Το θέατρο της αρχαιότητας II – Τμήμα Θεάτρου, ΑΠΘ

Διδ. Ελ. Παπάζογλου

Ευριπίδης, ΗΡΑΚΛΗΣ

ὁ δ᾽οὐκέθ᾽αὑτὸς ἦν (931)

Ο βασικός διχασμός των μελετητών: έργο που επιβεβαιώνει την παραδοσιακή θεολογία ενός ευσεβούς συγγραφέα ή μια
σοφιστική κριτική των θεών και του μύθου; Είναι η βία του Ηρακλή απλώς αποτέλεσμα θεϊκής παρέμβασης ή είναι εγγενής
στο πρόσωπό του;

❏ Χρονολογία: μεταξύ 425 – 409 π.Χ.

❏ Σαν ένα Χριστός Ανέστη, όπου όμως ο Χριστός δεν ανασταίνεται τελικά…
❏ Το πρώτο μισό καθαρό μελόδραμα· το δεύτερο η απόλυτη ανατροπή/χάος
- Μελόδραμα:
- Ο κακός λύκος και ο Λύκος (εφευρημένο πρόσωπο)
- η πάλη του καλού με τον κακό· ο θρίαμβος του καλού και ο αφανισμός του κακού (προσέξτε την έκσταση
που προκαλεί ο θάνατος του Λύκου στο τραγούδι που πλαισιώνει τις επιθανάτιες κραυγές του, 735 κ.εξ.)
- Χάος:
- εμφάνιση των απο μηχανής στη μέση του έργου: ανατροπή
- η θυσία (ιερή βία/εξαγνισμός) μετασχηματίζεται σε μακελειό (ανόσια βία/μίασμα)
- Χρήση αστροφικών από τον 815 και μετά…

❏ Χειρισμός του ηρωικού:

- Αντιστροφή (ΜΑΛΛΟΝ) της σειράς του μύθου: στον παραδοσιακό μύθο, πρώτα γινόταν ο φόνος της Μεγάρας και
των παιδιών και μετά οι άθλοι. Ποιά βασική επίπτωση έχει αυτή η αντιστροφή?
- Η οικογένεια του Ηρακλή δεν φαίνεται να έχει συμμάχους ανάμεσα στους νέους, μάχιμους Θηβαίους
- Τα χορικά που εγκωμιάζουν τον Ηρακλή και τους άθλους του εκτελούνται από έναν χορό εξαθλιωμένων γερόντων.
Τι αποτέλεσμα εχει αυτός ο συνδυασμός;
- Αγώνας Λύκου-Αμφιτρύωνα
- Έξοδος: η ‘μεταμόρφωση’ του ηρωικού

ΤΟ ΣΩΜΑ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΗ

Το περίφημο όσο και διαβόητο σώμα του Ηρακλή: το σώμα της ωμής βίας· το σώμα που υποδουλώνεται σε εξωτερικές
δυνάμεις αλλά και σε ανεξέλεγκτες ορέξεις· το σώμα που υποφέρει ενώ δρα, και θηλυκοποιείται μέσω των παθών του.
Το σώμα που γίνεται σκηνικό θέαμα. Το σώμα που είναι συγχρόνως ‘οικείο’ στον Ηρακλή και ‘άλλο’.

Το ρεύμα της ‘νέας’ Ιατρικής στα τέλη του 5ου αι.: κανούργιες προσεγγίσεις του σώματος, της αρρώστειας, της
ανθρώπινης φύσης.

Περί ιερής νούσου (επιληψίας): http://www.greek-

language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=222:

Τα συμπτώματα της τρέλας: διάστροφα μάτια, αφροί, ακανόνιστη ανάσα. Η επιληψία: η «Ηρακλεία νόσος».
Τα συμπτώματα παράγονται από το φλέγμα, μια ψυχρή ουσία που βρίσκεται στο σώμα μαζί με την ξανθή χολή, τη μαύρη
χολή και το αίμα. Η σωστή αναλογία αυτών των υγρών στο σώμα (ευκρασία) εξασφαλίζει την υγεία του ατόμου. Η
ανισορροπία επιφέρει νόσους. Στην περίπτωση της επιληψίας, το φλέγμα αυξάνεται επικίνδυνα όταν οι φλεγματικοί
άνθρωποι εκτίθενται σε ορισμένα ερεθίσματα (όπως οι άνεμοι και ο φόβος). To φλέγμα υπερισχύει του αίματος και
μπλοκάρει τη ροή του αέρα, προκαλώντας τα συμπτώματα της νόσου. Μπορεί κανείς να αποτρέψει θεραπευτικά τη νόσο,
αν εξισορροπήσει τη σχέση ανάμεσα σε σωματικά στοιχεία (όπως το θερμό και το ψυχρό, το υγρό και το ξηρό), ώστε να
θωρακιστεί ο ασθενής απέναντι σε αλλαγές στο περιβάλλον του που μπορούν να προκαλέσουν την νόσο.

Τα συμπτώματα του Ηρακλή: στην τομή ανάμεσα στην Ιατρική και τη Θεολογία, ο Ευριπίδης διερευνά και αμφισβητεί
και τις δύο αφηγήσεις. Συγχρόνως: μια εξαιρετικά ‘κλινική’ απόδοση της ψυχοπαθολογίας της τρέλας, αλλά και
παραπομπή της σε θεϊκή ‘κατοχή’.

ΑΙΑΣ – ΗΡΑΚΛΗΣ

Κοινά σημεία:
– Και οι δύο ήρωες με λατρεία στην Αττική (και αλλού)
– Και οι δύο ήταν γνωστοί στην παράδοση, τη λογοτεχνία και την Τέχνη (βλ. Πίνδαρος)
 Το θέατρο της αρχαιότητας II – Τμήμα Θεάτρου, ΑΠΘ
Διδ. Ελ. Παπάζογλου
– και οι δύο φημισμένοι για τα κατορθώματά τους στην υπηρεσία των συνανθρώπων τους
– και δύο παραδίδονται στην τρέλα που στέλνει μια θεά (Aθηνά – Ήρα)
– και οι δύο, μέσα στην τρέλα τους, γίνονται μεγαλομανείς και πιστεύουν ότι σκοτώνουν τους εχθρούς τους (τον
Οδυσσέα και τον Αγαμέμνονα ο Αίας, τα παιδιά του Ευρυσθέα ο Ηρακλής)
– και στους δύο, υπάρχουν συγγενικά πρόσωπα που παρακολουθούν τη δολοφονική μανία τους και προσπαθούν να τους
παρηγορήσουν στη συνέχεια (Τέκμησσα – Αμφιτρύων)
– και τους δύο τους κατακλύζει η ντροπή όταν συνειδητοποιούν τι έχουν κάνει
– και οι δύο πρέπει να αντιμετωπίσουν το μέλλον: ο Αίας με την αυτοκτονία του, ο Ηρακλής με την τελική απόφασή του
να ζήσει, ακολουθώντας τον Θησέα στην Αθήνα
– και οι δύο περιβάλλονται από έναν Χορό ανδρών αφοσιωμένων στο μεγαλείο τους, που θρηνούν την πτώση τους
– και για τους δύο, υπάρχει το ‘βλέμμα’ ενός τρίτου προσώπου: του Οδυσσέα για τον Αίαντα, του Θησέα για τον
Ηρακλή. Η παρέμβαση αυτών των προσώπων αποδίδει τελικά τιμή στους ήρωες, παρά την παραβατικότητά τους
– και στα δύο έργα, η τιμή του ήρωα κατά κάποιον τρόπο αποκαθίσταται στο τέλος,
ωστόσο
– και στα δύο έργα, οι ήρωες εμφανίζονται σαν να ανήκουν σε έναν παλαιότερο κόσμο. Το παρόν απαιτεί και παράγει
άλλες αξίες από αυτές που οι ίδιοι υπηρετούν.
– κομβική και για τους δύο η ιδέα του «κάνω καλό στους φίλους και κακό στους εχθρούς», μια παραδοσιακή ελληνική
αξία, η οποία, όμως, στην τραγική σκηνή εμφανίζεται κάπως ‘παλιά’/’αρχαϊκή’.
– ΒΙΑ: συστατικό τόσο των προθέσεών τους, όσο και της τρέλας τους. Ο Αμφιτρύων αναρωτιέται: «Μήπως το αίμα
όσων έχεις σφάξει στο παρελθόν σε οδήγησε στην τρέλα; (966 κ.εξ.): σαν η βία των άθλων να ‘ξεχειλίζει’ στο παρόν…
άλλωστε, μέσα στην τρέλα του, σκοτώνει αθώα παιδιά…

ΔΙΑΦΟΡΕΣ
– ο Σοφοκλής δείχνει στη σκηνή τη μανία του ήρωα, στον Ευριπίδη την περιγράφει ο Άγγελος
– η εκδικητικότητα του Αίαντα είναι ασύμμετρη, του Ηρακλή αναγκαία καθώς ο Λύκος απειλεί την οικογένειά του με
θάνατο
– η βία του Αίαντα ξεσπά πάνω σε ζώα, του Ηρακλή πάνω στην οικογένειά του (ωστόσο, ο δεύτερος δεν έχει καμία
συνείδηση του τι κάνει)
– ο ηρωισμός του πρώτου ‘λεκιάζει’, του δευτέρου όχι ακριβώς
– ο Αίαντας εμφανίζεται απόμακρος προς την οικογένειά του, ο Ηρακλής πλησιάζει συναισθηματικά τα παιδιά, τη
γυναίκα και τον πατέρα του
– το έργο του Σοφοκλή εστιάζεται στη μοναχικότητα, το έργο του Ευριπίδη στην αλληλοεξάρτηση
– Προφανώς: η αρετή του Ηρακλή έχει μεγαλύτερο ‘ορίζοντα’ από αυτόν του Αίαντα: επεκτείνεται σε ολόκληρο τον
κόσμο, ευεργετεί όλη την ανθρωπότητα, δεν έχει κάποια στενή προσωπική ατζέντα.

– Ο Αίας είναι εξ αρχής βλάσφημος απέναντι στους θεούς και τιμωρείται γι’ αυτό. Ο Ηρακλής καταστρέφεται από
τους θεούς, αλλά επιζεί και τους καταγγέλλει.

– Ο Αίας εξετάζει τις αξίες ενός άλλου κόσμου (βλ.απατηλή ρήση) και τις απορρίπτει. Ο Ηρακλής τις εξετάζει, με
τη βοήθεια του Θησέα, και τις υιοθετεί. Έτσι, ο Ηρακλής μπορεί και κάνει τη μετάβαση από έναν κόσμο (και έναν
ηρωισμό αρχαϊκό σε έναν κόσμο (και έναν ηρωισμό) ‘συγχρονο’.

❏ ΕΞΟΔΟΣ: Η εμφάνιση και παρέμβαση του Θησέα: ευριπίδεια εφεύρεση

Ο Ηρακλής χωρίς πρόσωπο – ο Ηρακλής με νέο πρόσωπο

Ú Στάδιο πρώτο: H στιγμή που τον γεννά τον καταστρέφει κιόλας.
Ξυπνά, συνειδητοποιεί, επιθυμεί τον θάνατο. Ενα μη πρόσωπο.

ÚΣτάδιο δεύτερο: ο ήρωας των άθλων αναφαίνεται ως ένας άθλιος ήρωας

Η ανωνυμία (ο μη-Ηρακλής=Ηρας κλέος). Ο Θησέας προτάσσει την προσωπική φιλία έναντι της Ιστορίας. Η μη-
ηρωική/αντι-ηρωική αφήγηση των άθλων. Εμφαση στη θνητή του καταγωγή. Απόδοση της ευθύνης της καταστροφής
στους θεούς. Ο ήρωας μετεωρίζεται ανάμεσα στους θνητους και τους θεούς.

ÚΣτάδιο τρίτο: Ένας ηρωϊκός θνητός γεννιέται

ΘΗ: «Και αυτοί δεν έκαναν μοιχείες και απάτες;». Του δίνει τη δυνατότητα να ζήσει σε μια καινούργια πόλιν, σε ένα
καινούργιο οίκο, ως θνητός. «Κι όταν πεθάνεις…όλη η Αθήνα με θυσίες θα σε τιμά και θα σου στήσει πέτρινο μνημείο».
ΗΡ: «Γιατί ο θεός δεν έχει τίποτα ανάγκη, εάν στα αλήθεια είναι θεός». Οι θεοί αποχωρούν από τον κόσμο.
 Το θέατρο της αρχαιότητας II – Τμήμα Θεάτρου, ΑΠΘ
Διδ. Ελ. Παπάζογλου
ΗΡ: «που εγώ τα σκότωσα με τα ίδια μου τα χέρια». Από εδώ και στο εξής θα φέρει τα εμβληματικά του όπλα: όχι ως
όπλα επίθεσης, αλλά ως όπλα άμυνας και ταυτόχρονα ως διαρκείς υπομνήσεις της ενοχής του («μ’εμάς σκότωσες
γυναίκα και παιδιά»).

ÚΣτάδιο τέταρτο: Πατέρας και γιος

ÚΩΣΤΟΣΟ: Η διάσωση και τελική ενσωμάτωση του Hρακλή στην Aθήνα σηματοδοτεί επίσης την προθυμία ή/και
επιθυμία της καινούργιας ηγέτιδας πόλεως να κερδίσει «στέφανο δόξας από όλους τους Έλληνες»,

❏ Χρήσεις του “κωμικού” (?): βλ. επίμετρο στην Καράμπελα

- Αμφιτρύων: φανφαρόνος – αγαπάει τη ζωή του
- Λύσσα συνετή και “φωτεινή”/ Ίρις λυσσασμένη και “σκοτείνή”
- Η “αφέλεια” (“μεγαλομανία”?) του Ηρακλή (βλ. διάλογο με Αμφ. 562 κ.εξ.)
- Το γελοίον της παράκρουσης του Ηρακλή (950)

❏ ΠΡΟΣΛΗΨH

– Σενέκας, Hercules Furens: απουσία θεών – εσωτερίκευση της μανίας: ένας μεγαλομανιακός και αυταρχικός
αλαζόνας, η μανία του πυροδοτεί μια λανθάνουσα ψύχωση.

–Αναγέννηση: στο σταυροδρόμι Αρετής και Κακίας: ο εκχριστιανισμός του Ηρακλή

– Μετάφραση/διασκευή και διάδοση του έργου τον 16ο και 17ο αι. Επιδράσεις στους ελισαβετιανούς. Μανία και
αυταρχισμός στον Σαίξπηρ.

– 19ος αι.: περιθωριοποίηση ή καταγγελία του έργου.

– Προς τα τέλη του αιώνα: αποκατάσταση του έργου//αποκατάσταση του Ευριπίδη.

Wilamowitz: αιμοβόρος και μεγαλομανιακός (η μετάφρασή του παίζεται στα 1903: η πρώτη παράσταση του έργου
στους νεότερους χρόνους). Η ανάδυση της Nervenkunst (νευρωσικής τέχνης).
Bahr (μετα-φροϋδικός): η δυναμική της μανίας ενυπάρχει σε όλους. Επίδραση στην Ηλέκτρα του Χόφμανσταλ.

– Τέλη του 20ού αι: το μετατραυματικό στρες του πολεμιστή: το ‘Ηράκλειο σύμπλεγμα’. Σύμβολο οξείας ηθικής κρίσης:
η απώλεια του εαυτού γίνεται μεταφορά για έναν ολόκληρο πολιτισμό που έχει χάσει τον δρόμο του.

❏ ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

Bond G., Euripides Heracles, Oxford University Press, Οξφόρδη, 1981 (κριτική έκδοση με εισαγ. και σχόλια)
Barlow S. A., Euripides Heracles, εισ., μτφ. σχόλια, Aris and Phillips, Warminster, 1996
Jouanna Jacques, «Hippocratic Medicine and Greek Tragedy», στο: Greek Medicine from Hippocrates to Galen, επιμ. και
εισ. Philip van der Eijk, μτφ. Neil Allies. Brill, Leiden 2012, σ. 55–80
Kyriakou Poulheria και Antonios Rengakos (επιμ.), Wisdom and Folly in Euripides, De Gruyter, Berlin 2016.
Foley Helene, Ritual Irony: Poetry and Sacrifice in Euripides, Cornell Univ. Press, Ithaca 1985.
Holmes Brooke, «Euripides’ Heracles in the Flesh», Classical Antiquity, τμ. 27, τχ. 2 (2008), σ. 231–281
Halleran Michael R, Stagecraft in Euripides, Barnes & Noble, Totowa, N.J. 1984.
Riley Kathleen, The Reception and Performance of Euripides’ Herakles: Reasoning Madness, Oxford University Press,
Oxford; New York 2008
Silk M. S., «Heracles and Greek Tragedy», Greece & Rome [G&R], τμ. 32, τχ. 1 (1985), 1-22
Seaford R., “Homeric and Tragic Sacrifice”, Transactions of the American Philological Association [TAPA], τχ. 119
(1989), 87-95
Foley Helen, Ritual Irony: Poetry and Sacrifice in Euripides, Cornell University Press, Ithaca, 1985
Papadopoulou Thalia, Heracles and Euripidean Tragedy, Cambridge University Press, Cambridge, 2005
Καράμπελα Ελένη, Σκοτεινόν φάος: Δραματολογική προσέγγιση στον Ηρακλή του Ευριπίδη, ΠΕΚ, Ηράκλειο, 2003