Analiz 2

Ali Nesin
Analiz II
www.matematikce.com
www.matematikce.com
cindekiler
I
oz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ons 1
I S
ureklilik ve Limit 3
1 Sureklilik 5
1.1 Tanm ve Tanmn Tartsmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1.2 Ornekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.3 Surekli Fonksiyonlar Bilestirmek ve Kstlamak . . . . . . . . . 18
1.4 S
ureklilik Uzerine Notlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2 Fonksiyonlarla I slemler ve S ureklilik 25

2.1 Fonksiyonlarla I slemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.2 Toplama ve S ureklilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.3 C
arpma ve S ureklilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.4 Polinomiyal Fonksiyonlar ve S ureklilik . . . . . . . . . . . . . . 32
2.5 Bolme ve Sureklilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.6 Sralama ve S ureklilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.7 Max, Min, Mutlak Deger ve S ureklilik . . . . . . . . . . . . . . 38
2.8 Bileske ve S
ureklilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.9 Tuhaf Bir Fonksiyonun S ureksizligi . . . . . . . . . . . . . . . . 42
3 Sureklili
gin Derinlikleri 53
3.1 Diziler ve S
ureklilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3.2 Aradeger Teoremi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
3.3 Surekli Fonksiyonlarn Uc Degerleri . . . . . . . . . . . . . . . . 67
4 Limit 73
4.1 Matematiksel Tanma Giris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
4.2 Yogunlasma Noktas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
4.3 Nihayet Limit Tanm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
4.4 Limitin Aritmetigi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
4.5 Sralama ve Limit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
v
4.6 Bileske ve Limit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

5 Limit Uzerine Daha Fazla 93
5.1 Sagdan ve Soldan Limit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
5.2 Limitler ve Sonsuzlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
5.2.1 Sonsuzda Limit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
5.2.2 Eksi Sonsuzda Limit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
5.2.3 Sonsuza Iraksamak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
5.3 Monoton Fonksiyonlar, Limit ve S ureklilik . . . . . . . . . . . . 114
6 Surekli Fonksiyon Genisletmek ve Us Almak 119

6.1 Surekli Fonksiyon Genisletmek . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
6.2 Gercel Saylarda Us Almaya Dogru . . . . . . . . . . . . . . . . 125
6.3 Gercel Saylarda Us Alma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
6.4 Bernoulli Esitsizlikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Almann S
6.5 Us urekliligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
II Fonksiyonlarda Yaknsaklk 137
7 Fonksiyon Dizilerinin Noktasal Yaknsamas 139
8 Fonksiyon Dizilerinin D uzgun Yaknsamas 145

8.1 Ilk Tanm ve Ornekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
8.2 Duzgun Yaknsaklgn D
uzgun Tanm . . . . . . . . . . . . . . 153
8.3 Fonksiyonlarn Supnormu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

8.4 Fonk(X) Uzerine Mesafe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
8.5 Fonk(X) Uzaynda Yaknsaklk . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
8.6 Duzgun Yaknsaklgn Aritmetigi . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
8.7 Cauchy Dizileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
8.8 Snrl Fonksiyonlar Kumesi (X) . . . . . . . . . . . . . . . . 169
8.9 Surekli Fonksiyonlar Kumesi C(X) . . . . . . . . . . . . . . . . 172
9 Weierstrass M-Testi ve Sonu clar 177

9.1 Kuvvet Serileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
9.2 Fonksiyonlarn Sonsuz Toplam . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
9.3 Weierstrass M-Testi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
9.4 Trigonometrik Fonksiyonlar ve Pi Says . . . . . . . . . . . . . 182
III De
gisik Konular 191
c ve Dsb
10 I ukey Fonksiyonlar 193
10.1 Tanm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
10.2 Dsbukeylik ve S
ureklilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
10.3 Dsbukey Fonksiyonlarn C arpm . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
10.4 Ters Fonksiyonun B ukeyligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Almann B
10.5 Us ukeyligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
10.6 Yerel/Global Minimum/Maksimum . . . . . . . . . . . . . . . . 207
11 Logaritma ve Us Alma 213

11.1 exp Fonksiyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
11.2 Dogal Logaritma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Alma Uzerine
11.3 Us . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
11.4 Baska Tabanlarda Logaritma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
12 Esitsizlikler Ge cidi 223

12.1 Jensen Esitsizligi ve Sonuclar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
12.2 Young Esitsizligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
12.3 Holder Esitsizligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
12.4 Minkowski Esitsizligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
12.5 Mahler Esitsizligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
12.6 nc Mertebeden Ortalama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
IV Weierstrass Yo
gunluk Teoremi 237
13 Genellestirilmis Binom A
clm 239
14 Tkz K umeler 253

14.1 Ack Kumeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
14.2 S
ureklilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
14.3 Tkzlk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
14.4 Uc Degerler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
14.5 Duzgun Sureklilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
15 Dini Teoremi ve Bir Uygulamas 263

15.1 Dini Teoremi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

15.2 tye Duzg
un Yaknsayan Polinomlar . . . . . . . . . . . . . . 265
16 Weierstrass Yo gunluk Teoremi 267

16.1 Weierstrass Yogunluk Teoremi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
16.2 Bernstein Polinomlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
V Ekler 275
u
17 log(1 + x)in Kuvvet Serisi - Yusuf Unl 277
u
18 Exp ve Logaritma - Yusuf Unl 283
19 Abel Yaknsaklk Teoremi 289
20 Lebesgue Says 293
21 Darboux Fonksiyonlar - Zafer Ercan, Ugur G

ul, Mine Menekse 295
Kaynak
ca 302
oz
Ons
Birinci ciltte, gercel saylar kumesinin, daha dogrusu (R, +, , , 0, 1) yap-

snn tanmndan, daha dogrusu aksiyomlarndan yola ckms ve gercel dizi ve
serileriyle devam etmistik.
Bu ciltte once fonksiyonlarda s ureklilik ve limit kavramlarn isleyecegiz.
Sureklilikle ilgili en onemli sonuclar 3
uncu bol
umde. Bu onemli sonuclara bir
de Teorem 4.3 u eklemek lazm.
Ardndan fonksiyon dizilerinde yaknsaklk konusuna oldukca ayrntl bir
bicimde girecegiz. Kantlanan iki onemli teoremi ozellikle vurgulamak isterim:
Weierstrass M-testi (Teorem 9.1) ve Weierstrass Yogunluk Teoremi (Teorem
16.1). Kant oldukca kolay olan birincisi uygulamada cok yararldr. Kant cok
daha zor olan ikincisinin ise teorik onemi daha fazladr. Ayrca saysnn ma-
tematiksel tanmnn kitabn heyecanl bol umlerinden biri oldugunu d usu
nuyo-
rum (Altbol um 9.4).
Bir onceki cilt, daha cok dizi ve serilerle ilgili oldugundan cok daha fazla
hesap yapmaya m usaitti, dolaysyla bir ogrenci icin daha eglenceliydi. Eg-
lenceyi bu ciltte devam ettirmek cok isterdim; elimden geleni yaptm ama
matematigi ucuz eglenceye kurban etmek istemedim! S ureklilik cok cok onemli
ama ne yazk ki pek eglenceli bir konu degildir. Ote yandan soyut matematigin
zevkine varms bir ogrencinin birinci bol umu olmasa da ikinci bol umde cok
eglenecegini sanyorum.
III. ksm ksmen ya da tamamen atlanarak ve gerektiginde bu ksma done-
rek kitap bir donemlik bir ders olarak okutulabilir.
grencilerin ve uygulamaclarn cok daha eglenceli buldugu t
O urev ve in-
tegral konularn u cu
ncu cilde sakladk.
Bu ilk basmda illa ki bircok eksiklik, hata, yanls ifade, anlatm bozuklugu,
alstrma ve ornek eksikligi olacaktr; tecr ubem bu yonde. Her t urlu katk
sukranla anlacaktr.
Yazlarn kitabn sonuna ek olarak koymama izin veren Zafer Ercan, Ugur
G ul, Mine Menekse ve Yusuf Unl uye, sayfalar tutan d uzeltme, oneri, alstrma
ve daha bircok degerli katksyla kitab zenginlestiren Yusuf Unl uye (bir defa
daha), kantlayamadgm esitsizliklerde hzr gibi imdadma yetisen Gorkem

Ozkaya ve Serdar Boztasa, kitab sabrla satr satr okuyup yanlslar d uzelten
1
2 oz
Ons
Ali Tor un dostuma ve ogrencilerim T urk um C

u Ozl elik, Ugur Dogan, Ali

Derya Nesin, Dilek Tefenlili, Ozge
Ulkem ve adlar buraya sgmayacak daha
bircok ogrencime ve meslektasma, emektar asistanlarm Asl Can Korkmaz
ve C igdem Sahine ve son olarak bu ders notlarn yazmam icin bana gereken

ortam saglayan, destegi veren ve sabr gosteren esim Ozlem Beyarslana sonsuz
tesekk urlerimi sunarm.
Ali Nesin
NMK, 29 Temmuz 2012
anesin@bilgi.edu.tr anesin@nesinvakfi.org
www.matematikce.com
Ksm I
S
ureklilik ve Limit
3
www.matematikce.com
1. S
ureklilik
1.1 Tanm ve Tanmn Tartsmas

Bu kitapta ele alacagmz s ureklilik kavram sadece matematiksel analizin
degil, matematigin de en onemli ve en temel kavramlarndan biridir. Konuya
once sezgisel bir giris yapalm. Matematiksel tanm daha sonra verecegiz.
Baz fonksiyonlarn grafiginde kopukluk yoktur, bazlarnda ise tam tersine
kopukluk vardr.
Birinci ornekte kopukluk yokken ikinci ornekte a noktasnda bir kopukluk, ani
bir scrama var.
Matematiksel tanm birazdan verecegiz, ama simdilik sezgi kazandrmak
amacyla soyleyelim: Birinci ornekteki gibi fonksiyonlara s
urekli denir. Ikinci
ornekteki fonksiyon ise a noktasnda s ureksizdir , orada bir kopukluk, bir
scrama, bir sradslk vardr.
6 1. Sureklilik

Insanlar s
ureklilikten daha cok hoslanrlar. S ureklilik olagan durumdur,
anlaslmas, basa ckmas daha kolaydr. Deprem gibi, ucurumdan yuvarlan-
mak gibi, basnc d usmesi gibi, olagan kosullarn s
urekliliginin bozuldugu du-
rumlar ol umcul olabilir.
Atomun varlg kantlandgndan beri maddenin s urekli olmadgn, aslnda
varlktan cok yokluk oldugunu biliyoruz. Ote yandan makroskopik d uzeyde
maddenin s urekli oldugunu varsaymak - bu varsaym yanls da olsa - maddeyi
(ve hareketini) alglamamzda kolaylk saglar.
Her ne kadar saniye, dakika, g un ve hafta gibi parcalara ayrsak da, za-
mann da s
urekli oldugunu varsayarz. Orne gin, insan duyularyla alglana-
mayacak bir s ure icin bir elmann kaybolup tekrar var olabilecegi, hatta t um
evrenin donup tekrar harekete gectigi d usu
ncesi bize pek inandrc gelmez.
Ama neden olmasn!
Velhasl kelam, evren s urekli de s
ureksiz de olsa, surekliyi anlamak daha
kolaydr.
Sezgisel olarak kolayca alglanabilen s ureklilik/s
ureksizlik kavramn ma-
tematiksellestirmek pek o kadar kolay olmamstr. S urekliligin dogru duzgun
matematiksel bir tanmn vermek 19uncu y uzylda Cauchyye nasip olmustur.
Tam matematiksel tanm sunmadan once sezgilerimize biraz daha mate-
matiksel bir bicim vermeye calsalm.
S ureksiz diye nitelendirdigimiz ikinci fonksiyona dikkatlice bakalm. Belli
ki sorun a noktasnda. Bu noktada fonksiyon b degerini alyor. Peki a cok az
degistiginde fonksiyonun aldg deger ne oluyor?
Eger x, ann sagnda (yani adan daha b uyuk) ama aya cok yaknsa,
f (x), f (a)nn yani bnin cok yaknndadr. Hatta xi ann sagnda ve xe cok
cok yakn alarak, f (x) degerini f (a)ya diledigimiz kadar yaklastrabiliriz. x,
aya sagdan ne kadar yakn olursa, sekilden de anlaslacag u zere, f (x) degeri
f (a)ya o kadar yakn olur.
yandan aya sol taraftan yaklast

Ote gmzda, fonksiyonun degerleri f (a)ya,
yani bye degil, bden uzakta olan cye cok yaklasr; aya soldan istedigimiz
kadar sokulalm, fonksiyonun aldg degerler bye cok cok yaklasamaz.
1.1. Tanm ve Tanmn Tartsmas 7
fonksiyonda boyle bir sorun olmaz. x yavas yavas degistiginde, f (x)

Ilk

de yavas yavas degisir. Ikinci fonksiyonda ise x, ann solundan sagna ya da
sagndan soluna gecerken bir scrama yasanr.
Surekliligin matematiksel tanmn vermenin zaman geldi.
A, Rnin bir altk umesi, f : A R bir fonksiyon ve a A olsun. f nin a
noktasnda s urekli olmasnn matematiksel tanmn verecegiz. b = f (a) olsun.
Asagdaki sekillerden takip edelim.
Herhangi bir > 0 alalm. u cok cok k

ucu
k (ama pozitif) bir gercel say olarak
alglayalm. Ve y ekseninde (b , b + ) aralgna ve o aralgn belirledigi yatay
serite bakalm:
Bu serit fonksiyonun grafigini cesitli yerlerden keser ve bu kesisimler ann

civarnda bir bolge belirler:
a civarnda grafige daha yakndan bakalm:

8 1. Sureklilik

Sekilden de gor
ulecegi u
zere, oyle bir > 0 says var ki, (a, a+) aralgnn
f fonksiyonu altnda imgesi (b , b + ) aralgnn icine d user. Sadelestirilmis
sekil asagda:
ste ada s
I urekliligin tanm aynen bunu ifade edecek, tek bir farkla ki
(a , a + ) aralgnn f -imgesi (b , b + ) aralgnn icine d

user
yerine
(a , a + ) A k
umesinin f -imgesi (b , b + ) aralgnn icine d
user
demeliyiz, cu
nk
u f fonksiyonu (a, a+) aralgnn t
um noktalarnda tanml
olmayabilir. Matematiksel tanm artk verelim:
Tanm. a A R ve f : A R bir fonksiyon olsun. Eger her > 0 icin,
f ((a , a + ) A) (f (a) , f (a) + )
icindeligini saglayan bir > 0 varsa, f fonksiyonuna ada s

urekli denir.
1.1. Tanm ve Tanmn Tartsmas 9
Ayn tanm k
umeler yerine elemanlarla ifade edebiliriz:
Tanm. a A R ve f : A R bir fonksiyon olsun. Eger her > 0 icin,
Her x A icin, eger |x a| < ise |f (x) f (a)| < olur
onermesinin dogru oldugu bir > 0 says varsa, o zaman f fonksiyonuna

ada s
urekli denir.
tanm arasnda bir ayrm olmadg belli, cu
Iki u |x a| < kosuluyla
nk
x (a , a + ) kosulu arasnda bir ayrm yoktur.
Tanm soyle de yazabiliriz:
Tanm. Bir f : A R fonksiyonunun bir a A noktasnda s urekli olmas
oyle bir > 0 olmal ki, her x A icin,
icin, her > 0 icin
() |x a| < |f (x) f (a)| <

onermesi dogru olsun. Tanm daha simgesel olarak yazmak yararl olabilir:
> 0 > 0 x A (|x a| < |f (x) f (a)| < ) .
Tanmn Tartsmas. Fonksiyonun ada s urekli oldugunu kantlamak icin,

verilen her > 0 says icin () kosulunu saglayan bir > 0 says bulmalyz.
Bu says a ve aya gore degisebilir ama xten bagmszdr. Tekrar edelim: f
fonksiyonu, a X noktas ve > 0 says veriliyor ve () kosulunu her x A
icin saglandg xten ba
gmsz bir > 0 aranyor. Bu nokta kesinlikle gozden
kacmamal.
Tanm tartsmaya devam edelim. Eger verilmis bir > 0 icin, bir > 0
says () kosulunu saglyorsa, dan k ucu
k pozitif 1 saylar da () kosulunu
ayn icin saglar. Yani verilmis bir icin () kosulunu saglayan tek bir yoktur
ve eger () kosulunu saglayan bir varsa, istersek ve icimizden oyle geciyorsa
ya da gerekliyse, y 1den, 1/2den, 1/100den ve istedigimiz herhangi pozitif
bir saydan k ucu
k secebiliriz.
Gene de bulunacak nn verilen a gore degistigini belirtelim: Genelde,
k
ucu
ldukce, da k uculmek zorundadr. Nitekim eger (, ) cifti () kosulunu
10 1. Sureklilik

saglyorsa ve eger 1 < ise, o zaman (1 , ) cifti () kosulunu artk sag-

lamayabilir, cunku bunun icin yeterince k ucu
k olmayabilir, y daha da
k
ucuk secmek zorunda kalabiliriz. Bu y uzden bazen yerine yazmak yerinde
olabilir. Hatta , aya gore de degisebileceginden, yerine a, da yazlabilir.
Bir f : A R fonksiyonunun bir a A noktasnda s urekli oldugunu
kantlamak icin, once herhangi bir pozitif says secilir. Sonra, x A icin,
|f (x) f (a)| <
esitsizliginin saglanmas icin xin aya ne kadar yakn olmas gerektigi arast-
rlr. Bunun icin, genellikle,
|f (x) f (a)|
ifadesiyle oynanr. Amac, bu ifadeyle oynayarak, ifadeyi, bir bicimde, icinde
|x a| bulunan bir ifadeden daha kucu
k olarak ifade etmektir.
Tanm k umesinin her noktasnda surekli olan bir fonksiyona s
urekli fonk-
siyon denir.
1.2
Ornekler
gretici olmas acsndan cok basit olmayan, ama gene de cok cok zor olma-
O
yan ornekler sunmadan once, a noktasnn tanm k umesinde olmak zorunda
oldugunu anmsatalm (yoksa f (a)dan sozedemeyiz bile!)
Ornekler
1.1. f (x) = x2 kuralyla tanmlanms Rden Rye giden f fonksiyonu s

ureklidir. (Burada
A = R alnyor.)
Kant: a R olsun. Rastgele bir pozitif says secelim. saysn cok k

ucu
k bir say
imdi, x A icin,
olarak alglayalm. S
|f (x) f (a)| <
esitsizli
ginin sa
glanmas icin xin aya ne kadar yakn olmas gerekti gini arastralm; ba-
kalm xin aya belli bir > 0 mesafesinden daha yakn olmas bu esitsizli gin saglanmas
icin yeterli oluyor mu, boyle bir var m? Bunun icin |f (x)f (a)| ifadesiyle oynayaca gz.
Oynayalm:
|f (x) f (a)| = |x2 a2 | = |x a||x + a|.
Sag taraftaki |x a| ifadesi hosumuza gidiyor, cu
nku x saysn |x a| cok kucu
k ola-
cak sekilde secersek, |x a||x + a| ifadesinin de cok k
ucu
k olma (dan k ucu
k olma)
ihtimali var ve bizim istedi gimiz de tam bu. Ama e ger |x + a| cok artarsa, o zaman

1.2. Ornekler 11
|xa||x+a| ifadesini istedi gimiz kadar k ltemeyebiliriz. Demek ki |x+a| ifadesinin cok
ucu
artmadgn, belli bir say tarafndan u gn kantlamalyz. |x+a| |x|+|a|
stten snrland
gundan, |x| saysn u
oldu stten snrl tutmak yeterli. Eger x herhangi bir gercel sayysa,
bu dogru degil elbet, ama xi aya yakn secece gimizi unutmayalm.
|x| saysn ustten snrlamak icin, -ilerde bu s

oz
u tutmak uzere- bulacagmz y 1den
kucu
kesit alaca
gmz soz
un
u verelim. (Yukardaki sekil b
oyle bir secim yapabilece
gimizi
acklamaya calsyor.) O zaman, xi,
|x a| < 1
olacak bicimde secmis olaca
gz ve bu secimle,
|x| = |(x a) + a| |x a| + |a| < 1 + |a|
ve
|x + a| |x| + |a| < 1 + 2|a|
olur. Baslad
gmz hesaba bu esitsizlik s
gnda devam edelim:
|f (x) f (a)| = |x2 a2 | = |x a||x + a| < |x a|(1 + 2|a|).
Demek ki |f (x) f (a)| ifadesinin dan k
ucu
k olmas icin
|x a|(1 + 2|a|)
ifadesinin dan k k olmas yeterli. Dolaysyla |x a|y 1+2|a|
ucu
saysndan k ucu
k
secersek isimiz is. Ama bir dakika! |x a|nn sadece 1+2|a| saysndan k

ucu
k olmas
yetmez, s oz verdi gimiz u
zere 1den de kucu
kesit olmal. Yani e
ger
{ }

= min ,1
1 + 2|a|
olarak secersek, o zaman |x a| < esitsizli
ginden (yukardaki hesaplara devam ederek)
|f (x) f (a)| = |x2 a2 | = |x a||x + a| < |x a|(1 + 2|a|) < (1 + 2|a|)
esitsizli
gi ckar.
Bu kant toparlayp vasat bir analiz kitabnda yazldg bicimiyle g
osterelim: > 0
herhangi bir say olsun. { }

= min ,1
1 + 2|a|
olsun. , elbette pozitif bir say. Ve son olarak, x R eleman |x a| < esitsizli
gini
sa
glasn. Boylece
|x + a| = |(x a) + 2a| |x a| + 2|a| + 2|a| 1 + 2|a|
ve

|f (x) f (a)| = |x2 a2 | = |x a||x + a| < (1 + 2|a|) (1 + 2|a|) =
1 + 2|a|
12 1. Sureklilik

buluruz, tam istedi

gimiz gibi.
Kantn cok cok kolay olmad
g do
gru ama iste matematik b oyle bir sey.
Yukardaki kantta kullanlan yontem sadece x 7 x2 fonksiyonu icin de gil, herhangi bir
p(X) polinomu icin x 7 p(x) kuralyla tanmlanms fonksiyonlarn s urekliligini g
oster-
mekte de ise yarar, nitekim X a polinomu p(X) p(a) polinomunu b oler ve yukardaki
y
ontem basit bir bicimde bu genel duruma da uyarlanabilir.
1.2. a R sabit bir eleman olsun. x 7 |x a| s
urekli bir fonksiyondur.
mutlak deger fonksiyonunun grafi

gi gelecek. xxx
Kant: Fonksiyonun s urekli oldugu yukarda cizdi
gimiz grafi
ginden de belli ama biz gene
de matematiksel olarak kantlayalm. f (x) = |x a| tanmn yapalm. f fonksiyonunun
verilmis herhangi bir c R noktasnda s urekli oldugunu kantlayalm. Bir > 0 verilmis

olsun. Oyle bir > 0 bulaca ger |xc| < 0 ise |f (x)f (c)| < olacak. Bu amacla
gz ki, e
|f (x) f (c)| ifadesiyle oynayalm. Amacmz, |f (x) f (c)| ifadesinin dan k ucu
k olmas
icin xin cye ne kadar yakn olmas gerekti gini bulmak. Hesap bu sefer cok daha basit:
|f (x) f (c)| = ||x a| |c a|| |(x a) (c a)| = |x c|.
ger = alrsak, |x c| < oldu
Demek ki e gunda,
|f (x) f (c)| = ||x a| |c a|| |(x a) (c a)| = |x c| < =
oluyor. Kantmz tamamlanmstr.
Alstrmalar
1.3. f (x) = x2 + 3x 7 kuralyla tanmlanms Rden Rye giden f fonksiyonunun s urekli
oldugunu kantlayn.
1.4. f (x) = x3 kuralyla tanmlanms Rden Rye giden f fonksiyonunun s urekli oldu
gunu
kantlayn.
1.5. p(X) R[X] bir polinom olsun. x 7 p(x) fonksiyonunun R u zerinde surekli oldu
gunu

kantlayn. Ipucu: Bir q(X) R[X] icin p(X) p(a) = (X a)q(X) olur.
1.6. f (x) = x1 kuralyla tanmlanms f : R \ {0} R fonksiyonunun s urekli oldu
gunu
kantlayn.
x
1.7. f (x) = 1+x s f : R R fonksiyonunun s
2 kuralyla tanmlanm urekli oldu
gunu kant-
layn.
Surekli olmayan bir fonksiyon ornegi verelim. Verelim ama once bir noktada
surekli olmamann ne demek oldugunu daha yakndan irdeleyelim. Bir iki sayfa
once, f : A R fonksiyonunun bir a A noktasnda s urekli olmas icin,
> 0 > 0 x A (|x a| < |f (x) f (a)| < ) .
onermesinin dogru olmas gerektigini soylemistik. Bu onermenin tam tersini,
yani zddn yazalm. Bunun icin basit mantk kullanacagz. Yukardaki oner-
menin zdd,
> 0 > 0 x A (|x a| < |f (x) f (a)| < )

1.2. Ornekler 13
onermesidir1 , yani
> 0 > 0 x A (|x a| < |f (x) f (a)| )
onermesidir. Yani bir f : A R fonksiyonunun bir a A noktasnda s urekli

olmamas icin oyle bir > 0 says olmaldr ki, hangi > 0 says alnrsa
alnsn,
|x a| <
esitsizligini saglayan ama
|f (x) f (a)| <
esitsizligini saglamayan bir x A noktas olmaldr.

Orneklerle her seyin daha ack olacagndan kuskumuz yok! Belki sosyoloji
kitaplar dsnda hemen her kitapta bulunan standart bir ornek verelim.
Ornekler
{
1 eger x 0 ise
1.8. f (x) = form uyle tanmlanms f : R R fonksiyonunun s
ul urek-
0 eger x < 0 ise
liligini tartsn.
Tartsma: f , Rden Rye gider ve grafi
gi s
oyledir:
Grafikten de anlaslaca
g u
zere, bu fonksiyon 0 dsnda her noktada s
ureklidir, sadece 0
noktasnda s
ureksizdir. Bu s oylediklerimizi matematiksel olarak kantlayalm.
Sav 1. Fonksiyon a = 0 noktasnda s

urekli degildir.
Kant: Sayla 9daki () kosulunun hicbir > 0 icin do gru olmad g bir > 0 bulmak
gerekiyor. Yukardaki sekilden takip edin. = 1 olsun. Aslnda saysn 0 < 1
esitsizliklerini sa
glayan herhangi bir say olarak alabiliriz. S
imdi > 0 ne olursa olsun
(daha do grusu, ne kadar k k olursa olsun), x = /2 alrsak,
ucu
|x a| = | /2 0| = | /2| = /2 <
1
, kendisinden sonra gelen
onermenin tam tersini iddia eder. Mesela (x = y)
onermesi
x = y demektir. Bazen yerine yazlr.
14 1. Sureklilik

olur ama
|f (x) f (a)| = |f (/2) f (0)| = |0 1| = 1
olur, yani |f (x) f (a)| < esitsizli
gi do
gru olmaz.
Sav 2. Eger a = 0 ise fonksiyon a noktasnda s
ureklidir.
Kant: > 0 verilmis olsun. Sayla 9daki () kosulunun bir > 0 tarafndan sa
gland
gn
ostermemiz gerekiyor. = |a|/2 olsun. x,
g
|x a| <
kosulunu sa
glasn. O zaman,
|a| |a|
= < x a < = ,
2 2
yani
|a| |a|
a <x<a+
2 2
olur. Bundan, e
ger a < 0 ise,
|a| a
x<a+ = < 0,
2 2
ve e
ger a > 0 ise,
a |a|
0< =a <x
2 2
bulunur. Yani a ile xin isaretleri ayndr, biri pozitifse di
geri de pozitif, biri negatifse
di
geri de negatif olur. Dolaysyla f (x) = f (a) olur, yani
|f (x) f (a)| = 0 <

|a|

olur. Istedi
gimiz kantlanmstr: E ger a = 0 ise ve > 0 verilmisse, = 2
olsun; her
x (a , a + ) icin |f (x) f (a)| = 0 < olur.
Bu ornegi hafifce de
gistirece
giz, fonksiyonun kural ayn olacak ama tanm k
umesi bu
sefer R yerine R \ {0} olacak.
{
1 eger x > 0 ise
1.9. f (x) = form uyle tanmlanms f : R \ {0} R fonksiyonu
ul
0 eger x < 0 ise
s
ureklidir.

1.2. Ornekler 15
Kant: Kant aynen bir onceki kant gibidir, ama tabii ay bu sefer 0 secemeyiz,
cu
nk
u fonksiyonun tanm k umesi R \ {0} k umesidir. f , R \ {0} kumesinden Rye gi-
der.
Bu ornegin bir de su dikkate sayan gi vardr: xn = (1)n /n form
ozelli ul
uyle tanmlanms
dizi bir Cauchy dizisi oldu gu halde, imgesi olan (f (xn ))n dizisi bir Cauchy dizisi de
gildir.

S
imdi ilk baksta sasrtc, ikinci baksta do
gal gelebilecek bir sonuc kantlayalm.
1.10. Zden Rye giden herhangi bir fonksiyon s ureklidir.

Kant: f : Z R herhangi bir fonksiyon olsun. a Z, herhangi bir tamsay olsun.
Ve > 0 verilmis olsun. y 0 < 1 esitsizliklerini sa
glayan herhangi bir say olarak
secelim,
orne
gin = 1/2 olsun. O zaman e ger x Z ise ve x,
|x a| <
kosulunu saglyorsa, x = a olmak zorundadr cu

nk
u iki farkl tamsay arasndaki fark
1den kucu
k olamaz. Demek ki, bu durumda,
|f (x) f (a)| = 0 <
olur.
Yukardaki ornekteki fonksiyonu her noktada s urekli klan, degisik tam-

saylar arasndaki mesafenin 1den k ucu
k olamayacagdr. Daha dogrusu, her
tamsaynn yeterince kucu
k bir komsulu gunda bir baska tamsaynn bulu-
namayacagdr. Bu fikri asagdaki ilk alstrmalarda som
urecegiz.
Alstrmalar
1.11. A = {1/n : n N \ {0}} olsun. f : A R herhangi bir fonksiyon olsun. f nin s urekli
oldugunu kantlayn.
1.12. A, yukardaki gibi olsun. B = A {0} olsun. f : B R herhangi bir fonksiyon olsun.
f nin 0da s
urekli olmas icin, limn f (1/n) = f (0) esitli
ginin yeter ve gerekli oldu
gunu
kantlayn.
1.13. A, Rnin bir altk umesi olsun. a A, Adan ayrk bir eleman olsun, yani
(a , a + ) A = {a}
esitli glayan bir > 0 says olsun. Adan Rye giden her fonksiyonun ada s
gini sa urekli
oldu gunu kantlayn.
1.14. A, Rnin ayrk bir altk umesi olsun, yani her a A icin, (a , a + ) A = {a}
esitli
gini sa
glayan bir > 0 olsun. (Burada , aya g ore degisebilir.) Adan Rye giden
her fonksiyonun s urekli oldu gunu kantlayn.
1.15. f (x) = [x] (= xin tamksm) form uyle tanmlanms. f : R R fonksiyonu hangi
ul
noktalarda s urekli de
gildir?
1.16. Rnin sonlu bir altk umesinden Rye giden her fonksiyonun s urekli oldu gunu kantlayn.
1.17. Rden Zye giden s urekli bir fonksiyonun sabit olmas gerekti gini kantlayn.
1.18. f : R R fonksiyonu s urekli olsun ama imgesi sonlu olsun. f nin sabit bir fonksiyon
oldu gunu kantlayn.
1.19. f : R R bir fonksiyon olsun. Sabit bir a R says icin |f (x) f (y)| a|x y|
ginin her x, y R icin sa
esitli gland
gn varsayalm. f nin s
urekli oldu gunu kantlayn.
16 1. Sureklilik

1.20. f : R R ve g : R R iki fonksiyon olsun. Sabit bir a R says icin |f (x) f (y)|
a|g(x) g(y)| esitli
ginin her x, y R icin sa
gland
gn varsayalm. Eger g surekliyse
f nin de s
urekli oldugunu kantlayn.
Klasik orneklerle devam edelim:

Ornekler
{
1 eger x Q ise
1.21. f (x) = form uyle tanmlanms f : R R fonksiyonu Rnin
ul
0 eger x / Q ise
hicbir noktasnda surekli degildir.
Kant: Bu fonksiyon nasl s urekli olsun ki, fonksiyon zrt prt 0 ve 1 de
gerlerini alyor
ve baska da de ger almyor. Bicimsel kant okura brakyoruz. Bir ipucu verelim Q ve
R \ Q k umelerinin her ikisi de Rde yo gundurlar, yani bosk
ume olmayan herhangi bir
ack aralkta hem kesirli hem de kesirli olmayan saylar vardr.
Kolay (hatta bu asamada biraz fazla kolay) ama

onemli birkac
ornek geliyor son olarak:
1.22. Sabit bir fonksiyon s
ureklidir.
Kant: f sabit bir fonksiyon olsun. > 0 ve > 0 ne olursa olsunlar, hep
|f (x) f (a)| = 0 <
olur. Demek ki f s
ureklidir.
1.23. IdR (x) = x form

ul
uyle tanmlanan ve (birim fonksiyon olarak da bilinen)
ozdeslik fonk-
siyonu IdR : R R sureklidir.

Kant: Ozde slik fonksiyonunun IdR (x) = x kuralyla tanmlanms IdR : R R fonk-
siyonu oldugunu anmsatrz. a R ve > 0 verilmis olsun. = > 0 alalm. O zaman
|x a| < kosulunu sa
glayan her a R icin,
| IdR (x) IdR (a)| = |x a| < =
olur; bu da istedi
gimizi kantlar.

1.2. Ornekler 17
1.24. Her c R icin, x 7 cx ve x 7 c + x s

urekli fonksiyonlardr.
Kant: f : R R fonksiyonu her x R icin f (x) = x + c form ul
uyle tanmlanms
olsun. f nin her noktada s gunu kantlayalm. a R, herhangi bir gercel say
urekli oldu
olsun. > 0 olsun. = alalm. O zaman, |x a| < ise,
|f (x) f (a)| = |(x + c) (a + c)| = |x a| < =
olur. Dolaysyla f fonksiyonu a noktasnda s

ureklidir.
C arpmaya gecmeden once ilerde cok

onemli olacak bir noktaya parmak basalm. Genel-
likle, bulunan says a ve saylarna g ore degisir. nn dan ba
gmsz olmas nere-
deyse imk anszdr da yukardaki baz orneklerde oldu gu gibi , adan bagmsz olacak
bicimde secilebilir. Bu durumda cok g ucl
u bir s
ureklilik sozkonusudur ve buna d uzgun
sureklilik ad verilir.
arpmaya gelelim. c R olsun. f : R R fonksiyonu her x R icin f (x) = cx

C
formul
uyle tanmlanms olsun. f nin her noktada s urekli oldu
gunu kantlayalm. E ger
c = 0 ise, sabit 0 fonksiyonunu elde ederiz ve bu fonksiyonun (d uzg
un) s
urekli oldu
gunu

Ornek 1.22den biliyoruz. (E ger c = 1 ise de fonksiyonun s urekli oldugunu 1.23den
biliyoruz.) Bundan b oyle c = 0 varsaymn yapalm. a R, herhangi bir gercel say
olsun. > 0 olsun. = /|c| olsun. O zaman, eger |x a| < ise,
|f (x) f (a)| = |cx ca| = |c||x a| < |c| =
olur. Dolaysyla f fonksiyonu a noktasnda s ureklidir. Demek ki bu fonksiyon da s urek-

lidir, u
stelik d
uzgun s
ureklidir.
1.25. Sureklili
gin ne kadar gucl
u bir
ozellik oldu
gunu gostermek icin ileride kantlayaca
gmz
sonuclardan iki ornek verelim: 1. Rden Qya giden her s urekli fonksiyon sabit bir fonk-
siyondur (bkz. Alstrma 3.11.) 2. Rden Rye giden her s urekli ve birebir fonksiyonun
tersi de sureklidir (bkz. Sonuc 5.25).
Alstrmalar
1.26. f (x) = x2 kuralyla verilmis f : R R fonksiyonunun d uzg
un surekli olmadgn
g
osterin.
1.27. f (x) = x2 kuralyla verilmis f : [0, 1] R fonksiyonunun d
uzgun s
urekli oldu
gunu
kantlayn.
1.28. f (x) = 1/x kuralyla verilmis f : R>0 R fonksiyonunun duzg
un surekli olmadgn
g
osterin.
1.29. > 0 olsun. f (x) = 1/x kuralyla verilmis f : [, ) R fonksiyonunun d uzgun
s
1.30. (xn )n bir dizi olsun. : R R fonksiyonu
{
0 x0
(x) =
1 0<x
18 1. Sureklilik

olarak tanmlansn. E
ger an mutlak yaknsak bir diziyse,

f (x) = an (x xn )
n=0
form uyle tanmlanan f : R R fonksiyonunun iyi tanmland

ul gn ve e
ger her n icin
a = xn oluyorsa f nin ada s
urekli oldu
gunu g
osterin.
1.3 S
urekli Fonksiyonlar Bilestirmek ve Kstlamak
Bundan sonraki altbol umlerdeki sonraki sonuclar matematikte folklor ola-

rak nitelendirilir, bir anlamda herkesin bildigi ama kitaplarda cogu zaman
yazlmayan, yazlsa da u st
unde fazla durulmayan sonuclar. Soyle bir okuyup
gecebilirsiniz.
Fonksiyonlarn Bilesimi. Iki surekli fonksiyonu yapstrarak (ya da biles-

tirerek) her zaman s
urekli bir fonksiyon elde etmeyiz. Orne
gin Ornek 1.8deki
fonksiyon iki surekli fonksiyonun birlesimidir (hangileri?) ama elde edilen fonk-
siyon s
urekli degildir. Ornek yandan Ornek
1.21de de ayn sorun vardr. Ote
1.9daki gibi baz durumlarda yapstrlarak elde edilen iki s urekli fonksiyon
s
urekliligi korur:
Teorem 1.1. a < b ve c < d olsun. f : (a, b) R ve g : (c, d) R

iki s urekli fonksiyon olsun. Ayrca her x (a, b) (c, d) icin f (x) = g(x)
esitliginin dogru oldugunu varsayalm, o zaman,
{
f (x) eger x (a, b) ise
(f g)(x) =
g(x) eger x (c, d) ise
kuralyla tanmlanan f g : (a, b) (c, d) R fonksiyonu s

ureklidir. a =
ya da d = ise de ayn onerme dogrudur.
Kant: Okura braklmstr. Bkz. Alstrma 1.31.
Elde edilen f g fonksiyonunun grafiginin f ve g fonksiyonlarnn grafigin-

den nasl elde edilecegi asagdaki sekilde gosteriliyor.
1.3. Surekli
Fonksiyonlar Bilestirmek ve Kstlamak 19

Onermenin,
Ornek 1.9daki gibi, (a, b) (c, d) = oldugu zaman da dogru

olduguna dikkatinizi cekeriz. Ornegin b = c oldugunda. Bu dedigimiz, ince
ama onemli bir ayrntdr.
Ayrca fonksiyonlarn tanm aralklarn kapal da alabilirdik, onerme gene

dogru olurdu. Bunun ozel bir hali f (b) = g(b) esitligini saglayan
f : (a, b] R ve g : [b, c) R
fonksiyonlarnn yapstrlmasyla elde edilen fonksiyondur. Ote yandan ayn

onerme Ornek 1.8de gor
uld
ugu
gibi (a, b) ve [b, c) aralklar icin yanlstr.
(a, b) ve (c, d) yerine Rnin bambaska altk umelerini alrsak da teorem yanls

olur (bkz. Ornek 1.21). Ama baz asagdaki gibi baz durumlarda teorem dogru
olur:
Teorem 1.2. a A R olsun.
B = {x A : x a} ve C = {x A : x a}
20 1. Sureklilik

tanmlarn yapalm. f : B R ve g : C R iki s

urekli olsun. Son olarak
f (a) = g(a) varsaymn yapalm. Bu durumda f g : A R s urekli bir
fonksiyondur.
Kant: Okura braklmstr.

Alstrmalar
1.31. Teorem 1.1i ve daha sonra s oylenenleri kantlayn.
1.32. Teorem 1.1i kullanarak f (x) = |x| kuralyla tanmlanms f : R R fonksiyonunun
s
1.33. X, Y R olsun. Diyelim her x X ve her y Y icin x < y oluyor. f : X R ve
g : Y R iki s urekli fonksiyon olsun. f g : X Y R fonksiyonunun s urekli
oldugunu kantlayn.
1.34. I bir g umesi ve her i I icin fi : (ai , bi ) R s
ostergec k urekli bir fonksiyon olsun.
Her i, j I icin fi ve fj fonksiyonlarnn
(ai , bi ) (aj , bj ) aral
gnda ayn degerleri
gn varsayalm. Bu durumda iI fi : iI (ai , bi ) R fonksiyonu tanmlanabilir.
ald
Bu fonksiyonun s urekli oldu
gunu kantlayn.
1.35. a X R ve f : X R olsun. b < a < c icin, g fonksiyonu, f fonksiyonunun
(b, c) X kumesine kstlanms olsun. f nin ada s urekli olmasyla gnin ada s urekli
olmasnn esde ger olduklarn kantlayn.
Yerellik. Teorem 1.1in dogrulugu s urekliligin yerel bir kavram olmasn-

dan kaynaklanmaktadr. Bu yerellik kavramn biraz acalm; analizde cok
onemlidir.
Bir fonksiyonun belli bir a noktasnda s urekli olmas, sadece ve sadece o
fonksiyonun a civarndaki davransna gore degisir ve fonksiyonun adan uzakta
neler yaptgndan bagmszdr. Asagdaki sekil okuru en azndan gorsel olarak
doyurmal. Kant da cabas!
Teorem 1.3. X R, Y R ve a X Y olsun. f : X R ve g : Y R

iki fonksiyon olsun. Belli bir > 0 icin (a , a + ) X Y oldugunu ve
bu aralk u stunde f = g esitligini, yani her x (a , a + ) icin f (x) =
g(x) esitligini varsayalm. O zaman, eger f ve g fonksiyonlarndan biri ada
s
urekliyse digeri de ada sureklidir.
Kant: Verilmis bir > 0 icin bulmamz gereken y dan k

ucu
k secmek
yeterlidir.
1.4. Sureklilik

Uzerine Notlar 21
Bir sonraki teoremimiz, s urekli bir fonksiyonun kstlanmasnn da s

urekli

oldugunu soyleyecek. Once fonksiyon kstlanmasnn ne demek oldugunu a-
nmsatalm. f , bir A kumesinden bir Y k umesine giden bir fonksiyon olsun.
B, Ann bir altkumesi olsun. g : B Y fonksiyonu her b B icin,
g(b) = f (b)
kuralyla tanmlanms olsun. Yani gnin aldg degerler f fonksiyonu tarafndan

belirlenmis olsun. Bu durumda g fonksiyonuna f nin kstlan s ad verilir ve
g = f|B yazlr. Duruma gore, kimi zaman da f ye gnin (bir) geni slemesi
ad verilir.
Teorem 1.4. b B A R ve f : A R olsun. Eger f fonksiyonu bde

surekliyse f|B fonksiyonu da bde sureklidir. Dolaysyla f fonksiyonu s
urek-
liyse, f|B fonksiyonu da s
ureklidir.
Kant: Kant bundan daha kolay bir teorem zor bulunur.
Teorem 1.5. A R ve f : A R bir fonksiyon olsun. Eger a A icin
f|A(a,a+) : A (a , a + ) R
fonksiyonunun surekli oldugu bir > 0 says varsa o zaman f fonksiyonu a

noktasnda s ozellikler her a X icin gecerliyse, f s
ureklidir. Eger bu ureklidir.
Kant: Kant icin s

urekliligin tanmn anlamak yeter.
1.4 S
ureklilik Uzerine Notlar
Sureklilik konusunda ileriki bol umlerde daha derinlesecegiz. Simdilik s
urek-
liligin oldukca basit ozelliklerinden sozedelim.
urekliligi, Rnin bir A altk
1. S umesinden Rye giden fonksiyonlar icin tanmla-
dk. Oysa, tanma baklrsa fonksiyonun illa Rye degil, Rnin bir altk umesine
gitmesi yeterli, nitekim tanmda fonksiyonun vars k umesini hic kullanmadk,
tek kullandgmz, degerlerin gercel saylar olmasyd. Yani A ve B, Rnin
umeleriyse ve f : A B, Adan Bye giden bir fonksiyonsa, s
altk urekliligi bu
f fonksiyonu icin de tanmlayabiliriz, ayn tanm kabul edelim, olsun bitsin.
Bundan boyle s urekliligin Rnin bir altk
umesinden gene Rnin bir altk
umesine
giden fonksiyonlar icin tanmlandgn kabul edecegiz.
2. Eger f : A B fonksiyonu bir a A noktasnda s urekliyse ve f (A)
C R ise, her x A icin g(x) = f (x) kuralyla tanmlanan g : A C
fonksiyonu da a noktasnda s
ureklidir.
22 1. Sureklilik

3. Eger f : A B fonksiyonu bir a A noktasnda s

urekliyse ve a C A
ise, her x C icin ( )
f|C (x) = f (x)
kuralyla tanmlanan f|C : C B fonksiyonu da a noktasnda s ureklidir.
Bunu biliyoruz (Teorem 1.4).
yandan, f : A B fonksiyonu a A noktasnda s
Ote urekli degilse
ve a C A ise, f|C : C B fonksiyonu a noktasnda pekala s urekli
olabilir. Nitekim f ne olursa olsun, C = {a} ise f|C fonksiyonu ada s ureklidir!

(Bkz. Alstrma 1.14.) Biraz daha sofistike bir ornek verelim: f , Ornek 1.8daki
fonksiyon olsun A = R, a = 0 ve C = (, 1) [0, ) olsun, ya da C =
[0, ) olsun, farketmez. Bu durumda f|C fonksiyonu 0da s ureklidir.
4. f : A B herhangi bir fonksiyon ve C = {a A : f, ada s
urekli} olsun.
O zaman f|C fonksiyonu s
ureklidir.

Ornekler
1.36. Bir Noktann Bir K umeye Mesafesi. Ornek 1.2de verilmis bir a R icin f (x) =
|x a| fonksiyonunun s urekli oldugunu kantlamstk. Eger |x a| saysn xin {a}
k
umesine uzaklg olarak alglarsak, bu olguyu asa
gdaki gibi genellestirebiliriz.
= A R ve x R olsun x ile A arasndaki mesafe,
d(x, A) = inf{|x a| : a A} = inf |x a|

aA

olarak tanmlanr. Orne
gin
d(1, (0, 1)) = d(1, [0, 1]) = 0.
Bir baska ornek: Her x R icin d(x, Q) = 0 olur. E ger A = {a} ise, giriste dedi
gimiz
gibi, d(x, A) = |x a| olur. E ger A = {a1 , . . . , an } sonlu bir k
umeyse, d(x, A) =
min{d(x, a1 ), . . . , d(x, an )} olur.
Okur, en fazla iki tane a A icin d(x, A) = |xa| esitli ginin sa
gland
gn kantlayabilir.
Bu ornekte amacmz, verilmis bir A R icin x 7 d(x, A) kyralyla tanmlanms fonk-
siyonu anlamak.
S
u ozellikler bariz olmal:
E ger x A ise, d(x, A) = 0. Ama d(x, A) = 0 ise, x eleman Ada olmak zorunda
de yandan e
gildir. Ote ger A kapal bir aralksa,
d(x, A) = 0 x A
esde
gerlili
gi gecerlidir.
E ger A B ise, d(x, A) d(x, B).
E ger a A ve y R ise, d(x, A) |x a| |x y| + |y a| oldu
gundan
d(x, A) |x y| |y a|
olur. Demek ki
d(x, A) |x y| inf |y a| = d(y, A)
aA
ve
d(x, A) d(y, A) |x y|
1.4. Sureklilik

Uzerine Notlar 23
olur. Simetriden dolay ayn sekilde
d(y, A) d(x, A) |x y|
olur. Demek ki,

|d(x, A) d(y, A)| |x y|
olur. Bu da
x 7 d(x, A)
kuralyla tanmlanms Rden Rye giden bir fonksiyonun surekli oldu
gunu gosterir (bkz.
ume alrsak, a R icin,
Alstrma 1.19). Bu arada Ay tek elemanl bir k
x 7 |x a|
kuralyla tanmlanms fonksiyonun da surekli oldu

gunu g
or
ur
uz.
Gelecekte gerekecek bu sonuclar not edelim:

Onsav 1.6. =
A R olsun. x R icin x ile A arasndaki mesafe,

aA
olarak tanmlansn. O zaman x 7 d(x, A) kuralyla tanmlanms Rden Rye giden

fonksiyon s ozel bir durumu olarak, a R icin,
ureklidir. Bunun
x 7 |x a|
kuralyla tanmlanms fonksiyon da s

ureklidir. a = 0 bunun daha da
ozel ama
onemli bir
halidir.
1.37. Do gal ama S ureksiz Bir Fonksiyon. D uzlemde guzel (yani s
urekli!) bir e
gri ve bir
de bir P noktas alalm. P den gecen dogrular e
griyi baz noktalarda keser. f (), yatay
dogruyla derecelik bir ac yapan dogrunun egriyi kesti
gi nokta says olsun. Ornegin,
asa
gdaki resimdeki
ornekte,
f (0) = f (90) = 0.
Dogrular P civarnda yavas yavas d ond
ugunde, f scramalar yapar. Bu scramalar ge-
nellikle do
grunun egriye teget oldugu aclarda meydana gelir. Burada, do gal bicimde
tanmlanms ama s urekli olmayan bir fonksiyon s ozkonusudur. H ulasa, her dogal fonk-
siyon surekli olmak zorunda de gildir.
24 1. Sureklilik

Sureklilik C esitleri. Verdigimiz s

ureklilik tanm Cauchynin oldugu icin ba-
zen surekli yerine Cauchy-s urekli denir. S urekliligin baska adlarla anlan
baska tanmlar vardr; ornegin Heine-s ureklilik . Heine-surekli bir fonksiyon
yaknsak bir diziyi yaknsak bir diziye got ur
ur. Bizi ilgilendiren durumda bu
iki kavram arasnda bir fark olmadgn gorecegiz.
Kullanlan bir baska Cauchy-s urekliligi kavram daha vardr: Cauchy dizile-
rini Cauchy dizilerine goturen bir fonksiyona da bazen Cauchy-s urekli denir.
Eger X = R ise, s urekli fonksiyonlar Cauchy-s
urekli olmayabilirler. Orne gin

Ornek 1.9daki fonksiyon s ureklidir ama Cauchy-s
urekli degildir. Ote yandan
X = R ise Cauchy-s urekli bir fonksiyon s urekli olmak zorundadr (Teorem
4.18).
Alstrmalar
1.38. f (x) = x2 kuralyla tanmlanan f : Q R fonksiyonunun s urekli oldu gunu once sadece
tanma basvurarak, sonra da bu b ol
umdeki sonuclar kullanarak kantlayn.
1.39. f , (0, 1) (2, 3) kumesinden Rye giden ve f (x) = x kuralyla tanmlanan fonksiyon
olsun. f nin grafigini cizin. f nin s
gndan Rye giden, (0, 1) aral
1.40. f , (0, 2) aral g u
zerinde f (x) = x ve [1, 2) aralg u
zerinde
f (x) = x2 kuralyla tanmlanan fonksiyon olsun. f nin grafi gini cizin. f nin s
urekli
oldu gunu kantlayn.
1.41. r R olsun ve fr : Q R fonksiyonu,
{
1 e ger x r ise
fr (x) =
0 e ger x < r ise
olarak tanmlansn. Hangi r R saylar icin fr s ureklidir?

1.42. f : R R olsun ve her x icin f (x) = f (x) olsun. E ger f , ada surekliyse, ada
da s
urekli oldu gunu kantlayn. Bundan f , ada s urekli degilse ada da s urekli ola-
mayaca gn ckarn. Ayn seyi f (x) = f (x) esitligini saglayan bir fonksiyon icin de
yapn.
1.43. Her x R icin 0 f (x) |x| esitsizli
gini sa
glayan her fonksiyonun 0da s urekli oldugunu
kantlayn.
1.44. a V R olsun. E ger a I V kosulunu sa glayan ack bir I aral
g varsa V ye ann
kom sulugu ad verilir.
imdi f : R R herhangi bir fonksiyon olsun. f nin ada s
S urekli olmas icin,
f (a)nn her V komsulugu icin, f 1 (V ) k
umesi ann bir komsulugudur
kosulunun yeter ve gerek oldu gunu kantlayn.
1.45. A, Rnin bir altk umesi olsun. a A olsun. Ann, bir > 0 icin, A (a , a + )
altkumesini iceren V altkumelerine ann Ada komsulugu ad verilir. Demek ki ann
Ada komsulu gu, ann (bir
onceki soruda tanmlanan) bir komsuluguyla Ann kesisi-
imdi f : A R herhangi bir fonksiyon olsun. f nin ada s
midir. S urekli olmas icin,
f (a)nn Rde her V komsulugu icin, f 1 (V ) k
umesi ann Ada bir komsulugudur
kosulunun yeter ve gerek oldu
gunu kantlayn.
www.matematikce.com
slemler ve
2. Fonksiyonlarla I
S
ureklilik
Okur mutlaka egitim hayat boyunca x2 /2 + sin x t ur

unden ifadelere rast-
2
lamstr. Bu ifade aslnda x /2 ile sin x fonksiyonlarnn toplamn simgelemek-
tedir. Goruldugu
gibi sadece saylar degil, fonksiyonlar da toplanabilir, hatta
carplabilir. Bu bolumde sureklilikle fonksiyon islemleri arasndaki iliskiyi ir-
deleyecegiz.

Once fonksiyonlarla islemin dikkatli bir tanmn verelim. Daha sonra bu
islemlerle s
ureklilik arasndaki iliskiyi irdeleyecegiz.
2.1 slemler
Fonksiyonlarla I
umeyse ve f , g : X R iki fonksiyonsa, gene Xten
Eger X herhangi bir k
Rye giden f + g : X R fonksiyon su kuralla tanmlanr:
(f + g)(x) = f (x) + g(x).
Yani f + g fonksiyonunun bir x X elemanndaki imgesini bulmak icin f ve

gnin xte aldklar degerler toplanr.
Yukarda bir ornek verdik. Bir ornek daha verelim.
f (x) = x3 + 2x

ve g(x) = x olsun. Fonksiyonlarn tabm k
umesi olan Xi de tanmlamalyz.
X = [1, ) olsun (mesela!) O zaman, f + g : [1, ) R fonksiyonu,

(f + g)(x) = f (x) + g(x) = x3 + 2x + x
olarak tanmlanr.
Eger f ve g fonksiyonlarnn grafikleri verilmisse, f + g fonksiyonunun
grafigini cizmek oldukca kolaydr. Asagdaki sekildeki gibi yaplr.
26 2. Fonksiyonlarla Islemler ve Sureklilik

Fonksiyonlar carpabiliriz de. Eger f ve g yukardaki gibi Xten Rye giden

iki fonksiyonsa, gene Xten Rye giden f g : X R fonksiyonu su kuralla
tanmlanr:
(f g)(x) = f (x)g(x),
Yani bu sefer f (x) ve g(x) degerlerini toplayacagmza carparz.

Eger g : X R, hic 0 degerini almayan bir fonksiyonsa, o zaman her f
fonksiyonunu gye bolebiliriz:
(f /g)(x) = f (x)/g(x).
gin X = R ve g(x) = 1 + x2 olabilir ve o zaman,

Orne
f (x)
(f /g)(x) =
1 + x2
fonksiyonunu elde ederiz.

Degerleri gercel say olan bir f fonksiyonunu sabit bir a saysyla carpabi-
liriz de:
(af )(x) = a f (x).
Ayrca, f fonksiyonu verilmisse, f fonksiyonunu (1)f olarak da tanmlaya-

biliriz:
(f )(x) = ((1)f )(x) = (1) f (x) = f (x).
Asagda f nin grafiginden 2f ve f nin grafiginin nasl elde edilebilecegini

gor
uyorsunuz.
2.2. Toplama ve Sureklilik
27
Bu bol
umde, s ureklilikle fonksiyonlarn toplama ve carpma gibi islemleri
arasndaki iliskiyi gorecegiz. Tahmin edilebilecegi gibi, s
ureklilik bu islemler
altnda bozulmuyor. Toplamadan baslayalm.
2.2 Toplama ve S
ureklilik
Teorem 2.1. X R, a X ve f, g : X R fonksiyonlar a noktasnda
s
urekli olsun. O zaman f + g fonksiyonu da a noktasnda s
ureklidir.
Kant: > 0, herhangi pozitif bir say olsun.
|(f + g)(x) (f + g)(a)|
saysnn dan kucu

k olmas icin xin aya ne kadar yakn olmas gerektigini
bulacagz. Bunun icin bu ifadeyle oynayp, ifadenin icine, xi aya yakn alarak
k
ucu
ltebilecegimizi bildigimiz
|f (x) f (a)| ve |g(x) g(a)|
ifadelerini sokusturmalyz. Hesaplarmza baslyoruz:
|(f + g)(x) (f + g)(a)| = |(f (x) + g(x)) (f (a) + g(a))|

= |(f (x) f (a)) + (g(x) g(a))|
|f (x) f (a)| + |g(x) g(a)|.
En sagdaki terimi dan k ucu

k yapabilirsek isimiz is. Ama bu cok kolay,
cu
nk
u f ve g fonksiyonlar ada s
urekli olduklarndan,
|f (x) f (a)| ve |g(x) f (a)|


terimlerini, xi aya cok yakn secerek /2den k

ucu
k yapabiliriz. Nitekim, oyle
bir 1 > 0 says vardr ki, eger x X eleman (ya da says) |x a| < 1
esitsizligini saglyorsa, o zaman,

|f (x) f (a)| <
2
olur. Ayn nedenden, oyle bir 2 > 0 says vardr ki, eger x X eleman
|x a| < 2 esitsizligini saglyorsa, o zaman,

|g(x) g(a)| <
2
olur. Simdi = min {1 , 2 } olsun. Eger x X says |x a| < esitsizligini

saglyorsa, o zaman,

|f (x) f (a)| + |g(x) g(a)| < + =
2 2

olur. Istedi
gimiz kantlanmstr.
Bu kant kitaplarda yazdg gibi yazalm:
Kant: > 0, herhangi pozitif bir say olsun. f fonksiyonu ada s urekli
oldugundan oyle bir 1 > 0 says vardr ki, eger x X eleman |x a| < 1

|f (x) f (a)| <
2
olur. g fonksiyonu da ada s

urekli oldugundan, oyle bir 2 > 0 says vardr ki,
eger x X eleman |x a| < 2 esitsizligini saglyorsa, o zaman,

|g(x) g(a)| <
2
olur. Simdi = min{1 , 2 } olsun. Eger x X eleman |x a| < esitsizligini

saglyorsa, o zaman,
|(f + g)(x) (f + g)(a)| = |(f (x) + g(x)) (f (a) + g(a))|

= |(f (x) f (a)) + (g(x) g(a))|

|f (x) f (a)| + |g(x) g(a)| < + =
2 2

olur. Istedi
gimiz kantlanmstr.
2.3. C
arpma ve Sureklilik
29
2.3 C
arpma ve S
ureklilik
Toplamayla basladk, carpmayla devam edelim. Nasl iki surekli fonksiyonun
toplam da s
urekli oluyorsa, iki s
urekli fonksiyonun carpm da surekli olur.
Ama kant biraz daha zordur.
Teorem 2.2. a X R ve f, g : X R fonksiyonlar a noktasnda s
urekli
olsun. O zaman f g fonksiyonu da a noktasnda s
ureklidir.
Kant: > 0, herhangi bir pozitif say olsun.
|(f g)(x) (f g)(a)|
saysnn dan k ucu

k olmas icin xin aya ne kadar yakn olmas gerektigini
bulacagz. Bunun icin bu ifadeyle oynayp, ifadenin icine, xi aya yakn ala-
rak k ltebilecegimizi bildigimiz |f (x) f (a)| ve |g(x) g(a)| ifadelerini bir
ucu
bicimde sokusturmalyz. Hesaplarmza baslyoruz:
|(f g)(x) (f g)(a)| = |f (x)g(x) f (a)g(a)|

= |f (x)(g(x) g(a)) + (f (x) f (a))g(a)|
|f (x)(g(x) g(a))| + |(f (x) f (a))g(a)|
= |f (x)||g(x) g(a)| + |f (x) f (a)||g(a)|
En alttaki terimi dan k

ucu
k yapabilirsek isimiz is... Demek ki
|f (x)||g(x) g(a)| ve |f (x) f (a)||g(a)|
terimlerinin her ikisini birden /2den k ucu

k yapabilirsek istedigimize ula-
srz.
|f (x) f (a)||g(a)|
terimini kucu
ltmek o kadar zor degil, cu nk u |g(a)| sabit bir say ve xi aya
yeterince yakn secerek |f (x) f (a)|i istedigimiz kadar kucu
ltebiliriz. Nitekim
eger 1 > 0 says, x X says |x a| < 1 esitsizligini sagladgnda,

|f (x) f (a)| <
2|g(a)|
esitsizligi saglanyorsa, o zaman,

|f (x) f (a)||g(a)| <
2
olur. Ama burada bir hata var, bu akl y
ur
utme g(a) = 0 ise gecerli degildir,
cu u bu durumda |g(a)|ya bolemeyiz ve
nk

2|g(a)|

ifadesinden bahsedemeyiz. C ok onemli degil, bunun da u stesinden geliriz:

saysn |g(a)|ya bolecegimize |g(a)| + 1e bolelim: 1 > 0 saysn, her x X
eleman icin

|x a| < 1 |f (x) f (a)| <
2(|g(a)| + 1)
onermesi saglanacak bicimde secelim. O zaman,
|g(a)|
|f (x) f (a)||g(a)| <
2(|g(a)| + 1) 2
olur. Boylece ikinci terimi k

ucu
ltt
uk. Sra birinci terime geldi, yani
|f (x)||g(x) g(a)|
terimine. Burada |g(x)g(a)| terimini k ltebiliriz ama eger en bastaki |f (x)|

ucu
terimi cok b
uy
urse, bu iki terimin carpmn diledigimiz kadar k ucu
ltemeyebili-
riz. Bu yuzden |f (x)|in cok b
uy
uyemeyecegini, snrl kalacagn kantlamamz
lazm; en azndan, kucuk de olsa, ann etrafndaki bir aralkta f snrl kalmal.
Bu, yeni bir teoremi gerektirecek kadar onemli bir sonuctur. (Teorem 2.2nin
kantna daha sonra devam edecegiz.)
Teorem 2.3. a X R olsun ve f : X R fonksiyonu a noktasnda s urekli

olsun. O zaman oyle bir > 0 says vardr ki, f fonksiyonu X (a , a + )
aralgnda snrldr, yani f (X (a , a + )) k umesi snrldr.
Kant: Surekliligin tanmndaki saysn 1e esit alalm. O zaman oyle bir

> 0 says vardr ki, x X eleman |x a| < esitsizligini sagladgnda,
yani x X (a , a + ) oldugunda,
|f (x) f (a)| < = 1
olur, yani
f (x) (f (a) 1, f (a) + 1)
olur. Bu da istedigimizi kantlar.
Teorem 2.2nin Kantnn Devam: Anmsarsanz
|f (x)||g(x) g(a)|
terimini /2 saysndan kucu

k yapmak istiyorduk ama cok b uyuyebilecek olan
|f (x)| teriminden rahatsz olmustuk. Neyse ki Teorem 2.3e gore, oyle bir > 0
says vardr ki, f fonksiyonu X (a , a + ) aralgnda snrldr, diyelim
her x X (a , a + ) eleman icin
|f (x)| < M
2.3. C
arpma ve Sureklilik
31
olur. Bu arada M nin 0 olamayacagna, pozitif olmak zorunda olduguna dik-

katinizi cekeriz. Demek ki her x X (a , a + ) eleman icin
|f (x)||g(x) g(a)| < M |g(x) g(a)|
esitsizligi gecerli. Simdi isimiz kolaylast. g fonksiyonu a noktasnda s

urekli
oldugundan, oyle bir 2 > 0 says vardr ki, |x a| < 2 esitsizligi sagland-
gnda,

|g(x) g(a)| <
2M
esitsizligi de saglanr.
Kantn sonuna geldik: = min{1 , 2 , } olsun. O zaman > 0 olur ve
|x a| < kosulunu saglayan her x X eleman icin, |x a| < oldugundan,
|f (x)||g(x) g(a)| < M |g(x) g(a)|
olur ve |x a| < 2 oldugundan,
|f (x)||g(x) g(a)| < M |g(x) g(a)| < /2
olur. Boylece |x a| < kosulunu saglayan her x X icin,
|(f g)(x) (f g)(a)| < /2 + /2 =
olur ve Teorem 2.2 kantlanr. Kant asa

gda toparladk.
Teorem 2.2nin Toparlanms Kitabi Kant: > 0, herhangi pozitif bir
say olsun.
1. f fonksiyonu ada surekli oldugundan oyle bir 1 > 0 vardr ki, eger
x X eleman |x a| < 1 esitsizligini saglyorsa, o zaman,

|f (x) f (a)| <
2(|g(a)| + 1)
olur.
2. f fonksiyonu da ada surekli oldugundan, Teorem 2.3e gore, oyle > 0
ve M > 0 saylar vardr ki, eger x X eleman |x a| < esitsizligini
saglyorsa, o zaman, |f (x)| < M olur.
3. g fonksiyonu a noktasnda s urekli oldugundan, oyle bir 2 > 0 vardr ki,
|x a| < 2 esitsizligini sagladgnda,

|g(x) g(a)| <
2M
esitsizligi de saglanr.

Final: Simdi = min{1 , 2 , } olsun. Eger x X eleman |x a| <

|(f g)(x) (f g)(a)| = |f (x)g(x) f (a)g(a)|

= |f (x)(g(x) g(a)) + (f (x) f (a))g(a)|
|f (x)||g(x) g(a)| + |f (x) f (a)||g(a)|
M |g(x) g(a)| + |f (x) f (a)|(|g(a)| + 1)

M + (|g(a)| + 1) = + =
2M 2(|g(a)| + 1) 2 2

olur. Istedi
gimiz kantlanmstr.
Sonu urekliyse, her n dogal says icin, f n fonksi-
c 2.4. Eger f fonksiyonu s
yonu da s
ureklidir.
Kant: Tanm geregi, f 0 , sabit 1 fonksiyonudur, dolaysyla s
ureklidir. Gerisi
t
umevarmla Teorem 2.2den ckar.
Bir Sabitle C
arpma. Bir fonksiyonu sabit bir b saysyla da carpabiliriz. O
zaman da s
ureklilik bozulmaz:
Sonu c 2.5. a X R, b R ve f : X R, a noktasnda s urekli olan bir
fonksiyon olsun. O zaman bf fonksiyonu da a noktasnda s
ureklidir.
Kant: g(x) = b olarak tanmlansn. O zaman g f = bf oldugundan, is-
tedigimiz sonuc, Teorem 2.2den ckar.
C karma. Surekli bir fonksiyon s
urekli bir fonksiyondan ckarlnca da s
urek-
lilik bozulmaz.
Sonu c 2.6. X R, a X ve f, g : X R, a noktasnda s urekli olan iki
fonksiyon olsun. O zaman f g fonksiyonu da a noktasnda s
ureklidir.
Kant: Teorem 2.1 ve Sonuc 2.5ten, eger b R ise f + bg fonksiyonu da a
urekli oldugu ckar. Simdi b = 1 alalm.
noktasnda s
2.4 Polinomiyal Fonksiyonlar ve S

ureklilik
Bu paragrafta yukarda kantladklarmzn sonuclarna katlanacagz.
Eger p(T ) katsaylar gercel saylar olan bir polinomsa, yani
p0 , p1 , p2 , . . . , pn R
gercel saylar icin
p(T ) = p0 + p1 T + p2 T 2 + + pn T n
2.4. Polinomiyal Fonksiyonlar ve Sureklilik
33
biciminde bir ifadeyse, o zaman, p polinomu Rden Rye giden ve
x 7 p(x) = p0 + p1 x + p2 x2 + + pn xn
kuralyla tanmlanan bir fonksiyon verir. (T degiskeni yerine x says konulur.)

Bu fonksiyonu p ile gostermek bir hatadr ama cogu matematikci bu hatay
cogu zaman bile bile yapar. (Ama kimi durumlarda polinomlarla polinomlarn
tanmladg fonksiyonlar birbirinden ayrmak elzem olabilir.) Bir polinom ta-
rafndan tanmlanan fonksiyonlara polinomiyal fonksiyonlar denir.
f (x) = x2
kuralyla tanmlanms fonksiyon polinomiyaldir, ve elbette T 2 polinomu ta-

rafndan tanmlanmstr. Ozdeslik fonksiyonu Id de polinomiyaldir, T polinomu
tarafndan tanmlanmstr. Sabit fonksiyonlar da polinomiyaldirler, sabit poli-
nomlar tarafndan tanmlanmstrlar.
umesi R[T ] olarak simgelenirler.
Gercel katsayl polinomlar k
Sonu
c 2.7. Polinomiyal fonksiyonlar her noktada s
ureklidir.

Kant: Ornek 1.22 ve 1.23ten dolay sabit fonksiyonlar ve T polinomu ta-
rafndan verilen ozdeslik fonksiyonu s
ureklidirler. Gerisi yukarda kantlanan
sonuclardan kolayca ckar. (Aslnda daha matematiksel olmak istiyorsak, once
nuzerine tumevarmla T n tarafndan verilen polinomiyal fonksiyonlarn surekli
oldugunu, ardndan polinomlarn dereceleri u zerine t
umevarmla polinomiyal
fonksiyonlarn s
urekli oldugunu kantlamak gerekir.)
Sonu c 2.8. X R, a X ve f : X R, a noktasnda s urekli olan bir fonk-

siyon olsun. p(T ) R[T ] olsun. O zaman x 7 p(f (x)) kuralyla tanmlanms
fonksiyon da a noktasnda s ureklidir.
Kant: C ok basit. Okura braklmstr. (Sonuc 2.4e gore her n dogal says
icin x 7 f (x)n kuralyla tanmlanms fonksiyon a noktasnda s ureklidir.)
Ornek 2.1. Polinomiyal fonksiyonlarn s urekli olduklarn kantladk. Burada polinomiyal

bir fonksiyon olmayan exp fonksiyonunun s urekli oldu
gunu gosterece
giz. (expin polinomiyal
bir fonksiyon olmad
gnn kant icin bkz. [N4, Ornek 10.13].)
exp fonksiyonunun s urekli oldu gunu kantlayabilmek icin fonksiyonun tanmn bilmek
gerekir elbette. Tanm anmsatalm [N4]:
n
xi
xi xi
exp x = lim = = .
n
i=0
i! i=0
i! i!
Teorem 2.9. exp s


Kant: Once fonksiyonun a = 0 noktasnda s urekli oldu gunu kantlayalm. Herhangi bir

> 0 says secelim. Oyle gz ki, |x| < esitsizli
bir > 0 bulaca glayan her x R icin,
gini sa
| exp x exp 0| < ,
yani
| exp x 1| <
olacak. | exp x 1| < esitsizli glanmas icin |x|in ne kadar k
ginin sa ucu
k olmas gerektigini,
yani nn ne olmas gerekti gini bulalm.

i i
x x |x|i |x|i1 |x|i1
| exp x 1| = 1 = = |x| |x|
i! i! i=1 i! i! (i 1)!
i=0 i=1 i=1 i=1
( )
|x|i
= |x| = |x| exp |x|.
i=0
i!
Demek ki exp artan bir fonksiyon oldugundan [N4, Sonuc 10.14], |x| < 1 ise, exp x < exp 1 =
e ve dolaysyla
| exp x 1| |x| exp |x| < e|x|
olur. Demek ki = min{1, /e} alrsak, |x| < oldu
gunda,
| exp x 1| < e|x|
olur. Boylece exp fonksiyonunun 0da s urekli oldu gu kantland.

S imdi herhangi bir a R alalm. Herhangi bir > 0 secelim. exp a = 0 oldugundan,

exp x
|exp x exp a| = exp a 1 = exp a | exp(x a) 1|
exp a
olur. > 0 saysn, |y| < oldu

gunda

| exp y 1| <
exp a
onceki hesaplara devam edersek, |xa| < oldu

olacak bicimde secelim. O zaman, bir gunda,

exp x
| exp x exp a| = exp a 1 = exp a | exp(x a) 1| <
exp a
ckar ve b
oylece expin a noktasnda s
urekli oldu
gu kantlanms olur.
Alstrmalar
2.2. q 0 bir kesirli say olsun. x 7 xq olarak tanmlanms R0 R fonksiyonunun

s
urekli oldu
gunu kantlayn. Ipucu: xn/m = (x1/m )n oldugundan, q = 1/m alabiliriz. Bu

asamada [N4, Ornek 3.6] yararl olabilir.
2.3. exp(exp x) = 1 denkleminin co z
um u var mdr?
2.4. exp(exp x) = e denkleminin t um co
z
umlerini bulunuz.
2.5. sin ve cos fonksiyonlarnn surekli olduklarn kantlayn. (Trigonometrik fonksiyonlarn
tanm icin bkz. [N4, Bol
um 10.6].)

2.5. Bolme ve Sureklilik
35
2.5 B
olme ve S
ureklilik
Simdi bolmeye gelelim. X R, a X ve f, g : X R a noktasnda s urekli
iki fonksiyon olsun. f /g fonksiyonunun ada s
urekli oldugunu kantlamak isti-
yoruz. Ama bu fonksiyon,
f (x)
x 7
g(x)
kuralyla tanmlandgndan, boyle bir fonksiyonun var olmas icin gnin Xin
her noktasnda 0dan degisik olmas gerekir. Oyle oldugunu varsayalm.
Ayrca f /g fonksiyonu f ile 1/g fonksiyonlarnn carpm oldugundan Te-
orem 2.2ye gore 1/gnin s urekli oldugunu kantlamamz yeterlidir. Boylece
f den kurtulmus olduk. Kantmza baslayalm:
> 0 olsun. Oyle bir > 0 bulacagz ki, eger x X says |x a| <
esitsizligini saglyorsa, o zaman

1 1

g(x) g(a) <
olsun. Esitsizli
gin solundaki ifadeyle oynamaya baslayalm:

1 1 |g(a) g(x)|

g(x) g(a) = |g(x)||g(a)| .
Sagdaki ifadenin dan k ucu

k olmas icin xin aya ne kadar yakn olmas ge-
rektigini bulacagz. g fonksiyonu ada s urekli oldugundan, xi aya yeterince
yakn secerek, paydaki |g(a)g(x)| ifadeyi istedigimiz kadar k ucu
k yapabiliriz.
Ya paydadaki ifade? Paydaki |g(a)| bir sorun teskil etmiyor, ne de olsa 0dan
degisik ve sabit bir say. Ama |g(x)| potansiyel bir tehlike, cu
nk u xi aldgmz
aralkta |g(x)| says cok cok kucu
lebilir ve
|g(a) g(x)|
|g(x)||g(a)|
ifadesini ayyuka ckarabilir. Bunu engelleyebilir miyiz? Yani eger g(a) = 0 ise
ve g fonksiyonu a noktasnda s urekliyse, ann k
ucu
k de olsa bir komsulugun-
da gnin 0dan uzak oldugunu kantlayabilir miyiz? Evet!
Onsav 2.10. X R, a X, ve g : X R, a noktasnda s urekli olan bir

fonksiyon olsun. Eger g(a) = 0 ise, oyle bir > 0 ve > 0 vardr ki, her
x X (a , a + ) icin, |g(x)| > olur.

Kant: Aslnda kantn anafikri oldukca ack. g fonksiyonu ada s urekli ol-
dugundan, aya yakn noktalarda g(x), g(a)ya cok yakndr. Ama g(a) = 0
oldugundan, aya cok yakn noktalarda g(x)i 0dan uzak tutabiliriz. Bicimsel
kanta gecelim:
Gerekirse g yerine g alarak g(a)nn pozitif oldugunu varsayabiliriz. Bu
durumda, s urekliligin tanmndaki saysn g(a)/2 olarak alabiliriz. O zaman
oyle bir > 0 vardr ki, |x a| < esitsizligini saglayan her x X icin
g(a)
|g(x) g(a)| < ,
2
demek ki
g(a) g(a)
< g(x) g(a) < ,
2 2
olur ve bundan da,
g(a)
< g(x)
2
ckar. Simdi = ve = g(a)/2 alalm.
1/gnin ada s urekli oldugunun kantna kaldgmz yerden devam edelim.

ve pozitif saylar Onsav 2.10daki gibi olsun. Eger bulacagmz y dan
k
ucu
kesit secmeyi kabullenirsek,

1 1 |g(a) g(x)| |g(a) g(x)|

g(x) g(a) = |g(x)||g(a)| < |g(a)|
simiz cok kolaylad. 1 > 0, her x X (a 1 , a + 1 ) icin,
olur. I
|g(x) g(a)| < |g(a)|
esitsizligini saglayan bir say olsun. g fonksiyonu ada s

urekli oldugundan boyle
bir 1 vardr. Demek ki = min{, 1 } olarak secersek, her x X (a, a+)
icin,
1 1 |g(a) g(x)| |g(a) g(x)|

g(x) g(a) = |g(x)||g(a)| < |g(a)|
<
olur ve kantmz tamamlanr. Kantladgmz teoremi yazalm:

2.6. Sralama ve Sureklilik
37
Teorem 2.11. a X R ve f, g : X R, a noktasnda s urekli olan iki

fonksiyon olsun. Eger her x X icin g(x) = 0 ise, o zaman f /g fonksiyonu
da a noktasnda s
ureklidir.
Sonu c 2.12. f (T ), g(T ) R[T ] ve X R olsun. Eger her x X icin

g(x) = 0 ise, o zaman, x X icin
f (x)
x 7
g(x)
kuralyla tanmlanms fonksiyon her noktada s
ureklidir.
Kant: Teorem 2.11den ve Sonuc 2.7den ckar.
Sonu c 2.13. a X R ve f, g : X R, a noktasnda s
urekli olan iki
fonksiyon olsun.
Y = {x X : g(x) = 0}
olsun. a Y varsaymn yapalm. O zaman
f
:Y R
g
fonksiyonu da a noktasnda s
ureklidir.
Kant: Teorem 2.11 ve Teorem 1.4ten ckar.
2.6 Sralama ve S
ureklilik
Eger f, g : X R fonksiyonlar, her x X icin f (x) < g(x) esitsizligini
saglyorsa, bu durumda,
f <g
yazarz. Bu bir sralamadr ama eger |X| = 1 ise tamsralama degildir, yani
birbirleriyle karslastrlamayan fonksiyonlar olabilir.
Sureklilikle, tanmladgmz bu fonksiyon sralamas arasnda da bir iliski
vardr.
Sonu c 2.14. a X R ve g : X R fonksiyonu a noktasnda s urekli olsun.
oyle bir > 0 says vardr ki, her x X (a, a+) icin,
Eger g(a) > 0 ise,
g(x) g(a)
2 olur, dolaysyla X (a , a + ) k umesi uzerinde g fonksiyonu
hep pozitif degerler alr.

Kant: Onsav 2.10un kantndan ckar.
Elbette ayn sonuc pozitif yerine negatif sfat icin de gecerlidir.
Sonu c 2.15. a X R ve g : X R fonksiyonu a noktasnda s urekli olsun.

Eger g(a) = 0 ise,
oyle bir > 0 says vardr ki, g fonksiyonu X (a, a+)
k
umesinde hic 0 olmaz.
Sonuc 2.14
u daha da genellestirebiliriz.
Sonu c 2.16. a X R ve f, g : X R, a noktasnda s urekli olan iki

fonksiyon olsun. Eger f (a) < g(a) ise, oyle bir > 0 vardr ki, her x
X (a , a + ) icin f (x) < g(x) olur.
Kant: Sonuc 2.14 urekli olan g f fonk-

u, Sonuc 2.6ya gore a noktasnda s
siyonuna uygulamak yeterlidir.
Sonu c 2.17. a X R ve f : X R fonksiyonu a noktasnda s urekli olsun.

Eger f (a) < c ise, oyle bir > 0 says vardr ki, her x X (a , a + )
icin f (x) < c olur.
Kant: Sonuc 2.16y f ye ve sabit c fonksiyonuna uygulamak yeterli.

Benzer sonucu da yazalm:
Sonu c 2.18. a X R ve f : X R fonksiyonu a noktasnda s urekli olsun.

Eger f (a) > c ise, oyle bir > 0 says vardr ki, her x X (a , a + )
icin f (x) > c olur.
Alstrma 2.6. f : R R s urekli bir fonksiyon olsun. Her x icin f (x2 ) = f (x) esitli
gini
varsayalm. f nin sabit bir fonksiyon oldugunu gosterin.
2.7 Max, Min, Mutlak De

ger ve S
ureklilik
Eger f : X R bir fonksiyonsa, |f | fonksiyonunu |f |(x) = |f (x)| olarak
tanmlayalm. Buradaki X herhangi bir k ume olabilir ama bizi daha cok Xin
Rnin bir altk
umesi oldugu durum ilgilendiriyor.
ve Sureklilik
2.7. Max, Min, Mutlak Deger 39
urekliyse, |f | fonksiyonu da s
Teorem 2.19. Eger f fonksiyonu s ureklidir.
Kant: ||f (x)| |f (a)|| |f (x) f (a)| oldugundan, verilmis bir > 0 icin
> 0 says f icin ise yaryorsa, |f | icin de ise yarar.
f, g : X R iki fonksiyon olsun. f g : X R fonksiyonunu, her x X
icin,
(f g)(x) = max{f (x), g(x)}
olarak tanmlayalm. Benzer sekilde, f g : X R fonksiyonun, her x X
icin,
(f g)(x) = min{f (x), g(x)}
olarak tanmlayalm. Tabii bir kez daha Xin Rnin altk
umesi oldugu durumla
ilgilecegiz.
a + b |a b| a + b |a b|
max{a, b} = + ve min{a, b} =
2 2 2 2
oldugundan, bir onceki teoremden hemen su ckar:
urekliyse, f g ve f g fonksiyonlar
Teorem 2.20. Eger f ve g fonksiyonlar s
da s
ureklidir.
Alstrmalar
2.7. f : R R bir fonksiyon olsun. f f (carpm) fonksiyonu s urekliyse, f fonksiyonu da
s
urekli midir?
2.8. Eger 2f + 3g ve 3f + 2g fonksiyonlar s urekliyse, f ve g fonksiyonlarnn da s urekli
olduklarn kantlayn.

2.9. f (x) = x form uyle tanmlanms f : R0 R fonksiyonu s
ul urekli midir?
x
2.10. f (x) = 3x 7e + 6xe sin x fonksiyonunun s
2 x
urekli oldu
gunu kantlayn.
2.11. Asa
gdaki fonksiyon surekli midir?
{ 2
x 9
ger x = 3 ise
e
f (x) = x+3
5 ger x = 3 ise
e
2.12. X R olsun. Fonk(X, R) k

umesi u
zerine tanmlanms olan
f g f g
s
urekli ikili iliskinin bir denklik iliskisi oldu
gunu kantlayn.

2.13. Eger p ve q birbirine asal iki tamsayysa, f (p/q) = |p|+|q| olsun. Bu kuralla tanmlanms
olan f : Q N fonksiyonunun hicbir noktada s urekli olmadgn kantlayn.
2.14. f : Q N yukardaki gibi olsun. g : Q Q fonksiyonu, g(x) = 1/f (x) kuralyla
tanmlansn. g fonksiyonun hicbir noktada s urekli olmad gn kantlayn.
2.15. g : Q Q fonksiyonu yukardaki gibi olsun. h : Q Q fonksiyonu su kuralla tanmlan-
sn: {
g(x) e ger x = 0 ise
h(x) =
0 e
ger x = 0 ise
hnin 0da s
urekli oldu
gunu kantlayn. Ayn seyi x = 0 yerine bir baska x = a saysnda
yapsanz, h fonksiyonu ada da surekli olur mu?

Ilgilenenlere Cebir Notu. X R olsun. Xten Rye giden fonksiyonlar k umesi Fonk(X, R),
bol
um un girisinde tanmlad gmz toplama ve carpma altnda de gismeli bir halkadr. Bu
halkann tersinir elemanlar, hicbir noktada 0 olmayan fonksiyonlardr.
Yukarda kantladklarmzdan, e ger a X sabit bir sayysa, ada surekli olan fonksiyonlar
kumesinin, Fonk(X, R) halkasnn bir althalkas oldu gu ckyor. Bu althalkay Ca (X) olarak
gosterelim. Teorem 2.11e g ore Ca (X) halkasnn tersinir elemanlar hicbir noktada 0 olmayan
ve ada s urekli olan fonksiyonlardr.
Fonk(X, R) ayn zamanda bir vekt or uzaydr da: Nitekim iki fonksiyonu toplayabiliriz
ve bir fonksiyonu Rnin bir elemanyla (bir sabitle) carpabiliriz. Ca (X), ayrca Fonk(X, R)
vekt or uzaynn bir altuzaydr.
Demek ki Fonk(X, R), R cismi u zerine bir cebirdir. Ca (X) bu cebirin bir altcebiridir.
Ayn seyleri ve s umesi C(X) icin de s
urekli fonksiyonlar k oyleyebiliriz.
2.8 Bileske ve S
ureklilik

Onceki altbol
umlerde fonksiyonlarla yaplan toplama, carpma, ckarma ve bol-
me gibi islemlerin s
urekliligi etkilemedigini gorm
ust
uk. Fonksiyonlarla yaplan
bir baska islem daha vardr: Bileske almak. Anmsatalm:
f : X Y ve g : Y Z iki fonksiyonsa, g ve f nin bile skesi olarak
adlandrlan g f : X Z fonksiyonu, her x X icin,
(g f )(x) = g(f (x))
gin, X = Y = Z = R ise ve f ve g fonksiyonlar

olarak tanmlanmstr. Orne
f (x) = x + 1 ve g(x) = x2
olarak tanmlanmssa,
(g f )(x) = g(f (x)) = g(x + 1) = (x + 1)2
ve
(f g)(x) = f (g(x)) = f (x2 ) = x2 + 1
olur.
2.8. Bileske ve Sureklilik
41
Burada dikkat edilmesi gereken sey, f fonksiyonunun deger k umesinin g

fonksiyonunun tanm k umesi olmas gerekliligidir, yoksa g f fonksiyonundan
yandan, eger
soz edilemez. Ote
f : X Y ve g : Y1 Z
iki fonksiyonsa ve Y Y1 ise, g(f (x)) degeri hesaplanabileceginden, matema-
tikciler gene de
gf :X Z
fonksiyonunu, her x X icin, (g f )(x) = g(f (x)) olarak tanmlamakta bir
saknca gormezler, biz de gormeyecegiz.
Teorem 2.21. X, Y R, a X, f : X Y ve g : Y R olsun. Eger f
fonksiyonu a noktasnda ve g fonksiyonu f (a) noktasnda s urekliyse, o zaman
g f fonksiyonu a noktasnda s ureklidir.
Kant: > 0 olsun. Oyle bir > 0 bulacagz ki, eger x X says |x a| <
esitsizligini saglyorsa,
|(g f )(x) (g f )(a)| < ,
yani
|g(f (x)) g(f (a))| <
esitsizligi saglansn. Bu da oldukca akla yakn, cu nku f fonksiyonu a nok-
tasnda s urekli oldugundan, x, aya yaknken f (x), f (a)ya yakndr ve g fonk-
siyonu f (a)da s urekli oldugundan, f (x), f (a)ya yakn oldugunda, g(f (x)),
g(f (a))ya yakndr. Dolaysyla x, aya yaknken g(f (x)), g(f (a))ya yakn
olur. Bu fikri uygulayalm.
g, f (a)da s urekli oldugundan, oyle bir 1 > 0 vardr ki, eger y Y says
|y f (a)| < 1 esitsizligini saglyorsa,
|g(y) g(f (a))| <
olur. Bu bir.

Ikincisi: urekli oldugundan, oyle bir > 0 vardr ki, eger x X
f , ada s
says |x a| < esitsizligini saglyorsa,
|f (x) f (a)| < 1
olur. (S
ureklili
gin tanmnda yerine 1 aln.)
Simdi bu ikisini birlestirelim. x X says |x a| < esitsizligini saglasn,
o zaman,
|f (x) f (a)| < 1
olur ve bu sayede,
|g(f (x)) g(f (a))| <
olur. Kantmz bitmistir.

Sonu
c 2.22. S
urekli fonksiyonlarn bileskesi s
ureklidir.
Sonuc 2.8i yukardaki teoremden ckarabiliriz:
Sonu c 2.23. X R, a X ve f : X R, a noktasnda s

urekli olan bir
fonksiyon olsun. p(T ) R[T ] olsun. O zaman
x 7 p(f (x))
kuralyla tanmlanms fonksiyon da a noktasnda s

ureklidir.
Kant: Sonuc 2.7ye gore polinomiyal fonksiyonlar s

ureklidir. Simdi Teorem
2.21i uygulayalm.
Alstrmalar
2.16. a R, p(T ) R[T ] ve f : R R fonksiyonu p(a) noktasnda s urekli olsun. O zaman

x 7 f (p(x)) kuralyla tanmlanms fonksiyon da a noktasnda s ureklidir.
2.17. f : R R fonksiyonu a noktasnda s urekliyse ve f (x) = f (x) ise f nin ada da
s
urekli oldu
gunu kantlayn.
2.18. f : R R fonksiyonu a noktasnda s urekliyse ve f (x) = f (x) ise f nin ada da
s
urekli oldu
gunu kantlayn.
2.19. f : R R fonksiyonu a noktasnda s urekliyse ve g(x) = f (x) olarak tanmmlanmssa,
gnin ada surekli oldugunu kantlayn.
2.20. f (x) = x exp(x3 + x + 1) fonksiyonunun s urekli oldugunu kantlayn.
2.9 Tuhaf Bir Fonksiyonun S

ureksizli
gi
umde, Qden Qye giden, hicbir noktada s
Bu altbol urekli olmayan ama her-
hangi bir noktada aldg degeri 0a degistirirsek o noktada s urekli olan bir f
fonksiyonunu ele alacagz. Altbolumun sonunda bu t ur fonksiyonlar insa etme-
nin cok kolay bir yolunu gorecegiz. Amacmz s urekliligin daha iyi anlaslmas;
yeni kavramlar belirmeyecek.
Fonksiyonun tanm soyle: a Q olsun. O zaman,
p
a=
q
esitligini saglayan birbirine asal bir p tamsays ve pozitif bir q dogal says
vardr. Bu p ve q saylar biriciktir elbet, yani ayn a says icin bu kosullar
saglayan iki degisik p ve q cifti yoktur. Dolaysyla f (a)y,
1
f (a) =
q
2.9. Tuhaf Bir Fonksiyonun Sureksizli

gi 43

olarak tanmlayabiliriz. Orne
gin,
f (0) = f (0/1) = 1/1 = 1,

f (1) = f (2) = f (5) = 1
f (5) = f (5/1) = 1/1 = 1,
f (3/7) = f (2/7) = 1/7,
f (9/8) = 1/8.
ste bu fonksiyonun s
I urekliligini tartsacagz. Soracagmz soru su: Bu fonksi-
yon hangi kesirli saylarda sureklidir?
Tartsacagmz fonksiyon matematigin klasik fonksiyonlarndan olmadg

icin, amacmz sadece ve sadece s ureklilik kavramyla daha icli dsl olmamz
saglamak.
Soruya u c degisik yontemle yaklasacagz. Birinci yontemimiz oldukca ilkel
olacak, herkesin aklna ilk gelen d usu
ncenin pesine dusecegiz, dogrudan s
urek-

liligin tanmn uygulayacagz. Ikinci yontemimiz ise (cok degil) birazck daha
kavramsal olacak ve bu yaklasm sayesinde sorunun yantn ve yantn kantn
cok daha cabuk bulacagz. Birinci yontem dogrudan elemanlara odaklasacak,
ikinci yontem ise altk umelere. Elemanlara odaklasarak sonucu tahmin etmek
bile zor olacak. Oysa altk umelere odaklasnca sonucu tahmin etmek ve tah-
mini kantlamak isten bile olmayacak. Boylece okurun ikinci yontemin degerini
gorecegini umuyoruz.
Sorunun yantn iki degisik yontemle bulduktan sonra, bol umun en so-
nunda o ana kadar yaptgmz her seyi cok cok basitlestiren bir olgu ortaya
koyacagz. Boylece soyut matematigin degerinin ortaya ckacagn umuyoruz.
Birinci Yaklasm. a Q olsun. f nin ada s
urekli olup olmadgn anlamaya
calsyoruz.
f (x) = f (x)
oldugundan, a yerine gerekirse ay alarak anin negatif olmadgn varsaya-

biliriz (Alstrma 2.17).
Bundan boyle, elli defa ayn seyi tekrarlamamak icin, r/s gibi bir ifade
yazdgmzda, otomatik olarak r ve snin birbirine asal birer dogal say olduk-
larn varsayacagz; bu yazlmda s elbette 0 olamaz.

ay p/q biciminde yazalm. Demek ki
1
f (a) = .
q
f fonksiyonunun ada s
urekli olmas icin, her > 0 icin oyle bir > 0 olmal
ki,

p r
(1) <
q s
oldugunda, yani
p r p
< < +
q s q
oldugunda,
( ) ( )
1 1
(2) = f p f r <
q s q s
olsun. Bu m umk un mudur? Her > 0 says icin boyle bir > 0 says bulabilir
miyiz?
Pek kolay bir soru degil... Dusu
nelim...
Soru ozetle su: r/s says a = p/q saysna yakn oldugunda, 1/s, 1/q
saysna yakn olmak zorunda mdr?
Eger (1)i saglayan r/s kesirli saysnn ssini istedigimiz kadar buyuk ala-
bilirsek (bu durumda, (1)in saglanmas icin rnin de b uyuk ama sye asal
alnmas gerekir), o zaman 1/s cok k ucu
k olur, 0a cok yakn olur ve pozitif
bir sabit say olan 1/q saysndan uzaklasr ve (2) saglanmaz. (Asagdaki sekle
baknz.)
Galiba f s urekli degil, en azndan s

urekli olmama olaslg y
uksek gibi bir
his belirmis olmal icimizde.

gi 45
Paydas belli bir n dogal saysn gecmeyen kesirli saylar k

umesine bakalm.
Bu k
umeye An diyelim. An nin elemanlarnn paydalarnda
1, 2, . . . , n
saylarndan biri olabilir; ama paydada hangisi olursa olsun, pay ve payday
gerekli sayyla carparak payday her zaman n! saysna esitleyebiliriz. Yani
1
An Z
n!
olur. Dolaysyla eger bir kesirli sayy,
1
Z
n!
k
umesinin dsnda sececek olursak, o zaman o say An de olamaz, saynn pay-
das nyi, hatta n!i asar ve f nin o saydaki degeri 1/nden k
ucu
k olur. f nin
s
ureksizliginin kantnn anafikrini bulduk.
u > 0 icin uZ biciminde yazlan bir k umenin iki farkl eleman arasndaki
mesafe udan k k olamaz elbet. Dolaysyla eger a uZ ise,
ucu
(a u, a + u) uZ = {a}
olmal. Sekil asagda.
Yukardaki paragrafta yazlanlarn ozel bir durumunu irdeleyelim. a = p/q

esitligini anmsayalm. n = 2q ve u = 1/n! olsun. O zaman,
p
a= Aq An uZ
q
oldugundan,
(a u, a + u) uZ = {a}
olur. Eger 0 < v u ise de
(a v, a + v) uZ = {a}
olur. Bunu aklmzda tutalm, birazdan gerekecek.

Simdi f nin a = p/q noktasnda s
urekli olmadgn kantlayabiliriz.
1
=
2q

olsun. > 0 herhangi bir say olsun.

v = min{u, } > 0
olsun. Herhangi bir
x (a v, a + v) (Q \ {a})
secelim. Q, yogun bir sralama oldugundan boyle bir x vardr. Elbette
|a x| < v
yandan, yukarda bulduklarmzdan dolay, x = a says uZ k
olur. Ote umesinde
olamaz, dolaysyla uZin bir altk
umesi olan An de de olamaz. Sonuc: xin
paydas n = 2qden buy
uk olmal, yani
1 f (a)
f (x) < = < f (a)
2q 2
ve dolaysyla
f (a) f (a) 1
|f (a) f (x)| = f (a) f (x) > f (a) = = =
2 2 2q
olur. Demek ki f , a noktasnda s urekli degilmis.
Hatta bu yaplanlardan, sanki f nin ada s urekli olmas icin f (a)nn 0a
esit olmas gerekirmis gibi gucl
u bir his belirmis olmal.
Ikinci Yaklasm. Yukardaki yaklasmda elemanlarla biraz fazla hasr nesir

olduk. Bu sefer elemanlar yerine k umeleri on plana ckaracagz.
f nin gor
unt
ulerinin kumesine bakalm:
{ }
1
f (Q) = : n = 1, 2, 3, . . . .
n
f (Q) k
umesinin sekli hemen asagda.
Bu k umedir, yani her a f (Q) icin,

ume ayrk bir k
(a , a + ) f (Q) = {a}
esitligini saglayan yeterince k ucu
k (ama pozitif) bir vardr. (, aya gore

degisebilir.) Orne gin 1/3 ile 1/4 arasnda kumenin bir baska eleman yoktur.
Genel olarak, n1 ile n+1 1
saylar arasnda k
umeden bir baska eleman yoktur.
Oysa tanm k umesi olan Q, ayrk olmaktan oldukca uzak, tam tersine yo-
gun sralamal bir k umedir. Bunun baz sonuclarnn olmas gerekir.
Asagdaki sekil, f fonksiyonunun tanm ve gor untu k
umelerini temsil edi-
yor. Tanm k umesi sk dokunmus, deger k umesi ise ayrk bir k
ume.

gi 47
Simdi herhangi bir a Q alalm. f (a) says, ayrk bir k

ume olan f (Q)n
un
bir eleman. Demek ki
(f (a) , f (a) + ) f (Q) = f (a)
esitligini saglayan bir > 0 says var. Eger f s
urekli olsayd,
f (a , a + ) (f (a) , f (a) + )
icindeligi saglayan bir > 0 says olurdu. Yani,
f (a , a + ) = {f (a)}
olurdu, yani f fonksiyonu, a merkezli bir ack aralkta hep ayn degeri, f (a)
degerini alrd ve bir sabit olurdu, yani bu aralktaki kesirli saylarn paydalar
hep ayn olurdu! Boyle bir seyin imkansz oldugu belli: Paydas n olan kesirli
saylar kumesi
1
Z
n
k
umesinin bir altk umesidir ve bu son k ume ayrk oldugundan (noktalar ara-
sndaki mesafe 1/nden k ucu
k olamaz), paydas n olan kesirli saylar k umesi
de ayrk bir k umedir ve bosk ume dsnda ack bir aralk iceremez.
Demek ki f fonksiyonu ada s

urekli olamaz.
Yaklasmlarn Karslastrlmas. Aslnda aralarnda pek bir fark yok. Her
iki yaklasm da s urekliligin tanmndan yola ckyor. Ancak ikinci yaklasmda
elemanlardan cok altk umelere yogunlasyoruz ve nerdeyse sihirli bir bicimde
kant cok daha kolay oluyor.

Ikinci yaklasmn anafikri su:

Teorem 2.24. Eger bir f : R R fonksiyonu a noktasnda s urekliyse, o

zaman f (a) noktasn iceren her ack aralgn
onimgesi ay iceren ack bir
aralk icerir.
Daha genel bir teorem dogrudur.
Teorem 2.25. Eger bir f : X R fonksiyonu a X noktasnda s urekliyse,

o zaman f (a) noktasn iceren her ack aralgn
onimgesi ay iceren ack bir
aralgn Xle kesisimini icerir.
Bu teoremin kolay kantn simdilik okura brakyoruz. Dord unc

u ciltte
topoloji konusunu isledigimizde bu ve benzer teoremleri dikkatlice kantlaya-
cagz.
Yapay Bir S ureksizlik. Ele aldgmz fonksiyon degerlerini hep (0, 1] aral-
gnda alyor ama ne s urekli artyor ne de s
urekli azalyor. Fonksiyon oldukca
kaotik bir yapda gibi gor unuyor. Ama verilmis herhangi bir > 0 icin, fonk-
siyonun dan b uy
uk deger aldg elemanlar oldukca ender, fonksiyonumuz ge-
nellikle cok k
ucu
k degerler alyor.
f fonksiyonunun deger k
umesine bir defa daha goz atalm:
{ } { }
1 1 1 1
f (Q) = : n = 1, 2, 3, . . . = 1, , , , . . . .
n 2 3 4
Her n > 0 dogal says icin, f nin 1/nden b uyukesit degerler aldg x Q
umesine bakalm. Bu x saylar, 0 < s n ve r Z icin, r/s
saylarnn k
biciminde yazlrlar, bunlar da daha once gord
ugu
muz gibi
1
Z
n!
k
umesinin elemanlardr, yani
{ }
1 1
x Q : f (x) Z
n n!

gi 49
gin, n = 5 ise, f (x) 1/5 esitsizligini saglayan [0, 1) aralgndaki

olur. Orne
saylar,
1 1 1 2 1 3 2 3 4
0, , , , , , , , ,
5 4 3 5 2 5 3 4 5
saylardr. f (x) 1/5 esitsizligini saglayan t

um saylar ise bu saylara bir
tamsay eklenerek elde edilir. Ama bizim asl dikkat cekmek istedigimiz nokta,
t
um bu saylarn,
1
Z
5!
k
umesinde olduklar ve bu son k umenin elemanlar arasnda en az 1/5! ka-
dar, oldukca k
ucu
k belki ama gene de sabit bir saydan b
uy
uk bir mesafenin
oldugudur.
Genel olarak, > 0 ne olursa olsun,
{x Q : f (x) }
k
umesinin farkl elemanlar arasndaki mesafe belli bir > 0 saysnn altna
d
usm
uyor. Bunun dogru oldugunu gormek icin nyi
1

n
esitsizligi saglanacak kadar b

uy
uk ve y pozitif ama
1
<
n!
esitsizligini saglayacak kadar k

ucu
k secmek yeterli.

Demek ki fonksiyonun degerlerinin bayag bir cogunlugu cok kucu

k saylar.
Her a Q ve her > 0 icin oyle bir > 0 var ki, her x Q icin
0 < |x a| <
oldugunda,
|f (x) 0| = f (x) <
olur. Nitekim, eger > 0 verilmisse ve a = p/q ise, y a saysnn
1
Z \ {a}
q!
k
umesine uzaklgndan, yani
({ } )
n

inf a q! : n Z \ {0}
saysndan daha k ucu

k secmek yeterli. Bu da bize tam sunu soyl
uyor: Eger
f nin adaki degeri 0 olsayd, o zaman f fonksiyonu a noktasnda s urekli
olurdu. Bir baska deyisle, f ile sadece a noktasnda ayrsan
{
f (x) eger x = a ise
g(x) =
0 eger x = a ise
form
uluyle tanmlanan g fonksiyonu ada s ureklidir. Yani f fonksiyonunun
a noktasndaki sureksizligi tamir edilebilir bir s
ureksizliktir. Bu noktada
fonksiyonu 0 olarak tanmlamak yeterli.
Bu suna benziyor:
{
x eger x = 2 ise
h(x) =
3 eger x = 2 ise
olsun. hnin grafigi soyle:


gi 51
Fonksiyon 2de sureksiz, ama bu s ureksizlik sadece bir sansszlk gibi duruyor;
hnin 2deki degerini 3ten 2ye degistirirsek, fonksiyon her yerde surekli olur.
Yukardaki f ile bu h arasndaki fark, hnin sadece tek bir noktada s ureksiz
olmas; oysa f her yerde s ureksiz!
Alstrma 2.21. k : R R fonksiyonu Q u
zerinde f ye esit olsun, di
ger noktalarda 0 olsun.
k hangi noktalarda s
ureklidir?
www.matematikce.com
3. S
ureklili
gin Derinlikleri
3.1 Diziler ve S
ureklilik
Bir a noktasnda s urekli olan bir f fonksiyonu ele alalm. Eger x noktas aya
cok yaknsa, f (x) noktas da f (a)ya cok yakndr. Dolaysyla eger bir (xn )n
dizisi aya yaknsyorsa,
(f (xn ))n dizisinin de f (a)ya yaknsamasn beklemeye hakkmz var. Nitekim

oyle de olur. Hatta bunun tersi de dogrudur: Bu ozelligi olan her fonksiyon
a noktasnda s ureklidir. Yani asagdaki teorem s
urekliligin bir baska tanm
olarak da alglanabilir.
Teorem 3.1. a X R ve f : X R fonksiyonu icin asagdaki iki kosul

esdegerdir:
a. f fonksiyonu ada s
ureklidir.
b. Xin aya yaknsayan her (xn )n dizisi icin, (f (xn ))n dizisi f (a)ya yaknsar.
Kant: (a b). Her n N icin xn X olmak u zere, aya yaknsayan bir (xn )n
dizisi ve herhangi bir > 0 alalm. Pozitif saysn, her x (a , a + ) X
icin,
|f (x) f (a)| <
olacak bicimde secelim; f s
urekli oldugundan boyle bir vardr. Ayrca N
saysn, her n > N icin,
|xn a| <
54 3. Sureklili
Derinlikleri
gin
olacak bicimde secelim; (xn )n dizisi aya yaknsadgndan boyle bir N vardr.
O zaman, her n > N icin, once
|xn a| < ,
sonra da
|f (xn ) f (a)| <
olur. Demek ki (f (xn ))n dizisi f (a)ya yaknsar.
(b a). f nin ada s
urekli olmadgn varsayalm. O zaman oyle bir > 0
vardr ki, > 0 ne olursa olsun, Xte,
|x a| <
esitsizligini saglayan ama

|f (x) f (a)| <
esitsizligini saglamayan, yani
|f (x) f (a)|
esitsizligini saglayan bir x vardr. Demek ki her n > 0 dogal says icin, Xte,
|xn a| < 1/n ve |f (xn ) f (a)|
esitsizliklerini saglayan bir xn vardr ( = 1/n aln). Buradan, (xn )n dizisinin

aya yaknsadg ama (f (xn ))n dizisinin f (a)ya yaknsamadg anlaslr. Bir
celiski.
Sonu c 3.2. X R ve f : X R fonksiyonu icin su iki kosul esdegerdir:

a. f fonksiyonu s
ureklidir.
b. xn X ve limn xn X ise limn f (xn ) = f (limn xn ) olur.
Yani limit almayla f -degerini alma birbiriyle degisen islemlerdir.

yandan, eger (xn )n bir Cauchy dizisiyse, f s
Ote urekli bile olsa, (f (xn ))n bir
Cauchy dizisi olmayabilir. Ornegin X = R \ {0} olsun. f : X R fonksiyonu,

{
1 eger x > 0 ise
f (x) =
0 eger x < 0 ise.
olarak tanmlansn. O zaman f fonksiyonu s

ureklidir. (Bkz. Ornek 1.9.) Simdi
n
xn = (1) /n olsun. (xn )n bir Cauchy dizisidir cu nk u Rde (R\{0} k umesinde
degil!) limiti vardr (ve bu limit 0dr.) Ama (f (xn ))n dizisi 0, 1, 0, 1, 0, 1, . . .
dizisidir ve elbette Cauchy dizisi degildir.
Teoremi
3.2. Aradeger 55
Ornekler
3.1. limn e1/n = 1.

Kant: e1/n = exp(1/n) ve exp fonksiyonu her noktada oldugu gibi 0da da s
urekli.
Demek ki,
( ) ( )
1 1 1
lim e n = lim exp = exp lim = exp 0 = 1.
n n n n n
3.2. A R, f : A A artan bir fonksiyon ve c A says f (x) = x denkleminin bir

co
zum u olsun. Eger a0 A says a0 c ve a0 f (a0 ) esitsizliklerini saglyorsa, o
zaman, terimleri her n 0 icin an+1 = f (an ) form ul
uyle tanmlanms dizi yaknsaktr.
Ayrca eger f s urekliyse ve c, f (x) = x denkleminin en k ucu
k co
z
um uyse, dizinin limiti
cye esittir.
Kant: a0 c oldu gundan, her n icin an c esitsizli gi kolaylkla elde edilir, nitekim
tumevarmla an+1 = f (an ) f (c) = c olur. Ayrca varsayma g ore a0 a1 oldugundan,
ge f fonksiyonunu n defa uygulayarak an an+1 elde ederiz; yani (an )n dizisi
bu esitsizli
artandr. Artan ve c tarafndan u stten snrl oldu
gundan, (an )n dizisi yaknsaktr [N4,
Teorem 7.1]. S imdi f nin s
urekli oldu gunu varsayalm. Limite a dersek, an+1 = f (an )
esitli
ginin her iki tarafnn limitini alarak ve f nin sureklili
gini kullanarak a = f (a) elde
ederiz. Ayrca an c oldu gundan a c olur. Bundan da son onerme ckar.
2
3.3. Yukardaki sonucu f (x) = t+x 2
fonksiyonuna uygulayalm. Buradaki t says (0, 1)
aral
gnda alnms herhangi bir say olabilir.
f elbette artan bir fonksiyondur. f (x) = x
denkleminin iki co
z
umu vardr ve c = 1 1 t denklemin en k ucu
k co
z
um
udur. a0 = 0
olsun. O zaman a1 = f (a0 ) = f (0) = t/2 > 0 = a0 olur. f s
urekli ve artan oldu
gundan
onceki teoremi bu duruma uygulayp 1 1 t saysna yaknsayan kesirli bir say
bir
dizisi buluruz. Tabii bu sayede 0 ile 1 arasndaki her sayya yaknsayan kesirli bir say
dizisi bulunur.
Alstrmalar
3.4. ([Ba]dan) g fonksiyonu [a, b] aral gnda s urekli olsun. 0 < r < 1 sabit bir say olsun. Her
x [a, b] icin, |g (x)| r |g (t)| esitsizli glayan bir t [a, b] oldu
gini sa gunu varsayalm.
gnin sabit 0 fonksiyonu oldu gunu kantlayn.
3.5. a < b ve f : [a, b] R s urekli olsun. Her x [a, b] icin |f (y)| 12 |f (x)| esitligini
glayan bir y [a, b] oldu
sa gunu varsayalm. Bir c [a, b] icin f (c) = 0 oldu gunu
g
osterin.
3.2 Arade
ger Teoremi
S urekli bir f fonksiyonu dusu

nelim. Tanm k
umesinde bulunan iki a ve b says
icin a < b ve f (a) < f (b) olsun. Bu fonksiyonun temsil grafigini cizelim:
56 3. Sureklili
Derinlikleri
gin
Fonksiyonun grafiginin d uzlemde nasl bir egri cizdigini tam olarak bilemeyiz
elbet ama bu egrinin, duzlemin (a, f (a)) noktasndan (b, f (b)) noktasna kadar
kesintisiz olarak gittigini biliyoruz. Dolaysyla fonksiyonun grafigi, y = f (a)
ile y = f (b) yatay dogrular arasnda kalan her yatay dogruyu kesmeli. Demek
ki hangi
y0 (f (a), f (b))
elemann secersek secelim,

f (x0 ) = y0
esitligini saglayan en az bir x0 (a, b) noktas olmal. Bir sonraki sekilde

temsil bir resim cizdik.
Dogrulugunu yukarda (matematiksel olarak degil) sezgisel olarak ackladgmz

bu olguya arade ger teoremi ad verilir. Teoremi kantlamadan once teoreme
karsornekler verelim!
Ornekler
3.6. f : Q Q fonksiyonu f (x) = x2 kural tarafndan tanmlanms olsun. Polinomiyal

oldu
gundan, f nin s
urekli oldu
gunu biliyoruz (Sonuc 2.7). Temsil grafi
gi asa
gda.
Teoremi
3.2. Aradeger 57
S
imdi a = 1, b = 3 olsun. O zaman f (a) = 1 < 9 = f (b) olur. S imdi bu iki deger
arasnda olan y0 = 2 saysn ele alalm. Yukarda s oylenenlere inanacak olursak, a = 1
ile b = 3 arasnda
x20 = f (x0 ) = 2

esitli glayan bir x0 Q olmal. Ama bunun do
gini sa gru olmadgn biliyoruz, cu
nk
u 2,
kesirli bir say de gildir! Demek ki Arade ger Teoremi Q icin yanls.
Bir baska kars ornek daha:
3.7. f , (0, 2) (4, 6) aral
gndan Rye giden f (x) = x kuralyla tanmlanan fonksiyon olsun.
f nin grafigi asa
gda.
f s
ureklidir (Ornek 1.23 ya da Teorem 1.4). a = 1 ve b = 5 olsun. O zaman
f (1) = 1 < 5 = f (5)
olur. S
imdi bu iki de
ger arasnda olan y0 = 3 saysn ele alalm. Gene f (x) = 3 esitli
gini
sa
glayan bir x noktas yoktur (cunku x = 3 tanm k umesinde de gildir.)
Buradaki sorun da fonksiyonun [1, 5] aral gnda de gil de (0, 2) (4, 6) k umesinde
tanmlanms olmas.
Her iki
ornekte de sorun, fonksiyonun tanm k umesinde deliklerin olmas. Birincisinde

2 tanm k umesinde de gil, ikincisinde ise [2, 4] aral
g tanm k
umesinde degil. S
urekli
fonksiyonlar surekli olduklarndan, iki de ger aldklarnda bu iki de
gerin arasndaki t
um
de
gerleri alrlar, yeter ki tanm k umesinde delikler bulunmasn!
Aradeger Teoreminin snrlarn cizdik. Simdi teoremi yazp kantlayalm.

58 3. Sureklili
Derinlikleri
gin
Teorem 3.3 (Aradeger Teoremi). a b olmak u zere f : [a, b] R s

urekli bir
fonksiyon olsun. O zaman f fonksiyonu f (a) ile f (b) arasndaki t
um degerleri
alr.
urekli olan f fonksiyonunu alarak,
Kant: Gerekirse f yerine gene s
f (a) f (b)
esitsizligini varsayabiliriz. (Teoremi f icin kantlarsak, teoremin f icin de

kantlanacagna kendinizi ikna edin.)
f (a) y0 f (b)
esitsizligini saglayan bir y0 alalm. Eger y0 = f (a) ya da y0 = f (b) ise bu

durumda onerme dogrudur. Bundan boyle
f (a) < y0 < f (b)
esitsizliklerini varsayalm.
A k umesi soyle tanmlansn:
A = {x [a, b] : f (x) y0 }.
A bosk
ume degildir cu
nk u a, Ann bir elemandr. Ayrca A k umesi b ta-
rafndan u
stten snrldr. Demek ki Anin bir en k
ucu
k u
stsnr vardr.
Bu u stsnra s diyelim: s = sup A. (Karsornek 3.6 boyle bir s olmayabilirdi,

gor
uldugu
u zere gercel saylarda calsyor olmamz onemli.)
f (s) = y0 esitligini kantlayacagz. Bunun icin once f (s) y0 , sonra f (s)
y0 esitsizligini kantlayacagz.
Sav 1. f (s) y0 .
Sav 1in Kant: Diyelim f (s) < y0 . Bu varsaymdan bir celiski elde edecegiz.
C
eliskinin nereden kaynaklanacagn asagdaki sekilde gostermeye calstk. Ka-
nt okunurken bir yandan da goz ucuyla asagdaki sekle baklmaldr.
Teoremi
3.2. Aradeger 59
s = b olsa, o zaman y0 < f (b) = f (s) < y0 gibi bir sacmalk elde ederiz. Demek
ki s < b olmal.
Savn kantnn anahtar Sonuc 2.17de. Bu sonucta X yerine [a, b] ve a
yerine s ve c yerine y0 alalm: f (s) < y0 ve f s
urekli oldugundan, her
x (s , s + ) [a, b]
icin,
(1) f (x) < y0
esitsizliginin saglandg bir > 0 says oldugunu buluruz. Ama b > s oldu-
gundan,
(s, s + ) [a, b] = .
yandan x >
Bu kesisimden bir x alrsak, (1)den dolay, f (x) < y0 olur. Ote
gundan, x
s = sup A oldu / A olur ve dolaysyla f (x) > y0 esitsizligi saglanr.
C
eliski.
Sav 2. f (s) y0 .
Sav 2nin Kant: Gene bir celiski elde etmek amacyla f (s) > y0 esitsizligini
varsayalm. C
eliskinin nereden kaynaklanacagn bir sonraki sekilde gostermeye
calstk.
60 3. Sureklili
Derinlikleri
gin
s = a olsa, o zaman y0 > f (a) = f (s) > y0 gibi bir sacmalk elde ederiz.
Demek ki a < s olmal.
Savn kantnn matematiksel oz u Sonuc 2.18de. Bu sonucta, X yerine
[a, b], a yerine s ve c yerine y0 alalm: f (s) > y0 ve f surekli oldugundan, oyle
bir > 0 says vardr ki, her x (s , s + ) [a, b] icin,
f (x) > y0
olur. s > a ve s = sup A oldugundan, (s , s) A = olur. Bu kesisimden

bir x secelim. O zaman hem f (x) > y0 hem de (x A oldugundan), f (x) y0
olur. Gene celiski. Kantmz tamamlanmstr.
Aradeger Teoremi analizin en onemli teoremlerinden biridir. Birkac sonu-
cunu irdeleyelim.
Sonu c 3.4. a b olmak u zere, [a, b] X R ve f : X R s urekli bir

fonksiyon olsun. Eger y0 says f (a) ile f (b) arasndaysa, f (c) = y0 esitligini
saglayan bir c [a, b] vardr.
Kant: Teoremi f nin [a, b] aralgna kstlanmsna uygulamak yeterli. (Te-

orem 1.4e gore f nin kstlans da s
ureklidir.)
Sonu c 3.5 (Bolzano Teoremi). Eger s urekli bir fonksiyon bir aralkta hem
negatif hem de pozitif degerler alyorsa 0 degerini de alr.
Kant: f (a) 0 f (b) ise, Sonuc 3.4e gore a ile b arasnda f (c) = 0 esitligini
saglayan bir c vardr.
Bol
um
un en basnda verdigimiz ikinci ornek, aralk sozc
ugu
n
u attgmz-
da Sonuc 3.5in dogru olmadgn gosteriyor.
Her ne kadar Bolzano teoremi (Sonuc 3.5), aradeger teoreminin ozel bir
hali gibi duruyorsa da, Bolzano teoreminden hareketle aradeger teoremini
kantlamak m umkundur. Bu kant verelim:
Teoremi
3.2. Aradeger 61
(Bolzano Teoremi Arade

ger Teoremi): f (a) y0 f (b) olsun. S
urekli
oldugunu bildigimiz
g(x) = f (x) y0
fonksiyonunu ele alalm. O zaman g(a) 0 g(b) olur. Bolzano Teoremine

gore a ile b arasnda g(c) = 0 esitligini saglayan bir c vardr. gnin tanmna
geri donersek, f (c) = y0 bulunur.

Teoremin sonuclarn irdelemeye devam edelim. Once polinomlarla ilgili
birkac onemli sonuc verelim.
Sonu c 3.6. Derecesi tek olan gercel katsayl bir polinomun gercel saylarda
bir k
ok
u vardr.
Kant: p, tek dereceli bir polinom olsun. pyi baskatsaysna bolerek, pnin
baskatsaysnn 1 oldugunu varsayabiliriz. O zaman limn p(n) = olur
[N4, Sonuc 12.12]. Demek ki, yeterince b uk bir b R icin p(b) > 0 olur.
uy
pnin derecesi tek oldugundan limn p(n) = esitligini de kantlamak
zor degil. Demek ki bir a R says icin p(a) < 0 olur. Sonuc 3.5e gore pnin
(a ile b arasnda) bir kok
u vardr.
Ornekler

3.8. x5 x4 + 2x3 100x + e = 0 esitli gini sa
glayan bir gercel say vardr.

3.9. Ileride Arade ger Teoremini kullanarak sin ve cos fonksiyonlarnn de ger k
umesinin
[1, 1] kapal aral
g oldu
gunu kantlayaca
gz (Sonuc 9.13).
Sonuc 3.7. R[X]in indirgenemez bir polinomunun derecesi ya 1 ya da cift

olmak zorundadr1 .
Kant: Eger f R[X], derecesi tek olan bir polinomsa, Sonuc 3.6ya gore
u vardr. Bu koke a diyelim. O zaman X a polinomu f yi boler
f nin bir kok
(en temel cebir bilgisi gerekiyor burada). f indirgenemez oldugundan, bundan,
bir b R icin f (X) = b(x a) ckar. Yani f nin derecesi 1dir.
Bir sonraki teorem, kesismeleri gereken fonksiyon grafiklerinin gercekten

kesistiklerini soyleyecek:
Sonu c 3.8. f ve g : R R iki s urekli fonksiyon olsun. Eger f (a) g(a) ve

f (b) g(b) esitsizliklerini saglayan a ve b gercel saylar varsa f (c) = g(c)
esitligini saglayan bir c gercel says vardr.
1
Aslnda Cebirin Temel Teoremine g ore, R[X] halkasnn indirgenemez (ya da asal) po-
linomlarnn derecesi 1 ya da 2 olmak zorundadr. Derecesi 2 olan indirgenemez polinomlar
da elbette diskriminant 0dan k
ucu
k olanlardr.
62 3. Sureklili
Derinlikleri
gin
urekli oldugunu bildigimiz h = f g fonksiyonuna ve a

Kant: Sonuc 3.5i s
ve b noktalarna uygulamak yeterli.
urekli f : R R fonksiyonlarnn sabit noktalar oldu-
Simdi snrl ve s
gunu kantlayalm.
c 3.9. f : R R, u
Sonu stten ve alttan snrl s
urekli bir fonksiyon olsun. O
zaman bir c says icin f (c) = c olur.
Kant: a = sup{f (x) : x R} ve b = inf{f (x) : x R} olsun. O zaman her

x R icin b f (x) a olur.
g(x) = f (x) x
urekli oldugunu biliyoruz. Yukardaki esitsizliklerden dolay g(a)

olsun. gnin s
0 g(b) olur. Simdi Sonuc 3.5i gye uygularsak, g(c) = 0 esitligini saglayan
bir c saysnn varlgn gor
ur
uz. gnin tanmndan da f (c) = c ckar.
Yukardaki sonucun bir benzeri icin Alstrma 3.12e baknz.
Aradeger teoreminin g
ucl
u sonuclarn gormeye devam edelim.
Teorem 3.10. Bir aralgn s

urekli bir fonksiyon altnda imgesi de bir aralktr.
Kant: f : X R s urekli bir fonksiyon olsun. I X bir aralk olsun. f (I)

k
umesinin de bir aralk oldugunu kantlayacagz.
Teoremi
3.2. Aradeger 63
Eger < , f (I) k umesinden iki elemansa ve arasndaki her elemann

f (I) k umesinde oldugunu kantlamamz yeterli. a, b I icin, = f (a), =
f (b) olsun. O zaman, Aradeger Teoremine gore a ile b arasnda f (c) =
esitligini saglayan bir c says vardr. Bu c says elbette I aralgndadr, yani
= f (c) f (I).
Dikkat: Eger yukarda I snrl bir aralk bile olsa, f (I) snrsz bir aralk

olabilir. Ornek: yandan kapal ve snrl bir
I = (0, 1) ve f (x) = 1/x. Ote
aralgn s
urekli bir fonksiyon altnda imgesi kapal ve snrl bir aralktr. Bunu
yaknda Teorem 3.12 olarak gorecegiz.
I R ve f : I R bir fonksiyon olsun. Eger Inn her x < y eleman
icin f (x) f (y) oluyorsa, f ye artan fonksiyon denir. Eger Inn her x < y
eleman icin f (x) < f (y) oluyorsa, f ye kesin artan fonksiyon denir. Benzer
tanmlar azalan ve kesin azalan fonksiyonlar icin de yaplr. Artan ya da azalan
fonksiyonlara monoton fonksiyon denir. Ayrca kesin artan ya da kesin azalan
fonksiyonlara, kesin monoton fonksiyon ad verilir.
Sonu c 3.11. Eger I bir aralk ve f : I R s

urekli ve birebir bir fonksiyonsa
f kesin monoton bir fonksiyondur.
Kant: Aralktan iki nokta secelim: a1 ve a2 . Diyelim a1 < b1 . Diger durum

benzer oldugundan, genelligi bozmadan f (a1 ) < f (b1 ) varsaymn yapabiliriz.
Fonksiyonun her yerde artan oldugunu gosterecegiz. Aralktan iki nokta daha
secelim: a2 < b2 . Amacmz f (a2 ) < f (b2 ) esitsizligini gostermek2 . Su tanmlar
yapalm:
(t) = ta2 + (1 t)a1 ve (t) = tb2 + (1 t)b1 .
Elbette her t [0, 1] icin
a1 (t) < (t) b2
olur, dolaysyla (t), (t) I olur.
g(t) = f ((t)) f ((t))
tanmn yapalm. Surekli fonksiyonlarn bilesimi oldugu icin g s

urekli bir fonk-
siyondur. (t) < (t) oldugundan ve f birebir oldugundan, g fonksiyonu 0
degerini alamaz. Demek ki g isaret degistiremez, ya g > 0 ya da g < 0 olmal.
Ama
g(0) = f (b1 ) f (a1 ) > 0.
2
E
ger celiski elde etmek amacyla f (a2 ) > f (b2 ) varsaymn yaparsak ya b2 < a1 olmal
ya da b1 < a2 . (Neden?) f (ai ) ve f (bi ) de gerlerinin de birbirlerine g
ore olas konumlarn dik-
kate alrsak, istedi gimiz celiskiye belki kolayca ama pek sk olmayan bir bicimde varabiliriz.
Ucuzlu gu tercih etmedik!
64 3. Sureklili
Derinlikleri
gin
Demek ki g > 0. Dolaysyla g(1) > 0. Bu da aynen f (a2 ) < f (b2 ) demek.
Alstrmalar
3.10. f : R R s urekli bir fonksiyon olsun. Eger f nin g oruntus
u sonlu bir kumeyse f nin
sabit bir fonksiyon oldu gunu g osterin.
3.11. a < b ve f : [a, b] R s urekli olsun. Her x [a, b] icin f (x) Q varsaymn yapalm.
f nin sabit bir fonksiyon oldu gunu kantlayn.
3.12. f : [a, b] [a, b] s
urekli bir fonksiyon ise f (x) = x esitli gini sa
glayan bir x saysnn
varl
gn kantlayn.
3.13. I bir aralk ve f : I R monoton artan ve sabit olmayan bir fonksiyon olsun. f
fonksiyonunun s urekli olmasyla f (I) kumesinin bir aralk olmasnn esde ger oldu
gunu
kantlayn.
3.14. n > 0 bir do gal say ve a R0 olsun. a = bn esitli gini sa glayan bir b R0 saysnn
1/n
varl
gn aradeger teoremiyle kantlayn, yani a saysnn varl gn kantlayn.
Darboux Fonksiyonlar. Her s urekli fonksiyonun aradeger ozelligini sagla-

dgn kantladk. Peki aradeger ozelligini saglayan her fonksiyon s
urekli midir?
Yani eger I bir aralksa ve f : I R fonksiyonu her a, b I icin f (a) ile f (b)
arasndaki her degeri a ile b arasnda bir noktada alyorsa o zaman f illa ki
surekli olmak zorunda mdr? Hayr degildir. Bunun standart ornegi I = R
icin, {
sin (1/x) eger x = 0 ise
f (x) =
0 eger x = 0 ise
fonksiyonudur. Bu fonksiyon aradeger ozelligini saglar ama 0da s
urekli degil-
dir.
Aradeger Teoremini saglayan fonksiyonlara bazen Darboux fonksiyon-
lar denir. Yukardaki sonuclarn bazlar sadece surekli fonksiyonlar icin degil,
Darboux fonksiyonlar icin de gecerlidir. Bu sonuclarn bazlarn asagdaki
alstrmalarda bulacaksnz.
Alstrmalar
3.15. Teorem 3.10un su daha genel halini kantlayn: I bir aralk ve f : I R bir Darboux
fonksiyonu ise f (I) bir aralktr.
3.16. I bir aralk ve f : I R monoton bir fonksiyon olsun. E ger f (I) bir aralksa f nin bir
Darboux fonksiyonu oldu gunu kantlayn.
3.17. I = [0, 2] ve f : I R fonksiyonu
{
x ger 0 x 1 ise
e
f (x) =
3 x e
ger 1 < x 2 ise
kuralyla belirlensin. f (I) k umesinin bir aralk oldugunu ama Darboux fonksiyonu ol-
madgn kantlayn.
3.18. I bir aralk ve f : I R bir fonksiyon olsun. f nin bir Darboux fonksiyonu olmas icin
her J I altaral g icin f (J)nin de bir aralk olmasnn yeter ve gerek kosul oldugunu
kantlayn.
3.19. I bir aralk ve f : I R bir fonksiyon olsun. Asa gdaki kosullarn esde
ger oldu
gunu
kantlayn:
Teoremi
3.2. Aradeger 65
a. f Darboux ve birebir.
b. f kesin monoton ve f (I) bir aralk.
Bu durumda f 1 : f (I) R fonksiyonunun da Darboux ve kesin monoton oldu
gunu
kantlayn.
Darboux fonksiyonlaryla ilgili daha fazla bilgi icin bkz. Altbol

um 21.
Arade
ger Teoreminin Pop
uler Matematik Uygulamalar
Pop uler Teorem 1. Yery uz

unde, herhangi bir anda, yery
uz
un
un tam di-
ger tarafndaki noktayla ayn hava basncnda olan en az bir nokta vardr.
Kant: Herhangi bir meridyen alalm. Bu merid-
yeni kesen ve dunyann merkezinden gecen her-
hangi bir dogru ele alalm. Bu dogru meridye-
nimizi A ve B uc noktalarnda kessin. f (A) ve
f (B), bu noktalardaki hava basnc olsun. Me-
ridyenin ekvator d
uzlemiyle yaptg ac derece
ise,
g() = f (A) f (B)
olsun. degistikce, yani dogru, d

unyann mer-
kezi etrafnda meridyenimizi hep kesecek bicimde
dondugu urekli degisir, yani g, [0, 360) aralgndan Rye
nde, g() degisir ama s
giden s urekli bir fonksiyondur. Meridyen 180 derece dond ugu
nde bu deger ek-
sisine donusu
r, cu
nk
u o zaman A noktas B noktas, B noktas da A noktas
olur. Aradeger teoreminden dolay, ile + 180 arasnda g() = 0 esitligini
saglayan bir acs vardr. Demek ki, ekvator d uzlemiyle bu acsn yapan
dogru, meridyenimizi, f (A) = f (B) esitligini saglayan A ve B uc noktalarnda
keser.
Populer Teorem 2. S ekli semali ne olursa olsun, bir pasta tek bir bcak
darbesiyle iki esit parcaya bolunebilir.
Birinci Kant: Pastay kesmeyen bir dogrusu secelim. (Bkz. asagdaki sekil)
Pasta snrl oldugundan boyle bir dogru vardr. Bu dogru u
st
unde bir P nok-
tas secelim. Dogruyu P noktasn sabit tutarak dond ur
ursek, dogru pastay
bir zaman sonra kesmeye baslar, pastay
iki parcaya ayrr. Bu parcalardan biri-
nin hacmi 0dan baslayarak artar, ta ki
bu parca pastann tamam olana dek.
Pastann ve maddenin s urekli oldugunu
varsayarsak, bu arts, dogrunun ile
yaptg acsna gore s
urekli olarak de-
gisir. Pastann toplam hacmine 1 dersek,
66 3. Sureklili
Derinlikleri
gin
dogrunun kestigi parcalardan biri 0 ha-

cimden 1 hacme kadar s urekli artar, do-
laysyla bir zaman sonra 1/2 olmak zorundadr.

Ikinci Kant: Gene pastay kesmeyen bir dogrusu secelim ve bir sonraki
sekilden takip edelim. dogrusunu pastann oldugu yone dogru kaydralm
(oteleyelim).
Kant bir onceki kant gibi devam eder. Bu kantta baslangcta aldgmz
dogrunun pastay kesmemesi kosulunun gereksiz olduguna dikkatinizi cekeriz,
cu
nk
u pasta snrl oldugundan, her dogru yeterince otelenirse pastay kesmez.
Populer Teorem 3. Tek bir bcak darbesiyle hem bir pasta hem de bir patates
ayn anda iki esit parcaya b
ol
unebilir.
Kant: Herhangi bir P noktas ve bu noktadan gecen herhangi bir dogrusu
secelim. yi oteleyerek pastay iki esit parcaya bolebilecegimizi biliyoruz. Pas-
tay tam ortadan ikiye bolen bu dogru, patatesi muhtemelen iki esit parcaya
ayrmamstr. Simdi P noktasn sabit alarak dogrusunu hafifce dond urelim.
3.3. Surekli

Fonksiyonlarn Uc Degerleri 67
Elde ettigimiz yeni dogruya m adn verip, aynen yukardaki gibi, myi oteleye-
rek pastay iki esit parcaya ayralm. Bu da patatesi iki esit parcaya ayrmaya-
bilir. Dogrular P noktas etrafnda dondurmeye devam edelim. Ac degistikce,
pastay iki esit parcaya ayran dogrular patatesi de degisik oranlarda bolecek.
Pastay iki esit parcaya bolen dogrularn dogrusuyla yaptklar aclar 0 de-
receden 180 dereceye kadar degisebileceginden pastay iki esit parcaya bolen
dogrulardan birinin patatesi iki esit parcaya bolecegini kantlamak zor degil:
Bir dogru patatesi 3e 4 orannda bol uyorsa, 180 derece dond urulm us dogru
patatesi 4e 3 orannda boler, dolaysyla belli bir acda patates iki esit parcaya
(3, 5 - 3, 5 orannda!) bol
unmeli.
Alstrma 3.20. (Pop uler duzeyde) Yukardaki kesimlerde bcak dikey tutulmus ve pasta
dikey darbelerle kesilmisti. Dikey olmayan kesimlere de izin verirsek, hareket ozg url
ugu
m
uz
2den (bir nokta etrafnda d ondurmek ve d uzlemde
otelemek) 3e ckar (bir nokta etrafnda
d
ond urmek, duzlemde otelemek ve bca
gn masann duzlemiyle yaptg acy de
gistirmek) ve
b
oylece hem pastay hem patatesi hem de bir tabak makarnay tek bir bcak darbesiyle esit
parcalara ayrabiliriz.
3.3 S
urekli Fonksiyonlarn Uc De
gerleri
Aradeger Teoreminden, bir aralgn s urekli bir fonksiyon altndaki imgesinin
gene bir aralk oldugunu biliyoruz; bunu Teorem 3.10da kantlamstk. Bu
bol
umde kapal ve snrl bir aralgn s urekli bir fonksiyon altndaki imgesi-
nin gene kapal ve snrl bir aralk oldugunu gorecegiz. Bundan da s urekli
bir fonksiyonun kapal ve snrl bir aralkta uc degerlerini (infimum ve sup-
remum degerlerini) aldg anlaslr. Bu, matematiksel analizin cok kullanlan,
hem teoride hem de pratikte sk sk basvurulan teoremlerden biridir.
68 3. Sureklili
Derinlikleri
gin
Teorem 3.12 (Uc Deger Teoremi). I R, kapal ve snrl bir aralk olsun.
f : I R surekli bir fonksiyon olsun. O zaman oyle bir a, b I saylar vardr
ki, her x I icin
f (b) f (x) f (a)
olur. Yani f (b) = inf f (I) = min f (I) ve f (a) = sup f (I) = max f (I) esitlik-
lerini saglayan a, b I saylar vardr. Bir baska deyisle surekli bir fonksiyon
kapal bir aralkta maksimum ve minimum degerlerini alr. Gene bir baska
deyisle kapal ve snrl bir aralgn s
urekli bir fonksiyon altndaki imgesi gene
kapal ve snrl bir aralktr.
Teoremi kantlamadan once yukarda soz unu ettigimiz onemli sonucunu ya-
zalm:
Teoremin kapal olmayan aralklarda yanls oldugunu farkedelim. Nitekim
(0, 1] aralg u
st
unde tanmlanms olan f (x) = 1/x fonksiyonu s ureklidir ama
u umesi [1, ) aralgdr.
stten snrl degildir, deger k

Teorem, kapal ama snrsz aralklarda da yanlstr. Orne
gin yukardaki gibi
f (x) = 1/x kuralyla tanmlanan f : [1, ) R fonksiyonunun imgesi kapal
olmayan (0, 1] aralgdr.
3.3. Surekli

Oldukca aydnlatc bir ornek de su: (0, 1) aralgnda f (x) = x2 kuralyla

tanmlanms fonksiyon, degerlerini gene (0, 1) aralgnda alr. Bu fonksiyonun
degerleri 1e cok
yaklasrlar ama hic 1 olmazlar (bkz. soldaki grafik.) Fonksiyon, 0 ile 1 ara-
snda her degeri alr ama 1 degerini almaz. Bunun nedeni fonksiyonun tanm
k
umesinin (0, 1) ack aralg olmasdr. Oysa tanm k
umesini [0, 1] kapal aralg
olarak tanmlasaydk, fonksiyon maksimum degerini 1de alacakt: 12 = 1 (bkz.
sagdaki grafik.)
Teorem 3.12nin Kant: Kapal ve snrl aralga I, s urekli fonksiyona da f
diyelim. f (I)nn bir aralk oldugunu biliyoruz [bkz. Teorem 3.10].

Once fonksiyonun, yani gor untu k umesi f (I)nin ustten snrl oldugunu
kantlayalm. f (I)nn u stten snrl olmadgn varsayalm. O zaman her n
dogal says icin, f (xn ) > n esitsizligini saglayan bir xn I bulunur. Elbette
lim f (xn ) =
n
olur.
Bu asamada, snrl her dizinin yaknsak bir altdizisi oldugunu soyleyen
Bolzano-Weierstrass Teoremine [N4, Teorem 9.4] ihtiyacmz olacak. Bolzano-
Weierstrass Teoremine gore I aralg tarafndan snrlanms olan (xn )n dizi-
sinin yaknsak bir altdizisi vardr. Bu altdiziye (xn )n adn verelim. (f (xn ))n
sonsuza raksadgndan, bu dizinin bir altdizisi olan (f (xn ))n dizisi de sonsuza
raksar (bkz. [N4, Alstrma 8.14]). Ama f s urekli oldugundan,
( )
lim f (xn ) = f lim xn R
n n
olur (Teorem 3.1) ki bu bir celiskidir.

Demek ki f , yani f (I) k umesi ustten snrl. Ayn nedenden f de u stten
snrl. Bu da f alttan snrl demektir. Boylece f (I) kumesinin snrl bir aralk
oldugunu kantladk.
Simdi c, f (I)nn en k
ucu
k ustsnr olsun. cnin f (I)da oldugunu kantla-
yacagz.
c, f (I)nn en k
ucu
k u
stsnr oldugundan, f (I) kumesinde cye yaknsayan
bir (yn )n dizisi vardr. Her n icin yn f (I) oldugundan, yn = f (xn ) esitligini
70 3. Sureklili
Derinlikleri
gin
saglayan xn I vardr. Bolzano-Weierstrass Teoremine gore I aralg ta-

rafndan snrlanms olan (xn )n dizisinin yaknsak bir altdizisi vardr. Bu alt-
diziye (xn )n ve limitine de a diyelim. I = [u, v] olsun. Her n icin u xn v
oldugundan, Sandvic Teoremine gore [N4, Teorem 5.1], u a v, yani
a [u, v] = I olur. Hesap zaman geldi:
c = lim yn = lim f (xn ) = lim f (xn ) = f (a) f (I).

n n n
Kantmz tamamlanmstr.
Teorem 3.12nin Yarsnn Bir Baska Kant: K, kapal bir aralk ve
urekli bir f : K R fonksiyonu olsun. f (K)nn snrl olmadgn varsayalm.
s
Bir b R sabitleyelim. Her n dogal says icin oyle bir xn K eleman bulalm
ki, d(f (xn ), b) n olsun. K kapal bir aralk oldugundan, Bolzano-Weierstrass
Teoremine gore (xn )n dizisinin yaknsak bir altdizisi vardr [N4, Teorem 9.4].
Bu yaknsak altdiziye (xnk )k diyelim. Limitine de x diyelim. O zaman, f s urekli
oldugundan,
( )

|f (x) b| = f lim xnk b = lim f (xnk ) , b

k k
= lim |f (xnk ) b| lim nk = .
k k
Bir celiski.
Teorem 3.13 (Pop uler Teorem). Sabit uzunlukta bir telle, en buyuk alan
kaplayacak bir dikd
ortgen yaplabilir. Telin uzunlugu p ise bu en b
uyuk alan
p2 /16dr.
Kant: Telin uzunlugu p olsun. C evresi p olan bir dikdortgenin bir kenar x
ise, diger kenar p/2 xtir; dolaysyla alan
(p ) px
f (x) = x x = x2 +
2 2
olur. xin degeri 0 ile p/2 arasnda degistigine gore, f fonksiyonunu [0, p/2]
aralgndan Rye giden bir fonksiyon olarak gorebiliriz. f s urekli oldugundan,
3.3. Surekli

bol
umde kantlanan teoreme gore, kapal ve snrl olan bu aralkta f en b
uy
uk
degerini alr.
( p ) p2
f =
4 16
oldugundan, bu en b uk deger p2 /16dan k
uy ucu
k olamaz. Hatta fonksiyonun
grafigi bir parabol oldugundan, fonksiyon en b uy
uk degeri, 0 ile p/2 olan iki
kok
un un tam ortasnda, yani x = p/4 icin alr.
4. Limit
Bir onceki ciltte (xn )n dizisinin (n sonsuza giderken) limitini tanmlams ve

oldukca uzun bir bolumunu bu kavrama ayrmstk [N4, Bol
um 4].
Bu bol umde benzer bir limit kavram tantacagz. Eger f bir fonksiyonsa,
x, aya yaklasrken f (x)in limiti ne demektir? Burada, x, aya cok cok cok
yaklastgnda, f (x)in belli bir sayya cok cok cok yakn olup olamayacag,
oluyorsa hangi sayya cok cok cok yakn olacag sorularn irdeleyecegiz.
gdaki gibi olan bir f : (a, b) R fonksiyonu d
Grafigi asa usu
nelim. Bu
fonksiyon (a, b) ack aralgnda tanmlanms ama a ve b noktalarnda tanm-
yandan grafige baknca
lanmams, yani f (a) ve f (b) diye bir deger yok. Ote
gor
ul
uyor ki
aslnda f (a) degerinin u olarak, f (b) degerinin de v olarak tanmlanmas ge-

rekirmis... Ne olmussa olmus, bir aksilik olmus ve f nin a ve bdeki degerleri
atlanms...
Yukardaki ornekte neden f (a)nn u olarak tanmlanmas gerektigini d u-
su
nuyoruz? C u nku (a, b) aralgndaki bir x says aya cok cok yaknken f (x)
degeri de uya cok cok yakn oluyor. xi, sanki bir film izliyormus gibi, aya
dogru hareket ettirdiginizde, f (x)in uya dogru hareket ettigini ve x, aya
yaklastkca f (x)in de uya yaklastgn goreceksiniz. Bu filmi asagda izleye-
bilirsiniz.
74 4. Limit
Bir baska ornege bakalm. a < c < b olsun.
f : [a, b] \ {c} R,
grafigi asagdaki gibi olan bir fonksiyon olsun. Fonksiyon c noktasnda tanm-
lanmams. Oysa fonksiyon cnin solunda ve sagnda tanmlanms.
x, cye soldan yaklastgnda, f (x) degeri vye yaklasyor; ama x, cye sagdan
yaklastgnda, f (x) degeri uya yaklasyor. u = v oldugundan, bu durumda x,
cye yaklastgnda, f (x)in sabit bir sayya yaklastgn soyleyemiyoruz. Bu du-
rumda f nin cde tanmlanmams olmas dogal karslanabilir. Ama eger u = v
olsayd (yani fonksiyonun grafigi asagdaki gibi olsayd), o zaman f fonksiyo-
nunun cdeki degerini dogal olarak u olarak tanmlayabilirdik.
Okur belki de yukardaki tartsmayla s

ureklilik arasnda bir bag olacagn tah-
min etmistir. Dogru tahmin!
4.1 Matematiksel Tanma Giris

Yukardaki altbol umde limit kavramna sezgisel bir giris yapmak istedik. Limi-

tin tam matematiksel tanmna yine de hazr degiliz. Once s
ureklilik kavramna
biraz degisik bir gozle bakalm.
4.1. Matematiksel Tanma Giris 75
Bir fonksiyonun bir noktada s

urekli olmasnn tanmn anmsayalm: Bir
f : A R fonksiyonunun bir a A noktasnda s urekli olmas icin gerek (ve
yeter) kosul sudur:
oyle bir > 0 vardr ki |x a| < esitsizligini saglayan her
Her > 0 icin
x A icin, |f (x) f (a)| < olsun.
Edebi dile cevirecek olursak, bu tanm, x, aya cok yakn oldugunda, f (x),
f (a)ya cok yakndr diyor. Kosul x = a icin hep dogru oldugundan, xi adan
degisik almann bir mahsuru yok, oyle yapalm: Bir f : A R fonksiyonunun
bir a A elemannda s urekli olmas icin gerek (ve yeter) kosul sudur:
oyle bir > 0 vardr ki, |x a| < esitsizligini saglayan her
Her > 0 icin
x A \ {a} icin, |f (x) f (a)| < olsun.
Bu noktada bir artistlik yapacagz, hem de en alasndan! S urekliligin bu son
tanmnda ay illa f fonksiyonunun tanm k umesinde almayalm da, Rnin
herhangi bir eleman olarak alalm, bakalm basmza neler gelecek? Basmza
pek bir sey gelmez, cu u eger a
nk / A ise f (a)dan soz edemeyiz ve yukardaki
merkezlenen italik yazda beliren |f (x) f (a)| ifadesi anlamsz olur, anlamsz
olmaktan ote yazlamaz bile! Madem oyle, biz de tanmda f (a) yerine Rnin
herhangi bir b elemann koyarz! O zaman yukardaki kosul soyle yazlr:
oyle bir > 0 vardr ki, |x a| < esitsizligini saglayan her
Her > 0 icin
x A \ {a} icin, |f (x) b| < olsun.
f fonksiyonuyla ve a ve b noktalaryla ilgili anlaml bir kosul elde ettik. Kosul,
sezgisel olarak sunu soyl
uyor: x, aya cok yaklastgnda ama adan degisik
oldugunda, f (x), bye cok yaklasr. Kosulu soyle de ifade edebiliriz: Eger xi
aya yeterince yakn ama adan degisik alrsak, f (x)i bye istedigimiz kadar
yaklastrabiliriz.
Bu kosulu bicimsel olarak soyle yazabiliriz:
> 0 > 0 ((x A \ {a} |x a| < ) |f (x) b| < ).
Eger a A ise ve b yerine f (a) yazarsak, bu aynen f nin ada surekli oldugunu
soyler.
ste, x, aya yaknsarken f (x)in limiti bdirin tanmnn yukardaki gibi
I
olmasn istiyoruz.
76 4. Limit
Ama bu tanm tesebb us

unde k
ucu
k bir sorun var, o da su (yukardaki sekilden
takip edin): Eger a noktas A kumesinin uzagndaysa, yani ann belli bir
komsulugunda A \ {a} k
umesinde hic eleman yoksa, yani bir > 0 says icin,
(a , a + ) (A \ {a}) =
oluyorsa, gene bir baska deyisle, bir > 0 icin,
(a , a + ) A {a}
oluyorsa, o zaman, |x a| < esitsizligini saglayan bir x A \ {a} eleman

bulunamayacag icin, yukardaki tanm tesebb usune gore, x, aya yaknsarken
her b says f nin bir limiti olur! (Bosk
umenin her eleman her kosulu saglar,
dolaysyla boskumenin her x eleman |f (x) b| < esitsizligini saglar.) Bu
y
uzden tanmdaki ann her > 0 icin,
(a , a + ) (A \ {a}) =
kosulunu saglamas gerekir ki her b says limit olmasn ve limit denen sey
biricik olsun ve bir ise yarasn.
Yukardaki kosulu saglayan bir a elemanna Ann yo gunlasma ya da li-
mit noktas denir. Limit kavramn ele almadan once yogunlasma noktas
kavramna goz atalm.
4.2 Yo
gunlasma Noktas
A R ve a R olsun. Eger her > 0 icin,
(a , a + ) (A \ {a}) =
ise aya Ann yo

gunla
sma noktas ya da limit noktas ad verilir.

Ann yogunlasma noktas Ada olabilir de olmayabilir de. Ornekler asagda.
Ornekler
4.1. Znin yo gunlasma noktas yoktur.

4.2. Sonlu bir k umenin yo gunlasma noktas yoktur.
4.3. (0, 1) ack aral
gnn yo
gunlasma noktalar k
umesi [0, 1] kapal aral
gdr.

4.2. Yogunlas
ma Noktas 77
4.4. [0, 1] kapal aral

gnn her noktas kendisinin bir yo
gunlasma noktasdr. Bu k umenin
baska da yo gunlasma noktas yoktur.
4.5. (0, 1) (1, 2) k
umesinin yo gunlasma noktalar k
umesi [0, 2] kapal aral
gdr.
4.6. Q k umesinin yogunlasma noktalar kumesi Rdir.
4.7. R \ Q k umesinin yo umesi Rdir.
gunlasma noktalar k
Alstrmalar
4.8. A = {1/n : n = 1, 2, 3, . . .} ve A {0} kumelerinin tek bir yogunlasma noktas vardr:
0. Kantlayn.
4.9. Eger her kesirli say bir kumenin yo
gunlasma noktasysa, her gercel saynn bu k
umenin
bir yogunlasma noktas oldu gunu kantlayn.
4.10. Eger B, Ann yo gunlasma noktalarndan olusan k
umeyse, Bnin her yo gunlasma nok-
tasnn Bde oldu gunu kantlayn.
4.11. {1/n + 1/m : n, m N \ {0}} k umesinin yogunlasma noktalarnn 0 ve bir n N \ {0}
says icin 1/n biciminde yazlan saylar oldugunu kantlayn.
Eger A ustten snrl degilse, bazen un Ann bir yogunlasma noktas
oldugunu soylemek isimize gelecek. Benzer sekilde eger A alttan snrl degilse,
nin Ann bir yogunlasma noktas oldugunu soyleyecegiz.
Yogunlasma noktas kavram analizin en onemli kavramlarndan biridir.

Ileride daha sk sozedecegiz bu kavramdan. Okurun kavram daha iyi hisset-
mesi icin, yogunlasma noktalaryla ilgili, yakn zamanda ihtiyacmzn olma-
yacag onemli bir sonuc kantlayalm.

Onsav 4.1. ann Ann bir yogunlasma noktas olmas icin gerek ve yeter
kosul, Ada aya yaknsayan ve terimleri birbirinden farkl olan bir dizinin
bulunmasdr.
Kant: () Eger a = ise kant kolay. Bundan boyle a R varsaymn

yapalm. Demek ki, her pozitif n dogal says icin,
(a 1/n, a + 1/n) (A \ {a})
k
umesinde bir xn eleman bulunur. O zaman elbette
lim xn = a
n
olur. Ama (xn )n dizisinin terimleri birbirinden farkl olmayabilir. Bu dizi-

nin, birbirinden farkl terimleri olan bir altdizisini bulmak zor degildir [N4,
Alstrma 8.9].
78 4. Limit
Soyle de kantlayabiliriz. Her n 0 icin,
|xn a|
0 < |xn+1 a| <
2
esitsizliklerini saglayan xn A elemanlar bulabiliriz. Bunu soyle yaparz:
x0 A herhangi bir eleman olsun. xn saylarn t umevarmla bulacagz. xn nin
bulundugunu varsayalm. = |xn a|/2 olsun. T umevarm varsaymndan
dolay > 0 olur. a, A k umesinin bir yogunlasma noktas oldugundan,
(a , a + ) (A \ {a}) =
olur. Simdi xn+1 elemann bu k

umeden secelim. Istedi
gimiz kosul saglanr.
Tumevarmla, her n > i icin,
|xi a|
0 < |xn a| <
2ni
esitsizligi kolaylkla kantlanr. Buradan xn lerin birbirinden farkl oldugu an-
laslr. Ayrca, i = 0 icin,
|x0 a|
0 < |xn a| <
2n
elde edilir. Demek ki,
lim xn = a
n
olur.
() Simdi Ada aya yaknsayan ve terimleri degisik olan bir dizinin var-
lgn varsayalm. Boyle bir (xn )n dizisi alalm. > 0 herhangi bir say olsun.
(a , a + ) (A \ {a})
k
umesinin bos olmadgn kantlamamz gerekiyor. Ama bu k
umede (xn )n di-

zisinin bir terimi olmal! Onsavmz kantlamstr.
Alstrmalar
4.12. S R, ustten snrl ve yo ume olsun. L(S), Snin yo
gunlasma noktas olan bir k gunlasma
noktalarndan olusan k ume olsun. L(S)nin ustten snrl oldu osterin. sup L(S)
gunu g
L(S) icindeli
gini kantlayn; yani sup L(S)nin Snin en b uy
uk yo
gunlasma noktas ol-
du
gunu kantlayn.
4.3 Nihayet Limit Tanm

Simdi artk limit kavramnn matematiksel tanmn verebiliriz.
4.3. Nihayet Limit Tanm 79
Tanm: A R bir gercel saylar k umesi olsun. a R, Ann bir yogunlasma

noktas olsun. b R olsun. Ve nihayet f : A R bir fonksiyon olsun. Eger
her > 0 icin,
(a , a + ) (A \ {a})
k
umesinin her x elemannn,
|f (x) b| <
esitsizligini sagladg (k
umeden secilen xten bagmsz) bir > 0 says varsa,
o zaman, x, aya giderken f (x)in limiti bdir ya da f (x)in ada limiti
bdir denir. Yani x, aya giderken f (x)in limitinin b olmas icin, her pozitif
says icin oyle bir pozitif says olmal ki,
x (a , a + ) (A \ {a})
kosulu,
|f (x) b| <
esitsizligini gerektirmeli.
Bu kosul daha simgesel olarak soyle yazlr:
> 0 > 0 x A (0 < |x a| < |f (x) b| < ).
Bir noktann altn cizmek gerekir: x, aya giderken demek, x, aya cok
yaklasrken ama x, aya esit olmadan aya yaklasrken demektir; cunkuf
fonksiyonu ada tanml olmayabilir (olabilir de ama olmayabilir de).
Ornek
4.13. Orne
gin a = 0 ve
exp x 1
f (x) =
x
olabilir. Bu ornekte f fonksiyonu 0da tanml de gildir, ama g
orece
gimiz uzere 0da limiti
vardr ve bu limit 1dir. Bunu kantlamak icin
once f (x)i bir kuvvet serisi olarak bulalm.
Eger x = 0 ise

exp x 1 xi /i! 1 xi /i! xi1
xi

x x2
= i=0
= i=1
= = =1+ + +
x x x i=1
i! i=0
(i + 1)! 2! 3!
olur. x = 0 ise en soldaki ifadenin (f fonksiyonunun yani) neye esit oldu gu anlamsz bir
soru, cu
nk u x = 0 icin ifade (fonksiyon) tanml de gil. Ama sa
gdaki ifadeyi x = 0 icin
de
gerlendirebiliriz ve 1 buluruz. Buradan, x, 0a giderken soldaki ifadenin limitinin 1 oldu gu
tahmin edilebilir ve nitekim oyledir de. Bunu kantlayalm. > 0 olsun. Oyle bir > 0
bulaca ger 0 = |x| < ise
gz ki, e

exp x 1
|f (x) 1| = 1 <
x
80 4. Limit
olacak. Bu son esitsizli

gin gecerli olmas icin xin ne kadar k ucu
k olmas gerekti
gini bulalm.
Yukardaki hesaplardan,

xi |x|i

exp x 1 |x|i1

1 = = |x|
x (i + 1)! (i + 1)! (i + 1)!
i=1 i=1 i=1

|x|
i
|x|i
= |x| |x| = |x| exp |x|
i=0
(i + 2)! i=0
i!
ckar. En sondaki ifadeyi dan kucu

k yapmalyz. Bulmakla m ukellef oldu
gumuz y 1den
kucu
k almaya sozverirsek, exp fonksiyonu artan oldu gundan, exp |x| < exp 1 = e ve do-
laysyla
exp x 1
1 |x| exp |x| < |x|e
x
olur. Demek ki en soldaki ifadenin dan k
ucu
k olmas icin bir de ayrca

|x| <
e
olmal. S
imdi = min{1, /e} olsun. Yukardaki hesaplardan g or
ulece
gi u ger |x| <
zere e
ise,
exp x 1
1 < |x|e e =
x e
olur.

Ornek 9.4te bu limiti cok daha teorik bir kapsamda d
usu
nerek bulaca
gz.
Alstrmalar
4.14. Asa
gdaki limitleri kantlayn:
sin x 1 cos x 1
lim sin x = 0, lim = 1, lim cos x = 1, lim = .
x0 x x x0 x0 x2 2
4.15. sin x, cos x ve exp xin kuvvet serisi olarak aclmlarna bakarak yukardaki alstrmalara
benzer alstrmalar bulun.
Simdi limitin - oldugunda, limit olmayabilir cu

nk
u - tek oldugunu kantla-
yalm:

Onsav 4.2. x, aya giderken bir fonksiyonun limiti en fazla bir say olabilir.
Yani x, aya giderken bir fonksiyonun iki farkl limiti olamaz.
Kant: f : A R bir fonksiyon ve a R, Ann bir yogunlasma noktas

olsun. Diyelim x, aya giderken f nin limiti hem b hem de c oluyor ve b = c.
Kantn anafikri su: x, aya cok yaknken, f (x) hem bye hem de cye yakn
olamaz. Nitekim = |b c|/2 > 0 olsun. b ve c pozitif saylar, her x A
icin,
0 < |x a| < b |f (x) b| <
ve
0 < |x a| < c |f (x) c| <
4.3. Nihayet Limit Tanm 81
onermelerini saglasnlar. = min{b , c } olsun. a, Ann bir yogunlasma nok-

tas oldugundan, Ada 0 < |x a| < esitsizliklerini saglayan bir x vardr. O
zaman,
|b c| = |(b f (x)) + (f (x) c)| |b f (x)| + |f (x) c| < + = 2 = |b c|
olur ve bu bir celiskidir.

Yukardaki onsav sayesinde, x, aya giderken f (x)in limiti b ise, bnin biricik
oldugunu biliyoruz; dolaysyla, gon
ul rahatlgyla
lim f (x) = b
xa
yazabiliriz.
Bol
um un girisinde yaptgmz tartsmadan su onemli sonuc ckar:
Teorem 4.3. f : A R bir fonksiyon ve a A olsun. Eger a, Ann bir

yogunlasma noktas degilse, o zaman f , ada s
ureklidir. Eger a, Ann bir yo-
gunlasma noktasysa, f nin a noktasnda s urekli olmas icin
lim f (x) = f (a)

xa
esitligi yeter ve gerek kosuldur.
Bu teoremle birlikte okur Alstrma 1.13e bir defa daha bakmal.

Teorem 3.1den ve Teorem 4.3ten su sonuclar ckar:
Sonu c 4.4. f : A R bir fonksiyon ve a A, Ann bir yogunlasma noktas

olsun. Asagdaki
onermeler esdegerdir.
a. f , a noktasnda sureklidir.
b. limxa f (x) = f (a)
c. Ann aya yaknsayan her (xn )n dizisi icin, limn f (xn ) = f (a) esitligi
saglanmaldr.
Sonu c 4.5. f : A R bir fonksiyon olsun. Asagdaki

onermeler esdegerdir.
a. f s
ureklidir.
b. Ann Ada olan her a yogunlasma noktas icin limxa f (x) = f (a) olur.
c. Ann bir elemanna yaknsayan Ann her (xn )n dizisi icin,
( )
lim f (xn ) = f lim xn
n n
esitligi saglanmaldr.
Ornekler
82 4. Limit
2
1
4.16. S
u formulle tanmlanan fonksiyona bakalm: f (x) = xx1 . Ama bir fonksiyonu tanmla-
mak icin fonksiyonun kuraln vermek yetmez, bir de ayrca fonksiyonun tanm ve de ger
kumelerini de vermek gerekir. (Tanm k umesi de ger kumesinden biraz daha onemli-
dir.) Bu form ulle tanmlanan fonksiyonun tanm k umesi 1i icermeyen herhangi bir say
kumesi olabilir; cu
nku fonksiyon 1de tanml degildir. Biz, f fonksiyonunu R \ {1}den
R k umesine giden bir fonksiyon olarak g orece
giz. Bu fonksiyon aslnda (kesirli ifadeyi
sadelestirerek), f (x) = x + 1 form uyle de verilebilirdi (ama x = 1 kosuluyla!) Fonksi-
ul
yonun grafi gi so
yle:
1 says R\{1} k
umesinin bir yo gunlasma noktasdr. Dolaysyla, her ne kadar fonksiyon
1de tanml de
gilse de, x, 1e giderken fonksiyonun limitini almaya calsabiliriz:
x2 1
lim f (x) = lim = lim (x + 1)
x1 x1 x1 x1
Sayfa 79de altn cizerek s

oyledigimizi anmsayn: Bir noktann altn cizmek gerekir:
x, aya giderken demek, x, aya cok yaklasrken ama x, aya esit olmadan, aya
yaklasrken demektir; cunk
u f fonksiyonu ada tanml olmayabilir (olabilir de ama
olmayabilir de), yani a says f nin tanm k umesinde olmayabilir.
Nitekim burada a = 1 ve bu say f nin tanm k umesinde de gil.
g(x) = x + 1 form uyle tanmlanan ve Rden Rye giden g fonksiyonu, polinomiyal bir
ul
fonksiyon oldu gundan, sureklidir. Dolaysyla, Sonuc 4.4e g
ore, x, 1e giderken g(x)in
limiti g(1), yani 1 + 1 = 2dir. Sonuc olarak:
lim f (x) = lim (x + 1) = lim g(x) = g(1) = 2.
x1 x1 x1
Yukardaki ornek belki kolayd ve kolay bir

orne
gi biraz fazla ayrntsyla acklams ola-
biliriz. Ama bunun yararl oldu guna inanyoruz.
4.17. Asagdaki limiti bu b
ol
umde yaptklarmzdan yararlanarak hesaplayalm:
x2 + x 6 (x 2)(x + 3) x+3 2+3 5
lim = lim = lim = = .
x2 x2 + 3x 10 x2 (x 2)(x + 5) x2 x + 5 2+5 7
Bir baska onemli nokta daha: C ogu zaman, yukardaki ornekte oldugu gibi
bir fonksiyonun degil, bir ifadenin limiti alnr. Yani fonksiyonun tanm k umesi
belirtilmez. Bu bazen soruna yol acabilir, cu nku fonksiyonun limiti fonksiyonun
tanm k
umesine gore de degisebilir. Orne gin,
{
|x| 1 eger x > 0 ise
f (x) = =
x 1 eger x < 0 ise

4.4. Limitin Aritmetigi 83
kuralyla tanmlanms bir fonksiyonun 0daki limiti fonksiyonun tanm k ume-

sine gore degisir. Tanm k umesi (, 0) ise limit 1dir, tanm k umesi (0, )
ise limit 1dir, tanm k umesi R \ {0} ise limit yoktur. Tanm k umesi R \ (1, 1)
ise limitten soz edemeyiz bile.
Bir polinom s urekli bir fonksiyon verdiginden, asagdaki sonuclar kolaydr.
Sonu c 4.6. P (T ) R[X] bir polinomsa ve a R ise, limxa P (x) = P (a)

olur.
c 4.7. P (T ), Q(T ) R[X] iki polinomsa, a R ise ve Q(a) = 0 ise, o

Sonu
zaman
P (x) P (a)
lim =
xa Q(x) Q(a)
olur.
4.4 Limitin Aritmeti

gi
Bu bol
umde limit almayla toplama ve carpma gibi islemler arasndaki iliskileri
irdeleyecegiz. Her sey diledigimiz ya da dilenmesi gerektigi gibi olacak,
lim f (x) + lim g(x) = lim (f (x) + g(x))

xa xa xa
ve ( )( )
lim f (x) lim g(x) = lim f (x)g(x)
xa xa xa
gibi esitlikler, esitligin sol tarafndaki ifadeler anlaml olduklarnda, dogru ola-
caklar. (Bu, sag taraftaki ifade de anlaml olacak anlamna gelir.)
Not. Teorem 4.3ten dolay f ve g fonksiyonlar, ada s urekli oldugunda bu
esitlikler dogrudur elbet, ama bu esitlikler a noktas f ve gnin tanm kume-
sinde olmasa da gecerlidir.
Altbol
umun devamnda devaml ayn seyi tekrarlamamak icin su tanmlar
yapyoruz: A R, bir gercel saylar kumesi. a R, Ann bir yogunlasma
noktas ve f ve g, Adan Rye giden iki fonksiyon.
Teorem 4.8. Eger f ve gnin ada limitleri varsa o zaman f + g ve f g

fonksiyonlarnn da ada limitleri vardr ve
lim f (x) + lim g(x) = lim (f + g)(x)

xa xa xa
ve ( )( )
lim f (x) lim g(x) = lim (f g)(x)
xa xa xa
esitlikleri saglanr.
84 4. Limit
Kant: limxa f (x) = b ve limxa f (x) = c olsun. Once daha kolay olan
toplamadan baslayalm. > 0 verilmis olsun. b, f nin ada limiti oldugundan,
oyle bir 1 > 0 vardr ki, (a 1 , a + 1 ) A k
umesinin her x eleman

|f (x) b| <
2
esitsizligini saglar. Ayrca c, gnin ada limiti oldugundan, oyle bir 2 > 0
vardr ki, (a 2 , a + 2 ) A kumesinin her x eleman

|g(x) c| <
2
esitsizligini saglar. Simdi = min{1 , 2 } olsun. Elbette > 0 olur. Simdi
(a , a + ) A k umesinin her x eleman icin,
|(f (x) + g(x)) (b + c)| = |(f (x) b) + (g(x) c)|

|f (x) b| + |g(x) c|
< /2 + /2 =
olur ve birinci esitlik boylece kantlanms olur.
Ikinci Esitlik. Bu bizi birincisinden biraz daha fazla ugrastracak. Resm

kant daha sonraya brakp tartsalm. > 0 verilmis olsun. Oyle bir > 0
aryoruz ki, eger |x a| < ise,
|f (x)g(x) bc| <
olsun. Bu |f (x)g(x) bc| ifadesiyle oynayp
|f (x)g(x) bc| <
esitsizliginin gecerli olmas icin xin ann ne kadar yaknnda olmas gerektigini
bulalm. Bunun icin elbette ada s urekli olduklarn bildigimiz f ve g fonksi-
yonlarn hesaplarn icine sokmalyz. Hesaplara baslayalm:
|f (x)g(x) bc| = |f (x)g(x) f (x)c + f (x)c bc|

|f (x)g(x) f (x)c| + |f (x)c bc|
= |f (x)||g(x) c| + |f (x) b||c|.
En alttaki
|f (x)||g(x) c| + |f (x) b||c|
ifadesinin saysndan k ucu
k olmasn istiyoruz. Toplanan iki terimin her bi-
rini /2 saysndan k ucu
k yapabilirsek o zaman toplam dan k ucu
k olur.
Ifadenin sagndaki |f (x) b||c| terimi bu acdan bir sorun teskil etmiyor,

cu
nku ne de olsa c, xten bagmsz sabit bir say ve f nin adaki limiti b
oldugundan, |f (x) b| saysn 2|c|
den kucu
k olacak bicimde secebiliriz; o
zaman, |f (x) b||c| terimi de 2 den k

ucu
k olur. (Eger c = 0 ise, /2c diye
bir sey yoktur ama eger c = 0 ise en sagdaki ifade zaten kaybolur. Eger cnin
0 olup olmamasyla ugrasmak istemiyorsak, yukarda merkezlenen ifadede |c|
yerine |c| + 1 > 0 saysn koyup, xi |f (x) b| says 2(|c|+1)

den kucu
k olacak
bicimde secebiliriz. Birazdan akl y ur
utmelerimizi ozetledigimizde aynen bunu
yapacagz.) Sagdaki |f (x)||g(x) c| terimi daha problematik cu nk u, her ne
kadar |g(x) c|yi k ltebilirsek de, eger x degistikce |f (x)| says snrsz
ucu
buyurse carpm cok k ucu
k olmayabilir. Demek ki f (x)in c civarnda snrl
oldugunu kantlamalyz. Once bunu kantlayalm, daha sonra teoremin resm
kantn veririz.
Teorem 4.9. Eger f nin ada limiti varsa o zaman f , ann bir komsulugunda
oyle > 0 ve M saylar vardr ki, eger x (a , a + ) A
snrldr; yani
ise, |f (x)| < M olur.
Kant: limxa f (x) = b olsun. Limitin tanmnda = 1 alalm. Dolaysyla

oyle bir > 0 says vardr ki, eger x (a , a + ) A ise, |f (x) b| < = 1
yani b 1 < f (x) < b + 1 olur. Eger M = max{|b 1|, |b + 1|} ise, bundan,
|f (x)| < M ckar.
Boylece Teorem 4.8in kant biter. B
ut
un bu yaptklarmz toparlayp
daha d
uzgun bir bicimde yazalm:

Teorem 4.8in Ikinci Ksmnn Resm Kant: > 0 verilmis olsun.
a. limxa f (x) = b oldugundan, oyle bir pozitif 1 > 0 says vardr ki, eger
x (a 1 , a + 1 ) A ise,

|f (x) b| <
2(|c| + 1)
olur. Dolaysyla bu durumda,
|c|
(1) |f (x) b||c| < |c| =
2(|c| + 1) 2 |c| + 1 2
olur.
b. Ayrca, gene limxa f (x) = b oldugundan, Teorem 4.9a gore, oyle 2 > 0
ve M > 0 saylar vardr ki, eger x (a 2 , a + 2 ) A ise,
(2) |f (x)| < M
olur.
86 4. Limit
c. limxa g(x) = c oldugundan, oyle bir pozitif 3 > 0 says vardr ki, eger
x (a 3 , a + 3 ) A ise,

(3) |g(x) c| <
2M
olur.
d. Simdi = min{1 , 2 , 3 } > 0 ve x (a , a + ) A olsun. O zaman
(1, 2, 3) esitsizliklerinden dolay,
|f (x)g(x) bc| = |f (x)g(x) f (x)c + f (x)c bc|
|f (x)g(x) f (x)c| + |f (x)c bc|
= |f (x)||g(x) c| + |f (x) b||c|

M + = + =
2M 2 2 2
olur. Teorem 4.8 kantlanmstr.
Sonuc 4.10. Eger f nin ada limiti varsa ve r R herhangi bir gercel sayysa,
o zaman rf fonksiyonunun da ada limiti vardr ve
lim rf (x) = r lim f (x)
xa xa
esitligi saglanr.
Kant: Teorem 4.8de g(x) = r alarak ckar. Bir baska kant:
lim f (x) = b
xa
olsun. Eger r = 0 ise her sey ortada. Bundan boyle rnin 0 olmadgn varsa-
yalm. Limitin tanmna gore, oyle bir > 0 vardr ki, her x (a , a + ) A
icin

|f (x) b| <
|r|
olur, demek ki,

|rf (x) rb| = |r||f (x) b| < |r| =
|r|
olur.
Bu sonucun bariz bir sonucu:
lim (f (x)) = lim f (x);
xa xa
tabii eger sagdaki ifadenin anlam varsa, yani sagdaki limit varsa.
( 2 )2
Ornek 4.18. limx2 xx2 +3x10

+x6
.

Kant: Ornek 4.17 ve Teorem 4.8den dolay sonuc (5/7)2 = 25/49 bulunur.
Teorem 4.8e benzer bir sonuc 1/f fonksiyonu icin de gecerlidir:

Teorem 4.11. Eger limxa f (x) varsa ve 0 degilse o zaman limxa 1/f (x)
limiti de vardr ve
1 1
lim =
xa f (x) limxa f (x)
esitligi gecerlidir.
Bu teoremi kantlamadan once Teorem 4.9un bir benzerini kantlamalyz.
Teorem 4.12. Eger f : A R fonksiyonunun ada limiti varsa ve bir c R
icin, limxa f (x) > c oluyorsa, o zaman oyle bir > 0 says vardr ki, her
x (a , a + ) A \ {a} icin f (x) > c olur.
Kant: limxa f (x) = b > c olsun. = b c > 0 olsun. O zaman oyle bir
> 0 vardr ki, eger x (a , a + ) A \ {a} ise,
|f (x) b| < ,
yani < f (x) b ve c = b < f (x) olur.

Elbette benzer teorem < esitsizlik imi icin de gecerlidir.
Teorem 4.11in kantnda yukardaki teoremi c = 0a uygulayacagz.
Teorem 4.11in Kant: limxa f (x) = b olsun. Sonuc 4.10a gore, gerekirse
f yerine f alarak, bnin pozitif oldugunu varsayabiliriz. > 0 olsun.
a. limxa f (x) = b > b/2 oldugundan, Teorem 4.12ye gore oyle bir 1 > 0
vardr ki, eger x (a 1 , a + 1 ) A \ {a} ise,
b
f (x) >
2
olur.
yandan, limxa f (x) = b oldugundan, oyle bir 2 > 0 says vardr ki,
b. Ote
eger x (a 2 , a + 2 ) A \ {a} ise,
b2
|f (x) b| <
2
olur.
Simdi = min{1 , 2 } olsun. Elbette > 0 olur. Eger
x (a , a + ) A \ {a}
ise, yukardaki iki paragraf kullanarak,

1 1 |b f (x)| |b f (x)| b2 /2
= < < =
f (x) b |b||f (x)| b2 /2 b2 /2
buluruz.
88 4. Limit
4.5 Sralama ve Limit

Bir onceki bol
umde sralamayla ilgili bir sonuc kantladk, daha dogrusu ka-
ntlamak zorunda kaldk: Bu bol umde de yardmmza yetisecek olan Teorem
4.12. Bu bolumde buna esitsizlikle ilgili baska sonuclar ekleyecegiz.
umdeki gibi olsun: A R ve a R says Ann
f , g, A ve a, bir onceki bol
bir yogunlasma noktas olsun; ayrca f, g : A R iki fonksiyon olsun. Eger
bir > 0 icin her x (a , a + ) A eleman
f (x) g(x)
esitsizligini saglyorsa, o zaman ann bir kom gunda f g denir.

sulu
Teorem 4.13. Eger limxa f (x) ve limxa g(x) varsa ve ann bir komsulu-
gunda f g ise o zaman,
lim f (x) lim g(x)

xa xa
olur.
Kant: ann bir komsulugunda f g oldugundan, tanm geregi, oyle bir

1 > 0 says vardr ki, her x (a 1 , a + 1 ) A \ {a} icin
f (x) g(x)
olur.
lim f (x) = b ve lim g(x) = c
xa xa
olsun. b c esitsizligini gostermek istiyoruz. Bir an icin, b > c varsaymn
yapalm.
b+c
d=
2
olsun. O zaman,
lim g(x) = c < d 0 says vardr ki, eger
x (a 2 , a + 2 ) A \ {a}
ise,
d < f (x)
olur. Gene Teorem 4.12ye gore (daha dogrusu Teorem 4.12nin benzerine
gore), oyle bir 3 > 0 says vardr ki, eger x (a 3 , a + 3 ) A \ {a}
ise,
g(x) < d
4.5. Sralama ve Limit 89
olur.
Simdi = min{1 , 2 , 3 } ise, her x (a , a + ) A \ {a} icin
f (x) > d > g(x)
olur. Bu da x (a , a + ) A \ {a} iken f (x) g(x) gercegiyle celisir.
Teorem 4.14 (Sandvic Teoremi). h, Ada tanml ve gercel saylarda deger

alan bir fonksiyon olsun. Eger
lim f (x) ve lim g(x)

xa xa
limitleri varsa ve esitlerse ve ann bir komsulugunda f h g ise o zaman,
lim f (x) = lim h(x) = lim g(x)

xa xa xa
olur.
Kant: Eger limxa (h(x) f (x)) limiti oldugunu ve bu limitin 0a esit oldu-
gunu gosterirsek, o zaman
h(x) = (h(x) f (x)) + f (x)
oldugundan, Teorem 4.8e gore, limxa h(x) limiti vardr ve
lim h(x) = lim (h(x) f (x)) + lim f (x) = 0 + lim f (x) = lim f (x)
xa xa xa xa xa
olur. Demek ki
lim (g(x) f (x)) = 0
xa
esitliginden ve ann bir komsulugunda
0hf gf
esitsizliklerinden hareketle
lim (h(x) f (x))

xa
limitinin oldugunu ve bu limitin 0a esit oldugunu kantlamamz gerekiyor.

B un fonksiyonlar f ile oteleyerek f = 0 varsaymn yapabiliriz. Bu
ut
varsaymla
lim g(x) = lim f (x) = 0
xa xa
olur ve amacmz
lim h(x) = 0
xa
90 4. Limit
esitligini gostermeye don

usu
r. Bu amacla rastgele bir > 0 says alalm.
limxa g(x) = 0 oldugundan oyle bir 1 > 0 vardr ki, (a1 , a+1 )A\{a}
kumesindeki her x eleman icin,
< g(x) <
esitsizlikleri saglanr.
ann bir komsulugunda 0 h g oldugundan oyle bir 2 > 0 says vardr
ki, (a 2 , a + 2 ) A \ {a} k
umesindeki her x eleman icin,
0 h(x) g(x)
esitsizlikleri saglanr.
Simdi = min{1 , 2 } olsun. Elbette > 0 olur. nn seciminden dolay
her x (a 2 , a + 2 ) A \ {a} eleman icin,
0 h(x) g(x) < ,
yani h(x) < saglanr. Boylece limxa h(x) = 0 esitligi kantlanms
oldu.
Sonu c 4.15. Yukardaki varsaymlara ilaveten a = sup A ve f nin snrl
oldugu varsaymn yapalm. Eger f artansa limxa f (x) = sup f (A), eger f
azalansa limxa f (x) = inf f (A) olur.
Kant: Sonucu artan fonksiyonlar icin kantlamak yeterli. b = sup f (A) ol-
sun. Teorem 4.13 u g(x) = b sabit fonksiyonuna uygularsak limxa f (x) b
esitsizligini elde ederiz. Simdi rastgele bir c d icin c < f (x) olur. Teorem 4.13 u bu sefer A (d, ) k
umesi u zerinde
tanmlanms g(x) = c sabit fonksiyonuna uygularsak c limxa f (x) elde ede-
riz. Bu esitsizlik her c < b icin dogru oldugundan, b limxa f (x) esitsizligini
buluruz.
Alstrmalar
ger limxa f (x) varsa o zaman limxa |f (x)| limitinin de oldu
4.19. E gunu ve

lim |f (x)| = lim f (x)
xa xa
esitli
ginin gecerli oldu
gunu kantlayn.
4.20. limxa |f (x)| = 0 ile limxa f (x) = 0 esitliklerinin esde ger olduklarn kantlayn. (Bi-
rinin limiti varsa ve 0a esitse, di
gerinin de vardr ve o da 0a esittir.) Ama esde
gerli
gin
0 dsnda bir say icin do
gru olmad gn bir kars
ornekle g
osterin.
4.21. (an )n ve (bn )n iki yaknsak dizi olsun. limn bn = 0 olsun. (cn )n , terimleri her n icin,
an bn cn an + bn
esitsizli
gini sa
glayan bir dizi olsun. O zaman limn cn = limn an esitli
gini kantla-
yn.
4.6. Bileske ve Limit 91
4.6 Bileske ve Limit

Bu altbol
umde, limitle fonksiyonlarn bileskesi arasndaki iliskiyi irdeleyecegiz.
Teorem 4.16. A, B R, a, b R, f : A R ve g : B R olsun. Ayrca
f (A) B, limxa f (x) = b ve f nin ann bir komsulugunda birebir oldugunu
varsayalm1 . Eger limxb g(x) = c ise
lim g(f (x))

xa
limiti vardr ve cye esittir.

Kant: > 0 olsun. limxb g(x) = c oldu
gundan, oyle bir 1 > 0 vardr ki her
x (b 1 , b + 1 ) B \ {b} icin,
g(x) (c , c + )
olur. Ayrca limxa f (x) = b oldugundan, oyle bir > 0 vardr ki her x
(a , a + ) A \ {a} icin,
f (x) (b 1 , b + 1 )
olur. f , ann bir komsulugunda birebir oldugundan, f , ann bu komsulugunda

b degerini en fazla bir kez alabilir. > 0 saysn, x (a , a + ) A \ {a}
ise f (x) = b olacak kadar k k secebiliriz. Simdi x (a , a + ) A \ {a}
ucu
ise, once,
f (x) (b 1 , b + 1 ) B \ {b}
olur; sonra da, ilk paragraftan dolay
g(f (x)) (c , c + )
olur. Kantmz tamamlanmstr.

Teorem 4.17. A, B R, a, b R, f : A R ve g : B R olsun. Ayrca
f (A) B ve limxa f (x) = b ve g fonksiyonu bde s
urekli olsun. O zaman
lim g(f (x)) = g(b)

xa
olur.
Kant: g s
urekli oldugundan, limxa g(f (x)) = g(limxa f (x)) = g(b) olur.

Alstrmalar
1
Kanttan da anlaslacag u
zere, e
ger f , ann bir komsulu
gunda en fazla bir defa b de
gerini
alyorsa da teorem gecerlidir.
92 4. Limit
4.22. Limit tanmn uygulayarak, limx3 (4x 5) = 7 esitli

gini kantlayn.
4.23. limx2 (3x2 + 4x 5) limitini bulun.
x3 8
4.24. limx2 x2 4
= 3 esitli
gini kantlayn.
3 2
4.25. limx3 x 2x 4x+3
x2 x6
limitini bulun.
{
x + 2 e ger x 3 ise
4.26. f (x) = olsun. limx3 f (x) limitini bulun.
4x + 1 e ger x < 3 ise
4.27. Asa
gdaki limitleri bulun.
x2 2x2 8 x+2
lim , lim , lim ,
x2 x + 4 x2 x 4 x0 2 + 4x x2
2x2 3x 35 x3 + 9x2
lim , lim 3 .
x5 x5 x3 x + 8x2 4x 57

4.28. a > 0 olsun. limx0 a+x x
a
limitini bulun. a = 0 ise limit var mdr?
exp(2x)1
4.29. limx0 x
= 2 esitligini kantlayn.
exp(3x)1
4.30. limx0 2x
limitini bulun.
4.31. limx0 exp x1x
x 2 = 12 esitli
gini kantlayn.
Cauchy-S urekli Fonksiyonlar. Cauchy dizilerini Cauchy dizilerine got uren bir
fonksiyona bazen Cauchy-s urekli denir. Eger X = R ise, s
urekli fonksiyonlar Cau-
chy-s
urekli olmayabilirler. Orne
gin Ornek 1.9deki fonksiyon sureklidir ama Cauchy-
s yandan X = R ise Cauchy-s
urekli degildir. Ote urekli bir fonksiyon surekli olmak
zorundadr.
Teorem 4.18. Cauchy-s

urekli bir fonksiyon s
ureklidir.
Kant: Nitekim, eger (xn )n dizisi xe yaknsyorsa, bir Cauchy dizisidir. O zaman,
x0 , x, x1 , x, x2 , x, x3 , x, x4 , . . .
dizisi de Cauchydir ve limiti xtir. f fonksiyonu Cauchy-s

urekli oldugundan,
f (x0 ), f (x), f (x1 ), f (x), f (x3 ), f (x), f (x4 ), f (x), . . .

cinde sabit f (x) dizisi barndrdgndan, bu Cauchy dizisi f (x)e
dizisi Cauchydir. I
yaknsar. Demek ki f (x)e yaknsayan bu dizinin bir altdizisi olan (f (xn ))n dizisi de
f (x)e yaknsar. Teorem 4.3e gore f sureklidir.

5. Limit Uzerine Daha Fazla
5.1 Sa
gdan ve Soldan Limit
Ornek 1.8e bir daha bakalm:

{
1 eger x 0 ise
f (x) =
0 eger x < 0 ise.
Bu fonksiyonun grafigi soyle:
Fonksiyon 0da s urekli degil ama belli ki bu fonksiyon 0da o kadar da kot
u dav-
ranmyor; fonksiyon 0 dolaynda soldan 0a sagdan da 1e yaknsyor... Bu
soyledigimizi birazdan matematiksellestirecegiz.
yandan, kesirli saylarda 1 degerini alan, kesirli olmayan saylarda
Ote
0 degerini alan fonksiyon, 0da (ve diger noktalarda da) s urekli olmamakla
kalmyor, bir onceki fonksiyondan cok daha vahsice davranyor.
Bu bolumde, ilk ornegimizde oldugu gibi, belki sureksiz ama gene de surek-
siz oldugu noktalarda ele avuca gelen fonksiyonlarla ugrasacagz.
Grafigi asagda olan fonksiyonu ele alalm. Fonksiyon belli ki a noktasnda
s
urekli degil, cu
nk
u x, aya giderken f (x) kah bye kah cye yakn oluyor. Daha
dogrusunu soyleyelim, x, aya soldan yaklasrken f (x), bye yaklasyor ama x,
aya sagdan yaklasrken f (x), cye yaklasyor. Buradan f (x)in bir soldan bir de
sagdan olmak u zere iki limiti oldugu d
usu
ncesi dogabilir. Nitekim bu ornekte
f nin bir sol limiti bir de sag limiti vardr.
94
Matematiksel tanm yapmaya calsalm: A R bir gercel saylar k umesi

ve a R, Ann bir yogunlasma noktas olsun. Ayrca b R ve f : A R bir
fonksiyon olsun. Eger her > 0 icin, (a , a) A k
umesindeki her x saysnn
|f (x) b| <
esitsizligini sagladg bir > 0 varsa, o zaman, x, aya soldan giderken f (x)in
limiti bdir ya da f (x)in ada soldan limiti bdir denir.
Ama bu tanmda bir sey eksik. C unku a, Ann bir yogunlasma noktas
olabilir ama pozitif bir icin (a , a) A k umesi bosk
ume olabilir ve bu
durumda her b says f nin ada soldan limiti olur. Bunu kabul edilemez bir
durum olarak addettigimizden a ile A arasndaki iliskiyi d uzeltmeliyiz.
Eger her > 0 says icin (a , a) A = oluyorsa, bu durumda aya
Ann soldan yo gunla sma noktas diyelim. Bir baska deyisle, eger a noktas
(, a) A k umesinin yogunlasma noktasysa, aya Ann soldan yogunlasma
noktas denir. Bu da, kolayca gor ulecegi u
zere
sup((, a) A) = a
esitligine denktir. Benzer sekilde sa

gdan yo
gunla
sma noktas tanmlanr;
ama sagdan yogunlasma noktas bu sefer
inf((a, ) A) = a

esitligini saglar. Orne
gin 1 says (0, 1) aralgnn soldan bir yogunlasma nok-
tasdr ama sagdan bir yogunlasma noktas degildir. 0, 1, 3 ve 4 noktalar
(0, 1) (1, 2) (3, 5)
kumesinin sagdan yogunlasma noktalardr; 1 ve 4 ayn zamanda soldan yo-

gunlasma noktalardr.

5.1. Sagdan ve Soldan Limit 95
Her soldan (ya da sagdan) yogunlasma noktas bir yogunlasma noktasdr

ama bunun tersi dogru degidir.
Simdi tanm verebiliriz:
Tanm: A R bir gercel saylar k umesi olsun. a R, Ann soldan bir
yogunlasma noktas olsun. b R olsun. Ve nihayet f : A R bir fonksiyon
olsun. Eger her > 0 icin, (a , a) A k
umesinin her x elemannn
|f (x) b| <
esitsizligini sagladg bir > 0 says varsa, o zaman, x, aya soldan giderken
f (x)in limiti bdir ya da f (x)in ada soldan limiti bdir denir.
Yani x, aya giderken f (x)in soldan limitinin b olmas icin, her > 0 says
icin oyle bir > 0 says olmal ki,
x (a , a) A
kosulu,
|f (x) b| <
esitsizligini gerektirmeli. Bu kosul daha simgesel olarak soyle yazlr:
> 0 > 0 x A (0 < a x < |f (x) b| < ).
Sagdan limit benzer sekilde tanmlanr.

Sagdan ve soldan limitler daha once gord ugu
m
uz limit kavramndan pek
degisik kavramlar degildirler. Nitekim su teorem dogrudur:
Onsav 5.1. A R, a, b R ve f : A R yukardaki tanmdaki gibi olsunlar.

Herhangi bir > 0 says secelim. g fonksiyonu f fonksiyonunun (a, a)A
k
umesine kstlanmas olsun. O zaman, x, aya soldan giderken f (x)in limiti
bdir
onermesiyle limxa g(x) = b onermesi esdeger
onermelerdir.
Ayrca eger a, Ann sagdan bir limit noktas degilse, x, aya soldan gi-
derken f (x)in limiti bdir
onermesiyle limxa f (x) = b onermesi esdeger
onermelerdir.
Kant: Bariz.
Yukardaki sonuc bize b uy
uk bir rahatlk saglar. Normal limit icin ka-
ntladgmz bircok sonucu boylece sagdan ve soldan limitlere genisletebiliriz.
Ornekler asagda.
Asagdaki onsav ve teoremlerde, aksi belirtilmedikce, bir f fonksiyonunun
ada soldan limitinden soz ediliyorsa, ann fonksiyonun tanm k umesinin sol-
dan bir yogunlasma noktas oldugunu varsayacagz.
Onsav 5.2. Soldan limit varsa tektir.

96

Kant: Aynen Onsav
4.2 gibi. Okura alstrma olarak braklmstr. Onsav
5.1den de hemen ckar.

Onsav 5.2 sayesinde, x, aya soldan yaklasrken f (x)in limiti varsa, bu
limiti,
lim f (x)
xa

olarak yazma hakkn kendimizde buluruz. Bu durumda, Onsav 5.1deki ta-
nmla
lim f (x) = lim g(x)
xa xa
olur. Sagdan limit de

lim f (x)
xa+
olarak gosterilir.
Onsav 5.3 (Sandvic Teoremi). f , g ve h u c fonksiyon olsun. Tanm kumele-

rinin kesisimine A diyelim. a says Ann soldan yogunlasma noktas olsun.
Eger f ve hnin ada soldan limitleri varsa ve bu limitler birbirlerine esitlerse
ve pozitif bir says icin (a , a) A k
umesindeki her x says,
f (x) g(x) h(x)
esitsizligini saglyorsa, o zaman gnin de ada soldan limiti vardr ve bu u

c
limit de birbirine esittir.

Kant: Onsav 5.1den ve onceki sandvic teoreminden (Teorem 4.14) ckar.
Dogrudan da kantlayabiliriz: f ve hnin adaki soldan limitlerine b diyelim.
> 0 rastgele olsun. 1 > 0 ve 2 > 0 saylar, tanm kumesindeki her x A
icin,
0 < a x < 1 |f (x) b| <
ve
0 < a x < 2 |h(x) b| <
onermelerini saglasn. = min{, 1 , 2 } olsun. O zaman, 0 < a x < ise,
f (x) b g(x) b h(x) b,
dolaysyla
|g(x) b| max{h(x) b, (f (x) b)} <
olur. Kant bitmistir.
Onsav 5.4. f nin ada sagdan limiti varsa, g(x) = f (x) esitligiyle tanmla-
nan g fonksiyonunun ada soldan limiti vardr ve iki limit birbirine esittir.

5.1. Sagdan ve Soldan Limit 97
Kant: Okura alstrma olarak braklmstr.

Ayn onermeler sag ile sol terimleri degis tokus yapldgnda da gecerlidir
elbet.
Teorem 4.8in analogu sag ve sol limitler icin de gecerlidir.
Teorem 5.5. Eger f ve gnin ada sagdan (ya da soldan) limitleri varsa o
zaman f + g ve f g fonksiyonlarnn da ada sagdan (ya da soldan) limitleri
vardr ve
lim f (x) + lim g(x) = lim (f + g)(x)
xa+ xa+ xa+
ve ( )( )
lim f (x) lim g(x) = lim (f g)(x)
xa+ xa+ xa+
esitlikleri saglanr. Ayrca eger r R ise,

xa+ xa+
olur.

Kant: Onsav
5.1 ve Teorem 4.8den ckar. Ikinci onerme icin Sonuc 4.10
uygulanmal.
Teoprem 4.11in muadili de ayn nedenden dogrudur:
Teorem 5.6. Eger limxa+ f (x) varsa ve 0 degilse o zaman limxa+ 1/f (x)
limiti de vardr ve
1 1
lim =
xa f (x)
+ limxa+ f (x)
Teorem 5.7. a, f fonksiyonunun tanm k umesinin soldan ve sagdan yogun-
lasma noktas olsun. f nin ada limiti olmas icin yeter ve gerek kosul, fonksi-
yonun o noktada soldan ve sagdan limiti olmas ve bu limitlerin birbirine esit
olmalardr. Ayrca bu durumda u c limit de birbirine esittir, yani
lim f (x) = lim f (x) = lim f (x)

xa xa+ xa
olur.
Kant: Fonksiyonun bir noktada limiti varsa, fonksiyonun o noktada soldan
ve sagdan limiti oldugu ve bu limitlerin esit oldugu tanmlardan dolay bariz.
Simdi fonksiyonun a noktasnda soldan ve sagdan limiti oldugunu ve bu li-
mitlerin esit olduklarn varsayalm. Sol ve sag limitlere b diyelim. Fonksiyonun
ada limitinin b oldugunu kantlayacagz.
> 0 herhangi bir say olsun.
98
b, f nin soldan limiti oldugundan, oyle bir 1 > 0 vardr ki, (a 1 , a) A

k
umesinin her x eleman
|f (x) b| <
esitsizligini saglar. Ayrca b, f nin sagdan limiti oldugundan, oyle bir 2 > 0
vardr ki, (a, a + 2 ) A k umesinin her x eleman
|f (x) b| <
esitsizligini saglar.
Simdi = min{1 , 2 } olsun. Elbette > 0 ve (a , a + ) A k
umesinin
her x eleman |f (x) b| < esitsizligini saglar.
Ornek 5.1. limx0 expxx1 = 1 esitligini kantlayn.

Kant: Kanttan once k
ucu
k bir ayrnt: Burada limiti alnacak fonksiyonun tanm k umesine
0 dahil etmemek gerek, cu nku ifade 0da tanmsz. Limiti almak icin bir de 0n tanm
k
umesinin yo gunlasma noktas olmas gerek. Tanm k umesini R \ {0} alabiliriz
orne
gin.
Limiti alnacak ifadeyle oynayalm:
xn x n

exp x 1 n=0 n! 1 n=1 n! xn1
= = = .
x x x n=1
n!
En sagdaki ifadenin x, 0a giderken limitini alaca gz. Dogrusu pek kolaya benzemiyor.
Neyse ki ifadenin soldan ve sa
gdan limitini alabiliriz. Once xin pozitif oldu
gunu varsayalm.
O zaman,
exp x 1
xn1
xn1
xn
1< = < = = exp x
x n=1
n! n=1
(n 1)! n=0
n!
olur. Demek ki, x > 0 oldu
gunda,
exp x 1
1< < exp x
x
elde ederiz. Ama exp x, surekli bir fonksiyon, dolaysyla 0da limiti var ve bu limit de exp 0a,

yani 1e esit. Onsav 5.3e g
ore
exp x 1
lim = 1.
x0+ x
y = x > 0 olsun.
exp x 1 exp(y) 1
1
exp y
1 1 exp y 1
= = =
x y y exp y y
esitli
ginden, Onsav 5.4ten ve biraz
once yaplanlardan dolay
exp x 1 1 exp y 1
lim = lim =11=1
x0 x y0+ exp y y
elde ederiz.
Teorem 5.7ye g
ore, son iki sonuctan,
exp x 1
lim =1
x0 x
esitli
gi elde edilir.
Alstrmalar
5.2. Limitler ve Sonsuzlar 99
exp(x+h)exp x
5.2. limh0 = exp x esitli
gi kantlayn.
{ h
4x 2 e ger x 3 ise
5.3. f (x) = olsun. limx3+ f (x) = 10 ve limx3 f (x) = 7
2x + 1 e ger x < 3 ise
esitliklerini kantlayn.
x x
5.4. limx0+ |x| ve limx0 |x| limitlerini bulun.
Eger A R kumesinin u stsnr yoksa, bazen, un Ann soldan yogun-

lasma noktas oldugunu soyleme ihtiyacn hissedebiliriz. Benzer seyi altsnr
olmayan k umeler ve icin de soyleyebiliriz, ama bu sefer sagdan yogunlasma
noktas sozkonusu olur elbette. Bkz. sayfa 77.
5.2 Limitler ve Sonsuzlar

Bu altbolumde, icinde hem limiti hem de sonsuzlar barndran kavramlardan

soz edecegiz. Ornegin
lim f (x) = b, lim f (x) = ve lim f (x) =

x xa x
gibi esitliklerin matematiksel anlamlarn verecegiz.
Ornekler
5.5. Birinci duruma bir

ornek verelim.
3x2 4x + 5
f (x) =
2x2 + 1
form ul
uyle tanmlanan fonksiyonu ele alalm. Bu fonksiyon her gercel say icin tanmldr.
x cok cok buy
ud ug
u zaman bu fonksiyonun degerleri ne olur? Biraz dusu
n unce anlas-
lacag u
zere, x cok buy gu zaman, 3x2 terimi paydaki
uk oldu
3x2 4x + 5
terimine h
ukmeder, yani x cok b
uy gunda, 3x2 nin yannda
uk oldu
4x + 5
pek kucu
k kalr, esamesi bile okunmaz. Orne gin x = 1000 iken 3x2 says 3 milyondur,
ama 4x + 5 says, mutlak de geri alnd
gnda bile sadece 4000 dolayndadr. 3 milyonun
yannda 4000in s oz
u bile edilmez! x daha da b uy
udukce 3x2 ile 4x + 5 arasndaki
fark astronomik olur. Benzer sey payda icin de gecerlidir. Demek ki x cok cok b uy
uk
gunda, f (x)in kabaca 3x2 /2x2 , yani 3/2ye esittir:
oldu
3x2 4x + 5 3x2 3
f (x) = 2
= .
2x + 1 2x2 2
100
xe birkac de
ger vererek, f (x)i -
orne
gin Excelde - hesaplayalm.
f (1) = 1,3333...
f (2) = 1
f (3) = 1,052631...
f (10) = 1,31840...
f (100) = 1,480175991...
f (1.000) = 1,49800175..
f (10.000) = 1,49980001...
f (100.000) = 1,4998...
f (1.000.000) = 1,49998...
Goruld
ugu
gibi x buy
ud ukce f (x) degeri 1,5 saysna yani 3/2ye cok yaklasyor. x
sonsuz oldu gunda, f (x) sanki tam 3/2 olacak! I ste bu b
ol
umde x sonsuz oldu gunda
s
ozlerine anlam verece giz. Biz, x sonsuz oldu gunda demeyece giz de (cu
nku olmaz oyle
sey!), x sonsuza gittiginde diyece giz.
f (x)in x buy
udukce 3/2ye cok yakn bir de ger oldu gu so
yle de anlaslabilir: Pay ve
payday x2 ye bolelim.
3x2 4x + 5 3 4/x + 5/x2 3

f (x) = = .
2x2 + 1 2 + 1/x2 2
Beliren
4/x, 5/x2 , 1/x2
gibi ifadeler, beliren 3 ve 2 saylar yannda cok kucu

k kalrlar, x b
uy
udukce bu ifadeler
0a cok yaklasrlar, sonsuz diye bir gercel say olsa, 0 degerini alacaklar, ama oyle bir
gercel say olmadgndan sadece 0a yaknsamakla yetiniyorlar.
B
utun bu soylediklerimiz edebiyata girer simdilik. Asagda, tanmlar ma-
tematiksel olarak verecegiz.
5.2.1 Sonsuzda Limit
f : R R bir fonksiyon ve b R olsun. x sonsuza gittiginde f (x), bye gi-

der ya da bye yaknsar c umlesinin matematiksel anlamn verecegiz. Edebi
anlam soyle: Eger xi yeterince b uyuk alrsak, f (x)i bye istedigimiz kadar
yaklastrabiliriz, yani f (x) ile b arasndaki fark istedigimiz kadar k ucu
k yapa-
biliriz, yeter ki x belli bir saydan b uyuk olsun.

Ornek 5.5te b = 3/2 ve eger xi 10.000den b uyuk alrsak, f (x) ile 3/2
arasndaki fark 0,001i gecmez. Eger f (x) ile 3/2 arasndaki farkn 0,000001i
gecmemesini istiyorsak, o zaman xi daha da b uy
uk almalyz. (Ne kadar
b
uy uk almamz gerektigini bulmak zorunda degiliz! Yeter ki yeterince b uyuk

aldgmzda f (x)in bye istedigimiz kadar yakn olacagn bilelim. Ote yandan
xi ne kadar b uy
uk almak gerektigi kendine ozgu hos bir problemdir.)
Matematiksel tanm verme zaman geldi: Eger her > 0 icin,
x > A |f (x) b| <
onermesini saglayan bir A says varsa, o zaman, x sonsuza gittiginde f (x),
bye yaknsar (ya da gider) denir.
Birazdan kantlayacagmz uzere, b says, oldugunda, tektir; yani eger x
sonsuza gittiginde f (x) bir sayya yaknsyorsa, f (x) ikinci bir sayya daha
yaknsayamaz. Bundan aldgmz yetkiyle,
lim f (x) = b
x
yazacagz.
Ornekler
5.6. limx 1/x = 0.
Kant: f (x) = 1/x denklemiyle tanmlanan fonksiyonun tanm k umesini 0 icermeyen
stten snrsz herhangi bir X R olarak secebiliriz. > 0 olsun. A = 1/ olsun.
ve u
Eger x X says, x > A esitsizli
gini sa
glyorsa, o zaman
1 1 1
|f (x) 0| = = < =
|x| x A

olur. Istedi
gimizi kantladk.
102

5.7. Ornek 5.5teki fonksiyonun x sonsuza giderken 3/2ye yaknsad
gn, yani
3x2 4x + 5 3
lim =
x 2x2 + 1 2
matematiksel tanma uygun olarak kantlayalm.

Kant: > 0, verilmis olsun. Oyle bir A bulaca gz ki, her x > A icin,

f (x) 2 <
3
esitsizli
gi sa
glanacak. (Burada f (x), limiti alnacak kesirli ifadeyi simgeliyor.) Bunu
yapmak icin

f (x) 2
3
ifadesiyle oynayp, bu ifadenin dan k ucu
k olmas icin Ann ne kadar buy
uk olmas
gerekti gini bulaca
gz.
2
3x 4x + 5 3 2(3x2 4x + 5) 3(2x2 + 1) 8x + 7 | 8x + 7|

2x2 + 1 2
=
2(2x2 + 1) 2(2x2 + 1) = 2(2x2 + 1)
=
Bu asamada xi 1den b uk almaya and icelim ki paydaki 8x + 7 ifadesi negatif olsun.

uy
Hesaplara kald
gmz yerden devam edelim:
| 8x + 7| 8x 7 8x 8x 4
< < < =
2(2x2 + 1) 2x2 + 1 2x2 + 1 2x2 x
S
imdi xi 4/dan b
uy
uk alrsak istedi
gimiz esitsizli
ge ulasrz. xi bir de ayrca 1den
buy
uk almalydk. Demek ki A saysn max{1, 4/} olarak secebiliriz.
Alstrmalar
5.8. S
u esitlikleri tanmdan hareketle kantlayn:
3x2 + 4x 5 3 5x2 + 4x 5 5 5x2 + 4x 5
lim = , lim = , lim = 0.
x 2x 1
2 2 x 2x + 7
2 2 x 2x3 + 7
5.9. Asa
gdaki limitleri bulun ve buldu
gunuz limitin ifadenin gercekten limiti oldu
gunu
tanmdan hareketle kantlayn.
7x2 + 4x 5 7x2 + 4x 5
lim , lim .
x 4x 1
2 x 4x3 1
Yukardaki alstrmalarda, limiti alnan fonksiyonlarn her gercel sayda

tanmlanmadg dikkatinizi cekmistir. Orne gin en son alstrmada, x = 1/41/3
icin f (x) tanmszdr. Ama ne onemi var ki!.. x sonsuza giderken f (x)in
kaca yaknsayacag xin cok b uyuk degerlerini ilgilendiren bir soru, f (x)in

birkac sayda aldg degerden bagmsz. Ornegin, f ve g fonksiyonlar belli bir
B saysndan sonra esitlerse, yani her x > B icin f (x) = g(x) oluyorsa, o
zaman, x sonsuza giderken f (x)in limiti varsa x sonsuza giderken g(x)in de
limiti vardr ve bu iki limit birbirine esittir. Bunu gormek icin, tanmdaki A
saysn Bden buy uk secmek yeterli.
Demek ki aslnda x sonsuza giderken f (x)in limitini almak icin fonk-
siyonun b un R k
ut umesi u zerinde tanml olmas gerekmiyor, sadece tanm
k
umesinde xin sonsuza gidebilmesi, yani tanm k umesinin u stten snrl olma-
mas, yani sayfa 99te verdigimiz tanmla un tanm k umesinin soldan bir
yogunlasma noktas olmas yeterli. Verdigimiz tanm genisletelim.
Tanm. X R, u ume olsun. f : X R bir fonksi-
stten snrl olmayan bir k
yon olsun. Eger her > 0 icin,
(x X ve x > A) |f (x) b| <
onermesini saglayan bir A says varsa, o zaman, x sonsuza gittiginde f (x),

bye yaknsar (ya da gider ) denir.
Dikkat edilirse, X = N oldugunda, x sonsuza gittiginde f (x)in bye ya-
knsamasyla (f (n))n dizisinin n sonsuza gittiginde bye yaknsamas ayn kav-
ramlardr.
x sonsuza gittiginde hicbir sayya yaknsamayan fonksiyon ornegi vermek
zor degildir. f (x) = x ve f (x) = x2 fonksiyonlar x b uy
udugu
nde s
urekli b
u-
y
urler ve hicbir sayya yaknsamazlar. Ama snrl olup da x sonsuza gittiginde
hicbir sayya yaknsamayan fonksiyon ornekleri de vardr. 1 ile 1 arasnda
yer alan sin x fonksiyonu boyle bir ornektir (
ustelik s
ureklidir); bunun kantn
Altbolum 9.4te gorecegiz.
Belki yapay bulunabilecek bir ornek:
{
1 eger x N ise
f (x) =
0 eger x / N ise
fonksiyonu alttan ve u
stten snrldr ama x sonsuza giderken limiti yoktur.
Simdi limitin - oldugunda - bir tane oldugunu kantlayalm.
Onsav 5.8. X R, u stten snrl olmayan bir kume olsun. f : X R bir

fonksiyon olsun. Eger x sonsuza gittiginde f (x), bye yaknsyorsa o zaman x
sonsuza gittiginde f (x) baska bir sayya yaknsayamaz.
104
Kant: x sonsuza gittiginde f (x) hem bye hem de cye yaknsasn ve b = c

olsun. = |c b|/2 olsun. B ve C saylar,
(x X ve x > B) |f (x) b| < /2
ve
(x X ve x > C) |f (x) c| < /2
onermelerini saglayacak bicimde secilsin. O zaman x = |B| + |C| + 1 icin,
hem |f (x) b| < hem de |f (x) c| <
olur. Demek ki,
2 = |b c| |b f (x)| + |f (x) c| < /2 + /2 =
olur. Bir celiski.

Dolaysyla x sonsuza gittiginde f (x), bye yaknsyorsa,
lim f (x) = b
x
yazabiliriz. (Birkac tane olsayd, limitlerden birini, ornegin en b

uy
ugu
n
u sec-
mek zorunda kalabilirdik, karekok fonksiyonunda yaptgmz gibi...)
Eger X Y R ise, X u stten snrl degilse ve f : Y R fonksiyonu x
sonsuza giderken bye yaknsyorsa, f nin Xe kstlans olan f|X fonksiyonu
da x sonsuza gittiginde bye yaknsar. Elbette! Ama bunun tersi dogru degildir,
yani x sonsuza gittiginde f , bye ya da baska bir yere yaknsamadan da f|X
fonksiyonu bye yaknsayabilir. Biraz once buna bir ornek verildi,
{
1 eger x N ise
f (x) =
0 eger x / N ise
yandan x sonsuza gittiginde f|X fonksiyonu bye yaknsyorsa, f

ornegi. Ote
fonksiyonu - eger bir yere yaknsyorsa - ancak bye yaknsayabilir.
Alstrmalar
5.10. E
ger f (x) snrl bir fonksiyonsa,
f (x)
lim =0
x x
esitli
gini kantlayn.
5.11. N X R ve f : X R bir fonksiyon olsun. x sonsuza gitti
ginde f (x)in limiti olsun.
lim f (x) = b ve lim f (n) = b

x n
esitliklerinin esde
ger olduklarn kantlayn.

x2 +x+1
5.12. limx = 1 esitli
gini kantlayn.
x
5.13. limx ( x + x + 1 x) = 1/2 esitli
2 gini kantlayn.
x sonsuza giderken alnan limitlerde toplama, carpma ve bolmede bir sorun
ckmaz, her sey aynen tahmin edildigi gibi olur.
Teorem 5.9. X R, u stsnrl olmayan bir k ume, r R ve f, g : X R
iki fonksiyon olsun. Eger x sonsuza gittiginde f (x) ve g(x), srasyla b ve cye
yaknsyorsa o zaman x sonsuza gittiginde
f (x) g(x), rf (x) ve f (x)g(x)
fonksiyonlar srasyla
b c, rb ve bc
saylarna yaknsar. Eger c = 0 ise ve 1/g fonksiyonu tanmlanmssa, o zaman
1/g fonksiyonu 1/cye yaknsar.
Kant: [N4, Teorem 5.4] un kantndan pek bir fark yok. Okura alstrma
olarak brakyoruz. Son onerme icin [N4, Teorem 5.5]ten esinlenebilir.
Alstrmalar
2
5.14. limx 3x5x4x+2
2 +1 = 35 esitli
gini kantlayn. Bunu
once tanma basvurarak, sonra da
yukarda kantlanan sonuclar kullanarak yapn.
5x3 4x+2
5.15. limx 6x3 +1
limitini bulun.
Bileskeyle limitin iliskisi biraz daha problematiktir.
Teorem 5.10. X R, u ume ve f : X R, bir
fonksiyon olsun.
lim f (x) = b
x
olsun. f (X) Y R icin g : Y R bir fonksiyon olsun. Ayrca (bnin Y nin

bir yogunlasma noktas oldugunu ve)
lim g(x) = c
xb
esitligini varsayalm. Bir de f 1 (b) k

umesi u
stten snrsz oldugunda g(b) = c
esitligini varsayalm. O zaman
lim g(f (x)) = c

x
olur.
Kant: > 0 olsun. limxb g(x) = c oldugundan, oyle bir > 0 vardr ki,
eger y Y , 0 < |y b| < esitsizliklerini saglyorsa,
|g(y) c| <
106
yandan, limx f (x) = b oldugundan oyle bir A vardr ki, x > A

olur. Ote
esitsizligini saglayan her x X icin,
|f (x) b| <
olur. Eger f 1 (b) k
umesi u
stten snrlysa, Ay
(A, ) f 1 (b) =
olacak kadar buy
uk secelim.
Simdi x X says x > A esitsizligini saglyorsa,
|f (x) b| <
olur ve eger f (x) = b ise (ornegin f 1 (b) k
umesi u
stten snrlysa), bundan,
|g(f (x)) c| <
ckar. Eger f 1 (b) k
umesi u
stten snrl degilse, f (x) = b esitliginin saglandg
x noktalarnda da gene
|g(f (x)) c| = |g(b) c| = 0 <
olur.
Sonu c 5.11. X R, u ume olsun. f : X R, bir
fonksiyon olsun.
lim f (x) = b
x
olsun. f (X) Y R icindeliklerini saglayan bir Y k
umesi icin g : Y R,
bde s
urekli bir fonksiyon olsun. O zaman
lim g(f (x)) = c
x
olur.
5.2.2 Eksi Sonsuzda Limit

Yukarda yaptklarmz motamo x eksi sonsuza yaknsarken de yapabiliriz.
Tanm verelim.
Tanm. X R, alttan snrl olmayan bir k
ume olsun. f : X R bir fonksi-
yon olsun. Eger her > 0 icin,
(x X ve x < A) |f (x) b| <
onermesini saglayan bir A says varsa, o zaman, x eksi sonsuza gittiginde

f (x), bye yaknsar (ya da gider ) denir.
x, eksi ya da art sonsuza yaknsadgndaki limitler arasnda cok yakn bir
iliski vardr.
Teorem 5.12. X R, alttan snrl olmayan bir k ume ve f : X R, bir

fonksiyon olsun. Asagdaki iki onerme esdegerdir:
a. x, eksi sonsuza gittiginde, f (x), bye yaknsar.
b. limx f (x) = b.
Kant: C
ok bariz.
Yukardaki teorem sayesinde, bir onceki bol
umde kantladklarmzdan asa-
gdaki sonuclar elde ederiz:
Sonu c 5.13. X R, alttan snrl olmayan bir k ume olsun. f : X R,

bir fonksiyon olsun. Eger x eksi sonsuza gittiginde f (x), bye yaknsyorsa, o
zaman, x eksi sonsuza gittiginde f (x) baska bir sayya yaknsayamaz.

Kant: Ya aynen Onsav
5.8deki gibi kantlanr ya da Teorem 5.9 ve Onsav
5.8 kullanlr.
Dolaysyla eger x eksi sonsuza gittiginde f (x), bye yaknsyorsa
lim f (x) = b
x
yazabiliriz.
Sonu
c 5.14. Teorem 5.9, x, eksi sonsuza giderken de gecerlidir.
Alstrmalar

x2 +x+1
5.16. limx = 1 esitli
gini kantlayn.
( x
)
5.17. limx x2 + x + 1 + x = 1/2 esitli gini kantlayn.
5.2.3 Sonsuza Iraksamak

Bazen bir fonksiyon belli bir noktaya yaklastgnda snrsz bicimde b
uy
uyebi-

lir. Orne
gin
1
f (x) = 2
x
kuralyla tanmlanms fonksiyon x, 0a cok yaknken cok b
uy
ur. Bu durumda,
x, 0a giderken f (x) sonsuza raksar (ya da gider) deriz.
Bicimsel tanm soyle:
Tanm. f : X R bir fonksiyon olsun. a, Xin bir yogunlasma noktas olsun.
Eger her A icin,
(x X ve 0 < |x a| < ) f (x) > A

108
onermesini saglayan bir > 0 says varsa, o zaman, x, aya giderken f (x)
sonsuza raksar (ya da gider) ya da f nin ada limiti sonsuzdur denir
ve bu
lim f (x) =
xa
olarak yazlr.
Eksi sonsuza raksamay da tanmlayalm:
Tanm. f : X R bir fonksiyon olsun. a, Xin bir yogunlasma noktas olsun.
Eger her A icin,
(x X ve 0 < |x a| < ) f (x) < A
onermesini saglayan bir > 0 varsa, o zaman, x, aya giderken f (x) eksi
sonsuza raksar (ya da gider ) denir ya da f (x)in ada limiti eksi son-
suzdur denir ve bu
lim f (x) =
xa
olarak yazlr.
Eger bir fonksiyonun adaki limiti ise, adaki limit baska bir say ya da
olamaz elbette.
Sonsuza raksamak, aynen yaknsamak gibi toplama ve carpma islemleriyle
uyumludur.
Teorem 5.15. limxa f (x) ve limxa g(x) gercel say ya da olsunlar,
yani R = R{, } k umesinde olsunlar. R k
umesinde toplamay, carpmay
ve b
olmeyi so
yle tanmlayalm:
(Bos hanelerde islem tanmlanmamstr.) islemi, toplama, carpma ya da

b
olme islemlerinden birini simgelesin ve
( ) ( )
lim f (x) lim g(x)
xa xa
islemi yukardaki tablolarda tanmlanms olsun. O zaman,

( ) ( )
lim (f (x) g(x)) = lim f (x) lim g(x)
xa xa xa
olur.
c 5.16. limxa f (x) = ise ve r R \ {0} bir gercel sayysa,

Sonu

xa xa
esitligi saglanr.
Sonu c 5.17. f : X R bir fonksiyon ve a, Xin bir yogunlasma noktas

olsun. O zaman,
lim f (x) = lim f (x) =
xa xa
ve
1
lim f (x) = lim =0
xa xa f (x)
onermeleri dogrudur.

Ikinci onermedeki imi imiyle degistirilemez; ornegin
f (x) = x
fonksiyonu x, 0a giderken 0a gider ama 1/x fonksiyonu x, 0a giderken sonsuza

gitmez.
yandan, f (x) = 1/x fonksiyonu x sagdan 0a giderken sonsuza, soldan
Ote
0a giderken de eksi sonsuza yaknsar. Bu terimleri de tanmlayalm:
Tanm. f : X R bir fonksiyon olsun. a, Xin soldan bir yogunlasma noktas
olsun. Eger her A icin,
(x X ve 0 < a x < ) f (x) > A
esitsizligini saglayan bir > 0 varsa, o zaman, x, aya soldan giderken f (x)
sonsuza raksar (ya da gider ) denir ve bu
lim f (x) =
xa
olarak yazlr.
Diger limxa f (x) = tanmlarn vermeyi ve bu tanmlar icin Teorem
5.9un muadilini kantlamay okurlara brakyoruz.
Ornek
5.18. Orne
gin,
lim 1/x = , lim 1/x = , lim 1/x2 = , lim 1/x2 =

x0 x0+ x0 x0+
olur. f (x) = 1/x ve f (x) = 1/x2 fonksiyonlarnn grafikleri asa

gda.
110
Sonsuzda f (x)in Sonsuza Iraksamas: Son olarak,
lim f (x) =
x
ifadesine bir anlam verelim. Sadece
lim f (x) =
x
ifadesini tanmlamak yeterli diye d usu

n
uyoruz.

Ifadenin sezgisel anlam ack olmal: x cok cok cok b
uy
ud
ugu
nde f (x)in
de cok cok cok b
uyudugu
anlamna gelir.

Ornekler

5.19. limx x = limx x2 = limx x = .
5.20. Bir baska
ornek daha:
5x4 4x + 2
lim = .
x 6x3 + 1
ste tanm:
I
Tanm. X R, u ume olsun. f : X R, bir fonk-
siyon olsun. Eger her B says icin,
(x X ve x > A) f (x) > B
onermesini saglayan bir A says varsa, o zaman, x sonsuza gitti

ginde
f (x) sonsuza raksar (ya da gider ) denir. Bu durumda,
lim f (x) =
x
yazarz.
Diger limx f (x) = tanmlarn ve tanmlarn toplama, carpma ve
bolmeyle uyumlu olduklarn kantlamay ve asagdaki sonuclar okura brak-
yoruz.
Teorem 5.18. f = 0 ve g = 0 iki polinom olsun. a ve b bu polinomlarn

baskatsaysysa, = ab/|ab| = 1 olsun.
Eger deg f < deg g ise limx f (x)/g(x) = 0,

Eger deg f > deg g ise limx f (x)/g(x) = ,
Eger deg f = deg g ise limx f (x)/g(x) = a/b
olur.
Sandvic Teoreminin uygun versiyonu da bu t

ur limitler icin gecerlidir:
Teorem 5.19. f ve g, tanm k umeleri u

stten snrl olmayan iki fonksiyon
olsun. Eger f g ve limx f (x) = ise limx g(x) = olur.

Ornekler
5.21. limx exp x = olur cu
nk ger x 0 ise
u e

xn
exp x = 1+x
i=1
n!
olur ve istedi
gimiz Teorem 5.19dan ckar.
5.22. Benzer sekilde her n N icin limx exp xn
x
= esitli
gi de kantlanr, yani exp fonksi-
yonu t um polinomlardan daha hzl sonsuza gider.
5.23. Eger f fonksiyonu R uzerinde tanmlysa, limx f (x) ve limx f (x) limitlerinden
biri R {} k umesinde varsa, o zaman di geri de vardr ve limitler birbirine esittirler.
5.24. f : (a, b) R surekli bir fonksiyon olsun. limxa+ f (x) limiti olmak zorunda de gil. Me-
sela f (x) = 1/x kuralyla tanmlanms f : (0, 1) R fonksiyonunda, limx0+ f (x) =
olur. Ama bundan cok daha dramatik orneklerde var. f : (0, 1) R fonksiyonu
x degiskeni 0a yaklastkca 1 ile 1 arasnda giderek daha sk inip cksn. Orne gin
f (x) = sin(1/x) boyle bir fonksiyondur.
112
Ama sin fonksiyonuyla ya da f nin grafi giyle herkes hasr nesir olmayabilir. Bu
ornegi
biraz de
gistirelim: E gi (1/n, 1) noktasyla (1/(n + 1), 1)
ger n > 0 tekse, f nin grafi
noktasna ba glayan do gru parcas olsun. Eger n > 0 ciftse, f nin grafigi (1/n, 1)
noktasyla (1/(n + 1), 1) noktasna ba glayan dogru parcas olsun. Grafik asa
gdaki gibi,
1e yaklastkca sklasyor.
Gor
uldu
guu
zere x, 0a giderken f (x) degeri 1 ile 1 arasnda inip ckyor. Ote
yandan,
Teorem 5.21de ayn sorunun monoton fonksiyonlarda yasanmad gn gorecegiz.
5.25. Eger limx f (x) = ise limx 1/f (x) = 0 esitli gini kantlamak zor de gildir, nitekim
e
ger f (x) alabildi
gine b
uyuyorsa, xi yeterince b
uy uk alarak 1/f (x)i istedigimiz kadar
0a yakn yapabiliriz. Buradan ve onceki orneklerden
lim exp x = lim exp(x) = lim 1/ exp x = 0
x x x
bulunur.
5.26. Yukardaki orneklerin sonucu olarak exp fonksiyonunun R ile R>0 arasnda bir esleme
oldu gu ckar. Nitekim limx exp x = 0 ve limx exp x = oldu gundan, arade ger
teoremine (Teorem 3.3) g ore exp fonksiyonu 0dan b uy
uk her de geri alr. Ayrca artan
oldu gundan [N4, Sonuc 10.14], exp birebir bir fonksiyondur.
5.27. Bir onceki ornegi kullanarak a 0 ve r R icin ar tanm s
oyle yaplabilir: Once a = eb
esitli
gini saglayan bir b bulunur ve ar = ebr = exp br tanm yaplr. Bircok kitapta da ar
says bu y ontemle tanmlanr. Buradan da x 7 ax fonksiyonunun s urekli oldugu hemen
ckar. Ama biz bu kitapta ar saysn tanmlamak icin baska bir y ontem kullanaca gz
(bkz. B ol
um 6).
Alstrmalar
5.28. Eger limx f (x) = limx g(x) = ise, limx (f (x) + g(x)) = esitli gini
kantlayn.
5.29. Eger limx f (x) = ve g snrlysa, limn (f (x) + g(x)) = esitli
gini kantlayn.

5.30. Onsav 5.16 ve cor:liminf1yi a = icin kantlayn.
5.31. Asa
gdaki limitleri bu b
ol
umdeki yontemleri kullanarak bulun.
3x4 + 4x + 2 6x2 + 4x + 2
lim , lim ,
x 6x3 + 1 x 6x3 + 1
3x + 4x + 2
3
5x2 + 4x + 2
lim , lim
x 4x3 + 1 x 10x2 + 1
5.32. limx exp x = ve limx exp(x) = 0 esitliklerini kantlayn.
5.33. Asa
2 exp x 3 2 exp x 3
lim lim ,
x 5 exp x + 7 x 5 exp 2x + 7
2 exp(x) 3 4 exp 3x exp x
lim , lim
x 5 exp(x) + 7 x 7 exp 3x + exp 2x
2
12
5.34. limx2 x3x
3 3x2 limitini bulun.
5.35. Asa
gdaki limitleri bulun:
x3 27 x3 8x2 + 9x + 18
lim , lim ,
x3 x3 x3 x2 5x + 6
exp x exp 3 exp 2x exp 6
lim , lim .
x3 x3 x3 x3
5.36. a herhangi bir say olsun.

(a + x)3 a3
lim
x0 x
limitini bulun.
5.37. Asa
x3 27 8x2 + 9x + 18 3x3 27 (2x2 + 9x + 18)3

lim , lim , lim , lim .
x 7x + 4 x x3 5x + 6 x 5x3 + 2x 3 x x6 5x2 + 6
5.38. Asa
x3 27 8x2 + 9x + 18 3x3 27 x
lim , lim , lim , lim ,
x 7x + 4 x x 5x + 6 x 5x3 + 2x 3 x |x|
3
( )( 2 )
(2x2 + 9x + 18)3 3x2 27 5x 7
lim , lim ,
x x6 5x2 + 6 x 5x3 + 2x 3 2x 3
( ) ( 2 )
3 x1 x+1 3x + 1 2x 5
lim + 2 , lim ,
x x2 x x +1 x x2 3x + 3
( )
3x + 1 2x2 5
lim .
x x2 3x + 3
5.39. Asa
x3 27 x3 27 3x2 17 x2 1
x0+ 7x x0 7x x3 x3 + 27 x3 x3 27
114
5.40. Asa

9+x3 (8 x)1/3 2
lim , lim exp x2 , lim ,
x0 x x0 x0 x
exp(2x) 1
lim , lim ( x + 34 x), lim ((x 5)1/3 x1/5 ).
x0 exp x 1 x x
5.41. Asa
1 1 x x
x1+ x2 1 x1 x2 1 x1+ x2 1 x1 x2 1
5.42. Asa
lim exp x, lim exp x, lim x exp x,
x x x
1 1
lim x exp x, lim exp , lim exp .
x0 x0+ x x0 x
5.43. Asa
exp x exp x exp x
lim , lim , lim (n N)
x x x x2 x xn
(Eksponansiyel b uy ume tabirinin mensei bu limittir.)
{ x2
eg er x > 0 ise
5.44. f (x) = x olarak tanmlansn. x, sonsuza, eksi sonsuza, 0+ ya ve
3x e ger x 0 ise
0 ye giderken f nin limitlerini bulun.
5.45. n bir dogal say olsun. limx xn exp x limitini bulun.
5.46. Asa
x
lim exp(exp x), lim exp(exp x), lim exp(1/ exp(1/x)), lim .
x x x x0 sin x
5.3 Monoton Fonksiyonlar, Limit ve S

ureklilik

Ornek 5.24te, eger f : (a, b) R s urekliyse limxa+ f (x) limitinin olmaya-
bilecegini gorm
ustuk. Burada eger fonksiyon monotonsa (s urekli olmasna bile
gerek yok) her seyin yolunda gidecegini gorecegiz.
Bir I R k umesi u zerine tanmlanms artan bir f : I R fonksiyonu
d
usu
nelim. Orne gin soyle bir sey:
x, tanm kumesinin u stsnrna (soldan tabii ki) gittiginde, fonksiyonun sonlu

ya da sonsuz bir limiti olmas - her zaman dogru olmasa da - makul bir
ongor
ud
ur. Asagda aklmza hemen gelen olas dort durum gor unuyor:
5.3. Monoton Fonksiyonlar, Limit ve Sureklilik
115
Artan bir fonksiyonun, x, tanm k umesinin u

stsnrna gittiginde, sonlu ya da
sonsuz bir limiti var mdr ve varsa bu limit nedir?
Her ne kadar yukardaki sekillerde fonksiyonlar s urekli gibi gorunse de,
fonksiyonlarn surekli olmalarna pek gerek yok sanki. Fonksiyon s urekli de
olsa s
ureksiz de olsa, limit olmal gibi...
Teorem 5.20. A R ve a = sup A olsun. Eger f artansa limxa f (x) =
sup f (A) olur.
Kant: Sonuc 4.15in kantnn bir benzerini yapacagz. Nitekim o kantta
ann ve sup f (A)nn sonlu saylar oldugunu neredeyse hic kullanmamstk.
b = sup f (A) olsun. Eger b sonluysa, Teorem 4.13 u g(x) = b sabit fonksiyo-
nuna uygularsak limxa f (x) b esitsizligini elde ederiz. Eger b sonsuzsa bu
esitsizlik elbette dogru. Simdi rastgele bir c d icin c < f (x) olur. Teorem 4.13 u bu sefer A (d, ) k
umesi u zerinde
tanmlanms g(x) = c sabit fonksiyonuna uygularsak c limxa f (x) elde ede-
riz. Bu esitsizlik her c < b icin dogru oldugundan, b limxa f (x) esitsizligini
buluruz.
Sonu c 5.21. I R, a R {} ve f : I R monoton artan bir fonksiyon
olsun.
i. Eger a, Inn soldan yogunlasma noktasysa
lim f (x) = sup {f (x) : x I, x < a}

xa
olur. (Eger a = ise a = olsun.)

116
ii. Eger a, Inn sagdan yogunlasma noktasysa
lim f (x) = inf {f (x) : x I, a < x}

xa+
olur. (Eger a = ise a+ = olsun.)

Kant: Birinci onermeyi kantlamak yeterli, ikincisi benzer. Iy ada keserek,
yani I yerine (, a) I k
umesini alarak sup I = a varsaymn yapabiliriz.
Bu durumda sonuc Teorem 5.20de verilmistir.
Benzer bir sonuc, elbette azalan fonksiyonlar icin de gecerlidir.
c I R ve f : I R monoton bir fonksiyon olsun.
{
( +) f (c) eger c, Inn sagdan yogunlasma noktas degilse
f c =
limxc+ f (x) eger c, Inn sagdan yogunlasma noktasysa
{
( ) f (c) eger c, Inn soldan yogunlasma noktas degilse
f c =
limxc f (x) eger c, Inn soldan yogunlasma noktasysa
tanmlarn yapalm. f monoton artan ise

( ) ( )
Jf (c) = f c+ f c
f monoton azalan ise ( ) ( )

Jf (c) = f c f c+
olarak tanmlanr. Jf (c) saysna f nin cdeki s
cramas denir.
Elbette f nin bir c noktasnda s urekli olmas demek, aynen Jf (c) = 0
demektir (Teorem 5.7 ve Sonuc 4.4). Bundan da hemen su ilginc olgu ckar:
Sonuc 5.22. Monoton bir fonksiyon sadece (sonlu ya da sonsuz ) saylabilir
sayda noktada s
ureksiz olabilir.
5.3. Monoton Fonksiyonlar, Limit ve Sureklilik
117
Kant: I R ve f : I R (mesela) artan bir fonksiyon olsun.
D = {c I : f fonksiyonu cde s
ureksiz}
olsun. Her c D icin Ic = (f (c ), f (c+ )) olsun. Ic ack bir aralktr ve

uzunlugu Jf (c) > 0 oldugundan bosk ume degildir. Ayrca iki farkl c1 , c2 D
icin, Ic1 ve Ic2 ayrk aralklardr. Oysa Rde saylabilir sayda ayrk ack aralk
olabilir1 .
Birazdan bir aralk u
zerinde tanml kesin monoton bir fonksiyonun tersinin
de s
urekli oldugunu kantlayalm. Once bir onsav:
Onsav 5.23. I R ve f : I R monoton bir fonksiyon olsun. Eger f (I)

da bir aralksa f s
ureklidir.
Birinci Kant: Su basit olguyu kullanacagz: Bos olmayan ack bir J aralgyla
bir K aralgnn kesisimi ya bosk
umedir, ya sonsuzdur, ya da K tek bir nok-
tadan olusur.
Gerekirse f yerine f fonksiyonunu alarak, genelligi bozmadan f nin artan
oldugunu varsayabiliriz.
Diyelim f fonksiyonu c I noktasnda s ureksiz. O zaman f (c ) < f (c+ )
olur. f artan bir fonksiyon oldugundan (f (c ), f (c+ )) ack aralgyla f (I)
aralgyla en fazla f (c) noktasnda kesisebilir. Eger kesisim tek bir noktaysa,
birinci paragrafta soyledigimiz geregince, f (I) tek bir noktadan olusuyor de-
mektir, yani f sabit bir fonksiyondur. Bundan boyle
(f (c ), f (c+ )) f (I) =
varsaymn yapalm. f (c) f (I) [f (c ), f (c+ )] oldugundan,
[f (c ), f (c+ )] f (I) = {f (c)}
olur. Dolaysyla f (c) her iki aralgn da uc noktalarndan biridir (birinin sag
uc noktasysa, digerinin sol uc noktas olmaldr ve tam tersi). f (c), f (I)nn
uc noktas oldugundan, f nin monotonlugundan ya I (, c] ya da I
[c, ) oldugu ckar. Diyelim ikinci sktayz; dolaysyla f (c ) = f (c) olur.
Bu durumda, f artan oldugundan, f (I) [f (c), ) olur. Varsaymmzdan
f (c) = f (c ) < f (c+ ) elde ederiz. Simdi, [f (c ), f (c+ )] f (I) = {f (c)} =
{f (c)} esitliginden, f (I) = {f (c)} ckar, ki bu da f sabit fonksiyon demektir.
I (, c] skk da benzerdir.
Ikinci Kant2 : f (c ) < t < f (c+ ) olsun. Eger c tanm k umesinin soldan
yogunlasma noktas degilse, f (c) = f (c ) < t olur. Aksi durumda, bir x < c
1
Bos olmayan her ack aralktan kesirli bir say secersek, ayrk ack aralk saysnn kesirli
say saysndan fazla olamayaca gn g
or
ur
uz.
2
Bu kant ve yukardaki kant temizledi uye tesekk
gi icin Yusuf Unl urler.
118
vardr ve f (x) f (c ) < t olur. Demek ki her iki durumda da f (x) < t ve
x c esitsizliklerini saglayan bir x I bulduk. Benzer sekilde t < f (y) ve
c y esitsizliklerini saglayan bir y I bulunur. Demek ki
t [f (x), f (y)] f (I).
Bu, her t (f (c ), f (c+ )) icin dogru oldugundan,
(f (c ), f (c+ )) f (I),
yani (f (c ), f (c+ )) = (f (c ), f (c+ ))f (I) olur. Ama (f (c ), f (c+ ))f (I)
{f (c)}. Demek ki (f (c ), f (c+ )) {f (c)}, bir celiski.
Teorem 5.24. I bir aralk ve f : I R kesin monoton ve s urekli bir fonksi-

yon olsun. O zaman J = f (I) bir aralktr ve f : I J fonksiyonunun tersi
olan g : J I fonksiyonu s
ureklidir.
Kant: Teorem 3.10a gore J bir aralktr. Ayrca g de kesin monotondur. Bir
onceki onsava gore g s
ureklidir.
Sonu c 5.25. I bir aralk ve f : I R birebir ve s

urekli bir fonksiyon olsun.
O zaman J = f (I) bir aralktr ve f nin tersi olan g : J I fonksiyonu
s
ureklidir.
Kant: Sonuc 3.11e gore f kesin monotondur. Teorem 3.10a gore J bir
aralktr. Teorem 5.24e gore g s
ureklidir.
Tanm kumesi bir aralk olan kesin monoton fonksiyonlar saylabilir birkac
noktada s
ureksiz olabilirler ama ters fonksiyonlar her yerde surekli olmak
zorunda:
Sonuc 5.26. I bir aralk ve f : I R kesin monoton bir fonksiyon olsun.

O zaman f nin tersi olan g : f (I) I fonksiyonu s
ureklidir.
Kant: Her seyden once gnin oldugunu gorelim. Ardndan gnin de monoton

oldugunu gorelim. Simdi sonuc Onsav 5.23den hemen ckar.
6. S
urekli Fonksiyon
Almak
Genisletmek ve Us
6.1 S
urekli Fonksiyon Genisletmek
[N4, Bol
um 3.1]de, her q kesirli says ve her a pozitif gercel says icin, adna
ann q u kuvveti denilen ve aq diye yazlan bir say tanmlamstk. (aq
unc
saysnn varlg, Aradeger Teoreminden de ckar, bkz. Alstrma 3.14.)
q Z iken, aq , ilkokuldan beri bildigimiz kuvvet almayd. q = 1/2 iken de

aq saysn yllar oncesinden ogrenmistik: a1/2 = a, yani ann karekok u.
3/5
Demek ki, ornegin ( 2) diyebir saynn varl
gn - tam olarak hesapla-

yamasak da - biliyoruz, ancak ( 2) 2 diye, hatta 2 2 diye bir saynn varlgn

henuz bilmiyoruz cunku bir gercel saynn 2 gibi kesirli olmayan bir kuvvetini
simdiye kadar hic tanmlamadk1 . I ste bu bol
umde pozitif bir gercel saynn
gercel bir kuvvetini almay ve cok daha fazlasn ogrenecegiz.
Yapacagmz is aslnda oldukca basit. Eger a > 0 ve r herhangi birer gercel
sayysa ve (qn )n kesirli say dizisi rye yaknsyorsa, o zaman ar says (aqn )n
dizisinin limiti olacak, yani (tanm geregi)
ar = lim aqn
n
olacak.
a R>0 , sabit bir say olsun. f : Q R fonksiyonu
f (q) = aq
olarak tanmlansn. (Aslnda f fonksiyonu degerlerini R>0 k umesinde alr; ama

bunun onemi olmayacak.) f yi Rden Rye giden (aslnda R>0 k umesine giden
ve gene surekli olan) bir fonksiyona genisletmek istiyoruz. Bunu yapmak icin
dort olguya ihtiyacmz olacak:
1
Bu dedigimiz tam do gru degil; [N4, B
ol
um 20.1]de u
s alma kitabn sonunda ek olarak
tanmlanmst. Ama Yusuf Unl un un kaleme ald
g o bol
um, ikincisini elinizde tuttu
gunuz
bu analiz ciltlerinin dsnda de
gerlendirilmeli.
120 6. Surekli
Almak
Fonksiyon Genisletmek ve Us
1. f (q) = aq form uyle tanmlanms f : Q R s

ul urekli bir fonksiyondur.
2. Eger (qn )n , terimleri kesirli saylar olan bir Cauchy dizisiyse, (f (qn ))n
de bir Cauchy dizisidir. (Her s urekli fonksiyonun bu ozelligi olmayabilir; bkz.
Ornek 1.9. Bu ozelligi olan s

urekli bir fonksiyona Cauchy-s urekli denir ve Ca-
uchy s urekli fonksiyonlar s ureklidirler. Bkz. Bol
um 4.6.)
3. Q, Rde yogundur, yani herhangi iki gercel say arasnda kesirli bir say
vardr. Bunun bir baska esdeger ifadesi, her gercel sayya yaknsayan bir kesirli
say dizisinin varlgdr.
cu
U ncu onermenin dogrulugunu [N4, Teorem 2.13] ve [N4, Teorem 8.7]den
biliyoruz, ama ilk iki onermenin kantlanmas gerekiyor. Gereksinecegimiz dor-
d
unc u onerme ise teorem adn fazlasyla hakediyor:
Teorem 6.1. A, Rnin yogun bir altk umesi ve f : A R s urekli bir fonksi-
yon olsun. Ayrca terimleri Ada olan her Cauchy dizisinin imgesi de bir Ca-
uchy dizisi olsun, yani f Cauchy-s urekli olsun. O zaman, g|A = f esitliginin
saglandg bir ve bir tane g : R R s urekli fonksiyonu vardr. Ayrca eger
r herhangi bir gercel sayysa ve terimleri Adan olan (an )n say dizisi rye
yaknsyorsa, o zaman
g(r) = lim f (an )
n
olur.
A, Rde yo gun demek, Rnin herhangi iki farkl elemannn arasnda

Adan bir eleman var demektir; ya da her x R ve her > 0 icin |x a| <
esitsizligini saglayan bir a A eleman var demektir; ya da verilmis her gercel
sayya yaknsayan terimleri Adan secilmis bir say dizisi var demektir.
Bir sonraki sekil teoremi gorsellestiriyor.
Teoremin kant bu bolumun sonuna kadar s

urecek.
Teoremdeki g fonksiyonunun (eger varsa) bir tane oldugunu kantlamak
pek zor degil, hemen kantlayalm:
Teorem 6.2. Eger Rden Rye giden iki s urekli fonksiyon Rnin yogun bir
altk
umesinde birbirlerine esitse, o zaman bu iki fonksiyon her yerde esittir.
Kant: Eger g1 ve g2 , Rden Rye giden iki s

urekli fonksiyonsa ve Rnin yogun
umesinde birbirlerine esitlerse, o zaman g1 g2 olarak tanmlanan h
bir altk
6.1. Surekli
Fonksiyon Genisletmek 121
fonksiyonu Rden Rye giden ve Rnin yo gun bir altk

umesinde sabit 0 degeri
alan bir fonksiyondur. hnin R u zerinde sabit 0 degeri aldgn kantlamak
yeterli.
umeye A diyelim. a R, herhangi bir gercel
hnin 0 degeri aldg yogun altk
say olsun. A, Rde yogun oldugundan, terimleri Ada olan ve limiti a olan bir
(an )n dizisi vardr. h surekli oldugundan,
( )
h(a) = h lim an = lim h(an ) = lim 0 = 0
n n n
olur (bkz. Teorem 3.1).

f (q) = aq fonksiyonunun kantlamaya soz verdigimiz ilk iki ozelligini ka-
ntlamay bir sonraki altbol
ume brakp Teorem 6.1in kantna giriselim.
Teorem 6.1in Kant: x R olsun. A, Rde yogun oldugundan, terim-
leri Ada olan ve xe yaknsayan bir (an )n dizisi vardr. (an )n dizisi yaknsak
oldugundan bir Cauchy dizisidir. Varsayma gore (f (an ))n de bir Cauchy di-
zisidir, dolaysyla bu dizinin Rde bir limiti vardr. g fonksiyonunun xteki
degerini,
(1) g(x) = lim f (an )

n
olarak tanmlamak istiyoruz. Ama bunu yapmadan once,
lim f (an )
n
degerinin, xe yaknsayan (an )n dizisinin seciminden bagmsz oldugunu, sa-

dece ve sadece xe gore degistigini kantlamamz gerekiyor; yani terimleri A
umesinden olan (an )n ve (bn )n Cauchy dizilerinin Rdeki limitleri esitse (li-
k
mitler xe esitse), o zaman
lim f (an ) = lim f (bn )

n n
esitliginin dogru oldugunu kantlamalyz, cu

nk
u aksi halde vermek istedigimiz
(1) tanm gecersiz olur. (Dikkat, kantn burasnda bir hinlik var.) Nitekim,
(an )n ve (bn )n dizisi Rde ayn limite yaknsadklarndan,
a 0 , b 0 , a1 , b 1 , a 2 , b 2 , a3 , b 3 , . . .
dizisi de bu limite yaknsar [N4, Alstrma 8.10]; dolaysyla bu yeni dizi de bir
Cauchy dizisidir. Varsayma gore,
f (a0 ), f (b0 ), f (a1 ), f (b1 ), f (a2 ), f (b2 ), . . .

122 6. Surekli
Almak
dizisi de bir Cauchy dizisidir ve dolaysyla Rde bir limiti vardr. Bu dizi-
nin altdizileri olan (f (an ))n ve (f (bn ))n dizileri de zorunlu olarak bu limite
yaknsarlar (bkz [N4, Teorem 8.2]).
Demek ki
g(x) = lim f (an )
n
tanm gecerli bir tanmdr, bu tanm, (an )n dizisine gore degil, sadece xe gore
degisir. g|A = f esitligi, a A icin an = a tanmn yaparsak,
g(a) = lim f (an ) = lim f (a) = f (a)

n n
esitligi sayesinde bariz oldugundan, is, gnin s

urekli oldugunu kantlamaya kal-
d. Kantlayalm. x R verilmis olsun. gnin xte s urekli oldugunu kantlaya-

cagz. Once su sav kantlayalm:
Sav. x R ve > 0 verilmis olsun. Oyle bir > 0 says vardr ki eger a A
says |x a| < esitsizligini saglyorsa, o zaman |g(x) f (a)| < esitsizligi
de saglanr.
Savn Kant: xi sabitleyelim. Diyelim sav yanls. O zaman oyle bir > 0
says vardr ki, her n > 0 dogal says icin,
hem |x an | < 1/n hem de |g(x) f (an )|
esitsizliginin saglandg bir an A says bulunur. Ama o zaman da Ann

(an )n dizisi xe yaknsar ama g(x) = limn f (an ) olmaz. Bu da gnin tan-
myla celisir. Sav kantlanmstr.
Simdi gnin s
urekli oldugunu kantlayabiliriz.
Birinci Kant: x R olsun. (xn )n , xe yaknsayan herhangi bir dizi olsun.
limn g(xn ) = g(x) esitligini kantlayacagz. Boylece Teorem 3.1e gore gnin
s
urekliligi kantlanms olacak. Bir n gostergecini sabitleyelim. Sava gore, her
k > 0 tamsays icin oyle bir > 0 says vardr ki, eger a A says |xn a| <
esitsizligini saglyorsa, o zaman
1
|g(xn ) f (a)| <
k
esitsizligi de saglanr. Ayrca, A yogun oldugundan,
{ }
1
|xn an,k | < min ,
k
esitsizligini saglayan bir an,k A says vardr. Dolaysyla
1
|g(xn ) f (an,k )| <
k
6.1. Surekli
Fonksiyon Genisletmek 123
olur. Simdi (an,n )n dizisine bakalm. |xn an,n | < 1/n oldugundan, yani
1 1
xn < an,n < xn +
n n
oldugundan, Sandvic Teoremine (4.14) gore,
lim an,n = x
n
olur. Bundan ve gnin tanmndan da
g(x) = lim f (an,n )

n
yandan |g(xn ) f (an,n )| < 1/n, yani

ckar. Ote
1 1
f (an,n ) < g(xn ) < f (an,n ) +
n n
oldugundan, gene Sandvic Teoremine (Teorem 4.14) gore,
lim g(xn ) = lim f (an,n ) = g(x)

n n
elde edilir. Teorem 6.1 kantlanmstr.

gnin S ureklili
ginin Ikinci Kant: x R ve > 0 olsun. > 0, Savdaki
gibi olsun, ama says icin degil de /2 icin secilmis olsun, bir baska deyisle
eger a A eleman |x a| < esitsizligini saglyorsa, o zaman

|g(x) f (a)| <
2
esitsizligi saglansn. Her y (x /2, x + /2) eleman icin,
|g(x) g(y)| <
esitsizligini kantlayarak teoremin kantn bitirmek istiyoruz. Diyelim bu dogru

degil. O zaman

|x y| <
2
ve
|g(x) g(y)|
esitsizliklerini saglayan bir y eleman vardr. Diyelim,
g(y) g(x) + .
(Bkz. asagdaki sekil. Diger durumun kant benzerdir.)

124 6. Surekli
Almak
O zaman, eger a A says, ynin en fazla /2 kadar yaknndaysa,

|x a| |x y| + |y a| < + =
2 2
oldugundan,

|g(x) f (a)| <
2
esitsizligi saglanmal, dolaysyla,

f (a) < g(x) + < g(x) + g(y)
2
olmal. Ama o zaman da,
( ) ( )
|g(y) f (a)| = g(y) f (a) > g(y) g(x) + g(x) + g(x) + =
2 2 2
olur. Demek ki her a A says icin, eger

|y a| <
2
ise,

|g(y) f (a)|
2
esitsizligini kantladk. Bu da gnin tanmyla bariz bir celiskidir. Teorem 6.1
ikinci kez kantlanmstr.
Alstrmalar
6.1. f ve g fonksiyonlar Teorem 6.1deki gibi olsunlar.
i. f sabit fonksiyonsa gnin de sabit oldu gunu kantlayn.
ii. f snrl bir fonksiyonsa gnin de snrl oldu
gunu ve snrlarn de
gismedi
gini kantlayn.
iii. f artansa gnin de artan oldu gunu kantlayn.
Almaya Dogru
6.2. Gercel Saylarda Us 125
6.2 Almaya Do
Gercel Saylarda Us gru
Simdi en sona braktgmz ilk iki onermeyi kantlayalm (bkz. sayfa 120).
Teorem 6.3. a R0 sabit bir say olsun. f : Q R0 fonksiyonu f (q) = aq
olarak tanmlansn. O zaman
i. f sureklidir.
ii. Eger (qn )n , terimleri kesirli saylar olan bir Cauchy dizisiyse, (f (qn ))n de
bir Cauchy dizisidir.
Teorem 6.1 ve 6.3 sayesinde, her a R>0 ve her b R icin, ab olarak
gosterilen, daha once bildigimiz g
uc alma fonksiyonuyla uyumlu olan ve bye
gore s
urekli bir fonksiyona sahip oluruz.
Teorem 6.3 un Kant: Eger a = 0 ya da a = 1 ise her sey bariz. Bundan
boyle a = 0, 1 olsun.
urekli oldugunu varsayalm. p Q, herhangi bir kesirli
i. Bir an icin f nin 0da s
say olsun. f nin pde de s urekli oldugunu gosterecegiz. > 0 olsun. f nin 0da
urekli oldugunu varsaydgmzdan, oyle bir > 0 vardr ki, eger |q| < ise,
s

|1 aq | = |a0 aq | = |f (0) f (q)| <
ap
aq@aq olur. Simdi q Q kesirli says, |q p| < esitsizligini saglasn. O
zaman,

|f (p) f (q)| = |ap aq | = ap ap+(qp) = ap |1 aqp | <
olur, yani f , pde de s ureklidir. Demek ki f nin 0da surekli oldugunu kantla-
mak yeterli.
Eger a = 1 ise, f , sabit 1 fonksiyonu oldugundan elbette s ureklidir. Bundan
boyle ann 1 olmadgn varsayalm.
Bir an icin, eger a < 1 ise f nin s
urekli oldugunu bildigimizi varsayalm. O
zaman a > 1 ise de f nin s urekli oldugunu gosterelim. a > 1 ve b = 1/a olsun.
O zaman b < 1 olur. Demek ki, varsayma gore,
g(q) = bq
olarak tanmlanan g : Q R>0 fonksiyonu s yandan,

ureklidir. Ote
( )q
q 1 1 1
f (q) = a = = q =
b b g(q)
oldugundan, yani f = 1/g oldugundan, f de s ureklidir (bkz. Teorem 2.11).

Demek ki bundan boyle 0 < a < 1 esitsizliklerini varsayabiliriz. Varsayalm. Bu
varsaymdan dolay f fonksiyonu azalan bir fonksiyondur [N4, Teorem 3.8.vi].
126 6. Surekli
Almak
f nin 0da s urekli oldugunu kantlamamz gerektigini anmsatalm. Meshur

> 0 verilmis olsun. Oyle bir > 0 bulacagz ki, eger q kesirli says |q| <
esitsizligini saglyorsa, |1 aq | < olacak. u 1den k ucu
k almann hicbir
mahsuru olamaz; oyle yapalm. Demek ki
0 < 1 < 1.
Diledigimiz y once pozitif kesirli q saylar icin bulacagz (ve bulacagmz bu

ya 1 diyecegiz). u
zerine yukarda yaptgmz varsaymdan dolay,
lim (1 )n = 0
n
olur. Dolaysyla bir u N dogal says icin,
(1 )u < a
olur. 1 = 1/u olsun ve q kesirli says 0 q < 1 esitsizliklerini saglasn.

Demek ki,
1 < a1/u = a1 < aq
ve dolaysyla
|1 aq | = 1 aq < .
Bu durumda istedigimiz gibi bir 1 bulduk. (Bir baska deyisle f nin 0n sa-
gnda s
urekli oldugunu kantladk.)
Simdi negatif kesirli saylar icin bir 2 > 0 bulacagz. > 0 oldugundan,
lim (1 + )n =
n
olur. Dolaysyla, oyle bir N vardr ki,

1
< (1 + )N
a
olur. 2 = 1/N olsun. q negatif kesirli says, q = |q| < 2 esitsizligini saglasn.
O zaman,
1 < 1 < aq = (1/a)q < (1 + )N q = (1 + )q/2 < 1 +
olur [N4, Teorem 3.8], yani
1 < aq < 1 + ,
yani |1 aq | < olur.

Son olarak, = min{1 , 2 } olsun. Eger q, |q| < esitsizligini saglayan
herhangi bir kesirli sayysa, q negatif de olsa, pozitif de olsa,
|aq a0 | = |aq 1| <

Alma
olur, yani f fonksiyonu 0da s

ureklidir.
ii. Simdi, (qn )n bir Cauchy dizisi olsun. (f (qn ))n dizisinin de bir Cauchy dizisi
oldugunu gosterelim. a = 0, 1 varsaymn yapabiliriz.
(qn )n bir Cauchy dizisi oldugundan snrldr [N4, Teorem 7.10]. Demek ki
(f (qn ))n dizisi de snrldr [N4, Teorem 3.8.vi ve vii]. Bu snr 0dan (ve elbette
sonsuzdan) uzak oldugundan, yani (f (qn ))n dizisi 0a yaknsayamayacagndan

(Neden? Ipucu icin sayfa 129deki grafiklere bakn) (f (qn ))n ve (1/f (qn ))n
dizilerinden biri Cauchy dizisiyse, digeri de Cauchy dizisidir [N4, Alstrma
7.59]. Dolaysyla a (0, 1) varsaymn yapabiliriz. Boylece f azalan bir fonk-
siyon olur [N4, Teorem 3.8.vi]. (f artan bir fonksiyon olsayd da pek bir sey
degismezdi, benzer kant isi gorur.)
> 0 olsun. Her n icin f (qn ) < A olsun. f fonksiyonu 0da s urekli oldugun-
dan, oyle bir > 0 vardr ki, eger q Q says |q| < esitsizligini saglyorsa,
o zaman

|f (q) 1| = |f (q) f (0)| <
A
olur. (qn )n bir Cauchy dizisi oldugundan, oyle bir N vardr ki, her n, m > N
icin, |qn qm | < olur. Simdi hesap yapalm: n, m > N icin,
|f (qn ) f (qm )| = |aqn aqm | = aqm |aqn qm 1| = aqm |f (qn qm ) 1|

A|f (qn qm ) 1| < A =
A
elde ederiz. Bu da (f (qn ))n dizisinin Cauchy oldugunu gosterir. Teorem ta-
mamyla kantlanmstr.
6.3 Alma
Gercel Saylarda Us
Teorem 6.1in ve yukarda yaptklarmzn sonucunu ckaralm.
Sonu c 6.4. a > 0 bir gercel sayysa, her q Q icin fa (q) = aq esitligini
saglayan bir ve bir tane s urekli fa : R R>0 fonksiyonu vardr. Eger r her-
hangi bir gercel sayysa ve (qn )n kesirli say dizisi rye yaknsyorsa, o zaman
fa (r) says (fa (qn ))n dizisinin limitidir, yani
fa (r) = lim fa (qn )

n
olur.
Kant: Teorem 6.1 ve 6.3ten hemen ckar.
Sonuc 6.4te var oldugu soyleyen fa fonksiyonunun bir r gercel saysndaki
imgesini ar olarak yazacagz. Demek ki,
ar = lim aqn .
n
128 6. Surekli
Almak
Her r > 0 icin 0r saysn 0 olarak tanmlayalm.

ar says a u
ssu r olarak okunur ve bu t ur fonksiyonlara ussel fonksi-
yonlar ad verilir. Elbette eger r Q ise, [N4, Altbol um 3.1]de tanmlanan
aq ile bu bolumde tanmlanan aq ayn anlama gelirler. Bu kantn bir ozetini
Teorem 11.1de bulabilirsiniz.
Sonuc 6.4ten oldukca kolay bicimde, her r R icin exp r = er esitligi ckar
(bkz. Teorem 11.1).

Ussel fonksiyonlarnn tahmin edilen (ve ilk ve orta ogretimde sorgulanma-
dan kabul ettirilen) ozellikleri vardr. Bu ozellikleri teker teker kantlayalm.
B ut
un bu ozellikler kesirli saylarda tanmlanan u s alma fonksiyonunun ozel-
liklerinden ve gercel saylarda tanmlanan u s alma fonksiyonunun tanmndan
ckacaktr.
Sonu c 6.5. Her a, b > 0 ve her r, s gercel saylar icin su

ozellikler dogrudur.
i. ar+s = ar as .
ii. a0 = 1r = 1.
iii. 1/ar = ar .
iv. (ar )s = ars .
v. (ab)r = ar br ve (a/b)r = ar /br .
vi. Eger a > 1 ise r 7 ar fonksiyonu artandr, a < 1 ise azalandr.
vii. Eger a = 1 ise r 7 ar fonksiyonu R ile R>0 arasnda bir eslemedir.
viii. 0 < r ve a r ve a br .
x. Eger a > 1 ise limx ax = , eger a < 1 ise limx ax = 0 olur.

Sonucu birazdan kantlayacagz. Once, cesitli a > 0 saylar icin f (x) = ax
fonksiyonlarn grafigini cizelim:
Alma
Altbol
um 11.3te grafiklerin gercekten boyle oldugunu gosterecegiz.
Kant: (rn )n ve (sn )n , srasyla rye ve sye yaknsayan kesirli say dizileri
olsun. Kantta yukardaki fa yazlmn kullanmak yararl olacak:
fa (r) = ar .
fa fonksiyonunun surekli oldugunu ve esitliklerin r ve s kesirli say olduklarnda

dogru olduklarn kullanacagz [N4, Teorem 3.8].
i. Hesap ortada:
fa (r)fa (s) = lim fa (rn ) lim fa (sn ) = lim fa (rn )fa (sn )
n n n
( )
= lim fa (rn + sn ) = fa lim (rn + sn ) = fa (r + s)
n n
olur. Her esitligin neden dogru oldugunu okur kurcalamaldr.

ii ve iii. Kant okura braklmstr. Aynen yukardaki gibi ele alnmal.

iv. Once snin bir dogal say oldugunu varsayalm. O zaman, (i)e gore (s
u
zerine tumevarmla), ars = (ar )s olur, yani bu durumda esitlik dogrudur.
Simdi s pozitif bir kesirli say olsun. u, v, pozitif dogal saylar olmak u
zere
s = u/v yazalm. O zaman, yukardaki paragrafa gore,
(ars )v = arsv = aru = (ar )u
olur, yani
ars = (ar )u/v = (ar )s .
Demek ki s, pozitif bir kesirli say iken de esitlik dogru. Esitligin her kesirli
say icin dogru oldugu (ii) ve (iii)ten ckar.
Simdi s bir gercel say olsun. O zaman,
ars = fa (rs) = fa (r lim (sn )) = fa ( lim (rsn )) = lim fa (rsn )

n n n
r s
= lim far (sn ) = far (s) = (a )
n
olur. (Her admn neden dogru oldugunu kontrol edin l

utfen.)
v. Dogrudan hesap:
(ab)r = lim (ab)rn = lim arn brn = lim arn lim brn = ar br .
n n n n
Ikinci esitlik icin bunu ve (iv)

u kullanacagz:
( ) ( )r
(a/b)r = ab1 = ar b1 = ar br = ar (br )1 = ar /br .
r
vi. a > 1 olsun. r s olsun. O zaman r ve sye yaknsayan (rn )n ve (sn )n

dizilerini her n icin
rn sn
130 6. Surekli
Almak
olacak bicimde secebiliriz ve, a > 1 oldugundan,
fa (r) = lim fa (rn ) lim fa (sn ) = f (s)

n n
elde ederiz. Eger a < 1 ise kant benzerdir.

vii. a > 1 varsaymn yapalm. O zaman,
lim an =
n
oldugundan,
lim an = 0
n
olur. b R>0 herhangi bir say olsun. O zaman n ve m dogal saylar icin,
am < b < an
esitsizlikleri saglanr. Aradeger teoremine gore belli bir x icin b = ax olur.

Demek ki fa ortendir.
Simdi fa nn birebir oldugunu kantlayalm. ar = as olsun ama r = s olsun.
Diyelim r < s.
r<p<q<s
esitliklerini saglayan p ve q kesirli saylarn secelim. (vi)dan dolay
ar ap < aq as = ar
elde ederiz. Bir celiski.

viii. a 1 tanmn yapalm ve
(qn )n dizisini belli bir q < r kesirli saysndan buy
uk secelim. O zaman [N4,
Teorem 3.8.vi]e gore 1 = 1 < c < c olur. Limit alarak 1 < cq cr buluruz.
q q qn
Demek ki (i) ve (ii)ye gore 1 < cr = br /ar , yani ar 1 varsaymn yapalm. Onerme, limn an = esitliginden ve
(vi)dan ckar. a < 1 durumu icin 1den b uy
uk olan 1/ay ele aln ve birinci
ksmdan yararlann.
Alstrmalar
6.2. r R, sabit bir say olsun. g(x) = xr kuralyla tanmlanms g : R>0 R>0 fonksiyonu-
nun s
urekli oldugunu g osterin. g ne zaman bir eslesmedir?
6.3. r > 0 sabit bir say ve (xn )n yaknsak dizi olsun.
( )r
lim xrn = lim xn
n n
esitli
gini kantlayn.
6.4. Bernoulli Esitsizlikleri 131
6.4. r R \ {0} sabit bir say olsun. (xn )n , sonsuza raksayan bir dizi olsun.
lim xrn =
n
esitli
gini kantlayn.
6.5. E ger a > 1 ise, limx ax = 0, eger a < 1 ise, limx ax = esitliklerini kantlayn.
1/x
6.6. limx x limitini bulun.
6.7. [N4, Teorem 19.1]i kesirli p saylarndan gercel p saylarna genellestirin, yani su teoremi
kantlayn:
Teorem 6.6. p gercel bir say olsun. O zaman,

1
ip
i=1
serisi p > 1 ise yaknsaktr, aksi halde raksaktr.

Eger p > 1 ise, 1
i=1 ip says (p) olarak yazlr. fonksiyonu Riemann zeta fonksi-
yonu olarak bilinir ve matematikte ( ozellikle saylar kuramnda) cok
onemlidir.
6.4 Bernoulli Esitsizlikleri

Artk pozitif bir a gercel saysnn baska bir r gercel says icin rinci u
ss
un
u al-
r
masn bildigimize gore (yani a saysnn anlamn bildigimize gore), Ber-
noulli e sitsizlikleri adyla bilinen ve ileride cok yararl olacak olan onemli
esitsizlikleri aradan ckarabiliriz2 .
Teorem 6.7 (Bernoulli). Eger x 1 ve [0, 1] ise
(1) (1 + x) 1 + x.
Eger x > 1 ve
/ [0, 1] ise
(2) (1 + x) 1 + x.
Ayrca eger = 0, 1 ise (1) ve (2)de esitlik sadece x = 0 icin m

umk
und
ur.
Birinci Kant: [N4, Teorem 3.26]da a1 , . . . , an 0 ise,
a1 + + an
(AGn ) n
a1 an
n
esitsizligini ve esitligin ancak ve ancak a1 = . . . = an ise olabilecegini kantla-
mstk. Bu esitsizlik kantmzda onemli olacak.
2
Bu esitsizlikleri [N4, Altb
ol
um 3.3]te de ele almstk. Ileride, Sonuc 12.4de ayn sonucu
hemen hemen ayn kantla ama biraz daha temiz bir bicimde kantlayaca gz.
132 6. Surekli
Almak

Once (1)i nn kesirli say oldugu durumda kantlayalm. x 1 ve
1 m < n tamsaylar icin = m/n olsun. (AGn )yi kullanarak hesaplayalm:

(1 + x) = (1 + x)m/n = n (1 + x)m = n (1 + x)m 1nm
m(1 + x) + (n m) n + mx m
= = 1 + x = 1 + x.
n n n
Esitlik sadece 1 + x = 1 ise, yani x = 0 ise m
umk undur.
Simdi (1)i bir gercel say oldugunda kantlayalm. gercel saysna
yaknsayan herhangi bir (qn )n kesirli say dizisi icin, r says,
r = lim rqn
n
olarak tanmlanmst. (0, 1) oldugundan qn kesirli saylarn da (0, 1) ara-

lgnda secebiliriz. Boylece,
(1 + x) = lim (1 + x)qn lim (1 + qn x) = 1 + x

n n
olur. Simdi esitligin sadece x = 0 icin gecerli olabilecegini kantlayalm. Bu

amacla < q < 1 esitsizliklerini saglayan bir q kesirli says secelim. /q < 1
oldugundan,

(1 + x)/q 1 + x
q
esitsizligini biliyoruz. Kesirli saylar icin esitligin sadece x = 0 icin dogru
oldugunu bildigimizden (kantn ilk paragraf), eger x = 0 ise,
( )q

(1 + x) 1 + x < 1 + x

q
olur. Birinci ksmn kant bitmistir.
Sra (2)ye geldi. Eger x 1 ise sol taraf pozitif, sag taraf negatif olamaz
ve bu durumda onerme bariz. Bundan boyle x > 1 varsaymn yapalm.
Diyelim > 1. Teoremin biraz once kantladgmz birinci ksmn x yerine
xe ve yerine 1/ (0, 1) saysna uygulayalm. O zaman,
1
(1 + x)1/ 1 + x = 1 + x

olur ve esitlik ancak x, yani x = 0 ise gecerli olur. Her iki tarafn da nc
kuvvetini alrsak,
(1 + x) (1 + x)
olur ve teorem kantlanr.

Simdi < 0 varsaymn yapalm. Oyle bir n > 1 dogal says bulalm ki,
0 < < n olsun. Demek ki 0 < /n < 1. Teoremin birinci ksmna gore,

(1 + x)/n 1 x
n
6.4. Bernoulli Esitsizlikleri 133
olur ve esitlik ancak x = 0 ise dogrudur. Demek ki,

1
(1 + x)/n 1 + x.
1 n x

n
tarafn da ninci kuvvetini alrsak, n > 1 oldugundan, bir onceki paragrafta
Iki
kantladgmzdan,
( )n
(1 + x) 1 + x 1 + x
n
elde ederiz. Teorem tamamen kantlanmstr3 .
Ikinci Kant: [N4][Teorem 6.7]de, her p Q kesirli says ve her 1 x

gercel says icin, eger 1 p ise 1 + px (1 + x)p ve eger 0 < p < 1 ise
1 + px (1 + x)p oldugunu kantlamstk. Bu esitsizligi p yerine, r gercel
saysna yaknsayan (pn )n dizisinin terimlerine uygularsak ve n sonsuza gi-
derken esitsizliklerin limitini alrsak teoremin neredeyse tamam kantlanr.
Kalann kant bir onceki kantn son paragrafnda verilmistir.
Ornekler
6.8. 0 < < 1 ve x 1 ise
(x + 1) x x (x 1)
< x1 <

esitsizligini kantlayn.
Kant: Teorem 6.7ye g ore,
( ) ( )
1 1
1+ < 1 + ve 1 <1
x x x x
ckar. Bu esitlikleri x ile carparsak,
(x + 1) < x + x1 ve (x 1) < x x1
elde edilir.
6.9. 0 < < 1 ve m < n dogal saylar ise ise
(n + 1) m n (m 1)
< m1 + (m + 1)1 + + n1 <

olur.
Kant: Bir
onceki problemi x yerine m, m + 1, . . . , n saylarna uygulayalm:
(m+1) m m (m1)

< m1 <
(m+2) (m+1) (m+1) m

< (m + 1)1 <
...
(n+1) n n (n1)

< n1 <
3
Bu teoremi ileride bir defa daha Sonuc 12.4 olarak kantlayaca kant cok benzer
gz. Iki
olacak ama ikincisi daha temiz olacak.
134 6. Surekli
Almak
ve bu esitsizlikleri altalta toplayalm. Sag ve sol taraflardaki sadelestirmelerden sonra

aynen istenen esitsizlikleri buluruz.
6.10. Eger
1 1 1
x= 3
+
3
+ + 3
4 5 1.000.000
ise, xin tamksmn bulun.
Kant: Yukardaki problemde m = 4, n = 1.000.000 ve = 2/3 alrsak,
1.000.0012/3 42/3 1.000.0002/3 32/3

< 41/3 + 51/3 + + 1.000.0001/3 <
2/3 2/3
buluruz. Sol taraf icin:
1.000.0012/3 42/3
= 3
(1.000.0012/3 42/3 ) > 32 1.000.0002/3 32 42/3
2/3 2
= 3
2
10.000 23 24/3 = 15.000 3 54 > 15.000 4 = 14996
esitsizli
gini kullanalm. Sa
g taraf icin,
1.000.0002/3 32/3
= 3
32/3 ) = 23 10.000 32 32/3
(10.000
2/3 2
= 15.000 23 3 9 < 15.000 23 2 = 14.997
esitsizli
gini kullanalm. B
oylece 14.996 < x < 14.997 buluruz ve [x] = 14.996 olur.
6.5 Almann S
Us ureklili
gi
umde x 7 xr fonksiyonlarnn s
Bu altbol urekli olduklarn kantlayacagz.
Teorem 6.8. R0 k umesinden Rye giden f (x) = xr kuralyla belirlenmis u

s
alma fonksiyonu s
ureklidir.
Kant: xr = 1/xr oldugundan, x 7 xr ve x 7 xr fonksiyonlarndan biri

s ureklidir. Boylece, gerekirse r yerine r alarak, r > 0
urekliyse, digeri de s
varsaymn yapabiliriz. Eger n = [r] N ve s = r n [0, 1) ise, xr = xn xs
oldugundan ve x 7 xn fonksiyonu s urekli oldugunu bildigimizden (n bir dogal
say cu
nku), r yerine s alarak, r (0, 1) varsaymn yapabiliriz.
Fonksiyonun once 0da s urekli oldugunu kantlayalm. > 0 olsun. =
1/r olsun. Eger 0 x < ise xr < r = olur. Demek ki fonksiyon 0da
s
urekliymis.
Simdi fonksiyonun 1de s urekli oldugunu kantlayalm. Gene bir > 0

alalm. Oyle bir > 0 bulacagz ki, |x 1| < , yani 1 < x < 1 + icin
|xr 1| < olacak. y 1/2den k ucu
k secmeye sozvererek 1/2 < x varsaymn
yapabiliriz. O zaman Teorem 6.7yi x 1e uygulayarak
xr 1 + r(x 1)
elde ederiz. Eger x 1 ise, bundan
|xr 1| = xr 1 r(x 1) = r|x 1|

Almann Sureklili
6.5. Us
gi 135
ckar ve y /rden (ve 1/2den) k

ucu
k almann yettigini gor
ur
uz. Eger x < 1
ise, 1/x > 1 oldugundan, (1/x)r = 1/xr saysn 1e istedigimiz kadar yaklas-
trabiliriz. Bu sefer y
1 1
1 < 2 ise r 1 <
x x
olacak bicimde (ve elbette sozverdigimiz gibi 1/2den k
ucu
k) secelim. Simdi
eger 1 x < ise,
1
1 < < 2
x x
ve dolaysyla
1
1<
xr
olur; buradan da
1 xr < xr <
ckar. Demek ki fonksiyon 1de s urekliymis.
Simdi fonksiyonun rastgele bir a > 0 saysnda surekli oldugunu gosterelim.
( x )r

|xr ar | = ar 1
a
oldugundan ve bir onceki paragrafta xa saysn 1e yeterince yakn alarak
( x )r

1
a
saysn istedigimiz kadar k
ucu
ltecegimizi gord
ugu
m
uzden, fonksiyon ada da
s
urekli olur. Daha ayrntl olmak gerekirse, verilmis bir icin 1 > 0 says,
|x 1| < 1 ise |xr 1| < /ar
esitsizligi saglanacak bicimde secilsin. = 1 a olsun. Eger |xa| < = 1 a ise,

|x/a 1| < 1 ve dolaysyla |(x/a)r 1| < /ar olur; buradan da |xr ar | <
ckar.
Sonu c 6.9. a A R ve f : A R fonksiyonu ada s urekli olsun. Ayrca

f nin bir > 0 icin A (a , a + ) komsulugunda negatif olmadgn varsa-
yalm. Son olarak r > 0 olsun. O zaman f r : A(a, a+) R fonksiyonu
s
ureklidir.
Kant: Teorem 6.8den ve Teorem 2.21den ckar.

Ksm II
Fonksiyonlarda Yaknsaklk
137
7. Fonksiyon Dizilerinin
Noktasal Yaknsamas
X herhangi bir k ume olsun. Mesela X R olabilir (ama olmayabilir de).

Fonk(X, R) ya da ksaca Fonk(X), Xten Rye giden fonksiyonlar k umesini
simgeleyecek. Fonk(X) k umesi u
zerine toplama ve carpma islemleri vardr: Iki
fonksiyonu toplamak ya da carpmak icin, fonksiyonlarn degerleri toplanr ya
da carplr. Bu islemlere fonksiyonlarn noktasal toplam ya da noktasal
carpm ad verilir. Ayn sekilde fonksiyonlar birbirinden ckarabiliriz ve bir
fonksiyonu sabit bir gercel sayyla carpabiliriz.
Ornek 7.1. X = R ve f (x) = x2 , g(x) = x + 1 ise, (f g)(x) = f (x)g(x) = x2 (x + 1) ve

ger r R ise (rf )(x) = r f (x) = rx2 olur.
(f + g)(x) = x2 + x + 1 olur. Ayrca e
Her n dogal says icin bir fn : X R fonksiyonu, yani Fonk(X) k umesinin

bir (fn )n dizisi verilmis olsun. O zaman her x X icin ayr bir (fn (x))n
say dizisi elde etmis oluruz. Her x X icin bu (fn (x))n say dizisinin bir
limiti olabilir ya da olmayabilir. Diyelim her x X icin (fn (x))n say dizisinin
bir limiti var. xe gore degisebilecek bu limite f (x) diyelim. Boylece, (fn )n
fonksiyon dizisinden bir f : X R fonksiyonu elde ederiz.
f fonksiyonunun bu (fn )n fonksiyon dizisinin limitini oldugunu soylemek her-

halde kabul edilir bir tanm olur. Oyle de yapacagz. Tek farkla ki, limit
140 7. Fonksiyon Dizilerinin Noktasal Yaknsamas
yerine noktasal limit soz unu kullanmay yegleyecegiz cu

nk
u ilerde fonksiyon
dizileri icin daha dogal bir limit kavram bulacagz.
Bicimsel tanm verelim: X herhangi bir k ume olsun. Xten Rye giden
bir (fn )n fonksiyon dizisi verilmis olsun. Eger her x X icin (fn (x))n say
dizisinin bir limiti varsa, o zaman, (fn )n fonksiyon dizisinin, her x X icin,
f (x) = lim fn (x)

n
olarak tanmlanan f : X R fonksiyonuna noktasal yaknsad g ve f nin

(fn )n fonksiyon dizisinin (noktasal) limiti oldugu soylenir. Bu durumda,
f = lim fn
n
ya da
p
f = lim fn
n
yazlr. Esitligin u
st
undeki p, Ingilizce noktasal anlamna gelen pointwise soz-
c
ugunun psidir.
Bir (fn )n fonksiyon dizisinin noktasal limiti varsa, bu limit elbette biricik-
tir.
Boylece Fonk(X) k umesinde (asln sorarsanz oldukca ilkel) bir yaknsaklk

kavram tanmlams olduk. (Ilerde cok daha iyisini yapacagz.)

Hemen birkac ornek verelim. Orneklerimizde X hep Rnin bir altk umesi
olacak ama daha once de dedigimiz gibi oyle olmak zorunda degil.
Ornekler
7.2. X = R ve fn (x) = x/n olsun. Her x R icin,
x
lim fn (x) = lim =0
n n n
olur. Demek ki (fn )n fonksiyon dizisinin limiti sabit 0 fonksiyonuymus. fn fonksiyon-
larnn grafikleri asa
gda. Giderek yataylasyorlar ve en sonunda f = 0 fonksiyonuna
yaknsyorlar.
141
7.3. X = [0, 1] ve fn (x) = xn olsun. O zaman,

{
0 ger x = 1 ise
e
lim fn (x) =
n 1 e
ger x = 1 ise
olur. Demek ki (fn )n fonksiyon dizisinin limiti,

{
0 e ger x = 1 ise
f (x) =
1 e ger x = 1 ise
form
ul
uyle tanmlanan f fonksiyonudur.
Bu ornekte, fn fonksiyonlarnn her birinin s

urekli ama f fonksiyonunun (1 noktasnda)
s
ureksiz olduguna dikkatinizi cekeriz. Demek ki s
urekli bir fonksiyon dizisinin noktasal
limiti s
urekli olmak zorunda olmayabilir. Bu da oldukca rahatsz edici bir durum.
7.4. X = R ve
x x2 xn
fn (x) = 1 + + + +
x! 2! n!
p
olsun. O zaman, exp fonksiyonun tanmna g ore, limn fn (x) = exp x olur. Benzer
sonuc, gene tanmlardan dolay sin ve cos fonksiyonlar icin de gecerlidir:
n
x2i+1 n
x2i
sin x = lim (1)i , cos x = lim (1)i .
n
i=1
(2i + 1)! n
i=1
(2i)!
7.5. Her n > 0 do

gal says icin
(2n2 + n 1)x + 3n 5
fn (x) =
n2
p
olsun. O zaman, limn fn (x) = 2x olur.
7.6. f : R R herhangi bir fonksiyon olsun. n N icin fn : R R so
yle tanmlansn:
{
f (x) ger |x| n ise
e
fn (x) =
0 aksi halde
p
O zaman limn fn = f olur. Demek ki her fonkiyon snrl fonksiyonlarn noktasal
limiti olarak yazlabilir.
7.7. Her fonksiyonun periyodik fonksiyonlarn noktasal limiti olarak yazlabilece
gini kantla-
yn.
142 7. Fonksiyon Dizilerinin Noktasal Yaknsamas

Ornek 7.3de surekli bir fonksiyon dizisinin noktasal limitinin s urekli olma-
yabilecegini gorduk. Daha once de dedigimiz gibi bu oldukca rahatsz edici

bir sey. Ilerde fonksiyonlarn yaknsamas kavramyla hafifce oynayarak bu ra-
hatsz edici seyden kurtulacagz ve duzg un yaknsaklk olarak adlandrlan
yepyeni bir yaknsama kavramyla s urekli bir fonksiyon dizisinin limiti s urekli
olacak.
Asagdaki teoremin kant cok basittir, benzer esitliklerin say dizileri icin
gecerli olmasndan kaynaklanr.
Teorem 7.1. X, herhangi bir k ume olsun. (fn )n ve (gn )n , Xten Rye giden
iki fonksiyon dizisi ve r R olsun. Eger
p p
lim fn = f ve lim gn = g
n n
ise, (fn + gn )n , (rfn )n ve (fn gn )n fonksiyon dizilerinin de noktasal limitleri

vardr ve
p
limn (fn + gn ) = f + g,
p
limn rfn = rf
ve
p
lim (fn gn ) = f g
n
esitlikleri saglanr. Ayrca eger her x X icin g(x) = 0 ve gn (x) = 0 ise,
(fn /gn )n fonksiyon dizisinin de noktasal limiti vardr ve
fn p f
lim =
n gn g
esitligi saglanr.
Alstrmalar
7.8. X = [0, 1] ve fn (x) = nx(1 x)n olsun. O zaman limn fn noktasal limitinin sabit 0
fonksiyonu oldugunu kantlayn. fn (1/n) > 1/6 esitsizli
gini kantlayn.
7.9. X = R ve her n < 0 do gal says icin,
{
n e
ger 0 < x < 1/n ise
fn (x) =
1 yoksa
olsun. O zaman,
lim fn = 1
n
olur (yani limit, sabit 1 fonksiyonudur.)
7.10. X = R ve her n > 0 do gal says icin,
{
n ger 0 x < 1/n ise
e
fn (x) =
1 yoksa
olsun. O zaman, (fn )n dizisinin limiti var mdr?
143
7.11. fn : [0, 1] R so
yle tanmlansn:
2
n x ger 0 x < 1/2n ise
e
fn (x) = 2n n2 x ger 1/2n x < 2/n ise
e

0 ger 2/n x 1 ise.
e
Bu fonksiyonlarn grafiklerini cizin. (Asa

gda!) Fonksiyonlarn limitinin sabit 0 fonksi-
yonu oldu
gunu kantlayn.
Son alstrmada da gor

ulecegi u
zere, fonksiyonlarn noktasal yaknsamas pek
mutlu bir kavram degil: Maksimum degerleri sonsuza gidebilen bir fonksiyon
dizisi noktasal olarak 0a yaknsayabiliyor.
8. Fonksiyon Dizilerinin
Duzg
un Yaknsamas
8.1 Tanm ve Ornekler

Ilk
Bir onceki bol umde bir fonksiyon dizisinin bir baska fonksiyona noktasal yakn-
samasnn ne demek oldugunu gord uk. Tanm anmsatalm cu nk
u bu tanm
hafifce degistirerek cok daha g
ucl
u bir fonksiyon dizisi yaknsamas kavram
elde edecegiz:
X herhangi bir k ume ve Xten Rye giden bir (fn )n fonksiyon dizisi verilmis
olsun. Eger her x X icin (fn (x))n say dizisinin bir limiti varsa, o zaman,
(fn )n fonksiyon dizisinin, her x X icin,
f (x) = lim fn (x)

n
olarak tanmlanan f : X R fonksiyonuna noktasal yaknsad g ve f nin

(fn )n fonksiyon dizisinin noktasal limiti oldugu soylenir. Bu durumda,
p
f = lim fn
n
yazlr. Bir baska deyisle, (fn )n fonksiyon dizisinin limiti olan limn fn fonk-
siyonu, her x X icin,
( )
lim fn (x) = lim fn (x)
n n
olarak tanmlanmstr.
Tanm biraz daha acacak olursak, bir (fn : X R)n fonksiyon dizisinin
bir f : X R fonksiyonuna yaknsamas icin, her x X ve her > 0 icin oyle
bir N olmal ki, her n > N icin,
|fn (x) f (x)| <
olsun.
146 8. Fonksiyon Dizilerinin Duzg
un Yaknsamas
Bunu simgesel olarak yazalm:

p
f = lim fn
n
esitligi, aynen,
(x X) ( > 0) N (n > N ) |fn (x) f (x)| <
anlamna gelir.
Buradaki N says xe ve a gore degisir. Zaten yukardaki matematiksel
uldeki sralamada da N ifadesi
form
(x X) ( > 0)
ifadesinden sonra gelir. Yani her x X ve her > 0 icin, istenen kosulu sag-
layan ayr bir N olabilir. Bu bagmllg gostermek icin bazen N yerine Nx,
yazlr.
N nin a gore degismesi olagan cu
nk
u ne de olsa k
ucu
ld
ukce
|fn (x) f (x)| <
esitsizligini saglamak, yani fn (x)nin f (x)e kadar yakn olmasn saglamak

guclesir: Genelde kucu
ld
ukce bu esitsizligin saglandg n saysn b
uy
utmek
gerekir. Pek ender durumlarda N , dan bagmszdr.
N nin xe gore degismesi de olagan bulunabilir. Nitekim x degistikce
|fn (x) f (x)| <

yandan bazen de gecikmez, baz du-
esitsizliginin saglanmas gecikebilir. Ote
rumlarda, hatta oldukca sk rastlanan baz durumlarda, belli bir N den b
uy
uk
n saylar icin
|fn (x) f (x)| <
esitsizligi her x X eleman icin saglanr. Orne
gin her n icin fn = f ise, yani
(fn )n dizisi sabit bir diziyse bu kesinlikle boyle olur; ama bundan cok daha
heyecanl ornekler gorecegiz. Bu durumda, (fn : X R)n fonksiyon dizisinin
f : X R fonksiyonuna d uzg un yaknsad g soylenir ve
u
lim fn = f
n
yazlr. (Esitligin u
st
undeki u harfi, Ingilizce d
uzg
un demek olan uniform soz-
c
ugu
nun usudur.)
Duzgun yaknsaklgn bicimsel tanm soyle:
( > 0) N (x X) (n > N ) |fn (x) f (x)| < .

8.1. Ilk Tanm ve Ornekler 147
Bu formul
u bir onceki form ulle karslastrmakta ve x X simgelerinin
nereden nereye gectigini gozlemlemekte yarar vardr.
Duzg
un yaknsaklg sozle ifade edelim: Eger her > 0 icin, her n > N ve
her x X icin,
|fn (x) f (x)| <
esitsizliginin saglandg xten bagmsz bir N says varsa, (fn )n fonksiyon di-
zisinin f fonksiyonuna d uzg
un yaknsad g soylenir.
Duzg un yaknsaklgn noktasal yaknsaklktan su onemli ayrm var. D uz-
gun yaknsaklkta, (fn (x))n dizileri f (x) saylarna ayn hzla yaknsarlar.
Oysa noktasal yaknsaklkta yaknsama hz xe gore degisebilir. Dolaysyla
duzg un yaknsaklk, noktasal yaknsaklktan cok daha g ucl
u bir kavramdr.
Yakn zamanda avantajlarn gorecegiz. Noktasal yaknsamak, d uzg
un yakn-
saklktan cok daha kolaydr: Bir fonksiyon dizisi d uzg un yaknsaksa ayn za-
manda noktasal yaknsaktr ama bunun tersi dogru degildir:
Teorem 8.1. Eger (fn )n fonksiyon dizisinin f fonksiyonuna d

uzg
un yakns-
yorsa noktasal da yaknsar.
Kant: Bu kadar acklamadan sonra bu teoremin ayrca bir kanta ihtiyac

oldugunu sanmyoruz: Eger bir N her x icin isimize yaryorsa, elbette her x
icin bu N isimize yarar!
Duzg
un yaknsaklk kavramn geometrik olarak da ifade edebiliriz ve boy-
lece kavram biraz daha sezgisellestirebiliriz. (fn )n fonksiyon dizisi f ye d
uzg
un
yaknsasn. > 0 verilmis olsun. O zaman yeterince b uyuk nler ve her x icin,
|fn (x) f (x)| < ,
esitsizligi yani
f (x) < fn (x) < f (x) +
esitsizlikleri saglanr. Bir baska deyisle, yeterince b

uy
uk nler icin fn fonksi-
yonlar f ile f + arasndadr. Sekil asagda.
un Yaknsamas
Demek ki (fn )n fonksiyon dizisinin f ye d uzgun yaknsamas icin yeter ve gerek

kosul, her > 0 icin, fn fonksiyonlarnn bir zaman sonra f ile f + seridinin
icine girmesidir.
Boylece Fonk(X) k umesi uzerine daha g ucl
u (yani gerceklesmesi daha zor
olan) bir yaknsaklk kavram daha tanmlams olduk. Bu yeni yaknsaklk
kavram Xin elemanlarna teker teker odaklanmaktan ziyade X k umesini bir
b ut
un olarak ele alyor.
Birazdan ornekler verecegiz (gecen bolum un orneklerinin ust
unden gece-
cegiz) ama once bunca acklamadan sonra cok bariz olmas gereken bir de su
teoremi aradan ckaralm:
Onsav 8.2. Y X iki k ume olsun. (fn )n , Xten Rye giden bir fonksiyon
dizisi olsun. Eger (fn )n dizisi f fonksiyonuna duzg
un yaknsyorsa, o zaman
(fn|Y )n fonksiyon dizisi f|Y fonksiyonuna d uzg
un yaknsar.
Kant: Eger bir N her x X icin isimize yaryorsa, elbette bu N her x Y

icin de isimize yarar!
Birazdan gorecegimiz u zere (ornekleri boldur zaten) bu teoremin tersi
yanlstr, yani (fn )n dizisi f fonksiyonuna noktasal yaknsasa ve (fn|Y )n fonk-
siyon dizisi f|Y fonksiyonuna d uzgun yaknsasa ve hatta Y bir bicimde Xte
yogun olsa bile (fn )n dizisi f fonksiyonuna d uzg
un yaknsamayabilir.
Alstrmalar
8.1. X = Y Z olsun. (fn )n , Xten Rye giden bir fonksiyon dizisi olsun. E ger (fn|Y )n
ve (fn|Z )n fonksiyon dizileri d
uzg
un yaknsaksa, (fn )n fonksiyon dizisinin de duzg
un
yaknsak oldugunu kantlayn.
8.2. E
ger X sonluysa, noktasal yaknsak her fonksiyon dizisinin duzgun yaknsak oldu gunu
kantlayn.
Gelelim orneklere. Bir onceki bol

umun orneklerindeki noktasal yaknsak-
lklarn duzg
un yaknsaklk olup olmadklarn irdeleyecegiz. Eger dizi duzg
un
yaknsak degilse, fonksiyonlarn tanm k umesi olan Xin oyle (olabildigince
genis) bir Y altk
umesini bulacagz ki Y ye kstlanms fonksiyon dizisi d
uzg
un
yaknsak olsun.
Ornekler
8.3. X = R ve fn (x) = x/n olsun. Ornek 7.2de bu dizinin noktasal limitinin sabit 0 fonksi-
yonu oldu gunu gord
uk. Bakalm d uzg
un yaknsaklk var m?
Teorem 8.1e g ore fonksiyon dizisi ancak sabit 0 fonksiyonuna d uzgun yaknsayabilir.
Zaten bu bir sonraki sayfada cizdi gimiz fonksiyon grafiklerinden de bariz bicimde gor
u-
l
uyor.
Eger fn fonksiyonlarnn grafiklerine bakarsak d uzg
un yaknsaklgn olmadgn hissede-
riz: Belli ki x b
uyud
ukce (fn (x))n yani (x/n)n dizisi 0a yaknsamakta gecikiyor, ya da
so
yle acklayalm: fn ler hicbir zaman sabit 0 fonksiyonunun (, ) seridine girmiyor.
Bunu bicimsel olarak kantlayalm.

oyle bir N var ki her n > N ve her x R icin,

= 1 olsun. Diyelim
|fn (x) 0| < = 1,

x
yani n < 1, yani |x| < n. Ama bu son esitlikten daha sacma bir sey olamaz! Her x
saysnn mutlak degeri elbette nden kucu
k de
gildir. Demek ki d
uzgun yaknsaklk yok.
Ama simdi fn fonksiyonlarn snrl bir aral ga kstlayalm, diyelim bir A > 0 icin,
fonksiyonlar [A, A] aralgna kstladk. Bakalm neler olacak... Bu fonksiyonlara gn
diyelim:
gn = fn|[A,A] .
(gn )n fonksiyonlar dizisinin sabit 0 fonksiyonuna d uzgun yaknsad
gn kantlayaca
gz.
Bunun b oyle oldu
gu asa
gdaki sekilden de anlaslyor: Fonksiyonlar sadece [A, A] ara-
l
gna kstland
gndan (A cok b uyuk bile olsa), gn fonksiyonlar (n yeterince b uy
uk
alnd
gnda) (, ) seridine girer. Bunu bicimsel olarak kantlayalm simdi.

> 0 verilmis olsun. Oyle gz ki, her n > N ve her x [A, A] icin,
bir N bulaca
|gn (x) 0| < ,
yani
x
< ,
n
yani
|x|
<n

un Yaknsamas
olacak. Bu son esitsizli

gin yeterince buy
uk nler icin sa
gland
gn g
ormek pek o kadar
zor degil, cu u her x [A, A] icin |x| < A, dolaysyla e
nk ger nyi n > A/ olacak
bicimde alrsak istedi
gimizi elde ederiz.
Daha da bicimsel kant verelim: > 0 verilmis olsun.
A
N>

esitsizli
gini sa
glayan herhangi bir do
gal say secelim,
orne
gin,
[ ]
A
N=

olsun. O zaman her n > N do

gal says icin, A

< N + 1 n ve

x |x| A
|gn (x) 0| = = <
n n n
olur. Kantmz tamamlanmstr.
Teorem 8.2den dolay fn fonksiyonlarnn Rnin herhangi snrl bir altk
umesine kst-
lanmslar sabit 0 fonksiyonuna d uzg
un yaknsar.
{
0 ger x = 1 ise
e
lim fn (x) =
n 1 e
ger x = 1 ise
olur. Demek ki (fn )n fonksiyon dizisinin noktasal limiti,

{
0 e 1 ise
ger x =
f (x) =
1 e
ger x = 1 ise
form
uluyle tanmlanan f fonksiyonudur. Dolaysyla (fn )n fonksiyon dizisi ancak bu f
fonksiyonuna duzg
un yaknsayabilir.
Yaknsakl gn d
uzgun olmad gn kantlayaca
gz. Yukardaki sekilden de bunun anlasl-
mas lazm. Belli ki 1 mzkclk yapyor. f nin 1de ald
g 1 de
geri yuz
unden, kucu
k bir
icin, fn fonksiyonlar hicbir zaman f merkezli kalnl gndaki seride girmiyor. Bunu
bicimsel olarak kantlayalm.
Bu sefer = 1/2 alalm. Diyelim oyle bir N var ki her n > N ve her x [0, 1] icin,
1
|fn (x) f (x)| < =
2

olsun. O zaman her n > N ve her x [0, 1) icin de,
1
|fn (x) f (x)| < = ,
2
yani
1
xn = |xn | <
2
ozel bir hali olarak, her x [0, 1) icin
olur. Bunun
1
xN +1 <
2
olur. Ama bu do gru olamaz, cu u g(x) = xN +1 fonksiyonu s
nk ureklidir ve x, (soldan) 1e
dogru giderken bu fonksiyonun limiti 1dir:
lim xN +1 = 1.
x1
Dolaysyla 1e yeterince yakn xler icin xN +1 says 1e cok yakn olmal, yani 1/2yi
asmal. Demek ki (fn )n fonksiyon dizisi d uzg un yaknsayamaz.
S
imdi bir
onceki ornekte yapt
gmza cok benzer bir sey yapalm. C
ok k
ucu
k ama pozitif
gndan Rye yollayaca
bir says secelim ve fonksiyonlarmz [0, 1] aral gmza, [0, 1 ]
gndan Rye yollayalm. Bu durumda fonksiyon dizisinin sabit 0 dizisine d
aral uzgun
yaknsadgn kantlayabiliriz.
Bu, yukardaki sekilden de anlaslyor. 1 < 1 oldu gundan, nyi yeterince b

uy
uk
secersek, fn fonksiyonlar (, ) seridinin icine girerler.

Nitekim, > 0 olsun. Oyle bir N bulaca gz ki her n > N ve her x [0, 1 ] icin,
xn = |fn (x) 0| < olacak. xn (1 )n oldu gundan, her n > N icin
(1 )n <
esitsizli
gini sa
glamak yeterli. B
oyle bir N bulmak m
umk
un m
ud
ur? Evet! C
unk
u
01<1
oldu
gundan,
lim (1 )n = 0
n
esitli
gi gecerlidir, yeterince b uk her n says, (1 )n < esitsizli
uy gi sa
glanr.
un Yaknsamas
8.5. X = R ve
x x2 xn
fn (x) = 1 ++ + +
1! 2! n!
olsun. O zaman, exp fonksiyonun tanmna gore,
lim fn (x) = exp x

n
olur. Demek ki,

p
lim fn = exp .
n
Peki d
uzg
un yaknsaklk var m? Yok! Nitekim e
ger xi pozitif alrsak,
xn+1
exp x fn (x) 0
(n + 1)
olur ve > 0 ve n N ne olursa olsun, bu say x cok b uy

uk alnd
gnda u asar.
yandan (daha
Ote onceki iki
ornekte de oldu ger fn fonksiyonlarn Rnin snrl
gu gibi), e
bir altkumesine kstlarsak, o zaman yaknsaklk d uzgun olur.
Okurun bu asamada bunu kantlamaya calsmasnda b uy
uk yarar vardr. Bolum 9da
kuvvet serileriyle ilgili cok daha genel bir sonuc kantlayaca gmzdan, bunun kantn
ileriye sarktyoruz.
Alstrmalar

8.6. Ornek 8.4teki (fn )n dizisinin (0, 1) ack aralgnda d
uzg
un yaknsak olmad gn kant-
layn.

8.7. Ornek 8.5teki (fn )n dizisinin snrl her aralkta exp fonksiyonuna duzgun yaknsadgn
kantlayn.
8.8. fn (x) = xn /n olsun ve fn yi [1, 1] kapal aral gnda tanml bir fonksiyon olarak gore-
lim. (fn )n dizisinin sabit 0 fonksiyonuna d uzg un yaknsad
gn kantlayn.
8.9. fn : (0, 1) R fonksiyonu,
1
fn (x) =
1 + nx
kuralyla tanmlanms olsun. (fn )n fonksiyon dizisinin sabit 0 fonksiyonuna noktasal
yaknsadgn ama d
uzg
un yaknsamad gn kantlayn.
8.10. fn : [0, ) R fonksiyonu,
x
fn (x) =
1 + nx
kuralyla tanmlanms olsun. (fn )n dizisinin sabit 0 fonksiyonuna d
uzg
un yaknsad
gn
kantlayn.
8.11. fn : R R fonksiyonu,
x2
fn (x) =
1 + nx2
kuralyla tanmlanms olsun. (fn )n dizisinin sabit 0 fonksiyonuna d
uzg
un yaknsad
gn
kantlayn.
8.12. fn : R R fonksiyonu,
x3
fn (x) =
1 + nx2
kuralyla tanmlanms olsun. (fn )n dizisinin her snrl k
umede d uzg
un yaknsad
gn
ama snrsz k
umeler u
zerinde duzgun yaknsamad gn kantlayn.
8.2. Duzg
un Duzg
Yaknsaklgn un
Tanm 153
8.13. X = < (R), Rnin sonlu altk ume olsun. x X icin |x|, xin
umelerinden olusan k
eleman saysn simgelesin ve
|x|
fn (x) =
n
p
tanmn yapalm. lim fn = 0 olur. (fn )n dizisi sabit 0 fonksiyonuna d
uzg
un yaknsarlar
m?
8.14. X = (N) ve x X icin
min x
fn (x) =
n
olsun. (fn )n dizisi d
uzg
un yaknsak mdr?
8.15. X = (N) ve x X icin
min{min x, 1}
fn (x) =
n
olsun. (fn )n dizisi d
uzg
un yaknsak mdr?

8.16. x X = < (R) icin x = rX r olsun ve

x
fn (x) =
n
p
uzg
un yaknsarlar
m?

8.17. x X = < (R>0 ) \ icin x = rX r ve max x = max{r : r X} olsun.

x
fn (x) =
n max x
p
uzg
un yaknsarlar
m?
8.2 D
uzg
un Yaknsakl
gn D
uzg
un Tanm
Bir onceki altbolumde bir fonksiyon dizisinin bir baska fonksiyona d
uzgun ya-
knsamasnn ne demek oldugunu gord uk. Bu altbolumde ayn kavramn daha
kullansl ve bircok anlamda daha dogru bir tanmn verecegiz.

Once duzg
un yaknsaklgn tanmn anmsatalm: X herhangi bir k ume ve
Xten Rye giden bir (fn )n fonksiyon dizisi verilmis olsun. Eger her > 0 icin,
her n > N ve her x X icin, |fn (x) f (x)| <
onermesini saglayan bir N says varsa, (fn )n fonksiyon dizisinin f fonksiyo-

nuna duzgun yaknsad g soylenir.
Bu tanmda,
|fn (x) f (x)| <
esitsizligi yerine
|fn (x) f (x)|
un Yaknsamas
esitsizligini almak bir sey degistirmez. Yani yukardaki tanmla su tanm ayn
anlama gelir: Eger her > 0 icin,
her n > N ve her x X icin, |fn (x) f (x)|

nuna d
uzgun yaknsad g soylenir.
Nitekim birinci tanmdaki kosul her > 0 icin saglanyorsa, elbette ikinci
tanmdaki kosul da her > 0 icin saglanr, cu
nk
u ne de olsa
|fn (x) f (x)| < |fn (x) f (x)|
onermesi dogrudur. Simdi ikinci tanmdaki kosulun her > 0 icin saglandgn
varsayalm ve birinci tanmdaki kosulun her > 0 icin saglandgn kantlaya-

lm. > 0 verilmis olsun. Ikinci tanm yerine /2ye uygulayalm: her n > N
ve her x X icin,

|fn (x) f (x)|
2
esitsizliginin saglandg bir N says vardr. Bu N says isimizi gor
ur: Her
n > N ve her x X icin,

|fn (x) f (x)|
2
esitsizligi, dolaysyla
|fn (x) f (x)| <
esitsizligi saglanr. Kantmz bitmistir.
Bu altbol umde yapmak istedigimiz icin ikinci tanm daha kullansl olacak.
Bundan boyle ikinci tanm kullanacagz.
Simdi su basit ama onemli gozlemi yapalm: Eger her x X icin,
|fn (x) f (x)|
esitsizligi gecerliyse, o zaman,
sup{|fn (x) f (x)| : x X}
esitsizligi de gecerlidir. Ve bunun ters istikameti de dogrudur: Eger bir n says

icin,
esitsizligi gecerliyse, her x X icin
|fn (x) f (x)|

8.2. Duzg
un Duzg
Yaknsaklgn un
Tanm 155
esitsizligi gecerlidir. Dolaysyla d

uzg
un yaknsaklgn tanmn soyle de vere-
biliriz: Eger her > 0 icin,
her n > N icin sup{|fn (x) f (x)| : x X}

nuna d uzgun yaknsad g soylenir.
Simdi,
||fn f || = sup{|fn (x) f (x)| : x X}
tanmn yapalm ve d
uzg
un yaknsaklgn son tanmndaki
ifadesi yerine ||fn f || sembolizmini kullanalm. O zaman d

uzg
un yaknsaklgn
tanm su sekle don
usu
r: Eger her > 0 icin,
her n > N icin ||fn f ||

nuna d uzg
un yaknsad g soylenir.
Elde etmek istedigimiz tanma adm adm yaklasyoruz... Normlara uymak
icin ufak bir degisiklik daha yapalm. Aynen ta en basta yaptgmz gibi
||fn f ||
ifadesi yerine
||fn f || <
ste hedefledigimiz yeni tanmn sondan bir onceki hali:
ifadesini alabiliriz. I
Eger her > 0 icin, her n > N icin,
||fn f || <
esitsizliginin saglandg bir N says varsa, (fn )n fonksiyon dizisinin f fonksi-

yonuna d uzgun yaknsad g soylenir.
Bu son kosulun ne dediginin farkna vardnz m? Bu kosul aynen,
lim ||fn f || = 0
n
diyor! Tek bir farkla ki ||fn f ||ler illa say olmak zorunda degiller, da
olabilirler. Eger sonsuz tane n icin ||fn f ||ler oluyorsa, o zaman bunlarn
limiti 0 olamaz ve d uzg
un yaknsaklk yoktur. Eger en fazla sonlu tane n icin
||fn f ||ler oluyorsa, o zaman ||fn f ||ler arasndan sonsuz olanlarn
ckarp geri kalan say dizisinin yaknsakl gna bakabiliriz.
Simdi tanmn son halini yazabiliriz:
un Yaknsamas
Tanm: X herhangi bir k ume ve Xten Rye giden bir (fn )n fonksiyon
dizisi verilmis olsun. Eger limn ||fn f || = 0 ise, (fn )n fonksiyon dizisinin
f fonksiyonuna d uzgun yaknsad g s
oylenir.
Son iki bol
umde isledigimiz ornekleri bu yeni tanm sgnda tekrar ele
alalm.

Ornekler
8.18. X = R ve fn (x) = x/n olsun. Ornek

8.3te bu dizinin noktasal limitinin sabit 0 fonksi-
yonu oldu
gunu ama dizinin d uzgun yaknsak olmad gn g
orduk. D
uzg
un yaknsamann
gn ||fn 0|| de
olmad gerlerini hesaplayarak gorelim:
{ x } { }
|x|
||fn 0|| = sup 0 : x R = sup : x R = .
n n
Demek ki (||fn 0||)n dizisi 0a yaknsamyor, hatta bir say dizisi bile de
gil. Dolaysyla
(fn )n dizisi 0a (ya da baska bir fonksiyona) d
uzgun yaknsayamaz.
S
imdi fn fonksiyonlarn bir A > 0 icin, [A, A] aral
gna kstlayalm. Bu fonksiyonlara
gn diyelim:
gn = fn|[A,A] .
Bu durumda (gn )n dizisinin sabit 0 fonksiyonuna d
uzg
un yaknsar, nitekim,
{ x } { }
|x| A
0 ||gn 0|| = sup 0 : x [A, A] = sup : x [A, A]
n n n
gundan limn ||gn 0|| = 0 olur.

oldu
{
0 ger x = 1 ise
e
lim fn (x) =
n 1 e
ger x = 1 ise
olur. (fn )n fonksiyon dizisinin noktasal limiti,

{
0 ger x = 1 ise
e
f (x) =
1 e
ger x = 1 ise
form
ul
uyle tanmlanan f fonksiyonudur. Ornek 8.4te f nin bu dizinin d
uzg
un limiti
olmad
gn kantlamstk. Ayn seyi
lim ||fn f ||
n
limitini hesaplayarak g osterelim. Tanm kumesini, [0, 1] yerine [0, 1) alp d

uzg
un ya-
knsakl
gn olmadgn gostersek de olur (bkz. Teorem 8.2). O zaman, (fn )n dizisinin
noktasal limiti sabit 0 fonksiyonu olur ve dolaysyla
lim ||fn 0||

n
limitinin olmadgn ya da olsa bile bu limitin 0 olmadgn kantlamamz gerekir. Nite-

kim,
||fn 0|| = sup{|xn 0| : x [0, 1)} = sup{|x|n : x [0, 1)} = 1
oldu
gundan,
lim ||fn 0|| = 1 = 0
n
8.3. Fonksiyonlarn Supnormu
157
olur ve (fn )n dizisi sabit 0 dizisine d

uzgun yaknsamaz.
S
imdi cok k
ucu
k ama pozitif bir says secelim ve fonksiyonlarmz [0, 1] aral
gndan
Rye yollayaca gmza, [0, 1 ] aral
gndan Rye yollayalm. Bu durumda fonksiyon di-
zisinin sabit 0 dizisine d
uzgun yaknsad gn kantlayabiliriz:
||fn 0|| = sup{|xn 0| : x [0, 1 ]} = sup{|x|n : x [0, 1 ]} = (1 )n
oldu
gundan,
lim ||fn 0|| = lim (1 )n = 0
n n
olur ve bu sefer (fn )n dizisi sabit 0 dizisine d
uzg un yaknsar.
8.20. X = R ve
x x2 xn
fn (x) = 1 + + + +
1! 2! n!
olsun. O zaman, exp fonksiyonun tanmna g ore,
lim fn (x) = exp x
n
olur. Demek ki,

p
lim fn = exp .
n
D
uzg
un yaknsaklgn olmad gn g
ostermistik. Bir daha gosterelim:
{ }

xm
||fn exp|| = sup {|fn (x) exp x| : x R} = sup :xR
m!
m=n+1
{ } { n+1 }
xm 0 x
sup :xR sup : x R = .
m=n+1
m! (n + 1)!
Kantmz bitmistir.
Ama snrl bir aralkta yaknsaklk d uzg
un olur. Bunun cok zor olmayan kantn okura
brakyoruz.
8.21. X ve Y birer k ume olsun. fn : X R fonksiyon dizisinin g : X R fonksiyonuna
d
uzgun yaknsadgn varsayalm. h : Y X herhangi bir fonksiyon olsun. O zaman
fn h : Y R fonksiyon dizisinin g h : Y R fonksiyonuna d uzg
un yaknsar.
Elbette, ne de olsa (fn )n dizisi icin bulunan N says, (fn h)n dizisi icin de ise yarar.
Bu altbol
umde bir fonksiyon dizisinin bir baska fonksiyona d uzgun yakn-
samasnn ikinci ve daha kullansl bir tanmn gord
uk. Bunun icin
||f || = sup{|f (x)| : x X} R0 {}
tanmna ihtiyac duyduk. Bu, onemli bir tanmdr, o kadar ki, uzerinde dur-
maya deger demek bile yeterince g uclu bir ifade degildir.
||f || ifadesi bazen kitaplarda ||f || olarak gecer; adna da f nin sup-
normu denir. Asagda s upnormun baz basat ozelliklerini ve Fonk(X) kume-
sinin ozel baz altk
umelerini gorecegiz.
8.3 Fonksiyonlarn S
upnormu
Bir f Fonk(X) fonksiyonu icin,
||f || = sup{|f (x)| : x X}
un Yaknsamas
tanmn yapalm. Elbette ||f ||, bir gercel say olabilecegi gibi da olabilir.
Yani ||f ||, R0 {} k
umesinin bir elemandr.

Ornekler
8.22. X = R ve f (x) = x ise, ||f || = olur.
yandan, X = R ve f fonksiyonu,
8.23. Ote
1
f (x) =
1 + x2
kuralyla tanmlanmssa, asa
gdaki grafikten de g
or
ulece zere, ||f || = 1dir.
gi u
8.24. Ama dikkat f (x) = x/(x + 1) ise de ||f || = 1 olur ama |f (x)| = 1 esitli
gini sa
glayan bir
x yoktur.
Teorem 5.15de R0 {} k umesi u

zerine toplama, carpma ve bir sralama
tanmlamstk. Bu toplama ve sralamaya gore, her f Fonk(X) = Fonk(X, R)
ve her x X icin,
f (x) |f (x)| ||f ||
olur elbette. Ayrca ||f ||, R0 {} k
umesinin yukardaki esitsizligi her x X
icin saglayan en k
ucu
k elemandr.
Su sonucu kantlamak oldukca kolaydr:

Onsav 8.3. Her f , g Fonk(X) ve her r R icin, su onermeler dogrudur:
i. ||f || = 0 ve f = 0 esitliklerinden biri dogruysa digeri de dogrudur.
ii. ||rf || = |r| ||f ||.
iii. ||f + g|| ||f || + ||g||.
iv. ||f g|| ||f || ||g||.
Dolaysyla, her f , g, h Fonk(X) icin sunlar dogrudur.
a. ||f g|| = 0 f = g.
b. ||f g|| = ||g f ||.
c. ||f g|| ||f h|| + ||h f ||.
iki onerme, tanmdan dolay bariz; aslnda u
Kant: Ilk cu
nc
us
u de:
||f + g|| = sup{|f (x) + g(x)| : x X} sup{|f (x)| + |g(x)| : x X}

sup{|f (x)| : x X} + sup{|g(x)| : x X} = ||f || + ||g||.
Dord
unc
us
un
u ve ikinci ksm okura alstrma olarak brakyoruz.

Onsav 8.3teki ozelliklerin, aynen gercel saylar u
zerine tanmlanms olan
mutlak deger fonksiyonu icin de gecerli olduguna ozellikle dikkatinizi cekmek

8.4. Fonk(X) Uzerine Mesafe 159
isteriz. Yani Fonk(X) yerine R k umesini alsak ve || || yerine mutlak degeri

alsak, yukardaki teoremin R ve mutlak deger icin dogru oldugunu, lise, hatta
ortaokul yllarndan beri bildigimizin farkna varrz. Tek fark, Fonk(X) kume-
sindeki bir f eleman icin ||f || denen seyin sonsuz olabilmesi; oysa Rde mutlak
deger sonsuz olamaz tabii. Ama tek derdimiz bu olsun! Bunun da yakn gele-
cekte caresini bulacagz.

Alstrma 8.25. Onsav 8.3.iv
u kantlayn. Onsav 8.3.iii ve ivteki esitliklerin her zaman
do
gru olmad
gn g
osterin.
8.4
Fonk(X) Uzerine Mesafe
umesinden iki eleman ise, f ve g arasndaki mesafeyi
Eger f ve g, Fonk(X) k
d(f, g) = min{1, ||f g||}
olarak tanmlayalm. Boylece d(f, g) hicbir zaman sonsuz olmaz, hatta hicbir

zaman 1i asamaz. Ama bizim icin d(f, g)nin 1i asmamas degil, Onsav 8.4te
kantlayacagmz ozellikleri onemli olacak. Nitekim herhangi bir a > 0 icin
d(f, g) = min{a, ||f g||}
olarak tanmlanms olsayd da herhangi bir sey degismezdi, yapacaklarmzn

hepsi bu yeni d icin de gecerli olurdu. d(f, g)nin tanmnda beliren 1in yegane

islevi, f ile g arasndaki mesafenin sonsuz olmasn engelleyip Onsav 8.3
un a,
b ve c ozelliklerini saglamas (bkz. Onsav 8.4). Eger ||f g|| sonsuz olma-

sayd boyle bir tanma ihtiyac duymazdk bile. Nitekim, snrl fonksiyonlarla
calsrken yukardaki d(f, g) tanmn unutup,
d(f, g) = ||f g||
tanmyla calsmak bizi magdur etmeyecek (ote yandan pek bir sey de ka-
zandrmayacak!)
Bu arada, daha ileri gitmeden,
d(f, g) 1, d(f, g) = ||f g|| ve ||f g|| 1
onermelerinin birbirine denk olduklarn da farkedelim. Yani k

ucu
k mesafeler
icin, d(f, g) ile ||f g|| arasnda bir ayrm yoktur.
Onsav 8.4. Her f , g, h Fonk(X) icin su onermeler gecerlidir:

0
i. d(f, g) R .
ii. d(f, g) = 0 ve f = g esitliklerinden biri gecerliyse, digeri de gecerlidir.
iii. d(f, g) = d(g, f ).
iv. d(f, g) d(f, h) + d(h, g).
un Yaknsamas

Kant: Bunlarn her biri Onsav 8.3
un ve tanmn birer sonucudur. (i) cok
bariz. (ii) de:
d(f, f ) = min{1, ||f f ||} = min{1, 0} = 0.
Diger yandan d(f, g) = 0 ise, o zaman,
0 = d(f, g) = min{1, ||f g||}
oldugundan ||f g|| = 0 buluruz; bundan da Onsav

8.3e gore f = g ckar.
(iii)
un kant: Onsav 8.3ten dolay,
||f g|| = ||(1)(g f )|| = | 1| ||g f || = ||g f ||.
oldugundan, d(f, g) = d(g, f ) olur.

(iv)
un kant: Eger d(f, h) ya da d(h, g) mesafelerinden biri 1 ise, esitsizlik

elbette gecerli olur. Ikisinin de 1den k
ucu
k olduklarn varsayalm. O zaman,
d(f, h) = ||f h||
ve
d(h, g) = ||h g||
olmak zorunda. Dolaysyla,
d(f, g) = min{1, ||f g||} ||f g|| ||(f h) + (h g)||}

||f h|| + ||h g|| = d(f, h) + d(h, g).
Teorem kantlanmstr.
Bu asamada durup biraz soluklanalm ve ne kantladgmza dikkatlice
(ama belli bir mesafeden) bakalm. Gercel saylarda mutlak degerin de benzer
ozellikleri vardr: Her x, y, z gercel says icin, su onermeler dogrudur:
i. |x y| R0 ,
ii. |x y| = 0 x = y,
iii. |x y| = |y x|,
iv. |x y| |x z| + |z y|.
Yani Fonk(X) yerine R k umesini alsaydk ve her x, y R icin,
d(x, y) = |x y|

tanmn yapsaydk da, Onsav 8.4 gecerli olacakt.

Onsav 8.4teki dort ozellige sahip bir d fonksiyonuna mesafe fonksiyonu
denir. Demek ki,
d(f, g) = min{1, ||f g|}

8.4. Fonk(X) Uzerine Mesafe 161
kuralyla tanmlanms d : Fonk(X) Fonk(X) R fonksiyonu, Fonk(X)

k
umesi u uzden (Fonk(X), d) ciftine met-
zerine bir mesafe fonksiyonudur. Bu y
rik uzay ad verilir. Aynen bunun gibi,
d(x, y) = |x y|
kuralyla tanmlanms d : R R R fonksiyonu da R u zerine bir mesafe

fonksiyonudur ve (R, d) cifti de bir metrik uzaydr.

Onsav 8.4te kantlanan dort ozelligini saglayan bir d fonksiyonuna me-
safe fonksiyonu denmesi nedensiz degildir. Nitekim bu dort ozellik mesafe
kavramnn saglamas gereken ozelliklerin oz udur: Mesafe denen sey, eger ger-
cekten mesafe adn hakediyorsa, her seyden once bir gercel say olmal ve

hic negatif olmamal. Bu, Onsav 8.4.ide verilmis. Ayrca, ancak bir noktann
kendisine olan mesafesi 0 olabilmeli; iki farkl noktann mesafesi pozitif olmal.

Bu da Onsav 8.4.iide verilmis. Ayrca mesafe simetrik olmal, yani Ann Bye
mesafesi Bnin Aya olan mesafesine esit olmal. Bu, Onsav 8.5.iiite verilmis.
Ve son olarak, Adan Bye gitmek icin bir C noktasndan gecilmek istenirse,
mesafeyi ksaltms olamayz. Bu son ozellige u
cgen e sitsizli
gi ad verilir. Bu

ozellik de Onsav 8.4.ivte verilmistir.

Sonuc olarak, Onsav 8.4teki dort ozellik, sezgisel olarak hissettigimiz me-
safe kavramnn vazgecilmez ve en basat ozellikleridir. Bu y uzden boyle bir
fonksiyona mesafe fonksiyonu ad verilir. Ve bu y uzden mesafe kavramnn
tanmlandg k umeye de metreden t ureyen metrik uzay denir.
Bir metrik uzay , bir M k
umesi ve Onsav 8.3
un a, b ve c ozelligini
saglayan bir d : M M R 0 fonksiyonu icin, (M, d) biciminde yazlan
zerine mesafe denir. C
bir cifttir. dye M u ogu zaman dnin ne oldugu bilinir
ve gozard edilerek, (M, d) metrik uzay yerine M metrik uzay denir. Orne gin
M = R ise, aksi soylenmedikce d(x, y) = |x y| alnr.
un Yaknsamas
Bir metrik uzayn her altk umesi, ayn mesafe fonksiyonuyla bir metrik
uzaydr. Bu durumda altk umeye altuzay ad verilir.
Bu ciltte amacmz hicbir bicimde metrik uzaylarnn genel teorisini goster-
mek degil, ama bu dile alsmakta yarar var diye d usu
n
uyoruz. Metrik uzay
konusunu dord unc
u ciltte isleyecegiz.
Rde tanmlanan hemen hemen her kavram metrik uzaylarna da genel-
lestirilebilir, hele metrik uzay u zerine toplama ve carpma gibi islemler varsa.
Orne gin, yaknsaklk, limit, Cauchy dizisi, s ureklilik, tamlk gibi kavramlar
gercel saylardan metrik uzaylara genellestirilebilir. Bunun icin, Rde yaplms
bir tanmda gor unen her
|x y|
t
ur
unden ifade yerine
d(x, y)
koymak yeterlidir; boylece ayn kavram metrik uzaylara genellestirmis oluruz.
Her metrik uzaynda toplama ve carpma gibi islemler olmaz. Ama R ve
Fonk(X) metrik uzaylarnda, mesafe dsnda bir de toplama, ckarma, carp-
ma ve bir sayyla carpma gibi islemlerimiz var. Bu islemler ve mesafe kav-
ram sayesinde, gecmiste R icin tanmladgmz bircok kavram Fonk(X) metrik
uzayna genellestirecegiz.
8.5 Fonk(X) Uzaynda Yaknsaklk

umesinden bir dizi olsun. f Fonk(X) olsun. Eger her > 0
(fn )n , Fonk(X) k
icin,
n > N ise d(fn , f ) <
kosulunu saglayan bir N varsa, (fn )n nin f ye yaknsad
g soylenir. Bu ko-
sulun aynen
lim d(fn , f ) = 0
n
demek oldugunu okurun dikkatine sunarz. Ama eger (d(fn , f ))n dizisinin limiti
0 ise, bu saylar bir zaman sonra 1in altna girerler ve o zaman da
d(fn , f ) = min{1, ||fn f ||} = ||fn f ||
8.5. Fonk(X) Uzaynda Yaknsaklk 163
olur, yani
lim ||fn f || = 0
n
olur. Bunun tersi de dogrudur: Eger
lim ||fn f || = 0
n
ise, o zaman ||fn f || saylar bir zaman sonra 1in altna girerler ve o zaman
gene
d(fn , f ) = min{1, ||fn f ||} = ||fn f ||
esitligi gecerlidir, yani

lim d(fn , f ) = 0
n
olur. Dolaysyla tanm soyle de verebilirdik: Eger her > 0 icin,
n > N ise ||fn f || <
kosulunu saglayan bir N varsa, (fn )n nin f ye yaknsad

g soylenir. Sonuc:
Bu altbol
umde tanmlanan bu yaknsaklk kavram, aynen, onceki bol umde
tanmlanan d uzg
un yaknsaklk kavramdr, ne bir fazla ne bir eksik!
Demek ki (fn )n fonksiyon dizisinin f ye duzg

un yaknsamas icin yeter ve gerek
kosul, her > 0 icin, fn fonksiyonlarnn bir zaman sonra, yani belli bir N
gostergecinden sonra, yukardaki ve asagdaki sekillerdeki gibi, f ile f +
seridinin icine girmesidir.
un Yaknsamas
Verilmis bir (fn )n dizisi eger yaknsaksa, tek bir fonksiyona yaknsayabilir.
Limitin biricikligi bir onceki paragraftan ve bol
umlerden belli: (fn )n dizisi
f ye yaknsyorsa, f ancak (fn )n dizisinin noktasal limiti olabilir (bkz. Teorem
8.1). Boylece
lim fn = f
n
esitligini yazma hakkn kazanrz. Boyle bir f nin oldugu bir diziye yakn-
sak ya da daha dogru olarak d uzgun yaknsak dizi denir. f ye de (fn )n
dizisinin d uzg
un limiti ya da s
upnormuna gore limiti denir. Noktasal yakn-
saklkla karsmasn diye, gecen bol
umlerde de belirttigimiz gibi,
lim fn = f
n
yerine,
u
lim fn = f
n
yazlr.
Bu bulgularmz bir onsav halinde toparlayalm:

Onsav 8.5. (fn )n , Fonk(X) k umesinden bir dizi olsun. f Fonk(X) olsun.
Asagdaki
onermeler esdegerdir:
u
a. limn fn = f .
b. limn d(fn , f ) = 0.
c. limn ||fn f || = 0.
u
d. limn (fn f ) = 0.

Onsavn son kosulundaki 0 elbette sabit 0 fonksiyonunu simgelemektedir.

Ornekler
8.26. Sabit olmayan bir polinomiyal fonksiyon da a raksad gndan, sabit olmayan
polinomiyal fonksiyonlardan olusan bir (fn : R R)n dizisi Rnin snrsz bir altk
umesi
u
zerinde snrl bir f fonksiyonuna d
uzg
un yaknsayamaz. (Bir onceki sayfadaki sekilden
bu kolaylkla anlaslyor.)
8.6. Duzg
un Aritmetigi
Yaknsaklgn 165
us fonksiyonunun 1 ile 1 arasnda de

8.27. Sin ger ald
gn biliyoruz [N4, Alstrma 16.6]. Sin
us
fonksiyonlarnn,
( )
x3 x5 x7 x2n+1
sin x = lim x + + + (1)n
n 3! 5! 7! (2n + 1)!
olarak tanmland gn da anmsayalm. Bir onceki orne ore, bu yaknsaklk R u

ge g zerinde
d
uzgun olamaz, sadece noktasal bir yaknsaklk s oz konusudur. Ama yakn zamanda
yaknsakl
gn her snrl aralk uzerinde duzgun oldu gunu kantlayacagz (bkz. Sonuc
9.2). Ayn seyler kosin
us fonksiyonu icin de gecerlidir elbette.
Alstrmalar
8.28. Her f , g, h Fonk(X) icin,
d(f, g) = d(f g, 0) = d(f h, g h)
esitliklerini kantlayn. (Buradaki 0, elbette sabit 0 fonksiyonu anlamna geliyor.)

8.29. X = R olsun. Her n do gal says icin, fn : R R fonksiyonu, n dsnda her yerde 0
de gerini alsn ve nde de n degerini alsn.
p
lim fn = 0
n
esitli
ginin do
gru ama
u
lim fn = 0
n
esitli
ginin yanls oldu
gunu kantlayn.
8.30. X = R olsun. Her pozitif n do gal says icin, fn : R R fonksiyonu, n dsnda her yerde
0 de gerini alsn ve nde 1/n de
gerini alsn.
u
lim fn = 0
n
esitli
gini kantlayn.
8.6 D
uzg
un Yaknsakl
gn Aritmeti
gi
Simdi d
uzg
un yaknsaklgn aritmetigi u
zerine birkac sonuc kantlayalm.
Teorem 8.6. X bir k ume olsun. (fn )n ve (gn )n , Xten Rye giden iki fonksi-
yon dizisi ve r R olsun. Eger
u u
n n
ise, (fn + gn )n ve (rfn )n fonksiyon dizilerinin de d

uzg
un limitleri vardr ve
u u
lim (fn + gn ) = f + g ve lim rfn = rf
n n
olur.
un Yaknsamas
Kant: Birinci esitligin kant tamamen,
||(fn + gn ) (f + g)|| = ||(fn f ) + (gn g)|| ||fn f || + ||gn g||

esitsizligine dayanr ve Sandvic Teoremi sayesinde Onsav 8.5ten hemen ckar.
Ikincisini okura brakyoruz.
Belki sasrtc ve hayal krklgna neden olacak ama, benzer sonuc carpma
icin bu genellikte dogru degildir. Buna hemen bir ornek verelim.

Ornek 8.31. X = R olsun.
1
fn (x) = ve gn (x) = g(x) = x
n
olsun. O zaman
u u
lim fn = 0 ve lim gn = g
n n
olur. Teorem 7.1e g

ore
p
lim fn gn = 0
n

olur elbette ama Ornek 8.3e g
ore
u
lim fn gn = 0
n
olmaz.
yandan e
Ote ger her fn ve her gn fonksiyonu X u zerine snrlysa o zaman Teorem 8.6
carpma icin de gecerlidir. Snrl fonksiyonlarla bir sonraki b ol
umde ilgilenece
gimizden bu-
nun kantn erteliyoruz. (Dileyen asagdaki 8.39inci alstrmaya bakabilir.) Bunu bildi
gimizi
varsayarsak, Rnin her snrl I altk umesinde,
u
lim (fn gn )|I = 0
n
oldu
gunu buluruz.
Asagdaki alstrmalarda tersi soylenmedikce X bir k

ume ve (fn )n gibi
diziler fonksiyon dizileri; ayrca her fonksiyon Xten Rye gidiyor.
Alstrmalar
8.32. X = R olsun. fn : R R fonksiyonlar so
yle tanmlansn:

n e ger x > n ise
fn (x) = x e ger n x n ise

n e ger x < n ise
fn fonksiyonlarnn grafiklerini cizin. Noktasal yaknsad

g fonksiyonu bulun. (fn )n dizisi
bu noktasal limite duzgun yaknsar m?
8.33. X = (0, 1) ve fn (x) = xn olsun.
p
lim fn = 0
n
gini ve her n icin ||fn || = 1 esitli

esitli gini g
osterin. Demek ki supnormu 1 olan bir fonk-
siyonlar dizisi, supnormu 1 olmayan bir fonksiyona noktasal olarak yaknsayabiliyorlar.
u
8.34. E ger limn fn = f ise limn ||fn || = ||f || esitli gini kantlayn. (Tersinin do
gru olmas
s
ozkonusu bile olamaz!)
8.7. Cauchy Dizileri 167
8.35. X = R ve fn (x) = x + 1/n olsun.

u
lim fn (x) = x
n
esitli
ginin do
gru oldu
gunu ama
u
lim fn (x)2 = x2
n
esitli
ginin yanls oldu
gunu gosterin.
u
8.36. limn fn = f olsun. f nin snrl oldu gunu varsayalm, yani ||f || < olsun. S unu

kantlayn: Oyle bir A ve N vardr ki, her n > N icin, ||fn || A. (Yani (||fn ||)n
dizisinin kuyru gunun snrl oldugunu kantlayn.)
8.37. Her sey yukardaki alstrmadaki gibi olsun ama f illa snrl olmasn. O zaman bir onceki
alstrmadaki sonucun do gru olmayabilece gini kantlayn.
8.38. E ger her fn snrlysa ve (fn )n dizisi d un yaknsaksa, o zaman (||fn ||)n say dizisinin
uzg
snrl oldugunu kantlayn.
u
8.39. (fn )n ve (gn )n , Xten Rye giden iki snrl fonksiyon dizisi olsun. Eger limn fn = f
u
ve limn gn = g ise,
u
lim fn gn = f g
n
esitli
gini kantlayn. (Ipucu: Bir
onceki alstrmadan yararlanacaksnz.)
u
8.40. limn fn = f olsun. S unu kantlayn: > 0 ne olursa olsun,
oyle bir N says vardr
ki, her n, m > N icin,
||fn fm || <
olur. (Bu son
ozelli glayan dizilere Cauchy dizileri ad verilir. Bu diziler bir sonraki
gi sa
altb
olum
unun konusu olacak.)
8.7 Cauchy Dizileri

Simdi gercel saylardan Fonk(X, R) metrik uzayna genellestirecegimiz ikinci
kavram ele alalm: Cauchy dizisi kavram.
(fn )n , Fonk(X) metrik uzayndan bir dizi olsun. Eger her > 0 icin,
n, m > N ise d(fn , fm ) <
kosulunu saglayan bir N varsa, (fn )n ye Cauchy dizisi ad verilir.
Tanmdaki u dilersek 1den k ucukesit alabilecegimizden (eger tanm 1den
kucu
kesit lar icin dogruysa her icin dogrudur), tanmdaki d(fn , fm ) yerine
||fn fm || alabiliriz. Dolaysyla tanm Eger her > 0 icin,
n, m > N ise ||fn fm || <
kosulunu saglayan bir N varsa, (fn )n ye Cauchy dizisi ad verilir olarak
degistirebiliriz.
Aynen gercel saylarda oldugu gibi, Fonk(X, R) metrik uzaynn her yakn-
sak dizisi Cauchy dizisidir ve her Cauchy dizisi yaknsaktr. Bu ikinci ozellik,
yani her Cauchy dizisinin yaknsak olma ozelligi her metrik uzay tarafndan

paylaslmaz. Orne gin Qde bu dogru degildir. Her Cauchy dizisinin yaknsak
oldugu metrik uzaylarna tam metrik uzaylar denir.
un Yaknsamas
Teorem 8.7. Fonk(X) metrik uzaynn her yaknsak dizisi bir Cauchy dizisi-
dir1 . Ayrca Fonk(X, R) metrik uzaynn her Cauchy dizisi yaknsaktr. Daha
oylemek gerekirse, Fonk(X, R) metrik uzayndaki her Cauchy dizisi-
ayrntl s
nin noktasal limiti vardr ve dizi bu noktasal limite d
uzg
un yaknsar. Ksacas
Fonk(X, R) metrik uzay tamdr.
Kant: Birinci ksmn kant standart ve oldukca kolay:
u
lim fn = f
n
olsun, yani
lim ||fn f || = 0
n
olsun. > 0 rastgele secilmis olsun. O zaman oyle bir N vardr ki, her n > N
icin

||fn f || <
2
olur. Dolaysyla Teorem 3.12.iiie gore, her n, m > N icin,

||fn fm || = ||(fn f ) + (f fm )|| ||fn f || + ||f fm || < + =
2 2
olur. Demek ki (fn )n dizisi Cauchy dizisiymis.
Simdi teoremin ikinci ksmn kantlayalm. (fn )n , Fonk(X, R) metrik uza-
ynda bir Cauchy dizisi olsun. Demek ki her > 0 icin,
n, m > N ise ||fn fm || <
kosulunu saglayan bir N vardr. Bir baska deyisle, her > 0 icin, n, m > N
ise
sup{|fn (x) fm (x)| : x X} <
kosulunu saglayan bir N vardr. Bundan da tabii ki, her > 0 ve her x X
icin, n, m > N ise
|fn (x) fm (x)| <
kosulunu saglayan bir N nin varlg ckar. Demek ki, (fn (x))n dizisi gercel
saylarda bir Cauchy dizisidir. Gercel saylar tam oldugundan [N4, Altbolum
8.2], bu dizinin bir limiti vardr. Limite f (x) diyelim:
f (x) = lim fn (x).

n
Boylece Xten Rye giden bir f fonksiyonu bulmus oluruz. Simdi

u
lim fn = f
n
1
Bu
onerme her metrik uzaynda do
grudur; ama sonraki
onermeler her metrik uzaynda
do
gru de
gildir.
8.8. Snrl Fonksiyonlar Kumesi
(X) 169
esitligini kantlamamz gerekiyor.

Okurun, verecegimiz kantn ne kadar zekice oldugunu kavrayabilmesi icin
en az bir saat kendi basna kantlamaya calsmasnda yarar vardr.
Herhangi bir > 0 secelim. N de yukardaki gibi olsun. m > N sabit bir
say olsun. Demek ki her x X ve n > N icin,
|fn (x) fm (x)| <
esitsizligi saglanr. Simdi bu esitsizlikte nyi sonsuza got

urelim (m ve x sabit
kalacaklar). Gercel saylardan gercel saylara giden mutlak deger fonksiyonu
s
urekli oldugundan (Onsav 1.6 ya da Alstrma 1.32), Sandvic Teoreminden,

lim |fn (x) fm (x)| = lim (fn (x) fm (x)) = |f (x) fm (x)|
n n
elde ederiz. Bu esitsizlik her x X icin dogru oldugundan,
||f fm ||
elde ederiz. Her > 0 icin,
m > N ||f fm ||
onermesinin saglandg bir N says bulduk. Ama bu aynen,
lim ||f fm || = 0
n
u
demektir, yani gercekten de limn fn = f olur. Kantmz bitmistir.

Alstrma 8.41. Teorem 8.7yi kantna bakmadan kantlayn. (Onemlidir!)
8.8 umesi (X)

Snrl Fonksiyonlar K
(X, R), ya da ksaca (X), X k umesinden Rye giden snrl fonksiyonlar
k
umesi olsun:
f (X) f (X) snrl.
Eger f , g (X) ise, elbette ||f g|| bir gercel say olur. Dolaysyla Onsav

8.3e gore,
d(f, g) = min{1, ||f g||}
yerine
d(f, g) = ||f g||
alrsak da (X) bir metrik uzay olur. Iki metrikten birini secelim. Hangisini
sectigimiz bizim icin onemli olmayacak. Fikirleri sabitlemek acsndan, diyelim
d(f, g) = ||f g|| metrigini sectik.
un Yaknsamas
(X) k umesi toplama, ckarma, carpma ve sabit bir sayyla carpma islem-
leri altnda kapaldr tabii ki. Ancak bolme islemi altnda kapal degildir, mesela
(0, 1) aralg u
zerine f (x) = x form
ul
uyle tanmlanms fonksiyon snrldr ama
g(x) = 1/x fonksiyonu snrl degildir. Ama elbette eger f fonksiyonu snrlysa
ve 0n yaknna ugramyorsa, o zaman 1/f fonksiyonu da snrldr.
ume olsun. (X), d metrigi icin tam bir metrik uzaydr.

Teorem 8.8. X bir k
Kant: (X) k umesinin d icin bir metrik uzay oldugu belli. Tamlg kant-
layalm. (X) metrik uzayndan bir (fn )n Cauchy dizisi secelim. (X)
Fonk(X) oldugundan ve Teorem 8.7ye gore Fonk(X) tam oldugundan, (fn )n
dizisi bir f Fonk(X) fonksiyonuna d uzg
un yaknsar. f nin snrl oldugunu
kantlamalyz. D uzgun yaknsamann tanmnda = 1 alalm. O zaman bir n
icin d(fn , f ) < 1 olur, dolaysyla her x X icin,
|fn (x) f (x)| < 1
olur. Boyle bir nyi sabitleyelim. x0 X sabit bir eleman olsun. B says, her
x X icin,
|fn (x) fn (x0 )| B
esitsizligi saglanacak bicimde secilsin. (fn snrl bir fonksiyon oldugundan,
boyle bir B vardr.) Simdi her x X icin,
|f (x) f (x0 )| |f (x) fn (x)| + |fn (x) fn (x0 )| + |fn (x0 ) f (x0 )|
<1+B +1 = B +2
olur. Bu da f nin snrl bir fonksiyon oldugunu gosterir.
Onsav 8.9. (X) metrik uzayndaki her Cauchy dizisi snrldr.
Kant: (fn )n , (X) metrik uzaynda bir Cauchy dizisi olsun. Teorem 8.8e
gore bu dizinin d
uzgun bir limiti vardr, diyelim f . Yaknsaklgn tanmndaki
saysn 1 olarak alalm. Ve N , her n > N icin,
||f fn || < 1
olacak bicimde secilmis olsun. Demek ki, her n > N icin,
||fn || = ||(fn f ) + f || ||fn f || + ||f || 1 + ||f ||
elde ederiz. Dolaysyla, eger M = max{||f0 ||, ||f1 ||, . . . , ||fN ||, ||f ||} + 1 ise,
her n icin, ||fn || < M olur.
Ikinci Kant: Yukardaki kant pek hosumuza gitmedi, cunku kant Teorem
8.8i kullanyor, ama kantlamak istedigimiz onsav tam olsun ya da olmasn
8.8. Snrl Fonksiyonlar Kumesi
(X) 171
t
um uzaylarda gecerli. Yukardaki kanttaki gibi f yi kullanmayan bir kant
verelim. Cauchy dizisi tanmndaki saysn 1e esit alalm. O zaman oyle bir
N vardr ki, her n, m > N icin
||fn fm || < 1
olur. Demek ki her n > N icin,
||fn fN +1 || < 1.
Buradan da her n > N icin,
||fn || ||fn fN +1 || + ||fN +1 || < ||fN +1 || + 1
ckar. Demek ki her n icin,
||fn || < max{||f0 ||, ||f1 ||, . . . , ||fN +1 ||} + 1
olur.
Simdi duzg
un yaknsaklgn aritmetigi u
zerine sonuclar kantlayalm. Te-
orem 8.6 ve ardndan gelen ornekten farkl olarak (X) metrik uzaynda
fonksiyon carpmas da terbiyeli bir davrans sergiliyor.
ume olsun. (fn )n ve (gn )n , (X)den iki dizi olsun ve

Teorem 8.10. X bir k
r R olsun. Eger
u u
n n
ise, (fn + gn )n , (fn gn )n ve (rfn )n fonksiyon dizilerinin de d

uzg
un limitleri
vardr ve
u
limn (fn + gn ) = f + g,
u
limn (fn gn ) = f g,
u
limn rfn = rf
olur.
Kant: Birinci ve ucu

nc
u esitlik aynen Teorem 8.6; yalnz f + g ve rf fonksi-
yonlarnn (X) uzaynda olmalar gerektigi kantlanmas gerekiyor ki bunu

da Onsav 8.3ten biliyoruz. f g (X) olgusu da ayn onsavdan ckar.
u
lim (fn gn ) = f g
n
esitligini kantlayalm. > 0 verilmis olsun. Teorem 8.8den gnin snrl ol-
dugunu biliyoruz. A > 0 says ||g|| A olarak secilmis olsun. Ayrca Onsav

un Yaknsamas
8.9dan (fn )n dizisinin snrl oldugunu biliyoruz. B > 0 says, her n icin
||fn || N1 icin,

||gn g|| <
2B
esitsizligini saglayan bir N1 vardr. Gene varsayma gore, her n > N2 icin,

||fn f || <
2A
esitsizligini saglayan bir N2 vardr. N = N1 + N2 olsun. O zaman her n > N
icin,
||fn gn f g|| = ||(fn gn fn g) + (fn g f g)|| ||fn gn fn g|| + ||fn g f g||

( ) ( )
||fn || ||gn g|| + ||fn f || ||g|| < B + A=
2B 2A
esitlikleri saglanr. Demek ki,
u
lim (fn gn ) = f g
n
olur.
8.9 S umesi C(X)

urekli Fonksiyonlar K
X R olsun. Xten Rye giden s umesi C(X, R) ya da
urekli fonksiyonlar k
ksaca C(X) olarak gosterilir.
C(X) Fonk(X)
oldugundan, C(X)i d mesafesi altnda bir metrik uzay olarak alglayabiliriz.

Eger X snrl ve kapal bir aralksa, Teorem 3.12ye gore,
C(X) (X)
olur2 . Aksi durumda gerek gor

ul
urse
C(X) (X)
altuzayna baklabilir.
umde C(X) metrik uzayn irdeleyecegiz. Akla ilk gelen soru bunun
Bu bol
tam bir metrik uzay olup olmadg sorusu:
Teorem 8.11. S urekli fonksiyonlardan olusan dizilerin d
uzg
un limiti de s
urek-
lidir. Yani C(X) tam bir metrik uzaydr.
2
Bu dedi
gimiz genel olarak e
ger X snrl ve kapal bir k
umeyse de gecerlidir.
8.9. Surekli
Fonksiyonlar Kumesi
C(X) 173
Bu teorem asagdaki sonuctan ckar.

Onsav 8.12. Eger (fn : X R)n dizisi f fonksiyonuna d
uzgun yaknsyorsa
ve fn fonksiyonlarnn her biri bir a X noktasnda surekliyse, o zaman f
fonksiyonu da a noktasnda sureklidir.

Kant: > 0 olsun. Oyle bir N secelim ki, her n N icin,

d(f, fn ) <
3
olsun. n = N + 1 olsun (mesela). O zaman her x X icin,

|f (x) fn (x)| <
3
olur. fn fonksiyonu ada s urekli oldugundan ay iceren oyle bir I ack aralg
vardr ki, her x I X icin,

|fn (x) fn (a)| <
3
olur. Simdi x I X icin hesaplayalm:
|f (x) f (a)| |f (x) fn (x)| + |fn (x) fn (a)| + |fn (a) f (a)|

+ + =
3 3 3
olur. Dolaysyla f fonksiyonu a noktasnda s
ureklidir.
c 8.13. C(X) ve C(X) (X) metrik uzaylar tamdr.
Sonu

Ornekler
8.42. Her n dogal says icin fn : (a, b] R surekli bir fonksiyon olsun. (a, b) ack aralg
u
u
st
unde limn fn = f ve ayrca limn fn (b) = c varsaymlarn yapalm. O zaman
limxb f (x) = c olur.
Kant: g : (a, b] R fonksiyonunu
{
ger x (a, b) ise
f (x) e
g(x) =
c e
ger x = b ise
olarak tanmlansn. O zaman,
||fn g|| = sup{|fn (x) g(x)| : x (a, b]}

= max{sup{|fn (x) f (x)| : x (a, b)}, |fn (b) c|}
= max{||fn f ||, |fn (b) c|}
olur. (En u stteki ||fn g|| s zerine, en alttaki ||fn f || s

upnormu (a, b] u upnormu (a, b)
ack aral
g u
st
unde tanmlanan s upnormdur.) En alttaki ||fn f || ve |fn (b) c| ifadeleri
n sonsuza giderken 0a gitti ginden,
lim ||fn g|| = 0

n
un Yaknsamas
olur. Demek ki (a, b] u

zerine
u
lim fn = g
n
olur. Dolaysyla g s
ureklidir (Teorem 8.11) ve
lim g(x) = g(b) = c

xb
olur (Sonuc 4.4). Ama b dsnda g(x) = f (x) oldu

gundan, elbette
lim g(x) = lim f (x)

xb xb
esitli
gi de gecerlidir.
Alstrmalar
umesinde tanml ve Rde de
8.43. [0, 1] k ger alan oyle bir s
urekli fonksiyon dizisi bulun ki,
dizinin noktasal limiti olsun ama dizinin limit fonksiyonu snrsz olsun.
8.44. Rden Rye giden
1
fn (x) =
n(1 + x2 )
fonksiyonlarnn sabit 0 fonksiyonuna d uzg
un yaknsadgn kantlayn.
{
1 eger |x| 1/n ise
8.45. (fn )n = olarak tanmlanan (fn : R R)n fonksiyon dizisi
n|x| e ger |x| < 1/n ise
duzgun yaknsak mdr?

8.46. Oyle bir (fn : [0, 1] R)n s urekli fonksiyon dizisi bulun ki s urekli bir fonksiyona
noktasal yaknsasn ama d uzg
un yaknsamasn.
8.47. E ger fn fonksiyonlar snrlysa ve (fn )n duzg
un yaknsaksa (fn )n dizisinin snrl bir
dizi oldugunu gosterin.
8.48. [0, ) aralgndan Rye giden ve terimleri
x
fn (x) =
1 + xn
formul
uyle tanmlanan (fn )n fonksiyon dizisinin noktasal yaknsad gn ama d uzg
un
yaknsamad gn kantlayn. Bu fonksiyon dizisinin d uzg
un yaknsad
g bir altk
ume bu-
lun. (fn fonksiyonlarn sizin icin asa
gda cizdik.)
8.49. x R icin ( )
1
fn (x) = x 1 +
n
olsun. fonksiyonu irrasyonellerde 0 degerini alsn ve birbirine asal a ve b tamsaylar
icin (a)
= |b|
b
8.9. Surekli
Fonksiyonlar Kumesi
C(X) 175
olsun.
1
gn (x) = (x) +
n
olsun. (fn )n ve (gn )n dizilerinin her sonlu aralkta d uzgun yaknsad gn ama (fn gn )n
dizisinin hicbir sonlu aralkta d uzg un yaknsamad gn kantlayn.
8.50. x (0, 1) icin
x
fn (x) =
1 + nx
olsun. (fn )n dizisinin (0, 1) u
zerinde noktasal yaknsad gn ama d uzg
un yaknsamad gn
kantlayn.
8.51. Eger X kapal bir aralksa ve (fn : X R)n dizisi f fonksiyonuna d uzg un yaknsyorsa
ve g : X R \ {0} fonksiyonu s urekliyse, (fn /g)n dizisinin f /g fonksiyonuna d uzgun
yaknsadgn kantlayn.

8.52. Her f , g (X) icin, ||f || ||g|| ||f + g|| esitsizli
gini kantlayn.
u
= R nolsun. Her n R ve her
8.53. Y (nx R ici in,) fn+1 (x) fn (x) ise ve limn fn = 0 ise
(1) fn (x) serisinin, yani i=0 (1) fi n dizisinin d uzgun yaknsadgn kantlayn.
8.54. f : R R d uzg
un s
urekli (bkz. Ornek 1.24) ve her n > 0 do gal says icin fn (x) =
f (x + n1 ) olsun. (fn )n dizisinin f ye d
uzg un yaknsad gn kantlayn. E ger f d uzgun
s
urekli degilse bunun do gru olmayabilece gini g osterin.
8.55. fn : X R fonksiyonlar f fonksiyonuna d uzgun yaknsasn. Xin (xn )n dizisi x nok-
tasna yaknsasn. (fn (xn ))n dizisinin f (x)e yaknsad gn kantlayn.
9. Weierstrass M-Testi ve
Sonu
clar
9.1 Kuvvet Serileri

Bicimsel kuvvet serilerini birinci ciltte gormust
uk [N4, Altbol
um 18.4]. Anm-
satalm. Bunlar,

ai X i
i=0
ya da daha ksa olarak

ai X i
biciminde yazlan (formel, bicimsel, anlamsz) ifadelerdi. Burada her an bir

gercel saydr. X ise anlamszdr. Ancak, X, gercel saylarda deger alan bir
degisken olarak gorulmek istenebilir. Nitekim, ifadede X yerine sabit bir x
gercel saysn koyup ve (x = 0 bile olsa) x0 = 1 anlasmas yapp, bicimsel
kuvvet serisini
ai xi

serisi olarak gormek isteyebiliriz ( ai xi serisine kuvvet serisi ad verilir); tabii
seri yaknsaksa... Degilse, serinin x saysnda raksak oldugunu soyleriz. (Seri-

nin xte tanmsz oldugunu da soyleyebiliriz.) Orne gin x = 0 ise, seri kesinlikle
yaknsaktr ve a0 degerine esittir. Diger saylarda limit olabilir de olmayabilir

de, bazen olur bazen olmaz. Onceki ciltte

sunu kantlamstk: Oyle bir R 0
says vardr ki, x (R, R) icin ai x serisi ve x
i / [R, R] icin raksar [N4,
Teorem 18.6]; x = R icin ise limit olabilir de olmayabilir de, kuvvet serisine
gore degisir. Bu R says,
1
R=
lim supnN |an |1/n
olarak belirlenmistir ve adna yaknsaklk yar cap denir. Rnin ya da

0 olabilecegini de anmsatalm. Orne
gin, exp x, sin x, cos x kuvvet serilerinde
178 9. Weierstrass M-Testi ve Sonuclar
(bkz. Alstrma 7.4) R sonsuzdur, yani bu kuvvet serileri Rden Rye giden
yandan,
birer fonksiyon verirler. Ote

xi
kuvvet serisi icin R = 1dir ve bu kuvvet serisi sadece (1, 1) aralgnda bir
zere, f (x) = (1 x)1 fonk-
fonksiyon tanmlar. (Bu fonksiyon da, bilindigi u
siyonudur.)
9.2 Fonksiyonlarn Sonsuz Toplam

Kuvvet serileri, ai X i gibi polinomiyal fonksiyonlarn sonsuz toplam olarak
alglanabilir. Boyle alglandgnda, kuvvet serilerini genellestirmek isten bile
degildir: ai X i fonksiyonlar toplanabildigi gibi herhangi fi (x) fonksiyonlar da
toplanabilir. Hatta bu durumda x, herhangi bir X k umesinden bir eleman
olarak da gor ulebilir.
X herhangi bir k ume olsun. Her i dogal says icin, fi Fonk(X) olsun.
Bu fonksiyonlar teker teker toplayp,

n
fi = f0 + f1 + + fn
i=0
fonksiyonlarna bakabiliriz. Ardndan bu sonlu toplamlarn n sonsuza giderken

limitini alabiliriz:

n
fi = fi = lim fi
n
i=0 i=0
tanmn yapalm. Tanm yapalm dedik ama bu aslnda cok eksik bir tanm-
dr. Tanmda iki sorun var:
1. Tanmda limitin noktasal limit mi yoksa d uzgun limit mi oldugu soylen-
memis.
2. Limit yoksa tanm ne demek oluyor?
Birinci sorun o kadar onemli degil cu nku her seyden once eger d uzg
un
yaknsaklk varsa noktasal yaknsaklgn da oldugunu ve bu durumda noktasal
limitle duzgun limitin birbirine esit olduklarn biliyoruz. Ayrca hangi yakn-
saklk sozkonusuysa o yaknsaklgn adn ayrca zikredebiliriz; fonksiyonlarn
toplamnn noktasal ya da d uzgun yaknsak oldugunu soylemek bu sorunu
cozer.

Ikinci soruna gelince: Nitekim bu sonsuz toplam (yani limit) baz nokta-
larda yaknsak olabilir, baz noktalarda da olmayabilir. Bu sorunu da sonsuz
toplamn hangi k umede yaknsak oldugunu belirtmekle cozeriz.
Demek ki, soylenmesi gereken,

fi
9.3. Weierstrass M-Testi 179
serisinin Xin bir A altk

umesinde noktasal ya da d uzg
un yaknsak oldugudur.
Boylece tanmdaki belirsizlikler giderilmis olur.
Ornekler
9.1. exp, cos ve sin fonksiyonlar R u zerine noktasal yaknsaktrlar ama R u zerine duzgun
yaknsak de
gildirler (Ornek 8.2.5 ve 8.2.26). Ama - birazdan kantlayaca gmz u
zere -
Rnin her snrl altkumesi u
zerine bu seriler duzg un yaknsaktr.
i
9.2. x serisi (1, 1) aral
g u
st
unde noktasal yaknsaktr ama d uzg un yaknsak de gildir

ote yandan her 0 < a < 1 icin seri [a, a] aralg u
st
unde d uzgun yaknsaktr. (Birazdan
gorece
giz bunlar.)
9.3. fn , f ve gfonksiyonlar (a, b] aralgndan Rye gitsinler. fn ve g s urekli olsunlar.
(a, b]
u
u
zerinde n=0 f n = f olsun. Ve son olarak (a, b) ac k aral
g u
st
u nde n=0 fn = g
olsun. O zaman f (b) = g(b) olur.
Kant: Teorem 8.11e g ore f fonksiyonu (a, b] uzerinde s ureklidir. Demek ki,

g(b) = lim g(x) = lim fn (x) = lim f (x) = f (b)
xb xb xb
n=0
olur.
9.3 Weierstrass M-Testi

Bir fonksiyon serisinin d
uzg
un yaknsak olup olmadgn anlamann en kolay ve
en pratik yolu Weierstrass M-testi ad verilen asagdaki testi uygulamaktr.
Teorem 9.1 (Weierstrass M-Testi). X herhangi bir k ume ve (fi : X R)i ,

herhangi
bir fonksiyon dizisi olsun. Her i icin, ||fi || Mi esitsizligini
saglayan
ve Mi serisinin yaknsak oldugu Mi saylar varsa, o zaman fi serisi
d
uzg
un yaknsaktr.
Testin ne kadar uygulanabilir oldugu her halinden belli, ne de olsa d

uzgun
yaknsaklk gibi alengirli bir kavram, gercel say serilerinde normal yaknsak-
lga indirgiyor.
Weierstrass M-Testinin Kant: Varsayma gore her i icin fi (X).

Dolaysyla Teorem 8.8e gore, testi kantlamak icin,
( )

n
fi
i=0 n
dizisinin s
upnorm icin bir Cauchy dizisi oldugunu kantlamak yeterli. Bu di-
zinin iki teriminin farknn s
upnormunu belirleyelim. n > m olsun. Hesapla-
yalm:

n
m n
n

fi fi = fi ||fi ||

i=0 i=0 i=m+1 i=m+1
n
n
m
Mi = Mi Mi .
i=m+1 i=0 i=0
En sondaki sayy, n ve m saylarn

yeterince buy
uk secerek, istedigimiz kadar
k
ucu
ltebilir miyiz? Evet, cu
nk
u Mi serisi yaknsak oldugundan, yani
( n )

Mi
i=0 n
dizisi yaknsak oldugundan bir Cauchy dizisidir. Simdi verilmis bir > 0 icin,
N yi, her n > m > N icin,

n
m
Mi Mi <
i=0 i=0
esitsizligi dogru olacak bicimde secelim. Boylece her n, m > N icin,

n n

m n

fi fi = fi ||fi ||

i=0 i=0 i=m+1 i=m+1

n
n
m
Mi = Mi Mi <
i=m+1 i=0 i=0
olur ve boylece Weierstrass M-Testinin kant tamamlanr.

Teoremi uygularken secilen Mi nin xten bagmsz olmasna ozen goster-
meli.
Hemen uygulamalara gecelim.
Sonu
c 9.2. exp, cos ve sin fonksiyonlarnn serileri olan
xi x2i x2i+1
, (1)i , (1)i
i! (2i)! (2i + 1)!
serileri Rnin her snrl altk
umesi u
zerinde d
uzg
un yaknsaktr.
Kant: Duzg
un yaknsaklg [R, R] aralg icin kantlamak yeterli. Oyle ya-

palm. Bu aralktan herhangi bir x alalm. Once expin dizisini snrlayalm:
n
x i n
|x|i Ri
n

exp R
i! i! i!
i=0 i=0 i=0
9.3. Weierstrass M-Testi 181
oldugundan, Weierstrass M-Testinde, fi (x) = xi /i! ve Mi yi Ri /i! olarak al-

mak yeterli.
Simdi cos xin serisine bakalm.
n n
2i
2i
n n 2n
i x i x |x|2i R2i Ri
(1) (1) = exp R.
(2i)! (2i)! (2i)! (2i)! i!
i=0 i=0 i=0 i=0 i=0
Bu sefer de Mi yi R2i /(2i)! olarak almak yeterli. sin x serisi benzerdir ve okura
braklmstr.
Yukardaki sonuctan cok daha genel bir sonuc gecerlidir:

Teorem 9.3. R, ai xi serisinin yaknsaklk yarcap olsun1 . S < R olsun.
O zaman i
ai x serisi [S, S] aralg u
st
unde d
uzgun yaknsaktr.

Kant: Seri Sde mutlak yaknsaktr [N4, Teorem 18.6]. Dolaysyla, |ai |S i
i
serisi yaknsaktr. Weierstrass M-Testini fi (x) = ai x fonksiyonlarna ve Mi =
|ai |S i saylarna uygulayalm.
Bu teoremden kuvvet serilerinin yaknsaklgnn oldukca g
ucl
u oldugu c-
kyor.
Sonu c 9.4. Kuvvet serileri yaknsaklk yarcaplar icinde s ureklidir.

Kant: Kuvvet serisi ai xi olsun. Yaknsaklk yarcap R olsun. a, |a| < R
esitsizligini saglayan bir a alalm. Sonra da |a| < S < R esitsizliklerini saglayan
bir S say alalm. [S, S] kapal aralg u st
unde,

n
sn (x) = ai xi
i=0
fonksiyonlar (polinomiyal olduklarndan) s urekli fonksiyonlardr. Ayrca, Te-

orem 9.3e gore bu kapal aralk u
zerinde,
u

lim sn (x) = ai x i
n
olur, yani yaknsaklk d uzgund

ur. Demek ki, s urekli fonksiyonlarn d
uzgun
limiti olan serimiz [S, S] kapal aralg u
zerinde s
ureklidir (Teorem 9.1). Do-
laysyla ada da s
ureklidir.
Daha once Teorem 2.9 ve Alstrma 2.5te elle ve hesap yaparak kant-
ladgmz exp, sin, cos fonksiyonlarnn s
urekliligi yukardaki sonucla hemen
kantlanr.
1
R = de olabilir.
c 9.5. exp, sin, cos fonksiyonlar R u

Sonu zerinde s
ureklidir.
Kant: a R olsun. Yaknsaklk yarcap oldugundan, Sonuc 9.4e gore
fonksiyonlar [a 1, a + 1] kapal aralgnda s
ureklidir, demek ki ada da s
urek-
lidir.
Ornek
9.4. Ornek 4.13te hesap yaparak 1 buldu
gumuz
exp x 1
lim
x0 x
limiti daha teorik m
utalaalarla bir kez daha bulalm. Kolay bir hesapla, (1, 0) aral
gnda
exp x 1 xi

=
x i=0
(i + 1)!
xi
elde edilir. Ama serisinin yaknsaklk yarcap dur. S
i=0 (i+1)!

imdi Ornek 8.42de ka-
i
ntlanan sonucta a = 1, b = 0, f (x) = exp x1
x
n x
, fn (x) = i=0 (i+1)! ve c = 1 alalm. (1, 0)
aral
g u
zerinde
exp x 1
xi
f (x) = = = lim fn (x)
x i=0
(i + 1)! n
u
olur. Sonuc 9.4e g
ore (1, 0) aral
g u
zerinde limn fn = f olur. Ornek 8.42e g
ore
lim f (x) = lim fn (0) = 1
x0 n
olur. Benzer sekilde

lim f (x) = 1
x0+
esitli
gi de kantlanr. Teorem 5.7ye g
ore limx0 f (x) = 1 olur.
Alstrmalar
1
i=0 4i sin 3i dizisinin R u
x
9.5. zerinde duzg
un yaknsadgn kantlayn.
2
i=0 (1+x2 )i dizisi Rnin hangi altk
x
9.6. umeleri u
zerine d
uzgun yaknsadgn bulun.
9.7. S
u serilerin d
uzg
un yaknsak olduklarn kantlayn:

cos nx xn

1
2
, 3/2
, 2 + n2

n=1
n n=1
n n=1
x
sin nx
9.8. n=1 n
serisinin d
uzg
un yaknsak oldu
gu ack bir aralk var mdr?
9.4 Trigonometrik Fonksiyonlar ve Pi Says

Sinus ve kosin
us fonksiyonlarn [N4]te bir seri olarak tanmlamstk. Tanm-
lar anmsatalm:
x2i+1 x3 x5
sin x = (1)i =x +
(2i + 1)! 3! 5!
x2i x2 x4
cos x = (1)i =1 +
(2i)! 2! 4!
9.4. Trigonometrik Fonksiyonlar ve Pi Says 183
Bu altbolumde sin us ve kosin

us fonksiyonlarnn temel birkac ozelligini bu-
lacagz ve saysn tanmlayacagz.
Serilerin ksmi toplamnda x = 0 alarak kolayca gorulecegi u
zere,
sin 0 = 0 ve cos 0 = 1
olur. sin fonksiyonunun bir baska sayda 0 degerini alp almadgn hen uz bil-
miyoruz.
Ayrca sin x ve cos x degerlerinin her x gercel says icin tanml olduklarn
gozlemleyelim, yani yukardaki seriler her x R icin yaknsaktr, hatta mut-
lak yaknsaktr. Bu dAlembert Kstasndan [N4, Teorem 18.1] hemen ckar.
Dolaysyla yukardaki sin ve cos serileri Rden Rye giden birer fonksiyon
tanmlarlar. Ama noktasal yaknsaklktan cok daha iyisini kantlamstk gecen
altbol
umde: sin x ve cos x serilerinin ksmi toplamlar, sin ve cos fonksiyon-
larna her snrl k
umede d uzg
un yaknsar (Sonuc 9.2); dolaysyla sin ve cos
fonksiyonlar her yerde sureklidir (Sonuc 9.5).
Fonksiyonlar tanmlayan serilere baknca hemen gor ulecegi u
zere,
sin(x) = sin x ve cos(x) = cos x
olur; ornegin,

n
(x)2i+1
n
x2i+1
sin(x) = lim (1)i = lim (1)i = sin x.
n (2i + 1)! n (2i + 1)!
i=0 i=0
Yani sin us tek bir fonksiyondur, kosin us ise cift. Bir baska deyisle sin
us fonk-
siyonunun grafigi O(0, 0) noktasna gore simetriktir ve kosin us fonksiyonunun
grafigi y eksenine gore simetriktir. B ut
un bunlardan, sin us ve kosin us fonksi-
yonlarn x 0 iken anlamann yeterli oldugunu gosterir.
Simdi cok yararl iki esitlik kantlayalm:
Teorem 9.6. Her x, y R icin asagdaki esitlikler gecerlidir:
sin(x + y) = sin x cos y + sin y cos x,

cos(x + y) = cos x cos y sin y sin x.
Kant: Bu esitlikler [N4, Teorem 16.6]da kantlanan Cauchy carpm for-

mul
unden ckar. Okura kolaylk olmas acsndan Cauchy carpm teoremini
buraya alalm.

Olgu [Cauchy

carpm, Cauchy-Mertens Teoremi]. xi mutlak yakn-
saksa, yi yaknsaksa ve

k
zk = x i yj = xi yki
i+j=k i=0

olarak tanmlanmssa, o zaman zi serisi de mutlak yaknsaktr ve
( ) ( )
zi = xi yi
olur.
Cauchy carpmn kullanarak sin x cos y ve sin y cos x serilerini hesaplayalm
ve bulduklarmz toplayalm. Sansmz yaver giderse, aynen teoremin soyledigi
gibi sin(x + y)nin serisini bulacagz.

Once sin x cos yyi hesaplamak amacyla,
y 2i
x2i = 0, y2i = (1)i (2i)! ,
x 2i+1
x2i+1 = (1)i (2i+1)! , y2i+1 = 0
alalm. O zaman, teoremdeki zk ,

zk = xi yj = xi yj
i+j=k i+j=k, i tek, j cift
olur. Dolaysyla k ciftse zk = 0 olur. Simdi knn tek oldugunu varsayp ve k

yerine 2k + 1 alp z2k+1 i hesaplayalm:

k
k
x2i+1 y 2(ki)
z2k+1 = x2i+1 y2(ki) = (1)i (1)ki
(2i + 1)! (2(k i))!
i=0 i=0

k
x2i+1 y 2k2i
= (1)k
(2i + 1)! (2k 2i)!
i=0

k
(2k + 1)! x2i+1 y 2k2i
= (1)k
(2i + 1)!(2k 2i)! (2k + 1)!
i=0
k ( )
(1)k 2k + 1 2i+1 2k2i
= x y .
(2k + 1)! 2i + 1
i=0
Bu toplam soyle de yazabiliriz:

( )
(1)k 2k + 1 u v
z2k+1 = x y
(2k + 1)! u
u+v=2k+1, u tek
Demek ki Cauchy carpm teoremine gore, sin x cos y, bu z2k+1 saylarnn top-
lamdr.
Bunu aklmzda tutup ayn yontemle sin y cos x serisini hesaplayalm. He-
saplar yeniden yapmaya gerek yok; yukarda buldugumuz form ulde x ile yyi
degis tokus edelim: sin y cos x, asagdaki t2k+1 lerin toplamdr.
( )
(1)k 2k + 1 u v
t2k+1 = y x
(2k + 1)! u
u+v=2k+1, u tek
k ( )
(1) 2k + 1 u v
= x y .
(2k + 1)! u
u+v=2k+1, u
cift
Demek ki sin x cos y + sin y cos x, z2k+1 ile t2k+1 lerin toplamnn, yani,
( )
(1)k 2k + 1 u v (x + y)2k+1
z2k+1 + t2k+1 = x y = (1)k
(2k + 1)! u (2k + 1)!
u+v=2k+1
terimlerinin toplamndan olusan seridir [N4, Sonuc 14.16]. Bu seri de elbette

sin(x + y)nin serisidir. Birinci esitlik kantlanmstr. Ikinci esitlik de ayn
yontemle ve kolaylkla kantlanabilir.
ullerde y yerine y ya da x alrsak,
Bu form
sin (x y) = sin x cos y sin y cos x,

cos (x y) = cos x cos y + sin x sin y,
sin (2x) = 2 sin x cos x,
cos (2x) = cos2 x sin2 x,
2 2
cos x + sin x = 1
esitliklerini buluruz. (Not: Burada cos2 x, (cos x)2 anlamna gelmektedir.)
Sonu c 9.7. S = {x : sin x = 0} toplamsal bir gruptur, yani 0 bu k

umededir ve
bu k
umeden iki elemann fark ve toplam da bu k
umededir. Ozel olarak, S
ise = 0 S olur.
Kant: Asagdaki form

ullerden hemen ckar.
sin (x y) = sin x cos y sin y cos x,

sin (x + y) = sin x cos y + sin y cos x.
Ayrntlar okura brakyoruz.
c 9.8. cos ve sin fonksiyonlar 1 ile 1 arasnda deger alr.

Sonu
Kant: Biraz once kantlanan cos2 x + sin2 x = 1 esitliginin bir sonucudur.

Onsav 9.9. (0, 6) aralgnda sin
us fonksiyonu pozitif degerler alr.
Kant: sin x fonksiyonunun tanmnda terimleri ikiser ikiser gruplayalm. O

zaman, sin x, terimleri
( )
x4i+1 x4i+3 x4i+1 x2
= 1
(4i + 1)! (4i + 3)! (4i + 1)! (4i + 2)(4i + 3)
olan seriye esittir [N4, Teorem 14.8]. Bu terimlerin her birinin belli bir (0, )
aralgnda pozitif olduklarn kantlayacagz, yani
x2
1
(4i + 2)(4i + 3)
terimlerinin her i dogal says icin belli bir (0, ) aralgnda pozitif olduklarn
kantlayacagz. Ama bu terimlerin en k ucu
gu
i = 0 icin bulunan terimdir.
Demek ki,
x2
1 >0
6

esitsizligiyle bogusmalyz. = 6 almak yeterli.
c 9.10. Bir says icin, S = {x : sin x = 0} k

Sonu umesi Zye esittir.

Kant: Onsav 9.9a gore 0, Snin bir yogunlasma noktas olamaz. Sonuc 9.7ye
gore Snin hic yogunlasma noktas olamaz. (Eger a, Snin bir yogunlasma
noktasysa, aya diledigimiz yaknlkta s S noktalar buluruz, ama o zaman
da s a S noktas 0a cok yakn olur.)
Eger S = 0 ise = 0 almak yeterli. Bundan boyle Snin 0 olmadgn
varsayalm.
Eger S ise, S oldugundan ve Snin yogunlasma noktas olmad-
gndan, Snin en k ucu
k pozitif eleman vardr. Bu elemana diyelim. Sonuc
9.7ye gore Z S. Tersini kantlayalm: S olsun. Eger = 0 ise Z.
Bundan boyle = 0 olsun. yerine alarak, nn pozitif oldugunu varsa-
yabiliriz. n = [/] ise,

n <n+1

olur. Yani,
n < (n + 1)
olur ve dolaysyla
0 n < (n + 1) n =
ve, n Z S icindeliklerinden dolay, n S olur; dolaysyla Sonuc

9.7ye gore
n = 0 ve = n Z
olur.
Hen uz yukarda bulunan saysnn 0a esit olup olmadgn bilmiyoruz.
Birazdan 0a esit olmadgn kantlayaca gz. Z = ()Z oldugundan yi
negatif olmayacak bicimde secebiliriz. Oyle yapalm, bundan boyle 0 olsun.

Onsav 9.11. Sin

us fonksiyonu 0dan b
uy
uk bir sayda 0 degerini alr, yani
> 0 olur.
Kant: Her x > 0 icin sin x > 0 esitsizligini varsayalm. O zaman,
sin 2x = 2 sin x cos x
denkleminden, x > 0 ise cos x > 0 ckar; dolaysyla,
0 < cos 2x = cos2 x sin2 x
bulunur, yani
sin x < cos x.
Ayrca, her x, y > 0 icin,
cos(x + y) = cos x cos y sin y sin x < cos x cos y cos x
olur, ki bu da kosin us fonksiyonunun R0 u zerinde azalan oldugunu gosterir.

2 2
Bu ve cos x + sin x = 1 denkleminden de sin us fonksiyonunun R0 u ze-
rinde artan oldugunu anlarz. Teorem 5.21den, limx cos x ve limx sin x
limitlerinin oldugu ortaya ckar. Bu limitlere srasyla c ve s diyelim. Elbette
0 s c 1. Gene cos2 x + sin2 x = 1 esitliginden dolay
c2 + s2 = 1
ckar. cos 2x = cos2 x sin2 x denkleminden de,
c2 s2 = c
ckar. Bu iki denklemi toplarsak,
2c2 c 1 = 0
buluruz. C ozersek c = 1 ya da 1/2 ckar, ki c 0 olmak zorunda oldugundan,

c = 1 bulunur. Ama kosin us fonksiyonu 0da 1 degerini alyor ve x arttkca
azalyor ve sonsuzda da 1e yaknsyor. Bundan kosin us fonksiyonunun sabit 1
fonksiyonu oldugu ckar. Demek ki sin us fonksiyonu da sabit 0 fonksiyonuymus,

ki bu da Onsav 9.9 ile celisir.
Demek ki sin us fonksiyonu pozitif saylarda 0dan k ucu
kesit degerler alabi-
liyor. Sin
us fonksiyonu s urekli bir fonksiyon oldugundan, aradeger teoreminden
dolay, sin
us fonksiyonunun pozitif bir sayda 0 degeri aldg anlaslr. Demek
ki > 0 imis.
Ikinci
Kant2 : Oncelikle cos 2 < 0 oldugunu gosterelim.
( )
4 16 (1)n 22n 1 24n2 24n
cos 2 = 1 + + = <0
2 24 (2n)! 3 (4n 2)! (4n)!
n=3 n=2
olur cu
nk
u sagdaki her parantez negatiftir. cos 0 = 1 > 0 oldugundan, aradeger
teoreminden dolay 0 0 : sin x = 0}.

Bundan ve Onsav 9.9dan, 6 bulunur. Yukardaki ikinci kanttan da
< 4 esitsizli
gi anlaslyor.
Teorem 9.12. cos(/2) = 0, sin(/2) = 1, cos = 1. Ayrca her x R

icin,
sin(x + /2) = cos x,
cos(x + /2) = sin x,
sin(x + ) = sin x,
cos(x + ) = cos x,
sin(x + 2) = sin x,
cos(x + 2) = cos x
olur. Ayrca says, herhangi bir x R icin,
sin(x + 2) = sin x ve cos(x + 2) = cos x
esitliklerinin saglandg en k
ucu
k pozitif saydr.
yandan /2
Kant: 0 = sin = 2 sin(/2) cos(/2). Ote / Z, yani
sin(/2) = 0.
Demek ki cos(/2) = 0. Bundan da sin(/2) = 1 ckar. Ama sin(/2) = 1

olsayd, sin
us fonksiyonunun s
urekliliginden ve Onsav 9.9dan dolay, sin
us
un
0la /2 arasnda bir yerde, yani den k ucu
k bir sayda 0 olmas gerekirdi, ki
bu m umk un degildir. Demek ki
sin(/2) = 1.
2 uye tesekk
Yusuf Unl urler.
Buradan da,
cos = cos2 (/2) sin2 (/2) = 1
ckar. Devam edelim:
sin(x + /2) = sin x cos(/2) + sin(/2) cos x = cos x
ve benzer sekilde
cos(x + /2) = cos x cos(/2) sin x sin(/2) = sin x.
Bu esitlikleri, = /2 + /2 yazarak iki defa uygularsak
sin(x + ) = sin x,
cos(x + ) = cos x
elde ederiz. Son esitlikleri, 2 = + yazarak iki defa uygularsak
sin(x + 2) = sin x
cos(x + 2) = cos x
elde ederiz.
Teoremin son ksmna gelelim. says, herhangi sabit bir x R icin,
sin(x + 2) = sin x ve cos(x + 2) = cos x
esitliklerinin saglandg en k
ucu
k pozitif say olsun. O zaman,
cos(2) = cos((x + 2) x) = cos2 x + sin2 x = 1
olur. Bundan da
1 = cos(2) = cos2 sin2 = (1 sin2 ) sin2 = 1 2 sin2
ve sin = 0 ckar.
Sonu
c 9.13. sin ve cos fonksiyonlarnn imgesi [1, 1] aralgdr.
Kant: sin ve cos fonksiyonlarnn s urekli olduklarn bildigimizden (Sonuc

9.5), Aradeger Teoremine ve Sonuc 9.8e gore bu fonksiyonlarn 1 ve 1
degerlerini aldgn gostermemiz yeterli. Bu da Teorem 9.12den kolaylkla
ckar.
Diger trigonometrik esitlikleri okura alstrma olarak brakyoruz.
Ksm III
De
gisik Konular
191
c ve Dsb
10. I ukey
Fonksiyonlar
10.1 Tanm
Bu bol
umde analizde cok onemli bir rol oynayan, ornegin esitsizlikler konu-
sunda sk sk basvuracagmz onemli bir kavram ele alacagz: Dsb ukeylik.
Dsbukey bir fonksiyon, asagda gosterildigi gibi grafigi canak anten gibi
yukar dogru olan bir fonksiyondur.
Ama grafigi asagdaki gibi olan bir fonksiyon dsb

ukey degildir:
Yukardaki ornekteki gibi bir fonksiyon dsb

ukey olmasa da fonksiyonun ds-
b
ukey oldugu tanm bolgeleri olabilir.
194 10. Ic ve Dsbukey
Fonksiyonlar
Dsbukey fonksiyonun matematiksel tanm soyle: I, Rnin bir aralg ve

f : I R bir fonksiyon olsun. Eger Idan alnan her a < x < b elemanlar
icin, f (x) degeri, asagdaki sekilde gosterilen u saysndan k
ucu
kesitse, o zaman
f ye d sb
ukey denir.
Tanmdaki u saysnn nasl belirlendigi herhalde sekilden anlaslyordur: u

says, d
uzlemin (a, f (a)) noktasyla (b, f (b)) noktasndan gecen kirisin u
st
un-
deki, birinci koordinat x olan noktasnn ikinci koordinatdr. Bu tanm daha
cebirsel bir hale getirelim.
a ile b arasndaki her x noktas, bir ve bir tek t (0, 1) says icin,
(1) x = (1 t)a + tb
olarak yazlabilir. Nitekim (1) esitliginin saglanmas icin, kolay bir hesapla
gor
ulebilece
gi u
zere,
xa
(2) t=
ba
almak yeterli ve gereklidir. Bunun tersi de dogrudur: Her t (0, 1) says icin,
(1 t)a + tb
says a ile b arasndadr.

10.1. Tanm 195
Eger x = (1 t)a + tb ise yukardaki sekilde belirtilen u saysn t cinsinden

bulmak zor degildir. Lisede ogrendiginiz geometriye g uveniyorsanz Tales te-
oremiyle u kolaylkla bulunur. Aksi halde (a, f (a)) ve (b, f (b)) noktalarndan
gecen dogrunun denklemini bulup x yerine (1 t)a + tb yazmak gerekir: Bu
dogru,
f (b) f (a) f (a)b f (b)a
y= x+
ba ba
denklemiyle verilir. Simdi x yerine (1 t)a + tb yazalm. Sadelesen hesaplar
bize u = (1 t)f (a) + tf (b) esitligini verir.
Bu asamada, dsbukeylik tanmn bicimsel (yani cebirsel) olarak verebili-
riz: I ve f yukardaki gibi olsunlar. Eger her a, b I ve her t (0, 1) icin,
(3) f ((1 t)a + tb) (1 t)f (a) + tf (b)
esitsizligi saglanyorsa, o zaman f fonksiyonuna d
sb
ukey denir.
(3) form
ul
unde (1) ve (2) form ullerini kullanrsak, dsb
ukeylige esdeger bir
tanm elde ederiz: Her x (a, b) icin,
xa bx
(4) f (x) f (b) + f (a).
ba ba
Biraz daha sk bir form ulasyon soyle: f nin dsb
ukey olmas icin yeter ve gerek
kosul, her a, b I icin ve toplam 1 olan her pozitif , saylar icin,
(5) f (a + b) f (a) + f (b)
esitsizligidir.
Dikkat: Dsb ukey bir fonksiyonun tanm k
umesinin her zaman bir aralk ol-
dugu varsaylr.

Ornekler
10.1. x 7 1/|x| kuralyla tanmlanan g : R>0 R fonksiyonu dsb ukeydir. Ayn kuralla
tanmlanan h : R<0 R fonksiyonu da dsb ukeydir. Ama tanm k umesi bir aralk ol-
madgndan, gene ayn kuralla tanmlanan f : R \ {0} R fonksiyonunun dsb
ukey olup
olmadg sorusu sorulamaz.
Fonksiyonlar
10.2. f (x) = x2 form ul

uyle tanmlanan fonksiyon b un R u
ut zerine dsb
ukeydir. Bunu kant-
lamak icin, her t (0, 1) icin,
((1 t)a + tb)2 (1 t)a2 + tb2
esitsizli
gini kantlamamz lazm. Hesaplardan korkmayp a/b yerine x koyarsanz, esit-
sizli
gin her a ve b icin do
gru oldu
gunu kantlamak cok kolay.
10.3. exp fonksiyonunun dsb gunu kantlayalm. Bu amacla a b esitsizli
ukey oldu gini sa
g-
layan a ve b saylar ve + = 1 esitli
gini sa
glayan iki pozitif ve saylar alalm.
(5)e g ore
ea+b ea + eb
gini kantlamalyz. Taraflar ea+b saysna b
esitsizli ol
up, + = 1 esitli
gini kul-
lanrsak, bu esitsizli
gin,
1 e(ab) + e(ba)
esitsizli
gine denk oldu
gunu g
or
ur
uz. S gi e(ba) ile carparak,
imdi bu esitsizli
e(ba) + eba
esitsizli
gini kantlamamz gerekti
gini g
or
ur ger x = b a 0 yazarsak,
uz. E
ex ex +
esitsizli
gini kantlamamz gerekti
gi anlaslyor. Kantlayalm:

i xi
i xi
xi
xi
ex = =1+ 1+ = ( + ) + = ex + .
i=0
i! i=1
i! i=1
i! i=1
i!

Istedi
gimiz kantlanmstr.
Alstrmalar
10.4. Bu ve asa um fonksiyonlarn R u
gdaki alstrmalarda kolaylk olsun diye t zerine tanml
oldugunu varsayalm. Iki dsb
ukey fonksiyonun toplamnn da dsb ukey oldugunu kant-
layn.
10.5. Eger f dsbukeyse ve a, b R ise x 7 f (ax + b) fonksiyonunun dsb ukey oldugunu
kantlayn.
ukey fonksiyon olsun. Ayrca f artan olsun. O zaman f g fonksiyonunun
10.6. f ve g iki dsb
dsb
ukey oldu gunu kantlayn. Benzer bir sonucu icb ukey fonksiyonlar icin ifade edin
ve kantlayn. E ger f (x) fonksiyonu dsb ukeyse, exp f (x) fonksiyonunun da dsb ukey
oldugunu kantlayn. Demek ki her a, b R icin x 7 eax+b fonksiyonu dsb ukeydir.
10.7. Dsb
ukey fonksiyonlarn noktasal limitinin dsb ukey oldu gunu kantlayn.
10.1. Tanm 197
10.8. Yukardaki iki alstrmadan, her r R icin x 7 erx fonksiyonunun dsb

ukey oldu
gunu
kantlayn.
f fonksiyonunun i ukey olmas demek, f fonksiyonunun dsb
cb ukey ol-
mas demektir; bir baska deyisle (3), (4) ve (5) esitsizliklerinin ters cevrilmesi,
yani fonksiyonun asagya don uk olmas demektir.
Tanmdaki esitsizlikleri () kesin esitsizliklere (<) don ust ursek, kesin
ur
icb
ukey ve kesin d sbukey kavramlarna ulasrz. Ornegin f (x) = |x| fonk-

siyonu R u zerine dsb
ukeydir ama kesin dsb ukey degildir. f (x) = mx + b
form ul
uyle verilmis fonksiyon, ki grafigi bir dogrudur, hem dsb ukey hem de
icb
ukeydir.
Dsbukeyli
gin (dolaysyla icb
ukeyligin de) esdeger bir tanm asagda.

Onsav 10.1. I, Rnin bir aralg ve f : I R bir fonksiyon olsun. f nin
dsb
ukey bir fonksiyon olmas icin gerek ve yeter kosul, Inn a < x < b
esitsizliklerini saglayan her a, x ve b elemanlar icin,
f (x) f (a) f (b) f (x)

xa bx
esitsizliginin saglanmasdr, yani, asagdaki sekilde g
or
uld
ugu
gibi, kirislerin
egiminin saga gittikce artmasdr.
ukey oldugunu varsayalm. x (a, b) olsun. (4)ten,

Kant: f nin dsb
bx xa
f (x) f (a) + f (b)
ba ba
ckar. Bu esitsizligin taraflarndan f (a) ckarrsak ve taraflar xaya bolersek,
f (x) f (a) f (b) f (a)

xa ba
esitsizligin taraflarndan bu sefer f (b) ckarp taraflar b xe
elde ederiz. Ilk
bolersek,
f (x) f (b) f (a) f (b)

bx ba
Fonksiyonlar
elde ederiz. Son iki esitsizlik istedigimizi verir.

Simdi diger istikameti kantlayalm. Kosulun saglandgn varsayalm. Ko-
suldan f (x)i tecrit ettigimizde, aynen
bx xa
f (x) f (b) + f (b)
ba ba
kosulunu, yani (4) esitsizligini elde ederiz.
10.2 Dsb
ukeylik ve S
ureklilik
Dsb
ukey ve icb
ukey fonksiyonlar cok vahsi fonksiyonlar olamaz, ornegin s
u-
rekli olmak zorundadrlar.
Teorem 10.2. Ack bir aralk u

zerine tanmlanms dsb
ukey ve icb
ukey fonk-
siyonlar s
ureklidirler.
Kant: I, Rnin bir aralg ve f : I R dsb ukey bir fonksiyon olsun. b I

olsun. Idan a < b < c esitsizliklerini saglayan a ve c saylar secelim. x (b, c)
rastgele olsun. a < b < x oldugundan, (4) form ulunden (xle bnin yerlerini
degistirerek),
ba xb
f (b) f (x) + f (a)
xa xa
elde ederiz. Buradan da
xa bx
f (x) f (b) + f (a)
ba ba
ckar. Ayrca b < x < c oldugundan, gene (4) esitsizliginden,
xb cx
f (x) f (c) + f (b)
cb cb
buluruz. Demek ki,
xa bx xb cx
f (b) + f (a) f (x) f (c) + f (b).
ba ba cb cb
Simdi, bu form ulde, b < x < c esitsizligini bozmadan xi bye goturelim. Sol
ve sag taraflar f (b)ye esit olurlar ve sandvic teoreminden (Sonuc 5.3)
f (b) = lim f (x)

xb+
ckar. Benzer sekilde,

f (b) = lim f (x)
xb
10.3. Dsbukey
Fonksiyonlarn C
arpm 199
esitligi kantlanr. Demek ki,
lim f (x) = f (b)

xb
ve f s cb
urekli (Teorem 5.7). I ukey fonksiyonlar icin kant benzerdir.

Bu teorem ve Ornek 10.3 sayesinde exp fonksiyonunun s urekli oldugu bir
defa daha kantlanms olur.
Ama aralk kapalysa s gin f : [0, 1] R fonksi-
ureklilik olmayabilir. Orne
yonu (0, 1) u
zerinde 0 degerini alsn ama 0 ve 1de 1 degerini alsn. f dsb
ukey-
dir ama 0 ve 1de surekli degildir.
10.3 Dsb
ukey Fonksiyonlarn C
arpm
dsb
Iki ukey fonksiyonun carpm dsb
ukey midir? Yant, net bir hayr!

Ornekler
10.9. f (x) = x2 ve g(x) = 1 fonksiyonlar dsb ukeydir ama f g carpm dsbukey olmad g
gibi kesin icb
ukeydir.
10.10. f (x) = x2 ve g(x) = x fonksiyonlar dsbukeydir ama f g carpm dsb
ukey de
gildir. Bu
iki
ornege dikkatlice bakarsak, sorunun fonksiyonlardan birinin bazen negatif de gerler
almasnda yatt gn sanabiliriz. Sorun burada yatmyor, pozitif dsbukey fonksiyonlarn
carpm da dsb
ukey olmayabiliyor:
10.11. f (x) = x2 ve g(x) = (x 1)2 fonksiyonlar dsb ukeydir ama f g carpm dsb ukey
de ger a = 0, b = 1 olarak alrsak ve t (0, 1) herhangi bir sayysa,
gildir. Nitekim e
(f g)((1 t)a + tb) = (f g)(t) = t2 (t 1)2
ve
(1 t)(f g)(a) + t(f g)(b) = 0
olur. Demek ki,
(f g)((1 t)a + tb) > (1 t)(f g)(a) + t(f g)(b)
olur ve f g fonksiyonu dsb

ukey olmaz.
Gene de dsb
ukey fonksiyonlarn carpm hakknda bir teorem var. Sadece
heyecan katmak amacyla degil, daha pedagojik olmas icin teoremin once
kantn verelim, onermesini daha sonra yazarz.
pozitif ve dsb
Iki ukey fonksiyon alalm: f ve g. Bunlarn carpmnn dsb
u-
key oldugunu kantlamak istiyoruz. Bu sonucun yanls oldugunu bildigimizden,
kantlamak istiyoruz yerine kantlamaya calsalm demek daha az yanls
olurdu.
a ve b tanm aralgndan iki say olsun. t (0, 1) rastgele olsun.
t(f g)(a) + (1 t)(f g)(b) (f g)(ta + (1 t)b),

Fonksiyonlar
yani
(6) tf (a)g(a) + (1 t)f (b)g(b) f (ta + (1 t)b) g(ta + (1 t)b)
esitsizligini kantlamak istiyoruz. f ve gnin dsb

ukey oldugunu bildigimizden,
tf (a) + (1 t)f (b) f (ta + (1 t)b),

tg(a) + (1 t)g(b) g(ta + (1 t)b)
esitsizliklerini biliyoruz. f ve g fonksiyonlar pozitif olduklarndan, bu iki esit-

sizligi taraf tarafa carpp,
[tf (a) + (1 t)f (b)][tg(a) + (1 t)g(b)] f (ta + (1 t)b) g(ta + (1 t)b)
esitsizligini elde ederiz. Demek ki (6) esitsizligini kantlamak icin,
tf (a)g(a) + (1 t)f (b)g(b) [tf (a) + (1 t)f (b)][tg(a) + (1 t)g(b)]
esitsizligini kantlamak yeterli. Bu son esitsizlik de,
tf (a)g(a) + (1 t)f (b)g(b) t2 f (a)g(a) + (1 t)2 f (b)g(b)

+t(1 t)(f (a)g(b) + f (b)g(a))
esitsizligine denk. Esitsizligin sagndaki ilk iki terimi sola gecirip, pozitif olan
t t2 terimlerini sadelestirirsek, son esitsizligin
f (a)g(a) + f (b)g(b) f (a)g(b) + f (b)g(a)
esitsizligine denk oldugunu gor

ur
uz. Bu da,
(f (a) f (b))(g(a) g(b)) 0
esitsizligine denktir. Eger
f (a) > f (b) g(a) > g(b)
ise bu esitsizlik dogrudur. Bir teorem kantladk:
Teorem 10.3. Eger f ve g fonksiyonlar pozitif ve dsb

ukeylerse ve her a, b
icin
f (a) > f (b) g(a) > g(b)
ise, o zaman f g fonksiyonu da dsb
ukeydir. Dolaysyla f pozitif ve dsb
ukeyse
ve n N ise f n fonksiyonu da dsbukeydir.
10.4. Ters Fonksiyonun Bukeyli

gi 201
Bu teoremin ozel bir durumu olarak, eger n N ise x 7 |x|n fonksiyonunun

dsb
ukey oldugunu anlarz, ama bir sonraki bol umde bundan daha genel bir
teorem kantlayacagz: Her r 1 gercel says icin x 7 xr fonksiyonu R>0
u
zerine dsb
ukeydir.

Ornekler

10.12. Ornek 10.3ten exp fonksiyonunun dsb ukey oldu
gunu bildigimizden her n do gal says
icin expn fonksiyonu Teorem 10.3ten dolay R u zerine dsb
ukeydir.
10.13. Teorem 10.3ten ve yukardaki ornekten dolay, her n ve m do gal saylar icin f (x) =
x2m expn x fonksiyonu R u zerine dsb
ukeydir.
10.14. n ve m do gal saylar icin f (x) = xm expn x fonksiyonu R0 u zerine dsb
ukeydir.
Alstrmalar

10.15. Ornek 10.16da yukardaki teoremin icb
ukey fonksiyonlar icin yanls oldu
gunu g
oste-
recegiz. Benzer teoremin icb
ukey fonksiyonlar icin do
gru olmas icin
onermede nasl bir
degisiklik yapmalyz?
10.4 Ters Fonksiyonun B

ukeyli
gi
Bir veya birkac fonksiyonun dsb ukeyliginden yola ckarak baska fonksiyonlarn
ds ya da icb
ukeyligini kantlayabiliriz miyiz? Evet.
f ds/icb
ukeyse, tanmdan dolay f ic/dsb ukeydir.
Ds/Icb
ukey fonksiyonlarn toplam ds/icb ukeydir.
f ve g dsb ukey fonksiyonlarsa max{f, g} fonksiyonu dsb ukeydir. (Ama
min{f, g} dsbukey olmayabilir.)
f ds/icb
ukeyse, her a ve b says icin f (ax+b) fonksiyonu da ds/icb
ukeydir.
Ama eger f dsb ukeyse, f hep pozitif degerler alsa bile, 1/f hakknda ge-
nellikle pek bir sey soyleyemeyiz. Mesela f (x) = 1 + x2 fonksiyonu dsbukeydir
ama 1/f ne icb ukey ne de dsbukeydir (bkz. asagdaki sekil).
Fonksiyonlar
Eger f : I J R icbukey bir eslemeyse, f nin bileske islemi icin tersi

olan f 1 : J I fonksiyonunun dsb ukey ya da icb
ukey olmas gerektigini

soyleyebilir miyiz? Hayr. Ornegin
f (x) = x2
form uyle tanmlanms f : R<0 R>0 fonksiyonu ve tersi olan,

ul

f 1 (x) = x
form
uluyle tanmlanms fonksiyon dsb yandan exp :
ukeydir. (Neden?) Ote
R R fonksiyonu dsb
>0
ukey bir eslemedir (Ornek 10.3 ve 5.26) ama exp
fonksiyonunun tersi olan log fonksiyonu icbukeydir (kant birazdan).
Asagdaki teorem, dsb
ukey bir fonksiyonun tersinin ic ya da dsb
ukeyligi
hakknda bir bilgi veriyor.
Teorem 10.4. I ve J, Rnin iki aralg olsun. f : I J dsb ukey bir esleme
olsun. Eger f artansa f 1 icb
ukeydir. Eger f azalansa f 1 dsb
ukeydir.

Kant: Onsav 10.1i uygulayacagz. Jden y1 < y < y2 saylarn secelim.
x1 , x, x2 saylar, Idan ve
f (x1 ) = y1 , f (x) = y, f (x2 ) = y2
olacak bicimde secilsin.

f nin artan oldugunu varsayalm. O zaman x1 < x < x2 olur. f dsb
ukey

oldugundan, Onsav 10.1e gore
y y1 y2 y

x x1 x2 x
esitsizligi gecerlidir. Pay ve paydadaki t
um terimler pozitif olduklarndan,
x x1 x2 x

y y1 y2 y

elde ederiz. Bu da aynen Onsav 10.1e (ya da benzerine) gore, f 1 icb
ukey

demektir. Ikinci onermenin kant ayndr.
10.5 Almann B
Us ukeyli
gi
Bu altbol
umde cesitli r gercel saylar icin,
x 7 |x|r
form
ul
uyle tanmlanms fonksiyonlarn b
ukeyligini irdeleyecegiz.
Almann Bukeyli
10.5. Us
gi 203
Onsav 10.5. Eger r 1 bir gercel sayysa x 7 |x|r fonksiyonu R u

zerine
ukeydir1 .
dsb
Kant: 0 t 1 ve x, y R olsun. Amacmz
|(1 t) x + ty|r (1 t) |x|r + t |y|r
esitsizligini gostermek. |(1 t) x + ty| (1 t) |x| + t |y| oldugundan
((1 t) |x| + t |y|)r (1 t) |x|r + t |y|r
esitsizligini gostermek yeter. s = (1 t) |x| + t |y| > 0 olsun. Elbette s > 0
varsaymn yapabiliriz cu nku aksi halde gostermek istedigimiz esitsizlik bariz.
|x| |y|
a=ve b =
s s
tanmmlarn yapalm. Tanmlardan dolay (1 t) a + tb = 1 olur. Ayrca,
Bernoulli esitsizliginden (Teorem 6.7) dolay
1 + r (a 1) ar ve 1 + r (b 1) br
elde ederiz. Bunlarn agrlkl toplamlarn alarak
(1 t) (1 + r (a 1)) + t (1 + r (b 1)) (1 t) ar + tbr
buluruz. Ama biraz basit cebirle esitsizligin sol tarafnn 1e esit oldugu anla-
slyor. Demek ki,
1 (1 t) ar + tbr .
a ve b yerine degerlerini koyarsak istedigimiz
sr (1 t) |x|r + t |y|r
esitsizligi ckar.
Bu fonksiyonlarn grafikleri asagda.
1
G
orkem Ozkayann cok g uden ald
uzel ve orijinal bir kantn, Yusuf Unl gm ve asa
gda
bulaca
gnz kanttan sonra u
z
ulerek kaldrmak zorunda kaldm. Hem G
orkem Ozkayaya hem
uye tesekk
de Yusuf Unl ur ederim.
Fonksiyonlar

Onsav 10.6. Eger 0 < r < 1 bir gercel sayysa x 7 xr fonksiyonu R>0
u
zerinde icb
ukeydir.
Kant: Her x 0 icin (xr )1/r = x ve (x1/r )r = x oldugundan, R>0 aralgn-
dan R aralgna giden x 7 xr fonksiyonunun tersi x 7 x1/r fonksiyonudur.

Sonuc simdi Onsav 10.5 ve Teorem 10.4ten hemen ckar.
Bu fonksyonlarn grafikleri de asagdaki gibidir:

Ornekler

10.16. Onsav 10.6 ve 10.5ten, Teorem 10.3 un icb
ukey fonksiyonlar icin yanls oldu
gu ckar.

Nitekim Onsav 10.6ya gore f (x) = x2/3 fonksiyonu icbukeydir, ama f f fonksiyonuna

esit olan g(x) = x4/3 fonksiyonu Onsav 10.5e g
ore dsb
ukeydir.

Onsav 10.7. Eger r < 0 ise, x 7 xr fonksiyonu R>0 u
zerine dsb
ukeydir.
Kant: Bu amacla x, y > 0 ve a + b = 1 esitligini saglayan a, b > 0 saylar
alalm.
(1) (ax + by)r axr + by r
esitsizligini gostermeliyiz. x = y ise kantlayacak bir sey yok. Gerekirse x ve

ynin yerini degistirerek, y > x esitsizligini varsayabiliriz. Bu esitsizligi r < 0
kesirli saylar icin gostermek yeterli, cu
nku eger (1) esitsizligi kesirli saylar icin
gecerliyse, limit alarak gercel saylar icin de gecerli oldugu anlaslr. n > 0 dogal
says icin x 7 x1/n fonksiyonu pozitif bir fonksiyon oldugu icin, Teorem
10.3e gore bu fonksiyonun dsb ukey oldugunu gostermek yeterli. Demek ki,
(ax + by)1/n ax1/n + by 1/n
esitsizligini gostermeliyiz. Bu esitsizli

gin ninci kuvvetini alp, x ve y yerine
n n
srasyla x ve y yazalm. Esitsizlik,
(axn + by n )1 (ax1 + by 1 )n
Almann Bukeyli
10.5. Us
gi 205
esitsizligine don r. Bu son esitsizligi xn ile carpp z = y/x > 1 tanmn

usu
yapalm:
(a + bz n )1 (a + bz 1 )n
esitsizligin elde ederiz. Son bir kez daha d
uzenlersek,
(2) (a + bz n )(az + b)n z n
esitsizligini elde ederiz. Bu esitsizligi n 1 ve z > 1 icin gosterirsek, (1)
gosterilmis olacak. Bunu t umevarmla yapmay oneriyoruz. Aslnda (2), n =
0 icin gecerli oldugundan tumevarm n = 0dan baslatabiliriz. Simdi (2)yi
varsayp,
(3) (a + bz n+1 )(az + b)n+1 z n+1
esitsizligini kantlayalm. Sol taraftan ifadeden yola koyulalm: (2)yi kullana-
rak,
(a + bz n+1 )(az + b)n+1 = (a + bz n+1 )(az + b)(az + b)n
zn
(a + bz n+1 )(az + b) (a+bz n)
elde ederiz. Demek ki (3)

u kantlamak icin,
zn
(a + bz n+1 )(az + b) z n+1
(a + bz n )
esitsizligini kantlamak yeterli. Paydalar yok edip sadelestirirsek,
(a + bz n+1 )(az + b) z(a + bz n )
esitsizligini kantlamamz gerektigini buluruz. Bunu acalm. Sag tarafta
za + bz n+1 = za + b + bz n+1 b = (az + b) + b(z n+1 1)
esitligi var. Demek ki
(a + bz n+1 )(az + b) (az + b) + b(z n+1 1)
esitsizligini kantlamalyz. Sagdaki az + b ifadesini sola gecirelim:
(a + bz n+1 1)(az + b) b(z n+1 1)
elde ederiz. Ama a 1 = b; bunu sol tarafa atarak,
(b + bz n+1 )(az + b) b(z n+1 1)
esitsizligini kantlamamz gerektigini gor
ur
uz. Sadelestirirsek,
az + b 1
esitligini kantlamamz gerektigini gor uz. Ama a, b 0, a + b = 1 ve z > 1
ur

oldugundan, bu esitsizlik bariz. Istedi gimiz kantlanmstr.
Bu fonksyonlarn grafikleri de asagdaki gibidir:
Fonksiyonlar
r < 0 icin x 7 xr fonksiyonlarn grafikleri
Bu bol
umde yaptklarmz bir teoremde ozetleyelim:
Teorem 10.8. Eger r 1 ya da r 0 ise x 7 xr fonksiyonu R>0 u zerine
ukeydir. Eger r (0, 1) ise x 7 xr fonksiyonu R>0 u
dsb ukeydir.
zerine icb
Daha once cizdigimiz grafikleri toplu halde gosterelim:
Eger a > 0 ise x 7 ax kuralyla tanmlanms Rden R>0 k umesine giden

fonksiyonun dsb ukey oldugunu ileride, Teorem 11.5te gorecegiz.
Yukarda yaplanlardan ve Teorem 10.2den, x 7 xr fonksiyonunun R>0
u
zerinde surekli oldugu ckar. Ama ayn sonucu b ukeyligi kullanmadan Teorem
6.8de kantlamstk zaten. Elbette, iki surekli fonksiyonun bileskesi oldugun-
dan, x 7 |x|r fonksiyonu da R u zerine s
ureklidir.
Alstrmalar
10.17. Eger p 1 ve a, b > 0 ise, (a + b)p 2p1 ap + 2p1 bp esitsizli
gini kantlayn.
10.6. Yerel/Global Minimum/Maksimum 207
10.6 Yerel/Global Minimum/Maksimum

Ds/icb
ukey fonksiyonlar kavram, analizin vazgecilmezi olan esitsizlikleri ka-
ntlamak icin cok g ucl
u bir alettir. Bircok uygulamasn gorecegiz.
a X R ve f : X R bir fonksiyon olsun. Eger her x X icin f (x)
f (a) oluyorsa, aya f nin minimumu ya da global minimumu ad verilir.
Bu durumda f (a)ya f nin minimum de geri ad verilir. Eger ay iceren ack
bir I aralg icin, f (x) f (a) kosulu her x X I icin saglanyorsa, aya yerel
minimum ad verilir. Global minimum her zaman bir yerel minimumdur elbet
ama tersi dogru olmak zorunda degildir. Yerel ve global maksimum ve
maksimum de ger benzer sekilde tanmlanr.
Teorem 10.9. I bir aralk ve f : I R dsb ukey bir fonksiyon olsun.

i. Her yerel minimum ayn zamanda global bir minimumdur ve eger kesin
dsb
ukeyse f nin en fazla bir global minimumu vardr.
ii. Eger kesin dsb
ukeyse f nin maksimum degerini veren noktalar ancak Inn
uc noktalar olabilirler.
Kant: i. a, f nin yerel minimumu olsun. J, her x I J says icin f (x)
f (a) esitsizliginin saglandg ay iceren ack bir aralk olsun. x I herhangi
bir eleman olsun. O zaman, oyle bir 0 < vardr ki, her t (0, ) says icin,
(1 t)a + tx I J
olur. Demek ki,
(1 t)f (a) + tf (x) f ((1 t)a + tx) f (a),
yani
(1 t)f (a) + tf (x) f (a),
olur. Bundan da, bariz sadelestirmelerden sonra, f (x) f (a) ckar. Demek ki
a global minimummus.
Simdi a ve b, minimum degeri veren iki degisik say olsun. a ve b global
minimum olduklarndan, f (a) = f (b) olur. Her t (0, 1) says icin,
f ((1t)a+tb) (1t)f (a)+tf (b) = (1t)f (a)+tf (a) = f (a) f ((1t)a+tb),
Fonksiyonlar
yani f ((1 t)a + tb) = f (a) olur. Demek ki f fonksiyonu a ile b arasnda bir
sabittir. Ama bu da kesin dsb ukeylikle celisir.
ii. Simdi ann Inn icinde yerel bir maksimum oldugunu varsayalm. O zaman
ay iceren oyle bir J I ack aralg vardr ki, b < a < c esitsizliklerini
saglayan her b, c J saylar icin,
f (b) f (a) ve f (c) f (a)
olur. Boyle b ve c saylar secelim.
a = (1 t)b + tc
esitligini saglayan bir t (0, 1) alalm. Dsb

ukeyligin tanmndan dolay,
f (a) = f ((1 t)b + tc) (1 t)f (b) + tf (c) max{f (b), f (c)} f (a)
olur. Demek ki
f (a) = max{f (b), f (c)}.
Ayrca eger f (b) = f (c) ise,
f (a) = f ((1 t)b + tc) (1 t)f (b) + tf (c) < max{f (b), f (c)} f (a)
olur, bir celiski. Dolaysyla f (b) = f (a) = f (c) ve f , J u zerinde sabit deger
alan bir fonksiyon. Bu da f nin kesin dsb ukeyligiyle celisir.
Alstrmalar
10.18. E
ger bir I aral
g u
zerine tanmlanms bir f fonksiyonu s urekliyse ve her a, b I icin,
( )
a+b f (a) + f (b)
f
2 2
esitsizli
gini sa
glyorsa f nin dsb
ukey oldu
gunu kantlayn.
Dsb
ukey K umeler. Konu dsbukey fonksiyonlardan aclmsken, bir baska
onemli dsb
ukeylik kavramndan soz edelim.
A R2 olsun. Eger her a, b A icin, a ve b arasndaki dogru parcas da
Ann icindeyse, Aya
d ukey denir. (Bu kavram kolaylkla n boyutlu Rn uzayna genisletilebilir.)

sb
Bir baska deyisle, eger her a, b A ve her t (0, 1) icin,
(1 t)a + tb A
ise Aya d
sbukey denir. (Burada, b = (b1 , b2 ) ise, tb = (tb1 , tb2 ) olarak
tanmlanmstr.) R2 elbette dsb
ukeydir.
Alstrmalar
10.19. Eger I R bir aralksa ve f : I R dsb
ukeyse, f nin grafi
ginin u
st
unde kalan noktalar
k
umesinin, yani
{(x, y) I R : y > f (x)}
kumesinin dsb ukey oldu gunu kantlayn.
10.20. Sonlu ya da sonsuz sayda dsb ukey kumenin kesisiminin dsb ukey oldugunu kantlayn.
10.21. E ger A R ise, Ay iceren t
2
um dsbukey k umelerin kesisiminin, Ay iceren dsb
ukey
bir k ume oldu gunu kantlayn. Bu k umeye Ann d sbukey zarf dersek ve bu k umeyi
dbz A olarak g osterirsek, dbz Ann Ay iceren en kucu
k dsb ukey k
ume oldu gunu ka-
ntlayn (yani dbz A, Ay iceren her dsb ukey kumenin altk umesidir.)
10.22. Su ozellikleri kantlayn:
i. A dbz A,
ii. dbz(dbz A) = dbz A,
iii. dbz(A B) = dbz A dbz B,
iv dbz = .
10.23. Asa gdaki u
c seklin herbirinin ayr ayr dsb
ukey zarfn cizin.
10.24. A R2 olsun. Ann dsb ukey olmas icin, Her x1 , . . . , xn A ve toplam 1 olan her
t1 , . . . , tn (0, 1) icin
t1 x1 + + tn xn
eleman Adadr kosulunun yeter ve gerek oldu gunu kantlayn.
10.25. Yukardaki kosuldaki gibi bir
t1 x1 + + tn xn
noktasna x1 , . . . , xn noktalarnn d ukey kombinasyonu ad verilir. A R2 ol-
sb
sun. Ann noktalarnn t um dsb
ukey kombinasyonlar k
umesinin Ann dsb ukey zarf
oldu
gunu kantlayn.
10.26. A R2 olsun. dbz Ann her elemannn aslnda Ann u c noktasnn bir dsb
ukey kombi-
nasyonu oldugunu kantlayn. Constantin Caratheodorynin daha genel bir teoremi icin
bkz. Teorem 10.10 [Ca].
10.27. A, B R2 ve t R olsun.
A + B = {a + b : a A, b B}
ve
tA = {ta : a A}
Fonksiyonlar
olsun. Eger A ve B dsb

ukeyse bu k umelerin de dsb
ukey olduklarn kantlayn. Ann
ukey olmasnn, her t (0, 1) icin
dsb
(1 t)A + tA A
icindeli
ginin yeter ve gerek oldu
gunu kantlayn.
10.28. A R2 dsb ume ve f : A R bir fonksiyon olsun. f nin dsb
ukey bir k ukey olmasnn
tanmn verin. E ger f dsb
ukeyse her u icin,
{x : f (x) < u} ve {x : f (x) u}
seviye k umelerinin dsb
ukey olduklarn kantlayn.
10.29. Yukardaki iki alstrmay R2 den Rn ye genellestirin.
10.30. a1 , . . . , an R ve R olsun.
{(x1 , . . . , xn ) Rn : a1 x1 + + an xn < },
{(x1 , . . . , xn ) Rn : a1 x1 + + an xn },
{(x1 , . . . , xn ) Rn : a1 x1 + + an xn = }
kumelerinin dsbukey olduklarn kantlayn. Bundan, herhangi bir sayda do
grusal esit-
li
gin ya da esitsizli
gin ortak co
z
umleri k
umesinin dsb
ukey oldu
gunu kantlayn.
Bol
um
u Constantin Caratheodorynin bir teoremini kantlayarak bitirelim.
Teorem 10.10 (Constantin Caratheodory). A Rn olsun. P , Ann dsb ukey
zarfnn bir eleman olsun. O zaman P , Ann en fazla n + 1 tane noktasnn
dsb
ukey zarfndadr.
Kant: P dbz A olsun. O zaman sonlu sayda P1 , . . . , Pk A vektor
u ve
toplam 1 eden t1 , . . . , tn 0 saylar icin

k
P = ti Pi
i=1
olur. k > n + 1 ve her i icin ti > 0 varsaymlarn yapabiliriz. Bu durumda

P2 P1 , . . . , Pk P1
vektorleri lineer bagmldrlar. Demek ki hepsi 0a esit olmayan s1 , . . . , sk R
saylar icin,
k
si (Pi P1 ) = 0
i=2
olur. s1 saysn

k
s1 = si
i=2
olarak tanmlarsak,

k
k
si Pi = 0 ve si = 0
i=1 i=1

elde ederiz. Ikinci
esitlikten si lerden en az birinin > 0 oldugu ckar. Ikinci
esitlikten, her a R icin,

k
k
k
P =P a0= ti Pi a si Pi = (ti asi )Pi
i=1 i=1 i=1
oldugu ckar. Burada a saysn

{ }
ti sj
a = min : i = 1, . . . k ve si > 0 = >0
si tj
olarak alrsak, her i icin,

ti tj
=a
si sj
olur, dolaysyla her i icin ti asi 0 olur. Ayrca

k
k
k
(si ati ) = si a ti = 1 a 0 = 1.
i=1 i=1 i=1
Boylece P yi farkl bir bicimde Pi lerin dsb

ukey kombinasyonu olarak yazdk:

k
P = (ti asi )Pi .
i=1
Ama tj asj = 0. Demek ki P y aslnda kdan daha az sayda noktann

dsb
ukey kombinasyonu olarak yazdk. Bu sayy n + 1e kadar indirebiliriz
tabii ki.
Alma
11. Logaritma ve Us
Logaritmalar degisik yontemlerle tanmlanabilir. Liselerde tanmlandg bici-

mi,
x = log y y = 10x ,
bu yollarn bir yandan en kolay bir yandan da en zorudur. En kolaydr

cu
nk
u dogrudan
uygulamaya yoneliktir. En zorudur cunku:
1. 10 , 10 2 gibi saylar tanmlamadan varsayar,
2. Her pozitif y saysnn 10x gibi bir sayya esit oldugunu kantlamadan
varsayar.
Logaritmay tanmlamann bir baska yolu bu ciltte gormeyecegimiz integral
kullanmaktr.
Biz burada logaritmay nerdeyse liselerde tanmlandg bicimiyle tanmla-
yacagz; iki farkmz olacak:
1. 10 taban yerine e taban kullanacagz,
2. Kantlanmams olguya basvurmayacagz.
Logaritmay (ama logu degil lnyi), exp fonksiyonunun tersi olarak tanm-
layacagz. Ama once biraz exp fonksiyonundan sozedelim.
11.1 exp Fonksiyonu

Sayfa 128te ar saylarn tanmlams ve er = exp r esitligini gostermistik. O
kantn genis bir ozetiyle baslayalm:
(1) Pozitif bir a says ve bir q kesirli says icin, aq saysn [N4, Bol
um 3.1]de
q
tanmlams ve [N4, Teorem 3.8]de a saysnn ozelliklerini kantlamstk.
(2) Sonuc 6.4te ve sonrasnda, pozitif bir a says ve bir r gercel says icin, ar
saysn, rye yaknsayan herhangi bir (qn )n kesirli say dizisi icin,
ar = lim aqn
n
olarak tanmlamstk ve r 7 ar fonksiyonunun Rden Rye giden s

urekli bir
fonksiyon oldugunu gostermistik.
214 Alma
11. Logaritma ve Us
(3) exp xi bir serinin limiti olarak tanmlamstk ve exp 1e e adn vermistik.
[N4, Sonuc 10.9]da her q kesirli says icin,
exp q = eq
esitligini kantlamstk.
(4) Teorem 2.1de expin s urekli bir fonksiyon oldugunu kantlamstk.
(5) Teorem 6.2de Rden Rye giden ve Q u zerine ayn degerleri veren iki fonk-
siyonun esit olduklarn kantlamstk.
Simdi bunlar kullanarak asagdaki teoremi kantlayabiliriz:
Teorem 11.1. Her x gercel says icin exp x = ex olur.
Kant: Yukardaki 2 ve 4 sayl notlara gore, Rden Rye giden exp fonksiyo-
nuyla r 7 er fonksiyonlar s ureklidir ve 3 sayl nota gore kesirli saylar u
zerine
ayn degerleri alrlar. 5 sayl nota gore bu fonksiyonlar esittirler.
Gecmiste cesitli vesilelerle exp fonksiyonunun ozelliklerini kantlamstk.
Bu sonuclarn bazlarn da ozetleyelim:
Teorem 11.2. a. exp fonksiyonu Rden R>0 k umesine giden birebir ve

orten
ve s
b. Her x, y R icin exp(x + y) = (exp x)(exp y) ve (exp x)y = exp xy
olur. Ayrca exp(x) = 1/ exp x ve exp 0 = 1 olur.
c. exp kesin artan bir fonksiyondur.
d. exp dsb
ukey bir fonksiyondur.
e. limx exp x = ve limx exp x = 0 olur.

Kant: a. Ornek 5.26 ve Teorem 6.8.
b. [N4, Teorem 10.11 ve Sonuc 10.12] ve Sonuc 6.5.iv
c. [N4, Sonuc 10.14]

d. Ornek 10.3.

e. Ornek 5.21 ve 5.25.
11.2 Do
gal Logaritma
Teorem 11.2ye gore exp : R R>0 fonksiyonu surekli, dsb
ukey ve artan bir
eslemedir. exp fonksiyonunun tersine do
gal logaritma diyelim ve bu fonksi-
yonu ln simgesiyle gosterelim:
ln : R>0 R.
Tanm geregi
ln y = x exp x = y
Logaritma
11.2. Dogal 215
olur. Teorem 5.24e gore ln fonksiyonu sureklidir. Dogal logaritmaya bazen

ksaca logaritma da denir.
Artan bir fonksiyonun tersi de artan oldugundan, ln fonksiyonu da artan
bir fonksiyondur. exp fonksiyonu dsb
ukey oldugundan Teorem 10.4ye gore ln
ukey bir fonksiyondur. Ayrca, limx exp x = oldugundan
icb
lim ln x =
x
olur ve limx exp x = 0 oldugundan,
lim ln x =
x0+
olur. Bu bulgularmz teorem ad altnda ozetleyelim.
Teorem 11.3. ln : R>0 R artan, icb

ukey ve s
urekli bir eslemedir. Ayrca
lim ln x = ve lim ln x =
x x0+
olur.
ln fonksiyonunun grafigi asagdaki gibidir. (Birbirinin tersi olan fonksiyon-

larn grafigi y = x dogrusuna gore birbirinin simetrigidirler.)
Logaritmann birkac ozelligini kantlayalm. Elbette kantlarmzda logarit-

mann tanmna, yani
ln y = x exp x = y
form
ul
une ve exp fonksiyonunun ozelliklerine basvuracagz.
exp 0 = 1 oldugundan ln 1 = 0 olur.
216 Alma
11. Logaritma ve Us
exp 1 = e oldugundan ln e = 1 olur.

exp fonksiyonu 0dan b uy
uk saylarda 1den b
uy
uk ve 0dan k
ucu
k
saylarda 1den k
ucu
k degerler aldgndan,
ln y 0 y 1
onermesi gecerlidir.
ln y = x ve ln y1 = x1 olsun. (Burada y ve y1 pozitif olmak zorundalar,
yoksa esitlikler anlamsz olur.) Demek ki,
exp x = y ve exp x1 = y1 .
Bu iki esitligi taraf tarafa carpalm:
(exp x)(exp x1 ) = yy1

yandan
elde ederiz. Ote
(exp x)(exp x1 ) = exp(x + x1 ).
Demek ki,
exp(x + x1 ) = yy1 .
Logaritmann tanmndan dolay,
ln yy1 = x + x1 = ln y + ln y1
esitligi gecerlidir. Bir baska deyisle, nasl exp fonksiyonu toplamay carpmaya
donusturuyorsa, expin tersi olan ln fonksiyonu da carpmay toplamaya don us-
t
ur ur. Eger y ve y1 negatif degerler alabilirse, yukardaki esitligi,
ln |yy1 | = ln |y| + ln |y1 |
olarak yazmak gerekir.

ln y = x ve r bir gercel say olsun. Teorem 11.3ten dolay
ex = exp x = y
ve gene Teorem 11.3ten dolay
exp xr = exr = (ex )r = y r
(bkz. Teorem 6.5.iv). Demek ki
ln y r = xr = rx = r ln y
olur. r = 1 icin ln(1/y) = ln y elde edilir.

Logaritma
11.2. Dogal 217
Eger ynin negatif degerler almasna izin verirsek, yukardaki esitligi,
ln |y|r = r ln |y|

olarak yazmak gerekir. Orne
gin, ynin negatif olabilecegini goz on
unde tutarak,
ln y 2 = 2 ln |y|
yazmal.
exp ve ln fonksiyonlar birbirlerinin tersi olduklarndan, her y > 0 icin
eln y = exp ln y = y
ve her x icin
ln ex = ln exp x = x
olur. Bulduklarmz ozetleyelim:
Teorem 11.4. Her x, y R>0 ve her r R icin,
i. ln 1 = 0.
ii. ln e = 1.
iii. ln y 0 y 1.
iv. ln xy = ln x + ln y.
v. ln y r = r ln y ve ln er = r.
vi. ln(1/y) = ln y.
vii. eln y = y olur.

Ornekler
ger z > 0 ise limn z 1/n = 1 olur cu
11.1. E nku
( ) ( )
1/n 1 ln z
lim z = lim exp ln z = exp lim = exp 0 = 1.
n n n n n
11.2. Eger z > 0 ise limn (1 + z 1/n )n = olur cu

nk
u bir
onceki
orne ge g
ore ninci kuvveti
alnan 1 + z 1/n saylar 2ye yakndrlar.
11.3. a, b, z > 0 olsun. Eger a + b > 1 ise limn (b + az 1/n )n = olur, e ger a + b < 1 ise
1/n n
limn (b + az ) = 0 olur. Nitekim,
( )
lim (b + az 1/n )n = lim exp n ln(b + az 1/n )
n n

ve Ornek 11.1e g
ore
lim (b + az 1/n ) = b + a
n
oyle de bulabiliriz: limn (b + az 1/n ) = b + a oldu

olur. Bunu s gundan yeterince b uyuk
n dogal saylar icin b + az 1/n de
gerleri a + b saysna yakn olurlar; dolaysyla a + bnin
degerine g
ore ninci kuvvetler ya sonsuza ya da 0a giderler.
11.4. Eger a, b > 0 ve a + b = 1 ise, limn (b + az 1/n )n = z b olur ama bu esitli gi bu
asamada gostermek kolay olamayabilir, bir sonraki ciltte, t urev konusunu irdeledikten
sonra gosteririz.
218 Alma
11. Logaritma ve Us
11.5. z > 0 olsun. E

ger 0 < a < 2 ise Ornek 11.1e g
ore yeterince b
uy
uk n do
gal saylar
icin az 1/n
< 2, yani 1 < 1 az 1/n
olur, demek ki 1 < 1 az 1/n < 1 olur. B
oylece
limn (1 az 1/n )n = 0 elde ederiz.
Alstrmalar
11.6. f : R R fonksiyonu her x, y R icin f (xy) = f (x) + f (y) esitli gini saglasn. f = 0
oldu gunu g osterin.
11.7. f : R0 R0 fonksiyonu her x, y R icin f (xy) = f (x) + f (y) esitli gini sa
glasn.
f = 0 oldu gunu g osterin.
11.8. f : R R fonksiyonu her x, y R icin f (xy) = f (x)f (y) esitli gini saglasn. f = 0, 1
varsaymn yapalm. f (0) = 0 ve f (1) = 1 esitli osterin. Her q Q icin (xq ) = f (x)q
gini g
esitli
gini g
osterin.
11.9. f : Q Q fonksiyonu her x, y Q icin f (xy) = f (x)f (y) esitli gini sa
glasn. f nin asal
saylarda ald g degerlerle belirlendi
gini kantlayn.
11.3 Alma Uzerine

Us
Altbolum 6.3te tanmladgmz (x, y) 7 xy u s alma fonksiyonu aslnda iki
degiskenli bir fonksiyondur. Eger ikinci koordinat sabitlersek elde edilen x 7
xa fonksiyonunun analizi oldukca kolaydr ve bunu Sonuc 6.5te ve Teorem
10.8da yapmstk. Simdi birinci koordinat sabitleyip, fonksiyonun ikinci ko-
ordinata gore nasl degistigine bakalm, yani x 7 ax fonksiyonunu analiz ede-
lim. Tabii a 0 olmal. Ayrca a = 0 ya da 1 iken sabit fonksiyonlar elde
edildiginden, a = 0, 1 durumlarn incelemek yeterli.
Teorem 11.5. Eger 1 = a > 0 ise x 7 ax kuralyla tanmlanms Rden R>0
k
umesine giden fonksiyon dsb
ukey ve s
urekli bir eslemedir. Ayrca a > 1 ise
fonksiyon artandr, yoksa azalandr. Son olarak, eger a > 1 ise
lim ax = ve lim ax = 0,
x x
eger a < 1 ise

lim ax = 0 ve lim ax =
x x
olur.
Kant: x herhangi bir gercel say olsun. O zaman
vii x v
ax = eln a = ex ln a = exp(x ln a)
olur. Bundan da x 7 ax fonksiyonunun x 7 x ln a ve exp fonksiyonlarnn

urekli oldugundan, x 7 ax
bileskesi oldugu anlaslr. Bu iki fonksiyon da s
fonksiyonu s 1
ureklidir .
1
Yukarda kantlanan ax = exp(x ln a) esitli
gi ax saysnn bir tanm olarak da verilebilir.
x
Baz kitaplarda a says b
oyle tanmlanr.
Alma Uzerine
11.3. Us 219
Ayrca exp fonksiyonu artan oldugundan (yani sralamay korudugundan),

x 7 ax fonksiyonunun artan ya da azalan olmas x 7 x ln a fonksiyonunun
artan ya da azalan olmasyla dogrudan iliskilidir, ki bu da ln ann pozitif ya
da negatifligiyle, yani ann 1den b uy
uk ya da kucu
k olmasyla ilgilidir.
Alstrma 10.5te, f (x) fonksiyonuyla f (ax+b) fonksiyonunun ic/dsb ukey-
liginin ayn oldugunu soylemistik (kant da kolaydr), dolaysyla
x 7 ax = exp(x ln a)
fonksiyonu aynen exp fonksiyonu gibi dsbukeydir.

Dsb
ukeyli
gi ve Teorem 10.2yi kullanarak da s urekliligi kantlayabilirdik.
Simdi a = 1 iken r 7 ar fonksiyonun bir esleme oldugu ax = exp(x ln a)
fonksiyonundan ckar.
Son olarak limitleri hesaplayalm. Eger a > 1 ise ln a > 0 olur ve
lim ax = lim exp(x ln a) =

x x
ve
lim ax = lim exp(x ln a) = 0
x x
bulunur. Eger a < 1 ise ln a < 0 olur ve
lim ax = lim exp(x ln a) = 0

x x
ve
lim ax = lim exp(x ln a) =
x x
bulunur.
Teoremi kullanarak cesitli a > 0 saylar icin x 7 ax fonksiyonlarnn
grafiklerini cizebiliriz.
220 Alma
11. Logaritma ve Us
11.4 Baska Tabanlarda Logaritma

ln fonksiyonunu yukarda
ln y = x ex = y
form
ul
uyle tanmlamstk, yani ln fonksiyonunu
r 7 er
kuralyla verilmis fonksiyonun tersi olarak tanmlanmst. Eger e yerine bir

baska a = 1 pozitif says alrsak ne olur? Biseycikler olmaz, sadece logaritmay
bir baska tabanda tanmlams oluruz.
loga : R>0 R
fonksiyonu Rden R>0 k

umesine giden
r 7 ar
kuralyla tanmlanms fonksiyonun tersi olsun. Demek ki
loga y = x ax = y
ve her x > 0 icin

loga ax = x
ve her y icin
aloga y = y.
Bu fonksiyona a tabannda logaritma denir.
Aynen ln icin kantladgmz gibi,
loga y r = r loga y
olur.
Bu arada loge = ln esitligine dikkatinizi cekeriz. loga fonksiyonunu uzun
uzun calsmaya gerek yok, cu
nku loga fonksiyonunu logb cinsinden yazabiliriz,
yeter ki a ve b = 1 olsun:
aloga y = y
esitliginin her iki tarafna logb fonksiyonunu uygularsak,
logb (aloga y ) = logb y,
yani,
loga y logb a = logb y,
11.4. Baska Tabanlarda Logaritma 221
buluruz. Demek ki
logb y
loga y = .
logb a
Eger b = e alrsak,
ln y
loga y =
ln a
esitligini buluruz. Son olarak, Teorem 11.5teki, a > 0 ve x R icin,
ax = exp(x ln a)
esitligine dikkatinizi cekerim. Her iki tarafa da ln uygularsak bunun dogrulugu

hemen anlaslr.
Alstrmalar
11.10. f (x) = x ln x fonksiyonunun R>0 uzerine dsb
ukey oldugunu kantlayn.
11.11. Bir I aral
gnda tanmlanms ve pozitif de
gerler alan bir f fonksiyonu alalm. E
ger
g(x) = log f (x)
fom
ul ukeyse, f ye logaritmik d
uyle tanmlanms fonksiyon dsb sb
ukey denir. Logarit-
mik dsb
ukey fonksiyonlarn dsb
ukey olduklarn kantlayn.
f (x) = x2
form
ul
uyle tanmlanms fonksiyonun dsb
ukey olmasna karsn logaritmik dsb
ukey ol-
mad
gn g
osterin.
12. Esitsizlikler Gecidi
Altbol
um 6.4te analizde cok onemli olan Bernoulli esitsizligini kantlamstk.
Bu bol
umde analizde one ckan birkac klasik esitsizlik daha kantlayacagz.
12.1 Jensen Esitsizli

gi ve Sonu
clar
Teorem 12.1 (Jensen Esitsizligi). I bir aralk ve f : I R dsb ukey bir
fonksiyon olsun, o zaman her x1 , . . . , xn I ve her t1 , . . . , tn > 0 saylar icin
n
ti x i
i=1 n I
i=1 ti
olur ve ( n ) n
ti xi t f (xi )
f n
i=1 n i
i=1
i=1 ti i=1 ti
esitsizligi gecerlidir. Eger f kesin dsb
ukeyse esitlik ancak ve ancak x1 = . . . =
xn ise gecerlidir. Eger f icb ukeyse esitsizlik ters cevrilir.
Not 1. Esitsizlik sk sk t1 + + tn = 1 durumunda ifade edilir. Nitekim

esitsizlikte ti yerine,
t
n i
i=1 ti
alrsak o zaman daha basit gor
unuml u olan
( n )
n
f ti x i ti f (xi )
i=1 i=1
form
ul
un
u elde ederiz.
Not 2. Form uldeki ti saylarna, xi ve f (xi ) saylarnn a
grlklar diyebili-
riz; o zaman toplamlar a grlkl ortalamalar olarak alglanabilir, ortalama
alyoruz ama baz saylara digerlerinden daha fazla ya da daha az onem veri-
yoruz anlamnda. Teoreme gore, eger f dsb ukeyse, saylarn agrlkl orta-
lamalarnn f -imgesi, f -imgelerin agrlkl ortalamasndan k ucu
kesittir.
224 12. Esitsizlikler Gecidi
Teorem 12.1in Kant: Kant f nin dsb ukey oldugu durumda yapalm,
cu
nk
u diger durumda kant cok benzer. Not 1deki degisikligi yaparak tlerin
toplamnn 1 oldugunu varsayabiliriz.
min{xi } t1 x1 + + tn xn max{xi }
oldugundan t1 x1 + + tn xn I olur. Esitsizligi n u

zerinden t
umevarmla
kantlayacagz. n = 1 durumunda her iki taraf birbirine esittir. n = 2 durumu
ise aynen dsbukeyligin tanmndan ckar. Simdi n 3 olsun ve esitsizligin
n 1 icin dogru oldugunu varsayalm. t1 + + tn1 = t ve tn = s olsun. O
zaman t + s = 1 olur elbette. Hesaplara baslayalm.
( n ) ( ) (n1 )

n1
ti ti
f ti xi =f t xi + sxn tf xi + sf (xn )
t t
i=1 i=1 i=1

n1
ti n1 n
t f (xi ) + sf (xn ) = ti f (xi ) + sf (xn ) = ti f (xi ).
t
i=1 i=1 i=1
Esitsizligin kant bitmistir. Simdi fonksiyonun kesin dsb

ukey oldugunu var-
sayalm. Yukardaki hesaplardaki ilk esitsizlik ancak ve ancak

n1
ti
xi = xn
t
i=1

ise gecerlidir. Ikinci esitsizlik ise (t
umevarmla) ancak ve ancak
x1 = . . . = xn1
ise gecerlidir. Bu ikisi esitligin ancak ve ancak
x1 = . . . = xn1 = xn
ise gecerli oldugunu gosterir.
Alstrmalar
gini n N icin f (x) = xn kuralyla tanmlanms icin fonksiyonlara uygu-
12.1. Jensen esitli
layn.
gini r R icin f (x) = xr kuralyla tanmlanms fonksiyonlara uygulayn.
12.2. Jensen esitli
(Bkz. Teorem 10.8).
gini a > 0 icin f (x) = ax kuralyla tanmlanms fonksiyonlara uygulayn.
12.3. Jensen esitli
(Bkz. Teorem 11.5).
12.4. Jensen esitli
gini f (x) = ln x kuralyla tanmlanms fonksiyona uygulayn.
ve Sonuclar
12.1. Jensen Esitsizligi 225
Eger her i = 1, . . . , n icin ti = 1/n alrsak, f icb

ukeyse, teoremden,
( n )
1 1
n
f xi f (xi )
n n
i=1 i=1
formul
unu elde ederiz. Simdi f (x) = ln x olarak alalm, ve xi saylarn (zorunlu
olarak) pozitif alalm. Logaritmann icb ukey oldugunu biliyoruz (Teorem 11.3).
Dolaysyla,
( n )
1 1
n
1
ln xi ln xi = ln (x1 xn ) = ln [(x1 xn )1/n ]
n n n
i=1 i=1
olur. Logaritma (ya da exp) artan oldugundan, bundan,

x1 + + xn
n x1 xn
n
elde ederiz, ki bu da meshur aritmetik-geometrik ortalama e sitsizli
gidir .
(Birinci ciltte bunun daha temel bilgilere dayanan kantlarn vermistik [N4,
Teorem 3.26].)
Sonu c 12.2 (Aritmetik-Geometrik Ortalama Esitsizligi). Eger x1 , . . . , xn sa-
ylar pozitifse
x1 + + xn
(AGn ) n x1 xn
n
olur ve esitlik ancak ve ancak x1 = . . . = xn ise gecerlidir.
(AG n ) esitsizliklerini kolaylkla genellestirebiliriz1 :
Sonu c 12.3 (Genellestirilmis Aritmetik-Geometrik Esitsizligi). a1 , . . . , an ve
r1 , . . . , rn pozitif gercel saylar olsun. r1 + + rn = 1 varsaymn yapalm.
Bu durumda
ar11 arnn r1 a1 + + rn an
olur. Esitlik ancak ve ancak a1 = . . . = an ise gecerlidir.
Kant: bi = ln ai tanmn yapalm. exp kesin dsb
ukey oldugundan, Jensen
esitsizligine gore
exp(r1 b1 + + rn bn ) r1 exp b1 + + rn exp bn
olur. Sag taraf icin exp bi = ai esitligini, sol taraf icin

( )ri
exp(ri bi ) = eri bi = ebi = ari i
1 uye cok tesekk
Bu ve bundan sonraki sonuclar icin Yusuf Unl ur ederim.
esitligini kullanrsak istedigimizi elde ederiz. Son onerme Teorem 12.1in ikinci
cumlesinden ckyor.
Bernoulli esitsizliklerini (Teorem 6.7) bir defa daha kantlayabiliriz2 :
c 12.4 (Bernoulli). Eger x 1 ve (0, 1) ise

Sonu
(1) (1 + x) 1 + x.
Eger x > 1 ve [0, 1] ise
(2) (1 + x) 1 + x.
Ayrca (1) ve (2)de esitlik sadece x = 0 icin m

umk
und
ur.
Kant: 1 x = 0 ve (0, 1) olsun. Genellestirilmis aritmetik-geometrik

esitsizliginde (Sonuc 12.3) n = 2, a1 = 1 + x, a2 = 1, r1 = ve r2 = 1
alrsak,
(1 + x) = (1 + x) 11 < (1 + x) + (1 ) = 1 + x
buluruz.
Eger [0, 1] ise kant aynen Teorem 6.7nin kant gibidir.
Alstrmalar
ginden, her a1 , . . . , an 0 gercel says ve her k 1 do
12.5. Jensen esitsizli gal says icin
(a1 + + an )k nk1 (ak1 + akn )
esitsizli
gini kantlayn.
12.2 Young Esitsizli

gi
Kantlayacagmz bir sonraki esitsizlik Young e
sitsizli
gi diye bilinir.
Teorem 12.5 (Young Esitsizligi). a ve b 0 olsun. p ve q saylar pozitif

olsun ve
1 1
+ =1
p q
esitligini saglasn. O zaman
ap bq
ab +
p q
esitsizligi saglanr. Ayrca, esitlik sadece ap = bq iken gecerlidir.
2
Verecegimiz kant aslnda Teorem 6.7nin ilk kantyla ayndr ama bu bicimiyle kant
daha temiz.

12.2. Young Esitsizligi 227
Kant: Kantn p
uf noktas,
ln ap ln bq
ln ab = ln a + ln b = +
p q
esitligidir.
ln fonksiyonunun icb
ukeyliginden, eger t ve s saylar t + s = 1 esitligini
saglyorsa ve , > 0 ise
ln(t + s) t ln + s ln
elde ederiz. Ayrca, ln keskin icb
ukey oldugundan, esitlik ancak ve ancak =
ise gecerlidir. ve yerine srasyla ap ve bq koyarsak,
ln (tap + sbq ) t ln ap + s ln bq
elde ederiz, ve esitlik ancak ve ancak ap = bq ise gecerlidir. Simdi de t = 1/p
buldugumuz esitlikten devam edelim:
ve s = 1/q alalm. Ilk
( p )
ln ap ln bq a bq
ln ab = ln a + ln b = + ln +
p q p q
elde ederiz. ln fonksiyonu artan oldugundan istedigimiz esitsizligi elde ederiz.
Ayrca ln keskin artan oldugundan, esitlik ancak ap = bq ise gecerlidir.

Ikinci Kant3 : xp = y q olsun. Aritmetik-geometrik ortalama esitsizliginin
genel halinden dolay(Sonuc 12.3)
xp y q
xy = (xp )1/p (y q )1/q < +
p q
olur. xp = y q ise
( )
1 1 xp y q
xy = y q/p y = y q(1/p+1/q) = y q = + yq = +
p q p q
olur.
Alstrmalar
12.6. Her sey Teorem 12.5deki gibi olsun, bir de ayrca > 0 olsun. O zaman,
ap bq
ab + q/p
p q
esitsizli
gini kantlayn.
gil de, a1 , a2 , . . . , an 0 saylar ve
12.7. Teorem 12.5yi a, b ve p, q saylar icin de
1 1 1
+ + + =1
p1 p2 pn
esitli
gini sa
glayan p1 , p2 , . . . , pn > 0 saylar icin kantlayn.
3 uye tesekk
Yusuf Unl urler.
12.3 H
older Esitsizli
gi
Teorem 12.6 (Holder Esitsizligi). x1 , x2 , . . . , xn ve y1 , y2 , . . . , yn pozitif
gercel saylar olsun. p ve q saylar pozitif olsun ve
1 1
+ =1
p q
esitsizligini saglasn. O zaman
( )1/p ( )1/q

n
n
n
x i yi xpi yiq
i=1 i=1 i=1
olur.
Kant: xi ve yi yerine srasyla,

xi yi
n p 1/p
ve n 1/q
( i=1 xi ) ( i=1 yiq )
yazarak (buras onemli!)

n
n
xpi = yiq = 1
i=1 i=1
varsaymn yapabiliriz. Bu asamada, artk,

n
x i yi 1
i=1
esitsizligini kantlamalyz. Young esitsizligine gore, her i = 1, 2, . . . , n icin
xpi yq
x i yi + i
p q
olur. Bu esitsizlikleri taraf tarafa toplarsak,

n
n
xp
n
yq 1 p 1 q
n
1 1
n
xi yi i
+ i
= xi + yi = + = 1
p q p q p q
i=1 i=1 i=1 i=1 i=1
buluruz, ki bu da istedigimiz esitsizliktir.

Meshur Cauchy-Schwarz E sitsizli gi , Holder esitsizliginin p = q = 2
durumudur: x1 , x2 , . . . , xn ve y1 , y2 , . . . , yn gercel saylarsa
( n )2 ( n )( n )

x i yi x2i yi2 .
i=1 i=1 i=1

12.3. Holder
Esitsizligi 229
Cauchy-Schwarz esitsizliginin baska basit ve g uzel kantlar vardr, verme-

den gecmek olmaz. z bir bilinmeyen olsun ve ikinci dereceden olan su polinoma
bakalm:
(x1 z + y1 )2 + + (xn z + yn )2 .
Bu polinomun en fazla bir kok u olabileceginden (ancak y1 /x1 = . . . = yn /xn ise
bir kok olabilir, o kok de y1 /x1 dir), polinomun diskriminant 0dan k ucu
kesit
olmaldr. Bu polinom,
( n ) ( n ) ( n )

2 2 2
xi z + 2 xi yi z + yi
i=1 i=1 i=1
biciminde yazlabilir. Bu polinomun diskriminantnn dortte biri olan

( n )2 ( n )( n )

xi yi x2i yi2
i=1 i=1 i=1
saysdr ve 0dan k
ucu
kesit olmaldr.
Bu kanttan ayrca esitligin ancak ve ancak ai ve bi saylarnn birbirine
oranlar aynysa gerceklesebilecegi ckar.
Cauchy-Schwarz esitsizliginin bir baska kant:
( n )2
n
n
n
x i yi = xi yi xj yj = x2i yi2 + 2 (xi yj )(xj yi )
i=1 i=1 j=1 i=1 1i<jn
esitliginin en sagdaki terimlerine, kantlamas cok kolay olan 2 2 + 2

esitsizligini uygulayalm:
( n )2
n
xi yi x2i yi2 + (x2i yj2 + x2j yi2 )
i=1 i=1 1i<jn
elde ederiz. Ama bu son esitsizligin sagndaki ifade

( n ) n

x2i yj2
i=1 j=1
ifadesine esit. Buradan istedigimiz ckar.

Cauchy-Schwarz esitsizliginin dord
unc
u kant:

n
(xi yj xj yi )2 0
i,j=1
esitsizliginden yola ckp soldaki ifadeyi acn. Esitsizligi kolayca elde edeceksi-
niz. Bu kantta, Cauchy-Schwarz esitsizli ginde esitligin ancak ve ancak her i
ve j icin xi yj = xj yi esitligi dogruysa gecerli oldugu hemen gorunuyor.
12.4 Minkowski Esitsizli

gi
Bu altbol
umde fonksiyonel analizin temellerinde onemli bir yer tutan (ve
sonlu toplamlardan integrallere genellestirilebilen) u
nl
u Minkowski esitsizligini
kantlayacagz.
Teorem 12.7 (Minkowski Esitsizligi). x1 , x2 , . . . , xn , y1 , y2 , . . . , yn 0 ve

p 1 olsun. O zaman,
( )1/p ( )1/p ( n )1/p

n
n
(xi + yi )p xpi + yip
i=1 i=1 i=1
olur.
Kant: q saysn 1/q + 1/p = 1 olacak sekilde tanmlayalm ve biraz onceki

Holder esitsizligini (
ucu
nc
u satrdan dord
unc
u satra gecerken, tam iki kez)
kullanalm:

n
n
p
(xi + yi ) = (xi + yi )p1 (xi + yi )
i=1 i=1

n
= (xi (xi + yi )p1 + yi (xi + yi )p1 )
i=1

n
n
p1
= xi (xi + yi ) + yi (xi + yi )p1
i=1 i=1
( )1 ( n )1 ( n )1
n p p q
xpi + yip (xi + yi )(p1)q

i=1 i=1 i=1
( )1 ( n )1 ( n )1 1
n p p p
xpi + yip (xi + yi )p .

i=1 i=1 i=1
En asagda ve en sagdaki terimi en yukarya gecirirsek, istedigimizi elde ederiz.

Eger p = 2 alrsak, Minkowski esitsizligi n boyutlu Rn metrik uzaynda
u
cgen e sitsizli
gi olarak bilinir: Bir ucgenin iki kenarnn uzunluklarnn top-
lam ucu
nc
usunun uzunlugundan k ucu
k olamaz.
Minkowski esitsizligi 0 ile 1 arasndaki hicbir p says icin gecerli degildir.
(Okura alstrma).
c 12.8. 0 p < 1 ve x, y 0 olsun. O zaman (x + y)p xp + y p olur.

Sonu

12.5. Mahler Esitsizligi 231
Kant: z = y/x alarak (1 + z)p 1 + z p esitsizligini kantlamak yeterli.

z = t1/p ve r = 1/p > 1 alarak, (1 + tr )1/r 1 + t esitsizligini kantlamak
yeterli. Teorem 12.7de x1 = 1, y1 = 0, x2 = 0, y2 = t alrsak istedigimizi elde
ederiz.
12.5 Mahler Esitsizli

gi
Teorem 12.9 (Mahler Esitsizligi). x1 , x2 , . . . , xn ve y1 , y2 , . . . , yn pozitif
gercel saylar olsun. O zaman,

n
n
1/n

n
1/n
(xk + yk )1/n xk + yk
k=1 k=1 k=1
olur.
Kant: Aritmetik-geometrik ortalama esitsizliginden dolay (Teorem 12.2)
n (
)1/n
1 xi
n
xi

xi + yi n x i + yi
i=1 i=1
ve
n (
)1/n
1 yi
n
yi

xi + yi n x i + yi
i=1 i=1
olur. Bu ikisini toplarsak,
n (
)1/n n (
)1/n
xi yi
+ 1
xi + yi x i + yi
i=1 i=1
elde ederiz.
Teorem 12.10. Eger 0 < x < 1 ve 0 < r s ise, (1 xr )1/r (1 xs )1/s
olur.
Kant: x 7 x1/r fonksiyonu [0, 1] aralgnda bir eslemedir; dolaysyla esit-
sizligi x yerine x1/r icin kantlamak yeterlidir. O zaman esitsizlik
(1 x)1/r (1 xs/r )1/s
esitsizligine don r. u = s/r 1 dersek,
usu
(1 x)u 1 xu
ur alma fonksiyonunun s
uz. Us urek-
liliginden ve kesirli saylarn yogunlugundan dolay, bu son esitsizligi kesirli u
saylar icin kantlamak yeterli. q p > 0 dogal saylar icin u = q/p olsun.
(1 x)q/p 1 xq/p
esitsizligini kantlamalyz. x yerine xp koyarsak,
(1 xp )q (1 xq )p

ur
uz. Bunu, pyi sabitleyip q u
ze-
rine t umevarmla kantlayacagz. q = p icin sorun yok. Tumevarm admna
baslamadan once, ( )p
q 1x
1x <1< 1+x
p
1 xq
esitsizliginden, paydalar esitleyerek
(1 xq )p (1 xp ) (1 xq+1 )p
esitsizligini elde edelim. Simdi hem bunu hem de t

umevarm varsaymn kul-
lanarak,
(1 xp )q+1 = (1 xp )q (1 xp ) (1 xq )p (1 xp ) (1 xq+1 )p
olur. Teorem kantlanmstr.
12.6 nc Mertebeden Ortalama

Bir = 0 gercel says icin,
( )1/
a1 + + an
c = c (a1 , . . . , an ) =
n
olsun. Burada ai saylarnn negatif olmadklarn varsayyoruz. Bu sayya

a1 , . . . , an saylarnn nc mertebeden ortalamas ad verilir4 .
Dikkat ederseniz,
a1 + + an
c1 =
n
says aritmetik ortalamaya esittir.
( )1/2
a21 + + a2n
c2 =
n
saysna ise kuadratik ortalama denir.

n
c1 = 1
a1 + + 1
an
4
Bu altbol
um icin b uy
uk
olcu
de [Ko]dan yararlanlmstr. Ama [Ko]nun da [SCY]den
yararland
g anlaslyor.
12.6. nc Mertebeden Ortalama 233
says harmonik ortalama olarak bilinir.

Geometrik ortalamaya g adnn verildigini anmsatrz:

g = n a1 an .
Bundan boyle
c0 = g
tanmn yapacagz. Boylece her R icin c = c (a1 , . . . , an ) says tanmlan-
ms oldu. c0 tanmnn rastgele bir tanm olmadg, bir nedeni oldugu birazdan
kantlayacagmz Savdan anlaslacak.
Bu altbolumde asagdaki teoremi kantlayacagz:
Teorem 12.11. a1 , . . . , an > 0 olsun. Eger ise c c olur. Ayrca
eger < 0 < ise c g c olur. Ve her durumda esitlik ancak a1 = . . . =
an ise mumkundur. xxxx Kontrol et xxx
Bu teorem (AGn ) esitsizligini genellestirir cu u g c1 aynen (AGn )
nk
esitsizligi demektir.
Teoremin kant biraz uzun s
urecek. Once su durumu halledelim:
Sav. Her < 0 < icin c c0 < c olur ve esitlik ancak a1 = . . . = an ise
m
umkund
ur.
Kant: (AGn ) esitsizliginden dolay,
a1 + + an
n
a1 an
n
esitsizligini ve esitligin sadece a1 = . . . = an icin gecerli oldugunu biliyoruz.
Her iki tarafn da 1/nc kuvvetini alrsak, (1/ < 0 oldugundan, bkz. sayfa
206deki sekiller),
( )
a1 + + an 1/
g = a1 an
n
= c
n
elde ederiz. Ayrca esitligin ancak a1 = . . . = an ise gecerli oldugu belli. Bu,
gostermek istedigimizin yarsdr. Diger yars da ayn sekilde gosterilir. Sav
kantlanmstr.
Teorem 12.11in Kant: ai > 0 oldugundan, c > 0 olur.
( )1/
a1 + + an
c =
n
oldugundan
( ) ( ) 1/
c
a1
c + + an
c
=
c n
olur. Eger ( ) ( )
a1 an
d1 = , . . . , dn =
c c
tanmn yaparsak, bir onceki esitlik,
( )
/ / 1/
c d1 + + dn
(1) =
c n
esitligine don
usu yandan,
r. Ote
(( ) ( ) )1/
( )1/ a1
++ ac n
d1 ++dn c
n = n
( )1/
1 a
1 ++an 1
= c n = c c = 1.
Demek ki,
d1 + + dn = n.
Simdi xi saylarn
di = 1 + xi
esitligi dogru olacak bicimde tanmlayalm. Elbette
x1 + + xn = 0
olur.
Eger 0 < < ise, / > 1 oldugundan, Teorem 6.7ye gore,
/

d1 = (1 + x1 )/ 1 + x1

/
d2 = (1 + x2 )/ 1 + x2
()

...

/
dn = (1 + xn )/ 1 + xn
olur. Bu esitsizlikleri toplarsak,
/
d1 + + d/
n n+ (x1 + + xn ) = n

elde ederiz. Bu ve (1) esitliginden,
( )1/
/ /
c d1 + + dn
= 1
c n
yani
c c
12.6. nc Mertebeden Ortalama 235
bulunur. Kantta esitsizligi bir kez (aslnda n kez!), o da

(1 + xi )/ 1 +
xi

esitsizliklerinde kullandk. Burada esitlik ancak ve ancak xi = 0, yani di = 1,
yani ai = c ise gecerlidir. Demek ki esitligin olmas icin t
um ai saylarnn
c ya esit olmas gerekir.
Eger < < 0 ise 0 < / < 1 oldugundan, Teorem 6.7ye gore, (*)daki
esitsizlikler ters doner ve kantn devam yukardaki gibi getirilir.
ve nn farkl isaretlerde oldugu durumu Savda ele almstk. Teorem
12.11 boylece tamamyla kantlanmstr
Altbol
um
un bundan sonrasnda bu teoremin sonuclarn ve uygulamalarn
gorelim.

Ornekler
12.8. Pozitif x, y, z, t saylar icin x + y + z + t = 12 ise x2 + y 2 + z 2 + t2 36 oldugunu
g
osteriniz.
Kant: c1 c2 oldu gundan,
( 2 )1/2
x+y+z+t x + y 2 + z 2 + t2
3= ,
4 4
yani basit bir hesapla x2 + y 2 + z 2 + t2 36 oldu gu anlaslr. Esitlik ancak x = y = z =
t = 3 ise mumk undur.
12.9. Pozitif x, y, z, t saylar icin x2 + y 2 + z 2 = 7 ise x3 + y 3 + z 3 en az kac olabilir?
C
um: c2 c3 oldu
oz gundan,
( 2 )1/2 ( 3 )1/3
7 x + y2 + z2 x + y3 + z3
= ,
3 3 3
yani basit bir hesapla
( )3/2
7
x3 + y 3 + z 3 3
3

oldu gu anlaslr. Esitlik ancak x = y = z = 7/3 ise m umkundur.
12.10. Pozitif x, y, z, t saylar x3 + y 3 + z 3 = 24 esitligini saglyorsa, x + y + z 6 esitsizligini
sagladklarn g osterin.
Kant: c3 c1 oldu gundan,
( 3 )1/3
x + y3 + z3 x+y+z
2=
3 3
olur ve bu da problemi co zer.
12.11. a1 , . . . , an pozitif olsunlar. S
unlar kantlayn:
Eger 1 ise (a1 + + an ) n1 (a 1 + + an ) olur.

Eger 0 < 1 ise (a1 + + an ) n

(a1 + + a
1
n ) olur.
Kant: > 1 durumunu ele alalm. c c1 oldu gundan,
( )1/
a1 + + a a1 + + an
n

n n
olur. B
oylece birinci ksm kantlanr. Ikinci ksm da benzerdir.
Ksm IV
Weierstrass Yo
gunluk
Teoremi
237
13. Genellestirilmis Binom
Aclm
Liseden beri bildigimiz binom aclmn anmsayalm: Eger x bir gercel say ve
n bir dogal sayysa,
n ( )
n i
(1 + x)n = x
i
i=0
olur. xi lerin on
undeki ( )
n n!
=
i i!(n i)!
katsaylarna binom katsaylar denir. Binom katsaylarn sadelestirerek ya-
zalm: ( )
n n! n(n 1) (n i + 1)
= = .
i i!(n i)! i!
Eski tanm unutup, binom katsaylarn bundan boyle,
( )
n n(n 1) (n i + 1)
=
i i!
olarak tanmlayalm. Arada bir fark yok gibi gor unse de bu yeni tanmn
oncekine gore iki avantaj var:
1. Birinci tanm i > n iken anlamszd, oysa simdi i > n iken yeni tanm 0
sonucunu veriyor, cu u carpmn ortalarnda bir yerde (n n) ifadesi beliri-
nk
yor1 . Dolaysyla, bu yeni tanmla, binom aclmn
( )

n n i
(1 + x) = x
i
i=0
olarak yazabiliriz. Boylece ifade (basitlesmez belki ama) bir seriye don
usu
r.
1
Bilindi zere (n a)(n b) (n z) ifadesinin aclm 0dr!
gi u
240 13. Genellestirilmis Binom Aclm
2. Binom katsaylarnn yeni tanmnda n bir dogal say olmak zorunda

degildir, herhangi bir gercel says da olabilir:
( )
( 1) ( i + 1) ( 1) ( (i 1))
= = .
i i! i!
Ayrca eger yerine X yazarsak, katsaylar kesirli saylar olan iinci dereceden
bir polinom elde ederiz:
( )
X X(X 1) (X (i 1))
= Q[X].
i i!
Eger i = 0 ise tanm 1 olarak kabul ediyoruz:

( )
X
= 1.
0
Bundan boyle her R gercel says ve her i N dogal says icin,

( )
( 1) ( i + 1)
=
i i!
tanmn yapalm. i = 0 icin tanm gene 1e esit kabul ediyoruz. Aynen

bildigimiz binomiyal katsaylarnda oldugu gibi,
( ) ( )

(i + 1) = ( i)
i+1 i
Teorem 13.1. Her R ve x (1, 1) icin

( )
i
() x = (1 + x)
i
i=0
olur. Eger R \ N ise soldaki serinin yaknsaklk yarcap 1dir. Dolaysyla

her R icin seri mutlak yaknsaktr ve her 0 r < 1 icin [r, r] u zerine
d
uzgun yaknsaktr2 .
Bir sonraki teoremde soldaki serinin x = 1de nasl davrandgn gorece-

giz.
Teoremin kant biraz zaman alacak ve pek kolay olmayacak. T urev bil-
seydik, kant cok daha kolay bir bicimde yapabilirdik. Bir sonraki ciltte ayn
teoremin bir baska kantn veririz.
2 uye
Ilk versiyondaki kant toparlayan ve kant daha okunur hale getiren Yusuf Unl
tesekkur ederim.
241
Admlarmz harflerle numaralandracagz.

a. (*) esitligi her N icin dogrudur.
Kant: Bu durumda (*) esitligi bildigimiz binom aclmdr. Hatta bu du-
rumda, esitlik sadece (1, 1) aralgndaki saylar icin degil, t
um x gercel saylar
icin gecerlidir.
b. (*) esitligi = 1 icin dogrudur.
Kant: Bunun dogrulugunu kontrol etmek icin once,
( )
1 (1)(1 1) (1 i + 1)
= = (1)i
i i!
hesabn yapalm. Simdi seriyi hesaplarsak,

(
)
1 i
x = (1)i xi = (1 + x)1
i
i=0 i=0
buluruz. Demek ki (*) esitligi = 1 icin de dogruymus.

yandan, eger bir gercel sayysa, (*) esitliginin sol tarafndaki se-
Ote
rinin yaknsak oldugunu bilmedigimiz gibi, yaknsaksa da pozitif bir sayya
yaknsadgn bilmiyoruz. Simdilik tabii ki... Birazdan bunu kantlayacagz.
c. Her x (1, 1) icin (*) esitsizliginin sol tarafndaki seri mutlak yaknsar
ve N ise yaknsaklk yarcap 1dir.
Kant: Bunu kantlamak icin dAlembert yaknsaklk kstasn kullanacagz

[N4, Teorem 18.1]. Once, N oldugundan katsaylarn = 0 oldugunun
farkna varalm ve sonra su hesab yapalm:
(
) i+1 (1)(i) i+1
i+1 x (i+1)! x i
( ) = = x.
i (1)((i1)) i i+1
i x i! x
Demek ki i sonsuza gittiginde, sol taraftaki orann limiti x olur. Mutlak

degerleri aldgmzda, limit |x| ckar, yani 1den k
ucu
kt
ur. dAlembert Yakn-
saklk Kstasna gore (*) esitliginin sol tarafndaki seri mutlak yaknsar ve
yaknsaklk yarcap 1dir [N4, Teorem 18.5 ya da Sonuc. 18.8].
Bundan boyle bu seriye f (x) adn verelim:
( )
i
f (x) = x.
i
i=0
d. Her , R ve x (1, 1) icin
(1) f (x)f (x) = f+ (x)

esitligi, yani
( ( ) ) ( ( ) ) ( )
i i + i
x x = x
i i i
Kant: Bunun kant biraz uzun s
urecek. Cauchy C
arpm Form
ul
une gore
(bkz. sayfa 183)
()( ) ( + )
=
i j n
i+j=n
esitligini kantlamalyz. yerine Y yazp kantlamak istedigimiz esitligi Y

cinsinden iki polinomun esitligi olarak gorelim:
()(Y ) ( + Y )
(2) = .
i j n
i+j=n
Her iki taraf da ninci dereceden polinomlar. Ayrca baskatsaylar esit: Her
ikisinin de baskatsays 1/n! Demek ki bu iki polinomun n degisik sayda ayn
degerleri aldklarn kantlamak yeterli. Her iki polinomun da 0, 1, . . . , n 1
saylarnda ayn degerleri aldgn kantlayacagz ve boylece istedigimize ulasa-
cagz:
Sav. Her k = 0, 1, . . . , n 1 icin,
()(k ) ( + k )
= .
i j n
i+j=n
Savn Kant: Eger k < j ise, soldaki ifadedeki binom katsaylarnn 0 ol-
duklarn biliyoruz. Demek ki, kantlamak istedigimiz esitlik,
()(k ) ( + k )
=
i j n
i+j=n, jk
esitligine b
ur
un
uyor. yerine X yazarak, bu son esitsizligi de bir polinom
olarak gorelim:
(X )(k ) (X + k )
(3) = .
i j n
i+j=n, jk
Bu son esitligi kantlayacagz. Her iki taraf da katsaylar kesirli saylar olan
polinomlar. Toplamdaki i, en fazla nye esit olabiliyor ve bu durumda j = 0.
Demek ki sol taraf ninci dereceden bir polinom. Sag taraftaki de ninci derece-
den elbette. Ayrca her iki polinomun baskatsays 1/n!. Demek ki eger bu iki
243
polinom n degisik sayda ayn degerleri alyorlarsa esit olacaklar. Nitekim bu

iki polinomun 0, 1, . . . , n saylarnda esit degerler aldklarn kantlayacagz.
Demek ki her = 0, 1, . . . , n dogal says icin,
()(k ) ( + k )
=
i j n
i+j=n,jk
esitligini kantlamalyz. Gene den buy

uk iler gereksiz. Demek ki her =
0, 1, . . . , n dogal says icin,
( )( ) ( )
k +k
=
i j n
i+j=n, jk, i
esitligini kantlamalyz. Basit bir kombinatorik problemi bu. tane kadn ve

k tane erkekten olusan bir toplulukta n kisiyi kac degisik bicimde secebiliriz?
Elbette sagdaki ifade kadar. Ote yandan sececegimiz n kisi arasnda 0 kadn,
1 kadn, 2 kadn, ..., kadn olacagn ayr ayr d usu
n ursek, soldaki ifadeyi
buluruz. Demek ki iki ifade birbirine esittir. Boylece hem sav, hem (3), hem
(2), hem de (d) maddesindeki savmz kantlanms oldu.
Artk, her , gercel says icin (1) esitligini biliyoruz. Dolaysyla her n
dogal says icin ve her icin,
(4) f (x)n = fn (x)
esitligini de biliyoruz.
Simdi
A = { R : her x (1, 1) icin (1 + x) = f (x)}
tanmn yapalm. Amacmz A = R esitligini kantlamak.

e. Z A icindeligi gecerlidir.
Kant: N A icindeligini biliyoruz. Ayrca 1in de Ada oldugunu kant-
ladk. Ve (1) esitliginden dolay A toplama altnda kapaldr: Eger , A
ise,
f+ (x) = f (x)f (x) = (1 + x) (1 + x) = (1 + x)+ .
Dolaysyla A ve n N ise n A olur. Bundan da Z = (1)N N A
icindeligi ckar.
f. Q1 , paydas tek olan kesirli saylar k
umesi ise Q1 A olur.
Kant: n Z ve m N icin, (4)ten dolay,
fn/m (x)m = fn (x) = (1 + x)n

olur. Demek ki eger m tek bir sayysa
fn/m (x) = (1 + x)n/m
ve n/m A olur. (Eger m cift sayysa ayn esitligi elde etmek icin fn/m (x) 0
olgusu gerekli. Eger x 0 ise bunu kantlamak cok zor degil, ancak eger x < 0
ise bunu bu asamada nasl kantlayaca gmz bilmiyoruz.)
R = A esitligi biraz daha zamanmz alacak. Bunun icin once su sonucu
kantlayalm.
g. Her gercel say bir Q1 -dizisinin limitidir.

Kant: Once 1/2den baslayalm.

1
3i
i=1
serisi elbette mutlak yaknsaktr. Toplama x dersek,

1 1
3x = = 1 + =1+x
3i 3i
i=0 i=1
ve x = 1/2 olur. Demek ki

1 1 1 n
= = lim .
2 3i n 3i
i=1 i=1
Ama

n
1
Q1
3i
i=1
oldugundan, bundan 1/2nin bir Q1 -dizisinin limiti oldugu anlaslr. Cauchy

carpm form ul umevarmla, 1/2n de bir Q1 -dizisinin limitidir. Her
une gore, t
kesirli say n N, a Z ve b 2N + 1 icin
1 a
2n b
olarak yazldgndan, bundan her kesirli saynn bir Q1 -dizisinin limiti oldugu
anlaslr. Dolaysyla her gercel say da bir Q1 -dizisinin limitidir.

(g)nin Ikinci Kant3 : x R olsun. Her n N icin,
[(2n + 1)x]
qn = Q1
2n + 1
3 uden.
Yusuf Unl
245
olsun. [(2n + 1)x] (2n + 1)x < (2n + 1)x + 1 oldugundan,

1
qn x < q n +
2n + 1
olur. Demek ki,
1
0 x qn < .
2n + 1
Bundan da limn qn = x ckar.
h. Kantn Sonu: Sabit bir x (1, 1) verilsin. 1 ve i N icin,
( )

gi () = xi
i
ve ( )

ai =
i
tanmlarn yapalm.

f (x) = gi ()
i=0
esitligi gozden kacmamal. Sag taraftaki serinin degiskeni icin d
uzg
un ya-
knsadgn kantlayacagz (xi sabitlemistik) ve boylece sabit bir x (1, 1)
icin
7 f (x)
fonksiyonunun surekli oldugu ckacak.
N = [] + 1 ve i N olsun. Elbette N i olur. Sayfa 240daki
form
ulden ((*) formul
unun hemen u stundeki form
ul)
iai (i + 1)ai+1 = iai | i|ai = iai (i )ai = ai ai
ckar. Buldugumuz bu
iai (i + 1)ai+1 ai
esitsizliklerini i = N den baslayarak i = nye kadar taraf tarafa toplarsak, her
n N icin, sadelestirmelerden sonra,
N aN (n + 1)an aN + + an ,
dolaysyla
N aN aN + + an
buluruz. Simdi

n
sn = ai
i=0
olsun. Biraz once buldugumuz esitsizlikten, her n N icin,

n
sn = sN 1 + ai sN 1 + N aN
i=N

buluruz. Demek ki i=0 ai serisi (ksmi toplamlar u
stten snrl oldugundan)
yaknsaktr. Ayrca ( )

|gi ()| = xi ai
i
oldugundan, Weierstrass M-testinden dolay

gi ()
i=0
serisi [1, ) aralgnda d

uzg
un yaknsaktr. Yaknsanan fonksiyona g() diye-
lim.
g() = f (x)
esitligini yukarda gormust
uk. gi () fonksiyonlar da ayn aralkta s
urekli oldu-
gundan, g fonksiyonu s ureklidir .4
ya u stten yaknsayan bir Q1 -dizisi secelim, diyelim (qn )n . O zaman (g)

maddesinden dolay
( )

qn qn i
(1 + x) = lim (1 + x) = lim x = lim g(qn ) = g() = f (x)
n n i n
i=0
olur.
Simdi rastgele bir R alalm. n tamsaysn + n 1 olacak bicimde
secelim. O zaman,
(1 + x)+n = f+n (x) = f (x)fn (x) = f (x)(1 + x)n
olur ve bundan da istedigimiz
f (x) = (1 + x)
esitligi ckar. Teorem 13.1 tamamen kantlanmstr.
Alstrma 13.1. Bu alstrmada g(x + y) = g(x)g(y) esitli gini saglayan s

urekli ve sa-
bit 0 fonksiyonundan farkl g : R R fonksiyonlarnn bir a > 0 says icin g(x) = ax
biciminde oldugunu g
orece
giz. Elbette, b
oyle bir a varsa, bu a says g(1)e esit olmaldr.
Bundan b oyle g, yukardaki fonksiyonel esitli
gi sa
glayan s
urekli bir fonksiyon olsun. (Bu
4 uye cok tesekk
Bu sk kant icin Yusuf Unl ur ederiz.
247
esitligi sa
glayan ancak s urekli olmayan fonksiyonlarn varl
g Zorn Onsavyla biraz cebir
kullanarak kantlanabilir.)
a. E ger bir x icin g(x) = 0 ise her x icin g(x) = 0 oldugunu gosterin. Bundan boyle gnin
sabit 0 fonksiyonu olmad gn varsayalm.
b. g(0) = 1 ve her x icin g(x) = g(x)1 esitliklerini kantlayn.
c. Fonksiyonun pozitif de gerler ald
gn kantlayn. Bundan b oyle a = g(1) > 0 olsun.
c. Her n N ve x R icin g(nx) = g(x)n esitli gini kantlayn.
d. Her n Z ve x R icin g(nx) = g(x)n esitli gini kantlayn.
e. Her q Q ve x R icin g(qx) = g(x)q esitli gini kantlayn.
f. Her q Q icin g(q) = aq esitligini kantlayn.
g. Her x R icin g(x) = ax esitli gini kantlayn.
Simdi, eger 0 ise snr noktalarnn bir sorun teskil etmedigini kantla-
yacagz:
Teorem 13.2. 0 sabit bir say olsun. Eger x [1, 1] ise
( )
i
(1 + x) = x
i
i=0
olur. Serinin yaknsaklk yarcap 1dir ve seri [1, 1] u

zerinde d
uzg
un ve mut-
lak yaknsar.
Kant: = 0 ise her iki taraf da 1e esit olur. Bundan boyle > 0 varsaymn
yapalm. i N icin ( )

ai =
i
tanmn yapalm. N = [] + 1 ve i N olsun. Elbette N i olur. Sayfa
240daki (*) form
ul
unden
iai (i + 1)ai+1 = iai | i|ai = iai (i )ai = ai
ckar. Buldugumuz bu iai (i+1)ai+1 = ai esitliklerini i = N den baslayarak

i = nye kadar taraf tarafa toplarsak, her n N icin,
N aN (n + 1)an+1 = (aN + + an ),
dolaysyla
N aN (aN + + an )
buluruz. Simdi

n
sn = ai
i=0
olsun. Biraz once buldugumuz esitsizlikten, her n N icin,

n
N
sn = sN 1 + ai sN 1 + aN

i=N

buluruz. Demek ki i=0 ai serisi (ksmi toplamlar u
stten snrl oldugundan)
yaknsaktr. Ayrca her x [1, 1] ve i N icin,
( )

i
i x ai
oldugundan, Weierstrass M-testinden (Teorem 9.1) dolay

( )

xi
i
i=0
serisi [1, 1] aralgnda d

uzg
un yaknsaktr; dolaysyla bu aralkta s
ureklidir.
Ayrca Teorem 13.1den dolay x (1, 1) icin
( )

(1 + x) = xi
i
i=0
olur. Esitligin sag ve sol tarafndaki fonksiyonlar [1, 1] aralgnda s

urekli ol-
duklarndan esitlik x = 1 icin de gecerlidir5 (bkz. Ornek
9.3).
Elimiz degmisken yukarda ele alnmayan diger durumlar da gozden geci-
relim.
() i
Teorem 13.3. i x serisi,
i. Eger (, 0) ve x = 1 ise raksar.
ii. Eger (, 1] ve x = 1 ise raksar.
iii. Eger (1, 0) ve x = 1 ise kosullu yaknsar.
Kant: 0 olsun. i 2 icin,

( )
( 1)( 2) ( (i 1))
=
i i!
(1 )(2 ) ((i 1) )
= (1)i1
i!
oldugundan, x = 1 ise,
( )
( )
i (1 )(2 ) ((i 1) )
x = (1)i = 1
i i i!
i=0 i=0 i=2

olur. Sag taraftaki isareti altndaki t
um parantezler pozitif olduklarndan,
yaknsaklk varsa mutlak yaknsaklk vardr. = > 0 olsun. Her j > 0
5 uye bu sk kant icin tesekk
Yusuf Unl ur ederim.
249
dogal says icin, j + = j > j oldugundan, yukardaki hesab devam

ettirerek,
( )
( )
i
x = (1)i
i i
i=0 i=0

(1 )(2 ) ((i 1) )
=1
i!
i=2

(1 + )(2 + ) ((i 1) + )
=1+ +
i!
i=2
( ) ( )
(1 + ) 1 + 1 +
2 i1
=1+ +
i
i=2

1
1+ + =
i
i=2
buluruz. Demek ki x = 1 ve < 0 ise seri raksar. Birinci onerme kantlan-

mstr.
Eger x = 1 ise, seri
()
(1 )(2 ) ((i 1) )
=1++ (1)i1
i i!
i=2
serisine esittir. Dolaysyla eger 1 ise, genel terim 0a gitmez cu

nk
u mut-
lak degeri sonsuza gider. Nitekim = olsun. k tamsays 1 k olacak
bicimde secilsin ve sabitlensin. i sonsuza gittiginde ,
|(1 )(2 ) ((i 1) )| ( + 1)( + 2) ( + i 1)

=
i! i!
(k + 1)(k + 2) (k + i 1)

i!
(k + i 1)!
=
k!i!
(i + k 1)(i + k 2) (i + 1)
=
k!
olur. Demek ki bu durumda seri raksar.

Son olarak x = 1 ve (1, 0) olsun. = (0, 1) tanmn yapalm;

() ()
i
x =
i i

( 1)( 2) ( (i 1))
=1++
i!
i=2

()( 1)( 2) ( (i 1))
=1 +
i!
i=2

( + 1)( + 2) ( + (i 1))
=1 + (1)i
i!
i=2
olur. Genel terimin mutlak degerinin, yani,

( + 1)( + 2) ( + (i 1))
i!
dizisinin azaldgn gormek kolay. Eger bu dizinin, i sonsuza gittiginde 0a
gittigini gosterirsek, o zaman Leibnizin dalgalanan seriler u
zerine teoremini
[N4, Teorem 17.1] kullanarak serinin yaknsak oldugunu kantlayabiliriz. Bunu
gosterelim6 . = 1 olsun. 0 < < 1 olur. O zaman, Alstrma 13.2den
dolay,
( + 1)( + 2) ( + (i 1)) (1 )(2 ) (i )
=
i! ( i! ) ( )
= (1 ) 1 1
2 )
( i ( )

exp() exp exp
2 i
( )
= exp
( (2 i ))
1 1
= exp 1 + + +
2 i
1
= ( ( ))
exp 1 + 2 + + 1i
1
olur. Eger iyi sonsuza got

ur
ursek,
1 1
1+ + +
2 i
ve dolaysyla ( )
1 1
1 + + +
2 i
6
Kant veren Serdar Boztasa sonsuz tesekk
urler.
251
ifadesi sonsuza raksar ve Sandvic teoreminden, istedigimiz limiti gercekten

de 0 buluruz. Demek ki bu durumda seri kosullu yaknsar (yani yaknsar ama
mutlak yaknsamaz).
Alstrmalar
13.2. 0 1 olsun. 1 exp() esitsizli
gini kantlayn. Ipucu:
2n 2n+1
0.
(2n)! (2n + 1)!
13.3. 0 < < 1 ise,

(1 ) (i 1 )
lim i =0
i (i 1)!
esitli
gi do
gru mudur?
14. Tkz K
umeler
Bu bolumde amacmz, bundan sonraki birkac bol umde kantlamak istedigimiz

sonuclar icin gereken topoloji bilgisini vermek. [N5]te topolojiye cok daha
genis yer ayrdk. Simdilik bu kadaryla yetinelim.
14.1 Ack K
umeler
Gercel saylar k
umesinin, ack aralklarn bilesimi olarak yazlan bir altk
ume-
sine a
ck k ume diyelim. Demek ki Rnin bir U altk umesinin ack olmas icin
yeter ve gerek kosul, her a U icin,
(a , a + ) U
icindeligini saglayan (ve aya gore degisebilen) bir > 0 saysnn varlgdr.
Tanma gore ve R ack k umelerdir. Her ack aralk da ack bir k umedir.
Ack k umelerin bilesimi elbette acktr. Sonlu sayda ack k umenin kesisimi de
acktr.
[0, 1] ya da (0, 1] aralklar ack degildirler, cu
nk
u 1i iceren her ack aralk
mutlaka 1den b uy
uk saylar da icermek zorundadr.
Yukarda verdigimiz tanm aslnda Rnin ack k umelerinin tanm. Eger
X R ise, Xin bir ack k umesi, tanm geregi, Rnin bir ack k umesiyle Xin
kesisimidir. Xin ack k umelerine X-a ck diyebiliriz. Bir U X k umesinin
X-ack olmas icin yeter ve gerek kosul, her a U icin,
(a , a + ) X U
icindeligini saglayan bir > 0 saysnn olmasdr. Elbette R-ack k umelerle

ack k
umeler arasnda bir fark yoktur.
Tanma gore ve X k umeleri X-ack kumelerdir. X-ack k
umelerin bilesimi
elbette X-acktr. Sonlu sayda X-ack k umenin kesisimi de X-acktr.
Xin X-ack k umelerinin Xte t umleyenlerine X-kapal k ume denir. Ack
k umeler icin yazdgmz her ozelligi uygun dile cevirerek kapal k
umeler icin
yazabiliriz. Ornegin, ve X k
umeleri X-kapal k umelerdir, X-kapal kumelerin
kesisimi kapaldr ve sonlu sayda X-kapal k umenin bilesimi kapaldr.
254 14. Tkz Kumeler

Onsav 1.6ten anmsayalm: = A R ve x R ise x ile A arasndaki
mesafe,
aA
olarak tanmlanr. Eger x A ise d(x, A) = 0 olur. Ama bunun tersi yanlstr:
X = R, A = (0, 1) ise 1 eleman Ada degildir ama Aya mesafesi 0dr. Ote
yandan eger A kapalysa, her sey yolunda gider.
Onsav 14.1. Eger A R kapal bir altk ume ise

i. d(x, A) = 0 x A esdegerliligi gecerlidir.
ii. Eger A u ume degilse, sup A A olur.
stten snrlysa ve bosk
iii. Terimleri Adan olan yaknsak her dizinin limiti Adadr.
Kant: (i) Nitekim, eger x / A ise, Ac ack oldugundan, xi iceren ve Ay

kesmeyen > 0 yarcapl ack bir aralk vardr, dolaysyla
d(x, A) > 0
olur. Diger yonun kant bariz.

(ii) sup A = s / A olsun. O zaman s, ack bir k ume olan Ac nin bir
elemandr. Dolaysyla bir > 0 icin, (s , s + ) A = olur. Ama bu da
s = sup A tanmyla celisir.
(iii) Bir onceki kant gibi.
14.2 S
ureklilik
Ack k
umelerin varolus nedeni asagdaki sonucta gizli:
Teorem 14.2. X R ve f : X R bir fonksiyon olsun. f nin s urekli olmas

icin yeter ve gerek kosul, Rnin her ack k
umesinin f altndaki
ong
or
untus
un
un
X-ack olmasdr.
Kant: Once urekli oldugunu varsayalm. Eger I R ack bir aralksa,

f nin s
1
f (I) k umesinin X-ack oldugunu kantlamak yeterli. Yani her a f 1 (I)
icin, oyle bir > 0 bulmalyz ki,
(a , a + ) X f 1 (I)
se koyulalm: f (a) I ve I bir ack aralk oldugundan, oyle bir > 0
olsun. I
vardr ki,
(f (a) , f (a) + ) I
urekli oldugundan, oyle bir > 0 vardr ki, her x (a , a +
olur. f , ada s
) X icin
f (x) (f (a) , f (a) + ),
14.3. Tkzlk 255
dolaysyla
f (x) I
olur, yani
(a , a + ) X f 1 (I)
olur.
Simdi ack k
umelerin f -ongor
untulerinin X-ack oldukarn varsayalm. a
X olsun. f nin ada s urekli oldugunu kantlayacagz. > 0 verilmis olsun.
(f (a), f (a)+) ack aralg ack bir k
ume oldugundan, bu aralgn onimgesi
olan f 1 (f (a), f (a)+) k umesi X-acktr. a, bu X-ack k
umenin bir eleman
oldugundan,
(a , a + ) X f 1 (f (a) , f (a) + )
icindeligini saglayan bir > 0 vardr. Simdi x X eleman |x a| <

esitsizligini saglyorsa,
x (a , a + ) X
olur, dolaysyla
x f 1 (f (a) , f (a) + ),
yani
f (x) (f (a) , f (a) + ),
yani |f (x) f (a)| < olur.
14.3 Tkzlk
Sezgisel olarak tkz bir k ume, terimleri icinde olan dizilerin mutlaka yaknsak
bir altdizisi oldugu k umelerdir. Bir dizinin yaknsak altdizisi olmamas iki
t
urlu m umkund ur: Ya dizinin terimleri arasndaki mesafe hic azalmyordur
(boylece dizi sonsuza gitmek istiyordur ve k ume snrszdr) ya da kumede eksik
noktalar vardr (Q ya da (0, 1) k umesi gibi). Demek ki tkz bir k ume snrsz
olmamal (ki diziler sonsuza gidemesin) ve cok yaknndaki noktalar icermeli
(ki bir yere yaknsamak isteyen altdiziler yaknsayabilsinler). En azndan Rde
gercekten boyle olur, mesela [0, 1] kapal aralg tkzdr; bkz. Teorem 14.3.
Sezgi kazandrma amac tasyan bu ksa sohbeti gecip Rnin bir altk umesinin
tkz olmasnn matematiksel tanmn verelim.

X R olsun. (Ui )iI , Xin bir altk umeler ailesi olsun. Eger X iI Ui
ise, (Ui )iI ailesine Xin ort
usu ad verilir. Eger her Ui acksa, ort
uye ack
ortu denir. Eger I sonluysa, ort u sonlu ortu adn alr. Eger J I ise
ve (Uj )jJ , Xin hala daha bir ort
us
uyse, (Uj )jJ ailesine (Ui )iI ortus
unun
altort
us u ad verilir. Eger J sonluysa, sonlu alt ort
uden sozedilir.
256 14. Tkz Kumeler

Eger Xin her ack ort

us
un
un sonlu bir altort u varsa, Xe tkz denir.
us
Yani Xin tkz olmas icin,
X Ui
iI
icindeligini saglayan her (Ui )i ack k

ume ailesi icin,
X Ui1 . . . Uin
icindeligini saglayan sonlu sayda i1 , . . . , in I gostergeci olmaldr. Ui ler

ack aralklarn bilesimi olduklarndan, bu kosulu soyle de yazabiliriz: Xin
tkz olmas icin,
X Ui
iI
icindeligini saglayan her (Ui )i ack aralk ailesi icin,
X Ui1 . . . Uin
icindeligini saglayan sonlu sayda i1 , . . . , in I gostergeci olmaldr.

Yukardaki tanmdaki her sozc ugu
nun altn cizeriz; tanmn kilit sozc u-
gudur. Bulunan sonlu ort u de orijinal ort un
un alt ortusu olmak zorundadr.
Yukarda Ui ack altk umeler yerine X-ack olan Ui X altk umelerini ala-
bilirdik, gene ayn kavram tanmlanrd. Yani bir X R altk
u mesinin tkz
olmas icin yeter ve gerek kosul X = i Ui esitligini saglayan her X-ack (Ui )i
ailesi icin, X = Ui1 . . . Uin esitligini saglayan sonlu sayda i1 , . . . , in goster-
gecinin olmasdr. Bu ince nokta ileride baz kantlarda kolaylk saglayacak.
Hemen birkac ornek ve karsornek verelim.

Ornekler
14.1. Rnin her sonlu altk umesi (dolaysyla bosk ume de) tkzdr.

14.2. R tkz de gildir cu
nk uR= n=1 (n, n) olmasna karsn, R sonlu sayda (n, n) aral-
g
nn bilesimi de gildir.
14.3. (0, 1) aralg tkz de gildir, cu
nk
u ornegin ((1/n, 1))n=1,2,3,... ack
ort
us
un
un sonlu bir
alt
ortus
u yoktur.
14.4. Her kapal aralk tkzdr. Bunu birazdan kantlayaca gz.
14.5. Sonlu sayda tkz k umenin bilesimi de tkzdr.
14.6. Daha fazla ornek vermeye gerek yok, cu nku bir sonraki (onemli) teorem Rnin t um tkz
altkumelerini betimleyecek.
Teorem 14.3 (Heine-Borel Teoremi). Rnin bir altk umesinin tkz olmas icin
yeter ve gerek kosul altk
umenin snrl ve kapal olmasdr.
Kant: X R tkz olsun. ((n, n))nN , Xin bir ack ort us

u oldugundan, X
bunlarn sonlu tanesinin bilesiminin icindedir; dolaysyla X snrldr.
14.3. Tkzlk 257
Simdi Xin kapal oldugunu kantlayalm. Bunun icin Xin t umleyenenin

ack oldugunu kantlamamz lazm. x / X olsun. Pozitif bir n dogal says icin
[x1/n, x+1/n]c k umeleri (iki ack aralgn bilesimi olduklarndan) acktrlar.
yandan,
Ote
[ ] ( [ ]) c
1 1 c 1 1
x ,x + = x ,x + = {x}c = R \ {x} X
n n n n
n=1 n=1
oldugundan, [x 1/n, x + 1/n]c k umeleri Xin bir ack ort

us
ud
ur. Demek ki
bunlarn sonlu tanesi Xi icerir. Ama bu ack ort unun iki elemanndan biri
digerini icerdiginden, b
uy
uk bir n icin
[ ]
1 1 c
X x , x+
n n
olur. Yani [ ]
1 1
x , x+ X c,
n n
ve dolaysyla ( )
1 1
x , x+ X c,
n n
olur. Boylece xi iceren bir ack aralgn Xin t
umleyeninde oldugunu goster-
mis olduk. Bu da Xin t umleyeni ack demektir. Teoremin yars kantlanmstr.
Ama bu teoremin kolay yarsyd. Daha zor ve daha icerikli olan diger yarsn
kantlamak icin (kendi basna onemli olan) yardmc bir sonuca ihtiyacmz
var:
Onsav 14.4. Tkz bir k

umenin kapal altk
umeleri tkzdr.
Kant: Y X R olsun ve Y nin kapal, Xin tkz oldugunu varsayalm.

(Ui )iI , Y nin bir ack ort
us
u olsun. Bu ort ume olan Y c yi ekler-
uye ack bir k
sek, Xin bir ack ort us un
u elde etmis oluruz. X tkz oldugundan, oyle sonlu
bir J I vardr ki, (Uj )jJ ve Y c k umeleri Xi, dolaysyla Y yi de orter. Ama
tabii Y yi ortmek icin Y c k umesine ihtiyac yoktur: (Uj )jJ sonlu ailesi Y yi
orter.
Simdi Teorem 14.3 un kantna devam edelim. Rnin snrl ve kapal bir
K altk umesi verilmis olsun. K snrl oldugundan, belli a < b saylar icin,
K [a, b] olur. K kapal oldugundan, Onsav 14.4e gore [a, b] aralgnn tkz
oldugunu kantlamak yeterli.
(Ui )iI , [a, b] aralgnn ack bir ort u olsun. Eger c [a, b] ise, (Ui )iI
us
ayn zamanda [a, c] aralgnn ort usudur. Eger bu ort
unun sonlu sayda eleman
[a, c] kapal aralgn ortuyorsa, c saysna bu kantlk g uzel say diyelim. a
258 14. Tkz Kumeler

elbette g uzel bir saydr. Demek ki g uzel saylar k

umesi bos degildir. Amacmz
bnin g uzel bir say oldugunu kantlamak. Eger c g uzel bir sayysa ve c1 says
a c1 c esitsizliklerini saglyorsa, o zaman c1 says da guzel bir saydr. De-
mek ki g uzel saylar kumesi G, Rnin (belki tek bir noktas olan) bir aralgdr.
G, b tarafndan u stten snrl oldugundan Gnin en k ucu
k ustsnr vardr. Bu
en kucu stsnra g diyelim. Elbette g [a, b]. Dolaysyla Ui ler arasndan
k u
gyi iceren bir Ui vardr. Ui ack oldugundan ve gyi icerdiginden,
(g , g + ) Ui
onermesini saglayan bir > 0 vardr. Ote yandan g < g = sup G oldugun-
dan, bir c G icin g < c g olur. c g uzel bir say oldugundan, sonlu sayda
i1 , . . . , in I gostergeci icin [a, c] aralg Ui1 , . . . , Uin ack k
umeleri tarafndan
kaplanr. Ayrca
[c, g + /2] (g , g + ) Ui
oldugundan, [a, g + /2] = [a, c] [c, g + /2] aralg
Ui1 , . . . , Uin , Ui
tarafndan kaplanr. Bundan, her seyden once gnin g
uzel bir say oldugu ckar,
yani g G. Sonra,
[a, g + /2] [a, b] G
ckar. Ama g = sup G oldugundan, bundan da g = b ckar.
Yukarda verilen kant sk, zarif, zekice ve son derece anlaslr. Ama stan-
dart kantlardan degil. Ortalama bir matematikcinin hemen aklna gelmeyecek
kadar zekice bu yazarn zevkine gore. Bu teoremin daha standart kant topolo-
jinin yontemleri acsndan daha egitici oldugunu d usu
n
uyoruz. Daha standart
kant verelim:
Teorem 14.3
un Ikinci
Yarsnn Ikinci Kant: [a, b] aralgnn tkz ol-
madgn varsayalm. O zaman [a, b] aralgnn sonlu altort usu olmayan bir
(Ui )iI ack ort
us
u vardr. c1 , a ve b noktalarnn tam orta noktas olsun. Ya
[a, c1 ] aralg ya da [c1 , b] aralg sonlu sayda Ui tarafndan ort ulmez. Di-
yelim [a, c1 ] sonlu sayda Ui tarafndan ort ulmuyor. c2 , a ve c1 noktalarnn
tam orta noktas olsun. Ya [a, c2 ] ya da [c2 , c1 ] aralg tarafndan ort ulmez.
Diyelim [c2 , c1 ] sonlu sayda Ui tarafndan ort ulm
uyor. c3 noktas c2 ve c1 nok-
talarnn tam orta noktas olsun. Ya [c2 , c3 ] ya da [c3 , c1 ] aralg sonlu sayda
Ui tarafndan ort ulmuyor... Bunu boyle devam ettirerek, oyle
[a, b] = [d0 , e0 ] [d1 , e1 ] [d2 , e2 ] . . .
aralklar bulabiliriz ki, hem
ba
en dn =
2n

14.4. Uc Degerler 259
olur hem de [dn , en ] aralklar sonlu sayda Ui tarafndan ortulmez. Kapal

kutular teoremine gore [N4, Teorem 9.2], b ut
un bu [dn , en ] aralklar tek bir
noktada kesisir, diyelim
f = lim dn = lim en
n n
noktasnda kesisiyorlar. f [a, b] oldugundan, bir i I icin f Ui olur. Ui

ack oldugundan, bir > 0 icin, (f , f + ) Ui olur. f = limn dn =
limn en oldugundan, bir n gostergeci icin,
[dn , en ] (f , f + ) Ui
olur. Ama o zaman da [dn , en ] tek bir (dolaysyla sonlu sayda) Ui tarafndan
kaplanr. Bir celiski. Demek ki [a, b] aralg tkz bir k
umedir.
14.4 Uc De
gerler
Teorem 14.5. Tkz bir k
umenin s
urekli bir fonksiyon altnda imgesi tkzdr.
Kant: K X R, K tkz ve f : X R s urekli bir fonksiyon olsun.

f (K)nn tkz oldugunu gostermek istiyoruz. (Vi )iI , f (K)nn ack bir ort
u-
s
u olsun:
f (K) Vi .
iI
Demek ki ( )

K f 1 (f (K)) f 1 Vi = f 1 (Vi ),
iI iI
ve (f 1 (Vi ))iI ailesi Knn bir ort

us
u. f surekli oldugundan, f 1 (Vi ) ack bir
k
ume. Yani bu aile Knn ack bir ort usu. K tkz oldugundan,
K f 1 (Vi1 ) . . . f 1 (Vin )
icindeligini saglayan sonlu sayda i1 , . . . , in I gostergeci vardr. Her iki tarafn

da f -imgesini alalm:
f (K) f (f 1 (Vi1 ) . . . f 1 (Vin ))

= f (f 1 (Vi1 )) . . . f (f 1 (Vin ))
Vi1 . . . Vin
olur.
260 14. Tkz Kumeler

Sonu c 14.6 (Uc Degerler Teoremi). X R tkz bir k ume ve f : X R

s
urekli bir fonksiyon olsun. O zaman f fonksiyonu X u zerine minimum ve
oyle a, b X vardr ki her x X icin
maksimum degerini alr; yani
f (a) f (x) f (b)
olur.
Kant: X tkz ve f s urekli oldugundan, Teorem 14.5den dolay f (X) de

tkzdr. Teorem 14.3e gore f (X) kapal ve snrldr. f (X) snrl oldugundan
sup f (X) bir gercel saydr. f (X) kapal oldugundan sup f (X) f (X) olur

(Onsav 14.1.ii). Benzer bir kant inf f (X) icin de yaplabilir.
Alstrmalar
14.7. I = [a, b] ve f : I R s urekli bir fonksiyon olsun. M ve m saylar, srasyla f nin
[a, b] aral
gndaki mutlak maksimum ve mutlak minimumunu ise
M m = sup {|f (y) f (x)| : x, y I}
esitli
gini g
osterin.
14.8. f : [a, b] R s urekli olsun. E
ger f fonksiyonu (a, b) aral
gnda uc de
gerlerinden birini
alyorsa f nin birebir olamayaca gn kantlayn.
14.5 D
uzg
un S
ureklilik
Duzg
un s
ureklilik, s
urekliligin cok ozel bir halidir. Ama genel olarak t
um to-
polojik uzaylarda degil, metrik uzay gibi ozel topolojik uzaylarda gecerli olan
bir kavramdr. Tanm anmsatalm:
(X, dX ) ve (Y, dY ) iki metrik uzay ve f : X Y bir fonksiyon olsun. Once
f nin surekli oldugunun ne demek oldugunu anmsatalm. f nin s urekli olmas
icin f nin Xin her a noktasnda s urekli olmas gerekmektedir; yani her a X
icin su ozellik dogru olmaldr: Her > 0 icin oyle bir > 0 olmaldr ki, her
x X icin
dX (a, x) < dY (f (a), f (x)) < .
Bunu daha bicimsel olarak yazacak olursak, s
ureklilik
a X > 0 > 0 x X (dX (a, x) < dY (f (a), f (x)) < )
onermesine denktir. Buradaki says verilmis olan a gore degisir elbette,

ama aya gore de degisebilir, hatta cogu zaman aya gore degisir. Bu yuzden
kimi zaman yerine a, yazlr.
Ama kimi zaman da saysn adan bagmsz (sadece a bagml) sece-
biliriz. O zaman cok ozel, cok daha g ucl
u bir s
ureklilik soz konusu olur. Bu
durumda f nin d uzgun s urekli oldugu soylenir. Yani eger
14.5. Duzg
un Sureklilik
261
Her > 0 ve Xin her a ve x elemanlar icin

dX (a, x) < dY (f (a), f (x)) <

onermesini saglayan bir > 0 varsa
o zaman f fonksiyonuna d uzgun s urekli denir. Bunu daha bicimsel olarak

yazacak olursak, d
uzg
un s
ureklilik,
> 0 > 0 a, x X (dX (a, x) < dY (f (a), f (x)) < )
onermesine denktir. Burada a ifadesinin en bastan ortalara, > 0 ifa-

desinden sonraya gittigine dikkatinizi cekerim: Verilmis bir > 0 icin t
um a
ve xler icin gecerli olan bir > 0 bulunuyor. Ama artk a ile x arasnda b
uy
uk
bir ayrm yok, dolaysyla a ve x yerine x ve y kullanrsak daha sk bir tanma
ulasms oluruz: D uzgun s
ureklilik
> 0 > 0 x, y X (dX (x, y) < dY (f (x), f (y)) < )
onermesine denktir.
Eger A X ise ve f|A fonksiyonu d uzg
un s
urekliyse, o zaman f nin A
uzerine d
uzg
un surekli oldugu soylenir.
Teorem 14.7. Tanm k umesi Rnin tkz bir altk

umesi olan her s
urekli fonk-
siyon d
uzg
un s
ureklidir.
Kant: > 0 verilmis olsun. x X icin oyle bir (x) > 0 says secelim ki,
her y X icin,

|x y| < (x) |f (x) f (y)| <
2
olsun.
( f surekli oldu
)gundan boyle bir vardr. X tkz oldugundan sonlu sayda
(x) (x)
x 2 , x+ 2 ack aralg Xi orter, diyelim
( ) ( )
(x1 ) (x1 ) (xn ) (xn )
x1 , x1 + , . . . , xn , x+
2 2 2 2
ack aralklar Xi ort

uyor. , bu (x1 ), . . . , (xn ) saylarnn en k
ucu
gu
olsun.
Simdi x, y X noktalar |x y| < /2 esitsizligini saglasn. Diyelim
( )
(xi ) (xi )
x xi , xi + .
2 2
O zaman

|y xi | |y x| + |x xi | < + = (xi ),
2 2
dolaysyla

|f (xi ) f (y)| <
2
262 14. Tkz Kumeler

olur. Ayn nedenden

|f (xi ) f (x)| <
2
olur. Bunlardan da |f (x) f (y)| < ckar. Istedi
gimiz kantlanmstr.
Bu teoremi sayfa 294de bir defa daha kantlayacagz.
Alstrmalar
14.9. (0, ) k umesinden Rye giden f (x) = 1/x form ul
uyle tanmlanan fonksiyon d uzgun
s
urekli degildir (cu
nku a kucu
ld
ukce says k
ucu
l
ur). Tanm kumesi (0, 1) aral
g olsa
da bu fonksiyon d uzgun surekli de yandan e
gildir. Ote ger > 0 ise bu fonksiyon [, )
u
zerinde d uzgun s ureklidir.

14.10. [0, ) k umesinden Rye giden f (x) = x form ul
uyle tanmlanan fonksiyonun d uzgun
s
14.11. f : R R s urekli bir fonksiyon olsun. limx f (x) = 0 ve limx f (x) = 0
varsaymlarn yapalm.
a. f nin d
uzgun s urekli oldugunu kantlayn.
b. f nin Rde ya bir mutlak maksimumu veya bir mutlak minimumu oldu gunu kantlayn.
c. Hem mutlak maksimum hem de mutlak minimumu ayn anda olmayan bu ozelliklere
sahip bir ornek verin.
14.12. X R ve f : X R olsun. E ger bir M says icin,
|f (x) f (y)| < M |x y|
gi her x, y R icin sa
esitsizli glanyorsa, f ye Lipschitz
ozelli
gini saglayan fonksi-
yon ya da ksaca Lipschitz denir. Lipschitz fonksiyonlarn d uzgun s
urekli olduklarn
kantlayn.
14.13. X R ve f : X R olsun. Her > 0 icin ||f f || < esitsizli gini sa
glayan duzg
un
urekli bir f : X R oldu
s gunu varsayalm. Bu durumda f nin de d uzgun s
urekli
oldu gunu kantlayn.
14.14. S urekli ve periyodik her f : R R fonksiyonunun d uzg
un s
urekli oldu
gunu kantlayn.
14.15. D uzg un surekli fonksiyonlarn aritmetigini irdeleyin. (Toplama, bir sayyla carpma,
carpma, bileske gibi islemler altnda kapal mdr?)
15. Dini Teoremi ve Bir
Uygulamas
15.1 Dini Teoremi

Bir fonksiyon dizisinin d uzg un yaknsak olup olmadgna karar vermek her
zaman kolay olmayabileceginden, elimizde d uzgun yaknsaklga karar verecek
genel kstaslarn olmas yararl olur. Bunlardan en u nl
us
u Dini Teoremidir.
S
urekli fonksiyon dizilerinin d uzg
un limitinin de s
urekli oldugunu biliyoruz.
Demek ki limit s urekli degilse, d
uzg yandan limitin
un yaknsaklk olamaz. Ote
s
urekli olmas da d uzgun yaknsaklk icin yetmez; tanm k umesi [0, 1] aralg

bile olsa. Iste buna bir ornek:
Ornek gal says icin, fn : [0, 1] [0, 1] fonksiyonlar so

15.1. Her n > 1 do yle tanmlansn:

n(n + 1)x + n + 1 e x n1 ise
1
ger n+1

fn (x) = n(n 1)x n + 1 ger n1 x n11
e ise

( )

1 eger x / n+11 1
, n1 ise
fn fonksiyonunun grafi
gi so
yle:
264 15. Dini Teoremi ve Bir Uygulamas
Gor
uld
ugu
gibi fn s
urekli bir fonksiyon ve n buy
ud
ukce 1/n k
ucu
ld
ugu
nden, fn lerin limiti
(elbette s yandan,
urekli olan) sabit 1 fonksiyonu s1 . Ote
( ) ( )
1 1
s1 fn =10=1
n n
gundan, ||s1 fn || = 1 olur ve yaknsaklk d
oldu uzg
un de
gildir.
Dini teoremi, okundugunda hemen anlaslacag u

zere, bu konuda b
uy
uk
kolaylk saglar.
Teorem 15.1 (Dini). K, Rnin kapal ve snrl (yani tkz ) bir altk umesi
olsun. (fn : K R)n , surekli bir fonksiyona noktasal yaknsayan s
urekli bir
fonksiyon dizisi olsun. Eger her x K ve her n N icin, fn+1 (x) fn (x)
oluyorsa, yani dizi azalarak yaknsyorsa, o zaman dizinin yaknsaklg duz-
g
und 1
ur .
urekli olan) fn f ala-
Kant: Dizinin noktasal limitine f diyelim. fn yerine (s
rak, f fonksiyonunun sabit 0 fonksiyonu oldugunu varsayabiliriz. Dolaysyla,
her n N ve her x K icin 0 fn (x) olur.
> 0 herhangi bir gercel say olsun.
Un = {x K : fn (x) < } = fn1 ((, ))
tanmn yapalm. fn s
urekli oldugundan, her Un , Knn ack bir altk
umesidir,
yani K-acktr (Teorem 14.2).
Her x K ve her n N icin fn+1 (x) fn (x) oldugundan, her n N icin
Un Un+1
olur.
Her x K icin, limn fn (x) = 0 oldugundan,

K= Un
n
olur. Dolaysyla, K tkz oldugundan, sonlu sayda n1 , . . . , nk dogal saylar

icin,
K = Un1 . . . Unk
olur. Demek ki eger N = max{n1 , . . . , nk } ise
K = Un1 . . . Unk = UN
olur. Dolaysyla her n > N icin de K = Un olur. Bundan da her n > N ve
her x K icin
fn (x) <
ckar, yani ||fn || olur.
1
Bilenlere: Bu teorem K tkz bir topolojik uzay iken de do
grudur. Kant da ayndr.
[N5]te bu genel haliyle kantlayaca
gz.

15.2. tye Duzg
un Yaknsayan Polinomlar 265
Not 1. Kantta s ureklilik varsaym cok kstl bir haliyle kullanlyor. Kdan
Rye giden bir f fonksiyonu,
her R icin, {x K : f (x) < } k
umesi acktr
ozelligini saglyorsa, f fonksiyonuna u stten yars urekli 2 ad verilir. Kant-
lanan teorem belli ki sadece s urekli fonksiyonlar icin degil, u
stten yars
urekli
fonksiyonlar icin de gecerli.
Not 2. Benzer sonuc artan ve alttan yars urekli fonksiyonlar icin de gecerlidir
elbette.

15.2 tye D
uzg
un Yaknsayan Polinomlar
Once [0, 1] aralgndan [0, 1] aralgna giden ve

t 7 1 1 t
kuralyla tanmlanms fonksiyona d uzg

un yaknsayan bir (pn )n polinom ailesi
(daha dogrusu bir polinomiyal fonksiyon ailesi) bulacagz.
p0 , sabit 0 fonksiyonu olsun. Eger n 0 ise, pn+1 i t umevarmla soyle
tanmlayalm:
t + pn (t)2
pn+1 (t) =
2
olsun. Her n ve her t [0, 1] icin sunlar dogrudur:
1. pn bir polinomdur.
2. pn (0) = 0.
3. 0 pn (t) 1.
4. (pn (t))n dizisi artan bir dizidir.
u
Ilk umevarmla hemen ckar3 . Sonuncusunu kantlayalm: Ta-
c ozellik t
nmdan elde edilen,
t + pn (t)2
pn+1 (t) =
2
ve
t + pn1 (t)2
pn (t) =
2
esitliklerini taraf tarafa birbirinden ckarrsak,
pn (t)2 pn1 (t)2
(1) pn+1 (t) pn (t) =
2
elde ederiz.
p1 (t) p0 (t) = p1 (t) = t/2 0
2
Ingilizcesi upper semicontinuous.
3
Hatta 3uncuozellikten daha g u olan 0 pn (t) 1 1 t esitsizlikleri do
ucl grudur.
266 15. Dini Teoremi ve Bir Uygulamas
oldugundan, (1) esitsizliginden tumevarmla pn+1 (t) pn (t) > 0 ckar, yani
(pn (t))n dizisi artandr.
Her t [0, 1] icin (pn (t))n dizisi artan ve ustten snrl oldugundan, bir
limiti vardr. Bu limite p(t) dersek, t umevarmsal tanmda her iki tarafn da
limitini alarak,
t + p(t)2
p(t) =
2
buluruz, yani,
p(t)2 2p(t) + t = 0,
yani
p(t)2 2p(t) + 1 = 1 t,
yani
(p(t) 1)2 = 1 t,
yani tam istedigimiz gibi
p(t) = 1 1t
olur (cu
nk
u 3
unc
u ve 4
unc u ozelliklerden dolay 1 p(t) 1 pn (t) 0).
Noktasal yaknsaklg kantladk. Simdi Dini teoremini (Teorem 15.1) uy-
gulayarak yaknsaklgn duzgun oldugunu gorur
uz:
u
lim pn (t) = 1 1 t.
n
Bundan ve Altbol
um 8.2de kantladgmz cok basit olgulardan,
u
lim (1 pn (1 t)) = 1 p(1 t) = t
n
ckar. Bundan ilham alarak, q0 = 0 ve n 1 icin

qn (t) = 1 pn (1 t)
umevarmsal tanmndan, her t [0, 1] ve n
tanmlarn yaparsak, pn lerin t
icin kolaylkla,
q0 (t) = 0
t qn (t)2
qn+1 (t) = qn (t) +
2
esitliklerini elde ederiz. Bu esitlikleri qn polinomiyal fonksiyonlarnn t
ume-
varmsal tanm olarak kabul edebiliriz. Elbette
u
lim qn (t) = t
n
olur.
u
Not 1. limn qn (t2 ) = |t| olur. (Bkz. Ornek
8.21.)

Not 2. Ilk birkac qn polinomunu hesaplayarak katsaylarn zamanla sabitles-
medigini gor
un.
16. Weierstrass Yo
gunluk
Teoremi
16.1 Weierstrass Yo
gunluk Teoremi
Bu altbolumde kantlayacagmz teorem [a, b] kapal aralg u zerine tanmlan-
ms her s
urekli fonksiyonun polinomlardan (aslnda polinomiyal fonksiyonlar-
dan demek lazm) olusan bir dizinin d uzg un limiti oldugunu soyl
uyor. Bir
baska deyisle s
urekli fonksiyonlarn yaklask degerlerini, m
unasip polinomlarn
degerlerini hesaplayarak bulabiliriz. Weierstrass Yo gunluk Teoremi deni-

len bu sonucun benzerlerine aslnda okur asinadr. Ornegin, exp fonksiyonu,
x2 x3 xn
1+x+ + + +
2! 3! n!
polinomlarnn her kapal ve snrl aralk u zerinde d uzgun limitidir. Ayn sey,
sin ve cos fonksiyonlar icin de gecerlidir:
( )
x3 x5 x2n+1
sin x = lim x + + (1)n
n 3! 5! (2n + 1)!
( 2 4 2n
)
x x n x
cos x = lim 1 + + (1)
n 2! 4! (2n)!
esitlikleri (sin ve cos fonksiyonlarnn tanmndan dolay) gecerlidir ve limitler
her kapal ve snrl aralk uzerinde duzgund
ur. [Sonuc 9.2, ya da Teorem 9.3].
Bu ciltte gormedigimiz (ama bir sonraki ciltte gorecegimiz) Taylor serilerini
bilen okur da bu fikirle asinadr. Ama bir fonksiyonun Taylor serisi olmas icin,
fonksiyonun sonsuz kez t urevlenebilir olmas gerekir ki bircok surekli fonksi-
yon tek bir kez bile t urevlenemez. Ayrca fonksiyon sonsuz kez t urevlenebilir
oldugu zaman bile fonksiyonun Taylor serisi fonksiyona esit olmayabilir. Bu
tartsmadan da anlaslacag uzere son derece genel bir teorem sozkonusu.
Teorem 16.1 (Weierstrass, 1885). [a, b] kapal aralgnda tanmlanms her
s
urekli fonksiyona polinomiyal fonksiyonlarla d
uzg
un yaknsanabilir; yani eger
f : [a, b] R
268
16. Weierstrass Yogunluk Teoremi
s
urekli bir fonksiyonsa ve > 0 ise,
oyle bir P polinomu vardr ki
||f P || <
olur. Bir baska deyisle, polinomiyal fonksiyonlar k

umesi (Bol
um 8.2.8de ta-
nmlanan) C([a, b]) metrik uzaynda yogundur . 1
Kant: Elbette [a, b] yerine [0, 1] aralgn alabiliriz. (Neden?) f : [0, 1] R

herhangi bir s
urekli fonksiyon ve > 0 olsun.
olarak bu fonksiyona cok yakn olan parcal dogrusal bir g fonksiyonu

Ilk
bulalm. Bulacagmz bu parcal dogrusal g fonksiyonunun grafigi, asagdaki
sekildeki gibi f nin k ucu
k kirislerinden olusacak. [0, 1] aralgn oyle k
ucu
k
aralklara bolecegiz ki, yola koyuldugumuz f fonksiyonuyla g parcal dogrusal
fonksiyonu arasndaki mesafe bu k ucu
k aralklarda en fazla olacak. Bunu
yapabilir miyiz? Evet! Hem de aralklar esit uzunlukta secerek bile yapabiliriz.
Nitekim, K tkz oldugundan, f d uzg
un s
ureklidir (Teorem 14.7), bir baska
deyisle oyle bir > 0 vardr ki, eger |x y| < ise

|f (x) f (y)| <
2
olur. Simdi N dogal saysn
1
<
N
olacak bicimde secelim ve [0, 1] aralgn 1/N uzunluktaki aralklara bolelim.
g fonksiyonunu, [ ]
n n
In = ,
N N +1
aralgnda (n = 0, 1, . . . , N 1) dogrusal olacak ve
1
Bu teoremin daha genel bir hali Stone-Weierstrass Teoremi olarak bilinir ve [N5]te
kantlanmstr.

16.1. Weierstrass Yogunluk Teoremi 269
(n) (n) ( ) ( )
n+1 n+1
g =f ve g =f
N N N N
esitlikleri gerceklesecek bicimde secelim. Eger x In ise,
n 1

x < <
N n
oldugundan, asagdaki detay sekilden de gor
ulecegi u
zere,

|f (x) g(x)| <
2
olur. Bu dedigimiz her In aralgnda boyle oldugundan, her x [0, 1] icin,

|f (x) g(x)| <
2
olur, yani

||f g||
2
olur.
Simdi yukardaki parcal dogrusal g fonksiyonuna bir P polinomuyla /2 kadar

yaknsamak kald. Boylece,

||f P || ||f g|| + ||g P || + =
2 2
270
olacak ve istedigimiz kantlanms olacak.

Her parcal dogrusal fonksiyonu gibi, g fonksiyonu da sonlu sayda
b, a1 , . . . , ak , c1 , . . . , ck
icin,

k
g(x) = b + ai |x ci |
i=1
olarak yazlabilir. (Neden? Aslnda k, N ye esit alnabilir.) Eger her i =
1, . . . , n ve her x [0, 1] icin

ai |x ci | Pi (x) <
2k
esitsizligini saglayan bir Pi polinomu bulabilirsek, o zaman olur ve dolaysyla,
( ) ( ) ( )
k k k

g(x) b + Pi (x) = b + ai |x ci | b + Pi (x)

i=1 i=1 i=1
k

= (ai |x ai | Pi (x))

i=1

k
|ai |x ai | Pi (x)|
i=1
k

=
2k 2
i=1
esitsizligini elde ederiz. Boylece

( )

k

g b + Pi
2
i=1
polinomunun isimizi gord

ugu
anlaslms olur.

k
P =b+ Pi
i=1
Geriye, verilmis a ve c saylar ve > 0 icin, her x [0, 1] icin

a|x c| p(x) <
esitsizligini saglayan bir p polinomu bulmamz kalyor. a = 0 ise, p = 0 olsun.

Eger a = 0 ise, kantlamamz gereken esitsizligi aya bolerek a = 1 varsaymn
yapabiliriz. Bol um 15nn sonundaki Not 1de bu isi c = 0 icin yaptk. Simdi
degiskeni kaydrarak istedigimizi elde edebiliriz.
16.2. Bernstein Polinomlar 271
16.2 Bernstein Polinomlar

umde, Rnin tkz bir altk
Gecen altbol umesi uzerine tanmlanms her s urekli
fonksiyonun polinomlarla tanmlanms bir dizinin d uzg un limiti oldugunu gor-
must
uk. Bu bol urekli f : [0, 1] R fonksiyonuna
umde verilmis herhangi bir s
yaknsayan bir polinom dizisini ack ack bulacagz.

Once her x R ve her n > 0 tamsays icin su esitligi anmsayalm:
n ( )
n k
1 = (x + (1 x)) = n
x (1 x)nk
k
k=0
Simdi esitligin sag tarafnda toplanan ifadeleri f (k/n) saylaryla carparak

toplayalm:

n ( )( )
k n k
Bn (f )(x) = f x (1 x)nk .
n k
k=0
Bn (f ) polinomlarna, polinomlar bulan Rus matematikci Sergei Natanovich

Bernstein (1880-1968) onuruna Bernstein polinomlar denir.
Gelecekte f = Id, yani f (x) = x alacagz ve o zaman Bn (Id)(x) yerine
Bn (x)(x) yazaca gz. Buradaki birinci x ve ikinci x birbirine karstrlmamal.
Birinci x, f (x) = x anlamna kullanlyor, ikincisi ise degisken anlamna.
Bernstein polinomlarnn bariz ozellikleri var: Fonksiyonlar kumesinden po-
linomlar kumesine giden Bn fonksiyonu dogrusaldr, yani her f , g fonksiyonu
ve her a ve b gercel says icin
Bn (af + bg) = aBn (f ) + bBn (g)
olur. Ayrca, sabit c fonksiyonunun Bn altnda imgesi sabit c polinomudur

(sabit degismez), ornegin Bn (1) = 1 olur. Ve eger f g ise, [0, 1] aralg
u
zerinde tanml bir fonksiyon olarak goruldugu
nde,
Bn (f ) Bn (g)
ve dolaysyla
|Bn (f )| Bn (|f |)
olur. Bu ozellikleri asagdaki son derece ilginc teoremin kantnda ozg
urce kul-
lanacagz.
Teorem 16.2. f : [0, 1] R s

urekli bir fonksiyon olsun. O zaman,
u
lim Bn (f ) = f
n
olur.
272
Kant: > 0 olsun. Yeterince b

uy
uk n gostergecleri icin,
||Bn (f ) f || <
esitsizliginin dogru oldugunu kantlayacagz. f surekli ve [0, 1] tkz oldugun-

dan, f d uzg
un sureklidir (Teorem 14.7). Demek ki oyle bir > 0 vardr ki,
eger |x a| < ise

|f (x) f (a)| <
2
olur.
M = ||f || = sup{|f (x)| : x [0, 1]}
olsun. f , bir tkz k
ume u
zerine tanmlanms s
urekli bir fonksiyon oldugu icin
M diye bir say gercekten vardr (Teorem 3.12 ya da Teorem 14.5).
yandan, eger |x a| > ise
Ote
( )
(x a)2
2M 1 <0<
2 2
oldugundan,
2M
|f (x) f (a)| |f (x)| + |f (a)| 2M < 2
(x a)2 +
2
olur.
Demek ki [0, 1] aralgnn her x ve a elemanlar icin her iki durumda da,
2M
|f (x) f (a)| 2
(x a)2 +
2
oluyor.
Simdi a herhangi bir gercel say olsun. O zaman,
( )
2M
|Bn (f ) f (a)| = |Bn (f ) f (a)| Bn (|f f (a)|) Bn
(x a)2 +
2 2
2M 2M
2 Bn ((x a)2 ) + = 2 Bn (x2 2ax + a2 ) +
2 2
2M
= 2 (Bn (x ) 2aBn (x) + a ) +
2 2
2
olur. Sagdaki Bn (x2 ) ve Bn (x) terimlerini hesaplayalm simdi; sonra kaldg-
mz yerden devam edecegiz.
16.2. Bernstein Polinomlar 273
Sav 1. Bn (x) = x.
Sav 1in Kant: m = n 1 ve = k 1 tanmlaryla yapacagmz oldukca
basit bir hesap:

n ( ) n
k n k k n!
Bn (x)(x) = x (1 x)nk
= xk (1 x)nk
n k n k!(n k)!
k=0 k=1

n
(n 1)!
=x xk1 (1 x)nk
(k 1)!(n k)!
k=1

m
m!
=x x (1 x)m = x.
!(m )!
=0
2
Sav 2. Bn (x2 )(x) = x2 + xx
n .
Sav 2nin Kant: Srasyla m = n 1, = k 1, p = m 1, r = 1
tanmlarn kullanan belki biraz uzun ama oldukca basit bir hesap:
n ( )
k2 n k
2
Bn (x )(x) = x (1 x)nk
n2 k
k=0

n
k2 n!
= xk (1 x)nk
n k!(n k)!
2
k=1
x
n
(n 1)!
= k xk1 (1 x)nk
n (k 1)!(n k)!
k=1
x
m
m!
= ( + 1) x (1 x)m
n !(m )!
=0
( )
x
m
m!
= x (1 x)
m
+1
n !(m )!
=0
(m )
x m!
= x (1 x)m + 1
n !(m )!
=1
(m )
x m!
= x (1 x)m + 1
n ( 1)!(m )!
=1
( )
x m
(m 1)!
= mx x (1 x)
1 m
+1
n ( 1)!(m )!
=1
( )
x p
p!
= mx xr (1 x)p1 + 1
n r!(p r)!
r=0
x x x x2
= (mx + 1) = ((n 1)x + 1) = x2 + .
n n n
274
Sav 1den once kaldgmz yerden devam edelim:

2M
|Bn (f )(x) f (a)| (Bn (x2 ) 2aBn (x) + a2 ) +
2 (( ) 2 )
2M x x2
= 2 2
x + 2ax + a +2
n 2
( )
2M x x2
= 2 (x a) + 2
+
n 2
Bunun ozel bir hali olarak, her a [0, 1] icin gecerli olan
2M a a2 4M
|Bn (f )(a) f (a)| + 2 < + 2
2 n 2 n
esitsizligini buluruz. Eger nyi yeterince b
uy
uk alrsak, mesela
8M
n>
2
olursa, o zaman

|Bn (f )(a) f (a)| < + =
2 2
olur ve kantmz tamamlanr.
Dikkat ederseniz, Sav 2de gorulece
gi u
zere, f bir polinom oldugunda bile
Bn (f ), f ye esit olmayabiliyor.
Alstrmalar

16.1. B1 ( x), B2 ( x), B3 ( x) polinomlarn hesaplayn.

16.2. [0, 1] aral
g u
zerinde xi en fazla 0,001 hatayla hesaplamak icin hangi n icin Bn ( x)
polinomunu hesaplamalyz?
Ksm V
Ekler
275
17. log(1 + x)in Kuvvet Serisi -
u
Yusuf Unl
Bir sonraki ciltte t

urev ve Taylor serisi konularn isledigimizde log(1+x) fonk-
siyonunun (1, 1] aralgnda kuvvet serisi olarak kolaylkla ifade edebilecegiz.
Bu altbolumde ayn sonuca t urev kullanmadan ulasacagz. Kantlayacagmz
teorem soyle:
Teorem 17.1. x (1, 1] icin

(1)n
ln x = xn
n
n=1
olur.
Ama tabii once birkac teknik sonuca ihtiyacmz olacak.
Onsav 17.2. f : R R, her z R icin limn nf (z/n) = 0 esitligini

saglayan herhangi bir fonksiyon olsun. (f (x) = Kx2 fonksiyonunun bu
ozelligi
vardr.) Her x, y I icin
|H(y) H(x)| f (y x)
esitsizligi saglayan her H : (a, b) R fonksiyonu sabittir.
Kant: a < x < y < b olsun. n 1 bir tamsay olsun. Her i = 0, 1, . . . , n icin,
yx
xi = x + i
n
olsun. Simdi hesaplayalm:

n n

|H(y) H(x)| = (H(xi ) H(xi1 )) |H(xi ) H(xi1 )|

i=1 i=1
n
n ( ) ( )
yx yx
f (xi xi1 ) = f = nf
n n
i=1 i=1
ve ardndan buldugumuz esitsizlikte nyi sonsuza got

urelim.
278 u
17. log(1 + x)in Kuvvet Serisi - Yusuf Unl
Onsav 17.3. Her x > 0 icin

x1
ln x x 1
x
olur.

Kant: Ikinci esitsizlikte x yerine 1/x yazarsak birinci esitsizligi buluruz. Do-

laysyla ikinci esitsizligi kantlamak yeterli. Ikinci esitsizligin her iki tarafna
da artan bir fonksiyon oldugunu bildigimiz exp fonksiyonunu uygularsak, bu
esitsizligin ex ex esitsizligine denk oldugunu gor uruz. Simdi y > 1 icin,
x = 1 + y yazalm. Bu durumda kantlamamz gereken esitsizlik e + ey eey ,
yani
y2 y3
1 + y ey = 1 + y + + +
2! 3!
esitsizligine donusu
r. Her iki taraftan 1 + yleri sadelestirdikten sonra sagda
kalan seriyi ikiser ikiser gruplarsak, her y > 1 icin,
( 2n )
y y 2n+1
+ 0
(2n)! (2n + 1)!
n=1

ur
uz. Toplanan her parantezin pozitif
oldugunu gosterirsek, istedigimizi kantlams oluruz. Sadelestirmeyi yaparsak,
y
1+ 0
2n + 1
esitsizligi gostermemiz gerekir, ki y > 1 oldugundan bu son esitsizlik dogru-
dur.
Onsav 17.4. Eger s = max{|x|, |y|} ve k N \ {0} ise

k k
y x k|y x|sk1
olur.
Kant: k = 1 icin esitlik asikar. Bundan boyle k 2 olsun.

( )
k
y xk = (y x) y k1 + y k2 x + + yxk2 + xk1
( )
|y x| |y|k1 + |y|k2 |x| + + |y||x|k2 + |x|k1
( )
|y x| |s|k1 + |s|k2 |s| + + |s||s|k2 + |s|k1
= k |y x| |s|k1
olur.
279
Onsav 17.5. Eger s = max{|x|, |y|} ve n 1 bir tamsayysa

n
y xn n1
(y x)x n1 (y x)2 sn2
n 2
olur.
Kant: n = 1 icin sonuc bariz. n 2 icin
Pn = y n xn n(y x)xn1
tanmn yapalm.
n(n 1)
Pn (y x)2 sn2
2
esitsizligini gostermek istiyoruz. P2 = y 2 x2 2(yx)x = (yx)2 oldugundan,
n = 2 ise esitlik vardr. Bundan boyle n 3 olsun.
Pn = y n xn n(y x)xn1
( )
= (y x) y n1 + y n2 n + + yxn2 + xn1 n(y x)xn1
( )
= (y x) y n1 + y n2 x + + yxn2 + xn1 nxn1
(( ) ( ) )
= (y x) y n1 xn1 + y n2 xn2 x + + (y x) xn2
oldugundan, bir onceki onsavdan dolay,

( )
|Pn | |y x| y n1 xn1 + y n2 xn2 |x| + + |y x| |x|n2
( )
|y x|2 (n 1)sn2 + (n 2)sn3 |x| + + 2s|x|n3 + |x|n2
( )
|y x|2 (n 1)sn2 + (n 2)sn3 s + + 2ssn3 + sn2
= |y x|2 sn2 ((n 1) + (n 2) + + 2 + 1)
n(n 1)
= |y x|2 sn2
2
olur.

[N4, Ornek 16.3]te de buldugumuz bir esitligi bir defa daha kantlayalm.
Onsav 17.6. Eger s (1, 1) ise

1
(n + 1)sn =
(1 s)2
n=0
olur.
280 u
17. log(1 + x)in Kuvvet Serisi - Yusuf Unl
Kant: Serinin yaknsak oldugunu biliyoruz [N4]. Seriyi 1 s ile carparsak,

kolay bir hesapla
( ) 1
1 + 2s + 3s2 + 4s3 + (1 s) = 1 + s + s2 + =
1s
buluruz.

Simdi artk Teorem 17.1i kantlayabiliriz. Her x, y > 0 icin, Onsav 17.3e
gore,
1+y
yx 1+x 1 1+y 1+y yx
= 1+y ln 1=
1+y 1+x
1+x 1+x 1+x
olur. Simdi
1 + |t|
s= <1
2
tanmn yapalm ve |x|, |y| s olsun. O zaman
1 1 1
,
1+x 1+y 1s
olur ve islk satrda buldugumuzla birlikte
yx 1+y yx yx (y x)2 (y x)2
0 ln =
1+x 1+x 1+x 1+y (1 + x)(1 + y) (1 s)2
elde ederiz. Dolaysyla

y x (y x)2

(1) ln(1 + y) ln(1 + x) 1 + x (1 s)2
olur. Simdi

(1)n
f (x) = xn
n
n=1
ve

yx y n xn
= f (y) f (x) = (1)n (y x) (1)n1 xn1
1+x n
n=1 n=1
tanmlarn yapalm. O zaman,

n

y xn
|| (y x)xn1
n
n=2

ve Onsav 17.5ten dolay,

1
|| (y x)2 (n 1)sn2
2
n=2
281

olur. Buna bir de Onsav 17.6y uygularsak,
1 (y x)2
(2) ||
2 (1 s)2
buluruz. (1) ve (2)den dolay, eger
H(x) = ln(1 + x) f (x)
ise,
|H(y) H(x)| = | ln(1 + y) ln(1 + x) + f (x) f (y)|

( ) ( )
y x y x
= ln(1 + y) ln(1 + x) + f (x) f (y) +
1+x 1+x

y x y x

= ln(1 + y) ln(1 + x) + f (x) f (y) +
1 + x 1 + x
1 (y x)2 (y x)2
+
2 (1 s)2 (1 s)2
3
= (y x)2
2(1 s)2

Simdi Onsav 17.2yi uygularsak, H fonksiyonunun bir sabit oldugunu buluruz.
Demek ki ln(1 + x) f (x) fonksiyonu bir sabit. x = 0da fonksiyon
ln 1 f (0) = 0
oldugundan, bu sabit 0dr, yani ln(1 + x) = f (x) olur. Teorem 17.1 kantlan-
mstr.
18. Exp ve Logaritma - Yusuf
u
Unl
um 10.4]te exp : R R fonksiyonu

[N4, Bol
( x )n
exp x = lim 1 +
n n
form uluyle tanmland. Ayrca, [N4, Sonuc 10.9]da her x kesirli says icin
exp x = ex esitligi kantland. Tahmin edilecegi u zere bu esitlik her x gercel
says icin gecerlidir ancak [N4]te bu kantlanamazd cu nk
u o asamada hen uz
gercel saylarla u s alma tanmlanmamst, yani x Q olmadkca okurun o
asamada ex saysnn anlamn hen uz bilmiyor olmas gerekirdi. exp x = ex
esitliginin her x gercel says icin gecerli oldugu ancak bu ciltte ve Teorem
11.1 olarak kantland. Bu yazda, exp x = ex esitligini daha basit ve daha
dogrudan bir yontemle gosterecegiz ve bunu yaparken ayn zamanda analizin
en onemli fonksiyonlarndan olan logaritma fonksiyonunu da (kitaptakinden
farkl bir bicimde) tanmlayacagz.
Bu yazda lim, limn anlamna kullanlacaktr.
( )n
Onsav 18.1. Her x R icin lim 1 nx2 = 1 olur.

Kant: Bernoulli esitsizliginden dolay [N4, Onsav 3.16], yeterince b
uy
uk n
sys icin,
x ( x )n
1 1 2 1
n n
olur. Bu esitsizliklerden ve Sandvic Teoreminden [N4, Teorem 5.1] onermenin
dogrulugu gor
ulur.
Onsav 18.2. Her x R icin exp x = 0 ve exp (x) = 1

exp x olur.
Kant: Bir onceki onsav x yerine x2 ye uygularsak,

( ( )n
x )n ( x )n x2
exp x exp (x) = lim 1 + lim 1 = lim 1 2 =1
n n n
elde ederiz.
284 u
18. Exp ve Logaritma - Yusuf Unl
Onsav 18.3. Her x R icin exp x > 0 olur.

Kant: Onsav 18.2ten dolay exp x = 0. Ayrca yeterince b uy
uk n dogal
saylar icin
x
0<1+
n
olacagndan ( x )n
exp x = lim 1 + 0
n
olur. exp x = 0 oldugundan exp x > 0 oldugu gorul ur.
( )
x n
x R ise yeteri kadar buyuk n dogal saylar icin, terimleri 1 + n olan

dizinin artan dizi oldugunu [N4, Onsav 10.2]den biliyoruz. O halde
( )
x n ( x )n
(1) 1+ lim 1 + = exp x
n n
olur. Buradan

x n ( n exp x 1)
ckar. Dogal olarak akla,

(n ( n exp x 1))n
dizisinin limitinin olup olmadg ve eger limit varsa limitin x olup olmayacag
sorular geliyor. Daha genel olarak su soruyu soralm: 0 < a R ise
( ( ))
n na1 n
dizisinin limiti var mdr? Bu sorunun cevabn ve ilginc sonuclarn asagda

verelim.

Onsav 18.4. 0 < x R icin xn = n ( n x 1) tanmn yapalm.

i. Her n N icin xn+1 xn olur.
ii. Her n N icin x1
x xn x 1 olur.
1 1
Kant: n+1 < n ve 0 < x oldugundan, [N4, Sonuc 3.20]ye gore,
1 1
x n+1 1 xn 1
xn+1 = 1 1 = xn
n+1 n
olur. Bunun ozel bir durumu olarak,

1
xn 1
xn = 1 x1 = x 1
n
esitsizligi elde edilir. Bu esitsizlikte x yerine 1/x alnrsa,

(1)1
n
1 1
x
1 1
n
x
285
elde edilir ve bu esitsizligi yeniden d

uzenleyerek
x1 ( )
n
x n n x 1 = xn
x
esitsizligini buluruz. Buradan
x1 x 1 x 1 ( ) x1 ( )
+ n
x1 = n
xn nx1
x x x x
ckar.

Gor
uld gibi 0 < x R ise, terimleri xn = n ( n x 1) olarak tanm-
ugu
lanan dizi azalan ve alttan snrl bir dizidir. O halde bu dizi yaknsaktr. Bu
dizinin limitini ln x ile gosterelim:
( )
ln x = lim n n x 1 .
Onsav 18.5. x, y R>0 ve r Q olsun.

i. ln xy = ln x + ln y.
ii. ln 1 = 0.
iii. ln x1 = ln x.
iv. ln xr = r ln x.
v. x1x ln x x 1.
vi. ln : (0, ) R kesin artan bir fonksiyondur.
Kant: i. Basit bir hesap:

( ) ( )
n n xy 1 = n ( n xy n y )+ n y( 1 )

= n n xy n y + n ( n y 1)

= n y n ( n x 1) + n n y 1
esitliginde nyi sonsuza got

urerek ve

lim n
y=1
n
esitligini kullanarak istenilen esitlik kantlanr.

ii. Bir onceki esitlikte x = y = 1 alnrsa, ln 1 = 0 bulunur.
iii. ln x1 + ln x = ln x1 x = ln 1 = 0 olur.
iv. iden dolay, t umevarmla, 0 n bir tamsayysa ln xn = n ln x elde
edilir. iiiten dolay n bir tamsay ve n < 0 ise
ln xn = ln xn = (n) ln x = n ln x
olur. p, q tamsaylar ve 0 < q ise

p p
q
q ln x q = ln x q = ln xp = p ln x
286 u
18. Exp ve Logaritma - Yusuf Unl
ve buradan da p p
ln x q = ln x
q
elde edilir.

v. Onsav 18.4.iiye gore, her n N icin
x1 ( )
n nx1 x1
x
oldugundan limit alnarak istenen sonuc elde edilir.

vi. 0 < x < y oldugunu varsayalm. Onsav 18.4.iiye gore,
yx y/x 1 y
0< = ln = ln y ln x
y y/x x
olur. O halde ln : (0, ) R kesin artan bir fonksiyondur.
Onsav 18.6. 0 < x R ve t (0, ) olsun. O zaman sunlar olur:

i. ln (exp x) = x.
ii. exp (ln t) = t.
iii. 0 < a ise ax = exp (x ln a).
iv. ex = exp x.
Kant: i. (1)den dolay, yeterince b

uy
uk n dogal saylar icin

x n ( n exp x 1)
oldugundan, limit alnrsa

x ln (exp x)
bulunur. Bu esitsizlik her x icin dogru oldugundan,
( )
1
x ln (exp(x)) = ln = ln(exp x)
exp x
esitsizligi de dogrudur. Demek ki ln(exp x) = x olur.

ii. iden dolay ln(exp(ln x)) = ln x olur. Kesin artan oldugundan, ln fonk-
siyonu birebirdir. O halde exp (ln x) = x olur.
iii. x R ve (rn )n Q dizisinin limiti x olsun. Onceki
yazdaki tanm
r x
geregi, 0 < a ise (a )n dizisinin limiti a olur. Demek ki,
n
( rn )
arn ax arn /ax 1 a arn ax
rn = ln = ln arn
ln a x

a arn /ax ax ax
olur. Limit alnrsa
ln ax = lim ln arn = lim rn ln a = x ln a

287
bulunur. Buradan
ax = exp (ln ax ) = exp (x ln a)
elde edilir.
iii. enin tanmndan dolay [N4, Bol
um 10.1],
( )
1 n
exp 1 = lim 1 + =e
n
esitligini biliyoruz. O halde
ln e = ln (exp 1) = 1
esitligi gecerlidir. Buradan ve iiden dolay,
ex = exp (x ln e) = exp x
elde edilir.
www.matematikce.com
19. Abel Yaknsaklk Teoremi
Bu bol
umde soracagmz ve olumlu
olarak yantlayacagmz soru su: Diyelim
yaknsaklk yarcap R olan bir ai xi kuvvet serisi verilmis. x = R iken serinin
yaknsak ya da raksak oldugunu bilemeyiz. Ama diyelim bir bicimde,

ai R i
serisinin yaknsak oldugunu kantladk. O zaman

lim ai xi = ai R i
xR
i0 i0
olur mu? Yant olumlu. Bu sonuc, Abel Yaknsaklk (ya da Limit) Teoremi
olarak bilinir.
Abel Yaknsaklklk Teoremini bu genellikle kantlamadan once ayn te-
oremi
ai R i
serisi mutlak yaknsak oldugu durumda kantlayalm. Bu durumda kant cok

daha kolay, hatta Weierstrass M-testi sayesinde nerdeyse bariz. Nitekim bu
seri mutlak yaknsaksa, Weierstrass M-testinde,
X = [R, R],
Mi = |a i R |, i
i
M = |ai R |,
fi (x) = ai xi

olarak alrsak, ai xi serisinin [R, R] u
zerinde d
uzg
un yaknsak oldugunu
gor
ur
uz. Yani
f (x) = ai xi
ise, [R, R] u
zerinde
u
f (x) = lim (a0 + a1 x + + an xn )
n
290 19. Abel Yaknsaklk Teoremi
olur. Sonuc 9.4dan dolay f , X u

zerine s
ureklidir. Demek ki
f (R) = lim (a0 + a1 x + + an xn )

xR
Simdi teoremi en genel haliyle yazp kantlayalm:

Teorem 19.1 (Abel Yaknsaklk Teoremi). ai xi serisi R < x R icin
yaknsak olsun. O zaman

lim ai x i = ai Ri
xR
olur, yani (R, R] u

zerine tanmlanms olan,

f (x) = ai x i
fonksiyonu Rde (ya da Rnin sagnda) s

ureklidir.
Kant: Kolaylk olsun diye, ai yerine ai Ri alarak Rnin 1 oldugunu varsaya-

biliriz. > 0 verilmis olsun. Oyle bir > 0 bulacagz ki, eger 0 < 1 x <
ise,
|f (x) f (1)| <
olacak ve boylece diledigimizi kantlams olacagz. xi 0dan b
uy
uk almann bir
zarar olamaz, oyle yapacagz.
[N4]te Teorem 16.6 olarak kantladgmz Cauchy C arpm Formul
un
u kul-
lanacagz: Eger x (1, 1) ise,

i
ci = aj
j=0
tanmn yaparak,
1 ( ) ( )
f (x) = xi ai xi = ci xi
1x
esitligini buluruz. Buradan,
( )
f (x) f (1) = (1 x) ci xi f (1)
( ) ( )
= (1 x) ci xi (1 x) xi f (1)
( ) ( )
= (1 x) ci xi (1 x) f (1)xi

= (1 x) (ci f (1))xi
291
ckar. Dolaysyla,

|f (x) f (1)| (1 x) |ci f (1)|xi
yandan varsayma gore, limn cn = f (1). Demek ki oyle bir N var ki,
Ote
her n > N icin,

|cn f (1)| <
2
olur. Bunu da kale alarak hesaplara yukarda kaldgmz yerden devam edelim:

|f (x) f (1)| (1 x) |ci f (1)|xi
1
i
N
(1 x) |ci f (1)|xi + (1 x) x
2
i=0 i=N

N 1

(1 x) |ci f (1)| + (1 x) i
x
2
i=0 i=N

N 1
xN
= (1 x) |ci f (1)| + (1 x)
21x
i=0

N 1

= (1 x) |ci f (1)| + xN
2
i=0

N 1

(1 x) |ci f (1)| +
2
i=0
buluruz.
A = max{|c0 f (1)|, . . . , |cN 1 f (1)|}
tanmn yapp tekrar hesaplara kaldgmz yerden devam edelim:

|f (x) f (1)| (1 x)AN +
2
elde ettik. Simdi y /3AN secersek diledigimiz
0 < 1 x < |f (x) f (1)| <
onermesini elde ederiz.

www.matematikce.com
20. Lebesgue Says
Snrl bir A = altk

umesinin
cap,
d(A) = sup{d(x, y) : x, y A}
olarak tanmlanr.
Asagdaki oldukca teknik onsav tkz k
umelerin ack ort
ulerinin cok k
ucu
k
capl elemanlarnn gereksiz oldugunu soyluyor.
Onsav 20.1 (Lebesgue Says). X, Rnin tkz bir altk umesi ve U = (Ui )iI
ailesi, Xin ack bir
ort
us
u olsun. O zaman oyle bir > 0 vardr ki, Xin cap
en fazla olan her altkume U ailesinin bir elemannn (yani Ui lerden birinin)
altk
umesidir.
Kant: Eger Ui lerden biri Xe esitse, kantlayacak bir sey yok. Bundan boyle
hicbir Ui nin Xe esit olmadgn varsayalm. U ailesinin sonlu bir V altortu-
s
unu secelim. Diyelim,
V = {U1 , . . . , Un }.
c
Ci = Ui olsun. Ci kapaldr. d(x, Ci ), xin Ci ye olan uzaklg olsun (bkz. Onsav
1.6).
X U1 . . . Un
oldugundan,
C1 . . . Cn X =
olur. Demek ki Xin her x eleman Ci k umelerinden en az birinin eleman

degildir ve, Ci kapal oldugundan, Onsav 14.1.ie gore, d(x, Ci ) saylarndan
en az biri pozitiftir. Demek ki
1
n
f (x) = d(x, Ci ) > 0
n
i=1
form uyle tanmlanan f : X R fonksiyonu pozitif degerler alr. Onsav

ul
1.6e gore f fonksiyonu s
ureklidir. X tkz oldugundan, Sonuc 14.6ya gore f
minimum degerini alr. Bu minimum deger x0 da alnms olsun ve
= f (x0 ) > 0
294 20. Lebesgue Says
olsun. B, yarcap dan k

ucu ume olsun. x B olsun. Demek ki
k bir altk
B (x , x + ).
Simdi, d(x, C1 ), . . . , d(x, Cn ) saylarnn en b uyugu
ne d(x, Ci ) diyelim. O za-
man,
1
n
f (x) = d(x, Ci ) d(x, Ci )
n
i=1
olur. Demek ki
(x , x + ) Ci = ,
yani
(x , x + ) Ui .
Ama B (x , x + ) oldugundan, bu son icindelik istedigimizi kantlar.
Xin verilmis bir U = (Ui )iI ack ort
us
u icin, yukardaki onsavdaki gibi
bir > 0 saysna Unun Lebesgue says ad verilir. Elbette bir Lebesgue
saysndan daha k ucu
k saylar da Lebesgue saylardr.
Lebesgue saysn kullanarak Teorem 14.7yi bir kez daha kantlayalm.
Once teoremi anmsatalm:

Teorem. Tanm k umesi Rnin tkz bir altk umesi olan her surekli fonksiyon
d
uzgun s
ureklidir.
Kant: X R ve f : X R s urekli bir fonksiyon olsun. > 0 olsun.
( )
y ,y +
2 2 yR
yuvarlar ailesi Rnin ack bir ort
us
ud
ur. f s
urekli oldugundan,
( ( ))
f 1 y , y +
2 2 yR
ailesi de Xin bir ack ort
us
ud
ur. > 0 bu ack ort un
un bir Lebesgue says
olsun. Simdi x1 , x2 X olsun ve dX (x1 , x2 ) < varsaymn yapalm. O zaman
{x1 , x2 } k
umesinin cap dan kucu ur. Demek ki bir y Y icin,
kt
{x1 , x2 } f 1 (y /2, y + /2),
yani
x1 , x2 f 1 (y /2, y + /2),
yani
f (x1 ), f (x2 ) (y /2, y + /2)
olur. Buradan da
dY (f (x1 ), f (x2 )) dY (f (x1 ), y) + dY (y, f (x2 )) < /2 + /2 =
elde ederiz. f nin d
uzg
un s
urekliligi kantlanmstr.
21. Darboux Fonksiyonlar -
Zafer Ercan, Ugur G
ul, Mine
Menekse
Gercel saylarda tanml olan s urekli bir fonksiyon, aldg herhangi iki de-
ger arasndaki t
um degerleri alr. Bu, bu ciltte Teorem 3.3 olarak kantlanan
aradeger teoremidir. Teoremi tekrar etmekte yarar var:
Arade ger Teoremi. A R ve f : A R s urekli bir fonksiyon olsun. [a, b]
A olsun. Eger u R, f (a) ile f (b) ise arasndaysa, o zaman f (c) = u esitligini
saglayan bir c [a, b] says vardr.
Yani udan gecen yatay dogru (sekilde noktal) f nin grafigini keser; u
stelik
[a, b] dikey seridinde bulunan bir noktada keser. Kesisim, asagdaki sekilde
oldugu gibi birden fazla noktada da olabilir tabii.
Peki bu teoremin tersi dogru mudur? Yani Aradeger Teoreminin dogru oldugu
her fonksiyon s
urekli midir?
Yantn olumsuz oldugunu gorecegiz.
296 21. Darboux Fonksiyonlar - Zafer Ercan, U
gur G
ul, Mine Menekse
Aradeger Teoremi, u = 0 icin Bolzano Teoremi olarak bilinir. Bolzano

Teoreminin (cagnda pek bilinmeyen Bolzanoya ait oldugu) Otto Stolz ta-
rafndan 1881de yaymlanan calsmasnda belirtilmistir.
19uncu yuzyln bircok matematikcisi s
urekli fonksiyonlarla Aradeger Te-
oremini saglayan fonksiyonlarn ayn fonksiyonlar olduklarn tahmin ediyor-
du. Bunun dogru olmadgn 1875te Darboux tarafndan gosterildi. Bu y uzden
Aradeger Teoremini saglayan fonksiyonlara u nlu Fransz matematikci Dar-
bouxnun ad verilmistir. Tam tanm soyle:
Tanm: A R ve f : A R s urekli bir fonksiyon olsun. Her [a, b] A
ve f (a) ile f (b) arasndaki her u R icin, f (c) = u esitligini saglayan bir
c [a, b] says varsa, f ye Darboux fonksiyonu ya da Darboux-s urekli
fonksiyonu denir.
olarak, s
Ilk urekli olmayan Darboux fonksiyonlarna her kitapta verilen
standart ornekle baslayalm.

Ornekler
21.1. f : R R fonksiyonu {
ger x = 0 ise
sin(1/x) e
f (x) =
0 e
ger x = 0 ise
kuralyla tanmlansn. Grafigi asa
gda. f nin 0 dsnda her yerde s
urekli oldu
gu sin ve
1/x fonksiyonlarnn s
ureklili
ginden belli.
f nin 0da s
urekli olmadg ama Arade ger Teoremini sa glad
g, yani bir Darboux fonksi-
yonu oldu gu Altbolum 9.4teki bilgilerden ya da yukardaki grafikten kolaylkla anlaslr.
21.2. Eger E R kapal k umesinin1 her noktas Enin limit noktasysa, yani Enin ayrk
noktas yoksa, Eye m ukemmel k ume denir. Sonlu k umeler m ukemmel olamazlar. Ka-
pal aralklar mukemmel k umelerdir. Cantor k umesi de [N5, B ol
um 19] m ukemmel bir
k
umedir. Cantor k umesi ayrca 1den fazla eleman olan bir aralk icermez.
E [0, 1] altk umesi 1den fazla eleman olan ve bir aralk icermeyen m ukemmel bir
k
ume olsun ( orne
gin Cantor k umesi). [0, 1] \ E ack bir k
ume oldu gundan,

[a, b] \ E = (ak , bk )
k
1
Rnin bir altk
umesinin t umeye kapal ad verilir.
umleyeni acksa o altk
297
esitli
gini sa imdi g : [a, b] R
glayan ayrk ((ak , bk ))k aralklar dizisi vardr (neden?) S
fonksiyonu { xak
2 bk ak 1 e
ger x (ak , bk ) ise
g(x) =
0 ger x E ise
e
olarak tanmlansn. gnin temsili grafi
gi asa
gda.
Ede 0 de gerini alan ve E dsnda do grusal olan g fonksiyonu Enin hicbir noktasnda
s
urekli degildir dolaysyla f nin s
ureksiz oldu gu noktalarn says sonsuzdur ve f bir
Darboux fonksiyonudur.
21.3. f ve g : [0, 1] R fonksiyonlar
{
f (x) =
1 e
ger x = 0 ise
{
g(x) =
1 e
ger x = 0 ise
kurallaryla tanmlansn. f ve g Darboux fonksiyonlar olmasna karsn f g ve f g
fonksiyonlarnn hicbiri Darboux fonksiyonu de
gildir.
Son ornekten de gor

ulecegi u
zere, Darboux fonksiyonlar toplama, ckarma
ve carpma islemleri altnda kapal degildirler ancak bileske alma islemi altnda
kapaldrlar (kant cok kolay, cu
nku bir aralgn s
urekli bir fonksiyon altnda
imgesi bir aralktr [Teorem 3.10]).
Darboux fonksiyonlarnn temel ozelliklerinden biri her fonksiyonun iki
Darboux fonksiyonunun toplam olarak yazlabilmesidir. Bunu birazdan ka-
ntlayacagz.

Ornek 21.4. Hicbir noktada s urekli olmayan bir h : [0, 1] R Darboux fonksiyonu vardr.
Her x (0, 1) icin (bk (x))k dizisi xin 2 tabanda yazlmndaki katsaylar olsun:

bk (x)
x=
2k
k=1
um terimleri hep 1 olmasn.) h : [0, 1] R fonksiyonu

(Dizinin belli bir terimden sonraki t
x (0, 1) icin
b1 (x) + + bn (x)
h(x) = lim sup
n n
ve
h(0) = h(1) = 0
gur G
ul, Mine Menekse
kuralyla tanmlansn. h fonksiyonu hicbir noktada s

urekli olmayan bir Darboux fonksiyon-
dur.
Darboux fonksiyonlarnn sanlabileceginden daha fazla oldugunu gosteren

su teoremi kantlayacagz:
Teorem 21.1. f : R R fonksiyonu verilmis olsun.

i. f = g + h olacak bicimde g, h Darboux fonksiyonlar vardr.
ii. Her x icin f (x) = lim fn (x) olacak bicimde Darboux fonksiyonlar dizisi
(fn )n bulunabilir.
Lindenbaum tarafndan kantsz olarak verilen bu teorem Sierpi nski ta-

rafndan genellestirilerek kantlanmstr [3]. Asagda verilen kant H. Fasta
aittir [2].
Kanta baslamadan once birkac teknik tanm verelim.
k, m, n, p, q N ve p 2 olsun. 0 ve 1lerden olusan ve su kosullar
saglayan dizileri ele alalm:
k + 1inci terim 0,
sonraki ilk m terim 1,
sonraki terim 0,
sonraki ilk n terim 1,
sonraki terim 0,
sonraki ilk p terim 1,
sonraki terim 0,
sonraki q terim 1,
sonraki terim 0,
ve bu asamadan sonra her ikinci terim 0. Bu t ur dizilerin k
umesini Akmnpq ile
gosterelim. Yani Akmnpq k umesi, terimleri 0 ve 1lerden olusan
a0 a1 . . . ak 01 . . . 101 . . . 101 . . . 101 . . . 10b0 0b1 0b2 0 . . .
biciminde yazlan dizilerin k

umesidir. Boyle bir diziyi kolaylk olsun diye,
a = a0 a1 . . . a k
ve
b = b0 b1 b2 . . .
dizileri icin,
(a, b) = a01m 01n 01p 01q 0b
tanmn yapalm. Ayrca teoremin kantnda gerekecek olan su saylar tanm-
layalm:
(a, b) = 0,a01m 01n 01p 01q0b
299
ve
1 (b) = 0,b1 b3 b5 . . .
2 (b) = 0,b2 b4 b6 . . .
Eger (k, m, n, p, q) = (k , m , n , p , q ) ise Akmnpq Ak m n p q = oldugunu

gostermek kolaydr.
Son olarak,
A= Akmnpq
k,m,n,p,q
tanmn yapalm.
Onsav 21.2. g, h : R R fonksiyonlarn s

oyle tanmlayalm. Eger bir
(a, b) = a01m 01n 01p 01q 0b Akmnpq
icin
x [x] = (a, b) = 0,a01m 01n 01p 01q 0b
oluyorsa,
g(x) = m + n + 1 (b) ve h(x) = p q + 2 (b)
olsun. Diger b utun xler icin g(x) = h(x) = 0 olsun. O zaman her y R ve
(x1 , x2 ) aralg icin
h(g 1 (y) (x1 , x2 )) = R
olur.
Kant: Eger x [x] Akmnpq ise her r R icin
(x r) [x r] = x [x]
oldugundan
g(x) = g(x r)
olur. y [y] saysnn 2 tabanndaki temsili
y [y] = 0,b1 b3 b5 . . .
biciminde olsun. Rastgele bir z R alalm. Iki

tabannda
z [z] = 0,b2 b4 b6 . . .
olsun. r gercel saysn,
(x1 + r, x2 + r) (0, 1) =
gur G
ul, Mine Menekse
olacak bicimde rastgele secelim. a0 , a1 , . . . , ak {0, 1} rakamlar,
0,a0 a1 . . . ak ve 0,a0 a1 . . . ak 1000 . . .
saylar (x1 + r, x2 + r) (0, 1) aralgnda olacak bicimde ayarlanabilir. m, n,

p, q N tamsaylar
[y] = m n ve [z] = p q
esitlikleri dogru olacak bicimde secilsin.
a = a0 a1 . . . ak ve b = b0 b1 b2 . . .
olmak u
zere,
x = (a, b) = 0,a01m 01n 01p 01q 0b Akmnpq
olsun. O zaman, x (x1 + r, x2 + r) (0, 1) ve g(x) = y ve h(x) = z olur.

Kantmz bitmistir.
Onsav 21.3. F : R R R herhangi bir fonksiyon olsun. Her y icin,
uy (x) = F (x, y) + u(x)
kuralyla tanmlanan uy : R R fonksiyonunu Darboux fonksiyonu yapan bir

u : R R fonksiyonu vardr.
Kant: g ve h fonksiyonlar yukarda onsavdaki fonksiyonlar olsun. u : R R

fonksiyonu
u(x) = h(x) F (x, g(x))
kuralyla tanmlansn. Her x g 1 (y) icin
uy (x) = h(x) = F (x, y) + u(x)
olur. Her I aralg icin h(I) = R oldugundan uy bir Darboux fonksiyonudur.

Teoremin Birinci Kant: i. f : R R fonksiyonu verilmis olsun. F : R R
fonksiyonu
F (x, 0) = 0
ve y = 0 icin
F (x, y) = f (x)

olarak tanmlansn. u ve uy fonksiyonlar Onsav 21.3de verilen fonksiyonlar
olarak tanmlansn. Bu durumda u0 fonksiyonu bir Darboux fonksiyonudur.
h(x) = F (x, 0) + u(x) = f (x) + u(x)

301
fonksiyonu da Darboux.
f (x) = h(x) + (u(x))
oldugundan birinci ksmn kant biter.

ii. F : R R R fonksiyonu, x N icin
F (x, y) = (x 1)f (x)
olsun, ama eger x / N ise F (x, y) herhangi bir deger olsun. Onsav
21.3in
sonucu olarak oyle bir u fonksiyonu vardr ki her n N icin,
(n 1)f (x) + u(x)

fn (x) =
n
fonksiyonu bir Darboux fonksiyondur ve her x icin f (x) = lim fn (x)dir. Kant
bitmistir.

Ikinci
Kant: Onsav 21.2den dolay her aralk I icin g(I) = R olan bir g
fonksiyonunun varlgn biliyoruz. Bu fonksiyon yardmyla teoremimizin bi-
rinci ksmnn bir alternatif kant asagdaki gibi verilebilir: h : R R fonk-
siyonu g(x) = 0 icin h(x) = 0 ve diger durumda h(x) = log |g(x)| olarak
tanmlansn.
A = g 1 [0, ) ve B = g 1 (, 0)
zere, f1 , f2 : R R fonksiyonlar x A icin,
olmak u
f1 (x) = h(x) ve f2 (x) = f (x) h(x)
ve x B icin,
f1 (x) = f (x) h(x) ve f2 (x) = h(x)
olarak tanmlansn. f1 ve f2 fonksiyonlar Darboux fonksiyonlardr ve f =
f1 + f2 olur.
Alstrmalar
21.5. Bir f : [a, b] R fonksiyonunun Darboux olmas icin gerekli ve yeterli kosul f altndaki
her kapal aralgn g
orunt
usun
un bir aralk olmasdr.
21.6. f bir Darboux fonksiyonu ise, |f |, f 2 ve f ( R) fonksiyonlar da Darboux fonksi-
yonlardr.
21.7. f bir Darboux fonksiyonu olsun. f ve |f | fonksiyonlar ayn noktalarda s ureklidirler.
21.8. f fonksiyonu 0 de geri almayan bir Darboux fonksiyonu ise 1/f fonksiyonu da Darboux
fonksiyonudur.
21.9. Birebir Darboux fonksiyonlar s ureklidir.
21.10. f fonksiyonun her noktada sa gdan ve soldan limiti olsun. Bu durumda f nin s urekli
olmas icin gerekli ve yeterli kosul Darboux olmasdr.
21.11. Duzgun yaknsayan Darboux fonksiyonlar dizisinin limiti illa Darboux olmas gerekmez.
gur G
ul, Mine Menekse
T urev Bilenlere Not. T urevlenebilir bir fonksiyon, zorunlu olarak surekli

oldugundan, Darboux fonksiyonudur, ama Darbouxnun [1]de kantladg u ze-
re eger f : [a, b] R fonksiyonu t
urevlenebilirse t
urev fonksiyonu da bir Dar-
boux fonksiyonudur.
Kant: a c < d b ve f (c) < u < f (d) oldugunu varsayalm. g(x) =
f (x) ux kuralyla tanmlanan g : [c, d] R fonksiyonu t urevlenebilirdir ve,
g (c) = f (c) u < 0 < f (d) u < g (d)
olur. Dolaysyla,
g(x) g(c)
lim <0
xc+ xc
ve
g(x) g(d)
lim >0
xc xd
oldugundan, g(s) < g(c) ve g(t) < g(d) olacak bicimde c < s < t < d var. g
s
urekli oldugundan
inf g([s, t]) = g(z)
olacak bicimde z (c, d) bulunur. Ustelik
g (z) = 0 ve f (z) = u olur. Bu da
kant tamamlar.
y y = g(x)
g(c) < 0
g(d) > 0
x
a c u v d b
Kaynak
ca
[1] G. Darboux, Memoire sur les fonctions discontinues, Ann. Sci. Scuola Norm. Sup. 4
(1875) sayfa 57-112.
[2] H. Fast, Une remarque sur la propriete de Weierstrass, Colloq. Math. 7 (1959) sayfa
75-77.
[3] W. Sierpinski, Sur une propriete des fonctions reelles quelconques, Le Mathematische
Catania 8 (1953) no 2, sayfa 43-48.
www.matematikce.com
Kaynakca
[Ab] Stephen Abbott, Understanding Analysis, Springer, Undergraduate Texts in Mathematics
2002.
[Ap] Tom M. Apostol, Calculus I ve II, John Wiley and Sons 1967.
[Ba] Robert G. Bartle ve Donald R. Sherbert, Introduction to Real Analysis, d
ord
unc
u basm,
John Wiley and Sons 2011.
[Be] Sterling K. Berberian, A First Course in Real Analysis, Springer, Undergraduate Texts
in Mathematics 1994.
[BR] G. Bouligand ve J. Rivaud, LEnseignement des Math
ematiques G
en
erales par les
Probl`
emes, Librarie Vuibert, 4
unc
u basm, 1968.
[Br] Andrew Browder, Mathematical Analysis, An Introduction, Springer, Undergraduate
Texts in Mathematics 1996.
[Br] R. Creighton Buck, Advanced Calculus, Mc-Graw Hill 1956, 2nci basm 1965.
[Ca] Constantin Carath
eodory, Uber den Variabilit
atsbereich der Fourierschen Konstanten von po-
sitiven harmonischen Funktionen, Rendiconti del Circolo Matematico di Palermo 32: 193-217,
1911.
[G] Roger Godement, Analysis I ve II, Sringer, Universitext 2003. (Franszcadan ceviren Philip
Spain).
[Ko] P.P. Korowkin, E
sitsizlikler, ceviri H. S
ahinci, TMD 1962, 60 sayfa.
[L] Serge Lang, A First Course in Calculus, Springer, Undergraduate Texts in Mathematics,
5. Basm, 1986.
[MD] Matematik D
unyas dergisi, TMD, 2007-2012.
[N1] Nesin, Ali, Sezgisel Kumeler Kuram, 3 uncu basm, Nesin Yaynclk 2011.
[N2] Nesin, Ali, Saylarn In
sas, Nesin Yaynclk tarafndan yaymlanacak. Bkz. TUBA ack ders
notlar: http://www.acikders.org.tr/course/category.php?id=2.
[N3] Nesin, Ali, Aksiyomatik K umeler Kuram, Nesin Yaynclk tarafndan yaymlanacak. Bkz.

TUBA ack ders notlar: http://www.acikders.org.tr/course/category.php?id=2.
[N4] Nesin, Ali, Analiz I, u
cu
nc
u basm, Nesin Yaynclk 2014.
[N5] Nesin, Ali, Analiz IV, ikinci basm, Nesin Yaynclk 2012.
[SCY] D.O. Shklarsky, N.N. Chentzov ve I.M. Yalom, The USSR Olympiad Problem Book,
Selected Problems and Theorems of Elementary Mathematics, Dover Publications, Inc. 1994.
[Sp] Murray R. Spiegel, Th
eorie et Applications de lAnalyse, Serie Schaum, McGraw-Hill
1974.
303
304 KAYNAKC
A
www.matematikce.com
Dizin
p
=, 140 dbz, 209
u
=, 146 dsb
ukey fonksiyon, 193195
f,B 21 dsb
ukey fonksiyonlarn carpm, 199
dsb
ukey kombinasyonu, 209
Abel yaknsaklk teoremi, 282 dsb
ukey k ume, 208
ack kume, 253 dsb
ukey zarf, 209
agrlk, 223 dsb
ukeylik ve s ureklilik, 198
agrlkl ortalamalar, 223 Dini teoremi, 264
nc mertebeden ortalama, 232 Dini, Ulisse, 264
altort
u, 255 do gal logaritma, 214217
altuzay (metrik), 162 Do gan, U gur, 2
ar , 119, 127, 218219 d
uzg un surekli fonksiyon, 261
arade ger ozelli
gi, 64 d
uzg un sureklilik, 17, 175, 260
arade ger teoremi, 5557, 286 d
uzg un yaknsaklk, 142
aritmetik-geometrik esitsizli
gi, 131 d
uzg un yaknsak dizi, 164
aritmetik-geometrik ortalama esitsizli
gi, 225 d
uzg un yaknsamak, 145175
artan fonksiyon, 63 d
uzg un yaknsamak (seri), 175
ayrk k ume, 15
azalan fonksiyon, 63 eksi sonsuz, 108
eksponansiyel buyume, 114
Bernoulli esitsizlikleri, 131, 226 Ercan, Zafer, 1, 286
Bernstein polinomlar, 271 exp, 111, 112, 141, 152, 157, 182, 196, 199, 213
Bernstein, Sergei Natanovich, 271 214

Beyarslan, Ozlem, 2
binom katsaylar, 239 Fast, H., 289
birebir fonksiyon, 63, 118 Fonk(X), 40, 139, 159
birim fonksiyon, 16 Fonk(X, R), 40, 139
Bolzano teoremi, 60, 286 fonksiyon bilesimi, 18
Boztas, Serdar, 1, 250 fonksiyon genislemesi, 21
fonksiyon kstlamas, 21
Carath eodory teoremi, 209 f (x+ ), 116
Carath eodory, Constantin, 209, 210 f (x ), 116
Cauchy carpm, 183
Cauchy dizisi, 167
genellestirilmis binom aclm, 239
Cauchy-s urekli, 24, 92
geometrik ortalama, 233
Cauchy, Augustin Louis, 6, 183
global maksimum, 207
Cauchy-Schwarz esitsizligi, 228
global minimum, 207
Cauchy-s ureklilik, 24
Ca (X), 40 Gul, Ugur, 1
cos, 141, 182189 Gul, Ugur, 286
C(X), 40
cap, 284 harmonik ortalama, 233
C elik, T
urk um, 2
u Ozl Heine-s
urekli, 24
ckarma (fonksiyonlarda), 32 Heine-Borel teoremi, 256
H
older esitsizli
gi, 228
Darboux fonksiyonlar, 65, 287
Darboux, Jean Gaston, 286 icb
ukey fonksiyon, 193
Darboux-s
urekli fonksiyon, 287 imge, 62
305
306 DIZIN
Jensen Esitsizli
gi, 223 sa gdan yo gunlasma noktas, 94
Jf , 116 sandvic teoremi, 89, 96
seviye k umesi, 210
kapal kume, 287 scrama, 116
kesin artan fonksiyon, 63 Sierpinski, Waclaw, 289
kesin azalan fonksiyon, 63 sin, 141, 182189
kesin dsb
ukey, 197 soldan limit, 94, 95
kesin icb
ukey, 197 soldan yo gunlasma noktas, 94
kesin monoton fonksiyon, 63 sonlu alt ort
u, 255
komsuluk, 24 sonlu ortu, 255
komsulukta , 88 sonsuza raksamak, 107109
Korkmaz, Asl Can, 2 sonsuzlar, 99
kuadratik ortalama, 232 Stolz, Otto, 286
kuvvet serileri, 181 sup, 158
s
upnorm, 157
Lebesgue says, 284, 285 s
urekli fonksiyon, 10, 75
limit noktas, 76 s
urekli imge, 62
Lindenbaum, Adolf, 289 s
ureklilik, 523
Lipschitz fonksiyon, 262 s
ureklilik (bir noktada), 8, 9
Lipschitz ozelli
gi, 262 s
ureklilik cesitleri, 24
ln, 215, 279 s
ureksizlik noktas, 116
loga , 220 S
ahin, C i
gdem, 2
logaritma, 215, 220221
logaritma taban, 220 tam metrik uzay, 167
logaritmik dsbukey, 221 Tefenlili, Dilek, 2
tkz kume, 256
Mahler esitsizli
gi, 231 tkzlk, 255
maksimum de ger, 207 Tor
un, Ali, 2
Menekse, Mine, 1, 286 trigonometrik fonksiyonlar, 182189
mertebeli ortalama, 232
Mertens Teoremi, 183 uc degerler teoremi, 260
Mertens, Franz, 183 u
cgen esitsizli
gi, 161, 230
mesafe, 159
Ulkem,
Ozge, 2
mesafe (bir kumeye), 22 u, Yusuf, 1, 117, 119, 188, 203, 225, 227, 240,
Unl
mesafe fonksiyonu, 160, 161 246, 248, 277
metrik uzay, 161 u
s alma, 112, 125131, 202206, 218219
minimum, 207 u
ssel fonksiyonlar, 128
Minkowski esitsizligi, 230 u
ssu, 128
monoton fonksiyon, 63, 64, 114118 u
stten yars urekli, 265
mutlak deger, 12, 38
m
ukemmel k ume, 287 Weierstrass M-Testi, 179
Weierstrass yo
gunluk teoremi, 267
Nesin, Ali Derya, 2 Weierstrass, Karl, 267
noktasal yaknsamak, 140
X-ack, 253
ozdeslik fonksiyonu, 16
ort
u, 255 yaknsaklk yarcap, 177
Ozkaya, Gorkem, 1, 203 yaknsamak, 163

yerel maksimum, 207
, 182, 186 yerel minimum, 207
polinomiyal fonksiyon, 12 yerellik, 20
polinomiyal fonksiyonlar, 3234 yo
gun, 120
yo
gunlasma noktas, 76, 77
Riemann zeta fonksiyonu, 131 Young esitsizli
gi, 226
R[T ], 33
sabit nokta, 62
sabitle carpma (fonksiyonlarda), 32
sa
gdan limit, 95

Analiz 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Analiz 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ali Nesin

2 Fonksiyonlarla I slemler ve S ureklilik 25

6 Surekli Fonksiyon Genisletmek ve Us Almak 119

II Fonksiyonlarda Yaknsaklk 137

7 Fonksiyon Dizilerinin Noktasal Yaknsamas 139

8 Fonksiyon Dizilerinin D uzgun Yaknsamas 145

9 Weierstrass M-Testi ve Sonu clar 177

11 Logaritma ve Us Alma 213

12 Esitsizlikler Ge cidi 223

14 Tkz K umeler 253

15 Dini Teoremi ve Bir Uygulamas 263

16 Weierstrass Yo gunluk Teoremi 267

19 Abel Yaknsaklk Teoremi 289

20 Lebesgue Says 293

21 Darboux Fonksiyonlar - Zafer Ercan, Ugur G

Birinci ciltte, gercel saylar kumesinin, daha dogrusu (R, +, , , 0, 1) yap-

Ali Tor un dostuma ve ogrencilerim T urk um C

1.1 Tanm ve Tanmn Tartsmas

yandan aya sol taraftan yaklast

fonksiyonda boyle bir sorun olmaz. x yavas yavas degistiginde, f (x)

Herhangi bir > 0 alalm. u cok cok k

Bu serit fonksiyonun grafigini cesitli yerlerden keser ve bu kesisimler ann

a civarnda grafige daha yakndan bakalm:

(a , a + ) aralgnn f -imgesi (b , b + ) aralgnn icine d

f ((a , a + ) A) (f (a) , f (a) + )

icindeligini saglayan bir > 0 varsa, f fonksiyonuna ada s

Her x A icin, eger |x a| < ise |f (x) f (a)| < olur

onermesinin dogru oldugu bir > 0 says varsa, o zaman f fonksiyonuna

() |x a| < |f (x) f (a)| <

> 0 > 0 x A (|x a| < |f (x) f (a)| < ) .

Tanmn Tartsmas. Fonksiyonun ada s urekli oldugunu kantlamak icin,

saglyorsa ve eger 1 < ise, o zaman (1 , ) cifti () kosulunu artk sag-

|f (x) f (a)| <

1.1. f (x) = x2 kuralyla tanmlanms Rden Rye giden f fonksiyonu s

Kant: a R olsun. Rastgele bir pozitif says secelim. saysn cok k

|f (x) f (a)| <

|x| saysn ustten snrlamak icin, -ilerde bu s

buluruz, tam istedi

mutlak deger fonksiyonunun grafi

> 0 > 0 x A (|x a| < |f (x) f (a)| )

onermesidir. Yani bir f : A R fonksiyonunun bir a A noktasnda s urekli

Sav 1. Fonksiyon a = 0 noktasnda s

|f (x) f (a)| = 0 <

1.10. Zden Rye giden herhangi bir fonksiyon s ureklidir.

kosulunu saglyorsa, x = a olmak zorundadr cu

|f (x) f (a)| = 0 <

Yukardaki ornekteki fonksiyonu her noktada s urekli klan, degisik tam-

Klasik orneklerle devam edelim:

Kolay (hatta bu asamada biraz fazla kolay) ama

|f (x) f (a)| = 0 <

1.23. IdR (x) = x form

| IdR (x) IdR (a)| = |x a| < =

1.24. Her c R icin, x 7 cx ve x 7 c + x s

|f (x) f (a)| = |(x + c) (a + c)| = |x a| < =

olur. Dolaysyla f fonksiyonu a noktasnda s

C arpmaya gecmeden once ilerde cok

arpmaya gelelim. c R olsun. f : R R fonksiyonu her x R icin f (x) = cx

|f (x) f (a)| = |cx ca| = |c||x a| < |c| =

olur. Dolaysyla f fonksiyonu a noktasnda s ureklidir. Demek ki bu fonksiyon da s urek-

form uyle tanmlanan f : R R fonksiyonunun iyi tanmland

Bundan sonraki altbol umlerdeki sonraki sonuclar matematikte folklor ola-

Fonksiyonlarn Bilesimi. Iki surekli fonksiyonu yapstrarak (ya da biles-

Teorem 1.1. a < b ve c < d olsun. f : (a, b) R ve g : (c, d) R