Page | 1

अनुक्रमणिका
क्र. चालू घडामोडी घटक पृष्ठ क्र.
१. विशेष लेख ३
२. राष्ट्रीय ४४
३. आंतरराष्ट्रीय ६६
४. प्रादेवशक ८९
५. आर्थिक १०३
६. संरक्षण १२८
७. कायदे, धोरणे व करार १४३
८. योजना ि प्रकल्प १६८
९. क्रीडा १९०
१०. विज्ञान-तंत्रज्ञान २०२
११. पररषदा, बैठका ि सं मेलने २२१
१२. अहिाल ि ननदेशांक २३९
१३. निीन ननयुक्त्या ि राजीनामे २५९
१४. पुरस्कार ि सन्मान २७१
१५. चर्थचत व्यक्तती २९१
१६. ननधनिाताा २९७
१७. नदनविशेष ३०१

© वरील नोट्सबाबत सवव हक्क MPSC TOPPERSच्या अधीन असून, यातील कोिताही भाग MPSC TOPPERSच्या लेखी
परवानगीशिवाय कोित्याही प्रकारे पुनमुवद्रित द्रकिंवा पुनप्रवकाशित करता येिार नाही. तसेच याचा व्यावसाशयक स्तरावर वापर करता येिार
नाही. असे करताना आढळल्यास कॉपीराईट कायद्ाांतगवत कारवाई करण्यात येईल.

Page | 2
 शविेष लेख
नागरिकत्व दुरुस्ती ववधेयक २०१९
• वादग्रस्त नागररकत्व दुरुस्ती ववधे यक ९ डिसेंबर रोजी लोकसभेत मंजू र करण्यात आले. यावर चचाा
झाल्यानंतर ३११ खासदारांनी या ववधे यकाच्या बाजू ने तर ८० खासदारांनी ववरोधात मतदान केले.
आता हे ववधे यक राज्यसभेत मां िले जाणार आहे.
• या ववधे यकामुळे नागररकत्व कायदा १९५५, पारपत्र कायदा १९२० आणण परदेशी नागररक कायदा
१९४६ या कायद्ांमध्ये सुधारणा होणार आहे .
• भाजपच्या डनविणूक जाहीरनाम्यात अंतभााव असलेल्या या दुरुस्ती ववधे यकाचे कायद्ात रूपांतर
झाल्यास नागररकत्व कायद्ात अनेक महत्त्वाचे बदल होणार आहेत.
• त्यामुळे या ववधे यकाचा आणण ्याद्वारे होणाऱ्या संभाव्य बदलांचा आढावा घे णे आवशयक आहे.
या शवधेयकातील महत्त्वपूिव तरतुदी
• भारतीय नागररकत्व वमळववण्यासाठी ववदेशी नागररकाने अजा करण्यापूवी सलग १ वर्ा आणण एकूण
११ वर्े भारतात वास्तव्य केलेले असणे आवशयक आहे .
• परंतु या ववधे यकाने पाडकस्तान, बांगलादेश व अफगाणणस्तानमधील मुस्स्लमेतर डनवाावसतांसाठी हा
कालावधी ६ वर्ाांपयांत कमी केला आहे .
• पाडकस्तान, बांगलादेश आणण अफगाणणस्तानमधील मुस्स्लमेतर (स्हिंदू, शीख, बौद्ध, जै न, पारशी व
णिस्ती) डनवाावसतांना भारताचे नागररकत्व देण्याची तरतू द या ववधे यकात आहे.
• ववद्मान कायद्ानु सार, बेकायदा डनवाावसतांना भारताचे नागररकत्व वमळत नाही. अशा व्यकतींना
ववदेशी नागररक कायदा आणण पारपत्र कायद्ानुसार तुरुं गात टाकता येते . याबाबतची डकमान आठ
ते दहा हजार प्रकरणे न्यायप्रववष्ट आहेत.
• या ३ देशांमध्ये धार्ममक द्वेर्ाला बळी पित भारतात आश्रय घे ण्यास भाग पिलेल्यांना नागररकत्व
देण्याचे उस्िष्ट आहे.
• आसाम करारासंबंधीच्या कायद्ातील ‘६अ’ कलमाच्या आधारे बेकायदा डनवाावसतांवर न्यायालयात
खटले सुरू असल्यास संबंवधतांना नागररकत्व वमळाल्यानंतर हे खटले रि होतील.
• आसाममधील राष्टरीय नागररक नोंदणी (NRC) यादीतून वगळलेल्या १९ लाख नागररकांपैकी वबगर-
मुस्स्लमांना यामुळे डदलासा वमळणार आहे. बेकायदा स्थलांतराच्या आरोपांमधू न अशा नागररकांची
सुटका होणार आहे.
• या ववधे यकानुसार ३१ डिसेंबर २०१४ पूवी भारतात प्रवे श केलेले डनवाावसत नागररकत्वासाठी पात्र
असतील.

Page | 3
• डनवाावसतांकिे जन्माचा दाखला नसल्यास ते ६ वर्े भारतात रास्हल्यानंतर ते नागररकत्वासाठी अजा
करू शकतात.
• ओव्हरसीज वसडटझन ऑफ इंडिया (ओसीआय) कािाधारकांनी नागररकत्व कायद्ाचा भंग केल्यास
त्यांची ओसीआय नोंदणी रि करण्याचीही तरतूद नव्या ववधे यकात आहे.
कोणत्या िाजयाांना सवलत?
• राज्यघटनेच्या सहाव्या पररणशष्टात नमूद केलेल्या आसाम, मेघालय, डत्रपुरा व वमझोराम राज्यांमधील
आडदवासीबहुल भागांमध्ये नागररकत्व दुरुस्ती ववधे यक लागू होणार नाही.
• अरुणाचल प्रदेश, वमझोराम व नागालं ि या इनरलाइन परवमट पद्धत लागू असलेल्या राज्यांमध्येही
ववधे यक लागू होणार नाही.
वविोध कशामुळे ?
• या ववधे यकामुळे समानतेच्या अवधकाराचा भंग होत असल्याचा आरोप होत आहे. धमााच्या आधारावर
नागररकत्व डदले जाऊ शकत नाही, असा ववधे यकाला ववरोध असणाऱ्ांचा दावा आहे. तसेच, या
ववधे यकामुळे आसाम करारही अर्ाहीन होत असल्याचा ववरोधकांचा दावा आहे.
कायदा भेदभाव किणािा: सांयुक्त िाष्ट्रे
• भारताचा सुधाररत नागररकत्व कायदा भारतीय नागररकांमध्ये मूलभूत स्वरूपाचा भे दभाव करणारा
आहे, अशी प्रवतस्िया संयुकत राष्टरांच्या मानवी हक्क सवमतीने व्यकत केली आहे.
• या कायद्ाच्या तरतु दी भारतीय संववधानातील समानतेच्या तत्त्वाला अनुसरून नसल्याचे या सवमतीचे
मत आहे.
नागरिकत्व कायदा १९५५
• नागररकत्व कायदा १९५५ हा भारतीय नागररकत्वासंबंधीचा एक सवा समावे शक कायदा आहे, ज्यात
भारताचे नागररकत्व वमळवण्यासाठीच्या अटींची मास्हती देण्यात आली आहे.
• या कायद्ात आतापयांत ५ वेळा (१९८६, १९९२, २००३, २००५ व २०१५) दुरुस्ती करण्यात आली
आहे.
• नागररकत्व अवधडनयम १९५५ अन्वये नागररकत्व पुढील मागाांनी वमळू शकते :
❖ २६ जानेवारी १९५० रोजी डकिंवा त्यानंतर भारतीय प्रदेशात जन्म (नेहमीचे अपवाद सोिू न) झाला
असल्यास.
❖ अनुवं श (भारतीय नागररकाच्या पोटी परदेशात जन्म झाला असताना).
❖ नोंदणी.
❖ स्वीकृतीकरण.
❖ प्रदेशाचे सामीलीकरण.

Page | 4
 ❖ जे र्े स्पष्टता नसेल अशा प्रकरणात सरकारने नेलेल्या अवधकाऱ्ाचा दाखला.
• या कायद्ानुसार कुठलीही व्यकती आपले भारतीय नागररकत्व या ३ प्रकारे गमावू शकते:
❖ जेव्हा कुणी स्वेच्छेने नागररकत्वाचा त्याग करण्यास इच्छु क असेल.
❖ जेव्हा कुणी दुसऱ्ा राष्टराचे नागररकत्व स्वीकारते.
❖ जेव्हा सरकार कुणाचे नागररकत्व रि करते.

इनि लाईन पिवमट

• चचेत कशामुळे? | संसदेने पाररत केलेल्या नागररक्ि दुरुस्ती कायदा २०१९ इनरलाइन परवमट पद्धत
लागू असलेल्या अरुणाचल प्रदेश, वमझोराम व नागालं ि या राज्यांमध्ये लागू होणार नसल्याचे
सरकारने स्पष्ट केले होते .
• नागररकत्व दुरुस्ती ववधे यक संसदेत सादर करताना मणणपूर राज्याला इनर लाईन परवमटमध्ये (ILP)
सामील करणार असल्याचे केंद्रीय गृहमंत्री अवमत शाह यांनी लोकसभेत सांवगतले होते व त्यानु सार
मणणपूर राज्याचा समावे श इनर लाईन परवमटमध्ये करण्यात आला आहे.
• यावशिाय अलीकडे च नागालँि सरकारने डदमापूर णजल्याला नागररक्ि दुरुस्ती कायदा २०१९च्या
अंमलबजािणीपासून दूर ठेवण्यासाठी, त्याचा इनर लाइन परवमट यंत्रणेमध्ये समावे श केला आहे.
• यामुळे माणणपूर राज्य आणण नागालँि राज्यातील डदमापूर णजल्हा येर्े नागररक्ि दुरुस्ती कायदा
२०१९ लागू केला जाणार नाही.
काय आहे इनि लाईन पिवमट?
• हे एक प्रवासी प्रमाणपत्र आहे. कुठल्याही संरणित िेत्रात ववणशष्ट कालावधीसाठी प्रवास करण्यासाठी
भारत सरकार आपल्या नागररकांना हे प्रमाणपत्र देते.
• इंग्रजांच्या काळात सुरिा व्यवस्था आणण स्थाडनक जातीय समुदायांच्या रिणासाठी १८७३ सालच्या
डनयमांमध्ये याची तरतूद करण्यात आली होती.
• याअंतगात, २ समुदायांमधील िेत्रे ववभाणजत करण्यासाठी इनर लाइन नावाची एक काल्पडनक रेखा
तयार केली गेली, जे णेकरून परवमटणशवाय दोन्ही बाजूं चे लोक एकमेकांच्या िेत्रात जाऊ शकणार
नाहीत.
• णजतकया कालावधीसाठी हे इनर लाईन परवमट देण्यात येतो, वततकाच वेळ या व्यकतींना या राज्यांत
र्ांबता येते. त्यापेिा जास्त काळ या राज्यात त्यांना र्ांबता येत नाही.
• या णशवाय दुसऱ्ा राज्यांतील अर्वा प्रदेशातील लोकांना येर्े जमीन खरेदी करता येत नाही, घर
बांधता येत नाही डकिंवा नोकरीही करता येत नाही.
• डिडटशकाळात भारतात १८७३च्या बंगाल-ईस्टना फ्रंडटयर रेग्युलेशन कायद्ात डिडटश स्हतसंबंधांना

Page | 5
 केंद्रस्थानी ठेवू न हे पाऊल उचलण्यात आलं होते. स्वातंत्र्यानंतर काही बदलांसह हे डनयम भारत
सरकारने कायम ठेवले.
• सध्या ईशान्य भारतातील सवा च राज्यांमध्ये इनर लाईन परवमट लागू नाही. यात वमझोराम, अरुणाचल
प्रदेश, व नागालं ि या केवळ तीनच राज्यांचा समावे श आहे . त्यात आता माणणपूरची भर पिली आहे.
• १९७१सालच्या बांगलादेश मुकतीसंग्रामानंतर बांगलादेशमधू न मोठ्या संख्येने बांगलादेशी नागररकांनी
पलायन करुन ईशान्य भारतात आश्रय घे तला होता. त्यानंतरच इनर लाईन परवमटच्या मागणीला
बळ वमळाले होते.
नागरिकत्व दुरुस्ती कायदा आणण ६वी अनुसूची
• नागररकत्व दुरुस्ती कायद्ाच्या पार्श्ाभूमीवर इनर लाईन परवमटसह भारतीय राज्यघटनेच्या सहाव्या
अनुसूचीचाही उल्लेख झालेला आहे .
• भारतीय राज्यघटनेच्या ६व्या अनुसूचीमध्ये येणाऱ्ा ईशान्य भारतातील आसाम, मेघालय, डत्रपुरा व
वमझोरम या राज्यातील काही भागांना नागररकत्व दुरुस्ती कायद्ाच्या किेबाहेर ठेवण्यात आले
आहे.
• या राज्यांमध्ये राज्यघटनेनुसार स्वायत्त णजल्हा पररर्दा स्थापन करण्यात आल्या आहेत. या णजल्हा
पररर्दांमाफात स्थाडनक आडदवासींच्या हक्कांचे रिण केले जाते.
• राज्यघटनेतील कलम २४४मध्ये यासंबंधीची तरतूद आहे. संववधान सभेने १९४९मध्ये याद्वारे स्वायत्त
णजल्हा पररर्दांची स्थापना करून राज्यांच्या ववधानसभांना संबंवधत अवधकार प्रदान केले होते.
• याणशवाय ६व्या अनुसूचीत िेत्रीय पररर्दांचाही उल्लेख आहे. या सवाांचा उिेश स्थाडनक आडदवासींची
सामाणजक, भाडर्क आणण सांस्कृवतक ओळख डटकवून ठेवणे, हा होता.
• याचा अर्ा असा की पाडकस्तान, अफगाणणस्तान आणण बांगलादेश या देशांमधू न ३१ डिसेंबर २०१४
पूवी आलेले स्हिंदू, जै न, बौद्ध, शीख, णिश्चन आणण पारसी म्हणजे च मुस्स्लमेतर शरणार्ी भारताचे
नागररकत्व वमळवू नदेखील आसाम, मेघालय, डत्रपुरा आणण वमझोरममध्ये कुठल्याच प्रकारची जमीन
डकिंवा व्यापारी अवधकार वमळवू शकणार नाहीत.

भाितीय वनसवेक्षण अहवाल २०१९

• भारताचे वृ ि आणण वनिेत्र गेल्या दोन वर्ाांत ५,१८८ चौडकमीने वाढले असल्याची मास्हती केंद्र
सरकारने भारतीय वनसवे िण अहवाल २०१९ मध्ये जाहीर केली आहे.
• पयाावरण, वने व हवामान बदलमंत्री प्रकाश जाविेकर यांनी नवी डदल्ली येर्े भारतीय वनसवे िण
अहवाल (इंडिया स्टेट ऑफ फॉरेस्ट ररपोटा) सादर केला. हे १६वे सवे िण आहे.
• इस्रोच्या आयआरएस ररसोसासट-२ या उपग्रहाने २०१७ च्या ऑकटोबर ते डिसेंबर दरम्यान घे तलेल्या

Page | 6
 २० हजार चौडकमी िेत्रांच्या ३०६ दृशयांच्या माध्यमातून हा अहवाल तयार करण्यात आला आहे.
अहवालातील ठळक मुद्दे
• या अहवालानु सार काँस्िटच्या जं गलांचे वाढते प्रमाण, ववकासाच्या नावाखाली होणारी वृ ितोि,
वनसंपत्तीची तस्करी आणण जागवतक हवामान बदलामुळे जं गल नष्ट होत असल्याची वचिंता जगभर
व्यकत होत असताना भारताच्या वनिेत्रात मात्र लिणीय वृ द्धी झाली आहे .
• भारताच्या वृ ि आणण वन िेत्रात गेल्या २ वर्ाांतील या वाढीचे प्रमाण ०.६५ टक्के आहे. २०१७ मध्ये हे
िेत्र ८,०२,०८८ चौडकमी होते, तर २०१९ मध्ये ते ८,०७,२७६ चौडकमी झाले आहे .
• दाट, मध्यम आणण ववरळ असे जं गलाचे ३ प्रकार आहेत. या वतन्ही प्रकारच्या जं गलात वाढ झाली
आहे. यातील वनिेत्राची वाढ ही ३,९७६ चौडकमी असून वृ ि आच्छादनात १,२१२ चौडकमी इतकी
वाढ आहे.
• या अहवालानुसार देशातील एकूण वन आच्छादन ८०.७३ दशलि हेकटर आहे. हे िेत्र देशाच्या
एकूण िेत्रफळाच्या २४.५६ टक्के आहे.
• समुद्राचे पयाावरण सांभाळणाऱ्ा खारफु टीच्या जं गलातदेखील ५४ चौडकमी वाढ झाली आहे. देशात
एकूण खारफु टीचे जं गल ४९७५ चौडकमी झाले आहे.
• खारफु टीच्या जं गलवाढीमध्ये गुजरात राज्य आघािीवर असून तेर्े ३७ चौडकमी, महाराष्टरात १६
चौडकमी तर ओडिशामध्ये ८ चौडकमी खारफु टीचे जं गल वाढले आहे.
• वृ ि आणण वन िेत्राच्या वाढीत कनााटक, आंध्र प्रदेश, केरळ, जम्मू आणण काशमीर तसेच स्हमाचल
प्रदेश ही ५ राज्ये आघािीवर आहेत.
• तर मणणपूर, अरुणाचल प्रदेश, वमझोराम, मेघालय आणण नागालँि या पूवोत्तर राज्यांतील वन िेत्रात
घट झाली आहे .
• पूवोत्तर भारतातील वनिेत्रात ७६५ चौडकमी एवढी घट झाली आहे. तरीही या राज्यांचा सु मारे ६५.०५
टक्के भूभाग (१,७०,५४१ चौडकमी) अजू नही वनाच्छादीत आहे.
• सध्या जं गलांमधील एकूण काबान स्टॉक सु मारे ७१२४.६ दशलि टन असून, २०१७च्या तु लनेत
यामध्ये ४२.६ टनांची वाढ झाली आहे.
इतर महत्त्वाचे
• देशाच्या एकूण भौगोणलक िेत्रापैकी १६.५१ टक्के पहािी िेत्र आहे. येर्ील वन िेत्रातही ५४४
चौडकमीची वाढ झाली आहे .
• देशातील आडदवासी णजल्यांमधील एकूण वनिेत्र ४,२२,३५१ चौडकमी आहे. ते या णजल्यांच्या एकूण
भौगोणलक िेत्राच्या ३७.५४ टक्के आहे .
• सध्याच्या मूल्यांकनानुसार, ७४१ चौडकमीने आडदवासी णजल्यांमधील वनिेत्र घटले असले तरीही

Page | 7
 बाहेरच्या िेत्रात मात्र १९२२ चौडकमीने वाढ झाली आहे.
• देशातील बांबूचे िेत्रफळ अंदाजे एक लाख ६०,०३७ चौडकमी आहे . त्यात ३,२२९ चौडकमीने वाढ
झाली आहे .
• देशात वृ िारोपणाबाबत वाढत असलेल्या जागरुकतेमुळे शहर आणण ग्रामीण भागांत वनिेत्राबाहेरही
वनिेत्र ववस्तारत आहे.
• २०१७ मध्ये वनिेत्राबाहेर सु मारे १,९४,५०७ चौडकमी एवढे वनिेत्र होते. आता त्यात वाढ होऊन ते
१,९८,८१३ चौडकमी पयांत पोहोचले आहे.
• प्रदूर्णाचा सामना करत असलेल्या राजधानी डदल्लीमध्येही वनिेत्र वाढले आहे . यापूवी डदल्लीतील
वनिेत्र हे ३०५.४१ चौडकमी होते. त्यात आता वाढ होऊन ते ३२४.४४ चौडकमी एवढे झाले आहे.
दणिण डदल्ली पररसरात ववशेर् करून वनिेत्राची वाढ झाली आहे.
महािाष्ट्र
• महाराष्टरातील वनिेत्रात ९५.५६ चौडकमीची वाढ झाल्याचे या अहवालात नमूद करण्यात आले आहे.
• या अहवालानुसार राज्यात ५०,७७६ चौडकमी वनिेत्र आहे. राज्याच्या एकूण िेत्रफळाच्या १६.५०
टक्के भागात जं गलिेत्र आहे . आदशा पररस्थस्थतीत एकूण िेत्रफळाच्या ३३ टक्के भागात वनिेत्र असणे
अपेणित आहे.
• मागील सवे िणाच्या तुलनेत खुल्या जं गलांच्या आकिेवारीत यंदा वाढ झाली आहे. त्याचवेळी
घनदाट आणण मध्यम घनदाट िेत्रात मात्र घट नोंदववण्यात आली आहे.
• राज्यातील बांबूिेत्रातही घट नोंदववण्यात आली आहे. पूवीच्या तुलनेत राज्यातील ५१९ चौरस डकमी
बांबूिेत्र कमी झाल्याचे या अहवालात म्हटले आहे.
• महाराष्टरात फळबागांचे िेत्र वाढले आहे. महाराष्टरात आंबा, बोर व िाणळिं बाच्या ३ कोटी वृ िांची
लागवि होते आणण सु मारे ९० ते ९५ टक्के वृ ि जगतात. गेल्या १८ वर्ाांत महाराष्टरात १८ कोटी वृ ि
वाढले आहेत.
• राज्याचे एकूण वनिेत्र वाढले असले तरी ववदभा आणण मराठवाड्यातील वनिेत्रात घट झाली आहे.

मानव शवकास द्रनदेिाांक २०१९

• संयुक्तत राष्ट्र विकास कायाक्रमाने (UNDP) मानि विकास ननदेशांक (Human Development
Index) २०१९ प्रवसद्ध केला आहे.
• या ननदेशां कामध्ये १८९ देशांच्या क्रमिारीमध्ये भारताला १२९िे स्थान वमळाले आहे. गेल्यावर्ीच्या
तुलनेत भारताने यंदा एका स्थानाची प्रगती केली आहे. मागील वर्ी भारत १३०व्या स्थानी होता.
• यंदाच्या या अहिालाचे शीषाक Beyond Income, Beyond Averages, Beyond Today:

Page | 8
 Inequalities in Human Development in 21st century असे आहे .
• या डनदेशांकाच्या िमवारीत नॉवे, स्स्वत्झलांि, ऑस्टरेणलया, आयलांि आणण जमानी हे देश अनु िमे
पस्हल्या पाच स्थानांवर आहेत.
• तर नायजर, दणिण आडफ्रकन ररपस्ललक, दणिण सुदान, चाि आणण बुरुंिी हे देश अनुिमे शेवटच्या
५ स्थानांवर आहेत.
• भारताच्या शेजारी राष्टरांमध्ये श्रीलंका ७१व्या, चीन ८५व्या, भूतान १३४व्या, बांगलादेश १३५व्या,
म्यानमार १४५व्या, ने पाळ १४७व्या, पाडकस्तान १५२व्या आणण अफगाणणस्तान १७०व्या स्थानी आहे.
• १९९० ते २०१८ या कालावधीचा ववचार केल्यास दणिण आणशया हा जगातील सवाात वे गाने ववकवसत
होणार प्रदेश आहे .
❖ या काळात दणिण आणशयामध्ये मानव ववकास डनदेशां काच्या संदभाात ४६ टक्के वाढ झाली आहे.
❖ पूवा आणशया आणण पवसडफक प्रदेशात ४३ टक्के वाढ झाली आहे.
❖ याकाळात भारताचे एचिीआय मूल्य ५० टककयांनी वाढले आहे. १९९० मध्ये भारताचे एचिीआय
मूल्य ०.४३१ होते, जे वर्ा २०१८ मध्ये ते ०.६४७ झाले आहे.
• अहवालानुसार, जगभरात गट-आधाररत असमानता अस्स्तत्त्वात आहे, ही असमानता ववशेर्त:
स्थियांवर पररणाम करते.
❖ अहवालानुसार णलिंग असमानता डनदेशांकात १६२ देशांच्या यादीत भारत १२२व्या स्थानावर आहे.
तर चीन ३९व्या, श्रीलंका ८६व्या, भूतान ९९व्या आणण म्यानमार १०६व्या स्थानी आहे.
❖ नॉवे, स्स्वत्झलांि आणण आयलांि या यादीत अनुिमे अव्वल स्थानी आहेत.
❖ डनदेशांक स्थियांचे प्रजनन स्वास््य, सशकतीकरण, आर्मर्क सस्ियता यावर आधाररत आहे.
• अहवालानुसार, भारतामध्ये जन्माच्यावेळी पुरूर्ांचे आयु माान ६८.२ वर्े होते, तर मस्हलांचे आयु माान
७०.७ वर्े होते.
• अहवालानुसार, भारतातील शालेय णशिणाच्या अपेणित वर्ाांची संख्या १२.३ वर्े आहे. तर शालेय
णशिणाची सरासरी वर्े ६.५ वर्े आहेत.
मानव शवकास द्रनदेिाांक
• HDI | Human Development Index.
• मानि विकास ननदेशांक म्हणजे दीर्ा ि ननरोगी जीिन, ज्ञानाजा नाची संधी ि जीिनमानाचा दजाा या ३
मानि विकासाच्या मुलभूत आयामामधील प्रगतीच्या मूल्यांकनासाठी असलेले सारांश मोजमाप होय.
• संयुक्तत राष्ट्र विकास कायाक्रमाने (UNDP) १९९०मध्ये पस्हल्यांदा मानि विकास अहिाल जाहीर
केला. यात विविध देशांचे मानि विकास ननदेशांक मोजण्यात आले होते .
• प्रवसद्ध पानकस्तानी अिाशास्त्रज्ञ महबूब-उल-हक यांनी एचडीआयला सुरुिात केली. महबूब-उल-हक

Page | 9
 यांना मानि विकास ननदेशांकाचे जनक म्हणून संबोधले जाते. १९९०मध्ये भारतीय अिाशास्त्रज्ञ अम्या
सेन यांनी एचडीआयला समिान नदले.
• २०१०पासून एचडीआय खालील ३ ननकष ि ्यांच्याशी संबंवधत ४ ननदेशक यांच्यािरून काढला
जातो.
❖ आरोग्य: देशाचा आरोग्याचा स्तर मोजण्यासाठी जन्माच्या िेळेचे आयु माान ही ननदेशक िापरला
जातो.
❖ वशक्षण: देशाचा शैक्षणणक स्तर मोजण्यासाठी, २५ िषाांपेक्षा अवधक ियाच्या प्रौढांची सरासरी
शालेय िषे आणण १८ िषाापेक्षा कमी ियाच्या मुलांची अपेणक्षत शालेय िषे हे दोन ननदेशक िापरले
जातात. वशक्षणाचा ननदेशांक या दोन्ही ननदेशकांचा भूवमतीय मध्य असतो.
❖ जीिनमानाचा दजाा: देशाच्या जीिनमानाचा दजाा मोजण्यासाठी दरडोई स्थूल राष्ट्रीय उ्पन्न (Per
capita GNI) हा ननदेशक िापरला जातो.
• या ३ ननकषांद्वारे देशाचा मानि विकास ननदेशांक ठरिला जातो. ्याचे मूल्य ० ते १ दरम्यान व्यक्तत
केले जाते. १च्या जिळ असलेले मूल्य मानि विकासाचा उच्च स्तर दशावितो.
असमानता-समायोणित मानव शवकास द्रनदेिाांक
• IHDI | In-equality adjusted Human Development Index.
• २०१०च्या मानि विकास अहिालात हा ननदेशांक लागू करण्यात आला. हा ननदेशांक मानि विकास
ननदेशांकाप्रमाणेच काढला जातो.
• एचडीआय काढतांना प्र्येक ननदेशकाचे सरासरी मूल्य धरले जाते. मात्र लोकसंखेमध्ये ्याबाबतीत
मोठी असमानता असते. ्यामुळे आयएचिीआय काढतांना ही असमानता समयोणजत (adjust)
केली जाते.
• देशात चारही ननदेशकांच्या बाबत पूणा समानता असेल तर एचडीआय आणण आयएचडीआय समान
येतील. मात्र आयएचिीआयचे मूल्य एचडीआयपेक्षा जसजसे कमी होते तशी असमानता िाढत जाते.
लैंशगक असमानता द्रनदेिाांक
• GII | Gender Inequality Index.
• हा ननदेशांक २०१०च्या अहिालात लागू करण्यात आला. ्याने १९९५पासून लागू करण्यात आलेल्या
वलिंग-आधाररत विकास ननदेशांक (GDI) ि वलिंग सबलीकरण पररमाण (GEM) यांची जागा र्ेतली.
• हा ननदेशांक खालील ३ ननकष ि ५ ननदेशांकां च्या आधारे काढला जातो.
❖ जनन आरोग्य: हे मोजण्यासाठी माता म्याता (Maternal mortality) आणण नकशोरियीन
जन्यता (Adolescent fertility) हे ननदेशक िापरले जातात.
❖ सबलीकरण (Empowerment): हे मोजण्यासाठी संसदीय प्रवतननवध्ि आणण शैक्षणणक स्तर हे

Page | 10
 ननदेशक िापरले जातात.
❖ श्रम बाजार: त्याचे प्रमाण श्रम शकतीतील सहभागावरून मोजले जाते.
सांयुक्त िाष्ट्र ववकास काययक्रम
• UNDP | United Nations Development Programme.
• हे संयुकत राष्टरांच्या जागवतक ववकासाचे एक नेटवका आहे. त्याचे मुख्यालय नैरोबी (केडनया) येर्े
स्थस्थत आहे.
• हा संयुकत राष्टरसंघातफे राबववण्यात येणारा एक प्रमुख ववकास कायािम आहे. याची स्थापना १९७२
साली स्टॉकहोममध्ये आयोणजत पयाावरणावरील संयुकत राष्टर सं मेलनादरम्यान झाली होती.
• या कायािमाचा हेतू मानवी पयाावरणावर पररणाम करणाऱ्ा सवा बाबींमध्ये आंतरराष्टरीय सहकाया
वाढववणे आणण पयाा वरणीय मास्हतीचे संग्रहण, मूल्यांकन व परस्पर समर्ान सुडनणश्चत करणे आहे.
• या कायािमाद्वारे जगातील १७७ देशांमध्ये नागररकांना राहणीमान सुधारण्याची संधी उपललध केली
जाते.
• हा कायािम संयुकत राष्टरे आमसभेच्या ६ ववशेर् मंिळांपैकी एक असून तो संयुकत राष्टरांच्या आर्मर्क व
सामाणजक पररर्देच्या अखत्यारीत येतो.
• हा कायािम संपूणापणे सदस्य देशांनी डदलेल्या ऐस्च्छक देणग्यांमधू न चालवला जातो.
• दाररद्र्य डनमुालन, एचआयव्ही/एड्स इत्यादी रोगांचे उच्चाटन, लोकशाहीचा प्रसार व मानवी हक्कांसाठी
लढा इत्यादी अनेक लोकोपयोगी पररयोजना यामाफात चालवल्या जातात.

महात्मा जयोवतबा फु ले शेतकिी कर्यमुक्ती योर्ना

• महाराष्टर वववधमंिळाच्या नागपूर स्हवाळी अवधवे शनाच्या शेवटच्या डदवशी मुख्यमंत्री उद्धव ठाकरे यांनी
शेतकरी कजा माफीसाठी ‘महात्मा ज्योवतबा फुले शेतकरी कजामुकती योजने’ची घोर्णा केली होती.
• या योजनेला मंडत्रमंिळाच्या बैठकीत मान्यता देण्यात आली आणण २७ डिसेंबर रोजी राज्य सरकारने
शेतकरी कजा माफीचा शासन डनणाय (GR) जारी केला आहे.
• राज्यातील सु मारे ३९ लाखांहून अवधक शेतकऱ्ांना या योजनेचा लाभ होईल आणण सु मारे २९ हजार
८०० कोटी रुपयांचा डनधी त्यासाठी लागेल, असा प्रार्वमक अंदाज आहे .
• या योजनेत आधार िमांक कजामाफीचा अंवतम लाभार्ी ठरवण्यात महत्त्वाची भूवमका बजावणार
आहे. कारण शेतकऱ्ाच्या ववववध बँकांतील कजाखात्यांची तपासणी आधार िमांकाच्या आधारे
केली जाणार आहे.
• णशवसेना-राष्टरवादी कॉँग्रेस-कॉँग्रेस यांच्या महाववकास आघािीने सरकार स्थापनेनंतर जाहीर केलेल्या
डकमान समान कायािमामध्ये कजा माफी या मुद्द्याचा समावे श करण्यात आला होता.

Page | 11
 कर्यमाफीचे ननकष
• ज्या शेतकऱ्ांनी १ एडप्रल २०१५ ते ३१ माचा २०१९ दरम्यान कजा घे तले आहे आणण ते ३० सप्टेंबर
२०१९ पयांत र्डकत आहे, त्या शेतकऱ्ांचे २ लाख रुपयांपयांतचे कजा माफ होणार आहे.
• ज्या शेतकऱ्ांनी १ एडप्रल २०१५ ते ३१ माचा २०१९ दरम्यान कजा घे ऊन त्याचे पुनगाठन केले आहे व
ते ३० सप्टेंबर २०१९ पयांत र्डकत आहे, त्या शेतकऱ्ांचे २ लाख रुपयां पयांतचं कजा माफ होणार आहे.
• कजाबाजारी शेतकऱ्ाकिे डकती जमीन आहे (अल्पभूधारक, अत्यल्पभूधारक) याचा ववचार केला
जाणार नाही.
• कुटुंब नव्हे तर वै यस्कतक शेतकरी हा एकक ग्राय धरण्यात येईल. प्रवत शेतकरी कमाल २ लाख
रुपयांपयांतचे कजा माफ केले जाईल. (एखाद्ा कुटुंबातील ४ सदस्यांचे प्रत्येकी २ लाखांपयांतचे कजा
र्कीत असेल, तर ते सवाांचे माफ होणार आहे.)
• राष्टरीयीकृत बँका, व्यापारी बँका, ग्रामीण बँका, णजल्हा मध्यवती बँका, सेवा सहकारी संस्थांमाफात
शेतकऱ्ांना डदलेले कजा माफ होईल.
या शेतकऱ्ाांना लाभ वमळणाि नाही...
• राज्यातील आजी डकिंवा माजी मंत्री डकिंवा राज्यमंत्री, लोकसभा डकिंवा राज्यसभा सदस्य, ववधानसभा
डकिंवा ववधानपररर्द सदस्य.
• केंद्र व राज्य सरकारचे कमा चारी, ज्यांचे मावसक वे तन २५ हजार रुपयांपेिा जास्त आहे. यात चतुर्ा
श्रेणी कमा चाऱ्ांना वगळण्यात आले आहे .
• केंद्र आणण राज्य शासनाचे सावा जडनक उपिमातील कमा चारी (महाववतरण, एसटी महामंिळ आदी)
ज्यांचे मावसक वे तन २५ हजार रुपयांपेिा जास्त आहे.
• शेतीबाय उत्पन्नातून आयकर भरणाऱ्ा व्यकती.
• एडप्रल २०१५ पूवीचे कजा असलेला शेतकरी.
• डनवृ त्त व्यकती ज्यांचे मावसक वे तन २५ हजार रुपयांपेिा जास्त आहे .
• कृर्ी उत्पन्न बाजार सवमती, सहकारी साखर कारखाना, सहकारी सुतवगरणी, नागरी सहकारी बँका,
णजल्हा मध्यवती सहकारी बँका आणण सहकारी दूध संघ यांचे अवधकारी, ज्यांचे मावसक वे तन २५
हजार रुपयांपेिा जास्त आहे.
• एकापेिा अनेक बँकांतील कजाखात्यांतील र्कीत रक्कम २ लाखांच्या वर असेल तर त्यांना कजा माफी
डदली जाणार नाही.
अांमलबर्ावणी
• आधार संलग्न नसलेल्या व असलेल्या बँक खात्यांची यादी तयार केली जाईल.
• उवा ररत कजा खात्याचे आधारशी संलग्नीकरण करुन ती मास्हती ‘आपले सरकार’ पोटालवर अपलोि

Page | 12
 केली जाईल.
• सवा अजाांची पिताळणी केली जाईल. त्यात अपात्र असणारे अजा बाहेर काढले जातील.
• त्यानंतर कजामाफीचा लाभ वमळालेल्या शेतकऱ्ांची यादी गावडनहाय, बँक
े च्या शाखाडनहाय जाहीर
करण्यात येईल.
• कोणाची काही तिार असेल तर ती सोिवण्यासाठी णजल्हास्तरीय तिार डनवारण सवमती स्थापन
करण्यात येईल.
• अंवतम पात्र शेतकऱ्ांची यादी प्रवसद्ध केली जाईल आणण माचा २०२० पासून कजा खात्यात पैसे जमा
करण्यात येतील.
• योजना यशस्वीरीतीने पार पािण्यासाठी बँका, अवधकारी, कमा चाऱ्ांना पुढील २ मस्हन्यांत प्रणशिण
डदले जाईल.
इतर महत्त्वाचे
• ३० सप्टेंबर २०१९ पयांत २ लाख रुपयांहून अवधक रकमे चे कजा र्कले आहे अशा शेतकऱ्ांना या
योजनेअंतगात कजामाफी डदली जाणार नाही. अशा खात्यां ची मास्हती बँकांकिून मागवण्यात येईल व
त्यांच्यासाठी लवकरच स्वतंत्र योजना जाहीर केली जाईल.
• याणशवाय अल्पमुदत पीक कजााची डनयवमत परतफेि करणाऱ्ा शेतकऱ्ांसाठी स्वतंत्र प्रोत्साहन
योजना लवकरच जाहीर केली जाणार आहे.

भाितीय औषधननमाय ण सांहहता

• अफगाणणस्तानच्या सावा जडनक आरोग्य मंत्रालयाच्या और्ध डनयामक व राष्टरीय आरोग्य उत्पादनांच्या
ववभागाने भारतीय और्धडनमाा ण संस्हते ला औपचाररकपणे मान्यता डदली आहे .
• यासह, भारतीय और्धडनमााण संस्हतेला मान्यता देणारा अफगाणणस्तान पस्हला देश ठरला आहे.
वाणणज्य ववभाग आणण आरोग्य व कुटुंब कल्याण मंत्रालयाच्या प्रयत्नांमुळे हे शकय झाले.
• यामुळे आता अफगाणणस्तानमध्ये और्धे आणण इतर आरोग्य उत्पादनांसाठी भारतीय और्धडनमााण
संस्हतेचा वापर केला जाईल.
भाितीय औषधननमाय ण सांहहता काय आहे?
• IP | Indian Pharmacopoeia (इंडियन फामााकोडपया).
• और्धे व सौंदया प्रसाधने कायदा १९४० अंतगात भारतीय और्धडनमााण संस्हता हा एक मान्यताप्राप्त
शलदकोर् आहे.
• आयपी हे एक अवधकृतपणे स्वीकारलेले पुस्तक आहे, जे और्धे व सौंदया प्रसाधने कायदा १९४०
आणण और्धे व सौंदया प्रसाधने डनयम १९४५ अंतगात मानकांनुसार तयार केलेले आहे.

Page | 13
• यामध्ये और्धांची ओळख, शुद्धता आणण कायािमतेनु सार और्धांच्या डनर्ममती आणण ववपणनाच्या
मानदंिांववर्यी मास्हती देण्यात आली आहे.
• और्धे व सौंदया प्रसाधने कायद्ाच्या दुसऱ्ा अनुच्छे दानु सार आयपीला अवधकृत पुस्तकाचा दजाा
देण्यात आला आहे.
• याचे काया देशात आयात आणण / डकिंवा उत्पाडदत केलेल्या और्धांच्या वविी, साठा, प्रदशान डकिंवा
ववतरणासाठी डनकर् डनणश्चत करणे आहे.
• आयपीमध्ये नमूद केलेले मानके अवधकृत आहेत आणण भारतातील और्धांच्या गुणवत्तेवर डनयंत्रण
ठेवण्यासाठी डनयामक प्रावधकरणाद्वारे त्यांची अंमलबजावणी केली जाते.
• भारतीय और्धडनमााण संस्हता डनमााण करण्यासाठी जबाबदार संस्था भारतीय और्धडनमाा ण संस्हता
आयोग (IPC | Indian Pharmacopoeia Commission) आहे.
• भारतीय और्धडनमाा ण संस्हता आयोग (IPC) ही भारत सरकारच्या आरोग्य आणण कुटुंब कल्याण
मंत्रालयाच्या अंतगात एक स्वायत्त संस्था आहे.
• देशातील मानवी आणण प्राणी आरोग्यासाठी आवशयक असलेल्या और्धांची प्रामाणणक व अवधकृत
मानके आयपीसीद्वारे डनधााररत केली जातात आणण ही ववस्हत मानके भारतातील और्धांची गुणवत्ता
डनयंडत्रत करण्यासाठी ववववध प्रावधकरणाद्वारे वापरली जातात.
• याव्यवतररकत, आयपीसीद्वारे आयपी संदभा पदार्ा (IPRS | IP Reference Substances) तयार
केले जातात, जे एक मानक म्हणून काया करतात.
• यांचा वापर आयपी मोनोग्राफ्स अंतगात एखाद्ा पदार्ाांचे परीिण अर्वा त्याच्या शुद्धतेची चाचणी
करण्यासाठी केला जातो.
औषधननमायण सांहहता
• हा एक प्रकारचे पुस्तक असते, ज्यात ववववध और्धी पदार्ाांची सूत्रे आणण त्यांचे उत्पादन करण्याच्या
पद्धती संकणलत केल्या जातात.
• आयपी व्यवतररकत जगातील अनेक देशांमध्ये और्धांची राणजस्टरी आहे जी ववववध नावांनी ओळखली
जाते. उदा. अमेररक
े ची यूएसपी (USP), डिटनची बीपी (BP) इ.
• एखादे और्ध कोणत्या देशातील और्ध संस्हतेमधील सूत्रानु सार उत्पाडदत करण्यात आले आहे , हे
दशाववण्यासाठी अनेकदा और्धांच्या नावांच्या आधी आयपी, बीपी डकिंवा यूएसपी असे णलस्हले जाते.

अणर्िंठा-वेरुळची लेणी
• चचेत कशामुळे? | महाराष्टर सरकारने अणजिं ठा-वे रुळच्या लेण्यांमध्ये स्थाडपत केलेल्या २ पयाटक
अभ्यागत केंद्रांचा वीज व पाणी वबलाचा भरणा न केल्यामुळे बंद करण्यात आले आहे.

Page | 14
 अणर्िंठा लेणी
• या औरंगाबाद णजल्यातील इ.स.पूवा २रे शतक ते इ.स. ४र्े शतक अशा प्रदीघा कालखंिात
डनर्ममलेल्या २९ बौद्ध लेणी आहेत.
• औरंगाबाद शहरापासून १०० ते ११० डकमी अंतरावर वाघू र नदीच्या पररसराशेजारी सयाद्री पवा त
रांगांमध्ये (पणश्चम घाट) या लेणी आहेत.
• नदीपात्रापासून १५-३० मीटर (४०-१०० फूट) उंचीवर ववस्तीणा अशा िोंगररांगामधील कातळांवर ही
लेणी कोरलेली आहेत.
• पुरातत्त्वशािीय पुराव्यानु सार ही लेणी दोन वे गवे गळ्या कालखंिांत (हीनयान व महायान) डनमााण
केली गेली.
• अणजिं ठा डनर्ममती करणाऱ्ा कलाकारांनी ववहार व चैत्य अशा २ प्रकारे या लेण्यांची डनर्ममती केलेली
आहे. ही लेणी वाकाटक, चालुकय आणण राष्टरकूट या काळात डनर्ममली गेली, असे म्हटले जाते .
• या लेण्यांचा शोध डिडटश भारताच्या मद्रास इलाख्यातील डिडटश अवधकारी जॉन स्स्मर् हा वाघाच्या
णशकारीसाठी गेल्याने २८ एडप्रल १८१९ रोजी लागला.
• महायान लेणी वाकाटक राजांच्या राजवटीत डनर्ममली गेली, त्यामुळे त्यांस बऱ्ाचदा वाकाटक लेणी
असेही संबोधले जाते . वाकाटक साम्राज्याच्या ऱ्हासानंतर यांचे डनमााण अचानक र्ांबले व ही लेणी
योणजत भव्यतेपासून वं वचतच रास्हली.
• मध्ययुगातील अनेक वचनी बौद्धधमीय प्रवाशांनी (फास्हयान, ह्वेन त्सांग इ.) आपल्या प्रवासवणानांत
या लेण्यांचा उल्लेख केला आहे .
• बौद्ध धमााचा वारसा जतन करणारी प्रदीघा ऐवतहावसक कालखंिाची पार्श्ाभू मी लाभलेली अणजिं ठा लेणी
भारताची जागवतक आंतरराष्टरीय पयाटनासाठी ठळक ओळख करून देणारी महत्त्वपूणा लेणी आहेत.
वेरुळची लेणी
• वे रुळची लेणी साधारणत: पाचव्या ते दहाव्या शतकाच्या कालखंिात कोरण्यात आली असून
वे रुळच्या लेण्यांची स्हिंदू लेणी, बौद्ध लेणी व जै न लेणी अशी ववभागणी केली जाते.
• महाराष्टरातल्या मराठवािा भागात औरंगाबादपासून २३ डकमी अंतरावर वायव्य डदशेला, सयाद्रीच्या
रांगेतील सातमाळा पवा तरांगेत २ डकमी पररसरात वे रूळ लेण्यांचा समूह ववखुरलेला आहे.
• येर्े प्राचीन काळात कोरलेली १२ बौद्ध, १७ स्हिंदू आणण ५ जै न अशी एकूण ३४ लेणी आहेत. या
लेण्यांच्या डनर्ममतीची सुरुवात राष्टकूट घराण्याच्या राज्यकत्याांनी केली होती.
• हैदराबादच्या डनजाम राजवटीकिे या लेण्यांची मालकी जाईपयांत इंदूरच्या होळकरांनी या लेण्यांची
काळजी घे तली होती.
• १९५१ साली भारत सरकारने वे रूळ लेणी हे राष्टरीय स्मारक असल्याचे घोडर्त केले आणण त्यानंतर ती

Page | 15
 भारत सरकारच्या पुरातत्त्व ववभागाकिे सोपववण्यात आली.
• वे रूळची बौद्ध लेणी येर्ील सगळ्यात जु नी लेणी आहेत. ही लेणी मुख्यत्वे ववहार रूपाची आहेत.
काही ववहारांत पूजे साठी मूतीही आहेत. यांपैकी प्रवसद्ध लेणे म्हणजे ववर्श्कमाा लेणे.
• येर्ील स्हिंदू लेणी समूहातील कैलास लेणे हे स्थापत्य आणण णशल्पकलेचा मेळ असून, हे एका भव्य
सलग पार्ाणखंिात कोरलेले अवतशय मोठे लेणे आहे.
• वे रूळमधल्या १६व्या लेण्यातील हे णशवमंडदर जगातील सवाात मोठे कोरीव णशल्प आहे. या बहुमजली
मंडदराची रचना कैलास पवा ताच्या धतीवर आहे . ते मंडदर डनमााण करायला अंदाजे २ लाख टन
वजनाचा एका अखंि खिक वापरण्यात आला आहे.
• कैलासावर णशव-पावा ती बसलेले असून रावण खालच्या बाजू ने कैलास पवा त उचलून हलववतो आहे
अशा णशल्पाच्या रचनेमुळे या लेण्याला ‘कैलास’ लेणे असे म्हटले जाते.
वारसा स्थान
• अणजिं ठा-वे रुळच्या लेण्यांना युनेस्कोने १९८३ साली जागवतक वारसा स्थान म्हणून घोडर्त केले. या
लेणीला भारतातील पस्हल्या जागवतक वारसा स्थळाचा मान आहे .
• याणशवाय भारताच्या पयाटन मंत्रालयाच्या प्रवतस्ित पयाटन स्थळ प्रकल्पात देशातील १२ पयाटन
स्थळांची डनवि करण्यात आली असून त्यात अणजिं ठा-वे रुळच्या लेण्यांचा समावे श आहे .
सह्याद्री नक
िं वा पणिम घाट
• सयाद्री डकिंवा पणश्चम घाट ही भारताच्या पणश्चम समुद्रडकनाऱ्ाशेजारी असलेली िोंगरांची रांग आहे.
• अंदाजे १६०० डकमी लांब ही िोंगररांग तापी नदीच्या दणिणेकिू न व महाराष्टर-गुजरात सीमेशेजारून
चालू होते आणण महाराष्टर, गोवा, कनााटक, तवमळनािू व केरळ या राज्यांतून भारताच्या दणिण
टोकाजवळ पोचते . या िोंगररांगेचा जवळजवळ ६० टक्के भाग हा कनााटकात येतो.
• या िोंगररांगेचे िेत्रफळ ६०,००० चौरस डक.मी. असून या रांगेची सरासरी उंची १२०० मीटर आहे.
• दणिणेकिे केरळमध्ये असलेले अण्णाईमुिी ही णशखर (उंची २६९५ मी) पणश्चम घाटातील सवाात उंच
णशखर आहे. तर या रांगेतील कळसूबाई णशखर (उंची १६४६ मी) हे महाराष्टरातील सवाात उंच णशखर
आहे.
• पणश्चम घाट ही रांग दख्खनच्या पठारातील अंतगात घिामोिींमुळे डनमााण झालेली कि आहे . सु मारे
१५ कोटी वर्ाांपूवी गोंिवन खंिाच्या झालेल्या तुकड्यामुळे सयाद्रीची डनर्ममती झाली असावी असे
मानले जाते.
• पणश्चम घाट हा अनेक लहान मोठ्या नद्ांचे उगमस्थान आहे . यापैकी मुख्य नद्ा म्हणजे गोदावरी,
कृष्णा व कावे री. या वतन्ही नद्ा पूवावास्हनी असून बंगालच्या उपसागरात जाऊन वमळतात.
• महाराष्टरात सयाद्री, कनााटक व तावमळनािूमध्ये डनलवगरी आणण केरळमध्ये अण्णामलाई डकिंवा

Page | 16
 इलायची ही पणश्चम घाटाची प्रादेणशक नावे आहेत.

हवामान महत्वाकाांक्षा आघाडी

• मानिद (स्पेन) येिे आयोणजत हिामान बदल पररषद अिाात कोप-२५ मध्ये (COP-25) ७३ देश
हवामान महत्त्वाकांिी आघािीत (CAA | Climate Ambition Alliance) सामील झाले .
• या आघािीचे नेतृत्व वचली हा देश करीत असून, २०१९ मध्ये न्यूयॉका येर्ील हवामान कृती णशखर
सं मेलनात (Climate Action Summit) या आघािीची स्थापना झाली होती.
• आघािीमध्ये सामील होण्यासाठी इतर देशांना प्रोत्सास्हत करण्यासाठी वचली आणण युनायटेि
डकिंग्िम हे दोघे एकडत्रतपणे काम करणार आहेत.
• नोव्हेंबर २०२० मध्ये यूकेमध्ये प्रस्ताववत कोप-२६च्या तयारीसाठी देखील हे देश एकडत्रतपणे काया
करतील.
या आघाडीबद्दल
• २०५० पयांत शून्य हररतगृह वायु उत्सजा नाचे लक्ष्य साध्य करण्यासाठी ही आघािी देशांच्या राष्टरीय
डनधाारीत योगदानावर (NDC | Nationally Determined Contributions) भर देईल.
• तसेच याद्वारे पायाभूत सुववधा, जलव्यवस्थापन आणण शहरांची शार्श्तता या िेत्रातील लववचकतेवर
लि केंडद्रत केले जाईल.
• संयुकत राष्टरसंघाच्या सदस्यांची २०२०ची लक्ष्ये उंचाववणे आणण २०५० पयांत डनव्वळ शून्य हररतगृह
वायु उत्सजा नाचे लक्ष्य साध्य करणे, हे या आघािीचे मुख्य उिीष्ट आहे.
या आघाडीचे महत्त्व
• जगभरातील देशांच्या राष्टरीय डनधाारीत योगदानास (NCD) वाढववण्यासाठी ही आघािी महत्वाची
आहे.
• संयुकत राष्टर पयाावरण कायािमाने (UNEP) आपल्या उत्सजा न गप अहवाल २०१९ मध्ये हवामान
बदलाच्या संभाव्य धोकयांववर्यी वचिंता व्यकत केली आहे.
• २०२०-३० दरम्यान जागवतक उत्सजा नामध्ये वर्ााकाठी ७.६ टककयांची घट न केल्यास, जग पररस
कराराअंतगात डनधााररत केलेले जागवतक तापमानवाढ १.५ अंश सेस्ल्सयस पयांत मयााडदत राखण्याचे
लक्ष्य गाठू शकणार नाही, अशी शकयता यात वताववण्यात आली आहे .
• कायािम उजाा वापरासाठी अिय ऊजाा िेत्रात डकमान १.५८ अब्ज िॉलसाची वार्षर्क गुंतवणूक
आवशयक असल्याचे हा अहवाल सांगतो.
• सध्याच्या जागवतक तापमान वाढीमुळे ७० ते ९० टक्के प्रवाळ बेटे नष्ट होतील, पररणामी २१०० पयांत
पृ्वीचे तापमान ३.२ अंश सेस्ल्सयसने वाढे लेले असेल, असे या अहवालात नमूद केले आहे.

Page | 17
 अमेररकन राष्ट्राध्यक्ाांवरील महाणभयोग
• चचेत कशामुळे? | पदाचा दुरुपयोग केल्याप्रकरणी अमेररक
े चे राष्टराध्यि िोनाल्ि टरंप यांच्याववरोधात
सध्या महाणभयोग प्रस्ताव मां िण्यात आला आहे. या डनवमताने अमेररकेतील महाणभयोग प्रस्ियेचा
घे तलेला हा आढावा:
अमेररकेच्या सांदभाव त महाणभयोग
• अिा: महाणभयोग ही एक अशी तरतू द आहे जी अमेररकन संसदेला अमेररक
े च्या राष्ट्राध्यक्षांना पदभ्रष्ट्
करण्याची परिानगी देते.
• अमेररक
े च्या राज्यर्टनेनुसार, हाउस ऑफ ररप्रेझें टेनटव्हकडे (कननष्ठ सभागृह) महाणभयोगाअंतगात
अमेररकन राष्ट्राध्यक्षांिर आरोप करण्याची शक्तती आहे.
• प्रवतननधी सभागृहात बहुमतानंतर महाणभयोगाची प्रक्रक्रया सुरू केली जाऊ शकते . महाणभयोगाच्या
कारिाईस सामान्यत: सभागृहाची न्यावयक सवमती जबाबदार असते .
• महाणभयोगाअंतगात दोषी आढळल्यास राष्ट्राध्यक्षांना पदािरून काढून टाकण्याचे अवधकार वसनेटकडे
(िररष्ठ सभागृह) आहेत.
• राष्ट्राध्यक्षांिर चालववल्या जाणाऱ्या महाणभयोग खटल्याची अध्यक्षता सिोच्च न्यायालयाच्या मुख्य
न्यायाधीशांकडे असते.
महाणभयोग लागू करण्यासाठीची कारिे
• जेव्हा देशिोह, लाचखोरी, गैरितान नकिंिा इतर कोण्याही मोठ्या गुन्यात सामील होण्याची शक्तयता
असते तेव्हा महाणभयोग लादला जातो.
• तिानप ‘गैरितान’ आणण ‘मोठा गुन्हा’ यांना अमेररकन र्टनेत स्पष्ट्पणे पररभानषत केलेले नाही. याचा
संदभा एखाद्या उच्चस्तरीय सािा जननक अवधकाऱ्याने शक्ततीच्या केलेल्या गैरिापराशी आहे, जे सामान्य
गुन्हेगारी कायद्याचे उल्लंघन करीत असणे, आिश्यक नसते.
• अमेररकेमध्ये यात भ्रष्ट्ाचार आणण इतर गैरितानांचा समािे श आहे, ज्यामध्ये न्यायालयीन कारिाईमध्ये
व्य्यय आणण्याच्या प्रय्नांचा समािे श आहे.
पार्शववभूमी
• आतापयांत कोण्याही अमेररक
े च्या राष्ट्राध्यक्षांना महाणभयोगाच्या प्रक्रक्रयेद्वारे हटिले गेलेले नाही.
• परंतु, आतापयांत केिळ २ राष्ट्राध्यक्षांना महाणभयोगाचा सामना करािा लागला आहे. १९६८ मध्ये
अँडर्यू जॉनसन आणण १९९८ मध्ये वबल क्रक्तलिंटन यांच्यािर महाणभयोग चालविण्यात आला होता. परंतु
वसनेटने ्यांना दोषी ठरिले नव्हते.
• तसेच राष्ट्राध्यक्ष ररचडा ननक्तसन (१९७४) यांनी पदािरून काढून टाकण्यापूिीच राजीनामा नदला होता.

Page | 18
 प्रक्रक्रया
• राष्ट्राध्यक्षांिर महाणभयोग लािला गेल्यास सिा प्रिम संसदेची न्यावयक सवमती या आरोपांची चौकशी
करते. जर हे आरोप खरे ठरले तर हे प्रकरण संपूणा सभागृहात मां डले जाते.
• या आरोपांिर प्रवतननधी सभागृहात मतदान होते. मतदान महाणभयोगाच्या बाजू ने असल्यास
कायािाही वसनेटकडे सोपविली जाते .
• सिोच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायाधीश यांच्या अध्यक्षते खालील वसने ट हे एखाद्या न्यायालायाप्रमाणे
काया करते.
• सुनािणीसाठी वसनेटसा मधू न काही खासदारांना व्यिस्थापक म्हणून ननिडले जाते. हे व्यिस्थापक
नफयाादीची भूवमका बजाितात.
• या खटल्यादरम्यान, राष्ट्राध्यक्षांचा िकील आपला पक्ष सादर करतो. सुनािणी संपल्यानंतर, सिोच्च
ननयामक मंडळ विश्िास आणण मतांची चाचणी र्ेते.
• वसनेटमध्ये उपस्थस्थत असणाऱ्या कमीतकमी दोन तृतीयांश सदस्यांना राष्ट्राध्यक्ष दोषी आढळल्यास
राष्ट्राध्यक्षांना पदभ्रष्ट् केले जाते.

इकोक्लब
• राष्टरीय हररत कॉर्पसा ‘इको कलब’ (Eco Club) कायािम राबववणाऱ्ा राज्य नोिल एजन्सींची पस्हली
बैठक २० व २१ डिसेंबर दरम्यान गुजरातच्या केवडिया येर्े झाली.
• या बैठकीचे आयोजन केंद्रीय पयाावरण, वने व हवामान बदल मंत्रालयांतगात कायारत पयाावरण
णशिण ववभागाने गुजरातच्या गीर (GEER) फाउंिे शनच्या सहकायााने केले होते.
• २२ राज्ये आणण केंद्रशावसत प्रदेशांमधील इकोकलब कायािमाचे वररि अवधकारी या कायािमामध्ये
सहभागी झाले होते.
• तसेच या कायािमात गुजरात राज्यातील सु मारे २०० ववद्ा्याांनी भाग घे तला. या कायािमात राष्टरीय
स्तरावरील सवोत्कृष्ट इकोकलबचा पुरस्कार अनुिमे छत्तीसगि (प्रर्म), केरळ (स्द्वतीय) व तेलंगणा
(तृतीय) येर्ील ववद्ा्याांना देण्यात आला.
• तर गुजरात, वसक्कीम आणण कनााटकमधील इकोकलबला प्रोत्साहनपर पुरस्कार देण्यात आले. तसेच
एजन्सींना इकोकलब कायािम राबववण्यात त्यांच्या योगदानाबिल प्रमाणपत्रही देण्यात आले.
• या कायािमात ‘स्ग्लम्र्पस ऑफ इकोकललस’ आणण आंतरराष्टरीय पयाावरण करार व कायािमांवरील एक
पुस्स्तका अशा दोन पुस्तकांचे प्रकाशन करण्यात आले.
• GEER | Gujarat Ecological Education and Research (गुजरात पयाावरणीय णशिण व
संशोधन)

Page | 19
 िाष्ट्रीय हरित कॉर्पसय इकोक्लब काययक्रम
• पयाावरण णशिण जागरूकता व प्रणशिण (EEAT | Environment Education Awareness
and Training) योजनेंतगात २००१-०२ साली राष्टरीय हररत कॉर्पसा इकोकलब कायािमाची सुरूवात
झाली होती.
• ईईएटी ही एक केंद्रीय िेत्र योजना आहे, जी पयाावरण जागरूकता वाढववण्यासाठी तसेच पयाावरण
संरिणासाठी ववद्ा्याांचा सहभाग वाढववण्याच्या उिेशाने १९८३-८४ मध्ये सुरू करण्यात आली होती.
• ईईएटी योजनेची उस्िष्टे पुढील ४ कायािमांच्या अंमलबजावणीद्वारे साध्य केली जातात:
❖ राष्टरीय हररत कॉर्पसा (NGC | National Green Corps).
❖ राष्टरीय पयाावरण जागरूकता अणभयान.
❖ सेवमनार / कायाशाळा.
❖ राष्टरीय डनसगा णशवबर कायािम (National Nature Camping Programme).
िाष्ट्रीय हरित कॉर्पसय
• NGC | National Green Corps.
• केंद्रीय पयाावरण, वने व हवामान बदल मंत्रालयाने हा कायािम सुरू केला असून, देशातील १.२०
लाख शाळांचा यात समावे श आहे .
• या कायािमामध्ये प्रामुख्याने वे गवे गळ्या राज्यांतील शाळांच्या इकोकललसचा समावे श आहे . या
ववद्ा्याांना एनसीसीप्रमाणे एनजीसीचे ववद्ार्ी संबोधले जाते .
• हे ववद्ार्ी ऊजाा संवधा न, जलसंधारण, जैवववववधता संवधा न, कचरा व्यवस्थापन, संसाधन व्यवस्थापन
आणण भूमीपयोगी डनयोजन यासंबंधी उपिमांमध्ये भाग घे तात.
• एनजीसी हा जगातील सवाात मोठा कायािम आहे. कायािमामध्ये सहभागी मुलांनी मोठे झाल्यावर
पयाावरणाची काळजी घ्यावी, हे या कायािमाचे लक्ष्य आहे.
इकोक्लबचे हेतू
• शालेय मुलांना आपल्या आजूबाजू च्या पयाावरणाबिल मास्हती करून देणे आणण त्यांचे पयाावरणाशी
परस्पर संबंध वाढववणे तसेच पयाावरणाशी संबंवधत समस्यांववर्यी त्यांना जाणीव करून देणे.
• याणशवाय मुलांना पयाावरणाववर्यी जागरूक करणे आणण पयाावरण व ववकासाशी संबंवधत ववर्यांवर
संवे दनशीलता वाढववणे, हेदेखील या कायािमाचे उिीष्ट आहे .
• येत्या २०२०-२१ या वर्ाात इकोकलबची संख्या सध्याच्या १.५० लाखांवरून २ लाखांपयांत वाढववली
जाणार आहे.

इको नेटवक
य

Page | 20
• संशोधन ज्ञान आणण भारतीय पररसंस्था व पयाावरणाप्रवत वाढत्या जागरुकतेवर भर देत आंतरशाखीय
नेतृत्व उपललध करुन देण्यासाठी सरकारने इको नेटवका (EChO Network) हा राष्टरीय कायािम
सुरु केला आहे.
• हे नेटवका भारत सरकार, उद्ोग व णशिणतज्ञांचा एक संयुकत उपिम आहे . हा पररसंस्था आणण
पयाावरणाशी संबंवधत िेत्रातील णशिक व ववद्ा्याांना आंतरशािीय मागाांनी प्रणशिण देण्यासाठीचा
राष्टरीय कायािम आहे.
इको नेटवकयचे सांस्थापक सदस्य
• वबल आणण मेणलिंिा गेट्स फाउंिे शन
• सेंटर फॉर सेल्युलर अणण मॉणलकयुलर र्पलटफॉम्सा (C-CAMP)
• स्हिंदुस्तान युडनणलव्हर णलवमटेि (HUL)
• इंडिया कलायमेट कोलाबरेडटव्ह (ICC)
• अशोका टरस्ट फॉर ररसचा इन इकॉलॉजी अँि एनवायरनमेंट (ATREE)
• राउंि ग्लास
उद्देश
• भारतीय पररसंस्थेत सकारात्मक बदल घिवू न आणण्यासाठी कठोर पररश्रम करणारे नेते व व्यकती
यांच्या प्रयत्नांमध्ये समन्वय साधण्यासाठी आणण ज्ञान सामावयक करण्यासाठी या सवाांना ववज्ञानाच्या
छत्राखाली एकत्र आणणे.
गिर्
• पररसंस्था आणण पयाावरणीय संशोधनास प्रोत्साहन देण्यासाठी भारताने राष्टरीय पातळीवर अनेक
उपिम सुरू केले आहेत.
❖ यासाठी णशिक व ववद्ा्याांची नवीन डपढी प्रणशणित करणे आवशयक आहे, जी आंतरशािीय
पद्धतीने समस्या ओळखू शकेल आणण त्यांचे डनराकरण करू शकेल.
❖ तसेच यासाठी डनसगा समजू शकेल व वै द्कीय, शेती, पाररस्थस्थवतकी आणण तंत्रज्ञान िेत्रातील
जागवतक समस्या सोिवू शकेल अशा लोकांची गरज आहे.
• इको नेटवका भारतीय णशिण आणण तंत्रज्ञानाच्या जगासाठी आवशयक संशोधनाला पूणापणे नवीन
दृस्ष्टकोन प्रदान करेल.

इको: पणिम आनिकन देशाांचे समान चलन

• आठ पणश्चम आडफ्रकन देशांनी त्यांच्या समान चलनाचे नाव ‘सीएफए फ्रं क’ (CFA franc) ऐवजी
बदलून ‘इको’ असे बदलण्याचे मान्य केले आहे.

Page | 21
• सीएफए फ्रँक या चलनाच्या नावाचा र्ेट संबंध या देशांमधील पूवीच्या फ्रान्सच्या वसाहती शासनाशी
असल्यामुळे या देशांनी हे नाव बदलण्याचा डनणाय घे तला आहे .
• फ्रान्सचे अध्यि इमन्युएल मिॉन यांच्या आयव्हरी कोस्ट देशाच्या भेटीदरम्यान ही घोर्णा करण्यात
आली. त्यांनी या डनणायाचे ऐवतहावसक सुधारणा म्हणून कौतुक केले.
• यासंबंधी करार करण्यास या ८ देशांना सु मारे ६ मस्हने लागले असून, २०२० पासून त्यांचे समान
चलन इको या नावाने ओळखले जाणार आहे.
• सध्या आयव्हरी कोस्ट, माली, बुर्षकना फासो, बेडनन, नायजर, सेने गल, टोगो आणण वगडनया-वबसाऊ
हे ८ पणश्चम आडफ्रकन देश सीएफए फ्रं कचा वापर त्यांचे चलन म्हणून करतात.
• यातील वगडनया-वबसाऊ वगळता हे सवा देश पूवीच्या फ्रेंच वसाहती आहेत.
• सीएफए फ्रँक सुरूवातीस फ्रेंच चलन फ्रँकशी जोिले गेले होते आणण गेल्या सु मारे २ दशकांपासून ते
युरोशी जोिलेले आहे.
• नवीन समान चलन इकोद्वारे ३ मोठे बदल केले जाणार असल्याचे आयव्हरी कोस्टच्या राष्टराध्यिांनी
जाहीर केले आहे.
❖ चलनाचे नाव बदलणे.
❖ फ्रेंच टरेझरीमध्ये ५० टक्के साठा ठेवणे र्ांबववणे.
❖ चलनाशी संबंवधत कोणत्याही बाबतीत फ्रेंच सरकारचा हस्तिेप नाकारणे.
• टीप: आयव्हरी कोस्ट हा देश जगातील अव्वल कोकाआ उत्पादक तसेच फ्रान्सची पणश्चम
आडफ्रकेतील पूवीची मुख्य वसाहत आहे.
सीएफए िँकबद्दल
• हे ‘वे स्ट आडफ्रकन सीएफए फ्रँक’ या ८ पणश्चम आडफ्रकन देशांच्या आणण ‘सेंटरल आडफ्रकन सीएफए
फ्रँक’ या ६ मध्य आडफ्रकन देशांच्या समान चलनाचे नाव आहे .
• या दोन्ही चलनांची हमी फ्रेंच टरेझरीद्वारे डदली जाते. या चलनांची डनर्ममती १९४५ मध्ये करण्यात आली
होती.
• सीएफए फ्रँक या चलनाला आडफ्रकन देशांच्या स्वातंत्र्यानंतरही पूवा आडफ्रकन वसाहतींमध्ये फ्रेंच
हस्तिेप म्हणून पास्हले जात होते.
इकोवास | ECOWAS
• ECOWAS | Economic Community of West African States.
• पणश्चम आडफ्रकेतील १५ देशांनी १९७५ साली इकोवास अर्ाात ‘पणश्चम आडफ्रकन देशांचा आर्मर्क
समुदाय’ची स्थापना केली होती.
• या देशांमध्ये नायजे ररया, माली, बुर्षकना फासो, बेडनन, घाना, गांवबया, आयव्हरी कोस्ट, टोगो,

Page | 22
 नायजर, वगडनआ, वसएरा णलओन, सेने गल, लायबेररया, वगडनया-वबसाऊ व केप वदे यांचा समावे श
आहे.
• १५ देश, ५१ लाख चौरस डकलोमीटरहून अवधक िेत्रफळ, जवळपास ३९ कोटी लोकसंख्या आणण
१.४८ डटरणलयन िॉलसाची अर्ाव्यवस्था ही ‘इकोवास’ची िमता आहे.
• अर्मर्क ववकासासाठी मुकत व्यापारी िेत्र व समान चलनाची स्थापना करणे, ही ‘इकोवास’ची उस्िष्टे
आहेत.

अश्गाबाद किाि
• फेिुवारी २०१८ मध्ये पर्शशयन खािी आणण मध्य आणशयाई देशांमधील वस्तूंच्या वाहतुकीस सुगम
बनववणाऱ्ा अशगाबाद करारामध्ये भारताला बहुप्रतीणित स्थान प्राप्त झाले होते.
• उझबेडकस्तान, इराण, तुकामेडनस्तान आणण ओमान हे या कराराचे संस्थापक देश आहेत. यांच्यात २५
एडप्रल २०११ रोजी हा करार झाला होता.
• तसेच उझबेडकस्तान, इराण, तुकामेडनस्तान ि ओमानच्या परराष्टर मंत्र्यांच्या बैठकीत या देशां सोबत
कतार देशाचा एक पररवहन कॉररिोर तयार करण्यासाठी करार झाला होता.
• २०१३ मध्ये कतार या करारातून बाहेर पिला होता. तर २०१५ मध्ये कझाकस्तान आणण २०१६ मध्ये
पाडकस्तान या करारामध्ये सामील झाले होते.
• या कराराचे नाव तुकामेडनस्तानची राजधानी अशगाबाद या शहराच्या नावावरून ठेवण्यात आले आहे.
हा करार उझबेडकस्तानचे तत्कालीन राष्टराध्यि इस्माईल करीमोव यांची कल्पना असल्याचे मानले
जाते.
• या कराराचे २ टर्पपे आहेत:
❖ पस्हला: उझबेडकस्तान, इराण, तुकामेडनस्तान यांना रेल्वे मागाा ने जोिणे.
❖ दूसरा: समुद्री मागााने इराणच्या अलबास व चाबहार बंदरांपयांत माल वाहतूक कॉररिोर ववकवसत
करणे.
भारताला लाभ
• पर्शशयन खािी आणण मध्य आणशयाई देशांमधील वस्तूंच्या वाहतुकीत सुगम बनववणारा हा करार
आहे.
• या करारामध्ये सामील झाल्याने भारत युरेणशया िेत्राशी व्यापार व व्यापाररक संपका वाढवू शकेल.
• यामुळे इराणमागे भारताला मध्य आणशयात जाण्यासाठी आणखी एक मागा वमळाला आहे.
• चाबहारपासून अफगाणणस्तानापयांत भारत तयार करीत असलेला रस्ता अशगाबत टरान्सपोटा अँि
टरास्न्झट कॉररिोरलाही जोिला जाईल.

Page | 23
• या कराराशी संबंवधत देश भौगोणलकदृष्ट्या भारतापासून फारसे दूर नाहीत, परंतु त्यांच्याशी भारताचा
संपका फारच कमी आहे. तो वाढण्यास या करारामुळे मदत होईल.
• युरोप आणण मध्य आणशयापयांत पोहोचण्यासाठी भारत दीघाकाळ सुगम, स्वस्त आणण लहान मागा
शोधत आहे . भारताची हा शोध या करारामुळे काही अंशी पूणा होईल. या करारामुळे भारताची
उत्पादने युरोपमध्ये पोहचववण्यास मदत होईल.
• पाडकस्तान टाळून मध्य आणशया आणण युरोपमध्ये सागरी प्रवे श करणे भारताला शकय नव्हते, परंतु
या करारामध्ये सहभागी झाल्यानंतर भारताचा मागा नक्कीच काहीसा सुकर होईल.
• तसेच हा करार संपका वाढववण्यासाठीच्या आंतरराष्टरीय उत्तर-दणिण पररवहन कॉररिोरच्या (INSTC)
अंमलबजावणीसाठी भारताच्या प्रयत्नांना समस्न्वत करेल.

आांतििाष्ट्रीय उत्ति-दणक्षण परिवहन कॉरिडोि

• INSTC | International North–South Transport Corridor.
• हा एक बहुपिीय पररवहन कायािम असून, तो स्हिंदी महासागर आणण पर्शशयन आखाताला इराणमागे
कस्स्पयन समुद्राशी जोिेल आणण त्यानंतर रणशयामागे उत्तर युरोपपयांत पोहोचे ल.
• चीनच्या ‘वन बेल्ट, वन रोि’ पुढाकाराच्या पार्श्ाभूमीवर इराण, रणशया आणण भारताच्या सहकायााने
सुरू करण्यात आलेल्या या उपिमाचे महत्त्व लिणीयररत्या वाढले आहे.
• या आंतरराष्टरीय कॉररिॉरची संकल्पना सप्टेंबर २००० मध्ये पुढे आली, जेव्हा सेंट पीटसाबगामध्ये काही
देशांनी यावर सहमती दशाववली होती.
• त्यांनंतर रणशया, भारत व इराण यांच्यामध्ये सु मारे ७२०० डकमी प्रदीघा लांबीच्या आंतरराष्टरीय उत्तर-
दणिण पररवहन कॉररिोरसाठी करार झाला.
• उपरोकत तीन देशांव्यवतररकत अझरबैजान, बेलारूस, आमेडनया आणण कझाकस्तान हे देशदेखील
आयएनएसटीसीमध्ये सामील आहेत.
• याच्या अंमलबजावणीनंतर भारताकिून वस्तूंच्या वाहतुकीसाठी लागणारा वेळ आणण खचा ३० ते ४०
टककयांनी कमी होण्याची शकयता आहे .
• सध्या भारतातून रणशयाला माल वाहतूक करण्यास ५० ते ५५ डदवस लागतात व म्हणूनच रणशयन
व्यापारी चीन, तुकीा डकिंवा दुबई येर्ून आवशयक वस्तूंची आयात करतात, कारण त्यांना इतके डदवस
पैसे अिकवायचे नसतात.
• याअंतगात माल वाहतुकीसाठी सागरी, रस्ते आणण लोहमागााद्वारे मध्य आणशया आणण युरोप दरम्यान
संपका स्थाडपत करण्याचे लक्ष्य ठेवले आहे.
• मुंबई, मॉस्को, बाकू , तेहरान, बंदर अलबास, आस्टरखान आणण बंदर अंजली यासारख्या महत्त्वाच्या

Page | 24
 बंदरांमध्ये संपका स्थाडपत करणे, हे आयएनएसटीसीचे उिीष्ट आहे.
• आयएनएसटीसीच्या अंमलबजावणीनंतर, या वाहतुकीचा कालावधी सु मारे ५० टककयांनी कमी
होईल आणण वस्तूंच्या वाहतुकीचा खचाही कमी होईल.
• जेव्हा हा टरान्सपोटा कॉररिोर पूणातः कायारत होईल, तेव्हा भारत आणण युरेणशया दरम्यान वस्तूंच्या
वाहतुकीचा कालावधी व खचा कमी होईल आणण भारत आणण संसाधन समृद्ध रणशया तसेच युरोपच्या
बाजारपेठांमध्ये आर्मर्क स्ियाकलाप वाढतील.
• या प्रकल्पात भारताच्या सहकायााने ववकवसत होणाऱ्ा इराणमधील चाबहार बंदराची भूवमका
महत्त्वपूणा आहे . चाबहार बंदराचा उत्तम वापर केल्यास भारताला मध्य आणशयात पोहोचणे सुलभ
होईल.
• पणश्चम आणण मध्य आणशयातील भारताचे धोरणात्मक स्हत आणण दणिण, मध्य, पणश्चम िेत्रांची ऊजाा
व आर्मर्क सहकायााची गरज लिात घे ता हा प्रकल्प महत्त्वाचा आहे.
• पाकव्याप्त कास्शमरमधू न जाणाऱ्ा ‘वन बेल्ट, वन रोि’ प्रकल्पात चीनने पुढाकार अवधक तीव्र
केल्याने आंतरराष्टरीय उत्तर-दणिण पररवहन कॉररिोर महत्त्वपूणा मानला जातो.

शचलीमधील शवरोध प्रदिवन

• चचेत का? | वचली या देशामध्ये वाढत्या आर्मर्क असमानतेचा डनर्ेध करण्यासाठी तसेच चांगल्या
सामाणजक सेवा व डनवृ त्तीवेतनाच्या मागणीच्या समर्ानार्ा सुरू असलेल्या स्हिंसक ववरोध प्रदशानामुळे
अनेक लोक जखमी झाले आहेत.
पार्शववभूमी
• मेटरोच्या दरात ४ टक्के वाढ केल्यामुळे वचलीमध्ये सु मारे १० लाख लोकांनी ववरोध प्रदशान करत मोचाा
काढला होता. सुरुवातीला शांततेत काढलेल्या या मोच्यााला नंतर स्हिंसक वळण लागले.
• सुधारणांची मागणी करत मोचेकऱ्ांनी अने क डकलोमीटर अंतर चालत घोर्णाबाजी केली. त्यांनी
झें ड्यांच्या तसेच ववववध भांड्याचा दणदणाट करत आपल्या मागण्या मां िल्या.
• सुरुवातीला मेटरोच्या दरांभोवती केंडद्रत या मोच्याां ची कारणे बदलली. असमानता व महागाई ववरोधात
ही डनदशाने झाली. आंदोलनाच्या काळात लूटमार आणण जाळपोळीचे प्रकारही घिले.
• या आंदोलनाच्या घटनांमध्ये आतापयांत अनेक जणांचा मृत्यू झाला आहे तर शेकिोजण जखमी झाले
आहेत. ७००० हून अवधक लोकांना तालयात घे ण्यात आले आहे.
• १९९० मध्ये वचलीमध्ये ऑगस्टो डपनोचे यांचे सरकार पिल्यानंतर प्रर्मच इतकया मोठ्या प्रमाणात
डनदशाने होत असल्याचे सांगण्यात येत आहे .
• या आंदोलनामुळे वचलीमध्ये यावर्ी आयोणजत करण्यात येणाऱ्ा २ आंतरराष्टरीय पररर्दा (आणशया-

Page | 25
 पवसडफक आर्मर्क सहकार पररर्द व संयुकत राष्टर हवामान बदल पररर्द) रि कराव्या लागल्या.
यामुळे वचलीची प्रवतमा िागाळली आहे.
• या पार्श्ाभू मीवर वचलीचे राष्टराध्यि सेबस्स्टयन डपनइरा यांनी वचलीची राजधानी सँडटयागो या शहरात
आणीबाणी लागू करत, सुरिा, शांतता आणण सौहादाासाठी देशाच्या सैन्यदलाला सवा अवधकार डदले
होते. पण नंतर सरकारने वाढत्या ववरोध प्रदशानाच्या पार्श्ाभूमीवर आणीबाणी रि केली होती.
शचलीमधील या पररस्थस्थतीतची कारिे
• दणिण अमेररके च्या नैऋत्य भागात ववशाल डकनारपट्टी लाभलेल्या वचलीची या देशाची गणना लडटन
अमेररकेतील सधन देशांमध्ये केली जाते.
• वचलीकिे आर्मर्क उदारीकरणाचे उदाहरण म्हणून पास्हले जाऊ शकते. आर्मर्क उदारीकरणामुळे
वचलीमध्ये आर्मर्क असमानता मोठ्या प्रमाणात वाढल्याचे मानले जात आहे.
• वचलीमध्ये १९७०-७३च्या दरम्यान िाव्यां किे झुकलेले साल्वोिोर आयेन्दे यांचे सरकार होते. या
सरकारने लोकांना खुश करण्यासाठी योजना राबववल्या परंतु या योजनांनी अर्ाव्यवस्थेत फारशी
सुधारणा झाली नाही आणण त्यामुळे त्यांचे सरकार पिले.
• साल्वोिोर आयेन्देनंतर ऑगस्टो डपनोचे यांचे सरकार आले , ज्यांनी आर्मर्क उदारीकरणाचे धोरण
स्वीकारले. डपनोचे यांनी कामगार संघटनांवर बंदी घातली, स्थाडनक व्यवसायांना देण्यात येणारी कर
सवलत काढून टाकली, खासगीकरणाला प्रोत्साहन डदले आणण देशातील जवळपास सवा सरकारी
कंपन्यांचे खासगीकरण केले.
• १९९० मध्ये ऑगस्टो डपनोची यांचे सत्ता समाप्त झाली, परंतु देशात अजू नही १९९०चे संववधान लागू
आहे, ज्यात आर्मर्क उदारीकरणाचा स्वीकार करण्यात आला होता.
• वचलीच्या सध्याच्या संववधानातील काही मूलभूत बाबी अशा आहेत की, ज्यामुळे उदारमतवादी
अर्ाव्यवस्था बदलता येत नाही परंतु त्यांस आणखी प्रोत्साहन डदले जाऊ शकते.
• हे संववधान लष्कराद्वारे तयार करण्यात आले असून, यात लष्कराचे अवधकार आणण मोठ्या
भां िवलदारांच्या स्हतसंबंध जपण्यात आले आहेत, परंतु सामान्य नागररकांच्या स्हताकिे दुलाि केले
गेले आहे.
• वचलीतील अर्ाव्यवस्थेचे खाजगीकरण अशा प्रकारे झाले आहे की, मध्यम आणण डनम्नवगीय त्याचा
लाभ घे ण्यास सिम नाहीत, याउलट मध्यमवगीय आपल्या उत्पन्नातील मोठा स्हस्सा कर म्हणून भरत
आहेत.
• वबघिणात्या अर्ाव्यवस्थेच्या बाबतीत वचलीची पररस्थस्थती िाझील, अजें डटना, इक्वेिोर या इतर लडटन
अमेररकन देशांपेिा फारशी वे गळी नाही.
• एकीकिे लोकांची आर्मर्क स्थस्थती ढासळत आहे तर दुसरीकिे लोकांना सावा जडनक सेवे साठी जास्त

Page | 26
 पैसे मोजावे लागत आहेत.
प्रदिवकाांच्या मागण्या
• राष्टराध्यि सेबस्स्टयन डपनइरा यांनी राजीनामा द्ावा.
• सामाणजक-आर्मर्क सुधारणांची अंमलबजावणी झाली करण्यात यावी.
• सध्याच्या संववधानात मूलभूत बदल करण्यात यावा.
सांववधानात बदल किण्याची मागणी का?
• सेबस्स्टयन डपनइरा यांनी डनदशाकांना आर्श्ासन डदले आहे की, त्यांचे सरकार पेन्शन वाढववण्यासाठी,
और्धांच्या डकिंमती कमी करण्यासाठी, आरोग्य सेवा अवधक चांगल्या आणण स्वस्त बनववण्यासाठी
आणण परविणाऱ्ा डकिंमतीत रोजगार, वीज आणण मूलभूत सुववधा यासारख्या इतर अनेक बाबींसाठी
काया करीत आहे . पण त्यानंतरही ववरोध प्रदशानात घट झालेली नाही.
• वचलीचे लोक संतप्त आहेत, ते सरकारच्या आर्श्ासनांवर ववर्श्ास ठेवण्यास तयार नाहीत, त्यांना
मूलभूत बदल हवा आहे .
• संववधानातील मूलभूत बदलांमुळे त्यांना आर्मर्क उदारीकरणानंतर उद्भवलेल्या समस्यांपासून र्ोिा
डदलासा वमळेल, असा लोकांचा ववर्श्ास आहे . म्हणूनच ते नव्या राज्यघटनेची आणण राष्टराध्यिांच्या
राजीनाम्याची मागणी करीत आहेत.
• सरकार आणण नागररक यांच्यात ववर्श्ासाचा अभाव आहे , कारण एकीकिे सरकार सुधारणांची
आर्श्ासने देत आहे , दुसरीकिे लष्कर अजू नही रस्त्यावर तैनात आहे व ते डनदशाकांना दिपण्याचा
प्रयत्न करीत आहे .
ववकसनशील देशाांसाठी धडा
• आर्मर्क उदारीकरणाचे धोरण अवलंबणाऱ्ा ववकसनशील देशांसाठी वचलीची सध्याची पररस्थस्थती ही
एक उदाहरण आहे ज्यातून बरेच काही णशकता येऊ शकते .
• ववकसनशील देशांनी हे लिात ठेवले पास्हजे की, त्यांच्या देशात आर्मर्क उदारीकरणाला प्रोत्साहन
देताना, आर्मर्क ववकासाचे लाभ समतोल पद्धतीने सवा स्तरांपयांत पोहचले पास्हजे त.
• अलीकिेच जाहीर करण्यात आलेल्या ऑकसफम इंडिया अहवाल २०१९मध्ये हे सूवचत करण्यात
आले आहे की, भारतात उत्पन्नातील असमानता वे गाने वाढत आहे.
शचली
• वचलीचे हा दणिण अमेररक े च्या पणश्चम डकनारपट्टीवरील एक समृद्ध देश आहे . वचलीच्या पणश्चमेला व
दणिणेला प्रशांत महासागर, उत्तरेला पेरू, ईशान्येला बोणलणव्हया तर पूवे ला आजे स्न्टना हे देश आहेत.
• वचलीला ६,४३५ डकमी लांबीची समुद्र डकनारपट्टी लाभली आहे. प्रशांत महासागरातील ईस्टर द्वीप
वचलीच्या अवधपत्याखाली येते तर अंटार्क्कटका खंिाच्या १२,५०,००० वगा डकमी भागावर वचलीने

Page | 27
 आपला हक्क सांवगतला आहे.
• १६व्या शतकामध्ये स्पडनश शोधक येण्यापुवी येर्े इन्का साम्राज्याची सत्ता होती. १८१८ साली
वचलीला स्पेनपासून स्वातंत्र्य वमळाले.
• वचलीचे एकूण िेत्रफळ ७,५६,९४५ वगा डकलोमीटर एवढे असून लोकसंख्या १७.१ दशलि आहे. या
देशाचा मुख्य धमा णिश्चन असून स्पडनश ही राष्टरभार्ा आहे.
• पेसो हे चलन असलेल्या या देशाचे प्रवतव्यकती उत्पन्न १०,०८४ अमेररकन िालर एवढे आहे .
• वचलीत संपूणा जगात सवाावधक तांलयाचे उत्पादन होते. त्यामुळे हा जगातील सवाात मोठा तांलयाची
डनयाात करणारा देश आहे .

हरित उर्ेसाठी ‘ग्रीन वविंडो’

• चचेत का? | भारतीय अिय ऊजाा ववकास एजन्सी (इरेिा) नूतनीकरणिम ऊजे च्या सुववधे पसून
वं वचत घटकांना ऊजाा पुरवण्यासाठी एक ‘ग्रीन वविं िो’ डनमााण करणार आहे.
मुख्य मुद्दे
• माडद्रद (स्पेन) येर्े आयोणजत संयुकत राष्टरांच्या हवामान पररर्देमध्ये (COP-25) केंद्रीय नवीन आणण
नूतनीकरणिम ऊजाा मंत्रालयाने डदलेल्या मास्हतीनुसार, इरेिा ‘ग्रीन वविं िो’ डनमााण करणार आहे.
• भारताच्या सामररक स्हतसंबंधांसाठी नूतनीकरणिम उजाा स्वस्त आणण चांगली होत आहे आणण
यामुळे इरेिाच्या या ग्रीन वविं िोमुळे नूतनीकरणिम उजाा बाजाराला मोठी चालना वमळेल.
• भारत ५ डटरणलयन अमेररकन िॉलसाची अर्ाव्यवस्था बनण्याच्या डदशेने प्रवास करत आहे. त्यामध्ये
४५० वगगावॉट नूतनीकरणिम ऊजाा िमता स्थाडपत करण्याच्या भारताचे लक्ष्य देशातील आर्मर्क
वाढीस वे गवान करण्यास उपयुकत ठरणार आहे.
• या ग्रीन वविं िोसाठी सु मारे २० दशलि अमेररकन िॉलसाच्या डनधीची तरतूद करण्याबाबत ववचार
केला जात आहे .
• याणशवाय, १०० दशलि अमेररकन िॉलसाच्या सुववधा सुडनणश्चत करण्यासाठी इतर संस्थांकिून ८०
दशलि िॉलसा जमा करण्याच्या योजना देखील आखली जात आहे.
• स्वच्छ उजे चा अपेिेपेिा कमी वापर असलेल्या बाजारपेठांमध्ये नवीन तं त्रज्ञानाचा मोठ्या प्रमाणात
वापर सुडनणश्चत करण्यासाठी आवशयक ते सहाय्य प्रदान करण्यासाठी ग्रीन वविं िोची स्थापना केली
जाईल.
• सुरुवातीच्या भां िवलाचा उपयोग खाजगी देशांतगात बँका आणण आंतरराष्टरीय स्रोतांकिून अवतररकत
भां िवलाच्या िोतांचा लाभ घे ण्यासाठी केला जाणार आहे.
र्ागवतक स्तिावि भािताची स्थिती

Page | 28
• जागवतक स्तरावर अिय ऊजे च्या ववकासामध्ये अग्रेसर असलेल्या पस्हल्या ३ देशांमध्येही भारताचा
समावे श होतो.
• २०२२च्या १७५ वगगावॉट स्थाडपत नूतनीकरणिम उजाा िमतेच्या लक्ष्याचा अधाा भाग भारताने
ऑकटोबर २०१९मध्ये गाठला आहे .
• यासोबतच, २०२२ पयांत देशातील ३ लाखहून अवधक कामगारांना १० लाखांपयांत रोजगाराच्या संधी
यामुळे डनमााण करता येतील.
• पंतप्रधानांनी २०२२च्या उस्िष्टाच्याही खूप पुढे जाऊन ४५० वगगावॉट नूतनीकरणिम उजाा िमतेची
उभारणी करण्याच्या भारताच्या प्रवतबद्धतेची घोर्णा केली आहे , जी सध्याच्या नूतनीकरणिम
उजे च्या स्थाडपत िमतेपेिा पाचपट आहे.
भाितीय अक्षय ऊर्ाय ववकास एर्न्सी (इिेडा)
• IREDA | Indian Renewable Energy Development Agency Ltd.
• ही भारत सरकारच्या नवीन आणण नूतनीकरणिम ऊजाा मंत्रालयाच्या प्रशासकीय डनयंत्रणाखाली
कायारत एक वमनीरत्न (श्रेणी १) प्रकारची कंपनी आहे .
• नवीन आणण नूतनीकरणिम ऊजाा िोतांशी संबंवधत प्रकल्पांना प्रोत्सास्हत करणे आणण त्यांच्या
ववकासासाठी त्यांना आर्मर्क सहाय्य देणे, हे वतचे मुख्य काया आहे.
• या कंपनीला कंपनी अवधडनयम १९५६च्या कलम ४-अ अंतगात ‘सावा जडनक ववत्तीय संस्था’ (Public
Financial Institution) म्हणून हे अवधसूवचत केले गेले आहे.
• तसेच भारतीय ररझव्हा बँक
े च्या डनयमांतगात वतची वबगर-बँडकिंग ववत्तीय कंपनी (Non-Banking
Financial Company) म्हणून नोंदणी करण्यात आली आहे.
• या कंपनीची स्थापना १९८७ साली वबगर-बँडकिंग ववत्तीय कंपनीच्या रूपाने पस्ललक णलवमटेि कंपनी
म्हणून करण्यात आली.
• नवीन आणण नूतनीकरणिम ऊजाा िोतांशी संबंवधत प्रकल्पांना प्रोत्साहन, ववकास आणण आर्मर्क
सहाय्य देणे, हे वतचे उिीष्ट आहे.
• इरेिाद्वारे उभारल्या जाणाऱ्ा सौर-उद्ानांच्या अंतगात पायाभूत सुववधांच्या ववकासासाठी जागवतक
बँकेद्वारे काही काळापूवी १०० दशलि अमेररकन िॉलसाचे कजा देण्यात आले होते. ज्याचे इरेिाच्या
माध्यमातून सौरउजाा उद्ान ववकसकांना प्रदान केले जात आहे.
• टीप: भारतात इरेडा आणण इरडा नामक दोन िे गिे गळ्या संस्था आहेत. या दोन्ही संस्थांमध्ये तु मचा
गोंधळ होऊ नये म्हणून आम्ही इरडाबद्दल िोडक्तयात माक्रहती येिे देत आहोत.
ववमा ननयामक आणण ववकास प्रावधकिण (इरडा)
• IRDA | Insurance Regulatory and Development Authority.

Page | 29
• ववमा डनयामक आणण ववकास प्रावधकरण हे भारतातील ववमा िेत्रावर कायद्ांचे डनयंत्रण ठेवण्यासाठी
स्थापन करण्यात आलेले डनयामक मंिळ आहे. इरिाचे मुख्यालय हैद्राबाद (तेलंगणा) येर्े स्थस्थत
आहे.
• भारतातील ववमा िेत्राची देखरेख करणारी ही सवोच्च संस्था आहे. वतचे मुख्य उस्िष्ट ववमा पॉणलसी
धारकांच्या स्हताचे संरिण करणे आणण ववमा उद्ोगाचे डनयमन करणे आहे.
• ही एक स्वायत्त आणण वैधाडनक संस्था आहे. या संर्ेची स्थापना ववमा डनयामक व ववकास प्रावधकरण
कायदा (आयआरिीए कायदा) १९९९द्वारे करण्यात आली.
• आयआरिीएआय हे १० सदस्यीय मंिळ आहेत, ज्यामध्ये १ अध्यि, ५ पूणा वेळ सदस्य आणण ४
अंशकाणलक (पाटा टाइम) सदस्यांची डनवि भारत सरकारद्वारे केली जाते .

गुर्िातवि टोळधाडीचे सांकट

• चचेत का? | गुजरातमधील पाडकस्तानच्या सीमेलगतच्या काही णजल्यांमध्ये टोळधािीमुळे संकट
डनमााण झाले आहे . या भागात शेती करणाऱ्ा शेतकऱ्ांसाठी ही वचिंतेची बाब आहे.
• या टोळां पासून उत्पाडदत नवजात टोळांच्या र्व्याने पररपक्व झाल्यावर उत्तर गुजरातच्या बनासकांठा,
पाटण व कच्छ या ३ सीमावती णजल्यांमध्ये पीक नष्ट केल्यास येर्ील शेतकऱ्ांना अवधक समस्यांचा
सामना करावा लागू शकतो.
परिस्थिती काय आहे?
• टोळधािीमुळे बावधत णजल्यांमध्ये सवाात जास्त बनासकांठा णजल्हा बावधत आहे.
• डदवसा हे टोळ उित राहतात व रात्री शेतात र्ांबून राहतात, ज्यामुळे या टोळांच्या र्व्यांना पळवू न
लावणे अवघि होते.
• या टोळांचा नाश करण्यासाठी शेतकरी ढोल-ताश आणण भां िी वाजववण्याची जु नी तंत्रे वापरत
आहेत.
• बनासकांठा, पाटण, कच्छ तसेच गुजरातमधील साबरकांठा व मेहसानाचा काही भाग टोळधािीमुळे
सवाावधक बावधत झाला आहे.
ववववध सां िाांनी नदलेल्या इशाऱ्ाकडे दुलयक्ष
• संयुकत राष्टरांच्या अन्न व कृर्ी संघटनेने (FAO) भारत आणण पाडकस्तानसह दणिण आणशयामध्ये
टोळधािीचा इशारा डदला होता.
• याव्यवतररकत, टोळधाि चेतावणी संघटनेने (LWO) आंतरराष्टरीय सीमेवर टोळधािीचा अंदाज
देखील वताववला होता.
• असे असूनही राज्य प्रशासनाने कोणतीही प्रवतबंधात्मक उपाययोजना केली नाही.

Page | 30
• LWOच्या मते, यंदा दणिण-पणश्चम मान्सून जास्त काळ रास्हल्यामुळे टोळांचे र्वे पाडकस्तानच्या
वसिंध प्रांतातून उित राजस्थान आणण गुजरातमधील गावात पसरत आहेत.
• मूळत: या टोळांनी यावर्ी फेिुवारी मस्हन्यात सौदी अरेवबया व इराणमागे आडफ्रकन देश सुदान व
एररडटरयामधू न पाडकस्तानमध्ये प्रवे श केला आणण वसिंध प्रांतातून राजस्थान व गुजरात िेत्रात हल्ले
केले.
िाजय प्रशासनाने उचललेली पावले
• या टोळांचा नाश करण्यासाठी राज्य प्रशासनाने एकडत्रतपणे कीटकनाशक-फवारणी मोहीम सुरू
केली आहे.
• सरकारने बावधत भागात हेणलकॉप्टरच्या माध्यमातून कीटकनाशके व रसायनांची फवारणी करण्याची
शकयता व्यकत केली आहे.
• सरकार शेतकऱ्ांना झालेल्या नुकसानीचे आकलन करण्यासाठी सवे िण करेल आणण त्यानु सार
शेतकऱ्ांना नुकसान भरपाई देईल, असे आर्श्ासन सरकारने शेतकऱ्ांना डदले आहे.
काय आहे टोळधाड?
• लोकस्ट (Locust) असे इंग्रजी नाव असलेल्या कीटकांना ‘टोळधाि’ म्हणूनच जगभर ओळखले
जातात. हे उष्णकडटबंधीय कीटक असून त्यांची उिण्याची िमता अववर्श्सनीय आहे. ते दररोज १५०
डकलोमीटर पयांत उड्डाण करु शकतात.
• ॲस्ििीई या कुळातील व ऑर्ोप्टेरा गणात येणाऱ्ा या कीटकांची जगभर मोठी ववववधता आढळते.
याच कीटकांचे लहान रूप म्हणून नाकतोड्याला ओळखले जाते.
• स्पोिोप्टेरा वगाातील अळ्या ज्याप्रमाणे समूहाने डपकांवर हल्ला चढवतात, त्यानु सार त्यांना लष्करी
अळी म्हणून संबोधले जाते .
• तशाच प्रकारे हे टोळदेखील आपल्या पंखांचा आधार घे त प्रचंि र्व्याने डकत्येक मैल दूर प्रवास
करतात. शेतीचे प्रचंि प्रमाणात नुकसान करतात. म्हणूनच त्यांना टोळधाि म्हटले जाते .
• सवा साधारणपणे हे टोळ एकट्यानेच राहात असतात. मात्र काही पररस्थस्थतीत त्यांचे वतान बदलते, ते
अवधक आिमक होतात. त्यांचे रूपांतर र्व्यात होऊन जाते . जगभरात या कीटकांनी शेती िेत्रात
गंभीर समस्या तयार केली आहे.
• जर पाऊस चांगला झाला व पररस्थस्थती त्यांना अनुकूल असेल तर त्यांच्यात जलद प्रजनन करण्याची
िमता देखील आहे. ३ मस्हन्यांत त्यांची संख्या २० पटीने वाढू शकते.
• एक प्रौढ टोळ प्रवतडदन आपल्या वजनाएवढे (सु मारे २ ग्रम वनस्पती) अन्न खाऊ शकते. ज्यामुळे ते
डपके आणण अन्नधान्यांसाठी मोठा धोका बनतात.
• िेझटा लोकस्ट (वाळवं टी टोळ) हा जगातील सवाात प्रवसद्ध, सवाात धोकादायक आणण ववध्वं सक

Page | 31
 असा टोळ आहे .
• उत्तर आडफ्रकेपासून मध्य आणशयासह भारतापयांत त्याचा प्रसार झाला आहे. न्यूझीलंि, ऑस्टरेणलया,
युरोपीय खंिांपयांत या टोळांची व्याप्ती डदसून आली आहे.
• लोकस्टा मायग्रटोरीया, ऑस्टरेणलयन र्पलेग लोकस्टा असे त्याचे अनेक प्रकार आहेत. डकत्येक अब्ज
रुपयांचे नुकसान या टोळधािीमुळे झाले आहे.
• हवाई कीटकनाशक फवारणी हाच त्यावरील प्रभावी उपाय मानला जातो.
टोळ चेतावणी सां घटना
• LWO | Locust Warning Organization.
• मुख्यालय: फरीदाबाद
• ही संघटना केंद्रीय कृर्ी व शेतकरी कल्याण मंत्रालयाच्या वनस्पती संरिण संसगारोध व संग्रह
संचालनालयाच्या अंतगात काया करते.
• ही संघटना प्रामुख्याने राजस्थान व गुजरात या राज्यांमधील वाळवं टी भागातील टोळधाि देखरेख,
सवे िण आणण डनयंत्रण यासाठी जबाबदार आहे.
या सांघटनेची काये
• टोळांवर संशोधन करणे.
• राष्टरीय आणण आंतरराष्टरीय संस्थांशी संपका साधणे आणण समन्वय स्थाडपत करणे.
• या संघटनेचे सदस्य, राज्य अवधकारी, बीएसएफचे कमा चारी व शेतकरी यांना या िेत्रातील प्रणशिण
देणे.
• टोळधािीमुळे डनर्ममत आणीबाणीच्या पररस्थस्थतीला तोंि देण्यासाठी टोळधाि डनयंत्रण अणभयान
हाती घे णे.

वमग-२७ सेवाननवृत्त
• भारतीय हवाई दलात जवळपास ४ दशकांहून अवधक काळ परािम गाजवणारे वमग-२७ हे लढाऊ
ववमान २७ डिसेंबर रोजी हवाई दलातून डनवृ त्त करण्यात आले.
• राजस्थानमधील जोधपूर एअरबेसवर वमग-२७ श्रेणीतील ७ लढाऊ ववमानांची शेवटची स्क्वािरन तैनात
असून, २७ डिसेंबर रोजी कारवगल स्हरोंच्या उपस्थस्थतीत त्यांचे शेवटचे उड्डाण करण्यात आले.
• सध्या वमग-२७ श्रेणीतील ववमाने इतर कोणताही देश वापर करत नाही. फकत भारतात ही लढाऊ
ववमाने वापरली जात होती.
• वमग-२७ लढाऊ ववमाने भारतीय हवाई दलाच्या वै भवशाली परंपरेची सािीदार आहेत. गेल्या चार

Page | 32
 दशकापासून ही लढाऊ ववमाने भारतीय हवाई दलाचा कणा होती.
• भारतात ‘बहादूर’ या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्ा या ववमानांनी शांतता व युद्धकाळात मोठी भूवमका
पार पािली असून कारवगल युद्धात शत्रूच्या स्ठकाणांवर बॉम्ब टाकण्यात आघािीवर होती.
• ऑपरेशन परािममध्येही ती सहभागी होती. वमग २७ ववमानांचा वापर काही आंतरराष्टरीय व राष्टरीय
सरावांमध्ये करण्यात आला होता.
• आता ही ववमाने ३१ माचा २०२० रोजी हवाई दलाच्या संग्रहालयात ठेवली जातील.
वमग-२७ची वैणशष्ट्ये
• भारताने १९८६ साली १६५ वमग-२७ लढाऊ ववमाने तत्काणलन सोणव्हएत युडनयन म्हणजे आताच्या
रणशयाकिून ववकत घे तली होती.
• सु मारे १७०० डकमी प्रवततास इतका तुफान वे ग असलेल्या या ववमानाची ४ हजार डकलो वजनाची
शिािे वाहून नेण्याची िमता आहे.
• रणशयाकिून ही ववमाने खरेदी करताना त्यात ‘इन्फ्रारेि’ डकरणांद्वारे जवमनीवरील लक्ष्याचा शोध
घे णारी ववशेर् सामग्री बसववण्यात आली.
• त्यानंतर या सामग्रीने सज्ज असलेली ववमाने भारतातच स्हिंदुस्तान एरोनॉडटकस णलवमिेटद्वारे (HAL)
तयार करण्यात आली.
• वमग-२७ हे स्स्विंग वविं ग लढाऊ ववमान आहे. त्यामुळे याच्या पंखांना मागे पुढे डफरवू न ववमानाचा वे ग
कमी-जास्त करता येतो. वे ग कमी केल्यावर जवमनीवरील लक्ष्यावर अचूक मारा करण्यासाठी पुरेसा
वेळ वमळतो.
• या ववमानामध्ये कमी उंचीवरून अचूक हल्ला करण्याची िमता होती. हवे तून जवमनीवर हल्ला
करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्ा सवोत्तम ववमानांपैकी हे एक ववमान होते.
• जवमनीवरील लि हेरून त्यावर अचूक हल्ला करण्यासाठी या ववमानात सेंसर व नेणव्हगेशन यंत्रणा
बसवली गेली होती.
• २००२ मध्ये वमग-२७ ववमानाचे अपग्रेिेशन सुरू करण्यात आले. २००९ मध्ये हे काम पूणा झाले.
अपग्रेि केलेल्या ववमानांमध्ये उत्तम नेणव्हगेशन यंत्रणा बसवण्यात आली होती.
• यात आधु डनक सेंसर, डिजीटल मप जनरेटर आणण डिजीटल णव्हडिओ रेकॉिींग यंत्रणा बसवली गेली
होती. कॉकडपटही पायलट फ्रेंिली बनवले गेले होते.
कारशगल यु द्धातील कामशगरी
• या सामग्रीचा १९९९च्या कारवगल युद्धात स्हमालयाच्या िोंगररांगांवरील पाडकस्तानी चौकयांवर हल्ला
करण्यासाठी चांगला उपयोग झाला.
• या युद्धात उंच णशखरावर दिून बसलेल्या पाडकस्तानी सैन्यावर या ववमानातू न अचूकतेने बॉम्बफेक

Page | 33
 करण्यात आली. त्यामुळे पाडकस्तानी सैन्याला आपल्या चौकया सोिून पळ काढावा लागला.
• कारवगल युद्धातील वमग-२७ ची कामवगरी पाहून हे ववमान चालवणाऱ्ा लढाऊ वै माडनकांनी या
ववमानाला ‘बहादूर’ हे टोपण नाव डदले होते.
सेवाद्रनवृत्तीची कारिे
• या ववमानाच्या इंणजनमध्ये तांडत्रक तृटींमुळे अपघाताच्या घटना घिल्या आहेत. गेल्या १० वर्ाात
ववमान अपघाताच्या एकूण घटनांमध्ये सवाावधक वमग-२७ याच ववमानांचा समावे श होता.
• या ववमानातील तांडत्रक अिचणी दूर करणे शकय न झाल्यामुळे, जवळपास ३ वर्ाांपूवी या ववमानांना
हवाई दलाच्या ताफ्यातून हटवण्याचा डनणाय घे ण्यात आला होता.
• नवीन लढाऊ ववमाने वमळण्यास उणशर झाल्याने ही ववमाने अपहायातेमुळे हवाई दलात ठेवण्यात
आली होती. २०१७ पासून भारतीय हवाई दलाने टर्पर्पयाटर्पर्पयाने या ववमानांचा वापर बंद केला.
• आयएएफची २९ िमांकाची स्क्वािरन फकत अपग्रेिेि वमग-२७ ऑपरेट करते. १० माचा १९५८ साली
ही स्कवािरन स्थापन झाली आहे. या स्क्वॉिरनला स्कॉर्षपयन २९ या नावाने ओळखले जात होते. २७
डिसेंबरला हे स्क्वॉिर न सेवामुकत झाले.

वमस्त्री-टाटा वाद
• अलीकिेच राष्टरीय कंपनी कायदा अडपलीय न्यायावधकरणाने २०१६मध्ये टाटा सन्स णलवमटेि कंपनीचे
कायाकारी अध्यि म्हणून सायरस वमिी यांना हटवण्याचा डनणाय अवैध ठरववला आहे.
• याणशवाय वमिी यांना टाटा सन्सचे कायाकारी अध्यि हे मूळ पद पुन्हा बहाल केले जावे , असे सांगून
न्यायावधकरणाने वमिी यांच्या जागी सध्याचे अध्यि एन. चं द्रशेखर यांची केली गेलेली डनयुकतीही
बेकायदेशीर ठरववली आहे .
• टाटा सन्सचे सावा जडनक कंपनी ते खासगी मयााडदत कंपनीत रूपांतरणही बेकायदेशीर ठरववताना,
वतला पुन्हा सावा जडनक कंपनीचे मूळ रूप प्रदान केले जावे , असे न्यायावधकरणाने आदेशात म्हटले
आहे.
पार्शववभूमी
• शापूरजी पालनजी या उद्ोग घराण्याचे वारसदार असलेले सायरस वमिी २०१२ साली त्यांनी टाटा
सन्सचे सहावे अध्यि म्हणून रतन टाटा यांच्याकिू न सूत्रे हाती घे तली होती.
• ऑकटोबर २०१६ मध्ये टाटा सन्सच्या अध्यि पदावरून त्यांची हकालपट्टी करण्याचा डनणाय घे ण्यात
आला. पुढे फेिुवारी २०१७ मध्ये त्यांना टाटा सन्सच्या संचालक पदावरून तसेच समूहातील अन्य
कंपन्यांवरून काढून टाकण्यात आले.
• टाटा सन्सच्या अध्यिपदावरून हकालपट्टीववरोधात वमिी यांनी माचा २०१७ मध्ये राष्टरीय कंपनी

Page | 34
 कायदा न्यायावधकरणाच्या (NCLT) मुंबई पीठाकिे दावा दाखल केला.
• जु लै २०१८ मध्ये या न्यायावधकरणाने त्यांचा हा दावा फेटाळून लावला आणण टाटा समूहातील
कंपन्यांमध्ये रतन टाटा यांच्याकिून गैरव्यवस्थापन व दुराचार झाल्याचा त्यांनी यावचकेत केलेल्या
आरोपातही त्य नसल्याचे स्पष्ट केले.
• या डनणायाववरोधात वमिी यांनी ऑगस्ट २०१८ मध्ये राष्टरीय कंपनी कायदा अडपलीय
न्यायावधकरणाकिे धाव घे तली.
• न्या. एस. जे . मुखोपाध्याय यांच्या नेतृत्वाखालील २ सदस्यीय अपील न्यायावधकरणाने जु लैमध्ये
दोन्ही पिांचे युस्कतवाद ऐकण्याचे काया पूणा केले आणण १८ डिसेंबर रोजी अंवतम डनकाल डदला.
• रतन टाटा यांचे वमिी यांच्याशी वतान अन्यायकारक होते , असेही न्यायावधकरणाने नमूद केले .
सावयर्ननक व खासगी कांपन्या
• कंपनी कायदा २०१३ अंतगात कोणत्याही कायदेशीर उिेशाने कंपनी स्थापन केली जाऊ शकते.
• खाजगी कंपनीतील सदस्यांची संख्या डकमान २ आणण कमाल २०० पेिा जास्त नसते .
• सावा जडनक कंपनीमधील सदस्यांची संख्या डकमान ७ असावी लागते . तर कमाल सदस्यांच्या संख्येवर
कोणतेही बंधन नाही.
• खासगी कंपनीचे डकमान देय भां िवल १ लाख असावे लागते आणण सावा जडनक कंपनीत डकमान देय
भां िवल ५ लाख रुपये असावे लागते .
राष्ट्रीय कांपनी कायदा अद्रपलीय न्यायाशधकरि
• NCLAT: National Company Law Appellate Tribunal
• एनसीएलएटीची स्थापना कंपनी कायदा २०१३च्या कलम ४१०अंतगात करण्यात आली आहे.
• राष्ट्रीय कंपनी कायदा न्यायावधकरणाच्या (NCLT) आदेशांविरोधातील अपीलींिर सुनािणी
करण्यासाठी एनसीएलएटीची स्थापना करण्यात आली आहे.
• ही एक अधा -न्यावयक संस्था आहे जी कंपन्यां शी संबंवधत वववादां वर डनणाय देते. एनसीएलएटीच्या
कोणत्याही आदेशाशी सहमत नसलेली व्यकती सवोच्च न्यायालयात अपील दाखल करू शकते.
• सिोच्च न्यायालयाचे माजी न्यायाधीश न्यायमूती एस. जे . मुखोपाध्याय हे सध्या एनसीएलएटीचे
अध्यक्ष आहेत.
• एनसीएलटीने नादारी ि नदिाळखोरी संक्रहता २०१६च्या अंतगात जारी केलेल्या आदेशांविरोधातील
अपीलींिर सुनािणी करणारे एनसीएलएटी हे अनपलीय न्यायावधकरण आहे.
• यावशिाय नादारी ि नदिाळखोरी मंडळाने पाररत केलेल्या आदेशांविरोधातील अपीलींिरदेखील
एनसीएलएटी सुनािणी करते.

Page | 35
• वित्त कायदा २०१७ द्वारे कंपनी कायदा २०१३च्या कलम ४१० मध्ये केलेल्या दुरुस्तीनुसार
एनसीएलएटी आता भारतीय प्रवतस्पधाा आयोगाच्या ननणाय ि आदेशांविरोधातील अपीलींिरदेखील
सुनािणी करते.

महाराष्ट्र ाचे हहवाळी अवधवेशन

• धक्कादायक राजकीय घिामोिींसाठी प्रवसद्ध असलेले महाराष्ट्र वववधमंिळाचे स्हवाळी अवधवे शन
डिसेंबर २०१९ मध्ये नागपूर येर्े पार पिले.
• राज्यातील सत्ता स्थापनेनंतरचे णशवसेना-राष्टरवादी-काँग्रेसच्या महाराष्टर ववकास आघािी सरकारचे हे
पस्हलेच अवधवे शन होते.
• शेतकऱ्ांना मदत, मागच्या सरकारच्या प्रकल्पांना डदलेली स्थवगती, राज्याची खालावलेली आर्मर्क
स्थस्थती यासह इतरही महत्त्वाच्या प्रश्ांवर या ६ डदवसीय अवधवे शनात चचाा झाली.
• अनेक वर्े ववरोधी पिात घालवल्यानंतर मागील ५ वर्े मुख्यमंत्री म्हणून काम करण्याचा अनु भव
असणारे देवें द्र फिणवीस यांचे ववरोधी पिनेते म्हणून हे पस्हलेच अवधवे शन होते.
• वववधमंिळ कामकाजाचा अनुभव नसलेले उद्धव ठाकरे यांचे मुख्यमंत्री म्हणून ववशेर् अवधवे शना-
नंतरचे हे पस्हले अवधवे शन होते .
• कामकाज सल्लागार सवमतीने ठरवल्यानु सार अवधवे शनात प्रामुख्याने पुरवणी मागण्या, अशासकीय,
शासकीय ववधे यके, राज्यपालांच्या अणभभार्णावर चचाा झाली.
क्रहवाळी अशधवेिन आणि नागपूर
• तत्कालीन मध्य प्रांतातील मराठी भाडर्क असलेला भाग महाराष्टर राज्यात ववलीन करण्यात आला.
यासाठी २८ सप्टेंबर १९५३ रोजी नागपूर करार करण्यात आला होता.
• या करारात दरवर्ी राज्य वववधमंिळाचे डकमान १ अवधवे शन नागपूर येर्े भरववण्यात येईल, अशी
तरतूद करण्यात आली होती.
• १० नोव्हेंबर ते १६ डिसेंबर १९६० या काळात पस्हले अवधवे शन नागपूरमध्ये पार पिले. तेव्हा एकूण
२७ डदवस कामकाज झाले होते.
• १९६८ मध्ये सवाावधक २८ डदवस कामकाज झाले होते. आतापयांत नागपूरमध्ये झालेले सवाावधक
डदवसांचे अवधवे शन ठरले. १९८९ मध्ये सवाात कमी ५ डदवसांचे अवधवे शन झाले होते.
• १९८० व १९८६ या वर्ाांत नागपूरमध्ये २ अवधवे शने झाली होती. १९८० मध्ये जानेवारी व डिसेंबरमध्ये
प्रत्येकी ९ डदवसांची २ अवधवे शने झाली होती. १९८६ मध्ये जानेवारी व नोव्हेंबरमध्ये प्रत्येकी १५
डदवसांची २ अवधवे शने पार पिली.
• १९८० मध्ये तत्कालीन राज्यपाल साडदक अली तर १९८६ मध्ये तत्कालीन राज्यपाल कोना प्रभाकर

Page | 36
 राव यांची वववधमंिळाच्या उभय सभागृहासमोर अणभभार्णे झाली होती. राज्यपालांची नागपूर
अवधवे शनात दोनदाच अणभभार्णे पार पिली आहेत.
• १९६२, १९६३, १९७९ आणण १९८५ अशी ४ वर्े नागपूरमध्ये अवधवे शने पार पिली नाहीत. यापैकी
चीन व पाडकस्तान ववरुद्धच्या युद्धांमुळे १९६२ व ६३ मध्ये अवधवे शने पार पिली नव्हती.
• आतापयांत नागपूरमध्ये झालेल्या ५७ पैकी ३ अवधवे शनांचा अपवाद वगळता स्हवाळी अवधवे शने पार
पिली. १९६१, १९७१ आणण २०१८ मध्ये पावसाळी अवधवे शन पार पिली. यापैकी १९६१ आणण २०१८
मध्ये जु लै मस्हन्यात तर १९७१ मध्ये सप्टेंबर मस्हन्यात नागपूरमध्ये अवधवे शन पार पिले.
• दरवर्ी राज्य ववधानमंिळाचे डकमान १ अवधवे शन नागपूरमध्ये भरववण्यात येईल, अशी नागपूर
करारात तरतूद होती. यानु सार वर्ाांतील १ अवधवे शन नागपूरमध्ये आयोणजत केले जाते. कोणते
अवधवे शन आयोणजत करायचे अशी करारात तरतूद नव्हती.
• गेल्यावर्ी भाजप सरकारने पावसाळी अवधवे शन नागपूरमध्ये आयोणजत केले होते. पण अवतवृ ष्टीमुळे
एक डदवसाचे कामकाज रि करावे लागले. तसेच ववधान भवनाच्या आवारातील गटारात दारुच्या
बाटल्या वाहत आल्या होत्या. यावरून सरकारवर बरीच टीका झाली होती.
• अवधवे शन भरणाऱ्ा नागपूरमधील ववधानभवनाच्या ववस्ताररत इमारतीचे भूवमपूजन तत्कालीन
पंतप्रधान पी. व्ही. नरवसिंहराव यांच्या हस्ते ७ माचा १९९९२ रोजी झाले होते.
• तर नवीन सभागृहाचे उद्घाटन ११ डिसेंबर १९९३ रोजी तत्कालीन राष्टरपती िॉ. शंकर दयाळ शमाा
यांच्या हस्ते झाले होते.
• दरवर्ी १ ते ३१ डिसेंबर या काळात मंत्रालय हे नागपूर येर्े स्थलांतररत करावे , अशी णशफारस िॉ.
ववजय केळकर सवमतीने केली होती.
• यंदाचे नागपूरमध्ये आयोणजत केले जाणारे ५८वे अवधवे शन असेल.

सूययग्रहण २०१९
• चचेत कशामुळे? | २६ डिसेंबर रोजी पृथ्िीच्या पूिा गोलाधाातून कंकणाकृती सूयाग्रहण पाहायला
वमळाले. भारतात केरळ, कनााटक आणण तावमळनािू या राज्यांमधू न हे सूयाग्रहण डदसले.
• भारतातून कंकणाकृती ग्रहणाची स्थस्थती साधारण सव्वा तीन वमडनटे डदसेल. हे ग्रहण सरोसच्या
१३२व्या साखळीतील ४६वे ग्रहण आहे.
• याआधी २२ जु लै २००९ रोजी मध्य आणण उत्तर भारतातून खग्रास सूयाग्रहण, तर १५ जानेवारी २०१०
रोजी दणिण भारतात कंकणाकृती सूयाग्रहण डदसले होते.
• तर यानंतरचे कंकणाकृती सूयाग्रहण २१ जू न २०२० रोजी उत्तर भारतातून डदसेल. पण त्यानंतर पुढची
अनेक वर्ा भारतातून कंकणाकृती ग्रहण डदसणार नाही.

Page | 37
 सॅिोसचे चक्र म्हणर्े काय?
• एखाद्ा डदवशी जर ग्रहण झाले तर साधारणपणे ६५८५.३ डदवसांनी (म्हणजे १८ वर्ाांपेिा र्ोिा जास्त
काळ) पुन्हा ग्रहण होते. या चिाला 'सरोसचे चि' म्हणतात.
• या चिाच्या सुरुवातीचे ग्रहण हे खंिग्रास ग्रहण असते. त्यानंतरची काही ग्रहणे ही खंिग्रास, मग
त्यानंतरची सूयाग्रहणे खग्रास डकिंवा कंकणाकृती असतील. मग पुन्हा खंिग्रास सूयाग्रहण डदसेल.
• ही एकूण ग्रहणे ७०-८० च्या आसपास असतील. मग हे चि संपेल.
सूययग्रहण म्हणर्े काय?
• सूया, चंद्र आणण पृ्वी एका रेर्ेत आणण एका प्रतलात आल्यावर चं द्राची गोलाकार, गिद सावली
पृ्वीवर पिते.
• ही सावली ज्या भागात पिते तेर्ून तेवढा काळ चंद्रवबिंबामुळे सूयावबिंब झाकल्या सारखे डदसते. या
स्थस्थतीला सूयाग्रहण असे म्हणतात. अशी स्थस्थती येणे फकत अमावास्येलाच शकय असते.
• एका वर्ाात जास्तीत जास्त ७ ग्रहणे होऊ शकतात. यातील ४ ते ५ सूयाग्रहणे, तर उरलेली चं द्रग्रहणे
असतात.
• एका वर्ाात कमीत कमी २ ग्रहणे होतातच. मात्र त्यावेळी ही दोन्ही ग्रहणे सूयाग्रहण असतात.
त्यावर्ी चं द्रग्रहणे होत नाही.
• ग्रहणे ३ प्रकारची असतात. खग्रास, खंिग्रास व कंकणाकृती. ग्रहणाच्या स्थस्थतीत सूया, चं द्र आणण
पृ्वीमधलं अंतर डकती आहे? ते नेमके सरळ रेर्ेत आहेत का? व तुम्ही पृ्वीवर नेमके कुठे आहात?
या ३ गोष्टींवर ग्रहणाचा प्रकार अवलंबून असतो.
खग्रास सूययग्रहण
• सूया, चंद्र आणण पृ्वी एका प्रतलात, एका रेर्ेत असताना चंद्र पृ्वीपासून जवळच्या अंतरावर असेल
तर त्याचा आकार सूयााच्या आकाराएवढा डकिंवा त्यापेिा जास्त असतो. अशा वेळे स चंद्र सूयााला
काही काळ आपल्यामागे पूणापणे झाकतो, या घटनेला खग्रास सूयाग्रहण म्हणतात.
• एखाद्ा ववणशष्ट स्ठकाणाहून खग्रास सूयाग्रहण डदसले, तर पुन्हा त्याच स्ठकाणी सूयाग्रहण डदसण्यास
सु मारे ४०० वर्ााचा काळ जावा लागतो.
खांडग्रास सूययग्रहण
• तर सूया, चंद्र आणण पृ्वी एका प्रतलात, एका रेर्ेत असताना चंद्र पृ्वीपासून दूरच्या अंतरावर
असेल तर त्याचा आकार सूयााच्या आकारापेिा कमी डदसतो. अशा वेळे स चंद्र सूयााला काही काळ
आपल्यामागे अधावट झाकतो, या घटनेला खंिग्रास सूयाग्रहण म्हणतात.
क
ां कणाक
ृ ती सूययग्रहण
• काही वेळा सूया, चंद्र आणण पृ्वी एका प्रतलात, एका रेर्ेत असताना चंद्र पृ्वीपासून दूर अंतरावर

Page | 38
 असेल तर चंद्राचा आकार सूयाापेिा कमी राहतो.
• त्यामुळे सूयााच्या समोर येऊनही चंद्र सूयााला पूणापणे झाकू शकत नाही. अशा वेळेस चंद्र सूयाासमोर
आलेला असताना सूयााची वतुाळाकार किी चं द्राच्या पाठीमागे डदसते.
• तेजस्वी बांगिीसारख्या डदसणाऱ्ा या घटनेला कंकणाकृती सूयाग्रहण (Annular Solar Eclipse)
म्हणतात. ग्रहणाच्या या स्थस्थतीतल्या सूयााला अवग्नवलय डकिंवा अवग्नकंकण (Ring of Fire) असेही
म्हटले जाते.
• अमावस्येचा गोलाकार चंद्र त्याच्यापेिा आकाराने मोठ्या असणाऱ्ा सूयाासमोरून सरकतानाचे हे
नयनरम्य दृशय काही वमडनटे डदसते. मात्र, ते पाहण्यासाठी चंद्राच्या गिद सावलीच्या मागाावर जावे
लागते.
ग्रहण बघण्याच्या पद्धती
• हा अत्यंत महत्त्वाचा भाग आहे. कारण साध्या िोळ्यांनी आपण सूयााकिे पास्हल्यास तत्काळ
अंधत्व डकिंवा िोळ्यांना गंभीर इजा होऊ शकते. त्यामुळे िोळ्यांची योग्य ती काळजी घे णे आवशयक
आहे.
• ग्रहण बघण्याचे खालील पयााय आहेत.
❖ मायलर डफल्मपासून ग्रहण चष्मे बनवले जातात. त्याचा वापर करणे.
❖ वे स्ल्ििंग साठी वापरण्यात येणारी काच वापरुन ग्रहण बघणे.
❖ डपन होल कमेऱ्ाचा वापर करणे.
• यापैकी डपन होल कमेरा आपण घरच्या घरी बनवू शकतो. हा अगदी सोपा कमी खर्मचक असून
लहान मुलेसुद्धा बनवतात.
चांद्रग्रहण
• सूया व चंद्र यांच्यामध्ये पृ्वी आली, तर वतची सावली चंद्रावर पिते व चंद्राचे तेज कमी होते.
त्यावेळी चं द्र तांबूस-भुरकट रंगाचा डदसतो.
• पृ्वीच्या सावलीत पूणा चंद्र आला तर ते खग्रास चंद्रग्रहण घिते. चंद्राच्या काही भागांवर पृ्वीछाया
पिली तर ते खंिग्रास चंद्रग्रहण असते. असा चं द्रग्रहण योग फकत पौर्शणमेलाच येऊ शकतो.

तावमळ ननवायवसताांची समस्या

• चचेत का? | अलीकिे मंजू र करण्यात आलेल्या नागररकत्व सुधारणा कायदा २०१९ मध्ये भारतात
राहणाऱ्ा तावमळ डनवाावसतांना सामील न केल्यामुळे या कायद्ाला तावमळनािूमध्ये ववरोध होत
आहे.
तावमळ ननवायवसत

Page | 39
• तावमळनािूमध्ये सु मारे १ लाखाहून अवधक तावमळ डनवाावसत राहत आहेत, जे श्रीलंकेत झालेल्या
वांणशक संघर्ाानंतर भारतात आले होते . त्यातील बहुतेक स्हिंदू आहेत.
• श्रीलंकेतील तावमळ हा मूळतः भारतीय वं शाचे तावमळ आहेत, ज्यांचे पूवा ज १ शतकापूवी श्रीलंक
े च्या
चहाच्या बागांमध्ये काम करण्यासाठी तेर्े गेले होते.
• भारतात आलेल्या तावमळ डनवाावसतांना २ भागात ववभागले जाऊ शकते. पस्हले जे १९८३च्या आधी
भारतात आले आणण दुसरे जे श्रीलंकेतील तवमळ-ववरोधी स्हिंसक संघर्ाानंतर भारतात आले.
• १९६४ मध्ये तत्कालीन भारतीय पंतप्रधान लाल बहादूर शािी आणण श्रीलंक
े चे तत्कालीन पंतप्रधान
वसरीमावो भंिारनाइके यांच्यात करार झाला.
• या कराराअंतगात कोणत्याही देशाचे नागररकत्व प्राप्त नसलेल्या श्रीलंकेमध्ये राहणाऱ्ा भारतीय
वं शाच्या जवळपास ९.७५ लाख लोकांना त्यांच्या पसंतीच्या देशात नागररकत्व द्ावे , असा डनणाय
घे ण्यात आला.
• त्यानु सार श्रीलंकेतून आलेल्या सु मारे ६.६ लाख तावमळ लोकांना अवधकृतपणे भारताचे नागररकत्व
देण्यात आले.
• म्हणूनच, १९८२ पयांत भारतात आलेल्या बहुतांश लोकांना कायदेशीरररत्या डनवासी सुववधा देण्यात
आली होती, परंतु या कराराअंतगात सवा च लोकांना नागररकत्व डदले जाऊ शकले नाही.
• १९८३ मध्ये श्रीलंकेत तावमळ लोकांवर झालेल्या जातीय स्हिंसाचारानंतर श्रीलंकेतील लोक मोठ्या
संख्येने डनवाावसत म्हणून भारतात आले. म्यानमार, णव्हएतनाममधू न येणाऱ्ा डनवाावसतांपेिा यांची
संख्या जास्त होती.
• या काळात, श्रीलंकेतून आलेल्या डनवाावसतांना तावमळनािू राज्यातील ववववध स्ठकाणी छावण्यांमध्ये
ठेवण्यात आले.
• २००९ मध्ये णलबरेशन टायगसा ऑफ तावमळ एलामच्या (LTTE) समाप्तीपयांत तावमळ डनवाावसत
श्रीलंकेतून भारतात येत रास्हले.
तावमळ ननवायवसताांची सद्यस्थिती
• सध्या तावमळनािूतील १०७ डनवाावसत छावण्यांमध्ये सु मारे १९,००० कुटुंबे असून, त्यात ६०,०००
सदस्य वास्तव्य करतात.
• छावण्यांमध्ये राहणाऱ्ा या डनवाावसतांना सरकारकिून आर्मर्क आणण इतर आवशयक मदत पुरववली
जातात पण त्यांना बाहे र जाऊ डदले जात नाही.
• तसेच सु मारे ३०,००० तावमळ शरणार्ी छावण्यांच्या बाहेर राहतात. परंतु ठराववक कालावधीनं तर
त्यांना जवळच्या पोणलस ठाण्यात हजे री लावावी लागते .
• १९९१ मध्ये भारताचे माजी पंतप्रधान राजीव गांधी यांच्या हत्येनंतर तावमळ डनवाावसतांवर मोठ्या

Page | 40
 प्रमाणात डनयंत्रण ठेवण्यात आले आहे.
श्रीलांक
े तील तवमळ ननवायवसताांची मागणी
• भारतात राहणाऱ्ा श्रीलंक
े च्या तवमळ डनवाावसतांची अशी मागणी आहे की, त्यांना भारतीय नागररक
घोडर्त केले जावे .
• श्रीलंकेला परतल्यास श्रीलंकेतील सरकार आणण बहुसंख्यांक वसिंहला बौद्ध पंर्ांकिून त्यांना त्रास
डदला जाईल अशी भीती त्यांना वाटत आहे.
• भारतीय वं शाच्या बहुतेक श्रीलंकन तावमळांची वडिलोपार्शजत मालमत्ता, नातेवाईक इ. भारतात आहे.
• यातील श्रीलंकेतील वांणशक स्हिंसाचारापूवी जे लोक भारतात आले होते, त्यांना शािी-भंिारनाइके
करारांतगात नागररकत्व वमळाले . त्यामुळे स्हिंसाचारानंतर भारतात आलेले डनवाावसत देखील भारतीय
नागररकत्वाची मागणी करीत आहेत.
• छावण्यांमध्ये राहणाऱ्ा डनवाावसतांची श्रीलंकेतील सवा मालमत्ता व घरे नष्ट झाली आहेत. अशा
पररस्थस्थतीत तेर्े गेल्यास त्यांना पुन्हा नव्याने जीवन सुरू करावे लागेल, ज्यासाठी ते तयात नाहीत.
• नागररकत्व दुरुस्ती कायद्ात तवमळ डनवाावसतांसाठी कोणतीही तरतू द न केल्यामुळे काही राजकीय
पि आणण सामाणजक कायाकत्याांनी त्यांच्या वतीने या कायद्ाचा ववरोध करण्यास सुरवात केली.
पुढे काय?
• तावमळ डनवाावसतांचे प्रकरण सोिववण्यासाठी भारत व श्रीलंका या दोन्ही देशांमध्ये परस्पर चचे द्वारे
एक सवा मान्य तोिगा काढणे आवशयक आहे .
• याव्यवतररकत, १९६४च्या शािी-भंिारनाइके कराराअंतगात तावमळ डनवाावसतांना पुन्हा नागररकत्व
देण्याची तरतूद करण्यात यावी. जे णेकरून ते डनवाावसत छावण्यांमधू न बाहेर पिून सामान्य जीवन जगू
शकतील.

टरास्टूर्ुमॅब बायोवसवमलसय
• चचेत कशामुळे? | जागवतक आरोग्य संघटनेने (WHO) स्तनांच्या ककारोगाचा उपचार करण्यासाठी
वापरल्या जाणाऱ्ा टरास्टूजु मब (Trastuzumab) और्धाच्या पस्हल्या बायोवसवमलसा और्धाच्या
व्यावसावयक वापरास मान्यता डदली आहे.
मुख्य मुद्दे
• जागवतक स्तरावर मस्हलांमध्ये स्तनांच्या ककारोगाचे प्रमाण मोठ्या प्रमाणात डदसून येते.
• २०१८ मध्ये सु मारे २१ लाख मस्हला स्तनाच्या ककारोगाने त्रस्त होत्या, यापैकी वेळेवर उपचार न
झाल्याने डकिंवा आवशयक उपचार सुववधांच्या अभावामुळे ६.३० लाख मस्हलांचा मृत्यू झाला.
• जागवतक आरोग्य संघटनेने २०१५ मध्ये टरास्टूजु मब या और्धाला आवशयक और्धांच्या यादीमध्ये

Page | 41
 समाववष्ट केले होते.
• हे और्ध स्तनांच्या ककारोगाच्या सु मारे २० टक्के प्रकरणांमध्ये उपचार करण्यात यशस्वी ठरले आहे
आणण बऱ्ाच प्रकरणांमध्ये उच्च स्तरीय ककारोगाच्या उपचारांमध्येही हे और्ध प्रभावी असल्याचे
वसद्ध झाले आहे .
• टरास्टूजु मबची वार्षर्क सरासरी डकिं मत २०,००० िॉलसा असून, याच्या उच्च डकिंमतीमुळे जगातील
अनेक मस्हला आणण देशांच्या आरोग्य यंत्रणा यांना हे और्ध परविणारे नाही.
• टरास्टूजु मबच्या बायोवसवमलसाची डकिंमत त्याच्या डकिंमतीपेिा ६५ टककयांनी कमी आहे आणण इतर
और्धे देखील भववष्यात िलल्यूएचओकिून पूवा -मंजू री वमळववण्याच्या प्रतीिेत आहेत, जे बाजारात
आल्यानंतर डकिंमतींमध्ये आणखी घट होण्याची शकयता आहे .
• िलल्यूएचओद्वारे या और्धाच्या बायोवसवमलसाच्या चाचणीत त्यांची पररणामकारकता , सुरिा आणण
गुणवत्तेचे मूल्यांकन केले गेले. त्यानंतर संयुकत राष्टरांच्या संस्था व ववववध देशांना या और्धाचा
पुरवठा करण्याची णशफारस केली होती.
• टरास्टूजु मबचे काही बायोवसवमलसा गेल्या ५ वर्ाात ववकवसत केले गेले. पण त्यापैकी कोणासही
िलल्यूएचओद्वारे पूवा -मंजू री देण्यात आलेली नाही. पूवा -मंजू रीनंतर देशांना असे आर्श्ासन डदले जाते
की, ते ही और्धे वापरू शकतात.
• अलीकिेच आडफ्रकेतील उप-सहारा िेत्रातील १३२५ मस्हलां वर केलेल्या अभ्यासानु सार, स्तनांच्या
ककारोगाचे लवकर डनदान होऊनही सु मारे २२७ (१७ टक्के) मस्हलांवर वर्ाभर उपचार करता आले
नाहीत.
• या आकिेवारीनुसार, ककारोगाच्या उपचारात उपचाराचा खचा हा एक मोठा अिर्ळा असल्याचे स्पष्ट
होते.
• जागवतक आरोग्य संघटनेच्या आंतरराष्टरीय ककारोग संशोधन संस्थेच्या अंदाजानुसार २०४० पयांत
स्तनांच्या ककारोगाने ग्रस्त मस्हलांची संख्या सु मारे ३१ लाखांपयांत पोहचेल.
• स्तनाच्या ककारोगाच्या समस्येवर मात करण्यासाठी डकफायतशीर बायोवसवमलसाची उपललधता
वाढववणे आवशयक आहे .
• यामुळे या और्धांचे दर आणखी कमी होण्याची शकयता आहे. तसेच या िेत्रात नवप्रवतान होईल
आणण या और्धांची पोहोच आणखी वाढण्यास मदत होईल.
बायोवसवमलसय
• जे नेररक और्धांप्रमाणेच बायोवसवमलसा (Biosimilars) मूलभूत बायो-र्ेरार्पयूडटक और्धांची स्वस्त
रूपांतरणे आहेत, परंतु त्यांची पररणामकारकता मूळ और्धाएवढीच असते .
• कंपन्यां द्वारे यांचे उत्पादन मूळ उत्पादनाचे पेटंट कालबाय झाल्यानंतर केले जाते.

Page | 42
 बायो-थेिार्पयूनटक औषधे (Biotherapeutic Medicines)
• संशलेडर्त रसायनांऐवजी जै ववक आणण सजीव िोत जसे पेशी, रकत, रकतपेशी, ऊती इ. यांच्यापासून
तयार केलेल्या और्धांना बायो-र्ेरार्पयूडटक और्धे म्हणतात.
• अनेक जै ववक और्धे ही ववशेर्ीकृत और्धे (Specialty Drugs) असतात. त्यांची डकिंमत खूप
जास्त असते अर्वा ही और्धे अशा रोगांवर पररणामकारक असतात ज्यांवर इतर कोणतेही उपचार
उपललध नाहीत. यात जनुक आणण पेशी आधाररत उपचार पद्धतीचा समावे श आहे.
• अनेक बायो-र्ेरार्पयूडटक और्धांचा वापर ककारोग, मधु मेह आणण संवधवात यासारख्या आजारांच्या
उपचारांमध्ये वापरली जातात.

Page | 43
 राष्ट्रीय
स्वीडनचे िार्ा-िाणी भाितभेटीवि
• स्वीिनचे राजे काला सोळावे गुस्ताफ आणण राणी वसस्ल्व्हया यांचे २ डिसेंबर रोजी भारत दौऱ्ावर
आगमन झाले. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांची भेट घे ऊन त्यांचा दौरा सुरू झाला.
• गुस्ताफ यांचा हा वतसरा भारतदौरा आहे. दौऱ्ादरम्यान ते भारताचे राष्टरपती रामनार् कोवविं द यांचीही
भेट घे तील.
• त्यांचा दौरा ५ डदवसांचा आहे. दौऱ्ादरम्यान मुंबई आणण उत्तराखंिला भेट देणार आहेत. डदल्लीत ते
जामा मशीद, लाल डकल्ला आणण गांधी स्मृतीस्थळाला भेट देतील.
• त्यांच्या नेतृत्वाखाली व्यापाऱ्ांचे उच्चस्तरीय णशष्टमंिळही भारतात आले आहे. त्यामुळे या दौऱ्ात
अनेक महत्त्वाच्या करारांवर स्वािऱ्ा केल्या जातील.
• उभय देशांतील व्यापार २०१८मध्ये ३.३७ अब्ज अमेररकी िॉलर होता. त्यात हळूहळू वाढ होत आहे.
लोकशाही, पारदशाकता, स्वातंत्र्यांचा अवधकार, कायद्ाचे राज्य आदी मुद्द्यांवर दोन्ही देशांत
सहमती असून, त्यावरच डनयवमत संवादाचा प्रवास सुरू आहे .
ध्रुवीय शवज्ञान सहकायव करार
• या दौऱ्यामध्ये भारत ि स्िीडन दरम्यान पक्रहला सागरी सहकाया करार (Maritime Cooperation
Agreement) होणार आहे.
• या करारानु सार दोन्ही देश आर्क्क्तटक ि अंटार्क्क्तटक या दोन्ही क्षेत्रात सहकाया केले जाईल, म्हणूनच
या कराराला ध्रुिीय विज्ञान (Polar Science) सहकाया करार नाि देण्यात आले आहे .

नोएडा आांतििाष्ट्रीय ग्रीननफल्ड ववमानतळ

• उत्तर प्रदेश राज्यातील गौतमबुद्ध नगर णजल्यात जनपद येर्े उभारण्यात येणारे देशातील सवाात मोठे
आंतरराष्टरीय ववमानतळ ‘जेवर’ची डनर्ममती करण्याचे कंत्राट ज्यूररख एअरपोटा इंटरनशनल एजीला
देण्यात आले आहे.
• राष्टरीय राजधानी िेत्रातील हे दुसरे आंतरराष्टरीय ववमानतळ असेल. सध्या डदल्लीमधील इंडदरा गांधी
आंतरराष्टरीय ववमानतळावरून या भागातील ववमानांचे संचालन केले जात आहे.
• इंडदरा गांधी आंतरराष्टरीय ववमानतळ ते प्रस्ताववत जेवर ववमानतळ यांमधील अंतर सु मारे ८० डकमी
आहे. हे ववमानतळ यमुना एकस्प्रेसवे च्या जेवर टोल र्पलाझाच्या अगदी जवळ असेल.
• या ववमानतळाच्या डनर्ममतीमुळे इंडदरा गांधी आंतरराष्टरीय ववमानतळावरील प्रवाशांच्या आणण
ववमानाच्या रहदारीचा ताण कमी होईल.

Page | 44
• या ववमानतळाच्या डनर्ममतीच्या कंत्राटासाठी ४ कंपन्यांनी बोली लावली होती, त्यात अदानी ग्रुप,
अँकोरेज इन्फ्रास्टरकचर इन्व्हेस्टमेंट होस्ल्ििंग णलवमटेि आणण डदल्ली इंटरन शनल एअरपोटा णलवमटेि
(िीआयएएल) यांचा समावे श होता.
• जेवर ववमानतळाचे नाव नोएिा आंतरराष्टरीय ग्रीनडफल्ि ववमानतळ असेल. या ववमानतळाचे िेत्रफळ
सु मारे ५ हजार हेकटर असेल. याच्या बांधकामासाठी २९,५६० कोटी रुपये खचा अपेणित आहे.
• पूणातः बांधले गेल्यानंतर हे देशातील सवाात मोठे ववमानतळ असेल. त्यात सहा ते आठ धावपट्ट्या
असतील, ज्या देशातील इतर कोणत्याही ववमानतळापेिा अवधक आहेत.
• या ववमानतळाचा पस्हला टर्पपा १३३४ हेकटर िेत्रावर पसरला असून त्यासाठी ४५८८ कोटी रुपये खचा
येईल. २०२३ मध्ये हा पस्हला टर्पपा पूणा होणे अपेणित आहे.

सभागृहात प्रथमच बोलली गे ली सांथाली भाषा

• ६ डिसेंबर २०१९ रोजी राज्यसभेत प्रर्मच संर्ाली नामक आडदवासी भार्ा बोलली गेली. संसदेच्या
सभागृहात संर्ाली भार्ा बोलली जाण्याची ही पस्हलीच वेळ होती.
• राज्यसभेच्या ऐवतहावसक २५०व्या सत्रात वबजू जनता दलाच्या खासदार सरोणजनी हेम्िम संर्ाली
भार्ेत बोलल्या. सवा सदस्यांनी हेम्िम यांचे बाकं वाजवू न स्वागत केले.
• संर्ाली भार्ेसाठी १९२५ साली णलपी तयार करणारे रघु नार् मुमूा यांना भारतरत्न देण्याची मागणी
हेम्िम यांनी शून्य प्रहरात केली.
सांथाली भाषा
• ओडिशातील आडदवासींमध्ये बोलली जाणारी संर्ाली भार्ा राज्यघटनेतील आठव्या पररणशष्टानु सार
भारताच्या २२ अवधकृत भार्ांपैकी एक आहे . ही जगातील सवाात जु न्या भार्ांपैकी एक आहे.
• ओडिशाव्यवतररकत वबहार, झारखंि, पणश्चम बंगाल, आसाम या राज्यांमध्ये तसेच नेपाळ व बांगलादेश
येर्ील काही भागांमध्येदेखील ही भार्ा बोलली जाते .
• २००३ साली ९२व्या र्टनादुरुस्तीने राज्यघटनेच्या आठव्या पररणशष्टात संर्ालीसह मैवर्ली, बोिो व
िोगरी या भार्ांचा समावे श करण्यात आला होता.

ऑपिेशन ‘क्लीन आटय’

• मुंगूसाच्या केसांचा अवैध व्यापार रोखण्यासाठी वन्यजीव अपराध डनयंत्रण लयुरोद्वारे (WCCB |
Wildlife Crime Control Bureau) ऑपरेशन ‘कलीन आटा’ राबववण्यात आले.
• या मोस्हमेअंतगात ववववध राज्यात मुंगूसाच्या केसांपासून बनववलेले िश मोठ्या प्रमाणात जप्त
करण्यात आले आहेत.

Page | 45
• मुंगूसाच्या केसांपासून िश बनववणे, हा एक संघटीत गुन्हा आहे.
• देशभरात मुंगूसाच्या एकूण ६ प्रजाती आढळतात. यामध्ये इंडियन ग्रे, स्मॉल इंडियन, रूिी, खेकिा
खाणारे, पट्टेदार मान असलेले आणण तपडकरी मुंगूस यांचा समावे श आहे.
• भारतात इंडियन ग्रे प्रजातीचे मुंगूस सवाावधक आढळतात आणण त्यांची मोठ्या संख्येने णशकार देखील
केली जाते.
• देशातील बहुतांश िशचे उत्पादन उत्तर प्रदेशातील शेरकोट येर्े केले जाते, त्यास िश उत्पादनाची
राजधानी म्हणतात.
• वन्यजीव (संरिण) अवधडनयम १९७२च्या भाग २ अंतगात मुंगूसाची नोंद आहे. याअंतगात मुंगूस
पाळणे, त्याची णशकार करणे व त्याचा व्यापार करणे यासाठी ७ वर्ाापयांत तुरूंगवासाच्या णशिेची
तरतूद आहे .
• मुंगूस संकटग्रस्त प्रजातींचे प्राणी व वनस्पती यांच्या आंतरराष्टरीय व्यापाराच्या कराराद्वारे (CITES)
देखील संरणित आहे.

वाताविण-२०१९ लघु वचत्रपट स्पधाय

• केंद्रीय पयाावरण, वन व हवामान बदल मंत्रालय आणण सीएमएस वातावरण-२०१९ लघु वचत्रपट
स्पधाा आणण पयाावरण ववर्यावरील महोत्सवासाठीचे पुरस्कार नवी डदल्ली येर्े सादर करण्यात आले.
• हे पुरस्कार वातावरण-२०१९ या ४ डदवसीय महोत्सवाच्या समारोपप्रसंगी सादर करण्यात आले . या
महोत्सवात डनविक वचत्रपटांचे प्रदशान करण्यात आले.
• पुरस्कार ववजे त्यांची डनवि करणाऱ्ा ज्यूरीमध्ये रमेश वसर्पपी, मंजू बोरा, राहुल रावे ल आणण अवग्नवमत्रा
पॉल यांचा समावे श होता.
• हे पुरस्कार ३ श्रेणींमध्ये प्रदान करण्यात आले (१) शालेय ववद्ार्ी, (२) हौशी आणण महाववद्ालयीन
ववद्ार्ी, (३) व्यावसावयक.
वाताविण-२०१९बद्दल
• केंद्रीय पयाावरण, वन आणण हवामान बदल मंत्रालयाने सेंटर फॉर मीडिया स्टिीजच्या (CMS) या ४
डदवसीय महोत्सवाचे आयोजन केले होते.
• या लघु वचत्रपट स्पधाा व पयाावरण ववर्यावरील महोत्सवाची घोर्णा ६ जू न २०१९ रोजी जागवतक
पयाावरण डदनाच्या पार्श्ा भूमीवर केंद्रीय पयाावरण मंत्र्यांनी केली होती.
• या महोत्सवामध्ये पयाावरणाववर्यीच्या जबाबदारीची भावना असलेल्या वचत्रपट डनर्ममतीच्या िेत्रात
नवीन कला आणण सजा नशील मनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी अनेक कायाशाळा, चचाासत्रे, संवादांचे
आयोजन करण्यात आले होते.

Page | 46
 पोषि गीत
• उपराष्टरपती एम. वेंकैया नायिू यांनी नवी डदल्लीत ‘भारतीय पोर्ण गीत’ सादर केले. या गीताचा
उिेश, देशाला कुपोर्णमुकत बनववण्याचा संदेश देशाच्या कानाकोपऱ्ात पोहचववण्याचा आहे .
• हे पोर्ण गीत भारताला २०२२ पयांत कुपोर्णमुकत बनववण्यासाठी देशात पोर्ण िांती घिवू न
आणेल, अशी आशा उपराष्टरपतींनी या गीताच्या सादरीकरणाच्या वेळी व्यकत केली.
• केंद्रीय मस्हला आणण बालववकास मंत्रालयाने या गीताची संकल्पना मां िली होती. हे गीत प्रवसद्ध
गीतकार प्रसून जोशी यांनी णलस्हले आहे आणण गायक शंकर महादेवन यांनी ते गायले आहे.
पोषि अणभयान
• POSHAN: Prime minister’s Overarching Scheme for Holistic Nutrition
• र्ोषिाक्तय: सही पोषण - देश रोशन
• पोषण अणभयान हा मोदी सरकार आणण केंिीय मक्रहला आणण बालविकास मंत्रालयाचा मह््िकांक्षी
कायाक्रम आहे. यापूिी या योजनेचे नाि राष्ट्रीय पोषण वमशन असे होते .
• पंतप्रधान नरेंि मोदी यांनी माचा २०१८मध्ये राजस्थानमधील झुनझुनू येिे पोषण अणभयानाची सुरुिात
केली होती. केंि सरकारने या अणभयानासाठी ९ हजार कोटी रुपयांची तरतू द केली आहे .
• गभािती मक्रहला, माता आणण बालकांसाठी समग्र विकास आणण पुरेसे पोषण सुननक्रश्चत करणे हे या
योजनेचे मुख्य उक्रद्दष्ट् आहे.
• मुले आणण मक्रहलांमधील अल्पपोर्ण आणण रकताल्पता (ॲननवमया) तसेच कमी िजनाच्या बाळांच्या
जन्माचे प्रमाण कमी करणे हे या अणभयानाचे उक्रद्दष्ट् आहे.
• यावशिाय २०२२ पयांत बालकांमधील स्टंनटिंगचा (मुलाची उंची ्याच्या ियोमानानुसार कमी असणे)
दर ३८.४ टक्तक्तयांिरून कमी करून २५ टक्तक्तयांपयांत आणणे, हे या अणभयानाचे लक्ष्य आहे.
• हा कायाक्रम अंगण िाडी सेिा, प्रधानमंत्री मातृ िं दना योजना, जननी सुरक्षा योजना, राष्ट्रीय आरोग्य
अणभयान, स्िच्छ भारत अणभयान, सािा जननक वितरण प्रणाली ि मनरेगाशी जोडलेला आहे .
• या अणभयानाच्या पाश्िा भूमीिर, देशभरात सप्टेंबर २०१९ हा मक्रहना राष्ट्रीय पोषण मक्रहना म्हणून साजरा
करण्यात आला होता.

औषधाांच्या ऑनलाइन ववक्रीवि बांदी

• भारत सरकारने और्धांच्या ऑनलाइन वविीला तूताास र्ांबववण्याचे आदेश डदले आहेत. सध्या
सरकार या िेत्राचे डनयमन करण्यासाठीच्या डनयमांवर काया करीत आहे , त्यामुळे हा डनणाय घे ण्यात
आला आहे . याचा ऑनलाइन फामासी िेत्राला मोठा फटका बसणार आहे.

Page | 47
• भारतीय और्धे महाडनयंत्रक (DCGI) व्ही. जी. सोमानी यांनी देशभरात और्धांच्या ऑनलाइन
वविीवरील बंदीचा आदेश जारी केला आहे.
• या आदेशात त्वचारोग तज्ज्ञ िॉ. जहीर अहमद यांनी दाखल केलेल्या खटल्यावर डदल्ली उच्च
न्यायलयाने डदलेल्या डनकालाचा संदभा देण्यात आला आहे.
• डदल्ली उच्च न्यायालयाचा आदेशनु सार, और्धांची ऑनलाईन वविी म्हणजे और्धे व सौंदया प्रसाधने
कायद्ाचे उल्लंघन आहे. म्हणूनच, सरकार ई-फामासी िेत्रासाठी कठोर मागादशाक तत्त्वे तयार करीत
आहे.
ई-फामयसी ननयम
• ई-फामासी िेत्रासाठीची डनयमावली अद्ाप मसुद्ाच्या टर्पर्पयात आहे. या मसुद्ात ई-फामेसीची नोंदणी,
ग्राहकांच्या गोपनीयतेचे संरिण, और्धांची अनवधकृत वविी व कालबाय उत्पादनांच्या वविीला
प्रवतबंध करण्यासंबंधी उपायांचा समावे श आहे .
• यात नाकोडटक िरग्स अँि सायकोटरॉडपक सबस्टन्स ॲकट १९८५ नुसार उल्लेणखत डनयवमत तपासणी,
नोंदणीकृत फामाावसस्टची पिताळणी, ई-फामासी पोटालवर रूग्ण व और्धांचा तपशील यांचा देखील
समावे श आहे.
• ई-फामासींचा असा दावा आहे की त्यांचा व्यवसाय मास्हती तं त्रज्ञान कायदा २०००चे पालन करतो.
भाितातील ई-फामयसीचे सध्याचे बार्ाि परिदृश्य
• सध्या, डकरकोळ दुकाने और्धांच्या एकूण वविीच्या ९९ टक्के वविीमध्ये योगदान देतात आणण
एकूण और्ध वविीपैकी केवळ १ टक्के वविी ई-फामासी करतात.
• फेिुवारी २०१९ मध्ये, उद्ोग आणण देशांतगात व्यापार संवधा न ववभागाने (DPIIT) राष्टरीय ई-कॉमसा
धोरणाचा मसुदा प्रकाणशत केला होता. यात ई-फामासीसाठी देखील मागादशाक तत्त्वे समाववष्ट
आहेत.
• या उद्ोगाची १ अब्ज िॉलसापयांत वृ द्धीची िमता असल्याने, यासाठी कठोर मागादशाक तत्त्वे तयार
करणे महत्वाचे आहे .

मध्य भाितातील पहहले मेगा फूड पाक

य
• केंद्रीय मंत्री हरवसमरत कौर बादल यांच्या हस्ते मध्य प्रदेशातील देवास येर्े अवं ती मेगा फूि पाक
ा चे
उद्घाटन करण्यात आले. हे मध्य भारतातील पस्हले मेगा फूि पाका आहे.
• हे मेगा फूि पाका ५१ एकर िेत्रात पसरले असून, याच्या उभारणीसाठी सु मारे १५० कोटी रुपये खचा
आला आहे .
• या मेगा फूि पाक
ा च्या माध्यमातून सु मारे ५ हजार स्थाडनक लोकांना रोजगार प्राप्त होणे अपेणित

Page | 48
 आहे.
• या मेगा फूि पाकामध्ये हरभरा, गहू, सोयाबीन तसेच इतर धान्य व भाजीपाला यांच्यावर प्रस्िया
केली जाणार आहे.
मेगा फूड पाक
व योिना
• अन्न प्रक्रक्रया उद्योगाला प्रो्साहन देण्यासाठी केंिीय अन्न प्रक्रक्रया उद्योग मंत्रालयाने ही योजना सुरु
केली होती.
• संकलन केंि, प्रािवमक प्रक्रक्रया केंिाच्या माध्यमातून शेतीपासून अन्न प्रक्रक्रयेपयांत आणण नंतर ग्राहक
बाजारपेठे पयांत िे ट संबंध जोडण्यासाठी मेगा फूड पाका या योजनेची ननर्थमती करण्यात आली आहे.
• अन्न प्रक्रक्र या उद्योगाच्या माध्यमातून अन्न िाया जाण्याचे प्रमाण कमी करण्यासाठी शेतकरी, प्रक्रक्रया
उद्योजक आणण नकरकोळ विक्रे्यांना एकत्र आणून कृषी उ्पादन बाजारपेठेशी जोडण्यासाठी मेगा
फूड पाक ा ची ननर्थमती करण्यात येत आहे.
• भारत सरकार ४२ मेगा फूड पाका उभारत आहे , ्यापैकी ३५ मंजू र झालेले आहेत.
• सध्या ३५ मंजू र मेगा फूड पाका पैकी १७ मेगा फूड पाका कायारत असून, केंि सरकार प्र्येक फूड
पाकासाठी ५० कोटी रुपयांची आर्थिक मदत पुरिते.
योिनेची मुख्य उक्रद्दष्ट्े
• अन्न प्रक्रक्रयेसाठी आधु ननक पायाभूत सुविधांची ननर्थमती करणे. कृषी उ्पादनांचे मूल्यवधा न करणे.
• अन्नाचा अपव्यय कमी करणे.
• उ्पादक आणण प्रक्रक्रया उद्योजकांची क्षमता िाढविणे.
• उ्पादनात िाढ करणे. विशेषतः ग्रामीण भागातील रोजगार िाढविणे.
• ग्रेनडिंग, पॅकेणजिं ग, िे अरहाउस, कोल्ड स्टोरेज, आयक्तयूएफ, रायपननिंग चेंबसा, क्तयूसी लॅब इ. ची
ननर्थमती करणे.
• औद्योवगक भूखंड, अंतगात रस्ते, डरेनेज, पाण्याची उपलब्धता, विजे ची गरज भागविणे इ. पायभूत
सुविधा उपलब्ध करणे
• टरेननिंग सेंटर, कॅंटीन, िकाशॉप हॉक्रस्पटल इ. ची ननर्थमती करणे .

क
ृ द्रिम बुशद्धमत्ता शवषयाचा िालेय शिक्िात समावेि
• केंिीय मनुष्यबळ विकास मंत्रालयाने केंद्रीय माध्यवमक णशिण मंिळाच्या शाळांमध्ये (CBSE)
इयत्ता ८वी, ९वी आणण १०वीच्या अभ्यासिमात कृनत्रम बुवद्धमत्ता विषयाचा समािे श केला आहे .
• सीबीएसईच्या अवधकृत संकेतस्थळाद्वारे शाळांना यापूवीच अभ्यासाची सामग्री पुरववली गेली आहे.

Page | 49
• कृडत्रम बुवद्धमत्तेचे मॉड्यू ल तयार करण्यासाठी सीबीएसईने मायिोसॉफ्ट, इंटेल, आयबीएम इत्यादी
अनेक संस्थांची मदत घे तली आहे .
• याबरोबरच सु मारे १००० णशिकांना स्फ्लपवग्रि, वननोट, आउटलुक, माइनिाफ्ट इत्यादी साधनांवर
प्रणशिण डदले गेले आहे.
• मंत्रालयाने आतापयांत अनेक सीबीएसई संलग्न शाळांमध्ये ४१ प्रणशिण कायािम आयोणजत केले
आहेत ज्यात सु मारे १६९० णशिकांनी प्रणशिण घे तले आहेत.
क
ृ द्रिम बुशद्धमत्ता
• कृनत्रम बुवद्धमत्ता ही संगणक शास्त्रातील मह््िाची शाखा आहे. या शाखेमध्ये यंत्र वशक्षण
(Machine Learning), ्यांचे बुवद्धमान ितान ि पररस्थस्थतीला जुळिू न र्ेण्याची क्षमता आदींचा
अभ्यास केला जातो.
• या शाखेतील संशोधन मुख्यत: स्ियंचवलत काया करण्यासाठी आिश्यक असले ली बुवद्धमान िताणूक
करू शकतील अशा यंत्रांशी ननगनडत आहे.
• कृनत्रम बुवद्धमत्ता असणा ऱ्या प्रणाली अिाशास्त्र, आरोग्य विज्ञान, अणभयांनत्रकी, संरक्षण, संगणकीय
खेळ (बुवद्धबळ इ्यादी) आणण संगणक प्रणाली यांमध्ये िापरल्या जातात.
• अशा प्रकारे कृनत्रम बुवद्धमत्ता दैनंनदन जीिनातील समस्या सोडविणारी विज्ञानातील एक शाखा आहे.
क
ें िीय माध्यशमक शिक्ि मांडळ
• CBSE | Central Board of Secondary Education.
• ही भारत सरकारची सािा जननक आणण खाजगी शाळांसाठी माध्यवमक ि उच्च माध्यवमक वशक्षणाची
सोय करणारी सरकारी संस्था आहे.
• सध्या सीबीएसईअंतगात १९,३१६ शाळा भारतात ि २११ शाळा इतर देशांमध्ये आहेत.
• ३ नोव्हेंबर १९६२ रोजी सीबीएसईची स्थापना झाली. ्याचे मुख्यालय निी नदल्ली येिे आहे.
सीबीएसई मानि संसाधन विकास मंत्रालयाच्या अंतगात कायारत आहे.
• या देशांमध्ये सीबीएसई मान्यताप्राप्त शाळा आहेत: र्ाना, अफगाणणस्तान, बांगलादेश, इविओनपया,
इंडोनेवशया, इराण, इराक, जपान, केननया, कुिे त, लायबेररया, वलवबया, मलेवशया, म्यानमार, नेपाळ,
नायजे ररया, ओमान, कतार, बेननन, रवशया, सौदी अरेवबया, वसिंगापूर, सोमाननया, टांझाननया, िायलंड,
युगां डा, संयुक्तत अरब अवमराती आणण ये मेन.

कायदा मांत्रालय िापन किणाि र्लदगती न्यायालये

• देशभरातील उच्च न्यायालयां च्या आकिेवारीनु सार पॉकसो कायद्ाअंतगात (बाल लैंवगक अपराध
संरिण) नोंदववण्यात आलेल्या १,६६,८८२ बलात्काराच्या खटल्यांपैकी ९६ टककयांपेिा अवधक

Page | 50
 खटले प्रलंवबत आहेत.
• ही आकिेवारी जाहीर करण्यात आल्यानंतर कायदा मंत्रालयाने बलात्काराच्या प्रलंवबत प्रकरणांचा
एका वर्ााच्या आत जलद डनपटारा करण्यासाठी व्यापक योजना आखली आहे.
• या योजनेअंतगात प्रलंवबत प्रकरणे लवकरात लवकर डनकाली काढण्यासाठी जलदगती न्यायालये
(Fast track courts) स्थापन करण्यात येणार आहेत.
• प्रलंवबत खटले १ वर्ाात डनकाली काढणे, हे जलदगती न्यायालयांचे उिीष्ट असेल.
• आतापयांत १,६६,८८२ बलात्काराची प्रकरणे व पोकसो कायद्ाअंतगात नोंदववली गेलेली १,६०,९८९
प्रकरणे प्रलंवबत आहेत.
• भारत सरकारही १५व्या ववत्त आयोगाअंतगात (२०२०-२५) अशाच प्रकारची जलदगती न्यायालये
प्रस्ताववत करण्याचा ववचार करीत आहे.
• प्रलंवबत प्रकरणे पूणा करण्यासाठी कायदा मंत्रालय १०२३ जलदगती न्यायालये स्थापन करेल.
• उच्च न्यायालयांच्या आकिेवारीनुसार देशभरातील सु मारे ३८९ णजल्यांमध्ये पोकसो कायद्ांतगात
प्रलंवबत प्रकरणांची संख्या १०० पेिा जास्त आहे .
• कायदा मंत्रालयाने यापूवी राज्य सरकार आणण केंद्र शावसत प्रदेशांना पोकसो कायद्ाशी संबंवधत
प्रकरणांसाठी जलदगती न्यायालये स्थापन करण्याचे डनदेश डदले होते .
समस्या
• पोकसो कायद्ांतगात नोंदवलेल्या प्रकरणांची चौकशी २ मस्हन्यांच्या मुदतीत पूणा करणे कायद्ाने
बंधनकारक आहे.
• एवढा किक कायदा आणण धोरणात्मक चौकट असूनही बलात्कार आणण पोकसो कायद्ांतगातच्या
घटनांमध्ये वाढ झाली आहे .

सांसदेचे हहवाळी अवधवेशन सां पन्न

• १८ नोव्हेंबर रोजी सुरू झालेले संसदेचे स्हवाळी अवधवे शन १३ डिसेंबर रोजी संपले. २६ डदवसांच्या या
अवधवे शनात एकूण २० बैठका घे ण्यात आल्या आणण एकूण १५ ववधे यके संसदेत मंजू र झाली.
• लोकसभेची उत्पादकता साधारण ११६ टक्के इतकी होती तर राज्यसभेचे प्रमाण जवळपास १०० टक्के
होते.
सांसदेच्या हहवाळी अवधवेशनात मांर्ूि झालेली काही प्रमुख ववधेयक
े खालीलप्रमाणे:
• इलेकटरॉडनक वसगारेट (उत्पादन, ववतरण, संग्रह व जास्हरात) प्रवतबंध ववधे यक २०१९.
• तृतीयपंर्ी व्यकती (हक्क संरिण) ववधे यक २०१९.

Page | 51
• नागररकत्व (दुरुस्ती) ववधे यक २०१९.
• शिाि (दुरुस्ती) ववधे यक २०१९.
• राष्टरीय राजधानी िेत्र (अनवधकृत वसाहतीतील रस्हवाशांच्या मालमत्ता हक्कांना मान्यता) ववधे यक
२०१९.
• ववशेर् सुरिा गट (दुरुस्ती) ववधे यक २०१९.
• घटना (१२६वी दुरुस्ती) ववधे यक २०१९.
• कराधान कायदे (दुरुस्ती) ववधे यक २०१९.
• वचट फंि (दुरुस्ती) ववधे यक २०१९.
• आंतरराष्टरीय ववत्तीय सेवा केंद्र प्रावधकरण ववधे यक २०१९.

शाश्वत ववकास कक्ष

• देशात पयाावरणदृष्ट्या शार्श्त कोळसा खाणींना उत्तेजन देण्यासाठी तसेच खाण बंदी वेळी पयाावरण
संबंधीच्या वचिंता दूर करण्यासाठी कोळसा मंत्रालयाने ‘शार्श्त ववकास कि’ स्थापन करण्याचा डनणाय
घे तला आहे.
• जागवतक पातळीवर उत्कृि पद्धतींच्या अनुर्ंगाने खाणींचे योग्य पुनवा सन करण्यासाठी मागादशाक
सूचना ववकवसत केल्या जाणे आवशयक आहे . यासाठी हे कि स्थापन करण्यात आले आहेत.
• शार्श्त ववकास कि (SDC) कोळसा कंपन्यांनी शार्श्त मागााने उपललध स्रोतांचा अवधकावधक
उपयोग करण्याच्या उपाययोजना आखून त्यावर देखरेख ठेवे ल.
• खाणकामाचा ववपररत पररणाम कमी करण्यासाठी काम करेल. यासंदभाात कोळसा मंत्रालयाच्या
पातळीवर हा कि िेत्रीय केंद्र म्हणून काम करेल.
• हा कि खाण बंदी डनधीसह पयाावरणीय शमन उपायांसाठी भववष्यातील धोरणात्मक चौकट देखील
तयार करेल.
कक्षाची काये
• मास्हती संग्रहण, मास्हतीचे ववशलेर्ण, मास्हतीचे सादरीकरण, मास्हतीवर आधाररत डनयोजन यापासून
हा कि एक पद्धतशीर दृस्ष्टकोन स्वीकारेल.
• िोमेन तज्ञांद्वारे, उत्कृष्ट पद्धतींचा अवलंब, सल्ला मसलत, नाववन्यपूणा ववचारधारा, साईट-ववणशष्ट
दृष्टीकोन, ज्ञान सामावयकरण व प्रसार तसेच सवा साधारणपणे लोकांचे आणण समुदायांचे जीवन सुलभ
करण्याच्या उिेशाने कि कायारत राहील.

Page | 52
 सरकारकडून २१ औषधाांच्या नक
िं मतीत वाढ
• डनविक २१ और्धांची उपललधता सुडनणश्चत करण्यासाठी भारत सरकारने पस्हल्यांदाच और्ध डकिंमत
डनयंत्रण आदेश २०१३ (DCPO) मागे घे त, या और्धांच्या डकिंमतीत वाढ केली आहे.
• या और्धांच्या डकिंमतींमध्ये सु मारे ५० टक्के वाढ करण्यात आली आहे. या और्धांचे बहुतांश घटक
चीनकिून आयात करावे लागत असल्यामुळे ही और्धे डकिंमत डनयमनाअंतगात होती.
पाश्वयभूमी
• गेली २ वर्े फामाा उद्ोग सस्िय फामाास्युडटकल घटकांच्या (API) डकिंमत वाढीबिल तिार करीत
आहे. या डकिंमती सु मारे ५ ते ८८ टककयांनी वाढल्या आहेत.
• या घटकांची डकिंमत और्धाच्या एकूण उत्पादन खचााच्या ४० ते ८० टक्के असते .
• परंतु भारत सरकारच्या कमाल डकिंमतींवरील मयाादेमुळे , देशातील या उत्पादनांच्या वविीवर मोठ्या
प्रमाणात पररणाम झाला आहे. कारण अनेक और्ध वविेते व डनमााते उत्पादनांची वविी करण्यास
डकिंवा उत्पादन करण्यास संकोच करीत आहेत.
• डकिंमत वाढववण्यात आलेल्या २१ और्धांमध्ये बीसीजी लस, मलेररया, पेडनवसणलन, कुिरोगावरील
और्ध, सामान्य अँटीबायोडटकस, ॲलजीववरोधी और्धे इत्यादींचा समावे श आहे.
• जानेवारी २०१९ मध्ये, राष्टरीय और्ध मूल्यडनधाारण प्रावधकरणाकिे (NPPA) ७२ और्धांसाठी ४९
अजा प्राप्त झाले होते.
• हे सवा अजा नीवत आयोगाच्या डकफायतशीर और्धे व आरोग्य उत्पादनांवरील स्थायी सवमतीकिे
(SCAMHP) पाठववण्यात आले होते . या सवमतीने या और्धांच्या डकिंमतींमध्ये केवळ एकदाच ५०
टक्के वाढ करण्याची णशफारस केली होती.
• और्ध डकिंमत डनयंत्रण आदेश २०१३चा पररच्छेद १९ असामान्य पररस्थस्थतीत और्धांच्या डकिंमती कमी
करणे डकिंवा वाढववणे याच्याशी संबंवधत आहे. याच पररच्छेदानु सार या २१ और्धांच्या डकिंमतींमध्ये
वाढ करण्यात आली आहे .

वाघा-लाहोर िेल्वे सेवा पुन्हा सुरू

• सु मारे २२ िषाांच्या अंतराने िार्ा (भारत) आणण लाहोर (पानकस्तान) या स्थानकांदारम्यानची रेल्वे सेवा
पुन्हा सुरू करण्यात आली.
• १५ डिसेंबरपासून ही रेल्वे प्रवतडदन ३ फेऱ्ा पूणा करणार असून, या दरम्यान ती सु मारे १०००
प्रवाशांना रेल्वे वाहतूक सेवा प्रदान करणार आहे .
• भारताच्या स्वातंत्र्य आणण फाळणीपासून (१९४७) ही रेल्वे सेवा कायारत होती. परंतु काही संचालन
आणण सुरिेच्या कारणास्तव ही सेवा १९९७ मध्ये बंद करण्यात आली होती.

Page | 53
• लाहोर महानगर शहराची त्याच्या आसपासच्या उपनगरांशी रेल्वे मागााद्वारे जोिणी पुनरुज्जीववत
करण्यासाठी पाडकस्तान सरकारचा हा एक प्रयत्न आहे.
• िार्ा-लाहोर हे ्यानदशेने टाकण्यात आलेले पक्रहले पाऊल असून, लिकरच लाहोर ते रायवविं द या
मागाावर रेलवे सेवा सुरू केली जाणार आहे.

अश्लीलतेला आळा घालण्यासाठी सवमती

• राज्यसभा अध्यि व्यंकय्या नायिू यांनी सोशल मीडियावरील अशलीलतेचे वाढते प्रमाण आणण त्याचे
मुले व समाज यावर होणारे दुष्पररणाम या समस्येचे डनराकरण करण्यासाठी उच्च सदस्यीय तदर्ा
सवमती गठीत केली आहे.
• ही सवमती या समस्येवर मात करण्यासाठी उपाय सुचवे ल. या ववर्यावरील राज्यसभेतील सदस्यांच्या
औपचाररक गटाचे तदर्ा सवमतीमध्ये रूपांतर करण्यात आले आहे .
• या गटाचे कॉंग्रेस संयोजक जयराम रमेश यांची या तदर्ा सवमतीच्या अध्यिपदी डनवि करण्यात
आली आहे .
• सोशल मीडियावरील अशलीलतेच्या मुलांसह संपूणा समाजावरील पररणामांचा अभ्यास करण्यासाठी
ही सवमती स्थापन करण्यात आली आहे.
• यात जया बच्चन, संजय वसिंग, िॉ. अमर पटनायक, एम.व्ही. राजीव गौिा, अमी याणज्ञक, िोला सेन,
कहकशां परवीन, राजीव चंद्रशेखर, ववनय सहिबुद्धे, रूपा गांगुली, वं दना चव्हाण आणण ववणजला
सत्यनार् या सदस्यांचा समावे श आहे .
• सवमतीला या ववर्याच्या सवा बाबींचा ववचार करून मस्हन्याभरात समस्येचे डनराकरण करण्यासाठी
अहवाल सादर करण्याचे डनदेश देण्यात आले आहेत.

िार्शवत तटीय व्यविापनासाठी िाष्ट्रीय क

ें द्र
• NCSCM | National Centre for Sustainable Coastal Management.
• पयाावरण, वने आणण हवामान बदल मंत्रालयाने चेन्नई येर्े तटवती संसाधने व पयाावरणासह तटीय
व्यवस्थापन िेत्रामध्ये अध्ययन आणण संशोधनासाठी एनसीएससीएमची (NCSCM) स्थापना केली.
• पारंपररक तटवती आणण स्द्वपीय समुदायाच्या स्हतासाठी आणण कल्याणसाठी भारतातील डकनारपट्टी
व समुद्री भागांच्या एकीकृत व शार्श्त व्यवस्थापनास प्रोत्साहन देणे, हे त्याचे उिीष्ट आहे.
• सावा जडनक सहभाग, संवधा न पद्धती, वै ज्ञाडनक संशोधन व ज्ञान संपादन याद्वारे शार्श्त डकनाऱ्ांना
प्रोत्साहन देणे आणण ववद्मान व भावी डपढ्ांचे कल्याण करणे, हे या केंद्राचे उिीष्ट आहे.
भूवमका

Page | 54
• यामध्ये भू-स्थाडनक ववज्ञान, ररमोट सेस्न्सिंग आणण भौगोणलक मास्हती प्रणाली, तटवती पयाावरण
प्रभाव मूल्यांकन, तटवती व सागरी संसाधनांचे संरिण इत्यादी ववववध संशोधन ववभागांचा समावे श
आहे.
• भारतीय सवे िण आणण एनसीएससीएमने पूर, धू प आणण समुद्र पातळीतील वृ द्धीच्या असुरणिततेचे
मानवचत्रण (Mapping) सामील करत भारतीय डकनारपट्टीच्या सीमांसाठी धोकयाच्या मयाादेचे मडपिंग
केली आहे.

एक्झॅम वॉरियसय पुस्तकाच्या ब्रेल आवृत्तीचे प्रकाशन

• केंद्रीय सामाणजक न्याय व सबलीकरण मंत्री र्ावरचंद गहलोत यांच्या हस्ते नवी डदल्लीत पंतप्रधान
नरेंद्र मोदी यांनी णलस्हलेल्या ‘एकझम वॉररयसा’ या पुस्तकाच्या िेल आवृ त्तीचे प्रकाशन झाले.
• या पुस्तकाची िेल आवृ त्ती स्हिंदी व इंग्रजी भार्ेत उपललध असेल. जयपूरमधील ‘राजस्थान नेत्रहीन
कल्याण संघ’च्या िेल प्रे सने हे पुस्तक छापले आहे .
• पुस्तकात ॲडनमेटेि छायावचत्र तसेच ववववध योग आसनांचे तपशीलवार वणान केले गेले आहे, जे
ववद्ा्याांना सहजपणे वचडत्रत ग्राडफकसची कल्पना देऊ शकेल.
• या िेल आवृ त्तीमुळे, मानवसक तणावांचा सामना करणाऱ्ा देशातील कोट्यावधी नेत्रहीन ववद्ा्याांना
परीिेच्या वेळी प्रेरणा व मानवसक साम्या प्राप्त होईल.
• हे पुस्तक या ववद्ा्याांच्या आत्मववर्श्ास पातळीला चालना देईल आणण ववववध स्पधाा परीिांमध्ये
यशस्वी होण्यास मदत करेल.
एक्झॅम वॉरियसय पुस्तकाबद्दल
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी णलस्हलेले ही पुस्तक फे िुवारी २०१८ मध्ये प्रकाणशत करण्यात आले होते.
• या पुस्तकात परीिेच्या काळात येणारा तणाव कसा टाळावा याबाबत ववद्ा्याांना मौलीक सल्ले
देण्यात आले आहेत.
• २०८ पानांचे हे पुस्तक पेंस्ग्वन रँिन हाऊस इंडियाने प्रकाणशत केलेले असून, ते अनेक भार्ांमध्ये
भार्ांतररत करून देशभरात उपललध करून डदले आहे.
• या पुस्तकात, कुठलाही तणाव डकिंवा वचिंता याणशवाय परीिेला कसे सामोरे जावे याबिल ववद्ा्याांना
पंतप्रधानांनी जवळजवळ २५ ‘मंत्र’ डदले आहेत.
• परीिेशी संबंवधत ताणाशी कसे जुळवू न घ्यावे , परीिेच्या काळात शांत कसे राहावे , तसेच परीिा
संपल्यानंतर काय करावे यासारख्या महत्त्वाच्या मुिय़ांवर त्यात भर देण्यात आला आहे .

वािाणसीहून दुबईला भार्ीपाला समुद्री मागायने िवाना

Page | 55
• २० डिसेंबर कृर्ी आणण प्रसंस्कृत खाद् उत्पादन डनयाात ववकास प्रावधकरणाने (APEDA) ताज्या
भाज्यांची पस्हली चाचणी खेप वाराणसीहून दुबईला समुद्री मागााने पाठववली.
• अपेिा ही वाणणज्य व उद्ोग मंत्रालयाच्या अंतगात एक संस्था आहे , जी भारतातील कृर्ी व प्रसंस्कृत
खाद् उत्पादनांच्या डनयाातीला प्रोत्साहन देते .
• अपेिाने वाराणसीहून १४ मेडटरक टन (१ कंटेनर) ताज्या भाज्या पाठवल्या आहेत. हा भाजीपाला
ताजा राहावा यासाठी वाराणसी स्थस्थत प्रयोगशाळेमध्ये त्यावर प्रस्िया करण्यात आली.
• अपेिाने उत्तर प्रदेशातील वमझाापूर, गाझीपूर, चांदौली, जौनपूर व संत रववदास नगर या ५ णजल्यांना
संभाव्य डनयाात केंद्र म्हणून वचन्हांडकत केले आहे.
भािताचे फळे आणण भाजया उत्पादन
• राष्टरीय फलोत्पादनाच्या िेटाबेसनुसार, फळे व भाजीपाल्याच्या उत्पादनात भारत चीन खालोखाल
दुसऱ्ा िमांकावर आहे.
• भारतामध्ये प्रवतवर्ी (२०१५-१६) सु मारे ९०.२ दशलि टन फळे आणण १६९.१ टन भाज्या तयार
होतात.

देशभिात क
े ले र्ाणाि १०० पेक्षा र्ास्त हुनि हाटचे आयोर्न
• केंद्रीय अल्पसंख्याक व्यवहार मंत्रालय आगामी ५ वर्ाांत देशभरात १०० पेिा जास्त ‘हुनर हाट’चे
आयोजन करणार आहे .
• देशातील अल्पसंख्याक समाजातील कारागीर व णशल्पकारांसाठी रोजगाराच्या संधी डनमााण करणे व
त्यांच्या उत्पादनांसाठी बाजारपेठांची उपललधता वाढववणे, हे या योजनेचे उिीष्ट आहे .
• याबरोबरच मंत्रालयाने देशभरातील ववववध भागात १०० ‘हुनर हलस’ (Hunar hubs) स्थापन
करण्यास देखील मंजू री डदली आहे.
• अल्पसंख्याक मंत्रालयाच्या मास्हतीनुसार, गेल्या २ वर्ाात ६५ हजार कारागीर व णशल्पकारांना हुनर
हाटच्या माध्यमातून रोजगार उपललध करून देण्यात आला आहे.
महत्त्व
• आंतरराष्टरीय बाजारपेठेत भारतीय हस्तकला उत्पादनांना चांगली ओळख आहे. भारतातील सु मारे ६५
टक्के हस्तकला उत्पादनांची अमेररका आणण युरोडपयन युडनयनद्वारे आयात केली जाते.
• या उत्पादनांच्या आयातीमध्ये आता चीनदेखील पुढे येत आहे. याणशवाय इस्रायल, उरुग्वे , कोलंवबया
व वचली या देशांमध्येही भारतीय हस्तकला उत्पादनांना मोठी बाजारपेठ उपललध आहे.
• २०१९ मध्ये भारताने १२८ अब्ज रुपये डकमतीच्या हस्तकला उत्पादनांची डनयाात केली असून, गेल्या
वर्ीच्या तुलनेत यात ९ टककयांची वाढ झाली आहे. २०१८मध्ये ही डनयाात ११८ अब्ज रुपयांची होती.

Page | 56
 हस्तकला क्षेत्रास चालना देण्यासाठी सिकािी उपाययोर्ना
• भदोही येर्े भारतीय कापेट संस्थेची स्थापना.
• मुद्रा योजनेअंतगात हस्तकला कारागीरांना देण्यात येणाऱ्ा कजाावरील व्याजदरात कपात.
• हस्तकला उत्पादनांशी संबंवधत वस्तू आयात करण्यासाठी देण्यात आलेले आयातशुल्क ड्यू टी
िरॉबक चनेलद्वारे परत करण्याची सुववधा.
हुनि हाट
• उस्ताद योजनेअंतगात केंद्रीय अल्पसंख्यांक व्यवहार मंत्रालय हुनर हाटचे आयोजन करते. देशातील
अल्पसंख्यांक समुदायाच्या पारंपाररक कला व णशल्प जतन करणे हा उस्ताद योजनेचा उिेश आहे.
• USTAAD | Upgrading the Skills & Training in Traditional Arts/Crafts for
Development.
हुनि हाटचे फायदे
• प्रवतभावान कलाकारांना मं च वमळतो.
• भारतीय कारागीर आणण कारागीरांच्या ववर्श्ासाहा िँिची डनर्ममती.
• भारतीय वारशाचा प्रसार करणाऱ्ा कारागीर आणण णशल्पकारांना प्रोत्साहन.
• कारागीर आणण णशल्पकारांचे सशकतीकरण आणण रोजगारासाठी मं च प्रदान करतो.
• मेक ईन इंडिया, स्टँिअप इंडिया आणण स्टाटाअप इंडियाची उस्िष्टे साध्य करण्यास सहाय्यक.

भाितीय र्ैवतांत्रज्ञान सोसायटी

• केंद्रीय जैवतंत्रज्ञान ववभागाच्या माजी बायोटेकनॉलॉणजस्ट व टेकनोिट्सनी भारतीय जैवतंत्रज्ञान
सोसायटीची (SBTI) स्थापना केली आहे.
एसबीटीआय बद्दल
• SBTI | Society of Biotechnology of India.
• ही एक ना-नफा तत्वावर काया करणारी संस्था आहे . जी ववज्ञान आणण तंत्रज्ञान मंत्रालयाच्या केंद्रीय
जैव तंत्रज्ञान ववभागांतगात कायारत आहे.
• ही संघटना आधु डनक जैवतंत्रज्ञानात मुख्य संशोधनाच्या डदशेने पररवतानात्मक दृस्ष्टकोनास चालना
देईल, जे णेकरुन यामुळे प्राप्त डनकाल आर्मर्क व सामाणजक कल्याणासाठी अवधक उत्पादने आणण
तंत्रज्ञानाची डनर्ममती करू शकतील.
• ही संघटना भारताच्या जीवन ववज्ञान प्रगतीमध्ये अिर्ळा ठरणाऱ्ा तफावत िेत्रासाठी (Gap
Areas) देशातील संशोधन डनधी वाढववण्यासाठी पूरक म्हणून काम करेल.

Page | 57
• या संघटनेच्या सदस्यां किे बीटी कॉटन, पुनरावती वचडकत्सीय प्रोटीन, लस टोंचणे व आंतरराष्टरीय
सहकाया यासारख्या जैवतंत्रज्ञान िेत्राला चालना देणाऱ्ा िेत्रांमध्ये अनु भव आहे .

भाित-इिाण सांयुक्त आयोग

• अलीकिेच भारताचे परराष्टरमंत्री सुिह्मण्यम जयशंकर यांनी १९व्या भारत-इराण संयुकत आयोगाच्या
(India-Iran Joint Commission) बैठकीत इराणचे परराष्टरमंत्री जावे द जरीफ यांची भेट घे तली.
• या बैठकीत चाबहार बंदर व नागररकत्व (सुधारणा) कायदा, तसेच दोन्ही देशांना प्रभाववत करणाऱ्ा
घडनष्ट स्द्वपिीय संबंध आणण प्रादेणशक व जागवतक मुद्द्यांववर्यी चचाा करण्यात आली.
• या बैठकीत दोन्ही देशांनी आपापल्या ‘प्राचीन, ऐवतहावसक आणण अतूट’ संबंधाबिल वचनबद्धता
व्यकत केली.
भािताच्या दृष्ट्ीकोनातून इिाणचे महत्त्व
• प्राचीन काळापासून भारत आणण इराणमधील संबंध बहुआयामी आणण घडनष्ट रास्हले आहेत.
• इराणचे भौगोणलक स्थान भारतासाठी फार महत्वाचे आहे, कारण इराणच्या माध्यमातून भारताला
अफगाणणस्तान आणण मध्य आणशयाशी र्ेट संपका साधता येणे शकय आहे.
• सध्या भारत चाबहार बंदरासह अशगाबाद करार आणण आंतरराष्टरीय उत्तर-दणिण वाहतूक कॉरीिॉर
अशा प्रकल्पांच्या माध्यमातून इराणसोबतचे स्द्वपिीय संबंध मजबूत करताना, आपलया प्रादेणशक
महत्त्वाकांिा आणण गरजा यांचीही काळजी घे त आहे.
• भारत आणण इराणच्या सीमा पाडकस्तानच्या सीमेला लागून आहेत, त्यामुळे भारताचे इराणसोबतचे
चांगले राजकीय संबंध पाडकस्तानवर भू-राजनीवतक दबाव डनमााण करतील.
• भारताची अर्ाव्यवस्था अद्ापही खडनज तेलासारख्या पारंपाररक उजाा िोतांवर अवलंबून असून, या
बाबतीत भारत अजू नही आत्मडनभारता प्राप्त करू शकलेला नाही. त्यामुळे भारत मोठ्या प्रमाणात
तेल आयातीवर अवलंबून आहे .
• अशा पररस्थस्थतीत भारतासाठी खडनज तेलाने समृद्ध इराणचे महत्त्व खूप वाढते . यामुळेच अमेररक
े च्या
डनबांधांनंतरही भारत रुपया आणण युरोमध्ये तेल आयात करून इराणशी आपले संबंध आणखी घडनष्ट
करीत आहे.
भाित-इिाणशी सांबांवधत मुद्दे
• इराणववरूद्ध जागवतक कारवाई लिात घे ता भारताने इराणकिून केली जाणारी तेलाची सवा आयात
र्ांबववली होती, याबाबत इराणने वचिंता व्यकत केली आहे.
• अशा प्रकारच्या कारवाईमुळे भारत व इराणमधील संबंधांवर ववपररत पररणाम झाला आणण चाबहार
बंदर प्रकल्पाच्या ववकासाचा वे ग मंदावला.

Page | 58
• इराणवर डनबांध लादणाऱ्ा अमेररकेने चाबहार बंदराच्या ववकासासाठी भारताला ‘आंणशक सवलत’
(Narrow Exemption) डदली आहे.
• चाबहार बंदरातून अफगाणणस्तानला केल्या जाणाऱ्ा आपल्या डनयाातीत ववववधता आणण्याची
भारताची इच्छा आहे.
• भारत-इराण संयुकत आयोगाच्या बैठकीनंतर भारत, इराण व अफगाणणस्तानाच्या नेत्यांची चाबहार
डत्रपिीय प्रकल्पाच्या ववकासासाठी नवीन उपिमांवर चचाा करण्यासाठी नवी डदल्ली येर्े बैठक पार
पिली.
• टीप: या लेखात उल्लेख करण्यात आलेल्या अशगाबाद करार व आंतरराष्टरीय उत्तर-दणिण वाहतूक
कॉरीिॉर याबिल ववस्तृत मास्हती देणारे स्वतंत्र लेख डप्रवमयम ववद्ा्याांसाठी प्रकाणशत करण्यात
आले आहेत.

िोहताांग बोगद्याला अटलर्ीां चे नाव

• मनाली आणण लेह या मागाादरम्यान रोहतांग णखिंिीत सरकारने बांधलेल्या बोगद्ाला माजी पंतप्रधान
अटल वबहारी वाजपेयी यांचे नाव देण्याचा डनणाय केंद्रीय मंडत्रमंिळाने घे तला आहे.
• २५ डिसेंबर रोजी अटलजींच्या जयंतीडदनी या बोगद्ाला त्यांचे नाव डदले जाणार आहे.
• जू न २००० मध्ये अटल वबहारी वाजपेयी पंतप्रधान असताना हा बोगदा बांधण्याचा डनणाय घे ण्यात
आला होता.
• ८.८ डकमी लांब असलेला हा समुद्रसपाटीपासून ३००० मीटर उंचीवर बांधण्यात आला आहे. एवढ्ा
उंचीवर बांधण्यात आलेल्या जगातील सवाावधक लांब बोगद्ांपैकी हा एक आहे .
• या बोगद्ामुळे मनाली ते लेह या प्रवासातील वाहतुकीच्या खचाात कोट्यवधी रुपयांची बचत होणार
आहे. या बोगद्ामुळे मनाली ते लेह दरम्यानचे अंतर ४६ डकलोमीटसाने कमी होणार आहे.
• हा १०.५ मीटर रुंदीचा दुहेरी बोगदा असून त्यात अवग्नशमन यंत्रणाही बसवण्यात आली आहे .
• सीमा रस्ते संघटने अववरत कष्ट करून ऑकटोबर २०१७ मध्ये या बोगद्ाचे बांधकाम जवळपास पूणा
केले होते. सध्या या बोगद्ाचे काम अंवतम टर्पर्पयात असून लवकरच तो वाहतुकीसाठी खुला होईल.
• हा बोगदा स्थाडनक लोकांसाठी अत्यंत उपयुकत ठरेल, याणशवाय सामररकदृष्ट्यादेखील देशासाठी हा
बोगदा महत्त्वपूणा आहे.

िेल्वे प्रशासनाच्या पुनियचनेस मांनत्रमांडळाची मांर्ूिी

• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अध्यितेखाली केंद्रीय मंडत्रमंिळाने भारतीय रेल्वे प्रशासनामध्ये
व्यवस्थापकीय स्तरावर सुधारणा करण्यासाठी पुनराचना करण्यास मान्यता देण्यात आली.

Page | 59
 या सुधािणाांमध्ये पुढील गोष्ट्ीांचा समावेश आहे
• रेल्वे च्या ववद्मान ८ ‘गट अ’ सेवांचे भारतीय रेल्वे व्यवस्थापन सेवा (IRMS) अंतगात केंद्रीय
सेवांमध्ये एकत्रीकरण करण्यात येणार आहे.
• रेल्वे मंिळाची फेररचना करण्यात येणार आहे . त्यानुसार रेल्वे मंिळ अध्यिाचा समावे श असून ४
सदस्यांचा सहभाग असणार आहे. तसेच काही स्वतंत्र सदस्यही असणार आहेत.
इति
• आत्ताच्या ‘आयआरएमएस’चे यापुढे ‘आयआयएचएस’ असे नामकरण होणार आहे .
• भारतीय रेल्वे ला पूणापणे आधु डनक बनवण्याची महत्वाकांिी योजना आहे . त्यामध्ये रेल्वे प्रवाशांना
उच्च दजााची सुरिा प्रदान करणे, उत्कृष्ट सेवा देणे आणण रेल्वे वे गवान बनवणे यांचा समावे श आहे.
• यासाठी आगामी १२ वर्ाांमध्ये ५० लाख कोटी रूपयांची गुंतवणूक रेल्वे मध्ये करण्याचा प्रस्ताव आहे.
• रेल्वे व्यवस्थापनाला आत्ता येत असलेल्या अिचणी लिात घेवू न आणण आगामी काळातली आव्हाने
जाणून घेवू न प्रशासनामध्ये आमूलाग्र बदल घिवू न येणार आहेत.
• सध्या रेल्वे मध्ये वाहतूक, बांधकाम, मेकडनकल, इलेस्कटरक, वसग्नल आणण दूरसंचार, स्टोअर, मनुष्य
बळ आणण लेखा असे ववववध ववभागवार रचना आहे . या ववभागांचे प्रमुख सवचव दजााचे अवधकारी
आहेत. हे अवधकारी रेल्वे मंिळाचे सदस्य आहेत.
• आता या रचनेत पररवतान करण्यात येणार आहेत. त्यामुळे डनणाय प्रस्िया सुलभ व जलद होण्यास
मदत वमळणार आहे.
• या सेवांचे एकडत्रकरण करण्याची णशफारस याआधी अनेक सवमत्यांनी डदली होती. यामध्ये प्रकाश
टंिन सवमती (१९९४), राकेश मोहन सवमती (२००१), सम डपत्रोदा सवमती (२०१२), आणण वववेक
देवरॉय सवमती (२०१५) यांचा समावे श आहे .
• रेल्वे अवधकाऱ्ांची ७ आणण ८ डिसेंबर रोजी दोन डदवसीय ‘पररवतान संगोिी’ आयोणजत केली होती,
त्यामध्ये अवधकारी वगााने डदलेला पास्ठिंबा आणण सहमती लिात घेवू न हे बदल करण्यात येणार
आहेत.

तृतीयपांथी समुदायाचे भाितातील पहहले ववद्यापीठ

• उत्तर प्रदेशातील कुशीनगर णजल्यातील फाणझलनगर ललॉकमध्ये तृतीयपंर्ी (टरान्सजें िर) समुदायाचे
भारतातील पस्हले ववद्ापीठ सुरू केले जाणार आहे .
• हे देशातील अशा प्रकारचे पस्हले ववद्ापीठ आहे, णजर्े तृतीयपंर्ी समुदायातील सदस्यांना णशिण
वमळू शकेल.
• अणखल भारतीय डकन्नर णशिा सेवा टरस्टद्वारे (All-India transgender education service

Page | 60
 trust) हे ववद्ापीठ डनमााण केले जात आहे.
• हे ववद्ापीठ सदस्यांना इयत्ता पस्हली ते पदव्युत्तर (पीजी) पदवीपयांतचे णशिण प्रदान करेल,
याणशवाय संशोधन व पीएचिी पदवी वमळवू न देण्यासही ते मदत करेल.
• या ववद्ापीठामुळे तृतीयपंर्ी समुदायाचे सदस्य णशिण घे तील व देशाला एक नवीन डदशा देण्यास
सिम बनतील, अशी अपेिा आहे.
• १५ जानेवारी २०२० पासून, या समुदायातील सदस्यांनी वाढवलेल्या दोन मुलांना या ववद्ापीठात
प्रवे श डदला जाईल आणण फे िुवारी-माचा २०२० पासून इतर वगा सुरू केले जातील.

हहम दशयन एक्सप्रेस

• २५ डिसेंबर रोजी भारतीय रेल्वे ने कालका-णशमला मागाावर ‘स्हम दशान एकसप्रे स’ ही नवीन ववशेर्
टरेन सुरू केली.
• स्हम दशान एकस्प्रे स भारतीय रेल्वे ची काचेचे छर्पपर असलेले िबे (ववस्टािोम कोच) असलेली पस्हली
टरेन आहे जी डनयवमत धावे ल.
• णव्हस्टािोम कोचमुळे पयाटक ९५.५ डकमी लांब कालका-णशमला मागाावरील वातानुकूणलत टरेनच्या
मोठ्या काचेच्या णखिकयांमधू न डनसगााचा आनंद घे ऊ शकतील.
• ही ववशेर् टरेन कालका आणण णशमला स्थानकांदरम्यान पुढील एक वर्ाासाठी म्हणजे २४ डिसेंबर
२०२० पयांत धावे ल.
• २००८ मध्ये कालका-णशमला रेल्वे मागााला युने स्कोने जागवतक वारसा म्हणून घोडर्त केले होते
आणण ‘भारताची पवा तीय रेल्वे ’ अंतगात सूचीबद्ध केले होते .
• कालका-वसमला रेल्वेव्यवतररकत, भारतात आणखी दोन पवा तीय रेल्वे आहेत:
❖ पणश्चम बंगालमध्ये स्हमालयच्या पाय्याशी असलेली दार्शजणलिंग स्हमालयीन रेल्वे (ईशान्य भारत).
❖ तवमळनािूच्या डनलवगरी पवा तांमध्ये स्थस्थत डनलवगरी पवा तीय रेल्वे (दणिण भारत).

एनटीपीसी सौिउर्ाय ननर्ममतीत वृ द्धी किणाि

• सरकारी मालकीची कंपनी एनटीपीसी णलवमटेि २०२२ पयांत सौरउजाा डनर्ममती िमतेत १० वगगावटने
वृ द्धी करण्याची योजना आखत आहे.
• या प्रकल्पात सु मारे ५० हजार कोटी रुपयांची गुंतवणूक होणार असून यासाठी प्रामुख्याने ग्रीन
बॉन्िद्वारे ववत्तपुरवठा केला जाईल.
• २०२२पयांत १७५ वगगावट स्वच्छ उजाा डनर्ममतीचे भारताचे उस्िष्ट लिात घे ता, एनटीपीसी णलवमटेिचा
हा प्रकल्प महत्त्वपूणा आहे .

Page | 61
• या प्रकल्पासाठी ववत्तपुरवठा प्राप्त करण्यासाठी एनटीपीसी णलवमटेि मुख्यत: ग्रीन बॉन्ड्सवर
अवलंबून असेल, ज्यांचा वापर स्वच्छ ऊजाा डनर्ममती प्रकल्पांना ववत्तपुरवठा देण्यासाठी केला जातो.
• देशांतगात तसेच परदेशी ग्रीन बॉन्ड्सद्वारे या प्रकल्पासाठी गुंतवणूक प्राप्त करण्याचे एनटीपीसीचे
ध्येय आहे .
• सध्या एनटीपीसीची ९२० मेगावट नूतनीकरणयोग्य ऊजााडनर्ममती िमता असून, त्यामध्ये मुख्यतः सौर
ऊजे चा समावे श आहे.
• २०३२ पयांत १३० वगगावट ऊजााडनर्ममती िमता असलेली कंपनी बनण्यासाठी एक दीघाकालीन
योजना या कंपनीने आखली असून, यात ३० टक्के नूतनीकरणयोग्य उजे चा समावे श असेल.
• एनटीपीसी या चालू आर्मर्क वर्ााच्या अखेरीस २,३०० मेगावट सौरउजाा िमतेचे टेंिररिंग पूणा करेल
आणण त्यानंतर २०२०-२१ आणण २०२०-२२ मध्ये प्रत्येकी ४ वगगावट स्वच्छ ऊजाा जोिण्याची
योजना आहे.
• एनटीपीसी औद्ोवगक व व्यावसावयक ग्राहकांना तसेच उजाा एकसचेंजमध्ये ही ववद्ुत ऊजाा वविी
करण्याचा ववचार करीत आहे.
• ऊजाा िेत्राची डनयामक संस्था केंद्रीय ववद्ुत डनयामक प्रावधकरणाने (CERC) यापूवीच ररअल-टाइम
ऊजाा बाजाराला मंजु री डदलेली असून, १ एडप्रल २०२० पयांत त्यास सुरुवात होईल.
एनटीपीसी णलवमटेड
• पूवी नशनल र्माल पॉवर कॉपोरेशन या नावाने ओळखली जाणारी ही कंपनी १९७५ मध्ये स्थापन
झालेली आहे.
• ही एक भारतीय सावा जडनक िेत्रातील उपिम (PSU) आहे , जी वीज डनर्ममती आणण संबंवधत कामात
गुंतलेली आहे. वीज डनर्ममती करणारी भारतामधील ही सवाात मोठी कंपनी आहे .
• या कंपनीला महारत्न दजाा प्रदान करण्यात आलेला आहे.

युिीसीची उच्च णशक्षणासाठी नवीन मागयदशयक तत्त्वे

• मानव संसाधन ववकास मंत्रालयाने ववद्ापीठ अनु दान आयोगाद्वारे (UGC) उच्च णशिणातील मूल्ये
आणण नीवतशाि या संदभाात मागादशाक तत्त्वे जारी केली आहेत.
• उच्च शैिणणक संस्थां ची गुणवत्ता सुधारण्याच्या डदशेने महत्त्वपूणा पुढाकार घे त आहे ववद्ापीठ
अनुदान आयोगाने पुढील ५ दस्ताऐवज सादर केले आहेत:
❖ उच्च णशिणात मूल्यांकन सुधारणा.
❖ पयाावरणास अनुकूल आणण शार्श्त ववद्ापीठ पररसराची डनर्ममती.
❖ मानवी मूल्ये आणण व्यावसावयक नीवतशाि.

Page | 62
 ❖ णशिकांचा समावे श.
❖ शैिणणक संशोधनात सुधारणा.
• या मागादशाक तत्त्वांमुळे उच्च णशिणाच्या िेत्रात ववद्ा्याांमध्ये महत्त्वपूणा कौशल्ये, ज्ञान आणण
नीवतशाि ववकवसत होण्यास मदत होईल.
• तसेच या दस्तऐवजांमुळे देशातील उच्च णशिण संस्थांची गुणवत्ता सुधारण्यास मदत होईल.
• तसेच मूल्यांकन सुधारणांच्या अंमलबजावणीमुळे उच्च णशिणाचे डनकाल प्राप्त करण्यास मदत
होईल. यामुळे योग्य व वेळेवर डनणाय घे ण्यात प्रशासनास मदत करण्यासाठी हे दस्ताऐवज प्रवसद्ध
करण्यात आले आहेत.

अटल वबहािी वार्पेयी वैद्यकीय ववद्यापीठ

• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी २५ डिसेंबर रोजी (अटलजींच्या ९५व्या जयंतीडदनी) लखनौ येर्े अटल
वबहारी वाजपेयी वै द्कीय ववद्ापीठाची पायाभरणी केली.
• उत्तर प्रदेशच्या राज्यपाल आनं दीबेन पटेल, मुख्यमंत्री योगी आडदत्यनार्, उपमुख्यमंत्री आणण अन्य
मान्यवर यावेळी उपस्थस्थत होते .
• उत्तर प्रदेशमधील हे एकमेव वै द्कीय ववद्ापीठ असून याच्या अंतगात ४० वै द्कीय महाववद्ालये, १७
दंत महाववद्ालये, २९९ नर्ससग महाववद्ालये असतील.
• तर ६२१० वै द्कीय, २०१६ दंत वै द्कीय आणण १२,५४४ परामेडिकल कोसेसचे ववद्ार्ी येर्े णशिण
घे ऊ शकतील.
• या ववद्ापीठामध्ये १५०० ववद्ार्ी िमतेचे ऑडिटोररयम, २ लाख पुस्तके, संदभा ग्रंर् असणारे गंर्ालय
देखील आहे .
• लखनौमधील चक गंजररया जवळील ५० एकर जवमनीवर हे ववद्ापीठ उभारले जात असून, यासाठी
सप्टेंबर २०१९ मध्ये उत्तर प्रदेश सरकारने मंजू री डदली होती.

देशातील १२५ कोटीांपेक्षाही अवधक नागरिकाांकडे आधाि

• देशातील १२५ कोटींपेिाही अवधक नागररकांनी आपले आधार कािा काढले असल्याची मास्हती
भारतीय ववणशष्ट ओळख प्रावधकरणाने (UIDAI) डदली आहे.
• आधार कािा योजनेला सुरुवात होऊन १० वर्े होत आली असल्याच्या पार्श्ाभूमीवर ही मास्हती जाहीर
करण्यात आली आहे.
• आधार कािााचा मुख्य ओळखपत्र म्हणून मोठ्या प्रमाणात वापर सुरू झाला असतानाच आधार कािा
काढणाऱ्ांची संख्याही वाढत आहे.

Page | 63
• आधारला सुरुवात झाल्यापासून ते आतापयांत ओळखपत्र म्हणून आधारचा वापर ३७,००० कोटी
वेळा करण्यात आला आहे.
• तर आधार कािाामध्ये सुधारणा करण्यासाठी सध्या दर डदवशी ३ ते ४ लाख नागररकांकिून ववनंती
केली जात आहे .
भाितीय ववणशष्ट् ओळख प्रावधकिण
• UIDAI | Unique Identification Authority of India.
• भारतीय ववणशष्ट ओळख प्रावधकरण हे वैधाडनक प्रावधकरण असून, भारत सरकारने इलेकटरॉडनकस व
मास्हती तंत्रज्ञान मंत्रालयांतगात १२ जु लै २०१६ रोजी आधार (आर्मर्क व इतर अनुदान, लाभ व सेवांचे
केंडद्रत ववतरण) कायदा, २०१६ (आधार कायदा २०१६)च्या तरतुदींनु सार त्याची स्थापना केली.
• युआयिीएआयची वैधाडनक प्रावधकरण म्हणून स्थापना होण्यापूवी ते तत्कालीन डनयोजन आयोगाशी
(आताचा नीवत आयोग) संलग्न कायाालय म्हणून २८ जानेवारी २००९ स्थापन करण्यात आले होते.
• युआयिीएआयची डनर्ममती भारताच्या सवा रस्हवाशांना ‘आधार’ नावाचा राष्टरीय ववणशष्ट ओळख िमांक
(युआयिी) देण्याच्या उिेशाने करण्यात आली.
• पस्हला युआयिी िमांक २९ सप्टेंबर २०१० रोजी नंदुरबार (महाराष्टर) येर्ील रस्हवासी व्यस्कतस देण्यात
आला. प्रावधकरणाने भारतीय रस्हवाशांना आत्तापयांत १२० कोटींहून अवधक आधार िमांक ववतररत
केले आहेत.
• आधार कायदा २०१६ अंतगात, युआयिीएआय आधार नावनोंदणी व प्रमाणीकरणासाठी जबाबदार
आहे, ज्यामध्ये संचालन व आधारच्या जीवन चिातील सवा टर्पर्पयांचे व्यवस्थापन, धोरण ववकवसत
करणे, व्यस्कतिंना आधार िमांक देण्यासाठीची प्रस्िया व यंत्रणा व प्रमाणीकरण करणे तसेच ओळख
मास्हती व व्यस्कतिंच्या प्रमाणीकरण नोंदींची खात्री करण्याचा समावे श होतो.

मुांबई-अहमदाबाद मागायवि तेर्स एक्स्प्रेस धावणाि

• देशातील पस्हली खासगी टरेन डदल्ली ते लखनऊ दरम्यान सुरू झाल्यानंतर आता मुंबई-अहमदाबाद
ही दुसरी तेजस एकस्प्रे स लवकरच धावणार आहे.
• रेल्वे प्रवास अवधक सुखकर व्हावा, यासाठी रेल्वे मंत्रालयातफे अत्याधु डनक सुववधा पुरवण्यात येत
आहे. त्यासाठी दुसरी खासगी तत्त्वारील तेजस एकस्प्रेस जानेवारी २०२० मध्ये सुरू केली जात आहे.
• ऑकटोबर २०१९ मध्ये देशातील पस्हली खासगी रेल्वे तेजस एकस्प्रेस डदल्ली-लखनऊ मागाावर
धावण्यास सुरुवात झाली होती. त्यानंतर दुसरा मागा म्हणून मुंबई-अहमदाबाद मागा डनविण्यात
आला.
• इंडियन रेल्वे कटररिंग अँि टूररझम कॉपोरेशन णलवमटेिच्या (IRCTC) वतीने या दोन्ही खासगी

Page | 64
 एकस्प्रेस चालववण्यात येतील.
• या दुसऱ्ा तेजस रेल्वे गािीला १७ जानेवारी २०२० रोजी स्हरवा झेंिा दाखवला जाणार असून, १९
जानेवारी २०२० पासून या गािीची डनयवमत सेवा सुरु होईल.
• ही गािी संपूणा वातानुकूणलत असून, या गािीत २ एस्कसकयुडटव कलास चे अर कार आणण ८ चे अर
कार असतील.
• स्लाइडििंग कोच दरवाजा, ऑटोम्रडटक एंटरी आणण एस्कझट दरवाजे , पसानल रीडििंग लाइट, मोबाइल
चार्सगग, अटेंिेंट कॉल बटन आणण बायो टॉयलेटची सुववधा या टरेनमध्ये आहे.
• सुरिेच्या दृष्टीकोनातून यात सीसीटीव्ही बसवण्यात आले आहेत. कोचमधील सीट्स आरामदायक
बनवण्यात आल्या आहेत. गुरुवार वगळता आठवड्यातील सवा डदवस ही गािी धावणार आहे.
• एकूण ७३६ प्रवासी वाहून नेण्याची या गािीची िमता आहे. ही गािी नाडियाद, विोदरा, भरुच,
सुरत, वापी आणण बोरीवली या स्थानकांवर र्ांबेल.
• डदल्ली-लखनऊ दरम्यान पस्हल्या खासगी तेजस टरेनसाठी आयआरसीटीसीने एक तासापेिा जास्त
उशीर झाल्यास १०० रुपये आणण दोन तासांपेिा अवधक उशीर झाल्यास २५० रुपये परत करण्याचे
धोरण तयार केले होते. मुंबई-अहमदाबाद तेजससाठीही अशीच योजना आखली आहे.

Page | 65
 आांतरराष्ट्रीय
बोगनववली: एक नवा देश
• २३ नोव्हेंबर २०१९ रोजी झालेल्या सावा मतानंतर ११ डिसेंबर रोजी बोगनववली (Bougainville) हा
पापुआ न्यू वगनी देशापासून ववभकत होऊन जगातील नवीनतम देश बनला आहे.
• पापुआ न्यू वगनीमधू न ववभकत होण्यासाठी या देशातील सु मारे १,८१,०६७ मतदारांपैकी सु मारे ९८
टक्के लोकांनी ववभकत होण्याच्या बाजू ने मतदान केले होते.
• बोगनववलीचे नाव १८व्या शतकातील फ्रेंच अन्वे र्क बोगनववली याच्या नावावरून ठेवण्यात आले
आहे. हा देश तांलयासारख्या नै सर्मगक संसाधनांनी समृद्ध आहे.
• बोगनववली हे सोलोमन बेटसमूहातील सवाात मोठे बेट असून, ‘हलीया’ (Halia) ही येर्ील सवाावधक
बोलली जाणारी भार्ा आहे .
पाश्वयभूमी
• १९७५मध्ये पापुआ न्यू वगनीला ऑस्टरेणलयाकिून स्वातंत्र्य वमळाले आणण त्यात बोगनववलीला वे गळा
प्रांत बनववण्यात आले.
• पापुआ न्यू वगनीच्या स्वातंत्र्याच्या वेळी बोगनववलीला देखील स्वतंत्र केले गेल्याची घोर्णा केली
गेली होती. परंतु त्याकिे पापुआ न्यू वगनी आणण ऑस्टरेणलयाने दुलाि केले.
• या कारणास्तव, येर्ील लोकांमध्ये असंतोर् डनमााण झाला, ज्यामुळे येर्े १९८८पासून ववभकत
होण्यासाठी युद्ध चालू आहे .
• १९९७ मध्ये आंतरराष्टरीय मध्यस्थांच्या मदतीने हे युद्ध र्ांबववण्यात आले.
• बोगनववली शांतता करार २००५ नुसार एक स्वायत्त बोगनववली सरकार तयार करण्याचे आणण
त्याच्या स्वातंत्र्यासाठी बंधनकारक नसलेले सावा मत घे ण्याचे आर्श्ासन देण्यात आले होते.
• तर्ाडप, नवीन देश म्हणून ओळख प्राप्त करण्यासाठी बोगनववलीला आंतरराष्टरीय राजनैवतक मान्यता
वमळवणे आवशयक आहे.
िार्नैवतक मांर्ुिी
• आंतरराष्टरीय कायद्ानुसार एखाद्ा देशाला स्वतंत्र देश म्हणून जगाच्या नकाशावर स्थान वमळावे
यासाठी त्यास इतर राष्टरांच्या राजनैवतक मंजु रीची आवशयकता असते.
• नवीन देश संयुकत राष्टरांच्या ठरावाद्वारे ही मान्यता वसद्ध करू शकतो. या ठरावाला इतर देशांद्वारे
बहुमत प्राप्त झाल्यानंतर या नवीन देशाला जगाच्या नकाशावर स्थान वमळते आणण तो देश
कायदेशीरररत्या अस्स्तत्वात येऊ लागतो.
• सध्या जगात १९५ देश आहेत, ज्यांना संयुकत राष्टरांनी मान्यता डदली आहे.

Page | 66
 द्रनत्यानांद बाबाचा ‘क
ै लासा’ देि
• बलात्काराचा आरोप झाल्यापासून भारतातून फरार झालेल्या बाबा डनत्यानंद याने दणिण
अमेररकेतील इक्विोर देशामध्ये एक बेट ववकत घे तले असून या बेटाला त्याने स्वतःचा स्वतंत्र देश
घोडर्त केले आहे .
• बाबा डनत्यानंदने या देशाचे नाव ‘कैलासा’ ठेवले आहे . या नावाने एक वेबसाईटही बनवण्यात आली
आहे, ज्यात कैलासा स्हिंदू राष्टर असल्याचे स्पष्ट करण्यात आले आहे.
• डनत्यानं दने स्वतःच्या देशाचा झेंिाही तयार केला असून, या देशाचा राष्टरीय पिी, राष्टरीय प्राणी, राष्टरीय
फूल आणण राष्टरीय वृ ि यांचीही घोर्णा करण्यात आली आहे .
• यामध्ये एखाद्ा देशातील व्यवस्थेप्रमाणे ववववध सरकारी पदांवर लोकांची डनयुकती करण्यात आली
आहे. पंतप्रधान, कवबनेट मंत्री, लष्कर प्रमुख आणण इतर पदांचा यात समावे श आहे.
• या देशाला संयुकत राष्टरांनी मान्यता द्ावी अशी ववनंतही त्याने केली आहे. या राष्टरच्या डनर्ममतीसाठी
हातभार लावण्याचे आवाहन करत एका वेबसाईटच्या माध्यमातून देणगी गोळा करण्यासही सुरुवात
केली आहे.
• बसाईटवरील मास्हतीनु सार, ‘कैलासा’ हा सीमांचे बंधन नसणारा देश आहे. हा देश जगभरामधू न
हकलवू न लावण्यात आलेल्या स्हिंदू लोकांनी एकत्र येऊन बनवला आहे .
• या वेबसाईटवरील मास्हतीनुसार ववज्ञान, योग, ध्यान व गुरुकूल णशिण पद्धतीचा पुरस्कार करणारा
हा देश आहे.
• या देशामध्ये आरोग्य सेवा, णशिण व जेवण मोफत उपललध करुन देण्यात येणार आहे. डनत्यानं दने
जगभरातील लोकांना या देशाचा नागररक होण्यासाठी आमंडत्रत केले आहे.
ननत्यानांद कोण आहे?
• डनत्यानं द हा मूळचा तावमळनािूचा आहे . त्याचे खरे नाव राजशेखरन आहे. २००० साली त्याने
बंगळूरु शहराजवळ स्वत:चा ‘ध्यानपीठम’ आश्रम सुरु केला. तो स्वत:ला ईर्श्राचा अवतार मानतो.
• २०१० साली त्याच्यावर २ मुलींचे अपहरण करुन त्यांच्यावर अत्याचार केल्याचा आरोप करण्यात
आला होता. या प्रकरणी गुजरातमधील अहमदाबाद पोणलसांकिे गुन्हा नोंदवण्यात आला होता.
• २०१२ मध्ये डनत्यानं दवर बलात्काराचेही आरोप झाले होते. याप्रकरणी त्याला तुरुंगवासाची णशिा
सुनावण्यात आली होती.
• काही मस्हन्यांपूवी गुजरात पोणलसांनी डनत्यानंदने भारतामधू न पलायन केल्याची मास्हती न्यायलयाला
डदली होती.
• कनााटक पोणलसांनी डदलेल्या मास्हतीनुसार २०१८ साली डनत्यानं दला जामीन मंजू र झाला. याचाच
फायदा घे त तो देशातून पळून गेला.

Page | 67
• त्याच्या पासपोटाची मुदत २०१८ साली सप्टेंबर मस्हन्यामध्ये संपली होती. स्थाडनक पोणलसांनी त्याच्या
पासपोटाच्या नूतनीकरणाची ववनंती फेटाळून लावली होती. मात्र तरीही तो देशाबाहेर पळून जाण्यात
यशस्वी ठरला आहे.

हवामान आणीबाणी
• चचेत कशामुळे? | युरोडपयन युडनयन हा ‘हवामान आणीबाणी’ जाहीर करणारा पस्हला बहुपिीय गट
बनला आहे.
• युरोडपयन युडनयनद्वारे २०३० पयांत उत्सजा न ५५ टककयांनी कमी करण्याच्या व २०५० पयांत काबान
न्यूटरल बनण्याचे आवाहन करणाऱ्ा घोर्णेच्या समर्ानार्ा युरोडपयन युडनयनच्या ४२९ खासदारांनी
मतदान केले.
• २२५ खासदारांनी या घोर्णेच्या ववरोधात मतदान केले, तर अन्य १९ सदस्यांनी ठरावावर मत देण्यास
नकार डदला.
• युरोडपयन युडनयनच्या खासदारांनी युरोडपयन आयोगाला जागवतक तापमानवाढ १.५ अंश सेस्ल्सअस
पयांत मयाादीत राखण्यासाठी, सवा संबंवधत कायदेववर्यक व अर्ासंकल्पीय प्रस्तावांची पूणापणे खात्री
करुन घे ण्याचे आवाहन केले.
• ही घोर्णा संयुकत राष्टरांच्या पयाावरण कायािमाच्या वार्षर्क उत्सजा न गप अहवाल जाहीर झाल्याच्या
काही डदवसानंतर ही घोर्णा करण्यात आली आहे.
• या अहवालानु सार, २०२०-३० दरम्यान जागवतक हररतगृह वायूंच्या उत्सजा नामध्ये वर्ााकाठी ७.६
टककयांची घट न केल्यास, जग पररस कराराअंतगात डनधााररत केलेले जागवतक तापमानवाढ १.५
अंश सेस्ल्सयस पयांत मयााडदत राखण्याचे लक्ष्य गाठू शकणार नाही.
• अहवालानुसार गेल्या दशकभरात हररतगृह वायूंच्या (GHG | Green House Gases) उत्सजा नात
दरवर्ी १.५ टककयांनी वाढ झाली आहे.
• यामुळे, सध्या जागवतक स्तरावरील हररतगृह वायूंचे उत्सजा न ५५.३ वगगाटन काबान िायऑकसाईि
समकि झाले आहे.
• युरोडपयन युडनयनव्यवतररकत अजे स्न्टना, कनिा हे देश व न्यूयॉका , वसिनी या शहरांनीही हवामान
आणीबाणी जाहीर केली आहे .
पॅरिस किाि व युिोनपयन यु ननयन
• पररस कराराअंतगात युरोडपयन युडनयनचे सध्याचे लक्ष्य २०३० पयांत उत्सजा न ४० टककयांनी कमी
करणे आणण ते १९९० च्या पातळीवर आणणे, हे आहे.
• युएनईपीने अलीकिेच जाहीर के लेल्या उत्सजा न गप अहवालानुसार, हे लक्ष्य साध्य करण्यासाठी

Page | 68
 युरोडपयन युडनयन उत्सजा नामध्ये २०३० पयांत ४५ टक्के घट करण्याच्या मागाावर आहे.
या घोषणेचे परिणाम
• युरोडपयन युडनयनच्या हवामान आणीबाणीच्या या घोर्णेमुळे २ ते १३ डिसेंबर दरम्यान स्पेनमध्ये
होणाऱ्ा संयुकत राष्टरांच्या पररर्देत अन्य देशांना जागवतक तापमान वाढीववरोधात कारवाई करण्यास
प्रेरणा वमळेल.
• हवामानातील झपाट्याने होणारे बदल, युरोपमधील पूर आणण ऑस्टरेणलयाच्या जं गलांमधील आगीच्या
घटनांचा मुिा कुठेतरी हवामान बदलाशी संबंवधत असून त्वररत तोिगा काढण्यासाठी स्पेनमधील
संयुकत राष्टरांच्या पररर्देत यावर चचाा केली जाईल.
सांयुक्त िाष्ट्र ववकास काययक्रम
• UNDP | United Nations Development Programme.
• हे संयुकत राष्टरांच्या जागवतक ववकासाचे एक नेटवका आहे. त्याचे मुख्यालय नैरोबी (केडनया) येर्े
स्थस्थत आहे.
• हा संयुकत राष्टरसंघातफे राबववण्यात येणारा एक प्रमुख ववकास कायािम आहे. याची स्थापना १९७२
साली स्टॉकहोममध्ये आयोणजत पयाावरणावरील संयुकत राष्टर सं मेलनादरम्यान झाली होती.
• या कायािमाचा हेतू मानवी पयाा वरणावर पररणाम करणाऱ्ा सवा बाबींमध्ये आंतरराष्टरीय सहकाया
वाढववणे आणण पयाा वरणीय मास्हतीचे संग्रहण, मूल्यांकन व परस्पर समर्ान सुडनणश्चत करणे आहे.
• या कायािमाद्वारे जगातील १७७ देशांमध्ये नागररकांना राहणीमान सुधारण्याची संधी उपललध केली
जाते.
• हा कायािम संयुकत राष्टरे आमसभेच्या ६ ववशेर् मंिळांपैकी एक असून तो संयुकत राष्टरांच्या आर्मर्क व
सामाणजक पररर्देच्या अखत्यारीत येतो.
• हा कायािम संपूणापणे सदस्य देशांनी डदलेल्या ऐस्च्छक देणग्यांमधू न चालवला जातो.
• दाररद्र्य डनमुालन, एचआयव्ही/एड्स इत्यादी रोगांचे उच्चाटन, लोकशाहीचा प्रसार व मानवी हक्कांसाठी
लढा इत्यादी अनेक लोकोपयोगी पररयोजना यामाफात चालवल्या जातात.

अमेरिकन आांतििाष्ट्रीय धार्ममक स्वातांत्र्य आयोग

• चचेत कशामुळे? | अलीकडेच भारतीय संसदेत नागररकत्व दुरुस्ती ववधे यक (CAB | Citizenship
Amendment Bill) मंजू र करण्यात आल्यामुळे अमेररकन आंतरराष्टरीय धार्ममक स्वातंत्र्य आयोगाने
(USCIRF) वचिंता व्यकत केली आहे .
• यूएससीआयआरएफने नागररकत्व दुरुस्ती ववधे यकाबाबत केलेले ववधान योग्य तसेच आवशयक
नाही, अशी प्रवतस्िया यूएससीआयआरएफच्या ववधानावर भारतीय परराष्टर मंत्रालयाने डदली आहे.

Page | 69
 या आयोगाबद्दल
• USCIRF | United States Commission on International Religious Freedom.
• ही एक सल्लागार आणण परामशादायी संस्था आहे, जी आंतरराष्टरीय धार्ममक स्वातंत्र्याशी संबंवधत
मुद्द्यांववर्यी अमेररकन कॉंग्रेस आणण प्रशासनास सल्ला देते.
• या आयोगाची स्थापना २८ ऑकटोबर १९९८ रोजी झाली असून, त्याचे मुख्यालय वॉणशिंग्टन (अमेररका)
येर्े आहे.
• हा आयोग स्वतःला आंतरराष्टरीय धार्ममक स्वातंत्र्य कायद्ाद्वारे स्थाडपत स्वतंत्र, स्द्वदलीय अमेररकन
संघीय आयोग म्हणून संबोवधत करतो.
• या आयोगाच्या अंमलबजावणीचा वै चाररक प्रभाव फार कमी असला तरी, तो अमेररकन सरकारच्या
दोन शाखा वववधमंिळ आणण कायाकाररणीसाठी वववेक-रिक म्हणून काम करतो.
या आयोगाची िचना व काये
• आंतरराष्टरीय स्तरावर धार्ममक स्वातंत्र्याच्या उल्लंघनांवर नजर ठेवणे व अमेररक
े चे अध्यि, परराष्टरमंत्री,
कॉंग्रेसला धोरणांची णशफारस करणे, हे या आयोगाचे मुख्य काया आहे.
• या आयोगाचे आयुकत दोन्ही राजकीय पिांचे अध्यि आणण कॉंग्रेसचे नेते डनयुकत करतात.
• याणशवाय या आयोगात एक पदवसद्ध आयुकतदेखील डनविला जातो, ज्याला मतदानाचा हक्क नसतो.
या आयोगाच्या र्बाबदाऱ्ा
• प्रवतवर्ी १ मेपपयांत वार्षर्क अहवाल जारी करणे, ज्यात अमेररकन सरकारद्वारे आयआरएफएच्या
अंमलबजावणीचे मूल्यां कन केलेले असेल.
• परदेशातील धार्ममक स्वातंत्र्याच्या स्थस्थतीचे प्रमाण सादर करणे.
• आंतरराष्टरीय धार्ममक स्वातंत्र्याचे संरिण करणे.
यूएससीआयआिएफ आणण भाित
• ऑगस्ट २०१९मध्ये, या आयोगाने आसाममधील न शनल रणजस्टर ऑफ वसडटझन (एनआरसी)च्या
ववरोधातही एक डनवे दन जारी केले होते. ज्यात म्हटले होते की, एनआरसीचा मुिा संभवत: ईशान्य
भारतातील ववणशष्ट समुदायासाठी नकारात्मक आणण भीतीचे वातावरण डनमााण करीत आहे .
• जू न २०१९ मध्ये, झारखंि राज्यातील एका व्यकतीच्या मॉब णलिंवचिंगची देखील या आयोगाने डनिंदा
केली केली होती.
आयआिएफए म्हणर्े काय?
• IRFA | International Religious Freedom Act.
• आंतरराष्टरीय धार्ममक स्वातंत्र्य कायदा १९९८मध्ये अमेररक
े च्या १०५व्या कॉंग्रेसने सं मत केला आणण

Page | 70
 २७ ऑकटोबर १९९८ रोजी तत्कालीन अध्यि वबल स्कलिंटन यांच्या स्वािरीने तो कायदा म्हणून लागू
झाला.
• परदेशातील धार्ममक स्वातंत्र्याच्या उल्लंघनाच्या संदभाात अमेररके द्वारे व्यकत केलेल्या वचिंतांचे हे
वववरण आहे.

एिोस्पेस आणण नडफेन्स इांडस्टरी ग्रुप

• यूके इंडिया व्यवसाय पररर्देने (UKIBC | The UK India Business Council) एरोस्पेस
आणण डिफेन्स इंिस्टरी ग्रुपची स्थापना करण्याची घोर्णा केली.
• या िेत्रांमधील स्द्वपिीय सहकायााला चालना देण्यासाठी हा उपिम सुरू करण्यात आला असून,
यातून युनायटेि डकिंगिमच्या व भारत यांच्यातील घडनष्ट संबंध दशाववतो.
• याच वर्ाात युके व भारताने ‘संरिण तं त्रज्ञान व औद्ोवगक िमता बांधणी’ यासंबंधीच्या सामंजस्य
करारावर दोन्ही देशांनी स्वािऱ्ा केल्या होत्या.
• एरोस्पेस व डिफेन्स इंिस्टरी ग्रुप भारत आणण डिटनच्या संरिण उद्ोगांमधील ववद्मान सहकायाासाठी
मोठ्या संधीं डनमााण करण्यास सहाय्य करेल.
• संरिण व सुरिा संघटनेच्या णशफारसी तसेच युके डिफेन्स सोल्युशन्स सेंटर, आंतरराष्टरीय व्यापार
ववभाग, एिीएस ग्रुप णलवमटेि व उद्ोग यांच्या पाठबळाने याची स्थापना करण्यात येणार आहे.

सौदी अिेवबयाला र्ी-२०चे अध्यक्षपद

• जी-२०चे अध्यि म्हणून डनवि झालेला सौदी अरेवबया हा पस्हला अरब देश ठरला आहे.
• मानवी हक्कांच्या स्थस्थतीबिल अनेकदा जागवतक टीक
े चा सामना केल्यानंतर हा देश आता जागवतक
पातळीवर पुनरागमनाची तयारी करत आहे.
• तेलाने संपन्न या देशाने अलीकिच्या काळात उदारीकरणाच्या प्रस्ियेस चालना देण्यात आली असून,
यात मस्हलांना अवधक अवधकार देणेही समाववष्ट आहे.
मुख्य मुद्दे
• १५व्या जी-२०ची अध्यिता सौदी अरेवबयाला जपानकिून प्राप्त होत असून, तो २१-२२ नोव्हेंबर
२०२० रोजी राजधानी ररयाध येर्े होणाऱ्ा जागवतक ने त्यांच्या णशखर सं मेलनाचे आयोजन करणार
आहे.
• या णशखर सं मेलनापूवी सौदी अरेवबया १०० पेिा जास्त कायािम आणण पररर्दा आयोणजत करेल,
ज्यात मंत्रीस्तरीय बैठकांचा समावे श असेल.
• आपल्या अध्यिकाळात सौदी अरेवबयाला हवामान बदल, लोकसंख्यावाढ, कमी जन्मदर, वाढते

Page | 71
 आयु माान यासारख्या आव्हानांचा सामना करावा लागेल.
िी-२०
• जी-२० हा जगातील २० प्रमुख देशांच्या अिामंत्री ि मध्यिती बँक
े च्या गव्हनारांचा एक गट आहे.
िास्तविकपणे या गटात १९ देश ि युरोनपयन युननयनचा सहभाग आहे.
• १९९७च्या मोठ्या आर्मर्क संकटानंतर, जगातील प्रमुख अर्ाव्यवस्थांनी एकाच व्यासपीठावर एकत्र
येण्याचा डनणाय घे तला.
• पररणामी अमेररका, कनिा, डिटन, जमानी, जपान, फ्रान्स व इटली या ७ देशांच्या परराष्टर मंत्र्यां च्या
नेतृत्वात १९९९ मध्ये जी-२० गटाची स्थापना झाली.
• जी-२० सदस्य देशांचा एकनत्रत जीडीपी जगाच्या ८५ टक्के आहे ि हे २० देश एकूण जागवतक
व्यापाराच्या ८५ टक्के व्यापारासाठी कारणीभूत आहेत.
• जी-२०ची स्थापना २६ सप्टेंबर १९९९ रोजी झाली. या गटाचा उद्देश ्याच्या सदस्य राष्ट्रांना जागवतक
अिाव्यिस्थेच्या समस्यांिर चचाा करण्यासाठी एकत्र करणे आहे.
• जी-२०चे सदस्य: भारत, अजे नटना, ऑस्टरेवलया, ब्राणझल, कॅनडा, चीन, फ्रान्स, जमानी, इंडोनेवशया,
इटली, जपान, मेक्रक्तसको, रवशया, सौदी अरेवबया, दणक्षण आनफ्रका, दणक्षण कोररया, तुकीा, युनायटेड
नकिंग्डम, अमेररका आणण युरोनपयन युननयन.
• युरोपीय युननयनचे अध्यक्ष ि युरोपीय मध्यिती बँक
े चे अध्यक्ष युरोनपयन संर्ाचे (EU) जी-२० मध्ये
प्रवतननवध्ि करतात.
• १४ व १५ नोव्हेंबर २००८ रोजी, जी-२० समूहाचे पस्हले णशखर सं मेलन वॉणशिंग्टन िीसी (अमेररका)
येर्े पार पिले. २०२२ मध्ये भारत १७व्या जी-२० णशखर सं मेलनाचे आयोजन करणार आहे .

इांस्टेक्स वस्तु-शवद्रनमय प्रिाली

• चचेत कशामुळे? | बेस्ल्जयम, िेन्माका, डफनलँि, नेदरलँड्स, नॉवे व स्वीिन या ६ युरोडपयन देशांनी
इराणबरोबर इंस्टेकस िस्तु-विननमय प्रणालीमध्ये सामील होण्याचा डनणाय घे तला आहे.
• या ववडनमय प्रणालीला पास्ठिंबा देण्याच्या या ६ युरोडपयन देशांनी घे तलेल्या डनणायावर इिाईलने
टीका केली आहे.
इांस्टेक्स
• इंस्टेकस (INSTEX) ही जमानी, फ्रान्स आणण युनायटेि डकिंग्िमने इराणसह सुरू केलेली िस्तु-
विननमय प्रणाली आहे.
• याच्या सहाय्याने इराणवर अमेररक
े चे डनबांध असतानाही िॉलर चलनामधील व्यापार टाळून युरोडपयन
कंपन्यांना इराणसोबतचा व्यापार सुरु ठेवता येईल.

Page | 72
• इंस्टेकसचे पूणा रूप इंस्टूमेंट ईन सपोटा ऑफ एकसचेंज (Instrument in Support of Trade
Exchanges) असे आहे.
• या यंत्रणेची नोंदणी ३००० युरो भां िवलासह पररस (फ्रान्स)मध्ये करण्यात आली आहे . या यंत्रणेच्या
पयावे िक मंिळात जमानी व फ्रांसचे सदस्य आहेत तर युकेकिे या मंिळाचे अध्यिपद आहे.
• इंस्टेकस प्रणाली इराणला कच्च्या ते लाची डनयाात सुरू ठेवण्याची आणण त्याबदल्यात अन्य वस्तु
अर्वा सेवा प्राप्त करण्याची परवानगी देते.
• आतापयांत या प्रणालीअंतगात कोणताही वस्तु-ववडनमय झालेला नाही.
अमेरिकेचे इिाणवि ननबंध
• अमेररके चे राष्टराध्यि िोनाल्ि टरंप यांनी इराणबरोबर २०१५साली झालेल्या अणू करारातून (संयुकत
व्यापक कृती योजना) मे २०१८मध्ये माघार घे त इराणवर व्यापारी डनबांध लादले होते.
• या करारानु सार, इराणवर संयुकत राष्टरे, अमेररका व युरोडपयन युडनयनने लावलेले डनबांध हटववण्याच्या
मोबदल्यात इराणने आपल्या आस्ण्वक उपिमांवर अंकुश लावण्याचे आर्श्ासन डदले होते.
• अमेररकेने जगातील सवा देशांना इशारा डदला होता की, जर त्यांना अमेररक
े चे डनबांध टाळायचे
असतील तर त्यांना इराणकिून केली जाणारी कच्च्या तेलाची आयात र्ांबवावी लागेल.
• अमेररके च्या या एकतफीा डनणायावर मोठ्या प्रमाणात टीका झाली व या कराराच्या इतर पिांनी
(चीन, रणशया, युके , फ्रांस, जमानी) यांनी या कराराप्रती आपल्या प्रवतबद्धतेचा पुनरुच्चार केला होता.

पॉवि ऑफ सायबे रिया

• अलीकिेच रणशया आणण चीनने पॉवर ऑफ सायबेररया (Power Of Siberia) नावाच्या िॉस-
बॉिार गस पाइपलाइनचे उद्घाटन केले.
• ही पाइपलाइन चीन आणण रणशयाला कोळशाला नैसर्मगक वायूद्वारे प्रस्थाडपत करण्यास मदत करेल,
ज्याचा वापर वीजडनर्ममतीसाठी देखील केला जाऊ शकेल.
• नवीन पाइपलाइन मुख्य भागीदार म्हणून युरेणशयामध्ये रणशया आणण चीनच्या उजाा एकत्रीकरणाचे
प्रतीक आहे .
• पॉवर ऑफ सायबेररया ही रणशया आणण चीन दरम्यान पस्हली िॉस बॉिा र गस पाइपलाइन आहे.
• रणशया आणण चीनदरम्यान झालेल्या एका करारानुसार, रणशया येत्या ३० वर्ाांत चीनला १ डटरणलयन
घनमीटर नै सर्मगक गस पुरववणार आहे .
• चीनच्या हीहे प्रदेशात प्रवे श करण्यापूवी ही पाइपलाइन यांग्त्झी नदी आणण अमूर नदीच्या डत्रभूज
प्रदेशमधू न जाते.

Page | 73
 ओपेक तेलाच्या उत्पादनात कपात किणाि
• पेटरोणलयम उत्पादक डनयाातदार देशांची संघटना ओपेकसह रणशया व इतर सहकारी देशांनी तेलाच्या
उत्पादनात प्रवतडदन ५ लाख बरल इतकी कपात करण्याचा डनणाय घे तला आहे.
• तेलाचा मोठा साठा आणण जागवतक आर्मर्क वृ द्धी चा मंदावलेला दर पहाता या प्रस्तावाला णव्हएन्ना
येर्े झालेल्या बैठकीत मंजु री देण्यात आली.
• येत्या १ जानेवारी २०२० पासून हा डनणाय लागू होईल. त्यामुळे ऑकटोबर २०१८ च्या तु लनेत ते लाचे
उत्पादन १७ लाख बरलनी कमी होण्याची अपेिा आहे .
• याणशवाय सौदी अरबसह इतर अनेक देशही तेलाचे अवतररकत उत्पादन घे णे कमी करणार असल्याचे
ओपेकच्या डनवे दनात म्हटले आहे .
• ओपेक आणण सहकारी राष्टर माचा २०२०मध्ये एक ववशेर् बैठक घे ऊन तेलाच्या उत्पादनाच्या स्थस्थतीचा
आढावा घे णार आहेत.
• ओपेक देशांनी तेलाचे उत्पादन कमी करण्याचा डनणाय घे तल्यानंतर अमेररकेने तेलाचे उत्पादन
वाढववण्याचा डनणाय घे तला आहे.
भारत-ओपेक
• भारत आपल्या एकूण पेटरोणलयम आयातीपैकी ८० टक्के आयात ओपेक देशांकिून करतो. परंतु,
भारत ओपेक देशांवरील आपले अवलंबन कमी करण्याचे प्रयत्न करीत आहे .
• ऑकटोबर २०१९ मध्ये भारताने ओपेककिून प्रवतडदन ४.५६ दशलि बरल पेटरोणलयम आयात केली.
मागील वर्ााच्या तुलनेत हे प्रमाण ३.३ टककयांनी कमी आहे.
ओपेक
• पेटरोवलयम ननयाात करणाऱ्या देशांची संस्था.
• OPEC | Organization of the Petroleum Exporting Countries.
• स्थापना : १० सप्टेंबर १९६० रोजी इराकमधील बगदाद येिे.
• मुख्यालय : णव्हएन्ना (ऑक्रस्टरया)
• ओपेक हा जगातील पेटरोवलयम उ्पादने ननयाात करणाऱ्या १४ देशांचा उ्पादक संर् आहे.
• तेल उ्पादक सदस्य देशांचे िै यक्रक्ततक ि एकनत्रत क्रहत जपणे तसेच सदस्य राष्ट्रांमध्ये समन्िय
साधणे, हे ओपेकचे ध्येय आहे.
• तेलाची नकिंमत ननयंनत्रत ठेिणे ि पेटरोवलयमचा ननयवमत पुरिठा सुननश्चीत करणे हे ओपेकचे
काया आहे .
• ओपेकचे सदस्य देश देशातील एकूण तेल उ्पादनापैकी ४३ टक्के खननज तेलाचे उ्पादन करतात.

Page | 74
 जगातील एकूण ते लाच्या साठ्यांपैकी ७३ टक्के साठे ओपेक देशांमध्ये आहेत.
• जानेवारी २०१९ मध्ये कतार हा देश ओपेक संघटनेमधू न बाहेर पिला होता. तर इक्वेिोर या देशाने
जानेवारी २०२० मध्ये ओपेकमधू न बाहेर पिण्याची घोर्णा केली आहे.
ओपेकचे सदस्य
• मध्य-पूिा आवशया : ईराण, इराक, सौरी अरब, कुिे त, संयुक्तत अरब अमीरात.
• आनफ्रका : अल्जे ररया, अंगोला, लीवबया, नायजे ररया, भूमध्य वगनी, कांगो प्रजासत्ताक आणण गॅबोन
• दणक्षण अमेररका : इक्वेडोर आणण व्हेनेझुएला

र्गभिात शस्त्रास्त्राांच्या ववक्रीत ५ टक्के वाढ

• ९ डिसेंबर रोजी स्टॉकहोम आंतरराष्टरीय शांती संशोधन संस्थेने प्रवसद्ध केलेल्या अहवालानु सार २०१८
मध्ये जगभरात शिािांच्या वविीत ५ टक्के वाढ झाली आहे .
अहवालाचे मुख्य ननष्कषय
• शिे बनवणाऱ्ा १०० मोठ्या उत्पादकांची वार्षर्क उलाढाल ४२० अब्ज िॉलसावर पोहचली आहे.
• एकूण शिाि उत्पादकांपैकी अमेररकन उत्पादकांचा जागवतक शिाि बाजारपेठेत सवाावधक ५९
टक्के वाटा होता.
• अमेररक
े च्या खालोखाल शिाि उत्पादनात ८.६ टक्के योगदानासह रणशया दुसऱ्ा स्थानी आहे .
• त्यानंतर युनायटेि डकिंग्िम व फ्रान्स अनुिमे ८.४ टक्के आणण ५ टक्के वाट्यासह वतसऱ्ा आणण चौ्या
स्थानी आहेत.
• अपुऱ्ा मस्हतीमुळे या अहवालात चीनचा समावे श करण्यात आलेला नाही. परंतु २०१३ पासून चीनने
प्रवतवर्ी एकूण जीिीपीच्या १.९ टक्के रक्कम संरिणावर खचा केली आहे, असे या अहवालात नमूद
करण्यात आले आहे.
एस-४००
• या अहवालानु सार शिािांच्या वविीत झालेली वाढ ही मुख्यत्वे एस-४०० हवाई संरिण यंत्रणेच्या
डनयाातीत झालेल्या वृ द्धीमुळे झाली आहे.
• अमेररक
े च्या डनबांधांना न जु मानता तुकीाने मोठ्या प्रमाणात एस-४०० िेपणािांची खरेदी केली आहे.

डब्लल्यूटीओची अपीलीय सां िा बिखास्त

• जागवतक व्यापार संघटनेच्या सदस्यांसाठी व्यापार वववाद डनराकरणाकररता कायारत अपीलीय संस्था
९ डिसेंबर रोजी अमेररकेने बरखास्त केली आहे .

Page | 75
• २०१८ मध्ये या ७ सदस्यीय संस्थेला ३ सदस्यीय संस्थेत रूपांतररत करण्यात आले होते. या ३ पैकी २
सदस्यांचा कायाकाळ पूणा झाल्याने ही संस्था बंद करण्याचा डनणाय घे तला आहे .
• गेल्या काही वर्ाांपासून अमेररकेने जागवतक व्यापार संघटनेच्या अपीलीय संस्थेमध्ये नवीन सदस्यांची
डनयुकती आणण कायाकाळ पूणा केलेल्या सदस्यां च्या पुनर्षनयुकतीस रोखले होते.
• पररणामी या ७ सदस्यीय संस्थेत केिळ ३ सदस्य उरले असून, यापैकी २ सदस्यांचा कायाकाळही पूणा
झाला आहे .
• एखाद्या प्रकरणाच्या सुनािणीसाठी नकमान ३ सदस्यांची आिश्यकता असते, परंतु निीन सदस्यांची
ननयुक्तती न झाल्यामुळे ही संस्था बरखास्त करण्यात आली आहे.
• िलल्यूटीओच्या अपीलीय संस्थेच्या अनु पस्थस्थतीत, वववादाचा डनपटारा १९९५ पूवीच्या गट (GATT |
General Agreement on Tariffs and Trade) करारानु सार करावा लागेल.
ठळक मुद्दे
• िलल्यूटीओ वववाद डनराकरण मंिळाने त्याच्याकिे नोंद झालेल्या ५९२ प्रकरणांपैकी केवळ १२०
प्रकरणां वर डनणाय डदले आहेत. १२० पैकी बरीच प्रकरणे िलल्यूटीओच्या बाहेरही सोिववली गेली
आहेत.
• अमेररकेसह अन्य देशांतील तज्ञांच्या मते, िलल्यूटीओची वववाद डनराकरणाची प्रणाली प्रकरणाचा
डनपटारा करण्यास करण्यास बराच ववलंब करते.
• अमेररकेने हे वववाद डनराकरण मंिळ पिपाती असल्याचा आरोप केला असून, अमेररक े च्या मते या
संस्थेने अमेररकन कामगारांच्या समस्यांकिे दुलाि केले आहे व चीनी अर्ाव्यवस्थेला अयोग्य पद्धतीने
प्रोत्साहन डदले आहे.
• ही संस्था बरखास्त करण्यात आल्यामुळे आंतरराष्टरीय व्यापार संबंवधत समस्यांसाठीचा एक महत्त्वाचा
मं च संपुष्टात आला आहे . त्यामुळे आंतरराष्टरीय व्यापारात देशांकिे अपील करण्यासाठी आता दुसरा
कोणताही मागा उरलेला नाही.
• टीप: जागवतक व्यापार संघटना व गट कराराबाबत अवधक मास्हती आजच्या स्वतंत्र ववशेर् लेखात
प्रकाणशत करण्यात आली आहे.

िणशया आणण युक्र

े नचा युद्धवविाम
• जमानी आणण फ्रान्सच्या मध्यस्थीत पार पिलेल्या पररस णशखर पररर्देमध्ये रणशया आणण युिेन यांनी
युद्धववराम लागू करून शांतता प्रस्थाडपत करण्यास सहमती दशाववली आहे.
• याणशवाय कैद्ांच्या आदानप्रदानाववर्यी देखील दोन्ही देशांचे एकमत झाले.
• ९ डिसेंबर रोजी रणशयन अध्यि व्लाडदमीर पुतीन आणण युिेनचे अध्यि व्होलोडिमर झेलेन्स्की यांनी

Page | 76
 २०१९च्या अखेरीस पूवा युिेनमध्ये युद्धववराम लागू करण्यास सहमवत दशाववली आहे.
• याणशवाय दोन्ही देशांनी युिेनच्या अन्य तीन अवतररकत प्रदेशांमधील आपआपले सैन्य माचा २०२०
पयांत मागे घे ण्याची वचनबद्धता दशाववली आहे.
• या बैठकीत युिेन सीमेवरुन रणशयन गस डनयाातीचा मुिा सोिववण्यात आला आहे .
• रणशयन सैन्यांची या िेत्रातून माघार, युिेनमध्ये फुटीरतावादी बंिखोरांकिून डनविणुका यासारख्या
काही मुद्द्यांवर दोन्ही देश अजू नही असहमत आहेत.
सांघषय
• २०१४ मध्ये रणशया समर्ाक फुटीरतावाद्ांच्या मदतीने रणशयाने युिेनच्या स्िवमया द्वीपकल्पावर
कब्जा केला. यानंतर रणशयाने येर्े अनेक सैन्य कारवाया केल्या.
• स्िवमया द्वीपकल्प युिेनच्या दणिणेस व रणशयाच्या नै ऋत्येस काळ्या समुद्राच्या उत्तर डकनाऱ्ावर
वसले आहे. स्िवमयामधू न काळ्या समुद्रात प्रवे श करणे सुलभ असल्यामुळे, याला भौगोणलक महत्त्व
प्राप्त आहे.
• २०१८ मध्ये रणशयाच्या नौदलाने स्िवमया द्वीपकल्पामध्ये ३ युिेडनयन जहाजे तालयात घे तली होती.
• २०१९ मध्ये झेलेन्स्की युिेनच्या राष्टराध्यि पदाच्या डनविणुका णजिंकल्या. त्यांनी रणशया समर्ाक नेता
ववकटर यानुकोववचला पराभूत केले होते.

चीन-पानकस्तानचा डरोन ननर्ममतीचा किाि

• चीन-पाडकस्तान आर्मर्क मार्मगका (CPEC | China–Pakistan Economic Corridor) समुद्री
मागा सुरणित करण्यासाठी चीन व पाडकस्तान यांनी िरोनची डनर्ममती करण्यासाठी करार केला आहे.
• हे िरोन ४८० डकलो वजन वाहून नेण्यास सिम असतील आणण ते प्रवततास ३७० डकमी वे गाने २०
तासांपयांत उड्डाण करण्यास सिम असतील.
• या िरोन्सचे नाव लुंग-२ (Loong II) असून, ते अमेररकेने ववकवसत केलेल्या एमयूके-९ ररपर
िरोनप्रमाणे आहेत.
• पानकस्तान आणण चीनमध्ये असे ४८ िर ोन पाडकस्तानमध्ये डनमााण ववकवसत करण्याबाबत सहमती
झाली आहे .
• या कराराची अंमलबजावणी पाडकस्तान एरोनॉडटकल कॉम्र्पलेकस आणण चीनच्या एणव्हएशन इंिस्टरी
कॉपोरेशनमाफात केली जाणार आहे .
• हा करार कोणत्याही देशाला चीनची सवाात मोठी िरोन वविी मानली जात आहे. चीनने पाडकस्तानला
यापूवीच लुंग-१ (Loong I) पुरववले आहेत.
• चीनने कझाकस्तान, इंिोनेणशया आणण संयुकत अरब अवमराती या इतर देशांनाही लुंग-१ िरोन्सची

Page | 77
 वविी केली आहे .
र्ागवतक वचिंता
• यूएव्ही (मानवरस्हत हवाई वाहन) तंत्रज्ञानाच्या बाबतीत अमेररकेला मागे टाकण्यासाठी चीन मोठ्या
प्रमाणात काउंटर िरोन वसस्टम आणण लेझर शिे तयार करीत आहे.
• ही तंत्रज्ञान स्पूडफिंग तंत्रावर लि केंडद्रत करते, जे यूएव्हीला चुकीची मास्हती पाठववण्यास प्रवतबंध
करते.
• चीन व रणशया एकडत्रतपणे अमेररकेसह शिािांच्या शयातीत आहेत. या देशांमधील व्यापार युद्ध,
डनबांध, अंतराळ स्पधाा आणण शिाि स्पधाा यामुळे अनेक देशांकिून वचिंता व्यकत केली जात आहे.

आयनव यु द्रनयन १२: युएई-अमेररका सांयुक्त लष्करी सराव

• संयुक्तत अरब अवमराती ि अमेररक
े च्या लष्करादरम्यान १० नडसेंबर रोजी आयना युननयन १२ हा संयुक्तत
लष्करी सराि सुरू झाला.
• अणलकिच्या वर्ाांत, मोठा टेल उत्पादक देश असलेल्या युएईने आपल्या संरिण उद्ोगामध्ये वृ द्धी
केली आहे. या मुख्यतः वचलखती वाहने आणण नौदल सैन्य उपकरणांचा समावे श आहे .
• दोन्ही देशांमधील लढाऊ कायािमता आणण रणनीवतक कौशल्य वाढववणे, या उिेशाने या लष्करी
सरावाचे आयोजन करण्यात आले होते.

आययूसीएनच्या लाल यादीत १८४० नव्या प्रर्ातीांचा समावेश

• आंतरराष्टरीय डनसगा संरिण संघाने (IUCN) आपल्या संकटग्रस्त प्रजातींच्या अद्यावत लाल
यादीमध्ये १८४० नव्या प्रजातींचा समावे श केला आहे.
• माडद्रद (स्पेन) येर्े आयोणजत सीओपी-२५ या हवामान बदल पररर्देमध्ये ही अद्यावत यादी प्रवसद्ध
केली. या यादीमध्ये नामशेर् होण्याचा धोका असलेल्या एकूण ३० हजारपेिा जास्त प्रजातींचा
समावे श आहे.
• आययूसीएनच्या मते आधीच संकटग्रस्त असलेल्या शेकिो वनस्पती आणण प्राणी प्रजाती आता
मानवडनर्ममत हवामान बदलाच्या पररणामांमुळे अवधक संकटात आल्या आहेत.
• वन्यजीवनावरील मानवी स्ियाकलापाचे वाढते पररणाम आणण हवामान बदलामुळे अनेक प्रजातींना
सामोरे जावे लागणाऱ्ा संकटाला आळा घालण्यासाठी तातिीने व डनणाायकपणे काया करण्याची
गरज असल्याचे मत आययूसीएनने नोंदववले आहे.
• मानिाद्वारे अवत प्रमाणात केली जाणारी मासे मारी, अवधिासांचा ऱ्हास, जं गलतोड ि हिामान बदल
ही या प्रजातींना ननमााण झालेल्या धोक्तयांची सिाात मोठी कारणे आहेत.

Page | 78
 आांतििाष्ट्रीय ननसगय सांिक्षण सांघ
• IUCN: International Union for the Conservation of Nature.
• आंतरराष्टरीय डनसगा संरिण संघ (आययूसीएन) ही नैसर्थगक स्रोतांच्या संरक्षणाच्या प्रसाराला समर्पपत
एक आंतरराष्ट्रीय संर्टना आहे .
• हा जागवतक स्तरािर िे गिे गळ्या प्रजातींच्या संरक्षण स्थस्थतीिर लक्ष ठेिणारी ही सिोच्च संर्टना
आहे. या संस्थेची स्थापना १९६४ साली झाली.
• जागतील सु मारे १३०० पेक्षा अवधक संस्था आणण १५,००० पेक्षा जास्त तज्ञ या संस्थेचे सदस्य आहेत.
• जगातील जीिसृष्ट्ीच्या धोकाग्रस्त पररस्थस्थतीचा आलेख शास्त्रीय ननकष लािू न तयार करून, ही संस्था
पृथ्िीिरील जीिसृष्ट्ीच्या धोक्तयांचे अिलोकन ि मूल्यमापन करते .
रेड शलस्ट अथवा लाल यादी
• आययूसीएनची रेड वलस्ट अिाात लाल यादी अििा रेड डाटा बुक सिा जै विक प्रजातींच्या जागवतक
संिधा न स्थस्थतीची सिाात व्यापक यादी आहे.
• यात प्र्येक प्रजातींचे िगीकरण ्या प्रजातीची एकूण लोकसंख्या, लोकसंख्येतील र्सरणीचा दर,
भौगोवलक वितरण क्षे त्र या गोष्ट्ींच्या आधारे केले जाते .
• विविध देश आणण संस्था राजकीय व्यिस्थापन एककामध्ये एखादी प्रजात नामशेष होण्याच्या
धोक्तयाचे मूल्यांकन करून प्रादेवशक लाल याद्यांच्या शृंखला तयार करतात.

पोलांड २०५० हवामान तटिता किािामधून बाहेि

• १३ डिसेंबर २०१९ रोजी पोलंि हा देश युरोडपयन युडनयनच्या ‘२०५० हवामान तटस्थता करारा’मधू न
(2050 Climate Neutrality Agreement) बाहेर पिला आहे .
• युरोडपयन युडनयनने अणुऊजे ला पास्ठिंबा देण्यासाठी आणण आर्मर्क संिमणासाठी अवधक डनधीची
मागणी केल्यामुळे, पोलंिने हा डनणाय घे तला आहे.
• पोलंि आपल्या ऊजे च्या एकूण गरजे पैकी ८० टक्के गरज कोळशाद्वारे भागवतो. परंतु हवामान
तटस्थता करार २०५० मध्ये कोळशयाचा समावे श करण्यात आलेला नाही.
• त्यामुळे पोलंिने या योजनेची अंमलबजावणीची अंवतम मुदत २०७० पयांत वाढववण्याची ववनंती केली
होती, जे णेकरून हररतगृह वायूंचे उत्सजा न कमी करण्यासाठी या देशाला अवतररकत अववध वमळेल.
• पण ने दरलँड्ससह इतर काही देशांनी या ववनंतीस ववरोध दशाववला आणण पररणामी पोलंिला या
करारामधू न बाहेर पिावे लागले आहे.
युिोनपयन यु ननयनची २०५० हवामान तटिता योर्ना
• हवामान तटस्थता योजना ही हवामान बदलावरील पररस करार २०१५ अंतगात मुख्य प्रवतबद्धता आहे.
Page | 79
• २०५०च्या अखेरपयांत हररतगृह वायूंच्या शून्य उत्सजा नाचे लक्ष्य डनधााररत करण्यात आलेली ही सु मारे
१०० अब्ज युरोंची योजना आहे .
• या योजनेस European Green Deal अर्वा Europe’s man on the moon moment
असेही म्हणतात.
• यापूवी पररस कराराअंतगात, युरोडपयन युडनयनने १९९०च्या तुलनेत २०३० पयांत हररतगृह वायूंच्या
उत्सजा नात ४० टककयांपयांत कपात करण्याचे ध्येय डनणश्चत केले होते .
• नवीन योजनेंतगात युरोडपयन युडनयनने २०३०चे लक्ष्य १०० टककयांपयांत वाढववले असून, ते साध्य
करण्यासाठीचा कालावधी २०५० पयांत वाढववण्यात आला आहे.

नब्रटनमध्ये बोरिस र्ॉन्सन याांना सत्ता िाखण्यात यश

• डिटनच्या सावा डत्रक डनविणुकीत बोररस जॉन्सन यांच्या नेतृत्त्वात हुजू र पिाने (Conservative
Party) बहुमताचा ३२६ हा आकिा पार करत दणदणीत ववजय वमळवला आहे.
• १९८०च्या दशकात मागाारेट र्चर यांच्या काळातील ववजयानंतर हुजू र पिासाठी हा सवाात मोठा
ववजय मानला जात आहे.
• मजू र पिाच्या पारंपररक मतदारसंघातही हुजू र पिाने नेत्रदीपक ववजय संपादन केला, हे डनकालाचे
महत्त्वाचे वै णशष्ट्य ठरले .
• १३-१४ डिसेंबर रोजी जाहीर झालेल्या डनविणूक डनकलानुसार हाऊस ऑफ कॉमन्सच्या एकूण ६५०
जागांपैकी हुजू र पिाने ३६४ जागा, तर मजू र पिाने २०३ जागांवर ववजय वमळवला.
• २०१७च्या डनविणुकीत हुजू र पिाला ३१८, तर मजू र पिाला २६२ जागा वमळाल्या होत्या.
• प्रमुख ववरोधी पिाचे नेते जे रेमी कॉर्मबन यांनी पराभव स्वीकारत पुढील डनविणुकीत पिाचे नेतृ त्त्व
करणार नसल्याचे जाहीर केले.
• हुजू र पिाला एकूण मतांपैकी ४३.५ टक्के मते, तर मजू र पिाला ३२.४ टक्के मते वमळाली. २०१७च्या
तुलनेत मजू र पिाची मते ८ टककयांनी कमी झाली, तर हुजू र पिाची मते १ टककयाने वाढली.
• जॉन्सन यांनी डनविणुकीच्या प्रचारात ‘गेट िेस्ग्झट िन’ या मुिय़ावर भर डदला होता. ३१ जानेवारी
२०२० या मुदतीत त्यांनी डिटनला युरोपीय समुदायातू न बाहेर काढण्याचा शलद लोकांना डदला.
• याउलट मजू र पिाचे नेते कोर्मबन यांनी मतदारांना पुन्हा जनमताचे आर्श्ासन डदले. फे रवाटाघाटीतून
िेस्ग्झट व युरोपीय समुदायात राहणे असे दोन पयााय त्यांनी डदले.
• पण त्यांच्या प्रचाराचा मूळ भर हा अर्ासंकल्पात सावा जडनक सेवा व राष्टरीय आरोग्य सेवेवर भर देऊन
इतर बाबींवरचा खचा कमी करण्याच्या मुद्द्यावर होता.
ब्रेहक्झटचा मागय सुकि

Page | 80
• या डनविणूक डनकालांनी केवळ बोररस जॉन्सन यांचे सत्तेत येणे डनणश्चत झाले नसून, युरोडपयन
यूडनयनमधू न डिटन बाहेर पिणे म्हणजे च िेस्कझटचा मागा सुलभ केला आहे .
• जॉन्सन यांनी हुजू र पिाला बहुमत वमळवण्यासाठी, णशवाय िेस्कझटवर हाऊस ऑफ कॉमन्समधील
ववरोध मोडित काढण्यासाठी मध्यावधी डनविणुकांची घोर्णा केली होती, ज्यात त्यांना यशही
वमळाले.
• डिटनमध्ये सु मारे एका दशकानंतर किाकयाच्या र्ंिीत डनविणुका पार पिल्या होत्या. या र्ंिीतही
मतदारांनी घराबाहे र पित मोठ्या प्रमाणात मतदान के ले.

डोनाल्ड टरम्प याांच्याविील महाणभयोग प्रस्ताव मांर्ूि

• सत्तेचा दुरुपयोग केल्याच्या आरोपावरून अमेररक
े चे राष्टराध्यि िोनाल्ि टरम्प यांच्या ववरोधात अमेररकी
संसदेचे कडनि सभागृह असलेलेल्या हाउस ऑफ ररप्रेझेंटेटीव्हमध्ये महाणभयोग प्रस्ताव मंजू र झाला.
• अमेररकन संसदेतील ववरोधी पि असलेल्या िेमॉिेडटक पिाचे बहुमत असलेल्या हाउस ऑफ
ररप्रेझेंटेटीव्हमध्ये महाणभयोगाच्या बाजू ने २३० आणण ववरोघात १९७ मते पिली.
• आता टरम्प यांना सत्तेवरून हटवण्यासाठी उच्च सभागृह असलेल्या वसनेटमध्ये महाणभयोगाची प्रस्िया
सुरू करण्यात येणार आहे.
• टरम्प यांच्याववरोधात महाणभयोग चालववला गेल्यास, महाणभयोगाचा सामना करणारे ते ३रे अमेररकन
राष्टराध्यि ठरतील.
• आतापयांत कोण्याही अमेररक
े च्या राष्ट्राध्यक्षांना महाणभयोगाच्या प्रक्रक्रयेद्वारे हटिले गेलेले नाही.
• परंतु, आतापयांत केिळ २ राष्ट्राध्यक्षांना (१९६८ मध्ये अँडर्यू जॉनसन आणण १९९८ मध्ये वबल क्रक्तलिंटन)
महाणभयोगाचा सामना करािा लागला आहे. परंतु या दोर्ांनाही वसनेटने ननदोष ठरिले नव्हते.
• याव्यवतररकत, राष्ट्राध्यक्ष ररचडा ननक्तसन (१९७४) यांनी आपल्या ववरोधात महाणभयोगाची प्रस्िया सुरू
होण्यापूवीच आपल्या पदाचा राजीनामा डदला होता.
शसनेटमध्ये प्रस्ताव मांिूर होण्याची िक्यता कमी
• सध्यातरी िोनाल्ि टरम्प यांची सत्ता आबावधत राहील असे राजकीय तज्ज्ञांचे मत आहे .
• कारण ररपस्ललकन पिाचे बहुमत असलेल्या वसनेटमध्ये महाणभयोग मंजू र होणे कठीण असल्याचे
स्पष्ट होत आहे.
• जर डकमान २० ररपस्ललकन सदस्यांनी टरम्प यांच्या ववरोधात बंि पुकारले तरच ते सत्तेपासून दूर हटू
शकतात. मात्र, असे होण्याची शकयता फारच कमी आहे .
टरांप याांच्यावरील आरोप
• टरंप यांनी आपल्या पदाचा दुरुपयोग करून, २०२० साली होणाऱ्ा राष्टराध्यिपदाच्या डनविणुकीतील

Page | 81
 त्यांचे प्रवतस्पधी ज्यो बायिेन यांना हानी पोहोचवण्यासाठी युिेनमधू न मदत घे तल्याचा आणण त्या
बदल्यात त्या देशाला अमेररकेकिून वे गळ्या स्वरूपात मदत डदल्याचा आरोप आहे.
• युिेनचे राष्टरपती व्लोडदमीर जे लेन्स्की यांच्यासोबत फोनवरून बोलताना जो बायिेन आणण त्यांच्या
मुलाववरुद्ध भ्रष्टाचाराच्या आरोपां ची तपासणी सुरू करण्यासाठी टरंप यांनी जे लेन्स्की यांच्यावर दबाव
टाकल्याचा आरोप एका जागल्याने (णव्हसलललोअर) केला आहे .
• २०२०च्या अमेररकन अध्यिपदाच्या डनविणुकीमध्ये टरंप यांनी स्वतःच्या फायद्ासाठी युिेनमध्ये
हस्तिेप घिवू न आणण्याचा प्रयत्न केल्याचे िे मोिट नेत्यांचे म्हणणे आहे.

इवथओनपयाच्या पहहल्या उपग्रहाचे प्रक्षेपण

• इवर्ओडपयाने आपला पस्हला उपग्रह ‘इवर्ओडपयन ररमोट सेस्न्सिंग सटेलाइट’ (ETRSS) चीनमधू न
लाँच केला.
• हा एक ररमोट सेस्न्सिंग मायिो-उपग्रह आहे, जो हवामान बदलांच्या संदभाात आडफ्रकन देशाच्या
संशोधनास मदत करण्यासाठी प्रिेडपत करण्यात आला आहे.
• उत्तर चीनच्या र्ान्शी प्रांतातील र्ाय्युआन उपग्रह प्रिेपण केंद्रामधू न लाँग माचा-४बी रॉकेटद्वारे हा
उपग्रह इतर ८ उपग्रहांसह अवकाशात पाठववण्यात आला.
• या उपग्रह प्रिेपणामुळे इवर्ओडपया अवकाशात उपग्रह प्रिेडपत करणारा ११वा आडफ्रकन देश ठरला
आहे. १९९८मध्ये इणजप्त अशी कामवगरी करणारा पस्हला आडफ्रकन देश ठरला होता.
ईटीआिएसएसबद्दल
• या ववस्तृत-मस्ल्टस्पेकटरल ररमोट-सेस्न्सिंग मायिो-उपग्रहाचे वजन सु मारे ६५ डकलो आहे आणण तो २
वर्े कायारत रहाणे अपेणित आहे .
• हा उपग्रह शेती, वनीकरण, जलसंधारण तसेच आपत्ती डनवारण आणण शमन यासाठी ररमोट-सेस्न्सिंग
मास्हती गोळा करण्यास सिम आहे .
• हा उपग्रह चीनने इवर्ओडपयाला दान केला असून, यामुळे मायिो-उपग्रह कायािमामुळे इवर्ओडपया
आणण चीन यांच्यात दृढ संबंध स्थाडपत होण्यास मदत झाली आहे .
• चीनी व इवर्ओडपयाच्या अणभयंत्यांनी हा उपग्रह ववकवसत केला असून, या उपग्रहाच्या डनर्ममतीसाठी
आलेल्या ७ दशलि िॉलर खचाापैकी ६ दशलि िॉलसा चीन सरकारने डदले आहेत.
• या उपग्रहाद्वारे प्राप्त मस्हतीचा वापर शेती, पयाावरण, दुष्काळ, नैसर्मगक आपत्ती, खडनज अन्वे र्ण,
हवामान अंदाज आणण हवामान बदलांचे परीिण व ववशले र्ण करण्यासाठी केला जाईल.

चीन-ब्राझील अथय रिसोसय सॅटेलाइट-४ए

Page | 82
• स्द्वपिीय कायािमाचा एक भाग म्हणून चीन व िाझील यांनी संयुकतपणे ववकवसत केलेला उपग्रह
चीन-िाझील अर्ा ररसोसा सटेलाइट-४ए (CBERS-4A) अवकाशात प्रिेडपत करण्यात आला.
• उत्तर चीनच्या र्ान्शी प्रांतातील र्ाय्युआन उपग्रह प्रिेपण केंद्रामधू न लाँग माचा-४बी रॉकेटद्वारे हा
उपग्रह इतर ८ उपग्रहांसह अवकाशात पाठववण्यात आला.
• याच रॉकेटद्वारे चीनने इवर्ओडपयाला दान केलेल्या इवर्ओडपयाचा पस्हला उपग्रह ‘इवर्ओडपयन
ररमोट सेस्न्सिंग सटेलाइट’चे (ETRSS) देखील प्रिेपण करण्यात आले.
• सीबीईआरएस-४ए या उपग्रहाच्या प्रिेपणामुळे चीन व िाझील देशांमधील अवकाश िेत्रातील संबंध
आणखी दृढ झाले आहेत.
सीबीईआिएस-४ए
• हा उपग्रह चायना ॲकिमी ऑफ स्पेस टेकनॉलॉजी (CAST) आणण िाझीलच्या न शनल इस्न्स्टट्य ू ट
फॉर स्पेस ररसचा (NISR) यांनी संयुकतपणे ववकवसत केला असून, प्रिेपक रॉकेट शांघाय ॲकिमी
ऑफ स्पेसफ्लाइट टेकनॉलॉजीने ववकवसत केले आहे.
• सीबीईआरएस-४ए उपग्रह ३ ऑस्प्टकल पेलोिसह सुसज्ज आहे. यात चीनने ववकवसत केलेला वाइि-
रेंज पँिोमडटक मस्ल्टस्पेकटरल कमेरा आणण िाझीलने ववकवसत केलेला वाइि फील्ि इमेजर आणण
मल्टीस्पेकटरल कमेरा बसववण्यात आला आहे.
• हा उपग्रह जागवतक ऑस्प्टकल ररमोट सेस्न्सिंग िेटा प्राप्त करेल आणण ॲमेझॉन वर्ाावने व देशातील
वातावरणातील बदलांवर नजर ठेवण्यासाठी िाझील सरकारला सहाय्य करेल.
• याणशवाय पृ्वी संसाधन देखरेख, शेती, पयाावरण संरिण, हवामानशाि, सवे िण आणण मडपिंग
यासारख्या िेत्रात देखील या उपग्रहाचा वापर केला जाईल.
• िाझीलसह आडफ्रकन, लडटन अमेररकन व आणशयाई ववकसनशील देशांना देखील हा उपग्रह सेवा
प्रदान करेल.
• ररमोट-सेस्न्सिंग िेटाचे ररझोल्यूशन सुधारण्यासाठी सीबीईआरएस-४ए उपग्रह २०१४ साली प्रिेडपत
करण्यात आलेल्या सीबीईआरएस-४ उपग्रहाची जागा घे ईल.
• १९८८ मध्ये चीन व िाझील दरम्यान सुरू झालेल्या पृ्वी संसाधन उपग्रह सहयोग कायािमांतगात
ववकवसत करण्यात आलेला हा ६वा उपग्रह आहे.
• या कायािमांतगात तयार करण्यात आलेले उपग्रह पृ्वी डनरीिण व इतर गैर-लष्करी कायाां साठी
वापरले जातात. याअंतगात पस्हला उपग्रह १९९९मध्ये चीनमधू न प्रिेडपत करण्यात आला होता.

चीनच्या शििीयान-२० उपग्रहाचे यिस्वी प्रक्ेपि

• चीनने दणिण चीनच्या हेनान प्रांतातील वे नचांग स्पेस लॉन्च सेंटर (WSLC) येर्ून आपले सवाात

Page | 83
 मोठे प्रिेपक रॉकेट लाँग माचा-५द्वारे वशजीयान-२० या उपग्रहाचे यशस्वी प्रिेपण केले.
• चीनचे हे सवाात शस्कतशाली रॉकेट चीनच्या महत्वाकांिी अंतराळ कायािमातील एक महत्त्वपूणा
घटक आहे.
लाँग माचय-५
• सीझेि-५ (CZ-5) म्हणून ओळखले जाणारे हे रॉकेट चीनचे सवाात वजनदार व अत्याधु डनक प्रिेपक
वाहन (रॉकेट) आहे.
• ते डनम्न पृ्वीच्या किेत (Low Earth Orbit) कमाल २५ टन वजनाचे पेलोि आणण भूस्थस्थर
(Geosynchronous) किेत १४ टन वजनाचे पेलोि वाहून नेऊ शकते.
• आता करण्यात आलेले यशस्वी प्रिेपण २०२०मध्ये चीनच्या प्रस्ताववत मंगळ वमशनसाठी एक मोठे
पाऊल आहे .
• या रॉकेटद्वारे प्रिेपण करण्याचा चीनचा हा वतसरा प्रयत्न आहे . यापूवी दोन्ही वेळे स हे यशस्वी
प्रिेपण करण्यास रॉकेट अयशस्वी ठरले होते . याचे सवा प्रर्म प्रिेपण २०१६ मध्ये करण्यात आले
होते.
शििीयान-२०
• हा एक नवीन तंत्रज्ञान चाचणी आणण सत्यापन उपग्रह आहे . हा उपग्रह अत्यंत संवे दनशील अवकाश
प्रोबच्या ववकासासाठी पायाभरणी करेल.
• वशजीयान-२०चे वजन ८ टनांपेिा जास्त आहे आणण काही प्रमुख तंत्रज्ञानाच्या माणलकेसाठी हा
उपग्रह अवकाशात प्रयोग करणार आहे .
• हा भूस्थस्थर किेमधील चीनचा सवाात वजनदार व अत्याधु डनक संचार उपग्रह आहे .
• चायना एरोस्पेस सायन्स अँि टेकनॉलॉजी कॉपोरेशन (CASC) अंतगात चायना ॲकिमी ऑफ स्पेस
टेकनॉलॉजी (CAST) यांनी हा उपग्रह ववकवसत केला आहे .

अमेररकेची स्पेस फोसय िापन

• अवकाश हे जगातील नवीन युद्धिेत्र असेल असे प्रवतपादन करीत, अमेररक े चे राष्टराध्यि िोनाल्ि टरम्प
यांनी वॉणशिंग्टन येर्े अमेररकन सैन्याच्या ‘स्पेस फोसा’ची अवधकृतपणे सुरूवात केली आहे.
• चीन आणण रणशयाचे वाढते आव्हान लिात घे ऊन अमेररकेने संरिण मंत्रालयाच्या अंतगात पररपूणा
स्पेस फोसाची स्थापना केली आहे.
• स्पेस फोसा ही लष्कर, वायुदल, नौदल, मरीन आणण तटरिक दलानंतर अमेररक
े ची सहावी अवधकृत
फोसा असेल.
स्पेस फोसय म्हणर्े काय?

Page | 84
• मागील ७० वर्ाामध्ये सुरू करण्यात आलेली स्पेस फोसा ही अमेररके ची पस्हलीच लष्करी सेवा असेल.
यापूवी १९४७ मध्ये अमेररकेने वायुदलाला लष्करी सेवे मध्ये सामील केले होते.
• या स्पेस फोसाची रचना अवकाशात सैन्य स्थाडपत करण्यासाठी आली नसून, वतचे काया स्पेसकॉमच्या
सैडनकांना प्रणशिण देणे व त्यांना आधु डनक उपकरणे पुरववणे, हे असेल.
• ऑगस्ट २०१९मध्ये अमेररकेने स्पेसकॉम (SpaceCom) या अंतराळ युद्धाला समर्षपत स्पेस कमां िची
स्थापना केली होती.
• स्पेस फोसा मध्ये १६ हजार वायुदल व नागरी कमा चारी असतील आणण पस्हल्या वर्ाासाठी यासाठी ४०
दशलि अमेररकन िॉलसाचा ववत्तपुरवठा केला जाईल.
• अमेररकन लष्कर, नौदल अर्वा वायुदलाप्रमाणे स्पेस फोसाचा स्वतःचा लष्करी ववभाग नसेल, याचे
संचालन वायुदलाच्या सवचवांद्वारे केले जाईल.
पाश्वयभूमी
• गुप्त मास्हती वमळवणे तसेच टेहळणीच्या दृष्टीने रणशया आणण चीनने मजबूत, सिम अवकाश सेवा
ववकवसत केली आहे असा अमेररक े च्या डिफेन्स इंटेणलजन्स एजन्सीच्या अहवालात इशारा देण्यात
आला होता.
• ऊजाा शि, उपग्रहववरोधी िेपणाि आणण अवकाशात जवमिंगचे तंत्रज्ञान ववकवसत करण्याच्या दृष्टीने
दोन्ही देशांची तयारी सुरु असल्याचे अमेररक
े च्या अहवालात म्हटले होते.
• अवकाशात अमेररकेला आव्हान देण्याच्या दृष्टीने चीन व रणशया तयारी करत असून, इराण व उत्तर
कोररयासुद्धा अवकाशात आव्हान डनमााण करु शकतात, असे या अहवालात नमूद करण्यात आले
होते.
• अवकाशात अमेररक े चे अनेक उपग्रह असून अमेररका त्यावर मोठया प्रमाणात अवलंबून आहे. म्हणून
अमेररकेने आपल्या अवकाश संपत्तीच्या रिणासाठी आता स्पेस फोसाची डनर्ममती करण्याचा डनणाय
घे तला आहे.
• मरीन फोसा ज्याप्रमाणे अमेररकन नौदलाच्या अंतगात काम करते तसेच स्पेस फोसा अमेररकन वायु
दलाच्या डनयंत्रणाखाली काम करेल.

नेपाळमध्ये भारताच्या मदतीने बाांधण्यात आले महहला वसवतगृह

• काठमां िूच्या कीर्मतपूरमध्ये नेपाळ सशि पोणलस दलाच्या (APF) शाळेतील ववद्ार्मर्नींसाठी भारत
सरकारने मस्हला वसवतगृह बांधले आहे .
• नेपाळमधील भारतीय दूतावासाचे उपप्रमुख िॉ. अजय कुमार यांच्या हस्ते भारताच्या सहकायााने
बांधलेली वसवतगृहाची इमारत औपचाररकपणे शाळेला सुपूदा करण्यात आली.

Page | 85
• हा प्रकल्प नेपाळ सशि पोणलस दलाद्वारे (APF) राबववण्यात आला. शैिणणक िेत्रात पायाभूत
सुववधा वाढववण्याच्या दृष्टीने हा प्रकल्प नेपाळ सरकारच्या प्रयत्नांना पूरक आहे .
नेपाळ सशस्त्र पोणलस दल शाळा
• नेपाळ सशि पोणलस दलाच्या एपीएफ कल्याणकारी सेवा केंद्रांतगात तयार केलेली ही एक
शैिणणक संस्था आहे .
• या शाळेची स्थापना २००५ मध्ये झाली आणण यामधील मुलींचे प्रमाण सु मारे २१ टक्के आहे.
• ४०.४२ दशलि ने पाळी रुपयांच्या भारतीय अनु दानाच्या मदतीने बांधण्यात आलेली नवीन पायाभूत
सुववधा दोन मजली वसवतगृह आहे.
• यामध्ये वॉिान रूम, वसवतगृह, स्नानगृह, प्रत्येक मजल्यावरील मुलींसाठी स्वच्छता सुववधा आणण इतर
आवशयक सामानसह ३२ खोल्या आहेत.
• नव्याने तयार झालेल्या या वसवतगृहामुळे ववद्ा्याांमधील शैिणणक वातावरणाला प्रोत्साहन वमळेल.

इस्लावमक सहकाि सांघटना

• भारतातील नागररकत्व (सुधारणा) कायदा २०१९ आणण रामजन्म वादावरील सवोच्च न्यायालयाच्या
डनणायाला इस्लावमक सहकार संघटने ने वचिंतेचा ववर्य म्हणून उद्धृत केले आहे.
सांघटनेबद्दल
• OIC | Organisation of Islamic Cooperation
• इस्लावमक सहकार संघटनेची स्थापना १९६९ मध्ये २४ देशांनी केली होती. सध्या ४ खंिातील एकूण
५७ देश या संघटनेचे सदस्य आहेत.
• यात तुकीा, इराण आणण पाडकस्तानसारख्या गैर-अरब देशांचाही समावे श आहे. अरब लीगचे सवा २२
सदस्य या संघटनेचेही सदस्य आहेत.
• मोठ्या प्रमाणावर मुस्स्लम जनता असलेले रणशया आणण र्ायलंि हे देश ओआयसीचे पयावे िक
(ऑलझव्हार) आहेत. या संघटनेच्या अवधकृत भार्ा अरबी, इंग्रजी आणण फ्रेंच आहेत.
• जगातील सवा इस्लावमक देश या संघटनेचे सदस्य आहेत. तसेच सदस्य राष्टरांमध्ये आडफ्रका खंिातील
अशा अनेक देशांचा समावे श आहे जे र्ील बहुसंख्य जनता मुस्स्लमेतर आहे .
• इस्लावमक मूल्यांचे रिण करणे, सदस्य राष्टरांचे राष्टरीय सावा भौमत्व व स्वातंत्र्य यांचे जतन व संरिण
करणे आणण आंतरराष्टरीय शांतता व सुरणिततेमध्ये योगदान देणे, हा ओआयसीचा उिेश आहे .
• ही संघटना मुस्स्लम जगतातील देशांचे व त्यांच्या नागररकांचे एकडत्रत प्रवतडनवधत्व करते व त्यांचे
स्हत जोपासते. या संघटनेचे मुख्यालय जे िाह (सौदी अरेवबया) येर्े आहे.
• जगातील दुसऱ्ा िमांकाची मुस्स्लम लोकसंख्या असलेला भारत देश मात्र या संघटनेचा सदस्य
Page | 86
 नाही. काशमीरवरून भारत व ओआयसीदरम्यान मोठ्या प्रमाणावर मतभेद आहेत.
• त्याच्या सदस्य देशांची एकूण लोकसंख्या १.८ अब्ज असून, संयुकत राष्टरानंतर ही दुसरी सवाात मोठी
अंतर-सरकारी संस्था आहे.
• इस्लावमक सहकार संघटनेचे णशखर सं मेलन प्रत्येक ३ वर्ाांनी आयोणजत केले जाते. ओआयसीला
संयुकत राष्टरे आणण युरोडपयन युडनयनमध्ये स्थायी प्रवतडनवधत्व आहे.

पाद्रकस्तान भारताकडू न पोणलओ माक

य ि आयात किणाि
• पाडकस्तानच्या केंद्रीय मंडत्रमंिळाने केवळ एकदाच भारताकिून पोणलओ माकार आयात करण्याची
परवानगी डदली आहे.
• या माकारचा वापर पोणलओची लस डदलेल्या मुलांना वचन्हांडकत करण्यासाठी त्यांच्या बोटावर
डनशाण लावण्यासाठी केला जातो. या प्रस्ियेस जागवतक आरोग्य संघटनेने (WHO) मान्यता डदली
आहे.
• जम्मू-काशमीरमधील कलम ३७० रि केल्यानंतर, पाडकस्तानने एकतफीा भारताशी व्यापार र्ांबवला
ज्यामुळे पाडकस्तानमध्ये अनेक आवशयक और्धे व इतर उत्पादनांचा तुटविा डनमााण झाला आहे.
पोणलओ
• पोणलओ अर्वा पोणलओमायणलडटस हा एक ववर्ाणूंमुळे साधारणतः ५ वर्ााखालील बालकांना
होणारा आणण अपंग करणारा संसगाजन्य रोग आहे.
• या रोगावर कोणताही उपाय नाही मात्र, योग्य वेळी लसीकरण केल्यास यापासून बचाव केला जाऊ
शकतो.
• जगात अजू नही असे ३ देश आहेत, जे र्े पोणलओ अस्स्तत्वात आहे. त्यात पाडकस्तान, नायजे ररया
आणण अफगाणणस्तानचा समावे श आहे.
• डिसेंबर २०१९ पयांत पाडकस्तानमध्ये पोणलओच्या १११ प्रकरणांची नोंद झाली आहे. २०१४ मध्ये
पाडकस्तानमध्ये जगात सवाावधक पोणलओचे रुग्ण आढळले होते.
सांयुक्त िाष्ट्रसांघाचे बर्ेट
• संयुकत राष्टरसंघाने २७ डिसेंबर रोजी ३.०७ अब्ज अमेररकन िॉलसाचे बजे ट स्वीकारले. यंदा संयुकत
राष्टरसंघाने प्रर्मच म्यानमार व सीररयामधील युद्ध गुन्यांचा तपासाचा डनधी वाटपामध्ये समावे श केला
आहे.
• संयुकत राष्टरसंघाचे वर्ा २०२०चे हे बजे ट वर्ा २०१९च्या तु लनेत डकिंवचत जास्त आहे. २०१९ मध्ये
संयुकत राष्टरसंघाचे बजे ट २.९ अब्ज िॉलसा होते.
• महागाई, अवतररकत अणभयाने व ववडनमय दराच्या समायोजनामुळे यंदाच्या बजे टमध्ये ही अवतररकत

Page | 87
 वाढ झाली आहे .
• यावर्ी वसररया, म्यानमारमधील गुन्यांचा तपासासाठीचे योगदान सदस्य देशांना प्रर्मच सकतीचे
करण्यात आले आहे.
• ऑकटोबर २०१९ मध्ये संयुकत राष्टरसंघाला गंभीर आर्मर्क पेचप्रसंगाचा सामना करावा लागला होता.
परंतु अमेररका, चीन सारख्या मोठ्या देणगीदारांनी त्यांचे र्कबाकी भरल्यानंतर युएनची स्थस्थती पुन्हा
सुधारली होती.
सांयुक्त िाष्ट्रसांघाचा खचय
• संयुकत राष्टरसंघाने आपल्या खचााचे वगीकरण ५ सवा साधारण गटांमध्ये केले आहे.
• यामध्ये सवाावधक प्राधान्य मानवतावादी सहाय्यास (३४ टक्के) डदले जाते. तर उवा ररत खचा ववकास
सहाय्य (२४ टक्के), शांतता मोस्हमा (१९ टक्के), ज्ञान-डनर्ममती मोस्हमा (१६ टक्के) व तांडत्रक सहकाया (७
टक्के) यासाठी केला जातो.

अवनगाडय: िणशयाचे हायपिसॉननक क्षे पणास्त्र

• रवशयाने जगातील पक्रहले हायपरसॉडनक अण्वि ववतरण िेपणाि प्रणाली ‘अवनगािा’ आपल्या
सैन्यदलाकिे सुपूदा केली आहे.
• रणशयाने मागील वर्ी हायपरसॉडनक अण्वि ववतरण प्रणाली ‘अवनगािा’ची दणिण युराल पवा तातील
दोम्बारोव्सकी वमसाइल बेसमध्ये यशस्वी चाचणी केली होती.
• या चाचणी दरम्यान या िेपणािाने ६००० डकमी अंतरावरील आपल्या लक्ष्याचा अचूक वेध घे तला
होता. हे िेपणाि आवाजाच्या वे गाच्या २७ पट वे गाने आपल्या लक्ष्याचा अचूक भेद करते.
• याची डनर्ममती नवीन कम्पोणझट पदार्ाापासून करण्यात आल्यामुळे ते २००० अंश सेस्ल्सअसपयांत
तापमान सहन करण्यास सिम आहे.
• हे िेपणाि लाँच झाल्यानंतर पृ्वीच्या किेबाहेर जाणार आहे . त्यानंतर तेर्ून लक्ष्याकिे झेपावणार
आहे. यामुळे या वमसाईलला रोखणे कठीण असणार आहे.
• वे गही प्रचंि असल्याने सध्याचे रिार या िेपणािाला शोधण्यात क
ु चकामी ठरणार आहेत. या
िेपणािामध्ये िूझ आणण बणलस्स्टक वमसाईल या दोन्हींचे गुण आहेत.
• अवनगािा जवमनीपासून डकतीतरी डकलोमीटरवर उंचीवर वातावरणात जाऊ शकते, ज्यामुळे ते
िेपणाि ववरोधी यंत्रणेला चुकवू शकते.
• अवनगािाची लांबी सु मारे ५.४ मीटर आहे , तसेच हे िेपणाि २ मेगाटनपयांत अण्विे व पारंपररक
शिे वाहून नेण्यास सिम आहे.

Page | 88
 प्रादेशिक
णशवभोर्न योर्ना
• राज्यातील गरीब व गरजू जनते ला केवळ १० रुपयांत ‘णशवभोजन’ उपललध करून देण्यास महाराष्टर
राज्य मंडत्रमंिळाने मान्यता डदली आहे .
• राज्य सरकारची ही योजना प्रायोवगक तत्त्वावर सुरू करण्यासाठी ३ मस्हन्यांत ६.४८ कोटी रुपये खचा
अपेणित आहे.
• योजनेच्या पस्हल्या टर्पर्पयात प्रायोवगक तत्त्वावर राज्यातील प्रत्येक णजल्याच्या मुख्यालयात डकमान १
भोजनालय तसेच प्रत्येक भोजनालयात कमाल ५०० र्ाळ्या सुरू करण्यास सरकारच्यावतीने मान्यता
देण्यात आली आहे.
• या योजनेला वमळणारा प्रवतसाद पाहून ही योजना राज्याच्या इतर भागात राबववण्यात येईल.
• सरकारतफे सुरू करण्यात येणाऱ्ा भोजनालयात प्रत्येकी ३० ग्रमच्या २ चपात्या, १०० ग्रमची १ वाटी
भाजी, १५० ग्रम भात व १०० ग्रम १ वाटी वरण समाववष्ट असलेली णशवभोजनाची र्ाळी १० रुपयात
देण्यात येईल.
• ही भोजनालये दुपारी १२ ते २ या कालावधीत कायारत राहतील.
• शासकीय कायाालयाच्या पररसरात असलेल्या भोजनालयात सवलतीचे भोजन घे ण्यास शासकीय
कमा चाऱ्ांना बंदी असणार आहे.
• या णशवभोजन र्ाळीची प्रत्यि डकिंमत शहरी भागामध्ये प्रवतर्ाळी ५० रुपये व ग्रामीण भागामध्ये ३५
रुपये इतकी आहे.
• प्रत्येक ग्राहकाकिून प्राप्त झालेल्या १० रुपयाव्यवतररकत उवा ररत रक्कम अनुदान म्हणून संबंवधत
भोजनालय चालवणाऱ्ा संस्थेला णजल्हावधकारी कायाालयामाफात डदले जाईल.
• शहरी भागासाठी प्रवतर्ाळी ४० रुपये आणण ग्रामीण भागासाठी प्रवतर्ाळी २५ रुपये अनु दान असेल.
• ही योजना राबववण्यासाठी सद्:स्थस्थतीत सुरू असलेल्या खानावळ, मस्हला बचतगट, भोजनालय,
रेस्टॉरंट, अशासकीय संस्था यापैकी सिम असलेल्या भोजनालयाची डनवि करण्यात येईल
• त्यासाठी महापाणलका स्तरावर णजल्हावधकारी यांच्या अध्यिते खाली व तालुका स्तरावर तहसीलदार
यांच्या अध्यितेखाली सवमती स्थापन करण्यात येईल.
• गरीब डकिंवा मजू र लोकांची वदाळ जास्त असलेल्या णजल्हा रुग्णालये, बस स्थानके, रेल्वे स्थानक
पररसर, बाजारपेठा, शासकीय कायाालये यासारख्या स्ठकाणी र्ाळीची वविी केली जाईल.
• योजनेचे डनयंत्रण, पयावे िण यासाठी राज्य स्तरावर मुख्य सवचवांच्या अध्यिते खाली उच्चावधकार
सवमती असेल. ही सवमती सवा पयाायांचा ववचार करून योजनेचा पुढील टर्पपा ठरववण्याची कायावाही

Page | 89
 करेल.

भोगवे समुद्र नकनाऱ्ाला ब्ललू फ्लॅग प्रमाणपत्र

• वसिंधु दुगा णजल्यातील भोगवे समुद्र डकनाऱ्ाला केंद्रीय पयाावरण मंत्रालयाने मानाचे ‘ललू फ्लग’
प्रमाणपत्र डदले आहे.
• यामुळे महाराष्टर शासनाने पयाटन णजल्हा म्हणून घोडर्त केलेल्या वसिंधु दुगा णजल्याच्या णशरपेचात
मानाचा तुरा खोवला गेला आहे. असे प्रमाणपत्र वमळववणारा हा महाराष्टरातील पस्हलाच समुद्र डकनारा
आहे.
• केंद्रीय वने व पयाावरण तर्ा हवामानबदल मंत्रालयाने िेन्माक ा च्या फाउंिे शन फॉर एन्व्हायरमेंट
एज्युकेशन (FEE) या आंतरराष्टरीय ख्यातीच्या संस्थे किून ववववध मानकांच्या आधारे भारतातील
समुद्र डकनाऱ्ांचा अभ्यास केला.
• त्यानसुयर एकूण ४ उत्कृष्ट मानकांच्या ३३ घटकांआधारे ‘ललू फ्लग’ प्रमाणपत्रासाठी देशातील
सवोत्कृष्ट १३ समुद्र डकनाऱ्ांची डनवि करण्यात आली आहे. यात भोगवे समुद्र डकनाऱ्ाचा समावे श
आहे.
• पयाावरण णशिण आणण मास्हती, आंघोळीच्या पाण्याची गुणवत्ता, पयाावरण व्यवस्थापन, संवधा न ि
सुरिा व समुद्र डकनाऱ्ावर उपललध करून देण्यात आलेल्या सुववधा या प्रमुख चार डनकर्ांवर भोगवे
समुद्र डकनारा उत्कृष्ट ठरला आहे.
भोगवे समुद्र नकनािा
• वसिंधु दुगा णजल्याच्या वें गुले तालुकयातील भोगवे गावाला कली नदी व समुद्र यांचा संगम पाहायला
वमळतो.
• लांबच्या लांब पसरलेली पांढऱ्ा शुभ्र आणण स्वच्छ वाळूची चौपाटी आणण डकनाऱ्ावरील माि
पोफळीच्या बागा यामुळे समुद्र डकनाऱ्ावरील डनसगा सौंदया अवधक देखणे डदसते .
• भोगवे समुद्र डकनाऱ्ावर जाण्यासाठी परूळे बाजार येर्ून ६ डकमी प्रवास करून जाता येते. प्रस्ताववत
वचपी ववमानतळपासून भोगवे डकनारा हवाई अंतर एक ते दीि डकमी अंतरावर आहे.
• केंद्र शासनाच्या डनमाला सागरी तट अणभयानाअंतगात भोगवे डकनाऱ्ावर बैठक व्यवस्था, स्वच्छता
गृह, लाईटची व्यवस्था करण्यात आली आहे .
• भोगवे समुद्र डकनाऱ्ावर डनवती डकल्ला वसलेला आहे . डनवती डकल्ल्याच्या पाठीमागील बाजू स
भोगवे चा जवळपास चार डकलोमीटर लांब स्वच्छ सागर डकनारा पसरलेला आहे .

मुांबई सेंटरल ठिले देशातील पहहले ‘इट िाईट स्टेशन’

Page | 90
• रेल्वे प्रवाशांना आरोग्यपूणा आणण योग्य अन्नपदार्ाांचा पयााय डनविण्यासाठी सहाय्य ठरणारी ‘योग्य
खाद् पदार्ा स्थानक मोहीम’ (Eat Right Station) रेल्वे मंत्रालयाने सुरू केली होती.
• भारतीय अन्न सुरिा आणण मानक प्रावधकरणाद्वारे (FSSAI) २०१८ मध्ये सुरू करण्यात आलेल्या ‘इट
राईट इंडिया’ (Eat Right India) मोस्हमे चा हा एक भाग होता.
• या मोस्हमेअंतगात मुंबई सेंटरल रेल्वे स्थानक देशातील पस्हले ‘इट राईट स्टेशन’ ठरले आहे. FSSAI
द्वारे २९ नोव्हेंबर रोजी या रेल्वे स्थानकाला ४ तारांडकत प्रमाणपत्र प्रदान करण्यात आले.
• अन्न सुरिा व स्वच्छता, आरोग्यदायी पदार्ाांची उपललधता, अन्नपदार्ा डनर्ममती-वाहतूक आणण
वविीची स्ठकाणे, वाया जाणाऱ्ा अन्नपदार्ाांचे व्यवस्थापन, स्थाडनक व ऋतूमानानु सार उपललध
होणारे खाद्पदार्ा तसेच अन्न सुरिा आणण आरोग्यदायी आहार या गोष्टींची पूताता करण्याच्या
आधारावर मुंबई सेंटरलची डनवि करण्यात आली आहे.

फुलपाखिाांच्या प्रर्ातीांचे मिाठी नामकिण

• राज्य सरकारच्या वन ववभागाच्या अखत्यारीत असलेल्या महाराष्टर राज्य जैवववववधता मंिळाच्या
पुढाकाराने राज्यातील २७९ फुलपाखरांच्या प्रजातींचे नामकरण मराठी भार्ेत करण्यात आले आहे.
• त्यानु सार महाराष्टराचे राज्य फुलपाखरू असलेल्या लल्यु मॉरमॉन या प्रजातीच्या फु लपाखराला नीलवं त
हे मराठी नाव देण्यात आले आहे.
• हे नामकरण महाराष्टर राज्य जैवववववधता मंिळाचे अध्यि ववलास बिेकर आणण त्यांच्या सहकाऱ्ांनी
केले आहे .
• देशात आढळू न येणाऱ्ा १५०० आणण महाराष्टरात आढळून येणाऱ्ा २७९ फुलपाखरांची नावे इंग्रजीत
होती. फुलपाखरांचे नामांतर करण्याचा हा देशातील पस्हलाच प्रयोग आहे.
• यातूनच डत्रमंिळ, तरंग, मनमौजी, यावमनी, रुईकर, रत्नमाला, तलवार, पुच्छ, गिद सरदार, भटकया,
मयुरेश, नायक अशी आकर्ाक मराठी नावे फुलपाखरांच्या वे गवे गळ्या प्रजातींना देण्यात आली
आहेत.
• मराठी नावांमध्ये फुलपाखराचे रूप दिले असले पास्हजे ; ते लोकांना आपले वाटले पास्हजे या
सगळ्या बाबींचा नामकरण करताना ववचार करण्यात आला आहे . यात फुलपाखराचा रंग, रूप, पंख
यांचा ववचार करण्यात आला आहे .
• नामकरण करण्यासाठी फुलपाखरांच्या सवयी, त्यांचे पंख उघिण्याची, वमटण्याची लकब, बसण्याची
पद्धत याचाही ववचार करण्यात आला आहे.
• जैवववववधता बोिााच्या मंिळीनी फकत फु लपाखराचेच मराठीत नामकरण केले नसून, त्यांनी त्यांचे
कुळही मराठीत नामांतरीत केले आहे.

Page | 91
• म्हणजे च डनम्फाणलिी या फु लपाखरू कुळाचे नाव 'क
ुं चलपाद' असे झाले. हेस्स्पररिीचे 'चपळकुळ'
झाले तर लायसनेिीचे 'नीळकुळ’ झाले. अशाच पद्धतीने 'पुच्छ', 'मुग्धपंखी' कुळ अस्स्तत्त्वात आली
आहेत.
• राज्यातील फुलपाखरे आणण त्यांची मराठी नावे याची मास्हती देणारे पुस्तक उत्तम छायावचत्रांसह वन
ववभागाने प्रकाणशत केले आहे .

साहहत्य सांमेलनाचे उद्घाटन महानोि किणाि

• उस्मानाबाद येर्े होणाऱ्ा ९३व्या अणखल भारतीय मराठी सास्हत्य सं मेलनाचे उद्घाटन रानकवी पद्मश्री
ना. धों. महानोर यांच्या हस्ते होणार आहे .
• अणखल भारतीय मराठी सास्हत्य महामंिळाचे ९३वे अणखल भारतीय मराठी सास्हत्य सं मेलन १०, ११,
१२ जानेवारी २०२० रोजी उस्मानाबाद येर्े होत आहे.
• या सं मेलनाची आयोजक संस्था असलेल्या मराठवािा सास्हत्य पररर्द उस्मानाबाद शाखेच्या वतीने
या सं मेलनाची तयारी सुरू आहे.
• या सं मेलनाच्या अध्यिपदी फादर फ्रास्न्सस डदडिटो यांची यापूवीच एकमताने डनवि झालेली आहे.
ना. धों. महानोि याांच्याववषयी
• महानोर यांच्या लेखणीतून साकारलेली अणजिं ठा, कापूस खोिवा, गंगा वाहू दे डनमाळ, जगाला प्रेम
अपाावे , त्या आठवणींचा झोका, डदवे लागणीची वेळ, पळसखेिची गाणी, पिांचे लि र्वे , पानझि,
पावसाळी कववता, यशवं तराव चव्हाण, रानातल्या कववता, शरद पवार आणण मी, शेती, आत्मनाश
आणण संजीवन ही पुस्तके वाचकांनी िोकयावर घे तली आहेत.
• तसेच जै त रे जै त, सजाा, एक होता ववदूर्क, अबोली, मुकता अशा वचत्रपटां साठी त्यांनी गीतलेखन
केले असून, ही गाणी आजही अनेकांच्या ओठी कायम आहेत.
• ना. धों. महानोर यांना भारत सरकाद्वारे १९९१ साली पद्मश्री पुरस्काराने गौरववण्यात आले आहे .
• तर त्यांच्या ‘पानझि’ या पुस्तकास २००० साली सास्हत्य अकादमी पुरस्कार आणण २००९ साली
कुसु माग्रज प्रवतिानतफे ‘जनस्थान’ पुरस्काराने सन्माडनत करण्यात आलेले आहे .
मिाठी साहहत्य सांमेलनाचे उद्घाटन मिाठी साहहहत्यकाच्या हस्ते
• सास्हत्य महामंिळाचे कायाालय ववदभा सास्हत्य संघाकिे असताना तत्कालीन अध्यि िॉ. श्रीपाद
जोशी यांच्या प्रयत्नातून गेल्या वतन्ही वर्ाांच्या सं मेलनासाठी इतर भार्ांमधील प्रवतभावं त लेखकांना
उद्घाटनासाठी डनमंडत्रत करण्यात आले होते.
• ९० व्या व ९१व्या सं मेलनाचे उद्घाटन स्हिंदी-इंग्रजीचे प्रख्यात लेखक ववष्णू खरे आणण गुजराती लेखक
िॉ. रघुवीर चौधरी यांच्या हस्ते झाले.

Page | 92
• यवतमाळ येर्े झालेल्या ९२व्या सास्हत्य सं मेलनासाठी इंग्रजीतल्या वसद्धहस्त लेणखका नयनतारा
सहगल यांना हा मान देण्यात आला. मात्र त्यांच्या हस्ते उद्घाटन होऊ शकले नाही.
• त्यामुळे मराठी सास्हत्य सं मेलनाचे उद्घाटन दुसऱ्ा भार्ेतील सास्हस्त्यकाच्या हस्ते करण्याची परंपरा
यंदा खंडित झाली आहे.

नाणशक िेल्वे िानकात ‘ऑहक्सर्न पालयि’ सु रू

• वायू प्रदूर्णाचा सामना करण्यासाठी भारतीय रेल्वे ने नाणशक रेल्वे स्थानकात ‘ऑस्कसजन पालार’ सुरू
केले आहे . लोकांना स्वच्छ हवे चा अनु भव प्रदान करणे, हे त्याचे उिीष्ट आहे.
ऑहक्सर्न पालयि
• भारतीय रेल्वे ने ‘एरो गािा’च्या (Airo Guard) संयुकत ववद्माने या ऑस्कसजन पालारची सुरुवात
केली आहे. एरो गािा नाणशक स्थस्थत रोपवाडटका िेत्रातील अग्रगण्य सल्लागार संस्था आहे.
• प्रत्येक रेल्वे स्थानकात आणण घराघरांत या उपिमाचा प्रसार करणे, हे या ऑस्कसजन पालार सुरू
करण्यामागील उस्िष्ट आहे .
• या ऑस्कसजन पालारमध्ये सु मारे १५०० झािे आहेत, जी रेल्वे स्थानकाच्या पररसरातील हवा स्वच्छ
करण्यात आणण प्रदूषण कमी करण्यात महत्त्वपूणा भूवमका डनभावतात.
• या ऑस्कसजन पालारची संकल्पना ‘नासा’च्या (NASA | National Aeronautics and Space
Administration) णशफारशीवर आधाररत आहे .
• १९८९मध्ये नासाने केलेल्या एका अध्ययनात असे आढळून आले की, काही ववणशष्ट झािे इतर
झािांच्या तुलनेत ५ सवाात हाडनकारक प्रदूर्क अवधक चांगल्या प्रकारे शोर्ून घे तात. या वनस्पती
ऑस्कसजन पालारमध्ये लावण्यात आल्या आहेत.

झािखांडमध्ये काँग्रेस-झामुमोचे सिकाि

• झारखंिमधील ववधानसभा डनविणुकीत सत्ताधारी भाजपचा दणदणीत पराभव झाला असून,
भाजपला ८१ पैकी २६ जागांवरच ववजय वमळाला आहे .
• काँग्रेस-झारखंि मुकती मोचाा व राष्टरीय जनता दल यांच्या आघािीने ८१ पैकी ४७ जागांवर ववजय
वमळववला असून, झामुमोचे नेते हेमंत सोरेन हेच राज्याचे मुख्यमंत्री बनले आहेत.
• झामुमोला ३० व काँग्रेसला १६ जागांवर यश वमळाले असून, राष्टरीय जनता दलाचा (राजद) १
उमेदवार ववजयी झाला आहे . ४ जागांवर अपि व अन्य ववजयी झाले आहेत.
• भाजपचे नेते व झारखंिचे मुख्यमंत्री रघुबर दास यांच्यासह त्यांच्या मंडत्रमंिळातील ५ मंत्र्यांचा जनतेने
या डनविणुकीत पराभव केला.

Page | 93
• यामुळे मध्य प्रदेश, राजस्थान, छत्तीसगि, महाराष्टर यांच्यापाठोपाठ आता झारखंिमध्येही भाजपला
ववरोध करणाऱ्ा पिांचे सरकार आले आहे .
• त्यापैकी ३ राज्यांत काँग्रेसचे बहुमताचे सरकार असून, महाराष्टर आणण झारखंिमध्ये सत्ताधारी
आघािीमध्ये काँग्रेस आहे .
हेमांत सोिेन झािखांडचे ११वे मुख्यमांत्री
• या डनकालानंतर झारखंि मुकती मोचााचे नेते हेमंत सोरेन यांनी झारखंिच्या मुख्यमंडत्रपदाची शपर्
घे तली. सोरेन हे झारखंिचे ११वे मुख्यमंत्री झाले आहेत.
• राज्यपाल द्रौपदी मुमूा यांनी सोरेन यांना पद आणण गोपडनयतेची शपर् डदली. सोरेन दुसऱ्ांदा
झारखंिचे मुख्यमंत्री बनले आहेत.
• सोरेन यांच्यासह काँग्रेसचे वववधमंिळ नेते आलमवगर आलम, काँग्रेसचे प्रदेशाध्यि रामेर्श्र ओरान
आणण राष्टरीय जनता दलाचे आमदार सत्यानं द भोकत यांनी देखील यावेळी कवबनेट मंत्रीपदाची शपर्
घे तली.
• काँग्रेस-झारखंि मुकती मोचाा व राजद यांनी एकूण ४७ जागा णजिंकल्या असून, सरकार स्थापने साठी
४२ जागांची आवशयकता असल्याने या आघािीने बहुमताचा आकिा सहजररत्या पार केला आहे.
• डनविणुकीनंतर झारखंि ववकास मोचाा (प्रजातंडत्रक) व कम्युडनस्ट पाटी ऑफ इंडिया (माकसावादी-
लेडननवादी) या पिांनीही ३ पिांच्या आघािीला पाठींबा डदला आहे.

नागालँडमध्ये हॉनयवबल महोत्सव सुरु

• १ डिसेंबर रोजी नागालँिमधील नागा वारसा गाव डकसामा येर्े २०व्या हॉनावबल महोत्सवाचे उद्घाटन
झाले.
• १ डिसेंबर १९६३ रोजी नागालँिला स्वतंत्र राज्याचा दजाा प्राप्त झाला होता. नागालँि हे भारताचे १६वे
राज्य होते.
हॉनयवबल महोत्सव
• दरवर्ी नागालँिमध्ये १ ते १० डिसेंबर दरम्यान हॉनावबल महोत्सव आयोणजत केला जातो. हा एक
सांस्कृवतक महोत्सव आहे.
• या महोत्सवाचे नाव भारतीय हॉनावबल पक्ष्याचा नावावरून ठेवण्यात आले आहे.
• या महोत्सवात सांस्कृवतक कला, िीिा स्पधाा व भोजन मेळावे आयोणजत केले जातात. याणशवाय
वचत्रकला, लाकूि निीकाम व णशल्पकला यांचे प्रदशान देखील भरववण्यात येते.

पूवोत्ति िाजयाांच्या ववकासासाठी १८ प्रकल्पाांना मांर्ुिी

Page | 94
• पयाटन मंत्रालयाने ३ डिसेंबर रोजी ‘प्रसाद’ आणण ‘स्वदेश दशान’ या योजनांतगात पूवोत्तर राज्यांच्या
ववकासासाठी १८ प्रकल्पांना मंजु री डदली.
• याबरोबरच पयाटन मंत्रालयाने या प्रकल्पांसाठी १४५६ कोटी रुपयांची तरतूदही केली आहे.
• पूवोत्तर िेत्राला लोकडप्रय पयाटनस्थळ म्हणून ववकवसत करण्यासाठी सरकारद्वारे अनेक प्रकल्प सुरू
केले जात आहेत.
• पयाटन मंत्रालयाने देशातील दूरदशान व खाजगी वास्हन्यांवर टेणलव्हीजन मोस्हमदेखील सुरू केली
आहे. तसेच असंख्य दूरदशान जास्हराती आणण वचत्रपटांचा वापर प्रवसद्धी सास्हत्य म्हणून केला जात
आहे.
• याबरोबरच मंत्रालय पूवोत्तर भागात दरवर्ी आंतरराष्टरीय पयाटन माटाचे देखील आयोजन करते.
• मंत्रालयाने मंजू र केलेली रक्कम वरील उपिमांच्या ववकासास मदत करेल. याणशवाय वन्यजीव पररसर,
हेररटेज सर्षकट आणण कामाख्या मंडदराच्या ववकासासाठी तसेच या भागातील इतर महत्वपूणा
तीर्ािेत्रां साठीही या डनधीचा उपयोग केला जाईल.
महत्व
• आज पयाटन िेत्राचा जागवतक जीिीपीमधील वाटा १० टक्के आहे. याणशवाय हे िेत्र सवाावधक
रोजगार डनर्ममती करणारे िेत्रही आहे . दर १२ रोजगारांपैकी १ रोजगार पयाटन िेत्राद्वारे डनमााण होतो.
• भारतात एकूण जीिीपीमध्ये पयाटन िेत्राचा वाटा ६.२३ टक्के आहे आणण एकूण रोजगार डनर्ममतीमध्ये
या िेत्राचे योगदान ८.७८ टक्के आहे.

एकाहत्मक ननयांत्रण आणण आदेश क

ें द्र
• हररयाणाचे मुख्यमंत्री मनोहर लाल खट्टर यांनी गुरुग्राममध्ये एकास्त्मक डनयंत्रण आणण आदेश केंद्र
(ICCC | Integrated Command and Control Centre) सुरू केले.
• लोकांना ववववध ऑनलाइन स्माटा सेवा प्रदान करणे, हा या केंद्राचा उिेश आहे . या केंद्राच्या
उभारणीसाठी ३८ कोटी रुपये खचा आला आहे.
• या केंद्रामुळे राज्य सरकार एकाच मं चाच्या माध्यमातून ववववध नागरी सेवा दूरस्थपणे व्यवस्थाडपत
आणण डनयंडत्रत करू शकेल.
• यामध्ये स्माटा पार्ककग, स्माटा लाइडटिंग, स्माटा टरडफक अँि टरान्सपोटा, स्माटा कचरा व्यवस्थापन, स्माटा
पाणीपुरवठा व्यवस्थापन, सीसीटीव्ही आधाररत सावा जडनक सुरिा, संपत्ती व्यवस्थापन यंत्रणा व
संपत्ती कर व्यवस्थापन यंत्रणा सारख्या सेवांचा समावे श आहे.
• या सवा नागरी सेवा एकाच व्यासपीठावर आणण्यासाठी एक मोबाइल ॲपदेखील ववकवसत केले गेले
आहे, ज्यामुळे नागररक सहजतेने या सेवांचा लाभ घे ऊ शकतील.

Page | 95
• याअंतगात ३५८ वाहतूक चौकात १२०० सीसीटीव्ही कमेरे बसववण्याचे डनयोणजत असून आतापयांत
५० वाहतूक चौकात २५० सीसीटीव्ही कमेरे बसववण्यात आले आहेत. उवा ररत कमेरे माचा २०२०
पयांत बसववले जाणार आहेत.
• या कमेऱ्ांमुळे वाहनांचा वे ग, त्यांची नोंदणी नंबर र्पलेट, त्यांचा रंग, हेल्मेट नसलेल्या दुचाकीस्वार
यांची ओळख या केंद्रामध्ये केली जाऊ शकेल.
• लवकरच गुरुग्राममधील सवा सरकारी इमारती आणण पोणलस ठाणे ऑस्प्टकल फायबर नेटवका शी
जोिली जातील.

र्म्मू-काश्मीिमधील द्रर् पुलाचे उद्घाटन

• जम्मू-काशमीरचे नायब राज्यपाल वगरीशचंद्र मुमूा यांच्या हस्ते राजौरी येर्ील द्रज पुलाचे उद्घाटन
करण्यात आले.
• हा पूल लष्करासाठी तसेच संपूणा राजौरी णजल्याच्या सामाणजक-आर्मर्क ववकासासाठी महत्त्वपूणा
आहे.
• या पुलाच्या सहाय्याने कोणत्याही मोसमात सैडनक आणण स्थाडनक लोकांची वाहतूक शकय होईल.
द्रर् पुल
• हा ७२ मीटर लांबीचा मल्टी सेल बॉकस टाइप लोि कलास ७० डिज आहे. हा पूल द्रज नाल्यावर
स्थस्थत आहे आणण तो कोत्रंका तहसीलला द्रज िेत्राशी जोितो.
• या पुलावरून ७० टन वजन वाहून नेणे शकय आहे.
• या पुलाचे बांधकाम ३१ टास्क फोसाच्या ११० रोि कन्स्टरकशन कंपनीद्वारे सीमा रस्ते संघटनेच्या
(BRO) संपका प्रकल्पाअंतगात करण्यात आले आहे.
सांपक
य प्रकल्प
• या प्रकल्पाची सुरुवात १९७५ मध्ये सीमा रस्ते संघटनेद्वारे (BRO) करण्यात आली होती. त्याचे
मुख्यालय जम्मू येर्े आहे.
• यात प्रकल्पाअंतगात पीर पंजालपासून (उत्तर) पठाणकोटपयांत (दणिण) आणण पुंच (पणश्चम) ते
िलहौसी (पूवा ) पयांत २२०० डकलोमीटरचे रस्त्यांचे जाळे ववकवसत करण्याचे लक्ष्य आहे.
सीमा रस्ते सां घटना
• BRO: Border Roads Organisation
• स्थापना: ७ मे १९६०
• मुख्यालय: नवी डदल्ली

Page | 96
• िीदवाकय: श्रमेण सवा म् साध्यम् (कठोर पररश्रमांद्वारे सिाकाही साध्य होते )
• ही संर्टना भारताच्या सीमािती भागात रस््याच्या नेटिक
ा ची उभारणी आणण व्यिस्थापन करते. ही
संस्था संरक्षण मंत्रालयांतगात काया करते .
• तसेच ही संर्टना अफगाणणस्तान, भूतान, म्यानमार आणण श्रीलंका या देशांमध्ये पायाभूत सुविधांच्या
उभारणीचे कायाही करते.
• सीमािती भागात कमा चारी ि राष्ट्राच्या जाळ्यांचे विकास ि व्यिस्थापन करणे, तसेच आंतरराष्ट्रीय
सीमेजिळील राज्यांच्या सामाणजक-आर्थिक विकासात योगदान देणे ही बीआरओची शांती
काळातील काये आहेत.
• देशाच्या ननयंत्रण रेषांचे व्यिस्थापन करणे ि युद्धकाळात सरकारने नदलेली अवतररक्तत कामे पार
पाडणे ही बीआरओची युद्ध काळातील काये आहेत.

आांध्रप्रदेश नदशा कायदा

• आंध्रप्रदेश ववधानसभेने ‘डदशा ववधे यक’ पाररत केले आहे. डदशा ववधे यकाला आंध्रप्रदेश फौजदारी
कायदा (सुधारणा) ववधे यक २०१९ असेही म्हटले गेले आहे.
• या ववधे यकांतगात बलात्कार आणण सामूस्हक बलात्काराच्या गुन्याची सुनावणी जलद करत, २१
डदवसांच्या आत डनकाल लावण्याची आणण दोर्ींना मृत्यूदंिाच्या णशिेची तरतूद करण्यात आली
आहे.
• या ववधे यकामुळे बलात्काऱ्ां साठी फाशीच्या णशिेची तरतूद करणारे आं ध्रप्रदेश हे देशातील पस्हले
राज्य ठरले आहे. हा कायदा ‘आंध्रप्रदेश डदशा कायदा’ म्हणून ओळखला जाईल.
• सध्याच्या कायद्ातील तरतुदीनुसार अशा प्रकरणांची सुनावणी ४ मस्हने चालते. या ववधे यकाद्वारे
भारतीय दंि ववधानाच्या ३५४ कलमात दुरुस्ती करण्यात आली असून त्यात ३५४ (ई) हे कलम
जोिण्यात आले आहे.
• सुधारणा कायद्ानु सार, अशा प्रकरणात जे र्े सािीपुरावे उपललध आहेत, तेर्े तपास ७ डदवसांत पूणा
करून, पुढील १४ डदवसांत न्यायालयात सुनावणी झाल्यानंतर २१ डदवसांच्या आत णशिा डदली जावी
असे म्हटले आहे .
• तसेच ईमेल, सोशल मीडिया व इतर डिणजटल माध्यमातून मस्हलांना त्रास देणाऱ्ांना पस्हल्या वेळी २
वर्ाापयांत णशिा होऊ शकते. दुसऱ्ा वेळी ही णशिा ४ वर्ाांपयांत वाढवली जाऊ शकते .
• याणशवाय मुलांवरील लैंवगक हल्ल्याच्या आरोपींना १० ते १४ वर्े तुरूंगवासाची तरतूद या ववधे यकात
करण्यात आली आहे.
• याणशवाय या कायद्ानु सार आं ध्रप्रदेशमधील सवा १३ णजल्यांमध्ये ववशेर् न्यायालयांची स्थापना

Page | 97
 करण्यात येणार आहे .
• या न्यायालयांमध्ये बलात्कार, लैंवगक छळ, ॲवसि हल्ले व सोशल मीडियाच्या माध्यमातून मस्हला व
बालकांवर होणारे अत्याचार यावरील खटले चालवले जाणार आहे.
• मस्हलांवरील अन्याय, अत्याचार, ववशेर्तः लैंवगक अत्याचारासारख्या घटनांना पररणामकारकररत्या
आळा घालण्यासाठी कठोर कायद्ाची गरज होती. ती या ववधे यकांमुळे पूणा होणार आहे .
• आंध्रप्रदेशचे मुख्यमंत्री: वाय. एस. जगन मोहन रेड्डी (वायएसआर काँग्रेस).
पार्शववभूमी
• िॉ. डदशा यांच्यावर सामूस्हक बलात्कार करून त्यांची हत्या करून नंतर त्यांची मृतदेह जाळण्याची
घटना काही डदवसांपूवी हैदराबाद (तेलंगणा) येर्े घिली होती.
• या गुन्याची घटनास्थळी सुरू असलेल्या चौकशी दरम्यान या गुन्हाच्या आरोपींनी पोणलसांकिील
शिे स्हसकावली व पळ काढण्याचा प्रयत्न केला.
• या दरम्यान झालेल्या चकमकीत पोलीस आयुकत व्ही. सी. सज्जनार यांच्या नेतृत्वाखालील पोणलस
दलाकिून हे चारही आरोपी पोलीस एन्काउंटरमध्ये मारले गेले.
• या घटनेचे देशभर पिसाद उमटले होते. यानंतर आं ध्रप्रदेशने या कायद्ासाठी वे गाने पावले उचलली.

मुल्लापेरियाि धिण वाद

• केरळ आणण तावमळना िू राज्यांमधील मुल्लापेररयार धरणाशी संबंवधत प्रश् सोिववण्यासाठी जल
शकती मंत्रालयाने ३ सदस्यांच्या पयावे िी सवमतीची स्थापना केली आहे.
• १९६० पासून या मुद्ावरून केरळ आणण तावमळनािू या दोन्ही राज्यांमध्ये वाद सुरू आहे.
• केरळने या धरणाच्या सुरिेबाबत आणण धरणाच्या पाण्याची पातळी कमी होण्यासंबंधी वचिंता व्यकत
केली आहे.
• तर तावमळनािूच्या ५ णजल्यांमधील पाणीपुरवठा, वसिंचन व वीजडनर्ममतीच्या महत्त्वामुळे तावमळनािू
या धरणाचा सातत्याने ववरोध करीत आहे .
मुल्लापेरियाि धिण
• मुल्लापेररयार धरण केरळमधील इिुक्की णजल्यात मुल्लायार आणण पेररयार नद्ांच्या संगमावर आहे.
• याद्वारे, तावमळनािू राज्य आपल्या ५ दणिणेकिील णजल्यांची पेयजल आणण वसिंचनाची गरज पूणा
करते.
• डिटीशांच्या शासनकाळात ९९९ वर्ाांसाठी केलेल्या एका करारानुसार या धरणाच्या संचालनाचा
अवधकार तावमळनािूला देण्यात आला होता.

Page | 98
• पणश्चमवास्हनी पेररयार नदीचे पाणी तावमळनािूमधील पजा न्यछायेच्या िेत्रांमध्ये पूवेकिे वळववणे, हे
या धरणाचे उिीष्ट आहे .
पेरियाि नदी
• पेररयार नदी केरळ राज्यातील सवाात लांब नदी असून, वतची लंबी २४४ डकमी आहे.
• केरळमधील बारमाही नद्ांपैकी एक असलेली ही नदी ‘केरळची जीवनरेखा’ म्हणूनही ओळखली
जाते.
• पेररयार नदी तावमळनािू मध्ये पणश्चम घाटाच्या णशववगरी टेकड्यांमधू न उगम पावते आणण पेररयार
राष्टरीय उद्ानातून वाहत जाऊन अरबी समुद्राला वमळते.
• मुख्य उपनद्ा: मुवर्रपुझा, मुल्लायार, चेरूर्ोनी, पेररनजंकुट्टी.

नत्रपुिा िाजयातील पक्रहला सेझ मांिूर

• भारत सरकारने ऑकटोबर २०१९ मध्ये सबरूम येर्ील डत्रपुरा राज्यातील पस्हल्या ववशेर् आर्मर्क िेत्र
अर्ाात सेझला (SEZ | Special Economic Zone) मंजू री डदली.
• हा सेझ प्रामुख्याने कृर्ी-आधाररत अन्न प्रस्ियेवर भर देईल. या प्रकल्पात केंद्र सरकार सु मारे १५५०
कोटी रुपयांची गुंतवणूक करणे अपेणित आहे.
• हा सेझ डत्रपुरा औद्ोवगक ववकास महामंिळाद्वारे ववकवसत केला जाईल. या सेझमध्ये रबर आधाररत
उद्ोग, बां बू उद्ोग, विोद्ोग आणण कृर्ी-अन्नप्रस्िया उद्ोग यावर लि केंडद्रत करेल.
• सेझच्या डनयमांनुसार ईशान्येकिील राज्यांमध्ये सेझ स्थापन करण्यासाठी डकमान २५ हेकटर जमीन
असणे आवशयक आहे.
• तर्ाडप, सध्या राज्य सरकारद्वारे फकत १६.३५ हेकटर जमीन अवधग्रस्हत करण्यात आली असून,
उवा ररत १०.९९ हेकटर जमीन मंजु रीच्या प्रतीिेत आहे.
• या सेझद्वारे सु मारे १२ हजार कुशल रोजगारांची डनर्ममती होणार आहे . हा सेझ चट्टग्राम बंदराजवळ
स्थस्थत असल्यामुळे हा अवधक खासगी गुंतवणूकीला आकर्षर्त करेल.
• तसेच दणिण डत्रपुरामधील फेनी नदीवरील पुलाचे बांधकाम पूणा झाल्यानंतर या सेझकिे आणखी
ओघ वाढेल.
• भारत सरकारने सेझ युडनटवर पस्हल्या ५ वर्ाांच्या डनयाात उत्पन्नावर १०० टक्के आयकर सूट देण्यात
येईल, अशी घोर्णा देखील केली आहे .
• त्यापुढील ५ वर्ाासाठी ५० टक्के आयकर सूट डदली जाईल. आयकर कायद्ाच्या कलम १० (अअ)
अंतगात ही सूट देण्यात येत आहे.

Page | 99
 घनकचऱ्ाचे ऑनलाइन कचिा ववननमय
• नगरपाणलक े च्या घनकचऱ्ाचे ऑनलाइन कचरा ववडनमय (Online Waste Exchange) करणारे
चेन्नई हे देशातील पस्हले शहर ठरले आहे.
• शहरातील कचरा खरेदी-वविी सुलभ करण्यासाठी चेन्नई नगरपाणलक
े चे आयुकत जी. प्रकाश यांनी
मद्रास वे स्ट एकसचेंजचा पर्दशी प्रकल्प सुरू केला आहे.
• याअंतगात ज्या रस्हवाशांना त्यांचा कचरा ऑनलाईन वविी करायचा आहे, ते शहरातील २६०० भंगार
वविेत्यांशी व इतर एजन्सीशी संपका साधू शकतील.
• केंद्रीय गृहडनमााण व शहरी व्यवहार मंत्रालयाच्या सहकायााने स्माटा वसटी वमशनने मद्रास वे स्ट
एकसचेंजच्या वेब पोटाल आणण अनुप्रयोग (App) यांची संकल्पना ववकवसत केली आहे.
• यासंबंधीचे वेब पोटाल www.madraswasteexchange.com आहे व गुगल र्पलेवरून अँन्िरॉईि
ॲप िाउनलोि केले जाऊ शकते .

आसामीला राज्य भाषा बनशवण्याचा आसाम सरकारचा द्रनिवय

• २३ नडसेंबर रोजी आसाम सरकारने ‘आसामी’ या भाषेला राज्य भाषा बनविण्याचा ठराि सं मत केला.
हा ननणाय बोडोलँड क्षेत्रीय प्रशासकीय णजल्हे (BTAD), बराक व्हली आणण िोंगराळ णजल्हे येर्े
लागू होणार नाही.
• याणशवाय आसामच्या सवा शाळांमध्ये ‘आसामी’ अडनवाया करण्यात यावी, अशी सूचनाही मंडत्रमंिळाने
केली आहे.
• राज्यात आसामी लोकांच्या वाढत्या असुरणिततेच्या पार्श्ा भूमीवर हे पाऊल उचलण्यात आले आहे.
नागररकत्व दुरुस्ती ववधे यक मंजू र झाल्यानंतर िह्मपुत्र खोऱ्ातील या राज्यात असुरणिततेची लाट
पसरली आहे.
• या डनणायाची अंमलबजावणी करण्यासाठी केंद्र सरकारला घटनेच्या कलम ३४५ मध्ये दुरुस्ती करावी
लागणार आहे. तसे केल्यास या प्रदेशातील आपली संस्कृती आणण भार्ेच्या हक्कांसाठी लढा देणाऱ्ा
लोकांच्या मनातील भीती दूर होण्यास मदत होईल.
• सध्या आसामी व बोिो या आसामच्या अवधकृत भार्ा आहेत. परंतु बराक खोऱ्ातील आसामचे काही
णजल्हे बंगाली भार्ेचा अवधकृत भार्ा म्हणून वापर करतात.
कलम ३४५
• राज्यघटनेच्या कलम ३४५ अन्वये कलम ३४६ व ३४७ मधील तरतुदींच्या अधीन राहून राज्यांना
स्हिंदी वा एकावधक प्रादेणशक भार्ा वापरण्याचा पयााय आहे.
• कलम ३४६: या कलमान्िये राज्ये आपापसातील आणण केंद्राशी असलेल्या संप्रेर्णाच्या भार्ेचा

Page | 100
 डनणाय घे ण्यास अवधकृत आहेत. तर्ाडप, अशी भार्ा केंद्राने अवधकृत केली पास्हजे .
• कलम ३४७: हे कलम राज्यातील लोकसंख्येच्या एखाद्ा गटाच्या भार्ेसाठी ववशेर् तरतू द प्रदान
करते. राष्टरपती अशा भार्ेच्या वापरास परवानगी देऊ शकतात.

प्राचीन सांस्क
ृ त णशलालेख
• भारतीय पुरातत्व सवे िण संस्थेच्या पुरालेख (Archive) शाखेने दणिण भारतातील सवाात प्राचीन
संस्कृत णशलालेख शोधला आहे . हे णशलालेख सप्तमातृकाबिल मास्हती देतो.
• या संस्कृत णशलालेखापूवी, इकष्वाकु राजा एहवला चंतामुला यांनी चौ्या शतकात जारी केलेला
नागाजुा नकोंिा णशलालेख दणिण भारतातील सवाात प्राचीन संस्कृत णशलालेख मानला जात होता.
• आंध्र प्रदेशातील गुंटूर णजल्यातील चेिोलू या गावात हा सवाात प्राचीन संस्कृत णशलाले ख सापिला
आहे. स्थाडनक भीमेर्श्र मंडदराच्या नूतनीकरण व दुरुस्तीदरम्यान हा णशलालेख सापिला आहे.
• या णशलालेखात संस्कृत आणण िाह्मी वणा आहेत, हा णशलालेख इ.स. २०७ मध्ये सातवाहन वं शाचा
राजा ववजयने जारी केला होता.
• मत्स्य पुराणानु सार, राजा ववजय हा सातवाहन घराण्याचा २८वा राजा होता, त्याने ६ वर्े राज्य केले.
• या णशलालेखात मंडदर आणण मंिपाच्या बांधकामाचे वणान केले आहे.
• या णशलालेखात कार्मतक नावाच्या व्यकतीला ताम्िापे नावाच्या गावात (चेिोलू गावाचे प्राचीन नाव)
सप्तमातृका मंडदराजवळ मंडदर आणण मंिपाचे बांधकाम करण्याचे आदेश देण्यात आले आहे.
• या स्ठकाणी आणखी एक णशलालेख देखील सापिला आहे जो प्राकृत भार्ेमध्ये आणण पस्हल्या
शतकातील िाह्मी णलपीमध्ये आहे. जो पस्हल्या शतकातील असावा असा अंदाज आहे.
सप्तमातृका (Saptamatrika)
• सप्तमातृका ही स्हिंदू धमाातील िाह्मी, महेर्श्री, कौमारी, वै ष्णवी, वाराही, चामुंिा, इंद्राणी अशा सात
देवींचा समूह आहे .
• काही संप्रदायात या ७ देवतांना महालक्ष्मी देवीसह एकत्र करून ‘अष्ट मातृ’ असेही म्हणतात.
• सप्तमातृकाची मास्हती कदंब ताम्रपट, प्रारंणभक चालुकय आणण पूवा चालुकय ताम्रपटामध्ये आढळते.

तेलांगणा औद्योवगक आिोग्य हक्लननक

• सूक्ष्म व लघु उत्पादन उद्ोगांना ढासळणाऱ्ा आर्मर्क पररस्थस्थतीपासून संरिण वमळावे यासाठी
तेलंगणा सरकारने तेलंगणा औद्ोवगक आरोग्य स्कलडनक हा उपिम सुरू केला.
• यास एका वबगर बँडकिंग ववत्तीय कंपनी (NBFC | Non-Banking Finance Company) म्हणून

Page | 101
 डफनटेकच्या (Financial Technology) स्वरूपात २०१८ मध्ये स्थापन करण्यात आले होते.
• तेलंगणा सरकार आणण तेलंगणा औद्ोवगक ववकास महामंिळ (TSIDC) यांनी संयुकतपणे याची
स्थापना केली आहे.
• TIHCL | Telangana Industrial Health Clinic Ltd.
उद्देश
• उत्तरदायी सल्लामसलत यासारख्या सेवांद्वारे सूक्ष्म व लघु उत्पादन उद्ोगांची पररस्थस्थती सुधारणे.
• चांगल्या अनुपालन मानकांद्वारे सूक्ष्म व लघु उत्पादन उद्ोगांची आर्मर्क स्थस्थती मजबूत करणे.
• काया करण्यासाठी शार्श्त वातावरणाचे समर्ान आणण संवधा न करणे.
• सूक्ष्म आणण लघु उत्पादन उद्ोगांच्या खरेदीदारांकिून त्वररत भरणा सुडनणश्चत करण्यासाठी भूवमका
डनभावणे.
• राष्टरीय रोखे बाजार (NSE) आणण मुंबई रोखे बाजार (BSE) अशा इस्क्वटी मं चांवर सिम सूक्ष्म आणण
लघु उत्पादनाच्या उद्ोजकांना प्रोत्साहन देणे.

सीएएशवरोधी कायदा करिारे क

े रळ पक्रहले राज्य
• ३१ डिसेंबर रोजी केरळ ववधानसभेने वादग्रस्त नागररकत्व (दुरुस्ती) कायदा (CAA) रि करा, अशी
मागणी करणारा ठराव सं मत केला. असा ठराव केलेले केरळ हे देशातील पस्हले राज्य ठरले आहे.
• पणश्चम बंगालच्या मुख्यमंत्री ममता बनजी यांनी सीएएची अंमलबजावणी करणार नसल्याची घोर्णा
केली आहे.
• तर माकसावादी कम्युडनस्ट पिाची (माकप) सत्ता असलेल्या केरळने नागररकत्व (दुरुस्ती) कायद्ाला
र्ेट कायद्ाच्या माध्यमातून ववरोध केला आहे. मुख्यमंत्री डपनारायी ववजयन यांनी हा ठराव मां िला
होता.
• माकपच्या नेतृत्वाखालील संयुकत लोकशाही आघािी व ववरोधी काँग्रेस पि आपापसातील राजकीय
मतभेद दूर सारून पुन्हा एकदा केंद्र सरकारववरोधात सीएएच्या मुद्ावर एकत्र आले आहेत.
• माकपप्रणीत िावी लोकशाही आघािी व ववरोधी काँग्रेसप्रणीत संयुकत लोकशाही आघािी यांनी या
ठरावाला पिभे द ववसरून पास्ठिंबा डदला.
• केरळच्या १४० सदस्यांच्या सभागृहात असलेले भाजपचे एकमेव आमदार व माजी केंद्रीय मंत्री ओ.
राजगोपाल यांनी या ठरावाला ववरोध केला.
• टीप: नागररकत्व (दुरुस्ती) कायद्ावर स्वतंत्र ववशेर् लेख यापूवीच प्रकाणशत करण्यात आलेला आहे,
तो एकदा वाचल्यास वरील लेख अवधक चांगल्या प्रकारे लिात येईल.

Page | 102
 आर्थथक
७वी आर्मथक र्नगणना
• १३ डिसेंबर रोजी डदल्लीमध्ये ७वी आर्मर्क जनगणना सुरू झाली. आर्मर्क जनगणना सुरू करणारे
डदल्ली हे २६वे राज्य/केंद्रशावसत प्रदेश आहे.
• २० राज्ये आणण ५ केंद्रशावसत प्रदेशांमध्ये यापूवीच आर्मर्क जनगणना सुरू झाली आहे.
आर्मथक र्नगणनेबद्दल
• आर्मर्क जनगणना ही भारताच्या भौगोणलक हिीत असलेल्या सवा आस्थापनांचे संपूणा वववरण आहे.
• आर्मर्क जनगणना देशातील सवा आस्थापनांच्या ववववध पररचालन व संरचनागत चल घटकां बाबत
ववववध प्रकारची मास्हती प्रदान करते .
• यात देशातील सवा आर्मर्क आस्थापनांचे आर्मर्क व्यवहार, भौगोणलक प्रसार, मालकीची पद्धत,
त्यासंबंधी व्यकती इत्यादींबिल महत्वाची मास्हती देखील उपललध असते.
• आर्मर्क जनगणनेच्या वेळी गोळा केलेली मास्हती राज्य व णजल्हा पातळीवर सामाणजक-आर्मर्क
ववकासाच्या डनयोजनासाठी उपयुकत ठरते.
आर्मथक र्नगणना २०१९
• यंदाच्या ७व्या आर्मर्क जनगणनेची अंमलबजावणी केंद्रीय सांस्ख्यकी व कायािम अंमलबजावणी
मंत्रालयामाफात केली जात आहे. ५ वर्ाानंतर ही जनगणना आयोणजत केली जात आहे .
• यंदाच्या आर्मर्क जनगणनेसाठी या मंत्रालयाने कॉमन सणव्हास सेंटर ई-गव्हनान्स सणव्हासेस इंडिया
णलवमटेि या इलेकटरॉडनकस व मास्हती-तंत्रज्ञान मंत्रालयाच्या अंतगात एका स्पेशल पपाज व्हेईकलसह
भागीदारी केली आहे.
• ७व्या आर्मर्क जनगणनेत मास्हती संकलन, सत्यापन, अहवाल तयार करणे व प्रसार मास्हती-
तंत्रज्ञान आधाररत डिणजटल र्पलटफॉमा चा वापर केला जाईल.
• या जनगणनेत सवा संस्था, घरगुती उपिम इत्यादींचा समावे श असेल. या जनगणनेसाठी घरगुती
आणण व्यावसावयक संस्थांमध्ये जाऊन मास्हती गोळा केला जाईल.
• या जनगणनेचे प्रादेणशक काम डिसेंबरपयांत पूणा होणे अपेणित आहे . या जनगणनेचे राष्टरीय
स्तरावरील डनकाल माचा २०२० पयांत उपललध होतील अशी अपेिा आहे.
• यापूिीच्या आर्मर्क जनगणना: आतापयांत देशात ६ आर्मर्क जनगणना (१९७७, १९८०, १९९०, १९९८,
२००५, २०१३) करण्यात आल्या आहेत.
कॉमन सणहयस सेंटि ई-गहनयन्स सणहयसेस इांनडया णलवमटेड
• CSC e-Governance Services India Limited

Page | 103
• सीएससी ई-गव्हनान्स सणव्हासेस इंडिया णलवमटेिची स्थापना इलेकटरॉडनकस आणण मास्हती तं त्रज्ञान
मंत्रालयाद्वारे कंपनी कायदा १९५६ अंतगात करण्यात आली आहे.
• या कंपनीचा उिेश सीएससी योजनेच्या अंमलबजावणीवर लि ठेवणे, हा आहे.
• योजनेस पद्धतशीर व्यवहायाता व स्थस्थरता प्रदान करण्याव्यवतररकत, ते सीएससीमाफात नागररकांना
सेवा पोचववण्यासाठी केंडद्रय आणण सहयोगी चौकट देखील प्रदान करते.

र्ीएसटी नुकसान भिपाई

• चचेत कशामुळे? | वस्तू व सेवा कराच्या (GST) अंमलबजावणीमुळे राज्यांना होणाऱ्ा महसुलातील
नुकसान भरपाई देण्यास केंद्र सरकार सिम नसल्याची मास्हती जीएसटी पररर्देने सवा राज्यांना
डदली आहे .
महसूल स्थिती
• ववत्तीय वर्ा २०१९-२० साठी सरकारने ६,६३,३४३ कोटी रुपये एसटी संकलन करण्याचे लक्ष्य ठेवले
आहे, त्यापैकी पस्हल्या ८ मस्हन्यांत केवळ ५० टक्के संकलन झाले आहे.
• सरकारने १,०९,३४३ कोटी रुपये नुकसान भरपाई उपकर संकलनाचे लक्ष्य ठेवले होते, त्यापैकी
आतापयांत केवळ ६४,५२८ कोटी रुपये जमा झाले आहेत.
नुकसान भिपाईची स्थिती
• एडप्रल ते नोव्हेंबर २०१९ दरम्यान केंद्राने नु कसान भरपाई उपकर म्हणून ६४,५२८ कोटी रुपये जमा
केले आणण एडप्रल ते जु लै २०१९ दरम्यान ४५, ७४४ कोटी रुपये राज्यांना ववतररत केले आहेत.
• जीएसटी पररर्देच्या म्हणण्यानु सार कर वसुलीची कमतरता आणण सरकारची ववत्तीय तूट होण्याची
शकयता लिात घे ता ऑगस्ट-सप्टेंबर २०१९ मध्ये राज्यां ना देण्यात येणाऱ्ा नुकसान भरपाईवर बंदी
घालण्यात आली आहे.
• जीएसटी पररर्देने ६ डिसेंबर २०१९ पयांत राज्यांना ववववध वस्तूंना डदली जाणारी सूट तसेच जीएसटी
व नुकसान भरपाई उपकर दरांतगात वस्तूंच्या आढाव्यासंदभाात आपले इनपुट आणण प्रस्ताव देण्यास
सांवगतले आहे.
• जीएसटी अंतगात केवळ मद्, तंबाखू, मादक पदार्ा , फास्ट फूि, कॉफी, जु गार आणण पोनोग्राफी
इत्यादींवर नुकसान भरपाई उपकर लावला जातो.
• अवधक उपकर संकणलत करण्यासाठी, एकतर या वस्तूंवरील उपकर दर वाढववला जाईल अर्वा
जीएसटी प्रणालीअंतगात असलेल्या सवोच्च २८ टक्के दरामध्ये बदल केला जाईल.
र्ीएसटी परिषद
• जीएसटी पररर्द ही केंद्रीय अर्ामंत्री यांच्या अध्यितेखाली एक घटनात्मक संस्था आहे आणण त्यात

Page | 104
 सवा राज्यांचे अर्ा / महसूल आणण ववत्त मंत्री असतात.
• जीएसटीशी संबंवधत सवा महत्त्वाच्या मुद्द्यां वर ही पररर्द णशफारसी / सूचना देते.
पाश्वयभूमी
• १०१वी घटनादुरुस्ती २०१६ मध्ये मंजू र झाल्यानंतर १ जु लै २०१७ पासून वस्तु व सेवा कर अर्ाात
जीएसटी देशभर लागू झाला.
• यामुळे केंद्र व राज्य पातळीवर आकारण्यात येणाते अनेक अप्रत्यि कर एकाच करात ववलीन झाले.
• जीएसटी लागू होण्याच्या तारखेपासून ५ वर्ाांच्या कालावधीसाठी जीएसटी लागू झाल्यामुळे कराच्या
महसुलात होणाऱ्ा नुकसानीची भरपाई देण्याचे आर्श्ासन केंद्र सरकारने राज्यांना डदले होते .
• केंद्र सरकारच्या या आर्श्ासनामुळे मोठ्या संख्येने नाखूर् राज्यांनीदेखील या नवीन अप्रत्यि कर
प्रणालीवर स्वािऱ्ा करण्याचे मान्य केले होते.
• जीएसटी कायद्ानुसार २०२२ म्हणजे जीएसटी अंमलबजावणी सुरू झाल्यानंतर पस्हल्या ५ वर्ाांत
जीएसटी कर संकलनात (आधारभूत वर्ा २०१५-१६) १४ टककयांपेिा वाढ दशाववणाऱ्ा राज्यांना
नुकसान भरपाईची हमी देण्यात आली आहे.
• नुकसान भरपाई उपकर हा एक उपकर आहे, जो डनविक वस्तू आणण सेवांच्या पुरवठ्यावर १ जु लै
२०२२ पयांत संग्रस्हत केला जाणार आहे.
• सवा करदाता (ववणशष्ट अवधसूवचत वस्तूंची डनयाात करणारे व जीएसटी कंपोजीशन योजनेचा पयााय
डनविणारे यांच्या व्यवतररकत) जीएसटी नुकसान भरपाई उपकर संकलनासाठी जबाबदार आहे त.
• त्यानंतर केंद्र सरकार त्याचे ववतरण राज्यांमध्ये करते. ही नुकसान भरपाई केंद्र सरकार दर २
मस्हन्यांनी राज्यांना ववतररत करते.
• ऑगस्ट-सप्टेंबर २०१९ मध्ये जीएसटी महसूल संकलनात घट झाल्यामुळे राज्यांना ऑकटोबर २०१९
मध्ये अपेणित असलेली नुकसान भरपाई देण्यास केंद्राने यापूवीच ववलंब केला आहे .
• २० नोव्हेंबर २०१९ रोजी केरळ, पणश्चम बंगाल, डदल्ली, राजस्थान व पंजाब या ५ राज्ये व केंद्रशावसत
प्रदेशांनी या संदभाात वचिंता व्यकत करणारे एक संयुकत डनवे दन जारी केले होते.
परिणाम
• केंद्राकिून होणाऱ्ा कर संकलनात घट झाल्यामुळे राज्यांना अवधक नुकसान होते , कारण राज्यांना
डनरपेि रक्कम म्हणून तेवढीच रक्कम प्राप्त होते, जी हस्तांतरण डनयमानुसार डनणश्चत केली जाते.
• ववकास दरात अस्थस्थरता कायम असतानाजीएसटी कायद्ांतगात देण्यात आलेल्या हमीनुसार नुकसान
भरपाई देण्यास ववलंब केल्यामुळे राज्यांमध्ये आर्मर्क संकट डनमााण होऊ शकते.

भाित बॉण्ड इटीएफ

Page | 105
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अध्यिते खाली केंद्रीय मंडत्रमंिळाने भारत रोखे ववडनमय व्यापार डनधी
अर्ाात भारत बॉण्ि एकसचेंज टरेिेि फंि (Bharat Bond ETF) सुरू करायला मंजु री डदली.
• सावा जडनक िेत्रातील केंद्रीय उपिम, सावा जडनक िेत्रातील कंपन्या, केंद्रीय ववत्तीय संस्था तसेच अन्य
सरकारी संस्थांना अवतररकत डनधीचा स्रोत डनमााण करण्यासाठी हा ननणाय र्ेण्यात आला आहे .
• भारत बॉण्ि इटीएफ हा देशातील पस्हला कॉपोरेट बॉण्ि इटीएफ आहे. भारत बॉंिचे व्यवस्थापन
एिलवाईज ॲसेट मनेजमेंट या कंपनीकिून केले जाणार आहे .
• यापूवी दोन सरकारी ईटीएफ योजनांमधू न सरकारने मोठा डनधी वमळवला होता.
भाित बॉण्ड इटीएफची वै णशष्ट्ये
• इटीएफमध्ये सीपीएसई/सीपीएसयू/सीपीएफआय/अन्य कुठल्याही सरकारी संस्थेने जारी केलेल्या
रोख्यांचा समावे श असेल. (सुरूवातीला सवा एएए मानांडकत रोखे).
• ववडनमय व्यापार करता येणे शकय.
• ईटीएफचे डकमान मूल्य प्रवत युडनट १ हजार रुपये.
• पारदशाक एनएव्ही.
• पारदशाक पोटापोणलओ.
• कमी खचा (०.०००५ टक्के).
• योजनेत केवळ ग्रोर् ऑर्पशन.
भाित बॉण्ड इटीएफची िचना
• प्रत्येक इटीएफची डनणश्चत मुदतपूती तारीख असेल.
• इटीएफ, जोखीम प्रवतकृती आधारे म्हणजे च पत गुणवत्ता व डनदेशांकाची सरासरी मुदतपूती यांचा
मेळ राखत डनदेशांकाचा मागोवा घे ईल.
• सध्या यामध्ये ३ व १० वर्ाांच्या दोन मुदतपूती श्रृंखला असतील. प्रत्येक श्रृखंलेला समान मुदतपूती
श्रृखंलेचा वे गळा सूचकांक असेल.
• भारत बॉंि ईटीएफच्या ३ वर्े मुदतीच्या योजनेची मुदतपूती २०२३ मध्ये, तर १० वर्ाांच्या ईटीएफची
मुदतपूती २०३० मध्ये होईल.
इांडेक्स गणना
• नशनल स्टॉक एकसचेंज या स्वतंत्र सूचकांक पुरवठादाराकिून सूचकांकाची रचना केली जाणार.
• ३ आणण १० वर्ा मुदतपूतीच्या ववववध सूचकांकाचा मागोवा घे तला जाणार.
गुांतवणूकदािाांना भाित बॉण्ड इटीएफचा लाभ
• इटीएफ रोखे सुरिा (सीपीएसई व अन्य सरकारी मालकीच्या कंपन्यांनी जारी केलेले रोखे), तरलता

Page | 106
 (एकसचेंजवर व्यवहार करता येणार) आणण अनुमान लावता येण्याजोगा कायािम कर परतावा.
• यामुळे डकरकोळ गुंतवणूकदारांना कमी डकिंमतीच्या रोख्यांमध्ये गुंतवणूक करता येईल (डकमान १
हजार रुपये), रोखे बाजारात त्यांना कमी खचाात सहज प्रवे श वमळणार.
• तरलता व सुगम्यतेच्या अभावामुळे रोखे बाजारात सहभागी न होणाऱ्ा डकरकोळ गुंतवणूकदारांचा
सहभाग वाढेल.
• रोख्यांच्या तुलनेत कर कायािमता, रोख्यांमधील कुपनवर डकमान दराने कर आकारणी केली जाईल.
इटीएफ रोख्यांवर इंिेकसेशननु सार कर आकारणी केल्यामुळे गुंतवणूकदारांना भां िवली नफ्यावर
कमी कर भरावा लागेल.
सीपीएसईला भाित बॉण्ड इटीएफचे फायदे
• इटीएफ रोखे सीपीएसई, सीपीएसयू, सीपीएफआय आणण अन्य सरकारी संस्थांना बँक
े च्या ववत्त
पुरवठ्या व्यवतररकत अवतररकत डनधी पुरवणार.
• डकरकोळ आणण एचएनआय गुंतवणूकदारांच्या सहभाग वाढून या रोख्यांच्या मागणीत वाढ होईल.
रोख्यांच्या मागणीत वाढ झाल्यामुळे वेळेच्या अववधत या गुंतवणूकदाराला कमी दरात कजा घे णे
शकय होईल.
• तसेच एकसेचेंजवर इटीएफचे व्यवहार कमी होणार असल्यामुळे उत्तम परतावा वमळू शकेल.
• सीपीएसईच्या गुंतवणूकदारांमध्ये कजा घे ण्याबाबत णशस्त डनमााण होईल.
िोखे बार्ािाांवि ववकासात्मक परिणाम
• इटीएफमुळे गुंतवणूकदारांमध्ये जागरुकता डनमााण होईल.
• इटीएफमुळे रोखे बाजाराचा ववस्तार होऊन डकरकोळ गुंतवणूकदारांचा सहभाग वाढेल आणण कजााचे
दर कमी होतील.

वगग इकॉनॉमी
• वगग म्हणजे एखाद्ा व्यावसावयकाने घे तलेला एखादा प्रकल्प डकिंवा कामाचा करार असतो व हे काम
डनणश्चत काळात पूणा करावे लागते. हे काम ती व्यकती कायाालयातून, घरातून डकिंवा इतर कोणत्याही
स्ठकाणाहून करू शकते .
• उदा. ओला, उबरसारख्या र्पलटफॉमावरील टकसीचालक, झोमटो, फूिपां िा, स्स्वगीसाठी खाद्पदार्ा
डिणलव्हरी करणारे लोक, फायबरसारख्या र्पलटफॉमावरील वेब डिझाइन करणारे व्वयावसावयक या
सवाांना आपल्या कामाच्या मोबदल्यात पैसे वमळतात. परंतु ते ओला, उबर, झोमटो, स्स्वगी डकिंवा
फायबर यांचे कमा चारी नसतात. त्यांनी णजतके काम केले डकिंवा टास्क पूणा केले तर त्यानुसार त्यांना
पैसे वमळतात. रोजगाराच्या या यंत्रणेला वगग इकॉनॉमी म्हणतात.

Page | 107
• वगग इकॉनॉमीत आज नवनवीन नोकऱ्ा समाववष्ट केल्या जात आहेत. ही एक ऑन-डिमां ि
इकॉनॉमी आहे, ज्यात व्यकती कामाचे वेळापत्रक स्वत:च तयार करू शकते.
• सोबतच असाइनमेंट लोकेशन व स्थळ डनविीचे स्वातंत्र्यही यात व्यकतीला असते. काही काळापासून
हे िेत्र भारत व जगभरात लोकडप्रय होत आहे.
• सध्याची आकिेवारी बघता जगातील जवळपास २० टक्के मनुष्यबळ आज वगग इकॉनॉमीच्या
माध्यमातून आपली उपजीववका करत आहे .
• २०२३ पयांत जगातील प्रत्येक तीनपैकी एक कमा चारी वगग इकॉनॉमीचा एक भाग असेल. तर २०३५
पयांत ही संख्या ५० टककयांपयांत जाईल. अमेररकेतील ३६ टक्के मनुष्यबळ वगग इकॉनॉमीचा भाग
झाले आहे.
• वगग इकॉनॉमीशी जोिल्या जाणाऱ्ा लोकांची संख्या वाढण्याबरोबरच जगाच्या जीिीपीमध्येही
त्याचा वाटा सातत्याने वाढत आहे .
• २०१८ मध्ये जगाचा जीिीपी सु मारे ८० लाख कोटी िॉलर (५७२४ लाख कोटी रुपये) होता. यामध्ये
वगग इकॉनॉमीचा वाटा ३० लाख कोटी िॉलर (जवळपास २१४६ कोटी रुपये) होता. येणाऱ्ा वर्ाात
यामध्ये आणखी वे गाने वाढ होण्याचा अंदाज आहे.
• वगग इकॉनॉमीचे कमा चाऱ्ांना होणारे फायदे:
❖ कामाचे ववववध प्रकार आणण जास्त संधी उपललध.
❖ आपली इच्छा आणण वेळेनु सार काम करण्याचे स्वातंत्र्य.
❖ कायाालयीन वेळेच्या बंधनातून मुकती.
• वगग इकॉनॉमीमुळे कमा चाऱ्ांचे होणारे नुकसान:
❖ नोकरीची सुरणितता नाही.
❖ भववष्य डनवााह डनधी, आरोग्य ववमा, जीवनववमा यांसारख्या सुववधा नाहीत.
❖ कामाच्या मोबदल्यात चढ-उतार.
• वगग इकॉनॉमीचे कंपन्यांना होणारे फायदे:
❖ कायम कमा चारी ठेवण्याची गरज नाही.
❖ कायाालयाच्या जागेचा खचा वाचतो.
❖ कमा चाऱ्ांच्या प्रणशिणावरील खचााची बचत.
• वगग इकॉनॉमीमुळे कंपन्यांना होणारे नुकसान:
❖ ववर्श्ासू कमा चाऱ्ांचा अभाव.
❖ मनुष्यबळावरील डनयंत्रण कमी होते.
इांटिनेट आणण स्माटयफोनमुळे वगग इकॉनॉमीमध्ये वाढ

Page | 108
• वगग इकॉनॉमीशी संबंवधत रोजगार देणारे बहुतांश र्पलटफॉमा इंटरनेटचा तसेच स्माटाफोनचा उपयोग
करतात. इंटरने ट आणण स्माटाफोनमुळे वगग इकॉनॉमीतील रोजगाराच्या संधी वाढल्या आहेत.

लघु ववत्त बँकाांसाठी द्रदिाद्रनदेि

• चचेत कशामुळे? | अलीकिेच भारतीय ररझव्हा बँकेने लघु ववत्त बँकांसाठी (SFB | Small Finance
Bank) नवीन मागादशाक तत्वे (नदशाननदेश) जारी केली आहेत.
नवीन मागयदशयक तत्वे
• भारतीय ररझव्हा बँकेने (आरबीआय) लघु ववत्त बँकांसाठी ‘केव्हाही’ (टप तत्वावर) परवान्यासाठी अजा
करण्याच्या सुववधेबाबत मागादशाक तत्वे जारी केली आहेत.
• त्यानु सार लघु ववत्त बँकांच्या स्थापनेसाठी डकमान आवशयक भां िवल १०० कोटी रुपयांवरून वाढवू न
२०० कोटी रुपये करण्यात आले आहे .
• स्वेच्छेने लघु ववत्त बँकांमध्ये रूपांतररत होऊ इस्च्छणाऱ्ा नागरी सहकारी बँकांसाठी आरबीआयने
डकमान आवशयक भां िवल मयाादा १०० कोटी रुपये एवढी डनणश्चत केली आहे .
• परंतु अशा नागरी सहकारी बँकांना संचालन सुरू झाल्यानंतर पुढील ५ वर्ाांत आपले डनव्वळ मूल्य
२०० कोटी रुपयांपयांत वाढवावे लागेल.
• या डनदेशानु सार लघु ववत्त बँकांना व्यवसाय सुरू होताच त्यांना अनुसूवचत बँक
े चा दजाा देण्यात येईल
आणण बँडकिंग आउटलेट उघिण्यास सवा साधारण परवानगी वमळेल.
• लघु ववत्त बँक
े च्या प्रवताकांना बँक
े चे कामकाज सुरू झाल्यापासून पुढील ५ वर्ाांसाठी बँक
े च्या देय
भां िवलापैकी डकमान ४० टक्के स्हस्सा स्वतःकिे राखून ठेवावा लागेल.
• मागादशाक सूचनांनु सार ५ वर्े यशस्वीपणे कायारत पेमेंट बँकांनाच लघु ववत्त बँक परवाना प्राप्त
करण्यास पात्र मानले जाईल.
• लघु ववत्त बँकांद्वारे ५०० कोटींच्या डनव्वळ मूल्याचे उस्िष्ट गाठल्यानंतर ३ वर्ाांत त्या लघु ववत्त बँकेला
रोखे बाजारामध्ये सूचीबद्ध होणे बंधनकारक असेल.
• बँडकिंग आणण ववत्त िेत्रात वररि पातळीवर डकमान १० वर्ााचा अनु भव असणाऱ्ा नागररकांना /
व्यावसावयकांना लघु ववत्त बँक उघिण्याची परवानगी देण्यात आली आहे .
• एखाद्ा भारतीय नागररकाच्या मालकीची खाजगी िेत्रातील डकिंवा सोसायटी, णजने डकमान ५ वर्े
यशस्वीररत्या संचालन केले असेल, अशी कंपनी देखील लघु ववत्त बँक
े ची प्रवताक बनू शकते.
पेमेंट बँक म्हििे काय?
• पेमेंट बँक म्हणजे आकाराने छोट्या असणाऱ्या बँका. या बँका शक्तयतो मोबाइल फोनच्या माध्यमातून
ग्राहकांपयांत विविध सेिा पोहोचितात.

Page | 109
• ्यामुळे बँकेकडून देण्यात येणाऱ्या सुविधांचा लाभ र्ेण्यासाठी ग्राहकाला प्र्यक्ष बँक
े च्या शाखेपयांत
जाण्याची आिश्यकता भासत नाही.
• कोणीही सामान्य व्यक्तती िा व्यािसावयक िा संस्था पेमेंट बँकेत खाते उर्डू शकतो. पेमेंट बँक प्र्येक
खातेधारकाकडून १ लाख रुपयांपयांतची रक्कम स्िीकारू शकते.
• सामान्य बँकांच्या तुलनेत पेमेंट बँकांची कायापद्धती िोडी िे गळी असते . या बँका कजे अििा क्रे डीट
काडा सेिा देऊ शकत नाही.
• या बँका केिळ रक्कम जमा करून र्ेणे अििा परकी चलन स्िीकारू शकतात. यावशिाय ्या इंटरनेट
बँनकिंग आणण अन्य विवशष्ट् सेिाही प्रदान करतात.
• जानेिारी २०१४मध्ये डॉ.नवचकेत मोर यांच्या अध्यक्षतेखालील सवमतीने पेमेंट बँका स्थापन करण्याची
वशफारस केली होती.
• आर्मर्क समावे शनास प्रोत्साहन देणे, लहान बचत खाती उघिणे तसेच स्थलांतररत कामगार वगा,
कमी उत्पन्न वमळवणारी कुटुंबे, छोटे व्यावसावयक, असंगस्ठत िेत्रात काम करणाऱ्ांना भरणा/प्रेर्ण
सेवा प्रदान करणे हे पेमेंट बँकांचे मुख्य उिीष्ट आहे .

आरबीआयचे क्रि माशसक पतधोरि िाहीर

• व्याजदर बदलाचे अवधकार असलेल्या पतधोरण आढावा सवमतीच्या ३ डदवसांच्या बैठकीअंती ररझव्हा
बँकेने रेपो दरात कोणतीही कपात न करण्याचा डनणाय घे तला.
• पतधोरण सवमतीला तूता व्याजदरात कोणतेही बदल करणे योग्य वाटत नाही. येत्या काळात
पररस्थस्थती नेमकी कशी बदलते हे पाहून पुढील डनणाय घे तला जाईल.
• त्यामुळे रेपो दर ५.१५ टककयांवर कायम रास्हला आहे. त्याचवेळी ररव्हसा रेपो दर ४.९० टक्के आणण
बँक दर ५.४० टक्के इतका कायम ठेवण्यात आला आहे.
• आरबीआयचे गव्हनार शस्कतकांत दास हे रेपो दरात आणखी पाव टककयांची कपात जाहीर करतील,
अशी सावा डत्रक अपेिा होती. मात्र ही अपेिा फोल ठरली.
• शस्कतकांत दास यांनी चालू वर्ी सूत्रे स्वीकारल्यापासून सलग पाचवेळा रेपो दरात कपात केली
होती. ही कपात एकूण १.३५ टककयांची झाल्याने रेपो दर ५.१५ टककयांच्या नीचांकी पातळीवर
पोहोचला होता.
• स्वस्त कजे उपललध करून देणे आणण पयाायाने देशांतगात मागणीमध्ये वाढ साधणे, या उिेशांनी
वेळोवेळी ही कपात करण्यात आली होती.
आर्मथक वृ द्धीदिाच्या अांदार्ात घट
• आरबीआयने चालू ववत्त वर्ाांसाठी सकल राष्टरीय उत्पादन (GDP) वाढीचा वे ग ५ टक्के राहण्याचा

Page | 110
 अंदाज वताववला आहे.
• ररझव्हा बँक
े च्या यापूवीच्या ६.१ टककयांच्या अंदाजापेिा हा अंदाज खूपच खालावला आहे.
• नुकत्याच संपलेल्या जु लै-सप्टेंबर वतमाहीत, अर्ाव्यवस्थेचा वृ द्धीदर ४.५ टक्के असा गेल्या ६ वर्ाां च्या
डनच्चांकी पातळीवर पोहोचला आहे.
• चालू आर्मर्क वर्ाांच्या पस्हल्या वतमाहीतही अर्ाप्रगतीबाबत हीच स्थस्थती होती. वर्ाभरापूवी या
वतमाहीत ववकास दर ७ टक्के होता.
महागाई दि अांदार्ाची ५ टक्क्याांपयं त झेप
• ववत्त वर्ाांतील ऑकटोबर २०१९ ते माचा २०२० या उवा ररत काळात महागाई दर र्ेट ५.१ टक्के ते ४.७
टक्के असेल, अशी ररझव्हा बँक
े ची भीती आहे.
• ररझव्हा बँक
े चा यापूवी याच कालावधीसाठी अंदाज ३.५ ते ३.७ टक्के होता. ररझव्हा बँकेकररता
महागाई दराची ४ टक्के पातळी सहनशील मानली जाते.
• ऑकटोबर २०१९ मध्ये डकरकोळ महागाई दराने ही वे स गाठली आहे. सातत्याने वाढणाऱ्ा भाज्या
तसेच अन्नधान्याच्या वस्तूंच्या डकमतींमुळे देशासमोरील महागाईचे आव्हान कायम आहे.
रेपो रेट
• बँकांची मोठ्या रकमे ची गरज पूणा करण्यासाठी भारतीय आरबीआय देशातल्या बँकांना अल्प
मुदतीचे कजा देते . या कजाािर जो व्याजदर आकारला जातो, ्याला रेपो रेट म्हणतात.
• आरबीआयकडू न कमी व्याजदराने कजा वमळत असेल तर बँका आपल्या ग्राहकांना कमी व्याजदराने
कजा देतात. परंतु, हे दर िाढले तर बँकांचं कजाही महाग होते आणण ्याचा फटका ग्राहकांना बसतो.
ररव्हसव रेपो रेट
• बँकांकडे वशल्लक राक्रहलेली रक्कम बँका अल्प मुदतीसाठी आरबीआयकडे जमा करतात. ्या
रकमेिर आरबीआय बँकांना ज्या दराने व्याज देते ्या दराला ररव्हसा रे पो रेट म्हणतात.
• ररव्हसा रेपो रेट बाजारातली पैशांची तरलता म्हणजे वलक्रक्वनडटी ननयंनत्रत करण्याचे काम करतो.
• जेव्हा बाजारात जास्त तरलता असते तेव्हा आरबीआय ररव्हसा रेपो रेट िाढिते , ्यामुळे जास्त व्याज
वमळिण्यासाठी बँका स्ितःकडील पैसे आरबीआयकडे जमा करतात. पररणामी बाजारातील तरलता
कमी होते.

नीिव मोदी ‘फिाि आर्मथक गुन्हेगाि’ घोनषत

• पंजाब नशनल बँक (पीएनबी) घोटाळ्यातील आरोपी नीरव मोदीला आर्मर्क गैरव्यवहार प्रवतबं धक
(PMLA) न्यायालयाने ‘फरार आर्मर्क गुन्हेगार’ म्हणून घोडर्त केले आहे .
• ववशेर् पीएमएलए न्यायालयाचे न्या. व्ही. सी. बिे यांनी ईिी व नीरव मोदीच्या वडकलांचा युस्कतवाद

Page | 111
 ऐकल्यानंतर आर्मर्क गैरव्यवहार प्रवतबं धक कायद्ातील कलम ८२ अंतगात मोदीला फरार जाहीर
केले.
• या डनणायामुळे सकतवसुली संचालनालयाचा (ED) नीरव मोदीची संपत्ती जप्त करण्याचा मागा
मोकळा झाला आहे .
• फरार आर्मर्क गुन्हेगार कायद्ांतगात फरार घोडर्त केला जाणारा नीरव मोदी हा दुसरा उद्ोगपती
आहे. याआधी ववजय मल्ल्याला या कायद्ांतगात फरार म्हणून घोडर्त करण्यात आले आहे.
• पीएनबी घोटाळ्याचे मुख्य सूत्रधार नीरव मोदी व त्याचा मामा मेहुल चोकसी हे आहेत. हा घोटाळा
जानेवारी २०१८ मध्ये उजे िात आला.
• मात्र, तत्पूवी हे दोघेही देश सोिून फरार झाले . नीरव मोदीला माचा २०१९ मध्ये लंिनमध्ये अटक
झाली. त्याच्या प्रत्यापाणाची प्रस्िया प्रलंवबत आहे.
फिाि आर्मथक गुन्हेगाि कायदा
• आर्मर्क घोटाळे करून देशाबाहे र पलायन करणाऱ्ा आरोपींना चाप लावण्यासाठी केंद्र सरकारने
ऑगस्ट २०१८ मध्ये ‘फरार आर्मर्क गुन्हेगार कायदा २०१८’ केला.
• या कायद्ात न्यायालयीन प्रस्िया टाळणाऱ्ा आरोपींना न्यायालयाकिून ‘फरार आर्मर्क गुन्हे गार’
घोडर्त करण्यात आल्यानंतर त्यांची संपत्ती तत्काळ जप्त करण्याची तरतूद आहे.
• आर्मर्क घोटाळा करून परदेशात पळून गेलेल्या, कारवाई होईल या भीतीने भारतात येण्यास नकार
देणाऱ्ा आरोपींना हा कायदा लागू होत असून १०० कोटीहून अवधक रकमे चा घोटाळा करणारे या
कायद्ाच्या किेत येतात.
• या कायद्ांतगात गैरव्यवहार केलेल्या व्यकतीला वॉरंट बजावण्यात येते. वारंवार वॉरंट बजावू नही तो
न्यायालयात उपस्थस्थत राहत नसेल व तो देश सोिू न फरार झाला असेल आणण देशात परत येण्यास
नकार देत असेल तर त्याला ‘फरार आर्मर्क गुन्हेगार’ म्हणून जाहीर केले जाते.

महहला मदत डेस्कसाठी १०० कोटीांचे अथय सहाय्य

• केंद्र सरकारने पोणलस स्टेशनमध्ये मस्हला मदत िे स्क उभारण्यासाठी डनभाया डनधीमधू न १०० कोटी
रुपयांच्या अर्ासहाय्यास मंजू री डदली आहे.
• मस्हला मदत िेस्क स्थापनेची णशफारस डनभा या फ्रे मवका अंतगात सशकत सवमतीने केली होती. हा
उपिम मस्हलांच्या सुरणिततेस बळकटी देईल.
• देशातील मस्हला आणण बालकांच्या सुरिेबाबतही समस्या सोिववण्यासही हा उपिम उपयुकत ठरेल.
द्रनभवया द्रनधी
• वित्त मंत्रालयाने २०१३मध्ये १००० कोटी रुपयांच्या या ननधीची स्थापना केली होती.

Page | 112
• देशातील मक्रहलांच्या सुरक्षेसाठीच्या उपायांमध्ये िाढ करण्यासाठी या ननधीची स्थापना करण्यात
आली आहे . विविध मंत्रालयांद्वारे या ननधीच्या िापरासाठी प्रस्ताि सादर केले जातात.
• मक्रहला ि बाल कल्याण मंत्रालयाच्या सवचिालयाच्या अध्यक्षते खाली ननभाया ननधीच्या अवधकाररत
सवमतीद्वारे या ननधीचे परीक्षण केले जाते.

भािताचा पिकीय चलनसाठा सवोच्च पातळीवि

• भारतीय ररझव्हा बँक
े च्या अहवालानु सार भारताचा परकीय चलनसाठा प्रर्मच ४५० अब्ज िॉलसावर
पोहोचला आहे .
• या अहवालानुसार भारताचा परकीय चलनसाठा ४५१.७ अब्ज िॉलसा आहे , जो आतापयांतचा सवोच्च
आकिा आहे.
• चालू आर्मर्क वर्ाात भारताच्या परकीय चलनसाठ्यात मागील वर्ााच्या तुलनेत ३८.८ अब्ज िॉलसाची
वृ द्धी झाली आहे.
• परकीय चलनसाठ्यातील वाढीमुळे देशी चलनाचे अवधमूल्यन होऊन भारतीय ररझव्हा बँक
े ची स्थस्थती
मजबूत होते.
• २०१९-२०च्या पस्हल्या सहामाहीत र्ेट परकीय गुंतवणूक (एफिीआय) मागील वर्ीच्या १७ अब्ज
िॉलसावरून वाढून २०.९ अब्ज िॉलसा झाली आहे.
• सप्टेंबर २०१३मध्ये भारताचा परकीय चलनसाठा २७४ अब्ज िॉलसापयांत कमी झाला होता, ज्यामध्ये
वाढ करण्यासाठी केंद्र सरकार आणण आरबीआयने एफिीआयशी संबंवधत अनेक सुधारणा केल्या
होत्या.
• पररणामी गेल्या ६ वर्ाांत भारताच्या परकीय चलनसाठ्यात १७५ अब्ज िॉलसाची वाढ झाली आहे.
पिकीय चलनसाठा
• परकीय चलनसाठ्याला याला फॉरेकस ररझव्हा असेही संबोधले जाते. देशाच्या आंतरराष्टरीय गुंतवणूक
स्थस्थतीचा हा एक महत्त्वाचा भाग आहे .
• अमेररकन िॉलरमध्ये मोजल्या जाणाऱ्ा परकीय चलन साठ्यामध्ये गैर-अमेररकन चलनांच्या (म्हणजे
युरो, डिडटश पौंि, जपानी येन) ववडनमय मूल्यात होणारी घट डकिंवा वाढीचा पररणाम समाववष्ट असतो.
• र्ेट गुंतवणूक, त्याचबरोबर शेअर बाजारात झालेली गुंतवणूक याचा ववचार करून परकीय चलन
ववडनमय दरानुसार या साठ्यांचे मूल्यांकन केले जात असते.
• परकीय चलनसाठा केंद्रीय बँकासाठी महसूल वमळववण्याच्या प्रमुख स्रोतांपैकी एक आहेत, ज्या
परकीय सरकारी रोख्यांमध्ये, आंतरराष्टरीय नाणेडनधी व इतर सुरणित गुंतवणूकीच्या पयाायांमध्ये
गुंतवणूक करतात.

Page | 113
• कोणत्याही देशाच्या परकीय चलनसाठ्यात पुढील ४ बाबींचा समावे श असतो:
❖ परकीय चलनातील साठा.
❖ सोन्याच्या स्वरूपातील साठा.
❖ आंतरराष्टरीय नाणेडनधीचे ववशेर् आहरण अवधकार (SDR | Special Drawing Rights).
❖ आंतरराष्टरीय नाणेडनधीकिील राखीव डनधी.

एनईएफटीची सुशवधा २४ तास शमळिार

• पैशांच्या ऑनलाइन देिाणर्ेिाणीमध्ये मह््िाचे माध्यम असणारी नॅशनल इलेक्तटरॉननक फंड
टरान्सफर (NEFT) १६ नडसेंबरपासून २४ तास उपलब्ध करून देण्याचा ननणाय भारतीय ररझिा बँकेने
र्ेतला आहे.
• सध्या ही सुविधा सकाळी ८ ते संध्याकाळी ७ यादरम्यान उपलब्ध असते. मक्रहन्याच्या दुसऱ्या ि
चौथ्या शननिारी तसेच, प्र्येक रवििारी ही सुविधा वमळत नाही. िोडक्तयात, बँकांचे कामकाज सुरू
असतानाच या सुविधेचा सध्या लाभ र्ेता येतो.
• परंतु १६ नडसेंबरपासून ही सुविधा मक्रहन्यातील सिा नदिशी २४ तास अविरत उपलब्ध करून देण्यात
येणार आहे .
• NEFT च्या माध्यमातून ग्राहक देशातील कोण्याही बँकेतून दुसऱ्या बँकेत सहज पैसे पाठिू
शकतात.
• देशातील पेमेंट व्यिस्थेत क्रांवतकारक बदल करण्यासाठी आरबीआय पािले उचलत आहे. नडणजटल
व्यिहारांना प्रो्साहन वमळािे म्हणून ररझव्हा बँकेने हा मोठा ननणाय र्ेतला आहे.
• मात्र आरबीआयने पतधोरण सवमतीच्या बैठकीमध्ये या सेिे त आमूलाग्र बदल करण्याचे धोरण
आखले असून ्यानुसार नडसेंबरपासून ही सुविधा दररोज २४ तास उपलब्ध असेल.
• रकमे ची ऑनलाइन देिर्ेि करण्यासाठी NEFT व्यवतररक्तत RTGS (ररयल टाइम ग्रॉस सेटलमेंट
वसस्टीम) ही सुविधा उपलब्ध असून याद्वारे २ लाख रुपये नकिंिा ्यापेक्षा जास्त रक्कमे चे व्यिहार करणे
शक्तय आहे .
• आरबीआयने NEFT ि RTGS या दोन्ही व्यिहारांिरील सेवाशुल्क १ जु लै २०१९ पासून रद्द केले
आहे. स्टेट बॅंकेसहीत अनेक बॅंकांनी NEFT आणण RTGS सेिा ्यानंतर डनशुल्क केली आहे.

पायाभूत गुांतवणूक न्यास (InvIT)

• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अध्यितेखालील केंद्रीय मंडत्रमंिळाने राष्टरीय महामागा प्रावधकरणाला
(NHAI) महामागा योजनांसाठी पायाभूत गुंतवणूक न्यास (InvIT) बनवणे व राष्टरीय महामागा

Page | 114
 प्रकल्पासाठी ववत्तीय पूतीसाठी काया करण्याचे अवधकार प्रदान केले .
• NHAIला असे अवधकार प्रदान करण्याचा प्रस्ताव रस्ते वाहतूक मंत्रालयाने मां िला होता. आता
सेबीच्या मागादशाक तत्वांच्या अधीन राहून NHAI आपल्या ववत्तीय पूतातेसाठी डनधीची उभारणी
करू शकणार आहे .
• त्याचबरोबर NHAI कमीत कमी १ वर्ााचा टोल संग्रस्हत करताना पररवहन व महामागा मंत्रालयाने
पूणा केलेल्या राजमागाांचे मुद्रीकरणही करू शकणार आहे.
• NHAIच्या राजमागाावर टोलनाके कुठे लावायचे याचा अवधकारही प्रावधकरणाकिे सुरणित
ठेवण्यात येणार आहे .
• InvITमुळे गुंतवणुकीत लववचकता येणार आहे तसेच ववववध कामाच्या, गुंतवणुकीच्या संधी
उपललध होणार आहेत.
पाश्वयभूमी
• महामागा म्हणजे अर्ाव्यवस्थेच्या वृ द्धीचे मोठे माध्यम आहे. दुगाम िेत्रांना जोिण्याचे काम रस्त्यांमुळे
होवू शकते. भारतामध्ये पररवहन यंत्रणा मजबूत होणे गरजे चे आहे, यामुळे ववकास होवू शकणार
आहे.
• केंद्र सरकारने ऑकटोबर २०१७ मध्ये भारतमाला महामागा योजना सुरू केली. यामध्ये ५.३५ लाख
कोटी रूपये गुंतवण्यात आले असून, या योजनेद्वारे २४,८०० डकमी लांबीचे रस्ते तयार करण्यात येत
आहेत.
• NHAIच्या माध्यमातून या रस्ते प्रकल्पांसाठी अणभनव ववत्तीय उपाय करणे गरजे चे आहे .
• हे लिात घेवू न २०१८-१९च्या अर्ासंकल्पामध्ये NHAI माफातच InvITच्या माध्यमातून ववत्तीय
पुरवठा करण्याची योजना तयार करण्याची संकल्पना मां िण्यात आली होती.
• InvIT | Infrastructure Investment Trust(s).

कोळसा खाणीांची णललाव प्रहक्रया

• १३ डिसेंबर रोजी कोळसा मंत्रालयाने २७ कोळसा खाणींच्या णललाव प्रस्िया सुरू केली.
• यामध्ये कोळशाच्या एकूण ६ खाणींसाठी अजा प्राप्त झाले असून, यात वबिम, िह्मपुरी, भास्करपारा,
जगन्नार्पूर आणण जामखानी येर्ील खाणींचा समावे श आहे.
• या खाणींमध्ये कोळसा उत्पादनात प्रवतवर्ी ५ मेडटरक टन कोळशाची वाढ होईल. तसेच यातून राज्य
सरकारांना १५ हजार कोटी रुपयांचा महसूल प्राप्त होणार आहे.
• देशांतगात कोळसा उद्ोगाचे कोळशाच्या आयातीवरील अवलंबन कमी करणे, हा या णललावाचा
उिेश आहे.

Page | 115
• भारत सध्या (२०१८-१९) २३३.५६ दशलि टन कोळशाची आयात करीत आहे. २०१७-१८च्या
तुलनेत भारताच्या कोळशाच्या आयातीमध्ये ८.८ टककयांची वाढ झाली आहे.
शासकीय उपाय
• भारत सरकार सध्या कोळसा आणण त्यावरील आयातीवरील अवलंबन कमी करण्यासाठी योजना
आखत आहे .
• हे लक्ष्य साध्य करण्यासाठी कोल इंडिया णलवमटेि कंपनी कोळशाचे वार्षर्क उत्पादन २०२४ पयांत
८८० दशलि टनांपयांत वाढववणार आहे .
• यामुळे कोळशाची आयात कमी करण्यात आणण हळूहळू कोळशावरील देशाचे उजाा अवलंबन कमी
करण्यास मदत होईल. तसेच २०२४ पयांत भारताची अर्ाव्यवस्था ५ डटरणलयन िॉलसापयांत वाढवण्यास
देखील मदत होईल.
• कोळशाच्या वापरामुळे होणारे वायू प्रदूर्ण कमी करण्यासाठी सरकार स्वच्छ कोळसा तंत्रज्ञानाचा
(कलीन कोल टेकनॉलॉजी) देखील वापर करत आहे .

िाष्ट्रीय ववत्तीय रिपोर्टटग प्रावधकिण

• राष्टरीय ववत्तीय ररपोर्कटग प्रावधकरणाने (NFRA) २०१७-१८ साठी आयएल अँि एफएस ववत्तीय सेवा
लेखापरीिा गुणवत्ता समीिा (AQR) अहवाल जाहीर केला.
• २०१८ मध्ये स्थापना झाल्यापासून एनएफआरएने सादर केलेल्या हा पस्हला लेखापरीिण गुणवत्ता
समीिा (AQR) अहवाल आहे.
• हे लेखापरीिण कंपनी कायदा २०१३ आणण एनएफआरए अवधडनयम २०१८च्या कलम १३२ (२)
(बी) नुसार करण्यात आले.
आयएल अँड एफएस
• आयएल अँि एफएस ही भारतातील पायाभूत सुववधांच्या प्रकल्पांसाठी डनधी गोळा करण्यासाठी ३०
वर्ाांपूवी स्थापन झालेली गैर-बँडकिंग ववत्तीय कंपनी (NBFC) आहे.
• ही कंपनी २०१८ मध्ये कजााची परतफेि करण्यास सिम नसल्याचे वसद्ध झाले होते, ज्यामुळे या
कंपनीला कजा डदलेल्या इतर कंपन्या आणण देशातील आर्मर्क िेत्र मोठ्या धोकयात आले.
िाष्ट्रीय ववत्तीय रिपोर्टटग प्रावधकिण
• NFRA | National Financial Reporting Authority.
• या स्वायत्त डनयामक संस्थेची स्थापना कंपनी कायदा २०१३ अंतगात ही २०१८ मध्ये केली गेली.
• एनएफआरएच्या स्थापनेमुळे भारत आता ‘इंटरनशनल फोरम ऑफ इंडिपेंिेंट ऑडिट रेग्युलेटसा’च्या
सदस्यत्वासाठी पात्र ठरला आहे .

Page | 116
 इांटिनॅशनल फोिम ऑफ इांनडपेंडेंट ऑनडट िेग्यु लेटसय
• याची स्थापना पररसमध्ये २००६ साली झाली.
• ही एक जागवतक सदस्य संस्था असून, यात ५२ न्यायालयांचे डनयामक सामील आहेत.
• हे जागवतक स्तरावरील लेखापरीिणामध्ये सुधारणा करून गुंतवणूकदारांची सुरिा वाढववण्याचे काया
करते.

एडीबीचा भारतसोबत २५० दशलक्ष डॉलसयचा ऋण किाि

• आणशयाई ववकास बँकेने सावा जडनक िेत्रातील कंपनी ऊजाा दिता सेवा णलवमटेिला (EESL) कजा
देण्यासाठी भारत सरकारशी २५० दशलि िॉलसाचा ऋण करार केला आहे.
• देशात कृर्ी, संस्थात्मक व डनवासी ग्राहकांना लाभ होईल अशा ऊजाा दिता गुंतवणूकीचा ववस्तार
करण्यासाठी ही कजा देण्यात येणार आहे .
• यापूवी, २०१६ आणशयाई ववकास बँकेने कायािम प्रकाश आणण उपकरणावर लि केंडद्रत करणाऱ्ा
मागणी आधाररत उजाा कायािमता िेत्रासाठी ईईएसएलला २०० दशलि िॉलसाचे कजा मंजू र केले
होते.
ठळक मुद्दे
• या २५० दशलि िॉलसाच्या कजाा व्यवतररकत, एिीबीद्वारे प्रशावसत स्वच्छ तंत्रज्ञान डनधीमधू न (CTF |
Clean Technology Fund) अवतररकत ४६ दशलि िॉलसाची ववत्तपुरवठा केली जाणार आहे.
• याणशवाय प्रकल्पाच्या अंमलबजावणीसाठी ईईएसएलला सहाय्य करण्यासाठी २ दशलि िॉलसाचे
तांडत्रक सहाय्य देखील प्रदान केले जाईल.
• या प्रकल्पात नवीन व्यवसाय संधी ओळखणे, णलिंग कृती योजना, ऊजाा कायािमता सेवांमध्ये खासगी
िेत्राचा सहभाग वाढववणे या बाबींचा समावे श आहे.
ऊिाव दक्ता सेवा शलशमटेड
• EESL | Energy Efficiency Services Limited.
• ऊजाा दक्षता प्रकल्पांच्या अंमलबजािणीसाठी ईईएसएलची स्थापना केंिीय ऊजाा मंत्रालयाच्या
अंतगात २००९ मध्ये करण्यात आली.
• ईईएसएल एनटीपीसी, पॉिर फायनान्स कॉपोरेशन, ग्रामीण विद्युतीकरण महामंडळ आणण पॉिरवग्रड
या ऊजाा मंत्रालयाच्या अंतगात सािा जननक क्षेत्रातील कंपन्यांचा (पीएसयू) संयुक्तत उपक्रम आहे.
• प्रगत उजाा कायाक्षमतेच्या राष्ट्रीय वमशनसाठी (NMEEE) बाजार संबधी उपक्रमांचे नेतृ्ि ईईएसएल
करीत आहे.
• तसेच ईईएसएल राज्य िीज वितरण कंपन्यां च्या क्षमता ननर्थमतीसाठी संसाधन केंि म्हणून देखील
Page | 117
 काया करते.
आशियाई शवकास बँक
• ADB: Asian Development Bank
• ही आवशयाई देशांच्या आर्थिक विकासाला सहाय्य करण्यासाठी १९ नडसेंबर १९६६ रोजी स्थापन
झालेली एक प्रादेवशक विकास बँक आहे.
• या बँक े चे मुख्यालय मननला (नफवलनपन्स) येिे आहे. एडीबीच्या अध्यक्षपदी आतापयांत नेहमी जपानी
व्यक्ततीचीच ननिड करण्यात आली आहे. सध्या जपानचे ताकेहीको नकाओ एडीबीचे अध्यक्ष आहेत.
• स्थापनेच्यािेळी या बँक
े चे ३१ देश सदस्य होते . आता या बँक
े ची सदस्य संख्या ६७ आहे. ज्यापैकी
४८ देश आवशया ि पॅवसनफक प्रदेशातील तर १९ देश गैर-आवशयाई आहेत.
• आवशया आणण पॅवसनफक प्रदेशाच्या आर्थिक-सामाणजक विकासाला गती देणे हे या बँक
े चे प्रमुख
लक्ष्य आहे.
• ्यासाठी ही बँक आपल्या विकसनशील सदस्य राष्ट्रांना आर्थिक-सामाणजक विकासासाठी कजे देते
तसेच समभाग गुंतिणूक करते.

ऊिाव कायवक्म गृहद्रनमावि कायवक्रमासाठी िमवनीकडू न किव

• देशात ऊजाा-कायािम गृहडनमााण कायािम स्थापन करण्यासाठी भारताने जमानीकिून २७७ दशलि
अमेररकन िॉलसा (सु मारे १९०० कोटी रुपये) कजा घे तले आहे.
• यासाठी भारतीय स्टेट बँक (SBI) आणण जमानीची केएफिलल्यू िे व्हलपमेंट बँक यांच्यात हा २७७
दशलि अमेररकन िॉलसा कजााचा करार झाला.
• हा कायािम इंिो-जमान ववकास सहकायााचा (Indo-German Development Co-operation)
एक भाग असेल, जो २०३० मध्ये साध्य करावयाच्या शाश्ित ववकास लक्ष्यांद्वारे (SDG) मागादर्शशत
आहे.
• ऑकटोबर २०१९ मध्ये भारत व जमानी सरकार यांच्यात आर्मर्क सहकायााचा करार झाला होता.
• मानक संदभा इमारतींच्या तुलनेत कमीतकमी २५ टक्के ऊजाा बचत साध्य कारणाऱ्ा ऊजाा-कायािम
डनवासी प्रकल्प खरेदी डकिंवा ववकवसत करण्यासाठी एसबीआय-केएफिलल्यू कायािमांतगात घर
खरेदी करणारे आणण वबल्िर या दोघांना अर्ासहाय्य डदले जाईल.
• म्हणूनच, हा कायािम डनवासी इमारतीच्या िेत्रात उजाा संवधा न तसेच हररतगृह वायु (GHG) उत्सजा न
कमी करण्याच्या भारताच्या धोरणात्मक चौकटीत योगदान देईल.
• २२७ दशलि िॉलसा कजााव्यवतररकत, केएफिलल्यू तांडत्रक सहाय्य पकेज म्हणून १.५ दशलि युरोंचे
(सु मारे १२ कोटी रुपये) अनुदान देखील देईल.

Page | 118
• या डनधीचा वापर कायािमाच्या तयारी, अंमलबजावणी आणण देखरेखीमध्ये एसबीआयला सहाय्य
करण्यासाठी केला जाईल.
• याणशवाय, बांधकाम व्यावसावयकांना मानक संदभा इमारतींच्या तुलनेत उच्च पातळीची ऊजाा बचत
साध्य करणाते डनवासी प्रकल्प ववकवसत करण्यास सवलत देण्यासाठी अवतररकत १० दशलि युरोंचे
अनुदानही देण्यात आले आहे.
• या सवा कजा आणण अनु दान सुववधा एसबीआयची गुंतवणूक बँडकिंग सहाय्यक कंपनी एसबीआय
कडपटल माकेट णल.द्वारे प्रदान केल्या जातील.

र्ीएसटी परिषदेची ३८वी बैठक

• केंद्रीय अर्ामंत्री डनमाला सीतारमण यांच्या नेतृत्वाखाली जीएसटी (Goods and Services Tax)
पररर्देची ३८वी बैठक राजर्ानी डदल्ली येर्े १८ डिसेंबर रोजी पार पिली.
• या बैठकीत अर्ाव्यवस्थेची ढासळती कामवगरी आणण त्यामुळे डनमााण होणारी आर्मर्क तूट यांवर
ववचार ववडनमय करण्यात आला.
• दरम्यान, अर्ाव्यवस्थेला सावरण्यासाठी केद्र सरकार जीएसटी कर वाढवण्याची शकयता वतावण्यात
येत आहे . मात्र, केंद्र सरकारने अद्ाप कोणतीही घोर्णा केली नाही.
• या बैठकीत देश आणण राज्यातील खासगी लॉटरींसाठी २८ टक्के जीएसटी लावण्याचा डनणाय घे ण्यात
आला. हा कर लागू करण्यास सु मारे २१ राज्यांनी समर्ान डदले तर ८ राज्यांनी ववरोध केला होता.
• या डनणायानु सार येत्या १ माचा २०२० पासून लॉटरीवर नवा जीएसटी दर लागू होणार आहे.

एचडीएफसी बँक
े ने ओलाांडला १०० अब्ज डॉलसयचा टर्पपा
• एचिीएफसी बँक णलवमटेिने इंटरा-िे टरेडििंगमध्ये १०० अब्ज िॉलसाचे बाजार भां िवल ओलांित, असा
वविम करणारी देशातील वतसरी कंपनी होण्याचा मान वमळववला आहे.
• तर्ाडप, शेयर बाजार होताना या बँक
े चे बाजारमूल्य १०० अब्ज िॉलरच्या खाली म्हणजे च ९९.५ अब्ज
िॉलर होते. एचिीएफसी ही भारतातील खासगी िेत्रातील सवाात मोठी बँक / ऋणदाता आहे.
• एचिीएफसी बँक े चा समावे श आता ररलायन्स इंिस्टरीज (RIL) आणण टाटा कन्सल्टन्सी सणव्हासेस
(TCS) यांच्या गटात झाला आहे.
• ररलायन्स इंिस्टरीजचे बाजार भां िवल १४०.७४ अब्ज िॉलर तर, टीसीएसचे बाजार भां िवल ११४.६०
अब्ज िॉलर आहे.
• एका अहवालानुसार सध्याच्या बाजार भां िवलासह एचिीएफसी बँक जगातील टॉप कंपन्यांच्या
यादीत ११०व्या िमांकावर आहे .

Page | 119
• या णशवाय जगातील सवाांत मोठ्या बँकांच्या आणण ववत्तीय संस्थांच्या यादीत एचिीएफसी बँक २६व्या
स्थानी आहे .

मत्स्यपालन आणण मत्स्यशेती ववकास ननधी

• भारत सरकारचा मत्स्यव्यवसाय ववभाग, नाबािा आणण तवमळनािू सरकारने मत्स्यपालन आणण
मत्स्यशेती ववकास डनधी (FIDF | Fisheries and Aquaculture Development Fund)
स्थापन करण्यासाठीच्या करारावर स्वािरी केली आहे.
• या डत्रपिीय करारामध्ये मत्स्यव्यवसाय िेत्राच्या पायाभूत सुववधांची गरज भागववण्यासाठी एकूण
७५२२ कोटी रुपयांची तरतू द करण्यात आली आहे.
• या डनधीमध्ये मासे मारी जहाजांच्या सुरणित लँडििंगसाठी धककयाची सुववधा उभारणीचा समावे श आहे.
या संबंवधत प्रकल्प तावमळनािूच्या दणिणेकिील भागात राबववण्यात येणार आहेत.
• याणशवाय या डनधीचा उपयोग मत्स्योत्पादन वाढववण्यासाठी, मत्स्यपालनाशी संबंवधत आर्मर्क
स्ियाकलापांना प्रोत्सास्हत करण्यासाठी व प्रदेशातील आर्मर्क स्ियाकलापांना चालना देण्यासाठी
देखील केला जाईल.
• या डनधीचा उपयोग खोल समुद्रातील मासे मारी आणण भववष्यात डनयाातीला प्रोत्साहन देण्यासाठी
देखील केला जाईल.
नाबाडयची भू वमका
• या डनधीअंतगात नाबािा राज्य सरकारमाफात मत्स्यव्यवसाय पायाभूत सुववधां साठी सवलतीच्या दरात
ववत्तपुरवठा करते .
• ही मत्स्यव्यवसाय ववभागाची नोिल कजादाता संस्था आहे. तसेच ती ग्रामीण पायाभूत सुववधा ववकास
डनधी (RIDF) अंतगात मत्स्यपालनास सहाय्य करते.
तावमळनाडूमधील मत्स्यपालन
• देशातील एकूण मत्स्य उत्पादनात तावमळनािू चौ्या िमांकावर आहे. तावमळनािूमध्ये १० लाख
मासे मारी करणारे पररवार आहेत. मासे मारी, सागरी मत्स्यपालन आणण अंतगात मत्स्यपालनासाठी हे
एक राज्य आदशा आहे .
• देशातील मत्स्यव्यवसाय िेत्राचा देशाच्या जीिीपीमध्ये १ टक्का वाटा आहे. जागवतक मत्स्योत्पादनात
भारत दुसऱ्ा िमांकावर आहे.

म्युच्युअल फांडामध्ये गुां तवणूकीसाठी नवीन ननयम

• अलीकिेच भारतीय प्रवतभूती आणण ववडनमय मंिळ अर्ाात सेबीने (SEBI) अल्पवयीन मुलांसाठी

Page | 120
 म्युच्युअल फंिामध्ये गुंतवणूक करण्यासाठी नवीन डनयम तयार केले आहेत.
नवीन ननयम
• एखाद्ा अल्पवयीन व्यकतीला म्युच्युअल फंिामध्ये गुंतवणूक करावयाची असल्यास, त्याला ती
स्वतःच्या बँक खात्यातून डकिंवा त्याच्या कोणत्याही संयुकत खात्यातून करावी लागेल.
• गुंतवणूकीसाठी चेक, डिमां ि िराफ्ट डकिंवा अन्य कोणत्याही माध्यमांद्वारे डदलेली देय रक्कम केवळ
अल्पवयीन व्यकतीच्या खात्यातून डकिंवा त्याच्या पालकांसोबतच्या संयुकत खात्यातून स्वीकारली
जाईल.
• अल्पवयीन व्यकती १८ वर्ाांची झाल्यावर त्यास बँक खाते अद्यावत करण्यासाठी केवायसीचे पूणा
वववरण सादर करावे लागेल, अन्यर्ा त्याच्या खात्याशी संबंवधत सवा व्यवहार र्ांबवले जातील.
• याबरोबरच सेबीने पूल खात्यांचा वापर संपुष्टात आणण्याचे डनदेशदेखील डदले आहेत. अशा खात्यांचा
वापर ग्राहकांच्या वतीने म्युच्युअल फंिामध्ये गुंतवणूक करण्यासाठी मध्यस्थ जसे स्टॉकिोकर डकिंवा
इतर डिणजटल र्पलटफॉमाद्वारे केला जातो.
हे ननयम र्ािी किण्याचे कािण
• अलीकिेच सेबीने कावी स्टॉक िोडकिंगच्या प्रकरणात झालेला गोंधळ लिात घे ता सेबीने हा डनणाय
घे तला आहे.
• कावी स्टॉक िोडकिंग या दलाल कंपनीने आपल्या गुंतवणूकदारांचे पैसे त्यांच्या परवानगीणशवाय
वे गवे गळ्या स्ठकाणी गुंतवले होते.
• बऱ्ाच अलीकिील प्रकरणांमध्ये, आपल्या ग्राहकांच्या पैशांचा डकिंवा प्रवतभूतींचा गैरवापर दलाल
कंपन्यांनी केला असल्याचे आढळू न आले आहे.
नव्या ननयमाांचे फायदे
• या डनयमांच्या अंमलबजावणीनंतर भां िवलाच्या बाजारात अवधक पारदशाकता येईल व मध्यस्थांचे
महत्त्व कमी होईल.
म्युच्युअल फांड
• म्युच्युअल फंि हा सामूस्हक गुंतवणूकीचा प्रकार आहे. यात गुंतवणूकदारांचे गट अल्प मुदतीच्या
समभागांमध्ये डकिंवा इतर प्रवतभूतींमध्ये एकडत्रतररत्या गुंतवणूक करतात.
• म्युच्युअल फंिांमध्ये एक फंि व्यवस्थापक असतो, जो आपल्या गुंतवणूकीच्या व्यवस्थापन
कौशल्याचा उपयोग गुंतवणूकदारांचे पैसे ववववध आर्मर्क साधनांमध्ये गुंतववण्यासाठी करतो.
• तो फंिाची गुंतवणूक डनणश्चत करतो आणण तसेच नफा अर्वा तोट्याची नोंद ठेवतो. अशा प्रकारे
होणार नफा डकिंवा तोटा नंतर गुंतवणूकदारांमध्ये वाटला जातो.
भारतीय प्रशतभूती व शवद्रनयम मांडळ

Page | 121
• SEBI: Securities and Exchange Board of India.
• भारतीय प्रवतभूती ि विननयम मंडळ (सेबी) ही भारतीय भां डिली बाजारािर ननयंत्रण ठेिणारी सिोच्च
संस्था आहे.
• भारतीय भां डिल बाजाराचे ननयंत्रण ि विकास र्डिू न आणण्यासाठी एक स्ितंत्र संस्था म्हणून
सेबीची स्थापना करण्यात आली होती.
• जी. एस. पटेल सवमतीच्या वशफारसीच्या आधारािर एक अिैधाननक संस्था म्हणून १२ एनप्रल १९८८
रोजी सेबीची स्थापना करण्यात आली.
• ३१ जानेिारी १९९२ रोजी सेबीला िैधाननक दजाा ि विस्तृत अवधकार देण्यासाठी राष्ट्रपतीचा िटहुकूम
प्रवसद्ध करण्यात आला.
• कालांतराने ‘सेबी विधे यक’ संसदेत सं मत करण्यात येऊन ३१ माचा १९९२ पासून सेबीला स्िायत्त ि
िैधाननक दजाा देण्यात आला.
• सेबीचे मुख्यालय मुंबईला असून कोलकाता, नदल्ली ि चेन्नईला वतची विभागीय कायाालये आहेत.
सेबीचे व्यिस्थापन ६ सदस्यीय संचालक मंडळामाफात केले जाते.
सेबीची उक्रद्दष्ट्े
• कंपन्या/संस्था यांना आपल्या प्रवतभूतींच्या (शेअसा,नडबेंचसा इ.) विक्रीसाठी योग्य िातािरण ननर्थमती
करणे.
• गुंतिणूकदारांचे क्रहतसंरक्षण करणे.
• सिा रोखे बाजाराच्या व्यिस्थापनािर पररणामकारक ननयंत्रण ठेिणे.
• रोखे बाजारात व्यिहार करणाऱ्यांसाठी आिश्यक, योग्य ि अ्याधु ननक सोयी सुविधा उपलब्ध करून
देण्यास प्रय्नशील राहणे.
• तसेच रोखे बाजारांचा कारभार स्पधाा्मक ि व्यािसावयक त््िांिर चालण्यासाठी िातािरण ननर्थमती
करणे.

डीआिआयच्या सन्मानाथय टपाल वतकीट

• २६ डिसेंबर रोजी केंद्रीय अर्ा मंत्री डनमाला सीतारामन यांनी देशाच्या संरिणासाठी महसूल गुप्तवाताा
संचलनालयाने (DRI) डदलेल्या सेवांच्या स्मरणार्ा टपाल वतडकटे प्रवसद्ध केली.
• तस्करी रोखण्यासाठी आणण देशातील सांस्कृवतक वारसा व पयाा वरण जपण्यासाठी िीआरआय
महत्त्वपूणा भूवमका बजावते.
• सोने आणण मादक द्रव्ये यांसारख्या कॉन्टराबन्ि वस्तूंची तस्करी रोखण्यासाठी िीआरआयला िेटा
ॲनाणलडटकससारख्या तंत्रज्ञानाशी सुसंगत राहणे आवशयक आहे.

Page | 122
• कॉन्टराबन्ि वस्तु अशा वस्तु असतात, ज्यांचा व्यापार डकिंवा आयात डकिंवा डनयाात करण्यास कायद्ाने
मनाई केलेली असते.
महसूल गुप्तवाताय सांचलनालय
• DRI | Directorate of Revenue Intelligence.
• ही देशातील तस्करीववरोधी मुख्य गुप्तचर संस्था आहे. या संस्थेची स्थापना ४ डिसेंबर १९५७ रोजी
झाली असून, वतचे मुख्यालय नवी डदल्ली येर्े आहे
• ही संस्था मादक पदार्ा, सोने, शिे अशा प्रवतबंवधत वस्तूंची तस्करी रोखण्याचे काम करते. याणशवाय
ही संस्था व्यावसावयक फसवणूक, काळा पैसा आणण आर्मर्क गैरव्यवहार यांववरुद्ध कारवाई करण्याचे
कायादेखील करते.

आिबीआयचा ववत्तीय स्थििता अहवाल

• देशातील बँकांच्या ढोबळ अनुत्पाडदत मालमत्ता अर्ाात ग्रॉस एनपीएचे प्रमाण आगामी वर्ाभरात
वाढण्याची भीती ररझव्हा बँकेने आपल्या ववत्तीय स्थस्थ रता अहवालात व्यकत केली आहे.
• या अहवालानु सार २०१९ अखेर बँकांचे र्कीत कजााचे असलेले ९.३ टक्के प्रमाण सप्टेंबर २०२० पयांत
९.९ टककयांवर जाईल, असा इशारा देण्यात आला आहे .
• बँकांच्या एकूण ववतररत कजाापैकी ढोबळ अनुत्पाडदत मालमत्तेचे प्रमाण माचा २०१९ अखेरही ९.३
टक्केच होते.
• र्कीत कजाासाठी बँकांना करावी लागणारी तरतूद, बदलती आर्मर्क स्थस्थती, पतपुरवठ्यातील
घसरण व कजावसुली प्रस्ियेत पाणी सोिावे लागणारी रक्कम यामुळे वर्ाभरात बँकांच्या ताळेबंदावर
ताण वाढण्याची शकयता या अहवालात व्यकत करण्यात आली आहे .
• सावा जडनक िेत्रातील बँकांच्या ढोबळ र्कीत कजााचे प्रमाण वाढून सप्टेंबर २०२० अखेरीस १३.२
टक्के; तर खासगी बँकांबाबतीत हे प्रमाण ४.२ टककयांपयांत वाढेल, असे अहवालाचे डनरीिण आहे.
• सप्टेंबर २०१९ अखेर दोन्ही िेत्रांतील बँकांचे ढोबळ र्कीत कजााचे प्रमाण अनुिमे १२.७ टक्के व ३.९
टक्के नोंदले गेले आहे.
• तर खासगी बँकांची अनुत्पाडदत मालमत्ता एकूण ववतररत कजााच्या तुलनेत सप्टेंबर २०१९ अखेरच्या
२.९ टककयांवरून वर्ाभरात ३.१ टककयांवर पोहोचेल, असाही अहवालाचा कयास आहे.
• सप्टेंबर २०१९ मध्ये बँकडनहाय भां िवल गुणवत्ता ववतरण लिात घे ता २४ बँकांचा ग्रॉस एनपीए ५
टककयांखाली तर ४ बँकांचा ग्रॉस एनपीए प्रमाण २० टककयांपेिा जास्त होता.
• कृर्ी आणण इतर िेत्रातील भां िवल गुणवत्तेचे प्रमाण ग्रॉस एनपीएच्या डनकर्ावर मोजले असता, ते
सप्टेंबर २०१९ मध्ये १०.१ टक्के होते. हेच प्रमाण माचा २०१९ मध्ये ८ टक्के होते .

Page | 123
 ववत्तीय व्यविेत स्थििता
• भारताची अर्ास्थस्थती नाजूक असली तरी देशाची ववत्तीय व्यवस्था मात्र स्थस्थर असल्याचे ररझव्हा बँक
े च्या
या अहवालाने नमूद केले आहे.
• अर्ास्थस्थतीतील जोखीम, ववत्तीय बाजारातील जोखीम आणण बँका व ववत्तसंस्थांची स्थस्थती हे मध्यम
कालावधीसाठी ववत्तीय व्यवस्थे वर ववपरीत पररणाम करणारे असल्याचेही अहवाल सांगतो.
फसवणूक
• बँकांनी घोडर्त केलेल्या फसवणूकींचा आकिा या ववत्तीय वर्ाात १.१३ लाख कोटी रुपये अशा
आजवरच्या सवोच्च पातळीवर गेला. तर फसवणूकीची नोंद झालेल्या प्रकरणांची संख्या ४४१२
होती.
• २००१ ते २०१८ दरम्यान नोंदवल्या गेलेल्या फसवणूकीच्या एकूण प्रकरणांच्या ९० टक्के प्रकरणांची
नोंद २०१९ या केवळ एका वर्ाात झाली आहे.

साांहख्यकीसाठी िायी सवमती

• २८ डिसेंबर २०१९ रोजी सांस्ख्यकी व कायािम अंमलबजावणी मंत्रालयाने सांस्ख्यकीसाठी स्थायी
सवमती गठीत केली.
• मुख्य संख्याशािज्ञ प्रणब सेन या सवमतीचे अध्यि असतील. तर सरकारद्वारे संग्रह केल्या जणाऱ्ा
मास्हतीची गुणवत्ता सुधारणे, हे सवमतीचे उिीष्ट आहे .
• या सवमतीची बैठक ६ जानेवारी २०२० रोजी होणार आहे. सवमतीत सु मारे २८ सभासद आहेत.
• सांस्ख्यकी आकिेवारीत राजकीय हस्तिेप केला जात असल्याच्या टीक
े च्या पार्श्ाभूमीवर या
सवमतीची स्थापना करण्यात आली आहे .
ग्राहक खचय सवेक्षण
• यापूवी भारत सरकारने आकिेवारीच्या गुणवत्तेवर प्रश्वचन्ह उभे करत २०१७-१८चा ग्राहक खचा
सवे िण अहवाल जाहीर न करण्याचा डनणाय घे तला होता.
• त्यानंतर सांस्ख्यकी व कायािम अंमलबजावणी मंत्रालयाने आकिेवारीची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी
योग्य ती पावले उचलल्यानंतर २०२०-२१ मध्ये हे सवे िण केले जाईल, असे जाहीर केले होते .
• टीप: ग्राहक खचा सवे िण व त्यासंबंधी प्रकाणशत न करण्यात आलेला अहवाल यावर ववशेर् लेख
आम्ही नोव्हेंबर मस्हन्यात प्रकाणशत केला आहे.
स्वच्छ भाित वमशन
• याणशवाय पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी ग्रामीण भारत हागणदारीमुकत झाल्याची घोर्णा केल्यानं तर
राष्टरीय नमूना सवे िण संघटनेने ग्रामीण भारत अद्ाप हागणदारीमुकत झालेला नसल्याचे जाहीर केले

Page | 124
 होते.
• अशा अनेक कारणांमुळे भारत सरकारला आकिेवारीची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी अशी सवमती
स्थापन करावी लागली आहे.

अथवमांत्रयाांनी क
े ली १०२ लाख कोटीांच्या प्रकल्पाची घोषिा
• केंद्रीय अर्ामंत्री डनमाला सीतारामन यांनी ३१ डिसेंबर रोजी न शनल इन्फ्रा पाइपलाइन या योजनेंतगात
पायाभूत सुववधांसाठी पुढील ५ वर्ाांसाठी १०२ लाख कोटी रुपये गुंतवणुकीची घोर्णा केली आहे.
• सीतारामन यांनी पायाभूत सुववधा िेत्रामधील गुंतवणूक दुर्पपट करणार असल्याचे जाहीर केले. गेल्या
६ वर्ाांमध्ये पायाभूत सुववधांच्या िेत्रामध्ये केंद्र आणण राज्यांकिून एकडत्रतपणे ५१ लाख कोटी रुपये
खचा करण्यात आले आहेत. त्यामध्ये येत्या ५ वर्ाांत दुर्पपट वाढ करण्यात येणार आहे.
• या योजनेत वीज, रेल्वे , शहरी पाणीपुरवठा, वाहतूक, णशिण आणण आरोग्याशी संबंधीत प्रकल्पांचा
समावे श असेल.
• भारतीय अर्ाव्यवस्थेला ५ डटरणलअन िॉलरची अर्ाव्यवस्था बनवण्याचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदींचे स्वर्पन
साकार करण्याच्या दृष्टीने केंद्र सरकारने हे महत्वाचे पाऊल उचलले आहे .
• पायाभूत सुववधांच्या िेत्राची पुढील डदशा डनणश्चत करण्यासाठी ने मण्यात आलेल्या कृती गटाचा
अहवाल डनमाला सीतारामन यांनी प्रकाणशत केला.
• गेल्या ४ मस्हन्यांत या िेत्रातील अनु भवी आणण भागधारकांशी सववस्तर चचाा या कृती गटाने केली.
त्यानंतर हा अहवाल तयार करण्यात आला असून, त्यामध्ये १०२ लाख कोटी रुपयांचे गुंतवणूक
पायाभूत प्रकल्प डनणश्चत करण्यात आले आहेत.
• पायाभूत सुववधांच्या िेत्रातील गुंतवणूक १०० लाख कोटीपयांत वाढववण्याचे सूतोवाच पंतप्रधान नरेंद्र
मोदी यांनी आधीच केले होते. त्यानंतरच हा कृती गट नेमण्यात आला होता.
• या कृती गटाने राष्टरीय पायाभूत सुववधांतगात डनणश्चत केलेल्या प्रकल्पांमध्ये केंद्र आणण राज्य प्रत्येकी
३९ टककयांची गुंतवणूक करणार आहे. तर उवा ररत २२ टक्के गुंतवणूक खासगी िेत्रातून करण्यात
येईल.
• देशातील सवा राज्ये आणण केंद्र शावसत प्रदेशांमध्ये पायाभूत सुववधांच्या ववकासावर काम करण्यात
येणार आहे . २०२५ पयांत यात खासगी िेत्राचा वाटा वाढववण्याचे लक्ष्य ठेवण्यात येणार आहे.
• खासगी िेत्रातील गुंतवणूक आकर्षर्त करण्यासाठी सरकार २०२० च्या उत्तराधाात 'ग्लोबल इन्व्हेस्टसा
मीट'चे आयोजन करणार आहे.
महत्त्व
• गेल्या काही मस्हन्यांपासून अनेक आंतरराष्टरीय ववत्तीय संस्था भारताच्या अंदाणजत ववकास दरात घट

Page | 125
 दशाववत आहेत.
• आयएमएफने २०१९ मध्ये भारताचा ववकास दर ६.१ टक्के राहील असा अंदाज वताववला होता आणण
जागवतक बँकेने भारताचा ववकास दर ६ राहील अंदाज वताववला होता. हे अनुमाडनत ववकास दर
देशाच्या यापूवीच्या अंदाणजत ववकास दरापेिा कमी होते.
• त्यामुळे अर्ाव्यवस्थेला चालना देण्यासाठी आणण भारताला उच्च ववकास दराचे लक्ष्य गाठण्यात मदत
करण्यासाठी या नवीन आर्मर्क उपाययोजना महत्त्वपूणा आहेत.

आधाि व पॅन णलिंक किण्यासाठी मुदतवाढ

• केंद्र सरकारने आधार व पन णलिंक करण्याची मुदत ३१ माचा २०२० पयांत वाढवली आहे. सध्याची
मुदत ३१ डिसेंबर २०१९ संपली होती. मुदतवाढ देण्याची ही आठवी वेळ आहे.
• केंद्र सरकारने बोगस पन कािाद्वारे होणारे गैरव्यवहार रोखण्यासाठी आधार िमांक पन कािा ला
जोिण्याची तरतू द केली होती.
• आयकर कायदा १९६१ मधील तरतूद १३९ (अ)(अ) नुसार, तुमचे पन कािा हे आधार कािााशी णलिंक
असायला हवे .
• सवोच्च न्यायालयाने सप्टेंबर २०१८ मध्ये डदलेल्या एका डनणायानु सार आयकर परतावा भरण्यासाठी
आणण पन कािा वमळववण्यासाठी आधार कािा बंधनकारक आहे .
• १ जु लै २०१७ पासून पन कािा असणाऱ्ा प्रत्येक नागररकाला आधार कािा वमळण्याचा अवधकार
आहे.
• भारतीय नागररकाला आधार कािा भारतीय ववणशष्ट ओळख प्रावधकरण (UIDAI | Unique
Identification Authority of India) किून वमळते.
• पन हा दहा अंकी िमांक आयकर ववभाग प्रदान करते. हा िमांक एखाद्ा व्यकती डकिंवा कंपनीचा
असू शकतो.
आधाि काडयचे फायदे
• आधार कािामुळे तु म्हाला अनेक सरकारी सेवा आणण सामाणजक सुरिा योजनांचे लाभ वमळू
शकतात.
• सध्या सगळ्या महाववद्ालयात आधार कािा अडनवाया करण्यात आले आहे. जर कोणता ववद्ार्ी
राज्य सरकार डकिंवा यूजीसीच्या कोणती णशष्यवृ त्ती वमळवू इस्च्छत असेल तर त्याच्याकिे आधार
कािा असणे महत्त्वाचे आहे.
• ईएनपीएस गुंतवणूकदारांना घरबसल्या पेन्शन योजनेत खाते सुरु करण्याची सुववधा देते . यासाठी
फकत तुम्हाला आधार, पनकािा आणण इंटरनेटची आवशयकता आहे.

Page | 126
• आधार कािा द्वारे आयकर ररटना ला ई-व्हेररफाय करण्याची सुववधा देते . त्यामुळे आयकर ररटन्सा फॉमा
भरण्याची गरज पित नाही. यासाठी फकत ई-फायणलिंग खातं आधारकािाशी जोिणे गरजे चे आहे.
• म्युचुअल फंिमध्ये गुंतवणूक करण्यासाठी आधारकािा आवशयक आहे. गुंतवणूकदारांना आधार
कािाची सत्यता पिताळण्यासाठी आपला आधार नंबर, मोबाइल नंबर आणण वनटाइम पासविाचा
वापर करावा लागेल.
• मोदी सरकारने डिणजटल इंडियाच्या अंतगात डिणजलॉकर ही नवी योजना सुरु केली आहे . याद्वारे
नागररक आपले अकाउं ट तयार करुन ई-िाकयु मेंट जमा करु शकतात. यासाठी आधारकािा असणे
गरजे चे आहे.

Page | 127
 सांिक्षण
अग्नी-३ची यशस्वी चाचणी
• भारताने ओडिशातील एपीजे अलदुल कलाम तळावरील बालासोर चाचणी केंद्रामधू न अणूहल्ल्याची
िमता असणाऱ्ा स्वदेशी िेपणाि ‘अग्नी-३’ची रात्रीच्या वेळी घे ण्यात आलेली पस्हली चाचणी
यशस्वी ठरली.
• यापूिी या क्षेपणास्त्राच्या अग्नी-१ आणण अग्नी-२ या आिृ ््यांच्या रात्रीच्या वेळी घे ण्यात आले ल्या
चाचण्याही अपयशी ठरल्या होत्या.
• आस्ण्वक िमतेने सज्ज असणारे अग्नी-३ हे िेपणाि पुिभागावरून पुिभागावर मारा करण्यास सिम
आहे. हे मध्यम श्रेणीचे स्वदेशी िेपणाि आहे.
• अग्नी-३ २०११ मध्येच सैन्यात दाखल करण्यात आले असले तरी, या िेपणािाची ही पस्हलीच
मध्यरात्री घे ण्यात आलेली चाचणी होती.
• हे िेपणाि ३५०० डकलोमीटरपयांत मारा करण्यास सिम असल्यामुळे, पाडकस्तान व चीनमधील
बहुतांश शहरे या िेपणािाच्या टर्पर्पयात येतात.
• अग्नी-३चे वजन सु मारे ५० टन असून, ते १.५ टनापयांतची अण्विे वाहून नेण्यास सिम आहे. याची
लांबी १७ मीटर आणण व्यास २ मीटर इतका आहे.
• भारतीय संरिण संशोधन व ववकास संस्थेने (DRDO) हे िेपणाि ववकवसत केले आहे .

पृथ्वी-२ या अण्वस्त्रवाहू क्षेपणास्त्राची यशस्वी चाचणी

• जवमनीवरून जवमनीवर मारा करणाऱ्ा स्वदेशी बनावटीच्या ‘पृ्वी-२’ या अण्विवाहू िेपणािाची
भारताने आणखी एक रात्रीच्या वेळी यशस्वी चाचणी केली आहे.
• ओडिशा राज्यातील बालासोर णजल्यात चांदीपूर चाचणी िेत्रात इंडटग्रेटेि टेस्ट रेंज येर्े ही चाचणी
घे ण्यात आली. ही चाचणी रात्रीच्या वेळी करण्यात आली.
• संरिण संशोधन आणण ववकास संस्थेने ववकवसत केलेले हे स्वदेशी िेपणाि नऊ मीटर उंच आहे.
• या िेपणािाचा मारक पल्ला ३५० डकलोमीटरचा असून, हे िेपणाि ५०० ते १००० डकलो स्फोटके
वाहून नेण्यास सिम आहे .
• त्याच्या २ इंणजनांमध्ये द्रव इंधनाचा वापर करण्यात आला आहे. लक्ष्य शोधण्यासाठी या िेपणािात
प्रगत डदशादशान प्रणालीचा वापर केलेला आहे.
• पृ्वी-२ िेपणाि २००३मध्ये भारताच्या लष्करी दलांमध्ये समाववष्ट करण्यात आले असून भारताच्या
एकास्त्मक िेपणाि ववकास कायािमात तयार केलेले ते पस्हले िेपणाि मानले जाते.

Page | 128
 नपनाका या क्षेपणास्त्र यांत्रणेच्या चाचण्या यशस्वी
• संरिण संशोधन आणण ववकास संघटने ने (DRDO) १९ व २० डिसेंबर रोजी चंिीपूर (ओडिशा) येर्ून
‘डपनाका’ या िेपणाि यंत्रणेच्या २ यशस्वी चाचण्या घे तल्या.
• डपनाका िेपणाि ही डपनाका एमके-२ रॉकेटची सुधाररत आवृ त्ती आहे . ७५ डकमी टर्पर्पयापयांत अचूक
लक्ष्यभेद करण्याची या िेपणािाची िमता आहे.
• अचूक लक्ष्यभेद तसेच माऱ्ाचा टर्पपा वाढवण्यासाठी या िेपणािाला एकास्त्मक डदशादशाक,
डनयंत्रण तसेच मागादशाक प्रणालीसह जोिले गेले आहे.
• या िेपणािाला आयआरएनएसएस (Indian Regional Navigation Satellite System) या
डदशादशाक उपग्रह प्रणालीशी जोिले असून, त्याद्वारे त्याला मागादशान वमळू शकेल.
• या िेपणािाचे उड्डाण रिार, टेणलमेटरी, इलेकटरो-ऑस्प्टकल लक्ष्यीकरण प्रणाली अशा अनेक टरडकिंग
यंत्रणेद्वारे टरक केले गेले. या यंत्रणांनी िेपणािाच्या उच्च कामवगरीची पुष्टी केली.
• यापूवी माचा २०१९ मध्ये राजस्थानच्या पोखरण येर्े डपनाकाची यशस्वी चाचणी घे ण्यात आली होती .
नपनाका क्षे पणास्त्र
• संरिण संशोधन व ववकास संस्थेने (िीआरिीओ) डपनाका िेपणाि ववकवसत केले असून, यामुळे
तोफखान्याच्या अचूकतेत वाढ होणार आहे .
• या िेपणाि प्रणालीच्या डनर्ममतीत वालचंदनगर येर्ील वालचं दनगर इंिस्टरीज या जागवतक स्तरावर
नावलौडकक वमळवलेल्या कंपनीचाही मोठा सहभाग आहे.
• डपनाका िेपणािांच्या डनर्ममतीस रणशयन तंत्रज्ञान हस्तांतरणाच्या मदतीने सुरुवात झाली. १९८३ मध्ये
यासंबंधी योजना तयार केली गेली होती आणण १९९४ मध्ये उत्पादन सुरू झाले.
• डपनाका एक तोफखाना िेपणाि आहे. सुरुवातीला त्याची मारक िमता ३०-४० डकमी होती. नं तर
मारक िमतेत वाढ करून ती ७०-८० डकमी करण्यात आली.
• डपनाका जवमनीवरुन हवे त मारा करण्यास सिम त्वररत कारवाई िेपणाि (QRSAM | Quick
Reaction Surface-to-Air Missile) प्रणाली आहे .
• मैदानी प्रदेश आणण अधा वाळवं टातील सैडनकी कारीवयांसाठी ही िेपणाि प्रणाली उपयुकत ठरणार
आहे.
• या रॉके ट लाँचर प्रणालीचे नाव शंकर देवांच्या ‘डपनाका’ नावाच्या धनुष्यावरून ठेवण्यात आले आहे.
पाडकस्तानसोबतच्या कारवगल युद्धात पस्हल्यांदा डपनाका रॉकेटचा वापर केला गेला होता.

डीआरडीओने क
े ली QRSAMची यिस्वी चाचिी

Page | 129
• संरक्षण संशोधन आणण विकास संर्टनेने (DRDO) २३ नडसेंबर रोजी जवमनीिरून हिे त मारा
करणाऱ्या ्िररत प्रवतसाद क्षेपणास्त्राची (QRSAM) यशस्िी चाचणी केली.
• या क्षेपणास्त्राची चाचणी ओनडशातील चांदीपूर येिे करण्यात आली. या चाचणी दरम्यान
क्षेपणास्त्राने अपेणक्षत हिाई लक्ष्य साध्य केले.
• ही संपूणा चाचणी विविध इलेक्तटरो-ऑक्रप्टकल टरॅनकिंग यंत्रणा (ईओटीएस), रडार यंत्रणा ि टेलमेटरी
यंत्रणांद्वारे रेकोडा करण्यात आली.
QRSAM
• QRSAM | Quick Reaction Surface-to-Air Missile.
• हे क्षेपणास्त्र संरक्षण संशोधन आणण विकास संर्टनेने (डीआरडीओ) विकवसत केले आहे . हे
क्षेपणास्त्र भारतीय सैन्यासाठी विकवसत केले गेले आहे .
• हे क्षेपणास्त्र फारच कमी िेळात शत्रूंच्या लक्ष्यांचा भे द र्ेऊ शकते. या क्षेपणास्त्रामध्ये र्न इं धन
िापरण्यात आले आहे. ्याची मारक क्षमता २५-३० नकमी आहे.
• हे क्षेपणास्त्र टरकिर देखील तैनात केले जाऊ शकते. हे क्षेपणास्त्र िे गिे गळ्या अंतरािरील आणण
उंचीिरील लक्ष्याचा भेद र्ेऊ शकते .
• QRSAMची प्रिम चाचणी ४ जु लै २०१७ रोजी र्ेण्यात आली होती, नंतर २६ फेब्रुिारी २०१९ रोजी
या क्षेपणास्त्राच्या आणखी २ चाचण्या र्ेण्यात आल्या.

लेफ्टनांट णशवाांगी: नौदलातील पहहल्या महहला पायलट

• लेफ्टनं ट णशवांगी या भारतीय नौदलातील पस्हल्या मस्हला पायलट ठरल्या असून, त्या २ डिसेंबर
रोजी भारतीय नौदलाच्या सेवे त रुजू झाल्या आहेत.
• लेफ्टनं ट णशवांगी सध्या सदना ने व्हल कमां ि येर्े प्रणशिण घे त आहेत. हे प्रणशिण पूणा झाल्यानं तर
त्यांना िॉर्षनयर ववमान उिववण्याची अवधकृत परवानगी वमळणार आहे.
• नौदलामध्ये आजवर एकही मस्हला पायलट नाही. नौदलाच्या ववमानोड्डाण ववभागात हवाई वाहतूक
डनयंत्रक अवधकारी म्हणून काही मस्हला कायारत आहेत.
• लेफ्टनं ट णशवांगी हे वबहारच्या मुझफ्फरपूर येर्ील रस्हवासी आहेत. त्यांचे शालेय णशिण िीएव्ही
पस्ललक स्कूलमधू न झाले आहे.
• त्यांना भारतीय नौदलात शॉटा सर्मवस कमीशनमध्ये सामील करून घे ण्यात आले होते. त्यांना व्हाईस
ॲिवमरल ए.के. चावला यांनी जू न २०१९ मध्ये औपचाररकररत्या नौदलात दाखल करून घे तले होते.

भाित िान्सकडून वमनटयोि क्षेपणास्त्रे घेणाि

Page | 130
• भारताने फ्रान्सकिे वमडटयोर िेपणािे लवकरात लवकर सुपूदा करण्याची मागणी करीत आहे. या
िेपणािांमुळे अमेररकेने पाडकस्तानी हवाईदलाला पुरववलेल्या अम्राम (AMRAAM) िेपणािांसह
भारत स्पधाा करू शकेल.
• भारताला ही िेपणािे २०२० मध्ये प्राप्त होणे अपेणित आहे, परंतु भारत या िेपणािांचे लवकर
ववतरण करण्याची मागणी भारत करत आहे.
• पस्हल्या राफे ल लढाऊ ववमानांसाठी भारत डकमान १० वमडटयोर िेपणािांची आगाऊ सुपूदाता शोधत
आहे. मे २०२० पयांत राफे ल जे टची पस्हली खेप भारताला प्राप्त होणार आहे.
वमनटयोि क्षे पणास्त्र
• हे हवे तून हवे त मारा करणारे िेपणाि आहे, त्याची मारक िमता १५० डकलोमीटर आहे.
• भारत या िेपणािांचा वापर राफे ल लढाऊ ववमानांसह करणार आहे. भारत आणण पाडकस्तान
यांच्यातील वाढत्या तणावामुळे भारताला लवकरात लवकर या िेपणािां ची डिणलव्हरी हवी आहे.

सूयय नकिण-१४
• सूया डकरण-१४ या भारत व नेपाळ लष्करांदरम्यानच्या १४व्या स्द्वपिीय वार्षर्क लष्करी सरावाला
नेपाळमधल्या रुपनदेही णजल्यातल्या ने पाळ लष्कर युद्धशाळा येर्े प्रारंभ झाला.
• या लष्करी सरावाची यपूवीची आवृ त्ती सूया डकरण-१३चे आयोजन जू न २०१८मध्ये उत्तराखंिमधील
डपर्ोरागि येर्े करण्यात आले होते.
• भारतीय लष्कर आणण नेपाळचे लष्कर यांदरम्यान तुकिी स्तरावर एकडत्रत प्रणशिण उपललध करून
देणे हा या कवायतींचा मुख्य उिेश आहे.
• यामध्ये जं गलातील युद्ध, िोंगराळ भागातील दहशतवाद ववरोधी मोहीम, आपत्ती डनवारण आदी
ववर्यांचा या कवायतींमध्ये समावे श आहे .
• या युद्धसरावात यावर्ी दोन्ही देशांचे एकूण ३०० सैडनक सहभागी होणार आहेत. दहशतवादववरोधी
कारवायांववरुध्द दोन्ही देशांमधील सैन्यामध्ये समन्वय प्रस्थाडपत करणे, हा या सरावाचा हेतु आहे.
• सूया डकरण युद्धसराव प्रवतवर्ी भारत व नेपाळ या देशांमध्ये िमािमाने आयोणजत करण्यात येतो.
• सैन्य समन्वयासह आपत्ती व्यवस्थापन व बचाव या महत्वाच्या बाबींवर या सरावात भर डदला जातो.
यामुळे दोन्ही देशांमधील स्द्वपिीय संबंध मजबूत होण्यास मदत होते .

भाित-िणशया इांद्र यु द्धाभ्यास

• भारत आणण रणशयाच्या वतन्ही सशस्र दलांदरम्यान इंद्र २०१९ हा संयुकत सराव १० ते १९ डिसेंबर
डिसेंबर दरम्यान आयोणजत केला जाणार आहे.

Page | 131
• दोन्ही देशांच्या सशस्र दलांच्या आंतर-कायािमते स चालना देणे आणण सागरी सुरिा कायाांबाबत
परस्पर साम्या ववकवसत करणे, हे या युद्ध सरावाचे उिीष्ट आहे.
• हा एक डत्र-सेवा अभ्यास आहे, ज्यामध्ये दोन्ही देशांचे लष्कर, हवाई दल आणण नौदल सहभागी
होणार आहे .
• हा युद्धाभ्यास गोवा, झाशी व पुणे (महाराष्टर) येर्े आयोणजत केला जाईल. दोन्ही देशांचे जवान,
लढाऊ ववमाने, युद्धनौका इत्यादी यात सहभागी होतील.
पाश्वयभूमी
• भारतीय नौदल रणशयन नौदलाबरोबर ववववध कारवायांमध्ये सामील होत असते . त्यातील प्रमुख
म्हणजे ऑपरेशनल संवाद, प्रणशिण, हायिरोग्राडफक ऑपरेशन्स इ.
• इंद्र नौदल अभ्यास २००३ मध्ये सुरू झाला होता, त्यानंतर या युद्ध सरावाचा आकार आणण व्याप्ती
मोठ्या प्रमाणात वाढली आहे .
• या युद्धाभ्यासामुळे दोन्ही देशांच्या नौदलात कौशल्य आणण समन्वय वाढला आहे. २०१७ मध्ये हा
सराव प्रर्मच डत्र-सेवा अभ्यास म्हणून आयोणजत करण्यात आला होता.

भारत-चीन हँड-इन-हँड यु द्धसराव

• भारत आणण चीन दरम्यान ‘हँड-इन-हँड २०१९’ या संयुक्तत लष्करी युद्धसरािाचे आयोजन ७ ते २०
नडसेंबर २०१९ दरम्यान मेर्ालयची राजधानी वशलाँगजिळ उमरोई येिे करण्यात आले आहे.
• या युद्धसरािात दोन्ही देशांचे १०० ते १२० सैननक सहभागी होतील.
• या युद्धसरािामध्ये दोन्ही देशांदरम्यान दहशतिादाचा वबमोड करणे, ्यासाठी संयुक्तत ननयोजन
करणे, आपत्ती व्यिस्थापन कारिायांचा सराि करणे अशा विविध कारिायांचे आयोजन केले जाणार
आहे.
• या युद्धअभ्यासामुळे दोन्ही देशांच्या सैन्यातील परस्पर समन्वय वाढे ल. या सरावात दहशतवादववरोधी
कारवाईचे प्रणशिणही देण्यात येणार आहे .
• भारत-चीन दरम्यान होणारा हा हँड-इन-हँड युद्धसराि या मावलकेतील ८िा युद्धसराि असेल. यापूिी
नडसेंबर २०१८ मध्ये हँड-इन-हँड युद्धसराि पार पडला होता.
• भारत ि चीनमध्ये झालेल्या डोकलाम िादाच्या पाश्िा भूमीिर २०१७मध्ये हा युद्धसराि रद्द करण्यात
आला होता.
• या मावलकेतील सिाात पक्रहला युद्धसराि २००७ साली कुस्थन्मंग (चीन) येिे पार पडला होता. परंतु
्यांनतर तो िांबविण्यात आला होता, जो २०१३मध्ये पुन्हा सुरु करण्यात आला.

Page | 132
 नौदलाद्वािे अपहिण वविोधी सिावाचे आयोर्न
• १८ डिसेंबर रोजी कोचीन बंदरात भारतीय नौदल आणण भारतीय तटरिक दलाने बृहत स्तरावर
अपहरण ववरोधी सरावाचे आयोजन केले. या सरावाला ‘अपहरण’ असे नाव देण्यात आले होते.
• या सरावामध्ये अनेक संस्था सहभागी झाल्या. तसेच यात कोचीन पोटा टरस्ट, भारतीय नौदल आणण
भारतीय तटरिक दलाची १२ जहाजे आणण हेणलकॉप्टसा यांचा समावे श होता.
• भारतात एवढ्ा बृहत स्तरावर अपहरण ववरोधी सरावाचे आयोजन करण्याची ही पस्हलीच वेळ आहे.
• या सरावादरम्यान, अपहृत जहाजात बोर्किग ऑपरेशन्सद्वारे मरीन कमां िोंना प्रवे श करण्याचे आणण
सी डकिंग हेणलकॉप्टरद्वारे जहाजाच्या िेकवर उतरण्याचे प्रात्यणिक केले गेले.
महत्व
• या सरावाने भागधारकांना त्यांच्या उणणवा ओळखण्यासाठी आणण त्यांच्या तयारीचे स्वयं मूल्यां कन
करण्यासाठी व्यासपीठ म्हणून काया केले.
• यामुळे कोची डकिंवा कोचीन बंदरासाठी एकास्त्मक संकट व्यवस्थापन स्थाडपत करण्यासही मदत
झाली.
• सध्या व्यापारी जहाजांचे अपहरण, ही भारतीय नौदलासाठी एक आव्हानात्मक पररस्थस्थती आहे .
• २१व्या शतकात समुद्री चाचेवगरी पुन्हा सुरू झाली असून, सोमाणलयन चाच्यांनी व्यापारी जहाजांचे
अपहरण करण्यास आणण मोठ्या खंिणीची मागणी करण्यास सुरुवात केली आहे .
• भारतीय नौदलाने २००८ पासून एिनच्या आखातामध्ये चाचेवगरीववरोधी कारवाया सुरू असून, याद्वारे
भारतीय आणण इतर देशांच्या जहाजांचा या प्रदेशातून सुरणित प्रवास सुडनणश्चत केला जातो.
• भारतात दहशतवादीदेखील समुद्री मागााने प्रवे श करू लागल्यामुळे चाचेवगरीववरोधी कौशल्ये
बळकट करणे, भारतासाठी महत्वाचे आहे.
• २००८ मध्ये मुंबईत झालेल्या २६/११ दहशतवादी हल्ल्यातील १० दहशतवाती देखील सागरी मागााने
देशात घु सले होते.

राफेल शवमानाांना धनोआ याांच्या सन्मानाथय टेल नांबि

• भारतीय वायुसेनेने माजी हवाई दलाचे प्रमुख बी. एस. धनोआ यांच्या नावाने राफेल लढाऊ ववमानांना
टेल नंबर देण्याचा डनणाय घे तला आहे. या ववमानांच्या शेपटीवर बीएस ही अिरे असतील.
• टेल नंबर हा ववमानांचा ओळख िमांक असतो. देशात उड्डाण करणाऱ्ा प्रत्येक ववमानास टेल नं बर
प्रदान केले ला असतो.
• आंतरराष्टरीय नागरी उड्डाण कराराच्या मानदंिानु सार ववमानांना टेल नं बर प्रदान केले जातात. या
करारास णशकागो करार म्हणूनही ओळखले जाते.

Page | 133
• या करारानु सार प्रत्येक नागरी ववमानांची नोंद राष्टरीय ववमानन प्रावधकरणाकिे करणे आवशयक आहे.
हा नोंदणी िमांक ववमानाचा टेल नंबर असतो.
• आंतरराष्टरीय नागरी उड्डाण करारानु सार आंतरराष्टरीय नागरी उड्डाण संस्थेची (ICAO) स्थापना करण्यात
आली आहे .
• १९४४ मध्ये स्थापन झालेली ही संयुकत राष्टरांची एक ववशेर् संस्था असून, ती आंतरराष्टरीय हवाई
वाहतुकीच्या समन्वयासाठी जबाबदार आहे.
िाष्ट्रीय उड्डाण प्रावधकिण
• राष्टरीय उड्डाण प्रावधकरण देशातील ववमानाची नोंद ठेवते. हे प्रावधकरण नागरी ववमान वाहतुकीच्या
डनयमन आणण मंजु रीवर देखरेख ठेवते.
• ववमानांची देखभाल, त्यांची डनर्ममतीची स्थस्थती, ववमानांचे डिझाइन, ववमानचालक परवाना, हवाई
वाहतूक डनयंत्रणाचे मानक यावरही हे प्रावधकरण डनयंत्रण ठेवते.
वबिेंदि वसिंग धनोआ
• बी. एस. धनोआ अर्वा वबरेंदर वसिंग धनोआ यांनी एअर चीफ माशाल म्हणून भारतीय वायुसेनेमध्ये
सेवा प्रदान केली आहे.
• त्यांचा जन्म वबहारमधील देवघर येर्े झाला. त्यांचे वडिलोपार्शजत गाव पंजाबमध्ये आहे . त्याचे विील
डनवृ त्त आयएएस अवधकारी होते.
• त्यांना परम ववणशष्ट सेवा पदक, युद्ध सेवा पदक, अवत ववणशष्ट सेवा पदक अशी अनेक पदके प्रदान
करण्यात आली आहेत.
• कारवगल युद्धाच्या वेळी धनोआ व त्याच्या पर्काने नाईट बॉस्म्बिंगच्या नाववन्यपूणा पद्धतीचा वापर
केला, जो यापूवी कधीच केला गेला नव्हता. या युद्धातील त्यांच्या शौयाासाठी त्यांना वायु सेना पदक
आणण युयुद्ध सेवा पदक प्रदान करण्यात आले होते .

लँद्रडिंग क्राफ्ट यु द्रटशलटी नौदलात सामील

• युद्धनौका बांधणी कंपनी गािा न ररच णशपवबल्िर अँि इंणजनीयसाने (GRSE) भारतीय नौदलाला
लँनडिंग क्राफ्ट युनटवलटी (एलसीयु) सुपूदा केले आहे .
• जीआरएसईद्वारे भारतीय नौदलासाठी तयार करण्यात येणाऱ्या ८ एलसीयु जहाजांपैकी हे ७िे आहे.
याच्या समािे शामुळे भारतीय नौदलाचे सामथ्या िाढणार आहे.
लँद्रडिंग क्राफ्ट यु द्रटशलटी
• हे एक उभयचर जहाज आहे, ज्याचे मुख्य काया सुरणक्षत िाहने , मुख्य लढाऊ रणगाडे, सैननक आणण
उपकरणे यांची िाहतूक करणे आहे .

Page | 134
• या जहाजाची जल विस्थापन क्षमता ८३० टन आहे. तर लां बी ६२ .८ मीटर आहे. यात २ एमटीयू
नडझेल इंणजन असून, या जहाजाचा िे ग १५ नॉट्सपेक्षा जास्त आहे.
• यावशिाय यात अनेक अद्ययाित उपकरणे आहेत. यात ३० वममीच्या २ सीआरएन-९१ बंदुका आहेत.
या जहाजातील ९० टक्के भाग स्िदेशी बनितीचे आहेत.
• या जहाजांमुळे सागरी सहाय्य आणण आपत्ती ननिारणाची क्षमताही िाढे ल. कारण हे जहाज गस्त
र्ालणे, शोध ि बचाि काया, आपत्ती ननिारण काया, पाळत ठेिणे इ. कायेदेखील करू शकते .
गाडयन रिच णशपवबल्डि अँड इांणर्नीयसय
• गािान रीच णशपवबल्िर अँि इंणजडनयसा (GRSE) हा सावा जडनक िेत्रातील संरिण उपिम आहे.
• भारतातील अग्रगण्य सरकारी जहाज डनमाात्यांपैकी हा एक असून, तो कोलकाता (पणश्चम बंगाल)
येर्े स्थस्थत आहे.
• हे णशपयािा व्यावसावयक व नौसेना व्हेसल्सची उत्पादन व दुरुस्ती करते . आता ते डनयाात जहाजांची
बांधणीही करत आहेत.
• १८८४साली हुगळी नदीच्या शेजारी एक लहान खाजगी कंपनी म्हणून जीआरएसईची स्थापना केली
गेली.
• १९१६मध्ये त्याचे नाव गािानरीच वकाशॉप असे ठेवले गेले. १९६०मध्ये सरकारद्वारे जीआरएसईचे
राष्टरीयीकरण केले गेले.
• भारतीय नौदलाला १०० लढाऊ जहाजे ववतरीत करणारे पस्हले भारतीय णशपया िा आहे. सध्या
जीआरएसई भारताच्या वमनीरत्न कंपन्यांपैकी एक आहे.
• सध्या हे णशपयािा P१७A प्रकल्पाखाली भारतीय नौसेने साठी ३ स्टील्र् डफ्रगेट्स तयार करीत आहेत.

NAVARMS 2019
• नौदल शि प्रणालीिरील आंतरराष्टरीय चचाासत्र वजा प्रदशानाची चौर्ी आवृ त्ती ‘NAVARMS
2019’चे आयोजन १२ व १३ डिसेंबर रोजी डिफेन्स स्टिीज अँि ॲनाणलवसस (IDSA), िे व्हलपमेंट
एन्कलेव, नवी डदल्ली येर्े करण्यात येणार आहे.
• या प्रदशानाची मुख्य संकल्पना ‘Make in India: Fight Category: Opportunities &
Imperatives’ अशी आहे.
• या दोन डदवसीय चचाासत्रामुळे नौदल शि प्रणालीच्या िेत्रात भारतीय व आंतरराष्टरीय संरिण
उद्ोगातील कल्पनांची देवाणघेवाण करण्याची तसेच जागरूकता डनमााण करण्याची संधी उपललध
होईल.
• यंदाच्या या चचाासत्र वजा प्रदशानामध्ये ५ ववववध सत्रांचे आयोजन केले जाणार आहे .

Page | 135
 NAVARMS बद्दल
• नौदल शि प्रणालीिरील भारतात आयोणजत केले जाणारे हे एकमेव आंतरराष्टरीय चचाासत्र व प्रदशान
आहे.
• यामध्ये नौदल शि प्रणालीशी संबंवधत सवा भागधारकांना आमंडत्रत केले जाते आणण त्यांना त्यांचे
ववचार आणण समस्या सामावयक करण्यासाठी एक सामान्य व्यासपीठ उपललध करून देते.
• यापूवी २००७, २०१० आणण २०१३ मध्ये NAVARMSच्या मागील तीन आवृ त्त्यांचे आयोजन केले
गेले होते. या आवृ त्त्यांना संरिण उद्ोग िेत्राकिून उत्तम प्रवतसाद वमळाला होता.

आयटीबीपीचे कमयचाऱ्ाांसाठी शववाह पोटवल

• भारताच्या सीमांची सुरक्षा करणारे ननमलष्करी दल भारत-वतबेट सीमा पोलीस (ITBP)ने आपल्या
कमा चाऱ्यांसाठी समर्पपत वििाह (मडटरमोडनयल पोटाल) पोटाल सुरू केले आहे.
• हा देशातील असा पक्रहलाच प्रयोग असून, एखाद्या केंिीय सशस्त्र पोवलस दलासाठी सुरू करण्यात
आलेले पक्रहलेच वििाह पोटाल आहे.
• या पोटालचे अनािरण ९ नडसेंबर रोजी करण्यात आले आणण केिळ आयटीबीपीचे कमा चारीच या
पोटालचा िापर करू शकतील.
ठळक मुद्दे
• गृह मंत्रालयाच्या आकडेिारीनुसार, सध्या केंिीय सशस्त्र पोवलस दलासाठी १० लाख जिानांपैकी २.५
लाख जिान अवििाक्रहत आहेत.
• आयटीबीपीमध्ये सध्या जवळपास २५०० अवववास्हत पुरुर् आणण १००० अवववास्हत मस्हला ववववध
हुद्द्यांवर कायारत आहेत.
• अवववास्हत, ववधवा आणण ववभकत पुरुर् आणण मस्हला कमा चाऱ्ांसाठी आयटीबीपीने हे वववाह
पोटाल ववकवसत केले आहे .
• यामुळे कमा चाऱ्ांना याच संस्थेमध्ये काम करणारे जोिीदार शोधण्यास मदत होईल. तसेच त्यांची
वै यस्कतक मास्हती सामावयक करण्याचा हा एक सुरणित मागा देखील आहे.
• सेवे त रुजू झाल्यानंतर या कमा चाऱ्ांची कताव्ये व दुगाम भागात केली जाणारी नेमणूक लिात घे ता
त्यांना योग्य जोिीदार शोधणे खूप अवघि ठरते.
• णशवाय, कठोर सेवे मुळे आयटीबीपीच्या जवानांना योग्य जोिीदार शोधण्यासाठी पुरेसा वेळदेखील
वमळू शकत नाही. म्हणूनच ही पोकळी भरून काढण्यासाठी आयटीबीपीने हे पोटाल सुरू केले आहे.
भारत शतबेट सीमा पोलीस
• ITBP | Indo-Tibetan Border Police.

Page | 136
• भारत-वतबेट सीमा पोलीस (आयटीबीपी) भारताच्या ५ केंिीय सशस्त्र सुरक्षा दलांपैकी एक आहे.
१९६२च्या भारत-चीन युद्धानंतर २४ ऑक्तटोबर १९६२ रोजी या दलाची स्थापना झाली.
• या दलाची स्थापना सेन्टरल ररझिा पोलीस फोसा कायद्यांतगात केली गेली आहे. भारत-वतबेट सीमे चे
संरक्षण करण्याचे काया हे दल करते .
• या दलाचे मुख्यालय निी डदल्ली येिे असून, ‘शौया–दृढ़ता–कमाननष्ठा’ हे आयटीबीपीचे ब्रीदिाक्तय
आहे.
• सध्या आयटीबीपीमध्ये ८९ हजारांहून अवधक जिान कायारत आहेत. इन्स्पेक्तटर जनरल बलबीर वसिंग
आयटीबीपीचे पक्रहले प्रमुख होते.
• आयटीबीपीच्या ननयमनासाठी १९९६मध्ये संसदेने भारत-वतबेट सीमा पोलीस दल अवधननयम १९९२
पाररत केला. यामुळे आयटीबीपीकडे देशाच्या सीमे च्या रक्षणाची जबाबदारी सोपविण्यात आली.

गुिरात पोशलस दलाला प्रेवसडेंट कलसय सन्मान

• उपराष्टरपती व्यंकय्या नायिू यांनी १५ डिसेंबर गांधीनगर येर्े गुजरात राज्याच्या पोणलस दलाला
प्रेवसिेंट कलसा हा सन्मान प्रदान केला.
• ननशाण (Nishaan) या नािानेही ओळखला जाणारा हा सन्मान प्राप्त करणारे गुजरात हे देशातील
७वे राज्य आहे. यापूवी डदल्ली, जम्मू-काशमीर, डत्रपुरा, आसाम, मध्यप्रदेश, उत्तर प्रदेश या राज्यांना
हा सन्मान वमळाला आहे.
• गुजरात पोणलसांच्या सवा अवधकाऱ्ांना या सन्मानाचे प्रतीक प्रदान करण्यात आले, जे पोणलस
अवधकारी आपल्या गणवे शाच्या िाव्या बाजू स पररधान करू शकतील.
• याच कायािमात गुजरात पोणलसां च्या नव्या लोगोचे अनावरण करण्यात आले . तसेच या पोणलस
दलाला एक ववशेर् डिझाईन केले ला ध्वज आणण प्रतीक प्रदान करण्यात आले.
गुर्िात पोणलस दलाचा सन्मान का?
• गुजरात पोणलस दलाची दीघाकाळ ि अर्क देशसेवा, शौया आणण देशाप्रवत समपाण याची दाखल
घे ण्यासाठी त्यांना प्रेवसिेंट कलसा सन्मान प्रदान करण्यात आला.
• याव्यवतररकत, कायदा, सुव्यवस्था आणण शांतता राखण्यासाठी गुजरात पोणलसांचे अवधकारी आणण
कमा चारी आधु डनक तंत्रज्ञान, कौशल्य आणण प्रणशिणांनी सुसज्ज आहेत.
• १ मे १९६० रोजी जेव्हा गुजरात राज्याच्या स्थापनेसोबत गुजरात पोणलस दलाची स्थापना झाली होती.
• गुजरात पोणलसांचे मागील ५९ वर्ाांचे कतृात्व त्यांचा गौरवशाली इवतहास यांचा उवचत सन्मान प्रेवसिेंट
कलसाद्वारे करण्यात आला आहे.
• १.०६ लाखांपेिा अवधक कमा चाऱ्ांसह गुजरात पोणलस दल हे देशातील ८व्या िमांकाचे सवाात मोठे

Page | 137
 पोणलस दल आहे.

नौदलप्रमुखाांचा श्रीलांका दौिा

• भारताचे नौदलप्रमुख ॲिवमरल करबीर वसिंह १९ ते २२ डिसेंबर दरम्यान श्रीलंकेला भेट देणार आहेत.
दोन्ही देशांमधील स्द्वपिीय सागरी संबंध दृढ करणे, हा या भेटीचा उिेश आहे.
• या भेटीमध्ये ॲिवमरल करबीर वसिंह श्रीलंक
े चे व्हाईस-ॲिवमरल िी वसल्व्हा व अन्य वररि सरकारी
अवधकाऱ्ांशी स्द्वपिीय चचाा करणार आहेत.
• याणशवाय श्रीलंकेतील डत्रंकोमली बंदरात आयोणजत एका परेिमध्येही ते सहभागी होतील. श्रीलंकेला
डत्रंकोमली बंदर ववकवसत करण्यास भारत आणण जपान मदत करत आहे.
महत्व
• स्हिंद महासागर प्रदेशात आपले अस्स्तत्व कायम राखणे भारताने आवशयक आहे . या प्रदेशात रहदारी
चांगली आहे. दरवर्ी सु मारे ९.८४ अब्ज टन वस्तूंची वाहतूक या प्रदेशातून केली जाते.
• म्हणूनच, समुद्री चाचेवगरी व दहशतवादाचा प्रवतकार करून हा प्रदेश सुरणित राखणे भारतासाठी
आवशयक आहे.
• स्हिंद महासागराच्या िेत्रात चीनचे वचास्व मोिीत काढण्यासाठी भारताने जपान, ऑस्टरेणलया आणण
अमेररकेसमवे त २००७ साली क्वाि (चतुभुाज सुरिा संवाद) वर स्वािरी केली आहे .

हवाईदल प्रमुख िािार इणर्प्त दौऱ्ावि

• भारतीय हवाई दलाचे प्रमुख आरकेएस भदोररया २४ डिसेंबर पासून इणजप्तच्या ४ डदवसीय दौऱ्ावर
जाणार आहेत. भारत आणण इणजप्तमधील दीघाकालीन संबंध दृढ करणे, हे या भेटीचे उिीष्ट आहे.
• आपल्या भे टीदरम्यान, ते इणजस्र्पशयन हवाई दलाच्या पररचालन व प्रणशिण आस्थापनांचा दौरा
करतील. तसेच, ते इणजस्र्पशयन सैन्य दलाच्या वररि अवधकाऱ्ांशी संवादही साधतील.
• अमेररका, इटली आणण सौदी अरेवबया नंतर इणजप्त भारताचा चौर्ा सवाात मोठा व्यापार भागीदार
देश आहे. भारत-इणजप्त दरम्यान वर्ाानुवर्े व्यापार सुरू आहे.
• भारताने २०१७-१८ या वर्ाात १.२९ अब्ज िॉलसा डकमतीच्या वस्तू आयात केल्या आणण २.३९ अब्ज
िॉलसा डकमतीची वस्तूंची डनयाात केली.
इणर्प्तशी सांिक्षण सांबांध महत्त्वाचे का आहे?
• इणजप्तचे सुएझ कालव्यावर डनयंत्रण आहे . सुएझ कालवा आर्मर्क िेत्राच्या ववस्तार कायािमात
भारताने गुंतवणूक करावी, यासाठी इणजप्त आग्रही आहे.
• चीन आणण अमेररकेने यापूवीच या कायािमात आपली गुंतवणूक केली आहे आणण भारताच्याही या

Page | 138
 कायािमातील गुंतवणूकीबाबत सकारात्मक योजना आहेत.
• अणलकिच्या वर्ाांत भारताची इणजप्तमधील गुंतवणूक वाढत आहे. २०१८ मध्ये इणजप्तमध्ये भारताने
केलेल्या गुंतवणुकीचा आकिा ३ अब्ज िॉलसा होता आणण त्यात सतत वाढ होत आहे .
• म्हणूनच, सुएझ कालव्याद्वारे व्यापार केलेल्या वस्तूंच्या सुरिेसाठी आणण त्यांच्या वाहतुकीसाठी
भारताने इणजप्तसोबत चांगले संरिण संबंध प्रस्थाडपत करणे आवशयक आहे.

भाित व अमेरिका याांच्यात ६ अपाचे हेणलकॉप्टिसाठी किाि

• भारत व अमेररका यांच्यात सहा एएच-६४ई (AH-64E) अपाचे हेणलकॉप्टरसाठी करारावर स्वािऱ्ा
करण्यात आल्या आहेत.
• यापूवी भारतीय वायुसेना व अमेररका यांच्यात २२ अपाचे हेणलकॉप्टरसाठी झालेल्या कराराव्यवतररकत
आणखी ६ हेणलकॉप्टरसाठी हा करार भारतीय लष्कराद्वारे करण्यात आला आहे.
• हे हेणलकॉप्टसा लष्करातील एमआय-३५ या रणशयन हेणलकॉप्टरची जागा घे तील. सध्या लष्कराद्वारे
वचत्ता आणण कमी वजनाच्या ध्रुव हेणलकॉप्टसाचा वापर केला जात आहे.
पार्शववभूमी
• सप्टेंबर २०१५ मध्ये भारतीय िायुसेनेने अमेररकेकडून अपाचे हेवलकॉप्टर र्ेण्यासाठीचा १३,९५२ कोटी
रुपयांचा करार केला होता. यानु सार माचा २०२०पयांत बोईं ग कंपनी भारताला २२ अपाचे हेवलकॉप्टर
देणार आहे.
• बोइंगने २२ पैकी ४ अपाचे हेवलकॉप्टसाची पक्रहली तुकडी जु लै २०१९ मध्ये तर ८ अपाचे हेणलकॉप्टसाची
दुसरी तुकिी सप्टेंबर २०१९ मध्ये भारतीय वायुसेनेला हस्तांतररत केली होती.
• हा करार ‘मेक ईन इंनडया’च्या धतीिर आधाररत नसून, यामध्ये तंत्रज्ञान हस्तांतरण करण्यात येणार
नाही. यासाठी अमेररकन सैन्याद्वारे भारतीय हेवलकॉप्टर चालकांना प्रवशक्षण देण्यात आले आहे .
अपाचे हेशलकॉप्टरबद्दल
• बोईं ग एएच-६४ अपाचे हेवलकॉप्टर जगातील सिाात शक्रक्ततशाली ि र्ातक मानले जाते. हे अमेररक े चे
प्रगत तंत्रज्ञानाने समृद्ध हेवलकॉप्टर आहे. पानकस्तान आणण चीनच्या सीमेिर अपाचे हेवलकॉप्टर तैनात
करण्यात येणार आहेत.
• भारतीय हिाई दलात अपाचे हेवलकॉप्टरचा सहभाग झाल्याने िायूसेना आणखी सशक्तत होणार आहे.
डोंगराळ ि जं गल पररसरात हेवलकॉप्टरचा िापर फायदेशीर ठरतो. अपाचे हेवलकॉप्टरची मारक क्षमता
जास्त असल्याने भारतीय हिाई दलाची ताकद िाढली आहे.
• अमेररकेने या हेवलकॉप्टरचा िापर इराक ि अफगाणणस्तानमध्ये शत्रुंचा मुकाबला करण्यासाठी केला
होता. अपाचे हेवलकॉप्टर अशाप्रकारे बनविण्यात आले आहे , जे कोण्याही पररस्थस्थतीत शत्रुंचा सामना

Page | 139
 करताना अयशस्िी होत नाही.
• अपाचे हेवलकॉप्टरचा िे ग २८० नकमी प्रवततास आहे. तसेच १६ रणगाडाविरोधी क्षेपणास्त्र (अँटी टॅंक
वमसाईल) सोडण्याची क्षमता या हेवलकॉप्टरमध्ये आहे.
• तसेच या हेवलकॉप्टरमध्ये हिे तून हिे त मारा करण्यास सक्षम क्रस्टिंगर वमसाईल, हेलफायर लॉन्गबो
एयर-टू-ग्राउंड वमशन, गन आणण रॉकेटचा उपयोग केला जाऊ शकतो.

चीफ ऑफ नडफेन्स स्टाफ

• केंद्र सरकारच्या सुरिाववर्यक कवबनेट कवमटीने संरिण प्रमुख (सीिीएस | चीफ ऑफ डिफे न्स
स्टाफ) हे नवे पद बनवण्यासाठी मंजु री डदली आहे.
• देशाला प्रर्मच चीफ ऑफ डिफेन्स स्टाफ वमळणार आहे. या पदावरील व्यकती संरिणाशी संबंवधत
प्रकरणांवर सरकारचे र्े ट सल्लागार असणार आहे .
• भारतासमोरील संरिणववर्यक आव्हानांचा सामना करण्यासाठी भारताच्या वतन्ही सैन्य दलांमध्ये
समन्वय राखण्यासाठी चार तारांडकत जनरलची चीफ ऑफ डिफेन्स स्टाफ पदावर डनयुकती केली
जाणार आहे.
• चीफ ऑफ डिफेन्स स्टाफ संरिण मंत्रालयांतगात स्थापन करण्यात येत असलेल्या लष्करी कामकाज
ववभागाचेही प्रमुख असतील आणण ते या ववभागाचे सवचव म्हणून काम करतील.
• डिटन, श्रीलंका, इटली, फ्रान्स यासह डकमान १० देशांत सीिीएसचे पद अस्स्तत्वात आहे. यात आता
भारताचा समावे श झाला आहे. सीिीएसचे अवधकार मात्र प्रत्येक देशात वे गवे गळे आहेत.
असे असेल पद
• सीिीएस वतन्ही दलप्रमुखांच्या समकि असेल. प्रोटोकॉलच्या बाबतीत वतन्ही दलप्रमुखांपेिा त्याचे
अवधकार उच्च स्तरावरचे असतील.
• युद्धजन्य पररस्थस्थतीत वतन्ही दलांकिे असलेली साधनसामग्री, मनुष्यबळ याचा वापर कसा करायचा
याबाबतचा समन्वय ‘सीिीएस’ला करायचा आहे.
• सुरिा आणण रणडनती संदभाातील प्रकरणांमध्ये पंतप्रधान आणण संरिणमंत्र्यांचा र्ेट सल्लागार
म्हणून ते काम करतील.
• राष्टरीय सुरिेच्या दृस्ष्टकोनातून सुरिा दलांचे काम णशस्तबद्ध आणण समन्वयाने होण्यासाठी हे पद
महत्त्वाची भूवमका बजावणार आहे.
• धु मसत्या सीमा, आिमक शेजारी यांच्याववरोधात वतन्ही दलांना कायम सज्ज ठेवण्यात हे पद
महत्त्वाची भूवमका बजावणार आहे.

Page | 140
• लष्करी ववर्यांवर सरकारला सल्ला देण्याची तसेच शिाि खरेदीमध्ये सीिीएसला महत्त्वाची
भूवमका देण्यात येईल.
• लष्कर, हवाई दल डकिंवा नौदलातून सीिीएसची डनवि केली जाईल. सीिीएसचा कायाकाळ डकती
असेल हे अद्ाप डनणश्चत झालेले नाही.
• संरिण मंत्रालयांतगात येत असलेल्या लष्कर, नौदल, वायुदल, डिफेंस ऑफ स्टाफ मुख्यालयाची
जबाबदारी, प्रादेणशक सैन्य तसेच वतन्ही दलांशी संबंवधत काया त्यांच्याकिे सोपववण्यात येईल.
• युद्धजन्य पररस्थस्थतीमध्ये वतन्ही दलांमध्ये समन्वय साधू न एकडत्रत काम करण्यात सीिीएस महत्त्वाची
भूवमका बजावणार आहे.
पाश्वयभूमी
• १९७१च्या युद्धानंतर डफल्िमाशाल सम माणकेशा यांनी ‘चीफ ऑफ डिफेन्स स्टाफ’ची गरज सवाांत
पस्हल्यांदा व्यकत केली होती.
• १९९९च्या कारवगल युद्धाच्या पार्श्ाभू मीवर देशाच्या संरिण प्रणालीतील त्रुटींच्या समीिेसाठी स्थापन
केलेल्या के. सुिह्मण्यम सवमती आणण त्यानंतरच्या शेकटकर सवमतीने संरिण मंत्र्यांच्या सैन्य
सल्लागाराच्या स्वरुपात सीिीएसच्या डनयुकतीची णशफारस केली होती.
• त्यानु सार पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी यावर्ी १५ ऑगस्टला लाल डकल्ल्यावरून देशाला उिेशून
केलेल्या भार्णात चीफ ऑफ डिफेन्स स्टाफ पद डनमााण करण्यात येईल, असे जाहीर केले होते.
• या घोर्णेनंतर सीिीएसची डनयुकती व जबाबदाऱ्ा इत्यादी बाबी डनणश्चत करण्यासाठी राष्टरीय सुरिा
सल्लागार अणजत िोवल यांच्या अध्यितेखाली एका सवमतीची स्थापना करण्यात आली होती.

िेल्वे सांिक्षण दलाचे नामाांति

• रेल्वे संरिण दलाचे (RPF) नाव बदलून भारतीय रेल्वे संरिण दल सेवा असे करण्यात आले आहे.
यासह आरपीएफला गट-अ दजाा देण्यात आला आहे.
िेल्वे सांिक्षण दल
• स्थापना: २७ जु लै १८७२
• मुख्यालय: नवी डदल्ली
• िीदवाकय: यशो लभस्व (Attaining honor)
• भारतीय रेल्वे चे प्रवासी व रेल्वे च्या मालमत्तेचे संरिण करण्यासाठी आरपीएफची स्थापना आरपीएफ
कायदा १९५७ अंतगात करण्यात आली आहे .
• आरपीएफ केंद्रीय रेल्वे मंत्रालयाच्या अंतगात काम करते . या दलाला अटक, चौकशी व फौजदारी
खटला भरण्याचा अवधकार आहे.

Page | 141
 भाितीय िेल्वे
• भारतीय रेल्वे जगातील सवोत्तम रेल्वे नेटवकापैकी एक आहे. भारतीय रेल्वे ला १६० वर्ाांचा इवतहास
आहे. १६ एडप्रल १८५३ रोजी बोरीबंदर आणण ठाणे यादरम्यान भारतातील पस्हली रेल्वे सुरू झाली.
• १.५१ लाख डकमी टरक, ७००० स्टेशन्स, १३ लाख कमा चारी असा भारतीय रेल्वे चा प्रचंि ववस्तार आहे.
देशाच्या आर्मर्क ववकासात रेल्वे ची भूवमका फार महत्वाची आहे .
• मोठ्या प्रमाणावरील लोकसंख्येच्या दळणवळणासाठी हा ऊजाा-कायािम वाहतूक मागा उपयुकत
आहे. लांब अंतरावर मोठ्या प्रमाणात वस्तूंची ने-आण करण्यासाठी हा योग्य मागा आहे .
• भारतीय रेल्वे आणशयातील दुसऱ्ा िमांकाचे सवाात मोठे रेल्वे नेटवका आहे व सरकारी मालकीचे
जगातील चौर्े सवाात मोठे रेल्वे नेटवका आहे.

Page | 142
 कायदे, धोिणे व किाि
कलम १४४
• चचेत कशामुळे | नागररकत्व दुरुस्ती कायदा २०१९ ववरोधात डनदशानादरम्यान सावा जडनक सुव्यवस्था
राखण्यासाठी फौजदारी प्रस्िया संस्हता (CrPC) १९७३च्या कलम १४४ अंतगात डनर्ेध आदेश लागू
करण्यात आले.
कलम १४४ काय आहे?
• कलम १४४ हा फौजदारी प्रस्िया संस्हता (CrPC) १९७३ अंतगात एक कायदा आहे, जो इंग्रजांच्या
काळापासून चालू आहे.
• या अंतगात णजल्हा दंिावधकारी, उपववभागीय दंिावधकारी डकिंवा राज्य सरकारद्वारे कोणत्याही
कायाकारी दंिावधकाऱ्ांना स्हिंसाचार डकिंवा उपद्रव याबाबत शंका असल्यास, ते रोखण्यासंबंधीच्या
तरतुदींची अंमलबजावणी करण्यासाठी अवधकार देण्यात आले आहेत.
• दंिावधकाऱ्ांना केवळ लेखी आदेश पाररत करावा लागतो, ज्याद्वारे ववणशष्ट व्यकती डकिंवा ववणशष्ट
स्थान डकिंवा एखाद्ा ववणशष्ट िेत्रात राहणारे लोक डकिंवा एखाद्ा ववणशष्ट स्ठकाणी ये-जा करणारे लोक
यांना डनदेणशत केले जाऊ शकते.
• आपत्कालीन पररस्थस्थतीत दंिावधकारी कोणतीही पूवा सूचना न देता हे आदेश पाररत करू शकतो.
या कायद्याने प्रशासनाला नदलेले अवधकाि
• यामध्ये सहसा आंदोलनावर, शिे बाळगण्यावर आणण बेकायदेशीरपणे एकडत्रत जमण्यावर बंदी
यांचा समावे श असतो.
• सामान्यत: असे मानले जाते की कलम १४४ अंतगात तीन डकिंवा त्याहून अवधक लोकांच्या सभांवर
बंदी आहे.
• कलम १४४ अंतगात पाररत केलेला कोणताही आदेश जारी होण्याच्या तारखेपासून दोन मस्हन्यांपयांत
लागू राहू शकतो, परंतु राज्य सरकारची इच्छा असेल तर हा कालावधी ६ मस्हन्यांपयांत वाढवता येऊ
शकतो. कोणत्याही पररस्थस्थतीत, कलम १४४ अंतगात जारी केलेला आदेश ६ मस्हन्यांपेिा जास्त
काळ लागू राहू शकत नाही.
• कलम १४४ अंतगात दंिावधकारी एखाद्ा ववणशष्ट व्यकतीवरही बंदी घालण्याची तरतू द करू शकतात.
परंतु एखाद्ा व्यकतीला जीववताचा, आरोग्य डकिंवा सुरिेचा धोका, सावा जडनक सुरिेमधील अिचणी
रोखणे, दंगल रोखणे इत्यादी संदभाातच दंिावधकारी हे आदेश जारी करू शकतात.
कलम १४४ विील टीकेची कािणे
• या कायद्ांतगात णजल्हा दंिावधकाऱ्ांकिे अत्यावधक शकतीचे केंद्रीकरण झालेले आहे .

Page | 143
• णजल्हा दंिावधकाऱ्ां द्वारे या अवधकाराचा दुरुपयोग करण्याची शकयता आहे.
• या कायद्ामुळे एखाद्ा व्यकतीच्या मूलभूत हक्कांचे उल्लंघन केले जाते.
कलम १४४ सांदभायत न्यायालयाचे मत
• १९३९ मुंबई उच्च न्यायालयाने म्हटले की, कलम १४४ द्वारे दंिावधकारी स्वातंत्र्याच्या हक्कांचे उल्लंघन
करतो यात काहीही शंका नाही. परंतु सावा जडनक सुरिेच्या दृष्टीने योग्य असल्यास त्याने या
अवधकाराचा वापर केला पास्हजे अर्वा त्याने असे डनबांध लादू नये, जे प्रसंगाच्या गरजे च्या पलीकिे
आहेत.
• सवोच्च न्यायालयाच्या ५ सदस्यीय घटनापीठाने १९६१ साली बाबूलाल परते ववरुद्ध महाराष्टर सरकार
प्रकरणात या कायद्ाची घटनात्मकता कायम ठेवली.
• १९६७ मध्ये राम मनोहर लोस्हया प्रकरणात या कायद्ास पुन्हा न्यायालयात आव्हान देण्यात आले
होते, जे न्यायालयाने फेटाळून लावले होते .
• १९७० मध्ये मधु णलमये ववरुद्ध उपववभागीय दंिावधकारी प्रकरणात सवोच्च न्यायालयाने कलम १४४
मधील दंिावधकाऱ्ाच्या शकतीबिल असे नमूद केले की ‘दंिावधकाऱ्ाची शकती ही प्रशासनाद्वारे
प्राप्त सामान्य शकती नसून, ती न्यायालयीन पध्दतीने वापरली जाणारी शकती आहे, णजची
न्यायालयीन चौकशी देखील केली जाऊ शकते .’
• २०१२ मध्ये सवोच्च न्यायालयाने असे म्हटले आहे की अशा तरतू दीचा उपयोग केवळ सावा जडनक
शांतता राखण्यासाठी गंभीर पररस्थस्थतीत केला जाऊ शकतो व या तरतु दीचा हेतू केवळ हानीकारक
घटना होण्यापासून रोखण्यासाठी आहे.
कलम १४४ द्वािे दूिसांचाि यांत्रणेविही प्रवतबांध येतात का?
• दूरसंचार अस्थायी सेवा डनलंबन (सावा जडनक आणीबाणी डकिंवा सुरिा) डनयम २०१७ अंतगात देशाचे
गृहसवचव डकिंवा राज्यातील सिम अवधकाऱ्ांना दूरसंचार सेवा डनलंवबत करण्याचा अवधकार देण्यात
आला आहे .
• कलम १४४चा वापर सहसा दूरसंचार सेवांवर बंदी घालण्यासाठी आणण इंटरने ट बंद करण्यासाठी
केला जातो.
फौर्दािी प्रहक्रया सांहहता
• फौजदारी प्रस्िया संस्हता १९७३ हा भारतातील गुन्हेगारी कायद्ाच्या अंमलबजावणीसाठी मुख्य
कायदा आहे. तो १९७३ मध्ये मंजू र झाला आणण १ एडप्रल १९७४ पासून लागू झाला.
• जेव्हा एखादा गुन्हा केला जातो, तेव्हा पोणलस नेहमीच दोन प्रस्ियांचा अवलंब करून तपास करत
असतात. एक प्रस्िया पीडित व्यकतीशी संबंवधत असते तर दुसरी आरोपीच्या संबंधात. या प्रस्ियेचे
वणान सीआरपीसीमध्ये केले आहे .

Page | 144
 आसाम किाि
• बांग्लादेशातून होणाऱ्ा घु सखोरीववरोधात आसामवासीयांनी डदलेल्या लढ्ाची पररणीती १९८५च्या
आसाम करारामध्ये (Assam Accord) झाली.
• हा करार तत्कालीन पंतप्रधान राजीव गांधी यांचे सरकार व स्थलांतरववरोधी चळवळीचे नेते यांच्यात
झाला होता.
• करारापूवी ६ वर्ा आसाममध्ये ववरोध प्रदशान सुरू होते. बेकायदा घु सखोरांची ओळख पटवू न त्यांना
बाहेर काढले जावे , अशी त्यांची मागणी होती. या मोस्हमे ची सुरुवात १९७९ साली आसाम स्टुिं ट्स
युडनयनने (आसू) केली होती.
पाश्वयभूमी
• १९७०च्या दशकाच्या शेवटी खासदार स्हरालाल पटवारी यांच्या डनधनामुळे आसामच्या मांगलिोई
मतदारसंघात पोटडनविणूक घे ण्यात आली. यावेळी त्याआधीच्या डनविणुकीपेिा अचानक
मतदारांची मोठ्या प्रमाणात वाढ झाल्याचे डदसून आले.
• बांगलादेशातून हजारो लोकांनी घु सखोरी करुन मतदार यादीत प्रवे श वमळाल्याचे डदसताच ऑल
आसाम स्टुिंट युडनयनने (आसू) ८ जू न १९७९ रोजी १२ तासांचा संप घिवू न आणला. सवा घु सखोरांना
देशाबाहेर काढून टाकावे , अशी मागणी त्यांनी केली होती.
• १९७९नंतर घु सखोरांच्या या प्रश्ाला आसाममध्ये तोंि फुटले. आसाममध्ये घु सखोरांववरोधात पेटलेली
ही स्ठणगी आजही प्रज्वणलतच आहे .
• १९८० ते ८२ या कालावधीत केंद्र सरकारबरोबर आसाममधील आंदोलकांच्या चचेच्या २३ फेऱ्ा
झाल्या.
• या चचाांमध्ये १९५१ ते १९६१ या कालावधीत आलेल्या लोकांना सामावू न घे णे व १९७१ नंतर भारतात
घु सलेल्या लोकांना परत पाठवण्यावर एकमत झाले.
• मात्र १९६१ ते १९७१ या कालावधीत भारतात आलेल्या लोकांचे काय करायचे याचा डनणाय झाला
नाही.
• १९८४ मध्ये या दोन्हींमध्ये पुन्हा एकदा चचाा सुरु झाली आणण अखेर १५ ऑगस्ट १९८५ रोजी
पंतप्रधान राजीव गांधी यांनी आसाम करारावर स्वािरी केली.
करारातील तरतुदी
• आसाम करारामध्ये २५ माचा १९७१ नंतर आलेल्या प्रत्येक घु सखोराला परत पाठवण्याचे डनणश्चत झाले
व आसाममध्ये नव्या मतदार यादीनुसार १९८५ साली डनविणुका घे ण्यात आल्या.
• या कराराच्या आधारे नागररकत्व कायद्ात १९८६ साली सुधारणा करण्यात आली व आसाममधील

Page | 145
 भारतीय नागररकांसंदभाात स्वतंत्र डनयमावली तयार करण्यात आली. ही डनयमावली म्हणजे कलम
‘६-अ’.
• घटनेच्या कलम ‘६-अ’मध्ये, १ जानेवारी १९६६ ते २४ माचा १९७१ पयांत (म्हणजे च बांगलादेश मुकती
संग्रामापूवी) आसाममध्ये आलेल्या परदेशी नागररकांना तालयात घे ऊन त्यांचे मतदार यादीतील नाव
काढून टाकणे व त्यांना १० वर्े मतावधकारापासून वं वचत ठेवण्याची तरतू द आहे.
• असे नागररक भारताचे सामान्य रस्हवासी असून, भारताच्या नागररकत्वास ते पात्र आहेत. त्यांना ते
परदेशी नागररक असल्याचे वसद्ध झाल्यापासून १० वर्े मतदानाचा अवधकार डदला जाणार नाही, मात्र
भारतीय पारपत्र वमळू शकेल.
सध्या चचेत कशामुळे ?
• नागररकत्व दुरूस्ती कायद्यािरून (२०१९) आसाम राज्यामध्ये मोठ्या प्रमाणावर असंतोर् उफाळला
आहे. राज्यभरात अनेक स्ठकाणी आंदोलने, जाळपोळ सुरू आहे .
• स्हिंसाचाराला रोखण्यासाठी आसामची राजधानी गुवाहाटीसह राज्याच्या अनेक भागांत लष्कराच्या
आठ तुकड्या तैनात करण्यात आल्या. त्यात आसाम रायफल्सचाही समावे श आहे.
• आसाम करारानुसार परदेशातून भारतात आलेल्या कोणत्याही धमााच्या व्यकतींना नागररकत्व
देण्यासाठीची अंवतम मुदत २५ माचा १९७१ आहे . यामध्ये धमााचा ववचार केला जात नाही.
• मात्र, नागररकत्व दुरुस्ती ववधे यकात अफगाणणस्तान, बांगलादेश व पाडकस्तानात होणाऱ्ा धार्ममक
छळामुळे ३१ डिसेंबर २०१४ पयांत भारतात आलेल्या मुस्स्लमेतर डनवाावसत (स्हिंदू, शीख, बौद्ध, जै न,
पारसी व णिश्चन) लोकांना भारतीय नागररकत्व वमळववण्यास पात्र ठरववण्याबाबत तरतूद करण्यात
आली आहे .
• नागररकत्व दुरुस्ती ववधे यकातील या नव्या तारखेमुळे आसाम कराराद्वारे डनवाावसत अर्वा घु सखोर
ठरववण्यात आलेल्या लोकांनादेखील भारतीय नागररकत्व वमळण्याचा मागा प्रशस्त होणार आहे.
• त्यामुळे नागररकत्व दुरुस्ती ववधे यक म्हणजे आसाम कराराचे उल्लंघन असल्याचे म्हणत आसाममध्ये
या ववधे यकाला ववरोध होत आहे.
• नागररकत्व दुरुस्ती कायद्ामुळे या परप्रांवतयांना डकिंवा घु सखोरांना नागररकत्व वमळेल आणण त्याचा
पररणाम आसामच्या ओळख, भार्ा आणण संस्कृतीवर पिेल, अशी भीती आसामी लोकांना आहे.

वववधमांडळातील आिक्षण
• चचेत कशामुळे? | अलीकडेच केंद्रीय मंडत्रमंिळाने लोकसभा व राज्य ववधानसभांमधील अनु सूवचत
जाती (SC | Scheduled Castes) व जमातींसाठीचे (ST | Scheduled Tribes) आरिण
पुढील १० वर्ाांसाठी वाढववण्याचा डनणाय घे तला आहे.

Page | 146
• संववधानाद्वारे एससी व एसटी वगाांसाठी संसदेत तरतू द करण्यात आलेले आरिण जानेवारी २०२०
मध्ये समाप्त होणार होते. अशा पररस्थस्थतीत सरकारने हे आरिण जानेवारी २०३० पयांत वाढववण्याचा
डनणाय घे तला आहे.
• यासाठी संसदेमध्ये १२६िे र्टनादुरुस्ती विधे यक मंजू र करण्यात आले आहे.
• घटनेच्या कलम ३३४(अ) अंतगात अनु सूवचत जाती/जमाती प्रवगाासाठी तर ३३४(ब) अंतगात अँग्लो-
भारतीय समुदायासाठी लोकसभेतील आरिणाची मुदत वाढववण्याची तरतू द आहे.
• याद्वारे १९५० मध्ये अनु सूवचत जाती/जमाती व अँग्लो-भारतीय समुदायासाठी प्रर्मच आरिण १०
वर्ाांसाठी वाढववण्यात आले होते आणण त्यानंतर दर १० वर्ाांच्या अंतराने ते वाढववण्यात येत आहे.
• २००९ मध्ये ९५व्या घटनादुरुस्तीद्वारे हे आरिण वर्ा २०२०पयांत वाढववण्यात आले होते.
• लोकसभेत अनु सूवचत जातीसाठी ८४ तर अनु सूवचत जमातींसाठी ४७ जागा राखीव आहेत.
• देशातील ववधानसभांमध्ये ६१४ जागा अनु सूवचत जाती तर ५५४ जागा या अनु सूवचत जमातींसाठी
राखीव आहेत.
वववधमांडळातील आिक्षणाच्या घटनात्मक तितुदी
• घटनेच्या घटनेच्या कलम ३३० मध्ये लोकसभेमध्ये आणण कलम ३३२ मध्ये राज्य ववधानसभांमध्ये
अनुसूवचत जाती/जमाती प्रवगाासाठी आरिणाची तरतू द करण्यात आलेली आहे.
• लोकसभा आणण राज्य ववधानसभांमध्ये अनु सूवचत जाती/जमाती प्रवगाासाठी जागा राखीव ठेवल्या
गेल्या असल्या तरीही, त्यांची डनवि मतदारसंघातील सवा मतदारांद्वारे केली आहेत.
• अनुसूवचत जाती/जमाती प्रवगााच्या प्रवतडनधींना सवा साधारण मतदार संघातून डनविणूक लढववण्याचा
देखील अवधकार आहे.
अँग्लो-भाितीय समुदायाचे आिक्षण िद्द
• सरकारने संसदेत मंजू र केलेल्या या १२६व्या घटनादुरूस्तीमध्ये अँग्लो-भारतीय समुदायाचे आरिण
संपवण्याची तरतूद करण्यात आली आहे .
• अँग्लो-भारतीय समाजाला लोकसभा आणण ववधानसभांमध्ये प्रवतडनधीत्व वमळावे या उिेशाने या
समाजाचा सदस्य नामडनयुकत करण्याची तरतूद आहे.
• घटनेच्या कलम ३३१ अंतगात लोकसभेत अँग्लो-भारतीय समुदायाला पुरेसे प्रवतडनवधत्व नसल्याचे
राष्टरपतीं चे मत झाल्यास या समुदायाच्या २ प्रवतडनधींची लोकसभेत नेमणूक करण्याचा अवधकार
राष्टरपतीं ना आहे.
• त्याचप्रमाणे घटनेच्या कलम ३३३ अंतगात राज्य ववधानसभांमध्ये अँग्लो-भारतीय समुदायाला पुरेसे
प्रवतडनवधत्व नसल्याचे राज्यपालांचे मत झाल्यास या समुदायाच्या एका प्रवतडनधीची संबंवधत राज्य
ववधानसभेत नेमणूक करण्याचा अवधकार राज्यपालांना आहे.

Page | 147
• देशातील १४ राज्यांच्या ववधानसभांमध्ये सध्या या समुदायला आरिण डदले जाते. यात महाराष्टर,
आंध्रप्रदेश, वबहार, छत्तीसगि, गुजरात, झारखंि, कनााटक, तेलंगणा, केरळ, मध्यप्रदेश, पणश्चम
बंगाल, तावमळनािू, उत्तराखंि आणण उत्तर प्रदेश या राज्यांचा समावे श आहे.
• लोकसभा व राज्य ववधानसभांमध्ये नामडनदेणशत केलेल्या अँग्लो-भारतीय समुदायाच्या सदस्यांना
इतर सदस्यांप्रमाणे मतदानाचा अवधकार असतो, परंतु ते राष्टरपती पदाच्या डनविणुकीत मतदान करू
शकत नाहीत.
• पस्हल्या लोकसभेपासून या समुदायला आरिण डदले जात होते. परंतु मे २०१९ मध्ये पार पिले ल्या
डनविणुकीनंतर मोदी सरकारने या समुदायाच्या २ सदस्यांची नेमणूक लोकसभेत केली नव्हती.
• २०११च्या जनगणनेनुसार या समुदायाला वववधमंिळांमध्ये योग्य प्रवतडनधीत्व असल्याचे आढळले
होते. याआधारेच सरकारने जानेवारी २०२० पासून अँग्लो इंडियन समुदायाला वमळणारे संसद आणण
वववधमंिळातील आरिण रि करण्याचा डनणाय घे तला आहे .
घटनादुरुस्ती प्रहक्रया
• राज्यघटनेत दुरुस्ती अर्वा बदल करण्यासाठी घटनादुरुस्ती केली जाते . कलम ३६८ नुसार घटना
दुरुस्तीचे २ प्रकार आहेत.
• एक म्हणजे ववशेर् बहुमताने लागू केलेली घटनादुरुस्ती आणण दुसरी ववशेर् बहुमताने व राज्य
ववधानसभेच्या डकमान अध्याा सदस्यांनी मंजु र केलेली घटनादुरुस्ती.
• ववशेर् बहुमतासाठी मतदानास उपस्थस्थत सदस्यांपैकी दोन तृतीयांश सदस्यांद्वारे मंजू री आवशयक
आहे. मतदानाच्या प्रसंगी सभागृहाच्या एकूण सदस्यांपैकी ५० टककयांपेिा अवधक सदस्यांची
उपस्थस्थती आवशयक आहे .

समुद्र चाचेवगिी वविोधी ववधेयक

• परराष्टर मंत्री सुिह्मण्यम जयशंकर यांनी १० डिसेंबर २०१९ रोजी लोकसभेत ‘समुद्र चाचेवगरी ववरोधी
ववधे यक’ (Anti-Maritime bill) सादर केले.
• नायजे ररयाच्या डकनारपट्टीजवळ हाँगकाँगला जाणाऱ्ा जहाजासह समुद्री चाच्यांनी १८ भारतीयांचे
अपहरण केल्याच्या घटनेनंतर काही डदवसांतच हे ववधे यक मां िण्यात आले आहे.
• भारताचा सागरी व्यापार आणण जहाजांवरील कमा चारी व इतर भारतीय नागररकांची सुरिा सुडनणश्चत
करणे, हे या ववधे यकाचे उस्िष्ट आहे.
• हे ववधे यक सागरी कायद्ावरील संयुकत राष्टरांच्या करारानु सार (UNCLOS | United Nations
Convention on the Law of the Sea) तयार करण्यात आले आहे.
• या ववधे यकाच्या कलम ३ मध्ये सागरी चाचेवगरी कृत्यात सामील असलेल्यांना कारावास अर्वा

Page | 148
 मृत्यूदंिाची णशिेची तरतू द करण्यात आली आहे.
या शवधेयकाची गरि का?
• स्हिंदी महासागर िेत्रात २००८ पासून सागरी चाचेवगरीत लिणीय वाढ झाली आहे.
• एिनच्या आखाती प्रदेश ज्याचा डदवसाला २००० हून अवधक जहाजांद्वारे वापर केला जातो, तेर्े
चाचेवगरीत ववशेर् वाढ झाली आहे. सोमाणलयाकिून या आखाती प्रदेशात अनेक हल्ले केले जात
आहेत.
• युरोप, आणशया आणण आडफ्रक े चा पूवा डकनारपट्टी दरम्यानचा सवाात व्यस्त व्यापार मागा असलेला हा
प्रदेश व्यापारासाठी अत्यंत महत्त्वपूणा आहे.
• यामुळे एिनच्या आखाती प्रदेशातील आपल्या जहाजांच्या संरिणासाठी अनेक देश स्ितंत्रपणे नकिंिा
एकनत्रतपणे या क्षेत्रातील सुरक्षेमध्ये िाढ करीत आहेत.
• पररणामी सागरी चाच्यांनी आपले कायाक्षेत्र पूवेकिे व दणिणेकिे ववस्तारीत करण्यास सुरुवात केली
असून, याचा भारतावर ववपरीत पररणाम होत आहे आणण त्यामुळेच यासाठी कठोर कायदे करणे
गरजे चे ठरले आहे .
सागिी कायद्याविील सांयुक्त िाष्ट्राांचा किाि
• UNCLOS | United Nations Convention on the Law of the Sea.
• १९७३ आणण १९८२ मध्ये पार पिलेल्या झालेल्या वतसऱ्ा संयुकत राष्टर सं मेलनात सागरी कायदे तयार
करण्यात आले.
• १६ नोव्हेंबर १९९४ या कराराची अंमलबजावणी सुरू झाली असून, २०१६ पयांत युरोडपयन युडनयनसह
एकूण १६८ देश या करारात सहभागी झाले आहेत.
• हा करार जगातील महासागराचा वापर, व्यवसायासाठी मागादशाक तत्त्वे स्थाडपत करणे, पयाावरण
आणण सागरी नै सर्मगक संसाधनांच्या व्यवस्थापनाच्या संदभाात देशांचे हक्क व जबाबदाऱ्ा पररभाडर्त
करतो.
• या कायद्ांच्या अंमलबजावणीमध्ये संयुकत राष्टरे कोणतीही र्ेट भूवमका बजावत नाही.
• तर्ाडप आंतरराष्टरीय मेरीटाईम ऑगानायझे शन (IMO), आंतरराष्टरीय सीबेि ऑर्ॉररटी (ISA) तसेच
आंतरराष्टरीय व्हेणलिंग कवमशन (IWC) या संस्था या कराराच्या अंमलबजावणीमध्ये ववशेर् भूवमका
बजावतात.

शस्त्रास्त्र (दुरुस्ती) ववधेयक २०१९

• संसदेमध्ये शिाि कायदा १९५९ मध्ये सुधारणा करणाऱ्ा शिाि (दुरुस्ती) ववधे यक २०१९ला
मंजू री डदली आहे.

Page | 149
• गुन्हेगारीच्या नवीन श्रेणींचा समावे श करण्यासह परवानगी असलेल्या परवाना असलेल्या प्रवतव्यकती
बंदुकांची संख्या कमी करणे व काही गुन्यांसाठी दंि वाढववण्याची तरतू द या ववधे यकात करण्यात
आली आहे .
शवधेयकाची ठळक वै शिष्ट्ये
• बंदुक घे ण्याकररता परवाना: या ववधे यकात शिाि कायदा १९५९ अंतगात परवानगी डदलेल्या
प्रवतव्यकती बंदुकांची संख्या (वारसा आधारावर डदलेल्या परवान्यांसह) ३ वरून १ पयांत कमी
करण्याची तरतू द आहे .
• ज्यांच्याकिे एकापेिा जास्त बंदूक परवाने आहेत, त्यांना १ वर्ााच्या आत सरकार डकिंवा मान्यताप्राप्त
िीलरकिे उवा ररत बंदूक परत कराव्या लागतील. १ वर्ााच्या मुदतीच्या समाप्तीनंतर ज्यांनी शि परत
केले नसेल, त्यांचा परवाना ९० डदवसाच्या आत पूणापणे रि करण्यात येईल.
• बंदुक परवाना वैधता: हे ववधे यक बंदुक परवान्याच्या वैधतेची मुदत ३ वर्ाांवरून ५ वर्ाांपयांत वाढवते.
• बंदुकांवर बंदी: शिाि कायदा १९५९ मध्ये नमूद केलेल्या बंदी व्यवतररकत, ववना परवाना बंदुक
वमळववणे डकिंवा खरेदी करणे तसेच परवाना न घे ता बंदुकीच्या एका श्रे णीचे दुसऱ्ा प्रकारात रुपांतर
करणे या ववधे यकाद्वारे प्रवतबंवधत केले आहे.
• णशिेत वाढ: या ववधे यकाद्वारे ववववध गुन्यांच्या संदभाातील णशिा ७ वर्े कारावास ते जन्मठेप आणण
दंि अशी वाढववण्यात आली आहे.
• या विधे यकात विनापरिाना प्रवतबंवधत दारूगोळा / शिे प्राप्त करणे व बाळगणे यासाठी ७ ते १४
वर्े कारावासाच्या णशिेची तरतू द आहे. न्यायालयाला योग्य कारणांसाठी यात कपात करण्याचा
अवधकार असेल.
• याणशवाय बंदुकीचा डनष्काळजीने वापर करणाऱ्ांना २ वर्ाापयांतचा कारावास डकिंवा १ लाख
रुपयांपयांत दंि डकिंवा दोन्ही अशा णशिेची तरतूद करण्यात आली आहे .
• या विधे यकात गुन्यां च्या खालील निीन श्रेणींचा समावे श करण्यात आला आहे.
❖ पोलीस डकिंवा सशि सैडनकाकिून जबरदस्तीने बंदुक काढून घे णे. णशिा: १० वर्े ते जन्मठेप
एवढा कारावास आणण दंि.
❖ आनंद साजरा करण्यासाठी गोळीबार करणे, ज्यामुळे इतरांच्या वै यस्कतक सुरणितते स धोका
डनमााण होईल. णशिा: २ वर्ाापयांतचा कारावास डकिंवा १ लाख रुपयांपयांत दंि डकिंवा दोन्ही.
• संघडटत गुन्हेगारी करणाऱ्ा टोळ्यांनी केलेल्या गुन्यांसाठी या ववधे यकात १० वर्े ते जन्मठेपेच्या
कारावासाची णशिा तसेच दंिाची तरतू द करण्यात आली आहे.
• अशा टोळीसाठी ववनापरवाना बंदुकींचा व्यापार (उत्पादन डकिंवा वविीसह) करणे, परवान्याणशवाय
बंदुक रुपांतररत करणे डकिंवा ववनापरवाना बंदुक आयात वा डनयाात करणे यासाठी देखील उपरोकत

Page | 150
 नमूद णशिा लागू होईल.
• अवैध तस्करी: भारतात डकिंवा भारतातून इतर देशात बंदूक/दारूगोळ्याची व्यापार, वविी, अवधग्रहण
करणे, याचा अवैध तस्करीमध्ये समावे श करण्यात आला आहे. यासाठी १० वर्े ते जन्मठेपेच्या
कारावासाची णशिा आणण दंिाची तरतूद आहे.
• बंदुकींचे अवैध उत्पादन व तस्करी शोधण्यासाठी, तपासण्यासाठी व त्याचे ववशलेर्ण करण्यासाठी
बंदुक व दारूगोळा यांचा मागोवा घे ण्यासाठी डनयम बनववण्याचा अवधकार केंद्र सरकारला देण्यात
आला आहे .

र्हार् पुनिक्रण कायदा २०१९

• चचेत का? | जहाज पुनश्चिण ववधे यकाला १३ डिसेंबर रोजी राष्टरपतींनी मंजु री डदल्यामुळे त्याचे
कायद्ात रूपांतर झाले आहे. या कायद्ामुळे जहाजांच्या धोकादायक सामुग्रीचा पुनवाापर टाळला
जाणार आहे.
ठळक मुद्दे
• आंतरराष्टरीय मानकांची स्थापना करून जहाजांच्या पुनवाापराच्या डनयमनासाठी सरकारने हा कायदा
केला आहे.
• तसेच जहाजांचे पयाावरणाला अनुकूल आणण सुरणित पुनश्चिण करण्यासाठी हाँगकाँग आंतरराष्टरीय
घोर्णापत्राचे पालन करण्याचा डनणायही सरकारने घे तला आहे.
• जहाज पुनश्चिण उद्ोगात भारत हा आघािीचा देश आहे. जागवतक स्तरावरील जहाज पुनश्चिण
उद्ोगात ३० टक्के स्हस्सा भारताचा आहे.
• सागरी पररवहन पुनरावलोकनवरील युएनसीटीएिीच्या २०१८ मधील अहवालानुसार भारताने वर्ा
२०१७मध्ये ६,३२३ टन वजनाच्या जहाजांचे पुनश्चिण केले आहे.
• जहाज पुनश्चिण उद्ोग हा श्रम केंडद्रत उद्ोग आहे, परंतु त्याद्वारे उत्सर्शजत होणाऱ्ा प्रदूर्कांमुळे
पयाावरणाला हानी पोहचवते.
कायद्ातील मुख्य तरतुदी
• हा कायदा भंगारातील जहाजांच्या बांधणीमध्ये वापरल्या जाणाऱ्ा हानीकारक सामग्रीच्या वापराला
प्रवतबंध करतो.
• या कायद्ामुळे नवीन जहाजांसाठी अशा सामग्रीच्या वापरावर तत्काळ प्रवतबंध लागू झाले आहेत.
तर सध्याच्या जहाजांसाठी या डनयमांचे पालन करायला ५ वर्ाांची मुदत देण्यात आली आहे.
• युद्धनौका व सरकारद्वारे संचाणलत वबगर व्यवसावयक जहाजांना हे डनबांध लागू नसतील. जहाजांवर
हानीकारक सामग्रीच्या वापराच्या चौकशीनंतरच त्यांना प्रमाणणत केले जाईल.

Page | 151
• जहाजांच्या डनर्ममतीमध्ये घातक सामग्रीचा वापर डनयंडत्रत करण्यासाठी त्यांचे सवे िण केले जाईल
आणण त्यांना प्रमाणणत केले जाईल.
• या कायद्ांतगात जहाजांच्या पुनश्चिणाची सुववधा सरकारच्या अवधकृत जहाज पुनश्चिण केंद्रावर
उपललध केली जाईल.
• पुनश्चिण आराखड्यानु सार जहाजांचे पुनश्चिण करण्याची तरतू द या कायद्ात आहे. पुनश्चिण
केल्या जाणाऱ्ा जहाजांना हाँगकाँग आंतरराष्टरीय घोर्णापत्रानु सार पुनश्चिण प्रमाणपत्र वमळवावे
लागेल.
हाँगकाँग आांतििाष्ट्रीय घोषणापत्र २००९
• HKC | Hong Kong International Convention for Safe and Environmentally
Sound Recycling of Ships 2009.
• या घोर्णापत्राचे मुख्य उिीष्ट म्हणजे जहाजाचा पररचालन कालावधी संपल्यानंतर जहाजांचे
पुनश्चिण केल्याने मानवी आरोग्यावर आणण वातावरणावर कोणतेही हाडनकारक पररणाम होणार
नाही, हे सुडनणश्चत करणे.
• जहाजाच्या पुनश्चिण उद्ोगात ॲस्बेस्टॉस, अवजि पदार्ा, हायिर ोकाबान्स, ओझोन र्रास घातक
घटकांसह अनेक प्रदूर्के बाहेर पितात. हे पदार्ा पयाावरण व मानवी आरोग्यासाठी हाडनकारक
आहेत.
• या पररर्देत जहाजांची रचना, बांधकाम, कामकाज व पुनश्चिण यासंबंधी मागादशाक सूचना देण्यात
आल्या आहेत.
• यात हेदेखील सुडनणश्चत केले आहे की, पुनश्चिण उद्ोगांमध्ये काम करणाऱ्ा कामगारांच्या
आरोग्यास कोणताही धोका डनमााण होणार नाही.
• जहाज पुनश्चिण उद्ोग साधारणतः समुद्रडकनाऱ्ावर स्थस्थत असतात. त्यामुळे येर्ून बाहेर पिलेली
प्रदूर्के समुद्री पररसंस्थे ला हानी पोहचवतात.

सामाणर्क सुिक्षा सां हहता ववधेयक

• ११ डिसेंबर रोजी लोकसभेत सामाणजक सुरिा संस्हता ववधे यक २०१९ मां िण्यात आले.
• या ववधे यकामुळे देशातील ५० कोटी कामगारांच्या सामाणजक सुरिेचे वै णर्श्कीकरण होण्याचा मागा
प्रशस्त झाला आहे.
ववधेयकातील प्रमुख तितुदी
• या ववधे यकातील तरतुदीनु सार एका सामाणजक सुरिा डनधीची उभारणी करण्यात येणार असून त्या
आधारे सवा कामगारांना डनवृ त्ती वे तन, वै द्कीय उपचार, प्रसूती, अपंगत्व, मृत्यू आदींशी संबंवधत लाभ

Page | 152
 वमळतील.
• कॉपोरेट सामाणजक दावयत्व (CSR | Corporate Social Responsibility) डनधी देशातील
असंघडटत िेत्राकिे वळववण्यास यामुळे मदत होणार आहे.
• या ववधे यकाद्वारे कामगार कायद्ातील सवा वादग्रस्त व डकचकट कलमे हटवण्यात आली आहेत.
कामगार कायद्ातील या सुधारणांमुळे देशाच्या व्यवसाय सुलभते सदेखील लाभ होणे अपेणित आहे.
भववष्य ननवायह ननधीसांबांधी तितूद
• या ववधे यकात कमा चाऱ्ांना भववष्य डनवााह डनधीतील (पीएफ) योगदान घटववण्याचा पयााय देण्याची
तरतूदही करण्यात आली आहे.
• कमा चाऱ्ांच्या हातात जास्त पैसे यावे त आणण पयाायाने त्यांची खरेदी िमता वाढावी यासाठी सरकार
हा पयााय अवलंबणार आहे.
• सद्स्थस्थतीत कमा चाऱ्ाच्या मूळ वे तनामधू न १२ टक्के रक्कम भववष्य डनवााह डनधीसाठी कापली जाते. तर
तेवढीच रक्कम कमा चारी काम करत असलेल्या आस्थापनाकिून कमा चाऱ्ाच्या पीएफ खात्यात जमा
करण्यात येते .
• सवाात महत्वाचे म्हणजे कमा चाऱ्ांना पीएफकपात रकमेत घट करण्याची मुभा वमळणार असली तरी
आस्थापनांच्या स्हशशयामध्ये मात्र बदल होणार नाही, त्यांच्याकिू न पूवीप्रमाणेच कमा चाऱ्ाच्या मूळ
पगाराच्या १२ टक्के पीएफ स्हस्सा डदला जाईल.
• हे ववधे यक सुरिा संस्हता मसुद्ावर आधाररत असून, या संस्हतेमध्ये नमूद केल्यानुसार या ववधे यकात
८ कायद्ांचे ववलीनीकरण करण्याची आणण असंघडटत िेत्रातील कामगारांना समर्ान करण्याची
तरतूद आहे .
ग्रॅच्युइटीच्या सांदभायतील तितुदी
• ग्रच्युइटी लागू होण्यासाठी एकाच आस्थापनात डकमान ५ वर्े नोकरी करणे आवशयक आहे. मात्र या
ववधे यकात ही ५ वर्े नोकरीची अट १ वर्ाांपयांत णशवर्ल करण्यात आली आहे.
• या ववधे यकतील तरतु दीनुसार डनणश्चत मुदतीसाठी करारबद्ध झालेल्या कंत्राटी कामगारांना त्यांच्या
सेवाकाळाच्या प्रमाणात ग्रच्युइटी वमळेल.
• एकाच कंपनीत डकमान ५ वर्े काम करणारा कमा चारी ग्रच्युटीसाठी पात्र ठरतो. डनवृ त्तीच्या वेळी
ग्रच्युटीची लाभ कमा चाऱ्ाला डदला जातो.
• सेवा कालावधीत कमा चाऱ्ाचा मृत्यू झाल्यास त्याच्या वारसांना ग्रच्युइटी डदली जाते . कमा चाऱ्ाचे
मूळ वे तन गुणणले १५ डदवस गुणणले एकूण सेवे ची वर्े यानुसार आलेल्या एकूण रकमेला २६ने
भागाकार केल्यानंतर येणारी रक्कम ही कमा चाऱ्ाला ग्रच्युइटी म्हणून सुपूदा केली जाते.
या शवधेयकाची गरि का?

Page | 153
• जागवतक वगग इकॉनॉमीमध्ये ऑनलाईन श्रम बाजारात २४ टक्के योगदानासह भारत आघािीवर
आहे.
• याणशवाय जगातील दुसऱ्ा िमांकाचा सवाावधक लोकसंख्या असणाऱ्ा भारतात असंघडटत िेत्रात
सवाावधक कमा चारी आहेत.
• टीप: वगग इकॉनॉमी काय आहे? हे स्पष्ट करणारा ववशेर् लेख लवकरच प्रकाणशत केला जाईल.

ववशेष सुिक्षा दल (दुरुस्ती) ववधेयक

• चचेत कशामुळे? | लोकसभे पाठोपाठ राज्यसभेत देखील ववशेर् सुरिा दल (SPG) (दुरुस्ती)
ववधे यक आवाजी मतांनी मंजू र करण्यात आले .
• यामुळे आता केवळ पंतप्रधान आणण त्यांच्यासोबत राहणाऱ्ा त्यांच्या कुटुंबीयांना तसेच ५ वर्ाांसाठी
माजी पंतप्रधान आणण त्यांच्यासोबत राहणाऱ्ा त्यांच्या कुटुंबीयांना एसपीजी सुरिा वमळू शकणार
आहे.
• काँग्रेस सदस्यांनी सभात्याग करून या ववधे यकावर रोर् व्यकत केला. गांधी कुटुंबाला िोळ्यापुढे
ठेवू न हे दुरुस्ती ववधे यक आणल्याच्या दावा काँग्रेस सदस्यांनी केला आहे.
एसपीर्ी (SPG) काय आहे?
• ववशेर् सुरिा दल (Special Protection Group) ही केंद्र सरकारच्या मंडत्रमंिळ सवचवालयाच्या
अवधपत्याखाली येणारी यंत्रणा आहे .
• १९८१ पूवी एसपीजी ही डदल्ली पोणलसांच्या अवधपत्याखाली होती. मात्र, १९८४ मध्ये त्कालीन
पंतप्रधान इंनदरा गांधी यांच्या ह्येनंतर उच्च पदािरील लोकांची सु रक्षा हा एक मह््िाचा विषय
बनला.
• १९८५ मध्ये या विषयािर विचार करण्यासाठी बीरबल नाि सवमतीची स्थापना केली गेली, णजने माचा
१९८५ मध्ये उच्च पदस्थां च्या सुरक्षेसाठी विशेष संरक्षण युननट (SPU) स्थापण्याची सूचना केली.
• ्यानंतर १९८५ मध्येच एसपीयूचे नामकरण एसपीजी करून, ्याची स्थापना करण्यात आली.
• १९८८ मध्ये संसदेने एसपीजी कायदा सं मत केला, परंतु ्यामध्ये माजी पंतप्रधानांना एसपीजी संरक्षण
देण्याची कोणतीही तरतूद नव्हती.
• १९९१ मध्ये माजी पंतप्रधान राजीि गांधी यांच्या ह्येनंतर या कायद्यात सुधारणा करण्यात आली
आणण ्यात माजी पंतप्रधान ि ्यांच्या कु टुंवबयांना एसपीजी सुरक्षा देण्यासंदभाातील तरतुदीचा
समािे श करण्यात आला, परंतु ही सुरक्षा केिळ १० िषाांकररता होती.
• २००३ साली िाजपेयी सरकारने या १० िषाांच्या कालािधीला १ िषाात रूपांतररत करत कायद्यात
सुधारणा केली.

Page | 154
• १ िषााचा कालािधी पूणा झाल्यानंतर एसपीजी संरक्षण रद्द करण्याचा नकिंिा िाढविण्याचा ननणाय
संबंवधत व्यक्ततीस असलेल्या धोक्तयाच्या पातळीनु सार केंि सरकार र्ेईल, अशी तरतूदही या
दुरुस्तीनुसार केली गेली.
• जर माजी पंतप्रधानांच्या कुटूंबाची इच्छा असेल तर ते एसपीजी संरक्षण नाकारूदेखील शकतात.
उदा. माजी पंतप्रधान मनमोहनवसिंग यांच्या कन्येने ्यांनी पद सोिल्यानंतर एसपीजी संरक्षण
नाकारले होते .
• एसपीजीचे मुख्यालय नवी डदल्ली येर्े असून, सध्या अरुण कुमार वसन्हा एसपीजीचे संचालक आहेत.
सध्या केवळ पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांना एसपीजी सुरिा प्राप्त आहे.
एसपीर्ीचे कायय
• भारताचे पंतप्रधान, राष्टरपती, माजी पंतप्रधान, देशातील अवतमहत्त्वाच्या व्यकती (ज्यांच्या जीववताला
धोका आहे) तसेच, त्यांचे कुटुंबीय यांच्या संरिणाची प्रमुख जबाबदारी एसपीजीकिे असते .
• या व्यकतीं च्या संपूणा सुरिेची जबाबदारी या यंत्रणेकिे असते. यात या महत्वपूणा व्यकतींचे राजकीय,
सामाणजक कायािम तसेच त्यांच्या खासगी कायािमातही ही यंत्रणा कायारत असते.
• सध्या या दलात ३००० सैननक आहेत. देशातील सवाात अत्याधु डनक व सिम अशी यंत्रणा म्हणून या
यंत्रणेकिे पास्हले जाते .
• एसपीजी सैननकांना शारीररक दक्षता आणण सुरक्षा रणनीतीसाठी उच्च स्तरीय प्रवशक्षण देण्यात येते
आणण ननधााररत व्यक्ततीची सुरक्षा सुननक्रश्चत करण्यासाठी केंि ि राज्यातील सुरक्षा विभागांकडून
्यांना सहाय्य देखील केले जाते.
• पंतप्रधानांच्या सुरक्षेसाठी तैनात एसपीजी कमां डो काळ्या गॉगलसह पक्रश्चमी शैलीचे औपचाररक सूट
पररधान करतात आणण ते नेहमीच हँडगन्स सोबत बाळगतात.
• याव्यवतररक्तत, एसपीजीमध्ये विशेष ऑपरेशन्स कमां डोदेखील असतात, ज्यांच्याकडे अल्टरा-मॉिना
असॉल्ट रायफल्ससह इनवबल्ट कम्युडनकेशनशन इयरपीस असतात.

कि आकािणी कायदा (दुरुस्ती) ववधेयक

• २ नडसेंबर रोजी लोकसभेमध्ये कर आकारणी कायदा (दुरुस्ती) ववधे यक २०१९ मंजू र करण्यात आले.
• देशांतगात कंपन्यांना २२ टक्के दराने कॉपोरेट कर भरण्याचा पयााय प्रदान करणे, हे ववधे यकाचे मुख्य
उिीष्ट आहे.
• हे विधे यक सपटेंबर २०१९ मध्ये राष्ट्रपतींनी काढलेल्या अध्यादेशाची जागा र्ेईल. या विधे यकाद्वारे
प्राप्तीकर कायदा १९६१ आणण वित्त कायदा २०१९ मध्ये बदल केले जातील.
• देशातील आर्थिक विकास आणण गुंतिणुकीला चालना देणे, हे या विधे यकाचे मुख्य उक्रद्दष्ट् आहे.

Page | 155
 या शवधेयकातील तरतुदी
• सप्टेंबर २०१९ मध्ये अिाव्यिस्थे ला चालना देण्यासाठी कॉपोरेट कराचे दर कमी करण्याचा ननणाय केंि
सरकारने र्ेतला होता.
• या विधे यकानु सार कुठलीही सिलत/प्रो्साहन न र्ेणाऱ्या कुठल्याही देशांतगात कंपनीला २२ टक्के
दराने प्राप्तप्तकर भरण्याच्या पयाायाची परिानगी देण्यात आली होती.
• या कंपन्यांसाठी अवधभार आणण उपकरासह करदर २५.१७ टक्के (यापूिीचा हा दर ३४.९४ टक्के होता)
लागू राहील. याखेरीज अशा कंपन्यांना नकमान पयाायी कर भरण्याची गरज नाही.
• ननर्थमतीमध्ये निी गुंतिणूक आकर्पषत करण्यासाठी आणण ‘मेक इन इंनडयाला’ चालना देण्यासाठी
वित्त िषा २०१९-२० कुठल्याही न नव्या कंपनीला १ ऑक्तटोबर २०१९ रोजी नकिंिा ्यानंतर स्थापन
होणाऱ्या ननर्थमती क्षेत्रात निी गुंतिणूक करणाऱ्या कंपनीला प्राप्तप्तकर १५ टक्के दराने भरण्याचा
पयााय देण्यात आला आहे .
• कुठलीही सिलत/प्रो्साहन न र्े णाऱ्या आणण आपले उ्पादन ३१ माचा २०२३ पासून नकिंिा ्यापूिी
सुरु करणाऱ्या कंपनीला हा लाभ उपलब्ध असेल. अवधभार आणण उपकरासह या कंपन्यांना १७.०१
टक्के करदर लागू राहील. अशा कंपन्यांना नकमान पयााय कर भरण्याची गरज नाही.
• जी कंपनी सिलतीच्या करव्यिस्थेचा पयााय स्िीकारणार नाही ि कुठलीही कर सिलत/प्रो्साहन
र्ेत नाही ती कंपनी सुधारपूिा दराने कर भरणे सुरु ठेिे ल.
• मात्र या कंपन्या सिलतीची मुदत संपल्यानंतर सिलतीच्या करव्यिस्थेचा पयााय ननिडू शकतात.
पयााय ननिडल्यानंतर ते २२ टक्के दराने कर भरण्यासाठी पात्र ठरु शकतील आणण एकदा पयाायाची
अंमलबजािणी सुरु झाल्यानंतर तो मागे र्ेता येणार नाही.
• याखेरीज कंपन्यांना नदलासा देण्याकररता जी कंपनी सिलती/प्रो्साहन र्ेत आहे वतच्यासाठी
नकमान पयााय कराचा दर कमी करुन सध्याच्या १८.५ टक्तक्तयांिरून १५ टक्के करण्यात आला आहे.

ववमान सांशोधन ववधेयक २०१९

• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अध्यिते खाली केंद्रीय मंडत्रमंिळाने ववमान अवधडनयम १९३४ मध्ये
दुरूस्ती करण्यासाठी ‘ववमान संशोधन ववधे यक २०१९’ संसदेत मां िण्यासाठी मंजू री डदली आहे.
• आंतरराष्टरीय नागरी ववमानन संघटनेच्या (ICAO) सुरिा मानकांची पूताता करणे, ही या ववधे यकाचे
मुख्य उस्िष्ट आहे.
• सरकारी मांनकांची पूताता करण्यास अपयशी ठरणाऱ्ां साठी या दुरूस्ती ववधे यकामध्ये सध्याची
दंिाची कमाल मयाादा १० लाख रूपये आहे ती वाढून १ कोटी रूपये करण्यात आली आहे.
• या ववधे यकांच्या माध्यमातून ववद्मान अवधडनयमांची व्याप्ती अवधक वाढवू न त्यामध्ये सवा िेत्रातल्या

Page | 156
 हवाई ववभागांचा समावे श करण्यात आला आहे .
• यामुळे भारतामध्ये नागरी हवाई िेत्रामध्ये पुढील ३ डनयामक संस्था तयार होतील:
❖ नागरी हवाई महाडनदेशालय (DGCA).
❖ नागरी हवाई सुरिा लयुरो (BCAS).
❖ ववमान दुघा टना तपास लयुरो (BCAS).
• यामुळे देशामध्ये हवाई वाहतूक अवधक सुरणित होऊ शकणार आहे.
पाश्वयभूमी
• २०१८ मध्ये संयुकत राष्टर संघटनेची जागवतक उड्डाण वॉचिॉग असलेल्या आंतरराष्टरीय नागरी ववमानन
संघटनेने (ICAO) भारतासाठी सावा डत्रक सुरिा लेखापरीिण कायािम राबववला होता.
• हवाई डदशादशान सेवा, एरोिरोम, ववमान अपघात व तपासणी इ. डनकर्ांच्या आधारे हे लेखापरीिण
केले गेले होते.
• या लेखापरीिणातून समोर आलेल्या मास्हतीनुसार, २०१८ मध्ये भारताची सुरिा गुणसंख्या ५७.४४
टककयांपयांत घसरली आहे . २०१७ मध्ये हीच गुणसंख्या ६५.८२ टक्के होती.
• ही गुणसंख्या नेपाळ आणण पाडकस्तानपेिाही खूप कमी होती.
• आयसीएओने ववमान सुरिेसाठी ठरववलेली जागवतक सरासरी गुणसंख्या ६५ टक्के असून, भारताची
धावसंख्या जागवतक सरासरीपेिा खूपच कमी आहे .
• उिान योजनेच्या यशस्वी अंमलबजावणीमुळे ववमान वाहक आणण चालकांची संख्या मोठ्या प्रमाणात
वाढली आहे. त्यामुळे प्रवाशांची सुरिा सुडनणश्चत करण्यासाठी कठोर डनयम पाळणे अत्यावशयक
आहे.

नादािी व नदवाळखोिी सांहहता (दुरुस्ती) ववधेयक

• केंद्रीय मंडत्रमंिळाने नादारी व डदवाळखोरी संस्हता (स्द्वतीय दुरुस्ती) ववधे यक २०१९च्या माध्यमातून
नादारी व डदवाळखोरी संस्हता २०१९ मध्ये दुरुस्ती करण्याच्या प्रस्तावाला मान्यता डदली आहे .
• डदवाळखोरीच्या ठराव प्रस्ियेदरम्यान येत असलेल्या काही अिचणी तसेच डनयमामधील स्कलष्टता
दूर करणे आणण व्यवसायामध्ये सुलभता आणण्यासाठी या सुधारणा केल्या जात आहेत.
• या ववधे यकाद्वारे नादारी आणण डदवाळखोरी कायदा २०१६च्या ५ (१२), ५ (१५), ७, ११, १४, १६ (१),
२१ (२), २३ (१), २९अ, २२७, २३९, २४० या कलमांमध्ये सुधारणा करण्यात येतील. तसेच ३२अ हे
नवीन कलम समाववष्ट केले जाईल.
या ववधेयकाचे प्रभाव
• या दुरूस्तीमुळे कॉपोरेट डदवाळखोरी डनवारण प्रस्िया (CIRP) सुलभ करणे, त्याच्या मागाातील

Page | 157
 अिर्ळे दूर करणे व डनधीचे संरिण यामुळे आर्मर्कदृष्ट्या अिचणीत असलेल्या िेत्रात गुंतवणूकीस
चालना वमळेल.

क
ें द्रीय सांस्क
ृ त ववद्यापीठ ववधेयक २०१९
• लोकसभेने ‘केंद्रीय संस्कृत ववद्ापीठ ववधे यक २०१९’ मंजू र केले आहे. केंद्रीय मानव संसाधन ववकास
मंत्री रमेश पोखररयाल 'डनशंक' यांनी हे ववधे यक लोकसभेत सादर केले होते.
• सध्या देशात कायारत असलेल्या ३ मान्यताप्राप्त संस्कृत ववद्ापीठांना केंद्रीय ववद्ापीठांमध्ये
रूपांतररत करण्याची तरतूद या ववधे यकात आहे.
• ही ३ मान्यताप्राप्त संस्कृत ववद्ापीठे पुढीलप्रमाणे:
❖ राष्टरीय संस्कृत संस्थान (भोपाळ, मध्यप्रदेश).
❖ श्री लाल बहादूर शािी राष्टरीय संस्कृत ववद्ापीठ (नवी डदल्ली).
❖ राष्टरीय संस्कृत ववद्ापीठ (वतरुपती, आंध्रप्रदेश).
• ववद्ा्याांना संस्कृत णशिण देणे, जे णेकरून त्यांना संस्कृत भार्ा-सास्हत्यातील ज्ञान प्राप्त होईल, हे
या ववद्ापीठांचे उिीष्ट आहे.
• टीप: जमानीतील १४ ववद्ापीठांसह जगातील १०० देशांमधील २५० ववद्ापीठांमध्ये संस्कृत भार्ा
णशकववली जाते.

आांतििाष्ट्रीय ववत्तीय सेवा क

ें द्र प्रावधकिण ववधेयक
• १३ डिसेंबर रोजी राज्यसभेत आंतरराष्टरीय ववत्तीय सेवा केंद्र प्रावधकरण ववधे यक मंजू र करण्यात आले.
• देशातील आंतरराष्टरीय ववत्तीय सेवा केंद्रांमध्ये ववत्तीय सेवांचे डनयमन करण्यासाठी प्रावधकरण स्थापन
करण्याची तरतू द या ववधे यकात आहे.
प्रावधकिणाची िचना
• ववधे यकानुसार प्रावधकरणात अध्यिांसमवे त ९ सदस्यांचा समावे श असेल. या सदस्यांचा कायाकाळ
३ वर्ाांचा असेल.
• ९ पैकी २ सदस्य ववत्त मंत्रालयाचे प्रवतडनधी असतील तर २ सदस्यांची डनयुकती शोध सवमतीच्या
णशफारसीने केली जाईल.
• याणशवाय भारतीय प्रवतभूती ववडनमय महामंिळ (SEBI), डनवृ त्तीवे तन डनधी डनयामक व ववकास
प्रावधकरण (PRFDA), ववमा डनयामक व ववकास प्रावधकरण (IRDAI), भारतीय ररझव्हा बँक (RBI)
यांचा प्रत्येकी १ प्रवतडनधी या प्रावधकरणाचा सदस्य असेल.
प्रावधकिणाची काये

Page | 158
• हे प्रावधकरण ववमा, ववत्तीय संस्था आणण सेवा, ठेवी आणण प्रवतभूती यासारख्या ववत्तीय उत्पादनांचे
डनयमन करेल ज्यांना यापूवी सेबी, आरबीआय इत्यादी डनयामकांनी मान्यता डदली आहे.
• केंद्र सरकारने या प्रावधकरणाला ववत्तीय संस्थांद्वारे प्रदान केल्या जाणाऱ्ा सेवांचे डनयमन करण्याचे
अवधकार देखील प्रदान केले आहेत. यामुळे हे प्रावधकरण सरकारपासून स्वतंत्र व स्वायत्त राहून काया
करू शकेल.
कामवगिी आढावा सवमती
• या ववधे यकानुसार हे प्रावधकरण एक कामवगरी आढावा सवमती गस्ठत करेल, जी प्रावधकरणाच्या
कायाप्रणालीचा आढावा घे ईल.
• ते प्रावधकरणाचे डनष्कर्ा एकडत्रत करेल आणण वर्ाातून डकमान एकदा प्रावधकरणास अहवाल सादर
करेल. या सवमतीमध्ये प्रावधकरणाचे डकमान २ सदस्य असतील.
आांतििाष्ट्रीय ववत्तीय सेवा क
ें द्र प्रावधकिण ननधी
• या ववधे यकात आंतरराष्टरीय ववत्तीय सेवा केंद्र प्रावधकरण डनधी उभारण्याचा प्रस्ताव आहे.
• या प्रावधकरणाने वे गवे गळ्या स्रोतांकिून प्राप्त केलेले शुल्क, फी या डनधीमध्ये जमा केले जातील.
• या डनधीमध्ये जमा रक्कमे चा प्रावधकरणाच्या कमा चाऱ्ांचे वे तन व भत्ते आणण इतर खचाासाठी देखील
वापरला जाईल.

िाष्ट्रीय वचत्रपट सांग्रहालयाचा ‘बुक माय शो’सोबत किाि

• भारतीय राष्टरीय वचत्रपट संग्रहालयाला भेट देण्यासाठी ऑनलाईन वतडकटे उपललध करून देण्यासाठी
डफल्म्स डिणव्हजन आणण ‘बुक माय शो’ यांच्यातील सामंजस्य करार करण्यात आला.
• डफल्म्स डिणव्हजनच्या महासंचालक स्स्मता वत्स शमाा आणण ‘बुक माय शो’च्या लाईव्ह एंटरटेनमेंटचे
मुख्य पररचालक अवधकारी अल्बटा अल्मेिा, मास्हती आणण प्रसारण मंत्रालयाचे अवतररकत सवचव
अतुल वतवारी यावेळी उपस्थस्थत होते.
• राष्टरीय वचत्रपट संग्रहालयाला भेट देणाऱ्ा वचत्रपट रवसकांची संख्या वाढवणे, हा या करारामागचा
उिेश आहे.
िाष्ट्रीय वचत्रपट सांग्रहालय
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी जानेवारी २०१९ मध्ये मुंबईत डफल्म्स डिणव्हजन संकुलात उभारण्यात
आलेल्या राष्टरीय वचत्रपट संग्रहालयाचे (न शनल म्युणझयम ऑफ इंडियन वसनेमा) उद्घाटन केले होते.
• कफ परेि येर्े उभारलेल्या या अत्याधु डनक संग्रहालयासाठी १४०.६१ कोटी रुपये खचा करण्यात आले
आहेत. या संग्रहालयामध्ये भारतीय वचत्रपटाचा समृद्ध इवतहास दाखवण्यात आला आहे.
• २०१३ साली भारतीय वसनेववर्श्ाला १०० वर्े पूणा होणार ही बाब नजरेसमोर ठेवू न २०१० मध्ये मास्हती

Page | 159
 आणण प्रसारण मंत्रालयाने या संग्रहालयाची योजना आखली होती.
• णव्हज्युअल्स, ग्राडफकस, मल्टीमीडिया व इंटरस्कटव्ह एस्कसबीट्स आदींचा समावे श असलेल्या या
संग्रहालयाच्या माध्यमातून भारतीय वचत्रपटसृष्टीचा १०० वर्ाांचा गौरवशाली इवतहास मांिण्यात आला
आहे.
• यामध्ये प्राचीन कलाकृतीचे प्रदशान आणण कालिमानु सार भारतीय वचत्रपटांचा प्रवास उलगिण्यात
आला आहे .
• सरकारच्या अखत्याररतील कोलकाता येर्ील राष्टरीय ववज्ञान संग्रहालय पररर्देने या संग्रहालयातील
साधनसामुग्रीची डनर्ममती केली आहे
• सावा जडनक िेत्रातील नवरत्न कंपनी एनबीसीसी (इंडिया) णलवमटेिद्वारे या संग्रहालयाचे नूतनीकरण
केले गेले आहे .
• ज्येि डदग्दशाक शयाम बेने गल यांच्या अध्यिते खालील सवमतीच्या देखरेखीखाली हे संग्रहालय
बांधण्यात आले.
• त्यासाठी लेखक आणण सेन्सॉर बोिााचे अध्यि प्रसून जोशी यांच्या अध्यिते खाली ‘इनोव्हेशन
कवमटी’ स्थापन करण्यात आली होती.
• न्यू म्युणझयम वबस्ल्ििंग आणण गुलशन महल या २ इमारतींमध्ये हे संग्रहालय साकारण्यात आले आहे.
• न्यू म्युणझयम वबस्ल्ििंगमध्ये गांधीजी आणण वचत्रपट, बालवचत्रपट स्टुडिओ, तं त्रज्ञान, सृजनशीलता
आणण भारतीय वचत्रपट अशी ४ ववशाल प्रदशान दालने आहेत.
• गुलशन महल ही भारतीय पुरातत्व ववभागाने संरणित के लेली वारसा इमारत असून ती राष्टरीय वचत्रपट
संग्रहालयाचाच भाग आहे. यास्ठकाणी ९ दालने आहेत.
• या इमारतीमधील ९ दालनांमध्ये भारतीय वचत्रपटाचा उदय, भारतीय मूकपट, बोलपटांचा उदय,
स्टुडिओंचा काळ, दुसऱ्ा जागवतक युद्धाचे पररणाम आदींची मास्हती आहे .

एनएसआयसी व सौदी अिामको याांच्यात सामांर्स्य किाि

• भारतात तेल व नैसर्मगक वायु िेत्रात, सूक्ष्म, लघु व मध्यम उद्ोग परररचना ववकवसत करण्यासाठी
एनएसआयसी आणण सौदी अरामको (आणशया) यांच्यात सामंजस्य करार झाला आहे.
• या सामंजस्य करारामुळे जागवतक स्तरावर, भारतीय एमएसएमई कंपन्यांना वविेता म्हणून स्थान
डनमााण करण्याला वाव वमळणार आहे .
िाष्ट्रीय लघु उद्योग महामांडळ
• NSIC | National Small Industries Corporation.
• एनएसआयसी ही सुक्ष्म, लघु आणण मध्यम उद्ोग मंत्रालयांतगात येणारी वमनी रत्न कंपनी आहे .

Page | 160
 अिामको
• ARAMCO | Arabian American Oil Company.
• ही सौदी अरेवबयामधील सवाात मोठी सरकारी तेल उत्पादक कंपनी आहे.
• आकिेवारीनुसार गेल्या वर्ी सौदी अरामकोचा एकूण महसूल १११ अब्ज िॉलसा होता. १९७०च्या
दशकात सौदी अरेवबया सरकारने अरामकोचे राष्टरीयकरण केले होते.
• ही जगातील सवाात मोठी तेल आणण नै सर्मगक वायु कंपनी असून, महसुलाचा ववचार करता जगातील
सवाात मोठ्या कंपन्यांमध्ये वतचा समावे श करण्यात येतो.

भाित व ब्राझील सामाणर्क सुिक्षा किाि

• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अध्यिते खाली केंद्रीय मंडत्रमंिळाने भारत व िाझील यांच्यात सामाणजक
सुरिा ववर्यक करारावर स्वािरी करण्यास मान्यता डदली आहे.
• अल्प कालावधीसाठी परदेशात काम करणाऱ्ा भारतीय व्यावसावयक / कुशल कामगारांच्या स्हताचे
रिण करण्यासाठी आणण भारतीय कंपन्यांची स्पधाात्मकता वाढववण्यासाठी भारत इतर देशांशी
स्द्वपिीय सामाणजक सुरिा करार (SSA | Social Security Agreement) करीत आहे.
• आजपयांत भारताने १८ देशांशी सामाणजक सुरिा करार केला आहे.
ठळक मुद्दे
• सध्या िाझीलमध्ये सु मारे ४७०० भारतीय आणण भारतात सु मारे १००० िाणझणलयन रहातात.
• या करारामुळे िाझीलमध्ये राहणाऱ्ा भारतीयांसाठी आणण भारतात राहणाऱ्ा िाणझणलयनां साठी
सवा समावे शकता आणण समतेचा प्रसार होईल.
• भारतीय कामगार िाझीलमधू न स्थलांतररत झाल्यानंतर सामाणजक सुरिा लाभांच्या डनयाातीलाही हा
करार परवानगी देतो.
• या कराराचे पुढील ३ प्रमुख फायदे आहेत:
❖ कामगारांद्वारे (असम्बद्धता) दुहेरी सामाणजक सुरिा योगदान देणे टाळता येईल.
❖ सामाणजक सुरिा लाभांचे सुलभ ववप्रेर्ण (डनयाातिमता) होईल.
❖ या कराराद्वारे परदेशात काम करणाऱ्ा भारतीय नागररकांना अपंगत्व ववमा लाभदेखील देण्यात
येणार आहे .
पाश्वयभू मी
• डिकस राष्टरांसमवे त सामाणजक सुरिा कायािमांवर स्वािरी करण्याच्या संकल्पनेवर ९ जू न २०१६ रोजी
णजडनव्हा येर्े आणण २७-२८ सप्टेंबर २०१६ रोजी नवी डदल्ली येर्े झालेल्या डिकस कामगार आणण
रोजगार मंत्र्यांच्या बैठकीत चचाा झाली.

Page | 161
• डिकस देशांमधील सामाणजक सुरिा करार करण्यावर ८व्या डिकस नेत्यांच्या णशखर पररर्देच्या गोवा
घोर्णेत भर देण्यात आला आहे .
• गोवा घोर्णेच्या अनु शंगाने भारत आणण िाझील यांनी १३ ते १६ माचा २०१७ रोजी िाझीणलयामध्ये
सामाणजक सुरिा करारावर वाटाघाटी केल्या आणण या कराराच्या अंवतम मसुद्ाला मान्यता डदली
होती.

भाित-र्पान याांच्यात पोलाद क्षेत्रामध्ये किाि

• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अध्यिते खाली केंद्रीय मंडत्रमंिळाने पोलाद िेत्रामध्ये भारत आणण जपान
यांच्यामध्ये झालेल्या कराराला मान्यता डदली आहे .
• पोलाद िेत्रातील सहकाया अवधक मजबूत व्हावे याकररता ‘भारत-जपान पोलाद संवाद’ स्थाडपत
करण्यासाठी हा करार भारत आणण जपान सरकारला मदत करणार आहे.
लाभ
• पोलाद िेत्रामधील भारत आणण जपान यांच्यामधील या करारामुळे पोलाद िेत्रामध्ये शार्श्त वृ द्धीला
वाव वमळणार आहे.
• या अंतगात पोलाद िेत्रामध्ये कोणकोणत्या प्रकारे गुंतवणूक करता येईल, तसेच या िेत्राला कसे
प्रोत्साहन देता येईल, याचा ववचार दोन्ही देश संयुकतपणे करणार आहेत.
• भारतामध्ये उच्च दजााचे पोलाद उत्पादन करण्यासाठी आणण या िेत्रामध्ये आणखी िमता वाढीसाठी
उभय देशांमध्ये सामंजस्य करार करण्यात आला आहे.

सीडीएससीओ व सौदी एफडीए याांच्यात सामांर्स्य किाि

• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अध्यितेखालील केंद्रीय मंडत्रमंिळाने वै द्कीय उत्पादने डनयमनाच्या
िेत्रात केंद्रीय और्ध मानक डनयंत्रण संस्था (CDSCO) आणण सौदी अन्न व और्ध प्रावधकरण
(FDA) यांच्यातील सामंजस्य करारास मंजु री डदली आहे.
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या सौदी अरेवबया दौऱ्ादरम्यान २९ ऑकटोबर २०१९ रोजी या सामंजस्य
करारावर स्वािरी करण्यात आली होती.
• सामंजस्य करारात दोन्ही बाजूं च्या डनयामक बाबी अवधक चांगल्या प्रकारे समजू न घे ण्यास आणण
भारतातफे सौदी अरेवबयाला पाठववण्यात येणाऱ्ा वै द्कीय उत्पादनांच्या डनयाातीत वाढ करण्यात
मदत होईल. आंतरराष्टरीय स्तरावरील समन्वयाचे काया यामुळे सिम होईल.
क
ें द्रीय औषध मानक ननयांत्रण सांिा
• CDSCO | Central Drugs Standard Control Organization.

Page | 162
• और्धे आणण सौंदया प्रसाधने कायद्ांतगात केंद्र सरकारने सोपववलेली काये पार पािणारे हे केंद्रीय
और्ध प्रावधकरण आहे.
• ही भारतीय और्धडनमााण संस्था तसेच वै द्कीय उपकरणांसाठी राष्टरीय डनयामक संस्था आहे. ही संस्था
केंद्रीय आरोग्य आणण कुटुंब कल्याण मंत्रालयाच्या अंतगात काया करते.
• हे युरोडपयन युडनयनच्या युरोडपयन मेडिसीन एजन्सी (EMA), जपानची पीएमिीए, अमेररक े ची फूि
अँि िरग ॲिवमडनस्टरेशन (FDA) आणण युनायटेि डकिंग्िमच्या हेल्र्केयर प्रोिकटस रेग्युलेटरी एजन्सी
यांच्या प्रमाणेच काया करते.
या सांिेची मुख्य काये
• नवीन और्धे आणण स्कलडनकल चाचण्यांना मान्यता देणे.
• केंद्रीय परवाना मंजू री प्रावधकरण म्हणून काही ठराववक परवान्यां ना मंजु री देणे.
• और्धांच्या आयातीचे डनयमन व डनयंत्रण करणे.
• िरग्स कन्सस्ल्टव्ह कवमटी (DCC) आणण िरग्ज टेस्कनकल ॲिव्हायझरी बोिा (DTAB) यांच्या बैठका
घे णे.

िेल्वे मांिालायचा बर्ममगहॅम ववद्यापीठासोबत किाि

• राष्टरीय रेल्वे वाहतूक संस्थेने (NRTI) पुढच्या डपढीच्या वाहतूक यंत्रणेसाठी पक्रहले उ्कृष्ट्ता केंि
(Centre of Excellence) स्थापन करण्यासाठी बर्समगहम ववद्ापीठासोबत सामंजस्य करार केला.
• राष्टरीय रेल्वे वाहतूक संस्था (NRTI | National Rail Transport Institute) ही केंद्रीय रेल्वे
मंत्रालयांतगात मान्यताप्राप्त ववद्ापीठ आहे.
• भारतीय रेल्वे हा या उत्कृष्टता केंद्राचा संस्थापक भागीदार आहे आणण भारतीय रेल्वे या केंद्राला
व्यावसावयक कौशल्य, अवतररकत उपकरणे आणण इतर उपललध संसाधने र्ेट डकिंवा त्याच्या केंद्रीकृत
प्रणशिण संस्था (CTIs) आणण संशोधन संस्थांच्या माध्यमातून प्रदान करेल.
• भववष्यात हे केंद्र ववकवसत होत असताना, ते इतर उद्ोग आणण शैिणणक संस्थां किून भागीदारी
देखील आमंडत्रत करेल.
या क
ें द्राची काये
• भारतातील रेल्वे व पररवहन िेत्राच्या ववकासास प्रोत्साहन देणे.
• सध्या सेवे त असलेल्या व्यावसावयकांसाठी पदव्युत्तर, िॉकटरेट आणण पोस्ट-िॉकटरेट कायािम,
प्रणशिण कायािम प्रदान करणे.
• मालमत्ता देखभाल, कर्ाण व सुरिा, वसग्नणलिंग, संप्रे र्ण तसेच ववकासशील बेंचमाका, मानके आणण
प्रमाणपत्रे यासारख्या िेत्रात संयुकत संशोधन प्रकल्प हाती घे णे.

Page | 163
• जागवतक सवोत्तम पद्धती, पररवहन िेत्रातील अद्यावत संशोधन आणण घिामोिी यांच्या प्रसारासाठी
कायाशाळा, पररर्दा इत्यादींचे आयोजन करणे.
िाष्ट्रीय िेल्वे परिवहन सांिा
• या संस्थेची स्थापना २०१८ साली मान्यताप्राप्त ववद्ापीठ म्हणून करण्यात आली होती.
• वाहतुकीच्या िेत्रात संशोधन आणण णशिणाला प्रोत्साहन आंतरशािीय उत्कृष्टता केंद्रे ववकवसत
करण्याच्या उिेशाने या संस्थेची स्थापना करण्यात आली आहे .
• हे संस्था सिम तंत्रज्ञान प्रदान करेल. तसेच ‘स्टाटाअप इंडिया’ व ‘स्कील इंडिया’ योजनांना पाठबळ
देताना रोजगाराच्या संधी डनमााण करणार आहे .
बर्ममगहॅम ववद्यापीठ
• या ववद्ापीठात बर्समगहम रेल्वे संशोधन आणण णशिण केंद्र (BCRRE) आहे, जे युरोपातील रेल्वे
संशोधन आणण णशिणाचे सवाात मोठे ववद्ापीठ आधाररत केंद्र आहे.
• जागवतक आघािीचे नवीन तंत्रज्ञान ववकवसत करण्याचे काया हे केंद्र करीत आहे.
• या ववद्ापीठामध्ये १५० पेिा जास्त णशिक, संशोधक आणण व्यावसावयक सेवा कमा चारी आहेत, जे
जागवतक रेल्वे उद्ोगास जागवतक दजााचे संशोधन, णशिण आणण नेतृत्व प्रदान करण्यास सिम
आहेत.

वविंटेर् मोटाि वाहने ननयमन आदेश २०१९

• जु न्या वविं टेज (Vintage) वाहनांच्या नोंदणीचे डनयमन करण्यासाठी रस्ते वाहतूक आणण महामागा
मंत्रालयाने १५ डिसेंबर रोजी एक मसुदा अवधसूचना जारी केली आहे .
• वविं टेज वाहनांना ववणशष्ट ओळख प्रदान करण्यासाठी मंत्रालयाने या वाहनांना व्हीए (VA) अिरे
असलेली एक ववशेर् नं बर-र्पलेट देण्याची योजना आखली आहे.
• या योजनेची अंमलबजावणी करण्यासाठी मंत्रालयाने ‘वविं टेज मोटार वाहने डनयमन आदेश २०१९’
जारी केला आहे.
• यानुसार वविं टेज वाहनांच्या नोंदणी िमांकामध्ये ‘XXVAYY’ अिरे असतील, णजर्े व्हीए (VA)
वविं टेज, एकसएकस (XX) संबंवधत राज्याचा संकेतांक आणण वायवाय (YY) १ ते ९ दरम्यानचे अंक
असतील.
• या आदेशानु सार वविं टेज वाहनांच्या मालकांना २०,००० रुपये शुल्क राज्य पररवहन अवधकाऱ्ांकिे
जमा करावे लागतील, ज्याची वैधता १० वर्े असेल. त्यानंतर मालकांना पुन्हा २०,००० रुपये देऊन
आपल्या मालकीचे नूतनीकरण करावे लागेल.
• देशात राबववले जाणारे अशा प्रकारचे हे पस्हलेच धोरण आहे.

Page | 164
 महत्व
• हे धोरण अंमलात आणण्याचे उिीष्ट प्रवतान एजन्सींकिून होणारा छळ टाळणे आहे. हे धोरण वविं टेज
वाहनांची ओळख पटववण्यास आणण डनयमन करण्यास मदत करेल.
• ऐवतहावसक, तांडत्रक, सांस्कृवतक व सौंदयाात्मक महत्त्व असणाऱ्ा वविं टेज वाहनांचे संवधा न करणे, हे
या मसुदा डनयमांचे उिीष्ट आहे .
• सध्या देशात लागू असलेल्या केंद्रीय मोटार वाहन डनयमांनुसार वविं टेज कार रलीमध्ये भाग घे णाऱ्ा
वाहनांना नोंदणीतून सूट देण्यात आली आहे . तसेच यानुसार कोणतीही ५० वर्ाापेिा जु नी कार ही
वविं टेज कार मानली जाते.

नदव्याांग व जयेष्ठ नागरिकाांसाठीचे पहहले न्यायालय सुरू

• दीि वर्ाांच्या पाठपुराव्यानंतर डदव्यां ग आणण ज्येि नागररकांसाठीचे महाराष्टरातील पस्हले न्यायालय
णशवाजीनगर णजल्हा सत्र न्यायालयात जागवतक डदव्यांग डदनाच्या पार्श्ाभूमीवर ३ डिसेंबरपासून सुरू
झाले.
• णशवाजीनगर णजल्हा सत्र न्यायालयात तळमजल्यावर डदव्यांग न्यायालय असून न्यायाधीशपदी
वाघमारे यांच्यासह ववशेर् न्यायाधीश, कडनि णलडपक, टंकलेखक, णशपाई यांची डनयुकती करण्यात
आली आहे .
• यासंबंधीच्या अवधसूचनेत नमूद केल्याप्रमाणे ज्येि नागररक आणण डदव्यां गांच्या तिारींचे डनराकरण
तिार दाखल झाल्यानंतर सहा मस्हन्यांच्या आत करण्यात येणार आहे.
पाश्वयभूमी
• दीि वर्ाांपूवी केंद्रीय न्याय ववधीमंत्री रवी शंकर प्रसाद यांनी डदव्यांग आणण ज्येि नागररकांच्या
तिारींचे डनराकरण करण्यासाठी स्वतंत्र न्यायालय सुरू करण्याची सूचना डदली होती.
• त्यानंतर मुख्यमंत्री देवें द्र फिणवीस आणण मुंबई उच्च न्यायालयाचे न्यायमूती यांची एक बैठक पार
पिली आणण राज्यात डदव्यांग व ज्येि नागररकांच्या तिारींचा डनपटारा करण्यासाठी स्वतंत्र
न्यायालय सुरू करण्याची अवधसूचना प्रवसद्ध करण्यात आली.
• अवधसूचनेत मुंबई, ठाणे, पुणे, नाणशक, औरंगाबाद, सातारा, सांगली, लातूर, परभणी, नागपूर येर्ील
न्यायालयात ववशेर् न्यायालय सुरू करण्याचे नमूद करण्यात आले होते.
• अवधसूचना जारी झाल्यानंतर राज्यात डदव्यांग व ज्येि नागररकांसाठी ववशेर् न्यायालयाचे कामकाज
सुरू झाले नव्हते.

नदल्लीचे इलेहक्टरक वाहनाांसांबांधी धोिण

Page | 165
• २४ डिसेंबर डदल्लीचे मुख्यमंत्री अरवविं द केजरीवाल यांनी डदल्लीला इलेस्कटरक वाहनांची राजधानी
बनववण्यासाठी नवीन धोरण सादर केले.
• या धोरणांतगात सरकारने इलेस्कटरक वाहनांना अनु दान देण्याची योजना आखली आहे .
• २०२४ पयांत नोंदणीकृत नवीन वाहनांपैकी २५ टक्के वाहने इलेस्कटरक असल्याचे सुडनणश्चत करणे, हे
या धोरणाचे उिीष्ट आहे.
• इलेस्कटरक वाहनांबरोबरच डदल्ली सरकारने २५० चार्जजग स्टेशन उभारण्याची योजनाही आखली
आहे. या योजनेअंतगात इलेस्कटरक वाहनांसाठी २० टक्के पार्ककगचा देखील समावे श आहे.
• यूएनईपी (संयुकत राष्टर पयाावरण कायािम) तज्ञ, आंतरराष्टरीय पररवहन पररर्द यांच्या अणभप्रायानं तर
हे धोरण तयार केले गेले आहे . या धोरणाचा मसुदा नोव्हेंबर २०१८ मध्येच सावा जडनक करण्यात
आला होता.
• ८० टक्के काबान मोनोऑकसाइि, ४० टक्के पीएम २.५ व ८० टक्के नायटरोजन ऑकसाईि या प्रदूर्कांचे
उत्सजा न करणारी वाहने प्रदूर्णाचे प्रमुख कारण असल्यामुळे, हे धोरण महत्त्वपूणा आहे .
इलेहक्टरक वाहने का?
• प्रदूर्कांचे उत्सजा न करीत नसल्यामुळे इलेस्कटरक वाहनांचा जगभरात सतत प्रचार केला जात आहे.
• याणशवाय केंद्र सरकारने इलेस्कटरक वाहनांवरील जीएसटी दरही कमी केले आहेत.
• २००५च्या पातळीच्या तुलनेत २०३०पयांत हररतगृह वायूंचे (GHG) उत्सजा न ३३ टककयांनी कमी
करण्याचे लक्ष्य गाठण्यात ही वाहने भारताला मदत करतील.

भाित-ब्राझील र्ैवऊर्ाय किािास मांर्ूिी

• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अध्यितेखालील केंद्रीय मंडत्रमंिळाने जैवऊजाा सहकायाासंदभाात भारत
आणण िाझील यांच्यातील सामंजस्य करारावर स्वािरी करण्यास मान्यता डदली आहे.
• भारत आणण िाझील हे जगातील उजे चे सवाात मोठे वापरकते आहेत आणण संपूणा एलएसी (लडटन
अमेररका आणण कररवबयन) प्रदेशात िाझील हा भारताचा एक महत्त्वपूणा व्यापाररक भागीदार आहे.
• िाझील हा सध्या जगातील दुसऱ्ा िमांकाचा जैवइंधन उत्पादक आणण ग्राहक आहे . जैव-इंधन
िेत्रात भारतानेही आपले लि केंडद्रत केले आहे.
• भारताने २०१८ मध्ये जैव-इंधना संदभाातील नवीन धोरण जाहीर केल्याने, २०३० पयांत पेटरोलमध्ये
इर्नॉलचे २० टक्के व डिझेलमध्ये बायोिीझे लचे ५ टक्के वमश्रण करण्याचे लक्ष्य समोर ठेवले आहे.
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी आणण िाझीलचे राष्टराध्यि यांच्यात २०१६ मध्ये झालेल्या बैठकीत, अिय ऊजाा
तसेच आधु डनक िेत्रातल्या संशोधन व ववकासासाठी सहकाया करण्याचे उभय पिांनी मान्य केले
होते.

Page | 166
• या संदभाातील सामंजस्य करार फीिस्टॉक, औद्ोवगक रूपांतरण, ववतरण व शेवटच्या वापराच्या
िेत्रांसह जैवइंधन, बायोइलेस्कटरवसटी व बायोगस पुरवठा शृंखलेमध्ये गुंतवणूकीला सहकाया व
प्रोत्साहन देण्यासाठी एक आराखिा प्रदान करेल.
• या कराराच्या काही अन्य वै णशष्ट्यांमध्ये ऊस, मका, तांदूळ, तेल-डपके व णलग्नोसेल्युलोवसक पीकांसह
जैव उजे संदभाात कृर्ी पद्धती व धोरणांच्या मास्हतीची देवाण-घेवाण; जैव-इंधनाच्या वापरावर
आधाररत हररतगृह वायू उत्सजा न पातळी कमी करण्याची धोरणे, इंणजन आणण इंधन बदल/जीवाशम
इंधनासह वमवश्रत जैवइंधनाच्या णभन्न टक्केवारीसाठी आवशयक असणारी समायोजने आदींचा समावे श
आहे.

Page | 167
 योिना व प्रकल्प
अटल भूर्ल योर्ना
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी माजी पंतप्रधान अटल वबहारी वाजपेयी यांच्या ९५व्या जयंतीडनवमत्त नवी
डदल्ली येर्े अटल भूजल योजना (अटल जल) जाहीर केली.
• या योजनेद्वारे भूजलाचे व्यवस्थापन केले जाणार असून प्रत्येक घरी डपण्यासाठी स्वच्छ पाण्याचा
पुरवठा करण्याचा प्रयत्न केला जाणार आहे.
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अध्यिते खालील केंद्रीय मंडत्रमंिळाने या योजनेला मंजु री डदली आहे.
• सध्या ग्रामीण भागातील १८ कोटी लोकांपैकी केवळ ३ कोटी लोकांनाच जलवास्हनीद्वारे स्वच्छ
डपण्याचे पाणी वमळते. या योजनेमुळे पुढील ५ वर्ाांत उवा ररत १५ कोटी जनतेला स्वच्छ पाणी वमळेल.
या योर्नेचे दोन महत्वाचे घटक
• शार्श्त भूजल व्यवस्थापनासाठी संस्थात्मक बळकटीकरण आणण िमता बांधणी.
• सुधाररत भूजल व्यवस्थापन पद्धतीत यश वमळवण्यासाठी राज्यांना प्रोत्साहन देणे. (जे णेकरुन सध्या
अस्स्तत्वात असलेल्या योजना एकत्र करुन राज्य सरकार जल व्यवस्थापनासंदभाात मागणी नुसार
प्राधान्य िम ठरवत सुस्पष्ट आखणी आणण अंमलबजावणी करु शकतील).
योर्नेची वैणशष्ट्ये
• लोकसंख्या वाढ, शहरीकरण व औद्ोवगकीकरणामुळे देशात भूजल पातळी सातत्याने खालावत
आहे तसेच अनेक स्ठकाणी भूजलाचा दजााही डनकृष्ट झाला आहे .
• या पार्श्ाभू मीवर भूजल पातळी शार्श्त राहावी या दृष्टीने अटल भूजल योजना राबवली जाणार आहे.
या योजनेअंतगात ववववध उपिमांच्या माध्यमातून भूजल संरिणाचे प्रयत्न केले जातील.
• अटल भूजल योजनेला १२ डिसेंबर २०१९ रोजी जागवतक बँकेकिून मंजु री वमळाली आहे. ही योजना
२०२० ते २०२५ अशी पाच वर्े राबववली जाणार आहे .
• ६००० कोटी रुपये खचा अपेणित असणाऱ्ा या योजनेचा ५० टक्के खचा केंद्र सरकार करणार असून
उवा ररत ५० टक्के खचा जागवतक बँक करणार आहे .
• सामुदावयक सहभागातून जलस्तर व्यवस्थापन सुधारण्याचा या योजनेचा उिेश असून पाण्याची
कमतरता असलेल्या गुजरात, हररयाणा, महाराष्टर, कनााटक, मध्य प्रदेश, राजस्थान आणण उत्तर
प्रदेशातल्या ववणशष्ट भागांमध्ये ही योजना राबवली जाईल.
• भूजलाची कमतरता, प्रदूर्ण व अन्य बाबींचा ववचार करून वरील राज्यां ची डनवि करण्यात आली
आहे. या योजनेमुळे ७८ णजल्यातल्या ८३५० ग्रामपंचायतींना लाभ होण्याची अपेिा आहे.
• अटल जल या योजनेअंतगात ग्रामपंचायत पातळीवर भूजल व्यवस्थापन आणण पाण्याच्या मागणीच्या

Page | 168
 ववचारातून जल व्यवस्थापनावर भर देत सवयी बदलण्याला प्राधान्य डदले जाणार आहे .
• पाण्याचा प्रश् या योजनेमुळे सुटणार असल्याने शेतकऱ्ांचे उत्पन्न दुर्पपट होईल अशी सरकारला
खात्री आहे. या योजनेचा फायदा ८,३५० गावांना होणार आहे.
• ग्राम पंचायत स्तरावर जलसुरणिततेसाठी योजनेद्वारे काया केले जाणार असून त्यासाठी शैिणणक
आणण संवादात्मक कायािम केले जाणार आहेत.
• जलशकती मंत्रालयाचा जलसंपदा, नदी ववकास आणण गंगा कायाकल्प ववभाग या योजनेची नोिल
एजन्सी म्हणून काया करेल.
प्रभाव
• जल जीवन अणभयानासाठीच्या स्रोतांना शार्श्त करणे त्यासाठी स्थाडनक समुदायांची मदत घे णे.
• शेतकऱ्ांचे उत्पन्न दुर्पपट करण्यासाठी मदत.
• जन सहभागातून भूजल व्यवस्थापनाला प्रोत्साहन.
• सावा जडनक स्तरावर पाण्याचा उपयोग करण्याची कायािमता सुधारणे तसेच पीक पद्धतीत सुधारणा.
• जल स्रोतांचा समान आणण प्रभावी वापर करण्यास प्रोत्साहन व त्यासाठी सामुदावयक पातळीवर
सवयींमध्ये बदल घिवण्यास चालना.

पीएम-द्रकसान योिना
• चचेत का? | प्रधानमंत्री डकसान सन्मान डनधी योजनेंतगातचा चौर्ा हप्ता शेतकऱ्ांना डिसेंबर २०१९
मध्ये प्रदान केला जाणार असून, हा हप्ता केवळ आधार-प्रमाणणत बँक खाते असणाऱ्ा शेतकऱ्ांना
डदला जाणार आहे.
• प्रधानमंत्री डकसान सन्मान डनधी योजनेचा लाभ घे ण्यासाठी आता बँक खात्याला आपला आधार
िमांक जोिणे बंधनकारक करण्यात आले आहे.
• ही योजना सुरू केल्यापासून या योजनेचा लाभ घे ण्यासाठी आधार िमांक बंधनकारक करण्याची ही
पस्हलीच वेळ आहे.
प्रधानमांिी द्रकसान सन्मान द्रनधी
• पंतप्रधान नरेंि मोदी यांनी २४ फे ब्रुिारी २०१९ रोजी उत्तर प्रदेशमधील गोरखपूर येिे पीएम-नकसान
अिाात प्रधानमंत्री नकसान सन्मान ननधी योजनेचा शुभारंभ केला.
• प्रधानमंत्री नकसान सन्मान ननधी (पीएम-नकसान) ही योजना २०१९-२०च्या अंतररम अर्ासंकल्पामध्ये
र्ोनषत करण्यात आली होती.
योिनेचे स्वरूप

Page | 169
• सुरुिातीला या योजने अंतगात २ हेक्तटरपेक्षा कमी जमीन असलेल्या लहान आणण िं वचत शेतकऱ्यांना
दरिषी ६ हजार रुपये (प्रवतमाह ५०० रुपये) देण्यात येणार होते. परंतु आता ही मयाादा हटविण्यात
आली आहे .
• आता जवमनीचा आकार लक्षात न र्ेता सिा पात्र शेतकरी कुटुंबांना या योजनेचा लाभ वमळणार आहे.
्यामुळे या योजने द्वारे सु मारे १५ कोटी शेतकरी लाभाक्रन्ित होतील अशी अपेक्षा आहे.
• ही रक्कम २ हजार रुपयांच्या ३ हप््यांमध्ये िेट लाभ हस्तांतरण सािा जननक अिाव्यिस्था प्रणाली
अिाात डीबीटी-पीएफएमएस शेतकऱ्यांच्या खा्यामध्ये िगा केली जाईल.
• याद्वारे लाभाथ्याांपयांत पूणा रक्कम पोहोचेल ि पूणा प्रक्रक्रये मध्ये पारदशाकता आणली जाईल.
• ही केंि सरकार पुरस्कृत योजना असून वतच्यासाठी केंि सरकारद्वारे पूणा अनु दान देण्यात येत आहे.
ही योजना १ नडसेंबर २०१८ पासून कायााक्रन्ित करण्यात आली आहे.
• सुरुिातीला या योजनेसाठी ७५,००० कोटी रुपये खचा अपेणक्षत होता. परंतु कमाल जवमनीची मयाादा
हटववल्यामुळे सरकारी वतजोरीिर अवतररक्तत १२,२१७.५० कोटी रुपयांचा ताण पडणार आहे.
• राज्य सरकार आणण केंिशावसत प्रदेश हे या योजने साठी पात्र शेतकऱ्यांची ननिड करतील, ही ननिड
केंि सरकारने र्ालून डदलेल्या ननकषांिर होईल.
योिनेची उक्रद्दष्ट्े
• नपकांचे आरोग्य सुधारणे ि ्याद्वारे उ्पन्न वमळिणे तसेच शेतकऱ्यांच्या आर्थिक उ्पन्नाला हातभार
लािणे. यामुळे शेतकऱ्यांची सािकारांच्या कचाट्यातून मुक्ततता होईल आणण ्यांना शेती करणे
सुलभ होईल.
• खराब हिामानामुळे नकिंिा कमी नकिं मतीमुळे पीनडत शेतकऱ्यांना मदत करणे.
• छोट्या आणण िं वचत शेतकऱ्यांचे उ्पन्न िाढिण्यासाठी ही योजना सुरू करण्यात आली असून, वतचा
लाभ नकमान १५ कोटी शेतकरी कुटुंबांना वमळण्याची अपेक्षा आहे.
• २०२२पयांत शेतकऱ्यांचे उ्पन्न दुप्पट करणार, या आपल्या िचनाची पूताता करण्याच्या दृष्ट्ीने भाजपा
सरकारने उचललेले हे एक मह्िाचे पाउल आहे.
योिनेचे लाभ
• ही योजना छोट्या ि िं वचत शेतकऱ्यांचे जीिन बदलून टाकण्यासाठी एक क्रांवतकारी पाऊल आहे.
• याद्वारे शेतकऱ्यांना खात्रीचे उ्पन्न वमळेल या सिा प्रक्रक्रयेतून दलालांना िे गळे केल्यामुळे भ्रष्ट्ाचार
कमी होईल.
• कजामाफीपेक्षा पीएम-नकसान ही योजना शेतकऱ्यांच्या सक्षमीकरणात मोठी भूवमका बजािे ल.
• नाबाडाने २०१५-१६मध्ये केलेल्या ग्रामीण वित्तीय सिे क्षणानु सार शेतकऱ्याचे सरासरी मावसक उ्पन्न
३,१४० रुपये होते. अशा प्रकारे, शेतकऱ्याचे मावसक उ्पन्न ५०० रुपये प्रवतमक्रहना म्हणजे जिळपास

Page | 170
 १६ टक्तक्तयाने िाढे ल.
• पीएफएमएस अंतगात होणाऱ्या या इलेक्तटरॉननक हस्तांतरणामुळे केंि सरकारच्या नडणजटल इंनडया
उपक्रमाला अवधक बळ वमळणार आहे.

प्रधानमांिी मातृ वांदना योिना

• PMMVY | Pradhan Mantri Matru Vandana Yojana.
• चचेत कशामुळे? | अणखल भारतीय मातृत्व लाभ कायािम ‘प्रधानमंत्री मातृ िं दना योजने’मधील
अपवादात्मक तरतु दींमुळे या योजनेवर टीका केली जात आहे .
अपवादात्मक तितुदी
• या योजनेचा लाभ कोणत्याही मस्हलेला केवळ पस्हल्या मुलाच्या जन्माच्या आधारेच वमळतो.
• या योजनेत नोंदणीसाठी अजा दार मस्हलेला आपल्या पतीचे ‘आधार’ संबंधी तपशील सादर करावा
लागतो. यामुळे एकट्या मस्हला, अवववास्हत माता, पररत्यकत पत्नी व ववधवा मस्हला या योजनेचा
लाभ घे ण्यापासून वं वचत राहतात.
• या योजनेत अजा करण्याचे डकमान वय १९ वर्े आहे , त्यामुळे १८ वर्े डकिंवा त्यापेिा कमी वयाच्या
नववववास्हत मस्हलांना या योजनेचा लाभ घे ऊ शकत नाहीत.
• देशातील पस्हल्या मुलाला जन्म देणाऱ्ा सु मारे ३० ते ३५ टक्के मस्हला १८ वर्ााखालील आहेत.
• या योजनेअंतगात नवजात मुलाच्या पालकांकिून, ते मूल संबंवधत िी व वतचा पती यांचे पस्हलेच
जीववत अपत्य असल्याचा पुरावा स्वतंत्रपणे घे ण्यात येतो.
• याणशवाय लाभार्ी मस्हलेला आपल्या सासरच्या घरच्या पत्त्याचे दस्तऐवज सादर करावे लागतात, जे
नववववास्हत मस्हलांसाठी आव्हानात्मक आहे . कारण गरोदरपणात त्यांना सहसा घरी राहणे आणण
ववश्रांती घे णे आवशयक असते.
• जडटल दस्तऐवजीकरण प्रस्िये मुळे देहवविय करणाऱ्ा, अटक झालेल्या अर्वा स्थलांतररत आणण
संघर्ाानंतरच्या पररस्थस्थतीत राहणाऱ्ा स्थिया या योजनेचा लाभ घे ण्यापासून वं वचत राहतात.
• एका मस्हला कायाकतीच्या म्हणण्यानुसार, या योजनेच्या अजा प्रस्ियेदरम्यान मस्हलांना मोठ्या
प्रमाणात लाच देखील द्ावी लागते .
योिनेबद्दल
• पंतप्रधान मातृ िं दना योजना १ जानेिारी २०१७ रोजी देशभरातील गभािती आणण स्तनदा मातांच्या
कल्याणासाठी सुरू करण्यात आलेली योजना आहे.
• मक्रहला ि बालविकास मंत्रालयामाफात राबविण्यात येणारी ही केंि पुरस्कृत योजना आहे.
• या योजनेंतगात, गभािती मक्रहलांना िाढ्या पोषण गरजा भागविण्यासाठी आणण िे तनात झालेल्या
Page | 171
 नुकसानाची अंशतः भरपाई करण्यासाठी िे ट ्यांच्या बँक खा्यात रोख लाभ देण्यात येतो.
• सिा गभािती मक्रहला ि स्तनदा माता, ज्या ननयवमतपणे केंि नकिंिा राज्य सरकार नकिंिा सािा जननक
उपक्रमांत कायारत आहेत, अशा मक्रहला या योजनेंतगात लाभ वमळविण्यास पात्र आहेत.
• या योजनेंतगात सिा पात्र लाभाथ्याांना ५००० रुपये तीन हप््यांमध्ये नदले जातात आणण उिा ररत १०००
रुपये जननी सुरक्षा योजनेंतगात प्रसूती लाभ अटींनु सार संस्था्मक प्रसुतीनंतर नदले जातात. अशा
प्रकारे, एका मक्रहलेला सरासरी ६००० रुपये वमळतात.
• सप्टेंबर २०१९ मध्ये या योजनेच्या लाभाथ्याांची संख्या १ कोटीपेक्षा अवधक असून, या योजनेंतगात
लाभाथ्याांना वितररत करण्यात आलेली एकूण रक्कम ४००० कोटींच्या पुढे गेली आहे.

उदय योिना-यिापयि
• UDAY | Ujwal Discom Assurance Yojana.
• ५ नोव्हेंबर २०१५ रोजी भारत सरकारच्या ऊजाा मंत्रालयाने उज्ज्वल डिस्कॉम ॲशयुरन्स योजना अर्ाात
उदय योजना सुरू केली.
• आर्मर्क संकटात सापिलेल्या राज्य सरकारच्या मालकीच्या वीज ववतरण कंपन्यांच्या (डिस्कॉम्स)
आर्मर्क स्थस्थतीत सुधारणा करण्यासाठी व त्यांना या संकटातून कायमस्वरूपी बाहेर काढण्यासाठी ही
योजना सुरु केली होती.
• व्याज भार, वीज खचा कमी करण्यासाठी ही योजना सुरू करण्यात आली होती, जे णेकरुन डिस्कॉम्स
२४ तास पयााप्त आणण ववर्श्ासाहा वीजपुरवठा करू शकतील.
• उदय योजनेची चार उस्िष्टे:
❖ वीज ववतरण कंपन्यांच्या कायािमतेत सुधारणा करणे.
❖ वीज खचाात कपात करणे.
❖ ववतरण कंपन्यांच्या व्याज खचाात कपात करणे.
❖ राज्य ववत्त आयोगाच्या सहकायााने डिस्कॉम्सला आर्मर्क णशस्त लावणे.
चचेत किामुळे?
• २०१५ मध्ये सुरू करण्यात आलेली उज्ज्वल डिस्कॉम ॲशयुरन्स योजना अर्ाात उदय योजना आपल्या
आरंणभक यशानंतर आता वीज ववतरण कंपन्यांसाठी (डिस्कॉम्स) लाभप्रद ठरत नाहीये.
• नोव्हेंबर २०१५ मध्ये या योजनेच्या अंमलबजावणीनंतर, आर्मर्क वर्ा २०१६ मध्ये डिस्कॉम्सचा तोटा
५१,५६२ कोटी रुपये होता, तर आर्मर्क वर्ा २०१८ हा तोटा केवळ १५,१३२ कोटी रुपये राहीला
होता.
• परंतु आर्मर्क वर्ा २०१९च्या सप्टेंबरपयांतच्या आकिेवारीनुसार हा तोटा वाढून पुन्हा २८,०३६ कोटी

Page | 172
 रुपये झाला आहे.
• ही आकिेवारी असे दशाववते की, डिस्कॉम्स आपला सरासरी पुरवठा खचा आणण सरासरी महसुल
प्राप्ती यांच्यातील तफावत कमी करण्यात अपयशी ठरले आहेत.
• या व्यवतररकत, या कंपन्या आर्मर्क वर्ा २०१९ साठी एकूण तांडत्रक व वाणणस्ज्यक तोट्याचे (AT&C
| Aggregate Technical and Commercial) लक्ष्य १५ टककयांनी कमी करण्यातही अयशस्वी
ठरल्या आहेत.
• २८ पैकी केवळ ७ राज्यांनी एकूण तांडत्रक व वाणणस्ज्यक तोटा कमी करण्याचे लक्ष्य गाठले आहे.
• सवा २८ राज्यांनी ही योजना लागू करणे, ही जरी या योजनेची सकारात्मक बाजू असली तरीही
प्रत्यिात केवळ १० राज्यांना तोटा कमी करण्यात यश आले . उवा ररत राज्ये आपल्या डनधााररत लक्ष्ये
साध्य करण्यापासून फार दूर आहेत.
• डिस्कॉम्सचा वीजपुरवठा खचा व ग्राहकांकिून प्राप्त वबले यांच्यात सु मारे १.५ लाख कोटी रुपयांची
तफावत आहे. राज्यांनी ववतरण सुववधांमध्ये सु मारे ८५ ते ९० हजार कोटींची आर्मर्क मदत केली
असूनही ही तफावत सातत्याने वाढत आहे.
• सरकारच्या ‘प्राप्ती’ वेब पोटालनुसार वीज उत्पादक कंपन्यां किे डिस्कॉम्सची र्कबाकी २०१९ मध्ये
८१,९६४ कोटी रुपये झाली आहे, जी २०१८ मध्ये ५४,६६४ कोटी रुपये होती.
• PRAAPTI | Payment Ratification and Analysis in Power Procurement for
bringing Transparency in Invoicing of Generators.
या योिनेच्या अपयिाची कारिे
• राज्यांद्वारे दर वाढीस उशीर झाल्यामुळे डिस्कॉम्स खचा आणण महसूल यामधील तफावत कमी होऊ
शकले नाहीत.
• या योजनेतील कायाकुशलतेचा अभाव हेदेखील या योजनेच्या अपयशाचे एक मुख्य कारण ठरले.
सुरुवातीच्या टर्पर्पयात आर्मर्क मदत आणण ववत्तीय अनुप्रयोगांद्वारे काही उस्िष्टे साध्य केली गेली होती,
परंतु ही योजना जास्त काळ हे यश डटकवून ठेवण्यात अयशस्वी ठरली.
• डिस्कॉम्सच्या र्कबाकीच्या रकमेत सुरुवातीला काही प्रमाणात घट झाली परंतु नंतर ती झपाट्याने
वाढली. यावरून हे स्पष्ट झाले की योजनेच्या सुरुवातीच्या यशानंतर वतचा प्रभाव कमी होत गेला.
• याणशवाय डिस्कॉम्स त्यांची वीज खरेदीची एकूण डकिंमत वसूल करण्यास असमर्ा ठरले.
पुढे काय?
• उदय डकिंवा इतर कोणतीही योजना यशस्वी होण्यासाठी, त्याच्या डनर्ममतीत कायािमता असणे
आवशयक आहे, जे णेकरून त्या योजनेचा प्रभाव दीघाकाळ डटकेल.
• या योजनेंतगात डिस्कॉम्सचा नफा वाढववण्यासाठी डकिंवा तोटा कमी करण्यासाठी दरवाढ करण्यात

Page | 173
 आली. ज्यामुळे योजनेच्या यशस्वी अंमलबजावणीत अिचणी डनमााण झाल्या.
• याऐवजी डिस्कॉम्सचे एकूण तांडत्रक व वाणणस्ज्यक तोटा कमी करण्याचे, वबणलिंग व संग्रह प्रस्िया
सुधारण्याचे प्रयत्न केले पास्हजे त जे णेकरून ते नफ्याच्या स्थस्थतीत राहतील.
• आर्मर्क वर्ा २०१९ मध्ये डिस्कॉम्सला झालेल्या तोट्यामुळे, उदय योजनेच्या जागेवर नवीन योजना
लागू करणे आवशयक आहे ज्यामध्ये उदय योजनेतील उणीवा दूर केलेल्या असतील.
• जर डिस्कॉम्स त्यांचे नुकसान डनयंडत्रत करण्यास सिम असतील तर ते सरकारी िेत्रात ठेवावे त डकिंवा
खाजगी िेत्राचा सहभाग वाढववण्यासाठी ते सावा जडनक-खाजगी भागीदारी (पीपीपी) मॉिेलमध्ये
आणले जावे त.
• उदय योजनेच्या ऐवजी कोणतीही नवीन योजना राबववण्याकररता केंद्र सरकारने अर्ासहाय्य देणे
आवशयक आहे, जे उदय योजनेंतगात डदले गेले नव्हते.

वाहन वमशन योर्ना २०१६-२६

• चचेत कशामुळे? | वाहन वमशन योजना २०१६-२६ (AMP | Automotive Mission Plan)
वाहन उद्ोगाच्या ववकासासाठी रोिमप तयार करण्यासाठी भारत सरकार व भारतीय वाहन उद्ोगाचे
एकडत्रत णव्हजन आहे.
• या योजनेच्या जोरदार अंमलबजावणीसह वाहन उद्ोग िेत्रात आलेल्या मंदीच्या एकूण पररस्थस्थतीत
सुधारणा होण्याची अपेिा आहे .
णहर्न
• एएमपी २०१६-२६चे लक्ष्य: वाहन आणण वाहनांच्या सुट्या भागांच्या डनर्ममती व डनयाातीशी संबंवधत
उद्ोगांमध्ये प्रर्म ३ देशांमध्ये भारताचे स्थान डनमााण करणे.
• सध्या भारतीय वाहन उद्ोगाचा देशाच्या जीिीपीमध्ये सु मारे ७ टक्के वाटा आहे, जो २०२६ पयांत १२
टककयांपयांत वाढवणे आणण ६५ दशलि अवतररकत रोजगार डनर्ममती करणे, ही या योजनेचे लक्ष्य
आहे.
उद्देश
• पुढील १० वर्ाांत वाहने, वाहनांच्या सुट्या भागांचे उत्पादन आणण टरकटर उद्ोगांच्या आकार व िमता
वृ द्धीसह भारताच्या जीिीपीमध्ये या िेत्राच्या योगदानाच्या वृ द्धीचे लक्ष्य गाठता येईल, अशा
पररस्थस्थतींचा ववकास करणे.
• उत्पादनास प्रोत्साहन देणे: भारतीय वाहन उद्ोग उत्पादन िेत्रातील अग्रगण्य चालक आहे , त्यामुळे
या िेत्राला ‘मेक इन इंडिया’ कायािमाचा प्रमुख चालक बनववणे. हे देशातील सूक्ष्म, लघु आणण
मध्यम उद्ोगांना प्रोत्साहन देईल.

Page | 174
• रोजगार: भारतीय वाहन उद्ोगाला ‘कौशल्य भारत’ कायािमामध्ये एक प्रमुख योगदानकताा आणण
भारतीय अर्ाव्यवस्थेमध्ये रोजगार डनर्ममती करणारे मोठे िेत्र बनववणे.
• गवतशीलता: ही योजना सावा डत्रक गवतशीलता सुडनणश्चत करण्यासाठी, देशातील प्रत्येक व्यकतीसाठी
सुरणित, कायािम आणण आरामदायी गवतशीलता वाढववण्यावर लि केंडद्रत करते .
• डनयाातः भारतीय वाहन उद्ोगाची डनव्वळ डनयाात वाढववणे आणण भारताला जगातील आघा िीचे
वाहन डनयाात केंद्र म्हणून स्थाडपत करणे.
• इलेस्कटरक वाहनेः इलेस्कटरक वाहनांसारखे नवीन वाहन तंत्रज्ञान तसेच संबंवधत मूलभूत सुववधा व
नवीन इंधन-कायािमता डनयम या योजनेमध्ये समाववष्ट करण्यात आले आहेत.
• या योजनेच्या यशामुळे भारत केवळ वाहन उत्पादक म्हणूनच नव्हे तर वाहन डिझाईन आणण
ववकासाचे केंद्र म्हणूनही उदयास आला आहे .

पांतप्रधान वन धन योर्नेला १०० नदवस पूणय

• देशभरातील आडदवासींना सिम बनवण्याच्या उिेशाने सुरु करण्यात आलेल्या पंतप्रधान वन धन
योजनेला ७ डिसेंबर २०१९ रोजी १०० डदवस पूणा झाले आहेत.
• पंतप्रधान वन धन योजना बाजारपेठे शी संलग्न आडदवासी उद्मशीलता ववकास कायािम असून,
त्याद्वारे आडदवासी बचतगटांचे समूह बनवू न त्यांचे बळकटीकरण केले जात आहे.
• देशातील २७ राज्यांच्या सहभागाने या योजनेची सुरुवात करण्यात आली आहे .
• आतापयांत २४ राज्यांकिून ७९९ वनधन ववकास केंद्रे स्थापन करण्याचा प्रस्ताव आला असून १८
राज्यातील ६७६ वनधन ववकास केंद्रांना टरायफेिने मंजु री डदली आहे.
पांतप्रधान वन धन योर्ना
• १४ एडप्रल २०१८ रोजी आंबेिकर जयंती महोत्सवादरम्यान छत्तीसगिच्या ववजापूर येर्े पंतप्रधान नरेंद्र
मोदी यांनी ही योजना सुरू केली होती.
• लघु वन उत्पादने (MFP) आणण वनांची वास्तववक संपत्ती वापरुन आडदवासींसाठी उपजीववक
े ची
साधने डनमााण करणे, हे या योजनेचे उिीष्ट आहे .
• त्यासाठी या योजने अंतगात आडदवासींना त्यांच्या उत्पादनांच्या मूल्यवधा नासाठी प्रणशिण व भांिवल
प्रदान केले जाते .
• तंत्रज्ञान आणण आयटीच्या मदतीने पारंपाररक ज्ञान आणण कौशल्य आणखी वाढववणे व आडदवासी
कारागीरांच्या एमएफपी-केंडद्रत जीवनाचा ववकास करणे, हे देखील या योजनेचे उिीष्ट आहे.
अांमलबर्ावणी

Page | 175
• या योजनेला प्रणशिण आणण तांडत्रक सहाय्य प्रदान करण्यासाठी केंद्रीय स्तरावर आडदवासी व्यवहार
मंत्रालय आणण राष्टरीय स्तरावर नोिल एजन्सी म्हणून आडदवासी सहकारी ववपणन ववकास संघटना
(TRIFED) या अंमलबजावणी करीत आहे .
• राज्य स्तरावर एमएफपीसाठी राज्य नोिल एजन्सी व णजल्हावधकारी या योजनेच्या अंमलबजावणीत
सवाात खालच्या स्तरावर महत्त्वपूणा भूवमका बजावतील.
वन धन ववकास क
ें द्रे
• या योजने अंतगात वन संपत्तीने समृद्ध असलेल्या आडदवासी णजल्यात आडदवासींच्या माध्यमातून वन
धन ववकास केंद्रे चालववली जाणार आहेत.
• प्रत्येक केंद्रामध्ये १० आडदवासी बचत गट असतील व प्रत्येक गटात ३० आडदवासी संग्रहकते
सामील असतील.
• स्थाडनक पातळीवर ही केंद्रे व्यवस्थापन सवमतीद्वारे व्यवस्थाडपत केली जातील.
• सरकारने योजना सुरू झाल्यापासून ५ वर्ाांत एकूण ३००० वन धन केंद्रांच्या स्थापनेचे उस्िष्ट ठेवले
आहे.

अांणशक ऋण हमी योर्ना

• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अध्यितेखाली केंद्रीय मंडत्रमंिळाच्या बैठकीमध्ये ‘अंणशक ऋण हमी
योजने’ला (Partial Credit Guarantee Scheme) मंजू री देण्यात आली.
• ही योजना सावा जडनक िेत्रातील बँकांना आर्मर्कदृष्ट्या सुस्थस्थतीत असलेल्या गैरबँडकिंग ववत्तीय
कंपन्या (NBFC) व गृहववत्तीय कंपन्या (HFC) यांच्याकिू न उच्च ‘रेडटिंग’ डदलेल्या मालमत्ता खरेदी
करण्यास परवानगी देते .
• तर्ाडप एकूण हमीची रक्कम बँकांद्वारे खरेदी केली जात असलेल्या मालमत्तेच्या उवचत मूल्याच्या १०
टककयांपयांत डकिंवा १० हजार कोटी रूपये यापैकी जी रक्कम कमी असेल वततकी असेल.
• या योजनेला अर्ा मंत्रालयाच्या आर्मर्क व्यवहार ववभागाने देखील मंजू री डदली आहे .
• सरकारची ही हमी योजना एनबीएफसी आणण एचएफसी यांच्या तरलतेच्या (Liquidity) समस्येचे
डनराकरण करेल. यामुळे या कंपन्या देशातील पतडनर्ममती व रोकिीच्या वहनामध्ये योगदान देऊ
शकतील.
• केंद्रीय अर्ासंकल्प २०१९-२० मध्ये या योजनेची घोर्णा करण्यात आली होती. सरकारच्यावतीने
आणलेल्या या ‘अंणशक ऋण हमी योजने’चा लाभ एकदाच घे ता येणार आहे.
• ही योजना ३० जू न २०२० पयांत डकिंवा १ लाख कोटी रुपयांची मालमत्ता बँकांद्वारे खरेदी केली
जाईपयांत (जे आधी होईल ते) सुरू राहणार आहे.

Page | 176
• या योजनेच्या प्रगतीचा आढावा घेवू न योजनेची वैधता ३ मस्हन्यापयांत वाढवण्याचे अवधकार अर्ा
मंत्र्यांना देण्यात आले आहेत.

िाष्ट्रीय र्लभृ त नकाशा-िेखन व प्रबांधन योर्ना

• केंद्रीय भूजल मंिळाने (CGWB | Central Ground Water Board) देशातील भूजल पातळी
मोजण्यासाठी ‘राष्टरीय जलभृत नकाशा-रेखन व प्रबंधन योजना’ लागू करणार आहे .
योर्नेबद्दल
• NAQUIM | National Aquifer Mapping and Management Programme.
• पाणी हा राज्यसूचीमधील विषय आहे, म्हणून देशातील जल व्यवस्थापन िेत्रात भू-जलसंधारण
आणण कृडत्रम जल पुनभारण यासंबंधी उपिम सुरू करणे मुख्यत्वे राज्यांची जबाबदारी आहे.
• NAQUIM हा संपूणा देशातील भूजल पातळीच्या मोजमाप प्रणालीचे नकाशा-रेखन व व्यवस्थापन
यासाठी जलशकती मंत्रालयाचा पुढाकार आहे .
या योर्नेची उद्दीष्ट्े:
• सूक्ष्म पातळीवर भूजल पातळी ओळखणे.
• उपललध भूजल संसाधनांचे प्रमाण डनणश्चत करणे.
• सहभागात्मक व्यवस्थापनासाठी संस्थात्मक व्यवस्था तयार करणे.
• भूजल पातळीची वै णशष्ट्ये मोजण्यासाठी योग्य योजना प्रस्ताववत करणे.
नकाशा-िेखनाची वैणशष्ट्ये
• देशाच्या ववववध भागात अंदाजे २५ लाख चौडकमी िेत्रफळाच्या एकूण नकाशा-रेखनयोग्य िेत्रापैकी
आतापयांत सु मारे ११.२४ लाख चौडकमी िेत्रासाठी जलचर जलभृत योजना तयार केली गेली आहे.
• CGWB आणण राज्य भूजल ववभागांनी संयुकतपणे केलेल्या भूजल संसाधन मूल्यांकनाद्वारे देशातील
११८६ मूल्यां कीत स्थानांना अवत-शोडर्त स्थान म्हणून वगीकृत करण्यात आले आहे. त्यापैकी सु मारे
७५ टक्के स्थानांवर जलभृत नकाशा-रेखनाची प्रस्िया पूणा झाली आहे.

सुगम्य भारत अणभयानाला मुदतवाढ

• अलीकिेच भारत सरकारने सुगम्य भारत अणभयानाची (Accessible India Campaign) अंवतम
मुदत माचा २०२० पयांत वाढववली आहे. सावा जडनक स्थळे नदव्यांग-स्नेही बनववणे, हे या मोस्हमे चे
मुख्य उिीष्ट आहे.
• केंि सरकारने ३ नडसेंबर २०१५ रोजी आंतरराष्ट्रीय नदव्यांग नदनाचे औवच्य साधू न ‘सुगम्य भारत
अणभयान’ सुरू केले होते.
Page | 177
• देशातील २६ कोटी नदव्यांग जनतेला विकासाच्या मुख्य प्रिाहात आणण्यासाठी डदव्यांग व्यकती
कायदा १९९५ अंतगात हे अणभयान सुरू करण्यात आले.
• हे अणभयान भारताने २००७ मध्ये स्िाक्षरी केलेल्या संयुक्तत राष्ट्रांच्या डदव्यांग व्यकतींच्या हक्कांसंबंधी
कराराच्या तरतुदींना अनु सरून आहे .
• या योजनेंतगात नदव्यांग व्यक्ततींना विवशष्ट् प्रकारचे ओळखपत्र नदले जाते, ज्याचा िापर देशभरातील
सिा राज्यांतील योजनांचा लाभ र्े ण्यासाठी करता येऊ शकतो.
• नदव्यांगांसाठी िै क्रश्िक सुगम्यता सुननक्रश्चत करण्यासाठी केंि सरकारच्या समाजकल्याण आणण
सबलीकरण विभागामाफात हे देशव्यापी अणभयान सुरू करण्यात आले आहे.
• अपंगांना येत असलेल्या अडचणी, ्यांच्या प्रती असलेली लोकांची नकारा्मक मानवसकता दूर
करण्यासाठी उपाययोजना करण्यासाठी याअंतगात कृती आराखडा तयार करण्यात आला आहे .
• समाजातील दुबाल, दुलाणक्षत नदव्यां गांच्या जीिनातील अं धकार दूर करून ्यांना समाजात मुख्य
प्रिाहात आणण्यासाठी केंि सरकार करत असलेल्या प्रय्नांचा हा एक भाग आहे.
• आर्थिक, सांस्कृवतक क्षेत्रात नदव्यांगांनी पुढे येण्यासाठी राज्य सरकारांनी पािले उचलण्याच्या दृष्ट्ीने
देशात सुगम्य भारत अणभयान राबविले जात आहे.
• अणभयानाची उक्रद्दष्ट्: सरकारी मालकीच्या कमीतकमी ५० टक्के इमारती नदव्यांग-स्नेही बनववणे. हे
उस्िष्ट ३ टर्पर्पयात साध्य करण्याची सकरची योजना आहे .
❖ पस्हला टर्पपा: २०१६ पयांत आंतरराष्टरीय ववमानतळांना डदव्यांग-स्नेही बनववणे.
❖ दूसरा टर्पपा: २०१७ पयांत २५ टक्के सावा जडनक वाहतूक वाहने डदव्यांग-स्नेही बनववणे.
❖ वतसरा टर्पपा: ५० सरकारी इमारती डदव्यांग-स्नेही बनववणे.

अमृत योर्नेला मुदतवाढ

• केंि सरकारने १८ नडसेंबर रोजी आपल्या मह्िाकांक्षी शहरी पुनरुज्जीवन व पररवतानासाठी अटल
वमशन अर्ाात ‘अमृत’ योजनेची मुदत २ वर्ाांनी वाढववण्याचा डनणाय जाहीर केला.
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी जू न २०१५ मध्ये ‘अमृत’ योजनेची (AMRUT | Atal Mission for
Rejuvenation and Urban Transformation) सुरुवात केली होती.
• लोकांच्या जीवनमानाचा दजाा सुधारणे आणण स्वच्छ, शास्वत व पयाावरणपूवाक शहरे तयार करणे ही
या अणभयानाची उस्िष्टे आहेत.
• या अणभयानंतगात माचा २०२० पयांत १३९ लाख पेयजल जोडण्या आणण १४५ लाख नाले जोडण्याचे
आश्िासन पंतप्रधानांनी नदले होते.
• या योजनेसाठी ७७,६४० कोटी रुपये खचा प्रस्तावित होता.

Page | 178
 ठळक मुद्दे
• गृहडनमााण व नागरी व्यवहार मंत्रालयाच्या आकिेवारीनुसार, गेल्या पाच वर्ाांत ७,१९५ कोटी रुपये
खचा करून आतापयांत २,३१६ प्रकल्प पूणा करण्यात आले आहेत.
• याणशवाय जू न २०१५ ते डिसेंबर २०१९ या कालावधीत ४६ टक्के पेयजल जोडण्या आणण २८.३ टक्के
नाले जोिणीचे काया पूणा करण्यात आले आहे.

िाष्ट्रीय ब्रॉडबॅण्ड मोहीम

• २०२२ पयांत सवा गावात िॉिबण्ि सुववधा वमळावी यासाठी केंद्र सरकारने राष्टरीय िॉिबण्ि मोहीम
(NBM) सुरू केली आहे .
• दूरसंचार मंत्री रववशंकर प्रसाद यांनी नवी डदल्ली येर्े या मोस्हमे ची सुरूवात केली. ही मोहीम केंद्र
सरकारच्या राष्टरीय डिणजटल दळणवळण धोरण २०१८चा भाग आहे.
या मोहहमेचे उद्देश
• डिणजटल संपकााच्या पायाभूत सुववधा, डिणजटल सिमीकरण आणण परविणाऱ्ा दरातील सवाांना
उपललध होणारी िॉिबण्ि सुववधा प्रदान करणे.
• िॉिबण्िची सवा समावे शक आणण सहज उपललधता.
• सवा गावांत २०२० पयांत िॉिबण्िची उपललधता.
• देशभरात ववशेर्त: ग्रामीण आणण दुगाम भागात िॉिबण्ि सेवे ची सावा डत्रक उपललधता.
• ३० लाख डकमी लांबीचे ऑप्टीकल फायबर केबलचे जाळे तयार करणे व २०२४ पयांत प्रवतहजार
लोकसंख्ये मागे टॉवरची संख्या वाढवणे.
• मोबाईल आणण इंटरनेट सेवांच्या दजाात लिणीय सुधारणा करणे.
• राज्य व केंद्रशावसत प्रदेशात डिणजटल संपकााच्या पायाभूत सुववधांची उपललधता मोजण्यासाठी
िॉिबण्ि रेिीनेस इंिेकस (BRI) ववकवसत करणे.
ननधी
• पुढील ४ वर्ाात या मोस्हमेसाठी सरकार आणण देशातील उद्ोग समूहाकिून ७ लाख कोटी रुपयांच्या
डनधीची गुंतवणूक अपेणित आहे.
• यापैकी १० टक्के डनधी युडनव्हसाल सणव्हास ऑस्ललगेशन फंिमधू न (USOF) डदला जाईल, तर उवा ररत
डनधी टॉवसा आणण इतर मालमत्तांच्या स्वरूपात उद्ोग िेत्रातून उभारण्यात येईल.
लाभ
• िॉिबण्ि उपिमांच्या अंमलबजावणीसाठी सावा डत्रक िॉिबण्ि सुववधा देण्यासोबतच ही मोहीम

Page | 179
 देशभरात वे गवान डिणजटल कनेस्कटणव्हटी देखील सुडनणश्चत करेल.
• १ लाख खेड्यांना इंटरने ट कनेस्कटणव्हटी पुरववणे, भारतीय अर्ाव्यवस्थे स ५ डटरणलयन िॉलरचा मैलाचा
दगि गाठण्यास देखील फायदेशीर ठरेल.

ग्रामसडक योर्नेच्या वतसऱ्ा टर्पर्पयाचा शुभािांभ

• १८ डिसेंबर रोजी केंद्रीय ग्रामववकास, कृर्ी व शेतकरी कल्याण मंत्री नरेंद्रवसिंह तोमर यांनी प्रधानमंत्री
ग्रामसिक योजनेच्या वतसऱ्ा टर्पर्पयाचा शुभारंभ केला.
• या योजनेच्या वतसऱ्ा टर्पर्पयात ग्रामीण भागातील कृर्ी बाजारपेठांना जोिण्यासाठी १.२५ लाख डकमी
लांबीचे रस्ते डनमााण करण्याचे सरकारचे उस्िष्ट आहे.
• या टर्पर्पयाच्या अंमलबजावणीच्या डनधीसाठी केंद्र आणण राज्य सरकारचा वाटा ६०:४० असा डनधााररत
करण्यात आला आहे. ईशान्येकिील राज्यांमध्ये ही प्रमाण ९०:१० असे आहे.
• या योजनेंतगात आतापयांत ५३,४९१ ग्रामीण रस्त्यांची कामे पूणा झाली आहेत. याद्वारे सु मारे ९७.२७
टक्के ग्रामीण वस्त्या जोिण्यात आल्या असून, देशभरात सु मारे ६ लाख डकमी लांबीचे रस्ते डनमााण
करण्यात आले आहेत.
• या योजनेतील सु मारे ३६,०६३ डकमी रस्त्यांच्या डनर्ममतीसाठी कचरा र्पलास्स्टक आणण कोल्ि वमकस
तंत्रज्ञानाचा वापर केला आहे.
प्रधानमांत्री ग्रामसडक योर्ना
• प्रधानमंत्री ग्रामसिक योजना २५ डिसेंबर २००० रोजी सुरू करण्यात आली. तत्कालीन पंतप्रधान
अटलवबहारी वाजपेयी यांनी ही योजना सुरू केली होती.
• प्रधानमंत्री ग्रामसिक योजनेचा मुख्य उिेश हा सवा साधारण व वबगर आडदवासी भागातील ५०० पेिा
जास्त व आडदवासी भागातील २५० पेिा जास्त लोकवस्तीची न जोिलेली गावे बारमाही रस्त्यांद्वारे
जोिणे हा आहे.
• या योजनेची अंमलबजावणी केंद्रीय ग्रामववकास मंत्रालयाद्वारे केली जात आहे. ही १०० टक्के केंद्र
पुरस्कृत योजना आहे.
• या योजनेसाठी डिझेलवर ७५ पैसे प्रवत लीटर उपकर आकारला जात आहे.

रेिन दुकानात प्रवथनेयुक्त अन्नपदाथय शमळण्याची िक्यता

• सावा जडनक ववतरण प्रणालीमध्ये (PDS) प्रवर्नेयुकत अन्नपदार्ा समाववष्ट करण्याची योजना नीती
आयोग आखत आहे. त्यात मासे, मांस आणण अंिी समाववष्ट करण्याच्या पयाायांवर ववचार केला जात
आहे.

Page | 180
• अन्नधान्याच्या बाबतीत भारत बहुधा स्वयंपूणा आहे . असे असूनही देशात कुपोर्णाची समस्या मोठ्या
प्रमाणावर आहे. या समस्येला सामोरे जाण्यासाठी नीती आयोग या योजनेवर ववचार करत आहे .
• अन्नसुरिा योजनेचा ववस्तार करून आता पोर्ण सुरिेला सरकार प्राधान्य देणार आहे. गररबांना
पोर्ण आहार सहज आणण कमी डकिं मतीत उपललध व्हावा, हा यामागे उिेश आहे.
• या रेशन दुकानांवर आता पोर्णयुकत पदार्ा देण्याचा सरकारचा ववचार आहे. सुरवातीच्या टर्पर्पयात
डकमान एक ते दोन प्रवर्नेयुकत पदार्ा रेशन दुकानावर उपललध केले जातील.
• नीती आयोग सध्या पुढील १५ वर्ाांसाठी णव्हजन िॉकयु मेंट तयार करण्यावर काम करत आहे. यात
देशाला पौस्ष्टक सुरिेच्या डदशेने नेण्याची गरज असल्याचे अधोरेणखत केले जाणार आहे.
• पुढील वर्ााच्या सुरुवातीस हे णव्हजन दस्तऐवज सादर करणे अपेणित आहे आणण ते १ एडप्रल २०२०
पासून लागू होण्याची शकयता आहे.
• यामुळे अन्नसुरिा ववधे यक आणखी मजबूत होईल, असा अंदाज व्यकत करण्यात येत आहे. २०१९-
२० या वर्ाात अन्नसुरिेवर १.८४ लाख कोटी खचा अपेणित आहे .
• देशातल्या सामान्य नागररकांना योग्य पोर्ण वमळावे या उिेशाने प्रवर्नेयुकत अन्नपदार्ा स्वस्त दराने
उपललध करून डदले जाणार.
ठळक मुद्दे
• सध्या रेशन दुकानातून सावा जडनक ववतरण प्रणाली अंतगात तांदूळ, गहू, साखर, तेल व किधान्ये हे
पदार्ा सवलतीच्या दरात ववतररत केले जात आहेत.
• अन्नधान्न्ांच्या उत्पादनात भारत जवळपास स्वयंपूणा आहे. परंतू पोर्णाच्या बाबतीत देश मागे आहे
आणण उपासमारीत देश पुढे आहे.
• जागवतक उपासमार डनदेशांक २०१९ मध्ये ११७ देशांमध्ये भारत १०२व्या स्थानी आहे. अहवालानुसार
ग्लोबल आणशयाई देशांमध्ये भारताची िमवारी सवाात वाईट आहे .
• कुपोर्णाच्या बाबतीत २०१४मध्ये भारताचा िमांक ५५वा होता. २०१५ मध्ये भारत ८०वा, २०१६
मध्ये ९७वा, २०१७मध्ये १००वा आणण २०१८ मध्ये १०३वा िमांक होता.
• सयुकत राष्टरसंघाच्या मते १९५ दशलि भारतीय कुपोडर्त आहेत. जागवतक उपासमारीपैकी एक
चतुर्ाांश भार भारतावर आहे.

क
े रळचा वसल्हि लाईन प्रकल्प
• भारतातील पस्हला प्रस्ताववत उच्च-गती रेल्वे मागा प्रकल्प ‘वतरुअनंतपुरम-कासारगोि से मी-हाय
स्पीि रेल कॉररिोर’ (SHSR) प्रकल्प २०२४ पयांत पूणा होणे अपेणित आहे.
• ५६,००० कोटी रुपये अपेणित खचा असलेल्या केरळमधील या प्रकल्पाला केंद्र सरकारने देखील

Page | 181
 प्रार्वमक मंजू री डदली आहे.
• हा ५३२ डकलोमीटरचा िबल लाइन प्रकल्प केरळ सरकार आणण केंद्रीय रेल्वे मंत्रालयाचा संयुकत
प्रकल्प आहे.
• या प्रकल्पाला वसल्व्हर लाईन असे नाव देण्यात आले असून, यामुळे सएचएसआरने वतरुअनंतपुरम ते
कासारगोि दरम्यानचा प्रवासाचा कालावधी १२ तासांवरून ४ तासांपयांत कमी होणार आहे. तसेच या
प्रकल्पामुळे केरळच्या अर्ाव्यवस्थेला चालनाही वमळेल.
• ५३२ डकमी लांबीचा हा रेल्वे मागा केरळमधील वायनाि, पठाणमवर्ट्टा, इिुक्की व पलक्कि हे णजल्हे
वगळता इतर १० णजल्यांमधू न जाणार आहे.
• केरळ रेल िे व्हलपमेंट कॉपोरेशन (KRDCL) ही या प्रकल्पासाठी अंमलबजावणी करणारी एजन्सी
आहे.
• या प्रकल्पाची अंमलबजावणी कमीतकमी भूसंपादनासह केली जाणार असून, केरळच्या पायाभूत
सुववधा आणण आर्मर्क ववकासामध्ये हा प्रकल्प महत्त्वपूणा भूवमका डनभावे ल.

फ्यूचि हस्कल्स: ववप्रो व नॅसकॉमचा सांयुक्त उपक्रम

• देशातील आघािीची मास्हती-तंत्रज्ञान कंपनी ववप्रो व नसकॉमने अणभयांडत्रकी ववद्ा्याांना कौशल्य
प्रणशिण देण्यासाठी ‘फ्यूचर स्स्कल्स’ नावाचे व्यासपीठ सुरू करण्याचा डनणाय घे तला आहे .

• या माध्यमातून २० अणभयांडत्रकी महाववद्ालयातील १० हजार ववद्ा्याांना कृडत्रम बुवद्धमत्ता, इंटरनेट

ऑफ वर्िंग्ज इत्यादींचे प्रणशिण डदले जाईल.
• हा उपिम ववप्रोच्या कॉपोरेट सोशल ररस्पॉस्न्सवबणलटी प्रोग्राम ‘टलेंट नेकस्ट’चा भाग आहे, ज्याचा
उिेश अणभयांडत्रकी णशिणाची गुणवत्ता वाढववणे व ववद्ा्याांना कौशल्य प्रणशिण देणे आहे.
• ‘फ्यूचर स्स्कल्स’द्वारे ववद्ा्याांना वबग िेटा, कलाउि कम्र्पयुडटिंग, सायबर वसकयुररटी, आर्षटडफणशयल
इंटेणलजें स व इंटरनेट ऑफ वर्िंग्ज यासाठी तयार केले जाणार आहे.
शवप्रो
• विप्रो भारतीय बहुराष्ट्रीय कंपनी आहे. विप्रोची (मूळ नाि िे स्टना इंनडया व्हेणजटेबल प्रॉडक्तटस्) स्थापना
२९ नडसेंबर १९४५ रोजी मोहम्मद हावशम प्रे मजी (अझीम प्रे मजी यांचे िडील) यांनी केली होती. वतचे
मुख्यालय बंगळूरुमध्ये स्थस्थत आहे.
• सुरुिातीला ही कंपनी िनस्पती आणण ररफाईन्ड तेलाचे उ्पादन करीत होती. िनडलांच्या ननधनानंतर
१९६६ मध्ये ियाच्या २१व्या िषी अझीम प्रेमजी विप्रोचे अध्यक्ष झाले.
• तेव्हा १३.८५ कोटी रुपये उलाढाल असणाऱ्या कंपनीत ्यांनी साबण, ट्य
ू बलाइट अशा ग्राहकोपयोगी

Page | 182
 िस्तू तयार करण्यास सुरुिात केली.
• १९७७ मध्ये कंपनीचे नाि बदलून विप्रो ठेिले. १९७९ मध्ये विप्रोने संगणक व्यिसायात पाऊल
टाकले आणण आता विप्रो देशातील सिाात मोठ्या आयटी कंपन्यांपैकी एक आहे.
• आता सु मारे ५७००० कोटींची उलाढाल असलेला विप्रो समूह खाद्यते ले, सौंदया प्रसाधने, कॉम्प्युटर
हाडािे अर ि सॉफ्टिे अर, व्यक्रक्ततगत उपयोवगता िस्तू अशा विविध क्षेत्रात एक आर्ाडीचा समूह
समजला जातो.
• विप्रोमध्ये १.७० लाखापेक्षा जास्त कमा चारी काम करतात. २०१९ मध्ये कंपनीचे एकूण बाजार
भां डिल ८.२५ अब्ज डॉलर झाले आहे आणण सु मारे ५८ देशात विप्रोचा विस्तार झाला आहे.
• कारभारातील पारदशाकता, उच्च गुणित्ता, सचोटी अशी ‘विप्रो’ उद्योगसमूहाची अनेक िै वशष्ट्ये सांगता
येतील. माक्रहती-तंत्रज्ञान क्षेत्रातील अ्यंत मोलाचे मानला जाणारे ‘पीसीएसएम लेव्हल:५’ हे
प्रमाणपत्र विप्रोला वमळालेले आहे .
नॅसकॉम (NASSCOM)
• पूणा रूप: नॅशनल असोवसएशन ऑफ सॉफ्टिे अर अँड सणव्हासेस कंपनीज
• स्थापना: १ माचा १९८८
• मुख्यालय: नोएडा, उत्तर प्रदेश
• सदस्य: २००० पेक्षा जास्त कंपन्या
• चेअरमन: ररशाद प्रे मजी
• नॅसकॉम भारतीय माक्रहती तंत्रज्ञान (आयटी) आणण वबजनेस प्रोसेस आउटसोर्ससग (बीपीओ) उद्योगांची
ना-नफा त्िािर काया करणारी गैरसरकारी जागवतक संर्टना आहे.
• ही संस्था सॉफ्टिे अर ि सेिांमध्ये व्यािसावयक सुविधा प्रदान करते आणण सॉफ्टिे अर तं त्रज्ञानात
संशोधनाला प्रो्साहन देते.
• बंगळुरू, चेन्नई, हैदराबाद, कोची, कोलकत्ता, मुंबई, पुणे आणण वतरुिनंतपुरम येिे या संस्थेची
प्रादेवशक कायाालये आहेत.
• या विश्िस्तरीय आयटी व्यापार संस्थेच्या २००० पेक्षा जास्त कंपन्या सदस्य आहेत. यातील २५०हुन
अवधक कंपन्या चीन, युरोप, जपान, अमेररका आणण नब्रटन या देशांमधील आहेत.
• नॅसकॉमच्या सदस्य कंपन्या सॉफ्टिे अर विकास, सॉफ्टिे अर सेिा, सॉफ्टिे अर उ्पादने, आयटी,
बीपीओ सेिा आणण ई-कॉमसा क्षेत्रामध्ये कायारत आहेत.

नवीन सांसद भवन बाांधण्याची सिकािची योर्ना

• संसद भवनासमोरील ९.५ एकर भूखंिाचा वापर नवीन संसद भवनाच्या बांधकामासाठी केला जाणार
Page | 183
 असल्याची घोर्णा २१ डिसेंबर रोजी सरकारने केली आहे.
• यामुळे सरकारने नवीन संसद भवन बाधण्याची योजना आखल्याचे स्पष्ट झाले आहे. या योजनेतील
काही तरतुदींवर यापूवी ववरोधी पिांनी आिेप नोंदववले होते .
• या योजनेंतगात बांधण्यात आलेल्या संसद भवनात, डदल्लीत अनेक इमारतींमध्ये पसरलेल्या सवा
मंत्रालयांसाठी एक नवीन केंद्रीय सवचवालय तयार केले जाईल.
• सप्टेंबर २०१९ मध्ये, केंद्रीय सावा जडनक बांधकाम ववभागाने संसदीय इमारतीच्या पुनर्मवकासासाठी व
नवीन सवचवालयांच्या ववकासासाठी ववनंती जारी करून मोठ्या प्रकल्पाची घोर्णा केली होती.
• या प्रकल्पासाठी १२,४५० कोटी रुपये खचा अपेणित आहे . प्रकल्प पूणा होण्याची अंवतम मुदत माचा
२०२२ ( स्वातंत्र्याचे ७५वे वर्ा) डनणश्चत केली गेली आहे. या नवीन इमारतीचे आयु माान १५० ते २००
वर्े असेल.
पाश्वयभूमी
• भारताचे सध्याचे संसद भवन १९११ ते १९३१ दरम्यान इंग्रजांनी बांधले आहे. १९१२-१३ साली डिटीश
वास्तुकार हबाट िेकर व सर एिववन लुडटयन्स यांनी संसद भवनाच्या वतुाळकार इमारतीची रचना
केली होती.
• यामध्ये भव्यडदव्यता, डिडटशकालीन देखणेपण व ऐवतहावसकता आहे. परंतु ही दगिात बांधलेली
इमारत आता जु नी झाली आहे
• संसद भवनाची ही इमारत भूकंपाचा सामना करण्यास सिम नाहीत आणण त्यामध्ये आजच्या काळात
गरज असलेल्या आधु डनक सुववधा उपललध नाहीत.
• स्वातंत्र्यानंतर भारत सरकारने संसद भवनाच्या आसपास कृर्ी भवन, शािी भवन व डनमााण भवन
यासारख्या इमारती उभारल्या आहेत. तयदेखील आता जु न्या झाल्या आहेत.

वमशन शत-प्रवतशत
• सप्टेंबर २०१९ मध्ये पंजाब सरकारच्या णशिण ववभागाने सरकारी शाळांच्या ५वी, ८वी, १०वी आणण
१२वी इयत्तांमध्ये १०० टक्के डनकाल वमळवण्यासाठी वमशन शत-प्रवतशत सुरू केले.
• या अणभयानाअंतगात ‘असंभव नु संभव बनाइये, शत प्रवतशत नतीजा लाइए’ (Make Impossible
Possible and Secure 100 Percent Result) ही घोर्णा करण्यात आली होती.
• या अणभयानाचे उस्िष्ट: दहावी आणण बारावीच्या बोिा परीिांमधील सरकारी शाळांच्या डनकालातील
उत्तीणातेची टक्केवारी सुधारणे.
• अणभयानाच्या अंमलबजावणीशी संबंवधत समस्याः शेकिो प्रार्वमक व माध्यवमक शाळांमध्ये पुरेसे
णशिक उपललध नाहीत.

Page | 184
 अणभयायनाांतगय त उचलण्यात आलेली पावले
• ववववध ववर्यांच्या णशिकांद्वारे चांगल्या प्रर्ा सामावयक करण्यासाठी आणण त्यांचे योग्य समन्वय
सुडनणश्चत करण्यासाठी णशिक, ववद्ार्ी व पालकांचा व्हॉट्सॲप ग्रुप तयार करण्यात आला.
• एिुसटच्या (शैिणणक उपग्रह) माध्यमातून णशिक व ववद्ा्याांना प्रश्पडत्रक
े च्या रचनेववर्यी जागरूक
करणे.
• ववद्ा्याांनी सोिववण्यासाठी प्रत्येक ववर्याच्या सराव प्रश्पडत्रका तयार करणे.
• सरकारी शाळेतील णशिण केवळ कामाच्या डदवसातच नव्हे तर रवववारी आणण सुट्टीच्या डदवसांत
स्वेच्छेने अवतररकत वगा घे त आहेत.

स्वच्छ भारत अणभयान (िहरी)चे लक्ष्य साध्य

• २३ डिसेंबर रोजी गृहडनमााण व शहरी कामकाज मंत्रालयाने, ३५ राज्यांतील शहरी भाग उघड्यावरील
शौचापासून मुकत अिाात हागणदारीमुकत (ODF | Open Defecation Free) झाल्याची घोर्णा
केली.
• यामध्ये सु मारे ४१६७ शहरांचा समावे श आहे. तृतीय पिाच्या सत्यापनाद्वारे हे लक्ष्य प्राप्त झाल्याचे
डनणश्चत करण्यात आले आहे.
• मंत्रालयाच्या मते , ५९ लाख शौचालये बांधण्याच्या उस्िष्टाच्या पुढे जात सु मारे ६५.८१ लि शौचालये
बांधू न हे लक्ष्य संधी करण्यात आले आहे.
• याणशवाय या योजनेचे लक्ष्य गाठण्यासाठी मंत्रालयाने ओिीएफ र्पलस (ODF+) आणण ओिीएफ
र्पलस र्पलस (ODF++) प्रोटोकॉल सुरू केले होते.
• याणशवाय कोणत्याही सां िपाण्याचा डनचरा जलिोतांमध्ये अर्वा इतर जल पररसंस्थांमध्ये केला जाऊ
नये, हे सुडनणश्चत करण्यासाठी मंत्रालयाने वॉटर र्पलस (Water+) प्रोटोकॉल देखील सुरू केला होता.
लक्ष्य कसे प्राप्त क
े ले?
• यासाठी मंत्रालयाने गुगलसह भागीदारी करत सवा सावा जडनक शौचालये गुगल नकाशावर मप केली
होती, ज्यामुळे नागररकांना शहरातील सावा जडनक शौचालय सहजतेने शोधण्यासाठी मदत झाली.
• आज सु मारे २३०० शहरांमध्ये गुगल नकाशावर ५७,००० पेिा जास्त सावा जडनक शौचालये मप
केलेली आहेत.
• स्टार रेडटिंग प्रोटोकॉलद्वारे मंत्रालय शहरांमध्ये घनकचरा व्यवस्थापन सुलभ करते . घरोघरी जाऊन
कचरा गोळा करणे, कचऱ्ावर प्रस्िया करणे आणण कचरा पुनवाापराच्या पद्धतींमुळे आज ५७ हून
अवधक शहरांना ३ स्टार, ४ स्टार आणण ५ स्टार मूल्यांकन देण्यात आले आहे.
• शहरांमधील र्पलास्स्टक व्यवस्थापन देखील र्पलस्स्टक व्यवस्थापन डनयमांचे पालन करीत सुव्यवस्थस्थत

Page | 185
 करण्यात आले होते.
• मंत्रालय सध्या ४६ वसमेंट प्रकल्पांवर काम करत आहे, णजर्े र्पलास्स्टक कचरा र्ेट ररसायकल आणण
पुनवाापरासाठी पाठववला जाऊ शकतो.
काययकािी मांत्रालये
• शहरी भागासाठी स्वच्छ भारत अणभयान गृहडनमााण व शहरी कामकाज मंत्रालय राबववत आहे. तर
ग्रामीण भागातील हे अणभयान डपण्याचे पेयजल व स्वच्छता मंत्रालय राबववत आहे.
• २ ऑकटोबर २०१९ रोजी महात्मा गांधी यांच्या १५०व्या जयंतीडदनी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी ग्रामीण
भारत उघड्यावरील शौचापासून मुकत झाल्याची घोर्णा केली होती.

वय वांदना योर्नेसाठी आधाि अननवायय

• ज्येि नागररकांसाठीची डनवृ त्तीवेतन योजना अर्ाात पंतप्रधान वय वं दना योजनेच्या (PMVVY)
लाभा्याांना केंद्र सरकारने ‘आधार’ िमांक अडनवाया केला आहे .
• या योजनेंतगात लाभ वमळववण्यास पात्र असलेल्या व्यकतीला आता आधार िमांक असल्याचा पुरावा
सादर करणे आवशयक आहे अन्यर्ा आधार प्रमाणीकरण करणे आवशयक आहे.
• यासाठी सरकारने आधार कायदा २०१६ अंतगात अवधसूचना प्रवसद्ध केली आहे, ज्यानुसार, PMVVY
योजनेचा लाभ घे ण्यास इच्छु क (आधार नसलेल्या) असलेल्या लाभा्याा स ‘आधार’साठी नोंदणी
करणे बंधनकारक असेल.
पांतप्रधान वय वांदना योर्ना
• ज्येि नागररकांसाठी नरेंद्र मोदी सरकारने पंतप्रधान वय वं दना योजनेचा (पीएमव्हीव्हीवाय) २१ जु लै
२०१७ रोजी शुभारंभ केला.
• ही एक नवी डनवृ वत्तवे तन योजना (पेन्शन र्पलान) असून, ६० वर्ाापेिा जास्त वय असलेल्या ज्येि
नागररकांना याचा लाभ घे ता येतो.
• ही योजना फकत माचा २०२० पयांत भारतीय जीवन वीमा डनगम अर्ाात एलआयसीकिू न ऑफलाईन
तसेच ऑनलाईनेही खरेदी करता येणार आहे .
• ही योजना १० वर्ााला ८ ते ८.३ टक्के प्रवतवर्ा दराने पेन्शन सुडनणश्चत करते. तसेच या योजनेला सेवा
कर आणण जीएसटीमधू न सूट देण्यात आली आहे.
• या योजनेअंतगात मावसक, वतमाही, सहामाही व वार्षर्क कालावधीत पुढील १० वर्ाांकररता पेन्शन
वमळू शकणार आहे. १० वर्ाांच्या कालावधी संपताना ववमाधारकाला संपूणा रक्कम व डनवृ वत्तवे तनाचा
शेवटचा हफ्ता वमळेल.
• आठ टककयांचा घोडर्त व्याजदर आणण ‘एलआयसी’द्वारे प्रत्यिात डदला जाणार व्याजदर यांच्यातील

Page | 186
 फरकाची रक्कम केंद्र सरकार भरणार आहे.
• या कालावधीत ववमाधारकाचा मृत्यू झाल्यास पेन्शन खरेदीची पूणा रक्कम कुठलीही वजावट न करता
लाभा्याांने नामडनदेणशत केलेल्या व्यकतीला वमळेल.
• पेन्शन चालू असताना पैशांची गरज लागल्यास ३ वर्ाांनंतर पेन्शन खरेदीच्या ७५ टक्के इतकी रक्कम
कजा म्हणून वमळू शकते अर्ाात त्याकररता लागू असलेला व्याजदर द्ावा लागेल.
• याणशवाय मुदतीआधीही या योजनेतून बाहेर पिता येऊ शकते. त्या स्थस्थतीमध्ये गुंतवलेल्या रकमे च्या
९८ टक्के रक्कम परत वमळेल.
• या योजनेत पूणा कुटुंबाकररता (पती/पत्नी (ज्येि नागररक) व त्यावर अवलंबून असणाऱ्ा व्यकती)
पेन्शन खरेदीची कमाल मयाादा ७.५० लाख रुपये होती, ज्यात आता वाढ करून ती दुर्पपट अर्ाात १५
लाख करण्यात आली आहे .

स्वदेश दशयन योर्नेसाठीच्या ननधीला मांर्ूिी

• केंद्रीय मंडत्रमंिळाने स्वदेश दशान योजनेअंतगात वर्ा २०१८-१९ मध्ये मंजू र झालेल्या १० प्रकल्पांच्या
अंमलबजावणीसाठी ६२७.४० कोटी रुपयांच्या डनधीला मंजु री डदली आहे.
• याणशवाय वर्ा २०१९-२० मध्ये नव्या प्रकल्पांना मंजु री देण्यासाठी १८५४.६७ कोटी रुपयांचा डनधी
देखील मंजू र करण्यात आला आहे.
• स्वदेश दशान योजनेअंतगात पयाटन मंत्रालय देशातल्या ववववध पयाटन स्थळी पायाभूत सुववधा
उभारत आहे.
• भारतात शार्श्त आणण सवा समावे शक पयाटन सुववधा उभारुन देशाला जागवतक दजााचे पयाटन केंद्र
बनवण्यासाठी हा प्रकल्प राबवला जात आहे.
• या पायाभूत सुववधांमुळे खाजगी िेत्रालाही या सवा पयाटन स्थळांवर गुंतवणूक करण्यास प्रोत्साहन
वमळेल तसेच पयाटनास चालना वमळून त्याचा सकारात्मक पररणाम संबंवधत प्रदेशांच्या ववकासासाठी,
महसूल वाढीसाठी आणण रोजगार डनर्ममतीसाठी होईल.
स्वदेश दशयन योर्ना
• देशात ववर्य (र्ीम) आधाररत पयाटन पररिमा (सर्षकट) प्रकल्प ववकवसत करण्याच्या उिेशाने ही
योजना ९ माचा २०१५ रोजी सुरू करण्यात आली. पयाटन पायाभूत सुववधांच्या ववकासासाठी पयाटन
मंत्रालयाची ही योजना आहे.
• या पयाटन प्रकल्पांना एका एकास्त्मक पद्धतीने उच्च पयाटन मूल्य, स्पधाात्मकता आणण स्थावयत्व
अशा वसद्धांतांवर ववकवसत केले जाणार आहे .
• देशाच्या पयाटनासाठी पायाभूत घटकांचा ववकास करणे आणण देशातील पयाटनाला चालना देणे, हे

Page | 187
 या योजनेचे मुख्य हेतू आहे.
• या योजनेंतगात ववकासासाठी सुरुवातीला पुढील १३ पयाटन पररिमा प्रकल्प डनविण्यात आले:
बुवद्धस्ट पररिमा, ईशान्य भारत पररिमा, सागरडकनारा पररिमा, स्हमालय पररिमा, कृष्ण पररिमा,
वाळवं ट पररिमा, पयाावरणीय पररिमा, वन्यजीव पररिमा, आडदवासी पररिमा, ग्रामीण पररिमा,
धार्ममक पररिमा, रामायण पररिमा आणण वारसा पररिमा.
• ही १०० टक्के केंद्र पुरस्कृत योजना आहे. या प्रकल्पांसाठी राज्यांना त्यांनी तयार केलेल्या प्रकल्पाच्या
अहवालानुसार डनधी देण्यात येणार आहे.
या योर्नेची उहद्दष्ट्े
• पयाटनाला आर्मर्क प्रगती आणण रोजगार डनर्ममतीचा िोत म्हणून स्थाडपत करणे.
• पयाटक िमता असणाऱ्ा पररिमा प्राधान्याने आणण डनयोजनबद्ध रीतीने ववकवसत करणे.
• ववणशष्ट िेत्रात उपजीववक
े ची साधने डनमााण करण्यासाठी देशाच्या सांस्कृवतक मूल्यांना प्रोत्साहन देणे
• जागवतक दजााच्या पायाभूत सुववधांचा शार्श्त ववकास करत पयाटकांचा ओढा वाढवणे
• स्थाडनक समुदायात पयाटनाचे महत्व डनमााण करणे
• स्थाडनक समुदायाच्या सिीय सहभागाने रोजगार डनर्ममती
• रोजगार डनर्ममती आणण आर्मर्क ववकास यासाठी पयाटन िेत्राच्या िमतांचा उपयोग करणे.
• या योजने अंतगात घन कचरा व्यवस्थापन, पयाटन ररसेर्पशन केंद्र, पार्ककग यासारख्या खाजगी िेत्र
गुंतवणुकीसाठी इच्छु क नसलेल्या सावा जडनक सुववधांचा ववकास करण्यावर भर देण्यात येत आहे.

आवास योिनेंतगवत घराांची सांख्या १ कोटीांच्या पार

• २७ डिसेंबर रोजी केंद्रीय गृहडनमााण व नागरी व्यवहार मंत्रालयाने शहरी भागातील डनधा न लोकांसाठी
पंतप्रधान आिास योजनेंतगात ६.५ लाख घरांच्या बांधकामास मंजू री डदली.
• याबरोबरच पंतप्रधान आिास योजना (नागरी) अंतगात मंजू र करण्यात आलेल्या घरांची संख्या १
कोटींच्या पुढे गेली आहे .
• या योजनेंतगात २०२० पयांत केंि सरकारने १.१२ कोटी र्रांच्या ननर्थमतीचे उक्रद्दष्ट् समोर ठेिले आहे.
्यापैकी १ कोटी र्रां च्या बांधकामासाठी मंजू री देण्यात आली आहे.
पांतप्रधान आवास योिना (नागरी)
• पंतप्रधान आिास योजना (शहरी)चा उद्देश २०२२पयांत शहरी भागात राहणाऱ्या सिा गरीब लोकां ना
परिडणाऱ्या दरात र्रे उपलब्ध करून देणे, हा आहे .
• हे अणभयान शहरातील गररबांसाठी तसेच झोपडपट्ट्ांतील लोकांसाठी खाली नमूद केले ल्या

Page | 188
 योजनांच्या माध्यमातून र्राच्या गरजा पूणा करू इक्रच्छतेः
❖ झोपडपट्टीची जमीन िापरून खाजगी विकासकांच्या सहभागाने झोपडपट्टी धारकांचे पुनिा सन.
❖ क्रेनडट वलिंक्तड अनुदानाच्या माध्यमातून दुबाल र्टकां साठी परिडणाऱ्या र्रांना प्रो्साहन.
❖ सािा जननक आणण खाजगी क्षेत्रांच्या भागीदारीतू न स्िस्त/परिडणारी र्रे.
❖ लाभािींच्या पुढाकाराने करण्यात येणारी खाजगी र्रबांधणी नकिंिा सु धारणा यासाठी अनुदान.
• २०१५-२०२२ दरम्यान शहरी भागांसाठी ‘सिाांसाठी र्रे’ हे अणभयान राबिण्यात येत आहे.
• हे अणभयान राज्य ि केंिशावसत प्रदेशांच्या माध्यमातून, पात्र असलेल्या सिा लाभािींना २०२२पयांत
र्रे प्रदान करण्याच्या कायााची अं मलबजािणी करणाऱ्या संस्थांना केंिीय मदत देईल.
• २०११च्या जनगणनेनु सार सिाावधक लोकसंख्येच्या ४०४१ शहरांपैकी ५०० प्रिम श्रेणी शहरांिर
सुरुिातीला लक्ष केंनित केले जाणार आहे.
• हे अणभयान (ऋणसंलग्न अनुदान हा र्टक िगळता) केंि शासन पुरस्कृत योजना म्हणून राबविण्यात
येईल. ऋण संलग्न अनु दान हा र्टक केंिीय क्षेत्र योजना म्हणून राबिण्यात येईल.
योिनेबाबत इतर आकडेवारी
• पंतप्रधान आवास योजना ही जगातली सवाात मोठी स्वस्त घरांची योजना असल्याचा दावा केंद्र
सरकारने केला आहे.
• या योजनेंतगात सध्या ५७ लाख घरांचे बांधकाम सुरु असून त्यापैकी सु मारे ३० लाख घरे जवळपास
पूणा होत आली आहेत.
• या योजने अंतगात सु मारे ५.८ लाख ज्येि नागररक, २ लाख बांधकाम मजू र, १.५ लाख घरकामगार,
१.५ लाख कारागीर, ६३ लाख डदव्यांग, ७७० तृतीय पंर्ी व ५०० कुिरुग्णांचा समावे श करण्यात
आला आहे .
• या योजने अंतगात िी सिमीकरण साध्य करण्यासाठी तयार करण्यात आलेले प्रत्येक घर घरातल्या
िी च्या डकिंवा दोघांच्या नावावर केले जात आहे.
• या योजनेमुळे गृहडनमााण िेत्रात मोठी गुंतवणूक आली आहे . या योजने अंतगात आत्तापयांत मंजू र
करण्यात आलेल्या घरांसाठी ५.७० लाख कोटी रुपयांची गुंतवणूक करण्यात आली आहे.
• सध्या तीन लाख कोटी रुपयांची काम सुरु असून ज्यावेळी संपूणा घरांचे लक्ष्य पूणा होईल त्यावेळी या
योजनेअंतगात ७ लाख कोटी रुपयांची गुंतवणूक झाली असेल.

Page | 189
 क्रीडा
कोनेरू हम्पीला र्गजर्ेतेपद
• भारताच्या कोनेरू हम्पीने (Koneru Humpy) रणशयातील मॉस्को येर्े झालेल्या मस्हला जागवतक
रडपि बुवद्धबळ (World Rapid Chess) स्पधेचे ववजे तेपद वमळवले.
• हम्पीने चीनच्या लेई डटिंगजीचा टाय िेकरमध्ये पराभव केला. मस्हला गटात भारताच्या हम्पीने तर
पुरुर् गटात नॉवेच्या मग्नस कालासन याने ववजे तपद वमळवले.
• मस्हलांच्या एकूण १२ फेऱ्ांच्या या स्पधे त कोनेरूने ९ गुण (७ ववजय, ४ बरोबरी व १ पराभव) प्राप्त
करताना ४५ डफिे गुणांची देखील कमाई केली. कोनेरूला ४० हजार िॉलरचे बिीस वमळाले.
• हम्पीने २०१६मध्ये डनवृ त्ती घे तली होती. पण त्यानंतर २०१८मध्ये पुन्हा एकदा पुनरागमन केले. गेल्या
दोन वर्ाात हम्पीने घे तलेल्या मेहनतीमुळे हे रडपि स्पधेचे ववजे तेपद वमळाले.
• यावर्ी वतने ३० एलो गुण वमळवले. त्याच बरोबर स्लोलोवो मस्हला जीपी स्पधेचे ववजे तेपद आणण
आता रडपि बुवद्धबळ स्पधेचे ववजे तपद णजिंकले आहे.
• जागवतक जलद बुवद्धबळ स्पधेच्या सध्याच्या फॉरमटमध्ये बाजी मारणारी हम्पी ही पस्हली भारतीय
मस्हला आणण दुसरी भारतीय व्यकती आहे. यापूवी, २०१७ मध्ये ववर्श्नार्न आनंदने या स्पधेच्या
खुल्या गटाचे ववजे तेपद पटकावले होते.
• कोनेरू हम्पीने या स्पधे त दुसऱ्ांदा पदक वमळववले. २०१२मध्ये या स्पधे त कोनेरू हम्पीने याच
स्पधे त कांस्यपदक वमळववले होते.
• यापूवी कोनेरू हम्पीने १०, १२ व १४ वर्ाांखालील मुलींच्या स्पधेची जगज्जेतीपदे देखील वमळववली
आहेत.
• २००२मध्ये बुिापेस्ट येर्े ग्रँिमास्टर स्पधे त वयाच्या १५व्या वर्ी (१५ वर्े १ मस्हना २७ डदवस) हं पीने
जगातील सवाात तरुण ग्रँिमास्टर होण्याचा ज्युडदत पोल्गरचा ववर्श्वविम मोिला होता.
• याच वेळी ती पुरुर्ांचा ग्रँिमास्टर डकताब प्राप्त करणारी भारतातील पस्हली मस्हला बुवद्धबळपटू
ठरली होती.
इति
• नॉवेचा ग्रँिमास्टर मग्नस कालासनने ११.५ गुणांसह या स्पधेचे वतसऱ्ांदा ववजे तेपद पटकावले.
यापूवी, कालासनने २०१४ आणण २०१५ मध्ये ही स्पधाा णजिंकली होती.
• या स्पधे त चीनच्या लेई डटिंगजीला दुसऱ्ांदा रौर्पयपदकावर समाधान मानावे लागले. २०१७मध्ये या
स्पधे त लेइ डटिंगणजएने रौर्पयपदक वमळववले होते.
• याच स्पधे त भारताची ग्रँिमास्टर द्रोणावल्ली हररका ही १३व्या स्थानावर रास्हली. तर पुरुर् वगाात

Page | 190
 भारताचा ग्रँिमास्टर सूयाशेखर गांगुली ९ गुणांसस्हत ४०व्या स्थानी रास्हला.
आतििाष्ट्रीय बुवद्धबळ महासां घ
• आंतरराष्टरीय बुवद्धबळ महासंघ (FIDE) ही एक आंतरराष्टरीय संघटना आहे, जी जगभरातल्या ववववध
राष्टरीय बुवद्धबळ महासंघांचे एकीकरण करून त्यांना मागादशान करते.
• या संस्थेची स्थापना २० जु लै १९२४ रोजी झाली असून, वतचे मुख्यालय लोझान (स्स्वत्झलांि) येर्े
आहे.
• सु मारे १८९ देश या महासंघाचे सभासद आहेत व या सदस्य देशातील राष्टरीय बुवद्धबळ संस्था फीिेने
केलेले कायदे व डनयम पाळतात.

डोद्रपिंगप्रकिी रशियावर ४ वषे बांदी

• जागवतक िोडपिंग ववरोधी संस्थे ने (World Anti-Doping Agency) रणशयावर ४ वर्ाांची बंदी
घालण्याचा डनणाय घे तला आहे .
• या बंदीमुळे पुढील ४ वर्े आंतरराष्टरीय स्तरावरील कोणत्याही प्रकारच्या खेळांमध्ये रणशयाला भाग
घे ता येणार नाही.
• पररणामी २०२० मध्ये होणारी टोडकयो ऑणलस्म्पक स्पधाा आणण २०२२ मध्ये होणाऱ्ा फुटबॉल
वल्िाकपला रणशयाला मुकावे लागणार आहे.
• िोडपिंगबाबत एका लबमधू न चुकीचा तपशील देण्यात आल्याने त्याची गंभीर दखल घे त वािाने
रणशयावर ४ वर्े बंदी घालण्याचे कठोर पाऊल उचलले आहे .
• ‘वािा’च्या कायाकारी सवमतीची बैठक स्स्वत्झलांि येर्े पार पिली. या बैठकीत रणशयावर चार वर्े
बंदी घालण्याचा डनणाय एकमताने घे ण्यात आला.
• रणशयावर ४ वर्े बंदी घालण्यात आली असली तरी िोडपिंग चाचणीत ज्या रणशयन खेळािूंना कलीन
वचट वमळेल ते खेळािू तटस्थ झेंड्याखाली आंतरराष्टरीय िीिा स्पधाांमध्ये सहभाग घे ऊ शकतील.
• ‘वािा’ने घे तलेल्या डनणायास रणशया पुढील २१ डदवसांच्या आत आव्हान देऊ शकते. या डनणायास
आव्हान डदल्यास या प्रकरणावर स्स्वत्झलांिमधील िीिाववर्यक आंतरराष्टरीय लवादापुढे सुनावणी
होणार आहे .
िणशयाची कोंडी
• ‘वािा’ने घातलेल्या बंदीमुळे रणशयाची प्रचंि कोंिी होण्याची शकयता आहे. पुढील ४ वर्े रणशया सवा
प्रकारच्या खेळांतून हिपार तर राहणारच आहे णशवाय िीिा स्पधाांच्या आयोजनापासूनही रणशयाला
दूर राहावे लागणार आहे.
• ऑणलस्म्पक २०३२ आणण पराणलस्म्पक २०३२च्या यजमानपदासाठीही रणशयाला अजा करत येणार

Page | 191
 नाही.
िागशतक डोद्रपिंग शवरोधी एिन्सी
• WADA | World Anti-Doping Agency.
• ही जागवतक गैर-सरकारी संस्था (एनजीओ) आहे, णजचे उद्दीष्ट् सिा क्रीडा प्रकार आणण देशांमध्ये
डोनपिंग-विरोधी ननयमांची अंमलबजािणी करणे आहे.
• आंतरराष्ट्रीय ऑवलक्रम्पक सवमतीच्या नेतृ्िात हा एकनत्रत पुढाकार आहे. या एजन्सीची स्थापना १९९९
मध्ये लुसाने (क्रस्ि्झलांड) येिे तिाकवित लुसाने जाक्रहरनाम्याअंतगात झाली.
• याचे मुख्यालय कॅनडाच्या मॉक्रन्टरयल येिे आहे. क्रीडा क्षेत्रातील उत्तेजक पदािाांच्या विरोधातील
लढ्यात समन्िय करणे, प्रो्साहन देणे आणण ्यांचे ननरीक्षण करणे हे या एजन्सीचे मुख्य काया आहे.
डोनपिंग चाचणी
• कोणतीही स्पधाा णजिंकण्यासाठी आपल्यात असलेली शारीररक िमता जलदगतीने वाढववण्यासाठी
खेळािूने उत्तेजक पदार्ा घे तला असेल्यास ते तपासण्यासाठी केल्या जाणाऱ्ा चाचणीला िोडपिंग
चाचणी असे म्हणतात.
• िीिा िेत्रात स्टेरॉईि् स, स्स्टम्युलंट् स, नाकोडटकस, िायुरेडटकस, पेप्टाईि हामोन्स आणण ललि िोडपिंग
अशा प्रकारे िोडपिंग केले जाते. कोणत्याही स्पधे पूवी डकिंवा प्रणशिण णशवबरात पररिकांना संशय
आल्यास िोडपिंग टेस्ट घे तली जाते.
• ही चाचणी करण्याची जबाबदारी वािा (जागवतक िोडपिंग ववरोधी संस्था) व नािा (राष्टरीय िोडपिंग
ववरोधी संस्था) या दोन संस्थावर आहे.
• जागवतक स्तरावर उत्तेजक पदार्ा सेवन करण्यास प्रवतबंध लावण्यासाठी १९९९ मध्ये ‘वािा’ची
स्थापना करण्यात आली. त्यानंतर प्रत्येक देशात ‘नािा’ची स्थापना झाली.
• या संस्थांतफे िोडपिंगमध्ये दोर्ी आढळलेल्या खेळािूंवर २ वर्ाांच्या णशिेपासून आजीवन बंदी
लादण्यापयांत कारवाई करण्याचे अवधकार आहेत.

दणक्षण आणशयाई क्रीडा स्पधाय २०१९

• नेपाळ येर्े आयोणजत भारताने दणिण आणशयाई िीिा स्पधे त ३१२ पदकांची कमाई केली. यासह
सलग १३ वेळा या स्पधे त अव्वल स्थान प्राप्त करण्याचा वविम भारताने भारतीय संघाने केला.
• यजमान ने पाळला २०६ पदकांसह दुसऱ्ा िमांकावर समाधान मानावे लागले, तर श्रीलंकेला २५१
पदकांसह वतसरे स्थान प्राप्त झाले.
• या स्पधे त भारताने १७४ सुवणा, ९३ रौर्पय आणण ४५ कांस्यपदकांची कमाई केली. पदकांच्या तु लनेत
आतापयांतची ही या स्पधे तील भारताची सवोत्तम कामवगरी ठरली.

Page | 192
• २०१६मध्ये गुवाहाटी आणण णशलाँग येर्े झालेल्या मागील स्पधे त भारताने १८९ सुवणा, ९० रौर्पय, ३०
कांस्य अशी एकूण ३०९ पदके वमळवली होती. अर्ाात, त्यावेळी भारताला सुवणापदके अवधक
वमळाली होती.
दणक्षण आणशयाई क्रीडा स्पधाय
• यंदा ने पाळच्या काठमां िू, पोखरा आणण जनकपूर या शहरांमध्ये १ ते १० डिसेंबर दरम्यान दणिण
आणशयाई िीिा स्पधाांचे आयोजन करण्यात आले होते .
• हा स्द्ववार्षर्क बहु-िीिा कायािम आहे , ज्यामध्ये केवळ दणिण आणशयाई देश सहभागी होतात.
• या स्पधाांचे आयोजन १९८३ पासून केले जात आहे. सध्या या स्पधाांचे पुढील ८ सदस्य देश आहेत.
भारत, पाडकस्तान, श्रीलंका, ने पाळ, भूतान, अफगाणणस्तान, बांगलादेश आणण मालदीव.
• दणिण आणशया ऑणलस्म्पक पररर्द या कायािमाची प्रशासकीय संस्था आहे.
स्पधेचा अवधक
ृ त शुभांकि: काळवीटाची र्ोडी
• काळवीटाची जोिी यंदाच्या या स्पधेचा अवधकृत शुभंकर आहे. काळवीट (Blackbuck) ही एक
नामशेर् होत असलेल्या हररणाची प्रजाती आहे , जी नेपाळच्या दणिण भागात आढळते.
• काळवीट हे भारतीय कुरंग हरीण म्हणूनही ओळखले जात. ते बांगलादेशात नामशेर् झाले असून,
प्रामुख्याने भारतात आढळतात.
• २०व्या शतकात अत्यवधक णशकार, अवधवासांचा ऱ्हास व जं गलतोि यामुळे या काळवीटांची संख्या
घटली. भारतात वन्यजीव संरिण अवधडनयम १९७२ अन्वये काळवीटांची णशकार करण्यास मनाई
आहे.
दणक्षण आणशया ऑणलहम्पक परिषद
• १९८३ मध्ये पाडकस्तानच्या इस्लामाबाद येर्े या पररर्देची स्थापना करण्यात आली होती.
• दणिण आणशयाई िीिा स्पधाांचे आयोजन करणाऱ्ा देशांकिेच या पररर्देचे अध्यिपद असते.
म्हणून या पररर्देचा ववद्मान अध्यि नेपाळ हा देश आहे.

सय्यद मोदी आांतििाष्ट्रीय बॅडवमिंटन स्पधाय

• सय्यद मोदी आंतरराष्टरीय बिवमिंटन स्पधे त भारताच्या सौरभ वमााला अंवतम फेरीत पराभवाचा सामना
करावा लागला.
• चीन तैपेईच्या वँ ग तेजु वे ईने सौरभवर २१-१५, २१-१७ अशा फरकाने एकतफीा मात करत स्पधेचे
ववजे तपद पटकावले.
• मस्हला एकेरीत स्पेनची डदग्गज बिवमिंटनपटू करोणलन माररनने जे तेपद पटकावले. अंवतम लढतीत
वतने र्ायलंिच्या डफवतयापोना चेववयानचा २१-१२, २१-१६ असा एकतफीा पराभव केला.

Page | 193
• ववशेर् म्हणजे , माररनने प्रारंभापासून सामन्यावर वचास्व गाजवले. वतचे हे यंदाच्या वर्ाातील वतसरे
जे तेपद ठरले आहे.
सौिभ वमाय
• २६ वर्ीय सौरभ वमाा मूळ मध्य प्रदेशचा असून या हंगामात त्याला भरीव यश संपादन करता आले
आहे. सौरभ हा तीनवेळचा राष्टरीय चस्म्पयन आहे.
• त्याने यावर्ााच्या प्रारंभी हैदराबाद व णव्हएतनाम येर्े दोन बीिलल्यूएफ सुपर १०० टायटल्स णजिंकले व
मे मस्हन्यात स्लोव्हेडनया इंटरनशनल वसरीजमध्येही जे तेपदावर णशक्कामोताब केले होते.
• सय्यद मोदी आंतरराष्टरीय बिवमिंटन स्पधे तील पराभवानंतरही उपजे तेपदापयांतच्या कामवगरीमुळे त्याने
जागवतक बिवमिंटन िमवारीत २९व्या स्थानापयांत झेप घे तली आहे .
• सौरभसाठी त्याच्या कारडकदीतील हे आतापयांतचे सवोच्च मानांकन आहे. यापूवी, २०१२ मध्ये त्याने
३०व्या स्थानापयांत झे प घे तली होती.
• सौरभ पस्हल्या ३० मध्ये पोहोचल्यानंतर जागवतक बिवमिंटन िमवारीत पस्हल्या ३० मध्ये ६ खेळािू
असणारा भारत एकमेव देश ठरला आहे.

मेसीला ववक्रमी सहाव्याांदा बॅलन डी’ओि पुिस्काि

• जगातील सवोत्तम फुटबॉलपटूचा मुकुट अणभमानाने वमरवणाऱ्ा बार्मसलोनाच्या णलओनेल मेसीने
वविमी सहाव्यांदा बलन िी’ओर या प्रवतिेच्या पुरस्कारावर नाव कोरले.
• गतवर्ीचा बलन िी’ओर ववजे ता िोएणशयाचा लुका मॉडिरच याच्या हस्ते मेसीला पुरस्कार प्रदान
करण्यात आला.
• मेसीने चस्म्पयन्स लीगमधील णलव्हरपूलचा सवोत्कृष्ट खेळािू व्हर्शजल व्हन डिक आणण पोतु गााल व
युव्हेंटसचा नामांडकत फुटबॉलपटू णिस्स्तयानो रोनाल्िो यांच्यावर मात करून हा पुरस्कार पटकावला.
• मेसीने सवाावधक ६८६ गुण वमळवले, तर व्हन डिक आणण रोनाल्िो यांना अनु िमे ६७९ आणण ४७६
गुणांवर समाधान मानावे लागले.
• २०१९ या वर्ाांत अजे डटना व बार्मसलोना संघाकिून खेळताना मेसीने सवाावधक ५४ गोल केले आहेत.
त्याचप्रमाणे बार्मसलोनाला ला णलगाचे ववजे तेपद आणण चस्म्पयन्स लीगच्या उपांत्य फे रीपयांत मजल
मारून देण्यात मेसीचा वसिंहाचा वाटा होता.
• ३२ वर्ीय मेसीच्या खात्यात आता सवाावधक ६ बलन िी’ओर जमा असून रोनाल्िो ५ पुरस्कारांसह या
यादीत दुसऱ्ा स्थानी आहे .
• मेसीने यापूवी २००९, २०१०, २०११, २०१२ व २०१५ या पाच वर्ाांत या पुरस्कारावर मोहोर उमटवली
होती.

Page | 194
• याणशवाय मेसी व मेगन रडपनो यांनी यावर्ी जु लै मस्हन्यात अनुिमे ‘डफफा’च्या वर्ाांतील सवोत्कृष्ट
पुरुर् व मस्हला पुरस्कारावर नाव कोरले होते.
इतर पुरस्कार शविेते
• मस्हलांमध्ये ववर्श्ववजे त्या अमेररक
े ची खेळािू मेगन रडपनोने कारकीदीत पस्हल्यांदाच बलन िी’ओर
या प्रवतिेच्या पुरस्काराला गवसणी घातली.
• जु लैमध्ये झालेल्या मस्हलांच्या डफफा ववर्श्चर्कात अमेररकेला सलग दुसऱ्ांदा जगज्जेतेपद वमळवू न
देण्यात मोलाची भूवमका बजावणाऱ्ा रडपनोने स्पधे तील सवोत्तम खेळािूचा पुरस्कार वमळवला होता.
त्याचप्रमाणे वतने ववर्श्चर्कात सवाावधक गोलही केले होते.
• आयएकस संघाला चस्म्पयन्स लीगच्या उपांत्य फेरीपयांत नेण्यात बहुमूल्य योगदान देणाऱ्ा मवर्ग्स
िी लेट हा वर्ाांतील सवोत्तम युवा खेळािूला डदला जाणाऱ्ा ‘कोपा’ पुरस्काराचा मानकरी ठरला.
• िाझील आणण णलव्हरपूलचे प्रवतडनवधत्व करणारा ॲणलसन बेकर वर्ाांतील सवोत्तम गोलरिक ठरला.
त्याला ‘याणशन’ पुरस्काराने गौरवण्यात आले.
बॅलन डी’ओि पुिस्कािाबद्दल
• फ्रेंच साप्तास्हक ‘फ्रान्स फुटबॉल’द्वारे डदला जाणारा हा वार्षर्क पुरस्कार आहे . जगभरातील फुटबॉल
पत्रकार या पुरस्कारासाठी मतदान करतात.
• २००८पासून या पुरस्कारवर पोतुा गालचा णिस्स्तयानो रोनाल्िो आणण अजे स्न्टनाचा णलओनेल मेसी
यांचे वचास्व होते. परंतु गेल्या वर्ी त्यांचे वचास्व मोिीत काढत िोएणशयाचा कणाधार व वमिडफल्िर
लुका मॉडिरच याने हा पुरस्कार पटकावला होता.
• रोनाल्िोने हा पुरस्कार ५ वेळा (२००८, २०१३, २०१४, २०१६ आणण २०१७ मध्ये) णजिंकला आहे.
• तर णलओनेल मेसीला सवाावधक ६ वेळा (२००९, २०१०, २०११, २०१२, २०१५ आणण २०१९ मध्ये) हा
पुरस्कार वमळाला आहे.
• २०१० ते २०१५ दरम्यान फ्रेंच बलन िी’ओर व डफफा वल्िा र्पलेअर ऑफ द इयर पुरस्कार एकडत्रत
करून डफफा बलन िी’ओर पुरस्कार बनववण्यात आला होता.

अबू धाबी: र्गातील अग्रगण्य क्रीडा पययटन िळ

• अबू धाबीची जगातील अग्रगण्य िीिा पयाटन स्थळ (World’s leading Sports Tourism
Destination) म्हणून सलग सातव्यांदा डनवि झाली आहे .
• मस्कत (ओमान) येर्े आयोणजत जागवतक यात्रा पुरस्कारांच्या २६व्या आवृ त्तीत हा प्रवतस्ित पुरस्कार
अबू धाबीला प्रदान करण्यात आला .
• यापूवी याच वर्ाात अबू धाबीने अनेक प्रवतस्ित पुरस्कारां वर नाव कोरले आहे, ज्यात यूक
े च्या सेणलिंग

Page | 195
 टरव्हल एजं ट्स चॉईस अवॉड्सा मधील ‘बेस्ट वसटी िेक’ आणण िलल्यूटीएच्या पणश्चम आणशया आवृ त्तीत
पणश्चम आणशयाचे ‘अग्रगण्य व्यवसाय पयाटन स्थळ’ यांचा समावे श आहे.
अबू धाबीला पुिस्काि का देण्यात आला?
• संयुकत अरब अवमरातीची (युएई) राजधानी अबू धाबी िीिा सुववधा व कायािमांचा ववकास व प्रसार
करून िीिा पयाटन िेत्रात प्रगती करत आहे .
• २०१९च्या सुरूवातीस, अबू धाबी शोिाउन सप्ताहाचा भाग म्हणून अबू धाबीने अस्ल्टमेट फायडटिंग
चस्म्पयनणशपसह (यूएफसी) ५ वर्ााची भागीदारी जाहीर केली होती.
• तसेच अलीकिेच अमीरातीने २०२० एफआयएनए शॉटा कोसा वल्िा चस्म्पयनणशपचे यजमानपद
वमळवले आहे.
• याणशवाय अनेक आंतरराष्टरीय स्पधाांचे आयोजन करण्यात अबू धाबी गेल्या काही वर्ाात आघा िीचे
शहर ठरले आहे.
र्ागवतक यात्रा पुिस्काि
• WTA | World Travel Awards.
• िलल्यूटीएची स्थापना १९९३ मध्ये केली गेली होती. जागवतक यात्रा व पयाटन पररर्देद्वारे (WTTC |
World Travel and Tourism Council) डदले जाणारे हे वार्षर्क पुरस्कार आहेत.
• हे पुरस्कार जागवतक स्तरावर तसेच ८ आंतरराष्टरीय िेत्र स्तरावरील प्रदान केले जातात.
• हा पुरस्कार आदरावत्य, प्रवास व पयाटन उद्ोगातील सवा प्रमुख िेत्रांमधील उल्लेखनीय योगदानाची
दखल घे ते आणण त्यास पुरस्कृत करते .
• संयुकत राष्टरांच्या जागवतक प्रवास संघटनेने (UNWTO) िीिा पयाटन हे जगातील सवाात वे गाने
वाढणारे िेत्र असल्याचे नमूद केले आहे .

मीिाबाई चानूला कताि स्पधेत सुवणयपदक

• माजी जगज्जेती साईखोम मीराबाई चानू स्हने कतार आंतरराष्टरीय कप वे टणलस्फ्टिंग स्पधे त सुवणापदक
वमळवले. मस्हलांच्या ४९ डकलो गटात २५ वर्ीय चानूने एकूण १९४ डकलो वजन उचलले.
• ही स्पधाा ऑणलिंडपक पात्रतेची ‘वसल्व्हर लेव्हल’ स्पधाा होती. यातील गुणांचा वतला अंवतम यादीत
फायदा होणार आहे .
• याच स्पधे त पुरुर्ांमध्ये ६७ डकलो वजनी गटात जे रेमी लालररनुंगाने शानदार कामवगरी करताना ३०६
डकलो वजन उचलून रौर्पयपदक णजिंकले.
• टोडकयो ऑणलिंडपकची पात्रता वमळववण्यासाठी एखाद्ा वे टणलफ्टरने नोव्हेंबर २०१८ ते एडप्रल २०२०
या दरम्यान डकमान ६ स्पधाांमध्ये सहभागी होणे अपेणित आहे.

Page | 196
• २०२० टोडकयो ऑणलिंडपकसाठी पात्र खेळािूंची अंवतम यादी ३० एडप्रल २०२० रोजी जाहीर करण्यात
येणार आहे .
साईखोम मीिाबाई चानू
• साईखोम मीराबाई चानू स्हने २०१७ मध्ये जागवतक अणजिंकयपद वे टणलस्फ्टिं ग स्पधे त सुवणापदक
पटकावले होते.
• त्यानंतर २०१८ मध्ये गोल्ि कोस्टमध्ये झालेल्या राष्टरकुल स्पधे त वतने सुवणा कामवगरी केली होती.
• २०१४ मध्ये ग्लास्गो राष्टरकुल स्पधे त मीराबाई चामूनने रौर्पय पदक वमळवले होते. त्यानंत २०१६ च्या
ररओ ऑणलस्म्पकसाठी ती पात्रही ठरली होती. मात्र वतला या स्पधे त यश आले नव्हते .
• सातत्यपूणा कामवगरीच्या जोरावर २०१८ मध्ये वतने िीिा िेत्रातील राजीव गांधी खेलरत्न पुरस्कारावर
आपले नाव कोरले. यावर्ी वतला पद्मश्री पुरस्काराने सन्माडनत करण्यात आले होते.
• चानूची २०१ डकलो ही वै यस्कतक सवोत्तम कामवगरी आहे. चालू वर्ाांच्या पूवाावधात झालेल्या जागवतक
अणजिंकयपद वे टणलस्फ्टिंग स्पधे त वतने ही डकमया साधली होती.

क
ु लदीप यादव: २ हॅटनटरक किणािा पहहला भाितीय गोलांदार्
• १८ डिसेंबर रोजी झालेल्या भारत ववरुद्ध वे स्टइंडिज एकडदवसीय स्िकेट सामन्यात भारतीय गोलंदाज
कुलदीप यादवने हटडटरक घे त वविम रचला.
• या हटडटरकमुळे कुलदीप आंतरराष्टरीय स्िकेटमध्ये २ हटडटरक घे णारा पस्हला भारतीय गोलंदाज
ठरला आहे. तसेच एकडदवसीय सामन्यात २ डकिंवा त्यापेिा अवधक हटडटरक घे णारा जगातील एकूण
६वा गोलंदाज ठरला आहे .
• कुलदीपने सामन्याच्या ३३व्या र्टकात वविं डिजच्या शाय होप, जे सन होल्िर व अल्झारी जोसेफला
बाद करत हटडटरक घे तली.
• कुलदीपने याआधी २०१७मध्ये कोलकाताला ऑस्टरेणलया ववरुद्ध झालेल्या एकडदवसीय सामन्यात
आपल्या एकडदवसीय स्िकेट कारडकदीतील पस्हली हटडटरक घे तली होती.
• कुलदीपने २०१४ साली १९ वर्ाांखालील ववर्श्कप स्पधे त स्कॉटलंिववरुद्ध देखील हटडटरक घे तली
होती.
• एकडदवसीय सामन्यात हटडटरक घे णारे भारतीय गोलंदाज:
❖ चेतन शमाा | नागपूर, १९८७ | न्यूझीलंि ववरुद्ध.
❖ कडपल देव | कोलकाता, १९९१ | श्रीलंकेववरुद्ध.
❖ कुलदीप यादव | कोलकाता, २०१७ | ऑस्टरेणलया ववरुद्ध.
❖ मोहम्मद शमी | साऊर्ँप्टन, २०१९ | अफगाणणस्तान ववरुद्ध.

Page | 197
 ❖ कुलदीप यादव | ववशाखापट्टणम, २०१९ | वे स्ट इंडिज ववरुद्ध.
• एकडदवसीय सामन्यात सवाावधक हटडटरक घे णारे गोलंदाज:
❖ ३ | लवसर् मणलिंगा.
❖ २ | वावसम आिम.
❖ २ | सकलेन मुशताक.
❖ २ | चावमिंिा वास.
❖ २ | टरेंट बोल्ट.
❖ २ | कुलदीप यादव.

पॅट कवमन्स: आयपीएलमधील सवायत महाग पिदेशी खेळाडू

• अस्टरेणलयाचा वे गवान गोलंदाज पट कवमन्स इंडियन प्रीवमयर लीग (आयपीएल) मधील सवाात महाग
परदेशी खेळािू ठरला आहे. इंग्लंिच्या बेन स्टोकससाठी यापूवी १४.५० कोटी रुपयांची बोली लागली
होती.
• पट कवमन्सला कोलकाता नाईट रायिसा (KKR) या संघाने सु मारे १५.५० कोटी रुपयांमध्ये (२.२
दशलि िॉलसा) खरेदी केले.
• तो याआधी कोलकाता नाईट रायिसा, डदल्ली िेअरिेणव्हल्स, मुंबई इंडियन्स संघासाठी खेळला आहे.
आयपीएलमध्ये कवमन्सच्या नावावर ३२ ववकेट्स आहेत.
• पट कवमन्स आयसीसी टेस्ट रेडटिंगमध्ये अव्वल स्थानी आहे . तर वनिे रेडटिंगमध्ये चौ्या स्थानी आहे.
गेल्या वर्ाभरात कवमन्सच्या दमदार प्रदशानाच्या बळावर ऑस्टरेणलयाने महत्त्वपूणा ववजय वमळवले
आहेत.
• इंडियन प्रीवमअर लीग स्पधेच्या १३व्या हंगामासाठी णललाव कोलकाता येर्े पार पिला आहे.

णलहिपूल द्रफफा क्लब शवर्शवचषक शविेता

• णलव्हरपूलने िाझीलच्या कलब फ्लेवमिंगोचा पराभव करून यंदाचा डफफा कलब ववर्श्चर्क णजिंकला. या
सामन्यातील एकमेव गोल णलव्हरपूलच्या फर्ममडनयोने केला.
शलव्हरपूल
• वलव्हरपूल इंग्लंडमधील फुटबॉल क्तलब आहे . हा क्तलब इंग्लंडची जगप्रवसद्ध फुटबॉल लीग ‘प्रीवमयर
लीग’मध्ये भाग र्ेतो.
• वलव्हरपूल हा जगातील सिोत्तम फुटबॉल क्तलबपैकी एक मानला जातो. वलव्हरपूल फुटबॉल क्तलबची
स्थापना ३ जू न १८९२ रोजी झाली होती.

Page | 198
• आत्तापयांत वलव्हरपूलने ६ युरोनपयन चषक, ३ यूईएफए चषक, ३ यूईएफए सुपर कप, ७ एफए कप,
१८ लीग विजे तीपदे, ८ लीग कप आणण १ फुटबॉल लीग सुपर कप णजिंकला आहे.
• सध्या मोहम्मद सालाह, नदिोक ओररगी, िर्जजल िान नदक, रोबेटो फर्थमननयो, शानकरी, सानदयो माने
हे खेळाडू वलव्हरपू लकडून खेळतात.
द्रफफा क्लब शवर्शवचषक
• नफफा क्तलब विश्िचषकाचे सिा प्रिम आयोजन २०००मध्ये नफफा संर्टनेकडून करण्यात आले होते.
२००५पासून ही स्पधाा दरिषी आयोणजत केली जात आहे.
• ब्राझील, जपान, संयुक्तत अरब अमीरात आणण मोरक्को या देशांनी नफफा क्तलब विश्िचषक स्पधेचे
यजमानपद भू षविले आहे.
• ररयाल मानिदने ही स्पधाा सिाावधक ४ िेळा णजिंकली आहे. यापूिी २०१४, २०१६, २०१७ आणण २०१९
ररयालने ही स्पधाा णजिंकली होती.

ववस्डेन: दशकातील सवोत्तम

• ववस्िेन स्िकेटने दशकातील सवोत्कृष्ट स्िकेटपटूंच्या अव्वल ५ जणांच्या यादीत भारतीय स्िकेट
संघाचा कणाधार ववराट कोहलीला स्थान डदले आहे.
• उवा ररत खेळािूंमध्ये दणिण आडफ्रक
े चा िेल स्टेन व एबी डिणव्हणलयसा, ऑस्टरेणलयाचा स्टीव्ह स्स्मर्
आणण मस्हला स्िकेटमधील अष्टपैलू ॲणलस पेरीचा अशा डदग्गज स्िकेटपटूंचा समावे श आहे.
• कोहलीने मागील १० वर्ाांत कोणत्याही इतर खेळािूंच्या तुलनेत ५७७५ अवधक धावा केल्या असून,
तो दशकातील सवोत्कृष्ट फलंदाज बनला आहे.
• इंग्लंिच्या २०१४च्या दौऱ्ाच्या अखेरपासून बांगलादेशववरुद्धच्या नोव्हेंबरमधील कसोटीपयांत त्याने
आतापयांत ६३ च्या सरासरीने धावा बनवल्या. यात २१ शतके आणण १३ अधा शतकांचा समावे श आहे.
• तो वतन्ही आंतरराष्टरीय प्रकारात डकमान ५० च्या सरासरीने धावा करणारा तो एकमेव फलंदाज आहे.
• कोहलीने मागील एक दशकात कसोटीत २७ शतकांच्या मदतीने ७२०२ धावा केल्या आहेत. त्याने
वनिेमध्ये १११२५ आणण टी-२० मध्ये २६३३ धावा केल्या आहेत.
• त्याच्या नावावर आंतरराष्टरीय स्िकेटमध्ये ७० शतकांची नोंद आहे. शतकांच्या बाबतीत त्याच्यापुढे
आता केवळ तेंिुलकर (१००) आणण ररकी पाँडटिंग (७१) हे दोघेच आहेत.
कसोटी आणि एकद्रदवसीय
• स्िकेटचे बायबल मानल्या जाणाऱ्ा ववस्िेनने या दशकातील कसोटी आणण एकडदवसीय अशा
दोन्ही संघांच्या कणाधारपदी भारताचा कणाधार ववराट कोहलीची डनवि केली आहे.
• दशकातील कसोटी संघात भारताच्या रववचंद्रन अणर्श्नलाही स्थान वमळाले आहे. तर एकडदवसीय

Page | 199
 संघात कोहलीसह रोस्हत शमाा व महेंद्रवसिंग धोनी यांनाही स्थान देण्यात आले आहे.
• कोहलीने ८४ कसोटी सामन्यांमध्ये ५४.९७ धावांच्या सरासरीने एकूण ७२०२ धावा जमववल्या आहेत.
त्यात २७ शतके आणण २२ अधा शतकांचा समावे श आहे .
• तर ऑफस्स्पनर अणर्श्नने ७० कसोटीत ३६२ बळी वमळववले असून त्यात २७ वेळा त्यांना पाच डकिंवा
त्याहून अवधक बळी वमळववलेले आहेत.
• एकडदवसीय स्िकेटमध्ये कोहलीने २४२ सामन्यांत ११६०९ धावा जमववल्या आहेत. त्यात ४३ शतके
आणण ५५ अधा शतकांचा समावे श आहे.
• तर रोस्हत शमााने २२१ एकडदवसीय सामन्यात ४९.१४ धावांच्या सरासरीने ८९४४ धावा फटकावल्या
असून त्यात २८ शतके व ४३ अधा शतकांचा समावे श आहे.
• ववस्िेनचा दशकातील कसोटी संघ: ॲलेस्टर कूक (इंग्लंि), िेणव्हि वॉनार (ऑस्टरेणलया), कुमार
संगकारा (श्रीलंका), स्टीव्ह स्स्मर् (ऑस्टरेणलया), ववराट कोहली (भारत), बेन स्टोकस (इंग्लंि), एबी
िीणव्हणलयसा (द.आडफ्रका), रववचं द्रन अणर्श्न (भारत), िेल स्टेन (द.आडफ्रका), कावगसो रबािा
(द.आडफ्रका), जे म्स अँिरसन (इंग्लंि).
• ववस्िेनचा दशकातील एकडदवसीय संघ: रोस्हत शमाा (भारत), ववराट कोहली (भारत), िेणव्हि वॉनार
(ऑस्टरेणलया), एबी िीणव्हणलयसा (आडफ्रका), जॉस बटलर (इंग्लंि), शकीब अल हसन (बांगलादेश),
एमएस धोनी (भारत), लवसर् मणलिंगा (श्रीलंका), वमशेल स्टाका (ऑस्टरेणलया), टरेंट बोल्ट (न्यूझीलंि),
िेल स्टेन (द.आडफ्रका).
टी-२०
• ववस्िेनने जाहीर केलेल्या दशकातील सवोत्तम टी-२० आंतरराष्टरीय संघात भारतीय कणाधार ववराट
कोहली आणण वे गवान गोलंदाज जसप्रीत बुमरा या दोन भारतीय स्िके टपटूंना स्थान वमळाले आहे.
• ववस्िेनच्या या टी-२० संघात ऑस्टरेणलयाचे सवाावधक तीन, भारत, इंग्लंि, अफगाणणस्तान संघातील
प्रत्येकी दोन, तर न्यूझीलंि आणण श्रीलंक
े च्या एका खेळािूचा सहभाग आहे.
• लॉरेन्स बूर्, जो हामान, डफल वॉकर व यास राना या चार सदस्यांच्या सवमतीने या ११ स्िकेटपटूंची
डनवि केली आहे.
• ऑस्टरेणलयन कणाधार ॲरोन डफिंच ववस्िेन संघाचा कणाधार म्हणून घोडर्त झाला आहे . तसेच शेन
वॉटसन व ग्लेन मकसवे ल या २ ऑस्टरेणलयन स्िकेटपटूंना या संघात स्थान वमळाले आहे .
• तसेच या संघात इंग्लंिच्या जॉस बटलर आणण िेणव्हि ववले, न्यूझीलंिचा कॉणलन मुन्रो व श्रीलंक
े चा
लवसर् मणलिंगा यांचाही समावे श झाला आहे .
• अफगाणणस्तानचे २ अष्टपैलू खेळािू मोहम्मद नबी व रशीद खान यांनादेखील ववस्िेनकिून सं घात
समाववष्ट करण्यात आले आहे.

Page | 200
• २०१०-२०१९ या दशकात एकूण ८९७ आंतरराष्टरीय टी-२० सामने खेळले गेले. त्यात २,४९,५७८
धावा करण्यात आल्या, तर ११ हजार २९३ बळी डटपले गेले.

पीटि वसडल आांतििाष्ट्रीय हक्रक

े टमधून ननवृत्त
• ऑस्टरेणलयाचा वे गवान गोलंदाज पीटर वसिलने आंतरराष्टरीय स्िकटेमधू न डनवृ त्तीचा डनणाय घे तला
आहे.
• पीटर वसिलचा जन्म २५ नोव्हेंबर १९८४ रोजी णव्हकटोररया (ऑस्टरेणलया) येर्े झाला होता. त्याने १७
ऑकटोबर २००८ रोजी भारताववरुद्ध कसोटी सामन्यात आंतरराष्टरीय स्िकेटमध्ये पदापाण केले होते.
• वसिलने आपल्या कारकीदीत ६७ कसोटीत २२१ बळी घे तले आहेत. त्याने या दरम्यान ८ िावां त ५
डकिंवा त्यापेिा अवधक बळी घे तले आहेत.
• त्याने १३ फेिुवारी २००९ रोजी न्यूझीलंिववरुद्ध एकडदवसीय स्िकेटमध्ये पदापाण केले होते. त्याने
२० एकडदवसीय सामन्यात १७ बळी घे तले आहेत.
• वसिल ऑस्टरेणलयाच्या सवाांत यशस्वी कसोटी गोलंदाजांच्या यादीत १३व्या स्थानी आहे. त्याने २०१०
मध्ये डिस्बेनमध्ये इंग्लंिववरोधात आपल्या २६व्या वाढडदवशी हटडटरक घे तली होती.
• त्याने ऑस्टरेणलयाकिून २ टी-२० सामनेही खेळले आहेत.

Page | 201
 शवज्ञान-तांिज्ञान
रिसॅट-२बीआि१ उपग्रह
• भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (इस्रो) ११ डिसेंबर रोजी श्रीहररकोटा येर्ील सतीश धवन अवकाश
केंद्रातून ररसट-२बीआर१ हा उपग्रह लाँच केला.
• ही इस्रोच्या पीएसएलव्हीची (ध्रुवीय उपग्रह प्रिेपण वाहन) ५०वी मोहीम होती. पीएसएलव्ही-सी४८
प्रिेपकाच्या सहाय्याने हे प्रिेपण करण्यात आले.
• या प्रिेपणाद्वारे ररसटसह इतर देशांचे ९ उपग्रहदेखील प्रिेडपत करण्यात आले. यात अमेररक
े च्या ६
आणण इटली, इिाईल व जपानच्या प्रत्येकी एका उपग्रहाचा समावे श होता.
• या ९ उपग्रहांना इिोच्या व्यावसावयक संस्था (Commercial Body) न्यू स्पेस इंडिया णलवमटेि
(NSIL) अंतगात व्यवस्थाडपत करण्यात आले होते.
• ररसट-२बीआर१ हा ररसट-२बी माणलकेतील हा दुसरा उपग्रह आहे. या माणलकेतील पस्हला उपग्रह
ररसट-२बी २२ मे २०१९ रोजी प्रिेडपत करण्यात आला होता.
रिसॅट
• ररसट ही रिार इमेणजिं ग उपग्रहाची श्रेणी आहे. या माणलकेतला पस्हला उपग्रह २० एडप्रल २००९ रोजी
प्रिेडपत करण्यात आला होता.
• त्यानंतर पूणापणे भारतीय बनावटीचा ररसट-१ या उपग्रहाचे प्रिेपण २६ एडप्रल २०१२ रोजी करण्यात
आले होते.
• ररसट श्रेणीतल्या उपग्रहांचा वापर हा मुख्यतः हवामानाचा अंदाज वताववण्यासाठी केला जातो. पण
त्याचबरोबर लष्करी कारवायांसाठीही हे उपग्रह उपयुकत ठरतात.
• रिार इमेणजिं ग उपग्रह दाट ढगांना भेदून जवमनीवरील वस्तूची प्रवतमा डटपू शकतात. कोणत्याही
वातावरणात, या उपग्रहाद्वारे ववणशष्ट स्ठकाणचे फोटो घे ता येतात.
• ररसट-२बीआर१ हा गुप्तचर उपग्रह (Spy Satellite) असून, तो भारतीय लष्कराच्या पृ्वीवरील
टेहळणीला अवधक बळकट करण्यासाठी वापरण्यात येणार आहे. हा उपग्रह ५ वर्े कायारत राहणार
आहे.
पीएसएलही
• PSLV | Polar Satellite Launch Vehicle.
• धृवीय उपग्रह प्रिेपक वाहन (PSLV) भारतीय अंतराळ कायािमाचे वतसऱ्ा डपढीचे प्रिेपण वाहन
आहे.
• पीएसएलव्हीमधील इंधन ४ टर्पर्पयात आहे आणण द्रव रॉकेट इंधन वापरणारे हे भारतातील पस्हले

Page | 202
 प्रिेपण वाहन आहे.
• आतापयांत पीएसएलव्हीच्या एकूण प्रिेपणांपैकी केवळ २ मोस्हमा (सप्टेंबर १९९३ मध्ये पीएसएलव्ही
िी-१चे पस्हले उड्डाण व ऑगस्ट २०१७ मध्ये पीएसएलव्ही सी-३९चे उड्डाण) अयशस्वी झाल्या आहेत.
• सुरुवातीला पीएसएलव्हीची िमता केवळ ८५० डकलो होती, सध्या या रॉकेटची िमता १.९ टन
इतकी झाली आहे .
डूचीफॅट-३
• इिाईलच्या अलोन अिामोववच, मीताव असुणलन व शमुएल अववव लेवी या १७-१८ वर्े वयोगटातील
शाळकरी मुलांनी तयार केलेल्या डूचीफॅ ट-३ या उपग्रहाचे प्रक्षेपणही पीएसएलव्ही-सी४८ द्वारे
करण्यात येणार आहे .
• हा एक ररमोट सेस्न्सिंग व फोटो उपग्रह आहे, जो पृ्वीवरील पयाावरणाच्या संशोधनासाठी वापरला
जाईल.
• पृ्वी डनरीिणाद्वारे प्रयोग करण्यासाठी देशभरातील मुलांना सेवा देण्यासाठी या उपग्रहाची रचना व
डनर्ममती करण्यात आले ली आहे .
• इिायली ववद्ार्ी-डनर्ममत उपग्रहांच्या माणलकेतला हा वतसरा उपग्रह आहे. याचा आकार १० बाय १०
बाय ३० से मी एवढा असून, त्याचे वजन २.३ डकलो आहे .
• हा उपग्रह वायू प्रदूर्ण, जलस्रोत प्रदूर्ण, वन डनरीिण अशा या पयाावरणीय अभ्यासाचे व्यासपीठ
असेल आणण या उपग्रहाचा शेतीसाठी देखील वापर करता येईल.
• हझाणलया ववज्ञान केंद्र व शार हानेगेव्ह हायस्कूलच्या ववद्ा्याांनी संयुकतपणे हा उपग्रह ववकवसत
केला असून, त्यासाठी त्यांना सु मारे अिीच वर्ााचा कालावधी लागला आहे .
उपग्रह प्रक्षे पण बार्ािपेठ
• आतापयांत भारताने १९ देशांचे सु मारे ३१० उपग्रह प्रिेडपत केले आहेत. भारत १५ वर्ाांपासून परदेशी
ग्राहकांसाठी उपग्रह प्रिेडपत करीत आहे .
• उपग्रह प्रिेपणाच्या जागवतक बाजारपेठेत अमेररक
े चा सवाावधक ४० टक्के स्हस्सा आहे . अमेररकेनं तर
युरोडपयन युडनयन दुसऱ्ा िमांकावर आहे.

डीएनए ववश्लेषण क
ें द्र
• चंदीगि येर्ील केंद्रीय न्यायवै द्क ववज्ञान प्रयोगशाळेत (CFSL) अत्याधु डनक िीएनए ववशले र्ण
केंद्राचे केंद्रीय गृह राज्यमंत्री डनत्यानंद राय यांच्या हस्ते उद्घाटन झाले .
• सवा राज्ये आणण केंद्रशावसत प्रदेश या केंद्राच्या सुववधा वापरण्यास सिम असतील. तसेच भववष्यात
सवा च राज्य व केंद्रशावसत प्रदेशांमध्ये फॉरेस्न्सक प्रकरणांचा त्वररत डनपटारा करण्यासाठी अशा

Page | 203
 केंद्राची स्थापना करण्यात येईल.
• हे नवीन िीएनए ववशलेर्ण केंद्र डनभाया डनधी योजनेंतगात स्थापन केले गेले आहे . या केंद्रासाठी
९९.७६ कोटी रुपये खचा करण्यात आले आहेत.
• या केंद्रात दरवर्ी २००० प्रकरणांची चाचणी केली जाऊ शकते. याणशवाय या केंद्रामध्ये अत्याधु डनक
िीएनए प्रोफाइणलिंग साधने व उपकरणे उपललध आहेत.
• हे केंद्र पुढील युडनट्सला अत्याधु डनक सुववधा प्रदान करेल:
❖ लैंवगक प्राणघातक हल्ला आणण हत्याकां ि युडनट.
❖ डपतृत्व युडनट.
❖ मानवी ओळख युडनट.
❖ माइटोकॉस्न्िरयल िीएनए युडनट.
• पोणलस संशोधन व ववकास लयुरोच्या (BPRD) वतीने सु मारे ६००० कमा चाऱ्ांना फॉरेस्न्सक पुरावे
गोळा करण्याचे ववशेर् प्रणशिणही देण्यात आले आहे.
महत्त्व
• गुन्हाची तपासणी आणण योग्य डनवािा कायािम पद्धतीने आणण मयााडदत वेळेत पूणा करण्यासाठी
िीएनए ववशलेर्ण आवशयक झाले आहे.
• फॉरेस्न्सक िीएनए प्रोफाइणलिंग हे एक अत्यंत संवे दनशील आणण पुनरुत्पादक तंत्र आहे, जे आधु डनक
गुन्हेगारी तपासणीतील सवाात मौल्यवान साधन बनले आहे.
• याणशवाय डपतृत्व आणण मातृत्व वाद, मोठ्या आपत्तींमधील मृतांची ओळख, बलात्कार आणण खून
प्रकरणातील पीडित व संशवयत व्यकतीची ओळख, मृतांची ओळख, परदेशातून केले जाणारे
स्थलांतर, रुग्णालयांमध्ये मुलाची अदलाबदल आणण अवयव प्रत्यारोपण अशा ववववध प्रकरणांमध्ये
देखील या तं त्राचा वापर फायदेशीर आहे .
क
ें द्रीय न्यायवैद्यक ववज्ञान प्रयोगशाळा
• CFSL | Central Forensic Science Laboratory.
• ही देशातील न्यायवै द्क ववज्ञान सेवा पुरववणारी आघािीची संस्था आहे. न्यायवै द्क ववज्ञान सेवा
संचालनालयाने (DFSS) देशभरात केंद्रीय न्यायवै द्क ववज्ञान प्रयोगशाळांची स्थापना केली आहे.
• देशात पुणे (महाराष्टर), भोपाळ (मध्य प्रदेश), चंदीगि, गुवाहाटी (आसाम), कलकत्ता (पणश्चम बंगाल)
आणण हैदराबाद (तेलंगणा) येर्े सीएफएसएलची स्थापना केली गेली आहे.
• पुराव्यांची न्यायवै द्क तपासणी करण्यासाठी राज्य आणण केंद्रशावसत प्रदेशांना मदत करणे, हे
सीएफएसएलचे काया आहे .
• नवीन न्यायवै द्क तंत्र ववकवसत करण्यासाठी संशोधन व ववकास कायािम राबववणे, न्यायवै द्क

Page | 204
 ववशलेर्णासाठी मूलभूत ववज्ञानातील नवीनतम घिामोिींचा अवलंब करणे आणण ही मास्हती इतर
न्यायवै द्क ववज्ञान प्रयोगशाळांमध्ये प्रसाररत करणे, हे सीएफएसएलचे मुख्य काया आहे.

िार्कीय पक्ष नोंदणी टरॅनक

िं ग व्यविापन प्रणाली
चचेत कशामुळे? | अलीकिेच भारतीय डनविणूक आयोगाने ऑनलाइन पोटालद्वारे ‘राजकीय पि नोंदणी
टरडकिंग व्यवस्थापन प्रणाली’ (Political Parties Registration Tracking Management
System) सुरू केली आहे .
मुख्य मुद्दे
• अलीकिेच, भारतीय डनविणूक आयोगाने राजकीय पिांच्या नोंदणीसाठीच्या यंत्रणेचा व प्रस्ियेचा
आढावा घे तला.
• याद्वारे प्राप्त मास्हतीच्या आधारे, डनविणूक आयोगाने राजकीय पिांच्या नोंदणीची प्रणाली आणण
प्रस्िया सुलभ करण्यासाठी ही प्रणाली लागू केली आहे.
• या पोटालच्या माध्यमातून अजा दार पिांच्या नोंदणी अजाांची स्थस्थती ऑनलाईन जाणून घे ता येईल.
• या पोटालद्वारे १ जानेवारी २०२० नंतर राजकीय पि नोंदणीसाठी अजा करणारे अजा दार त्यांच्या
अजााची स्थस्थती जाणून घे ण्यास सिम असतील.
• या प्रणालीसंदभाात नवीन मागादशाक तत्त्वे १ जानेवारी २०२० पासून लागू केली जातील.
• अजा दाराला आपल्या अजाात मोबाईल िमांक आणण ईमेल पत्ता प्रववष्ट करावा लागेल, ज्याद्वारे त्याला
एसएमएस व ईमेलद्वारे आपल्या अजााची अद्यावत स्थस्थती जाणून घे ता येईल.
अर्य प्रहक्रया
• लोकप्रवतडनधी कायदा १९५१च्या कलम २९ (अ) मधील तरतुदीनुसार राजकीय पिांची नोंदणी केली
जाते.
• या कलमांतगात, संबंवधत राजकीय पिाला त्याच्या स्थापनेनंतर ३० डदवसांच्या आत पिाचे नाव,
पत्ता, ववववध घटकांचा सदस्यता तपशील, पदावधकाऱ्ांची नावे इत्यादी मूलभूत तपशीलांसह ववस्हत
नमुन्यात डनविणूक आयोगाकिे अजा करावा लागतो.
ननवडणूक आयोग
• भारतीय डनविणूक आयोग ही भारत सरकारच्या अखत्यारीतील एक स्वायत्त घटनात्मक संस्था आहे.
याचे मुख्यालय नवी डदल्ली येर्े स्थस्थत आहे.
• भारतीय डनविणूक आयोगाची स्थापना २५ जानेवारी १९५० रोजी करण्यात आली होती. डनविणूक
आयोग राज्यघटनेच्या कलम ३२४ अंतगात काया करतो.
• भारतातील लोकसभा, राज्यसभा, राष्टरपती, उपराष्टरपती, राज्य ववधानसभा इत्यादी डनविणुकींसाठी

Page | 205
 डनविणूक आयोग सवा स्वी जबाबदार आहे.
• डनविणूक आयोगामध्ये १ मुख्य डनविणूक आयुकत आणण राष्टरपती नेमतील इतके अन्य डनविणूक
आयुकत असतात.
• पदभार स्वीकारल्यापासून ६ वर्े डकिंवा वयाची ६५ वर्े पूणा होईपयांत (जे आधी संपेल तोपयांत) ते
पदावर कायारत राहू शकतात.
• सामाणजक प्रवतिा, कायद्ाचे ज्ञान व समृद्ध असा प्रशासकीय अनु भव असलेल्या व्यकतीची नेमणूक
पंतप्रधानांच्या सल्ल्याने राष्टरपती मुख्य डनविणूक आयुकत पदावर करतात.
• मुख्य डनविणूक आयुकताला बितफा करण्यासाठी सवोच्च न्यायालयाच्या सरन्यायाधीशाप्रमाणे
महाणभयोगाच्या प्रस्ियेचा अवलंब करावा लागतो.
• परंतु मुख्य आयुकतांच्या णशफारशीणशवाय राष्टरपती इतर आयुकतांना पदच्युत करू शकत नाही.
• सुकुमार सेन हे भारताचे पस्हले मुख्य डनविणूक आयुकत होते. सध्या सुनील अरोरा भारताचे मुख्य
डनविणूक आयुकत (२३वे ) आहेत.
ननवडणूक आयोगाची महत्त्वाची काये
• मतदारसंघ आखणे.
• मतदारयादी तयार करणे.
• राजकीय पिांना मान्यता देणे डनविणूक वचन्हे ठरवणे.
• उमेदवारपडत्रका तपासणे.
• डनविणुका पार पािणे.
• डनविणूक खचाावर नजर ठेवणे व उमेदवारांच्या डनविणूक खचााचा ताळमेळ लावणे.

अांतिाळ तांत्रज्ञान कक्ष (STC)

• भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (इस्रो) संशोधन उपिम राबववण्यासाठी महत्त्वाच्या ५ संस्थांमध्ये
अंतराळ तंत्रज्ञान कि (STC | Space Technology Cell) स्थापन करणार आहे.
• या ५ संस्थांमध्ये बेंगळुरू स्थस्थत भारतीय ववज्ञान संस्था (IISc) तसेच खिगपूर, मुंबई, मद्रास आणण
कानपूर येर्ील भारतीय तं त्रज्ञान संस्थांचा समावे श आहे.
अवकाश तांत्रज्ञान सेल
• या तंत्रज्ञान किांमध्ये संबंवधत संस्थेतील प्राध्यापक आणण अभ्यासक असतील. या कायािमाअंतगात
तज्ञ अंतराळ तंत्रज्ञान संशोधन व अनुप्रयोग राबवतील.
• सध्या एसटीसी अंतगात आयआयटी-रुरकी, िीआरिीओ व इस्रोद्वारे ‘लढाऊ ववमानांसाठी पराशूट

Page | 206
 ववकवसत करण्यासाठी मेंिेन-आधाररत तं त्रज्ञानाचा वापर’ या ववर्यावर संयुकत कायािम राबववला
जात आहे.
रिस्पॉण्ड कायय क्रम
• १९७०च्या दशकात सुरू झालेल्या ररस्पॉण्ि (RESPOND) कायािमांतगात अंतराळ तंत्रज्ञान किाची
स्थापना केली गेली होती.
• या उपिमांतगात ववववध प्रमुख संस्थांमध्ये एसटीसी स्थाडपत करण्यात आल्या होत्या.
• या एसटीसीमधील प्रकल्प डनधााररत कालावधीसाठी चालतात. कालावधी पूणा झाल्यानंतर नवीन
एसटीसी स्थापन केले जातात.

देशभिातील ५५०० िानकाांवि मोफत वायफाय सेवा

• रेल्वे ने देशभरातील ५५०० स्थानकांवर मोफत वायफाय सेवा पुरवण्याचे काम यशस्वीपणे पूणा केले
आहे.
• पूवा -मध्य रेल्वे मागाावरील महुआ वमलन (झारखंि) रेल्वे स्थानक मोफत वायफाय सेवा देणारे
देशातील ५५००वे स्थानक बनले आहे.
• रेल्वे स्थानकांना डिणजटल समावे शी केंद्र बनवण्यासाठी रेल्वे ने मोफत अवतजलद वायफाय सेवा
पुरवण्याचा डनणाय घे तला होता.
• या उपिमांतगात सवा प्रर्म ही सुववधा मुंबई सेंटरल या स्थानकावर जानेवारी २०१६ मध्ये सुरु करण्यात
आली होती व त्यानंतर ४६ मस्हन्यांच्या कालावधीत देशभरात ५५०० स्थानकांवर वायफाय सेवा
यशस्वीपणे पुरवण्यात आली आहे.
• यासाठी काही स्ठकाणी रेल्वे ने गुगल, टाटा टरस्ट, पीजीसीआयएल सोबत भागीदारी केली.
• ऑकटोबर २०१९ मध्ये सवा रेल्वे स्थानकांनवर रेलवायर वाय-फाय सेवांमध्ये एकूण १.५ कोटी
प्रवाशांनी लॉवगन केले आणण १०२४२ टीबी िेटा वापरला.
• या मोफत वायफाय सेवे मुळे शहरी व ग्रामीण भागातील डिणजटल दरी सांधण्यास मदत होईल.
ववद्ार्ी, वविेते, दैनंडदन प्रवासी यांना या सुववधेचा ववशेर् लाभ झाला आहे .
रेलवायर (RailWire)
• रेलिायर रेलटेलचा एक ररटेल ब्रॉडबँड उपक्रम आहे. ज्याचा उद्देश सामान्य लोकांपयांत ब्रॉडबँड आणण
अनुप्रयोग सेिा प्रदान करणे आहे.
• रेलटेल सिा रेल्वे स्थानकांिर िे गिान आणण ववनामूल्य िाय-फाय सेिा पुरविण्याच्या नदशेने काम
करीत आहे.
रेलटेल (RailTel)

Page | 207
• रेलटेल कॉपोरेशन ऑफ इंनडया (Railtel Corporation of India) ही भारतीय रेल्वे मंत्रालयाच्या
अख्याररत येणारी मुख्य्िे दूरसंचार सेिांसाठी स्थापन केलेली कंपनी आहे. वतची स्थापना २०००
साली करण्यात आली.
• रेलटेलचे उक्रद्दष्ट् रेल्वे ला अवधक कायाक्षम ि अद्ययाित बनिण्यासाठी देशभर इंटरनेट ि दूरसंचार
सेिांच्या पायाभूत सुविधांचे जाळे ननमााण करणे हे आहे. वतची स्थपना
• वतचे मुख्यालय निी डदल्ली येिे तर गुरगाि, मुंबई, हैिाबाद ि कोलकाता येिे क्षेत्रीय कायाालये
असलेली रेलटेल ही भारतामधील वमननर्न कंपन्यांपकी एक आहे.

एसएसबी इमाितीांमध्ये एफएम टरान्समीटि िानपत क

े ले र्ाणाि
• भारत सरकारने सशि सीमा बलाच्या इमारतींमध्ये एफएम टरान्समीटर स्थाडपत करण्यासाठी ७
प्रकल्पांना मान्यता डदली आहे. यामुळे भारत-नेपाळ सीमेजवळ एफएम कव्हरेज वाढेल.
• हा एफएम टरान्समीटर प्रकल्प मुख्यत्वे उत्तर प्रदेश, वबहार आणण उत्तराखंि या राज्यांमध्ये राबववला
जाणार आहे.
सशस्त्र सीमा बल
• सशि सीमा बल (एसएसबी) भारताच्या पाच डनमलशकरी दलांपैकी एक आहे . एसएसबीचे काया हे
नेपाळ आणण भूतानच्या भारताच्या सीमे ची सुरिा आहे.
• १९६२च्या भारत-चीन युद्धानंतर १९६३मध्ये एसएसबीची स्थापना झाली. ‘सेवा, सुरिा आणण बंधु ता’ हे
एसएसबीचे िीदवाकय आहे.
• एसएसबी केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या अंतगात काया करते. त्याचे मुख्यालय नवी डदल्ली येर्े आहे.

भाित-पॅलेस्टाईन टेक्नो पाक

य
• पलेस्टाईनमधील भारतीय प्रवतडनधी सुनील कुमार यांनी पलेस्टाईनमधील भारत-पलेस्टाईन टेकनो
पाक
ा च्या उभारणीसाठी अर्ासहाय्याचा वतसरा हप्ता जाहीर केला.
• पलेस्टाईनमध्ये िमता वाढीसाठी १२ दशलि िॉलसाची गुंतवणूक करण्याची भारताने जाहीर केले
होते. त्याअंतगात भारत पलेस्टाईनला दर ६ मस्हन्याला ३ दशलि िॉलसा प्रदान करीत आहे .
टेक्नो पाक
य
• हे पाका स्थाडनक, जागवतक आणण िेत्रीय पातळीवर संचालन करण्यासाठी ज्ञान-आधाररत तंत्रज्ञान
कलस्टर आणण सजा नशील उपिम तयार करेल.
• औद्ोवगकीकरण आणण व्यापारीकरणाच्या प्रस्ियेस समर्ान देणारे वातावरण डनमााण करणे, हे या
टेकनो पाक
ा चे मुख्य उिीष्ट आहे.

Page | 208
• याणशवाय शैिणणक आणण खासगी िेत्रातील दरी कमी करणे, हेदेखील या पाक
ा चे उिीष्ट आहे.
भाित-पॅलेस्टाईन सांबांध
• १९७४ मध्ये पलेस्टाईन णलबरेशन ऑगानायझे शनला पलेस्टाईनचा कायदेशीर प्रवतडनधी म्हणून
मान्यता देणारा भारत हा पस्हला गैर-अरब देश आहे.
• १९८८ मध्ये स्वतंत्र पलेस्टाईनला मान्यता देणारा भारत पुन्हा पस्हला देश ठरला होता.
• भारत-पलेस्टाईन दरम्यान अंदाजे ४० दशलि िॉलसाचा व्यापार केला जातो आणण यात वै द्कीय
पयाटन, सुटे भाग, कापि, और्धडनमााणशाि आणण कृर्ी-रसायनांचा समावे श आहे.

फास्टॅगचा पार्टकगसाठी वापि

• केंद्रीय रस्ते वाहतूक व महामागा मंत्रालयाने हैदराबाद ववमानतळावर पार्ककगसाठी प्रायोवगक तत्वावर
फास्टग सुरू केले आहे . याला फास्टग २.० (FASTag 2.0) असे म्हटले जात आहे .
• याचा वापर करून पार्ककगचे पेमेंट्स तसेच इंधनासाठी देखील पैसे देता येऊ शकतात. हैदराबाद
ववमानतळावर हा प्रयोग यशस्वी झाल्यास, नंतर तो डदल्ली ववमानतळावरही सुरू करण्यात येणार
आहे.
• जीएसटी पररर्देने देखील १ एडप्रल २०२० पासून सवा व्यावसावयक वाहनांसाठी फास्टग बंधनकारक
केले आहे . यामुळे करचोरी रोखण्यास मदत होणार आहे.
फास्टॅग (FASTag)
• टोलनाक्तयािर होणाऱ्या कोंडीमुळे देशभरातच टोलला होणारा विरोध लक्षात र्ेऊन केंि सरकारने
जानेिारी २०१९मध्ये फास्टॅगची (FASTag) सुविधा उपलब्ध करून नदली आहे.
• फास्टॅग ही राष्ट्रीय महामागा प्रावधकरणाद्वारे (NHAI) संचावलत इलेक्तटरॉननक टोल संकलन प्रणाली
आहे.
• देशातील सिा टोलनाके आणण तेिील टोलचे दर या व्यिस्थे शी ऑनलाईन जोडण्यात आले असून, ही
सुविधा ग्राहकाच्या बँक खा्याशी जोडण्यात आली आहे.
• फास्टॅग रेनडओ नफ्रक्वेंसी आइडेंनटनफकेशन (RFID) तं त्रज्ञान िापरते . हे तंत्रज्ञान इलेक्तटरोमॅग्नेनटक
फील्िचा िापर करते. ज्या टॅग्जमध्ये इलेक्तटरॉननक माक्रहती संग्रक्रहत केलेली आहे , असे टॅग हे तंत्रज्ञान
शोधते.
• ्यामुळे फास्टॅग (बारकोड असलेले स्टीकर) लािलेले िाहन कोण्याही टोलनाक्तयािरून गेल्यास
संबंवधत चालकाच्या खा्यातून आपोआप टोलची रक्कम कापली जाते. ्यासाठी िाहन िांबिािे
लागत नाही.
फास्टॅगची वैशिष्ट्ये

Page | 209
• ग्राहक ्यांच्या पसंतीच्या बँक खा्याला फास्टॅग वलिंक करू शकतात.
• फास्टॅग ॲपद्वारे कोणतेही फास्टॅगला रीचाजा केला जाऊ शकतो.
• यामुळे ग्राहकांच्या िेळेची बचत होणार असून, ्यांचा प्रिास सुलभ होईल.
• फास्टॅगचा िापर पेटरोल पंपांिर इंधन खरेदी करण्यासाठीही केला जाऊ शकतो.

र्गातील पहहल्या पूणयपणे इलेक्टरॉननक ववमानाचे यशस्वी उड्डाण

• जगातील पस्हल्या पूणापणे इलेकटरॉडनक ववमानाने १० डिसेंबर आपले चाचणी उड्डाण यशस्वीररत्या
पूणा केले. हे ववमान कनिाच्या व्हँकुव्हर येर्ून आसपासच्या बेटांच्या िेत्रात चालववण्यात आले .
• शून्य उत्सजा न असलेल्या पूणापणे इलेकटरॉडनक अशा या ववमानाच्या उड्डाणाने हे वसद्ध केले की,
पूणातः इलेस्कटरक व्यावसावयक ववमानचालन शकय आहे .
• हे एक ६-आसनी समुद्री ववमान आहे , ज्यामध्ये इलेस्कटरक मोटरचा वापर करण्यात आला आहे .
• या ववमानाचे हे प्रर्म चाचणी उड्डाण केवळ १५ वमडनटां साठीच करण्यात आले. ‘हाबार एयर’ नामक
एका कंपनीने हे इलेकटरॉडनक ववमान ववकवसत केले आहे.
• भारतदेखील आपल्या ववववध योजनांद्वारे (उदा. फेम योजना इत्यादी) इलेस्कटरक वाहनांच्या वापरास
प्रोत्साहन देण्याचा प्रयत्न करीत आहे.

हस्कल वबल्ड र्पलॅटफॉमय

• अलीकिेच कौशल्य ववकास आणण उद्ोजकता मंत्रालयाने अमेररकन आयटी कंपनी आयबीएमसह
वमळून स्स्कल वबल्ि र्पलटफॉमा (Skill Build Platform) सुरू केला आहे.
• स्स्कल वबल्ि र्पलटफॉमा हा आयबीएमने ववकवसत केले ला डिणजटल र्पलटफॉमा आहे. याअंतगात
युवकांमध्ये तांडत्रक कौशल्य आणण उद्ोजकता प्रोत्सास्हत केली जाईल.
• यूके, जमानी आणण फ्रान्स यांच्यानंतर कौशल्य वबल्ि र्पलटफॉमा राबववणारा भारत चौर्ा देश आहे.
• याअंतगात देशातील औद्ोवगक प्रणशिण संस्था (ITI) व राष्टरीय कौशल्य प्रणशिण संस्था (NSTI)
यांमध्ये आयटी, नेटवर्ककग आणण कलाऊि संगणनामधील दोन वर्ाांचा डिर्पलोमा कायािम चालववला
जाईल.
• या व्यासपीठाच्या माध्यमातून आयटीआय आणण एनएसआयटीच्या णशिकांना मूलभूत कृडत्रम
बुवद्धमत्ता (AI) ववर्यामध्ये प्रणशिण डदले जाईल.
• या व्यासपीठाच्या माध्यमातून २ वर्ाांचा डिर्पलोमा पूणा करणाऱ्ा ववद्ा्याांना रोजगार वमळववण्यासाठी
आयबीएमद्वारे सहकाया केले जाईल.

Page | 210
• उन्नती आणण एिुनेट सारख्या देशातील प्रमुख स्वयंसेवी संस्थांच्या मदतीने हा कायािम राबववला
जाणार आहे.
महत्त्व
• या माध्यमातून ववद्ा्याांना डिणजटल तंत्रज्ञानाचे मूलभूत ज्ञान वमळू शकेल. या व्यवतररकत, ते ररझ्यु म
लेखन, समस्या डनराकरण आणण संवाद कौशल्याचे व्यावसावयक गुणांमध्ये पारंगत होतील.
• हा डिणजटल र्पलटफॉमा, माय इनर णजडनयसच्या (MyInnerGenius) माध्यमातून ववद्ा्याांची
वै यस्कतक ज्ञान िमता आणण व्यस्कतमत्त्वाचे मूल्यांकन करेल.
• याअंतगात ववद्ा्याांना नोकरीतील त्यांच्या कामानु सार प्रणशिण डदले जाईल.
• या व्यासपीठाद्वारे वै यस्कतक प्रणशिण आणण प्रायोवगक णशिणावर ववशेर् लि डदले जाईल.
• यामुळे युवकांमध्ये िमता डनमाा ण होईल आणण त्यांना रोजगाराच्या नवीन संधी वमळू शकतील.
• डनकृष्ट पार्श्ाभूमी, ज्ञानाचा अभाव, कौशल्य आणण अनु भव नसल्यामुळे लोकसंख्येचा एक मोठा भाग
श्रम बाजाराच्या बाहे र फेकला जातो. हा कायािम या कमतरतेवर मात करण्याचा प्रयत्न करेल.

भाितीय सांस्क
ृ ती पोटयल
• केंद्रीय सांस्कृवतक मंत्री प्रल्हाद वसिंग पटेल यांनी भारताच्या समृद्ध मूता व अमूता सांस्कृवतक वारशाची
मास्हती लोकांना प्राप्त करता यावी यासाठी ‘भारतीय संस्कृती पोटाल’ (Indian Culture Portal)
सुरू केले.
या पोटयलची वैणशष्ट्ये
• हे पस्हले सरकारी अवधकृत पोटाल आहे णजर्े सांस्कृवतक मंत्रालयाच्या ववववध संघटनांची (उदा.
भारतीय राष्टरीय अणभलेखागार, इंडदरा गांधी राष्टरीय कला केंद्र, भारतीय पुरातत्त्व सवे िण इ.) मास्हती
व सांस्कृवतक संसाधने एकाच व्यासपीठावर उपललध करून देण्यात आले आहे.
• हे पोटाल भारतीय तंत्रज्ञान संस्था, मुंबईच्या (IIT Bombay) एका चमूने ववकवसत केले आहे, तर
मास्हती संकलनाचे काया इंडदरा गांधी राष्टरीय मुकत ववद्ापीठाद्वारे (IGNOU) करण्यात आले आहे.
• हे पोटाल देशभरातील अणभलेखागार, संग्रहालये, अकादमी व ग्रंर्ालये यांमधील दस्तावे ज, प्रवतमा,
द्रुक-श्राव्य फाइली आणण अन्य मास्हती संग्रस्हत करते .
• या पोटालवर सध्या ९० लाखाहून अवधक वस्तूंची मास्हती उपललध आहे.
• हा प्रकल्प भारताच्या ‘डिणजटल इंडिया’ उपिमाचा एक भाग आहे, जो देश-ववदेशात भारताच्या
समृद्ध मूता आणण अमूता सांस्कृवतक वारशाबिल मास्हती देतो.
• हे पोटाल सध्या इंग्रजी आणण स्हिंदी भार्ांमध्ये उपललध असून, भववष्यात ते इतर प्रादेणशक भार्ांमध्ये
उपललध होणार आहे.

Page | 211
• पोटालवर उपललध सामग्रीः दुर्ममळ पुस्तके, ई-पुस्तके, हस्तणलणखते , संग्रहालयातील कलाकृती,
आभासी गलरी, अणभलेखागार, छायावचत्रे, भारतीय राष्टरीय ग्रंर्सूची, णव्हडिओ, पाककृती इत्यादी.

अवैध गाांर्ा लागवड शोधण्यासाठी डरोन तैनात

• केंद्रीय गृह मंत्रालयाने अंमली पदार्ा डनयंत्रण ववभागासमवे त (NCB) गां ज्यांच्या अवैध लागविीच्या
चौकशीसाठी आणण कापणीपूवी ते नष्ट करण्यासाठी िरोन तैनात केले आहेत.
• यासाठी गृह मंत्रालय उपग्रहांची मदत घे णार आहे . उपग्रहाकडून प्राप्त होणाऱ्या माक्रहतीचे संकलन
सेंटरल इकॉनॉवमक इंटेणलजन्स लयुरोद्वारे केले जाणार आहे.
• भारत गां जा लागवि रोखण्यासाठी अमेररकेने योजलेल्या उपायांचा अवलंब करीत आहे . अमेररकेत
गां जाची अवैध लागवि शोधण्यासाठी ववमाने व िरोनचा वापर केला जातो.
• २०१८ मध्ये भारतात २४ हजारहून अवधक खटल्यांमध्ये सु मारे ४१४ टन गां जा जप्त केला गेला होता.
एनसीबीच्या आकिेवारीनुसार हा आकिा आणखी वाढण्याची शकयता आहे.
गाांर्ा तस्किी
• स्हमाचल प्रदेश, कनााटक, तावमळनािू , आंध्रप्रदेश, पणश्चम बंगाल, हररयाणा आणण राजस्थान या
राज्यांमध्ये गां जाची तस्करी प्रामुख्याने केली जाते.
• या राज्यांपैकी तावमळनािूच्या तुतीकोररन बंदरातून मालदीवमध्ये मोठ्या प्रमाणात गां जाची तस्करी
केली जाते.
कायदे
• भारत सरकार नाकोडटक, िरग्ज अँि सायकोटरॉडपक सबस्टन्स कायदा १९८५च्या (अमली पदार्ा
ववरोधी कायदा) कलम १० अंतगात गां जाच्या कायदेशीर लागविीस परवानगी देते .
• सरकार होवमओपर्ी आणण आयुवे द यासारख्या और्धांमध्ये गां जा वापरण्यास परवानगी देते. तसेच
कायद्ातील कलम २० नुसार अंमली पदार्ा संबंवधत वनस्पतींची अवैध लागवि करणे गुन्हा आहे.

आांध्रप्रदेशचे आभासी पोलीस स्टेशन

• आंध्रप्रदेश राज्य सरकार आंध्रप्रदेश ववद्ापीठामध्ये एक आभासी पोणलस स्टेशन (Virtual Police
Station) सुरू करणार आहे .
• यामुळे ववद्ा्याांना स्हिंसा डकिंवा इतर कोणत्याही गुन्यांची ऑनलाइन नोंद करण्यास मदत होईल.
• हे आभासी पोणलस स्टेशन सुरू करण्याचा प्रस्ताव सवा प्रर्म आंध्रप्रदेश ववद्ापीठाचे कुलगुरू प्रसाद
रेड्डी यांनी ऑगस्ट २०१९ मध्ये मां िला होता.
• अशा प्रकारचे हे देशातील पस्हलेच पोणलस स्टेशन आहे. याअंतगात िायल १०० सेवे द्वारे संकटग्रस्त

Page | 212
 कॉल आल्यानंतर पाच वमडनटांच्या आत पोणलस दल घटनास्थळी पोहचणार आहे.
आभासी पोणलस स्टेशनच्या सुववधा
• स्हिंसा डकिंवा इतर गुन्यांची ऑनलाइन नोंद.
• तिार दाखल झाल्यानंतर संबंवधत पोणलस स्टेशनकिू न चौकशी.
• संकटग्रस्त मक्रहला ि बालकांच्या सुरक्षेसाठी राज्य/शहर पोवलसांनी केलेल्या उपायांपैकी एक.

गाांधी ववश्वकोश
• भारत सरकार देशात गांधीजींच्या ववचारांबाबत जनजागृती करण्यासाठी ‘गांधी ववर्श्कोश’ ववकवसत
करणार आहे.
• सोशल मीडिया र्पलटफॉमावरुन गांधीवादी तत्वज्ञान आणण कल्पनांना प्रोत्साहन देणे, हे त्यामागील
उस्िष्ट आहे.
• महात्मा गांधी यांच्या १५०व्या जयंतीडनवमत्त भारत सरकारने ५.२५ कोटी रुपयांच्या अर्ासहाय्यास
मंजू री डदली आहे. यातील काही भाग या प्रकल्पासाठी देण्यात येणार आहे .
• या प्रकल्पाची अंमलबजावणी राष्टरीय ववज्ञान संग्रहालय पररर्द (कोलकता) करणार आहे.
िाष्ट्रीय ववज्ञान सांग्रहालय परिषद
• National Council of Science Museums.
• ही पररर्द सांस्कृवतक मंत्रालयाच्या अंतगात कायारत एक स्वायत्त संस्था आहे .
• देशातील सवा अनौपचाररक ववज्ञान दळणवळण कायाामध्ये समन्वय साधण्याच्या उिेशाने हे पररर्द
स्थापन करण्यात आली आहे. सध्या देशभरात सु मारे २४ संग्रहालये आहेत.
• २ मे १९५९ रोजी वबलाा औद्ोवगक व तंत्रज्ञान संग्रहालय नावाचे पस्हले ववज्ञान संग्रहालय सुरू झाले
होते.
• ही पररर्द आता राज्य सरकारांच्या सहकायााने ववज्ञान केंद्रे ववकवसत करीत असून, आतापयांत मुंबई,
नागपूर, काणलकत, भोपाळ आणण गोवा येर्े ५ ववज्ञान केंद्रे डनमााण करण्यात आली आहेत.

सरकारी तात्काळ सांदेि प्रिाली

• GIMS | Government Instant Messaging System.
• केंद्र सरकार अंतगात सुरणित वापरासाठी व्हॉट्सॲप व टेलीग्रामसारख्या लोकडप्रय संपका मं चाशी
समरूप सरकारी ता्काळ संदेश प्रणालीची (Government Instant Messaging System)
चाचणी सध्या घे त आहे.

Page | 213
• ओडिशासह काही राज्यांमध्ये या ‘जीम्स’ ॲपची प्रायोवगक तत्त्वावर चाचणी घे ण्यात आहे आहे.
याणशवाय भारतीय नौदलात देखील या ॲपची चाचणी घे ण्यात आहे आहे .
• राष्टरीय मास्हती ववज्ञान केंद्राच्या (NIC | National Informatic Centre) केरळ युडनटतफे हे
ॲप तयार आणण ववकवसत करण्यात आले आहे.
• हे ॲप केंद्र व राज्य सरकारचे ववभाग आणण संस्था यांच्यात संस्थांतगात आणण परस्पर संपकाासाठी
वापरले जाणे अपेणित आहे .
• व्हॉट्सॲपप्रमाणेच ‘जीम्स’ ॲपसाठी ‘एंि टू एंि एस्न्िर्पशन’ प्रणाली अवलंबण्यात आली आहे.
• भारतातील शेकिो व्हॉट्सॲप वापरकत्याां वर पाळत ठेवण्याच्या प्रकरणामुळे अलीकिेच सरकारवर
टीका झाली होती. या वादाच्या पार्श्ाभूमीवर हे नवे ॲप सुरू करण्यात येत आहे.
• हे ॲप भारतात ववकवसत झालेले आहे . त्याचे सव्हा र देशातच स्थाडपत करण्यात आले असून, जमा
केलेली मास्हती सरकारच्या अखत्यारीतील एनआयसीद्वारे संचाणलत िेटा केंद्रांमध्ये राहणार आहे.
महत्त्व
• परदेशात असलेल्या डकिंवा परदेशी कंपन्यांच्या मालकीच्या ॲपबाबत सुरिेच्या मुद्ावर नेहमीच वचिंता
व्यकत करण्यात येत असते.
• ही सुरिेची वचिंता दूर करण्याबरोबरच व्हॉट्सॲपसाठी सुरणित स्वदेशी पयााय म्हणून हे ॲप ववकवसत
करण्यात आले आहे.

स्टरँडहॉग बग
• केंद्रीय गृह मंत्रालयाने सवा राज्यांना अँिरॉइि ऑपरेडटिंग वसस्टमच्या असुरणिततेशी संबंवधत स्टरँिहॉग
बगववर्यी (StrandHogg Bug) चेतावणी देत अलटा जारी केला आहे.
• स्टरँिहॉग नावाचा हा बग स्माटाफोनच्या मल्टी-टास्स्किंग यंत्रणेमध्ये सापिला आहे. वायरस असलेले
अस्र्पलकेशन वास्तववक अस्र्पलकेशनसारखे भासववणारा हा बग आहे.
• या बगद्वारे, सायबर गुन्हेगार वापरकत्यााच्या बँक खात्याचे पासविा तसेच इतर महत्त्वपूणा वै यस्कतक
मास्हती प्राप्त करू शकतात.
• तसेच, याद्वारे मायिोफोनद्वारे लोकांचे बोलणे ऐकणे, कमेऱ्ाने फोटो काढणे आणण एसएमएस
वाचणे यासारख्या कारवायादेखील करू शकतात.

माचव २०२० पयंत सवव गावाांना मोफत वायफाय

• २५ डिसेंबर रोजी केंद्रीय दूरसंचार व मास्हती तंत्रज्ञान मंत्री रववशंकर प्रसाद यांच्या हस्ते ‘डिणजटल
णव्हलेज गुरुवारा’चे उद्घाटन झाले.

Page | 214
• याप्रसंगी सरकारने माचा २०२० पयांत सवा गावांना मोफत वायफाय सेवा देण्याची योजना आखली
असल्याची घोर्णा करण्यात आली.
• भारत सरकारद्वारे आतापयांत भारतनेट प्रकल्पांतगात १.३० लाख ग्रामपंचायती िॉिबँिशी जोिण्यात
आल्या आहेत. तर ५०,००० हून अवधक ग्रामपंचायती अद्ाप जोिणे बाकी आहे.
• येत्या ४ वर्ाांत डकमान १५ टक्के गावे डिजीटलाइझ्ि करण्याच्या उिेशाने सरकार सध्या काम करत
आहे. त्यासाठी भारतनेट प्रकल्पांतगात डन:शुल्क वायफाय सेवा प्रदान केली जात आहे.
• जू न २०१८ मध्ये सवा ग्रामपंचायतींना िॉिबँि कनेस्कटणव्हटी प्राप्त होईल, अशी घोर्णा केंद्र सरकारने
केली होती. तर्ाडप, आता ही कनेस्कटणव्हटी ववनामूल्य करण्यात आली आहे.
भारतनेट
• भारतनेट हा केंि सरकारचा ग्रामीण इंटरनेट कनेक्रक्तटणव्हटी कायाक्रम आहे, ज्याला भारत ब्रॉडबँड
नेटिका वलवमटेड (बीबीएनएल) द्वारे कायााक्रन्ित केले जाते. हा प्रकल्प २०११ मध्ये सुरू करण्यात
आला होता.
• हा ऑक्रप्टकल फायबरचा िापर करणारा जगातील सिाात मोठा ग्रामीण ब्रॉडबँड कनेक्रक्तटणव्हटी
कायाक्रम आहे. केंिीय दूरसंचार मंत्रालयाद्वारे तो राबविला जात आहे.
• नडणजटल इंनडयाचा दृष्ट्ीकोन समजण्यासाठी भारतातील ग्रामीण भागाला २ ते २० एमबीपीएस
िे गाच्या नकफायतशीर ब्रॉडबँड कनेक्रक्तटणव्हटीने जोडणे, हा या कायाक्रमाचा उद्देश आहे .
• ग्रामीण क्षेत्रात ई-शासन, ई-वशक्षण, ई-बँनकिंग, ई-आरोग्य, इंटरनेट आणण इतर सुविधा पुरविणे, हा
देखील या कायाक्रमाचा हेतू आहे.
• ननधी: या कायाक्रमाला युननव्हसाल सणव्हास ऑक्रब्लगेशन फंडकडून (यूएसओएफ) ननधी नदला जात
आहे.

नडणर्टल िेनडओ
• केंद्र सरकार २०२४ पयांत ऑल इंडिया रेडिओमध्ये बदल करून डिणजटल रेडिओ सुरू करण्याची
योजना आखत आहे .
• आकाशवाणीच्या वार्षर्क पुरस्कार सोहळा २०१९ दरम्यान केंद्रीय मास्हती आणण प्रसारण मंत्रालयाने
याची घोर्णा केली.
• डिणजटल रेडिओमुळे रेडिओची ध्वनी गुणवत्ता वाढे ल आणण त्याची श्रे णी देखील अवधक ववस्तृत
होईल.
आकािवािी
• ऑल इंडिया रेडिओ (AIR) अर्वा आकाशवाणी भारताची अवधकृत रेडिओ प्रसारण संस्था आहे . हे

Page | 215
 मनोरंजनाचे व मास्हतीसाठीचे श्राव्य माध्यम आहे .
• १९३६ मध्ये भारतीय प्रसारण सेवे चे नामकरण ‘ऑल इंडिया रेडिओ’ (AIR) असे करण्यात आले
आणण १९५७ मध्ये त्यास ‘आकाशवाणी’ या नावाने ओळखण्यास सुरुवात झाली.
• आकाशवाणी भारत सरकारच्या मास्हती व प्रसारण मंत्रालयाअंतगात काया करते . तसेच ही प्रसार
भारती (Broadcasting Corporation of India) या संस्थेची उपशाखा आहे.
• आकाशवाणी ही जगातील सवाात मोठ्या रेडिओ प्रसारण संस्थांपैकी एक आहे . याचे मुख्यालय नवी
डदल्ली येर्ील आकाशवाणी भवन येर्े आहे.
• आकाशवाणीची एकूण २२९ प्रसारण केंद्रे आहेत. तसेच २४ भार्ांमध्ये एकूण ४१४ वास्हन्या प्रसाररत
केल्या जातात.
• देशाच्या लोकांसाठी मास्हती, णशिण आणण मनोरंजनाचे हे एक महत्त्वाचे साधन आहे.
• आकाशवाणीचे िीदवाकय: ‘बहुजन स्हताय : बहुजन सुखाय’

देशातील पहहली लाांब पल्ल्याची सीएनर्ी बससेवा सु रू

• पेटरोणलयम मंत्री धमेंद्र प्रधान यांनी देशातील सवाात लांबचा प्रवास करणाऱ्ा पस्हल्या सीएनजी बस
सेवे ची सुरूवात केली आहे .
• या बस सेवे साठी भारताच्या मस्हिं द्रा अँन्ि मस्हिंद्रा आणण अमेररक
े च्या एवगणलटी सोल्युशनमध्ये करार
झाला आहे .
• मस्हिंद्रा कंपनीची ही सीएनजी बस डदल्ली ते िेहरािून या मागाावर धावे ल. उत्तराखंिने या सेवे साठी
इंद्रप्रस्र् गस णलवमटेि सोबत करार केला आहे.
• या सीएनजी बसमुळे प्रदुर्ण देखील कमी होईल व जीवाशम इंधनावर होणारा खचा देखील वाचे ल.
या बसची वैणशष्ट्ये
• एकदा सीएनजी गस पूणापणे भरल्यानंतर ही बस १००० डकमीपेिा अवधक अंतर पार करू शकेल.
• या बसमध्ये कंपोणजट इंणजनचा वापर करण्यात आलेला आहे .
• यात वापरण्यात आलेल्या सीएनजी वसलेंिरचे वजन सध्याच्या वसलेंिरच्या तुलनेत जवळपास ७०
टक्के कमी आहे .
• सध्याच्या सीएनजी बसच्या वसलेंिरमध्ये ८० ते १०० डकलोग्राम सीएनजी भरता येतो. परंतु या नवीन
वसलेंिरमध्ये २२५ ते २७५ डकलोग्राम सीएनजी भरता येतो.

णर्िे ननयमची िोपे तयाि किण्यासाठी नवे तांत्रज्ञान

Page | 216
• वै ज्ञाडनक आणण औद्ोवगक संशोधन पररर्देने (CSIR) णजरेडनयमची रोपे तयार करण्यासाठी एक
नवीन कमी खचीक तंत्रज्ञान ववकवसत केले आहे. हे नवीन तंत्रज्ञान अरोमा वमशन अंतगात ववकवसत
करण्यात आले आहे. तंत्रज्ञानाबिल
• णजरेडनयम (Geranium) ही एक दाहक-ववरोधी आणण अँटी-सेस्प्टक एजं ट म्हणून काया करणारी
वनस्पती आहे . यात अनेक और्धी मूल्ये आहेत.
• सध्या णजरेडनयमची लागवि हवे शीर काचगृहांमध्ये (Glass House) केली जाते. नवीन तंत्रज्ञानाच्या
मदतीने णजरेडनयमची लागवि इतर डपकांप्रमाणे शेतात करणे शकय होईल.
• तसेच, णजरेडनयम लागविीची इतर मोठी समस्या रोपट्यांची उपललधता आहे . पावसाळ्यात डपके
वाया गेल्याने ही रोपे महागतात. नवीन तंत्रज्ञानामुळे ही रोपे शेतात डपकत असल्याने ती सहज वमळू
शकतील.
णर्िे ननयम
• णजरेडनयम ही वनस्पती मूळतः दणिण आडफ्रक
े ची आहे आणण मुख्यत: सुगंधी तेल तयार करण्यासाठी
त्यांचा वापर केला जातो.
• नोव्हेंबर हा णजरेडनयमच्या लागविीसाठी सवाात योग्य हंगाम आहे . भारतात स्हमाचल प्रदेश, पंजाब,
हररयाणा, उत्तर प्रदेश आणण पूवोत्तर भारतात या वनस्पतीची लागवि केली जाते.
अिोमा वमशन
• सुगंवधत डपके व और्धी वनस्पतींच्या लागविीस चालना देण्यासाठी या मोस्हमे ची सुरूवात करण्यात
आली होती.
• ग्रामीण भागातील शेतकऱ्ांना हवामान बदलाचा सामना करता यावा व त्यांची जीवनशैली सुधारावी
यासाठी सहाय्य करणे, हा या अणभयानाचा उिेश आहे .
• या अणभयानांतगात अनुत्पादक व वबगर-लागविीखालील जवमनीवर उत्पादन घे ण्यास प्रोत्साहन डदले
जात आहे.

डबल स्टॅक मालगाडी

• भारतीय रेल्वे च्या िेडिकेटेि फ्रे ट कॉररिॉरच्या (DFC) वे स्टना कॉररिॉरवर हररयाणाच्या रेवािी ते
राजस्थानच्या मदार दरम्यान िबल स्टक मालगािीची पस्हली चाचणी करण्यात आली.
• िबल स्टक मालगािीमध्ये एकावर एक २ कंटेनर ठेवण्यात येतात. िेडिकेटेि फ्रेट कॉपोरेशन इंडिया
णलवमटेिद्वारे (DFCIL) ही चाचणी घे ण्यात आली आहे.
• िीएफसीआयएल सध्या ताशी ७५ डकमी वे गाने मालवाहतूक गाड्या चालववत आहे. पुढे ताशी वे ग
१०० डकमीपयांत वाढववण्यात येणार आहे .

Page | 217
• िबल स्टक टरेन सध्या केवळ चीन, िाझील, ऑस्टरेणलया, कनिा, यूएसए, रणशया, दणिण आडफ्रका,
स्वीिन आणण नॉवे या देशांमध्ये चालववली जाते.
समर्पपत मालवाहतूक मार्मग का (DFC)
• िेडिकेटेि फ्रेट कॉररिॉर (DFC) ही मालगाड्यांसाठी बनववलेला एक स्वतंत्र रेल्वे मागा आहे. भारतीय
रेल्वे च्या दृष्टीने हा एक ऐवतहावसक प्रकल्प मानला जातो.
• यामुळे केवळ मालवाहतूक स्वस्त व वेळेवरच होणार नाही तर यामुळे प्रवासी गाड्यांना धावण्यास
मोकळी जागा वमळणार असून गाड्या वेळेवर धावता येतील.
• तसेच िीएफसीच्या पणश्चम कॉररिॉरसाठी जपानने ववत्तपुरवठा केला आहे , तर पूवा कॉररिॉरसाठी
जागवतक बँकेने डनधी डदला आहे .
• िीएफसीचा संपूणा प्रकल्प सु मारे ८० हजार कोटींचा आहे . िीएफसीचे दोन्ही कॉररिोर बनल्यानं तर,
सध्याच्या टरकवर धावणाऱ्ा ८० टक्के मालवाहू गाड्या िीएफसीवर येतील. याद्वारे जु न्या रेल्वे रुळांवर
गाड्यांना अवधक जागा वमळू शकेल जे णेकरून ते वे गवान धावतील.
पणिम कॉरिडोि
• िीएफसीचा पणश्चम कॉररिोर डदल्लीजवळील दादरी ते मुंबईतील जवाहरलाल नेहरू पोटा टरस्टपयांत
ववस्तारलेला आहे. त्याची लांबी सु मारे १५०० डकमी आहे .
• िीएफसीसाठी पणश्चम कॉररिॉरवर ओव्हर हेि वायर टरकपासून ७.४ मीटर उंचीवर स्थाडपत केले गेले
आहे. चाचणी संपल्यानंतर, त्यावर कमर्शशअल रन सुरू होईल.
• या कॉररिोर मागे २४ तासांच्या आत डदल्लीहून पणश्चम डकनाऱ्ावरील प्रमुख बंदरांवर माल पाठवता
येईल. हा मागा सवा प्रमुख बंदरांशी जोिलेला आहे .
• सध्या रेल्वे मालवाहतूक करणाऱ्ा गाड्यांना यासाठी २ डदवसापेिा अवधक कालावधी लागतो,
कारण सध्याच्या टरकवरील गाड्यांची सरासरी वे ग फकत २० ते २५ डकमी प्रवततास आहे .
• याउलट िीएफसीसीवर असताना, ४ वेळा जास्त वजनदार आणण मोठी मालगािी १०० डकमी वे गाने
धावू शकते.
पूवय कॉरिडोि
• िीएफसीचा पूवा कॉररिोर कोलकाताजवळ िांकुनी ते लुवधयाना (पंजाब) पयांत सु मारे १८५० डकमी
लांबीचा आहे. या मागाावर मोठ्या प्रमाणात कोळसा आणण इतर खडनज वाहतूक केली जाते.
• या कॉररिॉरवर खुजाा ते भिण सु मारे २०० डकमी लां बीचा ववभाग तयार झाला असून त्यावर सु मारे
४०० गाड्या चालववण्यात आल्या आहेत.
डीएफसीचे लाभ
• भारताच्या अर्ाव्यवस्थेत िीएफसीचे मोठे योगदान असणार आहे. िीएफसीमुळे भारताचा जीिीपी १

Page | 218
 टककयाने वाढणार असल्याची शकयता व्यकत केली जात आहे .
• डिसेंबर २०२१ पयांत दोन्ही िीएफसी पूणात: कायाास्न्वत झाल्यानंतर, भारताचा मालवाहतूक खचा ९
टककयापयांत पयांत खाली येईल. जो सध्या सु मारे १५ टक्के आहे.
• मालगाड्यांसाठी बांधल्या जाणाऱ्ा रेल्वे मागाामुळे पयाावरण, वाहतूक कोंिी आणण अर्ाव्यवस्थेचे
अनेक प्रश् देखील सुटतील.

क
ें द्रीय उपकिणे ओळख नोंदणी पोटयल
• हरवलेले फोन शोधण्यासाठी सरकारने एक खास वेब पोटाल सुरू केले आहे . केंद्रीय मास्हती-तंत्रज्ञान
व दूरसंचार मंत्री रववशंकर प्रसाद यांच्या हस्ते या वेब पोटालचे उद्घाटन करण्यात आले आहे.
• वाढत्या आर्मर्क गुन्हेगारी व फसवणुकीमुळे मोबाइल फोन चोरीला गेल्यास मोठे संकट उभे राहू
शकते. त्यामुळे मोबाइल फोन चोरीला गेल्यास कुणाचे आर्मर्क नुकसान होऊ नये यासाठी सरकारने
हे वेब पोटाल लाँच केले आहे.
• दूरसंचार ववभागाने या पोटालसाठी देशातील सवा मोबाइल फोनचा िेटाबेस तयार केला आहे . ज्याला
केंद्रीय उपकरणे ओळख नोंदणी (CEIR | Central Equipment Identity Register) असे
नाव देण्यात आले आहेत.
• या पोटालच्या मदतीने चोरी केलेले मोबाइल फोन ललॉक आणण टरक केले जातील जे णेकरून कोणीही
त्यांचा गैरवापर करू शकणार नाही.
• यासह लोकांमध्ये िेटा चोरीचा धोकाही कमी होईल. तसेच या पोटालच्या मदतीने पोणलस चोरीच्या
फोनचा मागोवा घे ण्यास सिम असतील.
• या पोटालचे संकेतस्थळ www.ceir.gov.in असे आहे. सध्या हे पोटाल केवळ डदल्लीसाठी असेल.
यापूवी सप्टेंबर २०१९ मध्ये ते मुंबईमध्ये प्रायोवगक तत्वावर सुरू करण्यात आले होते.
• सेंटर फॉर िेव्हलपमेंट ऑफ टेणलमडटकसने (CDOT) हे वेब पोटाल तयार केले आहे. ही यंत्रणा तयार
करण्यासाठी डदल्ली पोलीस व डिपाटामेंट ऑफ टेणलकॉमने सीिीओटीला सहकाया केले आहे.
• या प्रकल्पाची चाचणी सप्टेंबर २०१९ मध्ये सुरू करण्यात आली होती.
काययपद्धती
• जर तुमचा मोबाईल चोरीला गेला डकिंवा हरववला तर तुम्हाला लगेच त्यांची पोणलस ठाण्यात तिार
द्ावी लागेल.
• त्याचवेळी दूरसंचार ववभागाच्या हेल्पलाईनला देखील त्याबिल मास्हती द्ावी लागेल. १४४२२ असा
या हेल्पलाईनचा िमांक आहे.
• यानंतर दूरसंचार ववभागाकिून लगेचच संबंवधत हँिसेटचा आयएमईआय (IMEI) िमांक ललॉक

Page | 219
 केला जाईल.
• त्यामुळे त्या मोबाईल हँिसेटमध्ये कोणतेही नवे सीमकािा टाकून तो वापरता येणार नाही. यामुळे
एक प्रकारे हा हँिसेट डनरुपयोगी ठरणार आहे .
आयएमईआय
• आयएमईआय ही आंतरराष्टरीय मोबाइल उपकरणे ओळख (IMEI | International Mobile
Equipment Identity) हा मोबाइल फोनला डदला जाणारा ओळख िमांक आहे .
• आयएमईआय स्वीकारणारा ऑस्टरेणलया पस्हला देश होता. आयएमईआय स्वीकारलेल्या इतर
देशांमध्ये अमेररका, डिटन, भारत यांचा समावे श आहे.

Page | 220
 पररषदा, बैठका व सांमेलने
स्टाटयअप इांनडया ग्लोबल हेंचि क
ॅ नपटल णशखि सां मेलन
• टॉप ग्लोबल व्हेंचर कडपटल (व्हीसी) फमा च्या णलवमटेि पाटानर व फंि मनेजसासाठी स्टाटाअप इंडिया
ग्लोबल व्हेंचर कडपटल णशखर सं मेलनाची दुसरी आवृ त्ती गोवा येर्े ६ व ७ डिसेंबर रोजी आयोणजत
केली जात आहे .
• केंद्रीय वाणणज्य व उद्ोग मंत्रालयांतगात उद्ोग व अंतगात व्यापार संवधा न ववभाग (DPIIT) गोवा
सरकारच्या भागीदारीने या णशखर सं मेलनाचे आयोजन केले जात आहे.
• स्टाटाअप इंडिया ग्लोबल व्हेंचर कडपटल णशखर सं मेलन २०१९ची संकल्पना ‘India Opportunity
: Investing in tomorrow together’ अशी आहे.
या णशखि सांमेलनाबद्दल
• पार्श्ाभूमी: स्टाटाअप इंडिया ग्लोबल व्हेंचर कडपटल णशखर सं मेलनाची पस्हली आवृ त्ती २०१८ मध्ये
गोव्यात पार पिली होती.
• यात ९ पेिा अवधक देशांमधील २५० हून अवधक प्रवतडनधी सहभागी झाले होते व त्यांनी भारतातील
उद्म भां िवलाच्या संधींचे प्रदशान केले तसेच गुंतवणूकीच्या जगाच्या ववववध पैलूंवर समृद्ध ववचारांची
देवाणघेवाण सुलभ केली.
• उिीष्ट: डफनटेक, ई-मोवबणलटी, मेिटेक, जे नोवमकस, लाइफसायन्सेस, एंटरप्राइझ सॉफ्टवे अर इत्यादी
िेत्रातील भारतातील संधी दशाववणे.
• उद्म भां िवल उद्ोगातील सवोत्तम पद्धती समजू न घे णे, भारतातील गुंतवणूकीसाठी भेिसावणाऱ्ा
समस्या ओळखणे आणण त्या समस्या सोिवण्याच्या मागाांचे मूल्यांकन करणे, हे या सवमटचे उिीष्ट
आहे.
• २०१९ची आिृ त्ती: यावर्ीचे णशखर सं मेलन भारतातील नाववन्यपूणातेसाठी जागवतक भांिवल एकडत्रत
करण्यावर केंडद्रत आहे.
• या सं मेलनात प्रमुख ग्लोबल व्हेंचर कडपटल फम्सा (GVCF), उच्च-नेटवर्ा व्यकती (HNI), भारत
सरकारचे अवधकारी, वररि कॉपोरेट्स, मयााडदत भागीदार, कायाालये यांमधील ३५० हून अवधक
प्रवतडनधींचा सहभाग असेल.

पॅवसनफक एअि चीफ वसम्पोवसयम

• भारतीय हवाई दलाचे प्रमुख एअर चीफ माशाल राकेश कुमार वसिंह भदौररया हवाई (अमेररका) येर्ील
जॉइंट बेस पला हाबार-स्हकम येर्े आयोणजत पवसडफक एअर चीफ वसम्पोवसयम २०१९ (PACS) मध्ये
सहभागी होणार आहेत.
Page | 221
• या पररसंवादाची संकल्पना ‘प्रादेणशक सुरिेचा एक सहयोगी दृष्टीकोन’ (A Collaborative
Approach to Regional Security) अशी आहे.
• उिीष्टः सहभागी देशांच्या हवाई दलातील ववद्मान सहकायाास अवधक बळकट करण्यासाठी आणण
भववष्यात वर्मधत परस्पर संवादासाठी मागा सुलभ करणे.
• सहभागी: अमेररका या वसम्पोवसयमचा यजमान देश आहे . या पररर्देत इंिो-पवसडफक प्रदेशातील
हवाई प्रमुख भाग घे त आहेत. अमेररकेव्यवतररकत २० देशांचे एअर चीफ या कायािमास उपस्थस्थत
राहणार आहेत.
• पवसडफक प्रदेशात शांतता व सुरिा राखण्यासाठी आवशयक असलेल्या एकडत्रत प्रयत्नांववर्यी या
पररसंवादात चचाा केली जाणार आहे.

भाित-र्पान २+२ सांवाद

• भारत आणण जपान यांच्यात नवी डदल्ली येर्े पस्हला परराष्टर व संरिण मंत्रीस्तरीय संवाद (२+२) पार
पिला.
• या भेटीत दोन्ही पिांनी संरिण आणण सुरिा संबंधांना चालना देण्याबरोबरच परस्पर स्हतसंबंधांच्या
इतर बाबींवर चचाा केली.
• डिसेंबर २०१९ मध्ये आसामच्या गुवाहाटी येर्े प्रस्ताववत भारत-जपानच्या पंतप्रधानांच्या वार्षर्क
णशखर पररर्देच्या आधी या भारत-जपान मंत्रीस्तरीय संवाद आयोणजत करण्यात आला.
• भारत असाच मंत्रीस्तरीय संवाद (२+२) अमेररके सोबतही आयोणजत करतो.
ठळक मुद्दे
• सहभागी: या बैठकीत भारतीय प्रवतडनधी मंिळाचे नेतृत्व संरिण मंत्री राजनार् वसिंह व परराष्टर मंत्री
एस जयशंकर यांनी केले. तर जपानी प्रवतडनधी मंिळाचे परराष्टरमंत्री तोणशवमत्सू मोटेगी व संरिण
मंत्री तारो कोनो यांनी केले.
• हा २+२ मंडत्रस्तरीय संवाद म्हणजे दोन्ही देशांच्या परराष्टर व संरिण सवचवांमधील बैठकीची पुढची
पायरी आहे. या सवचवस्तरीय बैठकीची पस्हली फेरी २०१० मध्ये पार पिली होती.
• ऑकटोबर २०१८ मध्ये जपानमध्ये आयोणजत १३व्या भारत-जपान वार्षर्क णशखर पररर्देत नरेंद्र मोदी
आणण णशिंजो आबे यांच्यातील करारानुसार हा संवाद आयोणजत करण्यात आला.
• या संवादाद्वारे दोन्ही देशांना संरिण व सुरिा सहकाया बळकट करण्याच्या दृष्टीने पुढील ववचारांची
देवाणघेवाण करण्याची संधी उपललध झाली, जे णेकरुन ‘भारत-जपान ववशेर् रणनीवतक व जागवतक
भागीदारी’ला अवधक सखोलता प्राप्त होईल.
• दोन्ही बाजूं नी इंिो-पवसडफक िेत्राच्या स्थस्थतीववर्यी तसेच या िेत्राच्या प्रगती, शांतता व समृद्धीचे

Page | 222
 त्यांचे सामावयक उिीष्ट साध्य करण्यासाठीच्या आपल्या प्रयत्नांववर्यी मास्हती डदली.

भाित-ऑस्टरे णलया २+२ सांवाद

• वतसरा भारत-ऑस्टरेणलया सवचव-स्तरीय २+२ संवाद ९ डिसेंबर रोजी नवी डदल्ली येर्े पार पिला.

• यात भारताचे प्रवतडनधीत्व संरिण सवचव अजय कुमार आणण परराष्टर सवचव ववजय गोखले यांनी
केले. तर ऑस्टरेणलयाचे प्रवतडनधीत्व संरिण सवचव ग्रेग मोररयती आणण परराष्टर सवचव फ्रास्न्सस
ॲिमसन यांनी केले .
• या २+२ संवादापूवी भारत आणण ऑस्टरेणलयाच्या संरिण सवचवांची स्द्वपिीय बैठक पार पिली. यात
भारतीय संरिण सवचवांनी दोन्ही देशांच्या सशि दलांदरम्यानच्या संरिण कायााबाबत समाधान
व्यकत केले .
• या २+२ संवादामध्ये दोन्ही देशांनी स्द्वपिीय संरिण गुंतवणूकींबाबत, संरिण उद्ोग व तंत्रज्ञान
िेत्रात सहकाया वाढववण्यासंबंधी तसेच प्रादेणशक सुरिेववर्यक समस्यां वर चचाा केली.
भाित आणण २+२ सांवाद
• यापूवी अलीकिेच भारताने जपानसोबत पस्हला मंडत्रस्तरीय २+२ संवाद नवी डदल्ली येर्े आयोणजत
केला होता.
• तसेच १८ डिसेंबर रोजी भारत-अमेररकेदरम्यान मंडत्रस्तरीय २+२ संवाद वॉणशिंग्टन येर्े आयोणजत
केला जाणार आहे.

भाित-अमेरिका दुसिी २+२ मांनत्रस्तिीय चचाय

• भारत आणण अमेररका यांच्यातील दुसरी २+२ मंडत्रस्तरीय चचाा १८ डिसेंबर रोजी वॉणशिंग्टन येर्े पार
पिली. अशा प्रकारची पस्हली चचाा सप्टेंबर २०१८ मध्ये नवी डदल्ली येर्े झाली होती.
• या चचेत भारताच्या वतीने संरिणमंत्री राजनार् वसिंग व परराष्टर मंत्री एस. जयशंकर तर अमेररक
े चे
ववदेशमंत्री माईक पॉस्म्पयो आणण संरिणमंत्री माका ऍस्पर सामील झाले.
• या बैठकीमध्ये दोन्ही देशांदरम्यान संरिण तंत्रज्ञान हस्तांतरणासंबंधी करार झाला. या बैठकीच्या
यशामुळे भारत आणण अमेररक े च्या संबंधांना अवधक बळकटी वमळणार आहे.
• संरिण तंत्रज्ञान हस्तांतरणाला इंिस्स्टरयल वसकयोररटी ऍनेकस नाव देण्यात आले आहे. या करारामुळे
भारत-अमेररका यांच्यात गोपनीय तंत्रज्ञान तसेच मास्हतीचे आदानप्रदान करता येणार आहे.
बैठकीत चचाय झालेले ठळक मुद्दे
• या बैठकीत अनेक आंतरराष्टरीय-स्द्वपिीय मुिे, दहशतवादववरोधी मोहीमा आणण पाडकस्तानकिून

Page | 223
 सातत्याने प्राप्त होणाऱ्ा धमकयांवर चचाा झाली.
• तसेच सुरिा आणण जागवतक स्हतसंबंधांकरता सहकाया करण्यासंबंधी दोन्ही देशांचे एकमत झाले
आहे.
• दोन्ही देशांदरम्यान संरिण तंत्रज्ञान तसेच व्यापाराशी (DTTI | Defence Technology and
Trade Initiative) संबंवधत ३ करार करण्यात आले.
• पाडकस्तानकिून होत असलेल्या दहशतवादी कारवायांचा मुिा भारताने या बैठकीत उपस्थस्थत केला
आहे. याप्रकरणी भारताला सहकाया करण्याचे आर्श्ासन अमेररकेने डदले आहे.
• भारतीय उपखंिात सीमेपलीकिून दहशतवाद तसेच दहशतवाद्ांची आश्रयस्थाने वाढत आहेत.
दहशतवादववरोधी मोस्हमेतील परस्पर सहकायााद्वारे या समस्येवर मात केली जाऊ शकते, यावर
दोन्ही देशांची सहमती या बैठकीत झाली.
• या बैठकीत इराणच्या मुद्ावरही चचाा करण्यात आली. इरानसोबत संबंध ठेवण्यास मनाई करण्यात
आली असली तरी अमेररकेने भारताला इराणमधील चाबहार बंदर प्रकल्प ववकवसत करण्याची सूट
डदली आहे. या प्रकल्पाच्या माध्यमातून अफगाणणस्तानला मदत पुरववता येणार असल्याचे पॉस्म्पयो
यांनी नमूद केले आहे .

चौथी र्ल प्रभाव णशखि परिषद

• केंद्रीय जलशकती मंत्री गजें द्र वसिंह शेखावत यांनी नवी डदल्ली येर्े आयोणजत चौ्या जल प्रभाव
णशखर पररर्देचे उद्घाटन केले.
• २०१९च्या यंदाच्या या णशखर पररर्देमध्ये ग्रामीण आणण शहरी भागातील जलसंपत्तीच्या एकीकृत
व्यवस्थापनावर भर देण्यात येणार आहे .
• या पररर्देत ववववध िेत्रातील तज्ञ पाण्याशी संबंवधत सवाात मोठ्या समस्यांवर चचाा करतील.
• या पररषदेची संकल्पना: जल िेत्रातील उच्च प्रभाव प्रकल्पांना अर्ासहाय्य (Financing of High
Impact projects in the water sector).
• या णशखर पररर्देत जागवतक जल गुंतवणूकदार आणण संस्था यांना एकत्र आणण्यासाठी दुसऱ्ा जल
ववत्त मं चाचे आयोजन केले जाईल.
• या पररर्देदरम्यान जलशकती मंत्रालयाने नदीच्या पुनरुज्जीवन व संवधा न यावरील अहवाल जाहीर
केला.
महत्व
• पाण्याचा वापर आणण त्याचा प्रभाव लिात घे णे व त्याचा अभ्यास करणे महत्वाचे आहे.
• कारण जगातील एकूण डपण्यायोग्य पाण्यापैकी केवळ ४ टक्के पाणी भारतात आहे. परंतु जागवतक

Page | 224
 लोकसंख्येच्या १८ टक्के लोकसंख्या भारतात आहे.
• २०३० पयांत, भारतातील शहरी भागातील लोकसंख्या सु मारे ६० कोटी असेल. यामुळे जलसंचय व
नद्ांवरील ताण प्रचंि वाढेल.
सिकािचे उपाय
• पाण्यावरील मानवी कारवायांचा पररणाम डनयंडत्रत करण्यासाठी व पाणीटंचाई कमी करण्यासाठी
भारत सरकारने अनेक उपिम सुरू केले आहेत.
• त्यामध्ये पयाावरण प्रवाह आणण शहरी नदी व्यवस्थापन योजना, गंगा नदी खोरे व्यवस्थापन योजना,
जल जीवन अणभयान, स्वच्छ गंगा राष्टरीय वमशन इत्यादींचा समावे श आहे .

युक
े मध्ये नाटो णशखि सां मेलनाचे आयोर्न
• युनायटेि डकिंग्िममधील वटफोिा येर्े नाटो णशखर सं मेलनाचे आयोजन ३ व ४ डिसेंबर दरम्यान
करण्यात आले होते.
नाटो
• NATO | North Atlantic Treaty Organization.
• स्थापना: ४ एनप्रल १९४९
• मुख्यालय: िुसेल्स, बेस्ल्जयम
• ही जगातील २९ अमेररकन आणण युरोनपयन देशांचा सहभाग असलेली एक आंतर-सरकारी लष्करी
संर्टना आहे .
• नाटोची स्थापना ४ एनप्रल १९४९ रोजी १२ राष्ट्ांनी (बेस्ल्जयम, कनिा, िेन्माका, फ्रान्स, आईसलँि,
इटली, लकझेंबगा, ने दरलँड्स, नॉवे, पोतुा गाल, युनायटेि डकिंग्िम व अमेररका) केली.
• नाटोचे इतर सदस्य: ग्रीस आणण तुकीा (१९५२), जमानी (१९५५), स्पेन (१९८२), झेक प्रजासत्ताक,
हंगेरी आणण पोलंि (१९९९), बल्गेररया, एस्टोडनया, लाटववया, णलर्ुआडनया, रोमाडनया, स्लोव्हाडकया
आणण स्लोव्हेडनया (२००४), अल्बेडनया आणण िोएणशया (२०१९) आणण माँटेनेग्रो (२०१७).
• नाटोच्या सिा सदस्यांचा एकनत्रत सैन्य खचा जगातील एकूण संरक्षण खचााच्या ७० टक्तक्तयांपेक्षा
अवधक आहे.
प्रमुख तरतुदी
• सोणव्हएत रवशयाविरोधी संरक्षक योजनेचा भाग म्हणून १२ अमेररकन ि युरोनपयन राष्ट्रांनी ४ एनप्रल
१९४९ रोजी स्िाक्षरी केलेल्या उत्तर अटलांनटक कराराची अंमलबजािणी ही संर्टना करते.
• या कराराच्या एका महत्त्वाच्या तरतूदीनुसार, युरोप अर्वा उत्तर अमेररकेत या संघटनेच्या कोणत्याही
एका सदस्यावर केले ला हल्ला, हा या संघटनेच्या सवा सदस्यांवरील हल्ला मानले जाईल.

Page | 225
• या तरतुदीने पणश्चम युरोपला प्रभावीपणे अमेररक
े च्या आस्ण्वक छत्राखाली ठेवले आहे .
• १२ सप्टेंबर २००१ रोजी अमेररक
े च्या वल्िा टरेि सेंटरवर झालेल्या ९/११ हल्ल्यानंतर नाटोने केवळ
एकदाच ही तरतू द लागू केली होती.
• उत्तर अटलांनटक प्रदेशातील राष्ट्रांमध्ये राजकीय स्िातंत्र्य, समान संस्कृती ि आर्थिक स्थैया ननमााण
करून सहकायााच्या त्िाचा प्रसार करणे ि ्यासाठी आक्रमकांचा सामुदावयक प्रवतकार करणे ि
सभासद राष्ट्रांना संरक्षण देणे, या गोष्ट्ी सिा सदस्य राष्ट्रांिर बंधकारक आहेत.
• नाटो संरिण हे गृहयुद्ध डकिंवा सदस्यांच्या अंतगात बंिाळीपुरते मयााडदत नाही.
• १९६६मध्ये फ्रान्सने नाटोच्या एकीकृत सैन्य कमां िमधू न माघार घे तली होती, पण संघटनेचे सदस्यत्व
त्याने सोिले नव्हते. २००९मध्ये फ्रान्स पुन्हा नाटोच्या सैन्य कमां िमध्ये सामील झाला.

मानद्रद हवामान बदल परिषद

• केंद्रीय पयाावरण मंत्री प्रकाश जाविेकर यांनी माडद्रद येर्े आयोणजत हवामान बदल पररर्देत भारताचे
प्रवतडनवधत्व केले.
• संयुकत राष्टरांच्या हवामान बदल पररर्देचे आयोजन २ ते १३ डिसेंबर दरम्यान माडद्रद (स्पेन) येर्े
करण्यात आले.
• सदस्य देशांची ही २५िी पररषद (COP-25) वचली देशात आयोणजत केली जाणार होती, परंतु देशात
सुरू असलेल्या आंदोलनामुळे वचलीने या पररषदेचे आयोजन करण्यास असमिाता दशाविली होती.
• त्यानंतर स्पेन या देशाने ही पररर्द आयोणजत करण्याचा प्रस्ताव सादर केला होता.
ठळक मुद्दे
• या पररर्देमध्ये सदस्य राष्टरांना येत्या १२ मस्हन्यात अर्ाात सीओपी-२६पयांत एनिीसी (राष्टरीय डनधााररत
योगदान) वाढववण्याचा आग्रह करण्यात आला.
• २०२० नंतर युएनएफसीसीसीच्या अजें िाला बळकटी देण्याबाबत सरकारांना आवाहन करणारे एक
वार्षर्क पुस्तक (A yearbook) या पररर्देत प्रकाणशत करण्यात आले.
महासागिाांविील अहवाल
• या पररर्देत ‘Special Report on the Ocean and Cryosphere in a Changing
Climate’ (SPROCC) हा महासागरांवरील ववशेर् अहवाल प्रकाणशत करण्यात आला.
• या अहवालानुसार, जागवतक स्तरावर समुद्राची सरासरी पातळी १.४ वममी (१९०१-१९९०) वरून ३.६
वममी (२०१६-२०१५) पयांत वाढली आहे .
• १९९३ पासून महासागरांमध्ये तापमान वाढीत वृ द्धी झाली असून, १९९३ ते २०१७ दरम्यान ७०० ते
२००० मीटर समुद्री र्र गरम झाले आहेत, असेही या अहवालात नमूद करण्यात आले आहे.

Page | 226
 नैिोबी कायय योर्ना
• या पररर्देत नैरोबी काया योजनेचा (Nairobi Work Programme) आढावा घे ण्यात आला
आणण तसेच या योजनेच्या प्रगतीवर चचााही करण्यात आली.
• हा कायािम २००५ साली सीओपी-११मध्ये सुरू करण्यात आला होता. हवामान बदलांचे पररणाम,
त्यांच्याप्रवत अनुकूलन आणण संवे दनशीलता यावर या योजनेचा मुख्य भर आहे .
• डकमान ववकवसत देशांना हवामान बदलांचे पररणाम समजू न घे ण्यासाठी आणण त्याचे मूल्यां कन
करण्यासाठी सहाय्य करणे, हा या कायािमाचा उिेश आहे.

बायोएणशया २०२०
• चचेत का? | फेिुवारी २०१९ मध्ये प्रस्ताववत बायोएणशया २०२० या पररर्देसाठी स्स्वत्झलांि भारताचा
भागीदार असेल, अशी घोर्णा उद्ोग व वाणणज्य मंत्रालयाने केली.
• बायोएणशया २०२० (BioAsia 2020) पररर्देचे आयोजन १७ ते १९ फेिुवारी दरम्यान हैदराबाद येर्े
केले जाणार आहे .
• बायोएणशया २०२० ही एक व्यापक आराखिा पररर्द आहे, णजचे आयोजन तेलंगणा सरकारने केले
आहे. ही पररर्द गुंतवणूकदार, आरोग्य सेवा, फामाा, बायोटेकनॉलॉजी आणण स्टाटाअर्पसला समर्षपत
आहे.
• या पररर्देची संकल्पना ‘Today for Tomorrow’ अशी आहे.
• जीवन ववज्ञान िेत्रांमध्ये व्यवसाय संबंध डनमााण करणे, हा या पररर्देचा उिेश आहे.
• ही पररर्द कॉपोरेट आणण सरकारी संस्थांना एकमेकांशी संवाद साधण्यासाठी व आणण गुंतवणूक,
धोरणडनर्ममती, सुधारणा इ.मध्ये मदत करणारे बहुमूल्य अणभप्राय प्रदान करण्यासाठी व्यासपीठ
म्हणून काया करते.
हस्वत्झलंडच का?
• स्स्वत्झलांि भारताचा ८वा सवाात मोठा व्यापाररक भागीदार आहे . या दोन्ही देशांमधील व्यापार सु मारे
१९.७ अब्ज िॉलसा इतका आहे.
• तसेच, भारत अशा ८ गैर-युरोडपयन संघाच्या देशांपैकी एक आहे, ज्याच्याबरोबर स्स्वत्झलांि आपले
वै ज्ञाडनक संबंध अवधक दृढ करण्यास इच्छु क आहे .
• तसेच स्स्वत्झलांिने केवळ आरोग्य तंत्रज्ञानामध्ये १५.८ अब्ज जास्त स्स्वस फ्रँकपेिा जास्त उत्पन्न
प्राप्त केले आहे.
• स्स्वत्झलांिमध्ये आरोग्य िेत्राच्या तंत्रज्ञानामध्ये व त्यातील नवप्रवतानामध्ये सु मारे १४०० हून अवधक
कंपन्या आणण ५८,५०० व्यावसावयक गुंतलेले आहेत.

Page | 227
• याव्यवतररकत स्स्वत्झलांिमधील ३१२ हून अवधक बायोटेक कंपन्या केवळ संशोधन व ववकास िेत्रात
१.५ अब्ज स्स्वस फ्रँ क उत्पन्न प्राप्त करतात.

आांतििाष्ट्रीय भू-वैज्ञाननक काँग्रेस

• माचा २०२०च्या पस्हल्या आठवड्यात नवी डदल्ली येर्े भारत ३६व्या आंतरराष्टरीय भू-वै ज्ञाडनक
काँग्रेसचे (IGC) आयोजन करणार आहे .
• या प्रस्ताववत पररर्देची मुख्य संकल्पना ‘भूववज्ञान: शार्श्त ववकासासाठी मूलभूत ववज्ञान’ अशी आहे.
• काँग्रेसबरोबरच अत्याधु डनक भौगोणलक प्रदशानही आयोणजत केले जाईल, जे र्े खाणी आणण खडनज
िेत्रातील आघािीच्या कंपन्या त्यांची उत्पादने व सेवा प्रदर्शशत करतील.
• भारतीय राष्टरीय ववज्ञान अकादमी आणण बांगलादेश, पाडकस्तान, नेपाळ व श्रीलंका या राष्टरीय ववज्ञान
अकादमींच्या सहकायााने खाण मंत्रालय आणण पृ्वी ववज्ञान मंत्रालयाने या कायािमास ववत्तपुरवठा
केला आहे . या कायािमाचे आयोजन भारतीय भूगभीय सवे िण संस्था ही नोिल एजन्सी करत आहे.
• यापूवी १९६४ मध्ये भारताने प्रर्मच २२व्या ‘आयजीसी’चे यजमान पद भूर्ववले होते. त्यामुळे या
कायािमाचे दोन वेळा आयोजन करणारा भारत हा एकमेव आणशयाई देश ठरणार आहे.
• ‘ऑणलिंडपक ऑफ णजओसायन्स’ म्हणून लोकडप्रय असलेली ‘आयजीसी’ ४ वर्ाांतून एकदा आयोणजत
केली जाते आणण जगभरातील सु मारे ५ ते ६ हजार भू-वै ज्ञाडनक यामध्ये भाग घे तात.
• या ‘आयजीसी’च्या आयोजनाद्वारे खाण िेत्रातील गुंतवणूकीची संधी, खडनज अन्वे र्ण व पयाावरण
व्यवस्थापन व संबंवधत उद्ोगांसह आंतरराष्टरीय भू-ववज्ञान िेत्रातील आंतरराष्टरीय सहकायाास व्यासपीठ
उपललध करुन देणे अपेणित आहे.
• आगामी ‘आयजीसी’ सरकारला शार्श्त, उजाा संकट, जलसंकट, हवामान बदल, पयाावरणववर्यक
प्रश् आणण संसाधन व्यवस्थापन या समस्या सोिववण्यासाठी मदत करेल.

िाष्ट्रीय गांगा परिषदेची पहहली बैठक

• कानपूर (उत्तर प्रदेश) येर्े राष्टरीय गंगा पररर्देची पस्हली बैठक माननीय पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या
अध्यिते खाली पार पिली.
• गंगा आणण वतच्या उपनद्ांवर गंगा नदीच्या पात्रातील प्रदूर्ण रोखणे आणण पुनरुज्जीवन कामावर
देखरेख ठेवण्याची जबाबदारी पररर्देकिे सोपवण्यात आली आहे .
• संबंवधत राज्ये तसेच संबंवधत केंद्रीय मंत्रालयांच्या सवा ववभागांमध्ये ‘गंगा-केंद्री’ दृष्टीकोनाचे महत्व
वबिंबवणे, हा या पररर्देच्या पस्हल्या बैठकीचा उिेश होता.
• या बैठकीला केंद्रीय जलशकती, पयाावरण, कृर्ी आणण ग्रामीण ववकास आरोग्य, शहरी कामकाज,

Page | 228
 वीज, पयाटन, नौवहन मंत्री, उत्तर प्रदेश आणण उत्तराखंिचे मुख्यमंत्री, वबहारचे उपमुख्यमंत्री, नीती
आयोगाचे उपाध्यि आणण अन्य वररि अवधकारी उपस्थस्थत होते.
• पणश्चम बंगाल राज्याचे प्रवतडनधी या बैठकीला उपस्थस्थत नव्हते व झारखंिमध्ये सध्या सुरू असलेल्या
डनविणुका आणण वतर्े लागू असलेली आचारसंस्हता यामुळे या बैठकीत झारखंिचा सहभाग नव्हता.
• गंगा नदी स्वच्छ करण्याच्या ववववध बाबींवर चचाा करताना तसेच झालेल्या कामाचा आढावा घे ताना
पंतप्रधानांनी ‘स्वच्छता’, ‘अववरलता’ आणण ‘डनमालता’ यावर भर डदला.
• गंगा ही उपखंिातील सवाात पववत्र नदी आहे आणण वतच्या पुनरूज्जीवनातून सहकारी संघराज्याचे
झळाळते उदाहरण समोर यायला हवे , असे ते म्हणाले.
नमावम गांगे अणभयान
• सरकारने २०१४ मध्ये गंगा नदी स्वच्छ करण्यासाठी ‘नमावम गंगे’ हे व्यापक अणभयान हाती घे तले
होते. त्यांतगात प्रदूर्ण रोखण्याच्या उिेशाने ववववध सरकारी प्रयत्न आणण उपिमांचे एकास्त्मकरण
करण्यात आले.
• पेपर कारखान्यांकिून शून्य कचरा डनर्ममती तसेच प्राण्यांची कातिी टन करणाऱ्ा कारखान्यांकिून
प्रदूर्णात घट यासारखी दखलपात्र कामवगरी झाली मात्र अजू नही बरेच काही करायचे आहे.
• केंद्र सरकारने प्रर्मच २०१५-२० या कालावधीसाठी ज्या पाच राज्यांमधू न गंगा नदी वाहते वतर्े
पाण्याचा अव्याहत प्रवाह सुडनणश्चत करण्यासाठी २० हजार कोटी रुपये देण्याची वचनबद्धता दशावली
आहे.
• तर सां िपाणी प्रस्िया प्रकल्पांच्या बांधकामासाठी आतापयांत ७,७०० कोटी रुपये खचा करण्यात
आले आहेत.
• नमावम गंगे अणभयानांतगात ववववध योजना व उपिमांच्या प्रगतीवर देखरेखीसाठी ‘डिणजटल िशबोिा’
स्थापन करण्याचे आणण यामध्ये गावे व शहरांमधील मास्हतीवर नीती आयोग व जलशकती मंत्रालय
दररोज लि ठेवे ल, डनदेश पंतप्रधानांनी डदले आहेत.
स्वच्छ गां गा ननधी
• गंगा पुनरूज्जीवन प्रकल्पांना डनधी पुरवण्यासाठी व्यकती, अडनवासी भारतीय, कॉपोरेट कंपन्यांना
योगदान देता यावे यासाठी सरकारने स्वच्छ गंगा डनधी स्थापन केला आहे.
• पंतप्रधानांनी २०१४ पासून त्यांना वमळालेल्या ववववध भेटवस्तूंच्या णललावातून वमळालेली रक्कम व
सेऊल शांतता पुरस्काराची रक्कम असे एकूण १६.३३ कोटी रुपये स्वच्छ गंगा डनधीला देणगी स्वरुपात
डदले आहेत.

१०७वी भाितीय ववज्ञान काँग्रेस

Page | 229
• भारतीय ववज्ञान कॉंग्रेसच्या १०७व्या आवृ त्तीचे आयोजन ३ ते ७ जानेवारी २०२० दरम्यान बंगळुरू
येर्ील कृर्ीववज्ञान ववद्ापीठात केले जाणार आहे .
• यंदाच्या भारतीय ववज्ञान कॉंग्रेसची मुख्य संकल्पना ‘ववज्ञान आणण तंत्रज्ञान: ग्रामीण ववकास’ ही आहे.
• माननीय पंतप्रधान नरेंद्र मोदी भारतीय ववज्ञान कॉंग्रेसचे उद्घाटन करतील. यावर्ी या कायािमात
१५,००० शािज्ञ सहभागी होतील, अशी अपेिा आहे .
भाितीय ववज्ञान काँग्रेस
• भारतीय ववज्ञान काँग्रेस असोवसएशनद्वारे दरवर्ी भारतीय ववज्ञान काँग्रेसचे आयोजन केले जाते. या
कायािमात जगभरातील वै ज्ञाडनक नवप्रवतान (इनोवेशन) आणण संशोधन यावर चचाा करतात.
• या कायािमात इस्रो, िीआरिीओ, ववद्ापीठ अनुदान आयोग, ववज्ञान व तंत्रज्ञान ववभाग व अणखल
भारतीय तांडत्रक णशिण पररर्देचे प्रवतस्ित वै ज्ञाडनक तसेच आंतरराष्टरीय संस्थांचे वै ज्ञाडनक देखील
सहभागी होतात.
• भारतीय ववज्ञान काँग्रेसची स्थापना १९१४मध्ये झाली. ३० हजारपेिा जास्त वै ज्ञाडनक आणण शािज्ञ
याचे सदस्य आहेत.
• यापूवीच्या १०६व्या भारतीय ववज्ञान काँग्रेसचे आयोजन ३ ते ७ जानेवारी २०१९ दरम्यान पंजाबमधील
जालंधर येर्े करण्यात आले होते.

सैननकी साहहत्य महोत्सव २०१९

• प्रवतस्ित सैडनकी सास्हत्य महोत्सवाच्या वतसऱ्ा आवृ त्तीचे आयोजन चंडदगिच्या यूटी लेक कलब येर्े
१३ ते १५ डिसेंबर दरम्यान करण्यात आले.

• पंजाबचे राज्यपाल व केंद्रशावसत प्रदेश प्रशासक व्हीपी वसिंग बदनोरे यांच्या हस्ते या महोत्सवाचे
उद्घाटन झाले.
• हा महोत्सव युद्धभूमी व सास्हस्त्यक िेत्रातील उत्कृष्ट व्यकतींना लोकांना एकडत्रत आणून संरिणाच्या
मुद्द्यांवर समग्र चचाा करण्यात आली.
• पंजाबच्या भूमीमध्ये जन्मलेल्या शूरवीरांच्या शौया व बणलदानाचा सन्मान व स्मरण करण्यासाठी,
दरवर्ी सैडनकी सास्हत्य महोत्सव आयोणजत केला जातो.
सैननकी साहहत्य महोत्सव २०१९
• MLF | Military Literature Festival.
• या महोत्सवाचे नेतृत्व पंजाबचे मुख्यमंत्री कप्टन अमररिंदर वसिंग यांनी केले. त्यांनी सैन्याच्या ववववध
पैलुंवर चचाा केली आणण सशि दलात त्यांनी केलेल्या देशसेवे चे आपले अनु भव सांवगतले.

Page | 230
• या महोत्सवाच्या ३ डदवसांत सशि दलाचा अववभाज्य भाग असलेल्या ‘जोश’, ‘जज्बा’ आणण ‘जू नून’
या ववर्यांवर ववशेर् ऑडिओ णव्हज्युअल कायािम दाखववण्यात आले.
• या महोत्सवाला डदग्गज सास्हस्त्यक सर माका ट्य
ु ली, रमन मगसेसे पुरस्कार ववजे ते रवीश कुमार,
इवतहासकार पुष्पेश पंत, तसेच शौया पुरस्कार ववजे ते आणण संरिण तज्ञ उपस्थस्थत होते .
• या कायािमामध्ये लष्करी युद्धांच्या इवतहासापासून ते सध्याच्या सायबर वसकयुररटी वचिंतेपयांतच्या
ववर्यांवर चचाा झाली.

भाित-मालदीव सांयुक्त आयोग बैठक

• १४ डिसेंबर रोजी भारत आणण मालदीव यांनी, चीन आपले लष्करी अस्स्तत्व वाढवत असलेल्या स्हिंद
महासागर प्रदेशातील आव्हानांचा सामना करण्यासाठी त्यांची सागरी सुरिा आणण दहशतवादववरोधी
सहकाया वाढववण्यास सहमती दशाववली.
• या दोन्ही देशांनी भारताचे परराष्टर मंत्री एस जयशंकर आणण मालदीवचे परराष्टर मंत्री अलदुल्ला शास्हद
यांच्या संयुकत अध्यितेखाली ६व्या संयुकत आयोगाच्या बैठकीचे आयोजनही केले.
• भारताने मालदीवला यापूवी डदलेल्या १.४ अब्ज िॉलसाच्या आर्मर्क पकेजच्या अंमलबजावणीबिल
या बैठकीत दोन्ही देशांनी चचाा केली.
• तसेच अिू शहरात पोणलस प्रणशिण सुववधेच्या सुरू असलेल्या बांधकामाचा व भारताच्या मदतीने
मालदीवमध्ये राबववण्यात येणाऱ्ा इतर प्रकल्पांचा या बैठकीत आढावा घे तला गेला.
• त्यात मालदीवच्या संरिण दलांना प्रणशिण देण्यासाठी समग्र प्रणशिण केंद्र , समुद्र डकनारी भागात
पाळत ठेवणारी रिार यंत्रणा (CSRS) स्थाडपत करणे यांचा समावे श आहे. भारताने सेशेल्स, श्रीलंका
आणण मॉररशस येर्े यापूवीच सीएसआरएस स्थाडपत केलेले आहे.
• ग्रेटर माले एररया कनेस्कटणव्हटी प्रकल्पात भागीदारी करण्यास दोन्ही देशांनी सहमती दशाववली आहे.
या प्रकल्पाचे उिीष्ट मालेच्या पणश्चमेकिील बेटांना मालदीवची राजधानी माले शहराशी जोिणे आहे.

िाष्ट्रीय आनदवासी नृत्य महोत्सव

• छत्तीसगिची राजधानी रायपूर येर्े २७ ते २९ डिसेंबर दरम्यान राष्टरीय आडदवासी नृत्य महोत्सव
आयोणजत केला जाणार आहे.
• या महोत्सवात युगां िा, बेलारूस, श्रीलंका आणण बांगलादेशसह ६ देशांतील आंतरराष्टरीय कलाकार
तसेच २३ राज्यांतील जवळपास १४०० कलाकार भाग घे तील.
• या महोत्सवात कलाकारांद्वारे वववाहसोहळा, कापणी, पारंपाररक उत्सव आणण इतर कायािमां च्या
वेळी केले जाणारे आडदवासी नृ त्य सादर केले जाईल.

Page | 231
• समारंभाच्या समारोप कायािमात ववजे त्यांना बणिसे डदली जातील. प्रर्म पुरस्कार ५ लाख रुपये,
स्द्वतीय पुरस्कार ३ लाख रुपये, तुतीय पुरस्कार २ लाख रुपये तर सांत्वन पुरस्कार २५ हजार रुपये
असेल.

र्ागवतक शिणाथी मांच

• स्स्वत्झलांिच्या णजडनव्हा येर्े १७ व १८ डिसेंबर दरम्यान पस्हले जागवतक शरणार्ी मं च (Global
Refugee Forum | GRF) आयोणजत करण्यात येत आहे.
• स्स्वत्झलांि सरकारसह संयुकत राष्टरांची शरणार्ी एजन्सी (UNHCR) यांच्या संयुकत ववद्माने या
फोरमचे आयोजन करण्यात आले आहे.
• जीआरएफमध्ये आंतरराष्टरीय समुदाय राष्टरीय, प्रादेणशक डकिंवा जागवतक पातळीवर चांगल्या पद्धतींचे
प्रदशान व देवाणघेवाण करेल.
• शरणार्ींसाठीच्या जागवतक कराराची उिीष्टे साध्य करण्याच्या प्रयत्नांना चालना देणे व आंतरराष्टरीय
ऐकयाचे ठोस कृतीत रुपांतर करणे, हे जीआरएफचे उस्िष्ट आहे.
• यामध्ये जबाबदारी सामावयकता, उपाययोजना, ऊजाा व पायाभूत सुववधा, सुरिा िमता, नोकऱ्ा व
उपजीववका आणण णशिण या िेत्रांवर ववशेर् भर देण्यात येईल.
• या फोरमसाठी अनेक देशांचे प्रवतडनधी, संयुकत राष्टरांच्या ववववध संस्थांचे प्रवतडनधी तसेच इतर
भागधारक उपस्थस्थत असतील.
• ग्लोबल ररफ्यूजी फोरमची ही पस्हली बैठक २०१८च्या ‘ग्लोबल कॉम्पेकट ऑन रेफ्युजीस’ची (GCR)
व्यावहाररक अंमलबजावणी आहे .
• जीसीआर शरणार्ी तसेच पीडित यजमान देशांसोबत मजबूत सहकाया व एकता यासाठी संपूणा
आंतरराष्टरीय समुदायाची राजकीय इच्छाशकती आणण महत्त्वाकांिा दशाववणारी चौकट आहे .

र्ेम सांवाद नॅशनल आऊटिीच काययक्रम

• केंद्र सरकारचे ई-कॉमसा पोटाल ‘जे म’ने (GeM) ‘जे म संवाद’ हा न शनल आऊटरीच कायािम सुरू
केला आहे.
• पूणा देशात लागू होणाऱ्ा या कायािमात स्थाडनक वविेत्यांना बाजारपेठेशी जोिले जाईल तसेच
ग्राहकांच्या ववणशष्ट गरजा आणण खरेदी यांचीही सांगि घातली जाईल.
• १७ डिसेंबर २०१९ ते १७ फेिुवारी २०२० दरम्यान सवा राज्य आणण केंद्र शावसत प्रदेशात हा कायािम
हाती घे ण्यात येईल.
• याणशवाय या कायािमाद्वारे सरकार वापरकत्याांकिून अणभप्राय प्राप्त करण्यासाठी उत्सुक आहे,

Page | 232
 ज्याचा वापर प्रणालीमध्ये सुधारणा आणण प्रगती करण्यासाठी केला जाईल.
गहनयमेंट ई-माक
े टर्पलेस (GeM)
• जीईएम हे ऑगस्ट २०१८मध्ये सुरू करण्यात आलेले एक ऑनलाइन व्यासपीठ आहे , जे र्े ववववध
सरकारी ववभाग आणण संस्था त्यांना आवशयक असलेल्या वस्तू आणण सेवा खरेदी करू शकतात.
• यामुळे सरकारी ववभागांकिून केली जाणारी माल खरेदी पारदशाक, कशलेस आणण पेपरलेस होणार
आहे. तसेच अवतररकत सरकारी खचााची बचत होईल.
• या व्यासपीठावर सध्या ३ वविेते आणण त्यांची सु मारे १५ लाख उत्पादने व २० हजार सेवा वविीसाठी
उपललध आहेत.
• तसेच सु मारे ४० हजार सरकारी ग्राहक संस्थाही या व्यासपीठाशी जोिल्या गेल्या आहेत. या मं चाद्वारे
आजवर ४० हजार कोटी रुपये मूल्याच्या सु मारे २८ लाख ऑिा सा प्रस्िया करण्यात आल्या आहेत.

काश्मीिससांबांधी सुिक्षा परिषदेची बैठक िद्द

• जम्मू-काशमीरच्या मुद्द्यावर संयुकत राष्टरांच्या सुरिा पररर्देमध्ये १७ डिसेंबर रोजी प्रस्ताववत बैठक रि
करण्यात आली.
• जम्मू-काशमीरच्या मुद्द्यावर भारताला फ्रान्सने पाक्रठिंबा नदला. तर पानकस्तानला जगभरातून केिळ
चीन, तुकीा आणण मलेवशया या देशांचा पाक्रठिंबा वमळविण्यात यश आले.
• केंद्र सरकारने ५ ऑगस्ट रोजी जम्मू-काशमीरला ववशेर् राज्याचा दजाा देणारे ३७० कलम रि
केल्यापासून पाडकस्तानने सुरिा पररर्देचे दरवाजे ठोठावण्याचा प्रयत्न सुरू ठेवला आहे .
• या आधी १६ ऑगस्ट रोजी संयुकत राष्टरांच्या सुरिा पररर्देमध्ये या मुद्द्यावर अनौपचाररक चचाा झाली.
मात्र, त्यातून कोणताच डनष्कर्ा डनघाला नव्हता.
सांयुक्त राष्ट्र सुरक्ा पररषद
• UNSC | United Nations Security Council.
• संयुक्तत राष्ट्र सुरक्षा पररषद ही सिाात शक्रक्ततशाली आणण संयुक्तत राष्ट्रसंर्ाच्या ६ प्रमुख अियिांपैकी
एक आहे.. सुरक्षा सवमतीिर जागवतक सुरक्षा ि शांतता राखण्याची जबाबदारी आहे.
• सुरक्षा पररषदेत एकूण १५ सभासद राष्ट्रे असतात. अमेररका, फ्रान्स, नब्रटन, रवशया ि चीन हे ५ देश
सुरक्षा पररषदेचे स्थायी सभासद आहेत. या ५ स्थायी सभासदांना नकारावधकार असतो.
• स्थायी सभासद राष्ट्रांच्या सं मती नाकारण्याच्या अवधकाराला नकारावधकार म्हणतात. कोण्याही
ननणायात या ५ राष्ट्रांचा होकार असािा लागतो. यापैकी एकाही राष्ट्राने सं मती न नदल्यास ननणाय
फेटाळला जातो.
• इतर १० अस्थायी सभासद राष्ट्रांची ननिड इतर सदस्य राष्ट्रांमधू न २ िषाासाठी केली जाते.

Page | 233
• काये: जागवतक शांतता ि सुरणक्षततेची जोपासना करणे , िादग्रस्त आंतरराष्ट्रीय प्रश्नांची चौकशी
करणे, आंतरराष्ट्रीय िाद सोडिण्याच्या दृष्ट्ीने उपाय सुचिणे, गरज भासल्यास आक्रमक देशाविरुद्ध
आर्थिक नकिंिा लष्करी कारिाई करणे इ्यादी कामे सुरक्षा पररषद पार पाडते.

चाबहाि बांदिाबाबत भाित, अफगाणणस्तान व इिाणची बैठक

• भारत, अफगाणणस्तान व इराणची इराणमधील चाबहार बंदराच्या अंमलबजावणीतील मुद्द्यांववर्यी
चचाा करण्यासाठी २० डिसेंबर रोजी नवी डदल्ली येर्े बैठक झाली.
• चाबहार बंदराचे काम पोटा ग्लोबल णलवमटेि कंपनी करीत असून या प्रकल्पाच्या प्रगतीचे वतन्ही
देशांनी स्वागत केले आहे .
• मोरमुगोआ आणण न्यू मंगलोर या भारतातील बंदरांचा समावे श चाबहार कराराअंतगात करण्याचे या
बैठकीत मान्य केले गेले.
• तसेच फ्रेट फॉरविार असोवसएशनच्या वतीने देशातील मालवाहतूक सुरळीत करण्यासाठी अध्ययन
केले जाईल, असा डनणाय या बैठकीत घे ण्यात आला.
• या बैठकीत २०१९ मध्ये चाबहार बंदरातून ५ लाख टन मालवाहतूक झाल्याचे अधोरेणखत करण्यात
आले. यात फे िुवारी २०१९ मध्ये सुरू झालेल्या अफगाणणस्तानातल्या डनयाातीचा समावे श आहे .
• या ववर्यांवरील वरील ३ देशांची पस्हली बैठक ऑकटोबर २०१८ मध्ये आयोणजत करण्यात आली
होती. वतसरी बैठक २०२०च्या उत्तराधाात होणार आहे .
चाबहारचे महत्त्व
• इराणच्या आखातात होमुाझच्या सामुिधु नीच्या तोंडािर िसलेले चाबहार बंदर भारतासाठी व्यापारी
तसेच सामररकदृष्ट्याही उपयुक्तत आहे.
• भारताने २००३मध्ये सिा प्रिम चाबहार बंदरांच्या विकासाचा प्रस्ताि मां डला होता. अफगाणणस्तान ि
मध्य आवशयामध्ये भारताच्या प्रिे शासाठी हे बंदर ‘सुिणाद्वार’ आहे.
• जू न २०१५मध्ये चाबहार बंदर विकवसत करण्याचा करार झाला. इराणने २०१६मध्ये चाबहार बंदर
विकासाला परिानगी नदली होती.
• चीनचा अरबी समुिामधील िाढता िािर पाहता भारतालाही येिे आपले स्थान ननमााण करण्याची
गरज होती. या बंदरामुळे भारताला अरबी समुिक्षेत्रामध्ये भक्कम स्थान प्राप्त होईल.
• या बंदरामुळे भारत पानकस्तानला टाळून अफगाणणस्तान आणण इराणशी िेट व्यापार करू शकतो.
तसेच अफगाणणस्तानला मदत करताना पानकस्तानचा येणारा अडिळाही दूर होणार आहे.
• चाबहार जिळच पानकस्तानच्या नकनाऱ्यािरील ग्िादर हे बंदर चीन विकवसत करत आहे. हे बंदर
चाबहारपासून समुिमागे केिळ १०० नॉनटकल मैल अंतरािर आहे. ्यामुळे भारतासाठी चाबहार

Page | 234
 बंदर सामररकदृष्ट्या मह््िाचे आहे.
• चाबहारला रस्ता ि रेल्वे मागााद्वारे अफगाणणस्तानला जोडण्याचा प्रस्ताि आहे. या प्रकल्पात
अफगाणणस्तानही भारताचा भागीदार असणार आहे.
• चाबहार बंदराचा एक मोठा फायदा म्हणजे मध्यपुिे त आणण मध्य आवशयाशी पानकस्तानला टाळून
व्यापार करण्यासाठी भारताला निा मागा उपलब्ध होणार आहे.
• ्याचप्रमाणे रवशया, युरोप, मध्य आवशयातील उझबेनकस्तान, नकरवगणझस्तान, ताणजनकस्तान अशा
देशांपयांत भारत आता पोहोचू शकेल.
• चाबहार बंदरामुळे इंधनाचे आयातमूल्य कमी होऊन भारतामधील इंधनाचे दर कमी होण्याची
शक्तयता आहे. इंधनाप्रमाणे कोळसा, साखर ि तांदुळाचा व्यापारही आता चाबहारमुळे सोपा होणार
आहे.
• युरोप ि रवशयाशी संपका प्रस्थानपत करण्यासाठी चाबहारमधू न इराणमधील माशादमागे आंतरराष्ट्रीय
नॉिा-साऊि टरान्सपोटा कॉररडॉर (एनएसटीसी) विकवसत करण्याचाही प्रस्ताि आहे.
• हा मागा तयार झाल्यानंतर, भारत ते युरोप समुिमागााच्या तुलनेत ६० टक्के िेळ आणण ५० टक्के खचा
िाचणार आहे.

डब्लल्यूईएफची ५०वी बै ठक
• आपल्या ५०व्या वार्षर्क बैठकीत सु मारे ३००० जागवतक नेते ‘एकडत्रत व शार्श्त ववर्श्’ डनर्ममतीसाठी
करावयाच्या कृतींबिल चचाा करण्यासाठी एकत्र येतील अशी घोर्णा जागवतक आर्मर्क मं चाने केली
आहे.
• या सं मेलनात जगभरातील जागवतक नेते उपस्थस्थत राहणार आहेत. त्यात अमेररक े चे राष्टराध्यि टरम्प,
रणशयाचे अध्यि पुतीन व इतर सवाावधक प्रदूर्णास जबाबदार देशांच्या प्रमुखांचा समावे श असेल.
• तर्ाडप, जगातील अव्वल ५ प्रदूर्णास कारणीभूत देशांपैकी एक असलेला चीन हा देश या बैठकीला
उपस्थस्थत राहणार नाही.
• संयुकत राष्टरांची जागवतक हवामान पररर्द हवामान बदल रोखण्यासाठी कोणतीही कृती करण्यात
अपयशी ठरल्यामुळे या बैठकीकिून खूप मोठ्या अपेिा आहेत.
• जागवतक आर्मर्क मं चाची बैठक जरी हवामानावर लि केंडद्रत करणारी नसली, तरी हवामानातील
बदलाला एक घटक मानून या बैठकीत महत्त्वपूणा डनणाय घे ण्यात येतील.
• भारतातफे या बैठकीला केंद्रीय मंत्री डपयुर् गोयल आणण मनसुख मां िवीय यांच्यासह काही राज्यांचे
मुख्यमंत्री व १०० मुख्य कायाकारी अवधकारी देखील या बैठकीला हजार राहणार आहेत.
• या बैठकीची संकल्पना ‘एकडत्रत आणण शार्श्त जगासाठी स्हतधारक’ (Stakeholders for a

Page | 235
 Cohesive and Sustainable World) अशी आहे .
बैठकीबद्दल
• ही बैठक २१ जानेवारी ते २४ जानेवारी २०२० या काळात दावोस येर्े होणार आहे. या बैठकीसाठी
‘दावोस जाहीरनामा २०२०’ तयार करणे आवशयक असल्याचे जागवतक नेत्यांचे मत आहे.
• या जाहीरनाम्याचे उिीष्ट सरकार व कंपन्यांना त्यांच्या प्रगतीच्या चरणांवर पुनर्मवचार करण्यास भाग
पािणे, हे असेल.

नॅशनल स्टरीट फूड फे हस्टहल

• नशनल असोवसएशन ऑफ स्टरीट वें िसा ऑफ इंडिया (NASVI) आणण भारतीय अन्न सुरिा व
मानक प्रावधकरण (FSSAI) यांच्यातफे २५ ते २९ डिसेंबर दरम्यान नवी डदल्लीच्या जवाहरलाल
नेहरू स्टेडियममध्ये नशनल स्टरीट फूि फेस्स्टव्हलचे आयोजन करण्यात आले.
• यंदाची नशनल स्टरीट फूि फेस्स्टव्हलची ही ११वी आवृ त्ती होती. यंदाच्या या महोत्सवाची संकल्पना
‘आरोग्यदायी आहार’ (Healthier Diets) अशी आहे. या महोत्सवाला ७५ हजार लोक उपस्थस्थत
राहतील अशी अपेिा आहे.
• याणशवाय FSSAI या महोत्सवामध्ये डनरोगी पदार्ाांना प्रोत्साहन देण्यासाठी ‘नशनल ईट राइट
मेळा’ची दुसरी आवृ त्ती देखील सादर करणार आहे.
• २००९ मध्ये या महोत्सवाला सुरुवात झाल्यापासून अनेक फेरीवाले व पर् वविे त्यांना समाजाच्या
मुख्य प्रवाहात आणण्यास या महोत्सवाने मदत केली आहे.
NASVI
• NASVI | National Association of Street Vendors of India.
• हे समुदाय आधाररत संस्था (सीबीओ), कामगार संघटना, गैर-सरकारी संस्था (स्वयंसेवी संस्था) आणण
व्यावसावयक यांचा समावे श असलेल्या पर् वविेत्या संस्थांचा एक राष्टरीय महासंघ आहे .
• NASVI देशभरातील हजारो पर् वविेत्यांच्या जीवनमानाच्या हक्कांच्या संरिणासाठी काया करते.
• १९९८ मध्ये NASVIची एक नेटवका म्हणून सुरूवात झाली आणण २००३ मध्ये सोसायटी नोंदणी
कायद्ान्वये त्यांची नोंदणी झाली.
• भारतातील पर् वविेत्या संघटनांना एकत्र करणे, हे NASVI स्थापन करण्यामागील मुख्य उिीष्ट
आहे.

इट िाईट मेळा २०१९

• २७ डिसेंबर रोजी नवी डदल्ली येर्े ‘इट राईट मेळ्या’च्या दुसऱ्ा आवृ त्तीचे उद्घाटन केंद्रीय आरोग्य

Page | 236
 मंत्री िॉ. हर्ावधा न यांच्या हस्ते करण्यात आले.
• लोकांना योग्य आहार घे ण्यासाठी प्रोत्सास्हत करणे, जे णेकरून देशावरील आजाराचे ओझे कमी
होईल, यासाठी या मेळ्याचे आयोजन केले जाते .
• या कायािमाची यंदाची संकल्पना आरोग्यदायी आहार (Healthier Diets) अशी होती.
• भारतीय अन्न सुरिा व मानके प्रावधकरणाने (FSSAI) नशनल असोवसएशन ऑफ स्टरीट वें िसा ऑफ
इंडियासमवे त हा कायािम आयोणजत केला होता.
• हा मेळा आरोग्यदायी आहाराचे महत्त्व यावर जोर देईल आणण अन्नाची चुकीची डनवि टाळण्यास
मदत करेल.
• याच कायािमात िॉ. हर्ा वधा न यांनी रुग्णालयांना मागादशाक सूचना देणाऱ्ा ‘द पपाल बुक’चे देखील
प्रकाशन केले. पुस्तकात उच्च रकतदाब, मधु मेह, ककारोग अशा पररस्थस्थतीवर लि केंडद्रत केले गेले
आहे.
• प्रर्म इट राईट मेळा डिसेंबर २०१८ मध्ये नवी डदल्ली येर्े आयोणजत करण्यात आला होता.
• हा मेळा इट राईट चळवळीचा एक भाग आहे . भारतीय अन्न सुरिा व मानके प्रावधकरणाने इट राईट
चळवळ सुरू केली होती.
• ही चळवळ आयुष्मान भारत, पोर्ण अणभयान, स्वच्छ भारत वमशन व ॲनेवमया मुकत भारत यांच्याशी
जोिलेली आहे.
• सवाांसाठी प्रवतबंधात्मक आरोग्याबाबत जागरूकता वाढववण्याची गरज असल्यामुळे ही चळवळ
महत्त्वपूणा आहे.

फ्लेवमिंगो महोत्सव
• जानेवारी २०२०च्या पस्हल्या आठवड्यात आं ध्र प्रदेशातील पुणलकत सरोवराजवळ वार्षर्क फ्लेवमिंगो
महोत्सव आयोणजत केला जात आहे.
• आंध्र प्रदेशातील नेल्लूर णजल्यातील पुणलकत सरोवर येर्ील आपल्या समृद्ध जैवववववधतेसाठी आणण
माशांच्या, णझिंगे आणण र्पलकटॉनच्या उच्च बायोमाससाठी प्रवसद्ध आहे.
• दरवर्ी सु मारे ७५ जलीय आणण स्थलीय पिी या प्रदेशात स्थलांतर करतात. यंदा येर्े ललक-टेल्ि
गॉिववट (Black-Tailed Godwit) आणण केंडटश र्पलॉवर (Kentish Plover) यांसारखे दुर्ममळ
प्रवासी पिी आढळून आले आहेत.
पुणलकत सिोवि
• पुणलकत सरोवर हे ओडिशातील वचल्का सरोवराखालोखाल देशातील दुसऱ्ा िमांकाचे मोठे खाऱ्ा
पाण्याचे सरोवर आहे.

Page | 237
• आंध्र प्रदेश आणण तावमळनािूच्या सीमेवर वसलेल्या या तलावाचा ९६ टक्के आंध्र प्रदेशात आणण ४
टक्के भाग तावमळनािूच्या हिीत आहे .
• पुणलकत सरोवराला तावमळ भार्ेत पजहवेकाादु एरी असे म्हणतात. या सरोवराच्या पररसरात पुणलकत
पिी अभयारण्य आहे .
• श्रीहरीकोटा बेटाची णभत्तीका या सरोवराला बंगालच्या उपसागरापासुन वे गळे करते. याच बेटावर
सतीश धवन अंतराळ केंद्र आहे .
• ग्रे पेणलकन (Grey Pelican), वचडत्रत सारस (Painted Stork) या पक्ष्यांच्या प्रजाती येर्े दरवर्ी
येतात.

Page | 238
 अहवाल व द्रनदेिाांक
हवामान बदल कामवगिी ननदेशाांक
• १० डिसेंबर २०१९ रोजी कोप-२५ (COP-25) पररर्देमध्ये हवामान बदल कामवगरी डनदेशांक २०१९
(Climate Change Performance Index) सादर करण्यात आला.
• या डनदेशांकामध्ये अिय उजे चा वाटा, उत्सजा न आणण हवामान धोरणे या डनकर्ांवर ५७ देश आणण
युरोडपयन युडनयनचे मूल्यांकन करण्यात आलेय आहे.
या ननदेशाांकाबाबत ठळक मुद्दे
भाित
• या डनदेशां क अहवालाद्वारे जारी करण्यात आलेल्या िमवारीमध्ये भारत ९व्या स्थानी आहे. २०३०ची
महत्त्वकांिी लक्ष्ये असणाऱ्ा देशांची ही ‘उच्च श्रेणी’ आहे.
• पयाािरण रक्षणाबाबत उपयुक्तत पािले उचलणाऱ्या देशांच्या यादीत पस्हल्या १० मध्ये स्थान
वमळविण्याची भारताची ही पक्रहलीच िेळ आहे.
• अिय ऊजाा श्रेणीत भारताला मध्यम गुणांकन प्राप्त झाले. तर तापमानवाढ २ अंश सेस्ल्सअसच्या
खाली राखण्याच्या भारताने डनधााररत केलेल्या लक्ष्याला उच्च गुणांकन देण्यात आले.
• भारतातील दरिोई ऊजाा वापर आणण काबान उत्सजा न तुलनेने बरेच कमी असल्याचे या अहवालात
नमूद करण्यात आले आहे.
• मात्र हररतगृह वायूंचे उत्सजा न आणण ऊजाा वापर या बाबतीत भारताचा िमांक अजू नही वरचाच आहे.
त्यामुळे २०३०चे वै णर्श्क उस्िष्ट साध्य करण्यासाठी भारताला अजू न बरीच कामवगरी करायची आहे.
• भारताने जीवाशम इंधनाचा ववशेर्तः कोळशाचा वापर टर्पर्पयाटर्पर्पयाने बंद करण्यासाठी कोणताही
कालबद्ध कायािम डनणश्चत केलेला नाही.
• जागवतक तापमानवाढ २ अंश सेस्ल्सअसपयांत मयााडदत ठेवणे हे पररस करारानु सार २०३० पयांतचे
वै णर्श्क उस्िष्ट आहे.
िग
• जागवतक पातळीिर पयाािरणाविषयी उदासीन कल असल्याचे या डनदेशांकावरुन डदसून येते.
• अहवालानुसार, सवाावधक प्रदूर्ण कारणाऱ्ा देशांपैकी एक असलेल्या चीनच्या िमवारीत यंदा
प्रगती झाली असून, त्याला माध्यम श्रे णीत स्थान देण्यात आले आहे.
• अमेररका आणण सौदी अरेवबया हे जगातील सवाावधक प्रदूर्ण करणारे देश आहेत आणण हररतगृह
वायूंचे उत्सजा न कमी करण्यासाठी या दोन्ही देशांकिून कोणतेही प्रयत्न केले जात नाहीत.
• काबान उत्सजा न रोखणे आणण अिय उजे चा वापर वाढववणे या दोन्ही िेत्रांमध्ये या देशांची कामवगरी

Page | 239
 खराब डकिंवा अवतखराब वगावारीतील आहे.
• या िमवारीत अमेररके ला सवाात शेवटचे स्थान प्राप्त झाले. तर अमेररकेनंतर सौदी अरेवबया व
ऑस्टरेणलया या देशांचा िमांक लागतो.
• अहवालानुसार उत्सजा नास सवाावधक जबाबदार असलेल्या ५७ पैकी ३१ देश ९० टक्के उत्सजा नास
जबाबदार आहेत.
• पररस हवामन कराराची उस्िष्टे गाठण्यात कोणत्याच देशाला यश न आल्यामुळे या िमवारीतील
प्रर्म ३ स्थाने ररकत ठेवण्यात आली आहेत.
• तर कामवगरीच्या बाबतीत स्वीिन (४्या स्थानी) व िेन्माका (५व्या स्थानी) हे देश या डनदेशांकातील
सवोत्कृष्ट देश ठरले आहेत.
• जी-२० देशांपैकी केवळ भारत आणण डिटन यांनाच उच्च श्रे णीत स्थान वमळाले आहे .
• जगभरातील कोळशाचा वापर कमी होत असून, अिय ऊजे ची मागणी वाढत असल्याचा आशेचा
डकरण या अहवलात दाखववण्यात आला आहे.
यूएनएफसीसीसी आणण कोप परिषद
• ‘हवामान बदलावरील संयुकत राष्टर संघाचा आराखिा करार’ (UNFCCC) हा हवामान बदलावरील
पस्हला बहुपिीय करार होता.
• १९९२ मध्ये झालेल्या पृ्वी णशखर पररर्देत ३ करारांची घोर्णा करण्यात आली होती, त्यातील एक
असलेल्या यूएनएफसीसीसीचे उिीष्ट वातावरणातील धोकादायक मानवी हस्तिेप रोखण्याचे होते.
• हा करार २१ माचा १९९४ पासून अंमलात आला.
• सध्या १९७ देशांनी करारास मान्यता डदली आहे, या देशांना कॉन्फरन्स ऑफ पाटीज (Conference
of the Parties | COP) संबोधले जाते आणण या देशांच्या हवामान बदलावरील वार्षर्क सभे ला
कोप (COP) पररर्द म्हणतात.
• या पररर्देत यूएनएफसीसीसी कराराच्या अंमलबजावणीचा आढावा घे ण्यात येतो.
• कॉन्फरन्स ऑफ पाटीज ही यूएनएफसीसीसीची सवोच्च डनणाय घे णारी संस्था आहे . पस्हली कोप
पररर्द १९९५ मध्ये बर्शलन (जमानी) येर्े झाली होती.
• २०१५मध्ये पररसमध्ये पार पिलेल्या कोप-२१ मध्ये पररस कराराच्या स्वरूपात हवामान बदलाच्या
ववरोधात एका नवीन आंतरराष्टरीय प्रणालीने जन्म घे तला, ज्याच्या तरतुदी पुढील वर्ी कयोटो
प्रोटोकॉलची मुदत संपल्यानंतर अंमलात येतील.
• कोप पररर्देचे यजमानपद िमािमाने ५ मान्यताप्राप्त प्रदेशातील (आणशया, मध्य व पूवा युरोप,
आडफ्रका, लडटन अमेररका, कररवबयन व पणश्चम युरोप ) देशांना डदले जाते.
• कोणताही देश या पररर्देचे आयोजन करण्यास तयार नसल्यास ही पररर्द बॉन, जमानी येर्ील

Page | 240
 यूएनएफसीसीसीचे सवचवालयात आयोणजत केली जाते .
• २०१९च्या हवामान बदल पररर्द कोप-२५चे यजमानपद वचली या देशाला देण्यात आले होते, परंतु
देशात डनमााण झालेल्या जनतेच्या डनदशानांमुळे डनमााण झालेल्या संकटाच्या पार्श्ाभूमीवर वचलीने या
पररर्देचे आयोजन करण्यास असमर्ाता दशाववली होती.
• ्यानंतर स्पेनने या पररर्देचे आयोजन करण्याची तयारी दशावली आणण यामुळे यंदा या पररर्देचे
आयोजन माडद्रद (स्पेन) येर्े करण्यात आले आहे .

र्ागवतक हवामान र्ोखीम ननदेशाांक

• चचेत कशामुळे? | अलीकिेच पयाावरण वर्िंक टँक जमानवॉचने जागवतक हवामान जोखीम डनदेशांक
२०२० (Global Climate Risk Index) जाहीर केला.
• या अहवालानुसार, मागील २० वर्ाात सु मारे १२ हजार हवामान घटनांमध्ये ५ लाख लोक मरण पावले
आहेत आणण सु मारे ३.५४ डटरणलयन िॉलसाचे नुकसान झाले आहे.
• जागवतक हवामान जोखीम डनदेशां कानु सार २०१८मध्ये जपान, डफणलडपन्स व जमानी हे देश हवामान
बदलामुळे सवाावधक प्रभाववत झाल्याचे आढळू न आले. त्याखालोखाल अनुिमे मादागास्कर, भारत
आणण श्रीलंका यांचा िमांक आहे .
या अहवालातील इतर मुद्दे
• २०१८ मध्ये अवतवृ ष्टीनंतर जपानने पूर, उष्णतेची लाट व गेल्या २५ वर्ाातील सवाात भयंकर वादळ
‘जेबी’चा सामना केला.
• सप्टेंबर २०१९ मधील सवाात शस्कतशाली श्रे णी-५चे ‘मँगहट’ वादळ उत्तर डफणलडपन्समध्ये आले होते.
यामुळे सु मारे २.५ दशलि लोकांना ववस्थाडपत व्हावे लागले आणण तेर्े प्राण घातक भूस्खलनाच्या
घटना घिल्या होत्या.
• २०१८मध्ये जमानीला दीघाकालीन उष्णता व दुष्काळाचा सामना करावा लागला. तसेच जमानीच्या
सरासरी तापमानात सु मारे ३ अंश सेस्ल्सअसने वाढ झाली आहे.
• मादागास्करने ववनाशकारी चिीवादळ ‘एवा’चा सामना केला.
• भारतातील केरळमध्ये आलेल्या पूराव्यवतररकत पूवा डकनारपट्टीवर ‘वततली’ व ‘गाझा’ वादळांचा
सामना करावा लागला, ज्यामध्ये सु मारे १००० लोकांचा बळी गेला.
❖ केरळमध्ये आलेला पूर गेल्या १०० वर्ाातील सवाात ववनाशकारी पूर ठरला.
❖ यामध्ये सु मारे २.२० लाख लोकांना आपले घर सोिून जावे लागले .
❖ २०,००० घरे आणण ८० धरणे उध्वस्त झाली, तसेच सु मारे २.८ अब्ज िॉलसाचे नुकसान झाले.
• १९९९ ते २०१८ या काळात हवामान बदलांचा सवाावधक पररणाम झालेले देश र्पयूटो ररको, म्यानमार

Page | 241
 आणण हैती हे आहेत.
• याच कालावधीत हवामान बदलामुळे प्रभाववत देशांच्या यादीमध्ये डफणलडपन्स, पाडकस्तान आणण
णव्हएतनाम िमशः चौ्या, पाचव्या आणण सहाव्या िमांकावर आहेत.
• २०१८ मध्ये हवामान बदलामुळे होणाऱ्ा नुकसानाचे एक मोठे कारण उष्णतेची लाट होते.
• सीओपी-२५ पररर्देत हवामानाशी संबंवधत समस्यांमुळे प्रभाववत देशांच्या आर्मर्क सहाय्याववर्यी
चचाा करण्यात आली आहे.
र्ागवतक हवामान र्ोखीम ननदेशाांक
• या डनदेशांकांतगात हवामान बदलामुळे होणाऱ्ा मौसमसंबंधी समस्यांच्या जागवतक पररणामांचे
ववशलेर्ण केले जाते.

एसडीिी इांद्रडया द्रनदेिाांक २०१९

• नीवत आयोगाने ३० डिसेंबर रोजी शार्श्त ववकास उस्िष्टे (SDG | Sustainable Development
Goals) इंडिया डनदेशांक २०१९ प्रकाणशत केला.
• यामध्ये २०३०ची शार्श्त ववकासाचे उस्िष्टे गाठण्याचे लक्ष्य साध्य करण्यात राज्य आणण केंद्रशावसत
प्रदेशांनी केलेली प्रगती दशावण्यात आली आहे.
• केंद्रीय संख्याशाि आणण प्रकल्प अंमलबजावणी मंत्रालय, भारतातील संयुकत राष्टर कायाालये आणण
जागवतक हररत ववकास संस्था यांनी हा डनदेशांक संयुकतररत्या ववकवसत केला आहे.
• शार्श्त ववकास लक्ष्याबाबतच्या ववकासाचे मोजमाप करणारा भारत हा जगातील सरकारच्या
नेतृत्वाखालील पस्हलाच देश आहे .
• या लक्ष्यांचे वास्तवकालीन मोजमाप करण्यासाठी संयुकत राष्टरांनी ठरववलेल्या ३०६ संकेतकांपैकी
(इंडिकेटसा) १०० संकेतकांचा नीती आयोग आपल्या डनदेशांकासाठी वापर करतो.
• शार्श्त ववकासासाठी संयुकत राष्टरांनी १७ लक्ष्ये (गोल), १६९ उस्िष्ट (टागेट) आणण ३०६ संकेतक
(इंडिकेटर) ठरववले आहेत.
ठळक मुद्दे
• या डनदेशांकात सामाणजक, आर्मर्क आणण पयाावरणीय डनकर्ांवर राज्यांचे मूल्यमापन करण्यात येते.
• यात केरळने ७० गुण प्राप्त करीत पस्हला िमांक कायम राखला. स्हमाचल प्रदेश दुसऱ्ा स्थानी
(गुण ६९) आंध्र, तावमळनािू , तेलंगणा यांनी संयुकतपणे वतसरा िमांक (गुण ६७) पटकावला.
• अहवालानुसार, यंदाच्या शार्श्त ववकास उस्िष्ट (SDG) डनदेशांकात वबहार, झारखंि आणण अरुणाचल
प्रदेश यांची कामवगरी सवाात वाईट ठरली.
• उत्तर प्रदेश, ओडिशा, वसडक्कम यांनी कमाल सुधारणेचे प्रदशान केले आहे. गुजरातने २०१८च्या तुलनेत
Page | 242
 मानांकनात कोणतीही सुधारणा केली नाही.
• केंद्रशावसत प्रदेशात चंिीगिने पस्हला िमांक पटकावला.
• दाररद्रय डनमूालनात तावमळनािू, डत्रपुरा, आं ध्र, मेघालय, वमझोराम व वसक्कीम यांनी चांगली कामवगरी
केली.
• शून्य भूक डनकर्ात केरळ. गोवा, वमझोराम, केरळ, नागालँि, मणणपूर आघािीवर आहेत.
• भारताचे संयुकत गुण २०१८ मध्ये ५७ होते ते २०१९ मध्ये ६० झाले असून पाणी, स्वच्छता, उद्ोग व
नवप्रवतानात चांगली कामवगरी झाली आहे.
• पस्हल्या ५ राज्यांपैकी वतघांनी १२ उस्िष्टात देशाच्या सरासरीपेिा चांगली कामवगरी केली, तर इतर
दोन राज्यांनी ११ उस्िष्टात सरासरी उस्िष्टापेिा चांगली कामवगरी केली.
• २०१९ मध्ये ६५-९९ गुणांदरम्यान एकूण ८ राज्ये असून, त्यात स्हमाचल प्रदेश, केरळ, तावमळनािू
यांच्यासह आता आंध्र, तेलंगण, कनााटक, वसक्कीम, गोवा यांची भर पिली आहे .
• या ननदेशांकात गुणसंख्येनु सार राज्यांना चार प्रवगाात वगीकृत करण्यात आले होते.
❖ ० ते ४९ गुण: ॲस्स्परंट (Aspirant)
❖ ५० ते ६४ गुण: परफॉमासा (Performers)
❖ ६५ ते ९९ गुण: फ्रं ट रनर (Front Runner)
❖ १०० गुण: अवचव्हसा (Achiever)
• उत्तर प्रदेश, आसाम व वबहार ही राज्ये मागील वर्ी ॲस्स्परंट वगाात होती, ज्यांनी प्रगती करीत यंदा
परफॉमासा वगाात स्थान वमळववले.
• आंध्र, तेलंगण, कनााटक, वसक्कीम, गोवा ही राज्ये मागील वर्ी परफॉमासा वगाात होती, ज्यांनी यंदा
फ्रंट रनर वगाात स्थान प्राप्त केले.
या द्रनदेिाांकाची उक्रद्दष्ट्े
• या अहवालातील आकिेवारी संयुकत राष्टरसंघाच्या एसिीजी योजनेत सहभागी होण्यासाठी भारत
सरकारची वचनबद्धता दशावते.
• या वार्षर्क मूल्यांकनामागे नीवत आयोगाची २ मुख्य उस्िष्टे आहेत:
❖ एसिीजीच्या प्रगतीमध्ये राज्यांच्या सद्स्थस्थतीचे मूल्यांकन करणे.
❖ त्याद्वारे, राज्यांमधील ववकासाच्या डदशेने परस्पर सहकाया आणण स्पधाा वाढववणे.
• या अहवालाचे अन्य उिीष्ट म्हणजे देशात जागवतक स्तरावरील ववकासासाठी धोरणात्मक चचाा,
धोरण डनधाारण आणण त्यांची अंमलबजावणी करणे.
• याणशवाय राज्ये व केंद्रशावसत प्रदेशांना त्यांच्या ववकासाच्या मागाातील अिर्ळे ओळखण्यात आणण
प्रार्वमकता डनविण्यात मदत करण्यासाठी परस्पर सहकाया करण्यासाठी प्रेररत करणे, हे देखील या

Page | 243
 ननदेशांकाचे एक उक्रद्दष्ट् आहे .
ननष्कषय
• संयुकत राष्टरांच्या एसिीजी (SDG) योजनेनु सार, २०२० या वर्ााच्या सुरुवातीसह आपण ‘कायावाहीच्या
दशका’त (Decade of Action) प्रवे श करीत आहोत.
• अशा स्थस्थतीत, राज्य पातळीवरील आपल्या उणीवांची मास्हती व त्यानुसार योजनांची अंमलबजावणी
करण्याच्या दृष्टीने एसिीजी इंडिया डनदेशांकाची आकिेवारी खूप उपयुकत आहे.
• ही आकिेवारी केंद्र व राज्य सरकारां च्या समि ववद्मान भारताची वास्तववक प्रवतमा प्रकट करते,
त्यानु सार सरकारांना भववष्यातील योजना आणण त्यांच्या अंमलबजावणीची रूपरेर्ा तयार करावी
लागेल.

र्ागवतक समावेशक समृद्धी ननदेशाांक

• अलीकिेच उत्तर स्पेनच्या वबलबाओमध्ये प्रर्मच जागवतक समावे शक समृद्धी डनदेशांक (PICSA |
Prosperity and Inclusion City Seal and Awards) प्रवसद्ध करण्यात आला.
• यानुसार जागवतक आर्मर्क व सामाणजक समावे शनाच्या बाबतीत या डनदेशांकात जगातील पस्हल्या
११३ शहरांमध्ये ३ भारतीय शहरांना स्थान देण्यात आले आहे .
• यामध्ये बंगळुरू ८३व्या, डदल्ली १०१व्या आणण मुंबई १०७व्या स्थानावर आहे .
• समावे शक समृद्धी डनदेशांकातील पस्हली ३ शहरे अनुिमे झ्युररच, णव्हएन्ना आणण कोपेनहेगन आहेत.
या यादीत वबलबाओ २०व्या िमांकावर आहे .
• चीनचे तेपेई (६व्या स्थानी) शहर पस्हल्या २० शहरांमध्ये स्थान वमळववणारे एकमेव आणशयाई शहर
आहे.
• जगातील सवाात श्रीमंत शहरे लंिन आणण न्यूयॉका या डनदेशांकात अनु िमे ३३व्या व ३८व्या स्थानी
आहेत.
• या यादीमध्ये इणजप्तमधील कास्हरा हे शहर सवाात खाली म्हणजे ११३व्या स्थानी आहे .
ननदेशाांकाबद्दल
• हे डनदेशांक बास्क संस्थेच्या वतीने िी अँि एल पाटानसानी (D&L Partners) तयार केला आहे.
• हा डनदेशांक केवळ शहराचा आर्मर्क ववकासच दशाववत नाही, तर ववकासाची गुणवत्ता व लोकांमध्ये
त्याचे ववतरण देखील दशाववतो.
• या अंतगात, अर्ाव्यवस्थेतील लोकांच्या स्थस्थतीचा संपूणा अभ्यास केला गेला.
• या डनदेशांकातील अभ्यासांचे ३ मुख्य आधारस्तंभ आहेत: उत्पन्न व उत्पन्नाचे ववतरण, समाजातील
ववववध सामाणजक गटांचा सहभाग आणण राहणीमान.
Page | 244
 सुशासन ननदेशाांक
• २५ डिसेंबर रोजी सुशासन डदनाच्या डनवमत्ताने केंद्र सरकारने ‘सुशासन डनदेशांक’ (GGI | Good
Governance Index) जाहीर केला.
• हा डनदेशांक प्रशासकीय सुधारणा व सावा जडनक तिार ववभाग आणण सेंटर फॉर गुि गव्हनान्स या
संस्थांद्वारे तयार करण्यात आला.
• हा डनदेशांक तयार करण्यासाठी गृहीत धरण्यात आलेल्या डनकर्ांमध्ये णशिण, आरोग्यसेवा,
पयाावरण संरिण, कायदेशीर संरिण ि न्यायालयीन सेवा या मुख्य घटकांचा समावे श आहे.
• शेती व संबंवधत िेत्रे, वाणणज्य व उद्ोग, मनु ष्यबळ ववकास, सावा जडनक आरोग्य, पायाभूत सुववधा व
उपयोवगता, आर्मर्क प्रशासन, समाज कल्याण व ववकास, न्यायालयीन व सावा जडनक सुरिा,
पयाावरण आणण नागररक-केंडद्रत शासन या १० िेत्रांचा डनदेशांक तयार करताना ववचार केला गेला
आहे.
ठळक मुद्दे
• हा डनदेशां क तयार करताना राज्ये व केंद्रशावसत प्रदेशांना पुढील ३ गटांमध्ये ववभागले गेले आहे:
मोठी राज्ये, ईशान्येकिील व िोंगराळ राज्ये आणण केंद्रशावसत प्रदेश.
• मोठ्या राज्यांमध्ये तावमळनािू राज्य अव्वल ठरले आहे. त्यापाठोपाठ महाराष्टर, कनााटक, छत्तीसगि
आणण आंध्रप्रदेशाचा िमांक लागतो.
• ओडिशा, वबहार, गोवा व उत्तरप्रदेश या मोठ्या राज्यांमध्ये सुशासनाच्या बाबतीत प्रदशान कमकुवत
होते. या डनदेशांकात झारखंिचा शेवटचा िमांक होता.
• ईशान्येकिील आणण िोंगराळ राज्यांमध्ये स्हमाचल प्रदेश प्रर्म िमांकावर आहे. त्यापाठोपाठ
उत्तराखंि, डत्रपुरा, वमझोरम आणण वसक्कीम यांचा िमांक लागतो.
• वाईट कामवगरी करणार्या राज्यांमध्ये जम्मू व काशमीर, मणणपूर, मेघालय, नागालँि व अरुणाचल
प्रदेश यांचा समावे श आहे.
शेती व सांबांवधत क्षेत्रे
• शेती व संबंवधत िेत्रांशी संबंवधत डनकर्ामध्ये सवोत्तम कामवगरी करणाऱ्ा राज्यांमध्ये मध्यप्रदेश,
वमझोरम आणण दमण व दीव यांचा समावे श होता.
• शेतीसंबंवधत िमवारी डनणश्चत करण्यासाठी अन्नधान्य उत्पादन, दूध व मांस उत्पादन, फलोत्पादन
आणण पीक ववमा यासारख्या मापदंिाचा ववचार केला गेला.
वाणणजय आणण उद्योग
• वाणणज्य आणण उद्ोग श्रेणीमध्ये डदल्ली, उत्तराखंि आणण झारखंि ही शहरे सवोत्कृष्ट कामवगरी

Page | 245
 करणारी ठरली.

स्वच्छता सवेक्षणात इांदूि पहहल्या िानी

• केंद्र सरकारच्या चालू ववत्तीय वर्ाातील स्वच्छता सवे िणात मध्यप्रदेशच्या इंदूरने पस्हल्या व दुसऱ्ा
वतमाहीमध्ये देशातील सवाांत स्वच्छ शहराचा मान पुन्हा पटकावला आहे.
• इंदूरला यापूवी सलग ३ वर्े देशातील सवाांत स्वच्छ शहर होण्याचा मान वमळाला आहे.
• केंद्रीय नगरववकासमंत्री हरदीपवसिंग पुरी यांनी स्वच्छ सवे िणाच्या या वर्ााच्या पस्हल्या २ वतमाहींचे
डनकाल जाहीर केले .
• १० लाखांपेिा जास्त लोकसंख्येच्या शहरांमध्ये २०१९-२० या वर्ाात एडप्रल ते जू न व जु लै ते सप्टेंबर
या पस्हल्या दोन वतमाहींमध्ये झालेल्या स्वच्छता सवे िणात इंदूरने आपले वचा स्व कायम राखले
आहे.
• पस्हल्या वतमाहीच्या सवे िणात दुसऱ्ा िमांकावर असलेल्या भोपाळची दुसऱ्ा वतमाहीत पाचव्या
िमांकावर घसरण झाली आहे . तर पस्हल्या वतमाहीत पाचव्या िमांकावरील राजकोटने दुसऱ्ा
स्थानावर झेप घे तली आहे .
• स्वच्छता सवे िणातील ५ अव्वल शहरांच्या यादीत नवी मुंबईने वतसरा िमांक पटकावला आहे. या
यादीत गुजरातचे बिोदा शहर चौ्या स्थानी आहे.
• स्वच्छता सवे िण २०१८मध्ये इंदूरपाठोपाठ भोपाळ दुसऱ्ा तर चंडदगि वतसऱ्ा िमांकावर होते.
• मागच्या वर्ी राज्य म्हणून स्वच्छतेच्या बाबतीत अव्वल िमांकावर झारखंिने बाजी मारली होती. तर
महाराष्टर दुसऱ्ा तर छत्तीसगढ वतसऱ्ा िमांकावर होते.

उत्सर्यन गॅ प अहवाल २०१९

• चचेत का? | अलीकिेच, संयुकत राष्टर पयाावरण कायािमाने (UNEP) उत्सजा न गप अहवाल २०१९
(Emission Gap Report 2019) प्रकाणशत केला.
• या अहवालामध्ये हवामान बदलाच्या संभाव्य धोकयांववर्यी वचिंता व्यकत करण्यात आली आहे.
मुख्य मुद्दे
• या अहवालानु सार, २०२०-३० दरम्यान जागवतक हररतगृह वायूंच्या उत्सजा नामध्ये वर्ााकाठी ७.६
टककयांची घट न केल्यास, जग पररस कराराअंतगात डनधााररत केलेले जागवतक तापमानवाढ १.५
अंश सेस्ल्सयस पयांत मयााडदत राखण्याचे लक्ष्य गाठू शकणार नाही.
• अहवालानुसार गेल्या दशकभरात हररतगृह वायूंच्या (GHG | Green House Gases) उत्सजा नात
दरवर्ी १.५ टककयांनी वाढ झाली आहे.

Page | 246
• यामुळे, सध्या जागवतक स्तरावरील हररतगृह वायूंचे उत्सजा न ५५.३ वगगाटन काबान िायऑकसाईि
समकि झाले आहे.
• पररस कराराअंतगात डनणश्चत करण्यात आलेली सवा लक्ष्ये साध्य करून तापमानवाढ जरी १.५ अंश
सेस्ल्सयस पयांत मयााडदत राखली, तरीही २१०० पयांत यामुळे ७० ते ९० टक्के प्रवाळ बेटे नष्ट होतील
आणण पृ्वीचे तापमान ३.२ अंश सेस्ल्सयसने वाढलेले असेल.
• उपभोग आधाररत उत्सजा नाच्या अंदाजानुसार काही ववकसनशील देश अवधक काबान उत्सजा न करीत
असले, तरी ववकवसत देशांच्या तुलनेत हे प्रमाण कमी आहे .
❖ उदाहरणार्ा, चीन युरोडपयन युडनयनपेिा अवधक काबान उत्सर्शजत करतो, परंतु दरिोई काबान
उत्सजा नाच्या बाबतीत चीन युरोडपयन युडनयनपेिा खूप मागे आहे.
• जगातील ७८ टक्के हररतगृह वायूंचे उत्सजा न जी-२० देशांद्वारे केले जाते. चीन, अमेररका, युरोडपयन
युडनयन आणण भारत वमळून ५५ टक्के हररतगृह वायू उत्सर्शजत करतात.
• आतापयांत सु मारे ६५ देशांनी २०५० पयांत शून्य हररतगृह वायूंच्या उत्सजा नाचे ध्येय डनणश्चत केले
आहे, परंतु केवळ काही देशांनीच त्याची अंमलबजावणी करण्याचे धोरण आखले आहे.
इतर मुद्दे
• या अहवालात हररतगृह वायूंचे उत्सजा न कमी करण्याच्या भववष्यातील धोरणाबिलही सववस्तर चचाा
केली आहे, जी खालीलप्रमाणे आहेतः
• हररतगृह वायूंचे उत्सजा न कमी करणे व २०३० सालची पररस कराराची उिीष्ट साध्य करणे यासाठी
२०२० पासून जागवतक काबान उत्सजा नामध्ये दरवर्ी ७.६ टक्के कपात करावी लागेल.
• जागवतक तापमानात वाढ २ अंश अंश सेस्ल्सयस पयांत मयााडदत राखण्यासाठी, २०२० पयांत देशांना
आपल्या राष्टरीय डनधााररत योगदानाचे (NDC) लक्ष्य तीनपटीने वाढवावे लागेल, तर हे वाढ १.५ अंश
सेस्ल्सयस पयांत मयााडदत राखण्यासाठी, हे लक्ष्य पाचपटीने वाढवावे लागेल.
• राष्टरीय डनधााररत योगदान पररस कराराअंतगात सदस्य देशांनी डनणश्चत केलेले हे लक्ष्य आहे, ज्याद्वारे
प्रत्येक देश या कराराची उिीष्टे साध्य करण्यासाठी स्वत:च्या पातळीवर हररतगृह वायूंचे उत्सजा न
कमी करण्याचा प्रयत्न करेल.
• हररतगृह वायूंच्या उत्सजा नात घट करण्यासाठी जी-२० सदस्य देशांकिून सूचना देण्यात आल्या
आहेत.
• याव्यवतररकत, जागवतक काबान उत्सजा न कमी करण्यासाठी जी-२० मधील ७ मोठ्या हररतगृह वायूंचे
उत्सजा न करणाऱ्ा देशांसाठी देखील मागादशाक सूचना जारी करण्यात आल्या आहेत. हे देश
आहेत: चीन, अमेररका, जपान, अजें डटना, िाझील, युरोडपयन युडनयन आणण भारत.
• हररतगृह वायूंचे उत्सजा न कमी करण्यासाठी जागवतक अर्ाव्यवस्थेच्या अकाबानीकरणाची गरज आहे ,

Page | 247
 ज्यासाठी मूलभूत पायाभूत सुववधांची आवशयकता आहे.
• हररतगृह वायूंचे उत्सजा न कमी करण्यासाठी आवशयक आहे की अिय ऊजे च्या िोतांच्या वापरास
आणण उजाा वापराच्या कायािमते स प्रोत्साहन देण्यासाठी प्रयत्न केले पास्हजे त.
• गेल्या काही वर्ाांत नूतनीकरणयोग्य उजाा िोतांच्या डकिंमतींमध्ये लिणीय घट झाली असून येत्या
काही वर्ाांत आणखी कपात अपेणित आहे, असेही अहवालात म्हंटले आहे.
• ज्यांना जागवतक स्तरावर खूप मागणी आहे व ज्यांच्या उत्पादनामध्ये मोठ्या प्रमाणात हररतगृह
वायूंचे उत्सजा न होते, अशा उत्पादनांमध्ये रचनात्मक सुधारणा केल्या गेल्या पास्हजे त.
उत्सर्यन गॅ प म्हणर्े काय?
• उत्सजा नातील गप म्हणजे वचनबद्धता गप. यात हवामानातील बदलांलावर डनयंत्रण ठेवण्यासाठी
आपण काय करावे आणण वास्तवात आपण काय करत आहोत याचे मूल्यांकन केले जाते.
• याद्वारे, डनधााररत लक्ष्यांपयांत काबान उत्सजा न कमी करण्यासाठी आवशयक पातळी आणण सध्याच्या
काबान उत्सजा नाच्या पातळीमधील फरक मोजला जातो.

लैंवगक तफावत अहवाल

• लैंवगक समानतेमध्ये गेल्या वर्ीच्या तुलनेत भारताची चार स्थानांनी घसरण झाली असून १०८ वरुन
भारत ११२व्या स्थानावर गेला आहे.
• मस्हलांचे आरोग्य, आर्मर्क सहभाग या २ डनकर्ांत भारताची स्थस्थती अजू न वाईट असून याबाबतीत
भारत खालून पाचव्या िमांकावर आहे .
• जागवतक आर्मर्क मं चाने (WEF | World Economic Forum) लैंवगक तफावत (Gender
Gap) अहवाल जारी केला असून यामध्ये १५३ देशांचा समावे श आहे .
• हा अहवाल तयार करताना राजकीय सशकतीकरण, आरोग्य, णशिणातील संधी, आर्मर्क भागीदारी
व संधी या डनकर्ांचे अध्ययन केले गेले आणण त्या आधारे देशांची िमवारी डनणश्चत करण्यात आली.
• या अहवालातील वचिंताजनक बाब म्हणजे लैंवगक समानतेत बांगलादेश, नेपाळ आणण श्रीलंकाही
भारतापेिा पुढे आहे. हे वतन्ही देश अनुिमे ५०, १०१ आणण १०२व्या स्थानावर आहेत.
• २००६ मध्ये जागवतक आर्मर्क मं चाने लैंवगक समानता िमवारी सुरू केली तेव्हा भारताचा ९८वा
िमांक होता. तेव्हापासून भारताची एकूण िमवारीत मोठ्या प्रमाणात घसरण झाली आहे .
• आइसलँि जगात लैंवगक समानतेत पस्हल्या स्थानी असून त्याखालोखाल नॉवे, डफनलँि, स्वीिन,
डनकाराग्वा, न्युझीलँि, आयलांि, स्पेन, रवां िा आणण जमानी हे देश आहेत.
• ये मेन या यादीत सवाात शेवटच्या १५३व्या स्थानी आहे. याणशवाय इराक १५२व्या तर पाडकस्तान
१५१व्या िमांकावर आहे .

Page | 248
 अहवालातील भारतासांबांधी इतर मुद्दे
• १५३ देशांमध्ये भारत एकमेव असा देश आहे, णजर्े राजकीय लैंवगक असमानते पेिा आर्मर्क लैंवगक
असमानता जास्त आहे.
• भारताने मस्हलांच्या राजकीय सिमीकरणात १८वा िमांक पटकावला असला तरी आरोग्यात १५०वा
तर मस्हलांच्या आर्मर्क सहभागात १४९वा िमांक लागला आहे. णशिणातील लैंवगकत समानतेत
भारत ११२व्या स्थानी आहे.
• आर्मर्क संधींचे मस्हलांतील प्रमाण पुढीलप्रमाणे आहे: भारत ३५.४ टक्के, पाडकस्तान ३२.७ टक्के,
ये मेन २७.३ टक्के, सीररया २४.९ टक्के, इराक २२.७ टक्के.
• कंपन्यांच्या संचालक मंिळात भारतात मस्हलांना कमी स्थान असून ते प्रमाण १३.८ टक्के तर चीनमध्ये
ही प्रमाण सवाात कमी ९.७ टक्के आहे .
• मस्हलांचे नेतृत्वातील प्रमाण पाहता भारत १३६व्या िमांकावर असून हे प्रमाण १४ टक्के आहे तर
व्यावसावयक व तंत्रज्ञान व्यावसावयकात ३० टक्के मस्हला आहेत.
• मंडत्रमंिळातील समावे शात भारत ६९व्या िमांकावर असून मस्हलांचे प्रमाण २३ टक्के आहे .
• भारतात मस्हलांना पुरुर्ांच्या तुलनेत एकपंचमांश वे तन वमळते त्यामुळे त्या डनकर्ात भारत १४५वा
आहे. कामगार बाजारपेठेत मस्हलांचे प्रमाण एक चतुर्ााश असून पुरुर्ांचे प्रमाण ८२ टक्के आहे .
• इतर देशांच्या तुलनेत भारताचे वलिंग गुणोत्तर अवतशय कमी (९१ मुली प्रवत १०० व्यक्तती) आहे.
लैंवगक समानतेसाठी ९९.५ वषे
• जगात लैंवगक समानता आणण्यासाठी २०१९ पासून ९९.५ वर्े लागतील, असा अंदाज जागवतक
आर्मर्क मं चाने वताववला आहे. २०१८ मधील आकिेवारीनुसार यासाठी १०८ वर्े लागणार होती.
• याचा अर्ा आरोग्य, णशिण, काम, राजकारण यात मस्हला व पुरूर् यांच्यात खूप मोठी दरी आहे.
• यावर्ी लैंवगक समानतेत जी प्रगती झाली आहे ती राजकारणातील मस्हलांच्या मोठ्या प्रमाणावरील
सहभागामुळे आहे .
• राजकीय िेत्रातील असमानता दूर करण्यासाठी गेल्या वर्ीच्या स्थस्थतीनुसार १०७ वर्े लागली असती
तर आता ९५ वर्े लागणार आहेत.
• आर्मर्क पातळीवर दरी भरून काढण्यासाठी गेल्या वर्ीच्या पररस्थस्थतीत २०२ वर्े लागणार होती ती
आता २५७ वर्े लागतील. याचा अर्ा आर्मर्क पातळीवर लैंवगक असमानता वाढली आहे.
• दणिण आणशयाला लैंवगक समानतेचे लक्ष्य गाठण्यासाठी ७१ वर्े लागतील, असेही डनरीिण या
अहवालात नोंदवण्यात आले आहे.

र्ागवतक मलेरिया अहवाल २०१९

Page | 249
• चचेत कशामुळे? | जागवतक आरोग्य संघटनेने नुकताच जागवतक मलेररया अहवाल २०१९ जाहीर
केला आहे.
अहवालातील ठळक मुद्दे
• जगभरात एकूण २२८ दशलि मलेररयाची प्रकरणे समोर आली आहेत.
• त्यापैकी ९३ टक्के प्रकरणे आडफ्रकन िेत्रात, ३.४ टक्के दणिण पूवा आणशयाई िेत्रात आणण २.१ टक्के
प्रकरणे पूवा भूमध्यसागरी िेत्रात आढळली आहेत.
• जगभरात मलेररयाच्या एकूण प्रकरणांपैकी सु मारे ५० टक्के प्रकरणे केवळ ६ देशांमध्ये आढळून
आली.
• यामध्ये नायजे ररया (२४ टक्के), कांगो (११ टक्के), टांझाडनया (५ टक्के), अंगोला (४ टक्के), मोझांवबक (४
टक्के) आणण नायजर (४ टक्के) यांचा समावे श आहे.
• जागवतक स्तरावर मलेररयाने पीडित देशांमधील फकत ३१ देशांमधील मलेररयाच्या प्रकरणांमध्ये
२०१५ ते २०१८ दरम्यान घट झाली आहे.
• ५ वर्ााखालील मुले मलेररयास सवाात संवे दनशील असल्याचे आढळले आहे. २०१८ मध्ये मलेररयामुळे
झालेल्या मृत्युंपैकी ६७.६७ टक्के मृत्यू याच वयोगटातील होते .
भािताच्या सांदभायत
• भारत आणण युगां िामध्ये वर्ा २०१८ मध्ये मलेररयाच्या प्रकरणांमध्ये लिणीय घट झाली.
• २०१७-१८ दरम्यान आडफ्रका आणण भारतामध्ये मलेररयाच्या प्रकरणांमध्ये सवाावधक घट नोंदववली
गेली आहे, तरीही मलेररयामुळे होणाऱ्ा एकूण मृत्यूंपैकी ८५ टक्के मृत्यू येर्ेच झाले आहेत.
• भारतात मलेररयाच्या प्रकरणांमध्ये २०१७च्या तुलनेत २०१८मध्ये २८ टक्के घट झाली आहे . यापूवी
२०१६च्या तुलनेत २०१७मध्ये २४ टक्के घट झाली होती.
• जगातील मलेररयामुळे सवाावधक प्रभाववत ४ देशांच्या यादीतून भारताला वगळण्यात आले आहे.
तर्ाडप, सवाावधक प्रभाववत ११ देशांच्या यादीत भारत अद्ापही एकमेव गैर-आडफ्रकन देश आहे.
• मलेररयाचे मुख्य वाहक परजीवी र्पलाझमोडियम फाल्सीपेरम आणण र्पलाझमोडियम वायवकस आहेत.
भारतातील सु मारे ४७ टक्के मलेररयाच्या प्रकरणांमध्ये कारण र्पलाझमोडियम वायवकस हे आहे.
भाित सिकािच्या उपाययोर्ना
• आशा अर्ाात मान्यताप्राप्त सामाणजक आरोग्य कायाकत्याांना (ASHA | Accredited Social
Health Activist) भारतात मलेररयाच्या प्रकरणांचा डनपटारा करण्यासाठी ववशेर् प्रणशिण डदले
गेले आहे.
• दुगाम अंचलारे मलेररया डनराकरण (DAMaN: Durgama Anchalare Malaria Nirakaran)
नामक उपिमाच्या माध्यमातून मलेररयाच्या प्रसारावर अंकुश लावण्याचे आणण त्याचे डनदान व

Page | 250
 उपचार यासाठी व्यापक प्रयत्न केले आहेत.
• २०१७ आणण २०१८ मध्ये मलेररयाशी लढण्यासाठी देशांतगात अनुदानात वाढ करण्यात आली आहे.
• राष्टरीय वेकटरजन्य रोग डनयंत्रण कायािमांतगात २०१७-१८ मधील ४६८ कोटी रुपयांची अर्ासंकल्पीय
तरतूद २०१८-१९ मध्ये वाढवू न ४९१ कोटी आणण २०१९-२० मध्ये १२०२.८१ कोटी रुपये करण्यात
आली आहे .
• भारत सरकारने २०३० पयांत मलेररयाचे समूळ उच्चाटन करण्याचे लक्ष्य ठेवले आहे .
मलेररया
• मलेररया हा डासांच्या चािण्यामुळे होणारा रोग असून, तो प्लाझमोनडयम िायिॅक्तस नािाच्या सूक्ष्म
परजीिीमुळे होतो ि तो ॲनानफलीस डासांची मादी चावल्याने पसरतो. याचा प्रादुभाा ि विषुििृ त्तीय
भागांत जास्त आहे.
• जेव्हा संक्रवमत डास एखाद्या व्यक्ततीला चाितो तेव्हा मलेररयाचा परजीिी ्या व्यक्ततीच्या यकृतामध्ये
िे गाने िाढू लागतो. हा परजीिी शरीरातील लाल रक्ततपेशींना (आरबीसी) संक्रवमत करून नष्ट् करतो.
लिकर ननदान झाल्यास मलेररया ननयंनत्रत केला जाऊ शकतो.
• मलेररयाचे लक्षणे: सदी-खोकला, ताप, श्िासोच्छिासा करण्यास त्रास होणे, असामान्य रक्ततस्त्राि,
अशक्ततपणा (ॲननवमया) इ्यादी.
• मलेररयाचे गांभीया लक्षात र्ेता २५ एनप्रल हा जागवतक मलेररया नदन म्हणून साजरा केला जातो.
• मलेररया या आजारामुळे जगभरात दरिषी ४ लाख ३५ हजार जणांचा मृ्यू होत आहे. मलेररयाने मृ्यू
होणाऱ्या रुग्णात आनफ्रकेतील ५ िषााखालील मुलांचे प्रमाण अवधक आहे.
• दणक्षण-पूिा आवशयातील अशा रुग्णांपैकी ८९ टक्के रुग्ण भारतात आढळतात. भारतात २०१६ मध्ये
१०.९० लाखाहून अवधक मलेररयाच्या रुग्णांची नोंद झाली होती. यातील ३३१ रुग्णांचा मृ्यू झाला
होता.
• मलेररया रोगाला ननयंत्रणात ठेिण्यामध्ये भारताने चांगले यश वमळविले आहे. २००० मध्ये, तर
भारतात मलेररयाचे २.०३ दशलक्ष रुग्ण होते तर २०१८मध्ये ही संख्या ८० टक्तक्तयांनी कमी होऊन
०.३९ दशलक्ष एिढी झाली.
• २०००मध्ये मलेररयामुळे ९३२ लोकांचा मृ्यू झाला होता, तर २०१८मध्ये मलेररयामुळे ८५ मृ्यू झाले.
यामध्ये २००० सालापासून सु मारे ९० टक्के र्ट झाली आहे.

र्गभिात शस्त्रास्त्राांच्या ववक्रीत ५ टक्के वाढ

• ९ डिसेंबर रोजी स्टॉकहोम आंतरराष्टरीय शांती संशोधन संस्थेने प्रवसद्ध केलेल्या अहवालानु सार २०१८
मध्ये जगभरात शिािांच्या वविीत ५ टक्के वाढ झाली आहे .

Page | 251
 अहवालाचे मुख्य ननष्कषय
• शिे बनवणाऱ्ा १०० मोठ्या उत्पादकांची वार्षर्क उलाढाल ४२० अब्ज िॉलसावर पोहचली आहे.
• एकूण शिाि उत्पादकांपैकी अमेररकन उत्पादकांचा जागवतक शिाि बाजारपेठेत सवाावधक ५९
टक्के वाटा होता.
• अमेररक
े च्या खालोखाल शिाि उत्पादनात ८.६ टक्के योगदानासह रणशया दुसऱ्ा स्थानी आहे .
• त्यानंतर युनायटेि डकिंग्िम व फ्रान्स अनुिमे ८.४ टक्के आणण ५ टक्के वाट्यासह वतसऱ्ा आणण चौ्या
स्थानी आहेत.
• अपुऱ्ा मस्हतीमुळे या अहवालात चीनचा समावे श करण्यात आलेला नाही. परंतु २०१३ पासून चीनने
प्रवतवर्ी एकूण जीिीपीच्या १.९ टक्के रक्कम संरिणावर खचा केली आहे, असे या अहवालात नमूद
करण्यात आले आहे.
एस-४००
• या अहवालानु सार शिािांच्या वविीत झालेली वाढ ही मुख्यत्वे एस-४०० हवाई संरिण यंत्रणेच्या
डनयाातीत झालेल्या वृ द्धीमुळे झाली आहे.
• अमेररक
े च्या डनबांधांना न जु मानता तुकीाने मोठ्या प्रमाणात एस-४०० िेपणािांची खरेदी केली आहे.

भाितीय कौशल्य अहवाल

• ९ डिसेंबर २०१९ रोजी प्रवसद्ध करण्यात आलेल्या भारतीय कौशल्य अहवालानुसार (India Skills
Report) महाराष्टर देशातील सवाावधक रोजगारिम राज्य ठरले आहे .
• हा अहवाल भारतीय उद्ोग महासंघ (CII), अणखल भारतीय तंत्रणशिण संस्था (AICTE), संयुकत
राष्टर ववकास कायािम (UNDP) व भारतीय ववद्ापीठ संस्था (AIU) यांनी संयुकतपणे प्रवसद्ध केला
आहे.
• हा अहवाल देशभरातील राज्यांमधील नागररकांच्या रोजगाराबिल मास्हती उपललध करून देत. या
अहवालात रोजगाराच्या उपललधतेवर आधाररत शहरांची िमवारीदेखील डनणश्चत करण्यात आली
आहे.
• हा अहवाल २८ राज्ये व ९ केंद्रशावसत प्रदेशांतील ३५ शैिणणक संस्थांमधील ३ लाख उमेदवारांच्या
मूल्यांकनांच्या आधारे तयार करण्यात आला आहे .
या अहवालातील ठळक मुद्दे
• राज्यडनहाय: अहवालानुसार, या िमवारीत सवाावधक रोजगारिम प्रवतभेसह महाराष्टर अव्वल स्थानावर
आहे. त्याखालोखाल तावमळनािू व उत्तर प्रदेश अनुिमे दुसऱ्ा व वतसऱ्ा स्थानी आहेत.
• शहरडनहाय: या अहवालानुसार मुंबई, हैदराबाद आणण पुणे ही देशातील सवाावधक रोजगार देणारी

Page | 252
 अनुिमे पस्हल्या ३ िमांकाची शहरे ठरली आहेत.
• व्यवसायडनहाय: अहवालानुसार, एमबीएधारक रोजगाराच्या ५४ टक्के गुणांसह पस्हल्या िमांकावर
आहेत. २०१८ मध्ये अणभयंते प्रर्म स्थानी होते . एमबीए खालोखाल या िमवारीत फामासी, वाणणज्य
व कला िेत्राचे उमेदवार अनुिमे दुसऱ्ा, वतसऱ्ा आणण चौ्या िमांकावर आहेत. या स्लॉटमधील
• णलिंगडनहाय: २०१९ साठी मस्हला व पुरुर्ांची रोजगारिम गुणसंख्या अनुिमे ४६ टक्के व ४७ टक्के
होती. मागील वर्ी पुरुर् आणण मस्हलांची गुणसंख्या अनुिमे ४८ टक्के व ४६ टक्के होती. यावरून असे
स्पष्ट होते की पुरुर्ांपेिा स्थिया अवधक रोजगारिम आहेत.
• या अहवालानु सार देशाचा एकूण रोजगार दर ४६ टक्के होता.

र्गातील १०० शहक्तशाली महहलाांत सीतािामन

• जगातील ५व्या मोठ्या अर्ाव्यवस्थेच्या अर्ा खात्याची धु रा सांभाळणाऱ्ा भारतीय अर्ा मंत्री ननमाला
सीतारामन यांचा फोलसाच्या जगातील १०० सवाावधक शस्कतशाली मस्हलांच्या यादीत समावे श
करण्यात आला आहे.
• फोलसाच्या ‘वल्िास् मोस्ट पॉवरफु ल ववमेन’च्या यादीत डनमाला सीतारामन यांचा पस्हल्यांदाच समावे श
करण्यात आला आहे. त्या या यादीत ३४व्या स्थानी आहेत.
• या वर्ााच्या पूवााधाात पार पिलेल्या सावा डत्रक डनविणुकांनंतर केंद्रात पुन्हा एकदा भाजप प्रणणत नरेंद्र
मोदी सरकार सत्तेत आले आणण या सीतारामन यांच्या खांद्ावर अर्ा खात्याची जबाबदारी सोपवण्यात
आली.
• मोदी सरकारच्या यापूवीच्या सरकारमध्ये त्यांनी संरिण खात्याची जबाबदारी सांभाळली होती.
सीतारामन यांच्या कायााची फोलसाने दखल घे तली आहे.
• या यादीत जमान चन्सलर अँजे ला मकेल सलग नवव्या वर्ी प्रर्म स्थानी असून, युरोडपयन मध्यवती
बँक
े च्या प्रमुख णिस्स्तना लगािा या दुसऱ्ा िमांकावर आहेत.
• अमेररकी प्रवतडनवधगृहाच्या अध्यिा नन्सी पेलोसी वतसऱ्ा स्थानी आहेत. तर बांग्लादेशच्या पंतप्रधान
शेख हसीना २९व्या िमांकावर आहेत.
• या यादीत यंदाच्या टाइम मगझीनच्या ‘पसान ऑफ द इयर’ पुरस्काराची मानकरी ठरलेली १६ वर्ााची
पयाावरण कायाकती ग्रेटा र्नबगाचाही (१००व्या स्थानी) समावे श करण्यात आला आहे.
• यादीतील इतर भारतीय मस्हलांमध्ये बायोकॉनच्या संस्थापक डकरण शॉ मजु मदार शॉ व एचसीएल
कॉपोरेशनच्या मुख्य कायाकारी अवधकारी आणण कायाकारी संचालक रोशनी नादर-मल्होत्रा यांचा
समावे श आहे.
• मल्होत्रा या ५४व्या स्थानी असून त्या एचसीएलच्या मुख्य कायाकारी अवधकारी आहेत. ही कंपनी ८.९

Page | 253
 अब्ज िॉलसाची आहे.
• मजु मदार शॉ ६५व्या स्थानी असून त्या स्वयंश्रीमंत मस्हलांमध्ये आघािीवर आहेत. बायोकॉन या
कंपनीची स्थापना त्यांनी १९७८ मध्ये केली होती.

सांशोधनात्मक लेखाांच्या प्रकाशनात भाित वतसिा

• अमेररके च्या एका अहवालानु सार ववज्ञान तसेच अणभयांडत्रकीशी संबंवधत संशोधनात्मक लेखांच्या
प्रकाशनाप्रकरणी भारत जगात वतसऱ्ा िमांकावर आहे.
• अमेररके च्या नशनल सायन्स फौंिेशननु सार चीन याप्रकरणी पस्हल्या स्थानी तर अमेररका दुसऱ्ा
स्थानी आहे. जगभरात प्रकाणशत होणाऱ्ा संशोधनात्मक लेखांमध्ये चीनची स्हस्सेदारी २०.६७ टक्के
आहे.
• २००८ मध्ये भारताने ववज्ञान व अणभयांडत्रकीशी संबंवधत ४९,९९८ लेख प्रकाणशत केले. २०१८ मध्ये हा
आकिा वाढून १,३५,७८८ लेखांवर पोहोचला आहे .
• जगभरात या ववर्यावर प्रकाणशत होणाऱ्ा लेखांमध्ये आता भारताचा वाटा ५.३१ टक्के आहे. २०००
मध्ये हा वाटा केवळ २ टक्के होता.
• पस्हल्या १० देशांच्या यादीत स्थान वमळववणाऱ्ा देशांमध्ये जमानी (१.०४ लाख), जपान (९८ हजार),
डिटन (९७ हजार), रणशया (८१ हजार), इटली (७१ हजार), दणिण कोररया (६६ हजार) आणण फ्रान्स
(६६ हजार) यांचा समावे श आहे.

शीतपेयाांच्या सेवनात भाित वतसऱ्ा िानी

• आंतरराष्टरीय स्तरावर शकारायुकत शीतपेयांच्या सेवनात भारत जगात वतसऱ्ा िमांकावर असल्याचे
धक्कादायक वास्तव लन्सेटच्या वै द्कीय अहवालातून समोर आले आहे.
• पररणामी, यामुळे देशातील स्थूलता आणण वजन न वाढण्याच्या समस्येचा धोका वाढत असल्याचे
डनरीिण अहवालात नोंदववण्यात आले आहे.
शीतपेयाांचे दुष्परिणाम
• आईसिीम, शीतपेये व शकारायुकत सुगंवधत पेये यांच्यामध्ये अवत प्रमाणात साखरेचा व रसायनांचा
वापर केलेला असतो. त्याचा दुष्पररणाम आरोग्यावर होत आहे .
• शीतपेय, एनजी डिरंकसमध्ये असंख्य रसायने वापरली जातात. यात प्रामुख्याने फॉस्फोररक ॲवसि,
कफीन, अस्पारटम, ववववध कृडत्रम रंग व काबान िायऑकसाइि व ॲल्युवमडनयमचा वापर होतो.
• शीतपेयातील काबान िायऑकसाइि काबोडनक ॲवसि या स्वरूपात शोर्ले जाते. ते शोर्ले गेल्यामुळे
हािांतील कस्ल्शयम कमी होऊन ते मूत्रावाटे शरीराबाहेर जाते.

Page | 254
• यामुळे दात, मणकयांची हािे व कमरेची हािे स्ठसूळ होतात. हािातील कस्ल्शयम रकतात येऊन
बाहेर जात असल्याने , ऑस्स्टओ आर्ारायडटस, मूतखिा डकिंवा रकतवास्हन्यांचे कास्ठन्य पातळी वाढू
शकते.
• फॉस्फोररक ॲवसिमुळे शरीरातील पोटणशयम, मग्नेणशअम व कस्ल्शयमचेही संतुलन वबघिते. ज्यामुळे
आतड्यातील सूक्ष्म णजवाणूंचा स्तर वबघितो व अन्य आतड्यांचे आजार डनमााण होतात.
• शीतपेयांमधील अनावशयक साखरेने स्थूलता, अनुर्ंवगक आजार वाढतात. या साखरेने हािे स्ठसूळ
होतात, प्रवतकारिमता कमी होते. हािातील कस्ल्शयमचे प्रमाण कमी होते .
• तसेच कॉपर, णझिंक व िोवमअम या धातूंची कमतरता डनमााण होते. यामुळे रकतवास्हन्या यकृताचे,
त्वचाववकार उद्भवू शकतात.
• अनेकदा शकारायुकत शीतपेयांमध्ये फळांचे कृडत्रम सुगंध व कृडत्रम रंग वापरले जातात, या
अत्यावधक वापराने मुलांची स्मरणशकती कमी होऊ शकते .
• अटेन्शन िेडफवसट डिसऑिारसारखे ववकार डनमााण होतात. यामुळे मुले तापट होणे, त्यांच्यात
चीिचीि डनमााण होणे, अशी लिणे डदसून येतात.
दिवषी १.८० लाख मृत्यू
• लन्सेटच्या अहवालानु सार, भारत हा शकारायुकत शीतपेयांच्या उत्पादनातही जगात पस्हल्या पाच
स्थानांत आहे . यात वचली, दणिण आडफ्रका, डफलीपाइन्स, मलेणशया या देशांचा समावे श आहे .
• शकारायुकत सोिा, स्पोट्सा डिरंकस, फळांपासून बनववलेली पेये, यामुळे जगात दरवर्ी १ लाख ८०
हजार जणांचा मृत्यू होतो.
• साखरयुकत पेये जास्त प्रमाणात सेवन केल्याने , अल्प व मध्यम उत्पन्न गटातील देशांमध्ये हे मृत्यू
झाले आहेत.

सवोत्कृष्ट् सेणलनब्रटीांच्या यादीत वविाट कोहली प्रथम िानी

• फोलसा इंडियाने प्रवसद्ध केलेल्या ‘सेणलडिटी १००’ या देशातील सवोत्कृष्ट सेणलडिटींच्या यादीमध्ये
स्िकेटपटू ववराट कोहलीने सलमान खानला मागे टाकत पस्हले स्थान पटकावले आहे.
• फोलसाची ही यादी कोणत्याही प्रवसद्ध व नामांडकत व्यकतींची कारकीदा, कमाई, सोशल मीडियावर
त्यांची प्रवसद्धी आणण संबंवधत िेत्रातील त्यांच्या यशाचे मूल्यमापन या आधारे तयार केली जाते .
• गेल्या वर्ी या यादीत सलमान खान सवोच्च स्थानी, तर ववराट दुसऱ्ा स्थानावर होता. या वेळी
ववराट कोहलीने त्याला मागे टाकले आहे .
• अणभनेता अिय कुमार या यादीत दुसऱ्ा स्थानावर आल्यामुळे या यादीमध्ये सलमान खान आता
वतसऱ्ा िमांकावर आहे.

Page | 255
• या यादीत पस्हल्या १० मध्ये प्रर्मच दीडपका पदूकोण व अणलया भट्ट अशा २ मस्हलांचा समावे श
आहे. या यादीत एकूण ३० मस्हलांचा (२०१८ मध्ये हा आकिा १३ होता) समावे श आहे .
• मराठी संगीतकार जोिी अजय-अतुल यांचा देखील या यादीत समावे श करण्यात आला असून, या
यादीत ते २२व्या िमांकावर आहेत. अणभनेत्री माधु री डदिीत या यादीत ५७व्या स्थानी आहे.
• यावर्ी यादीमध्ये असलेल्या १०० जणांनी गेल्या यादीतील १०० जणांच्या एकडत्रत उत्पन्नापेिा २२
टक्के उत्पन्न जास्त वमळवल्याचे डदसून येते.
• २०१८ साली सवाात श्रीमंत १०० सेणलडिटींच्या कमाईचा आकिा ३१४०.२५ कोटी इतका होता आता
तो ३८४२.९४ कोटी झाला आहे.
• यादीतील सेणलडिटी आणण त्यांची कमाई (कोटी रुपयांमध्ये)
❖ १) ववराट कोहली: २५२.७२
❖ २) अिय कुमार: २९३.२५
❖ ३) सलमान खान: २२९.२५
❖ ४) अवमताभ बच्चन: २३९.२५
❖ ५) महेंद्रवसिंह धोनी: १३५.९३
❖ ६) शाहरुख खान: १२४.३८
❖ ७) रणवीरवसिंह: ११८.२
❖ ८) आणलया भट्ट: ५९.२१
❖ ९) सवचन तेंिुलकर: ७९.९६
❖ १०) दीडपका पदुकोण: ४८

डब्लल्युएचओचा तांबाखू वापिाबाबतचा अहवाल

• जागवतक आरोग्य संघटने ने १९ डिसेंबर रोजी जागवतक तंबाखू वापराच्या टरेंिववर्यी आपला अहवाल
जाहीर केला. त्यानुसार, तंबाखूचा वापर करणाऱ्ा पुरुर्ांच्या संख्येत प्रर्मच जागवतक पातळीवर घट
झाली आहे .
• या अहवालात असे म्हटले आहे की जगभर राबववण्यात आलेली धू म्रपानववरोधी मोहीम ही तंबाखूच्या
सेवन करणाऱ्ांच्या संख्येत घट होण्याचे मुख्य कारण आहे.
ठळक मुद्दे: र्ागवतक
• जागवतक स्तरावर तंबाखू सेवन करणाऱ्ांची संख्या ६० दशलिांनी घटली आहे. २००० मध्ये एकूण
तंबाखूचे सेवन करणाऱ्ांची संख्या १.३९७ अब्ज होती, जी २०१८ मध्ये १.३३७ अब्जवर पोहोचली
आहे.

Page | 256
• तंबाखू सेवन करणाऱ्ांची संख्या कमी झाली असूनही, २०२५ पयांत तंबाखूचा वापर ३० टककयांनी
कमी करण्याचे ववववध देशांनी डनणश्चत केले ले जागवतक लक्ष्य साध्य होण्याची वचन्हे डदसत नाहीत.
• सध्या केवळ ३२ हे लक्ष्य गाठण्यासाठी योग्य मागाावर आहेत.
• २०१८ मध्ये तंबाखूचा वापर करणाऱ्ा मुलांची संख्या (वय १३-१५ वर्े) सु मारे ४३ दशलि होती. तर
तंबाखू वापरणाऱ्ा मस्हलांची संख्या २४४ दशलि होती.
• जगातील सवा प्रदेशांपैकी दणिण पूवा आणशयाई प्रदेशात तंबाखूचा सवाावधक वापर केला जातो. लक्ष्य
साध्य करण्यासाठी योग्य मागाावर असलेला एकमेव प्रदेश अमेररका आहे .
ठळक मुद्दे: भाित
• २०२५पयांत तंबाखूच्या वापरात ३० टक्के कपात करण्याचे लक्ष्य गाठण्यासाठी २०१०च्या पातळीच्या
तुलनेत भारत योग्य मागाावर नाही. भारतासह इतर १६३ देश योग्य मागाावर नाहीत.
• तर्ाडप, २०१०च्या तुलनेत भारतातील तंबाखूचा वापर २१.६ टककयांनी कमी झाला आहे.
• सध्या भारतात धू म्रपानाव्यवतररकत तंबाखूचा वापर करणाऱ्ांची संख्या २५.७० कोटी असल्याचा
अंदाज आहे.

मस्ट सी मॉन्युमेंटस्
• भारतीय पुरातत्व सवे िण ववभागाने (ASI) देशभरातील वारसास्थळांचे सवे िण करून ‘मस्ट सी
मॉन्यु मेंटस्’ची यादी तयार केली आहे.
• पयाटन करताना आवजूा न बघाच, अशी णशफारस केलेली ही यादी एका पोटालद्वारे प्रवसद्ध करण्यात
आली असून त्यात महाराष्टरातील १० वारसा स्थळांचा समावे श आहे. या १० पैकी ५ वारसास्थळे
औरंगाबाद णजल्हातील आहे.
• वेळेअभावी संपूणा देशात डफरून सवा च वारसास्थळे पाहणे अनेकदा पयाटकांना शकय नसते. त्यामुळे
भारतातील ववशेर् महत्त्व असलेल्या वासरास्थळांची संणिप्त स्वरुपात देण्याकररता भारतीय पुरातत्व
सवे िण ववभागाने १३८ वारसास्थळांची यादी तयार केली आहे. या स्थळांना ववभागाने ‘मस्ट सी
मॉन्यु मेंटस्’ (ही वारसास्थळे पाहाच) असे नाव डदले आहे.
• या यादीत महाराष्टरासह देशातील २० राज्यांमधील महत्वाच्या वारसास्थळांची मास्हती आहे . त्यात
महाराष्टरातील १० वारसास्थळे आहेत.
• या दहामध्ये अणजिं ठा लेणी, वे रूळ लेणी, औरंगाबाद लेणी, दौलताबाद डकल्ला व बीबी का मकबरा
ही पाच वारसास्थळे औरंगाबाद णजल्यातील आहेत.
• याणशवाय छत्रपती णशवाजी महाराज टर्ममनस, एणलफंटा केव्हज, लोणारची मंडदरे, गवळीघर डकल्ला,
पां िू लेणी माहूर या स्थळांचा समावे श या यादीत आहे .

Page | 257
• एकाच णजल्यातील ५ वारसास्थळांचा समावे श असलेला औरंगाबाद णजल्हा देशातील एकमेव णजल्हा
आहे. औरंगाबादचे पयाटनाच्या दृष्टीने जागवतकस्तरावर महत्त्व असून औरंगाबाद राज्याची पयाटन
राजधानी आहे.
• या यादीमध्ये कनााटकमधील सवाावधक १९ स्थळांचा समावे श करण्यात आला आहे, त्याखालोखाल
आसाम (१८), मध्यप्रदेश (१३) व महाराष्टर (१०) या राज्यांचा िमांक आहे.

Page | 258
 द्रनयुक्त्या व रािीनामे
महालेखाननयां त्रकपदी सोमा िॉय बमयन
• केंद्र सरकारने सोमा रॉय बमान यांची महालेखाडनयंत्रक (CGA) पदावर डनयुकती केली आहे . १
डिसेंबरपासून त्यांची डनयुकती करण्यात आली आहे.
• सोमा रॉय बमान या १९८६च्या बचच्या भारतीय नागरी लेखा सेवा अवधकारी असून, महालेखा
डनयंत्रकपदी डनयुकती झालेल्या त्या ७व्या मस्हला व एकूण २४व्या सीजीए आहेत.
• आपल्या ३३ वर्ाांच्या कारडकदीत बमान यांनी गृह, मास्हती व प्रसारण, उद्ोग, मनुष्यबळ ववकास,
अर्ा तसेच रस्ते वाहतूक व महामागा आदी मंत्रालयांमध्ये महत्त्वाच्या पदांवर काम केले आहे.
• केंद्रीय पेन्शन लेखा कायाालयाच्या (CPAO) मुख्य डनयंत्रक आणण सरकारी लेखा व ववत्त संस्था
(INGAF), नवी डदल्ली येर्े संचालक म्हणूनही त्यांनी काम पास्हले आहे.
• त्यांनी ‘सीजीए’ कायाालयामध्ये अवतररकत महालेखा डनयंत्रक म्हणूनही काम करताना लेखा डनयम,
धोरण व सुधारणा, आर्मर्क अहवाल, मास्हती ववशलेर्ण, रोख आणण अर्ासंकल्प व्यवस्थापन आदींचे
डकचकट काम हाताळले आहे.
महालेखाद्रनयांिक
• CGA | Controller General of Accounts.
• महालेखाननयंत्रक भारत सरकारचे मुख्य लेखा सल्लागार असतात. ते केंिीय वित्त मंत्रालयाच्या खचा
विभागांतगात कायारत असतात. महालेखाननयंत्रक खचा विभागाचे प्रमुख असतात आणण ्याच्या
कारभारास जबाबदार असतात.
• तांनत्रकदृष्ट्या योग्य व्यिस्थापन लेखा प्रणाली स्थानपत करणे आणण वतची देखभाल करणे यासाठी ते
जबाबदार असतात.
• सीजीए कायाालय केंि सरकारसाठी खचा, महसूल, कजा आणण विविध वित्तीय ननदेशकांचे मावसक
तसेच िार्पषक विश्लेषण तयार करते.
• राज्यर्टनेच्या कलम १५० नुसार संसदेत सादर करण्यासाठी िार्पषक विननयोग खाते (नागरी) आणण
केंिीय वित्त लेखा तयार करतात.
• महालेखाननयंत्रक ही र्टना्मक नकिंिा िैधाननक संस्था नाही.

सुांदर द्रपचाई याांना अल्फाबेटच्या सीईओपदी बढती

• गुगलची मुख्य मातृकंपनी असलेल्या ‘अल्फाबेट’च्या मुख्य कायाकारी अवधकारी पदावर ‘गुगल’चे
मुख्य कायाकारी अवधकारी सुंदर डपचाई यांची डनयुकती करण्यात आली आहे .

Page | 259
• इंटरनेट िेत्रात आघािीवर असलेल्या गुगल कंपनीचे संस्थापक लरी पेज व सगेई डिन हे अनु िमे
‘अल्फाबेट’च्या मुख्य कायाकारी अवधकारी आणण अध्यि या पदावरून पायउतार होत असल्याचे ३
डिसेंबर रोजी जाहीर करण्यात आले होते.
• डपचाई (वय ४७) हे सध्या गुगल कंपनीचे मुख्य कायाकारी अवधकारी असून अनेक वर्े त्यांनी हे पद
सांभाळले. आता ते अल्फाबेटचे मुख्य कायाकारी अवधकारी म्हणून सूत्रे हाती घे तील.
• सीईओ आणण अध्यिपदाचा राजीनामा डदला असला तरी लरी पेज आणण सगेई डिन हे दोघे कंपनीचे
भागधारक तसेच संचालक मंिळाचे सदस्य असतील.
• पेज व डिन या दोघांनी स्टेनफॉिा ववद्ापीठातून पदवी वमळवली आहे. गुगलच्या स्थापनेनंतर दोन
दशकानंतर या दोघांनी सीईओ पदाचा राजीनामा देण्याची घोर्णा केली आहे .
• या राजीनाम्यानंतर सुंदर डपचाई यांच्याकिे गुगल आणण अल्फाबेट या दोन्हींच्या सीईओ पदाचा
कायाभार राहणार आहे.
• २०१५ साली गूगलच्या पुनबाांधणीसाठी ऑगस्ट २०१५ मध्ये अल्फाबेटची स्थापना करण्यात आली
होती. अल्फाबेट वे गवे गळ्या कंपन्यांचा एक समूह आहे.
• अल्फाबेट कंपनी वायमो (स्वंयचणलत कार), वे ररली (जैव ववज्ञान), कणलको (बायोटेक आर अँि िी),
साइिवॉक लब (शहर) आणण बलून (फुग्यांच्या साहायाने ग्रामीण भागात इंटरने ट सुववधा) यासारख्या
ववववध कंपन्यांची मुख्यकंपनी आहे.
सुांदि नपचाई
• सुंदर डपचाईं चा जन्म १२ जु लै १९७२ रोजी चेन्नईत झाला होता, त्यांचे मूळ नाव सुंदर राजन डपचाई
असे आहे.
• आयआयटी खिगपूरहून बीटेक आणण स्टनफोिा ववद्ापीठातून एमएस केल्यानंतर अमेररकेतील
पेस्न्सलवे डनया ववद्ापीठातून एमबीए पदवी वमळवली आहे.
• ते २००४ मध्ये गूगलमध्ये दाखल झाले आणण तेव्हापासून गूगलमध्ये कायारत आहेत. कंपनीत
उत्पादन आणण संशोधन ववभागातून कामाला सुरुवात करणाऱ्ा डपचाईं नी अँिरॉइि, िोम आणण अप
ववभागासाठी व्हाइस प्रेवसिेंट म्हणून काम केले आहे.
• त्यांनी गूगलचे सीडनअर व्हाइस प्रेवसिेंट (प्रॉिकट चीफ) म्हणूनही काम केले आहे. अँिरॉइि ऑपरेडटिंग
वसस्टम आणण गूगल िोम या दोन्हीच्या ववकासात डपचाईं नी महत्त्वाची भूवमका बजावली आहे .
• डपचाई यांची २०१५ साली गुगलच्या सीईओपदी डनयुकती करण्यात आली आहे.
गूगल
• गूगल अमेररकन तंत्रज्ञान कंपनी व प्रवसद्ध एक सचा इंणजन आहे. गूगलची स्थापना लरी पेज व सगेई
डिन यांनी ४ सप्टेंबर १९९८ रोजी केली होती.

Page | 260
• गूगलचे मुख्यालय अमेररकेमधील कणलफोर्षन या येर्े आहे. भारतीय वं शाचे सुंदर डपचाई सध्या गूगलचे
मुख्य कायाकारी अवधकारी आहेत.
• पेज आणण िेन यांनी गूगलचे नाव आधी ‘बकरब’ असे ठेवले होते. पण, नंतर ते गुगल असे करण्यात
आले. गूगल हे नाव Googol या मूळ इंग्रजी शलदावरून आले आहे. एकावर शंभर शून्य या मोठ्या
संख्येचे Googol हे नाव आहे.
• गूगलची उत्पादने : गूगल सचा इंणजन, यूट्य
ू ब, ॲिसेन्स, ललॉगर, गूगल िॉकस, गूगल हँगआउट,
गुगल िराईव्ह, गुगल मर्पस, जीमेल, गुगल र्पले, अँिरॉइि ऑपरेडटिंग वसस्टम, गुगल पे, गूगल डपकसेल
स्माटाफोन इत्यादी.

पृथ्वीिार्वसिंह रूपन: मॉरिशसचे नवे िाष्ट्राध्यक्ष

• मॉररशसच्या संसदेने माजी सांस्कृवतक मंत्री पृ्वीराजवसिंह रूपन यांची देशाचे राष्टराध्यि म्हणून डनवि
केली आहे.
• याणशवाय मॉररशसचे उपराष्टराध्यि म्हणून मेरी वसरील एिी बॉईसेझॉन यांची डनयुकती करण्यात आली
आहे.
• पृ्वीराजवसिंह रूपन हे माजी राष्टराध्यि अवमना गुरीब-फकीम यांची यांची जागा घे तील. अवमना यांनी
माचा २०१८ मध्ये राजीनामा डदला होता.
• पृ्वीराजवसिंह रूपन एक वकील आहेत. २००० मध्ये ते सवा प्रर्म राष्टरीय सभेवर डनविून आले होते.
त्यांनी कला व संस्कृती, सामाणजक एकत्रीकरण आणण प्रादेणशक प्रशासनाचे मंत्रीपद सांभाळले आहे.
• नोव्हेंबर २०१९ मॉररशसमध्ये पार पिलेल्या डनविणुकांमध्ये ववद्मान पंतप्रधान प्रवविं द कुमार जगन्नार्
यांनी ववजय प्राप्त केला होता.
• मॉररशसमध्ये पंतप्रधान हे सरकार प्रमुख असतात आणण बहुतेक राजकीय सत्ता त्यांच्याच हाती
असते. राष्टराध्यि राष्टरप्रमुख असतात, पण त्यांच्याकिे कायाकारी सत्ता नसते. त्यांना केवळ घटनेचे
संरिक मानले जाते.

मासात्सुगु असाकावा एडीबीचे नवे अध्यक्ष

• मासात्सुगु असाकावा यांची आणशयाई ववकास बँके चे नवे अध्यि म्हणून डनयुकती करण्यात आली
आहे. ते ताकीहीको नकाओ यांची जागा घे तील.
• असाकावा आणशयाई ववकास बँक
े चे १०वे अध्यि असतील. ते १७ जानेवारी २०२० रोजी पदभार
स्वीकारतील.
• तत्पूवी, एिीबीचे अध्यि ताकीहीको नकाओ यांनी सप्टेंबर २०१९ मध्ये आपल्या राजीनाम्याची

Page | 261
 घोर्णा केली होती. त्यांचा राजीनामा १६ जानेवारी २०२० पासून लागू होईल.
• ताकीहीको नकाओ हे जपानी नागरी सेवक आहेत. त्यांचा जन्म माचा १९५६ मध्ये झाला होता. २०१३
पासून ते आणशयाई ववकास बँक
े चे नववे अध्यि आहेत.
• त्यांनी टोडकयो युडनव्हर्मसटीमधू न अर्ा शािाची पदवी वमळववली आहे. तसेच कणलफोर्षनयाच्या बकाले
ववद्ापीठातून एमबीए केले आहे.
आशियाई शवकास बँक
• ADB: Asian Development Bank
• ही आवशयाई देशांच्या आर्थिक विकासाला सहाय्य करण्यासाठी १९ नडसेंबर १९६६ रोजी स्थापन
झालेली एक प्रादेवशक विकास बँक आहे.
• या बँक े चे मुख्यालय मननला (नफवलनपन्स) येिे आहे. एडीबीच्या अध्यक्षपदी आतापयांत नेहमी जपानी
व्यक्ततीचीच ननिड करण्यात आली आहे. सध्या जपानचे ताकेहीको नकाओ एडीबीचे अध्यक्ष आहेत.
• स्थापनेच्यािेळी या बँक
े चे ३१ देश सदस्य होते . आता या बँक
े ची सदस्य संख्या ६७ आहे. ज्यापैकी
४८ देश आवशया ि पॅवसनफक प्रदेशातील तर १९ देश गैर-आवशयाई आहेत.
• आवशया आणण पॅवसनफक प्रदेशाच्या आर्थिक-सामाणजक विकासाला गती देणे हे या बँक
े चे प्रमुख
लक्ष्य आहे.
• ्यासाठी ही बँक आपल्या विकसनशील सदस्य राष्ट्रांना आर्थिक-सामाणजक विकासासाठी कजे देते
तसेच समभाग गुंतिणूक करते.

रिपु दमन बेवली भािताचे र्पलॉवगिंग िार्दूत

• केंद्रीय िीिा व युवक व्यवहार मंत्री डकरेन ररजीजू यांनी ररपु दमन बेवली यांना भारताचे र्पलॉवगिंग
राजदूत म्हणून घोडर्त केले आहे.
• ररपु दमन बेवली यांना भारताचे र्पलॉगमन म्हणूनही ओळखले जाते.
• ररपु दमन बेवली यांनी २०१७ मध्ये र्पलॉवगिंग सुरू केली होती. दोन मस्हन्यांत त्यांनी व त्यांच्या टीमने
५० शहरांमध्ये १००० डकलोमीटर अंतर धावू न २.७ टन कचरा गोळा केला होता.
र्पलॉवगिंग म्हणर्े काय?
• जॉवगिंग करताना र्पलास्स्टक आणण कचरा उचलणे, याला र्पलॉवगिंग असे म्हणतात. या मोस्हमेअंतगात
‘स्वास््य’ आणण ‘स्वच्छता’ अशी दोन्ही कामे केली जातात.
• र्पलॉवगिंगच्या माध्यमातून स्िास्थ्य ि स्िच्छता अशी दोन्ही उक्रद्दष्ट्े साध्य होणार आहे. यामुळे लोकांचे
आरोग्यही चांगले राहील तसेच शहर स्िच्छ करण्यास देखील मदत होणार आहे.
• र्पलॉवगिंगसंबंधी सुरू करण्यात आलेले इंनडया प्लॉग रन अणभयान ‘नफट इंनडया चळिळी’चा भाग
Page | 262
 आहे. या चळिळीची सुरुिात पंतप्रधान मोदींनी २९ ऑगस्ट २०१९ रोजी केली होती.
• इंनडया प्लॉग रन हे पंतप्रधान मोदींच्या मह््िाकांक्षी स्िच्छ भारत अणभयान आणण नफट इंनडया
चळिळ यांचे एकत्रीकरण आहे.
• पस्हल्या डफट इंडिया प्लॉग रनचे आयोजन २ ऑकटोबर २०१९ रोजी करण्यात आले होते, ज्यात
देशातील सु मारे ६२ हजार पेिा जास्त स्ठकाणी ३६ लाखांहून अवधक लोकांनी भाग घे तला होता.

वगिीशचांद्र चतुवेदी एनएसईचे नवे अध्यक्ष

• राष्ट्रीय रोखे बाजाराचे (NSE) नवे अध्यि म्हणून वगरीशचंद्र चतुवे दी यांची डनयुकती करण्यात आली
आहे.
• देशातील रोखे बाजार डनयामक भारतीय प्रवतभूती ववडनमय मंिळ अर्ाात सेबीच्या मंजू रीनंतर त्यांची
डनयुकती करण्यात आली आहे .
• जानेवारी २०१९ मध्ये एनएसईचे तत्कालीन अध्यि अशोक चावला यांनी एअरसेल-मस्कसस प्रकरणी
भ्रष्टाचाराच्या आरोपांमुळे पदाचा राजीनामा डदल्यामुळे एनएसईचे अध्यिपद ररकत झाले होते.
• एअरसेल-मस्कसस हे एअरसेल-मस्कसस करारामधील परकीय गुंतवणूक आणण प्रोत्साहन मंिळाच्या
(FIPB) मंजु रीमधील भ्रष्टाचाराशी संबंवधत प्रकरण आहे .
वगिीशचांद्र चतुवेदी
• वगरीशचंद्र चतुवे दी माजी नोकरशहा आहेत, जे जानेवारी २०१३ मध्ये पेटरोणलयम व नै सर्मगक वायू
मंत्रालयाचे सवचव म्हणून भारतीय प्रशासकीय सेवे मधू न (आयएएस) डनवृ त्त झाले होते.
• सध्या ते आयसीआयसीआय बँक े च्या संचालक मंिळाचे सदस्य आणण इन्फ्रास्टरकचर लीणजिं ग अँि
फायनास्न्शयल सणव्हासेस णलवमटेिच्या (IL&FS) संचालक मंिळाचे सरकार डनयुकत सदस्य आहेत.
• यापूवी त्यांनी कनरा बँक, आयिीबीआय बँक, बँक ऑफ बिोदा, आयिीएफसी णलवमटेि, जीआयसी
ऑफ इंडिया, युनायटेि इंडिया इन्शुरन्स कंपनी, भारत कृर्ी ववमा कंपनी, न्यू इंडिया ॲशयुरन्स
कंपनी, नशनल इन्शुरन्स ॲकिमी आणण इस्न्स्टट्यू ट ऑफ बँडकिंग पसोनेल वसलेकशन (IBPS) या
संस्थांच्या संचालक मंिळावर सरकारचे प्रवतडनधी म्हणून काया केले आहे.
राष्ट्रीय िेअर बािार
• NSE | National Stock Exchange.
• राष्ट्रीय शेअर बाजार भारतातील आर्ाडीचा एक रोखे बाजार मुंबईमध्ये स्थस्थत आहे. प्रवतभूती करार
(विननयमन) कायदा १९५६ (SCRA 1956) अंतगात स्थापन झालेला हा देशातील मान्यताप्राप्त रोखे
बाजार आहे.
• एम. जे . फे रिानी सवमतीच्या वशफारसी नु सार १९५६च्या कंपनी कायद्याअंतगात देशातील प्रमुख १६

Page | 263
 बँका ि वित्तीय संस्था वमळून १९९२ साली राष्ट्रीय रोखे बाजाराची स्थापना करण्यात आली.
• राष्ट्रीय शेअरबाजाराची स्थापना सिा व्यिहार कागद विरक्रहत संगणकामाफात आणण पारदशाक व्हािे त
या हेतूने करण्यात आली होती.
• एनएसईचे डेट माकेट ि इक्रक्वटी माकेट असे दोन विभाग आहेत. डेट माकेट हा नाणे बाजाराचा
क्रहस्सा असून यात नडबेंचसाची खरेदी विक्री केली जाते. तर इक्रक्वटी माकेट हा भां डिल बाजाराचा
क्रहस्सा असून यात रोख्यांची खरेदी विक्री चालते .
• एनएसईमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या ननदेशांकाचे नाि सीएनएक्तस ननफ्टी आहे. मुंबई रोखे बाजारच्या
सेन्सेक्तससोबत ननफ्टी हा भारतामधील सिाात मह््िाचा ननदेशांक समजला जातो.
• राष्ट्रीय शेअर बाजाराचे ३० नोव्हेंबर २०१८ रोजी बाजारमूल्य २०३०० कोटी अमेररकन डॉलरपेक्षा
अवधक होते. हा जगातील ११व्या क्रमांकाचा सिाात मोठा रोखे बाजार आहे.
• राष्ट्रीय शेअरबाजारात १९००पेक्षा अवधक कंपन्यांची नोंदणी झालेली आहे.यावशिाय विविध
कंपन्यांच्या कजा रोख्यांची नोदणी करण्यात आली आहे.
• राष्ट्रीय शेअर बाजार ि मुंबई शेअर बाजार हे भारतीय भां डिल बाजाराचे प्रवतननवध्ि करतात.
भारतात सिा वमळून असे २१ शेअरबाजार असले तरी या २ बाजारातच सिाावधक सौदे होतात.
• येिे समभाग, कजारोखे, रोखे यांची नोदणी होऊन ्यांचे यातील समभाग, ननदेशांकाचे रोखीचे आणण
भविष्यातील व्यिहार केले जातात.
• येिे रोज प्रचंड मोठया प्रमाणािर उलाढाल होत असल्याने मोठया स्िरूपात कररूपाने सरकारला
महसूल वमळत असतो.
• ्यामुळेच या बाजारािरील लोकांचा विश्िास िाढािा असा प्रय्न सरकारकडून केले जातात. हे
बाजार सुस्थस्थतीत असणे हे भारत प्रगतीपिािर असल्याचे लक्षण समजले जाते.

सुनील शेट्टी ‘नाडा’चे ब्रँड अँबेसेडि

• वचत्रपट अणभनेते सुनील शेट्टी यांची राष्टरीय िोडपिंग ववरोधी संघटनेचा (नािा) िँि अँबेसेिर म्हणून
डनयुकती करण्यात आली आहे .
• सुनील शेट्टी यांच्या लोकडप्रयतेमुळे देशातील क्रीडा क्षेत्र स्िच्छ करण्याच्या ‘नाडा’च्या प्रय्नांना बळ
वमळेल अशी आशा आहे.
• यािषााच्या सुरुिातीला जागवतक िोडपिंग ववरोधी संघटने ने (वािा) राष्टरीय िोडपिंग ववरोधी संघटने ला
डनलंवबत केले होते.
• यामुळे ‘नािा’ने िोडपिंग चाचणीसाठी खेळािूंचे गोळा केलेले नमुने तपासणीसाठी सध्या देशाबाहेर
पाठवावे लागत आहेत.

Page | 264
• पररणामी आगामी टोडकयो ऑणलिंडपक २०२० पूवी भारत सवा पात्र खेळािूंचे नमुने तपासू शकेल की
नाही याबाबत शंका व्यकत केली जात आहे.
िाष्ट्रीय डोनपिंग वविोधी सांघटना
• NADA | National Anti-Doping Agency.
• सोसायटीज कायद्ाअंतगात भारत सरकारद्वारे स्थापन करण्यात आलेली ही संस्था आहे . वै ज्ञाडनक व
भारतीय ऑणलिंडपक संघटनेचे (IOA) प्रवतडनधी या संस्थेचे सदस्य आहेत.
• ही एक राष्टरीय संस्था आहे, जी भारतातील सवा िीिा प्रकारातील िोडपिंग डनयंत्रण कायािमाची
देखरेख, प्रोत्साहन व समन्वय यासाठी जबाबदार आहे .
• जागवतक िोडपिंग ववरोधी संघटनेने जारी केलेल्या िोडपिंग-ववरोधी डनयम व धोरणांची अंमलबजावणी
करण्याचे काया ही संस्था करते.
• याणशवाय ही संस्था िोडपिंग-ववरोधी संशोधन आणण णशिणाला प्रोत्सास्हत करते व ‘वािा’ व्यवतररकत
इतर िोडपिंग-ववरोधी संघटनांना सहकाया करते.

सुनील छेिी ‘पुमा’चा ब्रँड ॲम्बेसेडि

• भारतीय फुटबॉल संघाचा कणाधार सुनील छेत्रीची ‘पुमा’ या क्रीडा उ्पादन कंपनीचा िँि ॲम्बेसेिर
३ िषाांसाठी ननयुक्तती करण्यात आली आहे.
• सुनील छे त्री भारतीय संर्ात आणण बंगळुरू एफसी संर्ात स्टरायकर म्हणून खेळतो. ्याचा जन्म
तेलंगणामधील वसकंदराबाद शहरात ३ ऑगस्ट १९८४ रोजी झाला. सुनील छेत्री भारतातील सिोत्तम
फुटबॉलपटूंपैकी एक मानला जातो.
• यािषी भारत सरकारने ्याला पद्मश्री पुरस्काराने सन्माननत केले आहे. जानेिारी २०१९मध्ये नदल्ली
फुटबॉल असोवसएशनद्वारे ्याला प्रिम ‘फुटबॉल र्न’ पुरस्कारानेही सन्माननत करण्यात आले आहे.
• सिाावधक आंतरराष्ट्रीय गोल करणाऱ्या सक्रीय फुटबॉल खेळा डूंच्या यादीत सुनील छे त्री दुसऱ्या
स्थानी आहे . या यादीत ्याच्या पुढे आता फक्तत पोतुागालचा णिक्रस्तयानो रोनाल्िो आहे.
• छेत्रीच्या नािार १०५ आंतरराष्ट्रीय सामन्यात ६८ गोल आहेत. मेस्सीच्या नािार १२८ सामन्यात ६५
गोल, तर णिक्रस्तयानो रोनाल्िोच्या नािार १५४ सामन्यात ८५ गोल आहेत.
• भारतासाठी सिाावधक आंतरराष्ट्रीय सामने खेळण्याचा विक्रम देखील ्याच्या नािािर जमा आहे.
• सिाावधक आंतरराष्ट्रीय सामन्यांत भारताचे प्रवतननवध्ि भारतीय फुटबॉल संर्ाचा कणाधार सुनील छेत्री
‘कॅप्टन फॅन्टॅक्रस्टक’ म्हणून ओळखला जातो.
• भारतीय फुटबॉल फेडरेशनचा (AIFF) सिोत्तम फुटबॉलपटूचा मान ्याला एकूण ५ िेळा (२००७,
२०११, २०१३, २०१४, २०१७) वमळाला आहे.

Page | 265
 िोहहत शमाय: ला लीगा स्पधेचा ब्रँड अम्बॅसेडि
• स्पेनमधील होत असलेल्या ला लीगा फुटबॉल स्पधेचा िँि अम्बसेिर म्हणून भारतीय स्िकेटपटू
रोस्हत शमााच्या नावाची घोर्णा करण्यात आली आहे.
• आंतरराष्टरीय फुटबॉल िेत्रामध्ये फुटबॉलपटू नसतानाही एखाद्ा फुटबॉल स्पधेचा िँि अम्बसेिर
म्हणून डनवि झालेला रोस्हत शमाा भारताचा पस्हला खेळािू आहे.
ला लीगा
• ला लीगा म्हणजे च नप्रमेरा नदणव्हणजयोन (स्पॅननश) ही स्पेनमधील प्रख्यात व्यािसावयक फुटबॉल
साखळी स्पधाा आहे. वतची सुरुिात १९२९ साली झाली होती.
• स्पेनमधील सिोच्च पातळीिरील ही लीग जगातील सिोत्तम ि सिाात लोकनप्रय फुटबॉल स्पधाांपैकी
एक समजली जाते. या िार्पषक स्पधे त स्पेनमधील २० सिोत्तम क्तलब भाग र्ेतात.
• हंगाम संपल्यानंतर क्रमिारीमधील सिाात खालच्या ३ क्तलबांची हकालपट्टी सेगुंदा नदणव्हणजयोन या
दुय्यम पातळीिरील लीगमध्ये होते तर सेगुंदा नदणव्हणजयोनमधील सिोत्तम ३ संर्ांना ला लीगामध्ये
बढती वमळते.
• १९२९ सालापासून खेळवल्या जात असलेल्या ला लीगामध्ये आजिर ६२ स्पॅननश क्तलब सहभागी
झाले असून, ्यातील फक्तत ९ संर्ांना या स्पधेचे विजे तेपद वमळविता आले आहे.
• ररआल मानिदने आजिर विक्रमी ३३ िेळा तर बार्थसलोना संर्ाने २६ िेळा ही स्पधाा णजिंकली आहे.
• या स्पधे मध्ये सिाावधक गोल करण्याचा विक्रम बार्थसलोनाचा खेळाडू णलओनेल मेसीच्या नावावर
आहे. त्याने आजपयांत या स्पधे त एकूण ४१७ गोल केले आहेत.

प्रणणत पाटील नासाच्या प्रकल्पात सहअन्वेषक

• शािज्ञ आणण अंतराळवीर प्रणशिणार्ी असलेल्या पनवे लच्या प्रणणत पाटील यांची नासाच्या मानव
संसाधन प्रकल्पात सहअन्वे र्क म्हणून डनवि करण्यात आली आहे.
• मंगळ ग्रहावरील वाळवं टातील संशोधन प्रस्ियेसाठी लोकांच्या हालचालींचा शोध घे ऊन मानवी
सहभागाच्या झोपेच्या डनणायिमतेबाबत अभ्यास या प्रकल्पात केला जाणार आहे.
• नासाच्या प्रकल्पात अमेररकेतील युटा प्रांतात एमिीआरएस या संशोधन केंद्रात हा प्रकल्प राबववणार
आहे. कृडत्रमरीत्या मंगळावरील वातावरण तयार करून येर्े प्रयोग करण्यात येणार आहेत.
• या संशोधनाला जानेवारी २०२० मध्ये सुरुवात होणार आहे. प्रणणत पाटील यांच्यासह ६० जणांचा या
संशोधन मोस्हमेत सहभाग असणार आहे.
• टर्पर्पयाटर्पर्पयाने ४-४ जणांच्या पर्काद्वारे हे संशोधन केले जाणार आहे. मंगळावरील वातावरणात

Page | 266
 जुळवू न घे ण्यास अनुकूलता वाढववण्यासाठी हे संशोधन केले जात आहे.
• पर्कात सहभागी झालेल्या सदस्यांच्या हालचालींवर, आरोग्याच्या पररस्थस्थतीवर नासाच्या तज्ञां द्वारे
नजर ठेवली जाणार आहे .

श्रीधि पािा नाल्कोचे नवे सीएमडी

• पंतप्रधान नरेंि मोदी यांच्या अध्यक्षते खालील ननयुक्तती सवमतीने श्रीधर पात्रा न शनल ॲल्युवमडनयम
कंपनी णलवमटेिचे (नाल्को) नवे अध्यि व व्यवस्थापकीय संचालक (सीएमिी) म्हणून डनयुकती केली.
• त्यांची या पदावरील डनयुकती त्यांच्या सेवाडनवृ त्तीच्या काळापयांत (३१ ऑकटोबर २०२४) अर्वा
पुढील आदेशापयांत करण्यात आली आहे. सध्या ते नाल्कोमध्ये संचालक (ववत्त) आहेत.
िाष्ट्रीय ॲल्यु वमननयम कांपनी (नाल्को)
• NALCO | National Aluminium Company Limited.
• नाल्को ही सावा जडनक िेत्रातील नवरत्न कंपनी असून, ती खाण मंत्रालयाच्या अधीन कायारत आहे.
या कंपनीमध्ये केंद्र सरकारचा स्हस्सा ५२ टक्के आहे.
• या कंपनीची स्थापना १९८१ साली झाली. वतचे नोंदणीकृत कायाालय भुवनेर्श्र (ओडिशा) येर्े स्थस्थत
आहे. ही आणशयातील सवाात मोठी एकीकृत ॲल्युवमडनयम उत्पादक कंपनी आहे.

एनएसएफच्या सांचालकपदी सेतुिामन पांचनाथन

• भारतीय वं शाचे अमेररकन वै ज्ञाडनक सेतुरामन पंचनार्न यांची अमेररक
े च्या नशनल सायन्स फाउंिेशन
(NSF)चे संचालक म्हणून डनयुकती करण्यात आली आहे. राष्टराध्यि िोनाल्ि टरम्प यांनी त्यांच्या
डनयुकतीस मान्यता डदली आहे.
• अमेररकन सरकारी संस्था एनएसएफ ववज्ञान व अणभयांडत्रकीसह सवा गैर-वै द्कीय िेत्रात संशोधन
करण्यास मदत करते. (वै द्कीय िेत्रात संशोधन करण्यासाठी स्वतंत्र संस्था नशनल इंस्टीट्य
ू ट ऑफ
हेल्र् कायारत आहे).
• या संस्थेच्या संचालक म्हणून आपला ६ वर्ाांचा कायाकाळ पूणा करून २०२० मध्ये डनवृ त्त होणाऱ्ा
फ्रान्स कोिोव्हा यांची जागा पंचनार्न घे णार आहेत.
• पंचनार्न हे भारतीय ववज्ञान संस्थेचे (IISc) माजी ववद्ार्ी असून, १९८१ मध्ये ते मद्रास ववद्ापीठाच्या
वववेकानं द कॉलेजमधू न पदवीधर झाले होते.

क्युबाच्या पांतप्रधानपदी मॅन्युएल मिेिो क्र

ू झ
• कयुबाच्या पंतप्रधानपदी पयाटनमंत्री मन्युएल मरेरो िूझ यांची डनवि करण्यात आली असून, यामुळे

Page | 267
 सु मारे ४० वर्ाांनंतर कयुबाला पंतप्रधान वमळाला आहे.
• याआधी १९७६ मध्ये डफिेल कस्टरो यांच्याकिे कयुबाच्या पंतप्रधानपदाची सूत्रे होती. परंतु त्यांनी
१९७६ साली हे पद रि केले होते.
• व्यवसायाने वास्तुववद्ाववशारद असलेले मन्युएल मरेरो यांची पुढील ५ वर्ाांसाठी पंतप्रधान म्हणून
डनयुकती करण्यात आली आहे .
• कयुबाचे माजी राष्टरप्रमुख डफिेल कस्टरो यांच्या डनधनानंतर, कयुबामध्ये सुधारणा होत आहेत. त्यातूनच
मरेरो यांची डनयुकती करण्यात आली आहे.
• कयुबामध्ये काही वर्ाांपासून व्यवस्थेमध्ये सुधारणा करण्यात होत असून, जु न्या नेत्यांकिून नव्या
नेत्यांकिे जबाबदारी देण्यात येत आहे . यामध्ये कम्युडनस्ट पिाची सत्ता आणखी बळकट करण्याचा
हा प्रयत्न आहे.
• मरेरो यांच्याकिे २००४ पासून पयाटन मंडत्रपदाची जबाबदारी आहे. डफिेल कस्टरो, राऊल कस्टरो
आणण डियाज कनेल या वतन्ही अध्यिांच्या काळामध्ये त्यांनी ही जबाबदारी पार पािली आहे .
• मरेरो यांची डनयुकती जबाबदारीचे हस्तांतर करण्यासाठी झाली नसून, कनेल सरकारचे नेतृत्व करत,
धोरणांची अंमलबजावणी व व्यवस्थापन यांसाठी त्यांची डनयुकती झाली आहे.
• पंतप्रधान पदाबरोबरच उप-पंतप्रधान व मंडत्रमंिळातील इतर सदस्यांच्या नेमणूकादेखील करण्यात
आल्या आहेत.
• या ने मणूकांनंतरही डियाज कनेल हे च देशाचे प्रमुख असतील तर राऊल कस्टरो कम्युडनस्ट पिाचे
सवचव असतील आणण देशाची संपूणा सत्ता या दोघांच्या हातात असेल.
• पंतप्रधान केवळ दररोजच्या कामकाजाचे व्यवस्थापन करतील आणण तेआपल्या कायााचा अहवाल ते
राष्टरपतींकिे देतील.
नवीन सांशवधान
• डफिेल कस्टरो यांच्याद्वारे लागू केलेली १९७६ची सोणव्हएत काळातील सनद बदलण्यासाठी कयुबाच्या
मतदारांनी फेिुवारी २०१९ मध्ये नवीन संववधानास मान्यता डदली.
• या नव्या संववधानामध्ये डफिेल कस्टरो यांनी रि केलेल्या पंतप्रधानपदाची पुन्हा तरतूद करण्यात
आली.
• परंतु, नवीन संववधानानु सार कम्युडनस्ट पि अजू नही कयूबामध्ये मान्यता असलेला एकमेव राजकीय
पि आहे, तसेच सवा सरकारी धोरणासाठी हा पि मागादशाक शकती आहे .

वमलि मुांबई मॅिेथॉनची सनदच्छादूत

• सात ऑणलस्म्पक पदकववजे ती अमेररक
े ची नामांडकत कलात्मक णजम्नस्स्टकसपटू शनन ली वमलरची

Page | 268
 १७व्या टाटा मुंबई आंतरराष्टरीय मरेर्ॉन स्पधेची सडदच्छादूत म्हणून डनवि करण्यात आली आहे .
• अमेररके च्या ऑणलस्म्पक ‘हॉल ऑफ फेम’ने २ वेळा गौरवण्यात आलेली वमलर ही एकमेव मस्हला
िीिापटू आहे. वतला २००६ मध्ये वै यस्कतक, तर २००८ मध्ये सांवघक कामवगरीसाठी या सन्मानाने
गौरवण्यात आले होते.
• वमलरने ७ ऑणलस्म्पक (२ सुवणा, २ रौर्पय व ३ कांस्यपदके) पदकां बरोबरच तलबल ९ जागवतक
पदकेही वमळवली आहेत. यामध्ये ५ सुवणा, ४ रौर्पय व १ कांस्यपदकाचा समावे श आहे.
• १९९२च्या ऑणलस्म्पकमध्ये २ रौर्पय आणण ३ कांस्यपदकांसह एकूण ५ पदके वमळवणाऱ्ा वमलरने
कारकीदीत ५९ आंतरराष्टरीय, तर ४९ राष्टरीय ववजे तेपदे वमळवली आहेत.
मुांबई मॅिेथॉन
• मुंबई मरेर्ॉन जी टाटा मुंबई मरेर्ॉन म्हणूनही ओळखली जाते, ही एक वार्षर्क आंतरराष्टरीय मरेर्ॉन
आहे. वतचे आयोजन २००४ पासून मुंबईमध्ये प्रवतवर्ी जानेवारीच्या वतसऱ्ा रवववारी केले जाते .
• ही आणशया खंिातील सवाात मोठी मरेर्ॉन (अंतराच्या दृष्टीने) आहे. तसेच ही खंिातील सवाावधक
जनसहभाग असणारी िीिा स्पधाा देखील आहे.
• ही भारतातील सवाात श्रीमंत शयात आहे, ज्यात एकूण वाटप करण्यात येणारी पुरस्कारची रक्कम
४.०५ लाख अमेररकन िॉलसा एवढी आहे.

देसवाल सीआिपीएफचे प्रभािी महाननदेशक

• भारत-वतबेट सीमा पोलीसचे (ITBP) महाडनदेशक एस. एस. देसवाल यांना केंद्रीय राखीव पोणलस
दलाच्या (CRPF) महाडनदेशक पदाचा अवतररकत कायाभार सोपववण्यात आला आहे.
• सीआरपीएफचे महाडनदेशक आर. आर. भटनागर ३१ डिसेंबर २०१९ रोजी सेवाडनवृ त्त झाल्यामुळे हे
पद ररकत झाले आहे.
• एस. एस. देसवाल यापूवी सीमा सुरिा बल (BSF) आणण सशि सीमा बलाचे (SSB) महाडनदेशक
होते. ते हररयाणा केिरचे १९८४च्या बचचे आयपीएस अवधकारी आहे .
क
ें िीय राखीव पोशलस दल
• CRPF: Central Reserve Police Force
• स्थापना: २७ जु लै १९३९
• मुख्यालय: निी डदल्ली
• सीआरपीएफ एकूण २४६ बटावलयनांसह भारतातील सिाात मोठे केंिीय सशस्त्र पोवलस दल नकिंिा
अधा सैननक बल आहे. हे गृह मंत्रालयाच्या अंतगात काया करते.
• १९३७मध्ये क्राउन प्रवतननधी पोवलसांच्या अंतगात सीआरपीएफची स्थापना करण्यात आली.
Page | 269
 स्िातंत्र्यानंतर सीआरपीएफ कायदा १९४९ द्वारे ्यास र्टना्मक दजाा देण्यात आला.
• सरकारला कायदा, सािा जननक आदेश आणण आंतररक सुरक्षा प्रभािीपणे आणण कायाक्षमतेने
राखण्यासाठी मदत करणे, राष्ट्रीय अखंडतेचे सरंक्षण करणे आणण संविधानाची सिोच्चता कायम
राखून सामाणजक सद्भाि आणण विकासाला चालना देणे, ही सीआरपीएफची प्रमुख काये आहेत.
• कायदा ि सुव्यिस्था राखण्यासाठी आणण वििोह ननयंनत्रत करण्यासाठी राज्य / केंिशावसत प्रदेशांना
मदत करणे, हे सीआरपीएफचे प्रािवमक काया आहे.
• दहशतिादी ि नक्षलिादी हल्ल्यांदरम्यान सीआरपीएफने अनेकदा नागररकांना िाचविण्याचे काया
केले आहे .
• प्रवतिषी ९ एनप्रल हा नदिस केंिीय राखीि पोवलस दलाचा (सीआरपीएफ) शौया नदन म्हणून साजरा
केला जातो.

Page | 270
 पुरस्कार व सन्मान
साहहत्य अकादमी पुिस्काि
• सास्हत्य अकादमीने २०१९च्या वार्षर्क पुरस्कारांची घोर्णा केली. सास्हत्य ववर्श्ात प्रवतिेचा समजला
जाणारा हा पुरस्कार दरवर्ी घोडर्त केला जातो.
• यंदा २३ भार्ांसाठी ७ कववतासंग्रह, ६ कर्ासंग्रह, ४ कादंबऱ्ा, ३ डनबंध, १ कर्ेतर गद् आणण २
आत्मचररत्र अशा ६ सास्हत्य प्रकारांसाठी सास्हत्य अकादमी पुरस्कार जाहीर झाले .
• या सवा ववजे त्या लेखकांना पुरस्कार स्वरूपात प्रत्येकी १ लाख रुपये, प्रमाणपत्र, सन्मानवचन्ह देण्यात
येणार आहे .
• २५ फेिुवारी २०२० रोजी नवी डदल्लीतील एका ववशेर् कायािमात या पुरस्काराचे ववतरण करण्यात
येणार आहे
• मराठी सास्हत्यासाठी आसाराम लोमटे, लक्ष्मण माने आणण वासुदेव सावं त हे वतघे परीिक होते.
नेपाळी भार्ेतील पुरस्कार जाहीर झालेला नाही.
• मराठी भार्ेसाठी अनुराधा पाटील यांच्या ‘कदावचत अजू नही’ या काव्यसंग्रहास सास्हत्य अकादमी
पुरस्कार देण्यात येणार आहे.
• गोव्यातील कोकणी कवी डनलबा खां िेकर यांचा कववतासंग्रह ‘द वड्सा’ला देखील सास्हत्य अकादमी
पुरस्कार जाहीर झाला आहे.
• काँग्रेस खासदार शशी र्रूर यांना कर्ेतर सृजनात्मक गद् प्रकारात त्यांच्या ‘ॲन एरा ऑफ िॉकानेस’
या डिडटशांच्या राजवटीबिल णलस्हलेल्या पुस्तकासाठी पुरस्कार जाहीर झाला आहे.
• स्हिंदीसाठी नंदडकशोर आचाया यांचा कववता संग्रह ‘छीलते हुए अपने को’ याला हा पुरस्कार जाहीर
करण्यात आला आहे.
पुरस्कार शविेते
सास्हस्त्यक सास्हत्य भार्ा
कववतासांग्रह
फुकनचंद्र बसु मतारी खाइ आर्ुमडनफ्राय बोिो
नंदडकशोर आचाया छीलते हुए अपने को स्हिंदी
णजनगीक ओररआओन
कुमार मनीर् अरवविं द मैवर्ली
करैत
डनलबा खां िेकर द वड्सा कोंकणी

Page | 271
व्ही. मधु सुदनन नायर अचन डपरन्ना वीदू मल्याळम
अनुराधा पाटील कदावचत अजू नही मराठी
पेन्ना-मधु सुदन प्रज्ञाचिुर्म् संस्कृत
कथासांग्रह
अख याद अख
अलदुल अहद हाणजनी कास्शमरी
कयामत
तरुण कांवत वमश्र भास्वती ओडिया
डकरपाल कजाक अंतस्हन पंजाबी
रामस्वरूप डकसान बारीक बात राजस्थानी
काली चरण हेम्िम वसवसरजली संर्ाली
ईर्श्र मूरजाणी जीजल वसिंधी
कादांबिी
जयश्री महंत चाणकय आसामी
ई अमादी अदुनगीगी
बेररल र्ंगा मणणपुरी
ईठत
चो. धमान सूल तवमळ
बंदी नारायण स्वामी सेप्ताभू मी तेलुगु
ननबांध
वचन्मय गुहा घुमेर दरजा र्े ले बंगाली
ओम शमाा जद्रंयािी बंदरालता दपाण िोंगरी
रवतलाल बोरीसागर मोजमा रें वुं रे! गुजराती
कथेति गद्य
ॲन एरा ऑफ
शशी र्रूर इंग्रजी
िाकानेस
आत्मचरित्र
ववजया कुिी एसारू कन्नि

Page | 272
 सवनेह ए सर सैयद
शाफे डकिवई उदूा
(चररत्र)
साक्रहत्य अकादमी
• ही एक भारतीय भाषांचे संिधा न करणारी स्िायत्त भारतीय संस्था आहे. या संस्थेची स्थापना १२ माचा
१९५४ रोजी झाली. या संस्थेचे मुख्यालय डदल्लीमध्ये आहे.
• साक्रह्य अकादमी ही साक्रह्याच्या क्षेत्रात िे गिे गळे उपक्रम राबित असते. तसेच साक्रह्य अकादमी
‘पुस्तके ि समकालीन भारतीय साक्रह्य’ हे क्रहिंदी भाषा भाषेतील क्रद्वमावसक ननयतकावलक ही
प्रकावशत करते.
• भारतीय साक्रह्याचा विश्िकोशही साक्रह्य अकादमीने प्रकावशत केला आहे. साक्रह्य अकदामीचे
बहुभानषक ि अवतशय समृद्ध असे भारतातील एक प्रमुख ग्रंिालय आहे.
• साक्रह्य अकादमीद्वारे दरिषी देशातल्या विविध २४ प्रादेवशक भाषांमधील (भारतीय संविधानाच्या
८व्या पररवशष्ट्ात समाविष्ट् २२ भाषा, राजस्थानी ि इंग्रजी) उ्कृष्ट् साक्रह्यकृतींसाठी पुरस्कार नदले
जातात.

आयसीसी वार्पषक पुिस्काि

• आंतरराष्टरीय स्िकेट पररर्देने (ICC) १७ डिसेंबर रोजी २०१९ वर्ाातील सवोत्तम मस्हला स्िकेटपटूंचे
पुरस्कार जाहीर केले.
• यामध्ये ऑस्टरेणलयाच्या एणलसा पेरी आणण ॲणलसा हीली यांनी अनुिमे वर्ाातील एकडदवसीय आणण
टी-२०तील सवोत्तम खेळािूचा मान पटकावला.
पुिस्काि ववर्ेते खेळाडू
• सवोत्तम मस्हला खेळािू: एणलसा पेरी (ऑस्टरेणलया) (रशेल हेहोई-स्फ्लिंट चर्क)
• सवोत्तम एकडदवसीय खेळािू : एणलसा पेरी (ऑस्टरेणलया)
• सवोत्तम टी-२० खेळािू: ॲणलसा स्हली (ऑस्टरेणलया)
• उदयोन्मुख खेळािू: चाडनिा सुवर्रयुंग (र्ायलंि)
एणलसा पेिी
• ऑस्टरेणलयाची अष्टपैलू खेळािू एणलसा पेरीने मागील ३ वर्ाांमध्ये २ वेळा एकडदवसीय स्िकेटमधील
सवोत्तम खेळािूचा मान वमळववला आहे . २०१७ मध्ये या पुरस्कारची ती पस्हली मानकरी ठरली होती.
• एणलसा पेरीने एकडदवसीय स्िकेटमधील सवोत्तम खेळािूच्या पुरस्कारासह वर्ाातील सवोत्कृष्ट
स्िकेटपटूचा पुरस्कारही वमळववला आहे.

Page | 273
• वतने या वर्ाात सवा प्रकारात वमळून ३ शतके झळकावली. १२ एकडदवसीय सामन्यांत ७३.५०च्या
सरासरीने वतने धावा केल्या आणण २१ बळीदेखील घे तले.
• टी-२० स्िकेटमध्ये १००० धावा आणण १०० बळी घे णाऱ्ा पस्हल्या मस्हला स्िकेटपटूचा मानही वतने
पटकावला.
ॲणलसा हीली
• ऑस्टरेणलयाच्या स्हलीने टी-२० मधील सवोत्तम स्िकेटपटूचा मान सलग दुसऱ्ांदा नावावर केला.
वतने ऑकटोबरमध्ये वविमी खेळी करताना श्रीलंकेववरुद्ध ६१ चेंिूंत नाबाद १४८ धावा केल्या होत्या.
• वतने २५ चेंिूंत अधा शतक आणण त्यानंतर ४६ चेंिूंत शतक पूणा केले होते. ऑस्टरेणलयाच्या पुरुर् डकिंवा
मस्हला फलंदाजांत टी-२० मधील हे सवाात जलद शतक ठरले.
चाननडा सुवथियुांग
• र्ायलंिच्या चाडनिा सुवर्रयुंगने उदयोन्मुख खेळािूचा पुरस्कार पटकावला. र्ायलंिला पस्हल्यांदा
आयसीसी ववर्श्कप स्पधेची पात्रता वमळवू न देण्यात वतने मोठे योगदान डदले.
• जलदगती गोलंदाजी करणाऱ्ा सुवर्रयुंगने आयसीसी मस्हला टी-२० ववर्श्चर्कातील पात्रता फेरीत
१२ बळी वमळवले होते.
आयसीसीचे सवोत्तम सांघ
• भारतीय मस्हला संघांची सलामवीर स्मृती मानधनाला आयसीसीसीच्या एकडदवसीय आणण टी-२०
स्िकेट संघामध्ये स्थान देण्यात आले आहे.
• महाराष्टराच्या स्मृतीने यावर्ी एकडदवसीय स्िकेटमध्ये ७ सामन्यांत ७०.५०च्या सरासरीने ४२३ धावा
केल्या. त्यात १ शतक व ४ अधा शतकांचा समावे श आहे.
• तर टी-२०मध्ये वतने १४ सामन्यांत ३१.१५च्या सरीसरीने ४ अधा शतकांसह ४०५ धावा केल्या. त्यामुळे
वतचा एकडदवसीय आणण टी-२० अशा दोन्ही संघात समावे श करण्यात आला आहे.
• स्मृतीने ५१ एकडदवसीय, ६६ टी-२० आणण २ कसोटी सामन्यांमध्ये भारताचे प्रवतडनधीत्व केले आहे.
त्यात वतने अनुिमे २०२५, १४५१ आणण ८१ धावा केल्या आहेत.
• एकडदवसीय स्िकेट संघात स्मृतीणशवाय झुलन गोस्वामी, पुनम यादव व णशखा पां िे या खेळािूंचा
समावे श आहे. तर टी-२० संघात राधा यादव व दीप्ती शमााला स्थान वमळाले आहे.
• आयसीसीच्या २०१९च्या एकडदवसीय आणण टी-२० या दोन्ही संघांचे नेतृत्व ऑस्टरेणलयाच्या मेग
लडनिंगकिे सोपवण्यात आला आहे.
• वर्ाभरात खेळल्या जाणाऱ्ा सामन्यांमध्ये चांगली कामवगरी करणाऱ्ा जगभरातील खेळािुंमधू न
सवोत्तम खेळािूंचा एक संघ आयसीसी प्रवतवर्ी जाहीर करते .

Page | 274
 िाष्ट्रीय फ्लोिेंस नाइनटिंगे ल पुिस्काि
• ५ डिसेंबर रोजी राष्टरपती रामनार् कोवविं द यांच्या हस्ते नवी डदल्ली येर्े देशातील ३६ पररचररकांना
राष्टरीय फ्लोरेंस नाइडटिंगेल पुरस्कार प्रदान करण्यात आले .
• यंदाच्या राष्टरीय फ्लोरेंस नाइडटिंगेल पुरस्कार ववजे त्यांमध्ये केरळच्या कोझीकोि णजल्यातील डदवं गत
लीनी सजीश यांचाही समावे श होता. केरळमध्ये डनर्पपा (NiV) वायरसने संिवमत रुग्णांची सेवा
करताना त्यांचे डनधन झाले होते.
• दजे दार आरोग्य सुववधा पुरवण्यात तसेच आरोग्य गरजा पूणा करण्यात पररचाररका महत्वपूणा भूवमका
बजावत असतात. त्यांच्या उल्लेखनीय योगदानासाठी हे पुरस्कार प्रदान केले जातात. या पुरस्कारची
सुरुवात १९७३ साली करण्यात आली होती.
• आधु डनक पररचयेचा पाया घालणाऱ्ा आद् पररचाररका (नसा) फ्लोरेंस नाइडटिंगेल यांच्या नावाने हा
पुरस्कार प्रदान केला जातो. २०२० हे त्यांचे २००वे जयंती वर्ा आहे.
• त्यामुळेच जागवतक आरोग्य संघटनेने २०२० हे वर्ा ‘पररचाररका आणण दाई वर्ा’ (Year of Nurses
and Midwives) म्हणून केले आहे.

िाष्ट्रीय छायावचत्रण पुिस्काि

• मास्हती आणण प्रसारण मंत्रालयाच्या अखत्यारीतील फोटो प्रभाग, पत्र सूचना कायाालयाने ८व्या राष्टरीय
छायावचत्रण पुरस्कारांसाठी प्रवे णशका मागवल्या आहेत.
• दरवर्ी छायावचत्रणाच्या माध्यमातून कला, संस्कृती, ववकास, वारसा, इवतहास, जीवन, लोक, समाज
आणण परंपरा यांसारख्या ववववध पैलूंना प्रोत्साहन देण्यासाठी आणण व्यावसावयक तसेच नवोडदत
छायावचत्रकारांना प्रोत्सास्हत करण्यासाठी हे पुरस्कार देतो.
• हे पुरस्कार पुढील ३ श्रेणींमध्ये डदले जातात: जीवनगौरव पुरस्कार, व्यावसावयक छायावचत्रकारांसाठी
पुरस्कार व नवोडदत छायावचत्रकारांसाठी पुरस्कार.
• जीवनगौरव पुरस्काराचे स्वरूप तीन लाख रुपये रोख असे आहे.
• व्यावसावयक छायावचत्रकारांसाठी यावर्ीची संकल्पना ‘जीवन आणण जल’ अशी आहे. व्यावसावयक
श्रेणी अंतगात पुरस्कार १ लाख रुपये रोख रकमेसह ‘वर्ााचा व्यावसावयक फोटोग्राफर’ पुरस्कार आणण
प्रत्येकी ५० हजार रुपयांचे ५ ववशेर् उल्लेखनीय पुरस्कार डदले जाणार आहेत.
• नवोडदत छायावचत्रकारांसाठी यावर्ीची संकल्पना ‘भारताचा सांस्कृवतक वारसा’ अशी आहे . नवोडदत
श्रेणी अंतगात ७५ हजार रुपये रोख रकमेसह ‘वर्ाातील नवोडदत छायावचत्रकार’ पुरस्कार व प्रत्येकी
३० हजार रुपयांच्या रोख रकमे चे ५ ववशेर् उल्लेखनीय पुरस्कार डदले जाणार आहेत.

Page | 275
 अशमताभ बच्चन याांना दादासाहेब फाळक
े पुरस्कार
• बॉवलिू डचे महानायक अवमताभ बच्चन यांना प्रवतष्ठेचा समजला जाणारा दादासाहेब फाळके पुरस्कार
२०१९ निी डदल्ली येिे राष्ट्रपवत रामनाि कोवविं द यांच्या हस्ते प्रदान करण्यात आला आहे.
• अवमताभ बच्चन यांनी १९६९ साली ‘सात क्रहिंदुस्तानी’ या वचत्रपटातून बॉवलिू डमध्ये पदापाण केले
होते. ्यानंतर ्यांचे अनेक वचत्रपट गाजले.
• १९७३मध्ये आलेल्या जं जीर या वसनेमामुळे ्यांना वचत्रपटसृष्ट्ीत प्रवसद्धी वमळाली. या वसने मात विजय
खन्ना हे ्यांनी साकारले ले पात्र क्रहिंदी वसने सृष्ट्ीतला मैलाचा दगड म्हणता येईल.
• ्यानंतर अँग्री यंग मॅन म्हणून जिळपास २ दशकांहून अवधक काळ बच्चन यांनी वसनेसृष्ट्ी गाजिली.
• दीिार, शोले, जमीर, कभी कभी, हे रा-फेरी, रोटी कपडा और मकान, अग्नीपि, डॉन, शक्तती,
शहनशाह या आणण अशा अनेक वचत्रपटांमधू न ्यांनी प्रे क्षकांचे मनोरंजन के ले.
• ७६व्या िषीही अवमताभ यांच्याकडे अनेक वचत्रपट येत आहे त. आगामी झुंड, साय रा नरवसम्हा रेड्डी,
तेरा यार हूं मैं , बटरफ्लाय, एबी यानी सीडी, ब्रम्हास्त्र, चेहरे और गुलाबो वसताबो या वचत्रपटात
अवमताभ प्रमुख भूवमकेत नदसणार आहे.
• अवमताभ यांनी मोठ्या पडदा तर गाजिला आहे तसेच ्यांनी छोट्या पडद्यािरही आपल्या
अणभनयाची भूरळ र्ातली आहे. ररअॅवलटी शो कौन बनेगा करोडपतीमधील ्यांचे सूत्रसंचालन खूप
लोकनप्रय आहे.
• बच्चन यांना आजपयांत वचत्रपटक्षेत्रातील डफल्मफे अर, आयफा, स्क्रीन अिॉर्डसा , झी वसने अिॉर्डसा,
स्टारडस्ट अशा जिळजिळ सिा च मुख्य पुरस्कारांनी सन्माननत करण्यात आले आहे.
• ्यांना आतापयांत ४ राष्ट्रीय आणण १५ डफल्मफे अर पुरस्कारांनी गौरविण्यात आलेले आहे. तसेच भारत
सरकारतफे नदले जाणारे पद्मश्री (१९८४), पद्मभू षण (२००१) आणण पद्मविभूषण (२०१५) या नागरी
सन्मानांनीही ्यांचा गौरि करण्यात आला आहे.
• २००७ मध्ये फ्रान्स सरकारने ्यांना आपल्या ‘द नाईट ऑफ द वलजन ऑफ ऑनर’ या सिोच्च
नागरी सन्मानाने गौरविले होते .
• गेल्या चार दशकांहून अवधक काळ प्रेक्षकांचे मनोरंजन करणाऱ्या बच्चन यांना वचत्रपटसृष्ट्ीतील
्यांच्या उल्लेखनीय योगडणासाठी दादासाहेब फाळके पुरस्कार वमळाला आहे.
दादासाहेब फाळक
े पुरस्कार
• दादासाहे ब फाळके पुरस्कार हा भारत सरकारतफे दरवर्ी भारतीय वसनेमामध्ये असामान्य कामवगरी
करणाऱ्ा कलावं त व तंत्रज्ञांना डदला जाणारा सवोच्च पुरस्कार आहे.
• भारतीय वचत्रपटसृष्ट्ीचे जनक धुं डीराज गोवििं द फाळके उफा दादासाहेब फाळके यांच्या सन्मानािा हा
पुरस्कार प्रदान केला जातो.

Page | 276
• दादासाहे ब फाळके यांचे जन्मशताब्दी िषा १९६९ पासून हा पुरस्कार सुरु करण्यात आला होता.
सुिणाकमळ, १० लाख रुपये रोख आणण शाल असे या पुरस्काराचे स्िरुप आहे.
• सरकारने स्थापन केलेल्या मान्यिर व्यक्ततींच्या सवमवतच्या वशफारशींच्या आधारे हा पुरस्कार नदला
जातो. सरकारच्या मास्हती व नभोवाणी खात्यातफे हा पुरस्कार डदला जातो.
• २०१८चा दादासाहेब फाळके पुरस्कार विनोद खन्ना यांना मरणोत्तर देण्यात आला होता. पक्रहला
दादासाहे ब फाळके पुरस्कार देविका राणी यांना प्रदान करण्यात आला होता.

नसीरुद्दीन शाह याांना ‘तन्वीि सन्मान’ प्रदान

• रूपवेध प्रवतिानतफे ज्येि रंगकमी-डदग्दशाक नसीरुिीन शाह यांना यंदाचा ‘तन्वीर सन्मान’ प्रदान
करण्यात आला.
• तर, प्रायोवगक रंगभू मीसाठी गेल्या २५ वर्ाांहून अवधक काळ कायारत असलेल्या महाराष्टर सांस्कृवतक
केंद्राला (Maharashtra Cultural Centre) ‘तन्वीर नाट्यधमी पुरस्कार’ प्रदान करण्यात आला.
• ९ डिसेंबर रोजी ज्येि डदग्दशाक गोवविं द डनहलानी यांच्या हस्ते हे पुरस्कार प्रदान करण्यात आले .
• १ लाख रुपये, स्मृवतवचन्ह, शाल व श्रीफळ असे ‘तन्वीर’ पुरस्काराचे, तर ३० हजार रुपये, स्मृवतवचन्ह,
शाल व श्रीफळ असे ‘नाट्यधमी’ पुरस्काराचे स्वरूप आहे.
नसीरुद्दीन शाह
• रंगभूमीवर व वचत्रपटांत सातत्याने गेली काही दशके कायारत असलेले नसीरुिीन शाह कालसुसंगत,
नव्या जाणणवांची इंग्रजी, स्हिंदूी आणण ऊदूा भार्ेतील नाटके सादर करतात.
• बेंजावमन वगलानी, टॉम अल्टर, आकाश खुराना, रत्ना पाठक-शाह यांच्यासह मॉटले या संस्थे द्वारे
‘वे डटिंग फॉर गोदो’, ‘आईनस्टाईन’, ‘द लेसन’, ‘झू स्टोरी’, ‘ज्युणलअर वसझर’, ‘इस्मत आपा के नाम’
आणण ‘फादर’ यांसह त्यांनी आतापयांत ४२ नाटके सादर केली आहेत.
• शाह यांना ‘पद्मश्री’ व ‘पद्मभूर्ण’ या डकताबांनी गौरववण्यात आले आहे . धिािीने भूवमका मां िणारे
संवे दनशील कलावं त अशी त्यांची देशाला ओळख आहे .
महािाष्ट्र साांस्क
ृ वतक क
ें द्र
• प्रायोवगक रंगभू मीसाठी २५ वर्ाांहून अवधक काळ कायारत असलेल्या महाराष्टर सांस्कृवतक केंद्राची
सु-दशान रंगमं च आणण ज्योत्स्ना भोळे सभागृह अशी दोन सभागृहे कलाकारांना उपललध असतात.
• नाटकासमवे त संगीत, नृत्य, वचत्रकला याववर्यीचे अनेक उपिम केले जातात. ग्रीर्पसची नाटके तसेच
इतर नाटकांचीही संस्थेतफे डनर्ममती केली जाते.
तन्वीि सन्मान
• ज्येि अणभनेते िॉ. श्रीराम लागू आणण ज्येि अणभने त्री दीपा श्रीराम यांचा मुलगा तन्वीर याचे एका

Page | 277
 अपघातामध्ये डनधन झाले. त्याच्या स्मृवतप्रीत्यर्ा स्थापन झालेल्या रूपवेध प्रवतिानतफे गेल्या १४
वर्ाांपासून ‘तन्वीर सन्मान’ प्रदान केला जातो.
• भारतीय रंगभू मीच्या प्रवाहात अवतशय महत्त्वपूणा व भरीव कामवगरी केलेल्या रंगकमींना तन्वीर
पुरस्काराने सन्माडनत केले जाते. आजची रंगभूमी ज्यांच्या खांद्ावर उभी आहे, त्यांचा पररचय
आजच्या डपढीला व्हावा, हा उिेश आहे.
• तन्वीर या फारसी शलदाचा अर्ा ‘आकाशातील डदव्य प्रकाश’ असा आहे . या प्रकाशाचे धनी
सन्मानाचे मानकरी होतील, अशी लागू दाम्पत्याची भावना आहे .
• रूपवेध प्रवतिानतफे राष्टरीय नाट्य ववद्ालयाचे (NSD) इिास्हम अल्काझी यांना पस्हला तन्वीर सन्मान
प्रदान करण्यात आला होता.
• याणशवाय भालचं द्र पेंढारकर, ववजय तेंिुलकर, सत्यदेव दुबे, गो. पु. देशपां िे, ववजय मेहता यांच्यासह
अनेक रंगकमीना तन्वीर पुरस्कार प्रदान करण्यात आला आहे.

टोनी र्ोसेफ याांना शक्ती भट्ट पुिस्काि

• इंग्रजी लेखक टोनी जोसेफ यांना त्यांचे २०१८ मध्ये प्रकाणशत झालेले पुस्तक ‘अली इंडियन्सः द
स्टोरी ऑफ ॲन्सेस्टसा अँि व्हेअर वी केम फ्रॉम' या पुस्तकासाठी १२वा ‘शकती भट्ट प्रर्म पुस्तक
पुरस्कार’ जाहीर झाला.
• टोनी जोसेफ हे लेखक व पत्रकार आहेत. ‘अली इंडियन्स’ या आपल्या पुस्तकात दणिण आणशयाच्या
लोकांची कर्ा संशोधनातून सांवगतली आहे. यात नवीन िीएनए पुराव्यांचा समावे श आहे.
• यंदाच्या या पुरस्कारासाठी स्पधे त असलेली इतर पुस्तके:
❖ बाबू बांगलादेशी: नु मेर आवतफ चौधरी (बांगलादेश).
❖ नो नेशन फॉर िु मन: नप्रयंका दुबे.
❖ Ib’s Endless Search for Satisfaction: रोशन अली
❖ Goodbye Freddie Mercury: नदिं गत पानकस्तानी-अमेररकन कादंबरीकार नानडया अकबर.
शक्ती भट्ट प्रथम पुस्तक पुिस्काि
• दणिण आणशयाई देशांमधील सवा शैलीतील उल्लेखनीय लेखनासाठी नवीन लेखकांना हा प्रवतस्ित
पुरस्कार प्रदान करण्यात येतो.
• २००८ साली सुरू करण्यात आलेल्या या पुरस्काराचे स्वरूप चर्क आणण दोन लाख रुपये असे आहे.
• २०१८चा हा पुरस्कार सुजाता वगदला यांच्या ‘Ants Among Elephants : An Untouchable
Family & the Making of Modern India’ या पुस्तकाला प्राप्त झाला होता.

Page | 278
 अवयवदान पुिस्काि २०१९
• केंद्रीय आरोग्य व कुटुंब कल्याण मंत्रालयाच्या स्वायत्त संस्था न शनल ऑगान अँि डटशू टरान्सर्पलांट
ऑगानायझे शन (NOTTO)ने ववज्ञान भवन, नवी डदल्ली येर्े दहाव्या राष्टरीय अवयवदान डदनाडनवमत्त
अवयवदान पुरस्कार प्रदान केले.
• याप्रसंगी झालेल्या कायािमादरम्यान, अवयवदान करणाऱ्ा कुटुंबांना सन्माडनत करण्यात आले.
• याणशवाय राष्टरीय व राज्य स्तरावर अवयवदानाच्या िेत्रात उल्लेखनीय कामवगरीसाठी खालील
पुरस्कार प्रदान करण्यात आले.
• सवोत्कृष्ट एसओटीटीओ (SOTTO | State Organ Tissue Transplant Organisation):
हा पुरस्कार मध्यप्रदेश राज्याने प्राप्त केला.
• किव्हेररक अवयव दानाचा सवोत्कृष्ट राज्य पुरस्कार: हा पुरस्कार तावमळनािू राज्याने सलग पाचव्या
वर्ी हा पुरस्कार णजिंकला.
• सवोत्कृष्ट हॉस्स्पटल: चेन्नईतील राजीव गांधी शासकीय जनरल हॉस्स्पटल (RGGGH).
• सवोत्कृष्ट प्रत्यारोपण समन्वयक (टरान्सर्पलांट को-ऑर्षिनेटर): गुजरात.

क्लायमेट इमिर्न्सी: वडय ऑफ द इयि २०१९

• जगप्रवतस्ित ऑकसफिा शलदकोशाने ‘Climate Emergency’ (हवामान आणीबाणी) या शलदाची
२०१९चा ‘वार्षर्क शलद’ (Word of the Year) म्हणून डनवि केली आहे .
• जो शलद त्या वर्ाांतील समाजवास्तवाचे प्रवतडनवधत्व करतो त्याची डनवि दरवर्ी ऑकस्फिा दरवर्ी
‘विा ऑफ द इयर’ म्हणून करते .
• या शलदाची ‘विा ऑफ द इयर’ म्हणून झालेली डनवि हे प्रवतवबिंवबत करते की ‘हवामान आणीबाणी’
ही २०१९ मध्ये इंग्रजी-भाडर्क जगाची खरी आस्था होती.
• ऑकसफोिा कॉपासच्या आकिेवारीनुसार, ‘कलायमेट इमरजन्सी’ या शलदाचा वापर २०१८ पासून १००
पटीने वाढला आहे. ऑकसफोिा कॉपास हा कोट्यवधी शलदांच्या इंग्रजी शलदांचा िेटाबेस आहे.
• मागील िषी ऑकस्फिाने ‘विा ऑफ द इयर’ म्हणून ‘टॉस्कसक’ या शलदाची डनवि केली होती. तर
स्हिंदी विा ऑफ द इयर २०१८ म्हणून ‘नारीशकती’ हा शलद डनविला गेला होता.

झोणर्वबनी टुांझीने णर्िंकला वमस युननहसयचा नकताब

• अमेररक े च्या अटलांटा येर्े पार पिलेल्या ६८व्या वमस युडनव्हसा स्पधे त दणिण आडफ्रक
े च्या झोणजवबनी
टुंझी (Zozibini Tunzi) स्हने ‘वमस युडनव्हसा’चा डकताब पटकावला.
• जगभरातील ९० सौंदयावतींना नमवत वतने या डकताबावर आपले नाव कोरले. २०१८ची वमस युडनव्हसा
Page | 279
 डफणलपाइन्सची कडटरओना ग्रे स्हने टुंझीला मुकुट पररधान केला.
• भारताचे प्रवतडनवधत्व करणारी वर्मतका वसिंग या स्पधे त अव्वल २० मध्ये स्थान वमळवण्यात यशस्वी
ठरली, परंतु पस्हल्या १० मध्ये स्थान वमळवू शकली नाही.
• या स्पधे त वमस र्पयुटो ररको मडिसन अँिरसन स्हने स्द्वतीय स्थान तर वमस मेस्कसको ॲशली अल्वीिरेज
हीने तृतीय स्थान पटकावले.
• २६ वर्ीय झोणजवबनी ही टोस्लोची राहणारी आहे . ती उत्तम सूत्रसंचालक, गावयका म्हणूनही प्रवसद्ध
आहे. वतने २०१९ मध्ये वमस साऊर् आडफ्रका हा डकताब णजिंकला होता.
• गेल्या वर्ी लैंवगक भे दभावाशी संबंवधत स्हिंसाचाराववरोधात वतने आवाज उठवला होता. त्यामुळे ती
सवा प्रर्म प्रकाशझोतात आली होती.
• वमस युडनव्हसाचा डकताब पटकवणारी झोणजवबनी टुंझी वतसरी दणिण आडफ्रकन सौंदयावती ठरली
आहे. यापूवी १९७८ व २०१७ मध्ये हा डकताब दणिण आडफ्रके च्या सौंदयावतींनी णजिंकला होता.

टोनी ॲन वसिंह ठिली ववश्वसुांदिी २०१९

• लंिन येर्े झालेल्या ववर्श्सुंदरी (Miss World) स्पधे त जमैकाच्या २३ वर्ीय टोनी ॲन वसिंह स्हने
ववर्श्सुंदरी २०१९ (वमस वल्िा २०१९) डकताब पटकावला.
• युनायटेि डकिंग्िममधील लंिनमध्ये ही ६९वी वमस वल्िा स्पधाा पार पिली. एकूण ११४ स्पधाकांमध्ये
टोनीने बाजी मारली.
• गतवर्ीची ववजे ती मेस्कसकोची व्हने सा पॉन्स द णलऑन स्हने टोनी ॲन वसिंहला ववजे तेपदाचा मुकुट
प्रदान केला.
• टोनी ही इंिो-करेवबयन विील ििशॉ वसिंह व आडफ्रकन करवबयन आई जाररन बेली यांची कन्या
असून ती फ्लोररिा स्टेट युडनव्हर्मसटीत मस्हला अभ्यास व मानसशािाची ववद्ार्मर्नी आहे.
• उत्तम गावयका असणाऱ्ा टोनीने सुरुवातीपासून सवाांचे लि वेधू न घे तले होते . स्पधेच्या वेळी वतला
प्रेिकांचा चांगला प्रवतसाद वमळाला. वतने णव्हटनी युस्टनचे ‘आय हव नवर्िंग’ हे गाणे सादर केले.
• टोनी वसिंह ही जमैकाची चौर्ी ववजे ती आहे यापूवी १९६३, १९७६, १९९३ यावर्ी ववर्श्सुंदरी स्पधेचे
ववजे तेपद जमैकाला वमळाले होते.
• डिडटश दूरवचत्रवाणीवरील पीअसा मॉगान यांनी या स्पधेचे सूत्रसंचालन केले. या स्पधे त फ्रान्सची
ऑफले मेणझनो ही उपववजे ती ठरली.
• तर भारताची सु मन राव या स्पधे त वतसऱ्ा स्थानी रास्हली. राव ही सीएची ववद्ार्मर्नी असून मूळ
राजस्थानची आहे. जू न २०१९मध्ये वतने ‘वमस इंडिया’ डकताब पटकावला होता.
• यंदाचा वमस यूडनव्हसा आणण वमस वल्िा हे दोन्ही डकताब कृष्णवणीय सौंदयावतींना वमळाले आहेत.

Page | 280
 अलीकिेच द. आडफ्रक
े च्या झोणजवबनी टुंझी स्हने वमस युडनव्हसा २०१९चा डकताब पटकावला आहे.
• भारतासाठी २०१७ मध्ये मानुर्ी वछल्लरने शेवटचा वमस वल्िा डकताब णजिंकला होता. त्यापूवी २०००
साली भारतीय अणभनेत्री डप्रयंका चोप्रा वमस वल्िा ठरली होती.

र्ागवतक अवधवास पुिस्काि

• ओडिशा सरकारच्या ‘जगा वमशन’ला (JAGA Mission) जागवतक अवधवास पुरस्काराचा (World
Habitat Award) कांस्य पुरस्कार प्राप्त झाला आहे.
• जागवतक अवधवास पुरस्काराची सुरुवात १९८५ साली वबस्ल्ििंग अँि सोशल हाऊवसिंग फाउंिेशनने
(Building and Social Housing Foundation) केली होती.
• युनायटेि डकिंग्िम स्थस्थत वल्िा हवबटटद्वारे यूएन-हवबटटच्या (UN-Habitat) संयुकत ववद्माने हा
पुरस्कार प्रदान करण्यात येतो.
• हा पुरस्कार जगभरातील अणभनव, उत्कृष्ट व िांवतकारी डनवासी कल्पना, प्रकल्प व कायािमांची
दखल घे ण्यासाठी प्रदान केला जातो.
• ओडिशा सरकारने आपल्या महत्वाकांिी पुढाकार ‘JAGA Mission’साठी हा पुरस्कार प्राप्त केला
असून, त्याअंतगात झोपिपट्टीत राहणाऱ्ा ५२,६८२ शहरी गरीब कुटुंबांना ‘भूमी अवधकार प्रमाणपत्र’
देण्यात आले आहे.
र्गा वमशन
• ओडिशा सरकारने ७ मे २०१८ रोजी हे अणभयान सुरू केले होते.
• झोपिपट्ट्यांमध्ये राहणाऱ्ा १ लाख शहरी गरीब जनतेला ‘स्वाणभमान आणण डनवाावसतपणाच्या कायम
भीतीपासून मुकतता’ देण्याच्या आर्श्ासनाअंतगात लाभास्न्वत करणे, हे या मोस्हमे चे उिीष्ट आहे .
• टाटा टरस्ट आणण नॉमान फॉस्टर फाऊंिेशन यांच्या सहकायााने हे वमशन राबववण्यात येत आहे.
• शहरी गरीबांच्या जीवनात बदल घिवू न आणण्यासाठी तांडत्रक नवप्रवतानासाठी या प्रकल्पाला ‘भारत
भू-स्थाडनक उत्कृष्टता पुरस्कार’ (India Geospatial Excellence Award) देखील यापूवी प्रदान
करण्यात आला आहे.

नफक्की इांनडया क्रीडा पुिस्काि

• ११ डिसेंबर रोजी नवी डदल्ली येर्े डफक्की (FICCI) इंडिया िीिा पुरस्कार २०१९चे ववतरण करण्यात
आले.
• िीिा िेत्रासाठी मागील वर्ाात उल्लेखनीय योगदान डदलेल्या व्यकती आणण ववववध भागधारकांच्या
गौरव करण्यासाठी डफक्कीतफे हे पुरस्कार प्रदान केले जातात.

Page | 281
 पुिस्काि ववर्ेते
• वर्ाातील सवोत्कृष्ट खेळािू (मस्हला): राणी रामपाल (मस्हला हॉकी संघाची कणाधार).
• वर्ाातील सवोत्कृष्ट खेळािू (पुरुर्): सौरभ चौधरी (डपस्तुल नेमबाज).
• सवोत्कृष्ट राष्टरीय िीिा संघटना: न शनल रायफल असोवसएशन ऑफ इंडिया.
• सवोत्कृष्ट िीिा प्रसारक कंपनी (सावा जडनक िेत्र): रेल्वे िीिा प्रसारक मंिळ.
• सवोत्कृष्ट परा-ॲर्लीट: संदीप चौधरी (भालाफे क).
• िेकथ्रू स्पोट्सा पसान: अवमत पांघल (मुस्ष्टयुद्ध अर्वा बॉस्कसिंग).
• जीवनगौरव पुरस्कार (प्रशासक): गोवविं दराज केंपारेड्डी.
• जीवनगौरव पुरस्कार: पंकज अिवाणी (वबणलयिास व स्नूकर).
• खेळाला प्रोत्साहन देणारे सवोत्कृष्ट राज्य: ओडिशा.
• सवोत्कृष्ट िीिा पत्रकार: कामेश श्रीडनवासन.
नफक्की
• FICCI | The Federation of Indian Chambers of Commerce and Industry.
• डफक्की ही भारतातील सवाात मोठी आणण सवाात जु नी व्यापारी संस्था आहे , ती एक गैर-सरकारी
आणण गैर-लाभकारी संस्था आहे.
• ही भारतातील ववववध उद्ोगांचे, त्यांच्या स्हतसंबंधांचे प्रवतडनवधत्व करणाऱ्ा ववववध संघटनांची
णशखर संस्था आहे.
• महात्मा गांधींच्या सल्ल्याने १९२७मध्ये घनशयाम दास वबलाा आणण पुरुर्ोत्तम दास ठाकूरदास यांनी
डफक्कीची स्थापना केली. वतचे मुख्यालय नवी डदल्ली येर्े आहे.
• भारतीय उद्ोगांची कायािमता आणण स्पधाात्मकता वाढववणे हा या संस्थेचा उिेश आहे.
• याव्यवतररकत डफक्की देशांतगात व परदेशी बाजारपेठेतील व्यवसायाच्या संधींचा ववस्तार करण्यासाठी
काया करते.

हक्रस्टल पुिस्काि २०२०

• जागवतक आर्मर्क मं चाने (WEF) २०२०च्या २६व्या वार्षर्क स्िस्टल पुरस्कार (Crystal Awards)
ववजे त्यांची घोर्णा केली.

• ज्यांचे नेतृत्व सवा समावे शक आणण शार्श्त बदलांना प्रेररत करते, अशा अग्रणी कलाकार आणण
सांस्कृवतक िेत्रातील व्यकतींच्या कतृात्वाची नोंद घे ण्यासाठी हे पुरस्कार प्रदान केले जातात.

Page | 282
• या वार्षर्क पुरस्कारांचे आयोजन जागवतक आर्मर्क मं चाच्या जागवतक कला मं चाद्वारे (World Arts
Forum) केले जाते.
पुरस्कार शविेते
• दीडपका पादुकोण (भारतीय अणभनेत्री): मानवसक आरोग्याववर्यी जागरुकता डनमााण करण्याच्या
उल्लेखनीय नेतृत्वासाठी वतने हा पुरस्कार णजिंकला. हा पुरस्कार णजिंकणारी ती एकमेव भारतीय
अणभनेत्री आहे .
• णजन णझिंग (चीनचे मीडिया व्यस्कतमत्व): सवा समावे शक सांस्कृवतक मानदंि तयार करण्याचे ने तृत्व
करण्यासाठी.
• वर्एस्टर गेट्स (णशकागो स्थस्थत कलाकार): शार्श्त समुदाय तयार करण्याच्या त्यांच्या नेतृत्वासाठी.
• णलनेट वॉलवर्ा (ऑस्टरेणलयन कलाकार): सवा समावे शक कर्ाडनर्ममतीसाठी केलेल्या नेतृत्वासाठी.
इतर महत्वाचे
• २१-२४ जानेवारी दरम्यान दावोस (स्स्वत्झलांि) येर्े आयोणजत जागवतक आर्मर्क मं चांच्या २०२०च्या
वार्षर्क सभेच्या उद्घाटन सत्रात हे पुरस्कार प्रदान केले जातील.
• जागवतक आर्मर्क मं चाच्या २०२०च्या वार्षर्क बैठकीची मुख्य संकल्पना ‘Stakeholders for a
Cohesive and Sustainable World’ अशी आहे.

अवमताभ बागची याांना डीएससी पुिस्काि २०१९

• लेखक अवमताभ बागची यांना त्यांच्या 'हाफ द नाईट इज गॉन' या कादंबरीसाठी दणिण आणशयाई
सास्हत्यासाठीचा िीएससी पुरस्कार २०१९ जाहीर झाला.
• अवमताभ बागची यांच्याव्यवतररकत या पुरस्काराच्या स्पधे त इतर ५ लेखकांचा समावे श होता:
❖ द फार डफल्ि: माधु री विजय (यंदाच्या जे सीबी पुरस्कार विजे ्या).
❖ द वसटी अँड द सी: राज कमल झा.
❖ देअसा गनपािडर इन द एयर: मनोरंजन बाजपेयी (अनुिाद: अरुनिा वसन्हा).
❖ द एम्प्टी रूम: सानदया अब्बास.
❖ ९९ नाईट्स इन लोगर: जमील जन कोची.
पुिस्कािाबद्दल
• DSC Prize for South Asian Literature.
• दणिण आणशयाई संस्कृती, राजकारण, इवतहास वा लोकांबिल कोणत्याही जाती डकिंवा राष्टरीयत्वावर
केलेल्या लेखनासाठी लेखकांना हा पुरस्कार डदला जातो.
• इंग्रजी भार्ेत णलस्हलेल्या अर्वा इंग्रजीमध्ये अनुवादीत सवोत्कृष्ट कादंबरीसाठी प्रवतवर्ी हा पुरस्कार

Page | 283
 प्रदान केला जातो.
• अफगाणणस्तान, बांगलादेश, भूतान, भारत, मालदीव, म्यानमार, नेपाळ, पाडकस्तान आणण श्रीलंका
या देशातील लेखकांना हा पुरस्कार प्रदान केला जातो.
• सुररना नरूला आणण मनहाद नरूला यांनी २०१० मध्ये दणिण आणशयाई सास्हत्यासाठीचा िीएससी
पुरस्कारांची स्थापना केली होती.
• या पुरस्कार प्राप्त करणाऱ्ास २५ हजार िॉलसाची रक्कम देण्यात येते. यासाठी पायाभूत सुववधा
कंपनी िीएससी ग्रुपद्वारे (DSC Group) ववत्तपुरवठा केला जातो.

ब्ललू स्काय ॲनाणलनटक्सला स्पेस ऑस्कि पुिस्काि

• हेलवसिंकी (डफनलँि) येिे पार पिलेल्या कोपर्षनकस मास्टसा स्पधे त ‘ललू स्काय ॲनाणलडटकस’ला
‘स्पेस ऑस्कर’ पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.
• युरोडपयन स्पेस एजन्सीचा ‘स्पेस ऑस्कर पुरस्कार’ णजिंकणारे ‘ललू स्काय ॲनाणलडटकस’ हे पस्हलेच
भारतीय स्टाटाअप आहे.
• या स्टाटाअपच्या सह-संस्थाडपका अणभलार्ा पुरवार यांना ‘सामाणजक उद्ोजकता आव्हान’ या
श्रेणीमध्ये हा पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.
• सुधाररत पयाावरणीय देखरेखीसाठी भौगोणलक मास्हती वापरण्याच्या नवप्रवतानासाठी या कंपनीला
स्पेस ऑस्कर पुरस्कार देण्यात आला.
• पृ्वी डनरीिणाद्वारे उपग्रहांनी तयार केलेल्या मोठ्या मास्हती साठ्यामध्ये नाववन्यपूणा उत्पादने आणण
सेवा तयार करण्याची प्रचंि िमता
कोपर्पनकस मास्टसय (Copernicus Masters)
• कोपर्षनकस मास्टसा ही जागवतक स्तरावर आयोणजत केलेली एक स्पधाा आहे.
• पृ्वी डनरीिणाच्या आकिेवारीवर आधाररत या स्पधे मध्ये या संदभाातील अणभनव उपाय योजनांसाठी
पुरस्कार प्रदान केले जातात.

बी पी िार्ू ठिले सायबि कॉप ऑफ द इयि

• गुरगाव (हररयाणा) येर्े आयोणजत वार्षर्क मास्हती सुरिा पररर्देदरम्यान केंद्रीय अन्वे र्ण ववभागाचे
(CBI) अवधकारी बी पी राजू यांना ‘इंडिया सायबर कॉप ऑफ द इयर २०१९’ सन्मान प्रदान करण्यात
आला.
• नसकॉम-िीएससीआय (भारतीय मास्हती सुरिा पररर्द) यांच्याद्वारे हा पुरस्कार प्रदान करण्यात
आला .

Page | 284
• राजस्थानमधील अणभयांडत्रकी महाववद्ालयातफे घे ण्यात आलेल्या ऑनलाइन प्रवे श परीिेतील
फसवणूकीच्या प्रकरणाचा यशस्वी तपास केल्याबिल त्यांना हा पुरस्कार देण्यात आला.
• बी पी राजू यांच्या नेतृत्वाखालील तपास पर्काने या प्रकरणातील महत्त्वपूणा पुरावे गोळा करून
अवतशय कमी कालावधीत या गुन्यामध्ये ९ आरोपींना अटक केली.
भाितीय माहहती सुिक्षा परिषद
• DSCI | Data Security Council of India.
• भारतातील मास्हती सुरिेसाठीची ही प्रमुख उद्ोग संस्था आहे. या गैर-लाभकारी पररर्देची स्थापना
२००८ मध्ये नसकॉमने (नशनल असोवसएशन ऑफ सॉफ्टवे यर अँि सणव्हासेस कंपनी) केली.
• िीएससीआय आपली उस्िष्टे साध्य करण्यासाठी सरकार, डनयामक, उद्ोग िेत्र, सरकारी संस्था,
उद्ोग संघटना आणण ववववध वर्िंक टँकसह वमळून काया करते .

अवकािातील ताऱ्ाला भाितीय शास्त्रज्ञाचे नाव

• १७ डिसेंबर रोजी आंतरराष्टरीय खगोलशाि संघाने (IAU | International Astronomical
Union) सेकस्टन्स नित्रातील पांढऱ्ा-डपवळ्या ताऱ्ाला ‘णभभा’ आणण त्याच्या ग्रहाला ‘संतमसा’
असे नाि डदले.
• सब-ॲटॉवमक कण पाय-मेसनचा (Pi-Meson) शोध लावणाऱ्ा भारतीय मस्हला शािज्ञ णभभा
चौधरी यांच्या सन्मानार्ा या ताऱ्ाला त्यांचे नाव देण्यात आले आहे.
• णभभा या बंगाली भार्ेतील शलदाचा अर्ा ‘प्रकाशाचा एक चमकदार डकरण’ असा आहे. तर संतमसा
या संस्कृत शलदाचा अर्ा ‘ढगाळ’ असा आहे . या ग्रहाचे वातावरण ढगाळ असल्यामुळे त्यास हे नाव
योग्य आहे.
• २८ जु लै २०१९ रोजी आंतरराष्टरीय खगोलशाि संघाच्या स्थापनेला १०० वर्े पूणा झाली. याडनवमत्त
आयएयूने प्रत्येक देशाला ग्रह आणण त्याचा तारा यांच्या जोिीसाठी एक प्रवसद्ध नाव देण्यास अनुमती
डदली होती.
णभभा तािा
• णभभा हा तारा ६.२ अब्ज वर्ा जु ना असून, संतमसा हा त्याचा एकमेव ग्रह आहे.
• संतमसा या ग्रहाचे वस्तु मान गुरु ग्रहाच्या १.५ पट असून, तो खूपच उष्ण आहे.
• आपल्या ताऱ्ाभोवती एक पररिमा पूणा करण्यास या ग्रहाला २.१३७५ डदवस लागतात.

वसांत आबार्ी डहाक

े याांना र्ीवनगौिव पुिस्काि
• अमेररकास्थस्थत मराठी माणसांनी स्थापन केलेल्या महाराष्टर फाउंिेशनचा मानाचा ‘डदलीप. वव. वचत्रे

Page | 285
 स्मृती सास्हत्य जीवनगौरव’ पुरस्कार प्रख्यात कवी आणण प्रागवतक ववचारांचे लेखक वसंत आबाजी
िहाके यांना जाहीर झाला.
• तसेच सामाणजक कायाकते राजें द्र बहाळकर यांना ववशेर् कृतज्ञता पुरस्कार, केरळ शाि सास्हत्य
पररर्देला िॉ. नरेंद्र दाभोळकर स्मृती पुरस्कार देण्यात येणार आहे.
• जीवनगौरव २ लाख रुपये आणण स्मृवतवचन्ह, कृतज्ञता पुरस्कार १ लाख रुपये आणण स्मृवतवचन्ह,
दाभोळकर स्मृती पुरस्कार १ लाख रुपये आणण स्मृवतवचन्ह; तसेच दोन्ही कायाकताा पुरस्कार, नाट्य
पुरस्कार आणण ग्रंर् पुरस्कार प्रत्येकी ५० हजार रुपये आणण स्मृवतवचन्ह असे या पुरस्कारांचे स्वरूप
आहे. महाराष्टर फाउंिेशनच्या पुरस्कारांचे हे २६वे वर्ा आहे.
इतर पुरस्कार शविेते
• कृष्णात खोत (कोल्हापूर): ‘ररिंगाण’ या कादंबरीसाठी लणलत ग्रंर् पुरस्कार.
• दत्ता पाटील (नाणशक): ‘हंिाभर चांदण्या’ या नाटकासाठी रा. शं. दातार नाट्य पुरस्कार.
• डनतीन ररिंढे: ‘णलळा पुस्तकांच्या’ या ग्रंर्ासाठी अ-पारंपररक ग्रंर् पुरस्कार.
• जमीलाबेगम पठाण इताकुला (मुंबई): सामाणजक िेत्रासाठी कायाकताा पुरस्कार.
• शहाजी गिस्हरे: समाज प्रबोधनासाठी कायाकताा पुरस्कार.

इमिान खान याांना बहिीनचा सवोच्च नागरिक पुिस्काि

• पाडकस्तानचे पंतप्रधान इमरान खान यांना १६ डिसेंबर रोजी बहरीन देशाचा सवोच्च नागररक पुरस्कार
‘डकिंग हमाद ऑिार ऑफ रेनेसां’ देऊन सन्माडनत करण्यात आले.
• बहरीनचे शाह हमाद वबन ईसा अल-खलीफा यांनी आपल्या महालात इमरान खान यांचे स्वागत केले
व त्यांनतर इमरान आणण शाह यांच्यात दोन्ही देशातील स्द्वपिीय मुद्द्यांवर तसेच जागवतक ववर्यावर
चचाा झाली.
• शाह यांच्या डनमंत्रणानंतर इमरान बहरीन येर्े गेले होते. बहरीनच्या राष्टरीय डदवस कायािमात त्यांनी
मुख्य पाहुणे म्हणून सहभाग घे तला.
• त्यांनी बहरीन मध्ये प्रवतडनवधमंिळ स्तरावरील चचाांमध्ये सहभाग घे तला होता. यामध्ये प्रामुख्याने
आर्मर्क मुद्द्यांवरून दोन्ही देशात सुरु असणाऱ्ा समस्या व यावर करता येणारी उपाययोजना यावरून
चचाा झाली.
• याव्यवतररकत बहरीन व पाडकस्तान यांच्यातील शैिणणक, वै ज्ञाडनक ववशलेर्ण, खेळ व वै द्कीय िेत्र
ववभागांमध्ये अंतगात सहकाया वाढवण्यासाठी एका ववशेर् करारावर स्वािरी करण्यात आली.
• टीप: पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांना यापूवीच ‘डकिंग हमाद ऑिार ऑफ रेने सां’ या पुरस्काराने सन्माडनत

Page | 286
 करण्यात आले होते.

गाांधी नागरिकत्व णशक्षण पुिस्काि

• पोतुागीज पंतप्रधान अँटोडनयो कोस्टा यांनी महात्मा गांधींच्या आदशाांना प्रोत्साहन देण्यासाठी ‘गांधी
नागररकत्व णशिण पुरस्कार’ स्थाडपत करण्याची घोर्णा केली आहे.
• राष्टरपती भवनात राष्टरपती रामनार् कोवविं द यांच्या अध्यिते खाली महात्मा गांधी यांच्या १५०व्या जयंती
वधाापन डदनाडनवमत्त आयोणजत राष्टरीय सवमतीच्या दुसऱ्ा बैठकीला संबोवधत करताना त्यांनी ही
घोर्णा केली.
• या सवमतीचा भाग होणारे अँटोडनयो कोस्टा हे एकमेव परदेशी पंतप्रधान आहेत. या सवमतीत अध्यि
रामनार् कोवविं द, उपराष्टरपती एम. व्यंकया नायिू, पंतप्रधान नरेंद्र मोदी, केंद्रीय मंडत्रमंिळ, मुख्यमंत्री,
गांधीवादी इत्यादींचा सहभाग आहे.
गाांधी नागरिकत्व णशक्षण पुिस्काि
• प्रवतवर्ी गांधी नागररक णशिण पुरस्कार महात्मा गांधींच्या वे गवे गळ्या ववचारांनी प्रेररत असेल.
• या पुरस्काराची पस्हली आवृ त्ती प्राणी कल्याणासाठी समर्षपत केली जाईल कारण महात्मा गांधींच्या
मते, एखाद्ा राष्टराच्या महानता तेर्ील प्राण्यांबरोबर कसा व्यवहार केला जातो यावरुन ओळखता
येऊ शकते.

बेन स्टोक्सला बीबीसी स्पोर्टसय पसयनॅणलटी ऑफ द इयि पुिस्काि

• ववर्श्कप आणण अशेसमधील चमकदार कामवगरीसाठी इंग्लंिचा अष्टपैलू खेळािू बेन स्टोकसला
‘बीबीसी स्पोट्सा पसानणलटी ऑफ द इयर’ पुरस्काराने गौरवण्यात आले आहे.
• स्टोकस इंग्लंिच्या ववर्श्कप ववजयाचा णशल्पकार ठरला होता. तसेच अशेस माणलकेतील लीड्स
कसोटीमध्ये त्याने अववर्श्सनीय खेळी साकारत संघाला र्रारक ववजय वमळवू न डदला होता.
• २००५ नंतर हा पुरस्कार प्राप्त करणारा स्टोकस पस्हलाच स्िकेटपटू आहे. २००५ मध्ये इंग्लंिचा
माजी कणाधार अँिू स्फ्लिंटॉफला या पुरस्कार वमळाला होता.
पुिस्कािाबद्दल
• या पुरस्काराची सुरुिात १९५४ साली करण्यात आली असून, िषाभरात कोण्याही क्रीडा प्रकारात
सिोत्तम कामवगरी करणाऱ्या खेळाडुला हा पुरस्कार देण्यात येतो.
• हा पुरस्कार नब्रनटश खेळाडूला अििा युनायटेड नकिंग्डममध्ये स्थावयक इतर देशाचा खेळाडू ज्याने
येिील खेळात मोठे योगदान नदले आहे , यांनाच प्रदान केला जातो.

Page | 287
 स्वदेशी बुलेटप्रूफ र्ॅक
े टसाठी अनुप वमश्रा याांना पुिस्काि
• आमी टेकनोलॉजी सेवमनारमध्ये लष्कर प्रमुख जनरल वबडपन रावत यांनी मेजर अनु प वमश्रा यांना
‘आमी डिझाईन लयूरो एकसीलेंस अवॉिा’ने सन्माडनत केले.
• अनुप वमश्रा यांना हा पुरस्कार त्यांनी तयार केलेल्या ‘सवा त्र कवच’ या स्वदेशी बुलेटप्रूफ जकेटसाठी
देण्यात आला आहे.
• हे जकेट १० मीटर अंतरावरून मारण्यात आलेल्या स्नायपर रायफल्सच्या मारलेल्या गोळ्याही झेलू
शकते. अशी िमता असणारा भारत जगातील वतसरा देश आहे .
• संपूणा शरीराला संरणित करणारे हे चौ्या स्तराचे (Level 4) बुलेटप्रुफ जकेट पुण्याच्या वमणलटरी
इंणजडनअररिंग कॉलेजमध्ये ववकवसत करण्यात आले आहे . याची इन्फन्टरीकिून चाचणी करण्यात
आली आहे .
• जम्मू-काशमीरमध्ये असताना एका ऑपरेशनदरम्यान मेजर अनु प यांना गोळी लागली होती. त्यावेळी
त्यांनी बुलेट प्रुफ जकेट घातले असल्याने गोळी शरीराला भे दू शकली नाही. मात्र गोळीचा पररणाम
शरीरावर झाला. त्यामुळे त्यांनी बुलेटप्रु फ जकेट बनवण्याचा डनणाय घे तला.
• डनयंत्रण रेर्ा आणण कास्शमर खोऱ्ात स्नायपर हल्ल्यांना बघू न जवानांसाठी पुणा शरीरासाठी सुरिा
कवच असणे गरजे चे असल्याचे त्यांना जाणवले होते.
आमी टेक्नोलॉर्ी सेवमनाि (ARTECH)
• २३ डिसेंबर रोजी नवी डदल्लीतील मानेकशॉ सेंटर येर्े आमी टेकनॉलॉजी सेवमनारचे आयोजन आमी
डिझाईन लयुरो, भारतीय सेना, भारतीय उद्ोग संघ (CII) आणण सोसायटी फॉर इंडियन डिफे न्स
मन्युफकचरसा यांनी केले होते.
• या सेवमनारची संकल्पना ‘Technologies for Non-Contact Warfare’ अशी होती.

श्रीकाांत, अांर्ुम चोप्रा याांना र्ीवनगौिव पुिस्काि

• भारतीय संघाचे माजी कणाधार व १९८३चा वल्िाकप णजिंकणाऱ्ा भारतीय संघाचे सदस्य कृष्णमाचारी
श्रीकांत आणण भारतीय मस्हला स्िकेट संघाची माजी कणाधार अंजु म चोप्रा यांना बीसीसीआयकिून
देण्यात येणारा यंदाचा सी. के. नायिू जीवनगौरव पुरस्कार जाहीर झाला आहे .
• बीसीसीआयचा वार्षर्क पुरस्कार ववतरण सोहळा १२ जानेवारी रोजी मुंबईत आयोणजत करण्यात
येणार असून या सोहळ्यात या पुरस्काराचे ववतरण करण्यात येणार आहे.
• श्रीकांत व अंजु म यांनी भारतीय स्िकेटमध्ये डदलेल्या उल्लेखनीय योगदानासाठी त्यांना जीवनगौरव
पुरस्काराने सन्माडनत करण्यात आले आहे . २५ लाख रुपये, सन्मानवचन्ह आणण प्रशस्स्तपत्रक असे या
पुरस्काराचे स्वरूप आहे.

Page | 288
 कृष्णमाचािी श्रीकाांत
• श्रीकांत यांनी १९८१ ते १९९२ यादरम्यान भारतीय संघाचे प्रवतडनवधत्व केले. ६० वर्ीय श्रीकांत यांनी
आंतरराष्टरीय स्िकेटमध्ये आपला वे गळा असा ठसा उमटवला होता.
• वे गवान गोलंदाजांनाही श्रीकांत हेल्मेटववना खेळायचे. १९८३च्या वल्िाकप फायनलमध्ये त्यांनी वे स्ट
इंडिजववरुद्ध महत्त्वपूणा अशी ३८ धावांची खेळी केली होती.
• वनिे कारकीदीत त्यांनी १४६ सामन्यांत ४ शतके आणण २७ अधा शतकांसह ४०९१ धावा केल्या तर
कसोटीत ४३ सामन्यांत त्यांनी २ शतके आणण १२ अधा शतकांसह २०६२ धावा केल्या.
• १९८९ मध्ये पाडकस्तान दौऱ्ासाठी श्रीकांत यांच्याकिे भारतीय संघाचे कणाधारपद सोपवण्यात आले
होते. याच दौऱ्ात सवचन तेंिुलकरने आंतरराष्टरीय स्िकेटमध्ये पदापाण केले होते .
• १९९२च्या वल्िाकपनंतर श्रीकांत यांनी आंतरराष्टरीय स्िकेटमधू न डनवृ त्ती घे तली. २००९ ते २०१२ पयांत
श्रीकांत यांच्याकिे राष्टरीय डनवि सवमतीचे अध्यिपद होते.
अांर्ुम चोप्रा
• अंजु म चोप्रा भारतीय मस्हला स्िकेटमधील सवाात यशस्वी स्िकेटपटूंपैकी एक आहे.
• अंजु मने १२ कसोटी सामन्यांत ५४८ धावा केल्या तर १२७ एकडदवसीय सामन्यांत १ शतक आणण १८
अधा शतकांसह वतने २८५६ धावा केल्या.

अांतिाळवीि हक्रस्टीना कोचने िचला ववक्रम

• अंतराळवीर स्िस्टीना कोचने मस्हला वगाात अंतराळ स्थानकात सवाावधक डदवस व्यतीत करण्याचा
वविम रचला आहे . ती १४ माचा २०१९ पासून अंतराळ स्थानकात आहे.
• वतने पेग्गी णव्हटसनचा वविम मोिीत काढला. पेग्गी णव्हटसनने २०१६-१७ मध्ये २८८ डदवस अंतराळ
स्थानकात व्यतीत करण्याचा वविम केला होता.
• स्िस्टीना कोच फेिुवारी २०२० पयांत अंतराळातच राहणार असून, अशाप्रकारे ती एकूण ३२८ डदवस
अंतराळ स्थानकात राहणार आहे.
• पुरुर्ांच्या गटात अमेररक
े च्या स्कॉट केलीने सवाावधक डदवस अंतराळ स्थानकात व्यतीत करण्याचा
वविम केला असून, २०१५-१६ मध्ये त्याने अवकाशात ३४० डदवस व्यतीत केले होते.
• नासाच्या अंतराळिीर असलेली क्रक्रक्रस्टना विद्युत अणभयंता आहे . वतच्या या ववस्ताररत वमशनमुळे
नासाला दीघाकालीन अवकाश प्रवासाववर्यी णशकण्यास मदत होणार आहे.
ऑल वूमन स्पेस वॉक
• ऑक्तटोबर २०१९ मध्ये क्रक्रक्रस्टना कोच आणण जे वसका मीर या दोर्ींनी अंतराळात पक्रहला ‘ऑल वू मन
स्पेस वॉक’ करून इवतहास रचला होता.

Page | 289
• यापूिी स्पेसिॉक करणाऱ्या टीममध्ये पुरुष अंतराळिीरांचाही समािे श असायचा. परंतु केिळ मक्रहला
अंतराळिीरांनी स्पेसिॉक करण्याची ही पक्रहलीच िेळ होती.
नासा
• नासा अिाात नॅशनल एरोनॉनटक्तस अँड स्पेस ॲडवमननस्टरेशन (NASA: National Aeronautics
and Space Administration) ही अंतराळ संशोधन करणारी अमेररकन संस्था आहे.
• २९ जु लै १९५८ रोजी अमेररक
े च्या राष्ट्रीय िै माननकी ि अंतराळसंशोधन कायद्यान्िये आधीच्या नॅशनल
अॅॅर्डिायझरी कवमटी ऑफ एरोनॉनटक्तस ऊफा नाका या संस्थेच्या जागी, नासा स्थापण्यात आली.
• १ ऑक्तटोबर १९५८ पासून संस्थेचे कामकाज चालू झाले. तेव्हापासून, अमेररक े चे सिा अंतराळ
कायाक्रम नासाद्वारे चालविले जातात. नासाचे मुख्यालय अमेररक
े ची राजधानी िॉवशिंग्टन येिे स्थस्थत
आहे.
सामान्यज्ञान
• अवकाशात जाणारा पस्हला मानव: युरी गागारीन (रणशया)
• अवकाशात जाणारी पस्हली िी: व्हलेंटीना टेरेस्कोव्हा (रणशया)
• स्पेस वॉक करणारे पस्हले व्यकती: अॅलेकसी णलओनॉन (रणशया)
• स्पेस वॉक करणारी पस्हली िी: स्वेतलाना सववत्स्काया (रणशया)

Page | 290
 चर्थचत व्यक्ती
पिवेझ मुशियफ
• पाडकस्तानचे माजी राष्टरपती परवे झ मुशराफ यांना पाडकस्तानातील ववशेर् न्यायालयाद्वारे देशद्रोहाच्या
खटल्यात मृत्युदंिाची णशिा सुनावण्यात आली आहे .
• परंतु मुशराफ सध्या पाडकस्तानात नसून, त्यांची प्रकृती ठीक नसल्यामुळे त्यांच्यावर दुबईत उपचार
सुरू आहेत. यामुळे या णशिेच्या अंमलबजावणीवर प्रश्वचन्ह आहे.
• मुशराफ यांना २०१६ मध्ये सवोच्च न्यायालयाने और्धोपचारासाठी परदेशात जाण्याची परवानगी
डदली. न्यायालयाच्या आदेशानंतर सरकारनेही त्यांना परदेशात जाण्याची मुभा डदली होती.
• १७ डिसेंबर रोजी मुशरफा त्यांच्यावरील खटल्याची अंवतम सुनावणी होती. यामध्ये, पेशावर उच्च
न्यायालयाचे मुख्य न्यायाधीश वकर अहमद यांच्या अध्यितेखाली ३ न्यायाधीशांच्या खंिपीठाने हा
डनणाय सुनावला.
• प्राप्त मास्हतीनुसार या खटल्याचा डनणाय हा बहुमताने घे ण्यात आला आहे , ३ पैकी २ न्यायाधीशांनी
मुशराफ यांच्याववरुद्ध डनणाय डदला आहे.
• णशिा होण्याआधी मुशराफ यांचा मृत्यू झाला तर इस्लामाबादच्या िी-चौकात त्यांचा मृतदेह तीन
डदवस लटकवून ठेवण्यात यावा असे डनदेश १६७ पानी डनकालपत्रात देण्यात आले आहेत.
• मुशराफ यांनी ३ नोव्हेंबर २००७ रोजी देशात आणीबाणी लादली होती. ही आणीबाणी घटनाबाय
असल्याचा आरोप करत त्यांच्यावर देशद्रोहाचा गुन्हा दाखल करण्यात आला होता.
• पाडकस्तानी राज्यघटनेत राज्यघटनेच्या अंमलबजावणीस स्थवगती डदल्यास आजन्म कारावासाची
डकिंवा देहदंिाची तरतूद असतानाही मुशराफ यांनी २००७ मध्ये पाडकस्तानात आणीबाणी लादली
होती.
• पाडकस्तानमधील तत्कालीन मुस्स्लम लीगच्या नवाझ शरीफ यांच्या सरकारने परवे झ मुशराफ यांच्या
ववरुद्ध यावचका दाखल केली होती.
• २०१३ पासून हे प्रकरण न्यायप्रववि होते. डिसेंबर २०१३ मध्ये त्यांच्याववरोधात देशद्रोहाचा खटला
दाखल झाला होता. त्यानंतर ३१ माचा २०१४मध्ये मुशराफ यांना आरोपी घोडर्त करण्यात आले आणण
त्याचवर्ी सप्टेंबरमध्ये ववशेर् न्यायालयात सािी नोंदवल्या गेल्या.
• एखाद्ा सेवे तील अर्वा डनवृ त्त लष्करप्रमुखावर देशद्रोहाचा खटला चालवू न त्याला मृत्यूदंिाची णशिा
सुनावण्यात आल्याची ही पाडकस्तानमधील पस्हलीच वेळ आहे.
िीवनपररचय
• जनरल परवे झ मुशराफ यांचा जन्म ११ ऑगस्ट १९४३ रोजी जन्म झाला, तेव्हा डिडटशांची राजवट

Page | 291
 होती. फाळणीनंतर हे कुटुंब कराचीत वास्तव्यास गेले. त्यांचे विील राजनैवतक अवधकारी होते.
• मुशराफ कुटुंबाने १९४९ ते १९५६ हा सात वर्ाांचा काळ टकीामध्ये व्यतीत केला. त्यामुळे परवे झ
मुशराफ यांना टकीाश उत्तम बोलता येते . त्यांचे णशिण मात्र कराचीत झाले.
• १९६१ मध्ये त्यांनी पाडकस्तान वमणलटरी अकिमीत प्रवे श घे तला. १९६५च्या युद्धात त्यांनी सहभाग
घे तला होता. त्या वेळी त्यांना पाडकस्तानचा शौया पुरस्कारही वमळाला होता.
• क्वेट्टा आणण डिटन येर्ेही त्यांनी प्रणशिण घे तले आहे. १९९१ मध्ये ते मेजर जनरल झाले व १९९५ मध्ये
लेफ्टनं ट जनरल बनले.
• मुशराफ यांची १९९८ मध्ये जनरलपदावर बढती झाली आणण तत्कालीन पंतप्रधान नवाझ शरीफ यांनी
त्यांची लष्करप्रमुखपदावर डनयुकती केली.
• या काळात सत्तासंघर्ा होऊन शरीफ यांच्याशी त्यांचे संबंध वबघिले . १९९९ मध्ये नवाज शरीफ
सरकारववरुद्ध बंि करून सत्ता हाती घे तली.
• त्यानंतर २००१ ते २००८ दरम्यान लष्करी राजवटीत ते देशाचे राष्टरपती होते. या काळात त्यांनी
पाडकस्तानात लोकशाही मागााने डनविणुका घे ण्याचे टाळले व नवे सरकार स्थापन होऊ डदले नाही.
• कारगील युद्धाचा खलनायक ठरलेले जनरल परवे झ मुशराफ आपल्या कारडकदीत भारत-पाडकस्तान
संबंधातील शत्रुत्वाला खतपाणी घातले.
• २००८ मध्ये २ मुख्य सत्ताधारी पिांनी त्यांच्याववरोधात महाणभयोगाचे आरोप डनणश्चत केल्यानं तर
मुशराफ यांनी राष्टराध्यिपदाचा राजीनामा डदला.
• २०१३ मध्ये नवाझ शरीफ यांच्या पाडकस्तान मुस्स्लम लीग पिाची सत्ता आली तेव्हा त्यांच्यावर
देशद्रोहाचा गुन्हा दाखल करण्यात आला.

ववकास खािगे
• सरकारच्या कारभारात महत्त्वाची भूवमका बजावणाऱ्ा मुख्यमंत्री उद्धव ठाकरे यांचे प्रधान सवचव
म्हणून भू र्ण गगराणी आणण ववकास खारगे यांची डनयुकती करण्यात आली आहे .
• १९९४च्या तुकिीचे भारतीय प्रशासन सेवे तील अवधकारी असलेले खारगे १ जानेवारी २०१५ पासून
राज्य सरकारच्या वने आणण जमीन संपादन ववभागाचे प्रधान सवचव म्हणून कायारत होते.
• भारतीय प्रशासन सेवे त त्यांनी त्यांच्या तुकिीमध्ये देशात ३४वा आणण महाराष्टरात पस्हला िमांक
वमळववला होता.
• २०१४ मध्ये त्यांनी तत्कालीन मुख्यमंत्री यांचे सवचव म्हणून देखील काम पास्हले होते .
• मूळचे कोल्हापूर णजल्यातील इचलकरंजीचे असलेले ववकास खारगे यांचा जन्म १७ माचा १९६८ रोजी
झाला.

Page | 292
• पुण्याच्या शासकीय महाववद्ालयातून त्यांनी अणभयांडत्रकीच्या इलेकटरॉडनकस अँि टेणलकम्युडनकेशन
या ववर्यातील पदवी संपादन केली. तसेच युक े च्या युनणव्हावसटी ऑफ ससेकसमधू न एम.ए. (गव्हनान्स
अँि िेव्हलपमेंट) पूणा केले आहे.
• त्यांनी ‘पंचायत राज वसस्स्टम-ए न्यू रोल’ नावाचे पुस्तक णलस्हले असून ‘यशदा’ने ते प्रकाणशत केले
आहे.
प्रशासनाचा गाढा अनुभव
• चंद्रपूर णजल्यातील िम्हपुरी येर्े सहायक णजल्हावधकारी, नागपूर आणण चंद्रपूर णजल्हा पररर्देचे मुख्य
कायाकारी अवधकारी तसेच यवतमाळ आणण औरंगाबादचे णजल्हावधकारी म्हणून त्यांनी यापूवी काम
केले आहे .
• मुंबई येर्े वविीकर सहआयुकत, सामान्य प्रशासन ववभागाचे उपसवचव, भूजल सवे िण आणण ववकास
संस्थेचे संचालक, कुटुंब कल्याण आयुकत, राष्टरीय ग्रामीण आरोग्य अणभयानचे संचालक, राज्य रस्ते
पररवहन महामंिळाचे व्यवस्थापकीय संचालक, बृहन्मुंबईचे अवतररकत आयुकत तसेच वन ववभागाचे
सवचव अशा महत्त्वाच्या पदांवर ते होते.
अनेक पुिस्कािाांचे मानकिी
• ववकास खारगे यांना यापूवी ववववध पुरस्कारांनी सन्माडनत करण्यात आले आहे . त्यांना नु कताच ९वा
अर्ा केअर ॲवॉिा वमळाला आहे.
• याणशवाय राष्टरीय ग्रामीण आरोग्य अणभयान हे कायाालय राज्यातील पस्हले पेपरलेस ई-ऑडफस
केल्याबिल राजीव गांधी प्रशासकीय सुधारणा पुरस्कार, औरंगाबाद णजल्यात धार्ममक सलोखा
राखल्याबिल महात्मा गांधी शांतता पुरस्कार, त्याचप्रमाणे यवतमाळ णजल्यात सािरता कायािम
प्रभावीररत्या राबववल्याबिल तत्कालीन पंतप्रधानांच्या हस्ते सत्येन वमत्रा राष्टरीय पुरस्कारानेदेखील
त्यांना सन्माडनत करण्यात आले आहे.
प्रमुख योगदान
• खारगे यांनी शासनाच्या वन ववभागाचे प्रधान सवचव म्हणून केलेल्या कामवगरीचे देशपातळीवरुन
कौतुक झाले आहे .
• ५० कोटी वृ ि लागविीच्या महत्त्वाकांिी प्रकल्पामध्ये त्यांच्या मागादशानाखाली उस्िष्टापेिा अवधक
वृ ि लागवि झाली आहे.
• कुटुंब कल्याण आयुकत म्हणून त्यांनी केलेल्या प्रयत्नांमुळे राज्यातील णलिंगदर ८८३ वरुन ९३४ पयांत
वाढला.
• भूजल सवे िण ववभागाचे संचालक म्हणून त्यांनी हाताने तसेच वीजेवर चालणारे पंप तयार करण्यात
महत्त्वाची भूवमका बजावली. हे पंप कालांतराने सौरऊजेवर देखील चालण्याची व्यवस्था करण्यात

Page | 293
 आली.
• बालमजु री डनमूालनाच्या कायािमात औरंगाबादचे णजल्हावधकारी असताना ४ हजार बालमजु रांची
सुटका करून त्यांच्या णशिणाची व्यवस्था केली.
आांतििाष्ट्रीय स्तिाविील सहभाग
• ववकास खारगे यांनी अनेक आंतरराष्टरीय बैठका आणण पररर्दामध्ये सहभाग घे तला आहे .
• यामध्ये र्ायलंि, स्वीिन, यूके , िाणझल, दणिण कोररया, बांग्ला देश, मलेणशया, स्पेन, वसिंगापूर,
केडनया, चीन, अमेररका, दुबई, पोलंि आणण इिायल अशा देशांचा समावे श आहे.
भूषण गगिाणी याांच्याबद्दल
• भूर्ण गगराणी हे १९९०च्या तुकिीचे आयएएस अवधकारी आहेत. ते मराठी हा मुख्य ववर्य घे ऊन
आयएएस झालेले आहेत.
• त्यांनी याआधी नारायण राणे, ववलासराव देशमुख, देवें द्र फिणवीस हे मुख्यमंत्री असताना त्यांचे
प्रधान सवचव म्हणून काम पास्हले आहे.
• वसिकोचे व्यवस्थापकीय संचालक असताना त्यांनी नवी मुंबई ववमानतळ प्रकल्पाला गती डदली
होती.

सना मरिन: र्गातील सवायत तरुण पांतप्रधान

• जगातील सवाात तरुण पंतप्रधान बनण्याचा बहुमान डफनलँिच्या सना मररन यांना वमळाला आहे.
वयाच्या अवघ्या ३४व्या वर्ी त्या डफनलँिच्या पंतप्रधान बनल्या आहेत.
• माजी वाहतूक व पररवहन मंत्री असलेल्या सना मररन या डफनलँिच्या राजकारणात सिीय असून
येर्ील सोशल िेम्रोकेट पाटीने पंतप्रधानपदासाठी त्यांची डनवि केली आहे .
• त्यामुळे त्या केवळ या देशाच्याच नव्हे तर जगाच्या इवतहासातील सवाांत तरुण पंतप्रधान बनल्या
आहेत. त्यांनी मावळते पंतप्रधान एन्टी ररने यांची जागा घे तली आहे .
• एका आंदोलनावरुन ररने यांच्या पिाचा त्यांच्या सहयोगी पिाने पाठींबा काढून घे तला होता,
त्यामुळे त्यांना आपल्या पदाचा राजीनामा द्ावा लागला होता. त्यानंतर त्यांच्या जागी सना मररन
यांची डनवि झाली.
• त्यामुळे सना मररन (वय ३४) या जगातील सवाावधक तरुण राष्टरप्रमुख बनल्या आहेत. यापूवी हा
वविम युिेनचे पंतप्रधान ओलेकसी होन्चारुक (वय ३५) यांच्या नावावर होता.
• मररन यांचा जन्म १६ नोव्हेंबर १९८५ रोजी झाला आहे . २०१५ मध्ये त्या पस्हल्यांदा संसदेवर डनविून
गेल्या होत्या. त्यानंतर २०१९ मध्ये त्या सरकारमध्ये सहभागी झाल्या व मंत्री बनल्या होत्या.
• टीप: राजीव गांधी हे भारताचे सवाात तरुण पंतप्रधान आहेत. त्यांनी वयाच्या ४०व्या वर्ी देशाच्या

Page | 294
 पंतप्रधान पदाची धु रा हाती घे तली होती.

ग्रेटा थनबगय: टाइम पसयन ऑफ द इयि

• स्वीिनमधील १६ वर्ीय पयाावरण कायाकती ग्रेटा र्नबगा टाइम मगझीनच्या ‘पसान ऑफ द इयर’
सन्मानाची मानकरी ठरली आहे. हा सन्मान प्राप्त करणारी ग्रेटा ही सवाात तरुण व्यकती ठरली आहे.
• वर्ाभरातील घिामोिींवर सवाावधक पररणाम करणाऱ्ा व्यकती डकिंवा बातमीला टाइम मावसकाकिून
‘पसान ऑफ द इयर पुरस्कार’ डदला जातो.
ग्रेटा थनबगव
• ग्रेटा िनबगाचा जन्म ३ जानेिारी २००३ रोजी स्िीडनमध्ये झाला. ग्रेटा स्कूल स्टराइक फॉर क्तलायमेट
मूव्हमेंट नकिंिा फ्रायडेज फॉर फ्युचर नकिंिा युि फॉर क्तलायमेट या नािाने प्रवसद्ध आंदोलनांची
संस्थानपका आहे.
• या आंदोलनाची सुरुिात ऑगस्ट २०१८ मध्ये झाली, जेव्हा पॅररस करारानुसार काबान उ्सजा न कमी
करण्यासाठी सरकारने काया करािे यासाठी ग्रेटाने स्िीनडश संसदेसमोर ननदशाने केली होती.
• ्यानंतर ग्रेटाने दर शुक्रिारी शाळा बुडिू न पयाािरणासाठी स्िीनडश संसदेसमोर ननदशाने करण्यास
सुरुिात केली. हळूहळू वतच्या या मोक्रहमेला इतर विद्याथ्याांचाही पाठींबा वमळू लागला.
• वतची प्रेरणा र्ेऊन नडसेंबर २०१८पयांत जगातील २७० शहरांमधील २०,००० शाळांमध्ये विद्याथ्याांद्वारे
उपोषण करण्यात आले होते.
• स्टॉकहोममधील टेड टॉकला संबोवधत करण्यासाठीही ग्रेटाला आमंनत्रत करण्यात आले होते.
यावशिाय वतला २०१९च्या नोबेल शांतता पुरस्कारासाठी नामांनकत करण्यात आले होते.
• वयाच्या अवघ्या १६व्या वर्ी नोबेल पुरस्कारासाठी नामांकन वमळवणारी ग्रेटा र्नबगा अवघ्या काही
मस्हन्यांत जगातील पयाावरणीय चळवळीची आंतरराष्टरीय राजदूत झाली.
• २०१८च्या डिसेंबरमध्ये पोलंिच्या कटोववस शहरात आयोणजत जागवतक हवामान पररर्देस संबोवधत
करण्याचा मान शाळकरी ग्रेटाला वमळाला होता.
• तसेच डिसेंबर २०१९ मध्ये माडद्रद (स्पेन) येर्े आयोणजत संयुकत राष्टर हवामान बदल पररर्देत (COP-
25) देखील वतने भार्ण केले होते .
• यावर्ी वतला पयाावरण संरिणासाठी राईट लाइवलीहुि पुरस्कार २०१९ तसेच ॲमनेस्टी इंटरनॅशनल
या संस्थेचा ‘ॲम्बेसडर ऑफ कॉनसाइंस’ (Ambassador of Conscience) हा पुरस्कार हा
पुरस्कार प्रदान करण्यात आला आहे.
२०१९ साठी टाइम मॅगझीनद्वािे सन्माननत इति व्यक्ती
• वर्ाातील सवोत्कृष्ट ॲर्लीट: यूएस मस्हला सॉकर टीम.

Page | 295
• वर्ााचे संरिक: यूएस पस्ललक सव्हांट्स.
• वर्ाातील मनोरंजन: गायक णलझो.
• वर्ाातील व्यवसायातील व्यकती: डिस्नेचे मुख्य कायाकारी अवधकारी बॉब आयगर.

हषयवधय न शृांगला: नवे पििाष्ट्र सवचव

• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अध्यितेखालील केंद्रीय मंडत्रमंिळाने अनु भवी राजनैवतक अवधकारी
हर्ावधा न शृंगला यांची नवे परराष्टर सवचव म्हणून डनयुकती केली आहे.
• शृंगला यांची डनयुकती २ वर्ाांच्या कालावधीसाठी करण्यात आली असून, ते जानेवारी २०२० मध्ये
डनवृ त्त होत असलेल्या ववजय गोखले यांची जागा घे तील.
• ते भारताचे ३३वे परराष्टर सवचव असतील. २९ जानेवारी २०२० रोजी ते पदभार स्वीकारतील. सध्या ते
अमेररकेत भारताचे राजदूत आहेत.
• भारतीय परराष्टर सेवे च्या (आयएफएस) १९८४ च्या तुकिीचे अवधकारी असलेले शृंगला भारताच्या
शेजारी देशांबाबतचे तज्ज्ञ मानले जातात.
• यापूवी त्यांनी बांगलादेशमध्ये भारतीय उच्चायुकत व र्ायलंिमध्ये राजदूत म्हणून काम पास्हले आहे.
• शृंगला यांनी डदल्लीतील सेंट स्टीफन्स कॉलेजमध्ये आपले णशिण पूणा केलं आहे. आयएफएस
अवधकारी बनण्याआधी त्यांनी खासगी िेत्रातही नोकरी केली होती.
• आपल्या ३५ वर्ाांच्या कायाकाळात त्यांनी अनेक महत्त्वांच्या पदावर काम केले आहे. अमेररकेत
भारताचे राजदूत म्हणून रुजू होण्याआधी ते बांगलादेश आणण र्ायलंिमध्ये भारताचे राजदूत होते.
• णव्हएतनाम, इस्राईल आणण दणिण आडफ्रका या देशांमध्येही सरकारने त्यांची महत्त्वाच्या पदांवर
डनयुकती केली होती.
• त्यांनी युएनएस्केप (UNESCAP) मध्ये कायमस्वरुपी भारतीय प्रवतडनधी म्हणून काम पास्हले आहे.
परराष्टर मंत्रालयात त्यांनी संयुकत राष्टरांच्या राजकीय आणण साका ववभागांचे नेतृत्व केले आहे.
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांचा अमेररकेत ‘हाऊिी मोदी’ कायािम यावर्ी पार पिला होता. हा कायािम
यशस्वी करण्यामागे शृंगला यांचा मोठा वाटा होता.
• अमेररकेतील ५० हजार भारतीयांशी संवाद साधण्यासाठी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी व अमेररक
े चे राष्टराध्यि
िोनाल्ि टरम्प या कायािमात एकत्र आले होते.
• वचास्ववादी टरम्प प्रशासन, लष्करी आणण आर्मर्क प्रभाव वाढवण्याचा चीनचा प्रयत्न, अशी परराष्टर
धोरणववर्यक आव्हाने भारताला भेिसावत असताना शृंगला यांची डनयुकती झाली आहे.
भारताच्या नव्या नागररकत्व कायद्ावर अनेक देशांकिून टीका होत असताना, या संदभाात जास्तीत
जास्त देशांशी राजनैवतक मागााने संपका साधणे, हे शृंगला यांच्यापुढील तातिीचे काम राहील.

Page | 296
 द्रनधनवाताव
डॉ. श्रीिाम लागू
• आपल्या नै सर्मगक अणभनयाच्या बळावर मराठी व स्हिंदी वचत्रपटसृष्टीवर अवधराज्य गाजवणारे चतुरि
अणभनेते, मराठी रंगभूमीचा अनणभडर्कत नटसम्राट, ज्येि सामाणजक कायाकते िॉ. श्रीराम लागू यांचे
१७ डिसेंबर रोजी वृ द्धपकाळाने डनधन झाले. ते ९२ वर्ाांचे होते.
• अंधश्रद्धेववरूद्ध समाजात जागृती करण्यासाठी त्यांनी ववशेर् योगदान डदले होते . अणभनयासोबत
परखि ववचार मां िणारे वववेकवादी अणभनेते म्हणून त्यांची ओळख होती.
र्ीवनपरिचय
• िॉ. श्रीराम लागू यांचा जन्म १६ नोव्हेंबर १९२७ रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव बाळकृष्ण, तर
आईचे नाव सत्यभामा होते . त्यांच्या पत्नी डदपा लागू या प्रवसद्ध नाट्यअणभनेत्री आहेत.
• त्यांनी पुण्यातील भावे हायस्कूलमध्ये शालेय णशिण व फग्युासन कॉलेजमधू न महाववद्ालयीन
णशिण पूणा केले आणण नंतर बी. जे . वै द्कीय महाववद्ालयात त्यांनी वै द्कीय िेत्रातील उच्च णशिण
(MBBS) घे तले.
िांगभू मीविील कािकीदय
• वै द्कीय णशिण घे त असतानाच लागूंनी नाटकांमध्ये काम करायला सुरुवात केली. नंतर भालबा
केळकर यांच्यासारख्या समववचारी वररि स्नेयांसोबत त्यांनी पुरोगामी नाट्य संस्था सुरू केली.
• लागूंनी पन्नासच्या दशकामध्ये कान, नाक आणण घसा यांच्या शिस्ियांचे प्रणशिण घे तले आणण
नंतर पुण्यामध्येच पाच वर्े काम केले.
• कनिा आणण इंग्लंिमध्येही त्यांनी वै द्कीय िेत्रातील उच्च णशिणाचे धिे वगरवले. वै द्कीय पेशा
सांभाळत त्यांनी अणभनयाचे णशवधनुष्य लीलया पेलले.
• पुरोगामी नाट्य संस्था-पुणे आणण रंगायन-मुंबई या दोन्ही संस्थांच्या माध्यमातून त्यांनी रंगभूमी
व्यापून टाकली.
• वसंत कानेटकर णलणखत ‘इर्े ओशाळला मृत्यू’ या नाटकाच्या माध्यमातून १९६९ साली त्यांनी पूणा
वेळ अणभनेता म्हणून काम करायला सुरुवात केली.
• कुसु माग्रज णलणखत ‘नटसम्राट’ या नाटकात त्यांनी साकारलेली गणपत ऊफा अर्पपा बेलवलकर यांची
भूवमका अजरामर झाली.
• त्यांनी वसंत कानेटकर, वव. वा. णशरवािकर (कुसु माग्रज), गो. नी. दां िेकर, श्री. ना. पेंिसे, प्रे मानंद
गज्वी, शयाम मनोहर यांच्या नाटकात काम केले.
• त्यांच्या अणभनय कारकीदीतील ‘नटसम्राट’ हे नाटक, ‘वसिंहासन’, ‘डपिंजरा’, ‘मुकता’ यांसारखे मराठी

Page | 297
 वसनेमे मैलाचा दगि ठरले आहेत.
• ‘घरोंदा’, ‘डकनारा’, ‘इमान धरम’, ‘एक डदन अचानक’ इत्यादी स्हिंदी वचत्रपटातल्या त्यांच्या भूवमका
संस्मरणीय आहेत.
• लागू यांनी सु मारे ४ दशके मराठी आणण स्हिंदी वचत्रपटसृष्टीमध्ये काम केले. त्यांनी १०० हून अवधक
स्हिंदी वचत्रपटात आणण ४० पेिा अवधक मराठी वचत्रपटात काम केले.
• यासोबतीच त्यांनी २० हून अवधक मराठी नाटकांचे आणण झाकोळ या एकमेव मराठी वचत्रपटाचे
डदग्दशानही केले. मराठी, स्हिंदीबरोबरच त्यांनी गुजराती रंगभूमीवरही काम केले.
• वगधािे, स्हमालयाची सावली, गाबो, उद्धध्वस्त धमाशाळा, कस्तु रीमृग, एकच र्पयाला, शतखंि,
चाणाकय ववष्णुगुप्त, कांती मडिया इत्यादी अनुवाडदत गुजराती नाटकाचे डदग्दशान त्यांनी केले .
• नटसम्राट नाटकातील एक वाकय, “आम्ही फकत लमाण, इकिचा माल वतकिे नेऊन टाकणारे.”
त्यावरून लागू यांनी ‘लमाण’ नावाचे आत्मचररत्र णलस्हले आहे.
पुिस्काि व सन्मान
• पद्मश्री (१९७४)
• डफल्मफेअर पुरस्कार (१९७८)
• काणलदास सन्मान (१९९७)
• दीनानार् मंगेशकर जीवनगौरव पुरस्कार (२००६)
• पुण्यभू र्ण पुरस्कार (२००७)
• संगीत नाटक अकादमी फलोणशप (२०१०)
• राजर्ी शाहू कलागौरव पुरस्कार (२०१२)
समािकायव
• िॉ. लागू यांनी अणभनयासोबत सामाणजक जीवनातही उल्लेखनीय काया केले. ववचार स्वातंत्र्याची
चळवळ, अंधश्रद्धा डनमूालन यांसारख्या चळवळीत त्यांचा सस्िय सहभाग होता.
• महाराष्टरात अनेक संस्था व व्यकती सेवाभावी वृ त्तीने काम करतात. त्यांच्यासाठी सामाणजक कृतज्ञता
डनधी उभारण्याचे श्रेयही िॉ. लागू यांनाच जाते.
• केवळ आपल्या लोकडप्रयतेच्या नावाने लोकांकिून देणग्या घे ण्याऐवजी सामाणजक कायाामागील
भूवमका पटवू न त्यांनी मोठा डनधी उभारला.
• त्यामुळे सामाणजक चळवळीतील कायाकत्याांना िॉ. श्रीराम लागू अवतशय जवळचे वाटत. त्यांचे
‘लमाण’ हे आत्मचररत्र खूपच गाजले.
लागू आणण वाद

Page | 298
• िॉ. लागू हे बुवद्धप्रामाण्यवादी अणभनेते आणण स्पष्ट वकते ववचारवं त म्हणून ओळखले जात. महाराष्टर
अंधश्रद्धा डनमूालन सवमतीच्या माध्यमातून त्यांनी सामाणजक समस्यांवर रोखठोक भूवमका मां िल्या.
• देवळातील देवाची मूती केवळ दगि असल्याचे मत त्यांनी प्रकट मुलाखतीदरम्यान मां िल्यानं तर
खळबळ उिाली होती. देवाला ररटायर करा, अशी मां िणीही त्यांनी एका वै चाररक लेखाच्या
माध्यमातून केली होती.
• सुणशणित लोकदेखील नवस वगैरे करतात, हे पाहून वाईट वाटते . आपल्या जीवनाचे आपणच
णशल्पकार असतो, असे ते नेहमी तरुण डपढीला सांगत असत.
• बुवाबाजीमुळे परमेशवराचे बाजारीकरण झाले असून, देवाच्या नावाने व्यापार करणारे धू ता लोक
समाजाचे शत्रू आहेत, असे ते स्पष्टपणे सांगत.
तन्वीि सन्मान
• िॉ. श्रीराम लागू यांचा तन्वीर हा मुलगा मुंबईत लोकलमधू न प्रवास करीत असतानाच झोपिपट्टीतील
एका अज्ञाताने णभरकावलेला दगि लागून मृत्यु मुखी पिला होता.
• त्याच्या स्मरणार्ा त्यांनी रूपवेध हे प्रवतिान स्थापन केले होते. या प्रवतिानतफे २००४ सालापासून
ज्येि रंगकमींचा ‘तन्वीर सन्मान’ देऊन गौरव केला जातो.
• अलीकिेच नसीरुिीन शाह यांना यंदाचा तन्वीर सन्मान तर महाराष्टर सांस्कृवतक केंद्राला तन्वीर
नाट्यधमी पुरस्कार प्रदान करण्यात आला होता.

बॉब ववणलस
• सहा फूट, सहा इंच उंचीचे वे गवान गोलंदाज आणण इंग्लंिचे माजी कणाधार बॉब ववणलस यांचे ४
नडसेंबर रोजी डनधन झाले. ते ७० वर्ाांचे होते .
• ववणलस यांनी वयाच्या २१व्या वर्ी १९७१च्या ॲशेस माणलकेत पदापाण केले. इंग्लंिने सात सामन्यांची
ती माणलका २-० अशी णजिंकली होती.
• १९७१ ते १९८४ या कालावधीतील त्यांनी ९० कसोटी सामन्यांत ३२५ बळी आणण ६४ एकडदवसीय
सामन्यांत ८० बळी वमळवले.
• १९८१च्या हेडििंग्ले येर्ील ऐवतहावसक कसोटी सामन्यात इंग्लंिने ऑस्टरेणलयावर मात केली. त्या
सामन्यात ववणलस यांनी कारकीदीतील सवोत्तम कामवगरी करताना ४३ धावांत ८ बळी वमळवले होते.
• सवाावधक कसोटी बळी घे णाऱ्ा इंस्ग्लश गोलंदाजांमध्ये णजमी अँिरसन, इयान बोर्म आणण स्टुअटा
िॉि यांच्यानंतर ववणलस यांचा चौर्ा िमांक लागतो.
• डनवृ त्तीनंतर ववणलस यांनी बीबीसीसी टीव्ही’ आणण स्काय स्पोट्सा यांच्यासाठी स्िकेट समालोचकाचे
काम केले.

Page | 299
• आपल्या दीघा पल्ल्याच्या रनअपसाठी ववशेर् ओळखल्या जाणाऱ्ा ववणलस यांचा गतवर्ी ईसीबीतफे
जाहीर केलेल्या सवाकालीन सवोत्तम संघातही समावे श करण्यात आला होता.
• ववणलस यांनी सुरुवातीच्या व्यावसावयक कारकीदीत सरे संघाचे २ वर्े प्रवतडनवधत्व केले. मग १२ वर्े
ते वॉर्मवकशायरकिून खेळले. प्रर्म श्रे णी स्िकेटमध्ये त्यांनी ३०८ सामन्यांत ८९९ बळी घे तले .

बािकोडचे सहसांशोधक र्ार्य लॉिि

• डकरकोळ वविीच्या िेत्रातील व्यवहार सवाासाठीच ज्यामुळे सोपे झाले , त्या बारकोिचे सहसंशोधक
व अमेररकी अणभयंता जॉजा लॉरर यांचे उत्तर करोणलना येर्े वयाच्या ९४व्या वर्ी डनधन झाले.
• बहुतेक वस्तूंवर जी काळ्या रेघांची पट्टी डदसते त्याला बारकोि असे म्हणतात. तो १२ अंकांचा एक
सांकेतांक असतो ज्यावरून ते उत्पादन ओळखता येते.
• आज जगात वविीसाठी असलेल्या बहुतांश वस्तूंवर बारकोि लावलेला असतो. आयबीएम कंपनीत
काम करीत असताना जॉज लॉरर यांनी युडनव्हसाल प्रॉिकट कोि म्हणजे बारकोि ववकवसत केले
होते.
• हा बारकोि वाचण्यासाठी लागणारा स्कनरही त्यांनी ववकवसत केला. या बारकोिमध्ये आधी डटिंबांचा
समावे श होता त्याऐवजी लॉरर यांनी पट्ट्यांचा समावे श केला.
• बारकोिमुळे उद्ोग जगतात मोठी िांती घिून आली आहे. या बारकोिमध्ये डकमतीचाही समावे श
असल्याने डकिंमत लावताना होणाऱ्ा चुका कमी होऊन स्हशेबही सोपे झाले.
• जगातील पस्हले बारकोि ओस्हओ येर्े जू न १९७४ मध्ये ररिंगलेच्या फ्रूट च्युइंगगमवर लावण्यात आले
होता.

Page | 300
 द्रदनशविेष
१ द्रड सेंबर: िागशतक एड्स द्रदन
• प्रवतिषी १ नडसेंबर हा नदिस जागवतक एर्डस नदन म्हणून साजरा केला जातो. एर्डस रोगाविषयी
जागरुकता पसरविणे हा ्याचा उद्देश आहे.
• हा नदिस १९८८मध्ये प्रिम साजरा झाला. यािषी जागवतक एर्डस नदनाची मुख्य संकल्पना ‘समुदाय
बदल घिवू न आणतात.’ (Communities Make the Difference) ही आहे.
• हा डदन १९८८ पासून दरवर्ी साजरा केला जातो. हा डदवस जागवतक आरोग्य संघटनेद्वारे वचन्हांडकत
८ अवधकृत जागवतक सावा जडनक आरोग्य अणभयानांपैकी एक आहे.
एचआयव्ही
• युमन इम्युनो डेनफवशयन्सी व्हायरस नकिंिा एचआयव्ही हा विषाणूचा प्रकार असून, हे विषाणू एर्डस
(अक्वायडा इम्यूनो नडनफवशयेंसी वसिंडरोम) या रोगास कारणीभूत असतात.
• एचआयव्ही विषाणू पस्हल्यांदा आनफ्रकेतील खास प्रजातीच्या माकडात सापडला आणण तेिूनच
सगळ्या जगात पसरला असे मानले जाते.
• एचआयव्ही रक्ततातील रोगप्रवतकारक पेशीं वलम्फोसाईट्सिर आक्रमण करतात. ्यामुळे माणसाची
नैसर्थगक रोगप्रवतकारक शक्तती ननकामी बनते.
• एर्डस हा रोग नाही पण एक शारीररक स्थस्थती आहे. एड् स झालेल्या माणसाला इतर संसगाजन्य
रोगांची सहज लागण होऊ शकते
• एर्डस पीनडतांच्या शरीरातील रोगप्रवतकारक क्षमता हळूहळू कमी होत गेल्याने सदी, खोकल्यासारखे
साधे तसेच क्षयासारखे भयंकर रोग होणे शक्तय असते . ्यांिर इलाज करणेही अिर्ड होते.
• एचआयव्ही आणण एर्डस ितामानकाळातील सिाांत मोठ्या स्िास्थ्य समस्यांपैकी एक आहे. अजू नही
यािर इलाज सापडलेला नसल्याने जगभरातील संशोधक ्यािर काम करत आहेत.
भाित आणण एड्स
• २०१७ च्या अंदाजानु सार, भारतात एचआयव्ही ग्रस्त सु मारे २१.४० लाख लोक आहेत.
• एड्स प्रवतबंध आणण डनयंत्रणासाठी सरकार राष्टरीय एड्स डनयंत्रण कायािम (NACP) १०० टक्के केंद्र
पुरस्कृत योजना म्हणून राबववत आहे.
• सावा जडनक आरोग्यास धोका असलेल्या एड्स या रोगाचे २०३० पयांत समूळ उच्चाटन करण्याचे
शार्श्त ववकास ध्येय (SDG) साध्य करण्यासाठी सरकारने २०१७ ते २०२४ या कालावधीत ७
वर्ाांची राष्टरीय रणनीवतक योजना देखील आखली आहे .

Page | 301
 १ द्रड सेंबर: बीएसएफ स्थापना द्रदवस
• प्रवतिषी १ नडसेंबर रोजी दरिषी सीमा सुरक्षा बल (बीएसएफ) स्थापना नदिस म्हणून साजरा केला
जातो. बीएसएफची स्थापना १ नडसेंबर १९६५ रोजी झाली होती.
• बीएसएफचे ब्रीदिाक्तय ‘Duty Unto Death’ हे आहे. बीएसएफचे िार्पषक अंदाजपत्रक सु मारे
१७,११८ कोटी रुपये आहे.
• सीमा सुरक्षा दल (बीएसएफ) भारताच्या ५ ननमलश्करी दलांपैकी एक आहे. याला भारतीय
प्रदेशाच्या सीमा सुरक्षांची पक्रहली तुकडीही म्हटले जाते.
• बीएसएफ शांवतकालात गृहमंत्रालयाच्या आदेशानु सार भारताच्या जवमनीिरील सीमांचे रक्षण करते.
भारताच्या सीमा सुरणक्षत करणे हा बीएसएफचा उद्देश आहे.
• बीएसएफ जगातील सिाात मोठे सीमा सुरक्षा दल आहे. यात १८६ बटावलयन आहेत, ज्यामध्ये
२,५७,३६३ कमा चारी कायारत आहेत.
• यात हिाई (एअर) तुकडी, समुिी (मरीन) तुकडी, आर्पटलरी रेणजमेंट आणण कमां डो युननट देखील
समाविष्ट् आहे.
• बीएसएफला इंडो-पाक सीमा, भारत-बांग्लादेश सीमा आणण ननयंत्रण रेषेिर भारतीय सैन्यासह तैनात
केले जाते. नक्षलिादी विरोधी कारिायांमध्येही बीएसएफ काया करते .

२ नडसेंबि: िाष्ट्रीय प्रदूषण ननयांत्रण नदन

• १९८४ मधील भोपाळ वायु दुघा टनेमध्ये प्राण गमावलेल्या लोकांच्या स्मरणार्ा दरवर्ी २ डिसेंबर हा
डदवस राष्टरीय प्रदूर्ण डनयंत्रण डदन म्हणून साजरा केला जातो.
• नशनल हेल्र् पोटाल ऑफ इंडिया (एनएचपीआय) नु सार, दरवर्ी जगातील सु मारे ७ दशलि लोक
वायू प्रदूर्णामुळे मृत्यू मुखी पितात.
• एनएचपीआयने असेही म्हटले आहे की, स्थस्थती इतकी वाईट आहे की, जागवतक स्तरावर १० पैकी ९
लोकांना सुरणित हवा वमळत नाही.
• ओझोन र्राच्या नु कसानीस वायू प्रदूर्ण जबाबदार आहे व हवे मध्ये असलेले प्रदूर्क शरीरात प्रवे श
करू शकतात आणण आपल्या फुफ्फुस, मेंदू आणण हृदयाळा इजा पोहचवू शकतात.
• राष्टरीय प्रदूर्ण डनयंत्रण डदनाचे ३ प्रमुख उिेश:
❖ वाढत्या वायू प्रदूर्णाबिल जनजागृती करणे आणण औद्ोवगक आपत्तींचे डनयंत्रण व व्यवस्थापन
कसे आणता येईल याववर्यी लोकांना प्रणशिण देणे.
❖ प्रदूर्ण डनयंत्रण कायद्ांबाबत आणण प्रदूर्णाची पातळी कमी उपयांबिल जनजागृती करणे.
❖ मानवी दुलािाचा पररणाम म्हणून होणाऱ्ा औद्ोवगक प्रदूर्णाला प्रवतबंध करणे.

Page | 302
 भोपाळ वायु दुघयटना
• भोपाळ वायु दुघा टना २ डिसेंबर १९८४च्या रात्री मध्यप्रदेश येर्ील भोपाळ या शहरात घिली. युडनयन
काबााइि (इंडिया) णलवमटेि या कंपनीच्या टँकमधू न अत्यंत ववर्ारी वमर्ाईल आयसोसायनाईट
वायुच्या ४० टन गळतीमुळे ही दुघा टना घिली.
• जवळपास २०,००० लोकांना या दुघा टने शी डनगडित आजारांमुळे मृत्यू ओढवला तर ५००,००० हून
जास्त जण जखमी अर्वा अपंग झाले.
• युडनयन काबााईि हा १९७०च्या दशकात भोपाळमधील एक महत्त्वाचा प्रकल्प होता. अमेररकन
मस्ल्टनशनल कंपनीची ही भारतातील सबवसडियरी होती.
• इर्े ‘सेणव्हन’ (काबााररल) नावाचे एक कीटकनाशक वमर्ाईल आयसोसायनाइट (एमआयसी) व इतर
काही द्रव्यांपासून बनववले जात असे.
• या दुघा टनेत ३,००० हून अवधक लोकांचा काही डदवसां तच मृत्यू झाला तर जवळपास २०,०००
लोकांचा या दुघा टनेशी डनगडित आजारांमुळे मृत्यू ओढवला.
• याप्रकरणी युडनयन काबााईि कंपनीचे त्यावेळचे मुख्य कायाकारी अवधकारी (CEO) वॉरेन अँिरसन
यांच्यावर १९९१ मध्ये मनुष्यवधाचा खटला भरण्यात आला.
• परंतु अमेररकेत असल्यामुळे अँिरसन यांना अटक होऊ शकली नाही. अखेर २९ सप्टेंबर २०१४ रोजी
फ्लोररिा येर्ील एका इस्स्पतळात त्यांचा मृत्यू झाला.
• भोपाळ वायु दुघा टना ही उद्ोगजगतातील आत्तापयांतची सवाात मोठी दुघा टना गणली जाते.

२ द्रडसेंबर: गुलामशगरीच्या उच्चाटनासाठी आांतरराष्ट्रीय द्रदन

• २ नडसेंबर हा नदिस जगभरात गुलामवगरीच्या उच्चाटनासाठी आंतरराष्ट्रीय नदन म्हणून साजरा केला
जातो.
• गुलामवगरी आणण ्याचा समाजािरील पररणाम याविषयी जागरुकता पसरविणे, हा या नदनाचा मुख्य
हेतू आहे.
• तसेच मानिी तस्करी, लैंवगक शोषण, बालमजु री अशाप्रकारची आधु ननक गुलामवगरी समाप्त करणे
हादेखील या नदनाचा उद्देश आहे .
आधुद्रन क गुलामशगरी
• गुलामवगरी ही श्रवमकांच्या शोषणाची एक पद्धत आहे. यात व्यक्ततीला कोणाचीतरी मालमत्ता समजले
जाते आणण बळाचा नकिंिा धाकाचा िापर करून काम करायला लािले जाते.
• आधु ननक गुलामवगरीमध्ये बालमजु री, मानिी तस्करी, लैंवगक शोषण इ्यादींचा समािे श आहे .

Page | 303
• आंतरराष्ट्रीय श्रम संर्टनेच्या मते जगभरात ४० दशलक्ष लोक ि जगातील प्र्येक १००० लोकांमागे
५.४ व्यक्तती आधु ननक गुलामवगरीचे बळी आहेत. यात एक चतुिाांश बालकांचा समािे श आहे.
• आंतरराष्ट्रीय श्रम संर्टनेने नोव्हेंबर २०१६मध्ये गुलामवगरी संपविण्यासाठी निीन प्रोटोकॉल लागू केले
होते.

३ द्रड सेंबर: आांतरराष्ट्रीय द्रदव्याांग द्रदवस

• प्रवतिषी ३ नडसेंबर हा नदिस आंतरराष्ट्रीय नदव्यांग नदिस म्हणून साजरा केला जातो. समाजातील
नदव्यांग लोकांचा विकास सुननक्रश्चत करणे हा ्याचा उद्देश आहे.
• यंदाच्या डदव्यांग डदनाची संकल्पना ‘डदव्यांग व्यकती आणण त्यांच्या नेतृत्वाच्या सहभागास प्रोत्साहन
देणे: २०३०च्या ववकास अजें ड्यावर कायावाही करणे’ (Promoting the participation of
persons with disabilities and their leadership: taking action on the 2030
Development Agenda) अशी आहे
• या नदनाचा उद्देश नदव्यां ग लोकांच्या समस्या जाणून र्े णे आणण ्यांच्या सन्मान, अवधकार आणण
कल्याणासाठी समिान देणे हा आहे.
• तसेच नदव्यांग लोकांना राजकीय, आर्थिक, सामाणजक आणण सांस्कृवतक जीिनाच्या मुख्य आणणे
हादेखील ्यामागचा एक उद्देश आहे .
• भारतात या डदवशी केंद्रीय सामाणजक न्याय मंत्रालयाद्वारे ‘डदव्यांग व्यकतींच्या सशकतीकरणासाठी
राष्टरीय पुरस्कार’ प्रदान केले जातात.
• १९९२साली संयुक्तत राष्ट्रांच्या महासभेने या नदनाची सुरुिात केली. संयुक्तत राष्ट्रांच्या अंदाजानु सार,
जगभरात सु मारे १ अब्ज नदव्यांग आहेत ि ्यांना समाजात अनेक समस्यांचा सामना करािा लागत
आहे.
• २०११च्या जनगणनेनु सार देशात २.६८ कोटी नदव्यां ग लोक आहेत. ्यांच्या सशक्ततीकरणासाठी
अनेक निीन योजना आणण कायाक्रम सरकारने सुरु केले आहेत.
• भारतात नदव्यांगांसोबत भेदभाि करणाऱ्यांना २ िषाापयांत कारािासाची आणण ५ लाख रुपयां पयांत
दंडाची तरतू द करण्यात आली आहे.
• तसेच भारतीय कायद्याने ्यांच्यासाठी आरक्षणांची व्यिस्थाही केली गेली आहे. ्यांच्यासाठी पूिीची
३ टक्के आरक्षणाची तरतूद आता िाढिू न ४ टक्के करण्यात आली आहे.

४ द्रडसेंबर: भारतीय नौदल द्रदन

• भारतीय नौदलातफे ४ नडसेंबर हा प्रवतिषी नौदल नदन म्हणून साजरा केला जातो. ्याआधीचा पूणा
Page | 304
 सप्ताह हा देशभरात नौदल सप्ताह म्हणून साजरा होतो.
• पानकस्तानसोबत १९७१साली झालेल्या युद्धामध्ये कराची बंदरािर भारतीय नौदलाने ४ नडसेंबर रोजी
चढववलेल्या हल्ल्यानंतर पाडकस्तान पराभूत झाला.
• ऑपरेशन टरायडंट नािाच्या या मोहीमेत भारतीय नौदलाने पानकस्तानची तीन जहाजे उद्धध्वस्त करत
पाडकस्तानी नौदलाचे कंबरडे मोडले.
• ्यानंतर अरबी समुिामध्ये दीर्ाकाळ केिळ भारतीय नौदलच सामथ्याशाली नौदल म्हणून िािरत
होते.
• या पराक्रमाच्या स्मृती जागविण्यासाठी प्रवतिषी या काळात नौदल सप्ताह ि ४ नडसेंबर रोजी नौदल
नदन साजरा केला जातो.
• २०१९च्या नौदल नदनाची संकल्पना: भारतीय नौदल – शांत, साम्यावान ि चपळ (Indian Navy-
Silent, Strong and Swift).
भारतीय नौदल
• भारताच्या सागरी सुरक्षेमध्ये नौदलाचे योगदान मह््िपूणा असे आहे. आज भारताचे नौदल हे
जगातील पक्रहल्या १० सिो्कृष्ट् नौदलांपैकी आहे.
• भारतीय नौदल भारतीय सशस्त्र दलांचा एक भाग आहे. भारताच्या वतन्ही दलांचे सरसेनापती देशाचे
राष्ट्रपती आहेत.
• भारतीय नौसेनेचे ब्रीदिाक्तय ‘शं नो िरुणः’ आहे. सध्या नौदलाचे प्रमुख ॲडवमरल करमवबर वसिंग
आहेत.
• भारतीय नौदलात सध्या ६७,२२८ सैननक/कमा चारी कायारत आहेत. भारतीय नौदलाची स्थापना
१९३४मध्ये झाली. छत्रपती वशिाजी महाराजांना भारतीय नौदलाचे जनक म्हंटले जाते.
• भारतीय महासागर क्षेत्रात संतुलन आणण सुरक्षा राखण्याचे काम नौदलाकडून होते .
• भारतीय नौदलाकडे १५५ युद्धनौकांचा ताफा आहे. यावशिाय स्िदेशी बनािटीची पक्रहली आक्रण्िक
पाणबुडी आयएनएस अररहंतदे खील नौदलात सामील आहे.
• नौदलाच्या हिाई शाखेत ध्रुि, चेतक, सी नकिंग इ्यादी शस्त्रसज्ज हेवलकॉप्टसा ि सी हॉररयसा या
लढाऊ विमानांच्या तुकड्या आहेत.

५ द्रड सेंबर: िागशतक मृदा द्रदवस

• दरिषी ५ नडसेंबर हा नदिस अन्न ि कृषी संर्टनेच्या नेतृ्िाखाली जागवतक मृदा नदिस (World
Soil Day) म्हणून साजरा केला जातो.
• अन्न सुरिा, डनरोगी पयाावरण आणण मानव कल्याणासाठी मृदेच्या गुणधमाांचे महत्त्व पटवू न देणारे

Page | 305
 संदेश पसरवणे हे या डदनाचे उिीष्ट आहे .
• यािषी जागवतक मृदा नदनाची संकल्पना ‘जवमनीची धू प िांबिा, आपले भविष्य िाचिा’ (Stop Soil
Erosion, Save our Future!) ही आहे.
पाश्वयभूमी
• हवामानातले बदल, दाररद्र्य डनमूालन व शार्श्त ववकास यादृष्टीने काया करण्यासह अन्नसुरिा, कृर्ी
यासाठी मृदेचे महत्त्व याच्यासंबंधी जागरूकता डनमााण करण्याच्या उिेशाने हा डदवस पाळला जातो.
• डिसेंबर २०१३ मध्ये ६८व्या संयुकत राष्टरसंघाच्या महासभेत ५ डिसेंबर २०१४ रोजी प्रर्म अवधकृत
‘जागवतक मृदा डदन’ पाळण्याचे मान्य केले गेले.
• मुळात मृदा डदनाची कल्पना २००२ साली इंटरनशनल युडनयन ऑफ सॉइल सायंसेस (IUSS) द्वारा
प्रस्ताववत केली गेली होती.
मृदा / र्मीन / माती
• मृदा हा एक मयााडदत नै सर्मगक िोत आहे. मानवी कालखंिात मृदा पुनर्षनर्ममत केली जाऊ शकत
नाही.
• तर्ाडप, मानवी जीवनामध्ये मृदेची भूवमका महत्त्वाची असूनही, अनुवचत व्यवस्थापन पद्धतीमुळे
मृदेचा कस कमी होण्यामध्ये जागवतक पातळीवर वाढ होत आहे.
• मृदेमध्ये वातावरणाच्या तु लनेत ३ पट अवधक काबान असतो व ते बदलणाऱ्ा वातावरणासंबंधीच्या
आव्हानांना तोंि देण्यास मदत करू शकते.
• ८१५ दशलि लोक अन्नाच्या बाबतीत व २ अब्ज लोक पोर्णाच्या बाबतीत असुरणित आहेत, परंतु
हे प्रमाण मृदेच्या सहाय्याने कमी केले जाऊ शकते.
• आपल्याला लागणारे ९५ टक्के अन्न मृदेमधू न उत्पाडदत केले जाते. संयुक्तत राष्ट्रांच्या मते, जगातील
एक तृतीयांश मृदेचे क्षरण झाले आहे. मृदा प्रदूषण मातीची गुणित्ता प्रभावित करणारा मोठा र्टक
आहे.
• मृदा प्रदूषणाचा अन्न, पाणी ि हिेिरही िाईट पररणाम होतो, ज्याचा पररणाम िे ट मानिी आरोग्यािर
होतो. मृदा प्रदूषणाचे मुख्य कारण औद्योवगक प्रदूषण आणण अकायाक्षम मृदा व्यिस्थापन आहे .
मृदा सांवधयनाच्या पद्धती
• जवमनीचे अवधक प्रमाणात शोर्ण (शेतीसाठी वापर) न करणे.
• जवमनीची धू प र्ांबवणे. जवमनीमध्ये िारचे प्रमाण कमी करण्यास प्रयत्न करणे.
• रासायडनक खतांचा वापर कमी करणे आणण त्याऐवजी सेंडद्रय खतां चा वापर वाढववणे.
• जवमनीमध्ये पौस्ष्टक घटकांचे प्रमाण वाढववण्यासाठी नै सर्मगक जीवसृष्टीला उपयोगात आणणे, जसे
की गां िूळ, कीटक.

Page | 306
• छतावर शेती करणे. डपकात फेरबदल करणे.
अन्न व कृषी सांघटना
• FAO | Food and Agriculture Organization.
• स्थापना: १६ ऑकटोबर १९४५
• मुख्यालय: रोम, इटली
• सदस्य: १९४ देश
• ही संयुकत राष्टरांची एक ववशेर् संस्था आहे . जगभर भूक डनवारणासाठी प्रयत्न करणे, हे या संस्थेचे
मुख्य काया आहे.

७ द्रड सेंबर: सिस्त्र सेना ध्वि द्रदन

• भारतात दरिषी ७ नडसेंबर हा नदिस सशस्त्र सेना ध्िज नदन म्हणून साजरा केला जातो. हा नदिस
पस्हल्यां दा ७ नडसेंबर १९४९ रोजी साजरा केला गेला.
• सशस्त्र दल ध्िज नदन साजरा करण्याचा उद्देश, देशासाठी सैननकांनी डदलेल्या बवलदानाचे स्मरण
आणण ्यांच्या योगदानाबद्दल कृतज्ञता व्यक्तत केली जाते .
• भारतीय लष्कर, नौदल ि हिाईदलाच्या सैननक ि कमा चाऱ्यांच्या सन्मानािा हा नदिस साजरा केला
जातो. या नदनाननवमत्त देशाचे नागररक सैननक ि ्यांच्या कुटुंवबयां च्या कल्याणासाठी योगदान
देतात.
• याप्रसंगी ध्िज वितरीत करून सैननक, ्यांचे कुटुंबीय आणण माजी सैननक यांच्यासाठी ननधी गोळा
केला जातो.
• संरक्षण मंत्री सवमतीने १९४९ मध्ये ध्िज नदन ननधीची स्थापना केली. नंतर १९९३ मध्ये भारताच्या
संरक्षण मंत्रालयाने सशस्त्र सेना ध्िज नदन ननधी सुरू केला.

७ द्रड सेंबर: आांतििाष्ट्रीय नागिी उड्डाण नदन

• प्रवतिषी ७ नडसेंबर रोजी आंतरराष्टरीय नागरी उड्डाण डदन साजरा केला जातो. सामाणजक व आर्मर्क
ववकासामध्ये आंतरराष्टरीय नागरी उड्डाणाच्या महत्त्वाववर्यी जनजागृती करण्याच्या उिेशाने हा डदन
साजरा केला जातो.
• आंतरराष्टरीय नागरी उड्डाण संघटनेच्या ५०व्या वधाापन डदनाडनवमत्त १९९४ मध्ये आंतरराष्टरीय नागरी
उड्डाण डदनाची स्थापना केली गेली.
• ७ डिसेंबर १९४४ रोजी णशकागो (अमेररका) येर्े झालेल्या आंतरराष्टरीय नागरी उड्डाण करारावर

Page | 307
 (णशकागो कन्वे न्शन) ५४ देशांनी स्वािरी केली.
आांतरराष्ट्रीय नागरी उड्डाि सांस्था
• ICAO: International Civil Aviation Organisation
• आंतरराष्ट्रीय नागरी उड्डाण संस्था ही संयुक्तत राष्ट्रसंर्ाची एक विशेष संस्था आहे . ही संस्था आंतरराष्ट्रीय
हिाई िाहतूक प्रगत ि सुरणक्षत व्हािी यासाठी अनेक उपक्रम राबिते ि धोरणे ठरिण्यास मदत
करते.
• या संस्थेची स्थापना ७ डिसेंबर १९४४ रोजी आंतरराष्ट्रीय नागरी उड्डाण संविधीच्या (वशकागो
कन्िे न्शन) आधारे झाली. वतचे मुख्यालय मॉक्रन्टर याल (कॅनडा) येिे स्थस्थत आहे.
• वशकागो कन्िे न्शनची अंमलबजािणी करणे, हा या संस्थेच्या स्थापनेचा उद्देश आहे. जगातील १९३
देश या संस्थेचे सदस्य आहेत.
• जगभरात स्िीकारलेली आंतरराष्ट्रीय उड्डाण मानके आणण वशफारस केलेल्या पद्धती ि धोरणे यािर
सदस्य राष्ट्रांमध्ये एकमत प्राप्त करण्यासाठी ही संस्था काया करते .
• सदस्य राष्ट्रे या पद्धती आणण धोरणांचा िापर स्थाननक नागरी उड्डाण ऑपरेशन्स ि ननयम जागवतक
ननयमांप्रमाणे असल्याची खात्री करण्यासाठी करतात.
• तसेच सुरणक्षत, सुलभ, आर्थिकदृष्ट्या शाश्ित आणण पयाािरणस्नेही नागरी उड्डाण क्षेत्र विकवसत
करण्यासाठीही याचा फायदा सदस्य राष्ट्रांना होतो.
ICAO पररषद
• या पररषदेमध्ये ३६ सदस्य राष्ट्रांचा समािे श असतो, जे ३ िषाांसाठी ननिडले जातात.
• हिाई िाहतुकीमध्ये आर्ाडीिर असलेले ि हिाई नदशादशानाच्या सुविधा पु रविण्यासाठी सिाावधक
योगदान देणाऱ्या देशांचा या पररषदेमध्ये सदस्य म्हणून समािे श केला जातो.
• अलीकडेच िररष्ठ अवधकारी शेफाली जु नेजा यांची आंतरराष्ट्रीय नागरी उड्डाण संस्थेच्या (ICAO)
पररषदेमध्ये भारताचे प्रवतननधी म्हणून ननिड करण्यात आली आहे.

७ नडसेंबि: र्ीएसटी भागधािक अणभप्राय नदन

• केंद्र व राज्य अवधकाऱ्ांनी ७ डिसेंबर २०१९ रोजी जीएसटी (वस्तू व सेवा कर) भागधारक अणभप्राय
डदनाचे आयोजन केले होते.
• जीएसटी ररटन्सा भरण्यासाठीच्या पुढील आर्मर्क वर्ाात राबववल्या जाणाऱ्ा नवीन प्रणालीबाबत
लोकांकिून तात्काळ अणभप्राय व सूचना प्राप्त करणे, यासाठी हा डदन साजरा करण्यात आला.
• एडप्रल २०२० जीएसटीसाठी नवीन ररटना फॉमा अडनवाया करण्यात येणार आहे. या डदनाडनवमत्त ररटना
भरण्यासाठीच्या या नव्या प्रणालीवरील कायािमाचे आयोजन देशभरातील १२५ शहरांमध्ये करण्यात

Page | 308
 आले होते.
र्ीएसटी भागधािक अणभप्राय नदन
• केंद्रीय अप्रत्यि कर व सीमाशुल्क मंिळाच्या (CBIC) मास्हतीनु सार, सु मारे ७५०० व्यापारी संघटना
/ भागधारक या कायािमात सहभागी झाले होते.
• याणशवाय करदाते, वाणणज्य व उद्ोगातील सवा प्रमुख चेंबसा, अनु पालन व्यवस्थापक आणण कर
व्यवसायी देखील मोठ्या संख्येने या कायािमात सहभागी झाले होते .
• सहभागींना जीएसटी ररटना अपलोि करण्यास प्रोत्सास्हत करण्यात आले, जे णेकरून ते अनु पालन,
उणीवा, सुधारणा व अपलोडििंग सुलभ करण्यासाठी अणभप्राय देऊ शकतील.
• या कायािमाला जीएसटी भागधारकांकिून जबरदस्त प्रवतसाद वमळाला व अनेक उपयुकत सूचना
प्राप्त झाल्या.
• या नवीन ररटन्साची पूताता व सुलभतेचे मूल्यांकन करणे यावर लि केंडद्रत केले गेले होते जे णेकरुन
करदात्यांना तसेच व्यापाऱ्ांना परतावा कायदेशीररीत्या बंधनकारक केल्यावर अिचण येऊ नये.
पाश्वयभूमी
• नोव्हेंबर २०१९ मध्ये केंद्रीय अर्ामंत्री डनमाला सीतारमण यांनी केंद्र आणण राज्य स्तरावरील जीएसटी
अवधकाऱ्ांना नवीन जीएसटी ररटन्सा प्रणालीबाबत अणभप्राय प्राप्त करण्यासाठी र्ेट भागधारकांशी
देशव्यापी संवाद आयोणजत करण्याचे डनदेश डदले होते.
• त्यानंतर अर्ामंत्र्यांनी १६ नोव्हेंबर रोजी डनविक करदाते , चाटािा अकाउंटंट्स आणण टकस प्रस्कटशनसा
यांची भेट घे तली होती.

८ द्रड सेंबर: भारतीय नौदल पािबुडी द्रदन

• ८ नडसेंबर हा नदिस भारतीय नौदल पाणबुडी नदन म्हणून दरिषी साजरा केला जातो.
• ८ नडसेंबर १९६७ रोजी भारतीय नौदलातील पक्रहली पाणबुडी आयएनएस कलिरीचा नौदलात
समािे श करण्यात आला होता.
भारतीय नौदल
• भारताच्या सागरी सुरक्षेमध्ये नौदलाचे योगदान मह््िपूणा असे आहे. आज भारताचे नौदल हे
जगातील पस्हल्या १० सिो्कृष्ट् नौदलांपैकी आहे.
• भारतीय नौदल भारतीय सशस्त्र दलांचा एक भाग आहे. भारताच्या वतन्ही दलांचे सरसेनापती देशाचे
राष्ट्रपती आहेत.
• भारतीय नौसेनेचे ब्रीदिाक्तय ‘शं नो िरुणः’ आहे. सध्या नौदलाचे प्रमुख ॲडवमरल करमवबर वसिंग
आहेत.

Page | 309
• भारतीय नौदलात सध्या ६७,२२८ सैननक/कमा चारी कायारत आहेत. भारतीय नौदलाची स्थापना
१९३४मध्ये झाली. छत्रपती वशिाजी महाराजांना भारतीय नौदलाचे जनक म्हंटले जाते.
• भारतीय महासागर क्षेत्रात संतुलन आणण सुरक्षा राखण्याचे काम नौदलाकडून होते .
• भारतीय नौदलाकडे १५५ युद्धनौकांचा ताफा आहे. यावशिाय स्िदेशी बनािटीची पक्रहली आक्रण्िक
पाणबुडी आयएनएस अररहंतदेखील नौदलात सामील आहे.
• नौदलाच्या हिाई शाखेत ध्रुि, चेतक, सी नकिंग इ्यादी शस्त्रसज्ज हेवलकॉप्टसा ि सी हॉररयसा या
लढाऊ विमानांच्या तुकड्या आहेत.

९ द्रड सेंबर: आांतरराष्ट्रीय भ्रष्ट्ाचार शवरोधी द्रदन

• भ्रष्ट्ाचाराविरोधात जागरुकता पसरविण्याच्या उद्देशाने दरिषी ९ नडसेंबरला आंतरराष्ट्रीय भ्रष्ट्ाचार
विरोधी नदन जगभरात साजरा केला जातो.
• यंदाच्या आंतरराष्ट्रीय भ्रष्ट्ाचार विरोधी नदनाची संकल्पना ‘भ्रष्टाचाराववरुद्ध एकत्र’ (United Against
Corruption) अशी आहे.
• संयुक्तत राष्ट्रसंर्ाच्या भ्रष्ट्ाचार विरोधी ठरािानंतर ३१ ऑक्तटोबर २००३ रोजी आंतरराष्ट्रीय भ्रष्ट्ाचार नदन
स्थापन करण्यात आला होता.
• सध्या जगातील कोणताही देश भ्रष्ट्ाचारापासून मुक्तत नाही. हा भ्रष्ट्ाचार राजकीय, सामाणजक आणण
आर्थिक स्िरूपाचा असू शकतो.
• हा नदनाचे आयोजन संयुक्तत राष्ट्र विकास कायाक्रम (UNDP) आणण संयुक्तत राष्ट्र डरग्स ि अपराध
कायाालयाद्वारे (UNODC) केले जाते.
िार्शवत शवकास उक्रद्दष्ट्े
• शाश्ित विकास उक्रद्दष्ट् (SDG) क्रमांक १६ ि १७ साध्य करण्यासाठी भ्रष्ट्ाचार संपविणे अ्यािश्यक
आहे.
• एसडीजी १६ ‘शांतता, न्याय व बळकट संस्थांना प्रोत्साहन’ यािर भर देते. एसडीजी १६.४
बेकायदेशीर आर्मर्क व शि प्रवाह कमी करण्याचा आग्रह धरते.
• एसडीजी १६.५ सवा प्रकारची लाचखोरी कमी करण्याचा आग्रह धरते. तर एसडीजी १६.६ सवा स्तरांवर
पारदशाक संस्था डनमााण करण्याची आवशयकता व्यकत करते.
या द्रदनाचे महत्त्व
• संयुकत राष्टरांच्या आकिेवारीनु सार, दरवर्ी १ डटरणलयन िॉलसा लाच म्हणून डदले जातात आणण दरवर्ी
२.६ डटरणलयन िॉलसाची चोरी केली जाते . हे प्रमाण जागवतक जीिीपीच्या ५ टककयांपेिाही जास्त
आहे.

Page | 310
• संयुकत राष्टर ववकास कायािमाच्या मास्हतीनुसार, भ्रष्टाचारामुळे गमावलेला डनधी हा अवधकृत ववकास
मदतीसाठी खचा केलेल्या रकमे च्या दहापट आहे.

१० द्रड सेंबर: मानवाशधकार द्रदन

• १० नडसेंबर हा नदिस जगभरात मानिावधकार नदन (Human Rights Day) म्हणून साजरा केला
जातो. लोकांना त्यांच्या अवधकारां बिल जागरुक करण्यासाठी, हा नदिस साजरा केला जातो.
• संयुक्तत राष्ट्रांच्या आमसभेने १० नडसेंबर १९४८ रोजी मानिावधकाराचे िै क्रश्िक र्ोषणापत्र पॅररस येिे
स्िीकारले. या नदिसाच्या स्मरणािा १० नडसेंबर हा नदिस मानिावधकार नदन म्हणून जाहीर करण्यात
आला.
• यंदा मानिावधकार नदनाचे ७१िे िषा आहे. संयुक्तत राष्ट्रांच्या मानिावधकार कायाालयाच्या (UNHRO)
नेतृ्िात जगभरात हा नदिस साजरा केला जातो.
• मानिावधकार नदनाची २०१९ साठीची संकल्पना (िीम) ‘मानिावधकारांसाठी उभे राहणारे युिक’
(Youth Standing Up for Human Rights) अशी आहे.
• मानिावधकारांमुळे जगभरातील कोण्याही व्यक्ततीला जात, धमा, राष्ट्रीयता, धमा, वलिंग यामुळे
कोणाचे अवधकार क्रहरािू न र्ेतले जाणार नाहीत याची काळजी र्ेतली जाते.
मानवाशधकार अथवा मानवी हक्क
• प्रत्येक माणसाला आयुष्य जगताना स्वातंत्र्य, सन्मान आणण बरोबरीचे हक्क देण्यात आले आहेत.
भारतात २८ सप्टेंबर १९९३ रोजी मानवावधकार कायदा आमलात आला.
• त्यानु सार भारतात प्रत्येक नागररकाला पुढील ६ मूलभूत अवधकार प्रदान करण्यात आले आहे त.
❖ समानतेचा अवधकार.
❖ स्वातंत्र्याचा अवधकार.
❖ सामाणजक शोर्णाववरुद्धचा अवधकार.
❖ धार्ममक स्वातंत्र्याचा अवधकार.
❖ सांस्कृवतक आणण शैिणणक अवधकार.
❖ संववधानाचा अवधकार.
राष्ट्रीय मानवाशधकार आयोग (भारत)
• भारतामध्ये २८ सप्टेंबर १९९३च्या मानिावधकार संरक्षण अध्यादेशानु सार १२ ऑक्तटोबर १९९३ रोजी
राष्ट्रीय मानिावधकार आयोगाची स्थापना करण्यात आली.
• या आयोगाला मानिावधकार संरक्षण कायदा १९९३द्वारे र्टना्मक दजाा देण्यात आला आहे.
• हा आयोग जीिन, स्िातंत्र्य, समानता ि आदर इ्यादी मूलभूत मानिी हक्कांचे संरक्षण करण्यासाठी

Page | 311
 काया करतो.
• याचे मुख्यालय निी डदल्ली येिे आहे . भारताचे माजी सरन्यायाधीश न्यायमूती एच. एल. दतु सध्या
राष्ट्रीय मानिावधकार आयोगाचे अध्यक्ष आहेत. तर अंबुज शमाा सरवचटणीस आहेत.
• या आयोगाचे स्िरूप सल्लागार मंडळाप्रमाणे आहे . हा आयोग मानिी हक्कांच्या बाबतीत सरकारला
सल्ला देतो.
• हा एक बहुसदस्यीय आयोग असून, यात १ अध्यक्ष ि इतर ४ सदस्य असतात. सिोच्च न्यायालयाचे
ननिृ त्त मुख्य न्यायाधीश हे या आयोगाचे अध्यक्ष असतात.
राष्ट्रीय मानवाशधकार आयोगाची काये
• सरकारद्वारे केलेल्या मानवावधकारांच्या उल्लंघनाची तपासणी करणे.
• मानिी हक्कांशी संबंवधत कायदेशीर कारिाईमध्ये हस्तक्षेप करणे.
• पीनडतांना आणण ्यां च्या कुटुंबांना मदत पुरिण्याची वशफारस करणे.
• संविधानाद्वारे प्रदान केलेल्या मानवी हक्कांच्या संरिणाचे पुनरािलोकन करणे.
• मानिावधकारांशी संबंवधत आंतरराष्ट्रीय तरतु दींचा अभ्यास करणे ि देशात ्याच्या प्रभािी
अंमलबजािणीची वशफारस करणे.
• मानिावधकार क्षेत्रात संशोधन करणे.
• समाजाच्या विविध विभागांमध्ये मानिावधकारांच्या वशक्षणाचा प्रसार करणे.

११ द्रडसेंबर: आांतरराष्ट्रीय पववत द्रदन

• प्रवतिषी ११ नडसेंबर नदिस आंतरराष्ट्रीय पिा त नदन (International Mountain Day) म्हणून
साजरा केला जातो. या नदनाची स्थापना संयुक्तत राष्ट्र महासभेने २००३मध्ये केली होती.
• अमेररका आणण जपानमध्ये हाच नदिस राष्ट्रीय पवा त डदन म्हणूनही साजरा केला जातो. अमेररकेमध्ये
हा डदन १८७७ पासून पाळला जात आहे, तर जपानने २०१४ पासून हा डदन साजरा करण्यास सुरुवात
केली होती.
• यंदाची या डदनाची संकल्पना: Mountains matter for youth.
• आंतरराष्ट्रीय समुदायाला पिा तांचे रक्षण करण्यासाठी प्रेररत करणे ि पिा तांचे मह््ि अधोरेणखत
करण्यासाठी विविध कायाक्रम आयोणजत करणे, हा नदनाचा उद्देश आहे.
या द्रदनाचे महत्त्व
• पिा त ताज्या पाण्याचा एक मह््िपूणा स्त्रोत आहे. जगातील एकूण ताज्या पाण्यापैकी ६०-८० टक्के
ताजे पाणी पिा तान्द्वारे उपलब्ध होते.

Page | 312
• यावशिाय जैि विविधतेसाठीदेखील पिा त हे फार मह्िाचे आहेत. जगभरातील अंदाजे १ अब्ज लोक
पिा त क्षेत्रात राहतात. तर सु मारे ५० कोटी लोक पाणी, अन्न ि स्िच्छ ऊजे साठी पिा तांिर अिलंबून
असतात.
• गेल्या काही िषाांत िातािरणातील बदल, जवमनीची धू प, मानिी अवतक्रमण आणण नै सर्थगक आपत्ती
यामुळे पिा तांना मोठ्या प्रमाणात हानी पोहचली आहे.
• यंदाचा आंतरराष्टरीय पवा त डदन युवकांवर केंडद्रत आहे. पवा तीय िेत्रात राहणाऱ्ा युवकांसाठी उपललध
असलेल्या संधींना हा डदन अधोरेणखत आणण प्रोत्सास्हत करतो.
• हा डदवस पवा तीय प्रदेशातून होणाऱ्ा स्थलांतराच्या समस्येवरही लि केंडद्रत करतो. आज अनेक
युवक चां गले जीवन आणण रोजगारासाठी िोंगराळ प्रदेशातून स्थलांतर करतात.
• यामुळे शेतीचा त्याग, सांस्कृवतक मूल्ये नष्ट होणे आणण जमीनीची धू प होणे अशा समस्या उद्भवतात.
आंतरराष्टरीय पवा त डदन ही स्थलांतराची समस्या सोिववण्यावरही भर देतो.
पाश्वयभूमी
• १९९२ मध्ये पयाावरण आणण ववकास या ववर्यावरील संयुकत राष्टरांच्या पररर्देत आंतरराष्टरीय पवा त
डदनाची कल्पना मां िली गेली.
• ‘नाजुक पररसंस्थेचे व्यवस्थापन: शार्श्त पवा तीय ववकास’ (Managing Fragile Ecosystem:
Sustainable Mountain Development) या अजें िा २१ मध्ये ही कल्पना सादर केली गेली.

११ नडसेंबि: यु द्रनसेफ िापना नदन

• UNICEF | United Nations Children's Fund.
• पूिीचे नाि: United Nations International Children's Emergency Fund.
• प्रवतवर्ी ११ डिसेंबर हा डदवस युननसेफ (UNICEF) या संर्टनेचा स्थापना नदिस म्हणून साजरा
केला जातो. १९४६ साली याच नदिशी संयुक्तत राष्ट्रसंर्ाने युननसेफची स्थापना केली होती.
• या संर्टनेचे मुख्यालय न्यूयॉका (अमेररका) येिे स्थस्थत आहे.
• दुसऱ्ा महायुद्धात उद्धध्वस्त झालेल्या देशांमध्ये आणीबाणीच्या पररस्थस्थतीत मुले व मातांना अन्न व
आरोग्य सेवा पुरववणे, हा या संस्थेचा मुख्य उिेश होता.
• सुरुवातीला या संघटनेचे नाव संयुकत राष्टर आंतरराष्टरीय बाल आपत्कालीन डनधी (United Nations
International Children's Emergency Fund) असे होते.
• परंतु १९५० साली ववकसनशील देशांतील मुले व स्थियांच्या दीघाकालीन गरजा भागववण्यासाठी
युडनसेफची व्याप्ती वाढववण्यात आली. १९५३ मध्ये हा संयुकत राष्टराचा कायमस्वरूपी भाग बनला.
• त्यामुळे या संघटनेच्या नावामधू न ‘आंतरराष्टरीय’ व ‘आपत्कालीन’ हे शलद काढून टाकण्यात आले

Page | 313
 आणण सध्या ही संघटना संयुक्तत राष्ट्रे बाल ननधी म्हणून ओळखली जाते.
• सरकारे, खाजगी संस्था ि व्यक्ततीं कडून युननसेफला वित्तपुरिठा केला जातो आणण यापैकी सु मारे ९२
टक्के रक्कम ही संर्टना विविध कायाक्रमांसाठी वितररत करते.
• युडनसेफला १९६५ मध्ये नोबेल शांतता पुरस्कार, १९८९ मध्ये इंडदरा गांधी शांतता पुरस्कार व २००६
मध्ये डप्रं स ऑफ अस्तुररयस पुरस्कार प्राप्त झाला आहे .

१२ द्रड सेंबर: आांतरराष्ट्रीय सावव द्रिक आरोग्य व्याप्ती द्रदन

• जगभरात १२ नडसेंबर हा नदिस आंतरराष्ट्रीय सािा नत्रक आरोग्य व्याप्ती नदन (International
Universal Health Coverage Day) म्हणून पाळला जातो.
• उद्देश: जगात कुठेही कोणालाही परिडणारी, गुणित्तापूणा आरोग्य सेिा पुरिण्यासाठी जागरुकता
िाढविणे.
• २०१९ साठी संकल्पना: वचन पाळा (Keep the Promise)
• सवाांसाठी आरोग्याचे ध्येय साध्य करण्यासाठी आरोग्य प्रणाली, नेते यांच्यासह सवा लोक जबाबदार
असल्याची जाणीव करून देण्यासाठी ही संकल्पना डनविण्यात आली आहे .
• १२ नडसेंबर २०१२ रोजी संयुकत राष्टरसंघाने सावा डत्रक आरोग्य व्याप्ती (UHC) तसेच परविणाऱ्ा व
दजे दार आरोग्य सेवा पुरववण्याच्या ऐवतहावसक कराराला समर्ान डदले होते. त्याच्या स्मरणार्ा हा
डदवस पाळला जातो.
• १२ डिसेंबर २०१७ रोजी संयुकत राष्टरसंघाने १२ डिसेंबर हा डदवस आंतरराष्ट्रीय सािा नत्रक आरोग्य
व्याप्ती नदन म्हणून र्ोनषत केला.
• सरकारे, व्यकती व संस्थांना आरोग्य िेत्रातील गुंतवणूकीसाठी प्रोत्सास्हत करणे, आरोग्य सेवा
सुववधांपासून कोणीही वं वचत राहणार नाही हे सुडनणश्चत करणे, या उिेशाने हा डदन साजरा केला
जातो.
• सावा डत्रक आरोग्य व्याप्तीचा (UHC) समावे श २०१५-२०३० दरम्यान साध्य करावयाच्या संयुकत
राष्टरांच्या नवीन शार्श्त ववकास उस्िष्टांमध्ये देखील समावे श करण्यात आला आहे.

१४ नडसेंबि: िाष्ट्रीय ऊर्ाय सांवधयन नदन

• १९९१ पासून प्रवतवर्ी १४ डिसेंबर हा डदवस भारतात ऊजाा संवधा न डदन म्हणून साजरा केला जातो.
• ऊजाा कायािमता लयुरोच्या पुढाकाराने हा डदन साजरा केला जातो. उजााबचत व संवधा नात सरकारची
उपललधी प्रदर्शशत करणे, हे या डदनाचे उिीष्ट आहे.
• तसेच भारतातील उजााबचत व संवधा न याववर्यी लोकांना जागरुक करणे हेदेखील या डदनाचे उिीष्ट

Page | 314
 आहे.
• या डदवशी ऊजाा संवधा नात महत्त्वाची भूवमका बजावणाऱ्ा उद्ोगांना राष्टरीय ऊजाा संवधा न पुरस्काराने
गौरववण्यात येते.
• ऊजाा कायािमता लयूरो (BEE) एक संवैधाडनक संस्था आहे जी भारत सरकारच्या अंतगात येते आणण
ऊजाा वापर कमी करण्यासाठी धोरणे आणण धोरणांच्या ववकासास मदत करते.
• ऊजाा कायािमता लयुरोच्या पुढाकाराने ९ ते १४ डिसेंबर दरम्यान राष्टरीय ऊजाा संवधा न सप्ताह देखील
साजरा केला जात आहे .

१५ नडसेंबि: आांतििाष्ट्रीय चहा नदन

• प्रवतवर्ी भारतासह अनेक देशांमध्ये १५ डिसेंबर हा डदवस आंतरराष्टरीय चहा डदन म्हणून साजरा केला
जातो. या डदनाची सुरुवात २००५ साली भारताने नवी डदल्ली येर्े केली होती.
• जागवतक चहा कामगार आणण उत्पादकांचे चहा व्यापार पररणमांकिे लि वेधू न घे णे आणण चहाचे
मूल्य समर्ान व व्यापार वाढीसाठी प्रयत्न करणे, हे या डदनाचे उस्िष्ट आहे .
• चहाच्या फायद्ांववर्यी जनजागृती करणे, चहाचे शार्श्त उत्पादन घे ण्यास लोकांना प्रेररत करणे या
उिेशाने हा डदन साजरा केला जातो.
आता २१ मे असेल आांतििाष्ट्रीय चहा नदन
• भारताने केलेल्या णशफारशीमुळे आंतरराष्टरीय चहा डदन आता १५ डिसेंबरऐवजी २१ मे रोजी साजरा
करण्याचा डनणाय संयुकत राष्टर महासभेने घे तला आहे.
• यासंदभाात भारताने ४ वर्ाांपूवी वमलान येर्े झालेल्या आंतरराष्टरीय खाद् व कृर्ी संघटनेच्या (FAO)
बैठकीत प्रस्ताव सादर केला होता. त्याला आता यश आले आहे.
• सध्या दरवर्ी १५ डिसेंबरला चहा उत्पादन करणाऱ्ा देशांमध्ये आंतरराष्टरीय चहा डदवस साजरा केला
जातो. यामध्ये भारतासह नेपाळ, बांगलादेश, इंिोनेणशया, श्रीलंका, टांझाडनयाव्यवतररकत अनेक देश
सामील आहेत.
• मात्र चहा उत्पादनासाठी मे मस्हना सवोत्तम असल्याने हा मस्हना डनविण्याची मागणी भारताने
संयुकत राष्टरसंघाकिे केली होती.
• त्यानु सार संयुकत राष्टरसंघाने सवा सदस्य देश, आंतरराष्टरीय आणण िेत्रीय संघटनांना दरवर्ी २१ मे रोजी
आंतरराष्टरीय चहा डदन साजरा करण्याचे आवाहन केले आहे .
• यामध्ये असे कायािम आयोणजत करावे त ज्यामुळे ग्रामीण अर्ाव्यवस्था मजबूत बनवण्यात चहाचे
महत्त्व अधोरेणखत होऊ शकेल.
• या डनणायामुळे चहाचे उत्पादन आणण त्याचा खप यांच्या वाढीला चालना वमळेल. जे ग्रामीण भागात

Page | 315
 भूक आणण गररबीसोबत लढण्यासाठी फायदेशीर ठरेल.
• संयुकत राष्टर महासभेने चहाच्या और्धी गुणांसोबत सांस्कृवतक महत्त्वालादेखील मान्यता डदली आहे.
• यापूवी संयुकत राष्टरसंघाने भारताच्या णशफारशीवरून २१ जू न हा डदवस आंतरराष्टरीय योग डदन म्हणून
डनविला होता.

१६ द्रड सेंबर: शविय द्रदन

• १९७१च्या भारत-पानकस्तान युद्धातील भारताच्या विजयाच्या स्मरणािा दरिषी १६ नडसेंबर हा नदिस
भारतात विजय नदन म्हणून साजरा केला जातो.
• या नदिसाचा ननवमत्ताने १९७१च्या युद्धात शहीद झालेल्या सैडनकांना श्रद्धां जली िाक्रहली जाते.
• या युद्धानंतर बांगलादेश पानकस्तानपासून स्ितंत्र झाला आणण पानकस्तानी सैन्याने भारतासमोर
विनाशता आ्मसमपाण केले.
• या युद्धात भारताचे सु मारे ३८०० सैननक शहीद झाले. दुसरीकडे, पानकस्तानचे या युद्धात ९०००
सैननक ठार झाले.
• १९७१ युद्धात शहीद झालेल्या सैननकांच्या सन्मानािा निी डदल्लीत इंनडया गेटजिळ अमर जिान
ज्योती स्मारक उभारण्यात आले. २६ जानेिारी १९७२ रोजी त्कालीन पंतप्रधान इंनदरा गांधी यांनी
्याचे लोकापाण केले.
पार्शववभूमी
• १९४७मध्ये भारताच्या विभाजनानंतरचा पानकस्तान हा निा देश अक्रस्त्िात आला. पानकस्तानचा
एक मह््िाचा भाग ‘पूिा पानकस्तान’ (ितामान बांगलादेश) होता.
• पूिा पानकस्तान भौगोवलकदृष्ट्या पानकस्तानापासून खूप दूर होता, भानषक आणण सांस्कृवतकदृष्ट्याही
तो पानकस्तानपेक्षा खूप िे गळा होता. ्यामुळे , पूिा पानकस्तानमध्ये स्िातं त्र्याची मागणी जोर धरू
लागली.
• १९७१चे भारत आणण पानकस्तान यांच्यातील युद्ध दोन आर्ाड्यांिर लढले गेले. या युद्धाची सुरुिात ३
नडसेंबर १९७१ रोजी झाली.
• हे युद्ध पूिा आणण पक्रश्चम आर्ाड्यांिर भारत आणण पानकस्तान यांच्यात झाले. या युद्धात पानकस्तान
पराभूत झाला.
• पररणामी पानकस्तानचे लेक्रफ्टनं ट जनरल ए. ए. के. ननयाजी यांनी १६ नडसेंबर रोजी आ्मसमपाण
केले. ्यांच्यासह ९३,००० पानकस्तानी सैन्यानेही आ्मसमपाण केले.
• या युद्धानंतर पूिा पानकस्तान स्ितंत्र झाला आणण बांगलादेश म्हणून एक निीन राष्ट्र स्थापन झाले.

Page | 316
 १८ द्रड सेंबर: आांतरराष्ट्रीय स्थलाांतररत व्यक्ती द्रद न
• प्रवतिषी १८ नडसेंबर हा नदिस आंतरराष्ट्रीय स्थलांतररत व्यकती नदन म्हणून साजरा केला जातो.
संयुक्तत राष्ट्रांनी या नदनाची स्थापना नडसेंबर २००० मध्ये केली होती.
• स्थलांतररतांच्या हक्कांचे संरिण करणे, ही या डदनाचे मुख्य उस्िष्ट आहे.
• १८ डिसेंबर १९९० रोजी संयुकत राष्टरसंघाच्या सवा साधारण सभेने स्थलांतररत श्रवमकांचे अवधकार आणण
त्यांच्या कुटुंबातील सदस्यांच्या संरिणार्ा ‘आंतरराष्टरीय करारा’चा स्वीकार केला.
• म्हणून दरवर्ी १८ डिसेंबरला संपूणा जगात आंतरराष्टरीय स्थलांतररत व्यकती डदन (International
Migrants Day) साजरा केला जातो.
• यंदाची संकल्पना (Theme): Social Cohesion, Celebrating the integration of
migrants into communities around the world.
• आंतरराष्टरीय स्थलांतररतांची एकूण लोकसंख्या २००० साली १७५ दशलि होती. ही लोकसंख्या
वाढून २०१५ साली २४४ दशलि इतकी झाली.
• संयुकत राष्टरांच्या आकिेवारीनुसार सध्या जागवतक लोकसंख्येच्या एक सप्तमांश म्हणजे च सु मारे १
अब्ज लोकसंख्या स्थलांतररत आहे.
स्थलाांतरावरील सांयुक्त राष्ट्राांचा वैक्रर्शवक करार
• GCM | Global Compact for (Safe, Orderly and Regular) Migration.
• संयुक्तत राष्ट्रांनी आंतरराष्ट्रीय स्थलांतरीतांच्या आव्हानांचा सामना करण्यासाठी आणण ्यांचे अवधकार
बळकट करण्यासाठी १९ नडसेंबर २०१८ रोजी हा जागवतक करार केला.
• हा करार कोण्याही देशास बंधनकारक नाही. सुरणित, व्यवस्थस्थत आणण डनयवमत स्थलांतर सुडनणश्चत
करणे, हे या कराराचे लक्ष्य आहे.
• या करारामध्ये देशां द्वारे राष्टरीय स्थलांतर धोरण तयार करण्यावर भर देण्यात येत आहे. याणशवाय
स्थलांतररतांच्या हक्काचे रिण करण्यासाठी देशांनी डनयमांचे पालन केले पास्हजे , असेही यात म्हटले
आहे.

१८ द्रड सेंबर: अल्पसांख्याक हक्क द्रदन (भारत)

• देशात अल्पसंख्यांक समुदायाच्या हक्कांविषयी जागरुकता पसरिण्यासाठी १८ नडसेंबर हा नदिस
भारतात प्रवतिषी अल्पसंख्याक हक्क नदन म्हणून साजरा केला जातो.
• राष्टरीय अल्पसंख्यांक आयोगाने देशातील अल्पसंख्यांक समाजाचा धार्ममक सौहादा आणण अवधक

Page | 317
 चांगले आकलन व्हावे यासाठी या नदनाची स्थापना केली आहे.
• याप्रसंगी देशभरात विविध क्रठकाणी सेवमनार, पररषद आणण कायाक्रम आयोणजत केले जातात.
• अल्पसंख्याकांसोबत धमा, भाषा, राष्ट्रीय आणण िं श यांच्या आधारािर होणारा भे दभाि रोखण्यासाठी
संयुक्तत राष्ट्रांनी १८ नडसेंबर १९९२ रोजी ‘राष्ट्र, िं श, धमा ि भाषा यां िर आधारीत अल्पसंख्याकांच्या
हक्कांचे र्ोषणापत्र’ जारी केले होते .
भारतातील अल्पसांख्याां क
• भारतातील प्रमुख अल्पसंख्यांक समुदाय मुसलमान, शीख, णिश्चन, बौद्ध, पारशी आणण जै न आहेत.
भारतात एकूण अल्पसंख्यां कांची संख्या १९ टक्के आहे .
• जम्मू-काश्मीर, मेर्ालय, वमझोरम, नागालँड आणण लक्षद्वीप हे असे काही राज्य नकिा केंिशावसत
प्रदेश आहेत जे िे अल्पसंख्याक समुदाय मोठ्या संख्येने आहेत.
• भारतात राष्ट्रीय अल्पसंख्याक कायदा ११९२नुसार राष्ट्रीय अल्पसंख्याक आयोगाची स्थापना करण्यात
आली आहे. देशातील अल्पसंख्यां क समुदायाच्या स्हतसंबंधांचे रिण करणे, ही या आयोगाचे प्रमुख
काया आहे .
• २००६मध्ये स्थापन करण्यात आलेले अल्पसंख्याक मंत्रालय, अल्पसंख्याक समुदायांसाठी विविध
कल्याणकारी, ननयामक आणण विकासा्मक कायाक्रम चालविणारी केंि सरकारची सिोच्च संस्था
आहे.

१९ द्रडसेंबर: गोवा मुक्रक्त द्रद न

• दरिषी १९ नडसेंबर हा नदिस गोिा मुक्रक्तत नदन म्हणून साजरा केला जातो. १९ नडसेंबर १९६१ रोजी
पोतुागीजांपासून गोव्याला स्िातंत्र्य वमळाले होते.
• १५१०मध्ये पोतुागीज भारतात आले, ्यांनी पक्रश्चम नकनारपट्टीिरील बऱ्याच भागात िसाहती स्थानपत
केल्या.
• १९व्या शतकाच्या अखेरीस पोतुा गीजांनी गोिा, दमण, दीि, दादरा, नगर हिे ली आणण अन्जे नदिा बेटे
ताब्यात र्ेतली होती.
• भारताच्या स्िातंत्र्यानंतर त्कालीन सरकारने गोिा भारतात समाविष्ट् करण्यासाठी पोतुागीजांसोबत
िाटार्ाटीचा मागा ननिडला. पण ्यात यश आले नाही.
• पोतुागीजांच्या जोखडातून गोिा मुक्तत व्हािा यासाठी असंख्य कायाकते भूवमगत पद्धतीने आपले काम
करत होते.
• अखेरीस, अखेरीस १८ नडसेंबर १९६१ रोजी भारत सरकारने लष्कराला कारिाई करण्याचे आदेश नदले

Page | 318
 आणण गोव्याच्या सिा सीमा ताब्यात र्ेण्यात आल्या.
• पोतुागीज सरकारची कोंडी करण्यात भारतीय लष्कर आणण स्िातंत्र्यसैननक यशस्िी झाले. अखेरीस १९
नडसेंबर १९६१च्या रात्री गोिा पोतुा गीजांच्या ४५० िषाांच्या गुलामवगरीतून मुक्तत झाला.
• १९६१चे युद्ध हा गोिा मुक्तती आंदोलनाचा शेिटचा ि अ्यंत मह््िपूणा टप्पा होता. परंतु हे मुक्रक्ततयुद्ध
म्हणजे गोिा मुक्तती आं दोलनाचा फक्तत एक लहानसा (परंतु ननणाायक) भाग होता.
• १९६३मध्ये भारत सरकारने गोव्याला अवधकृतरर्या भारतात समाविष्ट् करून र्ेण्यासाठी १२िी
र्टनादुरुस्ती केली. याद्वारे गोिा, दमण-दीि आणण दादरा-नगर हिे ली यांना केंिशावसत प्रदेश
र्ोनषत करण्यात आले .
• १९८७मध्ये दीि आणण दमण यांपासून िे गळे करून गोव्याला पूणा राज्याचा दजाा देण्यात आला.

२० द्रडसेंबर: आांतरराष्ट्रीय मानव एकता द्रदवस

• प्र्येक िषी २० नडसेंबरला आंतरराष्ट्रीय मानि एकता नदिस साजरा केला जातो. २२ नडसेंबर २००५
रोजी संयुक्तत राष्ट्रांनी या नदनासंबंधी ठराि मंजू र केला होता.
उद्देि
• हा नदिस विविधतेत एकतेच्या सन्मानािा साजरा केला जातो.
• या नदनाद्वारे विविध देशांच्या सरकारांना आंतरराष्ट्रीय करारांचे आदर करण्यासाठी आठिण करून
नदली जाते.
• या नदनाद्वारे एकतेबद्दल जनजागृती करण्यासाठी प्रय्न केला जातो.
• या नदिशी शाश्ित विकास उक्रद्दष्ट्े साध्य करण्यासाठीही एकतेला चालना नदली जाते.
• या नदनाचा उद्देश दाररिय ननमूालनासाठी निीन उपक्रम सुरु करणे हादेखील आहे.

२२ द्रडसेंबर: राष्ट्रीय गणित द्रदवस

• प्रवसध्द गणणतज्ञ श्रीडनवास रामानुजन यांच्या जयंतीच्या स्मरणािा भारतात दरिषी राष्ट्रीय गणणत
नदिस म्हणून २२ नडसेंबर रोजी साजरा केला जातो.
• या नदनाची र्ोषणा २६ फेब्रुिारी २०१२ रोजी डॉ. मनमोहन वसिंग यांनी केली होती. यािषी श्रीननिास
रामानुजन यांची १३१िी जयवत होती.
• याप्रसंगी शाळा आणण महाविद्यालयांमध्ये गणणताशी संबंवधत विविध कायाक्रम आयोणजत केले
जातात.

Page | 319
 श्रीननवास रामानुिन
• रामानुजन प्रवसद्ध भारतीय गणणतज्ञ होते. ्यांचा जन्म २२ नडसेंबर १८८७ रोजी मिास प्रेसीडें सीमधील
इरोड येिे झाला. २६ एनप्रल १९२० रोजी ्यांचे ननधन झाले.
• ्यांनी सरकारी आट्सा कॉलेज, पचैयाप्पा कॉलेज, केंनब्रज नटरननटी कॉलेजमधू न आपले वशक्षण पूणा
केले. १९१४ ते १९१७ या अिघ्या ३ िषाांच्या काळात रामानुजन यांनी ३२ संशोधनपर लेख वलक्रहले.
• ्यांचा पक्रहला संशोधनपर लेख इंनडयन मॅिेमॅनटकल सोसायटीच्या ननयतकावलकात १९११ साली
छापून आला. ्यािेळी ्यांचे िय फक्तत २३ िषे होते.
• १९१८ साली रॉयल सोसायटीने ्यांना आपले सदस्य्ि बहाल केले. ्यािेळी ते फक्तत ३० िषाांचे
होते.
• ्यानंतर ्यांना केंनब्रजच्या नटरननटी कॉलेजची फेलोवशप वमळाली. ही फेलोवशप वमळिणारे ते पक्रहले
भारतीय होत.
• १९९७ पासून ‘द रामानुजन जनाल’ नािाचे एक आंतरराष्ट्रीय ननयतकावलक प्रवसद्ध होत असून ्यात
्यांच्या कायााशी ननगनडत असे दजे दार शोध लेख प्रवसद्ध होतात.
• दोन र्नांच्या बेरजे च्या स्िरूपात दोन प्रकारे मां डता येणारी १७२९ ही सिाात लहान संख्या, ‘रामानुजन
संख्या’ म्हणून ओळखली जाते.

२३ द्रड सेंबर: राष्ट्रीय िे तकरी द्रदन

• भारताचे माजी पंतप्रधान (५वे ) चौधरी चरण वसिंग यांच्या जयंतीच्या स्मरणािा दरिषी २३ नडसेंबर हा
नदिस भारतामध्ये राष्ट्रीय शेतकरी नदन म्हणून साजरा केला जातो.
• चौधरी चरण वसिंग हे एक शेतकरी नेते होते आणण त्यांनी भारतीय शेतकऱ्ांचे जीवन सुधारण्यासाठी
अनेक धोरणे राबववली होती. त्यांच्या सन्मानार्ा २००१ पासून हा डदवस पाळला जात आहे.
• समाजातील शेतकऱ्ांचे महत्त्व वाढववण्यासाठी आणण देशाचा सवाांगीण सामाणजक व आर्मर्क
ववकास हा शेतकऱ्ांवर अवलंबून आहे, याची जाणीव करून देण्यासाठी हा डदन साजरा केला जातो.
• हा डदवस उत्तर प्रदेश, हररयाणा, पंजाब आणण मध्यप्रदेश या राज्यांत मोठ्या प्रमाणात साजरा केला
जातो.
• समाजातील शेतकऱ्ांच्या योगदानाबिल जनजागृती करण्यासाठी देशभरात जनजागृती कायािम,
चचाासत्रे, व्याख्याने आयोणजत केली जातात.
चौधिी चिण वसिंग
• २३ नडसेंबर १९०२ रोजी संयुक्तत प्रांतातील नुरपूर (सध्याचे उत्तर प्रदे श) येिे चौधरी चरण वसिंह यांचा
जन्म झाला होता.

Page | 320
• चौधरी चरण वसिंग हे शेतकऱ्यांचे नेते होते. भारतीय शेतकऱ्यांच्या राहणीमानात सुधारणा र्डिू न
आणण्यासाठी ्यांनी अनेक धोरणे सुरु केली.
• चौधरी चरण वसिंह भारताचे पाचिे पंतप्रधान होते. ते २८ जु लै १९७९ ते १४ जानेिारी १९८० दरम्यान
देशाचे पंतप्रधान होते.
• गांधीजींच्या विचारांनी प्रेररत होऊन स्िातंत्र्य चळिळीच्या काळात ्यांनी राजकारणात प्रिे श केला
आणण १९३७ साली संयुक्तत प्रांताच्या विधानसभेच्या सदस्य म्हणून काम केले.
• १९६७-७७ दरम्यान ते भारतीय लोक दलाचे सदस्य होते. १९७७ ते १९८० दरम्यान ते जनता पाटीत
होते. ्यानंतर १९८० ते १९८७ दरम्यान ते लोकदलाचे सदस्य होते.
• एनप्रल १९६७ ते फेब्रुिारी १९६८ दरम्यान ते उत्तर प्रदेशचे पक्रहले वबगर-कॉंग्रेसी मुख्यमंत्री होते.
्यानंतर माचा १९७७ ते जु लै १९७८ दरम्यान ते केंिीय गृहमंत्री होते.
• जानेिारी १९७९ ते जु लै १९७९ या काळात देशाचे अिामंत्री होते. २९ मे १९८७ रोजी निी डदल्लीत
्यांचे ननधन झाले. निी डदल्लीमधील ्यांच्या समाधी स्थळाला नकसान र्ाट असे नाि देण्यात आले
आहे.

२४ द्रड सेंबर: राष्ट्रीय ग्राहक द्रद न

• दरिषी २४ नडसेंबर हा नदिस भारतात राष्ट्रीय ग्राहक नदन म्हणून साजरा केला जातो.
• १९८६ साली २४ नडसेंबर या नदिशी ग्राहक हक्क संरक्षण कायदा १९८६ला भारताच्या राष्ट्रपतींनी मं जु री
नदली होती. तेव्हापासून २४ नडसेंबर हा नदिस राष्ट्रीय ग्राहक नदन म्हणून साजरा केला जातो.
• ग्राहक चळिळीचे मह्ि आणण ग्राहकांचे मूलभूत अवधकार ि जबाबदाऱ्या यांचा प्रसार करण्याची
संधी हा नदिस प्रदान करते.
• केंिीय अन्न ि सािा जननक वितरण मंत्रालयाच्या अंतगात ग्राहक व्यिहार विभागाद्वारे हा नदन साजरा
केला जातो.
• यािषी राष्ट्रीय ग्राहक नदन ‘वैकस्ल्पक ग्राहक तिार / वववाद डनवारण’ (Alternate Consumer
Grievance/Dispute Redressal) या संकल्पने सह साजरा केला जात आहे.
• ग्राहक संरक्षण कायद्यानुसार प्र्येक भारतीय ग्राहकाला पुढील ६ हक्क वमळाले आहेत: सुरक्षेचा हक्क,
माक्रहतीचा हक्क, ननिड करण्याचा हक्क, म्हणणे मां डण्याचा हक्क, तक्रार करण्याचा ि ननिारण करून
र्ेण्याचा हक्क आणण ग्राहक हक्कांच्या वशक्षणाचा हक्क.
ग्राहक सांरक्ि कायदा १९८६
• भारतातील ग्राहकांच्या हक्कांचे संरक्षण करण्यासाठी हा कायदा खूप मह्िाचा आहे. या कायद्यामुळे
खराब िस्तू ि सेिा यापासून ग्राहकांची सुरक्षा सुननक्रश्चत केली जाऊ शकते.
Page | 321
• ग्राहकांच्या तक्रारीिर ्िररत ननणाय होण्यासाठी हा कायदा अंमलात आणला गेला. या कायद्याच्या
अंमलबजािणीसाठी ि ग्राहकांच्या हक्काचे संरक्षण व्हािे म्हणून केंिीय ग्राहक संरक्षण पररषद स्थापन
करण्यात येते .
• तर ग्राहकांच्या तक्रारींचे ननिारण करण्यासाठी केंिीय स्तरािर राष्ट्रीय ग्राहक तक्रार ननिारण आयोग
आणण राज्य स्तरािर राज्य ग्राहक तक्रार ननिारण आयोग तर णजल्हा स्तरािर णजल्हा ग्राहक तक्रार
ननिारण मं च (णजल्हा मं च) स्थापन करण्यात येतो.
• टीप : १५ माचा हा नदिस जागवतक ग्राहक हक्क नदन म्हणून साजरा केला जातो.
ग्राहक सांिक्षण कायदा २०१९
• ग्राहकांच्या हक्कांची जपणूक करणे आणण वस्तूतील दोर् व सेवांमध्ये कमतरता यासंबंधीच्या तिारी
दूर करण्यासाठी एक यंत्रणा ग्राहकांना प्रदान करण्यासाठी, यावर्ी मोदी सरकारने ग्राहक संरिण
कायदा २०१९ पाररत केला.
• या कायद्ाने जु न्या ग्राहक संरिण कायदा १९८६ची जागा घे तली आहे . या कायद्ानुसार णजल्हा,
राज्य आणण राष्टरीय पातळीवर ग्राहक वववाद डनवारण आयोग स्थापन केले जातील.
• या कायद्यात केंिीय ग्राहक संरक्षण प्रावधकरण (CCPA) स्थापन करण्याची तरतू द आहे. ग्राहक
हक्कांचा प्रचार, संरक्षण आणण अंमलबजािणी करणे हे या या प्रावधकरणाचे काम असेल.
• व्यापारातील चुकीच्या गोष्ट्ींमध्ये हस्तक्षेप करण्याचा अवधकार या प्रावधकरणाला असेल. सदोष िस्तू
परत करणे ि परत केलेल्या िस्तूंचा परतािा वमळणे यासंबंधी सीसीपीए आदेश देईल.
• यामध्ये क्तलास ॲक्तशन म्हणजे समूह कारिाई ही निी संकल्पना जोडण्यात आली आहे. यानु सार
उ्पादक िा पुरिठादाराची िस्तूच्या अस्सलतेविषयक जबाबदारी ही एका ग्राहकापुरती िा विवशष्ट्
ग्राहकांपुरती मयाानदत नसेल, तर सिा ग्राहकांना ्यात सामािू न र्ेतले जाईल.

२५ नडसेंबि: सुशासन नदन

• माजी पंतप्रधान भारतरत्न अटलवबहारी वाजपेयी यांचा २५ डिसेंबर हा जन्मडदन देशात २०१४पासून
‘सुशासन डदन’ (गुि गव्हनां स िे) म्हणून साजरा केला जातो.
• श्री अटलवबहारी वाजपेयी यांना भारतीय राजकारणातील सवाात प्रभावशाली ने त्यांपैकी एक मानले
जाते.
अटल शबहारी वािपेयी
• अटलवबहारी िाजपेयी यांचा जन्म २५ नडसेंबर १९२४ रोजी मध्य प्रांतातील (आताचा मध्य प्रदेश)
ग्वाल्हेर येिे झाला. ्यांचे िडील कृष्णवबहारी िाजपेयी हे उत्तम किी आणण वशक्षक होते.
• ग्िाल्हेरच्या णव्हक्तटोररया महाविद्यालयातून (सध्याचे लक्ष्मीबाई महाविद्यालय) अटल वबहारी यांनी
Page | 322
 पदिी संपानदत केली.
• ्यांना क्रहिंदी, संस्कृत ि इंग्रजी विषयांत प्रािीण्य वमळाले होते. ्यानंतर ्यांनी कानपूरमधू न
राज्यशास्त्रात प्रिम श्रेणीसह पदव्युत्तर पदिी वमळिली.
• १९३९ साली ्यांनी राष्ट्रीय स्ियंसेिक संर्ात प्रिे श केला. ्यांच्यािर बाबासाहेब आपटे यांच्या
वशकिणीचा विशेष प्रभाि होता.
• १९४२मध्ये ्यांनी छोडो भारत आंदोलनात २३ नदिस कारािास भोगला होता. १९४७साली िाजपेयी
संर्ाचे पूणािेळ स्ियंसेिक म्हणून काम करू लागले.
• श्यामाप्रसाद मुखजी यांच्या प्रभािामुळे ते जनसंर्ाचे काम करू लागले. १९५७साली बलरामपूर
मतदारसंर्ातून ते लोकसभेत ननिडून गेले. दीनदयाळ उपाध्याय यांच्यानंतर ते जनसंर्ाचे प्रमुख
म्हणून काम पाहािे लागले.
• १९७७साली जनसंर् जनता पाटीत विलीन झाल्यािर मोरारजी देसाई यांचे सरकार केंिात सत्तेत
आले होते. या सरकारमध्ये िाजपेयी परराष्ट्रमंत्री होते.
• १९८०साली ्यांनी लालकृष्ण अडिाणी, भैरोवसिंह शेखाित ि इतर सहकाऱ्यांच्या मदतीने भारतीय
जनता पाटीची स्थापना केली. या पक्षाचे ते पक्रहले अध्यक्षही झाले.
• १९९६साली ्यांच्या नेतृ्िाखाली केंिात सरकार स्थापन झाले, मात्र ते सरकार केिळ १३ नदिस
नटकले. ्यानंतर १९९८साली ते पुन्हा पंतप्रधान झाले आणण ्यांचे सरकार १३ मक्रहने नटकले.
• १९९९साली ्यांनी राष्ट्रीय लोकशाही आर्ाडी या २२ पक्षांच्या सरकारचे नेतृ्ि स्िीकारले. या
सरकारने आपला ५ िषााचा कायाकाळ पूणा केला.
• िाजपेयी हे संसदेचे ४० िषे सदस्य राक्रहले. लोकसभेत ते १० िेळा, तर राज्यसभेत २ िेळा खासदार
होते.
• भाजपाचे पक्रहले पंतप्रधान असलेल्या िाजपेयी तीनिेळा देशाचे पंतप्रधान झाले. मात्र यापैकी केिळ
एकदा ्यांना ५ िषाांचा कायाकाळ पूणा करता आला.
• िाजपेयी देशाचे असे पक्रहले वबगर काँग्रेसी पंतप्रधान आहेत, ज्यांनी ५ िषाांचा कायाकाळ पूणा केला.
याआधी कोण्याही ने ्याला अशी कामवगरी करता आलेली नव्हती.
• २०१५मध्ये िाजपेयींना देशातील सिोच्च नागरी पुरस्कार म्हणजे च भारतर्न (२०१४ या िषाासाठी)
प्रदान करण्यात आला. ्यांच्यासोबत पंनडत मदनमोहन मालिीय यांनाही हा पुरस्कार देण्यात आला.
• २७ माचा २०१५ रोजी भारताचे त्कालीन राष्ट्रपती प्रणब मुखजी यांनी िाजपेयींच्या ननिासस्थानी
जाऊन ्यांना हा पुरस्कार प्रदान केला.
• ्यापूिी १९९२साली भारत सरकारने पद्मविभूषण पुरस्काराने ्यांचा गौरि केला होता. १९९३साली
्यांना कानपुर विश्िविद्यालयाची नड.लीट पदिीही प्रदान करण्यात आली होती.

Page | 323
• १९९४साली उ्कृष्ट् संसदपटू (भारतर्न पंनडत गोवििं द वल्लभपंत पुरस्कार) ि लोकमान्य नटळक
पुरस्कार ्यांना प्रदान करण्यात आला.

२५ द्रडसेंबर: पां. मदनमोहन मालवीय ियां ती

• महान स्िातंत्र्य सेनानी आणण बनारस क्रहिंदू विद्यापीठाचे संस्थापक पंनडत मदनमोहन मालिीय यांची
२५ नडसेंबर रोजी जयंती साजरी करण्यात येते.
• पंनडत मदनमोहन मालिीय यांचा जन्म अलाहाबाद येिे २५ नडसेंबर १८६१ रोजी झाला. तर बनारस
येिे १२ नोव्हेंबर १९४६ रोजी देहािसन झाले.
• मालिीय हे भारतीय वशक्षणतज्ञ तिा भारतीय स्िातंत्र्य चळिळीतील एक प्रमुख नेते होते.
• ्यांनी अणखल भारतीय कॉंग्रेसचे १९०९, १९१८ आणण १९३२-३२ असे ३ िेळा अध्यक्षपद भू षविले
होते.
• एनप्रल १९१६ साली ॲनी बेझंट यांच्यासह अन्य विश्िस्तांसमिे त िाराणसीला बनारस क्रहिंदू
विद्यापीठाची स्थापना केली.
• या विद्यापीठाचा जगातील सिाात मोठ्या विद्यापीठात समािे श असून हे भारतातील सिाात मोठे
ननिासी विद्यापीठ म्हणून सुप्रवसद्ध आहे. मालिीय यांनी १९१९ ते १९३८ दरम्यान या विद्यापीठाचे
कुलगुरुपद सांभाळले.
• अलाहाबाद मधू न प्रकावशत होणाऱ्या ‘द वलडर’ या नामिं त िृ त्तपत्राची १९०९ मध्ये स्थापना केली.
१९२४ ते १९४६ दरम्यान ते ‘क्रहिंदुस्थान टाईम्स’ या िृ त्तपत्राचे अध्यक्ष होते.
• कुटुंबाची आर्थिक पररस्थस्थती हलाखीची असताना कोलकाता विद्यापीठातून ्यांनी पदिी वमळविली.
• जु लै १८८४मध्ये अलाहाबाद णजल्हा शाळेत वशक्षक म्हणून नोकरीस सुरुिात केली. अलाहाबाद
णजल्हा तसेच उच्च न्यायालयात ्यांनी िनकली केली.
• राष्ट्रीय सभेच्या कोलकाता येिे दादाभाई नौरोजी यांच्या अध्यक्षते खाली झालेल्या सभेमध्ये मालिीय
यांचे भाषण गाजले होते.
• केंिीय नब्रनटश कौक्रन्सलचे ते १९१२ ते १९२६ दरम्यान सदस्य होते. १९२८साली लाला लजपत राय,
जिाहरलाल नेहरू यांच्यासह सायमन आयोगाविरुद्ध आंदोलनात ्यांनी सहभाग र्ेतला.
• सविनय कायदेभंग चळिळीदरम्यान ४५० कॉं ग्रेस कायाक्याांसह ्यांना अटकही झाली होती.
• मुसलमानांसाठी िे गळ्या मतदारसंर्ाच्या मुद्यािरून मतभेद ननमााण झाल्याने कॉं ग्रेसमधू न बाहेर पडून
्यांनी ‘कॉंग्रेस राष्ट्रिादी पक्षा’ची स्थापना केली होती.
• ‘स्यमेि जयते’ हे र्ोषिाक्तय मालिीय यांनी लोकनप्रय केले.
• भारत सरकारने २०१५साली देशातील सिोच्च नागरी सम्मान भारतर्न पुरस्कार पंनडत मदनमोहन
Page | 324
 मालिीय यांना मरणोत्तर जाहीर करत ्यांच्या कायााचा गौरि केला.

२६ नडसेंबि: शाहहद उधम वसिंग र्यां ती

• २६ डिसेंबर २०१९ रोजी महान िांवतकारक शास्हद उधम वसिंग यांच्या १२०व्या जयंती डनवमत्त संपूणा
देशाने त्यांना आदरां जली वास्हली.
• पंजाब मधल्या संगरूर णजल्यात १८९९ साली जन्मलेले उधम वसिंग जाणलयनवाला बाग येर्े १९१९
साली झालेल्या नरसंहाराच्या डदवशी शांततेत चाललेल्या आं दोलनात सहभागी झाले होते .

• या नरसंहाराचा बदला घे ण्यासाठी त्यांनी १९४० साली मायकल ओिवायर याची हत्या केली होती. या
कृत्यासाठी डिडटशांनी त्यांना फाशी डदली होती.
• १३ एडप्रल १९१९ रोजी या हत्याकां िाच्या काळात मायकल ओिवायर हा पंजाबचा गव्हनार जरनल
होता.

िाष्ट्रीय ऊर्ाय सांवधय न सप्ताह

• देशभरात राष्टरीय ऊजाा संवधा न सप्ताह (National Energy Conservation Week) १४ ते २०
डिसेंबर दरम्यान साजरा केला जातो.
• याप्रसंगी ववववध सरकारी आणण सावा जडनक िेत्रातील उपिम ऊजाा संवधा नाचा संदेश देणाऱ्ा
कायािमांचे आयोजन करून हा सप्ताह साजरा करतात.
१४ नडसेंबि: ऊर्ाय सांवधयन नदन
• १९९१ पासून प्रवतवर्ी १४ डिसेंबर हा डदवस भारतात ऊजाा संवधा न डदन म्हणून साजरा केला जातो.
• ऊजाा कायािमता लयुरोच्या पुढाकाराने हा डदन साजरा केला जातो. उजाा बचत व संवधा नात सरकारची
उपललधी प्रदर्शशत करणे, हे या डदनाचे उिीष्ट आहे.
• तसेच भारतातील उजाा बचत व संवधा न याववर्यी लोकांना जागरुक करणे हेदेखील या डदनाचे उिीष्ट
आहे.
• या डदवशी ऊजाा संवधा नात महत्त्वाची भूवमका बजावणाऱ्ा उद्ोगांना राष्टरीय ऊजाा संवधा न पुरस्काराने
गौरववण्यात येते.
• ऊजाा कायािमता लयूरो (BEE) एक संवैधाडनक संस्था आहे जी भारत सरकारच्या अंतगात येते आणण
ऊजाा वापर कमी करण्यासाठी धोरणे आणण धोरणांच्या ववकासास मदत करते.

Page | 325