323 π.Χ.

Θάνατος Αλεξάνδρου

AΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (και όχι ακριβώς στη «Ρωμαιοκρατία»)

323 π.Χ. Οι διάδοχοι-στρατηγοί του Αλεξάνδρου ανακηρύσσονται βασιλείς: τα πολυπολιτισμικά ελληνιστικά

βασίλεια – η ελληνιστική ‘κοινή’ (εκδοχή της αττικής διαλέκτου) εξαπλώνεται σε όλη την ανατολική Μεσόγειο: μια
‘διεθνής’ γλώσσα (κάτι σαν Αγγλικά της αρχαιότητας).
290 π.Χ. Ίδρυση Μουσείου και Βιβλιοθήκης Αλεξάνδρειας
168 π.Χ. Ήττα του Μακεδόνα βασιλιά Περσέα από τους Ρωμαίους
146 π.Χ. Άλωση της Κορίνθου από τους Ρωμαίους
86 π.Χ. Άλωση της Αθήνας από τους Ρωμαίους
64 π.Χ. Προσάρτηση της Συρίας στη Ρώμη
31 π.Χ. Ναυμαχία του Ακτίου (ανταγωνισμός Μάρκου Αντώνιου και Οκταβιανού, μετά τη δολοφονία του Ιούλιου
Καίσαρα. Νίκη του Οκταβιανού. Μετά τη ναυμαχία, ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα διαφεύγουν στην Αίγυπτο, όπου και
αυτοκτονούν)

27 π.Χ. – 180 μ.Χ: PAX ROMANA – MARE NOSTRUM: Δύο αιώνες (σχετικής) ειρήνης, σταθερότητας και ευημερίας
240-27: μεγάλη θεατρική παραγωγή ριζωμένη στον εξελληνισμό της Ρώμης. Ο
ρόλος των ευγενών, του ανταγωνισμού τους και της φιλοδοξίας/ανάγκης τους να
διαμορφώσουν το image της Ρώμης

Με πρότυπο το αρχαίο ελληνικό δράμα: έμποροι και στρατιώτες βλέπουν θέατρο

στις πόλεις της κάτω Ιταλίας και Σικελίας

240: Ο Λίβιος Ανδρόνικος (Έλληνας) μεταφράζει/διασκευάζει μια τραγωδία και μια

κωμωδία (εορτασμό στρατιωτικής νίκης)

Διασκευές ελληνικών έργων με δημιουργικότητα και πολιτικό ζήλο: η Ρώμη

μεταμορφώνεται μέσα σε 100 χρόνια (μέσα του 3ου – μέσα του 2ου αι.): από
κυρίαρχη πολιτικο-στρατιωτική δύναμη αναδεικνύεται ως πολιτιστικό κέντρο.
Από τον 2ο αι. π.Χ. και μετά: το θέατρο γίνεται κομβικό πολιτιστικό προϊόν, ισχυρός
δείκτης της ρωμαϊκής κοινωνικής και πολιτισμικής τάξης. Ωστόσο, υπάρχουν και
φωνές (κυρίως συντηρητικών πολιτικών και αριστοκρατών ) που το καταγγέλλουν
ως ξενομανές και ανήθικο.

Το θεατρικό κοινό: από όλες τις τάξεις, ελεύθεροι και δούλοι, άντρες και γυναίκες:
το θέατρο ως χώρος έκφρασης της λαϊκής δυσαρέσκειας

Από τον 1ο αι. μ.Χ. και μετά: κυριαρχία των λαϊκών θεαμάτων

Μίμοι: κωμική φάρσα, γυναίκες ηθοποιοί χωρίς μάσκες, σεξουαλικά αστεία και
καταστάσεις, ενίοτε πολιτική σάτιρα.

Παντόμιμος: ένα βουβό ’μπαλέτο’ με έναν μασκοφόρο performer, βασισμένο σε

μυθολογικά/τραγικά θέματα.

Ατελλανή φάρσα: κωμικοί/σατιρικοί αυτοσχεδιασμοί

– Οι στρατηγοί παραγγέλλουν και χρηματοδοτούν τις παραστάσεις.

– Αρχικά η επιτυχία μιας παράστασης πιστωνόταν στον στρατηγό και ο θεατρικός

συγγραφέας είχε χαμηλή κοινωνική θέση: είτε υπάλληλοι είτε δούλοι του
στρατηγού.

– Αυτό αρχίζει να αλλάζει στη διάρκεια του 2ου αι. π.Χ.. Τον 1ο αι. π.Χ. οι παλαιοί
συγγραφείς αποκτούν κύρος και θεωρούνται πατέρες μιας σημαντικής ιθαγενούς
παράδοσης

– Οι ηθοποιοί, ωστόσο, ΚΑΤΑ ΚΑΝΟΝΑ, ήταν κοινωνικά και νομικά

περιθωριοποιημένοι: πολλοί ήταν δούλοι ή μη-πολίτες, αλλά ακόμη και οι ελεύθεροι
Ρωμαίοι θεωρούνταν ανήθικοι, απαγορευόταν η στράτευσή τους, δεν είχαν
δικαίωμα ψήφου, μπορούσαν να μαστιγωθούν δημόσια από τους στρατηγούς, δεν
είχαν δικαίιωμα να παντρευτούν ελεύθερες γυναίκες. Στην ίδια κατηγορία με τις
πόρνες και τους μονομάχους. Ταυτόχρονα σταρ και αποβράσματα.
LUDI
Θρησκευτικοί και πολιτικοί εορτασμοί: θεατρικές παραστάσεις (κωμωδίες,
τραγωδιες, φάρσες, μίμοι, μουσική και χορός

190 π.χ.: 17 ημέρες επίσημα αφιερωμένες στο θέατρο (επιπλέον:

ανεπισημες και έκτακτες παραστάσεις στο πλαίσιο θριάμβων ή κηδειών
επιφανών ανδρών, εγκαίνια ναών κλπ) .

Υπερπαραγωγές: είσοδος Αγαμέμνονα με 600 φοράδες: μια «παρανοϊκή

εξτραβαγκάντζα»)

Πρώτο λίθινο θέατρο: 55 π.Χ.

– Μέχρι τότε: πρόχειρες ξύλινες κατασκευές: οι θεατές κουβαλούσαν τα
καθίσματά τους ή κάθονταν σε μεγάλες σκάλες που οδηγούσαν σε ναούς
– απουσία επαγγελματιών ηθοποιών – ηθοποιοί συνήθως δούλοι
167 π.Χ.: Οι LUDI του Lucius Anicius Gallus στον Μεγάλο Ιππόδρομο

Ο Ανίκιος κατέλαβε την Ιλλυρία και έφερε στη Ρώμη τον βασιλιά της αιχμάλωτο, μαζί
με τα παιδιά του. Θρίαμβος: μάζεψε τους πιο φημισμένους ηθοποιούς από την
Ελλάδα και κατασκεύασε μια τεράστια σκηνή στoν Μεγάλο Ιπποδρομο.

Ξεκίνησε η παράσταση, με 4 περίφημους αυλητές να μπαίνουν στη σκηνή. Τους

διέταξε να παίξουν όλοι μαζί, συνοδεύοντας τον Χορό. Ενώ έπαιζαν σε αρμονία με τον
ρυθμικό χορό, τους διεμήνυσε ότι δεν έπαιζαν καλά. Τους διέταξε να γίνουν πιο
ανταγωνιστικοί μεταξύ τους. Όταν αυτοί εξέφρασαν την απορία τους, ένας από τους
σωματοφύλακες του στρατηγού τούς έδειξε πώς να αρχίσουν να επιτίθενται ο ένας
στον άλλο, για να φτιάξουν ένα είδος μάχης. Οι αυλητές δέχτηκαν και έστησαν μια
χαοτική κατάσταση: οδήγησαν τους χορευτές που βρίσκονταν στο κέντρο να
επιτεθούν ενάντια στους χορευτές που βρίσκονταν στην περίμετρο, παίζοντας τους
αυλούς τους παράφωνα και χωρίς οργάνωση. Ένας χορευτής μάλιστα γύρισε και
απείλησε να γρονθοκοπήσει έναν αυλητή. Και ενώ όλοι στη σκηνή ήταν
απορροφημένοι στη μάχη, έκαναν την είσοδό τους και μπήκαν στη μάχη και 2
χορευτές με μια μουσική ορχήστρα, τέσσερις παλαιστές και διάφοροι σαλπιγκτές.
Σκηνική βία και θέαμα – τρανταχτή συμμετοχή του κοινού – σχεδόν: κατάργηση
των διακρίσεων, όλοι performers

ΑΙΑΣ: τρελαίνεται, βουτάει τον αυλό και το σπάει πάνω στο κεφάλι του Οδυσσέα:
το πλήθος παραληρεί, χοροπηδάει, ουρλιάζει – ανίκανο να ξεχωρίσει το ωραίο
από το άσχημο…

«Οι Ρωμαίοι δείχνουν να προτιμούν το αυθόρμητο, πηγαίο, ακραίο,

εικονοκλαστικό έναντι μιας παράστασης εστιασμένης στο κείμενο». Θέαμα.

Ιδιωτικές παραστάσεις, απαγγελίες (ενίοτε προπαρασκευαστικές της παράστασης)

Σόλο απαγγελίες σε θεατρικό χώρο: τραγικοί μονόλογοι, μονωδίες, επεισόδια.

ΔΙΑΚΕΙΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ -- ΜΕΤΑΘΕΑΤΡΙΚΟΤΗΤΑ
Ρωμαϊκό θέατρο
Ρωμαϊκό θέατρο
 Skene
Pulpitum

Orchestra

Audience
Voms

Auleum Line
Ωδειο Μάρκου Αγρίππα - Αθήνα
 ΥΠΟΚΡΙΤΙΚΗ // ΡΗΤΟΡΙΚΗ
• Διδασκαλία ρητορικής στα σχολεία από επαγγελματίες ρήτορες

• Είδη ρητορικού λόγου:

α) συμβουλευτικός: οι μαθητές καλούνται να συμβουλεύουν μυθικά ή

ιστορικά πρόσωπα σε σε κρίσιμες στιγμές της ζωής τους: π.χ. την
απόφαση του Αγαμέμνονα να θυσιάσει την Ιφιγένεια

β) αντιπαραθέσεις: Συνήγοροι ή εισαγγελείς σε φανταστικές δίκες,

που πραγματεύονται παρατραβηγμένες ηθικές και νομικές υποθέσεις.
 ΧΕΙΡΟΝΟΜΙΕΣ: ΕΝΑ ΛΕΞΙΚΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ
«Κάθε συναίσθημα έχει προσλάβει από τη φύση
τη δική του έκφραση προσώπου, τον δικό του ήχο, τη δική του χειρονομία»

– Τα χέρια μιλούν από μόνα τους: το πιο σημαντικό σωματικό εργαλείο του
ρήτορα/ηθοποιού
– εκφραστικά των: απαίτηση και υπόσχεση, διαταγή, έγκριση και απόρριψη,
απειλή και ικεσία, μίσος και θαυμασμός, ερώτηση και άρνηση, χαρά, δισταγμός,
παραδοχή της ενοχής, τύψη, αριθμό και χρόνο…
– μια διεθνής γλώσσα επικοινωνίας, κοινή για όλους τους ανθρώπους
– χειρονομίες ‘φυσικές’ και ‘μιμητικές’: π.χ. το να υποδείξεις ότι κάποιος είναι
άρρωστος μιμούμενος έναν γιατρό να παίρνει σφυγμό, να μιμηθείς έναν κιθαρωδό
κάνοντας ότι παίζεις μια κιθάρα (απαγορεύονται στη ρητορική).
 ΛΕΞΙΚΟ ΧΕΙΡΟΝΟΜΙΩΝ

• Έκπληξη: το χέρι στρέφεται ελαφρά προς τα πάνω, και τα δάχτυλα

μαζεύονται στην παλάμη το ένα μετά το άλλο
• Φόβος: τα δάχτυλα ενωμένα αγγίζουν το πρόσωπο του ομιλητή
• Οργή: σφιγμένη γροθιά στο στήθος
• Τρόμος: οι παλάμες στρεφονται προς τα αριστερά
Franciscus Lange (Dissertatio de actione scenica, 1727)

1. Θαυμασμός: και τα δυο χέρια υψώνονται και τοποθετούνται στο στέρνο, και μετά οι παλάμες στρέφονται προς
τον θεατή

2. Μομφή/απαξίωση/απέχθεια: το πρόσωπο στρέφεται προς τα αριστερά και τα χέρια τεντώνονται ελαφρώς

υπερυψωμένα, αποδιώχνοντας το απεχθές αντικείμενο προς την αντίθετη κατεύθυνση. Το ίδιο μπορεί να επιτευχθεί
και μόνον με το δεξί χέρι, ελαφρώς κυρτωμένο στον καρπό, και, σαν απο φόβο, προσπαθώντας να αποδιώξει αυτό
που προξενεί την απέχθεια σε μια επανειλημμένη κίνηση άμυνας.

3. Ικεσία: ενωμένες παλάμες, υψωμένες ή χαμηλωμένες, ή δεμένες μεταξύ τους

4. Οδύνη και απελπισία: και τα δυο χέρια σφιχτοδεμένα μεταξύ τους και είτε υψωμένα στο ύψος του στέρνου είτε
χαμηλωμένα στο επίπεδο της μέσης. Το ίδιο μπορεί να εκφρασθεί και με το δεξί χέρι ελαφρώς παρατεταμένο, και
μετά στραμμένο προς το στήθος

6. Καταγγελία: τρία δάχτυλα κυρτωμένα και ο δείκτης όρθιος ή το μεσαίο δάχτυλο κυρτωμένο και τα αλλα τρια
προτεταμένα ή και τα δυο μεσαία δάχτυλα κυρτωμένα.

9. Μετάνοια: κλειστή γροθιά πάνω στο στήθος

 Σενέκας 4 π.Χ. – 65 μ.Χ.
• Γεννήθηκε μεταξύ 4 – 1 π.Χ. στην Κόρδοβα της Ισπανίας
• Σπούδασε γραμματική και ρητορική (κάποια δικανική
δραστηριότητα στα νιάτα του)
• Περ. Στα 19 μ.Χ. άρχισε να ασχολείται με τη φιλοσοφία
• 31 μ.Χ.: ξεκινά την πολιτική του καριέρα
• 41: τον εξορίζει ο Κλαύδιος (προηγείται καυστική σάτιρα
εναντίον του)
• 49: επανέρχεται στη Ρώμη και γίνεται παιδαγωγός του Νέρωνα
• 54: θάνατος του Κλαύδιου, ο Νέρων αυτοκράτωρ: ο Σενέκας
γίνεται επίσημος σύμβουλος και λογογράφος του αυτοκράτορα.
Πανίσχυρος.
 Σενέκας 4 π.Χ. – 65 μ.Χ.
55: O Nέρων δολοφονεί τον Βρεταννικό – αρχίζει να εκτροχιάζεται

59: Ο Νέρων δολοφονεί τη μητέρα του Αγριππίνα

62: Ο Σενέκας ζητά άδεια να αποσυρθεί

64: Η καταστροφική φωτιά της Ρώμης

65: συνωμοσία ενάντια στον Νέρωνα – αποκαλύπτεται – ο Σενέκας

οδηγείται στην αυτοκτονία
The death of Seneca
(Rubens 1612)
 Η αυτοκτονία του Σενέκα: η θεατρικότητα της ζωής (και του θανάτου)

Ατάραχος, ο Σενέκας ζήτησε να του φέρουν τη διαθήκη του. Ο εκατόνταρχος το

αρνήθηκε κι εκείνος στράφηκε στους φιλους του και τους ζήτησε, μια που δεν
ήταν σε θέση να τους ανταμείψει για τις υπηρεσίες τους, να γίνουν μάρτυρες ότι
τους κληροδοτεί τη μόνη περιουσία που του έχει μείνει, και την πιο μονάκριβη:
την εικόνα της ζωής του (imaginem uitae suae). Αν έμεναν πιστοί σε αυτήν, η
αφοσίωση και η φιλία τους θα τους έφερνε τη φήμη της αρετής… Αφού τελείωσε
αυτόν τον μονόλογο και κάποιους άλλους σαν να απευθυνόταν δημόσια στον
κόσμο, αγκάλιασε τη γυναίκα του… η Παουλίνα τον διαβεβαίωσε ότι κι εκείνη είχε
επίσης αποφασίσει να αυτοκτονήσει, και ζήτησε να την εκτελέσουν. Ο Σενέκας, για
να μην αντιταχθεί στη δόξα της και κινητοποιημένος από την αγάπη να
προστατεύσει την αγαπημένη του από τους εχθρούς τους, είπε: «Σου έχω δείξει
την παρηγοριά της ζωής, εσύ προτιμάς τη δόξα του θανάτου. Δεν θα φθονήσω το
παράδειγμά σου. Μακάρι το ψυχικό σθένος αυτής της γενναίας εξόδου να
μοιραστεί ανάμεσά μας, αλλά μεγαλύτερη δόξα να απονεμηθεί τελικά σε σένα».
 Η αυτοκτονία του Σενέκα: η θεατρικότητα της ζωής (και του θανάτου)

Έπειτα, έκοψαν τις φλέβες τους την ίδια στιγμή. Μια που η
ευγλωττία/ρητορικότητά του δεν τον άφησε ούτε στις τελευταίες του στιγμές,
φώναξε τους γραμματικούς του και τους υπαγόρευσε πολλά…
Στο μεταξύ, καθώς ο ο θάνατος πλησίαζε αργά, παρακάλεσε τον Στάτιο Ανναίο,
που ήταν πολύ φίλος του και έχαιρε μεγάλης εκτίμησης για τις ιατρικές δεξιότητές
του, να του φέρει το δηλητήριο που είχε ετοιμάσει και που χρησιμοποιούνταν για
τις εκτελέσεις στην Αθήνα. Το έφεραν, το ήπιε. Τα μέλη του ήταν ήδη παγωμένα
και το σώμα του τυλιγόταν στη δύναμη του δηλητηρίου. Τελικά, μπήκε σε μια
πισίνα με ζεστό νερό, και ραντίζοντας τους δούλους που ήταν γύρω του, είπε ότι η
χοή του ήταν σαν χοή στον Δία ελευθερωτή. Στη συνέχεια, τον απίθωσαν μεσα στο
νερό, οι υδρατμοί τού έφεραν ασφυξία, και αποτεφρώθηκε χωρίς επικήδειες
τελετές. Αυτό είχε ζητήσει στη διαθήκη του.
 Σενέκας 4 π.Χ. – 65 μ.Χ.

• Φιλοσοφικά έργα: Περί οργής, Περί πρόνοιας (η ευημερία του

συνετού ανθρώπου), Περί της καρτερικότητας του σοφού, Περί
ευτυχισμένης ζωής, Περί πνευματικής γαλήνης, Περί της
συντομίας της ζωής κ.ά.
• Φυσικές έρευνες, γεωγραφικές μελέτες
• Ηθικές επιστολές
• Αποκολοκύνθωσις: σάτιρα της αποθέωσης του Κλαύδιου:
πολιτική κριτική και προσωπική (και κακόβουλη) σάτιρα
 Σενέκας 4 π.Χ. – 65 μ.Χ.
• Τρωάδες και Εκάβη
• Φοίνισσες
• Ηρακλής Μαινόμενος
• Ηρακλής Οιταίος (?)
• Μήδεια
• Φαίδρα
• Οιδίπους
• Αγαμέμνων
• Θυέστης
• Οκτάβια (?) (fabula praetexta)
 Σενέκας: δραματουργικά χαρακτηριστικά
• – 5 πράξεις
• – κατ’ ιδίαν
• – χορικές έξοδοι και είσοδοι
• – Χορός: μάλλον 3-7 μέλη

• Για παράσταση;;; Πάντως: παραστάσιμα έργα

• Πιθανές απαγγελίες πριν από την παράσταση
 Σενέκας: δραματουργικά χαρακτηριστικά
• Εναργής στίχος μεγάλης δύναμης
• ψυχολογική οξυδέρκεια
• Θεαματική σκηνοθεσία
• Απαιτητικό γλωσσικό και θεωρητικό πλαίσιο
• Έμφαση στη θεατρικότητα και τη θεατρικοποίηση
 Σενέκας: δραματουργικά χαρακτηριστικά
• Ρητορικότητα: εξαιρετικά πληθωρική. Μια μπαρόκ ευαισθησία και έκφραση,
συντονισμένη με τη ρητορικότητα της σύγχρονης ρωμαϊκής πολιτικής ζωής. «Μια
θεαματική, ιστριονική εποχή».

• Θέαμα: στο θέατρο, στις αυτοκρατορικές επαύλεις και παλάτια, σε ιδιωτικά

σπίτια, στην αρένα, στις πολιτικές, στρατιωτικές και θρησκευτικές γιορτές

• Ψυχολογική εσωτερικότητα: πληθωρική χρήση κατ’ ιδίαν μονολόγων. Ο νους ως

τόπος συναισθηματικών συγκρούσεων, ακόρεστης όρεξης, μανικής χαράς,
αυταπάτης, παράλογης ενοχής.

• Το ψυχολογικό και ηθικό σοκ: προϊόν ενός κόσμου «which screamed its aesthetic
and moral structures» – μια φαντασία παραδομένη στην υπερβολή, το
υπέρμετρο, το ακραίο, στην Τέχνη, στη πολιτική, στην κοινωνία.
H Βάση δεδομένων του Archive of Greek and Roman Performances of
Ancient Drama (APGRD)

http://www.apgrd.ox.ac.uk/research-collections/performance-
database/productions
Tantalus
(Gioacchino Assereto 1630s/40s)