A ΦIEPΩMA

KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

2-31 AΦIEPΩMA
 Mε το άρωμα του καφέ.
Tα καφενεία, χώροι ψυχαγω-
γίας και συναλλαγής, είναι δεμέ-
να με την ελληνική παράδοση.
Tης Πέγκυ Kουνενάκη
 Kαφενείον· το δεύτερο
σπίτι.
Hταν και παραμένει χώρος ερ-
γασίας.
Tου Aττικού
 Tο καφενείο και
ο κσμος του.
Περιήγηση σε γνωστά καφενεία.
Tου Hλία Πετρπουλου
 Στο επίκεντρο
της κοινωνικής ζωής.
Tα καφενεία ήταν οι χώροι που
προσήλκυαν λα τα κοινωνικά
στρώματα. O γνωστς συνθέτης και πολλά ποιών περί την μουσικήν Tζον Tάβενερ στο αγαπημένο του λαϊκ ελληνικ καφενείο
Tης Mατούλας Σκαλτσά στις παρυφές της αθηναϊκής περιφέρειας (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης).
 Φιλολογικά καφενεία
της Aθήνας.
Στέγασαν γνωστές ομάδες συγ-
γραφέων.
Tου Γιάννη Παπακώστα
H Δεξαμενή· ο Aυγέρης
και ο Bάρναλης.
Mε το άρωμα του καφέ
Tπος που συγκέντρωνε μποέμ.
Tου Γ. Φτέρη
Tα καφενεία υπήρξαν πάντα χώροι ψυχαγωγίας και συναλλαγής
 Tα καφενεία της μέθης
και των αναμνήσεων. Aντί μνημείων και μαυσωλείων λαϊκ αίτημα ή να αποκτήσουν λαϊκ έρισμα. O μεγάλος α-
επί του τάφου μου καφενείον ριθμς των καφενείων δείχνει ακριβώς και τη σπουδαιτη-
Tου Mάνου Eλευθερίου
ζητώ, ω φίλοι, ν’ αναγερθή. τα του ρλου τους στη δημσια κοινωνική ζωή. Στην πλειο-
 Iστορικά καφενεία Oταν θα πίνουν καφέ οι άλλοι ψηφία τους στεγάζονται σε ισγεια παλαιών σπιτιών ή πο-
του 19ου αιώνα. γυμνν κρανίον θε να προβάλλη λυκατοικιών, ο εσωτερικς τους χώρος είναι ενιαίος, γιατί
Λειτουργούσαν είκοσι πέντε το άρωμά του να οσφρανθώ! έτσι εξυπηρετείται η βασική λειτουργία τους που είναι η
γνωστά καφενεία που κατάγο- Δημ. Παπαρρηγ πουλος κοινωνική επαφή και η επικοινωνία των πολιτών.
νταν απ τα «Θερμοπώλια» της Tα λογοτεχνικά καφενεία που συνυπήρχαν πάντοτε με τα
αρχαίας αγοράς. OI ΣTIXOI του ρομαντικού ποιητή δίνουν ανάγλυφο το λαϊκά, γνώρισαν παλιτερα μεγάλη ακμή. Δημιουργήθηκαν
Tης Aρτέμιδος Σκουμπουρδή πνεύμα του καφενείου και των θαμώνων του· χι μνο των κατά τα πρτυπα των παρισινών λογοτεχνικών καφενείων
λογοτεχνών αλλά και των απλών ανθρώπων που σύχναζαν ή που δοξάστηκαν απ το μεσοπλεμο και μετά, κι έγιναν τ-
 Tα καφενεία των ποιητών. συχνάζουν σ’ αυτ. Kι εγώ, δεν θα ξεχάσω ποτέ τον Tάσο ποι αναφοράς πολλών συγγραφέων και διανοητών. Στην
Στέκια ποιητών, ξένων συγγρα- Λιγνάδη να γράφει τις κριτικές θεάτρου που δημοσιεύο- Eλλάδα κάθε λογοτεχνική περίοδος αντιστοιχεί και με κά-
φέων και δημοσιογράφων. νταν στην «K» στου «Φλκα» της Φωκίωνος Nέγρη, που ποιο συγκεκριμένο: Tο καφενείο του Zαχαράτου, η Δεξαμε-
Tου Nάνου Bαλαωρίτη κατάφερνε να συγκεντρώνεται, πιστς στο πνεύμα άλλων νή, το Nέον Kέντρο, ο Mαύρος Γάτος, υπήρξαν στέκια που
 H ανακάλυψη ενς συνθέτη. συγγραφέων και δημοσιογράφων του παρελθντος που ε- συγκέντρωναν χι μνο κάποιους ποιητές ή λογοτέχνες,
O νεαρς Xατζιδάκις στο πατά- μπνέονταν κι αυτοί μέσα στους πολύ- αλλά και παρέες λογοτεχνών που συ-
ρι του «Λουμίδη». βοους χώρους των καφενείων. Eπιμέλεια αφιερώματος: σπειρώνονταν κυρίως γύρω απ διά-
Tο καφενείο, σύμφωνα με την άποψη φορα λογοτεχνικά περιοδικά. Σ’ αυ-
Tου Oδυσσέα Eλύτη ΠEΓKY KOYNENAKH
κάποιων μελετητών έλκει την καταγω- τούς τους χώρους διαμορφώνονταν
 Σύγχρονα λογοτεχνικά γή απ τα «Θερμοπώλια» της αρχαίας συχνά οι νέες τάσεις. Iδιαίτερα σημα-
στέκια. αγοράς. Eίναι ο κατ’ εξοχήν δημσιος χώρος που εκφρά- ντικ ρλο στο χώρο της νετερης τέχνης και λογοτεχνίας
Δημιουργήθηκαν απ εκδοτι- ζονται με ζωντάνια λα τα κοινωνικά στρώματα και κυρίως έπαιξε το Πατάρι του Λουμίδη, που σύχναζαν οι: Mάνος
κούς οίκους και βιβλιοπωλεία. κάποιες ιδιαίτερες ομάδες τους. Tο καφενείο, αν και προϋ- Xατζιδάκις, Nάνος Bαλαωρίτης, Mίλτος Σαχτούρης, Δημή-
Tου Nίκου Bατπουλου πήρχε, (απ την Tουρκοκρατία), ως χώρος ψυχαγωγίας και τρης Xριστοδούλου, Aλεξ. Aργυρίου, Nτίνος Γεωργούδης
συναλλαγής έχει συνδεθεί με τη ζωή του νεοέλληνα, τσο κ.ά. Aργτερα, μετέφεραν το στέκι τους στο Mπραζίλιαν
 Παραδοσιακά καφενεία
στην Aθήνα σο και στην επαρχία, αποτελώντας τον τπο, (Aλέκος Φασιανς, Kώστας Tαχτσής), στο Bυζάντιο και στο
στη σύγχρονη Aθήνα. στον οποίο, συντελείται κατά τον πλέον άμεσο τρπο η επι- ουζερί του Aπτσου.
Προσπαθούν να διατηρήσουν κοινωνία των πολιτών. Eκεί, οι πολίτες, είχαν και έχουν τη Tα καφενεία είναι δεμένα με την ελληνική παράδοση. Kά-
το χρώμα τους. δυναττητα να συζητούν σε μικρές ή μεγάλες ομάδες τα ποια στιγμή, οι γρήγοροι ρυθμοί της σύγχρονης ζωής φάνη-
Tου Σπύρου Kάραλη θέματα που τους απασχολούν. Θέματα που έχουν να κά- καν να τα απειλούν. Ωστσο, τα τελευταία χρνια λο και
H ανθρώπινη διάσταση νουν με τη δουλειά, τα προσωπικά τους, αλλά κυρίως με τα πιο συχνά– τσο στο κέντρο της Aθήνας σο και στην περι-
Tου Kώστα Bούλγαρη πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα, στα οποία λοι βρί- φέρειά του– δημιουργούνται και πάλι καφενεία που διεκδι-
σκουν λύσεις εκτς απ τους άμεσα ενδιαφερμενους που κούν τον τίτλο του παραδοσιακού, είτε με τον τρπο που
Eξώφυλλο: Tο σύγχρονο καφενείο «Φίλιον» είναι συνήθως η εκάστοτε πολιτική ηγεσία, την οποία και ψήνουν τον καφέ είτε με το ρετρ εσωτερικ τους διάκο-
(φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης)
μονίμως κρίνουν... Tα καφενεία, χώροι κυρίως ανταλλαγής σμο. Eπιδιώκουν να προσελκύσουν τους κουρασμένους
Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» απψεων και γνωμών γύρω απ την επικαιρτητα, αλλά και διαβάτες αυτής της πλης, να αποτελέσουν αση ξεκούρα-
EΛEYΘEPIA TPAΪOY χώροι επηρεασμού των πολιτών, συχνά αποτελούν στέκια σης αλλά και νοσταλγίας για κάποιους ρυθμούς ζωής που έ-
πολιτικών ή πολιτευτών που επιδιώκουν να συλλάβουν το χουν πλέον εκλείψει οριστικά...

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

 Kαφενείον· το δεύτερο σπίτι
Tου Aττικού
KAI XΩPIΣ σπίτι απεδείχθη τι μπο-
ρεί να μείνωμεν ημείς οι Aθηναίοι.
Πσοι άστεγοι τα καταφέρουν -
πως – πως. Aλλά χωρίς καφενεί-
ον; Kαι αυτ κινδυνεύει τώρα. Προ
παντς δε αν είνε κεντρικν. Eπι-
χειρηματίαι, τράπεζαι, αυτοκινητο-
πωληταί φερμάρουν τα καφενεία.
Mη ευρίσκοντες άλλα οικήματα δια
να χρησιμοποιήσουν ως πρατήρια,
ως εκθέσεις προϊντων, ως γκαράζ
επίσης, εστράφησαν προς τα κα-
φενεία.
Προσφέρουν «αέρα» προς τους
ενοικιαστές καφεπώλας, «αέρα»
προς τους ιδιοκτήτας και παρα-
λαμβάνουν εις την εξουσίαν των
τα καφενεία. Θα ευρεθούν άνθρω-
ποι, οι οποίοι θα δώσουν εύσημον
προς τους κλείνοντας τα καφενεία
με την δικαιολογίαν, «Kαλλίτερα
που κλείουν, διτι θα ολιγοστεύ-
σουν οι άεργοι». Mία πλάνη μως,
τι το καφενείον είνε μνον κέ-
ντρον αέργων. Eις μίαν μεγάλην
πλιν το καθαρν και ευπρεπές
καφενείον είνε το δεύτερον σπίτι
εις τους κατοίκους της. Δεν μπο-
ρούν να κάμουν χωρίς αυτ. Διτι
κάπου πρέπει να συνέρχωνται οι
κάτοικοι μιας πλεως. Iδού δε, τι
αι πλατείαι και οι δρμοι των Aθη-
νών δεν χωρούν πλέον τους κατοί-
κους. Oλοι οι κάτοικοι δεν έχουν
και αναπαυτικάς κατοικίας δια να
παραμένουν εις αυτάς. Eξ άλλου
το καφενείον σήμερα έγινε και κέ-
ντρον εργασίας. Aν προσέξετε, θα
δήτε, τι σπουδαιταται εργασίαι
γίνονται καθ’ εκάστην εις τα καφε-
νεία. Tσαι κερδοσκοπικαί επιχει-
ρήσεις εκεί σκαρώνονται, δια-
πραγματεύονται, συμφωνούνται.
Aλλά και τα ραντεβού των δια τας
περισσοτέρας υποθέσεις των οι
κάτοικοι εις το καφενείον δίδουν.
Kαφενείο – ανάγκη
Oταν δύο φοράς τον χρνον
κλείουν τα καφενεία των Aθηνών,
η πλις, παρ’ λην την κίνησίν της,
φαίνεται νεκρά. Oλοι οι κάτοικοι
δυσφορούν. Tσον το καφενείον
τους έγινε ανάγκη. Θα έπρεπε,
λοιπν, να διαμαρτυρηθώμεν οι
Aθηναίοι ομαδικώς δια τον κίνδυ-
νον, που διατρέχομεν να μείνωμεν
χωρίς καφενείον εκ της τακτικής
διαφρων επιχειρηματιών να τα
γραπώνουν δια να τα μεταβάλουν
εις έκθεσιν προϊντων και αυτοκι-
νήτων. Nα απαιτήσωμεν μάλιστα
και την ψήφισιν ειδικού νμου, α-
παγορεύοντος την χρησιμοποίησιν
των καφενείων δι’ εμπορικούς
σκοπούς. Aυτ το άπληστον εμπ-
ριον τείνει να μας πνίξη με την κα-
θημερινήν μεγαλητέραν επέκτασίν
του, χωρίς να βλέπωμεν καμμίαν
Hταν και παραμένει χώρος εργασίας!
ωφέλειαν ημείς οι βιοπαλαισταί.
Kαι άλλη μεγάλη πλάνη είνε, τι
αι Aθήναι έχουν πολλά καφενεία.
Συγκρινμεναι με τας ευρωπαϊκάς
πλεις έχουν ελάχιστα. Eις εκείνας
οι μεγάλοι δρμοι των είνε γεμάτοι
απ καφενεία. Σε κάθε βήμα και
Σύγχρονο καφέ στην οδ Mηλιώνη, που συχνά πυκνά δεν βρίσκεις καρέκλα
να καθήσεις… (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης).
καφενείον, εκτς των εστιατορίων,
ζυθοπωλείων, ζαχαροπλαστείων. O
ολιγώτερον καφενβιος κάτοικος
της Eυρώπης είνε ο Eλλην και αδί-
κως του απεδθη ο χαρακτήρ του
σηζητητού καφενοβίου. O δυστυ-
χής Aθηναίος δεν απέκτησε μάλι-
KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH
«Kέντρο
εργασίας»,
το καφενείο
της κυρίας
Zωής στην
Aραχώβης…
(φωτ.: Δημ.
Aντωνίτσης).
στα ακμη το άνετον καφενείον
του. Στρυμώνεται με την πολυκο-
σμίαν της εποχής εκεί μέσα, που
πολλάκις δεν βρίσκει και καρέκλαν
να καθήση. Eνώ αλλού οι τακτικοί
πελάται έχουν λην την άνεσίν
των, εις το καφενείον σαν να βρί-
σκωνται στο σπίτι των. Eκεί μάλι-
στα γευματίζουν, εκεί διημερεύ-
ουν, ξενυχτούν, εκεί εργάζονται.
Eυρωπαϊκά καφενεία
Eπιστήμονες, λγιοι, δημοσιογρά-
φοι, ανταποκριταί, εργάζονται νυ-
χθημερν εις τα ευρωπαϊκά καφε-
νεία. Mελετούν και γράφουν. Eις
τας μικράς γερμανικάς πλεις βλέ-
πει κανείς εις τα καφενεία των κέ-
ντρων και των εξοχών γυναίκας να
κάθηνται και να κεντούν. Eις τας
Aθήνας μλις και μετά βίας έχομεν
ολίγα καφενεία της προκοπής, ευ-
ρύχωρα, που δυνάμεθα να αποτε-
λούμεν τέλος πάντων κοινωνίαν και
οι άπληστοι επιχειρηματίαι θέλουν
να μεταβάλουν και αυτά εις έκθεσιν
μηχανημάτων και αυτοκινήτων. Aς
κτίσουν οικήματα δι’ αυτάς τας ιστο-
ρίας, αι οποίαι εις το τέλος δεν μας
ενδιαφέρον λους. Mονοκρατικαί
καταστάσεις γίνονται οχληραί. Aν ο
άλλος θέλη να διαδώση το αυτοκί-
νητον, δεν είνε ανάγκη να μας πετά-
ξη και απ την πενιχράν γωνίαν μας,
που πίνομεν ένα ερμαδιακν καφέ
και θαυμάζομεν την μεγαλειώδη πα-
ρέλασίν του μέσα εις ένα κολοκύθι
εκεί που λέγεται αυτοκίνητον και με
το οποίον έχουν μεθύση λοι οι τσο-
καροποιοί προ του πολέμου.
O ATTIKOΣ, «Kαφενεία» εφημ. «Πρωτεύ-
ουσα», 11 Mαρτίου 1922, σελ. 1. Tο κείμε-
νο αυτ δημοσιεύεται στο βιβλίο του Γ.
Παπακώστα «Φιλολογικά σαλνια και
καφενεία της Aθήνας», Eκδσεις: Bιβλιο-
πωλείον της «Eστίας».
3
 Tο καφενείο και ο κ
σμος του
Περιήγηση σε γνωστά καφενεία και περιγραφή χι μνο των σκηνών τους αλλά και των θαμώνων τους
Tου Hλία Πετρ πουλου
Λαογράφου
H ΛEΞH καφενές (<τουρκικ Kahve-
hane) τείνει να εξαφανιστεί. Tην κα-
τενίκησε το ημιλγιον κατασκεύα-
σμα καφενείον <καφενείο. Aς θυμη-
θούμε και τις λέξεις καφενεδάκι,
καφενβιος, καφεδπουλο (την α-
ναφέρει ο Luis Roussel, το 1921). O
ταμπής (<τουρκικ tâbi) είναι ο πα-
ρασκευαστής των καφέδων, ο ειδι-
κς εκείνος μάστορης που ψήνει
τους καφέδες πίσω απ τον μπάγκο
των καφενείων. O ταμπής δουλεύει
ρθιος, μπρος στο γεντέκι (<τουρ-
κικ yedek), μεταχειριζμενος το
μπρίκια (<τουρκικ ibtik), τους τσε-
σβέδες (<τουρκικ cezve) και τα
φλιτζάνια (<τουρκικ fincan ή
Filcan). Tο κάθε καφεδάκι έχει δια-
φορετικ καϊμάκι (<τουρκικ
kaymak) και ντελβέ (ή τελβέ <τουρ-
κικ telve), ανάλογα με τα γούστα
του κάθε θεριακλή (θεριακή + κατά-
ληξη -λης, με ταυτχρονη επίδραση
του τουρκικού tiryaki).
Tα καφενεία τείνουν στην εξαφά-
νισή των. Oι θεριακλήδες λο και λι-
γοστεύουν. Δεν εναπκειται σε μέ-
να να μιλήσω για την τεράστια κοι-
νωνική - πολιτική σημασία του κα-
φενείου. Ωστσο, διακρίνω δύο λο-
γιώ καφενεία: τον μεγάλο καφενέ,
και το ταπειν καφενεδάκι (απαραι-
τήτως, με κηπάκο ή τσαρδάκι ή του-
λάχιστον ένα δέντρο). H καταγωγή
του μεγάλου και του μικρού νεοελ-
ληνικού καφενείου ξεκινάει απ την
Kωνσταντινούπολη. Δεν θα μιλήσω
μως για τα καφενεία της Kωνστα-
ντινούπολης.
Eυρωπαϊκή επίδραση
Σε ορισμένους μεγάλους καφε-
νέδες της παλιάς Aθήνας εύκολα
διακρίνει κανείς μια ιταλιάνικη -
ευρωπαϊκή επίδραση (καφενείο «H
Ωραία Eλλάς», με μπιλιάρδα και τέ-
τοια), ενώ στους αντίστοιχους με-
γάλους καφενέδες της παλιάς Σα-
Tα «Δαρδανέλλια», ένα απ τα ξακουστά καφενεία που προσέλκυε κυρίως τους Kωνσταντινουπολίτες (αρχείο E.Λ.I.A.).
4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998
λονίκης διαπιστώνεται μια κάποια
βιεννέζικη επιρροή (προχειρτερο
παράδειγμα το καφενείο «O Σκο-
πς», με συνεχή τζαμαρία και δύο
χιλιάδες φλιτζάνια κρεμασμένα
στον τοίχο πάνω απο τον μπουφέ).
Στα μεγάλα καφενεία η επίπλωση
περιελάμβανε: τον μπουφέ (συν
τεζιάκι, με τον μαρκαδρο καθιστ
σε ψηλή καρέκλα), το τζάκι (τα-
μπής, παραταμπής), δεκάδες τρα-
πεζοκαθίσματα, τεράστιους βενε-
τσιάνικους καθρέφτες στους τοί-
χους, κάδρα με τη μάπα του εκά-
στοτε βασιλιά μας (καθώς και Γενο-
βέφες ή τον Oθέλο στραγγαλίζο-
ντα την άτυχον σύζυγν του), ένα
τεράστιο ρολι (εκκρεμές, βεβαί-
ως), ενίοτε πέτσινους καναπέδες,
κρεμάστρες (ή καλγερους) – στο
βάθος, μια χωριστή σάλα για τα
μπιλιάρδα· στην πρτα έγραφε
«Σφαιριστήριον». Tα τραπεζάκια
(μαντεμένια βάση, ταμπλάς απ
μάρμαρο) αραδιασμένα με ακρί-
βεια. Kάθε τραπεζάκι δύο καρέ-
κλες. Oι καρέκλες αρχικά ήσανε με
φτην ψαθί. Aργτερα κατίσχυσαν
κι έγιναν μδα οι βιεννέζικες καρέ-
κλες. Tα καφενεία διέθεταν ζεστά
(καφές, τσάι, φασκμηλο), αναψυ-
κτικά (λεμονάδες, σουμάδα, γκαζ-
ζες), γλυκά (του κουταλιού, βανί-
λια, λουκούμια), παιχνίδια (τάβλι,
ντμινο, μπιλιάρδο, τράπουλες),
ναργιλέδες, εφημερίδες και αργ-
τερα, ραδιφωνο.
Σκεύη καφενείου
O Kοσμάς Πολίτης, μιλώντας για
το καφενείο «Bασίλισσα Bικτωρία»
(της Σμύρνης), τονίζει τι τα γκαρ-
σνια του ήσανε επιβλητικά κι ακα-
τάδεχτα. Προφανώς, η «Bασίλισσα
Bικτωρία» θα ’τανε ένα φράγκικο
café. Στην Eλλάδα, τα γκαρσνια
–παρά τις αντίθετες εντολές του
καφετζή– είχαν ευγένεια και αν-
Λεζάντα
της εποχής:
«Mε τα πρώτα
φιλήματα
του χειμερινού
ήλιου, τα πρωι-
νά των Kυρια-
κών οι Aθηναίοι
μαζεύονται,
ηλιολάτραι
ανέκαθεν, εις
την πλατεία
Zαππείου.
Aκτίνες
θερμαί, καφές
βραστ ς και
χι, αρώματα
των πρώτων
ανθέων και
η πρ ωρος κα-
λοκαιρία, λικνί-
ζουν την ύπαρ-
ξιν των κατοί-
κων της πρω-
τευούσης.
Eίναι σχεδ ν
η ευτυχία...»
(αρχείο E.Λ.I.A.).
θρωπιά. Eτσι, οι καφενέδες απέβαι-
ναν καταφύγιο των μπατίρηδων
συνταξιούχων και ανέργων, ιδίως
τις βροχερές ή χειμωνιάτικες μέ-
ρες (και νύχτες). «O γηραις Πε-
ρίανδρος ουδέποτε έπινε καφέ,
ούτε ναργιλέ εκάπνιζε, ούτε εξώ-
δευε λεπτν· μνον τας εφημερί-
δας λας απερρφα» γράφει ο Πα-
παδιαμάντης, σε κάποιο αθηναϊκ
κείμεν του, αναφερμενος στη
δεκαετία του ’80. Θα σημειώσω κι
εκείνον τον θλιβερ του δερβίση
με το νάι, που έφυγε απ τον καφε-
νέ του Θησείου.
Oι θεριακλήδες προτιμούσαν τον
πικρ καφέ. Oι Tούρκοι έπιναν τον
καφέ δίχως ζάχαρη. O ικαντατος
κατάσκοπος Félix Beaujour (στα
χρνια της Γαλλικής Eπαναστάσε-
ως παρίστανε τον εν Eλλάδι πρξε-
νο) παραπονείται πως οι Tούρκοι
δεν αγοράζουν ζάχαρη του γαλλι-
κού εμπορίου, γιατί, εν πάση περι-
πτώσει, προτιμούν τη ζάχαρη της
Aιγύπτου. Στην πραγματικτητα, οι
Tούρκοι χρησιμοποιούσαν ζάχαρη
μνο στα γλυκίσματα. Στα παλιά
καφενεία το σερβίρισμα του καφέ
γινταν με το μπρίκι (μαζί με φλι-
τζάνι και νερ, τοποθετημένα σε
δισκάκι), αλλά σήμερα για να δεις
αυτν τον τρπο πρέπει να ταξιδέ-
ψεις έως την Kομοτηνή. Στις αρχές
του αιώνα μας κυριάρχησαν τα χο-
ντρά λευκά φλιτζάνια απ πορσε-
λάνη. Kαι ακριβώς, αυτά τα φλιτζά-
νια είναι που εδάνεισαν το νομά
τους στους πορσελάνινους μονω-
τήρες που βλέπουμε στα τηλεγρα-
φξυλα. H τουρκική λέξη fincan (ή
filcan) έχει, επίσης, αυτές τις δύο
σημασίες. Σήμερα στις φυλακές ο
κάθε βαρυποινίτης κατέχει ένα τέ-
τοιο χοντρ φλιτζάνι, για εντελώς
προσωπική χρήση. Eδώ θα υπενθυ-
μίσω τα φλιτζάνια με μεταλλική θή-
κη, που χρησιμοποιούσαν σε ορι-
σμένα αριστοκρατικά καφενεία (ή
και σπίτια). H θήκη του φλιτζανιού
λεγτανε ζάρφι (<τουρκικ za-
rf=θήκη, φάκελος, περίβλημα). Bε-
βαίως, οι πασάδες διέθεταν χρυσά
και αδαμαντοκλλητα ζάρφια. Aκ-
μα κι ο κάθε ψωροφαναριώτης που
γιντανε οσποδάρος θεωρούσε
τον εαυτ του υποχρεωμένο να α-
γοράσει ένα ζάρφι διακοσμημένο
με πολύτιμα πετράδια.
Aς μην ξεχνάμε την θεατρινίστι-
κη ιεροτελεστία που έπαιζε ο κάθε
οσποδάρος με τον καφετζή-μπασή
του, εις επήκοον των φουκαράδων
Pουμάνων. Oλα τα περιγράφει ο
δηκτικς Zallony. Mετά τον II Πα-
γκσμιο Πλεμο σε ορισμένα κα-
φενεία άρχισαν να σερβίρουν τον
καφέ δίχως πιατάκι.
Pοφήματα
και αναψυκτικά
Στους νεοελληνικούς καφενέδες
τα γεροντάκια προτιμούν τα ζεστά
ροφήματα. Tο καλοκαίρι τα αναψυ-
κτικά παρουσιάζουν πολύ μεγαλύ-
τερη κατανάλωση. H είσοδος γυ-
ναικών στους καφενέδες ήτανε,
σιωπηρώς, απαγορευμένη. Πολλοί
πατεράδες (ιδίως τις Kυριακές) έ-
παιρναν στο καφενείο τα παιδιά
τους. Στα παιδιά κερνάγανε λου-
κούμι ή βανίλια (πιο γνωστή ως υ-
ποβρύχιο). Tα λουκούμια τα αγα-
πούν και οι γέροι, γιατί είναι μαλα-
κά. O γέρος, πριν φάει το λουκου-
μάκι του, κάνει δυο τυπικές κινή-
σεις: τινάζει το λουκούμι μέσα στο
πιατάκι (για να πέσει ο νισεστές),
και, μετά, το βουτάει μέσα στο νε-
ροπτηρο (το υγρ λουκούμι δεν
ξεκολλάει την ψεύτικη οδοντο-
στοιχία του γερο–φαφούτη). Συνή-
θως, πάνω στο λουκούμι καρφώ-
νουν μιαν οδοντογλειφίδα. H άχνη
της ζάχαρης που περιβάλλει τα
λουκούμια (για να μην κολλάνε με-
ταξύ τους) λέγεται λουκουμσκο-
νη. Oλοι μας έτυχε να ακούσουμε
την ιαχή, που αμολάνε διάφοροι
τσγλανοι ταν δουν να περνάει
καμιά άγρια αδερφάρα απ’ τον δρ-
μο τους (πνίχτε την με λουκουμ-
σκονη!). Tο άπιαστο νειρο του Kα-
ραγκιζη ήτο ο λουκουμοθάνατος.
Tο τάβλι
Eκαστος πελάτης του καφενείου
μπορούσε να πάρει ένα τάβλι για
να παίξει. Σήμερα το τάβλι νοικιά-
ζεται με την ώρα. H συνηθισμένη
παρτίδα του ταβλιού τελειώνει -
ταν ένας παίχτης σημειώσει εφτά
νίκες. O ηττηθείς ταβλαδρος πλη-
ρώνει τους καφέδες. Συχνά παί-
ζουν κουμάρι με το τάβλι. Tτε, λ-
γω αμοιβαίας καχυποψίας, ένας φί-
λος κοινής εμπιστοσύνης αναλαμ-
βάνει να κρατήσει (και επιδώσει
στον νικητή) το επινίκιον κέρδος
της παρτίδας. Ωστσο, τις περισ-
στερες φορές χώνουν τα σχετικά
χαρτονομίσματα κάτω απ το τά-
βλι. Στην «Στρατιωτική ζωή εν
Eλλάδι» (μιλάει για το 1856–1857)
διαβάζω: «εις την Eλλάδα το χαρ-
τοπαίγνιον με χρήματα είναι εμπο-
δισμένον εις τα δημσια καταστή-
ματα» και παρακάτω διαβάζω τι
«οι μπασκίνες έκαναν γιούργια
στους καφενέδες κι αρπάζανε τα
λεφτά των κουμαρτζήδων» (και,
φυσικά, αντί να τα παραδώσουν ως
κατασχεθέντα προτιμούσαν να τα
τσεπώνουν). Aν ζούσε μέχρι σήμε-
ρα ο Aγνωστος συγγραφεύς της
«Στρατιωτικής ζωής» θα έβλεπε
πως η ιστορία συνεχίζει να επανα-
λαμβάνεται. Yπαινίσσομαι παρ-
μοιες κατασχέσεις που συμβαίνουν
σε καφενεδάκια των παρυφών του
κλεινού άστεος. Mε τα παιχνίδια
της τράπουλας γίνονται πολλά κα-
τσαμάκια. Στα καφενεία δεν θα
δεις συχνά να παίζουν ντμινο· και
σχεδν ποτέ σκάκι. Στα καφενεία
της Xίου παίζανε μάγκαλα – δεν ξέ-
ρω τι παιχνίδι ήτανε αυτ. O τομπο-
λατζής που τριγυρίζει στα καφε-
νεία είναι μια αγαπητή φιγούρα.
O ναργιλές
Oι σημερινοί νέοι δεν μπορούν
να φανταστούν τι διάδοση είχε ο
ναργιλές. O Παπαδιαμάντης, στο α-
θηναϊκ του αφήγημα «Tο κουκού-
λωμα» (1907) μιλάει για «ένα καφε-
Eνα απ τα παραδοσιακά παιχνίδια που παίζονται στα καφενεία είναι το τάβλι.
Aκ μη και σήμερα, πολλοί λάτρεις του παιχνιδιού πηγαίνουν στο καφενείο μ -
νο και μ νο για μια παρτίδα... (φωτ.: Aλεξ. Iσαρης – Aρχείο Mάνου Eλευθερίου).
νείον της νυκτς, για ναργιλέδες
με ιδιαίτερον τουμπεκί» κ.λπ. Eπί-
σης, σε ένα άλλο αθηναϊκ αφήγη-
μα («O προστάτης των χηρών»,
1908), αναφέρει το «Kαφενείον της
Aνατολής» και τους αργιλέδες στα
καφενεία και τους γιαβάσικους κα-
φέδες. Eίναι μάταιο να ανατρέξω
στις σχετικές μνείες των περιηγη-
τών. Aλλά, θα σημειώσω τις περι-
γραφές του πανέξυπνου About
(...τα καφενεία γεμάτα κσμο... μια
πεντάρα ο καφές... κ.λπ. κ.λπ.
κ.λπ.). Tώρα πια οι ναργιλέδες εξα-
φανίστηκαν. Στα καφενεία υπήρ-
χαν, αραδιασμένοι σε ράφι, πολλοί
ναργιλέδες· τα μαρκούτσια ήσανε
κρεμασμένα στον τοίχο, χώρια. O
κάθε πελάτης έπαιρνε το δικ του
μαρκούτσι. O καφετζής έφερνε
καρβουνάκια. Πιθαντατα, το τε-
λευταίο καφενείο με εν χρήσει
ναργιλέδες βρίσκεται στην Kαβά-
λα, λίγο ψηλτερα απ το κτίριο
της Mεραρχίας (που ίσως το γκρέ-
μισαν). Eως το ’60 υπήρχε ένα κα-
φενεδάκι με ναργιλέδες στην οδ
Eγνατία της Θεσσαλονίκης, κοντά
στην Kαμάρα. H συζήτηση αφορά
καφενεία με ναργιλέδες που προ-
σφέρονται. Διτι, εδώ και χρνια,
πολλά καφενεία που είχαν ναργιλέ-
δες έπαψαν να τους χορηγούν
KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH
Tο εσωτερικ
του καφεζυ-
θεστιατορίου
«Πανελλή-
νιον», στην
Aθήνα που
δεν υπάρχει
πια... (Aρχείο
E.Λ.I.A.).
στην πελατεία. Δηλαδή, οι ναργιλέ-
δες είχαν καταλήξει (ή καταντήσει)
διακοσμητικά στοιχεία. Eίδα τέτοι-
ους ναργιλέδες (εν εφεδρεία) στο
καφενείο «O Σκοπς» και στο κα-
φενείο «Ποσειδών», αμφτερα της
Θεσσαλονίκης. Oι θαμώνες μπο-
ρούσαν να διαβάσουν (να ξεκοκα-
λίσουν) τις εφημερίδες του καφε-
νείου, δωρεάν. Oι εφημερίδες ήσα-
νε περασμένες σ’ ένα τελάρο απ
μπαμπού.
Eπιγραφές
Tο καφέ–σαντάν μας κουβαλήθη-
κε απ τη Γαλλία. Tο καφέ–αμάν
ήρθε απ την Tουρκία. Δύο είδη
καφενέδων, που, πλάι στον καφέ,
ευδοκιμεί το τραγούδι. Δεν θα επε-
κταθώ στα παρεμφερή είδη καφε-
νείου (καφέ–σαντάν, καφέ–αμάν,
καφεζαχαροπλαστείο, καφεζυθο-
πωλείο, καφεζυθεστιάριο, κα-
φέ–μπαρ κ.λπ.). Tο ακραιφνές με-
γάλο καφενείο, σχεδν πάντα, είχε
ένα νομα· ένα νομα είτε απλ
(π.χ. «Kαφενείο η Συνάντησις») εί-
τε αστείο («Kαφενείον το Φρικτν
Λάθος» – στο Pέθυμνο) είτε πο-
μπώδες («Kαφενείον ο Θεώδορος
Kωλοκωτρνης») είτε αρχαιπλη-
κτο είτε εθνικιστικ κ.λπ., κ.λπ. Tο
ακριβές είδος του καφενείου (και
γενικτερα, καταστήματος), η ονο-
μασία του και το ονοματεπώνυμο
του καφετζή, ήσανε γραμμένα σε
μια ταμπέλα.
H επιγραφή είχε δύο ή τρεις αρά-
δες. Kαι, ενίοτε, ήτανε στολισμένη
με κάποια λαϊκή ζωγραφιά. Tα ορ-
θογραφικά λάθη έδιναν στην τα-
μπέλα μια πρσθετη χάρη.
Στην Παλιά Aθήνα, του 1800, υ-
πήρχαν πολλοί καφενέδες. Tην πε-
λατεία τους, σχεδν αποκλειστικά,
την αποτελούσαν Tούρκοι. H Pαι-
δεστς της ίδιας εποχής (πολιτει-
ούλα με 20.000 κατοίκους) είχε
θαυμάσια και πεντακάθαρα καφε-
νεία. Tο ίδιο συνέβαινε στα Γιάννε-
να. Oλα αυτά τα ομολογούν οι πε-
ριηγητές. Ωστσο, τα τονινά καφε-
νεία δεν διέθεταν ονομασία. Tο πο-
λύ πολύ να ήτανε γνωστά απ το -
νομα του καφετζή. O About περι-
γράφει το ιστορικ, πλέον, «Kαφε-
νείον H Ωραία Eλλάς» της οθωνι-
Συνέχεια στην 6η σελίδα
5
Συνέχεια απ την 5η σελίδα
κής περιδου. Eκτοτε, η ονομασία
του καφενείου αρχίζει να εκτοπίζει
το νομα του καφετζή ή ιδιοκτήτη.
Iσως η ιστορία του νεοελληνικού
καφενείου είναι αυτή ταύτη η νεο-
ελληνική ιστορία. O Σβορώνος εί-
ναι πια πολύ γέρος για να νιώσει τι
εννοώ.
H ιστορία του νεοελληνικού κα-
φενείου αναμένει τον μελετητή
της. Oλοι μας ξέρουμε –ή έχουμε
ακουστά– για το «Mπάγκειον», για
του «Zαχαράτου», για το «Nέον»,
για το «Kαφενείον των Eυ Φρονού-
ντων», για τον «Γαμβέτα», για τον
«Παρθενώνα», για το «Aκαδημαϊ-
κν», για το «Mαζέστικ», για το
«Συνάντησις», για το «Bυζάντιον»
– λα αυτά στην Aθήνα· για το
«Aνδρος», για το «Δροσλουστος
Aνδρος», για τον «Eρμή», για τον
«Σαρωνικ», για το καφενείο του
«Aντύπα» και για το περίφημο «Pο-
λι» – λα αυτά στον Πειραιά· για
τον «Ποσειδώνα», για το «Aστρια
A» και το «Aστρια B», για την
«Ωραία Nάουσα», για το «Kρύ-
σταλ», για τον «Σκοπ», για το «Nέ-
ον» και για το καφενείο του «Πε-
ντζίκη» – λα αυτά στη Θεσσαλονί-
κη. Bεβαίως ομιλώ για μια λησμο-
νημένη και (ευτυχώς) φευγάτην ε-
ποχή, που μια γυναίκα δεν κταγε Δύο διαφορετικά τιμολ για καφενείων. Tο πρώτο (αριστερά) αφορά κάποιο πολυτελείας του 1929, ενώ το άλλο ένα
να περάσει απ τα περιβητα Δαρ- λαϊκ καφενείο (1984), που στα προσφερ μενα είδη έχει ήδη εμφανιστεί ο νες καφέ, η πέπσι και η κ κα–κ λα...
δανέλια δίχως να την ξεβρακώ-
σουν με τα μάτια οι θαμώνες των υπήρχε μια πληθώρα μικρά καφε- λιμάνι υπήρχαν και υπαίθριοι σινε- Σπουδών γκρέμισαν το «Kαφενείον
δύο αντικρινών αθηναϊκών καφε- νεδάκια, γεμάτα αραμπατζήδες, μάδες – η πλατεία ήταν γεμάτη πα- H Ωραία Nάουσα» (μεγάλα τζαμλί-
νείων· που ο Πειραιάς ήτανε τη μαουνιέρηδες, χαμάληδες, βαστά- ετνια, λαντ, βιτριες, κουπέ. κια και μια συστάδα με πανύψηλα
νύχτα θεοσκτεινος και διέθετε ζους, βαρκάρηδες, αμαξάδες, αλα- Στη Θεσσαλονίκη ο φοιτητκο- βρωμδεντρα), που μαζεύονταν
μνον ένα λεωφορείο (πήγαινε στη νιάρηδες και πουτάνες. Aυτ διτι σμος έπαιρνε το καφεδάκι του οι καταγμενοι απ Nάουσα, και
Σχολή Δοκίμων)· που στα κεντρι- ήσανε κοντά το λιμάνι και η τρού- στον «Παρθενώνα» πλάι στη Φοιτη- Bέροια και Eδεσσα. Για να χτίσουν
κά κοσμικά καφενεία της Θεσσαλο- μπα· πρκειται για την τρούμπα τική Λέσχη της οδού Eθνικής Aμύ- το τερατούργημα που αποκαλείται
νίκης μιλάγανε γαλλικά μεθ’ ικανής που έδωσε το νομα στην περιοχή. νης (κατά τη θανάσιμη δεκαετία Θέατρον της Eταιρίας Mακεδονι-
δσεως επαρχιώτικου σνομπισμού. H τρούμπα έβγαζε θαλασσιν νερ του ’50, οι λιγοστοί φασίστες και χί- κών Σπουδών γκρέμισαν το γκαράζ
για τους ιπποκίνητους καταβρε- τες φοιτητές του Aριστοτελείου του Tζρτζη, που υπήρξε θέατρο.
Eξειδικευμένα χτήρες της δημαρχίας (οι δρμοι Πανεπιστημίου εσύχναζαν σε ένα Για το μυθικ καφανείο «O Σκο-
του Πειραιά ήσανε ακμα χωμάτι- καφενείο της τέως οδού Πολω- πς» έγραψε αρκετά ο Γιώργος Iω-
καφενεία νοι), αλλά εκεί επήγαιναν το απο- νίας). Στο «Nέον» –γνωσττερο άννου. O ίδιος έγραψε και για το
Tα παλιά καφενεία, απ μιας αρ- γευματάκι κι οι αραμπατζήδες για σαν καφενείο του «Eυδαίμονα»– καφέ – αμάν «Tο Xρυσούν Aπί-
χής, απχτησαν (και διατηρούν) να πλύνουν τα κάρα τους. κάθονταν δικαστικοί (ίσως γιατί ή- διον». Στο «Σμυρναϊκν» πηγαί-
μιαν εξειδικευμένη πελατεία. Mε την περιγραφή αυτή θα εν- ταν κολλητά στο ειρηνοδικείο· πα- νουν οι χτίστες και οι μπογιατζήδες
Aυτή η εξειδίκευση αναφέρεται μιζε κανείς πως λα τα κεφανεία ραπέρα βρίσκονταν το πρωτοδι- – άλλωστε, απέναντι (μπρος στο
στο επάγγελμα ή στον τπο κατα- του Πειραιά βρισκντουσαν στην κείο κι άλλα δικαστήρια) και μπου- παρκάκι της Aχειροποιήτου) ήταν η
γωγής των θαμώνων. Πιο συγκε- Tρούμπα. Kάθε άλλο. Oι Πειραιώ- ζουξήδες (εκεί έγραψε ο Tσιτσά- πιάτσα τους. Στο ξακουστ καφε-
κριμένα: το καφενείο του Pολογι- τες μπουρζουάδες συχνάζανε στα νης κάποιο ωραιτατο τραγούδι νείο του «Mύτα» (στην ταμπέλα έ-
ού, στον Πειραιά, ουσιαστικώς ή- μεγάλα καφενεία του Πασαλιμανι- του). Για να χτίσουν το απαίσιον οί- γραφε «Kαφενείον η Aναγέννησις»
τανε χρηματιστήριο εμποροναυ- ού και της Φρεαττύδας. Στο Πασα- κημα της Eταιρίας Mακεδονικών είχανε το στέκι τους οι μεσίτες ε-
λώσεων. Στα παραλιακά καφέ–σα- νοικιάσεως δωματίων για μπεκιά-
ντάν της Tρούμπας εσύχναζαν ξέ- ρηδες και φοιτητές.
νοι ναυτικοί. Στα αντικριστά και α- Tο καφενείο αυτ διέθετε ένα υ-
ντιμαχμενα καφενεία «Aνδρος» περυψωμένο προαύλιο με θέα
και «Δροσλουστος Aνδρος» (γω- προς το Σιντριβάνι, τους Xορτατζή-
νία IIας Mεραρχίας – Nοταρά, στην δες και τον Xορτιάτη. Eνα ξέχωρο
Tρούμπα), επήγαιναν οι Aνδριώ- παράρτημα του καφενείου στέγαζε
τες. Oι Xιώτες προτιμούσαν ένα το στιλβωτήριο – καπελάδικο του
άλλο καφενείο, εκεί κοντά, γωνία Kλέαρχου Aργυράκη. Πλάι στο κα-
Aγίου Σπυρίδωνος – IIας Mεραρ- φενείο του «Mύτα» ήσανε το ζαχα-
χίας (σ’ αυτ το καφενείο συχνο- ροπλαστείο «Tο Ωραίον Bελιγρά-
πέρναγε κι έπαιζε μπαγλαμά ο διον» (του Σουλεϊμάν Σουλεϊμάνο-
Mπάτης). Oι Συριανοί και οι Mυκο- βιτς) και παραδίπλα, το μεγαλο-
νιάτες καθντουσαν στο καφενείο μπακάλικο «Tα Eυζωνάκια».
του Aντύπα (ακτή Mιαούλη). Mην Στα αντικρινά πεζοδρμια οι πορ-
ξεχνάμε πως αυτοί οι νησιώτες κα- τάρες της πάλαι ποτέ Kαταδίωξης,
τοικούσαν σε κοντινή γειτονιά – του Tρίτου Aστυνομικού Tμήμα-
στα Bουργάρικα. Στον «Σαρωνικ» τος, του σταύλου της Eφιππης Xω-
(ακτή Mιαούλη) και στον «Eρμή» ροφυλακής –μπρος στον σταύλο
(ακτή Mιαούλη, Tρούμπα μεριά) α- μια σειρά παετνια (αργτερα τα-
ντάμωνες μνο ναυτικούς. Eκτς ξί)– του σουσαμμυλου και του
απ’ αυτά τα μεγάλα καφενεία, στην Oλα τα σύνεργα για ένα μυρωδάτο καφέ και λα τα αφεψήματα (φωτ.: Δημ. ντερβίσικου τεκέ. Aυτά τα λέω για
Tρούμπα (το διάστημα 1890 – 1930) Aντωνίτσης). να καταδείξω πσο σπουδαίο αστι-

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998


κ επίκεντρο υπήρξε το Σιντριβάνι.
Aνάλογη ήταν και η εξειδίκευση
των αθηναϊκών καφενείων: αλλού
οι απστρατοι καραβανάδες, αλ-
λού οι οικοδμοι, αλλού οι Mω-
ραΐτες, αλλού οι Hπειρώτες, κ.λπ.
Φαίνεται τι ο Mάνος Xατζιδάκις
καθιέρωσε το παλι «Bυζάντιον»
σαν στέκι των καλλιτεχνών.
Συνοικιακά καφενεία
Παράλληλα με τα μεγάλα κεντρι-
κά καφενεία υπήρχαν και τα συνοι-
κιακά καφενεία. Tα συνοικιακά κα-
φενεία άλλοτε ήσανε μεγάλα κι άλ-
λοτε μικροσκοπικά – σχεδν κου-
τούκια. Συνοικιακούς καφενέδες έ-
βρισκες στου Ψειρή, στο Mετα-
ξουργείο, στο Θησείο, στο Παγκρά-
τι – Aθήνα· στην οδ Παλαμηδίου,
στα Bούρλα – Πειραιάς· στην Aκρ-
πολη, στο Kουλέ–καφέ, στο Bαρδά-
ρι, στη Pαμνα, στον Παλι Σταθ-
μ, στο Xιρς, στο Nτεπ – Θεσσα-
λονίκη. Oι συνοικιακοί καφενέδες
συχνά είχαν ένα υπαίθριο τμήμα (ή
κήπο) σκεπαστ με τέντα ή περικο-
κλάδα.
Στον κήπο του καφενείου μπο-
ρούσες να παίξεις τάβλι, αλλά τα
παιχνίδια της τράπουλας απαγο-
ρεύονταν. Tα μικρά καφενεδάκια
του μαχαλά ήσανε σωστά κουτού-
κια. Oμως, ετύχαινε να υπάρχει ένα
λαϊκ καφενεδάκι στην καρδιά της
πολιτείας· κλασικ παράδειγμα το
σημεριν καφενείο «Eλλάς» της
πλατείας Kολωνακίου, που εσύ-
χναζε άχρι θανάτου ο Bάρναλης.
Eνα άλλο παράδειγμα το καφενε-
δάκι το μπαρμπα–Iορδάνη (σήμερα
καφενείο «Ωμέγα») στην οδ Tσι-
ρογιάννη, απέναντι στον Λευκ
Πύργο της Θεσσαλονίκης.
Στο κουτούκι του Iορδάνη (είχε
τέσσερα τραπεζάκια), πήγαιναν κα-
τά την περίοδο του ανταρτοπλε-
μου, μνον χασικλήδες –οδηγοί της
YEKA, σαλταδροι, παπατζήδες–
που αγραζαν τις τσίκες τους απ
Δύο διαφορετικές απ ψεις καφέ: Πάνω, αυτ που στεγάζεται στην γκαλερί της Iλεάνας Tούντα,
που οι θαμώνες πίνοντας τον καφέ τους μπορούν να θαυμάζουν τα γλυπτά των διαφ ρων καλ-
λιτεχνών που βρίσκονται διάσπαρτα στον κήπο. Aριστερά, το Annabella Fashion καφέ μέσα στα
χρώματα και τα σχήματα του αρχιτέκτονα Λευτέρη Aντωνούλη. Oι καιροί αλλάζουν, πως και η α-
ντίληψη για τα καφενεία (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης).
τον διπλαν τεκέ του Xιώτη (νυν
καφεζαχαροπλαστείο «Nτρε B΄»).
Aποτίω φρον τιμής στη μνήμη αυ-
τού του κουτουκιού, που για μένα
υπήρξε ένα, εισέτι, πανεπιστήμιο...
O Στρατής Δούκας θυμάται τι
το 1918 συνήθιζε να πηγαίνει σ’ ένα
καφενεδάκι της Tούμπας/Θεσσα-
λονίκης, που –μάλιστα– είδε για
πρώτη φορά Kαραγκιζη. Προφα-
νώς, ο σεβάσμιος Στρατής Δούκας
ομιλεί για την τούμπα, κι χι για
τον, ανύπαρκτο, ττε, συνοικισμ
(Aνω) Tούμπας. Tτε, εκεί, υπήρ-
χαν λίγα καφενεδάκια και ταβερνά-
κια, που εξυπηρετούσαν τη φαντα-
ρία του ανικρινού εμπέδου (μετέ-
πειτα ρχου αυτοκινήτων, νυν γη-
πέδου της ΠAOK). Tο φαινμενο
της αναπτύξεως ταπεινών κέντρων
διασκεδάσεως απάναντι σε στρα-
τωνισμούς παρατηρείται και σε δύο
άλλες –ττε εκτς τειχών– περιο-
χές της Θεσσαλονίκης. H πρώτη
περίπτωση αφορά την Aνω Aγία
Φωτεινή (λέω Aνω, διτι υπήρξε και
Kάτω Aγία Φωτεινή, μεταξύ της ο-
δού Aγγελάκη και του καταργηθέ-
ντος τμήματος της λεωφρου
Στρατού), που ανάμεσα παλι
στρατιωτικ σταύλο/στρατιωτικ
νοσοκομείο πίσω πύλες των στρα-
τώνων (απ εκεί ξεγλιστράγανε τα
φανταράκια) φυτοζωούσαν μερικά
ταβερνοκαφενεδάκια· το πιο επι-
κίνδυνο απ’ αυτά νομίζω πως ήτανε
το κουτούκι του Mακρή, δίπλα στον
πλάτανο και στις ποτίστρες του
στρατιωτικού σταύλου (μια παρέ-
κβαση: ο αδελφς του Mακρή είναι
αυτς που είχε, απέναντι στη
XANΘ, την διαβητη «Kιβωτ» –μέ-
γα χασικλίδικο κέντρο· εκεί πρωτά-
κουσα το ’46 την «Ψιλή βροχούλα»
και το «Oταν καπνίζει ο λουλάς»
του Mητσάκη).
Tα γκαρσνια
H δεύτερη περίπτωση αφορά τα
κουτούκια που αναπτύχθηκαν ήδη
απ το 1900, στο Mικρ Kαρα-
μπουρνάκι, απέναντι στον στρατιω-
τικ σταύλο. Eδώ, αργτερα, θα
λάμψει ο Tσιτσάνης και άλλοι (στα
παραθαλάσσια εξοχικά μαγαζιά
«Kαλαμάκι» και «Kαλαμίτσα»).
Στην Aθήνα, τα Xαφτεία (κι χι
Xαυτεία!) λάβανε το νομά τους α-
π το καφενείο Xάφτα τινς. Eνας
άλλος Xάφτας, είχε, μέχρις εσχά-
των, ένα ειδυλλιακ κουτουκάκι
στην αρχή της οδού Λαχανά στη
Θεσσαλονίκη. Συνήθως, στα μικρά
συνοικιακά καφενεδάκια δεν υπήρ-
χε ταμπής. Oλα τα ’κανε ο ιδιοκτή-
της, ο καφετζής. O συνοικιακς κα-
φετζής αποτελεί το μοντέλο του
έργου «O Kαραγκιζης καφετζής»
(υπάρχει και ομώνυμος δίσκος 78
στροφών). Eνίοτε, ο μικροκαφε-
τζής είχε έναν πιτσιρικά που έκανε
το γκαρσνι. Oι πελάτες δεν παρέ-
λειπαν να κάνουν διάφορες πλάκες
εις βάρος των νεαρών γκαρσονιών:
έδιναν μη πραγματοποιήσιμες πα-
ραγγελίες (ζητάγανε έναν βραστ
και στη μέση κρύο!) ή έναν κατα-
σταλαχτ με μια φουσκάλα αριστε-
ρά! ή έναν κρύο που να καίει!).
Στους καφενέδες του μαχαλά
δύνασαι να παρακολουθήσεις, ανέ-
τως, την εθιμοταξία του κύκλου κα-
φές / τσιγάρο / κομπολι. Oι ποιη-
τές μας έδειξαν μια ευσυγκινησία
έναντι του καφενείου. Mα, δεν θέ-
λω να δανειστώ στοιχεία μήτε απ
τα αλεξαντρινά καφενεία του Kα-
βάφη μήτε απ τις σχετικές πολλές
μνείες του θεσπέσιου Mανλη
Aναγνωστάκη μήτε απ το ποίημα
«Aφηγητής» του νετερου Γιώρ-
γου Xρονά.
Oι θαμώνες
O τρπος που κάθεται ο θαμών
δείχνει την κοινωνική του προέλευ-
ση. Mερικοί μαχαλμαγκες διπλώ-
νουν το αριστερ πδι πάνω στο
δεξί· η αριστερή κνήμη είναι οριζο-
ντιωμένη· ο αστράγαλος του αρι-
KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH
στερού ποδιού ακουμπάει στο δεξί
μηρ, ακριβώς πίσως απ το δεξί
γνατο. Πρκειται για το τυπικά
τουρκικ σταυροπδι. Oι Tούρκοι
καπανταήδες κάθονται, έτσι, διπλο-
πδι –βγάζοντας το αριστερ κα-
τσάρι– και τοποθετούν, ανάμεσα
κτσι και φτέρνα, το φλιτζάνι του
καφέ. Aυτή η παράδοση πέρασε και
στον δικ μας υπκοσμο. Στη φυλα-
κή, μου έτυχε πολλές φορές να ιδώ
γεροντμαγκες με το φλιτζάνι στη
φτέρνα, ενώ έπλεκαν εργχειρο.
Tον χειμώνα μες στα καφενεία
καίγανε κάτι σομπάρες. Γύρω στη
σμπα ένα κιγκλίδωμα προστάτευε
τους αφηρημένους πελάτες (παρ-
μοια κιγκλιδώματα είχανε οι σομπά-
ρες των λαϊκών σινεμάδων). Oι θα-
μώνες έβγαζαν το παλτ τους, αλλά
ποτέ το σακάκι. Tο σακάκι δεν το έ-
βγαζαν ούτε το κατακαλκαιρο. Aυ-
τή η αυστηρή συνήθεια εκράτησε έ-
ως τα τέλη της δεκαετίας του ’50,
οπτε οριστικοποιήθηκε η νίκη του
θερινού πουκάμισου.
O μανιώδης ταβλαδρος είχε κά-
ποιο ειδικ γνώρισμα στα μανίκια
του σακακιού: μια διαγώνια γραμ-
μή φθοράς κάτω απ τις ωλένες.
Γι’ αυτ (σπανιτατα) έβλεπες με-
ρικούς σχολαστικούς ταβλαδ-
ρους να φοράμε μαύρα επιμανίκια,
σαν αυτά που είχανε οι καλαμαρά-
δες των δημοσίων υπηρεσιών. O
πελάτης, λγω ανωτέρας βίας ή α-
πλώς παραξενιάς, δικαιούται να α-
ναστείλει την παραγγελία. Tτε το
γκαρσνι φωνάζει: ρέστος ο βαρύ-
γλυκος!
Tα καφενεία φωτίζονταν με λά-
μπες ασετυλίνης και αργτερα με
λουξ. Bεβαίως, η χρήση του ηλε-
κτροφωτισμού στάθηκε μια επανά-
σταση. Πριν απ τριάντα χρνια εί-
χανε μια άλλη επανάσταση με τις
σωληνωτές λυχνίες νέον...
* Aπσπασμα απ το βιβλίο του Hλία Πε-
τρπουλου «O τούρκικος καφές εν Eλλά-
δι». Eκδσεις «Nεφέλη».
7
 Στο επίκεντρο της κοινωνικής ζωής
Στην πρωτεύουσα τα καφενεία ήταν οι χώροι που προσέλκυαν λα τα κοινωνικά στρώματα
Tης Mατούλας Σκαλτσά
Iστορικού Tέχνης – Mουσειολγου
Aναπληρ. Kαθηγήτριας AΠΘ

TO KAΦENEIO είναι ο κατεξοχήν

δημσιος χώρος, που εκδηλώνε-
ται με ενάργεια η κοινωνική ζωή -
λων των αθηναϊκών κοινωνικών
στρωμάτων και που παρατηρείται
ο μεγαλύτερος βαθμς διανθρώπι-
νης επικοινωνίας. Kατά τον E.
About, το να μη συχνάζει ένας αλ-
λοδαπς στο καφενείο είναι αρκε-
τς λγος για «να ζει στην Aθήνα
χωρίς να έχει σχέσεις με τους ντ-
πιους».
Tα καφενεία, ανάλογα με τη θέση
τους στην πλη και τη σχέση τους
με το κέντρο της και τις παρυφές
του, με τις συνοικίες της και τις ε-
ξοχικές περιοχές περιπάτου, πως
ανάλογα και με τη χρονική στιγμή
δημιουργίας τους αλλά και τη χρο-
νική περίοδο λειτουργίας τους στη
διάρκεια του 19ου αιώνα, διαμορ-
φώνουν τον εσωτερικ τους χώρο,
τις υπηρεσίες και τα προϊντα που
παρέχουν και εν τέλει και τον χα-
ρακτήρα τους, προσελκύοντας και
τα αντίστοιχα κοινωνικά στρώματα.
Tα τελευταία βέβαια με τη σειρά
τους δεν αφήνουν ανεπηρέαστα τα
πρώτα.
Δηλαδή στα καφενεία* του κέ-
ντρου της Aθήνας, ακολουθώντας
και την μετακίνησή του βέβαια στη
διάρκεια του 19ου αι. απ τη δια-
σταύρωση Aιλου και Eρμού, στις
πλατείες Oμονοίας και Συντάγμα-
τος, συχνάζουν τα ανώτερα στρώ-
ματα, σ’ αυτά των συνοικιών (Γερά-
νι, Mεταξουργείο, Ψειρή, Kολωνά-
κι, Πευκάκια, Mοναστηράκι, Θη-
σείο, Bατραχονήσι, Πλάκα, Bάθεια,
Nεάπολη, Aρδητς, Aη Φίλιππας
κ.ά), τα μεσοστρώματα και τα κατώ-
τερα. Aυτονητο τι η συνύπαρξη
μεσοστρωμάτων και ανώτερων για
ορισμένα καφενεία του κέντρου,
κατώτερων και μεσοστρωμάτων σε
κάποια εκτς κεντρικής περιοχής
είναι παρούσα, χωρίς να διαφορο-
ποιεί την παραπάνω διαπίστωση.
Στο τέλος του αιώνα αναφέρονται
στις πηγές 105 καφενεία στο τρίγω-
νο του κέντρου της Aθήνας
(Eρμού, Πανεπιστημίου, πλ. Συ-
ντάγματος), 95 στις εκτς κέντρου
περιοχές και στις συνοικίες.
Kέντρα
πολιτικών συζητήσεων
Ωστσο, ορισμένα χαρακτηριστι-
κά τους παραμένουν αναλλοίωτα σ’
λο τον 19ο αιώνα, και αυτά είναι η
λειτουργία τους ως κέντρων πολιτι-
κών συζητήσεων, εν πολλοίς και ζυ-
μώσεων, οπωσδήποτε μως ως ευ-
αίσθητων δεικτών πολιτικών διερ-
γασιών και πολιτικού κλίματος. O ί-
διος ο Mαυροκορδάτος σ’ επιστολή
του στον Tρικούπη, μεταξύ των λ-
Kαφενείο στο Mοναστηράκι απέναντι απ τη Bιβλιοθήκη –Aδριανού. Xαρακτηριστική η φιγούρα με την πίπα, που έχει ι-
διαίτερα μακρύ βραχίονα, μπροστά απ το καφενείο. (Yδατογραφία του J.N.H. de Chacaton, 1839, Mουσείο Mπενάκη).
γων παραίτησής του αναφέρει και
το γεγονς τι «ανακτβουλοι επέ-
μποντο να φλυαρώσι εις τα καφε-
νεία κατ’ εμού...», ενώ παραδίδεται
τι την προκήρυξη που απέπεμπε
τον Oθωνα το 1862 διάβασε σε κα-
φενείο της οδού Σταδίου ο E. Δελη-
γιώργης.
Tο καφενείο « Bella Grecia», η
γνωστή «Ωραία Eλλάς», στη δια-
σταύρωση Eρμού και Aιλου, για
σαράντα ολκληρα χρνια (1839-
1880), αποβαίνει το πολιτικ κέ-
ντρο των νεοελλήνων, ο τπος -
που χωνεύονται οι ιδέες των επα-
ναστατικών ευρωπαϊκών κινημά-
των, εξυφαίνονται συνωμοσίες, ορ-
γανώνονται επαναστατικές διαδη-
λώσεις, ξεκινούν ή καταλήγουν πο-
λιτικές πορείες, συστήνονται α-
ντάρτικα σώματα, που «δικάζο-
νται βασιλείς και υπουργοί και απο-
καλύπτονται επιτηδείως πρσωπα
και ενέργειαι» και που τελικά συ-
ζητιούνται τα προβλήματα «παντς
του ελληνικού, της Eυρώπης και
της οικουμένης».
Aπρροια αυτής της λειτουργίας
του καφενείου είναι η ως τα μέσα
του αιώνα »κατάληψη» τμημάτων
κάποιων καφενείων απ τους οπα-
δούς διαφορετικών παρατάξεων, ε-
νώ στη συνέχεια προς αποφυγή έ-
ντονων αντεγκλίσεων και κυρίως
των ανεπιθύμητων αποτελεσμάτων
τους θα ξεχωρίσουν «παραταξιακά»
καφενεία. O ρος, που μετά το 1880
εμφανίζεται, «τραπεζορήτωρ» ή
O λήσταρχος Xρήστος Nταβέλης στο καφενείο «Ωραία Eλλάς». Eικονογράφηση «καφερήτωρ», «αγορητής των κα-
M. Παπαγεωργίου, 1911, στο βιβλίο του Aιμ. Aθηναίου «O λήσταρχος Nταβέλης». φενείων» κατά τον Παπαδιαμάντη,

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

σηματοδοτεί τον κυρίαρχο ρλο
που έχει στα καφενεία η ενασχλη-
ση με την πολιτική.
Φιλολογικά καφενεία
Eνα άλλο είδος καφενείων, που κι
αυτ προήλθε απ τη συγκέντρωση
ατμων με ειδικά ενδιαφέροντα σε
ορισμένα σημεία του χώρου (οι
«μαλλιαροί» αντιπαρατιθέμενοι
στους «καθαρολγους», οι ποιητές
του ρομαντισμού στους εκπροσώ-
πους της Nέας Aθηναϊκής Σχολής, ή
ο ποιητικς κύκλος του A. Παράσχου
κάτω απ το μεγάλο κάτοπτρο στου
«Γιαννπουλου», είναι τα φιλολογι-
κά καφενεία, τα οποία λειτουργούν,
μεταξύ των άλλων δραστηριοτήτων
τους, και ως φιλολογικά στέκια, χω-
ρίς μως και να αποκλείουν κοινωνι-
κές ομάδες που η λογοτεχνία τις α-
φήνει αδιάφορες. Tέτοια γνωστά εί-
ναι το «Kαφέ Tσουράπι» στα Πευκά-
κια στο Λυκαβηττ και το καφενείο
της «Δεξαμενής» (που συγκεντρώ-
νονταν «οι άριστοι του πεζού και
ποιητικού λγου της Eλλάδος», ο
Bλαχογιάννης, ο Mαλακάσης, ο Kον-
δυλάκης, ο Παπαδιαμάντης, ο Xρι-
στομάνος, ο Kακριδής, ο Kαρβούνης,
ο Bέης, ο Bάρναλης, ο Mωραϊτί-
νης...), ο «Σοφς Kοραής» στη Nεά-
πολη και το «Nέον Kέντρον» στα
Xαυτεία, το «Kαφενείον των ρωμα-
ντικών» στον Iλισσ, το «Kαφενείον
των κυνηγών» στις Kολνες, το κα-
φενείο του N. Πολίτη στο Στάδιο κ.ά.
Eπαρχιώτες
της Aθήνας
H λειτουργία των καφενείων ως
τπος συνάντησης των απ την ε-
παρχία στην πρωτεύουσα αφικνου-
μένων σε αναζήτηση καλύτερης τύ-
χης θα οδηγήσει είτε να καταλαμβά-
νονται ορισμένες γωνιές των καφε-
νείων απ καταγμενους απ συγκε-
κριμένα μέρη της Eλλάδας (στο γνω-
στ φοιτητικ καφενείο «Nέον Kέ-
ντρον» οι Kεφαλλονίτες κατελάμβα-
ναν το αριστερ μέρος του χώρου, ε-
νώ οι Σαμιώτες το δεξί) είτε να χαρα-
κτηρίζονται ολκληρα καφενεία ως
αποκλειστικοί τποι συνάντησης με-
ταναστών στην Aθήνα απ ορισμέ-
νες περιοχές της Eλλάδας με τις
ντοπιολαλιές τους και τις τοπικές
Oι «Kολνες» στο γύρισμα του αιώνα. (Δημοσιευμένη φωτογραφία στην πα-
ρισινή έκδοση «Athénes» με συγγραφέα τον G. Fongere).
ενδυμασίες τους. Eίναι χαρακτηρι-
στικές ορισμένες επωνυμίες τους, -
πως «Nήσος Aνδρος», «Γορτυνία»,
«Hπειρομακεδονία», «Kάρπαθος»,
«Kύθνος», «Σμύρνη», «Aνατολή», ε-
νώ το «Mακεδονία», στο οποίο σύ-
χναζαν ‘Eλληνες που έφυγαν απ τη
Bουλγαρία στα 1872, μετά την ανά-
πτυξη του βουλγαρικού αστισμού,
θα κλείσει το 1885, μετά απ διαδη-
λώσεις, σε κάποια έξαρση του Mακε-
δονικού ζητήματος.
Oι εφημερίδες
Bασική παράμετρος της πολιτικής
διάστασης του καφενείου είναι η ύ-
παρξη εφημερίδων, στα γνωστά κα-
λαμπλεκτα ή μεταλλικά πλαίσια, ώ-
στε να διατηρηθούν αναγνώσιμες ως
το τέλος της ημέρας. Στα μεγάλα κε-
ντρικά καφενεία υπάρχουν λες οι
εκδιδμενες στην Eλλάδα εφημερί-
δες (3 στα ελληνικά και 2 στα ελληνι-
κά και γαλλικά γύρω στα 1840), κα-
θώς και ισάριθμες ξένες οι οποίες α-
φικνούνται κάθε δέκα ημέρες.
Eνδεικτική της ζήτησης των εφημε-
ρίδων είναι η φράση απ το Hμερο-
λγιον PAMΠAΓA του 1879::«Δύνα-
σαι να φερμάρεις το Φιγαρ και να
κατορθώσεις να τ’ αναγνώσεις το ε-
σπέρας, αν το αγκαζάρεις απ τον
κύριον Σούτσον το πρωί». Στα καφε-
νεία των συνοικιών η εφημερίδα συ-
χνά αναγιγνώσκεται απ τον εγ-
γράμματο πελάτη εις επήκοον λων
εκείνων που δεν γνωρίζουν γραφή
και ανάγνωση.
Nαργιλές και καφές
Eνα ακμη χαρακτηριστικ των
καφενείων, ανεξαρτήτως θέσης
τους στην πλη και χαρακτήρα ή
κοινού τους, είναι η ύπαρξη του
ναργιλέ και του τούρκικου καφέ. Aν
και τα μεγάλα αθηναϊκά καφενεία
συγκρίνονται απ τους γνώστες με
εκείνα του Aμβούργου, του Bερολί-
νου και της Pώμης αλλά και με τα
«θεία» της Bιέννης τοιαύτα ή τα
γαλλικά cafés, ως προς τον διάκο-
σμο (μεγάλα κάτοπτρα τσο που οι
αίθουσες να χαρακτηρίζονται «κρυ-
σταλλοκσμητες», «μάρμαρα, βε-
λούδα, βερνίκια και χρυσώματα»,
γύψινες διακοσμήσεις, ορθομαρμα-
ρώσεις, έγχρωμα πλακίδια που αντι-
καθιστούν το ξύλινο δάπεδο), τον ε-
ξοπλισμ (καρέκλες thonet ή Morris,
μπιλιάρδο ή μπιλιάρδα, τραπεζάκια
Tο εσωτερικ του Zαχαράτου. (Oδηγς Aθήνας και Περιχώρων).
KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH
«Στο Zάππειο»,
1897.
(G. Horton,
Modern
Athens,
London, A. H.
Bablen, 1902).
με χυτοσιδηρή βάση και μαρμάρινη
πλάκα, ρολγια εκκρεμή, παραστά-
σεις και φωτογραφίες και αναπαρα-
στάσεις προσώπων της διεθνούς ι-
στορίας) τα προϊντα (τζικολάτα ή
τσοκολάτα, καφέ με γάλα ή κρέμα,
μκα μους, αψέντι, παγωτά, γρανί-
τες και τσουρέκια, «μπομπονιέρες,
τούρτες.. και εκλεκτής κατασκευής
ευρωπαϊκά ποτά»), και τις δραστη-
ριτητες (χαρτοπαιξία, μουσική απ
οργανοπαίκτες αλλά και ορχήστρες,
καθώς και τραγούδια απ περες), ο
τούρκικος καφές, («γαβάτσικος»,
δηλαδή γλυκς, σε χοντρ φλυτζά-
νι, που οι ξένοι με έκπληξη «βρί-
σκουν.... να φάνε εκεί απ’ που θα
έλπιζαν κάτι να πιούν», ψημένος α-
π τον «ταμπή», δηλαδή τον ψήστη,
στη χβολη), και ο ναργιλές, (με τα
απαραίτητα «μαγκαλάκια», τα κασσι-
τέρινα επιτραπέζια ανθρακοδοχεία,
για να κρατιέται συνεχώς αναμμέ-
νος), δεν πρκειται να εκτοπιστούν
σ’ λη τη διάρκεια του αιώνα. Tο ίδιο
συμβαίνει και με την πίπα με το ιδι-
αίτερα μακρύ στέλεχος, η οποία α-
παντιέται ακμα και στα μεγάλα κε-
ντρικά καφενεία ως τα 1880, τσο
συχνά σο ο ναργιλές και τα στρι-
Συνέχεια στην 10η σελίδα
9
Συνέχεια απ την 9η σελίδα
φτά τσιγάρα με καπν απ το εντς
του καφενείου καπνοπωλείο.
Παραστάσεις
Kαραγκιζη
Bέβαια, οι παραστάσεις Kαραγκι-
ζη με τις «βωμολοχίες» τους και τα
υπονοούμενά τους, με την ανοχή
της «Διευθύνσεως της Aστυνομίας
ήτις συγχωρεί την έν τισιν καφενεί-
οις παράστασιν του λεγομένου Kα-
ραγκιζη», θα βρίσκονται υπ διωγ-
μ στα μεγάλα καφενεία του κέ-
ντρου, πως και οι παραστάσεις
«φασουλήδων», δηλαδή ξύλινων
νευρσπαστων, χι μως και γι’ αυτά
των συνοικιών, πως και για εκείνα
της αγοράς στα οποία συχνάζουν κα-
τώτερα στρώματα. Mή ξεχνάμε τι ο
Mακρυγιάννης, σε ιδιωτική συγκέ-
ντρωση, έβγαλε τις γυναίκες έξω
«για να πει ο καραγκιοζοπαίκτης κεί-
να που ήξερε».
Eνα ακμα χαρακτηριστικ του
καφενείου είναι η απουσία του γυ-
ναικείου πληθυσμού για τα καφε- H πλατεία Συντάγματος με τα τραπεζάκια έξω στο γύρισμα του αιώνα. Aριστερά το καφε–ζαχαροπλαστείο του Zαχα-
νεία των συνοικιών και για λα του ράτου –(Athénes, Paris, Editions d’ art – kogevinas, xx).
κέντρου, πλην εκείνων που λει-
τουργούν ως καφενεία-ζαχαροπλα-
στεία («Zαχαράτος», «Zαβορίτης»,
«Xαραμής», «Kαπερώνης»), καθώς
και των εξοχικών καφενείων στο πε-
δίο του ‘Aρεως και στα Xαυτεία ώς
τα μέσα του 19ου αι., στον Iλισσσ,
στο Zάππειο και στις «Kολνες» ώς
το τέλος του αιώνα με γνωστά εκεί-
να των «Pήγου», «Γιαννάκη»,
«Oρφανίδη» κ.ά.
H χαρτοπαιξία και τα συναφή παι-
χνίδια (κοντσίνα, μπριτζ, ουίστ, μπι-
λιάρδο, τάβλι, ντάμα, ντμινο) σ’ λη
τη διάρκεια του αιώνα θα αποτελέσει
μνιμη απασχληση του ανδρικού
πληθυσμού των καφενείων λων
των κατηγοριών και λων των ειδών.

Ωδικά καφενεία
Tα καφωδεία ή ωδικά καφενεία
(cafés concerts ή cafés chantants),
με περιοδεύουσες Eυρωπαίες αοι-
δούς και χορεύτριες, σατιρικά σκε-
τσάκια και παρλάτες, καθώς ενίοτε
και με σοβαρτερη πλοκή ηρωικά ή
σπαραξικάρδια δραματικά έργα, εμ-
φανίζονται το 1871 στους παριλίσσι-
ους κήπους και αποτελούν συνδυα-
σμ ελαφρού θεάτρου και εξοχικού
καφενείου με μουσική. Tο θέαμα
συγγενικ μ’ εκείνο των περιοδευ-
ντων θιάσων συγκεντρώνει λα τα
κοινωνικά στρώματα «ξυπλυτους
θεατάς....και χρυσή νεολαία». Tα κα-
φέ -αμάν ή καφέ-σαντούρ ή αμανε-
τζήδικα αποτελούν ταχύτατη (1874)
μεταλλαγή επί το ανατολικτερον
των προηγουμένων με ανατολικής
προέλευσης καλλιτέχνες, μουσική,
χορούς και τραγούδια και κοιν τα
κατώτερα στρώματα. Aυτά, ωστσο,
εντάσσονται περισστερο στα μου-
σικά θέατρα ελαφρού ψυχαγωγικού
θεάματος παρά στα καφενεία.
Συνοψίζοντας θα σημείωνε κανείς
τι η κοινωνική διαστρωμάτωση της
Aθήνας του 19ου αι. αλλά και οι μετα-
ξύ τους σχέσεις, καθώς και τα πρτυ-
πα συμπεριφοράς τους αποτυπώνο-
νται οπωσδήποτε στις διαφοροποιή-
Δύο εξοχικά καφενεία στις «Kολνες» μεταξύ 1852 και 1875. (Φωτογραφία δημοσιευμένη στο Figaro Illustré του Iα-
νουαρίου 1910, N. 238, μέρος εικονογράφησης του άρθρου «Athens» του A. Thelosso).
σεις των καφενείων ως προς τη θέση
τους στην πλη, τον εσωτερικ τους
διάκοσμο και εξοπλισμ, τις λειτουρ-
γίες τους, τα προϊντα τους, τις τιμές
τους και τον εν γένει χαρακτήρα
τους, πως με τον ίδιο εναργή τρπο
αποτυπώνονται και οι σχέσεις της
Eλλάδας με την ανατολική παράδοση
και τα δυτικά πρτυπα.
* Oρισμένα καφενεία του κέντρου δεν χρησι-
μοποιούσαν τον ρο καφενείο -ως προερ-
χμενο απ την «βάρβαρη» λέξη καφενές-
αλλά τον ρο καφείον -ως προερχμενο α-
π το γαλλικν café.
Σημείωση: Oλα τα στοιχεία καθώς και το ει-
κονογραφικ υλικ προέρχονται απ το
βιβλίο της M. Σκαλτσά, «Kοινωνική ζωή
και χώροι κοινωνικών συναθροίσεων στην
Aθήνα του 19ου αιώνα», Θεσσαλονίκη, 2η
Σε πρώτο πλάνο τα καφενεδάκια της Δεξαμενής. έκδοση, 1983.

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

 Φιλολογικά καφενεία της Aθήνας
Aποτέλεσαν την αθέατη πλευρά της πνευματικής ζωής και στέγασαν γνωστές ομάδες συγγραφέων
O εσωτερικ ς χώρος του «Zαχαράτου» της πλατείας Oμονοίας (1896;), (αρχείο Γ. Παπακώστα).
Tου Γιάννη Παπακώστα
Kαθηγητή της Nέας Eλληνικής
Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Aθηνών
TO KAΦENEIO συνδέεται στενά με
τη ζωή του νεοέλληνα. Hταν –και
για την επαρχία παραμένει ακμη–
ο χώρος στον οποίο γινταν κατά
τον αμεστερο τρπο η επικοινω-
νία των πολιτών μεταξύ τους και εί-
χαν έτσι τη δυναττητα να συζη-
τούν κατά ομάδες μικρές ή μεγά-
λες, για θέματα του ενδιαφέροντς
των. Oι συζητήσεις μπορεί να είχαν
προσωπικ, πολιτικ, κοινωνικ, οι-
κονομικ χαρακτήρα ή να αναφέρο-
νται στη σύγχρονη πολιτισμική κα-
τάσταση. Hταν επίσης το δημσιο
καταφύγιο ατμων με μποέμικη
ζωή και χώρος σχλης για τους ερ-
γαζμενους.
H πολιτική παρέμενε βέβαια στο
επίκεντρο και πολλά καφενεία απο-
τελούσαν το στέκι πολιτευτών ή
κομματαρχών και κάποτε μάλιστα
συνδέονταν με συγκεκριμένες πο-
λιτικές παρατάξεις. Eκεί ο κάτοικος
της πρωτεύουσας, που περιορίζε-
ται το θέμα μας, είχε τη δυναττη-
τα να ενημερώνεται γύρω απ την
πολιτική κατάσταση και τις εξελί-
ξεις, να συμμετέχει σε συζητήσεις
και να προβάλλει με ένταση και κά-
ποτε μάλιστα με πάθος τις πεποιθή-
σεις του.
Aποτελούσε το βήμα απ που
μπορούσε να μιλάει ο ίδιος ή να α-
κούει άλλους. Eίχε επίσης τη δυνα-
ττητα να διαβάζει τον ημερήσιο
Tύπο, η προμήθεια του οποίου ήταν
στις υποχρεώσεις του καταστημα-
τάρχη, να ψυχαγωγείται παίζοντας
τάβλι, ντμινο, χαρτιά η μπιλιάρδο,
το οποίο, σύμφωνα με τα ευρωπαϊ-
κά πρτυπα, αποτελούσε και το α-
παραίτητο συμπλήρωμα ενς σύγ-
χρονου, πολυτελούς καφενείου.
Tπος συναλλαγής
Ως ανδροκρατούμενος χώρος, το
καφενείο αποτελούσε επίσης και
τπο ευρέσεως εργασίας, μεσιτι-
κού γραφείου, σύναψης εμπορικών
συμφωνιών, οικονομικών συναλλα-
γών και πάσης φύσεως χρηματιστη-
ριακών δραστηριοτήτων. Γενικά,
πρκειται για χώρο που έπαιξε ρ-
λο στη νετερη κοινωνική και πολι-
τισμική μας ιστορία.
Tο καφενείο συνδέεται επίσης
στενά και με τον χώρο της λογοτε-
χνίας, γιατί υπήρξε σημείο συνα-
ντήσεως των λογοτεχνών καθώς
και δημοσιογράφων, λογίων, καλλι-
τεχνών και άλλων*. Eτσι, κατά το
πρτυπο των γνωστών γαλλικών
Cafe Litteraire, πως του Cafe
Procope, του Cafe Voltaire κ.α. δη-
μιουργήθηκαν και στην Aθήνα ανά-
λογες γωνιές και στα γνωστά αθη-
ναϊκά καφενεία, στου Zαχαράτου,
στη Δεξαμενή, στο Nέον Kέντρον
και αλλού. Mερικά, μάλιστα, είχαν
και το νομα αντίστοιχων γαλλικών
καφενείων, πως Mαύρος Γάτος
(Chat Noir), Nτορέ (Doree) κ.λπ.
Oλα αυτά αποτελούν την αθέατη
πλευρά της πνευματικής μας ζωής,
γιατί συνδέονται χι με μεμονωμέ-
να άτομα, αλλά με ομάδες και κύ-
κλους συγγραφέων, που έπαιξαν
ρλο στην καλλιέργεια και εξέλιξη
της νέας ελληνικής λογοτεχνίας.
Eτσι, μιλώντας σήμερα για τον κύ-
κλο της Δεξαμενής, για τον κύκλο
του Mαύρου Γάτου, του Nέου Kέ-
KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH
ντρου κ.λπ., ανακαλούμε στη μνήμη
μας και τα ονματα των συγγραφέ-
ων που δέσποσαν στους χώρους
αυτούς· ανακαλούμε στη μνήμη
μας το άτομο στη συλλογική του
εκδήλωση.
Aντιλήψεις και τάσεις
Παρακολουθώντας απ κοντά τις
εκδηλώσεις αυτές έχομε τη δυνα-
ττητα να εντοπίσομε τις διάφορες
τάσεις και αντιλήψεις που κατά και-
ρούς διαμορφώθηκαν στους εν λ-
γω χώρους για ρεύματα και τεχνο-
τροπίες. Xώροι που ως ζωντανοί
οργανισμοί επηρέασαν αισθητώς
την κοινωνική και πνευματική μας
ζωή. Γιατί και τα κτίρια και οι συνα-
φείς γωνιές, ταν συνδεθούν με
τον άνθρωπο, ακολουθούν τη δική
του μοίρα· λειτουργούν ανάλογα με
το ήθος και τη νοοτροπία του, οπ-
τε η πέτρα, το μάρμαρο, το ξύλο, τα
έπιπλα και οι πάσης φύσεως εσωτε-
ρικοί χώροι ζωντανεύουν και απο-
κτούν ανθρώπινη υπσταση. Kαι -
πως πολύ εύστοχα είπε κι ο ποιη-
Συνέχεια στην 12η σελίδα
11
Συνέχεια απ την 11η σελίδα
τής, τα σπίτια έχουν τη φυλή τους
και ανάλογα με τους ενοίκους:
αλλάζουν,
ζαρώνουν ή χαμογελούν
ή ακμη πεισματώνουν.
(Σεφέρης)
Kαι πεισματώνουν, ταν οι επεμ-
βάσεις που υφίστανται είναι βίαιες
και ικανές να τα απογυμνώσουν, να
αλλοιώσουν την ιδιαίτερη φυσιο-
γνωμία τους, το πρσωπ τους και
να τα μετατρέψουν σε απρσωπα
κτίρια, σε ξενοδοχεία. Kάτι που υ-
πέστη ανηλεώς η Aθήνα κατά τις
τελευταίες δεκαετίες.
Xώροι και γεγοντα
Eξετάζοντας το θέμα ιστορικά,
βλέπουμε τι κάθε λογοτεχνική πε-
ρίοδος αντιστοιχεί και σε ορισμέ-
νους κοινωνικούς χώρους. Eτσι, το
νομα των ρομαντικών συγγραφέ-
ων Δημ. Παπαρρηγπουλου, Σπ.
Bασιλειάδη, Aχ. Παράσχου κ.ά. συν-
δέεται με τα καφενεία Πράσινο
Δενδρί (Gu. Braun), Ωραία Eλλάς
και Γιαννοπούλου. H λεγμενη γε-
νιά του ’80 συνδέεται με τη Δεξαμε-
νή και του Zαχαράτου, ενώ στη πε-
ρίοδο του μεσοπολέμου κυριαρχεί
το Nέον Kέντρον, ο Mαύρος Γάτος
και ούτω καθεξής. Tο Ωραία Eλλάς
δέσποσε για σαράντα ολκληρα
χρνια (1839 – 1879) και έχει ιστορι-
κή σημασία. Σε φυλλάδιο που κυ-
κλοφρησε ανωνύμως το 1863 με
τον τίτλο «Φλυαρίαι Eλληνος αγα-
πώντος την πατρίδα του» θεωρεί-
ται «ως η κεντρική διεύθυνσις της
εκκλησίας του λαού». Στην Ωραία
Eλλάδα διαμορφωνταν ως ένα ση-
μείο η ύλη του αντιμοναρχικού
φύλλου Tο Mέλλον της Πατρίδος
και εκεί κάηκαν φύλλα της φιλομο-
Στη Δεξαμενή. Aπ δεξιά: Bίκτωρ Zήνων, Eλλη Aλεξίου, Σ. Tσακίρης, Γ. Kοτζιούλας, Γαλάτεια Kαζαντζάκη, Mάρκος Aυ-
γέρης (πλάτη). Πρωτοχρονιά του 1941, (αρχείο Γ. Παπακώστα).
12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998
ναρχικής εφημερίδας «Eλπίς». Eκεί
προπηλακίστηκε ο Aλέξ. Σούτσος,
ενώ στους μαρμάρινους πάγκους
του, ο φουστανελλοφρος ποιητής
Aχ. Παράσχος έγραφε ποιήματα
θερμής συμπαράστασης προς τον
ποιητή, καλώντας τη νεολαία να ε-
ξεγερθεί. Aπευθυνμενος επίσης
στους υπουργούς τού Oθωνα, κα-
ταλήγει:
Aν ζήτε, αν εκπνέετε, αν υπουρ-
γς καλείσθε
τις το γνωρίζει; Aγνωστος κ’εις
τους υιούς σας είσθε.
(Kάτι φαίνεται να εγνώριζε σύγ-
χρονος Eλληνας πολιτικς, ταν
διατύπωνε τη θεωρία του θυρω-
ρού).
Tρεις γενιές
λογοτεχνών
Oι συγγραφείς της λεγμενης γε-
νιάς του ’80 συνδέονται κυρίως με
τα καφενεία Zαχαράτος, Δεξαμενή
και εν συνεχεία με το Nέον Kέ-
ντρον, τον Mαύρο Γάτο κ.ά. Tου Zα-
χαράτου ήταν ένα απ τα κεντρικ-
τερα καφενεία της Aθήνας και έπαι-
ξε σημαντικ ρλο στην κοινωνική
και πνευματική μας ζωή για επτά
και πλέον δεκαετίες. Eκτς απ κέ-
ντρο πολιτικών ζυμώσεων –θεωρή-
θηκε η κάτω Bουλή– αποτελούσε
το σημείο συναντήσεως συγγραφέ-
ων και δημοσιογράφων. Eκεί έγρα-
φε τα χρονογραφήματά του ο Kον-
δυλάκης, ενώ είχαν σχηματισθεί ι-
διαίτερες γωνιές που σύχναζαν ο
Eμμ. Pοΐδης, ο Γ. Σουρής, ο Γ. Bλα-
χογιάννης, ο Iω. Δαμβέργης, ο M.
Mαλακάσης, ο Γ. Bώκος, ο νέος τ-
τε πολιτικς Γ. Παπανδρέου κ.ά. Mε
H ιστορική φωτογραφία του Aλέξανδρου Παπαδιαμάντη που τράβηξε ο Παύ- την ευκαιρία μάλιστα της άφιξης
λος Nιρβάνας στη Δεξαμενή (1906), (αρχείο Γ. Παπακώστα). του Zαν Mωρεάς στην Aθήνα το
1904, του Zαχαράτου έλαβε ψη α-
κραιφνώς φιλολογική. Tτε απαγ-
γέλθηκαν και κομμάτια απ το έργο
του «Iφιγένεια», που παιζταν και
στο θέατρο.
Mε τη Δεξαμενή συνδέονται
τρεις γενιές λογοτεχνών. Ψυχή της
στάθηκε ο Aλέξ. Παπαδιαμάντης, ο
οποίος και θεωρήθηκε το στοιχει
της. Aπ το χώρο αυτ σώζονται και
δύο σημαντικής σημασίας φωτο-
γραφίες του. Στη μία φωτογραφία
είναι μνος του και στην άλλη εικο-
νίζεται με τον Bλαχογιάννη. Yπήρξε
επίσης η Δεξαμενή κέντρο συνα-
ντήσεως πλείστων σων λογοτε-
χνών με συγκεκριμένες δραστηρι-
τητες. Eκεί σχεδιάστηκε η έκδοση
των περιοδικών «Προπύλαια» και
«Hγησώ», ενώ οι εκκολαπτμενοι
και επίδοξοι νέοι συγγραφείς έδι-
ναν έντονο τνο. O K. Bάρναλης, ο
M. Aυγέρης, ο Aγγ. Σικελιανς, η
Γαλάτεια Kαζαντζάκη, ο K. Xρηστο-
μάνος, η Eλλη Aλεξίου ήσαν κάποι-
οι απ’ αυτούς. Eτσι, η Δεξαμενή α-
πκτησε φήμη πνευματικού κέ-
ντρου και στη συνείδηση των λογο-
τεχνικών κύκλων της εποχής ανα-
δείχθηκε η «πνευματική κορυφή -
λης της Pωμιοσύνης». H φράση α-
νήκει στον Bάρναλη, ο οποίος ήταν
τακτικτατος θαμώνας και για με-
γάλο χρονικ διάστημα κινούνταν
μεταξύ του ενς Πανεπιστημίου,
του πραγματικού και του άλλου,
της Δεξαμενής, για να αποφανθεί
τι το δεύτερο στάθηκε δημιουργι-
κτερο απ το πρώτο.

Διαφοροποιήσεις
και νέες τάσεις
Aπο δω και πέρα τα πράγματα αλ-
λάζουν. Tα νέα ρεύματα που αρχί-
ζουν να επηρεάζουν τον πνευματι-
κ μας βίο επιφέρουν και τις σχετι-
κές διαφοροποιήσεις. Nέες απ-
ψεις επικρατούν στο χώρο της λο-
γοτεχνίας· νέες τάσεις και τεχνο-
τροπίες διαμορφώνονται. Tο γλωσ-
σικ βράζει. Kατά τη διάρκεια του
μεσοπολέμου αρχίζει να διαφαίνε-
ται και κάποια αμφισβήτηση για την
ηγετική θέση του Παλαμά, ενώ, με
επίκεντρο τον υπγειο χώρο του
Mπαγκείου της πλατείας Oμονοίας,
αρχίζει να γίνεται ευρύτατος λγος
και για τον K. Kαβάφη. Aπ τους κύ-
κλους αυτούς βγαίνει και το πρώτο
αφιέρωμα στον Aλεξανδριν του
περιοδικού «Nέα Tέχνη» (1924). Στο
αφιέρωμα μετέχουν ο Tέλλος
Aγρας, ο Nαπολέων Λαπαθιώτης, ο
Kλ. Παράσχος κ.α.
O Mαύρος Γάτος, στον χώρο του
οποίου υπήρχαν και τα γραφεία του
ομώνυμου περιοδικού «Mαύρος Γά-
τος», υπήρξε ένας ακμη νευραλγι-
κς χώρος συντήρησης των λογοτε-
χνών. Oι συζητήσεις κινούνταν με- Στην «Eυρώπη» σύχναζαν και τα μέλη της «Eλληνικής Kοινωνιολογικής Eταιρείας». Oρθιοι απ αριστερά: Λουκάς Nά-
ταξύ λογοτεχνίας και πολιτικής. κος, Iω. Λυμπερ πουλος, Aλεξ. Παπαναστασίου, Π. Aραβαντιν ς, Θρ. Πετιμεζάς, N. Eξαρχ πουλος. Kαθιστοί: Θαλής
Eκεί ιδρύθηκε το 1920 ένα οιονεί λο- Kουτούπης, K. Zάχος, Σωτ. Mελάς (αρχείο Γ. Παπακώστα).
γοτεχνικ σωματείο, η «Kαλλιτεχνι-
κή Συντροφιά», με στχο την προ- τά τον πλεμο οι συγγραφείς, λγι- τεχνοτροπίες και ιδίως γύρω απ απ απουσία ετών, επέστρεψε
βολή και προάσπιση των πνευματι- οι, καλλιτέχνες και ηθοποιοί, βγαλ- τον υπερρεαλισμ. Mέσα απ παρ- στην Aθήνα, διαπίστωνε τι η πλη
κών δικαιωμάτων των δημιουργών. μένοι απ την κατοχή και τον εμφύ- μοιες συζητήσεις ωρίμασε και η ι- είχε αλλάξει ψη. Διαπίστωνε επί-
Για πρώτη φορά θεωρείται πλέον λιο μιλάνε άλλη λογοτεχνική γλώσ- δέα της έκδοσης μιας «Aνθολογίας σης, πράγμα που το κατέγραψε και
τι ένα πνευματικ έργο είναι προϊ- σα πλέον και για τούτο αναζητούν μεταπολεμικών ποιητών», που έγι- στο «Hμερολγι» του, τι του
ν εργασίας και πρέπει να αμείβε- νέους χώρους. Tο Πατάρι του Λου- νε με εισαγωγή του Aλέξανδρου Aπτσου ήταν μια απ τις γωνιές
ται. Tτε συντάσσεται και μια προ- μίδι θα αποτελέσει το νέο σημείο Aργυρίου και την επιμέλεια των που δεν είχαν υποστεί αλλοιώσεις.
κήρυξη που πρβαλλε την ανάγκη συναντήσεως, που θα καταφύ- Nτίνου Γιωργούδη (Γεωργούδη) και Aνατρέχοντας μως εμείς σήμε-
της προάσπισης του έργου των γουν ο Oδ. Eλύτης, ο N. Γκάτσος, K. Γεννατά (1917). ρα πίσω, διαπιστώνομε τι λα αυ-
συγγραφέων και την κατοχύρωση για να προστεθούν κατπιν και οι Mε τον καιρ το στέκι τους μετα- τά τα σημεία συνάντησης των λο-
της πνευματικής τους δημιουργίας. νετεροι: Mάνος Xατζιδάκις, Nάνος φέρεται είτε στο Mπραζίλιαν είτε γοτεχνών, που διαμαρφώθηκαν
H «Kαλλιτεχνική Συντροφιά» ουσια- Bαλαωρίτης, Mίλτος Σαχτούρης, στο Bυζάντιον είτε στο ουζερί του συνειδήσεις και σχεδιάστηκαν
στικά είναι το πρώτο οργανωμένο Δημ. Xριστοδούλου, Aλέξ. Aργυρί- Aπτσου, που μάλιστα είχε εγκα- πλείστες σες λογοτεχνικές δρα-
λογοτεχνικ σωματείο. Eίχε προη- ου, Nτίνος Γεωργούδης, κ.ά. Tο κέ- ταστήσει τα γραφεία της (Σταδίου στηριτητες, έχουν εκλείψει. Tα
γηθεί (1914) η «Oργάνωση των Nέ- ντρο των συζητήσεων τώρα, εκτς 5A) και η εκδοτική ομάδα του πε- περισστερα έχουν υποστεί αλλοι-
ων», αλλά διαλύθηκε πολύ γρήγορα απ τις τραυματικές εμπειρίες του ριοδικού «Tετράδιο», αποτελούμε- ώσεις, ενώ άλλα έχουν μεταβληθεί
για να ενσωματωθεί κατπιν εδώ. πολέμου και των συναφών μεταπο- νη απ τους Aντ. Bουσβούνη, A. σε άλλους, επικερδέστερους χώ-
Bασικτερα μέλη της «Συντρο- λεμικών πολιτικών περιπετειών, Kαμπά, Θ. Ξύδη και Aλέξη Σολομ. ρους, και ιδίως σε τράπεζες.
φιάς» ήταν ο Tέλλος Aγρας, ο Φώ- στρέφεται γύρω απ τις σύγχρονες Oταν το 1960 ο Σεφέρης, ύστερα Tου Zαχαράτου, για παράδειγμα
τος Γιοφύλλης, ο Nαπολέων Λαπα-
έγινε τράπεζα· τράπεζα έγινε και
θιώτης, ο Iωάνης Παναγιωτπουλος
του Λουμίδη και το Bυζάντιο και ε-
καθώς και δημιουργοί άλλων καλλι-
πίσης του Γαμβέττα και του Φλκα
τεχνικών κλάδων, πως ο Aντίοχος
της Πανεπιστημίου, ενώ κινδυνεύ-
Eυαγγελάτος, ο Φωκίων Pωκ κ.ο.κ.
ει και το Zώναρς.
Σημαντικές για την εποχή θεωρού-
νται οι εκδηλώσεις που οργανώθη- Oλα τούτα συνεπάγονται ένα
καν για τον Aλ. Παπαδιαμάντη, για μείζον κοινωνικ επακλουθο· την
τον K. Kαβάφη, για τον Baudelaire, εκδίωξη του πολίτη απ το κέντρο
για τον Heine κ.λπ. Λγω, μως, γε- της Aθήνας και τη μετατροπή των
νικτερων προβλημάτων (επιστρά- εν λγω σημείων κοινωνικής συνα-
τευση κ.λπ.), το λο σχέδιο έμεινε θροίσεως των πολιτών σε απρσω-
ημιτελές, ενώ πρλαβε και εκδθη- πους χώρους οικονομικής συναλ-
κε η σημαντική για την εποχή λαγής. Eίναι το νέο πρσωπο που
«Aνθολογία των νέων Eλλήνων ποι- τείνει να αποκτήσει η Aθήνα, κα-
ητών». Λγω, μως, λων αυτών θώς το τσιμέντο και τα εμπορικά
των διεργασιών και άλλων καθαρά γραφεία ανταγωνίζονται το κάλλος
πολιτικών δραστηριοτήτων, ο Mαύ- της και ολοένα και περισστερο α-
ρος Γάτος ετέθη υπ αστυνομικ έ- πειλούν με αλλοίωση της φυσιο-
λεγχο και τελικά έκλεισε. γνωμίας της.

Nέα στέκια Σημείωση: Περισστερα βλ. Γιάννη Παπα-

O K. Bάρναλης με τον Γερ. Σπαταλά επικοινωνούσαν δι’ αλληλογραφίας. Στη κώστα, Φιλολογικά σαλνια. Φιλολογικά
H Aθήνα ωστσο αναπτύσσεται διεύθυνση του «Mαύρου γάτου» βέβαια, Aκαδημίας 40 (1919), (αρχείο Γ. Πα- καφενεία και στέκια της Aθήνας, εκδ.
και νέοι χώροι δημιουργούνται. Mε- πακώστα). Eστίας, Aθήνα 1993.

KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 13

H Δεξαμενή· ο Aυγέρης και ο Bάρναλης
Συγκέντρωνε μποέμ, με τσέπες γεμάτες χειργραφα, που λαχταρούσαν τη φιλολογική δξα...
Tου Γ. Φτέρη

EΔIABAΣA πως ο Aυγέρης με το

Bάρναλη (και βάζω έτσι τα ονματά
τους ακολουθώντας αλφαβητική
σειρά γιατί μου είναι το ίδιο αγαπη-
τοί κι οι δύο) έκλεισαν φέτος τα ο-
γδντα τους. Σημειώνω και στη
στήλη μου το ευχάριστο γεγονς,
που το κάνει πιο ευχάριστο η διαπί-
στωση τι μ’ λο που εμπήκαν στη
μεγάλη στροφή της προχωρημένης
ηλικίας, διατηρούν ωστσο, μαζί με
το ζωνταν τους παρουσιαστικ κι
λη την πνευματική τους ακμαιτη-
τα. Δεν πρκειται ν’ αναλύσω το έρ-
γο τους –που δεν γίνεται άλλωστε
μέσα σ’ ένα άρθρο– απλώς θα τους
απευθύνω με λίγα λγια το χαιρετι-
σμ μου, γιατί θα ήταν κάτι περισ-
στερο απ παράλειψη, θα ήταν
προδοσία της πιο παλιάς μου φι-
λίας, το να μην χαιρετίσω τώρα που
γιορτάζονται τα ογδντα χρνια
τους αυτά τα δύο αγαπητά πρσω-
πα, τους πρώτους νέους πνευματι-
κούς ανθρώπους που γνώρισα στη
Δεξαμενή. Mε την ίδια μάλιστα ευ-
καιρία θα παρουσιάσω και τη Δεξα-
μενή σαν φιλολογικ κέντρο.
Kρατώ απ κείνον τον καιρ τη O Kώστας Bάρναλης στη «Δεξαμενή» γύρω στα 1930 με φιλική συντροφιά (αρχείο Γ. Παπακώστα).
μορφή του Aυγέρη, με την καλβο-
λη, την ειλικρινή προσήνεια του ποιητή, σαν πνευματικ δημιουργ λη την εβδομάδα και τον περίμενε λους τους τομείς που μπορεί να
Hπειρώτη που της έδινε μια απλ- γενικτερα, αφού είναι πανελλήνια η παρέα να γυρίσει, κεφάτος πάντα, προσφέρει. Nα προσφέρει με τη με-
τητα, θάλεγα μια αγντητα γελα- και έξω απ τα σύνορα της Eλλά- το Σάββατο. Hταν, καθώς και άλλο- γαλύτερη ανιδιοτέλεια και δίχως
στή. Eσπούδασε φέτος, επήγε μάλι- δος, πανηγυρικά –και τιμητικά για τε τον έχομε σχεδιάσει, ισχνς, αλ- καμιά ανταμοιβή. Δεν μπήκε ούτε
στα με το υγειονομικ συνεργείο την Eλλάδα– αναγνωρισμένος. Kαι λά με εκείνη τη χαρακτηριστική ι- στην Aκαδημία –ο Bάρναλης, ο με-
του καθηγητή Φωκά στη Mεσσήνη του αγαπητού Kώστα του στέλνω α- σχντητα του γερού ανθρώπου, γαλύτερος σήμερα ποιητής μας,
της Σικελίας, ταν έγιναν στο 1908 ποδώ τον φιλικ χαιρετισμ μου, με σβέλτος στην κίνησή του, πρσχα- καθώς τον αισθάνεται λος ο ελλη-
οι μεγάλοι σεισμοί. Aλλά στη Δεξα- τον εορτασμ της 80ετηρίδος μου. ρος στη διάθεση κι έτοιμος να κά- νικς κσμος που γνωρίζει το υψη-
μενή, ευρύτερα στην Aθήνα που φι- Tον θυμάμαι απ τα χρνια της Δε- μει τις εύστοχες, τις νατουραλιστι- λ πνευματικ του ήθος και την
λολογούσε, τον έβλεπαν λοι με τη ξαμενής, ήταν ττε στα... πριαπικά κές, θέλω να πω τις φραστικά αλα- προσήλωσή του στον άνθρωπο, σε
λογοτεχνική, με την ποιητική του του [...]. Oπως ο Aυγέρης, έτσι κι ο τισμένες παρατηρήσεις του. Kι απ ,τι εξυπηρετεί και ανεβάζει τον
προσωπικτητα. Aνήκε στην ομάδα Bάρναλης είχε βγει απ την Hγησώ, ττε ώς τα σήμερα, παραπάνου απ άνθρωπο.
των νέων που εμφανιστήκανε στην αλλά ταν γνωριστήκαμε διορίστη μισν αιώνα, συνεχίζει με μια βαθύ-
Hγησώ, ένα μηνιαίο περιοδικ με καθηγητής των ελληνικών στο γυ- τατη συνέπεια το έργον του, την Tσέπες γεμάτες
ποιήματα, που βγήκε λίγους μήνες μνάσιο των Mεγάρων, που έμενε πνευματική δραστηριτητά του, σε
μεταξύ 1907–1908. Δεν επρφτασα χειργραφα
παρά την απήχησή του, μαζί με τεύ- Eίπα στην αρχή τι με την παρα-
χη που ττε τάβρισκε εύκολα κα- πάνω ευκαιρία θα παρουσιάσω την
νείς αν και είχε σταματήσει πια η αλλοτινή κίνηση της Δεξαμενής,
έκδοση. Πρφτασα ακμη και τις θα δώσω την εικνα της, την πινα-
συζητήσεις, τις χι μνο επαινετι- κοθήκη της. Kι αυτ νομίζω πως
κές αλλά και ενθουσιώδεις, που ε- χρειαζτανε να γίνει απ κάποιον,
γίνοντο γύρω απ το «Tραγούδι της γιατί εκεί μέσα υπάρχουν οι πιο χα-
Tάβλας» του Aυγέρη, αληθινά μο- ρακτηριστικές λογοτεχνικές φι-
ναδικ στο είδος του, που θα ’πρε- γούρες της πρώτης 15ετίας του αι-
πε κάποιος εκδτης να το ξαναβγά- ώνα μας, οι απωθημένες μέσα στη
λει, καθώς τχε κυκλοφορήσει σε ι- μνήμη των παλαιοτέρων.
διαίτερο τεύχος κι η Hγησώ ύστερα
Mιλώ για την εποχή που λη η
απ τη μεγάλη επιτυχία του[...].
Aθήνα, εννοώ η Aθήνα που είχε εν-
διαφέροντα πνευματικά, που έγρα-
Φιλίες της Δεξαμενής φε στίχους ή που ελογάριαζε να
H φιλία μας, που άρχισε απ τη γράψει, που ξεχώριζε στις εφημε-
Δεξαμενή, μένει πάντα η ίδια, ανε- ρίδες και στα περιοδικά, που μετέ-
πηρέαστη κι απ’ αυτ που ονομά- φραζε αρχαίους και Eυρωπαίους,
ζουμε απουσία, απ το γεγονς δη- ανέβαινε χειμώνα–καλοκαίρι στη
λαδή τι περνάνε χρνια ολκληρα Δεξαμενή. Kαι περνούσε ώρες στα
χωρίς να βλέπει ο ένας τον άλλον. δύο απλούστατα κέντρα της, το ε-
Tον ίδιο καιρ εγνώρισα μαζί με στιατριο –του Σαμπάνη– απ τη
τους άλλους νέους λογοτέχνες και δυτική μεριά και προς την ανατολι-
το Bάρναλη, που δεν υπάρχει βέ- Mια ακμη φωτογραφία του Aλέξανδρου Παπαδιαμάντη (αριστερά) στη «Δε- κή το καφενείο. Mε τα σα ελέγο-
βαια λγος να τον παρουσιάσω σαν ξαμενή» με τον Γιάννη Bλαχογιάννη (αρχείο Γ. Παπακώστα). ντο μέσα σε τούτο το κάπως απ-

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

H «Δεξαμενή» πως είναι σήμερα, χωρίς την αίγλη του παρελθντος, με τις γνωστές λογοτεχνικές παρέες. Σήμερα, οι περί τα λογοτεχνικά ασχολούμενοι έ-
χουν διαμοιραστεί σε άλλα στέκια (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης).
μερο άλλοτε περιβάλλον θα μπο-
ρούσε νάχει κανείς μια ιδέα για τα
ττε ελληνικά γράμματα, για τις φι-
λοδοξίες, για τις κατευθύνσεις της
νέας λογοτεχνικής γενιάς. Kαι λα
θύμιζαν Mυρζέ, αλλά με αθηναϊκ
χρώμα. Aνάλογοι τύποι, ανάλογες
στερήσεις μποεμικές, η λαχτάρα
πάντα της φιλολογικής δξας, τσέ-
πες γεμάτες χειργραφα, κουβέ-
ντες για λα τα θέματα, τα ποιητι-
κά, τα γλωσσικά, τα κοινωνικά, τα
πολιτικά, γύρω απ τα τραπέζια με
τους καφέδες.
O Mωραΐτης, ο Στερεοελλαδίτης,
ο νησιώτης φοιτητής με τα φιλολο-
γικά νειρα, στη φωλιά της Δεξα-
μενής κοίταζαν να κάμουν την εκ-
κλαψή τους, τη Δεξαμενή χρησι-
μοποιούσαν για πνευματικ τους
φροντιστήριο. H άλλη πολιτεία δε
λογαριαζτανε, με εξαίρεση τους
ανθρώπους του Nουμά, που μως,
και ταν δεν ήσαν οι ίδιοι με τους
ανθρώπους της Δεξαμενής, βρί-
σκονταν αναμεταξύ τους σε επαφή
κι είχαν το ίδιο «άρθρον πίστεως»,
τη δημοτική γλώσσα. Oσο για το
«Nέον Kέντρον», στη διασταύρωση
Σταδίου και Mπενάκη –Προαστίου
ττε– χαμηλτερο σε τνο και με-
ρικτερο σε ενδιαφέρον, εκεί μα-
ζεύονταν διάφοροι νέοι λγιοι γύ-
ρω απ το Στέφανο Mαρτζώκη,
στερνν εκπρσωπο της Eπτανη-
σιακής σχολής και μιλούσαν για σο-
νέττα, για τα βιβλία του Nτ’ Aννού-
ντσιο και του Oυάιλντ, για τις Στρο-
φές του Mορεάς και για το Zαρα-
τούστρα του Nίτσε, που τα συνθή-
ματά του είχαν πέσει πριν απ λίγα
χρνια σαν επιδημία σε λους τους
λογοτεχνικούς κύκλους των Aθη-
νών. H Δεξαμενή ήταν κάτι γνησι-
τερο, έξω απ τις μδες, το κατα-
λαβαίνατε απ λη της την πνευ-
ματική ατμσφαιρα.
Eικνες μνήμης
Tώρα μερικοί τύποι της Δεξαμε-
νής, λοι πεθαμένοι. Nα ο Παπαδια-
μάντης, μλις τον επρκαμα, φα-
ντάζομαι μεταξύ 1909–1910, γιατί έ-
πειτα έφυγε για τη Σκιάθο, που α-
ναπαύτηκε. Eκεί τον πρωτοείδα, με
συντροφιά, ένα απγευμα, τον θυ-
μάμαι αλλά θαμπά, πως θυμμα-
στε λες τις μορφές των πεθαμέ-
νων. Kαι το πρσωπο το δικ του ή-
ταν απ τον καιρ που ζούσε θα-
μπ, καθώς ο Παπαδιαμάντης απ-
φευγε πάντα να προβληθεί με τη
σωματική υπστασή του, τσο που
να μη δίνει την αίσθηση της υλικής
παρουσίας του ακμη κι ταν τον ε-
θωρούσατε μ’ άλλους, με συντρο-
φιά. Λίγο να προσέχατε τον ενιώθα-
τε ολομναχον και περίπου απντα.
H φάτσα του, που έδειχνε με το
πρώτο τον άνθρωπο που έπινε, είχε
ένα τνο ασαφή, μουντ, σαν τα ει-
κονίσματα. Φορούσε σκούρο που-
κάμισο κι επάνω του ένα μαυριδερ
κετσεδένιο γελέκι. Tο βλέμμα του
έκρυβε μια σιωπηλή στενοχώρια, -
σο οι άλλοι τον επρσεχαν κι έδει-
χναν πως εκτιμούν ιδιαιτέρως τη
σύμπτωση τού να βρίσκεται μαζί
τους. Για τούτο, ταν αργτερα τον
παραμέρισε η συζήτηση που άναψε
για κάποιο «φλέγον» φιλολογικ
θέμα, παρατήρησα πως έγινε στην
έκφρασή του μια αλλκοτη μεταβο-
λή. O Παπαδιαμάντης σταύρωσε τα
χέρια, έγειρε το κεφάλι κι άρχισε να
σιγοψέλνει, ακριβέστερα ν’ ανασαί-
νει ένα βυζαντιν τροπάριο. Tα μά-
τια του γέμισαν νειρο και στη βα-
σανισμένη του μορφή ήσαν σαν νά-
πεσε φως απ λαμπάδα εκκλησίας.
O Nίκος Kαρβούνης, άλλο φάντα-
σμα της Δεξαμενής. Aπ την Hγησώ
πέρασε στη δημοσιογραφία, πολέ-
μησε, έλαβε μέρος σ’ λους τους α-
γώνες της ελληνικής ζωής, πάντα
μ’ λη την ψυχή του. Tον θυμίζω
γιατί ήταν ένας ευθύς και γενναίος
άνθρωπος. Που αν και ετοποθετεί-
το σ’ ένα επίπεδο αληθινά ανώτε-
ρου διανοούμενου, έμεινε απλς
ώς το τέλος, κοντά στο λα.
Φιλολογικές
συντροφιές
Tον μπάρμπα Γιάννη τον Kονδυ-
λάκη, μ’ λο που κατοικούσε χρνια
στη Δεξαμενή κι εσύχναζε στο κα-
φενείο της, ταν τον ξαναθυμάμαι
δεν τον βλέπω στη Δεξαμενή, αλλά
μέσα στο πλαίσιο του Aβέρωφ και
του Zαχαράτου. Tακτικτερος ήταν
ο Bλαχογιάννης, χοντρομούτσου-
νος, κάτι μεταξύ μπαμπούλα και
γκραβαρίτη, που κρατούσε μαγκού-
ρα με τνα του χέρι και με τ’ άλλο
επάνω στο στήθος του, χαρτιά, κι-
τρινισμένα χαρτιά, με παλιά στοι-
χεία τυπογραφικά – το πάθος του ι-
στοριοδίφη. Eρχτανε πτε-πτε κι
KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH
ο Mαλακάσης, φέρνοντας με το μο-
νκλ και με το φροντισμένο ντύσι-
μ του έναν αέρα κομψτητος, α-
συνήθιστον για τους απέριττους
ανθρώπους της Δεξαμενής. Kαι το
ερεθιστικτερο, έναν αέρα απ το
Παρίσι της εποχής του Mορεάς,
που έκανε τους νέους, εκείνους ι-
δίως που έγραφαν ποιήματα, αντι-
κρύζοντας τον Mαλακάση νάχουν
κάτι απ την ψευδαίσθηση της πα-
ρουσίας του ποιητή των Στροφών.
Θα προσθέσω τελευταίον κι έναν
άλλο τύπο της Δεξαμενής, που χω-
ρίς νάχει κανένα λογοτεχνικ τίτλο,
βρίσκεται ωστσο δεμένος με τη
μνήμη της. Tον κυρ-Στέφανο, τον
Πρεδρο πως τον προσαγορεύα-
νε, παλιν αμαξά και πρεδρο κά-
ποτε των αμαξάδων, που τον αγα-
πούσε ξεχωριστά ο Παπαδιαμά-
ντης, επήγαινε μάλιστα τις γιορτές
κι έτρωγε – ακριβέστερα έτρωγε, έ-
πινε κι έψελνε στο σπίτι του. Aποκεί
γνωρίστηκε με τις φιλολογικές συ-
ντροφιές. Hτανε γέρος, μάλλον κο-
ντς και σπάνια καθτανε σε καρέ-
κλα. Eστεκταν ρθιος, έγερνεν ε-
λαφρά επάνω στο μπαστούνι του το
στηριγμένο κάτω απ τη μασκάλη κι
έκανε μια διασκεδαστική λαϊκή φι-
λοσοφία, μιλώντας για τους «-
χλους» και για την «κακοθυμία της
ανθρωπτητος».
Γ. Φτέρης: «H Δεξαμενή. O Aυγέρης κι ο
Bάρναλης». Eφημ. «Tο Bήμα», 21 Aπριλί-
ου 1964. Tο κείμενο δημοσιεύεται στο βι-
βλίο του Γ. Παπακώστα: «Φιλολογικά Σα-
λ!νια και Kαφενεία της Aθήνας». Eκδ!-
σεις: Bιβλιοπωλείον της «Eστίας».
15
 Tα καφενεία της μέθης και των αναμνήσεων
Kέντρα περάσματος,
που η σκιά σου μπορεί να μείνει παντοτινά καρφωμένη στους τοίχους και τους καθρέφτες
Tου Mάνου Eλευθερίου

TA KAΦENEIA δεν είναι μνο τπος

ρέμβης και περισυλλογής. Eίναι τ-
πος αγάπης, μέθης και αναμνήσε-
ων. Tουλάχιστον για τα ελληνικά
καφενεία έχω τη γνώμη τι συνεχί-
ζουν την παράδοση της αρχαίας
Aγοράς. Πηγαίνεις να πιεις κάτι εί-
τε μονάχος είτε με φίλους. Kάθε-
σαι στη «γωνιά σου», αν είσαι τα-
κτικς θαμώνας, αλλιώς βρίσκεις
μια θέση που να βλέπεις τους πε-
ραστικούς. Σε τπους που το καφε-
νείο είναι το μοναδικ κέντρο πε-
ράσματος και δεν υπάρχει τρπος
να πας πουθενά αλλού, εκεί θα μεί-
νεις και εκεί θα ριζώσεις. Θα μείνει
η σκιά σου παντοτινά καρφωμένη
στους τοίχους και τους καθρέφτες.
Στα καφενεία της επαρχίας, πρώ-
τα θα μάθεις τα νέα της ημέρας και
του κσμου ή εκείνα που είναι για
σένα νέα. Θα ξανακούσεις ιστο-
ρίες, προβλέψεις και προφητείες
για καταποντισμούς προσώπων και
λαών, κριτική πάνω στα παγκσμια
προβλήματα, για κυβερνήτες και Tα καφενεία της Πλατείας Συντάγματος στον Mεσοπλεμο (αρχείο M. Eλευθερίου).
καλλιτέχνες, για κλέφτες και δολο-
φνους. Eκεί θα ιδείς τις τοιχοκολ-
λήσεις της Aστυνομίας για το ποιος
κυνηγιέται, για το ποιος και με ποι-
ον και γιατί – δεν έχει τέλος. Tο κα-
φενείο ήταν η σίγουρη «φάκα» για
τους κινηγημένους της επαρχίας,
για τους πολιτικούς λγους και για
τις παραστάσεις των μπουλουκιών.

H Γενοβέφα
και ο Oθέλλος
Mιλώντας για καφενεία θυμάμαι
πάντα εκείνα τα παραθαλάσσια
που μπροστά στην πρτα τους
σχεδν ανοίγεται η θάλασσα. Hταν
ο ευλογημένος κσμος, που παρ’
λες τις ταλαιπωρίες και τους κλυ-
δωνισμούς της μοίρας, ερχταν πά-
ντα σαν βάλσαμο. Γι’ αυτ και έχεις
την εντύπωση πως τα βασικά τους
έπιπλα και τα σύνεργα δεν υπήρξαν
ποτέ καινούργια.
Oι αναμνήσεις απ τα καφενεία
είναι σχεδν ίδιες. Tραπέζια με Aθηναϊκ καφενείο στις αρχές του αιώνα (αρχείο M. Eλευθερίου).
μάρμαρο ή τσίγκινα, με λαϊκές λι-
θογραφίες ξένων τπων, κυνήγια, χωριά και τις μικρές πολιτείες ε- και δεν κάνω καταγραφή, το πιο ραν οι θαμώνες του, αν δεν υπήρ-
λίμνες, αρχοντικά, σκηνές απ τις κτς απ τα είδη του καφενείου διάσημο καφενείο της παλιάς χε ο γρουσούζης ιδιοκτήτης. Aλλά
περιπέτειες της Γενοβέφας, της (καφές, τσάι, γλυκά κουταλιού, Aθήνας που ήταν η «Ωραία τα φιλολογικά καφενεία είναι άλ-
Δεισδαιμνας με τον Oθέλλο και πιοτά και αναψυκτικά) θα ’βρισκες Eλλάς», με τους ναργιλέδες και λη υπθεση. Ωστσο, δεν μπορείς
των ηρώων του ’21. Eνας άγνω- πράσινο οινπνευμα, ασπιρίνη, τους ληστές(!) και λίγο αργτερα να μη θυμάσαι λίγες φωτογραφίες
στος ζωγραφικς κσμος, που ω- μπαμπάκι, κρασί, δαδί, κάρβουνα του Zαχαράτου και του Γιαννάκη. συγγραφέων δίπλα σε τραπεζάκια
στσο είναι σταθερά κοχλιωμένος και πετρέλαιο. O μεζές για το ούζο Tο φιλολογικ «O Mαύρος Γά- κοινών καφενείων: πρώτα–πρώτα
στις δικές σου ροπές και συνήθει- ήταν λίγος, μια ελιά, ένα κομματά- τος», γωνία Aκαδημίας και Aσκλη- τον Παπαδιαμάντη στο καφενείο
ες. Eίναι περίεργο που ως λας κά- κι αγγούρι, μισή ντομάτα. Tη Mε- πιού, δίπλα στο σπίτι του Παλαμά, της Δεξαμενής, φωτογραφημένον
ναμε «δικ μας» κάθε άνθρωπο γάλη Eβδομάδα τα νησιώτικα κα- άφησε ωραίες αναμνήσεις. Hταν απ τον Παύλο Nιρβάνα, τον Kα-
που ταπεινώθηκε ένεκεν δικαιοσύ- φενεία το ούζο το συνδευαν με το στέκι πολλών συγγραφέων. ρυωτάκη με τον Kαράκαλο στο
νης και αγάπης. χαλβά και τη Mεγάλη Παρασκευή Eκεί σύχναζαν ο Tαγκπουλος, ο Παλι Φάληρο, τον Eλύτη στην
H λέξη Kαφενείον γραφταν πα- με ένα φύλλο μαρούλι αλατισμένο Γκλφης, ο Kαρθαίος, ο Bουτυ- Πάρο, τον Σινπουλο με την Eλέ-
λαιτερα με δύο φι. Tις περισστε- ή ραντισμένο με ξύδι. ράς, ο Σπαταλάς, ο Γιοφύλλης. Φι- νη και τον Γιώργο Bακαλ και ένα
ρες φορές έχει τίτλο: «H Συνάντη- λοδοξούσαν να γίνει «αληθιν ευ- σωρ άλλους.
σις», «Oι δύο φίλοι», «H Pούμελη», Nαργιλέδες ρωπαϊκ κέντρο», πως έγραφε ο Aφήνω τα ποιήματα για καφε-
«Tα τρία αδέλφια», «H Tήνος», «H «Nουμάς» στα 1917, παρμοιο με νεία και καφέδες ή εκείνες τις ω-
ωραία Mακεδονία», «Tο Λουξ» ή
και... ληστές τα φημισμένα του Παρισιού, μετά ραίες περιγραφές της πεζογρα-
σκέτο: Kαφανείον του Tάδε. Στα Aς θυμηθούμε, ενδεικτικά, μια την παλινρθωση. Kάτι κατάφε- φίας μας και ακμη τα καφενεία

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

Πίνακας του σκιτσογράφου Hλία Kουμετάκη, με τίτλο «Kουτσομπολι στο Eρωτική συνάντηση σε καφενείο του Mεσοπολέμου. Xαρακτικ του Γιάννη
Zάππειο», 1938 (αρχείο M. Eλευθερίου). Mραλη (απ το βιβλίο Γ. Mραλης «Xαρακτικά», εκδ. «Bέργος» 1993).

που ζωγράφισαν ο Tσαρούχης με

το μαγικ «Nέον της Oμονοίας»
(υπάρχουν δύο παραλλαγές του
στην Πινακοθήκη), ο Γιώργος Mα-
νουσάκης και ο Σπύρος Bασιλείου.

Kλειστές π ρτες
Eίχα την τύχη να ζήσω ατέλειω-
τες κυριακάτικες συζητήσεις με το
Γιάννη Σκαρίμπα στο καφενείο
«του» της Xαλκίδας και, πολύ νέ-
ος, με «διασημτερους» σε καφε-
νεία της Aθήνας και του Πειραιά.
Δυστυχώς αυτές οι πρτες έχουν
κλείσει. Θα ήταν ανώφελο να θυ-
μηθώ συναντήσεις και συζητήσεις.
Δεν ήξερα μως τι οι φωτογρα-
φίες των καφενείων που μάζευα ή
που εγώ «τραβούσα» στη δεκατία
του ’60, θα ήταν σήμερα ένα ατέ-
λειωτο νεκροταφείο ανθρώπων
και πραγμάτων. Πάντα υπολογίζω
στον αρμδιο καιρ πως θα τις δη-
μοσιεύσω και πάντα δίνω αναβο-
λές. Aς ελπίσω το σημεριν σημεί-
ωμα, άνισο και με αμηχανία γραμ-
μένο, θα γίνει για μένα αφορμή για
μια καλή αρχή. Aρκεί να ξεχνώ πά-
ντα τα καφέ – σαντάν, τα καφέ –
ουζερί, τα καφέ – κονσέρ, τα καφέ
– τεάτρ...
Tο κείμενο αυτ δημοσιεύτηκε
με τον τίτλο «Eικονογραφημένη
Iστορία του Eλληνικού Eθνους –
Eσωτερικ αθηναϊκού καφενείου γύρω στα 1920. Tο κλουβί (χωρίς πουλί), η παλιά λιθογραφία, ο σκαλιστς καθρέ- Tα καφενεία», στο τεύχος 20, του
φτης, τα ψαθάκια κρεμασμένα και οι θαμώνες που παίζουν χαρτιά δίπλα σ’ αυτούς που διαβάζουν εφημερίδα (αρχείο περιοδικού «Tέταρτο», τον Δεκέμ-
M. Eλευθερίου). βριο του 1986.

KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998- H KAΘHMEPINH 17

 Iστορικά καφενεία του 19ου αιώνα
Λειτουργούσαν περίπου είκοσι πέντε γνωστά καφενεία που κατάγονταν απ τα «Θερμοπώλια» της αρχαίας αγοράς
Tης Aρτέμιδος Σκουμπουρδή
Iστορικού Tέχνης–Ξεναγού
1834... H AΘHNA, η μικρή πρωτεύου-
σα του κσμου, ξανακτίζεται πάνω
στα ερείπιά της. Tο χρώμα της Aνα-
τολής σμίγει με τον αέρα της Δύσης
αρμονικά, πλη και άνθρωποι προο-
δεύουν. Mέσα σε αυτήν τη «sui
generis» ατμσφαιρα, οι Aθηναίοι
–παλαιοί και ψιμοι– διατηρούν τις
συνήθειές τους. Oι πρώτοι χώροι,
λοιπν, που διαμορφώνονται –μετά
την εξασφάλιση στέγης– είναι τα κα-
φενεία. Xώρος γνώριμος και προσφι-
λής απ την ελληνική αρχαιτητα, το
καφενείο οφείλει την καταγωγή του
στα «θερμοπώλια» της αρχαίας αγο-
ράς. Στα ειδικά καταστήματα που υ-
πήρχαν στους χώρους συνάθροισης,
που οι πολίτες «πίνοντες συνήρχο-
ντο συνομιλούντες».
Tο καφενείο της Aγοράς: Mε την ί-
δια λογική και αυτή τη λειτουργικ-
τητα, στο εμπορικ κέντρο της Aθή-
νας των οθωνικών χρνων δημιουρ-
γούνται και γνωρίζουν ακμή το «Kα-
φενείον της Aγοράς», στη βιβλιοθή-
κη του Aδριανού –κοντά στον Πύργο
με το ρολι που χάρισε στην πλη ο
Eλγιν– κι άλλα μικρτερα καφενεία.
Aλλωστε, σε αυτή την περιοχή μετα-
φέρονται μετά την καταστροφή της
Aθήνας απ τους Eρούλους, το 267
μ.X., οι δραστηριτητες της αρχαίας
αγοράς και, εδώ, λειτουργεί το παζά-
ρι απ την ύστατη αρχαιτητα ώς τις
9 Aυγούστου 1884, που κάηκε ολο-
σχερώς. Φυσικά, το Kαφενείο της
Aγοράς προϋπήρχε των χρνων της
επανάστασης και επαναλειτουργεί
ταν στην Aθήνα αποκαθίσταται η
τάξη και οι άνθρωποί της επιστρέ-
φουν στις εστίες τους.
Tο «Kαφενείον της Aγοράς» συ-
γκεντρώνει ανθρώπους της μεσαίας
και χαμηλής κοινωνικής τάξης που
έρχονται στην αγορά προς άγραν ερ-
γασίας, να εργαστούν, να ψωνίσουν,
ακμη και να περάσουν τον ελεύθε-
ρο χρνο τους.
Tο καφενείο της Eυρώπης: «Tο
κομψτερο καφενείο των Aθηνών»:
Tην ίδια εποχή, στον ομφαλ της ελ-
ληνικής πρωτεύουσας, στη οδ Aι-
λου απέναντι απ την εκκλησία της
Aγίας Eιρήνης, «σωματώδης τις Γαλ-
λίς» η κυρία Pομπέρ, ιδρύει το πολυ-
τελές «Kαφενείον της Eυρώπης». O
πατέρας της, ο Γάλλος φιλέλληνας
Pομπέρ σκοτώθηκε απ τους Tούρ-
κους κατά τη δεύτερη πολιορκία της
Aκροπλεως, τον Δεκέμβριο του
1826, με θυσία που θυμίζει ήρωα των
Oμηρικών επών. Tο «Kαφενείο της
Eυρώπης» είναι το πρώτο στην Aθή-
να που φέρνει μπιλιάρδο. Aκμάζει
πριν απ την ίδρυση του «Kαφενείου
της Ωραίας Eλλάδος» και εικνες α-
π την ατμσφαιρά του μας μεταφέ-
ρει ο περιηγητής Mπισν (1840, J.A.
Buchon). «Kοντά σ’ ένα μαγαζί τουρ-
κικού τύπου, που μέσα του ο έμπο-
18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998
Mικρς καφενές στο Παζάρι της Aθήνας αμέσως μετά την απελευθέρωση.
ρος κάθεται οκλαδν χάμω, παίζο-
ντας με τις χάντρες του κομπολογι-
ού του, συναντάει κανείς ένα καφε-
νείο γαλλικού τύπου με μπιλιάρδο α-
π μανι. Eδώ, είκοσι Mαλτέζοι κα-
θιστοί στο δρμο περιμένουν τη μί-
σθωση των υπηρεσιών τους, εκεί,
Eληνες με άσπρη φουστανέλλα και
χρυσά γιλέκα, καπνίζουν τις μακριές
τους πίπες, ενώ άλλοι Eλληνες ντυ-
μένοι φράγκικα τελειώνοντας ένα
μπουκάλι μπίρα, καπνίζουν πούρο ή
τσιγάρο και κουβεντιάζουν γαλλικά
για τις παρισινές εφημερίδες. O έ-
νας φοράει στολή ελληνική με γαλλι-
κές μπτες, ο άλλος ρεδιγκτα γαλ-
λική με φουστανέλλα και γκέτες ελ-
ληνικές. H ελληνική, η γαλλική, η ι-
ταλική, η γερμανική γλώσσα ακούγο-
νται ταυτχρονα και μια ανάλυση μυ-
θιστορήματος του Mπαλζάκ διακ-
πτεται απ ένα πατριωτικ μονλογο
για την Kρήτη, τον Oμέρ Πασά ή τον
Mαυροκορδάτο».
Tο καφενείον της ωραίας Eλλά-
δος: «H κεντρική διεύθυνσις της εκ-
κλησίας του λαού». «Στη διασταύρω-
ση των οδών Eρμού και Aιλου, λγω
της μεγάλης συρροής πολιτών –στη
συνάντηση των δυο αυτών αρτηριών
της πλεως– είναι το εντευκτήριον
πολυάριθμων πολιτικάντηδων, που
βρίσκουν άφθονη ύλη στην πολυ-
πράγμονα αυτή κοινωνία για ακατά-
παυστη και ζωηρή συζήτηση...» («Oι
σημερινοί Eλληνες» Tuck–Erman –
1874, αναφέρεται στην Aθήνα του
1867).
Σ’ αυτ, λοιπν το πολυσύχναστο
σταυροδρμι, στο ισγειο της οι-
κίας Bρυζάκη, το 1839 κάποιος Iτα-
λς ονματι Santo ιδρύει το θρυλι-
κ Kαφενείο «Bella Grecia» ή Ωραία
Eλλάς. Tο ιστορικ αυτ εντευκτή-
ριο υπήρξε κέντρο της πολιτικής
ζωής –κι χι μνον– επί σαράντα ο-
λκληρα χρνια, απ την ίδρυσή
του ώς τα 1879 που έκλεισε τις θύ-
ρες του.
O μεγάλος Δανς παραμυθάς, ο
Xανς Kρίστιαν Aντερσεν επισκέπτε-
ται την Aθήνα τον Aπρίλιο του 1841
και φυσικά την «Ωραία Eλλάδα» και
γράφει σχετικά: «H Aθήνα έχει μερι-
κά ελληνικά ή μάλλον τουρκικά κα-
φενεία κι εκτς απ αυτά ένα και-
νούργιο ιταλικ, τσο μεγάλο και
κομψ, που θα έκανε εντύπωση ακ-
μα και στο Aμβούργο και το Bερολί-
νο. Eδώ είδα νεαρούς Eλληνες με ε-
θνικές στολές, σφιγμένους μως τ-
σο πολύ, που σίγουρα θα είχαν μελα-
νιάσει τα πλευρά τους. Παίζαν μπι-
λιάρδο καπνίζοντας, φορώντας γά-
ντια και κρατώντας lorgnet. Aυτοί ή-
ταν πραγματικά οι Eλληνες δανδή-
δες...». Tο Kαφενείον της Ωραίας
Eλλάδος γίνεται στέκι της διανη-
σης και των προοδευτικών και δημο-
κρατικών Aθηναίων. Eδώ, καίγεται
φύλλο της φιλομοναρχικής εφημερί-
δας «Eλπίς» σε ένδειξη διαμαρτυ-
ρίας για τη στάση της κυβέρνησης
σε θέματα εξωτερικής πολιτικής. Kαι
απ εδώ, ξεκινά μια μεγάλη ομάδα ε-
παναστατών στις 10 Oκτωβρίου του
1862 που καταλήγει στην πλατεία
Συντάγματος και απαιτεί την έξωση
του Oθωνα. Στο ίδιο Kαφενείο, πάλι
γίνεται η εκκίνηση της εξέγερσης
κατά του Σπνεκ, του απολυταρχι-
κού Συμβούλου του Γεωργίου, στις
30 Oκτωβρίου του 1865, που οδήγη-
σε στην άμεση απομάκρυνσή του.
Mάλιστα, κάποια μέρα απ τους
πολιτικούς ρήτορες κρατούσε ένα
καλάθι κι ταν τον ρωτούσαν τι έχει
μέσα, απαντούσε χαριτολογώντας:
«κοπριά για τους... βασιλικούς».
O Γάλλος αρχαιολγος Edmond
About έρχεται στην Aθήνα το 1852 –
και περνά μέσα στα γραφμενά του
τη σπουδαιτητα του Kαφενείου: «Oι
υπουργοί ξέρουν τι η θέση τους εί-
ναι επισφαλής, τι καμιά κυβέρνηση
δεν κράτησε πολύ και τι οι σχολια-
στές του καφενείου «H Ωραία
Eλλάς» αναγγέλουν κάθε πρωί το
σχηματισμ ενς νέου υπουργείου».
«Tο Kαφενείο τούτο –γράφει ένας
ανώνυμος το 1868 σε φυλλάδιο υπ
τον τίτλο «Φλυαρίαι Eλληνος αγαπώ-
ντος την πατρίδα του– δύναται να
θεωρηθεί ως η κεντρική διεύθυνσις
της εκκλησίας του λαού. Eκεί δικά-
ζονται βασιλείς και υπουργοί, εκεί α-
ποκαλύπτονται επιτηδείως πρσωπα
και ενέργειαι. Eν αυτώ η νετης α-
ντιτάσσει την οιστρήλατον ευφυίαν
της εις τας αυστηράς κρίσεις των γε-
ρντων».
Kατά τη διάρκεια των «Λαυρεωτι-
κών» το 1873, στο εσωτερικ του κα-
φενείου της Ωραίας Eλλάδος λει-
τουργεί ένα ανεπίσημο χρηματιστή-
ριο. «Eκατοντάδες ανθρώπων συνω-
θούντο απ πρωίας μέχρι βαθείας
νυκτς. Tο σφαιριστήριον είχεν αντι-
καταστήσει τον σιδηρούν κλοιν
χρηματιστηρίου. Πέρις δε του πα-
ναρχαίου εκείνου σφαιριστηρίου άν-
θρωποι φέροντες φαιούς υψηλούς
πίλους, άλλοι φεσάκια, άλλοι λευκάς
φουστανέλλας, άνθρωποι ους ηδύ-
νασο να εκλάβης και ως γαλακτοπώ-
λας, νήστεις απ της αυγής, εξη-
γριωμένοι ως γαλαί επί τη θέα κυ-
νς, σείοντες τας χείρας αυτών ως
Eλληνες ηθοποιοί, επώλουν και ηγ-
ραζον «Λαύρια» ουχί γαίας αλλά
χαρτία, εν απεριφράστω οχλοβοή,
ως συμβαίνει συνήθως εις το χρημα-
τιστήριον». Aυτές ήταν και οι τελευ-
ταίες ημέρες δξας που γνώρισε η
«Ωραία Eλλάς», καθώς το 1879 έ-
κλεισε για πάντα και πέρασε στην ι-
στορία της Aθήνας. Aνώνυμος ποιη-
τής που θυμίζει τον ποιητικ ρυθμ
του Aχιλλέως Παράσχου αναπολεί:
«... Tο ευφρνεις στραταρχείον εν α-
νακωχή αρμάτων, το ενμιζες ηρώον
απ τρπαια γεμάτον...».
Tο Kαφενείον των Aγωνιστών: Στη
συμβολή των δρμων Aιλου και Mη-
τροπλεως, στην πλατεία Δημοπρα-
τηρίου, στο υπγειο της οικίας Tζα-
βέλλα, λειτουργεί απ τα πρώτα
χρνια της Bαυαροκρατίας το Kαφε-
νείο των Aγωνιστών. Σ’ αυτ το απλ
στέκι με ναργιλέδες κι έντονη τη μυ-
ρωδιά της Aνατολής συναθροίζονται
οι Eλληνες αγωνιστές, παραγκωνι-
σμένοι απ τους Bαυαρούς κι ανα-
πολούν τα χρνια της δράσης και
των αγώνων. Φουστανελλοφροι και
βρακοφροι διηγούνται τα κατορθώ-
ματά τους και παίζουν σκάκι, ντμινο
και κυρίως την «πρέφα των αγωνι-
στών».
Tο Kαφενείο του Xάφτα: O αγωνι-
στής Γιάννης Xάφτας ήταν απ τους
ελάχιστους συναδέλφους του που
πήρε κάποια αποζημίωση για τις υπη-
ρεσίες του στην πατρίδα. Tου έδω-
σαν, λοιπν, ένα κομμάτι γης στην
περιοχή της αδιαμρφωτης, ττε,
πλατείας Oθωνος, νυν Oμονοίας, -
που σήμερα τα «Xαυτεία», και μέσα
σ’ ένα δροσερ κήπο στήνει τον κα-
φενέ του και συγκεντρώνει αρκε-
τούς θαμώνες, ρομαντικούς που
προτιμούν να συνδυάσουν τη συ-
ντροφιά του καφέ με την εξοχή, αλ-
λά και Δημοκρατικούς, αντιοθωνι-
στές, ενίοτε επαναστάτες. Kλείνει
λγω ανταγωνισμού το 1880.
Tα καφενεία των Bαυαρών: Oι
Bαυαροί ζουν μέσα στη δική τους
κλειστή κοινωνία και δημιουργούν
τρία δικά τους εντευκτήρια: αρχικά
το «Zum Grüner baum», το «Πράσινο
δενδρί» στη διασταύρωση της Iεράς
οδού με την οδ Mεγάλου Aλεξάν-
δρου. Στη συνέχεια στήνεται το
«Pausilipum», το «Παυσίλυπον», στο
ίδιο οικπεδο που θα κτισθεί αργ-
τερα το Πολυτεχνείο και, στα 1838,
λειτουργεί στην οδ Oμήρου (που
Tα δύο ξύλινα υπαίθρια καφενεία στους Στύλους του Oλυμπίου Δις. Xαλκογραφία Murand (1850) απ τη γιορτή
της Kαθαράς Δευτέρας.
Kαφενείον η «Ωραία Eλλάς». Mοναδική εικαστική μαρτυρία του θρυλικού καφενείου. Στο κέντρο διακρίνεται ο Γεώρ-
γιος Γεννάδιος, αγορεύων.
σήμερα το Γερμανικ Iνστιτούτο
Γκαίτε) το... εξοχικν ττε, αλλά πο-
λυτελές Kαφενείο–Mπυραρία «Φιλα-
δέλφεια». O ζύθος, η μπίρα ρέει ά-
φθονη στα στέκια αυτά, νιφερτη α-
π τους Bαυαρούς.
Tο καφέ Tσουράπι: O πολιτικς
Kαφενές: Tα πρώτα Oθωμανικά χρ-
νια, στην περιοχή του Aρδηττού, στο
Bατραχονήσι κοντά στο Στάδιο, στή-
θηκε ένα... πολιτικ καφενεδάκι
–που θα δώσει και το νομά του στην
περιοχή– το Kαφέ Tσουράπι... H ονο-
μασία οφείλεται στο... τσουράπι, δη-
λαδή την κάλτσα που έπλεκε η γυ-
ναίκα του καφετζή έξω απ τον κα-
φενέ –ένα τσουράπι που δεν τέλειω-
νε ποτέ– και κρατούσε... τσίλιες, κα-
θώς μέσα συναθροίζονταν αντιμο-
ναρχικοί. Oταν αντιλαμβανταν κά-
ποιο κίνδυνο, ειδοποιούσε πάραυτα
τους «επαναστάτες» που έστριβαν
απ την πίσω πρτα!.. H φήμη του
ξεπέρασε τα ρια της γειτονιάς και
αργτερα συναντάμε καφενείο με το
ίδιο νομα στα Πευκάκια, στο Λυκα-
βηττ.
Tο Kαφενείο των Γερντων και
των «ευ–φρονούντων»: Στα Xαυ-
τεία, που πήραν το νομά τους απ
τον αγωνιστή Xάφτα, λειτούργησαν
και δύο ιταλικά Kαφενεία, το «Tίβο-
λι» και της «Ωραίας Iταλίας». Λίγα
χρνια μετά, στη συμβολή των δρ-
μων Πανεπιστημίου και Πατησίων
δημιουργείται ένα νέο καφενείο
«των Γερντων» που αργτερα με-
τονομάζεται σε «ευ–φρονούντων».
KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH
O ποιητής Σουρής θα γράψει: «Kα-
φενείον ευ–φρονούντων, νύκτα–μέ-
ρα συζητούντων». Στο Kαφενείο αυ-
τ, κάποιος ευφυής θαμώνας μια μέ-
ρα δυσπραγίας –για τα ελληνικά
πράγματα– αποκάλεσε την Eλλάδα
«Ψωροκώσταινα»!.. Aυτήν την ίδια
προσφώνηση προσέδιδαν σε μία ηλι-
κιωμένη Mικρασιάτισσα χήρα που έ-
κανε θελήματα για να εξασφαλίσει
τον επιούσιο και εξέφραζε την «έ-
ντιμον πενία»!..
Kαφενεία του Πεδίου Aρεως: Στα
χρνια του Oθωνα, στο Πεδίον του
Aρεως, κάθε Kυριακή απγευμα παί-
ζει η στρατιωτική μπάντα παρουσία
του βασιλικού ζεύγους και γίνεται
κοσμική και λαϊκή σύναξη με αποτέ-
λεσμα να δημιουργηθούν και να ακ-
μάσουν έξι εξοχικά καφενεδάκια.
Kαφενεία στις Kολνες: Eνδοξ-
τερο βίο γνωρίζουν δύο ξύλινα –επί-
σης εξοχικά– καφενεία στις «Kολ-
νες» στους Στύλους του Oλυμπίου
Δις που έρχονται ρομαντικοί και
διανοούμενοι Aθηναίοι. Eδώ, συχνά-
ζει και ο Σουρής που θα γράψει ποίη-
μα εμπνεμενος απ τη γραφικτη-
τα του καφενέ και μεταξύ άλλων λέ-
ει: «...Bαρειά εξαπλωμένος εις του
Δις τους Στύλους, σαν θεριακλής
Σουλτάνος το ναργιλέ ρουφώ...».
Tο Kαφενείο της Aνατολής – μετέ-
πειτα Zαβορίτη: Στεγάζονται στο ι-
σγειο της οικίας Aνδρέου Kορομη-
λά που χτίζεται το 1850 απ τον αρχι-
τέκτονα Παναγή Kάλκο και λειτουρ-
γεί ανελλιπώς ως την κατεδάφιση
του κτιρίου, το 1964. Aρχικά το κα-
φενείο ανήκε στον Bασίλη Bασιλείου
ενώ ο Γεώργιος Zαβορίτης ήταν ο-
δηγς του ατμοκίνητου τροχιδρο-
μου της Aθήνας, του περιβητου
«κωλοσούρτη» και θαμώνας του κα-
φενέ. Mεταξύ τους αναπτύχθηκε φι-
λία και καθώς ήσαν και οι δύο δυσα-
ρεστημένοι με τη φύση της εργασίας
τους, αποφάσισαν να κάνουν αμοι-
Συνέχεια στην 20η σελίδα
19

H παλιά αγορά και ο πύργος του ρολογιού του Eλγιν, μέσα στη βιβλιοθήκη του Aδριανού (ο χώρος που λειτούργη-
σε το «Kαφενείον της Aγοράς»). Yδατογραφία του Hans Hanke απ το έργο του Ludwig Köllnberger, 1837 (Eθνικ
Iστορικ Mουσείο).
Tο Kαφενείον της Eυρώπης, Aθήνα 1837. «Tο κομψτερον καφενείον των Aθηνών». Yδατογραφία του Hans Hanke α-
π το έργο του Ludwig Köllnberger (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).
Συνέχεια απ την 19η σελίδα
βαία αλλαγή επαγγέλματος. Eτσι, ο
μεν Bασιλείου έγινε οδηγς του
«κωλοσούρτη», ο δε Zαβορίτης διέ-
πρεψε ως επιχειρηματίας του ομώ-
νυμου Kαφενείου!.. Aνατολής είναι
και αυτ το «Kεραμά» ή «Kεραμει-
κς», που βρισκταν στη γωνία των
20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998
οδών Φιλελλήλων και Mητροπλεως
και σύχναζαν οι ποιητές της Pομα-
ντικής Σχολής.
Kαφενείον του κήπου του υ-
πουργείου – μετέπειτα πλατείας
Kλαυθμώνος: Tο 1863 το κτίριο του
Nομισματοκοπείου –που κτίζεται
στα 1835 απ τον αρχιτέκτονα Xρι-
στιαν Xάνσεν– μετατρέπεται σε υ-
πουργείο και στον κήπο του δημι-
ουργείται ένα απλ καφενεδάκι -
που συχνάζουν κυρίως δημσιοι υ-
πάλληλοι κι ανάμεσά τους οι «παυ-
σανίες» αυτοί που παύονται απ
την εργασία τους σε κάθε κυβερ-
νητική αλλαγή και... «θεσιθήρες»
που κυνηγούν κάποια θεσούλα.
O μέγας Aθηναιογράφος Δημή-
τριος Kαμπούρογλου μας διηγείται
τον λγο που ανάγει τον απλ αυτ
καφενέ σε ιστορικ: «Kατά το έτος
1878 έτυχε να καθήσω στο καφενε-
δάκι του κήπου του υπουργείου των
Oικονομικών, το γνωστν ως “Kαφε-
νείον του κυρ Παντελή”, επιστάτου
άλλοτε του γυμνασίου στο Bαρβά-
κειον». Kείνη την ημέρα λοιπν, είδα
κάποια εξαιρετική κίνησιν, απ παυ-
σανίας και θεσιθήρας, που είχαν α-
ποτυπωμένην στη μορφή τους, άλλοι
οδύνη, άλλοι άνιαν και άλλοι αμοι-
βαίαν ελπίδα. Eσκέφθηκα ττε να
περιγράψω ,τι είδα και εδημοσίευ-
σα στο περιοδικ «Eστία» ένα σατιρι-
κ σημείωμα, με την επιγραφήν: «O
κήπος του Kλαυθμώνος», χωρίς να
φανταστώ πως άθελά μου, έγινα και
νονς του κήπου αυτού.
Tο Kαφενείον Γιαννπουλου: O
δεύτερος λογοτεχνικς σταθμς:
Θεωρείται ο επμενος λογοτεχνικς
σταθμς μετά το καφενείον της
Ωραίας Eλλάδος. Iδρύεται γύρω στα
1880, στο ισγειον της οικίας Γιαννο-
πούλου, στη γωνία Σταδίου και Mου-
σών (νυν Kαραγεώργη Σερβίας) με -
ψη προς την πλατεία Συντάγματος.
«Στου Γιαννπουλου σύχναζε η ελίτ.
O Pοΐδης με τις λουσάτες ρεντικ-
τες, το λουλούδι στη μπουτουνιέρα
και το ημίψηλο, ο Γρυπάρης άψογος
στην εμφάνιση που κάπνιζε μνο
πούρα Aβάνας, ο Aχιλλέας Παρά-
σχος που κυκλοφορούσε πάντα με
λαντώ, ο Φαλέζ, ο Δροσίνης κ.ά. Eκεί
έβρισκε κανείς ξενγλωσσες εφημε-
ρίδες, εκεί κυκλοφορούσαν τα πιο
φρέσκα κοινωνικά, πολιτικά και φι-
λολογικά νέα».
(Hμερολγιον Σκκου)
Tο Kαφενείο του Zαχαράτου: «Tο
δεύτερον και πιο ελεύθερον κοινο-
βούλιον»: «Tο Kαφενείον Zαχαρά-
του είναι αληθές κσμημα της πλα-
τείας Συντάγματος και θα καταστεί
και πάλιν, ως άλλοτε το απαραίτητον
εντευκτήριον πασών των ηλικιών, ως
ήτο και πριν, δικαίως δε, αποδέχεται
θερμά συγχαρητήρια διά το ωραίον
κατάστημά του, σήμερον, επί τοις ε-
γκαινίοις, ο κύριος Zαχαράτος»,
«Eφημερίς» 4 Δεκεμβρίου 1888. Xα-
ράς ευαγγέλια, λοιπν, για τους Aθη-
ναίους της πνευματικής και κοινωνι-
κής ελίτ καθώς στο ισγειο της οι-
κίας Iωάννου Bούρου, Σταδίου και
πλατείας Συντάγματος –που σήμε-
ρα το ξενοδοχείο Meridien– αρχίζει
πάλι να λειτουργεί το καφενείο του
Zαχαράτου. Aρχικά, φιλοξενήθηκε
στην απέναντι πλευρά στο ισγειο
της οικίας Γιαννοπούλου, Σταδίου
και Mουσών, που αργτερα το βι-
βλιοπωλείον Eλευθερουδάκη. Eπί ε-
πτά και πλέον δεκαετίες το καφενείο
του Zαχαράτου υπήρξε το σημαντι-
κτερο στέκι διανοουμένων, πολιτι-
κών και κοσμικών. Eπίσης, εδώ, συ-
νέρχεται ο κύκλος του περιοδικού
«Eστία» κι ανάμεσά τους οι Ψυχά-
ρης, Ξενπουλος, Δροσίνης, Παλα-
μάς, Pοΐδης και Σουρής. Παράλληλα,
συγκεντρώνει «τους μανιακούς για
την πολιτική», «οι οποίοι ως τις τρεις
το πρωί εξακολουθούν να αναπτύσ-
σουν τα εκλογικά τους προγράμματα
μεταξύ ομάδας νυκτοβίων».
 Aνάμεσα στους «Γερουσιαστές
του Zαχαράτου» συγκαταλέγεται
στα χρνια του Mεσοπολέμου, ο
Aρμάνδος Δελαπατρίδης. Mέσα στο
Kαφενείο χρήζεται αρχηγς του
κμματος των Kυανολεύκων, με
πολλούς ακροατές και... κανένα οπα-
δ! Στον ίδιο χώρο διαλαλεί το πολι-
τικ του πργραμμα και υπσχεται
τη σύσταση υπουργείου... Eρωτος!
Tο πολιτικ πρσταγμά του λέει:
«Aθηναίοι βγάλτε με και θα περνάτε
φίνα, Φρενοκομεία πάμπολλα θα χτί-
σω στην Aθήνα!...».
Kάποτε κυκλοφρησε η φήμη πως
το Kαφενείο του Zαχαράτου θα κλεί-
σει. Tτε, στις 10 Iανουαρίου 1910, ο
Σουρής, τακτικς θαμώνας γράφει
μεταξύ άλλων με πικρία στον «Pω-
μι» του: «Kλείνει μέγα καφενείον α-
ναμνήσεων σπανίων».
Mη ρωτάς, ερατεινέ για το κράτος,
συμφορά του/
κλάψε για τον καφενέ μοναχά του
Zαχαράτου.../
Ποτέ μου δεν επίστευα να κάνει φα-
λιμέντο/
μα τώρα κλάψε το και ’συ/
με μια θλίψη περισσή!/
Mη λησμονείς πως τχαμε, σαν άλλο
Παρλαμέντο./
Oμως, το Kαφενείο του Zαχαρά-
του μέλλεται να επιβιώσει και να
γνωρίσει κι άλλες δξες γι’ άλλες πέ- Tο Kαφενείον του Zαβορίτη, πρώην Kαφενείον της Aνατολής, στις αρχές του 20ού αιώνα.
ντε δεκαετίες ακμη...
O αείμνηστος Γεώργιος Παπαν- «Tο Bήμα» με τον τίτλο «Kαφενείου ...Στα τραπεζάκια του Zαχαράτου νείο στα Xαυτεία, απέναντι απ το
δρέου θα πει: «Tο Kαφενείον του Zα- Θάνατος». έπεφταν κι ανέβαιναν κυβερνήσεις. «Eυ–φρονούντων».
χαράτου είναι το δεύτερο και το πιο «Eνα Kαφενείο κατεδαφίζεται στο Στου Zαχαράτου γινταν το ρεπορ- Στα 1874 ανοίγει το Kαφενείο Zού-
ελεύθερο –ίσως– κοινοβούλιο απ τετράγων μου. Aπ τα τελευταία.... τάζ των πολιτικών συντακτών. Eλε- νη, γωνία 3ης Σεπτεμβρίου και πλα-
το πραγματικ». Πσα τάχα απομένουν; Aν ανήκα γαν, «έγκυροι κύκλοι» και ήσαν οι τεία Oμονοίας –που σήμερα το Ξε-
Tο ιστορικ Kαφενείο του Zαχαρά- στους χορηγούς θα εμπιστευμουν κύκλοι του... Kαφενείου!..». νοδοχείο «Oμνοια»– και στα 1885
του τελείωσε μαζί με το κτίριο που ε- στην Aκαδημία, την απονομή επά- Kαφενεία της πλατείας Oμονοίας: λειτουργεί στο ίδιο μέρος το Kαφε-
πί εβδομήντα και πλέον χρνια το α- θλου για τη συγγραφή της ιστορίας Aρχαιτερο είναι το «Σολωνείον» νείο Zυθοπωλείο Zαχαράτου.
γκάλιασε. Στα 1960 κατεδαφίστηκε του καφενείου που πεθαίνει... Aπ που ιδρύεται στα 1849 στην περιοχή ...1878, στη BA γωνία 3ης Σεπτεμ-
και μαζί του χάθηκε η μορφη εικνα τα μπρίκια του βγαλμένη η σύγχρονη της αδιαμρφωτης ακμη πλατείας βρίου και πλατείας Oμονοίας (που
της Παλαιάς Aθήνας. ιστορία του έθνους! Oμονοίας. Στα 1879 λειτουργεί –Πα- το 1892 λειτουργεί η επιχείρηση Zα-
Λίγο πριν το καφενείο Zαχαράτου ...Tο καφενείο προπύργιο της κα- τησίων 19– υπ τον Zήνωνα Παπανα- χαράτος – Kαπερώνης) ανοίγει και
γίνει παρελθν, το 1960, ο χρονο- θαρεύουσας, του ρομαντισμού, της στασίου. Aκολουθεί η «Δανιμαρκία», γνωρίζει ακμή το Kαφενείο του Xα-
γράφος Παύλος Παλαιολγος γρά- ποιήσεως των Παράσχων... Aναβατή- σύγχρονη της άφιξης του Δανού βα- ραμή.
φει μεταξύ άλλων στην εφημερίδα ρας που ύψωνε και κατέβαζε αξίες. σιλέα Γεωργίου A!, βραχύβιο καφε- ...1892, ο Σ. Zαχαράτος με τον πε-
θερ του K. Kαπερώνη ανοίγουν το
πολυτελέστατο Kαφενείο Zαχαρά-
του–Kαπερώνη.
H πλατεία Oμονοίας συγκεντρώνει
πλήθος κσμου καθώς είναι κμβος
συγκοινωνιακς με έντονη εμπορική
και θεατρική κίνηση. Στο γύρισμα
του αιώνα θα ακμάσουν και άλλα
σπουδαία καφενεία πως το «Hβη»
(1890) του «Mπερνίτσα» (1885), στη
συνέχεια το «Mπάγκειον» κ.ά.
Στα 1875, στον οδηγ του Mπούκα
αναφέρονται σαράντα Kαφενεία
πρώτης τάξεως σε κεντρικούς αθη-
ναϊκούς δρμους. Kαθώς ο 19ος αιώ-
νας βαδίζει στη δύση του ο πληθυ-
σμς της Aθήνας αυξάνει και τα κα-
φενεία πληθαίνουν.
«Tα οστρακδερμα των καφενείων
της πλατείας Συντάγματος και Oμο-
νοίας, οι καταπίνοντες τον κονιορ-
τν της πρωτευούσης και κυλιμενοι
εκουσίως εις τας ραδιουργίας της
πολιτικής», οι θαμώνες, πως τους
χαρακτηρίζει σκωπτικά ο Σκκος,
βρίθουν στην Aθήνα!.. Συνεχίζουν να
γράφουν... ιστορία. Γιατί, η ιστορία
του νεοελληνικού καφενείου είναι
αυτή αύτη η νεοελληνική ιστορία.
H πλατεία Oμονοίας το 1893. Aριστερά το Zυθοπωλείον Zαχαράτου και δεξιά το Kαφενείο Zαχαράτου – Kαπερώνη «...Aπ τα μπρίκια του βγαλμένη η
(Συλλογή Aντώνη Mαΐλλη). σύγχρονη ιστορία του έθνους...»

KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 21

 Στο «Mπραζίλιαν» είναι αναρτημένες λες οι φωτογραφίες λογοτεχνών, η-
Mια άποψη του Cafe–Zonars, που αποτελεί ακμη και σήμερα τπο συνάντη- θοποιών, εικαστικών και πολιτικών που σύχναζαν εκεί για τον καφέ τους...
σης ανθρώπων που ασχολούνται με την τέχνη (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης). (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης).

Tα καφενεία των ποιητών

Mια περιήγηση στα στέκια που σύχναζαν ποιητές, ξένοι συγγραφείς και δημοσιογράφοι
Tου Nάνου Bαλαωρίτη
Ποιητή, Oμτιμου Kαθηγητή Συγκριτικής
Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του
Σαν Φρανσίσκο
O KATΩ Λουμίδης, μπαρ με πατάρι,
ήταν το πρώτο σημείο συνάντησης
των ποιητών στο τέλος της δεκαε-
τίας του τριάντα. Eκεί γνώρισα σε
μια μνο μέρα, τον Kατσίμπαλη, τον
Σεφέρη, τον Eλύτη, τον Γκάτσο και
τον Aντωνίου και αργτερα τον Σα-
ραντάρη, τον Eγγονπουλο, τον Σι-
κελιαν και τον Nίκο Kαββαδία. Στε-
κμασταν ρθιοι κάτω στο μπαρ και
κουβεντιάζαμε περί ανέμων και υδά-
των αλλά και περί ποιήσεως. O μεν
Kατσίμπαλης πείραζε λους και διη-
γταν ανέκδοτα – οι άλλοι, ιδίως ο
Γκάτσος, μιλούσε για τον Λρκα, τον
Σαρτρ, τον Kάφκα. Mε τον Eλύτη
κουβεντιάζαμε για τους Γάλλους υ-
περρεαλιστές, τον Mπρετν, τον
Eλιάρ, τον Περέ, κι αν ήσουν τυχε-
ρς έβρισκες τα βιβλία τους δίπλα
στου Kάουφμαν. Oταν έφτανε η ώρα
δύο – δυμισι ξεκινούσαμε, ο Kα-
μπάς κι έγω προς το Σύνταγμα και
μας συνδευε ο Γκάτσος μέχρι το σι-
νεμά Aττικν και δεν προχωρούσε
παραπέρα. O Eλύτης μως ερχταν
πιο τακτικά ίσαμε τον Πυρσ, το βι-
βλιοπωλείο που ήταν ακριβώς απέ-
ναντι απ’ το Mπραζίλιαν, που ττε
αρχίζουν σποραδικά να το επισκέ-
πτονται και συγγραφείς απ απένα-
ντι, ο Kαραγάτσης π.χ. που βρισκ-
ταν κάθε μέρα σχεδν με τους άλ-
λους πεζογράφους στον Πυρσ, τον
Bενέζη, τον Mυριβήλη, τον Λουντέ-
μη. Eκεί ερχταν κι ο Δημαράς που
ττε εργαζταν στου Kάουφμαν, -
που δύο τρία καλοκαίρια πιο νωρίς
είχα δει τον Nίκο Kαλαμάρη ή Kάλας
με κκκινες εσπαρδίλιες και πλεχτ
παντελνι και πουκάμισο να διαβάζει
ρθιος περιοδικά. Hξερα ποιος ήταν
γιατί συνδέονταν οι οικογένειές μας,
αλλά δεν τλμησα να του μιλήσω. O
Aνδρέας Eμπειρίκος, δεν εμφανιζ-
ταν ττε, και η φήμη ήταν τι εργα-
ζταν ως ψυχαναλυτής τον περισσ-
τερο καιρ. Mε τον Kαραντώνη και
τον Kατσίμπαλη και κάποτε με τον
Σεφέρη, που εργαζταν στο υπουρ-
γείο Tύπου, καταλήγαμε στου Aπ-
τσου που ήταν ττε στην οδ Σταδί-
ου, απέναντι απ το Στρατιωτικ Mέ-
γαρο. Eπίσης, μερικοί, με τον Aντω-
νίου κατέληγαν στον Oρφανίδη για
ούζο και μεζέδες, που πιστεύω τι
πρωτοσυνάντησα τον Kαββαδία.
H παρέα των ξένων
Yπήρχαν ττε στην παρέα μας και
ξένοι, ο Λρενς Nτάρελ, ο Xένρι Mί-
λερ, κι απ το 1940 και πέρα πολλοί
άλλοι Aγγλοι, που δούλευαν στο
Bρετανικ Συμβούλιο, πως ο Mπέρ-
ναρντ Σπένσερ, με τον οποίο κατ-
πιν μετέφρασα τον Σεφέρη και τον
Eλύτη. Tο στέκι των καφενείων, με-
τακμιζε αφενς στου Zναρς, στο
μπαρ, που έτρωγαν τακτικά ο Kα-
τσίμπαλης με τον Kαραντώνη, και λί-
γο αργτερα στου Φλκα που πιθα-
νν απ την κατοχή κιλας άρχιζε να
πηγαίνει σποραδικά ο Γκάτσος και
που αργτερα στην δεκαετία του ’50
έδρευε μνιμα με τον Eλύτη, κι απ’
που περνούσαν ξένοι επισκέπτες,
συγγραφείς, μεταφραστές, δημοσιο-
γράφοι. Aλλο σημαντικ στέκι ήταν
το εστιατριο του Bασίλη στη Bου-
κουρεστίου λίγο πιο ψηλά, που
γνώρισα τον Tσαρούχη, τον Bελού-
διο, και πιθανν τον Eμπειρίκο, που
ίσως να μου τον σύστησε ο Tσαρού-
χης. Eκεί ττε εμφανίσθηκε το ’42
και ο Πάτρικ Λι–Φέρμορ, το κεφάλι
με επίδεσμο, με τα υποχωρούντα αγ-
γλικά στρατεύματα.
Oταν γύρισα απ την Aγγλία το
1953, υπήρχαν δύο στέκια, το Πικα-
ντίλι στην οδ Πανεπιστημίου που
πήγαινε ο Γκάτσος. Eκεί γνώρισα τον
Bασιλικ, νεαρ ττε, και το άλλο
στέκι ήταν το Mπραζίλιαν της οδού
Bουκουρεστίου, που πήγαιναν λοι
πια, ο Eλύτης, ο Σαχτούρης και πολ-
λοί άλλοι.
Eκεί, στα επμενα χρνια γνώρισα
τη Mαντώ Aραβαντινού, τον Kώστα

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

Tαχτσή, τον Aκριθάκη, τον Γιώργο
Mακρή, τον Aλεκ Σχινά, τον Nίκο
Στάγκο, τον Aριστοτέλη Nικολαΐδη,
που αποτέλεσαν τον πυρήνα του πε-
ριοδικού «Πάλι».
Oμως απ την κατοχή, ταν απέ-
ναντι απ το Mπραζίλιαν είχε ανοίξει
ένα χαρτοπαιχτικ κέντρο με ρουλέ-
τα, θυμάμαι διάφορους που κουβα-
λούσαν σακιά με πληθωρισμένες
δραχμές στο Mπραζίλιαν, ανάμεσα σ’
αυτούς ο Γκάτσος.

Tο Bυζάντιο
Tέλος, το Kαφενείο Bυζάντιο άρ-
χιζε να παίζει τον ρλο του νυχτερι-
νού κέντρου που πήγαιναν λοι τα
μεσάνυχτα μετά το θέατρο ή τον κι-
νηματογράφο. Tην ημέρα πάλι,
στην πλατεία Kολωνακίου πήγαινε
ο Eμπειρίκος στον Mπκολα και στο
Eλληνικ, που ήταν ακριβώς απένα-
ντι, στην αρχή της Πατριάρχου Iωα-
κείμ. Eκεί συναντινταν η νεώτερη
ομάδα του «Πάλι» με τον Δενέγρη,
τον Kουτρουμπούση, τον Πολυκά-
κο, τον Nίκο Στάγκο, την Eύα Mυ-
λωνά. Tέλος, στα χρνια του ’60 κι
’70 το σημεριν Φίλιον, άλλοτε
Nτλτσε, άρχισε να γίνεται στέκι
πολλών. Oσο για τα Πατήσια, η Φω-
κίωνος Nέγρη έβλεπε τον Γκάτσο, H «Λυκβρυση» υπήρξε κι αυτή κατά καιρούς τπος συνάντησης ποιητών και συγγραφέων (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης).
τον Eλύτη και πολλούς άλλους που
έμεναν στη γειτονιά, τις βραδινές
ώρες. Eγώ ττε έμενα στην Aνα-
γνωστοπούλου απέναντι ακριβώς
απ τον Tσαρούχη –στο υπγειο–
και τον Eγγονπουλο. Tτε άρχισε
να γίνεται βραδιν και μεσημεριαν
στέκι η Λυκβρυση στην πλατεία
Kολωνακίου. Aργτερα μεταφέρ-
θηκε το Eλληνικ απέναντι στην
πλατεία δίπλα στο Bυζάντιο που έ-
κλεισε κι ένα διάστημα πήγαιναν ε-
κεί αρκετοί. Tα δύο διάσημα ποιή-
ματα του Kώστα Tαχτσή απαθανάτι-
σαν το Mπραζίλιαν και το Bυζάντιο,
«H συμφωνία του Mπραζίλιαν» και
το «Kαφενείο Bυζάντιο» με αναφο-
ρές στα γκαρσνια και τα κορίτσια
που σέρβιραν στο μπαρ. Πσα επει-
σδια δεν έγιναν εκεί στα καφενεία
αυτά και πσα ραντεβού και συνα-
ντήσεις, αγάπες, φιλίες, έχθρες,
καυγάδες και βέβαια σχέδια για πε-
ριοδικά, βιβλία, άρθρα, μια ολκλη-
ρη ζωή.

Aνέκδοτα
Σήμερα εξαφανίστηκαν τα περισ-
στερα στέκια, πως και οι ομάδες
που τα σύχναζαν, με εξαίρεση το Φί-
λιον, που σποραδικά βλέπει κανείς
γνωστούς που γράφουν.
Στη δεκαετία του ’60 σύχναζαν
στο Mπραζίλιαν και στο Kολωνάκι
και ξένοι ποιητές, ιδίως ο Mπιτ, ο
Kρσο, ο Γκίνσμπεργκ, ο Λαμαντία,
ο Xάρολντ Nορς και ο Zαν Zενέ, τα-
κτικς στου Φλκα με τον Γκάτσο
και φίλος του Γιώργου Mακρή. Στου
Φλκα σύχναζαν κι οι μεταφραστές,
ο Σέρανρντ, ο Kίλι, ο Kίμων Φρίαρ, ο
Nτάρελ, ιδίως στον Zωναρά, με τον
Kατσίμπαλη, ταν αυτς διηγήθηκε
στην κυρία Mπρετν, το ανέκδοτο
γαλλικά, της γυναίκας που ονειρεύ-
εται τι βιάζει την πρτα του υπνο-
δωματίου της ένας φοβερς μαύρος
εν στύσει που προχωρεί προς το
Tο «Φίλιον» αποτελεί σήμερα ισχυρ πλο έλξης συγγραφέων, ποιητών και γενικώς ανθρώπων που ασχολούνται με
την τέχνη (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης).
κρεβάτι της κι αυτή με απγνωση
του φωνάζει, «επιτέλους τι θέλετε
απ μένα», κι αυτς απαντάει με μια
ψιλή ψιλή φωνή, «δεν γωνρίζω κυρία
μου εσείς με ονειρεύεστε χι εγώ»·
και στου Φλκα πάλι, ο Γκορ Bιντάλ
που έγραψε για τον Γκάτσο στην αυ-
τοβιογραφία του. Oσο για τους συγ-
γραφείς, ένα διάστημα συναντι-
ντουσαν στο βιβλιοπωλείο Γαλαξίας
στην οδ Σταδίου κοντά στον Aπ-
τσο. Eκεί θυμάμαι συνάντηση του
Σικελιανού με τον Kαζαντζάκη στην
Kατοχή. Στον Φλκα πάλι γνώρισα
τον άσπονδο φίλο μου, τον Πίτερ
Λέβι, με τον οποίο συνταξίδεψα στη
Bενετία, με πλοίο τον Mάη του ’68,
ταν έφευγα απ’ την Eλλάδα για μια
επταετία. Aλλο αμίμητο επεισδιο,
στη Λυκβρυση με τον Tαχτσή και
τον ποιητή Xριστοδούλου, αιωνία η
μνήμη τους, ταν τσακώθηκαν γύρω
απ το έργο «Tα πλα του Aχιλλέα»
με ήρωα τον Aίαντα, του Xριστοδού-
λου, που δεν άρεσε στον Tαχτσή κι ο
Xριστοδούλου του ’πε: «Kαι ποιοι εί-
στε εσείς οι π....... που τα λέτε αυ-
τά;». Kι ο Tαχτσής του ’ριξε ένα πο-
τήρι με νερ που το απέφυγε ο Xρι-
στοδούλου με το χέρι και το ποτήρι
πετάχτηκε και χτύπησε στο κεφάλι
μια Aμερικανίδα, σύζυγο ενς συνα-
δέλφου μου, απ το Πανεπιστήμιο
του Σαν Φρανσίσκο. Aρχισε εκείνη
να φωνάζει κι έντρομος ο Xριστο-
δούλου σηκώθηκε κι έφυγε, σαν άλ-
λος Aίαντας, έχοντας χτυπήσει, ά-
θελά του στα τυφλά, μια αθώα παρι-
σταμένη.
Στον μεσοπλεμο, και στις αρχές
του πολέμου, υπήρχε ο Γιαννάκης
Συνέχεια στην 24η σελίδα

KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 23

Συνέχεια απ την 23η σελίδα
στην Πανεπιστημίου. Στο μπαρ σύ-
χναζαν ξένοι ανταποκριτές, μεταξύ
των οποίων ένας ξανθς Aγγλος, ο-
νματι Kέιθ, που είχε έρθει απ’ τον
εμφύλιο της Iσπανίας, με τη σύζυγ
του, την Πιλάρ, μελαχρινή καλλονή
με τεράστια μάτια σαν λίμνες. Kι οι
δύο είχαν ιστορίες σπαραγμού οικο-
γενειών, που μέλη τους ήταν στις α-
ντίπαλες παρατάξεις. Kι ταν θύμω-
νε η Πιλάρ, άστραφταν τα μάτια της.
Tελικά γέννησε ένα παιδάκι σ’ ένα
ξενοδοχείο στο Σύνταγμα, παλαιού
τύπου, δεν θυμάμαι πια το νομά
του. Στο μπαρ σύχναζαν επίσης ο
Nτάρελ, ο Mπέρναρντ Σπένσερ, ο
Pέτζι Σμιθ, με τη γυναίκα του, τη μυ-
θιστοριογράφο Oλίβια Mάνιγκ, που
έγραψε το βιβλίο «Bαλκανική Tριλο-
γία», νιοφερμένοι απ’ τη Pουμανία,
κι ο ίδιος ο Xένρι Mίλερ. Kι ανάμεσά
τους η Πιλάρ σαν άλλη Πασιονάρια.
Eνα βράδυ μάλιστα απ’ το μπαρ αυ-
τ μας τσουβάλιασε ο Kατσίμπαλης
σ’ ένα ταξί με τον Mίλερ, τον Nτάρελ
και τον αείμνηστο φίλο Γιάννη Γιωρ-
γάκη και πήγαμε στην Aκρπολη –-
που στις 2 π.μ. το πρωί– ξύπνησε ο
Kατσίμπαλης κρώζοντας τα κοκρια
των Aθηνών. Tη σκηνή περιγράφει ο
Nτάρελ στον πρλογ του «Kολοσ-
σού του Mαρουσιού», του Mίλερ.
Kαι κάτι απ’ τη «Συμφωνία του
Mπραζίλιαν» του Kώστα Tαχτή:
...αν ξάφνου μ’ αντικρύσουν ζωνταν
θα εκπλαγούν.
H ώρα είναι μία παρά τέταρτο
ο τραυματισμς των ωρών
Tασία – έναν καφέ παρακαλώ
Kι απ το Kαφενείο Bυζάντιο
πηγαίνω τώρα στο «Bυζάντιο» να
σιωπήσω
σας υπσχομαι, ποτέ – ποτέ πια δεν
θα τραγουδήσω
θα κάτσω σ’ ένα τραπεζάκι
και θα ζητήσω απ’ τον Mπάμπη* ένα
νεράκι.
Kι έτσι κλείσαν και τσα καφενεία
και φύγαν οι άνθρωποι που τα σύ-
χναζαν. Eνα ελεγείο στη μνήμη
τους, τους πρέπει και στα μέρη -
που πήγαιναν να σχετιστούνε.
* Tο διάσημο γκαρσνι του «Bυζαντίου»
που παράγγελνε «ποιητικά» τα ποτά.

Ω ξειν’ αγγέλλειν Λακεδαιμονίοις τι τήδε κείμεθα...

Tου Nάνου Bαλαωρίτη
Ποιητή

Ω ξείν’ αγγέλλειν Λακεδαιμονίοις τι τήδε κείμεθα

Σχέδιο του Aλέξη Aκριθάκη, στο οποίο οροθετούνται οι θέσεις ποιητών, ζω-
γράφων και σων συμμετείχαν στην παρέα του «Mπραζίλιαν». Tο πρωττυπο
σχέδιο ανήκει στον ποιητή Nάνο Bαλαωρίτη.
Aνάμεσα στα διάφορα εκθέματα που είναι αναρτημένα στους τοίχους του
«Mπραζίλιαν», τα οποία εικονίζουν και την ιστορία του, υπάρχει και το έργο
του Aλέκου Φασιανού που εικονογραφεί το ποίημα του Kώστα Tαχτσή «H
συμφωνία του Mπραζίλιαν» (φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης).
Mέσα στον βούρκο του Mπραζίλιαν θαμμένοι ώς το λαιμ
Kι απ το φως το ανέσπερο το Nέον λουσμένοι
O ένας τον άλλον αγριοκυττάζοντας με μάτι ειρωνικ
Mεγαλοφυίες του κσμου λου ενωθείτε κι αφήστε
Tις απατηλές ελπίδες μας στο προαύλιο σοι μπαίνετε
Kαι στέκεστε σαν τα μάρμαρα στο μάρμαρο ακουμπισμένοι
Kι αφήνετε την Nάδα να σας φωτογραφίζει σαν νάτανε ο Nαδάρ
Mε γένεια ή και χωρίς ή με μουστάκια γάλλου δολοφνου
Πτε σαν βυζαντινής εικνας μακρύστενο πρσωπο
Kαι πτε σαν αποτυχημένος γκάγκστερ του Σικάγου
Eλεεινολογώντας τη μοίρα που με φέρνει εδώ μέσα
Aλλά μη έχοντας τη δύναμη να ξεκολλήσω σαν λιθογραφία
Λείπουνε βλέπετε τα σπορ κι οι περίπατοι είνε βαρετοί
Xωρίς τις δεσποινίδες, στα πέριξ του Λυκαβηττού ύποπτα δάση
Ξένοι που έρχεστε κι απέρχεστε σκεφτείτε μας
Kαι βάλτε έναν λγο για μας στα ημερίσια φύλλα
Tου Nτάλλας Tέξας και της Aθήνας του Mισσισσιπί
Kι σοι επιστρέφετε στην Kαλαμάτα απ την Aμερική
Πέστε τους – πώς τήδε κείμεθα πιστοί στους νμους
Oρθιοι αλλά και μουσουλμάνοι στις ξύλινες επάλξεις του καφέ
με μούσια γεμάτα μυς και παντελνια εφαρμοστά του οίκου Λέβι
Kούροι ακούρευτοι κι αδιακρευτοι οι τριακσιοι
Mε τους Πέρσες πια απ καιρ συμφιλιωμένοι
Γιατί πέρασε απ δω ο Mεγαλέξαντρος με τις Pωξάντρες
Kαι για τις Pλλεϋ Φλεξ και τις γυναίκες άντρες
Kι άφησε ανάκατα αισθήματα γλώσσες και φύλα
Aρσενοκοίτες τάρταροι που άλλαξαν κοίτες κι εκφυλίστηκαν
Mνος που λείπει ανάμεσά μας ο τράγος ο θαυματουργς
Που θα μας πει: «Mάζεψε τα βρεμμένα σου κι άδειασέ μου τη γωνιά.
Kαι μην ονειρεύεσαι πια τάλογα που σούφυγαν, ηνίοχε
Aλλά πάρε τα δανεικά σου ιδανικά και τράβα κούτσα κούτσα
Aπ’ την οδν Oμήρου κι Hρακλείτου, Πινδάρου και Δημοκρίτου
Kι ας κάθεσαι στου άγνωστου αγωνιστή Aναγνωστπουλου το δρμο».
Ω ξείν’ αγγέλειν Λακεδαιμονίοις τι τήδε κείμενα
Στου Aπτσου πίνοντας ρευστή ρετσίνα οι κολοσσοί κι οι Nάνοι
Στου Zωναρά με τα ζουνάρια και στου Oρφανίδη ορφανοί
Kαι στο Ξενίας Mέλαθρον κατακλιθήκαμε
Mε τις ξένες και τις μελαχροινές με τις ξανθιές και τις κοκκινομάλλες
Kι απ το μπαρ το 17 κι απ το 21 φύγαμε κυνηγημένοι
Σαν άγγελοι τιμωρημένοι
Γιατί μας πήραν τις καρέκλες μας και τα τραπέζια
Oι γρουσούζηδες κι οι ευνουχισμένοι
Kι απ ττες που αρχίσανε να τρέχουνε στο ιπποδρμιο τ’ άλογα
Eικοσιτέσσαρες φορές τον Mαραθώνιο τρέξαμε και βγήκαμε χαμένοι
Ω ξένε τουρίστα και περιηγητή περιεργοτήτων
Πέστο στους Λακεδαιμονίους του κσμου ολκληρου
Πως είμαστε καθημερινά εκτεθειμένοι στο προσκήνιο
Eμείς τα μεγαθήρια μιας περιτειχισμένης περιοχής
Πίσω απ την τζαμαρία του Λουμίδη και του Φλκα
M’ έναν δικ μας Λεωνίδα αφανέρωτο αρχηγ
Eμείς που πολεμίσαμε γενναία την εισβολή του Mηδ’ ενς
Ως ξείν’ αγγέλλειν Λακεδαιμονίοις τι τήδε κείμεθα μέσ’ το κεν.
* Tο ποίημα αυτ πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικ «Tο άλλο στην τέχνη» που
εξέδιδε ο Λεωνίδας Xρηστάκης το 1963.

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

 H ανακάλυψη ενς συνθέτη
Στο πατάρι του «Λουμίδη» εμφανίστηκε μια μέρα ο νεαρς Xατζιδάκις και δήλωσε... συνθέτης!
Tου Oδυσσέα Eλύτη

ΠPIN ΠEPAΣEI χρνος, το πατάρι

του «Λουμίδη» άρχισε να βουίζει απ
ένα παρδαλ μελίσσι ποιητές χλω-
μούς και κοπέλες ξέμαλλες που α-
πελπίζανε τα γκαρσνια κι εκτοπίζα-
νε σιγά – σιγά τους μαυραγορίτες
κατά το κλιμακοστάσιο. Aλλος λιγ-
τερο άλλος περισστερο, εκείνοι
που έχουνε σήμερα ένα νομα, και οι
άλλοι, που οι βιοτικές συνθήκες πα-
ρασύρανε μακριά, έκαναν τη θητεία
τους σ’ αυτή την ανεπίσημη σχολή,
εκεί γύρω στις μεσημεριάτικες ώ-
ρες, ανάμεσα έντεκα και τρεις.
O Nάνος Bαλαωρίτης (πριν ακμη
το σκάσει στην Aίγυπτο), ο Mίλτος
Σαχτούρης, ο Γιώργος Λίκος, η Eλέ-
νη Bακαλ, ο Δημήτρης Kρσος, ο Δ.
Παπαδίτσας, ο Γιάγκος Aραβαντινς,
και λίγο αργτερα ο Tάκης Σινπου-
λος, η Λύδια Στεφάνου, ο Nίκος Φω-
κάς, ο Γιώργος Mαυροΐδης. Kαι ακ-
μη, ο Aντώνης Bουσβούνης, ο Aλέ-
ξανδρος Ξύδης, ο Aλέξης Σολομς, ο
Aντρέας Kαμπάς, αυτοί που, μαζί με
τη Mάτση Aνδρέου, θα δημιουργού-
σανε αργτερα μια καινούργια ανε-
ξάρτητη ομάδα γύρω απ το περιοδι-
κ «Tετράδιο».

O άγνωστος συνθέτης
Mέσα σ’ αυτ το νταβατούρι, μια
μέρα μας έπεσε, θυμάμαι, απ τον
ουραν ένα νούμερο που δεν το πε-
ριμέναμε. Hταν ένας νέος λεπτς με
κοντ σγουρ μαλλί και μεγάλα μαύ-
ρα μάτια, που, φυσικά, έγραφε κι ε-
κείνος στίχους ελεύθερους, ταν -
μως είδε τι τα χειργραφά του δεν
προξενήσανε την εντύπωση που
προσδοκούσε, το γύρισε αμέσως αλ-
λού. Hτανε, λέει και μουσικς. Mου-
σικς; απορήσαμε λοι μας. Δηλαδή,
τι μουσικς; βιολιστής; πιανίστας;
Oχι, χι, μας εξήγησε. Hταν συνθέ-
της. E, αυτ δεν το περιμέναμε.
Yπήρχε λοιπν στην Eλλάδα ένα τέ-
τοιο είδος; Eίδηση δεν είχαμε. O τε-
λευταίος συνθέτης που ξέραμε ήταν
ο Mανλης Kαλομοίρης. Yστερα, τι
σχέση μπορούσε να έχει η μουσική
με τη μοντέρνα ποίηση; Mεγάλη, μας
αποκρίθηκε. Aπδειξη τι είχε κάνει
μουσική για την «Aμοργ» και για τις
«Παραλλαγές πάνω σε μιαν αχτίδα».
Bρεθήκαμε σε αμηχανία. Στο κε-
φάλαιο της μουσικής ήμασταν, εκεί-
νη τη στιγμή το συνειδητοποιούσα-
με, ασυγχώρητα καθυστερημένοι.
Γνωρίζαμε αριστα την ύπαρξη της
δωδεκάφθογγης μουσικής, τα ον-
ματα –και μνον αυτά– του Schön-
berg και του Alban Berg. Δίσκοι, πι-
κάπ, μαγνητφωνα, δεν είχανε ακ-
μη εφευρεθεί, τουλάχιστον δεν εί-
χαν περάσει στην κοινή χρήση. Aπ
την άλλη μεριά, ο Yπερρεαλισμς
–άγνωστο για ποιους λγους– δεν τα
πήγαινε καλά με τη μουσική. O
O Oδυσσέας Eλύτης και ο Mάνος Xατζιδάκις στο Παρίσι, σε νεώτερες βέβαια εποχές, απ αυτές που περιγράφονται
στο απσπασμα που δημοσιεύουμε. Oμως, οι δύο πνευματικοί άνθρωποι συναντήθηκαν για πρώτη φορά στο πατάρι
του Λουμίδη, που η παρέα του Eλύτη που την αποτελούσαν οι: Nάνος Bαλαωρίτης, Mίλτος Σαχτούρης, Γιώργος Λί-
κος, Eλένη Bακαλ, Δημήτρης Kρσος, Δ. Παπαδίτσας, Γιάγκος Aραβαντινς και λίγο αργτερα Tάκης Σινπουλος,
Λυδία Στεφάνου, Nίκος Φωκάς και Γιώργος Mαυροΐδης, ανακάλυψαν εν μία νυκτί ένα νέο συνθέτη, το Mάνο Xατζιδά-
κι (φωτ.: απ το βιβλίο: Mάνος Xατζιδάκις, «O καθρέφτης και το μαχαίρι». Eκδσεις «Iκαρος»).
Breton την εξριζε απ την πολιτεία ήταν ξεχειλισμένος απ μελωδικ- ναπτύσσεται και ανεβαίνει, αφήνει
του, πως ο Πλάτων την ποίηση. τητα, τσο πολύ γειτνευε με μια πε- στον αέρα μερικά κοινά σύμβολα
Iσως να ’φταιγε κι η ιδιοσυγκρασία ριοχή παρθένα, γεμάτη απ ανεκμε- που ο καθένας αισθάνεται το δικαίω-
του, ίσως και στην εποχή των Mανι- τάλλευτους ήχους και ρυθμούς, που μα να εκμεταλλευθεί, χωρίς για τού-
φέστων να μην είχε ακμη σημάνει η έφτανε να τη σκουντήξει λιγάκι με το να προδίδει ούτε τον εαυτ του
ώρα της μουσικής. Eνώ τώρα... τον αγκώνα του επάνω στον πιάνο ούτε τους άλλους. Aυτ δεν αφορά
για να γεμίσει το δωμάτιο, να γεμίσει μονάχα τον Mάνο Xατζιδάκι που χω-
Mουσικοί αργτερα η Eλλάδα κι ο κσμος λος ρίς να ’χει καμιά σχέση με τη θάλασ-
απ μιαν άλλου είδους γοητεία. σα έγραψε μουσική Για μια μικρή
Aυτοσχεδιασμοί Kαι βέβαια, η συναναστροφή του λευκή αχιβάδα.
Kοιτάξαμε το νεαρ συνομιλητή με τους ποιητές της γενεάς αυτής O Nίκος Γκάτσος δεν είχε ζήσει
μας με δυσπιστία. Eπιτέλους, αν έλε- τον βοήθησε. Πανέξυπνος καθώς ή- ποτέ του σε νησί ταν έδινε στο ποι-
γε αλήθεια, δεν είχε παρά να μας το ταν, μπήκε αμέσως στο κλίμα τους, ητικ του έργο τον τίτλο Aμοργς
αποδείξει. Tον οδηγήσαμε αμέσως εργάσθηκε πάνω στα μοτίβα τους και ο άλλος νέος συνθέτης, που φα-
στο σπίτι του Bαλαωρίτη, κι εκεί ο και χρησιμοποίησε, τουλάχιστον στις νερώθηκε αργτερα, ο Mίκης Θεο-
Mάνος Xατζιδάκις –αυτς ήταν ο νέ- πρώτες του δημιουργίες, την ίδια δωράκης, καμιάν ανάλογη εμπειρία
ος συνθέτης– κάθισε στο πιάνο. Δεν γλώσσα των κοινών συμβλων που, ταν προσεταιριζτανε για τα τρα-
έχει πια καμιά σημασία τι μας έπαιξε ανεξάρτητα απ την προσωπική ε- γούδια του τη μαγική λέξη Aρχιπέλα-
εκείνο το απομεσήμερο. Oπως εξο- μπειρία του καθενς, είχε η ελληνική γος. Aλλά δε χωράει συζήτηση τι
μολογήθηκε ο ίδιος αργτερα, δεν υπερρεαλιστική παράταξη, θέσει σε μονάχα για τους minores η τέχνη πε-
υπήρχε τίποτε συγκεκριμένο στο κυκλοφορία. ριορίζεται στην παρατήρηση και
νου του, απλώς αυτοσχεδίασε. Tο α- στην εξομολγηση. Για κάθε βήμα
θώο ψέμμα που μεταχειρίστηκε για H ευαισθησία πιο πέρα τον πρώτο λγο έχει μια
να μας πλησιάσει, και να κινήσει το δύναμη που ξέρει να οικειοποιείται
της εποχής την ευαισθησία της εποχής και να
ενδιαφέρον μας, δεν τον εμπδισε
καθλου –φτάνει που βρέθηκαν τα Eίναι ένα παράδειγμα που αναφέ- ενσωματώνει στην έκφρασή της, ο-
δάχτυλά του επάνω στα πλήκτρα– να ρω αυτή τη στιγμή, χωρίς να βρίσκω δηγημένα σε αντικειμενική κατάστα-
το ανατρέψει και να το κάνει μια μα- τι έχει άλλη ευρύτερη σημασία, δεί- ση κι εκείνα, τα προσωπικά βιώματα.
γική αλήθεια. Tσο πολύ θά ’λεγες - χνει μως χαρακτηριστικά πσο στις * Aπσπασμα απ τα «Aνοιχτά Xαρτιά» του
τι ο αυτοδημιούργητος αυτς νέος εποχές που ένα καινούριο πνεύμα α- Oδυσσέα Eλύτη. Eκδσεις: «Iκαρος».

KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 25

Σύγχρονα λογοτεχνικά στέκια
Eκδοτικοί οίκοι και βιβλιοπωλεία δημιούργησαν χώρους για τις εκδηλώσεις τους και χι μνο...
Tου Nίκου Bατπουλου

ΣTH ΣYΓXPONH αστική γεωγραφία

της Aθήνας, οι δαιδαλώδεις διαδρο-
μές του ανθρώπου της πλης, αυτού
που έχει γαλουχηθεί με την κουλ-
τούρα του άστεως, περνούν υποχρε-
ωτικά μέσα απ τις σήραγγες της
μνήμης και τα ξέφωτα της αναπάντε-
χης συνάντησης. Eνα κουβάρι οι δια-
δρομές, με το παρελθν και το πα-
ρν να υποχωρούν αλλά και να κα-
τευθύνουν το επμενο βήμα, τις
περπατησιές να εγγράφονται πάνω
και κάτω στις κεντρικές λεωφρους
και τους γεμάτους ζωή δρμους. O
φίλος άγνωστς μας διαβάτης περι-
πλανάται στη σύγχρονη Aθήνα, περ-
πατά τους ίδιους δρμους, αυτούς
που κάποιοι άλλοι νέοι, πριν απ 50 ή
100 χρνια, γνώριζαν κι εκείνοι σπι-
θαμή προς σπιθαμή και άφηναν, -
πως και ο φίλος μας, σε αυτ τον ίδιο
περίγυρο ελεύθερους τους ασκούς
της φαντασίας τους.
Kάπου θα πήγαιναν και εκείνοι, σε
κάποιο καφενείο θα κατηύθυναν το
βιαστικ βήμα τους, κάποια συνά-
ντηση θα προκαλούσε χτυποκάρδι,
κάποια αδημονία θα τους έκανε να
μισανοίγουν τη φρέσκια εφημερίδα
πριν θρονιαστούν στην καρέκλα του Tο νέο καφέ «Πλις» στεγάζεται στην ταράτσα του Aρσακείου Mεγάρου, στο κέντρο της Aθήνας, πάνω απ τη Στοά
καφενείου. Kάπου πάει και ο δικς του Bιβλίου (φωτ.: Γιάννης Mπαρδπουλος).
μας φίλος, ο σημερινς, κάπου θα
συναντήσει τους φίλους του ή θα φι-
λοξενήσει τη μοναξιά του, κάπου θα
διαβάσει την εφημερίδα του. O φί-
λος του 1900 θα έπινε τον καφέ του
«καϊμακλίδικο», ίσως μάλιστα και το
χοντρ φλιτζάνι του ν’ ακουμπούσε
γυμν πάνω στο μάρμαρο του τρα-
πεζιού. O σημερινς φίλος μας θα ε-
πιλέξει μάλλον καπουτσίνο, που θα
καταφθάσει σερβιρισμένος με ένα
σοκολατάκι ή ένα μικροσκοπικ κου-
λουράκι με άρωμα κανέλλας που ε-
κείνος θα τραγανίσει λίγο αφηρημέ-
να, καθώς θα ανοίγει την εφημερίδα
ή θα σκίζει το σελοφάν του μηνιαίου
περιοδικού.

Xωρίς παράδοση
Λέγεται τι η Aθήνα δεν συγκατα-
λέγεται στις μεγαλουπλεις που η
κουλτούρα των «καφέ», πσο μάλι-
στα των καφέ–λιτερέρ, των λογοτε-
χνικών καφενείων, ανθεί. Kαι μπορεί
πράγματι να μην παραβγαίνει σε α-
στική παράδοση με το Παρίσι, τη
Bιέννη, την Πράγα ή ακμη και αυτή
τη Mαδρίτη (αν μείνουμε στην Eυρώ-
πη), αλλά ας μας επιτρέψουν οι ψυ-
χροί αναλυτές να υποδείξουμε και
να υπογραμμίσουμε τη θερμή βιωμα-
τική σχέση της Aθήνας με τους χώ-
ρους κοινωνικής συναναστροφής Tο «104» των εκδσεων Kαστανιώτη στην οδ Θεμιστοκλέους είναι ένα απ τα νέα αποκτήματα της πολιτιστικής
που γεννάει και συντηρεί. Tο παλαι ζωής στην πρωτεύουσα (φωτ.: Γιάννης Mπαρδπουλος).
ανδροκρατούμενο καφενείο, είδος
υπ εξαφάνιση, πως και τα λογοτε- νωσης. Πώς να επιβιώσουν λα αυτά γών και των ονείρων. Mία λιτανεία «καφέ» σαν μικρές ηλεκτρικές εκκε-
χνικά πατάρια που για την ανήσυχη στη σημερινή Aθήνα της πολυκο- μοναχικών κσμων η ζωή της πρω- νώσεις.
γενιά του μεσοπολέμου ήταν κσμοι σμίας, της ανωνυμίας, της πολυπλο- τεύουσας, αλλά είναι μέσα σε αυτή Mια νέα γενιά εστέτ καφέ, ή μάλ-
ελευθερίας και πνευματικής εκτ- κτητας των επιθυμιών, των επιλο- την περιφορά που σπιθίζουν τα νέα λον καφενείων καταπραϋντικής αι-

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

σθητικής, έχει ξεπηδήσει στην Aθή-
να και τη μεταμορφώνει γοργά, με
πειθώ και αποφασιστικτητα, σε μία
μεσογειακή μητρπολη της σχλης
και της ράθυμης πολυτέλειας. H νέα
γενιά των «καφέ» έχει χαρακτήρα
πολυσυλλεκτικ, νεανικ, ευρωπαϊ-
κ, αποφεύγει τη δέσμευση στις κα-
τηγορίες και τις ομάδες ειδικού κοι-
νού. Συνεπώς, πού να βρει κανείς
σήμερα τα «παιδιά» των παλιών –ε-
λάχιστων, μως– λογοτεχνικών κα-
φενείων, σ’ αυτά που ο φίλος μας
του 1900 αναζητούσε τη σύνδεση με
κάτι περισστερο υψιπετές απ αυτ
που μπορούσε να προσφέρει ο συ-
χνά έγκλειστος κσμος της αθηναϊ-
κής γειτονιάς; Στη δίνη της σύγχρο-
νης μητρπολης υπάρχουν πλέον -
λα για λους, αν και ο καθένας περι-
μένει να βρει κάτι το διαφορετικ,
αυτ το συγκεκριμένο περιβάλλον
που θα τον κάνει να πιστέψει τι
μπορεί να αφεθεί στην αγκαλιά του,
τι η αισθητική του χώρου τού ται-
ριάζει ή ακμη τι τον κολακεύει, τι
του ζητάει να γίνει «μέλος» μιας ευ-
δαίμονος, κινητικής, ανέμελης, κοι-
νωνικής ομάδας που καταναλώνει τα
προϊντα της πληροφρησης, της
σκέψης, των ιδεών ή του γκλάμορ, -
πως τα ζεστά κρουασάν, τις υγιεινές Tο Info Café στο βιβλιοπωλείο «Γνώση» της οδού Iπποκράτους. Aνάλαφρη, προσεγμένη διακσμηση και νεανική
πίτες και τα ψωμάκια με ελιές ή κα- ατμσφαιρα (φωτ.: Γιάννης Mπαρδπουλος).
ρύδια.
κά μας πλα για να προσδιορίσουμε γαπητά, και να τα πασπαλίσουμε με και μοναχικοί ονειροπλοι νέοι και ε-
Eκρηξη των καφέ το φαινμενο της έκρηξης των καφέ. μία χρυσσκονη κουλτούρας, χι για ρωτευμένα ή συμβατικά ζευγάρια,
Σε αντίστιξη με την οργάνωση α- Σήμερα, αν το θελήσουμε, θα μπο- κανέναν άλλο λγο, αλλά γιατί έχου- συνταξιούχοι που ξοδεύουν τον ά-
γοράς της Aθήνας του 1900, που ρούσαμε να αυθαιρετήσουμε και απ με συνηθίσει να τα συνδέουμε με πλετο χρνο, ξένοι επισκέπτες της
κυριαρχούσε το μεταπρατικ, λεβα- το σύνολο των καφέ που στολίζουν χώρους διακίνησης ιδεών ή σχολίων πλης και βιαστικοί ελεύθεροι επι-
ντίνικο μοντέλο μίας επαρχιακού με- την πρωτεύουσα σε λα τα μήκη και περί των διακινητών ιδεών. χειρηματίες.
γέθους πλης της κοντινής Aνατο- τα πλάτη της (απ το παραδοσιακ Πσο έκπληκτος θα ήταν ο νέος Tο μωσαϊκ της αθηναϊκής κοινω-
λής, η Aθήνα του 1998 στροβιλίζεται κέντρο, το Kολωνάκι και τα Eξάρχεια (αλλά παλις μας φίλος) του 1900 αν νίας, που μως μέσα στα καφέ συ-
στην τροχιά της οικουμενικής αγο- ώς τα βρεια, ντια, ανατολικά, αλλά έβλεπε απ ψηλά αυτν τον γαλα- μπυκνώνεται σε έναν κοιν ανθρω-
ράς, που συμπιέζει μέχρι διαλύσεως και δυτικά προάστια ή τις περιφερει- κτερ γαλαξία των αθηναϊκών καφε- πολογικ τύπο: τον διεκδικητή της
τα μέχρι πρτινος εμπορικά ήθη. Kαι ακές αγορές), να διαλέξουμε μια νείων, που εκεί συνωθούνται φοι- μικρής πολυτέλειας. Aυτή τη μικρή
είναι ίσως στις δυνάμεις της αγοράς χούφτα απ αυτά, να τα ξεχωρίσου- τητές και εργαζμενοι, συντροφιές πολυτέλεια, που είναι η εν δυνάμει
που στρέφουμε σήμερα τα αναλυτι- με απ τα πολλά, τα ωραία και τα α- κυριών φορτωμένων με ψώνια, αλλά ουσία της λειτουργίας αυτών των α-
ρωματικών ναών της αστικής απ-
λαυσης.
Σήμερα, μπορούμε να πούμε τι η
κατηγορία λογοτεχνικών καφενείων
με την έννοια της συνύπαρξης α-
πλών θαμώνων με γνωστούς ή άση-
μους πνευματικούς δημιουργούς εί-
ναι είδος υπ εξαφάνιση.
Για δύο λγους: πρώτον, γιατί η
σταθερή λειτουργία ενς τέτοιου
καφενείου δεν εντάσσεται στην οι-
κουμενική πολυπολιτισμικτητα της
μητρπολης του 21ου αιώνα και,
δεύτερον, γιατί η τυχν εμφάνισή
του έχει συνήθως τον ενδημικ χα-
ρακτήρα ενς κομήτη και δεν φαίνε-
ται να είναι σύμπτωμα μιας βαθύτε-
ρης κοινωνικής ανάγκης. Tο παλαι
είδος των λογοτεχνικών καφενείων
επιβιώνει μεταλλαγμένο και προσαρ-
μοσμένο στις νέες ανάγκες, περισ-
στερο μως ως ατμσφαιρα παρά
ως σκοπς λειτουργίας.

Tο δημοφιλές «Φίλιον»
Tο καθιερωμένο: Tο «Φίλιον» της
οδού Σκουφά, το παλαι «Dolce», ε-
ξακολουθεί και είναι στέκι συγγρα-
φέων και φίλων του κσμου του βι-
βλίου και των ιδεών. Θεωρείται το
μεγαλύτερο κομβικ κέντρο λογοτε-
Tο καφέ στον 6ο ροφο του βιβλιοπωλείου «Eλευθερουδάκης», στην οδ Πανεπιστημίου 17, έχει εξελιχθεί σε ση- χνικού και εκδοτικού κουτσομπολι-
μείο συνάντησης πολλών Aθηναίων (φωτ.: Γιάννης Mπαρδπουλος). Συνέχεια στην 28η σελίδα

KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 27

Συνέχεια απ την 27η σελίδα
ού. Δημοφιλές, παρά την αποστασιο-
ποίηση πολλών. Eκτς απ ελάχι-
στες παγερές ημέρες, η κίνηση πα-
ραμένει ζωηρή στο πεζοδρμιο της
οδού Σκουφά, υπ τη σκιά του Aγίου
Διονυσίου, στο μεταίχμιο Kολωνακί-
ου και Nεάπολης, στο σύνορο δύο
κσμων, που έλκονται και απωθού-
νται. Tο «Φίλιον» έλκει την καταγω-
γή απ το ανανεωτικ πνεύμα της
Aθήνας του ’60–’70, διατηρεί πνευ-
ματική σχέση με την κοινωνία των
κοσμικών καφέ της Bία Bένετο, το
κέντρο του σικ κσμου του ’60, στε-
γάζεται σε παλαιά, πλέον, πολυκα-
-
τοικία που απηχεί την εξευγενισμένη
εκδοχή της μαζικής στέγασης και α-
ποτελεί ορσημο και σημείο αναφο-
ράς της πολιτισμικής γεωγραφίας
της Aθήνας. H εξυπηρέτηση είναι
παραδοσιακού τύπου με κοστουμα-
ρισμένους σερβιτρους.
Στα βιβλιοπωλεία
H δημιουργία χώρων καφέ και ανά-
παυσης στα μεγάλα βιβλιοπωλεία εί-
ναι μια διεθνής τάση την οποία υπε-
ρασπίζουν με θέρμη οι αλυσίδες βι-
βλιοπωλείων στην Aμερική και σε
πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Στην
Eλλάδα, είναι μια τάση που γέννησε
η αγορά των νέων βιβλιοπωλείων. Tο
καφέ του Food Company στον έκτο
ροφο του νέου «Eλευθερουδάκη»
έχει ήδη αναδειχθεί σε ένα απ τα
πιο δημοφιλή, βολικά και κοσμοπολί-
τικα σημεία ραντεβού στο αθηναϊκ
κέντρο με φιλικ, νεανικ σέρβις και
θέα πάνω απ τις σκεπές και τις τα-
ράτσες της Πανεπιστημίου. Περισ-
στερο φοιτητική είναι η ατμσφαι-
ρα του Info Café, που λειτουργεί στο
πατάρι του βιβλιοπωλείου των εκδ-
σεων «Γνώση», στην οδ Iπποκρά-
τους, λίγο πάνω απ τη Σλωνος. Kα-
λαίσθητο, με ωραία διάταξη καθι-
σμάτων που δημιουργεί γωνιές, το
H Στοά του Bιβλίου, στο κέντρο της Aθήνας (Πεσμαζγλου, Σταδίου, Πανεπιστημίου), στεγάζει ένα μικρ, αλλά ι-
διαίτερα ζωογνο για τον χώρο, καφέ (φωτ.: Γιάννης Mπαρδπουλος).
28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998
Info είναι ένα αμιγώς intellectuel κα-
φέ, με εφημερίδες, περιοδικά και βι-
βλία ολγυρα. Eνα δεύτερο Info έχει
ανοίξει στο Nέο Ψυχικ.
Kεντρικά και αθέατα
Στη Στοά του Bιβλίου, στο κέντρο
της Aθήνας, ο χώρος απέκτησε ζωή
χάρη στα δύο ελκυστικά καφέ που
άρχισαν να λειτουργούν πρσφατα
μακριά απ τη βουή του δρμου. Tο
ένα είναι το μικρ, σε άμεση γειτνία-
ση με τα βιβλιοπωλεία της Στοάς, με
σιδερένιες καρέκλες, ημικυκλικ
μπαρ, πιάνο. Tο άλλο, το καφέ «Π
λις», βρίσκεται στην ταράτσα του
Aρσακείου, στο λεγμενο Aίθριο,
και είναι το νέο απκτημα της πρω-
τεύουσας. Eντυπωσιάζει με την έ-
κτασή του και τη διπλή φύση του, τη
χειμερινή στη μεγάλη αίθουσα με
θέα τη Στοά Aρσακείου, και την κα-
λοκαιρινή στην αχανή ταράτσα με
τις ομπρέλες. Στους τοίχους κολλάζ
απ δημοφιλείς Eλληνες ηθοποιούς,
τραγουδιστές, συγγραφείς, ανθρώ-
πους της δημοσιτητας. Eυχάριστη
ατμσφαιρα και για ελαφρύ γεύμα.
Tα δύο αυτά καφέ αναφέρονται δι-
τι γεννήθηκαν μέσα απ τη λειτουρ-
γία της Στοάς του Bιβλίου και η πε-
λατεία τους είναι κατ’ εξοχήν βι-
βλιφιλη.
Kέντρο–απκεντρο
Tο 104 (της οδού Θεμιστοκλέους)
είναι το νέο απκτημα των εκδσε-
ων Kαστανιώτη, που επέκτειναν τις
δραστηριτητές τους με την ίδρυση
αυτού του νέου Kέντρου Λγου και
Tέχνης. Eνα παλι νεοκλασικ σπίτι,
τυπικ αστικ δείγμα της περιοχής
των Eξαρχείων, ανασκευάστηκε και
Tο «Φίλιον» (πρώην «Dolce») της οδού Σκουφά εξακολουθεί και είναι ένα α- αναδείχθηκε για να αναβαθμίσει την
π τα πολυσύχναστα καφέ του Kολωνακίου, δημοφιλής χώρος συνάντησης περιοχή που συγκεντρώνει πυκνά
συγγραφέων. Kαι βέβαια, ο Λευτέρης σερβίρει αυτοπροσώπως τον καφέ... ποσοστά διαβασμένων περιοίκων και
(φωτ.: Δημ. Aντωνίτσης). επισκεπτών. Tο καφέ στο πρώτο επί-
πεδο του «104» είναι ευρύχωρο και
ζεστ, με έντονη την παρουσία του
ξύλου (ξεχωρίζουν οι γεμάτες βιβλία
βιβλιοθήκες) και η εμφανής λιθοδο-
μή στους τοίχους που δίνει έναν αέ-
ρα country.
Προοπτική
H Aθήνα, αλλά και οι άλλες πλεις
αναμένεται να αυξήσουν τον αριθμ
των σοφιστικέ καφέ για εκλεπτυσμέ-
νες απολαύσεις σο η αγορά θα δι-
ευρύνεται και θα ζητεί να διατηρεί ι-
κανοποιημένη την πλατιά πελατεία
της.
Aυταπάτες: H δημιουργία καφέ σε
χώρους που σχετίζονται με τα βιβλία
και την ανάγνωση αποτελεί σύμπτω-
μα της νέας φυσιογνωμίας της αγο-
ράς. Oσο θα βλέπουμε καφέ να δημι-
ουργούνται σε πολυκαταστήματα,
άλλα τσα θα δημιουργούνται και σε
βιβλιοπωλεία ή συναφείς χώρους.
O φίλος του 1900: Aιωνία του η
μνήμη.
O φίλος του 1998: Xρειάζεται οδη-
γ διευθύνσεων.
H Aθήνα: Oμορφαίνει ,γιατί δημι-
ουργεί χώρους που ζητούν την καλή
μας διάθεση.
Tα φιλολογικά καφενεία: Eλάχι-
στα, αγαπημένα και απαραίτητα.
Παραδοσιακά καφενεία της Aθήνας
Bρίσκονται κυρίως στο ευρύτερο κέντρο της σύγχρονης πλης και προσπαθούν να διατηρήσουν το χρώμα τους
Tου Σπύρου Kάραλη

YΠAPXOYN ακμη παλιά γραφικά

καφενεία με τσίγκινα ή μαρμάρινα
τραπεζάκια και ψάθινες καρέκλες,
με τάβλι και «δηλωτή», με τη ζεστα-
σιά που αποπνέει ένας αληθινς,
παραδοσιακς χώρος, ποτισμένος
απ μνήμες και αναμνήσεις δύσκο-
λων, αλλά πιο ανθρώπινων, περα-
σμένων αλλά χι ξεχασμένων,
στους περισστερους, εποχών. Δεν
είναι πολλά, σα μως εξακολου-
θούν να λειτουργούν σε πείσμα των
καιρών, διατηρούν το χρώμα και τη
φυσιογνωμία τους. Aυτά τα λίγα
που απέμειναν –τα περισστερα στο
κέντρο της πλης– αγωνίζονται να
κρατηθούν σε μια εποχή που προ-
σπαθεί να θυμάται το παρελθν, ί-
σως, μνο και μνο διτι πλήττει με
το παρν και φοβάται το μέλλον.
Iσως, πάλι, γι’ αυτ να ανοίγουν κα-
θημερινά δήθεν παραδοσιακά κα-
φενεία σε λη την Aθήνα και ειδικ-
τερα στις γειτονιές που ακμη δια-
τηρούν τον παλι χαρακτήρα τους,
πως του Ψυρρή και το Θησείο. H
παράδοση, μως, δεν βρίσκεται στο
επιδεικτικά στημένο και ενίοτε εξε-
ζητημένο σκηνικ του χώρου, αλλά
σε μικρές, γι’ αυτ σημαντικές λε- O ιδιοκτήτης του καφενείου της «Θέμιδος» κ. Mιχαήλ Kασίμης διατηρεί ζωντανή την παράδοση αλλά και την αι-
πτομέρειες, που προσδίδουν και σθητική του χώρου. Tο ιστορικ καφενείο λίγο έλειψε να κλείσει εξαιτίας των εργασιών στην πλατεία Kοτζιά (φωτ.:
τον χαρακτηρισμ. Kαι εν τέλει π- Γ. Mπαρδπουλος).
σο παραδοσιακ μπορεί να χαρα-
κτηρισθεί το καφενείο, στο οποίο, οι νείο έσφυζε απ ζωή και κίνηση. απ τα πιο ιστορικά καφενεία που τοις, τα προβλήματα για το καφε-
ελληνικοί καφέδες δεν σιγοψήνο- Tραμβαγιέρηδες, λαϊκοί άνθρωποι διατηρούνται ακμη σε ένα απ τα νείο της «Θέμιδος» δεν φαίνεται να
νται στο μπρίκι αλλά με τη βοήθεια της γειτονιάς, ο Ψαθάς με την πα- νεοκλασικά κτίρια της πλατείας. Kα- τελειώνουν. Aιτία είναι τα τσιμεντέ-
του... ατμού και των αυτματων μη- ρέα του και άλλοι, πως ο συγγρα- φενείο των δικαστικών στη δεκαε- νια αναχώματα που έχουν υψωθεί
χανημάτων; Σε μερικά απ τα αυθε- φέας Nίκος Προεστπουλος λοι τία του ’50, συγκέντρωσε στη συνέ- ακριβώς μπροστά απ την είσοδ
ντικά παλιά καφενεία της Aθήνας, μια παρέα στον ίδιο χώρο έπιναν το χεια πολλούς μουσικούς της Λυρι- του, που δυστυχώς θα παραμείνουν
που ευτυχώς συνεχίζουν να λει- ουζάκι τους, συζητούσαν, έπαιζαν κής Σκηνής, οι οποίοι, παρέες παρέ- και μετά τις τελευταίες εργασίες α-
τουργούν, θα αφιερώσουμε λίγες χαρτιά. Για τον Δ. Ψαθά, μάλιστα, οι ες περνούσαν αρκετές ώρες συζη- νάπλασης. Oλες αυτές οι παραλεί-
γραμμές, αναζητώντας την ιστορική ιστορίες των οδηγών απ τα απρο- τώντας και διασκεδάζοντας. ψεις μως δεν πρκειται να εμποδί-
τους διαδρομή και την περιγραφή πτα των καθημερινών διαδρομών, Στους μνιμους θαμώνες του συ- σουν τη λειτουργία του, σο οι παλι-
της σημερινής τους εικνας. αποτελούσαν πηγή έμπνευσης, α- μπεριλαμβάνονταν και αρκετοί ε- οί θαμώνες θα συνεχίσουν να πί-
φουγκραζταν τις διηγήσεις τους, φοπλιστές, κυρίως Xιώτες, πως ο νουν τον καφέ τους και να διαβά-
Tο καφενείο και πολλά απ τα αστεία περιστατι- Λαιμς για παράδειγμα. Σήμερα θα ζουν την εφημερίδα τους εκεί, -
κά τα κατέγραφε στη συνέχεια στα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσου- πως ο ηλικιωμένος κύριος που έρ-
«Παράδεισος» χρονογραφήματά του. O σημερινς με ως το καφενείο των οικοδμων χεται καθημερινά απ τον Πειραιά,
Aπ την εποχή του «Mουτζού- ιδιοκτήτης του, ο κ. Bασίλης Kτσε- και αυτ διτι εκεί εδρεύει η αγορά και αναπολώντας, θυμάται τον εαυ-
ρη», του ιστορικού μικρού τρένου λας, συνεχίζει τις προσπάθειες των εργασίας του κλάδου. Aπ τις πέ- τ του φοιτητή ακμη, να συχνάζει
που εκτελούσε τη διαδρομή προς προκατχων του προσπαθώντας να ντε το πρωί που ανοίγουν οι πρ- στο ιστορικ καφενείο.
την Kηφισιά, την πρτα του καφε- διατηρήσει με σεβασμ και αγάπη τες του, συγκεντρώνονται εκεί οι
νείου «Παράδεισος» στην πλατεία την ιστορία του καφενείου, το παλι οικοδμοι που αναζητούν εργασία Στα Πετράλωνα
Aττικής έχουν διαβεί ιστορικές χρώμα και τις συνήθειές του. Για - κι οι εργολάβοι που ενδιαφέρονται Tο καφενείο του «Kολοκυθά» στα
προσωπικτητες, πολιτικοί και αρι- σους μάλιστα θελήσουν κάτι να φά- να προσλάβουν εργάτες, προσδί- Πετράλωνα, στα χρνια του ’60 και
στοκράτες της εποχής. Φέτος, το νε, ο περιποιητικτατος Bασίλης έ- δοντάς του τη δική τους διαφορε- για ένα μεγάλο χρονικ διάστημα ή-
παραδοσιακ καφενείο έχει γενέ- χει να προσφέρει μερικές απ τις τική ντα. ταν στέκι του Στέλιου Kαζαντζίδη
θλια συμπληρώνοντας 70 χρνια σπεσιαλιτέ του που συνοδεύουν το Xρειάζεται, μως, να αναφερθού- και της παρέας του –συνήθιζε να α-
λειτουργίας. κρασί ή το ουζάκι, πρθυμος πάντα με στα σοβαρά προβλήματα που φήνει φεύγοντας τα τσιγάρα και την
Mετά τον πλεμο, ταν τα τραμ να εξυπηρετήσει τους πελάτες του. προκάλεσαν τα έργα ανάπλασης εφημερίδα του στο τραπεζάκι– αλλά
με το πράσινο αμαξωτ και τις επί- της πλατείας Kοτζιά στον σημεριν και αρκετών Λαμπράκηδων της επο-
χρυσου χρώματος χειρολαβές στα- Tο καφενείο ιδιοκτήτη της «Θέμιδος», τον κ. M. χής. Δίπλα μάλιστα απ το καφενείο
ματούσαν στην πλατεία, έγινε πιο Kασίμη, ο οποίος, τονίζοντας τις δυ- υπήρχαν και γραφεία της οργάνω-
της «Θέμιδος» σκολίες που συνάντησε, πως μας σης. Iσως γι’ αυτ το καφενείο συν-
γνωστ ως σημείο συνάντησης των
τραμβαγιέρηδων αλλά και αρκετών Tα έργα που ακμη συνεχίζονται είπε, κατάφερε με πολύ κπο και δέθηκε με την πολιτική, τα πάθη και
πνευματικών ανθρώπων, μεταξύ στην πλατεία Kοτζιά κρύβουν την - μεγάλη προσπάθεια να κρατήσει το τις αντιπαραθέσεις της δεκαετίας.
αυτών ο ακαδημαϊκς Σπύρος Mε- ψη του, το καφενείο της «Θέμιδος» καφενείο ανοικτ. Aν και πολύ σύ- O ιδιοκτήτης του Γ. Kολοκυθάς, θυ-
λάς και ο Δημήτρης Ψαθάς που πή- μως, καταφέρνει να βρίσκεται εκεί ντομα πρκειται να ολοκληρωθούν μάται, έπειτα απ τσα χρνια, πως
γαιναν για να πιουν τον καφέ τους για περισστερο απ εβδομήντα τα έργα κι η πλατεία αναμορφωμένη παραλίγο να του κοστίσει ακριβά
και να διασκεδάσουν. Tα ηλιλου- χρνια. Oνομάστηκε έτσι, διτι αρ- πια θα δοθεί έπειτα απ περίπου δέ- κατά τη διάρκεια της δικτατορίας η
στα κυριακάτικα πρωινά το καφε- χικώς σύχναζαν δικαστικοί και είναι κα χρνια στους Aθηναίους, εν τού- Συνέχεια στην 30η σελίδα

KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 29

Συνέχεια απ την 29η σελίδα
γειτνίαση με τα γραφεία των Λα-
μπράκηδων· θυμάται, επίσης, τον
σκληρ αγώνα για την επιβίωση -
πως και τα πολλά χιλιμετρα που έ-
πρεπε να διανύει καθημερινά, μετα-
φέροντας τους καφέδες μέσα στον
δίσκο. Σαν σκηνές απ παλιά ελλη-
νική ταινία, κι λα αυτά για δυο
δραχμές –τσο ήταν το αντίτιμο του
καφέ, δίχως την παραμικρή επιβά-
ρυνση για τον κπο και την εξυπη-
ρέτηση. Oσο για τους παλιούς θα-
μώνες, οι περισστεροι δεν συχνά-
ζουν πια, μετακμισαν στα προά-
στεια ή σε άλλες περιοχές, στις ε-
κλογές μως, που επιστρέφουν για
να ψηφίσουν, δεν παραλείπουν να
πιουν ένα καφέ στο καφενείο του
Kολοκυθά. Eίναι ττε μιας πρώτης
τάξεως ευκαιρία να αναπολήσουν
την παλιά γειτονιά με τα χαμηλά
σπίτια και τις αυλές που δεν υπάρ-
χει πια, πνιγμένη καθώς είναι σήμε-
ρα απ τις πολυκατοικίες.

Tου «Mπούφη»
Στις αρχές της δεκαετίας του ’50
η λεωφρος Aλεξάνδρας ήταν μια
χωμάτινη οδς, η οποία οδηγούσε
στις εξοχές των Aμπελοκήπων και
στα Mεσγεια. Eνας ακμη χωμά-
τινος δρμος μιας πλης που εξα-
πλωνταν. Στις αρχές της Aλεξάν-
δρας, στη διασταύρωση με την οδ
Mαυρομματαίων βρίσκεται το κα-
φενείο «Tου Mπούφη» – έτσι ήταν
γνωστ, ασχέτως αν στην πινακίδα
αναγραφταν με καλλιτεχνικά
γράμματα «Kαφενείον η Aθήνα».
Aπ τα παλαιτερα καφενεδάκια
της πρωτεύουσας, άρχισε να λει-
τουργεί απ το 1930 και εξακολου-
θεί να υπάρχει μέχρι σήμερα, χάρη
στη προσωπική δουλειά και το εν-
διαφέρον της Mαρίας Mακρή, κ-
ρης του ιδρυτή του ιστορικού κα-
φενείου.
Tο γεγονς τι εκεί βρισκταν η
αφετηρία των KTEΛ συνετέλεσε
ώστε να γίνει γνωστ σε λη την
Aθήνα. Γρήγορα έγινε σημείο συ-
νάντησης, αφού σοι επρκειτο
να ταξιδέψουν έδιναν ραντεβού ε-
κεί ή περιμέναν την αναχώρηση
πίνοντας αναπαυτικά τον καφέ
τους. Στα χρνια του ’50 απέναντι
απ «Tου Mπούφη», στη μικρή
πλατεία Aιγύπτου, υπήρχε ακμη
η πισίνα για τους μικρούς, που το
καλοκαίρι ήθελαν να κάνουν το
μπάνιο τους, ένας παιδτοπος αλ-
λά και μια ευκαιρία για τους γονείς
τους για κουβέντα και στιγμές ψυ-
χαγωγίας γύρω απ τα τραπεζάκια
του καφενείου.
Tο ιστορικ καφενείο, το γεμάτο
αναμνήσεις, συνεχίζει να λειτουρ-
γεί ακμη, παρά τα μεγάλα προ-
βλήματα της περιοχής. Bλέπετε η
πλατεία Aιγύπτου δεν είναι πια παι-
δτοπος, ούτε η λεωφρος Aλε-
ξάνδρας ένας δρμος με αραιή κί-
νηση. Tο παρν, αν μη τι άλλο είναι
επιβαρυμμένο περιβαλλοντικά,
σκιασμένο απ την εφιαλτική κίνη-
ση και τα κορναρίσματα των μποτι-
λιαρισμένων αυτοκινήτων. Kι λα
αυτά συμβαίνουν στο ίδιο ακριβώς
σημείο, που παλιτερα ηχούσαν
Λίγο κονιάκ σε πλαστικ ποτηράκι, τσιγάρο και περισυλ-
Aπ τα πιο ήσυχα καφενεδάκια των Aθηνών, ο «Πλάτα- λογή. Mια γνήσια φιγούρα σε ένα απ τα πιο παραδο-
νος» στην Πλάκα τονίζει ακμη περισστερο τη γραφι- σιακά καφενεία στον «Σκαραμαγκά» στα Πετράλωνα
κτητα της γειτονιάς (φωτ.: Γ. Mπαρδπουλος). (φωτ.: Γ. Mπαρδπουλος).
οι χαρούμενες φωνούλες των παι- στοάς λειτουργεί δίχως διακοπή κυριολεκτικά συνωστίζονταν στα
διών που πλατσούριζαν στην πισίνα πριν απ τον πλεμο. Παλαιτερα λιγοστά τραπεζάκια επί της μικρής
του δήμου. γνώρισε μεγάλες πιένες και πως πλατείας για να πιουν τον καφέ
Στην πλατεία των Aγ. Θεοδώρων, θυμούνται οι σημερινοί του ιδιο- τους ή ένα αναψυκτικ. Hταν τ-
ακριβώς κάτω απ την πλατεία κτήτες, οι Aθηναίοι που κατηφρι- σος πολύ, ο κσμος, ώστε οι δυο
Kλαυθμώνος, το καφενεδάκι της ζαν στο κέντρο για τα ψώνια τους, σερβιτροι που βρίσκονταν στην
πρωινή βάρδια και άλλοι δυο το α-
πγευμα, δεν προλάβαιναν να εξυ-
πηρετήσουν τους πελάτες. Aν και
οι συνθήκες δεν ήταν οι ιδανικές
–προπολεμικά κουβαλούσαν το νε-
ρ με το ζεμπίλι απ την Πλάκα– εν
τούτοις η εξυπηρέτηση των πελα-
τών ήταν πάντοτε άψογη. Στις δε-
καετίες ’50 και ’60 ήταν στέκι δημο-
σιογράφων και τυπογράφων αλλά
και αρκετών ηθοποιών, που μετά
τις παραστάσεις πήγαιναν εκεί για
να παίξουν χαρτιά ή να πιουν ένα
κρασί. Hταν μως και σημείο συνά-
ντησης των χρηματιστών και των
μικροεπενδυτών του Xρηματιστη-
ρίου. Oι τελευταίοι, μάλιστα, συνή-
θιζαν να μετρούν τις λίρες απ τα
κέρδη τους πάνω στον πάγκο προ-
καλώντας τα ειρωνικά, χαμηλφω-
να πάντα και διακριτικά, σχλια αρ-
κετών εκ των παρευρισκομένων.
Φρέσκα O χρνος κύλησε, οι Aθηναίοι
κουλούρια και δεν συχνάζουν σο πριν στην πλα-
ζαχαρωμένοι τεία Aγ. Θεοδώρων, το μικρ καφε-
λουκουμάδες
νεδάκι δεν είναι πια τσο δημοφι-
έξω απ
λές, μως, οι αλλαγές που αναπ-
το παραδοσιακ
καφενείο με φευκτα συντελέσθηκαν δεν κατά-
την «αριθμητι- φεραν να αλλοιώσουν την «ψυχή»
κή» ονομασία. του χώρου, την αισθητική του, αλ-
Tο «111» λά ούτε και τη λειτουργία του. Oλα
βρίσκεται εξακολουθούν να γίνονται πως
στην οδ Eρμού, παλιά, στους ίδιους ρυθμούς. O ελ-
στο Mοναστηρά- ληνικς καφές ψήνεται ακμη στο
κι (φωτ.: Γ. μπρίκι, προσφέρεται σε μικρ φλυ-
Mπαρδπουλος). τζάνι και το κατάστημα επιμένει να

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998

σερβίρει την σπεσιαλιτέ του –γευ-
στικτατη σο και χορταστικτατη
ομελέτα– μαζί με το ούζο στους
παλιούς αλλά και στους νεώτερους
θαμώνες του.

Tο Xάνι του Oθωνα

Στο τέλος της οδού Hφαίστου, α-
πέναντι απ τον να του Aγ. Φιλίπ-
που στο Mοναστηράκι, το «Xάνι
του Oθωνα» με θέα στον Iερ Bρά-
χο και στην Aρχαία Aγορά μπορεί
να προσφέρει ευχάριστες στιγμές
ξεκούρασης.
Στην πιο ιστορική γωνιά της
πρωτεύουσας το γραφικ καφενε-
δάκι αποτελεί κατά κάποιον τρπο
προέκταση της ίδιας της ιστορίας
των Aθηνών με τα μικρά τραπεζά-
κια του, τα παλιά διακοσμητικά α-
ντικείμενα και τους φορτωμένους
με πίνακες τοίχους του. Προσφέ-
ροντας καφέ, αναψυκτικά αλλά και
μεζέδες τα μεσημέρια, πολύς κ-
σμος συγκεντρώνεται εκεί καθη-
μερινά. Kάποια βράδια, ταν η πο-
λύβουη οδς Hφαίστου ησυχάζει
και η διάθεση των σταθερών θα-
μώνων του καφενείου είναι η κα-
τάλληλη, ττε ακούγεται ο ήχος
της κιθάρας και τραγούδια απ τις
διάφορες παρέες. Hλιλουστη η μέρα, τι καλύτερο λοιπν απ λίγες στιγμές σχλης και «ψιλής» κουβεντούλας, στο καφενείο «Tου Θη-
Yπάρχουν μως και άλλα παρα- σείου» (φωτ.: Γ. Mπαρδπουλος).
δοσιακά μικρά καφενεδάκια στην
πρωτεύουσα· του Γαλάκου στην ο- στα Πατήσια, του Δανδάκη στην ου στην οδ Bούλγαρη κ.ά., τα ο- που συνεχίζουν να διατηρούν στις
δ Σουλτάνη, του Aναγνωστπου- Kυψέλη, το «Aρκαδία» στην οδ ποία δεν φαίνεται να άγγιξε ο χρ- ημέρες μας ζωντανή την παράδο-
λου στην οδ Tζωρτζ, του Kέκα Σατωβριάνδου, του Παπαναστασί- νος. Xώροι μορφοι και γραφικοί ση των αθηναϊκών καφενείων.

H ανθρώπινη διάσταση
Tου Kώστα Bούλγαρη
ENA παραδοσιακ «στέκι» της
Πρωτευούσης, το «Mπραζίλιαν»
της Bουκουρεστίου, άλλαξε ψη.
Aνεκαινίσθη εκ βάθρων –μνο το
μωσαϊκ του πατώματος έμεινε α-
ναλλοίωτο– και εξακολουθεί, ανα-
νεωμένο, να αποτελεί μια χαρα-
κτηριστική «γωνιά» της Aθήνας
για τους τακτικούς θαμώνες του,
αλλά και για τη «μεσημεριάτικη
περατζάδα». Oι σημερινοί πελάτες
λοιπν –τακτικοί και περαστικοί–
βλέπουν στους τοίχους τις φωτο-
γραφίες λων αυτών που πέρνα-
γαν ώρες ολκληρες ή λίγα λεπτά
στις δικές τους «γωνιές» και είχαν
δημιουργήσει το «νομα» του
«μαγαζιού». Kαι είχαν κάνει το
«Mπραζίλιαν» ένα ορσημο, ένα
«Must» για σους ήθελαν να είναι
«in» – για να χρησιμοποιήσουμε τη
σύγχρονη ορολογία. O Xατζιδάκις,
ο Θεοδωράκης, η Mελίνα, ο Eλύ-
της, ο Σαχτούρης, ο Mραλης κοι-
τούν απ ψηλά τους νέους πελά-
τες, τις νέες «παρέες» που «στή-
νονται» για έναν «εσπρέσο», ένα
«τσάι», έναν «καφέ». Kαι καινούρ-
για «πηγαδάκια» ανοίγουν, ενώ το
αντικείμενο των «συζητήσεων» έ-
είχε δημοσιευτεί στη
χει αλλάξει απ το «πνεύμα» που
κυριαρχούσε την παλιά εποχή, κα-
θώς νέες συνθήκες, νέοι τρποι
ζωής, περισστερο άγχος, και-
κητα απ
κοντά μας.
νούργιες δραστηριτητες, δίνουν
άλλον τνο και δημιουργούν νέα
προβλήματα που πρέπει να «συζη-
τηθούν στα ρθια». Γιατί το κύριο
χαρακτηριστικ του «Mπραζίλιαν»
ήταν και είναι «στα ρθια»!
Tο «Mπραζίλιαν» δεν είναι μως,
μνον οι πελάτες –οι παλιοί– που
τώρα «κουρνιασμένοι» στον τοίχο
παρακολουθούν τους καινούργι-
ους. Oύτε τα νέα έπιπλα και οι «τα-
πετσαρίες» στους τοίχους. Oύτε
και οι σύγχρονοι τακτικοί θαμώνες
που «αμπελοφιλοσοφούν», ή κου-
τσομπολεύουν, ή κουβεντιάζουν
περί παντς του επιστητού, την τα-
κτική τους ώρα, στην τακτική τους
θέση, απολαμβάνοντας τον τακτι-
κ τους «καφέ». Tο «Mπραζίλιαν»
έχει και την «ψυχή» του! ΄H μάλ-
λον... τις «ψυχές» του. Tην Kυρία
Eιρήνη να φτιάχνει τους καφέδες
και την Kυρία Mπία στο ταμείο. Για-
τί χωρίς αυτές λα τα άλλα είναι ά-
ψυχα. Δεν έχουν ζωή. Δεν έχουν
προσωπικτητα. H ήρεμη σοβαρ-
τητα της κυρίας Mπίας στο ταμείο
και η εκρηκτική κυρία Eιρήνη με τη
βραχνή της φωνή, πάνω απ 30
χρνια έχουν διαμορφώσει –μαζί
με λα τα άλλα– την «προσωπικ-
τητα» του «Mπραζίλιαν». Kαι απο-
τελούν χι μνον αναπσπαστο
στοιχείο του «μαγαζιού» αλλά του
δίνουν την «ανθρώπινη διάσταση».
Tην «πνοή».
«Πάντων χρημάτων μέτρον άν-
θρωπος», έλεγαν οι αρχαίοι. Στη
σημερινή εποχή, που η ρήση αυτή
έχει αντιστραφεί σε «Πάντων αν-
θρώπων μέτρον χρήμα», το ζωντα-
ν «δίδυμο» του Mπραζίλιαν έρχε-
ται να μας θυμίσει τι στη μαζο-
ποιημένη και αγχώδη εποχή μας, ο
παράγων άνθρωπος εξακολουθεί
να παίζει ακμη κάποιο ρλο. Kαι
μάλιστα σοβαρ. Γιατί, πως προ-
ανεφέρθη, η ανθρώπινη διάσταση,
η ανθρώπινη ζεστασιά είναι αυτή
που δημιουργεί την «περιρρέουσα
ατμσφαιρα» σε ένα χώρο. Eτσι,
δεν είναι μνον οι «πελάτες» που
με τις κουβέντες τους, τις φωνές
τους, τα πειράγματά τους δημι-
ουργούν το «στέκι». Eίναι και η
ζωντανή παρουσία των ανθρώπων
του μαγαζιού, που προσδίδει τη
συνέχεια. Γιατί οι «παρέες» έρχο-
νται και παρέρχονται, οι «διακο-
σμήσεις» αλλάζουν, πως αλλά-
ζουν και οι επιχειρηματίες. Oμως,
εδώ, οι άνθρωποι μένουν και είναι
αυτοί οι οποίοι στην πραγματικ-
τητα «φτιάχνουν» ένα «μαγαζί».
Aυτ δε αποκτά γενικτερη ση-
μασία και το βλέπει κανείς –κυ-
ρίως το αισθάνεται– στα σύγχρονα
«μεγάλα καταστήματα» και τα
«σούπερ μάρκετ». Oπου ενώ τα
πάντα είναι ωραία, καθαρά, τακτο-
ποιημένα, οργανωμένα, μεγάλα,
πλούσια, λείπει η... «ψυχή». Λείπει
η ανθρώπινη παρουσία. Λείπει ο
ζωντανς άνθρωπος –που τον νιώ-
θεις πλέον σαν φίλο– να τον ρωτή-
σεις –ή να σε ρωτήσει– εκτς απ
το τυπικ «καλημέρα τι κάνετε;
Πώς πέρασε το Σαββατοκύριακο;
Tι κάνουν τα παιδιά; Γιατί είσαι
μουντζούφλης σήμερα;». Nα πει-
ράξεις και να σε πειράξουν. Eίναι
αυτή η ανθρώπινη σχέση, η ιδιτυ-
πη. H σχέση πελάτη – «υπαλλή-
λου», που γίνεται περισστερο
προσωπική στο καφενείο, στο
«μπαρ». H οποία λείπει, ακριβώς,
απ την άψυχη έρημο των «σού-
περ μάρκετ» και των μεγάλων κα-
ταστημάτων. Mια σχέση που θα
πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο
μελέτης και έρευνας απ κοινωνι-
κούς ψυχολγους. Γιατί σο πε-
ρισστερο «μαζικοποιείται», αυτο-
ματοποιείται η ζωή μας και τα «κο-
μπιούτερ» αναλαμβάνουν την «ε-
πιοινωνία», τσο περισστερο το
άτομο αναζητεί την ανθρώπινη ε-
παφή, την διαπροσωπική σχέση,
την ανθρωπιά. Kαι τώρα καταλα-
βαίνουμε τι εννοούσε ο αρχαίος
φιλσοφος ταν έλεγε: «Πάντων
χρημάτων μέτρον άνθρωπος»!
* Tο κείμενο αυτ
στήλη «Eπισημάνσεις» του «Παρατη-
ρητή» στις 9 Σεπτεμβρίου 1995. Θεω-
ρήθηκε απαραίτητο να δημοσιευτεί
στη μνήμη του Kώστα Bούλγαρη που
έφυγε απροσδ

KYPIAKH 15 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 31