ბაჩანა ბრეგვაძე - თხზულებები და თარგმანები [წ.

] 2: ახალი თარგმანები (2006)

ჰერაკლიტე ეფესელი

იმისათვის, რომ ქართველ მკითხველს ზოგადი წარმოდგენა მაინც შეჰქმნოდა ძველი

საბერძნეთის ერთ-ერთი უდიდესი მოაზროვნის - ჰერაკლიტე ეფესელის
ფილოსოფიური დოქტრინის შესახებ, საჭიროდ მივიჩნიე თარგმანისათვის
წამემძღვარებინა გერმანელი სწავლულის ჰ. არნიმის მოკლე ნარკვევი - "ჰერაკლიტე",
ხოლო ფრაგმენტებისათვის ჩემი საკმაოდ ვრცელი კომენტარები დამერთო,
რომლებიც გაგვიადვილებენ მათ ენიგმურ არსში წვდომას და, იმავდროულად,
ცხადყოფენ ჰერაკლიტეს გავლენას ანტიკური თჲ ადრეული შუა საუკუნეების
ფილოსოფიური და თეოლოგიური აზრის განვითარებაზე. "ჰერაკლიტე ეფესელი
თავისი ფილოსოფიური ანტიპოდის (პარმენიდე ელეელის, - ბ.ბ.) თანამედროვე და,
ასე განსაჯეთ, მისი კბილაც კი იყო.

ეფესელი მოაზროვნის სიმწიფის ხანა ძვ. წ. ა. 500 წელზე მოდის, რის შემდეგაც
მეხუთე საუკუნეში მან ორი ათეული წელი კიდევ იცხოვრა. შესაძლოა როგორც
ერთის, ისე მეორის თხზულებებში გვხვდებოდეს კიდეც მინიშნებები ერთმანეთის
შესახებ, მაგრამ შეუძლებელიადაბეჯითებით ვამტკიცოთ ეს. ჰერაკლიტეს
მილეტელი წინამორბედებისათვის ამოსავალი წერტილი იყო ცდის მონაცემების
მკაფიოდ აღნუსხვა. საიდანაც ისინი ცდილობდნენ სამყაროსა და მისი წარმოშობის
ზუსტ წარმოდგენამდე მისულიყვნენ; მაშინ, როდესაც, ჰერაკლიტე, პირიქით,
ბუნების მკვლევარი კი არა, სპეკულატური ფილოსოფოსია. მისი აზრები
ინტუიციიდან იღებენ დასაბამს, ხოლო მათი სიტყვიერი გამოხატულებანი
ორაკულის გამონათქვამებს მოგვაგონებენ. ის უარს ამბობს რაციონალურ დასკვნებსა
და დასაბუთებებზე. ამ გამონათქვამების ბუნდოვანებათა და ნაირფერად
მოლივლივე განუსაზღვრელობათა წყალობით, ისინი შეიძლება უღრმესი სიბრძნის
გამოხატულებებად იქნენ აღქმულნი... ამ ფორმით აყალიბებდა ჰერაკლიტე თავის
აზრებს არა მარტო სამყაროსა და ღმერთების, არამედ ადამიანური ცხოვრების
შესახებაც... მისი თხზულებებიდან სიტყვასიტყვით ამოკრეფილი და ჩვენამდე
მოღწეული ფრაგმენტები დილსის კრებულში 126 ძალზე მოკლე წინადადების
სახითაა წარმოდგენილი. მათი მიხედვით, შეუძლებელია ჰერაკლიტეს აზრის
დინების ზუსტი რეპროდუცირება. ჩვენს ნარკვევში იძულებულნი ვართ
შემოვიფარგლოთ მხოლოდ იმ აზრებით, რომლებიც მათი წინამორბედი
ნატურფილოსოფიის განვითარებად, ან მომდევნო მოძღვრებათა ანტიციპაციად
გვევლინებიან.

ჰერაკლიტე პირველ მატერიად მიიჩნევს ცეცხლს, ისევე, როგორც ანაქსიმენე - ჰაერს.

მაგრამ ამ მხრივ მისი აზრი არსებითად განსხვავდება ანაქსიმენეს თვალსაზრისისგან.
ვერ ვიტყვით, თითქოს ის სუბსტანციად სახავდეს ცეცხლს, არსებობას რომ
ინარჩუნებს მოვლენათა ნებისმიერი ცვლილებისას. დანარჩენ სტიქიონთა წინაშე
ცეცხლს მხოლოდ ერთი უპირატესობა აქვს: მისით იწყება და მისითვე მთავრდება
განვითარება. სამყარო დასაბამიერი ცეცხლოვანი სფეროსაგან იქმნება, რათა ბოლოს
მასშივე ჰპოვოს დასასრული. და ეს მოვლენა კანონზომიერად მეორდება
მარადისობიდან მარადისობამდე ("დიადი წელი"). ამ დროს ცეცხლი "აღმავალი" და
"დაღმავალი" გზით ცვალებადობის მრავალ საფეხურს გადის, მაგრამ თავისი
თვისებებიდან ის ინარჩუნებს მხოლოდ ორს: მარადიულ ცხოველმყოფელობას და
ცვალებადობას. სწორედ ამ თვისებების წყალობით, ის თავისი თავიდან ქმნის
ყოველივე ურთიერთსაპირისპიროს. ასე რომ, ეფესელი მოაზროვნე მხოლოდ ამ
თვისებების გამო ირჩევს ცეცხლს პირველსაწყისად. ის სამყაროსა და მისი
პირველსაფუძვლის არსად მიიჩნევს მას. პირველ მატერიას მხოლოდ ერთი
თავისებურება ახასიათებს: კანონი, რომელიც განაპირობებს მის არსებობას და
ცვალებადობას. მისი ცხოველმყოფელობა აბსოლუტურია. ის არ იცნობს სიმშვიდეს
და უძრაობას. მისი შემოქმედებითი აქტივობა ნგრევაა, ნგრევა კი - შემოქმედებითი
აქტივობა. ამიტომ სამყაროსათვის უცხოა მყარი ყოფიერება, თუმცაღა ჩვენი
გრძნობები ამნაირი სიმყარის ილუზიას კი გვიქმნიან. ყველგან ერთი და იგივე
სურათია - წარმავლობის მარადიული ნაკადი.

ჰერაკლიტე დაპირისპირებულთა ერთმანეთში გადასვლად იაზრებს არსებობის

პროცესს. ამა თუ იმ საგნის ცვლილებისას მასში ერთმანეთს ენაცვლებიან
საპირისპირო თვისებები: თბილი ცივდება, მშრალი ნოტიოდ იქცევა, ცოცხალი -
მკვდრად და ა.შ. მეტიც, ურთიერთსაპირისპირო თვისებები საგანში არა მარტო
ერთიმეორის მიყოლებით იჩენენ თავს, არამედ ერთდროულად ერთსა და იმავე
წამსაც. მართლაც, თუ საგნები გამუდმებით იცვლებიან, ხოლო ცვალებადობა
დაპირისპირებულთა ერთმანეთში გადასვლად უნდა გვესმოდეს, ეს იმას ნიშნავს,
რომ საგნის მდგომარეობა ყოველ წამს ერთი საპირისპირო თვისების მეორეში
გადასვლით განისაზღვრება; მაშასადამე, ის თანაბრად შეიცავს ორივეს.

ასე მაგალითად, ერთი და იგივე საგანი ერთსა და იმავე დროს თბილიცაა და ცივიც.
თბილია, როგორც ცივის საპირისპირო, საიდანაც ამ მდგომარეობაში გადადის, და
ცივია, როგორც თბილის საპირისპირო, რადაც ის იქცევა. ამრიგად, ფარდობითობა
თვისებებისა, რომლებსაც თანდათანობითი გაძლიერების უნარი შესწევთ
ურთიერთსაპირისპიროთა თანაარსებობად მოიაზრება. ამავე თვალსაზრისით
აღიქვამდა ჰერაკლიტე საგნის დაპირისპირებას სხვა საგნების მიმართ. ერთი და
იგივე საზრდო სასარგებლოა ერთი რომელიმე არსებისათვის და მავნეა მეორისათვის.
ჰერაკლიტეს აზრით, აქაც თავს იჩენს დაპირისპირებულთა თანაარსებობა.

დაპირისპირებულთა თანმიმდევრობა და თანაარსებოა ჰერაკლიტეს აფიქრებინებს,

რომ არ არსებობს მყარი, თვისებრივად განსაზღვრული ყოფიერება. ნებისმიერი
არსებობა იმაში მდგომარეობს, რომ ერთიდან, რომლისთვისაც უცხოა ყოველგვარი
სხვაობა, დასაბამს იღებენ დაპირისპირებულნი, რათა შემდეგ ერთშივე გაითქვიფონ.
ეს დაპირისპირებულნი ორმხრივად განაპირობებენ ერთმანეთს. ჰარმონიული
თანხმობა უთანხმოების მეოხებითაა შესაძლებელი, სამყარო - წინააღმდეგობისა და
ბრძოლის წყალობით. თავისი არსებობის შესანარჩუნებლად ადამიანთა გვარი ორად
უნდა გაიყოს - მამრულ და მდედრულ საწყისებად, რომელთა შეერთებაც
განაპირობებს გვარის გაგრძელებას. მუსიკაში ჰარმონიას მაღალი და დაბალი
ტონების დაპირისპირებულობა ბადებს. დროის დინება დღიდან - ღამისაკენ,
ზაფხულიდან კი ზამთრისაკენ მიემართება. ზუსტად ასევე, ადამიანის ზნეობრივი
ცხოვრებაც სამართლიანისა და უსამართლოს, კეთილისა და ბოროტის
დაპირისპირებაზეა დაფუძნებული. მთლიანობის თვალსაზრისით აუცილებელია
უსამართლობაც და ბოროტებაც. მათ გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა სამართლიანობა
და სიკეთე. ზნეობრივი ცხოვრება იმის წყალობით არსებობს, რომ ამ
დაპირისპირებულებს ბადებს და მათ ურთიერთშერწყმას ცდილობს, რათა შემდეგ
კვლავ ცალ-ცალკე არსებობისთვის გამოიხმოს ისინი. ცხადია, რომ ეს მოძღვრება
ჰარმონიის შესახებ პითაგორას გავლენით უნდა აღმოცენებულიყო.

ჰერაკლიტეს მნიშვნელობა ამ ზოგად აზრებზეა დაფუძნებული; ბუნების ცალკეულ

მოვლენათა მისეულ ახსნას მაინცდამაინც დიდ ღირებულებას ვერ მივანიჭებთ.
ამიტომ აუცილებელი არ არის მის კოსმოგონიაზე შევჩერდეთ.

ეგეც არ იყოს, ეს კოსმოგონია არცთუ ზედმიწევნით ნაცნობია ჩვენთვის და ღარიბია

ნაყოფიერი აზრებით. მოკლედ უნდა შევეხოთ მხოლოდ მის წარმოდგენას ადამიანის
სულზე. ადამიანი მიკროკოსმოსია. ის იმავე ნივთიერებებისაგან შედგება,
რომლებითაც აგებულია კოსმოსი, და რომლებიც თითქმის იმავე ცვალებადობას
ექვემდებარებიან. ადამიანის სული ღვთაებრივი ცეცხლის ნაპერწკალია, სამყაროს
ღვთაებრივი გონის ერთგვარი ნაწილაკი. ის ალი კი არა, მშრალი პნევმაა, სისხლის
ოხშივრით ნასაზრდოები. მისი ქმედითობა მის გარემომცველ ჰაერთან კავშირის
წყალობით იზრდება, სუნთქვისა და გრძნობად აღქმათა მეშვეობით. ეს კავშირი
მხოლოდ ძილის დროს ირღვევა. ამიტომაცაა, რომ სულს სიფხიზლეში გონივრული
აზროვნების უნარი შესწევს, რასაც ის ძილში მოკლებულია.

ჰერაკლიტე აღიარებდა, რომ სული სიკვდილის შემდეგაც არსებობს, მაგრამ არა

მარადიულად. მისი მარადიული არსებობა, ან, ყოველ შემთხვევაში,
ინდივიდუალური უკვდავება გამორიცხულია, თუნდაც იმიტომ, რომ სამყარო
ხანძარში უნდა დაინთქას. სულების ხვედრს საიქიოში, ჰერაკლიტეს აზრით, ამ
ქვეყნად მათი ქცევა განაპირობებს. ეფესელი მოაზროვნის ეთიკური შეხედულებები
კანონის ცნებაზეა დაფუძნებული. სამყაროს ღვთაებრივი კანონი განაგებს. მზე ერთი
ნაბიჯითაც ვერ გადაუხვევს გზიდან, წინააღმდეგ შემთხვევაში მას მისწვდება
ერინიების, სამართლიანობის ქალღმერთის (დიკეს) მსახურთა მსახვრალი ხელი.
ჩვენი შემეცნება საყოველთაო გონებას უნდა ეთანხმებოდეს, და ის ცდება, როგორც კი
სუბიექტური თვითნებობის გზას ირჩევს. ზუსტად ასევე, ყველა ჩვენი მოქმედებაც
საყოველთაო გონებაზე დაფუძნებული ზოგადი კანონით უნდა იყოს
განსაზღვრული".

ფრაგმენტები

1. კაცთათვის შეუცნობელი რჩება ეს წარუვალი სიტყვა,1 არა მარტო მის მოსმენამდე,

არამედ მისი პირველად მოსმენის შემდეგაც. და თუმცა სამყაროში ყველაფერი ამ
სიტყვის თანახმად ხდება, ისინი მაინც უვიცთა და უმეცართ ჰგვანან, ესოდენ ფუჭი
რუდუნებით რომ ცდილობენ იმ სიტყვათა თუ საქმეთა არსში წვდომას, რომელთაც
მე განვმარტავ, როცა ვშლი თითოეულს მისი ბუნების მიხედვით და ვიკვლევ მის
რაობას. დანარჩენნი კი ისევე განუსჯელად მოქმედებენ სიფხიზლეში, როგორც
საკუთარ სიზმრებში,2 რომელთაც გამოღვიძებისთანავე ივიწყებენ ხოლმე.

2. ამიტომ ჩვენი ვალია მივსდევდეთ ყოვლადს და საერთოს. და თჲმცა საერთო -

მარადიული გონებაა,3 კათა უმეტესობა მაინც ისე იქცევა, თითქოს, საკუთარი სიბრძნე
და გონება ჰქონდეთ.

3. მზე სიფართით კაცის ტერფის ოდენა გვეჩვენება ჩვენ.4

4. ბედნიერებას რომ მხოლოდ ხორციელი განცხრომა გვანიჭებდეს, მაშინ ბედნიერად

უნდა მიგვეჩნია ხარი, როცა ის მუხუდოს წაატანს ხოლმე პირს.5

5. ამაოდ ცდილობენ, სისხლით მოთხვრილნი, სამსხვერპლო ზვარაკის სისხლით

ჩამოირეცხონ საკუთარი სიბილწე. ეს იმას ჰგავს, მწვირეში დაფლულმა მწვირითვე
მოინდომოს განბანა და გასუფთავება. განა შლეგად არ შერაცხდა მას ამ უგუნურების
ყოველი მოწმე? ისინი კი კვლავ ლოცულობენ უსულო კერპთა მიმართ, მაგრამ რას
შეასმენენ უტყვსა და უსმ კედლებს? ვერ იცნობენ, ცნობასუსტნი, ღმერთებს და
ნახევარღმერთებს.6

6. მზე არა მარტო მარადდღე ახალია, არამედ მარად ახალიც.7

7. ყოველივე არსებული რომ კვამლად ქცეულიყო, ალბათ ნესტოებით

შევიგრძნობდით და შევიცნობდით ყოველს.8

8. წინააღმდგომნი თანამდგომნი ხდებიან, დაპირისპირებულთაგან დასაბამს იღებს

დიდმშვენიერი ჰარმონია, ხოლო ყველაფერს არსებობას ანიჭებს ბრძოლა.9

9. ვირები ბზეს არჩევენ ოქროს.10

10. კავშირნი: მთელი და არამთელი, ერთსულოვანი და არაერთსულოვანი,
ჰარმონიული და დისჰარმონიული; ყოვლისგან ერთი და ერთისგან ყოველი.11

11. ყოველ სულდგმულს აუცილებლობის შოლტი ერეკება საზრდელი ძებნად.12

12. ერთსა და იმავე მდინარეში შესულს ყოველ წამს ახალ-ახალი ტალღა ეხეთქება
ტანზე,13 ხოლო სულები ორთქლდებიან წყლის სისველიდან.14

13. ღორებს მწვირე ურჩევნიათ წყაროს ანკარა წყალს.15

14. ვისთვის წინასწარმეტყველებს ჰერაკლიტე ეფესელი? ღამეული მაწანწალების,

მაგების, ბაკქანტების, მენადების და მისტებისათვის. ზოგს სიკვდილით ემუქრება,
ზოგს კი ცეცხლში დანთქმას უქადის. რადგან ოდითვე წმინდად შერაცხილ
მისტერიებს უწმინდური გზით ეზიარებიან ისინი.16

15. რაოდენ სამარცხვინო იქნებოდა მათი ქცევა, დიონისეს სადიდებლად რომ არ

აწყოდნენ საზეიმო მსვლელობებს და მისსავ საქებრად არ გალობდნენ ფალიკურ
ჰიმნებს. დიონისე კი, ვისთვისაც ისინი ასერიგად ხელობენ, იგივეა რაც ჰადესი.17

16. სად წაუხვალ მარად უქრობ ცეცხლს?18

17. ბრბო არასოდეს უფიქრდება იმას, რასაც ყოველდღე აწყდება ცხოვრების

გზაზე,19თვით განსწავლასაც კი არ ძალუძს რაიმე შეასმინოს მას; და მაინც, უსმს და
უმეცარს, ჰგონია, რომ ყველაფერი ესმის.20

18. ვინც არ მოელის, ვერასოდეს მიემთხვევა მოულოდნელს, გაიცხადებს დაფარულს

და ძნელად საცნაურს.21

19. მათ არც მოსმენის ძალი შესწევთ, არც რამის თქმისა.22

20. რა იშვებიან, ისინი ხარბად მიელტვიან სიცოცხლეს, სიცოცხლის წიაღ კი -

სიკვდილს, ან, უკეთ რომ ვთქვათ, სიმშვიდეს და მყუდროებას, ხოლო თავიანთ
ნაცვლად ტოვებენ სიკვდილისათვის შობილ მემკვიდრეთ.23

21. სიკვდილია ყოველივე ის, რასაც მღვიძარენი ვჭვრეტთ, ხოლო ის, რასაც
მძინარენი ვხედავთ, არის სიზმარი.24

22. ოქროს მაძიებელნი ბევრს თხრიან და ცოტას პოულობენ.

23. უსამართლობა რომ არ არსებობდეს, ვინ გვამცნობდა მაშინ სიმართლის სახელს?25

24. ბრძოლის ველზე დაცემულთ თანაბრად ადიდებენ ღმერთნიც და კაცნიც.26

25. რაც უფრო სახელოვანია სიკვდილი, მით უფრო კეთილია სიკვდილშემდგომი

ხვედრი.27

26. ღამის წყვდიადში, როცა თვალი ვერაფერს ხედავს, კაცი საკუთარი სულის
სინათლეს ანთებს. ცოცხალი - ძილში - ის მკვდრებს ეხება, ფხიზელი - ცხადში - ის
ეხება მძინარეთ.28

27. რა ელის კაცს სიკვდილის შემდეგ? - რასაც არ მოელის და ოცნებითაც ვერ

წარმოიდგენს.29

28. მხოლოდ შეხედულებაა ის, რასაც ბრძენი სცნობს და იმარხავს. და მაინც

დიკე30თავისას მიუზღავს ცრუმეტყველთა და ცრუმორწმუნეთ.

29. კაცთაგან ყველაზე უკეთესნი მარადიულ დიდებას არჩევენ მსწრაფლწარმავალ

საგნებს, ბრბო კი ღორივით თქვლეფს სალაფავს.31

30. ეს სამყარო - ერთი და იგივე ყველა არსისთვის - არავის არ შეუქმნია, არც

ღმერთთაგანს და არც კაცთაგანს, არამედ ყოველთვის იყო, არის და კვლავ იქნება,
როგორც მარად ცოცხალი ცეცხლი, რომელიც - თანაბარზომიერად - ხან იფეთქებს,
ხან იშრიტება.32

31. ცეცხლის სახეცვლილებანი: თავდაპირველად ზღვა, ხოლო ზღვა - ნახევრად მიწა,

ნახევრად სამუმი. რაც იმას ნიშნავს, რომ, სამყაროს გამრიგე გონებისა თუ ღმერთის
მეშვეობით, ცეცხლი ჰაერის წიაღ იქცევა წყლად, ანუ კოსმიური ქმნადობის თესლად,
რომელსაც ის უწოდებს ზღვას, ხოლო ზღვა, თავის მხრივ, დასაბამს აძლევს მიწას, ცას
და მათ შორის მყოფს. სამყაროს დასაბამიერ მდგომარეობაში მიქცევისა და მისი
ხანძარში დანთქმის პროცესს კი ის ამგვარად ხსნის: მიწა ხელახლა იქცევა ზღვად,
ხოლო ეს უკანასკნელი თანაბარზომიერად გადადის იმავ ლოგოსში, რაც იყო თავად
მიწის წარმოქმნამდე.33

32. ერთს - ერთადერთ ჭეშმარიტ სიბრძნეს - არცა სურს და კიდევაც სურს ზევსის
სახელით იწოდებოდეს.34

33. კანონი ნიშნავს ჰმორჩილებდე ერთის ნებას.35

34. ის, ვინც გვისმენს, მაგრამ ვერ გვიგებს, ყრუს ემსგავსება. მისთვის თქმულა: ჩვენს
გვერდით მყოფი შორსააო ჩვენგან.36

35. რამდენი რამის ცოდნა მართებს ბრძენთ და ბრძენთმოძღვართ.37

36. სულისთვის სიკვდილია წყლად ქცევა, წყლისათვის - მიწად; ხოლო მიწისგან

წყალი იღებს დასაბამს, წყლისაგან კი - სული.38

37. ღორები მწვირეში ნებივრობენ; ქათმები მტვერსა და თბილ ნაგავში იქექებიან.39

38. თალესი იყო პირველი ასტროლოგი.40

39. პრიენეში ცხოვრობდა ბიასი,41 ტევმატეს ძე, ვის სიტყვასაც, უფრო მეტი ფასი
ჰქონდა, ვიდრე სხვებისას.

40. ბევრი ცოდნა ჭკუას ვერ ასწავლის კაცს; თორემ რამდენი რამ იცოდნენ ჰესიოდემ
და პითაგორამ, ქსენოფანემ და ჰეკატეოსმა.42

41. სიბრძნე სხვა არა არის რა, თუ არა იმის აღიარება, რომ გონება განაგებს ყოველს
ყოვლის მეშვეობით და ყოვლის წიაღ.43

42. ჰომეროსი იმის ღირსია, რომ აგორებიდან განდევნონ და კარგად გაწკეპლონ;

ჰომეროსიც და არქილოქეც.44

43. თვითრწმენას უმალ უნდა აქრობდეს კაცი, ვიდრე ხანძარს.

44. კანონისათვის ხალხი ისე უნდა იბრძოდეს, როგორც საკუთარი კედლებისათვის.45

45. რა გზითაც უნდა ვლიდე, ვერსად ჰპოვებ სულის საზღვარს, ისე ღრმაა მისი
ლოგოსი.46

46. თვითრწმენა წმინდა სნეულებაა;47 მზერა - მატყუარა და მაცდური.

47. ზერელედ ნუ განვსჯით ღრმას და დაფარულს.

48. მშვილდის სახელი სიცოცხლეა, საქმე - სიკვდილი.48

49. ერთი ჩემთვის მირიადია, თუ ბრძენია და გამორჩევით მქმნელი.49

49ა. ერთსა და იმავე მდინარეში ჩვენ შევდივართ და ვერც შევდივართ, კიდეც
ვარსებობთ და არც ვარსებობთ.50

50. ყველაფერი ერთია: გაყოფადი - გაუყოფადი, დაბადებული - დაუბადებელი,

მოკვდავი - უკვდავი, ლოგოსი - მარადისობა, მამა - ძე, ღმერთი - სამართლიანობა.51 მე
კი არა, ლოგოსის52 ხმას მიუგდე ყური და, როგორც ბრძენმა აღიარე, რომ ყველაფერი
ერთია მხოლოდ.

51. მათ არ ესმით, როგორ ხდება, რომ დაპირისპირებულნი ერთდებიან და

ერთმანეთს ეთანხმებიან წმინდა ლოგოსში: საპირისპირო ძალთა უკუქცევადი
ჰარმონია, მსგავსად მშვილდის და ლირის.53

52. მარადისობა ბავშვს ჰგავს, კენჭებით მოთამაშეს: ბავშვის სამეფო.54

53. ბრძოლაა ყოვლის მამა და მბრძანებელი. ერთნი მან ღმერთებად შექმნა, მეორენი -
ადამიანებად; ერთთ მონობა არგუნა წილად, მეორეთ - მეუფება.55

54. უხილავი ჰარმონია უფრო სრულქმნილია, ვიდრე ხილული.56

55. მე ვარჩევ იმას, რაც შეიძლება მზერითა თუ სმენით აღიქვა, ან შეიმეცნო.57

56. ხილულ შემეცნებისას კაცნი ისევე ტყუვდებიან, როგორც ჰომეროსი, რომელიც

ყველაზე ბრძენი იყო ელინთა შორის. განა ჰომეროსი ამ სიტყვებით არ გააცურეს
ტილების ჭერით გართულმა ბავშვებმა: რაც დავინახეთ და დავიჭირეთ, კიდევაც
მოვიცილეთ თავიდან, ხოლო რაც ვერ დავინახეთ და დავიჭირეთ, თან დაგვაქვსო
ჩვენ.58

57. არა მარტო მრავალთა მოძღვარს, მრავლის მცოდნესაც უწოდებენ ჰესიოდეს, - მას,
ვინც ვერ შეიცნო, რომ დღე ღამეა, ღამე კი - დღე.59

58. ერთი და იგივეა სიკეთე და ბოროტება, ამიტომ როცა ექიმები ჯიჯგნიან, კვეთენ
ანდა წვავენ ასოებს და თანაც გასამჯელოს მოითხოვენ სნეულთაგან,
დაუმსახურებლად მოითხოვენ მას; რადგან ისინი ერთდროულად სჩადიან ერთსა და
იმავეს - სიკეთეს და ბოროტებას.60

59. ერთი და იგივეა სათელი ხრახნის გზა პირდაპიირი და გზა ირიბი.61

60. ერთი და იგივეა გზა აღმავალი და გზა დაღმავალი.62

61. ზღვის წყალი ერთდროულად უწმინდესია და უუწმინდურესი. თევზთათვის ის
სასმელად ვარგისია და სარგო, კაცთათვის კი სასმელად უვარგისი და ურგები.63

62. უკვდავნი მოკვდავნი არიან, მოკვდავნი - უკვდავნი; პირველთა სიცოცხლე

მეორეთა სიკვდილია, ხოლო მეორეთა სიცოცხლე - პირველთა სიკვდილი.64

63. მკვდრეთით აღმდგარნი, ისინი წარსდგებიან ღმერთის წინაშე და როგორც

ცოცხალთა, ისე მკვდართა მფარველნი და მცველნი ხდებიან.65

64. ის ამბობს, რომ როგორც სამყარო, ისე ყველაფერი, რასაც სამყარო გარემოიცავს,
ცეცხლით განისჯება და რომ ყველაფერს განაგებს ელია; ხოლო ელიას ის უწოდებს
მარად ცოცხალ ცეცხლს. ის იმასაც ამბობს, რომ ცეცხლი გონიერია და ყოვლის
გამრიგე.66

65. ცეცხლია ავსება და დავსება. მისი დავსება სამყაროს შექმნაა, ავსება - სამყაროს
დანთქმა ხანძარში.67

66. მოვა ცეცხლი და განსჯის და განიკითხავს ყოველს.68

67. ღმერთი: დღე-ღამე, ზამთარ-ზაფხული, ომი-მშვიდობა, სიმაძღრე-შიმშილი;69 და

ის იცვლება მსგავსად ცეცხლისა, რომელიც სხვადასხვა საკმევლის
ნელსურნელებასთან შერეული, სახელს იცვლის თითოეულის სუნის მიხედვით.70

67ა. მსგავსად იმისა, როგორც აბლაბუდის შუაში ჩასაფრებული და განაბული ობობა

გრძნობს, როდის გაწყვეტს აბეზარი ბუზი მისი ქსელის რომელსამე ძაფს და
დაუყოვნებლივ გარბის გაწყვეტილის კვლავ გასაბმელად, - საკმარისია სხეულის
რომელსამე ასოს ევნოს რაიმე, რომ სული მყისვე მიიქცევა ვნებულის და, მაშასადამე,
მთელის სხეულის შველად, სხეულისა, რომელსაც მთლიანად და თანაბარზომიერად
ერწყმის.71

68. მისტიურ კულტებს ის მართებულად უწოდებს წმინდა წამლებს, რადგან ისინი

მიწიერი არსებობის ტკივილისაგან ჰკურნავენ კაცის სულს.72

69. უნდა განვასხვავოთ მსხვერპლის ორი სახე: ერთი - უსისხლო და სულიერი,

რომელსაც სწირავენ სულით უბიწონი: ისინი გამონაკლისნი არიან და ხელის
თითებზე ჩამოსათვლელნი; მეორე - სისხლიანი და ხორციელი.73

70. ბავშვების თამაშს ადარებს იგი კაცთა აზრებს.74

71. გახსოვდეს კაცი, რომელმაც დაივიწყა, საით მივყავართ გზას.75

72. ისინი მტრობენ იმას, რაც მათი მუდმივი თანმხლებია და წარმმართველი, -

ყოვლისგამრიგე გონებას, - და უცხო უჩანთ ის, რასაც ყოველდღე აწყდებიან
ცხოვრების გზაზე.75ა

73. კაცს არ შეშვენის მძინარეთა მსგავსად მოქმედებდეს და სჯიდეს (რადგან ჩვენ

გვეჩვენება, თითქოს ძილშიაც ვმოქმედებთ და ვმსჯელობთ).76

74. ნუ ვიქცევით ბავშვების მსგავსად, რომლებიც ბრმად ბაძავენ ხოლმე უფროსებს.77

75. თვით მძინარენიც მუშაკობენ და ხელს უწყობენ სამყაროულ ყოვლისქმნადობას.78

76. ცეცხლი მიწის სიკვდილის გზით ცოცხლობს, ჰაერი კი - ცეცხლის სიკვდილით;

წყლის სიცოცხლე ჰაერის სიკვდილია, ხოლო მიწის სიცოცხლე - წყლის სიკვდილი.
ცეცხლის სიკვდილია ჰაერის დაბადება, ჰაერის სიკვდილი - წყლის დაბადება; მიწის
სიკვდილი დასაბამს აძლევს წყალს, წყლის სიკვდილი - ჰაერს, ჰაერის სიკვდილი -
ცეცხლს, და პირუკუ.79

77. სულისათვის - შვება ანდა სიკვდილი. სიკვდილი მისი - ტენად ქცევაა, ხოლო
შვება - ყოფად მოქცევა. სხვაგან ის ამბობს: ჩვენ მათი სიკვდილით ვცოცხლობთ,
ისინი კი - ჩვენი სიკვდილით.80

78. კაცური ბუნება უგონოა, ღვთაებრივი კი - გონიერი.81

79. ღვთაების წინაშე კაცი ისევე უასაკო ყრმად ჩანს, როგორც ბიჭი კაცის წინაშე.82

80. უნდა ვიცოდეთ ისიც, რომ ომი ყოვლადია, რომ დიკე83 ბრძოლაა და რომ
ყველაფერი ბრძოლისა და აუცილებლობის წყალობით ეზიარება არსებობას.84

81. პითაგორა ცრუმეტყველთა წინამძღვარია.85

82. უმშვანიერესი მაიმუნიც კი მახინჯია კაცთა მოდგმასთან შედარებით.86

83. კაცთაგან ყველაზე ბრძენი ღმერთთან შედარებით მაიმუნი გეგონება, სიბრძნის,

სიმშვენიერის და სხვა მისთანა მხრივ.87

84. ცვლადი ცვლადობაში ისვენებს.88

84ა. რაოდენ ძნელია, მსახურებდე და მორჩილებდე ერთთა და იმავეთ.

85. ძნელია გულთან ბრძოლა: ყოველი სურვილი სულის ფასად მოისყიდება.89

86. ციური განგება დაფარული რჩება კაცთათვის; ხოლო ამის მიზეზია ურწმუნოება.90

87. ცნობასუსტს ადვილად იტაცებს ნებისმიერი მოძღვრება.91

88. ერთნი და იგივენი არიან და ერთ არსში თანაარსებობენ სიცოცხლე და სიკვდილი,

ძილი და ღვიძილი, ახალი და ძველი. რადგან, სახეცვლილების შედეგად, პირველნი
მეორენი ხდებიან და, პირუკუ, მეორენი - პირველნი.92

89. მღვიძარეთათვის არსებობს მხოლოდ ერთი - ზოგადი და ყოვლადი სამყარო,

მძინარეთაგან კი თითოეული თავის საკუთარ სამყაროში გადადის.93

90. ცეცხლზე იცვლება ყველაფერი და ცეცხლი - ყველაფერზე, როგორც ოქროზე -

საქონელი და ოქრო - საქონელზე.94

91. ერთსა და იმავე მდინარეში ორჯერ ვერ შეხვალ. ვერც მოკვდავ ბუნებას ჰპოვებ
ორჯერ ერთსა და იმავე მდგომარეობაში, რადგან ცვალებადობის უწყვეტობა და
სისწრაფე გამუდმებით ჰფანტავს და ხელახალს ჰკრებს მას, ან უკეთ რომ ვთქვათ, არა
ხელახლა და არა შემდეგ, - ის ერთდროულად იქმნება და იღუპება, ახლოვდება და
შორდება.95

92. სიბილა96 შმაგი ბაგეებით ღაღადებს პირქუშ, შეუფარავსა და შეუფერავ

სიმართლეს, და მისი ხმა საუკუნეებს სწვდება, რადგან თვით ღმერთი მეტყველებს
მისი პირით.97

93. უფალი, ვისი ორაკულიც დელფოშია,98 არც რას გვიცხადებს და არც რას
გვიფარავს, არამედ ნიშნებით გვანიშნებს მხოლოდ.99

94. მზე ვერ გარდავა ოდითვე დასაზღვრულ ზომას და ზღვარს; სხვაგვარად მას
მისწვდება ერინიების100 - დიკეს101 მსახურთამსახვრალი ხელი.

95. უმეცრება უმჯობესია დამალო;102 მაგრამ როგორ დამალავ მას, როდესაც სიძვას
ეძლევი, ან ღვინით სავსე ფიალა გიპყრია ხელთ?

96. გვამები უმალ უნდა მოიცილოთ თავიდან, ვიდრე განავალი.103

97. ძაღლები უყეფენ იმას, ვისაც ვერ სცნობენ.104

98. სულები სურნელებას იყნოსავენ ჰადესში.105

99. მზე რომ არ არსებობდეს, სხვა მნათობთა სხივოსნობის მიუხედავად, წყვდიადი

მოიცავდა სამყაროს.106

100. პერიოდები: მზე, მათი გამრიგე და ზედამდეგი, განსაზღვრავს, განაგებს, აწესებს

და აწესრიგებს წელიწადის ყოვლისმომცემ ალოთა და დროთა მუდმივ
მონაცვლეობას.107

101. მე ვიკვლევდი ჩემსავე თავს.108

101ა. თვალები უფრო ზუსტი მოწამენი არიან, ვიდრე ყურები.109

102. ღმერთისთვის ყველაფერი კეთილია, მშვენიერი და სამართლიანი; კაცნი კი

ერთს სამართლიანად მიიჩნევენ, მეორეს - არასამართლიანად.110

103. წრეხაზს ერთი აქვს დასაწყისი და დასასრული.111

104. როგორია მათი გონება, ანუ სული? მალემრწმენნი, ისინი ბრმად ენდობიან
სახალხო მგოსნებს, ხოლო მათი მოძღვარია უსახო ბრბო, რადგან არ იციან, რომ
ბევრნი ცუდნი და უკეთურნი არიან, მცირედნი კი - კეთილნი და კარგნი.112

105. "ილიადის" ერთი ადგილის მიხედვით ("ისინი ერთსა და იმავე ღამეს

დაიბადნენ"..., XVIII, 251), ჰერაკლიტე ამტკიცებს, რომ ჰომეროსი ასტროლოგი
იყო;113მისი აზრით, ამასვე მოწმობს მეორე ადგილიც: "რომელი მოკვდავთაგანი
გაჰქცევია საკუთარ ბედისწერას?" (VI, 488).

106. ერთი დღე ყველა სხვა დღის სწორია.114

107. გულმხეცთათვის ცუდი მოწამენი არიან თვალნი და ყურნი.115

108. არცერთი მათგანი, ვისი სწავლაც მისმენია, არ მისულა იმის აღჳარებამდე, რომ
სიბრძნე ყველაფრისაგან განსხვავებულია და განყენებული.116

109. უმეცრების დამალვა სჯობს მის გამჟღავნებას.117

110. ბევრს ვერაფერს მოიგებდნენ კაცნი, ერთბაშადაც რომ ახდენოდათ სურვილი.118

111. ავადმყოფობა სასურველს ხდის ჯანმრთელობას, ბოროტება - სიკეთეს, შიმშილი -
სიმაძღრეს, დაღლილობა - დასვენებას.119

112. აზროვნება ყველაზე დიდი სიკეთეა, ხოლო სიბრძნე ნიშნავს ჰმსახურებდე

სიმართლეს, ყურს უგდებდე ბუნების ხმას და მისდევდე მას.120

113. აზროვნება საერთოა ყველასათვის.121

114. ყველა, ვისაც გზიანი სიტყვა მოუდის, ისევე მტკიცედ უნდა იზღუდავდეს თავს
ყველასათვის საერთო აზრით, როგორც ქალაქი - კანონით, და, ასე გასინჯეთ, უფრო
მტკიცედაც.122 რადგან ყველა კაცურ კანონს ერთი საერთო - ღვთაებრივი კანონი
ასაზრდოებს, რომელიც საკუთარი სურვილისამებრ, ყველაფერზე ავრცელებს თავის
ძალმოსილებას. ყველაფერს სძლევს და ყველაფერზე მაღლდება თვითონ.123

115. სულის ბუნებითი ნიშანია თვითმზრდელი ლოგოსი.124

116. ყველა ჩვენთაგანისათვის ნიშნეულია თვითშემეცნებისა და საღი აზროვნების

უნდარი.125

117. უასაკო ყრმა წინ მიუძღვის მთვრალ მამაკაცს, რომელიც ბარბაცებს და არ იცის,
საით მიდის, რადგან მისი სული სველია და ნოტიო.126

118. მშრალი ციალი - სული უბრძნესი და უკეთესი.127

119. საკუთარი ბუნების თვითმყოფობა129 - აი, ყოველი კაცთაგანის წმინდა დემონი.129

120. აღმოსავლეთისა და დასავლეთის საზღვარნი: დიდი დათვი, ხოლო დიდი

დათვის პირდაპირ შუქმოიეფე ზევსის მწვერვალი.130

121. ეფესელნი ჭეშმარიტად იმის ღირსნი არიან, რომ ყველა სრულასაკოვანთ

ერთმანეთი ჩამოახრჩონ და მხოლოდღა უასაკოებს დაუტოვონ ქალაქი. ვაი თქვენ,
ეფესელნო! თქვენ, რომელთაც ამ სიტყვებით განდევნეთ ჰერმოდორე, კაცი ყველა
თქვენთაგანზე ბრძენი და ქველი: "დაე ჩვენს შორის ნუვინ იქნება უკეთესი, და თუ
იქნება, მაშინ მან სხვაგან იცხოვროს და სხვა კაცთა შორის!"131

122. ...მიახლოება...

123. ბუნებას მალვა უყვარს.132

124. უმშვენიერესი კოსმოსი ნაგვის უთავბოლოდ დაყრილ გროვას ემსგავსებოდა.133

125. თვით კიკეონიც134 კი იშლება და ილექება, თუ დროდადრო არ შევანჯღრევთ

ხოლმე.135

125ა. დაე, ნურასოდეს დაგიტევებთ თქვენი სიმდიდრე, ეფესელნო, თქვენდა

სარცხვენად და თავლაფსასხმელად.136

126. ცივი ცხელდება, ცხელი ცივდება, სველი შრება, მშრალი სველდება.137

საეჭვოდ მიჩნეული ფრაგმენტები

126ა. დროთა კანონის მიხედვით, შვიდეული უერთდება მთვარეს და ეთიშება დიდი

დათვის თანავარსკვლავედს, უკვდავი მეხსიერების ამ ორ წმინდა ნიშანს.138

126ბ. ერთი ყოველთვის ასე იზრდება, მეორე - ისე; გააჩნია, ვის როგორ ჭირდება.

127. თუ ისინი ღმერთები არიან, მაშინ რატომღა დასტირით მათ? და თუ დასტირით,

მაშასადამე, ღმერთებად აღარ მიგაჩნიათ ისინი.139

128. ისინი ისე ლოცულობდნენ ამ უსმი და უსულო კერპების მიმართ, თითქოს მათ
სასმენელნი ჰქონდეთ. მაგრამ კერპებს არ შეუძლიათ რაიმე მიაგონ მათ მიმართ
მლოცველთ, ისევე როგორც არ შეუძლიათ რაიმე მოსთხოვონ მათ.140

129. პითაგორა, მნესარქეს ძე, კაცთაგან ყველაზე ვნებიანად დაეწაფა

თვითგანსწავლას; ამ მიზნით შეაგროვა მან ეს წიგნები და მათგან ამოჰკრიბა
საკუთარი სიბრძნე; ბევრი ცოდნა - ბევრი სიცრუე.141

130. არ უნდა იყო ისერიგად დამცინავი, რომ შენსავე თვალში სასაცილო ჩანდე.142

131. თვითრწმენა უკან გადადგმული ნაბიჯია წინსვლის გზაზე.143

132. პატივი თანაბრად იმონებს ღმერთსაც და კაცსაც.144

133. ბოროტი კაცნი მართლმოქმედთა მტრები არიან.145

134. განსწავლა მეორე მზეა განსწავლულთათვის.146

135. აი, უმოკლესი გზა მისთვის, ვისაც კეთილი სახელის მოხვეჭა სურს: თვითონვე
უნდა გახდეს კეთილი.147

136. ბრძოლის ველზე დაცემულთა სულები უფრო წმინდანი არიან, ვიდრე

სნეულებისაგან მოცელილთა სულნი.148

137. ყველას თავისი ბედისწერა აქვს.149

138. რა გზაც არ უნდა აირჩიო ცხოვრებაში150 ... და ა.შ.

139. ქრისტიანობისდროინდელი თხზულება, რომელსაც ასეთი სათაური აქვს:

"ვარსკვლავთა წარმომავლობისათვის" და რომელიც მიეწერება ჰერაკლიტეს.
დასაწყისი: "ზოგიერთის აზრით, დავდაპირველად ვარსკვლავები მდებარეობენ" ...
დასასრული: "ასე ისურვა მისმა შემქმნელმა".151

შენიშვნები

1. "წარუვალი სიტყვა" (λόγος ἐών; εἰμι - "ვარ" ზმნის აწმყო დროის მიმღეობი იონიურ
ფორმას ἐών ატიკურში შეესაბამება ὤν) - ანტიკური ფილოსოფიური აზრის ერთ-
ერთი უმნიშვნელოვანესი ცნება - "ლოგოს", საგანთა და მოვლენათა ჭეშმარიტი არსის
რაციონალური გამოხატულება. "საგანთა ეს ჭეშმარიტი არსი - შენიშნავს სერგეი
ტრუბეცკოი ("Учение о Логосе", М., 1908, с.16), - ჰერაკლიტესათვის სრულიადაც არ
არის განყენებული ყოფიერება, ესაა სიცოცხლე, შემოქმედებითი გენეზისის მარად
ცოცხალი პროცესი, სიმრავლეში რეალიზებული ერთობა"; კოსმიური არსებობის
უზენაესი რაციონალური კანონი, რომლის მიხედვითაც წარიმართება უსასრულო
სამყაროს განვითარება.

2. ჰერაკლიტეს ამ პასაჟს კარგად იცნობდა მარკუს ავრელიუსი ("ფიქრები", IV, 46):

"ყოველთვის გახსოვდეს ჰერაკლიტეს სიტყვები: "მიწისთვის სიკვდილია წყლად
ქცევა, წყლისათვის - ჰაერად, ჰაერისთვის - ცეცხლად, და პირუკუ. გახსოვდეს კაცი,
რომელმაც დაივიწყა, საით მივყავართ გზას; გახსოვდეს ისიც, რომ კაცნი ხშირად
ანგარიშს არ უწევენ ყოვლისგამრიგე გონების ხმას, ურომლისოდაც წარმოუდგენელი
იქნებოდა ჩვენი ცხოვრება და რომ მათ უცხოდ უჩანთ ისიც კი, რასაც ყოველდღე
აწყდებიან ცხოვრების გზაზე. და ბოლოს, ნუ დაივიწყებ იმასაც, რომ კაცს არ შეშვენის
სიზმარში მყოფივით იქცეოდეს და სჯიდეს (რამეთუ ჩვენ გვეჩვენება, თითქოს
სიზმარშიც ვმოქმედებთ და ვმსჯელობთ), ან პატარა ბალღების მსგავსად, რომლებიც
ბრმად ჰბაძავენ ხოლმე უფროსებს".
აქვე უნდა გავიხსენოთ "ფიქრების" კიდევ ერთი ადგილი (VI, 42): "ჩვენ ყველანი
ერთი საერთო მიზნის ხორცშესხმას ვემსახურებით, ერთნი - ცოდნით და მიზნის
შეცნობით, მეორენი - მის შეუცნობლად. ალბათ, ამიტომ ამბობს ჰერაკლიტე, რომ
თვით მძინარენიც მუშაკობენ და ხელს უწყობენ სამყაროულ ყოვლისქმნადობას"
(თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ ჰერაკლიტე ესოდენ მაღალი აზრის არ ყოფილა
"მესიზმრეებზე", თავიანთ სიზმრებს "გამოღვიძებისთანავე რომ ივიწყებენ ხოლმე").

3. იოანე სტობეოსი (V ს. ახ. წ. ა.) თავის ენციკლოპედიური ხასიათის "ანთოლოგიაში"

(III, 1, 179) ჰერაკლიტეს ამ მაქსიმასთან დაკავშირებით შენიშნავს: "ვისაც სურს
გონივრულად (ξὺν νόῳ) იმსჯელოს, მტკიცედ უნდა ეყრდნობოდეს ყველასათვის
საერთო (ξυνῷ; აქ სიტყვების თამაშია: ξὺν νόῳ - ξυνῷ - ბ. ბ.) გონს, როგორც პოლისის
მოქალაქე - კანონს, და კიდევ უფრო მტკიცედაც. რადგან ყველა ადამიანური კანონი
მხოლოდ ერთ - ღვთაებრივ კანონზეა დამოკიდებული, რომელიც იმდენზე
ავრცელებს თავის ძალმოსილებას, რამდენზედაც ნებავს, და ყველაფერს
იქვემდებარებს, ყველაფერზე აღმატებული"...

ისიც უნდა ითქვას, რომ აქ λόγος ἐών "მარადიულ გონებადაა" თარგმნილი. მე

ანგარიშს ვუწევ ჰერაკლიტესეული "ლოგოსის" ურიცხვ აზრობრივსა თუ
შინაარსობრივ ნიუანსს. ამის შესახებ დაწვრილებით იხ. Ф.Х. Кессиди, Философские
и эстетические вгляды Гераклита Эфесского, М., 1963, с. 79-84.

4. ჰერაკლიტეს მიხედვით, მზე კაცის ტერფის ოდენა კი არაა, არამედ მხოლოდ მისი
სიშორის გამო აღვიქვამთ ასე პატარად. შდრ. არისტოტელე, სულისათვის III, 428 b 2:
"გრძნობადი აღქმა ზოგჯერ გვატყუებს, მაშინაც კი, როცა აღქმულის სიდიდის
შესახებ სწორი წარმოდგენა გვაქვს. ასე მაგალითად, მზე სიდიდით ტერფის ოდენა
გვეჩვენება, თუმცა დარწმუნებული კი ვართ, რომ ის კაცთა მთელ საცხოვრისზე
დიდია". იხ. აგრეთვე სენეკა, საბუნებისმეტყველო საკითხები, I, 20: "თუმცა გონება
გვიმტკიცებს, რომ მზე დედამიწაზე დიდია, ჩვენი მზერა იმდენად აპატარავებს მას,
რომ, სწავლულთა აზრით, ის ტერფის ოდენა უნდა იყოს".

5. ჰერაკლიტეს ეს ფრაგმენტი მხოლოდ ალბერტ დიდმა (1193-1280) შემოგვინახა (De

Veget., VI, 401), რა თქმა უნდა ლათინურ ენაზე.

6. ნეოპითაგორელი ფილოსოფოსი და მოგვი აპოლონ ტიანელი (გარდ. დაახლ. 97 წ.

ახ. წ. ა.) წერდა: "ქურუმები სისხლით ბღალავენ საკურთხევლებს, მერე კი
სასოწარკვეთილთ უკვირთ, რატომ ატყდება თავზე ქალაქებს ამდენი უბედურება. ო,
უმეცრებავ! ჰერაკლიტე ბრძენი იყო, მაგრამ მანაც კი ვერ შეძლო დაერწმუნებინა
ეფესელები "მწვირით არ ეცადათ მწვირისვე ჩამორეცხვა" ("წერილები", 27) ... აქვე
უნდა დავიმოწმოთ სახელგანთქმული ქრისტიანი თეოლოგი კლიმენტი
ალექსანდრიელი (დაახლ. 160 - დაახლ. 217): "... ხოლო შენ, თუ ყურს არ უგდებ
სიბილას წინასწარმეტყველებას, შენსავე ფილოსოფოსს ჰერაკლიტე ეფესელს მაინც
უსმინე, უგრძნობლობის გამო რომ გმობდა უსულო კერპებს" ("Protrept.",50,4)...
კიდევ ერთი დიდი ქრისტიანი ღვთისმეტყველი - გრიგოლ ნაზიაზნელი (330 - 390):
"... ზურგი აქციე ელინურ ცრუმორწმუნეობას, როგორც უწინ მათ
მრავალღმერთიანობას აქციე ზურგი, როგორც ძველ, ისე ახალ ღმერთებსაც, უკეთურ
მითებს და კიდევ უფრო უკეთურ მსხვერპლშეწირვებს "მწვირით რომ ცდილობენ
მწვირისვე ჩამორეცხვას", როგორც მსმენია ერთ-ერთი მათგანისაგან" ("სიტყვები",
25,15).

7. ახალი დროის კომენტატორთა უმრავლესობა დუმილით უვლის გვერდს ამ

ენიგმურ პასაჟს, ან ძველ კომენტარებს იმოწმებს, თუმცა ვერც ეს უკანასკნელნი
აკმაყოფილებენ კრიტიკული ალღოს მოთხოვნებს. თავად განსაჯეთ:

არისტოტელე ("მეტეორ.", B2 354 b 33): "ამიტომ სასაცილოა ყველა წინამორბედი

ფილოსოფოსის მტკიცება, რომლებიც ფიქრობდნენ, რომ მზე სინოტივით
საზრდოობს. ზოგიერთის აზრით, სწორედ ამის გამო ასრულებს იგი წრებრუნვას,
ვინაიდან ერთი და იგივე ადგილი ყოველთვის ვერ შეძლებდა მის საზრდოობას;
ამიტომ მისთვის აუცილებელია წრებრუნვა, თორემ დაიღუპებოდაო. ისევე, როგორც
დაკვირვებისათვის მისაწვდომი ცეცხლი, მათი მტკიცებით, მანამდე ცოცხლობს,
სანამ საზრდო მოეპოვება, ხოლო ცეცხლის ერთადერთ საზრდოდ სინოტივე
მიაჩნიათ, თითქოს სინოტივე ანაორთქლ ოხშივართან ერთად აღწევდეს მზეს, ან მისი
აღმასვლა ისეთივე იყოს, როგორც ალისა, რომლის მსგავსადაც წარმოუდგენიათ მზის
საზრდოობა. მაგრამ ეს ანალოგია არაზუსტია: ალი იმ ნოტიო თუ მშრალი მასალის
გარდაქმნით ბრიალებს, რომელიც უშუალოდ ეხება მას. თუმცა ამ მასალითვე როდი
"საზრდოობს", რადგან წამითაც არ არის ერთი და იგივე; ამას კი ვერ ვიტყვით მზეზე,
ვინაიდან თუ ისიც "საზრდოობს", როგორც ისინი ამბობენ, მაშინ "მზე - ჰერაკლიტესი
არ იყოს, - არა მარტო მარადდღე ახალია, არამედ მარად ახალიც".

არისტოტელეს ეს პასაჟი, რომელიც თავისი უჩვეულობით უთუოდ შეაცბუნებს

დღევანდელ მკითხველს, ჰერაკლიტეს ფრაგმენტის ავთენტურობას უფრო მოწმობს,
ვიდრე მის აზრს გვიხსნის. როგორც ძველი, ისე ახალი დროის კომენტატორთა
არგუმენტებშიც ამაოდ დაუწყებთ ძებნას ამ ფარული აზრის მეტად თუ ნაკლებად
დამაკმაყოფილებელ ინტერპრეტაციას...

8. აქ აღარ მოვიხმობთ არისტოტელეს სიტყვებს ("შეგრძნებისათვის", V, 443 a 21),

სადაც ის იმოწმებს ჰერაკლიტეს ამ პასაჟს. ვიტყვით მხოლოდ, რომ "კვამლმა"
(καπνός), ეფესელი ბრძენის წინამდებარე ფრაგმენტისა არ იყოს, არა ერთი
ექსპრესული მხატვრული სახით გაამდიდრა მსოფლიო მწერლობის საგანძური.
ორიოდე ნიმუში:
"კაცი, რომელიც ზემოდან დაჰყურებს დიდ ქალაქს, გულში ფიქრობს: "მე ვხედავ,
რომ ადამიანები კვამლით საზრდოობენ", - პოლ ვალერი ("სულის კრიზისი", თბ.,
1993, გვ. 63).

პოლ ვალერის თანამემამულე, ცნობილი ორიენტალისტი ჯეიმს დარმსტეტერი თავის

მშვენიერ ესსეში "სპარსული პოეზიის სათავეებთან" (თბ., 1985, გვ.19), რუდაქის
თანამედროვე პოეტის შეჰიდ ბალხელის შემოქმედების მიმოხილვისას წერს:

"მან კიდით-კიდემდე შემოიარა მთელი ქვეყანა, მაგრამ ვერსად ჰპოვა კმაყოფილი

ბრძენი; და მთელი მისი ფილოსოფია ერთ სახედ შედედდა, სამყაროსავით პირქუშ
და მძლავრ სახედ:

"მწუხარებას რომ ცეცხლივით ასდიოდეს კვამლი,

მთელი სამყარო კვამლის მარადიულ საბურველში დაინთქმებოდა".

9. ეს ფრაგმენტი ჩვენ პირველად წარმოგვიჩენს დაპირისპირებულ საწყისთა უწყვეტი

ურთიერთბრძოლისა და, იმავდროულად, მათი ერთობის ჰერაკლიტესეულ
კონცეფციას, ერთობისა, სამყაროს ფარული ჰარმონიის უშრეტ წყაროდ რომ
გვევლინება. დაპირისპირებულთა ერთობის ამ დიალექტიკამ დიდი გავლენა
მოახდინა არა მარტო ანტიკური, არამედ შუა საუკუნეების, რენესანსისა თუ ახალი
დროის ფილოსოფიური აზრის განვითარებაზე. აქ, ალბათ, პირველ რიგში უნდა
დავასახელოთ ნიკოლა კუზანელი "დაპირისპირებულთა დამთხვევის" (coincidentia
oppositorum) მისი სახელგანთქმული კონცეფციითურთ ("De docta ignorantia", I, 6);
დიდი იტალიელი ასტრონომი და ფილოსოფოსი ჯორდანო ბრუნო, ვისი
მტკიცებითაც სამყაროს სწორედ დაპირისპირებულთა ერთობა უდევს საფუძვლად
("ვისაც სურს ჩასწვდეს ბუნების ყველაზე დიდ საიდუმლოებებს, დაე, განიხილოს და
დაუკვირდეს წინააღმდეგობათა და დაპირისპირებულობათა მინიმუმს და მაქსიმუმს.
ღრმა მაგიის შემცველია დაპირისპირებულთა გამოყვანის უნარი, მას შემდეგ, რაც
მიაკვლევ ერთობის წერტილს"); სახელგანთქმული ფრანგი მოაზროვნე ლეჟე მარი
დეშანი, რომელიც დაპირისპირებულთა თანაფარდობას სინამდვილის ძირითად
თანაფარდობად თვლიდა და ამტკიცებდა, რომ დაპირისპირებულნი აბსოლუტურად
კი არ გამორიცხავენ ერთმანეთს, არამედ მხოლოდ ფარდობითად, ასე რომ,
ურთიერთსაპირისპიროთა ყოველი წყვილის თვითეული წევრი მეორის უარყოფად
კი არა, მხოლოდ "სხვად" გვევლინება ამ უკანასკნელის მიმართ; და ბოლოს,
კატეგორიათა უნივერსალური დიალექტიკის შემქმნელი ჰეგელი, ვისი
კონცეფციითაც მთელი სამყაროული პროცესი, მოძრაობა, ცვალებადობა,
განვითარება დაპირისპირებულთა ერთობის შედეგად წარმოგვიდგება. მაგრამ
ჰერაკლიტეს დიალექტიკის სიღრმე ყველაზე უმალ შეიგრძნო პლატონმა; შეიგრძნო
და როგორც კერძო მომენტი, ჩართო კიდეც იგი თავის ფილოსოფიურ სისტემაში.
10. დაპირისპირებულთა გამუდმებული ორთაბრძოლის, საგანთა თუ მოვლენათა
ყოველწამიერი ცვალებადობისა და განვითარების უწყვეტ პროცესში ჩართულ
სამყაროში, ჰერაკლიტეს აზრით, არაფერია წარუვალი, უცვლელი და აბსოლუტური.
გამონაკლისი, რა თქმა უნდა, არც ფასეულობათა სისტემაა, ისიც ცვალებადია და
რელატიური. "ამიტომ ნებისმიერ ცხოველს - ამბობს მარსილიო ფიჩინო, - გარკვეული
და თითქოს მისთვის ნიშნეული სურვილისა და სიამოვნების ესა თუ ის სახე
შეესაბამება, როგორც ამტკიცებს ჰერაკლიტე, ყველა თავის საკუთარ სიამოვნებას
მიელტვის" ("სიამოვნებისათვის", 8).

11. შდრ. ფსევდო-არისტოტელე, სამყაროსათვის, 5, 396 b 7-25: "როგორც ჩანს, ბუნება

დაპირისპირებულთა მიმართ ისწრაფვის და მსგავსთაგან კი არა, სწორედ მათგან
ქმნის თანხმობას... ეტყობა, ბუნების მიბაძვით, ასევე იქცევა ხელოვნებაც: ფერწერა,
ერთმანეთს რომ უხამებს თეთრსა და შავ, წითელ და ყვითელ ფერებს, მათი
მეშვეობით ქმნის დედნის ასლს; მუსიკა სხვადასხვა ტონალობით უფარდებს
ერთმანეთს მაღალ და დაბალ, გრძელსა და მოკლე ბგერებს და ასე იბადება ჰარმონია;
გრამატიკა ხმოვნებისა და თანხმოვნების შერწყმითა ქმნის სიტყვიერ ხელოვნებას.
ალბათ, ესაა ჰერაკლიტეს გამოთქმის აზრიც (აქ ფსევდო-არისტოტელე მოიხმობს
ეფესელი ფილოსოფოსის წინამდებარე ფრაგმენტს, - ბ. ბ.). ასე მთელი სამყაროც, ე.ი.
ცაც და მიწაც, მთელი კოსმოსიც საპირისპირო საწყისთა შერწყმით მოაწესრიგა
ერთიანმა ჰარმონიამ".

12. შდრ. აპულეიუსი, სამყაროსათვის, 36: "... ყველა სულდგმულის - შინაური თუ

გარეულის, ჰაერში მფრინავ, ხმელეთზე მოძრავ თუ წყალში მცურავთა ბუნება
იბადება, საზრდოობს და კვდება ღვთიური განჩინების თანახმად: ჰერაკლიტესი არ
იყოს, "ყველა სულდგმულს"...

იხ. აგრეთვე პლოტინი, ენნეადა II, 3: "სულიერ არსებათა შორის ზოგიერთის

მოძრაობა გაურკვეველია, ვინაიდან მათ "შოლტით მიერეკებიან საძოვრად", როგორც
მაგალითად ეტლში შებმულ ცხენებს, მეეტლე რომ აძლევს გეზსა და მიმართულებას,
გონიერ არსებათა ბუნებას კი თავის თავშივე ჰყავს მეეტლე".

13. სამყაროულ საგანთა უწყვეტი დენადობის, ცვალებადობისა და თვით სამყაროს

წარმავლობის ჰერეკლიტესეულმა კონცეფციამ, არცთუ იშვიათად რომ მეორდება
ეფესელი ბრძენის ჩვენამდე მოღწეულ ფრაგმენტებში, ფართო გამოხმაურება ჰპოვა
ელინური და მომდევნო ეპოქების ფილოსოფოსთა ნააზრევში. აქ მხოლოდ რამდენიმე
ნიმუშს მოვიხმობთ:

პლატონი, კრატილე, 402 a: "ჰერაკლიტე ერთგან ამბობს, რომ ყველაფერი მიედინება

და არაფერი დგას უძრავად, მერე კი არსს ხატოვანად ადარებს მდინარის დინებას და
ამბობს, რომ ერთსა და იმავე მდინარეში ორჯერ ვერ შეხვალ"... პლატონი, თეეტეტე,
160 d: "ჰომეროსის, ჰერაკლიტეს და მათ თანამოაზრეთა თანახმად, ყველაფერი
მდინარესავით მიედინება"... იქვე, 152 d: "ხოლო ბობოქარი დინება და
ურთიერთგადანაცვლება დასაბამს აძლევს ყოველივე იმას, რაზედაც ვამბობთ, რომ
ის "არის", მაგრამ ეს სახელწოდება არაზუსტია, რადგანაც არაფერი არასოდეს არ
"არის" (ἔστι), არამედ "იქმნება" (γίγνεται)"...

არისტოტელე, მეტაფიზიკა, III, 5 1010 a 7: "გარდა ამისა, ისინი ხედავდნენ, რომ

მთელი ეს ბუნება მოძრაობს და ცვალებად საგნებზე გამოთქმული არცერთი აზრი არ
შეიძლება ჭეშმარიტი იყოს. მით უმეტეს შეუძლებელია ჭეშმარიტი გამონათქვამი
იმის შესახებ, რაც მრავალნაირად და მრავალმხრივ იცვლება. ამ შეხედულებიდან
განვითარდა ზემოხსენებულ ფილოსოფოსთა, კერძოდ, იმათი წარმოდგენა,
ჰერაკლიტეს მიმდევრებად რომ მიაჩნდათ თავი. ამნაირ წარმოდგენას იზიარებდა
კრატილე, რომელიც ბოლოს და ბოლოს, იმ აზრამდე მივიდა, რომ, საერთოდ
შეუძლებელია რაიმეს მტკიცება, მხოლოდ თითს იქნევდა ჰაერში და ჰერაკლიტეს
საყვედურობდა, რამ ათქმევინა, ერთსა და იმავე მდინარეში ორჯერ ვერ შეხვალო,
ვინაიდან, მისი აზრით, ერთსა და იმავე მდინარეშე ერთჯერაც შეუძლებელი იყო
შესვლა".

სენეკა, წერილები ლუცილიუსისადმი, 58, 22: "ყოველივე იმას, რასაც ვხედავთ ან

ვეხებით, პლატონი გამორიცხავს იმათი რიცხვიდან, რასაც ის ჭეშმარიტ არსებობას
მიაწერს, რადგანაც ყველაფერი მიედინება და გამუდმებულ მატებას თუ კლებას
განიცდის. სიბერეში არავინ აღარაა იგივე, რაც იყო სიჭაბუკეში... ყველაფერს, რასაც
ვხედავთ, თან მიაქანებს დროის დინება. ვიდრე ამის თქმას მოვასწრებდე -
ყველაფერი იცვლება მეთქი, მე თვითონაც ვიცვლები. სწორედ ამას გულისხმობს
ჰერაკლიტე, როდესაც ამბობს: "ერთსა და იმავე მდინარეში ორჯერ შევდივართ და
ვერც შევდივართ". მდინარის სახელი რჩება, წყალმა კი ჩაიარა. მდინარის მაგალითზე
ეს უფრო ნათლად ჩანს, ვიდრე ადამიანის მაგალითზე. თუმცა ჩვენც თან მიგვაქანებს
არანაკლებ სწრაფი დინება"...

პლუტარქე, დელფოს ორაკულისთვის, V, 18, 392 a-b: "ჩვენ სულაც არა ვართ
წილნაყარნი ჭეშმარიტ არსებობასთან, არამედ დაბადებითა და გადაგებით
ზღვარდებული ყოველი მოკვდავი არსის ბუნება აჩრდილად თუ ბუნდოვან
ილუზიად გვევლინება. გინდ გონების ძალისხმევით გიცდია მისი მოხელთება, და
გინდ წყლის ამოღება ცხრილით. მისი შეკრებისა და მუჭში მომწყვდევის ყოველგვარი
ცდისას ის თითებშუა გვისხლტება და ხელცარიელს გვტოვებს. ასევე ხელმოცარული
რჩება გონებაც, როცა გრძნობად და ცვლად საგანთა წმინდა მოჩვენებითობის
მოხელთებას ცდილობს, გინდ მათი დასაბამის წვდომას მიელტვოდეს და გინდ
დასასრულისას: ვერც რაიმე მარადის მყოფს ეხება და ვერც ჭეშმარიტ არსებულს
რასმე. რადგანაც, ჰერაკლიტეს თქმისა არ იყოს, "ვერც ერთსა და იმავე მდინარეში
შეხვალ ორჯერ", და ვერც ერთსა და იმავე მდგომარეობაში შეეხები ორჯერ მოკვდავ
ბუნებას"...

14. ლოგიკური კავშირის დადგენა წინამდებარე ფრაგმენტის ორ ნაწილს შორის

ძალზე ძნელია. მეორე ნაწილის თანახმად, "სული" (ψυχή) წყლის სინესტიდან იღებს
დასაბამს. აქ ორთქლი თუ ოხშივარი იგულისხმება. თუმცა, როგორც ქვემოთ ვნახავთ,
ზოგიერთი ფრაგმენტის მიხედვით (B 36, B 95, B 117, B 118 და სხვ.), "სული"
ცეცხლის უნატიფეს სახესხვაობად, მის ალად თუ ნაპერწკლად, ან, შესაძლოა, ბოლად
თუ კვამლადაც გვევლინება.

15. იხ. შენ. 10.

16. ქრისტიანიზმის ერთ-ერთმა პირველმა აპოლოგეტმა კლიმენტი ალექსანდრიელმა

(დაახლ. 150 - დაახლ. 215) სცადა ბერძნული პაგანიზმის წინააღმდეგ გამოეყენებინა
ეს ფრაგმენტი: "ვისთვის წინასწარმეტყველებს ჰერაკლიტე ეფესელი? ღამეული
მაწანწალების, მაგების, ბაკქანტების, მენადების და მისტებისთვის?" სწორედ მათ
უქადის საუკუნო სასჯელს, რადგანაც "ოდითვე წმინდად შერაცხილ მისტერიებს
უწმინდური გზით ეზიარებიან ისინი". მაშასადამე, ყველა მისტერია ამაო
ღვთისმოსაობა და ფუჭი წარმოდგენაა, გველის საცთური, რელიგიად რომ ასაღებენ
წარმართნი" ("Protrept." 1, 85, 11).

17. ამ ფრაგმენტსაც "პაგანისტური უწმინდურების" სამხილებლად იყენებდა

კლიმენტი ალექსანდრიელი ("Protrept.", 1, 34, 5) და, მასთან ერთად ქრისტიანიზმის
კიდევ ერთი აფრიკელი აპოლოგეტი არნობიუსი (26-327) თავის თხზულებაში
"წარმართთა წინააღმდეგ" ("Adversus gentes", V, 29). ანტიისტორიული
კრიტიციზმის მკაფიო ნიმუში, რაც ესოდენ ნიშნეული იყო ქრისტიანიზმის პირველი
საუკუნეებისთვის.

18. დედანში ცოტა სხვაგვარადაა: "შეუძლებელია დაემალო იმას, რაც არასოდეს არ

ჩადის". ცხადია, აქ მზე, ანუ "მარად უშრეტი ცეცხლი" იგულისხმება.

კლიმენტი ალექსანდრიელი ("მოძღვარი", II, 99, 5) პარალელს ავლებს ესაია

წინასწარმეტყველის ერთ პასაჟსა და ჰერაკლიტეს ამ ფრაგმენტს შორის: "ვაი მათ,
ღრმად რომ მალავენ უფლისაგან თავიანთ ზრახვებს... და ამბობენ: "ვინ დაგვინახავს
ჩვენ?" (ესაია, 29, 15). გრძნობად სინათლეს შეიძლება დაემალო, მაგრამ ვინ
დაემალება გონით საწვდომ ნათელს? ანუ, ჰერაკლიტეს თქმისა არ იყოს,
"შეუძლებელია დაემალო იმას, რაც არასოდეს არ ჩადის".

ჰერაკლიტეს ამ სიტყვებს უნდა გულისხმობდეს პლატონის "კრატილეს" შემდეგი

პასაჟიც (413 bc): "ერთის მტკიცებით, სამართლიანობა (δίκαιον) - ესაა მზე,
რამდენადაც ის, როგორც ყოვლის "გამწონი" (δίαϊόν) და "მწველი" (κάων),
ერთპიროვნულად განაგებს ყოველს. როცა ამას სიხარულით ვუზიარებ სხვას, ის,
თითქოს რაღაც უჩვეულო მოისმინაო, საცინად იგდებს ჩემს სიტყვებს და მეკითხება:
"კი მაგრამ, მზის ჩასვლის შემდეგ ადამიანებს სამართლიანობის ნატამალიც აღარ
რჩებათო?" ხოლო როცა მე დაჟინებით ვთხოვ - მითხარი, შენ თვითონ რაღა მიგაჩნია
სამართლიანობად-მეთქი, ის მეუბნება: "ცეცხლიო"...

19. შდრ. მარკუს ავრელიუსი, ფიქრები, IV, 46: "... გახსოვდეს ისიც, რომ კაცნი
ხშირად ანგარიშს არ უწევენ ყოვლისგამრიგე გონების ხმას, ურომლისოდაც
წარმოუდგენელი იქნებოდა ჩვენი ცხოვრება, და რომ მათ უცხოდ უჩანთ ისიც კი,
რასაც ყოველდღე აწყდებიან ცხოვრების გზაზე"...

20. ჰერაკლიტე, ისევე, როგორც პლატონი, ათენის ლეგენდარული მეფის კოდროსის

(XI ს. ძვ. წ. ა.) შორეული შთამომავალი იყო, და უმაღლესი არისტოკრატიის ეს ერთ-
ერთი უთვალსაჩინოესი წარმომადგენელი, ისევე, როგორც უფრო გვიან - პლატონი,
დაუფარავი ზიზღით უყურებდა უგუნურ დემოსს... შდრ. პლატონი, ნადიმი, 204 a: "
... უმეცრება იმის უმეცრებაა, რომ, თუმცა მშვენიერებაც აკლია, სიკეთეც სიბრძნეც,
თავისი თავით სავსებით კმაყოფილია მაინც; და რაკი ჰგონია ყველაფერი მაქვსო, არც
ილტვის იმისკენ, რაც მისი აზრით, მას არ აკლია".

21. კლიმენტი ალექსანდრიელს, თავის ნებაზე რომ ათამაშებს ძველი სამყაროს

ფილოსოფიურსა თუ რელიგიურ აზრს, ბიბლიიდან გამოჰყავს ჰერაკლიტეს ეს პასაჟი:
"...წინასწარმეტყველს უთქვამს: "თუ არ ირწმუნეთ, ვერ გაიგებთ" (ესაია, 7, 9). ამ
ფრაგმენტის პერიფრაზირებით ჰერაკლიტე ამბობს: "ვინც არ მოელის"... ("Stromat."
II, 17, 4)".

22. ახალი ერის პირველი საუკუნეების ქრისტოლოგები მზად იყვნენ მთელი

ანტიკური სიბრძნისმეტყველების პირველწყაროდ ბიბლია მიეჩნიათ. ამ მხრივ, ერთ-
ერთი ყველაზე "საპატიო ადგილი" უთუოდ კლიმენტი ალექსანდრიელს ეკუთვნის:
"მათ არც მოსმენის ძალი შესწევთ და არც რამის თქმისა", - ეს აზრი უთუოდ
სოლომონისაგანაა ნასესხები: "თუ სიყვარულით მოაპყრობ ყურს, ჩასწვდები მას, და
თუ სმენად იქცევი, ბრძენი გახდები" ("სიბრძნე ზირაქისა", 6, 33), - "Stromat.", II, 24,
5.

23. აქაც ჩვენ გვესმის დემოსის წინააღმდეგ აღძრული არისტოკრატის ხმა. შდრ.
ფრაგმ. 14, 15, 17. იხ. აგრეთვე შენ. 20.

24. ძილისა და ღვიძილის, სიზმრისა და სიცხადი, სიკვდილისა და სიცოცხლის

იგივეობა ნიშნეულია არა მარტო ჰერაკლიტეს, არამედ საერთოდ, ბერძნული
ფილოსოფიური თუ ლიტერატურული აზრისთვისაც. დაწვრილებით იხ. ქვემოთ.
25. იხ. კლიმენტი ალექსანდრიელი, Stromat., IV, 9, 7: "შიშის მიზეზის გაქარწყლებით
შენ გააქარწყლებ ცოდვას და, მით უმეტეს, მის სასჯელსაც, როცა აღარ იქნება ის,
რისთვისაც ნიშნეულია ცოდვილი გულისთქმა. "სჯული მართლისთვის კი არ დევს,
არამედ უსჯულოთა და ურჩთათვის" (I ტიმოთეს მიმართ, 1, 9). მაშასადამე,
მართებულად უთქვამს ჰერაკლიტეს: "უსამართლობა რომ არ არსებობდეს..."

II საუკუნის (ახალი წ. ა.) რომაელ ენციკლოპედისტს ავლე გელიუსს თავის

თხზულებაში "ატიკური ღამეები" ("Noctes atticae", VII, 1, 2) მოაქვს ძველი ბერძენი
სტოიცისტის ქრისიპეს (დაახლ. 280 - დაახლ. 204) სიტყვები: "არაფერია უფრო
უაზრო, ვიდრე იმათი მტკიცება, ვისი აზრითაც, სიკეთეს თითქოს შეიძლებოდა
ეარსება ბოროტის არსებობის გარეშე: ისინი აუცილებლად უნდა
უპირისპირდებოდნენ ერთმანეთს და სწორედ ამის შედეგად არსებობდნენ.
ვერცერთი საპირისპირო ვერ იასრებებს იმის გარეშე, რაც მას უპირისპირდება.
რანაირად უნდა ეარსება სამართლიანობის ცნებას, რომ არ არსებულიყო უკანონობა?"

26. შდრ. პლატონი : "იმათ, ვინც ღირსეულად დაეცა ბრძოლის ველზე, განა ოქროს
მოდგმას არ უნდა ვაკუთვნებდეთ?" ("სახელმწიფო", V, 468 e).

27. შდრ. პლატონი: "ვინც სახელოვნად დალევს სულს, კეთილი ხვედრი ელის
სანაცვლოდ, დიდი პატივი მიეგება და დემონად (ე.ი. ღვთაებად - ბ.ბ.) იქცევა"
("კრატილე", 398 b).

28. იხ. ზემოთ, შენ. 24.

29. იხ. პლუტარქე, სულისათვის (სტობეოსის მიხედვით, IV, 52, 59): "ბრძენი
ჰესიოდეს სიტყვებით რომ ვთქვათ, "ღმერთებმა იდუმალებით შემოსეს კაცთა
სიცოცხლე". ამასთანავე, ხორციელი საკვრელით კი არ მიაკრეს სული სხეულს,
არამედ მხოლოდ ბორკილები და დილეგი გამოიგონეს: არცოდნა და ურწმუნოება
იმის მიმართ, თჲ რა გველის იმ ქვეყნად, რადგანაც სულს, რომელმაც ჰერაკლიტესი
არ იყოს, "არ იცის, რა ელის სიკვდილის შემდეგ", ვეღარაფერი დააოკებდა".

30. დიკე - სამართლიანობის ქალღმერთი.

31. შდრ. ფრაგმ. 14, 15, 17, 20. იხ. შენ. 20.

32. იხ. არისტოტელე, ცისათვის, I, 10, 279 b 12: "ყველანი ამტკიცებენ, რომ ცა (ე.ი.
სამყარო, - ბ.ბ.) შექმნილია. მაგრამ ზოგიერთის აზრით ის წარუვალად შეიქმნა,
ზოგიერთის მტკიცებით, წარმავალია, ზოგი კი ფიქრობს, რომ ის რიგრიგობით
იმყოფება ხან ერთსა და ხან მეორე მდგომარეობაში, ესე იგი, პერიოდულად იღჲპება,
და ასე გრძელდება მარადისობის მანძილზე, როგორც ამტკიცებენ ემპედოკლე
აკრაგანტელი და ჰერაკლიტე ეფესელი".

დიოგენე ლაერტელი, IX, 8: "სამყარო ერთია, ცეცხლიდან იბადება და ცეცხლშივე

იფერფლება დროის გარკვეული შუალედების შემდეგ; ასე მეორდება მთელი
მარადისობის მანძილზე."

სიმპლიკიოსი (სიმპლიციუსი), არისტოტელეს "ფიზიკის" კომენტარები, 1121, 12:

"ერთიანი კოსმოსი იქმნება და ისპობა იმათი აზრით, ვისი მტკიცებითაც ის
ყოველთვის არსებობს, მაგრამ ყოველთვის ერთი და იგივე როდია, არამედ, დროის
გარკვეული შუალედების შემდეგ, ხან ერთია და ხან მეორე, როგორც ფიქრობენ,
მაგალითად: ანაქსიმენე, ჰერაკლიტე, დიოგენე აპოლონიელი და, ბოლოს,
სტოელნი..."

გადაჭარბებული არ იქნება, თჲ ვიტყვით, რომ ეფესელ ბრძენს ცეცხლი მიაჩნია

სამყაროს თავისებურ პირველსაწყისად. შეიძლება ითქვას, რომ ცეცხლი არა მარტო
სამყაროული მატერიის ერთგვარი არქეტიპია, არამედ სინამდვილის ციკლური
განვითარების განმსაზღვრელი პრინციპიც და კოსმოსის რაციონალური კანონიც,
რითაც ის ჰერაკლიტესავე "ლოგოსს" ენათესავება (იხ. ზემოთ, შენ. 1). ფრანგი
სწავლული რ. შერე (Schaerer) თავის წიგნში "ანტიკური ადამიანი და სამყაროს
სტრუქტურა ჰომეროსიდან სოკრატემდე" (პარიზი, 1958, გვ. 159) ჰერაკლიტეს
ცეცხლს მახვილგონივრულად ადარებს აბსცისას, ლოგოსს კი - ორდინატას, ასე რომ,
ყოველი საგანი და მთელი მატერიალური სინამდვილის განსაზღვრაც როგორც
ცეცხლის, ისე ლოგოსის ამა თუ იმ დოზითაა განპირობებული.

33. ამ ფრაგმენტთან დაკავშირებით კლიმენტი ალექსანდრიელი შენიშნავს

("Stromat.", V, 104, 3): "ჰერაკლიტეს სიტყვების აზრი ასეთია: ყოვლისგამრიგე
ლოგოსისა და ღმერთის ქმედითობის შედეგად, ცეცხლი ჰაერის წიაღ სითხედ იქცევა,
როგორც მოწესრიგებული კოსმოსის თესლი, რომელსაც ის ზღვას უწოდებს,
ზღვიდან კი, თავის მხრივ, ხელახლა იბადება ცა და დედამიწა, და ყველაფერი
მოქცეულია მათ შორის. ხოლო ის, რომ კოსმოსი, ჰერაკლიტეს თანახმად, კვლავ ქრება
და აალებას (ἐκπύρωσις) განიცდის, ცხადად გამომდინარეობს შემდეგი
მოსაზრებიდან: "ზღვა... თანაბარზომიერად გადადის იმავ ლოგოსში, რაც იყო თავად
მიწის წარმოქმნამდე".

სტობეოსის მიერ ციტირებული (I, 17, 3) ალექსანდრიელი ენციკლოპედისტი არიოს

დიდიმოსი (I ს. ძვ. წ. ა.) იმოწმებს ძველ სტოელთა თავკაცის ძენონ კიტიონელის
(დაახლ. 335 - დაახლ. 262) სიტყვებს: "გარკვეული პერიოდის შემდეგ უნდა
შეიცვალოს მთელის (სამყაროს) წესრიგი (διακόσμησις) დასაბამიერი სუბსტანციის
(ე.ი. ცეცხლის, - ბ.ბ.) გარდაქმნის გზით: როცა ეს სუბსტანცია ჰაერის წიაღ იქცევა
წყლად, ამ უკანასკნელის ერთი ნაწილი ილექება და მკვრივდება, დანარჩენი კი
ნაწილობრივ წყლადვე რჩება, ნაწილობრივ კი ორთქლდება და ჰაერად გარდაიქმნება,
ხოლო გაუხშოებული ჰაერიდან კვლავინდებურად იფეთქებს ცეცხლი".

სტობეოსსვე მოაქვს (I, 10, 16) ძველი სტოას ერთ-ერთი უთვალსაჩინოესი

წარმომადგენლის ქრისიპეს (დაახლ. 280 - 204) სიტყვები, ციტირებული არიოს
დიდიმოსის მიერ: "... პირველი გარდაქმნა შედედების გზით ხდება: ცეცხლიდან -
ჰაერად, მეორე - ჰაერიდან - წყლად, მესამე - უფრო მკვრივი შედედების გზით:
წყლიდან - მიწად. მიწა, თავის მხრივ, იშლება და დნება: ესაა პირველი გაუხშოების
გზით წყლად ქცევა, მეორე - წყლიდან - ჰაერად, მესამე და უკანასკნელი - ცეცხლად".

ახალი წ. ა. V საუკუნის რომაელი მწერალი მარციანუს კაპელა თავის კომპილაციურ

თხზულებაში - "ფილოსოფიისა და მერკურის ქორწინება" (7, 738) წერს: "ამდენივეა
ელემენტთა გარდაქმნა (უფრო სწორად - "გადადნობა" - transfusiones, - ბ.ბ.):
თავდაპირველად იბადება ცეცხლი, ცეცხლიდან - ჰაერი, ჰაერიდან - წყალი, წყლიდან
- მიწა. ასევე ხდება აღმასვლაც და მიწიდან იბადება წყალი, წყლიდან - ჰაერი,
ჰაერიდან - ცეცხლი, მაგრამ უკვე შეუძლებელია გადასვლა ცეცხლიდან
განუსაზღვრელ მატეიაზე".

34. ესაა სამყაროს მითოლოგიური ინტერპრეტაციის წინააღმდეგ მიმართული

თავისებური ჯანყი, რაც მიზნად ისახავს იმავე სამყაროსა და მისი არსებობის
ფარული აზრის რაციონალურ ახსნას. თავის წიგნში "გამოჩენილ ფილოსოფოსთა
ცხოვრება და სწავლა" (IX, 1) დიოგენე ლაერტელი ასე გადმოგვცემს ჰერაკლიტეს
მრწამსს: ბრძენი შეიძლება ეწოდოს მხოლოდ ერთს: გონებას (Γνώμη), რომელსაც
შეუძლია სამყაროს მართვა".

35. ამ ფრაგმენტში ერთხელ კიდევ ნათლად ვლინდება არისტოკრატის (იხ. შენ. 20)
დამოკიდებულება მისთვის საძჲლველი დემოსის მიმართ.

36. თავისი ახირებული ჩვევისამებრ, კლიმენტი ალექსანდრიელს ეგონა, რომ

ჰერაკლიტეს ეს სიტყვებიც მათეს სახარებით უნდა ყოფილიყო შთაგონებული (მათე,
11, 15; შდრ. ლუკა, 8, 8 ) : "ვისაც ყური აქვს სმენად, ისმინოს" ("Stromat.", V, 115, 3).
თუმცა, რაკიღა ჰერაკლიტეს თითქმის ყველა ფრაგმენტში ბიბლიის უშუალო
გავლენას ხედავდა, უმჯობესი იქნებოდა აქ მათეს სახარების სხვა პასაჟი (13, 14)
მოეხმო: "სმენით მოისმენთ და ვერას გაიგებთ, ხილვით იხილავთ და ვერას
დაინახავთ..."

37. ამავე აზრისა იყო პლოტინის მოწაფე პორფიროსიც (დაახლ. 233 - დაახლ. 300) :
"ჭეშმარიტ ფილოსოფოსს ბევრი რამის ცოდნა მართებს" ("ცხოველური საზრდოსაგან
თავის შეკავების შესახებ", II, 49).
38. "ჰერაკლიტეს ეთიკა - შენიშნავს ბერტრან რასელი, - ერთგვარი ამაყი ასკეტიზმია,
ძალიან რომ მოგვაგონებს ნიცშეს ასკეტიზმს. სულს ის განიხილავს როგორც წყლისა
და ცეცხლის ნაწავს: ცეცხლი კეთილშობილური საწყისია, წყალი - მდაბალი. სულს,
რომელშიც ყველაზე მეტი ცეცხლია, ის უწოდებს "მშრალს": "მშრალი ციალი - სული
უბრძნესი და უკეთესი" (ფრაგმ. 118). "სულისთვის შვება ანდა სიკვდილი. სიკვდილი
მისი - ტენად ქცევაა, ხოლო შვება - ყოფად მოქცევა" (ფრაგმ. 77)". - История западной
философии, М., 1959, стр. 61.

როგორც ყველაფერი ამ ქვეყნად, სულიც გამუდმებულ ცვალებადობას განიცდის,

ხოლო მისი ცვალებადობის გზა, ისევე, როგორც ცეცხლისა, ორადია (იხ. შენ. 33) :
აღმავალი და დაღმავალი. აქედან გამომდინარე, არისტოტელე ჰერაკლიტესეულ
სულს სუბსტანციურ პირველსაწყისთან, ე.ი. ცეცხლთანაც კი აიგივებს: "ჰერაკლიტე
პირველსაწყისად მიიჩნევს სულსაც, რამდენადაც მას ანაორთქლს უწოდებს, საიდანაც
მისი აზრით, დასაბამს იღებენ დანარჩენი ელემენტები. ჰერაკლიტე მას ელემენტთა
შორის ყველაზე უსხეულმყოფლად და მარად მედინადაც სახავს" ("სულისათვის", I,
2, 405 ა 25).

39. იხ. შენ. 10.

40. იგულისხმება თალეს მილეტელი (624-546 ძვ. წ. ა.) - პირველი ბერძენი

ფილოსოფოსი, მათემატიკოსი და ასტრონომი (იმ დროს ტერმინი "ასტრონომია"
იგივე იყო, რაც "ასტროლოგია"). იხ. დიოგენე ლაერტელი, I, 23: "ზპგოერთის აზრით,
თალესი იყო პირველი, ვინც ხელი მიჰყო ასტრონომიას და იწინასწარმეტყველა მზის
დაბნელებანი და ბუნიობანი (როგორც ამტკიცებს ევდემე "ასტრონომიის
ისტორიაში", და რაც ქსენოფანესა და ჰეროდოტეს აღფრთოვანებას იწვევს). ამასვე
მოწმობენ ჰერაკლიტე და დემოკრიტე".

41. ბიას (ბიანტოს) პრიენელი (დაახლ. 590 - 530 ძვ. წ. ა.) - ძველი საბერძნეთის ერთი
შვიდ ბრძენთაგანი.

42. ცოტა ქვემოთ (ფრაგმ. 42) ჰერაკლიტე გაცილებით უფრო მეტ სიმკაცრეს იჩენს
დიდი ბერძენი პოეტების - ჰომეროსისა და ჰესიოდეს მიმართ. "სხვაა სინამდვილის
მხატვრული წვდომა და სხვა - სამყაროს შემეცნება ცნებების საშუალებით, - შენიშნავს
ფ. კესიდი ("Философские и эстетические взгляды Гераклита Эфесского", М., 1963,
стр. 99-100), - ეს სხვაობა იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ ჯერ კიდევ ძველად,
ფილოსოფოსი პლატონი ლაპარაკობდა "დასაბამიერ მტრობაზე" ფილოსოფიას,
ზოგადად, მეცნიერებასა და პოეზიას, ანუ ხელოვნებას შორის, მათ "ცილობასა" და
"დავაზე" (პლატონი, სახელმწიფო, X, 607 b)... დავა, რაზედაც ლაპარაკობს პლატონი,
მითოგრაფებსა და პოეტებზე, ჰომეროსსა და ჰესიოდეზე ქსენოფანესა და
ჰერაკლიტეს თავდასხმებით დაიწყო. პირველი მითოგრაფებსა და პოეტებს
უსაყვედურებდა, ღმერთებს ადამიანთა ნაკლოვანებებსა და მანკიერებებს მიაწერთო,
მეორე კი გმობდა მათ იმის გამო, რომ ისინი, თავიანთი "მრავალმცოდნეობით"
ცდილობდნენ სამყაროდან გაეძევებინათ ბრძოლა და, მაშასადამე, ჰარმონიაც..."

43. იხ. შენ. 34.

44. იხ. შენ. 42.

45. ჰერაკლიტეს სწამდა, რომ როგორც გალავანი იცავს ქალაქს მტრების

შემოსევისაგან, ისე კანონი იცავს სამოქალაქო ცხოვრებას თვითნებობის,
ძალმომრეობისა და უსამართლობისაგან.

46. ზოგიერთი კომენტატორის აზრით, "ლოგოსი" აქ "არსისა" თუ "მნიშვნელობის"

სინონიმად უნდა გვევლინებოდეს.

47. "წმინდა სნეულება" (ἱερά νόσος) - ასე უწოდებდნენ ძველი ბერძნები ეპილეფსიას.

48. აქ სიტყვების თამაშია: ბერძნულად βἱος "სიცოცხლეს" ნიშნავს, βιός კი -

"მშვილდს". ფილოსოფოსი დაპირისპირებულთა იგივეობის მისეული კონცეფციის
საილუსტრაციოდ იყენებს ამ მხატვრულ სახეს.

49. შდრ. პლატონი, გორგია, 490 a: "შენი მტკიცებით, ერთი ჭკვიანი ხშირად მირიად
ბრიყვზე უმჯობესია, ამიტომ ის უნდა მბრძანებლობდეს, ესენი კი მორჩილებდნენ."

დემოკრიტე: B98: "ერთი ჭკვიანის მეგობრობა გერჩიოს ათასი ბრიყვის მეგობრობას".

ციცერონი, ბრუტუსი, 191: "...პლატონი ჩემთვის მირიადის ტოლფარდია".

50. იხ. შენ. 13.

51. შდრ. ფრაგმ. 8; იხ. შენ. 9.

52. იმის დასტურად, თუ რარიგ ძნელია ჰერაკლიტეს ფრაგმენტების კომენტირება,

საკმარისია თვალი გავადევნოთ თუნდაც "ლოგოსის" სხვადასხვაგვარ
ინტერპრეტაციათა იმ მოკლე მიმოხილვა, რასაც გვთავაზობს, ა. ლოსევი თავის
წიგნში "История античной эстетики", М., 1963, стр. 367:

"Сколько было поломано копий, чтобы понять Гераклита. Христианствующие

метофизики хотели чтобы у Гераклита было учение о Логосе, о Слове божием, и
вот оно на первом плане у С. Трубецкого. Умеренные метафизики хотели, чтобы
этот логос был не личным существом, но идеей разума. И вот Ааль трактует его
как «универсальную духовную норму», Кинкель - как «мировой разум», Гебель -
как «закон становления», Клюеман - как «мировой разум» и «мировой закон»,
Дильс - как «слово». Шустеру хотелось приблизить этот Логос к видимому миру,
он перевел это слово как «речь видимого мира»; Целлер его прямо отождествил с
огнем, что встретило критику Ааля, а по Рейнгарду - огонь есть «форма
проявления, средство выражения для мирового разума». Субъективисты склонны
отрицать субстанциональную божественность гераклитовского Логоса и
выдвигаютразные другие значения этого понятия. Если Дильс, например,
переводит Логос не только как «слово, но и как «знакон» и как «основа», то у М.
Вундата мы находим переводы гераклитовского «логоса» как «речь», «учение»,
«логическая операция», «язык». Наконец, по Э. Лёву... Гераклит ни о каком
Логосе не учил, и если когда говорил о Логосе, то только ради критики его у
элеатор..."

53. ჩვენ უკვე ვნახეთ, რომ სწორედ დაპირისპირებულთა ანტაგონიზმი, მათი

ურთიერთბრძოლა ბადებს დიდმშვენიერ ჰარმონიას (იხ. ფრაგმ. 8,10; შენ. 9, 10, 11).
ეს პრინციპი უდევს საფუძვლად როგორც მუსიკალურ ინსტრუმენტს - ლირას, ისე
მშვილდს - საომარ იარაღს (ყურადღება მიაქციეთ მშვილდისა და ლირის გარკვეულ
მსგავსებას და, იმავდროულად, განსხვავებასაც: მშვილდის ჰორიზონტალურად
გაბმული ლამბი და ლირის ვერტიკალური ლარები; დაუკვირდით იმასაც, თუ
როგორ უკრავს მუსიკოსი ლირას, ან როგორ ზიდავს მშვილდოსანი მშვილდს).

იხ. პლატონი, ნადიმი, 187 b: "მუსიკაშიც რომ ასეა საქმე, ეს ერთი შეხედვითაც
ცხადია. ალბათ, ამას გულისხმობს ჰერაკლიტე, თუმცა უგერგილოდ გამოთქვამს
თავის აზრს; ის ამბობს: ერთი, თავის თავს რომ შორდება, თავის თავსვე უბრუნდება,
როგორც უკუქცევადი ჰარმონია მშვილდის და ლირის... მისი სიტყვების აზრი,
როგორც ჩანს, ისაა, რომ დაბალი და მაღალი ბგერები თავდაპირველად არ
ეთანხმებოდნენ, შემდეგ კი შეეწყვნენ ერთმანეთს და მუსიკალურმა ხელოვნებამ
სწორედ ამ გზით შექმნა მათგან ჰარმონია. დაბალი და მაღალი ბგერები რომ არ
შეწყობოდნენ ერთმანეთს, ჰარმონიაც აღარ გვექნებოდა".

პლუტარქე, სული სიმშვიდისათვის, 473 f: "სულს ისევე უნდა აღვიქვამდეთ, როგორც

ფერად სურათს. წინ უნდა წამოვწევდეთ არსებობის ნათელსა და სასიამოვნო
მხარეებს, პირქუშსა და უამურზე კი ნაკლებად ვამახვილებდეთ ყურადღებას. ამ
უკანასკნელთა მთლიანად წაშლა და მათგან თავის დახსნა შეუძლებელია, რადგანაც
"ჰარმონია უკუქცევადია, როგორც მშვილდის და ლირის". ადამიანის ცხოვრებაშიც
არა არის რა წმინდა და შეურევნელი. მუსიკაში დაბალი ბგერები მაღლებს ერწყმიან,
გრამატიკაში თანხმოვნები - ხმოვნებს. მუსიკოსი თუ გრამატიკოსი ის კი არ არის,
ვისაც აუტანლად მიაჩნია ერთ-ერთი საპირისპიროთაგანი და მის თავიდან აცილებას
ცდილობს, არამედ ის, ვისაც უნარი შესწევს ისარგებლოს უკლებლივ ყველა ბგერითა
და ყველა ასოთი და ერთმანეთს შეუთანხმოს ისინი. დაპირისპირებულთა ასეთსავე
შესაბამისობას ვხვდებით საგნებშიც..."

სინესიოს კირენელი, სიზმრებისათვის, 2, 133 a: "დაპირისპირებულთაგან დასაბამს

იღებს ერთობა, ჰარმონია ლირისა და კოსმოსისა".

54. ჩვენ ვერ გავიზიარებთ ა. ლოსევის მტკიცებას, რომლის მიხედვითაც "აქ,

უწინარეს ყოვლისა, ხაზგასმულია უგუნურების მომენტი; ესაა მოძღვრება
პრინციპული ქოტურობისა და შემთხვევითობის შესახებ, რაც გამორიცხავს სამყაროს
ყოველგვარ რაციონალურ წესრიგს" (დასახ. ნაშრ., გვ. 365). ვერ გავიზიარებთ
იმიტომ, რომ ეს აშკარად ეწინააღმდეგება თუნდაც 41-ე ფრაგმენტში გამოთქმულ
აზრს: "სიბრძნე სხვა არა არის რა, თუ არა იმის აღიარება, რომ გონება განაგებს
ყოველს ყოვლის მეშვეობით და ყოვლის წიაღ".

მაგრამ არც იმის თქმა შეიძლება, თითქოს ჰერაკლიტე აქ უპირისპირდებოდეს

საკუთარ თავს. ეფესელი ბრძენის მიხედვით, კოსმიური სინამდვილისთვის
ნიშნეულია რაციონალურ და ირაციონალურ საწყისთა ანტაგონიზმი, რაც
განაპირობებს სამყაროს მწყობრ წესრიგს და, იმავდროულად, მის უწესრიგობასაც.
ხოლო თვით ეს ანტაგონიზმი ყოფიერების უზენაეს დონეზე წყდება და საპირისპირო
საწყისთა "უკუქცევად ჰარმონიად" იქცევა (იხ. წინა - 51 ფრაგმენტი).

55. "ჰერაკლიტეს ფილოსოფიის ერთ-ერთი ცენტრალური პუნქტია მოძღვრება

ჰარმონიისა და ბრძოლის შესახებ. ძველი მოაზროვნის მიხედვით, სამყარო
სრულქმნილი, ჰარმონიული და, მაშასადამე, "ღვთაებრივია". ჰერაკლიტესთვის
ჰარმონია - ესაა საპირისპირო საწყისთა შჳნაგანი ერთობა, თანხმობა და
წონასწორობა... ჰარმონია განსაზღვრულობას, სიმყარეს და სიმტკიცეს ანიჭებს
საგნებს. მაგრამ ის ფარდობითია; ფარდობითია საგანთა განსაზღვრულობაც,
სიმყარეც და სიმტკიცეც. საქმე ისაა, რომ ჰარმონია გამუდმებით ირღვევა თვით
საგნებისათვის ნიშნეულ დაპირისპირებულობათა ურთიერთბრძოლით, რის
შედეგადაც ისინი ერთი მდგომარეობიდან მეორეში გადადიან... ბრძოლა შინაგანად
ნიშნეულია ჰარმონიისთვის, რადგანაც ის სწორედ საპირისპირო მხარეების, ტონების,
ბგერების და სხვა მისთანათაგან იღებს დასაბამს...

ბრძოლა, რომელსაც ერთ-ერთი დაპირისპირებულის გამარჯვებამდე მივყავართ,

ახალ საგანს, ახალ თანხმობას, ახალ მთლიანობას ქმნის. თუმცა ეს უკანასკნელი,
საყოველთაო დენადობისა და ცვალებადობის საბედისწერო კანონს რომ ემორჩილება,
თავის წიაღში ახალ სხვაობას, ახალ დაპირისპირებულობას და, მაშასადამე,
დაპირისპირებულთა ბრძოლასაც ბადებს. ბრძოლა მარადიულია; ესაა წყარო
ყოველივე ქმნადისა. ეს ყოვლის სიცოცხლის ერთი მხარეა. მაგრამ არის მეორე
მხარეც: თანხმობა, წესრიგი, ჰარმონია. ურთჳერთმბრძოლ დაპირისპირებულობებს
ერთმანეთის გარეშე არსებობა არ შეუძლიათ... ჩვენ არ გვეცოდინებოდა სიკეთე, რომ
არ არსებულიყო ბოროტება. იგივე შეიძლება ითქვას მშვენიერებასა და ყოველივე
დანარჩენზედაც. არ არსებობს სიკეთე - ბოროტების, მშვენიერება - სიმახინჯის, ან
ჯანმრთელობა - ავადმყოფობის გარეშე. საკითხავი ისაა, დაპირისპირებულთაგან
მაინც რომელი დომინანტობს მიცემულ მომენტში...

ბრძოლა, როგორც უარყოფის სული, იმავ დროს, დადებითი საწყისიცაა... ჰარმონია

ბრძოლის შედეგია. ის მშვენიერია, მაგრამ თავის თავში შეიცავს გახევებისა და
უძრაობის უარყოფით მომენტებსაც: უძრაობა კი "მკვდრების" თვისებაა. ბრძოლა
გამუდმებით "ანჯღრევს" და "სიკვდილის" საშუალებას არ აძლევს მას. ამრიგად,
უარყოფითი საწყისი თავის თავში შეიცავს დადებითს და, პირუკუ, დადებითი -
უარყოფითს. ისინი ერთნი არიან. ამ შინაგან გაორებაშია ყოფიერების მთელი
საიდუმლო" (ფ. კესიდი, დასახ. ნაშრ., გვ. 72-75).

56. "ბრძოლა და ჰარმონია დაპირისპირებულთა ერთობაა, თავისებურად უზენაესი

ერთობა - კოსმიური თანხმობა და ჰარმონია. მაგრამ ეს უზენაესი ერთობა და
თანხმობა თვითონვე გვევლინებიან "ფარულ ჰარმონიად", რომელიც უფრო
სრულქმნილია, ვიდრე "ხილული ჰარმონია". კოსმოსი ხილული ჰარმონიაა.

მაგრამ თუ სამყაროული ჰარმონია ხილულზე უფრო სრულქმნილია და აშკარად

ჩრდილავს მას, მაშასადამე, "ფარული ჰარმონია" ღვთაებრივია როგორც ყველა
სასრულ ჰარმონიაზე - ცალკეულ საგანთა ჰარმონიაზე უმაღლესი და უზენაესი.
სამყაროული ჰარმონიისათვის აუცილებელია ყველაფერი: სიკეთეც და ბოროტებაც,
სამართლიანობაც და უსამართლობაც და სხვა მისთანანი. ან უფრო ზუსტად რომ
ვთქვათ, სამყაროული ჰარმონიისათვის უცხოა ადამიანური წარმოდგენა სიკეთესა და
ბოროტებაზე, სამართლიანობასა და უსამართლობაზე. კოსმიური, ანუ ღვთაებრივი
ჰარმონიის სფეროში მიწიერ ბგერათა ხმიანობა წყდება... ღვთაებრივი ჰარმონია
ერთგვარი გონებაა, კოსმიური წესრიგი, ანუ სამყაროში დაფარული ღმერთი.
სხვადასხვა სტიქიონთა უთავბოლო თამაშისა თუ მოჩვენებითი ქაოსის მიღმა
იმალება ერთგვარი წესრიგი, ანუ უზენაესი ჰარმონია. კოსმიური ჰარმონიის წიაღში
ყველაფერი მშვენიერია, კეთილი და სამართლიანი, ადამიანს კი ერთი რამ
მშვენიერად ეჩვენება, მეორე - მახინჯად, ერთი -სიკეთედ (სიცოცხლე), მეორე -
ბოროტებად (სიკვდილი), ანუ, როგორც ეფესელი ამბობს: "ღმერთისთვის ყველაფერი
კეთილია, მშვენიერი და სამართლიანი; კაცნი კი ერთს სამართლიანად მიიჩნევენ,
მეორეს - არასამართლიანად" (ფრაგმ. 102). ღმერთი, ანუ ღვთაებრივი თუ კოსმიური
ჰარმონია სიკეთისა და ბოროტების მიღმურია. ის ნეიტრალური თუ
ინდიფერენტულია სიკეთესა და ბოროტებაზე ადამიანური წარმოდგენების მიმართ"
(ფ. კესიდი, დასახ. ნაშრ., გვ. 76).
57. ბერძენი მწერლის იპოლიტეს (დაახლ. 170 - 236 წ.) თხზულებაში "ყველა ერესის
უარყოფა" (IX, 10, 1) ვკითხულობთ: "ჰერაკლიტე თანაბრად აფასებს ყოველივე ცხადს
და არაცხადს, რამდენადაც, მისი აზრით, ისინი გარკვეულ ერთიანობას ქმნიან. და
მაინც ის არჩევს იმას, "რაც შეიძლება მზერითა თუ სმენით აღიქვა, ან შეიცნო".

58. ამ ისტორიული ანეკდოტის შესახებ იხ. რ. გორდეზიან, ბერძნული ლიტერატურა,

თბ., 2002, გვ. 35: "ლეგენდა გადმოგვცემს, თითქოს ჰომეროსი მაშინ მიხვდა, რომ
შემოქმედებითად გამოიფიტა, როდესაც ერთ დღეს, ზღვის ნაპირზე ხალხში
შერეულმა სხვებთან ერთად ვერ გამოიცნო მეთევზე ბიჭის მიერ შემოთავაზებული
ამგვარი გამოცანა: "გარეთ დარჩა, რაც დავიჭირეთ, ხოლო თან წამოვიღეთ ის, რაც
ვერ დავიჭირეთ". ხელმოცარული ბიჭები, დროის მოკვლის მიზნით, საკუთარი
ტილების ჭერით ირთობდნენ თავს; რაც დაიჭირეს, ბუნებრივია, მოიშორეს, ხოლო
რაც ვერ დაიჭჳრეს, თან წამოიყვანეს".

59. იპოლიტე თავის ზემოთ (იხ. შენ. 57) ციტირებულ თხზულებაში - "ყველა ერესის
უარყოფა" (IX, 10, 2) წერს: "ჰერაკლიტე ერთმანეთისაგან არ ასხვავებს ბნელსა და
ნათელს, ბოროტებასა და სიკეთეს: მისთვის ისინი ერთნი არიან. ის გმობს ჰესიოდეს,
რომელიც არ იცნობს დღესა და ღამეს, რადგანაც ჰერაკლიტესათვის დღე და ღამე
ერთია. აი, მისი სიტყვები: "მრავალთა მოძღვარია ჰესიოდე; ყველაფრის მცოდნედ
მიაჩნდათ, თუმცა დღე და ღამეს კი არ იცოდა; ისინი ხომ ერთნი არიან".

60. ჰერაკლიტე კვლავ უბრუნდება დაპირისპირებულთა ერთობისა და იგივეობის

მისეულ კონცეფციას; იხ. ფრაგმ. 8; შენ. 9.

61. იხ. წინა შენიშვნა.

62. შდრ. ციცერონი, ღმერთების ბუნებისათვის, II, 38, 84: "არსებობს ელემენტთა
ოთხი სახე; მათი ურთიერთმონაცვლეობით იქმნება სამყაროს ბუნება: მიწისაგან
იბადება წყალი, წყლისაგან - ჰაერი, ჰაერისაგან - ეთერი; შემდეგ, პირუკუ რიგით,
ეთერისაგან - ჰაერი, ჰაერისაგან - წყალი, წყლისაგან კი - მიწა. ასე, ყოვლის
შემადგენელ ელემენტთა აღმა-დაღმა და აქეთ-იქითური მოძრაობა განაპირობებს
სამყაროს ნაწილთა კავშირს".

მარკუს ავრელიუსი, ფიქრები, VI, 17: "ზემოდან ქვემოთ, ქვემოდან ზემოთ, ასე
წრიულად ბრუნავენ სტიქიონები..."

ნემესიოს ემესელი, ბუნებისათვის კაცისა; 5: "იმისათვის, რომ ელემენტები

ერთმანეთს უკავშირდებოდნენ არა მარტო აღმასვლითა და დაღმასვლით, არამედ
წრიულადაც, დემიურგოსმა თითქოს მოხარა და ერთმანეთს მიუსადაგა
უკიდურესობანი, ანუ ცეცხლი და მიწა".
ფილონ ალექსანდრიელი, სიზმრებისათვის, I, 153: "ადამიანის ცხოვრება,
ჩვეულებრივ, კიბეს მოგვაგონებს, რადგანაც ის სავსეა აღმასვლითა და დაცემით.
ვიღაცის თქმისა არ იყოს: "ერთი და იგივე დღე ერთს ამხობს, მეორეს აღაზევებს".

იხ. აგრეთვე გალაკტიონი:

"გზები გაუვლელი და გზები გავლილი

გულისტკივილით მაქვს ყველა შესწავლილი,

მწვერვალზე ადის თუ ჭაობში ეფლობა,

ერთი ნიშანი აქვს - დაუსრულებლობა".

63. იხ. ფილონ ალექსანდრიელი "ვინაა მემკვიდრე ღვთაებრივისა", 109-114:

"მოკვდავი უკვდავია, დასაწყისი - დასასრული, დაბადება - გადაგება, სიცოცხლე -
სიკვდილი, ჯანმრთელობა - ავადმყოფობა, უქნარობა - საქმიანობა, სიჭაბუკე -
სიბერე... რადგანაც ორივე საპირისპიროსაგან ითხზვის ერთობა... განა ეს იგივე
მოძღვრება არაა, რაც ელინთა მტკიცებით, ქვაკუთხედად დაუდო თავის
ფილოსოფიას მათ შორის სახელგანთქმულმა ჰერაკლიტემ?.."

64. შდრ. დიონ კასიუსი, ფრაგმ. 30, 3: "ერთგვარი თავხედობით შეიძლება ითქვას,
რომ ადამიანი სხვა არა არის რა, თუ არა მოკვდავი სხეულით მოსილი ღმერთი, ხოლო
ღმერთი - უსხეულმყოფელი და, მაშასადამე, უკვდავი ადამიანი".

ჰერმეს ტრისმეგისტოსი. Corpus Hermeticum, t. I, 10, 25, Nock: "გავკადნიერდებით

და ვიტყვით, რომ მიწიერი ადამიანი მოკვდავი ღმერთია, ზეციური ღმერთი კი -
უკვდავი ადამიანი..." იქვე, ტ. I, XII, 1: "ადამიანში დავანებული ეს სული არის
ღმერთი. ამიტომ ზოგიერთი ადამიანი ღმერთია, და მისი ადამიანურობა
ღვთაებრიობას უახლოვდება. აკი კეთილმა დემონმაც თქვა, რომ ღმერთები უკვდავი
ადამიანები არიან, ადამიანები კი - მოკვდავი ღმერთები.

ჰიეროკლე, პითაგორას "ოქროს ლექსების" კომენტარები, 24: "ადამიანური არსი

ორივე მდგომარეობასთან წილნაყარია: ან იმ ქვეყნად ცოცხლობს გონივრული და
ნეტარი სიცოცხლით, ან ამ წუთისოფლად ინთქმება ვნებათა ბობოქარ მორევში.
ამიტომ მართალი თქვა ჰერაკლიტემ: "ჩვენ მათი სიკვდილის ხარჯზე ვცოცხლობთ
და მათი სიცოცხლის ხარჯზე ვართ მკვდრები."
65. იხ. იპოლიტე, ყველა ერესის უარყოფა, IX, 10, 6: "ჰერაკლიტეს სწავლით, სხეული
მკვდრეთით აღდგება; სწორედ ის სხეული, რომლითაც ვიშვით. მისთვის ისიც
აშკარაა, რომ სხეულის აღდგენის მიზეზია ღმერთი. ის ამბობს: "ჰადესის ბინადარ
ბრძენთა ხვედრია აღდგომა სიკვდილის სიზმრისაგან, რათა ცხადში ცოცხალთა და
მკვდართა მცველებად იქცნენ".

66. იხ შენ. 32

67. "ძველი ბერძნებისათვის ცნობილ სამყაროს ოთხ ელემენტს (სტიქიონს) შორის

(მიწა, წყალი, ცეცხლი, ჰაერი) ცეცხლი ითვლებოდა ყველაზე ნატიფ, ყველაზე მოძრავ
და ქმედით ელემენტად. ამიტომ ჰერაკლიტე, რა თქმა უნდა, ცეცხლს მიიჩნევდა
ყოველი საგნის პირველსაწყისად. როგორც მდინარის დინება იძლევა მკაფიო
წარმოდგენას "ყოვლის დინების" შესახებ, ისე ცეცხლის ხატებაც თვალნათლივ
წარმოგვიდგენს ყოველგვარი გარდაქმნისა თუ ცვალებადობის გრძნობებით აღქმად
საფუძველს. ცეცხლი, ნათელ წარმოდგენას რომ გვიქმნის კოსმიური სიცოცხლის
შესახებ, თვითონვე გვევლინება კოსმოსად, მის არსად და დასაბამიერ საფუძვლად...
ჰერაკლიტეს ცეცხლი ჩვეულებრივი ცეცხლი კი არ არის, არამედ წვა,
ცხოველმყოფელი საწყისი. ის ცეცხლს უწოდებს "მარად ცოცხლას" , სიცოცხლეს რომ
ანიჭებს ყველაფერს და სიმბოლურად განასახიერებს ყოველივე ცოცხალს, ქმედითს
და მოძრავს. ჰერაკლიტესეული ცეცხლი - სიცოცხლის სიმბოლო და საკუთრივ
სიცოცხლე - თვით ქმედითობაა და დინამიზმი. სიცოცხლე წვაა, აალება და,
მაშასადამე, ჩაქრობაც და დაშრეტაც. "ჩვენ ვარსებობთ და არც ვარსებობთ".
სიცოცხლე იმარხავს სიკვდილს და ამიტომ რაც ცოცხლობს, კიდევაც კვდება, იწვის...
ცეცხლი, წვის შედეგად, თანდათანობით იქცევა ჰაერად, წყლად, მიწად, ანუ
ფერფლად. მაგრამ ჰაერი, წყალი, მიწა აბსოლუტურად მკვდარი სტიქიონები როდი
არიან. ისინიც ცოცხლობენ და კვდებიან, ესე იგი, თავიანთ საპირისპიროში
გადადიან. ისინი ცეცხლის სიკვდილით "ცოცხლობენ", ცეცხლი კი - მათი
სიკვდილით, ანუ, ჰერაკლიტეს სიტყვებით რომ ვთქვათ, - "ცეცხლი მიწის
სიკვდილით ცოცხლობს, ჰაერი კი - ცეცხლის სიკვდილით; წყლის სიცოცხლე ჰაერის
სიკვდილია, ხოლო მიწის სიცოცხლე - წყლის სიკვდილი" (ფრაგმ. 76).

როდესაც ცეცხლი აალდება და აბრიალდება (გაუხშოვდება), ის "ცოცხლობს", რაც

"აღმავალ გზას" და, ამასთანავე, ყოველი საგნის დაღუპვას ნიშნავს. თუმცა ცეცხლი
კიდევაც "კვდება" (დედდება), რაც "დაღმავალ გზად" და საგანთა დაბადებად უნდა
მიგვაჩნდეს. ორივე პროცესი - აალება და დაშრეტა - ერთდროულად და ციკლურად,
თანაბარი "ზომებით" ხდება. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ცეცხლის ყველა საგნად
ქცევის პროცესთან ერთად მიმდინარეობს საგნების ცეცხლად ქცევის უკუპროცესიც.
ამიტომ "ერთი და იგივეა გზა აღმავალი და გზა დაღმავალი" (ფრაგმნ. 60). ერთიანი
პირველსაწყისი - ცეცხლი - და ცალკეულ საგანთა მრავალფეროვნება
წინააღმდეგობრივ ერთობას ქმნიან. ისინი ერთმანეთში გადადიან, ერთიმეორეზე
"იცვლებიან": "ცეცხლზე იცვლება ყველაფერი და ცეცხლი - ყველაფერზე, როგორც
ოქროზე - საქონელი და ოქრო - საქონელზე" (ფრაგმ. 90). ასეთია პირველსაწყისის
(ცეცხლის) და მისი გამოვლინებების, ერთისა და მრავლის თანაფარდობა, ერთისაგან
წარმოიქმნება ყველაფერი და ყველაფრისაგან - ერთი (ფრაგმ. 10). კოსმოსის შექმნას
(საგანთა დასაბამს) ჰერაკლიტე უწოდებს "დავსებას", მის დაღუპვას (სამყაროულ
ხანძარს) კი - "ავსებას" (ფრაგმ. 65). ჰერაკლიტეს მოძღვრებისათვის ნიშნეულია
"დიადი წლის", კოსმიური ხანძრის კონცეფცია, ხანძრისა, პერიოდულად რომ
მეორდება ყოველი 10800 წლის შემდეგ. "დიადი წლის" დადგომისას მთელ სამყაროს
შთანთქავს ხანძარი და ყველაფერი იღუპება "ყოვლისმმუსვრელ" ცეცხლში" (ფ.
კესიდი, ჰერაკლიტე ეფესელის ფილოსოფიური და ესთეტიკური შეხედულებანი, მ.
1963, გვ. 85-87).

68. ბერძენი რიტორი და ფილოსოფოსი თემისტიოსი (3170388) არისტოტელეს

"ფიზიკის" კომენტარებში (86, 31) შენიშნავს: "...ჰერაკლიტეს აზრით, ცეცხლია
ერთადერთი ელემენტი, რომლისგანაც იშვა სამყარო. ამიტომაც გვაშინებს და
გვემუქრება, რომ ოდესმე სამყარო ფერფლად იქცევა, რადგანაც იმად დაიშლება,
რისგანაც იშვა".

69. როგორც ზემოთ ვნახეთ, ჰარმონიას ბადებს არა მარტო საპირისპირო საწყისთა
ორთაბრძოლა, არამედ მათი თანხმობაც და წონასწორობაც (იხ. შენ. 53, 55). ღმერთი,
როგორც დაპირისპირებულთა ერთობა, შეიძლება სამყაროს ჰარმონიად იქნეს
მიჩნეული.

70. შდრ. იპოლიტე, ყველა ერესის უარყოფა, V, 21, 2: "სეთიელები (II ს. ერთ-ერთი
ერეტიკული სექტის წევრები; ასე იწოდებოდნენ ადამის ძის - სეთის სახელის
მიხედვით, - ბ.ბ.) შემდეგნაირად გადმოგვცემენ მოძღვრებას შერევა-შეზავების
შესახებ. ზევიდან დაძრული სინათლის სხივი და უმცირესი ნაპერწკალი ქვევით
თითქმის შეუმჩნევლად ერწყმიან და ეზავებიან მრუმე წყალს, რის შედეგადაც
მიიღება ერთგვარი მრუმე ნარევი, დაახლოებით ისეთი, როგორიცაა ცეცლხში
ერთმანეთს შერეული სხვადასხვა კეთილსურნელების ნაზავი".

71. შდრ. ქრისიპე, სულისათვის, - იხ. ქალკიდიოსი, პლატონის "ტიმეოსის"

კომენტარები, თ.220: "ყველა მოკვდავ არსებას შორის მხოლოდ ადამიანია
დაჯილდოებული ცნობიერების წარმმართველი საწყისით, ანუ გონებით. ქრისიპეს
თქმისა არ იყოს, "როგორც აბლაბუდის შუაში განაბულ ობობას თავისი პაწაწინა
ფეხებით უჭირავს ძაფის ყველა ბოლო, რათა დაუყოვნებლივ იგრძნოს, როგორ
იხლართება აბლაბუდის ამა თუ იმ ადგილას ესა თუ ის მწერი, გულის ცენტრალურ
ნაწილში მოთავსებულ წარმმართველ საწყისსაც ასევე უპყრია შეგრძნებათა
ბოლოებიც, რათა მაშინვე შეიგრძნოს და გამოიცნოს მათგან წამოსული სიგნალი".
72. იხ. იამბლიქოსი, მისტერიებისათვის, I, 11: "სწორედ ამიტომ, როდესაც კომედიასა
თუ ტრაგედიაში სხვების ვნებებს ვუკვირდებით, ჩვენ ვიურვებთ, ვთრგუნავთ და
ვწმენდთ საკუთარ ვნებებს, ისევე, როგორც თეურგიისას სიმახინჯის მზირალნი ან
მოყურადენი თავს ვიხსნით იმ ვნებებისაგან, რასაც სიმახინჯე სინამდვილეში
გვაყენებს... ამიტომაც უწოდებს ჰერაკლიტე ყოველივე ამას "წამლებს", იმ აზრით,
რომ ისინი ბოროტისაგან კურნავენ სულებს".

73. იხ. იამბლიქოსი, მისტერიებისათვის, V, 15: "ჩემი აზრით, არსებობს

მსხვერპლეშიწრვის ორი სახე: ერთი - სავსებით განწმენდილ ადამიანთა მიერ;
ამნაირი მსხვერპლშეწივა იშვიათია, შემწირველნი კი, ჰერაკლიტეს მიხედვით,
თითებზე ჩამოსათვლელნი არიან; მეორენაირი მსხვერპლშეწირვა კი ნივთიერია და
ხორციელი".

74. იხ. იამბლიქოსი, სულისათვის (სტობეოსი, II, 1, 16): "რამდენად უფრო სწორი იყო
ჰერაკლიტე, "ბავშვების თამაშს" რომ ადარებდა კაცთა აზრებს".

75. იხ. მარკუს ავრელიუსი, ფიქრები, IV, 46: "ყოველთვის გახსოვდეს ჰერაკლიტეს
სიტყვები: "მიწისთვის სიკვდილია წყლად ქცევა, წყლისათვის - ჰაერად, ჰაერისათვის
- ცეცხლად და პირუკუ" (იხ. ფრაგმ. 36 - ბ.ბ.). "გახსოვდეს კაცი, რომელმაც დაივიწყა,
საით მივყავართ გზას"; გახსოვდეს ისიც, რომ კაცნი ხშირად ანგარიშს არ უწევენ
ყოვლისგამრიგე გონების ხმას, ურომლისოდაც წარმოუდგენელი იქნებოდა ჩვენი
ცხოვრება, და რომ მათ უცხოდ უჩანთ ისიც კი, რასაც ყოველდღე აწყდებიან
ცხოვრების გზაზე. და ბოლოს, ნუ დაივიწყებ იმასაც, რომ კაცს არ შეშვენის სიზმარში
მყოფივით იქცეოდეს და სჯიდეს (რამეთუ ჩვენ გვეჩვენება, თითქოს სიზმარშიც
ვმოქმედებთ და ვმსჯელობთ), ან პატარა ბალღების მსგავსად, რომლებიც ბრმად
ჰბაძავენ ხოლმე უფროსებს".

ჰ. დილსის მიერ ჰერაკლიტეს რამდენიმე ფრაგმენტად (71,72,73,74) დანაწევრებული

აზრი მარკუს ავრელიუსის "ფიქრებში" (IV, 46) ერთადაა გადმოცემული.

75ა იხ. შენ. 75.

76. იხ. შენ. 75.

77. იხ შენ. 75.

78. იხ. მარკუს ავრელიუსი, ფიქრები, VI, 42: "ჩვენ ყველანი ერთი საერთო მიზნის
ხორცშესხმას ვემსახურებით, ერთნი - ცოდნით და მიზნის შეცნობით, მეორენი - მის
შეუცნობლად. ალბათ, ამიტომ ამბობს ჰერაკლიტე, რომ "თვით მძინარენიც
მუშაკობენ და ხელს უწყობენ სამყაროულ ყოვლისქმნადობას". მაგრამ ყველა
თავისებურად მუშაკობს, ყველას თავისი წვლილი შეაქვს ამ ქმნადობაში, ასე განსაჯე,
მკრეხელსაც და მასაც, ვინც ცდილობს წინააღუდგეს ქმნადს და არად აქციოს იგი.
სამყაროს ასეთი კაცნიც სჭირდება. მაშასადამე, შენ თვითონ უნდა გადაწყვიტო, ვის
მხარეს დადგე, ვის მიაკუთვნო თავი. სულერთია, ყოვლისგამრიგე მაინც ისე
გამოგიყენებს, როგორც თვითონ მიიჩნევს უმჯობესად და თავის თანამოქმედად და
თანამონაწილედ გაქცევს..."

79. იხ. შენ. 33.

80. ფილონ ალექსანდრიელი, სამყაროს მარადისობისათვის, 109: "წელიწადის

დროებისა არ იყოს, წრებრუნვაში რომ ჩაბმულან, დაუსრულებელი წლიური
ციკლების შესაბამისად, სამყაროს ელემენტებიც თითქოს სირბილში ეჯიბრებიან
ერთმანეთს. ურთიერთგარდაქმნებისას, ისინი - რაც ყველაზე პარადოქსულია -
თითქოს სიკვდილით იხვეჭენ უკვდავებას, გამუდმებულ წრებრუნვაში ჩაბმულნი
რომ დაჰქრიან ერთსა და იმავე აღმავალ და დაღმავალ გზაზე. აღმავალი გზა მიწით
იწყება, დნობისას რომ იქცევა წყლად, წყლის აორთქლება დასაბამს აძლევს ჰაერს,
ჰაერის გაუხშოება კი - ცეცხლს. ხოლო დაღმავალი გზა ასეთია: ცეცხლი ჩაქრობისას
ჰაერად იქცევა, ჰაერის შეკუმშვა გვაძლევს წყალს, წყლის სიჭარბე კი, შედედების
შედეგად, - მიწას. მართალს ამბობს ჰერაკლიტე: "სულისთვის სიკვდილია წყლად
ქცევა, წყლისათვის - მიწად" (იხ. ფრაგმ. 36, - ბ.ბ.). სულად ჰაერს რომ მიიჩნევს, ის
ნართაულად მიგვანიშნებს, ჰაერის სიკვდილი წყლის დაბადებააო, წყლის სიკვდილს
კი მიწის დაბადებად სახავს. ხოლო სიკვდილს ის უწოდებს არა სრულ გაქრობას,
არამედ ერთი ელემენტის მეორედ გარდაქმნას".

81. სახელგანთქმული ქრისტიანი ღვთისმეტყველი ორიგენე (დაახლ. 185 - 254)

თავის თხზულებაში - "Contra Celsum" ("ცელსუსის წინააღმდეგ"), სადაც აკრიტიკებს
წარმართი ბერძენი მწერლის კელსოსის (ლათ. ცელსუს) შეხედულებებს, ახალი
აღთქმის ერთ პასაჟთან დაკავშირებით - "რადგანაც სიბრძნე ამა ქვეყნის სიშლეგეა
ღმერთის წინაშე" (II კორინთ., 3, 19) - წერს: "მაგრამ ცელსუსმა მოისურვა ეჩვენებინა,
რომ ეს ჩვენ - ქრისტიანებმა - შევაკოწიწეთ და ვისესხეთ ელინი ბრძენკაცებისაგან,
რომელთა მტკიცებითაც, ადამიანური სიბრძნე განსხვავდება ღვთაებრივისაგან, რის
დასტურადაც ცელსუს მოაქვს ჰერაკლიტეს ერთი ციტატა: "კაცური ბუნება უგონოა,
ღვთაებრივი კი - გონიერი".

82. იხ. ქვემოთ, შენ. 87.

83. დიკე - სამართლიანობა; კანონიერება; სამართლიანობისა და შურისგების

ქალღმერთი.
84. იხ. შენ. 55

85. შდრ. ფრაგმ. 40; იხ. შენ. 42.

86. შდრ. პლატონი, დიდი ჰიპია, 288de - 289a, სადაც სოკრატე მშვენიერების არსზე
ესაუბრება ელიდელ სოფისტს ჰიპიას. პლატონის ნებით, სოკრატე ორდება და არა
მარტო პირადად, თავისი წარმოსახული ორეულის პირითაც ეპაექრება თავის
თანამოსაუბრეს:

"ს ო კ რ ა ტ ე. მაშასადამე, - იკითხავს ის (სოკრატეს ორეული, - ბ.ბ.) - მშვენიერი

ქოთანიც მშვენიერია?

ჰ ი პ ი ა. აი, რას გეტყვი, სოკრატე: რა თქმა უნდა, ამ ჭურჭელსაც შეიძლება

მშვენიერი ეწოდოს, თუკი კარგი ნახელავია, მაგრამ, საერთოდ, მის მშვენიერებას ვერ
შევადარებთ ყმაწვილი ქალის, ფაშატის თუ სხვა მისთანათა მშვენიერებას.

ს ო კ რ ა ტ ე. დე, ასე იყოს. ახლა კი მესმის, ჰიპია. რა უნდა ვუპასუხო მას:

მეგობარო, როგორც ჩანს, არ იცნობს ჰერაკლიტეს მშვენიერ სიტყვებს: "უმშვენიერესი
მაიმუნიც კი მახინჯია კაცთა მოდგმასთან შედარებით". მაშასადამე, თვით
უმშვენიერესი ქოთნის მშვენებაც კი სიმახინჯედ მოგვეჩვენება, თუ მას ქალწულთა
გვარს შევადარებთ, როგორც ბრძანებს ბრძენი ჰიპია; ასე არ არის?

ჰ ი პ ი ა. რა თქმა უნდა, სოკრატე, სწორად უპასუხე".

87. აქ ჩვენ უშუალოდ ვაგრძელებთ "დიდი ჰიპიას" ზემოთ ციტირებულ პასაჟს:

ს ო კ რ ა ტ ე. ყური მიგდე: მე ხომ ვიცი, ამის შემდეგ რას იტყვის იგი: "მერედა,
სოკრატე, თუ ქალწულთა გვარს ღმერთებისას შევადარებთ, განა პირველნი ისევე არ
დაიჩრდილებიან, როგორც ქოთნები - ქალწულებთან შედარებით? განა უმშვენიერესი
ქლწულიც კი მახინჯად არ მოგვეჩვენება მაშინ? სხვათა შორის, ამასვე ამტკიცებს
ჰერაკლიტე, რომელსაც შენ იმოწმებ; აი, რას ამბობს იგი: "კაცთაგან ყველაზე ბრძენი
ღმერთთან შედარებით მაიმუნი გეგონება სიბრძნის, სიმშვენიერის და სხვა
მისთანათა მხრივ..." (289 b).

88. იხ. იამბლიქოსი, სულისათვის (სტობეოსი, I, 49, 39): "ჰერაკლიტე, რომელსაც

აუცილებლად მიაჩნდა დაპირისპირებულთა მონაცვლეობა, იმასაც ამტკიცებდა, რომ
სულები გადიან როგორც აღმავალ, ისე დაღმავალ გზას, და რომ ერთ ადგილას ყოფნა
დამქანცველია მათთვის, გადანაცვლება კი - დასვენება."
89. შდრ. არისტოტელე, ევდემოსის ეთიკა, B7 1223 b22: "ჰერაკლიტე, როგორც ჩანს,
ამტკიცებს, რომ რისხვის დაოკება ძნელია, მისი ბობოქარი ძალის გამო. "ძნელია
რისხვასთან ბრძოლა, - ამბობს იგი, - რადგანაც ეს სიცოცხლის ფასად მოისყიდება".

იხ. დემოკრიტე, ფრაგმ. 762: "ძნელია გულთან ბრძოლა, მისი ძლევა კაცის
კეთილგონიერებას მოწმობს".

იხ. აგრეთვე პლუტარქე, რისხვის დაურვებისთვის, 457d: "უკეთესნი ზოგჯერ

უარესთაც უძლევიათ, მაგრამ საკუთარ გულში რისხვის ძლევა, რომლის წინააღმდეგ
ბრძოლაც, ჰერაკლიტეს მტკიცებით, ძალზე ძნელია, ვინაიდან რასაც ის მოისურვებს
სიცოცხლის ფასად მოისყიდება, - დიახ, საკუთარ გულში რისხვის ძლევა
ჭეშმარიტად დიადი და წინააღუდგომელი ძალის ნიშანია".

შდრ. შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსანი, 718 (1951 წ. გამოც.):

"გული კრულია კაცისა, ხარბი და გაუძღომელი,

გული - ჟამ-ჟამად ყოველთა ჭირთა მთმო, ლხინთა მდომელი.

გული - ბრმა, ურჩი ხედვისა, თვით ვერას ვერ გამზომელი,

ვერცა ჰპატრონობს სიკვდილი, ვერც პატრონია რომელი!"

იხ. აგრეთვე მარსილიო ფიჩინო - პლატონის კომენტარები, V. II, p. 1228: "ნუ შეეხები
ბოროტებას, რომელიც თავისთვისაა და არავის აყენებს ვნებას. ეს პითაგორას
სიმბოლოს ჰგავს: "ნუ გაჩხრეკ ღადარს მახვილით", ისევე როგორც ჰერაკლიტეს
გამონათქვამს: "ძნელია გულთან ბრძოლა: ყოველი სურვილი სულის ფასად
მოისყიდება".

90. იხ. პლუტარქე, კორიოლანოსი, 38, 6: "ღმერთსა და ადამიანს შორის არა არის რა
საერთო. არაფერი ადამიანური არ არის არც ბუნებაში, არც მოძრაობაში, არც
ხელოვნებაში და არც ღმერთის ძალმოსილებაში, ასე რომ, თუ ის (ღმერთი, - ბ.ბ.)
ხორცს ასხამს იმას, რისი ხორცშესხმაც თითქოს შეუძლებელია, ამაში არა არის რა
პარადოქსული. ის, უმალ, უსასრულოდ განსხვავდება ჩვენგან, და: ეს სხვაობა,
უპირატესად , თავს იჩენს მის ქმნილებებში, მაგრამ ღვთაებრივ საგანთა
უმრავლესობა, ჰერაკლიტეს თანახმად, "დაფარული რჩება კაცთათვის, და ამის
მიზეზია მათი ურწმუნოება".
91. ჰერაკლიტეს ეს ფრაგმენტიც პლუტარქემ შემოგვინახა ("სმენის ნიჭისათვის", 40f -
41a).

92. შდრ. ფრაგმ. 8, 50, 51, 58, 59, 60, 62; იხ. შენ. 9, 64.

93. ამ ფრაგმენტმაც პლუტარქეს წყალობით ("ცრურწმენისათვის", 166 c) მოაღწია

დღემდე.

94. იხ. შენ. 67.

95. შდრ. ფრაგმ. 12, 49ა; იხ. შენ. 13.

96. სიბილა - ნათელმხილველი ქალი, წინასწარმეტყველების ნიჭით ცხებული.

ანტიკური ტრადიცია ათამდე სიბილას ითვლიდა.

97. იხ. პლუტარქე, პითიას წინასწარმეტყველებათათვის, 387ab: "ჰერაკლიტეს

მიხედვით, სიბილა შმაგი ბაგეებით ქადაგებს პირქუშ, შეუფარავსა და
შეულამაზებელ სიმართლეს, და მისი ხმა, ღმერთის მიერ, ათასწლეულებს სწვდება".

98. იგულისხმება აპოლონ ღმერთი.

99. იხ. იამბლიქოსი, მისტერიებისათვის, III, 15: "გენესიურგიული დემონები

სიმბოლურად გამოხატავენ ღვთის ნებას. ისინი არც სიტყვით აცხადებენ და არც
მალავენ, არამედ, ჰერაკლიტეს თანახმად, ნიშნებით წინასწარმეტყველებენ
მერმისს..."

100. ერინიები - შურისმგებელი ქალღმერთები.

101. დიკე - იხ. შენ. 83.

102. შდრ. პლუტარქე, სუფრული საკითხები, I, 644ef: "პოეტმა სიმონიდემ ერთ

ღრეობაზე შენიშნა უცხოელი, უხმოდ რომ უჯდა სუფრას და არავის ელაპარაკებოდა.
პოეტმა უთხრა: "ეი, მეგობარო! თუ ბრიყვი ხარ, ჭკვიანურად იქცევი, და თუ ჭკვიანი
ხარ, - ბრიყვულადო". რადგანაც "უმეცრება, ჰერაკლიტესი არ იყოს, უმჯობესია
დამალო", მაგრამ ეს ძნელია ღვინის სმისას... ამიტომაც ფიქრობს პლატონი, რომ
კაცის ზნე ყველაზე უკეთ სმაში ვლინდება".

103. იხ. ცელსუსი (ორიგენე, ცელსუსის წინააღმდეგ, V, 14): "ღმერთს შეუძლია სულს
უბოძოს მარადიული სიცოცხლე, "გვამებს კი - ჰერაკლიტესი არ იყოს, - განავალზე
უმალ უნდა ვიცილებდეთ თავიდან". ხოლო, საღი აზრის საპირისპიროდ, იმითი
სავსე ხორცის მიჩნევა მარადიულად, რისი ხსენებაც კი სათაკილოა, ღმერთს არ ნებავს
და არც შეუძლია".

104. ჰერაკლიტეს ეს ფრაგმენტიც პლუტარქემ შემოგვინახა, - "უნდა მართავდეს თუ

არა ბერიკაცი სახელმწიფოს, 787c: "ყველაზე დიდი ბოროტება, რაც თან ახლავს
სახელმწიფოს მართვაში მონაწილეობას, - სახელდობრ შური, - ყველაზე ნაკლებ
წინააღმდეგობას უწევს სიბერეს, რადგანაც, ჰერაკლიტეს თქმისა არ იყოს, "ძაღლები
უყეფენ იმას, ვისაც ვერ სცნობენ".

105. იხ. პლუტარქე, მთვარის მკვიდრთა იერსახისთვის, 943a: "საბედისწერო

წინასწარგანჩინებით, ყოველი სული, უგონოც და გონიერიც, სხეულიდან ამოსვლის
შემდეგ გარკვეული დროის მანძილზე უნდა მოგზაურობდეს დედამიწას და მთვარეს
შორის. ეს დრო თანაბარი როდია ყველა სულისთვის; უსამართლო და უკეთური
სულები უსჯულოების გამო უნდა იხდიდნენ სასჯელს, სიქველით მოსილნი კი
ერთხანს უნდა რჩებოდნენ ჰაერის უმშვიდესსა და უნატიფეს ნაწილში, რომელსაც
"ჰადესის მინდვრად" უხმობენ, - ზუსტად იმდენ ხანს, რაც საჭიროა სხეულის
ერთგვარი შხამიანი ნაშთის თუ ნამუსრევის ჩამოსაბერტყად და გასაწმენდად.
შემდეგ, თითქოს გადასახლდებიან სამშობლოში დაბრუნდნენო, ისე ხარობენ,
როგორც საოცნებო ნეტარებასთან წილნაყარი სიხარულით - მისტერიებს
ზიარებულნი, აღტყინებით ფრთაშესხმულნი რომ სწყდებიან და შორდებიან, ან
თავგანწირული ძალისხმევით ებღაუჭებიან მთვარის ზედაპირს, ზოგი კი ისე
იძირება მის წიაღში, როგორც მორევში. ხოლო ისინი, მტკიცედ რომ
დამკრვიდრებულან მთვარის ზედაპირზე, მძლეველთა მსგავსად უვლიან წრეს,
გვირგვინებით შუბლშემკულნი, რადგანაც შეძლეს ამქვეყნიურ სიცოცხლეში
სათანადოდ დაეურვებინათ სულის უგუნური ნაწილი და გონების მონამორჩილად
ექციათ იგი... ეგეც არ იყოს, გარეგნულად - სხვის, სულით კი ცეცხლის მსგავსნი სულ
უფრო და უფრო მაღლა ილტვიან, სიმძიმისგან თავდაღწეულნი კი ისევე
მტკიცდებიან და ისეთსავე ძალას იძენენ, როგორც რკინა მტკიცდება და მკვრივდება
წრთობით. ასე რომ, ყოველნაირი ანაორთქლი მათი საზრდოა. მართებულად
შენიშნავს ჰერაკლიტე: "სულები სურნელებას იყნოსავენ ჰადესში".

106. შდრ. კლიმენტი ალექსანდრიელი, Stromat., 113, 3: "მსგავსად იმისა, როგორც

"მზე რომ არ არსებობდეს, სხვა მნათობთა სხივოსნობის მიუხედავად, წყვდიადი
მოიცავდა სამყაროს", - სიტყვა (λόγος) რომ არ არსებობდეს და მისი მეშვეობით არ
ვიყოთ განსწავლულნი, არაფრით არ განვსხვავდებოდით ბნელში ნასუქი და
სიკვდილით ნასაზრდოები ფრინველებისგან."

107. იხ.პლუტარქე, პლატონური საკითხები, 1007de: "ამგვარად, ცასთან გარკვეულად

დაკავშირებული და მასთანვე შეწყვილებული დრო არა მარტო მოძრაობაა, არამედ,
როგორც უკვე ითქვა, მოძრაობა, რომლისთვისაც ნიშნეულია ზომის, ზღვრისა და
პერიოდების გარკვეული წესრიგი, ხოლო "მზე - ჰერაკლიტეს თქმისა არ იყოს, - მათი
გამრიგე და ზედამდეგი, განსაზღვრავს, განაგებს, აწესებს და აწესრიგებს წელიწადის
ყოვლისმომცველ ალოთა და დროთა მუდმივ მონაცვლეობას", და, ამრიგად,
უზენაესი ღმერთის თანამდგომად გვევლინება არა რაღაც მცირესა და უბადრუკში,
არამედ ყველაზე მთავარსა და არსებითში".

პლუტარქეს ეს სიტყვები ძირითადად ეხება პლატონის "ტიმეოსის" ერთ პასაჟს (37c-

38c), სადაც დემიურგოსი ცის თაღთან და პლანეტებთან ერთად ქმნის იდეალური
სინამდვილის ერთადერთი ტემპორალური რეალობის - უძრავი და უცვლელი
მარადისობის 9ე.წ. "მარადიული აწმყოს") გამუდმებით მოძრავსა და ცვალებად ხატს
- დროს: "ამიტომაც მან (დემიურგოსმა, - ბ.ბ.) განიზრახა შეექმნა მარადისობის
ერთგვარი მოძრავი ასლი და, ცის წესრიგთან ერთად, უძრავი და ერთადერთი
მარადისობის ხატად შეექმნა მოძრავი და მარადმდენი ხატება, რომელიც რიცხვთა
კანონის თანახმად მიედინება, და რომელსაც დროს ვუწოდებთ ჩვენ. რადგანაც ცის
დაბადებამდე არც დღეები იყო და არც ღამეები, არც თვეები და წლები, არამედ მათი
დასაბამი ციური წესრიგის შექმნასთან ერთად იქნა დასახული. ...ასეთი იყო ღმერთის
განსჯა და შთანაფიქრი დროის დაბადებასთან დაკავშირებით; და აი, დროის
დასაბადებლად დაიბადნენ მზე, მთვარე და ხუთი სხვა მნათობი, რომლებსაც
პლანეტებს ვუწოდებთ; დაიბადნენ, რათა განესაზღვრათ და დაეცვათ დროის
რიცხვი".

108. იხ. დიოგენე ლაერტელი, გამოჩენილ ფილოსოფოსთა ცხოვრება, IX, 5: "ის

(ჰერაკლიტე - ბ.ბ.) არავის მოწაფე არა ყოფილა, არამედ თავის თავს იკვლევდა და ასე
შეიცნო ყველაფერი".

დიო ქრისოსტომი, სიტყვები, 38, 1-2: "ჩვენ შეგვიძლია დავასახელოთ ბევრი

სახელგანთქმული კაცის მასწავლებელი, ჰერაკლიტე ეფესელისა და ჰესიოდე
ასკრელის მოძღვართა გარდა. ჰერაკლიტემ, მისივე საკუთარი სიტყვებით რომ
ვთქვათ, თვითონვე გამოიკვლია სამყაროს ბუნება და ცხადყო მისი არსი, ისე რომ
მისთვის არავის უსწავლებია, არამედ თვითკვლევის წყალობით ეზიარა სიბრძნე".

სუდას ლექსიკონი, ჰერაკლიტე: "ის არცერთი ფილოსოფოსის მოწაფე არ ყოფილა,

არამედ თვითონვე აღიზარდა ბუნებრივი ნიჭისა და გულმოდგინების წყალობით".

109. ჰერაკლიტეს ეს ფრაგმენტი II ს. (ძვ. წ. ა.) ცნობილმა ბერძენმა ისტორიკოსმა

პოლიბიოსმა შემოგვინახა ("ისტორია", XII, 27, 1).

110. იხ. ჰიპოკრატე, დიეტისათვის, I, 11, 2: "ადამიანური კანონები არასოდეს არ არიან

ურყევნი; მათზე ვერ იტყვი, სამართლიანნი არიან თუ უსამართლონი, ღმერთების
მიერ დადგენილი კანონები კი ყოველთვის მართლად გამრიგენი არიან -
სამართლიანნიც და არასამართლიანნიც".

იხ. აგრეთვე შენ. 56.

111. შდრ. ჰიპოკრატე, ძვლების ბუნებისათვის, 11: "არ ვიცი, სად იწყება და სად
მთავრდება ეს არტერია; დახაზე წრე: დასაწყისს ვერ მიაკვლევ".

112. იხ. პროკლე დიადოხოსი, "პირველი ალკიბიადეს" კომენტარები: "სამყაროს

შემყურემ უნდა აღიარო, რომ ის, რაც მასში ყველაზე ახლოა "ერთის" ბუნებასთან,
გონებისა და ცნობიერების მფლობელია, ხოლო ყოველივე ცალკეულის, უწესრიგოსა
და განსხვავებულისთვის უცხოა ცოდნაც და მეცნიერებაც. ასე რომ,
სახელგანთქმული ჰერაკლიტე მართებულად გმობს ბრბოს, როგორც რეგვენს და
უგონოს: თავიანთ ჭკუაზე არიან თუ არა? კვლავაც თუ შერჩათ საღი აზრი?
გლეხუჭების ღრიანცელით თაყვანდებიან და მოძღვრად უხმობენ ბრბოს, რადგანაც
არ იციან, რომ მრავალნი უკეთურნი არიან, ცოტანი კი - კეთილნი და კარგნი".

113. ჰომეროსის სქოლიასტის მიერ შემონახული ეს ფრაგმენტი, რომლის მიხედვითაც

დიდი ბერძენი პოეტი ასტროლოგი უნდა ყოფილიყო, ეწინააღმდეგება ჰერაკლიტეს
38-ე ფრაგმენტს: "თალესი იყო პირველი ასტროლოგი": ჰომეროსი ცხოვრობდა და
მოღვაწეობდა ძვ. წ. ა. IX-VIII საუკუნეებში, თალესი კი (იხ. შენ. 40) 624-546 წწ. (ძვ.
წ. ა.).

114. იხ. სენეკა, წერილები ლუცილიუსისადმი, 12, 7: "ჰერაკლიტემ რომელიც თავის

მეტსახელს ("σκοτεινός" - "ბნელი", - ბ.ბ.) სტილის სიბნელეს უნდა უმადლოდეს,
თქვა: "ერთი დღე ყველა სხვა დღის სწორია". ამ სიტყვებს სხვადასხვა განმმარტებელი
სხვადასხვანაირად განსაზღვრავს. ზოგი საათების "სისწორედ" ("ტოლობას")
გულისხმობს, ზოგიც "რიცხვებისას", და ვერ იტყვი, თითქოს ისინი ცდებოდნენ.
რადგანაც თუ დღე ოცდაოთხი საათის ტოლფარდი დროა (აქ და ქვემოთაც "დღე",
ცხადია, "დღე-ღამის" მნიშვნელობით არის ნახმარი, - ბ.ბ.), ყველა დღე უცილობლად
ერთმანეთის ტოლია, ვინაიდან რაც დღეს აკლდება, ღამეს ემატება. ზოგის
მტკიცებით კი, ერთი დღე ყველა სხვა დღის სწორია მსგავსების თვალსაზრისით,
რადგანაც დროის ყველაზე ხანგრძლივი შუალედიც კი არ შეიცავს არაფერს,
რომელიც შეიძლება უცხო იყოს ნებისმიერი დღისათვის: მე ვგულისხმობ სიბნელეს
და სინათლეს".

115. იხ. სექსტუს ემპირიკუსი, "სწავლულთა წინააღმდეგ", VII, 126: "გრძნობადი

აღქმის მხილებისას ჰერაკლიტე შემდეგს გვაუწყებს: "გულმხეცთათვის (დედანში -
"βαρβάρους ψύχας" - "ბარბაროსული სულებისათვის", - ბ.ბ.) ცუდი მოწამენი არიან
თვალნი და ყურნი", რაც შემდეგი მტკიცების ტოლფასია: "ბარბაროსული
სულებისათვის ნიშნეულია ირრაციონალურ შეგრძნებათა ნდობა".

116. "ჭეშმარიტი სიბრძნის არსებით ნიშნად ჰერაკლიტე საგანთა მრავალფეროვანი

სამყაროს ერთიანობის, დაპირისპირებულთა ერთობის წვდომას სახავს. ამ ერთობის
ასახსნელად ეფესელი მოაზროვნე მრავალ სხვადასხვა სახელს იშველიებს: მისი
განსაზღვრებით, ესაა "ლოგოსი", რომლის ყურისგდებასაც გვირჩევს, "ფარული
ჰარმონია", "ცოცხალი ცეცხლი", რომელსაც გონიერების თვისებას ანიჭებს,
"აუცილებლობა", "ბედი", მითოლოგიური ზევსი, "ღმერთი", "სიბრძნე", "კანონი" და
ა.შ., მაგრამ არცერთი ეს სახელი არ აკმაყოფილებს (თუმცა გარკვეულ უპირატესობას
ანიჭებს "ლოგოსს"), რადგანაც ყოველი კონკრეტული სახელი თუ სახელწოდება
სამყაროული არსისა და მისი ამა თუ იმ კერძო გამოვლენის გაიგივებას გამოიწვევდა,
რაც მისი იდეის საპირისპირო იქნებოდა. თავის დამსახურებად ჰერაკლიტეს სწორედ
ის მიაჩნდა, რომ, დანარჩენი ფილოსოფოსებისაგან განსხვავებით, ამ გზას კი არ
გაჰყოლია, არამედ ხაზგასმით გვიჩვენა "ბრძენის" განსხვავება "ყველაფრისაგან":
"არცერთი მათგანი, ვისი სწავლაც მისმენია, არ მისულა იმის აღიარებამდე, რომ
სიბრძნე ყველაფრისაგან განსხვავებულია და განყენებული", - ფ. ხ. კესიდი, დასახ.
ნაშრ. გვ. 103-104.

117. შდრ. ფრაგმ. 95; იხ. შენ. 102.

118. იხ. სტობეოსი, III, 1, 176: ჰერაკლიტეს გამოთქმა: "ადამიანებს ბევრს არაფერს
არგებდა მათი სურვილების ასრულება".

119. ეს ფრაგმენტიც სტობეოსმა შემოგვინახა, III, 1, 177.

120. ამ ფრაგმენტმაც სტობეოსის წყალობით მოაღწია ჩვენამდე, III, 1, 178.

121. ესეც სტობეოსმა შემოგვინახა, III, 1, 179.

122. შდრ. ფრაგმ. 2; იხ. შენ. 3.

123. იხ. პლუტარქე, ისიდასა და ოსირისისთვის, 369a: "ყოვლის საწყისი არ უნდა

გვეგულებოდეს არც უსულო სხეულებში, როგორც ფიქრობენ დემოკრიტე და
ეპიკურე, და არც თვისებრიობისაგან განძარცულ მატერიაში, რომელსაც ფორმას
ანიჭებს ერთიანი შემოქმედებითი გონება (λόγος) და ერთიანი გაგება,
ყოვლისმძლეველი და ყველაფერზე ამაღლებული, როგორც ამტკიცებენ სტოელები".

124. სტობეოსის მიხედვით (III, 1, 180), ამ აზრს იმეორებდა სოკრატე.

125. ამ ფრაგმენტმაც სტობეოსის მეშვეობით მოაღწია ჩვენს დრომდე (III, 5, 6).

126. იხ. მარკუს ავრელიუსი, ფიქრები IV, 46, ჩვენს მიერ ზემოთ ერთხელ უკვე
ციტირებული - შენ. 75.

127. იხ. მუზონიუს რუფუსი, საზრდოსათვის, ფრაგმ. 8a (სტობეოსი, III, 17, 42):
"ღმერთებისათვის საზრდოდ საკმარისია წყლისა და მიწის ოხშივარი, ჩვენთვის კი
ღმერთების საზრდოს ყველაზე მეტად ემგვანებოდა უწმინდესი და უმსუბუქესი
საკვები; ამნაირი საზრდოთი ნასაზრდოები წმინდა და მშრალი იქნებოდა არა მარტო
ჩვენი სხეული, არამედ სულიც, როგორც ყველაზე უბრძნესი და უსათნოესი,
თანახმად ჰერაკლიტეს წარმოდგენისა, რომელიც ბრძანებს: "მშრალი ციალი - სული
უბრძნესი და უკეთესი".

იხ. აგრეთვე პლუტარქე, ორაკულთა დამხობა, 432f: "იმ დროისათვის საფუძველს

მოკლებული არ იყო მტკიცება, რომლის თანახმადაც სითბოსთან შერწყმული
სიმშრალე მეტ სინატიფეს ანიჭებს პროფეტულ პნევმას (სულს, - ბ.ბ.) და ეთერული
სიწმინდით მოსავს მას. "მშრალი ციალი - სული უბრძნესი და უკეთესი", - ამბობს
ჰერაკლიტე. სინოტივე კი არა მარტო აჩლუნგებს მზერას და სმენა, სარკესთან
შეხებისას და ჰაერთან შერევისას აუფერულებს ბრწყინვასა და ნათებას".

სხვაგან (რომულუსი, 28, 8 ) პლუტარქე შენიშნავს: "იქიდან მოდის აჩრდილი და

იქაურობასვე უბრუნდება, მაგრამ სხეულთან ერთად კი არა, არამედ სხეულისგან
მთლიანად თავდახსნილი და თავისუფალი, წმინდა და უსხეულმყოფელი. რადგანაც
ასეთია, ჰერაკლიტეს თანახმად, "სული უბრძნესი და უკეთესი", ისევე რომ მიაპობს
ფრენით სხეულის სივრცეს, როგორც ელვა კვეთს ღრუბელს".

128. დედანში ეს ერთი სიტყვით აღინიშნება: - ἤθος "ხასიათი", "ბუნება", "ზნე-

ჩვეულება".

129. "დემონი" (δαίμων) ძველ ბერძნულში "ღვთაებას" "ღმერთს" ნიშნავდა.

მნიშვნელობა ქრისტიანობამ უცვალა.

იხ. პლუტარქე, პლატონური საკითხები, 999de ("თეეტეტესთან" მიმართებით, 150c-

151c): "თავის საკუთარ ბუნებას უწოდა ღვთაებრივი (დემონური), როგორც
გონივრული განსჯის უნარით დაჯილდოებულს, თუ უფრო გენიალურს, როგორც
მენანდრემ, ადამიანის ღვთაებად (დემონად) რომ შერაცხა მისი ბუნება? ან იქნებ
რომელიმე ღვთაებამ (დემონმა) უკარნახა სოკრატეს ფილოსოფიური პაექრობის ის
ხერხი, რომლითაც ქედმაღლობისა თუ სხვა მანკიერებებისაგან კურნავდა ხალხს?"
იხ. აგრეთვე ალექსანდრე აფროდისიელი, ბედისწერისათვის, 6: "ზუსტად ასევე,
სულთან მიმართებით ირკვევა, რომ პიროვნების სხვადასხვანაირი მიდრეკილებები,
მოქმედება, საქმიანობა თუ ცხოვრების წესი მისი ბუნებითი წყობითაა
განპირობებული. "ეთოსი - საკუთარი ბუნების თვითმყოფობა, - ამბობს ჰერაკლიტე, -
აი, მისი ღვთაება (დემონი)". და მართლაც, ჩვენ ვხედავთ, რომ ადამიანის მოქმედება
თუ პირადი ბედი, უპირატესად მისი ბუნებითი წყობითა თუ განწყობითაა
განპირობებული".

130. იხ. სტრაბონი, გეოგრაფია, I, 1, 6: "მხოლოდ დიდი დათვი არ ბანაობს ოკეანეში"

(ჰომეროსი, ილიადა, XVIII, 489; "ოდისეა", V, 275, - ბ.ბ.) ..."დიდი დათვით...
ჰომეროსი აღნიშნავს "არქტიკულ წრეს (ძველო ბერძნები ხუთ წრედ ყოფდნენ
დედამიწის სფეროს: არქტიკული წრე, ორი ტროპიკი, ეკვატორი და ანტარქტიკული
წრე, - ბ.ბ.) ... კრატეტი ცდება, როცა შემდეგნაირად ცვლის ჰომეროსის ტექსტს:
"არქტიკული წერე არ ბანაობს ოკეანეში". უფრო სწორად და უფრო
ჰომეროსისებურად იქცევა ჰერაკლიტე, რომელიც ზუსტად ასევე ხმარობს "დიდ
დათვს" და არა "არქტიკულ წრეს": "დიდი დათვი არის დილისა (ἠοῦς; იგულისხმება
აღმოსავლეთი, - ბ.ბ.) და საღამოს (ἑσπέρας; იგულისხმება დასავლეთი, - ბ.ბ.)
ზღვარი".

131. ამ ფრაგმენტში მკაფიო გამოხატულება ჰპოვა ქედმაღალი არისტოკრატის ზიზღმა

დემოკრატიის მიმართ, რომელმაც ძველი წ. ა. VI საუკუნის შუა წლებიდან
მოყოლებული, ჰერაკლიტეს მშობლიურ ქალაქში თანდათანობით შეზღუდა და
"კონსტიტუციის ჩარჩოში" მოაქცია გვაროვნული არისტოკრატიის ძალაუფლება, V
საუკუნეში კი გაბატონებულ საზოგადოებრივ ფორმაციად იქცა.

იხ. დიოგენე ლაერტელი, გამოჩენილ ფილოსოფოსთა ცხოვრება, IX, 2: "ჰერაკლიტე

თავს ესხმის ეფესელებს იმის გამო, რომ მათ ქალაქიდან გააძევეს მისი მეგობარი
ჰერმოდორე (აქ დიოგენეს სიტყვასიტყვით მოაქვს მთელი 121-ე ფრაგმენტი , ბ.ბ.) ...
ხოლო როდესაც თანამოქალაქეებმა სთხოვეს, კანონები მოგვეციო, ჰერაკლიტემ
ზიზღით უარყო მათი თხოვნა და მიზეზად ის მოიდო, ქალაქი უკვე უკეთური
სახელწიფოებრივი წყობილების მსხვერპლიაო".

აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ ეფესიდან გაძევებულ და იტალიაში გადახვეწილ

ჰერმოდორეს, ციცერონის, პლინიუსისა და სტრაბონის მოწმობით, ძვ. წ. ა. 451 წელს
ქმედითი დახმარება გაუწევია პატრიციების წრიდან არჩეული ათი
კანონმდებლისთვის (decemviri legibus scribundis) ე.წ. "თორმეტი ფირფიტის
კანონთა" შექმნაში, რაც შემდეგ საფუძვლად დაედო მთელ რომაულ სამართალს (fons
omnis publici privatique juris).
132. შდრ. ფილონ ალექსანდრიელი, სიზმრებისათვის, I, 6: "ჩემი აზრით, ჭა
მეცნიერების სიმბოლოა, რადგანაც ბუნება მის ზედაპირზე, ყველას თვაწინ კი არ
ძევს, არამედ სიღრმეში, ვინაიდან ფარულ ადგილას უყვარს მალვა".

შდრ. აგრეთვე იულიანე აპოსტატა, სიტყვები, 7, 216c: "რადგანაც ბუნებას მალვა

უყვარს და ღმერთების ფარული არსი ვერ იტანს იმას, რომ უვიცნი ლიტონი სიტყვით
უხეშად უმჟღავნებდნენ მას უკეთურ სმენას".

133. იხ. თეოფრასტე, მეტაფიზიკა, 15: "თვით ისინიც კი მარტოოდენ მატერიალურ

საწყისებს რომ აღიარებენ, უაზრობად მიიჩნევდნენ იმას, თითქოს მთელი სამყაროსა
და მისი ყოველი ნაწილისათვის ნიშნეული იყოს წესრიგი, გონიერება, გარკვეული
ფორმები, შინაგანი თავისებურებანი და პერიოდულობა, თვით საწყისებში კი
არაფერი ამდაგვარი არ მოიძებნებოდეს, ასე რომ მთელი უმშვენიერესი კოსმოსი,
ჰერაკლიტესი არ იყოს, უთავბოლოდ ჩამოსხმულ სხმულს ემგვანებოდა".

134. კიკეონი - ერთმანეთში შერეული ღვინის, ხახვისა და ყველისაგან (ზოგჯერ მათ

მარილს, თაფლსა და სხვადასხვა სამკურნალო ბალახის წვენსაც უმატებდნენ ხოლმე)
დამზადებული სასმელი, გარდა ჩვეულებრივი დანიშნულებისა, სამკურნალო
საშუალებადაც იხმარებოდა (იხ. ჰომეროსი, ილიადა, XI, 624, 641, ; ოდისეა X, 234).
ელევსინის მისტერიებში კიკეონი ლიტურგიკული რიტუალის ერთ-ერთი
უმნიშვნელოვანესი ელემენტი იყო (იხ. Н. И. Новосадский, Елевсинские Мистерии,
С. Пб., 1887, стр, 131).

135. იხ. პლუტარქე, სტოელთა წინააღმდეგობანი, 1049f: "თავისი თხზულების -

"ბუნებისათვის" - პირველ წიგნში ქრისიპემ კიკეონს შეადარა მოძრაობის
მარადიულობა, უთავბოლოდ რომ ანჯღრევს და ამღვრევს საგანთა და მოვლენათა
ნაკადს."

იხ. აგრეთვე ლუკიანე, სიცოცხლეთა გაყიდვა, 14: "აი,რად ვტირი [ამბობს

ჰერაკლიტე], და კიდევ იმიტომ, რომ ამ ქვეყნად არა არის რა მარადიული, არამედ
ყველაფერი ერთმანეთშია ალუფხული, როგორც კიკეონში, და ყველაფერი ერთი და
იგივეა: სიამოვნება-უსიამოვნება, ცოდნა-არცოდნა, დიდი-პატარა, აქ-იქ, ყველაფერი
ბრუნავს და ერთმანეთს ენაცვლება საუკუნის თამაშში..."

პლუტარქე, უბედობისათვის, 511b: "ხოლო ვინც სიმბოლურად, უხმოდ და

უსიტყვოდ გამოხატავს სათქმელს, განა საგანგებო ქებას არ იმსახურებს და აღტაცებას
არ იწვევს, როგორც, მაგალითად, ჰერაკტლიტე? ერთხელ, როცა თანამოქალაქეებმა
სთხოვეს, თავისი აზრი გამოეთქვა სამოქალაქო თანხმობისა და მშვიდობის შესახებ,
კათედრაზე ავიდა, წყლით სავსე თასი აიღო, შიგ ქერის ფქვილი ჩააპნია, მოსვა და
იქაურობას გაეცალა. ამით შეკრებილთ უჩვენა, სახელმწიფოში მშვიდობისა და
სამოქალაქო თანხმობისათვის ხელი უნდა ავიღოთ ფუფუნებაზე და მცირედს
დავჯერდეთო..." ამასვე გვაუწყებს ჰომეროსის სქოლიასტიც: "ერთხელ ეფესელები
ფულის გამო წაკინკლავდნენ. სახალხო ყრილობაზე ჰერაკლიტე გამოვიდა, წყლით
სავსე თასში ქერის ფქვილი ჩაყარა და კიკეონი მოსვა, რითაც ყველას უჩვენა, თუ რა
იყო საჭირო თანხმობისათვის".

136. იხ. იოანე ცეცე, არისტოფანეს კომედიის "პლუტოსის" კომენტარები, 91a: "მას
ბრმად გამოჰყავს სიმდიდრე ("პლუტოსი" - "სიმდიდრეს" ნიშნავს ბერძნულად , -
ბ.ბ.), რადგანაც მასში სიქველის კი არა, ბიწიერების მიზეზსა ხედავს. ამიტომ
ჰერაკლიტეც თავის თანამოქალაქეებს სასიკეთოდ კი არ უსურვებს სიმდიდრეს,
არამედ - თავბედის საწყევლად: "დაე ნურასოდეს დაგიტევებთ თქვენი სიმდიდრე,
ეფესელნო, თქვენდა სარცხვენად და თავლაფსასხმელად".

იხ. აგრეთვე ფსევდო-ჰერაკლიტე, წერილები, VII: "ღმერთი სიმდიდრის წართმევით

კი არა სჯის არამზადებს, პირიქით, ზრდის და ამრავლებს მათ ავლადიდებას, რათა
ისინი უფრო აშკარად სცოდავდნენ და, ამრიგად, ამხელდნენ თავიანს თავს".

137. აქ ჩვენ ერთხელ კიდევ თვალნათლივ ვხედავთ დაპირისპირებულთა

ერთმანეთში გადასვლის ჰერაკლიტესეულ კონცეფციას.

138. იხ. ანატოლიოსი, დეკადისათვის: "დიდი დათვის შვიდვარსკვლავედი.

ჰერაკლიტე: წელიწადის დროთა შესაბამისად, წელი შვიდეულებით აღირიცხება,
მთვარის თანახმად, და დიდი დათვის შვიდვარსკვლავედის - მეხსიერების ამ
უკვდავი ნიშნის მიხედვით კი იყოფა".

"დათვი - ზამთრის ძილის გამო ასოცირდება მთვარესთან. ძილისა და ღვიძილის

პერიოდულობა დათვს განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდა საინიციაციო
რიტუალებში: - იხ. Энциклопедия символов, знаков, эмблем, М., 2000, стр. 323...
"ძველი ბერძნებისა და რომაელების წარმოდგენით, დათვი მთვარის ღვთაებების -
არტემიდესა და დიანასადმი იყო მიძღვნილი" (Дж. Купер, Энциклопедия символов,
М., 1995, стр. 202).

139. იხ. არისტოკრიტე, თეოსოფია, 69: "ჰერაკლიტემაც უთხრა ეგვიპტელებს: "თუ

ისინი ღმერთები არიან, მაშინ რატომღა დასტირით მათ? ხოლო თუ დასტირით,
მაშასადამე, ღმერთებადაც აღარ მიგაჩნიათ ისინი".

140. შდრ. ფრაგმ. 5: იხ. შენ. 6.

141. შდრ. ფრაგმ. 40: იხ. შენ. 42... აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ ორივე ფრაგმენტი -
მეორმოცეც და ასოცდამეცხრეც დიოგენე ლაერტელმა შემოგვინახა: "გამოჩენილ
ფილოსოფოსთა ცხოვრება", IX, 1 da VIII, 6. ორივე ფრაგმენტის შინაარსი
ზედმიწევნით ემთხვევა ერთმანეთს და საკითხავი მხოლოდ ისაა, რატომ მიაჩნიათ
მეორმოცე ფრაგმენტი ავთენტურად, ას ოცდამეცხრე კი - საეჭვოდ?

142. შდრ. პლატონი, ნადიმი, 189b: "იმისი კი არ მეშინია - ამბობს არისტოფანე, - რომ
სასცილოს ვიტყვი რასმე... არამედ იმისა, ვაითუ სასცილო გავხდე".

143. შდრ. "პარიზის გნომოლოგიონი", № 209: "ჰერაკლიტეს მტკიცებით,

თვითრწმენა ხელს უშლის წარმატებას".

144. შდრ. პლატონი, სახელმწიფო, წიგნი III, 390e, სადაც ავტორს მოაქვს შემდეგი
ლექსი, რიმელიც პირობითად მიეწერება ჰესიოდეს: "თავს მოუქონავ სუყველას
ძღვენით - თვით ღმერთებსაც და დიდ მეფეებსაც".

145. იხ. "ვატიკანის გნომოლოგიონი", № 313: "უკეთურნი მართალთა მტრები არიან".

146. შდრ. იოანე დამასკელი, ყვავილნარი, II, 13: "პლატონს უთქვამს, განათლება
მეორე მზეა კაცთათვისო".

147. შდრ. მაქსიმე აღმსარებელი, ჰომილიები, 46: "ჰერაკლიტე ამბობდა, დიდებისაკენ

მიმავალი უმოკლესი გზა ისაა, რომ კეთილი გახდეო".

148. ჰერაკლიტეს ეს ფრაგმენტი არიანეს სქოლიასტმა შემოგვინახა; იხ. ეპიქტეტე,

საუბრები, IV, 7, 27.

149. შდრ. "ფილოსოფოსთა აზრები", I, 27, 1: "ჰერაკლიტეს მიხედვით ყველაფერი

ბედისწერის თანახმად ხდება, რომელიც აუცილებლობას უიგივდება". იქვე, I, 28, 1f
("ბედისწერის არსისათვის"): "ჰერაკლიტეს ბედისწერის არსად მიაჩნდა ლოგოსი,
რომელიც განწონის მთელ სამყაროს".

150. ჰერაკლიტეს ამ სიტყვებით იწყება ბერძენი ეპიგრამატისტის პოსიდიპეს (IV-III ს.

ძვ. წ. ა.) ერთი ეპიგრამა. რუსული თარგმანი (ლ. ბლუმენაუსი) იხ. წიგნში -
"Гречесская эпиграмма", М., 1960, стр. 826 ("В жизни какую избрать нам
дорогу?...).

151. იხ. Catol., Codd. Astrol. Graec., IV, 32, VII, 106.