Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Feridun Emecen - Sefere Götürülen Defterlerin Defteri

    Uploaded by

    efevian
    246 views28 pages

    Original Title

    Feridun Emecen - Sefere Götürülen Defterlerin Defteri-

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    246 views28 pages

    Feridun Emecen - Sefere Götürülen Defterlerin Defteri

    Uploaded by

    efevian

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 28
    (A) J SEFERE GOTORULEN DEFTERLERIN DEFTERI Feridun M. EMECEN Biiyiik Osmanh askeri harckitlar: sirasinda mali, idari ve as- keri iglerin halli igin Divin-1 Humayuna Ait cegitli biirolarin orduyla birlikte seferlere katildiklari ve bunlarin biirokratik iglemleri liyi- kiyla, seri gckilde yerine getirebilmek ve gerektiginde miricaat edebilmek igin liizumlu defterlerini beraberlerinde gétiirdiikleri dte- den beri bilinmektedir'. Ancak bu zamana kadar heniiz ne tiir def- terlerin gétiiriildigii hakkinda tam bir listeye rastlanmadigi gibi, bu usfiliin nasil, ne gekilde gerceklegtigi ve tarihi seyri dahi biitii- niiyle agikhga kavusturulmug degildir. Bu hususta ancak tesidifi olarak rastlanan vesika ve tarihi kayitlar istikametinde yeni bilgi- leri ortaya qikarmak miimkiin olabilmigtir. Nitckim bu gekilde te- sadiifen rastlanan ve bir defterin yapraklari arasina silaygip kalmiy bir liste, bu konuda kismen de olsa fikir sahibi olmay: saglagacak 1 Bk. LH. Uzungargili, Osmanh Devletinin Merkex Teskilati, Ankara 1984, 8. 95-97, 101. Keza, H.C. Mujer, Viyana Mill KUtiphanesinde bulunan gikéyet Defter’nin faksimuesini yayimlarken, bunun Viyuna bozgunu sirasinda ele ge- ciriidigine temasla Konuya deginir (Dus osmanische «Reyisterbuch der Besch- werden» Sikayet Defteri wom jahre 1675, Wien 1984, takdim kismi, 13-23). Bu kitabin tanitim: dolayisiyla K. Beydilll, severe gétirilen defterlerle ilgill degerlt ve Snell bir caligma yuparak Konuya dnemil dlctide agikhk getirir (Tarih Bnstiti- sii Deryisi (TED), XU, 1987, 607-611). Y. Ihsan Geng, uzmaohk tezi olarak 1701-1703 tarihli Miikimme Defteri’ni negredenken bu konuya kcsaca temas ettlgi gibi (Miihimme Defteri, Basbakanhk Osmanh Argivi, 113 Numarah ve H. 1113- 1115/M, 1701-1703 Tarihli, tstanbul 1987, s. XVI, XXI), A. Cetin de yine bu konu- yu ilgilendiren iki vesikay: negretmigtir («Savaglar ve Argivier: Istila-y: Kefere- de Kalan Osmanli Defterleris, Tiirk Diinyast Tarih Dergisi, LIT, 1987, 3. 6-5). Ay- rea bu mukalenin hazirlamgs sirasinda, bilhassa XVIM. yizyildaki tatbikat tle figilt bagi vesikalar haber vermek litfunda bulunan Prof, Dr. K. Beydilll ve Argiv Uzmant Y. Thsun Geng’e tegekkiird, borg bilirin. armagan F. 16 242 niteligi haizdir. Séz konusu liste, Bagbakanlik Osmanh Argivi'nde yeni agilan Defterhinc-i Amire kalemine dit timar teveih ve yok- lama kayitiarini havi bir defterin iginde yer almakta olup sefere gotiiriilen defterhane defterlerinin devir-teslimi miinasebctiyle ha- airlanmigtir. Dolayisiyla defterhaneden hangi tir defterlerin qikti- gin, hangi tarihe kadar olan defterlerin ygotiiriildiigiind ortaya ko- yan bu liste, sadece defterhaneye dit defterleri gostermekte ve diger birolaria ilgili kayitlar meveut olmamakla birlikte, klasik dénem Osmanh birokrasisinde Osmanh ordusunun temelini tegkil eden ti- marl sipahilere miitealhk esas muamelatin defterhaneye ait Timar, Razndmce ve Vilfyet Tahrir Defterlerine dayamlarak gergekleg- tirildigi nazar-1 itibara alinirsa, oldukca 6nem kazanmaktadir. Bu- rada ise, hem énemi dolayisiyla metni aynen verilecek olan mezkGr listeden, hem de konuya aciklik getirebilecek nitelikteki bazi kayit- lardan istifade edilmek siretiyle sefere gitiiriilen defterlerle ilgili mevzuat ve usfil hakkinda mijtemmim bilgi verilmeye galigilarak mevziya girilecektir. Bilindigi gibi klasik dénem Osmanh mali ve idari teykilatinin esasini tahrir sistemi tegkil etmekte ve bu ameliyenin neticeleri, ge- lir kaynaklarinin tesbiti, timarlarin tayini maksadiyla her sancak igin ayn ayri tanzim edilmig olan defterlere kaydedilmekteydi*, Os- manh biirokrasi litaratiiriinde «Vilayet Defterleri2 de denen Tahrir defterleri, genel olarak mufassal ve icmal tirii olmak iizere iki kis- ma ayrilir ve merkezde siki kontrol altinda tutulur, hatta bunlarin mahfuz bulundugu defterhane, devietin hazinesi mesdbesinde sayi- lirdi. Gergekten de klasik Osmanli biirokrasi gelenegi, defterhaneyi devietin iig hazinesinden biri olarak telakki etmekteydi*. Vilayet defterlerinin yaninda diger bazi defterlerin de saklandigi defterha- ne, dogrudan Divan'a bagh biirolardan biri olup defter emini adi verilen memurun idaresi altinda bulunmaktaydi. Bu biiro, defter- lerden iatenilen kayitlar: istihrac etmek, timar, tevcih, terakki, in- tikal, ferag, becayig v.s. ile ilgili kayitlari havi defterleri diizenle- 2 Bu hususta bk. O.L. Barkan, Miiddvendigiy Livan Tuhrir Defterleri, Ankara 1988, Giriy kisms, s. 1-144; F.M. Emecen, XV/. Astrda Manisa Kazast, Ankara 1969, 8. 2-3 3 Bk. LH. Uzungargl, Merkes Tegkildts, 8. 95; O.L. Barkan, «Daftar Hkakani-, EJ:, I, 81-83, 243, mek, saklamak ile de géreviiydi*t, Defterbanenin cosas deftorterini, aynntih tahrir kayitlarint ihtiva eden mufessal defterler, bunlar- dan hareketle hazirlanmig icmdl defterleri ve timar teveih va. ko- yitlari havi timar ritzuwimee defterle! ykil clmekteydi, Timar sis- teminin ana kiittikleri oldugundan timartarla ilpili bGtiin igherde sik sik bu defterlerdeki kayitlara bagvurulurdu, Hatta bu ézellikleri #e- bebiyle, seferler sirasinda timarlarla ilgili muamelat bakimundan bunlara daha fazla ihtiyag duyulur; bilhassa klasik dénemde padi- gahlarin ve sonralari veziriazamlarin bizzat katildiklart seferlerde, Divan kalemleri ile birlikte mutlaka defter emini ve katible air bulunurlardi, Defter emininin defterhance ile birlikte sefere gotiirtilme ustli- niin ne zaman bayladig) bilinmemektedir. Ancak mUiesseseye diir ilk kayid, Fatih Sultan Mehmed diénermine kadar iner ve meghur Teykilat Kanunndmesi'nde defter ernininden bahaedilir’. Tahrir usa- Jinn daha eskiye indigi hilindigine gérc, bunlardan mesul bir ka- tibin mevcud oldugu digiiniilebilir. Fatih Sultan Mehmed zamaninda miiesseselerin esaslarinin teyekkiilti ile muhtemelen defterlerin se- fere gotiiriilmeleri usGlli de getirilmiytir. Kaynaklarda bu dénem- lere fit kayidlara rastlanmamaklu birlikte, Yavuz Sultan Sellin' Caldiran seferi sirasinda defterhancnin gétirildigi bilinmektedir. pea= 4 Defter emini ve Defter-t Hakant Igin qindilik bk, DA. Howard, “Phe Historical Development of the Ottoman Kruperial Kegistry (Defter-1 heakant): Mid-fittcenth ty Mid-seventeenth Centuries», Archivum Ottomunicum, XL (1964), 213-230. Bu ilk cidd! caligmanin ineveut yeni vestkalarin wpginds thmdline dhth yag olduguay da belirtmellylz, Baghakanhk Ostmanh Arglviinde (2 BOA), yent agilan Bab-1 Asafl, Defterhane-t Amire Kaluint defter ve evraka (= A. DB6) Gaee Tinde yapilacuk Incelemeler, mUessemey! aydinlutucak Dilgllert suglayacuktr. Aynica bk. Hleride not 62, 5 Timar rGznarngeler) hakkinda tanitics billy! igin bk. D.A. Howard, bashgi altinda Kaydedilenler, defter emini Haydar Gelebt ve maiyyetindekl Hayreddin, Cafer, Rugeni, Hasan, Mustafa, diger Ha- san adh alt: katib olup Haydar Celebi'nin yilik uldfest nakid 3000, digerlerinin ise 1000'er akga idi (BOA, Kamil Kepeci tesnifi (= KIX), nr. 1764, 6a). 10 BOA, KK, nr. 1764, s. 58, 11 Ayu Defter, s. 121, 145-146, 186, Burada sefere igtirak eden sdllydnell Katlble, a) Cemaat-i Katiban-1 Hizine (raznamceci, muhasebeci, mukataaci, tegrifati, Anadolu muhasebecisi de dahil 33 katib, Ibrahim, Ayas ve Kasim Pa- salar’ 3 Katibl, 6 miteferrixa katib, 23 gagird); by) Cemaat-i Katibana Divan (Tevkni Celalzade Mustafa'ya tabi 10, Defterdara tabi 8 kitib); c) Cemaat-i Kitib-i Defterha-i Vilayet, ma’a Emin-{ Defter (Haydar Celebi ve 8 katibi); d) Cemaat-i tercimanan (3 katiby bayghklari altinda kaydedilmig bulunmaktaydi. 12 Ayni Defler, s. 186. 245, seferde defter emini olarak Yahya Celebi", 1553 Nahcivan seferin- de ise daha 6nce defter-i hakani katibleri arasinda ismine rastlanan Cafer Bey gérev yapmis'' ve gerekli islemleri yiiriitmiiglerdi. Ancak padigahin bizzat katildigi seferlerde defterhanenin gé- ‘iilmesi gelenegi, Kandni’den sonraki dénemlerde aksamigtir. Zird Ill. Mehmed devrine kadar padisahlarin bizzat sefere cikmamalari dolayisiyla, seferler sirasinda timarlarla ilgili mudmelit artiuk mer- kezde halledilmistir. Fakat Katib Celebi'nin verdigi bilgiye gore, Os- manh-Avusturya uzun savaslari déneminde, Veziriazam Sinan Pa- ga’nin cepheye Yeniceri agasi ile defterhaneyi de istetmesi, o vakte kadar aAdet olmamasina ragmen, veziriazamlarin serdar olarak ka- tildiklar: seferlere Yenicgeri Agasi ve defterhanenin gotiiriilmesi usfiliinii baglatmistir’. Hatta yeniceriler, padigah sefere gitmedik- ce, yeniceri ve defterhanenin gikmasinin kanun olmadigini dahi ileri siirmiislerse de, sonunda gitmek zorunda kalmislardi, Muhtemelen tiifekli Alman piyadeleri karsisinda zor durumda kalan ve tiifek kullanabilecek talimli kuvvetlere ihtiyag duyarak yenicerileri cep- heye cagirtan Sinan Pasa’nin defterhaneyi de talebi, savagin uzama ihtimali dolayisiyla artik bozulma emiareleri gésteren timarh sipa- hilerin teftisi ve yoklamalari ve sair mevzuati daha iyi ve seri olarak gerceklegtirebilme sebebine dayansa gercktir. 13 BOA, KK, nr, 1765, 27a, 30b. Burada sadece Yahya Celebi ve aaa katlbi Caufer Bey'in adlarina rastlanir. 4 BOA, KK, nr. 1766, 8, 18, 24. 15 « ol cumdna degin yeniceri agalar: pidigah-t dlem-pendhdan gayri le gitmek kanin degil iken Lala Mehmed Agu bu dej'a sefere me’mir olup yeni- geri uskeri ve cebeci-buyt Ibrahim ile bin nefer cebeci, cebehdne ve defterhdne bile kugulup...», «... padigah-1 dlem-pendh sefere teveeciih etmeyince defterhane ve yeniceri agasi gitmek kandn deg Wi...» (Fezleke, tstanbul 1286, I, 12, 28). Sinan Paya lle birlikte Divan-1 Humayun katiblerinin zedmet ve timar sahibi olanlarinin gittigini uldfeli olanlarinm kaldigim, Bagdetterdar Ibrahim Efendi" nin hazine masrafi ve mihimmati icin gittigini, sipahiler mukabelecis!, Maliye bagtezkirccia!, maadin mukatuacist ve tezkirecisinin seferde hazir bulundugunu belirten ve oluylarin yakin guhidi olan Selintki, Sinan Paga‘nin talebi iizerine <...yeniceriler padisahsiz gitmesiiz deyiip guft w git eyledi...x diyerek hadiseyt Kisaca belirtirse de, defterhaneden sz etmez (Tarik, ngr. M. Ipsirli, Istanbul 1989, s. 321-322, 326, 355, 304-365). Tupyular Kathi Abdiilkadir ise bu donem- lere ait olaylar) kurigtirmalda birlikte, Sinan Paga’nin cephede bulundugu si- rada defterhanenin Belgrad'da oldugunu yazar (Tard, ngr. Z, Yumazer, Basil- mamug Doktora Tezi, Istanbul 1990, s. 25, 48). 246 XVI. yiizyiln ilk yarisinda tertib edilen seferlerin geri plim, hazirlk, ikmali hakkinda gok detayli malimat veren Topqular Ka- tibi Abdiilkadir’in Tarih'inde 1593’teki bu savaslar sirasinda, sefer- de gérev alan defter emini, riznamce, varidati, mevkufati, kal‘a tez- kirecileri, maliye ve cizye muhasebe biirolari katiblerinin, Belgrad’- da aklamlarina mahsus defterler ile birlikte bulunduklari belirtil- mektedir. Nitekim Sinan Paga’nin ileri harekati sirasinda defter- hane Belgrad’da birakilmisti". Bundan sonraki seferlerde de gériil- digi gibi, ordunun agirhklari ve defterhanenin 4cil ihtiyag duyul- mayan defterleri ileri hatlara gétiriilmemis, daha emniyetli ve muhkem bir mevkide birakilarak, gerektiginde liizumlu defterler bu- radan siir‘atle cepheye ulagtirilmig veya islemler buradan gergek- lestirilmistir. Sinan Paga'dan sonra sefere qikan veziriazamlar genellikle def- terhaneyi de beraberlerinde gétiirmeye basladilar. Topcular Katibi’ nin kaydettigine gére, Veziriazam Ferhad Paga Eflak seferine ¢i- kinca, o sirada Belgrad’da bulunan defterhane, defterdar tarafin- dan miihirlenerek burada koruma altina alinmisti™. Ayrica III. Mehmed'in bizzat qiktigi Egri seferine defterhane de gitiiriilmiis'*, ancak ertesi sene Veziriazam Mehmed Pasa Macar seferiyle gérev- lendirilince, defterhanenin istanbul’da kalmasi emredilmis, gerekli timar beratlari buradan verilmigs ve reisiilkiittab tarafindan tahvil emri- ile beratlarin hazirlanmasi kararlagtirilmigti’’. Miitedkiben Ve- ziriazam Ibrahim Pasa Uyvar seferine (1599) serdar tayin edilin- ce, bu defa defterhane sefere gitiiriilerek yine Belgrad kalesinde ko- ruma altina alinmisti’. 1012 (1603)’de ise Mehmed Pasa’nin serdar tayin edilmesi iize- rine Veziriazam Yemigsci Hasan Paga Istanbul’da kalmig ve defter- 16 Topcular Katibi Tarik, s. 48. 17 Ayn Ever, 8. 55. 18 Ayn Eser, s. 102. Nitekim defterlerin gotiirtilmesi ile ilgili olarak 22 Zilkadg 1004 (18 Temmuz 1596) tarihinde Katib Ibrahim’e verilen hiktimde, hassa defterleri orduya getirmekle gérevli Dergah-1 mualld cavuslarindan Mehmed Gavus ve Defter-i hakani katiblerinden Ibrahim ve katib Mustafa'ya yol sira- sind gerekli Kolayhgin gésterilmesi istenmigti (BOA, Mihimme Defteri (= MD), nr. 74, hiktim 19). 19 Topcular Katibi, Tarih, s. 186. 20 Ayni Ever, 8. 198, 262. 247 hanenin de kalmasi emr edilmis, hatta defter emini Abdi Efendi, hala Belgrad’da olan defterlerl Istanbul'u yetirmekle gérevlendiril- mig ve beratlar Istanbul’da verilmisti*'. Defterler gétilriilmeyince, timar beratlarinin verilmesinde géyle bir yol izlendi : Mehmed Pasa yararlihgi goriilenlere mahlilden timar veriyor, tahvil emri ile daha sonra beratlar merkezde hazirlamyordu*. Ayrica bu arada Istan- bul’da timar mevzuati ile ilgili iglemler siirdiiriiliiyordu. Hatta ba- zen seferler igin gok gerekli defterlerin merkezde liizumu dolayisty- la birer suretlerinin cikarilip génderildigi de vaki idi**. 1015 (1606) Sark seferi sirasinda ise, Vezir Ferhad Pasa ser- dar tayin olundugunda, Veziriazam Dervis Mehmed Paga Istanbul’ da kaldifii icin defterhane gitmemis**; ancak Veziriazam Murad Pa- ga’nin Canbulatoglu seferinde (1607) defterhanenin cikmasi emre- dilmigti#*, Bunun ardindan Murad Paga’nin Sark seferlerinde, hazi- ne ve defterhane énce Erzurum kalesinde korunmus; daha sonra Diyarbekir’e gétiiriilme karari alinmig, fakat sefer yénii Tebriz’e gevrilince 1019 Recebinde (Eyliil 1610) hazine ve defterhanenin ye- niden Erzurum’da kalmasi uygun gériilmiistiir’. 1611-1612 tarihli olup Nasuh Paga’nin Sark seferi sirasinda tan- zim edilmis olan bir Huzine Riiznémee Defteri’nden anlasildigina gore, Divan-1 Humayun katibleri, defter-i hakani katibleri ve ma- 21 Ayn Bser, s. 287. Sefer déntisi defterhanenin Istanbul'a geligi, 5. 367. 22 Timar mevzuati igin bk, O.L, Barkan,

    You might also like