91

Το θεώρημα μέσης τιμής

Το ακόλουθο αποτέλεσμα γενικεύει το γνωστό Θεώρημα του Διαφορικού

Λογισμού της μιας μεταβλητής στις πολλές μεταβλητές.
7.1 Θεώρημα. Έστω D ⊆ R n ανοικτό και a, b ∈ D ώστε το ευθύγραμμο τμήμα
[ a, b ] = {(1 − t ) a + tb : t ∈ [ 0,1]} ⊆ D . Αν f : D → R είναι διαφορίσιμη συνάρτηση
τότε υπάρχει z ∈ ( a, b ) ώστε, f ( b ) − f ( a ) = ∇f ( z ) ⋅ ( b − a ) .
Απόδειξη: Έστω σ ( t ) = (1 − t ) a + tb, t ∈ [ 0,1] η συνήθης παραμέτρηση του
ευθυγράμμου τμήματος [ a, b] . Η συνάρτηση σ : [ 0,1] → R n είναι διαφορίσιμη.
Πράγματι, αν a = ( a1 ,..., an ) και b = ( b1 ,..., bn ) τότε έχουμε ότι,
σ ( t ) = (σ 1 ( t ) ,..., σ n ( t ) ) , όπου σ k ( t ) = (1 − t ) ak + tbk , k = 1, 2,..., n, t ∈ [ 0,1] , άρα
σ ' ( t ) = (σ 1' ( t ) ,..., σ n' ( t ) ) = ( b1 − a1 ,..., bn − an ) = b − a για t ∈ [ 0,1] .

Η συνάρτηση h = foσ : [ 0,1] → R είναι διαφορίσιμη (Κανόνας της αλυσίδας) και από
το Θεώρημα μέσης τιμής του Διαφορικού Λογισμού έχουμε ότι υπάρχει ξ ∈ ( 0,1)
ώστε, h (1) − h ( 0 ) = h ' (ξ )(1 − 0 ) = h ' ( ξ ) ή f ( b ) − f ( a ) = h ' (ξ ) . Θέτουμε
z = (1 − ξ )a + ξ b , προφανώς z ∈ ( a, b ) και σ ( ξ ) = z .
Από τον κανόνα της αλυσίδας έχουμε ότι:
n
∂f dσ n
∂f
h ' (ξ ) = ∑ ( σ (ξ ) ) ⋅ k (ξ ) = ∑ ( z ) ⋅ ( bk − ak ) = ∇f ( z ) ⋅ ( b − a ) , ή
k =1 ∂xk dt k =1 ∂xk

f ( b ) − f ( a ) = ∇f ( z ) ⋅ ( b − a ) .
Παρατήρηση. Αν το D είναι επί πλέον κυρτό, δηλαδή αν για κάθε
a, b ∈ R n ⇒ [ a, b ] ⊆ D , τότε η πρόταση ισχύει για κάθε a, b ∈ D .

7.2 Πόρισμα. Έστω D ⊆ R n ανοικτό και κυρτό και f : D → R διαφορίσιμη

συνάρτηση. Αν x, y ∈ D τότε ισχύει η ανισότητα,
f ( x ) − f ( y ) ≤ sup ∇f ( z ) ⋅ x − y
z∈D

Έπεται ιδιαίτερα ότι, αν sup ∇f ( z ) < +∞ τότε η f είναι Lipschitz στο D .

z∈D

Απόδειξη: Έστω x, y ∈ D τότε [ x, y ] ⊆ D , εφόσον D κυρτό. Από την

προηγούμενη πρόταση έπεται ότι υπάρχει z ∈ [ x, y ] : f ( x ) − f ( y ) = ∇f ( z ) ⋅ ( x − y )
Συνεπώς, f ( x ) − f ( y ) = ∇f ( z ) ⋅ ( x − y ) ≤ ∇f ( z ) ⋅ x − y ( χρησιμοποιώντας την
ανισότητα C-S).
Άρα f ( x ) − f ( y ) ≤ sup ∇f ( z ) ⋅ x − y , x, y ∈ D .
z∈D
Το υπόλοιπο της πρότασης έπεται προφανώς από τα παραπάνω.

Υπενθυμίζουμε τα ακόλουθα:
 92

1)Αν z0 , z1 ,..., zm ∈ R n , τότε η πολυγωνική γραμμή με κορυφές τα z0 , z1 ,..., zm είναι

το σύνολο Ρ = [ z0 , z1 ] U [ z1 , z2 ] U ... U [ zm −1 , zm ]
2)Ένα ανοικτό υποσύνολο D ⊆ R n είναι συνεκτικό αν και μόνο αν ( είναι
πολυγωνικά συνεκτικό, δηλαδή) για κάθε a, b ∈ D υπάρχει πολυγωνική γραμμή
Ρ = [ z0 , z1 ] U [ z1 , z2 ] U ... U [ zm −1 , zm ] ⊆ D με z0 = a και zm = b .

7.3 Πρόταση. Έστω D ⊆ R n ανοικτό και συνεκτικό. Αν f : D → R είναι

∂f
διαφορίσιμη συνάρτηση ώστε, = 0 στο D , για κάθε k = 1, 2,..., n , τότε η f είναι
∂xk
σταθερή.
Απόδειξη: Έστω για απλότητα ότι n = 2 . Έτσι η υπόθεσή μας μετατρέπεται ότι
∂f ∂f
D ανοικτό συνεκτικό στο R 2 και = = 0 στο D .
∂x ∂y
Θα αποδείξουμε ότι, αν a, b είναι δύο τυχόντα σημεία του D τότε f ( a ) = f ( b ) .
Είναι τότε σαφές ότι η f θα είναι σταθερή στο D . Έστω
Ρ = [ z0 , z1 ] U [ z1 , z2 ] U ... U [ zn −1 , zn ] ⊆ D πολυγωνική γραμμή με z0 = a και zn = b .
Εφαρμόζουμε το θεώρημα μέσης τιμής στο ευθύγραμμο τμήμα [ z0 , z1 ] , οπότε
υπάρχει z ∈ [ z0 , z1 ] : f ( z1 ) − f ( z0 ) = ∇f ( z ) ⋅ ( z1 − z0 ) .
 ∂f ∂f 
Επειδή ∇f ( z ) =  ( z ) , ( z )  = ( 0, 0 ) έπεται ότι f ( z1 ) = f ( z0 ) . Εφαρμόζοντας
 ∂x ∂y 
διαδοχικά το θεώρημα μέσης τιμής στα ευθύγραμμα τμήματα [ z1 , z2 ] ,..., [ zn −1 , zn ]
βρίσκουμε ότι f ( z0 ) = f ( z1 ) = f ( z2 ) = ... = f ( zn −1 ) = f ( zn ) . Συνεπώς
f (b ) = f ( a ) .

Παρατηρήσεις. 1) Το θεώρημα μέσης τιμής δεν ισχύει για διανυσματικές

συναρτήσεις. Πράγματι, έστω f : R → R 2 : f ( t ) = ( cos t ,sin t ) , t ∈ R . Τότε
f ' ( a ) = ( cos' a,sin' a ) = ( − sin a, cos a ) , a ∈ R .
Έστω a = 0 και b = 2π , τότε f ( b ) − f ( a ) ≠ f ' (ξ ) ⋅ ( b − a ) για κάθε ξ ∈ ( 0, 2π ) .
Αφού το αριστερό μέλος ισούται με 0 ( f ( 2π ) − f ( 0 ) = f ( 0 ) − f ( 0 ) = 0 ), ενώ το
δεξί είναι το μη μηδενικό διάνυσμα 2π ⋅ ( − sin ξ , cos ξ ) του R 2 .

(*) 2)Η γεωμετρική ερμηνεία του θεωρήματος μέσης τιμής: Έστω D ⊆ R 2 ανοικτό
[ a, b] ⊆ D με a ≠ b και f : D → R διαφορίσιμη. Τότε υπάρχει ω ∈ ( a, b ) τέτοιο
ώστε το εφαπτόμενο επίπεδο Ε του γραφήματος της (ω, f (ω ) ) είναι
f στο
παράλληλο με την ευθεία l του R 3 που διέρχεται από τα σημεία Α ( a, f ( a ) ) και
Β ( b, f ( b ) ) .
Πράγματι από το θεώρημα μέσης τιμής υπάρχει
ω ∈ ( a , b ) : f ( b ) − f ( a ) = ∇f ( ω ) ⋅ ( b − a ) όπου a = ( a1 , a2 ) , b = ( b1 , b2 ) και
 93

ω = (ω1 , ω2 ) . Το εφαπτόμενο επίπεδο στο σημείο (ω , f (ω ) ) του γραφήματος της f

∂f ∂f
έχει εξίσωση: z = f (ω1 , ω2 ) + (ω1 , ω2 )( x − ω1 ) + (ω1 , ω2 )( y − ω2 ) , (Ε), το
∂x ∂y
επίπεδο αυτό είναι παράλληλο στο επίπεδο
εξίσωση με
∂f ∂f
z = (ω1 , ω2 ) x + (ω1 , ω2 ) y ( Ε1 ) το οποίο διέρχεται από το ( 0, 0, 0 ) .
∂x ∂y
Η ευθεία l που διέρχεται από τα ( a, f ( a ) ) και ( b, f ( b ) ) έχει εξίσωση
l ( t ) = ( a, f ( a ) ) + t ( b − a, f ( b ) − f ( a ) )
= ( a1 , a2 , f ( a ) ) + t ( b1 − a1 , b2 − a2 , f ( b ) − f ( a ) )
και είναι παράλληλη με το διάνυσμα
( b, f ( b ) ) − ( a, f ( a ) ) = ( b1 − a1 , b2 − a2 , f ( b ) − f ( a ) ) .
Παρατηρούμε ότι το σημείο ( b1 − a1 , b2 − a2 , f ( b ) − f ( a ) ) ικανοποιεί την εξίσωση
του Ε, αφού ισχύει
∂f ∂f
f ( b ) − f ( a ) = ( ω1 , ω2 )( b1 − a1 ) + (ω1 , ω2 )( b2 − a2 )
∂x ∂y
ισοδύναμα ισχύει f ( b ) − f ( a ) = ∇f ( ω ) ⋅ ( b − a )
που είναι ακριβώς το θεώρημα μέσης τιμής.