ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Εισαγωγή…………………………………………………………….............................................................. xi
Συντελεστές του συλλογικού βιβλίου………………................................................................... xxv

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
ΣΩΜΑ, ΒΙΩΜΑ, ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΚΑΙ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Το σώμα ως τόπος πληροφορίας, μάθησης και γνώσης: βασικές
κατευθύνσεις ερευνών της ενσώματης στροφής στις κοινωνικές
επιστήμες (Μάριος Α. Πουκός).................................................................................... 29
1.1 Εισαγωγή..................................................................................................................... 29
1.2 Η έννοια της πληροφορίας στην επιστημολογία και μεθοδολογία της
κοινωνικής έρευνας.................................................................................................... 30
1.2.1 Η έννοια της πληροφορίας στο θετικιστικό «παράδειγμα»............................. 30
1.2.2 Η έννοια της πληροφορίας στο ερμηνευτικό «παράδειγμα».......................... 40
1.2.3 Η έννοια της πληροφορίας στο οικολογικό «παράδειγμα»............................. 48
1.3 Το σώμα ως τόπος πληροφορίας, μάθησης και γνώσης: βασικές
κατευθύνσεις ερευνών της ενσώματης στροφής στις κοινωνικές επιστήμες........... 53
1.3.1 Το σώμα ως τόπος βιωμάτων και γνώσης...................................................... 53
1.3.1.1 Το σώμα ως τόπος δυναμικών αντιληπτικών πεδίων.......................... 53
1.3.1.2 Το σώμα ως τόπος βιωματικής γνώσης............................................... 54
1.3.1.3 Το σώμα ως τόπος συντονισμού του αντιλαμβανόμενου
υποκειμένου με το περιβάλλον του...................................................... 57
1.3.1.4 Το σώμα ως τόπος εννοιολογικών μεταφορών.................................... 58
1.3.2 Το σώμα ως τόπος κοινωνικο-ιστορικών και πολιτισμικών πληροφοριών...... 63
1.3.3 Το σώμα ως εργαλείο και τόπος τεχνικών και πρακτικών.............................. 64
1.3.4 Το σώμα ως τόπος εγγραφής κοινωνικών καταστάσεων και διακρίσεων...... 65

sample_Το σώμα ως τόπος_Book_1_28_2ες Διορθώσεις.indd 5 5/9/2017 11:12:29 μμ

 Πίνακας Περιεχομένων

1.3.4.1 Το σώμα ως τόπος κοινωνικής επιτήρησης και πειθάρχησης.............. 65

1.3.4.2 Το σώμα ως τόπος αυτοελέγχου.......................................................... 67
1.3.4.3 Το σώμα ως τόπος έξεων..................................................................... 67
1.3.5 Το σώμα ως τόπος καθημερινών κοινωνικών πρακτικών,
τελετουργιών και νοημάτων............................................................................ 69
1.3.5.1 Το σώμα ως τόπος καθημερινών κοινωνικών νοημάτων..................... 69
1.3.5.2 Το σώμα ως τόπος καθημερινών κοινωνικών
τελετουργιών και πρακτικών................................................................ 72
1.3.5.3 Το σώμα ως τόπος κοινωνικών διαπροσωπικών
αλληλεπιδράσεων και νοημάτων......................................................... 75
1.3.6 Το σώμα ως τόπος διαχείρισης της σεξουαλικότητας.................................... 79
1.3.7 Το σώμα ως τόπος δράσης και αλληλεπίδρασης............................................ 80
1.4 Επίλογος...................................................................................................................... 83

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Το σώμα ως τόπος οικολογικά και κοινωνικο-ιστορικο-πολιτισμικά
πλαισιοθετημένης πληροφορίας και η σημασία του για τη μεθοδολογία της
ποιοτικής έρευνας και τις διαδικασίες μάθησης και γνώσης: προς μια
οικο-σωματικο-βιωματική προοπτική (Μάριος Α. Πουρκός)...................................... 91
2.1 Εισαγωγή..................................................................................................................... 91
2.2 Για την εννοιολογική οριοθέτηση του σώματος και τα προβλήματά της.................. 95
2.3 Το σώμα ως τόπος πληροφορίας και η σημασία του για τη μεθοδολογία
της ποιοτικής έρευνας και τις διαδικασίες μάθησης και γνώσης:
η οικο-σωματικο-βιωματική προοπτική...................................................................... 99
2.3.1 Βασικές παραδοχές και έννοιες, της οικο-σωματικο-βιωματικής
προοπτικής.................................................................................................... 101
2.3.1.1 Βασικές επιστημολογικές παραδοχές της
οικο-σωματικο-βιωματικής προοπτικής............................................. 114
2.3.1.2 Η έννοια του κοινωνικού θώκου........................................................ 126
2.3.1.3 Η έννοια της πληροφορίας σε μια οικο-σωματικο-βιωματική
προοπτική.......................................................................................... 127
2.3.1.4 Η έννοια της πρακτικής και η σημασία της στη
μεθοδολογία της έρευνας.................................................................. 133

vi

sample_Το σώμα ως τόπος_Book_1_28_2ες Διορθώσεις.indd 6 5/9/2017 11:12:29 μμ

 Πίνακας Περιεχομένων

2.3.1.5 Η έννοια της κοινότητας πρακτικής και η σημασία της

στη διαδικασία της έρευνας.............................................................. 135
2.3.1.6 Η έννοια της πλαισιοθετημένης μάθησης......................................... 138
2.3.2 Το σώμα και η πρακτική ως τόπος πληροφορίας για τις διαδικασίες
μάθησης και γνώσης και για τη μεθοδολογία της έρευνας......................... 139
2.3.2.1 Σώμα και πρακτική: το σώμα ως τόπος βιωμάτων και γνώσης........ 139
2.3.2.2 Ο ρόλος του σώματος στην πρακτική και πως αυτό
διαμορφώνεται μέσα από αυτήν....................................................... 140
2.3.2.3 Ο ρόλος του σώματος στη διαδικασία μάθησης μιας πρακτικής..... 141
2.3.3 Το σώμα ως τόπος πληροφορίας και η σημασία του για τη γνωσιακή
ερευνητική διαδικασία: ενσώματες παράμετροι στη μεθοδολογία
της έρευνας................................................................................................... 142
2.3.3.1 Ο ενσώματος χαρακτήρας της γνωσιακής ερευνητικής
διαδικασίας........................................................................................ 142
2.3.3.2 Σωματικές παράμετροι που αφορούν τα υποκείμενα
της έρευνας....................................................................................... 144
2.3.3.3 Σωματικές παράμετροι που αφορούν τον ερευνητή........................ 145
2.4 Επίλογος.................................................................................................................... 147

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η έναρθρη σωματικότητα των σχέσεων: μια αναπτυξιακή πρόταση

μελέτης με το σώμα (Στάθης Παπασταθόπουλος)........................................................ 159
3.1 Εισαγωγή.................................................................................................................. 159
3.2 Από το σώμα στη σωματοποίηση: τρία παραδείγματα............................................ 161
3.2.1 Το σώμα και η Γενεαλογία στον Michel Foucault........................................ 163
3.2.2 Οι τοποθετημένες γνώσεις, η σωματοποίηση και οι μηχανισμοί
παραγωγής σωμάτων στην Donna Haraway................................................ 167
3.2.3 Το ευαίσθητο αρθρωμένο σώμα που μεριμνά, στη θεωρία
της Vinciane Despret.................................................................................... 172
3.3 Κάτι περισσότερο από ενσώματο: η άδηλη σχεσιακή γνώση στη θεωρία
του Daniel N. Stern................................................................................................... 181
3.4 Σκεπτόμενοι με το συγκινούμενο σώμα, μια επιστημολογία................................... 188

vii

sample_Το σώμα ως τόπος_Book_1_28_2ες Διορθώσεις.indd 7 5/9/2017 11:12:29 μμ

 Πίνακας Περιεχομένων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Σώμα, βίωμα και ποιοτική έρευνα: μεθοδολογικά ζητήματα (Μάνος Σαββάκης).... 199
4.1 Εισαγωγή: η ποιοτική διερεύνηση του ανθρώπινου σώματος και του βιώματος... 199
4.2 Το σώμα-μηχανή....................................................................................................... 200
4.3 Το σώμα-βίωμα......................................................................................................... 202
4.4 Το σώμα-αρένα......................................................................................................... 204
4.5 Συμπεράσματα: σώμα και ποιοτική έρευνα............................................................. 207

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Κοινωνική φαινομενολογία και ποιοτική έρευνα: γνωσιακές δομές

και υποκειμενικότητα (Νίκος Ναγόπουλος).................................................................... 215
5.1 Θεωρητικό πλαίσιο διερεύνησης.............................................................................. 215
5.2 Πριν από την κοινωνιολογική στροφή: οι πρώτες συζεύξεις.................................... 217
5.3 Κοινωνικά δεδομένα και υποκειμενικό νόημα......................................................... 221
5.4 Πλαίσιο διερεύνησης της ποιοτικής έρευνας στην Κοινωνιολογία:
εμπειρικά θεμελιωμένες θεωρίες............................................................................. 225
5.5 Συμπεράσματα......................................................................................................... 230

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Η συνέντευξη ως σωματική επικοινωνία των συνομιλητών

και πολλών άλλων (Ελένη Παπαγαρουφάλη).................................................................. 233
6.1 Η γλώσσα ως habitus............................................................................................... 233
6.2 Η συνέντευξη ως σωματικός τρόπος προσοχής...................................................... 236
6.3 Συνομιλώντας με τους δυνητικούς δωρητές και πολλούς άλλους........................... 240

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
ΣΩΜΑ, ΒΙΩΜΑ ΚΑΙ ΓΝΩΣΗ: ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

H συνήθεια ως σωματο-κινητικά διαμεσολαβημένο κατανοείν στη

Φαινομενολογία της Αντίληψης του Merleau-Ponty (Φωτεινή Βασιλείου).................. 249

viii

sample_Το σώμα ως τόπος_Book_1_28_2ες Διορθώσεις.indd 8 5/9/2017 11:12:30 μμ

 Πίνακας Περιεχομένων

7.1 Εμπειρισμός, νοησιαρχία, και ο τρίτος δρόμος της

Φαινομενολογίας της Αντίληψης.............................................................................. 249
7.2 Δύο βασικές μορφές αποβλεπτικότητας.................................................................. 253
7.3 Το σωματικό σχήμα.................................................................................................. 257
7.4 Ο σωματικός χώρος.................................................................................................. 260
7.5 Αυθορμησία και ιζηματοποίηση............................................................................... 263
7.6 Η συνήθεια ως σωματο-κινητικά διαμεσολαβημένο κατανοείν.............................. 265
7.7 Προς έναν γόνιμο εμπλουτισμό της σχετικής έρευνας............................................ 271

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

Η Λογική του Σώματος: η εγελιανή έννοια της σωματικότητας

(Αλέξανδρος Δασκαλάκης)............................................................................................... 277
8.1 Εισαγωγή................................................................................................................... 277
8.2 Η εγελιανή ανθρωπολογία (§§ 388-412)................................................................. 279
8.3 Η συνήθεια................................................................................................................ 282
8.4 Η ανάδυση του Εαυτού............................................................................................ 285
8.5 Φρενολογία............................................................................................................... 288
8.6 Συμπέρασμα............................................................................................................. 291

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

Η διαλεκτική του βιώματος και του ανοίκειου: από την ψυχανάλυση

στην ερμηνευτική-φαινομενολογική σκέψη (Άγγελος Μουζακίτης)............................. 293
9.1 Εισαγωγή: το ανοίκειο και η έννοια.......................................................................... 293
9.2 Η φροϋδική οπτική................................................................................................... 294
9.3 Η φαινομενολογική-ερμηνευτική προσέγγιση: το Dasein ως unheimlich............... 299
9.4 Συμπερασματικές σκέψεις....................................................................................... 306

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
ΕΝΣΩΜΑΤΟ ΒΙΩΜΑ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΑ-ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΟΝ
ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ, ΤΗΣ ΕΞΩΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ
ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ

ix

sample_Το σώμα ως τόπος_Book_1_28_2ες Διορθώσεις.indd 9 5/9/2017 11:12:30 μμ

 Πίνακας Περιεχομένων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10

Μεθοδολογικά ζητήματα της έρευνας του σώματος στον τομέα της

αναπηρίας: μια ανθρωπολογική προσέγγιση στα όρια της διϋποκειμενικής
εμπειρίας (Λάζαρος Τεντόμας)......................................................................................... 313
10.1 Εισαγωγή................................................................................................................... 313
10.2 Το σώμα στην αναπηρία ως στοιχείο ανάλυσης...................................................... 316
10.3 Η εθνογραφική έρευνα στον τόπο του ειδικού σχολείου:
διαπραγματεύσεις στα όρια της διϋποκειμενικότητας............................................ 322

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11

Ο ρόλος της ενσώματης εξωκαθημερινής εμπειρίας στη διαμόρφωση

της ενσώματης γνώσης: το «παράδειγμα του Αισθητού» (Βασιλική Τσακίρη)............ 337
11.1 Εισαγωγικές παρατηρήσεις ..................................................................................... 337
11.2 Εξωκαθημερινή εμπειρία και το «παράδειγμα» του Αισθητού................................ 340
11.3 Συνθήκες εξωκαθημερινής εμπειρίας...................................................................... 343
11.4 Ανάδυση εξωκαθημερινών αντιλήψεων................................................................... 344
11.5 Επίλογος.................................................................................................................... 347

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12

Μεταφορά και σώμα: προτάσεις διδασκαλίας της εννοιολογικής μεταφοράς

με σημείο αναφοράς το ανθρώπινο σώμα (Αργυρώ Λουλαδάκη)............................... 351
12.1 Εισαγωγή................................................................................................................... 351
12.2 Ο ρόλος του σώματος και της ενσώματης εμπειρίας στο σχηματισμό
εννοιολογικών μεταφορών που αφορούν σε συναισθήματα.................................. 352
12.3 Προτάσεις διδακτικής αξιοποίησης των εννοιολογικών μεταφορών
που αναφέρονται στη βίωση συναισθημάτων μέσω του σώματος
με τη χρήση σκίτσων και κόμικς............................................................................... 354
12.4 Βιωματική προσέγγιση της παραγωγής εννοιολογικών μεταφορών
που αφορούν ανθρώπινα συναισθήματα μέσω της χρήσης του σώματος............. 364
12.5 Συμπεράσματα......................................................................................................... 366

sample_Το σώμα ως τόπος_Book_1_28_2ες Διορθώσεις.indd 10 5/9/2017 11:12:30 μμ