόνιμου πληθυσμού αλλοδαπών στην Ελλάδα όπου περιλαμβάνεται η ινδική
κοινότητα, σ. 244.
279
Christopoulou, 2013, 10.
280
Αντωνιάδου, 2010.
281
Πολιτιστικός Σύλλογος Ινδών Ελλάδας, GICWA (Greek Indian Cultural and Welfare Association), Φιλελλήνων
16, Πειραιάς. www.indogreek.org
282
Βλ. Παράρτημα Δ΄: Κατάλογος με τους τόπους λατρείας των Σιχ στην Ελλάδα, σ. 245.
84
χρόνου το Βαϊσάκι (Vaisakhi). Χιλιάδες πιστοί από όλη την Ελλάδα μαζεύονται στον Ταύρο για
τη λιτανεία του Ιερού Βιβλίου, που διαρκεί τουλάχιστον 3 ώρες 9 (εικ. 115, 116). Οι
περισσότεροι ζουν στην επαρχία αλλά αρκετοί από αυτούς ζουν στα αστικά κέντρα283. Στην
Αθήνα μπορεί επίσης κανείς να συναντήσει κάποιον από τους επτά ταξιτζήδες σιχ που δίνουν
ένα νεοϋορκέζικο άρωμα στην πόλη (εικ. 117)284.

Στη θρησκευτική ινδουιστική κοινότητα «Η Συνείδηση του Κρίσνα», ISKCON (International

Society for Krishna Consciousness) έχει δοθεί άδεια ίδρυσης και λειτουργίας χώρου προσευχής
στην οδό Κολοκοτρώνη 60, στην Αθήνα285. Λειτουργεί και άλλος ένας μικρός παρόμοιος χώρος
στην οδό Ευρυπίδου 74, στο κέντρο της Αθήνας.

Αν και είναι σχεδόν άγνωστο, στην Ελλάδα υπάρχει μια βουδιστική Στούπα στην ορεινή
Κορινθία κοντά στη Λίμνη Δόξα (εικ. 118). Ο Βουδισμός στη χώρα μας εμφανίστηκε το 1975,
όταν Έλληνες ενδιαφερόμενοι για το Βουδισμό προσκάλεσαν τον Λάμα Όλε Νύνταλ. Η ιδέα της
κατασκευής της Στούπα στην Κορινθία γεννήθηκε το 1987 όταν ο Λάμα Όλε Νύνταλ
επισκέφτηκε την περιοχή. Συνεπαρμένος από την μοναδικότητα της αποφάσισε να αγοράσει γη
με σκοπό τη δημιουργία κέντρου διαλογισμού. Δύο δεκαετίες αργότερα, τον Αύγουστο του 2010
εγκαινιάστηκε η Καλατσάκρα Στούπα που ανήκει στα βουδιστικά κέντρα του διαμαντένιου
δρόμου της γενεαλογίας Κάρμα Κάγκιου286.

Ο φωτογράφος Τάσος Βρεττός το 2015 έκανε μια έκθεση φωτογραφίας με τον τίτλο
«Τ(ρ)όποι Λατρείας» στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς. Το φωτογραφικό υλικό της
έκθεσης προέρχονταν από τους αυτοσχέδιους τόπους λατρείας των μεταναστών και των
προσφύγων στην Αθήνα ανάμεσα τους και των Ινδουιστών, Βουδιστών, Σιχ και πολλών άλλων
κοινοτήτων. Το φωτογραφικό αυτό υλικό παρουσιάζει ιδιαίτερο κοινωνιολογικό ενδιαφέρον
καθώς ανιχνεύει τις πολιτικές, κοινωνικές και αισθητικές ιδιαιτερότητες κάθε κοινότητας 287.

5.2 Τέχνες -Εισαγωγή στην ινδική τέχνη

Στην Ινδία η τέχνη δεν αποτελεί μόνο ένα αισθητικό γεγονός αλλά είναι οργανικά συνδεδεμένη
με την καθημερινή ζωή (εικ.119). Η θεματολογία και η έμπνευση της ινδικής τέχνης
αναπτύχθηκε μέσα σε ένα θρησκευτικό περιβάλλον. Η ινδική τέχνη παρουσιάζει μια έντονη

283
Σπύρου, 2016.
284
Ουλό, 2016.
285
«Παραχώρηση άδειας λειτουργίας χώρου για τη θρησκευτική κοινότητα ISKCON», Υπουργείο Παιδείας και
Θρησκευμάτων, Ελληνική Δημοκρατία, https://diavgeia.gov.gr/doc/Β4ΜΠ9-9ΝΚ (προσπελάστηκε στις 22 Μαΐου
2017).
23
Δημοκλίδης, 2016.
287
Έκθεση φωτογραφίας: «Τ(ρ)όποι Λατρείας» Τάσος Βρεττός, Μουσείο Μπενάκη.
www.benaki.gr/index.php?option=com_events&view ( προσπελάστηκε στις 2 Νοεμβρίου 2017).
85
προσήλωση στους παραδοσιακούς τρόπους έκφρασης με σεβασμό στους κανόνες. Οι
ενοποιήσεις των διάφορων τάσεων και οι αλλαγές πραγματοποιήθηκαν σταδιακά και όχι με
ριζικές μεταμορφώσεις και καινοτομίες. Όταν οι καλλιτέχνες και οι τεχνίτες κατακτούσαν τη
γνώση αναλογιών που θεωρούσαν τέλειες, αυτές καταγράφονταν στα shastra, τα λειτουργικά
κείμενα, τα οποία θέσπιζαν τους αισθητικούς και εικονογραφικούς κανόνες που λειτουργούσαν
ως ένας οδηγός για τους καλλιτέχνες. Η τέχνη αντιμετωπίζονταν ως ένα σύνολο. Καμία δεν
θεωρούνταν πιο σημαντική από τις άλλες γι’ αυτό και ένας καλλιτέχνης έπρεπε να τις γνωρίζει
όλες. Υπήρχε μια ισορροπία ανάμεσα στους κανόνες και τη δημιουργική σκέψη, γιατί ο
καλλιτέχνης έπρεπε να ακολουθήσει μεν τους κανόνες αλλά η φαντασία του ήταν ελεύθερη στην
επεξεργασία και την απόδοση των διαφόρων θεμάτων. Η τέχνη ως συλλογική δραστηριότητα
αφιερωμένη στην κοινότητα, καθρέφτιζε την κοινωνική και θρησκευτική ζωή288.

Η τέχνη στην Ινδική χερσόνησο είναι ένα μωσαϊκό εκπληκτικών δειγμάτων των καλών
τεχνών από την αρχαιότητα έως σήμερα. Η ινδική κλασική μουσική, ο κλασικός και μοντέρνος
χορός και ο κινηματογράφος έκαναν τα πρώτα βήματά τους στην Ελλάδα από τη δεκαετία του
2000 κερδίζοντας ολοένα και περισσότερο το ελληνικό κοινό. Ινδοί εικαστικοί καλλιτέχνες δεν
είναι γνωστοί στην Ελλάδα αλλά αρκετοί Έλληνες ζωγράφοι και φωτογράφοι έχουν κάνει
εκθέσεις με έργα εμπνευσμένα από τα ταξίδια τους στην Ινδία.

5.2.1 Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας

Το μοναδικό Μουσείο Ασιατικής Τέχνης στην Ελλάδα βρίσκεται στην Κέρκυρα και στεγάζεται
στο νεοκλασικό παλάτι των Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου στο βόρειο άκρο της Σπιανάδας. Στη
δυτική αίθουσα του πρώτου ορόφου του μουσείου φιλοξενούνται εκθέματα από την τέχνη της
ΝΑ Ασίας. Αρκετά από αυτά προέρχονται από την Ινδία και την περιοχή της Γκαντάρα
(σημερινό Πακιστάν). Η ινδική συλλογή του μουσείου εμπλουτίστηκε σημαντικά από τη δωρεά
της ιδιωτικής συλλογής του διπλωμάτη Ν. Χατζηβασιλείου που αποτελούνταν από 450 έργα289.
Τα περισσότερα εκθέματα είναι θρησκευτικά ειδώλια κατασκευασμένα από λίθο, ορείχαλκο,
ξύλο και τελετουργικά λάβαρα. Μέσα από αυτά σκιαγραφείται η γέννηση των μεγάλων
θρησκειών της Ινδίας όπως του ινδουισμού, του τζαϊνισμού και του βουδισμού καθώς και η
επίδραση της ελληνιστικής τέχνης στην πρώιμη εικονογραφία και πλαστική της βουδιστικής
τέχνης. Το μουσείο διαθέτει μια πλούσια βιβλιοθήκη και συνεργάζεται με το Ιόνιο

288
Auboyer, 1977, 81.
289
«Μουσείο Ασιατικής Τέχνης», (επίσημη ιστοσελίδα Δήμου Κέρκυρας), www.corfu.gr/ (προσπελάστηκε στις 5
Νοεμβρίου 2017).
86
Πανεπιστήμιο που εδρεύει επίσης στην Κέρκυρα. Φιλοδοξεί να λειτουργήσει ως εθνικό κέντρο
για τη διατήρηση και την έρευνα πάνω στους ασιατικούς πολιτισμούς290.

5.2.2 Εισαγωγή στην ινδική μουσική

Η ινδική μουσική παράδοση είναι μια από τις σημαντικότερες του κόσμου και έχει ασκήσει
καθοριστική επιρροή στη διαμόρφωση της μουσικής παράδοσης άλλων πολιτισμών. Βασίζεται
σε ένα θεωρητικό σύστημα με μια ιδιαίτερη δυναμική αφού εξελίσσεται και αναπτύσσεται
αδιάκοπα από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Οι πρώτες μαρτυρίες ύπαρξης αυτού του
συστήματος συναντούνται στις Βέδες. Υπάρχει ο διαχωρισμός ανάμεσα στην κλασική και την
παραδοσιακή μουσική. Στην κλασική μουσική κυριαρχούν δυο μουσικές παραδόσεις: η
Ινδουστανική στη βόρεια Ινδία και η Καρνατική στη νότια. Οι βασικές τους αρχές είναι ίδιες
αλλά διαφέρουν ως προς τις λεπτομέρειες. Η παραδοσιακή μουσική περιλαμβάνει τραγούδια του
κύκλου της ζωής, των εποχών και των θρησκευτικών εορτών291.

Στην κλασική μουσική κυριαρχεί η φωνητική μουσική και οι οργανικές φόρμες που
διαμορφώθηκαν με βάση τα φωνητικά μοντέλα. Τα δύο βασικά στοιχεία είναι η ράγκα (raga)
και το τάλα (tala). Είναι δύσκολο να δοθεί ένας ορισμός για τη ράγκα καθώς δεν υπάρχει
αντίστοιχος όρος στη δυτικοευρωπαϊκή μουσική παράδοση. Η λέξη ράγκα προέρχεται από τη
σανσκριτική ρίζα ranja που σημαίνει αυτό που ευχαριστεί (εικ. 120). Στην πραγματικότητα κάθε
τι που καθησυχάζει το μυαλό και δημιουργεί μια συγκεκριμένη διάθεση, μπορεί να είναι μία
ράγκα292. Η ράγκα είναι ένα σύστημα που περιλαμβάνει τα μελωδικά στοιχεία της σύνθεσης293.
Στόχος των ράγκας είναι να δημιουργήσουν μια μουσική ατμόσφαιρα ικανή να αφυπνίσει μια
συγκεκριμένη συναισθηματική κατάσταση στο ακροατήριο. Κάθε ράγκα προκαλεί μια
συγκεκριμένη διάθεση που συνδέεται με την ώρα που εκτελείται. Κάθε ώρα της ημέρας και της
νύχτας έχει τη δική της ράγκα, όπως και κάθε εποχή. Π.χ. η ράγκα για τη βροχή δεν ακούγεται
παρά μόνο την εποχή των μουσώνων. Υπάρχει η ράγκα Deepak που δημιουργεί ζέστη και η
ράγκα Megha που μειώνει τη ζέστη. Η μελωδία της ράγκα όταν παίζεται την κατάλληλη ώρα και
εποχή χαρίζει ένα ιδιαίτερα ευχάριστο συναίσθημα στον ακροατή και μια απολαυστική εμπειρία.

290
Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας - Συλλογή Τέχνης της ΝΑ Ασίας. www.matk.gr/gr/sylloges
(προσπελάστηκε στις 4 Νοεμβρίου 2017).
291
Δημητρακοπούλου & αλ., 2015.
292
Apte, 1997, 42.
293
Η ράγκα έχει ανιούσα και κατιούσα μορφή, καθορισμένα μελίσματα, χαρακτηριστικές μελωδικές φράσεις.
Ακολουθεί μια μουσική κλίμακα με σαφώς καθορισμένα διαστήματα της οποίας η απαράλλακτη τονική, διατρέχει
σταθερά το όλο άκουσμα σαν το βυζαντινό Ίσον. Το μουσικό θέμα εκτυλίσσεται με έναν αυτοσχεδιαστικό τρόπο,
ενώ παράλληλα ο μουσικός ακολουθεί μια σειρά από σταθερούς κανόνες. Το πρώτο μέρος της ράγκα ονομάζεται
Alap όπου ο μουσικός αναπτύσσει τη δομή της ράγκα ξεκινώντας από τις χαμηλές περιοχές και εισάγει τον ακροατή
στην ατμόσφαιρα της ράγκα. Το ρυθμικό όργανο εισάγεται στο δεύτερο κομμάτι το Gat, που κορυφώνεται με πολύ
γρήγορο τέμπο και ονομάζεται Jhalla. (Βασιλειάδης, 2004).
87
Η ανάπτυξη της ράγκα είναι μια σύνθετη μουσική τεχνική που απαιτεί από τον μουσικό
μακροχρόνια και εντατική εκπαίδευση. Ο αριθμός των ράγκας είναι τεράστιος. Οι σημερινοί
μουσικοί παίζουν γύρω στις 300. Ο κάθε μουσικός γνωρίζει μόνο κάποιες από αυτές294.

Το τάλα είναι το αριστοτεχνικό ρυθμικό σύστημα πάνω στο οποίο στηρίζεται η ινδική
μουσική. Διακρίνεται για τον εκλεπτυσμό και την πολυπλοκότητα του. Η επίδραση του κάθε
ρυθμού στο συναισθηματικό επίπεδο είναι τόσο βαθιά και διαπεραστική όσο αυτή της ράγκα. Η
αφετηρία των τάλα ήταν οι ρυθμοί που χρησιμοποιούνταν για την ψαλμωδία των βεδικών
ύμνων. Πάνω στον καθορισμένο αριθμό των χτύπων σε συγκεκριμένη διάταξη, ο μουσικός
δημιουργεί τις σύνθετες φράσεις του. Η κλασική ινδική μουσική ως ένα αυτοσχεδιαστικό
σύστημα εξελιγμένο μέσα στους αιώνες προσφέρει μια μεγάλη ελευθερία στον καλλιτέχνη και
άπειρες δυνατότητες μουσικής έκφρασης295.

Το πιο αρχαίο έγχορδο όργανο είναι η βίνα (veena). Τα πιο αντιπροσωπευτικά όμως έγχορδα
όργανα είναι το σιτάρ (sitar) (εικ. 121, 122) και το σαρόντ (sarod). Χρησιμοποιείται επίσης και
το ευρωπαϊκό βιολί αλλά ο μουσικός το κρατά διαφορετικά. Όλα τα όργανα εκτελούν τις
μελωδικές γραμμές της σύνθεσης, ενώ τα συνοδεύει το τανπούρα που παράγει ένα βόμβο σαν
ισοκράτημα, χαρακτηριστικό της ινδικής μουσικής. Το τανπούρα παίζει αργά και ισόχρονα σε
όλη τη διάρκεια της ράγκα (εικ. 123). Τα κρουστά όργανα είναι πολύ σημαντικά αφού έχουν την
κύρια ευθύνη για την τήρηση του ρυθμού, των τάλα. Η δεξιοτεχνία των Ινδών στα κρουστά είναι
μοναδική. Κυριότερο κρουστό συνοδευτικό όργανο είναι το ζευγάρι τυμπάνων που λέγεται
τάμπλα (tabla) (εικ. 124, 125) και κουρδίζεται στον κύριο τόνο της ράγκα. Ο εκτελεστής
κάθεται στο πάτωμα και παίζει με τα δάχτυλα296.

5.2.3 Σύγχρονοι Έλληνες καλλιτέχνες που ασχολούνται με την ινδική μουσική

Σήμερα στην Ελλάδα υπάρχει ένας μικρός κύκλος μουσικών που ασχολείται με την κλασική
ινδική μουσική και έχουν δημιουργήσει μουσικά σύνολα που τους πλαισιώνουν. Ο πιο γνωστός
Ινδός καλλιτέχνης στην Ελλάδα είναι ο Ραβί Σανκάρ και το πιο γνωστό μουσικό όργανο το
σιτάρ. Από τις συνεντεύξεις φαίνεται ότι η συναυλία του Ραβί Σανκάρ στην Αθήνα το 1988
υπήρξε καταλυτική αφού έκανε γνωστό το σιτάρ και την κλασική ινδική μουσική στους
Έλληνες μουσικόφιλους. Το κοινό που ενδιαφέρεται για αυτή τη μουσική είναι μικρό καθώς
χρειάζεται κανείς να έχει γνώση και εξοικείωση με το είδος. Δεν είναι εύκολη η ακρόαση.
Απαιτείται μια ιδιαίτερη διάθεση και αντίληψη για να συλλάβει κανείς την ομορφιά και τη

294
Apte, 1997, 59.
295
Βλ. Παράρτημα Ε΄, συνέντευξη 1. Βασιλειάδης, 2004
296
Βασιλειάδης, 2004
88
μαγεία της. Οι συναυλίες συνήθως πραγματοποιούνται σε μικρούς χώρους, επειδή τα σχήματα
αυτά θεωρούνται αντιεμπορικά και δεν τους διατίθεται οι μεγάλοι συναυλιακοί χώροι. Επίσης η
ενημέρωση γι’ αυτού του είδους τις εκδηλώσεις είναι δύσκολη εξαιτίας της έλλειψης κάποιας
γνωστής ιστοσελίδας που θα πληροφορούσε το κοινό για τέτοιου είδους πολιτιστικά γεγονότα
σε μόνιμη βάση. Στην ελληνική τηλεόραση και το ραδιόφωνο δεν προάγεται καθόλου η ινδική
κλασική μουσική, γεγονός που εμποδίζει την εξοικείωση των Ελλήνων με το ευγενικό αυτό
άκουσμα. Οι καλλιτέχνες παραδίδουν μαθήματα μουσικής σε έναν περιορισμένο αριθμό
μαθητών297.

Μέσα από την έρευνά μας, συμπεραίνουμε ότι η κλασική και μοντέρνα ινδική μουσική είναι
ένα μουσικό είδος που σταδιακά αποκτά περισσότερους φίλους στην Ελλάδα. Απαιτείται όμως
υποστήριξη και προώθηση για να καταφέρει να γίνει γνωστό και αγαπητό από το ελληνικό
κοινό. Ακολουθούν μερικοί από τους Έλληνες μουσικούς που ασχολούνται με την ινδική
κλασική μουσική και έχουν μαθητεύσει δίπλα σε Ινδούς μουσικούς.

Ο Αλέξης Καρσιώτης μελέτησε σιτάρ στο Βαράνασι της Ινδίας και ίδρυσε μετά την
επιστροφή του στην Ελλάδα την πολιτιστική εταιρεία «Σαράσβατι» για την προώθηση της
ινδικής κλασικής μουσικής στη χώρα μας. Έχει κάνει μια εξαιρετική προσπάθεια συγχώνευσης
της ινδικής και της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής με επιτυχημένες συναυλίες και με μια
σειρά ηχογραφήσεων με τίτλο Έλληνες και Ινδοί όπου πήραν μέρος πολλοί Ινδοί και Έλληνες
μουσικοί και ερμηνευτές298.

Ο Γιάννης Ζάννης είναι επαγγελματίας μουσικός που ασχολείται αποκλειστικά με την

κλασική ινδική μουσική και παίζει τάμπλα. Δίνει συναυλίες σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και
παραδίδει μαθήματα τάμπλα σε έναν μικρό αριθμό μαθητών. Η γνώση του και η δεξιοτεχνία που
χαρακτηρίζει το παίξιμό του είναι αξιοθαύμαστη299.

Ο Δημήτρης Ρουμελιώτης είναι επαγγελματίας μουσικός και παίζει σιτάρ. Έχει δημιουργήσει
το μουσικό σύνολο ΙΧΩΡ και συνδυάζει ελληνικά παραδοσιακά όργανα με ινδικά. Δημιουργεί
συνθέσεις που βασίζονται πάνω στις ράγκας. Πρόσφατα κυκλοφόρησε και ένα CD με
μελοποιημένη ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου. Δίνει συναυλίες κυρίως σε μικρούς
συναυλιακούς χώρους300.

297
Βλ. Παράρτημα Ε΄, συνεντεύξεις 1 και 2.
298
Εκδόθηκαν 9 μουσικά CD: «Τα Ποντιακά», 2001, «Τα Μικρασιατικά και ένα Θρακιώτικο», 2002, «Κατά
Κόρον», 2002, «Τα Θρακιώτικα», 2003, «Τα Λαϊκά», 2006. Επίσης υπάρχουν τρεις συλλογές από ζωντανές
εμφανίσεις: «Έλληνες και Ινδοί 1 και 2», 2000, και «Τα Ηπειρώτικα», 2001.
299
Βλ. Παράρτημα Ε΄, συνέντευξη 1.
300
Βλ. Παράρτημα Ε΄, συνέντευξη 2.
89
5.2.4 Εισαγωγή στoν ινδικό χορό

Στους αρχαίους πολιτισμούς η τέχνη δεν επιτελούσε τις ίδιες κοινωνικές, αισθητικές και
ψυχαγωγικές λειτουργίες όπως στις σύγχρονες κοινωνίες. Αποτελούσε κυρίως μια μορφή
επικοινωνίας με το θείο και μια εκδήλωση λατρείας προς αυτό. Προσέφερε μια λυτρωτική
κάθαρση τόσο στους καλλιτέχνες όσο και στους θεατές301. Ο χορός κατείχε μια πολύ σημαντική
θέση στην ινδική τέχνη από τα αρχαία χρόνια. Οι παλαιότερα σωζόμενες λεπτομερείς
περιγραφές για το χορό περιλαμβάνονται στο βιβλίο Natya sastra (2ος αι. π. Χ.) που αποδίδεται
στον σοφό Bharata. Εκεί περιγράφεται η σύνθεση του πρώτου θεατρικού έργου από τον θεό της
δημιουργίας Brahma. Όταν το παρακολούθησαν οι θεοί χάρηκαν πολύ και ο θεός Shiva πρότεινε
την προσθήκη του χορού για να γίνει ακόμα πιο ευχάριστο και διδακτικό. Έτσι ο χορός
προστέθηκε στις δραματικές τέχνες. Το Natya sastra είναι ένα ολοκληρωμένο έργο πάνω στην
επιστήμη και την τεχνική της δραματουργίας, του χορού και της μουσικής, τα τρία συστατικά
της θεατρικής τέχνης302.

Στην Ινδία η παράδοση των πανάρχαιων ιερών χορών διατηρείται αναλλοίωτη και ζωντανή
μέχρι σήμερα. Οι κλασικοί χοροί έχουν κυρίως θρησκευτικό χαρακτήρα και παρουσιάζουν
μεγάλη ποικιλία καθώς προέρχονται από διαφορετικές περιοχές της Ινδίας. Χορεύονται σε ναούς
και θέατρα. Οι χορογραφίες είναι εμπνευσμένες από τις ιστορίες και τους ποιητικούς ύμνους
προς τους θεούς, τα έπη και τη λογοτεχνία. Τα πιο γνωστά είδη κλασικού χορού είναι επτά. Το
Bharata Natyam από την περιοχή Ταμίλ Ναντού (εικ. 126-127), το Odissi της Όρισα (εικ. 128),
το Kathakali και το Mohiniyattam από την Κέραλα (εικ. 129), το Manipuri του Μανιπούρ (εικ.
130), το Kathak από το Ουτάρ Πραντές (εικ. 131) και το Kuchipudi από το Άντρα Πραντές (εικ.
132). Οι κλασικοί χοροί έχουν αυστηρή δομή και απαιτούν πειθαρχία και μακροχρόνια
εξάσκηση. Οι χορευτές είναι ταυτόχρονα και ηθοποιοί καθώς καλούνται να «διηγηθούν» πάνω
στη σκηνή μια ιστορία με το βλέμμα, τις εκφράσεις του προσώπου, τις κινήσεις των χεριών και
του σώματος. Η επιδεξιότητα και η τεχνική των χορευτών αναδεικνύεται στα γρήγορου ρυθμού
μουσικά κομμάτια. Πολύ μεγάλη ποικιλία παρουσιάζουν και οι παραδοσιακοί χοροί που
συνοδεύουν εορταστικές εκδηλώσεις και γεγονότα από τον κύκλο της ζωής. Πιο γνωστοί είναι ο
Bhangra του Παντζάμπ, οι Garba και Dandiya από το Γκουζράτ, ο Lavani από τη Μαχαράστρα.
Η δομή τους είναι απλούστερη έτσι ώστε όλος ο κόσμος να μπορεί να χορεύει και να
διασκεδάζει303.

301
«Μπαράτα Νάτυαμ: μια πανάρχαια μορφή επικοινωνίας». Από την ιστοσελίδα:
www.shantala.gr/bn_ancient.html (προσπελάστηκε στις 28 Σεπτεμβρίου 2017).
302
“Natya Shastra”. Στο New World Encyclopedia, 23/12/2014. www.newworldencyclopedia.org (προσπελάστηκε
στις 26 Οκτωβρίου 2017).
303
Devi, 1981, 25-29.
90
 Ο χορός κατά τα χρόνια της βρετανικής κατοχής δεν περιλαμβάνονταν στη βασική
εκπαίδευση. Ακόμα και ο χορός στους ναούς είχε απαγορευτεί. Οι χοροί επιβίωσαν στην
απομόνωση των Γκαράνας (gharanas) δηλαδή στις οικογενειακές σχολές όπου διδάσκονταν με
τον παραδοσιακό τρόπο. Στις αρχές του 20ου αι. άρχισε να αναζωπυρώνεται το ενδιαφέρον για
τους κλασικούς χορούς και απέκτησαν διεθνή φήμη μέσα από το σινεμά. Στις πρώτες ταινίες, οι
χοροί ήταν βασισμένοι στους φολκλορικούς και τους κλασικούς χορούς της βόρειας Ινδίας 304.
Σταδιακά δημιουργήθηκε ο μοντέρνος χορός Bollywood που βασίζεται στην κλασική παράδοση
και παντρεύει στοιχεία από τους πολυάριθμους ινδικούς φολκλορικούς και μοντέρνους δυτικούς
χορούς305.

5.2.5 Σύγχρονοι Έλληνες καλλιτέχνες που ασχολούνται με τον ινδικό χορό

Το ενδιαφέρον για τους ινδικούς χορούς έχει αρχίσει να ανθίζει στην Ελλάδα. Είναι όμως ακόμα
γενικά άγνωστοι και συχνά συγχέονται με τους Οριένταλ χορούς. Τα είδη του κλασικού χορού
που διδάσκονται σε αθηναϊκές σχολές είναι το Bharata Natyam και το Kathak, ενώ
προσφέρονται και μαθήματα μοντέρνου χορού Bollywood. Ακολουθούν οι κυριότερες σχολές
και κάποιες ελληνίδες χορεύτριες. Η Λήδα Σάνταλα ήταν η πρώτη που έφερε τον χορό Bharata
Natyam στην Ελλάδα το 1983. Σήμερα διατηρεί τον Πολυχώρο Πολιτισμού και Τεχνών
Shantom306 που είναι η μοναδική σχολή όπου διδάσκεται αυτός ο χορός σε όλα τα επίπεδα, από
αρχάριους έως το επαγγελματικό δίπλωμα. Στην ιστοσελίδα του Πολυχώρου μπορεί κανείς να
βρει πολλά στοιχεία για τον ινδικό χορό, την ιστορία και τα οφέλη του. Στο Artistic studio
Oriental Expression διδάσκεται ο κλασικός χορός Bharata Natyam από την Κλεονίκη
Καραχάλιου καθώς και ο μοντέρνος Bollywood dance307. Η Λουκρέσια Φουρναράκου είναι
δασκάλα, χορογράφος και χορεύτρια του μοντέρνου ινδικού χορού Bollywood και εισήγαγε το
είδος αυτό σε αθηναϊκές σχολές χορού το 2010. Ίδρυσε την πρώτη επαγγελματική χορευτική
ομάδα Ganesha 1st Bollywood Dance Troupe in Greece (εικ. 133) στην Ελλάδα το 2011. Σήμερα
έχει τον προσωπικό της χώρο στο Μοναστηράκι, το Moksha Yoga Studio αλλά παραδίδει
μαθήματα και σε άλλες σχολές. Την καλούν επίσης σε σεμινάρια σε διάφορες πόλεις της
Ελλάδας308. Η Χριστίνα Ζάννη είναι χορεύτρια Kathak, δίνει παραστάσεις και παραδίδει
μαθήματα σε διάφορες σχολές.

304
Khokar, 1981, 32-34.
305
Βλ. Παράρτημα Ε΄, συνέντευξη 4.
306
Πολυχώρος Πολιτισμού και Τεχνών Shantom, Τριπόλεως 35Α και Ευβοίας, Χαλάνδρι.
http://www.shantala.gr/bn_intro.html
307
Artistic studio Oriental Expression, Αντιόπης 31, Άγιος Δημήτριος, Αθήνα. http://www.orientalexpression.gr/
308
Βλ. Παράρτημα Ε΄, συνέντευξη 4.
91
 Ο ινδικός χορός, μοντέρνος ή κλασικός, έχει πλεονεκτήματα που σταδιακά αναγνωρίζονται
και κερδίζουν το ελληνικό κοινό. Το πιο σημαντικό είναι ότι δεν προκαλεί τραυματισμούς στο
σώμα όπως άλλα είδη γυμναστικής ή χορού και μπορεί κανείς να το εξασκεί μέχρι το βαθιά του
γεράματα. Είναι ένα σύστημα δοκιμασμένο σε βάθος χιλιάδων χρόνων και έχουν αποδειχτεί τα
οφέλη του τόσο σωματικά όσο και ψυχικά. Η συστηματική ενασχόληση επιφέρει την
ευθυγράμμιση του σώματος και την καλυτέρευση της στάσης του. Στον ινδικό χορό κάθε μέρος
του σώματος εκτελεί μια διαφορετική κίνηση και αυτό βοηθά στην καλή λειτουργία του
εγκεφάλου και την καταπολέμηση του Αλσχάιμερ. Χαρίζει εκτόνωση, ψυχική ανάταση,
ευφορία. Παράλληλα οι ασκούμενοι έρχονται σε επαφή με τον ινδικό πολιτισμό και μπορεί
αργότερα να συνεχίσουν αναζητώντας μια πιο βαθιά γνώση. Η ομορφιά των κλασικών και
μοντέρνων ινδικών χορών οφείλεται επίσης στο ότι απευθύνονται σε όλους τους ανθρώπους.
Όλοι μπορούν να χορέψουν ανεξάρτητα από το φύλο τους, την ηλικία τους και τον τύπο του
σώματος τους και αυτό είναι πραγματικά κάτι σπάνιο309.

5.2.6 Ινδικός κινηματογράφος

Ο ινδικός κινηματογράφος αγαπήθηκε πολύ από τους Έλληνες τη δεκαετία του ’60. Ύστερα
λησμονήθηκε από το κοινό και σήμερα επανέρχεται μέσα από τις φαντασμαγορικές
υπερπαραγωγές του Bollywood. Ο όρος Bollywood προέρχεται από τη σύνθεση του αρχικού
γράμματος της λέξης Βομβάη και της λέξης Hollywood. Πρόκειται για μια τεράστια βιομηχανία
παραγωγής ταινιών με υπερπαραγωγές και ηθοποιούς που συγκαταλέγονται στους πιο
ακριβοπληρωμένους αστέρες της έβδομης τέχνης στον κόσμο. Οι Δυτικοί λανθασμένα ταυτίζουν
το Bollywood με ολόκληρο τον ινδικό κινηματογράφο, καθώς περιλαμβάνει μόνο τις ταινίες στις
οποίες ομιλείται η γλώσσα χίντι, γι’ αυτό και η επίσημη ονομασία του είναι Hindi Cinema.
Υπάρχει πολύ μεγάλη παραγωγή ταινιών και στη νότια Ινδία, όπου χρησιμοποιείται η τοπική
γλώσσα της εκάστοτε περιοχής.

Το 1997, για πρώτη φορά έγιναν στην Ελλάδα τα γυρίσματα ενός τραγουδιού της ινδικής
ταινίας Doli Saja Ke Rakhna. Έκτοτε πραγματοποιήθηκαν γυρίσματα για 11 ινδικές ταινίες σε
διάφορα μέρη και κυρίως σε νησιά310. Σήμερα η Ελλάδα λειτουργεί ως πόλος έλξης για
μελλοντικές παραγωγές καθώς συνδυάζει τη φυσική ομορφιά με τον αρχαίο και σύγχρονο
πολιτισμό. Επίσης το κόστος παραγωγής είναι εξαιρετικά χαμηλό σε σύγκριση με άλλες δυτικές

309
Βλ. Παράρτημα Ε΄, συνέντευξη 4.
310
Σιώμου, 2013.
92
χώρες, ενώ η ασφάλεια την καθιστά μοναδικό προορισμό για παραγωγές στην Ανατολική
Μεσόγειο311.

Στην ελληνική τηλεόραση και στον κινηματογράφο σπάνια προβάλλονται ινδικές ταινίες.
Υπάρχουν όμως κάποιες ιστοσελίδες από όπου ο χρήστης μπορεί να «κατεβάσει» ινδικές ταινίες
με ελληνικούς υπότιτλους δωρεάν. Είναι δύσκολο να παρακολουθήσει και να καταλάβει κανείς
τις ινδικές ταινίες γιατί αφορούν ένα διαφορετικό κοινωνικό πλαίσιο. Ο κινηματογράφος μαζί με
το φαγητό, ήταν και είναι οι βασικοί τρόποι διασκέδασης της μεγάλης κοινωνικής πλειοψηφίας.
Οι ταινίες είναι ένας τρόπος απόδρασης από την πραγματικότητα και γι’ αυτό και ο κόσμος που
παρουσιάζεται είναι έντονος, σχεδόν σουρεαλιστικός. Στις ταινίες του Bollywood υπάρχει ένα
μουσικοχορευτικό κομμάτι τα γυρίσματα του οποίου πραγματοποιούνται σε διαφορετικές χώρες
και δεν σχετίζονται απαραίτητα με την πλοκή του σεναρίου. Αυτό συμβαίνει για να δοθεί η
ευκαιρία στους θεατές να ταξιδέψουν νοερά σε αυτές. Παρόλο που οι ινδικές ταινίες
παρουσιάζουν στο σύνολο τους καταστάσεις έντονα συναισθηματικές, συχνά μη ρεαλιστικές,
δεν μπορεί να μην θαυμάσει κανείς την έκφραση μιας μεγάλης γκάμας συναισθημάτων, τη χάρη
και την αισθητική αρτιότητα των χορών, τη μελωδικότητα των φωνών, τη λυρικότητα των
στίχων. Αν καταφέρει κάποιος να δει πέρα από το προφανές, δηλαδή τα περίτεχνα κουστούμια,
τα έντονα μακιγιαρισμένα πρόσωπα, τα πολυτελή σκηνικά, μπορεί να κατανοήσει ένα μέρος από
την ιδιοσυγκρασία και τη συναισθηματική φύση του ινδικού λαού. Ο κινηματογράφος είναι ένα
μέσο που μπορεί εύκολα να φέρει κοντά τους δύο λαούς .

5.2.7 Εικαστικά (ζωγραφική, χαρακτική, φωτογραφία)

Η Ινδία αποτέλεσε για πολλούς καλλιτέχνες πηγή έμπνευσης. Οι εικαστικοί μετατρέπουν τις
ταξιδιωτικές αναμνήσεις τους σε ζωγραφικά και χαρακτικά έργα, ενώ οι φωτογράφοι
προσπαθούν να αιχμαλωτίσουν την ποικιλομορφία της απέραντης χώρας. Η αρχαία και
σύγχρονη ινδική ζωγραφική είναι σχεδόν άγνωστη στην Ελλάδα. Ωστόσο την τελευταία
δεκαετία έχουν εκτεθεί έργα Ινδών εικαστικών στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη καθώς και
έχουν γίνει μερικές εκθέσεις Ελλήνων ζωγράφων με θέμα την Ινδία. Ακολουθεί ένας κατάλογος
με τις εκθέσεις αυτές από το 2010 μέχρι το 2017.

311
Ομιλία του παραγωγού ινδικών ταινιών Ravinder Dariya, στο Διδασκαλείο Ξένων Γλωσσών, Πανεπιστήμιο
Αθηνών στις 20 Ιανουαρίου 2017.
93
Εκθέσεις Ελλήνων εικαστικών με θέμα την Ινδία

 Δημήτρης Κατσιγιάννης, Προσεγγίσεις του άυλου, έργα της συλλογής Χατζηϊωάννου.

Υδατογραφίες εμπνευσμένες από την Κρήτη ως την Ινδία (εικ. 135). Αίθουσα Φωκίωνος
Νέγρη 16, Οκτώβρης 2017.
 Ομάδα Dictum Factum (Kavita Nayar και Yusuf από την Ινδία, Νίκος
Σταυρακαντωνάκης, Ιωάννης Μονογυιός και Florence Χρηστάκη από την Ελλάδα),
Ψευδαισθήσεις και πραγματικότητα, έκθεση χαρακτικής υπό την αιγίδα της Ένωσης
Ελλήνων Χαρακτών, Ιστορικό Μουσείο Αλεξανδρούπολης, 2017.
 Αλέξανδρος Γεωργίου, μεταΘεοί, ζωγραφικά έργα εμπνευσμένα από τα δύο τελευταία
προσκηνυματικά ταξίδια του καλλιτέχνη στην Ινδία, Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης, Αθήνα,
Νοέμβριος 2016 (εικ. 134).
 Έκθεση ζωγραφικής και φωτογραφίας Μπενάρες, των εικαστικών Aygerim Djumataeva
και Anton Popov από το Καζακστάν και του φωτογράφου Maxim Zolotukhin. Γκαλερί
The Sowl, Ηρακλειδών 10, Θησείο, Ιανουάριος 2016 (εικ. 136).
 Βασίλης Κρητικός, Ταξίδι στην Ινδία, έκθεση φωτογραφίας Ειλισσός μικροχώρος Τέχνης,
Αγλαονίκης 3 και Βουλιαγμένης 40, Αθήνα, 2016.
 Γιώργος Γιαννόπουλος, Ινδία, έκθεση φωτογραφίας, Καφενείο Αλλόκοτο, Κομοτηνή,
καλοκαίρι 2012.

Ινδοί εικαστικοί εκθέτουν στην Ελλάδα

 Νίχιλ Τσόπρα, Drawing a line through landscape, στα πλαίσια της έκθεσης Documenta
14, εγκατάσταση-περφόρμανς που ολοκληρώθηκε μέσα σε τρεις ημέρες, βιομηχανική
περιοχή Μοσχάτου, Αρχιμήδους 15, Αθήνα 2017.
 Ν. Σ. Χάρσα, Κρίσιμοι Διάλογοι: Αθήνα-Αμβέρσα, ο Ινδός καλλιτέχνης με το ζωγραφικό
του έργο και την κατασκευή που εκθέτει στην ίδια ενότητα με άλλους δύο ομοτέχνους
του, ασκεί κριτική στο «δυτικό όνειρο», άπιαστο για τους Ινδούς αγρότες, οι οποίοι
καταπιέζονται βίαια από την ραγδαία αναπτυσσόμενη σύγχρονη αστική κοινωνία. Πρώτη
έκθεση του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Αθήνας, 2017.
 Sangeeta Gupta, ατομική έκθεση ζωγραφικής, Εταιρεία Μακεδονικών σπουδών,
Θεσσαλονίκη, 2015.
 Vivekananda Santra, When India Meets Greece, ζωγραφικά έργα, Govedarou Art
Gallery, Θεσσαλονίκη 2015.
 Βικράμ Νάγιακ, έκθεση ζωγραφικής, Gallery Remezzo, Θεσσαλονίκη, 2013.

94
  Ρεβάτι Καπούρ, Impressions, ζωγραφική με λάδι και ακρυλικό, Ίδρυμα Μιχάλης
Κακογιάννης, Οκτώβριος 2011.

5.3 Ιστορία και έννοια της γιόγκα

Ανάμεσα στις χιλιάδες ορθογώνιες σφραγίδες που έχουν βρεθεί στην κοιλάδα του Ινδού
ποταμού της περιόδου Χαράππα (2600-1900 π.Χ.), υπάρχουν πέντε που παρουσιάζουν ιδιαίτερο
ενδιαφέρον λόγω του θέματος τους. Πάνω σε αυτές είναι σκαλισμένη η μορφή τρίμορφου θεού,
καθισμένη με τα πόδια τραβηγμένα κοντά στο σώμα με τα πέλματα ενωμένα, τους βραχίονες
τεντωμένους και τα χέρια στηριγμένα στα γόνατα, δηλαδή στην πιο συνηθισμένη στάση ενός
ανθρώπου που διαλογίζεται (εικ. 137). Θεωρείται η πιο αρχαία απεικόνιση της γιόγκα312. Αυτή η
πανάρχαια πρακτική συστηματοποιήθηκε στις Yoga Sutras του Patanjali (εικ. 138), γύρω στον
4ο αι. π.Χ. όπου τα πρακτικά και φιλοσοφικά θεμέλια της γιόγκα καταγράφηκαν και
κωδικοποιήθηκαν μέσα σε 200 αφορισμούς313. Υπάρχουν 4 κύρια είδη γιόγκα τα οποία είναι μεν
αυτόνομα αλλά έχουν μια οργανική εξελικτική σχέση μεταξύ τους και είναι τα ακόλουθα. Το
πρώτο στάδιο είναι η Κάρμα γιόγκα που σημαίνει η γιόγκα της ορθής δράσης. Ανιδιοτελής
δράση καθοδηγούμενη από την έννοια του καθήκοντος και όχι από προσωπικό όφελος. Το
επόμενο στάδιο είναι η Μπάκτι γιόγκα: η γιόγκα της αφοσίωσης, της λατρείας. Ο άνθρωπος
στην προσπάθειά του να κατακτήσει το ιδεώδες που συμβολίζεται από μια θεότητα,
αφοσιώνεται σε αυτήν. Το στάδιο αυτό κατακτάται όταν επιτυγχάνεται η αγνή αγάπη προς όλα
τα όντα. Ακολουθεί η Γκνιάνα γιόγκα: η γιόγκα της γνώσης. Ο αναζητητής προσπαθεί να
κατακτήσει την αγνή γνώση και να ξεπεράσει την άγνοια. Να αποχωριστεί το ψέμα και να
ενωθεί με την Αλήθεια. Το τελικό στάδιο είναι η Ράτζα γιόγκα. Όταν ο γιόγκι έχει ολοκληρώσει
τα προηγούμενα στάδια, προσεγγίζει τη σοφία, δηλαδή την ένωση με τον πραγματικό εαυτό του,
το σύμπαν, τον Θεό, το Απόλυτο που βρίσκεται μέσα στα πάντα και πέρα από αυτά. Η
περιγραφή αυτού του τελικού σταδίου είναι πολύ δύσκολη. Ο ασκούμενος στη γιόγκα μπορεί να
αντιληφθεί και να ενεργοποιήσει τον λεπτοφυή ενεργειακό μηχανισμό που βρίσκεται μέσα του
(εικ. 139). Αυτό επιτυγχάνεται από την αφύπνιση της Κουνταλίνι, της αγνότερης και
ισχυρότερης ενέργειας που κατοικεί μέσα στο ανθρώπινο σώμα στη βάση της σπονδυλικής
στήλης314. Ενδιαφέρον είναι ότι ο Ιπποκράτης κατονομάζει το σημείο αυτό ως «ιερόν οστούν»
315
.

312
Γούλλεϊ, 1963, 656.
313
Baba, 2010.
314
Durant, 1942, 541-546.
315
Ο Ιπποκράτης στο βιβλίο Περί Αρθρώσεων, παρ. 45, χρησιμοποιεί τις λέξεις Ιερόν Οστούν και μεγάλος
σπόνδυλος για το μεγάλο κόκκαλο στη βάση της σπονδυλικής στήλης.
95
 Η λέξη γιόγκα σημαίνει ένωση, ένωση του υλικού σώματος με το πνεύμα, ένωση του
ανθρώπου με τη συνειδητότητα του και την ενέργεια που τον περιβάλλει, με το θείο, με το
απόλυτο. Εξασκείται από νέους και ηλικιωμένους χωρίς να έχει ταξικούς, κοινωνικούς ή
φυλετικούς φραγμούς (εικ. 141, 142). Κυριαρχεί η λανθασμένη αντίληψη ότι η γιόγκα είναι για
νέους, αδύνατους και ευλύγιστους. Ένας ακροβάτης μπορεί να είναι ευλύγιστος και ένας
παλαιστής γυμνασμένος αλλά αυτό δεν τους κάνει γιόγκις, ούτε τους φέρνει πιο κοντά στην
πνευματικότητα. Ο Γιόγκι ασκεί το σώμα και το μυαλό του για να μπορέσει να φτάσει στην
ολοκληρωμένη ανάπτυξη της συνειδητότητας του316. Το 2014, τα Ηνωμένα Έθνη θέσπισαν την
21η Ιουνίου ως την Παγκόσμια Ημέρα Γιόγκα (εικ. 140). Με αυτό τον τρόπο αναγνωρίζεται η
οικουμενικότητα της και καταδεικνύονται τα πολλαπλά οφέλη που προσκομίζει ο άνθρωπος από
την εξάσκηση της317. Το 2016 ήταν το έτος αναγνώρισης της γιόγκα από την UNESCO ως μέρος
της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ινδίας318. Η γιόγκα είναι ένα δοκιμασμένο σύστημα και
έχει αποδώσει σταθερά τους καρπούς της στον κόσμο με απόλυτη ασφάλεια. Έχει μια δυναμική
φύση αφού εξελίσσεται διαρκώς εδώ και 5000 χρόνια. Είναι ένα φιλοσοφικό σύστημα που
περικλείει πολλές διαφορετικές πρακτικές για να μπορέσει να βοηθήσει όλους τους ανθρώπους
ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία τους. Η γιόγκα βάζει τη φιλοσοφία σε πράξη και χαρίζει πλείστα
οφέλη στον άνθρωπο, σωματικά, διανοητικά, συναισθηματικά και ψυχολογικά. Πάνω από όλα
χαρίζει ισορροπία και πνευματική ανάταση319.

Σήμερα η γιόγκα είναι πιο δημοφιλής από ποτέ. Περιλαμβάνεται σε προγράμματα σπουδών
σχολείων και πανεπιστημίων, συστήνεται από γιατρούς ως εναλλακτική θεραπεία και έχει
μεγάλη προβολή από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και μαζικής επικοινωνίας. Αρχαία
χειρόγραφα και γραφές είναι διαθέσιμα στο κοινό για τη διδασκαλία και την εξάσκηση της
γιόγκα καθώς και μια ευρύτατη σύγχρονη βιβλιογραφία. Η εξαγωγή της γιόγκα όμως στο δυτικό
κόσμο συνοδεύεται με την αλλοίωση του αυθεντικού φιλοσοφικού συστήματος της και
επικεντρώνεται στην εισαγωγή, στο πρώτο στάδιο της που είναι γνωστή ως Χάθα Γιόγκα.
Η Χάθα Γιόγκα καθώς και άλλα είδη περιλαμβάνουν ένα σύνολο προκαταρκτικών ασκήσεων,
όπως ασκήσεις αναπνοής και στάσεων του σώματος που σκοπεύουν στην εναρμόνιση της
ενέργειας μέσα στον ανθρώπινο οργανισμό. Οι Δυτικοί συνήθως εκλαμβάνουν τη γιόγκα ως ένα
είδος γυμναστικής και λανθασμένα το ταυτίζουν με το σύνολο της αγνοώντας τις υπόλοιπες

316
Βλ. Παράρτημα Ε΄, συνέντευξη 5.
317
“International Day of Yoga, 21 June”, UNITED NATIONS, http://www.un.org/en/events/yogaday/
(προσπελάστηκε την 1 Αυγούστου 2017).
318
Εγγραφή στον κατάλογο της λίστας της UNESCO ως μέρος της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ινδίας, έτος
2016, απόφαση 11.COM 10.b.17, https://ich.unesco.org/en/RL/yoga-01163 (προσπελάστηκε την 1 Αυγούστου
2017).
319
Βλ. Παράρτημα Ε΄, συνέντευξη 5.
96
εκφράσεις της. Ακόμα όμως και αυτή η πρώτη επαφή συνήθως οδηγεί τον ασκούμενο να
προσεγγίσει και άλλες πτυχές της ινδικής κουλτούρας.

5.3.1 Δημοφιλή είδη γιόγκα στην Ελλάδα

Πριν 20 χρόνια η λέξη γιόγκα στην Ελλάδα ήταν σχεδόν άγνωστη. Ηχούσε σαν κάτι μακρινό,
ξένο και εξωτικό. Σήμερα η δημοτικότητα της αυξάνεται συνεχώς και αυτό αποδεικνύεται από
την ίδρυση πολυάριθμων σχολών που προσφέρουν τη διδασκαλία της και εδρεύουν κυρίως στις
μεγάλες πόλεις. Στο κέντρο της Αθήνας και κυρίως στα βόρεια προάστια υπάρχουν 30
εξειδικευμένες σχολές που προσφέρουν μαθήματα κάποιου είδους γιόγκα, χωρίς να
υπολογίζονται σε αυτές οι σχολές χορού, πολεμικών τεχνών, τα προγράμματα δήμων και οι
ψυχοθεραπευτικές ομάδες που έχουν προσθέσει στο πρόγραμμά τους κάποιο είδος Χάθα γιόγκα.

Αυτή τη στιγμή, βάση την καταγραφή του είδους που προσφέρουν οι σχολές που υπάρχουν
στην Αθήνα, πιο διαδεδομένες είναι η Χάθα γιόγκα (Hatha Yoga), η Αστάνγκα γιόγκα
(Ashtanga Yoga), η Αγιένκαρ γιόγκα (Iyengar Yoga) και η Βινυάσα γιόγκα (Vinyasa Yoga). Όλα
αυτά τα είδη όπως η Χάθα γιόγκα χρησιμοποιούν σωματικές ασκήσεις (asanas), που
συνδυάζονται συνήθως με τη σωστή αναπνοή (pranayama), τεχνικές χαλάρωσης και
αυτοσυγκέντρωσης. Κάποια συστήματα περιλαμβάνουν πιο δυναμικές μορφές εξάσκησης και
άλλα πιο στατικές. Έχουν δημιουργηθεί και μοντέρνα είδη όπως γιόγκα εγκυμοσύνης, γιόγκα
για παιδιά και Aerial yoga. Σε πολλές περιπτώσεις στα μαθήματα συνδυάζονται ασκήσεις
πιλάτες. Το κόστος των μαθημάτων κυμαίνεται από 10 έως 30 ευρώ την ώρα.

Με τον διαλογισμό ασχολούνται λίγοι χώροι στην Ελλάδα. Η Σαχάτζα Γιόγκα προσφέρει
μαθήματα διαλογισμού, για αρχάριους και προχωρημένους. Είναι μια μέθοδος διαλογισμού που
προάγει την πνευματική εξέλιξη του ατόμου μέσα από την αφύπνιση της ενέργειας που
ονομάζεται Κουνταλίνι. Όλα τα μαθήματα προσφέρονται δωρεάν. Λειτουργεί από το 1990.
Είναι εταίρος της UNESCO, η οποία έχει αναγνωρίσει τη δυνατότητα του σαχάτζ διαλογισμού
να επιφέρει την ειρήνη σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο320. Το Πνευματικό κέντρο Brahma
Kumaris321 ασχολείται με μαθήματα διαλογισμού Ράτζα γιόγκα και έχει αρκετά κέντρα στην
Αθήνα και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας. Είναι μια μη κερδοσκοπική οργάνωση. Η Σατυανάντα
γιόγκα322 λειτουργεί 40 χρόνια στην Ελλάδα. Είναι ένα μη κερδοσκοπικό σωματείο που
περιλαμβάνει ένα άσραμ στην Παιανία, ένα διαλογιστικό κέντρο στην Αθήνα και ένα στη
Θεσσαλονίκη. Συνδυάζει ασκήσεις, μεθόδους αναπνοής και διαλογισμό. Το Κέντρο

320
“Sahaj Meditation”, Partners, UNESCO Center for Peace. http://www.unescocenterforpeace.org/partners/
(προσπελάστηκε 25 Μαΐου 2017).
321
Παγκόσμιο Πνευματικό Κέντρο Brahma Kumaris, Θάσου 12A, πλατεία Αμερικής, Αθήνα.
www.brahmakumaris.gr.
322
Satyananda Yoga. www.satyanandayoga.gr
97
Διαλογισμού Βουδική Χώρα323 είναι μέλος της Παράδοσης Καντάμ-πα και ιδρύθηκε το 1997.
Προσφέρει μαθήματα διαλογισμού, προγράμματα μελέτης του βουδισμού και άλλες
δραστηριότητες.

Ο Σύλλογος Γιόγκα Ελλάδος έχει 85 μέλη-εκπαιδευτές γιόγκα που παρουσιάζονται στην

ιστοσελίδα του Συλλόγου324. Υπάρχει και ο Σύλλογος ΧΑΘΑ-ΓΙΟΓΚΑ, Τούλα Μαυρίδου325, ο
Σύλλογος Αστάνγκα Βινυάσα Γιόγκα Ελλάδας326 και άλλοι μικρότεροι σύλλογοι.

Σε διάφορες σχολές γιόγκα προσφέρονται προγράμματα για εκπαίδευση δασκάλων γιόγκα

που παρέχουν κύκλους σπουδών 100, 200 ή 300 ωρών και συνήθως κοστίζουν από 1.500 έως
2.500 ευρώ. Στην Iyengar yoga η εκπαίδευση για να γίνει κάποιος δάσκαλος προϋποθέτει την
τρίχρονη προηγούμενη άσκηση. Ωστόσο η μακρόχρονη πρότερη εμπειρία δεν φαίνεται να είναι
πάντα προαπαιτούμενη, καθώς πολλές φορές τα τμήματα απευθύνονται σε γυμναστές ή
ανθρώπους που έχουν μια μικρή εμπειρία327. Το να εκπαιδευτεί κάποιος ως δάσκαλος στη
γιόγκα παραδοσιακά απαιτεί ένα μεγάλο χρονικό διάστημα μαθητείας. Έτσι προκύπτει το
ερώτημα, αν είναι δυνατόν άνθρωποι που δεν είναι εξοικειωμένοι με τη φιλοσοφία της γιόγκα
και δεν διαθέτουν την ανάλογη ιδιοσυγκρασία για να γίνουν δάσκαλοί της, να μπορούν μέσα
από μια ταχύρυθμη εκπαίδευση να είναι επαρκείς στη διδασκαλία της. Αυτή η τάση γρήγορης
μαθητείας και απόκτησης τίτλων μοιραία θα οδηγήσει στην ανεπάρκεια και τη χαμηλή ποιότητα
εκπαίδευσης των δασκάλων, ακόμα και στο πρώτο εισαγωγικό κομμάτι της γιόγκα που αφορά
το σωματικό επίπεδο. Αυτό μακροπρόθεσμα θα δυσφημήσει τη γιόγκα. Το μέλλον θα δείξει αν
οι δυτικοί άνθρωποι θα μπορέσουν να εμβαθύνουν και να αντιληφθούν τη σχέση της σωματικής
άσκησης με τη φιλοσοφία της γιόγκα. Σήμερα υπάρχει μεγάλη ζήτηση αλλά και μεγάλη
προσφορά. Εκδηλώνεται μεγάλο ενδιαφέρον αλλά ταυτόχρονα επικρατεί μεγάλη άγνοια και
παραπληροφόρηση.

5.4 Εναλλακτική Ιατρική –Αγιουρβέδα

Η Αγιουρβέδα είναι ένα από τα πιο παλαιά επιστημονικά ιατρικά συστήματα του κόσμου. Η
παραδοσιακή ιατρική επιστήμη της Ινδίας έχει τις ρίζες της στην Ατάρβα Βέδα και περιλαμβάνει
27 επιστήμες. Πρόκειται για ένα σύστημα προληπτικής και θεραπευτικής ιατρικής δοκιμασμένο
σε τεράστιους πληθυσμούς εδώ και 5000 χρόνια. Αποτελείται από δυο λέξεις: Αγιούρ ή Αγιούς
που σημαίνει ζωή και Βέδα που σημαίνει επιστήμη, βαθιά γνώση. Η Αγιουρβέδα λοιπόν είναι η

323
Κέντρο διαλογισμού Βουδική Χώρα, Θησέως 12-14, Σύνταγμα, Αθήνα. http://buddhism.gr
324
Σύλλογος Γιόγκα Ελλάδας: http://www.hellenicyogaassociation.gr/
325
Ελληνικός Σύλλογος ΧΑΘΑ-ΓΙΟΓΚΑ Τούλα Μαυρίδου, Σουηδίας 70, Αθήνα. www.esyoga.gr
326
Σύλλογος Αστάνγκα Βινυάσα Γιόγκα Ελλάδας. www.yogaforthepeople.gr/
327
Βλ. Παράρτημα Ε΄, συνέντευξη 6.
98
Επιστήμη της ζωής328. Εξετάζει τον τρόπο που αλληλεπιδρά ο άνθρωπος με το περιβάλλον του
στο πνευματικό, νοητικό και υλικό επίπεδο. Η δομική όψη του σώματος αποτελείται από πέντε
στοιχεία: γη, φωτιά, νερό, αέρας και αιθέρας. Σε κάθε άνθρωπο τα πέντε αυτά στοιχεία
συνδυάζονται με διαφορετικό τρόπο και σε διαφορετικές αναλογίες. Από τους πιθανούς αυτούς
συνδυασμούς προκύπτουν οι τρεις βιολογικές ιδιοσυγκρασίες τα λεγόμενα Ντόσα (Dosha) (εικ.
144). Αυτά συνιστούν τη λειτουργική εικόνα του σώματος και ελέγχουν όλες τις σωματικές και
πνευματικές λειτουργίες. Η Αγιουρβέδα λαμβάνει υπόψη όλες τις παραμέτρους της ζωής ενός
ανθρώπου, τη διατροφή, το περιβάλλον που ζει και εργάζεται, τον τρόπο ζωής, τον τρόπο
σκέψης, την κληρονομικότητα. Η βαθιά κατανόηση της φύσης του κάθε ανθρώπου βοηθά στη
θεραπευτική προσέγγιση που στοχεύει στην αρμονική αποκατάσταση της ισορροπίας σώματος,
πνεύματος και ψυχής329.

Η Αγιουρβέδα σημείωσε μεγάλη πρόοδο στη φαρμακευτική με τη χρήση των βοτάνων (εικ.
145), των ανόργανων στοιχείων και μετάλλων, στην άσκηση, τη φυσιολογία, την ανατομία και
την ψυχολογία, όπως επίσης και στη χειρουργική καθώς εκτελούνταν δύσκολες χειρουργικές
επεμβάσεις όπως η καισαρική τομή. Στα χρόνια της βρετανικής κατοχής υιοθετήθηκε μια άκρως
αρνητική στάση προς την Αγιουρβέδα. Το 1833 η Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών έκλεισε και
απαγόρευσε τη λειτουργία όλων των αγιουρβεδικών σχολών. Για σχεδόν 100 χρόνια
εξασκούνταν μόνο σε αγροτικές περιοχές, όπου η δυτική ιατρική ήταν εξαιρετικά ακριβή ή μη
διαθέσιμη. Γι’ αυτό και ήταν γνωστή ως «η ιατρική των φτωχών»330. Μετά την ανεξαρτησία της
Ινδίας, ανέκτησε το χαμένο έδαφος και σήμερα αποκτά μια εφάμιλλη θέση με τη Δυτική ιατρική
καθώς την εμπιστεύεται το 70% του πληθυσμού στην Ινδία, τη Σρι Λάνκα και τα Maoritius,
δηλαδή εκατομμύρια άνθρωποι. Είναι ένα σύστημα ιατρικής που έχει δοκιμαστεί για τις
δεκαπέντε τελευταίες γενιές σε πληθυσμούς και δεν δημιουργεί παρενέργειες ή άλλα
μακροχρόνια προβλήματα. Υπάρχουν νοσοκομεία που εφαρμόζουν το αγιουρβεδικό σύστημα
παρέχοντας μια συνεχώς αυξανόμενη κλινική εμπειρία και πανεπιστήμια που κάνουν
εμπεριστατωμένη έρευνα331. Η Αγιουρβέδα εστιάζει στην ισορροπία του ατόμου για την
προστασία της υγείας και όχι στην καταπολέμηση των συμπτωμάτων των ασθενειών όπως
συνηθίζεται στη δυτική ιατρική. Υιοθετώντας την αγιουρβεδική προσέγγιση δεν εγκαταλείπουμε
την συμβατική, αλλά την επεκτείνουμε. Ο συνδυασμός της Αγιουρβέδα με τη Δυτική ιατρική
φέρνει κοντά την αρχαία σοφία και τη σύγχρονη επιστήμη και αποδεικνύει πως οι δύο

328
Φλουρής, 2004, 10.
329
Κωστόπουλος, 2001, 36-37.
330
«Βασική Φιλοσοφία της Αγιουρβέδα». Στο ΕΛ.Ε.Μ.Ε.Ε.Α. (Ελληνική Εταιρεία Μελέτης και Εφαρμογής της
Επιστήμης της Αγιουρβέδα). http://www.ayurveda-hellas.gr/pages.php?pid=53 (προσπελάστηκε στις 18 Μαΐου
2017).
331
Βλ. Παράρτημα Ε΄, συνέντευξη 8.
99
αντιλήψεις μπορούν να συλλειτουργούν και σε καμία περίπτωση δεν είναι ασυμβίβαστες μεταξύ
τους332.

5.4.1 Έλληνες και Αγιουρβέδα

Πολλοί Έλληνες σήμερα στρέφονται σε εναλλακτικές μορφές ιατρικής και η Αγιουρβέδα

φαίνεται πως κερδίζει έδαφος. Στο Κέντρο Ολιστικής Ιατρικής που διευθύνει ο Δρ. Νικόλαος
Κωστόπουλος, συνδυάζει την Αγιουρβέδα με την Ομοιοπαθητική, τον Βελονισμό, τη
Βοτανολογία, τη Διαιτολογία και τη Γιόγκα για να θεραπεύσει τους ασθενείς του. Είναι ένας από
τους πλέον διακεκριμένους ευρωπαίους γιατρούς της Αγιουρβέδα και ασχολείται με αυτόν τον
τομέα για πάνω από είκοσι χρόνια. Για να ξεκινήσει κανείς θεραπεία μαζί του υπάρχει λίστα
αναμονής τουλάχιστον δύο μηνών. Πιστεύει ότι οι Έλληνες ασθενείς είναι καλόκαρδοι και αυτό
βοηθά πολύ στη θεραπεία, αλλά δεν τους είναι εύκολο να ακολουθήσουν κανόνες και να είναι
συνεπείς προς τις αρχές της Αγιουρβέδα333. Βρίσκει επίσης ότι είναι εξαιρετικά διαισθητικοί και
αυτό τους βοηθά να αντιληφθούν την αλήθεια και να την ακολουθήσουν. Η κύρια ομάδα
ασθενών που κουράρει είναι από 25 μέχρι 55-60 ετών. Στην Αγιουρβέδα δεν υπάρχουν ασθένειες
αλλά ασθενείς, άρα η θεραπεία πρέπει να προσαρμόζεται κάθε φορά ανάλογα με τον ασθενή334.
Διοργανώνει διαλέξεις και σεμινάρια αφιερωμένα στις βασικές αρχές της Αγιουρβέδα, την
Ολιστική ιατρική και τη γιόγκα για ενημέρωση του ελληνικού κοινού.

Ο κύριος Τσουρουκτσόγλου Ανδρέας εξασκεί το Αγιουρβεδικό Ολιστικό ιατρικό σύστημα

στο ιδιωτικό ιατρείο του335 και είναι συγγραφέας τριών βιβλίων πάνω στην Αγιουρβέδα.
Διδάσκει το Αγιουρβεδικό Σύστημα στο Natural Health Sciences στην Αθήνα με ειδικά
σεμινάρια για ιατρούς, θεραπευτές αλλά και ενημερωτικά σεμινάρια για το ευρύ κοινό. Επίσης
είναι επιστημονικός διευθυντής της Διαδικτυακής Ιατρικής Εγκυκλοπαίδειας στους τομείς της
Ομοιοπαθητικής Ιατρικής και του Αγιουρβεδικού συστήματος336 και του ελληνικού ιστότοπου
για την Ayurveda337. Εκεί μπορεί κανείς να πληροφορηθεί για τα αγιουρβεδικά φάρμακα που
διατίθενται στην Ελλάδα από τις δυο μεγάλες εταιρείες Himalaya και Charak, λίστα με τα
φαρμακεία που μπορεί κάποιος να τα προμηθευτεί, καθώς και τα ελληνικά βιβλία που είναι
γραμμένα για την Αγιουρβέδα.

332
Εμπνευσμένο ντοκιμαντέρ που ερευνά τη σχέση του ανθρώπου με την υγεία και τον πλανήτη: «Αγιουρβέδα, η
τέχνη της ζωής» σε σκηνοθεσία του Παν Ναλίν, που προβλήθηκε το 2001 στους ελληνικούς κινηματογράφους.
Προσβάσιμο στον παρακάτω σύνδεσμο: http://www.archive.org/details/Ayurveda__art_of_being
333
Βλ. Παράρτημα Ε΄, συνέντευξη 8.
334
Φραντζόγλου, 2011.
335
Ανδρέας Τσουρουκτσόγλου, ιατρείο Λ. Συγγρού 217, Νέα Σμύρνη.
336
Online Ιατρική Εγκυκλοπαίδεια στους τομείς της Ομοιοπαθητικής Ιατρικής και του Αγιουρβεδικού συστήματος:
http://www.care.gr/enc
337
Ελληνική ιστοσελίδα για την Ayurveda: http://www.ayurveda.gr/
100
 H εταιρεία Ayurveda Hellas Α.Ε. είναι από το 1997 αποκλειστικός αντιπρόσωπος των
αγιουρβεδικών προϊόντων της πολυεθνικής εταιρείας Himalaya στην Ελλάδα, που είναι μια
πολύ γνωστή και αναγνωρισμένη εταιρεία και στην Ινδία. Τα συγκεκριμένα όμως προϊόντα στην
Ινδία είναι αρκετά ακριβά σε σχέση με τα αντίστοιχα άλλων αγιουρβεδικών εταιρειών, λόγω της
συσκευασίας τους που είναι δυτικών προδιαγραφών και της μεγάλης διαφήμισης. Στην Ελλάδα
έχουν ιδρύσει δύο αγιουρβεδικά κέντρα τα Ayurcare, ένα στην περιοχή της Πλάκας στην Αθήνα
και ένα στη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για πρότυπα κέντρα διδασκαλίας & εφαρμογής βασικών
αγιουρβεδικών τεχνικών αναζωογόνησης, αποτοξίνωσης, χαλάρωσης & ενίσχυσης μηχανισμών
αυτοθεραπείας και βιοενέργειας (Shirodhara, βασικοί τύποι αγιουρβεδικού μασάζ, Sweda, Basti,
Nasyam κ.α.) όπως περιγράφονται στην ιστοσελίδα τους (εικ. 146-147). Ασχολούνται επίσης με
τη διοργάνωση σεμιναρίων και ομιλιών, την έκδοση βιβλίων και περιοδικών σχετικά με την
Αγιουρβέδα338.

5.5 Διατροφή και ινδική κουζίνα

Η τροφή είναι απαραίτητη για κάθε ζωντανό οργανισμό και μέσα στην ινδική φιλοσοφία κατέχει
έναν πολύ σημαντικό ρόλο. Ένα ολόκληρο τελετουργικό για την επιλογή, την προετοιμασία και
τη σωστή κατανάλωση της τροφής περικλείεται μέσα στις Βέδες. Οι παραδόσεις αυτές
παραμένουν ζωντανές μέχρι σήμερα και λειτουργούν ως ένας συνδετικός κρίκος μέσα στην
απέραντη ποικιλομορφία της Ινδίας. Για τους αρχαίους Ινδούς η τροφή δεν αποσκοπούσε μόνο
στη συντήρηση του σώματος, αλλά αποτελούσε μέρος μιας συνεχούς προσπάθειας διατήρησης
της αρμονικής σχέσης μεταξύ του ανθρώπου, του φαγητού και του σύμπαντος. Η τροφή χαρίζει
στον άνθρωπο πρανική, ζωτική ενέργεια, η οποία δεν είναι συνάρτηση μονάχα της υλικής
υπόστασης του φαγητού αλλά είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων. Όπως το πόσο φρέσκο
είναι το φαγητό, πόσο ικανοποιεί τη γεύση, με πόση αγάπη και φροντίδα είναι φτιαγμένο, με
πόση όρεξη τρώγεται, πόσο χαρούμενο κάνει τον άνθρωπο που το καταναλώνει, πόσο τρέφει
ολόκληρη την ύπαρξη. Η πρανική ενέργεια τροφοδοτεί τον άνθρωπο σε όλα τα επίπεδα:
σωματικό, συναισθηματικό και ψυχικό. Η αγνότητα της τροφής, από την παραγωγή μέχρι την
κατανάλωση, καθορίζει το ποσοστό της ζωτικής ενέργειας που μπορεί να προσφέρει στον
άνθρωπο. Στα αρχαία κείμενα γίνονται συγκεκριμένες αναφορές για τα τελετουργικά που
απαιτούνται έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η ύψιστη απόδοση. Ο ιατρικός κλάδος της βεδικής

338
ΕΛ.Ε.Μ.Ε.Ε.Α. (Ελληνική Εταιρεία Μελέτης και Εφαρμογής της Επιστήμης της Αγιουρβέδα), Νίκης 28, Πλάκα.
www.ayurveda-hellas.gr/gr/el/content/agioyrvedika-ergastiria
101
λογοτεχνίας, η Αγιουρβέδα, υπογραμμίζει τη σημασία της τροφής για την ισορροπία και την
καλή υγεία του ανθρώπου339.

Με το πέρασμα των αιώνων κάθε περιοχή ανέπτυξε τις δικές της ιδιαίτερες γεύσεις και έτσι
δημιουργήθηκε μια μεγάλη ποικιλία τοπικών και παραδοσιακών εδεσμάτων. Τα βασικά είδη
διατροφής είναι το ρύζι, το αλεύρι ολικής άλεσης, το κεχρί, τα όσπρια, κυρίως η φάβα και τα
ρεβίθια. Χρησιμοποιούν μεγάλη ποικιλία μπαχαρικών που προστίθενται σε κάθε φαγητό
ανάλογα με την εποχή και το είδος της τροφής. Στα όσπρια προστίθεται ασαφοετίντα και
πιπερόριζα για να καταπολεμηθεί το φούσκωμα και οι κολικοί. Τα μπαχαρικά που δημιουργούν
ζέστη μέσα στο σώμα όπως τα δαφνόφυλλα, το μαύρο κάρδαμο, η κανέλλα, η πιπερόριζα, το
μοσχοκάρυδο, το πιπέρι χρησιμοποιούνται όταν κάνει κρύο. Σε περιοχές που κάνει πιο πολύ
κρύο, όπως στο Κασμίρ που βρίσκεται στον Βορρά, πίνουν τσάι με κανέλλα και κάρδαμο. Στις
πεδιάδες κατά τους ζεστούς μήνες πίνουν λάσι που παρασκευάζεται από αγελαδινό αραιωμένο
γιαούρτι, γαρίφαλο και πράσινο κάρδαμο. Το γιαούρτι πρέπει να αποφεύγεται σύμφωνα με την
αγιουρβεδική δίαιτα κατά τους κρύους μήνες και σε μεγάλες ποσότητες, όπως και αργά τη
νύχτα. Στη βόρεια Ινδία χρησιμοποιούν πολύ το σιναπέλαιο για τις θερμαντικές του ιδιότητες
ενώ στην κεντρική Ινδία χρησιμοποιούν σησαμέλαιο και αραχιδέλαιο. Στη νότια Ινδία που κάνει
πολύ ζέστη χρησιμοποιούν το φοινικέλαιο340.

Το φαγητό αποτελεί μια πραγματική απόλαυση για τους Ινδούς και είναι ο κύριος
προορισμός των εξόδων τους. Μέχρι πρόσφατα δεν υπήρχε η ιδέα του κρύου φαγητού ή του
σάντουιτς, γι’ αυτό και όλα τα γεύματα ακόμα και το πρωινό είναι μαγειρεμένα. Η ποικιλία του
street food που βρίσκει κανείς στην Ινδία είναι από τις μεγαλύτερες του κόσμου (εικ. 148-151).
Υπάρχουν καντίνες στους δρόμους που πουλούν φρέσκους χυμούς, τηγανητά και μαγειρεμένα
σνακ, καβουρδισμένους ξηρούς καρπούς. Μπορεί κανείς να βρει από μικρά μαγειρεία που
παρέχουν απλό και οικονομικό φαγητό μέχρι μεγάλα, πολυτελή εστιατόρια με ποικιλία πιάτων
από πολλά μέρη της Ινδίας. Το χαρακτηριστικό της ινδικής κουζίνας είναι η πικάντικη γεύση
που γίνεται όλο και πιο έντονη όσο πάει κανείς στο νότο και οφείλεται στην προσθήκη τσίλι,
δηλαδή καυτερής πιπεριάς μέσα στο φαγητό. Στο βορρά το φαγητό συνοδεύεται συνήθως από
διάφορους τύπους ψημένης πίτας, ενώ στο νότο κάθε γεύμα συνοδεύεται από ρύζι (εικ. 152-
155). Το τσάι που είναι βρασμένο σε γάλα και αρωματισμένο με κάρδαμο και τζίντζερ
απαντάται παντού (εικ. 156, 157), αν και στο νότο πίνουν και πολύ καφέ. Κάθε γεύμα

339
“Indian Food Ethos”. Στο India Netzone, Largest Free Encyclopedia on India, 08/06/2015.
www.indianetzone.com/38/indian_food_ethos.htm (προσπελάστηκε στις 6 Οκτωβρίου 2017).
340
Patel, 2001.
.

102
συνοδεύεται από ένα μικρό γλυκό από την μεγάλη ποικιλία που συναντά κανείς στα
ζαχαροπλαστεία.

5.5.1 Ινδικά εστιατόρια στην Αττική και τον Πειραιά

Οι Αθηναίοι φαίνεται πως έχουν αρχίσει να εξοικειώνονται με τις ινδικές γεύσεις. Σήμερα στο
κέντρο της Αθήνας, στα βόρεια προάστια καθώς και στον Πειραιά λειτουργούν 48 ινδικά
εστιατόρια στα οποία περιλαμβάνονται τα πακιστανικά και μπαγκλαντεσιανά. Αρκετά από αυτά
είναι μικρά μαγειρεία που απευθύνονται κυρίως στους μετανάστες που κατοικούν στην Ελλάδα.
Σ’ αυτά συναντά κανείς πιο αυθεντικές γεύσεις και ατμόσφαιρα. Τα περισσότερα ινδικά
εστιατόρια στην Ελλάδα διακοσμούνται με χειροποίητα αντικείμενα που προέρχονται κυρίως
από την πολιτεία του Ρατζαστάν και από την βόρεια Ινδία. Δημιουργούν την ατμόσφαιρα που
φαντάζονται οι Έλληνες ότι υπάρχει στα εστιατόρια της Ινδίας. Στα συνηθισμένα εστιατόρια
όμως της Ινδίας δεν υπάρχει διακόσμηση στους τοίχους, αρκούνται στο φωτισμό φθορίου και
σπάνια έχουν μουσική. Στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας, επαγγελματικά γεύματα και
διάφορες εκδηλώσεις φιλοξενούνται πλέον σε πολυτελή ινδικά εστιατόρια. Δυστυχώς στα
περισσότερα σερβίρεται η ίδια ποικιλία ορεκτικών και φαγητών που κατά κύριο λόγο
προέρχονται από τη βόρεια Ινδία και μπορεί κανείς να μείνει με την εντύπωση ότι υπάρχουν
μόνο αυτά τα πιάτα. Οι γεύσεις τους είναι προσαρμοσμένες στις ελληνικές προτιμήσεις και
σπάνια πλησιάζουν τις πικάντικες αυθεντικές γεύσεις. Επίσης προσφέρονται πολλά πιάτα με
κρέας που δεν αντιπροσωπεύουν την ινδική κουζίνα, καθώς τρώνε κυρίως χορτοφαγικά. Το
κρέας κατέχει πολύ μικρή θέση στο καθημερινό διαιτολόγιο των Ινδών και σε μικρές ποσότητες.
Όλα τα πιάτα που έχουν πλούσιες και βαριές σάλτσες δεν έχουν να κάνουν με τα συνηθισμένα
φαγητά που καταναλώνονται στα ινδικά σπίτια που είναι συνήθως πολύ πιο ελαφρά και απλά.

Πολλοί Έλληνες έχουν αρχίσει να ενδιαφέρονται για την ινδική κουζίνα και σήμερα είναι πιο
εύκολο να βρει κανείς τα υλικά, κυρίως τα μπαχαρικά, για να δημιουργήσει γεύσεις που να
μοιάζουν με τις αυθεντικές. Υπάρχει ένα blog για την ινδική κουζίνα που ονομάζεται «Γεύσεις
Ινδίας» και φιλοξενεί μια λίστα με ελληνικά βιβλία ινδικής μαγειρικής, έναν κατάλογο ινδικών
εστιατορίων και καταστημάτων που πουλούν μπαχαρικά και άλλα υλικά μαγειρικής, ινδικές
συνταγές και διάφορους συνδέσμους για σχετικές δραστηριότητες341. Η αγάπη για το φαγητό και
η διατήρηση των παραδόσεων σχετικά με αυτό, είναι κοινά στοιχεία που συναντάμε και στους
δυο λαούς και μπορούν να τους φέρουν πιο κοντά.

341
«Γεύσεις Ινδίας»: http://hindiflavours.blogspot.gr/
103
 6. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

6.1 Σκοπός της έρευνας και ερευνητικά ερωτήματα

Τις τελευταίες δυο δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα, ιδιαίτερα στα αστικά κέντρα, ένα
αυξανόμενο ενδιαφέρον και ενασχόληση με ιδέες και πρακτικές πτυχών της ινδικής κουλτούρας.
Τα βασικά ερευνητικά ερωτήματα είναι με ποιες πλευρές της ινδικής κουλτούρας είναι
εξοικειωμένοι οι Έλληνες, σε ποιο βαθμό και ποιο είναι το βάθος της διείσδυσης τους στην
ελληνική κοινωνία. Ποιες είναι οι αιτίες που οι Έλληνες στρέφονται σε μια διαφορετική
κουλτούρα και σε ποιες ομάδες ανθρώπων είναι πιο δημοφιλείς. Η συγκεκριμένη έρευνα είναι
καινοτόμα και πρωτότυπη καθώς δεν έχουν διεξαχθεί άλλες παρόμοιες έρευνες στην Ελλάδα,
οπότε απουσιάζουν προηγούμενα δεδομένα, στατιστικά στοιχεία και αποτελέσματα.

6.1.2 Επιλογή μεθόδων και ερευνητικών εργαλείων

Στη μελέτη αυτή επιχειρείται η προσέγγιση ενός πολυδιάστατου κοινωνικού θέματος γι’ αυτό
επιλέχθηκε ο συνδυασμός πολλαπλών ερευνητικών μεθόδων για την καλύτερη και σφαιρικότερη
διερεύνηση του342. Χρησιμοποιήθηκε η διαδικτυακή και επιτόπια έρευνα για να καθοριστεί το
είδος, ο χώρος και το ποσοστό εμφάνισης των διαφόρων εκφάνσεων της ινδικής κουλτούρας. Η
ποσοτική έρευνα επιλέχθηκε για να μετρήσει τη συχνότητα, τον βαθμό επίδρασης και
εξοικείωσης του ελληνικού κοινού με τις διαφορετικές πτυχές της ινδική κουλτούρας. Η
ποιοτική έρευνα χρησιμοποιήθηκε για να διερευνηθούν οι αιτίες και το βάθος του ίδιου
φαινομένου μέσα από συνεντεύξεις ανθρώπων που έχουν εντρυφήσει σε διαφορετικές πτυχές
του ινδικού πολιτισμού και ασχολούνται επαγγελματικά με αυτές. Μέσα από τις συνεντεύξεις
προσπαθήσαμε να προσεγγίσουμε μια ιδιαίτερη ομάδα της ελληνικής κοινωνίας και να
εντοπίσουμε τις αιτίες που ένας Έλληνας επιλέγει να ασχοληθεί με κάτι ξένο και πρωτοποριακό
προς την ελληνική πραγματικότητα. Επίσης πώς ο ίδιος βιώνει τις αλλαγές στη νοοτροπία του
κοινού σε σχέση με το επάγγελμά του και τι πιστεύει ότι μπορεί να κερδίσει η ελληνική
κοινωνία από το άνοιγμα της στην ινδική κουλτούρα. Οι διαφορετικές κατηγορίες ερευνών
λειτούργησαν αυτόνομα αλλά και συμπληρωματικά στην επιστημονική διερεύνηση, καθώς η
κάθε μια συνεισέφερε με διαφορετικό τρόπο343. Για την τελική διερεύνηση του φαινομένου και
τη διασφάλιση της αξιοπιστίας της έρευνας χρησιμοποιήσαμε την «τριγωνοποίηση» μεθόδων
και δεδομένων344.

342
Η δειγματοληπτική έρευνα με ερωτηματολόγια θεωρείται η πιο διαδεδομένη μορφή εμπειρικής έρευνας που
μπορεί να καταγράψει τάσεις, απόψεις και χαρακτηριστικά για τη μελέτη των κοινωνικών φαινομένων τα οποία
μπορούν να επεξεργαστούν μέσα από στατιστικές μεθόδους ανάλυσης. (Bell, 1997, 105).
343
Ζαφειρόπουλος, 2005, 157.
344
Denzin, 1994, 511.
104
6.2 Ποσοτική έρευνα και ερευνητικό εργαλείο

Ως βασικό ερευνητικό εργαλείο για τη συλλογή πρωτογενών στοιχείων μέσω της ποσοτικής
έρευνας, χρησιμοποιήθηκε το τυποποιημένο ερωτηματολόγιο345. Προηγήθηκε διαδικτυακή
έρευνα που περιγράφεται στο κεφάλαιο 5, σύμφωνα με την οποία το ενδιαφέρον του ελληνικού
κοινού εντοπίζεται κυρίως σε έξι τομείς της ινδικής κουλτούρας που αποτελούν τις έξι θεματικές
ενότητες του ερωτηματολογίου. Σε κάθε ενότητα περιλαμβάνονται ερωτήσεις για ένα κοινό
ζήτημα έτσι ώστε το ερωτηματολόγιο να είναι λογικά και άρτια δομημένο. Οι αρχικές ενότητες
αφορούν απλά και γενικού ενδιαφέροντος ερωτήματα ενώ προς τις τελικές ενότητες τα
ερωτήματα είναι πιο προσωπικά και εξειδικευμένα346. Πιο συγκεκριμένα η πρώτη ενότητα θέτει
ερωτήματα σχετικά με τα δημογραφικά στοιχεία. Η δεύτερη ενότητα εξετάζει αν οι Έλληνες
ταξιδεύουν στην Ινδία και για ποιους λόγους. Επίσης ποια είναι η εντύπωση ή η πρώτη εικόνα
που τους προκαλεί η λέξη Ινδία. Στην τρίτη ενότητα ερευνάται η συχνότητα επιλογής ινδικών
εστιατορίων κατά τις εξόδους τους, όπως επίσης και οι λόγοι που το αποφεύγουν. Η τέταρτη
ενότητα σχετίζεται με τον βαθμό εξοικείωσης με τις ινδικές τέχνες, τη μουσική, το χορό και τον
κινηματογράφο. Η πέμπτη αφορά τη γιόγκα, την πρακτική και την επίδρασή της στον άνθρωπο
και η έκτη ασχολείται με την ιστορική γνώση και τη διαπολιτισμική εξοικείωση.

6.2.1 Δημιουργία και δομή ερωτηματολογίου

Καταβλήθηκε μεγάλη προσπάθεια έτσι ώστε το ερωτηματολόγιο να είναι σύντομο, συνοπτικό

και εύστοχο. Ο ερωτώμενος δεν έπρεπε να αποθαρρύνεται από τον μεγάλο όγκο ερωτήσεων και
να του δημιουργείται η αίσθηση ότι θα σπαταλήσει πολύ χρόνο για να το απαντήσει. Ο μέσος
χρόνος συμπλήρωσης του κυμαινόταν μεταξύ 6 με 8 λεπτά. Απαρτίζεται από 31 ερωτήσεις, εκ
των οποίων 3 είναι ανοικτού τύπου, με τη δυνατότητα ελεύθερης διατύπωσης και 28 είναι
ερωτήσεις κλειστού τύπου. Οι κλειστού τύπου ερωτήσεις περιλαμβάνουν 5 διχοτομικές, 20 με
εναλλακτικές προκαθορισμένες απαντήσεις με δυνατότητα μόνο μίας επιλογής και 3 πολλαπλών
επιλογών. Προτιμήθηκαν οι ερωτήσεις κλειστού τύπου με προκαθορισμένες απαντήσεις, γιατί
προσφέρουν στον ερωτώμενο μεγαλύτερο εύρος επιλογών, γεγονός που επιτρέπει την απόκτηση
ορθότερων και ακριβέστερων απαντήσεων. Επίσης η ταξινόμηση των αποτελεσμάτων
καθίσταται ευκολότερη από εκείνη των ανοιχτών ερωτήσεων347. Δίνεται επίσης η επιλογή
«άλλο» με δυνατότητα να καταχωρηθεί ελεύθερο κείμενο, ώστε να είναι δυνατή η προσωπική
έκφραση του ερωτώμενου. Οι ερωτήσεις είναι συνοπτικές και διατυπωμένες με σαφήνεια.
Αποφεύγονται οι σπάνιες ή δύσκολες λέξεις και έννοιες. Η συμπλήρωση είναι εύκολη. Όλα αυτά

345
Κυριαζή, 2009, 117-118.
346
Φίλιας, 1996, 156.
347
Δαουτόπουλος, 2005, 156.
105
συμβάλλουν στην εύκολη κατανόηση και την απεύθυνση σε ένα ευρύ κοινό χωρίς να
αποκλείονται οι άνθρωποι χαμηλού μορφωτικού επιπέδου348.

Δημιουργήθηκαν δύο ερωτηματολόγια, ένα ηλεκτρονικό και ένα έντυπο. Το ηλεκτρονικό

ερωτηματολόγιο μορφοποιήθηκε χρησιμοποιώντας την πλατφόρμα Google Forms349. Είναι ένα
πολύ εύχρηστο και αποτελεσματικό εργαλείο, όπου ο χρήστης μπορεί να δημιουργήσει ένα
πλήρες ερωτηματολόγιο, λειτουργικό, σύγχρονο και αισθητικά άρτιο. Όταν ολοκληρώνεται η
μορφή του ερωτηματολογίου μπορεί να σταλεί μέσα από την πλατφόρμα Google Forms,
εισάγοντας τις ηλεκτρονικές διευθύνσεις των πιθανά συμμετεχόντων στην έρευνα. Εναλλακτικά
δημιουργείται ένας σύνδεσμος για το ερωτηματολόγιο που μπορεί να αντιγραφεί και να
αναρτηθεί σε ιστοσελίδες, δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης και να σταλεί με το ηλεκτρονικό
ταχυδρομείο. Είναι πολύ εύκολο για τους συμμετέχοντες να συμπληρώσουν το ερωτηματολόγιο.
Δεν χρειάζεται να κατεβάσουν κάποιο λογισμικό ή εφαρμογή, δεν απαιτείται να έχουν ιδιαίτερες
γνώσεις υπολογιστών και οι οδηγίες είναι απλές και σαφείς. Οι απαντήσεις συλλέγονται
αυτόματα και οι πληροφορίες τους προβάλλονται σε πραγματικό χρόνο. Υπάρχει η δυνατότητα
να εξεταστεί κάθε συμπληρωμένη φόρμα ξεχωριστά, χωρίς να μπορεί να γίνει επεξεργασία των
απαντήσεων εξασφαλίζοντας έτσι την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. Το πρόγραμμα των
Google Forms δημιουργεί αυτόματα λίστα excel με τα αποτελέσματα και στατιστικά
διαγράμματα για τα δεδομένα κάθε ερώτησης. Για τη δημιουργία του έντυπου
ερωτηματολογίου, έγινε επεξεργασία του ηλεκτρονικού ερωτηματολογίου στα σημεία που
χρειάζονταν, πχ. οδηγίες για τη συμπλήρωση των ερωτήσεων που δεν είναι απαραίτητες στην
ηλεκτρονική μορφή και προσθήκη πιο πολλών γραμμές για τις απαντήσεις ελεύθερου κειμένου.

Το ερωτηματολόγιο περιελάμβανε ένα μικρό εισαγωγικό σημείωμα που εξηγούσε τον σκοπό
της έρευνας, τον τρόπο χρησιμοποίησης των αποτελεσμάτων και ευχαριστίες. Ενημέρωνε επίσης
για τον πιθανό χρόνο συμπλήρωσης του. Το ίδιο κείμενο χρησιμοποιήθηκε για την αποστολή
μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και για την ανάρτηση στο δίκτυο κοινωνικής δικτύωσης
Facebook. Δόθηκε έμφαση στην αισθητική του ερωτηματολογίου με τη χρήση ωραίων
χρωμάτων και εικόνων έτσι ώστε να εκλύει την προσοχή των ερωτώμενων και να τους
παρακινεί να το συμπληρώσουν μέχρι το τέλος. Οι εικόνες επιλέχθηκαν με προσοχή έτσι ώστε
να δημιουργούν ένα ευχάριστο σύνολο αλλά να μην επηρεάζουν την άποψη των ερωτώμενων σε
κάποιο από τα ερωτήματα. Η γραμματοσειρά ήταν ευανάγνωστη, οι ερωτήσεις διαχωρίζονταν
ευκρινώς μεταξύ τους και αριθμούνταν με απλό τρόπο. Είχε προβλεφθεί αρκετός χώρος για τις

348
Javeau, 1996, 138.
349
Google Forms: https://www.google.com/forms/about/ Είναι μια πλατφόρμα που επιτρέπει στον χρήστη να
δημιουργήσει ερωτηματολόγια επιλέγοντας χρώματα της αρεσκείας του, εισάγοντας δικές του εικόνες, λογότυπα,
ήχους και βίντεο. Σε κάθε ερώτηση μπορεί να επιλεγεί ο κατάλληλος τύπος απάντησης.
106
απαντήσεις των ανοιχτών ερωτήσεων. Η συμπλήρωση των τυπωμένων ερωτηματολογίων ήταν
εύκολη καθώς ήταν τυπωμένη μόνο η μπροστινή πλευρά κάθε σελίδας350 .

6.2.2 Δειγματοληψία και διεξαγωγή της έρευνας

Το ερωτηματολόγιο ελέγχθηκε ως προς τη μορφή του, τη σαφήνεια, τη γλώσσα, τη δυσκολία και

την αξιοπιστία του σε μια πιλοτική έρευνα που προηγήθηκε της κύριας δειγματοληψίας καθώς η
δοκιμαστική έρευνα είναι ένα σημαντικό στάδιο351. Τα 25 ερωτηματολόγια της πιλοτικής
έρευνας δεν συμπεριλήφθηκαν στο δείγμα. Μετά την παραπάνω δοκιμαστική έρευνα, το
ερωτηματολόγιο διορθώθηκε για να καταλήξει στην τελική μορφή του. Το έντυπο
ερωτηματολόγιο παρατίθεται στο παράρτημα της εργασίας352.

Ο πληθυσμός της έρευνας ήταν ενήλικοι άντρες και γυναίκες. Ως περιοχή της δειγματοληψίας
επιλέχθηκαν ορισμένοι τομείς από την Περιφέρεια Αττικής οι οποίοι περιλαμβάνουν την Αθήνα
και τον Πειραιά. Η επιλογή αυτή βασίστηκε στην παραδοχή ότι η εισαγωγή και η έκφραση
καινούριων τάσεων και ιδεών ξεκινούν και εξελίσσονται ταχύτερα σε αυτές τις περιοχές από ότι
στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η έρευνα που είχε προηγηθεί κατέδειξε ότι η συντριπτική πλειονότητα
των δραστηριοτήτων σχετικών με την ινδική κουλτούρα εμφανίζονται κυρίως στην Αττική. Σ’
αυτές τις δραστηριότητες περιλαμβάνονται σχολές εκμάθησης γιόγκα, χορού, γλώσσας και
φιλοσοφίας, και εστιατόρια. Το δείγμα μας λοιπόν προέρχεται από την περιφερειακή ενότητα
του κεντρικού, βόρειου, δυτικού και νότιου τομέα Αττικής καθώς και την περιφερειακή ενότητα
Πειραιώς353. Ο πληθυσμός ενηλίκων των περιοχών αυτών ανέρχεται περίπου στα 2.270.000
(προκύπτει από τον συνολικό πληθυσμό αν αφαιρέσουμε το 19% των ανηλίκων) 354. Με
επιθυμητό επίπεδο εμπιστοσύνης το 95% και περιθώριο σφάλματος 5%, ορίστηκε ο πληθυσμός
του δείγματος στα 400 άτομα. Αφού λοιπόν το μέγεθος του δείγματος ήταν υψηλό αποφασίσαμε
να εφαρμόσουμε στρατηγική μεικτού τύπου στη δειγματοληψία. Αυτό σήμαινε ότι αρχικά η
προσέγγιση του πληθυσμού θα γινόταν διαδικτυακά και στη συνέχεια με απευθείας
συμπλήρωση του ερωτηματολογίου. Επιλέξαμε τη δημοσκόπηση μέσω του διαδικτύου με τη
χρήση απλής τυχαίας δειγματοληψίας, γιατί εξασφαλίζει έναν αποτελεσματικό τρόπο
πρόσβασης σε μια μεγάλη ομάδα ερωτηθέντων.355 Σύμφωνα με έρευνα του 2015, το 70% των
ελληνικών νοικοκυριών διαθέτει πρόσβαση στο διαδίκτυο και ο μέσος Έλληνας χρήστης

350
Javeau, 1996, 145.
351
Bell, 1997, 134.
352
Βλ. Παράρτημα Α΄, σ. 224.
353
Περιφέρεια Αττικής, http://www.patt.gov.gr/site/ Οι δήμοι που περιλαμβάνονται σε κάθε τομέα παρουσιάζονται
αναλυτικά στο παράρτημα με το επεξηγηματικό υλικό των δεδομένων του ερωτηματολογίου, βλ. Παράρτημα Β΄.
354
Ελληνική Στατιστική Αρχή-Ελληνική Δημοκρατία. «Απογραφή μόνιμου πληθυσμού 2011».
http://www.statistics.gr/el/2011-census-pop-hous (προσπελάστηκε στις 26 Μαΐου 2017).
355
Dillman et al., 2014, 5-14.
107
σερφάρει περισσότερο από 2,5 ώρες ημερησίως, άρα ένα πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού
μπορεί να προσεγγιστεί μέσα από αυτό το μέσο.356 Επίσης με αυτόν τον τρόπο η διανομή των
ερωτηματολογίων είναι άμεση και γρήγορη. Δεν υπάρχει επιβάρυνση από το κόστος αποστολής
και εκτύπωσης. Άλλα θετικά είναι η άνεση που παρέχεται στους ερωτώμενους για τον τόπο και
τον χρόνο συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου, όπως και η εξασφάλιση απόλυτης ανωνυμίας.
Τα αποτελέσματα λαμβάνονται άμεσα και καταχωρούνται σε υπολογιστικά φύλλα τύπου
excel357.

Εκτός από πλεονεκτήματα, αυτός ο τρόπος δημοσκόπησης παρουσιάζει και μειονέκτημα

όπως κάθε τύπος δημοσκόπησης358. Το σημαντικότερο είναι η υποκάλυψη, δηλαδή το γεγονός
ότι οι ηλικιωμένοι και τα άτομα χαμηλής μόρφωσης υποεκπροσωπούνται σε σχέση με τις
κοινωνικές ομάδες που είναι εξοικειωμένες με τη χρήση του διαδικτύου. Ένα άλλο
προβληματικό σημείο είναι ότι αν η συμπλήρωση του ερωτηματολογίου δεν πραγματοποιηθεί
μέσα σε λίγες μέρες από τη στιγμή παραλαβής του μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, τότε το
πιθανότερο είναι να μην γίνει ποτέ359. Η αντιμετώπιση των παραπάνω αδυναμιών, μας οδήγησε
στη χρήση και άλλου τύπου δειγματοληψίας με σκοπό την αύξηση του ποσοστού ανταπόκρισης
και της ποιότητας των δεδομένων. Χρησιμοποιήθηκαν τυπωμένα ερωτηματολόγια που δίνονταν
απευθείας στους ερωτώμενους. Μοιράζονταν τυχαία σε άνδρες και γυναίκες, ανεξαρτήτου
ηλικίας και μορφωτικού επιπέδου, συμπληρώνονταν επιτόπου και επιστρέφονταν αμέσως. Η
μέθοδος της επιτόπιας συμπλήρωσης επιλέχθηκε επίσης γιατί οι συμμετέχοντες στην έρευνα
μπορούσαν να συμπληρώσουν το ερωτηματολόγιο σωστά χωρίς τη βοήθεια της ερευνήτριας,
καθώς και στο ότι το ερωτηματολόγιο κέντριζε το ενδιαφέρον των ερωτώμενων360. Οι χώροι που
επιλέχθηκαν για τη διεξαγωγή της επιτόπιας συμπλήρωσης ήταν δύο μεγάλα εμπορικά κέντρα,
το Athens Mall στη Νερατζιώτισσα και το Athens Metro Mall στον Άγιο Δημήτριο. Εκεί μπορεί
να συναντήσει κανείς ανθρώπους κάθε ηλικίας, μορφωτικού, κοινωνικού και οικονομικού
επιπέδου. Επίσης θετικό ήταν ότι η τοποθεσία τους προσέλκυε ανθρώπους από όλες τις περιοχές
της δειγματοληψίας. Είναι μέρη στα οποία οι άνθρωποι είναι πιθανότερο να διαθέσουν λίγο
χρόνο για τη συμπλήρωση ενός ερωτηματολογίου σε σχέση με εξωτερικούς δημόσιους χώρους.
Η κίνηση ανθρώπων από νωρίς το πρωί μέχρι αργά το βράδυ και οι ελεγχόμενες καιρικές
συνθήκες καθιστούν τη διεξαγωγή της έρευνας ευκολότερη. Η διαδικασία συλλογής των
ερωτηματολογίων από την επιτόπια έρευνα ήταν ευχάριστη αν και κοπιαστική. Οι περισσότεροι

356
Στοιχεία της έρευνας “Web ID” της εταιρείας Focus Bari που διεξήχθη το διάστημα Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου
2015 σε δείγμα 12.000 ατόμων ηλικίας 13-74 ετών στα μεγάλα αστικά κέντρα της ηπειρωτικής Ελλάδας.
357
Cohen, et al., 2007, 229-230.
358
Coomber, 1997.
359
Φαρμάκης & Γοργογιάννη, 2014, 101-110.
360
Javeau, 1996, 50.
108
δεχόντουσαν με προθυμία να πάρουν μέρος αφού τους έλκυε η πρωτοτυπία του θέματος και
ήταν περίεργοι για το περιεχόμενό του ερωτηματολογίου.

Με τις δυο μεθόδους που αναλύσαμε συμπληρώθηκαν τα ερωτηματολόγια από τις 20/6/2017
μέχρι τις 30/08/2017. Μέσα σε δύο μήνες και 10 ημέρες συγκεντρώθηκαν 450 συμπληρωμένα
δελτία. Από αυτά 50 απορρίφθηκαν. Τα 33 επειδή οι ερωτώμενοι δήλωσαν μόνιμη κατοικία
στην επαρχία και 17 επειδή ήταν ελλιπώς συμπληρωμένα. Συνολικά εξετάστηκαν 400
ερωτηματολόγια, 288 εκ των οποίων συμπληρώθηκαν ηλεκτρονικά και 112 χειρόγραφα. Η
συλλογή των ηλεκτρονικών ερωτηματολογίων λειτούργησε πολύ ομαλά και δεν φάνηκε να
υπάρχει πρόβλημα με τη χρήση του εργαλείου, ούτε στην κατανόηση των ερωτήσεων. Μέσα σε
σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα συλλέχθηκε μεγάλος αριθμός συμπληρωμένων
ερωτηματολογίων. Ακολούθησε η χειρόγραφη καταγραφή δεδομένων των έντυπων
ερωτηματολογίων και έτσι όλα τα στοιχεία περάστηκαν στην ίδια πλατφόρμα.

Για την επεξεργασία των δεδομένων, πραγματοποιήθηκε η κωδικοποίηση του

ερωτηματολογίου με τη μετατροπή των ερωτήσεων σε μεταβλητές και αριθμήθηκαν οι
επιμέρους υποκατηγορίες της κάθε μεταβλητής. Για τις ερωτήσεις ανοιχτού τύπου έγινε η
ομαδοποίηση των απαντήσεων ανά κατηγορίες. Η στατιστική επεξεργασία των στοιχείων έγινε
με το στατιστικό πακέτο SPSS (Statistical Package for Social Sciences) έκδοση 18, που
θεωρείται ένα από τα πιο σύγχρονα, εύχρηστα και αξιόπιστα στατιστικά πακέτα. Με την
περιγραφική στατιστική αναλύσαμε τις συχνότητες και τα ποσοστά για κάθε κατηγορία
μεταβλητών με τη χρήση πινάκων, ραβδογραμμάτων και κυκλικών διαγραμμάτων361.

6.3 Ποιοτική έρευνα και ερευνητικό εργαλείο

Η ποιοτική έρευνα θεωρείται η πιο ενδεδειγμένη μέθοδος αξιολόγησης στάσεων, εμπειριών και
απόψεων. Έχει τη δυνατότητα να υποστηρίξει μεθοδολογικά την ποσοτική έρευνα μέσα από μία
ενδελεχή παρατήρηση των κοινωνικών φαινομένων362. Η ποσοτική έρευνα, μας παρείχε
μετρήσιμα μεγέθη σε σχέση με την εξάπλωση όψεων την ινδικής κουλτούρας στην Ελλάδα. Η
ποιοτική μας βοήθησε στην κατανόηση, περιγραφή και ερμηνεία του εν λόγω φαινομένου.
Αναζητήσαμε τους λόγους που ωθούν τους Έλληνες να ασχοληθούν με διάφορες εκφάνσεις της
ινδικής κουλτούρας, το βάθος της γνώσης τους πάνω στο ιστορικό και φιλοσοφικό πλαίσιο μέσα
στο οποίο γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν, τον βαθμό που επηρεάστηκε η ζωή τους και τέλος τη
δυνατότητα βελτίωσης της ελληνικής κοινωνίας μέσα από την επαφή της με τον ινδικό
πολιτισμό.

361
Βλ. Παράρτημα Β΄: Υποστηρικτικό υλικό δεδομένων του ερωτηματολογίου.
362
Λαμπίρη-Δημάκη, 1990, 195.
109
 Το ερευνητικό εργαλείο που επιλέχθηκε για την ποιοτική έρευνα ήταν η εις βάθος
ημιδομημένη συνέντευξη (ανοιχτού τύπου), γιατί τα άτομα που είχαν επιλεγεί παρουσίαζαν
κοινά στοιχεία αλλά και πολλές διαφοροποιήσεις, γεγονός που επέβαλε την ευελιξία και την
προσαρμογή σε κάθε περίπτωση. Η συνέντευξη βασίζονταν σε έναν προκαθορισμένο πυρήνα
ερωτήσεων. Ωστόσο οι ερωτήσεις δεν ήταν απαραίτητο να τίθενται με την ίδια σειρά και ήταν
δυνατή η τροποποίηση του περιεχομένου τους ανάλογα με τον ερωτώμενο. Υπήρξε αφαίρεση ή
πρόσθεση θεμάτων και ερωτήσεων με σκοπό την μεγαλύτερη εμβάθυνση στο αντικείμενο του
κάθε ερωτώμενου363. Με αυτό τον τρόπο αναδείχθηκαν νέες πτυχές και καινούρια στοιχεία με
αποτέλεσμα να εμπλουτιστεί η έρευνα. Για την ανάλυση στων δεδομένων χρησιμοποιήθηκε η
μεθοδολογία της θεματικής ανάλυσης περιεχομένου364. Μετά την απομαγνητοφώνηση των
συνεντεύξεων, τα κείμενα διαβάστηκαν πολλές φορές για να αποκτηθεί μια ολοκληρωμένη
εικόνα των δεδομένων. Ακολούθησε η κωδικοποίηση των κειμένων και η τελική κατάταξη τους
σε θεματικές ενότητες365 όπως παρουσιάζονται στο κεφάλαιο 8.

6.3.1 Σχεδιασμός και διεξαγωγή της συνέντευξης

Ο σχεδιασμός της συνέντευξης ήταν ιδιαίτερα απαιτητικός και χρονοβόρος. Η συνέντευξη

χωρίστηκε σε 6 θεματικές ενότητες366. Η πρώτη περιελάμβανε ερωτήσεις σχετικές με τα
βιογραφικά στοιχεία, την καταγωγή, τις σπουδές και την επαγγελματική απασχόληση. Η
δεύτερη διερευνούσε τη γνωριμία και επαφή των συνεντευξιαζόμενων με τον ινδικό πολιτισμό.
Η τρίτη την επιρροή της ινδικής κουλτούρας στη ζωή των ιδίων και των οικογενειών τους και τα
οφέλη από την πρακτική της γιόγκα. Η τέταρτη αναζητούσε βασικές πληροφορίες πάνω στο
αντικείμενο του κάθε συμμετέχοντα. Η πέμπτη ερευνούσε την ιδιαίτερη σχέση μεταξύ δασκάλου
και μαθητή στην Ινδία, καθώς και την ιδιοσυγκρασία των Ελλήνων ως μαθητές. Η έκτη εξέταζε
τη στάση της ελληνικής κοινωνίας, τα οφέλη της από την ινδική κουλτούρα και τα κοινά
στοιχεία των δύο λαών.

Η διαδικασία της επιλογής και του μεγέθους του δείγματος ήταν δύσκολη καθώς αυτά θα
καθόριζαν την επιτυχία της ερευνητικής διαδικασίας367. Η επιλογή μας περιορίστηκε σε 10
άτομα που κατά την κρίση μας ήταν ικανά να βοηθήσουν στην ερμηνεία του φαινομένου. επειδή

363
Ιωσηφίδης, 2008, 112.
364
Ο συγκεκριμένος τύπος ανάλυσης χρησιμοποιείτε σε μελέτες που έχουν σκοπό να περιγράψουν ένα φαινόμενο
για το οποίο η υπάρχουσα θεωρία και η ερευνητική βιβλιογραφία είναι περιορισμένες. Ένα βασικό χαρακτηριστικό
της θεματικής ανάλυσης περιεχομένου είναι ότι επιτρέπει στον ερευνητή να ερμηνεύσει την κοινωνική
πραγματικότητα από τη σκοπιά των υποκειμένων. (Πασχαλιώρη & Μίλεση, 2005, 20-33).
365
Hsieh & Shannon, 2005, 1277-1288.
366
Κεδράκα, 2008, 2.
367
Marshal, 1996, 13: 522-525. Το κατάλληλο μέγεθος δείγματος για μια ποιοτική μελέτη είναι αυτό που απαντάει
επαρκώς μια ερευνητική ερώτηση..
110
κατείχαν επαρκείς γνώσεις και πολύχρονη εμπειρία368. Τα επιλεγμένα άτομα παρουσίαζαν
βασικά κοινά χαρακτηριστικά αλλά ταυτόχρονα προέρχονταν από ποικίλα πεδία απασχόλησης,
έτσι ώστε η προσέγγιση του φαινομένου να καθίσταται σφαιρικότερη. Όλοι είχαν καταπιαστεί
σοβαρά και για αρκετό καιρό με κάποια πλευρά του ινδικού πολιτισμού και μάλιστα σε
επαγγελματικό επίπεδο. Τα πεδία ενδιαφέροντος ήταν η μουσική, ο χορός, η γιόγκα, η ιατρική
και η φιλοσοφία. Ακολουθεί μια σύντομη παρουσίαση του κάθε συνεντευξιαζόμενου με τη
σειρά που παρουσιάζονται οι απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις στο Παράρτημα Ε΄.
Ο κ. Γιάννης Ζάνης είναι επαγγελματίας μουσικός ινδικών κρουστών, ασχολείται με την
ινδική μουσική εδώ και 17 χρόνια και εξασκεί ένα είδος Αστάνγκα Βινιάσα γιόγκα μαζί με
διαλογισμό. Τα τελευταία έξι χρόνια μοιράζει τη ζωή του ανάμεσα στην πόλη Βαράνασι της
Ινδίας και την Ελλάδα.
Ο κ. Δημήτρης Ρουμελιώτης είναι επίσης επαγγελματίας μουσικός του έγχορδου μουσικού
οργάνου σιτάρ και ιδρυτικό μέλος του μουσικού συγκροτήματος ΙΧΩΡ. Ασχολείται 27 χρόνια με
το σιτάρ και έχει επισκεφτεί την Ινδία δύο φορές.
Ο κ. Σωτήρης Σουσάνης ασχολείται ερασιτεχνικά με τη μουσική και παίζει το έγχορδου
μουσικό όργανο σαρόντ. Είναι εκπαιδευτής στο κέντρο Σαχάτζα Γιόγκα Αθήνας εδώ και 12
χρόνια. Έχει επισκεφτεί την Ινδία μία φορά.
Η κ. Λουκρέσια Φουρναράκου είναι χορεύτρια, χορογράφος, δασκάλα μοντέρνου ινδικού
χορού Bollywood. Το 2010 εισήγαγε αυτό το είδος στις αθηναϊκές σχολές χορού. Σήμερα έχει το
δικό της χώρο στο Μοναστηράκι, το Moksha Yoga studio. Έχει ταξιδέψει στην Ινδία δύο φορές.
Η κ. Ελένη Κοσσυφίδου εκπροσωπεί το Ομακοείο Αθηνών και είναι πρόεδρος του Συλλόγου
Γιόγκα Ελλάδας. Ασχολείται με τη γιόγκα 35 χρόνια. Η κ. Βούλα Μπόλου είναι εκπαιδεύτρια
της Iyengar yoga και διευθύνει το studio The tree of Yoga. Εξασκεί αυτό το είδος γιόγκα 23
χρόνια και έχει το υψηλότερο πτυχίο της Iyengar γιόγκα στην Ελλάδα. Κάνει μαθήματα ινδικής
φιλοσοφίας και εκμάθησης σανσκριτικών. Έχει ταξιδέψει πολλές φορές στην Ινδία.
Η κ. Ζωή Γαϊτανίδου είναι επίσης εκπαιδεύτρια της Iyengar yoga στο studio Yoga Summit
από το 2011. Έχει επισκεφτεί μια φορά την Ινδία.
Ο κ. Νικόλαος Κωστόπουλος είναι γιατρός Ολιστικής Ιατρικής, με μακρόχρονες σπουδές
στην Αγιουρβέδα. Από το 1999 διευθύνει το Κέντρο Ολιστικής Ιατρικής στην Κηφισιά.
Συμμετέχει σε διεθνή συνέδρια και δίνει διαλέξεις σε όλο τον κόσμο προωθώντας την
επιστημονική εφαρμογή του Αγιουρβέδα.

368
Μαντζούκας, 2007, 88-98. Ένα μεγάλο δείγμα δεν εξυπηρετεί τους σκοπούς και τους στόχους της ποιοτικής
έρευνας, αντίθετα από ένα μεγάλο αριθμό συνεντεύξεων ελλοχεύει ο κίνδυνος για πληροφοριακό κορεσμό δηλαδή
οι ίδιες ή παρόμοιες πληροφορίες να ανακυκλώνονται.
111
 Η κ. Murugesan Manimekalai η οποία διετέλεσε πρέσβειρα της Ινδίας στην Αθήνα από τον
Ιούλιο 2015 μέχρι τον Ιούλιου 2017.
Τέλος ο κ. Δημήτριος Βασιλειάδης, δόκτωρ της Ινδολογίας. Είναι καθηγητής χίντι,
σανσκριτικών και ινδικής φιλοσοφίας, ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος του ΕΛΙΝΕΠΑ.

Η πρόσκληση για τη συνέντευξη στάλθηκε μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, στην οποία

γνωστοποιούνταν τα στοιχεία ταυτότητας της ερευνήτριας, οι σκοποί της έρευνας και οι λόγοι
που ζητήθηκε η συμμετοχή τους. Μετά από τη θετική απάντηση τους, ακολουθούσε τηλεφωνική
επικοινωνία κατά την οποία κανονίζονταν οι λεπτομέρειες και δίνονταν περισσότερες εξηγήσεις.
Όσοι επιθυμούσαν να έχουν τις ερωτήσεις πριν τη συνέντευξη, τις λάμβαναν ηλεκτρονικά. Οι
περισσότεροι αποδέχτηκαν την πρόσκληση με μεγάλη προθυμία, παρά το γεγονός ότι ήταν μια
δύσκολη εποχή λόγω των υψηλών θερμοκρασιών και τη θερινή περίοδο διακοπών. Οι ίδιοι
επέλεγαν τον τόπο και τον χρόνο διεξαγωγής της συνέντευξης. Από τις δέκα προγραμματισμένες
συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν τελικά οι οκτώ. Η συνέντευξη με την πρέσβειρα της Ινδίας,
κυρία Murugesan Manimekalai λόγω προσωπικής της επιθυμίας, είχε τη μορφή συζήτησης και
δεν καταγράφηκε. Ο κύριος Δημήτριος Βασιλειάδης δεν θέλησε να παραχωρήσει μια προσωπική
συνέντευξη, αλλά δήλωσε πρόθυμος να βοηθήσει με τις γνώσεις του περί Ινδολογίας όπου ήταν
απαραίτητο. Όλες οι συνεντεύξεις έλαβαν χώρα από τον Ιούνιο μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2017
και η διάρκεια τους κυμάνθηκε από 40 μέχρι 90 λεπτά. Ηχογραφήθηκαν με τη συγκατάθεση των
συμμετεχόντων και στη συνέχεια έγινε η απομαγνητοφώνηση τους369. Το τελικό κείμενο
απεστάλη στους συμμετέχοντες γεγονός που εκτίμησαν ιδιαίτερα. Οι συνεντεύξεις έγιναν στο
σπίτι ή στο χώρο εργασίας των συμμετεχόντων ή σε άλλους χώρους επιλογής τους. Και οι δυο
επιλογές παρουσίαζαν ενδιαφέρον. Στην περίπτωση του προσωπικού χώρου, υπήρχε η
δυνατότητα παρατήρησης του ατόμου μέσα στο πλαίσιο που ζει ή εργάζεται. Μετά την αρχική
αμηχανία, το άτομο ένιωθε μεγαλύτερη ασφάλεια μέσα στο δικό του χώρο και αναπτυσσόταν
ευκολότερα μια αίσθηση οικειότητας. Επίσης, η ησυχία ήταν κάτι το θετικό. Από την άλλη
πλευρά η επιλογή ενός εξωτερικού δημόσιου χώρου παρουσίαζε δυσκολίες λόγω του σχετικού
θορύβου και της απόσπασης της προσοχής, αλλά ήταν ενδιαφέρον να δούμε ποιον χώρο
προτιμούσε και πρότεινε κάποιος για να μιλήσει. Επίσης όταν υπήρχε κάποια αμηχανία ή κενό
στη συζήτηση, η ύπαρξη άλλων ατόμων γύρω έκανε πιο ανώδυνη τη στιγμή και ξεπερνιόταν πιο
εύκολα. Το πρόβλημα των κινητών τηλεφώνων ήταν πολύ σοβαρό, καθώς δεν μπορούσε να
ζητηθεί από τους συμμετέχοντες να απενεργοποιήσουν τα τηλέφωνα τους. Στους χώρους
εργασίας αυτό ήταν ακόμα πιο έντονο αλλά μερικές φορές χάριζε μια παύση που επέτρεπε την
ανασυγκρότηση της ερευνήτριας. Σε όλες τις συνεντεύξεις η ατμόσφαιρα ήταν ευχάριστη.

369
Όλες οι συνεντεύξεις είναι διαθέσιμες στο Παράρτημα Ε΄.
112
Υπήρξε μια φιλική διάθεση και οικειότητα. Η έντονη αγάπη που όλοι έτρεφαν προς το
αντικείμενό τους και ο ενθουσιασμός με τον οποίο μοιράζονταν την εμπειρία και τις γνώσεις
τους ήταν καθοριστικοί παράγοντες μιας ευχάριστης διαδικασίας. Διαφορετική και ιδιαίτερα
ενδιαφέρουσα ήταν η συζήτηση με την κυρία Murugesan Manimekalai που διετέλεσε πρέσβειρα
της Ινδίας στην Αθήνα από τον Ιούλιο του 2015 μέχρι τον Ιούλιο του 2017. Εξαιτίας της
επικείμενης λήξης της θητείας της και λόγω προσωπικής επιθυμίας, η συνέντευξη είχε τη μορφή
συζήτησης και δεν καταγράφηκε. Διεξήχθη στις 3 Αυγούστου 2017 στην Πρεσβεία της Ινδίας
στην Αθήνα. Η κυρία Manimekalai στο τέλος των δύο χρόνων διαμονής της στην Αθήνα,
αισθανόταν ότι δεν είχε την ευκαιρία να συναντήσει αρκετούς Έλληνες που να ασχολούνται με
την ινδική κουλτούρα και της έκανε εντύπωση το θέμα της διπλωματικής εργασίας της
ερευνήτριας και γι’ αυτό ήθελε να τη συναντήσει. Την συγκινούσε ότι υπάρχουν Έλληνες που
ενδιαφέρονται και θαυμάζουν τον ινδικό πολιτισμό. Ευχόταν να υπήρχε περισσότερος χρόνος
για να μπορούσε να διοργανώσει περισσότερες εκδηλώσεις προς αυτή την κατεύθυνση. Ρώτησε
πολλές λεπτομέρειες για τις σπουδές και τον σκοπό της διπλωματικής εργασίας, τη ζωή και τα
ενδιαφέροντα της ερευνήτριας και εξέφρασε ενδιαφέρον για τα αποτελέσματα. Σε ερώτηση που
τέθηκε σχετικά με τα κοινά των δύο λαών, απάντησε ότι οι άνθρωποι που προέρχονται από
αρχαίους πολιτισμούς είναι πιο εύκολο να έρθουν κοντά, γιατί υπάρχει κοινό έδαφος. Πρόσθεσε
ότι είναι πολύ δύσκολο να κρίνει και να καταλάβει κανείς ένα λαό, γιατί έχει δημιουργήσει και
δομήσει τη στάση του μέσα από τη μακρόχρονη ιστορία του. Εξέφρασε τον θαυμασμό της για
την ομορφιά της χώρας στο λίγο που είχε καταφέρει να δει και για τον αρχαίο πολιτισμό της. Θα
επιστρέψω όταν θα έχω περισσότερο χρόνο για να ταξιδέψω εδώ, είπε στο τέλος της συζήτησης
και πρόσθεσε: Πολύ χαίρομαι που υπάρχουν άνθρωποι που προσπαθούν να δουν κάτω από την
επιφάνεια. Η Ινδία είναι τόσο πολύ περισσότερα από αυτά που προβάλλονται.

Η ποιοτική συνέντευξη απαιτούσε μεγάλη προετοιμασία, επικοινωνιακή δεξιότητα, υπομονή

και ευελιξία. Η ευκαιρία όμως να γνωρίσει κανείς σε βάθος κάθε άτομο και να δει τον κόσμο
μέσα από τα μάτια του, ήταν μια ενδιαφέρουσα, δημιουργική και μερικές φορές συναρπαστική
εμπειρία370. Η άμεση παρατήρηση των ατόμων της έρευνας, η καταγραφή των ιστοριών τους
μέσα στο χώρο που επέλεγαν να τις μοιραστούν και ο τρόπος με τον οποίο το έκαναν, βοήθησε
στη βαθύτερη κατανόηση της συμπεριφοράς και των πρακτικών τους.

370
Η ποιοτική συνέντευξη δίνει στον ερευνητή τη δυνατότητα πρόσβασης στην πολυπλοκότητα της ανθρώπινης
ύπαρξης, εμπειρίας και δραστηριότητας. (Ίσαρη & Πουρκός, 2005, 99).
113
 7. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΠΟΣΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Σε αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζονται αναλυτικά τα αποτελέσματα της έρευνας όπως προέκυψαν

μέσα από τη συλλογή των δεδομένων του ερωτηματολογίου και τη στατιστική τους ανάλυση.
Στην 1η ενότητα εντάσσονται οι ερωτήσεις από 1 ως 5 που αφορούν το φύλο, την ηλικία, το
μορφωτικό επίπεδο, τη μόνιμη κατοικία και την επαγγελματική κατάσταση του δείγματος.
Συνολικά έλαβαν μέρος στην έρευνα 400 άτομα, από τα οποία το 65,8% (263 άτομα) ήταν
γυναίκες και το 34,3% (137 άτομα) άντρες (βλ. Διάγραμμα 1). Η ηλικιακή σύνθεση του
δείγματος περιλαμβάνει όλες τις ηλικιακές ομάδες. Σε μεγαλύτερο ποσοστό εκπροσωπούνται οι
ηλικιακές ομάδες από 35 έως 54 ετών και σε μικρότερο ποσοστό η ομάδα από 65 ετών και πάνω
(βλ. Διάγραμμα 2). Το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος (29,5%) κατοικεί στον Κεντρικό
Τομέα Αθηνών που αντιστοιχεί στους δήμους που βρίσκονται γύρω από το κέντρο της Αθήνας
και ακολουθούν οι υπόλοιπες περιφερειακές ενότητες της Αττικής με μικρότερα ποσοστά (βλ.
Διάγραμμα 3). Το δείγμα προέρχεται από όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Σε μεγαλύτερο
ποσοστό εκπροσωπούνται οι πτυχιούχοι ΑΕΙ/ΤΕΙ. Με χαμηλότερα ποσοστά ακολουθούν οι
υπόλοιπες ομάδες με τελευταία τους απόφοιτους Δημοτικού (βλ. Διάγραμμα 4). Σε ότι αφορά
την επαγγελματική απασχόληση των ερωτηθέντων οι περισσότεροι εργάζονται στο δημόσιο
τομέα και περίπου το 1/5 στον ιδιωτικό. Ακολουθούν και οι υπόλοιποι τομείς με το μικρότερο
ποσοστό να δηλώνει οικιακά (βλ. Διάγραμμα 5).

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1: Φύλο του δείγματος

114
115
116
Στη 2η ενότητα εντάσσονται οι ερωτήσεις από 6 ως 9. Εξετάζεται το κατά πόσο οι Έλληνες
ταξιδεύουν στην Ινδία και για ποιους λόγους. Επίσης αναζητείτε η πρώτη εντύπωση που τους
προκαλεί το άκουσμα της λέξης Ινδία. Οι λέξεις που σημείωσαν οι συμμετέχοντες
ομαδοποιήθηκαν με βάση το θέμα τους και τοποθετήθηκαν με τη σειρά της συχνότητας που
εμφανίζονται στις απαντήσεις. Η γιόγκα είναι το «σήμα κατατεθέν» της Ινδίας στο μυαλό των
Ελλήνων καθώς συναντάται περισσότερο από κάθε άλλη λέξη (51 φορές). Ακολουθεί ο
Μαχάτμα Γκάντι (35) και το Bollywood (33).

Οι λέξεις που συναντάμε σχετικές με τις αισθήσεις και τον εξωτικό χαρακτήρα της χώρας
είναι άρωμα, μυρωδιά, υγρασία, ζέστη, μουσώνες, ωκεανός, θόρυβος, φως, πολυχρωμία,
ομορφιά γυναικών, μυστήριο, όνειρο, μαγεία, πόνος, ταξίδια, περιπέτεια, μακριά, πλήθος. Η
ινδική κουζίνα συνδέεται με τις καυτερές και έντονες γεύσεις, τα μπαχαρικά, το κάρι και τον
κουρκουμά, το ρύζι και φυσικά το τσάι.

Λέξεις που έχουν σχέση με τη γιόγκα είναι γκουρού, διαλογισμός, μάντρα, πνευματικότητα
και μυστικισμός. Η θρησκευτικότητα που χαρακτηρίζει τη χώρα εκφράζεται μέσα από μια
μεγάλη ομάδα λέξεων όπως πολυθεϊσμός, ινδουισμός, άσραμ, ναοί, κάρμα, καύση,
μετενσάρκωση, Γάγγης, βουδισμός, Βούδας, Κρίσνα, φακίρης. Δεν λείπουν οι αναφορές στα
ζώα, ιερά και μη, όπως: αγελάδες, ελέφαντες, τίγρεις, μαϊμούδες, κόμπρες, καμήλες και
κουνούπια.

Επισημαίνονται οι ποιότητες του ινδικού λαού όπως η αποδοχή, η απλότητα, η ηρεμία, η

αυθεντικότητα, η ανεκτικότητα, η ευγένεια, η πραότητα, η στωικότητα, η φιλοξενία και η αγάπη
για τη φιλοσοφία. Η οικονομική και κοινωνική κατάσταση της χώρας περιγράφεται
επανειλημμένα με τις λέξεις υπερπληθυσμός, πυκνοκατοίκηση, υποσιτισμός, αναλφαβητισμός,
φτώχια, βρωμιά, ασθένειες, κοινωνική ανισότητα, κάστα, βιασμοί, ανάπτυξη, τεχνολογία,
προγραμματιστές, κρίκετ, αποικιοκρατία. Οι πιο γνωστές πόλεις και μνημεία είναι το Δελχί, η
Βομβάη, το Βαράνασι, η Γκόα, τα Ιμαλάια, η Καλκούτα, ο Ινδός ποταμός, τα παλάτια, το Ταζ
Μαχάλ

Αναφέρονται με αρκετά μεγάλη συχνότητα οι πολύχρωμες φορεσιές, τα σάρι των γυναικών,

το «μπίντι» όπως ονομάζεται το κόκκινο σημάδι στο μέτωπο και τα κοσμήματα. Λέξεις σχετικές
με την τέχνη είναι το Bollywood, ο χορός, το σιτάρ, οι ήχοι, η μουσική και τα κουδουνάκια. Και
μερικές γλαφυρές περιγραφές: «η βούλα στο μέτωπο», «εκεί που οι άνθρωποι τρώνε με τα
νύχια», «θεοί και κάρι», «ζέστη, κουνούπια και ναοί», «ρύζι, αγελάδες και κουδούνια»!

117
 Με την ερώτηση 7 θέλαμε να εξακριβώσουμε το ποσοστό των ερωτωμένων που έχει
ταξιδέψει στην Ινδία και πόσες φορές. Αν δεν έχουν ταξιδέψει, να διαπιστώσουμε την πρόθεση
ή την επιθυμία πραγματοποίησης ενός ταξιδιού στο μέλλον. Τα στοιχεία έδειξαν ότι 1 στους 10
έχει επισκεφτεί την Ινδία μία ή παραπάνω φορές. Η πλειονότητα του δείγματος θα επιθυμούσε
να ταξιδέψει εκεί και περίπου το 20% ούτε έχει πάει, ούτε θα επιθυμούσε ένα ανάλογο ταξίδι
(βλ. Διάγραμμα 6). Στη συνέχεια με την ερώτηση 8 αναζητήσαμε το πλαίσιο πραγματοποίησης
ταξιδιού στην Ινδία. Η μεγάλη πλειονότητα ταξίδεψε με παρέα ή με ταξιδιωτικό γραφείο και
περίπου 1 στους 5 ταξίδεψε μόνος/η (βλ. Διάγραμμα 7). Με την ερώτηση 9 εξετάσαμε τους
λόγους που οι Έλληνες επισκέπτονται την Ινδία. Οι ερωτώμενοι είχαν τη δυνατότητα να
επιλέξουν παραπάνω από μια απάντηση αφού μπορεί το ταξίδι τους να συνδύαζε περισσότερους
από έναν λόγους. Κύριος λόγος ταξιδιού είναι ο τουρισμός (67,9%) και ακολουθούν οι
υπόλοιποι. Σε ορισμένες απαντήσεις συνδυάζονταν ο τουρισμός με την πρακτική γιόγκα ή με
επαγγελματικούς λόγους (βλ. Διάγραμμα 8).

118
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 8 : Λόγοι πραγματοποίησης ταξιδιού στην Ινδία

119
 Στην 3η ενότητα εντάσσονται οι ερωτήσεις 10 και 11 που εξετάζουν την εξοικείωση των
Ελλήνων με τις γεύσεις της ινδικής κουζίνας. Τα ποσοστά των απαντήσεων δείχνουν ότι οι μισοί
από τους ερωτηθέντες έχουν δοκιμάσει τουλάχιστον μια φορά ινδικό φαγητό. Ο 1 στους 10
δηλώνει ότι η επίσκεψη σε ένα ινδικό εστιατόριο είναι ήδη μια συνήθεια. Ένα μεγάλο ποσοστό
(35%) θα δοκίμαζε αν του δινόταν η ευκαιρία, ενώ ένα πολύ μικρό ποσοστό έχει μια τελείως
αρνητική στάση (βλ. διάγραμμα 10). Ως κύριος αποτρεπτικός παράγοντας για το μεγαλύτερο
ποσοστό των Ελλήνων, αναφέρεται η ιδιαίτερα πικάντικη γεύση και η χρήση πολλών
μπαχαρικών. Κάποιοι είναι γενικά απρόθυμοι να δοκιμάσουν καινούριες γεύσεις, ενώ ένα μικρό
ποσοστό δεν προτιμά την ινδική κουζίνα λόγω της διακόσμησης των εστιατορίων, τη μη τήρηση
των κανόνων υγιεινής και το υψηλό κόστος (βλ. διάγραμμα 11).

120
 Στην 4η ενότητα εντάσσονται οι ερωτήσεις από 12 ως 18. Εδώ ερευνάται ο βαθμός
εξοικείωσης των Ελλήνων με τις ινδικές τέχνες δηλαδή τη μουσική, τον χορό και τον
κινηματογράφο. Σχετικά με τη μουσική, παραπάνω από τους μισούς ερωτηθέντες απαντούν πως
τους αρέσει η ακρόασή της. Οι υπόλοιποι απαντούν ότι είτε δεν τους αρέσει η ινδική μουσική
είτε ότι δεν είχαν ποτέ καμία επαφή μαζί της (βλ. Διάγραμμα 12). Παρόλα αυτά μόνο ένα μικρό
ποσοστό του δείγματος έχει παρευρεθεί σε συναυλίες ινδικής μουσικής. Αρκετοί από τους
ερωτηθέντες δεν γνωρίζουν πώς να πληροφορηθούν για τέτοιου είδους εκδηλώσεις (βλ.
Διάγραμμα 13). Στο ερώτημα αν γνωρίζουν κάποιο διάσημο/η μουσικό, τραγουδιστή ή ηθοποιό,
οι περισσότεροι απαντούν αρνητικά, ενώ ο 1 στους 3 απαντά θετικά (βλ. Διάγραμμα 14).
Αδιαφιλονίκητα ο πρέσβης της ινδικής μουσικής στην Ελλάδα είναι ο Ravi Sankar. Στα 75
ονόματα που δίνουν οι συμμετέχοντες, το όνομά του εμφανίζεται 42 φορές. Άλλα ονόματα
μουσικών είναι ο διάσημος παίκτης κρουστών Zakir Hussein (5 φορές), ο φλαουτίστας
Hariprasad Chaurasia (4 φορές), η διάσημη τραγουδίστρια Kishori Amonkar, οι τραγουδιστές
Gundecha Brothers, Rahat Fateh Ali Khan και Sanjay Talwar. Τον παλιό κινηματογράφο
εκπροσωπούν οι ηθοποιοί Ναργκίς (8 φορές) και Μαντουμπάλα και τον σύγχρονο η Aishwaria
Rai (στέφτηκε Μις Κόσμος το 1994), Priyanka Chopra, Amitab Bacchans, Aamir Khan, Dev
Patel, Aksay Kumar, Deepika Padukone, Kareena Kapoor και Sharuk Khan.

121
 Γενικά το ελληνικό κοινό φαίνεται να είναι αρκετά εξοικειωμένο με τον ινδικό
κινηματογράφο αφού σχεδόν οι μισοί παρακολουθούν ινδικές ταινίες τουλάχιστον μια φορά το
χρόνο. Λίγοι είναι αυτοί που δεν έχουν παρακολουθήσει και ούτε θα ήθελαν (βλ. Διάγραμμα
15). Στην ερώτηση 16, η μεγάλη πλειονότητα (68,9%) απάντησε ότι θα ήθελε να προβάλλονται
περισσότερες ινδικές ταινίες στην τηλεόραση (βλ. Διάγραμμα 16). Στο μεγαλύτερο ποσοστό των
ερωτηθέντων αρέσει ο ινδικός χορός. Λιγοστοί απάντησαν ότι δεν έχουν παρακολουθήσει ή ότι
δεν τους αρέσει (βλ. Διάγραμμα 17). Όσον αφορά την εκμάθηση του ινδικού χορού οι
απαντήσεις είναι μοιρασμένες στα δύο. Οι μισοί δηλώνουν πρόθυμοι να παρακολουθήσουν
μαθήματα ινδικού χορού ενώ οι άλλοι μισοί όχι (βλ. Διάγραμμα 18).

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 12 : Εξοικείωση με την ινδική μουσική

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 13 : Παρακολούθηση συναυλιών ινδικής μουσικής

122
 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 14 : Ινδοί καλλιτέχνες

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 15 : Εξοικείωση με τον ινδικό κινηματογράφο

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 16 : Προβολή ινδικών ταινιών από την ελληνική τηλεόραση

123
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 17 : Εξοικείωση με τον ινδικό χορό

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 18 : Εκμάθηση ινδικού χορού

124
 Στην 5η ενότητα εντάσσονται οι ερωτήσεις από 19 ως 23 που αφορούν τη γιόγκα, την
πρακτική της και την επίδρασή που έχει στον άνθρωπο. Σχετικά με το τι πιστεύουν οι Έλληνες
ότι είναι η γιόγκα, παρουσιάζεται ένα εξαιρετικά υψηλό ποσοστό (82,3%) ορθών απαντήσεων,
δηλαδή ότι η γιόγκα είναι ένα αρχαίο φιλοσοφικό σύστημα που περιλαμβάνει διαλογισμό και
σωματικές ασκήσεις με σκοπό την πνευματική εξέλιξη του ανθρώπου. Μόνο ένα μικρό ποσοστό
θεωρεί ότι είναι σωματικές ασκήσεις για χαλάρωση και ευεξία (βλ. Διάγραμμα 19). Από την
επεξεργασία των στοιχείων της ερώτησης 20 φαίνεται ότι περίπου τα 2/5 του δείγματος έχει
ασκηθεί σε κάποιο είδος γιόγκα και για τη μεγάλη πλειονότητα αποτέλεσε μια θετική εμπειρία.
Επίσης ένα ανάλογο ποσοστό δεν έχει ασκηθεί σε κάποιο είδος γιόγκα αλλά δεν έχει θετική ή
αρνητική προδιάθεση. Ένα μικρό αλλά μη ευκαταφρόνητο ποσοστό (16,5%) δεν έχει καμία
εμπειρία σε σχέση με τη γιόγκα ωστόσο θα το δοκίμαζε αν του παρουσιαζόταν η ευκαιρία. Ένα
εξαιρετικά μικρό ποσοστό του δείγματος αντιμετωπίζει αρνητικά την εξάσκηση της γιόγκα (βλ.
Διάγραμμα 20). Στις 227 απαντήσεις που δόθηκαν στην ερώτηση 21 σχετικά με το είδος γιόγκα
που εξασκούν, οι περισσότεροι ανέφεραν το είδος αλλά ελάχιστοι το χρονικό διάστημα. Γι’ αυτό
το λόγο δεν συμπεριλήφθηκαν οι απαντήσεις σε σχέση με το χρόνο. Η Χάθα γιόγκα
αναδεικνύεται πιο δημοφιλής από όλα τα άλλα είδη και αν προσθέσουμε και τις απαντήσεις που
αναφέρουν σωματικές ασκήσεις σε γυμναστήριο, διαλογισμός και σωματικές ασκήσεις που
ομοιάζουν, τότε είναι το είδος που κυριαρχεί. Τα άλλα είδη ακολουθούν με πολύ μικρότερη
συχνότητα και είναι: Αστάνγκα γιόγκα, Βινιάσα γιόγκα, Power yoga, Σατυανάντα, χότ γιόγκα,
Sahaja yoga, Iyengar yoga, relax yoga, raja yoga.

Ο κυριότερος λόγος όσων απάντησαν ότι δεν εξασκούν κάποιο είδος γιόγκα είναι ότι
ασκούνται σε άλλο είδος γυμναστικής. Ένα μικρό ποσοστό απαντά ότι έρχεται σε ασυμφωνία με
τις φιλοσοφικές του πεποιθήσεις και άλλο ένα μικρό ποσοστό ότι δεν έτυχε ή δεν είχε τον
απαραίτητο χρόνο. Τέλος στην επιλογή «Άλλο» ανέφεραν ότι δεν τους αρέσει η άσκηση γενικά,
δεν το έχουν ανάγκη, είναι θρησκευτική πρακτική και είναι χριστιανοί, ότι η εμπειρία που είχαν
ήταν βαρετή, επίπονη, δύσκολη (βλ. Διάγραμμα 21). Σχετικά με την επίδραση που μπορεί να
έχει η εξάσκηση της γιόγκα στον άνθρωπο η συντριπτική πλειονότητα πιστεύει ότι είναι θετική
και μακροχρόνια. Η επιλογή βραχυπρόθεσμη και αρνητική συγκεντρώνουν ένα πολύ μικρό
ποσοστό (βλ. Διάγραμμα 22). Κάποιες άλλες επιδράσεις που γράφτηκαν στον χώρο για
ελεύθερο κείμενο ήταν: ευεργετική, θεραπευτική, μεταμορφωτική, αποκαλυπτική, χαλαρωτική,
θρησκευτική, πολιτισμική, σωτήρια, εξισορροπητική, επιφανειακή, χαρίζει αυτοκυριαρχία,
χαρίζει αυτογνωσία, ηρεμεί και αποφορτίζει, μπορεί να διαφέρει ανάλογα τον άνθρωπο και το
δάσκαλο.

125
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 19 : Τι πιστεύουν οι Έλληνες ότι είναι γιόγκα

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 20 : Εξάσκηση γιόγκα

126
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 22 : Επιδράσεις της γιόγκα στον άνθρωπο

127
 Στην 6η ενότητα περιλαμβάνονται οι ερωτήσεις από 24 μέχρι 31 που ανιχνεύουν το βάθος
των γνώσεων των Ελλήνων σχετικά με τον ινδικό πολιτισμό και τη διαπολιτισμική εξοικείωση
ανάμεσα στους δυο λαούς. Η επεξεργασία των στοιχείων της ερώτησης 24, έδειξε ότι οι
περισσότεροι συμμετέχοντες δεν γνωρίζουν ανθρώπους από την Ινδία. Δεν είναι όμως από
επιλογή αλλά κυρίως επειδή δεν έτυχε. Ωστόσο το ποσοστό του δείγματος που έχουν/είχαν
κοινωνικές επαφές με Ινδούς/ες είναι ιδιαίτερα υψηλό (37,3%) (βλ. Διάγραμμα 23). Στην
ερώτηση 25, σχετικά με το πότε απέκτησε εθνική ανεξαρτησία η Ινδία, το μεγαλύτερο ποσοστό
του δείγματος επέλεξε τη σωστή απάντηση (βλ. Διάγραμμα 24) και το ίδιο συνέβη και στην
ερώτηση 27 σχετικά με την ονομασία της παραδοσιακής ινδικής ιατρικής (βλ. Διάγραμμα 26).
Στην εξειδικευμένη ερώτηση 26, σχετικά με τον αριθμό των επίσημα αναγνωρισμένων γλωσσών
της Ινδίας, το 40% των συμμετεχόντων επέλεξε επίσης τη σωστή απάντηση (βλ. Διάγραμμα 25).

Στην ερώτηση 28, οι μισοί από τους ερωτώμενους απάντησαν ότι υπάρχουν κοινά στοιχεία
ανάμεσα στους δύο πολιτισμούς, ενώ οι άλλοι μισοί ότι δεν γνωρίζουν (βλ. Διάγραμμα 27). Στη
συνέχεια αυτοί που απαντούσαν θετικά, μπορούσαν να αναφέρουν κάποια κοινά στοιχεία
μονολεκτικά ή σύντομα. Τα 105 σχόλια που έγιναν είναι πολύ ενδιαφέροντα, βάσιμα και
αντανακλούν τη γνώση των Ελλήνων για μια μακρινή χώρα με πολλά κοινά χαρακτηριστικά.
Επαναλαμβάνεται κυρίως η αρχαιότητα των δύο πολιτισμών και ο ρόλος του Μεγάλου
Αλεξάνδρου στην επαφή μεταξύ τους. Επαναλαμβάνονται τα ινδοελληνιστικά βασίλεια και η
επιρροή της ελληνιστικής τέχνης στην Ασία. Ένα ενδιαφέρον σχόλιο είναι ότι κατά κάποιο
τρόπο όλοι οι μεγάλοι πολιτισμοί έχουν κοινά στοιχεία, οπότε και ο ινδικός με τον ελληνικό.
Επισημαίνεται ως κοινό σημείο η έντονη θρησκευτικότητα, η πνευματικότητα, η αναζήτηση της
αλήθειας, η πίστη στην ύπαρξη του ανώτερου εαυτού και της ψυχής, η φιλοσοφική θεώρηση του
κόσμου. Ανιχνεύονται κοινά πιστεύω όπως η μετεμψύχωση μέσα από την ορφική παράδοση, η
χρήση των στοιχείων της φωτιάς και του νερού ως μέσο εξαγνισμού. Αναφέρονται οι
μυθολογικές παραδόσεις, έπη όπου ήρωες, ημίθεοι και θεοί αλληλεπιδρούν με τους ανθρώπους.
Κοινές αρχές στις τέχνες και στις επιστήμες, στην αστρονομία, τη μουσική και χορευτική
παράδοση. Μια κοινή ολιστική ιατρική προσέγγιση και θεραπεία, η ισορροπημένη διατροφή,
νους υγιής εν σώματι υγιή, το ιδανικό του μέτρου, η ισορροπία. Για τη σύγχρονη εποχή
αναφέρεται ότι και οι δύο είναι λαοί φιλειρηνικοί, που διατηρούν τα ήθη και τα έθιμα τους.
Έχουν μια κοντινή νοοτροπία, είναι φιλικοί, χαρούμενοι, φιλόξενοι και ενδιαφέρονται για το
φαγητό. Σημαντικός και για τους δύο λαούς παρουσιάζεται ο θεσμός της οικογένειας και η
αγάπη για τα παιδιά. Επίσης παρατηρείται μια τάση για μοιρολατρία, δράμα και υπερβολή.
Έχουν και οι δύο διεφθαρμένα πολιτικά συστήματα αλλά έχουν αγωνιστεί πολύ για την
ανεξαρτησία.

128
 Στην ερώτηση 29, σχετικά με την ύπαρξη ινδικών κοινοτήτων στην Ελλάδα, λίγο παραπάνω
από το μισό του δείγματος αγνοεί την ύπαρξη ινδικών κοινοτήτων στην Ελλάδα (βλ. Διάγραμμα
28). Τόσο στην ερώτηση 30 όσο και 31, το ποσοστό των συμμετεχόντων που επιθυμεί να
γνωρίσει τον ινδικό πολιτισμό μέσα από μια σειρά σεμιναρίων (βλ. Διάγραμμα 29) και
ενδιαφέρεται να παρακολουθήσει δωρεάν μαθήματα διαλογισμού στους χώρους εργασίας και
σπουδών του είναι της τάξης του 63% (βλ. Διάγραμμα 30).

129
 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 24 : Απόκτηση Εθνικής Ανεξαρτησίας

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 25 : Αριθμός επίσημα αναγνωρισμένων γλωσσών

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 26 : Παραδοσιακή ινδική ιατρική

130
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 27 : Κοινά στοιχεία ανάμεσα στον Ινδικό και τον Ελληνικό πολιτισμό

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 28 : Ύπαρξη ινδικών κοινοτήτων στην Ελλάδα

131
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 29 : Σεμινάρια για τον ινδικό πολιτισμό

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 30 : Δωρεάν μαθήματα διαλογισμού

132
 8. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Μέσα από τις συνεντεύξεις θελήσαμε να προσεγγίσουμε μια ιδιαίτερη ομάδα Ελλήνων που
ασχολείται με κάτι ξένο και πρωτοποριακό προς την ελληνική πραγματικότητα. Αναζητήσαμε
τους λόγους που τους παρακίνησαν να στραφούν προς διάφορες εκφάνσεις του ινδικού
πολιτισμού ερασιτεχνικά ή επαγγελματικά, τα πρώτα τους ερεθίσματα και πώς επηρεάστηκε η
ζωή τους μέσα από αυτή την ενασχόληση. Επίσης εξετάσαμε τον βαθμό εμβάθυνσης πάνω στο
ιστορικό και φιλοσοφικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν τα αντικείμενα
της απασχόλησης τους. Προσπαθήσαμε να ανιχνεύσουμε τις αλλαγές στη νοοτροπία του
ελληνικού κοινού τα τελευταία χρόνια, καθώς και το αν κρίνουν θετικά ή αρνητικά την επαφή
της ελληνικής κοινωνίας με την ινδική κουλτούρα.

Οι Έλληνες που με αγάπη και ενθουσιασμό διαδίδουν τον ινδικό πολιτισμό στον τόπο μας,
έχουν ταξιδέψει και σπουδάσει στην Ινδία και οι περισσότεροι ασχολούνται επαγγελματικά με
το αντικείμενο τους. Οι τομείς που επέλεξαν απαιτούν μεγάλη πειθαρχία, μελέτη και πολύχρονη
εξάσκηση. Δεν αποτελούν δηλαδή μια εύκολη ή τυχαία επιλογή. Παρακινήθηκαν από μια
εσωτερική ανάγκη και οδηγήθηκαν εκεί μέσα από την προσωπική τους αναζήτηση. Η ιδιαίτερη
αξία του υλικού που προέκυψε μέσα από τις συνεντεύξεις έγκειται στο γεγονός ότι οι
ερωτώμενοι ήταν σε θέση να εξηγήσουν και να περιγράψουν το αντικείμενο τους με έναν απλό
και κατανοητό τρόπο στο ελληνικό κοινό, επειδή κινούνται ανάμεσα στις πολιτιστικές σφαίρες
και των δύο χωρών. Αντίθετα ένας Ινδός δάσκαλος θεωρεί κάποιες γνώσεις και συμπεριφορές
δεδομένες, οπότε η κατανόηση γίνεται πιο δύσκολη.

Στην πρώτη θεματική ενότητα περιλαμβάνονταν ερωτήσεις σχετικές με τα βιογραφικά

στοιχεία, την καταγωγή, τις σπουδές και την επαγγελματική απασχόληση των
συνεντευξιαζόμενων για να ανιχνευθούν κίνητρα, καταστάσεις, σχέσεις, ομοιότητες που μπορεί
να τους οδήγησαν να σχετιστούν με την ινδική κουλτούρα. Οι συνεντευξιαζόμενοι ήταν 4
γυναίκες και 4 άντρες. Η ηλικία τους κυμαίνεται από 35 έως 65 ετών και οι 6 από τους 8 έχουν
ελληνική καταγωγή. Οι επτά γεννήθηκαν και μεγάλωσαν σε μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας,
εκτός από την κ. Φουρναράκου που γεννήθηκε και μεγάλωσε μέχρι την ηλικία των 5 ετών στη
Νέα Υόρκη. Κανείς δεν έχει ινδική καταγωγή, οικογενειακούς δεσμούς με την Ινδία, δεν έχει
γεννηθεί ή μεγαλώσει εκεί, γεγονός που θα δικαιολογούσε τη σχέση με την ινδική κουλτούρα.
Ενώ κανένα μέλος της οικογένειάς μου δεν είχε κάποια σχέση με την Ινδία, εγώ πάντα ένιωθα να
με «καλεί» λέει χαρακτηριστικά η κ. Φουρναράκου. Ίσως αυτό που μπορεί να σημειωθεί σαν
κοινό στοιχείο είναι ότι όλοι μεγάλωσαν σε μεγάλες πόλεις που βοηθά να έρθει κανείς σε επαφή
με περισσότερα ερεθίσματα και διαφορετικά στοιχεία.
133
 Το κίνητρο να στραφούν προς την Ινδία δεν ήρθε μέσα από το αρχικό αντικείμενο σπουδών
τους, ούτε εντοπίστηκε κάποιο κοινό στοιχείο στις αρχικές σπουδές τους. Κανείς από τους
μουσικούς δεν ξεκίνησε τη μουσική του παιδεία με την ινδική μουσική. Αυτό ήταν κάτι που
προέκυψε στη συνέχεια. Από αυτούς ο κ. Ζάννης σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες, αλλά σήμερα
είναι επαγγελματίας μουσικός. Τα χρήματα που κερδίζει δίνοντας συναυλίες και κάνοντας
ιδιαίτερα μαθήματα συμπληρώνουν το εισόδημα του. Ούτε ο κ. Ρουμελιώτης είναι δυνατό να
βιοποριστεί μόνο με την ενασχόλησή του με τη μουσική. Η κ. Φουρναράκου σπούδασε
Εφαρμοσμένες Τέχνες αλλά ασχολήθηκε με διάφορα είδη χορού από πολύ νεαρή ηλικία.
Διδάσκει μοντέρνο ινδικό χορό και καταφέρνει να ανταπεξέλθει οικονομικά από αυτή και μόνο
την ασχολία της. Για να το πετύχει αυτό απαιτείται έντονη δραστηριότητα και προσπάθεια.
Παραδίδει μαθήματα σε πολλές σχολές, κάνει σεμινάρια και δίνει παραστάσεις.

Όσοι ασχολούνται με τη γιόγκα δεν είχαν προηγούμενη εμπειρία σε κάτι ανάλογο, όπως τη
γυμναστική. Η κ. Κοσσυφίδου και η κ. Μπόλου είναι και οι δυο εκπαιδεύτριες γιόγκα και ζουν
από αυτή την απασχόληση. Η κ. Μπόλου σπούδασε Χημικός στην Αγγλία. Η κυρία Γαϊτανίδου
σπούδασε στην Καλών Τεχνών, είναι εικαστική καλλιτέχνης και παράλληλα παραδίδει
μαθήματα γιόγκα. Ο κ. Σουσάνης είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση. Σπούδασε Χημικός Μηχανικός
και εργάζεται με αυτήν την ιδιότητα, ασχολείται ερασιτεχνικά με τη μουσική, είναι όμως και
εκπαιδευτής γιόγκα αλλά δεν πληρώνεται γι’ αυτό. Ο κ. Κωστόπουλος σπούδασε Ιατρική,
ασχολείται σήμερα με την Αγιουρβεδική Ιατρική και σημειώνει πολύ μεγάλη επιτυχία, γνωρίζει
οικονομική και επαγγελματική καταξίωση. Η ενασχόληση με τους τομείς που γνωρίζουν πιο
ευρεία διάδοση, όπως η γιόγκα, ο χορός και η ιατρική φαίνεται ότι μπορούν να αποφέρουν ένα
ικανό εισόδημα, ενώ η μουσική όχι ακόμα.

Η δεύτερη ενότητα διερευνά τη γνωριμία και επαφή των συνεντευξιαζόμενων με τον ινδικό
πολιτισμό. Η πρώτη επαφή των περισσοτέρων ήταν μέσα από την εσωτερική αναζήτηση και τα
βιβλία φιλοσοφίας. Από μικρό παιδί ένιωθα μια εσωτερική αναζήτηση. Διάβαζα διάφορα βιβλία
σχετικά με την ινδική φιλοσοφία, αναφέρει ο κ. Σουσάνης. Πριν ασχοληθώ με τη μουσική, είχα
ασχοληθεί με τη γιόγκα και την ινδική φιλοσοφία ως στάση ζωής, αναφέρει ο κ. Ρουμελιώτης.
Ασχολήθηκα με τη γιόγκα γιατί ανέκαθεν είχα μια κλίση προς τη φιλοσοφία και την εσωτερική
ψυχολογία, λέει η κ. Κοσσυφίδου. Ο κ. Κωστόπουλος προσέγγισε την ινδική φιλοσοφία και
μελέτησε τη σανσκριτική γλώσσα από την ηλικία των 17 ετών. Πριν αρχίσω τις σπουδές μου
στην ιατρική, πήγαινα σε έναν όμιλο μελετών όπου μελετούσα πολλές σχολές του συστήματος
Advaita (ινδικές φιλοσοφικές σχολές).

134
 Η αρχική γνωριμία με τη γιόγκα, το χορό και τη μουσική έγινε από Έλληνες ή άλλων
εθνικοτήτων δασκάλους. Ακολούθησε η μετάβαση στην Ινδία για την απόκτηση αυθεντικών
εμπειριών και την εμβάθυνση στη γνώση και την πρακτική τους. Διαφορετική είναι η περίπτωση
της κ. Κοσσυφίδου που ενώ κάνει γιόγκα 30 χρόνια δεν έχει πάει στην Ινδία. Δεν έχω πάει ποτέ
στην Ινδία αλλά πάντα με ενδιέφερε η ινδική κουλτούρα και το φιλοσοφικό μέρος της, διότι θεωρώ
ότι η Ινδία λειτούργησε ως θεματοφύλακας και προστάτεψε τις Βέδες, τα αρχαιότερα ιερά κείμενα
που υπάρχουν στον κόσμο. Για τις δυο εκπαιδεύτριες γιόγκα, η ενασχόληση ξεκινά με την
πρακτική σωματικών ασκήσεων και ακολουθεί η φιλοσοφική προσέγγιση του αντικειμένου. Η κ.
Μπόλου αναφέρει ότι όταν είναι κανείς πολύ νέος είναι δύσκολο να ασχοληθεί και να καταλάβει
τη φιλοσοφία. Χρειάζεται κανείς χρόνο για να την προσεγγίσει. Η κ. Γαϊτανίδου μιλά για τη δική
της πορεία: Δεν με ενδιαφέρει ακόμα ο διαλογισμός, με έχει συνεπάρει η σωματική διαδρομή προς
το παρόν. Φαντάζομαι ότι κάποια στιγμή θα έρθει για να την συμπληρώσει. Για την κ.
Φουρναράκου η αφορμή δόθηκε μέσα από έναν πρωταγωνιστικό ρόλο σε μια χορευτική
παράσταση όπου έπρεπε να υποδυθεί την ινδή πριγκίπισσα. Για τον κ. Ζάννη μέσα από την
ινδική μουσική και οι δύο όμως σταδιακά ασχολήθηκαν και με τη φιλοσοφία.

Σχετικά με τα ταξίδια στην Ινδία, όλοι, εκτός από την κ. Κοσσυφίδου έχουν επισκεφτεί τη
χώρα. Τρεις από αυτούς έχουν ταξιδέψει πολλές φορές, οι υπόλοιποι από μία ή δύο φορές. Τα
ταξίδια τους στην Ινδία είναι κυρίως αφιερωμένα στις σπουδές τους. Όσοι έχουν ταξιδέψει και
ζήσει αρκετά εκεί αισθάνονται μια εσωτερική «συγγένεια», μια ανεξήγητη οικειότητα. Ο κ.
Ζάνης που τα τελευταία έξι χρόνια ζει μισό χρόνο στο Βαράνασι λέει: Το πιο ωραίο στην Ινδία
είναι η επαφή με τους ανθρώπους γιατί είναι απλοί. Ο τρόπος που σε αποδέχονται είναι κάτι
μαγικό για μένα. Για την κ. Μπόλου, η Ινδία είναι η άλλη πατρίδα της: Μου φαίνονται όλα
οικεία. Αισθάνομαι σαν να είμαι στο σπίτι μου,. Η κ. Φουρναράκου αισθάνεται παρόμοια: Η
καρδιά μου ανήκει εκεί… Ήταν σαν να πήγαινα επιτέλους σπίτι μου»

Η τρίτη θεματική ενότητα εξετάζει την επιρροή της ινδικής κουλτούρας στη ζωή των ιδίων
και των οικογενειών τους και τα οφέλη από την πρακτική της γιόγκα. Φαίνεται ότι όλες οι
πλευρές της ινδικής κουλτούρας οδηγούν αναπόφευκτα στη σταδιακή ενασχόληση με τη
φιλοσοφία και τη γιόγκα. Οι ερωτώμενοι αισθάνονται ότι μέσα από την ενασχόληση της με την
ινδική κουλτούρα και την εξάσκηση της γιόγκα άλλαξε ριζικά ο τρόπος ζωής τους, η
συμπεριφορά τους και οι συνήθειες τους. Η ζωή μου άλλαξε 180ο μοίρες, παραδέχεται ο κ. Ζάνης
και η κ. Γαϊτανίδου αναφέρει: Ξεκίνησα μαθήματα γιόγκα όταν ήμουν 25 ετών και είδα αμέσως
τεράστια διαφορά, σωματικά και ψυχολογικά. Αισθάνονται ήρεμοι, υγιείς, χαρούμενοι και με
περισσότερη ενέργεια. Ανακάλυψαν μία νέα προσέγγιση για τη ζωή που προήλθε από την
βαθύτερη γνωριμία με τον εαυτό τους. Προσθέτοντας τον διαλογισμό στην καθημερινότητά μου
135
με έκανε να αλλάξω τον τρόπο ζωής μου. Τις συνήθειές μου, τη συμπεριφορά μου, τον τρόπο που
βλέπω τον εαυτό μου και την εσωτερική μου φιλοσοφία, τις σχέσεις μου με τον εαυτό μου και τους
άλλους, εξηγεί ο κ. Σουσάνης. Η αντίδραση του οικογενειακού περιβάλλοντος φαίνεται ότι είναι
ανάλογη με το βαθμό ενασχόλησης του ατόμου και το μέγεθος μεταβολών των συνηθειών και
των αντιλήψεων του. Στις περιπτώσεις που κάποιος εγκαταλείψει τις σπουδές ή το επάγγελμα
του ή μεταβεί για πολύ καιρό στην Ινδία, τότε η αντίδραση είναι εντονότερη. Όπως στην
περίπτωση του κ. Ζάνη: Αποφάσισα λοιπόν να αφήσω τις σπουδές μου και την Αθήνα. Οι γονείς
μου έπαθαν σοκ. Έμεινα εκεί δύο χρόνια… Αργότερα τελείωσα τη σχολή μου. Οι γονείς μου
κατάλαβαν ότι αυτός ήταν ο δρόμος μου και είδαν ότι δεν έπαθα τίποτα κακό, αντίθετα έγινα πιο
υγιής, πιο αδύνατος και πιο ήρεμος. Αν κάποιος δεν προβεί σε μεγάλες αλλαγές, τότε υπάρχει
μεν ανησυχία από το κοινωνικό του περιβάλλον αλλά όχι έντονες αντιδράσεις. Η κ. Μπόλου
μιλά για την οικογένεια του: Τους πήρε κάποιο καιρό να το δεχτούν… Αρχικά είχαν μια
αντίδραση αλλά συνεχώς αποκτούν μια πιο φιλική διάθεση προς όλα αυτά. Ο κ. Ρουμελιώτης
βιώνει τον διαλογισμό μέσα από τη μουσική του πρακτική. Δεν εξασκώ κάποιο είδος γιόγκα,
αλλά το παίξιμο του σιτάρ είναι για μένα διαλογισμός. Ο δρόμος που σε οδηγεί είναι όπως αυτός
της γιόγκα. Δεν θέλω δηλαδή να είμαι ίδιος όπως ήμουν πριν παίξω και το ίδιο επιθυμώ και για το
ακροατήριο μου. Για μένα γιόγκα είναι μια εσωτερική επανάσταση, μια κάθαρση που σε
ανανεώνει.

Στην τέταρτη θεματική ενότητα, ζητείται από τον κάθε συνεντευξιαζόμενο να αναλύσει και
να εξηγήσει το αντικείμενο με το οποίο ασχολείται. Οι τομείς που αναλύονται είναι η κλασική
ινδική μουσική, ο μοντέρνος ινδικός χορός, η γιόγκα, η ινδική ιατρική Αγιουρβέδα. Τα
αποτελέσματα αυτής της ενότητας ομαδοποιήθηκαν και συμπεριλήφθηκαν στο Κεφάλαιο 5:
«ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΤΟΥ ΙΝΔΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ».

Η πέμπτη θεματική ενότητα ερευνά την ιδιαίτερη σχέση μεταξύ δασκάλου και μαθητή που
υπάρχει στην Ινδία, καθώς και τη συμπεριφορά των Ελλήνων ως μαθητές. Δόθηκε ιδιαίτερη
προσοχή σε αυτή η σχέση γιατί ο τρόπος που την αντιλαμβάνονται στην Ινδία είναι πολύ
διαφορετική από ότι στη δύση. Ο δάσκαλος, ο Γκουρού, παραδοσιακά κατέχει την υψηλότερη
θέση στην ινδική κοινωνία επειδή είναι εκείνος που κρατά τα κλειδιά της γνώσης και έχει τη
δυνατότητα να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ευτυχία ή τη δυστυχία. Ο Γκουρού δεν επιθυμεί
απλά να διδάξει μια επιστήμη ή μια τέχνη στο μαθητή, αλλά να τον βοηθήσει μέσα από τη
διαδικασία της μάθησης να προσεγγίσει την αλήθεια και να φτάσει στην ολοκλήρωση του
εαυτού του. Εφόσον η σχέση ανάμεσα στον δάσκαλο και τον μαθητή είναι πολύχρονη και
πολυδιάστατη, ο Γκουρού έχει λίγους μαθητές και τους επιλέγει με πολύ αυστηρό τρόπο. Η
αποδοχή ενός μαθητή από τον δάσκαλο δεν είναι δεδομένη. Ο δάσκαλος δοκιμάζει τον μαθητή,
136
τον επικροτεί, τον μαλώνει, αδιαφορεί γι’ αυτόν. Η διαδικασία εκμάθησης απαιτεί από τον
μαθητή να αποδεχτεί τις αρνητικές πλευρές του δασκάλου του για να μπορέσει να εξελιχθεί. Αν
κάτι δεν σου αρέσει στον δάσκαλο πρέπει να το ξεπεράσεις και να αφεθείς για να λειτουργήσει
αυτή η σχέση… Να βρεις τις αδυναμίες σου και να τις ξεπεράσεις. Ο δάσκαλος είναι πάντα εκεί,
αλλά πρέπει να πας εσύ σε αυτόν. Ο Γκουρού λειτουργεί ως πρότυπο. Δηλαδή οι μαθητές
πηγαίνουν στο σπίτι του και εκτός από την παρακολούθηση των μαθημάτων, μαθαίνουν πολλά
μέσα από την παρατήρηση της συμπεριφοράς του. Ο δάσκαλος είναι αυστηρός, απαιτεί
επιμέλεια και σκληρή δουλειά. Σκοπός του είναι ο μαθητής να βρει τη γνώση μέσα του και να
μετατραπεί ο ίδιος σε δάσκαλο. Πρώτα για τον εαυτό του και ύστερα για τους άλλους. Στη
συνέντευξη του κ. Ζάνη μπορεί να βρει κανείς μια ολοκληρωμένη περιγραφή για τη λειτουργία
της παραδοσιακής σχέσης ανάμεσα στον δάσκαλο και τον μαθητή. Ο δάσκαλος του είναι Ινδός,
έχει μόνο Ινδούς μαθητές και δεν μιλάει αγγλικά. Έτσι η επικοινωνία τους είναι καθαρά
μουσική. Στην αρχή ο μαθητής κάνει αυτό που ονομάζεται Γκούρου Σέβα, δηλαδή υπηρετεί τον
δάσκαλο και τον γνωρίζει στην καθημερινότητά του. Αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί η τέχνη είναι
μέσα στη ζωή και ο μαθητής μαθαίνει στην αρχή πώς να ζει έτσι ώστε η ζωή να υποστηρίζει την
τέχνη του. Ο στόχος του δασκάλου είναι να μετατρέψει τη γνώση σε εμπειρία, την πληροφορία
σε βίωμα. Αυτός ο τρόπος εκμάθησης έχει πολύ μεγάλο βαθμό δυσκολίας αλλά ταυτόχρονα
προσφέρει μεγάλη ελευθερία καθώς σταδιακά ο μαθητής γίνεται κύριος του εαυτού και της
τέχνης του. Τη μοναδική εμπειρία του να μοιράζεται ο μαθητής την καθημερινότητα του με τον
δάσκαλο, περιέγραψε και ο κ. Σουσάνης. Έζησα μέσα στο σπίτι του δασκάλου γι’ αυτό το
διάστημα, μαζί με την οικογένειά του και τα δυο παιδιά του… Κάθε απόγευμα κάναμε μαθήματα
και εγώ μελετούσα το πρωί. Η κ. Φουρναράκου επισημαίνει ότι ο Ινδός δάσκαλος δεν απαιτεί
από τον μαθητή να τον μιμηθεί ή να τον αντιγράψει. Ο δάσκαλος σου δίνει κανόνες που πρέπει
να ακολουθήσεις, σου δείχνει το δρόμο αλλά σου αφήνει την ελευθερία να βρεις τον δικό σου
τρόπο να τα εκφράσεις όλα αυτά. Η ενσωμάτωση των Ελλήνων μαθητών σε ομάδες Ινδών όταν
πηγαίνουν εκεί για να εμβαθύνουν στην εκμάθηση της τέχνης τους ή της γιόγκα είναι πολύ
σημαντική για να συνειδητοποιήσουν τις διαφορές. Η κ. Γαϊτανίδου περιγράφει την εμπειρία
της όταν είχε πάει για πρακτική γιόγκα στην Ινδία: Έβλεπα τον τρόπο που εξασκούνται οι Ινδοί,
πόσο πιο φυσικό και κοντά στο σώμα τους ήταν η δική τους εξάσκηση και πόσο εμείς το έχουμε
δυτικοποιήσει.

Πώς βλέπουν όμως οι ίδιοι τους μαθητές τους, όταν περνούν από τη θέση του μαθητή σ’ αυτή
του δασκάλου; Οι Έλληνες όταν αποφασίζουν να ακολουθήσουν ινδικές πρακτικές
χαρακτηρίζονται ως καλόκαρδοι, διαισθητικοί και ανοιχτόμυαλοι. Ωστόσο τους είναι δύσκολο
να πειθαρχήσουν προς τις αρχές της πρακτικής ή στον δάσκαλο, με αφοσίωση και υπομονή. Η

137
έλλειψη σεβασμού στο πρόσωπο του δασκάλου και παράδοσης σε αυτόν, κάνει πολύ δύσκολη
την αφομοίωση της γνώσης. Η κ. Μπόλου που έχει πολύχρονη εμπειρία στην εκπαίδευση γιόγκα
εξηγεί: Στην ινδική φιλοσοφία η αφοσίωση του μαθητή στον δάσκαλο θεωρείται δεδομένη και
είναι η βάση της μάθησης. Η αφοσίωση λοιπόν είναι δύσκολη πρακτική για τους Έλληνες, δεν
ταιριάζει στην ιδιοσυγκρασία τους. Οι άνθρωποι που επιλέγουν να γίνουν εκπαιδευτές γιόγκα
συχνά παρουσιάζουν μια εγωκεντρική συμπεριφορά κατά τη μετάβαση τους από την ιδιότητα
του μαθητή σε αυτή του δασκάλου.

Στην έκτη θεματική ενότητα εξετάζεται η αλλαγή της αντιμετώπισης των Ελλήνων απέναντι
στην ινδική κουλτούρα. Οι μαρτυρίες όλων των ερωτώμενων συγκλίνουν προς την άποψη ότι η
αντιμετώπιση των Ελλήνων απέναντι στον ινδικό πολιτισμό γίνεται ολοένα και θετικότερη.
Γενικά η κοινωνία φαίνεται πιο ανοιχτή και εξοικειωμένη με τομείς που πριν από 20 χρόνια
αντιμετωπίζονταν με καχυποψία και προκατάληψη και γίνεται η παραδοχή πως οι Έλληνες
σήμερα θέλουν να μάθουν και να προσεγγίσουν άλλους πολιτισμούς. Η τάση της γιόγκα
κρίνεται αυξητική αφού σήμερα σε κάθε γειτονιά μπορεί να βρει κανείς χώρους για να γνωρίσει
τη γιόγκα. Η αλλαγή στη νοοτροπία αιτιολογείται με το ότι απαντά στις ανάγκες του σημερινού
ανθρώπου. Οι σύγχρονες απαιτήσεις της ζωής είναι πολύ αυξημένες και ο άνθρωπος δεν
καταφέρνει να ανταποκριθεί. Οι Έλληνες έχουν αρχίσει να δοκιμάζουν εναλλακτικές πρακτικές
για να βοηθήσουν τον εαυτό τους. Προτιμούν να δοκιμάσουν τη γιόγκα πριν αρχίσουν να
παίρνουν ψυχοφάρμακα. Βοηθά επίσης το ότι τα αποτελέσματα από την εξάσκηση γιόγκα
γίνονται γρήγορα εμφανή. Σε σχέση με το διαλογισμό και όχι τις σωματικές ασκήσεις
διαπιστώνεται ότι έχει αλλάξει η νοοτροπία των ανθρώπων, αλλά η αρνητική στάση της
Ορθόδοξης Εκκλησίας που ασκεί ακόμα μεγάλη επιρροή στο μέσο Έλληνα λειτουργεί
αποτρεπτικά. Ταυτόχρονα όμως διατυπώνουν και τον εξής προβληματισμό. Πρόκειται για μια
ποιοτική, ουσιαστική αλλαγή ή για μία μόδα και ένα life style; Αναφέρονται κυρίως στη γιόγκα,
λιγότερο με τον χορό, τη μουσική και την ιατρική που φαίνονται πιο συνειδητές επιλογές. Η κ.
Μπόλου επισημαίνει: Υπάρχει ένα άνοιγμα της συνειδητότητας αλλά ταυτόχρονα και μια πολύ
επιφανειακή προσέγγιση. Ας δεχτούμε ότι όλα χρειάζονται…

Η αύξηση του κοινού που επιθυμεί να γνωρίσει τη γιόγκα επιβεβαιώνεται από τη δυνατότητα
να βιοποριστούν από αυτή και μόνο την ενασχόληση οι εκπαιδεύτριες γιόγκα. Επίσης το ίδιο
συμβαίνει με τον χορό. Η κ. Φουρναράκου όταν ξεκίνησε το 2009 είχε πολύ λίγες μαθήτριες και
οι άνθρωποι με κοίταγαν σαν να ήμουν κάτι περίεργο, λες και είχα έρθει από άλλο πλανήτη.
Σήμερα έχει πολλές μαθήτριες και οι άνθρωποι αρχίζουν να ζητάνε να μάθουν τον χορό
Bollywood… Για τον κ. Κωστόπουλο η αλλαγή είναι εμφανής σε σχέση με τον αριθμό των
ανθρώπων που στρέφονται στην Αγιουρβέδα καθώς ένας νέος ασθενής πρέπει να περιμένει
138
τουλάχιστον δυο μήνες για να αρχίσει θεραπεία μαζί του. Οι μουσικοί παρατηρούν ότι ενώ η
κοινωνία έχει έρθει κοντά στην ινδική κουλτούρα, το κοινό για την κλασική ινδική μουσική
παραμένει πολύ μικρό γιατί είναι ένα πολύ ξεχωριστό είδος. Ο κ. Ρουμελιώτης δεν βρίσκει την
ανταπόκριση που περίμενε από τα ΜΜΕ που δεν προβάλουν καθόλου την κλασική ινδική
μουσική και γενικώς δεν προτείνονται ποιοτικά ακούσματα στο κοινό.

Όλοι οι συμμετέχοντες πιστεύουν ότι η προσέγγιση της ελληνικής κοινωνίας με την ινδική
κουλτούρα μπορεί να φέρει θετικά στοιχεία. Τονίζεται η αδιατάρακτη συνέχεια του ινδικού
πολιτισμού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και η διατήρηση των παραδόσεων στη ζωή της
σύγχρονης Ινδίας. Η γειτνίαση με την ινδική κουλτούρα μπορεί να φέρει μια στροφή προς την
πνευματικότητα, μικρότερη προσκόλληση στα υλικά αγαθά καθώς και σε παραδόσεις που είναι
πια νεκρές, την ψυχική ανάταση, ανοχή στο διαφορετικό, συλλογική συνείδηση, απλότητα,
γλυκύτητα και ειρήνη. Η ενασχόληση των Ελλήνων με τη γιόγκα μπορεί να τους χαρίσει τη
δύναμη να βγουν από την ηθική κρίση που περνούν και να τους χαρίσει την πνευματική λάμψη
που κατείχαν στο παρελθόν. Μέσα από την αυτογνωσία που προσφέρει η γιόγκα μπορούν να
αναπτύξουν τις αρετές και τις δυνατότητές τους. Ο ελληνικός λαός θα μπορούσε να
παραδειγματιστεί από την εργατικότητα και την απεριόριστη αφοσίωση των Ινδών στην εργασία
τους. Οι ινδικές τέχνες είναι πολύ υψηλού επιπέδου και από τη γνωριμία τους μπορεί να
εμπλουτιστεί η ελληνική τέχνη. Πιστεύουν ότι πρέπει να γίνει το πάντρεμα των ωραίων
στοιχείων του ελληνικού πολιτισμού με τα θετικά στοιχεία της ινδικής κουλτούρας. Η κ.
Φουρναράκου εντοπίζει την άρρηκτη σχέση της Ινδίας με το παρελθόν της και τον πλούτο που
μπορεί να αντλήσει η Ελλάδα από τον πολιτισμό αυτό: Στην Ινδία οι παραδόσεις διατηρούνται
ακέραιες με πολύ μικρές διαφορές από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και το βλέπεις στον τρόπο
που οι άνθρωποι τρώνε, ντύνονται, στη σχέση που έχουν με τη μητέρα γη, στις γιορτές τους, στη
λατρεία τους. Για μας είναι ένα φωτεινό παρελθόν, για εκείνους είναι το παρόν. Η ελληνική
κοινωνία μπορεί να κερδίσει σε όλα τα επίπεδα. Η γειτνίαση με την ινδική κουλτούρα μπορεί να
φέρει ψυχική ανάταση, γνώση, πνευματική εξέλιξη. Εύχομαι να μπορέσουν όλοι να πάνε ένα ταξίδι
στην Ινδία, γιατί διαφορετικό είναι να τα λέμε εμείς εδώ και άλλο να έχει κανείς την πραγματική
εμπειρία. Το ταξίδι στην Ινδία είναι σαν να ζει κανείς το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μαζί.
Εκεί βρίσκεται η γνώση που ο καθένας μπορεί να ωφεληθεί ανάλογα με το επίπεδό του. Η ινδική
κουλτούρα προσφέρει τα δώρα της απλόχερα και δίνει στον καθένα αυτό που επιθυμεί. Πάνω απ’
όλα όμως, ο καθένας μπορεί να κερδίσει την προσωπική πνευματική του ανάπτυξη.

139
 9. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ & ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Μέσα από την ποσοτική, την ποιοτική και τη διαδικτυακή έρευνα, φαίνεται ότι η ελληνική
κοινωνία είναι αρκετά ενημερωμένη, εξοικειωμένη και ενδιαφέρεται να προσεγγίσει σχεδόν
όλες τις πτυχές της ινδικής κουλτούρας που εξάγονται προς τη Δύση. Η μελέτη των ποσοστών
δείχνει ότι ο βαθμός εξοικείωσης είναι αρκετά υψηλός, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη ότι η
Ελλάδα με την Ινδία είναι δύο χώρες που δεν συνορεύουν, αντιθέτως βρίσκονται πολύ μακριά η
μία από την άλλη. Δεν υπάρχουν στενοί δεσμοί ανάμεσα τους, όπως επί παραδείγματι μέσα από
τη μετανάστευση, καθώς ελάχιστοι Έλληνες ζουν στην Ινδία και μόνο μια μικρή κοινότητα
Ινδών ζει στην Ελλάδα. Στη σύγχρονη ιστορία δεν υπάρχει κάποιος ιδιαίτερος δεσμός όπως
αυτός μεταξύ της Ινδίας και της Μεγάλης Βρετανίας. Ενώ λοιπόν η ουσιαστική επαφή είναι
περιορισμένη, οι πολιτιστικές γέφυρες που οικοδομούνται είναι στέρεες. Για την έκθεση των
συμπερασμάτων ακολουθείται η σειρά των θεματικών ενοτήτων του ερωτηματολογίου και η
αντιπαραβολή των ποσοτικών αποτελεσμάτων με αυτά των συνεντεύξεων και των στοιχείων
που προέκυψαν μέσα από τη διαδικτυακή έρευνα.

Γενικά η ενασχόληση με τις εκφάνσεις του ινδικού πολιτισμού παρουσιάζει μια συνεχώς
αυξητική τάση γεγονός που επιβεβαιώνεται από την ποσοτική και την ποιοτική έρευνα. Η
ποσοτική έρευνα έδειξε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των συμμετεχόντων έχει έρθει σε επαφή με
την ινδική κουλτούρα (φαγητό, γιόγκα, τέχνη) και όσοι δεν έχουν, θα το επιθυμούσαν αν είχαν
την ευκαιρία. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το εξαιρετικά μικρό ποσοστό εκείνων που είναι
αρνητικοί σε οποιοδήποτε είδος επαφής με αυτή. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι οι Έλληνες
αποδέχονται εύκολα την ινδική κουλτούρα και ότι ελάχιστοι κρατούν μια καχύποπτη, κλειστή ή
αρνητική στάση απέναντί της.

Η γενική εικόνα που έχουν οι Έλληνες για την Ινδία σκιαγραφείται μέσα από τις απαντήσεις
των συμμετεχόντων στο ερωτηματολόγιο. Βλέπουμε να επαναλαμβάνονται οι στερεοτυπικές
εικόνες που υπάρχουν στην Ελλάδα για την Ινδία. Από τη μία πλευρά, θεωρείται ένας εξωτικός
προορισμός που εμπεριέχει την αίσθηση του μυστηρίου και της περιπέτειας και από την άλλη
πλευρά περιγράφεται μια δύσκολη κοινωνική και οικονομική κατάσταση, με κύρια
χαρακτηριστικά τη φτώχεια, τον υπερπληθυσμό, τη ρυπαρότητα και τις κοινωνικές ανισότητες.
Υπάρχουν όμως και απαντήσεις που δείχνουν ότι γνωρίζουν και άλλες όψεις της Ινδίας όπως τον
πολιτισμό, τη θρησκεία και τις τέχνες της. Σε αυτό υποθέτουμε ότι συμβάλλει τόσο το ποσοστό
των συμμετεχόντων που έχουν ταξιδέψει εκεί, όσο και αυτών που έχουν κοινωνικές επαφές με
Ινδούς/ες. Το ποσοστό αυτών που έχουν επισκεφτεί την Ινδία είναι αρκετά υψηλό, παρότι είναι

140
ένας μακρινός προορισμός υψηλού κόστους. Δεν υπάρχουν απευθείας πτήσεις που να συνδέουν
τις δύο χώρες, απαιτείται εμβολιασμός για κάποια μέρη και η χώρα δεν φημίζεται για τις
συνθήκες υγιεινής της. Παρόλα αυτά οι Έλληνες δεν αποθαρρύνονται. Το 12,8% έχει ταξιδέψει
στην Ινδία κυρίως για τουρισμό και το 68,5% επιθυμεί να το πράξει. Μέσα από τις συνεντεύξεις
φαίνεται ότι τα ταξίδια στην Ινδία είναι δημοφιλή σήμερα και αυτό παρασύρει και άλλους να τα
επιχειρήσουν. Έλληνες που έχουν ζήσει στην Ινδία για μεγάλα διαστήματα, αναφέρουν ότι
υπάρχει μια έντονη οικειότητα με τη χώρα, ότι νιώθουν σαν να πηγαίνουν σπίτι τους. Σε αυτό
συμβάλλουν κοινά πολιτισμικά στοιχεία των δύο λαών, όπως είναι η σημασία που δίνεται στη
φιλοξενία, ο ανοιχτόκαρδος χαρακτήρας, η αγάπη για την οικογένεια και τα παιδιά, το
ενδιαφέρον για το φαγητό. Και οι δυο λαοί μοιράζονται μια τάση για μοιρολατρία, δράμα και
υπερβολή. Οι Έλληνες είναι πιο εξοικειωμένοι από άλλους Ευρωπαίους με τη ζωή σε ζεστό
κλίμα και τις δυσκολίες που έχει. Επίσης γνωρίζουν τα προβλήματα που προκύπτουν από τη
γραφειοκρατία και την πολιτική διαφθορά.

Όσον αφορά την ινδική κουζίνα, οι μισοί από τους συμμετέχοντες έχει επισκεφτεί κάποιο
ινδικό εστιατόριο. Μόνο το 11,5% δηλώνει ότι δεν του αρέσει η ινδική κουζίνα. Καθώς η
γαστρονομία είναι σε υψηλό επίπεδο στην Ελλάδα και η ελληνική κουζίνα είναι αναγνωρισμένη
παγκοσμίως, θα περίμενε κανείς ότι ο βαθμός διείσδυσης μια ξένης γαστρονομικής πρότασης να
είναι περιορισμένος. Η ινδική κουζίνα όμως γνωρίζει μεγάλη εξάπλωση και τα ινδικά εστιατόρια
έχουν μπει στην καθημερινότητα πολλών Ελλήνων. Αποτελούν πλέον μια επιλογή γι’ αυτούς,
για το 8,5% μάλιστα αγαπημένη. Στην περιοχή της Αττικής λειτουργούν 48 ινδικά εστιατόρια
και έτσι μπορεί κανείς να βρει εύκολα ένα σε μια σχετικά κοντινή απόσταση. Εκείνοι που ούτε
έχουν δοκιμάσει ποτέ, ούτε έχουν τέτοια πρόθεση είναι μόλις το 4%. Η εξοικείωση με τις
γεύσεις της Ινδίας, μπορεί να φέρει πιο κοντά τους ανθρώπους, καθώς οι δύο λαοί έχουν μια
παραδοσιακά καλή σχέση με το φαγητό το οποίο παίζει ένα σημαντικό ρόλο στην
καθημερινότητα τους. Στην ελληνική κουζίνα έχουν πλέον προστεθεί υλικά (όπως το μείγμα
κάρι) που χρησιμοποιούνται στην ινδική κουζίνα και μπορεί πλέον να τα βρει κανείς στα ράφια
των ελληνικών σουπερ μάρκετ.

Η τέχνη είναι ένα άλλο πεδίο συνάντησης των δύο πολιτισμών. Οι περισσότεροι από τους
μισούς συμμετέχοντες έχουν κάποια επαφή με την ινδική μουσική και τον χορό, αφού το 53,8%
και το 66,8% αντίστοιχα δηλώνουν ότι τους αρέσουν. Αυτά τα ποσοστά είναι πολύ υψηλά αν
σκεφτούμε ότι η ινδική μουσική δεν ακούγεται σχεδόν ποτέ στο ραδιόφωνο και συναυλίες
ινδικής μουσικής ή ντοκιμαντέρ για ινδικούς χορούς δεν προβάλλονται στην τηλεόραση.
Παρόλα αυτά το 41% θα επιθυμούσε να μάθει κάποιο είδος ινδικού χορού. Μόνο το 18,5%
δηλώνει ότι δεν έχει ακούσει ποτέ ινδική μουσική ούτε έχει παρακολουθήσει κάποιο ινδικό
141
χορό. Η ποιοτική έρευνα δείχνει ότι ένας μικρός κύκλος καλλιτεχνών ασχολείται με την ινδική
κλασική μουσική και έχει και ένα περιορισμένο εξειδικευμένο κοινό. Οι ολιγάριθμοι που
μαθαίνουν κάποιο ινδικό όργανο προτιμούν το σιτάρ ή τα κρουστά. Ένα ποσοστό 23% αναφέρει
ότι δεν ξέρει πώς να πληροφορηθεί για μουσικές εκδηλώσεις σχετικά με την ινδική μουσική
αφού δεν υπάρχει ένας σταθερός χώρος στο διαδίκτυο ή στις πολιτιστικές ιστοσελίδες που να
παρέχει τέτοιου είδους πληροφόρηση. Ο χορός αντίθετα έχει αποκτήσει ευρύτερο κοινό και
προβάλλεται περισσότερο από τα ΜΜΕ. Κάποια είδη κλασικού ινδικού χορού διδάσκονται σε
σχολές χορού και έχουν μαθητές όλων των επιπέδων. Ο μοντέρνος ινδικός χορός Bollywood
κερδίζει επίσης έδαφος και διδάσκεται σε πολλές σχολές χορού και γυμναστικής.

Όσον αφορά τον ινδικό κινηματογράφο το ενδιαφέρον που δείχνει το ελληνικό κοινό είναι
υψηλό. Υπάρχει ήδη ένα πιστό κοινό της τάξης του 5,5% που παρακολουθεί ινδικές ταινίες
τουλάχιστον μια φορά τον μήνα ενώ εκείνοι που τις επιλέγουν τουλάχιστον μια φορά τον χρόνο
είναι το 39%. Μόνο το 12,3% δεν έχει παρακολουθήσει ποτέ και ούτε θα ήθελε. Επίσης στην
ερώτηση αν γνωρίζουν κάποιον διάσημο καλλιτέχνη, οι συμμετέχοντες απάντησαν δίνοντας
κυρίως ονόματα ηθοποιών. Το ποσοστό αυτών που προτιμούν τις ινδικές ταινίες είναι πολύ
υψηλό, παρά το γεγονός ότι οι ταινίες αυτές δεν διαφημίζονται, δεν προβάλλονται στην
τηλεόραση ή στον κινηματογράφο. Είναι δυσεύρετες με ελληνικούς υπότιτλους και
προσβάσιμες μόνο μέσα από διαδικτυακούς τόπους. Η πλειονότητα των συμμετεχόντων θα
ήθελε να προβάλλονται ινδικές ταινίες στην τηλεόραση.

Η πιο διαδεδομένη έκφανση της ινδικής κουλτούρας στην Ελλάδα είναι η γιόγκα. Στο κέντρο
της Αθήνας και στις όμορες περιοχές βρίσκουμε 30 εξειδικευμένες σχολές γιόγκα. Σ’ αυτές θα
πρέπει να συνυπολογίσουμε τις σχολές χορού, πολεμικών τεχνών, τα προγράμματα δήμων και
τις ψυχοθεραπευτικές ομάδες που έχουν προσθέσει στο πρόγραμμά τους κάποιο είδος
εξάσκησης γιόγκα. Οι μισοί από τους συμμετέχοντες στην έρευνα δηλώνουν ότι έχουν ασκηθεί
σε κάποιο είδος γιόγκα, κυρίως σε αυτό που έχει να κάνει με σωματικές ασκήσεις. Αυτό
αποδεικνύεται τόσο από τα ποσοστά των απαντήσεων του ερωτηματολογίου, όσο και από την
έρευνα που έγινε πάνω στο είδος που προσφέρει η κάθε σχολή. Η εξάσκηση της γιόγκα δείχνει
μια βαθύτερη, ποιοτικότερη σχέση των Ελλήνων με την ινδική κουλτούρα, καθώς είναι κάτι που
επηρεάζει ουσιαστικά τη ζωή του ατόμου. Βέβαια, τα υψηλά ποσοστά σε αυτή την κατηγορία
ήταν σχετικά αναμενόμενα καθώς δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο στην ελληνική κουλτούρα και τα
τελευταία χρόνια η γιόγκα έχει γίνει μέρος του life style και προβάλλεται αρκετά από τα ΜΜΕ.
Από αυτούς που δεν εξασκούνται, περίπου ένα 20% θα ήθελε να δοκιμάσει αν του δίνονταν η
ευκαιρία και μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό (5,2%) είναι αρνητικό σε μια τέτοια προοπτική.
Στην ερώτηση τι πιστεύουν ότι είναι γιόγκα, οι περισσότεροι έδωσαν την ορθή απάντηση,
142
δηλαδή ότι είναι ένα αρχαίο φιλοσοφικό σύστημα που περιλαμβάνει διαλογισμό και σωματικές
ασκήσεις με σκοπό την πνευματική εξέλιξη του ανθρώπου. Η επιλογή της σωστής απάντησης
φαίνεται ότι έχει γίνει κατά κάποιο τρόπο διαισθητικά ή κρίνοντας ότι αυτή είναι η σωστή
απάντηση σε σχέση με τις άλλες. Αυτό το συμπεραίνουμε από την αντίφαση που παρουσιάζεται
με τις απαντήσεις στην ερώτηση 22 που αναζητά τους λόγους που οι συμμετέχοντες δεν ασκούν
κάποιο είδος γιόγκα. Εκεί πλειοψηφεί η στερεοτυπική αντίληψη ότι η γιόγκα είναι ένα είδος
γυμναστικής, καθώς το 62,3% δηλώνει ότι ασκείται σε άλλο είδος γυμναστικής και μόνο το
13,7% ότι δεν ταιριάζει στις φιλοσοφικές του πεποιθήσεις. Η πλειονότητα πιστεύει ότι η
επίδραση της γιόγκα είναι θετική, μακροχρόνια και καθοριστική για τον άνθρωπο, ενώ το
ποσοστό των αρνητικών επιλογών είναι πάρα πολύ χαμηλό. Παρατηρούμε λοιπόν ότι πάρα
πολλοί είχαν στο παρελθόν την εμπειρία κάποιου είδους γιόγκα, γνωρίζουν έστω και
διαισθητικά τι είναι και έχουν μια θετική εντύπωση ως προς τα αποτελέσματα που μπορεί να
επιφέρει. Από εκείνους που δεν έχουν ασκηθεί, πολλοί θα το ήθελαν. Όσοι συνειδητά απέχουν
από κάτι τέτοιο είναι συνολικά το 16,4%. Μέσα από τις συνεντεύξεις περιγράφονται όλα τα
οφέλη που μπορεί να αποκομίσει κανείς από την εξάσκηση της γιόγκα και η θετική αλλαγή στην
αντιμετώπιση των Ελλήνων τα τελευταία χρόνια απέναντί της. Το αυξημένο ενδιαφέρον του
κοινού για τη γιόγκα αποδεικνύεται από το γεγονός ότι οι εκπαιδευτές μπορούν να βιοποριστούν
από αυτή και μόνο την ασχολία. Όπως επίσης και από τη δημιουργία τμημάτων σε πολλές
σχολές όπου μπορεί κανείς να πιστοποιηθεί ως εκπαιδευτής γιόγκα. Η διδασκαλία της γιόγκα
δεν θα πρέπει να γίνεται αποσπασματικά και αποκομμένα από το φιλοσοφικό πλαίσιο μέσα στο
οποίο δημιουργήθηκε. Η ενασχόληση με οποιοδήποτε είδος γιόγκα θα έπρεπε να φέρνει τον
μαθητή σε επαφή με τον ινδικό πολιτισμό, αλλά αυτό είναι δύσκολο αν οι ίδιοι οι εκπαιδευτές
δεν είναι σωστά καταρτισμένοι.

Οι διαπολιτισμικές σχέσεις ανάμεσα στους δύο λαούς και οι γνώσεις των Ελλήνων γύρω από
βασικά θέματα της ινδικής ιστορίας παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Οι Έλληνες γνωρίζουν
την ύπαρξη ινδικών κοινοτήτων καθώς το 44,5% απαντά θετικά στη σχετική ερώτηση.
Υπάρχουν δύο παράγοντες που πιθανότατα κρατούν αυτό το ποσοστό σε χαμηλό επίπεδο. Ο
ένας είναι ότι οι περισσότεροι Ινδοί μετανάστες ζουν και εργάζονται στην επαρχία. Ο δεύτερος
είναι ότι τα περισσότερα μέλη της ινδικής κοινότητας είναι σιχ, των οποίων όμως η εμφάνιση με
τα μακριά γένια και τα τουρμπάνια στο κεφάλι παραπέμπει σε ανθρώπους που ανήκουν σε
μουσουλμανικές κοινότητες και ίσως οι Έλληνες να μην μπορούν να αναγνωρίσουν ότι οι σιχ
είναι Ινδοί.

Περιέργως στις συνειρμικές απαντήσεις δεν περιλαμβάνονται καθόλου οι λέξεις μετανάστες,

ξένοι ή οποιοσδήποτε άλλος χαρακτηρισμός που να δείχνει ότι οι Ινδοί έχουν ταυτιστεί με αυτή
143
την ιδιότητα στη συνείδηση των Ελλήνων. Θα ήταν ενδιαφέρουσα η σύγκριση των
αποτελεσμάτων αν γινόταν μια αντίστοιχη έρευνα για τους Πακιστανούς στην Ελλάδα, οι οποίοι
βασικά διαφέρουν από τους Ινδούς μόνο στο θρήσκευμα. Μεγάλο είναι και το ποσοστό των
συμμετεχόντων (37,3%) που δηλώνει ότι είχε φίλους ή γνωστούς από την Ινδία. Από αυτούς που
δεν γνωρίζουν κάποιον από εκεί, το 61% δίνει ως αιτία ότι απλά δεν έτυχε και όχι κάποιο
ξενοφοβικό λόγο ή αντιπάθεια προς τον συγκεκριμένο λαό. Αυτό το αποτέλεσμα συνάδει με τα
πορίσματα κοινωνικών ερευνών που εντοπίζουν τη θετική αντίληψη που έχουν οι Έλληνες για
τους Ινδούς και ότι αντιμετωπίζονται με μια σχετική συμπάθεια από τα ΜΜΕ371. Η πλειονότητα
των συμμετεχόντων επίσης γνωρίζει πότε απέκτησε την ανεξαρτησία της η Ινδία και έχει την
αίσθηση ότι εκεί μιλιούνται πολλές διαφορετικές γλώσσες. Είναι προφανές ότι η κοινωνία
στρέφεται προς εναλλακτικές μορφές ιατρικής και ανάμεσα τους βρίσκεται και η παραδοσιακή
ινδική ιατρική Αγιουρβέδα. Ακόμα και αν δεν έχουν εμπειρία από αυτή, το 79% γνωρίζει ότι
είναι η παραδοσιακή ιατρική της Ινδίας. Την προτίμηση αρκετών Ελλήνων για την Αγιουρβέδα
επιβεβαιώνει ο ολιστικός γιατρός Ν. Κωστόπουλος που δηλώνει ότι υπάρχει λίστα αναμονής
δύο μηνών για να ξεκινήσει ένας ασθενής θεραπεία μαζί του. Η δυνατότητα να προμηθευτεί
κανείς τα αγιουρβεδικά σκευάσματα σε μεγάλα φαρμακεία δείχνει την αυξανόμενη ενημέρωση
και προτίμηση του κοινού.

Οι ερωτώμενοι απαντούν κατά 41,3% ότι υπάρχουν κοινά ανάμεσα στους δυο πολιτισμούς
και μέσα από τα σχόλια τους φαίνεται ότι πραγματικά έχουν ανάλογες γνώσεις. Παραθέτουμε το
εξαιρετικό σχόλιο ενός ερωτώμενου, που καταφέρνει μέσα σε τέσσερις γραμμές να συνοψίσει τα
κοινά των δυο πολιτισμών και να περιγράψει την παράλληλη ιστορική πορεία των δύο λαών:
Και οι δύο είναι αρχαιότατοι πολιτισμοί με πολύ έντονη θρησκευτικότητα, πνευματικότητα,
σεβασμό στις λαϊκές παραδόσεις, εξαιρετική άνθιση στις τέχνες και τα γράμματα. Οι λαοί τους
βασανίστηκαν από ξένους κατακτητές και ανέδειξαν πολλούς ήρωες και ηρωίδες πολεμώντας για
την ελευθερία τους. Το 61,8% θέλει να γνωρίσει τον ινδικό πολιτισμό και σχεδόν το ίδιο
ποσοστό να έχει την εμπειρία του διαλογισμού. Η θετική προδιάθεση δείχνει το έντονο
ενδιαφέρον του κοινού. Η διοργάνωση σεμιναρίων και διάφορων εκδηλώσεων από δήμους,
πανεπιστήμια και άλλους φορείς φαίνεται ότι θα έβρισκε μεγάλη ανταπόκριση από το κοινό.

Γενικά η ελληνική κοινωνία είναι πιο ανοιχτή και εξοικειωμένη με εκφάνσεις της ινδικής
κουλτούρας σε σχέση με 20 χρόνια πριν που αντιμετωπίζονταν με καχυποψία και προκατάληψη.
Το ενδιαφέρον για όλους τους τομείς είναι έκδηλο. Όσον αφορά τους ανθρώπους που έχουν μια
ιδιαίτερη επαφή με την Ινδία, φαίνεται ότι αυτό έχει φέρει μια ριζική αλλαγή στη ζωή τους, που

371
CARIM – India RR 2013/44, Robert Schuman Centre for Advanced Studies. San Domenico di Fiesole: European
University Institute
144
αποτιμάται ως θετική. Τα οφέλη από την ενασχόληση τους περιγράφονται ως πολλαπλά και
πολύτιμα. Το ίδιο θετικά και πολλαπλά πιστεύουν ότι μπορεί να είναι τα οφέλη της ελληνικής
κοινωνίας από την επαφή της με τον ινδικό πολιτισμό.

Ο ρόλος του ινδικού πολιτισμού στην παγκόσμια σκηνή ήταν περιθωριοποιημένος. Λόγω
συγκυριών ή σκοπιμοτήτων άργησε να πάρει τη θέση που του ανήκει ανάμεσα στους μεγάλους
αρχαίους πολιτισμούς της ανθρωπότητας. Η δύναμη του ινδικού πολιτισμού βασίζεται στην
ικανότητα του να διατηρεί μακραίωνες αρχές και παραδόσεις και ταυτόχρονα να αφομοιώνει
πολιτισμικά στοιχεία άλλων λαών. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι όπως όταν οι ρίζες του δέντρου
συναντούν μια μεγάλη πέτρα, αντί να την συνθλίψουν, τυλίγονται γύρω από αυτή και το δέντρο
έτσι καθίσταται πιο ανθεκτικό, με αυτό τον τρόπο λειτουργεί και ο ινδικός πολιτισμός. Αυτές οι
δύο ποιότητες, της διατήρησης και της ενσωμάτωσης, χαρακτηρίζουν όλες τις πτυχές του
ινδικού πολιτισμού και του χαρίζουν τη δυνατότητα να επιβιώνει και να εξελίσσεται εδώ και
χιλιάδες χρόνια.

Όλοι όσοι ασχολούνται με κάποια πτυχή της ινδικής κουλτούρας τονίζουν την μακραίωνη
πορεία της και τη δυναμική της εξέλιξη. Τα συστήματα της διδασκαλίας, της φιλοσοφίας, της
γιόγκα, της ιατρικής, της μουσικής, του χορού, της διατροφής έχουν εξελιχθεί σε βάθος αιώνων,
έχουν δοκιμαστεί και αποδειχτεί ασφαλή και αποτελεσματικά. Η απήχηση που έχουν σε όλον
τον κόσμο οφείλεται στην απλότητα και τη λογική που τα διακρίνει, δίνοντάς τους τη
δυνατότητα να απευθύνονται σε ανθρώπους διαφορετικής κουλτούρας. Η ολιστική
αντιμετώπιση που προτείνουν, προσφέρει στον δυτικό κόσμο μια χρήσιμη εναλλακτική πρόταση
απέναντι στο τεχνοκρατικό εξειδικευμένο δυτικό τρόπο σκέψης. Μπορούν να βοηθήσουν όλους
τους ανθρώπους είτε γνωρίζουν το φιλοσοφικό πλαίσιο που τα δημιούργησε είτε όχι. Βέβαια
όσο βαθύτερη και σφαιρικότερη είναι η αντίληψη κάποιου τόσο περισσότερο μπορεί να
ωφεληθεί, γι’ αυτό και η διδασκαλία τους δεν πρέπει να γίνεται αποσπασματικά χωρίς να
συνοδεύεται από το φιλοσοφικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκαν και διαμορφώθηκαν.
Η επαφή με τις ρίζες του ινδικού πολιτισμού θα βοηθούσε στην ουσιαστική κατανόηση, στην
εξάλειψη των παρανοήσεων και την απόρριψη εσφαλμένων πρακτικών.

Η ενασχόληση με την ινδική φιλοσοφία και τη γιόγκα δεν απαιτεί την αλλαγή της πίστης
κάποιου. Η ανάπτυξη της συνειδητότητας του τον βοηθάει να κατανοήσει και να εφαρμόσει πιο
ολοκληρωμένα αυτό που πιστεύει ο ίδιος. Η αυτό-βελτίωση του ατόμου οδηγεί στην κοινωνική
πρόοδο, αφού αυτός είναι η βασική της μονάδα. Η φύση της προσέγγισης της ινδικής
κουλτούρας προς τη ζωή είναι δυνατόν να συμβάλλει στην ανάπτυξη της συλλογικής και
συνεργατικής αντίληψης των Ελλήνων, όπως επίσης και στον επαναπροσδιορισμό της ζωής τους

145
με βάση την πνευματικότητα και όχι τα υλικά αγαθά. Επίσης να τους προσφέρει μεγαλύτερη
ανοχή στη διαφορετικότητα και μέσα από τον αυτοέλεγχο και την ηρεμία να τους χαρίσει
μεγαλύτερες πιθανότητες ευτυχίας. Γενικά οι μίξεις πολιτιστικών στοιχείων έχουν ένα θετικό
πρόσημο στην κοινωνική εξέλιξη. Ιδιαιτέρα στην περίπτωση του ινδικού και του ελληνικού
λαού φαίνεται πως αυτή η διαδικασία είναι εφικτή, γόνιμη και με πολλές προοπτικές.

9.1 Προτάσεις

Η Ινδία εξελίσσεται σε μια οικονομική υπερδύναμη και οι οικονομικές σχέσεις της με την
Ελλάδα αναμένεται να παρουσιάσουν ενδυνάμωση και μπορεί να είναι ιδιαίτερα προσοδοφόρες
για τη χώρα μας. Μια επωφελής οικονομική συνεργασία προϋποθέτει όμως το ξεπέρασμα των
στερεοτυπικών αντιλήψεων και τη γνώση των ραγδαίων μεταβολών που υφίστανται στην Ινδία
σήμερα σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Γι’ αυτό η σωστή και σφαιρική πληροφόρηση
είναι αναγκαία. Παρότι η ινδική κουλτούρα είναι ποικιλόμορφη, ενδιαφέρουσα και αποτελεί
πηγή έμπνευσης για πολλούς Έλληνες, η έρευνα κατέδειξε την έλλειψη οργάνωσης και δομών
που να καθιστούν τη διαπολιτισμική επαφή ευκολότερη. Διαμορφώθηκαν έτσι οι ακόλουθες
προτάσεις.

Η δημιουργία ενός διαδικτυακού χώρου μέσω του οποίου θα προβάλλονται όλες οι

πολιτιστικές και εκπαιδευτικές δράσεις που έχουν σχέση με τον ινδικό πολιτισμό. Σήμερα κάθε
καλλιτέχνης, κάθε σύλλογος, κάθε σχολή έχει τη δική του ιστοσελίδα, οπότε η ενημέρωση είναι
πολύ δύσκολη και χρονοβόρα. Μια ιστοσελίδα που θα περιελάμβανε όλες αυτές τις
πληροφορίες, θα συνέβαλε στην ευκολότερη πρόσβαση στις διάφορες εκδηλώσεις και στη
γνωριμία με τους σχετικούς ανθρώπους. Μέσα από αυτό τον χώρο επίσης μπορούν να
διοργανώνονται εκπαιδευτικά διαδικτυακά σεμινάρια για την προώθηση του ινδικού πολιτισμού.
Ένα τέτοιο εγχείρημα θα μπορούσε να χρηματοδοτηθεί από την ινδική πρεσβεία ή να
φιλοξενηθεί στην επίσημη ιστοσελίδα της ινδικής πρεσβείας στην Ελλάδα. Στη συνέχεια να
στηριχθεί οικονομικά από διαφημίσεις Ελλήνων και Ινδών που παραδίδουν μαθήματα γλώσσας,
χορού, μουσικής, μαγειρικής κτλ και καταστημάτων που πουλούν ινδικά προϊόντα. Τέτοια
μπορούν να είναι φαρμακεία που παρέχουν φάρμακα και άλλα σκευάσματα αγιουρβεδικής
ιατρικής, μαγαζιά που πουλούν υλικά για μαγειρική, είδη ένδυσης, διακοσμητικά και έπιπλα,
ινδικά εστιατόρια, βιβλία μεταφρασμένα στα ελληνικά. Η δυνατότητα εύκολης πρόσβασης σε
όλες αυτές τις πληροφορίες σίγουρα θα μπορούσε να βοηθήσει αυτούς που ήδη ενδιαφέρονται
για τον ινδικό πολιτισμό και να συνδράμει στην προσέλκυση νέων φίλων.

Η παραγωγή μιας σειράς ραδιοφωνικών εκπομπών σε σχέση με την ινδική μουσική,

λογοτεχνία, φιλοσοφία, ιατρική και μαγειρική από ανθρώπους που είναι σφαιρικά και ορθά
146
καταρτισμένοι γύρω από αυτά τα ζητήματα. Σκοπός τους θα είναι να παρέχουν στο ευρύ κοινό
ορθές και ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την ινδική κουλτούρα και να διαλύσουν λανθασμένες
στερεοτυπικές ιδέες που υπάρχουν στην Ελλάδα σε σχέση με τον ινδικό λαό και τον πολιτισμό
του.

Σε σχολεία πολλών περιοχών της χώρας φοιτά στα μεγάλο ποσοστό μαθητών προερχόμενων
από την Ινδία, το Πακιστάν, το Μπαγκλαντές καθώς και από άλλες ασιατικές χώρες. Η
δικαιολογημένη άγνοια των Ελλήνων εκπαιδευτικών ως προς τα έθιμα, τις θρησκείες και τους
πολιτισμούς των χωρών καταγωγής των μαθητών τους δυσχεραίνει την εκπαιδευτική
διαδικασία. Η γνωριμία με διαφορετικές κουλτούρες μέσω της διοργάνωσης σεμιναρίων και η
δημιουργία κατάλληλου υλικού για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και
δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, θα διευκόλυνε το εκπαιδευτικό τους έργο, θα τους βοηθούσε να
επικοινωνήσουν με τους ξένους μαθητές τους, να αντιληφθούν τις μαθησιακές τους ανάγκες και
να τους προσεγγίσουν χωρίς προκαταλήψεις. Η αλλαγή της στάσης των εκπαιδευτικών θα
βοηθούσε στην αντιμετώπιση της ξενοφοβίας που βιώνουν οι αλλοδαποί μαθητές στο ευρύτερο
σχολικό περιβάλλον, την καταπολέμηση της περιθωριοποίησής τους και της απομόνωσης των
οικογενειών τους. Σε αυτή την κατεύθυνση θα συνέβαλε και η δημιουργία εκπαιδευτικού
εποπτικού υλικού για να γνωρίσουν οι μαθητές των διαφόρων βαθμίδων στοιχεία από τους
πολιτισμούς των συμμαθητών τους.

Η διοργάνωση σεμιναρίων πάνω στον ινδικό πολιτισμό σε πολιτιστικούς χώρους και

δημόσιους φορείς, όπως σε δήμους και συλλόγους θα έφερνε σε επαφή τις τοπικές κοινωνίες με
τον πολιτισμό των ινδικών μεταναστευτικών ομάδων. Αυτό θα βοηθούσε στην εξάλειψη των
προκαταλήψεων, των φόβων και τη μείωση της απομόνωσης των μεταναστών και θα
καθιστούσε τις σχέσεις στις τοπικές κοινωνίες ευκολότερες. Κάτι τέτοιο θα βοηθούσε ιδιαίτερα
στις επαρχιακές πόλεις όπου ζει το μεγαλύτερο ποσοστό των μεταναστών από την Ινδία.

Μεγάλες εταιρείες έχουν εντάξει συνεδρίες διαλογισμού για τους εργαζομένους τους στα
πλαίσια δράσεων εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Η εξάσκηση γιόγκα έχει αποδειχθεί πως βοηθά
στην υψηλότερη απόδοση των εργαζομένων, την ελαχιστοποίηση του άγχους και των ψυχικών
ασθενειών και στην καλύτερη συνεργασία μεταξύ τους. Αντίστοιχα η ένταξη προγραμμάτων
διαλογισμού στα πανεπιστήμια θα μπορούσε να συμβάλλει στην καλύτερη απόδοση τόσο των
φοιτητών όσο και των εκπαιδευτικών, στην καταπολέμηση του άγχους και στη δημιουργία
ανθρώπων με πνευματικό και ηθικό προσανατολισμό. Θα μπορούσε επίσης να διεξαχθεί μια
πρωτοποριακή έρευνα συμμετοχικής παρατήρησης πάνω στα αποτελέσματα του διαλογισμού σε
ομάδες φοιτητών. Σκοπός της έρευνας θα είναι η αποτίμηση των επιδράσεων του διαλογισμού

147
πάνω στη συναισθηματική, σωματική, διανοητική κατάσταση των φοιτητών και τη δυνατότητα
καλυτέρευσης της απόδοσης τους όπως και οι αλλαγές στις σχέσεις μεταξύ των μελών των
ομάδων. Παρόμοιες μελέτες διενεργούνται σε πολλά πανεπιστήμια και νοσοκομεία του κόσμου
για να κατανοηθεί ο τρόπος που λειτουργεί ο διαλογισμός και τα αποτελέσματα που επιφέρει
τόσο σε μεμονωμένα άτομα όσο και σε ομάδες.

Στους χώρους των Πανεπιστημίων μπορούν να οργανωθούν ημερίδες με θέμα τον ινδικό
πολιτισμό, έτσι ώστε οι φοιτητές και το προσωπικό των ιδρυμάτων να έρθουν σε μια πρώτη
επαφή με τη μουσική, το χορό, τις γεύσεις και τη γιόγκα. Οι Έλληνες καλλιτέχνες θα είχαν την
ευκαιρία να προσεγγίσουν ένα μεγάλο και νεανικό κοινό που δεν είναι εύκολο να έρθουν σε
επαφή διαφορετικά.

Μεγάλη ανάγκη για ψυχική βοήθεια και συμπαράσταση έχουν τόσο οι τρόφιμοι όσο και οι
εργαζόμενοι σε νοσοκομεία για ασθενείς με μακροχρόνιες παθήσεις, αποκατάστασης, για παιδιά
και σε σωφρονιστικά ιδρύματα. Η διοργάνωση εκδηλώσεων σχετικά με τη φιλοσοφία, την
πρακτική της γιόγκα και τη μουσική σε τέτοιους χώρους θα μπορούσε να δώσει σ’ αυτούς τους
ανθρώπους ελπίδα, ψυχική ανάταση και τη δυνατότητα να δουν τη ζωή μέσα από μια καινούρια
οπτική, να βοηθήσουν τον εαυτό τους και το οικογενειακό τους περιβάλλον και να
επανενταχθούν ομαλά στην κοινωνία.

Όλος ο κόσμος βρίσκεται σε μια σχέση δυναμικής αλληλεξάρτησης και συνοχής. Η ιστορία
έχει αποδείξει ότι οι πολιτισμοί ανθίζουν όταν αλληλεπιδρούν, ανταλλάσουν και αφομοιώνουν
στοιχεία ο ένας του άλλου. Στην Ελλάδα σήμερα φιλοξενούνται άνθρωποι από πολλά
διαφορετικά μέρη του κόσμου, ανάμεσα τους και από την Ινδία. Ευελπιστούμε ότι η έρευνα
αυτή θα συνδράμει στην προσέγγιση των δύο πολιτισμών και των λαών τους και θα αποτελέσει
την αρχή μιας πιο εκτεταμένης έρευνας.

148
 10. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

10.1 Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία

Αλεξάντερ, Κ. (2001). «Αλέξανδρος ο Στρατηλάτης». National Geographic -Αρχαία Ελλάδα,

τεύχ. 6, 93-100.

Αμπατζή, Ε. (2006). «Το ινδικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης». ΕΛΙΝΕΠΑ.

http://elinepa.org/2006/11/30/the-indian-cemetery-of-salonica/ (προσπελάστηκε στις 20 Μαΐου
2017).

Αμπατζή, Ε. & Τασούλας, Μ. (1998). Ινδοπρεπών αποκάλυψη. Αθήνα: Ατραπός.

Αντωνιάδου, Μ. (2010). «Παρέα με τους Σιχ της Αθήνας», ΤΟ ΒΗΜΑ-κοινωνία, 25-07-2010.

Auboyer, J. (1977). «Ινδίες και Νοτιοανατολική Ασία». Στο Ο κόσμος της Ανατολής.
Παγκόσμιος Ιστορία Τέχνης, τόμος 6. Αθήνα: Χρυσός Τύπος, σσ. 9-80.

Βαληνάκης, Ι. (1975). «Τα ελληνικά βασίλεια της Βακτρίας και της Ινδίας». Στο Ελληνιστικοί
Χρόνοι. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Ε΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σσ. 220-245.

Βασιλειάδης, Δ. Θ. (2006). «Σίβα: ο Διόνυσος της Ινδίας». ΕΛΙΝΕΠΑ.

http://elinepa.org/2006/12/31/2012-12-31-10-59-40/ (προσπελάστηκε στις 22 Ιουνίου 2017).

Βασιλειάδης, Δ. Θ. (2003). Εισαγωγή στη Σανσκριτική Γλώσσα. Αθήνα: ΕΛΙΝΕΠΑ.

Βασιλειάδης, Σ. (2004). «Ινδική Κλασσική Μουσική». ΕΛΙΝΕΠΑ.
http://elinepa.org/2004/01/07/2013-01-07-11-56-54/ (προσπελάστηκε στις 30 Ιουνίου 2017).

Βιτσιλάκη-Σορωνιάτη, Χρ. (2004). «Συμπληρωματικότητα ποιοτικών και ποσοτικών μεθόδων

στην κοινωνιολογική και εκπαιδευτική έρευνα». Στο Γ. Παπαγεωργίου (επιμ.), Μέθοδοι στην
κοινωνιολογική έρευνα. Αθήνα: Τυπωθήτω/Δαρδάνος, σσ. 255-289.

Bell, J. Μεθοδολογικός σχεδιασμός παιδαγωγικής και κοινωνικής έρευνας. (μτφρ. Αν. Β. Ρήγα),
Αθήνα: Gutenberg, 1997.

Γκλάζεναπ, X. (1993). Η φιλοσοφία των Ινδών. (μτφρ. Ειρήνη Παπαγεωργίου), Αθήνα: Γνώση.

Γούλλεϊ, Λ. (1963). Προϊστορία και αρχές του πολιτισμού. 1. UNESCO / Ελληνική Παιδεία.
Γρηγοράκου-Παρνασσού, Π. (2004). «Το χαμόγελο του Απόλλωνα στο πρόσωπο του Βούδα».
Corpus, τεύχ. 60, 14-29.

Δαουτόπουλος, Γ. (2005). Μεθοδολογία Κοινωνικών Ερευνών. 5η εκ., Θεσσαλονίκη: Ζυγός.

Δημητρακοπούλου, κ. ά. (2015). Μουσική. Αθήνα: ΟΕΔΒ.

Δημοκλίδης, Α. (2016). «Τι δουλειά έχει μια Βουδιστική Στούπα στη ορεινή Κορινθία;». LIFO,
10-05-2016. Ψηφιακή έκδοση: http://www.lifo.gr/articles/mikropragmata/99204
(προσπελάστηκε στις 16 Ιουνίου 2017).

Dehejia, V. (2001). Ινδική Τέχνη. (μτφρ. Π. Σταφυλά), Αθήνα: Καστανιώτη.

149
Εννιά Ουπανισάδες. Ποίηση, Μυστικισμός, Σοφία, Βίωμα. (μτφρ. Κ. Γ. Μανέτας), Αθήνα:
Κονιδάρης, 1999.

Ζαφειρόπουλος, Κ. (2005). Πώς γίνεται μια επιστημονική εργασία; Αθήνα: Κριτική.

Ίσαρη, Φ. & Πουρκός, Μ. (2005). «Ποιοτική Μεθοδολογία Έρευνας». Ελληνικά Ακαδημαϊκά

Ηλεκτρονικά συγγράμματα και βοηθήματα. Διαθέσιμο στο: www. kallipos.gr (προσπελάστηκε
στις 10 Ιουνίου 2017).

Ιωσηφίδης, Θ. (2008). Ποιοτικές μέθοδοι έρευνας στις κοινωνικές επιστήμες. Αθήνα: Κριτική.

Javeau, C. (1996). Η έρευνα με ερωτηματολόγιο, Το εγχειρίδιο του καλού ερευνητή. (μτφρ. Κ.

Τζαννόνε-Τζώρτζη), Αθήνα: Γ. Δαρδανός.

Καλαντζής, Δ. (2016). «Βυζάντιο και Αρχαία Ελληνική Λογοτεχνία – Η Μυριόβιβλος του

Πατριάρχη Φώτιου», 16-08-2016. http://www.postmodern.gr/vyzantio-ke-archea-elliniki-
logotechnia-i-myriovivlos-tou-patriarchi-fotiou/ (προσπελάστηκε στις 6 Ιουνίου 2017).
Καρούς, Π. (1987). Η διδασκαλία του Βούδα. (μτφρ. Δ. Κουτσούκης), Αθήνα: Space.

Κασιμίδης, Ε. Γ. (2001). Ναυτική Μετεωρολογία. Αθήνα: Φρόνιστα Μαρία.

Κεδράκα, Κ. (2008). Μεθοδολογία λήψης συνέντευξης. Επιστημονική Ένωση Εκπαίδευσης
Ενηλίκων. Διαθέσιμο στο: http://www.adulteduc.gr (5-2-2010) (προσπελάστηκε στις 10 Ιουνίου
2017).

Κορδώσης, Μ. Σ. (1991). «Οι Έλληνες βασιλείς της Βακτρίας και Ινδίας». Δωδώνη, τεύχ. 1, αρ.
20, 217-225. Επετηρίδα τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Παν/μίου Ιωαννίνων.
Κουσούνης, Σ. (2017). «Τζίρος μισού εκατ. ευρώ από ινδικό γάμο στην Αθήνα». Η Καθημερινή,
1-04-2017.

Κουφαντάρης, Τ. (2014). «Η ιστορία των παντρεμένων». ΤΟ ΒΗΜΑ-SCIENCE, 6-07-2014.

Κτησίας, Άπαντα. (μτφρ. Φιλολογική Ομάδα Κάκτου), Αθήνα: Κάκτος, 2007.

Κυριαζή, Ν. (2009). Η κοινωνιολογική έρευνα. Κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των
κριτικών. 14η εκ. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Κωστόπουλος, Ν. (2001). «Διατροφή και Αγιουρβέδα». Υγεία Σήμερα, τεύχ. 5.

Λαμπίρη-Δημάκη, Ι. (1990). Η Κοινωνιολογία και η Μεθοδολογία της. 6η εκ. Αθήνα-Κομοτηνή:

Αντ. Ν. Σάκκουλα.

Μαβίλη, Λ. & Θεοτόκη, Κ. (1990). Μαχαμπχαράτα. Αθήνα: Σελίδες.

Μαντζούκας, Σ. (2007). «Ποιοτική έρευνα σε έξι εύκολα βήματα. Η επιστημολογία, οι μέθοδοι

και η παρουσίαση». Νοσηλευτική, τεύχ. 46, 88-98.

Μάρκου Ντόντη, Δ. (2006). «Οι Χιώτες στις Ινδίες-Ο ονομαστός οίκος των αδερφών Ράλλη».
ΕΛΙΝΕΠΑ. http://elinepa.org/2006/11/01/oi-x/ (προσπελάστηκε στις 22 Ιουνίου 2017).
Μάρκου-Ντόντη, Δ. (2002). «Το χρονικό των Ελλήνων στην Ινδία». Αθήνα: Δωδώνη.
150
Μπαμπινιώτης, Γ. (2002). «Τσιγγάνος». Στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα:
Κέντρο Λεξικολογίας, σ. 1809.

Μπάρτζου, Ε. (2017). «Από την Ινδία στο Βυζάντιο-η ιστορία των Ρομά». ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ
ΑΥΓΗ, Φεβρουάριος 1996. Ψηφιακή έκδοση: https://www.kar.org.gr/2014/01/31/από-την-ινδία-
στο-βυζάντιο-η-ιστορία-τ/ (προσπελάστηκε στις 22 Μαΐου 2017).
Οικονομόπουλος, Π. Ε. (2007). Η ιστορία της παγκόσμιας χριστιανικής ιεραποστολής και η
ορθόδοξη συμβολή σ’ αυτήν. Μεταπτυχιακή εργασία, τμήμα Θεολογίας Α.Π.Θ.

Ουλό, M. (2016). «Μια βόλτα στους Σιχ της Αθήνας». LIFO, 6-4-2016. Ψηφιακή έκδοση:
http://www.lifo.gr/articles/greece_articles/96039 (προσπελάστηκε στις 31 Μαρτίου 2017).

Παντερμαλής, Δ. (2016). «Η συνάντηση του Μακεδόνα στρατηλάτη με τους Ινδούς σοφούς».

YouMagazine, 27-11-2016. www.youmagazine.gr/2016/11/alexander-and-gymnosophists-8260/
(προσπελάστηκε στις 11 Ιουνίου 2017).

Παντουβά, Θ. (1989). Ερμηνευτικό λεξικό της Ινδικής Φιλοσοφίας και του Γιόγκα. Αθήνα:
Εκδόσεις Καρδαμίτσα.
Πασχαλιώρη, Β., & Μίλεση, Χ. (2005). «Η ποιοτική μέθοδος της «συμμετοχικής»
παρατήρησης: Επισημάνσεις και Προβληματισμοί». Επιθεώρηση εκπαιδευτικών θεμάτων,
τεύχ.10, 20-33. Αθήνα: Gutenberg.
Σανγκαράκσιτα. (1999). Όραμα και Μεταμόρφωση. (μτφρ. Σ. Δόικας), Αθήνα: Άφατον.

Σαριγιαννίδης, Β. (2004). «Ο χρυσός θησαυρός της Βακτρίας». Corpus, τεύχ. 57, 28-45.

Σεφέρου, Μ. (2012). «Ονησίκριτος». Η τέχνη στην Ελλάδα, 11-4-2012. http://art-

hellas.blogspot.gr/2012/04/375-300.html (προσπελάστηκε στις 11 Ιουνίου 2017).

Σιώμου, Κ. (2013). «Ινδικές κινηματογραφικές παραγωγές στην Ελλάδα». ΕΛΙΝΕΠΑ.

http://elinepa.org/2013/03/17/indian-films-greece/ (προσπελάστηκε στις 22 Οκτωβρίου 2017).

Σκρονιάς, Β. & Γεωργίου, Φ. (2017). «Ετήσια έκθεση 2016 επί καταστάσεως ινδικής οικονομίας
και αναπτύξεως των οικ. & εμπ. Σχέσεων Ελλάδος-Ινδίας», Γραφείο ΟΕΥ Νέου Δελχί,
Οκτώβριος 2017. Ψηφιακή έκδοση: www.sate.gr/nea/N.Delhi_08112017.pdf (προσπελάστηκε
στις 15 Νοεμβρίου 2017).

Σπύρου, Μ. (2016). «Βασάκι: Οι Σιχ κάνουν την πιο πολύχρωμη γιορτή της Αθήνας». The press
room, 30-04-2016. Ψηφιακή έκδοση: www.thepressroom.gr/ellada/vasaki-oi-sih-kanoyn-tin-pio-
polyhromi-giorti (προσπελάστηκε στις 30 Μαρτίου 2017).

Σύρε, Ε. (1962). Οι Μεγάλοι Μύστες. (μτφρ. Ε. Ανδρουλιδάκη), Αθήνα: Ενωμένοι Εκδότες.

Φαρμάκης, Ν. & Γοργογιάννη, Ε. (2014). «Δειγματοληπτικές έρευνες ηλεκτρονικού

ταχυδρομείου (email surveys) και μεροληψία μη απόκρισης». Τετράδια ανάλυσης δεδομένων,
τεύχ. 15, 101-110.

Φαφούτη, Λ. (2012). «Πώς το κλίμα «έσβησε» έναν λαμπρό πολιτισμό». ΤΟ ΒΗΜΑ science, 03-
06-2012. Ψηφιακή έκδοση: www.tovima.gr/science/article/?aid=460394 (προσπελάστηκε στις 5
Φεβρουαρίου 2017).

151
Φίλιας, Β. (επιμ.) (1996). Εισαγωγή στη μεθοδολογία και τις τεχνικές των κοινωνικών επιστημών.
Αθήνα: Guttenberg.

Φλουρής, Β. (2004). Φαρμακευτικές ιδιότητες και χρήση βοτάνων στην παραδοσιακή Ινδική
ιατρική "Ayurveda". Πτυχιακή Εργασία. Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. Αθήνα.
Φραντζόγλου, Ε. (2011). «Αγιουρβέδα, ένα διαμάντι 5.000 ετών». Ε. Ειδική έκδοση της
Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας.
Χριστοδουλίδης, Ν. (2011). «Η ανεξαρτησία της Ινδίας». Η Καθημερινή – Κόσμος, 31-12-2011.

10.2 Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Abadzi, H. (2005). “Glimpses of the Greek community from the Dhaka University gravestones”.
ELINEPA. http://elinepa.org/2005/12/31/glimpses-of-the-greek-community-from-the-dhaka-
university-gravestones/ (access date: 22/05/2017).

Apte, A. (1997). Music and Sahaja Yoga. New Delhi: Ritana Books.

Arora, U. P. (1996). Greeks on India: Skylax to Aristoteles. Bareilly: ISGARS.

Baba, B. (2010). Yogasutra Patanjali. Delhi: MLBD.

Bajpai, S. (2011). The history of Hindu India. India/USA: Himalayan Academy Publications.
Basham, A. L. (1967). The wonder that was India. India: Rupa & Co.
Bayly, S. (2001). Caste, Society and Politics in India from the Eighteenth Century to the Modern
Age. Rev. ed. UK: Cambridge University Press.
Begley, V. S. (1966). “The Ganga-Yamuna Basin”. Expedition Magazine, vol. 1, Penn Museum.
Digital ed.: https://www.penn.museum/sites/expedition/the-ganga-yamuna-basin/ (access date:
22/03/2017).
Beteille, A. (1996). “Varna and Jati”, Sociological Bulletin, vol. 45, no. 1, 15-27. Digital ed.:
http://www.jstor.org/stable/23619694, (access date: 14/3/1027).
Bitari, B. (1996). “Forest and Trees associated with Lord Buddha”. Ancient Nepal, Journal of the
Department of Archeology, no. 139, 11-24. Digital ed.:
http://himalaya.socanth.cam.ac.uk/collections/journals/ancientnepal/pdf/ancient_nepal_139_02.p
df, (access date: 10/06/2017).
Bostanci, A. (2014). “How was India involved in the First World War?”. Voices Magazine,
British Cousnsil. Digital ed.: https://www.britishcouncil.org/voices-magazine/how-was-india-
involved-first-world-war (access date: 9/07/2017).

Burjor, A. (2007). India: The ancient Past. A history of the Indian sub-continent from c.7000 BC
to AD 1200. USA: Routledge.
Canny, N. (1998). The Origins of Empire. The Oxford History of the British Empire. Oxford
University Press.

152
Calkins, P. B. et al. (2016). “India”. In Encyclopaedia Britannica. Digital ed.:
https://www.britannica.com/place/India/Ashoka-and-his-successors (access date: 24/03/2017).
Carr, T. (n.d.). “The Harappan Civilization”, Archaeology Online. Digital ed.:
http://archaeologyonline.net/artifacts/harappa-mohenjodaro (access date 21/02/2017).

Chakrabarti, K. (1996). “The Gupta Kingdom”. In History of Civilizations of Central Asia.III.

The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750, Paris: UNESCO Publishing, pp.188-203.

Christopoulou, N. (2013). “The Indian Community in Greece”. CARIM –India RR 2013/44,

Robert Schuman Centre for Advanced Studies. San Domenico di Fiesole: European University
Institute.

Chugani, G. (2016). “Harsha”. In Ancient History Encyclopedia. Digital ed.:

http://www.ancient.eu /Harsha, (access date: 27/04/2017).
Chakravarti, B. (2007). Penguin Companion to the Mahabharata. U.K.: Penguin.
Champakalakshmi, R. et al. (2016). “India”. In Encyclopaedia Britannica.
Digital ed.: www.britannica.com/place/India (access date: 23/01/2017).
Chandra, B. (1982). Modern India, New Delhi: National Council of Educational Research.

Cohen, L. et al. (2007). Research methods in education. 6th ed., London and New York:
Routledge.

Cole, S. (2001). Suspect identities: a history of fingerprinting and criminal identification.

Cambridge, MA, USA: Harvard University Press.
Coomber, R. (1997). “Using the Internet for Survey Research”. Sociological Research Online,
vol. 2, no. 2. Digital ed.: http://www.socresonline.org.uk/2/2/2.html> (access date: 5/05/2017).
Datta, R. “Transfiguration of the Savior Church, Greek Orthodox Church of Calcutta (Kolkata)”.
Rangandatta Wordpress, 27-02-2013.
Digital ed.: https://rangandatta.wordpress.com/2013/02/27/greek-orthodox-church-calcutta-
kolkata/ (access date: 24/06/2017).

Denzin, N. (1994). “Triangulation”. In N. Denzin, & Y. Lincoln, Handbook of qualitative

research. California: Thousand Oaks Sage Publications.

Devi, R. (1981). “The spiritual background of Indian Dance”. In Dances of India, Thematical
Journal, vol. 10, 25-29. Madras: Vivekananda Kendra. Digital ed.:
http://prakashan.vivekanandakendra.org/taxonomy/term/35 (access date: 23/09/2017).

Dhamnika, V. S. (n.d.) The Buddha and his disciples. Singapore: Des Meyer Press.
Dillman, D. A. et al. (2014). Internet, Phone, Mail and Mixed-Mode Internet Surveys: The
Tailored Design Method. 4nd Ed, New York: John Wiley.
Dola, R. C. (2015). “Gupta Empire”. In Ancient History Encyclopedia. Digital ed.:
http://www.ancient.eu /Gupta_Empire/ (access date: 2/02/2017).
Dumont, L. (1980). Homo Hierarchicus. The caste system and its implications. Chicago and
London: The University of Chicago Press.

153
Durant, W. (1942). The story of Civilization, part I, Our Oriental Heritage. Book 2, Chap.XIX,
New York: Simon & Schuster.

Eaton, R. (1993). The rise of Islam and the Bengal frontier, 1204–1760. Berkeley: University of
California Press.
Fasale, M. K. (2012). “A study of the Early Vedic age in ancient India”. Journal of Arts and
Culture, vol. 3, no. 3, 129-132.
Flood, G. (2008). The Blackwell Companion to Hinduism. USA: John Wiley & Sons.
Flood, G. (1996). An introduction to Hinduism. U.K.: Cambridge University Press.
Gandhi, M. K. (1996). The Essence of Hinduism. Ahmedabad: Navajivan Publising House.

Giosan, L. et al. (2012). “Fluvial landscapes of the Harappan civilization”. Proceedings of the
National Academy of Sciences, http://www.pnas.org/content/pnas/109/26/E1688.full.pdf (access
date: 5/02/2017).

Graves, R. (1992). The Greek Myths. UK: Penguin Books.

Hiriyanna, M. (2015). The essentials of Indian philosophy. Delhi: MLBD.
Hsieh, H. F. & Shannon, S. (2005). “Three Approaches to Qualitative Content Analysis”. In
Qualitative Health Research, vol. 14, no. 9, 1277-1288.
Johnston, W. & Bharati A. “Monasticism”. In Encyclopeadia Britanica. Digital ed.:
www.britannica.com/topic/monasticism/Varieties-of-monasticism-in-the-religions-of-the-world
(access date: 6/05/2017).

Kainikara, S. (2016). From Indus to Independence. New Delhi: Vij Books.

Karttunen, K. (2015). “Yonas and Yavanas in Indian Literature”. Studia Orientalia, vol. 116, 4-
441, Helsinki: Finnish Oriental Society.
Kenoyer, J. M. (2005). “Uncovering the keys to lost Indus cities”. Scientific American.
Digital ed.: https://www.scientificamerican.com/article/uncovering-the-keys-to-the-lost-ind/
(access date: 17/03/2017).

Kenoyer, J. M. (2003). “The Indus Civilization”. In J. Aruj (ed.), Art of the First Cities, New
York: The Metropolitan Museum of Art, pp. 337-395.
Khan, A. H. (1999). The rediscovery of India. Hyderabad: Orient Longman Limited.

Khan, Y. (2017). “Has India's contribution to WW2 been ignored?”. BBC News.
http://www.bbc.com/news/world-asia-india-33105898 (access date: 10/07/2017).

Khokar, M. “The renaissance of Indian Dance and its consequences”. In Dances of India,
Thematical Journal, vol.10, 32-35, Madras: Vivekananda Kendra. Digital ed.:
http://prakashan.vivekanandakendra.org/taxonomy/term/35 (access date: 23/09/2017).

Knapp, S. (2000). Proof of Vedic Culture's Global Existence. Detroit, Michigan: The World
Relief Network.
Kulke, H. & Rothermund, D. (1998). A history of India. London and New York: Routledge.
154
Lal, B.B. (1996). “The painted grey ware culture of the iron age”. Unesco. Digital ed.:
http://en.unesco.org/silkroad/sites/silkroad/files/knowledge-bank-
article/vol_I%20silk%20road_the%20painted%20grey%20ware%20culture%20of%20the%20iro
n%20age.pdf (access date: 22/03/2017).

Lipner, J. (2009). Hindus: Their religious beliefs and practices. 2nd ed. London and New York:
Routledge.
Long, J. D. (2007). A Vision for Hinduism. London: IB Tauris.
Mahathera, N. (1998). The Buddha and his teachings. Taiwan: Buddha Educational
FoundationTaipei.
Marshal, M. N. (1996). “Sampling for qualitative research”. Family practice, vol. 13, no. 6, 522-
525. UK: Oxford University Press.
Martin, P. (2006). “In the Steps of the Apostle Thomas”. The Orthodox Word magazine, vol. 5.
Mitchiner, J. E. (1986). The Yuga Purana. Calcutta: The Asiatic Society. Digital ed.:
https://archive.org/stream/TheYugaPurana/The%20Yuga%20Purana_djvu.txt (access date:
20/2/2017).

McCrindle, J.W. (1979). Ancient India as described in Classical Literature. New Delhi: Oriental
Books reprint corporation.
McCrindle, J.W. (1877). Ancient India as described by Megasthenes and Arrian. Calcutta and
Bombay: Thacker, Spink.
Digital ed.: https://archive.org/stream/AncientIndiaAsDescribedByMegasthenesAndArrian
(access date: 10/02/2017).

Mark, M. J. (2012). “Ancient India”. In Ancient History Encyclopedia.

Digital ed.: http://www.ancient.eu /india/ (access date 7/03/2017).
Markovits, C. (2004). A history of Modern India. London: Anthem Press.
Mendizabai, I. et al. (2012). “Reconstructing the Population History of European Romani from
Genome-wide Data”. Current Biology, vol. 22, no. 24, 2342-2349. Digital ed.:
http://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(12)01260-2 (access date: 27/05/2017).
Minahan, J. B. (2012). Ethnic Groups of South Asia and the Pacific. USA: ABC-CLIO.
Mookerji, R. K. (1966). Chandragupta Maurya and his times. Delhi: Motilal Banarsidass.
Muller, F. M. (1880). Sacred books of the East, IV. Oxford: Clarendon Press.
Nayar, K. E. & Sandhu, J. S. (2007). Socially involved Renunciate. State University of New
York.

Nesbitt, E. A. (2007). A guide to Sikhism. Oxford: Alden Group Limited.

Olson, J. & Shadle, R. (1996). Historical Dictionary of the British Empire. U.S.A: Greenwood
Publishing Group.

Owen, L. (2014). “Hindu Kush”. In Encyclopedia Britannica.

155
Digital ed.: www.britannica.com/place/Hindu-Kush (access date: 26/06/2017)
Padmanabhan, N. (2011). Medieval India: Society, Culture and Religion. Kerala: University of
Calicut.

Pargiter, F. F. (1922). Ancient Indian Historical Tradition. Delhi: Motilal Banarsidass.

Pattanaik, D. (2013). Sita. New Delhi: Penguin Books India.

Pattanaik, D. (2012). The book of Ram. New Delhi: Penguin Ananda.

Patel, R. (2001). Ayurvedic Cooking. New Delhi: New Age Books.
Pesala, B. (2001). The debate of king Milinda. Penang: Inward Path.

Raina, A. K. (2001). Educational Philosophy of Guru Nanak Dev Ji. Chandigarh: Lokgeet
Parkashan.

Ranganathan, S. “Hindu Philosophy”. In The Internet Encyclopedia of Philosophy.

Digital ed.: http://www.iep.utm.edu/ /hindu-ph/ (access date 3/03/2017).
Rawlinson, H. G. (2013). Bactria: the History of a forgotten Empire. USA: Westholme
Publising.

Raychaudhuri, H. C. (1923). Political History of Ancient India: From the Accession of Parikshit
to the Extinction of the Gupta Dynasty, Calcutta: University of Calcutta. Digital ed.:
https://archive.org/stream/politicalhistory00raycuoft/politicalhistory00raycuoft_djvu.txt (access
date: 12/03/2017).

Robb, P. (2002). A history of India. New York: Houndmills.

Sagar, K.C. (1992). Foreign Influence on Ancient India. New Delhi: Northern Book Centre.
Sarao, K. T. (2014). “Janapada, Mahajanapadas, Kingdoms and Republics”. In D. K. Chakrabarti
& M. Lal, (ed.) History of Ancient India, III, pp. 183-204. New Delhi: Vivekananda International
Foundation.

Sashital, M. S. (2015). “Panini, the great grammarian”. In The Free Press Journal.
http://www.freepressjournal.in/mind-matters/panini-the-great-grammarian/608077 (access date:
3/07/2017).

Sengupta, S. (2017). “Kolkata’s Greek heritage: Alexander’s fading footprint”. The Pioneer,
9 April 2017. Digital ed.: http://www.dailypioneer.com/sunday-
edition/agenda/miscellany/kolkatas-greek-heritage-alexanders-fading-footprint.html (access date:
24/06/2017).

Singh, K. (2008). Life story of Guru Nanak. 9th ed. New Delhi: Hemkunt Press.
Singh, C. (2008). Sikhism: its philosophy and history. Chandigarh: Institute of Sikh Studies.

Singh, U. (2008). A history of Ancient and Early Medieval India. India: Pearsons Education.

Singh, K. (1991). Hymns of Guru Nanak. Bombay: Orient Longman.

Singha, H. S. (2005). Encyclopedia of Sikhism. New Delhi: Hemkunt Publishers,

156
Shah, P. K. (n.d.). “Five Great Vows of Jainism”. Jainism Literature Center, Harvard
University, F.A.S.
http://www.fas.harvard.edu/~pluralsm/affiliates/jainism/jainedu/5greatvows.htm
(access date: 6/06/2017).

Shah, U. P. (2017). “Mahavira”. In Encyclopedia Britannica. Digital ed.:

https://www.britannica.com/biography/Mahavira-Jaina-teacher (access date: 4/06/2017).

Shanker Ray, H. (2012). Symbols of India. New Delhi: Rupa Publications India.
Sharma, A. (2002). “On Hindu, Hindustān, Hinduism and Hindutva”. Numen, vol. 49, no. 1, 1-
36.
Smith, V. A. (1999). The early history of India. New Delhi: Atlantic Publishers and Distributors.
Stein, B. (2010). History of India. U.K.: Wiley-Blackwell.
Stein, A. (1929). On Alexander’s track to the Indus. London: Macmillan and CO.
Stoneman, R. (2012). Legends of Alexander the Great. London: I.B.Tauris.

Szczepanski, K. (2016). “The British Raj in India”. History and Culture. Thought Co.
https://www.thoughtco.com/the-british-raj-in-india-195275 (access date: 25/02/2017).
Takacs, S. & Cline, E.H. (2015). The Ancient World, 1-5. London and New York: Routledge.
Tarn, W.W. (2010). The Greeks in Bactria and India. Cambridge: University Press.

Tewari, R. (2003). “The origins of iron-working in India: new evidence from the Central Ganga
Plain and the Eastern Vindhyas”. Antiquity, vol. 77, 536-545.
Digital ed.: https://doi:10.1017/S0003598X00092590 (access date: 15/03/2017).
Thapar, R. (2003). The Penguin History of Early India: From the Origins to AD 1300. India:
Penguin Books.
Tharap, S. S. (1904). A critical study of the life and teachings of Shri Guru Nanak Dev, the
founder of Sikhism. Rawalpindi: Commercial Union Press.
Tharoor, S. (2015). “Why the Indian soldiers of WW1 were forgotten”. BBC News.
http://www.bbc.com/news/magazine-33317368 (access date: 9/07/2017).
Titze, K. & Bruhn, K. (1998). Jainism: A pictorial guide to the religion of non-violence. Delhi:
Motilal Banarsidas Publ.
Vassiliades, D. Th. (2014). “Megastthenes the father of Indian history”. ELINEPA
http://elinepa.org/2014/11/30/megasthenes-the-father-of-indian-history/?lang=gr (access date:
10/3/2017).
Vassiliadis, D. Th. (2005) “Three centuries of Hellenic presence in Bengal”. ELINEPA.
elinepa.org/2005/12/31/three-centuries-of-hellenic-presence-in-bengal/ (access date: 9/04/2017).
Vassiliades, D. Th. (2000). The Greeks in India. A survey in Philosophical Understanding. New
Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers.

Vikrama, B. & Singh, D. (2014). “Classification of Motifs on Painted Grey Ware”. Indian
Archaeology and Tradition, vol. 2, Delhi, 223-229.
157
Wilkins, W. J. (1900). Hindu Mythology, Vedic and Puranic. Digital ed.: http://www.sacred-
texts.com/hin/hmvp/hmvp05.htm (access date: 13/02/2017).

Witzel, M. (1997). “The development of the Vedic Canon and its schools: the social and political
milieu”. In The Texts beyond the Texts, Cambridge: Harvard Orient Studies, pp. 257-337.

Wolpert, S. (2003). A New History of India. Oxford and New York: Oxford University Press.
Wood, A. (2009). Interpreting the Upanishads. Mumbai: Zen Publications.

10.3 Διαδικτυακοί τόποι

Αστυρίες: https://astyries.wordpress.com/2013/09/22/
Γεύσεις Ινδίας: http://hindiflavours.blogspot.gr/
Διαδικτυακή Ιατρική Εγκυκλοπαίδεια Ομοιοπαθητικής και Αγιουρβεδικής ιατρικής:
http://www.care.gr/enc
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού: www.ehw.gr
ΕΚΒΜΜ (Ευρωπαϊκό κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων):
exploringbyzantium.gr/EKBMM/

ΕΛ.Ε.Μ.Ε.Ε.Α. (Ελληνική Εταιρεία Μελέτης και Εφαρμογής της Επιστήμης της Αγιουρβέδα):
http://www.ayurveda-hellas.gr/pages.php?pid=53

Εθνική Στατιστική Υπηρεσία: http://www.statistics.gr/

ΕΛΙΝΕΠΑ: http://elinepa.org/introduction/
Ελληνική ιστοσελίδα για την Ayurveda: http://www.ayurveda.gr/

Επίσημη ιστοσελίδα Δήμου Κέρκυρας: www.corfu.gr/

Επιστημονική Ένωση Εκπαίδευσης Ενηλίκων: www.adulteduc.gr

Ινδική Πρεσβεία στην Ελλάδα: www.indianembassy.gr/

Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας: www.matk.gr/

Μουσείο Μπενάκη: www.benaki.gr/

Παγκόσμιο Πνευματικό Κέντρο Brahma Kumaris: www.brahmakumaris.gr.

Πολυχώρος Πολιτισμού και Τεχνών Shantom: http://www.shantala.gr/bn_intro.html

Υπουργείο Εξωτερικών, Ελληνική Δημοκρατία: www.mfa.gr/

Σύλλογος Αστάνγκα Βινυάσα Γιόγκα Ελλάδας: www.yogaforthepeople.gr/

Σύλλογος Σαχάτζα Γιόγκα Ελλάδας: www.sahajayoga.gr

Σύλλογος ΧΑΘΑ-ΓΙΟΓΚΑ Τούλα Μαυρίδου: www.esyoga.gr

158
BBC News: http://www.bbc.com/

Buddha Dharma Education Association: http://www.buddhanet.net/

Census India Data: http://censusindia.gov.in/

CWGC (Κοινοπολιτειακή Επιτροπή Στρατιωτικών Τάφων): www.cwgc.org

Encyclopeadia Britanica: www.britannica.com

Euro2day: http://www.euro2day.gr/

Facts about India: http://www.facts-about-india.com/

GICWA (Greek Indian Cultural and Welfare Association): www.indogreek.org

Google Forms: https://www.google.com/forms/about/

Government of India (Indian constitution): www.india.gov.in/constitution-india

Government of India, Ministry of Electronics and Information Technology: meity.gov.in.
International Monetary Fund: http://www.imf.org.
India Netzone, Largest Free Encyclopedia on India:
www.indianetzone.com/38/indian_food_ethos.htm
Jainism Literature Center, Harvard University, F.A.S.:
http://www.fas.harvard.edu/~pluralsm/affiliates/jainism/jainedu
Metropolitan Museum of Art, New York: http://www.metmuseum.org/
National Portal of India: https://india.gov.in/
New World Encyclopedia: www.newworldencyclopedia.org/

Online Etymology Dictionary: http://www.etymonline.com/

Satyananda Yoga: www.satyanandayoga.gr

Shakti Yoga Studio: www.shaktiyogastudio.gr

The Guardian: www.theguardian.com/

The Internet Encyclopedia of Philosophy: http://www.iep.utm.edu/

UNESCO: https://ich.unesco.org/

UNITED NATIONS: http://www.un.org/

159
10. 4 Ντοκιμαντέρ

«Αγιουρβέδα, η τέχνη της ζωής», σκηνοθεσία Παν Ναλίν. Προσβάσιμο στο:

http://www.archive.org/details/Ayurveda__art_of_being
«Ο ξένος στον ξένο-Δημήτριος Γαλανός, Μπενάρες», σκηνοθεσία Γιάννης Τριτσιμπίδας.
Ντοκιμαντέρ διάρκειας 51 λεπτών, γυρισμένο στην Αθήνα και την Ινδία. Προσβάσιμο στο:
https://www.youtube.com/watch?v=L3-V-NaRom8

«Τυχερά κορίτσια», σκηνοθεσία Χριστίνα Θάνου. Προσβάσιμο στο:

https://vimeo.com/11768473

“Indian Food Wisdom & Art of Eating Right” by Rujuta Diwekar. Ντοκιμαντέρ για τη
διαχρονική αξία της παραδοσιακής ινδικής διατροφής. Προσβάσιμο στο:
https://www.youtube.com/watch?v=Sp1Hb_fFF84

“Yoga”. Το ντοκιμαντέρ παρουσιάζει την ιστορία της Γιόγκα. Προσβάσιμο στο:

https://ich.unesco.org/en/RL/yoga-01163

160
11. ΕΙΚΟΝΕΣ

161
Εικ. 1. Πολιτικός χάρτης της σύγχρονης Ινδίας Εικ. 3. Γεωφυσικός χάρτης της Ινδίας

Εικ. 2. Ο Ινδός ποταμός

162
Εικ. 4. Οι τέσσερις βασικές βάρνα ή «κάστες» της Ινδίας. Αφίσα

Εικ. 5. Η ινδική σημαία Εικ. 6. Το κρατικό έμβλημα της

Ινδίας

Εικ. 7. Άποψη της αρχαίας πόλης Χαράππα. Πολιτισμός της κοιλάδας

του Ινδού ποταμού, 2600-1900 π.Χ (European Pressphoto Agency/Alamy)
163
 Εικ. 8. Απόψη της αρχαίας πόλης Μοχέντζο Ντάρο, όπου φαίνεται και η μεγάλη πισίνα.
Πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού ποταμού 2600-1900 π.Χ.

Εικ. 9. Ορθογώνιες σφραγίδες από στεατίτη με επιγραφές και ανάγλυφες παραστάσεις.

Πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού ποταμού, 2600-1900 π. Χ.

Εικ. 10.«Χορεύτρια». Εικ. 11. Πέτρινα βάρη και ζυγαριά από Εικ. 12. «Μητέρα Θεά».
Μπρούντζινο ειδώλιο, χαλκό. 2600-1900 π.Χ. Πολιτισμός της Κεραμική ανάγλυφη
2300-1750 π. Χ., Μοχέντζο κοιλάδας του Ινδού ποταμού, Ινδία πλάκα, 2600-1900 π.Χ.
Nτάρο. Πολιτισμός της Πολιτισμός της κοιλάδας
κοιλάδας του Ινδού (National Museum of New Delhi) του Ινδού ποταμού, Ινδία
ποταμού, Ινδία (National (Ashmolean Museum)
Museum of New Delhi)
164
 Εικ. 13. Γκρι αγγεία με μαύρη γεωμετρική διακόσμηση του πολιτισμού Painted Gray Ware.
Το πιάτο (thali), το μπολ (Katora) και το δοχείο για νερό (lota) έχουν την ίδια μορφή
και την ίδια χρήση μέχρι σήμερα

Εικ. 14. Ασημένιο νόμισμα από το Janapada της φυλής των Kuru.
Φέρει διακόσμηση τρισκέλιου με τελείες

Εικ. 15. Χάρτης με τα Mahajanapadas που δημιουργήθηκαν την Ύστερη Βεδική Περίοδο
(600-300 π. Χ.)
165
 Εικ. 16. Didarganj Yakshi.
Γυναικείο άγαλμα, λειασμένος
ψαμμίτης, 3ος αι. π. Χ.
πολιτεία Μπιχάρ, Ινδία
(Bihar Museum, India)
Εικ. 19. Χάρτης με τις
τοποθεσίες που έχουν βρεθεί τα
διατάγματα του Ασόκα στην
Ινδία, χαραγμένα πάνω σε
βράχους, στήλες και τοιχώματα
σπηλαίων
Εικ. 17. Κιονόκρανο της
Παταλιπούτρα. Λειασμένος
ψαμμίτης, περίοδος Μώρια,
4ος - 3ος αι. π. Χ.
πολιτεία Μπιχάρ, Ινδία
(Bihar Museum, India)
Εικ. 20. Κιονόκρανο με
λιοντάρια από το Σαρνάτ.
Λιασμένος ψαμμίτης, περίοδος
Μώρια, 3ος αι. π. Χ. Το
κιονόκρανο στεφάνωνε μια
από τις στήλες του Ασόκα, στο
στέλεχος των οποίων
χαραζόντουσαν τα διατάγματα
(φωτ.: Smith, V. A. 1911)
Εικ. 18. Κιονόκρανο με
διακόσμηση ταύρου από την πόλη
Rampurva. Λειασμένος ψαμμίτης,
περίοδος Μώρια, 3ος αι. π. Χ. Το
κιονόκρανο στεφάνωνε μια από τις
στήλες του Ασόκα, στο στέλεχος
των οποίων χαραζόντουσαν τα
διατάγματα
(The Indian Museum, Kolkata)
Εικ. 21. Σάντσι Στούπα,
αρ. 1, δυτική είσοδος.
Τα αρχαιότερα πέτρινα κτίσματα
της Ινδίας. 3ος αι. π.Χ.
Πολιτεία Μάντυα Πραντές, Ινδία
166
Εικ. 22. Άγαλμα του βασιλιά Κανίσκα. Ψαμμίτης, Εικ. 23. Χρυσό νόμισμα του Κανίσκα Ι. Στη μία
περίοδος Κουσάν, τέλος 1ου με αρχές 2ου αι. όψη εικονίζεται ο ίδιος και στην άλλη, η μορφή
(Archeological Museum Mathoura, India) του Βούδα. 128-150 μ.Χ.

Εικ. 24. Πανοραμική άποψη από τα σπήλαια της Ατζάντα στην πολιτεία Μαχαράστρα. Σπήλαια
σκαλισμένα μέσα στο βράχο από βουδιστές μοναχούς. Χρησιμοποιούνταν για διαλογισμό, μελέτη και
κατοικία. Δημιουργήθηκαν σε δυο φάσεις: από το 200 π.Χ. μέχρι 100 μ.Χ. και από τον 4ο μέχρι τον 5ο αι.
μ.Χ. Περιέχουν εκπληκτικά δείγματα τοιχογραφίας, γλυπτικής και αρχιτεκτονικής της αρχαίας ινδικής
τέχνης (φωτ.: Jayesh Paranjape – Western Routes)

Εικ. 25. Εσωτερικό από σπήλαιο προσευχής
της πρώιμης εποχής της Ατζάντα, 200 π.Χ. με 100 μ.Χ.
Πολιτεία Μαχαράστρα, Ινδία.
(φωτ.: Jayesh Paranjape – Western Routes)
Εικ. 26. Bodhisattva Padmapani.
Τοιχογραφία που πλαισιώνει την είσοδο του
ιερού σπηλαίου 1 της Ατζάντα,
200 π.Χ. με 100 μ.Χ.
Πολιτεία Μαχαράστρα, Ινδία

167
 Εικ. 27. Το Πανεπιστήμιο Νάλαντα. 5ος-11ος αι. μ. Χ. πολιτεία Μπιχάρ, Ινδία.
(φωτ.: Hirak Mookerjee)

Εικ. 28. Ο Μογγόλος Εικ. 29. Buland Darwaza, η «Πύλη της Εικ. 30. Η θεά Λάκσμι και ο
Αυτοκράτορας Άκμπαρ Μεγαλοπρέπειας». Δείγμα ινδο- θεός Βίσνου. Ζωγραφική
καλεί στο Ibadat Khana ισλαμικής αρχιτεκτονικής. Κτίστηκε το gouache πάνω σε χαρτί,
τους αντιπροσώπους όλων 1601 από τον Αυτοκράτορα Άκμπαρ. άγνωστου καλλιτέχνη, περιοχή
των μεγάλων θρησκειών Ήταν η κύρια είσοδος του παλατιού Παντζάμπ, 1740.
που λατρεύονται στο Fatehpur Sikri, κοντά στην Άγκρα, Ινδία. (The British Museum)
βασίλειο του. Nar Singh. (φωτ.: Marcin Białek)
Μικρογραφία σε χαρτί,
ca.1605.

Εικ. 31. Τα γραφεία της Εταιρείας Εικ. 32. Ο Σιρ Τόμας Ρόε στην Αυλή
Ανατολικών Ινδιών στο Λονδίνο. Thomas του Μογγόλου Αυτοκράτορα Ατζμίρ το 1614.
Hosmer Shepherd, 1817 (National Maritime William Rothenstein (1872-1945)
Museum, London)

168
 Εικ. 33. Ο Γκάντι στην πορεία για το αλάτι, Εικ. 34. Το 1942, o Γκάντι ξεκινά το κίνημα Quit
Μάρτιος 1930 India και οργανώνονται πολυπληθείς διαδηλώσεις σε
όλη τη χώρα

Εικ. 35. Πορτραίτο της Kasturba Gandhi, 1934. Εικ. 36. Γυναίκες στο Μαντράς διαδηλώνουν για την
Έμαθα το μάθημα της μη βίας από τη γυναίκα ανεξαρτησία της χώρας τους, Νοέμβριος 1945(BBCL)
μου, είπε για εκείνη (BBCL)

Εικ. 37. Η σύσκεψη στο Νέο Δελχί όπου ο Εικ. 38. Ομιλία του πρώτου πρωθυπουργού της Ινδίας
λόρδος Mountbatten πρότεινε το σχέδιο της Jawaharlal Nehru την ημέρα της Ανεξαρτησίας
διχοτόμησης Ινδίας-Πακιστάν (Getty Images) (BBCL)

169
 Εικ. 39. «Διαβάζοντας χειρόγραφα» (φωτ.: Michael Fellner / Getty Images)

Εικ. 40. Χειρόγραφο της Ριγκ Βέδα. Χαρτί, Εικ. 41. Χειρόγραφο της Ατάρβα Βέδα
αρχές 19ου αι. Σαμχίτα (Codex Cashmiriensis, folio 187a)

Εικ. 43. Βραχμάνος σε παιδική ηλικία μελετά τις Βέδες

170
Οι σημαντικότερες θεότητες του Ινδουισμού. Οι Θεοί συνοδεύονται πάντα από τις Θεές-συζύγους τους
που ονομάζονται Shakti δηλαδή δύναμη, αφού εκείνες αποτελούν τη δύναμη τους.

Εικ. 44. Ο Σίβα με την Πάρβατι και τον
Γκανέσα στο Καϊλάς. Από την επιθυμία του
Σίβα δημιουργείται η αρχή και το τέλος κάθε
σύμπαντος. Κατοικεί μαζί με τη σύζυγό του
Πάρβατι και τον γιο τους Γκανέσα στην
υψηλότερη κορυφή των Ιμαλαΐων, το Καϊλάς.
Άγνωστου καλλιτέχνη. Εικονογράφηση
ημερολογίου
Εικ. 45. Ο Βίσνου και η Λάκσμι στον Βαϊκούντα. Ο
Βίσνου είναι εκείνος που διατηρεί τη ζωή μέσα στο
σύμπαν. Η Λάκσμι χαρίζει υλική και πνευματική
ευημερία σε όλα τα πλάσματα. Κατοικούν μέσα στον
ωκεανό Βαϊκούντα. Όταν ο κόσμος βρίσκεται σε
κίνδυνο και ηθικό ξεπεσμό, ο Βίσνου ενσαρκώνεται για
να σώσει και να καθοδηγήσει την ανθρωπότητα.
Άγνωστου καλλιτέχνη. Εικονογράφηση ημερολογίου

Εικ. 46. Ο Μπραχμαντέβα και η Σαράσβατι. Ο Μπραχμαντέβα δημιουργεί τις άπειρες μορφές του
σύμπαντος και η Σαράσβατι δίνει τη γνώση στον άνθρωπο. Άγνωστου καλλιτέχνη. Αφίσα

Εικ. 47. Ινδουιστικός ναός αφιερωμένος στη θεά Meenakshi, μια από τις υποστάσεις της Πάρβατι.
Βρίσκεται στην αρχαία πόλη Μαντουράι, Ταμίλ Ναντού, νότια Ινδία

171
Εικ. 48. Άγιοι σε τοπίο. Μικρογραφία τεχνοτροπίας Παχάρι, άγνωστου καλλιτέχνη, ιδιωτική
συλλογή

Εικ. 49. Συζήτηση με τον Βίσνου. Χειρόγραφο της Vaishnava Purana του 19ου αι.
Υδατογραφία και μελάνι σε χαρτί

Εικ. 50. Ο Κρίσνα αναπτύσσει την Μπαγκαβάτ Γκιτά στον Αρτζούνα πριν την έναρξη του
πολέμου. B. G. Sharma. Μικρογραφία, χρώμα και φύλλο χρυσού πάνω σε χαρτί (MOSA)

172
 Εικ. 51. Ο Βαλμίκι γράφει τη Ραμαγιάνα.

Εικ. 52. Σειρά γραμματοσήμων με θέμα τη Ραμαγιάνα. Έκδοση ινδικού ταχυδρομείου,

Σεπτέμβριος 2017

Εικ. 53. Τα κύρια πρόσωπα της Ραμαγιάνα: η Σίτα και ο Ράμα. Ο Ράμα είναι η έβδομη
ενσάρκωση του θεού Βίσνου. Άγνωστου καλλιτέχνη. Αφίσα

173
Εικ. 54. Ο στρατός των δαιμόνων επιτίθεται στον Σιντάρτα για να τον εμποδίσει να λάβει
τη φώτιση. Λεπτομέρεια από ανάγλυφη διακόσμηση ζωφόρου, σχιστόλιθος, 2ος - 3ος αι.
περίοδος Κουσάν, Γκαντάρα, Πακιστάν ή Αφγανιστάν
(The Smithsonian’s Museums of Asian Art, Freer Gallery, Washington, D.C.)

Εικ. 55. Το bodhi tree στο σημείο που έλαβε τη φώτιση ο Βούδας στην Bodh Gaya
(φωτ.: Manfred Sommer, 2012)

Εικ. 56. Ο Βούδας κηρύσσει τις τέσσερις ευγενείς αλήθειες. Σχιστόλιθος, 2ος αι. μ.Χ.
περίοδος Κουσάν, Πακιστάν (Lahore Museum, Pakistan)
174
Εικ. 57. Dhamarajika Stupa. 3ος αι. π. Χ. Χτίστηκε από τον Αυτοκράτορα Ασόκα για να
στεγάσει ένα μέρος από τις στάχτες του Βούδα (φωτ.: Tayyab Mir)

Εικ. 58. Travelling Monks. Min Wae Aung, Ακρυλικό, 2016

175
Εικ. 59. Ο Μαχαβίρα και οι Tirthankaras. Εικ. 60. Η στιγμή που ο Μαχαβίρα λαμβάνει τη
Ανάγλυφο ναού, ψαμμίτης,11ος αι. Ινδία φώτιση. Άγνωστου καλλιτέχνη, αφίσα
(Seattle Asian Art Museum)

Εικ. 61. Jain Monks Walking, Patan. (φωτ.: Dinesh Khana, 2011)

176
 Εικ. 62. 63. Dilwara Jain Temples, Mt Abu, Chandapur. Από τους ωραιότερους Τζάιν ναούς που
χτίστηκαν από τον 11ο μέχρι τον 13ο αι. από τη δυναστεία των Chalukyas. Στις φωτογραφίες φαίνεται η
πλούσια γλυπτική διακόσμηση (φωτ.: Rakhee, 2010

Εικ. 64. Ranakpur Jain Temple. 15ος αι., πολιτεία Ρατζαστάν, Ινδία. Στο ναό υπάρχουν 1444 μαρμάρινες
κολώνες που κάθε μία φέρει διαφορετική γλυπτική διακόσμηση (φωτ.: Marc Shandro)

Εικ. 65. Εξωτερική γλυπτική διακόσμηση του Ranakpur Jain Temple, 15ος αι., πολιτεία Ρατζαστάν, Ινδία
(φωτ.: Nagarjun Kandukuru, 2012)

177
 Εικ. 66. Γκούρου Νάνακ, ιδρυτής του Σιχισμού. Άγνωστου καλλιτέχνη, κάρτα

Εικ. 67. Εικονογραφημένο χειρόγραφο με μικρογραφίες του ιερού βιβλίου των Σιχ Guru
Granth Sahib, ca. 19ος αι. (Suresh Bhalla collection, Sikh Museum)

Εικ. 68. Τα 5 K (Panj Kakkaar) των Σιχ

178
 Εικ. 69. Ο Maharaja Ranjit Singh ακούει ένα απόσπασμα από το Granth Sahib κοντά
στο Χρυσό Ναό του Amritsar.
August Schoefft, ελαιογραφία, ca. 1840 -1855, Βιέννη
(Princess Bamba Collection, Sikh Museum)

Εικ. 70. Ο Χρυσός ναός ή αλλιώς Harmandir Sahib στο Αμριτσάρ, πολιτεία Παντζάμπ, Ινδία
(φωτ.:James May)

179
 Εικ. 71 Η Άορνος Πέτρα από τη Χουζάρα. Στρατηγός James Abbott, 1850
(British Library Online Services)

Εικ. 72. Το ορεινό πέρασμα του Hindu Kush ή Ινδικού Καύκασου όπως το ονόμαζαν οι Έλληνες
(Encyclopedia Britannica)

Εικ. 73. Η μακεδονική φάλαγγα επιτίθεται στη Εικ. 74. Η παράδοση του Πώρου στον
μάχη του Υδάσπη. Andre Castaigne, 1898-1899 Αλέξανδρο. Χαρακτικό, Alonzo Chappel, 1865

180
 Εικ. 75. Η συνάντηση του Αλεξάνδρου με τους Γυμνοσοφιστές. Εικονογραφημένο χειρόγραφο από
το βιβλίο: “Le livre et le vraye hystoire du bon roy Alixandre”. Αποδίδεται στον Master of the Royal
Alexander, Γαλλία, c.1420

Εικ. 76. Ο Μέγας Αλέξανδρος λαμβάνει τα νέα του θανάτου μέσω καύσης του Ινδού Γυμνοσοφιστή
Κάλανου. Jean-Baptiste de Champaigne, Παλάτι των Βερσαλλιών, 1672

181
Εικ. 77. Αναμνηστικό γραμματόσημο για τον Εικ. 78. Megasthenes. Εξώφυλλο τεύχους της
Αυτοκράτορα Τσαντραγκούπτα Μώρυα. σειράς Εικονογραφημένων Ιστοριών
Έκδοση Ινδικού Ταχυδρομείου, Amar Chitra Katha, 1987
21 Ιουνίου 2001

Εικ. 79. Το διάταγμα του Ασόκα που βρέθηκε Εικ. 80. Δίγλωσσο διάταγμα του Ασόκα στα
στο Kalsi (στην περιοχή Jammu-Kashmir) και ελληνικά και αραμαϊκά που βρέθηκε στην
αναφέρει τα ονόματα των Ελλήνων βασιλέων Κανταχάρ (Kabul Museum, Afghanistan)
στους οποίους έστειλε ιεραποστολές.

182
Εικ. 81. Βακτριανή και ελληνιστικά βασίλεια στη βόρεια Ινδία (Antoine Simonin, 2011, Ancient
History Encyclopedia)

Εικ. 82. Νομίσματα από τη Βακτριανή και την Ινδία

183
 Εικ. 83. Ο βασιλιάς Μιλίντα συνομιλεί με τον Ναγκασένα. Από την εικονογράφηση του βιβλίου
Hutchinson’s story of the nations, χ.χ.

Εικ. 84. Βodhisattva. Άγαλμα
από σχιστόλιθο, 1ος-3ος αι.,
περίοδος Κουσάν, βουδιστικό
μοναστήρι Mekhasanda,
τοποθεσία Shahbaz-Garhi,
περιοχή της Γκαντάρα,
Πακιστάν (Musée Guimet -
Mission Alfred Foucher)
Εικ. 85. Avalokitesvara.
Καθιστός Μποτισάτβα σε
διαλογισμό.Γκρι σχιστόλιθος, 3ος
αι. μ.Χ., Γκαντάρα,
Πακιστάν(Matsuoka Museum of
Art - Tokyo, Japan)
Εικ. 86. Θεά Αθηνά.
Γκρι σχιστόλιθος, 1ος-3ος αι.,
περίοδος Κουσάν, περιοχή της
Γκαντάρα, Πακιστάν
(Lahore Museum, Pakistan)

184
 Εικ. 87. Κεφάλι Βούδα. Γύψος, 4ος-5ος αι., Αφγανιστάν (The British Museum)

ος ος
Εικ. 88. Ινδο-κορινθιακό κιονόκρανο από το βουδιστικό μοναστήρι Jarmal Garhi, 1 -3 αι. μ.Χ.,
βόρειο Πακιστάν (Φωτ.: Craddock James, 1885)

Εικ. 89. Διονυσιακή σκηνή με μουσικούς και χορευτές. Σχιστόλιθος, , 1ος αι. μ.Χ.,
Γκαντάρα, Πακιστάν (Metropolitan Museum of Art)
185
Εικ. 90. Bodhisattva Maitreya. Όρθιο άγαλμα από σχιστόλιθο, 2ος αι. μ.Χ., Γκαντάρα, Πακιστάν

(National Museum of New Delhi)

186
 Εικ.91. «Πνεύμα με λουλούδια».
Γλυπτό από γύψο, βουδιστικό μοναστήρι
Tapa-Kalan, περίοδος Κουσάν, 4ος αι. μ.Χ.,
Αφγανιστάν (Musee Guimet, Collections
Afganistan-Pakistan)
Εικ. 93. Αφροδίτη. Άγαλμα από σχιστόλιθο,
περίοδος Κουσάν, 1ος αι. μ.Χ.,
Dharmarajika Stupa, Τάξιλα, Πακιστάν
(Taxila Museum, Pakistan)
Εικ. 92. Ο Βούδας με τον προστάτη του
Βατζραπάνι. Εδώ ο Βατζραπάνι δανείζεται τη
μορφή του Ηρακλή. 2ος αι. μ.Χ., Γκαντάρα,
Πακιστάν (The British Museum)
Εικ. 94. Όρθιο άγαλμα του Βούδα. Διακρίνεται το
φύλλο χρυσού που κάλυπτε όλο το άγαλμα, 2ος-3ος
αι. (Taxila Museum, Pakistan)
187
Εικ. 95. Ο Απόστολος Θωμάς της Ινδίας.
Αγιογραφία
Εικ. 96. Αριστερά: αναμνηστικό γραμματόσημο για τον
Απόστολο Θωμά. Έκδοση του Ινδικού Ταχυδρομείου, 2
Δεκεμβρίου 1964. Δεξιά: αναμνηστικό γραμματόσημο για
την 19η εκατονταετηρίδα του Αγίου Θωμά. Έκδοση του
Ινδικού Ταχυδρομείου, 3 Ιουλίου 1973

Εικ. 97. Γαζέλες και φοινικόδεντρα. Εικ. 98. Καρύδες.

Σχέδια από το βιβλίο του Κοσμά Ινδικοπλεύστη «Χριστιανική Τοπιογραφία»

Εικ. 99. «Τσιγγανάκια» Εικ. 100. Έλληνες στην Ινδία το 1894

188
Εικ. 101. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Μεταμόρφωση του Σωτήρος, Κόλκατα, Ινδία (φωτ.:R. Datta)

Εικ. 102. Ελληνικό νεκροταφείο στην περιοχή Phoolbagan, Κόλκατα, Ινδία (φωτ.: I. Das).

Εικ. 103. Πορτραίτο του Δημήτριου Εικ. 104. Ινδοί στο κέντρο της Θεσσαλονίκης,
Γαλανού. Σπυρίδωνας Προσαλέντης. 1918.Επιχρωματισμένη φωτογραφία

189
Εικ. 105. Ινδικά στρατεύματα (Σιχ) εκπαιδεύονται στη χρήση αντιασφυξιογόνων μασκών
Θεσσαλονίκη 1916 (φωτ.: Ariel Varges)

Εικ. 106, 107. Συμμαχικό νεκροταφείο Θεσσαλονίκης (φωτ.: Ορχάν Τσολάκ)

190
Εικ. 108. Ινδοί στρατιώτες στην Ακρόπολη κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών

Εικ. 109. Συμμαχικό νεκροταφείο Φαλήρου

191
Εικ. 110. Προβολή του ινδικού έργου «Γη ποτισμένη με ιδρώτα» στις αθηναϊκές αίθουσες το 1960

192
 Εικ. 111-112. Ινδικές γαμήλιες τελετές με φόντο τα ελληνικά νησιά (Vangelis photography)

Εικ. 113-114. Ο μεγαλύτερος λατρευτικός χώρος των Σιχ στον Ταύρο (φωτ.: Freddie F.)

Εικ. 115-116. Οι Σιχ γιορτάζουν την γιορτή Vaisakhi, στον Ταύρο (φωτ.: Nikos Libertas/SOOC)

Εικ. 117. Σιχ ταξιτζής στην Αθήνα Εικ. 118. Βουδιστική Στούπα στην ορεινή Κορινθία
(φωτ.: Ασπασία Κουλύρα) (φωτ.: Α. Δημοκίδης)
193
 Εικ. 119. Νεαρό αγόρι δουλεύει πάνω σε ένα
άγαλμα από πέτρα.
Mamallapuram, Tamil Nandu, India
(φωτ. :Kelvin Clogstoun)
Εικ. 121. Kadambari. (Γυναίκα παίζει
σιτάρ). Raja Ravi Varma.
Λιθογραφία, χ.χ., Ινδία
(From the collection of The Raja
Ravi Varma Heritage Foundation,
Bangalore, India)
Εικ. 120. Σρι Ράγκα: ο Κρίσνα και η Ράντα
ακούνε μουσική. Μικρογραφία τεχνοτροπίας
Ρατζπούτ, 19ος αι., χρώματα υδατογραφίας και
φύλλο χρυσού πάνω σε χαρτί,
πολιτεία Ρατζαστάν, Ινδία
(The Smithonian’s museums of Asian Art-
Freer/Sackler collection)
Εικ. 122. Miraj Sitar Εικ. 123. Γυναίκα παίζει
τανπούρα. Μικρογραφία
Μογγολικής σχολής, 18ος αι.,
χρώματα και φύλλο χρυσού
πάνω σε χαρτί
(The Smithonian’s museums of
Asian Art-Freer/Sackler col.)
194
Εικ. 124. Ινδικά κρουστά που ονομάζονται Εικ. 125. Διάφορα ινδικά μουσικά όργανα
τάμπλα

Εικ. 126. Χορεύτρια του ινδικού κλασικού Εικ. 127. Πόδια χορεύτριας ινδικού κλασικού χορού
χορού Bharatanatyam όπου φαίνονται οι σειρές με τα κουδουνάκια που
ονομάζονται ghungroo
(φωτ. :Ridwan Adld Rupon, 2012)

Εικ. 128. Χορεύτρια του ινδικού κλασικού Εικ. 129. Χορευτές του ινδικού κλασικού χορού
χορού Odisssi στο ναό του Ήλιου, Konarak, Kathakali
πολιτεία Όρισα, Ινδία (φωτ.:Jagit Singh)

195
 Εικ. 130. Χορευτές του ινδικού κλασικού χορού Manipuri

Εικ. 131. Χορευτής του ινδικού κλασικού χορού Kathak

Εικ. 132. Χορεύτριες του ινδικού κλασικού χορού Kuchipudi

196
 Εικ. 133. Η επαγγελματική χορευτική ομάδα “Ganesha 1st Bollywood Dance Troupe
in Greece” της Λουκρέσια Φουρναράκου

Εικ. 134. Kolhapur. Αλέξανδρος Γεωργίου, επιζωγραφισμένη ασπρόμαυρη φωτοτυπία, 2016

197
 Εικ. 135. “Varkala-Kerala”. Δημήτρης Εικ. 136. Gate. Έκθεση ζωγραφικής και
Κατσιγιάννης. Υδατογραφία, 2010 φωτογραφίας «Μπενάρες», 2016

Εικ. 137. Σφραγίδα από στεατίτη με ανθρώπινη

μορφή σε στάση διαλογισμού. Μοχέντζο Ντάρο, Εικ. 138. Άγαλμα του Πατάντζαλι.
2500-2400 π.Χ. Πολιτισμός της κοιλάδας του Κόκκινο μάρμαρο, σκαλισμένο στο χέρι,
Ινδού ποταμού πολιτεία Ταμίλ Ναντού, Ινδία

198
Εικ. 139. Το ενεργειακό σύστημα που υπάρχει Εικ. 140. Λογότυπο των Ηνωμένων Εθνών για την
μέσα σε κάθε άνθρωπο. Υπάρχουν επτά «Παγκόσμια Ημέρα Γιόγκα»
ενεργειακά κέντρα (chakra) τοποθετημένα κατά
μήκος της σπονδυλικής στήλης. Στο τριγωνικό
οστό εδράζεται η ενέργεια Κουνταλίνι

Εικ. 141. Nanammal, η 98χρονη εκπαιδεύτρια γιόγκα Εικ. 142. Η γιόγκα μπορεί να εξασκηθεί από
μικρούς και μεγάλους!

Εικ. 143. Ο πρωθυπουργός της Ινδίας Narendra Modi μαζί με 35.000 ανθρώπους γιορτάζουν την
«Παγκόσμια Ημέρα Γιόγκα» στο Νέο Δελχί κάνοντας ασκήσεις γιόγκα
199
Εικ. 144. Κατά την Αγιουρβέδα τα πέντε στοιχεία της φύσης συνδυάζονται διαφορετικά σε κάθε
άνθρωπο και δημιουργούν τις τρεις βιολογικές ιδιοσυγκρασίες που ονομάζονται Ντόσα (Dosha)

Εικ. 145. Παρασκευή φαρμάκων της Αγιουρβέδα με φυσικά υλικά

Εικ. 146. Λάδια και άλλα φυσικά υλικά που Εικ. 147. Shirodhara: ειδική τεχνική με λάδι
χρησιμοποιούνται για τα θεραπευτικά μασάζ που χρησιμοποιείται στην Αγιουρβέδα
στην Αγιουρβέδα

200
 Εικ. 148. Street food στη νότια Ινδία Εικ. 149. Σαμόσας στην παραλία του Τσενάι
(φωτ.: Asha Pagdiwalla) (φωτ.:Dandapani)

Εικ. 150. 151. H Ινδία έχει μία από τις μεγαλύτερες ποικιλίες Street food στον κόσμο (φωτ. Koseli)

201
 Εικ. 152. Γεύσεις από τη βόρεια Ινδία.
Συναντάται μεγαλύτερη ποικιλία πιάτων με κρέας.
Το φαγητό συνοδεύεται με διάφορα είδη πίτας
Εικ. 154. Γεύσεις από τη νότια Ινδία. Τα γεύματα
συνοδεύονται πάντα με ρύζι. Τα φαγητά περιέχουν
πολύ συχνά μπανάνα και καρύδα. Υπάρχει μεγάλη
ποικιλία χορτοφαγικών πιάτων και ψαριού
Εικ. 156. Το φημισμένο ινδικό τσάι και τα υλικά
παρασκευής του
Εικ. 153. Γεύσεις από τη Μαχαράστρα
(κεντρική Ινδία). Φημισμένο εκεί είναι το
thali. Μέσα σε ένα μεγάλο δίσκο
τοποθετούνται μπολάκια με ποικιλία γεύσεων.
Συνοδεύονται από διαφορετικές σάλτσες και
πίτες
Εικ. 155. Φαγητό πάνω σε φύλλο μπανάνας.
Σήμερα αποδεικνύονται επιστημονικά τα
οφέλη του οργανισμού από αυτόν τον τρόπο
σερβιρίσματος της τροφής και του να τρώει
κανείς με τα χέρια
Εικ. 157. Αγόρι στην Κόλκατα που πουλάει
τσάι (φωτ.: Jihyelee)
202
11.1 Κατάλογος και πηγές εικόνων

Αρ. Κατάλογος εικόνων Πηγές εικόνων

Εικ.
1. Πολιτικός χάρτης της σύγχρονης Ινδίας Burton, S. (2010). History of India. Vol. 10 of
Blackwell History of the world. John Wiley & Sons, p.
4.

2. Ο Ινδός ποταμός Aruj, J. (2003). Art of the First Cities. New York: The
Metropolitan Museum of Art, p. 376.

3. Γεωφυσικός χάρτης της Ινδίας Burton, S. (2010). History of India. Vol. 10 of

Blackwell History of the world. John Wiley & Sons, p.
5.

4. Οι τέσσερις βασικές βάρνα ή «κάστες» Διαθέσιμο στο: krishna.org

της Ινδίας. Αφίσα (προσπελάστηκε στις 20/4/2016).

5. Η ινδική σημαία Διαθέσιμο στο: http://www.happywalagift.com/top-

indian-flag-hd-wallpapers-images-2015/
(προσπελάστηκε στις 10/10/2017).

6. Το κρατικό έμβλημα της Ινδίας Διαθέσιμο στο:

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Emblem_of_India.sv
g (προσπελάστηκε στις 10/10/2017).

7. Άποψη της αρχαίας πόλης Χαράππα. European Pressphoto Agency/Alamy Διαθέσιμο στο:
Πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού https://www.scientificamerican.com/article/200-year-
ποταμού, 2600-1900 π.Χ. drought-doomed-indus-valley-civilization/
(προσπελάστηκε στις 5/02/2017).

8. Απόψη της αρχαίας πόλης Μοχέντζο Διαθέσιμο στο:

Ντάρο. Πολιτισμός της κοιλάδας του https://www.harappa.com/sites/default/files/slides/great
Ινδού ποταμού, 2600-1900 π. Χ. bathatdawn24.jpg (προσπελάστηκε στις 5/02/2017).

9. Ορθογώνιες σφραγίδες από στεατίτη, με Διαθέσιμο στο:

επιγραφές και παραστάσεις. 2600-1900 π. https://wanderworld360.com/blog/2016/08/26/fascinati
Χ. Πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού ng-facts-indus-valley-civilization/
ποταμού (προσπελάστηκε στις 5/02/2017).

10. «Χορεύτρια». Μπρούντζινο ειδώλιο, National Museum of New Delhi Διαθέσιμο στο:
2300-1750 π. Χ., Μοχέντζο Nτάρο. http://www.nationalmuseumindia.gov.in/prodCollectio
Πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού ns.asp?pid=44&id=1&lk=dp1
ποταμού (προσπελάστηκε στις 10/02/2017).

11. Πέτρινα βάρη και ζυγαριά από χαλκό. National Museum of New Delhi Διαθέσιμο στο:
2600-1900 π. Χ. Πολιτισμός της κοιλάδας http://www.nationalmuseumindia.gov.in/prodCollectio
του Ινδού ποταμού ns.asp?pid=41&id=1&lk=dp1 Indus Valley civilization
(προσπελάστηκε στις 10/02/2017).

12. «Μητέρα Θεά». Κεραμική ανάγλυφη (Ashmolean Museum, University of Oxford

πλάκα, 2600-1900 π. Χ. Πολιτισμός της Διαθέσιμο στο:
κοιλάδας του Ινδού ποταμού http://jameelcentre.ashmolean.org/object/EAX.201
(προσπελάστηκε στις 10/02/2017).

203
13. Γκρι αγγεία με μαύρη γεωμετρική Διαθέσιμο στο: http://indiafacts.org/excavations-show-
διακόσμηση του πολιτισμού Painted Gray the-cultural-continuity-of-the-vedic-harappans/
Ware (1200-600 π. Χ.) (προσπελάστηκε στις 22/03/2017).

14. Ασημένιο νόμισμα από το Janapada της Rajgor, D. 2001. Punch-Marked Coins of Early
φυλής των Kuru Historic India. California: Reesha Books International,
p. 429b.

15. Χάρτης με τα Mahajanapadas που Διαθέσιμο στο:

δημιουργήθηκαν την Ύστερη Βεδική https://selfstudyhistory.com/2015/03/06/mahajanapada/
Περίοδο (600-300 π. Χ.) (προσπελάστηκε στις 22/03/2017).

16. Didarganj Yakshi. Γυναικείο άγαλμα, Bihar Museum, India Διαθέσιμο στο:
λειασμένος ψαμμίτης, 3ος αι. π. Χ. indiarchaeology.blogspot.com/2009/03/didarganj-
πολιτεία Μπιχάρ, Ινδία yakshi.html (προσπελάστηκε στις 5/04/2017)

17. Κιονόκρανο της Παταλιπούτρα. Bihar Museum, India Διαθέσιμο στο:

Λειασμένος ψαμμίτης, περίοδος Μώρια, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pataliputra_P
4ος - 3ος αι. π. Χ. πολιτεία Μπιχάρ, Ινδία alace_capital_by_L_A_Waddell_1895.jpg#/media/File:
Pataliputra_Palace_capital_by_L_A_Waddell_1895.jpg
(προσπελάστηκε στις 5/04/2017).

18. Κιονόκρανο με διακόσμηση ταύρου από The Indian Museum, Kolkata Διαθέσιμο στο:
την πόλη Rampurva. Λειασμένος https://indianmuseumkolkata.org/
ψαμμίτης, περίοδος Μώρια, 3ος αι. π. Χ. (προσπελάστηκε στις 10/04/2017).

19. Χάρτης με τις τοποθεσίες που έχουν Διαθέσιμο στο:

βρεθεί τα διατάγματα του Ασόκα στην https://commons.wikimedia.org/wiki/File:AiKhanoum
Ινδία AndIndia.jpg#/media/File:AiKhanoumAndIndia.jpg
(προσπελάστηκε στις 7/04/2017).

20. Κιονόκρανο με λιοντάρια από το Σαρνάτ. φωτ.: Smith, V. A. (1911). A history of fine art in India
Λιασμένος ψαμμίτης, περίοδος Μώρια, 3ος and Ceylon, from the earliest times to the present day.
αι. π. Χ. Διαθέσιμο στο:
https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=10
758848 (προσπελάστηκε στις 7/04/2017).

21. Σάντσι στούπα, αρ. 1, δυτική είσοδος, 3ος Διαθέσιμο στο:

αι. π.Χ. Πολιτεία Μάντυα Πραντές, Ινδία https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=63
55509 (προσπελάστηκε στις 9/04/2017).

22. Άγαλμα του βασιλιά Κανίσκα. Ψαμμίτης Archeological Museum Mathoura, India
περίοδος Κουσάν, τέλος 1ου με αρχές 2ου Διαθέσιμο στο:
αι. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Kanishka_en
hanced.jpg#/media/File:Kanishka_enhanced.jpg
(προσπελάστηκε στις 15/04/2017).

23. Χρυσό νόμισμα του Κανίσκα Ι. Στη μία Διαθέσιμο στο:

όψη εικονίζεται ο ίδιος και στην άλλη η http://coinindia.com/galleries-kanishka.html
μορφή του Βούδα. 128-150 μ.Χ. (προσπελάστηκε στις 15/04/2017).

24. Πανοραμική άποψη από τα σπήλαια της φωτ.: Jayesh Paranjape – Western Routes
Ατζάντα, πολιτεία Μαχαράστρα, Ινδία Διαθέσιμο στο:
https://theculturetrip.com/asia/india/articles/ajanta-
caves-a-journey-through-time/ (προσπελάστηκε στις
20/04/2017).

204
25. Εσωτερικό από σπήλαιο προσευχής της (φωτ.: Jayesh Paranjape – Western Routes
πρώιμης εποχής της Ατζάντα, 200 π. Χ. με Διαθέσιμο στο:
100 μ. Χ. πολιτεία Μαχαράστρα, Ινδία https://theculturetrip.com/asia/india/articles/ajanta-
caves-a-journey-through-time/
(προσπελάστηκε στις 20/04/2017).

26. Bodhisattva Padmapani. Τοιχογραφία που Διαθέσιμο στο:

πλαισιώνει την είσοδο του ιερού σπηλαίου http://www.indian-
1 της Ατζάντα, 200 π. Χ. με 100 μ. Χ. heritage.org/painting/ajanta/aj1.html
πολιτεία Μαχαράστρα, Ινδία (προσπελάστηκε στις 20/4/2015).

27. Το Πανεπιστήμιο Νάλαντα. 5ος–11ος αι. φωτ.: Hirak Mookerjee Διαθέσιμο στο:
μ.Χ. πολιτεία Μπιχάρ, Ινδία https://www.flickr.com/photos/30087669@N06/page5/
(προσπελάστηκε στις 20/04/2017).

28. Ο Μογγόλος Αυτοκράτορας Άκμπαρ Διαθέσιμο στο:

καλεί στο Ibadat Khana (Σπίτι της
Λατρείας) τους αντιπροσώπους όλων των
μεγάλων θρησκειών που λατρεύονται στο
βασίλειο του. Nar Singh. Μικρογραφία σε
χαρτί, ca. 1605
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jesuits_at_A
kbar%27s_court.jpg#/media/File:Jesuits_at_Akbar%27
s_court.jpg
(προσπελάστηκε στις 22/04/2017).

29. Buland Darwaza η «Πύλη της φωτ.: Marcin Białek Διαθέσιμο στο:
Μεγαλοπρέπειας». Δείγμα ινδο-ισλαμικής https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Fatehput_Sik
αρχιτεκτονικής iri_Buland_Darwaza_gate_2010.jpg#/media/File:Fateh
put_Sikiri_Buland_Darwaza_gate_2010.jpg
(προσπελάστηκε στις 22/04/2017).

30 Η θεά Λάκσμι και ο θεός Βίσνου.
Ζωγραφική gouache πάνω σε χαρτί,
άγνωστου καλλιτέχνη, περιοχή Παντζάμπ,
1740
The British Museum Διαθέσιμο στο:
http://www.britishmuseum.org/research/collection_onli
ne/collection_object_details.aspx?objectId=184189&pa
rtId=1&searchText=hindu+&page=6 (προσπελάστηκε
στις 25/04/2017).

31 Τα γραφεία της Εταιρείας Ανατολικών National Maritime Museum, London Διαθέσιμο στο:
Ινδιών στο Λονδίνο. Thomas Hosmer http://www.portcities.org.uk/london/server/show/conM
Shepherd, 1817 ediaFile.1317/East-India-Company-House-in-1817-by-
Thomas-Hosmer-Shepherd.html (προσπελάστηκε στις
2/05/2017).

32 Ο Σιρ Τόμας Ρόε στην Αυλή του Parliamentary Art Collection

Μογγόλου Αυτοκράτορα Ατζμίρ το 1614. Διαθέσιμο στο: https://artuk.org/discover/artworks/sir-
William Rothenstein (1872-1945) thomas-roe-at-the-court-of-ajmir-1614-214159#image-
use (προσπελάστηκε στις 2/05/2017).

33 Ο Γκάντι στην πορεία για το αλάτι, Διαθέσιμο στο:

Μάρτιος 1930 https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Marche_sel.j
pg#/media/File:Marche_sel.jpg (προσπελάστηκε στις
5/05/2017).

34 Το 1942, o Γκάντι ξεκινά το κίνημα Quit Διαθέσιμο στο:

India και οργανώνονται πολυπληθής http://www.millenniumpost.in/editorial/75-years-of-
διαδηλώσεις σε όλη τη χώρα freedom-struggle-256990 (προσπελάστηκε στις
5/05/2017).

205
35 Πορτραίτο της Kasturba Gandhi, 1934 BBCL Διαθέσιμο στο:
http://edition.cnn.com/2017/08/08/asia/india-pakistan-
partition-women/index.html (προσπελάστηκε στις
5/05/2017).

36 Γυναίκες στο Μαντράς διαδηλώνουν για BBCL Διαθέσιμο στο:

την ανεξαρτησία της χώρας τους. http://edition.cnn.com/2017/08/08/asia/india-pakistan-
Νοέμβριος 1945 partition-women/index.html (προσπελάστηκε στις
5/05/2017).

37 Η σύσκεψη στο Νέο Δελχί όπου ο λόρδος Getty Images Διαθέσιμο στο:
Mountbatten πρότεινε το σχέδιο της http://m.photogallery.navbharattimes.indiatimes.com/ce
διχοτόμησης Ινδίας Πακιστάν lebs/celeb-themes/independence-day-
special/articleshow/21799225.cms (προσπελάστηκε
στις 5/05/2017).

38 Ομιλία του πρώτου πρωθυπουργού της BBCL Διαθέσιμο στο:

Ινδίας Jawaharlal Nehru την ημέρα της http://m.photogallery.navbharattimes.indiatimes.com/ce
Ανεξαρτησίας lebs/celeb-themes/independence-day-
special/articleshow/21799225.cms (προσπελάστηκε
στις 5/05/2017).

39 «Διαβάζοντας χειρόγραφα» φωτ.:Michael Fellner / Getty Images Διαθέσιμο στο:

https://www.thoughtco.com/what-are-vedas-1769572
(προσπελάστηκε στις 10/10/2017).

40 Χειρόγραφο της Ριγκ Βέδα. Χαρτί, αρχές Διαθέσιμο στο:

19ου αι. https:commons.wikimedia.org/wiki/File:Rigveda_MS2
097.jpg#/media/File:Rigveda_MS2097.jpg
(προσπελάστηκε στις 10/05/2017).

42 Χειρόγραφο της Ατάρβα Βέδα Σαμχίτα Codex Cashmiriensis, folio 187a Διαθέσιμο στο:
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:AtharvaVeda
_samhita_page_471_illustration.png#/media/File:Athar
vaVeda_samhita_page_471_illustration.png
(προσπελάστηκε στις 10/05/2017).

43 Βραχμάνος σε παιδική ηλικία μελετά τις Διαθέσιμο στο:

Βέδες https://srisarada.wordpress.com/2017/04/12/why-wear-
the-sacred-thread/ (προσπελάστηκε στις 11/05/2017).

44 Ο Σίβα με την Πάρβατι και τον Γκανέσα Προσωπική συλλογή

στο Καϊλάς. Άγνωστου καλλιτέχνη.
Εικονογράφηση ημερολογίου

45 Ο Βίσνου και η Λάκσμι στον Βαϊκούντα. Προσωπική συλλογή

Άγνωστου καλλιτέχνη. Αφίσα

46 Ο Μπραχμαντέβα και η Σαράσβατι. Προσωπική συλλογή

Άγνωστου καλλιτέχνη. Εικονογράφηση
ημερολογίου

47 Ινδουιστικός ναός, Μαντουράι, πολιτεία Διαθέσιμο στο:

Ταμίλ Ναντού, νότια Ινδία http://www.dailymail.co.uk/travel/travel_news/article-
3270646/ (προσπελάστηκε στις 20/05/2017).

206
48 Άγιοι σε τοπίο. Μικρογραφία Διαθέσιμο στο: http://oaks.nvg.org/maxanishads.html
τεχνοτροπίας Παχάρι, άγνωστου (προσπελάστηκε στις 15/05/2017).
καλλιτέχνη, ιδιωτική συλλογή

49 Συζήτηση με τον Βίσνου. Χειρόγραφο της Nasli and Alice Heeramaneck Collection,
Vaishnava Purana του 19ου αι. (M.72.53.27a-b), South and Southeast Asian Art,
Υδατογραφία και μελάνι σε χαρτί LACMA Museum Διαθέσιμο στο:
http://collections.lacma.org/sites/default/files/remote_i
mages/piction/ma-2792006-O3. (προσπελάστηκε στις
15/05/2017).

50 Ο Κρίσνα αναπτύσσει την Μπαγκαβάτ Museum of Sacred Art (MOSA)

Γκιτά στον Αρτζούνα πριν την έναρξη του Διαθέσιμο στο: http://mosabelgium.com/
πολέμου. B. G. Sharma. Μικρογραφία, (προσπελάστηκε στις 15/06/2017).
χρώμα και φύλλο χρυσού πάνω σε χαρτί

51 Ο Βαλμίκι γράφει τη Ραμαγιάνα Σχέδιο από τη σειρά Εικονογραφημένων Ιστοριών

Amar Chitra Katha. “Valmiki's Ramayana: The Great
Indian Epic”, vol.10001, 2009.

52 Σειρά γραμματοσήμων με θέμα τη Διαθέσιμο στο:

Ραμαγιάνα. Έκδοση του ινδικού https://hinduexistence.org/2017/09/24/india-post-
ταχυδρομείου, Σεπτέμβριος 2017 releases-a-set-of-postal-stamps-on-ramayana/
(προσπελάστηκε στις 10/11/2017).

53 Τα κύρια πρόσωπα της Ραμαγιάνα: η Σίτα Προσωπική συλλογή

και ο Ράμα. Άγνωστου καλλιτέχνη. Αφίσα

54 Ο στρατός των δαιμόνων επιτίθεται στον
Σιντάρτα για να τον εμποδίσει να λάβει τη
φώτιση. Λεπτομέρεια από ανάγλυφη
διακόσμηση ζωφόρου, σχιστόλιθος, 2ος -
3ος αι. περίοδος Κουσάν, Γκαντάρα,
Πακιστάν ή Αφγανιστάν
The Smithsonian’s Museums of Asian Art, Freer
Gallery, Washington, D.C.
Διαθέσιμο στο:
http://archive.asia.si.edu/collections/sasian_highlights.a
sp (προσπελάστηκε στις 12/07/2017).

55 Το bodhi tree στο σημείο που έλαβε τη φωτ.: Manfred Sommer, 2012 Διαθέσιμο στο:
φώτιση ο Βούδας στην Bodh Gaya https://www.flickr.com/photos/asienman/27470740652/
in/photostream/ (προσπελάστηκε στις 10/11/ 2017).

56. Ο Βούδας κηρύσσει τις τέσσερις ευγενείς Lahore Museum, Pakistan Διαθέσιμο στο:
ος
αλήθειες. Σχιστόλιθος, 2 αι., περίοδος www.lahoremuseum.gov.pk/GandharaNew
Κουσάν, Πακιστά (προσπελάστηκε στις 12/07/2017).

57. Dhamarajika Stupa, 3ος αι. π.Χ. Τάξιλα, φωτ.: Tayyab Mir Διαθέσιμο στο:
Πακιστάν. Χτίστηκε από τον https://www.flickr.com/photos/travelpakistan/51868633
Αυτοκράτορα Ασόκα, για να στεγάσει ένα 32/in/photostream/ (προσπελάστηκε στις 10/11/ 2017).
μέρος από τις στάχτες του Βούδα

58. Travelling Monks. Min Wae Aung. Tanya Baxter Contemporary Διαθέσιμο στο:
Ακρυλικό, 2016 http://www.tanyabaxtercontemporary.com/min-
waeaung#!min_waeaungshymonksacryliconcanvas51_
60inchescodeno28 (προσπελάστηκε στις 10/11/ 2017).

59. Ο Μαχαβίρα και οι Tirthankaras. Eugene Fuller Memorial Collection, 66.42,

Ανάγλυφο ναού, ψαμμίτης, 11ος αι. Ινδία Seattle Asian Art Museum Διαθέσιμο στο:
http://art.seattleartmuseum.org/objects/21127/mahavira
-and-tirthankaras?ctx=85de0d0a-0e68-4a35-b48d-
207
 b41794f2fa2e&idx=1 (προσπελάστηκε στις 15/11/17).

60. Η στιγμή που ο Μαχαβίρα λαμβάνει τη Διαθέσιμο στο:

φώτιση. Άγνωστου καλλιτέχνη, αφίσα https://tklvch.wordpress.com/2014/12/25/founders-of-
two-religions/ (προσπελάστηκε στις 15/11/ 2017).

61. Jain Monks Walking, Patan φωτ.: Dinesh Khana, 2011 Διαθέσιμο στο:
http://www.saffronart.com (προσπελάστηκε στις 15/11/
2017).

62. Dilwara Jain Temples, Mt Abu, φωτ.: Rakhee, 2010 Διαθέσιμο στο:
63. Chandapur. Χτίστηκαν από τους https://www.flickr.com/photos/olderock/4654919978/in
Chalukyas, 11ος -13ος αι. /photostream/ (προσπελάστηκε στις 17/11/ 2017).

64. Ranakpur Jain Temple. 15ος αι., πολιτεία φωτ. : Marc Shandro
Ρατζαστάν, Ινδία. Στο ναό υπάρχουν https://www.flickr.com/photos/mshandro/34957275/in/
1444 μαρμάρινες κολώνες, που κάθε μία photostream/
φέρει διαφορετική γλυπτική διακόσμηση

65. Εξωτερική διακόσμηση Ranakpur Jain φωτ.: Nagarjun Kandukuru, 2012 Διαθέσιμο στο:
Temple. 15ος αι., πολιτεία Ρατζαστάν, https://www.flickr.com/photos/64924693@N00/81318
Ινδία. 25385 (προσπελάστηκε στις 17/11/ 2017).

66. Ο Γκούρου Νάνακ, ιδρυτής του Σιχισμού. Προσωπική συλλογή

Άγνωστου καλλιτέχνη, κάρτα

67. Εικονογραφημένο χειρόγραφο με Suresh Bhalla collection, Sikh Museum Διαθέσιμο στο:
μικρογραφίες του ιερού βιβλίου των Σιχ http://www.sikhmuseum.com/words/granth/granth8.ht
Guru Granth Sahib, ca. 19ος αι. ml (προσπελάστηκε στις 15/07/ 2017).

68. Τα 5 K (Panj Kakkaar) των Σιχ Διαθέσιμο στο:

http://www.gurkashabad.com/2012/03/sikh-di-rehat-
five-kakkar-five-ks-5-ks.html
(προσπελάστηκε στις 15/07/ 2017).

69. Ο Maharaja Ranjit Singh ακούει ένα
απόσπασμα από το Granth Sahib κοντά
στο Χρυσό Ναό του Amritsar. August
Schoefft, ελαιογραφία, ca. 1840 - 1855,
Βιέννη
Princess Bamba Collection, Sikh Museum
Διαθέσιμο στο:
http://www.sikhmuseum.com/words/granth/granth8.ht
ml (προσπελάστηκε στις 15/07/ 2017).

70. Ο Χρυσός ναός ή αλλιώς Harmandir φωτ.:James May Διαθέσιμο στο:

Sahib στο Αμριτσάρ, πολιτεία Παντζάμπ, https://www.thoughtco.com/sikhs-believe-about-the-
Ινδία afterlife-2993490 (προσπελάστηκε στις 17/07/ 2017).

71. Η Άορνος Πέτρα από τη Χουζάρα. British Library Online Services Διαθέσιμο στο:
Στρατηγός James Abbott, 1850 http://www.bl.uk/onlinegallery/onlineex/apac/other/019
wdz000003457u00000000 (προσπελάστηκε στις 4/08/
2017).

72. Το ορεινό πέρασμα του Hindu Kush ή Encyclopedia Britannica Διαθέσιμο στο:
Ινδικού Καύκασου https://www.britannica.com/place/Hindu-Kush
(προσπελάστηκε στις 4/08/ 2017).

73. Η μακεδονική φάλαγγα επιτίθεται στη Διαθέσιμο στο:

μάχη του Υδάσπη. Andre Castaigne, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_phalanx
1898-1899 _attacking_the_centre_in_the_battle_of_the_Hydaspes
208
 _by_Andre_Castaigne_(1898-1899).jpg
(προσπελάστηκε στις 4/08/ 2017).

74. Η παράδοση του Πώρου στον Αλέξανδρο. Διαθέσιμο στο:

Alonzo Chappel, χαρακτικό,1865 http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00routesd
ata/bce_399_300/alexander/alexander.html
(προσπελάστηκε στις 4/08/ 2017).

75. Η συνάντηση του Αλεξάνδρου με τους
Γυμνοσοφιστές. Εικονογραφημένο
χειρόγραφο από το βιβλίο: “Le livre et le
vraye hystoire du bon roy Alixandre”.
Αποδίδεται στον Master of the Royal
Alexander, Γαλλία, c.1420
British Library Royal 20.B.XX (15th century)
Διαθέσιμο στο:
http://www.bl.uk/catalogues/illuminatedmanuscripts/IL
LUMIN.ASP?Size=mid&IllID=46720
(προσπελάστηκε στις 6/08/ 2017).

76. Ο Μέγας Αλέξανδρος λαμβάνει τα νέα Διαθέσιμο στο:

του θανάτου μέσω καύσης του Ινδού https://en.gallerix.ru/album/Versailles/pic/glrx-
Γυμνοσοφιστή Κάλανου. Jean-Baptiste de 120046890
Champaigne, Παλάτι των Βερσαλλιών, (προσπελάστηκε στις 10/08/ 2017).
1672

77. Αναμνηστικό γραμματόσημο για τον Istamp.gallery.com

Αυτοκράτορα Τσαντραγκούπτα Μώρυα. Διαθέσιμο στο:
Έκδοση Ινδικού Ταχυδρομείου, 21 http://www.istampgallery.com/chandragupta-maurya/
Ιουνίου 2001 (προσπελάστηκε στις 10/04/2017).

78. Megasthenes. Εξώφυλλο τεύχους της Amar Chitra Katha, 1987

σειράς Εικονογραφημένων Ιστοριών
Amar Chitra Katha, 1987

79. Διάταγμα του Ασόκα που βρέθηκε στο Διαθέσιμο στο:

Kalsi (περιοχή Jammu-Kashmir) https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Khalsi_rock_
edict_of_Ashoka.jpg#/media/File:Khalsi_rock_edict_of
_Ashoka.jpg (προσπελάστηκε στις 10/04/2017).

80. Δίγλωσσο διάταγμα του Ασόκα στα Kabul Museum, Afghanistan Διαθέσιμο στο:
ελληνικά και αραμαϊκά που βρέθηκε στην https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=41
Κανταχάρ 8237 (προσπελάστηκε στις 10/04/2017).

81. Βακτριανή και ελληνιστικά βασίλεια στη Antoine Simonin, 2011, Ancient History Encyclopedia
βόρεια Ινδία Διαθέσιμο στο:
https://www.ancient.eu/article/163/greco-bactrian-and-
indo-greek-kingdoms-in-ancient-/ (προσπελάστηκε στις
10/04/2017).

82. Νομίσματα από τη Βακτριανή και την H. G. Rawlinson, Bactria: The History of a forgotten
Ινδία Empire, USA: Westholme Publising, 2013, pp. 171-173

83. Ο βασιλιάς Μιλίντα συνομιλεί με τον Διαθέσιμο στο:

Ναγκασένα. Εικονογράφηση του βιβλίου
Hutchinson’s story of the nations, χ,χ.
84. Βodhisattva. Άγαλμα από σχιστόλιθο, 1ος-
3ος αι. περίοδος Κουσάν, βουδιστικό
μοναστήρι Mekhasanda, τοποθεσία
Shahbaz-Garhi, περιοχή της Γκαντάρα,
Πακιστάν
https://archive.org/stream/hutchinsonsstory00londuoft#
page/138/mode/2up
(προσπελάστηκε στις 12/04/2017).
Musée Guimet - Mission Alfred Foucher
Διαθέσιμο στο:
http://www.guimet.fr/collections/afghanistan-
pakistan/bodhisattva-debout/
(προσπελάστηκε στις 12/04/2017).
209
85. Avalokitesvara. Καθιστός Μποτισάτβα σε Matsuoka Museum of Art - Tokyo, Japan
διαλογισμό. Γκρι σχιστόλιθος, 3ος αι. Διαθέσιμο στο:
Γκαντάρα, Πακιστάν https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Avalokitesva
ra,_seated_Bodhisattva_in_meditation_pose,_Gandhara
,_c._3rd_century_AD,_gray_schist_-
_Matsuoka_Museum_of_Art_-_Tokyo,_Japan_-
_DSC07059.JPG#/
(προσπελάστηκε στις 12/04/2017).

86. Θεά Αθηνά. Γκρι σχιστόλιθος, 1ος-3ος αι. Lahore Museum, Pakistan Διαθέσιμο στο:
περίοδος Κουσάν, περιοχή της Γκαντάρα, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gandharan_
Πακιστάν Athena.jpg#/media/File:Gandharan_Athena.jpg
(προσπελάστηκε στις 14/04/2017).
87. Κεφάλι Βούδα. Γύψος, 4ος-5ος αι. The British Museum Διαθέσιμο στο:
Αφγανιστάν http://collections.vam.ac.uk/item/O25038/head-of-the-
buddha-sculpture-unknown/

88. Ινδο-κορινθιακό κιονόκρανο από το
βουδιστικό μοναστήρι Jarmal Garhi, 1ος -
3ος αι. βόρειο Πακιστάν
89. Διονυσιακή σκηνή με μουσικούς και
χορευτές. Σχιστόλιθος, 1ος αι., Γκαντάρα,
Πακιστάν
φωτ.: Craddock James, 1885 Διαθέσιμο στο:
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Corinthian_c
apital_with_the_Buddha_in_the_center.jpg#/media/File
:Corinthian_capital_with_the_Buddha_in_the_center.Jp
(προσπελάστηκε στις 14/04/2017).
Metropolitan Museum of Art Διαθέσιμο στο:
commons.wikimedia.org/wiki/File:Stair_riser,_Dionysi
an_scene._Gandhara.Met.jpg#/media/
(προσπελάστηκε στις 15/05/2017).

90. Bodhisattva Maitreya. Όρθιο άγαλμα από
σχιστόλιθο, 2ος αι., Γκαντάρα, Πακιστάν
National Museum of New Delhi Διαθέσιμο στο:
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bodhisattva_
statue_at_National_Museum,_New_Delhi.jpg#/media/F
ile:Bodhisattva_statue_at_National_Museum,_New_De
lhi.jpg (προσπελάστηκε στις 15/05/2017).

91. «Πνεύμα με λουλούδια». Γλυπτό από Musee Guimet, Collections Afganistan-Pakistan

γύψο, βουδιστικό μοναστήρι Tapa-Kalan, Διαθέσιμο στο: http://www.guimet.fr/en/collections-
περίοδος Κουσάν, 4ος αι. μ.Χ. Hadda, en/afghanistan-pakistan-en/342-spirit-with-flowers
Αφγανιστάν (προσπελάστηκε στις 15/05/2017).

92. Ο Βούδας με τον προστάτη του The British Museum Διαθέσιμο στο:
Βατζραπάνι. 2ος αι. μ. Χ., Γκαντάρα, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=29
Πακιστάν 2232 (προσπελάστηκε στις 20/05/2017).

93. Αφροδίτη. Άγαλμα από σχιστόλιθο, Ancient History Encyclopedia

περίοδος Κουσάν, 1ος αι μ. Χ., Διαθέσιμο στο: https://www.ancient.eu/image/3896/
Dharmarajika Stupa, Τάξιλα, Πακιστάν (προσπελάστηκε στις 20/05/2017).
(Taxila Museum, Pakistan)

94. Όρθιο άγαλμα του Βούδα. Διακρίνεται το Taxila Museum, Pakistan Διαθέσιμο στο:
φύλλο χρυσού που κάλυπτε αρχικά όλο το https://www.ancient.eu/image/3895/
άγαλμα, 2ος-3ος αι. (προσπελάστηκε στις 24/05/2017).

95. Ο Απόστολος Θωμάς της Ινδίας. "The Orthodox Word" magazine, 2006, № 5
Αγιογραφία
96. Ινδικά αναμνηστικά γραμματόσημα για Διαθέσιμο στο: http://www.istampgallery.com/st-
τον Απόστολο Θωμά. thomas/ (προσπελάστηκε στις 24/05/2017).

210
97. Γαζέλες και φοινικόδεντρα. Codex Sinaiticus graecus 1186, fol. 203r,
98. Καρύδες. Σχέδια από το βιβλίο του 11ος αι. Μοναστήρι Αγίας Αικατερίνης, Σινά
Κοσμά Ινδικοπλεύστη Διαθέσιμο στο: http://heiup.uni-
«Χριστιανική Τοπιογραφία» heidelberg.de/journals/index.php/transcultural/article/vi
ew/6127/2962 (προσπελάστηκε στις 26/05/2017).

99. «Τσιγγανάκια» ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΑΥΓΗ, 31-01-2014.

100. Έλληνες στην Ινδία το 1894 Μάρκου-Ντόντη, Δ. (2002). Το Χρονικό των Ελλήνων
στις Ινδίες, Αθήνα: Δωδώνη Διαθέσιμο στο:
http://elinepa.org/2006/11/01/oi-x/
(προσπελάστηκε στις 22/06/2017).

101. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της φωτ.: Rangan Datta Διαθέσιμο στο:

Μεταμόρφωση του Σωτήρος, στην https://rangandatta.wordpress.com/2013/02/27/greek-
Κόλκατα, Ινδία orthodox-church-calcutta-kolkata/
(προσπελάστηκε στις 22/06/2017).

102. Ελληνικό νεκροταφείο στην περιοχή φωτ.: Indrajit Das Διαθέσιμο στο:
Phoolbagan, Κόλκατα, Ινδία https://www.flickr.com/photos/indrajit-
das/albums/72157653601549465
(προσπελάστηκε στις 22/06/2017).

103. Πορτραίτο του Δημήτριου Γαλανού. Πινακοθήκη Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου

Σπυρίδωνας Προσαλέντης Διαθέσιμο στο:
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dimitrios_Ga
lanos_portrait.jpg#/media/File:Dimitrios_Galanos_port
rait.jpg (προσπελάστηκε στις 22/06/2017).

104. Ινδοί στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, Διαθέσιμο στο: http://elinepa.org/2006/11/30/the-

1918. Επιχρωματισμένη φωτογραφία indian-cemetery-of-salonica/
(προσπελάστηκε στις 20/05/2017).

105. Ινδικά στρατεύματα (Σιχ) εκπαιδεύονται φωτ.: Ariel Varges. Η Καθημερινή, 26-1-2018
στη χρήση αντιασφυξιογόνων μασκών, Διαθέσιμο στο:
1916, Θεσσαλονίκη http://www.kathimerini.gr/848127/article/politismos/po
lh/h-vavel-twn-fylwn-sth-8essalonikh-toy-1916
(προσπελάστηκε στις 28/01/2018).

106. Συμμαχικό νεκροταφείο Θεσσαλονίκης φωτ. : Ορχάν Τσολάκ Διαθέσιμο στο:

107. http://parallaximag.gr/thessaloniki/o-chartis-tis-polis-
indika-kimitiria (προσπελάστηκε στις 20/05/2017).

108. Ινδοί στρατιώτες στην Ακρόπολη κατά τη Διαθέσιμο στο: www.efsyn.gr/arthro/oi-indoi-stis-

διάρκεια των Δεκεμβριανών
109. Συμμαχικό νεκροταφείο Φαλήρου
mahes-toy-peiraia
(προσπελάστηκε στις 20/05/2017).
Διαθέσιμο στο:
https://astyries.wordpress.com/2013/09/22/%CF%83%
CF%84%CE%BF (προσπελάστηκε στις 21/05/2017).

110. Προβολή του ινδικού έργου «Γη Αμπατζή, Ε. & Τασούλας, Μ. (1998). Ινδοπρεπών
ποτισμένη με ιδρώτα» στις αθηναϊκές αποκάλυψη. Αθήνα: Ατραπός, σ.19.
αίθουσες το 1960

111. Ινδικές γαμήλιες τελετές με φόντο τα Vangelis photography Διαθέσιμο στο:

112. ελληνικά νησιά https://www.vangelisphotography.com/indian-wedding-
in-greece/ (προσπελάστηκε στις 12/06/2017).
211
113. Ο μεγαλύτερος λατρευτικός χώρος των
114. Σιχ στον Ταύρο
115. Οι Σιχ γιορτάζουν την Πρωτοχρονιά,
116. Vaisakhi, στον Ταύρο
117. Σιχ ταξιτζής στην Αθήνα
118. Βουδιστική Στούπα στην ορεινή Κορινθία
119. Νεαρό αγόρι δουλεύει πάνω σε ένα
άγαλμα από πέτρα. Mamallapuram, Tamil
Nandu, India
120. Σρι Ράγκα: ο Κρίσνα και η Ράντα ακούνε
μουσική. Μικρογραφία τεχνοτροπίας
Ρατζπούτ, 19ος αι., χρώματα υδατογραφίας
και φύλλο χρυσού πάνω σε χαρτί,
πολιτεία Ρατζαστάν, Ινδία
121. Kadambari. Γυναίκα παίζει σιτάρ. Raja
Ravi Varma. Λιθογραφία, χ.χ., Ινδία
122. Miraj Sitar
123. Γυναίκα παίζει τανπούρα. Μικρογραφία
Μογγολικής σχολής, 18ος αι., χρώματα και
φύλλο χρυσού πάνω σε χαρτί
124. Ινδικά κρουστά που ονομάζονται τάμπλα
125. Διάφορα ινδικά μουσικά όργανα
126. Χορεύτρια του ινδικού κλασικού χορού Διαθέσιμο στο:
Bharatanatyam
φωτ.: Freddie F. Διαθέσιμο στο:
http://www.lifo.gr/articles/greece_articles/96039
(προσπελάστηκε στις 16/06/2017).
φωτ.: Nikos Libertas/SOOC Διαθέσιμο στο:
https://www.thepressroom.gr/ellada/vasaki-oi-sih-
kanoyn-tin-pio-polyhromi-giorti-tis
(προσπελάστηκε στις 16/06/2017).
φωτ.: Ασπασία Κουλύρα Διαθέσιμο στο:
http://popaganda.gr/mia-volta-ton-monadiko-sich-
taxitzi-tis-athinas/ (προσπελάστηκε στις 16/06/2017).
φωτ.: Άρης Δημοκίδης Διαθέσιμο στο:
http://www.lifo.gr/articles/mikropragmata/99204
(προσπελάστηκε στις 16/06/2017).
φωτ. :Kelvin Clogstoun Διαθέσιμο στο:
https://www.gettyimages.com/detail/photo/man-
carving-a-stone-statue-high-res-stock-
photography/542686321
(προσπελάστηκε στις 20/07/2017).
The Smithonian’s museums of Asian Art-Freer/Sackler
collection Διαθέσιμο στο:
http://archive.asia.si.edu/collections/edan/object.ph
p?q=fsg_F1907.248
(προσπελάστηκε στις 18/06/2017).
From the collection of The Raja Ravi Varma Heritage
Foundation, Bangalore, India Διαθέσιμο στο:
https://www.google.com/culturalinstitute/beta/asset/kad
ambari/igEJ4Ge5Zyms4A (προσπελάστηκε στις
18/06/2017).
Διαθέσιμο στο:
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sitar_full.jpg
#/media/File:Sitar_full.jpg (προσπελάστηκε στις
18/06/2017).
The Smithonian’s museums of Asian Art-Freer/Sackler
collection Διαθέσιμο στο:
http://archive.asia.si.edu/collections/edan/object.ph
p?q=fsg_F1907.195
(προσπελάστηκε στις 18/06/2017).
Διαθέσιμο στο: http://www.indian-
instruments.com/tabla/tablas_five_star.htm
(προσπελάστηκε στις 20/07/2017).
Διαθέσιμο στο: http://www.indian-instruments.com/
(προσπελάστηκε στις 20/07/2017).
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5a/
Rajasree_warrier_IMG_7539.JPG
(προσπελάστηκε στις 23/06/2017).
212
127. Πόδια χορεύτριας ινδικού κλασικού χορού φωτ. :Ridwan Adld Rupon, 2012 Διαθέσιμο στο:
όπου φαίνονται οι σειρές με τα https://www.flickr.com/photos/ridwan_adid_rupon/817
κουδουνάκια που ονομάζονται ghungroo 5349210/in/album-72157631982039176/
(προσπελάστηκε στις 23/06/2017).

128. Χορεύτρια του ινδικού κλασικού χορού Διαθέσιμο στο:

Odisssi στο ναό του Ήλιου Konarak, http://indiancultureindance.blogspot.gr/2012/02/info-
πολιτεία Όρισα, Ινδία about-odissi-dance.html
(προσπελάστηκε στις 23/06/2017).

129. Χορευτές του ινδικού κλασικού χορού φωτ.:Jagit Singh

Kathakali Διαθέσιμο στο: https://www.flickr.com/photos/
(προσπελάστηκε στις 23/06/2017).

130. Χορευτές του ινδικού κλασικού χορού Διαθέσιμο στο: http://sehernow.in/images-

Manipuri ananya2014/PritiPatel/002.jpg
(προσπελάστηκε στις 23/06/2017).

131. Χορευτής του ινδικού κλασικού χορού Διαθέσιμο στο:

Kathak http://www.miracleonwheels.in/education.php?pid=20
(προσπελάστηκε στις 23/06/2017).

132. Χορεύτριες του ινδικού κλασικού χορού Διαθέσιμο στο: http://www.schoolchalao.com/basic-

Kuchipudi education/show-results/indian-folk-dance/kuchipudi-
dance-andhra-pradesh
(προσπελάστηκε στις 23/06/2017).

133. Η επαγγελματική χορευτική ομάδα Διαθέσιμο στο: http://www.lifebeat.gr/bollywood-

“Ganesha 1st Bollywood Dance Troupe in dance/
Greece” της Λουκρέσια Φουρναράκου (προσπελάστηκε στις 24/07/2017).

134. Kolhapur. Αλέξανδρος Γεωργίου, Διαθέσιμο στο:

επιζωγραφισμένη ασπρόμαυρη http://www.naftemporiki.gr/story/1168513/proskunima-
φωτοτυπία, 2016 stous-aionious-metatheous-tis-indias
(προσπελάστηκε στις 12/08/2017).

135. “Varkala-Kerala”. Δημήτρης Διαθέσιμο στο:

Κατσιγιάννης. Υδατογραφία, 2010 http://www.artharbour.gr/eikastika/zwgrafiki/proseggis
eis-tou-aylou-ekthesi-dimitri-katsigianni-parousiasi-
mairi-tsorteki/ (προσπελάστηκε στις 12/08/2017).

136. Gate. Έργο από την έκθεση ζωγραφικής Διαθέσιμο στο: http://elinepa.org/2016/01/17/benares-
και φωτογραφίας Μπενάρες, 2016 exhibition/(προσπελάστηκε στις 12/08/2017).

137. Σφραγίδα από στεατίτη με ανθρώπινη Διαθέσιμο στο:

μορφή σε στάση διαλογισμού. Μοχέντζο http://www.nationalmuseumindia.gov.in/prodColle
Ντάρο, 2500-2400 π.Χ. Πολιτισμός της ctions.asp?pid=42&id=1&lk=dp1
κοιλάδας του Ινδού ποταμού (National (προσπελάστηκε στις 5/02/2017).
Museum of New Delhi)

138. Άγαλμα του Patanjali. Κόκκινο μάρμαρο, Διαθέσιμο στο:

σκαλισμένο στο χέρι, πολιτεία Ταμίλ https://www.lotussculpture.com/57rm44.html
Ναντού, Ινδία (προσπελάστηκε στις 23/06/2017).

213
139. Το ενεργειακό σύστημα που υπάρχει μέσα
σε κάθε άνθρωπο. Υπάρχουν επτά
ενεργειακά κέντρα (chakra) τοποθετημένα
κατά μήκος της σπονδυλικής στήλης. Στο
τριγωνικό οστό εδράζεται η ενέργεια
Kundalini
140. Λογότυπο των Ηνωμένων Εθνών για την
«Παγκόσμια Ημέρα Γιόγκα»
141. Nanammal, η 98χρονη εκπαιδεύτρια
γιόγκα
142. Η γιόγκα μπορεί να εξασκηθεί από
μικρούς και μεγάλους!
143. Ο πρωθυπουργός της Ινδίας Narendra
Modi μαζί με 35.000 ανθρώπους
γιορτάζουν την «Παγκόσμια Ημέρα
Γιόγκα» στο Νέο Δελχί κάνοντας
ασκήσεις γιόγκα
144. Κατά την Αγιουρβέδα τα πέντε στοιχεία
της φύσης συνδυάζονται διαφορετικά σε
κάθε άνθρωπο και δημιουργούν τις τρεις
βιολογικές ιδιοσυγκρασίες που
ονομάζονται Ντόσα (Dosha)
145. Παρασκευή φαρμάκων της Αγιουρβέδα με Διαθέσιμο στο:
φυσικά υλικά
146. Λάδια και άλλα φυσικά υλικά που
χρησιμοποιούνται για τα θεραπευτικά
μασάζ στην Αγιουρβέδα
147. Shirodhara: ειδική τεχνική με λάδι που
χρησιμοποιείται στην Αγιουρβέδα
148. Street food στη νότια Ινδία
149. Σαμόσας στην παραλία του Τσενάι, νότια
Ινδία
Διαθέσιμο στο:
www.sahajayoga.gr
(προσπελάστηκε στις 25/06/2017).
Διαθέσιμο στο:
http://www.un.org/en/events/yogaday/
(προσπελάστηκε στις 2/08/2017).
Διαθέσιμο στο:
http://www.thehindu.com/life-and-
style/fitness/nanammal-the-98-year-old-yoga-
instructor-on-her-the-secret-of-her-
energy/article19102766.ece
(προσπελάστηκε στις 2/08/2017).
Sahaja Yoga Meditation for kids
Διαθέσιμο στο:
https://www.tnmeditation.org/kids-meditation
(προσπελάστηκε στις 2/08/2017).
Διαθέσιμο στο:
https://connectgujarat.com/yoga-booklet-leads-you-to-
healthy-life
(προσπελάστηκε στις 2/08/2017).
Διαθέσιμο στο:
http://theayurvedapractice.com/watch-the-wind/
(προσπελάστηκε στις 2/08/2017).
www.herbalzap.com/ayurveda/
(προσπελάστηκε στις 2/08/2017).
Διαθέσιμο στο:
http://www.keralaayurvedichealthcare.com
(προσπελάστηκε στις 2/08/2017).
Διαθέσιμο στο:
http://www.keralaayurvedichealthcare.com
(προσπελάστηκε στις 2/08/2017).
φωτ.: Asha Pagdiwalla Διαθέσιμο στο:
http://www.forkspoonnknife.com/blog/rkspoonnknife.c
om/2011/05/south-indian-street-food-sundal.html
(προσπελάστηκε στις 15/10/2017).
φωτ.:Dandapani Διαθέσιμο στο:
http://www.forkspoonnknife.com/blog/rkspoonnknife.c
om/2011/05/south-indian-street-food-sundal.html
(προσπελάστηκε στις 15/10/2017).
214
150. H Ινδία έχει μία από τις μεγαλύτερες φωτ.:Koseli Διαθέσιμο στο:
151. ποικιλίες Street food στον κόσμο https://www.designmom.com/street-food-in-india/
(προσπελάστηκε στις 15/10/2017).

152. Γεύσεις από τη βόρεια Ινδία Διαθέσιμο στο:

http://www.indianfoodsco.com/Classes/ReferenceHom
e.htm (προσπελάστηκε στις 15/10/2017).

153. Γεύσεις από τη Μαχαράστρα (κεντρική Διαθέσιμο στο:

Ινδία) http://www.eatatthali.com/
(προσπελάστηκε στις 15/10/2017).

154. Γεύσεις από τη νότια Ινδία Διαθέσιμο στο: http://krishijagran.com/news/idli-dosa-

on-your-plate-keeps-the-doctor-away/
(προσπελάστηκε στις 15/10/2017).

155. Φαγητό πάνω σε φύλλο μπανάνας Διαθέσιμο στο: https://www.curejoy.com/content/eat-

on-banana-leaf-immune-system/
(προσπελάστηκε στις 15/10/2017).

156. Το φημισμένο ινδικό τσάι και τα υλικά Διαθέσιμο στο:

παρασκευής του http://www.thehathicooks.com/how-to-make-best-chai-
ever/ (προσπελάστηκε στις 17/10/2017).

157. Αγόρι στην Κόλκατα που πουλάει τσάι φωτ.: Jihyelee Διαθέσιμο στο:
www.redbubble.com/people/jihyelee/works/5034857-
indian-tea-boy-in-kolkata-west-bengal
(προσπελάστηκε στις 15/10/2017).

Εικόνα εξωφύλου :
A glow of hope. S. L. Haldankar ,
ελαιογραφία, 1945-46, Jagamohan Palace
Art Gallery, Mysore, India

215
 12. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Α΄. Ερωτηματολόγιο (έντυπη μορφή)

Β΄. Υποστηρικτικό υλικό δεδομένων του ερωτηματολογίου
Γ΄. Γράφημα μόνιμου πληθυσμού αλλοδαπών στην Ελλάδα
Δ΄. Κατάλογος με τους τόπους λατρείας των σιχ στην Ελλάδα
Ε΄. Συνεντεύξεις
1. Γιάννης Ζάννης
2. Δημήτρης Ρουμελιώτης
3. Σωτήρης Σουσάνης
4. Λουκρέσια Φουρναράκου
5. Ελένη Κοσσυφίδου
6. Βούλα Μπόλου
7. Ζωή Γαϊτανίδου
8. Δρ. Νίκος Κωστόπουλος
ΣΤ΄. Η Ινδία για μένα. Μικρή επιστολή από την Άννα Μιχαηλίδου που δεν έχει ταξιδέψει
στην Ινδία παρά μόνο με την καρδιά της.

216
Α΄: Ερωτηματολόγιο (έντυπη μορφή)

217
218
219
220
221
222
223
224
Β΄. Υποστηρικτικό υλικό δεδομένων του ερωτηματολογίου

1. Πίνακας κωδικοποίησης απαντήσεων σχετικά με τις περιφερειακές ενότητες Αττικής

area: Περιφερειακές Ενότητες Αττικής, κεντρικός τομέας=1 (δήμοι Αθηναίων, Βύρωνος,

Γαλατσίου, Δάφνης-Υμηττού, Ζωγράφου, Ηλιουπόλεως, Καισαριανής, Νέας Φιλαδέλφειας-
Νέας Χαλκηδόνας), Βόρειος τομέας=2 (δήμοι Αγίας Παρασκευής, Αμαρουσίου, Βριλησσίων,
Ηρακλείου, Κηφισιάς, Λυκόβρυσης-Πεύκης, Μεταμορφώσεως, Νέας Ιωνίας, Παπάγου-
Χολαργού, Πεντέλης, Φιλοθέης-Ψυχικού, Χαλανδρίου), Δυτικός Τομέας=3 (δήμοι Αγίας
Βαρβάρας, Αγίων Αναργύρων-Καματερού, Αιγάλεω, Ιλίου, Περιστερίου, Πετρούπολης,
Χαϊδαρίου,), Νότιος τομέας=4 (δήμοι Αγίου Δημητρίου, Αλίμου, Γλυφάδας, Ελληνικού-
Αργυρούπολης, Καλλιθέας, Μοσχάτου-Ταύρου, Νέας Σμύρνης, Παλαιού Φαλήρου), ενότητα
Πειραιώς=5 (δήμοι Πειραιώς, Νίκαιας-Αγίου Ιωάννου Ρέντη, Κορυδαλλού, Κερατσινίου-
Δραπετσώνας, Περάματος).

2. Πίνακες Συχνοτήτων

ΦΥΛΟ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Γυναίκες 263 65,8 65,8 65,8

Άντρες 137 34,3 34,3 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΗΛΙΚΙΑ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)
Valid 18-24 28 7,0 7,0 7,0

25-34 79 19,8 19,8 26,8

35-44 111 27,8 27,8 54,5

45-54 123 30,8 30,8 85,3

55-64 48 12,0 12,0 97,3

65-άνω 11 2,8 2,8 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

225
 ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Κεντρικός τομέας 118 29,5 29,5 29,5

Βόρειος τομέας 77 19,3 19,3 48,8

Δυτικός τομέας 55 13,8 13,8 62,5

Νότιος τομέας 64 16,0 16,0 78,5

Πειραιώς 86 21,5 21,5 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΜΟΡΦΩΣΗ

Συχνότη Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό ποσοστό

τα (%) ποσοστό (%) (%)
Valid Απόφοιτος/η Δημοτικού 3 0,8 0,8 0,8

Απόφοιτος/η Γυμνασίου 8 2,0 2,0 2,8

Απόφοιτος/η Λυκείου 41 10,3 10,3 13,0

Απόφοιτος /η ΙΕΚ 16 4,0 4,0 17,0

Ωδείου / Δραματικής Σχολής 7 1,8 1,8 18,8

Πτυχιούχος ΑΕΙ/ΤΕΙ 180 45,0 45,0 63,8

Κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου 130 32,5 32,5 96,3

Κάτοχος διδακτορικού τίτλου 15 3,8 3,8 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΕΡΓΑΣΙΑ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid δημόσιο τομέα 171 42,8 42,8 42,8

ιδιωτικό τομέα 83 20,8 20,8 63,5

ελεύθερος επαγγελματίας 68 17,0 17,0 80,5

οικιακά 11 2,8 2,8 83,3

φοιτητής/τρια 32 8,0 8,0 91,3

άνεργος/η 22 5,5 5,5 96,8

συνταξιούχος 13 3,3 3,3 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

226
 ΤΑΞΙΔΙ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Όχι, δεν θα ήθελα να πάω 75 18,8 18,8 18,8

Όχι, αλλά θα ήθελα να πάω 274 68,5 68,5 87,3

Ναι, μια φορά 33 8,3 8,3 95,5

Ναι, πολλές φορές 18 4,5 4,5 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΙΝΔΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Δεν έχω δοκιμάσει ούτε θα 17 4,3 4,3 4,3

δοκίμαζα

Δεν έχω δοκιμάσει ποτέ 140 35,0 35,0 39,3

αλλά θα δοκίμαζα

Όχι, δεν μου αρέσει 46 11,5 11,5 50,8

Ναι, μια φορά το χρόνο 163 40,8 40,8 91,5

Ναι, μια φορά το μήνα 34 8,5 8,5 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΛΟΓΟΙ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΟΠΟΙΟΥΣ ΔΕΝ ΠΡΟΤΙΜΑΤΑΙ Η ΙΝΔΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Πολύ καυτερό/ έχει πολλά 39 9,8 63,9 63,9

καρυκεύματα

Δεν μου αρέσει να δοκιμάζω 10 2,5 16,4 80,3

καινούριες γεύσεις

Δεν μου αρέσει το 4 1,0 6,6 86,9

περιβάλλον και η
διακόσμηση

Είναι πολύ ακριβά 2 ,5 3,3 90,2

Δεν είναι καθαρά 3 ,8 4,9 95,1

Άλλοι λόγοι 3 ,8 4,9 100,0

Σύνολο 61 15,3 100,0

Missing System 339 84,8
Total 400 100,0

227
 ΙΝΔΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Όχι 93 23,3 23,3 23,3

Ναι 234 58,5 58,5 81,8

Δεν έχω ακούσει ποτέ 73 18,3 18,3 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΣΥΝΑΥΛΙΩΝ ΙΝΔΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Όχι 259 64,8 64,8 64,8

Ναι 48 12,0 12,0 76,8

Ελλιπής πληροφόρηση 93 23,3 23,3 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΔΙΑΣΗΜΟΙ ΙΝΔΟΙ ΚΑΛ/ΧΝΕΣ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Όχι 290 72,5 72,5 72,5

Ναι 110 27,5 27,5 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΕΞΟΙΚΕΙΩΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΙΝΔΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ

Συχνότ Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

ητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Δεν έχω δει ποτέ, ούτε θα ήθελα 49 12,3 12,3 12,3

Δεν έτυχε να δω αλλά θα ήθελα 173 43,3 43,3 55,5

Ναι, μια φορά τον χρόνο 156 39,0 39,0 94,5

Ναι, μια φορά το μήνα/πιο συχνά 22 5,5 5,5 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

228
 ΠΡΟΒΟΛΗ ΙΝΔΙΚΩΝ ΤΑΙΝΙΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ

Συχνότητ Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

α (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Όχι 66 16,5 16,5 16,5

Ναι 276 69,0 69,0 85,5

Δεν έχω δει ποτέ, δεν γνωρίζω 58 14,5 14,5 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΕΞΟΙΚΕΙΩΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΙΝΔΙΚΟ ΧΟΡΟ

Συχνότητ Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

α (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Όχι 59 14,8 14,8 14,8

Ναι 266 66,5 66,5 81,3

Δεν έχω δει ποτέ/δεν γνωρίζω 75 18,8 18,8 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΧΟΡΟΥ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Όχι, δεν με ενδιαφέρει 215 53,8 53,8 53,8

Ναι, θα ήθελα 164 41,0 41,0 94,8

Ναι, θα ήθελα αλλά έχουν 13 3,3 3,3 98,0

μεγάλο κόστος

Ναι, έχω κάνει μαθήματα 8 2,0 2,0 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΓΙΟΓΚΑ

Έγκυρο
Ποσοστό ποσοστό Αθροιστικό ποσοστό
Συχνότητα (%) (%) (%)

Valid Σωματικές ασκήσεις 44 11,0 11,0 11,0

Αρχαίο ινδικό φιλοσοφικό 329 82,3 82,3 93,3

σύστημα

Γυμναστική που έχει γίνει μόδα 6 1,5 1,5 94,8

Δεν ξέρω, δεν έχω ασχοληθεί 18 4,5 4,5 99,3

Τίποτα από τα παραπάνω 3 ,8 ,8 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

229
 ΕΞΑΣΚΗΣΗ ΓΙΟΓΚΑ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Δεν έχω ασκηθεί, ούτε θα ήθελα 21 5,3 5,3 5,3

Δεν έχω ασκηθεί αλλά θα ήθελα 66 16,5 16,5 21,8

Όχι, δεν έχω ασκηθεί 119 29,8 29,8 51,5

Έχω ασκηθεί στο παρελθόν, δεν 42 10,5 10,5 62,0

με ενδιαφέρει

Ναι και είναι /ήταν μια θετική 152 38,0 38,0 100,0
εμπειρία

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΛΟΓΟΙ ΜΗ ΕΞΑΣΚΗΣΗΣ ΓΙΟΓΚΑ

Συχνό Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

τητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Ασκούμαι σε άλλο είδος 132 33,0 62,3 62,3

γυμναστικής

Δεν ταιριάζει με τις φιλοσοφικές 25 6,3 11,8 74,1

μου πεποιθήσεις

Είναι κάτι που δεν γνωρίζω και με 14 3,5 6,6 80,7

φοβίζει

Δεν μου αρέσει γιατί είναι κάτι 5 1,3 2,4 83,0

ξενόφερτο

Δεν έτυχε / δεν έχω χρόνο 20 5,0 9,4 92,5

Άλλο 16 4,0 7,5 100,0

Σύνολο 212 53,0 100,0

Missing System 188 47,0
Total 400 100,0

ΙΝΔΟΙ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Ναι, έχω/είχα φίλους 91 22,8 22,8 22,8

Ναι, έχω/είχα συνεργάτες / 58 14,5 14,5 37,3

συμφοιτητές

Όχι, δεν έτυχε 245 61,3 61,3 98,5

Όχι, δεν κάνω παρέα με 2 ,5 ,5 99,0

ξένους γενικά

Όχι, δεν συμπαθώ τους 1 ,3 ,3 99,3

Ινδούς

Άλλοι λόγοι 3 ,8 ,8 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

230
 ΑΠΟΚΤΗΣΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Λάθος: 1910/1962 127 31,8 31,8 31,8

Σωστό:1947 273 68,3 68,3 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Λάθος: 6 γλώσσες/13 243 60,8 60,8 60,8

γλώσσες

Σωστό: 22 γλώσσες 157 39,3 39,3 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΙΝΔΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Λάθος: 86 21,5 21,5 21,5

Βελονισμός/Ομοιοπαθητική

Σωστό: Αγιουρβέδα 314 78,5 78,5 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΚΟΙΝΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Όχι 45 11,3 11,3 11,3

Ναι 165 41,3 41,3 52,5

Δεν γνωρίζω 190 47,5 47,5 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΙΝΔΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Όχι 223 55,8 55,8 55,8

Ναι 177 44,3 44,3 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

231
 ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ ΙΝΔΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Όχι 152 38,0 38,0 38,0

Ναι 248 62,0 62,0 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

ΔΩΡΕΑΝ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΔΙΑΛΟΓΙΣΜΟΥ

Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

Συχνότητα (%) ποσοστό (%) ποσοστό (%)

Valid Όχι 148 37,0 37,0 37,0

Ναι 252 63,0 63,0 100,0

Σύνολο 400 100,0 100,0

232
Γ΄. Γράφημα μόνιμου πληθυσμού αλλοδαπών στην Ελλάδα που συμπεριλαμβάνει την ινδική
κοινότητα.

Πηγή : Ελληνική Στατιστική Αρχή, Ελληνική Δημοκρατία

http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/PAGE-cencus2011tables

233
Δ΄: Κατάλογος με τους τόπους λατρείας των Σιχ στην Ελλάδα

Πηγή: CARIM –India RR 2013/44, Robert Schuman Centre for Advanced Studies. San
Domenico di Fiesole: European University Institute, p.19.

234
Ε΄. Συνεντεύξεις

1. Γιάννης Ζάννης, επαγγελματίας μουσικός ινδικών κρουστών. 12 Ιουλίου 2017.

2. Δημήτρης Ρουμελιώτης, επαγγελματίας μουσικός έγχορδου μουσικού οργάνου
σιτάρ, ιδρυτικό μέλος του μουσικού συγκροτήματος ΙΧΩΡ. 3 Ιουλίου 2017.
3. Σωτήρης Σουσάνης, μουσικός έγχορδου μουσικού οργάνου σαρόντ και
εκπαιδευτής στο κέντρο Σαχάτζα Γιόγκα Αθήνας. 20 Ιουνίου 2017.
4. Λουκρέσια Φουρναράκου, χορεύτρια, χορογράφος, δασκάλα μοντέρνου ινδικού
χορού Bollywood. 6 Ιουλίου 2017.
5. Ελένη Κοσσυφίδου, εκπρόσωπος του Ομακοείου Αθηνών και πρόεδρος του
Συλλόγου Γιόγκα Ελλάδας. 29 Ιουνίου 2017.
6. Βούλα Μπόλου, εκπαιδεύτρια Iyengar yoga, διευθύνει το studio The tree of Yoga. 27
Σεπτεμβρίου 2017.
7. Ζωή Γαϊτανίδου, εκπαιδεύτρια Iyengar yoga στο studio Yoga Summit. 25 Ιουλίου
2017.
8. Δρ. Νίκος Κωστόπουλος, γιατρός Ολιστικής Ιατρικής, διευθύνει το Κέντρο
Ολιστικής Ιατρικής. 28 Ιουλίου 2017.

235
1. Συνέντευξη με τον Γιάννη Ζάννη, στις 12 Ιουλίου 2017.

Ο Γιάννης Ζάννης είναι επαγγελματίας μουσικός, παίζει τάμπλας (ινδικά κρουστά) και ασχολείται
αποκλειστικά με την ινδική κλασική μουσική. Ζει μισό χρόνο στην Ελλάδα και μισό στην Ινδία.
Εξασκεί επίσης ένα είδος γιόγκα. Ήταν ενημερωμένος και σύμφωνος με την ηχογράφηση της
συνέντευξης.

Κ. Μαρκοπούλου: Σας ευχαριστώ πολύ που δεχτήκατε να μου παραχωρήσετε αυτή τη

συνέντευξη. Αρχικά θα ήθελα να σας ρωτήσω από πού κατάγεστε και πού περάσατε τα παιδικά
σας χρόνια.

Γιάννης Ζάννης: Οι γονείς μου κατάγονται από την Κρήτη και την Καλαμάτα. Εγώ γεννήθηκα
και μεγάλωσα στην Αθήνα και σήμερα είμαι 38 ετών.

Κ.Μ.: Ποια ήταν η σχέση σας με τη μουσική;

Γ.Ζ.: Ξεκίνησα να μαθαίνω μουσική όταν ήμουν στο σχολείο. Έκανα κλασική κιθάρα. Αρχικά
πήγα μερικά χρόνια σε ωδείο και ύστερα συνέχισα με ιδιαίτερα στο σπίτι. Έπαιζα σε διάφορα
σχήματα, κυρίως ροκ.

Κ.Μ.: Κάνατε κάποιες άλλες σπουδές εκτός από τη μουσική;

Γ.Ζ.: Σπούδασα Πολιτικές Επιστήμες στη Νομική.

Κ.Μ.: Πώς ξεκίνησε η επαφή σας με την Ινδία;

Γ.Ζ.: Πάντα μου άρεσε ο αυτοσχεδιασμός στη μουσική. Από τα τελευταία χρόνια του σχολείου
ήμουν ανοιχτός σε καινούρια ακούσματα και στα συγκροτήματα που έπαιζα μας άρεσε να
αυτοσχεδιάζουμε. Όταν τελείωσα το σχολείο, αναρωτιόμουν τι να κάνω σε σχέση με την
κιθάρα. Σε μια παραλία στην Ανάφη, γνώρισα τον Λευτέρη Μητρόπουλο ο οποίος έπαιζε κιθάρα
με έναν πολύ διαφορετικό τρόπο από ότι είχα συνηθίσει να ακούω να παίζουν γύρω μου. Του
ζήτησα να μου κάνει μαθήματα κιθάρας, όπως και έγινε όταν γυρίσαμε στην Αθήνα. Στα τέλη
του 1999 πήγα για πρώτη φορά σπίτι του και βρέθηκα σε ένα τελείως ινδικό περιβάλλον. Ένα
δωμάτιο χωρίς έπιπλα με ινδικά όργανα, τάμπλα και σιτάρ. Μου είπε ότι εκείνος βασικά έπαιζε
τάμπλα και με ρώτησε αν θα ήθελα να μου δείξει. Εκείνο το καλοκαίρι είχα παρακολουθήσει μια
συναυλία του Ζακίρ Χουσεΐν στο Ηρώδειο, αλλά δεν μου είχε δημιουργηθεί η επιθυμία να μάθω
τάμπλα. Μου άρεσε ο τρόπος που έπαιζαν οι Ινδοί μουσικοί αλλά δεν καταλάβαινα καθόλου
πως μέτραγαν τους ρυθμούς. Μετά από μερικούς μήνες γνώρισα τον δάσκαλό μου.

Κ.Μ.: Εκείνος πώς είχε έρθει σε επαφή με την Ινδία;

236
Γ.Ζ.: Ήταν και εκείνος αρχικά κιθαρίστας και αντιμετώπιζε πρόβλημα με το κούρδισμα. Γενικά
στη δυτική μουσική, το κούρδισμα έχει συγκεραστεί σε 12 νότες. Είναι σαν να έχουμε
συγκεντρώσει όλες τις αποχρώσεις των χρωμάτων και να έχουμε κρατήσει μόνο 12 από τις
άπειρες αποχρώσεις που υπάρχουν. Κάτι ανάλογο έχει γίνει και με τις μουσικές νότες. Καθώς
ήταν ταλαντούχος μουσικός, έψαχνε κάτι να τον εμπνεύσει. Άκουσε ένα δίσκο του Τζον
Μακλάφλιν. Στο τελευταίο κομμάτι του δίσκου άκουσε τον Τσαουράσια να παίζει φλάουτο.
Προσπάθησε να παίξει το κομμάτι στην κιθάρα αλλά δεν μπορούσε αφού η κιθάρα είναι
συγκερασμένη και έχει μόνο 12 νότες ενώ ο Ινδός μουσικός πέρναγε και από άλλες νότες. Έτσι
κατάλαβε ότι έπρεπε να ανοίξει τους μουσικούς του ορίζοντες. Πήγε λοιπόν στην Ινδία για να
μάθει σαρόντ αλλά ο δάσκαλος εκεί του είπε ότι πρέπει να μάθει πρώτα τάμπλα για να
αντιληφθεί τον ρυθμό. Οπότε ξεκίνησε τάμπλα και αφοσιώθηκε σ’ αυτό.

Κ.Μ.: Τι ήταν αυτό που σας παρακίνησε να ασχοληθείτε με την ινδική μουσική;

Γ.Ζ.: Ήταν ο ήχος και η μέθοδος. Το σύστημα της ινδικής μουσικής σε μαθαίνει να
αυτοσχεδιάζεις. Σου μαθαίνει αρχικά συγκεκριμένα πράγματα αλλά σκοπός είναι τελικά να
σπάσεις τους κανόνες και να εκφραστείς ελεύθερα. Μπορεί κανείς να το παρομοιάσει με τη ζωή.
Έχουμε μέτρα όπως τη μέρα και τη νύχτα, ο ήλιος ανατέλλει και δύει, είναι ένας περιορισμός
που δεν μπορούμε να υπερβούμε, αλλά μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο μπορούμε να κινηθούμε
ελεύθερα. Υπάρχει η ράγκα που είναι το μελωδικό κομμάτι και το τάλα που είναι το ρυθμικό.
Διατηρείται σταθερά το ρυθμικό μέρος, π.χ. 16 χτύπους, δεν αλλάζει αυτός ο κύκλος όπως
κάνουν στη Free Jazz. Εκεί αυτοσχεδιάζουν αλλά είναι άμετρος αυτοσχεδιασμός, γι’ αυτό οι
Free Jazzers πολύ γρήγορα άκουσαν ινδική μουσική καθώς ήταν ένα αυτοσχεδιαστικό σύστημα
εξελιγμένο μέσα στους αιώνες ενώ η τζαζ δεν είχε πίσω της μεγάλη παράδοση. Απλά ήθελαν να
απελευθερωθούν από την υπάρχουσα δυτική μουσική και άρχισαν να αυτοσχεδιάζουν. Διάσημοι
μουσικοί της Jazz όπως ο Κολτρέιν άκουγε πολύ ινδική μουσική.

Κ.Μ.: Πόσα χρόνια ασχολείστε με την ινδική κλασική μουσική;

Γ.Ζ.: Από το 2000 που πήρα το πρώτο μου τάμπλα στην Αθήνα. Τα τέσσερα πρώτα χρόνια δεν
σκόπευα να πάω στην Ινδία, δεν έβλεπα το λόγο. Παράλληλα όμως ξεκίνησα και γιόγκα οπότε
άρχισα να γνωρίζω βαθύτερα τον ινδικό πολιτισμό. Τέσσερα χρόνια αργότερα πήγα για πρώτη
φορά στην Ινδία για να δω που ο δάσκαλός μου της γιόγκα έμαθε γιόγκα και πού ο δάσκαλός
μου του τάμπλα έμαθε τάμπλα.

Κ.Μ.: Πόσες φορές έχετε πάει στην Ινδία και πόσο καιρό μένετε κάθε φορά;

237
Γ.Ζ.: Τα πρώτα χρόνια ταξίδευα, τώρα όταν πάω μένω μόνο στο Βαράνασι όπου μένει ο
δάσκαλός μου. Τα τελευταία 6 χρόνια πάω κάθε χρόνο για 4 με 5 μήνες.

Κ.Μ.: Ζείτε δηλαδή μισό χρόνο εδώ και μισό χρόνο εκεί.

Γ.Ζ.: Ναι, πλέον εκεί είναι σαν σπίτι μου. Μένω στο ίδιο σπίτι, στην ίδια γειτονιά. Αφήνω εκεί
τα πράγματά μου, τα ρούχα μου. Έχω φίλους που πάνε και αυτοί εκεί κάθε χρόνο και
σπουδάζουν μουσική.

Κ.Μ.: Τι σας φάνηκε οικείο εκεί;

Γ.Ζ.: Αισθάνθηκα σαν να πηγαίνω σπίτι μου. Όχι στο Δελχί που μου φάνηκε χαοτικό, αλλά όταν
ταξίδεψα σε πιο παραδοσιακά μέρη. Οι άνθρωποι ήταν απλοί και ήρεμοι. Ήταν κάτι που δεν
υπήρχε εδώ, αλλά το γνώριζα μέσα μου, οπότε μετά την πρώτη φορά όλα άλλαξαν.
Συνειδητοποίησα ότι υπάρχουν άνθρωποι που ζουν έτσι στον κόσμο, γιατί πώς μπορείς να
γνωρίζεις κάτι τέτοιο αν δεν το δεις; Τώρα ζω εδώ σαν Ινδός, γιατί δεν τρώω κρέας, δεν πίνω
αλκοόλ, οπότε είναι περίεργο για Έλληνα.

Κ.Μ.: Πώς επηρέασαν τη ζωή σας όλα αυτά;

Γ.Ζ.: Η ζωή μου άλλαξε 180ο μοίρες. Σπούδασα στη σχολή Μωραΐτη και ακολουθούσα τις
σπουδές μου στη Νομική. Προέρχομαι από μια οικογένεια όπου όλοι είναι επιστήμονες, δεν
έχουμε καλλιτέχνες. Εγώ όμως από μικρός έπαιζα κιθάρα. Για να παίξει όμως κανείς τάμπλα
χρειάζεται να κάθεται στο έδαφος για πολύ ώρα. Έτσι έπρεπε να βρω κάτι να κάνω με το σώμα
μου. Μέχρι εκείνη τη στιγμή έπαιζα ποδόσφαιρο αλλά αυτό έκανε το σώμα άκαμπτο και δεν με
βοηθούσε στο να κάθομαι στο έδαφος. Ξεκίνησα λοιπόν γιόγκα όταν δεν ήταν διαδεδομένη στην
Ελλάδα. Ο δάσκαλός μου ζούσε στην Κρήτη, χωρίς να έχει τίποτα στην κατοχή του. Όταν τον
γνώρισα ήταν 75 ετών και έκανε με το σώμα του φοβερά πράγματα. Μπροστά του αισθανόμουν
σαν ανάπηρος και ας ήμουν τόσο νέος. Είδα ότι και μια άλλη ζωή ήταν πιθανή. Στα μάτια μου
ήταν ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος του κόσμου. Χωρίς να έχει τίποτα στο όνομά του, όπως λέμε,
και χωρίς καμιά προσκόλληση. Αυτό το βίωσα πιο έντονα στην Ελλάδα από ότι στην Ινδία, γιατί
όταν πήγα στην Ινδία ήταν όλα ήδη εμπορικά. Αποφάσισα λοιπόν να αφήσω τις σπουδές μου και
την Αθήνα και πήγα να ζήσω δίπλα σ’ αυτόν τον άνθρωπο στο ποτάμι. Οι γονείς μου έπαθαν
σοκ. Έμεινα εκεί δύο χρόνια.

Κ.Μ.: Τι είδους γιόγκα εξασκούσατε;

Γ.Ζ.: Από πλευράς Άσανας (σωματικές ασκήσεις) κάναμε Αστάνγκα Βινιάσα γιόγκα, ένα είδος
που προέρχεται από το Μαϊσόρ της Ινδίας. Όμως ο δάσκαλός μου κάνει βουδιστικό διαλογισμό
238
και ζει σαν πραγματικός γιόγκι. Ακολουθεί το πρόγραμμα του ήλιου: ξυπνά πριν την ανατολή
και κοιμάται με τη δύση. Τηρεί αυστηρή χορτοφαγία, χωρίς να τρώει ούτε κρεμμύδι ή σκόρδο.
Δεν επιβάλει τίποτα σε κανέναν. Αυτός λειτουργεί ως παράδειγμα. Τον συμπαθείς γιατί είναι
πολύ συμπαθητικός άνθρωπος. Δεν εμπλέκονται καθόλου λεφτά, γι’ αυτόν δεν υπάρχουν τα
χρήματα. Από όταν ήταν 35 χρόνων, σταμάτησε να ασχολείται με οτιδήποτε μπορούσε να του
αποφέρει χρήματα. Περνούσαμε πολύ ωραία εκεί και όλοι μαζί θέλαμε να αγοράσουμε γη για να
μπορούμε να ζούμε μαζί του και να κάνουμε γιόγκα. Όμως εκεί η γη ήταν πολύ ακριβή, οπότε
πήγαμε στο Πήλιο. Εκεί όμως δεν είχαμε τον δάσκαλο και όλα ήταν διαφορετικά. Τελείωσα τη
σχολή μου. Οι γονείς μου κατάλαβαν ότι αυτός ήταν ο δρόμος μου και είδαν ότι δεν έπαθα
τίποτα κακό, αντίθετα έγινα πιο υγιής, πιο αδύνατος και πιο ήρεμος.

Κ.Μ.: Ο δάσκαλός σας μένει ακόμα στην Κρήτη;

Γ.Ζ.: Ναι, σήμερα είναι 87 ετών και ζει ακόμα στο ποτάμι, μόνο που τώρα πια δεν μπορεί να
περπατήσει. Κατάγεται από την Αμερική. Ξεκίνησε γιόγκα την εποχή των χίπις, όταν είχε
αρχίσει η πνευματική αναζήτηση αλλά ήταν πολύ δύσκολα τα πράγματα εκείνη την εποχή. Μας
είπε μια ιστορία όπου μαζί με τους φίλους του είχαν μάθει κάποιες ασκήσεις γιόγκα και είχαν
πάει σε ένα πάρκο να εξασκηθούν. Ξαφνικά έφτασαν οπλισμένοι αστυνομικοί και άρχισαν να
τους φωνάζουν. Ήταν στο Τέξας του ’60, μερικά παιδιά με μακριά μαλλιά που καθόντουσαν σε
ένα πάρκο. Οι κάτοικοι φώναξαν την αστυνομία γιατί νόμισαν ότι είναι σατανιστές.
Σκοταδισμός. Ο Κλιφ ήταν επιχειρηματίας. Άφησε την περιουσία του στην οικογένειά του και
τους ανακοίνωσε ότι θα ζήσει όπως ο Χριστός, χωρίς να ανησυχεί για το αύριο. Ζούσε και εκεί
στη φύση. Μια φορά που έμενε σ’ ένα δάσος στη Χαβάη, τον βρήκαν κάποιοι αστυνομικοί,
έβαλαν όλα τα πράγματά του μέσα σε μια κουβέρτα και τα έκαψαν μπροστά του. Είχαν δεχτεί
μεγάλο πόλεμο οι παλιοί χίπις μέχρι να γίνουν μόδα. Η κοινωνία της Αμερικής ήταν πολύ
συντηρητική. Όλα αυτά έφερναν μια πραγματική επανάσταση. Ενώ στην Καλιφόρνια τα
πράγματα ήταν πιο εύκολα, στο Τέξας τα πράγματα ήταν επικίνδυνα και ίσως να είναι ακόμα.

Κ.Μ.: Ναι, θα ήταν ενδιαφέρον να μαθαίναμε ποια είναι η κατάσταση και εκεί τώρα. Ποια είναι
η επαγγελματική σας δραστηριότητα σήμερα;

Γ.Ζ.: Η μουσική είναι το επάγγελμά μου. Τη γιόγκα δεν τη βλέπω επαγγελματικά γιατί δεν
πιστεύω ότι είναι κάτι που πουλιέται. Θεωρώ ότι είναι μια καθαρά πνευματική πρακτική. Στη
μουσική όμως επενδύω επαγγελματικά. Δίνω τον χρόνο μου, ταξιδεύω για να μάθω μουσική,
πληρώνω τους δασκάλους μου. Έχω την οικονομική βοήθεια ενός ενοικίου που παίρνω, οπότε
δεν αναγκάζομαι να κάνω με τη μουσική πράγματα που δεν θέλω. Ασχολούμαι μόνο με την
κλασική ινδική μουσική, κάνω συναυλίες και παραδίδω μαθήματα.
239
Κ.Μ.: Από όταν ξεκινήσατε να ασχολείστε επαγγελματικά με την κλασική ινδική μουσική,
βλέπετε να έχει αυξηθεί το ενδιαφέρον του κοινού; Πόσες συναυλίες δίνατε τότε και πόσες
τώρα; Θα λέγατε ότι υπάρχει διαφορά;

Γ.Ζ.: Υπάρχει διαφορά από τότε μέχρι σήμερα. Σήμερα ο ινδικός πολιτισμός δεν είναι κάτι τόσο
εξωτικό και τόσο ξένο. Πολλοί άνθρωποι βλέπουν ταινίες Μπόλυγουντ, υπάρχουν πάρα πολλές
σχολές γιόγκα. Όλα αυτά έχουν φέρει την Ινδία πιο κοντά αλλά η κλασική ινδική μουσική είναι
κάτι πολύ ξεχωριστό. Όπως στην Ινδία απευθύνεται σε ένα μικρό μέρος της κοινωνίας και εδώ
το ίδιο. Άρα οι συναυλίες κλασικής ινδικής μουσικής όπως εγώ θα ήθελα να τις κάνω, όπου ο
άλλος δεν πίνει ποτό ούτε τρώει αλλά κάθεται να ακούσει όπως στη δυτική κλασική μουσική,
δεν μπορώ να πω ότι έχουν αυξηθεί.

Κ.Μ.: Δεν μπορείτε δηλαδή να έχετε πρόσβαση σε ανάλογους συναυλιακούς χώρους;

Γ.Ζ.: Πρόσβαση μπορείς να βρεις, το δύσκολο είναι να οργανώσεις κάτι τέτοιο και να
πληρωθείς. Δωρεάν παίζεις παντού. Δεν υπάρχει το ανάλογο κοινό που να μπορεί να
υποστηρίξει τις ανάλογες εκδηλώσεις.

Κ.Μ.: Πόσες συναυλίες δίνετε τον χρόνο;

Γ.Ζ.: Επειδή τον μισό χρόνο είμαι στην Ινδία, τον καιρό που είμαι στην Ελλάδα, δίνω 5 με 6
συναυλίες. Αλλά εκείνο που με ευχαριστεί περισσότερο είναι όταν με καλούν να παίξω στην
Ινδία, είτε σε ναούς είτε σε συναυλίες. Είναι δύσκολο αλλά και τόσο όμορφο γιατί το κοινό
καταλαβαίνει τι παίζω. Οι Ινδοί είναι περήφανοι για την παράδοσή τους και χαίρονται πολύ όταν
βλέπουν κάποιο ξένο να έχει ασχοληθεί τόσο πολύ με κάτι που είναι δύσκολο ακόμα και για
τους ίδιους τους Ινδούς.

Κ.Μ.: Πόσους μαθητές έχετε;

Γ.Ζ.: Έχω σήμερα έξι μαθητές. Καθώς ζω έξι μήνες στην Ινδία δεν είναι εύκολο να έχω πολλούς
μαθητές. Αλλά σταδιακά θα ζω πιο πολύ στην Αθήνα οπότε θα γίνει πιο εύκολο. Η αυξανόμενη
μόλυνση στο Βαράνασι κάνει την καθημερινότητα δύσκολη.

Κ.Μ.: Η σχέση δασκάλου και μαθητή είναι πολύ διαφορετική στην Ινδία. Πώς θα μπορούσατε
να την περιγράψετε;

Γ.Ζ.: Θεωρώ τον δάσκαλο που έχω τα τελευταία έξι χρόνια ως τον πραγματικό μου δάσκαλο.
Ασχολήθηκε μαζί μου και μου εξήγησε τι κάνω λάθος, ενώ θα μπορούσε να με αφήσει να
συνεχίσω να παίζω όπως ήξερα και απλώς να τον πληρώνω. Έτσι δημιουργήθηκε μια στενή

240
σχέση ανάμεσά μας. Δεν μιλάει αγγλικά και εγώ δεν μιλάω χίντι, οπότε η επικοινωνία μας είναι
μόνο μουσική. Έχει μόνο Ινδούς μαθητές και όχι άλλους δυτικούς και έτσι μαζί του κατάλαβα
πώς λειτουργεί η παραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή. Στην αρχή ο μαθητής κάνει αυτό που
ονομάζεται Γκούρου Σέβα, δηλαδή υπηρετεί τον δάσκαλο και τον γνωρίζει στην
καθημερινότητά του. Αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί η τέχνη είναι μέσα στη ζωή και ο
μαθητής μαθαίνει στην αρχή πώς να ζει έτσι ώστε η ζωή να υποστηρίζει την τέχνη του. Έτσι ο
μαθητής ξεκινά να υπηρετεί τον δάσκαλο, πηγαίνει να του ψωνίσει, καθαρίζει τα ρούχα του,
βοηθά σε ότι χρειάζεται. Ακόμα και αν δεν παίζει τάμπλα, περνά κάθε μέρα από το σπίτι του μία
ή δύο φορές. Εγώ είμαι δυτικός, οπότε μου χρέωσε περισσότερα λεφτά για τα μαθήματα, αλλά
ύστερα από τόσα χρόνια έχει δει ότι είμαι αφοσιωμένος στο τάμπλα και έχουμε αποκτήσει μια
πολύ στενή σχέση. Συνεχίζω όμως να του αφήνω λεφτά γιατί εγώ αυτό μπορώ να κάνω γι’ αυτόν
και ξέρω ότι είναι πολύ μεγάλη βοήθεια. Δεν απαιτεί από εμένα να του αφήσω λεφτά αλλά αυτό
είναι το δικό μου Γκούρου Σέβα προς εκείνον. Ο μαθητής υπακούει τον δάσκαλο τυφλά. Δεν
απαιτεί από αυτόν. Οι απαντήσεις θα του δοθούν όταν πρέπει. Εγώ ούτως ή άλλως δεν μπορώ
και να τον ρωτήσω λόγω γλώσσας. Όπως είπε και ο Ζακίρ Χουσεΐν, στα δυτικά πανεπιστήμια ο
μαθητής ρωτά διαρκώς και στο τέλος έχει πολλές απαντήσεις αλλά πού δεν ξέρει τι να τις κάνει
και ούτε τις κατανοεί. Στην Ινδία δεν ρωτά τίποτα, ο δάσκαλος δεν απαντά, αλλά μέσα από την
πρακτική του όλες οι ερωτήσεις παίρνουν την απάντηση στην ώρα τους, οπότε δεν γεμίζει με
πληροφορίες που δεν ξέρει τι να τις κάνει. Χτίζει τη γνώση μέσα του. Η γνώση έτσι είναι
πραγματική και όχι μόνο πληροφορία. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη γνώση που έχει
γίνει βίωμα. Μετά καταλαβαίνει κανείς γιατί ο δάσκαλος δεν εξηγούσε κάτι, γιατί δεν μπορούσε
να το εξηγήσει στο σημείο που βρισκόταν ο μαθητής.

Κ.Μ.: Είναι πολύ ωραίο όταν δημιουργείται αυτή η σχέση σεβασμού ανάμεσα στο μαθητή και
το δάσκαλο.

Γ.Ζ.: Στη δύση δημιουργείται αυτή η σχέση ανάμεσα σε κάποιους καλλιτέχνες ή επιστήμονες
και στου δασκάλους τους όταν ξεπερνούν μια καθαρά ακαδημαϊκή σχέση και υπάρχει ένα
δέσιμο, ένα δόσιμο. Γι’ αυτό αναφέρεται και ο δάσκαλός τους ως κάτι τόσο σημαντικό. Στην
Ινδία ο μαθητής πρέπει να παραδοθεί εντελώς στον δάσκαλο, γιατί ο δάσκαλος θέλει και δεν
θέλει να τον διδάξει.

Κ.Μ.: -Τι εννοείτε;

Γ.Ζ.: Στην αρχή ο δάσκαλος σε δοκιμάζει. Σε βλέπει κάθε μέρα και κάθε μέρα έχει διαφορετική
διάθεση, άλλο κέφι. Μια μέρα μπορεί να είναι δυσαρεστημένος μαζί σου, μια μέρα να είναι
πολύ χαρούμενος. Δεν μπαίνει μέσα σε μια τάξη για να πρέπει να φέρεται μ’ έναν συγκεκριμένο
241
τρόπο. Πας στο σπίτι του, οπότε μοιράζεται τη ζωή του μαζί σου και εσύ τη δική σου. Αν κάτι
δεν σου αρέσει στον δάσκαλο πρέπει να το ξεπεράσεις και να αφεθείς για να λειτουργήσει αυτή
η σχέση.

Κ.Μ.: Για τους δυτικούς ανθρώπους μια τέτοια προσέγγιση είναι πολύ δύσκολη και πολλοί
δυτικοί άνθρωποι που πάνε στην Ινδία να μάθουν κάτι έχουν απογοητευθεί.

Γ.Ζ.: Για μένα είναι πια κάτι φυσιολογικό και έχει νόημα γιατί σου αφήνει πάρα πολύ χρόνο να
δουλέψεις μόνος σου και είναι αυτό που χρειάζεσαι πραγματικά. Να βρεις τις αδυναμίες σου και
να τις ξεπεράσεις. Ο δάσκαλος είναι πάντα εκεί, αλλά πρέπει να πας εσύ σε αυτόν. Ο σκοπός
είναι να γίνεις εσύ τελικά δάσκαλος του εαυτού σου. Σου δίνει μεγάλη ελευθερία αλλά αυτό δεν
ταιριάζει σε όλους. Αυτός είναι ένας αρχαίος τρόπος μάθησης, γι’ αυτό σήμερα που προσπαθούν
να διδάξουν μουσική στα Πανεπιστήμια με τον ακαδημαϊκό τρόπο δεν λειτουργεί. Στο
Πανεπιστήμιο του Μπενάρες υπάρχει μουσικό τμήμα όπου διδάσκονται τάμπλα και άλλα
όργανα όμως κανείς δεν μπορεί να μάθει τάμπλα με αυτόν τον τρόπο. Όποιος ενδιαφέρεται
σοβαρά έχει και κάποιο δάσκαλο εκτός του Πανεπιστημίου.

Κ.Μ.: Αν δεν σας έχω κουράσει, θα μπορούσατε να αναφέρετε κάποια βασικά πράγματα για την
ινδική κλασική μουσική;

Γ.Ζ.: Είπα και στην αρχή ότι είναι ένα σύστημα αυτοσχεδιασμού, σε αντίθεση με τη δυτική
μουσική όπου σε μαθαίνει να εκτελείς έργα. Αν δεν έχεις μπροστά σου τις παρτιτούρες για να
εκτελέσεις δεν ξέρεις τι να κάνεις με το όργανο. Το τάμπλα έχει απαιτήσεις από το σώμα, να
μπορείς να κάτσεις πολύ ώρα στο πάτωμα, να αναπνέεις σωστά και πρέπει να είσαι
συγκεντρωμένος. Το καλό είναι ότι αντίθετα από τον τρόπο που διδάσκονται στη δύση τα
κρουστά, δεξί και αριστερό χέρι, στην Ινδία διδάσκεσαι μια γλώσσα. Κάθε ήχος του τάμπλα
αντιστοιχεί σε μία συλλαβή και με αυτές τις συλλαβές φτιάχνουμε μουσικές προτάσεις τις
οποίες παίζουμε. Οι ήχοι αυτοί είναι σανσκριτικές συλλαβές από την ινδική γλώσσα. Δεν έχουν
κάποιο νόημα σαν λέξεις αλλά αντιστοιχούν σε ήχους. Μαθαίνουμε στην ουσία μία γλώσσα και
αυτό περνάει στα χέρια. Αντί να σκέφτεσαι λοιπόν τώρα πρέπει να κουνήσω αυτό το δάχτυλο,
σκέφτεσαι πρέπει να παίξω τον ήχο Γκε ή Ντα. Έτσι μαθαίνεις πιο εύκολα, γιατί δεν σκέφτεσαι
ότι πρέπει να συγχρονίσω το αριστερό με το δεξί χέρι, σκέφτεσαι ότι πρέπει να παίξω μια
μουσική φράση και αυτό είναι κάτι μοναδικό που υπάρχει μόνο στην Ινδία. Είναι μια πανάρχαια
γλώσσα που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Η μουσική λέγεται ότι ξεκίνησε από την απαγγελία των
Βεδών που είχε ένα ρυθμό και μια μελωδία. Οπότε η αντίληψη της μελωδικής φόρμας και του
ρυθμικού κύκλου γέννησε την θρησκευτική μουσική. Συνδυαζόμενη με στοιχεία της
φολκλορικής μουσικής δημιουργήθηκε η κλασική φόρμα. Η κλασική μουσική της βόρειας
242
Ινδίας ονομάζεται Χιστουστάνι, στη νότια Ινδία Καρνατική. Είναι το ίδιο σύστημα που
αποτελείται από τη ράγκα και το τάλα, αλλά δομείται διαφορετικά. Η ράγκα είναι το μελωδικό
μέρος και μπορεί να έχει πολλές παραλλαγές. Μπορεί να παιχτεί πάνω σε πολλούς ρυθμούς
καθώς δεν έχει ρυθμικό περιορισμό. Στο τάμπλα παίζονται οι ρυθμοί που συνοδεύουν τις
συνθέσεις των ράγκα και μπορεί να είναι σε 16 ή 10 χτυπήματα. Επίσης το τάμπλα πρέπει να
είναι κουρδισμένο στην τονική, στη βασική δηλαδή νότα που θα είναι κουρδισμένο το άλλο
όργανο. Αλλά δεν έχουμε άλλη νότα, μόνο την τονική. Το τάμπλα αποτελείται από δυο κρουστά,
το μεγάλο ονομάζεται μπάγια που παίζεται με το αριστερό χέρι και το μικρό ντάγια ή τάμπλα
που παίζεται με το δεξί. Το μικρό κρουστό είναι το πιο σημαντικό, με το μεγάλο προσθέτει
κανείς μπάσα, είναι αυτό που συνοδεύει. Αλλάζουν αν είναι κάποιος αριστερόχειρας.

Κ.Μ.: Σας βοήθησε που γνωρίζατε από πριν μουσική;

Γ.Ζ.: Νομίζω ναι, αλλά κάποιοι λένε ότι είναι καλύτερο αν είναι να μάθεις ινδική μουσική να
μην ξέρεις τα δυτικά συστήματα. Νομίζω ότι αν δεν ξέρεις είναι πιο δύσκολο να μάθεις να
μελετάς. Σε όλο τον κόσμο η μουσική είναι η μελέτη του ρυθμού και της μελωδίας, οπότε βοηθά
ακόμα και να ξέρεις ένα άλλο σύστημα.

Κ.Μ.: Πόσα χρόνια χρειάζεται κάποιος για να μάθει να παίζει τάμπλα;

Γ.Ζ.: Για να παίξει κανείς αρκετά καλά χρειάζονται 7 με 8 χρόνια. Αλλά αν σε ενδιαφέρει
πραγματικά ποτέ δεν σταματάς να εξασκείσαι και να μαθαίνεις, ποτέ δεν εγκαταλείπεις και
πάντα υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης. Ανάλογα με τον χρόνο που διαθέτεις, υπάρχει η
πρακτική που αυξάνει τη γνώση και τη δεξιοτεχνία σου και εκείνη που απλά σε διατηρεί.

Κ.Μ.: Υπάρχουν άλλοι Έλληνες που ασχολούνται με την ινδική κλασσική μουσική;

Γ.Ζ.: Ο Λευτέρης Μητρόπουλος ήταν πολύ σοβαρός δάσκαλος και χάρη σε εκείνον είμαστε 10
άτομα που ασχολούμαστε σοβαρά με το τάμπλα. Στη Γαλλία ξέρω ότι υπάρχουν πολλοί καλοί
μουσικοί. Εξαρτάται από τη χώρα και κατά πόσο είναι ανοιχτή η κοινωνία. Επίσης στην
Αμερική υπάρχουν πολλοί Ινδοί μουσικοί που ζουν εκεί.

Κ.Μ.: Υπάρχουν κάποιοι δυτικοί που δεν θεωρούν την ινδική μουσική κλασική με τον τρόπο
που το εννοούμε στη Δύση.

Γ.Ζ.: Χαρακτηρίζεται κλασική καθώς είναι ένα άρτιο σύστημα. Στην παραδοσιακή μουσική, οι
μουσικοί μπορούν να σου μάθουν τα κομμάτια που ξέρουν χωρίς να μπορούν να σου εξηγήσουν.
Παίζουν ένα κομμάτι και εσύ πρέπει ακούγοντάς το να το μάθεις. Στην Ινδία υπάρχει ένα ενιαίο
σύστημα από το Βορρά μέχρι το Νότο. Μαθαίνεις ράγκα και τάλα, υπάρχει η τεχνική που πρέπει
243
να μάθεις και στη συνέχεια μπορείς να εκφραστείς. Υπάρχει από τα αρχαία κείμενα σαφής
διαχωρισμός ανάμεσα στη μουσική Ντέσι και στη μουσική Μάργκ. Ντέσι σημαίνει τοπικός,
δηλαδή η τοπική μουσική που αρέσει στους ανθρώπους που ζουν εκεί. Η Μάργκ μουσική είναι
αυτή που αρέσει στους Θεούς και ξεπερνά τα σύνορα. Η ρίζα Μουργκ στα σανσκριτικά
σημαίνει ερευνώ οπότε είναι η μουσική μέσα από την οποία ερευνάς. Δεν μαθαίνεις απλώς να
παίζεις ένα τραγούδι, είναι κάτι πλατύτερο που εμπεριέχει όλα τα άλλα είδη. Με αυτή την
έννοια αν ξέρεις ινδική κλασική μουσική, μπορείς να παίξεις κάθε άλλο είδος. Π.χ τα CD με
τους Ινδούς και Έλληνες μουσικούς που ηχογράφησε ο Καρσιώτης. Ο ίδιος σπούδασε σιτάρ στο
Βαράνασι και ύστερα κάλεσε πέντε καλούς Ινδούς μουσικούς στην Αθήνα. Τους φιλοξένησε
στο σπίτι του και έφερνε κάθε μέρα κορυφαίους Έλληνες παραδοσιακούς μουσικούς που
έπαιζαν διαφορετικά είδη, σμυρναϊκά, ηπειρώτικα, ποντιακά. Οι Έλληνες μουσικοί έδειχναν από
το πρωί μέχρι το μεσημέρι τα κομμάτια στους Ινδούς και τα απόγευμα εκείνοι τα
ηχογραφούσαν. Έχουν αυτοί τη μουσική ελευθερία γιατί κάθε μουσική που ακούνε
μεταφράζεται σε μια ράγκα, μια μελωδία. Μόνο οι Ινδοί μουσικοί μπορούν να το κάνουν αυτό
στον κόσμο.

Κ.Μ.: Γιατί οι δυτικοί μουσικοί δεν μπορούν;

Γ.Ζ: Επειδή διαβάζουν νότες. Και η ίδια η λέξη νότα σημαίνει αυτό που είναι σημειωμένο. Ενώ
στα ινδικά λέγεται σρούτι, αυτή που ακούγεται. Υπάρχει ένα ινδικό σύστημα γραφής και για τη
μελωδία και για το ρυθμό αλλά αρχικά ήταν όλα προφορικά.

Κ.Μ.: Μπορούν οι Έλληνες μαθητές σας να αντιληφθούν τη διαφορετικότητα της ινδικής

μουσικής;

Γ.Ζ.: Νομίζω πως ναι, καθώς όσοι αποφασίζουν να μάθουν τάμπλα έχουν μια επαφή με τον
χώρο, έχουν ανοιχτό μυαλό. Βλέπω πια πως πολλά στοιχεία του ινδικού πολιτισμού έχουν γίνει
αποδεκτά στον ελληνικό χώρο. Π.χ. με τις εφημερίδες σήμερα δίνουν βιβλία για γιόγκα.

Κ.Μ.: Δεν χάνουν όμως έτσι κάποια πράγματα την αξία τους;

Γ.Ζ: Ίσως, αλλά είναι προτιμότερο να έχει κανείς τη δυνατότητα να κάνει γιόγκα έστω και
εμπορευματοποιημένη από το να κάθεται στο fast-food ή να κάνει μόνο μποξ. Από αυτή την
πλευρά νομίζω ότι το προτιμώ, αλλά δεν σημαίνει ότι ακολουθούν έτσι έναν πνευματικό δρόμο.
Παίρνουν όμως κάποια στοιχεία και κάπως βοηθάει στο να αντιληφθούν οι άνθρωποι ότι κάτι
πρέπει να αλλάξουν. Ο κόσμος έχει πια πολλά προβλήματα υγείας, ψάχνει να βρει μια λύση. Η
γιόγκα είναι ένα δοκιμασμένο σύστημα σε βάθος αιώνων γι’ αυτό και μπορεί να βοηθήσει όλους
τους ανθρώπους. Είναι ένα φιλοσοφικό σύστημα, έχει θεωρία και πράξη. Οι άσανας ήταν ένα
244
πολύ μικρό κομμάτι της γιόγκα που σήμερα στον δυτικό κόσμο έχει μεγεθυνθεί και γιόγκα έχει
ταυτιστεί με τις σωματικές ασκήσεις γιατί είναι κάτι το ματεριαλιστικό και επιφανειακό.

Κ.Μ.: Ποια θα ήταν η ευχή σας για την εξέλιξη του έργου σας τα επόμενα χρόνια;

Γ.Ζ.: Να είμαι καλά για να μπορώ να συνεχίσω να εξελίσσομαι. Είμαι ήδη ικανοποιημένος από
αυτή τη σχέση που έχω με τη μουσική.

Κ.Μ.: Κλείνοντας, θα θέλατε να μου πείτε τι είναι πιο εύκολο και τι πιο δύσκολο για σας στην
Ινδία;

Γ.Ζ.: Το πιο εύκολο είναι η επαφή με τους ανθρώπους γιατί είναι απλοί. Ο τρόπος που σε
αποδέχονται είναι κάτι μαγικό για μένα. Το δύσκολο είναι η μόλυνση και το φαγητό.
Αισθάνομαι πολύ τυχερός που είχα αυτή την επαφή, αυτό το δώρο να μπορώ να πηγαίνω εκεί
και είμαι πολύ ευγνώμων που μπορώ και το κάνω.

Κ.Μ.: Σας ευχαριστώ πάρα πολύ για τον χρόνο σας και τα τόσα ενδιαφέροντα πράγματα που
μοιραστήκατε μαζί μου.

Γ.Ζ.: Και εγώ σας ευχαριστώ.

245
2. Συνέντευξη με τον Δημήτρη Ρουμελιώτη, στις 3 Ιουλίου 2017.

Ο Δημήτρης Ρουμελιώτης είναι επαγγελματίας μουσικός και συνθέτης, παίζει σιτάρ, ερμηνεύει
ράγκας της ινδικής κλασικής μουσικής και δημιουργεί δικές του συνθέσεις που εμπνέονται από
αυτές. Έχει δημιουργήσει το μουσικό σύνολο «ΙΧΩΡ». Ήταν ενημερωμένος και σύμφωνος με την
ηχογράφηση της συνέντευξης.

Κ.Μαρκοπούλου: Αρχικά θέλω να σας ευχαριστήσω που δεχτήκατε να μου παραχωρήσετε αυτή
τη συνέντευξη. Θα ήθελα να μας πείτε μερικά πράγματα για εσάς και ποια ήταν η πρώτη σας
επαφή με την ινδική μουσική.

Δημήτρης Ρουμελιώτης: Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Αθήνα. Σήμερα είμαι 53 ετών αλλά με
ενδιέφερε η μουσική από τη νεανική μου ηλικία. Έπαιζα λίγο κιθάρα, κυρίως ροκ μουσική,
τραγουδούσα και έγγραφα ποίηση. Είχα ακούσει πολύ ροκ και είχε αρχίσει να με κουράζει η
βία, η αγριάδα της. Αναζητούσα άλλες μουσικές. Η πρώτη φορά που άκουσα ζωντανά κλασική
ινδική μουσική ήταν το 1988 στη συναυλία του Ραβί Σανκάρ στο Ηρώδειο. Όταν έφυγα από εκεί
αισθανόμουν πολύ κοντά σε ένα αίσθημα έκστασης και είχα φοβερή ενέργεια τις επόμενες
ημέρες, εμπειρία που βίωσα και αργότερα όταν εγώ έπαιζα σιτάρ. Από τότε για ενάμισι χρόνο,
ερχόταν το σιτάρ συχνά τις νύχτες και μου ζητούσε να ασχοληθώ μαζί του. Ήταν σαν να με
διάλεξε το ίδιο το όργανο. Αισθανόμουν όμως πολύ μεγάλος για να αρχίσω να μαθαίνω ένα
τόσο δύσκολο όργανο. Αλλά κάποια στιγμή το 1989 αγόρασα το πρώτο μου μαθητικό σιτάρ από
τον Πειραιά και γνώρισα τυχαία τον Ross Daly. Κάναμε μαθήματα για 3-4 χρόνια και με
βοήθησε τόσο στο θεωρητικό επίπεδο όσο και δισκογραφικά.

Κ.Μ.: Πότε πήγατε στην Ινδία για πρώτη φορά;

Δ.Ρ.: Έχω πάει δύο φορές και έμεινα περίπου δυο μήνες κάθε φορά. Πρώτη φορά πήγα το 1993
στο Δελχί και τότε αγόρασα το πρώτο μου επαγγελματικό σιτάρ. Το 1994 γνώρισα τον δάσκαλό
μου Rabindra Goswami από το Μπενάρες που είχε έρθει στην Ελλάδα για ένα κονσέρτο και
μέχρι το 2000 ερχόταν στην Αθήνα και κάναμε εντατικά μαθήματα. Είχε το ταλέντο να μπορεί
να συνεχίζει τη διδασκαλία του κάθε φορά στο σημείο που με έβρισκε. Δεν μπορούσε να με
διδάξει με τον παραδοσιακό τρόπο. Κάναμε μάθημα ακόμα και από το τηλέφωνο και έτσι
προχώρησα. Το 2001 πήγα στην Ινδία και κάναμε εντατικά μαθήματα, πρωί και βράδυ...

Κ.Μ.: Σας βοήθησε η γνώση της δυτικής μουσικής;

246
Δ.Ρ.: Καλό είναι να ξέρεις κάποια στοιχεία της δυτικής μουσικής αλλά είναι πολύ διαφορετική η
ινδική. Είναι μονοφωνική, έχει μικροτονισμούς, ημιτόνια και ίσο. Έχει μια άλλη
νοοτροπία. Όμως όλα τα ακούσματα που είχα μέσα στο μυαλό μου, εκφράστηκαν αργότερα
αυθόρμητα.

Κ.Μ.: Μπορείτε να μας πείτε κάποια πράγματα για την κλασική ινδική μουσική;

Δ.Ρ.: Έχει τις ρίζες της στα αρχαία χρόνια, γι’ αυτό και οι ονομασίες πολλών ράγκας είναι στα
σανσκριτικά. Η βορειοινδική μουσική επηρεάστηκε από τους Πέρσες και τους Μογγόλους,
δανείστηκε στοιχεία από αυτούς τους πολιτισμούς και δημιουργήθηκε η ινδουστανική μουσική
παράδοση. Είναι πολύ δύσκολο να εξηγήσει κανείς τι είναι μία ράγκα. Έχει ειδικούς νόμους και
τρόπους. Κάθε φορά τονίζονται άλλες νότες και σκοπός είναι να δημιουργηθεί μια συγκεκριμένη
ατμόσφαιρα. Οι Ινδοί χωρίζουν τη μέρα σε οκτώ τρίωρα. Σε κάθε τρίωρο παίζονται
συγκεκριμένες ράγκας και αυτό τηρείται πολύ αυστηρά. Εντούτοις, μπορεί μια ράγκα να
κρατήσει πολλές ώρες. Υπάρχουν ράγκας για τους μουσώνες, για την Άνοιξη... Οι ράγκας για
τη νύχτα έχουν χαμηλά τη δεσπόζουσα νότα, οι πρωινές ράγκας ψηλά. Είναι ανάλογες με την
ώρα που παίζονται και αυτό έχει μέσα του μια σοφία. Σκοπός είναι να βάλουν τον άνθρωπο σε
μια συγκεκριμένη κατάσταση. Υπάρχουν χιλιάδες ράγκας αλλά κάθε μουσικός-τραγουδιστής,
από παλιά θεωρείται, ότι είναι πλήρης όταν μπορεί να εκτελεί δώδεκα. Η κλασική μουσική
μπορεί να δανειστεί μουσικές φράσεις από την παραδοσιακή και το αντίθετο. Αλλά η κλασική
μουσική είναι διαφορετική από την παραδοσιακή. Πολλοί δυτικοί μουσικοί δεν το δέχονται αυτό
και την κατατάσσουν στην παραδοσιακή μουσική, αλλά δεν είναι σωστό. Υπάρχουν ωστόσο
διακεκριμένοι δυτικοί μουσικοί που την αποδέχονται.

Κ.Μ.: Ποια είναι η επαγγελματική σας δραστηριότητα σε σχέση με το σιτάρ;

Δ.Ρ.: Ξεκίνησα να εμφανίζομαι το 1997 μαζί με άλλους μουσικούς. Το 1999 ίδρυσα το

συγκρότημα «ΙΧΩΡ». Δεν μπορώ όμως να ζήσω επαγγελματικά από το σιτάρ. Κάνω και έκανα
πάντα πρωινές δουλειές. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν γνωρίζουν το σιτάρ. Οικείο ως άκουσμα
είναι στους ανθρώπους της γενιάς μου και κάποιες φορές το γνωρίζουν και τα παιδιά τους. Στο
συγκρότημα «ΙΧΩΡ» το σιτάρ πλαισιώνεται από βιολί, κρουστά, τουμπερλέκι, κανονάκι. Η
ενορχήστρωση είναι πιο κοντά στην ελληνική ιδιοσυγκρασία και αρέσει περισσότερο στο κοινό.
Έχω μελοποιήσει και ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου.

Κ.Μ.: Παραδίδετε μαθήματα σιτάρ;

247
Δ.Ρ.: Ναι, από το 2000 και μετά είχα 12 μαθητές. Μου αρέσει να το διδάσκω αλλά θέλω οι
μαθητές μου να ακούνε ινδική μουσική, να μην θέλουν το σιτάρ ως «αντικείμενο» που παράγει
τους εξωτικούς του ήχους. Δηλαδή κάποιοι θέλουν να το χρησιμοποιήσουν για τον ιδιαίτερο ήχο
του και όχι για να παίζουν ινδική μουσική την οποία δυστυχώς οι περισσότεροι δεν ακούνε.
Τους εξηγώ ότι πρέπει να μάθουν ινδική κλασική μουσική και ύστερα να παίξουν ότι άλλο
θέλουν. Είναι σαν ένας Σουηδός να πάρει ένα μπουζούκι και να προσπαθεί να παίξει κάτι σε
αυτό που να μην είναι ελληνικό. Ο ήχος αυτός θα έχει σχέση με το μπουζούκι; Ωστόσο όποιος
αναζητά, θα φτάσει τελικά στην Ινδία, δεν μπορεί να την παρακάμψει.

Κ.Μ.: Εσείς εκτός από ερμηνευτής είστε και συνθέτης;

Δ.Ρ.: Θα έλεγα ότι συνθέτω κομμάτια πάνω σε ράγκας. Κυκλοφόρησα φέτος ένα CD που έχει
συνθέσεις μου βασισμένες πάνω σε ράγκας.

Κ.Μ.: Εκτός από τη μουσική σας ενδιαφέρει το φιλοσοφικό κομμάτι του ινδικού πολιτισμού;

Δ.Ρ.: Πριν ασχοληθώ με τη μουσική, είχα ασχοληθεί με τη γιόγκα και την ινδική φιλοσοφία και
στάση ζωής. Είχα διαβάσει πολλά βιβλία, όπως του Κρισναμούρτι και μου αρέσει η ποίηση του
Ταγκόρ. Δεν εξασκώ κάποιο είδος γιόγκα, αλλά το παίξιμο του σιτάρ είναι για μένα
διαλογισμός. Ο δρόμος που σε οδηγεί είναι όπως αυτός της γιόγκα. Δεν θέλω δηλαδή να είμαι
ίδιος όπως ήμουν πριν παίξω και το ίδιο επιθυμώ και για το ακροατήριο μου. Για μένα γιόγκα
είναι μια εσωτερική επανάσταση, μια κάθαρση που σε ανανεώνει.

Κ.Μ.: Πιστεύετε ότι έχει αλλάξει η αντιμετώπιση των Ελλήνων απέναντι σε στοιχεία του
ινδικού πολιτισμού; Το κοινό στις συναυλίες σας είναι πιο ανοιχτό σήμερα από όταν
ξεκινήσατε;

Δ.Ρ.: Ναι, πρώτα απ’ όλα η Ινδία τα τελευταία 30 χρόνια ανοίχτηκε πολύ προς τη Δύση. Έγινε
γνωστή κυρίως μέσα από τη γιόγκα στην Αμερική από τους Ινδούς γκουρού και όταν
καθιερώθηκε εκεί, την αποδεχτήκαμε και εμείς. Στη δεκαετία του ’90 υπήρξε μια άνθιση σε
σχέση με τη μουσική, πολύς κόσμος γνώρισε το σιτάρ και βλέπω και πάλι τα τελευταία χρόνια
να κερδίζει έδαφος μετά την κρίση. Δεν είναι όμως εύκολο να ακούσει κανείς ινδική κλασική
μουσική. Όλοι έχουν συνηθίσει τα πεντάλεπτα, το πολύ δεκάλεπτα τραγούδια. Είναι δύσκολο να
αποκτήσεις ένα κοινό που να βοηθήσει στη διάδοσή της. Παρατηρούσα όταν έδινα συναυλίες,
όπου έπαιζα μόνο δυο ράγκας, ότι το κοινό κουραζόταν. Άρχισα να προσθέτω και δικές μου πιο
μικρές συνθέσεις και τους άρεσαν οι εναλλαγές. Τώρα όμως που παρεμβάλω κομμάτια από

248
ράγκας ανάμεσα σε αυτές τις συνθέσεις, τους αρέσουν πιο πολύ τα ράγκας γιατί εκεί
αναπτύσσεται το όργανο και το αναγνωρίζουν.

Κ.Μ.: Πόσους Έλληνες μουσικούς ξέρετε που ασχολούνται σοβαρά με την κλασική ινδική
μουσική;

Δ.Ρ.: Δεν γνωρίζω πάνω από 10. Είναι ένας μικρός κύκλος. Πιστεύω ότι αυτό είναι ένα έλλειμμα
παιδείας. Δεν λέω να παίζει η τηλεόραση κάθε μέρα τέτοια μουσική, αλλά σ’ αυτή την εποχή
που ζούμε προβάλλεται πολύ υλικό ότι φτηνό και χυδαίο. Ενώ κάνουμε ποιοτικά πράγματα,
καθ’ ομολογία σοβαρών καλλιτεχνών όπως και του δασκάλου μου που με κρίνει με πολύ
αυστηρά κριτήρια, έχω ζήσει την απόρριψη από συναυλιακούς χώρους. Δεν ξέρω γιατί δεν
θέλουν ποιοτικά πράγματα. Δεν το θεωρούν εμπορικό είδος και αυτό τους νοιάζει μόνο. Αλλά
αυτό δεν είναι αλήθεια. Αν δώσεις στους ανθρώπους κάτι ποιοτικό θα το ακούσουν, αλλά πρέπει
να εκπαιδευτούν. Ούτε Μπαχ, ούτε Μπετόβεν είναι εύκολο να ακούσει κάποιος που δεν
γνωρίζει. Όλα αυτά τα φεστιβάλ που γίνονται κάθε καλοκαίρι στην Αθήνα και σ’ όλη την
Ελλάδα προτείνουν ακίνδυνα πράγματα, που προορίζονται για διασκέδαση και όχι για
ψυχαγωγία. Ενώ εκτιμούν την Ινδία την αποφεύγουν γιατί δεν ξέρουν πώς να την προσεγγίσουν.
Έχει και το στίγμα του μυστικισμού που πολλούς τους απωθεί. Στο ραδιόφωνο δεν παίζεται
αυτή η μουσική και ούτε συζήτηση για την τηλεόραση και ιδίως την ιδιωτική.

Κ.Μ.: Τι πιστεύετε ότι μπορεί να κερδίσει η ελληνική κοινωνία από το άνοιγμα της στην ινδική
κουλτούρα;

Δ.Ρ.: Θα μπορούσε να κερδίσει ένα άνοιγμα στην πνευματικότητα, τον επαναπροσδιορισμό της
ζωής, τη μερική απάρνηση των υλικών αγαθών. Και ότι βρίσκει στην ινδική κουλτούρα, τελικά
ανακαλύπτει ότι έχει ειπωθεί και στην Ελλάδα από τα αρχαία χρόνια. Δεν το λέω με μια
ελληνοκεντρική διάθεση, αλλά όποιος ασχοληθεί με την Ινδία θα φτάσει και στον Ηράκλειτο, τα
ινδικά έπη μοιάζουν πολύ με τα ελληνικά. Η γειτνίαση με την ινδική κουλτούρα φέρνει την
αφύπνιση αρκεί να έχεις τον νου σου ανοιχτό. Δηλαδή υπάρχουν άνθρωποι που πηγαίνοντας
στην Ινδία γίνονται δούλοι ενός γκουρού. Θα μου άρεσε σαν φιλόσοφος αυτόνομος αναζητητής,
κάποιος να απορροφήσει απ' την Ινδία ότι χρειάζεται η ψυχή του. Από την άλλη, το άνοιγμα
προς τη Δύση έφερε τον άνθρωπο εδώ που βρίσκεται σήμερα: σ’ έναν άκρατο καπιταλισμό που
ισοπεδώνει την προσωπικότητα. Οι Έλληνες στην πραγματικότητα έχουν πιο πολλές ομοιότητες
με την Ανατολή.

Κ.Μ.: Τι θα ευχόσασταν να συμβεί στο χώρο σας τα επόμενα χρόνια;

249
Δ.Ρ.: Είναι αλήθεια πως περίμενα ότι θα υπάρχει μεγαλύτερη ανταπόκριση, τόσο από τα μέσα
όσο και από το κοινό, για αυτό το μουσικό είδος, αλλά απολαμβάνω υπέροχες στιγμές, κάθε
φορά που παίζω. Τον χειμώνα παίζω συνήθως μία φορά το μήνα και βλέπω τους ανθρώπους να
φεύγουν μαγεμένοι. Σκέφτομαι ότι είναι κρίμα που δεν μπορώ να προσεγγίσω περισσότερους
ανθρώπους. Δεν περιμένω πολλά πράγματα. Ελπίζω να αφυπνισθούν οι Έλληνες πνευματικά και
αν απαρνηθούν λίγο τον δυτικό τρόπο ζωής. Ύστερα θα έρθουν όλα. Θα έρθει η ποίηση, η
μελέτη και ότι άλλο χρειάζεται για να ανακάμψουν καθώς δεν φαίνεται ότι κάτι τέτοιο θα γίνει
εύκολα με άλλο τρόπο.

Κ.Μ.: Σας ευχαριστώ πολύ για τον χρόνο σας και την προθυμία σας να με συναντήσετε.

Δ.Ρ.: Σας ευχαριστώ και εγώ.

250
3. Συνέντευξη με τον Σωτήρη Σουσάνη, στις 20 Ιουνίου 2017.

Ο Σωτήρης Σουσάνης ζει και εργάζεται στην Αθήνα ως Χημικός Μηχανικός. Είναι εκπαιδευτής
της μεθόδου διαλογισμού Σαχάτζα Γιόγκα και ασχολείται ενεργά με τη διάδοσή της. Επίσης έχει
μελετήσει το ινδικό έγχορδο όργανο σαρόντ. Ήταν ενημερωμένος και σύμφωνος με την
ηχογράφηση της συνέντευξης. Προτιμήσαμε να μιλήσουμε στον ενικό γιατί μας έκανε να
αισθανόμαστε πιο άνετα.

Κ. Μαρκοπούλου: Ήθελα αρχικά να σε ευχαριστήσω για αυτή τη συνέντευξη. Η καταγωγή σου

είναι ελληνική;

Σωτήρης Σουσάνης: Ναι, οι γονείς μου είναι Έλληνες και εγώ γεννήθηκα και μεγάλωσα στην
Αθήνα. Σήμερα είμαι 39 ετών.

Κ.Μ.: Ποιο είναι το κύριο αντικείμενο των σπουδών σου;

Σ.Σ.: Είμαι Χημικός Μηχανικός, έχω τελειώσει το Πολυτεχνείο της Πάτρας. Έχω κάνει ένα
μεταπτυχιακό πάνω στη Διαχείριση και Προστασία του Περιβάλλοντος.

Κ.Μ.: Ποια ήταν η πρώτη σου επαφή με την ινδική κουλτούρα;

Σ.Σ.: Η πρώτη μου επαφή ήταν μέσα από τη μουσική. Μου άρεσε πολύ η ροκ και το κίνημα των
χίπις. Η ινδική μουσική εμπλεκόταν με όλα αυτά, κυρίως μέσα από το σιτάρ του Ραβί Σανκάρ
και τον Τζορτζ Χάρισον των Beatles. Είχα δει τον Ραβί Σανκάρ όταν είχε παίξει στην Αθήνα.

Κ.Μ.: Ποια ήταν η δική σου σχέση με τη μουσική;

Σ.Σ.: Εγώ έπαιζα κιθάρα. Στην αρχή έκανα κλασική κιθάρα σε ωδείο, ύστερα σύγχρονη μουσική
και κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στην Πάτρα μάθαινα ηλεκτρική κιθάρα.

Κ.Μ.: Σε βοήθησαν αυτές ο γνώσεις στην ενασχόλησή σου με την ινδική μουσική;

Σ.Σ.: Όταν ξέρεις κάτι καλά στη μουσική, μπορείς πιο εύκολα να κατανοήσεις και κάτι άλλο.
Επίσης και στην ινδική μουσική ασχολήθηκα με ένα έγχορδο όργανο, το σαρόντ. Υπό αυτή την
έννοια η προϋπάρχουσα γνώση με βοήθησε.

Κ.Μ.: Σε ενδιέφερε παράλληλα και η ινδική φιλοσοφία;

Σ.Σ.: Από μικρό παιδί ένιωθα μια εσωτερική αναζήτηση. Διάβαζα διάφορα βιβλία σχετικά με
την ινδική φιλοσοφία. Κατόπιν μέσα από έναν συμφοιτητή μου γνώρισα τη Σαχάτζα Γιόγκα και
είχα την τύχη να δω την ιδρύτρια της όταν είχε έρθει στην Αθήνα. Όταν τελείωσα τις σπουδές

251
μου και γύρισα στην Αθήνα, αποφάσισα να ασχοληθώ σοβαρά με αυτό το είδος γιόγκα γιατί με
ενδιέφερε πολύ. Στη Σαχάτζα Γιόγκα η μουσική παίζει πολύ σημαντικό ρόλο και είναι μέρος
όλων των προγραμμάτων. Σε μια παράσταση λοιπόν άκουσα έναν Τούρκο μουσικό που έπαιζε
το όργανο που ονομάζεται σαρόντ και ενθουσιάστηκα. Με κάλεσε στην Τουρκία και για ένα
μήνα πήγα εκεί και μου έκανε μαθήματα. Ύστερα με έστειλε στο δάσκαλό του στην Ινδία. Πήγα
λοιπόν στην πόλη Νάγκπουρ για ένα μήνα και μελέτησα μαζί του.

Κ.Μ.: Πώς θα περιέγραφες την εμπειρία σου;

Σ.Σ.: Ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα και διαφορετική εμπειρία. Έζησα μέσα στο σπίτι του
δασκάλου γι’ αυτό το διάστημα, μαζί με την οικογένειά του και τα δυο παιδιά του. Ήταν όλοι
πολύ καλοί μαζί μου. Κάθε απόγευμα κάναμε μαθήματα και εγώ μελετούσα το πρωί. Είχε ένα
ειδικό δωμάτιο για τη μουσική και για να παραδίδει μαθήματα. Παρακολουθούσα και τα
μαθήματα που παρέδιδε σε άλλους μαθητές. Όσο πιο πολύ ακούει κανείς, τόσο πιο πολύ
μαθαίνει. Η ινδική μουσική παράδοση είναι ακουστική, πρέπει να ακούσεις για να μπορέσεις να
μάθεις. Επειδή ήμουν δυτικός, μου επέτρεπε να ηχογραφώ τα μαθήματα που κάναμε για να
μπορώ να μελετήσω και όταν θα έφευγα. Ο τρόπος που συνδέονται οι νότες είναι πολύ
διαφορετικός.

Κ.Μ.: Γιατί προτιμάς την ινδική μουσική;

Σ.Σ.: Την προτιμώ γιατί είναι πιο βαθιά. Είναι σαν τη θάλασσα που όσο είσαι στα ρηχά φαίνεται
να έχει πολλά κύματα, αλλά όσο πιο βαθιά πηγαίνεις, τόσο πιο ακίνητη γίνεται. Η δυτική
μουσική είναι πιο εφήμερη, κάνει πιο πολύ «φασαρία» χωρίς να έχει μεγάλο βάθος. Ενώ η
ινδική κλασική μουσική βασίζεται σε σκοπούς και μελωδίες που υπάρχουν αιώνες τώρα και
συνεχώς εξελίσσεται. Δεν είναι μια νεκρή παράδοση, όπως εμείς που θυμόμαστε τα
παραδοσιακά τραγούδια σε κάποιο φεστιβάλ. Δεν δημιουργήθηκε αυτό το ρήγμα με την
παράδοση όπως σε εμάς. Εκεί η μουσική και τα όργανα εξελίσσονται. Φτιάχνουν και καινούρια
όργανα. Αλλιώς παιζόταν το σαρόντ εκατό χρόνια πριν και αλλιώς τώρα. Υπάρχει μια ευελιξία
σε όλους τους τομείς της ζωής που ίσως αυτό τους δίνει τη δυνατότητα να κρατούν μεν τις
παραδόσεις αλλά και να τις εξελίσσουν.

Κ.Μ.: Σε ποιους άλλους τομείς το παρατήρησες;

Σ.Σ.: Στην πόλη που έμεινα για παράδειγμα, μου έκανε πολύ εντύπωση ότι υπήρχαν μεγάλοι
ναοί όλων των θρησκειών, όχι μόνο ινδουιστικοί ναοί αλλά και βουδιστικοί, χριστιανική
εκκλησία. Εδώ ένα τζαμί θέλουν να φτιάξουμε τόσα χρόνια και δεν τα καταφέρνουμε.

252
Κ.Μ.: Και η γιόγκα πώς ταιριάζει στη ζωή ενός δυτικού ανθρώπου;

Σ.Σ.: Η Σαχάτζα γιόγκα ασχολείται με τον πνευματικό δρόμο του ανθρώπου. Έχει να κάνει με
την αφύπνιση της εσωτερικής ενέργειας που υπάρχει μέσα σε κάθε άνθρωπο. Όταν αφυπνίζεται
αυτή η ενέργεια, λειτουργεί με τρόπο αυθόρμητο και οδηγεί τον άνθρωπο στην ισορροπία. Έτσι
η επιθυμία μου να ασχοληθώ με κάτι πνευματικό με έκανε να εντάξω την Σαχάτζα γιόγκα στην
καθημερινότητά μου και σταδιακά αυτό με έκανε να αλλάξω τον τρόπο ζωής μου. Τις συνήθειές
μου, τη συμπεριφορά μου, τον τρόπο που βλέπω τον εαυτό μου και την εσωτερική μου
φιλοσοφία, τις σχέσεις μου με τον εαυτό μου και τους άλλους.

Κ.Μ.: Παραδίδεις μαθήματα γιόγκα;

Σ.Σ.: Ναι, είμαι ενεργό μέλος της συλλογικότητας και παραδίδω μαθήματα. Διαβάζω, κάνω
διαλογισμό καθημερινά και προσπαθώ να είμαι σε ισορροπία.

Κ.Μ.: Ζεις από τα μαθήματα αυτά;

Σ.Σ.: Όχι, είμαι ιδιωτικός υπάλληλος. Στη Σαχάτζα γιόγκα δεν πληρώνει κανείς για τη γνώση
που δέχεται, ούτε πληρώνεται γι’ αυτό. Η ιδρύτρια της Σαχάτζα γιόγκα έλεγε ότι η
πνευματικότητα είναι ένα δικαίωμα που έχει κάθε άνθρωπος, δεν είναι κάτι που πουλιέται, ούτε
αγοράζεται. Έτσι κανένας Σαχάτζα γιόγκι δεν πληρώνεται για την προσφορά του. Το
συντηρούμε μέσα από την επιθυμία μας να προσφέρουμε στους άλλους, όλα αυτά που έχουμε
και εμείς κερδίσει.

Κ.Μ.: Πόσα χρόνια ασχολείσαι με τη γιόγκα;

Σ.Σ.: Γύρω στα δώδεκα χρόνια. Μέσα σε αυτά τα χρόνια, έχω δει ότι πολλά πράγματα έχουν
αλλάξει. Βέβαια όσο αλλάζεις ο ίδιος, βλέπεις και τα πράγματα διαφορετικά. Ωστόσο με τα
χρόνια αλλάζει η νοοτροπία των ανθρώπων και γίνονται πιο ανοιχτοί σε νέα πράγματα. Σε
σχέση με τη γιόγκα, πιστεύω ότι η Εκκλησία ασκεί ακόμα πολύ μεγάλη επιρροή στο μέσο
Έλληνα που λειτουργεί αρνητικά. Αν και ο μέσος Έλληνας πιστεύω ότι έχει σχεδόν απόλυτη
άγνοια σε σχέση με την ινδική κουλτούρα. Για τη γιόγκα, οι περισσότεροι πιστεύουν ότι είναι
κάποιο είδος γυμναστικής και εφευρίσκουν γιόγκα μπύρας και χοτ γιόγκα. Λίγο αν έχει κάποιος
εμβαθύνει, καταλαβαίνει ότι όλα αυτά είναι τεχνητά και φτηνά δυτικά κατασκευάσματα.

Κ.Μ.: Τι είναι η γιόγκα πραγματικά;

Σ.Σ.: Η λέξη γιόγκα σημαίνει ένωση, ένωση του υλικού με το πνευματικό σώμα. Είναι καλό να
έχει κανείς ένα ωραίο σώμα αλλά αυτό από μόνο του δεν σημαίνει τίποτα. Και ένας

253
Χρυσαυγίτης μπορεί να έχει ωραίο σώμα, αλλά αυτό δεν τον φέρνει πιο κοντά στην
πνευματικότητα. Πολλά πράγματα είναι παρεξηγημένα, όπως το σύμβολο της Σβάστικα που
προέρχεται από τον ινδικό πολιτισμό και μάλιστα είναι από τα πιο αρχαία σύμβολα. Είναι το
σύμβολο που χαρίζει ευοιωνότητα και δύναμη. Όμως οι περισσότεροι Έλληνες πιστεύουν ότι
είναι το σύμβολο του ναζισμού που ανακάλυψε ο Χίτλερ. Υπάρχει μια εξέλιξη στη συνείδηση
των ανθρώπων αλλά δεν υπάρχει ουσιαστική γνώση.

Κ.Μ.: Έρχονται περισσότεροι άνθρωποι στο χώρο σας τα τελευταία χρόνια;

Σ.Σ.: Έρχονται περισσότεροι και πιο ανοιχτόμυαλοι. Δεν μπορώ όμως να πω αν αυτό είναι ένα
αντιπροσωπευτικό δείγμα του ελληνικού πληθυσμού. Φαίνεται ότι οι άνθρωποι αναζητούν κάτι
να τους καλύψει ουσιαστικά και παρόλο που υπάρχουν τόσα πολλά πράγματα στην αγορά, η
ποιότητα και η ουσία δεν βρίσκονται εύκολα.

Κ.Μ.: Πιστεύεις ότι θα κερδίσει η ελληνική κοινωνία με ένα άνοιγμα της στην ινδική
κουλτούρα;

Σ.Σ.: Νομίζω πως ναι. Θα μπορούσε να κερδίσει περισσότερη ανοχή στο διαφορετικό σε πολλά
επίπεδα όπως στη θρησκεία, μικρότερη προσκόλληση στα υλικά αγαθά καθώς και σε
παραδόσεις που είναι πια νεκρές, συνήθειες που επαναλαμβάνονται μηχανικά και ας μην
σημαίνουν τίποτε πια για κανέναν. Η ινδική μουσική και η τέχνη είναι εξαιρετική και από την
γειτνίασή της μόνο να εμπλουτιστεί μπορεί η ελληνική τέχνη.

Κ.Μ.: Ποια θα ήταν η ευχή σου για το μέλλον;

Σ.Σ.: Να μάθουμε από την Ινδία και να δεχτούμε τα θετικά της στοιχεία. Οι Ινδοί μας εκτιμούν
και αυτό είναι πολύ ωραίο. Θα ήταν καλό για εμάς να βγούμε από τον μικρόκοσμό μας και να
μην είμαστε προσκολλημένοι σε ένα λαμπρό παρελθόν που όμως δεν είναι σήμερα ζωντανό.
Πρέπει να καταφέρουμε να εξελιχθούμε και μαζί με τα ωραία στοιχεία του παρελθόντος να
δημιουργήσουμε κάτι ζωντανό, παίρνοντας ευοίωνα στοιχεία και από άλλους κόσμους που
έχουν δοκιμαστεί στο χρόνο και είναι αναμφίβολης ποιότητας.

Κ.Μ.: Σε ευχαριστώ πολύ και εύχομαι να πραγματοποιηθούν τα όνειρά σου.

Σ.Σ.: Και εγώ σε ευχαριστώ και εύχομαι καλή επιτυχία στην εργασία σου.

254
4. Συνέντευξη με την Λουκρέσια Φουρναράκου, στις 6 Ιουλίου 2017.

Η Λουκρέσια Φουρναράκου διδάσκει μοντέρνο ινδικό χορό Bollywood από το 2010 στην Αθήνα
και ουσιαστικά εισήγαγε αυτό το είδος στις αθηναϊκές σχολές χορού. Σήμερα έχει το δικό της χώρο
στο Μοναστηράκι, το Moksha Yoga studio. Δέχτηκε με μεγάλη χαρά να μοιραστεί μαζί μου το
ταξίδι της στη μαγεία του ινδικού χορού. Ήταν ενημερωμένη και σύμφωνη με την ηχογράφηση της
συνέντευξης.

Κανέλα Μαρκοπούλου: Καλημέρα Λουκρέσια, σ’ ευχαριστώ πολύ που δέχτηκες να μου

παραχωρήσεις αυτή τη συνέντευξη. Θα ήθελες να μου πεις μερικά πράγματα για την καταγωγή
σου και το πού μεγάλωσες;

Λουκρέσια Φουρναράκου: Γεννήθηκα στη Νέα Υόρκη και η καταγωγή μου είναι περίπλοκη.
Από τη μεριά της μαμάς μου, ο παππούς μου ήταν από την Κίνα και η γιαγιά μου από την
Κούβα. Ο παππούς μου είχε πάει να εργαστεί στην Κούβα και εκεί γνωρίστηκε με τη γιαγιά μου.
Ο πατέρας μου είναι από την Αρεόπολη της Μάνης και γνώρισε τη μαμά μου στην Αμερική και
δημιούργησαν έναν άνθρωπο με κομμάτια από όλες τις ηπείρους. Όμως παρόλα αυτά η καρδιά
μου ανήκει στην Ινδία!

Κ.Μ.: Αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον πράγματι! Πόσα χρόνια έζησες στην Αμερική;

Λ.Φ.: Φύγαμε όταν ήμουν πέντε ετών, γιατί ο πατέρας μου δεν ήθελε να μεγαλώσω σε ένα
περιβάλλον με την εγκληματικότητα που υπήρχε εκεί και ξαναγυρίσαμε στην Ελλάδα. Ζήσαμε
όμως για κάποιο χρονικό διάστημα στην Ολλανδία και ταξιδέψαμε σε πολλές χώρες.

Κ.Μ.: Ποιο είναι το αρχικό αντικείμενο των σπουδών σου;

Λ.Φ.: Έχω σπουδάσει Γραφιστική, Εφαρμοσμένες Τέχνες και Ηλεκτρονική Σχεδίαση Εντύπου
εδώ στην Αθήνα. Όμως αυτό που πάντα με ενδιέφερε ήταν ο χορός και ήταν η κύρια ασχολία
μου το οποίο σπούδαζα παράλληλα με τις υπόλοιπες σπουδές μου.

Κ.Μ.: Ποια ήταν η σχέση σου με τον χορό;

Λ.Φ.: Από πέντε χρονών άρχισα να ασχολούμαι με τον χορό. Έκανα μπαλέτο, μοντέρνο, Τζαζ
και σύγχρονο. Ασχολήθηκα και με παραδοσιακούς χορούς διάφορων χορών, όπως Ρωσία,
Ρουμανία, Ουγγαρία, τον ιαπωνικό χορό με βεντάλιες, Οριεντάλ και Κουβανέζικους χορούς.
Όμως είχα την τύχη να ανακαλύψω τον ινδικό χορό που μου ταίριαζε πιο πολύ από όλους.

255
Κ.Μ.: Πώς ανακάλυψες τον ινδικό χορό;

Λ.Φ.: Ήμουν σε μια επαγγελματική ομάδα Οριεντάλ όταν μου δόθηκε ένας πρωταγωνιστικός
ρόλος σε μια παράσταση όπου έπρεπε να υποδυθώ την ινδή πριγκίπισσα. Τότε άρχισα να
ασχολούμαι και να ανακαλύπτω τον ινδικό πολιτισμό που είναι πραγματικά μαγικός, ένας
ολόκληρος κόσμος. Πήγα λοιπόν για πρώτη φορά στην Ινδία λόγω αυτού του πρωταγωνιστικού
ρόλου. Ήθελα να μάθω κάποια πράγματα για να κατανοήσω το ρόλο μου, να αγοράσω
αυθεντικά κουστούμια για το χοροθέατρο, να αγγίξω, να γευτώ, να γνωρίσω τον κόσμο που
ονειρευόμουν από παιδί. Ενώ κανένα μέλος της οικογένειάς μου δεν είχε κάποια σχέση με την
Ινδία, εγώ πάντα ένιωθα να με «καλεί». Ύστερα από δύο χρόνια ξαναπήγα στην Ινδία για να
σπουδάσω τον μοντέρνο ινδικό χορό, το Bollywood. Είχα ήδη αρχίσει να μαθαίνω αρχαίο ινδικό
χορό που ονομάζεται Bharatanatyam στην Ελλάδα στη σχολή της Λήδας Σάνταλα και συνεχίζω
μέχρι σήμερα καθώς και με δασκάλους από την Ινδία εμπλουτίζω τις γνώσεις μου και στον
κλασικό ινδικό χορό που ονομάζεται Kathak. Ο μοντέρνος ινδικός χορός είναι η εξέλιξη των
αρχαίων ινδικών χορών. Πήγα λοιπόν στην Ινδία για να καταφέρω να εντρυφήσω όσο γίνεται
στα διαφορετικά είδη του μοντέρνου χορού. Οργάνωσα το ταξίδι μου και πήγα μόνη μου.
Αισθανόμουν ότι έτσι θα μπορούσα να κινηθώ πιο γρήγορα και να κάνω όλα όσα ήθελα. Ήταν
σαν να πήγαινα επιτέλους σπίτι μου.

Κ.Μ.: Τι είδους σπουδές έκανες στην Ινδία;

Λ.Φ.: Έφτασα στο Νέο Δελχί την εποχή των μουσώνων και έμεινα εκεί για μερικούς μήνες.
Νοίκιασα μια ολόκληρη σχολή και όλους τους δασκάλους της που θα μπορούσαν να μου
διδάξουν φολκλορικούς ινδικούς χορούς, όπως Bhangra και Garba καθώς και Bollywood.
Ξεκινούσα κάθε πρωί και δούλευα μέχρι το βράδυ με μόνο ένα μικρό διάλειμμα ανάμεσα. Οι
δάσκαλοί μου ήταν εκπληκτικοί και μου έδωσαν απίστευτη γνώση. Ο ινδικός χορός χρειάζεται
πειθαρχία γιατί είναι αρκετά δύσκολος στην αρχή και αυτή τη μεθοδικότητα, την οργάνωση και
την αυστηρότητα την έχουν οι Ινδοί δάσκαλοι. Οικονομικά μου κόστισε πάρα πολύ αυτό το
ταξίδι και ήταν ένα δύσκολο εγχείρημα. Κάθε δύο ώρες περίπου μελετούσα με έναν διαφορετικό
δάσκαλο. Έμαθα όμως τόσα πολλά πράγματα!

Κ.Μ.: Πώς θα μπορούσες να περιγράψεις τη σχέση μεταξύ δασκάλου και μαθητή;

Λ.Φ.: Ο δάσκαλος σου δίνει κανόνες που πρέπει να ακολουθήσεις, σου δείχνει το δρόμο αλλά
σου αφήνει την ελευθερία να βρεις τον δικό σου τρόπο να τα εκφράσεις όλα αυτά. Δεν επιθυμεί
να τον μιμηθείς ή να τον αντιγράψεις, αλλά σου επιτρέπει να ανοίξεις τα φτερά σου και να

256
ακολουθήσεις το εσωτερικό σου φως. Έχω διδαχθεί πολλά είδη χορού και μπορώ να πω με
βεβαιότητα ότι οι Ινδοί δάσκαλοι έχουν μια ιδιαίτερη μεταδοτικότητα και είναι αυστηροί, αλλά
αν είσαι ανοιχτός για να δεχτείς τη γνώση που σου χαρίζουν απλόχερα, τότε καταλαβαίνεις ότι
έχεις δεχτεί το μεγαλύτερο δώρο στη ζωή.

Κ.Μ.: Θα μπορούσες να μου πεις μερικά πράγματα για τον κλασικό ινδικό χορό;

Λ.Φ.: Υπάρχουν επτά κύριοι αρχαίοι ινδικοί χοροί που έχουν φτάσει ως τις μέρες μας. Ένας από
αυτούς είναι ο Bharatanatyam που σημαίνει «η τέχνη των ανθρώπων». Είναι στην
πραγματικότητα ένα είδος θεάτρου, όπου ένας μόνο χορευτής καλείται να υποδυθεί
διαφορετικούς ρόλους, να γίνει άντρας, γυναίκα, παιδί, θεός ή άνθρωπος. Πρέπει να είναι
ηθοποιός, χορευτής και μουσικός ταυτόχρονα. Μέσα από την εκφραστικότητά του πρέπει να
«αφηγείται» ολόκληρες ιστορίες στο κοινό. Εγώ αισθάνομαι ότι είναι η τέχνη των ανθρώπων
που ταξίδεψε από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα, κρύβοντας μέσα της κωδικοποιημένες
γνώσεις για να τις σώσει από τη λήθη και να μπορεί εκεί να βρει ο άνθρωπος απαντήσεις για την
ύπαρξή του, το σύμπαν, τους θεούς μέσα από τα μαγικά μονοπάτια που τον οδηγεί. Ο ινδικός
χορός είναι ένα ταξίδι που ανάλογα με την πνευματική σου εξέλιξη μπορεί να σε πάει εκεί που
επιθυμείς. Δεν χρειάζεσαι τη μηχανή του χρόνου, το παρελθόν με το παρόν βρίσκονται σε μια
δυναμική σχέση και εμφανίζονται όλα μαγικά μπροστά σου. Οι ήχοι, οι ρυθμοί, οι ιστορίες
έρχονται από την αρχαιότητα σε εσένα και απλά πρέπει να δεχτείς ότι όλα υπάρχουν και να
γίνεις ένα μέρος τους. Δυστυχώς στην προσπάθειά τους να «δυτικοποιηθούν» στην Ινδία κάποιοι
αρχαίοι χοροί αρχίζουν να χάνονται και είναι πραγματικά κρίμα. Όμως ακόμα και όταν
προσπαθούν να βάλουν καινούρια είδη στο χορό τους, όπως το hip-hop για παράδειγμα, οι ρίζες
του κλασικού χορού υπάρχουν πάντα. Η ομορφιά του μοντέρνου χορού όμως είναι ότι
εμπλουτίζεται συνεχώς καθώς εξελίσσεται.

Κ.Μ.: Και τι εννοούμε όταν λέμε χορός Bollywood;

Λ.Φ.: Το Bollywood βασίζεται στους αρχαίους ινδικούς χορούς και παντρεύει στοιχεία από τους
πολυάριθμους ινδικούς φολκλορικούς χορούς. Εξελίσσεται διαρκώς και δανείζεται στοιχεία και
από άλλα είδη χορού όπως λάτιν, Hip Hop και οριεντάλ. Χαρίζει την ελευθερία στον χορευτή
και τον χορογράφο να δημιουργήσει όπως ένας ζωγράφος πάνω σε έναν άδειο καμβά αυτό που
θέλει η ψυχή του. Οι περισσότεροι χοροί δεν προσφέρουν αυτή την ελευθερία, έχουν ίσως
κάποιους «περιορισμούς». Η μαγεία του ινδικού χορού είναι ανεξάντλητη και μέσα από αυτόν
έχω βρει τρόπο να συνδυάσω όλες τις πρότερες γνώσεις μου πάνω στο χορό με μια ουσιαστική
ελευθερία έκφρασης. Γι’ αυτό και ίσως ο κόσμος έχει αρχίσει να το αγαπάει τόσο πολύ.

257
Κ.Μ.: Πώς αποφάσισες να το διδάξεις στην Ελλάδα;

Λ.Φ.: Όταν γύρισα μαγεμένη από την Ινδία, σκεφτόμουν ότι είναι κρίμα ένας χορός όπως το
Bollywood με τόσο χρώμα και χαρά που ταιριάζει στους Έλληνες να μην υπάρχει εδώ. Αυτά τα
στοιχεία, το χαμόγελο, το κέφι, η διάθεση για χορό, είναι κοινά και στους δυο λαούς. Άρχισα
λοιπόν να πηγαίνω σε διάφορες σχολές χορού και να ρωτάω αν θα ήθελαν να τους δείξω αυτό το
είδος χορού. Δεν γνώριζαν βέβαια τι είναι και νόμιζαν πως είναι όπως το οριεντάλ. Μου πήρε
πολλά χρόνια και ακόμα προσπαθώ να εξηγήσω στον κόσμο ότι το Bollywood δεν είναι χορός
της κοιλιάς και η Ινδία δεν είναι αραβική χώρα. Το 2010 ξεκίνησα να το διδάσκω σε σχολές της
Αθήνας και στην επαρχία σε μορφή σεμιναρίων. Σήμερα υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που το
γνωρίζουν, το αναζητούν και το συστήνουν σε άλλους. Το ωραίο με τα σύγχρονα τραγούδια του
Bollywood είναι ότι μέσα σε λίγα λεπτά αφηγούνται μια ιστορία. Οι χορευτές καλούνται μέσα
από τις κινήσεις του σώματος και των χεριών, καθώς και τις εκφράσεις του προσώπου να
«αφηγηθούν» τους στίχους των τραγουδιών. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο μοντέρνος χορός είναι η
μετεξέλιξη του κλασικού ινδικού χορού καθώς συνεχίζει να αφηγείται ιστορίες
χρησιμοποιώντας τα ίδια μέσα. Το Bollywood είναι το μόνο είδους μοντέρνου χορού, όπου η
χορογραφία περιγράφει ακριβώς τα λόγια του τραγουδιού και δεν ταιριάζει απλώς κινήσεις με
τη μουσική. «Αφηγούμαστε» τα λόγια μέσα από τις κινήσεις μας και τις εκφράσεις μας. Με τις
κινήσεις των χεριών (Mudras) δημιουργούμε λέξεις και προτάσεις. Οι Έλληνες βρίσκουν αυτή
την εξιστόρηση πολύ ενδιαφέρουσα και διασκεδαστική. Προσπαθώ να μεταφέρω στους μαθητές
μου τις ιστορίες των τραγουδιών και τους φαίνονται πολύ χαρούμενες καθώς είναι κυρίως
ιστορίες αγάπης. Αυτό κάνει την άσκηση και την εκμάθηση πολύ πιο εύκολη.

Κ.Μ.: Με πόσους μαθητές ξεκίνησες και πόσους μαθητές έχεις σήμερα;

Λ.Φ.: Στην αρχή ξεκίνησα με λίγες κοπέλες. Μετά από πολύ προσπάθεια έγιναν περισσότερες
και αργότερα όταν απέκτησα και έναν άντρα μαθητή ήμουν πολύ χαρούμενη μια και στην
Ινδία οι άντρες χορεύουν πάρα πολύ. Είναι δύσκολο για τους άντρες εδώ στην Ελλάδα να
ξεπεράσουν τις προκαταλήψεις τους και να μάθουν ένα τέτοιο είδος χορού. Κάθε χρονιά που
περνάει όμως είναι καλύτερα. Τώρα έχω πια μεγάλες ομάδες σε διάφορες σχολές χορού και όλοι
μαζί ονομαζόμαστε “Bollywood Dance Athens Team” καθώς και η επαγγελματική μου ομάδα
που παίρνει μέρος σε μεγάλα event και φεστιβάλ με το όνομα “Ganesha 1st Bollywood Dance
Troupe in Greece”. Ο κόσμος με ξέρει πια και με ζητάει. Έχω εμφανιστεί στην τηλεόραση, έχω
τη δική μου ιστοσελίδα και το δικό μου χώρο στο Μοναστηράκι, το Moksha Yoga studio. Όμως
διδάσκω και σε άλλες σχολές και κάνω σεμινάρια σε όποιο μέρος της Ελλάδας με καλέσουν.
Έτσι πια έχω μαθητές παντού.
258
Κ.Μ.: Τι ηλικία έχουν οι μαθητές και μαθήτριές σου;

Λ.Φ.: Έχω μαθητές από 4 μέχρι 70 ετών. Η ομορφιά αυτού του χορού είναι ότι μπορείς να
κάνεις εύκολες ή δύσκολες χορογραφίες οπότε να εντάξεις κάθε ηλικία και βαθμό ικανότητας.
Δεν χρειάζεται να έχει κανείς έναν συγκεκριμένο σωματότυπο ή να είναι ορισμένα κιλά, όπως
στο μπαλέτο. Ή να είναι νέος όπως στα λάτιν. Στην Ινδία δεν υπάρχει κάποιος χορός που να
απευθύνεται στους αδύνατους και άλλος στους ευτραφείς. Δεν κατηγοριοποιούν έτσι τους
ανθρώπους. Όλοι χορεύουν. Όλα τα φύλα, όλες οι ηλικίες. Επειδή έχω ασχοληθεί με πολλά είδη
χορού, αυτό είναι σπάνιο και το βρίσκω τόσο όμορφο να μπορεί να εκφράσει κανείς ότι έχει
μέσα στην ψυχή του άσχετα με την ηλικία του. Γι’ αυτό και έχω πολλές γυναίκες ώριμης
ηλικίας. Φέτος στην ίδια σκηνή είχα ανθρώπους 7 χρονών και 60 χρονών. Όλοι έλαμπαν και
ήταν χαρούμενοι, γιατί ήταν ελεύθεροι να εκφράσουν αυτό που είχαν μέσα τους, χωρίς να
περιορίζονται από την ηλικία που λέει η ταυτότητά τους.

Κ.Μ.: Εκτός από ότι μπορούν άνθρωποι κάθε ηλικίας να ασκηθούν, ποιοι άλλοι λόγοι υπάρχουν
για να προτιμήσει κανείς το Bollywood από ένα άλλο είδος χορού;

Λ.Φ.: Υπάρχουν πάρα πολλοί λόγοι. Το πιο βασικό είναι ότι ο ινδικός χορός δεν προκαλεί
τραυματισμούς στο σώμα όπως άλλα είδη γυμναστικής και μπορεί κανείς να το εξασκεί μέχρι το
βαθιά του γεράματα. Είναι δοκιμασμένος εδώ και χιλιάδες χρόνια και έχει αποδειχτεί τα οφέλη
του τόσο σωματικά όσο και ψυχικά. Το σώμα ευθυγραμμίζεται και καλυτερεύει η στάση του
ατόμου. Βοηθά ταυτόχρονα στην καλή λειτουργία του εγκεφάλου και την καταπολέμηση
του Αλσχάιμερ λόγω της πολυπλοκότητάς του, καθώς κάθε μέρος του σώματος εκτελεί μια
διαφορετική κίνηση. Βοηθά το άτομο να αποκτήσει συλλογική συνείδηση εφόσον μαθαίνει να
λειτουργεί μέσα σε μια ομάδα. Επίσης καθώς η προσοχή εστιάζεται στην αφήγηση της ιστορίας
όπως εξήγησα πριν, η εκγύμναση γίνεται εύκολα και φυσικά. Πολλές γυναίκες μου έχουν πει ότι
αισθάνονται σαν χαρακτήρες ενός παραμυθιού που ζωντανεύει, σαν να γίνονται
πρωταγωνίστριες στη δική τους ταινία. Μπορούν να ταυτιστούν με όποιον ρόλο θέλουν. Οι
μαθήτριες μου λένε ότι τους βοηθά ψυχολογικά, τις διασκεδάζει, τις εκτονώνει και δεν
χρειάζεται να πάνε στους ψυχολόγους. Οι περισσότερες παραδέχονται ότι είναι πιο εύκολο να
εκφραστούν με το Bollywood απ’ ότι με το λάτιν ή τη zumba παραδείγματος χάρη. Παράλληλα
μαθαίνουν πράγματα για τον ινδικό πολιτισμό με έναν ανάλαφρο τρόπο και αν τις ενδιαφέρει
μπορεί αργότερα να συνεχίσουν αναζητώντας μια πιο βαθιά γνώση. Θα μπορούσα να αναφέρω
και μερικά παραδείγματα μέσα από τις εμπειρίες που έχουν μοιραστεί μαζί μου. Μια μαθήτρια
μου που είναι ψυχολόγος, μου είπε ότι μέσα από τον ινδικό χορό καταφέρνει να αποφορτίζεται
συναισθηματικά και να αντιμετωπίζει τα σοβαρά περιστατικά που της παρουσιάζονται
259
ευκολότερα. Μια μαθήτρια μου που είναι φοιτήτρια, μου είπε ότι της είναι πολύ πιο εύκολο
ύστερα από τα μαθήματα ινδικού χορού να κάνει παρουσιάσεις στο Πανεπιστήμιο, να μην
φοβάται να σταθεί μπροστά σε κοινό και να μπορεί να εκφραστεί πολύ πιο εύκολα.

Κ.Μ.: Βλέπεις να αλλάζει η αντιμετώπιση των Ελλήνων απέναντι στον ινδικό χορό και την
ινδική κουλτούρα γενικά;

Λ.Φ.: Θα έλεγα ότι αλλάζει όχι μόνο προς την ινδική κουλτούρα αλλά και γενικά, προς όλα τα
πράγματα που θεωρούνται ξένα και διαφορετικά. Οι Έλληνες έχουν αρκετά ξενοφοβικά
στοιχεία, που με τα χρόνια αλλάζουν. Σήμερα οι άνθρωποι θέλουν να μάθουν και να
προσεγγίσουν άλλους πολιτισμούς. Συμβάλλει θετικά επίσης ότι έρχονται περισσότεροι Ινδοί
τουρίστες στην Ελλάδα, ανοίγουν πολλά ινδικά εστιατόρια. Το 2009 τα πράγματα ήταν πολύ
δύσκολα, οι άνθρωποι με κοίταγαν σαν να ήμουν κάτι περίεργο, λες και είχα έρθει από άλλο
πλανήτη. Τώρα ψάχνουν να βρουν ινδικά ρούχα, ακούν ινδική μουσική, αρχίζουν να ζητάνε να
μάθουν τον χορό Bollywood. Γίνονται γάμοι Ινδών στην Ελλάδα. Η ανταπόκριση του κοινού
στις παραστάσεις μας είναι πολύ εντυπωσιακή. Στην αρχή ερχόντουσαν από περιέργεια, τώρα
επειδή τους αρέσει πραγματικά. Ακόμα και σε εκδηλώσεις που περιλαμβάνουν και άλλα είδη
χορού, ο κόσμος ζητά και περιμένει να δει τον ινδικό χορό. Είναι κάτι διαφορετικό, χαρούμενο.
Έχει αλλάξει και η σχέση των Ελλήνων απέναντι στη γιόγκα. Υπήρξε μεγάλη προκατάληψη,
φόβος και παρανόηση. Ύστερα πολλοί το ακολούθησαν επειδή έγινε μόδα, γιατί ως Έλληνες
έχουμε την τάση να ακολουθούμε τις μόδες. Σήμερα όμως η στάση μας απέναντι στη γιόγκα έχει
αλλάξει και αυτό είναι πολύ ευχάριστο και θετικό και για την πνευματική εξέλιξη μας. Τώρα
πια νομίζω πως είναι μια συνειδητή επιλογή.

Κ.Μ.: Τι θα μπορούσε να κερδίσει η ελληνική κοινωνία από ένα άνοιγμά της στην ινδική
κουλτούρα;

Λ.Φ.: Στην Ινδία άνθρωποι έχουν ακόμα σχέση με το παρελθόν τους. Υπήρξαν και άλλοι
μεγάλοι πολιτισμοί, όπως και ο ελληνικός πολιτισμός που έχει έναν απίστευτο πλούτο. Όμως
εγώ ως σημερινή ελληνίδα δεν αισθάνομαι ότι μπορώ να ακούσω, να γευτώ, να μυρίσω, να δω
κάτι που να έχει σχέση με την αρχαία Ελλάδα. Ενώ στην Ινδία οι παραδόσεις διατηρούνται
ακέραιες με πολύ μικρές διαφορές από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και το βλέπεις στον τρόπο
που οι άνθρωποι τρώνε, ντύνονται, στη σχέση που έχουν με τη μητέρα γη, στις γιορτές τους, στη
λατρεία τους. Για μας είναι ένα φωτεινό παρελθόν, για εκείνους είναι το παρόν. Η ελληνική
κοινωνία μπορεί να κερδίσει σε όλα τα επίπεδα. Η γειτνίαση με την ινδική κουλτούρα μπορεί να
φέρει ψυχική ανάταση, γνώση, πνευματική εξέλιξη. Εύχομαι να μπορέσουν όλοι να πάνε ένα

260
ταξίδι στην Ινδία, γιατί διαφορετικό είναι να τα λέμε εμείς εδώ και άλλο να έχει κανείς την
πραγματική εμπειρία. Το ταξίδι στην Ινδία είναι σαν να ζει κανείς το παρελθόν, το παρόν και το
μέλλον μαζί. Εκεί βρίσκεται η γνώση που ο καθένας μπορεί να ωφεληθεί ανάλογα με το επίπεδό
του. Η ινδική κουλτούρα προσφέρει τα δώρα της απλόχερα και δίνει στον καθένα αυτό που
επιθυμεί. Πάνω απ’ όλα όμως, ο καθένας μπορεί να κερδίσει την προσωπική πνευματική του
ανάπτυξη.

Κ.Μ.: Σ’ ευχαριστώ πολύ που μοιράστηκες μαζί μου την τόσο ενδιαφέρουσα εμπειρία σου και
εύχομαι να μπορείς πάντα να μοιράζεσαι τα πράγματα που αγαπάς.

Λ.Φ.: Και εγώ σ’ ευχαριστώ και σου εύχομαι καλή συνέχεια.

261
5: Συνέντευξη με την Ελένη Κοσσυφίδου, στις 29/6/2017.

Η Ελένη Κοσσυφίδου είναι εκπρόσωπος του Ομακοείου Αθηνών και πρόεδρος του Συλλόγου
Γιόγκα Ελλάδας. Ήταν ενημερωμένη και σύμφωνη με την ηχογράφηση της συνέντευξης.

Κανέλα Μαρκοπούλου: Καλημέρα κυρία Κοσσυφίδου, σας ευχαριστώ πολύ που μου
παραχωρείτε αυτή τη συνέντευξη. Θα ήθελα να σας ρωτήσω πότε ξεκινήσατε να ασχολείστε με
τη γιόγκα;

Ελένη Κοσσυφίδου: Ασχολούμαι με τη γιόγκα από το 1980.

Κ.Μ.: Δουλεύατε σε κάποιο άλλο τομέα πριν ασχοληθείτε με τη γιόγκα;

Ε.Κ.: Δούλευα σε αεροπορικές εταιρείες και ταυτόχρονα ασχολήθηκα με τη γιόγκα, γιατί

ανέκαθεν είχα μια κλίση προς τη φιλοσοφία και την εσωτερική ψυχολογία. Είχα ασχοληθεί
επίσης επαγγελματικά με τον χορό. Είδα όμως ότι δεν ήταν κάτι που θα ήθελα να συνεχίσω σε
σχέση με το σώμα και προτίμησα τότε τη γιόγκα.

Κ.Μ.: Κάνατε ινδικό χορό;

Ε.Κ.: Όχι, έκανα μπαλέτο, σύγχρονο χορό, κλακέτες.

Κ.Μ.: Πώς προσεγγίσατε την Ινδία και τη γιόγκα; Μέσω των ταξιδιών σας;

Ε.Κ.: Όχι, δεν έχω πάει ποτέ στην Ινδία αλλά πάντα με ενδιέφερε η ινδική κουλτούρα και ο
πολιτισμός και το φιλοσοφικό μέρος της, διότι θεωρώ ότι η Ινδία λειτούργησε ως
θεματοφύλακας και προστάτεψε τα αρχαιότερα ιερά κείμενα που υπάρχουν στον κόσμο, τις
Βέδες. Στην Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο δεν διασώθηκαν αμιγώς τα αρχαία κείμενα που
επέστησαν πολλές αλλοιώσεις. Οπότε όσον αφορά το κομμάτι της εσωτερικής φιλοσοφίας ήταν
οι θεματοφύλακες. Παγκόσμια έχουμε την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και τα μυστήριά της, τα
αρχαία αιγυπτιακά μυστήρια και την ινδική φιλοσοφία. Πάνω σε αυτά στηρίχθηκαν όλοι οι
άλλοι πολιτισμοί. Έχουμε και την κινεζική φιλοσοφία βέβαια. Αυτοί είναι οι πυλώνες της
φιλοσοφίας διαμέσου των αιώνων.

Κ.Μ.: Οπότε εσείς προσεγγίσατε τη γιόγκα μέσα από τη φιλοσοφία;

Ε.Κ.: Σαφώς, αλλά ήταν ένας συνδυασμός καθώς θα μπορούσαμε να πούμε ότι η γιόγκα βάζει
τη φιλοσοφία σε πράξη. Δηλαδή η γιόγκα είναι ένα σύστημα που περικλείει πολλά συστήματα
ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία των ανθρώπων για να μπορέσει μέσα από συγκεκριμένες
πρακτικές να δώσει το βίωμα στον άνθρωπο της φιλοσοφίας και της θεοσοφίας.

262
Κ.Μ.: Εσείς ποιο είδος γιόγκα ασκείτε;

Ε.Κ.: Ο δάσκαλός μου είναι Έλληνας, ο Νικόλαος Μαργιωρής. Γεννήθηκε το 1913 και έφυγε
από τον κόσμο της μορφής το 1993. Γεννήθηκε στη Σάμο, σε πολύ μικρή ηλικία πήγε στην
Αίγυπτο, στη συνέχεια πήγε στην Ινδία όπου εκεί βίωσε τα συστήματα της Κρίγια γιόγκα, Ράτζα
γιόγκα, Μπάκτι γιόγκα, Γκνιάνι γιόγκα και Κάρμα γιόγκα που θεωρούνται βασικοί πυλώνες για
να μπορεί να εξελίσσεται ταυτόχρονα ένας ανθρώπινος νους.

Κ.Μ.: Εσείς δηλαδή κάνετε έναν συνδυασμό αυτών των μεθόδων;

Ε.Κ.: Εμείς στο Ομακοείο Αθηνών γιατί από εκεί προέρχομαι, όπως ονομαζόταν η σχολή που
είχε ιδρύσει ο Πυθαγόρας στον Κρότωνα της Ιταλίας. Η λέξη προέρχεται από το Ομαδικό
Άκουσμα ή και το ΟΜ. Το ΟΜ είναι ο υπέρτατος ιερός ήχος της δημιουργίας και η δεύτερη
ερμηνεία της λέξης είναι ότι ακούμε ομαδικά το ΟΜ. Οπότε ίδρυσε το Ομακοείο Αθηνών το
1976. Εγώ γνώρισα τον δάσκαλο το 1978 που υπήρξε ουσιαστικά το ερέθισμα για μένα να
βιώσω την εσωτερική φιλοσοφία σε βάθος αλλά και την πρακτική της εφαρμογή μέσα από τη
γιόγκα.

Κ.Μ.: Οπότε τι περιλαμβάνει η μέθοδος αυτή;

Ε.Κ.: Θα μπορούσα να πω ότι είναι μια συνδυαστική μέθοδος. Χωρίζεται σε τέσσερα μέρη. Έχει
να κάνει με την ηθικοποίηση ή αλλιώς τον νοητικό εξαγνισμό. Σύμφωνα με τον Πατάντζαλι, τον
κωδικοποιό της γιόγκα, η βάση της γιόγκα είναι τα γιάμας και τα νιγιάμας δηλαδή ο εξαγνισμός
του νου. Αν δεν καθαρίσουμε το υποσυνείδητο από τις τραυματικές εμπειρίες, από τα ένστικτα,
δεν μπορούμε να ηρεμήσει ο νους και να προχωρήσει στην ανώτερη βαθμίδα που είναι ο
διαλογισμός. Η γιόγκα σταδιακά σε παίρνει από το σώμα και σε οδηγεί προς την
υπερσυνειδητότητά σου. Θα λέγαμε ότι ακόμα και η πλαστουργικότητα του σώματος είναι
αποτέλεσμα της σωστής ροής της ενέργειας μέσα στο σώμα. Όταν ο άνθρωπος είναι χαλαρός,
ήρεμος και γίνονται με συγκεκριμένο τρόπο οι σωματικές κινήσεις δημιουργείται μια
ελαστικότητα στις αρθρώσεις, στους συνδέσμους, στους τένοντες, στους μύες. Ηρεμεί το
νευρικό σύστημα και αποκτά κανείς ελαστικότητα, υγεία και αρμονία σωματική αλλά και
νοητική. Μετά από τη γαλήνη και την ηρεμία, παρουσιάζεται μεγαλύτερη ευθυκρισία στον
άνθρωπο. Εμείς χρησιμοποιούμε έναν συνδυασμό συστημάτων για να έχουμε αρχικά έναν
εξαγνισμό του νου, μετά την ενεργοποίηση του σώματος μέσα από τη Πράνα Γιάμα που είναι η
ολοκληρωμένη γιόγκικη αναπνοή που βοηθά να ανοίξουν τα κανάλια της ενέργειας μέσα στο
σώμα. Στη συνέχεια έχουμε έναν συνδυασμό της αναπνοής μαζί με ορισμένες στάσεις που
ξεμπλοκάρουν και ελευθερώνουν το σώμα από μπλοκαρισμένες ενέργειες και στη συνέχεια

263
προχωράμε στην προετοιμασία του νου για να μπει στη συγκέντρωση και το διαλογισμό.
Κλείνουμε με χαλάρωση για να φύγει η ένταση από το νευρικό σύστημα, να ανοίξει η κυτταρική
δομή για να διώξει τις τοξίνες και να απελευθερωθεί η ενέργεια στο σώμα. Ταυτόχρονα να
γαληνέψουμε τελείως για να αναζωογονηθούμε.

Κ.Μ.: Ακούγεται πολύ ενδιαφέρον. Πείτε μας τι σας έκανε να ιδρύσετε το Σύλλογο Γιόγκα
Ελλάδας;

Ε.Κ.: Ήταν αναγκαίο για πάρα πολλούς λόγους. Οι σκοποί μας είναι πολλαπλοί. Αρχικά να
δώσουμε τη σωστή ενημέρωση στον κόσμο διότι υπάρχει παραπληροφόρηση. Πολύς κόσμος
πιστεύει ότι η γιόγκα είναι για νέους, αδύνατους, ευλύγιστους για να κάνουν ακροβατικά και να
δένονται κόμπος. Δεν είναι όμως αυτή η πραγματικότητα. Όπως σας προανέφερα η
πλαστουργικότητα στο σώμα είναι το αποτέλεσμα της καλής και ελεύθερης ροής της ενέργειας
μέσα μας αλλά και ηρεμίας. Επίσης θα μπορούσαμε να πούμε ότι και οι ακροβάτες είναι
ευλύγιστοι αλλά αυτό δεν συνεπάγεται ότι είναι γιόγκις. Ο γιόγκι χρησιμοποιεί το σύστημα αυτό
για να μπορέσει να φτάσει στην ολοκληρωμένη ανάπτυξη της συνηδειτότητας του. Δηλαδή να
μπορέσει να ενωθεί με τον ανώτερό του εαυτό ή αλλιώς με το ψυχικό του κομμάτι. Οι άνθρωποι
ως επί το πλείστον ζούμε με τη λογική, την εξωστρέφεια μας τον ορθολογισμό και το σώμα μας.
Ενώ στην ουσία αποτελούμαστε από ψυχή και πνεύμα επίσης, αλλά αυτό δεν το φροντίζουμε
καθόλου. Η ερμηνεία της λέξης γιόγκα από τα σανκριτικά σημαίνει γιούγκ δηλαδή ένωση,
ζεύξη. Έτσι αυτό το σύστημα έχει τη δυνατότητα να ενώσει τις τρεις μας φύσεις: το φυσικό μας
σώμα, την ψυχή και το πνεύμα μας. Ο στόχος της γιόγκα είναι η ένωση των υποστάσεών μας.

Κ.Μ.: Η πληροφόρηση είναι ο πρώτος στόχος λοιπόν.

Ε.Κ.: Ναι, πρώτος στόχος είναι η πληροφόρηση. Δεύτερος στόχος είναι η ύπαρξη ενότητας στο
χώρο για να μπορέσουμε να εκφράσουμε τη γιόγκα στην κυριολεξία της. Να οργανώσουμε
συνέδρια και δραστηριότητες για να μπορέσει ο κόσμος να γνωρίσει τη γιόγκα. Έχουμε ένα
μεγάλο κομμάτι εθελοντικής δράσης για να δώσουμε τη γιόγκα στα γηροκομεία, στις φυλακές,
σε ιδρύματα απεξάρτησης. Κάνουμε δράσεις με εθελοντές που μαζεύουν τρόφιμα και τα
μοιράζουν σε συνανθρώπους μας που τα έχουν τόσο μεγάλη ανάγκη. Έχουμε τη δυνατότητα
μέσα από το σύλλογο να έρθουμε σε επαφή με αντίστοιχους συλλόγους και οργανισμούς του
εξωτερικού για γνωριμία και συνεργασία με σκοπό την εξάπλωση και διεύρυνση της γιόγκα. Σε
συνεργασία με το ελληνικό κράτος θέλουμε να κατοχυρώσουμε τον χώρο μέσα από ένα θεσμικό
πλαίσιο. Θέλουμε μελλοντικά να ιδρύσουμε μια ακαδημία γιόγκα. Όπως βλέπετε ήταν μια
πραγματική αναγκαιότητα η δημιουργία του Συλλόγου. Και σήμερα είμαι σε θέση να σας πω ότι
μέσα από την πρωτοβουλία του Σύλλογο για να πετύχουμε ορθότερα την κατοχύρωση του
264
κλάδου στην Ελλάδα, να την περιφρουρήσουμε με έναν ασφαλή τρόπο τόσο για τους
εκπαιδευτές όσο και τους ασκούμενους, είμαστε έτοιμοι να ιδρύσουμε το δευτεροβάθμιο
όργανο, δηλαδή την ίδρυση ομοσπονδίας συλλόγων γιόγκα Ελλάδας.

Κ.Μ.: Πόσες σχολές γιόγκα απαρτίζουν το Σύλλογο σήμερα;

Ε.Κ.: Ο δικός μας σύλλογος που δρα και λειτουργεί τα τελευταία εννέα χρόνια, δεν
περιλαμβάνει άλλους συλλόγους αλλά εκπαιδευτές, φυσικά άτομα. Αυτή τη στιγμή είμαστε 85
δάσκαλοι. Αλλά έχουμε κάνει μια χαρτογράφηση του χώρου όπου έχουμε συγκεντρώσει
τουλάχιστον 22 συλλόγους ανά την Ελλάδα και φτιάχνουμε την Ομοσπονδία. Προσπαθούμε όλα
αυτά τα χρόνια να έρθουμε σε επικοινωνία με όλους τους δασκάλους που υπάρχουν στην
Ελλάδα. Για να μπούμε κάτω από την ομπρέλα της Ομοσπονδίας και να κινήσουμε τις
απαιτούμενες εργασίες ενωμένοι.

Κ.Μ.: Εσείς που είστε τόσα χρόνια στον χώρο, θα λέγατε ότι έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια
το ενδιαφέρον των Ελλήνων για τη γιόγκα;

Ε.Κ.: Κοιτάξτε, αυτό είναι κάτι δεδομένο. Αυτό το σύστημα παγκόσμια εξαπλώνεται ραγδαία
όσο περνάει ο καιρός γιατί είναι πλείστα τα οφέλη, τεκμηριωμένα και επιστημονικά. Μελέτες σε
πανεπιστήμια δηλώνουν ότι υπάρχουν τεκμηριωμένες αποδείξεις για τα πλείστα οφέλη της
γιόγκα τόσο σωματικά, συναισθηματικά, ψυχολογικά και ιδιαίτερα νοητικά. Δηλαδή οι
κυματισμοί του νου αλλάζουν ραγδαία με τον διαλογισμό και βοηθούν πάρα πολύ τη διάκριση
και τη νοημοσύνη του ανθρώπου, αλλά κυριότερα στην ηρεμία και γαλήνη του. Μάλιστα πριν
τέσσερα χρόνια, μετά την παρότρυνση του Προέδρου της Ινδίας και μαζί με 198 χώρες, ο ΟΗΕ
ανακοίνωσε πώς ψηφίζει ότι το σύστημα της γιόγκα είναι σημαντικό για την εξέλιξη της
παγκόσμιας συνείδησης της ανθρωπότητας. Πρόσφατα ανακοινώθηκε ότι η UNESCO θα το
προστατέψει ως πολιτισμικό σύστημα, οπότε καταλαβαίνετε ότι δεν εξαπλώνεται μόνο στη
χώρα μας αλλά και παγκόσμια. Για την τόσο δύσκολη περίοδο που διανύει η χώρα μας, θα έλεγα
ότι μέσα από τα 35 χρόνια εμπειρίας μου, η τάση της γιόγκα είναι πολύ αυξητική διότι ο
άνθρωπος το έχει ανάγκη σήμερα. Υπάρχουν δύο επιλογές για τον σημερινό άνθρωπο. Ή να
καταφύγει στα φάρμακα ή να μπει στη γιόγκα για να μπορέσει να κρατήσει την ισορροπία του.
Γνωρίζετε ότι οι συνθήκες είναι πολύ σκληρές σε ατομικό επίπεδο, οι απαιτήσεις της ζωής είναι
πολύ μεγάλες και χρειάζεται ηρεμία και ευθυκρισία για να μπορέσει κανείς να χρησιμοποιήσει
όλο το δυναμικό του με τον καλύτερο τρόπο. Θεωρώ ότι το σύστημα της γιόγκα έχει αποδείξει
ότι μπορεί να καταφέρει κάτι τέτοιο. Είναι ένα δώρο για την ανθρωπότητα, για τον κάθε
ασκούμενο.

265
Κ.Μ.: Βλέπετε λοιπόν ότι οι ασκούμενοι της γιόγκα έχουν αυξηθεί αυτά τα χρόνια. Θα
μπορούσατε να μας δώσετε κάποια νούμερα;

Ε.Κ.: Ναι, έχει αυξηθεί και αυτό πιστεύω ότι είναι και αποτέλεσμα της δουλειάς που έχει κάνει ο
Σύλλογος όλο αυτό τον καιρό. Υπάρχει σωστή ενημέρωση στον κόσμο, σωστή κατάρτιση των
εκπαιδευτών, οπότε όποιος πλησιάζει τη γιόγκα εισπράττει μέσα σε πολύ μικρό χρονικό
διάστημα τα οφέλη της. Έχουμε παρατηρήσει πως αν ο ασκούμενος πειθαρχήσει και είναι
συστηματικός στην εκπαίδευσή του, βλέπουμε ότι μέσα σε τρία χρόνια φεύγουν οι
ευαισθητοποιήσεις του σώματος. Καθένας από τη φύση του έχει κάποιες σωματικές
ευαισθησίες. Άλλος κρυολογεί εύκολα, άλλος έχει αλλεργίες, σπαστική κολίτιδα, διάφορα
προβλήματα τέτοιου είδους που σταδιακά μειώνονται και μέσα σε τρία χρόνια έχουν
εξαφανιστεί οριστικά από τη ζωή τους. Συνεχίζοντας την εκπαίδευση και φτάνοντας την
επταετία, έχουμε δει ότι αλλάζει η προσωπικότητα του ανθρώπου 180 μοίρες. Θα λέγαμε, ότι αν
έρθει ένα φοβικό άτομο, που βρίσκεται υπό την επίδραση των ανασφαλειών του, έχει νευρικές
διαταραχές, είναι αδύναμος, δεν έχει αποφασιστικότητα, μέσα στα χρόνια που σας αναφέρω,
αλλάζει εντελώς, γίνεται απόλυτα συνειδητός, επαρκής, αυτάρκης και δυναμικός.

Κ.Μ.: Βλέπετε να έχει αλλάξει η αντιμετώπιση των Ελλήνων προς τη γιόγκα;

Ε.Κ.: Ναι, θα μπορούσα να πω ότι πριν 30 χρόνια ήταν δύσκολο να μιλήσεις για αυτό, σε
κοίταζαν περίεργα. Τώρα είναι διαδεδομένο και γνωστό σε όλους. Και σε κάθε γειτονιά υπάρχει
και ένας χώρος για γιόγκα. Γι’ αυτό και θα πρέπει να εκπαιδεύονται σωστά οι δάσκαλοι για να
μπορούν να καλυφτούν οι ανάγκες της εποχής μας. Αυτό είναι και το μέλημα του Συλλόγου. Να
υπάρχουν πιστοποιημένοι και επαρκής δάσκαλοι που να μπορούν να συνεχίσουν την παράδοση
της γιόγκα που είναι ένα πανάρχαιο σύστημα. Το υπόβαθρο της γιόγκα έχει καταγραφεί εδώ και
5000 χρόνια, οπότε φανταστείτε ότι μέσα στους αιώνες είναι ένα ασφαλές σύστημα γιατί έχει
αποδώσει σταθερά τους καρπούς του, τα οφέλη του για αιώνες στον κόσμο με απόλυτη
ασφάλεια. Αυτό είναι κάτι που μας δίνει τη σιγουριά να το προσφέρουμε στον κόσμο καθώς έχει
αποδειχτεί ένα ασφαλές σύστημα.

Κ.Μ.: Ποια είναι η σχέση της ελληνικής και της ινδικής φιλοσοφίας;

Ε.Κ.: Υπάρχει μια συγγένεια ανάμεσά στην ελληνική και την ινδική φιλοσοφία. Έχουν μια
μυστικιστική ροπή, δηλαδή μια τάση εσωτερικής φιλοσοφίας που είναι πολύ βαθιά και έχει να
κάνει με την ένωση του ανθρώπου με το απόλυτο, το όλο, το παν. Δηλαδή όπως έλεγαν οι
αρχαίοι μας πρόγονοι: «εν το παν» αντίστοιχα υπάρχει το ίδιο στην ινδική φιλοσοφία. Επίσης
έχουμε δει ότι ο Μινωικός πολιτισμός που είχε τη λατρεία του ταύρου και τα ταυροκαθάψια,

266
παρουσιάζουν αντίστοιχες λατρείες και στην Ινδία, που έχουν και εκεί ιερό σύμβολο τον ταύρο.
Ένα άλλο κοινό στοιχείο είναι ότι στις περιοχές του Μοχέντζο Ντάρο και της Χαράππα στην
Ινδία, έχουν βρεθεί στοιχεία που συνδέουν τον ινδικό πολιτισμό με τον Δραβινιακό πολιτισμό
που ήταν ο Προπελασγικός πολιτισμός, ο οποίος υπήρχε στην περιοχή της ανατολικής
Μεσογείου και ήταν ένας ιδιαίτερα ανεπτυγμένος πνευματικός πολιτισμός. Αυτός αναφέρεται
στα κείμενα του Πλάτωνα ότι υπήρχε πριν τον κατακλυσμό. Στοιχεία σύνδεσης και συγγένειας
των δύο πολιτισμών υπάρχουν στο βιβλίο του δασκάλου μου που λέγεται: «Δραβίδες, οι
Προέλληνες του Αιγαίου». Θα μπορούσα να προσθέσω ότι κατά την κυκλαδική περίοδο,
υπάρχουν αγαλματίδια που εικονίζονται σε στάσεις της γιόγκα, διαλογισμού. Έχουν βρεθεί
τέτοια ευρήματα και στην Κρήτη.

Κ.Μ.: Πιστεύετε ότι υπάρχουν οφέλη από το άνοιγμα της ελληνικής κοινωνίας προς την ινδική
φιλοσοφία;

Ε.Κ.: Θεωρώ πως αυτό το σύστημα θα μπορέσει να βοηθήσει τον Έλληνα να αναπτύξει τα
χαρακτηριστικά που βρίσκονται σε αδυναμία αυτή τη στιγμή στον δικό μας λαό, για να
μπορέσουμε κάποτε να ξαναβρούμε το επίπεδο της πνευματικότητας και του ήθους που είχαμε
στα αρχαία χρόνια. Είναι απαραίτητο γιατί σήμερα περνάμε μια κρίση όχι τόσο πολύ
οικονομική, όσο ηθική στη χώρα μας. Αισθάνομαι προσωπικά, ότι η γιόγκα μπορεί να εμπνεύσει
και να δυναμώσει, να μεταμορφώσει τα αδύναμα σημεία που έχουμε σήμερα ως Έλληνες και να
γίνουμε ξανά η πηγή έμπνευσης για την Ευρώπη και τον κόσμο. Θεωρώ ότι θα δοθούν οι βάσεις
μέσα από την αυτογνωσία που προσφέρει η γιόγκα στους συνανθρώπους μας και στις
μελλοντικές γενιές ως έμπνευση και σύστημα δυνατότητας ανάπτυξης των αρετών, που έχουμε
ανάγκη να ξαναβρούμε σαν Έλληνες για να φτάσουμε στο επίπεδο εξέλιξης που πραγματικά
αναλογεί στη φυλή μας.

Κ.Μ.: Θα λέγαμε ότι η μέθοδός σας συνδυάζει στοιχεία της ελληνικής και ινδικής φιλοσοφίας.

Ε.Κ.: Ο χώρος που εκπροσωπώ, το Ομακοείο ακολουθεί τη φιλοσοφία του Πυθαγόρα όπως
φανερώνει και το όνομά του και έχει χριστιανοκεντρικό πνεύμα. Ένας άνθρωπος που
αναπτύσσεται συνειδησιακά, υπηρετεί, κατανοεί και εφαρμόζει καλύτερα την πίστη του. Γι’
αυτό και δεν είναι τάση της γιόγκα να αλλάξει την πίστη του ανθρώπου αλλά να μείνει πιστός σ’
αυτή και να διεισδύσει στην ουσία της. Πίσω από όλα τα θρησκευτικά συστήματα, στη βαθιά
θεολογική τους βάση έχουν τρία στοιχεία: η αιωνιότητα της ψυχής, η αγάπη και ο Θεός. Η
γιόγκα εφόσον χαρίζει συνειδητότητα γίνεται κανείς συνειδητός οικογενειάρχης, πολίτης,
εργαζόμενος, συγγενείς, φίλος. Γίνεται ένα συνειδητοποιημένο υγιές κύτταρο της κοινωνίας.

267
Κ.Μ.: Γίνεται δηλαδή μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα;

Ε.Κ.: Ακριβώς. Εμείς θέλουμε να δημιουργήσουμε μια ομπρέλα που να ενώνει τα φιλοσοφικά
συστήματα τα αρχαία αιγυπτιακά, τα αρχαία ελληνικά, τον ινδικό πολιτισμό, όλη αυτή την
υπέροχη γνώση για να βοηθήσουμε τον άνθρωπο να αντιληφθεί ακόμα περισσότερο την ενότητα
των πολιτισμών. Η Ελλάδα υπήρξε ανέκαθεν ένα χωνευτήρι, δηλαδή πάντα είχαμε προσμίξεις
φυλών. Θα έλεγε κανείς ότι εδώ υπάρχει μια ενωτική τάση μιας τεράστιας γκάμας διαφορετικών
δονήσεων που πρέπει να μάθουν να δουλεύουν σε ένα συγκεκριμένο ρυθμό. Πολλές φορές οι
Έλληνες υπήρξαν πρόσφυγες και σήμερα έρχονται πρόσφυγες εδώ και έτσι δημιουργείται ένα
κράμα φυλών. Όπου υπάρχει φυλετική σύνθεση δίνει διεύρυνση, κατανόηση, εύρος. Είναι
δύσκολο καθώς χρειάζεται μεγάλη προσαρμοστική δυνατότητα για να μπορέσουν να
συντονιστούν όλες αυτές οι διαφορετικές δονήσεις αλλά στο τέλος μέσα από όλες αυτές τις
τριβές πλάθονται πολύ πιο δυναμικά οι ψυχές.

Κ.Μ.: Είναι πολύ ωραίο αυτό που λέτε. Εγώ δεν έχω να σας κάνω άλλη ερώτηση. Θα θέλατε να
προσθέσετε κάτι ακόμα;

Ε.Κ.: Θα ήθελα να πω κλείνοντας ότι σας ευχαριστώ που με τιμήσατε συμπεριλαμβάνοντάς με

στη μελέτη σας. Εύχομαι η νέα γενιά να πάρει αυτούς τους όμορφους καρπούς της γιόγκα.
Καθώς τα νέα παιδιά λόγω των υποχρεώσεων των γονιών τους και των δύσκολων συνθηκών,
μεγαλώνουν πρακτικά μόνα τους, η γιόγκα είναι εμπνευστικός χώρος που μπορούν να
αντλήσουν πολλά πράγματα για να χτίσουν τη ζωή τους σε υγιείς βάσεις. Να αντλήσουν
δύναμη, έμπνευση και να πάρουν τη ζωή τους στα χέρια τους. Αυτό είναι το μήνυμά μου προς
τη νεολαία της Ελλάδας, να έρθει πιο κοντά στο αυτογνωσιακό κομμάτι της γιόγκα και να το
εμπιστευτεί, να μπορέσει να βιώσει ο καθένας μέσα του τους άπειρους θησαυρούς που κρύβει,
για να είμαστε δημιουργικοί, αγαπημένοι, όμορφοι άνθρωποι και συνάνθρωποι. Σας ευχαριστώ
πολύ.

Κ.Μ.: Και εγώ σας ευχαριστώ πολύ για τον χρόνο σας, την άμεση ανταπόκριση σας και τη
συνεργασία σας.

268
6. Συνέντευξη με την Βούλα Μπόλου, στις 27 Σεπτεμβρίου 2017.

Η Βούλα Μπόλου ασχολείται με τη γιόγκα εδώ και 23 χρόνια και διδάσκει Iyengar γιόγκα από το
2001. Έχει το προσωπικό της studio που ονομάζεται The tree of Yoga στην περιοχή των
Εξαρχείων στην Αθήνα. Επίσης ασχολείται με την ινδική φιλοσοφία και μαθαίνει την σανσκριτική
γλώσσα. Δέχτηκε με μεγάλη προθυμία να συζητήσει μαζί μου για την πολύχρονη εμπειρία της στο
χώρο της γιόγκα στην Ελλάδα. Ήταν ενημερωμένη και σύμφωνη με την ηχογράφηση της
συνέντευξης.

Κανέλα Μαρκοπούλου: Σε ευχαριστώ πολύ για αυτή τη συνέντευξη. Ήθελα αρχικά να σε

ρωτήσω αν η καταγωγή σου είναι ελληνική.

Βούλα Μπόλου: Ναι, οι γονείς μου είναι Έλληνες. Είμαι από τη Θεσσαλονίκη, εκεί γεννήθηκα
και μεγάλωσα. Έφυγα όταν ήμουν 19 χρονών και πήγα στην Αγγλία για σπουδές.

Κ.Μ.: Τι σπούδασες στην Αγγλία;

Β.Μ.: Σπούδασα Χημικός και έκανα ένα μάστερ στους Ηλεκτρονικούς Υπολογιστές.

Κ.Μ.: Ποια ήταν η πρώτη σου επαφή με την ινδική κουλτούρα;

Β.Μ.: Μέσα στο Πανεπιστήμιο έκανα γιόγκα σαν χόμπι και εκεί συνάντησα τη δασκάλα μου.
Μετά από χρόνια μου πρότεινε να παρακολουθήσω το teacher’s training. Έτσι και έκανα και
από τότε διδάσκω Iyengar γιόγκα. Το 2000 πήγα για πρώτη φορά στην Ινδία για ένα ταξίδι
αναψυχής. Το 2006 πήγα στην Πούνε και γνώρισα τον Γκουρού Iyengar, τον ιδρυτή αυτού του
είδους γιόγκα από τον οποίο πήρε και το όνομά της.

Κ.Μ.: Πόσα χρόνια εξασκείς αυτό το είδος γιόγκα;

Β.Μ.: Από το 1994, δηλαδή 23 χρόνια. Στην αρχή το έκανα σαν γυμναστική, δεν ήξερα ακριβώς
τι να περιμένω. Σταδιακά άρχισα να βρίσκω μια ησυχία μέσα από την άσκηση και αυτό μου
άρεσε πάρα πολύ. Μετά το 2000 άρχισα να κάνω και διαλογισμό, οπότε το αντιμετώπισα μέσα
από πολλές κατευθύνσεις. Μου έδινε ησυχία και χαρά, την αίσθηση ότι βρίσκω κάτι βαθύτερο
πέρα από τη σωματική άσκηση.

Κ.Μ.: Οπότε άρχισε να σε προσελκύει και το φιλοσοφικό κομμάτι.

Β.Μ.: Η φιλοσοφία υπάρχει εξαρχής, απλώς χρειάζεσαι πολλά χρόνια για να την προσεγγίσεις.
Δεν είναι κάτι που διαβάζεις για να δώσεις εξετάσεις, είναι εύκολο να αποκτήσεις διανοητική
γνώση αλλά πρέπει να το βιώσεις. Τα τελευταία χρόνια κάνω μαθήματα με τον κύριο

269
Βασιλειάδη και μαζί του έχω καταφέρει να εμβαθύνω γιατί είναι πιο ουσιαστική η γνώση. Από
το 2012 κάνω λοιπόν μαθήματα φιλοσοφίας και σανσκριτικής γλώσσας. Αισθάνομαι ότι είναι
αυτό που μου έλειπε, αλλά πρέπει να έρθει το πλήρωμα του χρόνου. Όταν ξεκίνησα ήμουν πολύ
νέα και ήταν δύσκολο να ασχοληθώ με τη φιλοσοφία και να την καταλάβω.

Κ.Μ.: Ασχολείσαι επαγγελματικά με τη γιόγκα;

Β.Μ.: Ναι, διδάσκω γιόγκα. Είδα ότι μου ταίριαζε αυτό περισσότερο από οτιδήποτε άλλο και
δεν το θεωρώ ακριβώς εργασία. Είναι η χαρά που τυχαίνει να πληρώνεται. Είναι πραγματικά
μεγάλη ευλογία να κάνεις αυτό που σου αρέσει και να πληρώνεσαι κιόλας. Είμαι πολύ τυχερή.
Έχω το δικό μου στούντιο που ονομάζεται The Tree of Yoga και δουλεύω μόνη μου. Έχω το
υψηλότερο πτυχίο της Iyengar γιόγκα στην Ελλάδα.

Κ.Μ.: Πώς αποκτά κανείς ένα πτυχίο στην Iyengar γιόγκα;

Β.Μ.: Ο Γκουρού έθεσε κάποιους κανόνες για να διαφυλάξει τη δουλειά του και είπε ότι αν
θέλει κάποιος να γίνει δάσκαλος πρέπει να κάνει μόνο Iyengar γιόγκα και όχι κάτι άλλο.
Παλαιότερα έπρεπε να μαθητεύσει κανείς πέντε χρόνια, τώρα είναι μόνο τρία. Μετά μπορείς να
δώσεις εισαγωγικές εξετάσεις για να παρακολουθήσεις το teacher’s training. Αυτό είναι πολύ
σημαντικό γιατί σε άλλα είδη γιόγκα δεν χρειάζεται να είσαι μαθητής για να γίνεις δάσκαλος,
ενώ εδώ είναι απαραίτητο. Μετά χρειάζονται δύο χρόνια για να πάρεις πτυχίο. Για να γίνεις
δάσκαλος δηλαδή πρέπει να έχεις κάνει τουλάχιστον 5 χρόνια. Εγώ είχα κάνει επτά πριν αρχίσω
να διδάσκω. Παίρνεις λοιπόν το introductory certificate και ύστερα ακολουθούν και άλλα πτυχία
που μπορείς να δώσεις ύστερα από ένα ή ενάμισι χρόνο. Υπάρχει λοιπόν μια οργανωμένη και
πολύ συγκεκριμένη δομή. Όλοι ενθαρρυνόμαστε να εξελιχθούμε, όχι πολύ γρήγορα γιατί ο
στόχος δεν είναι να μαζέψει κανείς πτυχία.

Κ.Μ.: Τι περιλαμβάνουν οι εξετάσεις;

Β.Μ.: Υπάρχει ένα syllabus που δυσκολεύει όσο προχωράει κανείς και έχει οριστεί από τον
Γκουρού Iyengar. Παραδείγματος χάρη, έχεις να μελετήσεις 40 στάσεις. Εξασκείσαι σε αυτές
και μια επιτροπή δασκάλων σε παρακολουθούν στο πώς τις εφαρμόζεις. Μετά τυχαία επιλέγουν
δύο από αυτές και σου ζητούν να δείξεις πώς θα τις δίδασκες. Είναι ένας συνολικός τρόπος για
να κρίνεις την ικανότητα κάποιου να γίνει δάσκαλος, καθώς απαιτείται εμπειρία και δεξιότητα.
Ο διαλογισμός στην Iyengar γιόγκα γίνεται μέσα από την εξάσκηση στα άσανας, αυτό δίδασκε ο
Γκουρού. Οπότε κάνουμε άσανας και πραναγιάμα στη συνέχεια.

Κ.Μ.: Έχει σημασία η ηλικία για την εξάσκηση;

270
Β.Μ.: Όχι, ούτε η ηλικία ούτε η σωματική κατάσταση. Εγώ έχω μία μαθήτρια που πάσχει από
σκλήρυνση κατά πλάκας. Έρχονται άνθρωποι με διάφορα ζητήματα που δεν μπορούν μεν να
έρθουν σε ένα κανονικό τμήμα αλλά μπορούν να κάνουν ιδιαίτερα μαθήματα και να βοηθηθούν.
Κάνω ιδιαίτερα μαθήματα σε ανθρώπους που έχουν ξεχωριστές ανάγκες αλλά έχω και τμήματα.
Ταξιδεύω και κάνω σεμινάρια σε σχέση με τη γιόγκα. Αυτή είναι η κύρια απασχόλησή μου.

Κ.Μ.: Από πότε διδάσκεις γιόγκα στην Ελλάδα και θα ήθελα να μου πεις αν έχουν εξελιχθεί από
τότε μέχρι σήμερα τα πράγματα. Έχεις περισσότερους μαθητές σήμερα;

Β.Μ.: Όχι, έχω λιγότερους. Εγώ γύρισα στην Ελλάδα το 2004 και όταν πρωτοξεκίνησα ήμουν
από τους πρώτους και τους λίγους που δίδασκαν γιόγκα. Τώρα έχουν γίνει πάρα πολύ και έχει
μοιραστεί ο κόσμος. Υπάρχει πολύ μεγάλη προσφορά, πολλοί δάσκαλοι δηλαδή αλλά η ζήτηση
δεν έχει αυξηθεί τόσο πολύ. Επίσης ενθαρρύνονται πολλοί άνθρωποι να κάνουν ένα teacher’s
training στη γιόγκα και αυτό δημιουργεί πολλά προβλήματα. Προσφέρονται πολλά τέτοια
προγράμματα που κοστίζουν από 1500 μέχρι 2500 ευρώ όπου μέσα σε μερικούς μήνες κάποιος
μπορεί να αποκτήσει ένα πτυχίο που να λέει ότι είναι δάσκαλος γιόγκα. Κάτι τέτοιο, όταν δεν
συνοδεύεται από ουσιαστική γνώση, δημιουργεί δυσπιστία για τον χώρο και μπορεί να είναι
επικίνδυνο.

Κ.Μ.: Βέβαια, γιατί αν κάποιος έχει μια κακή εμπειρία δεν πρόκειται να ξαναδοκιμάσει κάποιο
είδος γιόγκα. Βλέπεις γενικά να υπάρχει διαφορά στη στάση των Ελλήνων απέναντι στη γιόγκα;

Β.Μ.: Ναι, σήμερα εξασκούνται πάρα πολύ άνθρωποι. Είναι ευχάριστο ότι άνθρωποι που
αντιμετωπίζουν προβλήματα υγείας στρέφονται στη γιόγκα, δηλαδή έχουν καταλάβει ότι είναι
ένας εναλλακτικός τρόπος να αντιμετωπιστούν κάποια προβλήματα. Υπάρχει η συνείδηση ότι
μπορώ να εξασκηθώ και να βοηθήσω τον εαυτό μου. Αντί να κάθομαι μπροστά σε μια οθόνη
συνέχεια, μπορώ να κάνω κάτι καλό. Αυτή η στροφή έχει γίνει. Υπάρχει ένα άνοιγμα της
συνειδητότητας αλλά ταυτόχρονα και μια πολύ επιφανειακή προσέγγιση. Ας δεχτούμε ότι όλα
χρειάζονται.

Κ.Μ.: Ίσως να χρειάζονται όλα, αλλά δεν μπορεί έτσι να καταστραφεί η ομορφιά και η αξία μιας
τόσο βαθιάς φιλοσοφίας και πρακτικής;

Β.Μ.: Το θέμα είναι ότι δεν έχουμε έλεγχο για το πού πάνε τα πράγματα αλλά πρέπει να κάνει ο
καθένας την προσπάθειά του να κρατήσει υψηλό το επίπεδο. Και υπάρχουν πολλοί άνθρωποι
που κάνουν σοβαρές προσπάθειες. Από το 2011 στο στούντιο Shakti που βρίσκεται στο Μετς
ξεκίνησαν μαθήματα ινδικής φιλοσοφίας. Μαθητές είναι κυρίως δάσκαλοι γιόγκα. Είναι πολύ
σημαντικό γιατί η διδασκαλία μιας τόσο πολυδιάστατης φιλοσοφίας γίνεται στα ελληνικά καθώς
271
είναι πολύ σπάνιο να μην είναι στην αγγλική γλώσσα. Υπάρχει επίσης και ένα τμήμα που
μαθαίνουμε σανσκριτικά.

Κ.Μ.: Πώς θα χαρακτήριζες τους Έλληνες ως μαθητές;

Β.Μ.: Στην ινδική φιλοσοφία η αφοσίωση του μαθητή στον δάσκαλο θεωρείται δεδομένη και
είναι η βάση της μάθησης. Στην Ελλάδα οι μαθητές είναι - σχετικά - αφοσιωμένοι μέχρι να
κάνουν οι ίδιοι ένα teacher’s training. Μετά επέρχεται ο εγωισμός. Η αφοσίωση λοιπόν είναι
δύσκολη πρακτική για τους Έλληνες, δεν ταιριάζει στην ιδιοσυγκρασία τους. Παρότι εγώ δεν
ενθαρρύνω το teacher’s training, υπάρχουν κάποιοι δάσκαλοι που αμέσως το προτείνουν και
τους σπρώχνουν προς εκεί. Εγώ πιστεύω ότι καλύτερα να μην κάνουν teacher’s training, για να
διατηρούν την χαρά της μάθησης. Αυτό είναι κάτι που χάνουν οι άνθρωποι και είναι κρίμα.
Επίσης μερικοί άνθρωποι εθίζονται στην αναζήτηση πληροφοριών, θέλουν απλώς να συλλέγουν
γνώσεις από περιέργεια και αυτό δεν βοηθάει. Θέλει πολύ χρόνο γιατί αυτά τα πράγματα δεν
μαθαίνονται έτσι, απαιτούν ωριμότητα και εμπειρία.

Κ.Μ.: Όταν είσαι στην Ινδία, τι σου φαίνεται οικείο;

Β.Μ.: Μου φαίνονται όλα οικεία. Αισθάνομαι σαν να είμαι στο σπίτι μου. Βέβαια
προσαρμόζομαι εύκολα γενικά. Μου παίρνει μια εβδομάδα για να προσαρμοστώ και ύστερα
υιοθετώ ακόμα και τον τρόπο που μιλούν εκεί αγγλικά. Φορώ τα ινδικά μου ρούχα, τα σάρι και
τρώω άνετα τα καυτερά φαγητά.

Κ.Μ.: Η οικογένειά σου πώς δέχτηκε τις επιλογές σου; Δηλαδή να μην ακολουθήσεις το
επάγγελμα που σπούδασες και να ασχοληθείς με τη γιόγκα;

Β.Μ.: Τους πήρε κάποιο καιρό να το δεχτούν. Πρόσφατα τους κάλεσα σε ένα ανοιχτό μάθημα
που έκανα σε ένα μεγάλο χώρο. Αρχικά είχαν μια αντίδραση αλλά συνεχώς αποκτούν μια πιο
φιλική διάθεση προς όλα αυτά. Και αυτή η αλλαγή συμπεριφοράς είναι γενική. Πιο πολλοί
άνθρωποι ταξιδεύουν στην Ινδία. Αλλά όταν πάνε εκεί μένουν σε πολυτελή ξενοδοχεία. Τι
βλέπουν πραγματικά από τη χώρα; Ή μένουν για πολύ μικρό χρονικό διάστημα οπότε οι
προκαταλήψεις που έχουν για την Ινδία σπάνια αλλάζουν.

Κ.Μ.: Δυστυχώς τα πράγματα που ακούμε εδώ για την Ινδία είναι συνήθως τα χειρότερα και
πιστεύουμε ότι αυτά είναι η πραγματικότητα, αλλά όταν αναλογιστεί κανείς το μέγεθος της
χώρας και τον πληθυσμό της χώρας καταλαβαίνει ότι δεν μπορεί ούτε βοηθά να γενικεύει. Τι
περιμένουν οι άνθρωποι από τη σχέση τους με την Ινδία;

272
Β.Μ.: Όσοι έχουν σχέση με τη γιόγκα περιμένουν τη φώτιση. Εύχονται να τους συμβεί
αυτόματα πηγαίνοντας στην Ινδία. Άσε που έχει γίνει και μόδα τώρα τελευταία και όλοι
«πρέπει» να πάνε εκεί. Τώρα υπάρχει μια έξαρση του φαινομένου, πιστεύω ότι τελικά θα
υπάρξει ένα φίλτρο και θα μείνουν στον χώρο αυτοί που πραγματικά αξίζουν ή που έχουν την
ανάλογη υπομονή να περιμένουν. Δεν θα μπορέσουν να παραμείνουν όλοι, μιλάω κυρίως για
τον χώρο των μαθημάτων. Πάρα πολλοί εκπαιδεύονται ως δάσκαλοι και ξεκινούν μαθήματα
αλλά το επίπεδό τους είναι πολύ χαμηλό. Κάνουν πολύ φθηνά μαθήματα αλλά σταδιακά θα
μείνουν όσοι αξίζουν, γιατί δεν θα είναι βιώσιμο για όλους. Θα υπάρξει ένα φιλτράρισμα και οι
άνθρωποι που ενδιαφέρονται θα αποκτήσουν μια διάκριση.

Κ.Μ.: Τι πιστεύεις ότι η ελληνική κοινωνία θα μπορούσε να κερδίσει από ένα άνοιγμα της στην
ινδική κουλτούρα;

Β.Μ.: Πιστεύω ότι έχουμε πολλά κοινά. Παραδείγματος χάρη η οικογένεια. Δεν ξέρω αν ισχύει
για μια μεγάλη πόλη όπως η Αθήνα, αλλά στη Θεσσαλονίκη που μεγάλωσα η οικογένεια ήταν
πολύ σημαντική. Όλοι ασχολούνται με όλους, όλοι οι θείοι σου είναι σαν γονείς σου, θα σου
πουν τι να κάνεις. Όλοι οι συγγενείς έμεναν γύρω μας. Έτσι είναι και στην Ινδία. Υπάρχουν
τέτοια κοινά πολιτιστικά στοιχεία. Οι Ινδοί μου φαίνονται πιο ανέμελοι, εμείς είμαστε πιο
αγχωμένοι. Και εκεί υπάρχουν πολλές διαβαθμίσεις οπότε δεν μπορώ να μιλήσω για όλους. Πώς
θα μπορούσε να ωφεληθεί ο Έλληνας από την Ινδία; Γενικά εμπλουτίζεται κανείς όταν γνωρίζει
άλλους λαούς. Η φιλοσοφία είναι πολύ βαθιά αλλά ούτε ενδιαφέρει ούτε απευθύνεται σε όλους.
Για μένα η ινδική κουλτούρα είναι πολύ κοντινή και νιώθω ότι είναι η άλλη μου πατρίδα, όμως
καταλαβαίνω ότι δεν ισχύει αυτό για πολλούς. Πιστεύω ότι θα ήταν ωραίο να μπορούσαμε να
πάρουμε τα θετικά στοιχεία του ινδικού πολιτισμού και να τα παντρέψουμε με τα δικά μας.

Κ.Μ.: Τι εύχεσαι να συμβεί στον χώρο σου στα επόμενα χρόνια;

Β.Μ.: Ελπίζω οι άνθρωποι να απολαμβάνουν την πρακτική τους και να διατηρούν τη χαρά της
μάθησης και της ανακάλυψης. Να βρίσκουν δασκάλους που σέβονται και να μαθητεύουν εκεί.
Και μόνο όσοι έχουν το χάρισμα να συνεχίζουν για να γίνουν οι ίδιοι δάσκαλοι. Εγώ συνεχώς
ψάχνω να βρω δασκάλους που να μπορούν να με βοηθήσουν να εξελιχθώ. Ο μεγαλύτερος
δάσκαλος είναι ο ίδιος μας ο εαυτός βέβαια, αλλά χρειαζόμαστε βοήθεια για να τον
ανακαλύψουμε.

Κ.Μ.: Σ’ ευχαριστώ πολύ που μοιράστηκες τις εμπειρίες σου μαζί μου. Εύχομαι πάντα να
απολαμβάνεις να διδάσκεις και να διδάσκεσαι ως μέρος της εμπειρίας της εξέλιξης.

Β.Μ.: Και εγώ σ’ ευχαριστώ. Είναι πάντα ωραίο να μοιράζεσαι τα πράγματα που αγαπάς.
273
7. Συνέντευξη με την Ζωή Γαϊτανίδου, στις 25 Ιουλίου 2017.

Η Ζωή Γαϊτανίδου είναι ζωγράφος και εκπαιδεύτρια της Iyengar yoga για τα τελευταία επτά
χρόνια. Διδάσκει στο studio Yoga Summit. Δέχτηκε με μεγάλη προθυμία να μου μιλήσει για την
εμπειρία της και προτιμήσαμε τον ενικό γιατί μας έκανε να αισθανόμαστε πιο άνετα. Ήταν
ενημερωμένη και σύμφωνη με την ηχογράφηση της συνέντευξης.

Κανέλα Μαρκοπούλου: Καλημέρα Ζωή, σ’ ευχαριστώ πολύ που δέχτηκες να μου παραχωρήσεις
αυτή τη συνέντευξη σε τόσο σύντομο χρόνο. Θα ήθελες να μου πεις μερικά πράγματα για την
καταγωγή σου και το πού μεγάλωσες;

Ζωή Γαϊτανίδου: Η καταγωγή μου είναι από την Κωνσταντινούπολη. Και οι δύο γονείς μου
γεννήθηκαν και μεγάλωσαν εκεί και ήρθαν στην Ελλάδα όταν ήταν πια είκοσι χρονών, με το
τελευταίο κύμα προσφύγων που έφτασε εδώ. Εγώ γεννήθηκα το 1981 στην Αθήνα και
μεγάλωσα εδώ. Όμως αισθάνομαι κοντά στην Ανατολή λόγω της καταγωγής μου, τα κύτταρα
θυμούνται όπως λένε, και με συγκινεί. Η οικογένειά μου κρατά ζωντανές της παραδόσεις, κάθε
Κυριακή μαζευόμαστε και τρώμε όλοι μαζί και ύστερα πίνουμε καφέ.

Κ.Μ.: Ποιο είναι το κύριο αντικείμενο των σπουδών σου;

Ζ.Γ.: Έχω τελειώσει την σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Στη συνέχεια πήγα για πέντε χρόνια
στο Βερολίνο. Εκεί η καλλιτεχνική ζωή είναι πολύ έντονη, υπάρχουν πολλοί καλλιτέχνες που
προσπαθούν να αναδειχθούν, γεγονός που το καθιστά ενδιαφέρον αλλά και δύσκολο. Γενικά θα
έλεγα ότι ήταν μια εποικοδομητική εμπειρία γιατί ήταν παραγωγικά χρόνια σε σχέση με την
τέχνη. Η κύρια επαγγελματική ασχολία μου είναι η τέχνη, κάνω εκθέσεις, πουλάω έργα. Δεν
ζωγραφίζω μόνο αλλά κεντάω πάνω στα έργα μου, οπότε αυτή είναι μια πολύ χρονοβόρα
διαδικασία και είναι για μένα μια μορφή διαλογισμού.

Κ.Μ.: Πώς ήρθες κοντά στη γιόγκα;

Ζ.Γ.-Όταν ήμουν 25 ετών ξεκίνησα να εξασκώ Iyengar γιόγκα που πήρε το όνομά της από τον
ιδρυτή της. Ο Iyengar ήταν Ινδός που ζούσε στην Πούνε και πέθανε το 2014. Στοχεύει κυρίως
στην ευθυγράμμιση του σώματος γι’ αυτό και είναι αρκετά θεραπευτική. Δεν αποκλείει έτσι
ανθρώπους με σωματικά προβλήματα όπως πόνους στον αυχένα, στη μέση, στα γόνατα και
λειτουργεί θεραπευτικά.

Κ.Μ.: Είναι μια ήπια άσκηση;

274
Ζ.Γ.: Όχι, δεν θα το έλεγα. Είναι αρκετά έντονη αλλά η εναλλαγή των στάσεων δεν γίνεται με
ταχύ ρυθμό. Σε κάθε στάση μένει κανείς αρκετή ώρα και αυτό ανεβάζει το βαθμό δυσκολίας. Ο
Iyengar έλεγε ότι είναι «διαλογισμός μέσα από τη δράση». Ξεκίνησα μαθήματα γιόγκα όταν
ήμουν 25 ετών και είδα αμέσως τεράστια διαφορά, σωματικά και ψυχολογικά. Ήταν και μια
εποχή αλλαγής για μένα, με διαμόρφωσε και μ’ έβαλε σε ένα άλλο μονοπάτι. Μετά αποφάσισα
να πάρω το δίπλωμα Iyengar. Το πρώτο δίπλωμα απαιτεί να έχεις κάνει πέντε χρόνια εξάσκηση
και δυο χρόνια εκπαίδευση δασκάλου. Μετά από αυτό, κάθε χρόνο μπορείς να παίρνεις το
επόμενο δίπλωμα. Το σύστημα αυτό θεωρείται πολύ αυστηρό, όχι όπως κάποια που μετά από
μερικούς μήνες μπορείς να διδάσκεις. Δεν είχα πάει με τέτοια πρόθεση, αλλά μετά είδα ότι μου
άρεσε πολύ και έτσι πήρα το πτυχίο. Στην αρχή έκανα σε μικρές ομάδες φίλων. Τώρα έχουμε
ανοίξει ένα δικό μας στούντιο, είμαστε τρεις κοπέλες που εξασκούμε την ίδια γιόγκα και
κάνουμε εκεί μαθήματα.

Κ.Μ.: Από πότε διδάσκεις δηλαδή;

Ζ.Γ.: Από το 2011. Δεν είναι πολλά χρόνια αλλά είναι εντατικά, καθώς διδάσκω και χειμώνα και
καλοκαίρι, είναι ένα μέρος της καθημερινότητάς μου πια.

Κ.Μ.: Τι περιλαμβάνει αυτό το είδος γιόγκα;

Ζ.Γ.: Στην Iyengar δουλεύουμε αρχικά πάνω στην εξισορρόπηση του σώματος. Η Πραναγιάμα,
οι αναπνοές δηλαδή, αποτελεί ένα ξεχωριστό μάθημα. Αρχικά δεν ενσωματώνεις την αναπνοή
μέσα στο μάθημα. Κατά την εξάσκηση η αναπνοή είναι κανονική, απλή.

Κ.Μ.: Πότε πήγες για πρώτη φορά στην Ινδία;

Ζ.Γ.: Πήγα το 2013 στην Πούνε στο ινστιτούτο του Iyengar. Υπήρχε καθημερινή εξάσκηση μαζί
με τους Ινδούς, δεν έκαναν διαφορετικά τμήματα για τους ξένους και έτσι έπρεπε να
ενσωματωθούμε στα δικά τους γκρουπ. Αυτό ήταν πολύ καλό γιατί έτσι συνειδητοποίησα
πολλά πράγματα. Έβλεπα τον τρόπο που εξασκούνται, πόσο πιο φυσικό και κοντά στο σώμα
τους ήταν η δική τους εξάσκηση και πόσο εμείς το έχουμε δυτικοποιήσει. Είχα την τύχη να
γνωρίσω τον Iyengar την τελευταία του χρονιά. Δεν συμπαθούσε τους Ευρωπαίους. Έλεγε ότι
πηγαίνουν εκεί και θέλουν να κάνουν επίδειξη και δύσκολες στάσεις για να εντυπωσιάσουν. Τα
πιο δύσκολα όμως είναι τα πιο απλά. Το πρώτο μάθημα ήταν αυτό: ότι δεν είναι για να
επιδεικνύουμε πόσο καλά κάνουμε τις ασκήσεις. Ήταν ένα πολύ αυστηρό αλλά και
εποικοδομητικό πρόγραμμα. Δουλεύαμε καθημερινά με τις οδηγίες του ιδίου και των βοηθών
του, απαιτούνταν αυστηρή πειθαρχία. Δεν ταξίδεψα σε άλλο μέρος της Ινδίας, πήγα
αποκλειστικά γι’ αυτό και γύρισα.
275
Κ.Μ.: Πώς σου φάνηκε η πόλη;

Ζ.Γ.: Μου φάνηκε δύσκολο να ζει εκεί κανείς, θόρυβος και πολυκοσμία. Η σχολή ήταν στο
κέντρο της πόλης και δεν ήταν εύκολο για την εξάσκηση λόγω της μόλυνσης και της φασαρίας.
Όμως είχα μια αυθεντική εμπειρία γιατί είδα ότι η γιόγκα μπορεί να ανθίσει σε κάθε περιβάλλον
και η πραγματική ομορφιά είναι μέσα μας.

Κ.Μ.: Τελικά η μοναδική ομορφιά είναι αυτή της εσωτερικής αλήθειας. Κατά πόσο σε
ενδιαφέρει το φιλοσοφικό κομμάτι;

Ζ.Γ.: Έχω ασχοληθεί μέσα από τα βιβλία που διάβασα για να καταλάβω από πού προέρχεται
αυτό που κάνω και για την ύλη των εξετάσεων που έπρεπε να καλύψω για το δίπλωμα. Οι
σωματικές ασκήσεις γίνονται για να μπορεί ο άνθρωπος να έρθει στην κατάσταση του
διαλογισμού. Αλλά δεν με ενδιαφέρει ακόμα ο διαλογισμός, με έχει συνεπάρει η σωματική
διαδρομή προς το παρόν. Φαντάζομαι ότι κάποια στιγμή θα έρθει για να την συμπληρώσει. Και
αυτό το εξηγούμε και στους μαθητές μας, ότι αν κάποιος θέλει να εμβαθύνει σε αυτό το κομμάτι
πρέπει να βρει έναν άλλο κατάλληλο χώρο.

Κ.Μ.: Μέσα σε αυτά τα χρόνια που διδάσκεις, έχεις δει να αλλάζει η στάση των Ελλήνων
απέναντι στη γιόγκα;

Ζ.Γ.: Ναι, σίγουρα. Στην αρχή οι άνθρωποι ήταν προκατειλημμένοι αλλά τώρα είναι πολύ πιο
ανοιχτοί. Πολλοί περισσότεροι άνθρωποι δοκιμάζουν, ίσως επειδή έχει γίνει μόδα αλλά και γιατί
βλέπουν άμεσα αποτελέσματα. Υπάρχει πάρα πολύ άγχος και αγωνία σήμερα και η γιόγκα
βοηθάει απλόχερα στην καταπολέμησή τους. Δεν αργεί να σου δώσει αποτέλεσμα. Υπάρχει
σίγουρα περισσότερη ζήτηση από τα προηγούμενα χρόνια. Πολλοί άνθρωποι ακόμα και αν
εξασκούνται σε κάτι άλλο, προσθέτουν τη γιόγκα στο πρόγραμμά τους για να φύγουν πιο
ευθυτενείς, πιο χαρούμενοι. Την προσεγγίζουν πιο εύκολα πια. Εγώ κάνω και ιδιαίτερα
μαθήματα σε κάποια σπίτια, γιατί έτσι ξεκίνησα άλλωστε και τα διατηρώ.

Κ.Μ.: Πιστεύεις ότι υπάρχει κάποιο όφελος στην ελληνική κοινωνία το άνοιγμα προς την ινδική
κουλτούρα;

Ζ.Γ.: Πιστεύω πώς ναι, καθώς είναι μια κουλτούρα ειρηνική, ανοιχτή, γλυκιά και συλλογική.
Είναι το αντίθετο προς τον ατομικισμό, τον εγωκεντρισμό και το success story που πρεσβεύει
πια η δική μας. Μέσα από την ινδική κουλτούρα μπορείς να αισθανθείς ότι τα πράγματα είναι
απλά. Σε γειώνει. Βλέπω στους μαθητές μου ότι έρχονται με χίλια πράγματα μέσα στο κεφάλι
τους, χίλια πρέπει. Και για λίγα λεπτά τους ζητάμε πριν το μάθημα να κλείσουν τα μάτια και να

276
αναπνεύσουν. Αυτή η διαδικασία να μείνουν στο παρόν είναι πολύ σημαντική. Και αυτό θα
έπρεπε να το εξασκούμε όλοι, να μένουμε λίγα λεπτά με τον εαυτό μας, το σώμα μας,
συγκεντρωμένοι. Υπάρχει μεγάλη αγωνία, έλλειψη συγκέντρωσης, πολυπλοκότητα. Αν
κατάφερνε όμως ο κάθε ένας από εμάς να δουλέψει με τον εαυτό του και να έχει αυτοέλεγχο,
δεν θα ζούσαμε με όλη αυτή την ένταση και τη βία. Η γιόγκα καταφέρνει να χαρίσει ηρεμία,
αυτοέλεγχο και χαρά.

Κ.Μ.: Σ’ ευχαριστώ πολύ που μοιράστηκες την εμπειρία σου μαζί μου και σου εύχομαι καλή
επιτυχία σε όλες σου τις δραστηριότητες.

Ζ.Γ.: Και εγώ σ’ ευχαριστώ.

277
8. Συνέντευξη με τον Δρ Νίκο Κωστόπουλο, στις 28 Ιουλίου 2017.

Ο Νικόλαος Κωστόπουλος είναι γιατρός Ολιστικής Ιατρικής, συνδυάζει δηλαδή την παραδοσιακή
ινδική ιατρική Αγιουρβέδα, με την Ομοιοπαθητική, τον Βελονισμό, τη Βοτανολογία, τη Διαιτολογία
και τη Γιόγκα, για να θεραπεύσει τους ασθενείς του. Ήταν ενημερωμένος και σύμφωνος με την
ηχογράφηση της συνέντευξης. Επειδή ο χρόνος του είναι περιορισμένος και πολύτιμος, επέλεξα να
μην τον ρωτήσω βιογραφικά στοιχεία του που μπορώ να βρω στην ιστοσελίδα372 του ιατρικού
κέντρου που διευθύνει και ακολουθούν εδώ:

«Ο Δρ Νικόλαος Γ. Κωστόπουλος αποφοίτησε το 1984 από την Ιατρική Σχολή του Παν/μίου
Αθηνών. Εργάσθηκε στην Μονάδα Νεφρού στο Ναυτικό Νοσοκομείο Αθηνών, στην Μονάδα
Εντατικής Θεραπείας στο Νοσοκομείο Πνευμονικών Νοσημάτων “Σωτηρία” και στην
Αναπνευστική Μονάδα στο Manchester Royal Infirmary της Αγγλίας. Είναι μέλος του Συλλόγου
Ομοιοπαθητικών Ιατρών στην Ελλάδα και την Αγγλία. Επί δέκα έτη άσκησε την ιατρική σε
ιδιωτικό ιατρείο στην Harley street στο Λονδίνο της Αγγλίας, συνδυάζοντας τον Αγιουρβέδα με
την σύγχρονη ιατρική. Ο Vaidya (γιατρός του Αγιουρβέδα) Asvin Barot τον εισήγαγε στον
Αγιουρβέδα. Από το Δεκέμβριο του 1999 ο Δρ Νικόλαος Γ. Κωστόπουλος διευθύνει το Κέντρο
Ολιστικής Ιατρικής στην Κηφισιά, στο οποίο παρέχει ιατρικές υπηρεσίες και τον επισκέπτονται για
θεραπεία ασθενείς από όλο τον κόσμο. Παράλληλα μελετούν με τον Vaidya Asvin Barot τις
ψυχοσωματικές ασθένειες και την αντιμετώπιση του στρες χρησιμοποιώντας τις μεθόδους που
προτείνει ο Αγιουρβέδα. Συμμετέχει σε διεθνή συνέδρια και έχει δώσει διαλέξεις στην Αγγλία,
Ιρλανδία, Γερμανία, Γαλλία, Ελβετία, Καναδά, Ιαπωνία και Ινδία, προωθώντας την επιστημονική
εφαρμογή του Αγιουρβέδα».

Κανέλα Μαρκοπούλου: Σας ευχαριστώ πολύ κ. Κωστόπουλε που μου παραχωρείτε αυτή τη
συνέντευξη. Θα ήθελα αρχικά να σας ρωτήσω αν έχετε ελληνική καταγωγή και αν έχετε
γεννηθεί και μεγαλώσει στην Ελλάδα;
Νίκος Κωστόπουλος: Ναι, έχω γεννηθεί στον Πειραιά από Έλληνες γονείς.

Κ.Μ.: Είχατε ασχοληθεί με την ινδική φιλοσοφία πριν ασχοληθείτε με την Αγιουρβέδα;

Ν.Κ.: Ναι. Πριν αρχίσω τις σπουδές μου στην ιατρική, πήγαινα σε έναν όμιλο μελετών όπου
μελετούσα πολλές σχολές του συστήματος Advaita. Πάντα με ενδιέφερε η ψυχολογία και η
ψυχιατρική. Είδα λοιπόν ότι η ψυχολογία του ανθρώπου μπορεί να επηρεάζεται από τις εποχές
αλλά διέπεται από μια πολύ απλή αρχή: όλοι οι άνθρωποι θέλουν να είναι ευτυχισμένοι, να είναι
υγιείς και να γνωρίζουν τι είναι η ζωή. Αυτό ίσχυε και θα ισχύει πάντα. Με ενδιέφερε λοιπόν να

372
Κέντρο Ολιστικής Ιατρικής, Χρ. Λαδά 73, Κηφισιά, holistichealthcentre.gr
278
μελετήσω αρχαίες φιλοσοφίες της Ινδίας, πλατωνικά και χριστιανικά κείμενα, για να δω πώς θα
μπορούσα να χρησιμοποιήσω τις αρχές της φιλοσοφίας για να καταλάβω τη σύγχρονη
ψυχολογία. Ήρθα σε επαφή με τα σανσκριτικά και το σύστημα της ινδικής φιλοσοφίας από όταν
ήμουν 17 ετών.

Κ.Μ.: Δεν θα σας κουράσω με ερωτήσεις σχετικά με την καριέρα σας που μπορώ να βρω
αναλυτικά στην ιστοσελίδα σας γιατί ξέρω ότι ο χρόνος μας είναι περιορισμένος. Ήθελα να σας
ρωτήσω γιατί επιλέξατε από όλες τις εναλλακτικές μορφές θεραπείες την Αγιουρβέδα;

Ν.Κ.: Καταρχήν η πρώτη εναλλακτική ιατρική που είχα επιλέξει ήταν η Ομοιοπαθητική, καθώς
την εποχή που σπούδαζα ιατρική το 1977-80 ήταν η πιο επίσημη μορφή εναλλακτικής ιατρικής
που υπήρχε στην Ελλάδα. Έτσι είχα αποφασίσει από τον δεύτερο χρόνο του Πανεπιστημίου, να
σπουδάσω παράλληλα και Ομοιοπαθητική για να έχω μια γνώση για τις θεωρίες της και το πώς
μπορεί να συμπληρώσει την μοντέρνα Ιατρική. Έδωσα εξετάσεις στη σχολή της Ελληνικής
Εταιρείας Ομοιοπαθητικής της οποίας είμαι μέλος και αυτή ήταν η πρώτη εναλλακτική ιατρική
που μελέτησα. Η επαφή μου με την Αγιουρβέδα ξεκίνησε το 1984 όταν ήρθε ο Ινδός γιατρός
Asvin Barot στην Ελλάδα να δώσει μια διάλεξη για το τι είναι η Αγιουρβέδα. Ήδη είχαμε
ακούσει γι’ αυτόν τον γιατρό γιατί πολλοί ασθενείς που έκαναν Ομοιοπαθητική στην Ελλάδα, αν
ήταν δύσκολα περιστατικά και δεν πήγαιναν πολύ καλά, τον επισκέπτονταν στο Λονδίνο και
όταν γύριζαν είχαν πολύ καλά αποτελέσματα και ήταν κάτι που είχα παρατηρήσει. Πάντα
αναρωτιόμουν λοιπόν τι είναι η Αγιουρβέδα και πώς επεμβαίνει στην υγεία. Όταν ήρθε λοιπόν
στην Ελλάδα, το πρώτο που με εντυπωσίασε ήταν ότι στην Αγιουρβέδα υπήρχαν επιστημονικές
αρχές που δεν αμφισβητούσαν ούτε την Ομοιοπαθητική, ούτε τη μοντέρνα Ιατρική. Αυτό ήταν
το πρώτο που με προσέλκυσε γιατί πάντα αισθανόμουν ότι η Ιατρική είναι μία. Μπορεί να έχει
κανείς διαφορετικούς τρόπους θεραπείας που πρέπει να προσαρμοστούν σε διαφορετικούς
ασθενείς και σε διαφορετική σοβαρότητα περιστατικών. Έτσι με εντυπωσίασε ότι σε ένα πεδίο
που φαινόταν ότι η Ομοιοπαθητική ήταν ενάντια στη μοντέρνα Ιατρική και το αντίθετο, στην
Αγιουρβέδα έλεγαν κάτι πολύ λογικό. Μία ασθένεια έχει κάποια αιτία και κάποια συμπτώματα.
Πώς τη θεραπεύεις; Μπορείς να πας ενάντια στην αιτία, ενάντια στα συμπτώματα. Όμοια με την
αιτία, όμοια με τα συμπτώματα ή να κάνεις κάποιο συνδυασμό. Όμοια με τα συμπτώματα είναι
η Ομοιοπαθητική, ενάντια η μοντέρνα Ιατρική. Μου έκανε εντύπωση ότι η Αγιουρβέδα
πάντρευε τις διάφορες θεραπείες χωρίς να βλέπει έναν πόλεμο μεταξύ τους και πιστεύω ότι αυτό
είναι το σωστό στην Ιατρική. Αργότερα δούλεψα στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας του
Νοσοκομείου «Σωτηρία» και αποφάσισα να ασχοληθώ με την έρευνα πάνω στο άσθμα. Στη
συνέχεια εργάστηκα στο Manchester Royal Infirmary και όσο ήμουν εκεί πολλές φορές πήγαινα

279
στο Λονδίνο για να συναντήσω τον Vaidya Asvin Barot για να συζητήσουμε για διάφορα
ζητήματα ιατρικής και να πω εγώ πώς τα αντιμετωπίζουμε στη δυτική Ιατρική και να πει αυτός
τι κάνουν στην Αγιουρβέδα. Έτσι είχα αρχίσει να έχω την ιδέα ότι θα μπορούσε κανείς να
παντρέψει και να χρησιμοποιήσει την Αγιουρβέδα και τη σύγχρονη Ιατρική μαζί. Ένα πολύ
σημαντικό στοιχείο είναι ότι υπάρχουν πολλά γραπτά κείμενα, υπάρχουν πανεπιστήμια,
νοσοκομεία. Για την Ινδία, τη Σρι Λάνκα και τον Μαυρίκιο είναι επίσημη Ιατρική, που σημαίνει
ότι είναι επίσημη για δύο δισεκατομμύρια ανθρώπους. Αυτό με ενδιέφερε γιατί όταν ξεκινάς να
χρησιμοποιείς ένα σύστημα Ιατρικής, θέλεις να γνωρίζεις αν έχει παρενέργειες. Όταν αυτό έχει
δοκιμαστεί για τις τελευταίες δέκα με δεκαπέντε γενιές σε πληθυσμούς, ξέρεις ότι δεν
δημιουργεί μεταλλάξεις ή άλλα μακροχρόνια προβλήματα. Ήθελα ένα σύστημα που να έχει την
κλινική εμπειρία γιατί συνήθως στην Ευρώπη όλες οι μορφές εναλλακτικής Ιατρικής είναι
παραμερισμένες, είναι σαν ένα μονοπάτι. Ενώ η Αγιουρβέδα στην Ινδία είναι σαν μια κανονική
λεωφόρος παράλληλη με τη λεωφόρο της μοντέρνας Ιατρικής. Έτσι σκέφτηκα ότι εκεί μπορεί να
κάνω μια πιο σοβαρή δουλειά έχοντας γραπτά κείμενα και την υποστήριξη πανεπιστημίων και
νοσοκομείων.

Κ.Μ.: Πώς διδαχθήκατε την Αγιουρβέδα;

Ν.Κ.: Αποφάσισα να αφήσω το διδακτορικό μου στο άσθμα και να ασχοληθώ με την
Αγιουρβέδα. Ζήτησα από τον Asvin Barot αν μπορεί να με διδάξει. Ήμουν τυχερός γιατί είχα
ήδη μελετήσει σανσκριτικά και μπορούσα να διαβάσω τα κείμενα της Αγιουρβέδα και να μπω
στο βάθος τους χωρίς να χρειάζεται να παρεμβάλλεται κάποια μετάφραση με τυχόν λάθη. Έτσι
το 1989 άφησα τη νοσοκομειακή καριέρα, κατέβηκα στο Λονδίνο από το Μάντσεστερ και
αρχίσαμε να βλέπουμε μαζί ασθενείς. Και σ’ αυτό ήμουν τυχερός, γιατί έμαθα σαν να είμαι
παραδοσιακός μαθητής της Αγιουρβέδα, ένας με ένα. Βλέπαμε όλους τους ασθενείς μαζί και με
δίδασκε προσωπικά τι έπρεπε να γίνει κάθε φορά.

Κ.Μ.: Είχατε λοιπόν μια ινδική εμπειρία στην καρδιά της Αγγλίας.

Ν.Κ.: Ναι, τα καλά και των δύο κόσμων. Στην Αγγλία μας ενδιέφερε να εφαρμόζουμε πολύ
αυστηρά τη μοντέρνα Ιατρική στο διαγνωστικό μέρος, να έχουμε δηλαδή όλες τις εργαστηριακές
εξετάσεις που απαιτούνταν για μια πλήρη διάγνωση. Μετά για τη θεραπεία, τη διατροφή, τον
τρόπο συμπεριφοράς ακολουθούσαμε την Αγιουρβέδα, τη γιόγκα και το διαλογισμό που είναι
αλληλένδετα μεταξύ τους. Έμεινα εκεί περίπου 10 χρόνια. Το 1999 αποφάσισα να γυρίσω στην
Ελλάδα και να ιδρύσω το Κέντρο Ολιστικής Ιατρικής με σκοπό να βλέπω ασθενείς, να

280
εκπαιδεύω ανθρώπους με σεμινάρια και να κάνω έρευνα για να δω τι μπορώ να κάνω με αυτή τη
μορφή Ιατρικής. Δόξα το Θεώ, παντρεύτηκαν όλα αυτά και πάνε καλά.

Κ.Μ.: Ο τρόπος που η Αγιουρβέδα δέχεται άλλα είδη Ιατρικής έχει σχέση με τη φύση του
ινδικού πολιτισμού που είναι ανοιχτός σε διαφορετικές επιδράσεις;

Ν.Κ.: Ναι, γιατί ο ινδικός πολιτισμός είναι γενικά ανοιχτός σε διάφορα ρεύματα και επιδράσεις.
Ίσως να είναι και αυτός ένας από τους λόγους που έχουν διατηρήσει ζωντανά μέχρι σήμερα
κομμάτια του αρχαίου πολιτισμού.

Κ.Μ.: Είναι εκπληκτική η συνέχεια του ινδικού πολιτισμού μέχρι τις μέρες μας, ενώ η
αντίστοιχη δική μας σχέση με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό έχει διασπαστεί, δεν βρίσκετε;

Ν.Κ.: Ναι, έχει διασπαστεί. Πρέπει να υπήρχε μια αρχαία ελληνική ιατρική. Ξέρουμε για τον
Ιπποκράτη, τους γιατρούς του Βίκου, τους Κένταυρους στο Πήλιο, στην Κρήτη με το φαράγγι
της Σαμαριάς. Αν πας στα χωριά, εκεί υπάρχουν πάντα ένα-δύο παππούδες που ξέρουν μερικά
φυτά που τα χρησιμοποιούν για τα εγκαύματα ή κάποια άλλα προβλήματα. Νομίζω ότι όταν
έγινε το άλμα στη μοντέρνα Ιατρική στην Ελλάδα, δεν υπήρχε ο χρόνος ή ο χώρος για να
μελετηθούν τα φυτά που χρησιμοποιούνταν εδώ. Θα μπορούσε να γίνει με έναν πολύ απλό
τρόπο, δηλαδή όσοι κάνουν αγροτικό ιατρείο να έχουν μαζί τους ένα μαγνητόφωνο και να
καταγράφουν τις μαρτυρίες των ανθρώπων που γνωρίζουν παραδοσιακές συνταγές με φυτά για
την καταπολέμηση διαφόρων προβλημάτων. Μετά θα μπορούσαν να εξεταστούν επιστημονικά.
Μερικά μπορεί να μην άξιζαν, μερικά μπορεί να αποδεικνύονταν πολύ ενδιαφέροντα.

Κ.Μ.: Πού βρίσκονται οι ρίζες της Αγιουρβέδα;

Ν.Κ.: Βρίσκονται στην Αττάρβα Βέδα. Υπάρχουν και τα κλασικά κείμενα της Αγιουρβέδα που
είναι η Τσάρακα και η Σούσρουτα Σαμχιτά. Ο Τσάρακα είναι ο παθολόγος στην Αγιουρβέδα, ο
Σούσρουτα ο χειρουργός και μπορεί να μελετήσει κανείς και άλλα κλασικά κείμενα ιατρικής και
φαρμακολογίας.

Κ.Μ.: Έχει κάποια σχέση με τον Ιπποκράτη;

Ν.Κ.: Έχει σχέση με τον Ιπποκράτη όσον αφορά τις αρχές. Η Ιατρική πάντα ακολουθούσε δύο
δρόμους. Δηλαδή τι συμβαίνει έξω από το σώμα, μικρόβια, διατροφή, όλα αυτά, και τι
συμβαίνει μέσα στο σώμα, νευρικό και ανοσοποιητικό σύστημα. Ο Ιπποκράτης χρησιμοποιούσε
την ιδέα των χυμών του σώματος, μέλανας χυμός, κίτρινος χυμός που είναι η χολή. Με αυτή την

281
έννοια υπάρχουν κοινά σημεία, ότι και τα δύο συστήματα μιλούν για μια ενεργειακή
αλληλεπίδραση μέσα στον οργανισμό μας.

Κ.Μ.: Εσείς λοιπόν γυρνάτε το 1999 και ιδρύετε το Κέντρο Ολιστικής Ιατρικής και ξεκινάτε τις
δραστηριότητές σας στην Ελλάδα.

Ν.Κ.: Ναι, δέχομαι Έλληνες και ξένους ασθενείς, κάνω διαλέξεις, ταξιδεύω στην Αγγλία,
πηγαίνω κάθε χρόνο στην Ινδία για διαλέξεις.

Κ.Μ.: Πώς βλέπετε τους Έλληνες ασθενείς να δέχονται τις εναλλακτικές θεραπείες;

Ν.Κ.: Οι Έλληνες είναι πολύ καλοί άνθρωποι και αν μπορεί να μιλήσει κανείς στην καρδιά τους
ανοίγουν πολύ εύκολα. Αλλά δεν υπάρχει ένας κανόνας που να μπορεί να εφαρμοστεί σε 10
εκατομμύρια ανθρώπους. Εδώ υπάρχουν τέσσερα άτομα στην ίδια οικογένεια και το καθένα
είναι διαφορετικό. Όμως μου αρέσει η αμεσότητα των Ελλήνων και η καλή τους καρδιά.
Μπορεί υπό πίεση και άγχος να φέρονται με λάθος τρόπο αλλά έχουν καλή πάστα.

Κ.Μ.: Τι είναι αυτό που τους δυσκολεύει όταν ακολουθούν μια εναλλακτική τακτική;

Ν.Κ.: Ένας ασθενής για να ακολουθήσει την Αγιουρβέδα πρέπει να είναι υπάκουος. Υπάκουος
όχι προς τον γιατρό αλλά προς τις αρχές. Γιατί προσπαθείς να επηρεάσεις την υγεία όχι απλώς
με ένα φάρμακο, αλλά θα του πεις πότε πρέπει να φάει, ποια ώρα πρέπει να ασκηθεί, πόσες
φορές να επαναλάβει την άσκηση. Η Αγιουρβέδα στηρίζεται σε κάποιους κανόνες που πρέπει να
γνωρίζει ο ασθενής. Σήμερα όμως υπάρχουν τόσα πολλά πρέπει που τα έχουν βαρεθεί οι
άνθρωποι και όταν τους λες ένα ακόμα πρέπει, σου λένε: «Άσε με ήσυχο». Απλώς στην
Αγιουρβέδα επειδή το πρέπει είναι για την υγεία τους, αντιδρούν με περισσότερο ενθουσιασμό.

Κ.Μ.: Οι Έλληνες ασθενείς αντιλαμβάνονται ότι η Αγιουρβέδα είναι μέρος μια άλλης
φιλοσοφίας;

Ν.Κ.: Η Αγιουρβέδα προέρχεται από την Ινδία, αλλά δεν μπορεί να πει κανείς ότι οι αρχές της
είναι «ανατολίτικες». Έχουμε πέντε επίπεδα πυκνότητας στο σώμα μας: τη γη που είναι οι
μάζες, το νερό που είναι το 70% του οργανισμού και περιέχει τα ένζυμα που έχουμε μέσα μας,
τα γαστρικά υγρά, τους νευροδιαβιβαστές, ο αέρας που αναπνέουμε και ο χώρος που βρίσκεται
μέσα στις αρτηρίες, στους βρόγχους, στο στομάχι. Έτσι δομείται η Αγιουρβέδα. Η μαγεία της
έγκειται στο ότι ενώ προέρχεται από την ινδική κουλτούρα, οι όροι που χρησιμοποιεί είναι τόσο
κατανοητοί, τόσο απλοί που χάνεται η διάκριση ανατολής-δύσης και είναι εξαιρετικά
επιστημονική. Όταν ακούσει κάποιος ότι οι τρεις βασικές ενέργειες είναι η Βάγιου, η Κάφα και
282
η Πίτα θα πει ότι πρόκειται για κάτι ινδικό καθώς είναι σανσκριτικές λέξεις. Αλλά τι είναι
Βάγιου; Είναι η κινητική ενέργεια που στο σύστημά μας είναι ο αυτοματισμός των ιστών. Το
νευρικό σύστημα, οι λείες μυϊκές ίνες, η καρδιά έχουν αυτοματισμό. Πίτα είναι η φωτιά. Το
σύνολο των μεταβολικών αντιδράσεων που παράγουν μια θερμότητα και η θερμοκρασία μας
διατηρείται στους 36,5 βαθμούς. Κάφα είναι το νερό και η γη, που δίνουν την ικανότητα στο
ανθρώπινο σύστημα να παράγει την ομοιόσταση. Η προσπάθεια που έκανα στην Αγιουρβέδα
είναι να μεταφράσω τους όρους που φαίνονται περίεργοι και ξένοι σε κατανοητές λέξεις για τον
σύγχρονο άνθρωπο έτσι ώστε να μπορεί να τους κατανοήσει και να ακολουθήσει αυτή την οδό.
Η Αγιουρβέδα έχει τη χάρη του καθαρού λογισμού και οι αρχές της είναι τόσο απλές που σπάνε
τα σύνορα των χωρών.

Κ.Μ.: Πώς αντιμετωπίζει τον ασθενή ο γιατρός της Αγιουρβέδα;

Ν.Κ.: Είναι πολύ σημαντικό ο γιατρός να κερδίσει την καρδιά του ασθενούς για να μπορέσει να
τον βοηθήσει. Πάμε σ’ έναν γιατρό όταν το σύμπαν μας παρουσιάζει ένα πρόβλημα που δεν
μπορούμε να λύσουμε μόνοι μας. Αν χτυπήσω το χέρι μου στον τοίχο, λέω ότι πονάω γιατί το
χτύπησα και μετά από καμιά εβδομάδα θα περάσει. Αν όμως ύστερα από έξι μήνες συνεχίζει να
πονάει, τότε δεν μπορώ να καταλάβω γιατί και πάω στον γιατρό. Συνήθως οι ασθενείς πάνε στο
γιατρό γιατί θέλουν να κατανοήσουν τι συμβαίνει και γιατί. Δεν είναι μόνο το σύμπτωμα αλλά ο
λογισμός τους δεν μπορεί να κατανοήσει το γιατί. Αν κάποιος πίνει ένα μπουκάλι ουίσκι και
μεθά, δεν θα πάει στο γιατρό επειδή καταλαβαίνει γιατί μεθάει. Αν όμως κάποιος δεν πίνει και
ζαλίζεται, τότε θα πάει στον γιατρό για να κατανοήσει την αιτία. Είναι πολύ σημαντικό ο
γιατρός να βοηθήσει τον ασθενή να καταλάβει γιατί έχει κάποια συμπτώματα, ποιες είναι οι
αιτίες των ασθενειών αλλά και πως συνδέονται όχι μόνο με το σωματικό κόσμο αλλά και την
ψυχολογία. Όλο το ενδοκρινικό και το ανοσοποιητικό σύστημα ουσιαστικά καθορίζεται από τον
υποθάλαμο και την υπόφυση. Αν ο φλοιός μας δεν λειτουργεί κανονικά και παράγει λάθος
συναισθήματα, αν δεν είμαστε δηλαδή σε κατάσταση Σάτβα για να βλέπουμε την κατάσταση
όπως είναι, αυτόματα δημιουργούμε όλο και πιο πολλά προβλήματα στην υγεία μας. Η ασθένεια
είναι η ίδια όπου και αν βρίσκεται κανείς. Η Αγιουρβέδα έχει μια παγκοσμιότητα και
απευθύνεται σε όλους. Έχω ασθενείς μοναχούς από το Άγιο Όρος, μουσουλμάνους, βουδιστές
ιερείς και καθημερινούς ανθρώπους από κάθε θρησκεία και τάξη.

Κ.Μ.: Από αυτά που λέτε, συμπεραίνει κανείς ότι είναι μια παγκόσμια πνευματική παράδοση.

Ν.Κ.: Πράγματι, μπορούμε να έχουμε διαφορετικά ονόματα όπως Κρίσνα, Χριστός, Αλλάχ αλλά
όλες οι θρησκείες λένε ότι υπάρχει το σώμα και υπάρχει κάτι λεπτότερο από αυτό. Αν κανείς

283
σκεφτεί ότι το βαθύτερο επίπεδο μέσα μας είναι η ζωή, τότε αυτόματα αρχίζει να υπολογίζει
καθετί που είναι ζωντανό. Οι γνήσιες θρησκείες λένε ότι ο υλικός κόσμος είναι ένα μέρος της
ζωής και πρέπει να τον σεβόμαστε. Αν συμβαίνει αυτό, τότε αυτόματα κανείς σέβεται τον
πλανήτη, τις επόμενες γενιές, όλα τα πλάσματα που ζουν πάνω στη γη. Μετά η ζωή είναι απλή.
Δεν χρειάζεται κανείς να σε πείσει ότι πρέπει να κάνεις κάτι, από μόνος σου αντιλαμβάνεσαι ότι
από τη στιγμή που ζεις πάνω στον πλανήτη πρέπει να γίνεις όσο πιο μπορείς χρήσιμος και
λιγότερο επιζήμιος.

Κ.Μ.: Εσείς μέσα σε αυτά τα είκοσι χρόνια έχετε δει να αυξάνετε ο αριθμός των ασθενών σας;

Ν.Κ.: Ναι, και εγώ δεν το περίμενα αλλά έχουν αυξηθεί πολύ. Να φανταστείτε πως μπορώ να
δεχτώ καινούριους ασθενείς τουλάχιστον μετά από δύο μήνες.

Κ.Μ.: Τι έχει να κερδίσει η ελληνική κοινωνία από ένα άνοιγμα της στην ινδική κουλτούρα;

Ν.Κ.: Εγώ παρατηρώ ότι υπάρχουν πολλά κοινά ανάμεσα στην Ελλάδα και την Ινδία. Είναι και
οι δύο λαοί βαθιά θρησκευόμενοι, αν και ο μοντέρνος Έλληνας ντρέπεται να είναι βαθιά
θρησκευόμενος. Είναι και οι δύο λαοί βαθιά συνδεδεμένοι με τις ρίζες της οικογένειας και της
φιλίας. Όσες φορές έχω πάει στην Ινδία, έχω δει ότι οι Ινδοί μας αγαπούν πάρα πολύ, είναι πολύ
κοντά στην κουλτούρα μας. Είναι ανοιχτοί άνθρωποι, συναισθηματικοί, θα γελάσουν, θα
κλάψουν. Ταιριάζουν οι ιδιοσυγκρασίες μας. Οι παλαιότερες γενιές είχαν μια βαθιά ριζωμένη
παράδοση ιατρικής που δεν ήταν τεχνοκρατική, βασιζόταν πολύ στη διατροφή. Ο τρόπος ζωής
τους ήταν απλός, το περπάτημά τους, οι φιλίες τους, η κίνησή τους. Οι δυο λαοί είναι πολύ
κοντά. Η Ελλάδα μπορεί να πάρει το παράδειγμα από την εργατικότητα των Ινδών, την
απεριόριστη αφοσίωσή τους στην εργασία, κάτι που έχει χαθεί από τον δυτικό κόσμο. Η εργασία
είναι κάτι που δεν το θέλουμε πάρα πολύ αλλά δεν μπορούμε να το αποφύγουμε γιατί θέλουμε
ένα καλό επίπεδο ζωής. Στην Ινδία υπάρχει ακόμα αυτό το πάθος να εργαστείς και να
προσφέρεις σαν ενέργεια και αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί είναι φοβερά κουραστικό για έναν
άνθρωπο να κοπιάζει πέντε μέρες για να ζήσει τις άλλες δύο. Ταλαιπωρία. Είναι όμορφο να ζεις
κάθε στιγμή, να μην κάνω κάτι σήμερα για να απολαύσω κάτι αύριο. Σαν νοοτροπία είναι πολύ
κουραστική.

Κ.Μ.: Τι θα ευχόσασταν εσείς για τα επόμενα χρόνια;

Ν.Κ.: Θα ευχόμουν να μπορούσαμε να νικήσουμε κάποιες ασθένειες. Παλιά οι άνθρωποι

φοβόντουσαν μέσα από τη θρησκεία, αν θα πάνε στην κόλαση ή στην παράδεισο. Σήμερα
φοβούνται ότι θα αρρωστήσουν και δεν θα υπάρχει γιατρειά. Είναι ωραίο να υπάρχει ένα κέντρο
284
που να μπορεί να σου πει ότι μπορεί να θεραπευτεί αυτή η ασθένεια. Το όραμά μου είναι 100
καλοί γιατροί από τη Δύση να πάνε στην Ινδία να συναντήσουν 100 καλούς παραδοσιακούς
γιατρούς και να κάνουν μια έρευνα συνδυαστική για να μπορέσει να ωφεληθεί ο κόσμος. Η
πρόοδος της Ιατρικής και η έρευνα γίνεται κυρίως από φαρμακευτικές εταιρείες γι’ αυτό και
κοστίζουν όλο και πιο ακριβά. Δεν θα έπρεπε να είναι μόνο αυτή η κατεύθυνση. Θα ήθελα να
ενθαρρύνω τους ανθρώπους να πάνε πάλι στη φύση, να μελετήσουν τα φυτά, να τα αγαπήσουν,
να τα διατηρήσουν γιατί αν συνεχίσουμε όπως τώρα, σε δυο –τρεις γενιές θα έχουν εκλείψει από
τον πλανήτη. Μπορεί αυτά να κρύβουν τις λύσεις για τα παιδιά μας, τα εγγόνια μας, για όλους
όσους αγαπάμε για τα επόμενα δύο με τρεις χιλιάδες χρόνια. Είναι πολύ σημαντικό να μπει ένας
σπόρος συνεργασίας ανάμεσα στους γιατρούς και ένας σπόρος συνεργασίας ανθρώπου και
φύσεως. Να σταματήσει η εκμετάλλευση της φύσης από τον άνθρωπο, να σταματήσουμε να
χάνουμε τόσο μεγάλο μέρος της βιοποικιλότητας που μπορεί να μας δώσει λύσεις για το μέλλον.
Πρέπει να βοηθάμε τη φύση και να τη διατηρούμε γιατί είμαστε ένα μέρος της. Το όνειρό μου
είναι αυτό το κέντρο να λειτουργήσει ως σπόρος για να γίνει σωστά η ενσωμάτωση των
εναλλακτικών ιατρικών, η συνεργασία της σύγχρονης επιστήμης με παραδοσιακές ιατρικές για
να μπορούν οι άνθρωποι να έχουν πιο καλή υγεία.

Κ.Μ.: Σας ευχαριστώ πολύ και εύχομαι μέσα από την καρδιά μου το όνειρό σας να γίνει
πραγματικότητα.

Ν.Κ.: Και εγώ εύχομαι καλή επιτυχία στην έρευνά σας.

285
ΣΤ΄. Η Ινδία για μένα. Μικρή επιστολή από την Άννα Μιχαηλίδου.

Η Ινδία για μένα

Η Ινδία ήταν μέσα στα σχολικά μου βιβλία. Δεν ήταν η χώρα των Ινδιάνων που ξεγέλασε τον
μεγάλο εξερευνητή, ήταν μια μεγάλη ασιατική χώρα κάπως μακρινή, εξαιρετικά θερμή,
πολύβουη και φτωχή, με έναν ποταμό και τις αγελάδες της ιερά! Σύντομα μου παρουσιάστηκε
πολιτικά με θρυλικούς ηγέτες και δολοφονημένους πολιτικούς. Κάτι συχνά στην
καθημερινότητά μου θα καταγόταν από κει, υλικό όπως ύφασμα, χειροτέχνημα, μπαχάρι, ή και
πνευματικό μια ιδέα, άσκηση, φιλοσοφία. Αισθανόμουν πάντα οικεία όμορφα για τον λαό της,
θες η στάση του Μαχάτμα και οι αγώνες για ανεξαρτησία, θες η εξωτική μορφή, η πολυχρωμία,
η φορεσιά, οι μελωδίες και ο χορός τους. Όλα πάντα με σαγήνευαν. Τίποτα δικό της δε με
απώθησε, κανενός η σκέψη, κανένας λόγος φυλετικά διακριτικός. Την προστάτευαν οι
ελέφαντες και η έρημος από τότε, π.Χ., όταν είχε σταθεί ακατάβλητο εμπόδιο σε έναν μεγάλο
στρατηγό. Ως τα σήμερα μια γέφυρα θα με φτάνει νοσταλγικά στην Ινδία διασχίζοντας τη
λογοτεχνία, τη γαστρονομία, τη θρησκεία, το εμπόριο και θα μου θυμίζει τη μακροβιότητα της
ποικιλομορφίας της. Την πιο πλατιά, ισχυρή και γοητευτική γέφυρα θα τη στηρίζει ο Πολιτισμός
της. Αυτός θα μου “φυλάσσει” τ’ όνειρο και τη λαχτάρα να ταξιδέψω βιωματικά την αγαπημένη
Taj Mahal.

Άννα Μιχαηλίδου, δασκάλα

286