DİFERANSİYEL DENKLEMLER

GİRİŞ

Diferansiyel denklemlerin sayısal çözüm yöntemleri çok geniş bir konu olup
bu kısımda bu yöntemlerden bazıları kısaca incelenecektir. Burada
diferansiyel denklem denildiğinde adi diferansiyel denklem anlaşılacak ve
kısmi türevli diferansiyel denklemlerde isim ayrıca belirtilecektir.

Diferansiyel denklemlerin çözümünde kullanılacak sayısal yöntem

problemin başlangıç veya sınır değer olmasına geniş ölçüde bağlıdır.
Diferansiyel denklemin çözümünde ortaya çıkan sabitlerin belirlenmesi için
kullanılacak şartlar, bir noktada veriliyor ise bu tip problemlere başlangıç
değer problemleri, birden fazla noktada veriliyor ise probleme sınır değer
problemi adı verilir.

BİRİNCİ MERTEBE BAŞLANGIÇ DEĞER

PROBLEMLERİNİN SAYISAL ÇÖZÜM YÖNTEMLERİ

Diferansiyel denklemlerin sayısal çözüm yollarından en fazla

kullanılanlardan biri; diferansiyel denklemi, yeni değişkenler tanımlayarak
birinci mertebeden bir diferansiyel denklem takımına indirgeyip sonra
birinci mertebeden diferansiyel denklem takımını sayısal olarak çözmektir.
Bu yöntem başlangıç değer problemlerine uygun bir yöntemdir.

F(x,y, y’,y’’,..., yn-1,yn)=0 şeklinde verilen bir diferansiyel denklem z1=y, z2=y’,
z3=y’’.....zn=yn-1 şeklinde tanımlanan yeni değişkenler ile aşağıda görülen
birinci mertebeden n bilinmeyenli diferansiyel denklem takımına indirgenir.

dz1 dz2 dz3 dzn

 z2  z3  z4 .......... .F ( x, z1 , z2 , z3 ,...zn , )0
dx dx dx dx

Problemin başlangıç değerler olarak x=a da y(a)=z1(a)…, yn-1(a)=zn(a)

değerleri verilmektedir. Bu nedenle; birinci mertebeden diferansiyel
2 Mühendislikte Bilgisayar Uygulamaları

denklemlerin sayısal çözümleri, sayısal çözümler içinde önemli bir yeri

vardır.

Diferansiyel denklemlerin sayısal çözümde kullanılan yöntemlerden önemli

bir grubu bilinmeyen fonksiyonun Taylor seri açılımından yararlanarak elde
edilir. Bu seriden alınan terimlere göre yöntemler birinci, ikinci, üçüncü,
dördüncü mertebe gibi isimler alırlar. Açılım sonunda katsayıların
belirlenmesinde kullanılacak denklemler katsayıların adedinden az
olduğundan ortaya her mertebeden çeşitli isimler altında çeşitli yöntemler
çıkar.

Burada birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin çözüm

yöntemlerinden geliştirilmiş Euler ve Runge-Kutta yöntemleri
anlatılacaktır.

Yukarıda bahsedilen yöntemler aşağıda verilen ikinci mertebeden bir

diferansiyel denklem üzerinde açıklanacaktır.

d2 y dy dy
 f ( , y, x ) x  a da y(a ) ve (a ) veriliyor
dx 2 dx dx

Bu diferansiyel denklem dy/dx=v şeklinde bir tanım ile birinci mertebeden

iki diferansiyel denkleme aşağıda görüldüğü gibi indirgenir.

dv dy
 f (v,y, x) v x  a da y(a ) ve v(a ) veriliyor
dx dx

Yukarıda görülen diferansiyel denklem sisteminde f=f(v,x) ise denklemler

ayrık olur ve önce birinci denklem tek başına çözülüp v=v(x) bulunduktan
sonra ikinci denklemden y=y(x) çözülür. İkinci denklem bir integrasyon
işlemidir.

Geliştirilmiş Euler Yöntemi: Bu yöntemde önce dv/dx=f(v,x) halinin

çözümünü inceleyelim. Bilinmeyen fonksiyon, v değerinin i noktasındaki
değeri vi bilindiğinde i+1 noktasındaki vi+1 değeri, geliştirilmiş Euler
yöntemine göre

vi 1  vi  h(k1  k2 ) / 2
k1  f (vi , xi ) k2  f (vi  hk1 , xi  h)

bağıntısı ile bulunur. Başlangıçta i=0 da v0 değeri bilindiğinden v1 değeri

bulunur. v1 bulunduktan sonra v2 bulunarak nokta nokta bütün noktalarda
v değerleri bulunur. Daha sonra bulunan vi değerleri kullanılarak dy/dx=v
denkleminin integrasyonu ile yi değerleri nokta nokta elde edilir.
 Diferansiyel Denklemler 3

Bilinmeyen fonksiyon f=f(x) ise problem ikinci denklemde olduğu gibi bir
integrasyon işlemine indirgenir. Bu durumda da geliştirilmiş Euler yöntemi
uygulanmak istenirse yöntem trapez kuralına dönüşür.

Birinci diferansiyel denklem dv/dx=f(v,y,x) şeklinde ise; bilinmeyen

fonksiyon v ve y in i+1 noktasındaki vi+1 ve yi+1 değerleri, i noktasındaki vi ve
yi değerlerine bağlı olarak, geliştirilmiş Euler yöntemine göre, aşağıdaki
şekilde verilmektedir.

vi 1  vi  h(k1  k2 ) / 2 yi 1  yi  h(m1  m2 ) / 2
k1  f (vi , yi , xi ) m1  vi
k2  f (vi  hk1 , yi  hmi , xi  h) m2  vi  k1h

Başlangıçta i=0 da v0 ve y0 değerleri bilindiğinden, yukarıda verilen

bağıntılar yardımı ile v1 ve y1 değerleri bulunur. v1 ve y1 bulunduktan sonra
v2 ve y2 bulunarak nokta nokta bütün noktalarda v ve y değerleri elde edilir.

Dördüncü mertebe Runge-Kutta yöntemi: Dördüncü mertebe Runge-

Kutta yöntemi bilinmeyen fonksiyonun dördüncü mertebeden Taylor
serisine açılımından elde edildiğinden dördüncü mertebe sıfatını
almaktadır. Ayrıca bu açılım sonunda sabitlerin tayininde denklem sayısı
sabit sayısından az olduğundan birden fazla dördüncü mertebeden Runge-
Kutta yöntemi bulunmaktadır. Aşağıda bunlardan en fazla
kullanılanlardan biri açıklanacaktır. Bu formülasyon, Runge katsayılı
Runge-Kutta yöntemi olarak da anılır.

Önce dv/dx=f(v,x) denkleminin çözümünü inceleyelim. Bilinmeyen fonksiyon

v nin i noktasındaki değeri vi bilindiğinde i+1 noktasındaki vi+1 değeri,
dördüncü mertebe Runge-Kutta yöntemlerinden Runge katsayılısına göre

vi 1  vi  h(k1  2k2  2k3  k4 ) / 6

k1  f (v i , xi ) k2  f (v i  hk1 / 2, xi  h / 2)
k3  f (vi  hk2 / 2, xi  h / 2) k4  f (v i  hk3 , xi  h)

bağıntısı ile bulunur. Başlangıçta i=0 da v0 değeri bilindiğinden v1 değeri

bulunur. v1 bulunduktan sonra v2 bulunarak nokta nokta bütün noktalarda
v değerleri bulunur.

Bilinmeyen fonksiyon f=f(x) ise problem ikinci denklemde olduğu gibi bir
integrasyon işlemine indirgenir. Bu integrasyon işlemine dördüncü mertebe
Runge-Kutta yöntemi uygulanırsa yöntem Simpson kuralına dönüşür.

Diferansiyel denkleminin iki denkleme indirgenmiş halinin ayrık olmaması

halinde, yani f(v,y,t) olması halinde, vi+1 ve yi+1 değerlerinin vi ve yi
değerlerinden bulunuşu aşağıda verilmiştir.
4 Mühendislikte Bilgisayar Uygulamaları

vi 1  vi  h( k1  2k2  2k3  k4 ) / 6
y i 1  y i  h( m1  2m2  2m3  m4 ) / 6
k1  f ( vi , xi ) m1  vi
k2  f ( vi  hk1 / 2, y i  hm1 / 2, xi  h / 2) m2  vi  hm1 / 2
k3  f ( vi  hk2 / 2, y i  hm2 / 2, xi  h / 2) m3  vi  hm2 / 2
k4  f ( vi  hk3 , yi  hm3 , xi  h) m4  vi  hm3

Başlangıçta i=0 da v0 ve y0 değerleri bilindiğinden; yukarıda verilen

bağıntılar yardımı ile v1 ve y1 değerleri bulunur. v1 ve y1 bulunduktan sonra
v2 ve y2 bulunarak nokta nokta bütün noktalarda v ve y değerleri bulunur.

Örnek 1: Bir uçağın kütlesi 25000 kg olup bu uçağı havalandırmak için 40

kN değerinde bir itki uygulanmaktadır. Kalkış sırasında uçağa havadan
gelen direnç R=2,5 v2 dir; burada v değeri m/s, R değeri ise N dır. Uçağın
kalkış hızı 252 km/saat (70 m/s) olduğuna göre uçağın kalması için geçen
zamanı ve bu esnada alınan yolu bulunuz.

Uçağın kalkıncaya kadar hareket denklemi

d 2s d 2s
25000  40000  2,5v 2   1,6  104 v 2
dt 2 dt 2

dir. Diferansiyel denklem birinci mertebeden iki diferansiyel denkleme

aşağıda verildiği gibi ayrılır.

dv ds
 1,6  104 v 2 v
dt dt

Yukarıda verilen diferansiyel denklemler birbirinden ayrık diferansiyel

denklemler olup Önce birinci denklem çözülüp v fonksiyonu bulunduktan
sonra ikinci denklem çözülür. İkinci denklemin çözümü bir integrasyon
işlemidir.

Birinci denklemin çözümünde dördüncü mertebe Runge-Kutta yöntemi

ikinci denklemin integrasyonunda ise Simpson kuralı kullanılacaktır.

Birinci denklemin çözümü şekil x de görülmektedir.

 Diferansiyel Denklemler 5

Şekil x

Birinci denklem t=5 s aralıklarla çözülmüştür. Çözüm sonucu olan v

değerleri B sütununda görülmektedir. Başlangıçta, t=0 da v ve s değerleri
bilinmektedir; bu değerler v=s=0 dır. Bu nedenle B5 hücresine 0 yazılmıştır.
Daha sonra k1, k2, k3 ve k4 değerleri,

k1  f (vi , xi ) k2  f (vi  hk1 / 2, xi  h / 2)

k3  f (vi  hk2 / 2, xi  h / 2) k4  f (vi  hk3 , xi  h)

formüllerine göre hesap edilecektir. Formülde geçen f fonksiyonu f=1,6-

v2/10000 dir. k1, k2, k3 ve k4 değerleri, hesaplamak için

C5 hücresine 1,6 –B5*B5/10000

D5 hücresine 1,6 –(B5+0,5$B$2*C5)^2/10000
E5 hücresine 1,6 –(B5+0,5$B$2*D5)^2/10000
F5 hücresine 1,6 –(B5+$B$2*E5)^2/10000

formülleri yazılır. Bu şekilde t=0 anında k1, k2, k3 ve k4 değerleri hesaplanır.

t=5 anında v değerinin hesabı için

vi1  vi  h(k1  2k2  2k3  k4 ) / 6

formülü kullanılır. Bunun için

6 Mühendislikte Bilgisayar Uygulamaları

B6 hücresine B5+$B$2*(C5+2*D5+2*E5+F5) /6

yazılır. Sonra B, C, D, E, F hücrelerinde formüller aşağıya doğru

kopyalanır. Uçak, hızın 70 m/s değerinde kalkacağı için bu değerlerden
büyük hızlar için elde edilen değerler geçersizdir. Uçağın kalkış değeri t=50
s civarıdır. Bu değeri daha hassas hesaplamak için aralığı küçültmek veya
başka yöntem seçmek gerekir.

Problemin analitik çözümü

1,6 16000 16000

v  126,49 tgh( t) s ln( )
126,49 2 *1,6 16000  v 2

dir. v nin kesin çözümü G sütununda verilmiştir. Hata mertebesi için B

sütunu ile G sütununu kontrol ediniz.

İkinci denklemin çözümü bir integrasyon işlemidir. Bu işlem Simpson

kuralı kullanılarak şekil x de yapılmıştır.

Şekil x
 Diferansiyel Denklemler 7

Zaman ve daha önce bulunan hız değerleri şekil x de A ve B sütunlarına

yazılmıştır. Hızların integrasyonu yapılacaktır. t=0, t=5, t=10
saniyelerindeki hızların intagrasyonu Simpson kuralına göre yapılıp C27
hücresine yazılmıştır. Bunun için C27 hücresine

C27 hücresine $B$22*(B25+4*B26+B27) /3

yazılmıştır. Bu formül aşağıya doğru her üç hücrede bir kopyalanmıştır.

Elde edilen bu değerler. Her iki aralıkta alınan integrasyondur. Bunların
toplamı D sütununda verilmiştir. Kesin çözüm ise E sütununda verilmiştir.
Hata mertebesi için C sütunu ile E sütununu kontrol ediniz.

Örnek 2: Uzunluğu L=2 m olan bir zincir b=1 m lik kısmı sarkmış bir
şekilde bir masa üzerinde durmaktadır. Bu konumda zincir ilk hızsız olarak
harekete başladığında zincirin hareketinin diferansiyel denklemini Runge-
Kutta yöntemi ile çözünüz. Not: hareket esnasında zincirin bütün halkaları
harekete katılmaktadır.

Zincirin birim boyunu kütlesi γ olsun ve zincirin ucunun masa kenarına

uzaklığı s olsun. Bu durumda hareketin diferansiyel denklemi

d 2s d 2s g
L   gs   a2 s a  2,2147 s 1
dt 2 dt 2 L

dir. Yukarıda verilen ikinci mertebe diferansiyel denklem aşağıda verilen

birinci mertebe iki denkleme indirgenir.

dv ds
 a2 s v
dt dt

Bulunan diferansiyel denklemler birbirlerine bağlı olduklarından sayısal

çözüm için

vi 1  vi  h( k1  2k2  2k3  k4 ) / 6
si 1  si  h( m1  2m2  2m3  m4 ) / 6
k1  f ( vi , xi ) m1  vi
k2  f ( vi  hk1 / 2, y i  hm1 / 2, xi  h / 2) m2  vi  hm1 / 2
k3  f ( vi  hk2 / 2, y i  hm2 / 2, xi  h / 2) m3  vi  hm2 / 2
k4  f ( vi  hk3 , yi  hm3 , xi  h) m4  vi  hm3

bağıntıları kullanılacaktır. Bu bağıntıları kullanılarak hesaplanan ki ve mi

değerleri şekil x de verilmiştir. Sayısal hesap t=0 dan başlayarak h=0,03 s
aralıklarla yapılmıştır. Aralık değeri B1 ve a değeri D1 hücresinde
görülmektedir. Başlangıç değeri için t=0 da v=0 ve s=1 dir. Bu değerler
tabloda J4 ve K4 hücrelerine önceden yazılır.
8 Mühendislikte Bilgisayar Uygulamaları

t=0 da ki ve mi değerlerinin hesabı için

B4 hücresine $D$1^2*K4
C4 hücresine J4
D4 hücresine $D$1^2*(K4+$B$1*C4/2)
E4 hücresine J4+$B$1*C4/2
F4 hücresine $D$1^2*(K4+$B$1*E4/2)
G4 hücresine J4+$B$1*E4/2
H4 hücresine $D$1^2*(K4+$B$1*G4/2)
I4 hücresine J4+$B$1*G4/2

formülleri yazılır. Bu şekilde t=0 anında ki ve mi değerleri hesaplanır. t=5

anında v ve s değerinin hesabı için

vi 1  vi  h(k1  2k2  2k3  k4 ) / 6

si 1  si  h(m1  2m2  2m3  m4 ) / 6

formülü kullanılır. Bunun için

J5 hücresine J4+$B$1*(B4+2*D4+2*F4+H4) /6
K5 hücresine K4+$B$1*(C4+2*E4+2*G4+I4) /6
 Diferansiyel Denklemler 9

yazılır. Sonra formüller aşağıya doğru kopyalanır. B, C, D, E, F

hücrelerinde formüller aşağıya doğru kopyalanır. Formüllere s=2 m den
sonra geçersizdir. Bu değerden sonra serbest düşme başlar.

Problemin analitik çözümü v=b.a ch(at), s=b sh(at) dir. Bu değerler göre
t=0,6 s deki sayısal çözümdeki hata v için % 2,0 ve s için % 2,8 dir.