RICHARD BUXTON

O µύθος του Hρακλή

στο Πρόγραµµα της παράστασης για τις Τραχίνιες του Σοφοκλή, ΚΘΒΕ, καλοκαίρι 2004, σσ.
9-15.

Ήρωες και υπερ-ήρωες.

Xάρη στον κινηµατογράφο, ο µύθος του υπερ-ήρωα αποτελεί οικείο “τόπο” του
σύγχρονου πολιτισµού. Όµως πόσο µοιάζουν αυτοί οι σύγχρονοι υπερήρωες στους
ήρωες της ελληνικής µυθολογίας, όπως ο Hρακλής;

Στον πρώτο Σούπερµαν µε πρωταγωνιστή τον Kρίστοφερ Pηβ, ο “κακός” Λεξ

Λούθορ συλλαµβάνει ένα σατανικό σχέδιο: δύο βαλλιστικοί πύραυλοι θα χτυπήσουν
το Pήγµα του Aγίου Aνδρέα στην Kαλιφόρνια, ώστε να προκαλέσουν έναν
τροµαχτικό σεισµό και να αφανίσουν ολόκληρη την περιοχή, σκοτώνοντας
εκατοµµύρια ανθρώπων. Eνώ ο Σούπερµαν προσπαθεί να αποτρέψει αυτήν την
καταστροφή, η Λόις Λέιν – η θνητή γυναίκα µε την οποία ο ίδιος είναι ερωτευµένος –
θάβεται στα συντρίµµια µιας κατολίσθησης. Kρατώντας τη νεκρή Λόις ανά χείρας, ο
Σούπερµαν βγάζει µια τροµαχτική κραυγή για να εκφράσει το βάθος του πόνου του.
Kατόπιν, έξαλλος από οργή, αρχίζει να περιστρέφεται γύρω από τη Γη, πετώντας µε
τροµαχτική ταχύτητα και σε αντίθετη φορά προς αυτήν. Έτσι, καταφέρνει να
αντιστρέψει στιγµιαία την κατεύθυνση της περιστροφής του πλανήτη και, σύµφωνα
µε µια λογική που θα αιφνιδίαζε και τους πιο ευφάνταστους σύγχρονους φυσικούς, ο
Σούπερµαν αντιστρέφει προς στιγµήν τη ροή του χρόνου. Όταν επιστρέφει στον τόπο
όπου – σύµφωνα µε τον συµβατικό χρόνο – η Λόις κείτεται νεκρή, την βρίσκει ακόµη
ζωντανή: ο Σούπερµαν αντέστρεψε τον χρόνο και, άρα, η κατολίσθηση που
προκάλεσε τον θάνατο της Λόις δεν έχει συµβεί ακόµη. H ιδέα είναι έξυπνη – αλλά,
ατυχώς, θυσιάζει τη µόνη στιγµή που θα µπορούσε να µάς αποκαλυφθεί ένας
“ευάλωτος” Σούπερµαν. Προφανώς το θέµα έχει οικονοµικές διαστάσεις: δεδοµένων
των σχεδίων για τους Σούπερµαν 2,3 και 4, η Λόις Λέιν έπρεπε πάση θυσία να µείνει
ζωντανή.

Σε αντίθεση µε αυτή την έµφαση στην ικανότητα του υπερ-ήρωα να υπερβαίνει τα

όρια, ένα από τα πιο εντυπωσιακά χαρακτηριστικά των ηρώων της ελληνικής
µυθολογίας είναι ότι οι δυνάµεις τους είναι περιορισµένες. Σκεφτείτε τον
Aγαµέµνονα: θριάµβευσε στην Tροία, αλλά δολοφονήθηκε µε τρόπο ατιµωτικό, στο
λουτρό του, από την Kλυταιµνήστρα. Σκεφτείτε τον Iάσονα:πάλεψε άφοβα για να
κατακτήσει το Xρυσόµαλλο Δέρας, ωστόσο η οικογένειά του αφανίστηκε εξαιτίας
της θανάσιµης εκδίκησης της Mήδειας. Σκεφτείτε τον Oιδίποδα: αυτός, µόνος από
όλους τους θνητούς, είχε την ευφυία να λύσει το αίνιγµα της Σφίγγας, όµως
αποδείχτηκε τραγικά ανίδεος ως προς την πιο θεµελιώδη γνώση που µπορεί να
κατέχει ένας άνθρωπος: δεν ήξερε ποιος είναι, ούτε ποιοι ήταν οι γονείς του.
Σκεφτείτε τον Θησέα: αξιοθαύµαστα δυνατός, υπόδειγµα ηθικής όταν απελευθέρωσε
την Aττική από τους κακοποιούς και τους φονιάδες και κατάφερε να κάνει τη µυθική
Aθήνα µια πραγµατική όαση για τους καταπιεσµένους· ωστόσο, σε µια στιγµή οργής
καταράστηκε τον ίδιο του τον γιο, τον Iππόλυτο (για τον υποτιθέµενο βιασµό της
Φαίδρας), οδηγώντας τον σε τραγικό θάνατο. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, η
ηρωική ανδρεία βρίσκει και καταστροφικά αποδεικνύει τα αναπόφευκτα όριά της.

Hρακλής: Ένας Yπερ-ήρωας;

Όµως τι συµβαίνει στην περίπτωση του Hρακλή, του πανίσχυρου γιου του Δία;
Mήπως εδώ έχουµε πράγµατι το αντίστοιχο του Σούπερµαν, έναν ήρωα µε
απεριόριστη δύναµη, ικανό να εξολοθρεύει τα τέρατα και να επιτυγχάνει
υπεράνθρωπους άθλους;

Eίναι αλήθεια ότι τα κατορθώµατα του Hρακλή είναι εξαιρετικά εντυπωσιακά, ήδη
από τη στιγµή που, βρέφος ακόµη, σκοτώνει τα δύο φίδια που έστειλε στην κούνια
του η Ήρα, εξαιτίας του φθόνου της για τη σχέση του Δία µε την Aλκµήνη. Όταν
ενηλικιώθηκε, η δύναµή του έγινε ακόµη πιο υπερφυσική. Oι θρυλικοί του Άθλοι τον
ωθούν να ταξιδέψει σε όλο τον γνωστό κόσµο, ακόµη και πέρα από αυτόν, στην
επικράτεια του Aδη, για να φέρει πίσω τον Kέρβερο, τον φριχτό φύλακα του Kάτω
Kόσµου. Kαταφέρνει να νικήσει αντίπαλους θηριώδεις: το ακαταµάχητο λιοντάρι της
Nεµέας (το οποίο στραγγαλίζει µε τα χέρια του), την τροµαχτική Λερναία Yδρα, που
διαρκώς ανανεώνει τα φιδίσια κεφάλια της, τον φοβερό Γηρυόνη µε τα τρία σώµατα.
Eπόµενο είναι λοιπόν ο Hρακλής να αποκαλείται καλλίνικος (“αυτός που νικά και
θριαµβεύει”) και αλεξίκακος (“αυτός που αποτρέπει το κακό”). Aυτή είναι η όψη του
Hρακλή που µάς παρουσιάζουν οι αναρίθµητες αναπαραστάσεις των Άθλων του.
Eίναι επίσης η όψη που τονίζει ο Πίνδαρος: στην εγκωµιαστική του ποίηση, ο
Hρακλής είναι το µυθικό πρότυπο των αθλητών της πραγµατικής ζωής. Όπως
υπογραµµίζει ο Πίνδαρος στον πρώτο Nεµεόνικο, µετά την ολοκλήρωση των άθλων
του ο Hρακλής θα αποθεωθεί και θα βρει επιτέλους ανέφελη ευτυχία και δόξα στον
Όλυµπο, όπου θα ζήσει αιώνια έχοντας στο πλάι του τη θεά Ήβη.

Όµως αυτά τα ηρωικά κατορθώµατα και η τελική τους ανταµοιβή αντιπροσωπεύουν

µόνον τη µια όψη του Hρακλή. Διότι υπάρχει και µιαν άλλη πλευρά στη φύση του: η
βαθύτατα διφορούµενη σχέση του µε τη βία, και η τάση του να υφίσταται – και να
προξενεί – καταστροφή στην οικογένειά του. Tα πιο χαρακτηριστικά παραδείγµατα
αυτών των ορίων του ηρωισµού του Hρακλή βρίσκονται σε δύο αριστουργηµατικές,
αλλά σχετικά άγνωστες, τραγωδίες του 5ου αι.: τον Hρακλή του Eυριπίδη και τις
Tραχίνιες του Σοφοκλή.

Eυριπίδης, Hρακλής.

Tο επεισόδιο που ο Eυριπίδης διάλεξε να δραµατοποιήσει στην τραγωδία του

Hρακλής ανήκει στη χρονική περιοδο που ο ήρωας ήταν παντρεµένος µε την Mεγάρα,
κόρη του θηβαίου βασιλιά Kρέοντα. Eνώ ο Hρακλής απουσιάζει ολοκληρώνοντας
του άθλους του, η γυναίκα του, οι νεαροί γιοί του και ο γέρος πατέρας του, ο
Aµφιτρύων, καταδιώκονται από τον αυταρχικό δικτάτορα της Θήβας, του οποίου το
όνοµα, “Λύκος”, προδίδει εύγλωττα τη βία και την επιθετικότητά του. H αχρειότητα
του Λύκου είναι τόσο µεγάλη, ώστε θέλει να κάψει τους συγγενείς του Hρακλή
ζωντανούς στο βωµό που έχουν καταφύγει ικέτες. Όµως την τελευταία στιγµή ο
Hρακλής καταφθάνει, σκοτώνει τον Λύκο και σώζει την οικογένειά του από τον
θάνατο. Όλα αυτά συµβαίνουν προτού καλά καλά το έργο φτάσει στη µέση του.
Aµέσως µετά, η “Mανία” αποκτά σάρκα και οστά στη σκηνή, στο πρόσωπο της θεάς
Λύσσας. Aκολουθώντας τις διαταγές της αιώνια εκδικητικής Ήρας, η Λύσσα
τρελαίνει τον Hρακλή. Aυτός σκοτώνει τη Mεγάρα και τα παιδιά τους, έχοντας την
ψευδαίσθηση ότι είναι τα παιδιά του µεγάλου του εχθρού, του Eυρυσθέα. Tελικά,
χάρη στη φιλία του Θησέα, ο Hρακλής σώζεται από την καταρράκωση και το µίασµα
των φόνων. O Θησέας τού προσφέρει την προοπτική µιας νέας ελπίδας και ενός νέου
οίκου: την Aθήνα.

O Eυριπίδης µάς παρουσιάζει έναν Hρακλή που στην αρχή φαίνεται ακατανίκητος,
αλλά στη συνέχεια, µετά από την παρέµβαση των παντοδύναµων θεών, καταλήγει
εντελώς ανθρώπινος, µια σκιά του προηγούµενου εαυτού του. O Hρακλής δεν µάς
αφήνει να ξεχνούµε, ούτε για λίγο, ότι ακόµα και ο µέγιστος των ηρώων δεν είναι
τίποτε µπροστά στη δύναµη των θεών. Όµως, τουλάχιστον, κάτι έχει σωθεί, κάτι
σπαραχτικά ανθρώπινο: χάρη στη φιλία του Θησέα, ο Hρακλής έχει µέλλον. Σε µια
συγκινητική στιγµή του έργου, ο συντετριµµένος ήρωας αποφασίζει να πάρει µαζί
του το περίφηµο τόξο του, αυτό µε το οποίο σκότωσε την οικογένειά του: αντί να
εγκαταλείψει πίσω του το παρελθόν του, διαλέγει να το πάρει µαζί του στην Aθήνα,
να το αντέξει για το υπόλοιπο της ζωής του. Tο έργο του Eυριπίδη εξερευνά µε τρόπο
περίπλοκο και συγκινητικό την αµφισηµία του ηρωικού, δηµιουργώντας έτσι έναν
κόσµο ριζικά ξένο προς την ηθική απλοϊκότητα του Σούπερµαν.

Σοφοκλής, Tραχίνιες.

Όταν ο Σοφοκλής δίδαξε τις Tραχίνιες, διάλεξε να αναπαραστήσει ένα επεισόδιο

µεταγενέστερο στη µυθική χρονολογία από αυτό που διάλεξε ο Eυριπίδης. Aυτό το
µεταγενέστερο επεισόδιο παρουσιάζει έναν Hρακλή που είναι, αν µη τι άλλο, ακόµη
περισσότερο ευάλωτος από τον ήρωα που παρουσίασε ο Eυριπίδης.

Στο έργο του Σοφοκλή, ο Hρακλής είναι παντρεµένος µε τη Δηιάνειρα. H ένωσή τους
προέκυψε όταν ο Hρακλής ταξίδεψε στην Kαλυδόνα, στη δυτική Eλλάδα βόρεια του
Kορινθιακού κόλπου. Eκεί πάλεψε για το χέρι της Δηιάνειρας µε τον θεό ποταµό
Aχελώο, και τον νίκησε. Ως συνήθως, ο Hρακλής δεν ήταν πουθενά µόνιµα
εγκατεστηµένος κι έτσι κατευθύνθηκε προς την πρώτη πόλη που του πρόσφερε
καταφύγιο, την Tραχίνα, στον µυχό του Mαλιακού κόλπου, απέναντι από τη
βορειδυτική άκρη της Eύβοιας. Στο δρόµο για την Tραχίνα, ο Hρακλής και η
Δηιάνειρα έπρεπε να περάσουν τον ποταµό Eύηνο: η συνάντησή τους εκεί µε τον
Kένταυρο Nέσσο θα αποδειχτεί καθοριστική για τη µετέπειτα τελειωτική
καταστροφή του ήρωα. O Nέσσος πέρασε τη Δηιάνειρα απέναντι, αλλά στη µέση του
ποταµού προσπάθησε να τη βιάσει. O Hρακλής τον χτύπησε µε ένα βέλος που ήταν
ποτισµένο µε το φαρµάκι της Λερναίας Yδρας, και ο Kένταυρος, καθώς πέθαινε,
ψιθύρισε στη Δηιάνειρα ότι θα έπρεπε να φυλάξει το αίµα από την πληγή του και να
το χρησιµοποιήσει, αν προέκυπτε κάποτε η ανάγκη, σαν ερωτικό φίλτρο.

Aυτό το επεισόδιο ανήκει στο παρελθόν – όµως η δράση των Tραχινίων θα

αποκαλύψει τις τραγικές επιπτώσεις του στο παρόν. Στο παρελθόν (αυτή τη φορά το
πιο πρόσφατο παρελθόν) ανήκουν ακόµη και κάποια άλλα κρίσιµα γεγονότα που
αφορούν τον Hρακλή. O ήρωας είχε µάθει οτι ο Eύρυτος, ο βασιλιάς της Oιχαλίας
(που κάποιες αρχαίες πηγές τοποθετούν στην Eύβοια)πρόσφερε το χέρι της κορης του
Iόλης σε όποιον θα κατάφερνε να τον νικήσει στο τόξο. O Hρακλής δέχτηκε την
πρόκληση και, φυσικά, νίκησε. Aλλά ο Eυρυτος αρνήθηκε να κρατήσει τηνυπόσχεσή
του, φοβούµενος ότι αν ο Hρακλής έκανε παιδιά µε την Iόλη, µπορεί να τρελαινόταν
και να τα σκότωνε (όπως έκανε στη Θήβα). O Hρακλής, παραδόξως, δεν αντέδρασε
άµεσα στην προσβολή. Aλλά η σχέση του µε την οικογένεια του Eυρύτου επρόκειτο
να έχει συνέχεια. Σε µια κρίση τρέλας – ο ήρωάς µας βρίσκεται διαρκώς σε απόσταση
αναπνοής από την τρέλα – ο Hρακλής σκοτώνει µε δόλο τον γιο του Eυρύτου, τον
Ίφιτο, γκρεµίζοντάς τον από τα τείχη της Tίρυνθας. Για άλλη µια φορά, ο Hρακλής
µιαίνει τα χέρια του µε το αίµα ενός φόνου. Για να καθαρθεί, χρειάστηκε να περάσει
µια περίοδο εξορίας στην υπηρεσία της Oµφάλης, βασίλισσας της Λυδίας. Για τον
εξευτελισµό αυτό θεώρησε υπαίτιο τον Eύρυτο. Έτσι, επέστρεψε στην Oιχαλία
αποφασισµένος να ξεκαθαρίσει τους λογαριασµούς του µε τον Eύρυτο. Όπως συνέβη
πολλές φορές στη σταδιοδροµία του, ο πόλεµος του Hρακλή συναρτήθηκε µε την
σεξουαλικη επιθετικότητά του: εκπόρθησε την Oιχαλία και απήγαγε την κόρη του
βασιλιά, την Iόλη, για να την κάνει γυναίκα του.

H πλοκή των Tραχινίων αναδεικνύει το παρελθόν πρωταγωνιστή στο παρόν.

Aντιµέτωπη µε τις επιλογές του άντρα της, η Δηιάνειρα αλείφει µε το φίλτρο που της
έδωσε ο Kένταυρος έναν χιτώνα και τον στείλει δώρο στον Hρακλή. Συντετριµένος
από τον πόνο, ο Hρακλής παρακαλεί τον γιό του Yλλο να τον µεταφέρει στην κορυφή
της Oίτης και να τον κάψει σε µια νεκρική πυρά. Aν τυχόν υπάρχει στο κείµενο του
Σοφοκλή κάποιος υπαινιγµός ότι αυτή η νεκρική πυρά θα σηµάνει τελικά την
αποθέωση του Hρακλή στον Oλυµπο, είναι µάλλον φευγαλέος. O Σοφοκλής διαλέγει
να δώσει εµφαση στην οδύνη του ήρωα, και στις επώδυνες σχέσεις που αναπτύσει µε
όσους βρίσκονται δίπλα του.

Oι Tραχίνιες ανιχνεύουν ποικιλότροπα τα όρια του ηρωισµού του Hρακλή. Ξανά και
ξανά, αποδεικνύεται υποτελής σε γυναίκες - πλάσµατα που, σύµφωνα µε το ελληνικά
στερεότυπα, θεωρούνταν υποδεέστερα των ανδρών σε δύναµη. Yποφέρει
τροµαχτικούς σωµατικούς πόνους – αυτός, ο ήρωας που για το µεγαλύτερο µερος της
ζωής του ξεπερνούσε µε άνεση κάθε πρόκληση που το σώµα του αντιµετώπιζε. O
τρόπος που αντιλαµβάνεται τους γύρω του είναι, επίσης, τραγικά περιορισµένος:
καταριέται τη Δηιάνειρα ότι τον πρόδωσε χωρίς να συνειδητοποιεί, παρά µόνο στο
τέλος, ότι υπήρξε το αθώο θύµα του Kενταύρου, και ότι το µοναδικό της έγκληµα
ήταν ότι τον αγαπούσε υπερβολικά. Tέλος, ακόµη και ο Hρακλής – για να µην
αναφερθούµε στους υπόλοιπους ήρωες- εµφανίζεται συντριπτικά ανίσχυρος απέναντι
στους θεούς. Iσχυροί είναι, τελικά, µόνον ο Έρωτας και η Aφροδίτη , οι θεϊκές
δυνάµεις που εποπτεύουν το ερωτικό πάθος. Όσο για τον Δία, ο ρόλος του, παρόλο
που δίνει την εντύπωση της παντοδυναµίας, είναι στην καλύτερη περίπτωση
αινιγµατικός: δεν κάνει καµία προσπάθεια να σώσει τον γιο του. Για τον χορό, στο
τέλος του έργου “Όλα είναι ο Δίας. Tίποτε δίχως αυτόν”. Όµως η παρουσία του Δία
είναι τυλιγµένη σε ένα πέπλο µυστηρίου, όπως άλλωστε συχνά συµβαίνει µε τους
θεούς στον κόσµο του Σοφοκλή.

Ένας περίπλοκος ήρωας.

Eκτός από τον τρόπο µε τον οποίο προσέγγισαν τον Hρακλή ο Σοφοκλής και ο
Eυριπίδης , υπάρχουν ακόµη πολλοί άλλοι µε τους οποίους θα µπορούσαµε να
φαντασθούµε τη µνηµειώδη µορφή του. Για έναν ποιητή εγκωµίων, όπως ο Πίνδαρος,
ο Hρακλής είναι, όπως είπαµε πιο πάνω, το απόλυτο έµβληµα της αθλητικής ρώµης.
Για τους κωµικούς ποιητές, από την άλλη µεριά, ο Hρακλής είναι µια γκροτέσκα
φιγούρα γέλιου, υπόδουλος στις αστείρευτες ορέξεις του σώµατός του. O κοινός
παρονοµαστής, όµως, σε όλες τις εκδοχές του Hρακλή είναι οτι ο ήρωας τραβάει στα
άκρα τα όρια της ανθρώπινης κατάστασης. Όλοι οι ελληνικοί µύθοι είναι, ο καθένας
µε τον τρόπο του, “πειράµατα στοχασµού”. Aυτό που “στοχάζονται” οι µύθοι του
Hρακλή είναι τα όρια τού τι σηµαίνει να είσαι θνητός.

Μτφ. Ελ. Παπάζογλου

BIBΛIOΓPAΦIA

A. Brelich, Gli eroi greci (Pώµη, 1958)

F. Brommer, Heracles: The Twelve Labors of the Hero in Ancient Art and Literature (αγγλ.µτφ., Nέα
Yόρκη, 1986)
F. Brommer, Herakles: unkanonischen Taten des Helden (Kολωνία, 1984)
W. Burkert, Greek Religion, Archaic and Classical (αγγλ.µτφ., Λονδίνο, 1985), σσ. 208-211
W. Burkert, Structure and History in Greek Mythology and Ritual (Mπέρκλεϋ, 1979), σσ. 78-98
R. Buxton, The Complete World of Greek Mythology (Λονδίνο, 2004), σσ. 114-123
T.H. Carpenter, Art and Myth in Ancient Greece (Λονδίνο, 1991), σσ. 117-159
G.K. Galinsky, The Herakles Theme (Oξφόρδη, 1972)
I. Kακριδής (επιµ.), Eλληνική Mυθολογία, τ. 5 (Aθήνα, 1986), σσ. 9-125
Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae (Zυρίχη και Mόναχο), λήµµατα για τον “Hρακλή”
στους τ. 5 (1988) και 6 (1990).
M.S. Silk, “Herakles and Greek tragedy”, Greece and Rome 32 (1985), σσ. 1-22