Page | 1

अनुक्रमणिका
क्र. चालू घडामोडी घटक पृष्ठ क्र.
१. विशेष लेख ३
२. राष्ट्रीय ५३
३. आंतरराष्ट्रीय ७०
४. प्रादेवशक ८१
५. आर्थिक ९८
६. संरक्षण ११५
७. कायदे ि विधीविषयक १३०
८. योजना ि प्रकल्प १५५
९. क्रीडा १६९
१०. विज्ञान-तंत्रज्ञान १७८
११. पररषदा २००
१२. अहिाल ि ननदेशांक २३३
१३. निीन ननयुक्त्या ि राजीनामे २५२
१४. पुरस्कार ि सन्मान २६०
१५. चर्थचत व्यक्तती २७४
१६. ननधनिाताा २७८
१७. नदनविशेष २८१

© वरील नोट्सबाबत सवव हक्क MPSC TOPPERSच्या अधीन असून, यातील कोिताही भाग MPSC TOPPERSच्या लेखी
परवानगीशिवाय कोित्याही प्रकारे पुनमुवद्रित द्रकिंवा पुनप्रवकाशित करता येिार नाही. तसेच याचा व्यावसाशयक स्तरावर वापर करता येिार
नाही. असे करताना आढळल्यास कॉपीराईट कायद्ाांतगवत कारवाई करण्यात येईल.

Page | 2
 शविेष लेख
अयोध्या द्रनकाल
• गेल्या अनेक दशकाांपासून सुरू असलेला रामजन्मभू मी-बाबरी मशीद प्रकरणाचा वाद आता सांपुष्टात
आला असून वादग्रस्त जागा ही हहिंदांची असल्याचा ऐततहातसक ननकाल सवोच्च न्यायालयाने नदला
आहे.
• तवशेष म्हणजे सवोच्च न्यायालयाचा हा ननकाल ५-० अर्ाात सवा समांतीने देण्यात आला. या
खांडपीठात सरन्यायाधीश रांजन गोगोई, न्या. शरद बोबडे , न्या. अशोक भूषण, न्या. डी. वाय. चां द्रचूड
आणण न्या. एस. अब्दुल नजीर याांचा समावे श होता.
• अयोध्या प्रकरणाची सुनावणी या पाच सदस्यीय घटनपीठासमोर ऑगस्ट महहन्यापासून सलग ४०
नदवस सुरू होती.
निकालातील प्रमुख मुद्दे
• बाबरी मशीदचे घुमट असलेली मूळ जागा हहिंद पक्षाला तमळेल. यामुळे आता वादग्रस्त जतमनीवर
राम मांनदर उभारण्याचा मागा मोकळा झाला आहे .
• सवोच्च न्यायालयाने यात मुहस्लम पक्षकाराांनाही अयोध्येत ५ एकर पयाायी जागा देण्याचे आदेश नदले
आहेत. त्यानु सार अयोध्येत मुहस्लम पक्षकाराांना पयाायी जागा तमळणार असून त्याचे ननयोजन केंद्र
आणण राज्य सरकार करणार आहे.
• तसेच या प्रकरणातील ततसरे पक्षकार ननमोही आखाडा याांचे जागेवरचा दावा फेटाळून लावण्यात
आला आहे .
• सवोच्च न्यायालयाने वादग्रस्त जागी राममांनदर उभारणीसाठी एका टरस्टची स्थापना करण्यात यावी
असे ननदेश नदले आहेत. या टरस्टमध्ये ननमोही आखाड्याला प्रततननतधत्व देण्यात येणार आहे.
• मांनदर उभारणीसांदभाात टरस्ट ननमााण करून मांनदर ननर्ममतीबाबत ननयम तयार करावे त असे आदेश
सवोच्च न्यायालयाने नदले आहेत.
या प्रकरिातील प्रमुख पक्षकार
• या प्रकरणी अलाहाबाद उच्च न्यायालयाने नदलेल्या २०१० मधील ननणायाला एकूण १४ जणांनी
सिोच्च न्यायालयात आव्हान नदले होते. यातील रामलल्ला, ननमोही आखाडा व सुन्नी वफ्क बोडा या
प्रमुख बाजू होत्या.
भगवान रामलल्ला विराजमाि
• हहिंद महासभा ‘भगवान रामलल्ला तवराजमान’चे नेतृत्व करीत होती आणण अलाहाबाद उच्च
न्यायालयाने १९८९ साली रामलल्लाचा या यातचकेमध्ये समावे श केला होता.

Page | 3
• वादग्रस्त २.७७ एकर भू खांडाचे अतधकार रामलल्लाच्या स्वाधीन करण्यात आले आहेत, आता या
भूखांडाांचा ताबा केंद्र सरकारच्या ररतसव्हरकडे असेल.
निमोही आखाडा
• अनेक शांतकाांपासून हा भू खांड आपल्याच ताब्दयात होता, असा ननमोही आखाड्याचा दावा आहे . या
जागेवर राममांनदराची उभारणी करण्यात यावी, अशी त्याांची मागणी होती.
• या भूखांडाचे व्यवस्थापन आपल्याकडे असल्याचा ननमोही आखाड्याचा दावा फेटाळून लावण्यात
आला आहे. मात्र केंद्र सरकारद्वारे स्थापन करण्यात येणाऱ्या टरस्टमध्ये ननमोही आखाड्याला
प्रततननतधत्व असेल.
उत्तर प्रदेि सुन्नी िफ्क बोडड
• या भू खंडािर सुन्नी वफ्क बोडााचा दावा होता आणण येर्े पुन्हा मशीद बाांधण्यात यावी, अशी त्याांची
मागणी होती. फैजाबाद न्यायालयाने १९४५मध्ये ही मशीद सुन्नीांच्या मालकीची असल्याचे ननकालात
म्हांटले होते.
• सवोच्च न्यायालयाांच्या ननकालामध्ये ही जागा केंद्र सरकारच्या ताब्दयात जाईल आणण तेर्े राममांनदर
बाांधण्यात येइल, असे स्पष्ट केले .
• मात्र मशीद बांधण्यासाठी िादग्रस्त पररसरातील अयोध्येतीलच मोक्तयाच्या ठठकाणी सुन्नी वफ्क
बोडााला ५ एकरचा भूखांड देण्यात यावा, असेही सवोच्च न्यायालयाने म्हांटले आहे.
शिया िफ्क बोडड
• बाबरी मशीद बाबराने नव्हे, तर ्याचा वशया सरदार मीर बाकीने बांधली आहे, असे सांगत णशया
वफ्क बोडााने सवोच्च न्यायालयात धाव घे तली होती. सवोच्च न्यायालयाने त्याांचा दावाही फेटाळून
लावला.
अयोध्या प्रकरिाचा घटनाक्रम
• १५२८: मुघल शासक सम्राट बाबरने अयोध्येत ही मशीद बाांधली होती. त्यामुळे या मणशदीला बाबरी
मशीद असे म्हटले जाते.
• १८५३: इांग्रजाांच्या काळात पहहल्याांदा अयोध्येत जातीय दांगल झाली.
• १८५९: इांग्रजाांनी वादग्रस्त पररसरात आतील भागात मुसलमान तर बाहेरील भागात हहिंदांना प्रार्ाना
करण्याची परवानगी नदली.
• १९४७: वाद झाल्यानांतर सरकारने मुसलमानाांना या स्थळावर जाण्यास बांदी घातली. हहिंुांना जाण्याची
परवानगी होती.
• १९४९: येर्े राम ललाची मुती तमळाली. हहिंदांनी त्या मुती तेर्े ठेवल्याचा आरोप करण्यात आला होता.
त्यामुळे नांतर आांदोलन सुरू झाले. दोन्ही गटाांकडून खटला दाखल करण्यात आला. मुहस्लम

Page | 4
 समुदायाकडून हाणशम अन्सारी तर हहिंदांकडून महांत परमहांस रामचांद्र दास हे यातचकाकते झाले .
• १९५०: राम जन्मभूमी न्यासाचे प्रमुख रामचांद्र दास आणण गोपालतसिंह तवशारद याांनी फैजाबादमध्ये
खटला दाखल करून हहिंुांना पुजा करण्याची परवानगी मातगतली होती.
• १९६१: सुन्नी केंद्रीय मांडळाने खटला दाखल करून पररसरातील सवा भाग हा कब्रस्तान (दफनभू मी)
असल्याचा दावा केला.
• १९८४:तवश्व हहेंद पररषदेने लालकृष्ण अडवाणी याांच्या नेतृत्वाखाली एक गट बनवला.
• १९८६: फैजाबाद न्यायालयाने दरवाजा उघडण्याची परवानगी नदली आणण हहिंुांना पुजा करण्याची
सांधी तमळाली.
• १९८९:तत्कालीन पांतप्रधान राजीव गाांधी याांनी वादग्रस्त हठकाणी णशलान्यास करण्याची परवानगी
नदली.
• १९९०: लालकृष्ण अडवाणी याांनी रर्यात्रा सुरू केली. त्याांना देशभरातून मोठा पाहठिंबा तमळाला.
त्याांनी समस्तीपूर येर्ून अटक करण्यात आली. त्यानांतर भाजपने व्ही.पी. तसिंह सरकारचा पाहठिंबा
काढून घे तला. त्यानांतरच्या ननवडणुकीत भाजपला मोठे यश तमळाले.
• ६ नडसेंबर १९९२: कारसेवकाांनी वादग्रस्त वास्तू पाडली व तात्पुरते मांनदर बनवले. पी.व्ही.नरतसिंहराव
सरकारने उच्च न्यायालयात धाव घे ऊन येर्ील बाांधकाम ‘जै से र्े’ ठेवण्याची मागणी केली.
• २००३: अलाहाबाद उच्च न्यायालयाने वादग्रस्त स्थळाची खोदाई करून तेर्े मांनदर होते नकिंवा नाही,
याचा शोध घे ण्याचे आदेश नदले. पुरातत्व तवभागाने आपल्या अहवालात मणशदीच्या खाली दहाव्या
शतकातील मांनदराचे अवशेष तमळाल्याचे म्हटले.
• २०१०: पहहल्याांदा सरकारने ननणाय बदलत दोन्ही पक्षाांनी हे प्रकरण परस्पर तमटवण्यास साांतगतले.
• ३० सप्टेंबर २०१०: अलाहाबाद उच्च न्यायालयाने ऐततहातसक ननकाल देत जतमनीचे तीन हहस्से
करण्यास साांतगतले.
• २०१६: भाजप नेते सुब्रमण्यम स्वामी याांनी सवोच्च न्यायालयात धाव घे ऊन मांनदराच्या ननर्ममतीची
यातचका दाखल केली.
• १८ एनप्रल २०१७: सवोच्च न्यायालयाने लालकृष्ण अडवाणी, मुरलीमनोहर जोशी, उमा भारतीांसह १७
जणाांवर बाबरी मशीद पाडण्याचा कट रचल्याबद्दल खटला चालवण्याची परवानगी नदली.
• ५ नडसेंबर २०१७: सवोच्च न्यायालयाच्या खांडपीठाने राजकीय पक्षाांनी दाखल केलेल्या अलाहबाद
उच्च न्यायालयाच्या ननणायाला आव्हान देणाऱ्या यातचकेवर फे ब्रुवारी २०१९ सुनावणी करणार
असल्याचे साांतगतले.
• २ मे २०१८: भारतीय जनता पाटीचे नेते सुब्रमण्यम स्वामी याांनी आयोध्ये मधील वादग्रस्त जमीनीवर
पूजा करण्याची परवाणगी द्यावी यासाठी दाखल केलेल्या यातचकेवर तत्काळ ननणाय देण्यात यावी

Page | 5
 अशी मागणी केली. ही मागणी सवोच्च न्यायालयाने फेटाळली
• २७ सप्टेंबर २०१८: मशीद ही इस्लाम धमााचा अतवभाज्य भाग नसल्याच्या ननकालातवरोधातील
यातचकेवर सवोच्च न्यायालयाचा ननकाल.
• ८ माचा २०१९: अयोध्येतील रामजन्मभू मी-बाबरी मशीद जमीनवादाचे प्रकरण मध्यस्थाकडे
सोपवण्याचा ननणाय सुप्रीम कोटााने नदला. सुप्रीम कोटााने मध्यस्थीसाठी तीन सदस्यीय सतमती ने मली
यात न्या.एफ एम खणलफुल्ला, श्री श्री रतवशांकर आणण ज्येष्ठ वकील श्रीराम पाांचू याांचा समावे श आहे.
आठ आठवड्यात सतमतीनी प्रहिया पूणा करावी, असे सुप्रीम कोटााने म्हटले.
• १६ ऑगस्ट २०१९: अयोध्येतील वादग्रस्त जागेवर मुहस्लमाांनी नमाज पठण केलां असेल, पण यामुळे
त्या जागेवर दावा करण्याचा हक्क त्याांना तमळत नाही. खासकरुन रचना, खाां ब, आकृततबांध आणण
णशलालेख या सवा गोष्टी हहिं द असल्याचां तसद्ध करत असताना हा हक्क त्याांना तमळत नसल्याचा
युहततवाद सवोच्च न्यायालयात करण्यात आला. ‘रामलल्ला तवराजमान’ची बाजू सवोच्च न्ययाालयात
माां डणारे ज्येष्ठ वकील सी एस वै द्यनार्न याांनी हा युहततवाद केला.
• १८ सप्टेंबर २०१९: रामजन्मभूमी- बाबरी मशीद जतमनीच्या लाांबलेल्या वादात सवा पक्षाांचा युहततवाद
पूणा करण्यासाठी सवोच्च न्यायालयाने १८ ऑतटोबरची मुदत ननणित केली. यामुळे राजकीयदृष्टय़ा
सांवे दनशील अशा या खटल्याचा ननकाल नोव्हेंबरच्या मध्यात लागण्याची शतयता ननमााण झाली.
• १६ ऑतटोबर २०१९: अयोध्येतील रामजन्मभूमी आणण बाबरी मशीद वादावर अांततम सुनावणी पार
पडली. दोन्ही पक्षकाराांचा युहततवाद पूणा झाला. न्यायालयाने ननकाल राखून ठेवला.
• ९ नोव्हेंबर २०१९: सिोच्च न्यायालयाने अयोध्या प्रकरणाचा ननकाल जाहीर केला.

बर्ललिची श िं त
• ९ नोव्हेंबर २०१९ रोजी बर्ललनची णभिंत पाडण्याच्या ऐवतहावसक घटने ला ३० िषे पूणा झाली. ९ नोव्हेंबर
१९८९ रोजी ही ऐवतहावसक घटना घडली होती.
• ही घटना १९९० मध्ये झालेल्या दोन जमान राष्टाांच्या एकत्रीकरणाच्या प्रहियेतील महत्त्वाचा टप्पा
मानला जातो.
• बर्ललनची णभिंत ही बर्ललन या शहराचे तवभाजन करण्यासाठी उभारण्यात आलेली एक कााँहिटची णभिंत
होती. ुसऱ्या महायुद्धानांतर १९६१मध्ये ती बाांधण्यात आली होती.
का बाांधण्यात आली होती बर्ललिची श िं त?
• ुसऱ्या महायुद्धात नाझी जमानीच्या पराभवानांतर तमत्र राष्टराांनी (अमेररका, नब्रटन, फ्रान्स व सोणव्हएत
सांघ) जमानीच्या प्रादेणशक सीमा ताब्दयात घे तल्या आणण जमानीचे प्रत्येक तमत्र शततीद्वारे व्यवस्थानपत
केलेल्या चार तवभागाांमध्ये तवभाजन करण्यात आले.

Page | 6
• प्रत्येकाने देशाने जमानीच्या वे गवे गळ्या भागाची जबाबदारी घे तली. जमानीचा पणिम भाग अमेररका,
नब्रटन आणण फ्रान्सने ताब्दयात घे तला, तर सोणव्हएत सांघाने पूवा जमानीचा ताबा घे तला.
• बर्ललन सोणव्हएत सांघाच्या कायाक्षेत्रात होते, परांतु जमानीची राजधानी असल्याने त्यास देखील चार
तवभागाांमध्ये तवभागण्याचा ननणाय घे ण्यात आला.
• बर्ललनच्या फाळणीनांतर अमेररकन, नब्रटीश आणण फ्रेंच प्रदेश पणिम बर्ललन बनले आणण सोणव्हएत
प्रदेश पूवा बर्ललन बनला.
• तमत्र राष्टराांनी जमानीवर ननयांत्रण तमळवल्यानांतर दोन वषाांनी तमत्र राष्टर आणण सोणव्हएत सांघ याांच्यात
अनेक सामाणजक-राजकीय बाबीांवर राजकीय मतभे द होऊ लागले.
• यामध्ये सवाात वादग्रस्त अमेररके द्वारे माशाल योजनेचा तवस्तार होता. माशाल योजना अमेररकेने ुसऱ्या
महायुद्धानांतर पणिम युरोपच्या पुनराचने साठी आर्मर्क सहाय्य देण्याशी सांबांतधत होती.
• अमेररकन प्रस्ताव पूवा ब्दलॉकमधील कम्युननस्ट जमानीच्या स्टॅणलन तवचारसरणीशी जुळत नव्हता
आणण म्हणूनच सोणव्हएत सांघाने ही योजना मांजू र केली नाही.
• १९४८ मध्ये बर्ललनच्या नाकाबांदीने बर्ललनच्या णभिंतीच्या ननर्ममतीचा पाया रचला. त्यानांतर १९४९ मध्ये
सोणव्हएत सांघाने जमान लोकशाही गणराज्याच्या (पूवा जमानी) अहस्तत्वाची घोषणा केली.
• पूवा जमानीमधील कम्युननस्ट राजवटीने १९६१ साली पणिम बर्ललनला पुणापणे वे ढून टाकणारी ही णभिंत
बाांधली. पूवा जमानीमधु न होणारे जमान नागररकाांचे स्थलाांतर र्ाांबवणे हा या णभिंतीचा मुख्य उद्देश
होता.
• या राजकीय घटनेची नकिंमत स्थाननक लोकाांना घरे, कुटूांब आणण नोकरीच्या रूपात द्यावी लागली
आणण यामुळे त्याांचे आयुष्य पूणापणे बदलले.
• बर्ललनची णभिंत बाांधण्यापुवी १९४५ ते १९६१ दरम्यान अांदाजे ३५ लाख पूवा जमान नागररकाांनी पणिम
जमानीमध्ये स्थलाांतर केले होते होते. ही णभिंत बाांधल्यानांतर हे स्थलाांतर जवळजवळ सांपुणापणे
सांपुष्टात आणण्यात आले.
बर्ललिची श िं त का पडली?
• पूवा आणण पणिम जमानीमधील नागररकाांमध्ये झालेल्या अशाांततेमुळे दोन्ही प्रदेशाांमधील प्रवासावरील
ननबांध णशतर्ल करण्यासाठी पूवा जमानीच्या प्रशासनावर दबाव ननमााण झाला.
• ९ नोव्हेंबर १९८९ रोजी पूवा व पणिम जमानीमधील करारानु सार नागररकाांना सीमा ओलाां डुन जाण्याची
परवानगी देण्यात आली.
• ही घोषणा होताच पूवा जमानीतील लोक मोठ्या सांख्येने बर्ललनच्या णभिंतीजवळ पोहोचले आणण पणिम
जमानीत प्रवे शाची मागणी करू लागले आणण त्याच नदवशी ही णभिंत पाडण्यात आली.
या घटनेचे वैश्ववक पररिाम

Page | 7
• नकत्येक दशके अलगाव आणण असमान सामाणजक-आर्मर्क तवकासामुळे पूवा व पणिम बर्ललन
याांच्यात बरेच मतभेद ननमााण झाले होते.
• बर्ललनची णभिंत पडल्यानांतर ३ ऑतटोबर १९९० रोजी पूवा आणण पणिम जमानी याांनी एकनत्रतपणे
एकीकृत जमानीची ननर्ममती केली.
• राजकीय बदलाांमुळे पूवा युरोप पूणापणे बदलला होता आणण या बदलाांच्या पररणामस्वरूप १९९२ मध्ये
माहस्टरतट तह झाला, ज्यामुळे १९९३ मध्ये युरोनपयन सांघाची स्थापना झाली.
• ुसरे महायुद्ध आणण कोररयन युद्ध सांपल्यानांतर पूवा आणशया आणण दणक्षण-पूवा आणशया हळू हळू
युद्धाांच्या कहरातून सावरत होते.
• सोणव्हएत सांघाच्या पतनानांतर चीनने केवळ आणशयाच नव्हे तर जागततक राजकीय व्यवस्थे तही
अभूतपूवा वृ द्धी केली.
• याव्यततररतत, सोणव्हएत सांघाच्या पतनाचा मॉस्कोकडून देण्यात आलेल्या आर्मर्क अनुदानावर
अवलांबून असलेल्या तयुबा आणण त्याच्या अर्ाव्यवस्थे वर पररणाम झाला.

पॅररस करार आशि अमेररका

• पॅररस हवामान करारातून अमेररका माघार घे त असल्याची अतधसूचना अध्यक्ष डोनाल्ड टरम्प याांनी
सांयुतत राष्टराांना नदली आहे.
• या करारातून माघार घे ण्याची घोषणा टरम्प याांनी जू न २०१७ मध्येच केली होती पण त्याची प्रहिया ४
नोव्हेंबर रोजी सांयुतत राष्टराांना अतधसूचना देऊन सुरू करण्यात आली आहे.
• या अतधसूचनेमुळे अमेररक े ची या करारातून बाहेर पडण्याची एका वषाांची प्रहिया सुरु झाली असून,
ही प्रहिया पुढच्या वषी अमेररकेत होणाऱ्या ननवडणुकीनांतर सांपेल.
• त्यामुळे नोव्हेंबर २०२०मध्ये अमेररका या करारातून मुतत होणार आहे. यामुळे आता अमेररका
जागततक तापमानवाढ रोखण्यासाठीच्या आांतरराष्टरीय प्रयत्नाांचा भाग असणार नाही.
• ही प्रहिया पूणा झाल्यानांतर, हा करार सोडणारा अमेररका हा एकमेव देश असेल. यापूवी, सीररया
आणण ननकारागुआ ही देश या करारातून बाहेर पडले होते परांतु २०१७ मध्ये त्याांनीही या करारावर
स्वाक्षरी केली होती.
• या करारापासून अमेररक े चा बाहे र पडण्याचा अर्ा असा नाही की, तो या कराराच्या उहद्दष्टाांचा त्याग
करेल परांतु असे केल्याने तो उद्दीष्टे साध्य करण्यास बाांधील असणार नाही.
• तसेच अमेररका पॅररस करारास पुन्हा सातमल होण्यासाठी स्वतांत्र असेल.
• अमेररका पॅररस करारातून बाहेर पडला तरीही तो पॅररस कराराची मातृसांस्था यूएनएफसीसीसीचा एक
स्वाक्षरीकताा देश असल्यामुळे या सांघटनेच्या इतर प्रहियेत व बैठकीत सहभागी होतील.

Page | 8
 या द्रनिवयामागील कारिे
• टरम्प याांनी अध्यक्षीय ननवडणुकीतील प्रचारादरम्यान ‘मेक अमेररका ग्रेट अगेन’ अशी घोषणा देत
पॅररस करारातून बाहे र पडण्याचे आश्वासन नदले होते.
• पॅररस करार म्हणजे अमेररकेसाठी एक प्रकारची णशक्षा होती. या करारामुळे ऊजाा स्त्रोताांवर ननबांध
आले होते. अमेररके चा आर्मर्क प्रगतीचा वे ग खुांटला होता असे टरम्प याांनी म्हटले आहे .
• हा करार म्हणजे अमेररकेला आर्मर्कदृष्टया कमकुवत करण्याच्या प्रयत्नाचा भाग आहे असे त्याांचे
म्हणणे आहे.
या द्रनिवयाचे पररिाम
• चीननांतर (२७ टक्के) अमेररका (१५ टक्के) हा हररतगृह वायूांचे सवाातधक उत्सजा न करणारा देश आहे.
जर अमेररकाच हररतगृह वायूांचे उत्सजा न कमी करणार नसेल, तर या कराराची उहद्दष्टे साध्य करणे
कठीण होईल.
• पॅररस करारामध्ये केलेल्या वचनबद्धतेनु सार २०२५पयांत अमेररकेळा आपले हररतगृह वायूांचे उत्सजा न
२००५च्या पातळीपेक्षा २६-२८ टततयाांनी कमी करायचे आहे.
• अमेररके च्या या कारारतून बाहेर पडल्यामुळे त्याचा सवाात मोठा पररणाम हवामान बदलावर ननयांत्रण
ठेवण्यासाठी प्राप्त होणाऱ्या आर्मर्क सांसाधनाांवर होईल.
• कराराअांतगात हररत वातावरण ननधीमध्ये (Green Climate Fund) अमेररक े चा सवाातधक सहभाग
होता. म्हणूनच, त्याच्या अनुपस्थस्थतीत कराराच्या लक्ष्ाांवर नकारात्मक पररणाम होईल.
• करारानुसार हवामानातील बदल ननयांनत्रत करण्यासाठी २०२०पासून हररत वातावरण ननधीमध्ये
प्रततवषी १०० अब्ज डॉलसा प्रदान करणे हे सवा तवकतसत देशाांचे कताव्य असेल. अमेररका बाहेर
पडल्यामुळे इतर देशाांवर अततररतत भार पडणार आहे.
पॅररस करारातूि बाहेर पडण्याची प्रक्रिया
• पॅररस कराराच्या अनुच्छे द २८मध्ये कोणत्याही स्वाक्षरी करणाऱ्या देशाच्या या करारातून बाहेर
पडण्याच्या तरतुदीांचे वणान केले आहे.
• त्यानु सार, कोणताही स्वाक्षरी करणारा देश पॅररस कराराच्या स्थापनेच्या ३ वषाानांतरच (४ नोव्हेंबर
२०१९) या करारातून बाहे र पडण्याची अतधसूचना देऊ शकतो.
• अतधसूचना नदल्याच्या १ वषाानांतर सांबांतधत देश या करारापासून मुतत मानला जाईल. अशा प्रकारे
२०२०मध्ये अमेररका या करारातून औपचाररकपणे बाहेर पडणार आहे.
• राष्टराध्यक्षपदी ननवडून येताच या करारातून माघार घे ण्याची घोषणा टरम्प याांनी जू न २०१७मध्ये केली
होती पण त्यावेळी या कराराला ३ वषे पूणा झाली नव्हती.

Page | 9
 ारतीय पोषि कृषी कोष
• १८ नोव्हेंबर २०१९ रोजी केंद्रीय महहला आणण बाल तवकास मांत्रालयाने भारतीय पोषण कृषी कोषची
(BPKK | Bharatiya Poshan Krishi Kosh) सुरुवात केली.
• उद्देश: कुपोषण दर करण्यासाठी बहु-क्षेत्रीय आरखडा तवकतसत करणे, हे याचे उहद्दष्ट आहे. ज्या
अांतगात चाांगल्या पोषक उत्पादनाांसाठी १२८ कृषी-हवामान क्षेत्राांमध्ये तवतवध नपकाांवर भर देण्यात
येईल.
मुख्य मुद्दे
• हा प्रकल्प महहला व बाल तवकास मांत्रालयाद्वारे तबल अाँड मेणलिंडा गेट्स फाउांडे शनच्या सहकायााने
चालतवण्यात येणार आहे .
• शेती-हवामान वै णशष्ट्ये तवशेषत: मातीचा प्रकार, तापमान आणण पजा न्यासहहत हवामान व त्याची
तवतवधता आणण जल सांसाधने याांच्या आधारे देशाला साधारणपणे १५ कृषी क्षेत्राांमध्ये तवभागले गेले
आहे.
• हावा डा चॅन स्कूल ऑफ पहब्दलक हेल्र् भारतात स्थस्थत आपले सांशोधन केंद्र आणण तबल अाँड मेणलिंडा
गेट्स फाउांडेशनसह तमळून देशाच्या तवतवध भौगोणलक क्षेत्रातील खाण्या-नपण्याच्या सवयीांबद्दलची
माहहती एकनत्रत करून त्याचे मूल्याांकन करेल.
• या व्यततररतत हे दोघे (हावा डा चॅन स्कूल ऑफ पहब्दलक हेल्र् व तबल अाँड मेणलिंडा गेट्स फाउांडे शन)
देशातील प्रादेणशक कृषी अन्न प्रणालीचा नकाशा तयार करतील.
• महहला आणण बालतवकास मांत्रालय आणण तबल अाँड मेणलिंडा गेट्स फाउांडेशनशी सल्लामसलत करून,
प्रकल्प टीम अांदाजे १२ अशी राज्ये ननवडेल, जी भारताच्या भौगोणलक, सामाणजक, आर्मर्क,
साांस्कृततक आणण सांरचनात्मक तवतवधतेचे प्रततननतधत्व करतात.
• प्रत्येक राज्यात नकिंवा राज्याांच्या गटामध्ये प्रकल्प टीम अशा स्थाननक भागीदार सांस्थेची ननवड करेल,
णजच्याकडे सामाणजक व वताणुक पररवतान सांचार आणण नकाशा तयार करण्याचा आवश्यक अनु भव
आहे.
एम. एस. स्‍िावमिाथि याांच्या शिफारिी
• या ननधीच्या शुभारांभ प्रसांगी कृषी शास्त्रज्ञ डॉ. एम.एस. स्वामीनार्न याांनी भारताला पोषणाच्या
बाबतीत सुरणक्षत बनतवण्यासाठी खालील पाच-कलमी कृती योजना राबतवण्याचे सुचतवले आहे.
❖ महहला, गभावती महहला आणण मुलाांसाठी कॅलरीयुतत समृद्ध आहार सुननणित करणे.
❖ स्थस्त्रया व मुलाांमध्ये उपासमार दर करण्यासाठी आहारात योग्य प्रमाणात डाळीच्या रूपात
प्रतर्नाांचा समावे श करणे.
❖ सूक्ष्म पोषक तत्वाांच्या (उदा. जीवनसत्वे , लोह व णझिंक) कमतरतेमुळे होणारी उपासमार दर

Page | 10
 करणे.
❖ नपण्यासाठी शुद्ध पाण्याचा पुरवठा सुननणित करणे.
❖ प्रत्येक गावात पोषण साक्षरतेचा प्रसार करण्यासाठी, तवशेषत: अशा महहलाांना पोषण तवषयी
जागरूक करणे, ज्याांच्या मुलाांचे वय १०० नदवसाांपेक्षा कमी आहे.
• एम. एस. स्वामीनार्न याांनी सुचवलेली ही पाच-कलमी कृती योजना एसडीजी-२ (शून्य उपासमार),
एसडीजी-३ (चाांगले आरोग्य) व एसडीजी-६ (शुद्ध पाणी व स्वच्छता) अशा तवतवध शाश्वत तवकास
उहद्दष्टाांना समाांतर आहे.
पुढील मार्ड
• उत्तम पोषण आहाराच्या नदशेने भारत सरकार पौहष्टक आहार उपलब्दध करून देणे आणण तत्सम इतर
पुरवठा योजना राबतवण्याचा प्रयत्न करीत आहे.
• परांतु ननरोगी खाण्याच्या सवयीांना प्रोत्साहन देण्यासाठी सरकारच्या प्रयत्नाांना पूरक म्हणून अजू न दोन
गोष्टी आवश्यक आहेतः
❖ मोठ्या प्रमाणात कुपोषणाच्या आव्हानाला तोंड देण्यासाठी सामाणजक, व्यावहाररक आणण
साांस्कृततक पद्धतीांचे मूलभूत ज्ञान आवश्यक आहे.
❖ णजल्यात सांबांतधत कृषी-खाद्य प्रणालीच्या आकडेवारीला जोडणारा डेटा बेस तयार करणे, ज्याचा
हेतू अशा मूळ देशी नपकाांच्या जातीांच्या तवतवधतेचा नकाशा तयार करणे असेल, जी दीघाकाळ
कमी खचाात घे ता येऊ शकतील आणण नटकूनही राहू शकतील.
निष्कषड
• शाश्वत तवकास उहद्दष्टे (एसडीजी) साध्य करण्यासाठी भारताला आता अांमलबजावणी तवज्ञानाची
दळणवळणाच्या तवज्ञानाशी साांगड घालणे आवश्यक आहे, जे णेकरून स्वच्छता व शुद्ध पेयजलासह
पोषणाचा समावे श राजकीय आणण प्रशासकीय अजें ड्यात केला जाऊ शकेल.
• महहला, गभावती महहला आणण मुलाांमधील कुपोषणाची समस्या सुटल्यास देशाच्या तवकासात
अभूतपूवा बदल घडेल आणण देशाला शाश्वत तवकास उहद्दष्टे साध्य करणे शतय होईल.

जम्मू-काश्मीरचे वि ाजि
• सांसदेने ५ ऑगस्ट रोजी जम्मू-काश्मीरला तवशेष दजाा देणारे कलम ३७० रद्द करीत, जम्मू-काश्मीर
आणण लडाखला तवभाणजत करून केंद्रशातसत प्रदेशाचा दजाा देण्याचा ननणाय घे तला होता.
• त्यामुळे १९४७ सालापासून भारतीय सांघराज्याचा भाग असलेल्या जम्मू-काश्मीरचा राज्याचा दजाा ३१
ऑतटोबर मध्यरात्रीपासून सांपूष्टात आला आणण जम्मू-काश्मीर व लडाख हे दोन स्वतांत्र केंद्रशातसत
प्रदेश अहस्तत्वात आले.

Page | 11
• सरदार वल्लभभाई पटेल याांच्या जयांती ननतमत्त ३१ ऑतटोबर या नदनाला प्रततकात्मक महत्त्व आहे,
त्यामुळे नव्याने स्थापना झालेल्या दोन्ही केंद्र शातसत प्रदेशाांमध्ये नोकरशाही कारभाराच्या सुरूवातीस
हा नदवस ननवडला गेला.
• जम्मू-काश्मीर विधानसभा असलेला केंद्रशावसत प्रदेश आहे, तर लडाख हा विधानसभा नसलेला एक
िे गळा केंद्रशावसत प्रदेश आहे.
• जम्मू-काश्मीरला विभागून २ केंद्रशावसत प्रदेश बनवल्यामुळे देशातील राजयांची संख्या एकने कमी
होऊन २८ झाली आहे. तर केंद्रशावसत प्रदेशांची संख्या दोनने िाढून ९ झाली आहे. तसेच आता
जम्मू-काश्मीर हा देशातील सिाात मोठा केंद्रशावसत प्रदेश आहे.
• जम्मू-काश्मीर राज्य प्रशासन आणण गृह मांत्रालयाने ५ ऑगस्ट ते ३१ ऑतटोबर या कालावधीचा
वापर जम्मू-काश्मीर पुनराचना कायद्याच्या अांमलबजावणीसाठी नोकरशाहीचा पायाभूत आराखडा
स्थानपत करण्यासाठी केला.
वि ाजिािांतरचे बदल
• सनदी अतधकारी तगरीशचां द्र मुमूा व आर. के. मार्ुर याांची अनुिमे जम्मू-काश्मीर आणण लडाखच्या
नायब राज्यपालपदी ननवड करण्यात आली.
• जम्मू-काश्मीर उच्च न्यायालयाच्या मुख्य न्यायाधीशाांनी दोन्ही केंद्रशातसत प्रदेशाांच्या नायब
राज्यपालाांना शपर् नदली.
• राज्यपाल हा राज्याांचा तर नायब राज्यपाल हा केंद्रशातसत प्रदेशाांचा सवोच्च प्रशासकीय अतधकारी
असतो. राष्टरपती ५ वषाांसाठी त्याांची ननयुतती करतात.
• गुजरात केडरचे सणव्हातसिंग आयएएस अतधकारी तगरीशचांद्र मुमूा याांची जम्मू-काश्मीरने लख गव्हनासाचे
डेप्युटी गव्हनार म्हणून ननयुतती केली आहे आणण केंद्र सरकारने नत्रपुरा सांवगाातील सेवाननवृ त्त
नोकरशहा राधा कृष्ण मार्ूर याांची ननयुतती केली आहे .
• दोन्ही केंद्रशातसत प्रदेशात मुख्य सतचव, इतर उच्च अतधकारी, पोणलस प्रमुख आणण प्रमुख पयावे क्षी
अतधकारी याांची नेमणूक केली जाईल.
• नदलबाग तसिंग जम्मू-काश्मीर पोणलसाांचे महासांचालक असतील, तर पोणलस महाननरीक्षक दजााचा
अतधकारी लडाखमधील पोणलस प्रमुख असेल.
• दोन्ही केंद्रशातसत प्रदेशाांचे पोणलस जम्मू-काश्मीर केडरचाच भाग राहतील आणण अखेरीस ते
AUGMET केडरमध्ये तवलीन होतील.
• जम्मू-काश्मीर राज्य पुनराचना कायदा २०१९ मध्ये सांपूणा तवभाजनासाठी एक वषााच्या मुदतची
तरतूद करण्यात आली आहे.
• राज्याांची पुनराचना ही एक सांर् प्रहिया आहे, ज्याला काही वषाांचा अवधीही लागू शकतो. २०१३

Page | 12
 मध्ये आां ध्रप्रदेशचे तवभाजन आांध्रप्रदेश व तेलांगणा राज्याांमध्ये झाले होते, ज्याच्या पुनराचने शी
सांबांतधत मुद्द्ाांबाबत अजू नही काही मुद्दे केंद्रीय गृहमांत्रालयाकडे प्रलांतबत आहेत.
अवि ाशजत राज्यात आधीच तैिात असलेल्या इतर अवधकाऱ्ाांचे काय होईल?
• दोन्ही केंद्रशातसत प्रदेशातील पदाांची सांख्या तवभागली गेली आहे. परांतु राज्य प्रशासनातील
कमा चाऱ्याांचे तवभाजन होणे अद्याप बाकी आहे.
• सरकारने सवा कमा चाऱ्याांना दोन केंद्रशातसत प्रदेशाांपैकी एकामध्ये ननयुततीसाठी अजा पाठतवण्यास
साांतगतले होते, अद्याप ही प्रहिया चालू आहे .
• कमा चाऱ्याांच्या ननयुततीची मूलभूत सांकल्पना अशी आहे की, दोन केंद्रशातसत प्रदेशाांमध्ये नकमान
तवस्थापन झाले व्हावे आणण प्रादेणशक जवळीक याांना प्राधान्य नदले जावे .
जम्मू-काश्मीर राज्याला नियां नित करिाऱ्ा कायद्ाांचे काय होईल?
• राज्याची तवधायी पुनराचना करण्याचे काया सुरू आहे. त्याअांतगात राज्यातील १५३ कायदे रद्द
करण्यात आले असून १५५ कायदे तसेच ठेवण्यात आले आहेत.
• यानांतर अशा प्रकारचे कायदे लागू करण्याचे काया केले जाईल, जे सांपूणा भारतात लागू आहेत पण
जम्मू काश्मीर राज्यात लागू के ले जात नव्हते.
• राज्य पुनराचना कायद्यात नमूद केलेले सवा कायदे राज्य प्रशासनाने लागू केले आहेत.
• परांतु राज्याच्या तवणशष्ट मुद्द्ाांचा १०८ केंद्रीय कायद्याांमध्ये समावे श करणे ही मुख्य तवधायक प्रहिया
असेल. हे कायदे दोन्ही केंद्र शातसत प्रदेशाांवर लागू होतील.
ििीि कायदे
• राज्याची स्वतःची फौजदारी दांड सांहहता होती (CrPC | Criminal Procedure Code), णजची
जागा आता केंद्रीय फौजदारी दांड सांहहता घे णार आहे .
• काहश्मरच्या सीआरपीसीमधील बऱ्याच तरतुदी केंद्रीय सीआरपीसीपेक्षा णभन्न आहेत. राज्याच्या
गरजे नुसार सीआरपीसीमध्ये ुरुस्ती केली जाईल, परांतु या सवा बाबीांतवषयी अांततम ननणाय केंद्र
सरकार घे ईल.
• आर्मर्कदृष्ट्या ुबाल घटकाांच्या आरक्षणाच्या तरतूदीत यापूवीच ुरुस्तीद्वारे भर टाकली गेली आहे,
परांतु केंद्र सरकार केंद्रीय अतधननयमाद्वारे यात काही तरतुदी जोडू शकते.
असे कायदे जे राज्याच्या विशिष्टतेच्या आधारे समाविष्ट क
े ले जाऊ िकतात.
• केंद्र व राज्याच्या बाल न्याय अतधननयमात नकशोराांची वयोमयाादा ननणित करणे हा वादाचा मुख्य
मुद्दा आहे.
• केंद्रीय कायद्यानु सार १६ वषाांपेक्षा जास्त वयाच्या मुलास वयस्क मानले जाते, तर राज्याच्या कायद्यात
ही वयोमयाादा १८ वषे आहे.

Page | 13
• जम्मू-काश्मीरमधील तवशेष पररस्थस्थती लक्षात घे ता, जे र्े अनेक नकशोरवयीन हहिंसक ननषेधाांमध्ये भाग
घे तात, अशा पररस्थस्थतीत जम्मू-काश्मीरमध्ये केंद्रीय कायदा लागू केल्यास तेर्ील अनेक नकशोराांचे
भतवष्य तबघडू शकते, असा एक अांदाज आहे.
• या राज्याचे आरक्षण कायदे जातीच्या आधारे आरक्षणास मांजू री देत नाहीत. प्रत्यक्ष ननयांत्रण रेषा
आणण आांतरराष्टरीय सीमेजवळ राहणाऱ्या मागास भागातील नागररकाां साठी क्षेत्र-वार आरक्षणाची
तरतूद राज्यात आहे.
मालमत्ता किी वि ार्ण्यात ये ईल?
• राज्य मालमत्तेच्या तवभाजनापेक्षा राज्याची तवत्तीय पुनराचना ही खूपच जनटल प्रहिया आहे.
• ऑगस्ट २०१९ मध्ये राज्याच्या तवभाजनाळा सांसदेची मांजु री तमळाल्यामुळे आर्मर्क वषााच्या मध्यात
राज्य प्रशासन आर्मर्क पुनराचनेच्या कायाात व्यस्त आहे, ही एक जनटल प्रशासकीय हिया आहे.
• माजी सांरक्षण सतचव सांजय तमत्रा याांच्या अध्यक्षतेखाली सरकारने तीन सदस्यीय सल्लागार सतमती
गठीत केली असून राज्याची मालमत्ता आणण उत्तरदातयत्व हे दोन केंद्रशातसत प्रदेशात कसे तवभागले
जावे , याबाबत ही सतमती णशफारसी सादर करणार आहे. सतमतीने अद्याप अहवाल सादर केलेला
नाही.
• पुनराचनेच्या उद्देशाने राज्य स्तरावर आणखी तीन सतमत्या स्थापन केल्या होत्या ज्याांनी राज्यातील
कमा चारी, तवत्त व प्रशासकीय बाबीांतवषयी सल्ले नदले.
• या ततन्ही सतमत्याांनी आपले अहवाल सरकारला सादर केले आहेत, परांतु अद्याप त्याांच्या णशफारसी
सावा जननक करण्यात आलेल्या नाहीत.
• तवशेषत: केंद्रशातसत प्रदेशाांचे एकूण केंद्रीय अर्ासांकल्प ,,500०० कोटी रुपये आहे , तर जम्मू-
काश्मीरचे बजे ट 90 ०,००० कोटीांपेक्षा जास्त आहे .
• वरील सवा पररस्थस्थतीचा तवचार करता, गृह मांत्रालय जम्मू-काश्मीरच्या तवभाजनाची प्रहिया बराच
काळ चालू ठेवू शकते, असा अांदाज आहे.

सरन्यायाधीि आशि माक्रहती अवधकार

• सरन्यायाधीशाांचे कायाालय सावा जननक आस्थापना असल्याने ते माहहती अतधकार कायद्याच्या (RTI)
कक्षेत येते , असा ऐततहातसक ननकाल सवोच्च न्यायालयाने १३ नोव्हेंबर रोजी नदला.
• सरन्यायाधीश रांजन गोगोई याांच्या अध्यक्षतेखालील पाच सदस्यीय घटनापीठाने नदल्ली उच्च
न्यायालयाने ९ वषाांपूवी नदलेला ननकाल कायम राखला.
• मात्र, सरन्यायाधीशाांवर पाळत ठेवण्यासाठी या कायद्याचा वापर होऊ नये आणण जनहहतासाठी
माहहती जाहीर करताना न्यातयक स्वातांत्र्य लक्षात घे तले पाहहजे , असेही न्यायालयाने स्पष्ट केले.

Page | 14
• या ननकालामुळे न्यातयक स्वातांत्र्य आणण पारदशाकता याांचा समतोल साधला गेला आहे. कायद्यापेक्षा
कोणीच मोठा नसून, कायद्यापुढे सवा समान आहेत, हे या ननकालाने अधोरेणखत केले.
पावववभूमी
• सरन्यायाधीशाांचे कायाालय हे ‘आरटीआय’ कक्षेत येते. न्यातयक स्वातांत्र्य हा तवशेषातधकार नसून, ती
जबाबदारी आहे, असे नदल्ली उच्च न्यायालयाने जानेवारी २०१०च्या ननकालात म्हटले होते.
• नदल्ली उच्च न्यायालयाच्या या ननकालाने तत्कालीन सरन्यायाधीश के. जी. बालकृष्णन याांना धक्का
नदला होता. त्याांनी माहहती अतधकार कायद्यानुसार न्यायाधीशाांबाबतची माहहती जाहीर करण्यास
तवरोध केला होता.
• नदल्ली उच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायाधीश ए. पी. शहा, न्या. तविमणजत सेन, न्या. एस. मुरलीधर
याांनी हा ननकाल नदला होता.
• नदल्ली उच्च न्यायालयाच्या २०१०च्या ननकालातवरोधात सवोच्च न्यायालयाचे महासतचव तसेच केंद्रीय
सावा जननक माहहती अतधकाऱ्याां नी आव्हान यातचका दाखल केल्या होत्या.
• सरन्यायाधीश रांजन गोगोई, न्या. एन. व्ही. रामण्णा, न्या. धनांजय चांद्रचूड, न्या. दीपक गुप्ता आणण
न्या. सांजीव खन्ना याांच्या पीठाने या यातचका फेटाळून लावत सरन्यायाधीशाांचे कायाालय ‘आरटीआय’
कक्षेत असल्याचा ननकाल नदला.
• न्यायवृां दाने नेमणुकीसाठी कोणत्या न्यायाधीशाांच्या नावाांची णशफारस केली, हे या कायद्यानु सार
जाहीर करता येईल. मात्र, त्यामागची कारणे जाहीर करता येणार नाहीत, असे न्यायालयाने स्पष्ट
केले.
• माहहती अतधकार कायाकते सुभाषचांद्र अग्रवाल याांनी सरन्यायाधीशाांना माहहती अतधकार कायद्याच्या
कक्षेत आणण्यासाठी प्रयत्न केले होते .
माश्हतीचा अशधकार कायदा २००५
• साधारण १४ िषाांपूिी १२ ऑक्तटोबर २००५ रोजी देशामध्ये ‘माठहतीचा अवधकार’ म्हणजे च Right to
Information (RTI) कायदा लागू करण्यात आला.
• या कायद्यानु सार कोणीही भारतीय नागररक सरकारी यंत्रणा नकिंिा कायाा लयांकडे ्याला हिी
असलेली माठहती मागू शकतो आणण याबद्दलचा प्रवतसाद सरकारी यंत्रणेने नकिंिा कायाालयाने
संबंवधत नागररकाला ३० नदिसांच्या आता देणे बंधनकारक असते.
• घटनेच्या कलम १९-१ (अ)ने नदलेल्या व्यठक्ततस्िातं त्र्याच्या अवधकाराखाली माठहतीच्या अवधकाराचा
कायदा करण्यात आला आहे.
• या कायद्यातील मूळ तरतु दीनुसार सरकारी यंत्रणांनी ्यांची माठहती संगणक प्रणालीद्वारे साठिू न
ठेिणे आिश्यक आहे आणण जनतेला माठहत असािी अशी काही विवशष्ट् माठहती, एखाद्या नागररकाने

Page | 15
 विनंती केल्याणशवाय िेळोिेळी विविध माध्यमांतून जनतेपुढे मां डली पाठहजे .
• देशठहताला बाधा होईल अशी माठहती, न्यायालयामार्ात प्रवतबंवधत केलेली माठहती, संसद धोरणांना
धोका उद्भिे ल अशी माठहती, परराष्ट्र मंत्रालयाची गोपनीय माठहती आणण अश्या इतर अनेक प्रकारच्या
माठहती नागररकांना प्रदान करण्याची तरतू द या कायद्यात नाही.
• केंद्रातून माठहती अवधकार कायदा मान्य होण्यापूिी हा कायदा केिळ ८ राजये (महाराष्ट्रासह) आणण
एका केंद्रशावसत प्रदेशामध्ये लागू होता आणण प्र्येकाच्या तरतु दी सोयीनुसार िे गिे गळ्या हो्या.
• स्ितंत्र भारतातला हा आतापयांतचा सिाात यशस्िी कायदा असल्याचे सामाणजक कायाक्याांचे
म्हणणे आहे. दरिषी ६० लाखांपेक्षा जास्त नागररक या कायद्याचा िापर करतात.
• हा कायदा सिा प्रिम स्िीडन मधे १७६६ साली लागु झाला. ्यानंतर भारत हा १२ ऑक्तटोबर २००५
रोजी माठहती अवधकाराचा कायदा करणारा ५४िा देश ठरला.
माक्रहती अवधकाराअांतर्डत कोि?
• कायदेमांडळ, कायापाणलका, न्यायपाणलका (सरन्यायाधीशाांसह) ही ततन्ही घटनात्मक आस्थापने .
• सांसद नकिंवा राज्य तवतधमांडळाने कायदा करून स्थापन केलेली कोणतीही सांस्था नकिंवा सांघटना.
• केंद्र वा राज्य सरकारने अतधसूचना नकिंवा आदेश काढू न स्थापलेली सांस्था नकिंवा आस्थापना.
• केंद्र वा राज्य सरकारी आर्मर्क मदतीवर आणण ननयांत्रणावर चालणाऱ्या सांस्था.
• प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष, पूणा नकिंवा भरीव सरकारी आर्मर्क मदतीवर चालणाऱ्या स्वयांसेवी सांघटना.
• खासगीकरण झालेल्या सावा जननक उपयोणजतेच्या सांस्था. उदा. वीज कांपन्या.
• अशा खासगी सांस्था ज्याांना ९५ टततयाांपेक्षा अतधक सरकारी पाठबळ तमळते.
कोि िाही?
• खासगी सांस्था वा सांघटना.
• राजकीय पक्ष (यासांबांधीची यातचका न्यायप्रतवष्ट).
• गुप्तचर आणण सुरक्षा सांस्था.

ठेिी विमा ि पत हमी महामांडळ

चचेत किामुळे?
• पांजाब महाराष्टर सहकारी बाँक (पीएमसी बाँक) डबघाईला आल्याने ररझव्हा बाँक ऑफ इांनडयाने
ततच्यावर लादलेल्या ननबांधाांमुळे भारतीय बाँकाांमधील ग्राहकाांच्या ठेवीांवरील तवमा सांरक्षणाच्या कमी
रक्कमे चा मुद्दा पुन्हा चचेत आला आहे .
• सध्या एखादी बाँक नदवाळखोरीत ननघाल्यास ठेवीदारास तवमा सांरक्षण म्हणून प्रत्येक खात्यासाठी

Page | 16
 जास्तीत जास्त १ लाख रुपयाांचा दावा करता येतो. (त्याच्या खात्यात जमा केलेली रक्कम १ लाखाहून
अतधक असेल तरीही)
• देशातील ‘ठेवी तवमा व पत हमी महामांडळ’ (DICGC | Deposit Insurance and Credit
Guaranty Corporation) हा तवमा प्रत्येक बाँक खाते दारास प्रदान करते.
• बाँक नदवाळखोरीत ननघाल्यास खात्यात १ लाख रुपयाांपेक्षा जास्त ठेवी असणाऱ्या बाँक ग्राहकाांसाठी
आपले पैसे परत तमळतवण्यासाठी इतर कोणताही कायदेशीर मागा नाही.
ठेिी विमा ि पत हमी महामांडळ
• DICGC | Deposit Insurance and Credit Guaranty Corporation.
• १५ जु लै १९७८ रोजी ठेवी तवमा ननगम (DIC | Deposit Insurance Corporation) व भारतीय
पत हमी महामांडळ (CGCI | Credit Guarantee Corporation of India) याांचे एकत्रीकरण
करून ठेवी तवमा व पत हमी महामांडळाची स्थापना करण्यात आली.
• हे भारतीय ररझव्हा बाँक
े च्या पूणा मालकीचे महामांडळ ठेवी तवमा व पत हमी महामांडळ कायदा १९६१
नुसार स्थापन झाले असून, त्याचे दैनांनदन कामकाज याच कायद्यानुसार चालते .
• भारतातील सवा प्रकारच्या बाँकाांच्या ठेवीदाराांच्या ठेवीसाठी १ लाख रुपयाांपयांतचे तवमा सुरक्षा कवच
पुरातवण्याची हमी या कायद्याच्या कलम १६ (१) अांतगात देण्यात आली आहे .
• या महामांडळाचे मुख्यालय मुांबई येर्े स्थस्थत आहे. सध्या बी. पी. कानूनगो हे या महामांडळाचे अध्यक्ष
आहेत.
महामांडळाचे विमाछि ला लेल्या बँका
• महामांडळाची ठेव तवमा योजना भारतात कायारत असलेल्या सवा देशी, तवदेशी/खासगी व्यापारी
बाँकाांना तसेच ररझव्हा बाँकेने परवानगी नदलेल्या सवा सहकारी बाँका, राष्टरीयीकृत बाँका, ग्रामीण स्थानीय
बाँका याांना सततीची आहे.
• परांतु केंद्र, राज्य सरकारच्या ठेवी, बाँकाांच्या आपापसातल्या ठेवी, परकीय सरकारी ठेवी या ठेव तवमा
योजनेच्या बाहेर आहेत.
• माचा २०१९च्या अखेरीस या महामांडळाच्या तवमा छत्राखाली १५७ व्यापारी, ५१ प्रादेणशक ग्रामीण
(RRB), ३ स्थानीय तवभागीय व १९४१ सहकारी अशा एकूण २०९८ बाँका आहेत.
• महामांडळाकडे नोंदणी झालेल्या १९४१ सहकारी बाँकाांपैकी ५२८ महाराष्टरातील, २८५ कनााटकमधील,
तर २३८ गुजरातमधल्या आहेत.
विमा सांरक्षिाची कमाल मयाडदा
• या महामांडळाद्वारे देण्यात येणारी तवमा सांरक्षणाची कमाल मयाादा सध्या प्रतत बाँक प्रतत खातेदार १
लाख रुपये आहे.

Page | 17
• सुरुवातीला ही रक्कम केवळ १,५०० रुपये होती, जी १९६८मध्ये ५ हजार रुपये, १९७०मध्ये १० हजार
रुपये, १९७६मध्ये २० हजार रुपये, १९८०मध्ये ३० हजार रुपये तर १ मे १९९३ रोजी १ लाख करण्यात
आली.
• त्यानांतर गेल्या २६ वषाात यात बदल करण्यात आलेला नाही.
• या तवमा सांरक्षणासाठी आवती (ररकररिंग), मुदत ठेव (नफतस्ड), बचत खाते तसेच चालू (करांट)
खात्यातील रकमा तवचारात घे तल्या जातात. कमाल रकमेत मुद्दल व व्याज याांचा समावे श असतो.
विमा हप्ता कोि रते?
• या योजनेत सहभागी असलेल्या बाँकाच हप्ते भरतात. त्याचा भार ठेवीदाराांना उचलावा लागत नाही.
• जानेवारी १९६२ ते सप्टेंबर १९७१ पयांत तो ०.०५ टक्के होता, त्यात वधघट होत एनप्रल २००५ पासून
आजपयांत ०.१० टक्के आहे .
महामांडळाची आर्थथक स्थिती
• या महामांडळाच्या वेबसाईटवर उपलब्दध असलेल्या २०१८-१९च्या ताळेबांदानुसार या महामांडळाकडे
९३,७५० कोटीांचा ठेव तवमा ननधी आहे व तो दरवषी १०,००० ते ११,५०० कोटीांनी वाढतो आहे .
• त्यामानाने डीआयसीजीसीने स्थापनेपासून आतापयांत चुकत्या केलेल्या तवमा दाव्याांची रक्कम अधी
म्हणजे ५१२० कोटी एवढी कमी आहे .
महामांडळाच्या तरतुदीांमधील उशििा
• हे महामंडळ प्रतत बाँक प्रतत खातेदार केवळ १ लाख रुपये तवमा सांरक्षण प्रदान करते, जे इतर देशाांच्या
तुलनेत फारच कमी आहे.
• हे महामांडळ एखादी बाँक नदवाळखोरीत गेल्याचे फमाान ररझव्हा बाँकेने काढल्यानांतरच तवमा रक्कम
खातेदारास देते. परांतु ज्या बाँकाांना गैरव्यवहाराांमुळे ररझव्हा बाँकेने काही काळापुरती बाँनकिंग व्यवहार
करण्यावर तात्पुरती बांदी घातली, अशा बाँकाांच्या ठेवीदाराांना तवम्याची रक्कम तमळत नाही.
अन्य देिाांतील ठेिीांिरील विमा सांरक्षिाची मयाडदा
• ब्राझील: ७९,३०० डॉलर (सु मारे ५३.९२ लाख रुपये)
• कॅनडा: ७५,००० डॉलर (सु मारे ५१ लाख रुपये).
• हस्वत्झलांड: १ लाख डॉलर (सु मारे ६८ लाख रुपये)
• अमेररका: २.५० लाख डॉलर (सु मारे १.७० कोटी रुपये)

पयाडिरि िुकसाि रपाई िुल्क

• पयाावरण प्रदषण (प्रततबांध आणण ननयांत्रण) प्रातधकरणाने (EPCA) नवी नदल्लीमध्ये ग्रेडेड ॲतशन

Page | 18
 ररस्पााँस योजनेअांतगात वायु प्रदषणाच्या आणीबाणीच्या पररस्थस्थतीत टरकच्या वाहतूकीवर ननबांध
लावण्याऐवजी त्या जागी पयाावरण नुकसान भरपाई शुल्क लागू केले आहे .
• ईपीसीएने नदल्लीच्या सीमेवरील १३ रेनडओ नफ्रक्वेंसी आइडेंनटनफकेशन (RFID) प्रणाली आधाररत
टोल नातयाांच्या कायाांचा आढावा घे तल्यानांतर हा ननणाय घे तला आहे.
• टोल नातयाांवर आरएफआयडी यांत्रणा सुरू होण्याआधी आणण पयाावरण नुकसान भरपाई शुल्काची
सुरुवात करण्यापूवी दररोज सु मारे ८००० टरक नदल्लीत प्रवे श करत होते , परांतु ही व्यवस्था लागू
झाल्यानांतर ही सांख्या प्रततनदन ३६६४ पयांत घटली आहे .
• याणशवाय टोल नातयाांवर कॅश लेन नकिंवा फ्री लेन वापरुन पयाावरण नुकसान भरपाई शुल्क भरण्याचे
टाळणाऱ्या टरकची सांख्या ३३ टततयाां वरून १८ टततयाांवर आली आहे .
• नदल्ली सीमेवरील टोल नातयाांवर टरकची सांख्या वाढल्याने वाहतूक कोंडीची समस्या उद्भवते.
• त्यामुळे ईपीसीएच्या मते , टरकवर पूणापणे बांदी घालण्यापेक्षा पयाावरण नुकसान भरपाई शुल्क टरकची
सांख्या कमी करण्याचा उत्तम मागा आहे .
रेनडओ निक्वेंसी आइडें निनफक
े िि तांिज्ञाि
• रेनडओ नफ्रक्वेंसी आइडेंनटनफकेशन (RFID) तांत्रज्ञान इलेतटरोमॅग्नेनटक फील्डचा वापर करते. ज्या
टॅग्जमध्ये इलेतटरॉननक माहहती सांग्रहहत केलेली आहे , असे टॅग हे तांत्रज्ञान शोधते.
• या तांत्राद्वारे टॅग नकत्येक फु टाांच्या अांतरावरुन स्कॅन केला जातो आणण त्यासाठी स्कॅनर नकिंवा ररडर
सरळ रेषेत असणे आवश्यक नसते.
• आरएफआयडी प्रणालीच्या मदतीने फास्टॅग (बारकोड असलेले स्टीकर) लावलेले वाहन कोणत्याही
टोलनातयावरून गेल्यास सांबांतधत चालकाच्या खात्यातून आपोआप टोलची रक्कम कापली जाते.
त्यासाठी वाहन र्ाांबवावे लागत नाही.
• यामुळे टोलनातयावर होणारी वाहतूक कोंडी टाळता येते आणण ग्राहकाांच्या वेळेची व इांधनाची बचत
होऊन, त्याांचा प्रवास सुलभ होतो.
पयाडिरि प्रदूषि (प्रवतबांध आशि नियांिि) प्रावधकरि
• EPCA | Environment Pollution (Prevention & Control) Authority.
• ईपीसीए सवोच्च न्यायालयाच्या आदेशाने अतधसूतचत केलेली एक सांस्था आहे , जी राष्टरीय राजधानी
नवी नदल्लीच्या क्षेत्रातील वायू प्रदषण कमी करण्यासाठी उपाय सुचवण्याचे काम करते.
• या सांस्थेची अतधसूचना पयाावरण मांत्रालयाने पयाावरण सांरक्षण अतधननयम १९८६अांतगात वषा १९९८
मध्ये जारी केली होती.
• प्रदषणाची पातळी लक्षात घे ऊन ही सांस्था नदल्लीच्या राष्टरीय राजधानी क्षेत्रात ग्रेडेड ॲतशन ररस्पााँस
योजनेची (GRAP) अांमलबजावणी देखील करते .

Page | 19
 मूल ू त कतडव्ये
चचेत किामुळे?
• सांतवधान नदनाच्या ७०व्या वधाापन नदनाननतमत्त सरकारने ‘सांतवधानाशी समरसता’ कायािमाांतगात
मूलभूत कताव्याांतवषयी जनजागृती करण्याचा ननणाय घे तला आहे.
• सांतवधान सभेने २६ नोव्हेंबर १९४९ रोजी भारतीय राज्यघटनेचा अांततम मसुदा मांजू र केला होता.
त्याच्या स्मरणार्ा २६ नोव्हेंबर हा नदवस भारतात सांतवधान नदन म्हणून साजरा केला जातो.
मूल ू त कतडव्ये
• स्वणातसिंग सतमतीच्या णशफारशीनुसार १९७६मध्ये ४२व्या घटनाुरुस्तीद्वारे मूलभूत कताव्ये घटनेत
समातवष्ट केली गेली.
• त्याअांतगात घटनेत भाग ४ (अ) नव्याने जोडला गेला. या नवीन भागामध्ये कलम ५१ (अ)ची भर
घालण्यात आली. यामध्ये भारतीय नागररकाांची १० मूलभूत कताव्ये तवशद करण्यात आली.
• २००२ साली करण्यात आलेल्या ८६व्या घटनाुरुस्तीने यामध्ये आणखी एका मूलभूत कताव्याची भर
घातली.
११ मूल ू त कतडव्ये
• सांतवधानाचे पालन करणे आणण त्याचे आदशा व सांस्था राष्टरध्वज व राष्टरगीत याांचा आदर करणे.
• ज्यामुळे आपल्या राष्टरीय स्वातांत्र्य लढयास स्फूती तमळाल्यास त्या उदात्त आदशााची जोपासना करून
त्याांचे अनुसरण करणे.
• भारताची सावा भौमकता, एकता व एकात्मता उन्नत राखणे, त्याांचे सांरक्षण करणे.
• आवाहन केले जाईल तेव्हा देशाचे सांरक्षण करणे व राष्टरीय सेवा बजावणे.
• धार्ममक, भानषक व प्रादेणशक नकिंवा वगीय भे दाांच्या पलीकडे जाऊन अणखल भारतीय जनतेमध्ये
एकोपा व भातृभाव वाढीला लावणे, स्थस्त्र याांच्या प्रततष्ठेला उणेपणा आणणाऱ्या प्रर्ाांचा त्याग करणे.
• आपल्या सांतमश्र सांस्कृतीच्या वारशाांचे मोल जाणून तो जतन करणे.
• अरण्ये, सरोवर, नद्या व वन्यजीवसृष्टी यासुद्धा नैसर्मगक पयाावरणाचे रक्षण करून त्यात सुधारणा करणे
आणण सजीव प्राण्याांबद्दल दयाबुद्धी बाळगणे.
• तवज्ञानननष्ठ दृहष्टकोन, मानवतावाद, शोधकबुद्धी व सुधारणावाद याांचा तवकास करणे.
• सावा जननक सांपत्तीचे रक्षण करणे व हहिंसाचाराचा ननग्रहपूवाक त्याग करणे.
• राष्टर सतत उपिम व तसद्धी याांच्या चढत्या श्रेणी गाठत जाईल, अशाप्रकारे सवा व्यहततगत व
सामुदातयक कायाक्षेत्रात पराकाष्ठेचे यश सांपादन करणेसाठी झटणे.

Page | 20
• आई-वडील नकिंवा पालकाांनी आपल्या ६ ते १४ वषेपयांतच्या बालकाांना नकिंवा पाल्याांना णशक्षणाची
सांधी उपलब्दध करून देणे. (हे कताव्य ८६व्या घटनाुरुस्ती २००२ साली समातवष्ट केले.)
४२िी घििादुरुसती
• भारतीय राज्यघटनेतील ही सवाात महत्त्वाची ुरुस्ती मानली जाते. या ुरुस्तीला ‘तमनी राज्यघटना’
असेही सांबोधले जाते.
• या घटनाुरुस्तीद्वारे राज्यघटनेत करण्यात आलेले महत्त्वाचे बदल पुढीलप्रमाणे:
❖ भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्यामध्ये ‘समाजवादी, धमाननरपेक्ष आणण अखांडता’ असे ३ नवीन
शब्दद जोडले गेले .
❖ मांनत्रमांडळाचा सल्ला राष्टरपतीांवर बांधनकारक करण्याची तरतू द करण्यात आली.
❖ मूलभूत हक्काांपेक्षा मागादशाक तत्वाांना अतधक महत्व देण्यात आले.
❖ राज्यघटनेत भाग ४ (अ) आणण त्यात मूलभूत कताव्याांतवषयीचे कलम ५१ (अ) समातवष्ट करण्यात
आले.
❖ घटनाुरुस्तीला न्यायालयीन प्रहिये मधू न वगळण्यात आले.

हामोिाइज्ड वससिम कोड

• केंद्रीय वाणणज्य व उद्योग मांत्रालयाने अलीकडेच भारतीय सांस्कृतीची अतवभाज्य ओळख असलेल्या
खादीला स्वतांत्र ‘हामोनाइज्ड तसस्टम कोड’ प्रदान केला आहे.
• भारतीय स्वातांत्र्यलढ्यात महात्मा गाांधीांनी फतत हाताने अर्वा चरख्याने तवणलेले खादीचे कपडेच
पररधान केले होते . त्यामुळे खादीला भारतात अनन्यसाधारण महत्त्व आहे.
• केंद्रीय सूक्ष्म, लघु व मध्यम उद्योग मांत्रालयाच्या (MSME) मते , खादीला एचएस कोड प्रदान
केल्याने ती आपल्या रूढीवादी प्रततमेपासून मुतत होईल आणण खादीच्या उत्पादनाांच्या ननयाातीत वाढ
होईल.
खादीला एचएस कोड प्रदाि करण्याचे पररिाम
• केंद्रीय वाणणज्य व उद्योग मांत्रालयाच्या या ननणायामुळे आगामी काळात खादी उत्पादनाांच्या ननयाातीत
वाढ होण्याची अपेक्षा आहे .
• सन २००६ मध्ये, केंद्र सरकारने एमएसएमई मांत्रालयाअांतगात स्थानपत खादी व ग्रामोद्योग आयोगाला
ननयाात सांवधा न पररषदेचा दजाा नदला होता.
• परांतु खादीसाठी स्वतांत्र एचएस कोड नसल्यामुळे, खादीच्या ननयाातीचे वगीकरण करणे आणण त्याची
गणना करणे कठीण होते . सरकारच्या या ननणायामुळे या समस्येचे ननराकरण करण्यास मदत होईल.
• एचएस कोड उपलब्दध नसल्यामुळे खादीच्या ननयाातीबद्दल माहहती फतत सामान्य कपड्याांशी सांबांतधत

Page | 21
 माहहती म्हणून गोळा केली जात होती.
• परांतु खादीला एचएस कोड तमळाल्यामुळे आता खादी ननयाातीशी सांबांतधत शुद्ध आकडेवारी प्राप्त
होईल. णशवाय भतवष्यात एचएस कोड ननयाात धोरण बनतवण्यातही लाभदायी ठरेल.
हामोिाइज्ड वससिम कोड
• HS Code | Harmonised System Code.
• हामोनाइज्ड तसस्टम कोड हा जागततक सीमाशुल्क सांघटनेने तवकतसत केलेला सहा-अांकी कोड
आहे.
• या कोड प्रदान केला गेल्यास सांबांतधत वस्तूला बहुउद्देशीय आांतरराष्टरीय उत्पादन म्हणून ओळख
प्राप्त होते.
• सध्या २०० पेक्षा जास्त देश पुढील कायाासाठी एचएस कोड प्रणालीचा वापर करतात.
❖ आांतरराष्टरीय व्यापाराबाबत माहहती गोळा करणे.
❖ व्यापार धोरणे तयार करणे.
❖ आांतरराष्टरीय बाजारात त्याांच्या वस्तूांचे परीक्षण करणे.
❖ वस्तूांचे सीमाशुल्क ननणित करणे.
• एचएस कोड प्रणाली उत्पादनाांची व्यापार प्रहिया आणण सीमाशुल्क यामध्ये सुसांगती आणते आणण
आांतरराष्टरीय व्यापारातील खचादेखील कमी करते.
• जागततक सीमाशुल्क सांघटनेच्या मते, एचएस कोड प्रणालीमध्ये सध्या सु मारे ५००० कमोनडटी समूह
आहेत, त्यापैकी प्रत्येक समूहास एक युननक (Unique) ६-अांकी िमाांक प्रदान करण्यात येतो.
• या कोडमध्ये सांख्याांना कायदेशीर आणण तार्कककररत्या व्यवस्थस्थत केले जाते. हा कोड जगातील
सीमाशुल्क दरामध्ये समान वगीकरण ननयमाांना चाांगल्या प्रकारे पररभानषत करतो.
• एचएस कोडमधील पहहले दोन अांक एचएस अध्याय, पुढील दोन अांक एचएस शीषाक आणण उवा ररत
दोन अांक एचएस उप-शीषाक प्रदर्लशत करतात.
• उदाहरणार्ा, अननसचा एचएस कोड ०८०४.३० आहे. यात ०८ साली असलेल्या फळाांसह णलिंबूवगीय
फळाांचा अध्याय कोड आहे. ०४ खजू र, अननस इत्यादी सुतया आणण रसाळ फळाांसाठी शीषाक आहे
तर ३० ही सांख्या अननसासाठी उप-शीषाक आहे.

आयसीजीएस ॲिी बेझांि

• जीआरएसईने भारतीय तटरक्षक दलाला आयसीजीएस ॲनी बेझांट सोपविले आहे. हे एक वे गवान
गस्ती जहाज आहे.
• जीआरएसईने बाांधणी केलेली ही १०१वी युद्धनौका आहे . याची रचना सांपूणापणे जीआरएसईने केली

Page | 22
 आहे.
• आयसीजीएस ॲनी बेझांटची लाांबी ५० मीटर आहे , तर रुांदी ७.५ मीटर आहे. त्याची जल तवस्थापन
क्षमता ३०८ टन आहे.
• ही जहाज कमाल ३४ नॉट्स वे गाने प्रवास करू शकते. यात ३ मुख्य इांणजन बसतवण्यात आली आहेत.
याणशवाय हे जहाज ४०/६० तममीच्या तोफाांनी सज्ज आहे.
• यामध्ये इांनटग्रेटेड नब्रज तसस्टम आणण प्रगत कम्युननकेशन यांत्रणेचा वापरही करण्यात आला आहे.
याचा उपयोग गस्त घालणे, बचाव काया इ.साठी केला जाणार आहे.
ॲिी बेझांि
• ॲनी बेझांट या इांग्लांडमध्ये जन्मलेल्या भारतीय स्वातांत्र्यसैननक, समाजसुधारक आणण तत्त्वज्ञानी
होत्या. १ ऑतटोबर १८४७ रोजी लांडन येर्े त्याांचा जन्म झाला.
• नॅशनल ररफॉमार या वृ त्तपत्राच्या सहसांपादक म्हणून त्याांनी कायाारांभ केला. पुढे त्या तर्ऑसॉनफस्ट
झाल्या. आहस्तकतेकडून नाहस्तकतेकडे त्याांचा प्रवास झाला.
• त्याांनी स्त्री-मुततीचा, ननरीश्वरवादाचा, सांततीननयमाचा पुरस्कार केला. १८९३मध्ये तर्ऑसॉनफकल
सोसायटीचा कायाभार स्वीकारून त्या भारतात आल्या.
• १८९८मध्ये त्याांनी बनारस येर्े ‘सेंटरल हहिंद कॉलेजची’ उभारणी केली. १९०७मध्ये त्या तर्ऑसॉनफकल
सोसायटीच्या अध्यक्षा झाल्या, नांतर राजकारणाकडे वळल्या.
• १९१५च्या मुांबई कााँग्रेसमध्ये त्याांनी ‘होमरूल’ योजनेचे सूतोवाच केले. कााँग्रेसमधील जहाल व मवाळ
गटाांच्या एकीकरणाचेही त्याांनी प्रयत्न केले .
• भारतीय स्वातांत्र्याच्या जनजागरणासाठी त्याांनी त्याांनी ‘कॉमनवील’ हे साप्ताहहक,‘न्यू इांनडया’ हे
दैननक सुरू केले.
• १९१७च्या राष्टरीय सभेच्या कलकत्ता अतधवे शनाचे अध्यक्षस्थान त्याांनी भूषतवले होते. राष्ट्रीय सभेच्या
्या पहहल्या मठहला अध्यक्षा हो्या. भारतीय स्वातां त्र्यासाठी त्याांनी कारावासही भोगला.
• भारताच्या स्वातांत्र्य चळवळीच्या इततहासात ‘ॲनी बेझां ट’ नावाचा तेजस्वी कालखांड होऊन गेला. हा
झां झावात २० सप्टेंबर १९३३ रोजी तातमळनाडूतील अड्यार येर्े शाांत झाला.
र्ाडडि ररच शिपवबल्डर अँड इांशजिीयसड
• गाडान रीच णशपतबल्डर अाँड इांणजननयसा (GSRE) हा सावा जननक क्षेत्रातील सांरक्षण उपिम आहे.
• भारतातील अग्रगण्य सरकारी जहाज ननमाात्याांपैकी हा एक असून, तो कोलकाता (पणिम बांगाल)
येर्े स्थस्थत आहे.
• हे णशपयाडा व्यावसातयक व नौसेना व्हेसल्सची उत्पादन व ुरुस्ती करते . आता ते ननयाात जहाजाांची
बाांधणीही करत आहेत.

Page | 23
• १८८४साली हुगळी नदीच्या शेजारी एक लहान खाजगी कांपनी म्हणून जीआरएसईची स्थापना केली
गेली.
• १९१६मध्ये त्याचे नाव गाडानरीच वकाशॉप असे ठेवले गेले. १९६०मध्ये सरकारद्वारे जीआरएसईचे
राष्टरीयीकरण केले गेले.
• भारतीय नौदलाला १०० लढाऊ जहाजे तवतरीत करणारे पहहले भारतीय णशपया डा आहे. सध्या
जीआरएसई भारताच्या तमनीरत्न कांपन्याांपैकी एक आहे.
• सध्या हे णशपयाडा P१७A प्रकल्पाखाली भारतीय नौसेने साठी ३ स्टील्र् नफ्रगेट्स तयार करीत आहेत.

इफ्फी २०१९
• गोव्यात पणजी येर्े २० नोव्हेंबरपासून सुरु असलेल्या आांतरराष्टरीय भारतीय तचत्रपट महोत्सव अर्ाात
इफ्फीची २८ नोव्हेंबर रोजी साांगता झाली.
• याननतमत्त पणजी येर्ील श्यामाप्रसाद मुखजी इनडोअर स्टेनडयममध्ये झालेल्या सोहळ्यात तचत्रपट
पुरस्काराांची घोषणा करण्यात आली.
• इफ्फीच्या सुवणा महोत्सवी वषाात जगभरातू न तचत्रपट ननमााते, नदग्दशाक, कलाकार आणण समीक्षक
याांची माांनदयाळी येर्े गेले ८ नदवस जमली होती.
• सु मारे ७६ देशाांमधील १९० पेक्षा अतधक तचत्रपट या महोत्सवात दाखवले गेले. त्यात २४ ऑस्कर
तवजे त्या तचत्रपटाांचा समावे श होता. या महोत्सवात १२ हजार प्रततननधी सहभागी झाले होते.
• या कायािमात भारतीय तचत्रपट क्षेत्रात अमूल्य योगदान देणारे कलावां त इल्लीयाराजा, प्रेम चोपडा,
मांजू बोरा, अरतविं द स्वामी आणण हनुबम पबनकु मार याांचा सत्कार करण्यात आला.
• अणभनेत्री सोनाली कुलकणी आणण अणभनेता कुणाल कपूर याांनी या साांगता समारांभाचे सूत्रसांचालन
केले. इफ्फीच्या या सुवणा महोत्सवी आवृ त्तीचा रणशया हा भागीदार देश होता.
• पुढच्या वषीपासून सुप्रतसद्ध तचत्रपट ननमााते , नदग्दशाक सत्यणजत रे याांचे शताब्ददी वषा म्हणून साजरे
केले जाणार आहे. त्यामुळे इफ्फी २०२० आणण २०२१ ही दोन वषा त्याांना समर्कपत असणार आहेत.
आयसीएफिी-यु िेसको फे लीिी पदकािे इफ्फीचा सन्माि
• पॅररसमधील इांटरनॅ शनल काऊांतसल फॉर नफल्म टेणलणव्हजन ॲण्ड ऑनडओ णव्हज्युअल कम्युननकेशन
(ICFT) आणण युनेस्को याांच्यातफे नदल्या जाणाऱ्या फे लीनी या पदकाने इफ्फीचा गौरव करण्यात
आला.
• या महोत्सवाने सुवणा महोत्सवी वषाात पदापणा केल्याबद्दल आयोजकाांना हा सन्मान देण्यात आला.
• जगभरात होणाऱ्या आांतरराष्टरीय तचत्रपट महोत्सवामध्ये इफ्फीचे स्थान अढळ असून, एखाद्या
दीपस्तांभासारखा हा महोत्सव नदशादशाक म्हणून काम करतो.

Page | 24
 इसाबेल हूपिड याांिा जीििर्ौरि पुरसकार
• यांदाच्या इफ्फीमध्ये फ्रान्सची ततच्या नपढीतील सवाात प्रतसद्ध आणण लोकनप्रय अणभनेत्री इसाबेल हूपटा
याांना जीवनगौरव पुरस्काराने सन्माननत केले गेले.
• जीवनगौरव पुरस्कार इफ्फी समारांभातील सवोच्च व सवाात प्रततहष्ठत पुरस्कार आहे. या पुरस्काराांतगात
१० लाख रुपये रोख रक्कम बक्षीसस्वरूप देण्यात येते.
• फ्रेंच अणभनेत्री इसाबेल याांना त्याांचे उल्लेखनीय कलात्मक कौशल्य व तसनेमातील उत्कृष्ट योगदान
यासाठी हा प्रततहष्ठत पुरस्कार देण्यात आला आहे .
रजिीकाांत याांिा आयकॉि पुरसकार
• यांदाच्या इफ्फीमध्ये प्रख्यात अणभनेते रजनीकाांत याांना इफ्फी २०१९ चा सुवणा महोत्सवी आयकॉन
पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.
• गेल्या अनेक दशकाांत भारतीय तचत्रपटसृष्टीतील त्याांच्या उल्लेखनीय योगदानासाठी त्याांना हा
पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.
• भारत सरकारने प्रर्मच भारतीय आांतरराष्टरीय तचत्रपट महोत्सवाच्या (IFFI) सुवणा जयांतीचे प्रतीक
म्हणून हा तवशेष पुरस्कार स्थापन केला आहे .
इफ्फीचे पुरसकार विजेते
• सुवणा मयूर पुरस्कार | पाटीकल्स
• ब्दलेझ हॅररसन नदग्दर्लशत आणण एस्टेल नफयालॉन ननर्ममत ‘पाटीकल्स’ या तचत्रपटाने ५०व्या इफ्फीचा
प्रततष्ठेचा सुवणा मयूर पुरस्कार पटकावला.
• ४० लाख रुपये, सन्मानतचन्ह आणण प्रशस्तीपत्र असे या पुरस्काराचे स्वरुप असून ननमााता व नदग्दशाक
अशा दोघाांचा या पुरस्कारात समान वाटा आहे.
• पौंगाडावस्थेतील मुलाांचा प्रवास आणण त्यायोगे भौततकशास्त्राच्या मदतीने पणलकडच्या जगाचा शोध
घे ण्याचा त्याांचा प्रवास याचे तचत्रण या तचत्रपटात आहे.
• सवोत्तम नदग्दशाक | णलजो जोस पेहल्लसेरी (जहल्लकट्टू)
• ‘जहल्लकट्टू’ या तचत्रपटासाठी णलजो जोस पेहल्लसेरी याांनी सवोत्तम नदग्दशाकाचा पुरस्कार पटकावला.
• या पुरस्काराचे स्वरुप रौप्य मयूर, प्रशस्तीपत्र आणण १५ लाख रुपये असे आहे.
• हा मल्याळम तचत्रपट आहे. ुगाम गावातील एक बैल गावातून पळून जातो आणण त्यातून हहिंसा
उद्भवते, असे या तचत्रपटाचे कर्ानक आहे.
• सवोत्तम अणभनेता | सेऊ जॉजा (मारीघेला)
• ब्राझीलचा तचत्रपट ‘मारीघेला’ या तचत्रपटातील कालोस मारीघे लाच्या भूतमकेसाठी सेऊ जॉजा याांना

Page | 25
 सवोत्तम अणभनेत्याचा पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.
• हुकूमशाहीच्या काळातील शततीशाली आणण प्रभावी व्यततीरेखा जॉजा याांनी साकारली आहे .
• रौप्य मयूर, प्रमाणपत्र आणण १० लाख रुपये असे या पुरस्काराचे स्वरुप आहे.
• सवोत्तम अणभनेत्री | उषा जाधव (माई घाट: िाईम नां. १०३/२००५)
• ‘माई घाट: िाईम नां. १०३/२००५’ या मराठी तचत्रपटातील प्रभा माईन या व्यततीरेखेसाठी उषा जाधव
याांना सवोत्तम अणभनेत्रीचा पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.
• भ्रष्टाचारी व्यवस्थेतवरोधात आपल्या मुलाांच्या सांरक्षणासाठी एका आईने पुकारलेला लढा या
तचत्रपटात आहे.
• रौप्य मयूर, प्रमाणपत्र आणण १० लाख रुपये असे या पुरस्काराचे स्वरुप आहे.
• तवशेष ज्युरी पुरस्कार | बलून
• तवशेष ज्युरी पुरस्कार पेमा त्सेदेन याांच्या ‘बलून’ या तचनी तचत्रपटाने पटकावला.
• रौप्य मयूर, प्रशस्तीपत्र आणण १५ लाख रुपये असे या पुरस्काराचे स्वरुप आहे.
• पदापाणातील सवोत्तम नदग्दशाक | अमीन तसदी बौमेनद (अबू लैला) व मॉररस अल्टेनू (मॉनस्टसा)
• ‘अबू लैला’ आणण ‘मॉनस्टसा’ या तचत्रपटाांसाठी अमीन तसदी बौमेनदने आणण मॉररस अल्टेनू याांना
पदापाणातील सवोत्तम नदग्दशाक पुरस्कार तवभागून देण्यात आला.
• एका दहशतवाद्याच्या शोधात वाळवां ट ओलाां डणाऱ्या दोघा बालतमत्राांची गोष्ट ‘अबू लैला’ तचत्रपटात
आहे. तर २४ तासात घडलेल्या तीन वे गवे गळ्या घटनाांमधील एका जोडप्याच्या नात्यामधले नाट्य
‘मॉनस्टसा’ या तचत्रपटात आहे.
• रौप्य मयूर, प्रशस्तीपत्र आणण १० लाख रुपये असे या पुरस्काराचे स्वरुप आहे .
• तवशेष पुरस्कार | हेल्लारो
• अणभषेक शहा नदग्दर्लशत ‘हेल्लारो’ या तचत्रपटाला पररक्षकाांकडून तवशेष पुरस्कार देण्यात आला.
• तचत्रपटातील सांगीत आणण कोररओग्राफीचे कौतुक परीक्षकाांनी केले . तचत्रपटात माां डण्यात आलेला
महहला सबलीकरणाचा तवषय आजच्या काळाशीही सुसांगत असल्याचे परीक्षकाांनी साांतगतले .
• आयसीएफटी-युनेस्को गाांधी पदक | रवाां डा
• ररकाडो सालवे ट्टी नदग्दर्लशत ‘रवाां डा’ या तचत्रपटाने आयसीएफटी-युनेस्को गाांधी पदक पटकावले.
• पॅररसमधील इांटरनॅ शनल काऊांतसल फॉर नफल्म टेणलणव्हजन ॲण्ड ऑनडओ णव्हज्युअल कम्युननकेशन
(ICFT) आणण युने स्को याांच्यातफे हा पुरस्कार देण्यात आला आहे.
• आयसीएफटी-युनेस्को गाांधी पदक तवशेष पुरस्कार | बहत्तर हूरे
• आयसीएफटी-युनेस्को गाांधी पदक तवशेष पुरस्कार सांजय पी तसिंग चौहान नदग्दर्लशत ‘बहत्तर हूरे’ या

Page | 26
 तचत्रपटाला देण्यात आला.
ारतीय आांतरराष्टरीय वचिपि महोत्सि (इफ्फी)
• IFFI | International Film Festival of India.
• इफ्फी हा आणशयातला सवाात जु ना आणण सवाातधक प्रततष्ठेचा तचत्रपट महोत्सव समजला जातो.
• या तचत्रपट महोत्सवाचे आयोजन केंद्रीय माहहती व प्रसारण मांत्रालय, तचत्रपट महोत्सव सांचालनालय
आणण गोवा सरकारद्वारे केले जाते.
• भारतीय आांतरराष्टरीय तचत्रपट महोत्सवाची स्थापना १९५२मध्ये झाली. प्रततवषी गोव्यामध्ये हा तचत्रपट
महोत्सव आयोणजत केला जात आहे.
• या तचत्रपट महोत्सवाद्वारे तचत्रपट क्षेत्राला जगभरात आपली तचत्रपट कला प्रदर्लशत करण्याची सांधी
प्राप्त होते.

भारत आणि आरसीईपी

• भारताने १६ देशांच्या प्रस्तावित व्यापक प्रादेवशक आर्थिक भागीदारी करारामध्ये तूताास सामील न
होण्याचा ननणाय घे तला आहे.
• या प्रस्तातवत कराराची रचना, अटी व शती याांतवषयी भारताने व्यतत केलेल्या गांभीर तचिंताांचे
पूणाांशाने ननराकरण झाल्याखेरीज या करारात सामील होणे भारताच्या हहताचे नाही, असे मोदी याांनी
र्ायलाँडची राजधानी बाँकॉक येर्े भरलेल्या आरसीईपी णशखर पररषदेत जाहीर केले.
• त्यामुळे आता भारताव्यततररतत इतर १५ देशाांसाठी या करारावर स्वाक्षरी करण्याचा मागा खुला झाला
आहे. ते २०२० पयांत या करारावर स्वाक्षरी करणार आहेत.
• भारतामध्ये या कारारातील सहभागावरून आधीच तचिंता व्यतत करण्यात येत होती. भारत यात
सहभागी झाल्यास आधीच अडचणीत असलेले शेतकरी आणण लहान व्यापारी रस्त्यावर येतील, अशी
भीती व्यतत करत शेतकरी आणण व्यापारी सांघटना या कराराला तवरोध करत होत्या.
• अनेक भारतीय उद्योग गटाांनी या करारावर स्वाक्षरी करण्याबाबत तचिंता व्यतत केली होती. इतर
देशाांतील स्वस्त पयाायाांमुळे देशातील काही क्षेत्रावर तवपरीत पररणाम होऊ शकतो, असा युहततवाद
त्याांनी केला होता.
या नििडयामार्ील कारिे
• चीनसारख्या देशाांतील स्वस्त उत्पादनाांना भारतीय बाजारात सहज प्रवे श तमळाल्यास भारतीय
घरगुती उद्योग पूणापणे नष्ट होईल, अशी तचिंता अनेक भारतीय उद्योगाांनी व्यतत केली होती.
• या करारात सामील १५ पैकी ११ देशांशी भारताची व्यापारतूट आहे . ही व्यापारतू ट गेल्या ५ वषाांमध्ये
ुप्पट (२०१३-१४ मध्ये ५४ अब्ज डॉलसावरुन २०१८-१९मध्ये १०५ अब्ज डॉलसा) झाली आहे .

Page | 27
• एकट्या चीनबरोबर भारताची व्यापारतू ट ५३ अब्ज डॉलसा आहे. अशा पररस्थस्थतीत देशाची बाजारपेठ
अतधक मुतत केल्याने पररस्थस्थती आणखी तबकट होऊ शकते.
• ऑस्टरेणलया-न्यूझीलांड ही देश त्याांच्या ुग्ध उत्पादनाांच्या तविीसाठी तवनामूल्य प्रवे शाच्या बाजाराांच्या
शोधात आहेत. त्याचप्रमाणे इांडोनेणशया व णव्हएतनाम आपले कमी गुणवत्तेचे रबर तवकण्यासाठी
बाजारपेठा शोधत आहेत. भारत जगातील सवाात मोठी बाजारपेठ आहे, अशा कमी नकिंमतीच्या वस्तू
भारतात आल्यास येर्ील घरगुती वस्तूांवर त्याचा तवपरीत पररणाम होईल.
• कोररया, मलेणशया आणण जपानसारख्या देशाांशी यापूवी केलेल्या मुतत व्यापार कराराांचा भारताला
कोणताही लाभ तमळाला नाही, या अनु भवामुळे या व्यापार कराराांमध्ये प्रवे श करण्याची भारताची
इच्छा नव्हती.
• आरसीईपी करारामध्ये टॅरीफ कमी करण्यासाठी आधारभूत वषा २०१३ हे वषा ननवडण्याचा प्रस्ताव
आहे. परांतु गेल्या काही वषाांत कापड आणण इलेतटरॉननतससारख्या अनेक उत्पादनाांवर आयात शुल्क
वाढतवण्यात आल्याने भारताचा त्यास तवरोध आहे आणण भारत २०१९ हे वषा आधारभूत वषा असावे
यावर जोर देत आहे.
• आरसीईपी करार चीनच्या अतधक हहताचा आहे. अमेररकेबरोबरच्या व्यापार युद्धामुळे चीन आता
भारतीय बाजाराला अतधकातधक प्रवे श (पयााय म्हणून) करण्याचे मागा शोधत आहे .
• असा पयााय शोधण्यात अपयश आल्यास त्याचा चीनी अर्ाव्यवस्थे वर आणण चीनच्या जागततक
महत्वाकाांक्षेवर तवपरीत पररणाम होण्याची शतयता आहे.
• आरसीईपी करारावर स्वाक्षरी न केल्याने भारताने चीनच्या व्यापार साम्राज्यवादाचे डांनपिंग ग्राउांड
होण्यास एकप्रकारे नकार नदला आहे.
व्यापक प्रादेशिक आर्थिक भागीदारी
• RCEP | Regional Comprehensive Economic Partnership.
• आरसीईपी १० आवसयान देश (ब्रुनेई, कंबोनडया, इंडोनेवशया, लाओस, मलेवशया, म्यानमार,
नर्लीनपन्स, वसिंगापूर, िायलंड ि णव्हएतनाम) आणण ्यांचे ६ एर्टीए भागीदार देश (ऑस्टरेवलया,
न्यूझीलंड, भारत, चीन, जपान ि कोररया) यांच्या दरम्यान प्रस्तावित मुक्तत व्यापार करार (एर्टीए:
फ्री टरेड ॲग्रीमेंट) आहे.
• सोप्या भाषेत साांगायचे झाले तर हा एक व्यापारी करार आहे. सदस्य देशाांना एकमेकाांसोबत व्यापार
करणे सोपे व्हावे , हा यामागचा उद्देश आहे.
• या करारात सहभागी असणाऱ्या देशाांना परस्पराांना केल्या जाणाऱ्या आयात वा ननयाातीसाठी टॅतस
भरावा लागत नाही नकिंवा अगदी कमी टॅतस भरावा लागतो.
• व्यापार व गुांतवणुकीला चालना देण्यासाठी देशाांमधील व्यापार ननयमाांचे उदारीकरण करणे आणण

Page | 28
 सवा १६ देशाांमध्ये पसरलेल्या बाजारापेठेला एकनत्रत करणे, हे या कराराचे उद्दीष्ट आहे.
• या व्यापार करारासाठीच्या िाटाघाटीची सुरुिात २०१२ मध्ये कंबोनडयामध्ये आयोणजत आवसयान
पररषदेत झाली होती.
• यात िस्तू, सेिा, गुंतिणूक, आर्थिक ि तांनत्रक सहकाया, स्पधाा्मकता ि बौविक संपदा अवधकार
इ्यादींचा समािे श असेल.
• आरसीईपीच्या १६ सदस्य देशांची एकूण लोकसंख्या ३.४ अब्ज आहे. ्यांचा एकूण जीडीपी ४९.५
नटरवलयन डॉलसा आहे, जो जगाच्या एकूण जीडीपीच्या ३८ टक्के आहे.
• हा करार जर भारतासहहत यशस्वीरीत्या केला गेला असता, तर त्याने जगाच्या २५ टक्के जीडीपीचे
आणण ३० टक्के व्यापाराचे प्रततननधीत्व केले असते.
• आवसयान जगातील सिाात िे गाने िाढणाऱ्या बाजारपेठेपैकी एक आहे. या देशांमध्ये भारतासाठी
व्यापार आणण गुंतिणूकीच्या भरपूर संधी आहेत.
• २०१७-१८मध्ये आवसयान भारताचा दुसरा सिाात मोठा व्यापार भागीदार होता. या दरम्यान भारत
आणण आवसयानमधील व्यापार ८१.३३ अब्ज डॉलर होता. हा भारताच्या जागवतक व्यापाराचा १०.५८
टक्के ठहस्सा आहे .

नियम १२ आशि महाराष्टर

चचेमध्ये किामुळे ?
• २३ नोव्हेंबर रोजी पांतप्रधानाांनी केंद्रीय मांनत्रमांडळाच्या बैठकीणशवाय केंद्र सरकार कामकाजतवषयक
ननयमावली १९६१च्या ननयम १२ अांतगात देण्यात आलेल्या शततीचा वापर करून महाराष्टरातील
राष्टरपती राजवट काढून टाकली.
• यामुळे हा ननयम १२ काय आहे? आणण तो सरकारला कोणकोणते अतधकार प्रदान करतो? हा सध्या
चचेचा तवषय ठरला आहे.
नियम १२ काय आहे?
• केंद्र सरकार कामकाजतवषयक ननयमावली १९६१च्या ननयम १२ नुसार तवशेष पररस्थस्थतीत
पांतप्रधानाांना त्याांच्या तववेकबुद्धीनुसार ननयम पूणापणे बाजू ला ठेवण्याचा नकिंवा त्यात फरबदल
करण्याचा तवशेषातधकार आहे .
• ‘ननयमाांपासून ननगामन’ (Departure from Rules) असे या ननयम १२चे शीषाक आहे.
• ननयम १२ अांतगात घे तलेल्या अशा कोणत्याही ननणायाला मांनत्रमांडळ काही काळानांतर मान्यता देऊ
शकते.
नियम १२ कोित्या पररस्थितीत िापरला जातो?

Page | 29
• सामान्यत: सरकार ननयम १२ प्रमुख ननणायाांसाठी वापरत नाही.
• तर्ानप यापूवी कायाालयीन ननवे दन मागे घे णे नकिंवा सामांजस्य करारावर स्वाक्षरी करण्यासारख्या
घटनाांमध्ये याचा उपयोग केला जात होता.
• ननयम १२च्या माध्यमातून शेवटचा प्रमुख ननणाय ३१ ऑतटोबर २०१९ रोजी जम्मू-काश्मीर राज्याच्या
पुनराचने सांदभाात घे ण्यात आला होता. या ननणायास मांनत्रमांडळाने २० नोव्हेंबर रोजी मांजू री नदली होती.
महाराष्टर ातील प्रकरि
• २३ नोव्हेंबर २०१९ रोजी सकाळी ५ वाजू न ४७ तमननटाांनी भारत सरकारच्या राजपत्रात महाराष्टरातून
राष्टरपती राजवट हटतवण्याची अतधसूचना प्रतसद्ध करण्यात आली. याचा अर्ा त्यासाठी आवश्यक
कागदपत्राांवर राष्टरपतीांनी वेळेपूवीच स्वाक्षरी केली असावी.
• यानांतर २३ नोव्हेंबर रोजी सकाळी ७ वाजू न ५० तमननटाांनी देवें द्र फडणवीस व अणजत पवार याांना
अनुिमे मुख्यमांत्री आणण उपमुख्यमांत्री पदाची शपर् नदली गेली.
वििादासपद का?
• राष्टरपती राजवट लागू करण्याप्रमाणेच ती उठतवतानाही केंद्रीय मांनत्रमांडळाने तशी णशफारस करणे
आवश्यक असते.
• ननणाय तातडीने घे णे गरजे चे असल्याने ननयमानुसार नोटीस देऊन सवा मांनत्रमांडळाची बैठक घे णे
शतय नव्हते.
• पण राष्टरपती राजवट उठतवल्याणशवाय मुख्यमांत्री आणण उपमुख्यमांत्री याांना शपर् देणे राज्यपालाांना
शतय नव्हते.
• त्यामुळेच ननयम १२ अन्वये पांतप्रधानाांना असलेल्या तवशेषातधकाराचा वापर करण्यात आला.

लोकपालचा लोर्ो ि घोषिाक्य

• लोकपालचे अध्यक्ष न्यायमूती नपनाकी चांद्र घोष याांच्या हस्ते नवी नदल्लीत लोकपालच्या लोगोचे व
घोषवातयाचे प्रकाशन झाले.
• याचवेळी लोकपालचे घोषवातय ‘मा गृधः कस्यहस्वद्धनम्’ देखील स्वीकारण्यात आले. सवा लोकपाल
सदस्य यावेळी उपस्थस्थत होते.
• लोकपालच्या लोगो आणण घोषवातयासाठी सरकारच्या MyGov पोटालच्या माध्यमातून मुतत स्पधाा
घे ण्यात आली होती. या स्पधे साठी १३ जू न २०१९ पयांत जनतेकडून लोगो व घोषवातये मागवण्यात
आली होती.
• सवा वयोगटातल्या लोकाांसाठी ही स्पधाा खुली होती. यामध्ये लोगोसाठी २२३६ नडझाइन्स आली तर
घोषवातयासाठी ४७५० लोकाांनी सहभाग घे तला होता.

Page | 30
 लोकपालचा लोर्ो
• या स्पधेच्या नत्रस्तरीय ननवड प्रहियेत उत्तर प्रदेशच्या प्रयागराज येर्ील रहहवासी प्रशाांत तमश्रा याांच्या
तचत्राची लोकपालचा लोगो म्हणून ननवड करण्यात आली.
• लोकपाल म्हणजे च लोकाांचे पालन करणारा, त्याांची काळजी घे णारा अशा अर्ााला तवशद करणारा
हा लोगो आहे .
• कायद्यानु सार जनते ला न्याय देण्यासाठी व जनतेचे सांरक्षण करण्यासाठी लोकपाल कायारत असेल,
असा अर्ा या लोगोमधू न स्पष्ट होतो.
• तचत्रात दशावल्याप्रमाणे लोगोच्या मध्यभागी न्यायासन आहे, तर आजूबाजू ला मानवी तचत्रातून जनता
दशावली आहे. अशोक चिासारख्या आकृतीतून डोळा अर्ाात लक्ष दशावण्यात आले आहे.
• केशरी रांगात कायद्याचे पुस्तक आहे व दोन हहरव्या हाताांनी समतोल दशावला आहे. ततरांगी रांगातला
हा लोगो राष्टरीय लोकपाल दशावतो.
लोकपालचे घोषिाक्य
• स्पधे साठी आलेल्या घोषवातयाांपैकी एकही घोषवातय लोकपालचा उद्देश सांपूणापणे व्यतत करणारे
आढळले नाही.
• त्यामुळे लोकपालपीठानेच सवा सां मतीने ‘मा गृधः कस्यहस्वद्धनम्’ या ईशावास्योपननषधाच्या पहहल्या
श्लोकातल्या वातयाची ननवड लोकपालचे घोषवातय म्हणून केली आहे.
• या वातयाचा अर्ा : मा गृधः= लोभ, करु नका, कस्यहस्वत्=कोणाच्याही, धनम्=धनाचा म्हणजे च
कोणाच्याही सांपत्तीचा लोभ करु नका.
लोकपालशवषयी
लोकपाल सांस्था व शतचे अशधकार
• भ्रष्ट्ाचाराला आळा घालण्यासाठी लोकपाल ही प्रभािी यंत्रणा आहे. भ्रष्ट्ाचाराच्या विरोधात काम
करणाऱ्या विद्यमान यंत्रणां च्या तुलनेत ही काहीशी िे गळी आणण जादा अवधकार असलेली यंत्रणा
आहे.
• एक लोकपाल आणण आठ सदस्य अशी लोकपाल संस्थेची देशपातळीिर रचना आहे. लोकपालचे
अवधकार आणण स्िायत्तता हे िे गळे पण आहे.
• माजी पंतप्रधान ते चतुिा श्रेणी कमा चारी अशा सिा पातळीिरील सरकारी कमा चारी, लोकसेिक
यांच्यासंबंधीच्या तक्रारींची लोकपाल चौकशी करू शकतो.
• गरजे नुसार ्यांचे राजयननहाय बेंच स्थापन करण्याची, ्यासाठी अन्य सरकारी अवधकारी-कमा चारी
यांची सेिा घे ण्याची तरतू द यामध्ये आहे.
• नदिाणी कोटााप्रमाणे अवधकार असलेली ही संस्था िेट सरकारच्या ननयंत्रणात नाही. केिळ चौकशीच

Page | 31
 नव्हे, तर तथ्य आढळले तर संबंवधतांच्या संपत्तीिर टाच आणण्याचा अवधकार लोकपालला आहे.
• तक्रार खोटी ननघाली, तर तक्रारदारालाही दंड करण्याची तरतूद यात आहे.
• दप्तर नदरंगाई टाळण्यासाठी कालमयाादा ठरिू न देण्यात आली आहे. आलेल्या तक्रारींचा एक िषाांत
ननपटारा करािा लागणार आहे.
• लोकपाल म्हणजे कोणी एक माणूस, कोणी एक हुकूमशाह नसेल. तर ते एक मंडळ असणार आहे.
्याची ननिडही सिा समािे शक ननिड मंडळामार्ात होणार आहे.
• www.lokpal.gov.in हे लोकपालचे संकेतस्थळ आहे.
लोकपालची रचना
• सिोच्च न्यायालयाचे ननिृ त्त न्यायाधीश नपनाकी चंद्र घोष हे भारताचे पठहले लोकपाल आणण
लोकपाल संस्थेचे अध्यक्ष आहेत.
• लोकपाल कायद्यानु सार लोकपाल संस्थेमध्ये १ अध्यक्ष आणण ८ सदस्यांच्या ननयुक्ततीची तरतूद आहे.
ननयमांनुसार लोकपालच्या ८ सदस्यांपैकी नकमान ४ सदस्य न्यावयक असणे आिश्यक आहे.
• सध्याचे ४ न्यावयक सदस्य विविध उच्च न्यायालयांचे माजी मुख्य न्यायाधीश आहेत.
• लोकपालचे न्यावयक सदस्य: न्या. नदलीप बी. भोसले, न्या. प्रदीपकुमार मोहंती, न्या. अजयकुमार
नत्रपाठी, न्या. अणभलाषा कुमारी.
• लोकपालचे अन्य सदस्य: नदनेशकुमार जै न (महाराष्ट्राचे माजी मुख्य सवचि), अचाना रामसुंदरम
(सशस्त्र सीमा बलाच्या (एसएसबी) पहहल्या मठहला (माजी) प्रमुख), महेंद्र वसिंग (माजी महसूल सेिा
(आयआरएस) अवधकारी), इंद्रजीत प्रसाद गौतम (गुजरात कॅडरचे माजी आयएएस अवधकारी).
• लोकपाल अध्यक्षपदासाठी पात्रता: तो सिोच्च न्यायालयाचा न्यायाधीश असािा. भ्रष्ट्ाचार विरोधी
धोरण, लोक प्रशासन, वित्त, कायदा नकिंिा व्यिस्थापन क्षेत्राशी नकमान २५ िषे संबंवधत असािा.
• लोकपालच्या न्यावयक सदस्यांसाठी पात्रता: तो भारतातील उच्च न्यायालयाचा न्यायाधीश अििा
मुख्य न्यायाधीश असािा.
• लोकपालच्या इतर सदस्यांसाठी पात्रता: तो भ्रष्ट्ाचार विरोधी धोरण, लोक प्रशासन, वित्त, कायदा
नकिंिा व्यिस्थापन क्षेत्राशी नकमान २५ िषे संबंवधत असािा.
लोकपाल िोध सशमती
• लोकपाल शोध सवमतीची स्थापना सिोच्च न्यायालयाच्या माजी न्यायाधीश रंजना प्रकाश देसाई
यांच्या अध्यक्षतेखाली करण्यात आली होती.
• लोकपालचे अध्यक्ष आणण सदस्यांची ननयुक्तती करण्यासाठी पात्र उमेद्वारांची यादी तयार करण्याचे
काया या सवमतीने केले.
लोकपालची द्रनवड

Page | 32
• पंतप्रधानांच्या नेतृ्िाखालील ननिड सवमतीद्वारे लोकपाल शोध सवमतीने सादर केलेल्या नािांची
तपासणी केली गेली.
• ननिड सवमतीचे सदस्य: पंतप्रधान (अध्यक्ष), लोकसभा सभापती, लोकसभेतील विरोधी पक्षने ता,
देशाचे सरन्यायाधीश नकिंिा ्यांनी नामननदेवशत केलेले सिोच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश आणण उिा ररत
४ सदस्यांच्या वशर्ारशीने राष्ट्रपतींनी नामननदेवशत केलेले ख्यातनाम विवधज्ञ.
• राष्ट्रपतींनी भारताचे माजी महावधिक्तता मुकु ल रोहतगी यांना या सवमतीत ख्यातनाम विवधज्ञ म्हणून
नामननदेवशत करण्यात आले होते.
पावववभूमी
• जगातील काही देशांत एकोणणसाव्या शतकाच्या सुरुिातीलाच लोकपाल ही सांकल्पना आली होती.
• सरकारी यंत्रणेतील भ्रष्ट्ाचाराला आळा घालण्यासाठी स्िीडनमध्ये प्रिम ही यंत्रणा सुरू झाली.
ओांबड्समॅन या नािाने ्याची सुरुिात झाली.
• स्िीडनसह काही देशांत यामुळे भ्रष्ट्ाचार कमी झाल्याचे आढळू न आले. अद्यापही तेिे ही यंत्रणा
पररणामकारक आहे .
• भारतात १९६७च्या सु मारास ही सांकल्पना आली. नब्रटनमधील उच्चायुक्तत एल. एम. वसिंघिी यांनी ती
प्रिम मां डली.
• ्यानु सार १९६८मध्येच यासंबंधीचे पठहले विधे यक मां डले गेले. १९६९मध्ये लोकसभेत ते मंजू र झाले ,
मात्र राजयसभेत नामंजू र झाले.
• ्यानंतरही अनेकदा हे विधे यक मंजू र करण्याच्या ्या ्या िेळच्या सरकारांनी प्रय्न केला, मात्र ते
होऊ शकले नाही.
• हजारे यांनी यात लक्ष घातल्यानंतर ्याची देशभर चचाा झाली. हजारे यांचे २०११मधील आं दोलन
लोकपालची सािा नत्रक चचाा घडिू न आणणारे ठरले.
• भ्रष्ट्ाचाराला आळा घालण्यासाठी केंद्रात लोकपाल आणण प्र्येक राजयात लोकायुक्तताची ननयुक्तती
करण्यात यािी, या मागणीसाठी २०११ मध्ये नदल्लीत अण्णा हजारे यांच्या नेतृ्िात जनआंदोलन
झाले.
• अण्णांच्या या आंदोलनामुळे संपूणा देशात कााँग्रेसविरोधात िातािरण ननमााण झाले होते . या
आंदोलनाच्याच दणक्तयाने केंद्राला २०१३ मध्ये लोकपाल कायदा बनिािा लागला. नडसेंबर
२०१३मध्ये या कायद्यािर राष्ट्रपतींची मोहोर उठली.
• ्यानंतर काहीच मठहन्यांत केंद्रात मोदीं च्या नेतृ्िाखालील सरकार आले. मात्र आजतागायत
लोकपाल ननयुक्ततीबाबत कोणतीही हालचाल केंद्र सरकारने केली नव्हती.
• लोकपाल ननयुक्ततीला विरोध होत असल्याच्या कारणािरून 'कॉमन कॉज' या स्ियंसेिी संस्थेने सुप्रीम
Page | 33
 कोटाात यावचका दाखल केली होती.
• ्यािर सुनािणी करताना कोटााने केंद्र सरकारला तातडीने लोकपालाची ननयुक्तती करण्याचे आदेश
नदले होते.

खारफुिीच्या ििाांचे घिते क्षेि

• बांगालच्या उपसागरामध्ये अलीकडेच आलेल्या ‘बुलबुल’ नामक मोठ्या चिीवादळापासून बचावात
खारफु टीच्या (Mangrove) वनाांनी महत्त्वपूणा भूतमका बजावली होती.
• परांतु खारफुटीच्या वनाांचे घटते क्षेत्रफळ जैव-पयाावरणास तचिंताजनक तवषय ठरत आहे.
ठळक मुद्दे
• भारतीय सुांदरबन प्रदेशातील सागर बेटावर बुलबुल चिीवादळामुळे मोठ्या प्रमाणात भुस्सखलन
झाले. तसेच महच्छमार आणण त्याांच्या बोटीांचेही बरेच नुकसान झाले आहे.
• परांतु यादरम्यान, कलश बेटावर अडकलेले काही पयाटक बचावले कारण त्याांनी तेर्ील खारफुटीच्या
भागात आश्रय घे तला.
• पयाावरणतज्ञाांच्या मते, ताशी ११० ते १३५ नकमी वे गाने आलेल्या या चिीवादळाच्या वाऱ्याांपासून
सुांदरबनचा बचाव करण्यात खारफु टी वनाांनी महत्त्वपूणा भूतमका बजावली. त्याांच्या अनुपस्थस्थतीत हे
चिीवादळ आणखी धोकादायक तसद्ध झाले असते.
• जाधवपूर तवद्यापीठाने केलेल्या अभ्यासात असे म्हटले आहे की, लाखों लोकाांच्या अन्न, पाणी व वन
उत्पादनाांच्या गरजा भागतवणारे सु मारे १० हजार चौनकमी खारफुटीच्या क्षेत्राला हवामान बदलाांमुळे
धोका ननमााण झाला आहे.
• साधारणपणे नद्याांनी वाहून आणलेला गाळ येर्ील बेटाांचे क्षेत्रफळ वाढवण्यासाठी उपयुतत ठरत
असे. परांतु नद्याांवर धरणे बाांधल्यामुळे हे गाळाचे ननक्षेपण र्ाांबले आहे .
• पररणामी, बेटाांचे क्षेत्रफळ कमी होण्याबरोबरच खारफु टीच्या वनाांचे क्षेत्रफळही कमी होताना नदसून
येत आहे .
खारफुिी म्हिजे काय?
• ही लहान झाडे नकिंवा झुडुपे आहेत, जी समुद्रनकनारी अर्वा नदीच्या मुखाजवळ असलेल्या ओल्या
व दलदलीच्या प्रदेशात आढळतात. ती प्रामुख्याने खाऱ्या पाण्यात वाढतात.
• हा शब्दद उष्णकनटबांधीय नकनाऱ्यावरील वनस्पतीांसाठी देखील वापरला जातो, ज्यामध्ये तत्सम
प्रजाती आढळतात.
• खारफु टीच्या वनाांचे क्षेत्र मुख्यतः २५ अक्षाांश उत्तर आणण २५ अक्षाां श दणक्षण यादरम्यानच्या उष्ण
आणण उपोष्ण कनटबांधीय भागात आढळते.

Page | 34
• भारतातील सुांदरबन प्रदेश ९६३० चौरस नकमी क्षेत्रफळावर पसरलेले आहे. त्यापैकी ४२६३ चौनकमी
क्षेत्रावर सध्या खारफुटीच्या वनाांचे अहस्तत्व आहे.
• ही जां गले डॅम्पीयर-हॉजस रेषेच्या दणक्षणेस, पणिम बांगालमधील उत्तर आणण दणक्षण चोवीस परगणा
णजल्यात स्थस्थत आहे.
• डॅम्पीयर-हॉजस रेषा: ही एक काल्पननक रेखा आहे, णजची ननर्ममती सुांदरबन नत्रभुज प्रदेशाची उत्तर
सीमा ननणित करण्यासाठी १८२९-३० मध्ये करण्यात आली होती. ही रेषा पणिम बांगालच्या उत्तर व
दणक्षण चोवीस परगणा णजल्यात आहे.
खारफुिीच्या ऱ्हासाची कारिे
• अलीकडेच राष्टरीय हररत प्रातधकरणाने खारफुटीच्या वनाांच्या ऱ्हासाच्या चौकशीसाठी एक सतमती
गठीत केली, ज्यात असे आढळून आले की, पणिम बांगाल सरकारने ‘बांगलर आबास’ नावाच्या
योजनेत घरे वाटपासाठी खारफु टीची जां गलतोड केली.
• भारतीय अांतराळ सांशोधन सांस्थेने (इस्रो) उपग्रहाांद्वारे प्राप्त केलेल्या आकडेवारीनु सार फेब्रुवारी २००३
ते फेब्रुवारी २०१९ या कालावधीत ९९९० हेतटर जतमनीची धू प झाली आहे. याव्यततररतत, ३.७१ टक्के
खारफु टी व इतर वनाांचा ऱ्हास झाला आहे.
• खारफु टीच्या वनाांचे नुकसान केवळ जलसांवधा नासाठीच नव्हे तर तटबांदी व मानवी वस्तीसाठी
देखील करण्यात आले आहे.
खारफुिीच्या सांिधडिासाठी उपाय
• सुांदरबनमधील काही भाग राष्टरीय उद्याने आणण अभयारण्य (तवशेषत: व्याघ्र सांवधा न प्रकल्प) म्हणून
कायदेशीरररत्या सांरणक्षत करण्यात आले आहेत.
• नकनारपट्टीवरील मातीची होणारी धू प रोखण्यासाठी वै ज्ञाननकाांनी ने दरलाँडप्रमाणे बाांध घालण्याची
णशफारस केली आहे.
• रामसर करारामध्ये सुांदरबनचा समावे श करणे हे एक सकारात्मक पाऊल आहे. हा करार पाणर्ळ
प्रदेश आणण त्याांच्या सांसाधनाांचे सांरक्षण तसेच बुतद्धमत्तापूणा वापरासाठी राष्टरीय आणण आांतरराष्टरीय
सहकायााची एक चौकट उपलब्दध करून देतो.
• असुरणक्षततेच्या आधारे सुांदरबनचे क्षेत्र वे गवे गळ्या उप-प्रदेशात तवभागले पाहहजे आणण प्रत्येकासाठी
मागादर्लशत ननवारण कायािमाचा अवलांब केला पाहहजे .
• मानवी कारणाांमुळे होणारी हानी टाळण्यासाठी,
❖ स्थाननक समुदायाांना जागरूक करणे व त्याांच्या समस्याां साठी वैकहल्पक ननराकरणे लागू करणे.
❖ सामान्य पयाटनाऐवजी जैव-पयाटनास (Eco-Tourism) चालना देणे.
❖ जां गलतोडीला आळा घालणे आणण वनीकरणास प्रोत्साहन देणे.

Page | 35
 ❖ सांकटग्रस्त प्राणी आणण वनस्पतीांच्या सुरक्षेला चालना देणे.
❖ जैव तांत्रज्ञानाद्वारे खारफुटीचे सांवधा न व पुनस्थाापना करणे.

नाटो आणि अमेररका

• चचेत का? | नाटोच्या (NATO) सांचालन अर्ा सांकल्पामध्ये (Operating Budget) अमेररका
आपले योगदान कमी करणार असून, जमानी आपला हहस्सा वाढतवणार आहे.
• या सांघटनेच्या युरोनपयन सदस्याां द्वारे वारांवार केल्या जाणाऱ्या टीक
े च्या पाश्वाभूमीवर अमेररके ने हे
पाऊल उचलले आहे.
मुख्य मुद्दे
• नव्या सूत्रानु सार नाटोच्या अर्ासांकल्पातील युरोनपयन देश व कॅनडाचे योगदान वाढे ल, तर अमेररका
आपला वाटा कमी करेल.
• नाटोच्या बजे टमध्ये सध्या अमेररके चे योगदान २२.१ टक्के आहे, तर जमानीचे योगदान १४.८ टक्के
आहे. हे प्रत्येक देशाच्या सकल राष्टरीय उत्पन्नाच्या आधारे हे प्रमाण ननधााररत केले जाते .
• नव्या करारानु सार अमेररका एकूण अर्ा सांकल्पातील आपले योगदान कमी करून १६.३५ टक्के करेल,
तर जमानी व इतर सदस्य देश आपले योगदान वाढवतील.
• फ्रान्सने हा नवीन करार स्वीकारण्यास नकार नदला असून, तो आपले सध्याचे १०.५ टक्के इतके
योगदान कायम ठेवणार आहे .
पार्श्ड ू मी
• २०१४च्या वे ल्स णशखर सां मेलनामध्ये नाटोच्या सहयोगी सदस्य देशाांनी पुढील १० वषाांत जीडीपीच्या
२ टक्के हहस्सा सांरक्षण क्षेत्रावर खचा करण्याचे मान्य केले होते .
• याउलट अमेररकेने ब्रुसेल्समधील नाटो पररषदेत सदस्य राष्टराांकडे सांरक्षण क्षेत्रावरील खचा जीडीपीच्या
४ टततयाांपयांत वाढवण्याची मागणी केली.
• नाटोच्या सांरक्षण क्षेत्रातील सध्याचे २ टक्के योगदानाचे लक्ष् वाढवू न ुप्पट करण्यासाठी, अमेररकेने
ही मागणी केली होती.
• अमेररका दीघाकाळपासून नाटोचे युरोनपयन सदस्य नाटोसाठी पुरेसे आर्मर्क योगदान देत नसल्याची
टीका करीत आहे.
• २०१९ पयांत, नाटोच्या २९ सदस्याांपैकी केवळ ८ सदस्य त्याांच्या जीडीपीच्या २ टक्के रक्कम सांरक्षणावर
खचा करण्यास सक्षम ठरले आहेत. हे उहद्दष्ट पूणा करण्यात जमानीला देखील अपयश आले आहे .
• उत्तर सीररयातील कु दाांतवरूद्ध युरोप, अमेररका व तुकीा याांच्या सांयुतत सैन्य अणभयानामधील ननकृष्ट
समन्वयामुळे नाटोच्या आधीच तबघडलेल्या पररस्थस्थतीत आणखी भर पडली आहे.

Page | 36
 नाटो
• NATO | North Atlantic Treaty Organization.
• स्थापना: ४ एनप्रल १९४९
• मुख्यालय: ब्रुसेल्स, बेहल्जयम
• ही जगातील २९ अमेररकन आणण युरोनपयन देशांचा सहभाग असलेली एक आंतर-सरकारी लष्करी
संघटना आहे .
• नाटोची स्थापना ४ एनप्रल १९४९ रोजी १२ राष्ट्ांनी (बेहल्जयम, कॅनडा, डेन्माका, फ्रान्स, आईसलाँड,
इटली, लतझेंबगा, ने दरलाँड्स, नॉवे, पोतुा गाल, युनायटेड नकिंग्डम व अमेररका) केली.
• नाटोचे इतर सदस्य: ग्रीस आणण तुकीा (१९५२), जमानी (१९५५), स्पेन (१९८२), झेक प्रजासत्ताक,
हांगेरी आणण पोलांड (१९९९), बल्गेररया, एस्टोननया, लाटतवया, णलर्ुआननया, रोमाननया, स्लोव्हानकया
आणण स्लोव्हेननया (२००४), अल्बेननया आणण िोएणशया (२०१९) आणण मााँटेनेग्रो (२०१७).
• नाटोच्या सिा सदस्यांचा एकनत्रत सैन्य खचा जगातील एकूण संरक्षण खचााच्या ७० टक्तक्तयांपेक्षा
अवधक आहे.
प्रमुख तरतुदी
• सोणव्हएत रवशयाविरोधी संरक्षक योजनेचा भाग म्हणून १२ अमेररकन ि युरोनपयन राष्ट्रांनी ४ एनप्रल
१९४९ रोजी स्िाक्षरी केलेल्या उत्तर अटलांनटक कराराची अंमलबजािणी ही संघटना करते.
• या कराराच्या एका महत्त्वाच्या तरतूदीनुसार, युरोप अर्वा उत्तर अमेररकेत या सांघटनेच्या कोणत्याही
एका सदस्यावर केले ला हल्ला, हा या सांघटनेच्या सवा सदस्याांवरील हल्ला मानले जाईल.
• या तरतुदीने पणिम युरोपला प्रभावीपणे अमेररक
े च्या आहण्वक छत्राखाली ठेवले आहे .
• १२ सप्टेंबर २००१ रोजी अमेररक
े च्या वल्डा टरेड सेंटरवर झालेल्या ९/११ हल्ल्यानांतर नाटोने केवळ
एकदाच ही तरतू द लागू केली होती.
• उत्तर अटलांनटक प्रदेशातील राष्ट्रांमध्ये राजकीय स्िातंत्र्य, समान संस्कृती ि आर्थिक स्थैया ननमााण
करून सहकायााच्या त्िाचा प्रसार करणे ि ्यासाठी आक्रमकांचा सामुदावयक प्रवतकार करणे ि
सभासद राष्ट्रांना संरक्षण देणे, या गोष्ट्ी सिा सदस्य राष्ट्रांिर बंधकारक आहेत.
• नाटो सांरक्षण हे गृहयुद्ध नकिंवा सदस्याांच्या अांतगात बांडाळीपुरते मयाानदत नाही.
• १९६६मध्ये फ्रान्सने नाटोच्या एकीकृत सैन्य कमाां डमधू न माघार घे तली होती, पण सांघटनेचे सदस्यत्व
त्याने सोडले नव्हते. २००९मध्ये फ्रान्स पुन्हा नाटोच्या सैन्य कमाां डमध्ये सामील झाला.

पॅररस हिामाि करार

• पॅररस हवामान करार हा सांयुतत राष्टराच्या जागततक हवामान बदलाच्या सभेतील (युएनएफसीसीसी)
Page | 37
 एक करार आहे. हा करार हररतगृह वायूच्या उत्सजा न, उपशमन व त्यासाठीच्या आर्मर्क तरतुदीांबद्दल
आहे.
• १९५ देशाांच्या प्रततननधीांनी हवामान बदलाच्या सभेच्या पॅररस येर्े झालेल्या २१व्या सां मेलनात (COP-
21) वाटाघाटी करून या कराराचा मसुदा ननणित केला व १२ नडसेंबर २०१५ रोजी त्यास एकमताने
मान्यता नदली.
• सवा देशाांनी आपापल्या सांसदेची मान्यता तमळवू न करारावर अतधकृत णशक्कामोताब करण्यासाठी २२
एनप्रल २०१६ (पृथ्वी नदवस) पासून पुढे एक वषा कालावधी देण्यात आलेला होता.
• सध्या जगभरातून होणाऱ्या एकूण हररतगृह वायू उत्सजा नापैकी नकमान ५५ टक्के उत्सजा नासाठी
कारणीभूत असलेल्या ५५ देशाांनी अतधकृत सया केल्या की हा करार सवा जगाला लागू झाला असे
मानण्याला सवा देशाांनी मान्यता नदलेली होती.
• ४ ऑतटोबर २०१६ रोजी या अटीची पूताता झाली व ४ नोव्हेंबर २०१६ पासून हा करार अतधकृतररत्या
लागू झाला असे जाहीर करण्यात आले.
• या कराराची अांमलबजावणी २०२० साली सुरु होणार आहे . तोपयांत कराराच्या अांमलबजावणीसाठी
व अांमलबजावणीच्या पडताळणीसाठीचे सवा ननयम व अटी ननणित केल्या जातील. सध्या हवामान
बदलाच्या सभेद्वारे याांवर वाटाघाटी चालू आहेत.
• अमेररकेने या करारावर २२ एनप्रल २०१६ रोजी स्वाक्षरी केली होती व ३ सप्टेंबर २०१६ रोजी कराराचे
पालन करण्यास अनु मतत नदली होती.
• भारताने पॅररस कराराला ३ ऑतटोबर २०१६ रोजी अतधकृत मान्यता नदली होती. भारत या करारात
सहभागी होणारा ६२वा देश होता.
करारातील तरतूदी
• पॅररस कराराचे मुख्य उहद्दष्ट जागततक हवामान बदलाचा धोका ननयांनत्रत करणे हा आहे.
• त्यासाठी २१व्या शतकाच्या अखेरपयांत पृथ्वीच्या सरासरी तापमानात होणारी वाढ औद्योतगक िाांती
पूवीच्या तापमानाच्या तुलनेत २ अांश सेहल्सअसपेक्षा शतय तततकी कमी होऊ देणे, हे ध्येय करारात
ठेवण्यात आलेले आहे.
• अर्ाातच हा करार २०२०पासून २१व्या शतकाच्या अखेरपयांतच्या कालावधीसाठी आहे. पण
अांमलबजावणीच्या सोयीसाठी सध्याच्या करारात २०२० ते २०२५ पयांत करायच्या प्रयत्नाांची नोंद
करण्यात आलेली आहे .
• प्रत्येक देशाने करारात द्यायचे योगदान त्या त्या देशातील शासनाांनी देशाांतगात तवचारतवननमय करून
स्वतः ठरवलेले आहे.
• २०२५पयांत प्रत्येक देशाकडून केल्या जाणाऱ्या प्रयत्नाांवर सांयुतत राष्टरसांघाची जागततक हवामान

Page | 38
 बदल सभा देखरेख ठेवे ल.
• दरम्यानच्या काळात २०२५ सालानांतरच्या प्रयत्नाांसाठीही देशाांनी स्वतः स्वेच्छेने पुढील कायािम
तयार करून सभेला सादर करायचा आहे . सध्या सवा देशाांनी तमळून सादर केलेले कायािम कराराचे
दीघाकालीन ध्येय गाठण्यासाठी पुरेसे नाहीत.
• दर ५ वषाांनी सवा राष्टरे अतधकातधक महत्वाकाांक्षी कायािम ठरवतील व या ध्येयाकडे यशस्वीपणे
वाटचाल करता येईल, आणण पुढे जाऊन ध्येयही २ अांश सेहल्सअसवरून जगासाठी अतधक सुरणक्षत
अशा १.५ अांश सेहल्सअस या मयाादेपयांत खाली आणता येईल असा तवश्वास करार करताना व्यतत
केला गेला आहे.
• औद्योतगक दृष्ट्या प्रगत देशाांनी या करारात अतधक जबाबदारी उचलणे अपेणक्षत आहे. स्वतःच्या
देशाांतगात प्रयत्नाांबरोबरच तवकसनशील देशाांना व तवशेषतः गरीब देशाांना हवामान बदलातील वाटा
कमी करण्यासाठी नकिंवा कमी ठेवण्यासाठी, तसेच आत्तापयांत झालेल्या हवामान बदलाच्या
पररणामाांना तोंड देण्यासाठी आर्मर्क सहकाया करण्याची जबाबदारी तवकतसत देशाांवर टाकलेली
आहे.
पॅररस करारातूि बाहेर पडण्याची प्रक्रिया
• पॅररस कराराच्या अनुच्छे द २८मध्ये कोणत्याही स्वाक्षरी करणाऱ्या देशाच्या या करारातून बाहेर
पडण्याच्या तरतुदीांचे वणान केले आहे.
• त्यानु सार, कोणताही स्वाक्षरी करणारा देश पॅररस कराराच्या स्थापनेच्या ३ वषाानांतरच (४ नोव्हेंबर
२०१९) या करारातून बाहे र पडण्याची अतधसूचना देऊ शकतो.
• अतधसूचना नदल्याच्या १ वषाानांतर सांबांतधत देश या करारापासून मुतत मानला जाईल.
यूएिएफसीसीसी
• UNFCCC | United Nations Framework Convention on Climate Change अर्ाात
हवामान बदलावरील सांयुतत राष्टर सांघाचा आराखडा करार.
• यूएनएफसीसीसी हे हवामान बदलावरील पहहला बहुपक्षीय करार होता.
• १९९२ मध्ये झालेल्या पृथ्वी णशखर पररषदेत ३ कराराांची घोषणा करण्यात आली होती, त्यातील एक
असलेल्या यूएनएफसीसीसीचे उद्दीष्ट वातावरणातील धोकादायक मानवी हस्तक्षेप रोखण्याचे होते.
• हे करार २१ माचा १९९४ पासून अांमलात आला.
• सध्या १९७ देशाांनी करारास मान्यता नदली आहे, या देशाांना कॉन्फरन्स ऑफ पाटीज (Conference
of the Parties | COP) सांबोधले जाते आणण या देशाांच्या हवामान बदलावरील वार्कषक सभे ला
कोप (COP) पररषद म्हणतात.
• यूएनएफसीसीसीचे सतचवालय बॉन, जमानी येर्े आहे.

Page | 39
 र्ैर-सरकारी अथिा खाजर्ी विधेयक
• चचेत कशामुळे? | अलीकडेच सभागृहातील काही खासदाराांनी शुिवारी ऐवजी बुधवारी गैर-सरकारी
अर्वा खाजगी तवधे यके सादर करण्यासाठीचा नदवस म्हणून ननणित करण्याची मागणी केली आहे.
र्ैर-सरकारी अथिा खाजर्ी विधेयक काय आहे?
• केंद्रीय मांनत्रमांडळात मांत्री नसलेल्या सांसद सदस्याांना सांसदेचे गैर-सरकारी सदस्य म्हणतात.
• या सदस्याांनी सादर केलेल्या तवधे यकास गैर-सरकारी अर्वा खाजगी तवधे यक असे म्हणतात.
• राज्यसभा आणण लोकसभा यापैकी कोणत्याही सदनात हे तवधे यक माां डले जाऊ शकते.
• हे गैर-सरकारी तवधे यक घटना-ुरुस्ती तवधे यकासह, कोणत्याही तवषयाशी सांबांतधत असू शकते.
• हे तवधे यक सावा जननक कारभारावर तवरोधी पक्षाचे मत दशातवण्याचे काया करते.
हे विधेयक सादर करण्याची प्रक्रिया
• गैर-सरकारी तवधे यकाचा मसुदा खासदार नकिंवा त्याांचे कमा चारी तयार करतात. या तवधे यकाांच्या
ताांनत्रक आणण कायदेशीर बाबीांची चौकशी सांसद सतचवालयाद्वारे केली जाते .
• हे तवधे यक सादर करण्यासाठी, एका महहन्याच्या पूवा सूचनेसह, तवधे यकाचे उद्देश आणण कारणाांच्या
ननवे दनाची प्रत देखील सादर करावी लागते.
• १९९७ पयांत दर आठवड्याला अशी ३ तवधे यके सादर करण्याची मुभा होती, ज्याची सांख्या आता
कमी करून प्रत्येक अतधवे शनामध्ये ३ एवढी करण्यात आली आहे.
• गैर-सरकारी तवधे यके सध्या केवळ शुिवारीच सादर करता येतात.
आकडेिारी
• अहवालानुसार, २००९ ते २०१४ या कालावधीत एकूण ३७२ गैर-सरकारी तवधे यके सादर करण्यात
आली होती, त्यापैकी केवळ ११ तवधे यकाांवर सांसदेमध्ये चचाा झाली.
• स्वातांत्र्य तमळाल्यापासून आतापयांत केवळ १४ गैर-सरकारी तवधे यकाांचे रूपाांतर कायद्यात होऊ
शकले आहे.
• १९७० नांतर सादर करण्यात आलेल्या एकाही गैर-सरकारी तवधे यकाांचे रूपाांतर कायद्यात होऊ शकले
नाही.
• तृतीयपांर्ी व्यततीांच्या हक्काांबाबतचे गैर-सरकारी तवधे यक राज्यसभेने ४५ वषाानांतर २०१४ मध्ये मांजू र
करण्यात आले होते.
र्ैर-सरकारी विधेयकाांच्या अपयिाची कारिे
• सत्ताधारी पक्षाांनी स्वेच्छेने नकिंवा अननच्छेने ुलाक्ष केलेल्या मुद्द्ाांकडे लक्ष वेधू न घे ण्यासाठी गैर-

Page | 40
 सरकारी तवधे यके अहस्तत्त्वात आणण्यात आली.
• कोणतेही तबगर-सरकारी तवधे यक यशस्वीपणे मांजू र झाल्यास, सरकारच्या कायाक्षमतेवर प्रश्नतचन्ह
ननमााण होते.
• अशा तवधे यकाला सांसदेच्या सदनात पाहठिंबा तमळाला तरी, सत्ताधारी पक्षाद्वारे ते तवधे यक सरकारी
तवधे यकाप्रमाणे मांजू र करण्याचा प्रयत्न केला जातो.

सािडजनिक आरोग्य आिीबािी

• १ नोव्हेंबर रोजी प्रदषणाची पातळी अत्यांत गांभीर (Severe Plus) श्रेणीमध्ये असल्याचे आढळून
आल्याने भारताची राजधानी नदल्ली येर्े पयाावरण प्रदषण (प्रततबांध आणण ननयांत्रण) प्रातधकरणाद्वारे
सावा जननक आरोग्य आणीबाणी जाहीर करण्यात आली आहे.
• केंद्रीय प्रदषण ननयांत्रण मांडळाने (CPCB) नदलेल्या अतधकृत आकडेवारीनुसार, १ नोव्हेंबर रोजी
नदल्लीचा एकूण हवा गुणवत्ता ननदेशाांक (AQI) गुणसांख्या ५०४वर पोहोचली.
• याणशवाय, १ नोव्हेंबर रोजी नदल्लीचा सरासरी हवा गुणवत्ता ननदेशाांक गुणसांख्या (२४ तासात ३२
देखरेख केंद्राांकडू न प्राप्त झालेल्या सरासरीनुसार) ४८४ अशी अत्यांत गांभीर श्रेणीमध्ये असल्याचे
आढळून आले.
• नोएडा, गाणझयाबाद, फरीदाबाद, ग्रेटर नोएडा आणण गुरुग्राम येर्े अनुिमे ४९९, ४९६, ४७९, ४९६ व
४६९ एवढी एतयूआय गुणसांख्या होती, जी अत्यांत गांभीर प्रकाराची आहे.
• हवा गुणवत्ता देखरेख उपकरण ‘सफर’च्या मते , नदल्लीतील हवे ची गुणवत्ता खालावण्याची ही सवाात
ननम्न पातळी आहे.
कारिे
• नदपावली फटाके.
• नदल्लीतील प्रदषणासाठी पांजाब आणण हररयाणामध्ये जाळला जाणारा पेंढा सवाात जास्त जबाबदार
असल्याचे मानले जात आहे .
• प्रततकूल हवामान.
पररिाम
• या प्रकारच्या प्रदषणामुळे डोळा आणण श्वासोच्छवासाशी सांबांतधत समस्या वाढू शकतात.
• घश्यात जळजळ, कोरडी त्वचा आणण त्वचेची ॲलजी यासारख्या प्रदषणाशी सांबांतधत लक्षणे लोक
अनुभवत आहेत.
• यामुळे दम्याचे रुग्ण, वृ द्ध आणण मुलाांना अतधक त्रास सहन करावा लागत आहे .
पूढील िािचाल

Page | 41
• या काळात लोकाांना गरज असल्यासच घराबाहेर पडण्याचा सल्ला देण्यात आला आहे.
क
ें द्रीय प्रदूषि नियांिि मांडळ
• CPCB | Central Pollution Control Board.
• केंद्रीय प्रदषण ननयांत्रण मांडळाची स्थापना सप्टेंबर १९७४ मध्ये जल (प्रदषण प्रततबांध व ननयांत्रण)
अतधननयम १९७४ अांतगात वैधाननक सांस्था म्हणून केली गेली.
• त्यानांतर, केंद्रीय प्रदषण ननयांत्रण मांडळाला वायू (प्रदषण प्रततबांध व ननयांत्रण) अतधननयम १९८१
अांतगात अतधकार व काये सोपतवण्यात आली.
• हे मांडल पयाावरण (सांरक्षण) अतधननयम १९८६च्या तरतु दीांनुसार पयाावरण व वन मांत्रालयाला ताांनत्रक
सेवा देखील प्रदान करते .
• केंद्रीय प्रदषण ननयांत्रण मांडळाच्या मुख्य कायाांचे वणान जल (प्रदषण प्रततबांध व ननयांत्रण) अतधननयम
१९७४ आणण वायू (प्रदषण प्रततबांध व ननयांत्रण) अतधननयम १९८१च्या अांतगात केले गेले आहे.
• हे मांडळ भारताच्या पयाावरण आणण हवामान बदल मांत्रालयाच्या अांतगात काया करते.

क्वाांिम सुप्रीमसी
• अलीकडेच गुगलने सांगणनाच्या (Computing) क्षेत्रात महत्त्वपूणा कामतगरी केल्याची घोषणा
केली आहे . त्याला क्वाांटम सवोच्चता/सुप्रीमसी (Quantum Supremacy) असे सांबोधण्यात आले
आहे.
क्वाांिम सुप्रीमसी म्हिजे काय?
• कॅणलफोर्कनया इहन्स्टट्य
ू ट ऑफ टेतनोलॉजीच्या प्रोफे सर जॉन प्रेहस्कल याांनी हा शब्दद २०१२मध्ये
सवा प्रर्म वापरला होता. त्याांच्या मते, क्वाांटम सांगणक अशी कोणतीही गणना करू शकतात, जे
आधु ननक सुपर सांगणक करण्यास सक्षम नाहीत.
• गुगलने सायकामोर नावाच्या क्वाांटम प्रोसेसरच्या (Cycamore Quantum Processor) मदतीने
एक गणना २०० सेकांदात सोडवली, ज्याला आधु ननक काळातील सुपर सांगणकाद्वारे सोडतवण्यास
१०,००० वषे लागली असती.
• क्वाांटम तसद्धाांत: हा आधु ननक भौततकशास्त्राचा तसद्धाांत आहे, ज्याअांतगात एखाद्या पदार्ााचे स्वरूप
आणण वतान त्याच्या अणुपातळीवर अभ्यासले जाते.
क्वाांिम सांर्िक म्हिजे काय?
• क्वाांटम सांगणक भौततकशास्त्राच्या क्वाांटम तसद्धाांतावर काया करतो. तर, आधु ननक सुपर सांगणक
भौततकशास्त्राच्या इलेहतटरक प्रवाहाच्या ननयमाांवर काया करतो.
• एक सामान्य सांगणक आपली माहहती तबट्समध्ये सांग्रहहत करतो, तर क्वाांटम सांगणकात माहहती

Page | 42
 ‘क्वाांटम तबट्स’ नकिंवा ‘तयुतबट्स’मध्ये सांग्रहहत केली जाते.
• सामान्य सांगणक प्रहियेदरम्यान एकावेळी केवळ बायनरी इनपुट ० नकिंवा १ यापैकी एकच ऑपरेट
करू शकतात, तर क्वाांटम सांगणक दोन्ही बायनरी इनपुट एकाच वेळी ऑपरेट करू शकतात.
• १०० तयुतबटपेक्षा कमी क्षमतेचा क्वाांटम सांगणक अत्यतधक माहहती असलेल्या आशा गणना सोडवू
शकतो, ज्या आधु ननक सांगणकाच्या क्षमतेच्या पलीकडे आहेत.
• क्वाांटम सांगणक मोठ्या वातानुकूणलत सव्हार रूममध्ये ठेवला जातो, जे र्े अनेक सेंटरल प्रोसेतसिंग
युननट्स एकनत्रत ठेवले जातात.
क्वाांिम सांर्िकाचे महत्त्ि
• सध्या, अतधक प्रमाणातील आकडेवारीच्या महहतीमधू न कमी वेळात काही आवश्यक माहहती
तमळवणे ही एक मोठी समस्या आहे आणण क्वाांटम सांगणक हे काया अगदी सहजपणे करू शकतात.
• उदा. जर आपल्याला १० लाख सोशल मीनडया प्रोफाइलपैकी एखाद्याबद्दल माहहती हवी असेल तर
पारांपाररक सांगणक या सवा प्रोफाइल स्कॅन करेल ,ज्यात त्याला १० लाख टप्प्याांमधू न जावे लागेल.
एक क्वाांटम सांगणक हेच काया १ हजार टप्प्याांमध्ये कमी वेळात करू शकतो.
• याचे सवाात महत्वाचे वै णशष्ट्य म्हणजे त्याचा वे ग. अनेक पारांपाररक सुपर सांगणक एकाच वेळी
समाांतरपणे करत असलेले काया, हा सांगणक एकट्याने करु शकतो.
• बाँनकिंग व सुरक्षा अनु प्रयोगाांमध्ये वापरण्यासाठी अनेक एनहिप्शन यांत्रणा पारांपररक सांगणकाांमध्ये
वापरल्या जातात, ज्या एका ठरातवक मयाादेच्या पलीकडे गणणती समस्या सोडतवण्यास असमर्ा
असतात. क्वाांटम सांगणक या उणीवा दर करू शकतात.
• आतापयांत एहन्िप्शन कोडला माहहती सुरक्षेसाठी तवश्वासाहा मानले जाते, जे क्वाांटम सांगणकाांद्वारे
सुलभ होणार आहे.
• याव्यततररतत, वै ज्ञाननक सांशोधन, खगोलशास्त्रीय अांतराळ मोहहमा, माहहती सांरक्षण, कृनत्रम बुतद्धमत्ता
(AI) इत्यादीांसाठी क्वाांटम सांगणक उपयुतत ठरू शकतात.
सां ाव्य आव्हािे
• क्वाांटम सांगणक अजू नही त्याच्या प्रार्तमक अवस्थेत आहे. याचा सवा प्रर्म वापर गुगलने ५३ तयूतबट
क्षमतेसह सायकोमोर नावाच्या क्वाांटम प्रोसेसरद्वारे केला. परांतु याच्या वास्ततवक वापरास अनेक वषे
नकिंवा दशके लागू शकतात.
• क्वाांटम सांगणकामध्ये वापरले जाणाऱ्या तयूतबटला िायोजे ननक तापमानातच स्थस्थर ठेवले जाऊ
शकते, म्हणून या सांगणकाची देखभाल करणे एक मोठे आव्हान आहे.
• क्वाांटम सांगणक तयार करण्यासाठी अत्यांत तवकतसत तांत्रज्ञान आणण प्रचांड गुांतवणूक आवश्यक आहे.
• तज्ञाांच्या मते, याचा वापर केवळ सरकार नकिंवा मोठ्या कांपन्या करू शकतात.

Page | 43
• क्वाांटम सांगणकासांबांतधत सवाात मोठी तचिंता म्हणजे त्याचा एहन्िप्शन कोड सोडवणे आहे.

धोरिात्मक द्रनगुुंतविुक
• चचेत कशामुळे? : अलीकडेच पंतप्रधानांच्या अध्यक्षते खालील केंद्रीय मंनत्रमंडळाने काही सािा जननक
क्षेत्रातील उपक्रमांमधील धोरणा्मक ननगुांतिणुकीला मान्यता नदली आहे.
• ्याननवमत्ताने धोरणा्मक ननगुांतिणुकीच्या निीन प्रठक्रयेचा आढािा पुढे घे ण्यात आला आहे.
नवीन प्रश्क्रयेची आववयकता का?
• मोठ्या ननगुांतिणुकीच्या योजनांना अडचणीत आणणारी प्रशासकीय मंत्रालयांची भूवमका कमी करून
ननगुांतिणुकीची प्रठक्रया िे गिान ि सुलभ करण्याच्या उद्देशाने या निीन प्रठक्रयेस मंजु री देण्यात
आली आहे .
• चालू आर्थिक िषाात ननगुांतिणुकीतून सरकारने १.०५ लाख कोटी रुपये उभे करण्याचे लक्ष्य ठेिले
आहे.
• परंतु ननगम कर मार्ीद्वारे कॉपोरेट्सला नदलेल्या १.४५ लाख कोटी रुपयांच्या अनुदानानंतर हे लक्ष्य
साध्य करणे अवधक कठीण झाले आहे .
• ३१ माचा २०२० रोजी संपणाऱ्या चालू आर्थिक िषाात वित्तीय तूट जीडीपीच्या ३.३ टक्तक्तयांच्या मयाादेत
ठेिण्यासाठी ननगुांतिणुकीतून ननधी उभा करणे सरकारसाठी मह््िाचे आहे.
• ४-५ मठहन्यांच्या कालािधीत विक्री प्रठक्रया पूणा करण्यासाठी या नव्या प्रठक्रयेस मान्यता देण्यात
आली आहे .
• भारत पेटरोवलयम कॉपोरेशन वल., ईशान्य इलेठक्तटरक पॉिर कॉपोरेशन वल., कंटेनर कॉपोरेशन ऑर्
इंनडया वल., यासह अन्य काही सािा जननक क्षेत्रातील कंपन्यांमध्ये सरकारी ठहस्स्याची विक्री करण्यास
सवचिांच्या गटाने मान्यता नदल्यानंतर काही नदिसानी या प्रठक्रयेत बदल करण्यात आले आहे त.
नवीन प्रश्क्रया काय आहे?
• अिा मंत्रालयाच्या अंतगात गुंतिणूक आणण सािा जननक मालमत्ता व्यिस्थापन विभागाला (DIPAM)
धोरणा्मक ननगुांतिणुकीसाठी नोडल विभाग बनविण्यात आले आहे.
• सध्या धोरणा्मक विक्रीसाठी सािा जननक क्षेत्रातील उपक्रमांची (PSU) ननिड नीती आयोगाद्वारे
केली जाते. परंतु यापुध्ये या नव्या प्रठक्रयेत दीपम ि नीती आयोग संयुक्ततरर्या ननगुांतिणुकीसाठी
पीएसयूची ननिड करतील.
• या व्यवतररक्तत संबंवधत प्रशासकीय मंत्रालयांच्या सवचिांसह दीपमचे सवचिदेखील ननगुांतिणुकीिरील
आंतर-मंनत्रगटाचे सह-अध्यक्षपद भूषितील.
• विक्रीच्या प्र्येक बाबीिर स्पष्ट्ता देण्यासाठी वललािापूिी संभाव्य गुंतिणूकदारांसह बैठका आणण

Page | 44
 ्यांना आकर्षषत करण्यासाठी रोड शोपूिी ननगुांतिणूक प्रठक्रयेचा भाग असतील.
• विक्रीसाठी ननिडलेल्या पीएसयूंची माठहती ननविदाकारांना देण्यासाठी डेटा सेंटरची स्थापना के ली
जाईल.
द्रनगुुंतविूक आणि धोरिात्मक शवक्री
• ननगुांतिणूक म्हणजे सािा जननक क्षेत्रातील उपक्रमांत (पीएसयू) सरकारी ठहस्सा विकण्याची प्रठक्रया.
• यासाठी, सरकार आपले शेअसा एखाद्या खाजगी घटकाकडे हस्तांतररत करते परंतु ्या उपक्रमाची
मालकी स्ितःकडे कायम ठेिते.
• तर धोरणा्मक विक्रीमध्ये सािा जननक क्षेत्रातील कंपनीच्या शेअसासोबत व्यिस्थापन ननयंत्रणाचे
हस्तांतरण देखील केले जाते. अिाात ्या उपक्रमाची मालकी ि ननयंत्रण खासगी क्षेत्रातील समूहाकडे
हस्तांतररत केले जाते.
• सामान्य ननगुांतिणुकीच्या विरूि धोरणा्मक विक्री ही एक प्रकारचे खाजगीकरण आहे.
धोरिात्मक शवक्री किासाठी?
• एखादी कंपनीची इठिटी धोरणा्मक गुंतिणूकदाराकडे हस्तांतररत करण्यापासून वमळालेली रक्कम
आिश्यक पायाभूत सुविधांच्या ननमााणासाठी अवधक र्ायदेशीरपणे िापरली केली जाऊ शकते .
• यामुळे सािा जननक कजा कमी करण्यात आणण सािा जननक क्षेत्रातील कंपन्यांना स्पधाा्मक आणण
सक्षम बनविण्यास मदत होते आणण कजा-जीडीपी प्रमाणही कमी होईल.
भारतातील द्रनगुुंतविूकीचा इशतहास
• भारतामध्ये ननगुांतिणूकीला १९९१ साली सुरुिात झाली. ्यािेळच्या अंतररम अर्ा सांकल्पात ननिडक
सािा जननक क्षेत्रातील उद्योगांमध्ये २० टक्के ननगुांतिणूक करण्याची घोषणा करण्यात आली होती.
• १९९३ मध्ये हे प्रमाण ४९ टक्के करण्याची घोषणा करण्यात आली, परंतु तुअची अंमलबजािणी झाली
नाही.
• १९९६ मध्ये ननगुांतिणूक प्रठक्रयेबाबत सूचना देण्यासाठी जी.व्ही. रामकृष्ण सवमती स्थापन करण्यात
आली.
• १९९८ ते २००० दरम्यान िाजपेयी सरकारच्या काळात ननगुांतिणूक प्रठक्रयेत मह््िपूणा बदल
करण्यात आले . उदा.
❖ सािा जननक क्षेत्रातील उद्योगांना सामररक ि गैर-सामररक श्रेण्यांमध्ये विभागण्यात आले. सामररक
श्रेणीत रेल्िे , शस्त्रे - दारूगोळा, उजाा इ. उद्योगांना आणण गैर-सामररक श्रेणीमध्ये याव्यवतररक्तत
इतर उद्योगांना समाविष्ट् करण्यात आले.
❖ यावशिाय ननगुांतिणूक प्रठक्रया सुलभ करण्यासाठी अिा मंत्रालयाच्या अंतगात ननगुांतिणूक विभाग
स्थापन करण्यात आला.

Page | 45
 राष्ट्रीय गुांतविूक द्रनधी
• NIF | National Investment Fund.
• ननगुांतिणुकीद्वारे सरकारने वमळिलेली रक्कम भारताच्या एकनत्रत ननधीमध्ये जात नाही, तर राष्ट्रीय
गुंतिणूक ननधीमध्ये जमा केली जाते .
• या ननधी युननट टरस्ट ऑर् इंनडया (UTI), भारतीय स्टेट बाँक (SBI) आणण भारतीय आयुर्थिमा
महामंडळ (LIC) यांच्याद्वारे व्यिस्थानपत के ला जातो.
• या ननधीचा िापर सरकारी योजना राबविण्यासाठी ि इतर सािा जननक क्षेत्रातील उद्योगांचे पुनरुजजीिन
नकिंिा विस्तार करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.
• परंतु यापैकी ७५ टक्के रक्कम सरकारी योजनांसाठी आणण २५ टक्के रक्कम सािा जननक क्षेत्रातील उद्योग
उद्योगांचे पुनरुजजीिन नकिंिा विस्तार करण्यासाठी िापरली जािी, असा ननयम आहे.

सुरांर्ा बािडी
• न्यूयॉका स्थस्थत स्वयांसेवी सांस्था जागततक स्मारक ननधीने (WMF) प्राचीन भूतमगत जल प्रणाली
सुरांगा बावडीला (Suranga Bawadi) ‘जागततक स्मारक ननरीक्षण यादी २०२०’ मध्ये समाविष्ट् केले
आहे.
• या बावडीची ननवड डब्दल्यूएमएफने ‘दख्खनच्या पठारची प्राचीन जल प्रणाली’ (Ancient Water
System of the Deccan Plateau) या श्रेणीत केली आहे.
• २०२० साठी या यादीमध्ये जगातील २५ स्थळाांचा समावे श करण्यात आला आहे.
• या यादीमध्ये समातवष्ट झाल्यामुळे आता डब्दल्यूएमएफ या बावडीच्या जीणोद्धारासाठी पुढील २ वषे
आर्मर्क सहाय्य प्रदान करेल.
• डब्दल्यूएमएफ या बावडीच्या जीणोद्धारासाठी स्थाननक प्रशासन व भारतीय पुरातत्व सवे क्षण (ASI)
आणण इतर भागधारकाांसह काम करेल.
सुरांर्ा बािडी (Suranga Bawadi)
• सुरांगा बावडी कनााटकच्या तवजयपुरा येर्े स्थस्थत आहे.
• सुरांगा बावडी प्राचीन कारेज प्रणालीवर आधाररत आहे.
• या बावडीची ननर्ममती १६व्या शतकात आनदल शहा (पहहला) याने केली होती. त्याचा उत्तरातधकारी
इब्राहहम आनदल शहा हद्वतीयने या बावडीला मजबूत करण्यासाठी त्यामध्ये अनेक सांरचनात्मक
सुधारणा केल्या.
• या बावडीचा वापर शहराला पाणीपुरवठा करण्यासाठी करण्यात येत होता.
कारेज प्रिाली (Karez system)
Page | 46
• कारेज प्रणालीमध्ये भूतमगत कालव्याांचे जाळे असते आणण या कालव्याांद्वारे शहराला पाणीपुरवठा
केला जातो.
• ही प्रणाली पाण्याच्या भूतमगत स्त्रोताांपासून (तवहहरी/झरे) पाण्याचे सांग्रहण करते .
• या प्रणालीची उत्पत्ती इसवी सन पूवा पहहल्या शतकात पर्लशयामध्ये झाली होती. ही जगातील सिोत्तम
प्रणालींपैकी एक मानली जाते.
जार्वतक समारक निधी
• WMF | World Monuments Fund.
• १९६५मध्ये स्थापन झालेली जागततक स्मारक ननधी ही न्यूयॉका स्थस्थत गैर-सरकारी सांस्था (स्वयांसेवी)
आहे.
• जागततक स्मारक ननरीक्षण यादी हा एक जागततक कायािम आहे, ज्याची सुरूवात १९९५ साली
झाली होती.
• साांस्कृततक वारसा स्थळे ओळखणे आणण त्याांच्या सांरक्षणासाठी आर्मर्क आणण ताांनत्रक सहाय्य करणे
हे या ननधीचे उद्दीष्ट आहे.

माळढोक अवधिास सांिधड ि

• भारत सरकारच्या तवज्ञान-तांत्रज्ञान तवभागाच्या तवज्ञान व अणभयाांनत्रकी सांशोधन मांडळाने माळढोक
(ग्रेट इांनडयन बस्टडा) या पक्ष्ाला सांरणक्षत करण्यासाठी जयनारायण व्यास तवद्यापीठ (जोधपुर)च्या
प्राणणशास्त्र तवभागाच्या नेतृत्वात ३ वषाांच्या प्रकल्पाला मान्यता नदली आहे. या प्रकल्पासाठी २६
लाख रुपये खचा केले जातील.
• ग्रेट इांनडयन बस्टडा हा राजस्थानचा राज्यपक्षी आहे, जे र्े त्याला गोडावण म्हणून देखील ओळखले
जाते. महाराष्टरात या पक्ष्ाला माळढोक या नावाने ओळखले जाते.
• माळढोक पक्ष्ाचे मुख्य आश्रयस्थान असलेल्या बाडमेर जै सलमेरच्या मरु राष्टरीय उद्यानाच्या (DNP)
एकूण ३१६२ चौरस नकमी क्षेत्रात या पक्ष्ासाठी धोका सतत वाढत आहे.
• भारतीय वन्यजीव सांस्थेच्या तज्ञाांच्या पर्काने माळढोक सांवधा न आणण स्थस्थतीसाठी डीएनपी क्षेत्रातील
३४ वस्ती भागात नमुना आधाररत सवे क्षण केले.
• सवे क्षणानुसार, या क्षेत्रात माळढोक पक्ष्ाांची घनता प्रतत १०० चौरस नकमी ०.८६ म्हणजे च १ पेक्षाही
कमी आहे. या क्षेत्रात माळढोक पक्ष्ाांची एकूण सांख्या ७० ते १६९ पयांत असण्याचा अांदाज आहे.
• या प्रकारच्या नामशेष होत असलेल्या वन्यजीवाांवरील सांशोधन आणण सांवधा नाची जबाबदारी प्रर्मच
स्थाननक तवद्यापीठाकडे सोपतवण्यात आली आहे.
माळढोक पक्षी

Page | 47
• हा भारतात आणण भारताला लागून असलेल्या पानकस्तानमधील कोरड्या प्राांतामध्ये आढळणारा
अत्यांत ुर्ममळ पक्षी आहे. याला ग्रेट इांनडयन बस्टडा असेही म्हणतात.
• या पक्ष्ाचे वै ज्ञाननक नाव आडीओनटस नाइग्रीसेप्स (Ardeotis Nigriceps) आहे , तर माळढोक,
घोराड येरभुत, गोडावण, तुकदार, सोन तचरैया, हुम (तवदभा) इत्यादी याची प्रचणलत प्रादेणशक नावे
आहेत.
• मोठे, उभे शरीर, उांच पाय यामुळे हा पक्षी शहामृगासारखा नदसतो. उडणाऱ्या पक्ष्ाांमधील सवाांत जड
पक्ष्ाांपैकी हा एक आहे.
• ग्रेट इांनडयन बस्टडाला हे भारतीय गवताळ प्रदेशातील प्रमुख प्रजाती म्हणून ओळखले जाते. भारतात
फतत आांध्रप्रदेश, कनााटक, गुजरात, मध्यप्रदेश, महाराष्टर व राजस्थान या राज्याांत हा पक्षी
आढळतो.
• महाराष्टरात हा पक्षी साधारणपणे ुष्काळी णजल्याांमध्ये म्हणजे अहमदनगर, नागपूर व बीड णजल्यात
तसेच सोलापूर णजल्यात आढळतो. सोलापूरजवळ नान्नज अभयारण्य येर्े या पक्ष्ासाठी अभयारण्य
स्थापन करण्यात आले आहे.
• णशकार व अतधवासाचा ऱ्हास यामुळे ही प्रजाती अततशय सांकटग्रस्त स्थस्थतीत आहे. हा पक्षी १९७२च्या
वन्यजीव सांरक्षण अतधननयमान्वये सांकटग्रस्त म्हणून जाहीर करण्यात आला आहे.
• या पक्ष्ाांच्या सांख्ये मध्ये अभूतपूवा घट झाल्यामुळे इांटरनॅ शनल युननयन फॉर कन्झव्हेशन ऑफ नेचरने
(IUCN) या पक्ष्ाला गांभीरररत्या सांकटग्रस्त (Critically Endangered) प्रजातीांमध्ये वगीकृत
केले आहे .
• पवनचततया नकिंवा वीजेच्या तारा याांच्यामुळे होणारे मृत्यू, णशकार, गवताळ प्रदेशाांची घटती सांख्या,
जां गलाांमध्ये मानवी वस्तीांचे अततिमण ही या पक्ष्ाांची सांख्या कमी होण्यामागची मुख्य कारणे आहेत.
• महाराष्टरात केवळ काही मोजके माळढोक णशल्लक राहहले असल्यामुळे त्याांच्या सांवधा नाचे प्रयत्न सुरू
आहेत, याांमध्ये पक्ष्ाांना रेनडओ कॉलर लावण्याचा समावे श आहे.

युएिएफसीसीसी कोप-२५
• अलीकडेच तचलीने सॅांनटयागो येर्े ‘हवामान बदलावरील सांयुतत राष्टर सांघाचा आराखडा करार’द्वारे
(UNFCCC) आयोणजत हवामान बदल पररषद कोप-२५चे (COP-25) आयोजन करण्यास
असमर्ाता दशातवली आहे .
• तचलीने देशातील वाढत्या ननषेधाच्या पाश्वाभूमीवर २ ते १३ नडसेंबरदरम्यान होणारी हवामान बदल
पररषद आयोणजत करण्यास असमर्ाता दशातवली आहे. त्यामुळे ही महत्त्वपूणा पररषद रद्द होण्याच्या
मागाावर आहे.

Page | 48
• त्यामुळे युएनएफसीसीसी या पररषदेचे आयोजन करण्यासाठी पयाायी स्थळाचा शोध घे त असताना,
स्पेनने या पररषदेचे आयोजन करण्याची तयारी दशावली. त्यामुळे आता स्पेनची राजधानी मानद्रद येर्े
होणार येर्े ही पररषद होणार आहे.
• यांदा नडसेंबरमध्ये कोप-२५चे आयोजन न झाल्यास, १९९५ पासून एखाद्या वषाात कोप पररषदेचे
आयोजन न केले जाण्याची ही पहहलीच वेळ असेल.
• नोव्हेंबर २०१९मध्ये तचलीमध्ये होणाऱ्या ‘आणशया-पॅतसनफक आर्मर्क सहकाया’ (APEC) सांघटनेच्या
प्रमुखाांच्या णशखर सां मेलनाचे आयोजन करण्यासही तचलीने असमर्ाता दशातवली आहे.
असमथडतेची कारिे
• ही पररषद दरवषी जगातील वे गवे गळ्या देशाांमध्ये आयोणजत केली जाते. यावषी कोप-२५ आयोणजत
करण्याची जबाबदारी दणक्षण अमेररका खांडातील तचली या देशावर सोपतवण्यात आली होती.
• तचलीमध्ये दोन आठवड्याांपूवी केलेल्या उपनगरीय रेल्वे च्या भाड्यात वाढीमुळे येर्े मोठ्या प्रमाणात
ननषेध नोंदतवण्यात येत आहे.
• हा ननषेध आता मोठ्या जनआांदोलनात रूपाांतररत झाला आहे. ज्याद्वारे आता तचलीचे लोक अतधक
समानता, चाांगल्या सावा जननक सुतवधा आणण राज्यघटनेत बदल करण्याची मागणी करत आहेत.
• तचली सुरुवातीपासूनच कोप-२५चे आयोजन करण्यास अननच्छु क होता. परांतु दणक्षण अमेररकेतील
अन्य कोणत्याही देशाने यजमानपद न स्वीकारल्यामुळे यूएनएफसीसीसीच्या तवनांतीनांतर तचलीने
कोप-२५चे यजमानपद स्वीकारले होते.
• साधारणपणे, कोणत्याही यजमानपदाचे स्थळ दोन वषाांपूवी ननणित केले जाते जे णेकरून सु मारे
२०,००० प्रततननधीांचा सहभाग असलेली ही पररषद आयोणजत करण्यासाठी योग्य वेळ तमळेल.
• परांतु कोप-२५च्या यजमानपदाचा ननणाय नडसेंबर २०१८ मध्ये पोलांडमधील काटोतवस येर्े आयोणजत
कोप-२४ पररषदेच्या समाप्तीपयांत घे ण्यात आला नव्हता, कारण तचली आणण कोस्टाररका याांच्यात
यजमानपदाबाबत अननणितता होती. हेदेखील तचलीच्या असमर्ाततेचे एक महत्त्वाचे कारण आहे.
इतर तथ्य
• यापूवी २०१७ मध्ये नफजीनेही सांसाधनाच्या अभावामुळे इततया मोठ्या पररषदेचे आयोजन करण्यास
असमर्ाता दशतवली होती आणण त्यावषी ही पररषद जमानीच्या बॉनमध्ये आयोणजत करण्यात आली
होती.
• नोव्हेंबर २०१८ मध्ये ब्राझीलनेदेखील आर्मर्क अडचणीांमुळे कोप-२५च्या यजमानपदाच्या शयातीतून
माघार घे तली होती.
• श्रीमांत देश सवा साधारणपणे या पररषदेचे आयोजन करण्यास नाखूष असतात. अमेररका, ऑस्टरेणलया
तसेच पणिम युरोपातील अनेक देशाांनी या पररषदेचे कधीही आयोजन केलेले नाही.

Page | 49
• युनायटेड नकिंग्डम २०२०मध्ये प्रर्मच ग्लासगोमध्ये सीओपी-२६चे आयोजन करणार आहे.
• पोलांडने ४ वेळा तर मोरोक्कोने २ वेळा कोप पररषदेचे आयोजन केले आहे .
यूएिएफसीसीसी आशि कोप पररषद
• यूएनएफसीसीसी हे हवामान बदलावरील पहहला बहुपक्षीय करार होता.
• १९९२ मध्ये झालेल्या पृथ्वी णशखर पररषदेत ३ कराराांची घोषणा करण्यात आली होती, त्यातील एक
असलेल्या यूएनएफसीसीसीचे उद्दीष्ट वातावरणातील धोकादायक मानवी हस्तक्षेप रोखण्याचे होते.
• हे करार २१ माचा १९९४ पासून अांमलात आला.
• सध्या १९७ देशाांनी करारास मान्यता नदली आहे, या देशाांना कॉन्फरन्स ऑफ पाटीज (Conference
of the Parties | COP) सांबोधले जाते आणण या देशाांच्या हवामान बदलावरील वार्कषक सभे ला
कोप (COP) पररषद म्हणतात.
• या पररषदेत यूएनएफसीसीसी कराराच्या अांमलबजावणीचा आढावा घे ण्यात येतो.
• कॉन्फरन्स ऑफ पाटीज ही यूएनएफसीसीसीची सवोच्च ननणाय घे णारी सांस्था आहे . पहहली कोप
पररषद १९९५ मध्ये बर्ललन (जमानी) येर्े झाली होती.
• २०१५मध्ये पॅररसमध्ये पार पडलेल्या कोप-२१ मध्ये पॅररस कराराच्या स्वरूपात हवामान बदलाच्या
तवरोधात एका नवीन आांतरराष्टरीय प्रणालीने जन्म घे तला, ज्याच्या तरतुदी पुढील वषी तयोटो
प्रोटोकॉलची मुदत सांपल्यानांतर अांमलात येतील.
• कोप पररषदेचे यजमानपद िमािमाने ५ मान्यताप्राप्त प्रदेशातील (आणशया, मध्य व पूवा युरोप,
आनफ्रका, लॅनटन अमेररका, कॅररतबयन व पणिम युरोप ) देशाांना नदले जाते.
• कोणताही देश या पररषदेचे आयोजन करण्यास तयार नसल्यास ही पररषद बॉन, जमानी येर्ील
यूएनएफसीसीसीचे सतचवालयात आयोणजत केली जाते .
आशिया-पॅवसनफक आर्थथक सहकायड
• APEC | Asia-Pacific Economic Cooperation.
• स्थापना: नोव्हेंबर १९८९ (कॅनबेरा, ऑस्टरेणलया)
• मुख्यालय: तसिंगापूर.
• २१ पॅतसनफक ररम देशाांसाठी हा एक आांतर-सरकारी मां च आहे .
• याांचे सदस्य देश जगातील सु मारे ५० टक्के व्यापाराचे आणण जगाच्या ५७ टक्के जीडीपीचे प्रततननतधत्व
करतात.
• भारत २०११ पासून या सांघटनेचा ननरीक्षक देश आहे आणण भारताने या सांघटनेच्या सदस्यत्वासाठी
अजा देखील केला आहे .

Page | 50
 शवधान पररषद
चचेत का?
• ३१ ऑतटोबर रोजी जम्मू-काश्मीर राज्याला दोन केंद्रशातसत प्रदेशात तवभागण्यापूवी केंद्र सरकारने
राज्यातील ६२ वषाापासूनची तवधान पररषद बरखास्त केली होती.
• ्यानंतर अलीकडेच ओनडशामध्ये तवधान पररषद स्थापनेसाठी ओनडशा सरकारने केंद्र सरकारला
राज्यसभेत ठराव आणण्यासाठी आवाहन केले आहे.
• ओनडशा तवधानसभेने ७ सप्टेंबर २०१८ रोजी तवधान पररषद स्थापन करण्याचा एक ठराव मांजू र केला.
• ओनडशा सरकारच्या मते, ओनडशाच्या तवकासाची गती वाढतवण्यासाठी तवधान पररषदेमाफात व्यापक
सल्लामसलत करणे आवश्यक आहे.
शवधान पररषद म्हिजे काय?
• भारतातील घटक राजयांमधील कायदेमंडळाच्या िररष्ठ गृहाला विधान पररषद म्हणतात.
• विधान पररषद त््ित: िररष्ठ सभागृह असले तरी व्यिहारात ते कननष्ठ सभागृह आहे. या सभागृ हाला
सिा च बाबीत कमी अवधकार आहेत.
• सध्या महाराष्ट्र, कनााटक, उत्तर प्रदेश, वबहार, आं ध्रप्रदेश आणण तेलंगणा या सहा घटक राजयात
ठद्वगृहा्मक कायदेमंडळ पिती अठस्त्िात आहे ि तेिे विधानसभेसोबत विधान पररषदसुिा
अठस्त्िात आहे. (महाराष्ट्राच्या विधानपरीषदेत ७८ सदस्य आहेत.)
• यापैकी जम्मू काश्मीरची विधान पररषद आता बरखास्त करण्यात आल्यामुळे देशात आता के िळ ७
राजयांमध्ये विधान पररषद अठस्त्िात आहे.
• देशातील उिा ररत सिा घटकराजयात एकगृह कायदेमंडळ पिती आहे. तेिे विधानसभा हे एकच
सभागृह आहे.
निर्थमती आशि विघिि
• घटनेच्या कलम १६९ (१) नुसार विधानसभेमध्ये उपस्थस्थत सभासदांच्या दोन तृतीयांश सभासदांनी
बहुमताने ठराि सं मत केल्यास संसद राजयात विधान पररषद अठस्त्िात आणते .
• ्याचप्रकारे एखाद्या राजयाच्या विधानसभेमध्ये उपस्थस्थत सभासदांच्या दोन तृतीयांश सभासदांनी
बहुमताने ठराि सं मत केल्यास राजयातील विधान पररषद बरखास्त देखील केली जाते.
रचना
• विधान पररषदेची सदस्य संख्या नकती असािी, हे घटनेने ननठश्चत केले ले नाही. कलम १७१ नुसार
विधान पररषदेत नकमान ४० नकिंिा विधानसभेच्या एकूण सदस्य संख्येच्या एक तृतीयांश पेक्षा जास्त
सदस्य नसतात.

Page | 51
• विधान पररषद सदस्यांचा कायाकाळ ६ िषाांचा असतो. दर २ िषाांनी विधान पररषदेचे एक तृतीयांश
सभासद ननिृ त्त होतात. ्यांच्या जागी निे सभासद ननिडले जातात.
• अशाप्रकारे तवधान पररषद हे स्थायी सभागृह आहे ते कधीही तवसर्लजत होत नाही.
• घटनेच्या कलम १७१ (३) नुसार, विधान पररषदेचे
❖ १/३ सदस्य राजय विधानसभे दिारे ननिडले जातात.
❖ १/३ सदस्य स्थाननक स्िराजय संस्थांमधू न ननिडले जातात.
❖ १/१२ सदस्य णशक्षक मतदार सांघातून ननिडले जातात.
❖ १/१२ सदस्य पदवीधर मतदार सांघातून ननवडले जातात.
❖ १/६ सदस्य राज्यपालाकडून ननवडले जातात यामध्ये सामाणजक, साांस्कृततक, शैक्षणणक व
आर्मर्क अशा तवतवध क्षेत्रातील तज्ञ सदस्य असतात.
सदसयाांची पािता
• तो भारताचा नागररक असावा.
• त्याच्या वयाची ३० वषा पूणा झालेली असावी.
• सांसदेने वेळोवेळी तवहहत केलेल्या अटी त्याला मान्य असाव्यात.

Page | 52
 राष्ट्रीय
पांतप्रधाि मोदी जािार थायलांडच्या दौऱ्ािर
• आतसयान, पूवा आणशया आणण आरसीईपी णशखर सां मेलनात भाग घे ण्यासाठी पांतप्रधान नरेंद्र मोदी
र्ायलांडच्या तीन नदवसाांच्या दौऱ्यावर जाणार आहेत.
• २०१८ मध्ये भारताने २५व्या वधाा पन नदनाननतमत्त इांडो-एणशयान णशखर पररषदेचे आयोजन केले होते.
यात आतसयानचे सवा १० देशाांचे नेते सहभागी झाले होते.
• या पररषदेमध्ये नदल्ली घोषणापत्र स्वीकारण्यात आले होते , ज्यामध्ये आतसयान-भारत सामररक
भागीदारी आणखी मजबूत आणण सखोल करण्यासाठी नेत्याांनी सहमती दशातवली होती.
आवसयाि शिखर सांमेलि
• या सां मेलनाच्या पहहल्या नदवशी पांतप्रधान मोदी र्ायलांडचे पांतप्रधान प्रयुत चान-ओ-चा याांच्यासह या
णशखर सां मेलनाचे सहअध्यक्ष असतील.
• या सां मेलनात ते गुरुनानक देव याांच्या ५५०व्या जयांतीननतमत्त एक तवशेष नाणे जारी करतील.
• तसेच प्राचीन ततमळ काव्यरचना ‘ततरुक्कुरल’चे र्ाई भाषाांतर देखील प्रकाणशत करतील.
पूिड आशिया सांमेलि
• पूवा आणशया णशखर सां मेलनाची यांदाची सांकल्पना ‘शाश्वततेसाठी भागीदारी वाढवणे’ (Advancing
Partnerships for sustainability) ही असून, ततची ननवड र्ायलांडने केली आहे.
• सप्टेंबर २०१९मध्ये भारताने ‘समुद्री सांसाधनाांचा शाश्वत वापर’ (Sustainable use of marine
resources) या तवषयावरील भारत-आतसयान कायाशाळेचे सह-आयोजन केले होते.
• यांदा १४व्या पूवा आणशया णशखर सां मेलनात पूवा आणशया सहकायाावरील भावी नदशाननदेशाचा आढावा
घे ण्यावर भर नदला जाईल तसेच प्रादेणशक व आांतरराष्टरीय मुद्द्ाांवरील तवचाराांची देवाणघेवाण
करण्यात येईल.
आरसीईपी आशिया सांमेलि
• आरसीईपीचे नेते बाँकॉकमध्ये सुरू असलेल्या वाटाघाटीच्या सद्यस्थस्थतीचा आढावा घे तील व त्यावर
चचााही करतील.

अँजेला मक
े ल याांची ारत े ि
• जमानीच्या चॅन्सलर अाँजे ला मकेल याांनी पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या ननमांत्रणावरून ३१ ऑतटोबर ते १
नोव्हेंबर या दरम्यान आांतर सरकारी चचेच्या पाचव्या फे रीसाठी भारताला भेट नदली.
• चॅन्सलर मकेल याांच्यासमवे त परराष्टर व्यवहार मांत्री, तवज्ञान आणण णशक्षण, अन्न आणण कृषी मांत्री तसेच

Page | 53
 सरकारी प्रततननधी मांडळही होते.
• जमान कांपन्याांच्या ने त्याांचा समावे श असलेले व्यापार प्रततननधी मांडळही चॅन्सलर मकेल याांच्यासमवे त
होते.
• या भेटीदरम्यान चॅन्सलर मकेल याांनी राष्टरपती रामनार् कोतविं द आणण पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांची भेट
घे तली.
या े िीमध्ये झालेले महत्त्िाचे नििडय
• सामातयक मुल्ये, लोकशाही तत्व, मुतत व उतचत व्यापार, ननयामाधाररत आांतरराष्टरीय व्यवस्था, परस्पर
तवश्वास आणण आदर यावर भारत-जमानी धोरणात्मक भागीदारी आधारलेली आहे याचा मकेल आणण
मोदी याांनी पुनरुच्चार केला.
• नातवन्यता व अद्ययावत तांत्रज्ञान याद्वारे नडणजटल पररवतान, कृनत्रम बुद्धीमत्ता, हवामान बदलाबाबत
सहकायााद्वारे आर्मर्क तवकास शाश्वत करणे, कुशल कामगाराांची कायदेशीर ने-आण करून सांबांधाना
अतधक वाव, बहुपक्षीय सांस्थाांना बळकट करून तवश्वासाहा आांतरराष्टरीय व्यवस्थेप्रती योगदान या प्रमुख
मुद्याांवर या भेटीत चचाा झाली.
• कृनत्रम बुतद्धमत्ता क्षेत्रात सहकाया तवकतसत, वे गवान करण्याकररता एकत्र काम करण्यासाठी, दोनही
पक्षाांनी तयारी दशावली आहे .
• कृनत्रम बुद्धीमत्ता क्षेत्रात बहुमुखी सांशोधन आणण तवकासाला गती देऊन, तज्ञ आणण उत्तम प्रर्ा याांचे
आदान प्रदान करून, भारत आणण जमानी या दोन्ही देशाांचा सहकाया व्यापक करण्याचा हेतू आहे.
• आरोग्यासाठी कृनत्रम बुतद्धमत्ता या क्षेत्रासांबांधी बर्ललन येर्े सप्टेंबर २०१९ मध्ये सांबांतधताांच्या झालेल्या
पहहल्या बैठकीचे स्वागत करण्यात आले असून, भारतात अशी बैठक घे ण्याबाबत सां मती झाली
आहे.
• अद्ययावत तांत्रज्ञानाबाबत सहकाया व ननयतमत सांवाद वाढवण्यासाठी नडणजटल भागीदारी उभारण्याचे
महत्व दोन्ही बाजू नी दृढ केले.
• सामाणजक लाभासाठी माहहती तांत्रज्ञान आणण कृनत्रम बुहध्दमत्तेद्वारे तोडगा तवकतसत करण्यासाठी,
भारत आणण जमानी सांयुतत भागीदारी उभारू इहच्छतात.
• परस्पर हहताचे मुद्दे जाणून घे ण्यासाठी २०२०मध्ये बर्ललन येर्े हद्वपक्षीय कायाशाळा आयोणजत
करण्याला मान्यता देण्यात आली आहे . इांडो-जमान तवज्ञान तांत्रज्ञान केंद्राद्वारे, जमान णशक्षण आणण
सांशोधन मांत्रालय आणण भारताचे तवज्ञान व तांत्रज्ञान मांत्रालय ही कायाशाळा आयोणजत करणार आहे.
• नडजीटलायझेशन सक्षमीकरण व आर्मर्क प्रभाव या क्षेत्रात बर्ललनमध्ये मे २०१७ मध्ये झालेल्या
सांयुतत जाहीरनाम्याचे जमानी आणण भारताने स्मरण केले. हा नडजीटल सांवाद तवस्तारण्यावर उभय
देशाांनी सहमती दशावली.

Page | 54
• पृथ्वीचे सांरक्षण आणण हवामान बदलाचे ुष्पररणाम कमी करण्यासाठी नवीकरणीय उजे ला प्रोत्साहन,
ऊजाा सक्षमता वाढवणे आणण काबान उत्सजा न कमी करणे ही सांयुतत जबाबदारी असल्याची दोन्ही
नेत्याांनी दखल घे तली.
• तसेच कृषी क्षेत्रात जमानीच्या सहकायााने सुधारणा घडवू न आणण्यासाठी नवीन हव्दपक्षीय सहकारी
प्रकल्प तयार करण्याला पाहठिंबा देण्याचे यावेळी ननणित केले.
• याणशवाय नैसर्मगक स्त्रोताांच्या शाश्वत व्यवस्थापनासाठी, तवशेषतः माती आणण पाणी याांच्या सुयोग्य
व्यवस्थापनावर दोन्ही देशाांनी ननरांतर सहकाया करण्याचे मान्य केले.
• भारत आणण जमानी या दोन्ही देशाांच्या सांरक्षण मांत्र्याांनी सांवाद साधण्यासाठी दर दोन वषाांनी एकदा
भारतामध्ये आणण एकदा जमानीमध्ये भेटण्याचा ननणाय घे तला आहे.
• दहशतवादाचे समूळ उच्चाटन करण्यासाठी दहशतवाद्याांचे जाळे उद्धध्वस्त के ले पाहहजे , यासाठी
त्याांना होणारा आर्मर्क पुरवठा बांद करण्यासाठी भारत व जमानी सांयुततपणे काया करणार आहे .

मुांबई ि हैदराबादला क्रिएनिव्ह िहराांचा दजाड

• युनेस्कोने ३० ऑतटोबर २०१९ रोजी मुांबई आणण हैदराबादसह जगभरातील ६६ शहराांना सजा नशील
(हिएनटव्ह) शहराांचा दजाा प्रदान केला.
• २०३० मध्ये साध्य करावयाच्या शाश्वत तवकास उहद्दष्टाच्या अनु षांगाने शहर सुरणक्षत, सवा समावे शक,
लवतचक व शाश्वत बनतवण्यासाठी शहरी तवकासामध्ये सजा नशीलता आणण सजा नशील अर्ाव्यवस्था
याांचा समावे श करण्यासाठी केलेल्या कायाामुळे या शहराांना हिएनटव्ह असा दजाा देण्यात आला
आहे.
• भारतातील मुांबई आणण हैदराबाद या शहराांना यावषी हिएनटव्ह शहराांच्या यादीत समातवष्ट करण्यात
आले आहे. ३१ ऑगस्ट रोजी जागततक शहरे नदनी याबाबतची घोषणा करण्यात आली.
• आतापयांत हिएनटव्ह शहराांच्या यादीत खालील शहराांचा नदलेल्या श्रेणीमध्ये समावे श करण्यात
आला होता.
❖ वाराणसी (सांगीत).
❖ चेन्नई (सांगीत).
❖ जयपूर (णशल्प आणण लोककला).
क्रिएनिव्ह वसिीज िेििक
ड
• हे नेटवका अशा शहराांना एकत्र आणते ज्याांच्या तवकासाचा पाया सांगीत, कला, सांगीत, नडझाइन,
लोक हस्तकला, साहहत्य, तसनेमा, नडणजटल कला नकिंवा आहारशास्त्र याांवर आधाररत असतो.
• मुांबईची या यादीतील ननवड तसनेमा या श्रेणीमध्ये, तर हैदराबादची ननवड आहारशास्त्र या श्रेणीमध्ये

Page | 55
 करण्यात आली आहे.
• अशी ओळख असलेल्या मुांबईची या यादीत ननवड येर्ील तसनेमा-केंनद्रत वलयामुळे झाली तसनेमा या
श्रेणीमध्ये आहे.
• तचत्रपटसृष्टीच्या वलयामुळे मुांबईला ‘तसटी ऑफ डरीम्स’ (स्वप्नाांचे शहर) असे नाव तमळाले आहे .
• तर तबयााणी आणण इतर खाद्यपदार्ाासाठी प्रतसद्ध असलेल्या हैदराबादला ‘द होम ऑफ हलीम अाँड
तबयााणी’ म्हणून ओळखले जाते.
• २०१० मध्ये, हलीमला भौगोणलक उपदशान (जीआय टॅग) प्रदान करण्यात आला होता आणण असा
मान प्राप्त करणारा हा देशातील पहहलाच माांस-आधाररत पदार्ा ठरला होता.

सरकारी िाहिे इलेक्रक् िरक िाहिात रूपाांतररत क

े ली जािार
• पयाावरण आणण हवामान बदल मांत्री प्रकाश जावडेकर याांनी नवी नदल्लीतील माहहती व प्रसारण
मांत्रालयाने खरेदी केलेल्या इलेहतटरक वाहनाांना हहरवा कांदील दाखवला.
• यावेळी प्रकाश जावडेकर याांनी जाहीर केले की सवा ५ लाख सरकारी वाहने इलेहतटरक वाहनात
रूपाांतररत केली जाणार आहेत. ही प्रहिया टप्प्याटप्प्याने केली जाईल
• पेटरोल आणण नडझेलवरील देशाचे अवलांतबत्व कमी करणे, हा या ननणायामागील उद्देश आहे.
• यामुळे ८३२ दशलक्ष णलटर पेटरोल व नडझेलची बचत होईल आणण काबान डायऑतसाइड उत्सजा नात
२.२३ दशलक्ष टनाांची घट होईल.
महत्ि
• यामुळे २००५च्या तु लनेत २०३०पयांत हररतगृह वायूांचे उत्सजा न (Green House Gas) ३३ टक्के ते
३५ टततयाांनी कमी करण्याचे भारताचे उहद्दष्ट गाठण्यात मदत होईल.
• जगातील २० सवाातधक प्रदनषत शहराांपैकी १४ शहरे भारतात आहेत. इलेहतटरक वाहनाांमुळे ही
पररस्थस्थती सुधारण्यास आणण शहराांमधील प्रदषणाचे प्रमाण कमी होण्यास मदत होईल.

कोल इांनडयाचे १ अब्ज िि कोळसा उत्पादिाचे लक्ष्य

• कोल इांनडया णलतमटेड (CIL) आर्मर्क वषा २०२०-२१ अखेर ७५० दशलक्ष टन कोळशाचे उत्पादन
करणार असल्याची घोषणा कोळसा मांत्रालयाने केली आहे. याबरोरच हे उत्पादन २०२३-२३ या
आर्मर्क वषाापयांत १ अब्ज टनाांपयांत वाढतवले जाणार आहे .
• सध्या कोल इांनडयाने ६६० दशलक्ष टन कोळशाचे उत्पादन करण्याचे लक्ष् ननधााररत केले आहे . हे
देशाच्या कोळशाच्या एकूण उत्पादनाच्या ८२ टक्के आहे.
• याणशवाय कोळसा मांत्रालय १० हजार नवीन रोजगाराांची ननर्ममतीदेखील करणार आहे.

Page | 56
• कोल इांनडयाच्या ४५व्या स्थापना नदनाननतमत्त कोळसा आणण खाणकाम मांत्र्याांनी वरील उहद्दष्टाांची
घोषणा केली.
• कोल इांनडया जल सांवधा नासाठी जलशतती अणभयानात सामील होणार आहे.
• तसेच कॉपोरेट सामाणजक उत्तरदातयत्वाअांतगात कोल इांनडया भारत सरकारच्या क्षयरोग ननमूालन
कायािमात भाग घे णार आहे आणण खाणीांच्या आसपासच्या प्रदेशात या रोगाचे ननमूालन करण्यासाठी
प्रयत्न करणार आहे .
महत्ि
• ऊजे ची वाढती मागणी लक्षात घे ता, सरकारी व खासगी अशा दोन्ही क्षेत्राांना परस्पराांवर तवपरीत
पररणाम न करता कोळशाची ननर्ममती करण्याची पुरेशी सांधी आहे.
• कोळसा क्षेत्रात १०० टक्के र्ेट परकीय गुांतवणूकीला (FDI) परवानगी देण्याच्या केंद्र सरकारच्या
अलीकडेच घे तलेल्या ननणायामुळे कोळसा आयात मोठ्या प्रमाणात कमी होणार आहे.

ब्रह्मपुिा िदीिरील पक्रहली कार्ो क

ां िेिर िाहतूक
• कोलकाताच्या हहल्दया डॉक कॉम्प्लेतस ते पाां डु (गुवाहाटी) येर्ील अांतदेशीय जलमागा प्रातधकरण
टर्ममनलकडे जाणाऱ्या अांतदेशीय जलमागाावर एका महत्त्वाच्या कांटेनर कागो मालाची वाहतूक केली
जाणार आहे.
• याांची सुरुवात ४ नोव्हेंबर रोजी होईल. यातील कांटेनरमध्ये खाद्यते ल, पेटरोकेतमकल्स, शीतपेये इत्यादी
सामग्री असेल. पूवोत्तर तवभागाशी सांपका सुधारणे, हे या जलमागााचे मुख्य उद्दीष्ट आहे.
• १४२५ नकमी लाांबीच्या या जलमागाावर या कांटेनर कागोचा प्रवास १२ ते १५ नदवसाांचा असेल.
• राष्टरीय जलमागा-१ (गांगा नदी), एनडब्दल्यू-९७ (सुांदरबन), एनडब्दल्यू-२ (ब्रह्मपुत्रा नदी), भारत-
बाांग्लादेश प्रोटोकॉल (IBP) मागा या मागाांवरून हा प्रवास पूणा केला जाणार आहे .
• यामुळे अांतदेशीय जलमागा वाहतूक (IWT) मागााची ताांनत्रक आणण व्यावसातयक व्यवहायाता स्थानपत
करणे अपेणक्षत आहे .
• कच्चा माल व तयार वस्तूांच्या वाहतुकीसाठी पयाायी मागा सुरू करून पूवोत्तर क्षेत्राच्या औद्योतगक
तवकासाचा मागा सुलभ करणे, या नव्या मागााचा मुख्य उद्देश आहे .
ारत-बाांग्लादेि प्रोिोकॉल (IBP) मार्ड
• भारत-बाांगलादेश अांतदेशीय जल सांिमण आणण व्यापार प्रोटोकॉल (PIWTT) दोन्ही देशाां च्या
जहाजाांद्वारे दोन्ही देशाांमध्ये वस्तूांच्या जलवाहतुकीसाठी आपल्या जलमागाांच्या वापरासाठी परस्पर
लाभकारी व्यवस्थेची सां मती देतो.
• आयबीपी मागा राष्टरीय जलमागा-१ (गांगा नदी) वरील कोलकातापासून राष्टरीय जलमागा-२ (ब्रम्हपुत्रा

Page | 57
 नदी) वरील तसलघाट ते राष्टरीय जलमागा-१६ (बराक नदी) वरील करीमगांज (आसाम) पयांत पसरलेला
आहे.
• बाांगलादेशमधील आयबीपी मागाावर तसराजगांज-दाइखवा आणण आशूगांज-जानकगांज या जलमागाांचा
३०५.८४ कोटी रुपये खचूान तवकास केला जात आहे . यातील ८० टक्के खचा भारताद्वारे केला जात
आहे.
• या दोन्ही मागाांच्या तवकासामुळे आयबीपी मागााद्वारे पूवोत्तर भारताला जलमागााद्वारे अखांड नेणव्हगेशन
प्रदान करणे अपेणक्षत आहे.

करतारपूर कॉररडोरच्या इांनिग्रेिेड चेक पोसिचे उद्घािि

• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांनी ९ नोव्हेंबर रोजी पांजाबमधील गुरदासपूर येर्ील डेरा बाबा नानक येर्े
करतारपूर कॉररडोरच्या इांनटग्रेटेड चेक पोस्टचे (ICP) उद्घाटन केले.
• त्यानांतर पांतप्रधान मोदीांनी अकाल तख्त जत्र्ेदार ज्ञानी हरप्रीत तसिंग याांच्या नेतृत्वाखाली ५००हून
अतधक भारतीय शीख यात्रेकरूांच्या पहहल्या तुकडीला करतारपूर कॉररडोरद्वारे गुरुद्वारा दरबार साहहब
येर्े रवाना केले.
• त्यानांतर शीख यात्रेकरूांची ही पहहली तुकडी करतारपूर कॉररडोरमागे पानकस्तानात दाखल झाली.
करतारपूर कॉररडोर येथील आयसीपीबद्दल
• उद्दीष्टः सीमेलगतच्या राष्टराांसोबत कायदेशीर व्यापार व दळणवळण सुकर करताना देशाच्या सीमा
सुरणक्षत करणे, हा आयसीपीच्या स्थापने मागील उहद्दष्ट आहे.
• सुतवधा: आयसीपीांमध्ये इतमग्रेशन, कस्टम, सीमा सुरक्षा यासारख्या सवा ननयामक एजन्सी असतात.
तसेच या एकाच सांकुलात पार्कक ग, वखार, बाँनकिंग, हॉटेल्स इत्यादी सवा सुतवधाही आहेत. भारतीय
भू-बांदरे प्रातधकरण (LPAI) ही याची अांमलबजावणी करणारी एजन्सी आहे .
• पाश्वाभूमी: यांदाचा श्री गुरुनानक देवजीांचा ऐततहातसक ५५०वा जयांती महोत्सव साजरा करण्यासाठी,
भारताने पानकस्तानबरोबर २४ ऑतटोबर रोजी आांतरराष्टरीय सीमेवरील करतारपूर साहहब कॉररडोरच्या
कायाान्वयन करण्याच्या कायापद्धती आणण औपचाररक चौकटीसांबांधी करार केला आहे. भारताने
स्थापन केलेली आयसीपी भारतीय यात्रेकरूांना पानकस्तानमधील गुरुद्वारा करतारपूर साहहबला भेट
देणे सुलभ करेल.
करतारपूर कॉररडॉर बद्दल
• ४.२ नकमीचा हा कॉररडोर भारतातील डेरा बाबा नानक या तीर्ास्थळाला पानकस्तानच्या करतारपूर
साहहब गुरुद्वाराशी जोडतो.
• या कॉररडॉरमुळे भारतीय नागररकाांना पानकस्तानातील रावी नदीच्या नकनारी असलेल्या करतारपूर

Page | 58
 साहहब गुरुद्वारा येर्े जाण्याची सुतवधा तमळणार आहे.
• माजी पांतप्रधान अटलतबहारी वाजपेयी याांनी १९९९ मध्ये सवा प्रर्म या कॉररडोरचा प्रस्ताव माां डला
होता. या कॉररडोरमुळे दोन्ही देशाांमधील धार्ममक पयाटनात लक्षणीय वाढ होणे अपेणक्षत आहे .
• हा कॉररडोर केंद्र सरकारच्या ननधीतून तयार करण्यात येत आहे. याव्यततररतत, शीख समुदायाच्या
धार्ममक भावना लक्षात घे ऊन पानकस्तानलाही आपल्या प्रदेशात हा कॉररडोर तयार करण्यास
साांतगतले गेले होते.

आयओसीएल िापि करिार २जी इथॅिॉल पलाांि

• इांनडयन ऑइल कॉपोरेशनला पाननपत येर्े नवीन २जी इर्ॅनॉल प्लाांट स्थानपत करण्यासाठी पयाावरण,
वन आणण हवामान बदल मांत्रालयाकडून मांजु री तमळाली आहे. हा प्रकल्प उभारण्यासाठी इांनडयन
ऑईल ७६६ कोटीांची गुांतवणूक करणार आहे.
• या प्लाांटमध्ये तयार होणारे इर्ेनॉल केवळ पररवहन इांधनाांमध्ये तमश्रण करण्यासाठी तयार केला
जाईल. शेतकऱ्याांचे उत्पन्न ुप्पट करणे हेदेखील या प्रकल्पाचे उहद्दष्ट आहे
• पेटरोल व नडझेल सारख्या पेटरोणलयम उत्पादनाांवरील अवलांतबत्व कमी करण्यासाठी सरकार सवा तोपरी
प्रयत्न करीत आहे .
• उसाच्या रसापासून अतधक इर्ेनॉल तयार करण्यासाठी साखर कारखान्याांना पयाावरणीय मांजु रीची
आवश्यकता नाही, असे नुकताच भारत सरकारने सूतचत केले आहे.
• इर्ॅनॉलचा वापर बहुधा मोटर इांधन म्हणून केला जातो. हे प्रामुख्याने गॅसोलीनमध्ये जैवइांधन तमश्रण
म्हणून वापरले जाते. १९७८मध्ये ब्राझीलने इर्ॅनॉलवर चालणारी जगातील पहहली कार ननमााण केली
होती.
• २००३ मध्ये भारताने इर्नॉलचा इांधन म्हणून वापर सुरू केला. भारताने भारताने ५ टक्के इर्ॅनॉल व
९५ टक्के नडझेल असलेल्या ई-५ इांधनाद्वारे आपला प्रवास सुरू केला.
• २००६ मध्ये भारताने ई-१० जैवइांधनाचा ुसरा टप्पा सुरू केला, ज्यामध्ये १० टक्के इर्ॅनॉल व ९० टक्के
नडझेल असते.
• भारताने अद्याप ई-१५ अतधकृतपणे सुरू केलेले नसले तरी, ई-१५च्या आउटलेट्सची सांख्या २०१६
मधील १८० वरून ३९४ पयांत वाढली आहे.
• भारत सरकारने मुख्य इांधनात २२.५ टक्के इर्नॉल तमश्रण करण्याचे लक्ष् ठेवले आहे. नोव्हेंबर २०१९
मध्ये आयओसीएल, एचपीसीएल आणण बीपीसीएलने जाहीर केले की, ही लक्ष् साध्य करण्यासाठी
ते ५८६ दशलक्ष डॉलसाची गुांतवणूक करीत आहेत. योजनेनुसार सु मारे ७ इर्ेनॉल उत्पादक युननट
स्थापन केले जाणार आहेत.

Page | 59
• इतर देशाांनी ई-१०० टप्प्यात प्रवे श केला असताना, भारतही हळूहळू त्या नदशेने वाटचाल करीत
आहे.

र्ुरुिािक देिजी याांची ५५०िी जयां ती

• शीख धमााचे सांस्थापक आणण शीखाांचे पहहले गुरू गुरुनानक देवजी याांची जयांती दरवषी कार्मतक
पौर्लणमेला गुरु नानक जयांती नकिंवा गुरुपवा नकिंवा प्रकाशोत्सव नकिंवा प्रकाशपवा म्हणून साजरी केली
जाते.
• हा शीख धमाातील सवाात पतवत्र सण आहे आणण जगभर साजरा केला जातो. यावषी प्रकाशपवा १२
नोव्हेंबरला होणार असून गुरु नानक देव जी याांची ही ५५०वी जयांती आहे.
• गुरु नानक देव जी याांचा जन्म १४६९ मध्ये कार्मतक महहन्यातील पौर्लणमे च्या नदवशी नानकाना साहहब
(सध्या पानकस्तानमध्ये असलेले) येर्े झाला होता.
• गुरु नानक देव जी तत्वज्ञानी, समाजसुधारक, तवचारवां त व कवी होते. समानता आणण बांधु ता यावर
आधाररत समाजव्यवस्था आणण महहलाांचा सन्मान यावर त्याांनी भर नदला.
• त्याांनी जगाला ‘नाम जपो, नकरत करो, वां ड छको’ म्हणजे ईश्वराचे नामस्मरण करा, आपली जबाबदारी
प्रामाणणकपणाने पार पाडा आणण जे काही कमवाल ते गरजूां ना वाटा असा सांदेश नदला.
• ते एक आदशा व्यहतत होते, जे सांतासारखे राहहले आणण त्याांनी सांपूणा जगाला 'कमााचा' सांदेश नदला.
त्याांनी भततीचे 'ननगुाण' रूप णशकवले.
• गुरु नानक देव जी याांच्या ५५०व्या जयांतीच्या ननतमत्त भारत आणण पानकस्तानने ९ नोव्हेंबर रोजी श्री
दरबार साहहब येर्े जाण्यासाठी करतारपूर कॉररडोरचे उद्घाटन केले होते .
• या कॉररडोरमागे शीख यात्रेकरू पानकस्तानातील रावी नदीच्या नकनारी असलेल्या करतारपूर साहहब
गुरुद्वारा येर्े यात्रा करू शकणार आहेत.
करतारपूर साक्रहब र्ुरुद्वारा
• करतारपूरमधील दरबार साहहब गुरुद्वारा पानकस्तानच्या पांजाब प्राांतातील नरोवाल णजल्यात स्थस्थत
आहे. हे हठकाण भारत-पाक सीमेपासून ३ ते ४ नकमी दर आहे.
• करतारपूरमधील दरबार साहहब गुरुद्वारा शीख पांर्ाचे सांस्थापक गुरू नानकदेव याांनी १५२२ मध्ये
स्थापन केला असल्याने शीखाांसाठी ते पतवत्र धमास्थळ आहे.
• करतारपूर साहहब णशखाांचे प्रर्म गुरु गुरुनानक देव याांचे ननवासस्थान आहे. त्याांनी स्वतःच्या
आयुष्यातील सु मारे १७-१८ वषे येर्े व्यतीत केली होती. त्यामुळेच णशखाांसाठी हे श्रद्धास्थान आहे.
करतारपूर कॉररडॉर बद्दल
• ४.२ नकमीचा हा कॉररडोर भारतातील डेरा बाबा नानक या तीर्ास्थळाला पानकस्तानच्या करतारपूर

Page | 60
 साहहब गुरुद्वाराशी जोडतो.
• या कॉररडॉरमुळे भारतीय नागररकाांना पानकस्तानातील रावी नदीच्या नकनारी असलेल्या करतारपूर
साहहब गुरुद्वारा येर्े जाण्याची सुतवधा तमळणार आहे.
• माजी पांतप्रधान अटलतबहारी वाजपेयी याांनी १९९९ मध्ये सवा प्रर्म या कॉररडोरचा प्रस्ताव माां डला
होता. या कॉररडोरमुळे दोन्ही देशाांमधील धार्ममक पयाटनात लक्षणीय वाढ होणे अपेणक्षत आहे .
• हा कॉररडोर केंद्र सरकारच्या ननधीतून तयार करण्यात येत आहे. याव्यततररतत, शीख समुदायाच्या
धार्ममक भावना लक्षात घे ऊन पानकस्तानलाही आपल्या प्रदेशात हा कॉररडोर तयार करण्यास
साांतगतले गेले होते.

राष्टरीय जल धोरि सवमती

• अलीकडेच केंद्रीय जलशतती मांत्रालयाने नवीन राष्टरीय जल धोरणाचा मसुदा तयार करण्यासाठी एक
सतमती गठीत केली आहे.
• तमहहर शहा याांच्या अध्यक्षते खाली ही सतमती गहठत करण्यात आली आहे. तमहहर शहा हे ननयोजन
आयोगाचे माजी सदस्य आणण जलसांधारण क्षेत्रातील तज्ज्ञ आहेत.
• या सतमतीचे १० मुख्य सदस्य असतील आणण ही सतमती अांदाजे ६ महहन्याांत आपला अहवाल तयार
करेल.
• नवीन राष्टरीय जल धोरणाद्वारे जल शासन सांरचना आणण त्याच्या ननयामक सांरचनेत महत्त्वपूणा बदल
केले जातील.
• तवशेषत: देशाांतगात व औद्योतगक क्षेत्रात पाण्याच्या वापराची क्षमता वाढतवण्यासाठी ‘राष्टरीय जल
उपयोग कायाक्षमता ब्दयूरो’ स्थापन करण्याचा प्रस्ताव आहे .
राष्टरीय जल धोरि
• स्वातांत्र्यानांतर देशात ३ राष्टरीय जल धोरणे तयार करण्यात आली आहेत. पहहले, ुसरे आणण ततसरे
राष्टरीय जल धोरण अनुिमे १९८७, २००२ आणण २०१२ मध्ये तयार केले गेले.
• राष्टरीय जल धोरणामध्ये पाण्याला एक नै सर्मगक स्रोत मानून जीवन, आजीतवका, अन्न सुरक्षा आणण
शाश्वत तवकासाचा आधार मानण्यात आले आहे.

बोल्सोिारो प्रजासत्ताक नदिी प्रमुख पाहुिे

• ब्राझीलचे अध्यक्ष जे यर बोल्सोनारो हे पुढील वषी २६ जानेवारी रोजी भारताच्या प्रजासत्ताक नदन
सोहळ्याचे प्रमुख पाहुणे असणार आहेत.
• ब्राझीलमध्ये सुरू असलेल्या ११व्या नब्रतस पररषदेवेळी पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांनी बोल्सोनारो याांना

Page | 61
 प्रजासत्ताक नदनाच्या सोहळ्यासाठी उपस्थस्थत राहण्याचे ननमांत्रण नदले असून बोल्सोनारो याांनी हे
ननमांत्रण स्वीकारले आहे .
• यावेळी हद्वपक्षीय सांबांध दृढ करण्याबाबत दोन्ही ने त्याांमध्ये फलदायी चचाा झाली. ब्राझीलच्या
अध्यक्षाांनी मोठय़ा व्यापारी णशष्टमांडळासह भारतामध्ये येण्याची तयारी दशातवली आहे.
• मागील वषी दणक्षण आनफ्रक
े चे अध्यक्ष तसररल राम्फोसा हे भारताच्या प्रजासत्ताक नदन सोहळ्यास
उपस्थस्थत होते.
जेयर बोल्सोिारो
• जानेवारी २०१९ मध्ये ब्राझीलमधील सैन्याचे माजी कॅप्टन, अततउजव्या तवचारसरणीचे नेते जे यर
बोल्सोनारो याांनी ब्राझीलचे ३८वे राष्टराध्यक्ष म्हणून शपर् घे तली.
• राष्टराध्यक्ष पदाच्या ननवडणुकीत बोल्सोनारो याांना ५५.१३ टक्के मते तर त्याांचे प्रततस्पधी फनाां डो हद्दाद
याांना ४४.८७ टक्के मते तमळाली होती.
• कन्झरव्हेनटव्ह सोशल णलबरल पाटीचे नेते असलेले बोल्सोनारो लष्कराचे कॅप्टन राहहले आहेत. १९७१
ते १९८८ दरम्यान ते ब्राझीलच्या सैन्यात होते.
• १९८८मध्ये त्याांनी ररओ दी जनेरो शहराचे तसटी कौहन्सलर म्हणून राजकीय कारकीदीचा प्रारांभ केला.
• गभापात, नक्षलवाद, स्थलाांतर, समलैंतगकता आणण शस्त्राांशी ननगडीत कायद्याांवर बोल्सोनारो याांचे
अततकडवे तवचार पाहता त्याांना ‘ब्राझीलचे टरांप’ म्हटले जाते.

वससेरी िदी पुल

• अलीकडेच अरुणाचल प्रदेशच्या नदबाांग व्हॅलीला तसयाांगशी जोडणाऱ्या तससेरी (Sisseri) नदी पुलाचे
उद्घाटन सांरक्षण मांत्रालयाच्यावतीने करण्यात आले.
• या पुलाची लाांबी २०० मीटर आहे , जो जोनाई-पासीघाट-राणाघाट-रोईां ग मागाादरम्यान बाांधण्यात
आला आहे .
• या पुलाच्या बाांधकामामुळे पासीघाट ते रोइांगपयांतच्या प्रवासाच्या वेळेत जवळपास ५ तासाांची बचत
होईल.
• अशा उपिमामुळे पूवोत्तर आणण तवशेषत: अरुणाचल प्रदेशमध्ये सरकारच्या ‘ॲतट ईस्ट’ धोरणाद्वारे
वे गवान पायाभूत सुतवधाांच्या तवकासासाठी नवीन दरवाजे उघडतील.
• हा पूल बॉडा र रोड ऑगानायझेशनच्या (BRO) ब्रह्माांक (Brahmank) प्रकल्पाांतगात तयार करण्यात
आला आहे .
• सध्या अरुणाचल प्रदेशमध्ये बॉडार रोड ऑगानायझेशनद्वारे वताक, अरूणाांक, ब्रह्माांक आणण उद्याांक
असे ४ चार प्रकल्प राबतवले जात आहेत.

Page | 62
• हा पूल भारताच्या लष्करी हालचालीांच्या दृष्टीकोनातून देखील महत्त्वपूणा आहे.

इांनडया क्रसकल्स २०२०

• कौशल्य तवकास आणण उद्योजकता मांत्रालयाने इांनडया हस्कल्स २०२० स्पधे साठी ऑनलाईन नोंदणी
करण्याची प्रहिया सुरू केली आहे.
• ही एक द्वैवार्कषक स्पधाा आहे, णजचा उद्देश देशातील प्रततभावां त युवकाांना शोधणे आणण त्याांना राष्टरीय
व आांतरराष्टरीय स्तरावरील स्पधाांमध्ये त्याांचे कौशल्य दशातवण्यासाठी व्यासपीठ उपलब्दध करुन देणे,
हा आहे.
• इांनडया हस्कल्स २०२० हे कुशल आणण प्रततभावान भारतीय तरुणाांना ५०हून अतधक कौशल्याांमध्ये
प्रादेणशक आणण राष्टरीय स्तरावरील स्पधाांमध्ये त्याांची क्षमता दशातवण्यासाठी एक व्यासपीठ उपलब्दध
करुन देते.
• णजल्हा, राज्य व प्रादेणशक पातळीवर आयोणजत कौशल्य स्पधाानांतर २०२०मध्ये इांनडया हस्कल्स
राष्टरीय स्पधाा आयोणजत केली जाईल.
• या स्पधेच्या तवजे त्याांना २०२१ मध्ये चीनमध्ये होणाऱ्या जागततक कौशल्य आांतरराष्टरीय स्पधे त देशाचे
प्रततननतधत्व करण्याची सांधी तमळणार आहे.
• या स्पधाा राज्याांद्वारे आयोणजत केल्या जातील व राष्टरीय कौशल्य तवकास महामांडळ यात भागीदार
असेल.
• इांनडया हस्कल्स स्पधेबरोबरच एम्बीणलहम्पतस ऑणलहम्पक स्पधाा देखील आयोणजत करण्यात येणार
आहेत, ज्यात तवशेषत: नदव्याांगाांना त्याांच्या अनोख्या कलागुणाांचे प्रदशान करण्याची सांधी देण्यात
येईल.
जार्वतक कौिल्य आांतरराष्टरीय सपधाड २०१९मध्ये ारताची कामवर्री
• इांनडया हस्कल्स २०१८चे २२ तवजे ते आणण त्याांच्या तज्ञाांनी रणशयाच्या कझानमध्ये आयोणजत जागततक
कौशल्य आांतरराष्टरीय स्पधाा २०१९मध्ये उत्कृष्ट कामतगरीसह देशाचे प्रततननतधत्व केले.
• या स्पधे त भारताने एक सुवणा, एक रौप्य, दोन काांस्य आणण इतर १५ पदके णजिंकली होती.
• जागततक कौशल्य आांतरराष्टरीय स्पधाा २०१९मध्ये सहभागी झालेल्या ६३ देशाांमध्ये भारत १३व्या
स्थानी होता. या प्रततहष्ठत कौशल्य स्पधे तील भारताची ही आतापयांतची सवोत्तम कामतगरी आहे.
• यापूवी २०१८ मध्ये आयोणजत इांनडया हस्कल्स स्पधे त २२ राज्ये आणण १०० हून अतधक कॉपोरेट्स
सहभागी झाले होते आणण ३५५ स्पधाकाांना तवतवध कौशल्य स्पधाांमध्ये त्याांचे कौशल्य दशातवण्याची
सांधी देण्यात आली होती.
• कौशल्याच्या बाबतीत भारताला जगाची राजधानी बनवण्याच्या देशाच्या कनटबद्धतेच्या अनु षांगाने

Page | 63
 इांनडया हस्कल्सचे उहद्दष्ट भारतातील तरूणाांना मदत करणे आहे, जे या व्यासपीठाचा वापर त्याांची
कौशल्य दाखतवण्याची सांधी म्हणून करू शकतात.

OCSAE प्रवतबांध/तपासिी युनिि

• केंद्रीय अन्वे षण तवभागाने (CBI | Central Bureau of Investigation) एक ऑनलाइन बाल
लैंतगक अत्याचार व शोषण (OCSAE | Online Child Sexual Abuse and Exploitation)
प्रततबांध / तपासणी युननटची स्थापना केली आहे.
• सीबीआयने इांटरनेटवरील बाल अश्लीलतेच्या (चाइल्ड पॉना) धोतयाचा सामना करण्यासाठी नवी
नदल्ली येर्े आपल्या तवशेष अपराध क्षेत्राअांतगात या युननटची स्थापना केली आहे.
• आांतरराष्टरीय बाल पॉनोग्राफीमध्ये सामील ७ भारतीय नागररकाांबद्दलची माहहती जमान पोणलसाांनी
नदल्यानांतर हे पाऊल उचलण्यात आले आहे . सीबीआयमाफात या प्रकरणाचा तपास सुरू आहे.
• अलीकडेच बाल लैंतगक अत्याचार सामग्रीच्या प्रसाराशी सांबांतधत अनेक पैलू सीबीआयच्या समोर
आले आहेत, जे इांटरपोल व अन्य राष्टरीय-आांतरराष्टरीय सांघटनाांनी पुरतवलेल्या माहहतीवर आधाररत
आहेत.
ठळक िैशिष्ट्ये
• हे नवे युननट बाल लैंतगक अत्याचार व शोषण यासांबांधी माहहती ऑनलाइन गोळा आणण प्रसाररत
करेल.
• हे युननट ऑनलाइन बाल लैंतगक अत्याचार व शोषण अशा गुन्याां शी सांबांतधत माहहतीचे तवतरण,
प्रकाशन, प्रसारण, उत्पादन, सांग्रह, मागणी, ब्राउणझिंग, डाउनलोनडिंग, जाहहरात, प्रतसद्धी, देवाणघेवाण
इ. सांबांतधत माहहती सांकणलत करेल, नष्ट करेल आणण या प्रकारच्या कारवाईचा प्रचार करेल.
• अशा सवा गुन्याांना भारतीय दांड सांहहता (IPC), पोतसो कायदा २०१२ आणण माहहती तांत्रज्ञान कायदा
२००० आणण इतर तवतवध कायद्याांमध्ये समातवष्ट केले जाईल.
• सीबीआयच्या या नवीन युननटचे प्रादेणशक कायाक्षेत्र सांपूणा भारतात असेल.

युएईच्या िार्ररकाांसाठी शव्हसा-ऑि-अरायव्हलची सुविधा

• सांयुतत अरब अतमरातीच्या (युएई) नागररकाांसाठी भारताने णव्हसा-ऑन-अरायव्हलची सुतवधा सुरू
केली आहे.
• भारतासोबत व्यापक सामररक भागीदारी असलेल्या युएई देशासोबतचे सांबांध दृढ करणे, हे या
ननणायामागील उद्दीष्ट आहे.
• युएई नागररकाांना दोन महहन्याांच्या कालावधीसाठी णव्हसा-ऑन-अरायव्हलची ही सुतवधा उपलब्दध

Page | 64
 असेल. ही सुतवधा १६ नोव्हेंबरपासून सुरू झाली आहे .
• नदल्ली, मुांबई, बेंगळुरू, चेन्नई, हैदराबाद आणण कलकत्ता आांतरराष्टरीय तवमानतळाांवर अशी सुतवधा
उपलब्दध आहे .
• पयाटन, व्यवसाय, वै द्यकीय उपचार अर्वा पररषदा आणण बैठकाांना उपस्थस्थत राहण्यासाठी भारतात
येणाऱ्या युएईच्या नागररकाांना ही सुतवधा उपलब्दध असेल.
• भारताने यापूवी जपान व दणक्षण कोररयाच्या नागररकाांना देखील णव्हसा ऑन-अरायव्हलची सुतवधा
नदली आहे . याणशवाय भारताने सु मारे १७० देशाांतील नागररकाांना ई-णव्हसाची सुतवधा उपलब्दध करून
नदली आहे .
पािता
• ही सुतवधा फतत त्याच यूएई नागररकाांना उपलब्दध आहे ज्याांनी यापूवी भारतासाठी ई-णव्हसा नकिंवा
पेपर णव्हसा घे तला आहे . यासाठी सांबांतधत नागररकाने यापूवी भारताला प्रत्यक्ष भेट नदलेली असणे
गरजे चे नाही.
• प्रर्मच भारत प्रवास करणाऱ्या नागररकाांना ई-णव्हसा अर्वा पेपर णव्हसा अजा करण्याचा सल्ला
देण्यात आला आहे.
• पानकस्तानी वां शाच्या युएईच्या नागररकाांना या सुतवधेचा लाभ घे ता येऊ शकत नाही.

फॅक्ि चेक मॉड्यूल

• बनावट बातम्याांवर बांदी घालण्यासाठी केंद्र सरकारने ‘फॅतट चेक मॉड्यू ल’ची स्थापना करण्याचा
ननणाय घे तला आहे.
• सोशल मीनडया व नडणजटल प्लॅटफॉमावर बनावट बातम्याांच्या घटना तचन्हाांनकत करणे, हा त्यामागील
हेतू आहे.
• केंद्रीय माहहती व प्रसारण मांत्रालयाच्या अांतगात या ‘फॅतट चेक मॉड्यू ल’ची स्थापना केली जाईल.
• सरकार आणण सरकारी एजन्सीांतवरोधात पसरलेल्या बनावट / असत्य बातमीचे वास्तव स्पष्ट करणे,
हा या मॉड्यू लचा हेतू असेल.
• या माध्यमातून ऑनलाइन आणण नडणजटल आशयावर लक्ष केंनद्रत केले जाईल. सुरुवातीला यावर
माहहती सेवा अतधकारी काम करतील.
• हे फॅतट (FACT) अर्ाात फाइांड (Find), अस्सेस (Assess), हिएट (Create) आणण टारगेट
(Target) या तत्त्वाांवर काया करेल.
• सोशल मीनडया आणण नडणजटल प्लॅटफॉमावर बनावट बातम्याांच्या वाढत्या घटनाांमुळे सरकारने ‘फॅतट
चेक मॉड्यू ल’ स्थानपत करण्याचा ननणाय घे तला आहे.

Page | 65
• हे मॉड्यू ल २४x७ काया करेल आणण सवा सावा जननकपणे उपलब्दध सोशल मीनडया पोस्ट तसेच
ऑनलाइन वृ त्त स्रोताांचे परीक्षण करेल.
• पारांपाररक माध्यम सांस्थाांना लागू असलेले ननयम व कायदे ऑनलाईन माध्यमाांना लागू होत
नाहीत. अशा पररस्थस्थतीत ऑनलाइन माध्यमाांमध्ये नदशाभूल करणाऱ्या माहहतीचा प्रसार होण्याची
शतयता अतधक आहे.
• यासाठी एफएसीटीची टीम ज्या पोस्टमध्ये सरकार नकिंवा त्याच्या एजन्सीशी सांबांतधत बनावट
माहहतीची जाहहरात केली गेली आहे त्याांची ओळख पटवू न आवश्यक ती पावले उचलतील.
• सध्या, या फॅ तट चेक मॉड्यू लचे लक्ष ऑनलाइन व नडणजटल सामग्रीवर असेल, नांतर ते इलेतटरॉननक
माध्यमाांमध्ये तवस्ताररत केले जाईल.

राष्टरीय सोिा ररर्पा सांिा

• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या अध्यक्षते खालील केंद्रीय मांनत्रमांडळाने लेहमधे राष्टरीय सोवा ररगपा सांस्था
उभारायला मांजु री नदली आहे .
• बाांधकामापासून ते प्रकल्पाच्या अांमलबजावणीपयांत देखरेख करण्यासाठी श्रेणी १४ मध्ये सांचालक
पदाची ननर्ममती करण्यालाही मांनत्रमांडळाने मान्यता नदली.
• लडाखच्या स्थाननक सांस्कृतीला तसेच सोवा ररगपा औषध प्रणालीला प्रोत्साहन देण्यासाठी केंद्र
सरकारने लेह इर्े राष्टरीय सोवा ररगपा सांस्था उभारण्याचा ननणाय घे तला आहे.
• यासाठी ४७.२५ कोटी रुपयाांचा खचा अपेणक्षत आहे. ही आयुष मांत्रालयाांतगात स्वायत्त सांस्था म्हणून
काया करेल.
सोिा ररर्पा
• भारतातल्या हहमालयीन पट्ट्यातली सोवा ररगपा ही पारांपररक औषध पद्धती आहे .
• तसक्कीम, अरुणाचल प्रदेश, दार्लजणलिंग (पणिम बांगाल), हहमाचल प्रदेश, केंद्रशातसत प्रदेश लडाख
तसेच सांपूणा भारतभरात याचा प्रसार होत आहे .
• सोवा ररगपा सांस्थेच्या उभारणीमुळे भारतीय उपखांडात या प्रणालीच्या पुनरुज्जीवनासाठी मदत होणार
आहे.

ारतीय रेल्िे वित्तीय व्यििापि सांिा

• भारतीय रेल्वे ने भारतीय रेल्वे तवत्तीय व्यवस्थापन सांस्थेची (IRIFM) स्थापना केली. हैदराबाद
(तेलांगणा) मधील १४ एकर क्षेत्रात हे उभारण्यात आले आहे .
• या सांस्थेत रेल्वे तवत्तीय व्यवस्थापनासांदभाात व्यावसातयक प्रणशक्षण नदले जाईल. रेल्वे तवकास ननगम

Page | 66
 णलतमटेडने ८५ कोटी रुपये खचूान ही सांस्था तवकतसत केली आहे.
• या सांस्थेमध्ये १० स्वतांत्र फांतशनल ब्दलॉतस आहेत. येर्े एकाच वेळी १५० प्रणशक्षणार्ींना प्रणशणक्षत
केले जाऊ शकते.
• उजे साठी या सांस्थेत सौर पॅने ल बसतवण्यात आले आहेत. तसेच या सांस्थेत वापरले जाणारे १०० टक्के
पाणी ररसायकल केले जाणार आहे.
• या सांस्थेत भारतीय रेल्वे लेखा सेवे तील प्रणशक्षणार्ींना देखील प्रणशक्षण नदले जाईल.

अन्नधान्य ि साखर याांच्या पॅनक

िं र्साठी ज्यूि अनििायड
• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या अध्यक्षते खालील मांनत्रमांडळाच्या आर्मर्क व्यवहार सतमतीने २०१९-२०२२
या वषाामध्ये अन्नधान्य व साखर याांच्या पॅनकिंगसाठी ज्यूटचे अर्ाात तागाचे साहहत्य वापरणे अननवाया
करण्याच्या ननणायाला मान्यता नदली आहे .
• ज्यूट पॅकेणजिं ग मटेररअल (जे पीएम) कायदा १९८७ नुसार, गेल्यावषीप्रमाणेच पॅकेणजिं गचे ननकष आणण
व्याप्ती सरकारने कायम ठेवली आहे.
• मांनत्रमांडळाने घे तलेल्या ननणायानु सार अन्नधान्याचे १०० टक्के आणण साखरेचे २० टक्के पॅनकिंग ज्यूटच्या
मटेररअलमध्ये करणे अननवाया आहे .
फायदे
• तवतवध प्रकारच्या ज्यूटच्या र्ैल्याांमध्ये साखरेचे पॅनकिंग करण्याचा ननणाय घे तल्यामुळे ज्यूट उद्योगाला
चालना तमळू शकणार आहेत.
• या ननणायानुसार आवश्यक असलेल्या ज्यूट नपशव्याांपैकी प्रारांभी १० टक्के ज्यूट पोती, नपशव्या या
सरकारच्या ‘जे ईएम’ (GEM) या पोटालव्दारे खरेदी कराव्या लागणार आहेत. यामुळे सवाांनाच योग्य
दरामध्ये ज्यूट नपशव्या उपलब्दध होवू शकणार आहेत.
• या ननणायाचा लाभ देशाच्या पूवा आणण पूवोत्तर भागातल्या शेतकरी बाांधवाांना आणण कामगाराांना
होणार आहे .
• पणिम बांगाल, तबहार, ओनडशा, आसाम, आां ध्र प्रदेश, मेघालय आणण नत्रपुरा या राज्याांमधल्या ज्यूट
उत्पादकाांना या ननणायाचा लाभ होणार आहे.
ज्यूट (ताग)
• कापसानंतर शेती आणण िापराच्या दृष्ट्ीने ताग ही अ्यंत मह्िाची तंतुमय िनस्पती आहे . ्याची
लागिड हिामान, हंगाम आणण मातीिर अिलंबून असते.
• जगातील एकूण तागाच्या उ्पादनापैकी ८५ टक्के उ्पादन गंगेच्या नत्रभुज प्रदेशात घे तले जाते. भारत
हा जगातील सिाात मोठा ताग उ्पादक देश आहे. जगातील ६० टक्के तागाचे उ्पादन एकटा भारत

Page | 67
 करतो.
• भारताखालोखाल ताग उ्पादनात बांगलादेश आणण चीन या देशांचा क्रमांक लागतो. पठश्चम
बंगाल, वबहार, आसाम आणण ओनडशा ही भारतातील प्रमुख ताग उ्पादक राजय आहेत.
• तागाचे उत्पादन करणारे व ताग हेच उपजीतवक े चे साधन असणारे जवळपास ३.७ लाख कामगार
तसेच ४० लाख शेतकरी पररवार तागाचे उत्पन्न घे तात. त्यामुळे सरकार या क्षेत्राच्या तवकासासाठी
प्रयत्न करीत आहे .
• कच्च्या तागाची गुणवत्ता व उत्पादकता वाढतवणे, ज्यूट क्षेत्रामध्ये वै तवध्य आणणे आणण तागाच्या
उत्पादनाला मागणी कशी वाढेल, तसेच ती कायम नटकून राहहल, यासाठी सरकार प्रयत्नशील आहे.
• सरकार अन्नधान्याच्या पॅनकिंगसाठी दरवषी ७५०० कोटी रुपयाांच्या ज्यूट र्ैल्या खरेदी करते. त्यामुळे
ज्यूट उद्योग हा प्रामुख्याने सरकारी क्षेत्रावर अवलांबून आहे.
• तागाचे उत्पादन करणे, त्याच्या तवतवध आकाराच्या र्ैल्या, पोती बनवणे, यामधू न जी रोजगार
ननर्ममती होते, ती कायम व्हावी तसेच या क्षेत्रामध्ये रोजगाराच्या नवीन सांधी ननमााण व्हाव्यात यासाठी
सरकारने ताग क्षेत्राला आधार नदला आहे .
• सरकारकडू न जयूटच्या प्रचारामुळे ्याच्या मागणीत िाढ होईल, जयाचा िेट पररणाम जयूट
शेतकऱ्यांच्या उ्पन्नािर होणार आहे .

जिायु सांरक्षि ि प्रजिि क

ें द्र
• उत्तर प्रदेश सरकारने नामशेष होण्याच्या मागाावर असलेल्या तगधाडाांचे सांरक्षण करण्यासाठी आणण
सांख्या वाढतवण्यासाठी महाराजगांज येर्े ‘जटायु सांरक्षण व प्रजनन केंद्र’ स्थापन करण्याचा ननणाय
घे तला आहे.
• हे केंद्र गोरखपूर वनतवभागातील ५ हेतटर क्षेत्रावर हे केंद्र उभारण्यात येणार आहे. या सांरक्षण व
प्रजनन केंद्राशी सांबांतधत सवे क्षणाचे ६० टक्के काम पूणा झाले आहे.
• हे केंद्र हररयाणाच्या नपिंजोर येर्ील देशाच्या पहहल्या जटायु सांरक्षण आणण प्रजनन केंद्राच्या धतीवर
तवकतसत केले जाईल.
• यासाठी महाराजगांजमधील तहसील फरेंदाचे गाव भारी-वै सी ननवडले गेले आहे . वन्यजीव सांशोधन
सांस्था आणण बॉम्बे नॅचरल हहस्टरी सोसायटी सांयुततपणे हे केंद्र उभारणार आहेत.
• यासाठी कॅम्पा (CAMPA | Compensatory Afforestation Management & Planning
Authority) ननधीची तरतूद केली जाईल.
• कॅम्पा ननधीचा वापर जां गलतोडीमुले होणारे नु कसान, पयाावरण सांरक्षण आणण खाण व तवकास
उपिम यामुळे तवस्थानपत झालेल्या लोकाांना मदत करण्यासाठी केला जातो.

Page | 68
• ऑगस्ट महहन्यात महाराजगांज वनतवभागातील मधवणलया रेंजमध्ये १०० हून अतधक तगधाडे नदसली
होती. हा र्वा राज्य सरकारने तयार केलेल्या गो-सदनजवळ नदसला होता.
• गो-सदनमध्ये ननवाातसत प्राणी ठेवण्यात येतात, जे वयस्कर झाल्यामुळे लवकर मरण पावतात. मृत
प्राण्याांच्या उपलब्दधतेमुळे येर्े तगधाडे नदसणे साहणजक आहे.
• २०१३-१४ साली केलेल्या गणनेनुसार उत्तर प्रदेशच्या १३ णजल्याांमध्ये सु मारे ९०० तगधाडे होती.

Page | 69
 आांतरराष्ट्रीय
पानकसतािमध्ये आझादी माचड
• सध्या पानकस्तानमध्ये मौलाना फजलूर रहमान याच्या नेतृत्वाखाली ‘आझादी माचा’ सुरू आहे. या
ननदशानाचे मुख्य उद्दीष्ट म्हणजे पानकस्तानमधील लोकशाही पद्धतीने ननवडलेले सरकार पाडणे आहे.
• ननदशानकत्याांचे म्हणणे आहे की, पानकस्तानच्या पांतप्रधानाांनी असांवैधाननकररत्या ननवडणुकाांमध्ये
तवजय प्राप्त केला, त्यामुळे ते पांतप्रधान इम्रान खान याांच्या राजीनाम्याची मागणी करीत आहेत.
• पानकस्तानच्या राजकारणात तवरोधी पक्षाांकडून ननषेधाांच्या माध्यमातून लोकशाही सरकार पाडण्याचा
प्रयत्न करणे, ही एक सामान्य गोष्ट झाली आहे आणण अशा सवा घटनाांमध्ये पानकस्तानी लष्कराची
एक तवशेष भूतमका नदसून येते.
पानकसताििरील ििीि सांकि
• पानकस्तानचे पांतप्रधान इम्रान खान याांनी पदभार स्वीकारल्यानांतर प्रर्मच मोठे राजकीय आव्हान
ननमााण झाले आहे .
• २०१८ मध्ये झालेल्या पानकस्तानी ननवडणुका तववादास्पद होत्या आणण असे म्हटले जाते की, इम्रान
खान याांना णजकवण्यासाठी पानकस्तानी लष्कराने ननवडणुकाांमध्ये फेरफार केली.
• आांदोलक याच तवषयावर आपला ननषेध नोंदवत आहेत आणण त्याांना पानकस्तानच्या प्रमुख तवरोधी
पक्षाांचा पाहठिंबा देखील आहे.
• ननषेधाचे नेतृत्व करणारा फजलूर रहमान याचे म्हणणे आहे की, २०१८च्या ननवडणुका अनुतचत
होत्या आणण म्हणूनच पानकस्तानच्या पांतप्रधानाांनी राजीनामा नदला पाहहजे .
• तसेच इम्रान खान काश्मीरच्या मुद्यावर काहीच करत नाहीयेत आणण करतारपूर कॉररडॉर सुरू करणे
पानकस्तानच्या हहताचे नाही, असेही फजलूर रहमान याचे मत आहे.
• तवशेष म्हणजे पानकस्तानची सध्याची आर्मर्क पररस्थस्थतीही अत्यांत वाईट आहे, ज्यामुळे पांतप्रधान
इम्रान खान याांच्यातवरोधात वेळोवेळी आवाज उठतवला जात आहे .
• पानकस्तानला त्याच्या इततहासातील सवाात वाईट आर्मर्क सांकटाचा सामना करीत आहे , हे म्हणणे
चुकीचे ठरणार नाही.
• या ननदशानास पानकस्तानची सद्य पररस्थस्थतीही जबाबदार मानली जाऊ शकते आणण म्हणूनच लोक
या ननदशानास पाहठिंबा देत आहेत.
आझादी माचडचा ारतािर पररिाम
• तज्ञाांचे मत आहे की, पानकस्तानमधील आझादी माचाचा भारतावर फारसा पररणाम होणार नाही,
कारण आधीच भारत-पानकस्तानमधील सध्याचे सांबांध सवाात वाईट टप्प्यातून जात आहेत.

Page | 70
• ही आांदोलन जरी यशस्वी झाले (ज्याची शतयता अत्यांत कमी आहे), तर पानकस्तानच्या देशाांतगात
राजकारणात अनेक बदल घडू शकतात.
• हे आांदोलन यशस्वी झाल्यास भारतासाठी एक धोका हा आहे की, ननदशानाचे नेतृत्व करणारा
मौलाना फजलूर रहमान याची प्रततमा भारताबद्दल फारशी चाांगली मानली जात नाही.
• अफगाण ताणलबानशी मौलाना फजलूर रहमान याचे ननकटचे सांबांध असल्याचे साांतगतले जाते.
• त्याचबरोबर त्याने गेल्या काही वषाांत अनेकदा अमेररकन तवरोधी व ताणलबानचे समर्ान करणाऱ्या
ननदशानाांचे नेतृत्व देखील केले आहे.
• २०१२ मध्ये त्याने नोबेल पुरस्कार तवजे ती मलाला युसूफझाई तवरोधातही अनेक वततव्ये केली होती.
निष्कषड
• पानकस्तानमधील ननदशानाांमुळे सध्या तेिे अराजक पसरले आहे , परांतु याक्षणी तवरोधी पक्ष इम्रान
खान याांना सत्तेवरून हटतवण्याची शतयता कमी आहे .
• नेहमीप्रमाणे यावेळेसही अांततम ननणाय पाक लष्कराकडूनच घे तला जाईल असे नदसत आहे.
• महत्त्वाचे म्हणजे या प्रकारचे यापूवीचे आां दोलन इम्रान खान याांच्या नेतृत्वात करण्यात आले होते
आणण त्यात ते अपयशी ठरले होते .

जॉडडि-इस्त्राईल िाांतता कराराचा अांत

• अलीकडेच जॉडानने इस्त्राईलबरोबर २५ वषा जु न्या शाांतता कराराची एक तरतू द सांपुष्टात आणली
आहे.
• २६ ऑतटोबर १९९४ जॉडान आणण इस्त्राईल याांच्यात हा करार झाला होता. ज्याअांतगात ‘बाखुरा’
(हहब्रूमध्ये नहराईम) आणण ‘अल घमर’ (झोफर) या दोन्ही देशाांमधील सीमावती भागाांसाठी तवशेष
तरतुदी करण्यात आल्या होत्या.
यापैकी मुख्य तरतुदी खालीलप्रमािे
• बाखुरा आणण अल घमर या क्षेत्राांवर जॉडानचे सावा भौमत्व असेल, परांतु या क्षेत्राचा खासगी वापर
करण्याचा इस्त्राईलला अतधकार असेल.
• या अतधकाराांतगात, इस्त्राईलचे नागररक कोणत्याही ननबांधाणशवाय या भागात प्रवास करण्यास सक्षम
असतील आणण त्याांना शेती, पयाटन आणण इतर सांबांतधत कामाांसाठी सूट देण्यात येईल.
• या भागाांमध्ये, दोन्हीांपैकी कोणत्याही देशातील आप्रवासन (Immigration) आणण सीमाशुल्क
(Custom) सांबांतधत ननयम लागू होणार नाहीत.
• पुढील २५ वषे या प्राांतावर इस्त्राईलचा अतधकार कायम राहील आणण हा कालावधी पूणा झाल्यानां तर
यास आपोआप नूतनीकृत (Renewed) मानले जाईल.

Page | 71
• कोणत्याही देशाला या कराराच्या नूतनीकरणाबाबत काही आक्षेप असल्यास, तो देश या कराराची
मुदत पूणा होण्याच्या नकमान एक वषा आधी इतर देशाला सूतचत करु शकतो आणण त्या प्रकरणात
परस्पर सल्लामसलत करून ननणाय घे तला जाईल.
इतर मुद्दे
• २०१९ मध्ये या कराराचा कालावधी सांपल्यानांतर जॉडानने इस्त्राईलला बाखुरा आणण अल घमर प्रदेश
भाडेपट्ट्यावर (लीज) देण्यास नकार नदला. या सांदभाात, जॉडानने २०१८ मध्येच इस्त्राईलला सूतचत
केले होते.
• हे दोन्ही भाग जॉडान-इस्त्राईल सीमेवर असून, बाखुरा गॅणलली समुद्राच्या व जॉडान नदीच्या काठावर
आणण अल घमर मृत समुद्राच्या दणक्षणेस स्थस्थत आहेत.
जॉडडिची करारापासूि वि क्त होण्याची कारिे
• जे रुसलेममधील अल-अतसा मणशदीवर इस्त्राईलचा अवैध कब्जा आणण इस्त्राईलमध्ये जॉडानच्या
नागररकाांना नजरकैदेत ठेवल्यामुळे दोन्ही देशाांमधील तणाव वाढला आहे.
• अमेररकेने जे रुसलेमला इस्त्राईलची राजधानी म्हणून घोनषत केल्यानांतर अरब देशाांमध्ये इस्त्राईल
तवरुद्ध असांतोषाचे वातावरण आहे. इस्राईलला तवरोध करण्याच्या उद्देशाने देखील जॉडानने हा ननणाय
घे तला आहे.
• गेल्या एक दशकापासून इस्त्राईल या दोन्ही देशाांच्या मध्ये स्थस्थत वे स्ट बाँक व जॉडान व्हॅली क्षेत्रात
बेकायदेशीर बाांधकाम व अततिमण करीत आहे .
• इस्त्राईलला या सांपूणा प्रदेशावर आपले सावा भौमत्व हवे आहे, तर जॉडानला येर्े एक सावा भौम सांपूणा
देश, पॅलेस्टाईनची ननर्ममती करण्याची इच्छा आहे .
• इस्त्राईल आणण जॉडान याांच्यात गेल्या दशकभरापासून वै चाररक आणण आर्मर्क वादाची स्थस्थती आहे.
करार सांपुष्टात येण्याचे पररिाम
• मागील २५ वषाांपासून इस्त्रायली शेतकरी या दोन भागात शेती करीत होते. हा करार सांपुष्टात
आल्यानांतर त्याांचे उपजीतवक
े चे साधन जे वषाानुवषे अहस्तत्त्वात आहे, ते नष्ट होईल.
• जॉडानने नदलेल्या ननदेशानु सार इस्त्रायली शेतकरी आपले उवा ररत नपके काढू शकतात, परांतु आता
त्याांना या प्रदेशात जाण्यासाठी णव्हसा घ्यावा लागेल.
इस्त्राईल-जॉडडि सांबांध: पार्श्ड ू मी
• ुसऱ्या महायुद्धाच्या समाप्तीनांतर, नब्रटीश सांरणक्षत क्षेत्र असलेल्या पॅलेस्टाईनची (आधु ननक इस्त्राईल,
जॉडान आणण पॅलेस्टाईन) तवभागणी करुन इस्त्राईलची ननर्ममती केली गेली.
• महायुद्धात युरोपमधू न तवस्थानपत झालेले ज्यू लोकाांना येर्े वासतवण्यात आले आणण १९४७ मध्ये
इस्त्राईल स्वतांत्र देश झाला.

Page | 72
• सुरुवातीला जॉडान-इस्त्राईलचे सांबांध इस्त्राईल आणण इतर अरब देशाांपेक्षा णभन्न होते. दोन्ही देशाांमध्ये
एक लाांब भौगोणलक सीमा आहे .
• १९४७ मध्ये जॉडानने सांयुतत राष्टराांनी प्रस्तातवत केलेले तवभाजन स्वीकारले. त्याअांतगात ज्यू व मुहस्लम
स्वतांत्रपणे अनुिमे इस्राईल आणण जॉडानमध्येच राहतील असा ननणाय घे ण्यात आला.
• इस्त्राईलच्या स्थापनेपासून इतर अरब देशाांनी त्याचा तवरोध करण्यास सुरवात केली, कारण जे रुसलेम
हे मुहस्लमाांसाठीचे पतवत्र स्थान तवभाजनानांतर इस्राईलमध्ये गेले होते.
• इस्त्राईलची स्थापना झाल्यानांतर लगेच १९४८ मध्ये अरब देशाांनी सांयुततपणे इस्त्राईलवर आिमण
केले आणण अरब देशाांच्या दबावाखाली जॉडानलाही युद्धामध्ये भाग घ्यावा लागला. युद्धानांतर जॉडानने
पूवा जे रुसलेम व वे स्ट बाँकवर ताबा तमळतवला.
• १९६७ मध्ये झालेल्या ततसरे अरब-इस्त्राईली युद्ध (६ नदवसाांचे युद्ध) इस्त्राईलने णजिंकले आणण गाझा
पट्टी, वे स्ट बाँक आणण पूवा जे रुसलेम पुन्हा आपल्या ताब्दयात घे तले.
• पॅलेस्टाईनच्या बाजू ने, जॉडानने इस्राईलशी वाटाघाटी करून तोडगा काढण्याचा प्रयत्न केला, परांतु
त्यावर कोणताही तोडगा ननघाला नाही.
• अखेरीस, २५ जु लै १९९४ रोजी अमेररक े ची राजधानी वॉणशिंग्टनमध्ये झालेल्या करारानांतर, जॉडा न-
इस्त्राईलमध्ये बऱ्याच काळापासून चालू असलेल्या युद्ध पररस्थस्थतीनांतर शाांतता प्रस्थानपत झाली.
• त्याचवषी २६ ऑतटोबर रोजी दोन्ही देशाांनी यारमूक आणण जॉडान नद्याांच्या पाण्याच्या वापरासांदभाात,
तसेच बाखुरा व अल घमर भागातील हक्काच्या सांदभाात करार केला.

पानकसताििे ारतासोबतची िपाल सेिा क

े ली बांद
• पानकस्तानने युननव्हसाल पोस्टल युननयनच्या (UPU) ननयमाांच्या तवरोधात जाऊन भारतासोबत
आदान-प्रदान केली जाणारी टपाल सेवा (भारताला माहहती न देता) र्ाांबतवली आहे.
• पानकस्तानच्या या कारवाईपूवी दोन्ही देशाांमधील टपालाांचे आदान-प्रदान जवळपास दररोज होत
होते. देशाांमध्ये ननयतमत व र्ेट हवाई सांपका नसल्यामुळ सौदी अरेतबयाच्या हवाई मागााने हे आदान-
प्रदान केले जात होते.
• भारतातील सवा आांतरराष्टरीय टपालाांची व्यवस्था २८ अतधकृत टपाल कायाालयामाफात व्यवस्थानपत
केली जाते, त्यापैकी नदल्ली व मुांबईतील टपाल कायाालये पानकस्तानसोबत होणाऱ्या टपालाांचे
आदान-प्रदानासाठी नेमण्यात आली आहेत.
• यूपीयू व्यततररतत आणखी तीन करार एतसचेंज ऑफ वै ल्यू पेबल आर्कटकल १९४८, एतसचेंज ऑफ
पोस्टल आर्कटकल १९७४ व इांटरनॅशनल स्पीड पोस्ट ॲग्रीमेंट १९८७ भारत व पानकस्तान याांच्यातील
टपालाांच्या आदान-प्रदानाांचे ननयमन करतात.

Page | 73
 युनिव्हसडल पोसिल यु नियि
• UPU | Universal Postal Union.
• युननव्हसाल पोस्टल युननयन आांतरराष्टरीय टपालाांच्या आदान-प्रदानाांचे ननयमन करते व आांतरराष्टरीय
टपाल सेवाांसाठी दर ननणित करते .
• या सांघटनेची स्थापना ९ ऑतटोबर १८७४ रोजी झाली होती आणण ततचे मुख्यालय बना (हस्वत्झलांड)
येर्े आहे.
• सध्या ततचे १९२ सदस्य देश आहेत. भारत १ जु लै १८७६ रोजी आणण पानकस्तान १० नोव्हेंबर १९४७
रोजी या सांघटनेचे सदस्य झाले होते .
• हे जगभरातील ६.४० लाख पोस्टल आउटलेट्स ननयांनत्रत करते.
• या सांघटनेच्या स्थापना नदनाच्या स्मरणार्ा जगभरात ९ ऑतटोबर हा नदवस जागततक टपाल नदन
म्हणून साजरा करण्यात येतो.

इरािने पुन्हा सुरू क

े ला युरेनियम समृध्दीकरि प्रकल्प
• इराणने २०१५ मध्ये पािात्य देशाांशी झालेल्या अणुकराराच्या तवरुद्ध तेहरानच्या दणक्षणेकडे स्थस्थत
आपल्या फोडो या भूतमगत युरेननयम समृध्दीकरण प्रकल्पात पुन्हा काया सुरू केले आहे.
• २०१५ मध्ये झालेल्या अणु कराराअांतगात या भूतमगत युरेननयम समृध्दीकरण प्रकल्पातील युरेननयम
कायािम बऱ्याच काळासाठी स्थतगत केला गेला होता.
• इराण आता युरेननयमला ४.५ टततयापयांत समृद्ध करीत आहे , जो २०१५च्या कराराअांतगात ननणित
केलेल्या ३.६७ टक्के मयाादेपेक्षा खूपच जास्त आहे .
• इराणच्या या ननणायावर पािात्य देशाांनी तवशेषत: अमेररकेने तीव्र प्रततहिया व्यतत केली आहे.
• अमेररक
े चे राष्टराध्यक्ष डोनाल्ड टरांप याांनी मे २०१८ मध्ये इराणबरोबर २०१५ साली झालेल्या अणू
करारातून (सांयुतत व्यापक कृती योजना) माघार घे त इराणवर ननबांध लादले होते.
• त्याांनांतर २०१९ मध्ये इराणनेही या करारातून माघार घे त आपले अण्वस्त्र कायािम पुन्हा सुरू
करण्याचा इशारा नदला होता.
युरेनियम सांिधडि
• युरेननयम सांवधा न ही एक सांवे दनशील प्रहिया आहे जी अणुऊजाा प्रकल्पाांसाठी इांधन तयार करते.
• सामान्यत: यात युरेननयम-२३५ आणण युरेननयम-२३८चे समस्थाननक वापरले जातात. सेंटरीफ्यूजमध्ये
युरेननयम समृद्धीसाठी गॅसयुतत युरेननयम समातवष्ट केले जाते.
• अणुऊजाा प्रकल्पाांमध्ये या समस्थाननकाांच्या तवखांडनामुळे उजे ची ननर्ममती होते.

Page | 74
 आांतरराष्ट्रीय अिुऊजाव सां स्था
• IAEA | International Atomic Energy Agency.
• ही अणुऊजे च्या शांततामय िापराचा प्रसार करणारी आणण अणुउजे चा ि आठण्िक शस्त्रांचा लष्करी
उद्देशासाठी िापर करण्यास प्रवतबंध घालणारी आंतरराष्ट्रीय संस्था आहे.
• २९ जु लै १९५७ रोजी एक स्िायत्त संस्था म्हणून या संस्थेची स्थापना झाली. या संस्थेचे मुख्यालय
ऑठस्टरयाच्या राजधानी णव्हएन्ना येिे आहे.
• ही संस्था आंतरराष्ट्रीय अणुशक्ततीसाठी िॉचडॉग म्हणून काम करते. १५१ देश या संस्थेचे सदस्य
आहेत.
• ही संस्था जरी संयुक्तत राष्ट्रांपासून स्ितंत्र असली, तरीही ती संयुक्तत राष्ट्रांच्या आमसभे ला आणण सुरक्षा
पररषदेला आपल्या कायााचा अहिाल देते.
• IAEA आणण या संस्थेचे माजी महाननदेशक मोहमद अल बदेई यांना २००७साली संयुक्ततपणे नोबेल
शांतता पुरस्काराने गौरविण्यात आले होते.

इांडो-पॅवसनफक इनिशिएनिव्ह
• पांतप्रधान नरेंद्र मोदीांनी सुरणक्षत समुद्रासाठी इांडो-पॅतसनफक इननणशएनटव्हचा प्रस्ताव पूवा आणशया
णशखर पररषदेत माां डला होता.
• यावरून असे सूतचत होते की, जे र्े चीन आपले लष्करी सामथ्या वाढतवण्यावर भर देत आहे, अशा या
क्षेत्रात भारत मोठी भूतमका ननभावण्यास तयार आहे.
इांडो-पॅवसनफक इनिशिएनिव्हबद्दल
• पांतप्रधानाांनी र्ायलांडमध्ये पूवा आणशया णशखर पररषदेला सांबोतधत करताना या उपिमाची सांकल्पना
माां डली.
• सुरणक्षत आणण स्थस्थर सागरी कायाक्षेत्र हे या उपिमाचे मुख्य उद्दीष्ट आहे.
• हे उहद्दष्ट साध्य करण्यासाठी हा उपिम सागरी सांसाधनाांचा शाश्वत उपयोग करून इच्छु क राष्टराांमध्ये
भागीदारी ननमााण करणार आहे.
• हा उपिम पुढे नेण्यासाठी भारत पुढील वषााच्या सुरूवातीस चेन्नई येर्े इांडो-पॅतसनफक कॉन्तलेव्ह
आयोणजत करेल.
• जपान, ऑस्टरेणलया व र्ायलांड याांचे या उपिमास आधीच समर्ान आहे आणण येत्या काळात इतर
अनेक आतसयान देश या उपिमाला समर्ान देणे अपेणक्षत आहे.
• या उपिमास तज्ञाांनी शाांगरी ला सांवादाची पुढची पायरी मानली आहे.
उपिमाचे महत्ि
Page | 75
• यामुळे आतसयानमधील लहान राष्टराांचा आत्मतवश्वास वाढेल की, या प्रदेशातील त्याांची भूतमका कमी
होणार नाही.
• हा उपिम नेणव्हगेशनचे स्वातांत्र्य, ओव्हरफ्लाइट्सचे स्वातांत्र्य व आांतरराष्टरीय ननयमाांनुसार तववादाांचे
ननराकरण सुननणित करेल.

मॉररिसच्या पांतप्रधािपदी पुन्हा प्रवििंद जुर्िाथ

• प्रतविं द जु गनार् याांची मॉररशसच्या पांतप्रधान पदावर पुनः एकदा ननवड झाली असून, अलीकडेच
त्याांनी पद व गोपनीयतेची शपर् घे तली.
• त्याचा कायाकाळ ५ वषाांचा असेल. त्याांच्या मांनत्रमांडळात एकूण २३ मांत्री असतील. मांनत्रमांडळात णलिंग
समानतेचे मांत्रालय कल्पना कुांजू शहा याांना देण्यात आले आहे.
• मॉररशसमध्ये झालेल्या ननवडणुकीत जु गनार् याांच्या मॉररणशयन अलायन्स पक्षाने सांसदेच्या ७० पैकी
४२ जागा णजिंकल्या. तर नवीन रामगुलामच्या नॅ शनल अलायन्सला १७ जागा व पॉल बेरेंगेर याांच्या
मॉररणशयन तमणलटांट मूव्हमेंटला ९ जागा तमळाल्या होत्या.
मॉररिस
• मॉररशस हे बेट हहिंदी महासागरातील आनफ्रका खांडाजवळ असलेला देश आहे. त्याचे क्षेत्रफळ २०४०
चौरस नकलोमीटर आहे. मॉररशसची राजधानी पोटा लुईस येर्े आहे.
• लगून्स, ज्वालामुखी आणण पाम झाडाांनी व्यापलेल्या या देशाला वे गवे गळ्या जाती-जमातीांमधील
सामाणजक सौहादाामुळे चाांगले स्थै या लाभले आहे.
• येर्े आणशया (६५ टक्के लोकसांख्या भारतीय वां शज), युरोप, आनफ्रका या खांडातून आलेल्या लोकाांचे
वास्तव्य आहे .
• १९६८ मध्ये मॉरीशसने स्वातां त्र्य तमळतवले आणण १९९२ मध्ये हा देश प्रजासत्ताक बनला. मॉरीशसमध्ये
स्थस्थर लोकशाही आहे, णजर्े ननयतमत ननवडणुका असतात.

बोशलशव्हयामध्ये राजकीय सांकि

• ननवडणुकीत फसवणूक केल्याचे आरोप आणण देशभर सुरू असलेली आांदोलने यामुळे दणक्षण
अमेररकन देश बोणलणव्हयाचे राष्टराध्यक्ष इव्हो मोरालेस याांनी राजीनामा नदला आहे.
• यामुळे या देशात मोठे राजकीय सांकट ननमााण झाले आहे. बोणलणव्हयाच्या मूळ लोकसांख्येचे पहहले
अध्यक्ष असलेल्या मोरालेस याांनी या देशातील आतापयांतच्या सवाात स्थस्थर सरकारचे नेतृत्व केले
होते.
इव्हो मोरालेस याांची कारकीदड

Page | 76
• मोरालेस हे १३ वषे ९ महहने बोणलणव्हयाच्या अध्यक्षपदावर होते. ते बोणलणव्हयाचे सवाातधक काळ
पदावर राहहलेले अध्यक्ष आहेत.
• त्याांनी गरीब देश असलेल्या बोणलणव्हयाला आर्मर्क तवकासाच्या मागाावर ने ले. पक्के रस्ते ननमााण
करणे, बोणलणव्हयाचा पहहला उपग्रह अवकाशात पाठवणे व महागाई रोखणे अशी महत्त्वाची कामे
त्याांनी केली.
• मोरालेस याांच्या नेतृत्वात बोणलणव्हयातील सु मारे ३३ टक्के लोकाांना अत्यांत गरीबीच्या स्थस्थतीतून बाहेर
काढण्यात यश आले .
• त्याांच्या सरकारने सावा जननक गुांतवणुकीवर जोर नदला आणण मोठ्या प्रमाणात शाळा, महातवद्यालये
आणण आरोग्य केंद्रे स्थापन केली.
पावववभूमी
• डाव्या तवचारसरणीच्या सांघटनेच्या माध्यमातून सत्तेच्या णशखरावर पोहोचलेल्या मोरालेस याांनी या
वषााच्या सुरुवातीला सलग चौथ्या कायाकाळाची मागणी केली, तेव्हा समाजवादी पक्षाची तवचारधारा
दोन भागात तवभागली.
• मागील महहन्यात चौथ्याांदा या पदावर ननवडून आल्यापासून त्याांना तीव्र टीकेला सामोरे जावे लागले
होते. त्याांच्या तवरोधकाांनी ननवडणुकीत फसवणूक केल्याचे आरोप केले होते.
• यामुळे देशात अशाांतता पसरली. पररणामी त्याांचे समर्ाक व तवरोधक याांच्यामध्ये झालेल्या सांघषाात
तीन जणाांचा मृत्यू झाला होता, तर शांभरहून अतधक जखमी झाले होते.
• यादरम्यान मोरालेस याांनी पुन्हा नव्याने ननवडणूक घे ण्याचा प्रस्तावही नदला. परांतु लष्करप्रमुखाांनी
राष्टरीय टीव्ही वाहहनीवरून मोरालेस याांना पायउतार होण्याचे आवाहन केले होते .
• त्यामुळे तवरोधी पक्ष व लष्कराच्या दबावामुळे मोरालेस याांनी अध्यक्षपदाचा राजीनामा नदला आणण
मेहतसकोमध्ये राजकीय आश्रय घे तला.

पानकसतािच्या िाहीि-१ या क्षे पिास्त्राची यिसिी चाचिी

• पानकस्तानने जतमनीवरून जतमनीवर मारा करणाऱ्या शाहीन-१ या क्षेपणास्त्राची यशस्वी चाचणी केली
आहे. एका प्रणशक्षण अभ्यासादरम्यान ही चाचणी करण्यात आली.
• हे कमी पल्ल्याचे सुपरसॉननक बॅलेहस्टक क्षेपणास्त्र आहे . या क्षेपणास्त्राची रचना तचनी क्षेपणास्त्र
एम-९ वर आधाररत आहे.
• पानकस्तानच्या नॅशनल इांणजननयररिंग अाँड सायांनटनफक कतमशनने (NESCOM) आणण नॅशनल
नडफेन्स कॉम्प्लेतस (NDC) याांनी एकनत्रतपणे हे क्षेपणास्त्र तवकतसत केले आहे .
• हे क्षेपणास्त्र सवा प्रकारची स्फोटके वाहून नेण्यास सक्षम आहे. या क्षेपणास्त्राचा पल्ला सु मारे ६५०

Page | 77
 नकमी आहे . भारतातील अनेक प्रमुख शहरे या क्षेपणास्त्राच्या मारक टप्प्यात येतात.
• नामकरण: शाहीन या क्षेपणास्त्र शृांखलेचे नामकरण पानकस्तानच्या पवा ताांमध्ये आढळणाऱ्या
फाल्कन प्रजातीच्या पक्ष्ाच्या प्रादेणशक नावावरून ठेवण्यात आले आहे.
• भारताने काही नदवसाांपूवीच जतमनीवरून जतमनीवर मारा करणाऱ्या अग्नी-२ या क्षेपणास्त्राची चाचणी
केली होती. अग्नी-२ची मारकक्षमता अांदाजे २,००० नकमी आहे.

बोर्िविली
• २३ नोव्हेंबर रोजी झालेल्या सावा मतानांतर बोगनतवली (Bougainville) हा पापुआ न्यू तगनीपासून
तवभतत होऊन जगातील नवीनतम देश बनणार आहे.
• बोगनतवलीचे नाव १८व्या शतकातील फ्रेंच अन्वे षक बोगनतवली याच्या नावावरून ठेवण्यात आले
आहे. हा देश ताांब्दयासारख्या नै सर्मगक सांसाधनाांनी समृद्ध आहे.
पार्श्ड ू मी
• १९७५मध्ये पापुआ न्यू तगनीला ऑस्टरेणलयाकडून स्वातांत्र्य तमळाले आणण त्यात बोगनतवलीला वे गळा
प्राांत बनतवण्यात आले.
• पापुआ न्यू तगनीच्या स्वातांत्र्याच्या वेळी बोगनतवलीला देखील स्वतांत्र केले गेल्याची घोषणा केली
गेली होती. परांतु त्याकडे पापुआ न्यू तगनी आणण ऑस्टरेणलयाने ुलाक्ष केले.
• या कारणास्तव, येर्ील लोकाांमध्ये असांतोष ननमााण झाला, ज्यामुळे येर्े १९८८पासून तवभतत
होण्यासाठी युद्ध चालू आहे .
• १९९७ मध्ये आांतरराष्टरीय मध्यस्थाांच्या मदतीने हे युद्ध र्ाांबतवण्यात आले.
• बोगनतवली शाांतता करार २००५ नुसार एक स्वायत्त बोगनतवली सरकार तयार करण्याचे आणण
त्याच्या स्वातांत्र्यासाठी बांधनकारक नसलेले सावा मत घे ण्याचे आश्वासन देण्यात आले होते.

मलेशियातूि सुमािीयि र्ेंडा िामिेष

• मलेणशयात आता सु मात्रीयन प्रजातीची एकही गेंडा राहहला नाही. मलेणशयातील इमान नामक
शेवटच्या सु मात्रीयन मादी गेंडयाचा अलीकडेच बोर्कनओ बेटावर सबा प्राांतात मृत्यू झाला. २५ वषीय
इमान ककारोगाने ग्रस्त होती.
• मलेणशयाच्या शेवटच्या नर गेंडयाचा मृत्यू सहा महहन्याांपूवी झाला होता. तो देखील मलेणशयाच्या सबा
प्राांतातील बोर्कनओ बेटावर अभयारण्यात इमानबरोबर राहत होता.
• नामशेष होण्याच्या मागाावर असलेल्या या प्रजातीचे आता केवळ ८० गेंडे उरले आहेत. जे इांडोनेणशया
देशातील सु मात्रा आणण बोर्कनओच्या जां गलात आहेत.

Page | 78
• हवामान बदल आणण पारांपाररक चीनी औषधासाठी मोठ्या प्रमाणात णशकार केल्यामुळे या प्रजातीचे
अहस्तत्व धोतयात आले आहे. अशा पररस्थस्थतीत त्याांची सांख्या झपाट्याने कमी होत आहे आणण ही
प्रजाती नामशेष होण्याच्या मागाावर आहे .
• गेंडयाची सवाात छोटी प्रजाती असलेली सु मात्रीयन गेंडा २०१५ मध्ये मलेणशयामध्ये सांकटग्रस्त घोनषत
करण्यात आली होती.
• भारतात १९व्या शतकात नागालाँड, आसाम, मणणपूर, नत्रपुरा या सु मात्रीयन गेंडे अहस्तत्त्वात होते.
भारतातील शेवटच्या सु मात्रीयन गेंडयाचा मृत्यू १९६७मध्ये झाला. आता ही प्रजाती भारतात नामशेष
झाली आहे .
• जगभरातील गेंड्ांच्या ५ प्रजातींची नोंद घे ण्यासाठी आणण ्यांच्याशी संबंवधत समस्यांची जगाला
जाणीि करून देण्यासाठी २२ सप्टेंबर हा नदिस जागवतक गेंडा नदन म्हणून साजरा केला जातो.
• जगामध्ये गेंड्ाच्या ५ प्रजाती आहेत. ्यापैकी २ आनफ्रकेत (काळा ि पांढरा गेंडा) आणण ३
आवशयात (जािन, सु मात्रीयन, भारतीय एकवशिंगी गेंडा) आहेत.

पाद्रकस्तानच्या लष्करप्रमुखाांिा सितड मुदतिाढ

• पानकस्तानच्या सवोच्च न्यायालयाने काही अटीांसह लष्करप्रमुख जनरल कमर जावे द बाजवा याांच्या
६ महहन्याांच्या मुदतवाढीला मांजु री नदली आहे .
• सवोच्च न्यायालयाचा हा ननणाय इम्रान खान सरकारसाठी मोठा नदलासा असल्याचे मानले जात
असले तरीही सैन्यप्रमुखाांना यामुळे दणका बसला आहे.
• याप्रकरणी सरन्यायाधीश आतसफ सईद खान खोसा नेतृत्वाखालील ३ सदस्यीय खांडपीठाने सुनावणी
केली आहे . या खांडपीठात न्या. मजहर आलम खान तमयाांखेल तसेच मन्सूर अली शाह याांचा समावे श
होता.
• या आदेशानांतर पानकस्तान सरकारने कायद्यातील त्रुटी दर करण्यासाठी ‘सेना ननयम व ननयमन’च्या
कलम २५५ मध्ये ‘कायाकाळाचा तवस्तार’ हा शब्दद समातवष्ट केला आहे.
पार्श्ड ू मी
• पानकस्तान सरकारने बाजवा याांचा कायाकाळ ३ वषाांनी वाढतवण्याची अतधसूचना काढली होती. पण
न्यायालयाने केवळ ६ महहन्याांच्या मुदतवाढीला मांजु री नदली आहे.
• यापूवीच्या ननणायानुसार बाजवा २९ नोव्हेंबर रोजी ननवृ त्त होणार होते, पण आता न्यायालयाच्या नव्या
आदेशानांतर ते पुढील ६ महहन्यापयांत या पदावर राहू शकणार आहेत.
• पानकस्तान सरकारने क्षेत्रीय सुरक्षा स्थस्थतीचा दाखला देत बाजवा याांच्या कायाकाळात वाढ करण्याचा
ननणाय घे तला होता. पण सरकारने हा आदेश न्यायालयाच्या हस्तक्षेपानांतर मागे घे तला होता.

Page | 79
• यानांतर बाजवा याांच्या कायाकाळाच्या तवस्ताराशी सांबांतधत एक अतधसूचना पाक सरकारने काढली
होती, पण न्यायालयाने ही अतधसूचनाही रद्दबातल ठरतवली होती.त्यामुळे पानकस्तानात खळबळ
उडाली होती.
कमर जािेद बाजिा
• नोव्हेंबर २०१६ मध्ये पानकस्तानचे १६वे लष्करप्रमुख म्हणून कमर जावे द बाजवा याांची ३ वषाांसाठी
ननयुतती करण्यात आली होती. त्याांनी मावळते लष्करप्रमुख राहील शरीफ याांच्याकडून पदाची सूत्रे
स्वीकारली होती.
• बलुतचस्तान रेणजमेंटच्या बाजवा याांना काश्मीर व उत्तर भागातील समस्याांचा चाांगला अनुभव असून,
त्याांनी पानकस्तानी लष्करामध्ये तवतवध पदे भूषवली आहेत.
• पाक लष्कराच्या सवाांत मोठ्या आणण प्रततर्यश ‘१० कोअर’चे नेतृत्व त्याांनी केले आहे . ही कोअर
भारताबरोबरच्या ताबारेषेवरील सुरक्षेला जबाबदार असते .
• पानकस्तानात लोकशाही मागााने ननवडून आलेल्या सरकारपेक्षा लष्करप्रमुखाची भूतमका महत्वाची
असते. पांतप्रधानाांपेक्षा तेर्ील लष्करप्रमुखाचे देशावर जास्त ननयांत्रण असते.
• २०११ मध्ये ्यांना हहलाल-ए-इहम्तयाज या पुरस्काराने सन्माननत करण्यात आले आहे .

Page | 80
 प्रादेशिक
महाराष्टर ात राष्टरपती राजिि लार्ू
• तवधानसभा ननवडणुकीचा ननकाल लागून २० नदवस उलटून गेल्यानांतरही अद्याप कोणताही पक्ष सत्ता
स्थापन करण्यास असमर्ा ठरल्याने अखेर महाराष्टरात राष्टरपती राजवट लागू करण्यात आली आहे.
• तवधानसभा ननवडणुकीत कोणत्याही पक्षाला स्पष्ट बहुमत तमळाले नाही. भाजपा-णशवसेना युतीला
१६१ जागाांसह बहुमत तमळाले, पण मुख्यमांनत्रपदावर दोघाांमध्ये तीव्र मतभे द ननमााण झाले. त्यामुळे
त्याांनी एकनत्रतपणे सरकार स्थापण्याचा दावा केला नाही.
• राज्यपाल भगततसिंह कोश्यारी सवाात मोठा पक्ष म्हणून प्रर्म भाजपला नांतर णशवसेने ला व शेवटी
राष्टरवादीला सरकार स्थापण्याचा दावा करण्यासाठी ननमांनत्रत केले, पण ततन्ही पक्ष त्याबाबत
अपयशी ठरल्याने राष्टरपती राजवटीणशवाय पयााय उरला नाही.
• त्यामुळे कोश्यारी याांनी १२ नोव्हेंबर रोजी राज्यात राष्टरपती लागवट लागू करण्याची णशफारस केंद्र
सरकारकडे केली व त्यावर राष्टरपती रामनार् कोतविं द याांनी स्वाक्षरी केली.
• त्यामुळे पुढचा काही काळ राज्याचा कारभार, शासनव्यवस्था ही मुख्यमांत्री नाही, तर राज्यपालाांच्या
माफात चालवली जाईल.
महाराष्टर ात यापूिी दोिदा राष्टर पती राजिि
• अशाप्रकारे बहुमत तमळू नही राष्टरपती राजवट लागू करण्याची देशातील ही पहहलीच वेळ आहे .
• देशामध्ये आजपयांत एकूण १३१ वेळा राष्टरपती राजवट लागू झाली आहे. राज्यामध्ये राष्टरपती राजवट
लागू होण्याची ही ततसरी वेळ आहे.
• १९८०मध्ये ११३ नदवस: शरद पवाराांच्या नेतृत्वाखालील पुलोद सरकार बरखास्त झाल्यानांतर १७
फेब्रुवारी ते ९ जू न १९८० या कालावधीत प्रर्मच महाराष्टरात राष्टरपती राजवट लागू झाली होती.
• २०१४मध्ये ३३ नदवस: राष्टरवादीने पृथ्वीराज चव्हाण सरकारचा पाहठिंबा काढल्याने सरकार कोसळले
होते आणण राज्यात २८ सप्टेंबर २०१४ ते ३१ ऑतटोबर असे ३३ नदवस राष्टरपती राजवट लागू
करण्यात आली होती.
राष्टरपती राजिि
• भारतीय राज्यघटनेच्या कलम ३५६ मध्ये राज्यातील आणीबाणी सांदभाात तरतुदी आहेत.
• त्यानु सार राज्यात कोणताही पक्ष नकिंवा पक्षाांचा गट सरकार स्थापन करू शकत नसेल अर्वा
राज्यातील सांवैधाननक यांत्रणा अयशस्वी झाल्यास सांबांतधत राज्यात राष्टरपती राजवट लागू केली जाते
• राष्टरपती राजवटीत राज्याची कायाकारी सत्ता राष्टरपतीांकडे जाते. तवधानसभेचे काया सांसदेकडे जाते.
न्यायव्यवस्थे वर याचा कोणताही पररणाम होत नाही.

Page | 81
• राष्टरपती राजवट एकावेळी ६ महहन्याांसाठी लागू केली जाते. नांतर लोकसभा आणण राज्यसभेच्या
सां मतीने राष्टरपती राजवटीचा कालावधी जास्तीत जास्त ३ वषाांपयांत वाढवता येतो.

महाराष्टर ात महाविकास आघाडीचे राज्य

• २८ नोव्हेंबर रोजी णशवाजी पाकावर झालेल्या ऐततहातसक सोहळ्यात णशवसेना-राष्टरवादी कॉाँग्रेस-
कॉाँग्रेस याांच्या महातवकास आघाडीचे नेते उद्धव बाळासाहेब ठाकरे याांनी महाराष्टराचे २९वे मुख्यमांत्री
म्हणून शपर् घे तली.
• ठाकरेंपाठोपाठ सुभाष देसाई, एकनार् णशिंदे (णशवसेना), जयांत पाटील, छगन भुजबळ (राष्टरवादी) व
बाळासाहेब र्ोरात, ननतीन राऊत (कााँग्रेस) या ६ मांत्र्याांनाही राज्यपाल भगततसिंह कोश्यारी याांनी पद
आणण गोपनीयतेची शपर् नदली.
• तवधानसभा नकिंवा तवधान पररषदेचे आमदार नसताना मुख्यमांत्री बनलेले उद्धव ठाकरे हे महाराष्टराचे
सहावे च मुख्यमांत्री आहेत.
• या नव्या सरकारने घे तलेल्या पहहल्या मांनत्रमांडळाच्या बैठकीत रायगड नकल्ला सांवधा नासाठी २०
कोटी रुपयाांच्या ननधीला मांजु री देण्याचा पहहला ननणाय घे ण्यात आला.
विर्श्ासदिडक ठरािही शजिंकला
• यानांतर ३० नोव्हेंबर रोजी मुख्यमांत्री उद्धव ठाकरे याांनी तवधानसभेत तवश्वासदशाक ठरावही णजिंकला.
तवश्वासदशाक ठरावाच्या बाजू ने १६९ मते पडली तर तवरोधात एकही मत पडले नाही.
• या बहुमत चाचणीमध्ये भाजपने सभात्याग केला होता, तर मनसे (१), माकप (१), एमआयएम (२)
असे एकूण ४ आमदार तटस्थ राहहले.
नकमाि समाि कायड िम
• शपर्तवधीच्या आधी णशवसेना, राष्टरवादी कााँग्रेस व कााँग्रेस याांच्या महातवकास आघाडीने बहुचर्मचत
नकमान समान कायािम जाहीर केला.
• नकमान समान कायािमात २८ मुद्द्ाांचा समावे श केला आहे. यात सेनेच्या वचननाम्यातील १३,
आघाडीच्या शपर्नाम्यातील १० व २ समान मुद्द्ाांसह ३ नव्या मुद्द्ाांचा समावे श आहे.
• धमाननरपेक्ष शब्ददावर भर देत प्रत्येक ननणाय हा भारतीय सांतवधानाच्या प्रास्तातवकात साांतगतलेल्या
मूल्याांना धरून असेल, असे यात म्हटले आहे.
• राज्य मांनत्रमांडळ व आघाडीतील भागीदाराांमध्ये समन्वय साधण्यासाठी व महातवकास आघा डीने
आखलेल्या कायािमाची पररणामकारक अांमलबजावणी २ समन्वय सतमत्या स्थापन करण्यात येणार
आहेत.
• या नकमान समान कायािमातील ठळक मुद्दे पुढीलप्रमाणे:

Page | 82
 बेरोजर्ारी
• राज्य शासनातील सवा स्तरावरील ररतत पदे त्वरीत भरण्याची प्रिीया सुरू करणार.
• सुणशक्षीत बेरोजगार युवकाांना फेलोणशप उपलब्दध करून देणार.
• नोकऱ्याांमध्ये ८० टक्के भूमीपूत्राांना सांधी तमळावी याकरीता कायदा करणार.
मक्रहला
• महहलाांच्या सुरणक्षततेला सवोच्च प्राधान्य देणार.
• आर्मर्क ुबाल कुटुांबातील मुलीांचे महातवद्यालयीन णशक्षण तवनामूल्य करणार.
• महानगरे व णजल्हा मुख्यालयाांमध्ये नोकरी करणाऱ्या महहलाांसाठी वसतीगृहे (वर्ककग वु मन हॉस्टेल्स)
बाांधणार.
• अांगणवाडी सेतवका / आशा सेतवका व आशा गट प्रवताकाांच्या मानधनात व सेवा सुतवधे मध्ये वाढ
करणार.
• महहला बचत गट सक्षमीकरणासाठी सवोच्च प्राधान्य.
िहरविकास
• मुख्यमांत्री ग्राम सडक योजनेच्या धतीवर मुख्यमांत्री शहर सडक योजना अांमलात आणून सवा
नगरपररषदा, नगरपाणलका, नगरपांचायती व महानगरातील रस्त्याांसाठी स्वतांत्र आर्मर्क तरतुद
करणार.
• मुांबई आणण उवा ररत महाराष्टरात झोपडपट्टी पुनवा सन प्रकल्पाांतगात ३०० चौरस फुटाांऐवजी ५०० चौरस
फुट चटई क्षेत्र असलेल्या सदननका देण्यात येतील. त्यामध्ये उत्तम पायाभूत व मूलभूत सुतवधा
प्राधान्याने पुरतवण्यात येतील.
सामाशजक न्याय
• भारतीय सांतवधानात अणभप्रेत असलेल्या अन्न, वस्त्र, ननवारा, णशक्षण, आरोग्य व रोजगार या मुलभूत
गरजाांपासून सामान्य माणूस वां तचत राहू नये म्हणून अनुसुतचत जाती व जमाती, धनगर, इतर
मागासवगा (ओबीसी), भटके तवमुतत, बलुतेदार इत्यादी समाजाचे प्रलांतबत प्रश्न सोडतवणार.
• अल्पसांख्याक समाजाचे सामाणजक, शैक्षणणक व आर्मर्क मागासपण दर करण्यासाठी शासन तवतवध
योजनाांचा अवलांब करणार.
शिक्षि
• णशक्षणाचा दजाा उांचतवणार.
• आर्मर्क ुबाल घटक व शेतमजु राांच्या मुलाांसाठी उच्च णशक्षणासाठी शुन्य टक्के व्याजदर कजा योजना
राबतवणार.

Page | 83
 पयडिि-कला ि सांसक
ृ ती
• राज्यातील पारांपारीक पयाटन स्थळाांचे सामाणजक महत्व लक्षात घेवू न तेर्े पयाटनाच्या वाढीकरीता
तवशेष सोयी सुतवधा तवकतसत करणार.
उद्ोर्
• उद्योग वाढीसाठी नतवन गुांतवणुकदाराांना आकर्कषत करण्यासाठी तसेच राज्यात उद्योग धां दे वाढीसाठी
जास्तीत जास्त सवलती देण्याचे व परवानगी प्रिीया सुलभ करण्याचे धोरण राबतवणार.
• आयटी क्षेत्रात नवीन गुांतवणुकदार यावे त याकरीता आयटी धोरणामध्ये आवश्यक सुधारणा करणार.
आरोग्य
• सवा सामान्य जनतेच्या आरोग्य रक्षणासाठी सवा चाचण्याांची सुतवधा देणेसाठी तालुका पातळीवर ‘एक
रूपया हतलननक’ योजना सुरू करणार.
• सवा णजल्याांमध्ये टप्प्या टप्प्याने वै द्यकीय महातवद्यालयासह सुपर स्पेशालीटी रूग्णालये उभारणार. ३)
राज्यातील प्रत्येक नागररकास आरोग्य तवमा कवच देणार.
इतर महत्त्िाचे
• जे ष्ठ नागररकाांना नदल्या जाणाऱ्या सोयी सुतवधाांमध्ये वाढ करणार.
• प्रगत देशाच्या धतीवर अन्न व औषधी ननयमावलीांची पायामल्ली करणाऱ्या सांस्था व व्यततीांना कडक
णशक्षा करण्याची तरतू द करणार.
• राज्यात सवा सामान्याांसाठी स्वस्त व सकस जेवणाची र्ाळी १० रूपयात देण्याची व्यवस्था.
• अवकाळी पावसामुळे व पुरामुळे अडचणीतील शेतकऱ्याांना तत्काळ मदत, शेतकऱ्याांना कजा माफी
देणार.

र्ुजरात दहितिाद विरोधी कायदा

• अलीकडेच राष्टरपतीांनी तववादास्पद दहशतवाद तवरोधी कायद्याशी सांबांतधत ‘गुजरात दहशतवाद व
सांघनटत गुन्हेगारी ननयांत्रण तवधे यका’स (Gujarat Control of Terrorism & Organised
Crime Bill) मांजू री नदली आहे .
मुख्य मुद्दे
• गुजरात दहशतवाद आणण सांघनटत गुन्हेगारी ननयांत्रण कायद्यानुसार तपास यांत्रणा फोन कॉल रेकॉडा
करू शकतात आणण पुरावे म्हणून कोटाात हजर करू शकतात.
• तसेच या कायद्यानु सार, कायदा व सुव्यवस्था नकिंवा सावा जननक सुव्यवस्था यामध्ये तवघ्न ननमााण करेल
नकिंवा राज्याचे ऐतय, अखांडता व सुरक्षा धोतयात येईल नकिंवा कोणत्याही वगााच्या मनात दहशत
पसरतवण्याच्या उद्देशाने केलेले कोणतेही कृत्य दहशतवादाच्या श्रेणीमध्ये येईल.

Page | 84
• या कायद्याांतगात आर्मर्क गुन्हे जसे पााँझी योजना, बहु-स्तरीय तवपणन योजना व सांघनटत सट्टेबाजीचा
समावे श आहे.
• यामध्ये सततीची वसुली, जमीन हडपणे, कांत्राटी हत्या, सायबर गुन्हे व मानवी तस्करीचा देखील
समावे श आहे.
• अशा कोणत्याही गुन्यात सामील झाल्यास नकिंवा ननयोजन केल्याच्या प्रकरणात पाच वषाां च्या
तुरुांगवासाच्या तरतूद आहे.
• अशा गुन्याांचा पररणाम म्हणून एखाद्या व्यततीच्या मृत्यूच्या सांदभाात जन्मठेपेच्या आणण मृत्युदांडाच्या
णशक्षेची तरतूद आहे.
• त्याअांतगात आरोपपत्र दाखल करण्याचा कालावधी सामान्य ९० नदवसाांऐवजी १८० नदवसाांपयांत
वाढतवण्याची तरतू द करण्यात आली आहे.
• कायद्यात सांघनटत गुन्याांच्या सांदभाात तवशेष न्यायालयाांच्या स्थापनेसह तवशेष सरकारी वकीलाां च्या
ननयुततीची तरतूदही करण्यात आली आहे.
• या अांतगात सांघनटत गुन्याांद्वारे अतधग्रहहत मालमत्ताांचा णललाव करता येऊ शकतो आणण मालमत्तेचे
हस्ताांतरण रद्द करता येते.
वििादासपद मुद्दे
• या तवधे यकातील तपास यांत्रणाांकडून फोन रेकॉडा करणे आणण पुरावे म्हणून कोटाात सादर करण्याची
तरतूद कलम २१ अांतगात गोपनीयतेच्या मूलभूत अतधकाराचे उल्लांघन आहे.
• पोणलस कोठडीत आरोपीकडून घे तलेले ननवे दन पुरावे म्हणून सादर करण्याची तरतूद कलम २०
मधील आरोपीच्या मूलभूत अतधकाराचे उल्लांघन आहे.
• घटनेच्या कलम २०(३)नुसार कोणत्याही गुन्याचा आरोप असलेल्या व्यततीला स्वतःतवरूद्ध साक्ष
देण्यास भाग पाडले जाऊ शकत नाही.
पार्श्ड ू मी
• गुजरात दहशतवाद व सांघनटत गुन्हेगारी ननयांत्रण तवधे यक २००३ साली गुजरात तवधानसभेत सादर
करण्यात आले होते.
• यापूवी या तवधे यकास गुजरात सांघनटत गुन्हेगारी ननयांत्रण तवधे यक (GUJCOC | Gujarat
Control of Organised Crime Bill) असे नाव देण्यात आले होते.
• राष्टरपतीां द्वारे हे तवधे यक २००४, २००८ आणण २०१५ या वषाात ३ वेळा फेटाळले होते.
राष्टरपतीांच्या सां मतीची र्रज का?
• धन तवधे यक वगळता राज्य तवधीमांडळाने मांजू र केलेले कोणतेही तवधे यक राज्यपाल राष्टरपतीांच्या
मांजु रीसाठी राखून ठेवू शकतात.

Page | 85
• या तवधे यकातील काही तरतु दी पुरावा अतधननयमसारख्या राष्टरीय कायद्याच्या तरतुदीां शी तवसांगत
आहेत, अशा पररस्थस्थतीत या तवधे यकस राष्टरपतीांची मान्यता आवश्यक होती.

लडाख येथे िापि होिार क्रहमालयीि सांिेचे प्रादेशिक क

ें द्र
• केंद्रीय पयाावरण, वन आणण हवामान बदल मांत्री प्रकाश जावडेकर याांनी लडाख येर्ील जीबी पांत
हहमालयीन पयाावरण आणण शाश्वत तवकास सांस्थेच्या नवीन प्रादेणशक केंद्राच्या प्रस्तावाला मान्यता
नदली.
उद्दीष्टे
• हवामान बदलाांपासून धोका असलेल्या असुरणक्षत शीत-वाळवां टातील समुदायासाठी पयाायी आणण
नातवन्यपूणा उपजीतवकेला चालना देणे
• पाणीटांचाई दर करण्यासाठी उपाय आणण दृष्टीकोन बळकट करणे.
• शीत-वाळवां टातील महत्त्वपूणा अतधवास आणण जैवतवतवधता याांचे सांवधा न करणे.
• हहमालयातील पररसरामध्ये हवामान-कुशल समुदाय वाढवणे.
सांिेबद्दल
• जीबी पांत हहमालयीन पयाावरण आणण शाश्वत तवकास सांस्थेचे मुख्यालय कोसी-कातामााल (उत्तराखांड)
येर्े आहे. खालील हठकाणी या सांस्थेची प्रादेणशक केंद्रे येर्े आहेत:
❖ कुल्लू: जम्मू-काश्मीर आणण हहमाचल प्रदेश क्षेत्रे व्यापण्यासाठी.
❖ श्रीनगर: उत्तराखांडचे क्षेत्र व्यापण्यासाठी.
❖ गांगटोक: तसनक्कम आणण पणिम बांगाल टेकड्याांना व्यापण्यासाठी.
❖ ईटानगर: पूवोत्तर क्षेत्र व्यापण्यासाठी.
• ही सांस्था पयाावरण व्यवस्थापन, समुदायाच्या शाश्वत तवकासाची धोरणे आणण भारतीय हहमालयीन
प्रदेशातील नैसर्मगक स्त्रोताांच्या सांवधा नाची पूताता करते.
महत्ि
• टरान्स हहमालयीन क्षेत्र समुद्रसपाटीपासून ३००० मीटरपेक्षा अतधक उांचीवर असल्यामुळे येर्ील
वातावरण अत्यांत र्ांड आहे. येर्े वनस्पतीांचे प्रमाण खूप तवरळ आहे. या भागात ९ ते १० से मी वार्कषक
पाऊस पडतो.
• ही सांस्था हहमालयीन क्षेत्र आणण त्यातील घटकाांना चाांगल्या प्रकारे समजू न घे ण्यात मदत करते.
• याचा लाभ पयाावरण सांवधा न व शाश्वत तवकास याांच्याशी सांबांतधत समस्याांवर तोडगा काढण्यासाठी
धोरणाांची ननर्ममती आणण योजनाांची अांमलबजावणी करण्यासाठी होतो.

Page | 86
 जम्मू ि काश्मीरमध्ये िापि होिार बाांबू िेक्िॉलॉजी पाक
ड
• नव्याने तयार झालेल्या जम्मू-काश्मीर व लडाख केंद्रशातसत प्रदेशामध्ये बाांबूच्या शेतीला व्यवसातयक
स्वरूप देण्याच्या उद्देशाने तीन ‘बाांबू टेतनॉलॉजी पाका’ उभारण्याचा ननणाय घे तला आहे.
• ३१ ऑतटोबर रोजी केंद्रीय मांत्री णजतेंद्र तसिंह याांनी केलेल्या घोषणेनु सार, जम्मू, श्रीनगर आणण लेह
येर्े अशी ३ केंद्र उभारण्यात येणार आहेत.
• पूवोत्तर क्षेत्र तवकास मांत्रालयाांतगात ‘वे त आणण बाांबू तांत्रज्ञान केंद्र’ (CBTC | Cane & Bamboo
Technology Centre) ही नोडल एजन्सी या प्रकल्पाची अांमलबजावणी करणार आहे .
• याअांतगात पूवोत्तर प्रदेशात सध्या अहस्तत्त्वात असलेल्या बाांबूची लागवड, काढणी व उपयोगाच्या
मॉडेलचे अनुसरण जम्मू, लेह व श्रीनगर भागात केले जाणार आहे .
• हे मॉडेल राष्टरीय बाांबू तमशनच्या अनुरूप असेल.
• जम्मू व काश्मीरच्या कठुआ णजल्यात व शेजारच्या पांजाबमधील हहमालयाच्या पायथ्याशी णजल्यात
बाांबू नैसर्मगकररत्या वाढतात आणण त्या भागात बाांबूच्या शेतीद्वारे फायदा होण्याची मोठी शतयता
आहे.
• या बाांबू टेतनॉलॉजी पाक ा चा उद्देश बाांबूचा तवतवध क्षेत्राांमध्ये होणारा वापर पाहता त्यापासून तवतवध
उपयोगी वस्तूांची ननर्ममती करणे हा आहे.

र्ुजरातमध्ये जर्ातील पक्रहले सीएिजी पोिड िर्थमिल

• गुजरात सरकारने भावनगर येर्ील जगातील पहहल्या सीएनजी पोटा टर्ममनलला मान्यता नदली आहे.
• मुख्यमांत्री तवजय रुपाणी याांच्या अध्यक्षतेखालील गुजरात पायाभूत सुतवधा मांडळाने ही मांजु री नदली
आहे.
• या पोटा टर्ममनलच्या ननर्ममतीसाठी जानेवारी २०१९ मध्ये ‘व्हायब्रांट गुजरात सतमट’ दरम्यान गुजरात
मेरीटाईम बोडााने यूनायटेड नकिंग्डम स्थस्थत फोरसाइट समूहाशी सामांजस्य करार केला होता.
• या टर्ममनलची ननर्ममती फोरसाइट समूह आणण मुांबईस्थस्थत पद्मनाभ मफतलाल समूह तयार करेल.
• या प्रकल्पात कांपन्याां च्या समूहामाफात १९०० कोटी रुपयाांची गुांतवणूक केली जाणार आहे. यातील
१३०० कोटी रुपये पहहल्या टप्प्यात तर उवा ररत ६०० कोटी रुपये ुसऱ्या टप्प्यात गुांततवले जातील.
• भावनगर बांदरातील प्रस्तातवत सीएनजी टर्ममनलमध्ये दरवषी १.५ दशलक्ष मेनटरक टन मालवाहतूक
हाताळण्याची क्षमता असेल.
• तसेच येर्े रो-रो टर्ममनल, णलहक्वड कागो टर्ममनल व कांटेनर टर्ममनलसारख्या सुतवधादेखील तवकतसत
केल्या जातील.
• भावनगर बांदराची सध्याची मालवाहतूक हाताळण्याची क्षमता प्रततवषा ३ दशलक्ष मेनटरक टन आहे.

Page | 87
 नवीन सीएनजी व इतर टर्ममनल्समुळे ही क्षमता प्रततवषा ९ दशलक्ष मेनटरक टनपयांत वाढणार आहे.
• तवद्यमान बांदराच्या उत्तरेकडे सीएनजी व इतर टर्ममनल तवकतसत करण्यासाठी सध्याच्या पायाभूत
सुतवधाांमध्ये मोठ्या प्रमाणात बदल करणे आवश्यक आहे.

दाल सरोिराला पयाडिरि सांिेदििील क्षेि घोनषत क

े ले जािार
• जम्मू-काश्मीर सरकार दाल सरोवराला पयाावरण सांवे दनशील क्षेत्र (इको-सेन्सेनटव्ह झोन) घोनषत
करण्यासाठी १० सदस्यीय सतमती गठीत करणार आहे.
• डरेणजिं ग कॉपोरेशन ऑफ इांनडयाने केलेल्या अभ्यासानांतर हा ननणाय घे ण्यात आला आहे .
अभ्यासाचे मुख्य मुद्दे
• अभ्यासानु सार अततिमण आणण प्रदषणामुळे या सरोवराचा आकार २२ चौरस नकलोमीटरहून कमी
होऊन १० चौरस नकलोमीटर झाला आहे.
• त्याची क्षमता ४० टततयाांपयांत कमी झाली आहे.
• प्रहिया न केलेले साां डपाणी व घनकचरा या सरोवरात वाहून गेल्याने पाण्याची गुणवत्ताही खालावली
आहे.
• तलावामध्ये कचरा टाकण्यामुळे पाण्याचे प्रसारण देखील मयाानदत झाले आहे .
• गाळाच्या ननष्कासनाच्या अभावामुळे अनेक हठकाणी तलावाची खोलीही कमी झाली आहे.
पयाडिरि सांिेदििील क्षेि
• केंद्रीय पयाावरण, वन आणण हवामान बदल मांत्रालयाद्वारे पयाावरण सांवे दनशील क्षेत्रासाठी अतधसूचना
जारी केली जाते. हे भाग सहसा वन्यजीव अभयारण्य, सांरणक्षत क्षेत्रे आणण राष्टरीय उद्याने याांना लागून
असतात.

साां र तलािात हजारो पक्ष्याांचा सांियासपद मृत्यू

• राजस्थानच्या जयपूरमध्ये असलेल्या साांभर तलावात हजारो स्थलाांतररत पक्ष्ाांचा सांशयास्पद मृत्यू
झाळा आहे.
• या भागात तवतवध प्रजातीांच्या पक्ष्ाांचा अतधवास आहे . काही स्थलाांतरीत पक्षीही दरवषी साांभर
तलावात येत असतात.
• हहमालय, सायबेररया, उत्तर आणशयासह अन्य देशाांमधू न आलेल्या पक्ष्ाांचा येर्े मृत्यू झाला आहे. वन
तवभागाचे अतधकारी यामागील कारणाांचा सध्या तपास करीत आहेत.
• जवळपास पाच ते आठ हजार पक्ष्ाांचा सांशयास्पद मृत्यू झालाचा दावा स्थाननक लोकाांनी केला आहे.
मात्र प्रशासनाने १००० पक्षाांचा मृत्यू झाल्याची माहहती नदली आहे.
Page | 88
• मृत्यू झालेल्या पक्ष्ाांच्या प्रजातीमध्ये नॉदना शावलर, नपनटेल, कॉनम टील, रूडी शेल डक, कॉमन
कूट गेडवाल, रफ, ब्दलैक हेडड गल, ग्रीन बी ईटर, ब्दलॅक शेल्डर काइट, कॅसनपयन गल, ब्दलॅक तविं ग्ड
स्टील्ट, सेंड पाइपर, माशा सेंड पाइपर, कॉमस सेंड पाइपर, वु ड सेंड पाइपर पाइड ऐबोतसट, केंनटस
प्लोवर, णलनटल ररिंग्स प्लोवर, लेसर सेंड प्लोवर याांचा समावे श आहे.
साां र तलाि
• साांभर तलाव हा राजस्थानमधील जयपूरपासून ९६ नकमी नैर्ात्येला आणण अजमेरपासून ६४ नकमी
पूवे ला स्थस्थत आहे. हा भारतातील सवाात मोठा खाऱ्या पाण्याचा तलाव आहे.
• या तलावाचे क्षेत्रफळ सु मारे ९० चौनकमी आहे . असते . समुद्रसपाटीपासून हे हठकाण १२०० फूट
उांचीवर आहे. या तलावाला तीन नद्या येऊन तमळतात.
• या तलावातील पाण्यापासून मोठ्या प्रमाणात मीठ तमळते. ज्याला आयुवे दात रोमक मीठ म्हणतात.
अरवली पवा ताच्या दऱ्याांमधील गाळ हा या तमठाचा स्त्रोत आहे. नदीबरोबर हे मीठ तलावात येते.

दार्लजशलिंर्च्या दोि चहा िािाांिा जीआय िॅर् प्रदाि

• १६ नोव्हेंबर रोजी दार्लजणलिंगच्या दोन चहा वाणाांची ‘वस्तूांचे भौगोणलक सांकेतक (नोंदणी व सांरक्षण)
कायदा १९९९’ अांतगात नोंद झाली आहे.
• अर्ाात दार्लजणलिंगच्या हररत (ग्रीन टी) आणण पाांढऱ्या (व्हाइट टी) चहाला भौगोणलक सांकेतक अर्वा
जीआय टॅग प्रदान करण्यात आला आहे .
दार्लजशलिंर् िी
• दार्लजणलिंगमध्ये प्रततवषी ८५ लाख नकलो चहाचे उत्पादन घे तले जाते. यापैकी १० लाख नकलो ग्रीन
टीचे आणण १ लाख नकलो व्हाईट टीचे उत्पादन घे तले जाते.
ग्रीि िी
• हा चहा त्याच चहाच्या पानाांपासून बनतवला जातो. परांतु तो मुरतवण्याच्या व ऑहतसडेशन प्रहियेतून
जात नाही. ग्रीन टीचा उगम चीनमध्ये झाला असला तरी तो सांपूणा आणशयामध्ये पसरलेला आहे.
व्हाईि िी
• हा सवाात चवदार व नाजुक चहा प्रकार म्हणून ओळखला जातो. यावर कमीतकमी प्रहिया केली
जाते. यामध्ये चहाची पाने पूणापणे उघडण्यापूवीच खुडली जातात.
भौगोशलक सांक
े ताांक (जीआय)
• जीआय म्हणजे णजऑग्रानर्कल इंनडकेशन अिाात भौगोवलक संकेतांक. हा बौविक संपदा विशेष
अवधकार म्हणून ओळखला जातो.
• उ्पादनास स्िावम्ि म्हणजे च कायदेशीर हक्क प्राप्त करून देण्यासाठी शासनातर्े िै यठक्ततक

Page | 89
 उ्पादनासाठी पेटंटची, तर सामूठहक उ्पादनासाठी भौगोवलक संकेतांक (जीआय)ची मान्यता नदली
जाते.
• विवशष्ट् भौगोवलक प्रदेशातली उ्पत्ती आणण ्यामुळे विवशष्ट् गुणधमा आणण लौनकक प्राप्त झालेल्या
उ्पादनांना जीआय टॅग नदला जातो.
• यामुळे उ्पादनाला दजाा आणण ्या भौगोवलक प्रदेशामुळे ननमााण झालेले िै वशष्ट्य यांची खात्री प्राप्त
होते. ही मान्यता १० िषाांपयांत िैध असते .
• एखादी संस्था, जात, जमात नकिंिा समूह काही विवशष्ट् पदािाांच्या ननर्थमतीसाठी जोडलेला असेल तर
्या समूहाला हा बौविक संपदा भौगोवलक संकेतांक या नािाने वमळतो.
• या माध्यमातून या सलवित समूहाला आपला पदािा अििा िस्तू राष्ट्रीय आणण आंतरराष्ट्रीय
बाजारपेठेत नेण्याची संधी वमळते.
• भौगोवलक संकेतांक नोंदणीचा कायदा भारतात प्रस्तावित केला गेला आणण प्र्यक्षात २००१साली
आला. विवशष्ट् भागातून तयार होणाऱ्या विशेष पदािााला भौगोवलक संकेतांक कायद्याअंतगात नोंद
करता येते .
• जागवतक व्यापार संघटनेच्या (डब्ल्यूटीओ) बौविक संपदा विषयक करारातून भारतात आलेल्या
अनेक कायद्यांपैकी सदर भौगोवलक संकेतांक नोंदणी कायदा हा एक आहे.
• आजिर जगातील १६० देशांनी जीआयला मान्यता नदली आहे. हे संकेतांक वमळाल्यानंतर ्या ्या
पररसरातील नपकांच्या गुणिै वशष्ट्यांिर वशक्कामोताब झाल्याचे मानले जाते.
• २००४ मध्ये दाजीवलिंग चहा या उ्पादनातला देशातला पठहला जीआय टॅग वमळाला. भारतात
जीआय टॅग वमळालेली एकूण ३२५ उ्पादने आहेत.
• एकूण २६ जीआयसह महाराष्ट्र हे देशातील सिाावधक जीआय वमळविणारे राजय आहे.
• शेतकरी, विणकर, कारागीर यांना उ्पन्नाची जोड वमळून दुगाम भागातल्या ग्रामीण अिाव्यिस्थांना
जीआय उ्पादनामुळे लाभ होऊ शकतो.
• पारंपाररक पितीद्वारे आपल्या ग्रामीण कारागीरांकडे एका नपढीकडू न दुसऱ्या नपढीकडे आगळे
कौशल्य आणण कला येत असते, ्याला प्रो्साहन देऊन या कलांचे जतनही आिश्यक आहे .
• जीआय मानां कनाचे र्ायदे
❖ जागवतक बाजारात मुल्यिधी.
❖ देशातील ब्रॅंड म्हणनू ओळख.
❖ देशांतगात बाजारातही योग्य भाि.
❖ उ्पादनांना कायदेशीर संरक्षण वमळते.
❖ उ्पादनांच्या ननयाातीला कायदेशीर संरक्षणाखाली चालना वमळते ि उ्पादकांच्या आर्थिक

Page | 90
 समृिीला चालना वमळते.
जीआय आणि टरेडमाक
व यातील फरक
• टरेडमाका (व्यापारवचन्ह) हे व्यापारासंदभाात िापरले जाणारे वचन्हांकन आहे. हे वचन्हांकन एका
उद्योगाचा माल नकिंिा ्याची सेिा यांना इतर उद्योगांपासून िे गळे बनिते.
• मात्र जीआयचा िापर विवशष्ट् भौगोवलक पररसरातील खास गुणधमा असलेला माल ओळखण्यासाठी
केला जातो.

मेघालयमधील सां घििा एचएिएलसीिर बांदी

• केंद्र सरकारने मेघालयमधील अततरेकी सांघटना हायनीटरेप नॅशनल णलबरेशन कौहन्सल (HNLC) वर
बांदी घातली आहे. हहिं सक व अततरेकी कारवायाांमुळे हे ननबांध लादण्यात आले आहेत.
• एचएनएलसी अलगाववादी कारवायाांमध्ये सहभागी आहे. या व्यततररतत, एचएनएलसी लोकाांकडून
जबरदस्तीने वसूलीदेखील करते .
• एचएनएलसीचा सांबांध ईशान्येकडील इतर अततरेकी गटाांशी आहे . अततरेकी लोकाांना प्रणशक्षण
देण्यासाठी एचएनएलसीच्या बाांगलादेशातही छावण्या आहेत.
• केंद्राने जारी केलेल्या अतधसूचनेत असे म्हटले आहे की, एचएनएलसीच्या कारवाया भारतातील ऐतय
व सावा भौमत्वासाठी हाननकारक आहेत.
• यापूवी १६ नोव्हेंबर २००० रोजी एचएनएलसीला प्रततबांतधत सांघटना म्हणून घोनषत करण्यात आले
होते.
या सांघटनेच्या अलीकडील कारिाया
• १ जानेवारी २०१५ ते ३१ जु लै २०१९ दरम्यान १६ एचएनएलसी सदस्याांना अटक करण्यात आली
असून, त्याांच्याकडून ४ शस्त्रेही जप्त करण्यात आली. चार लोकाांचे अपहरण आणण एका व्यततीच्या
हत्ये मध्येही एचएनएलसीचा सहभाग होता.

उत्तराखांडमधील प्राण्याांचे यू आयडी िॅवर्िंर्

• उत्तराखांड राज्यातील १२ णजल्याांमध्ये ुभत्या जनावराांची जात सुधारण्याबरोबरच त्याांची यूआयडी
टॅतगिंगही केली जाणार आहे.
• यासाठी पशुसांवधा न तवभागाने प्रत्येक णजल्यातील १०० गावे तचन्हाांनकत केली आहेत आणण माचा
२०२० पयांत एका गावातील २ जनावराांचे कृनत्रम गभााधान करून त्याांचे टॅतगिंग करण्याचे लक्ष्
ननधााररत करण्यात आले आहे .
• टॅतगिंगनांतर त्याांची राष्टरीय ुग्ध तवकास मांडळाच्या ॲपवर नोंदणी केली जाईल. यामुळे जनावराांना

Page | 91
 बेवारस सोडल्यास त्याांच्या मालकाांना शोधण्यास मदत होईल. तसेच जनावराांच्या लसीकरणाांची नोंद
ऑनलाइन केली जाईल.
• सवा प्रर्म ही योजना राज्यातील उधमतसिंह नगर आणण हररद्वार णजल्यात प्रायोतगक तत्त्वावर सुरू
करण्यात आली होती. आता उवा ररत सवा १२ णजल्यात ही योजना ६ महहन्याांसाठी राबतवली जाणार
आहे.
• यामध्ये ुभत्या जनावराांच्या कृनत्रम गभााधानानांतर त्याांचे यूआयडी टॅतगिंग केले जाईल, ज्यामध्ये
जनावराांना १२ अांकी टॅग नदला जाईल. टॅतगिंगमुळे जनावराांची नोंदणी ऑनलाइन होईल. यामुळे
जनावराांच्या उपचाराची नोंदही पशुसांवधा न तवभागाकडे उपलब्दध होणार आहे .
• प्रत्येक गावातून २०० प्राण्याांचे कृनत्रम गभााधान करण्याचे लक्ष् ननधााररत करण्यात आले असून,
यामुळे राज्यात ुग्धोत्पादन वाढेल, गुराांची जात सुधारेल आणण बेवारस जनावराांची समस्याही दर
होईल.
• पशुसांवधा न व्यवस्थेला चालना देण्यासाठी केंद्र सरकारने पशु प्रजननासाठी राष्टरीय कृनत्रम गभााधान
योजनादेखील सुरू केली गेली आहे.

जम्मू-काश्मीरमध्ये ‘वमिि क्रहमायत’

• जम्मू-काश्मीर प्रशासनामध्ये तेर्ील ६८ हजाराहून अतधक युवकाांना प्रणशक्षण आणण रोजगार उपलब्दध
करून देण्यासाठी तमशन हहमायत अांतगात ४२ प्रकल्प मांजू र करण्याचे काम सुरू आहे.
• या तरुणाांना ३ ते १२ महहन्याांच्या कालावधीचे तवनामूल्य कौशल्य तवकास प्रणशक्षण नदले जाईल.
• प्रणशक्षणानांतर सवाांना रोजगार उपलब्दध करून देण्याची व्यवस्थादेखील केली जात आहे.
• यासाठी जम्मू-काश्मीर केंद्रशातसत प्रदेशात आणण त्याबाहेरही अशी ६३ प्रणशक्षण केंद्रे उभारली
जाणार आहेत.
• या केंद्राांवर आतापयांत सु मारे ६ हजार लोकाांनी नोंदणी केली आहे .
• तर खाजगी क्षेत्रात आतापयांत सु मारे ४ हजार लोकाांना रोजगार उपलब्दध करून देण्यात आला आहे.
र्ाििापसी कायडिमाचा दुसरा िपपा
• त्याचबरोबर जम्मू-काश्मीर प्रशासन गाववापसी कायािमाचा ुसरा टप्पाही सुरू करणार आहे .
• २५ ते ३० नोव्हेंबर या कालावधीत केल्या जाणाऱ्या या महत्वाच्या कायािमाचा उद्देश पांचायतीांचे
सबलीकरण व तवकास करणे, हा आहे .
• याअांतगात कामगार शततीचे कल्याण, लाभार्ींना १०० टक्के लाभ आणण ग्रामीण अर्ाव्यवस्थे ला
प्रोत्साहन देऊन ग्रामीण जनतेचे उत्पन्न ुप्पट करण्यात पांचायतीांचा सहभाग ननणित केला जाईल.
प्रिासकीय पररषदेची िापिा

Page | 92
• जम्मू-काश्मीर केंद्रशातसत प्रदेशात शासकीय कामकाज हाताळण्यासाठी प्रशासकीय पररषद स्थापन
केली गेली आहे.
• नायब राज्यपाल तगरीशचांद्र मुमूा हे या पररषदेचे अध्यक्ष आहेत. मुख्य सतचव प्रशासकीय पररषदेचे
सतचव असतील.
• याणशवाय जम्मू-काश्मीरच्या नायब राज्यपालाांच्या २ सल्लागाराांना तवतवध सरकारी तवभागाांचा प्रभार
देण्यात आला आहे.
• के.के. शमाा आणण फारुख खान याांची १४ नोव्हेंबर रोजी जम्मू-काश्मीरचे नायब राज्यपाल तगरीशचांद्र
मुमूा याांचे सल्लागार म्हणून ननयुतती करण्यात आली होती.

मध्यप्रदेिमध्ये खेळाडूांिा सरकारी िोकरीत आरक्षि

• मध्यप्रदेश सरकार राष्टरीय व आांतरराष्टरीय स्तरावर पदक णजिंकणाऱ्या खेळाडूांना राज्य सरकारच्या
नोकऱ्याांमध्ये ५ टक्के आरक्षणाची तरतू द करणार आहे .
• प्रादेणशक ऑणलहम्पक स्पधेच्या उद्घाटन प्रसांगी मध्यप्रदेशचे िीडा व युवा कल्याण मांत्री णजतू पटवारी
याांनी ही घोषणा केली.
• मुख्यमांत्री कमलनार् याांच्या णशफारशीनु सार, खेळाडूांना सरकारी नोकऱ्याांमध्ये ५ टक्के आरक्षण
देण्यासाठी मध्यप्रदेश सरकार िीडा धोरणाचा मसुदा तयार करीत आहे . परांतु त्याची घोषणा अद्याप
करण्यात आलेली नाही.
• राष्टरीय व आांतरराष्टरीय पातळीवर पदक णजिंकूनही खेळाडूांना नोकरीतवना राहावे लागते, हा मुद्दा
लक्षात ठेवू न आरक्षणाचा ननणाय घे ण्यात आला आहे .
• याणशवाय सरकार िीडा सुतवधाांचा तवस्तार आणण राज्यात खेळाांसाठी चाांगले वातावरण ननमााण
होण्यासाठी लोकसहभागास देखील प्रोत्साहन देणार आहे.
मध्यप्रदेिमधील खेळाडूां िा वमळिारे इतर ला
• दरवषी, मध्यप्रदेश सरकार प्रततवषी तविम पुरस्कारप्राप्त खेळाडूांना सरकारी नोकऱ्या उपलब्दध करून
देते. तविम पुरस्कार हा मध्यप्रदेशमधील सवोच्च िीडा पुरस्कार आहे.
• याणशवाय मध्यप्रदेशमध्ये राष्टरीय व आांतरराष्टरीय पदकतवजे त्या खेळाडूां साठी राज्य पोणलस तवभागात
राखीव कोटा आहे.
प्रादेशिक ऑशलक्रम्पक खेळ, ग्िाल्हेर
• सीबीएसईशी सांलग्न शाळा तसेच इतर सरकारी आणण खासगी शाळाांमधील तवद्याथ्याांसाठी हे खेळ
आयोणजत केले जातात.
• प्रततभावान खेळाडूांना ओळखणे आणण त्याांना प्रणशक्षणासाठी चाांगल्या सुतवधा पुरतवणे, हे या िीडा

Page | 93
 स्पधेचे उद्दीष्ट आहे.
• या स्पधाांमध्ये बास्केटबॉल, हॉकी, फुटबॉल, व्हॉलीबॉल, खो-खो आणण कबड्डी यासह १० खेळाांचा
समावे श असतो.

मशिपूरमध्ये िार्षषक सांर्ाई महोत्सि सुरू

• मणणपूरमध्ये २४ ते ३० नोव्हेंबर दरम्यान वार्कषक सांगाई महोत्सवाचे आयोजन केले जात आहे. हा
मणणपूरमधील एक प्रतसद्ध महोत्सव आहे . त्याचे नाव सांगाई नावाच्या हरणाच्या प्रजातीवरून ठेवण्यात
आले आहे.
• मणणपूरला तवश्वस्तरीय पयाटन स्थळ म्हणून सादर करणे, हा या महोत्सवाचा उद्देश आहे. सरकार
पुरस्कृत हा एक सवाात मोठा पयाटन महोत्सव आहे.
• या महोत्सवात मणणपूरची कला आणण सांस्कृती, हस्तकला, स्थाननक खेळ, अन्नपदार्ा, सांगीत आणण
साहसी खेळ याांचे प्रदशान करण्यात आले.
• मणणपूरचा समृद्ध साांस्कृततक वारसा आणण येर्ील तवतवध जमातीांची कलेप्रती आवड हे या महोत्सवाचे
मुख्य आकषाण होते.
• या महोत्सवात रास लीलासह राज्याचे इतर शास्त्रीय नृ त्य जसे मैबी नृत्य, काबुई नागा नृ त्य, लाई
हराओबा नृ त्य, खाांबाां र्ोईबी नृ त्य इत्यादीांचे प्रदशान करण्यात येते.
• तसेच र्ाांग ता (माशाल आट्सा), मुकना काांगजे ई, यूबी-लतपी, सगोई काांगजे ई इत्यादी स्थाननक
खेळाांचेही प्रदशान केले जाते.
• या पयाटन महोत्सवाची सुरुवात २०१०मध्ये झाली होती. हा महोत्सव मणणपुरची सांस्कृती आणण परांपरा
जगासमोर प्रदर्लशत करतो.
सांर्ाई हरीि
• सांगाई हरीण (शास्त्रीय नाव: रुसेवा स एलडी) मणणपूरचा राज्यप्राणी आहे . सांगाई हरीण ही एक
लुप्तप्राय प्रजाती असून, हे हरीण केवळ मणणपूरमध्ये आढळते .
• आांतरराष्टरीय ननसगा सांरक्षण सांघटनेने गांभीरररत्या सांकटग्रस्त प्रजातीांच्या यादीत सांगाई हरणाचा
समावे श केला आहे.
• पूवी हे हरीण सांपूणा मणणपूरमध्ये आढळत होते. परांतु आता ते फतत केइबुल लम्जाओ राष्टरीय
उद्यानात आढळते.
• केइबुल लम्जाओ राष्टरीय उद्यान जगातील एकमेव तरांगते राष्टरीय उद्यान आहे. ते लोकटक तलावाचा
एक भाग आहे.

Page | 94
 दमि ि दीि ि दादरा-िर्र हिेलीचे विलीिीकरि
• भारत सरकार दादरा-नगर हवे ली आणण दमण व दीव या केंद्रशातसत प्रदेशाांचे तवलीनीकरण करणार
आहे. यासाठी २९ नोव्हेंबर २०१९ रोजी लोकसभेत तवधे यक माां डले जाणार आहे .
• प्रशासनामध्ये सुलभता यािी यासाठी ‘दादरा-नगर हवे ली आणण दमण व दीव (केंद्रशातसत प्रदेशाांचे
तवलीनीकरण) तवधे यक २०१९’ सादर केले जाणार आहे .
• हे दोन केंद्रशावसत प्रदेश एकमेकांपासून केिळ ३५ नकमी अंतरािर असून, या दोन्हीांचे अर्ासांकल्प
आणण सतचवालय स्वतांत्र आहेत.
• तवलीनीकरणानांतर, या केंद्रशातसत प्रदेशाचे नाव दादरा, नगर हवे ली, दमण व दीव असे असेल
आणण त्याचे मुख्यालय दमण व दीव येर्े असेल.
• ३१ ऑक्तटोबर रोजी जम्मू-काश्मीरचे विभाजन २ केंद्रशातसत प्रदेशाांमध्ये केल्यानांतर देशातील एकूण
केंद्रशातसत प्रदेशाांची सांख्या ९ झाली होती. या तवलीनीकरणानांतर ती ८ होईल.
घििात्मक व्यििा
• घटनेच्या कलम ३मध्ये नवीन राज्ये आणण केंद्रशातसत प्रदेशाांच्या ननर्ममतीचे वणान केले आहे . या
कलमान्वये सांसदेला राज्य ननर्ममतीचे अतधकार प्रदान करण्यात आले आहेत.
• याणशवाय राज्य/केंद्रशातसत प्रदेशाांचे सीमाांची पुनराचना करण्याचा, त्याांचे क्षेत्रफळ कमी-अतधक
करण्याचा अतधकारही सांसदेला देण्यात आला आहे.
• यासांबांधीचे तवधे यक सांसदेच्या कोणत्याही सदनात (लोकसभा नकिंवा राज्यसभा) माां डले जाऊ शकते.
परांतु अशा तवधे यकास राष्टरपतीांची पूवा मांजू री आवश्यक असते.

एिडीएफबीिरील बांदीमध्ये िाढ

• आसाममधील बोडो उग्रवादी सांघटना नॅशनल डेमोिेनटक फ्रां ट ऑफ बोडोलाँडवरील (NDFB)
बांदीचा कालावधी ५ वषाांनी वाढतवण्याचा ननणाय केंद्र सरकारने घे तला आहे .
• ही सांघटना सातत्याने हहिंसक कारवायाांसह खांडणीवसुली यासारखे गुन्हे घडवू न आणत असल्याचे
केंद्र सरकारने म्हटले आहे.
• एनडीएफबी भारततवरोधी शततीांच्या मदतीने देशाच्या सावा भौमत्वाला धोका ननमााण करत असल्याचे
गृह मांत्रालयाने स्पष्ट केले आहे.
• स्वतांत्र बोडोलाँड ननमााण करण्याच्या उद्देशाने एनडीएफबी भारताचे सावा भौमत्व व क्षेत्रीय एकात्मतेला
नुकसान पोहोचतवणाऱ्या हहिंसक कारवायाांमध्ये सामील असल्याचेही सरकारने म्हटले आहे .
• बेकायदेशीर कारवाया प्रततबांध अतधननयम १९६७नुसार प्राप्त अतधकाराांच्या अांतगात केंद्र सरकार
एनडीएफबीला बेकायदेशीर सांघटना घोनषत केले आहे .

Page | 95
• या सांघटनेवरील बांदी तत्काळ लागू झाली असून, पुढील ५ वषाांपयांत ती कायम राहणार आहे.
िॅििल डेमोि
े निक िांि ऑफ बोडोलँड
• बोडो जनतेसाठी स्वतांत्र बोडोलाँड तमळवण्याच्या उद्देशाने १९८६मध्ये एनडीएफबीची स्थापना
करण्यात आली.
• तेव्हापासून एनडीएफबी बेकायदेशीर व हहिंसक कारवायाांमध्ये भाग घे ऊन, केंद्र सरकार तसेच आसाम
सरकारच्या कायद्याांचा भांग करीत आहे.
• याणशवाय ही सांघटना लोकाांमध्ये भीती व दहशत पसरवत आहे आणण स्वतांत्र बोडोलाँड स्थापनेच्या
आपल्या योजनाांना तवत्तपुरवठा करण्याच्या उद्देशाने समाजातील तवतवध घटकाांकडून खांडणीदेखील
वसूल करीत आहे .
एिडीएफबीच्या कारिाया
• केंद्र सरकारने आपल्या अतधसूचनेमध्ये मागील काही वषाांमध्ये या सांघटनेने केलेल्या हहिं सक
कारवायाांचाही उल्लेख केला आहे.
• जानेवारी २०१५ पासून आतापयांत या सांघटनेच्या ६९ हहिंसक घटनाांची नोंद झाली असून यात १९ जण
मारले गेले आहेत.
• याच कालावधीत ५५ उग्रवादी मारले गेले असून, ४५० उग्रवाद्याांना अटक करण्यात आली आहे.
तसेच त्याांच्याकडून ४४४ शस्त्रास्त्रे हस्तगत करण्यात आली आहेत.
• एनडीएफबीने नरसांहार तसेच वाांणशक हहिंसाचार घडवू न आणला आहे. तसेच तबगरबोडो लोकाांच्या
मालमत्ताांची नासधू स केली आहे.
• बोडोबहुल क्षेत्राांमध्ये वास्तव्य करणाऱ्या तबगरबोडो लोकाांमध्ये भीतीचे वातावरण ननमााण करण्यास
या सांघटना जबाबदार आहे.

र्ुरु घासीदास व्याघ्र प्रकल्प

• छत्तीसगड सरकारने कोनटया णजल्यात स्थस्थत गुरु घासीदास राष्टरीय उद्यानाला राज्यातील चौर्ा व्याघ्र
प्रकल्प म्हणून स्थापन करण्याची घोषणा केली आहे .
• मुख्यमांत्री भू पेश बघे ल याांच्या अध्यक्षतेखाली छत्तीसगड राज्य वन्यजीव मांडळाच्या ११व्या बैठकीत
हा ननणाय घे ण्यात आला.
• राष्टरीय व्याघ्र सांवधा न प्रातधकरणाने (NTCA) २०१४मध्ये गुरु घासीदास राष्टरीय उद्यानास व्याघ्र प्रकल्प
म्हणून जाहीर करण्यास मान्यता नदली होती.
• सध्या छत्तीसगडमध्ये इांद्रावती व्याघ्र प्रकल्प (तबजापूर णजल्हा), उांडाती-सीतमनाडी व्याघ्र प्रकल्प
(गररयाबांद णजल्हा) व अचानकमार व्याघ्र प्रकल्प (तबलासपुर णजल्हा) हे ३ व्याघ्र प्रकल्प आहेत.

Page | 96
 डेक्रसििेिि िॉथडईसि महोत्सि
• पूवोत्तर तवभागाच्या तवकास मांत्रालयाने उत्तर प्रदेशच्या वाराणसी येर्े आयोणजत केलेल्या डेहस्टने शन
नॉर्ाईस्ट महोत्सवाचा २६ नोव्हेंबर रोजी समारोप झाला.

• २३ नोव्हेंबर रोजी हा ४ नदवसीय महोत्सव सुरू झाला होता. या महोत्सवात ईशान्य भारतातील कला,
सांस्कृती, खाद्यसांस्कृती आणण हस्तकलेचे प्रदशान करण्यात आले होते.
• मागील ३ वषाांपासून हा महोत्सव आयोणजत केला जात असून, याच्या मागील आवृ त्त्या चांदीगड
आणण नदल्ली येर्े आयोणजत करण्यात आल्या होत्या.
• या महोत्सवात ईशान्येकडील ८ राज्ये भाग घे तात. ही राज्ये या महोत्सवात हस्तकला, साांस्कृततक
सादरीकरणे आणण सेंनद्रय उत्पादने सादर करतात.
• या कायािमाच्या माध्यमातून देशाच्या इतर भागातील रहहवाशाांना ईशान्य भारतातील समृद्ध कला व
सांस्कृतीची ओळख करुन नदली जाते. ईशान्य भारतातील पयाटनाला चालना देणे, हे त्याचे मुख्य
उद्दीष्ट आहे.

Page | 97
 आर्थिक
मुिा योजना व िकीत कजे
• चचेत कशामुळे? | मोदी सरकारच्या पहहल्या कायाकाळात प्रचांड गाजावाजा करत सुरू झालेल्या मुद्रा
कजााच्या वसुलीचा/परतफेडीचा मुद्दा आरबीआयचे डेप्युटी गव्हना र एम. के. जै न याांनी उपस्थस्थत केला
आहे.
• मुद्रा योजने मुळे अनुत्पानदत मालमत्तेत (एनपीए | नॉन-परफॉर्ममग ॲसेट्स) वाढ होत असल्याची
तचिंता ररझव्हा बाँक ऑफ इांनडयाने व्यतत केली आहे .
• जु लैमध्ये सांसदेत देण्यात आलेल्या माहहतीनुसार माचा २०१९ अखेर बुडीत मुद्रा कजे ३.२१ लाख
कोटी रुपये झाली असून एकूण तवतरीत कजााच्या तुलनेत ते प्रमाण २.६८ टक्के आहे.
• तसेच १८.२६ कोटी मुद्रा खात्याांपैकी जवळपास ३६.३० लाख खात्याांनी कजााची परतफेड केली
नसल्याचे आढळून आले आहे.
• २०१८-१९मध्ये र्कीत मुद्रा कजााचे प्रमाण तवतररत कजााच्या तुलनेत १२६ टक्के वाढले आहे. आधीच्या
तवत्त वषाांतील ७,२७७.३१ कोटी रुपयाांच्या तुलनेत ते माचा २०१९ अखेर १६,४८१.४५ कोटी रुपयाांवर
गेले आहे.
• मुद्रा कजातवतरणाबाबतच्या अहवालानुसार, णशशू (५० हजार रुपयाांपयांत) आणण नकशोर (५० हजार ते
५ लाख रु.) या प्रकारच्या कजााचे तवतरण सवाातधक झाले.
• णशशू वगाासाठी कजावाटपाचा भार प्रामुख्याने तबगरबाँनकिंग तवत्तीय सांस्थाांवर होता. याच क्षेत्राला
र्कीत कजााची झळ सवाातधक बसलेली नदसून येते.
• णशवाय देशभरात एकूण मुद्रा कजावाटपापैकी ३० टक्के महाराष्टर, कनााटक व ततमळनाडू या तीनच
राज्याांत झालेले आहे.
• या योजनेतून आतापयांत अनेक नवउद्योजक घडले असून, अनेकाांनी तमळवलेल्या अर्ा सायाच्या
बळावर छोटे-मोठे उद्योग सुरू केले आहेत.
• परांतु या योजने अांतगात देण्यात आलेल्या कजााच्या वसुलीचा/परतफेडीचा मुद्दा देखील गांभीर आहे
आणण बाँकाांनी वेळीच त्याकडे लक्ष देणे गरजे चे आहे.
• बाँकाांनी मुद्रा कजाावर बारीक नजर ठेवली पाहहजे . तसेच बाँकाांनी मांजु री पातळीवरच पेमेंट क्षमतेवर
लक्ष केंनद्रत करतानाच कजााच्या पूणा चिावर जवळून देखरेख केली पाहहजे , असा सल्ला जै न याांनी
नदला आहे .
प्रधािमांिी मुद्रा योजिा
• देशातील असांघनटत लघु उद्योगाांच्या तवकासाकररता व त्याांच्या तवत्तीय गरजा पूणा करण्यासाठी

Page | 98
 पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांनी ही योजना एनप्रल २०१५ मध्ये सुरू केली.
• मुद्राचे (MUDRA) पूणा रूप मायिो युननट्स डे व्हलपमेंट ररफायनान्स एजन्सी असे आहे.
• १० लाख रुपयाांपयांतचे तबगरशेती कजा नकरकोळ व्याजदरासह सूक्ष्म, लघु आणण मध्यम आकाराच्या
उद्योगाांना उपलब्दध करून देणे, हा योजनेचा महत्त्वाकाांक्षी उद्देश आहे.
• भारतीय रोजगार क्षेत्रात मोठ्या सांख्येने सामावू न घे तलेल्या लघु उद्योगाांना या माध्यमातून आर्मर्क
सहाय्य पुरतवणे हा योजनेचा उद्देश आहे.
• यात सावा जननक बाँका, राज्य सहकारी बाँका, लघुकजा तवतरण सांस्था, सूक्ष्मतवत्त सांस्था, प्रादेणशक
ग्रामीण बाँका, तबगरबाँनकिंग तवत्तीय सांस्था याांना या योजनेत सहभागी होण्यास परवानगी देण्यात
आलेली आहे.
• या योजनेत णशशु (रु. ५० हजारापयांत), नकशोर (रु. ५० हजार ते ५ लाखाांपयांत) व तरुण कजा (रु. ५
लाख ते १० लाखाांपयांत) अशा ३ श्रेणीांमध्ये मुद्रा योजनेअांतगात कजा पुरवठा करण्यात येतो. या श्रेण्या
उद्योगाची वाढ आणण तवकासाची तसेच उद्योगाला आवश्यक ननधीची आवश्यकता दशातवते.
• णशशू कजा योजनेत उद्योग वा व्यवसाय स्थापण्यासाठी मदत केली जाते, तर नकशोर व तरुण कजा
योजनेत एखाद्याचा व्यवसाय आधीच उभारण्यात आला आहे; परांतु तो पुढे वाढतवण्यासाठी लागणारे
तवत्तीय साहाय्य नदले जाते.
• सवा तबगरशेती लघु (सूक्ष्म) व्यवसायाांना जे १० लाख रुपयाां च्या आत भाां डवली गुांतवणूक केलेले
आहेत, अशाांना सूक्ष्म उद्योग तवकास आणण फेर तवत्तपुरवठा सांस्था योजनेअांतगात ही मदत नदली जाते.
• मुद्रा योजना एकीकडे उद्योजकाांना लागणाऱ्या तवत्तसाहाय्याच्या उपलब्दधतेकडे लक्ष देत आहे, तर
ुसरीकडे उद्योजकाला स्वत:च्या पायावर उभे करण्याचाही ततचा प्रयत्न आहे.
• या अनु शांगाने उद्योजकाला लागणारी कौशल्ये, ज्ञान व माहहतीचा पुरवठा, तवत्तीय साक्षरता तसेच
त्याला तवकासाणभमुख करणे हेही या योजनेच्या कायाकक्षेत येते .

एशलफांि बाँड
• व्यापार धोरणावर सुरणजत भल्ला याांच्या अध्यक्षते खाली गहठत उच्चस्तरीय सल्लागार गटाने
सरकारला एणलफां ट बााँ ड (Elephant Bonds) जारी करण्याची णशफारस केली आहे.
• या उच्चस्तरीय सल्लागार गटाची (HLAG | High Level Advisory Group) स्थापना वाणणज्य
आणण उद्योग मांत्रालयाच्या अांतगात करण्यात आली आहे.
एशलफांि बाँडबद्दल
• एणलफांट बााँ ड म्हणजे एखाद्या राष्टराने जारी केलेले २५ वषीय सावा भौम बााँ ड असतात.
• आपले आधीपासून अघोनषत असलेले उत्पन्न जाहीर करणाऱ्याांना हे बााँ ड जारी केले जातात.

Page | 99
• याअांतगात बााँ ड ग्राहकाांना आपल्या अघोनषत उत्पन्नापैकी ४० टक्के उत्पन्नाची एणलफांट बााँ डमध्ये
गुांतवणूक करावी लागते आणण एक ननणित कूपन प्रततभूती (Fixed Coupon Security) देण्यात
येते.
• अघोनषत उत्पन्न जाहीर करणाऱ्याांना परकीय चलन कायदे, काळ्या पैशासांबांधी कायदे आणण कर
आकारणी कायद्यासह सवा कायद्याां पासून सांरक्षणाची हमी देण्यात येते.
उच्चसतरीय सल्लार्ार र्िाच्या शिफारसी
• परदेशात जमा झालेल्या भारताच्या काळ्या धनापैकी ५०० अब्ज डॉलसा पयांतचे काळे धन या
बााँ डद्वारे परत तमळतवता येऊ शकते, असा या उच्चस्तरीय सल्लागार गटाचा अांदाज आहे.
• यामुळे वास्ततवक व्याज दरात लक्षणीय घट होईल आणण रुपया मजबूत होण्यास मदत होईल.
• या बााँ डमधू न तमळालेला ननधी पायाभूत सुतवधाांच्या प्रकल्पाांसाठी वापरला जाऊ शकतो.
• याणशवाय बााँ डमधू न तमळालेली ४५ टक्के रक्कम ठेवीदाराकडे जमा होईल व उवा ररत १५ टक्के रक्कम
सरकार कर म्हणून वसूल करेल.
• अघोनषत उत्पन्न जाहीर करणारे लोक केवळ १५ टक्के कर भरतील व त्याांना एणलफां ट बााँ डच्या
तरतुदीनुसार कोणताही दांड आकारला जाणार नाही.
• इांडोनेणशया, पानकस्तान, अजें नटना आणण नफणलनपन्स सारख्या देशाांनीही दांड न घे ता अघोनषत उत्पन्न
जाहीर करणाऱ्या व्यततीांसाठी कर माफी योजना सुरू केल्या आहेत.

एडीबी देिार भारताला ४५१ दिलक्ष डॉलसडचे सहाय्य

• आणशयाई तवकास बाँक चेन्नई-कन्याकुमारी औद्योतगक कॉररडॉरच्या ऊजाा जोडणीसाठी ४५१ दशलक्ष
डॉलसा (अांदाजे ३२०० कोटी रुपये) प्रदान करणार आहे.
• यामुळे चेन्नई-कन्याकुमारी औद्योतगक कॉररडॉरच्या दणक्षण आणण उत्तरेकडील भागात ऊजाा जोडणीला
चालना तमळेल.
• या प्रकल्पासाठी एकूण अांदाणजत खचााची रक्कम ६५३.५ दशलक्ष डॉलसा असून, त्यापैकी २०२.५
दशलक्ष डॉलसा शासनाकडू न देण्यात येणार आहे.
आशियाई शवकास बँक
• ADB: Asian Development Bank
• ही आवशयाई देशांच्या आर्थिक विकासाला सहाय्य करण्यासाठी १९ नडसेंबर १९६६ रोजी स्थापन
झालेली एक प्रादेवशक विकास बाँक आहे.
• या बाँके चे मुख्यालय मननला (नर्वलनपन्स) येिे आहे. एडीबीच्या अध्यक्षपदी आतापयांत नेहमी जपानी
व्यक्ततीचीच ननिड करण्यात आली आहे. सध्या जपानचे ताकेहीको नकाओ एडीबीचे अध्यक्ष आहेत.

Page | 100
• स्थापनेच्यािेळी या बाँक
े चे ३१ देश सदस्य होते . आता या बाँक
े ची सदस्य संख्या ६७ आहे. जयापैकी
४८ देश आवशया ि पॅवसनर्क प्रदेशातील तर १९ देश गैर-आवशयाई आहेत.
• आवशया आणण पॅवसनर्क प्रदेशाच्या आर्थिक-सामाणजक विकासाला गती देणे हे या बाँक
े चे प्रमुख
लक्ष्य आहे.
• ्यासाठी ही बाँक आपल्या विकसनशील सदस्य राष्ट्रांना आर्थिक-सामाणजक विकासासाठी कजे देते
तसेच समभाग गुंतिणूक करते.

अधडिि र्ृहनिमाडि प्रकल्पाांसाठी २५ हजार कोिीांचा निधी

• देशभरातील १६०० गृहननमााण प्रकल्पाांमधील अधावट अवस्थेत असलेल्या ४.५८ लाख सदननकाांचे
बाांधकाम पूणा करण्यासाठी केंद्र सरकारने २५ हजार कोटी रुपयाांचा पयाायी गुांतवणूक ननधी स्थापन
करण्याचा महत्त्वपूणा ननणाय घे तला आहे.
• या ननधीत केंद्र सरकार १० हजार कोटी रुपयाांचा वाटा उचलणार असून भारतीय स्टेट बाँक आणण
अन्य तवत्तीय सांस्था १५ हजार कोटी रुपयाांचे योगदान देणार आहे .
• या योजनेमुळे रखडलेले गृहननमााण प्रकल्प पूणात्वाला ने णे शतय होणार आहे. अग्रीम रक्कम
नदल्यानांतर ज्या ग्राहकाांना घराांचा ताबा तमळालेला नाही, अशा ग्राहकाांना या योजनेमुळे मोठा
नदलासा तमळणार आहे.
• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या अध्यक्षते खाली झालेल्या केंद्रीय मांनत्रमांडळाच्या बैठकीत हा महत्त्वाचा
ननणाय घे ण्यात आला.
• प्रकल्पग्रस्त ग्राहक, सांबांतधत तबल्डसा, ररझव्हा बाँक याांच्याशी झालेल्या बैठकीांनांतर तवशेष णखडकी
तरतुदीद्वारे केंद्र सरकारने पयाायी गुांतवणूक ननधी सुरू करण्याचे ठरतवले आहे .
• स्वस्त आणण सोप्या अटी शती अांतगात हा ननधी नदला जाणार आहे. परवडणारी घरे आणण कमी
नकिंमतीच्या घराांना त्याचा फायदा होणार आहे.
• केंद्र सरकार सुरुवातीला १० हजार कोटी गुांतवणार असून, भारतीय स्टेट बाँक व भारतीय आयुर्मवमा
महामांडळ (गृहननमााण) याांच्या सहभागाने प्रारांभी १५ हजार कोटी रुपयाांचा ननधी जमा होणार आहे.
तवतवध फांडाांच्या माध्यमातू न या ननधीत पैसा जमा होणार आहे .
• या ननधीच्या माध्यमातून अपूणा प्रकल्पाांमध्ये मुांबईत २ कोटी रुपयाांपेक्षा कमी नकमतीची घरे, नदल्ली
आणण राष्टरीय राजधानी पररसर, चेन्नई, हैदराबाद, कोलकाता, पुणे, अहमदाबाद, बेंगळुरूमध्ये १.५
कोटी रुपयाां पयांतची घरे आणण इतर शहराांमध्ये १ कोटी नकमतीच्या अपूणा सदननकाांचे काम पूणा
करण्यात येईल.
• अपूणा सदननकाांचे काम पूणा करण्यासाठी एस्िो खात्यात पैसा जमा करण्यात येईल. ‘रेरा’मध्ये

Page | 101
 नोंदणी करण्यात आलेल्या अपूणा प्रकल्पाांना व्यावसातयक पद्धतीने पूणा करून ग्राहकाांना हस्ताांतरीत
करेपयांत पैसा पुरतवण्यात येईल.

NEFTची सुशवधा मोफत शमळिार

• पैशांच्या ऑनलाइन देिाणघेिाणीचे मह््िाचे माध्यम असणाऱ्या नॅशनल इलेक्तटरॉननक र्ंड टरान्सर्र
(NEFT) सुविधे साठी जानेिारी २०२० पासून कोण्याही बचत खातेदारास कोणतेही शुल्क
आकारणार नसल्याची घोषणा भारतीय ररझिा बाँकेने केली आहे.
• देशातील पेमेंट व्यिस्थेत क्रांवतकारक बदल करण्यासाठी आरबीआय पािले उचलते आहे. नडणजटल
व्यिहारांना प्रो्साहन वमळािे म्हणून ररझव्हा बाँकेने हा मोठा ननणाय घे तला आहे.
• NEFTच्या माध्यमातून ग्राहक देशातील कोण्याही बाँकेतून दुसऱ्या बाँकेत सहज पैसे पाठिू
शकतात. तर BBPSच्या माध्यमातून सध्या डीटीएच, इलेठक्तटरवसटी, गॅस, टेवलकॉम आणण पाण्याचे
वबल भरले जाते.
• सध्या NEFT सुविधा सकाळी ८ ते संध्याकाळी ७ यादरम्यान उपलब्ध असते. दर मठहन्याच्या
दुसऱ्या ि चौथ्या शननिारी तसेच, प्र्येक रवििारी ही सुविधा वमळत नाही. िोडक्तयात, बाँकांचे
कामकाज सुरू असतानाच या सुविधेचा सध्या लाभ घे ता येतो.
• नडसेंबर २०२० पासून ही सुविधा प्रवतनदन २४ तास प्रदान केली जाणार आहे. आरबीआयने पूिीच हा
ननणाय घे तला आहे.
• ११ जू न २०१९ रोजी आरबीआयने NEFT व्यवहाराांवरील आरबीआयद्वारे आकारण्यात येणारे शुल्क
हटतवण्याची घोषणा केली होती. हा ननणाय १ जु लैपासून लागू झाला होता.
• रकमे ची ऑनलाइन देिघेि करण्यासाठी NEFT व्यवतररक्तत RTGS (ररयल टाइम ग्रॉस सेटलमेंट
वसस्टीम) ही सुविधा उपलब्ध असून याद्वारे २ लाख रुपये नकिंिा ्यापेक्षा जास्त रक्कमे चे व्यिहार करणे
शक्तय आहे .

जीसीएफकडून भारतास ४३ दिलक्ष डॉलसडचा निधी

• नकनारपट्टीच्या भागात राहणाऱ्या समुदायाांना हवामान बदलाांचा सामना करण्यासाठी भारताला हररत
हवामान ननधीने (GCF) ४३.४ दशलक्ष डॉलसाचा ननधी मांजू र केला आहे.
• ही रक्कम देशातील भूऔहष्मक (णजओर्माल) ऊजाा आणण सागरी तटवती भागातील समुदायाांच्या
सांरक्षणासाठी वापरली जाईल.
• जीसीएफद्वारे समार्मर्त हा प्रकल्प बहू-आयामी आहे. या प्रकल्पाांतगात आां ध्रप्रदेश, महाराष्टर आणण
ओनडशा राज्याांमधील सांवे दनशील भागाांवर लक्ष केंनद्रत केले जाईल.

Page | 102
• या राज्याांमध्ये हवामान बदलाांनुसार तेर्ील समुदायाांना घडतवण्यासाठी व हररत वायू उत्सजा नामध्ये
घट करण्यासाठी प्रयत्न करण्यात येतील. याव्यततररतत स्थाननक समुदायाच्या उपजीतवक े ची
व्यवस्थादेखील केली जाईल.
• या प्रकल्पाला सांयुतत राष्टर तवकास कायािमाद्वारेही (UNDP) मदत करण्यात येईल.
• या प्रकल्पाअांतगात १५ हजार हेतटर क्षेत्रात माँग्रूव्ह, कोरल रीफ, सीग्रास आणण क्षारयुतत दलदलीांच्या
सांवाधाांसाठी काया करण्यात येईल. यासाठी स्थाननक युवकाांना शास्त्रज्ञाांसोबत काम करण्यासाठी
प्रणशणक्षत केले जाईल.
• तसेच स्थाननक लोकाांना हवामान बदलाबद्दल आणण याबाबतच्या धोतयाांबद्दल प्रणशक्षण आणण
सावा जननक णशक्षण कायािमाद्वारे जागरुक केले जाईल.
• या प्रकल्पाद्वारे स्थाननक समुदायाला हवामान-अनुकूल उपजीतवक
े ची साधने तमळतील आणण हररत
वायूांचे उत्सजा न कमी होण्यास मदत तमळेल.
• यामुळे पयाावरणातील काबान डायऑतसाईड उत्सजा नामध्ये ३.५ दशलक्ष टनाांची घट होईल. पॅररस
कराराचे ध्येय आणण २०३०साठीची शाश्वत तवकास उहद्दष्टे साध्य करण्यासाठी हे अत्यांत उपयुतत
ठरेल.
पार्श्ड ू मी
• भारताची नकनारपट्टी हवामान बदलाांच्या दृष्टीने अततशय सांवे दनशील आहे.
• अरबी समुद्र आणण बांगालच्या उपसागराच्या क्षेत्रात हवामान बदलाांच्या तवपरीत पररणाम होऊन
चिीवादळाांसारख्या नैसर्मगक आपत्तीांमध्ये वाढ होण्याची शतयता आहे.
• भारतात अांदाजे ६,७४० चौनकमी माँग्रूव्ह वनाचे क्षेत्र आहे . परांतु मानवी हस्तक्षेपामुळे यात ५० टक्के
घट झाली आहे. येत्या काळात वाढत्या पाण्याच्या पातळीमुळे यात आणखी घट होण्याची शतयता
आहे.
हररत हिामाि निधी
• GCF | Green Climate Fund.
• हररत हवामान ननधीची स्थापना युनायटेड नेशन्स तलायमेट चेंज फ्रेमवका कन्वें शन (UNFCCC)
अांतगात २०१० मध्ये करण्यात आली होती. त्याचे मुख्यालय दणक्षण कोररया मधील इांतचऑन येर्े
आहे.
• हा ननधी तवकसनशील देशाांमध्ये प्रकल्प, कायािम, धोरणे व इतर उपिमाांसाठी सहाय्य प्रदान
करतो. तसेच हवामान बदलाांचा सामना करण्यासाठी तवकसनशील देशाांना आर्मर्क मदतही पुरतवतो.
• या ननधीअांतगात २०२०पयांत लक्ष् १०० अब्ज डॉलसा रक्कम गोळा करण्याचे लक्ष् ननधााररत करण्यात
आले आहे.

Page | 103
 मूडीजिे ारताच्या विकासदराचा अांदाज घिविला
• मूडीज इन्व्हेस्टसा सणव्हास या पतमानाांकन एजन्सीने भारताचा तवकास दर आणखी खाली येईल, असा
अांदाज व्यतत केला आहे.
• मूडीजने ऑतटोबर २०१९ मध्ये भारताचा तवकास दर ५.८ टक्के राहील असा अांदाज वतातवला होता.
आता त्यात आणखी ०.२ टततयाांची घट करून तवकास दर ५.६ टक्के इतकाच असेल, असे मूडीजने
म्हटले आहे.
• २०१८च्या मध्यापासून भारतात आर्मर्क हालचाली मांदावल्या आहेत. वाढत्या बेराजगारीचाही
पररणाम होत असून, मागणीअभावी कारखान्याांमधील उत्पादनात घट होते आहे.
• पररणामी अनेक क्षेत्राांची अवस्था अततशय वाईट आहे. तसेच कजााचा बोजाही वाढला आहे . आर्मर्क
मांदीवर उपाययोजना करण्यात हवे तततके यश भारताला आल्याचे नदसत नाही, असे मुडीजने नमूद
केले आहे .
• असे असले तरी भारतीय अर्ाव्यवस्थेचा ढाचा मजबूत आहे आणण अलीकडेच केलेल्या सुधारणाांमुळे
गुांतवणुकीला प्रोत्साहन तमळेल, असेही मुडीजने म्हांटले आहे.
• गैर-बाँनकिंग तवत्तीय कांपन्याांच्या अडचणी, वाहने व घराांच्या तविीमध्ये झालेली घट,मोठ्या उद्योगाांना
करावा लागणारा सांकटाांचा सामना पाहता भारताच्या तवकास दराच्या अांदाजात सातत्याने घट केली
जात आहे.
• तवकास दरात न होणारी वाढ आणण कॉपोरेट करात कपात केल्याने महसुलामध्ये होणारी कपात
याांमुळे तवत्तीय तुटीचा सामना भारताला करावा लागेल.
• मूडीजने २०१८ मध्ये ७.४ टक्के तवकास दराचा अांदाज वतातवला होता. आता २०२० मध्ये तवकास दर
६.६ व २०२१ मध्ये ६.७ असेल, असे मूडीजच्या अहवालात नमूद करण्यात आले आहे.
मूडीज इन्व्हेसिसड सशव्हडस
• मूडीज इन्व्हेस्टसा सणव्हास ही मूडीज कॉपोरेशन अांतगात अमेररकन पतमानाां कन (िेनडट रेनटिंग)
एजन्सी आहे. ही एजन्सी सरकारी व व्यापारी सांस्थाांनी जारी केलेल्या बााँ डबाबत आर्मर्क सांशोधन
करते.
• मूडीजला स्टाँडडा अाँड पूअसा आणण नफच ग्रुपसमवे त जगातील तीन मोठ्या िेनडट रेनटिंग एजन्सीपैकी
एक मानले जाते. याची स्थापना १९०९ मध्ये झाली होती.

ारतीय रेल्िेचा सिाडत मोठा एफडीआय प्रकल्प

• भारतीय मालवाहतूक वाहतुकीचे कायापालट करण्याच्या उद्देशाने भारतीय रेल्वे आणण ॲलस्टॉम

Page | 104
 एकत्र आले आहेत.
• या सहकायााच्या अनुषांगाने मधे पुरा इलेहतटरक लोकोमोनटव्ह प्रायव्हेट णलतमटेडची (MELPM)
स्थापना केली गेली आहे.
• त्यामुळे एमईएलपीएम आता ३.५ अब्ज युरोच्या र्े ट परकीय गुांतवणूकीसह मालवाहतूक सेवे साठी
८०० इलेहतटरक इांणजन (लोकोमोनटव्ह) तयार करणार आहे .
• हा भारतीय रेल्वे चा सवाात मोठा एफडीआय प्रकल्प आहे.
ठळक मुद्दे
• बोगीांसहहत इांणजनही पुन्हा नडझाईन करण्यात आले आहेत.
• कराराअांतगात, २०१९-२० या आर्मर्क वषााच्या अखेरीस सु मारे १० इांणजन व माचा २०२१ पयांत १००
इांणजन भारताकडे सुपूदा करण्यात येतील.
• या प्रकल्पाचा भाग म्हणून तबहारच्या मधे पुरा येर्े टाउनणशपसह कारखाना सुरू करण्यात आला आहे.
या कारखान्याची प्रततवषी १२० इांणजन ननमााण करण्याची क्षमता आहे .
• भारत आणण फ्रान्सचे सु मारे ३०० हून अतधक अणभयांते सध्या या प्रकल्पात काम करीत आहेत
महत्ि
• इांणजनचे ९० टततयाांपेक्षा अतधक भाग भारतातच तयार केले जाणार आहेत. यामुळे सरकारच्या मेक
इन इांनडया उपिमाला चालना तमळेल.
• कॉपोरेट सामाणजक उत्तरदातयत्व उपिमाांतगात या प्रकल्पाद्वारे कौशल्य केंद्रे सुरू केली जातील, जी
स्थाननक लोकाांना प्रणशक्षण देतील.
• या प्रकल्पातील ५० टततयाांपेक्षा अतधक रोजगार या भागातील स्थाननकाांना देण्यात येणार आहे.
• इांणजन १०० टक्के तवद्युतीकृत झाल्याने ऑपरेशनल खचाात कपात तर होईलच सोबत रेल्वे मागाावर
होणारी गदी कमी होईल.

एआयआयबीकडूि ारतात मोठी र्ुां तििूक अपेशक्षत

• बीणजिं ग येर्े मुख्यालय असलेल्या एणशयन इन्फ्रास्टरतचर इन्व्हेस्टमेंट बाँकेकडून (AIIB) येत्या एका
वषाामध्ये भारतात १०० दशलक्ष डॉलसाची गुांतवणूक अपेणक्षत आहे.
• भारतातील पवन आणण सौर प्रकल्पाांमध्ये या बाँकेमाफात गुांतवणूक केली जाणार आहे .
रेल्िे मार्ाांच्या विसतारीकरिासाठी ५० कोिी डॉलसडचे कजड
• १६ नोव्हेंबर २०१९ रोजी एआयआयबीने मुांबई उपनगरीय रेल्वे पायाभूत सुतवधा प्रकल्पाांसाठी ५०
कोटी डॉलरच्या (सु मारे ३५०० कोटी रुपये) कजााऊ तवत्त सहाय्यास मांजु री नदली आहे.

Page | 105
• या प्रकल्पाांमध्ये रेल्वे मागाांच्या तवस्तारीकरणासह अपघातप्रवण भागातील तवशेष उपाययोजनाांचा
समावे श असेल.
• मुांबई नागरी पररवहन प्रकल्पाांतगात (MUTP | Mumbai Urban Transport Project) हे
प्रकल्प राबतवण्यात येतील.
• मुांबईतील उपनगरीय रेल्वे मागाावरील ३६ हठकाणे अशी आहेत, णजर्े सवाातधक अपघात होतात.
याबाबतही बाँकेने अभ्यास केला आहे .
• या ३६ हठकाणी अपघात रोखण्यासाठी तवशेष उपाययोजना करण्यात येणार आहेत. त्यामध्ये रेल्वे
मागाालगत कुांपण घालणे नकिंवा कााँिीटची णभिंत उभारणे, पादचारी पूल नकिंवा भूतमगत मागा तसेच
अन्य ननयांत्रणात्मक उपाययोजनाांचा समावे श असेल
एआयआयबीची ारतातील र्ुांतििूक
• एआयआयबीने आतापयांत भारतात २.९ अब्ज डॉलसाची गुांतवणूक केली आहे . जी या बाँक
े च्या एकूण
गुांतवणूकीच्या ३० टक्के आहे.
• भारत एआयआयबीचा सवाात मोठा कजा दार देश असून, भतवष्यात ही बाँक भारतातील गुांतवणूक
आणखी वाढवण्याची योजना आखत आहे .
• या बाँकेने भारतातील गुांतवणूकीसाठी दीघाकालीन रणनीती आखली आहे. त्यानुसार २०१९-२० मध्ये
सु मारे ४.५ अब्ज डॉलसाची गुांतवणूक, तर पुढील वषी ही गुांतवणूक वाढवू न ५ अब्ज डॉलसा करण्याचे
लक्ष् ठेवले आहे.
• अशाप्रकारे २०२५ पयांत भारतातील गुांतवणूक १० अब्ज डॉलसापयांत पोहोचविण्याची या बाँक
े ची
योजना आहे.
एआयआयबीचे ारतातील प्रकल्प
• या बाँकेने कनााटकमधील ग्रामीण पाणीपुरवठा यांत्रणेत ४०० दशलक्ष डॉलसाची गुांतवणूक केली आहे.
• या बाँकेद्वारे आसाम राज्यात सु मारे १ अब्ज डॉलसा वीज तवतरण व प्रसारणासाठी खचा केले जात
आहेत.
• एआयआयबी चेन्नई मेटरोमध्ये ८०० दशलक्ष डॉलसाची गुांतवणूक करणार आहे.
एशियन इन्रास्टरक्चर इन्हेस्टमेंट बँक
• AIIB | Asian Infrastructure Investment Bank.
• एआयआयबी चीनने सुरू केलेली बहुपक्षीय विकास बाँक ही बाँक आहे. आवशया-प्रशांत क्षेत्रातील
मूलभूत पायाभूत सुविधा आणण प्रादेवशक कनेठक्तटणव्हटी प्रकल्पाांना वित्तपुरिठा करणे , हा या बाँक
े चा
उद्देश आहे.
• एआयआयबीचे ८७ देश सदस्य आहेत. जू न २०१८ मध्ये मुंबईत पार पडलेल्या एआयआयबीच्या

Page | 106
 बैठकीत लेबनॉन या ८७व्या देशाला एआयआयबीचे सदस्य्ि देण्याचा ननणाय घे ण्यात आला.
• एआयआयबीमध्ये भारत दुसऱ्या क्रमांकाचा सिाात मोठा भागीदार आहे. भारताची या बाँकेत ८ टक्के
भागीदारी आहे. तर चीनची भागीदारी ३० टक्के आहे.
• या बाँक
े चे मुख्यालय बीणजिं ग (चीन) येिे आहे. आवशया-प्रशांत क्षेत्रात आर्थिक विकासाला चालना
देणे, पायाभूत सुविधा प्रदान करणे आणण क्षेत्रीय सहकाया आणण भागीदारीस प्रो्साहन देणे ही या
बाँक
े ची मुख्य काये आहेत.
• ही बाँक आवशयातील पायाभूत सुविधा विकासासाठी स्थापन झाली आहे. बाँक
े चे ७५ टक्के भागधारक
आवशयातील ि २५ टक्के आवशयाबाहेरील आहेत.

युरोनपयि र्ुां तििूक बँकेचा महत्त्िपूिड नििडय

• अलीकडेच युरोनपयन गुांतवणूक बाँकेने (EIB) आपल्या नवीन ऊजाा र्ण धोरणाांतगात २०२१ पासून
जीवाश्म इांधन प्रकल्पाांना तवत्तपुरवठा करण्यास नकार नदला आहे.
• ईआयबीचे हे नवीन ऊजाा र्ण धोरण जबरदस्त समर्ानासह मांजू र झाले आहे . तसेच सवा पयाा वरण
सांस्थाांनी ईआयबीच्या या ननणायाचा आदर केला आहे .
• हे धोरण नैसर्मगक वायूच्या पारांपाररक वापरासह तवतवध जीवाश्म इांधन प्रकल्पाांचा ननधी पुरवठा
प्रततबांतधत करेल.
• युरोनपयन सांघाच्या सवा सदस्य देशाांनी मान्यता नदल्याच्या १ वषाानांतर हा ननणाय अांमलात येईल.
• ईआयबीच्या नवीन उजाा र्ण धोरणानु सार, आता ईआयबीच्या ननधीसाठी अजा करणाऱ्या ऊजाा
प्रकल्पाांना हे तसद्ध करणे आवश्यक असेल की, ते २५० ग्रॅमपेक्षा कमी काबान डायऑतसाईड वायू
उत्सर्लजत करून ताशी १ नकलोवॅ ट ऊजाा उत्पानदत करू शकतात. या कारवाईमुळे पारांपाररक गॅसवर
चालणाऱ्या उजाा प्रकल्पाांवरही बांदी येऊ शकते.
• युरोनपयन सांघाच्या सदस्य देशाांच्या अर्ा मांत्र्याांच्या अलीकडेच झालेल्या एका बैठकीत, हवामान
बदलाच्या समस्येवर तोडगा काढण्यासाठी गॅस, तेल आणण कोळसा प्रकल्पाांना केला जाणारा ननधी
पुरवठा टप्प्याटप्प्याने बांद करण्याचा ननणाय घे ण्यात आला होता.
• युरोनपयन सांघ आयोग ईआयबीमध्ये केवळ ननरीक्षकाची भूतमका बजावते परांतु युरोनपयन सांघाची
कायाकारी सांस्था ईआयबीमध्ये महत्वाची भूतमका बजावते. ईआयबीचे सध्या २८ समभागधारक
आहेत.
युरोनपयि र्ुां तििूक बँक
• EIB | European Investment Bank.
• ईआयबीची स्थापना १९५८मध्ये रोमचा तह झाल्यानांतर ब्रुसेल्समध्ये झाली होती.

Page | 107
• १९६८मध्ये ईआयबीचे मुख्यालय ब्रसेल्सहून लतझेंबगा येर्े हलतवण्यात आले.
• ईआयबी ही युरोनपयन युननयनची कजा देणारी सांस्था आहे , जी जागततक स्तरावर बहुपक्षीय तवत्तीय
सांस्था म्हणून हवामान तवत्तपुरवठा करणाऱ्या सवाात मोठ्या प्रदात्यापैकी एक आहे.

१५व्या वित्त आयोर्ाचा कायडकाळ िाढविण्यास मांजूरी

• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या अध्यक्षते खालील केंद्रीय मांनत्रमांडळाने १५व्या तवत्त आयोगाचा कायाकाळ
३० ऑतटोबर २०२० पयांत वाढतवण्यासाठी मान्यता नदली आहे.
• २०२०-२१ या तवत्तीय वषाातील पहहला अहवाल सादर करण्यासाठी व ३० ऑतटोबर २०२०पयांत
तवत्तीय वषा २०२१-२२ ते २०२५-२६ पयांतच्या अांततम अहवालाचे सादरीकरण करण्यासाठी ही
मुदतवाढ देण्यात आली आहे.
• या ननणायामुळे आयोग सुधारणाांच्या दृष्टीने आर्मर्क अांदाजानुसार तवतवध तुलनात्मक अांदाजाांची
तपासणी करू शकेल आणण २०२०-२०२६ या कालावधीसाठी त्याच्या णशफारशीांना अांततम स्वरूप
देऊ शकेल.
• आदशा आचारसांहहतेने घे तलेल्या ननबांधाांमुळे आयोगाने नुकतीच सवा राज्याांना भेट नदली. यामुळे
राज्याांच्या आवश्यकताांच्या सतवस्तर मूल्याांकनाांवर याचा पररणाम झाला आहे .
• आयोगाच्या सांदभा अटी तवस्तृत स्वरुपाच्या आहेत. त्याांच्या पररणामाांचे तवस्तृतपणे परीक्षण करणे
आणण त्याांना राज्य व केंद्र सरकारच्या आवश्यकताांनु सार सांरेणखत करण्यासाठी अततररतत कालावधी
आवश्यक असेल.
• आयोगाच्या णशफारशी लागू असलेल्या कालावधीमध्ये प्रस्तातवत वाढ केल्याने राज्य सरकार आणण
केंद्र सरकारच्या मध्यम मुदतीच्या स्रोत ननयोजनास मदत होईल.
• १ एनप्रल २०२१ नांतर आयोगासाठी ५ वषाांसाठीचा कालावधी उपलब्दध केल्यास राज्य व केंद्र
सरकारला आर्मर्क दृष्टीकोनातून मध्यम ते दीघा मुदतीच्या योजना तयार करण्यात मदत होईल.
• असा अांदाज व्यतत केला जात आहे की, चालू आर्मर्क वषाात सुरू झालेल्या आर्मर्क सुधारणाांचा
पररणाम पहहल्या ततमाहीत २०२०-२१ पयांतच्या आकडेवारीत नदसून येईल.
शवत्त आयोग
• वित्त आयोगाची (र्ायनॅन्स कवमशन) स्थापना भारतीय संविधानाच्या कलम २८०नुसार आणण वित्त
आयोग कायदा १९५१च्या तरतु दीनुसार राष्ट्रपतींद्वारे के ली जाते. दर ५ िषाांनी राष्ट्रपती वित्त आयोगाची
नेमणूक करतात.
• वित्त आयोगात अध्यक्षांसमिे त ५ सदस्य असतात. ्यांच्या ननिडीची अहाता संसदेला कायद्याद्वारे
कलम २८० (२) अनु सार ठरविता येते.

Page | 108
• केंद्र सरकार ि राजय सरकारे यांच्यामधे कर उ्पन्न िाटपाचे ननकष ठरविणे, घटक राजय सरकारांना
योग्य त््िािर कजे ि अनु दाने देणे आणण कालानुरूप बदल्या पररस्थस्थतीनुसार केंद्र ि राजयात
उ्पन्न विभागणीच्या तरतु दी करण्याविषयी वशर्ारशी करणे, ही वित्त आयोगाची प्रमुख काये आहेत.
• पठहला वित्त आयोग २० नोव्हेंबर १९५१ मध्ये के. सी. ननयोगी यांच्या अध्यक्षते खाली नेमण्यात आला.
या आयोगात माजी न्यायमूती, प्रशासक, बॅंक व्यािसावयक (बाँकसा) ि अिातजज्ञ इ्यादी
अवधकाऱ्यांनी सदस्य म्हणून काम पाठहले आहे.
१५वा शवत्त आयोग
• केंद्र आणण राजयांमध्ये महसूल विभागणीच्या वशर्ारशींसाठी १५व्या वित्त आयोगाची स्थापना नोव्हेंबर
२०१७मध्ये करण्यात आली. १५व्या वित्त आयोगाच्या वशर्ारशींची अंमलबजािणी १ एनप्रल २०२०
पासून ३१ माचा २०२५ या ५ िषाांसाठी केली जाईल.
• १५व्या वित्त आयोगाचे अध्यक्ष एन. के. वसिंग असून, अजय नारायण झा, अशोक लाठहरी, अनु प वसिंग
ि रमेश चंद हे या आयोगाचे सदस्य आहेत.

वसनिम खनिज महामांडळाचे थकीत कजड माफ

• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या अध्यक्षते खाली झालेल्या मांनत्रमांडळाच्या आर्मर्क व्यवहार सतमतीच्या
बैठकीत तसनक्कम खननज महामांडळाचे र्कीत ५४ लाख रूपयाांचे कजा आणण त्यावरील व्याज माफ
करण्यात आले.
• तसनक्कम खननज महामांडळाने घे तलेले कजा आणण त्यावरील व्याज तमळून ४२४.४० लाखापेक्षा जास्त
रक्कम होती.
• १ एनप्रल २०१९च्या आर्मर्क नोंदीनुसार महामांडळाला असलेले कजा आणण त्यावर चढलेले व्याज माफ
करण्याचा ननणाय आता घे ण्यात आला आहे .
• फायदा: या ननणायामुळे तसनक्कम खननज महामांडळाला कजाा वर व्याज द्यावे लागणार नाही. त्यामुळे
महामांडळाकडे इतर कामासाठी खेळते भाां डवल, रोकड उपलब्दध होवू शकणार आहे .
वसनिम खनिज महामांडळ
• तसनक्कम खननज महामांडळाची स्थापना २७ फेब्रुवारी १९६० रोजी सरकारी ननयमाांतगात केली आहे. मात्र
महामांडळ अहस्तत्वात आल्यापासून त्याचा कारभार तोट्यात आहे.
• या महामांडळाांचा जास्तीत जास्त चाांगला उपयोग होवू न त्याचा कारभार फायद्यामध्ये आणण्यासाठी
ननयुतत केलेल्या सल्लागार महामांडळाने आपल्या कामात वै तवध्य आणून उत्पन्न वाढवण्याचे मागा
सुचवले होते.
• महामांडळाच्या कायापद्धतीमध्ये सुधारणा करून आणण तवतवध प्रकाराांनी उत्पन्नाचे स्त्रोत वाढवण्याचे

Page | 109
 प्रयत्न करण्यात आले आहेत.
• यामध्ये महामांडळाकडे पडून असलेले स्िॅप तवकून ११.२१ लाख रूपये कमावण्यात आले. उत्पन्न
वाढीसाठी इतर उपाय योजनाांच्या बरोबरच कमा चारी वगाासाठी स्वेच्छा ननवृ त्ती योजना काढू नही बचत
करण्यात आली.

एफसीआयच्या अवधक
ृ त ाांडिलामध्ये मोठी िाढ
• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या अध्यक्षते खालील मांनत्रमांडळाच्या आर्मर्क व्यवहार सतमतीने भारतीय
अन्नधान्य महामांडळाच्या (FCI) अतधकृत भाां डवलामध्ये मोठी वाढ करण्याचा ननणाय घे तला आहे.
• या ननणायानुसार एफसीआयच्या अतधकृत भाां डवलामध्ये सरकार ३५०० कोटी रुपयाांवरून १०,०००
कोटी रुपयाांपयांत वाढ करण्यात येणार आहे .
• सरकारच्या या अतधकृत भाां डवलामध्ये वाढ करण्याच्या ननणायामुळे भारतीय अन्नधान्य महामांडळाला
कारभार करण्यासाठी अततररतत समभाग भाां डवल उपलब्दध होवू शकणार आहे.
• केंद्रीय अांदाजपत्रकाच्या माध्यमातून ही कायमस्वरूपी गुांतवणूक असून त्यामुळे अन्नधान्य
महामांडळावरील कजााचा भारही कमी होवू शकेल.
• त्याचबरोबर महामांडळाला कजाापोटी द्यावे लागणारे व्याजही कमी होणार आहे. याच पररणाम म्हणजे
अन्नधान्यासाठी देण्यात येणारे अनु दान कमी करता येईल.
पार्श्ड ू मी
• भारतीय अन्नधान्य महामांडळाला अन्नधान्याचा तवणशष्ट क्षमतेपयांत सातत्याने साठा ठेवावा लागतो.
यासाठी मोठ्या प्रमाणावर ननधीची आवश्यकता असते .
• सध्या भारतीय अन्नधान्य महामांडळामध्ये ३५०० कोटी रूपयाांचे अतधकृत समभाग भाां डवल आहे.
आणण ३१ माचा २०१९च्या ताळेबांदानु सार महामांडळाजवळ ३४४७.५८ कोटी रूपये देय भाांडवल आहे.
भारतीय अन्न महामांडळ
• FCI | Food Corporation of India.
• भारतीय अन्न महामंडळ ही एक िैधाननक ना-नर्ा संस्था आहे. वतची स्थापना भारत सरकारच्या अन्न
महामंडळ कायदा १९६४अन्िये जानेिारी १९६५ मध्ये करण्यात आली.
• सुरुिातीला भारतीय अन्न महामंडळाचे मुख्यालय चेन्नईमध्ये स्थस्थत होते, जे नंतर निी नदल्ली येिे
हलविण्यात आले.
• भारतीय अन्न महामंडळाची मुंबई, कलकत्ता, नदल्ली ि मद्रास येिे चार विभागीय कायाालये असून, १९
प्रादेवशक ि १३०च्यािर णजल्हा कायाालये आणण सु मारे १,३०० साठिण केंद्रे आहेत.
• अन्नधान्य ि त्सम आिश्यक िस्तूंच्या खाजगी क्षेत्रातील व्यापारात उ्पादक शेतकऱ्यांचे आणण

Page | 110
 ग्राहकांचे ठहतसंरक्षण करणे, हे या मंडळाचे मुख्य उठद्दष्ट् आहे.
• भारत सरकारच्या अन्नधान्यांसंबंधीच्या धोरणाची अंमलबजािणी करण्याचे भारतीय अन्न महामंडळ हे
मह्िाचे साधन आहे.
• अन्नधान्य शास्त्रीय पितीने साठविण्याची क्षमता एर्सीआयकडे उपलब्ध असून, ती जागवतक
बाँक
े च्या अिा साहाय्याने आणखी िाढविण्यात येत आहे.
या महामांडळाची काये
• धान्यांची देशांतगात खरेदी, साठिण, िाहतूक, विक्री आणण िाटप करणे.
• शेतकऱ्यांकडू न अवधकावधक धान्यमालाची खरेदी करून, नकिंमती ि धान्यसाठ्यांसंबंधीच्या शासकीय
धोरणाची अंमलबजािणी करणे.
• सरकारने आयात केलेल्या खतांची ि लेव्ही साखरेची िाटपव्यिस्था पाहणे.
• शेतकरी बाांधवाांना त्याांच्या शेतमालाला नकमान आधार मूल्य देण्यासाठी व देशामध्ये पुरेसा अन्नधान्य
साठा कायम ठेवण्यासाठी काया करण्याच्या उद्देशाने महामांडळाची कायापद्धती ननणित करण्यात
आलेली आहे.
• त्याचबरोबर राष्टरीय अन्न सुरक्षा कायद्यानु सार आणण केंद्र सरकारच्या इतर जनकल्याण योजनाांच्या
अांमलबजावणीसाठी हे महामांडळ काया करीत आहे.

तावमळिाडूतील िीज जोडिीसाठी एडीबीसोबत ऋि करार

• तातमळनाडूतील वीज जोडणीसाठी भारत सरकारने आणशयाई तवकास बाँकेबरोबर (ADB) ४५१
दशलक्ष डॉलसाचा र्ण करार केला आहे.
• पूवा नकनारी आर्मर्क कॉररडोरचा (ECEC | East Coast Economic Corridor) भाग असलेल्या
चेन्नई-कन्याकुमारी औद्योतगक कॉररडोरच्या उत्तर आणण दणक्षणेकडील भागाांमधील वीज जोडणीला
बळकटी देण्यासाठी हा करार करण्यात आला आहे .
• पूवा नकनारी आर्मर्क कॉररडोर हा भारताचा पहहला नकनारपट्टीवरील आर्मर्क कॉररडोर असून, तो
सु मारे २५०० नकमी लाांबीच्या नकनारपट्टीवर पसरलेला आहे.
• हा कॉररडोर तवकतसत करण्यासाठी आणशयाई तवकास बाँक भारत सरकारची प्रमुख भागीदार आहे
आणण या प्रकल्पाच्या पायाभूत तवकासासाठी ही बाँक ५०० दशलक्ष डॉलरची गुांतवणूक करणार
आहे.
आशियाई शवकास बँक
• ADB: Asian Development Bank
• ही आवशयाई देशांच्या आर्थिक विकासाला सहाय्य करण्यासाठी १९ नडसेंबर १९६६ रोजी स्थापन

Page | 111
 झालेली एक प्रादेवशक विकास बाँक आहे.
• या बाँके चे मुख्यालय मननला (नर्वलनपन्स) येिे आहे. एडीबीच्या अध्यक्षपदी आतापयांत नेहमी जपानी
व्यक्ततीचीच ननिड करण्यात आली आहे. सध्या जपानचे ताकेहीको नकाओ एडीबीचे अध्यक्ष आहेत.
• स्थापनेच्यािेळी या बाँक
े चे ३१ देश सदस्य होते . आता या बाँक
े ची सदस्य संख्या ६७ आहे. जयापैकी
४८ देश आवशया ि पॅवसनर्क प्रदेशातील तर १९ देश गैर-आवशयाई आहेत.
• आवशया आणण पॅवसनर्क प्रदेशाच्या आर्थिक-सामाणजक विकासाला गती देणे हे या बाँक
े चे प्रमुख
लक्ष्य आहे.
• ्यासाठी ही बाँक आपल्या विकसनशील सदस्य राष्ट्रांना आर्थिक-सामाणजक विकासासाठी कजे देते
तसेच समभाग गुंतिणूक करते.

ररलायन्सचे बाजारमूल्य १० लाख कोटी रुपये

• मुकेश अंबानी यांच्या नेतृ्िाखालील ररलायन्स इंडस्टरीज (RIL) ही १० लाख कोटी रुपयांचे बाजार
भाां डवल असलेली पठहली भारतीय कंपनी बनली आहे.
• कांपनीच्या जेवढ्या मूल्याांच्या समभागाांचा व्यापार शेअर माकेटमध्ये केला जात असतो, त्याला त्या
कांपनीचे बाजार भाां डवल म्हणतात. समभागाांची नकिंमत ि समभागाांची एकूण संख्या यांचा गुणाकार
करून बाजार भाां डवल मोजले जाते .
• महहन्यातील वायदापूतीच्या नदवशी (२८ नोव्हेंबर रोजी) झालेल्या व्यवहाराअांती कांपनीचा समभाग
१,५७९.९५ रुपयाांवर स्थस्थरावला. या वषाभरात ररलायन्सचा समभाग ४१ टततयाांनी वाढला आहे.
• ररलायन्सने चालू वषाांत ऑगस्टमध्ये ८ लाख कोटी रुपयाांचे बाजार भाां डवल गाठले होते. त्यानांतर १८
ऑतटोबरला ९ लाख कोटी रुपयाांच्या बाजार भाां डवलाचा टप्पा गाठला होता.
• नांतरच्या एक लाख कोटीांचा स्तर ररलायन्सने बाजारात झालेल्या २७ व्यवहार नदवसाांमध्ये पार केला
आहे.
• तेल व वायू, नकरकोळ तविी, दरसांचार अशा क्षेत्राांत व्यवसाय असलेल्या ररलायन्सने नुकताच ुसऱ्या
ततमाहीतील तविमी नफ्याचा ताळेबांद जाहीर केला होता.
• बाजार भाां डवलात ररलायन्सपासून मोठ्या फरकाने ुसऱ्या िमाांकावर असलेल्या टाटा समूहातील
टीसीएसचे बाजार भाां डवल ७.७९ लाख कोटी रुपये आहे.
• तर एचडीएफसी बाँक व एचडीएफसी णलतमटेड याांचे बाजार भाां डवल अनुिमे ६.९२ लाख कोटी व
३.९८ लाख कोटी रुपये आहे .
• ४.५१ लाख कोटी रुपयाांसह हहिंुस्थान युननणलव्हर बाजार भाां डवलाबाबत चौथ्या िमाांकाची कांपनी
आहे.

Page | 112
 ररलायन्स इांडस्टरीज शलशमटेड (RIL)
• ररलायन्स इंडस्टरीज वलवमटेड १९७७मध्ये धीरूभाई अंबानी यांनी स्थापन केलेली भारतातील सिाात
मोठ्या कंपन्यांपैकी एक आहे .
• सध्या ररलायन्सचे अध्यक्ष ि व्यिस्थापकीय संचालक मुके श अंबानी यांचा ररलायन्समध्ये िाटा ४७
टक्के आहे.
• ररलायन्स इंडस्टरीज वलवमटेड ऊजाा, पेटरोकेवमकल, टेक्तसटाईल, नैसर्थगक संसाधने, नकरकोळ आणण
दूरसंचार क्षेत्रात काम करते .
• महसूलानु सार ही भारतातील दुसरी सिाात मोठी कंपनी आहे. इंनडयन ऑइल कॉपोरेशन ही सरकारी
कंपनी पहहल्या स्थानी आहे.
• २०१७मध्ये, र्ॉच्यूान ग्लोबलच्या ५०० सिोत्तम कंपन्यांच्या यादीत या कंपनीचे स्थान २०३िे होते.
जगतील श्रीमांताांच्या यादीत मुक
े ि अांबानी ९व्या स्थानी
• ररलायन्स इांडस्टरीजच्या वाढत्या बाजार भाां डवलामुळे या कांपनीचे अध्यक्ष मुकेश अांबानी याांच्या
सांपत्तीमध्येही झपाट्याने वाढ होत आहे. ररलायन्स इांडस्टरीजमध्ये अंबानी यांचा िाटा सु मारे ४८.८७
टक्के आहे.
• फोब्दसा मातसकाच्या ‘द ररयल टाइम तबणलयने यसा णलस्ट’ या यादीनुसार मुकेश अांबानी ६०.८ अब्ज
डॉलसाच्या एकूण सांपत्तीसह जगात ९व्या िमाांकाचे सवाात श्रीमांत व्यतती आहेत.
• या यादीमध्ये ११३ अब्ज डॉलसाची सांपत्ती असलेले ई-कॉमसा कांपनी ॲमेझॉनचे सांस्थापक जे फ बेजोस
पहहल्या स्थानावर आहेत.

डीएचएफएलिर नदिाळखोरीची कायडिाही सु रू

• प्रवताकाांकडून गैरव्यवहार केल्यामुळे अडचणीत आलेल्या नदवाण हाऊतसिंग फायनान्स कॉपोरेशनचे
(DHFL) प्रकरण आता नदवाळखोरी न्यायातधकरण (NCLT)कडे सुपूदा करण्याच्या ननणायावर
ररझव्हा बाँकेने णशक्कामोताब केले आहे .
• नादारी आणण नदवाळखोरी सांहहतेनुसार प्रहिया केली जाणारी ती देशातील पहहलीच बाँकेतर तवत्तीय
कांपनी आहे .
• अनेकाांची देणी र्कीत व दातयत्वाच्या पूतातेत डीएचएफएलने केलेली कसूर पाहता, आरबीआयने
ततचे सांचालक मांडळ बरखास्त करून, कांपनीवर प्रशासक ने मणारी कारवाई केली होती.
• आता आरबीआयने नादारी व नदवाळखोरी सांहहतेच्या कलम २२७ नुसार, एनसीएलटीच्या मुांबई
पीठाकडे डीएचएफएलच्या कजावु सलीसाठी नदवाळखोरीची प्रहिया सुरू करण्यासाठी अजा दाखल
केला आहे.

Page | 113
• नदवाळखोरीचा अजा खारीज अर्वा दाखल केला जाईपयांत कांपनीचे देणी फेडण्याला स्थतगतीही
ररझव्हा बाँकेने फमाावली आहे.
• केंद्र सरकारने १५ नोव्हेंबर रोजी काढलेल्या अतधसूचनेत, ५०० कोटी रुपये आणण अतधक मालमत्ता
असणाऱ्या बाँकेतर तवत्तीय कांपन्या आणण गृहतवत्त कांपन्याां वर नदवाळखोरी न्यायातधकरणापुढे त्याांनी
र्कतवलेल्या रकमे च्या वसुलीसाठी प्रहिया सुरू करण्याची परवानगी ररझव्हा बाँकेला नदली होती.
• या आदेशानुसार, नदवाळखोरीची कायावाही सुरू करण्यात आलेली डीएचएफएल ही देशातील
पहहलीच बाँकेतर कांपनी ठरली आहे .
• देशातील ततसऱ्या िमाांकाची गृहतवत्त कांपनी असलेल्या डीएचएफएलने जु लै २०१९ पयांत राष्टरीय
गृहननमााण मांडळ, म्युच्युअल फांड, रोखेधारक, ठेवीदाराांचे एकूण ८३,८७३ कोटी रुपये र्कवले
आहेत.
• यापैकी ७४,०५४ कोटीांचे कजा तारणरहहत असून, ९,८१८ कोटीांचे कजा हे मालमत्ता तारण ठेवू न
घे तलेले आहे.
• डीएचएफएलला कजा नदलेल्या स्टेट बाँक े च्या नेतृत्वातील बहुसांख्य बाँका डीएचएफएलचे खाते
ततसऱ्या ततमाहीत ‘अनुत्पानदत’ म्हणून जाहीर करणे अपेणक्षत आहे.
प्रक्रिया र्ुांतार्ुांतीची
• नदवाळखोरी न्यायातधकरणापुढे येत असलेले पहहलेच बाँकेतर तवत्तीय कांपनीचे प्रकरण असल्याने या
सबांध प्रहियेचाही यातून कस लागणार आहे .
• डीएचएफएलच्या मालमत्ता या ग्राहकाांना नदलेल्या कजााच्या रूपातील आहेत. या तसेच स्थावर
मालमत्ता तवकासकाांना नदलेल्या कजााव्यततररतत अन्य कजे कोणीही तवत्तपुरवठादार खरेदी करू
शकेल.
• मात्र दातयत्वाच्या बाजू ला गुांतागुांतीचा व्यवहार आहे. डीएचएफएलने मुदत ठेवी घे तलेल्या आहेत,
रोखे तवकून भाां डवल उभारले आहे , म्युच्युअल फांडाांनी डीएचएफएलला रोख्याांच्या समोर काही ननधी
नदला आहे . या सवााना या प्रहियेत न्याय तमळेल काय, हा एक मोठा प्रश्न आहे .
• याणशवाय डीएचएफएलच्या काही देणेकऱ्याांनी केलेल्या मागणीवरून केल्या गेलेल्या, न्यायवै द्यकीय
लेखा परीक्षणाच्या अहवालानु सार नकमान २८ हजार कोटीांचा गैरव्यवहार झाला असून या मालमत्ताांची
खातरजमा झाली नसल्याचे या अहवालात नमूद करण्यात आले आहे .

Page | 114
 सांरक्षि
डसिशलक २०१९: ारत-उझबे नकसताि लष्करी सराि
• दहशतवादतवरूद्धच्या रणनीतीवरील १० नदवसाांच्या सत्रामध्ये भारत उझबेनकस्तानबरोबर प्रर्मच
लष्करी सराव करणार आहे.
• हा सराव ४ ते १३ नोव्हेंबर दरम्यान उझबेनकस्तानमधील तचरतचक प्रणशक्षण क्षेत्र येर्े आयोणजत केला
जाईल. या सरावाचे नाव ‘डस्टणलक २०१९’ असे आहे.
सरािाची ठळक िै शिष्ट्ये
• म्हणजे डोंगराळ, ग्रामीण व शहरी भागातील बांडखोरीतवरोधी आणण दहशतवादतवरोधी कारवाईवर
लक्ष केंनद्रत करणे, हे या सरावाचे मुख्य उहद्दष्ट आहे.
• यूएनच्या आदेशानुसार प्रणशणक्षत करण्यात आलेली ४५ सदस्याांची तुकडी या सरावात भारताचे
प्रततननतधत्व करणार आहे.
• या सरावाचा एक भाग म्हणून, भारतीय सैन्य टरेननिं ग कॉरडॉन आणण सचा ऑपरेशन, मोबाइल वाहन
चेक पोस्ट आणण रूम इांटरवे नशन याचे आयोजन करेल.
• उझबेनकस्तानचे सैन्य वाळवां टातील पवा तीय भागातील सामररक कवायती आणण तग धरून णजवां त
राहण्याची कौशल्ये यावर प्रणशक्षण आयोणजत करेल.
महत्ि
• या अभ्यासामुळे दोन सैन्याांत आांतर-कायाक्षमता कौशल्य आणण आत्मतवश्वास वाढेल. दोन्ही देशाांच्या
सैन्याला आपल्या सवोत्तम पद्धतीांचे सामातयकरण करण्याची सांधी प्राप्त होईल.
• उझबेनकस्तान मध्य आणशयातील एक महत्त्वपूणा देश असल्याने , भारत सहकाराच्या तवतवध नवीन
मागाांनी उझबेनकस्तानसोबत सांबांध दृढ करण्याचा प्रयत्न करीत आहे .

SCOJtEx-2019: एससीओ राष्टर ाांचा सांयुक्त अभ्यास

• शाांघाय सहकाया सांघटना - नागरी भूकांप शोध व बचाव सांयुतत सराव ‘SCOJtEx-2019’चे उद्घाटन
केंद्रीय गृहमांत्री अतमत शहा याांनी नवी नदल्ली येर्े केले.
• चार नदवसाांचा हा सांयुतत सराव ४ ते ७ नोव्हेंबर दरम्यान आयोणजत केला जाईल. राष्टरीय आपत्ती
प्रततसाद बल (NDRF)ने या सांयुतत सरावाचे आयोजन केले आहे.
• एससीओचे तज्ञ आणण आपत्कालीन स्थस्थती टाळण्यासाठी व ततच्या उच्चाटनासाठी जबाबदार
मांत्रालयीन अतधकारी याांच्यात या सरावानांतर बैठक आयोणजत केली जाईल.
SCOJtEx-2019

Page | 115
• उद्दीष्ट: आपत्ती प्रततसाद यांत्रणेचा अभ्यास करणे आणण परस्पर समन्वयासाठी ज्ञान, अनु भव व
तांत्रज्ञानाचे आदान-प्रदान करणे.
• सहभागी: यात शाांघाय सरकाया सांघटनेचे सवा ८ सदस्य देश (भारत, पानकस्तान, चीन, कझाकस्तान,
नकर्मगस्तान, रणशया, उझबेनकस्तान आणण ताणजनकस्तान) सहभागी होतील.
• ब्राझील, मांगोणलया, दणक्षण आनफ्रका, आांतरराष्टरीय शोध व बचाव सल्लागार गट, मानवतावादी
सहाय्यासाठी आतसयान समन्वय केंद्र याांना ननरीक्षक म्हणून आमांनत्रत करण्यात आले आहे.
• इतर सहभागीांमध्ये सवा एससीओ सदस्य राष्टराांच्या दतावासाांचे प्रततननधी, आपत्ती प्रततसाद दलाचे
प्रमुख आणण इतर भागधारकाांचे प्रततननधी समातवष्ट आहेत.
महत्िाची िै शिष्टे
• तत्काळ प्रततसादासाठी आांतर-सरकारी सूचना प्रभावीपणे कायााहन्वत करण्याच्या क्षेत्राच्या सज्जतेची
आणण लवचीकतेची चाचणी घे ण्यावर या सांयुतत अभ्यासाचा मुख्य भर असेल.
• भूकांप पररस्थस्थतीत बहु-एजन्सी ऑपरेशन्समध्ये समन्वय तसेच सहकाया वाढतवण्यासाठी सांधीदेखील
या अभ्यासामुळे उपलब्दध होईल.
• हा तसम्युलेशन सराव आांतरराष्टरीय शोध आणण बचाव सल्लागार समूहाच्या (INSARAG) कायापद्धती
आणण मागादशाक तत्त्वाांनुसार आयोणजत केला जाईल.
• हा समूह आपत्ती-प्रवण व आपत्ती-प्रततसाद देणाऱ्या देशाांचे नेटवका असून, ही सांस्था क्षेत्रीय समन्वय
आणण नागरी शोध व बचाव यासाठी समर्कपत आहे.
• अभ्यासादरम्यान, आपत्कालीन वै द्यकीय सेवा तसेच शहरी शोध व बचाव याांच्याशी सांबांतधत अनेक
सांस्था आणण कायासांघाांच्या भूतमका आणण जबाबदाऱ्या यावर राष्टरीय व आांतरराष्टरीय पातळीवर चचाा
केली जाईल.
• या सरावात सांचालन आणण प्रततसाद सांस्था याांच्यादरम्यान समन्वय आणण सहकाया याांच्यासह उच्च
स्तरावर सामरीक अभ्यासही केला जाईल.

क
ॅ रेट २०१९: अमेररका-बाांर्लादेि नौदल सराव
• कोऑपरेशन अफ्लोट रेडीनेस अाँड टरेननिंग-२०१९ (CARAT | Cooperation Afloat Readiness
and Training) या अमेररका-बाांगलादेश दरम्यानच्या सवाात मोठ्या नौदल सरावाचे आयोजन
बाांगलादेशमध्ये केले जात आहे.
• बांगालच्या उपसागरात बाांगलादेश आणण अमेररके च्या नौदलादरम्यान होणारा हा वार्कषक सराव आहे.
या सरावाची पहहली आवृ त्ती २०११मध्ये आयोणजत करण्यात आली होती.
• या सरावाचा ुसरा टप्पा ४ ते ७ नोव्हेंबर या कालावधीत आयोणजत करण्यात आला आहे.

Page | 116
• या सरावाद्वारे दोन्ही देशाांच्या (अमेररका-बाांग्लादेश) नौदलाांना ऑपरेशनल हियाांची अतधक चाांगली
माहहती तमळतवण्याची आणण तवतवध सैद्धाांततक व व्यावहाररक प्रणशक्षणातून प्रगत तांत्रज्ञानाची ओळख
करुन घे ण्याची सांधी तमळते.

पुण्यात डीआरडीओच्या इग्नायिर कॉम्पलेक्सचे उद्घािि

• सांरक्षण राज्यमांत्री श्रीपाद नाईक याांनी पुण्यातील उच्च ऊजाा सामग्री सांशोधन प्रयोगशाळेत
(HEMRL) सांरक्षण सांशोधन व तवकास सांस्थेच्या (DRDO) इग्नायटर कॉम्प्लेतसचे उद्घाटन केले.
• येर्े एचईएमआरएलने इतग्नशन प्रणालीचे नडझाइन, प्रहिया आणण मूल्यमापन करण्यासाठी एक
अत्याधु ननक सुतवधा तयार केली आहे.
• या कॉम्प्लेतसमध्ये एक प्रहिया, जोडणी व स्टोरेज तबहल्डिंग आणण एक नडझाईन सेंटर समातवष्ट आहे.
• प्रहिया इमारतीमध्ये सीव शेकर, प्लॅनेटरी तमतसर, ग्रॅनुलेनटिंग मशीन, पेलेनटिंग मशीन इ. दरस्थपणे
ननयांनत्रत अत्याधु ननक उपकरणे स्थानपत केली आहेत.
• नडझाईन, मॉडेणलिंग व तसम्युलेशन प्रयोगशाळा तसेच जोडणी व चाचणी केंद्रदेखील या इग्नायटर
कॉम्प्लेतसचा एक भाग आहे.
एचईएमआरएल
• एचईएमआरएल ही डीआरडीओची एक अग्रगण्य प्रयोगशाळा आहे, जी रॉकेट व तोफाांचे प्रोपेलेंट,
पायरोटेहतनक उपकरणे, हाय-एतसप्लोतसव यांत्रणा आणण उच्च ऊजाा अणुांच्या सांश्लेषण तवकासात
गुांतलेली आहे.
• एचईएमआरएलने पृथ्वी, अतग्न, नाग, आकाश, नपनाका इ. क्षेपणास्त्राांची इतग्नशन प्रणाली तवकतसत
केली आहे.

समुद्र िक्ती: ारत-इांडोिेशिया िौदल सराि

• भारत आणण इांडोनेणशयाच्या नौदलाांदरम्यान इांडोनेणशयातील सुराबया येर्े ४ नोव्हेंबर रोजी ‘समुद्र
शतती’ नामक नौदल सराव सुरू झाला.
• या युद्धअभ्यासाचे उद्दीष्ट सागरी सहकायाास चालना देणे आणण दोन्ही देशाांमधील परस्पर कायाक्षमता
वाढतवणे, हे आहे.
• या युद्ध अभ्यासात भारतीय पाणबुडी-तवरोधी युद्धनौका आयएनएस कमोटाा इांडोनेणशयन युद्धनौका
केआरआय उस्मान हारुनसह सांयुततपणे सराव करेल.
• या युद्ध अभ्यासाचा बांदर टप्पा ४ व ५ नोव्हेंबर दरम्यान आयोणजत केला गेला. या टप्प्यात िॉस डेक
भेटी, िीडा उपिम आणण चचाा यासारख्या उपिमाांचे आयोजन केले होते.

Page | 117
• यानांतर या सरावाचा सागरी टप्पा सुरू झाला. त्यात हेणलकॉप्टर ऑपरेशन्स, समुद्रातील युद्धअभ्यास,
पाणबुडीतवरोधी अभ्यास आणण समुद्री चाच्याांतवरूद्ध लढाईचा सराव करण्यात आला.
• मे २०१८मध्ये पांतप्रधान नरेंद्र मोदी इांडोनेणशया दौऱ्यावर गेले होते आणण त्या भेटीदरम्यान दोन्ही
देशाांमधील सांरक्षण आणण सागरी सहकायााबाबत सहमती झाली.
• त्यानांतर दोन्ही देशाांनी व्यापक सामररक भागीदारीवर जोर नदला होता. इांडोनेणशयाचे सबाांग बांदर
तवकतसत करण्यासाठी भारताने सहमती दशातवली होती.
• यापूवी नोव्हेंबर २०१८मध्ये भारत आणण इांडोनेणशया याांच्यात पहहला सागरी हद्वपक्षीय नौदल सराव
‘समुद्र शतती’ करण्यात आला होता.

टायगर टरायम्फ : भारत-अमेररका द्रि सेवा युद्धाभ्यास

• भारत आणण अमेररका यांच्यात ‘टायगर टरायम्र्’ या पहहल्याच नत्रसेिा युिाभ्यासाचे आयोजन आंध्र
प्रदेशात केले जाणार आहे.
• हा युिाभ्यास आंध्र प्रदेशातील विशाखापट्टणम आणण काकीनाडा येिे आयोणजत केला जाईल.
नोव्हेंबर २०१९मध्ये याचे आयोजन केले जाईल.
• लष्कर, नौदल ि हिाई दलासह इतर कोण्याही देशासह भारत नत्रसेिा सैन्यसरािात भाग घे ण्याची
भारताची ही दुसरी िेळ आहे.
• यापूिी २०१७मध्ये रवशयाच्या व्लानदिोस्टोक येिे नत्रसेिा युिाभ्यास ‘इंद्र’मध्ये भारत सहभागी झाला
होता.
टायगर टरायम्फबद्दल
• भारत आणण अमेररकेदरम्यानचा हा पठहलाच नत्रसेिा युिसराि असेल. ्याचे मुख्य लक्ष मानिी मदत
आणण आपत्ती ननिारण काये असेल.
• याचे आयोजन इंटीग्रेटेड नडर्ेन्स स्टार् अंतगात बंगालच्या उपसागराच्या पूिेकडील नकनाऱ्यािर
केले जाणार आहे .
• या सरािात १२०० भारतीय नौदल, लष्कर ि हिाईदलातील जिान सहभागी होणार आहेत. तर
अमेररकेकडू न ५०० सैननक सहभागी होतील.
• या ९ नदिसीय युिसराि १३ नोव्हेंबरपासून सुरू होणार आहे .
• व्यायामादरम्यान दोन्ही बाजू चे सैननक एकमेकाांच्या समर्ान क्षमताांसह पररतचत होतील.
• अमेररका नकनाऱ्यापासून जहाजाां पयांत ुघा टना ननवारण तसम्युलेशन आयोणजत करेल. भारतीय हवाई
दल िॉस डेक-लाँनडिंग्ज करेल.
• सैन्याने प्रगत आांतर-कायाक्षमता, नौदल एकत्रीकरणाचे प्रदशान करतील आणण सवोत्तम पद्धतीांची

Page | 118
 देवाणघेवाण करतील.
महत्त्ि
• या अभ्यासामुळे दोन्ही देशाांना ज्ञानाची देवाणघेवाण करण्यास आणण व्यावसातयक आणण वै यहततक
सांबांध प्रस्थानपत करण्यास मदत होईल
• हा सराव दोन्ही देशाांच्या एकमेकाांच्या हवाई क्षमतेशी पररतचत होण्यासाठी व्यासपीठ म्हणून काम
करेल.
• हे मानवीय मदत, आपत्ती ननवारण आणण दहशतवादातवरूद्ध भारतीय व अमेररकन सैन्याची क्षमता
वृ तद्धांगत करेल.
भारत-अमेररक
े दरम्यान होिारे इतर युद्धसराव
❖ मलबार (नौदल युिसराि जयामध्ये जपानचाही समािे श असतो).
❖ िज्र-प्रहार (दहशतिादविरोधी सराि).
❖ युि अभ्यास (लष्करी युिसराि).

न्या. सांजय करोल पििा उच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायाधीि

• न्यायमूती सांजय करोल याांनी पटना उच्च न्यायालयाचे ४३वे मुख्य न्यायाधीश म्हणून शपर् घे तली.
पटना येर्ील राजभवनात तबहारचे राज्यपाल फागु चौहान याांनी त्याांना पद व गोपनीयतेची शपर्
नदली. त्याांनी न्या. अमरेश्वर प्रताप साही याांची जागा घे तली आहे.
• शपर्तवधी सोहळ्यास तबहारचे मुख्यमांत्री ननतीश कुमार, उपमुख्यमांत्री सुशील कुमार मोदी, राज्यमांत्री,
उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश आणण इतर वररष्ठ अतधकारी उपस्थस्थत होते .
• न्यायमूती सांजय करोल याांचा जन्म हहमाचल प्रदेशात झाला होता. ८ माचा २००७ रोजी त्याांची उच्च
न्यायालयाचे न्यायाधीश म्हणून ननयुतती झाली.
• त्याांनी ५ वषे हहमाचल प्रदेशात महातधवतता म्हणूनही काम पाहहले. ९ नोव्हेंबर २०१८ रोजी त्याांची
नत्रपुरा उच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायाधीश म्हणून ननयुतती झाली.
उच्च न्यायालय
• राजयघटनेच्या कलम २१४ मध्ये प्र्येक घटकराजयाला एक उच्च न्यायालय असेल नकिंिा एक नकिंिा
दोन राजयां साठी वमळून उच्च न्यायालय असेल अशी तरतूद करण्यात आलेली आहे.
• सध्या देशात २५ उच्च न्यायालये आहेत. १ जानेिारी २०१९ पासून कायााठन्ित झालेले आंध्रप्रदेश
राजयासाठीचे उच्च न्यायालय हे देशाचे २५िे उच्च न्यायालय आहे.
• प्र्येक राजयामध्ये विभागीय पातळीिर उच्च न्यायालयाची खंडपीठे ननमााण करण्यात आली आहेत.
महाराष्ट्राचे उच्च न्यायालय मुंबई येिे असून ्याची तीन खंडपीठे पणजी (गोिा), नागपूर ि

Page | 119
 औरंगाबाद येिे आहेत.
• उच्च न्यायालयात एक मुख्य न्यायाधीश ि राष्ट्रपती ठरितील इतके इतर न्यायाधीश असतात. तसेच
्या ्या राजयातील पररस्थस्थतीनुसार न्यायाधीशांची संख्या कमी जास्त असते .
• उच्च न्यायालयातील मुख्य न्यायाधीशांची ने मणूक करण्याचा अवधकार भारताच्या राष्ट्रपतींना आहे.
• उच्च न्यायालयातील मुख्य न्यायाधीशाची नेमणूक करताना राष्ट्रपती देशाचे सरन्यायाधीश आणण
घटकराजयाच्या राजयपालाचा सल्ला घे तात.
• तर इतर न्यायाधीशांची ने मणूक करताना देशाचे सरन्यायाधीश, संबंवधत राजयाचे राजयपाल आणण
उच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायाधीश यांचा सल्ला घे तात.

अग्नी-२ची रािीच्या िेळेस यिसिी चाचिी

• अग्नी-२ या जतमनीवरून जतमनीवर मारा करणाऱ्या मध्यम पल्ल्याच्या क्षेपणास्त्राची ओनडशा येर्ील
एपीजे अब्दुल कलाम बेटावरून घे तलेली रात्रीची चाचणी यशस्वी झाली.
• देशात एखाद्या क्षेपणास्त्राची रात्रीच्या वेळेस चाचणी करण्याची ही पहहलीच वेळ होती.
• या क्षेपणास्त्राचा पल्ला दोन हजार नकलोमीटर असून, ते यापूवीच लष्कराच्या ताफ्यात दाखल
करण्यात आले आहे.
• २० मीटर लाांबी असलेल्या या क्षेपणास्त्राचे वजन १७ टन आहे . ते १ हजार नकलोग्रॅम वजन वाहून
नेऊ शकते.
• अण्वस्त्रे वाहून नेण्याची या क्षेपणास्त्राची क्षमता आहे. या क्षेपणास्त्रात अत्याधु ननक नदशादशाक
यांत्रणा बसतवण्यात आली आहे.
• हे क्षेपणास्त्र भारतीय सांरक्षण सांशोधन आणण तवकास सांस्थेने (DRDO) तवकतसत केले आहे. तर
याची ननर्ममती भारत डायनॅतमतस णलतमटेडने केली आहे .
डॉ. अब्ददुल कलाम बेिाबद्दल
• पूवी व्हीलर बेट म्हणून ओळखल्या जाणारे डॉ अब्दुल कलाम बेट हे ओनडशाच्या नकनाऱ्यावर स्थस्थत
आहे.
• इांग्रज कमाां डांट लेफ्टनांट व्हीलरच्या नावावरुन या बेटाला व्हीलर हे नाव देण्यात आले होते .
• २७ जु लै २०१७ रोजी नदवां गत माजी राष्टरपती एपीजे अब्दुल कलाम याांच्या ुसऱ्या स्मृततनदनाननतमत्त
या बेटाचे नामकरण डॉ. अब्दुल कलाम बेट असे करण्यात आले.
• भारताचे ‘तमसाईल मॅन’ म्हणून ओळखले जाणारे शास्त्रज्ञ आणण देशाचे लाडके राष्टरपती डॉ. अब्दुल
कलाम याांचे ४ सप्टेंबर २०१५ रोजी ननधन झाले.
• इांनडयन इांटेग्रेटेड टेस्ट रेंज तमसाईल टेहस्टिंग फॅतसलीटी डॉ अब्दुल कलाम बेटावर स्थस्थत आहे.
Page | 120
 गहहरमार्ा सागरी अभयारण्यही या बेटाच्या जवळच आहे .

वसिंधू सुदिडि यु द्धसराि

• भारतीय लष्कराच्या दणक्षण मुख्यालयाच्या स्टराईक कॉप्साने (जी सुदशानचि कॉप्सा नावानेदेखील
ओळखली जाते) राजस्थानमधील बाडमेर येर्े तसिंधू सुदशान-VII या वार्कषक सरावाचे आयोजन केले.
• या वार्कषक सरावाद्वारे भारतीय सैन्याच्या स्टराईक (सुदशानचि) कॉप्साची कायावाहीची तत्परता आणण
युद्धाच्या डावपेचाांच्या क्षमतेची चाचणी घे ण्यात येणार आहे.
• सरावाचा उद्देशः एकाहत्मक एअर-लाँड युद्ध पररस्थस्थतीत सुदशानचि कॉप्साची युद्ध तत्परता आणण
पररचालन पररणामकारकता प्रमाणणत करणे.
• सहभागी: दणक्षणी कमाां डचे सु मारे ४० हजार सैननक, ७०० वाहने आणण सुदशानचि कोरच्या ३००
तोफा या सरावात सहभागी झाल्या आहेत. याणशवाय भारतीय वायुसेना आणण भारतीय लष्कराची
सैन्य उड्डाण कॉप्सा देखील यात भाग घे ईल.
• या युद्धसरावाच्या पहहल्या भागाचे आयोजन ऑतटोबरमध्ये पोखरण येर्े करण्यात आले होते. याचा
दसरा भाग १३ ते १८ नोव्हेंबर दरम्यान बाडमेर येर्े आयोणजत करण्यात आला आहे.
• याच सरावाचा ततसरा भाग २९ नोव्हेंबर ते ४ नडसेंबर दरम्यान पोखरण येर्े आयोणजत केला जाईल.

रोअर ऑफ द सी
• भारत आणण कतार याांच्यात जायर-अल-बाहर (रोअर ऑफ द सी {सागराची गजा ना}) नावाचा एक
नौदल युद्धसराव अभ्यासिम आयोणजत केला जात आहे.
• हा नौदल युद्धसराव १७ नोव्हेंबर ते २१ नोव्हेंबर या कालावधीत आयोणजत करण्यात आला आहे. या
व्यायामाचा उद्देश दोन्ही देशाांमधील नौदलादरम्यान आांतर-कायाक्षमतेला चालना देणे आहे .
• ही या युद्धसरावाची पहहलीच आवृ त्ती आहे.
मुख्य मुद्दे
• या सरावामध्ये भारतातफे तमसाईल स्टेल्र् नफ्रगेट आयएनएस नत्रकांड आणण गस्ती एअरिाफ्ट पी ८-
आय आणण राफेल लढाऊ तवमान सहभागी होणार आहेत.
• या सरावात हवाई सुरक्षा, जतमनीवरील कारवाई, सागरी पाळत आणण दहशतवादतवरोधी कारवायाांचा
अभ्यास केला जाईल.
• कतारच्या नौदलातफे या सरावात जहाज तवरोधी क्षेपणास्त्राांनी सज्ज बझाान तलास फास्ट अटॅक
िाफ्ट आणण राफे ल तवमान सहभागी होणार आहे.

Page | 121
 ‘अस्त्र’चा मारक पल्ला दुपपि होिार
• सांरक्षण सांशोधन व तवकास सांघटनेचे (डीआरडीओ) अध्यक्ष जी. सतीश रेड्डी याांनी अलीकडेच अस्त्र
या क्षेपणास्त्राचा मारक पल्ला ुप्पट करण्याची घोषणा केली आहे.
• स्वत:चा यशस्वी बॅणलहस्टक क्षेपणास्त्र सांरक्षण कायािम असणाऱ्या काही ठरातवक देशाांपैकी भारत
एक आहे.
अस्त्र क्षे पिास्त्राची वैशिष्ट्ये
• अस्त्र हे वबयााँ ड णव्हजयुअल रेंज म्हणजे दृष्ट्ीपलीकडचा लक्ष्यभेद करणारे हिे तून हिे त मारा करण्यास
सक्षम एक स्िदेशी ननर्थमत क्षेपणास्त्र आहे .
• हे प्रगत क्षेपणास्त्र सैननक िै माननकांना ८० नकमी अंतरािरुन शत्रूच्या विमानांचा लक्ष्यभेद करण्याची
क्षमता प्रदान करते.
• हे क्षेपणास्त्र संरक्षण संशोधन आणण विकास संस्थेने (डीआरडीओ) तयार केले आहे. डीआरडीओद्वारे
ननर्थमत ही सिाात लहान शस्त्रप्रणाली आहे.
• याची लांबी ३.८ मीटर आहे आणण िजन १५४ नकलो आहे. हे एकल स्टेज क्षेपणास्त्र आहे. यामध्ये
घन इंधनाचा िापर केला जातो.
• हे क्षेपणास्त्र १५ नकलो पारंपाररक स्र्ोटके िाहून नेऊ शकते. तसेच हे क्षेपणास्त्र िे गिे गळ्या
उंचीिरून प्रक्षेनपत केले जाऊ शकते.
• हे क्षेपणास्त्र ४ मॅकच्या गतीने (ध्िनीच्या िे गापेक्षा चारपट िे गिान) लक्ष्य नष्ट् करू शकते . तसेच ते
कोण्याही हिामानात प्रक्षेनपत केले जाऊ शकते.
• या क्षेपणास्त्रामध्ये अ ॅॅठक्तटव्ह रडार टर्थमनल मागादशान, इलेक्तटरॉननक काउंटर-काउंटर (ECCM)
आणण स्मोकलेस प्रोपल्शन अशी िै वशष्ट्ये आहेत. ECCMच्या मदतीने हे क्षेपणास्त्र शत्रूच्या रडारच्या
वसिलला ठप्प करू शकते.
• हे क्षेपणास्त्र सुखोई-३० एमकेआय, वमराज -२०००, वमग-२९, जग्िार आणण तेजस अशा जिळजिळ
सिा भारतीय हिाई दलाच्या लढाऊ विमानांमध्ये िापरता येऊ शकते .
• डीआरडीओने अस्त्रची ननर्थमती ५० अन्य सािा जननक आणण खासगी कंपन्यांच्या मदतीने केली आहे.
भविष्यात अस्त्रचा पल्ला ३०० नकलोमीटरपयांत करण्याची डीआरडीओची योजना आहे.

पृथ्िी-२ या अण्िस्त्रिाहू क्षेपिास्त्राची यिसिी चाचिी

• जतमनीवरून जतमनीवर मारा करणाऱ्या स्वदेशी बनावटीच्या ‘पृथ्वी-२’ या अण्वस्त्रवाहू क्षेपणास्त्राची
भारताने यशस्वी चाचणी केली आहे .
• ओनडशा राज्यातील बालासोर णजल्यात चाांदीपूर चाचणी क्षेत्रात इांनटग्रेटेड टेस्ट रेंज येर्े ही चाचणी

Page | 122
 घे ण्यात आली. ही चाचणी रात्रीच्या वेळी करण्यात आली.
• सांरक्षण सांशोधन आणण तवकास सांस्थेने तवकतसत केलेले हे स्वदेशी क्षेपणास्त्र नऊ मीटर उांच आहे.
• या क्षेपणास्त्राचा मारक पल्ला ३५० नकलोमीटरचा असून, हे क्षेपणास्त्र ५०० ते १००० नकलो स्फोटके
वाहून नेण्यास सक्षम आहे .
• त्याच्या २ इांणजनाांमध्ये द्रव इांधनाचा वापर करण्यात आला आहे. लक्ष् शोधण्यासाठी या क्षेपणास्त्रात
प्रगत नदशादशान प्रणालीचा वापर केलेला आहे.
• पृथ्वी-२ क्षेपणास्त्र २००३मध्ये भारताच्या लष्करी दलाांमध्ये समातवष्ट करण्यात आले असून भारताच्या
एकाहत्मक क्षेपणास्त्र तवकास कायािमात तयार केलेले ते पहहले क्षेपणास्त्र मानले जाते.

आयसीजीएस अमृत कौर तिरक्षक दलात दाखल

• गाडान रीच णशपतबल्डसा अाँड इांणजननअसाद्वारे अलीकडेच आयसीजीएस अमृत कौर ही वे गवान
गस्तीनौका भारतीय तटरक्षक दलाकडे सुपूदा करण्यात आली.
• या जहाजाची लाांबी ५० मीटर आहे , तर रुांदी ७.५ मीटर आहे. हे जहाज ३०८ टन वजन वाहून
नेण्यास सक्षम आहे .
• याचा उपयोग गस्त घालण्यासोबतच बचाव आणण मदत कायाांसाठी देखील केला जाईल.
ारतीय तिरक्षक दल
• भारतीय तटरक्षक दल अर्ाात इांनडयन कोस्ट गाडा (ICG) हे एक सशस्त्र बल असून, नकनाऱ्यापासून
१२ सागरी मैलापयांतची सागरी सुरक्षा भारतीय तटरक्षक दलाच्या सांरक्षणाखाली असते .
• भारतीय तटरक्षक दलाची स्थापना १८ ऑगस्ट १९७८ रोजी करण्यात आली. याचे मुख्यालय नवी
नदल्लीमध्ये स्थस्थत आहे . ‘वयम् रक्षामः’ हे भारतीय तटरक्षक दलाचे ब्रीदवातय आहे.
• भारतीय तटरक्षक दलामध्ये १५,७१४ कमा चारी कायारत आहेत. तसेच १४२ जहाजे आणण ६२ तवमाने
भारतीय तटरक्षक दलाचा भाग आहेत.
र्ाडडि ररच शिपवबल्डर अँड इांशजिीयसड
• गाडान रीच णशपतबल्डर अाँड इांणजननयसा (GSRE) हा सावा जननक क्षेत्रातील सांरक्षण उपिम आहे.
• भारतातील अग्रगण्य सरकारी जहाज ननमाात्याांपैकी हा एक असून, तो कोलकाता (पणिम बांगाल)
येर्े स्थस्थत आहे.
• हे णशपयाडा व्यावसातयक व नौसेना व्हेसल्सची उत्पादन व ुरुस्ती करते . आता ते ननयाात जहाजाांची
बाांधणीही करत आहेत.
• १८८४साली हुगळी नदीच्या शेजारी एक लहान खाजगी कांपनी म्हणून जीआरएसईची स्थापना केली
गेली.
Page | 123
• १९१६मध्ये त्याचे नाव गाडानरीच वकाशॉप असे ठेवले गेले. १९६०मध्ये सरकारद्वारे जीआरएसईचे
राष्टरीयीकरण केले गेले.
• भारतीय नौदलाला १०० लढाऊ जहाजे तवतरीत करणारे पहहले भारतीय णशपया डा आहे. सध्या
जीआरएसई भारताच्या तमनीरत्न कांपन्याांपैकी एक आहे.
• सध्या हे णशपयाडा P१७A प्रकल्पाखाली भारतीय नौसेने साठी ३ स्टील्र् नफ्रगेट्स तयार करीत आहेत.

एमक
े -४५ िौदल तोफा
• अमेररकेने भारताला १३ एमके-४५ नौदल तोफा (MK-45 Naval Gun) व सांबांतधत उपकरणाांची
तविी करण्याच्या करारास मान्यता नदली आहे.
• याचा उपयोग नकनाऱ्यावर बॉम्बफेक, युद्धनौका व युद्धतवमाने याांच्या तवरोधात केला जाऊ शकतो.
• याांची ननर्ममती बीएई तसस्टम्स लाँड अाँड आमाामेंट्सद्वारे (BAE Systems Land & Armaments)
केली जाणार आहेत.
• याांची मारक क्षमता २० सागरी मैलाांपेक्षा अतधक आहे .
• ऑस्टरेणलया, जपान, दणक्षण कोररया आणण र्ायलांडनांतर भारत त्या देशाांच्या श्रे णीत दाखल झाला
आहे, ज्याांना अमेररकेने या तोफाांची नवीनतम आवृ त्ती (एमओडी४) तवकण्याचा ननणाय घे तला आहे.

‘सजर्’्‍या र्सतीिौकेचे जलाितरि

• गोवा णशपयाडा ने भारतीय तटरक्षक दलासाठी बाांधणी केलेल्या ‘सजग’ या गस्तीनौक े चे केंद्रीय
आयुष राज्यमांत्री (स्वतांत्र प्रभार) आणण सांरक्षण राज्यमांत्री श्रीपाद नाईक याांच्या हस्ते जलावतरण
करण्यात आले.
• ही नौका गस्तीबरोबरच बचाव आणण मदतकायाासाठी उपयोगी असणार आहे.
• भारतीय तटरक्षक दलाला तवशेष आर्मर्क क्षेत्राच्या सांरक्षणासाठी अत्याधु ननक तांत्रज्ञानाचा वापर
करावा, या हेतूने गस्तीनौक
े ची बाांधणी करण्यात आली आहे.
• सांगणक आधारीत प्रणालीच्या माध्यमातून ननयांत्रण व्यवस्था असलेली ही तटरक्षक दलासाठीची
सवाात अत्याधु ननक नौका असणार आहे .
• २४०० टन वजनाच्या नौकेवर चाचेतगरीला आळा घालण्यासाठी जलद प्रततसाद यांत्रणा कायारत
आहे.
• गोवा णशपयाडाने स्वदेशी तांत्रज्ञानाने अततशय कमी कालावधीत नौक
े ची बाांधणी केली आहे. भारतीय
तटरक्षक दलाकडून गोवा णशपयाडा ला तमळालेले हे सवाात मोठे कांत्राट आहे .
• गोवा णशपयाडा भारतीय तटरक्षक दलासाठी स्वदेशी तांत्रज्ञानाच्या सहाय्याने ५ गस्तीनौकाांची बाांधणी
Page | 124
 करणार आहे. याचा शुभारांभ पांतप्रधानाांच्या हस्ते १३ नोव्हेंबर २०१६ रोजी करण्यात आला होता.

क्वाड देिाांचा यु द्धअभ्यास

• नॅशनल अन्वे षण एजन्सीने (NIA) २१ व २२ नोव्हेंबर रोजी क्वाड देशाांचा पहहला दहशतवादतवरोधी
युद्धअभ्यास आयोणजत केला.
• या युद्ध अभ्यासात भारत, जपान, अमेररका आणण ऑस्टरेणलया या देशाांनी भाग घे तला.
• या युद्ध अभ्यासामध्ये, सदस्य देशाांमध्ये परस्पर सहकाया वाढतवण्यासाठी दहशतवादतवरोधी यांत्रणेचे
मूल्याांकन केले गेले .
क्वाड (QUAD)
• हा भारत, ऑस्टरेणलया, अमेररका आणण जपान या देशाांचा समूह आहे. याची स्थापना १२ नोव्हेंबर
२०१७ रोजी झाली होती.
• हे चारही देश लोकशाही असलेले देश आहेत आणण ते ननर्मववाद समुद्री व्यापार आणण सुरक्षेच्या
हहतसांबांधाांचे समर्ानही करतात.
• क्वाडचा उद्देश हहिंद-प्रशाांत क्षेत्रामध्ये ननयमाधाररत सुशासनाचा प्रसार व सांवधा न करणे व आणशयाई-
प्रशाांत क्षेत्राला ‘मुतत, खुले आणण समृद्ध’ बनतवणे आहे .
• क्वाड हहिंद-प्रशाांत क्षेत्रास मुतत ठेवण्यास प्रयत्नशील आहे . परांतु चीन सतत हहिंद-प्रशाांत प्रदेशात
आपले सैन्य घु सतवण्याचा प्रयत्न करीत आहे.

लेफ्ििांि शििाांर्ी: िौदलातील पक्रहल्या मक्रहला पायलि

• लेफ्टनां ट णशवाांगी या भारतीय नौदलातील पहहल्या महहला पायलट असून, ता २ नडसेंबर रोजी
भारतीय नौदलाच्या सेवे त रुजू होतील.
• लेफ्टनां ट णशवाांगी सध्या सदना ने व्हल कमाां ड येर्े प्रणशक्षण घे त आहेत. हे प्रणशक्षण पूणा झाल्यानां तर
त्याांना डॉर्कनयर तवमान उडतवण्याची अतधकृत परवानगी तमळणार आहे.
• नौदलामध्ये आजवर एकही महहला पायलट नाही. नौदलाच्या तवमानोड्डाण तवभागात हवाई वाहतूक
ननयांत्रक अतधकारी म्हणून काही महहला कायारत आहेत.
• लेफ्टनां ट णशवाांगी हे तबहारच्या मुझफ्फरपूर येर्ील रहहवासी आहेत. त्याांचे शालेय णशक्षण डीएव्ही
पहब्दलक स्कूलमधू न झाले आहे.
• त्याांना भारतीय नौदलात शॉटा सर्मवस कमीशनमध्ये सामील करून घे ण्यात आले होते. त्याांना व्हाईस
ॲडतमरल ए.के. चावला याांनी जू न २०१९ मध्ये औपचाररकररत्या नौदलात दाखल करून घे तले होते.

Page | 125
 डीआरडीओचे ४५० पेिांट्स वििामूल्य उपलब्दध होिार
• सांरक्षण सांशोधन आणण तवकास सांघटनेने (DRDO) आपले ४५० पेटांट्स तवनामूल्य उपलब्दध करून
देण्याचा ननणाय घे तला आहे.
• देशाांतगात उद्योगाांना चालना देणे, हे या ननणायामागील उद्दीष्ट आहे. डीआरडीओच्या या ननणायामुळे
सामररक क्षेत्रामध्ये काम करणाऱ्या स्टाटाअपला चालना तमळेल.
• डीआरडीओ या पेटांट्सच्या वापरासाठी कोणत्याही प्रकारचे रॉयल्टी शुल्क नकिंवा परवाना शुल्क
आकारणार नाही.
• या पेटांट्समध्ये जीवशास्त्र, क्षेपणास्त्रे, ने व्हल तसस्टम, इलेतटरॉननतस आणण दळणवळण, लढाऊ
अणभयाांनत्रकी आणण वै माननकी इत्यादीांशी सांबांतधत तांत्रज्ञानाचा समावे श आहे.
महत्त्व
• हा ननणाय स्टाटाअप्स, उद्योग आणण उद्योजकाांसाठी लाभदायी आहे.
• डीआरडीओकडू न आपले पेटांट्स तवनामूल्य उपलब्दध करून देण्याची ही ुसरी वेळ आहे. यापूवी
२००० साली डॉ ए.पी.जे . अब्दुल कलाम हे प्रमुख वै ज्ञाननक सल्लागार असताना असा ननणाय घे तला
होता. परांतु त्यावेळी पेटांट्सची उपलब्दधता केवळ भारतीय उद्योग सांघाच्या (CII) सदस्याांपुरतीच
मयाानदत होती.
• या ननणायामुळे मेक इन इांनडया, टरान्सफर ऑफ टेतनॉलॉजी पॉणलसी व देशाांतगात उत्पादन धोरणाला
समर्ान तमळेल, ज्यामुळे देशाांतगात उद्योगाांना चालना तमळेले.
• तसेच, यामुळे भारताला २०१९-२० साठीचे सांरक्षण उत्पादनाचे ९०,००० कोटीांचे लक्ष् गाठण्यास
मदत होईल.
सांरक्षि सांिोधन आणि शवकास सां स्था
• DRDO: Defence Research and Development Organization.
• स्थापना: १९५८
• मुख्यालय: निी नदल्ली
• उद्देश्य: राष्ट्रीय सुरक्षेसाठी लागणाऱ्या अ्याधु ननक शस्त्रास्त्र, उपकरणांचा विकास करणे , संशोधन
करणे, इतर संस्थांच्या सहकायााने आणण राष्ट्रीय संशोधन संस्थांच्या साहाय्याने निीन चाचण्या घे णे,
संशोधन कायाक्रम राबिणे इ.
• लढाऊ विमान, रॉकेट, आखूड पल्ल्याच्या बंदुकी, ररमोट व्हेईकल, क्षेपणास्त्रे, रडार अशी अनेक
अ्याधु ननक उपकरणे या संस्थेने विकवसत केली आहेत.
• विविध क्षेत्रांमध्ये संरक्षण तंत्रज्ञान विकवसत करण्यात गुंतले ल्या ५२ प्रयोगशाळांचे जाळे असलेली
डीआरडीओ ही भारताची सिाात मोठी आणण सिाात िै विध्यपूणा संशोधन संस्था आहे.

Page | 126
 वमलि २०२०: बहुराष्ट्रीय युद्धसराव
• भारतीय नौदल माचा २०२० मध्ये तवशाखापट्टणम येर्े ‘तमलन २०२०’ नामक नौदल सराव आयोणजत
करणार आहे.
• तवतवध देशाांची नौदले या सरावात सहभागी होणार आहेत. ‘तमलन’चे पूणा रूप ‘बहुपक्षीय नौदल
सराव’ (MILAN | Multilateral Naval Exercise) असे आहे. यात मोठ्या सांख्येने युद्धनौका
आणण मान्यवर व्यतती सहभागी होणार आहेत.
• तमलन ही एक हद्वपक्षीय नौदल सरावाांची शृांखला आहे. णजची सुरुवात १९९५ पासून झाली. तमत्र
राष्टराांशी असलेले सांबांध दृढ करणे, हे या सरावाचे मुख्य उद्दीष्ट आहे.
• गेल्या वषाापयांत या सरावाचे आयोजन अांदमान-ननकोबार कमाां डमध्ये केले जात होते. परांतु यांदा याचे
आयोजन ईस्टना ने व्हल कमाां डमध्ये करण्यात येणार आहे.
• या सरावासाठी पुढील ४१ देशाांना आमांनत्रत करण्यात आले आहे . इांडोनेणशया, मालदीव, ऑस्टरेणलया,
सोमाणलया, केननया, मोझाांतबक, सुदान, कतार, र्ायलांड, मलेणशया, इणजप्त, फ्रान्स, श्रीलांका,
णव्हएतनाम, म्यानमार, न्यूझीलांड, अमेररका, इस्त्राईल, टाांझाननया, कोमोरोस, सेशल्स, ब्रुनेई,
नफलीनपन्स, जपान, युनायटेड नकिंग्डम, मादागास्कर, सौदी अरेतबया, ओमान, मॉररशस, कांबोनडया,
तसिंगापूर, दणक्षण आनफ्रका, दणक्षण कोररया, कुवै त, इराण, रणशया, एच Buti, बहारीन, सांयुतत अरब
अतमरात, इररनटरया आणण बाांगलादेश.

वमििक्ती सैन्य अभ्यास २०१९

• भारत आणण श्रीलांका दरम्यान १ ते ४ नडसेंबर या कालावधीत तमत्रशतती सैन्य अभ्यास २०१९ या
युिसरािाच्या सातव्या आवृ त्तीचे आयोजन केले जाणार आहे.
• हा युिसराि तवदेशी प्रणशक्षण नोड (Foreign Training Node) पुणे येर्े आयोणजत केला जाईल.
• या युिसरािाची सहावी आवृ त्ती श्रीलांकेत पार पडली. याचे आयोजन प्रततवषी भारत व श्रीलांकेमध्ये
िमािमाने केले जाते.
उद्देि
• या सांयुतत प्रणशक्षण अभ्यासाचे उद्दीष्ट भारत आणण श्रीलांका सैन्यात सकारात्मक सांबांध ननमााण करणे
आणण वाढतवणे हे आहे.
• याव्यततररतत, सांयुतत राष्टर सांघटनेच्या आदेशानुसार, शहरी व ग्रामीण वातावरणातील दहशतवादी
कारवायाांचा सामना करण्यासाठी उप-युननट स्तरावरील प्रणशक्षणावर भर देणे.
िौदलाकडूि ब्राह्मोसची यिसिी चाचिी

Page | 127
• भारत व रणशयाने सांयुततरीत्या बनवलेल्या ब्राह्मोस या जहाजतवरोधी िुज क्षेपणास्त्राची ‘आयएनएस
कोची’ या तवनाणशकेतून यशस्वी चाचणी करण्यात आली.
• अरबी समुद्रातील बनावट लक्ष्ाचा यशस्वी भेद या क्षेपणास्त्राने केला. लक्ष्ाचा भेद करण्यापूवी
क्षेपणास्त्राने हवे तल्या हवे त अनेक मनू व्हसा केली.
• ब्राह्मोस क्षेपणास्त्र ततन्ही सांरक्षण दलाांमध्ये दाखल झाले आहे. नौदलामध्ये २००५ पासून ब्राह्मोस
क्षेपणास्त्र सज्ज आहे.
• यापूवी जू न २०१४ व फेब्रुवारी २०१५ मध्ये भारतीय नौदलाने आयएनएस कोलकता या युद्धनौकेवरून
आणण नोव्हेंबर २०१५ मध्ये आयएनएस कोची तवनाणशकेतून ब्राह्मोसच्या यशस्वी चाचण्या केल्या
आहेत.
ब्राह्मोस
• ब्राह्मोस हे एक मध्यम पल्ल्याचे स्िप्नातीत (सुपरसॉननक) क्रुझ क्षेपणास्त्र आहे. भारत आणण रवशया
यांनी संयुक्ततरर्या जू न २००१मध्ये या क्षेपणास्त्राची ननर्थमती केली आहे.
• भारताच्या डीआरडीओ आणण रवशयाच्या एनपीओएम या संस्थांकडून हे क्षेपणास्त्र विकवसत करण्यात
आले आहे .
• भारतातील ब्रह्मपुत्रा नदी आणण रवशयातील मस्किा नदी यांच्यािरुन याचे नाि ब्राह्मोस असे ठेिण्यात
आले आहे .
• या क्षेपणास्त्राचा िे ग ३ मॅक म्हणजे च आिाजाच्या गतीपेक्षा तीनपट अवधक आहे. २९०-३०० नकमी
पयांत मारा करु शकण्याची तर ३०० नकग्रॅ िजनाची स्र्ोटके िाहून नेण्याची याची क्षमता आहे.
• ब्राह्मोसला युिनौका, पाणबुड्ा, लढाऊ विमाने यांमध्ये िापरता ये णे शक्तय आहे. हे क्षेपणास्त्र
कोण्याही मोसमात जमीन, हिा अििा पाण्यातून मारा करण्यास सक्षम आहे.
• हे क्षेपणास्त्र ‘डागा आणण तवसरून जा’ या तत्त्वावर काया करते, म्हणजे च डागल्यानांतर याला
मागादशान आवश्यक नसते.
• जवमनीखालील बंकसा, कन्टरोल सेंटसा ि समुद्रािरून उडणाऱ्या विमानांनाही क्षणात उध्िस्त
करण्याची या क्षेपणास्त्राची क्षमता आहे.
• सध्या ब्राह्मोस क्षेपणास्त्राची हायपरसॉननक आिृ त्ती विकवसत केली जात आहे. हे क्षेपणास्त्र ७-८ मॅक
िे गाने लक्ष्यभे द करण्यास सक्षम असेल. ही आिृ त्ती २०२० मध्ये चाचणीसाठी तयार होईल.

सपाइक या रिर्ाडाविरोधी क्षे पिास्त्राांची यिसिी चाचिी

• लष्कराने दीघा पल्ल्याच्या ‘स्पाइक’ या रणगाडातवरोधी क्षेपणास्त्राांची यशस्वीरीत्या चाचणी घे तली.
महू (मध्यप्रदेश) येर्े अशा २ क्षेपणास्त्राांची चाचणी घे ण्यात आली.

Page | 128
• लष्करप्रमुख जनरल तबनपन रावत याांच्यासह पायदळातील वररष्ठ अतधकारी या वेळी उपस्थस्थत होते.
पायदळाच्या वार्कषक कमाां डर पररषदेसाठी जनरल रावत या हठकाणी आले होते.
• लष्कर जवळपास तीन दशके ुसऱ्या नपढीची आणण आता कालबाय झालेली क्षेपणास्त्रे वापरत
होते. ‘स्पाइक’मुळे आता आधु ननक क्षेपणास्त्राची उणीव भरून ननघणार आहे.
या क्षेपिास्त्राची िै शिष्ट्ये
• या क्षेपणास्त्राांची ननर्ममती इस्रायलच्या ‘राफेल अॅडव्हान्स नडफेन्स तसस्टीम’ने केली आहे .
• हे चौथ्या नपढीतील दीघा पल्ल्याचे क्षेपणास्त्र असून ते ४ नकलोमीटर अांतरापयांत अचूक मारा करते.
• हे क्षेपणास्त्र डागल्यानांतर ते मध्येच ुसऱ्या लक्ष्ाला भेदण्यासाठी वळवता येते .
• हे क्षेपणास्त्र नदवस आणण रात्री अशा दोन्ही वेळी डागता येते.
• जगभरात आतापयांत पाच हजार स्पाइक क्षेपणास्त्रे डागण्यात आली. त्यापैकी ९५ टक्के क्षेपणास्त्राांनी
लक्ष्ाला अचूक भे दले.
• हे क्षेपणास्त्र मानवाद्वारे, वाहनामधू न नकिंवा हेणलकॉप्टरमधू नही डागता येऊ शकते.

Page | 129
 कायदे ि विधीविषयक
विदेिी योर्दाि नियमि अवधनियम
• अलीकडेच केंद्रीय गृह मांत्रालयाने तवदेशी योगदान ननयमन कायद्याांतगात (FCRA | Foreign
Contribution Regulation Act) अनेक स्वयांसेवी सांस्था आणण शैक्षणणक सांस्थाांची नोंदणी रद्द
केली आहे.
• कायद्याचे उल्लांघन करणाऱ्या अशा १८०० हून अतधक स्वयांसेवी सांस्था आणण शैक्षणणक सांस्थाांना
परकीय ननधी प्राप्त करण्यावर गृह मांत्रालयाने बांदी घातली आहे.
• एफसीआरए अांतगात नोंदणी रद्द करण्यात आलेल्या सांस्थाांमध्ये राजस्थान तवद्यापीठ, अलाहाबाद
कृषी सांस्था, यांग मेन णििन असोतसएशन (तातमळनाडू) आणण स्वामी तववेकानांद एज्युकेशनल
सोसायटी (कनााटक) याांचा समावे श आहे .
• मांत्रालयाच्या माहहतीनुसार, नोंदणी रद्द करण्याचे मुख्य कारण सांस्थाांकडून एफसीआरए कायद्याचे
उल्लांघन आहे.
• एफसीआरएच्या मागादशाक ननदेशाांनुसार, नोंदणीकृत सांस्थाांना आर्मर्क वषा पूणा झाल्याच्या ९
महहन्याांच्या आत उत्पन्न व खचााचे तववरण, वही खाते, खरेदी-तविी खाते याांच्या स्कॅन प्रतीां सोबत
एक ऑनलाइन वार्कषक अहवाल सादर करणे आवश्यक आहे.
• ज्या नोंदणीकृत सांस्थाांना सांबांतधत वषाात परदेशी योगदान तमळालेले नाही, अशा सांस्थाांनादेखील
सांबांतधत आर्मर्क वषाासाठी नदलेल्या कालावधीत नील ररटना भरणे आवश्यक आहे.
विदेिी योर्दाि
• वै यहततक वापरासाठी प्राप्त भेटवस्तूांच्या व्यततररतत, तवदेशी स्त्रोताां कडून तमळालेल्या वस्तू, चलन
आणण प्रततभूती तवदेशी योगदानाच्या अांतगात समातवष्ट केल्या आहेत.
विदेिी योर्दाि नियमि अवधनियम
• FCRA | Foreign Contribution Regulation Act.
• तवदेशी योगदानाची स्वीकृती आणण ननयमन करण्याच्या उद्देशाने भारत सरकारने १९७६ मध्ये तवदेशी
योगदान (ननयमन) कायदा (FCRA) लागू केला.
• २०१० मध्ये या कायद्यात सुधारणा करण्यात आल्या. एफसीआरए १९७६च्या तरतुदी कायम ठेवत
त्यामध्ये अनेक नवीन तरतु दीही जोडण्यात आल्या.
• याअांतगात, राजकीय स्वरूपाची कोणतीही सांस्था, ऑनडओ, ऑनडओ णव्हज्युअल बातम्या नकिंवा चालू
घडामोडी कायािमाच्या ननर्ममती व प्रसारणात गुांतलेल्या कोणत्याही सांस्थेला तवदेशी योगदान
स्वीकारण्यास मनाई आहे.

Page | 130
• एफसीआरए २०१० अांतगात नदले गेलेले प्रमाणपत्र ५ वषाांसाठी वैध असेल आणण पूवा परवानगी,
तवशेष काया नकिंवा तवदेशी योगदान ज्यासाठी परवानगी नदली गेली आहे, त्या तवणशष्ट रकमे च्या
प्राप्तीसाठी वैध असेल.
• एफसीआरएच्या तरतुदीनुसार तवदेशी योगदान प्राप्त करणारी कोणतीही व्यतती, तोपयांत ती रक्कम
हस्ताांतररत करू शकत नाही, जोपयांत ती व्यतती केंद्र सरकारच्या ननयमाांनु सार तवदेशी योगदान
तमळतवण्यास अतधकृत होत नाही.
• एफसीआरए अांतगात नोंदणीसाठी स्वयांसेवी सांस्था कमीतकमी ३ वषे कायारत असणे आवश्यक आहे.
या व्यततररतत, त्या सांस्थेने अजााच्या तारखेपूवीच्या ३ वषाांत १० लाख रुपयाांपयांतच्या खचा केलेला
पाहहजे .
• नवीन तरतुदीांनु सार, एका आर्मर्क वषाात १ कोटी रुपयाांहून अतधक रक्कम नकिंवा त्याच्या समकक्ष
तवदेशी योगदानाच्या प्राप्तीनांतर, त्या वषााच्या तसेच पुढील वषााच्या तवदेशी योगदानाची माहहती
आणण त्याचा उपयोग सावा जननक करावा लागेल.

जाशलयनवाला बाग स्मारक शवधेयक

• राजयसभेमध्ये अलीकडे च जावलयनिाला बाग राष्ट्रीय स्मारक (दुरुस्ती) विधे यक २०१९ मंजू र करण्यात
आले आहे . लोकसभेत हे विधे यक आधीच मंजू र झाले आहे.
या शवधेयकाची ठळक वैशिष्ट्ये
• जावलयनिाला बाग राष्ट्रीय स्मारक कायदा १९५१मध्ये १३ एनप्रल १९१९ रोजी अमृतसर येिे झालेल्या
जावलयनिाला बाग ह्याकां डात मारल्या गेलेल्या ननष्पाप लोकांच्या स्मरणािा एक राष्ट्रीय स्मारक
बांधण्याची तरतू द होती.
• या राष्ट्रीय स्मारकाच्या व्यिस्थापनासाठी टरस्ट स्थापन करण्याची तरतू दही या कायद्यात करण्यात
आली होती.
• १९५१च्या कायद्यानु सार या टरस्टमध्ये, पंतप्रधान (अध्यक्ष), कॉंग्रेसचे अध्यक्ष, सांस्कृवतक काया मंत्री,
लोकसभेतील विरोधी पक्षनेते, पंजाबचे राजयपाल, पंजाबचे मुख्यमंत्री ि केंद्र सरकारने नामननदेवशत
केलेले ३ प्रवतठष्ठत व्यक्तती यांचा टरस्टी म्हणून समािे श असतो.
• २०१८च्या दुरुस्ती विधे यकात या टरस्टमधू न कााँग्रेसच्या अध्यक्षांना टरस्टी म्हणून हटविण्याची तरतूद
करण्यात आली आहे.
• लोकसभेत विरोधी पक्षनेता नसल्यास सिाात मोठ्या विरोधी पक्षाचा नेता टरस्टी म्हणून ननिडला
जाण्याची तरतू द या विधे यकात आहे.
• १९५१च्या कायद्यानु सार, केंद्र सरकारने नामननदेवशत केलेल्या ३ प्रवतठष्ठत व्यक्ततींचा कायाकाल ५

Page | 131
 िषाांचा असून ि ते पुनर्षनयुक्ततीसाठी पात्र असतात. परंतु या दुरुस्तीद्वारे केंद्र सरकारला नामननदेवशत
व्यक्ततींना कायाकाल संपण्यापूिी बडतर्ा करण्याचा अवधकार देण्यात आला आहे .
• राष्ट्रीय स्मारकच्या व्यिस्थापनातील अनेक त्रुटी दूर करण्यासाठी ि या संबंधीत टरस्टिर कोण्याही
राजकीय पक्षाचा प्रभाि नसेल हे सुननठश्चत करण्यासाठी, या सुधारणा केल्याचा दािा केंद्र सरकारने
केला आहे.
जाशलयनवाला बाग हत्याकाांड
• जावलयनिाला बाग ह्याकां डाला १३ एनप्रल २०१९ रोजी १०० िषे पूणा झाली. १३ एनप्रल १९१९ रोजी
या नदिशी इंग्रजांनी केलेल्या या ह्याकां डात मठहला ि मुलांसह अनेक लोक मृ्यु मुखी पडले होते.
• माचा १९१९ मध्ये नब्रटीश सरकारने रौलेट कायदा नािाचा एक कायदा सं मत केला होता. देशद्रोहाचा
आरोप असलेल्या लोकांना कोण्याही चौकशीविना तुरुं गात टाकण्याची तरतूद या कायद्यामध्ये
होती.
• ्यामुळे या कायद्याविरोधात महा्मा गांधींच्या नेतृ्िाखाली स्याग्रह सुरू झाला होता. ्यात ठहिंदू,
शीख, मुस्लीम या सिा समु दायाच्या लोकांनी सहभाग घे तला.
• या स्याग्रहात भाग घे तलेल्या डॉक्तटर स्यपाल वसिंग आणण सैर्ुद्दीन नकचलू या दोन ने्यांना अटक
करण्यात आली.
• या अटकेला विरोध करण्यासाठी णजल्हातधकारी कायाालयािर एक मोचाा नेण्यात आला. १० एनप्रल
१९१९ रोजी एक मोचाा अमृतसरच्या डे प्युटी कवमशनरच्या घराकडे जात होता.
• या मोचाािर सैन्याच्या एका तुकडीने बेछू ट गोळीबार केला. ्याचे पडसाद ्याच नदिशी उमटले
आणण लोकांनी पंजाबमध्ये लोकांनी ठहिंसक आं दोलनाला सुरुिात केली.
• पंजाबमधील अशांततेची कल्पना आल्यामुळे पंजाबचा त्कालीन नब्रगेनडअर जनरल डायरने
पंजाबमध्ये लष्करी कायदा म्हणजे माशाल लॉ पुकारला होता. ्यानुसार अमृतसरमध्ये सभा ि
वमरिणुका यािर बंदी घालण्यात आली.
• १३ एनप्रल रोजी पंजाबी जनतेचा बैसाखी सण साजरा करण्यासाठी प्रचंड जनसमुदाय जावलयनिाला
बागेत जमला होता.
• जमािबंदी लागू कल्पना आल्यामुळे जनरल डायर याच्या हुकुमािरून लष्कराने या ननशस्त्र लोकांच्या
सभेिर रायर्लींच्या १६०० र्ैरी झाडल्या. या सभेत स्थस्त्रया ि पुरूषांसोबत लहान मुलांचाही समािे श
होता.
• या हल्ल्यात अनेक भारतीयांचा मृ्यू झाला. हा आकडा ३७९ इतका असल्याचे सांगण्यात येते.
प्र्यक्षात १००० पेक्षा जास्त लोक या हल्ल्यात मरण पावल्याचे सांगण्यात येते.
• या हल्ल्याविरोधात अनेक ननदशाने झाली. तसेच ्या हल्ल्याचा सिा स्तरातून ननषेध करण्यात

Page | 132
 आला. या घटनेनंतर स्िातं त्र्यासाठी आंदोलन आणखी तीव्र झाले.
• या हल्ल्याचा ननषेध म्हणून नोबेल पाररतोनषक विजे ते गुरू रवििं द्रनाि टागोर यांनी ्यांना इंग्रजांनी
नदलेली 'सर' ही पदिी परत केली.
• तर शठहद उधम वसिंग (जे स्ितः या ह्याकां डामधे जखमी झाले होते) यांनी १३ माचा १९४० रोजी या
ह्याकां डाच्या काळात पंजाबचा गव्हनार जरनल असलेल्या मायकल ओडिायरचा िध केला.

ई-शसगारेट बांदी शवधेयक

• लोकसभेमध्ये ई-तसगारेट म्हणजे च इलेतटरॉननक तसगारेटवर (ननर्ममती, उत्पादन, आयात, ननयाात,
वाहतूक, तविी, तवतरण, साठवणूक व जाहहरात) बांदी घालणारे तवधे यक आवाजी मतदानाने मांजू र
झाले.
• या तवधे यकाचे कायद्यामध्ये रुपाांतर झाल्यानांतर ई-तसगारेटचे उत्पादन, आयात, तविी (ऑनलाईन
विक्री), वितरण आणण जाठहरात (ऑनलाईन जाठहरातीसह) दखलपात्र गुन्हा ठरणार आहे .
• यावषी सप्टेंबर महहन्यात पंतप्रधान मोदी यांच्या अध्यक्षते खालील केंद्रीय मंनत्रमंडळाने ई-तसगारेटवर
बांदी घालणारा अध्यादेश काढला होता.
• आता ई-तसगारेटच्या उत्पादन, आयात, ननयाात, वाहतूक, तविीला मज्जाव करणारे नवीन तवधे यक
या अध्यादेशाची जागा घे ईल. सवा च पक्षाच्या अनेक खासदाराांचा या तवधे यकाला पाहठिंबा होता.
• फतत ई-तसगारेटवर बांदी घालून र्ाांबू नका तर तांबाखूजन्य तसगारेटही शरीराला हानीकारक आहे.
त्यामुळे ई-तसगारेटप्रमाणे त्यावरही बांदी घालावी अशी बहुसांख्य खासदाराांची मागणी आहे .
• या विधे यकमधील तरतुदी:
❖ पहहल्याांदा गुन्हा करणाऱ्यास १ िषाापयांत तुरुंगिास नकिंिा १ लाख रुपये दंड नकिंिा दोन्ही वशक्षा
होऊ शकतात.
❖ पुन्हा हा गुन्हा केल्यास ३ िषे तुरुंगिास आणण ५ लाख रुपये दंडाची वशक्षा होऊ शकते.
❖ साठिणुकीसाठी ६ मठहने तुरुंगिास नकिंिा ५० हजार रुपये दंड नकिंिा दोन्ही वशक्षा होऊ शकतात.
प्रमुख पररिाम
• ई-वसगारेटिर बंदीच्या ननणायामुळे लोकांना विशेषत: युिक ि मुलांना ई-वसगारेटच्या व्यसनापासून
दूर ठेिण्यास मदत वमळे ल.
• यामुळे सरकारच्या तंबाखू ननयंत्रणाच्या प्रय्नांना बळ वमळेल आणण तंबाखूचा िापर कमी करण्यात
मदत होईल तसेच आर्थिक भार आणण आजारात घट होईल.
पावववभूमी
• ई-वसगारेटिर बंदी घालण्याबाबत विचार करण्याची सूचना सिा राजयांना २०१८ मध्ये करण्यात आली

Page | 133
 होती, ्यानु सार हा ननणा य घे ण्यात आला आहे.
• १६ राजये आणण एका केंद्रशावसत प्रदेशाने यापूिीच आपल्या क्षेत्र अवधकारात ई-वसगारेटिर बंदी
घातली आहे .
• भारतीय िै द्यकीय संशोधन पररषदेनेही अवलकडेच जारी केलेल्या श्िे तपनत्रकेत िै ज्ञाननक पुराव्यांच्या
आधारे ई-वसगारेटिर बंदी घालण्याची वशर्ारस केली होती. जागवतक आरोग्य सं घटने नेही सदस्य
देशांना ई-वसगारेटिर बंदी घालण्याची विनंती केली होती.
• बंदी घालण्यात आलेल्या ई-वसगारेटमध्ये सिा प्रकारचे इलेक्तटरॉननक ननकोनटन नडवलव्हरी वसस्टम्स
(ENDS), ठहट नॉट बना उ्पादने , ई-हुक्कासारख्या उपकरणांचा समािे श आहे.
• ही अणभनि उ्पादने नदसायला आकषाक असून विविध प्रकारच्या सुगंधात उपलब्ध आहेत. विकवसत
देशांमध्ये तरुण मुलांमध्ये याचे प्रमाण िाढले आहे.
• पारंपररक वसगारेटना सुरणक्षत पयााय अशी याची जाठहरात केली जाते. मात्र ्यात तथ्य नाही.
ई-शसगारेट म्हिजे काय?
• ई-वसगारेट अििा इलेक्तटरॉननक वसगारेट हे बॅटरी संचावलत उपकरण आहे. Electronic Nicotine
Delivery Systems (ENDS) कायाप्रणालीचा िापर करून हे तयार केले जाते.
• याचा िापर धु म्रपानाला पयााय म्हणून केला जातो. हे उपकरण जळत नाही आणण तंबाखूचा िापरही
करत नाही. यात र्ेट द्रवरूपातील ननकोनटन असते.
• ही तसगारेट पेटवण्यासाठी लाईटर नकिंवा काडेपेटी लागत नाही, कारण या तसगारेटच्या उपकरणात
एका लहानशा बॅटरीचा समावे श असतो.
• जेव्हा तसगारेट ओढण्याची कृती केली जाते तेव्हा उष्णतेद्वारे या तसगारेटमधील ननकोटीन, प्रोनपलीन
ग्लायकोल, ठग्लसरीन यांच्या द्रवरूप तमश्रण गरम करून ्याची वाफ तयार केली जाते व ती ओढली
जाते.
• या वाफेला प्रत्यक्ष धू म्रपान केल्यासारखा वास नसतो. तसगारेट प्रत्यक्ष पेटवली जात नसल्यामुळे
त्यापासून राखही तयार होत नाही.
• ‘तसगारेट आरोग्यासाठी हाननकारक असल्याने ई-तसगारेटचा वापर करा,’ असा अपप्रचार अने कदा
केला जातो. मात्र ई-तसगारेटही आरोग्यासाठी हाननकारकच आहे.
• जागवतक आरोग्य संघटनेच्या मते, २००५ पासूनच ई-वसगारेट उद्योग हा जागवतक व्यिसाय झाला
आहे आणण आज ्याची बाजारपेठ सु मारे ३ अब्ज डॉलसापयांत िाढली आहे.
• भारतात ३०-५० टक्के ई-वसगारेटची विक्री ऑनलाईन केली जाते आणण चीन हा ई-वसगारेटचा सिाात
मोठा पुरिठादार देश आहे.
• मॉररशस, ऑस्टरेवलया, वसिंगापूर, दणक्षण कोररया, श्रीलंका, िायलंड, ब्राझील, मेठक्तसको, उरुग्िे ,

Page | 134
 बहारीन, इराण, सौदी अरेवबया आणण युएई या देशांमध्ये ई-तसगारेटच्या िापरािर यापूिीच बंदी
घालण्यात आली आहे.
ई-शसगारेटचा आरोग्यावर होिारा पररिाम

• ई-वसगारेटचा जास्त प्रमाणात िापर मानिी आरोग्यासाठी अ्यंत हाननकारक ठरू शकतो. यात
ननकोटीनचे प्रमाण जास्त असल्याने, याच्या िापरामुळे रक्ततदाबाच्या समस्या िाढू शकतात.
• ई-वसगारेटमुळे ककारोगही होऊ शकतो, तसेच ्यामुळे हृदयविकाराच्या समस्यांचा धोकाही िाढतो.
• गभािती स्थस्त्रया आणण मुलांसाठी ई-वसगारेट अ्यंत हाननकारक आहे. ई-वसगारेटचा िापर करणाऱ्या
लोकांमध्ये श्िसनासंबधी रोग आढळून येतात.
• याचा िापर मेंदूच्या विकासास बाधा आणते ि वशकण्याची क्षमता देखील कमी करते . याव्यवतररक्तत,
यामुळे नैराश्यदेखील िाढू शकते.

जहाज पुिश्चिि विधेयक २०१९

• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या अध्यक्षतेखाली केंद्रीय मांनत्रमांडळाने जहाज पुनििण तवधे यक २०१९चे
(Recycling of Ships Bill 2019) कायद्यात रुपाांतर करण्याच्या प्रस्तावाला मांजू री नदली आहे.
• तसेच जहाजाांचे पयाावरणाला अनुकूल आणण सुरणक्षत पुनििण करण्यासाठी हााँगकााँग आांतरराष्टरीय
पररषदेत सहभागी होण्याच्या प्रस्तावाला देखील मांजु री देण्यात आली आहे .
ठळक मुद्दे
• केंद्र सरकारने जहाजाांच्या तवघटन तवधे यकाांद्वारे कायद्यात रुपाांतरण करायला मांजु री नदली आहे.
याअांतगात जहाजाांच्या तवघटनासाठी आांतरराष्टरीय मानके ननणित केली जातील आणण या मानकाांच्या
अांमलबजावणीसाठी वैधाननक तरतुदी केल्या जातील.
• जहाजाांचे सुरणक्षत आणण पयाावरण दृष्ट्या अनुकूल तवघटन करण्यासाठी हााँगकााँग आांतरराष्टरीय
पररषदेत (HKC) सहभागी होण्याचा ननणायही घे ण्यात आला आहे .
• जहाज पुनििण तवधे यक २०१९चे कायद्यात रूपाांतर झाल्यानांतर HKC मधील तरतुदी यात सामील
केल्या जातील.
• जहाज पुनििण उद्योगात भारत हा आघाडीचा देश आहे. जागततक स्तरावरील जहाज पुनििण
उद्योगात ३० टक्के हहस्सा भारताचा आहे.
• सागरी पररवहन पुनरावलोकनवरील युएनसीटीएडीच्या २०१८ मधील अहवालानुसार भारताने वषा
२०१७मध्ये ६,३२३ टन वजनाच्या जहाजाांचे पुनििण केले आहे.
• जहाज पुनििण उद्योग हा श्रम केंनद्रत उद्योग आहे, परांतु त्याद्वारे उत्सर्लजत होणाऱ्या प्रदषकाांमुळे

Page | 135
 पयाावरणाला हानी पोहचवते.
शवधेयकातील मुख्य तरतुदी
• हे प्रस्तातवत तवधे यक भांगारातील जहाजाांच्या बाांधणीमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या हानीकारक सामग्रीच्या
वापराला प्रततबांध करते .
• नवीन जहाजाांसाठी अशा सामग्रीच्या वापरावर तत्काळ प्रततबांध लागू केले जातील. तर सध्याच्या
जहाजाांसाठी या ननयमाांचे पालन करायला ५ वषाांची मुदत देण्यात आली आहे .
• युद्धनौका व सरकारद्वारे सांचाणलत तबगर व्यवसातयक जहाजाांना हे ननबांध लागू नसतील. जहाजाांवर
हानीकारक सामग्रीच्या वापराच्या चौकशीनांतरच त्याांना प्रमाणणत केले जाईल.
• जहाजाांच्या ननर्ममतीमध्ये घातक सामग्रीचा वापर ननयांनत्रत करण्यासाठी त्याांचे सवे क्षण केले जाईल
आणण त्याांना प्रमाणणत केले जाईल.
• या तवधे यकाांतगात जहाजाांच्या पुनििणाची सुतवधा सरकारच्या अतधकृत जहाज पुनििण केंद्रावर
उपलब्दध केली जाईल.
• पुनििण आराखड्यानु सार जहाजाांचे पुनििण करण्याची तरतू द या तवधे यकात आहे. पुनििण
केल्या जाणाऱ्या जहाजाांना हााँगकााँग आांतरराष्टरीय पररषदेनुसार पुनििण प्रमाणपत्र तमळवावे
लागेल.
हाँर्काँर् आांतरराष्टरीय पररषद २००९
• HKC | Hong Kong International Convention for Safe and Environmentally
Sound Recycling of Ships 2009.
• या पररषदेचे मुख्य उद्दीष्ट म्हणजे जहाजाचा पररचालन कालावधी सांपल्यानांतर जहाजाांचे पुनििण
केल्याने मानवी आरोग्यावर आणण वातावरणावर कोणतेही हाननकारक पररणाम होणार नाही, हे
सुननणित करणे.
• जहाजाच्या पुनििण उद्योगात ॲस्बेस्टॉस, अवजड पदार्ा, हायडर ोकाबान्स, ओझोन र्रास घातक
घटकाांसह अनेक प्रदषके बाहेर पडतात. हे पदार्ा पयाावरण व मानवी आरोग्यासाठी हाननकारक
आहेत.
• या पररषदेत जहाजाांची रचना, बाांधकाम, कामकाज व पुनििण यासांबांधी मागादशाक सूचना देण्यात
आल्या आहेत.
• यात हेदेखील सुननणित केले आहे की, पुनििण उद्योगाांमध्ये काम करणाऱ्या कामगाराांच्या
आरोग्यास कोणताही धोका ननमााण होणार नाही.
• जहाज पुनििण उद्योग साधारणतः समुद्रनकनाऱ्यावर स्थस्थत असतात. त्यामुळे येर्ून बाहेर पडलेली
प्रदषके समुद्री पररसांस्थे ला हानी पोहचवतात.

Page | 136
 फेिी िदी करार
• चचेत का? | अलीकडेच भारताच्या केंद्रीय मांनत्रमांडळाने भारत व बाांगलादेश दरम्यान फेनी नदीच्या
पाणी वाटपासांदभाात सामांजस्य करार मांजू र केला.
• नत्रपुराच्या सबरूम शहरातील पेयजलपुरवठा योजनेसाठी भारताद्वारे फेनी नदीतून १.८२ तयुसेक
(घनफूट प्रतत सेकांद) पाणी वापरण्यासांबांधी भारत आणण बाांगलादेश याांच्यातील सामांजस्य करारास
केंद्रीय मांनत्रमांडळाने मान्यता नदली आहे .
• नत्रपुराची राजधानी आगरतळाच्या १३५ नकमी दणक्षणेस वाहणारी फेनी नदी १९३४पासून वादात
आहे.
• ही नदी एकूण ११४७ चौनकमी क्षेत्रामध्ये पसरली आहे , त्यापैकी ५३५ चौनकमी क्षेत्र भारतात आणण
उवा ररत बाांगलादेशात आहे.
• नत्रपुराच्या जलसांपदा तवभागाच्या म्हणण्यानु सार, बाांगलादेशने आक्षेप नोंदतवल्यानांतर २००३ पासून
फेनी नदीशी सांबांतधत १४ प्रकल्प रखडले आहेत, ज्यामुळे या भागातील गावाांमधील तसिंचनावर
पररणाम झाला आहे .
फेिी िदी
• फेनी नदी ही दणक्षण-पूवा बाांगलादेशात वाहणारी नदी आहे .
• ही एक सीमेवरून वाहणारी नदी आहे, णजच्या पाण्याचे हक्क तववानदत आहेत.
• फेनी नदी दणक्षण नत्रपुरा णजल्यातून उगम पावते व सबरूम शहरातून वाहत जाऊन ती बाांगलादेशात
प्रवे श करते.
• नोअखली णजल्यातील मुहुरी नदी (णजला छोटी फेनी नावानेही ओळखले जाते) फे नी नदीला येऊन
तमळते.
असा करार का?
• भारत आणण पानकस्तान (बाांगलादेशच्या ननर्ममतीपूवी) दरम्यान नदी-पाणीवाटपाबद्दल १९५८ मध्ये
सवा प्रर्म चचाा सुरू झाली.
• तवशेष म्हणजे आजतागायत भारत व बाांगलादेशात फेनी नदीच्या पाण्याच्या वाटणीबाबत कोणताही
करार झालेला नाही.
• सबरूम शहरातील भूजलात लोहाचे प्रमाण जास्त आहे. त्यामुळे या प्रदेशात सध्या नपण्याच्या
पाण्याचा पुरवठा अपुरा आहे.
• अशा पररस्थस्थतीत या शहरात पेयजल पुरवठा योजना राबतवल्यामुळे सबरूम शहरातील ७०००हून
अतधक लोकाांना याचा फायदा होणार आहे .

Page | 137
 पोलाद ां र्ार पुिचडिि धोरि
• केंद्रीय पोलाद मांत्रालयाने अलीकडेच पोलाद भां गार पुनचािण धोरण (Steel Scrap Recycling
Policy) जारी केले आहे.
या धोरिातील ठळक मुद्दे
पोलाद क्षेिात चिीय अथडव्यििा (Circular Economy)
• दजे दार पोलाद तयार करण्यासाठी वाहने व पाांढऱ्या मालामधू न (इलेतटरॉननक वस्तु) तमळणाऱ्या
पोलादाच्या भां गाराांचा वापर.
• यामुळे वाहनाांच्या आयातीवरील भारताचे अवलांबन कमी होईल.
विसताररत उत्पादक उत्तरदावयत्ि
(EPR | Extended Producer Responsibility)
• ऑटोमोबाईल वाहनाांच्या तवनावापर पररस्थस्थतीत त्याांचा पुनवाापर लक्षात घे ऊन त्याांची रचना केली
जाईल.
• भारतात मेटल स्िॅनपिंग केंद्राांच्या स्थापने स प्रोत्साहन देण्यासाठी या धोरणामध्ये एक योजना तयार
करण्याची कल्पना सुचतवण्यात आली आहे .
हब आशि सपोक मॉडे ल (H&S)
• हब आणण स्पोक मॉडेलचा वापर तेव्हा केला जातो, जेव्हा एक केंद्रीय स्थानासह (ज्याला ‘हब’
म्हणतात) एकातधक स्थाने जोडलेली असतात. ही स्थाने ग्राहकाांसाठी एकल सांपका तबिंु प्रदान करते,
ज्यास ‘स्पोक’ म्हणतात.
• या धोरणाअांतगात भांगाराच्या (लोह, गैर-लौह व इतर अधातू) पुनवाापरास प्रोत्साहन नदले जात आहे.
• याअांतगात चार सांकलन (Collection) आणण एक ननराकरण केंद्र (Dismantling Centre) एका
प्रहिया केंद्रासह (Processing Centre) काया करतील.
पयाडिरिाकडे वििेष लक्ष
• हे धोरण सहा आर (6R’s) {Reduce (कमी करणे), Reuse (पूनवाापर), Recycle (पुनरावृ तत्त),
Recover (पुनप्रााप्त), Redesign (नवीन स्वरूप) आणण Remanufacture (नवीन ननमााण)} या
तत्त्वाांवर काया करेल.
• याचा उद्देश हररतगृह वायूांचे (GHG | Green House Gas) उत्सजा न कमी करणे आहे.
• तसेच पयाावरण, वन आणण हवामान बदल मांत्रालयाने जारी केलेल्या घातक आणण इतर कचरा
(व्यवस्थापन आणण सीमा-पार मूव्हमेंट) अतधननयम २०१६ची अांमलबजावणी करण्यासाठी घातक
टाकाऊ पदार्ाांवर प्रहिया करण्यासाठी यांत्रणा तयार करणे, हेदेखील या धोरणाचे उहद्दष्ट आहे .

Page | 138
 ारतात पोलाद ां र्ाराांची स्थिती
• भांगार म्हणून वापरलेले नकिंवा पुन्हा वापरले जाणारे पोलाद हा भारतीय पोलाद उद्योगातील ुय्यम
कच्चा माल आहे, तर लोहखननज हे पोलाद बनवण्यासाठी प्रार्तमक स्त्रोत आहे .
• पोलाद भांगाराांचा पुरवठा देशाांतगात असांघनटत भांगार उद्योगातू न सध्या २५ दशलक्ष टन आहे आणण
भांगारच्या आयातीतून ७ दशलक्ष टन आहे.
• पोलाद उद्योगाच्या तवकासासाठी व राष्टरीय पोलाद धोरण (NSP) २०१७ची उहद्दष्टे साध्य करण्यासाठी
प्रततस्पधी दराने कच्च्या मालाची उपलब्दधता आवश्यक आहे.
• एनएसपी-२०१७ अांतगात २०३० पयांत प्रततवषा पोलाद उत्पादन क्षमता ३०० दशलक्ष टनपयांत
वाढवू न जागततक स्तरावर स्पधाात्मक पोलाद उद्योग तवकतसत करण्याचे लक्ष् ननणित करण्यात
आले आहे.

तृतीयपांिी व्यक्ती (हक्क सांरक्षि) शवधेयक २०१९

• नोकऱ्यांसह इतर क्षेत्रात तृतीयपंिीयांच्या विरोधातील भे दभािाला प्रवतबंध करणारे तृतीयपंिी
व्यक्तती (हक्क संरक्षण) विधे यक २०१९ संसदेमध्ये मंजू र करण्यात आले.
• ऑगस्ट २०१९मध्ये हे विधे यक लोकसभेमध्ये मंजू र करण्यात आले होते. राष्ट्रपतींच्या स्िाक्षरीनं तर
्याचे कायद्यात रूपांतर होणार आहे.
• तृतीयपंिींची व्याख्या स्पष्ट् करणे ि या समुदायासोबत होणारा भे दभाि रोखणे हा या विधे यकाचा
मुख्य हेतू आहे.
• मोठ्या प्रमाणािर तृतीयपंिी व्यक्ततींना या विधे यकाचा र्ायदा होणार आहे. समाजाकडून तृतीयपंिी
व्यक्ततींिर लािला जाणारा कलंक, ्यांच्यासंदभाात केला जाणारा भेदभाि आणण ्यांचा होणारा छळ
या विधे यकामुळे कमी होण्यास मदत होणार आहे.
• या विधे यकामुळे तृतीयपंिी व्यक्तती समाजाच्या मुख्य प्रिाहात येऊन समाजासाठी सदस्य म्हणून
्यांचा योग्यरी्या चांगला उपयोग होऊ शकेल.
• २०११च्या जनगणनेनु सार देशात ४.८० लाखांहून अवधक तृतीयपंिी आहेत म्हणूनच या समुदायाच्या
अवधकावधक मागण्यांचा या विधे यकात समािे श करण्यात आला आहे .
• असे असले तरी या कायद्याच्या यशस्िी अंमलबजािणीसाठी तृतीयपंिी समुदायाबाबत लोकांचा
पूिा ग्रह बदलणे आिश्यक आहे.
या शवधेयकातील मुख्य तरतुदी
• या विधे यकात तृतीयपंिींची व्याख्या स्पष्ट् करण्यात आली आहे. विधे यकानु सार तृतीयपंिी म्हणजे
‘अंशतः नर नकिंिा मादी नकिंिा नर ि मादी यांचा योग नकिंिा ना नर ना मादी’.

Page | 139
• या विधे यकामुळे तृतीयपंिी व्यक्ततीसोबत वशक्षण, रोजगार, आरोग्य सेिा आणण इतर कोण्याही
क्षेत्रामध्ये भेदभाि केला जाऊ शकत नाही.
• ननिास: या विधे यकानु सार प्र्येक तृतीयपंिी व्यक्ततीस देशात कोठेही ननिास करण्याचा हक्क प्रदान
करण्यात आला आहे .
• रोजगार: कोणतीही सरकारी अििा खासगी संस्था रोजगाराच्या बाबतीत भरती तसेच पदोन्नतीमध्ये
तृतीयपंिी व्यक्ततीशी भेदभाि करू शकत नाही.
• वशक्षण: सरकारद्वारे अनु दानीत नकिंिा मान्यता प्राप्त शैक्षणणक संस्था भे दभाि न करता तृतीयपंिी
व्यक्ततींना सिा समािे शक सुविधा पुरविण्यात येतील.
• देशाच्या प्र्येक तृतीयपंिी व्यक्ततीला ओळखपत्र वमळिणे आिश्यक आहे, जे ्यांच्या ओळखीचा
पुरािा असेल. याद्वारे ते या विधे यकात नमूद सिा हक्कांचे लाभ घे ऊ शकतात. हे ओळखपत्र णजल्हा
न्यायाधीशांच्या तपासणी सवमतीच्या वशर्ारशीनुसार प्रदान केले जाईल.
• या तपासणी सवमतीमध्ये िै द्यकीय अवधकारी, णजल्हा कल्याण अवधकारी, मानसशास्त्रज्ञ, सरकारी
अवधकारी आणण तृतीयपंिी व्यक्तती समाविष्ट् असेल.
• या विधे यकामध्ये केंद्र ि राजय सरकारांना तृतीयपंिी समुदायाच्या कल्याणासाठी योजना
बनविण्याचे ननदेश देण्यात आले आहेत.
• या विधे यकात तृतीयपंिी व्यक्ततीला णभक मागण्यास लािणे, सािा जननक ठठकाणी प्रिे श करण्यास
मजजाि करणे, शारीररक नकिंिा लैंवगक अ्याचार यासाठी २ िषाांचा तुरुंगिास ि दंड ठोठािण्याची
तरतूद करण्यात आली आहे.
• तृतीयपंिी व्यक्ततींसाठी राष्ट्रीय पररषद (NCTP): केंद्रीय सामाणजक न्यायमंत्री यांच्या अध्यक्षतेखाली
एनसीटीपी, तृतीयपंिी व्यक्ततीच्या तक्रारींचे ननिारण करण्यासह केंद्र सरकारला सल्ला देईल तसेच
तृतीयपंिी व्यक्ततींबाबतच्या धोरणांच्या पररणामाचे परीक्षण करेल.

व्हीप (Whip)
चचेत किामुळे?
• महाराष्टरातील राजकीय पेच अतधक गुांतागुांतीचा होत असतानाच बहुमत तसद्ध करण्याचे राजकारण
र्ेट राष्टरवादी कााँग्रेसचा गटनेता कोण इर्पयांत येऊन पोहचले होते.
• राष्टरवादीचा गटनेता कोण ठरणार यावरुनच सरकार टीकणार की पडणार याचा ननकाल लागणार,
अशी पररस्थस्थती महाराष्टरात ननमााण झाली होती.
• एकीकडे राष्टरवादी कॉाँग्रेसचे तवतधमांडळ गटनेते म्हणून तवतधमांडळाच्या सतचवालयामध्ये जयांत पाटील
याांची नोंद असल्याची माहहती समोर येत होती, तर भाजपाने अणजत पवार हेच गटनेते असल्याचा

Page | 140
 दावा केला होता.
• त्यामुळेच आता राष्टरवादीच्या गटनेतापदावरुन वाद सुरु झाला. गटनेतापदावरुन वाद सुरु होण्याचे
मुख्य कारण म्हणजे गटने त्याला असलेला व्हीप काढण्याचा अतधकार.
• चला तर मग जाणून घे ऊ व्हीप म्हणजे नक्की काय? तो कसा काढला जातो?
व्हीप म्हिजे काय?
• व्हीप म्हणजे च पक्षादेश. पक्षाने एखादे तवधे यक नकिंवा मुद्द्ावर सभागृहामध्ये काय भूतमका घ्यायची
याबद्दल घे तलेला ननणाय पाळण्याचा आदेश नदला जातो त्यालाच व्हीप असे म्हणतात.
• व्हीप हा राजकीय पक्षाचा अतधकार असतो. कायाकारी तवतधमांडळात पक्षातील णशस्त सुननणित करणे
हाच व्हीपचा हेतू असतो.
• एखाद्या पक्षाच्या सदस्याांनी त्याांच्या स्वत:च्या वै यहततक तवचारसरणीनुसार ननणाय न घे ता पक्षाच्या
धोरणाांनु सार मतदान करावे या हेतूने व्हीप काढला हातो.
• व्हीपमुळे एकप्रकारे पक्षाच्या सदस्याांना एखादी भूतमका घे ण्याचे आदेश नदले जातात.
बदललेला कायदा
• राजीव गाांधी याांच्या पांतप्रधानपदाच्या कायाकाळात १९८५ मध्ये ५२वी घटनाुरुस्ती करण्यात आली.
त्यामुळे पक्षाांतरबांदीचा कायदा अहस्तत्वात आला.
• एखाद्या तवतधमांडळ अर्वा सांसद सदस्याने पक्ष सोडल्यास, व्हीपतवरोधात (पक्षादेश) मतदान केले,
तर तो पक्षाांतरबांदी कायद्यानुसार अपात्र ठरतो.
• पक्षातील एक तृतीयाां श आमदार फुटले तर त्याला ‘तवभाजन’ (हस्प्लट) असे म्हणतात. २००३ मध्ये
झालेल्या ९१व्या घटनाुरुस्तीत ही तरतू द काढून टाकण्यात आली.
• नवीन काद्यानुसार दोन तृतीयाांशपेक्षा कमी आमदाराांनी पक्षापासून वे गळे होऊन नवा पक्ष स्थापन
केला नकिंवा एखाद्या पक्षात गेल्यास त्याांना अपात्र ठरतवले जाते . तवधानसभा नकिंवा लोकसभेच्या
सभापतीांना हे अतधकार देण्यात आले आहेत.
व्हीप काढण्याचे अवधकार र्ििेत्यालाच
• पक्षादेश (व्हीप) काढण्याचे अतधकार हे पक्षाने ननवडलेल्या तवतधमांडळ गटने त्यालाच असतात.
• एखाद्या पक्षाने जु न्या गटनेत्याऐवजी नवीन गटनेता ननवडल्यास पक्षादेश जारी करण्याचे अतधकार
त्याच्याकडे येतात, असे घटनातज्ज्ञ साांगतात.
व्हीप क
े व्हा बजािता ये त िाही?
• राष्टरपतीपदाच्या ननवडणुकीत सांसदेचे सदस्य (खासदार) नकिंवा तवधानसभेचे सदस्य (आमदार) याांना
व्हीप बजावू न कोणाला मतदान करायचे याचा ननदेश देता येऊ शकत नाही.
महाराष्टर ातील पररस्थिती

Page | 141
• अणजत पवार याांच्यासोबत राष्टरवादीतील आमदाराांचा मोठा गट भाजपमध्ये आणण्याचा वा तो प्रयत्न
फसल्यास राष्टरवादीच्या गटनेत्याचे पत्र असल्याचा कायदेशीर मुद्दा पुढे करून राज्यात सरकार
स्थापन करण्याचा भाजपचा प्रयत्न होता.
• राष्टरवादी कॉाँग्रेसचे गटनेते अणजत पवार याांनी काढलेल्या व्हीप अर्ाात पक्षादेशाचा भां ग केल्यावरून
मोठ्या सांख्येने आमदार अपात्र ठरले असते.
• पररणामी महाराष्टरात कोणालाच बहुमत तसद्ध करता आले नसते आणण पुन्हा ननवडणुका घे ण्याणशवाय
पयााय उरला नसता.
• मात्र अणजतदादाांसोबत आमदारही आले नाहीत आणण त्याांचीही गटनेतेपदावरून हकालपट्टी झाली.
त्यामुळे बहुमत नसल्याने हतबल झालेल्या देवें द्र फडणवीस व अणजत पवाराांना अनुिमे मुख्यमांत्री,
उपमुख्यमांनत्रपदाचा राजीनामा द्यावा लागला.
• सवोच्च न्यायालयानेही राज्यामधील घोडेबाजार र्ाांबवण्यासाठी योग्य वेळी हस्तक्षेप करत २७
नोव्हेंबर रोजी बहुमत चाचणी घे ण्याचे आदेश नदले.
• याणशवाय बहुमतासाठी घे ण्यात येणारे मतदान हे गुप्त पद्धतीने न घे ता या मतदानाचे र्े ट प्रक्षेपण
करण्याचेही आदेश न्यायालयाने नदले.

इररनिरया ि सेंि नकट्स या देिाांची आयएसए करारािर सिाक्षरी

• नवी नदल्ली येर्े झालेल्या आयएसएच्या ुसऱ्या असेंब्दलीमध्ये इररनटरया (Eritrea) आणण सेंट नकट्स
व नेणव्हस (Saint Kitts and Nevis) या २ देशाांनी आांतरराष्टरीय सौर आघाडीच्या (ISA) फ्रेमवका
करारावर स्वाक्षरी केली.
• याबरोबरच आतापयांत आयएसए फ्रे मवका करारावर स्वाक्षरी केलेल्या एकूण देशाांची सांख्या ८३ वर
पोहोचली आहे .
• टीप: आांतरराष्टरीय सौर आघाडी (ISA) आणण ततच्या ुसऱ्या असेंब्दलीबाबत तवस्तृत माहहती देणारा
तवशेष लेख स्वतांत्रपणे प्रकाणशत करण्यात आलेला आहे. अतधक माहहतीसाठी तवद्याथ्याांनी तो लेख
वाचावा.

१५ कलमी सुधारिा सिद

• अणलकडेच, उपराष्टरपती व्यांकय्या नायडू याांनी देशातील सांसदीय सांस्थाांच्या कामकाजावर तचिंता व्यतत
करत, १५ कलमी सुधारणा सनदीचे अनावरण केले.
या सिदीमधील १५ कलमे पुढीलप्रमािे:
• सांसदीय सांस्थाांवर लोकाांचा तवश्वास कायम राखला पाहहजे .

Page | 142
• सभागृहाचे ननयम सभासदाांनी पाळले पाहहजे त.
• सभागृहाांच्या कामकाजात, रोस्टर प्रणालीचा अवलांब करून सवा राजकीय पक्षाांनी त्याांच्या नकमान ५०
टक्के खासदाराांची उपस्थस्थती सुननणित केली पाहहजे .
• सांसदेद्वारे सदनात गणसांख्येची (कोरम) १० टततयाांची आवश्यक उपस्थस्थती राखली गेली पाहहजे .
• तवतधमांडळात महहलाांचे प्रततननतधत्व वाढवले पाहहजे .
• अणभव्यतती स्वातांत्र्य सुननणित करण्यासाठी राजकीय पक्षाांच्या णव्हप (Whip) प्रणालीचा आढावा
घे तला पाहहजे .
• पक्षाांतर कायद्याचे सखोल पुनरावलोकन के ले पाहहजे व अशी प्रकरणे पीठासीन अतधकाऱ्याांमाफात
वेळेवर ननकाली काढली गेली पाहहजे त.
• तवभागाांशी सांबांतधत स्थायी सतमतीच्या प्रभावी कामकाजासाठी आवश्यक उपायाांवर चचाा केली जावी.
• तवधे यक मांजू र होण्यापूवी आणण मांजू र झाल्यानांतर सामाणजक, आर्मर्क, पयाावरणीय व प्रशासकीय
स्तरावर कायदेशीर प्रभावाांचे मूल्याांकन केले पाहहजे .
• 'राज्यघटनेच्या मूलभूत सांरचने'चे वै णशष्ट्य असलेले ‘सरकारचे सांसदीय स्वरूप’ (Parliamentary
Form of Government) कायम राखले पाहहजे .
• गुन्हेगारी पाश्वाभू मी असलेल्या लोकप्रततननधीांच्या वाढत्या समस्येचे तवश्लेषण केले पाहहजे .
• लोकप्रततननधीांतवरूद्ध फौजदारी तिारीांचा वेळेवर ननपटारा करण्यासाठी तवशेष न्यायालये स्थापन
केली पाहहजे त.
• उपलब्दध सांसदीय साधनाांचा आधार घे ऊन सरकारने पक्ष व तवरोधी पक्षाांप्रतत जबाबदार असायला हवे .
• सांसदेमधील लोकप्रततननधीांनी चचेच्या वेळी जबाबदार व तवधायक असले पाहहजे .
• फस्टा पास्ट द पोस्ट (FPTP) प्रणालीच्या लक्षात घे ऊन एकाचवेळी ननवडणुकीच्या प्रस्तावावर
सहमती दशातवली जावी.

भारत-उझबेनकसताि दरम्याि सामांजसय करार

• संरक्षण मांत्री राजनार् तसिंह याांनी १ ते ३ नोव्हेंबर दरम्यान उझबेनकस्तानच्या आपल्या दौऱ्यादरम्यान
उझबेनकस्तानचे संरक्षण मेजर जनरल बखोनदर ननजामोतवच कुबाानोव याांच्यासह हद्वपक्षीय चचाा केली.
• भारतीय सांरक्षण मांत्र्याांद्वारे मागील सु मारे १५ वषाांमध्ये उझबेनकस्तानचा हा पहहलाच दौरा होता.
• या दौऱ्यात भारत-उझबेनकस्तान दरम्यान दोन्ही देशाांच्या सशस्त्र बलाांमध्ये सैन्य तचनकत्सा आणण
सैन्य णशक्षण या क्षेत्राांमध्ये हद्वपक्षीय सहकाया वाढतवण्यासाठी सामांजस्य करार करण्यात आला.
• ऑतटोबर २०१८ मध्ये भारत आणण उझबेनकस्तान याांच्यात झालेल्या सैननकी णशक्षणावरील सामांजस्य

Page | 143
 करारातून दृढ झालेल्या सांवादामधू नच या नव्या सामांजस्य कराराची व्युत्पत्ती झाली.
• भारत आणण उझबेनकस्तानच्या उच्च सैननकी णशक्षण सांस्थाांमध्ये यावेळी प्रणशक्षण व क्षमता ननर्ममती
या क्षेत्रातदेखील सामांजस्य करार करण्यात आला.
• यावेळी तेलांगानाच्या तसकांदराबादमधील कॉलेज ऑफ नडफेन्स मॅनेजमेन्ट आणण ताश्कांदमधील
उझबेनकस्तानची सशस्त्र सेना अकादमी याांच्यात णव्हनडओ-णलिंकद्वारे दोन्ही नेत्याांनी प्रर्मच तवननमय
केले.
• दोन्ही सांरक्षण मांत्र्याांनी प्रर्मच आयोणजत करण्यात आलेल्या भारत-उझबेनकस्तान सांयुतत सराव
‘Dustlik 2019’च्या उद्घाटन सोहळ्याचे सहअध्यक्षपदही भूषतवले. याचे आयोजन ४ ते १३ नोव्हेंबर
दरम्यान करण्यात येणार आहे .
ारत-उझबेनकसताि सांबांध
• सप्टेंबर २०१८मध्ये उझबेनकस्तानचे तत्कालीन सांरक्षण मांत्र्याांनी केलेल्या भारत दौऱ्यानांतर वृ तद्धांगत
झालेल्या दोन्ही देशाांमधील सांरक्षण सहकायाा बाबत दोन्ही ने त्याांनी समाधान व्यतत केले.
• र्ेब्रुिारी २०१९ मध्ये झालेल्या संरक्षण सहकायाािरील पहहल्या संयुक्तत कायागटाच्या बैठकीमध्ये,
माचा २०१९ मध्ये भारताच्या संरक्षण सवचिांच्या उझबेनकस्तान दौऱ्यादरम्यान व सप्टेंबर २०१९ मध्ये
ताश्कांद येर्े आयोणजत सांरक्षण उद्योग कायाशाळेद्वारे या दृढ झालेल्या संबंधांची प्रवचती आली.
• भारताकडून वस्तू व सेवा खरेदी करण्यासाठी भारताने उझबेनकस्तानला ४० दशलक्ष अमेररकन
डॉलरच्या सवलतीच्या दरात कजा पुरवठ्याचा प्रस्तावही नदला आहे.
• दोन्ही बाजूां नी सशस्त्र सेना याांच्यात प्रणशक्षण, क्षमता वाढवणे आणण णशक्षणाच्या सांदभाात र्ेट
तवननमयामध्येही लक्षणीय वाढ नदसून आली आहे.
• भारत-उझबेनकस्तान सामररक भागीदारी कायम ठेवू न सांरक्षण क्षेत्रात सहकाया वाढतवण्यासाठी एकत्र
काम करत राहणार आहेत.

िालेय विद्ाथ्याांसाठी अन्नासांबांधी नियमाांचा मसुदा

• भारतीय अन्न सुरक्षा व मानक प्रातधकरणाने (FSSAI) शालेय तवद्याथ्याांसाठी सुरणक्षत अन्न आणण
ननरोगी आहार ननयमाांचा मसुदा जाहीर केला आहे .
• एफएसएसएएआयने तवतवध भागधारकाांना ३० नदवसाांत यावर आपली प्रततहिया देण्यास साांतगतले
आहे.
मसुद्ाचे मुख्य मुद्दे
• या मसुद्यानुसार स्कूल कॅम्पसच्या ५० मीटरच्या पररसरात शीतपेय, बटाट्याचे वे फर आणण इतर जांक
फूडच्या तविीवर आणण जाहहरातीांवर बांदी घालण्यात येणार आहे.

Page | 144
• मेद, मीठ व शकारा याांचे प्रमाण अतधक असलेले (HFSS | High in Fat, Salt & Sugar) भोजन
शाळाांच्या कॅन्टीन / मेस / वसततगृह स्वयांपाकघरात तवकले जाऊ शकत नाही.
• या प्रकारचे भोजन शालेय मुलाांना तवकले जाऊ शकत नाही आणण ते शाळा कॅम्पसच्या ५० मीटरच्या
पररसरातही तवकले जाऊ शकत नाही.
• सुरणक्षत आणण ननरोगी अन्न सुननणित करण्यासाठी शाळेचा पररसर ‘ईट राइट स्कूल’मध्ये पररवतीत
करण्यात यावा.
• शाळाांनी ननरोगी आहार आणण सुरणक्षत अन्न याचे महत्त्व पटवू न देण्यासाठी व्यापक कायािम सुरू
करावे .
• शालेय प्रातधकरण आणण शाळाांनी ननयुतत केलेल्या अन्न व्यवसाय ऑपरेटरने शाळाांमध्ये अन्न
पुरवण्यासाठी परवाना प्राप्त करणे आवश्यक आहे.
• मध्यान्ह आहार योजने अांतगात कांत्राट देण्यात आलेल्या अन्न व्यवसाय ऑपरेटरलाही आरोग्य आणण
स्वच्छतातवषयक पद्धतीांच्या आवश्यकताांचे पालन करून नोंदणी परवाना घ्यावा लागेल.
• मुलाांसाठी मेनू तयार करताना शाळाांनी पोषणतज्ञ आणण आहारतज्ञाांची मदत घ्यावी.

राष्टरीय जैिइांधि धोरिाची प्रर्ती

• १८ नोव्हेंबर २०१९ रोजी केंद्रीय पेटरोणलयम व नैसर्मगक वायु मांत्रालयाने राष्टरीय जैवइांधन धोरणाच्या
अांमलबजावणीसांदभाात लोकसभेत माहहती नदली आहे.
• जू न २०१८ मध्ये केंद्रीय पेटरोणलयम व नैसर्मगक वायु मांत्रालयाने राष्टरीय जैवइांधन धोरणासांदभाात
अतधसूचना जारी केली होती.
सरकारिे क
े लेले उपाय ि त्याचे फशलत
• २०१३-१४ मध्ये पेटरोलमध्ये १.५३ टक्के इर्ेनॉल तमसळले जात होते. २०१७-१८ मध्ये पेटरोलमध्ये
इर्ेनॉल तमसळण्याचे प्रमाण ४.२२ टक्के करण्यात आले.
• २०१८-१९ मध्ये भारत सरकारने आतापयांत ननधााररत २२५ कोटी लीटर इर्ेनॉलच्या तुलनेत १८०
कोटी लीटर इर्ेनॉलची खरेदी केली आहे. देशाची वार्कषक इर्ेनॉल उत्पादन क्षमता ३३५ कोटी
लीटर आहे.
• सरकारने कॉम्प्रेस्ड जैव इांधनाच्या वापराला प्रोत्साहन देण्यासाठी सुरू केलेल्या ‘सतत’ (SATAT |
Sustainable Alternative Towards Affordable Transportation) या उपिमाांतगात
२०२३ पयांत देशभरात ५००० कॉम्प्रेस्ड बायोगॅस प्रकल्प उभारले जाणार आहेत.
• इर्ेनॉल तमतश्रत पेटरोल प्रोग्राममध्ये सहभागी तेल तवपणन कांपन्या जास्तीत जास्त १० टक्के इर्ेनॉल
तमतश्रत पेटरोलची तविी करण्याची परवानगी आहे.

Page | 145
 आरोग्य मांिालयाकचा वबल अँड मेशलिंडा र्े ट्स फाऊांडेिििी करार
• केंद्रीय आरोग्य आणण कुटुांब कल्याण मांत्रालयाने तबल अाँड मेणलिंडा गेट्स फाऊांडे शन सोबत ताांनत्रक
सहकायाासाठी करार केला आहे.
• या कराराअांतगात तबल अाँड मेणलिंडा गेट्स फाउांडेशन आरोग्य मांत्रालयाला ताांनत्रक व व्यवस्थापकीय
सहाय्य करेल.
• तबल आणण मेणलिंडा गेट्स फाउांडे शन प्रार्तमक आरोग्याशी सांबांतधत बाबी मजबूत करण्यासाठी
आरोग्य मांत्रालयाला मदत करेल.
• यात मातामृत्यु व बालमृत्यू कमी करणे, पोषणास प्रोत्साहन देणे आणण सावा नत्रक लसीकरणाचे उहद्दष्ट
साध्य करणे, या गोष्टीांचा समावे श आहे.
वबल अँड मेशलिंडा र्े ट्स फाऊांडेिि
• ही एक खाजगी सेवाभावी सांस्था असून, मायिोसॉफ्टचे सह-सांस्थापक तबल गेट्स व त्याांच्या पत्नी
मेणलिंडा गेट्स याांनी २००० साली या सांस्थेची स्थापना केली आहे.
• ही सांस्था तसॲटल (वॉणशिंग्टन) येर्े स्थस्थत आहे. सु मारे ५०.७ अब्ज डॉलसाच्या सांपत्तीसह हे जगातील
सवाात मोठे खाजगी फाऊांडेशन आहे.
• या सांस्थेचे ३ टरस्टी (तवश्वस्त) आहेत: मायिोसॉफ्टचे सह-सांस्थापक तबल गेट्स, त्याांच्या पत्नी
मेणलिंडा गेट्स आणण बकाशायर हॅर्वे या गुांतवणूक कांपनीचे अध्यक्ष वॉरन बफे .

आयआरसीिीसी आशि केएसिीडीसी याांच्यात करार

• आयआरसीटीसीने (इांनडयन रेल्वे केटररिंग अाँड टुररझम कॉपोरेशन णलतमटेड) गोल्डन चॅररयट टरेनच्या
सांचालनासाठी कनााटक राज्य पयाटन तवकास महामांडळासह (KSTDC) सामांजस्य करार केला आहे.
• केएसटीडीसी लवकरच गोल्डन चॅररयट टरेनचे ननयांत्रण आयआरसीटीसीकडे देईल.
• आयआरसीटीसी या गाड्याांमध्ये छोटे बदल करून माचा २०२० पयांत गोल्डन चॅररयट टरेनचे सांचालन
सुरू करेल.
• सध्या गोल्डन चॅररयट टरेन कनााटक, केरळ, पुद्दूचेरी आणण इतर दणक्षण भारतीय राज्याांमध्ये प्रवास
करते. आता या टरेनद्वारे बाांदीपूर, हांपी, मैसूर, तचकमगलूर, गोवा आणण तवजापूर या स्थळाांनादेखील
समातवष्ट केले जाणार आहे. यामुळे दणक्षण भारतातील पयाटनास चालना तमळेल.
र्ोल्डि चॅररयि िरेि
• हा कनााटक सरकार आणण केंद्रीय रेल्वे मांत्रालयाचा सांयुतत उपिम आहे. त्याअांतगात २००८ पासून
ही टरेन सुरू आहेत.

Page | 146
• या टरेनमध्ये १८ डबे आहेत. त्यात ४४ अततर्ी खोल्या आहेत, ज्यात ८४ अततर्ी राहू शकतात. या
टरेनद्वारे कनााटक आणण दणक्षण भारतातील प्रतसद्ध पयाटन स्थळाांना भे ट नदली जाते.
• ही टरेन तोट्यात असल्यामुळे ततचे सांचालन कनााटक सरकारने र्ाांबवले होते .

औद्ोवर्क सांबांध सांक्रहता २०१९

• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या अध्यक्षते खाली केंद्रीय मांनत्रमांडळाने औद्योतगक सांबांध सांहहता २०१९
सांसदेत सादर करायला मांजु री नदली आहे.
• औद्योतगक सांबांधावरील सांहहतेचा मसुदा पुढील ३ केंद्रीय कामगार कायद्याांच्या सांबांतधत तरतू दीांचे
सुसूत्रीकरण करुन आखण्यात आला आहे .
❖ टरेड युननयन कायदा १९२६.
❖ औद्योतगक रोजगार कायदा १९४६.
❖ औद्योतगक वाद कायदा १९४७.
फायदे
• प्रकरणाांचा जलद गतीने ननपटारा व्हावा यासाठी २ सदस्यीय न्यायातधकरणाची स्थापना केली जाईल.
काही महत्वाची प्रकरणे सांयुततपणे तर उवा ररत प्रकरणे एका सदस्याकडू न सोडवली जातील.
• सध्याच्या तरतुदीला अतधक लवतचकता देण्यासाठी सरकारी पूवा मांजु रीची अट १०० कमा चाऱ्याांसाठी
कायम राखण्यात आली असून, अतधसूचनेद्वारे या सांख्येत बदल करण्याची तरतूद आहे.
• ननधााररत प्रहियेनुसार कामगाराांसाठी पुनकौशल्य ननधीचा वापर केला जाणार.
• ननणित कालावधीसाठी रोजगाराची व्याख्या तयार करण्यात आली असून, यामध्ये कुठलाही नोटीस
कालावधी नसेल.

आयुवेदसांबांधी भारताचा ऑस्टरेशलयासोट करार

• अणखल भारतीय आयुवे द सांस्थेने ऑस्टरेणलयाच्या वे स्टना तसडनी युननव्हर्मसटीशी एक सामांजस्य करार
केला आहे.
• आधु ननक औषधीांसोबत आयुवे द तत्त्वाांचे एकत्रीकरण करण्याच्या सांशोधनात सहकाया आणण
मागादशाक तत्त्वे तवकतसत करता यावीत, यासाठी हा करार करण्यात आला आहे .
• नवी नदल्लीतील आांबेडकर आांतरराष्टरीय केंद्रात आयोणजत ‘भारत-ऑस्टरेणलया आांतरराष्टरीय शैक्षणणक
आणण सांशोधन कायाशाळा’ कायािमाच्या प्रसांगी हा करार करण्यात आला.
• या करारानु सार अणखल भारतीय आयुवे द सांस्था व वे स्टना तसडनी युननव्हर्मसटी गुणवत्तापूणा मानदांड
सुननणित करताना णशक्षण, सांशोधन व पारांपाररक औषधाच्या पद्धतीांमध्ये सहकायाासाठी तवणशष्ट

Page | 147
 क्षेत्राांची ओळख करुन तसेच पारांपाररक औषधी सांबांतधत पायाभूत सुतवधाांमधील गुांतवणूकीस चालना
देऊन, हे सहकाया पुढील उच्च स्तरावर घे ऊन जाण्यास वचनबद्ध आहेत.
• ऑस्टरेणलयाच्या आांतरराष्टरीय भागीदारीमध्ये भारत हा अग्रिम असलेला देश असल्याने आरोग्य सेवा
उद्योगाच्या इततहासातील हा आणखी एक मैलाचा दगड आहे.

बेकायदेिीर कारिाया (प्रवतबांध) कायदा

चचेत का?
• राष्टरीय गुन्हे नोंद ब्दयुरोने एकनत्रत केलेली ‘बेकायदेशीर कारवाया (प्रततबांध) कायदा १९६७’सांबांधी
(Unlawful Activities Prevention Act (UAPA), 1967) आकडेवारी गृह मांत्रालयाने
राज्यसभेत सादर केली.
• या आकडेवारीनुसार:
• मणणपूरमध्ये २०१७ या वषाात यूएपीए अांतगात सवाातधक म्हणजे ३५ टततयाांपेक्षा अतधक सु मारे ३३०
प्रकरणे नोंदतवण्यात आली. या प्रकरणाांत सु मारे ३५२ लोकाांना अटक करण्यात आली.
• २०१७ या वषाात यूएपीए अांतगात नोंदतवण्यात आलेल्या एकूण प्रकरणाांपैकी १७ टक्के (१५६) प्रकरणे
जम्मू-काश्मीरमध्ये, तर १४ टक्के (१३३) प्रकरणे आसाममध्ये नोंदवली गेली.
• उत्तर प्रदेश आणण तबहारमध्ये अनुिमे १२ टक्के (१०९) व ५ टक्के (५२) प्रकरणे नोंदतवण्यात आली.
• उत्तर प्रदेशात केवळ १२ टक्के प्रकरणाांची नोंद झाली असली तरीही या कायद्याांतगात अटक करण्यात
आलेल्या व्यततीांच्या सांख्ये मध्ये उत्तर प्रदेश आघाडीवर आहे.
• या कायद्याांतगात देशभरात अटक झालेल्या एकूण १५५४ व्यततीांपैकी ३८२ व्यतती उत्तर प्रदेशातील
आहेत.
• या व्यततररतत, आसाम, मणणपूर, जम्मू-काश्मीर आणण झारखांडमध्ये अनुिमे ३७४, ३५२, ३५ आणण
५७ व्यततीां ना अटक झाली.
• गृह मांत्रालय नकिंवा राज्य सरकारच्या सक्षम प्रातधकरणास चौकशी एजन्सीशी सांपका साधल्यानां तर
सात नदवसाांच्या आत आरोपपत्र दाखल करण्यास मान्यता द्यावी लागते .
• या कायद्याांतगात २०१५, २०१६ व २०१७मध्ये अनुिमे ११२८, ९९९ व १५५४ लोकाांना अटक करण्यात
आली आहे .
राष्टरीय अपराध िोंद ब्दयुरो
• NCRB | National Crime Record Bureau.
• राष्टरीय अपराध नोंद ब्दयुरोची (NCRB) स्थापना गृह मांत्रालयाकडून ११ माचा १९८६ रोजी करण्यात
आली. याचे मुख्यालय नवी नदल्लीत आहे.
Page | 148
• गुन्हेगाराांना पकडण्यासाठी गुन्हे आणण गुन्हेगाराांची माहहतीचा सांग्रह व स्त्रोत, गुन्याचा तपास
करणाऱ्या यांत्रणाांना उपलब्दध करून देण्याच्या उद्देशाने याची स्थापना करण्यात आली आहे.
• माहहती-तांत्रज्ञान आणण हितमनल इांटेणलजन्सद्वारे पोणलस दलाांना सशतत बनवू न, कायदा व
सुव्यवस्था राखण्यासाठी मदत करणे, या सांस्थेचा हेतू आहे.
• हा ब्दयुरो गुन्हे आणण गुन्हेगाराांचा सुरणक्षत डेटाबेस तयार करतो. तसेच गुन्हे गाराांशी सांबांतधत माहहती
सांकणलत करतो. यात सवा गुन्हेगाराांच्या बोटाांचे ठसेही जमा केले जातात.
• एनसीआरबी प्रततवषी अपराध आणण भारत, भारत आणण तुरूां गासांबांधी आकडेवारी तसेच भारतातील
अपघाती मृत्यू आणण आत्महत्या असे ३ अहवाल सादर करतो.
• इलेतटरॉननक व माहहती तांत्रज्ञान मांत्रालयाने २०१६ मध्ये एनसीआरबीला ‘नडणजटल इांनडया पुरस्कार’
प्रदान केला होता.
• ब्रीदवातय: माहहती तांत्रज्ञानासह भारतीय पोणलसाांना सक्षम बनवू या.

पिकार आशि पिकाररता सांिा कायदा

• महाराष्टर तवधानसभेने पाररत केलेल्या पत्रकार आणण पत्रकाररता सांस्था (हहिंसाचार आणण मालमत्तेचे
नुकसान प्रततबांध) कायदा २०१७ राष्टरपतीांनी मान्यता नदली आहे.
• या कायद्यात पत्रकार नकिंवा पत्रकाररता सांस्थाांच्या प्रकरणाांमध्ये नुकसान पोहचतवणाऱ्या व्यततीांना ३
वषाांची णशक्षा आणण ५०,००० रुपये दांड करण्याची तरतू द करण्यात आली आहे.
• या कायद्यानुसार, सांस्थाांना होणाऱ्या नुकसानीची भरपाई नकिंवा पत्रकाराांवरील उपचाराांचा खचादेखील
आरोपीांनाच द्यावा लागणार आहे.
• या कायद्यान्वये पत्रकाराांवरील हल्ला हा अजामीनपात्र गुन्हा ठरतवण्यात आला आहे.
• याणशवाय हा कायदा कांत्राटी पत्रकाराांनाही सुरक्षा प्रदान करतो.
• अशाप्रकारच्या प्रकरणाांचा तपास पोणलस उपअधीक्षक नकिंवा त्यापेक्षा उच्चपदस्थ अतधकाऱ्याांमाफात
करण्याची तरतू द या कायद्यामध्ये आहे.
• खोट्या तिारी नकिंवा कायद्याचा गैरवापर केल्याबद्दल पत्रकाराांवर दांडात्मक कारवाईची तरतूदही यात
करण्यात आली आहे.
• पत्रकाराांच्या सांरक्षणासाठी असा कायदा करणारा महाराष्टर पहहले राज्य ठरले आहे.
पिकार सांरक्षि कायद्ाची आिश्यकता का?
• अलीकडे देशभरातील पत्रकाराांवर हल्ल्याांचे प्रमाण झपाट्याने वाढले आहे, पररणामी अने क पत्रकार
सांघटनाांद्वारे बऱ्याच काळापासून असा कायदा करण्याची मागणी केली जात आहे.

Page | 149
• आांतरराष्टरीय सांघटना ररपोटासा तवदआउट बॉडासाच्या (Reporters Without Borders) जागततक
पत्रकाररता स्वातांत्र्य ननदेशाांक २०१९मध्ये (World Press Freesom index) भारत १८०
देशाांमध्ये १४०व्या स्थानी आहे .
• या ननदेशाांकात भारत २०१७ मध्ये १३६व्या, तर २०१८ मध्ये १३८व्या स्थानावर होता.
• या ननदेशाांकानुसार नॉवे, नफनलाँड आणण स्वीडन अनुिमे प्रर्म, हद्वतीय व तृतीय स्थानी आहेत.
• पत्रकाराांच्या सांरक्षणाच्या या आांतरराष्टरीय ननदेशाांकात एररनटरया (१७८), उत्तर कोररया (१७९) आणण
तुकामेननस्तान (१८०) हे देश सवाात तळाला आहेत.

ारत-सौदी अरे वबया दरम्याि करारास मांजूरी

• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या अध्यक्षते खालील केंद्रीय मांनत्रमांडळाने भारत व सौदी अरेतबया दरम्यान
धोरणात्मक भागीदारी पररषदेच्या स्थापने साठी २९ ऑतटोबर २०१९ रोजी पांतप्रधानाांनी केलेल्या
कराराला कायोत्तर मांजु री नदली आहे.
• या करारामुळे उभय देशाांतील उच्च पदस्थ ननयतमतपणे भेटू शकतील आणण धोरणात्मक भागीदारी
अांतगात सुरू असलेल्या उपिम / प्रकल्पाांच्या प्रगतीवर नजर ठेऊ शकतील.
• यामुळे धोरणात्मक गुांतवणूकीसाठी नवीन क्षेत्रे शोधली जातील आणण उद्दीष्ट ननणित केली जातील
तसेच त्यातून तमळणारे फायदे पररभानषत केले जातील.
फायदे
• कोणत्याही णलिंग, वगा नकिंवा उत्पन्नाच्या मयाादेपलीकडे जाऊन सौदी अरेतबयाबरोबर सुधाररत आर्मर्क
आणण व्यावसातयक सांबांध असणाऱ्या नागररकाांना लाभ तमळवू न देणे, हे या प्रस्तावाचे लक्ष् आहे.
• सौदी अरेतबयाबरोबर झालेल्या या करारामुळे सांरक्षण, दहशतवादतवरोधी सुरक्षा, ऊजाा सुरक्षा आणण
नवीकरणीय ऊजाा यासारख्या प्रमुख क्षेत्रात भागीदारीचे नवे मागा खुले होतील.

राष्ट्रीय द्रडझाईन सांस्था (दुरुस्ती) शवधेयक

• संसदेमध्ये राष्ट्रीय नडझाईन संस्था (दुरुस्ती) विधे यक २०१९ मंजू र करण्यात आले. या विधे यकाद्वारे
राष्ट्रीय नडझाईन संस्था कायदा २०१४मध्ये दुरुस््या केल्या जातील.
• या विधे यकाद्वारे अहमदाबाद स्थस्थत राष्ट्रीय नडझाइन संस्थेला (एनआयडी) मह््िाच्या राष्ट्रीय संस्थेचा
दजाा देण्यात आला आहे .
• तसेच या विधे यकानु सार देशात ४ निीन राष्ट्रीय नडझाइन संस्था (NID) स्थापन केल्या जातील.
• यात एनआयडी अमरािती (आं ध्रप्रदेश), एनआयडी भोपाळ (मध्य प्रदेश), एनआयडी जोरहाट
(आसाम) आणण एनआयडी कुरूक्षेत्र (हररयाणा) यांचा समािे श आहे.

Page | 150
• या संस्थांना एनआयडी अहमदाबादप्रमाणे मह्िाच्या राष्ट्रीय संस्था म्हणून घोनषत करण्याचा
प्रस्तािही या विधे यकात आहेत.
• सध्या या संस्थांची नोंदणी सोसायटी नोंदणी कायदा १८६० अंतगात करण्यात आली आहे, ्यामुळे
्या नडप्लोमा अििा पदिी प्रदान करू शकत नाहीत. परंतु मह्िाच्या राष्ट्रीय संस्थेचा दजाा प्राप्त
झाल्यावर या संस्था नडप्लोमा अििा पदिी प्रदान करू शकतील.
• तसेच एनआयडी विजयिाडाचे नाि बदलून एनआयडी अमरािती करणे, प्रमुख नडझाईनरचे पद
प्राध्यापकाच्या समतुल्य करणे या संदभाातील प्रस्तािही विधे यकात आहे.
• देशाच्या विविध भागांमध्ये राष्ट्रीय नडझाइन संस्था सुरू केल्यामुळे नडझाईन क्षेत्रातील कुशल
कामगारांच्या संख्येत िाढ होईल.
• ्यामुळे देशात प्र्यक्ष आणण अप्र्यक्ष रोजगार ननमााण होईल. तसेच हातमाग, हस्तकला आणण
लहान आणण सूक्ष्म उद्योगांना देखील र्ायदा होईल.

ारत-सौदी दरम्याि अांमली पदाथड विरोधी करार

• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या अध्यक्षते खालील केंद्रीय मांनत्रमांडळाने भारत व सौदी अरेतबया दरम्यान
अांमली पदार्ा, मानसोपचार आणण रासायननक पूवावती वस्तुांच्या अवैध व्यापार आणण तस्करीच्या
तवरोधातील सामांजस्य करारास मान्यता नदली आहे .
फायदे
• यामुळे सांयुतत राष्टराांच्या आांतरराष्टरीय अांमली पदार्ा ननयांत्रण पररषदेद्वारे पररभानषत केल्यानुसार अांमली
पदार्ाांची तविी, मानसोपचार व रासायननक पूवावती वस्तुांच्या तवरोधात दोन्ही देशाांमधील सहकाया
सुलभ आणण वृ तद्धांगत होईल.
• सामांजस्य करारानु सार मादक औषधे , उत्पादक, तस्कर आणण मादक द्रव्याांच्या तस्करी करणाऱ्याांच्या
सांशयास्पद हालचाली, एनडीपीएस व प्रीकसासा केतमकल्सच्या तस्करीचा तपशील आणण अटक
केलेल्या तस्करीचा आर्मर्क तपशील तसेच औषधी शुल्क सांबांतधत माहहतीची देवाणघेवाण
करण्याची तरतू द आहे .
• सामांजस्य करारात कोणत्याही पक्षाच्या हद्दीत जप्त केलेली मादक औषध, सायकोटरॉनपक पदार्ा
आणण रासायननक खरेदीचे तवश्लेषण आणण अांमली पदार्ाांच्या अवैध प्रयोगशाळा, सायकोटरॉनपक
पदार्ा, रासायननक उत्पादन आणण त्याांच्या ताांनत्रक वै णशष्ट्याांतवषयी माहहती / तवननमय करण्याची
तरतूद आहे .
पार्श्ड ू मी
• मादक पदार्ाांची बेकायदेशीरपणे तस्करी हा जागततक अवैध व्यापार आहे.

Page | 151
• तवशेषत: अफगाणणस्तानात तवतवध मागाांद्वारे मोठ्या प्रमाणात या मादक पदार्ाांचे उत्पादन व तवतरण
केले जाते यामुळे तरुणाांमध्ये मोठ्या प्रमाणात हे मादक पदार्ा सुलभपणे सेवन केले जातात.
• यामुळे सावा जननक आरोग्यावर नकारात्मक प्रभाव पडतो व त्यामुळे समाजातील गुन्हेगारीमध्येही वाढ
होते.
• मादक द्रव्याांच्या तस्करीमुळे जगभरातील तवतवध भागात बांडखोरी व दहशतवादासाठीही आर्मर्क
पाठबळ तमळाले आहे .

ारत-वचली दरम्याि दुहेरी कर िाळण्यासाठी करार

• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या अध्यक्षते खालील केंद्रीय मांनत्रमांडळाने भारत आणण तचली याांच्यातील
ुहेरी कर आकारणी रद्द करण्यासाठी व तवत्तीय कर रोखण्यासाठी आणण उत्पन्नावरील करासांदभाात
ननराकरण करण्यासाठी ुहे री करप्रणाली प्रततबांध करारास मांजू री नदली आहे .
मुख्य प्र ाि
• हा करार ुहेरी कर हटतवण्यात मदत करेल.
• याद्वारे करार करणाऱ्या देशाांमधील कराांच्या हक्काांचे स्पष्ट वाटप केल्याने दोन्ही देशाांच्या गुांतवणूकदार
व व्यवसायाांना कर ननणितता तमळेल तर व्याज, रॉयल्टी आणण ताांनत्रक सेवाांसाठीच्या शुल्कावरील
स्त्रोताांच्या राज्यातील कर दर ननणित करुन गुांतवणूकीचा प्रवाह वाढतवला जाईल.
• हा करार प्रोटोकॉल जी-२० ओईसीडी बीईपीएस प्रकल्पातील नकमान मानके व इतर णशफारसी लागू
करेल.
• मांनत्रमांडळाच्या मांजु रीनांतर करार आणण णशष्टाचार लागू करण्यासाठी आवश्यक औपचाररकता पूणा
केल्या जातील. मांत्रालयाकडून याची अांमलबजावणी केली जाईल तसेच अहवाल सादर केला जाईल.

ारत-म्यािमार दरम्याि माििी तसकरीविरोधी करार

• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या अध्यक्षते खालील केंद्रीय मांनत्रमांडळाने भारत-म्यानमार याांच्यात होणाऱ्या
मानवी तस्करी प्रततबां धक, बचाव, पुनप्रााप्ती, प्रत्यावतान आणण तस्करीच्या बळीांचे पुनरएकनत्रकरण
करणाऱ्या हद्वपक्षीय सहकायाासांदभाातील सामांजस्य कराराला मांजु री नदली आहे.
या सामांजसय कराराची उद्दीष्टे
• दोन्ही देशाांमधील मैत्रीचे बांध अतधक दृढ करण्यासाठी आणण मानवी तस्करीशी सांबांतधत प्रततबांध,
बचाव, पुनप्रााप्ती आणण मायदेशी परत पाठतवणे या तवषयाांवर हद्वपक्षीय सहकाया वाढतवणे.
• सवा प्रकारच्या मानवी तस्करीपासून बचाव करण्यासाठी आणण तस्करीच्या पीनडताांचे सांरक्षण व मदत
करण्यासाठी सहकाया बळकट करणे.

Page | 152
• कोणत्याही देशातील तस्कर आणण सांघनटत गुन्हेगारी सांघटनाांवर त्वररत चौकशी आणण कायावाहीची
खात्री करुन घे णे.
• मानवी तस्करी रोखण्याचे प्रयत्न करण्यासाठी कृती गट / काया दल स्थापन करणे.
• सुरणक्षत व गोपनीय पद्धतीने तस्करी करणारे व पीनडताांची माहहती सामातयक करणे तसेच भारत व
म्यानमारच्या ननयुतत केलेल्या केंद्रस्थाांच्या माध्यमातून माहहतीची देवाणघेवाण करणे.
• उभय देशाांच्या सांबांतधत सांस्थाांसाठी क्षमता वाढवण्याचे कायािम.
• बचाव, पुनप्रााप्ती, प्रत्यावतान व तस्करीच्या बळीांना मायदेशी पाठवण्यासाठी मानक अांमलबजावणी
प्रहियेची रचना आणण अवलांबन.

वचि फांड (दुरुसती) विधेयक २०१९

• अलीकडेच सांसदेमध्ये तचट फांड (ुरुस्ती) तवधे यक २०१९ [Chit Fund (Amendment) Bill]
सांसदेत मांजू र करण्यात आले.
• या ुरुस्तीद्वारे आधीच अहस्तत्त्वात असलेल्या तचट फांड कायदा १९८२ मध्ये महत्त्वपूणा बदल केले
जाणार आहेत.
विधेयकातील मुख्य तरतुदी
• या तवधे यकात तचट फांडासाठी अनेक पयाायी नावे सुचतवण्यात आली आहेत, जे णेकरुन लोकाांमध्ये
याबाबत एक नवीन भावना आणण आत्मतवश्वास ननमााण होऊ शकेल. उदा. बांधु त्व ननधी
(Fraternity Fund).
• या तवधे यकाांत तचट फांड कायदा १९८२ मध्ये पररभानषत केलेल्या काही शब्ददाांमध्ये बदल करण्यात
आला आहे . ते खालीलप्रमाणे:
❖ तचट रक्कम (Chit Amount): तचट फांडामधील सवा सहभागीांनी जमा करावयाची रक्कम.
❖ लाभाांश (Dividend): तचट फांडाच्या सांचालनासाठी बाजू ला काढू न ठेवण्यात आलेल्या
रकमेतील भागीदाराांचा वाटा.
❖ पुरस्कार रक्कम (Prize Amount): तचट रक्कम आणण लाभाांश याांमधील फरकाची रक्कम.
• या नव्या तवधे यकाांतगात या ततन्ही शब्ददाांना अनुिमे सकल तचट रक्कम (Gross Chit Amount),
सवलतीची भागीदारी (Share of Discount), ननव्वळ तचट रक्कम (Net Chit Amount) ही नावे
देण्यात आली आहेत.
• तचट काढण्याच्या वेळेस नकमान दोन सभासद उपस्थस्थत असणे आवश्यक आहे. हे सदस्य णव्हनडओ
कॉन्फरहन्सिंगद्वारेही सांपका साधू शकतात.
• या तवधे यकात, फोरमॅनसाठी कतमशनची रक्कम ५ टततयाांवरून ७ टक्के करण्यात आली आहे.

Page | 153
• याव्यततररतत हे तवधे यक सदस्याांच्या जमा रक्कमेवर फोरमॅनच्या कायदेशीर अतधकारास परवानगी
देते.
• तचट फांड कायदा १९८२ नुसार १ नकिंवा ४ व्यततीांच्या सहकायााने चालतवल्या जाणाऱ्या तचट फांडामध्ये
जमा करण्याची कमाल रक्कम १ लाख रुपये होती, ती आता वाढवू न ३ लाख करण्यात आली आहे.
• ४ पेक्षा अतधक व्यतती नकिंवा एखाद्या कांपनीद्वारे चालतवल्या जाणाऱ्या तचट फांडामध्ये जमा करण्याची
कमाल मयाादा ६ लाख रुपये होती, जी आता वाढवू न १८ लाख करण्यात आली आहे .
• तचट फांड (ुरुस्ती) तवधे यक २०१९ लागू झाल्यानांतर, त्याची अांमलबजावणी करण्याच्या अटीांचा
देखील उल्लेख केला आहे. यानुसार हा कायदा पुढील तचट फांडाांना लागू होणार नाही:
❖ असे तचट फांड, जे हा कायदा अहस्तत्त्वात येण्यापूवीच सुरू करण्यात आले आहेत.
❖ असे तचट फांड (नकिंवा एकाच फोरमॅनद्वारे चालतवल्या जाणाऱ्या अनेक तचट्स), ज्याांची रक्कम १००
रुपयाांपेक्षा कमी आहे.
• हे तवधे यक तचट फांडासाठी १०० रुपये रकमे ची मयाादा समाप्त करते आणण राज्य सरकाराांना आधार
रक्कम ननणित करण्याची परवानगी देते, ज्यापेक्षा अततररतत रकमे च्या बाबतीत नव्या कायद्यातील
तरतुदी लागू होतील.

Page | 154
 योजना व प्रकल्प
शिक्षक प्रशिक्षिासाठी ‘द्रनष्ठा’ कायव क्रम
• २१ ऑगस्ट २०१९ रोजी केंद्रीय मनुष्यबळ विकास मंत्री रमेश पोखररयाल ननशंक यांनी देशभरात सुरू
केलेळा वशक्षक प्रवशक्षणासाठीचा ‘ननष्ठा’ हा कायाक्रम आता जम्मू-काश्मीरमध्येही सुरू करण्यात
आला आहे .
• ननष्ठा (NISHTHA: National Initiative on School Head’s and Teachers’ Holistic
Advancement) हा जगातील सिाात मोठा वशक्षक वशक्षण प्रवशक्षण कायाक्रम आहे.
• यािेळी केंद्रीय मनुष्यबळ विकास मंत्री रमेश पोखरीयाल ननशंक यांनी ‘ननष्ठा’ उपक्रमाची िेबसाइट,
प्रवशक्षण मॉड्ू ल, माठहती पुठस्तका आणण मोबाइल अॅॅपदेखील सुरू के ले.
• मोबाइल ॲप आणण लर्ननग मॅनेजमेंट वसस्टमचा उपयोग वशक्षकांची नोंदणी करण्यासाठी केला
जाईल. या अॅपद्वारे देखरेख, मागादशान आणण प्रगती यांचे मूल्याांकन केले जाईल.
• हे MOODLE (Modular Object-Oriented Dynamic Learning Environment)िर
आधाररत असून, ्याला एनसीईआरटीने विकवसत केले आहे.
‘द्रनष्ठा’ची ठळक वैशिष्ट्ये
• उद्देश: या एकाठ्मक वशक्षक प्रवशक्षण कायाक्रमात देशभरातील सु मारे ४२ लाख वशक्षकांना प्रवशक्षण
देऊन क्षमता िाढिण्याचे उद्दीष्ट् आहे.
• विद्याथ्याांमध्ये णजज्ञासा जागृत करण्याच्या दृष्ट्ीने वशक्षकांना प्रो्साहन देणे, हेदेखील या कायाक्रमाचे
उद्दीष्ट् आहे.
• कल आधाररत वशक्षण, पाल्य केंद्रीत अध्यापन, योग, ग्रंिालय, नेतृ्ि गुण वशक्षकांमध्ये विकवसत
करण्याचे या कायाक्रमाचे उद्दीष्ट् आहे.
• सहभागीः या उपक्रमांतगात वशक्षक, प्रािवमक शाळांचे मुख्य वशक्षक, राजय वशक्षण संशोधन ि
प्रवशक्षण पररषदेचे वशक्षक, णजल्हा वशक्षण ि प्रवशक्षण संस्था (डीआयईटी), ब्लॉक ररसोसा
कोऑर्षडनेटर आणण क्तलस्टर ररसोसा कोऑर्षडनेटर यांना प्रवशक्षण नदले जाईल.
• ननष्ठा हा अशाप्रकारचा जगातील सिाात मोठा वशक्षक वशक्षण प्रवशक्षण कायाक्रम आहे. हा असा
पठहला उपक्रम आहे जयामध्ये सिा राजये आणण केंद्रशावसत प्रदेशांसाठी राष्ट्रीय स्तरािर प्रमाणणत
प्रवशक्षण मोड्ू ल्स विकवसत केले गेले आहेत.
• प्रवशक्षण मॉड्ू लः राजय आणण केंद्र शावसत प्रदेश (केंद्रशावसत प्रदेश) आणण केंद्रीय माध्यवमक
वशक्षण मंडळ (सीबीएसई), निोदय विद्यालय सवमती (केव्हीएस), केंद्रीय विद्यालय संघटना
(केव्हीएस), शाळा मुख्याध्यापक आणण विविध स्ियंसेिी संस्था (उदा. अरवबिंदो सोसायटी, कैिल्य

Page | 155
 र्ाउंडेशन, अझीम प्रे मजी र्ाऊंडेशन आणण टाटा टरस्ट) यांच्याकडून आलेल्या वशर्ारशी विचारात
घे ऊन या कायाक्रमाचे प्रवशक्षण मॉड्ू ल्स विकवसत करण्यात आले आहेत.
• मह्ि: वशक्षक विद्याथ्याांचे चररत्र ननमााण करण्यास मदत करतात, म्हणूनच समाजात ्याचे स्थान
मह््िाचे आहे. या पुढाकाराच्या माध्यमातून प्रािवमक स्तरािरील वशक्षकांना िै ज्ञाननक दृष्ट्ीकोन
आणण इतर मह््िपूणा शैक्षणणक बाबींचे ज्ञान प्राप्त करण्यास आणण ते विद्याथ्याांपयांत हस्तांतररत
करण्यास सक्षम केले जाईल.

पीएम-द्रकसान योजना
चचेत का?
• प्रधानमांत्री नकसान सन्मान ननधी योजनेतून आतापयांत ७ कोटीहून अतधक शेतकऱ्याांना लाभ झाला
असून, यामध्ये सवाातधक १.६७ कोटी शेतकरी उत्तर प्रदेशमधील आहेत.
• राज्यसभेत तवचारण्यात आलेल्या एका प्रश्नाचे उत्तर देताना केंद्रीय कृषी व शेतकरी कल्याण मांत्री
नरेंद्रतसिंह तोमर याांनी आपल्या लेखी उत्तरात ही माहहती नदली.
योजनेबद्दल
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अध्यक्षते खाली निननिाावचत केंद्रीय मंनत्रमंडळाने प्रधानमंत्री नकसान
सम्मान ननधी योजनेची (पीएम-नकसान) व्याप्ती िाढविण्यास मंजु री नदली आहे.
• या योजने अंतगात २ हेक्तटरपेक्षा कमी जमीन असलेल्या लहान आणण िं वचत शेतकऱ्यांना दरिषी ६
हजार रुपये (प्रवतमाह ५०० रुपये) देण्यात येणार होते . परंतु आता ही मयाादा हटविण्यात आली आहे.
• ्यामुळे आता जवमनीचा आकार लक्षात न घे ता सिा पात्र शेतकरी कुटुंबांना या योजनेचा लाभ
वमळणार आहे . ्यामुळे या योजने द्वारे सु मारे १५ कोटी शेतकरी लाभाठन्ित होतील अशी अपेक्षा आहे.
• आतापयांत या योजनेंतगात ३.११ कोटी लाभाथ्याांना पठहल्या हप््याची आणण २.६६ कोटी लाभाथ्याांना
दुसऱ्या हप््याची रक्कम बाँक खा्यांमध्ये िेट जमा करण्यात आली आहे.
• सुधाररत योजनेमुळे सरकारी वतजोरीिर अवतररक्तत १२,२१७.५० कोटी रुपयांचा ताण पडणार आहे.
यापूिी या योजने साठी ७५,००० कोटी रुपये खचा अपेणक्षत होता.
प्रधानमांिी द्रकसान सम्मान द्रनधी
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी २४ र्े ब्रुिारी २०१९ रोजी उत्तर प्रदेशमधील गोरखपूर येिे प्रधानमंत्री
नकसान सम्मान ननधी अिाात पीएम-नकसान योजनेचा शुभारंभ केला.
• प्रधानमंत्री नकसान सम्मान ननधी (पीएम-नकसान) ही योजना २०१९-२०च्या अंतररम अर्ासांकल्पामध्ये
घोनषत करण्यात आली होती.
योजनेचे स्वरूप

Page | 156
• सुरुिातीला या योजने अंतगात २ हेक्तटरपेक्षा कमी जमीन असलेल्या लहान आणण िं वचत शेतकऱ्यांना
दरिषी ६ हजार रुपये (प्रवतमाह ५०० रुपये) देण्यात येणार होते. परंतु आता ही मयाादा हटविण्यात
आली आहे .
• आता जवमनीचा आकार लक्षात न घे ता सिा पात्र शेतकरी कुटुंबांना या योजनेचा लाभ वमळणार आहे.
्यामुळे या योजने द्वारे सु मारे १५ कोटी शेतकरी लाभाठन्ित होतील अशी अपेक्षा आहे.
• ही रक्कम २ हजार रुपयांच्या ३ हप््यांमध्ये िेट लाभ हस्तांतरण सािा जननक अिाव्यिस्था प्रणाली
अिाात डीबीटी-पीएर्एमएस शेतकऱ्यांच्या खा्यामध्ये िगा केली जाईल.
• याद्वारे लाभाथ्याांपयांत पू णा रक्कम पोहोचेल ि पूणा प्रठक्रये मध्ये पारदशाकता आणली जाईल.
• ही केंद्र सरकार पुरस्कृत योजना असून वतच्यासाठी केंद्र सरकारद्वारे पूणा अनु दान देण्यात येत आहे.
ही योजना १ नडसेंबर २०१८ पासून कायााठन्ित करण्यात आली आहे.
• सुरुिातीला या योजनेसाठी ७५,००० कोटी रुपये खचा अपेणक्षत होता. परांतु कमाल जतमनीची मयाादा
हटतवल्यामुळे सरकारी वतजोरीिर अवतररक्तत १२,२१७.५० कोटी रुपयांचा ताण पडणार आहे.
• राजय सरकार आणण केंद्रशावसत प्रदेश हे या योजने साठी पात्र शेतकऱ्यांची ननिड करतील, ही ननिड
केंद्र सरकारने घालून नदलेल्या ननकषांिर होईल.
योजनेची उश्द्दष्ट्े
• नपकांचे आरोग्य सुधारणे ि ्याद्वारे उ्पन्न वमळिणे तसेच शेतकऱ्यांच्या आर्थिक उ्पन्नाला हातभार
लािणे. यामुळे शेतकऱ्यांची सािकारांच्या कचाट्यातू न मुक्ततता होईल आणण ्यांना शेती करणे
सुलभ होईल.
• खराब हिामानामुळे नकिंिा कमी नकिंमतीमुळे पीनडत शेतकऱ्यांना मदत करणे.
• छोट्या आणण िं वचत शेतकऱ्यांचे उ्पन्न िाढिण्यासाठी ही योजना सुरू करण्यात आली असून, वतचा
लाभ नकमान १५ कोटी शेतकरी कुटुंबांना वमळण्याची अपेक्षा आहे.
• २०२२पयांत शेतकऱ्यांचे उ्पन्न दुप्पट करणार, या आपल्या िचनाची पूताता करण्याच्या दृष्ट्ीने भाजपा
सरकारने उचललेले हे एक मह्िाचे पाउल आहे.
योजनेचे लाभ
• ही योजना छोट्या ि िं वचत शेतकऱ्यांचे जीिन बदलून टाकण्यासाठी एक क्रांवतकारी पाऊल आहे.
• याद्वारे शेतकऱ्यांना खात्रीचे उ्पन्न वमळेल या सिा प्रठक्रयेतून दलालांना िे गळे केल्यामुळे भ्रष्ट्ाचार
कमी होईल.
• कजामार्ीपेक्षा पीएम-नकसान ही योजना शेतकऱ्यांच्या सक्षमीकरणात मोठी भूवमका बजािे ल.
• नाबाडाने २०१५-१६मध्ये केलेल्या ग्रामीण वित्तीय सिे क्षणानु सार शेतकऱ्याचे सरासरी मावसक उ्पन्न
३,१४० रुपये होते. अशा प्रकारे, शेतकऱ्याचे मावसक उ्पन्न ५०० रुपये प्रवतमठहना म्हणजे जिळपास

Page | 157
 १६ टक्तक्तयाने िाढे ल.
• पीएर्एमएस अंतगात होणाऱ्या या इलेक्तटरॉननक हस्तांतरणामुळे केंद्र सरकारच्या नडणजटल इंनडया
उपक्रमाला अवधक बळ वमळणार आहे.

साांस (SAANS) अश याि

• आरोग्य व कुटुांब कल्याण मांत्रालयाने न्यू मोननयामुळे होणाऱ्या बालमृत्युांचे प्रमाण कमी करण्यासाठी
साांस (SAANS) अणभयान सुरू केले आहे.
• SAANSचे पूणा रूप Social Awareness and Action to Neutralise Pneumonia
Successfully अर्ाात न्यू मोननयाचे यशस्वी उच्चाटन करण्यासाठी सामाणजक जागृती व कृती, असा
आहे.
• चाांगल्या व अनुकरण करण्यायोग्य पद्धती आणण नवोन्मेष याांवरील ८व्या राष्टरीय णशखर पररषदेच्या
उद्घाटन प्रसांगी केंद्रीय आरोग्यमांत्री हषावधा न याांनी या मोहहमे ची सुरूवात केली.
SAANS अश यािाबद्दल
• उद्देश:
❖ न्यू मोननयामुळे होणारे बालमृत्यू कमी करणे.
❖ मुलाांना न्यू मोननयापासून वाचवण्यासाठी लोकाांना एकनत्रत करणे.
❖ आरोग्य ननयांत्रक आणण इतर भागधारकाांना रोग ननयांत्रणासाठी प्राधान्य िमाने उपचार देण्यासाठी
प्रणशणक्षत करणे.
• या अणभयानाअांतगात न्यू मोननयाग्रस्त बालकाांवर पुढीलप्रकारे उपचार केले जाऊ शकतात:
❖ मान्यताप्राप्त आशा कायाकत्याां द्वारे अाँटी-बायोनटक ॲमोहतसतसणलनचा पूवा -रेफरल डोस देण्यात
येईल.
❖ आरोग्य केंद्रे पल्स ऑतसीमीटर उपकरणाच्या सहाय्याने रततातील कमी ऑहतसजनची पातळी
ओळखतील आणण आवश्यक असल्यास ऑहतसजन तसणलिंडरच्या सहाय्याने उपचार करतील.
इतर मुद्दे
• ५ वषाापेक्षा कमी वयाच्या मुलाांमध्ये न्यू मोननया मृत्यूचे एक प्रमुख कारण आहे . जागततक आरोग्य
सांघटनेच्या मते , भारतात दरवषी न्यू मोननयामुळे ३ लाख मृत्यू होतात.
• प्रततवषी जगातील पाच वषाांखालील मुलाांच्या मृत्यूां मध्ये न्यू मोननयामुळे होणाऱ्या मृत्युांचे प्रमाण सु मारे
१५ टक्के आहे.
• म्हणूनच न्यू मोननयापासून बचाव करण्यासाठी प्रभावी उपायाांबद्दल (उदा. स्तनपान, वयानु सार पूरक
आहार, लसीकरण, चाांगल्या प्रतीची हवा) जन जागरूकता अणभयान देखील सुरू केले जाईल.

Page | 158
 न्यूमोनियािरील एचएमआयएस डेिा
• आरोग्य व्यवस्थापन माहहती प्रणालीच्या (HMIS) आकडेवारीनुसार, राष्टरीय आरोग्य तमशनच्या
नडणजटल पुढाकारामुळे भारतातील ५ वषाांखालील बालमृत्यूदर प्रततहजारी ३७ आहे. त्यापैकी ५.३
मृत्यू न्यू मोननयामुळे होतात.
• तर्ानप २०२५ पयांत न्यू मोननयामुळे होणारे बालमृत्युांचे प्रमाण प्रततहजारी ३ पेक्षा कमी करण्याचे लक्ष्
सरकारने ननधााररत केले आहे.
• एचएमआयएसच्या आकडेवारीनुसार, २०१८-१९ मध्ये न्यू मोननयामुळे मृत्यू झालेल्या बालकाांची सांख्या
मध्यप्रदेशात सवाातधक आहे, त्याखालोखाल गुजरातचा िमाांक लागतो.

उडाि ४.०
• अलीकडेच केंद्रीय नागरी उड्डाण मांत्रालयाने, लवकरच उडान ४.० योजनेचे काम सुरू केले जाणार
असल्याची घोषणा केली आहे.
• उडान ४.० अांतगात छत्तीसगडमधील तबलासपूर आणण अांतबकापूर तवमानतळ जोडण्यावर तवशेष लक्ष
नदले जाईल.
• उडान योजना तवशेषत: राज्यातील अशा भागात लक्ष केंनद्रत करते, जे हवाई मागााने जोडलेले
नाहीत.
• छत्तीसगड हे असे एक राज्य आहे , ज्यावर नागरी उड्डाण मांत्रालय तवशेष लक्ष देत आहे.
उडाि योजिा
• देशातील सवा सामान्य नागररकाांचे तवमान प्रवासाचे स्वप्न साकार करण्यासाठी केंद्र सरकारने
महत्त्वाकाांक्षी प्रादेणशक सांपका योजनेची म्हणजे च ‘उडान’ योजनेची २०१६ मध्ये घोषणा केली.
• ‘उडे देश का आम नागररक (UDAN)’ हे या योजनेचे घोषवातय आहे.
• देशातील प्रादेणशक तवमान वाहतूक बाजारपेठ तवकतसत करण्याच्या दृष्टीने हे एक अणभनव पाऊल
आहे.
• ही जागततक स्तरावरची अशी पहहलीच योजना आहे , जी प्रादेणशक मागाावर स्वस्त, आर्मर्कदृष्ट्या
व्यवहाया आणण फायदेशीर तवमान उड्डाणाना चालना देते, जे णेकरून सामान्य माणूस परवडणाऱ्या
दरात हवाई प्रवास करू शकेल.
• याअांतगात, तवमानात उपलब्दध असलेल्या एकूण जागाांपैकी ननम्म्या म्हणजे च ५० टक्के जागाांसाठी
प्रतततास व ५०० नकमी हवाई प्रवासासाठी जास्तीत जास्त २५०० रुपये भाडे आकारले जाते आणण
यामुळे तवमान कांपन्याांना झालेल्या नुकसानीची भरपाई सरकारकडून नदली जाते.
उडाि १.०

Page | 159
• या टप्प्याअांतगात ५ तवमान कांपन्याांना ७० तवमानतळाांसाठी (३६ नव्याने तयार करण्यात आलेल्या
तवमानतळाांसह) १२८ उड्डाण मागा प्रदान करण्यात आले.
उडाि २.०
• २०१८ मध्ये नागरी उड्डाण मांत्रालयाने अशा ७३ तवमानतळाांची घोषणा केली, णजर्े कोणतीही तवमान
सेवा प्रदान केली गेली नव्हती नकिंवा प्रदान केलेली सेवा खूपच कमी होती.
• उडान योजनेच्या ुसऱ्या टप्प्यात प्रर्मच या योजनेत हेणलपॅडदेखील समातवष्ट केले गेले.
उडाि ३.०
• पयाटन मांत्रालयाच्या समन्वयाने उडान ३.० अांतगात पयाटन मागाांचा समावे श करण्यात आला.
• पाण्यातील तवमानतळाांना जोडण्यासाठी जल-तवमानाांचा समावे श करण्यात आला.
• पूवोत्तर क्षेत्रातील अनेक स्थळाांना उडान योजनेच्या टप्प्यात आणले गेले.

युिाह उपिम
• अलीकडेच केंद्रीय महहला आणण बालतवकास मांत्रालयाने युननसेफद्वारे (UNICEF) राबतवण्यात
येणारा युवाह उपिम (YuWaah Initiative) सुरू केला आहे .
• १० ते १४ वषे वयोगटातील नकशोरवयीन मुलाांसाठी णशक्षण आणण कौशल्य तवकासास प्रोत्साहन देणे
हा या उपिमाचा उद्देश आहे.
• याव्यततररतत, २०३०पयांत खासगी क्षेत्रासह काया करून ५० दशलक्ष युवा महहला आणण ५० दशलक्ष
युवकाांना इच्छु क आर्मर्क सांधी प्रदान करणे, हेदेखील या उपिमाचे लक्ष् आहे.
• जगातील एकूण नकशोरवयीन लोकसांख्येपैकी २१ टक्के नकशोरवयीन लोकसांख्या भारतात आहे. या
उपिमामुळे भारतातील णलिंग गुणोत्तराचे आव्हान कमी करण्यासही मदत होईल.
• अशा प्रकारचा उपिम सुरू करणारा भारत जगातील पहहलाच देश आहे.
• हा उपिम २०१८ मध्ये न्यूयॉकामध्ये झालेल्या ‘ग्लोबल जे नरेशन अनणलतमटेड’ चळवळीशी सांबांतधत
आहे.
ग्लोबल जेनरेिन अनशलशमटेड
• Global Generation Unlimited.
• युननसेर्च्या नेतृ्िाखालील जनरेशन अनवलवमटेड ही एक निीन िै ठश्िक भागीदारी आहे. वतची
सुरुिात २०१८ मध्ये करण्यात आली होती.
• याची प्रमुख उद्दीष्ट्े
❖ १० ते २४ िषे ियोगटातील प्र्येक तरूणास २०३०पयांत शाळा, अध्यापन, प्रवशक्षण, स्ियंरोजगार

Page | 160
 नकिंिा ियानुसार रोजगार सुननठश्चत करणे.
❖ मुलींकडे विशेष लक्ष देताना माध्यवमक िय-वशक्षण, कौशल्य, रोजगार आणण सबलीकरणाशी
संबंवधत प्रामाणणक उपाय तयार करणे आणण ्यासाठी मानक तयार करणे होय.

आईसडॅि आशि अवतथी

• केंद्रीय तवत्तमांत्री ननमाला सीतारमण याांच्या हस्ते ‘आईसडॅश’ (ICEDASH) व ‘अततर्ी’ (ATITHI)
या दोन नवीन माहहती तांत्रज्ञान उपिमाांचा शुभारांभ झाला.
• आयात वस्तूांच्या जकातीवर लक्ष ठेवण्याच्या प्रहियेत अतधक सुधारणा आणण आयात वस्तूांवरील
आयातशुल्क तसेच आांतरराष्टरीय प्रवाशाांचे आगमन अतधक सुलभ करण्यासाठी हे दोन नवीन उपिम
सुरु करण्यात आले आहेत.
• या उपिमाअांतगात प्रवासी त्याांचे सामान व चलनातवषयी अतधक माहहती इलेतटरॉननक प्रणालीमाफात
घोनषत करु शकतील.
• या दोन नवीन माहहती तांत्रज्ञान उपिमाांमुळे जकात खात्याचे कामकाज अतधक पारदशी होईल.
आइसडॅि
• आइसडॅश हा भारतीय सीमाशुल्क तवभागाचा डॅ शबोडा आहे, जो व्यवसाय सुलभतेवर (इझ ऑफ
डुइांग तबझनेस) नजर ठेवतो.
• यामुळे सवा सामान्याांना तवतवध बांदरे व तवमानतळाांवर आयात मालाच्या दैननक कस्टम्स मांजु रीसाठी
लागणारा वेळ पाहण्यास मदत होत आहे.
• आइसडॅशमुळे , भारताच्या सीमाशुल्क तवभागाने एक असे प्रभावी साधन उपलब्दध करून देण्यात
जागततक पातळीवर आघाडी घे तली आहे , ज्याद्वारे व्यापाऱ्याांना तवतवध बांदराांवर कस्टम्स मांजु रीसाठी
लागणाऱ्या वेळेची तुलना करता येईल व नांतर त्यानु सार आपल्या मालाच्या वाहतुकीची योजना
आखता येईल.
• हा डॅशबोडा केंद्रीय उत्पाद व सीमा शुल्क मांडळाने (CBIC) राष्टरीय माहहती‑तवज्ञान केंद्राच्या (NIC)
सहकायााने तवकतसत केला आहे . सीबीआयसीच्या वेबसाईटद्वारे आईसडॅशला भेट नदली जाऊ शकते.
अवतथी
• अततर्ीमुळे सीबीआयसीने कस्टम सांबांधी घोषणा आगाऊ स्वरूपात दाखल करण्यासाठी मोबाईल
ॲपचा वापर करणे आांतरराष्टरीय प्रवाशाांसाठी सुलभ केले आहे .
• प्रवासी या अॅपचा वापर तवमानात चढण्यापूवी वस्तू व चलनाबाबतची घोषणा भारतीय सीमाशुल्क
तवभागाकडे सादर करण्यासाठी करू शकतात.
• अततर्ी ही ॲप आयओएस आणण अाँडरॉईड अशा दोन्ही मां चाांवर उपलब्दध आहे.

Page | 161
 कौिल्य बाांधिी मांच
• कौशल्य तवकास व उद्योजकता मांत्रालयाने अमेररकन माठहती-तांत्रज्ञान कांपनी आयबीएमच्या (IBM)
सहकायााने कौशल्य बाांधणी मां चाची (हस्कल तबल्ड प्लॅटफॉमा) सुरूवात केली.
• याअांतगात आयबीएमद्वारे आयटी नेटवर्ककग आणण तलाउड कांप्यूनटिंगमध्ये औद्योतगक प्रणशक्षण सांस्था
आणण राष्टरीय कौशल्य प्रणशक्षण सांस्थेमध्ये २ वषाांचा नडप्लोमा अभ्यासिम सुरू करण्यात आला आहे.
• हा नडणजटल मां च तवद्याथ्याांना MyInnerGenius (माय इनर णजननयस)च्या माध्यमातून ज्ञानसांबांधी
क्षमता आणण व्यहततमत्त्वाच्या सांदभाात आत्म-आकलन करण्याची सुतवधा प्रदान करेल.
• यामुळे तवद्यार्ी नडणजटल तांत्रज्ञानासोबत व्यावसातयक कौशल्य उदा. बायो-डेटा तयार करणे, समस्या
सोडवणे आणण सांवादातवषयी मूलभूत ज्ञान प्राप्त करू शकतील.
• तवणशष्ट नोकऱ्याांसाठी भूतमका-आधाररत णशक्षणाबद्दल तवद्याथ्याांना णशफारसी देखील प्राप्त होतील.
यामध्ये ताांनत्रक आणण व्यावसातयक णशक्षण समातवष्ट आहे.
• हा उपिम रोजगारासाठी तयार मनुष्यबळ ननमााण करणे आणण न्यु कॉलर करीयरसाठी आवश्यक
असलेली कुशल पुढील नपढी ननमााण करण्याच्या आयबीएमच्या जागततक बाांतधलकीचा एक भाग
आहे.
• उन्नती आणण एडुनेट फाउांडेशन सारख्या आघाडीच्या स्वयांसेवी सांस्थाांच्या मदतीने हे व्यासपीठ सुरू
करण्यात आले आहे.
• आयबीएमचे स्वयांसेवक स्वयांसेवी सांस्थाांसह तमळून तवद्याथ्याांना प्रणशक्षण व अनुभवात्मक णशक्षणाच्या
सांधी प्रदान करतील.
महत्त्व
• हा क्षमता बांधणी मं च युिकांना बदल्या बाजारपेठेच्या रूढीनुसार आपला दजाा उांचवण्यास मदत
करेल.
• हे व्यासपीठ तवद्याथ्याांना स्पधाात्मक ‘न्यु कॉलर’ नोकरीसाठी आवश्यक ताांनत्रक तसेच व्यावसातयक
कौशल्य तवकतसत करण्यात मदत करेल.
• यामुळे केंद्र सरकारच्या कौशल्य भारत (हस्कल इांनडया) उपिमाला चालना तमळणार आहे.

सिच्छ निमडल ति अश याि

• केंद्रीय पयाावरण, वन व हवामान मांत्रालय ११ ते १७ नोव्हेंबर दरम्यान देशातील ५० तचन्हाांनकत
सागरी नकनाऱ्याांवर ‘स्वच्छ ननमाल तट अणभयान’ आयोणजत करीत आहे.
• या अणभयानाअांतगात समुद्रनकनारे स्वच्छ केले जात आहेत, तसेच याबाबत जनजागृतीही केली जात

Page | 162
 आहे.
• या अणभयानाचे उद्देश:
❖ देशातील नकनारपट्टीचे क्षेत्र स्वच्छ करण्यासाठी प्रयत्न करणे.
❖ समुद्रनकनाऱ्यावरील पयाावरणतवषयी नागररकाांमध्ये जागरूकता ननमााण करणे.
❖ सागरी प्राण्याांचे प्लाहस्टक कचरा, औद्योतगक साां डपाणी आणण इतर हाननकारक पदार्ाापासून
रक्षण करणे.
• सरकारने गुजरात, दमण आणण दीव, महाराष्टर, गोवा, कनााटक, केरळ, तातमळनाडू, पुडुचे री, आांध्र
प्रदेश आणण ओनडशा या राज्याांमधील ५० नकनारे तचन्हाांनकत केले आहेत.
• हे नकनारे सांबांतधत राज्य / केंद्रशातसत प्रदेशाांशी सल्लामसलत केल्यानांतर तचन्हाांनकत करण्यात
आले आहेत.
• पयाावरण मांत्रालयाचा पयाावरण णशक्षण तवभाग आणण सोसायटी ऑफ इांनटग्रेटेड कोस्टल मॅनेजमे न्ट
(SICOM) या अणभयानाच्या अांमलबजावणीच्या सांपूणा समन्वयासाठी जबाबदार असतील.
• सांबांतधत राज्य सरकारे आणण केंद्रीय मांत्रालये नकनारपट्टी सफाई अणभयानात सहियपणे भाग घे तील.
• या स्वच्छता मोहहमेमध्ये इको-तलब, शाळा व महातवद्यालयीन तवद्यार्ी, णजल्हा प्रशासन, स्वयांसेवक,
स्थाननक समुदाय इत्यादी सहभागी होत आहेत.
• या मोहहमेवर देखरेख ठेवण्यासाठी पयाावरण, वन आणण हवामान बदल मांत्रालयाचे अतधकारी तै नात
करण्यात आले आहेत.
• या मोहहमेअांतगात दररोज २ तास समुद्र नकनारे स्वच्छ केले जातील. त्यासाठी नकमान १ नकमीची
नकनारपट्टी ननवडली जाईल. १५ समुद्र नकनाऱ्याांवर रेती साफसफाईची यांत्रे देखील तैनात ठेवण्यात
येतील.
• त्यानांतर गोळा केलेल्या कचऱ्यावर कचरा व्यवस्थापन ननयम २०१६ नुसार प्रहिया केली जाईल.
• ही स्वच्छता मोहीम पूणा झाल्यानांतर सवाात स्वच्छ ३ नकनाऱ्याांना पुरस्कार आणण सहभागी झालेल्या
सवा इको-तलब्दसला प्रमाणपत्र देण्यात येईल.

क
े रळ फायबर ऑक्रिक िेििक
ड प्रकल्प
• केरळ राज्य सरकारने १५४८ कोटी रुपयाांच्या फायबर ऑहप्टक नेटवका प्रकल्पाला (KFONP) मांजू री
नदली आहे .
• या प्रकल्पाांतगात, राज्यातील सु मारे २ दशलक्ष दाररद्र्यरेषेखालील कुटुांबाांना उच्च-गतीच्या इांटरनेट
कनेतशनची सुतवधा मोफत उपलब्दध करुन नदली जाईल.
• हा प्रकल्प नडसेंबर २०२० पयांत पूणा करण्याचे लक्ष् केरळ सरकारने ननधााररत केले आहे.

Page | 163
• हा प्रकल्प केरळ राज्य तवद्युत मांडळ आणण केरळ राज्य माहहती तांत्रज्ञान इन्फ्रास्टरतचर णलतमटेड
(KSITIL) याांचा एक सांयुतत उपिम आहे.
प्रकल्पाचे फायदे
• या प्रकल्पाच्या अांमलबजावणीमुळे देशातील माहहती व तांत्रज्ञान उद्योगाांना मदत होईल तसेच कृनत्रम
बुतद्धमत्ता, ब्दलॉकचेन आणण स्टाटाअप्ससारख्या क्षेत्राांना तवकासाच्या नवीन सांधी उपलब्दध होतील.
• इांटरनेट सेवा प्रदाता आणण केबल टेणलणव्हजन ऑपरेटर देखील त्याांच्या सेवा प्रदान करण्यासाठी या
प्रकल्पात सामील होऊ शकतात.
• याव्यततररतत, या प्रकल्पाच्या माध्यमातून ३० हजारहून अतधक सरकारी कायाालये व शाळा हाय-
स्पीड नेटवकाद्वारे जोडल्या जातील.
• या प्रकल्पामुळे पररवहन क्षेत्राच्या अतधक चाांगल्या व्यवस्थापनातही मदत तमळेल.
इतर मुद्दे
• हा प्रकल्प इांटरनेटचा वापर हा मूलभूत मानवातधकार असल्याचे अधोरेणखत करतो, जे कौतुकास्पद
पाऊल आहे .
• आतापयांत अन्य कोणत्याही भारतीय राज्याने असा प्रकल्प सुरू केलेला नाही.
• हा प्रकल्प पूणा झाल्यानांतर आधीच मानवी तवकास ननदेशकाांत आघाडीवर असलेले केरळ राज्य
नडणजटल तवकासाच्या क्षेत्रातही तवकतसत होईल.

सबका विर्श्ास योजिा

• करदात्याांच्या प्रलांतबत तववादाांचे ननराकरण करण्यासाठी सुरू केलेल्या ‘सबका तवश्वास योजने’अांतगात
आतापयांत सु मारे ५४७२ कोटी रुपयाांची कर र्कबाकी वसूल करण्यात आली आहे.
• केंद्रीय अर्ासांकल्प २०१९-२०मध्ये अर्ा मांत्रालयाने कर र्कबाकी असलेल्या लोकाांना आांणशक सूट
देण्यात यावी आणण कर तववादाांची प्रकरणे लवकरात लवकर ननकाली काढण्यात यावी, या उद्देशाने
ही योजना जाहीर केली गेली होती.
• ही योजना १ सप्टेंबर २०१९ पासून सुरू झाली आहे आहे आणण ३१ नडसेंबर २०१९ पयांत कायााहन्वत
राहणार आहे.
• या योजनेंतगात करदाता सेवा कर आणण केंद्रीय अबकारी करासांबांधी र्कबाकीच्या खटल्याां च्या
ननराकरणाचा मोठ्या सांख्येने लाभ घे तील.
• या योजनेचे तववाद ननराकरण आणण र्कबाकी माफी असे दोन मोठे भाग आहेत
❖ जीएसटीमध्ये समातवष्ट केंद्रीय उत्पादन शुल्क व सेवा कराची र्कबाकी प्रकरणे सोडतवणे हा
तववाद ननराकरणाचा उद्देश आहे.

Page | 164
 ❖ र्कबाकी करमाफी अांतगात करदात्यास र्कबाकी कर भरण्याची सांधी प्रदान केली जाईल आणण
करदाता कायद्याच्या अांतगात इतर कोणत्याही प्रभावापासून मुतत होईल.
• या योजनेचा सवाात आकषाक प्रस्ताव म्हणजे सवा प्रकारच्या र्कबाकीदार कराांमध्ये मोठा नदलासा
तसेच व्याज, णशक्षा आणण दांडात पूणा सवलत देणे.
• या योजनेंतगात न्यायालयीन अपीलसाठी प्रलांतबत असलेल्या सवा प्रकरणाांना ५० लाख नकिंवा त्यापेक्षा
कमी रक्कमे च्या प्रकरणात ७० टक्के सवलत आणण ५० लाखाांपेक्षा अतधक रक्कमे च्या प्रकरणाांमध्ये ५०
टक्के सवलत तमळणार आहे.

िार्ेि ऑशलक्रम्पक पोनडयम योजना

• २०१६ व २०२० मध्ये होणाऱ्या ऑणलहम्पकमध्ये भारताच्या पदकाांची सांख्या वाढवण्याच्या हे तूने
केंद्रीय िीडा मांत्रालयाने २०१४ साली टागेट ऑणलहम्पक पोनडयम (TOP | Target Olympic
Podium) योजना सुरू केली.
• राष्टरीय िीडा तवकास ननधी (NSDF) अांतगात तयार करण्यात आलेल्या या योजनेचे उहद्दष्ट २०१६
आणण २०२०च्या ऑणलहम्पक खेळाांत पदक णजिंकण्याची क्षमता असलेले खेळाडू शोधणे आणण
त्याांची मदत करणे हे आहे.
• आतापयांत एनएसडीएफच्या एकूण खचाापैकी सु मारे ५४.४० टक्के खचा या योजनेवर करण्यात आला
आहे.
• ऑणलहम्पकमध्ये भारत पदक णजिंकण्याची शतयता असलेल्या खेळाांना या योजनेत उच्च प्रार्तमकता
असलेल्या खेळाच्या यादीमध्ये स्थान देण्यात आले आहे. ते खेळ पुढीलप्रमाणे: ॲर्लेनटतस,
बॅडतमिंटन, हॉकी, नेमबाजी, टेननस, वे टणलहफ्टिंग, कुस्ती, ततरांदाजी व बॉहतसिंग.
• या योजनेअंतगात ननवडण्यात आलेल्या खेळाडूांना आांतरराष्टरीय सुतवधा असलेल्या केंद्रावर प्रणशक्षण
तसेच इतर आवश्यक मदत व आर्मर्क मदतही केली जाते. या खेळाडूांच्या कामतगरीचे सहामाही,
वार्कषक मूल्यमापनही केले जाते.
• उच्च प्रार्तमकता असलेल्या खेळाांव्यततररतत अन्य खेळाांना राष्टरीय िीडा फेडरेशनकडून (NSF)
समर्ान प्रदान केले जाते.
• याणशवाय या योजनेअांतगात आांतरराष्टरीय िीडा स्पधाांमध्ये भाग घे णे, भारतात आांतरराष्टरीय स्पधाा
आयोणजत करणे, राष्टरीय चॅहम्पयनणशप व प्रणशक्षण णशतबराांचे आयोजन करण्यासाठी देखील मदत
केली जाते.
• आतापयांत टागेट ऑणलहम्पक पोनडयम योजनेअांतगात सु मारे ३५२ खेळाडूांना मदत करण्यात आली
आहे.

Page | 165
 पेिांि प्रॉवसक्युिि हायिे कायडिम
• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या अध्यक्षतेखाली केंद्रीय मांनत्रमांडळाने पेटांट, नडझाइन आणण टरेडमाका
महाननयांत्रकाांच्या अखत्याररतील भारतीय पेटांट कायाालयाच्या पेटांट प्रॉतसतयुशन हायवे (PPH |
Patent Prosecution Highway) कायािमाच्या प्रस्तावाला मांजु री नदली.
• या अांतगात तवतवध देशाांच्या पेटांट कायाालयाांशी समन्वय साधू न स्वातमत्व हक्क तमळवण्याच्या
प्रहियेला गती नदली जाणार आहे .
• सुरुवातीला हा कायािम भारत आणण जपानच्या पेटांट कायाालयादरम्यान प्रायोतगक तत्वावर ३
वषाांसाठी सुरु केला जाईल.
• या प्रायोतगक कायािमाांतगात भारतीय पेटांट कायाालय इलेतटरीकल, इलेतटरॉननतस, सांगणक तवज्ञान,
माहहती तांत्रज्ञान, नागरी, याांनत्रकी, वस्त्रोद्योग, ऑटोमोबाईल व धातू सारख्या तवणशष्ट ताांनत्रक
क्षेत्रातील पेटांट अजा स्वीकारेल.
• तर जपानचे कायाालय तांत्रज्ञानाच्या सवा क्षेत्रातील अजा स्वीकारले.
• पेटांट प्रॉतसतयुशन हायवे मुळे भारताच्या पेटांट कायाालयाला पुढील लाभ होणार आहेत:
❖ पेटांट अजाांचा ननपटारा करण्याच्या वेळेत घट होईल.
❖ प्रलांतबत पेटांट अजाांची सांख्या कमी होईल.
❖ पेटांट अजाांच्या शोध आणण तपासणीचा दजाा सुधारेल.
❖ एमएसएई आणण स्टाटा अपसारख्या भारतीय कांपन्याांना जपानमध्ये त्याांचे पेटांट अजा जलद गतीने
पडताळले जातील.
❖ भतवष्यात या कायािमाची व्याप्ती तवस्तारली जाऊ शकते. ही पेटांट कायाालये या कायािमाच्या
अांमलबजावणीसाठी स्वत:ची मागादशाक तत्व आखतील.
❖ यामुळे भारताच्या बौतद्धक सांपदा अतधकारात वाढ होईल.

ारतिेि प्रकल्प
• माचा २०२० पयांत भारत सरकारने २ लाख ग्रामपांचायतीांना ब्रॉडबाँड कनेहतटणव्हटीने जोडण्याचे लक्ष्
ननधााररत केले आहे.
• ७ नोव्हेंबर २०१९ पयांत १.२८ लाखाां पेक्षा जास्त ग्रामपांचायतीांना ऑहप्टकल फायबरने जोडण्यात आले
आहे. भारतनेट प्रकल्पाांतगात हा उपिम राबतवला जात आहे.
• इलेतटरॉननक आणण माहहती तांत्रज्ञान मांत्रालयाच्या आकडेवारीनुसार आतापयांत सु मारे ४५ हजार
ग्रामपांचायतीांमध्ये वायफाय हॉटस्पॉट्स बसतवण्यात आले आहेत.

Page | 166
• भारतनेट कायाक्रमाच्या पहहल्या टप्प्यात १ लाख ग्रामपंचायतींना ब्रॉडबाँडशी जोडण्यात आले, तर
सध्या भारतनेटचा दुसरा टप्पा सध्या सुरू आहे. ्याअंतगात माचा २०२० पयांत आणखी २ लाख
ग्रामपंचायतींना ब्रॉडबाँडशी जोडले जाणार आहे.
भारतनेट
• भारतनेट हा केंद्र सरकारचा ग्रामीण इंटरनेट कनेठक्तटणव्हटी कायाक्रम आहे, जयाला भारत ब्रॉडबाँड
नेटिका वलवमटेड (बीबीएनएल) द्वारे कायााठन्ित केले जाते.
• हा ऑठप्टकल र्ायबरचा िापर करणारा जगातील सिाात मोठा ग्रामीण ब्रॉडबाँड कनेठक्तटणव्हटी
कायाक्रम आहे. केंद्रीय संचार मंत्रालयाद्वारे तो राबविला जात आहे.
• नडणजटल इंनडयाचा दृष्ट्ीकोन समजण्यासाठी भारतातील ग्रामीण भागाला २ ते २० एमबीपीएस
िे गाच्या नकर्ायतशीर ब्रॉडबाँड कनेठक्तटणव्हटीने जोडणे, हा या कायाक्रमाचा उद्देश आहे .
• ग्रामीण क्षेत्रात ई-शासन, ई-वशक्षण, ई-बाँनकिंग, ई-आरोग्य, इंटरनेट आणण इतर सुविधा पुरविणे, हा
देखील या कायाक्रमाचा हेतू आहे.
• ननधी: या कायाक्रमाला युननव्हसाल सणव्हास ऑठब्लगेशन र्ंडकडून (यूएसओएर्) ननधी नदला जात
आहे.

पेिांि प्रॉवसक्युिि हायिे कायडिम

• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांच्या अध्यक्षतेखाली केंद्रीय मांनत्रमांडळाने पेटांट, नडझाइन आणण टरेडमाका
महाननयांत्रकाांच्या अखत्याररतील भारतीय पेटांट कायाालयाच्या पेटांट प्रॉतसतयुशन हायवे (PPH |
Patent Prosecution Highway) कायािमाच्या प्रस्तावाला मांजु री नदली.
• या अांतगात तवतवध देशाांच्या पेटांट कायाालयाांशी समन्वय साधू न स्वातमत्व हक्क तमळवण्याच्या
प्रहियेला गती नदली जाणार आहे .
• सुरुवातीला हा कायािम भारत आणण जपानच्या पेटांट कायाालयादरम्यान प्रायोतगक तत्वावर ३
वषाांसाठी सुरु केला जाईल.
• या प्रायोतगक कायािमाांतगात भारतीय पेटांट कायाालय इलेतटरीकल, इलेतटरॉननतस, सांगणक तवज्ञान,
माहहती तांत्रज्ञान, नागरी, याांनत्रकी, वस्त्रोद्योग, ऑटोमोबाईल व धातू सारख्या तवणशष्ट ताांनत्रक
क्षेत्रातील पेटांट अजा स्वीकारेल.
• तर जपानचे कायाालय तांत्रज्ञानाच्या सवा क्षेत्रातील अजा स्वीकारले.
• पेटांट प्रॉतसतयुशन हायवे मुळे भारताच्या पेटांट कायाालयाला पुढील लाभ होणार आहेत:
❖ पेटांट अजाांचा ननपटारा करण्याच्या वेळेत घट होईल.
❖ प्रलांतबत पेटांट अजाांची सांख्या कमी होईल.

Page | 167
 ❖ पेटांट अजाांच्या शोध आणण तपासणीचा दजाा सुधारेल.
❖ एमएसएई आणण स्टाटा अपसारख्या भारतीय कांपन्याांना जपानमध्ये त्याांचे पेटांट अजा जलद गतीने
पडताळले जातील.
❖ भतवष्यात या कायािमाची व्याप्ती तवस्तारली जाऊ शकते. ही पेटांट कायाालये या कायािमाच्या
अांमलबजावणीसाठी स्वत:ची मागादशाक तत्व आखतील.
❖ यामुळे भारताच्या बौतद्धक सांपदा अतधकारात वाढ होईल.

लोकिाक अांतदेिीय जलमार्ड प्रकल्प

• केंद्रीय नौवहन मांत्रालयाने (MoS) पूवोत्तर राज्यातील लोकटाक अांतदेशीय जलमागा प्रकल्पाच्या
तवकासासाठी मणणपूर सरकारच्या प्रदीघा प्रलांतबत मागणीस मांजू री नदली आहे.
• या प्रकल्पाच्या तवकासाची तवनांती लोकटाक तवकास प्रातधकरणाचे अध्यक्ष एल. सुतसिंद्रो मेइतेइ
आणण मणणपूरमधील आमदार खुराई याांनी केली होती.
• पयाटनाची उत्तम सांधी असलेल्या पूवोत्तर क्षेत्रातील सुांदर प्रदेशाांना उत्तेजन देण्याच्या उद्देशाने केंद्र
सरकारने लोकटाक अांतदेशीय जलमागा प्रकल्पाच्या तवकासास मांजू री नदली आहे.
• ही योजना केंद्रीय क्षेत्र योजना (CSS) म्हणून मांजू र करण्यात आली असून, यासाठी अांदाजे २५.५८
कोटी रुपये खचा अपेणक्षत आहे.
• या प्रकल्पामुळे पूवोत्तर राज्याांमधील अांतदेशीय जलवाहतुकीच्या सांपकाात तवकास होईल व तेर्ील
पयाटन क्षेत्राला देखील चालना तमळेल.
लोकिाक सरोिर
• लोकटाक हे भारताच्या मणणपूर राज्यातील एक गोड्या पाण्याचे सरोवर आहे. मणणपूरच्या दणक्षण
भागात इम्फाळच्या ४० नकमी दणक्षणेस स्थस्थत असलेले हे सरोवर ईशान्य भारतामधील सवाात मोठे
गोड्या पाण्याचे सरोवर आहे .
• या सरोवराचे वै णशष्ट्य म्हणजे येर्ील तरांगती बेटे. अशाच एका ४० चौरस नकमी क्षेत्रफळ असलेल्या
मोठ्या तरांगत्या बेटावर असलेले येर्ील कैबुल लामजो राष्टरीय उद्यान हे जगातील एकमेव तरांगते
राष्टरीय उद्यान आहे.
• लोकटाक सरोवराचा वापर मासे मारीसाठी तसेच जलतवद्युत ननर्ममतीसाठी केला जातो. सरोवराच्या
भोवताली सु मारे ५५ लहानमोठी गावे वसली आहेत ज्याांची एकनत्रत लोकसांख्या सु मारे १ लाख आहे.
• माणणपूरमधील सांगई नावाचे ुर्ममळ हरीण केवळ येर्ेच सापडते . हे सरोवर माणणपूरसाठी आर्मर्क व
साांस्कृततक दृष्ट्या महत्त्वपूणा आहे.

Page | 168
 क्रीडा
दशक्षि आनिक
े िे शजिंकला रग्बी विर्श्चषक
• अांततम सामन्यात दणक्षण आनफ्रकेने इांग्लांडला ३२-१२ असे पराभूत करून रग्बी तवश्वचषक णजिंकला. हा
सामना जपानमधील योकोहामा येर्े झाला.
• दणक्षण आनफ्रकेने रग्बी तवश्वचषक णजिंकण्याची ही ततसरी वेळ आहे . याआधी १९९५ व २००७ मध्ये
दणक्षण आनफ्रकेने रग्बी तवश्वचषक णजिंकला होता.
रग्बी विर्श्चषक
• रग्बी तवश्वचषकाचे आयोजन ४ वषाांतून एकदा केले जाते. यांदाची ही रग्बी तवश्वचषकाची नववी
आवृ त्ती होती. याचे आयोजन २० सप्टेंबर ते २ नोव्हेंबर दरम्यान जपानमध्ये करण्यात आले होते .
• यावषी प्रर्मच रग्बी तवश्वचषकाचे आयोजन आणशयामध्ये करण्यात आले होते.
• या तवश्वचषकात एकूण २० देशाांनी भाग घे तला. दणक्षण आनफ्रकेने हा तवश्वचषक णजिंकला. तसेच या
तवश्वचषकात इांग्लांडने उपतवजे तेपद आणण न्यूझीलांडने ततसरे स्थान तमळतवले.

पुजा र्ेहलोतला रौपयपदक

• २३ वषााखालील वयोगटाच्या पुरूष आणण महहलाांच्या तवश्व कुस्ती स्पधे त (UWW) भारताची महहला
मल्ल पुजा गेहलोतने रौप्यपदक पटकातवले. या स्पधे त भारताचे हे ुसरे रौप्यपदक आहे .
• महहलाांच्या ५३ नकलो वजन गटातील अांततम लढतीत जपानच्या हेरूना ओकुनो हहने पुजा गेहलोतचा
२-० असा पराभव केला. या पराभवामुळे गेहलोतला रौप्य पदकावर समाधान मानावे लागले .
• या स्पधे त पुरूष तवभागात भारतीय मल्ल रतविं द्रने ६१ नकलो वजनी गटात भारताला पहहले रौप्यपदक
तमळवू न नदले होते.
• हौशी कुस्तीसाठी आांतरराष्टरीय ननयामक सांस्था युनायटेड वल्डा रेसणलिंगद्वारे (UWW) आयोणजत ही
हौशी कुस्ती जागततक स्पधाा आहे.
• या स्पधेची सुरुवात २०१७ मध्ये झाली होती. यांदाच्या या स्पधेचे आयोजन बुडापेस्ट (हंगेरी) येिे
करण्यात आले होते.

द्रफफा अांडर-१७ मक्रहला विर्श्चषक सपधेचा लोर्ो जाहीर

• नफफाची १७ वषाांखालील महहला तवश्वचषक स्पधाा २०२०मध्ये भारतात होणार आहे. अलीकडेच या
स्पधेचा अतधकृत लोगो जाहीर करण्यात आला.
• यापूवी, भारताने २०१७ मध्ये १७ वषाांखालील पुरुष फुटबॉल तवश्वचषक स्पधेचे यशस्वी आयोजन

Page | 169
 केले होते.
• १७ वषाांखालील महहला तवश्वचषक स्पधेची सुरुवात २००८ मध्ये झाली होती. ही स्पधाा दर २ वषाांनी
आयोणजत केली जाते. २०१८मध्ये ही स्पधाा उरुग्वे येर्े आयोणजत करण्यात आली होती आणण स्पेनने
या स्पधेचे तवजे तेपद तमळतवले होते.
द्रफफा
• नर्र्ा अिाात र्ेडरेशन इंटरनॅशनल दे र्ूटबॉल असोवसएशन (फ्रेंच) ही र्ुटबॉल खेळािर ननयंत्रण
ठेिणारी आंतरराष्ट्रीय संघटना आहे. ही संघटना वतच्या नर्र्ा या लघु रुपाने जास्त ओळखली जाते.
• झ्युररक (ठस्ि्झलांड) मध्ये मुख्यालय असणाऱ्या या संघटनेची स्थापना २१ मे १९०४ रोजी झाली.
सध्या २०९ देश नर्र्ाचे सदस्य आहेत.
• णजयानी इन्र्ाँनटनो हे सध्या नर्र्ाचे अध्यक्ष आहेत. नर्र्ाची मुख्य जिाबदारी आंतरराष्ट्रीय र्ुटबॉल
स्पधाांचे आयोजन करणे आहे.
ऑल इांनडया फुिबॉल फेडरेिि
• ऑल इांनडया फुटबॉल फेडरेशन (एआयएफएफ)ची स्थापना २३ जू न १९३७ रोजी झाली. ही सांस्था
देशातील फुटबॉल स्पधाांना मांजु री देते आणण त्याांचे आयोजनदेखील करते.
• सध्या भारतात पुढील मोठ्या फुटबॉल स्पधाा आयोणजत केल्या जात आहेत: इांनडयन सुपर लीग,
आय-लीग आणण फेडरेशन कप.
• एआयएफएफ १९४८मध्ये नफफाशी सांलग्न झाला होता.

२०२३ची हॉकी शवववचषक स्पधाव भारतात

• आांतरराष्टरीय हॉकी महासांघाने (FIH) २०२३च्या पुरुषाांच्या तवश्वचषक हॉकी स्पधेचे यजमानपद
भारताला बहाल केले आहे. त्यामुळे भारतात सलग ुसऱ्याांदा तवश्वचषक हॉकी स्पधेचे आयोजन
करण्यात येणार आहे .
• पुरुषाांची तवश्वचषक हॉकी स्पधाा भारतात १३ ते २९ जानेवारी २०२३ दरम्यान होईल.
• भारतातील स्पधेचे हठकाण अद्याप ठरले नसले तरी ओनडशातील भुवनेश्वर हे आता हॉकीचे माहेरघर
बनले आहे. त्यामुळे भुवनेश्वरमधील कणलिंगा येर्ेच तवश्वचषक हॉकी स्पधाा आयोणजत करण्यात
येईल, अशी चचाा आहे .
• तवश्वचषक हॉकी स्पधेचे चौथ्याांदा आयोजन करणारा भारत हा पहहला देश ठरणार आहे. याआधी
भारताने १९८२ (मुांबई), २०१० (नवी नदल्ली) आणण २०१८ (भुवनेश्वर) साली तवश्वचषक हॉकी स्पधाा
आयोणजत केली होती. नेदरलाँड्सने तीन वेळा तवश्वचषक स्पधाा भरवली आहे.
• यांदा भारतासह बेहल्जयम आणण मलेणशया हे देश यजमानपदाच्या शयातीत होते . पण भारताची

Page | 170
 ननतवदा सवोत्तम ठरली.
• एफआयएचच्या कायाकारी मांडळाच्या गेल्या वषी झालेल्या बैठकीत स्पेन व नेदरलाँड्सला २०२२च्या
महहला तवश्वचषक हॉकी स्पधेचे यजमानपद देण्यात आले होते.

कोळीच्या प्रजातीला सवचि तेंडु लकरचे िाि

• गुजरात पयाावरणशास्त्र आणण सांशोधन (GEER) सांस्थेतील ध्रुव प्रजापती या कननष्ठ सांशोधकाने
इांडोमॅरेंगो आणण मॅरेंगो दोन कोळी प्रजातीांचा शोध लावला.
• यातील केरळ, तातमळनाडू आणण गुजरातमध्ये आढळणाऱ्या एका प्रजातीला त्याांनी ‘मॅरेंगो सतचन
तेंडुलकर’ असे प्रतसद्ध हिकेटपटू सतचन तेंडुलकर याांचे नाव नदले आहे.
• ध्रुव सध्या कोळी वगीकरण या तवषयावर पीएचडी करत आहेत. ध्रुव प्रजापती याांच्या सांशोधनातील
ननष्कषा नुकतेच रणशयन जनाल ‘अर्थ्रोपोडा तसलेतटा’मध्ये प्रकाणशत झाले.
• ुसऱ्या प्रजातीला ध्रुव याांनी सांत कुरैकोस एणलया छावरा याांच्यापासून प्रेरणा घे ऊन ‘इांडोमॅरेंगो
छावारापटेरा’ असे नाव नदले आहे. त्याांनी केरळमध्ये णशक्षणाचा प्रसार केला होता.
• ‘मॅरेंगो सतचन तेंडुलकर’ या कोळ्याच्या शरीरावर पट्टा आहे . त्यामुळे ही वे गळी प्रजात असल्याचे
नदसून येते , तसेच ‘इांडोमॅरेंगो छावारापटेरा’ या कोळ्याचा रांग आणण आकारामध्ये वे गळे पण आहे.
• या दोन्ही प्रजातीचे कोळी झाडावर राहत असून, छोटे कीटक त्याांचे खाद्य आहे. याणशवाय त्याांना
एकटे राहायला आवडते.
• ध्रुव प्रजापती याांनी शोध लावलेल्या दोन्ही प्रजातीांचा समावे श जातगतक कोळी यादीतही करण्यात
आला आहे .
• ध्रुव प्रजापती याांनी गुजरात तवद्यापीठातून प्राणीशास्त्रात पदव्युत्तर णशक्षण पूणा केले आहे . या काळात
त्याांनी ७८ कोळी प्रजातीांचे दस्तऐवजीकरण केले आहे.

दीपक चहरचा िी-२० क्रिक

े िमध्ये सिोत्तम र्ोलांदाजीचा वििम
• भारतीय गोलांदाज दीपक चहर याने आांतरराष्टरीय टी-२० हिकेटमध्ये सवोत्तम गोलांदाजी करण्याचा
तविम आपल्या नावे केला आहे.
• भारत आणण बाांगलादेश याांच्यात नागपूर येर्े झालेल्या टी-२० सामन्यात दीपक चहरने ३.२ षटकाांत
७ धावा देत ६ बळी घे तले. आांतरराष्टरीय टी-२० मधील ही सवोत्कृष्ट कामतगरी आहे .
• या सामन्यात दीपक चहरनेही शानदार हॅटनटरकही घे तली. आांतरराष्टरीय टी-२० सामन्यात हॅटनटरक
घे णारा तो पहहला भारतीय पुरुष गोलांदाज आहे.
• याआधी श्रीलांक
े च्या अणजिं ता मेंनडसने टी-२० मध्ये सवोत्तम गोलांदाजीची नोंद केली होती. णझिंबाब्दवे

Page | 171
 तवरुद्ध टी-२० सामन्यात त्याने ८ धावा देत ६ बळी तमळतवले होते.
दीपक चहर
• दीपक चहर याांचा जन्म ७ ऑगस्ट १९९२ रोजी उत्तर प्रदेशातील आग्रा येर्े झाला. त्याने २५ सप्टेंबर
२०१८ रोजी अफगाणणस्तानतवरुद्ध एकनदवसीय सामन्यात आपली आांतरराष्टरीय कारकीदा सुरू केली.
दीपकने आांतरराष्टरीय टी-२० पदापाण इांग्लांडतवरुद्ध ८ जु लै २०१८ रोजी केले होते.
• तो आयपीएलमध्ये चे न्नई सुपरनकिंग्ज सांघाकडून खेळतो.

सौर चौधरीला आशियाई अशजिंक्यपद सपधेत रौपय

• युवा नेमबाज सौरभ चौधरीने पुरुषाांच्या १० मीटर एअर नपस्तुल स्पधे त १४व्या आणशयाई अणजिंतयपद
स्पधे मध्ये रौप्य पदकाची कमाई केली.
• तवश्वचषक व आणशयाई िीडा स्पधेचा १७ वषीय पदकतवजे ता नेमबाज सौरभला २४४.५ गुणाांसह
ुसऱ्या स्थानावर समाधान मानावे लागले.
• उत्तर कोररयाच्या नकम सााँग गुकने २४६.५ गुणाांसह सुवणापदकाचा मान तमळवला. इराणचा फोरोउघी
जावे द (२२१.८ गुण) काांस्य पदकाचा मानकरी ठरला.

श्रीलांक
े मध्ये मॅच नफक्रक्सिंर्सांबांधी कायदा मांजूर
• मॅ च नफहतसिंगला गुन्हा घोनषत करणारा श्रीलांका हा दणक्षण आणशयातील पहहलाच देश ठरला आहे.
• मॅ च नफहतसिंग आणण यासांदभाात येणाऱ्या सवा व्यवहाराांना कायद्याच्या कक्षेत आणत, लांकन सरकारने
यासांदभाात महत्वाचे तवधे यक पास केले आहे.
• मॅ च नफहतसिंगच्या वाढत्या प्रकरणाांना आळा घालण्यासाठी श्रीलांका सरकारने ‘िीडा क्षेत्राशी सांबांतधत
अपराध प्रततबांध’ (Prevention of Offences related to sports) कायदा केला आहे.
• ही तवधे यक तयार करण्यासाठी श्रीलांकन िीडा मांत्रालयाने आांतरराष्टरीय हिकेट पररषदेच्या (ICC)
लाचलुचपत प्रततबां धक तवभागासोबत तमळून काम केले आहे.
• या नवीन कायद्यानुसार, एखादा खेळाडू खेळात भ्रष्टाचार करत असल्याचे आढळल्यास त्याला १०
वषाापयांतची णशक्षा आणण दांड होऊ शकतो.
पार्श्ड ू मी
• आांतरराष्टरीय हिकेट पररषदेचा लाचलुचपत प्रततबांधक तवभाग श्रीलांका हिकेटची २०१७ पासून
चौकशी करीत आहे.
• श्रीलांक
े चा हिकेटपटू सनर् जयसूयाा आयसीसीच्या ननयमाांतगात दोषी आढळला होता व त्याच्यावर २
वषाांसाठी बांदी घालण्यात आली होती.

Page | 172
• अलीकडेच बाांगलादेशच्या शानकब अल हसनने त्याच्याशी सांबांतधत सांशतयत मॅ च नफहतसिंगबद्दल
तिार आयसीसीच्या लाचलुचपत प्रततबां धक तवभागाकडेन केल्यामुळे त्याच्यावर २ वषाासाठी बांदी
घालण्यात आली आहे.

पांजाबमध्ये होिार कबड्डी विर्श्चषक २०१९

• कबड्डी तवश्वचषक २०१९चे आयोजन पांजाबमध्ये केले जाणार आहे . ही स्पधाा १ ते १० नडसेंबर दरम्यान
आयोणजत केली जाईल.
• हा तवश्वचषक गुरु नानक देव याांच्या ५५०व्या जयांतीस समर्कपत असेल. १ नडसेंबर रोजी गुरू नानक
स्टेनडयम, सुलतानपूर लोधी येर्े या स्पधेचे उद्घाटन होईल.
• तर १० नडसेंबर रोजी डेरा बाबा नानक येर्ील शहीद भगततसिंग िीडा स्टेनडयमवर या स्पधेचा समारोप
होईल.
• या स्पधे त भारतासह अमेररका, ऑस्टरेणलया, इांग्लांड, श्रीलांका, केननया, न्यूझीलांड, पानकस्तान आणण
कॅनडा हे देश भाग घे तील.
• या स्पधेचे सामने गुरु नानक स्टेनडयम अमृतसर, शहीद भगततसिंग स्टेनडयम नफरोजपूर, स्पोट्सा
स्टेनडयम भनटिंडा, स्पोट्सा स्टेनडयम वायपीएस पनटयाला, चरणगांगा स्पोट्सा स्टेनडयम आणण श्री
आनांदपूर साहहब येर्े खेळले जातील.

हरमीत देसाईला आयिीिीएफ चॅलेंज सपधेचे जेतेपद

• बॅटाम (इांडोनेणशया) येर्े झालेल्या ‘आयटीटीएफ’ चॅलेंज इांडोनेणशया खुल्या टेबल टेननस स्पधे त
भारताच्या हरमीत देसाईने पुरुष एकेरीचे तवजे तेपद पटकावले.
• जागततक िमवारीत १०४व्या स्थानावर असलेल्या हरमीतने त्याने पुरुष एकेरीच्या अांततम सामन्यात
भारताच्याच अमलराज अाँर्नीचा ३-१ असा पराभव केला.
• हरमीतचे तवदेशी भूमीवरील हे पहहलेच तर या वषाातील ुसरे आांतरराष्टरीय तवजे तेपद आहे .
• यापूवी त्याने जु लै २०१९ मध्ये कटक (ओनडशा) येर्े झालेल्या राष्टरकुल अणजिंतयपद स्पधेचे तवजे तेपद
णजिंकले होते.
• हरमनप्रीतने उपाांत्यपूवा सामन्यात जपानच्या युटो नकणझकुरीला व उपाांत्य सामन्यात हााँगकााँगच्या
तसऊ हाँग लॅमला पराभूत केले होते .
• तर अमलराजने उपाां त्यपूवा सामन्यात पोतुागालच्या जोआओ मााँटेरो व उपाांत्य सामन्यात इब्राहहमा
नडऑवचा पराभव केला होता.

Page | 173
 िल्डड पॅरा-ॲथलेनिक्स अशजिंक्यपद सपधाड
• वल्डा पॅरा-ॲर्लेनटतस चॅहम्पयनणशप २०१९ मध्ये भारताने आतापयांतची सवोत्कृष्ट कामतगरी केली
आहे. या स्पधे त भारताने २४वे स्थान प्राप्त केले.
• ुबईत पार पडलेल्या या स्पधे त भारताने २ सुवणा, २ रौप्य व ५ काांस्य अशी एकूण ९ पदके णजिंकली.
याणशवाय भारताच्या अनेक खेळाडूांचे पदक र्ोडतयात हुकले.
• या वल्डा चॅहम्पयनणशपमधू न भारताच्या एकूण १३ खेळाडूांनी टोनकयो पॅरा-ऑणलहम्पक २०२०साठी
पात्रता ननकष पूणा करत आपले स्थान ननणित केले आहे.
• भारताचा भालाफेकपटू सांदीप चौधरीने एफ-४४ प्रकारात जागततक तविमासह सुवणापदक णजिंकले.
याच स्पधे त भारताच्या सुतमत अांनटलने रौप्यपदक णजिंकले .
• एफ-४६ प्रकारात भालाफेकपटू सुांदरतसिंग गुजा रने आपले तवश्वतवजे तेपद कायम राखत सुवणापदक
णजिंकले.
• उांच उडीमध्ये शरद कुमार व टी माररयाप्पन याांनी अनुिमे रौप्य आणण काांस्य पदक णजिंकत टोनकयो
पॅरा-ऑणलहम्पक स्पधे साठी पात्रता तसद्ध केली.
• चीनने या स्पधे त २५ सुवणापदकाांसह एकूण ५९ पदक णजिंकत प्रर्म स्थान प्राप्त केले. त्याखालोखाल
ब्राझील (३९ पदके) आणण ग्रेट नब्रटन (२८ पदके) याांनी अनुिमे ुसरे व ततसरे स्थान तमळतवले .
• भारताने यापूवीची सवोत्कृष्ट कामतगरी लांडन २०१७च्या स्पधे त केली होती. तेव्हा भारताने १
सुवणापदकासह ५ पदके णजिंकत पदकताणलकेत ३४वे स्थान प्राप्त केले होते.

२०२० हॉकी प्रो लीर्

• आांतरराष्टरीय हॉकी महासांघाने (FIH) या िीडा मांडळाने २०२० हॉकी प्रो लीगमधील भारताचे सामने
भुवनेश्वर येर्े आयोणजत केले जाणार असल्याची घोषणा केली आहे.
• ओनडशाची राजधानी भुवनेश्वर हे गेल्या काही काळात हॉकीचे माहेरघर म्हणून पुढे आले आहे.
देशात आयोणजत बहुतेक हॉकी स्पधाांचे आयोजन येर्ेच केले जात आहे. अलीकडेच येर्े ऑणलहम्पक
पात्रता स्पधाांचे आयोजन केले गेले होते.
मुख्य िैशिष्ट्ये
• २०२० हॉकी प्रो लीग ११ जानेवारी ते २८ जू न २०२० दरम्यान खेळली जाईल. यामध्ये एकूण १४४
सामने खेळले जातील.
• या लीगचा पहहला सामना ने दरलाँड्स आणण चीन याांच्यादरम्यान ११ जानेवारी २०२० रोजी चीनमधील
चाँगझोउ येर्ील वु जीन हॉकी स्टेनडयमवर होईल.
• या स्पधे तील भारताचा पठहला सामना १८ जानेिारी रोजी नेदरलाँड्ससोबत भुवनेश्वर येर्े खेळतवला

Page | 174
 जाईल.

भारतीय क्रिक
े ि सां घाचा पक्रहला नदिस-राि कसोिी सामिा
• भारतीय हिकेट सांघ २२ ते २६ नोव्हेंबर दरम्यान आपला पहहला नदवस-रात्र (डे-नाईट) कसोटी
सामना खेळणार आहे. हा सामना बाांगलादेश तवरुद्ध खेळला जाईल.
• हा सामना कोलकता येर्ील प्रतसद्ध ईडन गाडान्स येर्े खेळला जाईल. या सामन्यात लाल चेंडूऐवजी
गुलाबी चेंडू वापरला जाईल.
• आांतरराष्टरीय हिकेट पररषदेने ७ वषाांपूवी या स्वरूपाला मान्यता नदली होती. तवशेष म्हणजे आतापयांत
जगात एकूण ११ नदवस-रात्र कसोटी सामने खेळले गेले आहेत.
• या ऐततहातसक सामन्याला बाांगलादेशच्या पांतप्रधान शेख हसीना आणण पणिम बांगालच्या मुख्यमांत्री
ममता बॅनजीही उपस्थस्थत रहाणार आहेत.

लक्ष्य सेिला सकॉनिि ओपिचे जेतेपद

• लक्ष् सेनने गेल्या तीन महहन्यातील चौर्े तवजे तेपद णजिंकताना स्कॉनटश ओपन बॅडतमिंटन स्पधे त
बाजी मारली आहे.
• सु मारे १ तास चाललेल्या अांततम लढतीत त्याने पहहला गेम गमावल्यावर बाजी मारताना ब्राझीलच्या
यागॉर कोएल्हो यास पराभूत केले .
• स्कॉनटश ओपन णजिंकलेला लक्ष् हा चौर्ा भारतीय आहे. यापूवी आनां द पवार (२०१० व २०१२),
अरतविं द भट्ट (२००४), पुलेला गोपीचां द (१९९९) याांनी ही स्पधाा णजिंकली आहे.
• यापूवी लक्ष्ने १५ सप्टेंबर रोजी बेहल्जयम ओपन, १३ ऑतटोबर रोजी डच ओपन, तर ३ नोव्हेंबर रोजी
सॉरलॉरलत स ओपन स्पधाा णजिंकली होती.
• स्कॉनटश ओपन णजिंकल्यामुळे लक्ष् सेनला जागततक िमवारीत ३७वा िमाांक तमळण्याची शत यता
आहे. असे झाल्यास तो अव्वल ४०मध्ये स्थान तमळवणारा सवाात लहान भारतीय बॅडतमिंटनपटू
ठरण्याची शतयता आहे .
• उत्तराखांडच्या अल्मोडा णजल्यात १६ ऑगस्ट २००१ रोजी जन्मलेल्या लक्ष्चे वडील डी. के. सेन हे
राष्टरीय स्तरावरील बॅडतमिंटन प्रणशक्षक आहेत.
• जु लै २०१८मध्ये ज्युननयर आणशयाई बॅडतमिंटन स्पधाा णजिंकणारा तो ततसरा भारतीय खेळाडू ठरला
होता. याआधी पी. व्ही. तसिंधू आणण गौतम ठक्कर याांनी ही कामतगरी केली होती.
• मागील ५३ वषाांत ज्युननयर आणशयाई बॅडतमिंटन स्पधेचे तवजे तेपद णजिंकणारा तो पहहला भारतीय पुरुष
खेळाडू ठरला होता.

Page | 175
• तसेच त्याने युवा ऑणलहम्पकमध्ये रौप्यपदक व जागततक कननष्ठ अणजिंतयपद काांस्यपदकही णजिंकले
आहे.
• या मोसमातील लक्ष् सेनचे हे चौर्े तवजे तेपद आहे. त्याच्या कारनकदीतील हे एकूण ८वे तवजे तेपद
आहे.

िीडा क्षेिातील सुिासिासाठी राष्टरीय सांक्रहता

• केंद्रीय युवक कल्याण व िीडा मांत्रालयाने िीडा क्षेत्रातील सुशासनासाठी राष्टरीय सांहहता २०१७च्या
(National Code for Good Governance in Sports 2017) मसुद्याच्या आढावा घे ण्यासाठी
१३ तज्ञ सतमती गठीत केली आहे.
• सवोच्च न्यायालयाचे ननवृा त्त न्यायाधीश मुकुांदकम शमाा या सतमतीचे अध्यक्ष असतील. या सतमतीमध्ये
बायचुांग भुततया, पुलेला गोपीचां द, अांजू बॉबी जॉजा , गगन नारांग याांचा समावे श आहे .
• िीडा मांत्रालयाचे सहसतचव या सतमतीमध्ये समन्वयक म्हणून काम करतील.
तज्ञ सवमतीच्या सांद ड अिी
• राष्टरीय िीडा महासांघाच्या (NSF) स्वायत्ततेत सांतुलन राखण्यासाठी, िीडा क्षेत्रातील सुशासनासाठी
राष्टरीय सांहहता २०१७चा मसुदा सवा भागधरकाांना स्वीकाराहा बनतवण्यासाठी उपाययोजना सुचतवण्याचे
काया या सतमतीला करायचे आहे.
• जबाबदारी आणण पारदशाकतेसाठी आवश्यक णशफारशी ही सतमती सुचतवणार आहे.
• िीडा क्षेत्रातील सुशासनासाठी राष्टरीय सांहहता २०१७च्या मसुद्यावर भारतीय ऑणलहम्पक असोतसएशन
(IOA) आणण इतराांकडून प्राप्त झालेल्या नटप्पण्या देखील ही सतमती तपासून पाहहल.
• सध्याच्या सांहहतेसह या नव्या राष्टरीय सांहहतेच्या मसुद्याचे पुनरावलोकन करण्याचे काया ही सतमतत
करेल.

दीनपका क
ु मारीला आशियाई वतरांदाजी सपधेत सुििडपदक
• बाँकॉकमध्ये झालेल्या २१व्या आणशयाई ततरांदाजी स्पधे तील रीकव्हा प्रकारात दीनपका कुमारीने सुवणा
आणण अांनकता भाकटने रौप्यपदकाची कमाई केली.
• या दोघीांनीही पदकाांसहहत टोनकयो ऑणलहम्पकमधील एका स्थानाची ननणितीसुद्धा केली आहे .
• अांततम सामन्यात दीनपकाने णव्हएतनामच्या एनगुएट डो र्ी एनला अांततम चार फेरीत ६-२ असे
पराभूत करत सुवणा पदकावर कब्जा केला.
• याच स्पधे त यापूवी दीनपकाने ररकवा वगाामध्ये अतानु दास याच्या सार्ीने तमश्र स्पधे त काांस्यपदकाची
कमाई केली होती.

Page | 176
• यावशिाय अणभषेक वमाा आणण ज्योती सुरेखा व्हेन्नम या तमश्र भारतीय जोडीने या स्पधेच्या कम्पाऊांड
प्रकारात सुवणापदक णजिंकले.
• जागततक ततरांदाजी महासांघाने भारतीय ततरांदाजी सांघटनेवर घातलेल्या बांदीमुळे या स्पधे त भारतीय
खेळाडू राष्टरीय बॅनरखाली सहभागी झालेले नव्हते . त्यामुळे या पदकाचा समावे श भारताच्या खात्यात
झालेला नाही.

नकपचोर्े व डॅ शलया जर्ातील सिोत्तम ॲथलेनिक्स

• दोन तासाांहून कमी वेळेत मॅरेर्ॉन शयात पूणा करणारा पहहला धावपटू ईलूड नकपचोगे आणण ४००
मीटर अडर्ळा शयातीमधील तवश्वतवजे ती डॅणलया मुहम्मद याांना जगातील सवोत्तम ॲर्लेनटतसपटूचा
पुरस्कार देऊन गौरवण्यात आले .
• जागततक ॲर्लेनटतस सांघटनेतफे मोनॅको येर्े झालेल्या शानदार कायािमात नकपचोगे व डॅणलया
याांना सन्माननत करण्यात आले .
• नकपचोगे याने गेल्या महहन्यात ४२.१९५ नकलोमीटरचे मॅरेर्ॉन शयातीचे अांतर १ तास ५९ तमननटे
आणण ४०.२ सेकांदाांत पूणा करून इततहास रचला होता.
• अमेररक े च्या डॅणलयानेही जु लै महहन्यात अमेररकन चाचणी शयातीत ५२.२ सेकांदाांचा तवश्वतविम
नोंदवला होता. नांतर दोहा येर्े झालेल्या जागततक अणजिंतयपद स्पधे त ततने ५२.१६ सेकांदाांचा नवा
तवश्वतविम साकारला होता.

Page | 177
 शवज्ञान-तांिज्ञान
प्रिेर्क प्रयोर्िाळा
• अलीकडेच सांयुतत राष्टर तवकास कायािमाने (UNDP) भारतात नदल्ली येर्े प्रवे गक प्रयोगशाळेची
(Accelerator Lab) स्थापना केली आहे.
• या प्रयोगशाळेची स्थापना यूएनडीपी आणण भारत सरकारच्या अटल नवप्रवतान अणभयानाच्या (Atal
Innovation Mission) परस्पर समन्वयाने करण्यात आली आहे.
• या प्रयोगशाळेच्या स्थापनेनांतर, यूएनडीपी व भारताने एक प्रकारचा ‘मॅ चमेनकिंग प्लॅटफॉमा’ असलेल्या
‘डेट फॉर डे व्हलपमेंट’चे (#DateForDevelopment) देखील आयोजन केले.
• स्थाननक नवप्रवताकाांना अनु भवी आणण तवकतसत नवप्रवताकाांशी जोडणे, हे त्याचे लक्ष् आहे .
उद्देि
• ही प्रयोगशाळा वायुप्रदषण, शाश्वत जल व्यवस्थापन याांसारख्या काही प्रमुख समस्या नवप्रवतानाद्वारे
सोडवण्याचा प्रयत्न करणार आहे.
• या व्यततररतत, याद्वारे देशातील सामान्य समस्या सोडतवण्यासाठी तळागाळातील ऊजाा / नवकल्पना
एकनत्रत करण्याचा प्रयत्न केला जाऊ शकेल.
• २०३०पयांत शाश्वत तवकासाची उहद्दष्टे साध्य करण्यासाठी वे गाने प्रगती करणे, या प्रयोगशाळेचे उद्दीष्ट
आहे.
प्रिेर्क प्रयोर्िाळा म्हिजे काय?
• २१व्या शतकातील जनटल नवीन आव्हानाांवर तोडगा काढण्यासाठी यूएनडीपी, जमानी आणण कतार
याांनी सुरू केलेला प्रवे गक प्रयोगशाळा (Accelerator Lab) हा एक नवीन उपिम आहे .
• भारतातील प्रवे गक प्रयोगशाळा ही जगभरातील ६० प्रयोगशाळाांच्या नेटवक
ा चा भाग असेल.
• ही प्रयोगशाळा हवामान बदल आणण असमानता यासारख्या जागततक आव्हानाांवर नवीन उपायाांची
चाचणी घे ईल आणण त्याचे मोजमाप करेल.
• भारताव्यततररतत इराक, जॉडान, अजें नटना, कोलांतबया, सर्मबया, नेपाळ, मेहतसको आणण णव्हएतनाम
इत्यादी तवतवध देशाांमध्ये प्रवे गक प्रयोगशाळा स्थापन करण्यात आल्या आहेत.
फायदे
• या प्रयोगशाळेशी सांबांतधत लोकाांकडून तवतवध क्षेत्रात शोधण्यात आलेल्या अणभनव उपायाांचा फायदा
केवळ भारतच नाही तर इतर अनेक देशाांनाही होईल.
सांयुक्त राष्टर विकास कायडिम
• UNDP | United Nations Development Programme.

Page | 178
• हे सांयुतत राष्टराांच्या जागततक तवकासाचे एक नेटवका आहे. त्याचे मुख्यालय नैरोबी (केननया) येर्े
स्थस्थत आहे.
• हा सांयुतत राष्टरसांघातफे राबतवण्यात येणारा एक प्रमुख तवकास कायािम आहे.
• या कायािमाद्वारे जगातील १७७ देशाांमध्ये नागररकाांना राहणीमान सुधारण्याची सांधी उपलब्दध केली
जाते.
• हा कायािम सांयुतत राष्टरे आमसभेच्या ६ तवशेष मांडळाांपैकी एक असून तो सांयुतत राष्टराांच्या आर्मर्क व
सामाणजक पररषदेच्या अखत्यारीत येतो.
• हा कायािम सांपूणापणे सदस्य देशाांनी नदलेल्या ऐहच्छक देणग्याांमधू न चालवला जातो.
• दाररद्र्य ननमुालन, एचआयव्ही/एड्स इत्यादी रोगाांचे उच्चाटन, लोकशाहीचा प्रसार व मानवी हक्काांसाठी
लढा इत्यादी अनेक लोकोपयोगी पररयोजना यामाफात चालवल्या जातात.

प्रवतजैविक प्रवतरोध साक्षरता

• अणलकडेच केरळ राज्याने अाँटीबायोनटतस (Antibiotic) औषधाांतवषयी जनजागृती करण्यासाठी
एक महाअणभयान सुरू केले आहे.
• केरळ प्रततजै तवक प्रततरोध रणनीततक कृतीयोजनेच्या (KARSAP | Kerala Antimicrobial
Resistance Strategic Action Plan) अांतगात हे अणभयान सुरू करण्यात आले आहे.
• जागततक अाँनटबायोनटक जागरूकता सप्ताहाच्या (WAAW | World Antibiotic Awareness
Week) {१८-२४ नोव्हेंबर} सहकायााने हे अणभयान आयोणजत केले गेले आहे.
• केरळमध्ये सुरू असलेल्या आद्राम (Aardram) कायािमाचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणून ही मोहीम
सुरू केली गेली आहे.
• KARSAPच्या मते, शालेय मुलाांसह सामान्य लोकाांना अाँटीबायोनटतस तवषयी मूलभूत माहहती नदली
जात नाही आणण या जीवनरक्षक औषधाांचा वापर कधी आणण कसा करावा हे णशकवले जात नाही
तोपयांत अाँटीबायोनटतसचा ुरुपयोग र्ाांबणार नाही.
• प्रततजै तवक प्रततरोधाला (Antimicrobial Resistance) लोकाांमध्ये सावा जननक आरोग्यासांबांधीचा
गांभीर प्रश्न म्हणून समातवष्ट करण्यासाठी आणण त्याच्या प्रततबांधात्मक उपायाांची माहहती देण्यासाठी
ही मोहीम सुरू केली गेली आहे.
आद्रडम कायडिम
• केरळ सरकारने २०१७ मध्ये हा कायािम सुरू केला होता.
• सावा जननक आरोग्य व्यवस्था सुधारण्यासाठी हा कायािम सुरू करण्यात आला आहे.
• सरकारी रुग्णालयाांना अतधकातधक रूग्ण-अनुकूल बनवू न व रुग्णाांना उच्च स्तरीय आरोग्य सेवा

Page | 179
 पुरतवणे, हे या कायािमाचे उहद्दष्ट आहे.
जार्वतक प्रवतजैविक जार्रूकता सप्ताह
• प्रततजै तवक प्रततरोधाबद्दल जागततक जागरूकता वाढतवणे आणण त्याचा प्रसार टाळण्यासाठी सामान्य
जनता, आरोग्य कमा चारी आणण धोरणकते याांच्यात योग्य प्रयत्नाांना प्रोत्साहहत करणे, असा या
सप्ताहाचा उद्देश आहे.
प्रशतजैशवक प्रशतरोध
• AMR | Antimicrobial Resistance.
• जीिाणू, विषाणू, बुरशी आणण परजीिी सारख्या सूक्ष्मजीिांनी प्रवतजै विक औषधांविरूि प्रवतकारक
शक्तती विकवसत करणे म्हणजे प्रवतजै विक प्रवतरोध.
• या सूक्ष्मजीिांना सुपर बग असे म्हणतात. मल्टीडरग प्रवतरोधक बॅक्तटेररया याचाच एक भाग आहे.
• एएमआर प्रवतजै विक औषधाच्या पररणामास प्रवतकार करण्याची सूक्ष्मजं तूंची क्षमता दशािते. यामुळे
सूक्ष्मजं तूंचा यशस्िी उपचार केला जाऊ शकतो.
प्रशतजैशवक प्रशतरोधाचे दुष्पररिाम
• सामान्य रोगांिर उपचार करणे कठीण होते .
❖ प्रवतजै विक प्रवतरोध जगभरात िे गाने िाढत आहे. यामुळे सामान्य संसगाजन्य रोगां िर उपचार
करणे देखील अशक्तय होत आहे.
❖ पररणामी रोग बराच काळ नटकून राहतो आणण जर हा प्रवतकार खूप िाढला तर आजारी
व्यक्ततीचा मृ्यूही होऊ शकतो.
• िै द्यकीय प्रठक्रयेची गुंतागुंत िाढणे.
❖ अियि प्र्यारोपण, ककारोगाच्या उपचारासाठी केमोिेरपी आणण इतर मोठ्या शस्त्रठक्रया
यासारख्या िै द्यकीय प्रठक्रयांमध्ये प्रवतजै विकांचा िापर केला जातो.
❖ शस्त्रठक्रयेनंतर संक्रमण होण्यापासून रोखण्याचे काया प्रवतजै विक करतात. प्रवतकार िाढल्यास
अशा उपचारा्मक प्रठक्रया जनटल होतील.
❖ अखेरीस, अशी िेळ येऊ शकते जेव्हा शस्त्रठक्रया करणे अशक्तय होईल नकिंिा शस्त्रठक्रये मुळे
लोकांचा मृ्यू होईल.
• आरोग्य सेिा खचाात िाढ.
❖ प्रवतजै विक प्रवतरोधामुळे रूग्ण बर्याच काळासाठी रुग्णालयात दाखल राहतात. तसेच ्यांना
गहन काळजीची देखील आिश्यकता भासते.
❖ यामुळे आरोग्य सेिांिर दबािही िाढतो ि आरोग्यसेिांच्या नकिंमतीही िाढतात.
❖ सध्या प्रचंड लोकसंख्या िाढीमुळे सिा व्यक्ततींना योग्य आरोग्य सेिा पुरविणे देखील एक आव्हान

Page | 180
 बनले आहे.
❖ अशािेळी प्रवतजै विक प्रवतरोधामुळे आरोग्यसेिांची स्थस्थती आणखी िाईट होण्याची शक्तयता आहे.
• शाश्ित विकासाची उद्दीष्ट्े साध्य करणे कठीण.
❖ ‘टरान्सर्ॉर्ममग अिर वल्डा: द २०३० अजें डा र्ॉर सस्टेनेबल डे व्हलपमेंट’ या सांकल्पाअांतगात
एकूण १७ लक्ष्ये ननधााररत करण्यात आली आहेत, जी शाश्ित विकास उठद्दष्ट्े म्हणूनही ओळखली
जातात.
❖ यातील उठद्दष्ट् क्रमांक ३मध्ये सिा ियोगटातील लोकां साठी आरोग्य सुरक्षा आणण ननरोगी जीिनास
प्रो्साहन देण्याचा उल्लेख आहे.
❖ प्रवतजै विक प्रवतरोध हे ध्येय गाठण्याच्या मागाातील एक मोठा अडिळा बनत चालला आहे आणण
्याचा पररणाम शाश्ित विकासाच्या सिा उद्दीष्ट्ांिर नदसून येईल.
पुढील मागव
• सिा प्रिम लोकांना प्रततजै तवकाां बद्दल जागरूक करणे आिश्यक आहे जे णेकरून ते ्यांचा अंधाधुं ध
िापर करणार नाहीत.
• सिा प्रवतजै विक (अाँटी-बायोनटक) औषधे वमळविण्यासाठी डॉक्तटरांचे सल्लापत्र दशाविणे अननिाया
केले पाठहजे .
• कोण्याही प्रकारचा AMR संसगा झाल्यास, रुग्णाला योग्य आहार नदला पाठहजे आणण योग्य
प्रमाणात औषधे देऊन िै द्यकीय व्यिस्थापन केले पाठहजे .
• या प्रकारच्या संसगााच्या उपचारांसाठी एक बहुविषयक टीम तयार केली पाठहजे जयात संसगाजन्य
रोगाचे डॉक्तटर, ठक्तलननकल र्ामाावसस्ट, मायक्रोबायोलॉणजस्ट, इन्र्ेक्तशन कंटरोल टीम इ्यादींचा
समािे श असेल.

हत्तीरोर् निमूडलि आशि ारत

• अलीकडेच केंद्रीय आरोग्य व कुटुांब कल्याण मांत्रालयाने २०२१पयांत ‘हत्तीरोगाच्या ननमूालनासाठी
कारवाई करण्याचे आव्हान’ नामक कृती योजना सुरू केली आहे.
• आरोग्य आणण कुटुांब कल्याण मांत्रालयाने ३० ऑतटोबर रोजी ‘हत्तीरोग ननमूालनासाठी सांगठीत’ या
सांकल्पनेवर राष्टरीय पररसांवादाचे आयोजन केले होते .
• आरोग्य मांत्री डॉ. हषा वधा न याांनी या कायािमात ‘२०२१पयांत हत्तीरोगाच्या ननमूालनासाठी कॉल टू
ॲतशन’वरही स्वाक्षरी केली होती.
• हत्तीरोगासारख्या ुलाणक्षत उष्णकनटबांधीय रोगाांनी (NTD | Neglected Tropical Diseases)
जगभरात दीड अब्जाहून अतधक लोक ुलाणक्षत उष्णकनटबांधीय रोगाांनी ग्रस्त आहेत.

Page | 181
• जागततक आरोग्य सांघटने ने हत्तीरोग ननमूालनासाठी जागततक कायािम (GPELF) २००० मध्ये सुरू
केला होता.
हत्तीरोर्
• लसीका फायलेररया (Lymphatic Filariasis) हा सामान्यतः हत्तीरोग अर्वा हत्तीपाय रोग म्हणून
ओळखला जातो. हा एक उष्णकनटबांधीय रोग आहे.
• हत्तीरोग हा ‘तयुलेतस तवचनक फॅतसएटस’ नावाचा अळ्या ज्याांना मायिोनफलेररई असे म्हणतात त्या
अळ्याांमुळे होतो. या रोगाचा प्रसार डासाांद्वारे होतो. ननरोगी व्यततीस डास चावल्यामुळे सांिमण होते.
• यामध्ये रुग्णाांचे पाय (अवयव), वृ षण हे आकाराने जाड होतात व रुग्णास हालाचाल करणेही अवघड
होते. हा शरीर तवद्रूप करून अकायाक्षम करणारा रोग असून, सामान्यतः तो कमी वयात होतो.
• हा रोग झाल्यानांतर त्यावर कोणताही पररणामकारक उपाय नाही. तो होऊ नये यासाठी प्रततबांधात्मक
उपाय म्हणून औषधाांचे एकदाच सेवन करणे आवश्यक आहे .
• ५ ऑगस्ट हा हत्तीरोग नदन म्हणून पाळण्यात येतो. महाराष्टरात वधाा येर्े हत्तीरोग सांशोधन केंद्र आहे.
ारतािे योजलेले उपाय
• भारत सरकार नोव्हेंबर २०१९पासून नटरपल डरग र्ेरपीचा टप्पा टप्प्याटप्प्याने वापर सुरू करणार आहे.
याची अांमलबजावणी आरोग्य व कुटुांब कल्याण मांत्रालयामाफात करण्यात येणार आहे.
• जागततक आरोग्य सांघटनेने हत्तीरोग ननमूालनासाठी जागततक कायािम (GPELF) सुरू केल्यावर
भारताने ुहेरी आधारस्तांभ धोरण स्वीकारले आहे .
❖ डीईसी व अल्बेंडाझोल या २ हत्तीरोग तवरोधी औषधाांचा वापर करून मास डरग ॲतमननस्टरेशनद्वारे
प्रततबांध.
❖ तवकृती व्यवस्थापन आणण अपांगत्व प्रततबांध सेवा प्रदान करणे.
• याणशवाय भारत सरकारने २०१८ मध्ये हत्तीरोग ननमूालनासाठी वे गवान योजना (APELF) सुरू केली
आहे.

इांडएयर (IndAIR)
• राष्टरीय पयाावरण अणभयाांनत्रकी सांशोधन सांस्थेने (NEERI) हवे च्या गुणवत्तेवर सांशोधन सांकलनासाठी
‘इांडएयर’ (IndAIR) नामक देशातील पहहली परस्परसांवादी ऑनलाइन ररपॉणझटरी स्थापन केली
आहे.
• इांडएयर (IndAIR)चे पूणा रूप Indian Air Quality Studies Interactive Repository ही
आहे.
मुख्य मुद्दे

Page | 182
• नीरीच्या मते, इांडएयर स्थापनेचे उद्दीष्ट हवे च्या गुणवत्तेच्या सांशोधनतवषयक माहहती सवाांना उपलब्दध
करून देणे आहे .
• इांडएयरने देशातील वायू प्रदषणाशी सांबांतधत सांशोधनाचा व कायदेशीर प्रहियेचा इततहास प्रसाररत
करण्यासाठी सु मारे १२१५ सांशोधन कागदपत्रे, १७० अहवाल, १००हून अतधक प्रकरणे, २००० कायदे
आणण इांटरने टपूवा काळातील सु मारे ७०० कागदपत्रे सांग्रहहत केली आहेत.
• इांडएयर १९०५ पयांतचे सवा मोठे कायदे सांग्रहहत करते .
• इांडएयर भारतातील वायू प्रदषणाच्या क्षेत्रातील नातवन्यपूणा सांशोधन आणण तवश्ले षणाची माहहती
आणण त्याचे नुकसान व पररणाम याबद्दल माहहती प्रदान करेल.
• याच्या मदतीने वायू प्रदषणाच्या सांबांधी केल्या जाणाऱ्या अध्ययनापयांत सांशोधक, प्रसारमाध्यमे व
णशक्षणतज्ञाांची पोहोच सुननणित होईल.
इांडएयर सांबां वधत इतर तथ्य
• इांडएयर देशातील तवतवध सांस्थाां कडील सामग्री तसेच इांटरनेट डोमेनवर उपलब्दध नसलेली माहहती
सांग्रहहत करते.
• वेबसाइट्स तयार करणे आणण भू तकाळात केलेल्या व सध्याच्या कायािमाांच्या तार्ककक सांबांध
जाणून घे ण्यासाठी भारतीय पयाावरणतज्ञाांची मुलाखत घे णे, ही कायेही इांडएयर करणार आहे.
• नीरीने हा अणभनव उपिम सीएसआयआर-नॅशनल इहन्स्टट्य ू ट ऑफ सायन्स कम्युननकेशन अाँड
इन्फॉमेशन सोसा, भाभा अणु सांशोधन केंद्र, राष्टरीय अणभलेखागार, ऊजाा सांसाधन सांस्था, पयाावरण,
वन व हवामान बदल मांत्रालय आणण केंद्रीय प्रदषण ननयांत्रण मांडळ यासारख्या सांस्थाां च्या सहकायााने
सुरू केला आहे.
• नीरीच्या मते, पूवीच्या काळात योग्य उपकरणे नसल्यामुळे हवे ची गुणवत्ता मोजणे एक कठीण काम
होते, परांतु सध्या अशी उपकरणे आहेत ज्यामुळे आपण अचूकतेसह हवे च्या गुणवत्तेबद्दल माहहती
प्राप्त करू शकतो.
• दीपावलीनांतर नदल्लीतील वायू प्रदषणासारख्या गांभीर पररस्थस्थतीचे ननराकरण करण्यात इांडएयर
फायदेशीर ठरणार आहे.
सीएसआयआर-राष्टरीय पयाडिरि अश याांनिकी सांिोधि सांिा
• NEERI | CSIR-National Environment Engineering Research Institute.
• ही १९५८ साली नागपूर येर्े भारत सरकारतफे स्थापन केलेली व तवत्तपुरवठा केली जाणारी सांस्था
आहे.
• पयाावरण आणण अणभयाांनत्रकी क्षेत्रात नवननर्ममती आणण सांशोधन करणे हे ततचे उद्दीष्ट आहे.
• नीरी ही वै ज्ञाननक व औद्योतगक सांशोधन पररषदेची (CSIR | Council of Scientific &

Page | 183
 Industrial Research) एक घटक प्रयोगशाळा आहे.
• ततच्या ५ प्रादेणशक प्रयोगशाळा अनुिमे चेन्नई, नदल्ली, कलकत्ता, हैदराबाद आणण मुांबई येर्े स्थस्थत
आहेत.

चांद्राच्या बाह्यिातािरिात आरर्ॉि-४०चा िोध

• चंद्रयान-२ने चांद्राच्या बायवातावरणात आरगॉन-४० या वायुचा शोध लावला आहे. आरगॉन-४० हा
ननहष्िय वायु असलेल्या आरगॉनचे एक समस्थाननक आहे .
• इस्रोने आरगॉन-४०च्या चांद्राच्या बायवातावरणात पोहोचण्याच्या प्रहियेची तपशीलवार माहहती
नदली आहे .
• चांद्राच्या बायवातावरणाचा आरगॉन-४० हा महत्त्वाचा घटक आहे . तो चांद्राच्या पृष्ठभागाखालील
पोटॅणशयम-४० नकरणोत्सगी तवखांडनाद्वारे उत्पन्न होतो. चांद्रावरील भूकांपाांदरम्यान तो वातावरणात
सोडला जातो.
• CHACE-20 (Chandra’s Atmospheric Composition Explorer 2) हे चंद्रयान-२च्या
ऑर्मबटरमध्ये बसविण्यात आलेला एक पेलोड असून, हा एक न्यूटरल गॅस स्पेतटरोमीटर आहे .
• हे उपकरण चांद्राच्या बायवातावरणातील घटकाांचा शोध घे ते. या उपकरणाने १०० नकमी उांचीवरून
आरगॉन-४०चा शोध लावला आहे.
पावववभूमी
• चंद्रयान-२ हे भारताचे चंद्रािरचे दुसरे अणभयान आहे. २००८मध्ये प्रक्षेनपत केलेल्या चंद्रयान-१ची ही
निी सुधाररत आिृ त्ती आहे.
• या अणभयानाचे सिा भाग स्िदेशी असून, यामध्ये स्िदेशी बनािटीचा ऑर्थबटर, लॅन्डर (विक्रम) आणण
रोव्हर (प्रग्यान) यांचा समािे श आहे.
• चंद्रयान-१ च्या िै ज्ञाननक कायााची व्याप्ती िाढविण्यासाठी चंद्रािर उतरून चंद्राच्या पृष्ठभागाच्या
अभ्यासासाठी तेिे रोव्हर स्थानपत करणे, हा चंद्रयान-२चा उद्देश आहे.
• ८ सप्टेंबर रोजी भारताचे महा््िकांक्षी अणभयान चंद्रयान-२चे लाँडर ‘विक्रम’सोबतचा भारतीय अंतराळ
संशोधन संस्था अिाात इस्रोचा संपका तुटला होता.
• इस्रोने ठरतवलेल्या योजनेनु सार विक्रम लाँडर उतरत होते आणण ननयोणजत ठठकाणापासून २.१ नकमी
(१.३ मैल) अंतरािर असताना ्याचे प्रदशान सामान्य होते. परंतु ्यानंतर लाँडरचा संपका तुटला.
• सॉफ्ट लाँनडिंगसाठी लाँडरची गती ताशी ६०४८ नकमीिरून कमी करून ताशी ७ नकमी नकिंिा ्यापेक्षाही
कमी करणे अपेणक्षत होते.
• चंद्रयान-२ जर चंद्रािर यशस्िीरी्या सॉफ्ट लाँनडिंग केले असते, तर चंद्रािर सॉफ्ट लाँनडिंग करणारा

Page | 184
 भारत जगातील चौिा देश ठरला असता. परंतु इस्रोच्या माठहतीनुसार, चं द्रयान-२चे विक्रम लाँडर
चंद्रािर सॉफ्ट लाँनडिंग करू शकले नाही.

कॉक्रसमक येती
• अलीकडेच खगोलशास्त्रज्ञाांना आकहस्मकररत्या अवकाशातील प्रारांणभक काळातील एका तवशाल
आकाशगांगेच्या तचन्हाांचा शोध लागला. त्याला कॉहस्मक येती (Cosmic Yeti) असे नाव देण्यात
आले आहे.
• अशी तचन्हे यापूवी कधीच पाहहली गेली नव्हती. कॉहस्मक येतीच्या अहस्तत्वाचा पुरावा नसल्यामुळे
खगोलशास्त्रज्ञ त्यास लोककर्ा मानत होते.
• अमेररका आणण ऑस्टरेणलयामधील खगोलशास्त्रज्ञाांनी प्रर्मच अशा आकाशगांगेचे फोटो काढण्यात
यश तमळवले आहे.
• अलीकडील अभ्यासानुसार असे आढळले आहे की तवश्वातील काही सवाात मोठ्या आकाशगांगा फार
वे गाने पररपक्व झाल्या आहेत, ज्याांना अद्याप सैद्धाांततकदृष्ट्या समजता आलेले नाही.
• हा नवीन शोध तवश्वाच्या उत्पत्तीशी सांबांतधत घटक शोधण्यात उपयुतत ठरेल.
• खगोलशास्त्रज्ञाांचा असा अांदाज आहे की, या आकाशगांगेपासून प्रकाशाला पृथ्वीपयांत
पोहोचण्यासाठी सु मारे १२.५ अब्ज वषाांचा कालावधी लागला आहे .
• हा शोध अटाकामा लाजा तमलीमीटर ॲरेद्वारे (ALMA) लावण्यात आला आहे .
अिाकामा लाजड वमलीमीिर ॲरे
• ALMA | Atacama Large Millimeter Array.
• कॅनडा, तैवान आणण दणक्षण कोररयासह युरोनपयन दणक्षणी वेधशाळा (ESO), अमेररक
े ची नॅशनल
सायन्स फाउांडेशन (NSF), जपानची नॅ शनल इांस्टीट्य
ू ट ऑफ नॅचरल सायन्सेस (NINS) याांच्या
सहकायााने ALMAला तचलीमध्ये स्थानपत केले गेले आहे.
• ALMA ही एक ुर्मबण आहे, जी ६६ सुस्पष्ट एन्टीनासह उत्तरी तचलीच्या चजनांतोर पठारावर
(Chajnantor plateau) स्थस्थत आहे.

आयआयिी नदल्लीमध्ये िापि होिार अांतराळ तांिज्ञाि कक्ष

• भारतीय तांत्रज्ञान सांस्था (आयआयटी) नदल्ली भारतीय अवकाश सांशोधन सांस्थेच्या (इस्रो) सहकायााने
आपल्या कॅम्पसमध्ये अांतराळ तांत्रज्ञान कक्षाची (Space Technology Cell) स्थापना करणार
आहे.
• या ननणायामुळे भारतीय तवज्ञान सांस्था बांगळू र, आयआयटी खडगपूर, आयआयटी बॉम्बे, आयआयटी

Page | 185
 मद्रास, आयआयटी कानपूर, आयआयटी गुवाहाटी व आयआयटी रुरकी अशा अांतराळ तांत्रज्ञान
कक्ष असणाऱ्या इतर सांस्थाांच्या पांततीत आयआयटी नदल्लीचा समावे श होणार आहे.
• अांतराळ तांत्रज्ञान कक्ष (STC) स्पेस टेतनॉलॉजी ररसचा आणण ॲहप्लकेशन्सला नवीन उांचीवर नेण्यात
प्रमुख भूतमका ननभावतात.
• आयआयटी-नदल्लीचा अांतराळ तांत्रज्ञान कक्ष अांतराळ तांत्रज्ञान डोमेनमध्ये केंनद्रत सांशोधन प्रकल्प
राबतवण्यासाठी काया करेल.
• कृनत्रम बुतद्धमत्ता (AI), नॅनो-टेतनॉलॉजी, फांतशनल टेतस्टाईल, स्माटा मॅन्युफॅतचररिंग नकिंवा सांयुतत
हहतसांबांध असणाऱ्या क्षेत्रात सांशोधन करणाऱ्या इस्रोची शैक्षणणक भागीदार बनण्याची सूचनाही
इस्रोने आयआयटी नदल्लीला केली आहे.

िाला दपडि पोिडल

• केंद्रीय राज्य मनुष्यबळ तवकास राज्यमांत्री सांजय धोत्रे याांनी नवोदय तवद्यालय सतमतीसाठी 'शाला
दपाण' पोटाल सुरू केले.
• हे पोटाल नवोदय तवद्यालय सतमतीसाठी एांड-टू-एांड-ई-गव्हनान्स स्कूल ऑटोमेशन आणण व्यवस्थापन
प्रणाली आहे.
• हे तवद्यार्ी, पालक आणण णशक्षकाांच्या शैक्षणणक आणण प्रशासकीय गरजा पूणा करण्यासाठी एक
एकाहत्मक व्यासपीठ आहे .
• सवा भागधारकाांमध्ये प्रभावी सांवादाची देवाण घेवाण करण्यास हे सक्षम आहे .
• सवा जवाहर नवोदय तवद्यालय यात जोडले जातील. सध्या जवाहर नवोदय तवद्यालयाांची सांख्या ६३३
असून त्याांचे २.६७ दशलक्ष तवद्यार्ी णशक्षण घे त आहेत.
• या मां चाद्वारे २२ हजाराांहून अतधक कमा चारी आणण २ लाखाांहून अतधक तवद्यार्ी माहहती सामातयक
करू शकतात. या व्यासपीठासाठी एकूण ६ कोटी रुपये खचा करण्यात आला आहे.
• या व्यासपीठावर सेवा रेकॉडा, स्थानाांतरण व पोहस्टिंग, णशस्तभांगाची कारवाई व एसीआर टरॅनकिंगशी
सांबांतधत माहहती उपलब्दध असेल.
जिाहर ििोदय विद्ालय
• जवाहर नवोदय तवद्यालयाची स्थापना राष्टरीय शैक्षणणक धोरण १९८९च्या तरतु दी अांतगात झाली.
प्रततभावान तवद्याथ्याांच्या योग्य तवकासासाठी जवाहर नवोदय तवद्यालय स्थापन केले गेले.
• भारतातील णशक्षणाशी सांबांतधत हा वे गळा प्रयोग होता. त्याअांतगात प्रवे श परीक्षेतील कामतगरीच्या
आधारे तवद्याथ्याांना सहाव्या इयत्तेत प्रवे श नदला जातो.
• या शाळा पूणापणे ननवासी आहेत व केंद्रीय माध्यतमक णशक्षण मांडळाशी सांलग्न आहेत. त्याअांतगात

Page | 186
 सहावी ते बारावीपयांतचे णशक्षण नदले जाते.

एक्स-५७ मॅक्सिेल: िासाचे इलेक्रक्िरक विमाि

• अमेररक
े ची अांतराळ सांशोधन सांस्था नासाने जगातील पहहले इलेहतटरक तवमान लााँच केले आहे.
‘एतस-५७ मॅतसवे ल’ असे या इलेहतटरक तवमानाचे नाव आहे.
• नासाचे प्रदर्लशत केलेले हे सांस्थेचे असे पहहले तवमान आहे , ज्यात सामान्य लोकही प्रवास करू
शकणार आहेत.
• हे तवमान इटलीच्या टेकनेम पी-२००६-टी तवमानाच्या अनुरूप बनवण्यात आले आहे. याची ननर्ममती
२०१५ पासून केली सुरू होती. नासाने २०२० पयांत या तवमानाच्या चाचणीचे लक्ष् ननधााररत केले
आहे.
• कॅणलफोर्कनया येर्ील इम्पीररयल तसस्टम एरोस्पेसने या तवमानाची ननर्ममती केली असून, त्याांनी २
ऑतटोबर रोजी नासाला हे तवमान सोपवले.
• नासाच्या मते , एतस-५७ प्रकल्पाचे मुख्य लक्ष हे वे गाने वाढणाऱ्या इलेहतटरक तवमानाच्या बाजारात
एक मानक ननणित करणे आहे . या तवमानामुळे भतवष्यात सवा सामान्याांसाठी यातायात अतधक सुलभ
होईल.
या शवमानाची ठळक वैशिष्ट्ये
• या तवमानात ररचाजा करण्यासाठी णलतर्यम-आयन बॅटरीचा वापर करण्यात आला आहे.
• तवमानाची गती वाढतवण्यासाठी तवमानाच्या पांखाांवर १४ इलेहतटरक िूझर मोटसाचा वापर करण्यात
आला आहे . या तवमानाचा कमाल ताशी वे ग १७५ मेल आहे.
• या तवमानाच्या ननर्ममतीसाठी २० वषााचा कालावधी लागला आहे.
• भतवष्यात याचा वापर शहरी टॅतसी म्हणून केला जाईल.
• या तवमानामुळे इांधनाची बचत होण्यास व पयाावरण स्वच्छ ठेवण्यास मदत होणार आहे .
आव्हािे
• वे गवान री-चार्जजगसह तवमानाचा पल्ला वाढतवण्याच्या दृष्टीने अतधक उजाा सांचतयत करणारे बॅटरी
तांत्रज्ञान तवकतसत करणे.
• सध्या तवमानाच्या बॅटरीच्या मयाादेमुळे, या तवमानाचा वापर कमी अांतरावरील प्रवासाठी व कमी
प्रवाश्याांसाठी प्रवासी तवमान / एअर-टॅतसी करता येणार आहे.
नासा
• नासा अिाात नॅशनल एरोनॉनटक्तस अाँड स्पेस ॲडवमननस्टरेशन (NASA: National Aeronautics
and Space Administration) ही अंतराळ संशोधन करणारी अमेररकन संस्था आहे.

Page | 187
• २९ जु लै १९५८ रोजी अमेररक
े च्या राष्ट्रीय िै माननकी ि अंतराळसंशोधन कायद्यान्िये आधीच्या नॅशनल
अॅॅड्िायझरी कवमटी ऑर् एरोनॉनटक्तस ऊर्ा नाका या संस्थेच्या जागी, नासा स्थापण्यात आली.
• १ ऑक्तटोबर १९५८ पासून संस्थेचे कामकाज चालू झाले. तेव्हापासून, अमेररक े चे सिा अंतराळ
कायाक्रम नासाद्वारे चालविले जातात. नासाचे मुख्यालय अमेररक
े ची राजधानी िॉवशिंग्टन येिे स्थस्थत
आहे.

अक्रल्िमा थ्यूलचे िासाकडूि ‘अरोकोथ’ असे िामकरि

• अमेररक े ची अांतराळ सांशोधन सांस्था नासाने ‘अहल्टमा थ्यूल’ नामक टराांस-नेप्च्युननयन ऑब्जेतटचे
नामाांतर ‘अरोकोर्’ असे केले आहे.
• अहल्टमा र्ूल पृथ्वीपासून सु मारे ६.४ अब्ज नकमी (४ अब्ज मैल) अांतरावर आहे. ते प्रोपेलर प्रमाणे
नफरत आहे.
• ते सूया मालेचा कुइपर बेल्ट म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या भागात ते स्थस्थत आहे. कुइपर बेल्ट हा पट्टा
गोठलेल्या द्रव्याांनी बनला आहे . हा पट्टा नेप्च्युन ग्रहापासून २ अब्ज नकमी अांतरावर तर प्लुटोपासून
१.५ अब्ज नकमी अांतरावर आहे.
• जानेिारी २०१९ मध्ये नासाच्या न्यू होरायझन यानाने अहल्टमा र्ूल जवळून फ्लायबाय करताना, या
भागाची असांख्य छायातचत्रे घे तली तसेच अन्य माहहतीही तमळवली होती.
• न्यू होरायझन आणण पृथ्वीच्या दरम्यानचे अांतर प्रचांड आहे. त्यामुळे हे अांतर पार करून या यानाने
पाठवलेली सवा माहहती शास्त्रज्ञाांच्या हाती पडायला वेळ लागला.
न्यू होरायझि वमिि
• न्यू होरायझन तमशन ही एक आांतग्राहीय मोहीम आहे. ती नासाच्या न्यू फ्रांनटयर प्रोग्रामचा एक भाग
आहे. हा कायािम २००६मध्ये सुरु झाला होता.
• प्लूटो तसस्टीमचा अभ्यास करण्यासाठी २०१५मध्ये प्लूटोच्या जवळून उड्डाण भरणे (फ्लायबाय) हा
या कायािमाचा मुख्य उद्देश होता.
• या कायािमाचा ुसरा उद्देश कुइपर बेल्टच्या एक नकिंवा अतधक ओब्जेतटच्या जवळून उड्डाण भरणे
होता. कुइपर बेल्ट हे रहस्यमयी क्षेत्र असून, याबद्दल अतधक माहहती उपलब्दध नाही.
• याणशवाय आपल्या सूया मालेच्या बाहेरच्या भागातवषयी माहहती तमळवणे हादेखील या मोहहमे चा उद्देश
आहे.

ीम यू पीआयचे देिाबाहेर प्रथमच प्रदिडि

• तसिंगापूर नफनटेक फेहस्टव्हल २०१९मध्ये भीम यूपीआय प्रदर्लशत करण्यात आले. भीम यूपीआयच्या

Page | 188
 आांतरराष्टरीयकरणाच्या नदशेने हा एक महत्त्वपूणा टप्पा आहे.
• अशाप्रकारे आांतरराष्टरीय स्तरावर ‘भीम यूपीआय’चे प्रदशान करण्याची ही पहहलीच वेळ आहे. तसिंगापूर
नफन्टेक महोत्सव ११ ते १५ नोव्हेंबर दरम्यान आयोणजत केला जात आहे.
• नॅशनल पेमेंट्स कॉपोरेशन ऑफ इांनडयाने (NPCI) व तसिंगापूर नेटवका फॉर इलेतटरॉननक टरान्सफर
(NETS) याांच्याकडून सांयुततपणे ही योजना तवकतसत करण्यात आली आहे.
यूपीआय
• UPI | Unified Payments Interface.
• ही एक अत्यांत सोपी, सुरणक्षत व तत्काळ ननधी हस्ताांतर करण्याची सुतवधा आहे. यामुळे ऑनलाईन
भरणा करण्याची सुतवधा सरकारतफे देण्यात आली आहे.
• नोटबांदीपूवी ११ एनप्रल २०१६ रोजी भारतीय ररझवा बाँक व नॅशनल पेमेंट्स कॉपोरेशन ऑफ इांनडया
(NPCI) याांच्या सांयुतत तवद्यमाने ही प्रणाली कायााहन्वत केली आहे.
• ही सुतवधा वापरून एकावेळी नकमान ५० व कमाल एक लाख रुपये इतका भरणा तत्काळ करता
येतो.
• यूपीआयमधील व्यवहार ईमेल आयडी व तयूआर कोड वापरुन केले जातात. यासाठी लाभार्ींच्या
बाँक
े चे नाव, खाते नां बर, आयएफएससी कोड यासारखी कोणतीही माहहती आवश्यक नसते.
• यूपीआय सुरू करण्यामागील मुख्य उद्दीष्ट म्हणजे नडणजटल पेमेंट्सला प्रोत्साहन देणे.
• फायदे
❖ रोखरहहत (कॅशलेस) अर्ाव्यवस्थेला चालना देण्यास उपयुतत.
❖ चेक, िेनडट काडा, डेतबट काडा, एटीएम याांचा वापर कमी होतो.
❖ अर्ाव्यवस्थेतील रोख रकमे चे व्यवहार कमी होऊन जोखीम कमी होते.
ीम ॲप
• BHIM | Bharat Interface for Money.
• हे यूपीआय प्रणालीचा वापर करून ननधी हस्ताांतररत करण्यासाठी नॅ शनल पेमेंट्स कॉपोरेशन ऑफ
इांनडयाने (NPCI) तवकतसत केले ले मोबाइल ॲप आहे.
• डॉ. भीमराव (बाबासाहे ब) आांबेडकर याांचे नाव या ॲपला देण्यात आले आहे. हे ॲप ३० नडसेंबर
२०१६ रोजी लााँच केले गेले होते. देशात कॅशलेस व्यवहारास प्रोत्साहन देणे, हा त्यामागील उद्देश
आहे.

इस्रोची चांद्रयाि-३ची तयारी सुरू

• चांद्रयान-२ला अपेणक्षत यश न तमळाल्याने खचून न जाता इस्रोने चांद्रयान-३ची तयारी सुरू केली आहे.

Page | 189
 नोव्हेंबर २०२०पयांत ही मोहीम पूणा करण्याचा इस्रोचा प्रयत्न असेल.
• चांद्रयान-२च्या अपयशातून धडा घे ऊन इस्रोने चांद्रयान-३साठी अनेक सतमत्या स्थापन केल्या आहेत.
त्यातील ३ उपसतमत्याांनी पॅने लसोबत ऑतटोबरमध्ये ३ उच्चस्तरीय बैठकाही केल्या आहेत.
• चांद्रयान-२ मोहहमेतील ऑर्मबटरचे काया व्यवस्थस्थत सुरू आहे. त्यामुळे नव्या मोहहमेत फतत लाँडर
आणण रोव्हरचा समावे श करण्यात आला आहे .
• शास्त्रज्ञाांच्या तीन उपसतमत्याांनी प्रोप्लशन, सेन्ससा, नॅव्हीगेशन आणण इांणजननअरीांगसांबांधी केलेल्या
सूचनाांचा या बैठकीत आढावा घे ण्यात आला.
• चांद्रयान-२ मोहहमेवेळी लाँडर चांद्राच्या पृष्टभागावर आदळून तुटला होता. त्यामुळे पुढील मोहहमेसाठी
लाँडरचे पाय हे अतधक मजबूत करण्यात येणार आहेत. त्यामुळे वे गाने लाँनडिंग झाले तरी लाँडरची
मोडतोड होणार नाही.
• तसेच इस्रो एक नवा रोव्हर आणण लाँडर तयार करत आहे. मात्र लाँडरचे वजन आणण त्यात लावण्यात
येणाऱ्या उपकरणाांबाबत अद्याप अांततम ननणाय घे ण्यात आलेला नाही.
चांद्रयाि-२
• चंद्रयान-२ हे भारताचे चंद्रािरचे दुसरे अणभयान होते . २००८मध्ये प्रक्षेनपत केलेल्या चं द्रयान-१ची ही
निी सुधाररत आिृ त्ती होती.
• २२ जु लै रोजी जीएसएलव्ही एमके३-एम१ या प्रक्षेपकाच्या सहाय्याने श्रीहरीकोटा येर्ील सतीश धवन
अांतराळ केंद्रातून इस्रोने चंद्रयान-२ प्रक्षेनपत केले.
• या अणभयानाचे सिा भाग स्िदेशी असून, यामध्ये स्िदेशी बनािटीचा ऑर्थबटर, लॅन्डर (विक्रम) आणण
रोव्हर (प्रग्यान) यांचा समािे श होता.
• चंद्रयान-१ च्या िै ज्ञाननक कायााची व्याप्ती िाढविण्यासाठी चंद्रािर उतरून चंद्राच्या पृष्ठभागाच्या
अभ्यासासाठी तेिे रोव्हर स्थानपत करणे, हा चंद्रयान-२चा उद्देश होता.
• वे गवे गळे प्रवासाचे टप्पे पार करत हे यान ७ सप्टेंबर रोजी चां द्राच्या दणक्षण ध्रुवावर उतरणे अपेणक्षत
होते. परांतु ८ सप्टेंबर रोजी भारताचे चं द्रयान-२चे लाँडर ‘विक्रम’सोबतचा इस्रोचा संपका तुटला.
• इस्रोने ठरतवलेल्या योजनेनु सार विक्रम लाँडर उतरत होते आणण ननयोणजत ठठकाणापासून २.१ नकमी
(१.३ मैल) अंतरािर असताना ्याचे प्रदशान सामान्य होते. परंतु ्यानंतर लाँडरचा संपका तुटला.
• सॉफ्ट लाँनडिंगसाठी लाँडरची गती ताशी ६०४८ नकमीिरून कमी करून ताशी ७ नकमी नकिंिा ्यापेक्षाही
कमी करणे अपेणक्षत होते.
• चंद्रयान-२ जर चंद्रािर यशस्िीरी्या सॉफ्ट लाँनडिंग केले असते, तर चंद्रािर सॉफ्ट लाँनडिंग करणारा
भारत जगातील चौिा देश ठरला असता. परंतु इस्रोच्या माठहतीनुसार, चं द्रयान-२चे विक्रम लाँडर
चंद्रािर सॉफ्ट लाँनडिंग करू शकले नाही.

Page | 190
 आसामचे ‘शििु सुरक्षा’ ॲप
• १४ नोव्हेंबर रोजी बालनदनाननतमत्त आसामच्या बाल हक्क सांरक्षण आयोगाने ‘णशशु सुरक्षा’ नावाचे एक
ॲप लॉन्च केले.
• बालहक्काांच्या उल्लांघनासाठी हा ई-तिार बॉतस आहे. नडणजटल इांनडया तमशनला चालना देण्यासाठी
हे ॲप तयार करण्यात आले आहे.
• या ॲपचा उद्देश लोकाांना भावी नपढ्याांच्या सुरणक्षततेची जबाबदारी घे ण्यास सक्षम बनतवणे आहे. या
ॲपद्वारे आसाम बालहक्काांच्या उल्लांघनाची तिार दाखल करू शकतो.
• हे ॲप अाँडर ॉईड आणण आयओएस दोन्ही नडव्हाइसवर वापरले जाऊ शकते. या ॲपने दाखल केलेली
तिार आसामच्या बाल हक्क सांरक्षण आयोगाकडे जाईल.
• बहुतेक लोकाांना मुलाच्या हक्काांच्या उल्लांघनाच्या प्रकरणाांबद्दल तिार करण्याच्या प्रहियेबद्दल
अतधक माहहती नसते, म्हणूनच त्याांच्यासाठी हे ॲप एक सोपे माध्यम आहे.

जपािचे हायाबुसा-२ पृथ्िीकडे परत येिार

• जपानच्या हायाबुसा-२ या अांतराळ यानाने ररयुगु लघु ग्रहाचे आपले सांशोधन पूणा केले आहे . एक वषा
ररयुगु लघु ग्रहाांवर सांशोधन केल्यानांतर आता हे अांतराळ यान पृथ्वीकडे परत येण्याची तयारी करत
आहे.
• हा लघु ग्रह पृथ्वीपासून ३०० दशलक्ष नकमी अांतरावर आहे. या यानाने ररयुगुच्या पृष्ठभागावरून नमुने
गोळा केले आहेत.
• अपोलो समूहाचा लघु ग्रह असलेल्या ररयुगुच्या अभ्यासामुळे सौरमांडलाशी सांबांतधत महत्त्वपूणा माहहती
तमळू शकते. हे तवश्वाच्या उत्पत्ती आणण तवकासाबद्दल माहहती प्रदान करू शकते .
• जपानच्या िै ज्ञाननकांनी ररयुगु लघु ग्रहािर कृनत्रम वििर तयार करण्यात अखेर यश वमळविले आहे.
एनप्रल मठहन्याच्या सुरुिातील
• एनप्रल २०१९ मध्ये जपानच्या हायाबुसा-२ या शोधक यानाने ररयुगु लघु ग्रहािर शंक
ू च्या आकाराचे
स्र्ोटक यंत्र यशस्िीरी्या पाठिू न स्र्ोट घडिू न आणला होता.
• ररयुगु लघु ग्रहाच्या पृष्ठभागािर वििर तयार करून ्याच्या अंतगात रचनेचा शोध घे णे हा यामागील
उद्देश होता.
हायाबुसा-२
• हायाबुसा-२ हे जपानी अंतराळ एजन्सी JAXAद्वारे पाठविण्यात आलेले अंतराळ यान आहे. ही
मोहीम २७० दशलक्ष डॉलसाची असून हे यान नडसेंबर २०१४ मध्ये सोडण्यात आले होते.

Page | 191
• यापूिीचे हायाबुसा नािाचे अंतररक्षयान २००३ मध्ये लॉन्च करण्यात आले होते ि ते २०१० मध्ये
लघु ग्रहाचे नमुने घे ऊन पृथ्िीकडे परत आले.
• हायाबुसा-२ २७ जू न २०१८ रोजी ररयुगु लघु ग्रहािर पोहोचले होते. एक-दीड िषा ते ररयुगु लघु ग्रहाचे
ननरीक्षण करेल ि नंतर २०२०मध्ये नमुने घे ऊन पृथ्िीिर परतेल.
• हायाबुसा-२ यानात २ रोव्हर रोबोट ि मस्कॉट हा फ्रेंच रोबोट यांचा समािे श आहे. हे यान फ्रीजच्या
आकाराचे असून ्यािर सौरपनट्टका आहेत.
• हायाबुसाचा अिा जपानी भाषेत ससाणा असा आहे.

न्यूमोनियामुळे होिाऱ्ा मृत्यूांमध्ये ारत दुसऱ्ा िािी

• सांयुतत राष्टरसांघाने १४ नोव्हेंबर २०१९ रोजी प्रतसद्ध केलेल्या अहवालानुसार, जगभरात २०१८ मध्ये
न्यू मोननयामुळे झालेल्या ५ वषाांखालील मुलाांच्या मृत्यूां मध्ये भारत ुसऱ्या िमाांकावर आहे.
• २०१८मध्ये जगभरात न्यू मोननयामुळे ५ वषाांखालील ८ दशलक्षाहून अतधक मुलाांनी आपले प्राण
गमावले.
• तवशेष म्हणजे लसीकरणाद्वारे या आजारापासून बचाव करता येणे शतय असूनही, अद्याप या रोगामुळे
मोठ्या प्रमाणात मृत्यू होत आहेत.
मुख्य मुद्दे
• न्यू मोननयामुळे सवाातधक मृत्यू झाले ले पहहले पाच देश अनुिमे नायजे ररया, भारत, पानकस्तान, काांगो
आणण इतर्ओनपया हे आहेत. जगभरात न्यू मोननयामुळे झालेल्या एकूण मृत्युां मध्ये या पाच देशाांमधील
मृत्युांचे प्रमाण ५० टततयाांपेक्षा अतधक आहे .
• ५ वषााखालील मुलाांमधील १५ टक्के मृत्यू न्यू मोननयामुळे होतात.
• न्यू मोननयामुळे होणारे जवळजवळ ननम्मे मृत्यू वायू प्रदषणाशी सांबांतधत आहेत.
• अहवालात या आजाराचे नाव ‘तवस्मृत महामारी’ असे ठेवले आहे.
कारिे
• अपुऱ्या आरोग्य सुतवधा.
• पेयजलाच्या सुतवधेची अनुपलब्दधता.
• घरातील वायू प्रदषण.
• कुपोषण
सूचिा / शिफारसी
• न्यू मोननयाशी लढण्यासाठी अतधक गुांतवणूक.

Page | 192
• मजबूत जागततक प्रततबद्धता.

वििेष क्रहिाळी श्रे िीचे इांधि

• इांनडयन ऑइल कॉपोरेशनने उणे ३३ अांश सेहल्सअस तापमानाला देखील न गोठणाऱ्या तवशेष
हहवाळी श्रेणीच्या (Winter Grade) नडझेलचे लडाख येर्े अनावरण १७ नोव्हेंबर रोजी केले.
• यामुळे लडाख सारख्या हहवाळ्यात बफााच्छानदत असणाऱ्या प्रदेशाांमध्ये सतत आणण वषाभर वाहनाांचे
पररवहन सुलभ होईल.
ठळक मुद्दे
• हे इांधन बीआयएसच्या बीएस-VI मानाकाांना अनुकूल आहे .
• याची ननर्ममती आणण प्रमाणीकरण पाननपत ररफायनरी येर्े करण्यात आले आहे.
• या नडझेलचा पुरवठा पांजाबमधील जालांधर येर्ून केला जाणार आहे .
महत्ि
• या नडझेलमुळे आता या प्रदेशात रस्त्याांद्वारे तवनाअडर्ळा सांपका राखण्यासाठी मदत होईल.
• काझा, लडाख, कारतगल आणण केलॉांग या भागातील वाहनचालकाांना हहवाळ्यात तापमान उणे ३०
अांश सेहल्सअसपेक्षा कमी झाल्यास नेहमी नडझेल गोठण्याच्या समस्येचा सामना करावा लागत असे.
या नव्या नडझेलमुळे या समस्येचे ननराकरण होणार आहे.
• या प्रदेशात णशक्षण, वीज, पयाटन आणण सौर या क्षेत्रात ५०,००० कोटी रुपयाांच्या गुांतवणूकीच्या
सरकारच्या योजनेला या नव्या उपिमामुळे चालना तमळेल.
क्रहिाळी श्रेिीचे इांधि
• नडझेल इांधनाचे र्ांड हवामानात वॅ हतसिंग होण्याची शतयता असते . त्याच्या तलाउड पॉईां टच्या खाली,
नडझेलने वॅतस (मेणाचे) कण तयार करण्यास सुरवात करतो.
• तलाउड पॉइांट असे तापमान असते ज्याच्या खाली इांधनाचे कण एकत्र येण्यास सुरुवात होते आणण ते
घनरूप वॅतस (मेणाचे ) कण तयार करतात.
• नडझेलचे वॅ हतसिंग होण्याची प्रहिया त्यामध्ये काही तवणशष्ट पदार्ाांचे तमश्रण करून प्रततबांतधत केली
जाऊ शकते.

ारताच्या िायफॉइड लसीचा िापर करिारा पानकसताि पक्रहला देि

• जागततक आरोग्य सांघटने द्वारे (WHO) मान्यता प्राप्त भारतीय बनावटीच्या टायफॉइड लसीचा वापर
करणारा पानकस्तान पहहलाच देश ठरला.

Page | 193
• या लसीचा वापर दणक्षणी तसिंध प्राांतात केला जाणार आहे. कारण २०१७ पासून येर्े टायफॉइडची
१०,०००हून अतधक प्रकरणे नोंदतवण्यात आली आहेत.
ठळक मुद्दे
• ९ महहन्याांपासून ते १५ वषे वयोगटातील १० दशलक्ष मुलाांना लक्ष् करून ४ आठवड्याांची लसीकरण
मोहीम राबतवली जाणार आहे.
• णजननव्हा स्थस्थत गावी वॅतसीन अलायन्सच्या पाहठिंब्दयाने ही मोहीम सुरू करण्यात आली आहे.
• गावी वॅतसीन अलायन्स ही सांघटना गरीब देशाांना कमी नकमतीत लसी उपलब्दध करून देण्यासाठी
जागततक बाँक, डब्दल्यूएचओ, युननसेफ, तबल अाँड मेणलिंडा गेट्स फाऊांडेशनसारख्या अने क जागततक
सांघटनाांद्वारे समार्मर्त आहे.
• २०१७ मध्ये बालकाांमधील एकूण मृत्युांपैकी ७० टक्के मृत्यू टायफॉइडमुळे झाले होते . याचे मुख्य
कारण म्हणजे पानकस्तान आपल्या राष्टरीय सांसाधनाांचे अत्यांत अल्प प्रमाण सावा जननक आरोग्यावर
खचा करतो.
• नोव्हेंबर २०१६पासून पानकस्तान औषध-प्रततरोधक टायफॉइडचा सामना करीत आहे. या रोगास
कारणीभूत साल्मोनेला टायफी बॅतटेररयाला देशात सुपर-बग म्हणतात, कारण या बॅतटेररयाने जु न्या
औषधाांतवरूद्ध प्रततकारशतती तवकतसत केली आहे.
िायफॉइड
• टायफॉइडचा पररणाम उप-सहारा आनफ्रका, आणशया आणण मध्य-पूवा मधील लहान मुलाांवर होतो.
• या क्षेत्राांमध्ये, असुरणक्षत पाणी व स्वच्छता प्रणाली आणण पेयजलाच्या अपुऱ्या पुरवठयामुळे हा रोग
उद्भवतो.
ारताचे योर्दाि
• भारत बायो-टेक (भारतीय लसी व बायो-र्ेरेपीनटतस ननमााता) कांपनीने २०१८ मध्ये टायफॉइडच्या
लसीसाठी डब्दल्यूएचओकडून पूवा -पात्रता टॅग प्राप्त केला.
• या टॅगद्वारे, या कांपनीला जागततक सावा जननक लसीकरण कायािमाांमध्ये प्रवे श तमळाला.
• फेब्रुवारी २०१९ मध्ये, पानकस्तान सरकारने गावी वॅतसीन अलायन्सद्वारे या कांपनीकडे सांपका साधला.
त्याअांतगात पानकस्तानला आता या लसी प्राप्त होत आहेत.

सपेस एक्सद्वारे ६० उपग्रह प्रक्षेनपत

• अलीकडेच अमेररक े ची खासगी अांतराळ सांस्था स्पेस एतसने रॉकेटच्या माध्यमातून अवकाशात ६०
उपग्रह प्रक्षेनपत केले, जे स्पेस एतसच्या ‘स्टार णलिंक’ प्रकल्पाचा भाग आहेत.
• हे उपग्रह अमेररक
े च्या फ्लोररडाच्या केप कॅनवे रल येर्ून फाल्कन रॉकेटने प्रक्षेनपत करण्यात आले

Page | 194
 होते. या रॉकेटने ५५० नकमी उांचीवर हे उपग्रह स्थानपत केले.
• या प्रत्येक उपग्रहाचे वजन सु मारे ५७५ पौंड (२६० नकलो) आहे . त्याांची ननर्ममती तसएटल (अमेररका)
येर्ील रेडमााँ डमध्ये करण्यात आली आहे.
• या सांचार उपग्रहाांच्या मदतीने अांतराळ इांटरने ट (स्पेस इांटरने ट) सुतवधा उपलब्दध करुन देण्यात येणार
आहे.
• स्पेसएतसच्या या महत्त्वाकाांक्षी प्रकल्पाचे नाव आहे स्टारणलिंक नेटवका (Starlink Network)
आहे.
• या माध्यमातून कांपनी २०२० पयांत अमेररका आणण कॅनडामध्ये स्पेस इांटरने ट उपलब्दध करुन देण्यास
सुरूवात करेल.
• तर २०२१ पयांत सांपूणा जगात कमी नकिंमतीमध्ये अखांड हाय-स्पीड स्पेस इांटरने ट सुतवधा प्रदान
करण्याचे या कांपनीचे लक्ष् आहे.
• या प्रकल्पाच्या पहहल्या टप्प्यात १२,००० उपग्रह पृथ्वीच्या ननम्न कक्षेत स्थानपत केले जातील, तर
ुसऱ्या टप्प्यात आणखी ३०,००० उपग्रह देखील याच कक्षेत स्थानपत केले जातील.
• जेव्हा स्टार णलिंक समुहातील ८०० पेक्षा अतधक उपग्रह सहिय होतील, तेव्हा हा स्टार णलिंक प्रकल्प
कायााहन्वत होईल.
स्पेस एक्स
• स्पेस एक्तसप्लोरेशन टेक्तनोलॉजीज कापोरेशन ही एक खाजगी अमेररकन एरोस्पेस ननमााता आणण
अंतराळ पररिहन सेिा कंपनी आहे.
• ही कंपनी स्पेस एक्तस (SpaceX) या संणक्षप्त नािाने व्यिहार करते . या कंपनीचे मुख्यालय हॉिॉना
(कॅवलर्ोर्षनया) येिे आहे.
• ६ मे २००२ रोजी उद्योजक इलॉन मस्क यांनी स्पेस एक्तसची स्थापना केली. इलॉन मस्क स्पेस एक्तसचे
सध्याचे मुख्य कायाकारी अवधकारी आहेत.
• या अंतराळ संस्थेची स्थापना करण्याचा मुख्य हेतू म्हणजे अंतराळ प्रक्षेपणाचा खचा कमी करणे
आणण मंगळ ग्रहािर मानिी िस्ती स्थापन करणे हा होता.
• उपग्रहांच्या अिकाश प्रक्षेपणासाठी स्पेस एक्तसने फाल्कन रॉकेट्सची मावलका तयार केली आहे.
• प्रक्षेपण खचा खचा कमी करण्यासाठी स्पेस एक्तसने पुन्हा िापरण्यायोग्य रॉकेट (री-यूजेबल रॉकेट्स)
तयार केले आहेत.

प्रदूषि पररस्थितीच्या आकलिासाठी उपग्रहाांचा िापर

Page | 195
• भारतीय अांतराळ सांशोधन सांस्थेचे (इस्रो) इनसॅट-३डी आणण ३डीआर या हवामान उपग्रहाांचा उपयोग
एरोसोल ऑहप्टकल डेप्र्च्या देखरेखीसाठी केला जाणार आहे.
एरोसोल ऑक्रिकल डेपथ
• AOD | Aerosol Optical Depth.
• बायोमास जाळल्यामुळे दृश्यतेवर पररणाम करणारा धू र व कणाांच्या अहस्तत्वाचे व वातावरणामध्ये
पीएम २.५ आणण पीएम १०ची साांद्रतेच्या वाढीचे ननदेशक म्हणजे एओडी.
❖ वातावरणात उपस्थस्थत लहान घन आणण द्रव कणाांना एरोसोल म्हणतात.
❖ समुद्री लवण, ज्वालामुखीची राख, जां गले व कारखान्याांमधू न ननघणारा धू र ही एरोसोलची
उदाहरणे आहेत.
❖ एरोसोल त्याांच्या आकार, प्रकार आणण स्थानानुसार पृष्ठभाग र्ांड नकिंवा उबदार करू शकतात.
❖ एरोसोलचा पररणाम ढगाांच्या ननर्ममतीवर होऊ शकतो.
❖ एरोसोल लोकाांच्या आरोग्यास हाननकारक असतात.
• उपग्रहाांवर बसतवण्यात आलेल्या इमेणजिं ग पेलोडवरून असे लक्षात आले की, नदल्ली, उत्तर प्रदेश व
तबहारसारख्या भागात ऑतटोबर आणण नोव्हेंबर दरम्यान एरोसोल ऑहप्टकल डेप्र् आणण पीएम २.५
व पीएम १०चे प्रमाण सवाातधक होते.
• उपग्रह-आधाररत हवामान अभ्यासानु सार, ऑतटोबर आणण नोव्हेंबर महहन्यात २००३ ते २०१७ या
कालावधीत पांजाब आणण हररयाणामध्ये पेंढा जाळण्याच्या घटनाांमध्ये ४ टक्के वाढ नोंदतवली गेली
आहे.
• भारतीय अांतराळ सांशोधन सांस्था (इस्रो) २०१५ पासून पेंढा जाळण्याच्या घटनाां ची देखरेख करीत
आहे.
इिसॅि-३डी आशि ३डीआर
• इनसॅट-३डी हा भारताचा सुधाररत इमेणजिं ग यांत्रणेसह तवकतसत केलेला भारताचा प्रगत हवामान
उपग्रह आहे .
• याांचा वापर हवामान अांदाज, आपत्तीचा इशारा देण्यासाठी, जमीन आणण समुद्राच्या पृष्ठभागावर लक्ष
ठेवण्यासाठी नडझाइन केलेले आहे .
• इनसॅट-३डीआर मध्ये भारताने पुढील काही लक्षणीय सुधारणा केल्या आहेत.
❖ रात्रीच्या वेळी तसेच ढग आणण धुतयात प्रततमा घे ण्याची क्षमता.
❖ समुद्राच्या पृष्ठभागाच्या तपमानाच्या चाांगल्या अांदाजासाठी दोन र्माल इन्फ्रारेड बाँडमध्ये प्रततमा.
❖ णव्हज्युअल आणण र्माल इन्फ्रारेड बाँडमध्ये उच्च स्थाननक रेझोल्यूशन.

Page | 196
 क
े -१२ एज्युक
े िि िरान्सफॉमेिि िे मिक
ड
• अमेररक
े ची सॉफ्टवे अर कांपनी मायिोसॉफ्टने ‘के-१२ एज्युकेशन टरान्सफॉमेशन फ्रेमवका’ सुरू केले
आहे, ज्याचे उहद्दष्ट भारतातील शाळाांच्या नडणजटल रूपाांतरणात मदत करणे आहे.
• आतापयांत हे मॉडेल ५०हून अतधक देशाांनी अवलांबले आहे.
• तवतवध साधने उपलब्दध करून देऊन शाळाांमध्ये महत्वाकाांक्षी बदल घडतवणे व णशक्षणात तांत्रज्ञानाचा
समावे श करणे, हे त्याचे उद्दीष्ट आहे.
• या चौकटीचे चार स्तांभ म्हणजे नेतृत्व व धोरण, आधु ननक णशक्षण, बुतद्धमान पयाावरण आणण तांत्रज्ञान
ब्दलूनप्रांट.
मायक्रोसॉफ्ट
• स्थापना: ४ एनप्रल १९७५
• संस्थापक: वबल गेट्स ि पॉल ॲलन
• मुख्यालय: रेडमंड (िॉवशिंग्टन)
• मायक्रोसॉफ्ट एक अमेररकन बहुराष्ट्रीय कंपनी आहे. संगणक सॉफ्टिे अर ि इलेक्तटरॉननक उ्पादने
तयार करणारी ही जगातील आघाडीची कंपनी आहे.
• मायक्रोसॉफ्टची स्थापना ४ एनप्रल १९७५ रोजी वबल गेट्स ि पॉल ऍलन यांनी केली. या कंपनीचे
मुख्यालय रेडमंड (िॉवशिंग्टन) येिे स्थस्थत आहे. सध्या भारतीय िं शाचे स्या नडे ला मायक्रोसॉफ्टचे
मुख्य कायाकारी अवधकारी आहेत.
• मायक्रोसॉफ्टमध्ये १,३४,००० पेक्षा अवधक लोक कायारत आहते. २०१८ मध्ये मायक्रोसॉफ्टचे
महसुली उ्पन्न ११०.३६ अब्ज डॉलसा होते.
• मायक्रोसॉफ्टची उ्पादने : मायक्रोसॉफ्ट वििं डोज (ऑपरेनटिंग वसस्टीम), वबिंग (सचा इंणजन), ऑनर्स
३६५, आऊटलुक, अजयोर, वलिंक्तडइन (व्यािसावयक सामाणजक माध्यम), एक्तस-बॉक्तस (गेवमिंग
कन्सोल) इ्यादी.

समीर ॲक्रपलक
े िि
• समीर ॲहप्लकेशन वायू प्रदषण शमन उपायाांपैकी एक आहे, जे राष्टरीय हवा गुणवत्ता ननदेशाांक (AQI
| Air Quality Index) बद्दल वास्ततवक माहहती प्रदान करते .
• हे ॲहप्लकेशन केंद्रीय प्रदषण ननयांत्रण मांडळाने (CPCB | Central Polution Control Board)
तवकतसत केले आहे, जे देशभरातील १००हून अतधक शहराांना हवे च्या गुणवत्तेची माहहती देते.
• हा अनुप्रयोग तचन्हाांनकत केलेल्या शहराांना तेर्ील हवे च्या गुणवत्ता ननदेशाांकाच्या आधारे एक रांग

Page | 197
 कोड स्वरूपात प्रदर्लशत करतो.
• हवे च्या गुणवत्तेची माहहती सांग्रहहत करणे आणण प्रसारीत करणे, हे काया एका केंद्रीकृत स्थानावरून
केले जाते.
• हा ॲहप्लकेशनचा वापर वायु प्रदषण सांबांधी तिारी नोंदतवण्यासाठी देखील केला जाऊ शकतो.
इस्रोकडूि कािोसॅि-३चे यिसिी प्रक्षे पि
• भारताच्या पोलार सॅटलाईट लााँच व्हेईकल म्हणजे च पीएसएलव्ही-सी४७ द्वारे काटोसॅट-३ या देशी
बनावटीच्या उपग्रहासह अमेररके च्या १३ व्यावसातयक नॅनो उपग्रहाांचे यशस्वी प्रक्षेपण करण्यात आले.
• भारतीय अांतराळ सांशोधन सांस्थेद्वारे (इस्रो) श्रीहरीकोटा येर्ील सतीश धवन अांतराळ केंद्रातून
सकाळी हे प्रक्षेपण करण्यात आले .
• त्यानांतर काही वेळातच काटोसॅट-३ हा उपग्रह पृथ्वीपासून ५०९ नकमी अांतरावरील सन तसन्िोननअस
पोलार ऑर्मबट म्हणजे सूयााच्या समन्वीत कक्षेत स्थस्थरावला. इतर १३ उपग्रहही त्याांच्या कक्षाांमध्ये
यशस्वीपणे स्थस्थ रावले.
• इस्रोने तवकतसत केलेल्या उपग्रहाांपैकी काटोसॅट-३ हा सवाातधक गुांतागुांतीचा व अत्याधु ननक उपग्रह
असून, पृथ्वीवर ननरीक्षण करण्यासाठी तो वापरला जाणार आहे .
• या उपग्रहाचे िजन १६२५ नकलो आहे , जे याआधी प्रक्षेनपत केलेल्या याच वगाातील इतर उपग्रहाांच्या
तुलनेत ुप्पट आहे.
• काटोसॅट-३ हा काटोसॅट माणलकेतील नववा उपग्रह आहे . या माणलक
े चा पहहला उपग्रह २००५ मध्ये
प्रक्षेनपत करण्यात आला होता.
• या उपग्रहात हाय ररझोलुशन इमेणजिं ग कपॅतबणलटी म्हणजे च उच्च दजााची छायातचत्रण क्षमता आहे.
• हा उपग्रह ५ वषा अवकाशात राहहल. नागरी भागात ननयोजन, ग्रामीण भागातल्या सांसाधनाांचा शोध
पायाभूत सुतवधाांचा तवकास, सागरी नकनाऱ्याचा वापर अशा सवा हठकाणी या उपग्रहाचा वापर होईल.
• काटोसॅट माणलकेतील उपग्रहाांना भारताचे आकाशातील नेत्र म्हटले जाते. सर्लजकल स्टराईक करताना
या उपग्रहाांची मदत घे ण्यात आली होती.
लघु उपग्रह
• लघु उपग्रहाांचे वजन सु मारे ५०० नकलो असते.
• हे उपग्रह मोठ्या प्रक्षेपण वाहनाांचा आर्मर्क खचा कमी करतात. ते कमी खचााचे व अतधक जलद
आहेत.
• ते प्रामुख्याने सांप्रेषण, सांशोधन, हवामानशास्त्र यासाठी वापरले जातात.
• लहान उपग्रहाांचे तमनी-उपग्रह, मायिो-उपग्रह आणण नॅनो-उपग्रह असे ३ प्रकार आहेत.

Page | 198
 कतडव्य पोिडल
• ७०व्या सांतवधान नदनाननतमत्त (२६ नोव्हेंबर) केंद्रीय मनुष्यबळ तवकास मांत्रालयाने कताव्य पोटाल सुरू
केले. त्याची वेबसाइट kartavya.ugc.ac.in आहे.
• या पोटालवर तवद्याथ्याांसाठी मातसक ननबांध स्पधाा आयोणजत करण्यात येणार आहे . हे पोटाल ‘नागररक
कताव्य पालन अणभयान’ अांतगात सुरू करण्यात आले आहे.
• या पोटालवर दरमहा ननबांध स्पधाा आयोणजत केल्या जातील. यामध्ये प्रश्नमांजु षा, पोस्टर मेनकिंग आणण
वादतववादही आयोणजत केले जातील.
िार्ररक कतडव्य पालि अश याि
• २०१९मध्ये राज्यघटने ला मान्यता देण्याच्या घटने स ७० वषे पूणा झाली. याप्रसांगी केंद्र सरकारने २६
नोव्हेंबर २०१९ ते २६ नोव्हेंबर २०२० पयांत ‘नागररक कताव्य पालन अणभयान’ राबतवण्याचा ननणाय
घे तला आहे.
• लोकाांना राज्यघटनेत नमूद मूलभूत कताव्याां बद्दल जागरूक करणे, हा त्याचा हेतू आहे . जेव्हा आपण
आपल्या कताव्याांचे योग्य मागााने पालन करतो तेव्हा आपोआप आपणास अतधकाराांची प्राप्ती होते,
याची जाणीव देशातील तरूणाांना व्हावी असा या अणभयानाचा उद्देश आहे.
तावमळिाडूमध्ये रॉक
े ि लाँच पॅड उ ारण्याची योजिा
• केंद्र सरकार तातमळनाडूमधील कुलशेकरपट्टणमजवळ रॉकेट लााँच पॅड उभारण्याची योजना आखत
आहे. सध्या भारतीय अांतराळ सांशोधन सांस्थे कडे (इस्रो) सतीश धवन अवकाश केंद्र, श्रीहरीकोटा
(आांध्र प्रदेश) येर्े २ लााँच पॅड आहेत. हा ननणाय देशातून अतधकातधक स्वदेशी व परदेशी
ग्राहकाांसाठी उपग्रह प्रक्षेपण करण्याच्या योजनेचा एक भाग आहे.
• या नवीन लााँच पॅडचा वापर भारताच्या अत्याधु ननक णजओतसिंिोनस सॅटेलाईट लााँच व्हेईकल माका-३
(GSLV Mk-III), युननफाइड मॉड्यू लर लााँच व्हेईकल (UMLV), स्मॉल सॅटेलाईट लााँच व्हेईकल
(SSLV) याांच्यासह पोलर सॅटेलाईट लााँच व्हेईकल (PSLV) व णजओतसिंिोनस उपग्रह प्रक्षेपण वाहन
(GSLV) या रॉकेट्सच्या प्रक्षेपणासाठी केला जाणार आहे.
ारतातील रॉक
े ि लाँच
• इस्रोच्या माहहतीनुसार, पीएसएलव्हीद्वारे १९९४ ते २०१५ या कालावधीत एकूण ८४ उपग्रह प्रक्षेनपत
करण्यात आले आहेत, ज्यापैकी ५१ उपग्रह आांतरराष्टरीय ग्राहकाांसाठी होते.
• २०१८ मध्ये इस्रोने १७ मोहहमा सुरू केल्या. परांतु आता इस्रोद्वारे दरवषी केल्या जाणाऱ्या प्रक्षेपणाांचा
आकडा ३०हून अतधक झाला आहे.
• सध्या भारतातील सवा प्रक्षेपण सतीश धवन स्पेस सेंटर (श्रीहररकोटा) येर्ूनच केले जातात. यासाठी
येर्े दोन लााँच पॅड आहेत.

Page | 199
 पररषदा, बैठका व सांमेलने
एडीडीएम-पलसची ६िी बैठक
• अवसयान संघटनेच्या सदस्य देशांच्या ि ्याच्या ८ संिाद भागीदार देशांच्या संरक्षण मंत्र्यांच्या ६व्या
एडीडीएम-प्लस बैठकीचे आयोजन र्ायलांडमध्ये करण्यात आले होते.
• एडीडीएम-प्लस दणक्षण-पूवा आणशयातील सुरक्षेसाठी प्रमुख मांनत्रस्तरीय मां च आहे. येर्े आतसयानचे
सदस्य देश व त्याांचे ८ भागीदार देश याांच्याद्वारे सुरक्षा व सहकायाावर चचाा केली जाते .
• यंदाच्या एडीडीएम-प्लस बैठकीची सांकल्पना शाश्वत सुरक्षा (Sustainable Security) होती.
• या बैठकीत भारताद्वारे ‘डराफ्ट नडफेन्स प्रॉडतशन पॉणलसी २०१८’ अांतगात सांरक्षण ननयाातीचे लक्ष् ५
अब्ज डॉलसा आणण सांरक्षण वस्तू व सेवाांमध्ये १० अब्ज डॉलसाची गुांतवणूक करण्याचे लक्ष् ननधााररत
करण्यात आले.
• भारताने म्यानमारसह तमळून आतसयानसाठी लष्करी तचनकत्सेवरील हाँडबुकदेखील (Handbook
on Military medicine for ASEAN) प्रकाणशत केले.
आवसयािच्या सांरक्षि मांत्रयाांची बैठक
• ADMM | ASEAN Defence Ministers’ Meeting.
• १०व्या आतसयान णशकार सां मेलनामध्ये आतसयानद्वारे सुरक्षा समुदाय योजना (ASEAN Security
Community-Plan of Action) स्वीकारली गेली, ज्या अांतगात वार्कषक एडीएमएम बैठकीची
योजना आखली गेली.
• आतसयानचे सवा सदस्य देश एडीएमएमचे सदस्य आहेत. एडीएमएमची पहहली बैठक ९ मे २००६
रोजी क्वालालांपूरमध्ये झाली.
• सांरक्षण क्षेत्रामध्ये सांवाद आणण सहकायााच्या माध्यमातून आतसयान देशाांमध्ये प्रादेणशक शाांतता
आणण स्थस्थरता वाढतवणे, हे एडीएमएमचे उद्दीष्ट आहे .
आवसयािच्या सांरक्षि मांत्रयाांची बैठक-प्लस
• ADDM Plus | ASEAN Defence Ministers’ Meeting Plus.
• २००७ मध्ये तसिंगापूर येर्े आयोणजत एडीएमएमच्या ुसऱ्या बैठकीत एडीएमएम-प्लस स्थापनेतवषयी
चचाा झाली.
• एडीडीएम प्लसमध्ये आवसयान सदस्य देश आणण ८ संिाद भागीदार देशांचा समािे श आहे. या सिा
देशांचे संरक्षण मजबूत करण्यासाठी तसेच शांती ि विकास ननर्थमतीसाठी एक मं च आहे.
• भारत, ऑस्टरेणलया, चीन, जपान, न्यूझीलांड, दणक्षण कोररया, रणशया आणण अमेररका हे एडीडीएम-
प्लसचे ८ सांवाद भागीदार देश आहेत.

Page | 200
• या बैठकीचा उद्देश चचाा आणण पारदशाकतेसह सदस्य देशांमध्ये परस्पर विश्िास मजबूत करणे हा
आहे.
• एडीडीएम प्लसच्या पहहल्या पररषदेचे आयोजन २०१०मध्ये णव्हएतनामची राजधानी हनोई येिे
करण्यात आले होते.
• या नव्या यांत्रणेअांतगात सांरक्षण क्षेत्रातील सहकायााच्या पुढील ५ क्षेत्राां वर सहमती दशातवली गेली
आहे: सागरी सुरक्षा, दहशतवाद, मानवतावादी मदत व आपत्ती ननवारण, शाांतता व सैन्य तचनकत्सा.
आशसयान
• ASEAN (आवसयान) : Association of Southeast Asian Nations.
• आवसयान ही आिेय आवशयातील १० देशांची संघटना असून, याचे सवचिालय जकाताा (इंडोनेवशया)
येिे आहे.
• ब्रुनेइ, म्यानमार, कंबोनडया, इंडोनेवशया, लाओस, मलेवशया, नर्लीपाइन्स, वसिंगापूर, िायलंड आणण
णव्हएतनाम हे देश आवसयानचे सदस्य आहेत.
• ८ ऑगस्ट १९६७ रोजी रोजी ही संघटना स्थापन करण्याची घोषणा झाली, यालाच ‘बाँकॉक घोषणा’
म्हणतात.
• स्थापनेिेळी याचे इंडोनेवशया, मलेवशया, नर्लीपाइन्स, वसिंगापूर, िायलंड हे पाच देश होते. ्यानं तर
ब्रुनेइ हा सहािा देश जोडला गेला.
• १९९५ साली णव्हएतनाम, १९९७ साली लाओस ि म्यानमार आणण १९९९ साली कंबोनडया हे देश जोडले
गेले.
• जगाच्या एकूण जवमनक्षेत्रापैकी ३ टक्के क्षेत्र आवसयान देशांनी व्यापलेले आहे. जगाच्या एकूण
लोकसंख्येपैकी ८.८ टक्के लोकसंख्या आवसयान देशांची आहे.
• सिा आवसयान देशांची वमळून एक अिाव्यिस्था मानली तर ती जगातील सातव्या क्रमांकाची
अिाव्यिस्था आहे .

पूिड आशिया शिखर पररषद २०१९

• भारतीय पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांनी २ ते ४ नोव्हेंबर दरम्यान र्ायलांड देशाचा दौरा केला. या दौऱ्यात
त्याांनी १६वी भारत-आतसयान णशखर पररषद आणण पूवा आणशया णशखर पररषदेत भाग घे तला.
• पूवा आणशया णशखर पररषदेत दहशतवादाचा सामना करण्यासाठी, कट्टरपांर्ी व आांतरराष्टरीय अपराध
याांचा ननपटारा करण्यासाठी तवत्तीय कारवाई कायाबल (FATF) व सांबांतधत सांयुतत राष्टर एजन्सीसोबत
समन्वय सुधारण्यावर चचाा झाली.
• या पररषदेत दहशतवाद्याांना होणारा तवत्तपुरवठा रोखण्यासाठी प्रभावी उपाययोजना करण्याच्या

Page | 201
 आशयाचा जाहीरनामा स्वीकारण्यात आला.
• याव्यततररतत, युनायटेड स्टेट्स ऑनफस ऑन डरग्स अाँड िाइम (UNODC) आणण एफएटीएफच्या
अतधक चाांगल्या समन्वयासह अांमलबजावणी करणार असल्याचे जाहीर करण्यात आले.
पूिड आशिया शिखर पररषद
• स्थापन झालेली पूवा आणशया णशखर पररषद हहिंद-प्रशाांत क्षेत्रासमोरील प्रमुख राजकीय, सुरक्षा आणण
आर्मर्क आव्हानाांवर सामररक सांवाद आणण सहकायाासाठी १८ देशाांचा एक मां च आहे.
• याची सांकल्पना १९९१मध्ये मलेणशयाचे तत्कालीन पांतप्रधान महातर्र तबन मोहम्मद याांनी माां डली
होती.
• अशी पहहली णशखर पररषद २००५ साली मलेणशयाच्या क्वालालांपूर येर्े पार पडली. यात क्वालालांपूर
घोषणा करण्यात आली.
• या घोषणेनु सार, पूवा आणशयातील शाांतता, आर्मर्क समृद्धी व प्रादेणशक एकीकरण वाढतवण्यासाठी
रणनीततक, राजकीय आणण आर्मर्क तवषयाांवर सांवादासाठी हे एक मुतत व्यासपीठ आहे .
• सदस्य: १० आतसयान देश (ब्रुनेई, कंबोनडया, इंडोनेवशया, लाओस, मलेवशया, म्यानमार, नर्लीनपन्स,
वसिंगापूर, िायलंड ि णव्हएतनाम), ६ RCEP देश (ऑस्टरेवलया, न्यूझीलंड, भारत, चीन, जपान ि
कोररया), रवशया आणण अमेररका ही या पररषदेचे सदस्य आहेत.
• भारत या सांघटनेचा सांस्थापक सदस्य आहे.
• हे व्यासपीठ जगातील सु मारे ५४ टक्के लोकसांख्या आणण ५८ टक्के जीडीपीचे प्रततननतधत्व करते.
• हे एक आतसयान-केंनद्रत फोरम आहे, ज्याचे अध्यक्षपद फतत आतसयान सदस्याां कडेच असू शकते.
• यावषी या पररषदेचे अध्यक्षपद र्ायलांडकडे आहे, मागील वषी तसिंगापूर या पररषदेचा अध्यक्ष होता.

इांनडया फॉर ह्युमॅनििी-जयपूर फूि

• महात्मा गाांधी याांच्या १५०व्या जयांतीननतमत्त अमेररकेत कॅनपटल तबहल्डिंगमध्ये इांनडया फॉर युमॅननटी-
जयपूर फू ट कायािम आयोणजत करण्यात आला.
• याचे आयोजन भारतीय दतावास आणण जयपूर फूट-यूएसए याांनी केले होते .
इांनडया फॉर ह्युमॅनििी
• इांनडया फॉर युमॅननटी अर्ाात मानवतेसाठी भारत हा उपिम ऑतटोबर २०१८ मध्ये भारतीय तवदेश
मांत्रालयाने महात्मा गाांधी याांच्या १५०व्या जयांतीननतमत्त सुरू केला होता.
• महात्मा गाांधीांनी मानवतेसाठी केलेल्या सेवेबद्दल त्याांना आदराां जली म्हणून हा उपिम सुरू करण्यात
आला होता.

Page | 202
• या उपिमाांतगात केंद्र सरकारच्या आर्मर्क मदतीने तवतवध देशाांमध्ये कृनत्रम अवयव प्रत्यारोपण
णशतबरे आयोणजत केली जातात.
• हा उपिम राष्टरनपता महात्मा गाांधी याांच्या करुणा, काळजी आणण मानवतेची सेवा या तत्वज्ञानावर
आधाररत आहे .
• उहद्दष्ट: जगातील नदव्याांग लोकाांना त्याांची गततशीलता व स्वाणभमान परत तमळतवण्यास मदत करून
त्याांचे शारीररक, सामाणजक-आर्मर्क पुनवा सन करणे, जे णेकरून त्याांना समाजात सन्मानाने जगता
येईल.
• हा उपिम ‘भगवान महावीर अपांग सहाय्यता सतमती’ नावाच्या सांस्थेच्या सहकायााने सुरू करण्यात
आला आहे .
भगवान महावीर अपांग सहाय्यता सशमती
• भगिान महािीर अपंग सहाय्यता सवमती या ना-नर्ा त्िािर काम करणाऱ्या संस्थेची स्थापना
१९७५ साली पद्मभूषण विजे ते डी. आर. मेहता यांनी केली होती.
• स्ित:च्या पायािर उभे राहून या अपंगांना पुन्हा सन्मानाने जगता यािे यासाठी हा उपक्रम सुरू
करण्यात आला आहे . या संस्थेचे अपंगांचे पुनिा सन आणण इतर अन्य उपक्रम देशाच्या अनेक
भागांमध्ये सुरू आहे.
• अपंगांना कृनत्रम अियि बसिू न ्यांचे पुनिा सन करण्याच्या बाबतीत ही जगातील सिाात मोठी संस्था
आहे. आजपयांत १.७८ दशलक्ष नदव्यांग लोकांना या संस्थेने मदत केली आहे. हे संस्था नदव्यांग
लोकांना विविध कृनत्रम अियि, व्हीलचे अर इ्यादी गोष्ट्ी मोर्त प्रदान करते .
• दुगाम भागामध्येही ही संस्था आपली सेिा देत असते. या संस्थेचं मुख्य केंद्र हे जयपूर आहे . या
संस्थेची देशभरात २३ केंद्र आहेत.
• कोणताही भेदभाि न करता रूग्णाला संिे दनशीलपणे मदत वमळिू न देणे हे या संस्थेचे प्रमुख काम
आहे. या संस्थेने काही ननिडक तरूण अपंगांना रोजगार वमळािा यासाठी व्यिसायाणभमुख वशक्षण
द्यायलाही सुरूिात केली आहे .
• कृनत्रम अियिांची गुणित्ता सुधारािी आणण ते कमी नकिंमतीत उपलब्ध व्हािे त यासाठी ही सवमती
कृनत्रम अियि ननर्थमती क्षेत्रात संशोधन आणण विकास करण्याचा प्रय्न करत आहे. यासाठी अनेक
प्रवतष्ट्ीत आंतरराष्ट्रीय संस्थां शी या सवमतीने करार केले आहेत.
• १९९८ साली भगिान महािीर अपंग सहाय्यता सवमतीला अपंगांच्या पुनिा सनासाठी काम करणाऱ्या
सिो्कृष्ट् संस्थांसाठीचा राष्ट्रीय पुरस्कार वमळाला.
• १९८२ साली भगिान महािीर अपंग सहाय्यता सवमतीला अपंगांसाठी काम करणारी सिो्कृष्ट् संस्था
म्हणून राष्ट्रीय पुरस्काराने गौरिण्यात आले आहे.

Page | 203
 जयपुर फु ट
• हा एक िजनाने हलका आणण नटकाऊ कृनत्रम अियि आहे. जयांच्या पायाचा गुडघ्याच्या खालचा
भाग नसतो ्यांच्यासाठी हा रबरापासून बनविलेला कृनत्रम पाय उपयुक्तत आहे.
• याची ननर्थमती भगिान महािीर अपंग सहाय्यता सवमतीद्वारे केली जाते आणण याची नकिंमत अवतशय
कमी असल्यामुळे देशभरात मोठ्या प्रमाणािर ्याचा िापर केला जातो.

राष्टरीय कृषी रसायि सांमेलि

• प्रर्म राष्टरीय कृषी रसायन सां मेलनाचे (National Agrochemicals Congress) आयोजन १३ ते
१६ नोव्हेंबर दरम्यान राष्टरीय राजधानी नवी नदल्ली येर्े करण्यात आले होते .
• सांकल्पना: कृषी रसायनाांच्या तवतवध आघाड्याांवरील देशाची स्थस्थती.
मुख्य शिफारसी
• या सां मेलनात नकटकनाशकाांतवषयी अत्यांत महत्त्वपूणा णशफारसी केल्या गेल्या, त्या खालीलप्रमाणेः
• नकटकनाशकाांचा वापर करताना लेबणलिंगचा वापर करणे.
• जोखीम आधाररत परतावा लक्षात घे ऊन नकटकनाशकाांवर प्रततबांधात्मक बांदी घालणे.
• आयात केलेल्या ताांनत्रक नकटकनाशकाांच्या आकडेवारी सांवधा नाबाबत धोरण तयार करणे.
• सुरणक्षत नॅनो-फॉम्युालेशनची सुरुवात, प्रणशक्षण व तवस्तारासाठी शेतकऱ्याांना सक्षम बनतवणे.
इतर महत्त्िाचे मुद्दे
• हे पहहलेच राष्टरीय कृषी रसायन सां मेलन होते . आता दर तीन वषाांनी या सां मेलनाचे आयोजन केले
जाणार आहे.
• लक्ष्-आधाररत व पयाा वरणास अनुकूल उत्पादने वेळोवेळी सुरू केली जात असल्याने नकटकनाशक
व्यवस्थापनात रासायननक कीटकनाशकाांची भूतमका लक्षात घे ऊन, हे सां मेलन आयोणजत केले गेले
होते.
• याचे आयोजन सोसायटी ऑफ पेहस्टसाइड सायन्स इांनडयाच्या वतीने भारतीय कृषी सांशोधन सांस्थेच्या
(IARI) नवी नदल्लीतील मुख्यालयात करण्यात आले होते.
• नकटकनाशकाांच्या वापराचे फायदे त्याांच्या जोखमीांपेक्षा जास्त असतात.
• नपकाांमधील नवीन सांकल्पना, मानवी आरोग्य, सांसाधन व्यवस्थापन, नॅनो तांत्रज्ञान, स्माटा फॉम्युालेशन
आणण सांबांतधत तवज्ञानाांमुळे कृषी उत्पादकता वाढण्याची शतयता आहे.
• या पाश्वाभू मीवर, सांशोधक आणण धोरण ननमााते याांना तवतवध आघाड्याांवर कायमस्वरूपी कृषी रसायने
तवकतसत करण्यासाठी सद्य पररस्थस्थती बदलली आहे.

Page | 204
 ारतीय कृषी सांिोधि पररषद
• ICAR | Indian Council of Agricultural Research.
• भारतीय कृषी सांशोधन पररषद (ICAR) ही कृषी आधारीत सांशोधन सांस्था असून ततचे मुख्यालय नवी
नदल्ली येर्े आहे.
• भारत सरकारच्या कृषी मांत्रालयाांतगात कृषी सांशोधन व णशक्षण तवभागासाठी ही एक स्वायत्त सांस्था
आहे.
• ही पररषद भारतातील बागायती, मत्स्यपालन व प्राणी तवज्ञानासह शेतीमधील समन्वय, मागादशान
आणण सांशोधन व्यवस्थापन आणण णशक्षण या क्षेत्रातील सवोच्च सांस्था आहे.
• कृषीवरील रॉयल कतमशनने सादर केलेल्या अहवालानांतर सोसायटी नोंदणी अतधननयम १८६०
अांतगात या पररषदेची नोंदणी करण्यात आली होती. १६ जु लै १९२९ रोजी ही पररषद स्थापन झाली.
• यापूवी या पररषदेचे नाव इम्पीररयल कौहन्सल ऑफ ॲग्रीकल्चरल ररसचा असे होते.

िो मिी फॉर िेरर

• ६ ते ८ नोव्हेंबर या कालावधीत मेलबना (ऑस्टरेणलया) येर्े ‘नो मनी फॉर टेरर’ (No Money for
Terror) या तवषयावरील मांत्रीस्तरीय पररषद आयोणजत केली गेली.
• नवीन दहशतवादी धोके ओळखणे, दहशतवादाला तवत्तपुरवठा करण्याच्या नवीन मागाांबाबत चचाा
करणे आणण त्या जोखमीांचा सामना करण्यासाठी सवोत्तम पद्धती व रणनीती सामातयक करणे, हा या
पररषदेचा उद्देश आहे .
• या पररषदेत दहशतवादाला होणारा तवत्तपुरवठा (Terrorism Financing) रोखण्यासाठीच्या
पुढील ५ प्रमुख तवषयाांवर चचाा करण्यात आली.
❖ इस्लातमक स्टेट ऑफ इराक अाँड सीररयाच्या (ISIS) प्रादेणशक पातळीवरील पराभवानांतर,
जागततक आणण इांडो-पॅतसनफक प्रदेशात उत्पन्न झालेल्या नवीन धोतयाां बाबत तवचार करणे.
❖ दहशतवादाचा तवत्तपुरवठा रोखण्यासाठी (खांडणीसाठी अपहरण यासह) यांत्रणा स्थापन
करण्यासाठी आांतरराष्टरीय सहकायााचा आणण समर्ानाचा तवचार करणे.
❖ दहशतवादाचा तवत्तपुरवठा रोखण्यासाठी सावा जननक व खासगी क्षेत्रातील भागीदारी वाढतवण्याचे
व्यावहाररक मागा ओळखणे.
❖ उदयोन्मुख तांत्रज्ञानामुळे (हिप्टोकरन्सी, ऑनलाइन फसवणूक) उद्भवणाऱ्या नवीन जोखीमीांचा
शोध घे णे.
❖ गैर-लाभकारी सांस्थाांच्या आर्मर्क व्यवहारात पारदशाकता आणण सरकारच्या देखरेखीशी सांबांतधत
मुद्द्ाांचा तवचार करणे.

Page | 205
 ारताचा दृष्टीकोि
• भारताकडून पुढील ४ मुद्द्ाांना या प्रस्तावात समातवष्ट करण्याचा सल्ला देण्यात आला आहे.
❖ शाांतता, सुरक्षा आणण तवकासासाठी दहशतवाद हा सवाात मोठा धोका आहे .
❖ सवा देशाांनी सांयुतत राष्टराांतगात आांतरराष्टरीय दहशतवादावरील सवा समावे शक अतधवे शनास मान्यता
नदली पाहहजे .
❖ तवत्तीय कारवाई कायाबलाच्या (FATF) मानकाांच्या प्रभावी अांमलबजावणीसाठी सहमती
करण्यासह सांयुतत राष्टर व एफएटीएफने जारी केलेल्या दहशतवादी सांघटनाांच्या यादीचे
राजकारण केले जाऊ नये.
❖ कट्टरपांर्ीयतेला दहशतवादाचा प्रारांणभक टप्पा मानून कट्टरतावादाला तवत्तपुरवठा र्ाांबतवण्याच्या
पुढाकारावर चचाा केली जावी.
• २०२०मध्ये या पररषदेचे आयोजन भारतात केले जाणार आहे .
• जागततक दहशतवाद ननदेशाांक २०१७ नुसार दहशतवादी घटनाांमुळे जागततक स्तरावर ५२ अब्ज
डॉलसाचे नुकसान झाल्याचा अांदाज आहे.
िो मिी फॉर िेरर मांिीसतरीय पररषद
• एग्मोन्ट समूहातफे (Egmont Group) ही पररषद आयोणजत केली आहे.
• हा एग्मॉन्ट समूह १६४ देशाांच्या तवत्तीय गुप्तचर सांस्थाांचा (Financial Intelligence Units) एक
गट आहे.
• ही पररषद सवा प्रर्म पॅररसमध्ये २०१८मध्ये आयोणजत केली गेली होती.
• हा समूह आर्मर्क गैरव्यवहार व दहशतवाद तवत्तपुरवठा रोखण्यासाठी गोपनीय माहहतीच्या सुरणक्षत
देवाणघेवाणीसाठी एक व्यासपीठ उपलब्दध करुन देतो.

६िी जार्वतक ग्रामीि ि कृषी वित्त कॉांग्रेस

• सहाव्या जागततक ग्रामीण व कृषी तवत्त कॉांग्रेसची (WCRAF | World Congress on Rural &
Agricultural Finance) सुरुवात १२ नोव्हेंबर २०१९ रोजी नवी नदल्ली येर्े झाली.
• ग्रामीण व कृषी तवत्ताशी सांबांतधत सवा भागधारकाांना एकनत्रत करणे, ही या कॉांग्रेसचे उहद्दष्ट आहे.
• व्यावसातयक सांबांध मजबूत करण्यासाठी आणण आपली उत्पादने व सेवाांना प्रोत्साहन देण्यासाठी ही
कॉांग्रेस एक उत्कृष्ट सांधी आहे.
• सांकल्पना: ग्रामीण आणण कृषी तवत्त: सवा समावे शक व शाश्वत तवकास साध्य करण्यासाठी महत्त्वपूणा
उपादान. (Rural and Agricultural Finance: Critical Input to achieve Inclusive
and Sustainable Development)

Page | 206
• उहद्दष्टे:
❖ कृषी क्षेत्रातील जागततक मूल्य शृांखलाांना प्रोत्साहन देणे.
❖ अन्न सुरक्षेची समस्या सोडतवण्यासाठी मदत करणे.
❖ कृषी क्षेत्र शाश्वतता, नै सर्मगक सांसाधन सांवधा न व सामाणजक समरसतेच्या अनुरुप असल्याचे
सुननणित करणे.
• ही उहद्दष्टे साध्य करण्यासाठी ग्रामीण जनतेला स्थस्थर आणण अतवरत आर्मर्क सेवा देण्यासाठी तवत्तीय
सांस्थाांनी सतत नातवन्यपूणा उत्िाांती करणे आवश्यक आहे.
महत्ि
• ही कॉांग्रेस शेती व ग्रामीण तवत्तपुरवठा करणाऱ्या तवत्तीय सांस्थाांना महत्त्व देते. या तवत्तीय सांस्था
आपल्या प्रयत्नाांनी सामाणजक आणण पयाावरणीय सांतुलन राखण्यात देखील मदत करतात.
• ही कॉांग्रेस शाश्वत तवकास उहद्दष्ट (SDG) िमाांक १ व २ साध्य करण्यासाठी देखील प्रयत्न करते.
❖ एसडीजी १: शाश्वत तवकास व समानते ला चालना देणाऱ्या सवा समावे शक आर्मर्क तवकासासह
२०३०पयांत दाररद्र्य समाप्त करणे.
❖ एसडीजी २: शाश्वत शेती उत्पादकता व शाश्वत अन्न उत्पादन वाढतवण्यासाठी कृषी क्षेत्रातील
गुांतवणूकीस चालना देणे.
पार्श्ड ू मी
• या कॉांग्रेसचे आयोजन दर तीन वषाांच्या कालावधीनांतर ननयतमतपणे केले जाते.
• २००५ मध्ये इतर्ओनपयाच्या अनदस अबाबा येर्े पहहल्याांदा या कॉांग्रेसचे आयोजन करण्यात आले
होते.
• त्यानांतर ुसरी कॉाँग्रेस बाँकॉक येर्े (२००७), ततसरी मोरोक्कोमध्ये (२०१०), चौर्ी पॅररसमध्ये (२०१३)
आणण पाचवी सेने गलच्या डकार येर्े (२०१६) आयोणजत करण्यात आली होती.
• नवी नदल्लीत आयोणजत केलेली ही सहावी जागततक ग्रामीण आणण कृषी तवत्त कॉांग्रेस आहे.
• ततचे आयोजन नाबाडा, आणशयाई प्रशाांत ग्रामीण व कृषी पतसंस्था आणण केंद्रीय कृषी व शेतकरी
कल्याण मांत्रालय याांच्या सहकायााने करण्यात आले आहे.

ारत-आवसयाि शिखर पररषद

• र्ायलांडच्या बाँकॉक येर्े झालेल्या १६व्या भारत-आतसयान णशखर पररषदेला पांतप्रधान नरेंद्र मोदी
याांनी उपस्थस्थती नोंदतवली.
• २०२०मध्ये होणाऱ्या पुढील आतसयान णशखर पररषदेचे आयोजन णव्हएतनाममध्ये केले जाणार आहे.
ठळक मुद्दे

Page | 207
• या पररषदेत भारताने भौततक व नडणजटल कनेहतटणव्हटी सुधारण्यासाठी एक अब्ज डॉलसाचे लाइन
ऑफ िेनडट जारी केली.
• भारत-आतसयान णशखर पररषद २०१८ आणण तसिंगापूरमध्ये झालेली अनौपचाररक णशखर पररषद यात
घे ण्यात आलेल्या ननणायाांच्या अांमलबजावणीमुळे भारत आणण आतसयान राष्टरे अतधक जवळ आली
आहेत, असे पांतप्रधान म्हणाले.
• ही भागीदारी अतधक दृढ करत परस्पर सहकाया वाढवण्यासाठी भारत इच्छु क आहे , असेही मोदी
म्हणाले.
• तवशेषतः कृषी, सांशोधन, अणभयाांनत्रकी, तवज्ञान आणण माहहती तांत्रज्ञान क्षेत्रात भारत सहकाया करेल,
अशी ग्वाही पांतप्रधानानी नदली.
• सागरी सुरक्षा व नील अर्ाव्यवस्था या क्षेत्रात भारताला आतसयान देशाांशी अतधक मजबूत सहकाया
आणण सांबांध हवे आहेत, असे पांतप्रधान म्हणाले.
• भारत-आतसयान मुतत व्यापार कराराचा (एफटीए) आढावा घे ण्याच्या ननणायाचे स्वागत करत यामुळे
दोन्ही देशाांमधील आर्मर्क भागीदारी वृ द्धीां गत होईल, असा तवश्वास त्याांनी व्यतत केला.
आशसयान
• ASEAN (आवसयान) : Association of Southeast Asian Nations
• आवसयान ही आिेय आवशयातील १० देशांची संघटना असून, याचे सवचिालय जकाताा (इंडोनेवशया)
येिे आहे.
• ब्रुनेइ, म्यानमार, कंबोनडया, इंडोनेवशया, लाओस, मलेवशया, नर्लीपाइन्स, वसिंगापूर, िायलंड आणण
णव्हएतनाम हे देश आवसयानचे सदस्य आहेत.
• ८ ऑगस्ट १९६७ रोजी रोजी ही संघटना स्थापन करण्याची घोषणा झाली, यालाच ‘बाँकॉक घोषणा’
म्हणतात.
• स्थापनेिेळी याचे इंडोनेवशया, मलेवशया, नर्लीपाइन्स, वसिंगापूर, िायलंड हे पाच देश होते. ्यानं तर
ब्रुनेइ हा सहािा देश जोडला गेला.
• १९९५ साली णव्हएतनाम, १९९७ साली लाओस ि म्यानमार आणण १९९९ साली कंबोनडया हे देश जोडले
गेले.
• जगाच्या एकूण जवमनक्षेत्रापैकी ३ टक्के क्षेत्र आवसयान देशांनी व्यापलेले आहे. जगाच्या एकूण
लोकसंख्येपैकी ८.८ टक्के लोकसंख्या आवसयान देशांची आहे.
• सिा आवसयान देशांची वमळून एक अिाव्यिस्था मानली, तर ती जगातील सातव्या क्रमांकाची
अिाव्यिस्था आहे .

Page | 208
 ारत-अमेररका आर्थथक ि वित्तीय ार्ीदारी बैठक
• ७वी भारत-अमेररका आर्मर्क आणण तवत्तीय भागीदारी बैठक नवी नदल्ली येर्े १ नोव्हेंबर रोजी पार
पडली.
• भारताच्या अर्ा मांत्री ननमाला सीतारमण व अमेररक
े चे सतचव स्टीव्हन टी तमनुतचन याांनी या पररषदेचे
सहअध्यक्षपद भूषतवले .
• या बैठकीत अनेक बहुस्तरीय तवषयाांवर परस्पर सहकाया वाढतवण्यासाठी दोन्ही ने त्याांनी प्रयत्न केले.
त्यामध्ये दहशतवादाला तमळणारी आर्मर्क मदत आणण मनी-लॉहन्डरांगशी सांबांतधत गोष्टीांचा समावे श
होता.
ठळक मुद्दे
• या बैठकीत भारत आणण अमेररकेने आर्मर्क तवकासास उत्तेजन देण्यासांबांधी धोरणाांवर चचाा केली.
• यासह आर्मर्क क्षेत्राला बळकटी देण्यासाठी भारताने उचललेल्या महत्त्वपूणा पावलाांची नोंद
अमेररकेने घे तली. उदा. सरकारी मालकीच्या बाँकाांचे तवलीनकरण करण्याची योजना, सावा जननक
क्षेत्रातील बाँकाांसाठी पुनभाां डवलीकरण योजना.
• दोन्ही ने त्याांनी भाां डवली प्रवाह, बाय आर्मर्क वातावरण आणण गुांतवणूकीच्या सांवधा नाशी सांबांतधत
तवषयाांवर चचाा केली
• २०२२मध्ये होणाऱ्या जी-२० णशखर पररषदेच्या अध्यक्षपदासाठी भारताला पाहठिंबा देण्याची ग्वाही
अमेररकेने नदली.

एससीओच्या सरकार प्रमुखाांची पररषद

• उझबेनकस्तानच्या ताश्कांद येर्े आयोणजत शाांघाय सहकार सांघटनेच्या (SCO) सरकार प्रमुखाांच्या
पररषदेला सांरक्षण मांत्री राजनार् तसिंह याांनी सांबोतधत केले.
• त्याांनी पररषदेत पांतप्रधान नरेंद्र मोदीांचे तवशेष दत म्हणून प्रततननतधत्व केले.
• २०२०मध्ये होणाऱ्या एससीओच्या सरकार प्रमुखाांच्या पररषदेचे आयोजन भारतात केले जाईल, असा
ननणाय या बैठकीत घे ण्यात आला.
ठळक मुद्दे
• या बैठकीत रणशयातफे घे ण्यात आलेल्या एससीओच्या सांयुतत सैन्य अभ्यास ‘सेंटर २०१९’चे या
अणभनांदन करण्यात आले.
• लष्करी उपकरणाच्या २० हजार तुकड्या, १.२८ लाख सैननक व ६०० तवमानाांनी या अभ्यासात भाग
घे तला.
• भारत, चीन, कझाकस्तान, नकर्मगस्तान, उझबेनकस्तान ताणजनकस्तान व पानकस्तानमधील लष्करी

Page | 209
 प्रमुख सहभागी या कायािमात झाले होते.
• दहशतवादाचा मुकाबला करण्यासाठी तवद्यमान आांतरराष्टरीय कायदे व यांत्रणा बळकट करण्याचे व
त्याांची अांमलबजावणी करण्याचे भारताने सदस्य देशाांना आवाहन केले.
• भागीदार देशाांना भारतात गुांतवणूक आणण व्यवसाय करण्यासाठी सक्षम आर्मर्क पयाावरणीय यांत्रणा
उपलब्दध करुन देण्यासाठीच्या आपल्या उपिमाांची माहहती भारताने नदली.
• यात कोळसा खाणकामात १०० र्ेट परकीय गुांतवणूकीला नदलेली परवानगी, एकल ब्राँड नकरकोळ
तविेत्याांसाठी सोर्मसगचे ननयम सुलभ करणे, नडणजटल माध्यमात २६ परकीय गुांतवणूकीला मांजू री
इत्यादी ननणायाांचा समावे श होता.
• कौशल्य तवकास, टेली-मेनडसीन, उपग्रह प्रक्षेपण, परवडणारी औषधे , आततथ्य, पयाटन, तवत्त इत्यादी
क्षेत्रातील आपले अनु भव आणण कौशल्य सामातयक करण्याची तयारीही भारताने दशातवली.

इांडो-जमडि ऊजाड फोरम

• इांडो-जमान ऊजाा फोरमच्या (IGEF) ८व्या बैठकीचे आयोजन १ नोव्हेंबर रोजी नवी नदल्ली येर्े
करण्यात आले होते.
• या फोरमचे सहअध्यक्षपद भारतातफे तवद्युत सतचव सांजीव नां दन सहाय आणण जमानीतफे परराष्टर,
आर्मर्क व्यवहार आणण ऊजाा मांत्री हिणिन हहरात याांनी भू षतवले.
• यािेळी दोन्ही देशांनी पुढील ४ क्षेत्रांमध्ये एकूण ८ करारांिर स्िाक्षऱ्या केल्या.
❖ औहष्णक तवद्युत प्रकल्प.
❖ नवीकरणीय ऊजाा.
❖ काबानची वृ द्धी कमी करण्यासाठीची धोरणे.
❖ हररत ऊजाा कॉररडोर.
• दोन्ही देशाांमधील भतवष्यातील सहकायााशी सांबांतधत योजने ला अांततम स्वरूप देण्यात आले. यात
पुढील बाबीांचा समावे श आहे:
❖ तवद्यमान कोळसा उजाा प्रकल्पाांमधील लवतचकता.
❖ सौर ऊजे साठी बाजाराांना चालना देणे.
❖ ऊजाा सांवधा न तबहल्डिंग कोड (ECBC)च्या माध्यमातून इमारतीांमधील ऊजाा कायाक्षमता वाढतवणे.
❖ बाांधकाम सामग्री व त्यानु सार उपाययोजनाांच्या तवत्तपुरवठ्यासाठी कजा .
• या र्ोरममध्ये दोन्ही देशांना तवद्यमान जागततक ऊजाा सांिमणातील आव्हानाांचा सामना करता यावा,
यासाठी अनु भवाांची देवाणघेवाण केली.

Page | 210
 ारतीय आांतरराष्टरीय विज्ञाि महोत्सि
• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांनी कोलकाता येर्े आयोणजत ५व्या भारतीय आांतरराष्टरीय तवज्ञान महोत्सवाचे
णव्हनडओ कॉन्फरहन्सिंगद्वारे उद्घाटन केले. हा ४ नदवसीय तवज्ञान महोत्सव ५ ते ८ नोव्हेंबर दरम्यान
आयोणजत करण्यात आला आहे .
• याचे आयोजन CSIR-NISCAIR (National Institute of Science Communication
and Information Resources), तवज्ञान भारती आणण तवज्ञान प्रसार याांनी केले आहे.
• लोकाांमध्ये वै ज्ञाननक प्रवृ त्ती जागृत करणे, तवज्ञान-तांत्रज्ञान क्षेत्रात भारताचे योगदान दशातवणे आणण
लोकाांच्या हहतासाठी त्याचा प्रसार करणे, हे या महोत्सवाचे मुख्य उद्दीष्ट आहे.
• तवज्ञान आणण तांत्रज्ञानाच्या सवाांगीण तवकासासाठी धोरण तयार करणे, हे या महोत्सवाचे लक्ष् आहे.
• यावषी महोत्सवाचा मूळ तवषय: ‘राइझन इांनडया : सांशोधन, नवप्रवतान आणण तवज्ञान (याांच्याद्वारे)
राष्टराचे सांशततीकरण’ (RISEN India: Research, Innovation & Science Empowering
the Nation).
• या महोत्सवामध्ये देश-तवदेशातील ८ हजार शाळा-महातवद्यालयीन तवद्याथ्याांसह सु मारे १२ हजार
प्रततननधी सहभागी होण्याची अपेक्षा आहे .
महोत्सवातील मुख्य आकषविे
विज्ञानिका: आांतरराष्टरीय विज्ञाि साक्रहत्य महोत्सि
• तवज्ञाननका या आांतरराष्टरीय तवज्ञान साहहत्य महोत्सवाचे आयोजन कोलकाता येर्े आयोणजत ५व्या
भारतीय आांतरराष्टरीय तवज्ञान महोत्सवाचा (IISF) भाग म्हणून करण्यात आले आहे.
• यामध्ये तवज्ञान पुस्तक मेळाव्याचे आयोजनदेखील केले जाणार असून, त्यात ३० अतधक प्रकाशक
त्याांची वै ज्ञाननक प्रकाशने प्रदर्लशत करतील.
• तवज्ञाननका हा तवज्ञान-तांत्रज्ञान आणण पृथ्वी तवज्ञान मांत्रालयाद्वारे आयोणजत वार्कषक कायािम आहे.
• कायािमात चचाा, कायाशाळा, सादरीकरणे, वादतववाद तसेच कतवता, नाटक तवज्ञान सांप्रे षणाशी
सांबांतधत उपिम आयोणजत केले जातील.
• तवज्ञान पुस्तक मेळावा (सायन्स बुक फे अर) हे या कायािमाचे सवाात आकषाक वै णशष्ट्य आहे.
सिूडांि सायन्स शव्हलेज
• यात देशातील तवतवध भागातील सु मारे २५०० शालेय तवद्याथ्याांना आमांनत्रत केले आहे.
यांर् सायांनिसि कॉन्फरन्स
• या कायािमात सामील होणाऱ्या तरूण शास्त्रज्ञ आणण सांशोधकाांना आांतरराष्टरीय ख्यातीच्या शास्त्रज्ञ व
तांत्रज्ञाांशी र्ेट सांवाद साधता येईल.

Page | 211
 विज्ञाि समार्म
• जगातील प्रमुख मेगा-तवज्ञान प्रकल्पाांना एकत्र आणून भारताच्या वै णश्वक मेगा-तवज्ञान प्रदशान
‘तवज्ञान समागम’चे उद्घाटन कोलकाताच्या तवज्ञान तसटी येर्े करण्यात आले.
• मुांबई आणण बांगळुरूनांतर आता तवज्ञान समागम प्रदशानाचे आयोजन ४ नोव्हेंबर ते ३१ नडसेंबर या
कालावधीत कोलकाता येर्े करण्यात आले आहे.
• अणूउजाा तवभाग आणण तवज्ञान-तांत्रज्ञान तवभाग या प्रकल्पाला अर्ासहाय्य देत आहे .
• साांस्कृततक मांत्रालयाांतगात राष्टरीय तवज्ञान सांग्रहालय पररषद (NCSM | National Council of
Science Museums) या प्रदशानाच्या आयोजनामध्ये भागीदार आहे .
• भारत आांतरराष्टरीय तवज्ञान महोत्सवाची सुरुवात २०१५ मध्ये करण्यात आली होती आणण आता हा
देशातील सवाात मोठा वार्कषक वै ज्ञाननक कायािम बनला आहे.
उद्देि
• युवकाांना तवश्वाची रहस्ये आणण उत्िाांतीच्या तवतवध पैलूांबद्दल जागरूक करणे, हे तवज्ञान समागमचे
प्रार्तमक लक्ष् आहे .
• तसेच त्याांना तवज्ञान क्षेत्रात कररअर करण्यासाठी प्रोत्साहहत व प्रेररत करणे, जे णेकरुन ते राष्टराच्या
बौतद्धक भाां डवल आणण तवकासासाठी योगदान देऊ शकतील.
• तवज्ञान समागमच्या शेवटच्या टप्प्यानांतर याचे आयोजन २१ जानेवारी ते २० माचा २०२० दरम्यान
राष्टरीय तवज्ञान केंद्रात (नवी नदल्ली) केले जाणार आहे .
• यानांतर नवी नदल्लीमध्ये हे कायमस्वरुपी प्रदशान असेल, ज्याची देखरेख राष्टरीय तवज्ञान सांग्रहालय
पररषद करेल.

मृदा ि जलसां पदा व्यििापिािरील आांतरराष्टरीय पररषद

• नवी नदल्लीतील राष्टरीय कृषी तवज्ञान केंद्रामध्ये (NASC) ‘हवामान कुशल कृषी आणण जागततक अन्न
व उपजीतवका सुरक्षेसाठी मृदा व जलसांपदा व्यवस्थापन’ तवषयावरील आांतरराष्टरीय पररषदेचे आयोजन
करण्यात आले.
• या ५ नदवसीय पररषदेचे आयोजन ५ ते ८ नोव्हेंबर दरम्यान करण्यात आले आहे.
पररषदेची ठळक िैशिष्ट्ये
• उद्दीष्ट: मृदा आणण जलसांधारणाच्या तवतवध समस्या आणण आव्हाने याांवर चचाा करणे.
• आयोजक: चीनस्थस्थत जागततक मृदा व जल सांवधा न असोतसएशन (WASWAC) व अमेररका स्थस्थत
आांतरराष्टरीय मृदा सांवधा न सांघटना (ISCO) याांच्या सहकायााने भारतीय मृदा सांवधा न सोसायटीने
(SCSI) या पररषदेचे आयोजन केले आहे.

Page | 212
• सहभागी: जपान, चीन, स्पेन आणण इणजप्त इत्यादी २१ देशाांतील तज्ञाांसह एकूण ४०० पेक्षा अतधक
प्रततननधी या पररषदेत सहभागी झाले आहेत.
• याप्रसांगी सांशोधनाच्या सांबांतधत क्षेत्रातील योगदानाबद्दल तवतवध वै ज्ञाननक व तवद्याथ्याांना ‘भारतीय
मृदा सांवधा न सोसायटी (SCSI) पुरस्कार २०१९’देखील प्रदान केले गेले.

श्रीलांक
े त राष्टरक
ु लच्या कायदा मांत्रयाांची पररषद
• द्वैवार्कषक राष्टरकुलच्या कायदा मांत्र्याांच्या पररषदेचे ४ ते ७ नोव्हेंबर दरम्यान कोलांबो (श्रीलांका) येर्े
आयोजन करण्यात आले आहे.
• या पररषदेत भारताचे प्रततननतधत्व केंद्रीय कायदा व न्यायमांत्री रतवशांकर प्रसाद करतील.
• या पररषदेची सांकल्पना: न्याय आणण कायद्याची समान उपलब्दधता (Equal Access to Justice
and the Rule of Law).
• या ४ नदवसीय पररषदेत राष्टरकुल देशाांचे कायदा मांत्री आणण महान्यायवादी (अॅटनी जनरल) सहभागी
होणार आहेत.
• या पररषदेचे अध्यक्ष श्रीलांक
े चे न्याय व तुरूांग सुधार मांत्री र्लर्ा अतुकोरला हे असतील.
• उद्दीष्ट: कायदेशीर तववाद सोडतवण्याच्या प्रयत्नात असलेले लाखो लोक सामना करत असलेल्या
समस्याांना सोडवण्याचा प्रयत्न ही पररषद करणार आहे.
महत्त्ि
• लोकशाही आणण शाांती वाढण्यास न्यायाची उपलब्दधता मूलभूत गरज असल्याने, राष्टरकुल देश
तवशेषत: असुरणक्षत गटाांना न्याय प्राप्त करताना येणारे अडर्ळे दर करण्यासाठी परस्पर समर्ा न व
प्रोत्साहनाद्वारे सहियपणे काया करीत आहेत.
• असा प्रयत्न सध्याच्या जागततक पररस्थस्थतीत अतधक लक्षणीय आहेत, जे र्े न्याय प्राप्त करताना
अनेक प्रकारचे अडर्ळे (कायदेशीर मदतीचा अभाव, दाररद्र्य, भ्रष्टाचार, न्याय व्यवस्थे वरील अतवश्वास
इ.) येत आहेत.

ारत-रशिया आांतरिासकीय आयोर्ाची बैठक

• सांरक्षण मांत्री राजनार् तसिंग आणण रणशयन सांरक्षण मांत्री जनरल सगेई शोईगु याांनी मॉस्को येर्े १९व्या
भारत-रणशया सैन्य आणण सैन्य तांत्रज्ञान सहयोग आांतरशासकीय आयोगाच्या (IRIGC-M&MTC)
बैठकीचे सह-अध्यक्षतपद भू षतवले.
• केंद्रीय सांरक्षण मांत्री राजनार् तसिंग ५-७ नोव्हेंबर दरम्यान रणशयाच्या दौऱ्यावर आहेत.
• या बैठकीत दोन्ही ने त्याांनी रेतसप्रोकल लॉणजहस्टतस सपोटा करारावर (ARLS) चचाा केली.

Page | 213
• एआरएलएस ही एक अशी व्यवस्था आहे, ज्याद्वारे रसद समर्ान, पुरवठा आणण इांधन या क्षेत्राांच्या
वृ द्धीसाठी भारत आणण रणशया या दोन्ही देशाांना परस्पर लष्करी सुतवधाांमध्ये प्रवे श देण्यात येईल.
• याच बैठकीत आहण्वक पाणबुडी अकुला-१च्या लीजबाबतही चचाा होईल. या पानबुडीसाठी ३ अब्ज
म्हणजे च २१ हजार कोटी रुपयाांच्या करारावर यावषी माचामध्ये हस्ताक्षर करण्यात आले होते.
• अकुला-१ पाणबुडी भारतीय नौदलाच्या ताफ्यात सहभागी होत नाही तोपयांत आयएनएस चिची
लीज वाढवली जावी, अशी भारताची इच्छा आहे.
• अकुला-१ पाणबुडी २०२५ पयांत भारतीय नौदलाच्या ताफ्यात सहभागी होण्याची शतयता आहे.
• याणशवाय रणशयाकडून तमळणाऱ्या एस-४०० सफे स टू एअर तमसाइल प्रणालीची नडणलव्हरी लवकर
तमळावी यासाठी भारत आग्रही आहे.
• भारतासाठी चीन व पानकस्तान याांसारखे शेजारी असताना या प्रणालीचे मोठे महत्त्व आहे . चीननेही
रणशयाकडून ही प्रणाली खरेदी केली आहे. अमेररक े च्या ननबांधानांतरही भारताने रणशयासोबत एस-
४०० साठी करार केला होता.

प्रथम वबम्सिेक बांदर पररषद

• आांध्र प्रदेशातील तवशाखापट्टणम येर्े केंद्रीय नौवहन मांत्रालयाद्वारे ७-८ नोव्हेंबर रोजी प्रर्म तबम्सटेक
बांदर पररषद आयोणजत केली जात आहे .
• भारताचे तबम्सटेकच्या सदस्य देशाांमध्ये वाढते स्वारस्य लक्षात घे ता, ही पररषद भारतासाठी अत्यांत
महत्त्वपूणा आहे.
पररषदेची ठळक िैशिष्ट्ये
• यात बांदराांची उत्पादकता वाढतवण्यासाठी आणण त्याांच्या सुरक्षेसाठी गुांतवणूकीच्या सांधी आणण उत्तम
पद्धतीांबद्दल चचाा केली जाईल.
• या पररषदेत ‘बांदर आधाररत औद्योतगक आणण पयाटन तवकास’ या तवषयावरील सत्राांचे आयोजनही
केले जाणार आहे .
• ही पररषद िूझ पयाटनासही प्रोत्साहन देईल. तवतवध ऐततहातसक आणण साांस्कृततक वारसा असलेले
तबम्सटेक देश िूझ पयाटन तवकतसत करण्यासाठी आदशा स्थान आहेत
• बांदरातील उपलब्दध मोकळी जागा, वेळ व सांसाधनाांची अतधकातधक कायाक्षमता आणण उत्पादकता
वाढतवण्यासाठी ही पररषद नवीन ताांनत्रक उपायाांचा देखील स्वीकार करेल.
शबमस्टेक (BIMSTEC)
• Bay of Bengal Initiative for Multi-Sectoral, Technical & Economic
Cooperation.

Page | 214
• वबमस्टेक (बे ऑर् बंगाल इननवशएनटव्ह र्ॉर मल्टी सेक्तटरल, टेक्तननकल अाँड इकॉनॉवमक को-
ऑपरेशन) हा बंगालच्या उपसागराच्या क्षेत्रातील ७ दणक्षण आणण आिेय आवशयाई देशांचा समूह
आहे.
• वबमस्टेकची स्थापना ६ जू न १९९७ रोजी बॅंकॉक घोषणेद्वारे करण्यात आली होती. या संस्थेचे
मुख्यालय बांगलादेशची राजधानी ढाका येिे आहे.
• स्थापनेच्या िेळी भारत, बांगलादेश, िायलंड आणण श्रीलंका हे देश संघटनेचे सदस्य होते. ्यानं तर
म्यानमार, भूतान ि नेपाळ या देशांना सदस्य्ि नदले.
• सदस्य देशांमध्ये तंत्रज्ञान ि आर्थिक सहकायााचे िातािरण िृ िींगत होण्यासाठी प्रय्न करणे हे या
संघटनेचे उठद्दष्ट्य आहे.
• सदस्य देशांना ्यांच्या नािाच्या क्रमानु सार (Alphabetical Order) या संघटनेचे अध्यक्षपद
वमळते. सिा प्रिम बांगलादेशकडे १९९७-९९ या काळासाठी अध्यक्षपद होते.
• भूतानने नकार नदल्यानंतर २००६-०९ या कालािधीसाठी भारताकडे या पररषदेचे अध्यक्षपद होते.

र्ांर्ा महोत्सि
• राष्टरीय स्वच्छ गांगा तमशनच्या वतीने नवी नदल्लीत ‘गांगा महोत्सव’ आयोणजत करण्यात आला होता.
केंद्रीय जलऊजाा मांत्रालयाच्या सांयुतत तवद्यमाने या महोत्सवाचे आयोजन करण्यात आले होते.
• गांगा नदीला राष्टरीय नदी म्हणून घोनषत केल्याच्या ११व्या वधाापन नदनाननतमत्त या महोत्सवाचे
आयोजन करण्यात आले होते.
• गांगा आणण ततच्या उपनद्याांना स्वच्छ बनतवण्यासाठी जनजागृती व्हावी, या उद्देशाने हा कायािम
आयोणजत करण्यात आला आहे .
• प्रततवषी ४ नोव्हेंबर रोजी या महोत्सवाचे आयोजन केले जाते . २००८ मध्ये याच नदवशी गांगा नदीला
देशाच्या राष्टरीय नदीचा दजाा देण्यात आला होता.
• या प्रकारच्या कायािमाांमुळे लोकाांचे लक्ष वेधू न गांगा स्वच्छ करण्याच्या दृष्टीने जनजागृती केली जाते,
गांगा स्वच्छ करण्यात अशा कायािमाांची भूतमका अत्यांत महत्त्वाची आहे.
• या कायािमाच्या माध्यमातून गांगा स्वच्छ करण्यासाठी राष्टरीय स्वच्छ गांगा तमशनअांतगात करण्यात
आलेल्या प्रयत्नाां बद्दलही माहहती देण्यात येते .
• या कायािमात मोठ्या सांख्येने तवद्यार्ीही सहभागी झाले होते. यामध्ये तवद्याथ्याांना नदी सांवधा नाच्या
पद्धतीांची माहहती करून देण्यात आली.

ReSAREX-19: आयसीजीची कायविाळा

Page | 215
• भारतीय तटरक्षक दलाने (ICG) गोवा नकनारपट्टीिर ‘क्षेत्रीय पातळीिरील शोध ि बचाि कायाशाळा
आणण सराि २०१९’चे (ReSAREX-19 | Regional Level Search & Rescue Workshop
and Exercise 2019) आयोजन केले.
• आयसीजीची कायाक्षमता व सज्जता याची चाचणी घे ण्यासाठी तटरक्षक दल णजल्हा मुख्यालय-११
(गोवा) द्वारे या दोन नदवसीय कायािमाचे आयोजन करण्यात आले होते.
• या कायाशाळेमध्ये एक डॉर्कनयर तवमान, तटरक्षक दलाची ५ जहाजे आणण २ चेतक हेणलकॉप्टर या
सरावमध्ये सहभागी होणार आहेत.
• कॅप्टन ऑफ पोट्सा, इांनडयन तमशन कांटरोल सेंटर (बेंगलुरू), स्टेट मरीन पोणलस, गोवा मेनडकल
कॉलेज, गोवा राज्य प्रशासन आणण मामुागाओ पोटा टरस्टच्या सांसाधनाांनाही सेवे त आणले गेले.
• सागरी आणण मासे मारीच्या कायाांमध्ये झालेली वाढ आणण सततची सागरी चिीवादळे यामुळे सागरी
शोध आणण बचाव सेवा अजू नही एक आव्हान आहे. आणण प्रत्येक पररस्थस्थतीला अत्यांत स्पष्टतेने
आणण इतर सहाय्य सांस्थाांशी पूणा समन्वय साधू न उत्तर देण्याची गरज आहे.
• कायरा आणण महा या अलीकडेच आलेल्या चिीवादळाां दरम्यान करण्यात आलेल्या शोध आणण
बचाव कायााच्या पाश्वाभूमीवर या कायाशाळेला महत्त्व प्राप्त झाले आहे.

आपत्कालीि औषधीांिरील आशियाई पररषद

• आपत्कालीन औषधीांवरील १०व्या आणशयाई पररषदेचे (ACEM) उद्घाटन उपराष्टरपती एम. व्यांकय्या
नायडू याांनी नवी नदल्ली येर्े केले.
• ही पररषद ७ ते १० नोव्हेंबर दरम्यान आयोणजत केली जात आहे . या द्वैवार्कषक पररषदेचे भारतात
प्रर्मच आयोजन केले जात आहे.
पररषदेची ठळक िैशिष्ट्ये
• उद्दीष्ट: समाजातील सवा घटकाांसाठी परवडणारी आपत्कालीन आरोग्यसेवा यावर व्याख्याने , चचाा
आणण सांवाद आयोणजत करणे. समाजावर सकारात्मक पररणाम पाडणे.
• ध्येय: सवा वयोगटातील रूग्णाांवर पररणाम करणारे आजार व ुखापतीच्या तीव्र आणण गांभीर बाबीांचे
ननदान व व्यवस्थापनाच्या उच्च स्तरास चालना देणे तसेच आपत्कालीन वै द्यकीय क्षेत्रातील शैक्षणणक
आणण वै ज्ञाननक उपिमाांना प्रोत्साहन देणे.
• सहभागी: सां मेलनात ३२हून अतधक देशाांमधील २०००हून अतधक आपत्कालीन वै द्यकीय तज्ञ भाग
घे त आहेत. जागततक आरोग्य सांघटनेच्या (डब्दल्यूएचओ) आपत्कालीन आणण ुखापतीवरील तवशेष
तज्ञाांसह ८ मुख्य वतते या पररषदेत व्याख्यान देतील.
• आपत्कालीन औषधीांवरील आणशयाई सोसायटी (ASEM) व आपत्कालीन औषधीांवरील भारतीय

Page | 216
 सोसायटी (SEMI) याांनी इतर काही सांस्थाांच्या मदतीने या पररषदेचे आयोजन केले आहे .
• संपूणा आवशयात आप्कालीन आरोग्यसेिांसाठी धोरणे ननमााण करण्याच्या उद्देशाने या पररषदेचे
आयोजन करण्यात आले आहे
• काळाची गरज: भारतातील आपत्कालीन औषधीांचे स्थापत्य सुधारण्यासाठी,
• योग्य वेळी आणण उच्च दजााच्या आपत्कालीन आरोग्य सेवा (ईएचएस) प्रदान करण्यासाठी गुांतवणूक
करणे.
• आपत्कालीन औषधी सांबांतधत पदव्युत्तर अभ्यासिमाांच्या अभ्यासिमात समावे श करणे व अपघात,
हृदयतवकाराचा झटका, नैसर्मगक व आणण इतर आपत्कालीन पररस्थस्थतीशी सामना करण्यासाठी
तवद्याथ्यााना प्रणशक्षण देणे.
• आपत्कालीन औषधाांशी सांबांतधत सांपूणा पररस्थस्थतीचा सामना करण्यासाठी वै द्यकीय तवद्याथ्याांना
प्रणशक्षण देणे.
• वै द्यकीय आपत्कालीन पररस्थस्थतीत जीव वाचतवण्यासाठी सुसांरतचत आणीबाणी वै द्यकीय सेवा तयार
करणे.

बाल सांर्म महोत्सि

• बाल सांगम महोत्सवाच्या ११व्या आवृ त्तीची सुरुवात नवी नदल्लीत झाली. याचे आयोजन ९ ते १२
नोव्हेंबर दरम्यान नॅशनल स्कूल ऑफ डरामाद्वारे करण्यात आले आहे .
• या उत्सवात मुले लोककला सादर करतात. ओनडशा, आसाम, गुजरात, राजस्थान आणण पांजाबसह
१२ राज्ये या महोत्सवात सहभागी झाली आहेत.
• या महोत्सवात १२ लोक सादरीकरणे आणण ३ लोक रांगमां च कायािम आयोणजत केले जातील.
• या महोत्सवात माशाल आट्सा, लोकनृ त्ये, पर्नाटके, जादचे कायािम, जग्गणलिंग आणण कठपुतळी
कला सादर केल्या जातील.
िॅििल सक
ू ल ऑफ डरामा
• ही जगातील आघाडीची नाट्य प्रणशक्षण सांस्था आहे आणण भारतातील एकमेव अशी सांस्था आहे.
• ततची स्थापना १९५९मध्ये सांगीत नाटक अकादमीने केली होती. नांतर १९७५मध्ये ही एक स्वायत्त
सांस्था म्हणून नोंदणीकृत झाली.
• या सांस्थेला केंद्रीय साांस्कृततक मांत्रालयाद्वारे अनुदान नदले जाते.

पक्रहले सांसक
ृ त ारती विर्श् सां मेलि

Page | 217
• पहहल्या सांस्कृत भारती तवश्व सां मेलनाचे (सांस्कृत जागततक पररषद) आयोजन नवी नदल्लीत ९ ते ११
नोव्हेंबर या कालावधीत करण्यात आले होते .
• अशाप्रकारची ही पहहलीच जागततक पररषद आहे . या सां मेलनाला जगातील २१ देशाांमधील प्रततननधी
आणण सांस्कृत प्रेमी उपस्थस्थत होते.
• तीन नदवस चालणाऱ्या या सां मेलनाद्वारे प्राचीन सांस्कृत भाषेतील कल्पना, तसद्धाांत आणण सांशोधन
यावर चचाा करण्यासाठी एक व्यासपीठ प्रदान करण्यात आले आहे.
• या सां मेलनातून असे नदसून आले की, सांस्कृतचा आजही जनमानसावर प्रभाव आहे आणण आजही
अनेक देशाांमधील लोक सांस्कृत भाषेचा वापर करतात.
• सांस्कृत भाषेच्या ननरांतर सांरक्षण, तवकास, प्रसार आणण पुनरुज्जीवनासाठी कायारत सांस्कृती भारती या
गैर-लाभकारी सांस्थेने या सां मेलनाचे आयोजन केले होते.
• या सां मेलनातील ‘सांस्कृती प्रदशानी’ नामक प्रदशानात सांस्कृत भाषेतली पुस्तके, हस्तणलणखते आणण
इतर साहहत्य ठेवण्यात आले आहे.

ारतीय आांतरराष्टरीय व्यापार मेळािा

• नवी नदल्लीमध्ये १४ नोव्हेंबरपासून भारतीय आांतरराष्टरीय व्यापार मेळावा सुरू होणार आहे. हा व्यापार
मेळा नदल्लीतील प्रगती मैदानात आयोणजत करण्यात येणार आहे.
• या व्यापार मेळाव्याची सांकल्पना ‘व्यवसाय सुलभता’ अर्ाात ‘इज ऑफ डूइांग तबणझनेस’वर आधाररत
आहे. यांदा मेळाव्यात तबहार आणण झारखांडला प्राधान्य नदले जाईल.
• हा मेळा तवतवध उत्पादनाांच्या प्रदशानासाठी सवोत्कृष्ट व्यासपीठ आहे, तवतवध राज्य, सरकारी तवभाग
आणण देशाांतगात व आांतरराष्टरीय कांपन्या या कायािमात भाग घे त आहेत. दरवषी कोट्यवधी लोक या
मेळाव्यात येतात.
• यात ऑटोमोबाईल्स, जू ट उत्पादने, वस्त्रोद्योग, घरगुती वस्तू , प्रहिया केलेले खाद्य पदार्ा, सौंदया
उत्पादने, इलेतटरॉननक उत्पादने इत्यादी तवतवध प्रकारच्या उत्पादनाांचे प्रदशान केले जाते.
पार्श्ड ू मी
• भारतीय आांतरराष्टरीय व्यापार मेळाव्याची सुरुवात १९८० मध्ये झाली. याचे आयोजन भारतीय व्यापार
सांवधा न सांस्थे द्वारे केले जाते.
• भारतीय व्यापार सांवधा न सांस्था ही भारत सरकारची नोडल एजन्सी आहे. दरवषी १४ ते २७ नोव्हेंबर
दरम्यान हा मेळावा नदल्लीच्या प्रगती मैदानात आयोणजत केला जातो.

पॅररस िाांती मांच २०१९

Page | 218
• फ्रान्सची राजधानी पॅररस येर्े ११ ते १३ नोव्हेंबर २०१९ दरम्यान पॅररस शाांती मां चचे (Paris Peace
Forum) आयोजन करण्यात आले होते.
• या मां चामध्ये भारताचे प्रततननतधत्व परराष्टरमांत्री एस. जयशांकर याांनी केले.
• या मां चात जागततक समस्याांवरील जागततक उपायाांतवषयी चचाा करण्यात आली. या मांचामध्ये ३०
राष्टराांच्या प्रमुखाांनी भाग घे तला.
पॅररस िाांती मांच
• जागततक प्रशासनावरील हा आांतरराष्टरीय कायािम आहे. याचे आयोजन फ्रान्सची राजधानी पॅररस येर्े
केले जाते.
• या पररषदेत तवतवध देशाांचे प्रमुख, राष्टरीय व स्थाननक प्रततननधी आणण आांतरराष्टरीय सांघटनाांचे
प्रततननधी उपस्थस्थत राहतात.
• या मां चमध्ये आर्मर्क असमानता, हवामान बदल, सायबर सुरक्षा आणण दहशतवाद या जागततक
मुद्द्ाांवर चचाा केली जाते.
• पॅररस शाांती मां चच्या पहहल्या आवृ त्तीचे आयोजन ११ ते १३ नोव्हेंबर २०१८ दरम्यान करण्यात आले
होते.

ढाका िैशर्श्क सांवाद २०१९

• ढाका वै णश्वक संिादाच्या पहहल्या आिृ त्तीचे आयोजन ११ ते १३ नोव्हेंबर दरम्यान बांगलादेशमध्ये
करण्यात आले.
• या तीन नदवस चाललेल्या या कायािमाचे उद्घाटन बाांगलादेशच्या पांतप्रधान शेख हसीना याांच्या हस्ते
झाले.
ढाका िैशर्श्क सांवादाबद्दल
• आयोजक: नवी नदल्ली स्थस्थत ऑब्दझव्हार ररसचा फाउांडेशन (ORF) आणण बाांग्लादेश इहन्स्टट्य
ू ट ऑफ
इांटरनॅ शनल अाँड स्टरॅटेणजक स्टडीज (BIISS) याांच्या सांयुतत तवद्यमाने या कायािमाचे आयोजन
करण्यात आले होते.
• सहभागी: हहिंद-प्रशाांत क्षेत्राच्या सांदभाात काही अत्यांत महत्त्वाच्या जागततक बाबीांवर चचाा
करण्यासाठी ५० देशाांतील १५० हून अतधक प्रततननधीांनी या पररषदेत भाग घे तला.
• यामध्ये मोठ्या सांख्येने धोरण ननमााते, कायदे तयार करणारे, तवद्वान, सामररक तज्ज्ञ, उद्योग नेते आणण
तवतवध क्षेत्रातील व्यावसातयकाांचा समावे श होता.
मुख्य चचाड
• बाांगलादेशाचे भौगोणलक स्थान फायदेशीर व मोतयाचे आहे आणण त्यामुळे दणक्षण आणशया आणण

Page | 219
 दणक्षण-पूवा आणशया हा एक ुवा ठरू शकेल, ज्यावर आणखी काया करण्याची आवश्यकता आहे.
• हवामान बदलाांच्या मुद्द्ाांमुळे बाांगलादेशचे दरवषी आपल्या जीडीपीच्या जवळपास २ टक्के नु कसान
होते. परांतु बाांगलादेश अनुकूल लवतचकतेचे एक उदाहरण देखील आहे ज्याचे जागततक स्तरावर
इतर देशाांद्वारे अनु करण केले जाऊ शकते .
• ‘सवाांशी मैत्री, कुणाचाही द्वेष नाही’ (friendship to all, malice to none) हे बाांगलादेशच्या
परराष्टर धोरणाचे तत्त्व आहे ,
• शेजारी भारत आणण म्यानमारशी देशाांसोबतचे सागरी तववाद आणण भू-सीमा कराराचा शाांततेने
तोडगा काढल्यामुळे बाांगलादेश अन्य देशाांकररता एक आदशा ठरला आहे .
• ढाका वै णश्वक सांवादाचे महत्व: पयाावरणीय शाश्वत शाांतता आणण समृद्धी तमळतवण्याच्या मागाावर या
क्षेत्रातील देशाांसाठी हा सांवाद एक व्यासपीठ म्हणून काम करेल.

आययुसीएनचे प्रादेशिक सांिधडि फोरम

• इांटरनॅ शनल युननयन फॉर कॉन्झव्हेशन ऑफ नेचरच्या (IUCN) वतीने पानकस्तानच्या इस्लामाबाद
येर्े ७व्या प्रादेणशक सांवधा न फोरमचे आयोजन करण्यात आले.
• केंद्रीय पयाावरण, वन व हवामान बदल मांत्रालयाच्या सतचवाांनी या फोरममध्ये भारताचे प्रततननतधत्व
केले. या फोरममध्ये तवतवध देश, कॉपोरेट क्षेत्र आणण स्वयांसेवी सांस्थाांचे ५०० हून अतधक प्रततननधी
सहभागी झाले होते.
या फोरमच्या अहिालातील ठळक मुद्दे
• हहमालयीन हहमनद्याांचे वे गाने तवतळणे, चीनसह दणक्षण आणशया व दणक्षण-पूवा आणशयातील ८००
दशलक्ष लोकाांना अन्न आणण पाण्याची कमतरता ननमााण करण्यासाठी कारणीभूत ठरणार आहे .
• २१०० पयांत हहमालय आणण हहिं ुकुश या प्रदेशातील ३६ टक्के हहमनद्या नष्ट होणार आहेत.
• सवाातधक धोका हहमालय व मेकोंग खोऱ्याांना आहे. वेळेवर कारवाई करण्यात अयशस्वी झाल्यास, या
भागातील कोट्यवधी लोकाांवर त्याचा तवपरीत पररणाम होईल.
• हहमनद्याांचे घटता आकार ही एक मोठे आव्हान आहे. या नद्याांच्या अवेळी तवतळण्यामुळे पुराची
समस्या उद्भवू शकते.
• वाढती जागततक तापमानवाढ हहिंदकुश हहमालय प्रदेशातील हहमनगाांचा नाश करीत आहे. येत्या
काही वषाांत, ही सध्याची पररस्थस्थती अशीच राहहल्यास या प्रदेशातील सांपूणा अन्न उत्पादनाचा आधार
नाहीसा होईल, अशी शतयता वतावली जात आहे.
• जागततक तापमानवाढीचा दर जगाच्या इतर कोणत्याही भागापेक्षा हहमालयीन भागात जास्त आहे
• १९७५ ते २००० दरम्यान हहमालयीन भागात १० इांच बफा तवतळले. तर्ानप, २०१६ याचे प्रामान ुप्पट

Page | 220
 झाले. म्हणजे च आणखी १० इांच बफा केवळ २००० ते २०१६ या काळात तवतळले.
महत्ि
• हहिंदकुश हहमालयीन प्रदेश हा १० प्रमुख नदी पात्राांचे उगमस्थान आहे. तो २४० दशलक्षाांहून अतधक
लोकाांना र्े ट आणण सु मारे १.९ अब्ज लोकाांना अप्रत्यक्षपणे उपजीतवके चे साधन पुरतवतो.
• या खोऱ्यात ननमााण होणाऱ्या अन्नावर सु मारे ३ अब्ज लोक अवलांबून आहेत.
• येर्े असलेल्या बफााच्या प्रचांड प्रमाणामुळे हहमालयीन ग्लेणशयसाला हे जगातील ततसरे ध्रुव मानले
जाते.

११िी नब्रक्स शिखर पररषद

• पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांनी ११व्या नब्रतस णशखर पररषदेमध्ये हजे री लावली आणण नब्रतस देशाांच्या
व्यापारी ने त्याांना भारतात गुांतवणूकीचे आमांत्रण नदले.
• यांदाची ११वी नब्रतस णशखर पररषद १३ व १४ नोव्हेंबर रोजी ब्राझीलमध्ये आयोणजत करण्यात आली
होती.
• या पररषदेमध्ये नब्रतस देशाांनी आपआपसातील देयकाांसाठी (Payments) सामातयक हिप्टोकरन्सी
तयार करण्यावर चचाा केली. याद्वारे देयकाांमधील अमेररकन डॉलरचे प्रमाण कमी करण्यावर चचाा
झाली.
• पांतप्रधान मोदीांनी भारतामध्ये नब्रतस जलमांत्र्याांच्या पहहल्या बैठकीचा प्रस्ताव माां डला.
• भारत नब्रतस नडणजटल आरोग्य णशखर पररषद आयोणजत करणार आहे. या णशखर पररषदेमध्ये ननरोगी
जीवनशैलीसाठी नवीन उपायाांवर लक्ष केंनद्रत करेल.
• भारत नब्रतस युवा णशखर पररषदेचे देखील आयोजन करणार आहे. यात स्टाटाअप्स, हॅकेर्ॉन आणण
खेळाांवर भर देण्यात येईल.
नब्रक्स व्यिसाय पररषद
• नब्रतस व्यवसाय पररषदेने पुढील नब्रतस णशखर पररषदेपयांत नब्रतस देशाांमधील ५०० अब्ज डॉलसाच्या
व्यापाराचे लक्ष् गाठण्यासाठी पर्दशी कायािम तयार केला आहे.
• हे लक्ष् साध्य करण्यासाठी न्यू डेव्हलपमेंट बाँक आणण नब्रतस तबझने स कौहन्सल याांच्यात करार झाला
आहे.
द्रब्रक्स (BRICS)
• नब्रक्तस (BRICS) हे ब्राझील (B), रवशया (R), भारत (I), चीन (C) ि दणक्षण आनफ्रका (S) या
देशांच्या वशखर संघटनेचे संणक्षप्त नाि आहे.
• हा विकसनशील देशांचा गट सध्याच्या विकवसत अिाव्यिस्थांची जागा घे ऊ शकतो, अशी सांकल्पना

Page | 221
 गोल्डमन सॅक या सल्लागार कंपनीने सिप्रािम मां डली.
• यातूनच जू न २००६मध्ये ब्राझील, रवशया, भारत, चीन या ४ देशांच्या ‘नब्रक’ (BRIC) या संघटनेची
स्थापना झाली.
• सुरुिातीला र्क्तत चार देश या संघटनेचे सदस्य होते आणण ‘नब्रक’ या संणक्षप्त नािाने ओळखले जात
होते. २०११मध्ये दणक्षण आनफ्रका समाविष्ट् झाल्यावर संघटनेचे नाि नब्रक्तस झाले.
• नब्रक्तस समूह जगाच्या २५ टक्के जमीन, ४२ टक्के लोकसंख्या, १७ टक्के व्यापार ि २३ टक्के जीडीपीचे
प्रवतननवध्ि करतो.
• १६ जू न २००९ रोजी नब्रकच्या ४ देशांच्या राष्ट्रप्रमुखांची पठहली वशखर पररषद रणशयातील एडातरीनबगा
येिे संपन्न झाली.
• क्रमाने दुसरी ब्राणझवलया, वतसरी सान्या (चीन), चौिी निी नदल्ली, पाचिी डबान (दणक्षण आनफ्रका),
सातिी उर्ा (रवशया) आणण आठिी पररषद २०१६मध्ये पणजी येिे संपन्न झाली.
• नब्रक्तस देशांची नििी वशखर पररषद ३ ते ५ सप्टेंबर २०१७ दरम्यान चीनमध्ये तर दहािी वशखर पररषद
२५ ते २७ सप्टेंबर २०१८ दरम्यान दणक्षण आनफ्रकेमध्ये पार पडली.
द्रब्रक्सची उश्द्दष्ट्े
• आंतरराष्ट्रीय क्षेत्रात राजकीय, आर्थिक आणण वित्तीय सुधारणा घडिू न आणणे ि संयुक्तत राष्ट्रसंघाच्या
मोठ्या सत्तांकडे झुकलेला तोल सुधारणे.
• जागवतक चलनपितीला नव्याने ढाळून वतचे डॉलरिरील अिलंवब्ि कमी करणे.
• दुसरे महायुि संपल्यानंतरच्या गेल्या ७० िषाांच्या काळात जागवतक अिाकारणािर असलेला
पाठश्चमा्य देशांचा िरचष्मा कमी करणे.
• जागवतक स्तरािरील राजकारणातल्या विविध मुद्यांिर नकमान सहमती घडिू न पररणामकारक
हस्तक्षेप करण्याची क्षमता वमळविणे.

ििी नदल्लीमध्ये आनद महोत्सि

• आनदवासी अर्ाव्यवस्थेला चालना देण्यासाठी नवी नदल्लीमध्ये १६ ते ३० नोव्हेंबर दरम्यान आनद
महोत्सव अर्ाात राष्टरीय आनदवासी महोत्सवाचे आयोजन करण्यात येत आहे.
• केंद्रीय गृहमांत्री अतमत शहा याांच्या हस्ते या महोत्सवाचे उद्घाटन करण्यात येईल. आनदवासीांची
सांस्कृती, हस्तकला, भोजन इत्यादीांचे प्रदशान या महोत्सवात केले जाईल.
• आनदवासी कल्याण मांत्रालय आणण आनदवासी सहकारी तवपणन तवकास महासांघ (टरायफेड) याांनी
सांयुततपणे या महोत्सवाचे आयोजन केले आहे .
• टरायफेडने सध्याच्या आर्मर्क वषाात अशाप्रकारचे २६ महोत्सव आयोणजत करण्याचे लक्ष्य ननधााररत

Page | 222
 केले असून, आतापयांत पुणे, लेह-लडाख, नोएडा, णशमला, ऊटी, इांदर, तवशाखापट्टणम व भुवने श्वर
मध्ये या महोत्सवाचे आयोजन के ले गेले आहे .
• ज्यात आतापयांत ९००हून अतधक कारागीर सहभागी झाले आहेत. या महोत्सवाच्या माध्यमातून
आतापयांत ५ कोटीांपेक्षा जास्त नकिंमतीच्या वस्तूांची तविी झाली आहे .
• या उत्सवात आनदवासीांची सांस्कृती, अन्न, हस्तकला आणण औषधे याांचे प्रदशान केले जाईल. यामुळे
आनदवासीांच्या आर्मर्क तवकासामध्ये वाढ होईल.
• या महोत्सवात देशभरातील २७ राज्याांतील १०००हून अतधक आनदवासी कारागीर सहभागी होणार
आहेत.

अरुिाचलमध्ये आांतरराष्टरीय खरेदीदार-विि

े त्याांची बैठक
• १४ नोव्हेंबर रोजी अपेडा आणण अरुणाचल प्रदेशच्या कृषी आणण फलोत्पादन तवभागाने अरुणाचल
प्रदेशातील कृषी आणण बागायती उत्पादनाांवरील प्रर्म आांतरराष्टरीय खरेदीदार-तविेत्याांची बैठक
आयोणजत केली.
• या बैठकीचा उद्देश कृषी उत्पादनाांच्या ननयाातीला चालना देणे आणण पूवोत्तर क्षेत्र तवशेषत: अरुणाचल
प्रदेशातील कृषी-ननयाातीसाठी बाजारासोबतचा सांपका वाढतवणे हा होता.
• भूतान, बाांगलादेश, नेपाळ, इांडोनेणशया, सांयुतत अरब अतमराती, ओमान आणण ग्रीस या ७ देशाांतील
१० आांतरराष्टरीय खरेदीदार या बैठकीला उपस्थस्थत होते.
• पूवोत्तर भागातील पुरोगामी शेतकरी आणण उत्पादकाांना कृषी व बागायती उत्पादनाांच्या ननयाातीची
सांधी व सांभावना याांचा शोध घे ण्यासाठी व्यासपीठ उपलब्दध करून देण्याच्या उद्देशाने या बैठकीचे
आयोजन करण्यात आले होते.
• अरुणाचल प्रदेशातील ७५-८० टक्के जमीन शेतीयोग्य आहे आणण या भागात बरीच शेती नपके घे ता
येऊ शकतात, कारण अरुणाचल प्रदेश हवामानानुसार येर्े एका वषाात ५ प्रकारची नपके घे णे शतय
आहे.
• यावषी माचा २०१९ मध्ये गुवाहाटी (आसाम) येर्े, जू न २०१९ मध्ये इांफाळ (मणणपूर) येर्े आणण सप्टेंबर
२०१९ मध्ये आगरतळा (नत्रपुरा) येर्े आांतरराष्टरीय खरेदीदार-तविेता बैठकीचे आयोजन करण्यात
आले होते.

सायकल उद्ोर्ासाठी विकास पररषद

• सायकल उद्योग क्षेत्राच्या तवकासासाठी तवकास पररषद स्थापन करण्यास केंद्रीय वाणणज्य व उद्योग
मांत्रालयाच्या उद्योग व अांतगात व्यापार प्रवतान तवभागाने (DPIIT) मांजू री नदली आहे.

Page | 223
• त्यानु सार कमी वजनाच्या, सुरणक्षत, जलद, मूल्यवर्मधत व स्माटा सायकलीांच्या ननर्ममतीसाठी योजना
तयार करण्यासाठी तवकास पररषद स्थापन करण्यात आली आहे.
• ननयाात आणण घरगुती वापरासाठी जागततक मानकाांच्या अनुरुप अशा सायकली तयार करणे, हे या
तवकास पररषदेचे उद्दीष्ट आहे .
• डीपीआयआयटीच्या सतचवाांच्या अध्यक्षते खाली ही २३ सदस्याांची तवकास पररषद असेल. या तवकास
पररषदेचा कायाकाळ २ वषाांचा असेल.
• डीपीआयआयटीच्या प्रकाश अणभयांता उद्योग तवभागाचे सहसतचव या तवकास पररषदेचे सदस्य सतचव
असतील. या पररषदेत तवतवध मांत्रालये आणण तवभागाांशी सांबांतधत ९ पदतसद्ध सदस्य असतील.
• तवकास पररषदेत ७ डोमेन तज्ञ आणण ४ नामाांनकत सदस्य असतील.
सायकल उद्ोर्ासाठी िापि क े लेली ही विकास पररषद खालील उपिमाांद्वारे 'मेक इि
इांनडया' कायडिमास आशि सायकल उद्ोर्ास प्रोत्साहि देईल.
• सायकल उत्पादन क्षेत्रातील स्पधाात्मकता आणण सेवे ची पातळी सुधारणे.
• भारतीय सायकल तां त्रज्ञान आणण त्यातील मूल्य शृांखलेमध्ये बदल धडवू न आणणे.
• तवतवध भागधारकाांना सातत्याने प्रोत्साहहत करून समग्र पयाावरणाचा तवकास सुननणित करणे.
• सायकलीांची मागणी वाढतवण्यासाठी सवा तोपरी प्रयत्न करणे आणण सायकल उद्योग क्षेत्रात पायाभूत
सुतवधाांचा तवकास आणण त्याांचे योग्य सांचलन सुननणित करणे.
• तवतवध योजना आणण व्यवसाय अनुकूल धोरणाांच्या माध्यमातून सायकल उद्योग क्षेत्रात ननयाात
स्पधाात्मकता वाढतवणे.
• तवतवध मांत्रालयाांच्या सहाय्याने मोहहमा राबवू न आरोग्य, वायु प्रदषण, ऊजाा बचत अशा सायकलीच्या
अतवश्वसनीय फायद्याांबद्दल जनजागृती करणे.
• सायकल ननमााण व ुरूस्तीसाठी कायाक्षम मनुष्यबळ तवकतसत करणे.
• भारतातील सायकलीांच्या ननर्ममती, पुनवाापर आणण पायाभूत सुतवधाांच्या तवकासासाठी आांतरराष्टरीय
स्तरावरील यशस्वी प्रयोग आणण उदाहरणाांचा अभ्यास करणे.

आांतरराष्टरीय योर् पररषद

• केंद्रीय आयुष (आयुवे द, योग आणण ननसगोपचार, युनानी, तसद्ध व होतमओपॅर्ी) मांत्रालयाने म्है सूर
(कनााटक) येर्े १५ व १६ नोव्हेंबर दरम्यान योगावरील दोन नदवसीय आांतरराष्टरीय पररषदेचे आयोजन
केले.
• या पररषदेमध्ये केंद्रीय आयुष राज्यमांत्री श्रीपाद येसो नाईक याांनी आांतरराष्टरीय योग नदन २०२०चा
कायािम म्हैसूरमध्ये होणार असल्याचे जाहीर केले.

Page | 224
• या पररषदेची मुख्य सांकल्पना: हृदयाच्या काळजीसाठी योग (Yoga for Heart Care).
• या पररषदेत िरील सांकल्पनेला अनु सरून विविध कायाक्रमांचे ि तज्ञांच्या मागादशान सत्रांचे आयोजन
करण्यात आले होते.
• या पररषदेला सु मारे ७०० राष्ट्रीय आणण आंतरराष्ट्रीय प्रततननधी सहभागी होणार आहेत.
• २०१४ मध्ये सांयुतत राष्टरसांघाने २१ जू न हा नदवस आांतरराष्टरीय योग नदन म्हणून जाहीर केल्यापासून
आयोणजत करण्यात आलेली ही ५वी आांतरराष्टरीय पररषद आहे.
• आांतरराष्टरीय योग नदन जाहीर केल्यापासून आांतरराष्टरीय स्तरावर जागततक समुदायाकडून योगाप्रती
प्रचांड रूची नदसून येत आहे. त्यामुळेच आयुष मांत्रालय २०१५पासून दरवषी आांतरराष्टरीय योग पररषद
आयोणजत करीत आहे.

नकम्बले प्रोसेस सर्षिनफक

े िि सकीमची बैठक ारतात
• नकम्बले प्रोसेस सर्कटनफकेशन स्कीमच्या (KPCS) बैठकीचे आयोजन १८ ते २२ नोव्हेंबर दरम्यान
भारतात नवी नदल्ली येर्े केले जाणार आहे .
• या बैठकीत पुढील ३ तवषयाांवर तवशेष सत्राांचे आयोजन केले जाईल.
❖ हहरे उद्योगातील बदल.
❖ हहरे उद्योगातील आर्मर्क समावे शन आणण महहला सबलीकरण.
❖ ठहऱ्याची उ्पत्ती आणण ओळख.
• ही बैठक दरवषी आयोणजत केली जाते . हहरा व्यापार तववाद मुतत ठेवणे, हा त्यामागील हेतू आहे.
भारतात १० लाखाांहून अतधक लोक हहरे उद्योगाशी सांबांतधत आहेत.
नकम्बले प्रोसेस सर्षिनफक
े िि सकीम (KPCS)
• नकम्बले प्रहिया हहऱ्याांचा गैरवापर रोखण्यासाठी अनेक देश, उद्योग आणण नागरी सांस्था याांचा सांयुतत
उपिम आहे .
• सध्या केपीसीएसचे ५० सदस्य ८२ देशाांचे प्रततननतधत्व करतात. यात युरोनपयन सांघाच्या २८ सदस्य
देशाांचा समावे श आहे .
• भारत नकम्बले प्रहिया प्रमाणपत्र योजनेचा सांस्थापक सदस्याांपैकी एक आहे. २०१९ या वषाासाठी
केपीसीएसचे अध्यक्षपद भारताकडे आहे.
• ही सांस्था नाही, त्याचे कायाालय नकिंवा मुख्यालय नाही. याद्वारे कोणतेही करार केले जाऊ जाऊ
शकत नाही. ही केवळ सहभागी, उद्योगपती, सरकारे आणण नागरी समाज ननरीक्षकाांच्या योगदानावर
अवलांबून आहे.

Page | 225
• नकम्बले प्रोसेस सर्कटनफकेशन स्कीम अांतगात हहऱ्याांच्या व्यापाराचे ननयम बनतवण्यात आले आहेत.
• ही योजना तवणशष्ट अटी व शतींवर काया करते . यात सहभागी झालेल्या देशाांना आयात-ननयाात
ननयमाांचे पालन करावे लागते.

िैद्कीय उत्पादिाांच्या उपलब्दधतेिरील जार्वतक पररषद

• ‘शाश्वत तवकास उहद्दष्टे २०३० साध्य करण्यासाठी वै द्यकीय उत्पादनाांची उपलब्दधता’ यावरील जागततक
पररषद २०१९चे १९ नोव्हेंबर रोजी केंद्रीय आरोग्य व कुटुांब कल्याण मांत्री डॉ. हषावधा न याांच्या हस्ते
उद्घाटन झाले.
• खालील संघटनांच्या सहकायााने या पररषदेचे आयोजन करण्यात आले:
❖ जागततक आरोग्य सांघटना (WHO).
❖ केंद्रीय आरोग्य व कुटुांब कल्याण मांत्रालय.
❖ भारतीय वै द्यकीय सांशोधन पररषद (ICMR).
❖ जैवतांत्रज्ञान उद्योग सांशोधन समर्ान पररषद (BIRAC).
❖ टरान्सलेशनल हेल्र् सायन्स अाँड टेतनॉलॉजी इहन्स्टट्य
ू ट (THSTI).
• या जागततक पररषदेतल्या चचेचा आणण ज्ञानाच्या आदानप्रदानाचा उपयोग अतधकातधक लोकाांच्या
कल्याणासाठी व्हावा, असा या पररषदेचा उद्देश होता.
• आरोग्य मांत्रालयाच्या मते , सावा नत्रक आरोग्य व्याप्ती अांतगात जगभरातील वै द्यकीय उत्पादनाां सांबांधी
अनुभव आणण त्याांची उपलब्दधता सामातयक करण्यासाठी हे पररषद एक महत्त्वपूणा व्यासपीठ आहे.
• डब्दल्यूएचओने या पररषदेद्वारे जगातील सवा लोकाांसाठी वै द्यकीय उत्पादने परवडणाऱ्या दरात उपलब्दध
करून देण्याच्या आपल्या प्रततबद्धतेचा पुनरुच्चार केला.
या पररषदेचे उद्देि
• सावा नत्रक आरोग्य व्याप्ती व शाश्वत तवकास उहद्दष्टे २०३० साध्य करण्यासाठी वै द्यकीय उत्पादनाांच्या
क्षेत्रात नवप्रवतान आणणे.
• दजे दार व सुरणक्षत वै द्यकीय उत्पादनाांच्या अतधक चाांगल्या उपलब्दधते साठी ननयामक यांत्रणा स्थानपत
करणे.
• वै द्यकीय उत्पादनाांची उपलब्दधता वाढतवण्यासाठी सध्याच्या बौतद्धक सांपदा करार व व्यापार करारावर
चचाा करणे.

८िे आांतरराष्टरीय पयड िि मािड

• आठव्या आांतरराष्टरीय पयाटन माटाचे आयोजन राजधानी इांफाळ येर्े २२ ते २५ नोव्हेंबर दरम्यान

Page | 226
 करण्यात आले होते.
• या वार्कषक कायािमाचे आयोजन ईशान्येकडील राज्याांच्या सहकायााने केंद्रीय पयाटन मांत्रालयाद्वारे
ईशान्येकडील क्षेत्रामध्ये केले जाते.
• यांदाच्या या कायािमाची सांकल्पना: शाश्वत पयाटन – आर्मर्क तवकास आणण रोजगाराचे एक इांणजन
(Sustainable Tourism an engine for Economic Growth & Employment).
• मणणपूरमध्ये या कायािमाचे आयोजन करण्याची ही ुसरी वेळ आहे. मागील वषी हा कायािम
नत्रपुरामध्ये आयोणजत करण्यात आला होता.
ठळक मुद्दे
• हा कायािम पयाटन व्यवसायातील उद्योगाांना व आठ ईशान्येकडील राज्याांमधील उद्योजकाांना एकत्र
आणेल.
• याणशवाय हा कायािम खरेदीदार, तविेते , मीनडया, सरकारी सांस्था व इतर भागधारक याांच्यामधील
सांवाद सुलभ करेल.
• ईशान्येकडील क्षेत्रात पयाटनाला चालना देण्यावर चचाा करण्याव्यततररतत, हा माटा साांस्कृततक
सांबांधाांना चालना देण्यासाठी व्यासपीठ प्रदान करेल.
• या पररषदेला सु मारे ३६ तवदेशी खरेदीदार आणण १९ पेक्षा अतधक देशाांचे प्रततननधी उपस्थस्थत राहणार
आहेत.
• ‘एक भारत श्रेष्ठ भारत’ उपिमाांतगात मणणपूरशी जोडलेल्या मध्यप्रदेश या राज्यालाही या कायािमात
सहभागी होण्यासाठी आमांनत्रत करण्यात आले आहे.
आांतरराष्टरीय पयड िि मािड २०१९
• ईशान्येकडील राज्याां चे देशातील व आांतरराष्टरीय बाजारपेठेत पयाटन सामथ्या अधोरेणखत करण्याच्या
उद्देशाने हा वार्कषक कायािम भारताच्या ईशान्येकडील राज्याांमध्ये िमािमाने आयोणजत केला जातो.
• अरुणाचल प्रदेश, आसाम, नत्रपुरा, मेघालय, तमझोरम, नागालाँड, मणणपूर आणण तसक्कीम या राज्याांचा
समावे श ईशान्य भारतात केला जातो.

५०िी राज्यपाल पररषद

• राज्यपालाांची ५०वी पररषद २३-२४ नोव्हेंबर रोजी राष्टरपती भवनात सांपन्न झाली.
• या २ नदवसाांच्या पररषदेत आनदवासी कल्याण, जल, कृषी, उच्च णशक्षण इत्यादी तवषयाांवर भर
देण्यात आला.
• या तवषयाांवर राज्यपालाांच्या पाच गटाांनी तवचार तवननमय करुन तयार केलेले अहवाल या पररषदेत
सादर करण्यात आले.

Page | 227
• आनदवासी तवषयाां वरील धोरणे ठरवताना स्थाननक स्थस्थती लक्षात घे णे गरजे चे असल्याचे मत पररषदेत
माां डले गेले.
• राष्टरपती रामनार् कोतविं द याांनी त्याांच्या समारोपाच्या भाषणात राज्यपाल आणण नायब राज्यपालाांनी
या पररषदेत केलेला तवचार तवननमय फलदायी ठरल्याचे साांतगतले.
• वे गवे गळे तवभाग आणण नीती आयोगाने या पररषदेत भाग घे तल्यामुळे कायावाहीला योग्य असे
ननणाय घे ता येऊ शकले, असेही ते म्हणाले.
• या दोन नदवसीय पररषदेला उपराष्टरपती, पांतप्रधान आणण गृहमांत्री याांनीही संबोवधत केले.

राष्टरीय आनदिासी शिल्प मेळा २०१९

• ओनडशाचे मुख्यमांत्री नवीन पटनाईक याांच्या हस्ते भुवनेश्वर येर्े आयोणजत राष्टरीय आनदवासी णशल्प
मेळा २०१९चे उद्घाटन करण्यात आले.
• या ७ नदवसीय मेळ्याचे आयोजन २३ ते २९ नोव्हेंबर या कालावधीत करण्यात आले आहे.
• राष्टरीय आनदवासी णशल्प मेळा दरवषी आयोणजत केला जातो. आनदवासी कला व हस्तकला याांचे
जतन करणे, त्यास प्रोत्साहन देणे आणण त्याांना लोकनप्रयता तमळवू न देणे, हा त्याचा उद्देश आहे.
• याद्वारे आनदवासी कारागीराांना त्याांच्या उत्पादनाांच्या व्यावसातयक व्यवहायातेसाठी इतर सांस्कृतीच्या
कारातगराांशी सांवादाद्वारे कौशल्य आणखी तवकतसत करण्याची सांधी प्राप्त होते .
• या मेळयात १८ राज्याांतील (तसक्कीम, तातमळनाडू, महाराष्टर, आांध्रप्रदेश, मध्यप्रदेश, कनााटक, पणिम
बांगाल, मणणपूर, छत्तीसगड, राजस्थान, तेलांगणा, गुजरात, उत्तर प्रदेश, आसाम, नागालाँड, हहमाचल
प्रदेश, उत्तराखांड आणण ओनडशा) मधील कलाकार सहभागी झाले आहेत.
• याणशवाय यामध्ये अनेक शासकीय आणण स्वयांसेवी सांस्थादेखील भाग घे त आहेत.
• या मेळयात हातमाग उत्पादने, आनदवासी दातगने , बाांबूची उत्पादने , कठपुतळी, सबाई आणण
तसयाली हस्तकला, आनदवासी वस्त्र आणण भरतकामाशी सांबांतधत उत्पादने प्रदर्लशत केली जात
आहेत.

जल तांिज्ञाि ि पयाडिरि नियांिि पररषद

• इस्रायलमध्ये आयोणजत जल तां त्रज्ञान व पयाावरण ननयांत्रण (WATEC | Water Technology
and Environment Control) पररषदेत जलशतती मांत्री श्री गजें द्रतसिंग शेखावत याांनी भारताचे
प्रततननतधत्व केले.
• ही पररषद जल व पयाावरण व्यवस्थापनाशी सांबांतधत तांत्रज्ञानातवषयी अद्यतने (updates) प्राप्त
करण्यास मदत करते. या पररषदेत अनेक देशाांनी आपले िाांततकारी तांत्रज्ञान व उपाय प्रदर्लशत

Page | 228
 करण्यासाठी भाग घे तला.
महत्त्ि
• जल व्यवस्थापनाच्या बाबतीत इस्रायल हा देशात जगातील आदशा देश मानला जातो. या देशात ८०
टक्के साां डपाण्यावर प्रहिया करून त्याचा शेतीसाठी पुनवाापर केला जातो.
• आज इस्रायलची पाण्याची मागणी त्याच्या अपारांपररक जल सांसाधनाां पेक्षा जास्त आहे . परांतु हठबक
तसिंचन आणण समुद्राच्या पाण्याचे पृर्क्करण करून, आज हा देश शेतीत जागततक स्तरावर अग्रणी
बनला आहे.
• अशा पररषदेमध्ये भाग घे तल्याने भारताला पाण्याचे सांवधा न करण्यासाठीचे तांत्रज्ञान णशकण्यास मदत
होईल.
र्रज
• भारताच्या ‘डायनॅतमक ग्राऊांड वॉटर ररसोसेस’च्या अहवालानुसार, देशात कृषी क्षेत्र सु मारे ८९ टक्के
जल सांसाधनाांचा वापर करते .
• अहवालात असेही म्हटले आहे की, प्रततवषी १० टक्के पाण्याची बचत केल्यास पाण्याची उपलब्दधता
५० वषाांनी वाढेल.
• भूगभाातील जल सांसाधने जलद दराने कमी होत असल्याने , भारताने यावर त्वरीत उपाययोजना
करणे आवश्यक आहे .
• भारतातील तातमळनाडू, राजस्थान, उत्तर प्रदेश, तेलांगणा, पांजाब आणण हररयाणा या राज्याांमध्ये
पाण्याची समस्या अत्यांत गांभीर आहे.

िुजेि मोवबलीिी समीि २०१९

• रस्ते, वाहतूक, नौकानयन मांत्री ननतीन गडकरी याांच्या हस्ते हररयाणा येर्े नुजे न मोतबलीटी समीट
२०१९चे (NuGen Mobility Summit 2019) उद्घाटन झाले.
• ही पररषद इांटरनॅ शनल सेंटर फॉर ऑटोमोनटव्ह टेतनॉलॉजी (ICAT) या सांघटनेने आयोणजत केली
आहे.
• पयाायी इांधन व्यवस्था आणण ई-दळणवळण या तवषयावर ही पररषद आयोणजत करण्यात आली
आहे.
• ही तीन नदवसाांची पररषद वाहतूक-वाहने क्षेत्रातील आजवरच सवाात मोठी पररषद आहे . यात १५
देशातील वाहतूक तज्ञ त्याांचे सांशोधन ननबांध सादर करणार आहेत.
• या पररषदेमुळे जैव-नडझेल ननर्ममतीला चालना तमळेल, त्यामुळे कृषी आणण वाहतूक ही दोन्ही क्षेत्रे
आमुलाग्रपणे बदलतील.

Page | 229
• याणशवाय जीवाश्म इांधनाांवरचे अवलांतबत्व सांपेल व अखाद्य तेल तबयाांची मोठ्या प्रमाणावर लागवड
होऊ शकेल.

ू सखलि जोखीम न्युिीकरि ि स्थस्थरता पररषद

• भूस्खलन जोखीम न्युनीकरण व स्थस्थरता (Landslides Risk Reduction & Resilience) २०१९
या तवषयावरील पहहली आांतरराष्टरीय पररषद नवी नदल्ली येर्े आयोणजत केली गेली.
• देशात प्रर्मच अशी पररषद आयोणजत करण्यात येत आहे . याचे आयोजन राष्टरीय आपत्ती व्यवस्थापन
सांस्थेद्वारे (NIDM) करण्यात आले होते.
• सांबांतधत मांत्रालये, सांस्था, तवभाग, तवद्यापीठे तसेच तज्ञाांना राष्टरीय व आांतरराष्टरीय स्तरावर भूस्खलन
जोखीम न्युनीकरण व स्थस्थरता या तवषयावर व्यावहाररकदृष्ट्या उपयुतत ज्ञान, अनुभव, माहहती आणण
नवकल्पना यावर चचाा करण्यासाठी एकत्र आणणे, हे या पररषदेचे उहद्दष्ट आहे.
• भूस्खलनसारख्या आपत्तीांचा सामना करण्यासाठी आवश्यक तांत्रज्ञान व नुकसान कमी करण्यासाठी
त्वररत प्रततसादासाठी पायाभूत सुतवधा तवकतसत करण्यावर या पररषदेत भर देण्यात आला.
• ही आांतरराष्टरीय पररषद नेटवर्ककग, तवतवध भागधारकाांमधील सहयोग व समन्वय याद्वारे भूस्खलन
जोखीम न्युनीकरण व स्थस्थरतेच्या नदशेने पर्दशी योजना तवकतसत करेल.
• भारतातील तर इतर देशाांमधील वै ज्ञाननक, तांत्रज्ञ, तवकसक, अणभयांता, ननयोजक, प्रशासक, धोरण
ननमााते या पररषदेत सहभागी झाले होते .
राष्टरीय आपत्ती व्यििापि सांिा
• NIDM | National Institute of Disaster Management.
• ही भारतातील प्रणशक्षण आणण क्षमता तवकास यासाठीची प्रमुख सांस्था आहे. ततची स्थापना सांसदेच्या
कायद्यान्वये राष्टरीय आपत्ती व्यवस्थापन केंद्र (NCDM) म्हणून करण्यात आली होती. पुढे ततचे
नामाांतर राष्टरीय आपत्ती व्यवस्थापन सांस्था करण्यात आले.
• आपत्ती व्यवस्थापन कायदा २००५ अांतगात एनआयडीएमला आपत्ती व्यवस्थापन क्षेत्रातील सांशोधन,
क्षमता ननमााण, मानव सांसाधन तवकास, प्रणशक्षण इत्यादीांसाठीच्या नोडल जबाबदाऱ्या सोपतवण्यात
आल्या आहेत.
• आपत्ती व्यवस्थापन व आपत्ती जोखीम कपात क्षेत्रात राष्टरीय व राज्य पातळीवरील तवतवध एजन्सीांना
एनआयडीएम क्षमता वाढीस सहाय्य करते .

मक्रहला उद्ोजकाांचा राष्टरीय सेंनद्रय महोत्सि

• केंद्रीय अन्न प्रहिया उद्योग मांत्रालय आणण केंद्रीय महहला व बाल तवकास मांत्रालय याांनी ‘महहला

Page | 230
 उद्योजकाांचा राष्टरीय सेंनद्रय महोत्सव’ आयोणजत करण्यासाठी सामांजस्य करार केला आहे .
• सोनीपत (हररयाणा) येर्ील राष्टरीय अन्न तांत्रज्ञान उद्योजतता व व्यवस्थापन सांस्थे द्वारे (NIFTEM) हा
कायािम आयोणजत केला जाईल.
• केंद्रीय खाद्य प्रहिया उद्योग मांत्रालयाच्या प्रशासकीय ननयांत्रणाखाली ही एक शैक्षणणक सांस्था आहे. या
सांस्थेच्या कुलगुरूांनी दरवषी हा महोत्सव आयोणजत करण्यास सहमती दशातवली आहे .
मक्रहला उद्ोजकाांचा राष्टरीय सेंनद्रय महोत्सि
• National Organic Festival of Women Entrepreneurs.
उद्देि
• भारतीय महहला उद्योजक व शेतकऱ्याांना खरेदीदाराांशी सांपका साधण्यास उत्तेजन देणे तसेच आर्मर्क
समावे शाद्वारे भारतीय महहलाांना सक्षम बनतवणे.
• भारतात सेंनद्रय अन्न उत्पादनास प्रोत्साहन देणे.
इतर
• या महोत्सवासाठी महहला व बाल तवकास मांत्रालय NIFTEMच्या (National Institute of
Food Technology Entrepreneurship & Management) कुलगुरूांकडे ननधी हस्ताांतररत
करेल.
• हा महोत्सव सेंनद्रय उत्पादन आणण महहला उद्योजकाांना प्रोत्साहन देईल.
• इतर उत्पादनाांसह सेंनद्रय उत्पादने, वस्त्रे, सौंदयाप्रसाधने , कीटकनाशके, बुरशीनाशके आणण प्रहिया
केलेले खाद्य देखील या महोत्सवात सादर केले जातील.
• हा महोत्सव महहला उत्पादकाांना बाजारपेठ व पुरवठा शृांखला याांच्याशी जोडण्यासाठी प्रयत्न करेल व
त्यामुळे त्याांचे आर्मर्क समावे शन सुलभ होईल.
• हा सामांजस्य करार भारतात एक नवीन प्रकारचा अजें डा सुरू करेल, जो आरोग्यदायी आणण सेंनद्रय
अन्नाला प्रोत्साहन देण्यास मदत करेल.
• सेंनद्रय शेतीच्या व्यवसायात गुांतलेल्या महहलाांना समर्ान देण्याचा हा केंद्र सरकारचा प्रयत्न असून,
देशातील कोट्यावधी महहलाांना याचा फायदा होणार आहे.

अशखल ारतीय पोलीस विज्ञाि कॉँग्रेस

• ४७व्या अणखल भारतीय पोलीस तवज्ञान कॉाँग्रेसचे आयोजन २७ व २८ नोव्हेंबर रोजी लखनऊ (उत्तर
प्रदेश) येर्े करण्यात आले होते.
• पुुच्चेरीच्या नायब राज्यपाल आणण भारताच्या पहहल्या आयपीएस अतधकारी नकरण बेदी या
सां मेलनाच्या प्रमुख अततर्ी होत्या.

Page | 231
• या वार्कषक सां मेलनामध्ये तवतवध राज्य व केंद्र शातसत प्रदेशाांतील पोणलस महासांचालक स्तरावरील
पोणलस अतधकारी सहभागी झाले होते .
• याणशवाय केंद्रीय अन्वे षण तवभाग (CBI), केंद्रीय राखीव पोणलस बल (CRPF), सीमा सुरक्षा बल
(BSF) या केंद्रीय सांघटनाांचे अतधकारीही यात सहभागी झाले होते .
• या दोन नदवसीय कायािमात पोणलस सुधारणा, फॉरेहन्सक तवज्ञान व तपासणी, महहला व बालकाांचे
सांरक्षण, दहशतवादाचा सामना करण्यामध्ये समाज माध्यमाांची भूतमका, पोणलस कमा चाऱ्याांचा योग्य
दृष्टीकोन आणण एकाहत्मक गुन्हेगारी न्याय प्रणाली या तवषयाांवर चचाा करण्यात आली.
• या सां मेलनाचे आयोजन उत्तर प्रदेश पोणलसाांनी, गृह मांत्रालय आणण पोणलस सांशोधन व तवकास
ब्दयुरोच्या सहकायााने केले होते .

Page | 232
 अहवाल व द्रनदेिाांक
ग्राहक खचड सिेक्षि
• चचेत कशामुळे? | अलीकडेच सरकारने आकडेवारीच्या गुणवत्ता लक्षात घे त २०१७-१८ दरम्यानचे
ग्राहक खचा सवे क्षण (CES | Consumer Expenditure Survey) जाहीर करण्यास नकार
नदला.
ग्राहक खचड सिेक्षि म्हिजे काय?
• साांहख्यकी व कायािम अांमलबजावणी मांत्रालयाच्या राष्टरीय नमुना सवे क्षण कायाालयाद्वारे प्रकाणशत
केले जाणारे हे पांचवार्कषक सवे क्षण आहे .
• ग्राहक खचा सवे क्षण (CES) देशभरातील शहरी व ग्रामीण भागातून तमळालेल्या माहहतीच्या आधारे
घरगुती खचााचा आकृतीबांध दशातवते.
• या सवे क्षणातून तमळालेल्या आकडेवारीच्या आधारे, कुटुांबाकडून वस्तू आणण सेवाांवर केला जाणारा
सरासरी खचा आणण मातसक दरडोई खचा (MPCE | Monthly Per Capita Expenditure)
खचा याांचा अांदाज लावला जातो.
ग्राहक खचड सिेक्षिाची उपयुक्तता
• मातसक दरडोई उपभोगाच्या अांदाजाद्वारे कोणत्याही अर्ाव्यवस्थेतील मागणी, वस्तू व सेवाांतवषयीच्या
लोकाांच्या प्राधान्याांचा अांदाज लावता येतो.
• या व्यततररतत हे लोकाांचे जीवनमान व तवतवध पैलूांमधील आर्मर्क वृ द्धी दशावते.
• हे सांरचनात्मक तवसांगती ओळखते आणण आर्मर्क धोरणे तयार करण्यात उपयुतत ठरते. ज्यामुळे
मागणीचा आकृतीबांध शोधण्यास मदत होते , ज्याचा फायदा वस्तू व सेवाांच्या उत्पादकाांना होतो.
• सीईएस ही एक तवश्लेषणात्मक प्रहिया आहे, जी सरकारद्वारे जीडीपी आणण इतर व्यापक आर्मर्क
ननदेशकाांना सांतुणलत करण्यासाठी वापरली जाते.
मार्ील सिेक्षिातील आकडेिारी (िषड २०११-१२)
• मागील सिे क्षणानु सार, शहरी क्षेत्रासाठी मातसक दरडोई खचा २,६३० रुपये होता. ज्यापैकी ४२.६ टक्के
खचा अन्नावर, ७ टक्के णशक्षणावर, ६.७ टक्के अन्नधान्यावर, ६.२ टक्के खचा घरभाड्यावर केला जात
होता.
• ग्रामीण क्षेत्रासाठी मातसक दरडोई खचा १,४३० रुपये होता. ज्यापैकी ५३ टक्के खचा अन्नावर, ३.५ टक्के
णशक्षणावर, १०.८ टक्के अन्नधान्यावर, ०.५ टक्के खचा घरभाड्यावर केला जात होता.
• २०११-१२ च्या आकडेवारीनुसार, चाांगली सामाणजक-आर्मर्क स्थस्थती असलेल्या आणण मागासलेल्या
राज्याांमधील असमानतेत वाढ झाली आहे.

Page | 233
• ग्रामीण भागातील अव्वल ५ टक्के राज्याांमध्ये मातसक दरडोई खचा २,८८६ रुपये होता, तर सवाात
खालच्या ५ टक्के राज्याांसाठी तो ६१६ रुपये होता.
• शहरी भागातील अव्वल ५ टक्के राज्याांमध्ये मातसक दरडोई खचा ६,३८३ रुपये होता, तर सवाात
खालच्या ५ टक्के राज्याांसाठी तो ८२७ रुपये होता.
२०१७-१८च्या सिेक्षिािरील वििाद
• अलीकडेच प्रसार माध्यमाांनी असा दावा केला आहे की, एमपीसीईच्या २०१७-१८च्या आकडेवारीत
१९७२-७३ नांतर प्रर्मच घट झाली आहे, जी ३.७ टक्के आहे .
• त्यानु सार २०११-१२ मध्ये एमपीसीई प्रत्यक्ष नकिंमतीांवर १,५०१ रुपये (महागाईनु सार समायोणजत)
होता, ज्यात २०१७-१८ मध्ये घट होऊन तो १,४४६ रुपये झाला आहे.
• याव्यततररतत, ग्रामीण भागात महागाईनुसार समायोणजत उपभोग खचाात ८.८ टततयाांनी घट झाली
आहे, तर शहरी भागात २ टततयाांनी वाढ झाली आहे.
• याउलट, सरकारचा असा तवश्वास आहे की, वस्तू व सेवाांचे वास्ततवक उत्पादन दशातवणाऱ्या
प्रशासकीय आकडेवारीवरून असे नदसून येते की, गेल्या काही वषाांत लोकाांच्या उपभोग खचाात
केवळ वृ द्धीच झालेली नाही तर त्याांच्या उपभोगाच्या आकृतीबांधात वै तवध्य आले आहे.
• बहुतेक कुटुांबाांमध्ये आरोग्य आणण णशक्षणासारख्या सामाणजक सेवे चा वापर वाढल्याचा दावाही
सरकारने केला आहे.
• त्यामुळे या सवे क्षणातून तमळालेल्या आकडेवारीवर सरकार समाधानी नव्हते आणण हे प्रकरण
तज्ञाांच्या सतमतीकडे पाठतवण्यात आले
• सतमतीचे म्हणणे आहे की, या सवे क्षणात अनेक अननयतमतता आहेत आणण त्यामध्ये वापरल्या
जाणाऱ्या सांशोधन पद्धतीसांदभाात बरेच बदल करणे आवश्यक आहे.
सरकारच्या नििडयाचा पररिाम
• सीईएस आकडेवारी जाहीर न करण्याच्या सरकारच्या या ननणायामुळे सध्याच्या ग्राहकाांच्या खचााच्या
आकृतीबांधातवषयी अचूक माहहती तमळणार नाही, त्यामुळे धोरणकत्याांना आर्मर्क सुधारणाांशी
सांबांतधत धोरण तयार करण्यात अडचण येईल.
• २०१७-१८ची आकडेवारी जाहीर न केल्याने सरकार आता पुढील सवे क्षण २०२०-२१ नकिंवा २०२१-
२२ मध्ये जाहीर करेल. २०११-१२ मध्ये जाहीर झालेल्या आकडेवारीनांतर यामध्ये १० वषाांचे अांतर
असेल.
• आांतरराष्टरीय नाणेननधीच्या (IMF) तवशेष आकडेवारी प्रसार मानकाचा (SDDS) भागीदार म्हणून
भारत समग्रलक्षी आर्मर्क आकडेवारी (Macro-Economic Data) प्रकाणशत करण्यास बाांधील
आहे.

Page | 234
• आांतरराष्टरीय नाणेननधीच्या आांतरराष्टरीय ननरीक्षणाच्या अहवाल २०१८ नु सार भारत बहुतेक वेळा
आपली आर्मर्क आकडेवारी प्रकाणशत करण्यास उशीर करतो, जे एसडीडीएसच्या तरतुदीांचे उल्लांघन
आहे.
• राष्टरीय लेखा साांहख्यकीतवषयक सल्लागार सतमतीने आपल्या णशफारसीत असे म्हटले आहे की, वषा
२०१७-१८ला जीडीपीचे आधार वषा म्हणून वापर करणे योग्य ठरणार नाही, कारण याद्वारे प्रकाणशत
केलेली आकडेवारी भतवष्यात सांशयास्पद ठरू शकते.

इांनडया करपिि सव्हे २०१९

• ‘लोकल सकाल्स’ या सांस्थेने ‘टरान्सपरन्सी इांटरनॅशनल इांनडया’सोबत ‘इांनडया करप्शन सव्हे २०१९’ या
सवे क्षणाचा अहवाल प्रतसद्ध केला आहे.
• यामध्ये भारतातील भ्रष्टाचाराचे प्रमाण व भ्रष्टाचाराबाबत नागररकाांचे मत जाणून घे ण्यात आले .
• या सवे क्षणाचे हे ततसरे वषा असून यावेळी २० राज्याांमधील २४८ णजल्याांमधील सु मारे ८१ हजार
नागररकाांकडून १.९० लाखाांहून अतधक प्रततसाद जाणून घे ण्यात आले .
• सवे क्षणात सहभागी झालेल्या नागररकाांपैकी ५५ टक्के नागररकाांनी आपले काम करवू न घे ण्यासाठी
लाच द्यावी लागल्याचे मान्य केले आहे .
• त्यातील २९ टक्के नागररकाांनी प्रत्यक्ष व अप्रत्यक्षररत्या अने कदा लाच नदली, २६ टक्के नाररकाांनी
एकदा नकिंवा दोनदाच लाच नदल्याचे स्पष्ट केले. तर १८ टक्के नागररकाांनी कोणत्याही प्रकारची लाच
न देता त्याांचे काम झाल्याचेही स्पष्ट केले.
• सरकारी कमा चाऱ्याां नी भ्रष्टाचार करू नये, यासाठी भ्रष्टाचारतवरोधी कायदा २०१८ (सुधाररत) अांमलात
आणण्यात आला. त्याचा काहीसा पररणाम नदसत असला, तरी भ्रष्टाचाराची प्रकरणे कमी झालेली
नाहीत.
राज्ये आणि भ्रष्ट्ाचार
• या सवे क्षणानु सार सवाातधक भ्रष्ट राज्याांच्या यादीत राजस्थानने पहहले स्थान तमळतवले असून, या
राज्यातील ७८ टक्के लोकाांनी लाच नदल्याचे मान्य केले आहे.
• सवाात भ्रष्ट राज्याांच्या यादीत तबहार ुसऱ्या िमाांकावर आहे . या राज्यातील ७५ टक्के लोकाांनी लाच
नदल्याचे मान्य केले आहे.
• या यादीमध्ये उत्तर प्रदेश व झारखांड याांनी सांयुततपणे ततसऱ्या िमाांकावर असून, दोन्ही राज्याांतील
७४ टक्के लोकाांनी नदल्याचे मान्य केले आहे.
• या यादीमध्ये तेलांगणा पाचव्या स्थानावर आहे, तेलांगानाच्या ६७ टक्के लोकाांनी लाच नदली आहे.
• या यादीमध्ये पांजाब आणण कनााटक सहाव्या िमाांकावर आहेत, येर्ील ६३ टक्के नागररकाांनी लाच

Page | 235
 नदल्याचे मान्य केले आहे.
• या सवे क्षणानुसार केरळ, गोवा, गुजरात, ओनडशा, पणिम बांगाल, हररयाणा व नदल्ली ही देशातील
सवाात कमी भ्रष्ट राज्ये ठरली आहेत.
महाराष्ट्र ाबाबत
• सरकारी यांत्रणाांशी सांबांतधत कामाांसाठी लाच द्यावी लागू नये, यासाठी तवतवध उपाययोजना केल्या
जात असल्या, तरी प्रत्यक्षात राज्यात लाचखोरीच्या प्रमाणात वाढ झाली आहे.
• महाराष्टरातील ६,७०० नागररक सवे क्षणात सहभागी झाले . राज्यातील प्रत्येक १० लाचखोरीांच्या
प्रकरणाांत ३ प्रकरणे जमीन व मालमत्ता नोंदणी तवभागातील असल्याचे सवे क्षणात आढळले आहे.
• आपल्या कामासाठी लाच द्यावी लागत असल्याचे ५५ टक्के लोकाांनी मान्य केले . त्यातील २८ टक्के
लोकाांनी साांतगतले की, मालमत्ता व जतमनीांच्या व्यवहाराांच्या नोंदणी कायाालयात लाच द्यावी लागली.
• २७ टक्के उत्तरदात्याांनी महापाणलकेत लाच द्यावी लागल्याचे साांतगतले . २३ टक्के लोकाांनी पोणलसाांना
लाच नदल्याचे , तर २२ टक्के लोकाांनी वीजमांडळ, पररवहन आणण कर कायाालयात लाच नदल्याचे
मान्य केले.

करपिि परसेपिि इांडेक्स २०१८

• टरान्सपरन्सी इांटरनॅ शनलने जागततक पातळीवर भ्रष्टाचाराचे सवे क्षण करून जाहीर केलेल्या ‘करप्शन
परसेप्शन इांडेतस २०१८’मध्ये भारताचे स्थान गेल्या वषीच्या तु लनेत ३ स्थानाांनी सुधारले आहे.
• भ्रष्टाचाराच्या बाबतीत जगातील १८० देशाांच्या तुलनेत मागील वषी ८१व्या स्थानावर असलेल्या
भारताला यांदा ७८वे स्थान प्राप्त झाले आहे .
• सवे क्षणानुसार मागील वषी ५६ टक्के लोकाांनी लाच नदली होती, तर यांदा अशा लोकाांची सांख्या ५१
टततयाांवर आली आहे. देशात वषाभरात लाचखोरीच्या प्रकरणाांमध्ये १० टततयाांची घट झाल्याचे
सवे क्षणात नदसून आले आहे .
• पारपत्र व रेल्वे ततनकटासारख्या सुतवधा केंद्रीकृत तसेच सांगणकीकृत करण्यात आल्याने भ्रष्टाचारात
घट झाली आहे .
• पण शासकीय कायाालये लाचखोरीची प्रमुख केंद्रे ठरली. यातही सवाातधक लाचेची देवाणघेवाण राज्य
सरकारच्या कायाालयाांमध्ये होत आहे.
• टरान्सपरन्सी इांटरनॅशनलच्या या सवे क्षणात देशातील १.९० लाख लोकाांना सामील करण्यात आले
होते. यात ६४ टक्के पुरुष आणण ३६ टक्के महहलाांचा सहभाग होता.
• देशात लाचखोरी पहहल्याप्रमाणेच कायम असल्याचे ४९ टक्के लोकाांचे म्हणणे आहे. तर लाचखोरीत
घट झाल्याचे ८ टक्के लोकाांचे मानणे आहे . तर कधीच लाच द्यावी लागली नसल्याचे ९ टक्के लोकाांनी

Page | 236
 नमूद केले आहे .
• करसांबांधी तवभागाांमधील भ्रष्टाचार कमी झाल्याची प्रततहिया ७ टक्के लोकाांनी व्यतत केली आहे .
• सवे क्षणात ४८ टक्के लोकाांनी राज्य सरकार नकिंवा स्थाननक पातळीवर शासकीय कायाालयाांमधील
भ्रष्टाचार रोखण्यासाठी कुठलीच ठोस पावले उचलण्यात आली नसल्याचे म्हटले आहे. २०१७ मधील
नोटाबांदीच्या ननणायामुळे भ्रष्टाचारात घट झाल्याचे लोकाांनी मानले आहे.
• लाच नदल्याणशवाय काम होऊ शकत नाही, अशी धारणा असणाऱ्या लोकाांची सांख्या मागील वषााच्या
३६ टततयाांच्या तुलनेत ३८ टक्के झाली आहे.
• तर लाचेला केवळ एक सुतवधा शुल्क मानणाऱ्या लोकाांची सांख्या मागील वषााच्या २२ टततयाांच्या
तुलनेत २६ टक्के झाली आहे.
• मालमत्ता नोंदणी तसेच जतमनीशी ननगनडत प्रकरणाांमध्ये सवाातधक लाच देण्यात आली आहे. २६ टक्के
लोकाांनी या तवभागात लाच नदली आहे , तर १९ टक्के लोकाांनी पोलीस तवभागात लाच नदली आहे.
• मागील १२ महहन्याांमध्ये स्वतःचे काम करवू न घे ण्यासाठी लाच द्यावी लागल्याचे सवे क्षणात सामील
३५ टक्के लोकाांनी म्हटले आहे. तर १६ टक्के लोकाांनी लाच न देताच काम झाल्याचे नमूद केले आहे.
• शासकीय तवभागाांमध्ये सीसीटीव्ही कॅमेरे बसतवण्यात आल्याने तसेच सांगणकीकरण झाल्याने
लाचेची देवाणघेवाण अवघड ठरली आहे.

जागशतक स्थलाांतर अहवाल २०२०

• सांयुतत राष्टराांच्या आांतरराष्टरीय प्रवासी सांघटनेने (IOM | International Organisation for
Migration) जागवतक स्थलांतर अहिाल २०२० (Global Migration Report 2020) जाहीर
केला.
• या अहवालानु सार जगात भारतीय स्थलाांतररताांची सांख्या सवाात जास्त आहे.
अहिालातील मुख्य मुद्दे
• भारताचे १७.५ दशलक्ष (१.७५ कोटी) स्थलाांतररत जगातील वे गवे गळ्या देशाांमध्ये राहत आहे त.
• परदेशात राहणाऱ्या या स्थलाांतररताांकडून पैसे प्राप्त करण्याच्या बाबतीत (७८.६ अब्ज डॉलसा) भारत
जगात पहहल्या स्थानी आहे.
• याबाबतीत भारताखालोखाल चीन (६७.४ अब्ज डॉलसा) आणण मेहतसको (३५.७ अब्ज डॉलसा) हे देश
अनुक्रमे दुसऱ्या ि वतसऱ्या स्थानी आहेत.
• स्थलाांतररताांच्या माध्यमातून पैसे पाठतवणाऱ्या देशाांमध्ये अमेररका (६८ अब्ज डॉलसा) प्रर्म स्थानी,
सांयुतत अरब अतमराती (४४.४ अब्ज डॉलसा) ुसऱ्या स्थानी व सौदी अरेतबया (३६.१ अब्ज डॉलसा)
ततसऱ्या स्थानी आहे.

Page | 237
• जगातील एकूण स्थलाांतररताांची सांख्या सु मारे २७ कोटी आहे, जी एकूण जागततक लोकसांख्येच्या
सु मारे ३.५ टक्के आहे.
• या सांघटनेच्या २०१८च्या अहवालाच्या तुलनेत यांदा एकूण स्थलाांतररताांच्या सांख्येत ०.१ टततयाांची
वृ द्धी झाली आहे.
• गेल्या दशकात जगातील स्थलाांतररत लोकसांख्ये मध्ये ननरांतर वाढ झाली असली तरीही एकूण
लोकसांख्या देखील वाढल्यामुळे, एकूण गुणोत्तर जवळजवळ स्थस्थर राहहले आहे.
• परदेशात राहणाऱ्या स्थलाांतररताां पैकी बहुताांश लोक युरोप आणण उत्तर अमेररकेत राहतात.
• गरीब नकिंवा तवकसनशील देशाांमधील बहुताांश स्थलाांतररत अमेररकेव्यततररतत फ्रान्स, रणशया, युएई
आणण सौदी अरेतबया इत्यादी देशात राहतात.
• मध्य-पूवे मध्ये केलेल्या सवे क्षणानु सार, आखाती देशाांमध्ये अस्थायी स्थलाांतररत कामगाराांची सांख्या
सवाातधक आहे. युएईमध्ये स्थलाांतररत कामगाराांची लोकसांख्या एकूण लोकसांख्येच्या सु मारे ८० टक्के
आहे.
• गेल्या दोन वषाांत मध्य आनफ्रकन ररपहब्दलक, काांगो, म्यानमार, दणक्षण सुदान, सीररया व ये मेन येर्े
सुरू असलेल्या अांतगात सांघषा आणण हहिंसाचाराने सु मारे ४.१३ कोटी लोकाांना आपली घरे सोडण्यास
भाग पाडले आहे .
• देशातील अांतगात तवस्थानपत लोकसांख्ये मध्ये तसररया (६१ लाख), कोलांतबया (५८ लाख) आणण काांगो
(३१ लाख) हे देश अनुिमे पहहल्या ३ स्थानाांवर आहेत.
• जगातील सु मारे २.६० कोटी लोक ननवाातसत म्हणून जगत आहेत. त्यात सीररया पहहल्या (सु मारे ६०
लाख) तर अफगाणणस्तान ुसऱ्या स्थानावर (२५ लाख) आहे.

आयएमडी िल्डड िॅलेंि रँ नक

िं र् २०१९
• इांटरनॅ शनल इहन्स्टट्यू ट फॉर मॅनेजमेंट डेव्हलपमेंटने (IMD) जाहीर केलेल्या २०१९च्या आयएमडी
वल्डा टॅलेंट राँनकिंगमध्ये ६३ देशाांच्या यादीत भारत ५९व्या स्थानी आहे .
• २०१८च्या तुलनेत यािषी भारताची ६ स्थानांनी घसरण झाली आहे. २०१८मध्ये भारत याच यादीत
५३व्या स्थानी होता.
• राहणीमानाचा दजाा आणण वशक्षणािर केला जाणारा खचा या बाबतीत भारताच्या िाईट कामवगरीमुळे
ही घसरण झाली आहे.
यादीबद्दल ठळक मुद्दे
• इांटरनॅ शनल इांहस्टट्य
ू ट फॉर मॅनेजमेंट डेव्हलपमेंट (IMD) या हस्वत्झलााँडस्थस्थत तबणझनेस स्कू लद्वारे
प्रततवषी ही महहतो प्रकाणशत केली जाते.

Page | 238
• दीघाकालीन मूल्य ननर्ममतीसाठी उद्योजकाांना आणण अर्ाव्यवस्थेला आवश्यक असलेल्या दक्षतेच्या
स्थस्थतीचे आणण तवकासाचे मूल्याां कन ही सांस्था करते.
• या िमवारीतील देशाांचे स्थान मुख्यत्वे पुढील ३ घटकाांवर अवलांबून असते : गुांतवणूक व तवकास,
आकषाकता आणण तत्परता.
• या ३ ननकषाांवर देशाच्या अनेक क्षेत्राांमधील कामतगरीचे मूल्याांकन केले जाते. उदा.राहणीमानाचा
खचा, राहणीमानाची गुणवत्ता, णशक्षण, भाषा कौशल्ये, कामाच्या हठकाणी प्रणशक्षण, मोबदला आणण
कर दर.
२०१९च्या िमिारीची ठळक िैशिष्ट्ये
• अव्वल १० देश (अनुिमे): हस्वत्झलांड, डेन्माका , स्वीडन, ऑहस्टरया, लतझेंबगा, नॉवे, आइसलाँड,
नफनलाँड, नेदरलाँड आणण तसिंगापूर.
• या देशाांमध्ये णशक्षणामध्ये मोठ्या प्रमाणात गुांतवणूक करण्यात आली आहे, तसेच जीवनमानाचा
दजााही उच्च आहे.
• त्यातही कौशल्य-ुर्ममळ जागततक अर्ाव्यवस्थेमध्ये स्पधाात्मकतेसाठी सवोत्तम पररस्थस्थती ननमााण
करण्यामध्ये युरोप अग्रगण्य आहे.
• अव्वल आणशयातील देश: आणशयामध्ये तसिंगापूर (१०व्या स्थानी), हााँगकााँ ग (१५व्या स्थानी) आणण
तैवान (२०व्या स्थानी) हे देश आघाडीवर आहेत.
• मागील यादीच्या तुलनेत यांदा तसिंगापूरने १३व्या स्थानावरून १०व्या स्थानी, हााँगकााँगने १८व्या
स्थानावरून १५व्या स्थानी तर तैवानने २७व्या स्थानावरून २०व्या स्थानी झेप घे तली आहे.
• नब्रतस देश: भारत या यादीत इतर नब्रतस देशाांच्या तुलनेत मागे आहे. या यादीत चीन ४२व्या, रणशया
४७व्या आणण दणक्षण आनफ्रका ५०व्या िमाांकावर आहे .
• भारताची कामतगरीः जीवनशैलीची ननम्न गुणवत्ता आणण प्रततभावां ताांना आकर्कषत करणे व नटकवू न
ठेवण्यावर अर्ाव्यवस्थेचे कमी प्राधान्य यामुळे भारताची मोठ्या प्रमाणात घसरण झाली आहे .

इांनडया जक्रसिस ररपोिड

• भारतीय न्याय व्यवस्थेसांदभाात टाटा टरस्टने जाहीर केलेल्या ‘इांनडया जहस्टस ररपोटा’नुसार, देशभरात
लोकाांना न्याय देण्याच्या बाबतीत महाराष्टर सवाात आघाडीवर आहे.
• या यादीमध्ये महाराष्टरानांतर केरळ आणण तातमळनाडूचा िमाांक लागतो. न्यायदानाच्या बाबतीत उत्तर
प्रदेशचे प्रदशान मोठ्या राज्याांमध्ये सवाात वाईट आहे.
अहिालातील ठळक मुद्दे
• इांनडया जहस्टस अहवालात तवतवध सरकारी आकडेवारीचा वापर करून भारतीय न्याय व्यवस्थेचे ४

Page | 239
 प्रमुख आधारस्तांभ (१) पोणलस, (२) न्यायव्यवस्था, (३) तुरूांग नकिंवा जे ल व (४) कायदेशीर मदत याांचे
आकलन करण्यात आले आहे .
• भारतीय न्याय व्यवस्थेचे एकांदर तचत्र सादर करणारा हा पहहलाच असा अहवाल आहे .
• या अहवालात अांतगात सुरक्षेचे आव्हान लक्षात घे ता, नागालाँड, मणणपूर, आसाम व जम्मू-काश्मीरला
(केंद्रशातसत प्रदेश होण्यापूवी) तवचारात घे ण्यात आलेले नाही.
• या अहवालात देण्यात आलेल्या िमवारीत, राज्याांना प्रामुख्याने २ तवभागाांमध्ये तवभागण्यात आले
आहे. (१) १० दशलक्षाहून अतधक लोकसांख्या असलेले १८ मोठी व माध्यम राज्ये आणण (२) १०
दशलक्षपेक्षा कमी लोकसांख्या असलेली ७ लहान राज्ये.
• अहवालानुसार, महाराष्टर, केरळ आणण तातमळनाडू ने न्यायदानाच्या बाबतीत अत्यांत चाांगली कामतगरी
केली आहे, तर उत्तर प्रदेश, तबहार आणण झारखांड याांची कामतगरी सवाात वाईट आहे.
सतां निहाय विश्लेषि
पोशलस
• पोणलस क्षमतेच्या बाबतीत तातमळनाडू व उत्तराखांड अनुिमे पहहल्या आणण ुसऱ्या िमाांकावर
आहेत, तर राजस्थान आणण उत्तर प्रदेश याांची कामतगरी सवाात वाईट आहे.
• लहान राज्याांमध्ये तसक्कीम प्रर्म आणण तमझोरम शेवटच्या स्थानावर आहे.
• एकांदरीत चाांगली कामतगरी करणाऱ्या काही राज्याांची कामतगरी या श्रेणीमध्ये तुलनेने र्ोडी वे गळी
आहे.उदा. एकूण िमवारीत केरळ ुसऱ्या िमाांकावर आहे , परांतु पोणलस कामकाजाच्या बाबतीत ते
१३व्या स्थानी आहे.
• आकडेवारीनुसार, प्रत्येक १०,००० नागररकाांसाठी भारतात फतत १५१ पोणलस आहेत, जगातील इतर
देशाांपेक्षा हे प्रमाण खूपच कमी आहे. रणशया व दणक्षण आनफ्रकेसारख्या भारताच्या नब्रतस
भागीदाराांमध्ये हे प्रमाण भारतापेक्षा २ ते ३ पट जास्त आहे.
न्यायव्यििा
• तातमळनाडू न्यायव्यवस्थेच्या क्षमतेमध्ये अव्वल स्थानावर असून पांजाब ुसऱ्या िमाांकावर आहे.
छोट्या राज्याांमध्ये तसक्कीम प्रर्म आणण अरुणाचल प्रदेश शेवटच्या स्थानावर आहे.
• या श्रेणीमध्ये तबहार आणण उत्तर प्रदेश याांची कामतगरी सवाात वाईट ठरली.
• अहवालानुसार देशभरातील न्यायाधीशाांच्या एकूण मांजू र पदाांपैकी सु मारे २३ टक्के पदे ररतत आहेत.
• भारत आपल्या एकूण बजे टपैकी केवळ ०.०८ टक्के न्यायव्यवस्थे वर खचा करतो.
• नदल्लीणशवाय इतर कोणतेही राज्य नकिंवा केंद्र शातसत प्रदेश आपल्या भागातील न्यायपाणलकेवर १
टततयाांपेक्षा जास्त बजे ट खचा करत नाही.
• नव्याने स्थापन झालेल्या तेलांगणा राज्याच्या न्यायालयात महहलाांचा सहभाग सवाातधक (सु मारे ४४

Page | 240
 टक्के) होता.
जेल नक
िं िा तुरूांर्
• तुरूांगासही सांबांतधत श्रेणीमध्ये केरळ व महाराष्टर ही राज्ये सवोत्कृष्ट कामतगरी करणारी ठरली. त्याांनी
गेल्या काही वषाांत तुरूांगाांशी सांबांतधत अनेक ननदेशकाांवर सुधारणा केली आहे . लहान राज्याांत गोवा
प्रर्म आणण तसक्कीम शेवटच्या स्थानावर होता.
• अहवालानुसार कारागृह प्रशासनाच्या सवा स्तराांमध्ये सु मारे ९.६ टक्के कमा चारी महहला आहेत.
• देशातील केवळ ६ राज्ये आणण केंद्रशातसत प्रदेशाांमध्ये (नागालाँड, तसक्कीम, कनााटक, अरुणाचल
प्रदेश, मेघालय आणण नदल्ली) महहलाांचे प्रततननतधत्व १५ टततयाांपेक्षा जास्त आहे.
• तुरूांगातील कमा चाऱ्याांमध्ये महहलाांच्या प्रततननतधत्वाच्या बाबतीत गोवा (२.२ टक्के) आणण तेलांगणा
(२.३ टक्के) याांची कामतगरी सवाात वाईट आहे .
कायदेिीर मदत
• कायदेशीर मदतीचा उद्देश समाजातील गरीबातील गरीब घटकाांना कायदेशीर सहाय्य करणे, असा
आहे, जे णेकरून कोणतीही व्यतती न्याय प्राप्त करण्याच्या सांधीपासून वां तचत राहू नये.
• सामान्य नागररकाांना कायदेशीर मदत प्रदान करण्याच्या बाबतीत केरळ व हररयाणा पहहल्या
स्थानावर आहेत, तर उत्तराखांड आणण उत्तर प्रदेश या यादीत सवाात तळाला आहेत. लहान राज्याांत
गोवा प्रर्म आणण अरुणाचल प्रदेश शेवटच्या स्थानी आहे .
• या अहवालात असे नदसून आले की, २०१७-१८ मध्ये देशात कायदेशीर मदतीसाठी दरडोई खचा
प्रततवषा केवळ ०.७५ रुपये होता.

रस्ते अपघात आणि भारत

• रस्ते वाहतूक आणण महामागा मांत्रालयाने अलीकडेच ‘भारतातील रस्ते अपघात २०१८’ (Road
Accidents in India 2018) नामक अहवाल प्रतसद्ध केला होता.
ारतातील २०१७-१८ िषाडतील रसते अपघाताांची आकडेिारी
• या अहवालानुसार, २०१८ मध्ये भारतात रस्ते अपघाताांमुळे १,५१,४१७ लोकाांचा मृत्यू झाला. रस्त्याची
स्थस्थती, मानवी चुक आणण वाहनाांची स्थस्थती ही या रस्ते अपघाताांची मुख्य कारणे आहेत.
• २०१७च्या तुलनेत २०१८मध्ये रस्ते अपघाताांच्या सांख्येत ०.४६ टततयाांची वाढ झाली आहे . तर रस्ते
अपघाताांमधील मृत्यूां मध्येही २.३७ टततयाांची वाढ झाली आहे.
• अहवालानुसार बहुतेक रस्ते अपघात राष्टरीय महामागाांवर झाले आहेत. एकूण अपघाताांपैकी ३०.२
टक्के अपघात राष्टरीय महामागाांवर नोंदतवण्यात आले आहेत.
• राज्याांचा तवचार करता तातमळनाडूमध्ये सवाातधक रस्ते अपघात घडले असून, त्यामध्ये मध्य प्रदेश

Page | 241
 आणण उत्तर प्रदेश अनुिमे ुसऱ्या आणण ततसऱ्या िमाांकावर आहेत.
• उत्तर प्रदेश, महाराष्टर आणण तातमळनाडू ही राज्ये रस्ते अपघाताांमुळे होणाऱ्या मृत्यूां मध्ये अनु िमे
पहहल्या, ुसऱ्या आणण ततसऱ्या िमाांकावर आहेत.
• ५ कोटीां पेक्षा अतधक लोकसांख्या असणाऱ्या शहराांमध्ये चे न्नईत सवाातधक रस्ते अपघात झाले असून,
अपघाताांमध्ये नदल्लीत सवाातधक मृत्यू झाले आहेत.
• तवतवध वाहनाांचा तवचार करता सवाातधक रास्ते अपघात ुचाकीस्वाराांचे झाले असून, अपघातात
सवाातधक मृत्यूदेखील ुचाकीस्वाराांचेच झाले आहेत.
• २०१८ मध्ये, १८-४५ वषे वयोगटातील लोक रस्ते अपघातात सवाातधक बळी पडले .
• एकूण अपघाताांमध्ये ८४.७ टक्के मृत्यू १८ ते ६० वषे वयोगटातील लोकाांचे झाले . तर ४८ टक्के मृत्यू
१८ ते ३५ वषे वयोगटातील लोकाांचे झाले.
• रस्ते अपघातात मृत्यू झालेल्याांपैकी ६.६ टक्के लोक अल्पवयीन होते.
• अहवालानुसार, अपघातात मृत्यू झालेल्या पुरुषाांची सांख्या सु मारे ८६ टक्के आहे, तर महहलाांची सांख्या
१४ टक्के इतकी आहे.
• अहवालानुसार, ६४.४ टक्के अपघात वाहनाांचा मयाादेपेक्षा अतधकच्या वे गामुळे झाले आहेत.
जार्वतक सांद ड
• भारत २०१५ साली ब्राझीलमध्ये आयोणजत रस्ते सुरक्षेसाठी उच्चस्तरीय पररषदेचा स्वाक्षरीकताा देश
आहे, ज्यास ब्राझीणलया घोषणापत्र असेही म्हणतात.
• त्याअांतगात, २०२०पयांत भारताने रस्ते अपघात आणण त्यामध्ये होणारे मृत्यू यामध्ये ५० टततयाांची
घट करण्याची प्रततबद्धता व्यतत केली होती.
• जागततक रस्ते साांहख्यकी २०१८ नु सार रस्ते अपघाताांच्या बाबतीत भारत अमेररका आणण जपानच्या
खालोखाल ततसऱ्या स्थानी आहे. तर अपघाताांमध्ये होणाऱ्या मृत्युांच्या बाबतीत एकूण १९९ देशाांमध्ये
भारत पहहल्या स्थानी आहे.
• भारतात दरवषी १.५ दशलक्ष लोक रस्ते अपघातात प्राण गमावतात. जगभरात रस्ते अपघाताांमध्ये
होणाऱ्या मृत्युांच्या तु लनेत हे प्रमाण ११ टक्के आहे .
पुढील मार्ड
• रस्ते वाहतूक आणण महामागा मांत्रालयाने रस्ते अपघाताांच्या समस्येवर उपाय म्हणून बहुस्तरीय
रणनीती तयार केली आहे.
• यामध्ये णशक्षण, प्रतसद्धी आणण जागरूकता मोहहम, रस्ते आणण वाहनाांमध्ये अणभयाांनत्रकी सुधारणा
आणण आपत्कालीन वै द्यकीय सेवाांचा समावे श आहे.
• याणशवाय भारत सरकारने अलीकडेच मोटार वाहन (ुरुस्ती) कायदा २०१९ लागू केला आहे.

Page | 242
 सीएमआयईचा बेरोजगारी दर अहवाल
• सेंटर फॉर मॉननटररिं ग इांनडयन इकॉनॉमीने (CMIE) नुकत्याच जाहीर केलेल्या आकडेवारीनु सार,
भारतातील बेरोजगारीचा दर गेल्या ३ वषाांच्या सवोच्च पातळीवर पोहोचला आहे.
अहिालातील ठळक मुद्दे
• भारतात शहरी बेरोजगारीचा (अांदाणजत) दर ८.९ टक्के व ग्रामीण बेरोजगारीचा (अांदाणजत) दर ८.३
टक्के इतका आहे .
• ऑतटोबर २०१८मध्ये भारताचा बेरोजगारीचा दर वाढून ८.५ टक्के झाला, जो ऑगस्ट २०१६ पासून
आतापयांतचा सवोच्च दर आहे.
• राज्य स्तरावर सवाातधक बेरोजगारीचे प्रमाण नत्रपुरा (२७ टक्के), हररयाणा (२३.४ टक्के) व हहमाचल
प्रदेश (१६.७ टक्के) या राज्याांमध्ये आढळू न आले.
• तर सवाात कमी बेरोजगारीचे प्रमाण तातमळनाडू (१.१ टक्के), पुडुचेरी (१.२ टक्के) आणण उत्तराखांड (१.५
टक्के) मध्ये आढळून आले.
• सीएमआयईचा अहवाल श्रमशतती सवे क्षणावर आधाररत आहे. ज्या अांतगात जु लै २०१७ ते जू न
२०१८ दरम्यान बेरोजगारीचा दर मागील ४५ वषाातील सवाात वाईट स्तरावर मोजण्यात आला होता.
इतर मुद्दे
• सेंटर फॉर सस्टेनेबल एम्प्लॉयमेंटद्वारे (Center For Sustainable Employment) ‘इांनडयाज
एांप्लॉयमेंट िायसीस’ (India’s Employment Crisis) या सांशोधनानु सार २०११-१२ ते २०१७-
१८ दरम्यान एकूण रोजगारात नऊ दशलक्षाांची (२ टक्के) अभूतपूवा घसरण झाली आहे.
• कृषी आधाररत रोजगारामध्ये ११.५ टततयाांची घसरण झाल्याचा अांदाज आहे . तर उत्पादन क्षेत्रात
रोजगाराांची ५.७ टततयाांनी घसरण झाली आहे.
• सेवा क्षेत्रातील रोजगाराचे प्रमाण याच काळात १३.४ टततयाांनी वाढले आहे.
बेरोजर्ारी म्हिजे काय?
• एखाद्या व्यततीला प्रचणलत वे तनदरावर काम करण्याची इच्छा आणण क्षमता असूनदेखील रोजगार
तमळत नसल्यास, अशा अवस्थेला बेरोजगारी म्हटले जाते .
• बेरोजगारीमुळे देशातील मानव साधनसांपत्तीचा अपव्यय होतो. बेरोजगारीमुळे देशासमोरील अनेक
समस्याांमध्ये वाढ होते .
• बेरोजगारीमुळे देशातील सकल राष्टरीय उत्पन्न कमी राहते आणण समाज हा गरीब व मागासलेला
राहतो. बेरोजगारीमुळे देशाच्या अर्ाव्यस्थेच्या सुरणक्षततेला धोका ननमाांण होतो.
सेंिर फॉर मॉनििररिंर् इांनडयि इकॉिॉमी

Page | 243
• CMIE | Center For Monitoring Indian Economy.
• सीएमआयईची स्थापना १९७६मध्ये एक स्वतांत्र तर्िंक टाँक म्हणून झाली होती.
• सीएमआयई प्रार्तमक माहहती सांग्रहण, तवश्लेषण आणण पूवाानु मानाां द्वारे सरकार, णशक्षणतज्ञ, आर्मर्क
बाजार, व्यवसाय उद्योजक, व्यावसातयक इत्यादीांना सेवा प्रदान करते.

िीडम ऑि द िेि
• द फ्रीडम हाऊसने फ्रीडम ऑन द नेट २०१९ सांबांधीचा अहवाल ‘द िायतसस ऑफ सोशल तमनडया’
या नावाने प्रतसद्ध केला आहे .
• या अहवालात जु लै २०१८ ते मे २०१९ दरम्यानच्या जगभरातील इांटरनेटवरील स्वातांत्र्याच्या स्थस्थ तीचे
सवे क्षण करण्यात आले .
अहिालातील ठळक मुद्दे
• या अहवालात भारताने एकूण ५५ गुणाांची नोंद केली असून भारताला ‘अांशतः मुतत’ प्रकारात स्थान
नदले आहे .
• पानकस्तानने २६ गुणाांची कमाई केली असून, पानकस्तान सलग नवव्या वषी ‘मुतत नाही’ देशाांच्या
श्रेणीत कायम आहे.
• या ननदेशाांकात चीनला १० गुण तमळाले आहेत आणण चीनलाही ‘मुतत नाही’ देशाांच्या श्रे णीत स्थान
देण्यात आले. इांटरनेटवर स्वातां त्र्याच्या बाबतीत चीनची स्थस्थती सवाात वाईट आहे .
• ६५ देशाांच्या मूल्याांकनात ३३ देशाांची स्थस्थतीमध्ये घसरण झाली आहे, तर १६ देशाांमध्ये इांटरनेटवर
स्वातांत्र्याची स्थस्थती सुधारली आहे.
• अमेररक
े ची एकूण गुणसांख्या ७७ आहे. अमेररकेला सरकारी सेन्सॉरणशपमुतत घोनषत करण्यात आले
आहे.
• मलेणशया आणण आमेननयासारख्या देशाांमध्ये इांटरने ट स्वातांत्र्यात सुधारणा झाली आहे.
• एकूण ९५ गुणाांसह आइसलाँड या यादीत प्रर्म िमाांकावर आहे. जगातील इांटरनेट स्वातां त्र्याचा
सवोत्कृष्ट सांरक्षक म्हणून या देशाची नोंद झाली आहे.
• ऑनलाइन अणभव्यततीसाठी या देशात कोणत्याही वापरकत्याांतवरूद्ध कोणतेही नदवाणी नकिंवा
फौजदारी खटले दाखल झाले नाहीत.

अपघाती ि आत्मघाती मृत्यूांबाबतचा अहिाल

• राष्टरीय गुन्हे नोंद ब्दयुरोने (NCRB) ८ नोव्हेंबर रोजी २०१६ या वषाासाठीचा ‘अपघाती व आत्मघाती
मृत्यूांबाबतचा अहवाल’ जाहीर केला.
Page | 244
• २०१६ या वषाासाठीचा हा अहवाल २०१८च्या पहहल्या सहामाहहत प्रकाणशत होणे अपेणक्षत असताना
दीड वषााच्या तवलांबानांतर तो जाहीर करण्यात आला आहे .
• २०१७ आणण २०१८ साठीच्या अपघाती आणण आत्मघाती मृत्यूांबाबतच्या आकडेवारीच्या सांकलनाला
जु लै २०१९ मध्ये सुरुवात झाली असून ३१ नडसेंबर २०१९ पयांत ही माहहती प्रकाणशत केली जाणार
आहे.
अहिालातील ठळक मुद्दे
• आकडेवारीनुसार देशात २०१६मध्ये ११,३७९ शेतकऱ्याांनी आत्महत्या करून आपले जीवन सांपतवले.
त्यानु सार देशात प्रत्येक महहन्याला सु मारे ९४८ शेतकरी आत्महत्या करतात.
• २०१४ (१२,३६०) व २०१५ (१२,६०२)च्या तुलनेत २०१६ मध्ये शेतकऱ्याांच्या आत्महत्याांमध्ये घट
झाली आहे .
• देशभरातील ११,३७९ शेतकऱ्याांच्या आत्महत्याांमध्ये ६,२७० शेतकरी शेतजमीन असलेले आहेत, तर
५,१०९ शेतमजु राांचा समावे श आहे.
• शेमजु राांच्या आत्महत्या २०१५मधील ४,५९५वरून २०१६मध्ये ५,१०९ पयांत वाढल्या आहेत.
• सांपूणा देशाचा तवचार केला, तर शेतकऱ्याांच्या आत्महत्याांमध्ये घट पाहायला तमळत आहे. पण,
शेतमजु राांच्या आत्महत्येच्या प्रमाणात वाढ झाली आहे.
• याणशवाय, देशात शेतकऱ्याांच्या आत्महत्याांमध्ये ८.६ टक्के महहलाांचाही समावे श आहे .
• देशातील कोणत्याही राज्याच्या तुलनेत महाराष्टरात सवाातधक शेतकऱ्याां नी आत्महत्या केल्या आहेत.
त्याखालोखाल कनााटक, मध्यप्रदेश, आांध्रप्रदेश आणण छत्तीसगड याांचा िमाांक लागतो.
• कजाबाजारीपणा शेतकरी आत्महत्याांचे प्रमुख कारण आहे . या व्यततररतत आजारपण आणण दारूचे
व्यसन हीदेखील शेतकरी आत्महत्याांची इतर प्रमुख कारणे आहेत.
• देशात सु मारे ८,६८४ मृ्यू नैसर्थगक शततीांमुळे झाले. त्यापैकी सवाातधक ३८.२ टक्के वीज परण्यामुळे,
८.९ टक्के पुरामुळे आणण १५.४ टक्के उष्माघातामुळे झाले .
• एकूण अपघाती आणण आत्मघाती मृत्यूांपैकी ४३.४ टक्के मृत्यू रास्ते अपघाताांमुळे झाले. २०१६ मध्ये
अपघाताांमध्ये एकूण ४,०९,५३७ लोकाांचा मृत्यू झाला.
• गेल्या काही वषाांपासून देशात झुां डशाहीचा (मॉब णलिंतचिंग) तवषय गाजत असतानाही राष्टरीय गुन्हे नोंद
तवभागाच्या या अहवालात त्याबद्दलची कोणतीही आकडेवारी देण्यात आली नाही.

द ब्राऊि िु ग्रीि अहिाल

• जी-२० राष्टराांच्या हवामानसंबंधी हियाांचे व्यापक पुनरावलोकन करणारा ‘द ब्राऊन टु ग्रीन’ अहवाल
अलीकडेच प्रकाणशत करण्यात आला.

Page | 245
• या अहवालात १४ सांशोधन सांस्थाांच्या तज्ञाांनी तयार केलेल्या ८० ननदेशकाांचा समावे श आहे .
अहिालाची ठळक िैशिष्ट्ये
• जी-२० देश जागततक ८० टक्के हररत वायु उत्सजा नासाठी जबाबदार आहेत.
• जी-२० देशाांचे जहाल हवामान घटनाांमुळे १९९८ ते २०१७ दरम्यान दरवषी सरासरी १४२ अब्ज
डॉलसाचे नुकसान झाले.
• भारत हा एकमेव असा देश आहे ज्याची तापमान वाढ १.५ नडग्री सेहल्सयसच्या जवळ आहे. त्यामुळे
भारताला स्वतः ननधााररत केलेल्या दीघाकालीन उद्दीष्टाांमध्ये जास्त गुांतवणूक करण्याची गरज आहे.
• रणशया, फ्रान्स, इटली, जमानी आणण भारत जहाल हवामान घटनाांमुळे सवाातधक आर्मर्क नु कसान
सोसणारे देश आहेत.
• ब्राझील आणण जमानी या दोनच देशाांनी दीघाकालीन लक्ष्े ननधााररत केली आहेत.
• रणशया, इांडोनेणशया, चीन, सौदी अरेतबया, युरोनपयन युननयन आणण तुकीा ही देश पॅररस कराराच्या
आवश्यकतेनु सार महत्वाकाांक्षी एनडीसी लक्ष्े ननधााररत करण्याच्या बाबतीत नपछाडीवर आहे त.
• अहवालानुसार हवामानाच्या प्रततहियेच्या बाबतीत ऑस्टरेणलया सवाात वाईट कामतगरी करणारा देश
होता.
जी-२०
• जी-२० हा जगातील २० प्रमुख देशांच्या अिामंत्री ि मध्यिती बाँक
े च्या गव्हनारांचा एक गट आहे.
िास्तविकपणे या गटात १९ देश ि युरोनपयन युननयनचा सहभाग आहे.
• युरोपीय युननयनचे अध्यक्ष ि युरोपीय मध्यिती बाँक
े चे अध्यक्ष युरोनपयन संघाचे (EU) जी-२० मध्ये
प्रवतननवध्ि करतात.
• जी-२० सदस्य देशांचा एकनत्रत जीडीपी जगाच्या ८५ टक्के आहे ि हे २० देश एकूण जागवतक
व्यापाराच्या ८५ टक्के व्यापारासाठी कारणीभूत आहेत.
• जी-२०ची स्थापना २६ सप्टेंबर १९९९ रोजी झाली. या गटाचा उद्देश ्याच्या सदस्य राष्ट्रांना जागवतक
अिाव्यिस्थेच्या समस्यांिर चचाा करण्यासाठी एकत्र करणे आहे.
• जी-२०चे सदस्य: भारत, अजे नटना, ऑस्टरेवलया, ब्राणझल, कॅनडा, चीन, फ्रान्स, जमानी, इंडोनेवशया,
इटली, जपान, मेठक्तसको, रवशया, सौदी अरेवबया, दणक्षण आनफ्रका, दणक्षण कोररया, तुकीा, युनायटेड
नकिंग्डम, अमेररका आणण युरोनपयन युननयन

जल र्ु िित्ता अहिाल २०१९

• केंद्रीय ग्राहक व्यवहार मांत्री रामतवलास पासवान याांच्या हस्ते जल गुणवत्ता अहवाल जाहीर करण्यात
आला आहे .

Page | 246
• हा अहवाल जल जीवन अणभयानाचा एक भाग आहे , ज्याची सुरुवात २०२४पयांत सवाांना स्वच्छ
आणण सुरणक्षत पेयजल पुरवण्याच्या उद्देशाने करण्यात आली होती.
जल र्ु िित्ता अहिाल
• सवाांना स्वच्छ व सुरणक्षत पेयजल पुरवले गेले आहे की नाही याची खात्री करण्यासाठी बीआयएसच्या
(ब्दयुरो ऑफ इांनडया स्टाँडड्सा) वतीने शहराांमध्ये, तवशेषत: राज्याांच्या राजधानीांमध्ये पुरतवल्या गेलेल्या
नपण्याच्या पाण्याची गुणवत्ता तपासण्यासाठी अभ्यास केला गेला. यानांतर अहवालाच्या आधारे
शहराांची िमवारी ननणित करण्यात आली आहे.
• हा अभ्यास दोन टप्प्यात घे ण्यात आला. पहहल्या टप्प्यात, सांपूणा नदल्लीमध्ये नपण्याच्या पाण्याचे
नमुने घे ण्यात आले आणण ुसऱ्या टप्प्यात अनेक राज्याांच्या राजधानीांमधू न हे नमुने घे ण्यात आले.
• रसायन, तवषारी पदार्ा , णजवाणू इत्यादी मापदांडाां वर या पाण्याच्या नमुन्याांच्या तवतवध चाचण्या
घे ण्यात आल्या.
अहिालाची ठळक िैशिष्ट्ये
• नदल्लीमध्ये ११ नमुन्याांपैकी १० नमुने भारतीय मानकाांचे पालन करण्यात अयशस्वी ठरले.
• जवळपास सवा नमुने मानकाांचे पालन करणारे असलेली सवाात उत्तम कामतगरी करणारी शहरे: राांची,
णशमला, भुवनेश्वर, अमरावती आणण रायपूर.
• मोजक े च नकिंवा कोणतेही नमुने भारतीय मानकाांनु सार नसलेली सवाात वाईट कामतगरी करणारी
शहरे: चांदीगड, भोपाळ, पटना, बेंगलुरू, गाांधीनगर, लखनऊ, चेन्नई, देहरादन, कोलकाता, जयपूर
आणण ततरुअनांतपुरम.

िरेस लाचलुचपत जोखीम मॅनिरक्स

• जगातील आघाडीची लाचलुचपत प्रततबां धक मानके र्रतवणारी सांस्था टरेस (TRACE) इांटरनेशनलने
टरेस लाचलुचपत जोखीम मॅनटरतसची (TRACE Matrix) २०१९ची आवृ त्ती प्रतसद्ध केली आहे .
• टरेस मॅनटरतस हे एक जागततक व्यवसाय लाचलुचपत जोखीमीचे मूल्याांकन करणारे साधन आहे .
• याद्वारे जगभरातील २०० देश, प्रदेश, स्वायत्त आणण अधा -स्वायत्त प्रदेशाांमधील व्यवसायातील
लाचलुचपतीच्या जोखीमीचे मापन केले जाते.
िरेस मॅनिरक्स २०१९
• िमवारीची पद्धत: टरेस प्रत्येक डोमेनसाठी प्रत्येक देशाला १ ते १०० दरम्यान गुण प्रदान करते.
यामध्ये उच्च गुणसांख्येचा अर्ा त्या देशातील व्यवसायात लाच घे ण्याचा धोकाही उच्च असतो.
• गुणसांख्येचे ननकष
❖ सरकारबरोबर व्यावसातयक सांवाद.

Page | 247
 ❖ लाचलुचपत प्रततबां धक तवभाग आणण अांमलबजावणी.
❖ सरकार आणण नागरी सेवा पारदशाकता.
❖ प्रसारमाध्यमाांच्या भूतमकेसह नागरी समुदायाची ननरीक्षण क्षमता.
ठळक मुद्दे
• यांदाच्या आकडेवारीनुसार लाचखोरीचा सवाात कमी धोका असलेले देश: न्यूझीलांड, नॉवे, डेन्माका,
स्वीडन आणण नफनलाँड.
• लाचखोरीचा सवाातधक धोका असलेले देश: सोमाणलया, दणक्षण सुदान, उत्तर कोररया, ये मेन आणण
व्हेनेझुएला.
• एकूण ४८ एवढ्या गुणसांख्येसह भारत या िमवारीत ७८व्या स्थानी आहे आणण भारताचा शेजारी
असलेल्या चीनपेक्षा चाांगल्या स्थस्थतीत आहे. चीनची गुणसांख्या ५९ आहे.
• अझरबैजान, घाना, बहामास, पनामा, सामोआ आणण र्ायलांड या देशाांची गुणसांख्या देखील ४८ आहे.
• नब्रतस देशाांपैकी दणक्षण आनफ्रका ४२ गुणाांसह इतर देशाांपेक्षा पुढे आहे तर ब्राझील आणण रणशयाची
गुणसांख्या अनुिमे ५३ आणण ५५ आहे.
• दणक्षण आणशयात लाचखोरीच्या बाबतीत बाांगलादेश हा सवाातधक जोखीम असलेला देश आहे. या
ननदेशाांकात बाांगलादेशची गुणसांख्या ७२ आहे . या िमवारीत बाांगलादेश १७८व्या स्थानी आहे .

िीवत आयोर् अहिाल: आरोग्य सुधारिा

• १८ नोव्हेंबर रोजी नीतत आयोगाने ‘Health Systems for a New India: Building Blocks-
Potential Pathways to reforms’ नामक एक अहवाल प्रतसद्ध केला आहे.
• या अहवालात भारतात मजबूत आरोग्य यांत्रणा तवकतसत करण्यासाठी आराखडा उपलब्दध करून
देण्यात आला आहे.
अहिालाची ठळक िैशिष्ट्ये
• या अहवालात ४ तवशेष लस्थक्ष्त केंद्रे तचन्हाांनकत करण्यात आली आहेत.
❖ अपूणा सावा जननक आरोग्याचा अजें डा पूणा करणे.
❖ आरोग्यावरील खचाात मोठ्या तवमा कांपन्याांचा वाटा वाढतवणे.
❖ नडणजटलीकरणद्वारे आरोग्य सेवा एकीकृत करणे.
❖ आरोग्याबाबत नागररकाांना सक्षम बनतवणे.
• आरोग्यावर लोकाांच्या णखशातून होणार खचा कमी करुन, तो अतधकातधक खचा तवमा कांपन्याांकडून
करून घे ण्याचा प्रयत्न केला पाहहजे , असे या अहवालात नमूद करण्यात आले आहे.
• हे लोकाांची खरेदी करण्याची (िय) शतती कायम राहील आणण त्याचा वापर ते इतर कोणतीही वस्तु

Page | 248
 अर्वा सेवा खरेदी करण्यासाठी करू शकतील.
• कनााटकातील आरोग्य सेवा देणाऱ्या सुवणा आरोग्य सुरक्षा टरस्टच्या कामाचे कौतुक या अहवालात
करण्यात आले आहे.
• या अहवालात पांतप्रधान जन आरोग्य अर्ाात आयुष्मान योजनेचा तवस्तार सांपूणा देशाभरात करण्याची
णशफारस करण्यात आली आहे.

क
ें द्रीय माक्रहती आयोर्ाचा िार्षषक अहिाल सांसदेत सादर
• केंद्रीय माहहती आयोगाने २०१८-१९ या वषााचा आपला वार्कषक अहवाल सांसदेत सादर केला.
• हा अहवाल २० नोव्हेंबरला लोकसभेत आणण २१ नोव्हेंबर रोजी राज्यसभेत सादर करण्यात आला.
अहिालाची ठळक िैशिष्ट्ये
• या अहवालानुसार, २०१८-१९ दरम्यान आयोगाच्या केंद्रीय सावा जननक प्रातधकरणाकडे १३.७० लाख
अजा आले होते, जे २०१७-१८च्या तुलनेत ११ टततयाांनी जास्त आहेत.
• त्यापैकी केवळ ४.७ टक्के अजाां वर आयोगाद्वारे प्रहिया करण्यात आली व उवा ररत अजा फेटाळून
लावण्यात आले. मागील वषााचा अजाांच्या प्रहियेचा दर ५.१३ टक्के होता.
• आनदवासी व्यवहार मांत्रालयाने सवाातधक २६.५ टक्के अजा फेटाळून लावले, त्यानांतर गृह मांत्रालयाने
१६.४१ टक्के अजा फेटाळून लावले.
क
ें द्रीय माक्रहती आयोर्
• CIC: Central Information Commission.
• केंद्रीय माहहती आयोगाची स्थापना केंद्र सरकारद्वारे १२ ऑतटोबर २००५ रोजी माहहतीचा अतधकार
कायदा (आरटीआय) २००५अांतगात करण्यात आली होती.
• ननरोगी लोकशाहीच्या कामकाजात पारदशाकता कायम ठेवण्यासाठी या आयोगाची भूतमका फार
महत्वाची आहे.
• या पारदशाकतेमुळे भ्रष्टाचार, शोषण, दडपशाही आणण शततीचा गैरवापर हे रोखता येते.
• या आयोगाचे व्यवस्थापन व ननदेशन मुख्य माहहती आयुतताांद्वारे केले जाते . मुख्य माहहती
आयुतताांच्या मदतीसाठी माहहती आयुतत ननयुतत केले जातात.
• केंद्रीय माहहती आयोगात एक मुख्य माहहती आयुतत आणण १० माहहती आयुतत असतात. त्याांची
ननयुतती राष्टरपती, पांतप्रधानाांच्या अध्यक्षते खालील सतमतीच्या णशफारसीनांतर करतात.
• केंद्रीय माहहती आयोग आरटीआयच्या अांमलबजावणी सांदभाातील वार्कषक अहवाल केंद्र सरकारला
देतो. हा आयोग आपला अहवाल सांसदेच्या दोन्ही सभागृहाांमध्ये सादर करतो.

Page | 249
 क
ें द्रीय माक्रहती आयोर्ाचे अवधकार ि काये
• कोणत्याही आधार असलेल्या प्रकरणाची तपासणी करण्याचा आदेश देऊ शकतो.
• जर सावा जननक प्रातधकरण आरटीआय कायद्यानु सार काम करत नसेल हा आयोग समन्वय
वाढतवण्यासाठी आवश्यक पावले उचलण्याची णशफारस करू शकतो.
• हा आयोग कोणत्याही व्यततीकडून तिार स्वीकारू शकतो आणण त्या तिारीची चौकशीही करू
शकतो.
• हा आपल्या आपल्या अांतगात असलेल्या सरकारी कायाालयाच्या नोंदी तपासू शकतो. तपासणी
दरम्यान या आयोगाकडे नदवाणी न्यायालयाची शतती असते.

बालकाांविरोधातील र्ुन्ह्याांबाबत ‘िाय’चा अहिाल

• बालहक्काांच्या सांरक्षणासाठी कायारत सांस्था चाईल्ड राईट्स अाँड यू अर्ाात िायने (CRY) भारतातील
बालकाांतवरोधातील गुन्याांबाबत एक अहवाल प्रतसद्ध केला आहे .
• हा अहवाल राष्टरीय गुन्हे अणभलेख ब्दयुरोच्या (NCRB) २०१६-१७च्या तवश्लेषणावर आधाररत आहे.
अहिालातील ठळक मुद्दे
• या अहवालानुसार, बालकाांतवरोधातील गुन्याांच्या बाबतीत देशातील मध्यप्रदेश आणण उत्तरप्रदेश ही
राज्ये आघाडीवर आहेत. दोन्ही राज्यात बालकाांतवरोधातील गुन्याांची एकूण १९,००० पेक्षा जास्त
प्रकरणे नोंदवली गेली आहेत.
• बालकाांतवरोधातील गुन्याांमध्ये २०१६ ते २०१७ या दरम्यान सवाातधक वाढ झारखांड राज्यामध्ये झाली.
• तर देशातील बालकामगाराांच्या प्रमाणात १२६ टततयाांची वाढ नोंदतवण्यात आली.२०१६ मध्ये बाल
कामगाराांची सांख्या २०६ होती आणण जी २०१७ मध्ये वाढून ४६२ वर पोहचली आहे.
• देशातील बालतववाहाांमध्ये २१.१७ टततयाांची वाढ झाली आहे. ही आकडेवारी बालतववाह प्रततबां धक
कायदा २००६ अन्वये नोंदवलेल्या खटल्याांवर आधाररत आहे.
• बालकामगार व बालतववाहाची सांख्या वाढली असली तरी, िायने ही एक सकारात्मक बाब
असल्याचे म्हांटले आहे. कारण इतर सवा बाल गुन्याांपैकी हे दोन सवाात जास्त नोंद न केलेले गुन्हे
आहेत.
िायच्या शिफारसी
• देशाला बाल सांरक्षणामध्ये आर्मर्क गुांतवणूकीत वाढ करावी लागेल.
• तसेच बाल सांरक्षण यांत्रणेत काम करणाऱ्या अतधकाऱ्याांमध्ये क्षमता वाढतवण्यावर लक्ष केंनद्रत करणे
आवश्यक आहे.
चाईल्ड राईट्स अँड यू

Page | 250
• CRY | Child Rights and You.
• ही मुांबई स्थस्थत एक स्वयांसेवी सांस्था आहे, जी बालहक्काांच्या सांरक्षणासाठी काया करते .
• या सांस्थेची स्थापना १९७९ साली ररप्पन कपूर याांनी केली होती.
• ही सांस्था मूलभूत अतधकार नाकारलेल्या वां तचत भारतीय मुलाांच्या उन्नतीसाठी या क्षेत्रात कायारत
तळागाळातील स्वयांसेवी सांस्थाांशी भागीदारी करते .
• आनांदी, ननरोगी आणण सजा नशील बालपण सुननणित करण्यासाठी स्थाननक व प्रादेणशक स्तरावर
कायारत व्यतती अर्वा सांस्थाांच्या प्रामाणणक प्रयत्नाांना ही सांस्था अर्ासहाय्य देखील करते.

जार्वतक नडपलोमसी निदेिाांक २०१९

• तसडनी स्थस्थत लोवी (Lowy) नामक सांस्थेने जागततक नडप्लोमसी (मुत्सद्देतगरी) ननदेशाांक २०१९
जाहीर केला. यामध्ये जगातील ६१ देशाांचा तवचार करण्यात आला आहे .
• जगातील मुत्सद्दी नेटवका कसे तवस्तारत आहेत व काही बाबतीांत सांकुतचत होत आहे, यातवषयी हा
ननदेशाांक नवीनतम आकडेवारी देते.
निदेिाांकाची ठळक िैशिष्ट्ये
• या अहवालानुसार चीनच्या जगभरात सवाातधक नडप्लोमॅटीक पोस्ट आहेत. यावरून चीनचे वाढते
वचास्व आणण महत्त्वाकाांक्षेचा अांदाज लावला जाऊ शकतो.
• चीनने जगभरातील आपल्या एकूण २७६ दतावास व वाणणज्य दतावासाांसह अमेररकेला मागे टाकले
आहे. या दोन्ही देशाांच्या दतावासाांची सांख्या सारखीच असून, चीनचे अमेररकेपेक्षा ३ वाणणज्य
दतावास जास्त आहेत.
• २०१६मध्ये चीन या यादीत अमेररका व फ्रान्सच्या खालोखाल ततसऱ्या स्थानावर होता आणण २०१७
मध्ये चीनने फ्रान्सला मागे टाकत ुसऱ्या स्थानी झेप घे तली होती.
• या ननदेशां कात चीन ि अमेररकेनंतर अनुक्रमे फ्रान्स, जपान ि रवशया यांचा क्रमांक आहे.
• दतावास व वाणणज्य दतावास स्थापन करण्यासाठी अमेररका जगातील सवाात लोकनप्रय स्थान आहे.
अमेररकेत ननदेशाांकात समातवष्ट असलेल्या ६१ देशाांसह सवा देशाांचे तमळून ३४२ दतावास आहे त.
• अमेररके खालोखाल २५६ दतावास व वाणणज्य दतावास असलेला चीन याबाबतीत ुसऱ्या स्थानी
आहे.
भारत
• या ६१ देशाांच्या यादीमध्ये भारत १२व्या स्थानी आहे. सध्या भारताचे जागततक स्तरावर १२३ दतावास
व उच्च आयोग आणण ५४ वाणणज्य दतावास आहेत.
• २०१७ मध्ये भारताचे एकूण १२० दतावास आणण ५२ वाणणज्य दतावास होते.
Page | 251
 द्रनयुक्त्या व राजीनामे
आनदत्य वमश्रा: ारतीय ू -बांदरे प्रावधकरिाचे ििे अध्यक्ष
• पांतप्रधानाांच्या अध्यक्षते खालील सरकारच्या ननयुतती सतमतीने ज्येष्ठ आयपीएस अतधकारी आनदत्य
तमश्रा याांची भारतीय भू-बांदरे प्रातधकरणाच्या (LPAI) अध्यक्षपदी ननयुतती करण्यास मांजू री नदली
आहे.
• शोध-ननवड पॅनेलच्या णशफारशीांच्या आधारे पदभार स्वीकारल्यापासून पाच वषाांच्या कालावधीसाठी
त्याांची ननयुतती करण्यात आली आहे.
• तमश्रा हे उत्तर प्रदेश केडरचे १९८९च्या तुकडीचे आयपीएस अतधकारी असून, ते सध्या सीबीसीआयडी,
उत्तर प्रदेश पोणलसमध्ये एडीजी म्हणून कायारत आहेत.
ारतीय ू -बांदरे प्रावधकरि
• LPAI | Land Ports Authority of India.
• भारतीय भू-बांदरे प्रातधकरण ही एक वैधाननक सांस्था आहे, जी गृह मांत्रालयाच्या अखत्यारीत काया
करते. ततची स्थापना भारतीय भू-बांदरे प्रातधकरण अतधननयम २०१०द्वारे १ माचा २०१२ रोजी करण्यात
आली होती.
• या सांस्थेचे मुख्यालय नवी नदल्ली येर्े स्थस्थत आहे . हे भारताच्या सांपूणा सीमेवर असलेल्या अनेक
एकाहत्मक तपास नातयाांचे व्यवस्थापन करते.
• ही भारताच्या आांतरराष्टरीय सीमेवर ननयुतत केलेल्या हठकाणी आांतरराष्टरीय प्रवाशाांच्या आणण वस्तूांच्या
सीमा-वाहतुकीच्या सुतवधाांचा तवकास, स्वच्छता आणण व्यवस्थापन करते.
• भारताच्या सीमेवर भू-बांदरे तयार करणे, मालवाहतूक व प्रवाशाांची वाहतूक सुरणक्षतपणे व अखांडपणे
करण्यासाठी कायाक्षम प्रणाली उपलब्दध करून देणे, तपासणीसाठी लागणारा वेळ व व्यापारातला
खचा कमी करणे तसेच प्रादेणशक व्यापार, लोकाांमधला सांपका याांना प्रोत्साहन देणे आणण सवोत्तम
आांतरराष्टरीय पद्धती आत्मसात करण्याचा प्रयत्न करणे ही या सांस्थेची काये आहेत.
सांजय र्ुप्ता र्ुर्ल इांनडयाचे क
ां िरी मॅिेजर
• स्टार आणण नडस्ने इांनडयाचे माजी व्यवस्थापकीय सांचालक सांजय गुप्ता याांची गुगल इांनडयाचे कांटरी
मॅनेजर, सेल्स आणण ऑपरेशन व्हाइस प्रेतसडेंट म्हणून ननयुतती करण्यात आली आहे.
• ते २०२०मध्ये पदभार स्वीकारतील. तो मुांबईतून आपले काया करतील.
• स्टार आणण नडस्नेला भारतात णशखरावर पोहोचतवण्यात त्याांनी मोठी भूतमका बजावली आहे. प्रो
कबड्डी लीग आणण फुटबॉल स्पधाा ‘इांनडयन सुपर लीग’च्या प्रक्षेपणातही त्याांचे महत्त्वपूणा योगदान
होते.

Page | 252
 र्ूर्ल
• गूगल अमेररकन तांत्रज्ञान कांपनी व प्रतसद्ध एक सचा इांणजन आहे. गूगलची स्थापना लॅरी पेज व सगेई
नब्रन याांनी ४ सप्टेंबर १९९८ रोजी केली होती.
• गूगलचे मुख्यालय अमेररकेमधील कॅणलफोर्कन या येर्े आहे. भारतीय वां शाचे सुांदर नपचाई सध्या गूगलचे
मुख्य कायाकारी अतधकारी आहेत.
• गूगल हे नाव Googol या मूळ इांग्रजी शब्ददावरून आले आहे. एकावर शांभर शून्य या मोठ्या सांख्येचे
Googol हे नाव आहे.
• गूगलची उत्पादने : गूगल सचा इांणजन, यूट्य
ू ब, ॲडसेन्स, ब्दलॉगर, गूगल डॉतस, गूगल हाँगआउट,
गुगल डराईव्ह, गुगल मॅप्स, जीमेल, गुगल प्ले, अाँडरॉइड ऑपरेनटिंग तसस्टम, गुगल पे, गूगल नपतसेल
स्माटाफोन इत्यादी.

न्या. सांजय करोल पििा उच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायाधीि

• न्यायमूती सांजय करोल याांनी पटना उच्च न्यायालयाचे ४३वे मुख्य न्यायाधीश म्हणून शपर् घे तली.
पटना येर्ील राजभवनात तबहारचे राज्यपाल फागु चौहान याांनी त्याांना पद व गोपनीयतेची शपर्
नदली. त्याांनी न्या. अमरेश्वर प्रताप साही याांची जागा घे तली आहे.
• शपर्तवधी सोहळ्यास तबहारचे मुख्यमांत्री ननतीश कुमार, उपमुख्यमांत्री सुशील कुमार मोदी, राज्यमांत्री,
उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश आणण इतर वररष्ठ अतधकारी उपस्थस्थत होते .
• न्यायमूती सांजय करोल याांचा जन्म हहमाचल प्रदेशात झाला होता. ८ माचा २००७ रोजी त्याांची उच्च
न्यायालयाचे न्यायाधीश म्हणून ननयुतती झाली.
• त्याांनी ५ वषे हहमाचल प्रदेशात महातधवतता म्हणूनही काम पाहहले. ९ नोव्हेंबर २०१८ रोजी त्याांची
नत्रपुरा उच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायाधीश म्हणून ननयुतती झाली.
उच्च न्यायालय
• राजयघटनेच्या कलम २१४ मध्ये प्र्येक घटकराजयाला एक उच्च न्यायालय असेल नकिंिा एक नकिंिा
दोन राजयां साठी वमळून उच्च न्यायालय असेल अशी तरतूद करण्यात आलेली आहे.
• सध्या देशात २५ उच्च न्यायालये आहेत. १ जानेिारी २०१९ पासून कायााठन्ित झालेले आंध्रप्रदेश
राजयासाठीचे उच्च न्यायालय हे देशाचे २५िे उच्च न्यायालय आहे.
• प्र्येक राजयामध्ये विभागीय पातळीिर उच्च न्यायालयाची खंडपीठे ननमााण करण्यात आली आहेत.
महाराष्ट्राचे उच्च न्यायालय मुंबई येिे असून ्याची तीन खंडपीठे पणजी (गोिा), नागपूर ि
औरंगाबाद येिे आहेत.
• उच्च न्यायालयात एक मुख्य न्यायाधीश ि राष्ट्रपती ठरितील इतके इतर न्यायाधीश असतात. तसेच

Page | 253
 ्या ्या राजयातील पररस्थस्थतीनुसार न्यायाधीशांची संख्या कमी जास्त असते .
• उच्च न्यायालयातील मुख्य न्यायाधीशांची ने मणूक करण्याचा अवधकार भारताच्या राष्ट्रपतींना आहे.
• उच्च न्यायालयातील मुख्य न्यायाधीशाची नेमणूक करताना राष्ट्रपती देशाचे सरन्यायाधीश आणण
घटकराजयाच्या राजयपालाचा सल्ला घे तात.
• तर इतर न्यायाधीशांची ने मणूक करताना देशाचे सरन्यायाधीश, संबंवधत राजयाचे राजयपाल आणण
उच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायाधीश यांचा सल्ला घे तात.

जािडेकराांकडे अिजड उद्ोर् मांिालायचा अवतररक्त पद ार

• अरतविं द सावां त याांच्या राजीनाम्यानांतर त्याांच्याकडे असलेल्या केंद्रीय अवजड उद्योग व सावा जननक
उपिम मांत्रालयाचा अततररतत पदभार प्रकाश जावडेकर याांना देण्यात आला आहे.
• प्रकाश जावडेकर याांच्याकडे अगोदरच पयाावरण, वन आणण वातावरण बदल यासह माहहती आणण
प्रसारण मांत्रालयाचीही जबाबदारी आहे .
• लोकसभा व महाराष्टर तवधानसभा ननवडणूक एकनत्रत लढवलेल्या भाजप आणण णशवसनेचे राज्यात
सरकार स्थापनेवर एकमत होऊ शकले नाही. त्याच वादानांतर सावां त याांनी आपल्या मांनत्रपदाचा
राजीनामा नदला होता.
• राष्टरपती रामनार् कोतविं द याांनीही केंद्रीय मांनत्रमांडळातील णशवसेनेचे एकमेव मांत्री अरतविं द सावां त याांचा
राजीनामा मांजू र केला होता.
• पांतप्रधानाांच्या सल्ल्यानु सार राष्टरपतीांनी अरतविं द सावां त याांचा केंद्रीय मांनत्रपदाचा राजीनामा कलम ७५
(२) अांतगात स्वीकारला होता.
पावववभूमी
• तवधानसभा ननवडणुकीत भारतीय जनता पक्षाने १०५ जागा णजिंकल्या होत्या. तर भाजपचा तमत्रपक्ष
असलेल्या णशवसेने ला ५६ जागा तमळाल्या होत्या.
• त्यामुळे महाराष्टरात भाजप आणण णशवसेनेचे युती सरकार स्थापन होण्याची शतयता होती, परांतु
मुख्यमांत्रीपदावर दोन्ही पक्षाांचे एकमत होऊ शकलेले नाही.
• तवधानसभा ननवडणुकीनांतर कोणत्याही पक्षाला सरकार स्थापन करण्यात यश न आल्यामुळे राज्यात
राष्टरपती राजवट लागू करण्यात आली आहे.
• ननवडणुकीत राष्टरवादीला ५४ जागा तमळाल्या आहेत, तर कॉांग्रेसला ४४ जागा तमळाल्या आहेत.
मनसेला एक जागा तमळाली असून, इतर पक्षाांना २८ जागा तमळाल्या आहेत.
• महाराष्टरात तवधानसभेच्या एकूण २८८ जागा असून स्पष्ट बहुमतासाठी १४५ जागाांची आवश्यकता
आहे.

Page | 254
 िीता अांबािी याांची ‘मेि’च्या मािद विर्श्सतपदी नििड
• ररलायन्स फाऊांडेशनच्या अध्यक्षा नीता अांबानी याांची प्रततहष्ठत ‘मेटरोपोणलटन म्युणझयम ऑफ
आटा’च्या (मेट) मानद तवश्वस्तपदी ननवड करण्यात आली आहे .
• या सांग्रहालयाच्या १५० वषाांच्या इततहासात त्याच्या सांचालक मांडळावर तवश्वस्तपदी ननवड झाले ल्या
नीता अांबानी या पहहल्याच भारतीय आहेत. सांग्रहालयाचे अध्यक्ष डेननयल ब्रॉडस्की याांनी ही घोषणा
केली.
• जगातील सवाांत मोठे व सवाातधक कलाप्रेमी भेट देत असलेले कलासांग्रहालय अशी ओळख
असलेल्या ‘मेट’च्या सांचालक मांडळाच्या १२ नोव्हेंबर रोजी झालेल्या बैठकीत अांबानी याांची ननवड
झाली होती.
• नीता अांबानी याांची ‘मेट’सोबत असेलली कनटबद्धता आणण भारतीय कला व सांस्कृतीच्या जतनासाठी
त्या करत असलेले उल्लेखनीय प्रयत्न, यासाठी त्याांची ननवड करण्यात आली आहे.
• जगाच्या कानाकोपऱ्यातील कलेचा अभ्यास व प्रदशानासाठीच्या म्युणझयमच्या प्रयत्नाांमध्ये अांबानी
याांच्या पाहठिंब्दयाचे मोलाचे योगदान आहे, असेही ‘मेट’ने नमूद केले आहे.
• अांबानी याांची ररलायन्स फाऊांडे शन ही सांस्था २०१६ पासून ‘मेट’सोबत काम करत आहे. त्याांच्या
हाततमळवणीची सुरुवात नसरीन मोहमदी याांच्या अमेररकेतील पहहल्याच सांग्रहहत कलाप्रदशानाने
झाली होती.
िीता अांबािी याांच्याबद्दल
• आणशयातील सवाात श्रीमांत व्यतती आणण ररलायन्स इांडस्टरीजचे प्रमुख मुकेश अांबानी याांच्या पत्नी
असलेल्या नीता अांबानी ररलायन्स फाऊांडे शनच्या सांस्थानपका व अध्यक्षा आहेत.
• ररलायन्स फाऊांडेशनच्या वतीने भारतात कला, सांगीत आणण सांस्कृती तवषयक अनेक उत्सव आणण
महोत्सवाांचे आयोजन गेल्या अनेक वषाांपासून केले जात आहे.
• या उपिमाांमुळे अनेक नव्या कलाकाराांना व्यासपीठ तमळाले तर भारतीय कला आणण सांस्कृतीची
ओळख जगभर पोहचण्यास मदत झाली.
• २०१७ मध्ये मेटरोपॉणलटन म्यूणझयम ऑफ आटाने कला जगतात तवतवधतेला प्रोत्साहन देण्यासाठी
एका खास कायािमात नीता अांबानी याांना सन्माननत केले होते .
• अांबानी याांना २०१७ मध्ये ररलायन्स फाऊांडे शनच्या कामासाठी भारताच्या राष्टरपतीांनी प्रततहष्ठत राष्टरीय
खेळ प्रोत्साहन पुरस्कार प्रदान केला होता.
• २०१६ मध्ये फोब्दसाने अांबानी याांना आणशयातील ५० सवाांत शततीशाली व्यावसातयक महहलाांच्या
यादीत समावे श केला होता.

Page | 255
• त्या आांतरराष्टरीय ऑणलहम्पक सतमतीच्या सदस्यही आहेत आणण अशी भूतमका ननभावणाऱ्या पहहल्या
भारतीय महहला आहेत.

प्रवतसपधाड आयोर्ाच्या सदसयपदी सांर्ीता वधिंग्रा

• सांगीता तधिं ग्रा सहगल याांची भारतीय प्रततस्पधाा आयोगाच्या सदस्यपदी ननयुतती करण्यात आली
आहे. त्याचा कायाकाळ ५ वषे असेल.
• सध्या सांगीता तधिं ग्रा सहगल नदल्ली उच्च न्यायालयात न्यायाधीश म्हणून कायारत आहेत.
भारतीय प्रशतस्पधाव आयोग
• CCI | Competition Commission of India.
• अध्यक्ष: अशोक कुमार गुप्ता
• स्थापना: १४ ऑक्तटोबर २००३
• मुख्यालय: निी नदल्ली
• मुख्य उठद्दष्ट्: प्रवतबिता आणण अंमलबजािणीद्वारे स्पधाा संस्कृतीला प्रो्साहन देणे आणण ती नटकिू न
ठेिणे, जी व्यिसायांना ननष्पक्ष, स्पधाा्मक आणण नाविन्यपूणा बनविण्यास प्रो्साठहत करणे; ग्राहक
कल्याण ि आर्थिक विकासाला चालना देणे.
• भारतीय प्रवतस्पधाा आयोगाची ही एक अधा -न्यावयक घटना्मक संस्था आहे. याची स्थापना भारतीय
प्रवतस्पधाा कायदा २००२ अन्िये करण्यात आली होती.
• १४ ऑक्तटोबर २००३ रोजी हा आयोग स्थापन झाला, तर २० मे २००९ रोजी या आयोगाने पूणा
क्षमतेने काया करण्यास सुरिात केली.
• हा आयोग देशात ननष्पक्ष स्पधाा ननमााण करणे ि नटकिून ठेिणे आणण ग्राहक कल्याणसाठी
जबाबदार आहे.
• भारतीय प्रवतस्पधाा कायदा २००२नुसार या आयोगात १ अध्यक्ष आणण नकमान २ ि कमाल ६ सदस्य
असतात. सध्या अशोक कुमार गुप्ता या आयोगाचे अध्यक्ष आहेत.
• कंपनी व्यिहार मंत्रालयाच्या अंतगात हा आयोग काया करतो. हा आयोग सुरूिातीपासून एक
कॉलेणजअमच्या स्िरूपात काया करीत आहे.
• स्पधेिर दुष्पररणाम करणाऱ्या घटकांना प्रवतबंध करणे, ग्राहकांच्या ठहताची रक्षा करणे आणण मुक्तत
व्यापार सुननठश्चत करणे, ही सीसीआयची उठद्दष्ट्े आहेत.
• या आयोग एखाद्या घटना्मक संस्थेला स्पधाा्मकतेविषयी सल्ला देण्याचे तसेच स्पधाा्मकतेबाबत
जागरुकता पसरिण्याचेही काया करतो.

Page | 256
 र्ोता या राजपक्षे: श्रीलांक
े चे नवे राष्टरध्यक्ष
• श्रीलांक
े चे माजी सांरक्षण प्रमुख गोताभया राजपक्षे याांनी श्रीलांकेत पार पडलेल्या राष्टरध्यक्ष पदाच्या
ननवडणुकीत तवजय तमळतवला आहे. राजपक्षे याांना ५२.२५ टक्के मते प्राप्त झाली.
• या ननिडणुकीतील आपले प्रवतस्पधी साणजर् प्रेमदासा याांच्यावर राजपक्षे याांनी तवजय तमळतवला
आहे. या ननवडणुकीत एकूण ३५ उमेदवार ररिंगणात होते , मात्र र्ेट लढत या दोघाांमध्येच होती.
• ईस्टर सांडेच्या भीषण दहशतवादी हल्ल्यात साधारण २५० लोक मृत्यु मुखी पडल्याच्या ७
महहन्याांनांतर श्रीलांकेत राष्टराध्यपदाच्या ननवडणुका पार पडल्या.
• या हल्ल्यानांतर तवद्यमान राष्टराध्यक्ष मैत्रीपाल तसररसेना याांच्यावर बरीच टीका झाली होती. त्यानां तर
मैत्रीपाल तसररसेना याांनी या ननवडणुकीतून माघार घे ण्याचा ननणाय घे तला होता. त्याांच्या श्रीलांका
फ्रीडम पाटी पक्षाने ननवडणुकीत राजपक्षे याांना पाहठिंबा नदला होता.
र्ोता या राजपक्षे
• गोताभया राजपक्षे श्रीलांक
े चे माजी राष्टराध्यक्ष आणण तवद्यमान तवरोधी पक्षाचे नेते महहिंदा राजपक्षे याांचे
छोटे भाऊ आहेत.
• २००५ ते २०११ या कालावधीत श्रीलांकेतील हजारो लोक तवशेषत: तातमळ लोक बेपत्ता झाले होते,
त्यावेळी गोताभया राजपक्षे सत्तेत होते.
• पण, श्रीलांकेतील भीषण गृहयुद्ध सांपतवण्यात त्याांची भूतमका आणण त्यानांतर झालेले ईस्टर सांडे हल्ले,
यामुळे राजपक्षे याांना फायदा झाला.
• ईस्टर सांडे हल्ल्याांनांतर सुरक्षेबाबत त्याांनी घे तलेल्या कठोर भूतमकेमुळे ते देशातील बहुसांख्याक
तसिंहली बौद्धाांवर प्रभाव टाकू शकले. यामुळे मग नागररकत्व तवषयक त्याांच्यातवरुद्धच्या वादग्रस्त
आरोपाांकडे समर्ाकाांनी ुलाक्ष केले.
साशजथ प्रेमदासा
• त्याांचे प्रततस्पधी प्रेमदासा याांनी ननयतमतपणे गररबी ननमूालन आणण गृहननमााण सुधारणाांवर भर नदला
आहे. १९९३ मध्ये तातमळ टायगसाच्या बांडखोराांनी त्याांचे वडील आणण श्रीलांक े चे माजी राष्टराध्यक्ष याांची
हत्या केली होती.
• सध्या ते देशाचे गृहननमााण मांत्री आहेत आणण बलाढ्य अशा राजपक्षे घराण्याला त्याांच्या मायभू मीत
तोंड देत आहेत.
भारतावर पररिाम
• राजपक्षे याांकहर ननवडून येणे हा चीनसाठी मोठा तवजय असल्याचे मानले जात आहे. महहिंदा राजपक्षे
याांच्या १० वषाांच्या कायाकाळात चीनने श्रीलांकेत सातत्याने गुांतवणूक केली.
• राजपक्षे २०१५ पयांत सत्तेत होते. भारताशी सांबांध ताणलेले असताना महहिंदा राजपक्षे याांनी चीनकडून

Page | 257
 कोट्यवधीांची कजा घे तली. श्रीलांक
े चे मुख्य बांदर चीनसाठी खुले केले.
• श्रीलांका-चीन सांयुततपणे एका बांदराची ननर्ममती करत आहेत. यासाठी चीनने कजााची रक्कम कमी
करण्याबाबत सांकेतही नदले आहेत.
• अशाप्रकारे श्रीलांकेतील चीनचा वाढता प्रभाव भारतासाठी तचिंतेचा तवषय ठरत आहे .

झारखांडच्या मुख्य न्यायाधीिपदी न्या. रिी रांजि

• न्यायमूती डॉ. रवी रांजन याांची झारखांड उच्च न्यायालयाचे १३वे मुख्य न्यायाधीश म्हणून ननयुतती
करण्यात आली आहे. झारखांडचे राज्यपाल द्रौपदी मुमूा याांनी त्याांना पद व गोपनीयतेची शपर् नदली.
• झारखांडचे माजी मुख्य न्यायाधीश न्या. अननरुद्ध बोस याांची सवोच्च न्यायालयात न्यायाधीश म्हणून
ननयुतती झाल्यानांतर झारखांडचे मुख्य न्यायाधीशपद मे २०१९ पासून ररतत होते.
• झारखांड उच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायाधीश म्हणून पदभार हस्वकारण्यापूवी न्या. रवी रांजन पांजाब
आणण हररयाणा उच्च न्यायालयात काम करत होते .
• जु लै २००८ मध्ये ते पाटणा उच्च न्यायालयात अततररतत न्यायाधीश बनले. जानेवारी २०१० मध्ये ते
याच न्यायालयात कायमस्वरूपी न्यायाधीश बनले.
• २०१८मध्ये ते काही काळासाठी पाटणा उच्च न्यायालयाचे कायावाहक मुख्य न्यायाधीश बनले होते.

सररता देिीची एआयबीएच्या आयोर्ािर सदसयपदी नििड

• भारताची जगज्जेती बॉतसर एल. सररता देवीची आांतरराष्टरीय बॉहतसिंग असोतसएशनच्या (AIBA)
खेळाडू आयोगाची सदस्य म्हणून ननवड झाली आहे.
• या आयोगात प्रत्येक खांडातून एक-एक सदस्य ननवडण्यात आला आहे. केवळ युरोपातून २ सदस्य
ननवडण्यात आले आहेत. सररता देवी या आयोगात आणशयाचे प्रततननतधत्व करणार आहे.
• लैशराम सररता देवी याांचा जन्म १ माचा १९८२ रोजी मणणपूरमध्ये झाला. २००० मध्ये ती व्यावसातयक
बॉतसर बनली होती.
• ३७ वषीय सररता देवी ही आठ वेळा आणशयाई अणजिंतयपद बॉहतसिंगची पदकतवजे ती आहे. त्यातील
पाचवेळा ततने सुवणापदक णजिंकले आहे.
• सध्या ती भारतीय बॉहतसिंग फेडरेशनमध्ये खेळाडूांचे प्रततननतधत्व करते.
• केंद्र सरकारने ततला २००९ मध्ये अजुा न पुरस्काराने सन्माननत केले होते . सध्या ती मणणपूर पोणलसात
डीएसपी म्हणून कायारत आहे .
आांतरराष्टरीय बॉक्रक्सिंर् असोवसएिि

Page | 258
• International Boxing Association
• अध्यक्ष: गफुर राखीमोव
• स्थापना: १९४६
• मुख्यालय: लोझान, हस्वत्झलांड

इराकचे पांतप्रधाि अदे ल अब्ददेल मेहदी याांचा राजीिामा

• इराकमधील सरकारतवरोधी आांदोलनामुळे झालेल्या धु मििी व हहिंसाचारातील मृताांची सांख्या ४२०
हून जास्त झाली आहे .
• अलीकडे झालेल्या हहिं साचारात १४९ सामान्य नागररकाांना प्राण गमवावे लागले होते. यामुळे इराकचे
पांतप्रधान अदेल अब्ददेल मेहदी याांनी पदाचा राजीनामा देणार असल्याचे जाहीर केले आहे.
• इराकच्या सांतवधानात पांतप्रधानाांच्या राजीनाम्याची तरतू द नाही. त्यामुळे पांतप्रधान सांसदेला पत्र
णलहून पद सोडणार आहेत. इराकची राज्यघटना २००५ मध्ये अहस्तत्वात आली आहे.
• अदेल अब्ददेल मेहदी २००५ ते २०११ दरम्यान इराकचे राष्टराध्यक्ष देखील होते. २०१४ ते २०१६
दरम्यान ते देशाचे ते लमांत्रीही होते.
• यापूवी ते देशाचे अांतररम अर्ा मांत्री होते. ते सुप्रीम इस्लातमक इराकी कौहन्सल व इराकी कम्युननस्ट
पक्षाचे सदस्य राहहले आहेत.
पार्श्ड ू मी
• ऑतटोबरच्या सुरूवातीपासूनच ननदशाकाांनी रस्त्यावर उतरून सरकारच्या तवरोधात आांदोलन सुरू केले
होते. देशात सरकारी सुतवधाांचा अभाव आणण वाढत्या बेरोजगारीच्या तवरोधात हे आांदोलन सुरू झाले.
• त्यानांतर ननदशाक व सुरक्षा याांच्यातील धु मििी वाढत गेल्या. त्यात शेकडो लोकाांना प्राण गमवावे
लागले, तर दीड हजाराांवर लोक जखमी झाले.
• णशयाबहुल बगदाद, नजफ, दणक्षणेतील नतसररया या भागात सांघषा वाढला होता. इराकमधील
हहिंसाचार, रततपाताच्या घटनाांवर सांयुतत राष्टराने तीव्र नाराजी व्यतत केली आहे.

Page | 259
 पुरस्कार व सन्मान
क
ें द्रीय र्ृहमांिी सपेिल ऑपरेिि मेडल
• नदल्ली पोणलस स्पेशल सेल आणण इांडो-ततबेट सीमा पोणलस (ITBP) याांना केंद्रीय गृहमांत्री स्पेशल
ऑपरेशन मेडल २०१९ प्रदान करण्यात आले .
• त्याांच्यासह ओनडशा पोणलसाांच्या २५ सदस्याांच्या चमूलाही या पदकाांनी गौरतवण्यात आले.
• प्रततहष्ठत गृहमांत्री स्पेशल ऑपरेशन मेडलची स्थापना जू न २०१८ मध्ये करण्यात आली होती.
• राज्य व केंद्रशातसत प्रदेश पोणलस तसेच केंद्रीय अन्वे षण यांत्रणाांमध्ये गुन्हे अन्वे षणाच्या उच्च
व्यावसातयक मानदांडाांना प्रोत्साहन देण्याच्या उद्देशाने या पदकाांची सुरुवात करण्यात आली आहे.
• राज्य व केंद्र शातसत प्रदेश, केंद्रीय सशस्त्र पोणलस दल (CAPFs), केंद्रीय पोणलस सांघटना (CPO)
आणण तवशेष ऑपरेशन्समध्ये समातवष्ट असलेल्या सुरक्षा सांघटना याांचे पोणलस अतधकारी या
पदकासाठी पात्र आहेत.
मुख्य िैशिष्ट्ये
• जै श-ए-मोहम्मद या दहशतवादी सांघटनेचे २ दहशतवादी अब्दुल लतीफ गनाई व हहलाल अहमद
याांचा दहशतवादी हल्ला रोखण्यासाठी नदल्ली पोणलसाांच्या स्पेशल सेलला हे पदक देण्यात आले
आहे.
• जै श-ए-मोहम्मदचे सदस्य असलेले हे दहशतवादी २६ जानेवारी २०१९च्या प्रजासत्ताक नदनादरम्यान
राष्टरीय राजधानीत हल्ला करण्याची योजना आखत होते.
• आयटीबीपीच्या सीमा रक्षक दलाच्या १६ सदस्यीय चमूला ५०० तासाांच्या यशस्वी नांदा देवी शोध
आणण बचाव अणभयानासाठी हा सन्मान देण्यात आला.

माधुरी विजय याांिा साक्रहत्यासाठीचा जेसीबी पुरसकार

• २७ वषीय माधु री तवजय याांनी साहहत्यासाठी नदला जाणारा जे सीबी पुरस्कार २०१९ णजिंकला असून,
त्याांना हा पुरस्कार त्याांची पहहलीच कादांबरी ‘द फार फील्ड’साठी जाहीर झाला.
• याआधी त्याांना हेननफल्ड पाररतोनषक आणण पुशकाटा पाररतोनषक देखील देण्यात आले आहे.
जेसीबी पुरसकार
• हा वार्कषक भारतीय साहहहत्यक पुरस्कार आहे.
• महाकाय यांत्रवाहन बनवणाऱ्या जे सीबी कांपनीने ‘जे सीबी णलटरेचर फाऊांडे शन’ स्थापून २०१८ मध्ये या
ग्रांर्पुरस्काराची सुरुवात केली होती.
• भारतीय नागररक असलेल्या लेखकाांच्या मूळ इांग्रजी (अर्वा भारतीय भाषाांतून इांग्रजीत अनुवानदत)

Page | 260
 लणलत साहहत्यकृतीांसाठी हा पुरस्कार देण्यात येत आहे.
• या पुरस्कार तवजे त्या व्यततीला २५ लाख रुपये बक्षीस म्हणून नदले जातात, त्यासाठी जे सीबी
ग्रुपकडून ननधी उपलब्दध करुन नदला जातो.
• अनुवानदत कादांबरीला हा पुरस्कार प्राप्त झाल्यास अनुवादकाला अततररतत १० लाख रुपयाांचे बक्षीस
प्रदान केले जाते .
• गेल्या वषी मल्याळम लेखक बेन्यामीन याांनी त्याांच्या ‘जहस्मन डेज् ’ या कादांबरीसाठी पहहला जे सीबी
भारतीय साहहत्य पुरस्कार णजिंकला होता.

रजिीकाांत याांिा इफ्फी २०१९चा आयकॉि पुरसकार

• भारत सरकारने प्रर्मच भारतीय आांतरराष्टरीय तचत्रपट महोत्सवाच्या (IFFI) सुवणा जयांतीचे प्रतीक
म्हणून एक तवशेष पुरस्कार स्थापन केला आहे.
• प्रख्यात अणभनेते रजनीकाांत याांना हा पुरस्कार प्रदान केला जाणार आहे . केंद्रीय माहहती व प्रसारण
मांत्री प्रकाश जावडेकर याांनी याबाबतची घोषणा केली.
• गेल्या अनेक दशकाांत भारतीय तचत्रपटसृष्टीतील त्याांच्या उल्लेखनीय योगदानासाठी इफ्फी २०१९चा
सुवणा महोत्सवी आयकॉन पुरस्कार रजनीकाांत याांना प्रदान केला जाणार आहे.
• कारपेंटर ते कुली, कुली ते बस कांडतटर आणण बस कांडतटर ते सुपरस्टार असा प्रवास केले ल्या
रजनीकाांत याांची कर्ा एखाद्या तचत्रपटाच्या पटकर्ेपेक्षा कमी नाही.
• त्याांचा जन्म १२ नडसेंबर १९५० रोजी कनााटकातील मराठी भानषक कुटुांबात झाला. त्याांचे मूळ नाव
णशवाजीराव गायकवाड असे आहे.
• तचत्रपटाांत पदापाण करण्यापूवी त्याांनी जगण्यासाठी खूप सांघषा केला. त्याांनी बांगळुरूमध्ये कनााटक
राज्य पररवहन महामांडळासाठी बस कांडतटर म्हणून काम केले. याच काळात नाटकाांतून अणभनय
करण्याकडे त्याांचा कल वाढला.
• रजनीकाांत या नावाने लोकनप्रय या अणभनेत्याने पुत्तन कन्नागलद्वारे नदग्दर्लशत ‘कर्ा सांगम’ या
तचत्रपटात एक छोटीशी भूतमका साकारत तचत्रपट सृष्टीत पदापाण केले.
• यानांतर के. बालाचां दर द्वारे नदग्दर्लशत ततमळ तचत्रपट अपूवा रवाांगल (१९७५) मध्ये त्याांनी ककारोगाच्या
रूग्णाची भूतमका साकारली.
• यानांतर तचत्रपटसृष्टी आणण लोकाांमध्ये त्याांची जबरदस्त ओळख ननमााण झाली आणण त्यानांतर त्याांनी
कधीही मागे वळून पाहहले नाही.
• त्याच्या दीघा आणण महत्त्वपूणा कारनकदीत त्याांनी तातमळ, तेलगू, कन्नड, मल्याळम, हहिंदी आणण
बांगाली अशा अनेक भाषाांमध्ये १७०हून अतधक तचत्रपटाांत अणभनय केला आहे. त्याने हॉणलवू डच्या

Page | 261
 ब्दलड स्टोन (१९८८) तचत्रपटातही काम केले आहे.
• दणक्षणपूवा आणशया आणण जपानमध्येही रजनीकाांत याांचा मोठा चाहतावगा आहे. जगातील सवाातधक
मोठा चाहता वगा असलेला अणभनेता म्हणून तगननज बुकमध्ये त्याांच्या नावाची नोंद झाली आहे .
• भारत सरकारने त्याांना पद्मभू षण (२०००) व पद्मतवभूषण (२०१६) या नागरी पुरस्काराांनी सन्माननत
केले आहे .
• ४५व्या भारतीय आांतरराष्टरीय तचत्रपट महोत्सवात (इफ्फी २०१४) त्याांना ‘भारतीय तचत्रपट अणभनेता
म्हणून शताब्ददी पुरस्कार’ प्रदान करण्यात आला होता.
• रजनीकाांत याांनी वेळोवेळी ततमळ लोकाांकररता आणण लोकातधकाराांकररता उपोषणे केली आहेत.
रजनीकाांत त्याांच्या दानशूर स्वभावाकररताही ओळखले जातात.

िावसरा िमाड याांिा व्यास सन्माि २०१९

• हहिंदी भाषेतील उत्कृष्ट साहहहत्यक नातसरा शमाा याांची २०१९च्या व्यास सन्मानासाठी ननवड झाली
आहे. त्याांच्या ‘कागज की नाव’ (२०१४) या कादांबरीसाठी हा पुरस्कार प्रदान केला जाणार आहे.
• हहिंदी साहहत्य तवद्वान डॉ तवश्वनार् प्रसाद ततवारी याांच्या अध्यक्षतेखाली ननवड सतमतीने हा ननणाय
घे तला.
• नातसरा शमाा याांचा जन्म २२ ऑगस्ट १९४८ रोजी अलाहाबाद येर्े झाला. त्याांनी पर्लशयन भाषा आणण
साहहत्यात एमए केले आहे.
• त्या हहिंदीतील प्रतसद्ध लेखक आहेत. सजा नशील णलखाणाणशवाय स्वतांत्र पत्रकाररतेमध्येही त्याांनी
उल्लेखनीय काम केले आहे.
• त्या इराणी समाज व राजकारणाव्यततररतत साहहत्य, कला, साांस्कृततक तवषयाांच्या तज्ञ आहेत. उदा,
इांग्रजी आणण पश्तो भाषाांवरही त्याांची चाांगली पकड आहे .
• त्याांनी महहलाांसाठी 'औरत' नावाचे पुस्तक णलहहले ज्यामध्ये कामगार महहलाांच्या सांदभाात णलहहलेले
आहेत. खालच्या वगाातील आणण नोकरदार महहलाांच्या समस्याांकडे त्या लक्ष केंनद्रत करतात.
व्यास सन्माि
• हहिंदी साहहत्यामध्ये उल्लेखनीय काया करणाऱ्या भारतीय व्यततीला व्यास सन्मान दरवषी प्रदान
करण्यात येतो.
• के. के. तबलाा फाऊांडेशनने १९९१मध्ये या पुरस्काराची सुरुवात केली. सन्मानतचन्ह आणण ४ लाख
रुपये रोख असे या पुरस्काराचे स्वरूप आहे.
• मागील वषी आधु ननक हहिंदी साहहत्यातील प्रख्यात कर्ालेणखका ममता काणलया याांना त्याांच्या
‘ुतखम-सुतखम’ या कादांबरीसाठी प्रततष्ठेचा व्यास सम्मान जाहीर झाला आहे.

Page | 262
• भारतीय भाषाांमधील साहहत्यामध्ये उल्लेखनीय योगदानासाठी के. के . तबलाा फाऊांडेशनतफे सरस्वती
सन्मान व तबहारी पुरस्कारदेखील देण्यात येतात.

राजा राममोहन रॉय पुरस्कार

• राजस्थान पनत्रका समूहाचे मुख्य संपादक गुलाब कोठारी यांना यंदाचा राजा राममोहन रॉय पुरस्कार
जाहीर झाला आहे. प्रे स कौठन्सल ऑर् इंनडयातर्े हा पुरस्कार देण्यात येतो.
• राष्ट्रीय प्रसारमाध्यम नदनाननवमत्त १६ नोव्हेंबर रोजी निी नदल्लीत होणाऱ्या कायाक्रमात ्यांना हा
पुरस्कार प्रदान करण्यात येईल.
• कोठारी यांना यापूिी भारतीय ज्ञानपीठाचा मूर्थत देिी पुरस्कार, भारतेन्दू हररश्चं द्र पुरस्कार, रामनाि
गोयंका पुरस्कार, हल्दीघाटी पुरस्कार, डॉ. राम मनोहर लोठहया स्मृवत पुरस्कार, राष्ट्रविभूवत जटायु
सन्मान, पं. दीनदयाळ उपाध्याय ठहन्दी साठह्य पुरस्कार इ. पुरस्कार वमळाले आहेत.
इतर पुरस्कार शवजेते
• र्ोटो-जनावलझम (र्ोटो-र्ीचर) गट: णक्षप्रा दास (इंनडया एम्पायर मावसक).
• क्रीडा गट: सौरभ दुग्गल (ठहिं दुस्थान टाइम्स).
• वलिंगाधारीत गट: रुवब सरकार (देशबंधू ) ि अनु राधा (इंनडयन एक्तसप्रेस).
• अिाविषयक गट: कृष्ण कौवशक ि संदीप वसिंग (इंनडयन एक्तसप्रेस).
• ग्रामीण गट: संजय सेनी ि राज चेनगप्पा (इंनडया टूडे).
• विकासा्मक गट: वशिस्िरूप अिस्थी (दैननक जागरण) ि अनू अब्राहम (मातृभूमी).
• र्ोटो-जनावलझम (वसिंगल न्यूज) गट: पी जी उन्नीकृष्णन (मातृभू मी) ि अणखल ई.एस. (मातृभूमी).
उत्कृष्ट पिकाररता राष्टरीय पुरसकार
• देशातील पत्रकाररतेच्या क्षेत्रात उल्लेखनीय कामतगरी करणाऱ्या पत्रकार व छायातचत्र पत्रकाराांच्या
सन्मानार्ा हे पुरस्कार स्थानपत करण्यात आले होते.
• हे पुरस्कार ८ प्रकारात देण्यात आले आहेत. या पुरस्कार तवजे त्यास रोख बणक्षसे नदली जातात. उत्कृष्ट
पत्रकाररते साठी राजा राममोहन रॉय पुरस्कार तवजे त्यास १ लाख रुपयाांचे बक्षीस देण्यात येते.
भारतीय पिकार पररषद
• PCI: Press Council of India.
• पठहल्या प्रेस आयोगाच्या वशर्ारसीनुसार प्रेस कौठन्सल ऑर् इंनडयाची स्थापना ४ जु लै १९६६ रोजी
झाली. १६ नोव्हेंबर १९६६ पासून या संस्थे ने काया करण्यास सुरुिात केली होती.
• भारतामध्ये नप्रंट वमनडयाला ननयंनत्रत करणारी ही एक िैधाननक आणण अधा न्यावयक संस्था आहे.

Page | 263
• प्रसारमाध्यमांमध्ये अणभव्यक्तती स्िातंत्र्य सुननठश्चत करण्यासाठी ही संस्था सिोच्च शक्तती असल्यामुळे
लोकशाही नटकिून ठेिणारी ही एक मह््िाची संस्था आहे.
• प्रेस कौठन्सल ऑर् इंनडया भारतातील प्रसारमाध्यमांचे स्िातंत्र्य ि उच्च आदशा सुननठश्चत करते.
• तसेच हे देखील सुननठश्चत करते की भारतातील प्रे स कोण्याही बाह्य कारणामुळे प्रभावित होणार
नाही. ननरोगी लोकशाहीसाठी हे अ्यंत आिश्यक आहे.
• सध्या न्या. चंद्रमौळी कुमार प्रसाद हे प्रे स कौठन्सल ऑर् इंनडयाचे चे अरमन आहेत.

इन्फोवसस पुरसकार २०१९

• इन्फोतसस सायन्स फाउांडे शनने आपल्या ११व्या वधाापन नदनाननतमत्त इन्फोतसस पुरस्कार २०१९ जाहीर
केले. हा पुरस्कार ६ तवतवध श्रेणीांमध्ये देण्यात आला.
पुरसकार विजेते
• अणभयाांनत्रकी व सांगणक तवज्ञान: सुनीता सरवागी
• सुनीत सरवागी याांना डेटाबेस, डेटा मायननिंग, मशीन लर्कन ग ि नॅचरल लाँग्वे ज प्रोसेतसिंग या क्षेत्रातील
सांशोधनासाठी पुरस्काराने सन्माननत करण्यात आले.
• मानवता: मनु एस. देवादेवन
• मनु देवादेवन याांना प्रागैततहातसक दणक्षण भारतावरील तवतवध कामाांबद्दल पुरस्कार देण्यात आला.
• जीवशास्त्र तवज्ञान: मांजु ला रेड्डी
• मांजु ला रेड्डी याांना जीवाणुांमधील पेशीणभतत्तकाांच्या क्षेत्रातील सांशोधनासाठी पुरस्कार देण्यात आला.
• गणणत: तसद्धार्ा तमश्रा
• तसद्धार्ा तमश्रा याांना अप्लाईड मॅर्ेमॅटीतस या क्षेत्रात सांशोधनासाठी पुरस्कार देण्यात आला.
• भौततकशास्त्र: मुगेश
• मांगेशला नॅनोमटेररयल्स आणण सूक्ष्मरेणू क्षेत्रातील सांशोधनासाठी सन्माननत करण्यात आले.
• सामाणजक तवज्ञान: आनांद पाांनडयन
• आनांद पाांनदयन याांना नैततकता इत्यादी कायाांसाठी पुरस्कृत करण्यात आले.
इन्फोवसस पुरसकार
• हा इन्फोतसस सायन्स फाउांडे शनद्वारे देण्यात येणारा वार्कषक पुरस्कार आहे. हा पुरस्कार सांशोधक,
शास्त्रज्ञ, सामाणजक शास्त्रज्ञ आणण अणभयांते याांना प्रदान करण्यात येतो.
• हा पुरस्कार जीवशास्त्र, गणणत, अणभयाांनत्रकी, सांगणक तवज्ञान, सामाणजक तवज्ञान, भौततक तवज्ञान
आणण मानवता या क्षेत्रातील उत्कृष्ट कायाासाठी नदला जातो.

Page | 264
• सुवणापदक, प्रशस्तीपत्र आणण १,००,००० डॉलसा रोख (७२ लाख रुपये) असे या पुरस्काराचे स्वरूप
आहे. भारतात वै ज्ञाननक सांशोधन क्षेत्रात नदला जाणारा हा सवाातधक धनराशीचा पुरस्कार आहे.

आरबीएस अथड हीरोज पुरसकार

• रॉयल बाँक ऑफ स्कॉटलांडचे (RBS) नवप्रवतान व सांचालन केंद्र आरबीएस इांनडयाने आरबीएस अर्ा
हीरोज पुरस्कार (REHA) तवजे त्याांची नावे जाहीर केली आहेत.
• हवामान बदलाांच्या तवरोधात महत्त्वपूणा भूतमका बजावणाऱ्याांना ही पुरस्कार प्रदान करण्यात आले
आहेत.
• २०१९ हे या पुरस्काराांचे ९वे वषा आहे. यांदाच्या आरबीएस अर्ा हीरोज पुरस्काराांची मुख्य सांकल्पना
‘हवामान बदल’ (Climate Change) होती.
विविध श्रेण्या ि पुरसकार विजेते
• भोलू अबरार खान (राजस्थान): ग्रीन वॉररयर.
• नदिंबेश्वर दास (आसाम): ग्रीन वॉररयर.
• इला फाउांडेशन (पुणे): अर्ा गाडीयन.
• ऐश्वयाा माहेश्वरी (उत्तर प्रदेश): सेव्ह द स्पीशीज् .
• सतीश (तातमळना डू): सेव्ह द स्पीशीज्.
• जलाल उद नदन बाबा (जम्मू-काश्मीर): इन्स्पायर.
• प्रतमला तबसोयी (ओनडशा): जीवनगौरव.
आरबीएस अथड हीरोज पुरसकार
• २०११मध्ये रॉयल बाँक ऑफ स्कॉटलांडने वल्डा असोतसएशन ऑफ झूज अाँड ॲक्वेररयम (WAZA)
याांच्या सांयुतत तवद्यमाने हे पुरस्कार सुरू केले आहेत.
• पयाावरणाचे सांरक्षण व सांवधा न करण्यासाठी आपल्या कताव्याांच्या पुढे जाऊन अततशय कठोर पररश्रम
घे णाऱ्या सांस्था आणण व्यततीांना हे पुरस्कार प्रदान केले जातात.
• यूएन शाश्वत तवकास उहद्दष्टाांतगात (SDGs) हवामान बदल कमी करणे ही एक गांभीर व तातडीची
गरज आहे .
• पयाावरण सांवधा नाच्या ही उहद्दष्टे सांधी करण्यासाठी मदत करणाऱ्या व्यतती व सांस्थाांचा अशाप्रकारे
गौरव केल्यामुळे त्याांना प्रोत्साहन तमळते आणण इतर लोकाांनाही असे काया करण्याची प्रेरणा तमळते.
पुरसकाराांच्या श्रेण्या ि सिरूप
• आरबीएस अर्ा हीरो पुरस्कार (सत्कार): वै यहततक.

Page | 265
• आरबीएस अर्ा गाडीयन पुरस्कार (१.५० लाख रुपये): सांस्थात्मक.
• आरबीएस सेव्ह द स्पीशीज् पुरस्कार (१.५० लाख रुपये): २ व्यतती.
• आरबीएस इन्स्पायर पुरस्कार (१.५० लाख रुपये): वै यहततक नकिंवा सांस्थात्मक.
• आरबीएस ग्रीन वॉररयर पुरस्कार (१.५० लाख रुपये): २ व्यतती.

डॉ. कारांथ याांिा जॉजड सकॉलर जीििर्ौरि पुरसकार

• भारताचे प्रतसद्ध जीवशास्त्रज्ञ डॉ. के. उल्लास कारांर् याांचा वन्यजीव सांवधा न सोसायटीच्या (WCS)
वतीने ‘जॉजा स्कॉलर जीवनगौरव पुरस्कार’ देवू न सन्मान करण्यात आला.
• डॉ. के. उल्लास कारांर् व्याघ्र सांवधा नाच्या क्षेत्रात त्याांनी केलेल्या नेतृत्वासाठी ओळखले जातात. ते
हा पुरस्कार प्राप्त करणारे पहहले भारतीय आहेत.
• ते वन्यजीव सांवधा न सोसायटीसोबत १९८८ सालापासून जोडलेले होते आणण त्याांच्या ननवृ त्तीवेळी २९
ऑतटोबर २०१९ रोजी त्याांना हा पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.
• र्ायलाँड, मलेणशया, कांबोनडया, लाओ पीडीआर, म्यानमार, इांडोनेणशया, रणशया तसेच आनफ्रका आणण
लॅनटन अमेररका खांडात चाललेल्या सांशोधन प्रकल्पाांमध्ये त्याांचा सहभाग होता.
• यापूवी त्याांना भारत सरकारने पद्मश्री पुरस्काराने सन्माननत केले आहे. तसेच अने क आांतरराष्टरीय
पुरस्काराांनी त्याांना सन्माननत केले गेले आहे . ते सध्या भारतात ‘सेंटर फॉर वाइल्डलाइफ स्टडीज’चे
सांचालक आहेत.
िन्यजीि सांिधडि सोसायिी
• WCS | Wildlife Conservation Society.
• वन्यजीव सांवधा न सोसायटी ही अमेररकेतील न्यूयॉका स्थस्थत वन्यजीवन क्षेत्रात काम करणारी जागततक
सांघटना आहे .
• ही सांस्था सु मारे ६० देशाांमध्ये आणण जगातल्या सवा महासागर क्षेत्रात तवतवध प्रकल्प चालवते.
• या सांस्थेसवरे देण्यात येणारा हा जॉजा स्कॉलर जीवनगौरव पुरस्कार, WCSचे डॉ. जॉजा स्कॉलर
याांच्या स्मरणार्ा देण्यात येतो. ते जगातील सवाात मोठे वन्यजीव शास्त्रज्ञ आणण सांरक्षणवादी म्हणून
ओळखले जातात.
• वन्यजीव व जां गली स्थळाांना वाचतवण्यामध्ये उत्कृष्ट योगदानाबद्दल WCSच्या सहकाऱ्याांना सन्माननत
करण्यासाठी या पुरस्काराची सुरुवात करण्यात आली होती.

रवि प्रकाि याांिा नब्रक्स-यांर् इिोव्हेिर पुरसकार

Page | 266
• भारताच्या रतव प्रकाशने नब्रतस-यांग इनोव्हेटर पुरस्कार णजिंकला आहे . या पुरस्कार तवजे त्यास २५
हजार डॉलसाचे बक्षीस देण्यात येते.
• छोट्या आणण स्वस्त ‘तमल्क तचणलिंग युननट’च्या शोधासाठी त्याांना हा पुरस्कार देण्यात आला आहे.
हा शोध लहान आणण अल्पभूधारक दध उत्पादकाांसाठी अततशय उपयुतत आहे.
• रतव प्रकाश आयसीएआर-नॅशनल डेअरी ररसचा इहन्स्टट्य
ू ट (NDRI), बांगळूर या सांस्थेचे पीएचडी
स्कॉलर आहेत.
• चौथ्या नब्रतस-युवा वै ज्ञाननक फोरम २०१९ मध्ये समातवष्ट असलेल्या २१ प्रततननधीांमध्ये त्याांचाही
समावे श होता.
नब्रक्स-यांर् इिोव्हे िर पुरसकार
• ब्राझीलच्या फोटााणलझा येर्े जु लै २०१४ मध्ये सहाव्या नब्रतस पररषदेचे आयोजन करण्यात आले होते,
त्यादरम्यान पांतप्रधान मोदीांनी युवा आणण नवप्रवतान यावर जोर नदला होता.
• त्यामुळेच भारताच्या नब्रतस-युवा वै ज्ञाननक फोरमच्या ननर्ममतीच्या प्रस्तावाला सवा देशाांचा पाहठिंबा
तमळाला.
• नब्रतस-यांग इनोव्हेटर पुरस्कार अशा तरुण सांशोधक नकिंवा उद्योजकाला प्रदान केला जातो, ज्याां च्या
नवीन शोधामुळे नब्रतस देशातील लोकाांच्या जीवनात सकारात्मक पररणाम होतो.

डेशव्हड ॲििबरो याांिा इांनदरा र्ाांधी पुरसकार

• प्रतसद्ध ननसगातज्ज्ञ आणण प्रसारक सर डेणव्हड ॲटनबरो याांना यांदाचा शाांतता, ननशस्त्रीकरण आणण
तवकासासाठी नदला जाणारा इांनदरा गाांधी पुरस्कार जाहीर झाला आहे .
• माजी राष्टरपती प्रणव मुखजी याांच्यासह तवतवध तज्ज्ञाांनी त्याांची या पुरस्कारासाठी ननवड केली. इांनदरा
गाांधी मेमोररअल टरस्टने याबाबत घोषणा केली.
• ननसगााचा समतोल राखण्यासाठी व त्याचे सांरक्षण करण्यासाठी झटणाऱ्या काही ननवडक मांडळीांपैकी
ॲटनबरो एक आहेत.
• ननसगााची चकीत करणारी रूपे लोकाांसमोर यावीत आणण त्यातून त्याांचे ननसगााशी नाते घट्ट व्हावे ,
यासाठी त्याांनी नदलेले योगदान अग्रस्थानी असल्याचे टरस्टच्या वतीने नमूद करण्यात आले आहे.
इांद्रदरा गाांधी िाांती, नििस्त्रीकरि आणि शवकास पुरस्कार
• हा पुरस्कार इंनदरा गांधी टरस्टतर्े १९८६पासून प्रदान केला जातो. या पुरस्काराचे नाि देशाच्या माजी
पंतप्रधान इंनदरा गांधी यांच्यािर ठेिण्यात आले आहे.
• प्रशस्तीपत्र, चषक आणण २५ लाख रुपये हे या पुरस्काराचे स्िरूप आहे. हा पुरस्कार इंनदरा गांधी
यांच्या जन्मनदनी म्हणजे च १९ नोव्हेंबरला प्रदान केला जातो.

Page | 267
• हा पुरस्कार आंतरराष्ट्रीय शांतता आणण विकासास प्रो्साहन देण्यासाठी काया करणाऱ्या लोकांना
नकिंिा संस्थांना नदला जातो.
• यापूिी हा पुरस्कार यूननसेर् (१९८९), राजीि गांधी (१९९१), एम. एस. स्िामीनािन (१९९९), कोर्ी
अन्नान (२००३), अाँजे ला मकेल (२०१३), इस्रो (२०१४), संयुक्तत राष्ट्र शरणािी उच्चायुक्तत (२०१५), डॉ.
मनमोहन वसिंग (२०१७), तवज्ञान आणण पयाावरण केंद्र (२०१८) यांना प्रदान करण्यात आला आहे.

सिच्छ सिेक्षि ग्रामीि पुरसकार

• तवतवध राज्ये, केंद्रशातसत प्रदेश आणण णजल्याांना नवी नदल्लीतील प्रवासी भारतीय केंद्रात स्वच्छ
सवे क्षण ग्रामीण पुरस्कार २०१९ प्रदान करण्यात आले.
• राज्याांच्या श्रेणीमध्ये तातमळनाडू अव्वल स्थानी आहे. तर हररयाणा आणण गुजरात ही राज्ये अनु िमे
ुसऱ्या व ततसऱ्या स्थानी आहेत.
• णजल्हा गटात पेडापल्ली (ते लांगणा) हा णजल्हा प्रर्म स्थानी असून, फरीदाबाद व रेवाडी (हररयाणा)
अनुिमे ुसऱ्या व ततसऱ्या स्थानी आहेत.
• जास्तीत जास्त लोकसहभागामध्ये उत्तर प्रदेश हे राज्य अव्वल ठरले आहे.
• यावषी प्लाहस्टक कचऱ्याच्या प्रभावी व्यवस्थापनासाठी ‘स्वच्छता हीच सेवा’ अणभयानाांतगात, तसमेंट
मॅन्युफॅतचरसा असोतसएशन, हहिं ुस्तान युननणलव्हर णलतमटेड आणण अमूल या महामांडळाांना त्याांच्या
योगदानासाठी गौरतवण्यात आले .
• पेयजल आणण स्वच्छता मांत्रालयाने पररमाणात्मक आणण गुणात्मक स्वच्छता मानदांडाांवर आधाररत
भारतातील सवा णजल्याांची िमवारी ननणित करण्यासाठी स्वतांत्र सवे क्षण एजन्सीच्या माध्यमातून
‘स्वच्छ सवे क्षण ग्रामीण २०१९’ची सुरुवात केली होती.
• या सवे क्षणात, भारतातील सवा गावाांमधील शाळा, अांगणवाडी, सावा जननक आरोग्य केंद्र, बाजार /
धार्ममक स्थळे इत्यादीांचे सवे क्षण करण्यात आले.

फॉच्युडि: वबझिेस पसडि ऑफ द इयर २०१९

• फॉच्युान मातसकाच्या ‘तबझनेस पसान ऑफ द इयर २०१९’ ही यादी जाहीर केली असून या यादीमध्ये
जगभरातील २० सवोत्कृष्ट सीईओांचा समावे श आहे.
• या यादीमध्ये मायिोसॉफ्टचे भारतीय वां शाचे मुख्य कायाकारी अतधकारी सत्या नडेला प्रर्म स्थानी
आहेत. तसेच भारतीय वां शाचे मास्टर काडाचे सीईओ अजय बांगा हेदेखील या यादीत आठव्या स्थानी
आहेत.
वबझिेस पसडि ऑफ द इयर २०१९: १० सिोत्कृष्ट सीईओ

Page | 268
• सत्या नाडेला (मायिोसॉफ्ट)
• एणलझाबेर् गेन्स (फोटेस्तयू मेटल ग्रुप)
• ब्रायन ननकोल (तचपोटल मेहतसकल तग्रल)
• मागाारेट कीन (तसिंिोनी फायनाहन्शयल)
• ब्दयोना गुल्डन (प्यू मा)
• नटरतसया तग्रनफर् (प्रोग्रेतसव्ह)
• फानब्रणजयो फ्रेडा (एस्टे लॉडर)
• अजय बांगा (मास्टर काडा)
• िैग जे णलनेक (कोस्टको)
• जे मी नडमोन (जे पी मॉगान चेस)

ारतीय िौदल अकादमीला प्रे वसडेंि कलसड प्रदाि

• राष्टरपती रामनार् कोतविं द याांनी केरळमधल्या एणझमलास्थस्थत भारतीय नौदल अकादमीला प्रेतसडेंट
कलसा प्रदान केले. एखाद्या लष्करी युननटला नदला जाणारा हा सवोच्च सन्मान आहे.
• भारतीय नौदल अकादमीला गेली ५० वषे नौदल अतधकाऱ्याांना प्रणशक्षण देण्यासाठी हा सन्मान
देण्यात आला आहे.
• भारतीय नौदलाला २७ मे १९५१ रोजी तत्कालीन राष्टराध्यक्ष डॉ. राजें द्र प्रसाद याांनी सवा प्रर्म प्रेतसडेंट
कलसा प्रदान केले होते.
• या व्यततररतत भारतीय नौदल अकादमी, सदना नेव्हल कमाां ड, ईस्टना नेव्हल कमाां ड, वे स्टना ने व्हल
कमाां ड, वे स्टना अाँड ईस्टना फ्लीट व सबमरीन आमा याांनाही या सन्मानाने गौरतवण्यात आले आहे.
ारतीय िौदल अकादमी
• या अकादमीची केरळच्या कोची येर्े १९६९ मध्ये स्थापना झाली होती.
• प्रणशक्षणार्ींची सांख्या वाढल्यानांतर या अकादमीला १९८६ साली गोवा येर्े स्थानाांतरीत करण्यात
आले.
• नांतर केरळमधील एणझमला येर्े भारतीय नौदल अकादमीची कायमस्वरूपी स्थापना झाली, ८
जानेवारी २००९ रोजी त्याचे उद्घाटन झाले.
• या अकादमीमधू न आतापयांत ५३१ मठहला अवधकाऱ्यांसह एकू ण ५९३० अवधकाऱ्यांना प्रवशणक्षत
करण्यात आले आहे.
• सध्या या अकादमीमध्ये ९६३ अवधकारी प्रवशक्षण घे त आहेत, जयात ७७ मठहला अवधकारी ि २६

Page | 269
 परकीय वमत्र राष्ट्रांच्या प्रणशक्षणार्ींचा समावे श आहे.

ग्रेटा िनबगवला आांतरराष्टरीय बाल िाांतता पुरसकार

• स्िीडनच्या १६ िषीय ग्रेटा िनबगाला आांतरराष्टरीय बाल शाांतता पुरस्कार प्रदान करण्यात आला आहे.
पयाावरण संरक्षणासाठी केलेल्या कायाासाठी ततला हा सन्मान देण्यात आला आहे.
• ग्रेटा िनबगाचा जन्म ३ जानेिारी २००३ रोजी स्िीडनमध्ये झाला.
• ती स्कूल स्टराइक र्ॉर क्तलायमेट मूव्हमेंट नकिंिा फ्रायडेज र्ॉर फ्युचर नकिंिा युि र्ॉर क्तलायमेट
नामक प्रवसि आंदोलनांची संस्थानपका आहे.
• या आंदोलनाची सुरुिात ऑगस्ट २०१८ मध्ये झाली, जेव्हा पॅररस करारानुसार काबान उ्सजा न कमी
करण्यासाठी सरकारने काया करािे यासाठी ग्रेटाने स्िीनडश संसदेसमोर ननदशाने केली होती.
• ्यानंतर ग्रेटाने दर शुक्रिारी शाळा बुडिू न पयाािरणासाठी स्िीनडश संसदेसमोर ननदशाने करण्यास
सुरुिात केली. हळूहळू वतच्या या मोठहमेला इतर विद्याथ्याांचाही पाठींबा वमळू लागला.
• वतची प्रेरणा घे ऊन नडसेंबर २०१८पयांत जगातील २७० शहरांमधील २०,००० शाळांमध्ये विद्याथ्याांद्वारे
उपोषण करण्यात आले होते.
• यािषी वतला पयाािरण संरक्षणासाठी राईट लाइिलीहुड पुरस्कार २०१९ (Right Livelihood
Award 2019) हा पुरस्कार प्रदान करण्यात आला आहे .
• तसेच स्टॉकहोममधील टेड टॉकला संबोवधत करण्यासाठीही ग्रेटाला आमंनत्रत करण्यात आले होते.
यावशिाय वतला २०१९च्या नोबेल शांतता पुरस्कारासाठी नामांनकत करण्यात आले होते.

आशिया-पॅवसनफक सिीि पुरसकार

• आणशया-पॅतसनफकचा सवोच्च पुरस्कार असलेल्या १३व्या आणशया-पॅतसनफक स्िीन पुरस्काराांची
घोषणा ऑस्टरेणलयामधील नब्रस्बेन येर्े करण्यात आली.
• या पुरस्काराद्वारे आणशया-पॅतसनफक क्षेत्रातील जवळपास ७० देशाांमधील तचत्रपटाांमधू न साांस्कृततक
वारसा आणण आणशया-पॅतसनफकमधील तवतवधता प्रतततबिंतबत करणाऱ्या सवोत्कृष्ट तचत्रपटाांचा सन्मान
केला.
• २०१९चे पुरस्कार विजे ते
❖ सवोत्कृष्ट तचत्रपट: दणक्षण कोररयाचे बोंग जू न-हो नदग्दर्लशत ‘पॅरासाईट’ (Parasite).
❖ सवोत्कृष्ट अणभनेत्री: मॅतस इगेनमन (वर्कडतट).
❖ सवोत्कृष्ट अणभनेता: मनोज वाजपेयी (भोसले).
• या पुरस्काराांची सुरुवात २००७ मध्ये झाली. तेव्हापासून युनेस्को, इांटरनॅ शनल फेडरेशन ऑफ नफल्म

Page | 270
 प्रोड्यूसर असोतसएशन आणण नब्रस्बेन तसटी कौहन्सल (ऑस्टरेणलया) याांच्याद्वारे हे पुरस्कार प्रततवषी
प्रदान केले जातात.
• या पुरस्काराांद्वारे आणशया-पॅतसनफक क्षेत्रातील नदग्दशाक, तचत्रपट, अणभनेते आणण सांस्कृतीांचा सन्मान
केला जातो, तसेच त्याांना प्रोत्साहन नदले जाते.

डॉ. सतीि रेड्डी याांिा एयरोसपेस क्षेिातील सिोच्च फेलोशिप

• देशाच्या सांरक्षणतसद्धतेशी ननगनडत असलेल्या सांरक्षण सांशोधन व तवकास सांस्थेचे (डीआरडीओ)
प्रमुख ‘रॉकेटमॅन’ म्हणून प्रतसद्ध असलेले वै ज्ञाननक डॉ. जी. सतीश रेड्डी युनायटेड नकिंग्डमच्या रॉयल
एरोनॉनटकल ॲकॅडमीतफे मानद फेलोणशप देण्यात आली.
• हे एयरोस्पेस क्षेत्रातील सवोत्कृष्ट कायाासाठी ही फेलोणशप प्रदान केली जाते. याला एयरोस्पेस
क्षेत्रातील नोबेल पुरस्कार मानले जाते.
• ही मानद फेलोणशप सवा प्रर्म १९१७ मध्ये ऑर्मवल राईट आणण तवल्बर राईट याांना प्रदान करण्यात
आली होती. हा मान तमळतवणारे डॉ. रेड्डी हे पहहलेच भारतीय आहेत.
डॉ. जी. सतीि रेड्डी
• देशाचा क्षेपणास्त्र कायािम पुढे ने ण्यात ज्याांनी आतापयांत मोठी कामतगरी केली त्यात डॉ. रेड्डी याांचा
समावे श आहे. त्याांना देशातील प्रगत क्षेपणास्त्र तांत्रज्ञान आणण स्माटा मागादर्लशत शस्त्र तांत्रज्ञानाचे
रचनाकार मानले जाते.
• त्याांचा जन्म आांध्र प्रदेशातील नेल्लोर येर्े झाला. ते जवाहरलाल नेहरू तांत्रज्ञान तवद्यापीठाचे माजी
तवद्यार्ी असून तेर्ून त्याांनी इलेतटरॉननतस व दरसांचार अणभयाांनत्रकीत पदवी घे तली आहे.
• नदशादशान तवज्ञानात त्याांची तज्ज्ञता असून भारतीय क्षेपणास्त्र प्रणालीत त्याांनी अग्नी-५ क्षेपणास्त्राच्या
यशस्वी चाचणीत मोठी भूतमका पार पाडली होती.
• जतमनीवरून हवे त मारा करणारे जलद प्रततहिया क्षेपणास्त्र, हेलेना व नाग रणगाडातवरोधी क्षेपणास्त्रे
याांसारख्या रणनीततक क्षेपणास्त्र यांत्रणाांसह काही महत्वपूणा प्रणाल्याांच्या तवकासामध्येही त्याांनी
महत्त्वपूणा भूतमका बजावली आहे.
• सतीश रेड्डी देशाच्या पहहल्या १,००० नकलो वगाातील मागादर्लशत बॉम्बच्या नडझाइन व तवकासाच्या
प्रकल्पाचे सांचालक होते.
• लांडनच्या रॉयल इहन्स्टट्य
ू ट ऑफ नॅणव्हगेशन या सांस्थेची फेलोणशप तमळालेले ते देशातील पहहले
सांरक्षण वै ज्ञाननक आहेत. त्याच सांस्थेचे रजतपदक त्याांना २०१५मध्ये तमळाले होते.
• इांनडयन नॅशनल ॲकॅडमी ऑफ इांणजनीयररिंग, कॉम्प्युटर सोसायटी ऑफ इांनडया, एरोनॉनटकल
सोसायटी ऑफ इांनडया, इहन्स्टट्य
ू शन ऑफ इांणजनीयररिंग ॲण्ड टेतनॉलॉजी (नब्रटन), अमेररकन

Page | 271
 इहन्स्टट्य
ू ट ऑफ एरोनॉनटतस ॲण्ड ॲनॉनटतस या सांस्थाांचे ते मानद सदस्य आहेत.
• आयईआय (इांनडया) व आयईईई (यूएसए) या सांस्थाांचा सांयुतत पुरस्कारही त्याांना अणभयाांनत्रकीतील
उत्कृष्ट कामतगरीसाठी देण्यात आला होता.
• होमी भाभा स्मृती पुरस्कार, तवश्वेश्वरय्या पुरस्कार असे अनेक मानसन्मान त्याांना तमळाले आहेत.
• अलीकडेच ्यांना अमेररकन इांस्टीट्यू ट ऑफ एरोनॉनटतस अाँड ॲस्टरोनॉनटतस सांस्थेच्या तमसाइल
तसस्टम्स पुरस्कार २०१९ प्रदान करण्यात आला होता. गेल्या ४ दशकात हा पुरस्कार तमळतवणारे ते
पहहलेच भारतीय आणण पहहले अमेरीकेबाहेरचे व्यतती आहेत.

अनिथम याांिा ज्ञािपीठ पुरसकार

• मल्याळी काव्यातील आदरणीय व्यहततमत्त्व अशी ओळख असलेले सुप्रतसद्ध कवी अनक्कर्म याांची
२०१९ या वषाांसाठीच्या अत्यांत प्रततष्ठेच्या ५५व्या ज्ञानपीठ पुरस्कारासाठी ननवड झाली.
• अनक्कर्म अत्युर्न नांबूतर्री असे त्याांचे पूणा नाव असून ते अनक्कर्म या नावाने सुपररतचत आहेत.
• कतवतेबरोबरच त्याांनी नाट्य, टीकात्मक ननबांध, बालसाहहत्य, लघुकर्ा आदी साहहत्याच्या क्षेत्रात
आपला तवशेष ठसा उमटतवला आहे.
• अनक्कर्म याांची ५५ पुस्तके प्रकाणशत झाली असून त्यामध्ये ४५ कतवतासांग्रह, खांडकाव्य, कर्ाकाव्य,
चररत्रकाव्य आणण गाणी याांचा समावे श आहे.
• वीरवदम, बणळदशानम, ननतमषा क्षेत्रम, अमृत खततका, अनक्कर्म कतवतका, अांततमहाकालम ही त्याांची
गाजलेली ननर्ममती आहे.
• अनक्कर्म याांच्या साहहत्याचा देशी आणण परदेशी भाषाांत अनुवाद करण्यात आला आहे. त्याांना
‘पद्मश्री’ नकताबाने सन्माननत करण्यात आले आहे.
• तसेच त्याां ना साहहत्य अकादमी पुरस्कार (१९७३), केरळ साहहत्य अकादमी पुरस्कार (१९७२ व
१९८८), मातृभूमी पुरस्कार, वायलर पुरस्कार व कबीर सन्मानानेही सन्माननत करण्यात आले आहे.
ज्ञानपीठ पुरस्कार
• ज्ञानपीठ पुरस्कार भारत सरकारतर्े साठह्याच्या क्षेत्रात नदला जाणारा सिोच्च पुरस्कार आहे. हा
पुरस्कार १९६१ साली स्थापन करण्यात आला.
• ज्ञानपीठ पुरस्कार हा भारतीय साठह्यजगतात नोबेल पुरस्काराइतकाच सिा श्रेष्ठ पुरस्कार समजला
जातो. या पुरस्कार विजे ्यांना रोख रक्कम, प्रशस्तीपत्र आणण सरस्िती देिीची कांस्य प्रवतमा प्रदान
करण्यात येते .
• भारतीय संविधानात समाविष्ट् २२ भारतीय भाषांमध्ये उ्कृष्ट् काया करणाऱ्या साठहठ्यकांना हा
पुरस्कार प्रदान केला जातो.

Page | 272
• पूिी इंग्रजी भाषेतील साठहठ्यकांना हा पुरस्कार नदला जात नसे. परंतु ४९व्या ज्ञानपीठ
पुरस्कारांपासून तो इंग्रजी साठहठ्यकांनाही देण्याचा ननणाय घे ण्यात आला.
• १९६५मध्ये पठहला ज्ञानपीठ पुरस्कार मल्याळम किी श्री. गोवििं द शंकर कुरूप यांच्या ओडोिुघल
(बासरी) या काव्यकृतीला वमळाला.
• आतापयांत ठहिंदी भाषेतील साठहठ्यकांना सिाावधक ९ िेळा आणण कन्नड भाषेतील साठहठ्यकांना ८
िेळा हा पुरस्कार देण्यात आला आहे.
• मराठी भाषेसाठीचा पठहला ज्ञानपीठ पुरस्कार १९७४ साली विष्णु सखाराम खां डेकर यांच्या ययाती या
कादंबरीला प्रदान करण्यात आला.
• आतापयांत वि. स. खां डेकर, कुसु माग्रज अिाात विष्णु िामन वशरिाडकर (१९८७), वििं दा करंदीकर
(२००३), भालचं द्र नेमाडे (२०१४) या मराठी लेखकांना ज्ञानपीठ पुरस्कार वमळाला आहे.

Page | 273
 चर्थचत व्यक्ती
उद्धि ठाकरे
• महाराष्टर तवकास आघाडीचे नेते , णशवसेना पक्षप्रमुख उद्धव ठाकरे याांनी काही नदवसाांपूवी महाराष्टराचे
२९वे मुख्यमांत्री म्हणून शपर् घे तली.
• गेल्या अनेक दशकाांपासून मराठी माणूस, कष्टकरी जनतेच्या कल्याणासाठी कायारत ठाकरे याांना
त्याांचे वडील व णशवसेनेचे सांस्थापक स्व. बाळासाहेब ठाकरे, आई स्व. मीनाताई आणण आजोबा
प्रबोधनकार केशव सीताराम ठाकरे याांचा समृद्ध वारसा लाभला आहे .
• बाळासाहेब ठाकरे याांच्या ननधनानांतर त्याांनी पक्षाची धु रा साांभाळत ग्रामपांचायतीपासून ते
लोकसभेयांतच्या प्रत्येक ननवडणुकीत णशवसेनेच्या यशाची कमान सतत चढती ठेवली.
• भाजप नेते नारायण राणे व मनसे अध्यक्ष राज ठाकरे याांनी पक्ष सोडल्यानांतरही त्याांनी णशवसेनेवरची
पकड मजबूत ठेवत णशवसेनेला सातत्याने यश तमळवू न नदले.
• उद्धव ठाकरे कुटुांबवत्सल आहेत. तमतभाषी आहेत, कलाप्रे मी आहेत, सुसांस्कृत राजकारणी आहेत
आणण प्रचांड मेहनती व्यहततही आहेत.
• ुदाम्य इच्छाशतती असलेल्या उद्धव ठाकरे याांचा एक छायातचत्रकार ते मुख्यमांत्री प्रवास र्क्क
करणाराच नव्हे तर तततकाच अचांतबत करणाराही आहे.
जीवनपररचय
• पूणा नाव: उद्धव बाळ ठाकरे
• जन्म: २७ जु लै १९६०
• वडील: बाळ केशव ठाकरे
• आई: तमनाताई बाळ ठाकरे
• पत्नी: रश्मी ठाकरे
• अपत्ये: आनदत्य ठाकरे आणण तेजस ठाकरे
• भाऊ: तबिंदमाधव आणण जयदेव ठाकरे. राज ठाकरे हे त्याांचे चुलत भाऊ आहेत
• णशक्षण: बालमोहन तवद्यामांनदर आणण सर जे . जे . स्कूल ऑफ अप्लाइड आटा
• पक्ष: णशवसेना
• आवड: फोटोग्राफी, वाचन
• २७ जु लै १९६० रोजी मुांबईमध्ये जन्म झालेले उद्धव ठाकरे जे . जे . स्कूल ऑफ आटाचे स्नातक असून,
त्याांच्या छायातचत्राांची अनेक पुस्तके प्रतसद्ध आहेत.
• एक तसद्धहस्त लेखक आणण व्यावसातयक छायातचत्रकार असलेल्या श्री. ठाकरे याांच्या कलाकृतीांची

Page | 274
 दखल अनेक नामवां त मातसकाांनी वेळोवेळी घे तली आहे.
• तसेच त्याांच्यातील जागततक दजााच्या छायातचत्रकाराचे दशान तवतवध प्रदशानाांच्या माध्यमातून
रतसकाांना घडले आहे.
• णशवसेना प्रमुख बाळासाहेब ठाकरे याांनी पायाभरणी केलेल्या आणण णशवसेनेचे मुखपत्र असलेल्या
दैननक सामनाची धु रा ठाकरे याांनी मुख्य सांपादक म्हणून साांभाळली आहे.
राजकीय प्रिास
• उद्धव ठाकरे याांच्या राजकीय जीवनाची सुरूवात तवद्यार्ी दशेपासून झाली. १९९७पासून त्याांनी मुांबई
महापाणलक े च्या ननवडणुकाांमध्ये लक्ष घालायला सुरुवात केली.
• णशवसेनेच्या माध्यमातून सामाणजक आणण राजकीय जीवनात सिीय असलेल्या ठाकरे याांच्याकडे
२००२च्या बृहन्मुांबई महानगरपाणलक े च्या ननवडणुकीची जबाबदारी आली आणण महापाणलकेवर
णशवसेनेची सत्ता स्थापन करीत त्याांनी ती यशस्वीरीत्या पूणा केली.
• २००३मध्ये पक्षाने त्याांच्याकडे कायााध्यक्षपदाची जबाबदारी सोपवली आणण २००४मध्ये त्याांना
णशवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे याांनी आपला उत्तरातधकारी म्हणून घोषीत केले.
• त्याांच्या नेतृत्वात णशवसेनेच्यावतीने ३० लाख रुपयाांच्या औषधाांचे वाटप केले गेले. मुांबईची त्यातही
उपनगरातील आरोग्यसेवा बळकट करण्यासाठी योजना आखल्या गेल्या.
कलात्मक पैलू
• महाराष्टराच्या भौगोणलक, साांस्कृततक व ऐततहातसक अशा अलौनकक सौंदयााचे मूतीमांत आणण तवहांगम
छायातचत्रण त्याांच्या ‘महाराष्टर देशा’ या २०१० ला प्रकाणशत झालेल्या पुस्तकातून नदसून येते.
• महाराष्टराच्या समृद्ध साांस्कृततकतेचा मानतबिंद असलेल्या पांढरपूर वारीचे व ग्रामीण महाराष्टराचे यर्ार्ा
छायातचत्रण त्याांच्या ‘पहावा तवठ्ठल’ या २०११ मधील पुस्तकाच्या माध्यमातून समोर आले आहे.
• आपल्या छायातचत्र प्रदशानाच्या माध्यमातून ुष्काळी भागातील शेतकरी व वन्यजीव सांरक्षणासाठी
ननधी उभारून त्याांनी मदत केली.
योर्दाि
• णशवसेनेच्या कायााध्यक्षपदाची जबाबदारी स्वीकारल्यानांतर पक्षाला अतधक सवा समावे शक करतानाच
आधु ननकतेशी जोडले.
• युवक, कामगार व शेतकरी याांच्या प्रश्नाांना न्याय तमळवू न देण्यासाठी त्याांनी राज्यभर चालतवलेल्या
तवतवध आांदोलनाांना यश आले.
• ८० टक्के समाजकारण आणण २० टक्के राजकारण या धोरणाने काया करणाऱ्या णशवसेनेची दखल
तगनीज बुकने घे तली आहे.
• २५ एनप्रल २०१० रोजी ‘रततदानाचा महायज्ञ’ घडवू न आणण्याचे काम करून त्याांनी नवा तविम

Page | 275
 स्थानपत केला होता.
• ठाकरे याांच्या नेतृत्वाखाली णशवसेनेने मलेररया आजारासाठी चाचणी आणण उपचार केंद्र सुरू करून
गरजूां साठी औषध पुरवठाही सुरू केला.
• राज्य आणण केंद्र शासनाकडून आवश्यक ती मदत न तमळाल्याने उद्धव ठाकरे याांनी तवदभाातील
ुष्काळग्रस्त शेतकऱ्याां च्या कजामुततीसाठी यशस्वी मोहीम राबवली होती.
• सांवे दनशील लेखक, कवी, अभ्यासू आणण छायातचत्रकार असलेल्या उद्धव ठाकरे याांनी पक्षाच्या
राजकारणामध्ये महत्त्वाचे बदल घडवू न आणले आणण पक्षाला आजचे सुसांघनटत रुप नदले .
• महाराष्टराला तवतवध आघाड्याांवर पुढे घे ऊन जाणारे नेतृत्व श्री. उद्धव ठाकरे याांच्या रूपाने लाभले आहे.

इसाबेल हूपिड
• भारतीय आांतरराष्टरीय तचत्रपट महोत्सवाच्या (IFFI) २०१९च्या सुवणा महोत्सवी समारांभात फ्रान्सची
ततच्या नपढीतील सवाात प्रतसद्ध आणण लोकनप्रय अणभनेत्री इसाबेल हूपटा याांना जीवनगौरव पुरस्काराने
सन्माननत केले जाईल.
• केंद्रीय माहहती व प्रसारण मांत्री प्रकाश जावडेकर याांनी नवी नदल्ली येर्े याबाबतची घोषणा केली.
• जीवनगौरव पुरस्कार इफ्फी समारांभातील सवोच्च व सवाात प्रततहष्ठत पुरस्कार आहे. या पुरस्काराांतगात
१० लाख रुपये रोख रक्कम बक्षीसस्वरूप देण्यात येते.
• फ्रेंच अणभनेत्री इसाबेल याांना त्याांचे उल्लेखनीय कलात्मक कौशल्य व तसनेमातील उत्कृष्ट योगदान
यासाठी हा प्रततहष्ठत पुरस्कार देण्यात येणार आहे .
• १९७१ मध्ये वचत्रपट क्षेत्रात पदापाण केल्यापासून त्याांनी १२०हून अतधक तचत्रपटाांमध्ये काम केले
आहे.
• १६ नामाांकनासह त्याांचे नाव सेसर पुरस्कारासाठी सवाातधक वेळा शयातीत होते. त्याांना ‘सेरेमनी’
आणण ‘एले’ या तचत्रपटाांसाठी २ वेळा सवोत्कृष्ट अणभनेत्रीचा सेसर पुरस्कार तमळाला आहे .
• २०१६मध्ये हूपटा याांचे ‘एले’ तचत्रपटामधील अणभनयासाठी आांतरराष्टरीय स्तरावर कौतुक झाले. या
तचत्रपटासाठी त्याांना गोल्डन ग्लोब पुरस्कार, इहन्डपेंडेंट हस्परीट पुरस्काराने सन्माननत करण्यात आले
आणण सवोत्कृष्ट अणभनेत्रीसाठी ऑस्कर पुरस्कारासाठी नामाांकन प्राप्त झाले होते .
• हूपटा ७ वेळा नामाांकनासह मोणलयर पुरस्कारासाठी सवाातधक नामाांनकत अणभनेत्री राहहल्या आहेत. मे
२००९ मध्ये ६२व्या कान्स तचत्रपट महोत्सवात त्या ज्यूरीांच्या अध्यक्ष देखील होत्या.
• त्या अशा ४ महहलाांपैकी एक आहेत, ज्याांनी कान्स तचत्रपट महोत्सवात दोनदा सवोत्कृष्ट अणभनेत्रीचा
पुरस्कार णजिंकला आहे .
• त्याांना १९७८ मध्ये तचत्रपट ‘वे लेतस नोणजयर’ आणण २००१ मध्ये तचत्रपट ‘द नपयानो टीचर’ यातील

Page | 276
 भूतमकेसाठी हा पुरस्कार प्रदान करण्यात आला होता.
• हूपटा याांना युरोनपयन तचत्रपट पुरस्काराांमध्ये दोनदा सवोत्कृष्ट अणभनेत्री (२००१ व २००२) म्हणून
ननवडले गेले आहे.

क
ुां र् फू िन्स
• अलीकडेच केंद्रीय पयाटन व साांस्कृततक राज्यमांत्री प्रल्हाद तसिंग पटेल याांनी द्रुकपा वारशाच्या कुांग
फू नन्सची (Kung Fu Nuns) भे ट घे तली.
• कुांग फू नन्स याांना अलीकडेच न्यूयॉकामध्ये एणशयानटक सोसायटीचा प्रततहष्ठत गेम चेंजर पुरस्काराने
सन्माननत करण्यात आले आहे.
• हहमालयीन प्रदेशातील महहलाांच्या सक्षमीकरणासाठी व महहला-आधाररत भेदभाव दर करण्याच्या
त्याांच्या अनुकरणीय कायाा बद्दल त्याांना हा पुरस्कार देण्यात आला.
• त्याांची टॅगलाइन ‘स्वतःच स्वतःचे हीरो बना’ (Be Your Own Hero) अशी आहे.
• या नन्स आपले प्रर्म नाव म्हणून ‘णजग्मे’चा वापर करतात आणण ‘णजग्मे’चा (Jigme) अर्ा ‘ननभाय’
असा होतो.
क
ुां र् फू िन्सबद्दल
• कुांग फू नन्स हा १००० वषा जु न्या द्रुकपा वारशाच्या सु मारे ७०० नन्सचा मजबूत समुदाय आहे .
• त्या बौतद्धक नपढीचे प्रततननतधत्व करतात.
• या व्यततररतत त्या आपल्या णशक्षणाचा वापर लैंतगक समानता आणण पयाावरणवादाला प्रोत्साहन
देऊन जगात अर्ापूणा बदल घडवू न आणण्यासाठी करतात.
• सबलीकरण आणण समानता याांना प्रोत्साहन देणे आणण समुदायाांना सुधारण्यासाठी ते प्राचीन माशाल
आटाचा वापर करतात.
• तसेच त्या युवतीांना रूढी-पराांपराांच्या जोखांडातून बाहेर काढून, त्याांना स्वतःचे नायक होण्यासाठी
प्रवृ त्त करत आहेत.
एशियानिक सोसायिी र्े म चेंजर पुरसकार
• १९५६मध्ये स्थापन करण्यात आलेली एणशयानटक सोसायटी ही एक पक्षपातरहहत, गैर-लाभकारी
शैक्षणणक सांस्था आहे .
• जागततक सांदभाात आणशया आणण अमेररकेतील लोक, नेते आणण सांस्था याांच्यात परस्पर समन्वय
वाढतवण्यासाठी आणण भागीदारी मजबूत करण्यासाठी ही सांस्था समर्कपत आहे.
• गेम चेंजर पुरस्कार प्रततवषी अशा व्यतती नकिंवा सांस्थाांना नदला जातो, ज्याांनी एणशयानटक
सोसायटीच्या मते अनेक क्षेत्राांमध्ये प्रेरणादायक, ज्ञानवधाक आणण उच्च नेतृत्व दशातवले आहे.
Page | 277
 द्रनधनवाताव
माजी मुख्य नििडिूक आयुक्त िी. एि. िेषि
• देशात खऱ्या अर्ााने ननकोप ननवडणुकाांचे पवा सुरू करून देशातील ननवडणूक प्रणालीचा चेहरामोहरा
बदलणारे माजी मुख्य ननवडणूक आयुतत टी. एन. शेषन याांचे १० नोव्हेंबर रोजी ह्रदयतवकाराच्या
झटतयाने चेन्नईत ननधन झाले. ते ८५ वषााचे होते .
• टी.एन. शेषन याांना स्मृततभ्रांशाचा त्रास होता. त्याांच्या ननधनाने प्रामाणणक आणण कताव्य दक्ष प्रशासक
गमावल्याची भावना व्यतत होत आहे.
अल्पपररचय
• शेषन याांचां पूणा नाव ततरुनेल्लाई नारायण अय्यर शेषन हे होते. त्याांचा जन्म १५ नडसेंबर १९३२ रोजी
केरळच्या पल्लकड णजल्यात झाला.
• भारतीय प्रशासकीय सेवे च्या १९५५च्या तुकडीचे अतधकारी असलेल्या शेषन याांचे पदवीपयांतचे
णशक्षण चेन्नईत झाले.
• १२ नडसेंबर १९९० ते ११ नडसेंबर १९९६ पयांत त्याांनी भारताचे १०वे मुख्य ननवडणूक आयुतत म्हणून
काम पाहहले. त्याांची ६ वषाांची कारनकदा ऐततहातसक ठरली. त्याांनीच ननवडणूक आयोगाला प्रततष्ठा
प्राप्त करून नदली.
• मुख्य ननवडणूक आयुततपदी ननयुतती होताच त्याांनी ननवडणूक प्रहियेचा चेहरा-मोहरा बदलला.
ननवडणुकीतील गैरप्रकाराांना आळा घालण्याबरोबरच ननवडणूक प्रहिया पारदशाक केली.
• आचारसांहहतेची कठोर अांमलबजावणी करून त्याांनी राजकारण्याांमध्ये ननवडणूक आयोगाचा धाक
ननमााण केला. त्याचबरोबर ननवडणूक प्रहियेत सुधारणा घडवू न आणल्या.
• शेषन याांनी सुरक्षा दलाांच्या सुसूत्र तैनातीसाठी बहुतवध टप्प्याांमध्ये ननवडणूक घे ण्याचे प्रारूप तवकतसत
केले. मतदाराांसाठी ओळखपत्र तयार करण्याची कल्पनाही त्याांनीच माां डली होती.
• शेषन हे मुख्य ननवडणूक आयुततपदी आरूढ होण्याआधी त्या पदाचे अतधकार, त्याांची व्याप्ती या
बाबीांची सवा सामान्याांना कुठलीही कल्पना नव्हती.
• ननवडणूक आयोग ही लोकशाहीतील महत्त्वाची स्वायत्त सांस्था असून ती राजकीय हस्तक्षेपापणलकडे
असते, याची जाणीव शेषन याांच्या कायापद्धतीमुळेच नागररकाांना प्रर्मच प्रकषाांने झाली.
• त्याांनी कॅतबने ट सतचव म्हणूनही काम पाहहले होते. ननवडणूक आयुतत म्हणून ननयुतती होण्याआधी
ते योजना आयोगाचे सदस्य होते.
• ननवृ त्त झाल्यावर त्याांनी देशभतत टरस्टची स्थापना केली. १९९७मध्ये त्याांनी त्याांनी माजी राष्टरपती के.
आर. नारायणन याांच्यातवरोधात राष्टरपतीपदाची ननवडणूक लढवली, मात्र या ननवडणुकीत त्याांना यश

Page | 278
 आलां नाही.
• त्यानांतर १९९९मध्ये त्याांनी कााँग्रेस पक्षातफे भाजपचे ज्येष्ठ नेते लालकृष्ण अडवाणी याांच्यातवरोधात
लोकसभेची ननवडणूक लढवली, मात्र त्यातही त्याांना यश तमळाले नव्हते.
• सेवे तील त्याांच्या उल्लेखनीय कामाबद्दल १९९६ मध्ये त्याांना रेमन मॅगसेसे पुरस्कार प्रदान करण्यात
आला. भारत सरकारनेही त्याांना पद्मश्री आणण पद्मतवभूषण पुरस्काराांनी सन्माननत केले होते.

र्शिततज्ज्ञ िवसष्ठ िारायि वसिंह

• प्रतसद्ध गणणततज्ज्ञ वतसष्ठ नारायण तसिंह याांचे १४ नोव्हेंबर रोजी वयाच्या ७७व्या वषी ननधन झाले.
त्याांना भारताचे आइन्स्टाइन म्हणून ओळखले जात होते.
• गेल्या काही नदवसाांपासून त्याांची तब्दयेत खालावली होती. ते गेल्या ४० वषाांपासून तसजोफ्रेननया या
मानतसक आजाराने ग्रस्त होते.
• वतसष्ठ नारायण तसिंह हे गणणतातले नदग्गज होते . गणणत सोपे करण्यासाठी त्याांनी अनेक तसद्धाांत
माां डले आहेत.
• त्याांना लोक गणणत तवषयामधील देव मानत तर गणणताचे णशक्षक, प्राध्यापक त्याांना गणणताचे
जाुगार म्हणत होते.
• वणशष्ठ याांचा जन्म २ एनप्रल १९४२ रोजी भोजपुर णजल्यातील बसांतपूर गावात झाला. नेतरहाट
तवद्यालयातून त्याांनी प्रार्तमक आणण माध्यतमक णशक्षण पूणा केले.
• १९६९ मध्ये अमेररक
े च्या कॅणलफॉर्कनया तवद्यापीठातून त्याांनी पीएचडी घे तली व वॉणशिंग्टन तवद्यापीठात
सहायक प्राध्यापक म्हणून रुजू झाले.
• पीएचडीनांतर त्याांची अमेररकन अांतराळ सांशोधन सांस्था नासामध्ये असोतसएट साइांनटस्ट प्रोफे सर
पदावर त्याांची ननयुतती करण्यात आली. १९७२ मध्ये ते भारतात परतले.
• भारतात परतल्यानांतर त्याांनी आयआयटी कानपूर, आयआयटी मुांबई, आयएसआय कोलकातमध्ये
नोकरी केली.
• वणशष्ठ नारायण याांनी शास्त्रज्ञ आइन्स्टाइनच्या सापेक्षताच्या तसद्धाांताला आव्हान नदले होते.

ज्येष्ठ धृ पद र्ायक पां. रमाकाांत र्ुांदेचा

• ज्येष्ठ धृ पद गायक पां. रमाकाांत गुांदेचा याांचे भोपाळ येर्े ह्रदयतवकाराच्या तीव्र धततयाने ८ नोव्हेंबर
रोजी ननधन झाले. ते ५८ वषाांचे होते.
• पुण्यात १० नोव्हेंबर रोजी होणाऱ्या 'प्रभातस्वर' मैफलीसाठी गुांदेचा बांधू भोपाळहून रेल्वे ने ननघाले
होते. मात्र, प्रवासात ह्रदयतवकाराचा झटका आल्याने पां. रमाकाांत गुांदेचा याांची प्राणज्योत मालवली.

Page | 279
• उमाकाांत आणण रमाकाांत गुांदेचा बांधू राष्टरीय आणण आांतरराष्टरीय स्तरावर धृ पद गायकीसाठी प्रतसद्ध
आहेत.
• धृ पद गायकीतील योगदानाबद्दल त्याांना केंद्र सरकारतफे २०१२ मध्ये 'पद्मश्री' सन्मान आणण २०१७
मध्ये 'सांगीत नाटक अकादमी' पुरस्कार प्रदान करण्यात आला आहे.
• मध्य प्रदेशातील उज्जैन येर्े जन्मलेल्या गुांदेचा बांधूचे गायकीचे णशक्षण पारांपररक तवद्यापीठातून
आणण ध्रुपद केंद्र, भोपाळ येर्ील गुरू-णशष्य परांपरेत झाले.
• सुप्रतसद्ध रुद्रवीणावादक उस्ताद णझया मोहहयुद्दीन डागर याांच्यासमवे त प्रतसद्ध ध्रुपद गायक उस्ताद
णझया फररुद्दीन डागर याांच्याकडे त्याांनी गायनाची तालीम घे तली.
• गुांदेचा बांधूां नी सु मारे २५ देशाांमध्ये कला सादर केली आहे; तसेच अनेक देशाांमध्ये धृ पद गायकीच्या
कायाशाळाही त्याांनी घे तल्या आहेत. रमाकाांत याांनी सांगीत आणण कॉमसा शाखेत पदव्युत्तर पदवी
घे तली आहे .
• गुांदेचा बांधूां ना सांस्कृती पुरस्कार, मध्य प्रदेश सरकारचा कुमार गां धवा पुरस्कार, मेवाड फाउांडे शनचा
डागर घराना पुरस्कार, सवोत्कृष्ट सांगीत नदग्दशानासाठी रजत कमल राष्टरीय तचत्रपट पुरस्कार,
मध्यप्रदेश गौरव पुरस्कार, स्पांदन लणलत कला सन्मान, सवाई गांधवा महोत्सवात वत्सलाबाई जोशी
पुरस्कार, राष्टरीय णशष्यवृ त्ती, उस्ताद अल्लाउद्दीन खााँ णशष्यवृ त्ती, पुट्टराज गवई पुरस्कार धारवाड,
युननयन बाँकेतफे जीवनगौरव, स्वाती ततरूनल सन्माम अशा अनेक पुरस्काराांनी सन्माननत करण्यात
आले आहे.

Page | 280
 द्रदनशविेष
१ िोव्हेंबर : ९ राज्याांचा िापिा नदि
• तातमळनाडू, कनााटक, केरळ, छत्तीसगड, मध्यप्रदेश, पांजाब, हररयाणा, आांध्रप्रदेश आणण राजस्थान
या ९ भारतीय राज्याांनी १ नोव्हेंबर रोजी त्याांचा स्थापना नदवस साजरा केला.
• पांतप्रधान मोदी, राष्टरपती रामनार् कोतविं द आणण इतर ने त्याांनी या राज्याांच्या समृद्धीसाठी शुभेच्छा
नदल्या.
• २ नोव्हेंबर २०१९ रोजी भारतात २८ राज्ये आणण ९ केंद्रशातसत प्रदेश आहेत.
राज्य स्थापनेचे वषव
आांध्रप्रदेश १९५६
कनााटक १९५६
केरळ १९५६
राजस्थान १९५६
मध्यप्रदेश १९५६
तातमळनाडू १९५६
हररयाणा १९६६
पांजाब १९६६
छत्तीसगड २०००

५ नोहेंबर: जागशतक त्सुनामी जागरूकता द्रदवस

• दरिषी ५ नोव्हेंबर रोजी जागवतक ्सुनामी जागरूकता नदिस म्हणून साजरा केला जातो, जगात
्सुनामीबद्दल जागरुकता पसरविणे हा यामागचा उद्देश आहे.
• नडसेंबर २०१५मध्ये संयुक्तत राष्ट्र महासभेने प्रिम जागवतक ्सुनामी जागृती नदिस साजरा केला होता.
या नदनाची ही चौर्ी आिृ त्ती आहे.
• या नदिशी जगभरात ्सुनामीच्या धोक्तयाबद्दल जागरुकता पसरविण्यात येते. तसेच ्सुनामीच्या
पूिा सूचना देणाऱ्या यंत्रणेचे मह्ि अधोरेणखत करण्यात येते .
त्सुनामी
• ्सुनामी म्हणजे महासागरातील पाणी िे गाने आणण मोठ्या प्रमाणात स्थानांतरीत झाल्याने ननमााण
होणाऱ्या लाटांची मावलका होय. भूकंप, जिालामुखीचा उद्रेक नकिंिा उल्का यामुळे ्सुनामी ननमााण

Page | 281
 होिू शकतात.
• ्सुनामी हा जपानी शब्द असून ्याचा अिा ‘बंदरातील लाटा’ (्सु: बंदर, नामी: लाटा) असा आहे. हा
शब्द कोळ्यांमध्ये प्रचलीत होता.
• इतर नैसर्थगक आपत्तींप्रमाणे ्सुनामीचे अनुमान काढणे कठीण असले तरी, भूकंपाच्या प्रठक्रयांमुळे
्सुनामीचे पूिाानु मान काढता येऊ शकते.
• २००४मध्ये सु मात्रा बेटाजिळील समुद्रामध्ये ९.१ ररश्टर स्केलच्या भूकंपामुळे उद्भवलेल्या लाटांमुळे
्सुनामी ननमााण झाली होती.
• या ्सुनामीने इंडोनवशया, िायलंड, भारत, बमाा, मादागास्कर, श्रीलांका या देशांना र्टका बसला. ही
नैसर्थगक आपत्तीच्या इवतहासात सिाात नुकसानकारक ि भयानक आपत्ती ठरली.
• २०३०च्या अखेरपयांत नकनारपट्टी भागात राहणाऱ्या जागततक लोकसांख्येच्या जवळपास ५० टक्के
लोकाांना वादळ, त्सुनामी आणण पूर अशा नैसर्मगक समस्याांचा सामना करावा लागण्याची शतयता
आहे.
• त्यामुळे या लोकाांचे आणण त्याांच्या सांपत्तीचे रक्षण करण्यासाठी पूिा सूचना देणारी यांत्रणा, लवतचक
पायाभूत सुतवधा व णशक्षण यामध्ये गुांतवणूक करणे आवश्यक आहे.

९ नोहेंबर: राष्ट्र ीय शवधी सेवा द्रदन

• भारतात ९ नोव्हेंबर हा नदिस दरिषी राष्ट्रीय विधी सेिा नदन म्हणून साजरा केला जातो. याचा उद्देश
सिा नागररकांसाठी कायदेशीर मदत सुननठश्चत करणे आहे .
• तसेच समाजातील दुबाल घटकांना ननशुल्क आणण कायाक्षम कायदेशीर मदत उपलब्ध करून देणे,
हादेखील या नदनाचा उद्देश आहे .
• समाजाच्या िं वचत आणण दुबाल अशा प्र्येक घटकापयांत कायदेशीर सेिा आणण ्या सेिांची
उपलब्धता पोहचविण्यासाठी या नदिशी जनजागृती करण्यात येते.
• या नदिशी देशभरात लोकांना समान कायदेशीर प्रदान करण्यासाठी लोक अदालत आयोणजत केल्या
जातात.
• या नदनाची सुरुिात १९९५मध्ये सिोच्च न्यायालयाने देशातील गरीब ि दुबाल समूहाला ननशुल्क
कायदेशीर सेिा उपलब्ध करून देण्यासाठी केली.
• याचा उद्देश मठहला, नदव्यांग, अनु सूवचत जाती, अनुसूवचत जमाती ि मानिी तस्करीचे बळी ठरलेल्या
व्यक्तती यांना मोर्त कायदेशीर मदत करणे हा आहे.

१० नोहेंबर: जागशतक शवज्ञान द्रदवस

Page | 282
• दरिषी १० नोव्हेंबर हा नदिस जागवतक विज्ञान नदिस (शांती आणण विकासासाठी जागवतक विज्ञान
नदिस) म्हणून साजरा केला जातो.
• जनतेच्या जीिनात विज्ञानाचा प्रभाि ि समाजातील विज्ञानाची भूवमका अधोरेणखत करणे, हा या
नदनाचा मुख्य उद्देश आहे .
• यािषी जागवतक विज्ञान नदनाची मुख्य सांकल्पना ‘Open science, leaving no one behind’
हा आहे.
• २००१मध्ये युने स्कोने जागवतक विज्ञान नदनाची स्थापना केली. २००२मध्ये हा नदिस प्रिम साजरा
केला गेला.
• हा नदिस साजरा करण्याचे उद्देश
❖ शांततापूणा आणण शाश्ित समाजाच्या विकासामध्ये विज्ञानाची भूवमका स्पष्ट् करणे.
❖ समाजाच्या कल्याणासाठी विज्ञानाचा िापर करण्याच्या िचनबिता अधोरेणखत करणे.
❖ विज्ञानासमोरील आव्हानांकडे लक्ष िेधू न घे णे.
❖ िै ज्ञाननक दृष्ट्ीकोनाचा विकास करण्यासाठी योगदान देणे.

११ नोहेंबर: राष्ट्रीय शिक्षि द्रदन

• देशाचे पठहले वशक्षणमंत्री भारतर्न मौलाना अबुल कलाम आझाद यांच्या जयंतीननवमत्त ११ नोव्हेंबर
हा नदिस दरिषी भारतात राष्ट्रीय वशक्षण नदन म्हणून साजरा केला जातो.
• भारत सरकारद्वारे ११ नोव्हेंबर २००८ रोजी या नदिसाची स्थापना करण्यात आली होती. वशक्षण आणण
्याचे मह््ि याबाबत जनजागृती करणे यासाठी हा नदन साजरा केला जातो.
• अतधकातधक लोकाांना णशक्षणाकडे आकर्कषत करणे आणण देशातील साक्षरता दर वाढतवणे हे या
नदवसाचे मुख्य उद्दीष्ट आहे.
मौलाना अबुल कलाम आझाद
• मौलाना अबुल कलाम आझाद १५ ऑगस्ट १९४७ ते २ र्ेब्रुिारी १९५८ दरम्यान स्ितंत्र भारताचे
पठहले वशक्षण मंत्री होते .
• ्यांचा जन्म ११ नोव्हेंबर १८८८ रोजी मक्का येिे झाला. िनडलांबरोबर १८९०साली ते कलक्याला
आले.
• ्यांचे मूळ नाि मोठहउद्दीन अहमद असे असून अबुल कलाम म्हणजे िाचस्पती ही ्यांची पदिी होती.
पुढे आझाद (स्ितंत्र) हीदेखील उपाधी ्यांना वमळाली.
• लोकजागृतीसाठी १९१२साली कलकत्ता येिे ्यांनी अल-ठहलाल हे उदूा साप्ताठहक सुरू केले. अनेक
िृ त्तपत्रांतून आझाद या टोपणनािाने ते लेखन करीत.

Page | 283
• ते गांधीजींच्या विचारांनी खूप प्रभावित होते. ्यांनी णखलार्त आं दोलन, असहकार चळिळ,
धारासना स्याग्रह, स्िदेशी आंदोलन तसेच भारत छोडो आंदोलनात भाग घे तला.
• ते भारतीय राष्ट्रीय कााँग्रेसचे सदस्यही होते. १९२३साली ते ियाच्या ३५व्या िषी भारतीय राष्ट्रीय
कााँग्रेसचे सिाात तरुण अध्यक्ष झाले.
• ्यांचा मृ्यू २२ र्ेब्रुिारी १९५८ रोजी नदल्ली येिे झाला. ्यांचे इंनडया विन्स फ्रीडम (१९५९) हे
आ्मचररत्र ्यांच्या मृ्यूनंतर प्रवसि झाले.
• आयआयटी, आयआयएससी इत्यादी देशातील प्रमुख सांस्थाांच्या स्थापनेमध्ये ्यांचे मोठे योगदान
होते.
• भारताला स्िातंत्र्य वमळिू न देण्यात अमुल्य योगदान देणाऱ्या मौलाना आझाद यांना १९९२मध्ये
भारताचा सिोच्च नागरी सन्मान भारतर्न (मरणोत्तर) प्रदान करण्यात आला.

१२ नोहेंबर: साववजद्रनक सेवा प्रसारि द्रद न

• देशभरात प्रवतिषी १२ नोव्हेंबरला ‘सािा जननक सेिा प्रसारण नदन’ पाळला जातो.
• १९४७मध्ये याच नदिशी राष्ट्रनपता महा्मा गांधी याांनी ऑल इंनडया रेनडयो (नदल्ली)च्या स्टुनडओला
पठहली आणण शेिटची भेट नदली होती. या घटनेच्या स्मरणािा २००० सालापासून दरिषी हा नदन
पाळला जातो.
• राष्ट्रीय प्रसारण नदन (National Broadcasting Day) भारतात दरिषी २३ जु लैला पाळला जातो.
आकािवािी
• १९३६ मध्ये भारतीय प्रसारण सेवे चे नामकरण ‘ऑल इांनडया रेनडओ’ (AIR) असे करण्यात आले
आणण १९५७ मध्ये त्यास ‘आकाशवाणी’ या नावाने ओळखण्यास सुरुवात झाली.
• ऑल इांनडया रेनडओ (AIR) अर्वा आकाशवाणी भारताची अतधकृत रेनडओ प्रसारण सांस्था आहे . हे
मनोरांजनाचे व माहहतीसाठीचे श्राव्य माध्यम आहे .
• आकाशवाणी भारत सरकारच्या माहहती व प्रसारण मांत्रालयाअांतगात काया करते . तसेच ही प्रसार
भारती (Broadcasting Corporation of India) या सांस्थेची उपशाखा आहे.
• आकाशवाणी ही जगातील सवाात मोठ्या रेनडओ प्रसारण सांस्थाांपैकी एक आहे . याचे मुख्यालय नवी
नदल्ली येर्ील आकाशवाणी भवन येर्े आहे.
• आकाशवाणीची एकूण २२९ प्रसारण केंद्रे आहेत. तसेच २४ भाषाांमध्ये एकूण ४१४ वाहहन्या प्रसाररत
केल्या जातात.
• देशाच्या लोकाांसाठी माहहती, णशक्षण आणण मनोरांजनाचे हे एक महत्त्वाचे साधन आहे.
• आकाशवाणीचे ब्रीदवातय: ‘बहुजन हहताय : बहुजन सुखाय’

Page | 284
 १४ नोहेंबर: पश्वचम बांगालमध्ये रोिोर्ोल्ला नदि
• १४ नोव्हेंबर हा नदवस पणिम बांगालमध्ये ‘रोशोगोल्ला (रसगुल्ला) नदन’ म्हणून साजरा केला गेला.
• १४ नोव्हेंबर २०१७ रोजी पणिम बांगाल या राज्याची ओळख असलेल्या ‘रोशोगोल्ला’ या तमष्टान्नाला
भौगोणलक उपदशान (जीआय टॅग) प्रदान करण्यात आला होता.
• पणिम बांगालचे ‘बाांगलार रोशोगोल्ला’ ही तमष्टान्न जगभरात प्रतसद्ध आहे. जीआय टॅग तमळाल्याचा
नदवस साजरा करण्यासाठी १४ नोव्हेंबर २०१९ हा नदन ‘रोशोगोल्ला नदन’ म्हणून साजरा केला गेला.
• या नदवशी रसगुल्लाचे शोधक मानले जाणारे नोतबन चां द्र दास याांच्या पुतळ्याचा सन्मान करण्यात
आला.

१४ नोहेंबर: जागशतक मधुमेह द्रद न

• मधु मेह आजाराबाबत जनजागृती करण्यासाठी १४ नोव्हेंबर रोजी संपूणा जगभरात जागवतक मधु मेह
नदन साजरा केला जातो.
• या नदनाचे आयोजन जागवतक मधु मेह संस्थेद्वारे (IDF: International Diabetes Federation)
करण्यात येते .
• ही संस्था जागवतक स्तरािर मधु मेहविषयक संशोधन, वशक्षण, उपचारांची नदशा देणारी नािाजलेली
संस्था आहे.
• यािषाासाठी जागवतक मधु मेह नदनाची सांकल्पना ‘कुटुंब आणण मधु मेह’ (The Family and
Diabetes) ही ननठश्चत करण्यात आली आहे.
• जागवतक आरोग्य संघटनेने १९९१पासून मधु मेहाबाबत जनजागृती करण्यासाठी हा नदिस साजरा
करण्यास सुरुिात केली.
• जागवतक आरोग्य संघटनेच्या अहिालात २०३०पयांत मधु मेह हा मनुष्यहानी घडिणारा सातिा मोठा
आजार ठरणार आहे , असा इशारा नदला आहे.
• डायबेटीसिर िरदान ठरणाऱ्या इन्शुवलनचा शोध लािणाऱ्या फ्रेडररक बाँनटिंगचा १४ नोव्हेंबर हा
जन्मनदिस आहे.
• देशात दर १० हजार लोकसंख्ये मागे सु मारे ३२५ मधु मेहाचे रुग्ण आढळतात. यात २५ ते ३५
ियोगटातील तरुण आणण मठहलांचा समािे श सिाावधक आहे.
• तर जगात सु मारे ४१५ दशलक्ष लोक मधु मेहाचे रुग्ण आहेत. म्हणजे च प्र्येक ११ प्रौढ व्यक्ततींमध्ये १
मधु मेहाच रुग्ण आहे. २०४०पयांत मधु मेह पीनडतांची संख्या ६४२ दशलक्ष होण्याची शक्तयता आहे.
मधुमेह (डायबेद्रटस)

Page | 285
• पेशींमध्ये ग्लुकोज शोषण्याच्या प्रठक्रयेत अडिळा झाल्यामुळे रक्ततातील साखर िाढून पेशींमध्ये
साखर कमी पडते. या स्थस्थतीला मधु मेह म्हणतात.
• इन्शूलीन आणण ग्लुकॅगॉन ही स्िादूनपिंडात तयार होणारी संप्रेरके शरीरातील ग्लुकोजचे ननयंत्रण
करतात. इन्शुलीन रक्ततातील साखर कमी करते, तर ग्लुकॅगॉन साखर िाढविते.
• इन्शुलीन तयार होण्याच्या प्रठक्रयेत अननयवमतता नकिंिा इन्शुलीनला पेशींनी पुरेसा प्रवतसाद नदला
नाही, तर ग्लुकोज शोषण्याच्या प्रठक्रयेत अडिळा येतो.
• खूप तहान लागणे, िारंिार लघिीला जािे लागणे, भूक जास्त लागणे, िजन घटणे आणण
अशक्ततपणा जाणिणे ही मधु मेहाची काही लक्षणे आहेत.
• मधु मेहामुळे मूत्रनपिंड ननकामी होणे, हृदयविकार, पक्षाघात, अंध्ि तसेच सूक्ष्म रक्ततिाठहन्या ननकामी
होणे ्यामुळे पायामध्ये रक्ततपुरिठा न होणे, जखमेमध्ये संसगा, जखमा लिकर बऱ्या न होणे, जखमा
दूनषत होणे असे पररणाम होतात.
• मधु मेहाचे नेमके कारण (नकिंिा कारणे) अज्ञात आहे. आनुिं वशक आणण जीिनशैली अशा दोन्ही
कारणाने मधु मेह होण्याची शक्तयात असते.
• मधु मेहाचे २ प्रकार असतात. त्यातल्या पहहल्या प्रकारात (टाइप-१) शरीरात इन्सुवलन नाममात्र तयार
होते नकिंिा पूणापणे नष्ट् झालेले असते .
• दुसऱ्या प्रकारात (टाइप-२) स्थूलतेमुळे शरीरातील इन्सुवलनच्या क्षमते ला अिरोध ननमााण होतो.
पररणामत: रक्ततातली साखर िाढत राहते . भारतात मधु मेहाचे रुग्ण बहुतांशी या दुसऱ्या प्रकारचे
आहेत.
• सध्या मधु मेह पूणापणे बरा करेल, असे एकही औषध उपलब्ध नाही. तो आटोक्तयात ठेिता येऊ
शकतो. योग्य आहार ि पुरेसा व्यायाम ही मधु मेही रुग्णाच्या उपचारांची पठहली पायरी आहे.

१४ नोहेंबर: बालद्रदन
• जिाहरलाल नेहरू यांच्या जयंतीननवमत्त भारतात १४ नोव्हेंबर हा नदिस बालनदन (तचल्डरन्स डे) म्हणून
साजरा केला जातो.
• १९६४पूिी भारतात २० नोव्हेंबर हा नदिस बालनदन म्हणून साजरा केला जात होता. हा जागवतक
बालनदन असून तो संयुक्तत राष्ट्रांद्वारे सुरु करण्यात आला आहे.
• १९६४मध्ये जिाहरलाल नेहरूंच्या ननधनानंतर १४ नोव्हेंबर हा ्यांचा जन्मनदन बालनदन म्हणून साजरा
करण्याचा ननणाय भारताने घे तला.
पांद्रड त जवाहरलाल नेहरू
• पंनडत जिाहरलाल नेहरूंचा जन्म १४ नोव्हेंबर १८८९ रोजी अलाहाबाद शहरात येिे झाला. पंनडत

Page | 286
 नेहरूंचा पंतप्रधान पदापयांतचा प्रिास प्रेरणादायी आहे. ते स्िातंत्र्य सेनानी मोतीलाल नेहरू यांचे पुत्र
होते.
• ते स्ितंत्र भारताचे पठहले पंतप्रधान होते. १५ ऑगस्ट १९४७ ते २७ मे १९६४पयांत ते भारताचे
पंतप्रधान होते.
• ्यांनी केंनब्रज नटरननटी कॉलेजमधू न पदिी पूणा केली होती. नंतर ते भारतात आले आणण राष्ट्रीय
राजकारणात प्रिे श केला.
• १९२९मध्ये ते कााँग्रेसचे अध्यक्ष झाले. ३१ नडसेंबर १९२९ रोजी लाहोरमधील रािी नदीच्या काठी ्यांनी
राष्ट्रीय ध्िज र्डकाित पूणा स्िराजयाचा ठराि पास के ला.
• पंनडत नेहरूंचे लहान मुलांिर जीिापाड प्रेम होते. देशाचे भविष्य हे लहान मुलांच्या हाती असते, असे
ते कायम म्हणत. लहान मुले पंनडत नेहरूंना ‘चाचा नेहरू’ अशीच हाक मारत.
• पंनडत नेहरू यांनी १९३५साली तुरुं गात आपले ‘Toward Freedom’ नािाचे आ्मचररत्र वलठहले
आहे. हे आ्मचररत्र १९३६साली अमेररकेत प्रकावशत करण्यात आले होते.
• पंनडत नेहरू यांनी प्राचीन भारत, िे दांचे अनेक िषे सखोल अभ्यास केला होता. ्यांच्या ‘Discovery
of India’ या पुस्तकामधू न ्यांचे भारतीय संस्कृती आणण भारताच्या इवतहासाविषयी
अनन्यसाधारण ज्ञान लक्षात येते.
• पंनडत जिाहरलाल नेहरू हे शांततेच्या मागााने जाणाऱ्या व्यक्ततींमधील एक म्हणून संपूणा जगात
प्रवसि होते.
• पंनडत जिाहरलाल नेहरुंना १९५० ते १९५५ या काळात तब्बल ११ िेळा शांततेच्या नोबेल पुरस्काराचे
नामांकन वमळाले होते. परंतु ्यांना शांततेचा नोबेल पुरस्कार कधीही वमळाला नाही.
• १९५५ साली पंनडत जिाहरलाल नेहरू यांना भारताचा सिोच्च नागरी सन्मान भारतर्न पुरस्काराने
गौरविण्यात आले.

१६ नोहेंबर: राष्ट्रीय पिकाररता द्रदन

• १९६६मध्ये झालेल्या प्रेस कौठन्सल ऑर् इंनडयाच्या स्थापनेच्या स्मरणािा प्रवतिषी १६ नोव्हेंबर हा
नदिस राष्ट्रीय पत्रकाररता नदन म्हणून साजरा केला जातो. हा नदिस प्रेस कौठन्सल ऑर् इंनडयाने सुरू
केला होता.
• हा नदन भारतातील स्ितंत्र आणण जबाबदार प्रसारमाध्यमांच्या अठस्त्िाचे प्रवतक आहे.
• राष्ट्रीय पत्रकाररता नदन पत्रकरांना सशक्तत बनविण्याच्या उद्देशाने स्ितःला पुन्हा समर्षपत करण्याची
संधी प्रदान करतो.
प्रेस कौश्न्सल ऑफ इांद्रडया

Page | 287
• पठहल्या प्रे स आयोगाच्या वशर्ारसीनुसार प्रे स कौठन्सल ऑर् इंनडयाची स्थापना ४ जु लै १९६६ रोजी
झाली. १६ नोव्हेंबर १९६६ पासून या संस्थेने काया करण्यास सुरुिात केली होती.
• भारतामध्ये नप्रंट वमनडयाला ननयंनत्रत करणारी ही एक िैधाननक आणण अधा न्यावयक संस्था आहे.
भारतातील पत्रकाररतेची ननकोप वाढ व्हावी व गुणवत्तात्मक तवकास व्हावा हा ततचा उद्देश आहे.
• प्रसारमाध्यमांमध्ये अणभव्यक्तती स्िातंत्र्य सुननठश्चत करण्यासाठी ही संस्था सिोच्च शक्तती असल्यामुळे
लोकशाही नटकिून ठेिणारी ही एक मह््िाची संस्था आहे.
• प्रेस कौठन्सल ऑर् इंनडया भारतातील प्रसारमाध्यमांचे स्िातंत्र्य ि उच्च आदशा सुननठश्चत करते.
• तसेच हे देखील सुननठश्चत करते की भारतातील प्रे स कोण्याही बाह्य कारणामुळे प्रभावित होणार
नाही. ननरोगी लोकशाहीसाठी हे अ्यंत आिश्यक आहे.
• सध्या न्या. चंद्रमौळी कुमार प्रसाद हे प्रे स कौठन्सल ऑर् इंनडयाचे चे अरमन आहेत.

१९ नोहेंबर: जागशतक िौचालय द्रदन

• १९ नोव्हेंबरला जगभरात जागवतक शौचालय नदन साजरा केला जातो. लोकांना शौचालयांचा िापर
करण्यासाठी जागरूक करणे, हा जागवतक शौचालयाचा नदनाचा उद्देश आहे.
• लोकाांमध्ये वतानात्मक बदल घडवू न आणणे व उघड्यावरील शौचास बसण्याच्या हियेचे उच्चाटन
करण्यासाठी योग्य धोरणाांची अांमलबजावणी करणे, हे या नदनाचे उद्दीष्ट आहे.
• मानवी मलमूत्र रोगाांचे प्रसार करीत असल्याने शौचालयाांचा वापर करणे आवश्यक आहे. यासाठी
सवाांना स्वच्छतेचे महत्त्व पटवू न देणे गरजे चे आहे .
• अजू नही जगभरात कोट्यिधी लोकांना उघड्ािर शौचाला जािे लागते. जगातील सिा लोकांसाठी
सुलभ शौचालय सुविधा उपलब्ध करून देणे संयुक्तत राष्ट्रांच्या शाश्ित विकास लक्ष्यांचा भाग आहे.
• यािषीच्या जागवतक शौचालय नदनाची मुख्य सांकल्पना ‘कुणीही मागे राहता कामा नये’ (Leaving
No One Behind) आहे.
• जागवतक शौचालय नदनाची (वल्डा टॉयलेट डे) सुरुिात २००१मध्ये जागवतक शौचालय संघटनेने
केली होती.
• १२ िषाानंतर २०१३ मध्ये संयुक्तत राष्ट्रसंघाच्या आमसभेने याला अवधकृत संयुक्तत राष्ट्र जागवतक
शौचालय नदन घोनषत केले. याचा प्रस्ताि संयुक्तत राष्ट्राच्या जल संघटने ने सादर केला होता.
• जागवतक शौचालय संघटना आंतरराष्ट्रीय गैर-लाभकारी संस्था आहे. ती जगभरात स्िच्छता आणण
शौचालयाची स्थस्थती सुधारण्यासाठी कायारत आहे.

१९ नोहेंबर: आांतरराष्टरीय पुरुष नदि

Page | 288
• १९ नोव्हेंबर हा नदवस दरवषी आांतरराष्टरीय पुरुष नदन (International Men's Day) म्हणून
साजरा केला जातो. याची सुरुवात ७ फेब्रुवारी १९९२ रोजी र्ॉमस ऑस्टर याांनी केली होती.
• पुरुष आणण मुलाांच्या आरोग्यावर लक्ष केंनद्रत करणे, लैंतगक समानते ला चालना देणे आणण पुरुषाांच्या
समाजातील भूतमक े च्या महत्त्व अधोरेणखत करणे हे या नदनाचे उद्दीष्ट आहे.
• या व्यततररतत हा नदवस पुरुषाांना भेदभाव, शोषण, दडपशाही, हहिंसाचार आणण असमानते पासून
सांरक्षण आणण त्याांचा हक्क तमळवू न देण्यासाठीही साजरा केला जातो.
• जगातील ८० देशाांमध्ये आांतरराष्टरीय पुरुष नदन साजरा केला जातो आणण त्यास युनेस्कोनेही पाहठिंबा
दशातवला आहे. भारतात हा नदवस २००७पासून साजरा केला जातो.
• यांदाच्या आांतरराष्टरीय पुरुष नदनाची सांकल्पना ‘पुरुष आणण मुलाांसाठी बदल घडवू या’ (Making a
Difference for Men & Boys) अशी आहे.

१९ नोहेंबर: झािीची रािी लक्ष्मीबाई जयां ती

• १९ नोव्हेंबर २०१९ रोजी झाशीची राणी लक्ष्मीबाई याांची १९१वी जयांती साजरी करण्यात आली.
• राणी लक्ष्मीबाई याांचा जन्म १९ नोव्हेंबर १८२८ रोजी वाराणसीतील एका मराठी कुटुांबात झाला होता.
लक्ष्मीबाईां चे मूळ नाव मननकर्लणका होते.
• त्याांचे वडील मोरोपांत ताांबे हे पुण्याच्या पेशव्याांच्या आश्रयाला होते. ताांबे कुटुांब मूळचे सातारा
णजल्यातील धावडशी गावचे होते.
• १८४२मध्ये वयाच्या १४व्या वषी त्याांचा तववाह झाशीचे महाराजा गांगाधर राव याांच्याशी झाला आणण
तेव्हापासून त्या राणी लक्ष्मीबाई म्हणून ओळखल्या जाऊ लागल्या.
• धोरणी, चतुर, युद्धशास्त्रननपुण, शूर आणण र्ोर कतृात्व व नेतृत्व असणाऱ्या राणी लक्ष्मीबाई घोडेस्वारी
करण्यातही वाकबगार होत्या. अष्टपैलू व्यहततमत्त्व असणाऱ्या लक्ष्मीबाईां नी युद्धशास्त्रातही प्रावीण्य
तमळतवले होते.
• लक्ष्मीबाईां चे वै णशष्ट्य म्हणजे पुरुषप्रधान सांस्कृती असणाऱ्या समाजाने एका तवधवा राणीला ुलाणक्षत
करू नये म्हणून त्याांनी धोरणीपणाने पुरुषी पोषाखात वावरण्याचे ठरवले.
१८५७च्या उठािातील त्याांची ू वमका
• भारताचा तत्कालीन इांग्रज गव्हनार लॉडा डलहौसीने १८५४ मध्ये दत्तक तवधान नामांजू र करून झाशी
सांस्थान खालसा करण्यात आले व ते नब्रनटश सरकाराांत तवलीन करण्यात आले.
• १० मे १८५७ रोजी मेरठ येर्ील छावणीमध्ये १८५७च्या उठावाला सुरुवात झाली आणण लवकरच
त्याचा प्रसार कानपूर, बरेली, झाशी, नदल्ली, अवध इत्यादी हठकाणी झाला.

Page | 289
• झाशी सांस्थान खालसा केल्यामुळे ुखावलेल्या स्वाणभमानी राणी लक्ष्मीबाईां नी ‘माझी झाशी देणार
नाही’ असे इांग्रज सरकारला ठणकावू न साांगत त्याांच्यातवरुद्ध लढा पुकारला.
• इांग्रजाांशी लढा देताना झाशीची राणी लक्ष्मीबाई याांनी वयाच्या तेतवसाव्या वषी रणाांगणात वीरमरण
आले.
• नब्रनटश ईस्ट इांनडया कांपनीतवरुद्ध झालेल्या १८५७च्या स्वातांत्र्य उठावातील या एक अग्रणी सेनानी
होत्या. त्याांच्या शौयााने त्याांना ‘िाांततकारकाांची स्फूर्मतदेवता’ म्हणून जनमानसात अढळ स्थान प्राप्त
झाले आहे.

२० नोहेंबर: आद्रर का औद्ोशगकीकरि द्रदन

• दरिषी २० नोव्हेंबर हा नदिस आनफ्रका औद्योवगकीकरण नदन म्हणून साजरा केला जातो. याद्वारे
आनफ्रकेतील औद्योवगकीकरणाच्या समस्यांिर प्रकाश टाकला जातो.
• या नदनाची स्थापना १९९०मध्ये करण्यात आली होती. या नदिशी आनफ्रकेतील विविध देशांची सरकारे
ि इतर संस्था आनफ्रकेतील औद्योवगकरणाच्या प्रठक्रयेला चालना देण्यासाठी विविध पयाायांचा विचार
करतात.
• लोकसंख्येच्या बाबतीत आनफ्रका जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचा सिाात मोठा खंड आहे. आनफ्रक
े ची
लोकसंख्या १.२ अब्ज आहे .
• परंतु एकूण आंतरराष्ट्रीय व्यापार आणण उ्पादन क्षेत्रात आनफ्रक
े चा िाटा केिळ २ टक्के आहे .
• माचा २०१८मध्ये आनफ्रकेतील ५५ पैकी ४९ देशांनी आनफ्रका खंडातील मुक्तत व्यापार करारािर
स्िाक्षऱ्या केल्या हो्या.
• यामुळे या क्षेत्रात मुक्तत व्यापारास चालना वमळाली आहे. तसेच आनफ्रक
े च्या औद्योवगकीकरण दरात
िाढ िाढ झाली आणण रोजगाराच्या संधीही ननमााण झाल्या.
• यंदाच्या या नदनाची मुख्य सांकल्पना: Positioning African Industry to supply the
Africa Continental Free Trade Area (AFCTA) Market.

२० िोव्हेंबर: जार्वतक बालनदि

• जगभरात २० नोव्हेंबर हा नदवस (१९५४ पासून) जागततक बाल नदन म्हणून साजरा केला जातो.
१९८९ साली याच नदवशी सांयुतत राष्टर बाल हक्क करार (UNCRC) लागू करण्यात आला होता.
• हा नदवस आांतरराष्टरीय ऐतय, बालकाां बाबत जागरुकता आणण बालकाांच्या कल्याणाला प्रोत्साहन
देण्यासाठी साजरा केला जातो.
• यांदाच्या बाल नदनाची सांकल्पना ‘बालकाांसाठी, बालकाांनी’ (For Children, by Children) ही

Page | 290
 आहे .
• यांदा सांयुतत राष्टर बालननधीने (युननसेफ) १४ ते २० नोव्हेंबर दरम्यान बालहक्क सप्ताह साजरा करताना
बालकाांच्या हक्काांसाठी अनेक कायािमाांचे आयोजन केले .
• यावषी मुलाांसाठी सात हक्क सुननणित करण्याचे लक्ष् ठेवण्यात आले आहे. यामध्ये आरोग्य आणण
णशक्षण प्रमुख आहेत.
ारतात आयोशजत कायडिम
• यावषी आांतरराष्टरीय बाल नदनाननतमत्त युननसेफद्वारे गो ब्दलू मोहीम (Go Blue Campaign) आणण
'भारतातील प्रत्येक मुलासाठी राष्टरीय सां मेलन’ (National Summit for Every Child in
India) या कायािमाांचे आयोजन केले.
• गो ब्दलू मोहहमेअांतगात, तवतवध राज्यातल्या महत्वाच्या इमारतीांवर ननळा रांगतवला जाईल नकिंवा ननळ्या
नदव्याांनी सजावट केली जाईल.
• 'भारतातील प्रत्येक मुलासाठी राष्टरीय सां मेलना’चे आयोजन युननसेफतफे भारतीय सांसदेमध्ये करण्यात
आले होते. यात सरकार, शैक्षणणक सांस्था व समाज याांद्वारे सुरणक्षत व न्याय्य वातावरण उपलब्दध
करून देण्यातवषयी चचाा केली गेली.
• या सां मेलनात बाल हक्क कराराच्या कलम ३० अांतगात मुलाांच्या सवाांगीण तवकासासाठी त्याांच्या
मातृभाषेसह अन्य भाषा णशकण्यावर भर देण्यात आला.
• याणशवाय मुलाांना दजे दार, परवडणारे, प्रासांतगक व कायाक्षम णशक्षण प्रदान करण्यातवषयी देखील या
सां मेलनात चचाा झाली.
• मुलाांच्या पोषण आणण आरोग्यासाठी राष्टरीय पोषण अणभयानासारख्या (National Nutrition
Mission) योजनाांचा तवस्तार करण्यावरही चचाा केली गेली.
सांयुक्त राष्टर बालहि करार
• UNCRC | United Nations Conventions of Rights of Child.
• १९८९ मध्ये सांयुतत राष्टरसांघाने बालहक्क करार जागततक स्तरावर स्वीकारला.
• या करारातील तरतु दीनुसार, मूल पालकाांच्या सांरक्षणाखाली प्रणशणक्षत फतत भावी प्रौढ व्यतती नाही,
तर सवा प्रर्म तो माणूस आहे आणण त्याचे स्वतःचे हक्क आहेत.
• बालपण हा मुलाांसाठी एक खास, सांरणक्षत वेळ आहे , ज्यामध्ये प्रत्येक मुलास समान वाढीचे,
णशक्षणाचे, खेळण्याचे आणण सवाां गीण तवकासाचे वातावरण तमळाले पाहहजे .
• या कराराअांतगात १८ वषााखालील प्रत्येक व्यततीला बालकाच्या रूपात मान्यता देण्यात आली आहे.
• हा करार प्रत्येक मुलाचे नागरी, राजकीय, आर्मर्क, सामाणजक व साांस्कृततक अतधकार ननणित करतो.
• १९९२ मध्ये भारताने या करारावर स्वाक्षरी के ली.

Page | 291
 सांयुक्त राष्ट्रे बाल द्रनधी अिावत युद्रनसेफ
• UNICEF | United Nations Children's Fund.
• पूिीचे नाि: United Nations International Children's Emergency Fund.
• स्थापना: ११ नडसेंबर १९४६
• मुख्यालय: न्यूयॉका (अमेररका)
• युननसेर् जागवतक आरोग्य संघटना ि इतर आरोग्य संस्थांच्या सहकायााने मुलांना पाणी, स्िच्छता,
रागांपासून बचाि इ्यादीसाठी कायाक्रम चालविते.
• जगातील मुलांच्या कल्याणासाठी काया करताना युननसेर् कोण्याही प्रकारच्या जाती, धमा,
राष्ट्रीय्ि, राजकीय विचारधारा इ्यादींच्या आधारे भेदभाि करीत नाही.
• युननसेर् दरिषी जगभरातील निजात बालकांच्या लसीकरणासाठी ३ अब्जांहून अवधक लसी प्रदान
करते.

२१ नोहेंबर: जागशतक मत्स्यपालन द्रदन

• जगभरात २१ नोव्हेंबर हा नदिस जागवतक म्स्यपालन नदन म्हणून साजरा केला जातो.
• म्स्यपालनाशी संबंवधत लोकांची आजीविका (उदरननिााह) आणण महासागर पयाािरणाच्या सुरक्षा
सुननठश्चत करणे, हा ्यामागील उद्देश आहे.
• या नदिशी जगभरात सेवमनार, कायाशाळा, बैठका, सांस्कृवतक कायाक्रम आणण प्रदशान इ्यादींचे
आयोजन केले जाते .
भारतातील मत्स्यपालन व्यवसाय
• म्स्य उद्योग भारतीय अिाव्यिस्थेचा अ्यंत मह्िाचा भाग आहे. यामुळे देशभरात लाखो लोकांना
रोजगार प्राप्त होतो आणण देशातील अन्न सुरक्षादेखील सुननठश्चत होते.
• भारताची सु मारे ७,५१६ नकमी लांबीचा समुद्रनकनारा लाभला आहे आणण यापैकी २ दशलक्ष नकमी
क्षेत्र विशेष आर्थिक क्षेत्र (एसईझेड) आहे.
• भारतीय अिाव्यिस्थेत राष्ट्रीय सकल उ्पन्नामध्ये (जीडीपी) म्स्य उद्योगाचा िाटा सु मारे १.०७ टक्के
आहे.
• आंतदेशीय म्स्यउ्पादन भारतातील म्स्य व्यिसायाचा मह्िाचा भाग आहे. यात प्रामुख्याने नद्या,
तळी, सरोिर, तलाि इ्यादींमध्ये म्स्य व्यिसाय केले जातो.
• १९५०मध्ये भारतातील आंतदेशीय म्स्य उ्पादन १.९२ लाख टन होते. २००७मध्ये ते ७.८२ लाख
टनांपयांत िाढले होते.

Page | 292
 २१ नोहेंबर: जागशतक सीओपीडी द्रदन
• दरिषी २१ नोव्हेंबर हा नदिस जागवतक सीओपीडी (Chronic Obstructive Pulmonary
Disease) नदन म्हणून साजरा केला जातो.
• हा नदिस ग्लोबल इननशीएटीव्ह र्ॉर क्रॉननक ऑब्स्टरठक्तटव्ह लंग नडसीज (GOLD)द्वारे साजरा केला
जातो.
• याचा उद्देश सीओपीडीबद्दल जनजागृती करणे आणण या रोगाच्या अटकाि ि उपचार यांचा प्रचार
करणे आहे.
• सीओपीडी र्ुफ्र्ु सांचा आजार आहे. यािषी सीओपीडी नदनाची मुख्य सांकल्पना (िीम) ‘All
Together to End COPD’ ही आहे.
• सीओपीडी हा एक आजार नसून यात र्ुफ्र्ुसाशी संबंवधत अनेक आजारांचा समािे श होतो. यामध्ये
प्रदीघा कालािधीपयांत राहणारे र्ुफ्र्ु साचे आजारही समाविष्ट् आहेत. तंबाखू सेिन हे सीओपीडीचे
मुख्य कारण आहे .
• सध्या सु मारे ६४ दशलक्ष व्यक्तती सीओपीडीने त्रस्त आहेत. ३० लाख व्यक्ततींचा सीओपीडीमुळे मृ्यू
झाला आहे .
• जागवतक आरोग्य संघटनेच्या मते, २०३०पयांत सीओपीडी हा जगातील वतसरा सिाात मृ्युकारक
आजार बनेल.

२५ नोहेंबर: मश्हलाांवरील श्हिंसाचार द्रनमूवलन द्रदन

• दरिषी २५ नोव्हेंबर रोजी मठहलां िरील ठहिं साचार ननमूालनासाठी आंतरराष्ट्रीय नदन (International
Day for the Elimination of Violence Against Woman) म्हणून साजरा केला जातो.
• मठहला आणण मुली यांच्याविरोधात ठहिंसाचार दूर करणे आणण याबद्दल जागरुकता पसरिणे, हा या
नदनाचा उद्देश आहे .
• या नदनाची यािषााची सांकल्पना: Orange the World: Generation Equality Stands
Against Rape.
• या नदिसाची स्थापना १९९९मध्ये संयुक्तत राष्ट्रांच्या महासभाने केली. वमराबाल बठहणींच्या स्मरणािा हा
नदिस साजरा केला जातो. ्या डोवमननकन ररपठब्लकच्या राजकीय कायाकताा हो्या.
• रार्ेल टुणजलोच्या एकावधकारशाहीच्या काळात (१९३०-१९६१) १९६०मध्ये ्यांची क्रूरतेने ह्या
करण्यात आली होती.

Page | 293
• मठहलांिरील ठहिंसा मानिी हक्कांचे उल्लांघन आहे. मठहलांसोबत होणाऱ्या भेदभािाचा हा पररणाम
आहे. ही एक जागवतक समस्या आहे .
• यामुळे मठहलांच्या विकासाच्या मागाात अडिळा ननमााण होतो तसेच ठहिंसा ्यांच्या प्रवतठष्ठत
जीिनाच्या मागाात अडिळा ठरते.

२६ नोहेंबर: सांशवधान द्रदन

• भारतात प्रवतिषी २६ नोव्हेंबर हा नदिस संविधान नदन (राष्ट्रीय विधी नदन) म्हणून साजरा केला जातो.
• २९ ऑगस्ट १९४७ रोजी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या नेतृ्िाखाली भारताच्या राजयघटनेच्या
ननर्थमतीसाठी मसूदा सवमती स्थापन झाली.
• अनेक बैठका ि चचाासत्रांनंतर या सवमतीने सादर केलेला अंवतम मसुदा २६ नोव्हेंबर १९४९ रोजी
संविधान सवमतीने स्िीकारला होता. या घटनेच्या स्मरणािा २६ नोव्हेंबर हा नदिस संविधान नदन
म्हणून साजरा केला जातो.
• यानंतर २६ जानेिारी १९५० रोजी हे संविधान लागू करण्यात आले आणण २६ जानेिारी हा नदिस
प्रजासत्ताक नदन म्हणून साजरा करण्यात येऊ लागला.
• भारतीय संविधान इतर देशांच्या संविधानाचे बारकाईने परीक्षण केल्यानांतर तयार करण्यात आले
आहे. जगातील सािा भौम देशांमध्ये भारतीय संविधान सिाात मोठे संविधान आहे.
• यात ४४८ कलमे, १२ पररवशष्ट्े समाविष्ट् आहेत. हे एक हस्तवलणखत संविधान असून ्यात ४८ लेख
आहेत. हे तयार होण्यासाठी २ िषे ११ मठहने १७ नदिस लागले.
• २०१५ हे िषा भारतीय राजयघटनेचे णशल्पकार भारतर्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे १२५िे
जयंती िषा होते. ्यामुळे २०१५ पासून भारत सरकारने २६ नोव्हेंबर हा नदिस संविधान नदन म्हणून
साजरा करण्याचा ननणाय घे तला.
• राज्यघटनेचे महत्त्व तसेच डॉ. आांबेडकराांचे तवचार व सांकल्पना याांचा देशभरात प्रसार करण्यासाठी
हा नदवस साजरा केला जातो.
• यांदा २६ नोव्हेंबर ते १४ एनप्रलपयांत भारत सरकारतफे सांतवधान गौरव अणभयान साजरे केले जाणार
आहे.
ारतीय सां विधािाची काही रांजक बाबी
• कसे णलहीले गेले सांतवधान: आपले सांतवधान हहिंदी व इांग्रजी भाषेत हाताने णलहहले गेले. यानां तर
तबहारी नारायण रायजादा कॅणलग्राफीची कला अवगत असल्याने ते पुन्हा कॅणलग्राफत णलहहण्याची
जबाबदारी त्याांना देण्यात आली. भारतीय राज्यघटना हे जगातील सवाात मोठे णलणखत सांतवधान
आहे.

Page | 294
• सांतवधान सभचे अध्यक्ष कोण होते: ९ नडसेंबर १९४६ रोजी घटना सतमती गठीत करण्यात आली.
सस्थच्चदानांद तसन्हा या सतमतीचे हांगामी अध्यक्ष होते. ११ नडसेंबर १९४६ रोजी डॉ. राजें द्रप्रसाद या
सतमतीचे स्थायी अध्यक्ष झाले.
• मसुदा सतमतीमध्ये कोणाचा समावे श होता: डॉ. बाबासाहेब आांबेडकर, जवाहरलाल नेहरू, अल्लादी
कृष्णस्वामी अय्यर, एन. गोपालस्वामी अय्यांगार, के. एम. मुन्शी, सय्यद मोहमद साुल्ला, बी. एल.
तमत्तर, डी. पी. खैतान अशा नदग्गज ने त्याांच्या मसुदा सतमतीने भारतीय सांतवधानाचा मसुदा तयार
केला आहे.
• सांतवधानाच्या मसुदा सतमतीचे अध्यक्ष कोण होते: या महत्त्वाच्या सतमतीच्या अध्यक्षपदी भारतरत्न
डॉ. बाबासाहेब आांबेडकर होते . या मसुदा सतमतीच्या ४४ सभा झाल्या.
• सांतवधानात नकती भाग, कलमे, पररणशष्टे आहेत: मुळ घटनेत १ उद्देणशका, ८ पररणशष्टे, २५ भाग ि
३९५ कलमे होती. सध्या भारताच्या घटनेत १ उद्देणशका, १२ पररणशष्टे, २५ भाग व ४४८ कलमे आहेत.
आतापयांत १०३ घटनाुरुस्त्या झाल्या आहेत.
• सांतवधान कधी लागू करण्यात आले: २६ जानेवारी १९५० रोजी सांतवधानाचा स्वीकार करण्यात आला
आणण भारत देश प्रजासत्ताक देश म्हणून अहस्तत्वात आला.
• सांतवधानात कोणाचे हस्तलेखन आहे: भारताचे सांतवधान बनून तयार होत होते. पण सांतवधान हे
हस्तणलखीत असावां अशी नेहरुांची इच्छा होती. तबहारी नारायण रायजादा कॅणलग्राफीची कला अवगत
असल्याने याची जबाबदारी त्याांना देण्यात आली. सांतवधान णलहहण्यासाठी २५४ दौत आणण ३०३ पेन
वापरण्यात आले. सांतवधान णलहहण्यासाठी ६ महहने लागले.
• सांतवधानाच्या पानाांवर नक्षीकाम कोणी केले: आचाया नांदलाल बोस याांच्या मागादशानाखाली
शाांततननकेतनमधील कलाकाराांनी भारतीय सांतवधानातील सांपूणा हस्तकला पूणा केली होती. तसेच
उद्देणशका व सांतवधानाच्या इतर पानाांवरील नक्षीकाम व सजावट जबलपूरचे व्यौहार राममनोहर तसन्हा
याांनी बनवलेली आहे.

२६ नोहेंबर: राष्टरीय दुध नदि

• भारताच्या श्वेतिाांतीचे (ुग्धिाांती/धवलिाांती) जनक डॉ. वगीस कुररयन याांचा जन्मनदन अर्ाात २६
नोव्हेंबर हा नदवस देशात राष्टरीय ुध नदन म्हणून साजरा केला जातो.
• यांदा भारत डॉ. वगीस कुररयन याांची ९८वी जयांती साजरी करीत आहे.
• ुध व ुध उद्योगाशी सांबांतधत लाभाांना प्रोत्साहन देण्यासाठी आणण ुध व ुधाच्या उत्पादनाांचे महत्त्व
याबद्दल लोकाांमध्ये जागरूकता ननमााण करण्यासाठी हा नदवस साजरा केला जातो.
• भारतीय डेअरी असोतसएशनच्या (IDA) पुढाकाराने पहहला राष्टरीय ुध नदन २६ नोव्हेंबर २०१४ रोजी

Page | 295
 साजरा करण्यात आला होता.
• टीप: सांयुतत राष्टर सांघाद्वारे प्रततवषी १ जू न रोजी जागततक ुध नदन साजरा केला जातो.
डॉ. िर्ीस क
ु ररयि
• डॉ. वगीस कुररयन याांचा जन्म २६ नोव्हेंबर १९२१ रोजी कोणझकोड (केरळ) येर्े झाला होता. तर
त्याांचे ननधन वयाच्या ९०व्या वषी ९ सप्टेंबर २०१२ रोजी झाले होते.
• ते भारतीय अणभयांते , उद्योजक होते. भारतीय ुग्धिाांती/धवलिाांतीचे जनक म्हणून ओळखल्या
जाणाऱ्या कुररयन याांचा अमूल या ुग्धप्रहिया उद्योगाच्या घडणीत मोठा वाटा होता.
• डॉ. कुररयन याांनी १९७३ मध्ये गुजरात सहकारी ुध तवपणन महामांडळाची स्थापना केली आणण ३४
वषाापयांत ते अध्यक्षपदी राहहले.
• लालबहाद्दूर शास्त्री याांनी नॅशनल डेअरी डेव्हलपमेंट बोडााची (NDDB) स्थापना केली व डॉ. कुररयन
याांना अध्यक्ष म्हणून ननयुतत केले.
• १९७०मध्ये नॅशनल डेअरी डे व्हलपमेंट बोडाने भारतात ‘ऑपरेशन फ्लड / ुग्धिाांती’ हा दीघाकालीन
व जगातील सवाात मोठा ुग्ध उत्पादन तवकास कायािम हाती घे तला. देशाच्या कानाकोपऱ्यात हा
कायािम राबवला गेला आणण श्वे तिाांती झाली.
• याचाच पररणाम म्हणून डॉ. कुररयन आणण त्याांच्या टीमने भारताला ुध आयात करण्याच्या देशाच्या
राांगेतून काढून ुध आणण दग्धजन्य पदार्ाांची ननयाात करणाऱ्या देशाांच्या पांततीत नेवू न ठेवले.
• याणशवाय ग्रामीण भागात मोठ्या प्रमाणावर रोजगार व स्वयांरोजगाराच्या कायमस्वरूपी सांधी उपलब्दध
झाल्या. मुख्य म्हणजे देश ुधाच्या बाबतीत स्वयांपूणा बनला.
• तवदेशी आिमणाला र्ोपवत जगातला सवाांत मोठा खाद्यान्न व्यवसाय उभा करून ‘अमूल’सारख्या
देशातल्या सगळ्यात मोठ्या ब्राँडची ननर्ममती त्याांनी केली.
• डॉ. कुररयन याांच्या कठोर प्रयत्नाांमुळे १९९८मध्ये अमेररकेला मागे टाकून भारत जगातील सवाात मोठा
ुध उत्पादक देश बनला.
• त्याांच्या योगदानासाठी त्याांना रेमन मॅगसेसे पुरस्कार (१९६३), पद्मश्री (१९६५), पद्मभू षण (१९६६),
पद्मतवभूषण (१९९९) इत्यादी पुरस्काराांनी त्याांना गौरवण्यात आले आहे .
• कुररयन याांनी देशभरात जवळपास ३० तवतवध सांस्थाांची स्थापना केली. त्याांनी ननमााण केलेल्या
सहकारी सांस्थाांचा देशातली लोकशाही तळागाळापयांत रुजवण्यात व स्थस्त्रयाांच्या सबलीकरणासारखा
सामाणजक बदल घडवू न आणण्यामागे तसिंहाचा वाटा आहे.
• डॉ. कुररयन याांनी त्याांच् या आयुष्यातील चाांगल्या-वाईट घटनाांवर ‘आय टू हॅड अ डरीम’ (माझांही एक
स्वप्न होतां) नावाचे आत्मचररत्र णलहले.
ारतातील दुध उत्पादि

Page | 296
• डॉ. कुररयन याांच्या प्रयत्नाांमुळे स्वातांत्र्यानांतर देशात सांघनटत ुध क्षेत्राची भरभराट झाली. सध्या,
भारत जगातील सवाात मोठा ुध उत्पादक देश आहे.
• देशातल्या ुध उत्पादनात ३६.३५ टक्के वाढ झाली आहे. २०१३-१४ मध्ये ुग्ध उत्पादनाचे प्रमाण
१३७.७ दशलक्ष टन होते. २०१८-१९ मध्ये ते १८७.७५ दशलक्ष टनाांवर पोहोचले आहे.
• त्याचप्रमाणे ुधाच्या दरडोई उपलब्दधतेतही वाढ झाली आहे . २०१३-१४ मध्ये हे प्रमाण ३०७ ग्रॅम होते
ते २०१८-१९ मध्ये ३९४ ग्रॅमवर पोहोचले आहे .
• ुग्ध उत्पादनाचा वार्कषक तवकासदर २००९ ते २०१४ या कालावधीत ४.२ टक्के होता. तो २०१४-१९
या कालावधीत वाढून ६.४ टततयाां वर पोहोचला.

२७ नोहेंबर: भारतीय अवयवदान द्रदन

• २७ नोव्हेंबर हा नदिस देशभरात भारतीय अियिदान नदन म्हणून साजरा केला जातो.
• १०व्या राष्टरीय अवयवदान नदनाननतमत्त निी नदल्लीमध्ये राष्टरीय अवयव व ऊती प्रत्यारोपण सांस्थे द्वारे
(NOTTO | National Organ & Tissue Transplant Organisation) हा कायािम
आयोणजत करण्यात आला होता.
• या कायािमात अवयवदानाबाबत पररणामकारक चळवळ उभी करणाऱ्या महाराष्टर राज्याला केंद्र
सरकारकडू न सवोत्तम राज्याचा पुरस्कार तमळाला.
• नोव्हेंबर २०१८ ते ऑतटोबर २०१९ या कालावधीत झालेल्या अवयवदानाच्या आकडेवारीनुसार या
पुरस्काराांची घोषणा करण्यात आली आहे.
• यानुसार अवयवदानात महाराष्टराने सवोत्तम कामतगरी केली. महाराष्टरातील अवयवदानात मुांबई पहहल्या
तर पुणे ुसऱ्या िमाांकावर आहे.
• या कायािमात पुण्याच्या अवयव प्रत्यारोपण समन्वतयका सुरेखा जोशी याांचा सवोत्तम टरान्सप्लाांट
कॉर्कडनेटर म्हणून गौरव करण्यात आला. त्या १९९७ पासून अवयवदानासाठी काम करीत आहेत.
पुण्यातील रुबी हॉल हतलननकमध्ये त्या अवयव प्रत्यारोपण समन्वतयका आहेत.
• टीप: जागवतक अियिदान नदिस प्रवतिषी २३ ऑगस्टला साजरा केला जातो.
महाराष्ट्र ातील अवयवदानािी सांबांशधत आकडेवारी
• शरीरातून काढून प्रत्यारोपणासाठी पाठवलेले अवयव : ४४६
• प्रत्यारोनपत झालेले अवयव : ४४९ (इतर राज्याांतून महाराष्टरात प्रत्यारोपणासाठी आलेल्या
अवयवाांचाही समावे श)
• ब्रेनडेड झालेले रुग्ण : १९३
• प्रत्यारोपणासाठी अवयवदान केलेले ब्रेनडेड रुग्ण : १५३

Page | 297
• रोटो-सोटो, झे डटीसीसी आणण इतर सामाणजक सांस्थाांमाफात करण्यात आलेले अवयवदान जनजागृती
कायािम : १५३

जार्वतक िारसा सप्ताह

• युनेस्कोतफे १९ ते २५ नोव्हेंबर २०१९ दरम्यान जागततक वारसा सप्ताह साजरा केला जातो.
• जागततक वारसा सप्ताह साजरा करण्याचे उद्दीष्ट साांस्कृततक वारसा व स्मारकाांच्या सांवधा न आणण
सांरक्षणातवषयी लोकाांमध्ये जागरूकता वाढतवणे, हा आहे.
• भारतातील युनेस्को वारसा स्थळे: भारतात युनेस्कोची ३७ जागततक वारसा स्थळे आहेत. यात २९
स्थळे साांस्कृततक, ७ स्थळे नैसर्मगक आणण १ स्थळ तमतश्रत आहे.
• या सप्ताहाच्या ननतमत्ताने भारतातील अनेक शाळा व महातवद्यालयाांमध्ये प्रश्नमांजु षा व तचत्रकला
इत्यादी स्पधाा आयोणजत करण्यात आल्या आहेत.
• याणशवाय भारतीय पुरातत्व सवे क्षण आणण इतर अनेक सांग्रहालये पुरातन वास्तूांचे महत्त्व आणण
त्याांचे जतन याांचेवर प्रकाश टाकणाऱ्या वारसा कायािमाांचे आयोजन करीत आहेत.
• देशाच्या वारशाचा आदर करणे आणण त्याांचे सांरक्षण करणे महत्वाचे आहे. या नदनाननतमत्तचा उत्सव
देशभरातील स्मारकाांच्या सुरणक्षततेची आणण सांरक्षणाची भावना जागृत करतो.

Page | 298