Diferansiyel Geometri Selcuk Univ

www.matematikce.
com
Jeodezi ve Fotogrametri Muhendisliginde

Diferansiyel Geometri
Lisans Ders Notlar

Aydn USTUN

Selcuk Universitesi
Harita M
uh. Bol
um
u
Konya
2013
www.matematikce.com
cindekiler
I
IS
1 GIR 1

2 VEKTORLER FONKSIYONLAR
ve VEKTOR 5
2.1 Vektorler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.1.1 Vektorlerin toplam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2.1.2 Bir vektor
un bir skaler ile carpm . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.1.3 Dogrusal bagmllk ve dogrusal bagmszlk . . . . . . . . . . . 7
2.1.4 Baz vektorler ve bilesenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.1.5 Vektorlerin skaler carpm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.1.6 Ortonormal bazlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.1.7 Vektorel carpm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.1.8 Skaler u
cl
u carpm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
2.2 Vektor Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2.1 Vektor fonksiyonun t
urevi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.2.2 Taylor acnm ve analitik fonksiyon . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.3 Alstrmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
I TEORIS
3 GENEL EGR I 21
ii www.matematikce.com cindekiler
I
3.1 Egrinin Parametrik Gosterimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3.2 Egrinin Yay Uzunlugu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.3 Teget Birim Vektor ve Normal D
uzlem . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3.4 Egrilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
3.5 Asal Normal Birim Vektor ve Osk
ulator D
uzlemi . . . . . . . . . . . . 31
cl
3.6 Hareketli U u Vektor Sistemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
3.7 Burulma ve Frenet-Serret Denklemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
3.8 Yerel Koordinat Sistemine Gore Egrinin Bagl Konumu . . . . . . . . 36
3.9 Alstrmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
BOYUTLU OKL
4 UC UZAYINDA YUZEYLER
IT
41
4.1 Giris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
4.2 Fonksiyonlar ve Y
uzeyler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
4.2.1 Y
uzey normali ve teget d
uzlemin denklemi . . . . . . . . . . . 43
4.3 D
uzenli Parametrik Y
uzeyler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
4.4 Birinci Temel Bicim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
4.4.1 Yay uzunlugu, y
uzey egrileri arasnda ac ve alan hesab . . . . 49

4.5 Ikinci Temel Bicim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
4.6 Alstrmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
JFMde Diferansiyel Geometri s.2013.09.25

B
ol
um 1
www.matematikce.com
IS
GIR
Matematigi olusturan konular, yasanlan donemle dogrudan iliskili oldugundan ilgi

ve anlamlandrmada zamana bagl degisimler gor ul gin antik Yunan cagnda
ur. Orne
geometri, konumsal iliskilerin incelendigi bir matematik dal olarak alglanrken;
g
unum uzde diferansiyel topoloji veya diferansiyellenebilir manifoldlarn incelendigi
oldukca karmask bir matematik dalna don usmust
ur. Benzer durum, geometrinin
bir alt kolu olan diferansiyel geometri icin de gecerlidir.
Klasik diferansiyel geometri, egri ve y uzeylerin yerel ozelliklerini ele alr.
Burada yerel ozellikler denildiginde, egri ya da y uzeyin bir nokta civarndaki
(komsulugundaki) davrans anlaslr. Modern yaklasmda, geometri ve diferansiyel
geometri arasndaki cizginin giderek kayboldugundan soz edilebilir. Bu nedenle,
diferansiyel geometrinin tanm, geometrinin modern tanmndan cok da uzak
degildir:
Egri, y
uzey ve manifoldlarn (cok katmanl y
uzeyler) geometrisini diferansiyel
ve integral hesap yoluyla inceleyen matematik dal.
Tanmdan da anlaslacag gibi diferansiyel geometri diferansiyel denklemler teorisi
uzerine kuruludur. Fiziksel ve geometrik anlamda, teorik jeodezi geometri,

diferansiyel ve hesap kavramlarn kullanan diferansiyel geometriyi temel alr. Bu
temel bilgi, yeryuvarnn agrlk (gravite) alan icindeki yery
uzu noktasnda olusan
cek
ul egrisinin ve onu dik kesen nivo y uzeylerinin yerel ozelliklerini belirlenmesini

olanakl klar. Ote yandan, ayn bilgi yeryuvarnn haritasnn elipsoit, k ure,
duzlem gibi degisik y
uzeylere aktarlmasnda da kullanlr. Bu acdan klasik
diferansiyel geometrinin temellerinin atlmasnda jeodezik problemlerin onemi
buy
uktur. Gaussun 18211825 yllar arasnda Hannover Krallgnn olcu m
u icin
2 www.matematikce.com IS
GIR
ac ve uzunluk gozlemleriyle tesis ettigi yuzey nirengi ag (Sekil 1.1), egriler ve

yuzeyler icin diferansiyel geometrinin teoriden pratige gectigi ilk ornek olmustur.
Sekil 1.1: C. F. Gaussun (18771855) Hannover Krallgnn olcu

m
u icin kurdugu
nirengi ag
Jeodezide, k ucu
k olcekli y
uzey kontrol aglarna ait olcu ve hesaplamalar, cogu
kez yery uzunun bir d uzlem oldugu varsaylarak gerceklestirilir ve kontrol noktalar
arasndaki konumsal iliskiler d uzlem geometri yardmyla incelenir. C alsma alan
genisledikce, bu varsaym gecerliligini kaybeder; olcu
len kenarlar yeryuvarnn basit
anlamda k ureye benzerligi nedeniyle b uy uk daire parcalarna don usu
r. Verilen
ornegi bir adm daha ileriye got urelim ve y uzey agnn u lke olcmeleri icin
kullanlacagn d usu
nelim. Bu durumda, referans y uzeyi artk donel ellipsoit
olmaldr. Bununla birlikte, ag noktalarn birlestiren kenarlar b uy uk daire
yaylarndan giderek uzaklasr; baska bir y uzey egrileri olurlar. Ancak, t um
bu degisimlere karsn, y uzey agnn kenarlar yeryuvarnn boyutlarna kyasla
diferansiyel kabul edilebilecek kadar k ucu
kt
ur; sonlu veya kapal y uzey egrilerinin
diferansiyel b uyuklukleri olarak gor ulebilir.
Ote yandan, gozlem sonuclar
olarak elde edilen uzunluk ve aclardan yola cklarak, tersine bir islemle
y
uzeyin geometrisi hakknda da bilgi elde edilebilir. I ste, egri ve y uzeylerin
diferansiyel geometrisinden yararlanarak yery uz
un un cok sayda y uzey agyla
kaplanmasnn nedeni, yeryuvarnn seklinin belirlenmesi ve bir baska y uzeye
(haritaya) aktarlmasdr.1
Jeodezi ve fotogrametri m uhendisligi uygulamalarnda diferansiyel geometri
bilgisine, genellikle degisik y uzeyler u zerindeki temel odev problemlerinin coz um u
icin gereksinim duyulur. Burada soz konusu y uzeyler, yeryuvarnn geometrik
referans modelleri olarak kullanlan d uzlem, kure ve donel elipsoittir. Temel
odev problemlerinin esitlikleri egri ve y uzeylerin diferansiyel geometrisi yardmyla
ckarlrlar. Genel diferansiyel esitlikler her t url
u (diferansiyellenebilir) yuzey icin
ayn olsa da, mutlak esitlikler y uzeyden y uzeye farkllk gosterir. Y
uzey egrilerinin
egrilik ozelliklerine gore form ulasyon karmask gorunum alr. En yaln temel odev
esitlikleri egriligin sfr kaldg duzlem olcmelerinde ortaya ckar. Bundan baska,
1
Yer olcmesine karslk gelen geometri ve jeodezi kavramlarnn anlam benzerligi bu
y
uz
undendir.

www.matematikce.com 3
yeryuvarnn etrafnda dolanan yapay uydularnn hareketlerini incelemek ve bir

uydunun yorungesindeki konumunu belirlemek icin de bu temel bilgilere ihtiyac
vardr.
Diferansiyel geometri, 19. y uzyln ortalarna kadar matematik anlamda ack baks

acsna gore, baska bir deyisle, Oklit uzaynda egrilerin ve yuzeylerin diferansiyel
geometrisi olarak calslmstr. G. F. G. Riemanndan (18261866) itibaren ise,
Oklit geometrisi genellestirilerek kapal baks acs Riemann geometrisi gelistirildi

(Wikipedia, 2009). A. Einstein (18791955) genel gorelilik (izafiyet) kuramn
Riemann geometrisini kullanarak acklamstr.

4 www.matematikce.com IS
GIR

B
ol
um 2
www.matematikce.com

VEKTORLER FONKSIYONLAR
ve VEKTOR
veya u
Iki c boyutlu uzaya iliskin egri ve y
uzeylerin geometrik ozellikleri, bu dersin
konusunu olusturmaktadr. Egri ve y uzeyler, koordinat geometrisi olarak genellikle
kartezyen koordinatlarla iliskilendirilir. Ksacas bu geometrik nesneler, kullanlan
koordinat sisteminin parametrelerine bagl birer analitik fonksiyon biciminde ifade
edilirler.
Bir nesnenin geometrik ozellikleri (ornegin bir skaler b uy
ukluk) farkl koordinat
sistemlerinde farkl denklemlerle gosterilir. Oysa b uyukl
ugu
n kendisi, ornegin
iki nokta arasndaki uzunluk, hangi koordinat sistemi kullanlrsa kullanlsn ayn
ste bu gibi farkl koordinat sistemlerinin diferansiyel hesaba olan etkisi,
kalmaldr. I
vektorler kullanlarak basitlestirilebilir. Bu nedenle, esas konulara gecmeden once
temel vektor cebrini ve gosterimini sunmak yararl olacaktr.
2.1 Vekt
orler
Vektor (yoney) bir siddet ve yon acklayan dogru parcalarna denir. Fizikte
karsmza ckan hz, ivme, kuvvet vb. b uy
ukl
ukler birer vektord c boyutlu
ur. U
3
(E ) Oklit uzaynda bir vektorden soz edildiginde, a1 , a2 , a3 reel saylar olmak u zere
3
a = (a1 , a2 , a3 ) seklinde sralanms u
cl
u say k
umesi anlaslr. E te bir nokta, bu
u
cl
u say kumesinden biri ile gosterilir (Sekil 2.1). E3 vektor uzaynda bir vektore
6
ve VEKTOR
a b
(a1 , a2 , a3 )
O b
a3
x
y
a2
a1
Sekil 2.1: E3 uzaynda konum vektor

u
iliskin baz tanmlar asagda verilmektedir:
a = (a1 , a2 , a3 ) Negatif vektor

0 = (0, 0, 0) Sfr vektor
q
kak = a21 + a22 + a23 Vektor uzunlugu (siddeti)
Buna gore; a icin asagdaki ozellikler gecerlidir:
kak 0,
kak= 0 a sfr vektor (a = 0),
kak= 1 a birim vektor.
2.1.1 Vekt
orlerin toplam
a = (a1 , a2 , a3 ) ve b = (b1 , b2 , b3 ) vektorleri verilsin. Bu iki vektor

un toplam
elemanlarnn karslkl toplamna esittir:
a + b = (a1 + b1 , a2 + b2 , a3 + b3 ) (2.1)
(2.1)e gore vektor toplam asagdaki ozellikleri saglar:
a+b=b+a Degisme ozelligi

(a + b) + c = a + (b + c) Birlesme ozelligi
0+a=a
a + (a) = 0

Vekt
orler www.matematikce.com 7
2.1.2 Bir vekt

or
un bir skaler ile carpm
k reel bir say ve a bir vektor olmak u

zere ikisinin carpm,
ka = (ka1 , ka2 , ka3 ) (2.2)
biciminde gosterilir. Vektorlerin skaler saylarla carpm,
k1 (k2 a) = k1 k2 a Birlesme ozelligi
k(a + b) = ka + kb Yaylma ozelligi
1(a) = a
esitliklerini sagladgndan pozitif bir sayyla carpm, vektor
un yon
unu degistirmez;
sadece siddetini (uzunlugunu) skaler saynn b uy
ukl
ugu
orannda degistirir. Negatif
bir sayyla carpm, vektor yon unu tersine cevirir. Bir vektor uzunlugunun tersi ile
carplrsa kendi dogrultusunda birim vektor elde edilir:
a
e= (2.3)
kak
2.1.3 Do
grusal ba
gmllk ve do
grusal ba
gmszlk
k1 , k2 , ..., kn skaler b
uy
ukl
uklerden en az biri sfrdan farkl olmak kosuluyla;
k1 u1 + k2 u2 + ... + kn un = 0 (2.4)
esitligini saglayan u1 , u2 , ..., un vektor ailesi dogrusal (lineer) bagmldr denir. Aksi
durumda ya da bir baska deyisle, (2.4) esitligi sadece k1 = k2 = ... = kn = 0
olmas durumunda saglanyorsa soz konusu vektorler dogrusal bagmszdr. Bir
dogru boyunca alnan iki vektor a ve b olsun. Bu vektorlerin baslangc noktalar
ayn ise, a ve b dogrusal bagmldr (esdogrusal). Bir d uzlem boyunca alnan a, b
ve c vektorleri ayn baslangc noktasndan ckyorsa, soz konusu voktorler dogrusal
bagmldr (esd uzlemsel). U c boyutlu uzayda ayn noktadan ckan dogrusal bagmsz
u
c vektor her zaman bulunabilir. Ancak ayn uzayda 4. vektor bu vektor k umesini
dogrusal bagml duruma getirir.
(2.4)e gore; herhangi bir vektor, dogrusal bagmsz vektorlerin dogrusal
kombinasyonu (fonksiyonu) biciminde gosterilebilir:
u = k1 u1 + k2 u2 + ... + kn un (2.5)
2.1.4 Baz vekt

orler ve bilesenleri
c boyutlu uzayda e1 = (1, 0, 0) e2 = (0, 1, 0) e3 = (0, 0, 1) dogrusal bagmsz
U
vektorleri olusturur. Bu vektorlere baz vektorler denir. Uzayda herhangi bir vektor,
baz vektorlerin dogrusal fonksiyonu olarak ifade edilebilir:
a = (k1 e1 + k2 e2 + k3 e3 ) (2.6)
Burada k1 , k2 , k3 skalerleri baz vektorlerine iliskin bilesenlerdir.

8
ve VEKTOR
Teorem 2.1 E3 de dogrusal bagmsz herhangi u

c vektor bir baz sistemi olusturur.
E3 de herhangi u
c vektor
un,
a = a1 e1 + a2 e2 + a3 e3
b = b1 e1 + b2 e2 + b3 e3
c = c1 e1 + c2 e2 + c3 e3
dogrusal bagml olup olmadgn anlamak icin baz vektor bilesenlerinin determi-
nantna bakmak yeterlidir:

a1 a2 a3
= det b1
b2 b3 (2.7)
c1 c2 c3
= 0 ise a, b, c vektorleri dogrusal bagmldr.
Ornek 2.1
a = (2, 1, 0), b = (1, 1, 2), c = (5, 8, 1) vektorlerinin E3 de bir baz sistemi olusturup
olusturmadgn belirleyiniz.
Vekt
or bilesenlerinin determinant,

2 1 0
= det 1 1 2 = 25 , 6= 0
5 8 1
oldugundan a, b, c vektorleri dogrusal bagmszdr; E3 de bir baz sistemi olustururlar.
Ornek 2.2
u1 , u2 , u3 E3 de bir baz sistemi olustursun. Bu baz sisteme gore tanml a = 2u1 u2 ,
b = u2 u3 ve c = 3u1 + u3 vektorleri dogrusal bagmsz mdr? Belirleyiniz.
a, b, c vektorleri icin yazlacak,
k1 a + k2 b + k3 c = (2k1 + 3k3 )u1 + (k1 + k2 )u2 + (2k2 + k3 )u3 = 0
esitliginin sadece k1 = k2 = k3 = 0 olmasyla saglanmas, bu vektorleri dogrusal bagmsz

yapar. u1 , u2 , u3 bagmsz olduguna g
ore;
2k1 + 3k3 = 0
k1 + k2 = 0
2k2 + k3 = 0
denklem sisteminin coz

um
unden k1 = k2 = k3 = 0 sonucu ckar. a, b, c vektorleri
dogrusal bagmszdr.

Vekt
2.1.5 Vekt
orlerin skaler carpm
vektor a = (a1 , a2 , a3 ) ve b = (b1 , b2 , b3 )nin skaler (ic) carpm reel bir say verir:
Iki
a b = a1 b1 + a2 b2 + a3 b3 (2.8)
vektor arasndaki ac olmak u
Iki zere skaler carpmn bir baska gosterim bicimi,
a b = kak kbk cos (2.9)
esitligi ile gosterilir. a = b ise = 0 olacagndan,
a b = kak2 (2.10)
sonucu ckar. Skaler carpm,
ab=ba simetri ozelligi

(ka)b = k(a b) k = skaler
a (b + c) = a b + a c yaylma ozelligi
aa0 ic carpm pozitif tanml
ozelliklerini yanstr. Bu ozelliklerden hareketle a ve b vektorleri Cauchy-Schwarz

esitsizligini,
|a b| kak kbk (2.11)
saglar. Esitlik durumu, sadece vektorlerin dogrusal bagml olmasyla gecerlik
kazanr.
Sfr vektor
u olmayan iki vektor arasndaki ac = (a, b), skaler carpm ile
bulunabilir. Burada, [0, ] (2.9)a gore ann sfrdan farkl bir baska vektor
dogrultusuna (skaler) izd
usu
m
un
u,
b (a) = kak cos b

Izd (2.12)
kbk
vektor birbirine dik ise ( = /2) izd
saglar (Sekil 2.2). Iki usu
m sfra esittir
(ortagonal vektor).

b
Izdb (a)
c carpm geometrisi (a vektor

Sekil 2.2: I un
un b vektor
une izd
usu
m
u)
Ornek 2.3

10
ve VEKTOR
a = (3, 4, 5) ve b = (2, 1, 1) vektorleri arasndaki acy hesaplaynz.

vektor
Iki un skaler carpm ve uzunluklar,

a b = 3 2 + 4 1 + 5 1 = 15 , kak = 5 2 , kbk = 6
olduguna g
ore (2.9)dan

ab 15 3
cos = = = = 30
kak kbk 5 12 2
ckar.
2.1.6 Ortonormal bazlar
e1 , e2 , e3 karslkl olarak ortagonal baz vektorlerdir; cu

nk
u,
e1 e2 = e1 e3 = e2 e3 = 0 e1 e1 = e2 e2 = e3 e3 = 1 (2.13)
ya da ksaca, (
1 i=j
ei ej = ij = (2.14)
0 i=
6 j
esitligini saglarlar. Soz konusu birim vektorler ortonormal baz olarak olarak
adlandrlan baz sistemi olustururlar.
2.1.7 Vekt
orel carpm
a = a1 e1 + a2 e2 + a3 e3 ve b = b1 e1 + b2 e2 + b3 e3 olmak u
zere vektorel carpm,
a b = (a2 b3 a3 b2 )e1 + (a3 b1 a1 b3 )e2 + (a1 b2 a2 b1 )e3 (2.15)

e1 e2 e3
= det a1 a2 a3
b1 b2 b3

a2 a3 a1 a3 a1 a2
= det e1 det e2 + det e3
b2 b3 b1 b3 b1 b2
esitligi ile tanmlanr. Sonuc sfr vektor
unden farklysa (a b 6= 0), a ve b dogrusal
bagmsz, aksi durumda dogrusal bagmldr.
Dogrusal bagmsz vektorlerin vektorel carpmna iliskin baz ozellikler asagdaki
gibidir:
a b a, b (Sekil 2.3)
a b = b a (ters yansma ozelligi)
a (b + c) = a b + a c (yaylma ozelligi)
(ka) b = k(a b) (k : skaler)
aa =0

Vekt
ab b
b ba
Sekil 2.3: Vektorel carpmn geometrik gosterimi
Teorem 2.2 Vektorel carpm sonucu ortaya ckan yeni vektor un siddeti ka bk, a
ve b vektorlerinin olusturdugu paralelkenarn alann verir:
ka bk = kak kbk sin , = (a, b) (2.16)
Ornek 2.4
a = (3, 5, 2) ve b = (4, 4, 2) vektorlerinin vektorel carpm,
a b = (5 2 2 4)e1 + (2 4 3 2)e2 + (3 4 5 4)e3 = 2e1 + 2e2 8e3
ve olusturduklar paralelkenarn alan,

p
ka bk = 22 + 22 + (8)2 = 36 2
dir.
2.1.8 Skaler u
cl
u carpm
a b c karsk ya da u cl
u skaler carpm olarak adlandrlr. Parantez
kullanlmadgnda carpm genellikle a (b c) seklinde anlaslr.
a = a1 e1 + a2 e2 + a3 e3 , b = b1 e1 + b2 e2 + b3 e3 , c = c1 e1 + c2 e2 + c3 e3
olmak u
zere, u
cl
u skaler carpm satr vektorlerinin determinantna esittir:

e1 e2 e3
a b c = (a1 e1 + a2 e2 + a3 e3 ) b1 b2 b3
c1 c2 c3
(2.17)
a1 a2 a3
= det b1 b2 b3
c1 c 2 c3

12
ve VEKTOR
h a
c
b
y
Sekil 2.4: a, b, c vektorlerinin olusturdugu paralel y

uzl
u
Bir baska gosterim,

[a b c] = a b c = a b c
ile verilir. Vektorlerden ikisi yer degisitirirse carpm isaret degistir:
c b a = a b c
a, b, c vektorleri dogrusal bagml ise
[a b c] = 0
ckar. Vektorler ayn d

uzlem u
zerindedir.
Teorem 2.3 a, b ve c bir paralel y uzl

u olustururlar; bunlarn skaler u
cl
u carpm
paralel y
uzl
unun hacmini verir. Sekil 2.4e g
ore paralel y
uzl
un
un taban alan kbck,
y
uksekligi h = kak cos oldugundan cismin hacmi,
V = a (b c) = kb ck kak cos (2.18)
esitliginden bulunabilir.
2.2 Vekt
or Fonksiyonlar
Her eleman bir skaler fonksiyon ile tanml vektore, vektor fonksiyon denir. E3 de
bir vektor fonksiyon,
f(t) = [x(t), y(t), z(t)] = xe1 + ye2 + ze3 , tR (2.19)
biciminde gosterilir. Burada vektor bilesenleri,
x = x(t) , y = y(t) , z = z(t) (2.20)

Vekt
or Fonksiyonlar www.matematikce.com 13
z y
f(t)
b
x
f (t)
y
x
f(t) = [cos t, sin t, t] f(t) = [cos t, sin t]
Sekil 2.5: E3 ve E2 uzaynda f(t) vektor fonksiyonunun izi
bagmsz degisken tnin fonksiyonudurlar. (2.20), vektor fonksiyonun parametrik

denklemleridir. f vektor fonksiyonu t zaman veya belli bir egri boyunca alnan s yay
uzunlugu veyahut da baska bir parametreye bagl olabilir. Diferansiyel geometride
gin,
vektor fonksiyonlar genellikle bir ya da iki degiskenlidir. Orne
f : t I E2 iki boyutlu uzayda f(t)

(2.21)
g : u A, v B E3 u
c boyutlu uzayda g(u, v)
vektor fonksiyonlar ayr ayr iki topolojik uzay arasndaki izd usu
m
u (mapping)
2
gerceklestirir. f(t) I E aralgnda tanml her t degerine E uzaynda karslk
bulurken, g(u, v) srasyla A, B E aralklarnda tanml u, v degerlerini E3
uzayndaki bir noktaya don ust
urmektedir. Buna gore her iki vektor tanml olduklar
aralklarda s urekli oldugu surece uzayda duzenli noktalar k umesi olusturur. Tek
parametreli bir vektor un uzaydaki izi egri, iki parametreli vektor un izi ise bir
3 2
yuzeydir. E ve E uzaynda tek parametreli vektor fonksiyonlara ait iki ornek
Sekil 2.5de gosterilmektedir.
(2.21)de oldugu gibi, bir vektor fonksiyonun uzayda kesintisiz bir egri ya da y uzey
belirtebilmesi icin tanm aralg boyunca s urekli olmas gerekir. Vektor degerli
fonksiyonlarn s urekliligi skaler degerli fonksiyonlar gibidir. f(t) vektor fonksiyonu
t0 noktas civarnda tanml olsun ve keyfi olarak secilen t icin f(t) f(t0 ) vektorel
farkn uzunlugu (normu) ile gosterilsin. > 0 esitsizligini saglayan her degerine
karslk bir > 0 degeri bulunabiliyorsa f(t)nin bir t0 da limiti var demektir ve
lim f(t) = lim f(t0 + ) = f(t0 ) (2.22)

tt0 0
biciminde gosterilir. (2.22) tersten okunursa = |t t0 | > 0 esitsizligini saglayan

her t degeri icin = kf(t) f(t0 )k > 0 sonucunun elde edilebilecegi anlam ckar.
Bir fonksiyonun t0 noktasnda limitinin varlg onun yerel ozelligini yanstr. Bu

14
ve VEKTOR
durumda f(t)ye, t = t0 noktasnda s urekli vektor fonksiyon denir. Tek degiskenli

bir fonksiyon icin egri grafiginin el kaldrmadan cizilebilmesi onun surekli olmasnn
bir sonucudur.
S
urekli bir vektor fonksiyon icin bilesenlerinin de s
urekli olmas gerek ve yeterlidir:
lim f(t) = lim x(t)e1 + lim y(t)e2 + lim z(t)e3 (2.23)
tt0 tt0 tt0 tt0
S
urekli fonksiyonlarn toplam, carpm, skaler ve vektorel carpmlar da s
ureklidir.
Ornek 2.5
f (t) = a + bt + ct2 vektor fonksiyonunda a, b, c sabit vektorler olsun. t0 noktasnda limit,
lim f (t) = lim (a + bt + ct2 ) = a + bt0 + ct20 = f (t0 )

tt0 tt0
sonucunu verdiginden tnin t

um degerleri icin f (t) s
ureklidir.
Ornek 2.6
Asagdaki vektor fonksiyonun tnin t um degerleri icin s

urekli olup olmadgn inceleyelim.
t2 1

t 6= 1 icin e1 + t 3 e2
f (t) = t1
t = 1 icin 2e1 + e2

t0 6= 1 icin,
t2 1 t20 1

lim f (t) = lim e1 + t 3 e2 = e1 + t30 e2 = f (t0 )
tt0 tt0 t1 t0 1
t0 = 1 icin,
t2 1

lim f (t) = lim e1 + t 3 e2 = lim((t + 1)e1 + t3 e2 ) = 2e1 + e2 = f (1)
t1 t1 t1 t1
olur. Buna gore f (t), t

um t degerleri icin s
ureklidir.
2.2.1 Vekt
or fonksiyonun t
urevi
T
urev, herhangi bir fonksiyonun belirli bir noktadaki egimini veren denklemdir.
Vektor fonksiyon acsndan f(t)nin t0 noktasndaki t
urevi t0 ve t0 +tdeki degerleri,
t = t0 icin f(t0 )
t = t0 + t icin f(t0 + t)
yardmyla incelenebilir. Burada t, tdeki cok k
ucu
k bir degisimi ifade etmektedir.
Girdiler ve cktlar arasndaki farklarn oran,
f(t0 + t) f(t0 ) f(t)
=
t t0 t

Vekt
or Fonksiyonlar www.matematikce.com 15
olusturulsun. t t0 veya t 0 icin bu orann limiti,

f(t) f(t0 ) f(t)
lim = lim (2.24)
tt0 t t0 t0 t
varsa, bulunan limit degerine f(t)nin t = t0 noktasndaki t

urevi denir ve

df(t)
f (t0 ) = (2.25)
dt t=t0
ile gosterilir. Turevlenebilirlik, fonksiyonun t0 da s
urekli oldugunun gostergesidir. t,
t0 a yaklastkca f(t) f(t0 ) vektor
u t0 noktasnda uzay egrisinin tegetine don
usu
r
(Sekil 2.6).
Vektor fonksiyonun bir noktadaki t urevi,

dx dy dz
f (t0 ) = , , (2.26)
dt dt dt
bilesenlerinin turevi ile tanmldr. (2.26) yeniden t
urevlenebilir bir vektor

fonksiyondur. Ikinci mertebeden t urev,
2
d x d2 y d2 z

f (t0 ) = , , (2.27)
dt2 dt2 dt2
olmak u
zere, daha y
uksek mertebeli t
urevler benzer bicimde ifade edilebilir.
y = t3
b
f (t0 )
t)
0)
f(
f (t
)
f (t
f (t0 )
b
t0 t x=t
Sekil 2.6: T
urevin geometrik yorumu
f(t), g(t) ve h(t) belirli bir aralkta tanml fonksiyonlar olsun. Bu fonksiyonlar icin
asagdaki t
urev kurallar gecerlidir:
d df dg
(f + g) = + (2.28)
dt dt dt
d df dh
(hf) =h +f (2.29)
dt dt dt
d df dg
(f g) = g + f (2.30)
dt dt dt
d df dg
(f g) = g +f (2.31)
dt dt dt

16
ve VEKTOR
Skaler degerli fonksiyonlarda oldugu gibi, belirli bir aralkta sabit vektor degerli
fonksiyonun t urevi soz konusu aralgn her noktasnda sfra esittir. Dolaysyla,
gin e birim vektor
orne un t
urevi kendisine diktir:
de
e =0 (2.32)
dt
Bilesik bir vektor fonksiyonun t

urevi zincir kural yardmyla alnabilir:
df(t) df(t) dt()
= (2.33)
d dt d
Ornek 2.7
< t < + aralgnda tanml,

f (t) = t2 e1 + ate2
g(t) = a cos te1 + b sin te2
vektor fonksiyonlarnn skaler carpmlarnn t
urevi,
d
(f (t) g(t)) = f (t)g(t) + f (t)g (t)
dt
= (2te1 + ae2 ) (a cos te1 + b sin te2 ) + (t2 e1 + ate2 ) (a sin te1 + b cos te2 )
= at cos t(2 + b) + a sin t(b t2 )
Vektor fonksiyon ve t
urevinin uygulamadaki onemi, ozellikle hareket eden nesnelerin
gin bir uydunun yerk
incelenmesi srasnda karsmza ckar. Orne ure etrafndaki
zamana bagl yor
unge hareketi r(t) yer vektor uyle; hareketin yon
u ve hz bu yer
vektor
unun t
urevi dr/dt ile gosterilebilir. r(t) uydunun mutlak konumu olduguna
gore r(t + t) r(t) uydunun t birim zamannda diferansiyel yer degistirme
vektor
udur. Soz konusu vektor t birim zamanna bol unurse uydunun yonunu
ve ortalama hzn gosteren vektor elde edilir. t anndaki anlk hz vektor unu
bulmak icin, (2.24)e uygun bicimde, birim zaman aralg sfra got ur
ulerek limit
hesaplanmaldr.
2.2.2 Taylor a
cnm ve analitik fonksiyon
[a, b] aralgnda m. mertebeye kadar s

urekli t
urevleri alnabilen vektor fonksiyonlara
m
soz konusu aralkta gecerli C snf vektor fonksiyon denir. T urev vektor
bilesenlerini de kapsadgndan, tanm skaler degerli fonksiyonlar icin de gecerlidir.
T um mertebelerden t urevlenebilen fonksiyonlar ise C snf ile gosterilir.
t0 baslangc noktasna gore C m snfna ait f(t) vektor fonksiyonu Taylor serisine,
f (t0 ) f (t0 ) f (m) (t0 )
f(t) = f(t0 )+ (tt0 )+ (tt0 )2 + + (tt0 )m +Rm (t, t0 ) (2.34)
1 2 m!
Alstrmalar www.matematikce.com 17
aclabilir. Burada Rm (t, t0 ),
Rm (t, t0 )
t t0 0 (2.35)
(t t0 )m
ozelligine sahip kalan anlamndadr.
C snfna ait f(t) fonksiyonunun her m ve [a, b] aralgndaki t
um t ve t0 degerleri
icin Taylor acnm (2.34) ile gosterilir. Burada, kalan lim Rm (t, t0 ) = 0 esitligini
m
saglyorsa soz konusu fonksiyon kuvvet serileriyle,

X
n n
X f (n) (t0 )
f(t) = a (t t0 ) = (t t0 )n (2.36)
n=0 n=0
n!
ifade edilebilir. Bu durumda t [a, b] aralg icin f(t) analitik fonksiyondur.

Analitik fonksiyon, bir fonksiyonun yaknsak kuvvet serileri cinsinden yerel anlamda
ifadesidir. Polinom (gercek ya da karmask), oransal, trigonometik, logaritmik ve
ustel urekli olduklar her hangi bir aralkta analitiktirler. C snfna

fonksiyonlar s
ait her fonksiyonun analitik olmas gerekmez.
2.3 Alstrmalar
Alstrma 2.1 a = (2, 1, 3) ve b = (1, 1, 2) vekorlerinin olusturdugu d

uzleme dik
birim vektor
u belirleyiniz.
C
o um: a b a, b oldugundan,
z

e1 e2 e3 e1 e2 e3
a b = det a1 a2 a3 = det 2 1 3
b1 b2 b3 1 1 2

1 3 2 3 2 1
= det e1 det e2 + det e3
1 2 1 2 1 1
= (2 + 3)e1 (4 3)e2 + (2 + 1)e3
= e1 + 7e2 + 3e3
p
ka bk = 12 + 72 + 32 = 59
ab 1
Birim vektor: = (e1 + 7e2 + 3e3 )
ka bk 59
Alstrma 2.2 f = sin te2 + et e3 ve g = 2e1 + (t2 + 1)e2 + 5e3 vektorleri tanml olduguna
gore;

18
ve VEKTOR
d
dt [f g] =?
d
dt [f g] =?
C
o um: (2.30) ve (2.31)e gore;
z
d df dg
(f g) = g + f
dt dt dt
d df dg
(f g) = g +f
dt dt dt
esitlikleri gecerlidir. T
urevler olusturulur,
f = sin te2 + et e3 g = 2e1 + (t2 + 1)e2 + 5e3

f = cos te2 + et e3 g = 2te2
ve yukardaki esitliklerde yerine yazlrsa,

d
[f g] = 2e1 + (t2 + 1)e2 + 5e3 cos te2 + et e3 + sin te2 + et e3 (2te2 )

dt
= (t2 + 1) cos t + 5et + 2t sin t

e1 e2 e3 e1 e2 e3
d
[f g] = det 0 cos t et + det 0 2t 0
dt 2
2 (t + 1) 5 0 sin t et
= (5 cos t (t2 + 1 2t)et )e1 + 2et e2 2 cos te3
sonuclar elde edilir.
strma 2.3 f (t) = sin te1 + (t2 + 1)e2 vektor fonksiyonunu t0 = /2 icin 3. dereceye
Al
kadar Taylor serisine acnz.
C
Alstrma 2.4 a = 5e1 + 4e2 ve b = e1 + 3e2 vektorleri
verilsin. Yandaki sekle gore; B
B noktasndaki ic acy
b a
ABC u
cgeninin alann
belirleyiniz. A
b
Al strma 2.5 A = 2i 3j , B = i + 2j + 3k , C = i + 2k verildigine gore

asagdaki vektor islemlerini sonuclandrnz:
||A 2B + C|| =?
A ve C vektorleri arasndaki ac
A, B ve C vektorlerinin skaler u
cl
u carpm

strma 2.6 p0 = (1, 2, 2) noktasndan gecen ve t = 3i j + 5k vektor

Al une
paralel dogrunun denklemini olusturunuz. (10, 1, 16) noktasnn bu dogru u
zerinde olup
olmadgn belirleyiniz.
Alstrma 2.7 a = e1 2e2 + 3e3 , b = 2e1 e2 e3 ve c = e2 + e3 vektorleri verilsin.

Asagdaki vektor islemlerini sonuclandrnz.
1. a b =?
2. a b c = [abc] =?
Alstrma 2.8 f (t) = cos te1 + (t2 + 2t + 1)e2 vektor fonksiyonunu t = 0 icin ilk d
ort
terime kadar Taylor serisine acnz.
C
Alstrma 2.9 c = kck uzunlugunu veren kosin
us teoremi
bagntsn a, b ve elemanlarn kullanarak vetorlerin a
b
skaler carpm kuralndan elde ediniz.
B
c A
strma 2.10 a = (1, 2, 3) ve b = (2, 3, 4) vektorleriyle tanmlanan paralelkenarn

Al
alann hesaplaynz.
E G
strma 2.11 Yandaki sekilde a = OA,
Al ~ b =
~ ~ ~ ~ , CF
OB, c = OC esilikleri gecerli olduguna gore, OD, DF ~ F
A
vektorlerini a, b ve c cinsinden bulunuz.
a C D
c
O b B

20
ve VEKTOR

B
ol
um 3
www.matematikce.com
I TEORIS
GENEL EGR I
En sade bicimiyle matematikte egri kavram, tek boyutlu ve s urekli bir geometrik
nesneyi ifade etmek icin kullanlr. Kavram ayn zamanda matematiksel bir
fonksiyonun grafigiyle es anlaml kullanlr. Verilen tanm dogruyu, kareyi, coklu
dogrular vb. geometrik nesneleri icine alsa da, bunlar egrilerin ozel durumlar olup
diferansiyel geometrinin konular arasnda yer almazlar; baska bir deyisle d uzenli
parametrik egri degillerdir.
Bu bol
umde Oklit uzayndaki egrilerin diferansiyel geometrisi hakknda bilgi
edinmek icin 1. bol umde anlatlan konulardan yararlanacagz. Konulara iliskin
ornekler iki ya da u
c boyutlu uzay icin verilse de n boyutlu uzaya genellestirilebilirler.
3.1 E
grinin Parametrik G
osterimi
2 2
D uzlemde, y = sin x ack fonksiyonu sin us egrisini, xa2 + yb2 = 1 kapal fonksiyonu
yareksen uzunluklar a ve b olan bir elipsi, r kutupsal koordinat eleman olmak
uzere
r = sabit egrisi r yarcapl bir daireyi tanmlar (bak. Sekil 3.1). Bu u c
farkl matematiksel ifade d uzlem analitik geometride bir egri icin kullanlan yaygn
yandan, ayn egriler x, y ve rnin bagml oldugu bir baska
gosterim bicimleridir. Ote
degisken ya da degiskenler ile de tanmlanabilir. Asagda kinematik esaslardan yola
ckarak
egrilerin parametrik denklemlerle gosterimi ele alnmaktadr.
Oklit uzaynda bir egriyi hareketli bir noktann izledigi yol olarak d usu
nebiliriz.
Noktann E3 deki koordinatlar (x, y, z) kapal bir [a, b] aralgndaki t degiskenine
22 www.matematikce.com I TEORIS
GENEL EGR I
y y y
1
b
a r
x x x
180 90 90 180
1
y = sin x x2
+ y2
=1 r = sabit
a2 b2
Sekil 3.1: Analitik geometride egrinin degisik gosterim bicimleri
bagl u
c s
urekli fonksiyonla ifade edilebilir:
x = x(t) , y = y(t) , z = z(t) ; atb (3.1)
t degiskenine egrinin parametresi denir. Bu egri aslnda (2.19) ile gosterilen f(t)
vektor fonksiyonunun tanmladg noktalar k umesidir. f(t) fonksiyonunun kendisine
ya da x(t), y(t), z(t) fonksiyon u
cl
us
une egrinin parametrik gosterimi denir.
D
uzenli parametrik egri, t [a, b] aralgnda,
urevi mevcut (C 1 snf) ve

birinci t
sfrdan farkl (f (t) 6= 0)
bir vektor fonksiyonu f(t) veya onun gor untu kumesidir. Fonksiyonun t urevinin
bulunmadg veya sfr vektor une esit oldugu noktalar, tekil (singuler) noktalar
olarak adlandrlr. Sekil 3.2, Neil parabol u ad verilen egrinin t = 0 icin d
uzenli
olmadgn gostermektedir. t 6= 0 dsndaki noktalarda, f (t) 6= 0 durumu egrinin

krlmadgn, yumusak bir gor unume sahip oldugunu ve yerel anlamda bir dogru
ile egrinin diger noktalarna yaklaslabilecegini bize soyler. Matematiksel jeodezinin
konusunu bu t ur egriler olusturur. Dolaysyla, buradaki ilgi alanmz tekil nokta
icermeyen egriler ile snrldr.
[a, b] aralgnda d
uzenli bir parametrik egri, f(t1 ) = f(t2 ) esitligini gecerli klan birden
fazla noktaya (t1 6= t2 ) sahip olabilir. Fonksiyon degerlerinin esitligi, ilgili noktalarda
fonksiyonun ayn yerel ozelliklere sahip oldugu anlamna gelmez: f (t1 ) 6= f (t2 ).
3.2 E
grinin Yay Uzunlu
gu
Bir egriye iliskin soylenebilecek onemli geometrik bilgilerin basnda, egrinin belirli
bir aralktaki uzunlugu gelir. t [a, b] aralgnda, f(t) fonksiyonunun izi, C egrisinin
yay uzunlugu belirlenmek istensin. Egriyi, a = t0 t1 t2 tn1

Egrinin Yay Uzunlugu www.matematikce.com 23
y = t3
x = t2
Sekil 3.2: Neil parabol

unde tekil nokta (t = 0)
tn = b noktalar yardmyla yeterince k ucu

k parcalara ayrdgmz d
usu
nelim (Sekil
3.3). Bu noktalar ardsk olarak birbirine baglayan dogru parcalarnn (kiris) toplam
uzunlugu,
Xn
kf(ti ) f(ti1 )k (3.2)
i=1

Cnin gercek yay uzunluguna yaklask bir sonuc verir. Istenildi gi kadar ksa ya
da uzun secilebilen kiris uzunluklarnn olusturdugu poligon geckilerinin S uzunluk
degerleri k
umesindeki olas en b uyuk say (supremum1 ), gercek yay uzunluguna esit
olur. Yay uzunlugu, [a, b] aralgndaki diferansiyel kiris uzunluklar toplam,
Z b
s(t) = kf (t)kdt (3.3)
a
veya daha ack bicimde,

s 2 2 2
b
dx dy dz
Z
s(t) = + + dt (3.4)
a dt dt dt
ile gosterilir.
Ornek 3.1
Vekt
or fonksiyonu,
f (t) = [et cos t, et sin t]
olarak verilen Logaritmik spiral egrisinin uzunlugunu veren bagnty bulalm.
f (t) = [et cos t et sin t, et sin t + et cos t] = (et (cos t sin t), et (sin t + cos t)]
1
Bir gercek say k
umesinin alabilecegi en k
ucu
k u
st snr anlamndadr. Orne
gin, sup {1, 2, 3} =
3.

24 I TEORIS
GENEL EGR I
b b
b
b
Sekil 3.3: Kiris elemanlar yardmyla yay uzunlugunun belirlenmesi

s t
b
t0 b
Sekil 3.4: Parametre olarak yay uzunlugu
ve normu,
kf (t)k = et
p
(cos t sin t)2 + (sin t + cos t)2

= et 2
sonucunu verir. Bu durumda, egrinin yay uzunlugunu veren bagnt icin,

Z t t
s(t) = et 2dt = 2et = 2(et 1)
0 0
bulunur.
Yay uzunlugu hesabnda, (3.3) integral sonucu her zaman kapal bir esitlik vermez.
C
ember, parabol, zincir egrisi (catenary), cevrim egrisi (cycloid) ve yukardaki
ornekten anlasldg gibi logaritmik spiral kapal esitlikleri var olan baz egri
t
urleridir. Yay uzunlugunun bulunmas icin saysal integrasyonu zorunlu klan en
onemli egrilerin basnda elips gelir.

f(t) = [x(t), y(t), z(t)] d uzenli bir C egrisinin vektor fonksiyonu olsun. C egrisi
uzerinde
keyfi bir t0 baslangc noktas ve bu baslangca gore keyfi bir yon u pozitif
secelim (Sekil 3.4). t > t0 olacak sekilde egri u zerinde belirlenen herhangi bir
noktann baslangca uzaklg, baska bir deyisle yay parcas uzunlugu (s > 0), bu
egrinin parametresi olarak t yerine kullanlabilir. t < t0 ise bu durumda yay
uzunlugu eksi isaretli (s < 0) olur. snin buy
ume yon u, genellikle tninki ile ayndr.
t t0 olmak u
zere (3.3)
un tye gore t
urevi alnacak olursa,
Z t
ds d df(t) dt = df(t)
= (3.5)
dt dt t0 dt dt

Teget Birim Vekt
or ve Normal D
uzlem 25
esitligi ilgili aralkta parametre degisikliginin yaplabilecegini gosterir. (3.3) ile elde
edilecek s = s(t)ye yay parametresi veya dogal parametre denir. Dogal parametreye
gore vektor fonksiyonun dogal gosterimi,
f(t(s)) = x(t(s))e1 + y(t(s))e2 + z(t(s))e3 (3.6)
olur. Bu durumda (3.6)nn normu,

df = df dt = df / ds = df / df = 1 (3.7)
ds dt ds dt dt dt dt
sonucunu verir. Ayn sonuca, dogal parametreye gore teget vektor
un bilesenleri
yardmyla da,
s 2 2 2 r 2
df = dx dy ds dx + dy 2 + dz 2
+ + = =1 (3.8)
ds ds ds ds ds2
ulaslabilir.
Ornek 3.2
Ornek 3.1deki logaritmik spiralin [0, t] aralgndaki yay uzunlugu,

Z t t
s(t) = et 2dt = 2et = 2(et 1)
0 0
olarak bulunmustu. Dogal parametreye dayal gosterim icin yay uzunlugu denkleminde t,
sye bagl olarak yazlrsa,
s
et = + 1 t = ln(s/ 2 + 1)
2
ckar. Buna gore dogal parametrik gosterim,

f (s) = (s/ 2 + 1) cos ln(s/ 2 + 1)e1 + (s/ 2 + 1) sin ln(s/ 2 + 1)e2
olur.
Jeodezik uygulamalarda, dogal parametrenin onemi temel odev coz umlerinde ortaya
ckar. Elipsoit yuzeyinde iki noktadan gecen y uzey egrisi analitik bir fonksiyondur.
Bu egri u zerinde bir baslangc noktasna gore ikinci bir nokta, aralarndaki yay
parcas uzunluguna (sye) gore yaknsak Taylor serileriyle tanmlanabilir:
f (s0 ) f (s0 ) 2 f (s0 ) 3
f(s0 + s) = f(s0 ) + s + s + s + (3.9)
1! 2! 3!
3.3 Te
get Birim Vekt
or ve Normal D
uzlem
Bir uzay egrisinin herhangi bir noktadaki t urevi, egrinin o noktadaki tegetini verir.
Parametrik olarak f(t) vektor fonksiyonuyla gosterilen bir egrinin t urevi ise daha
once (2.25) ile verilmisti. Burada, f(t) en az C 1 snfnda duzenli bir egri olmaldr.

26 I TEORIS
GENEL EGR I
t = t0 noktasnda teget vektor ile ayn yonl

u birim vektor,
f (t0 )
t(t0 ) = (3.10)
kf (t0 )k
ile bulunur. f(t) zamanna bagl olarak hareketli bir kitlenin konumunu temsil ettigi
varsaylrsa, t
urevin normu kf (t0 )k, bu cismin t = t0 anndaki hzdr. Eger vektor
fonksiyon dogal parametre, bir baska deyisle egrinin uzunlugu (s) cinsinden ifade
edilmisse birim vektor daha basit bir gorun
um alr:
t(s) = f (s) (3.11)
Matematiksel gosterimde, herhangi bir parametre ile dogal parametreye gore alnan
t
urevleri birbirinden ayrt etmek icin, t
urev isereti icin srasyla u
s,
df(t) d2 f(t)
f = , f = vb.
dt dt2
ve u
zeri nokta,
df(s) d2 f(s)
f = , f = vb.
ds ds2
kullanlr. Aksi belirtilmedikce, sonraki bol
umlerde bu kurala uyulacaktr.
Ornek 3.3
f (t) = a cos te1 + a sin te2 + bte3 vektor fonksiyonunun birim teget vektor
un
u, t ve dogal
parametre s icin bulalm.
Oncelikle t
urev yardmyla f (t)nin teget vektor
un
u elde edelim:
f (t) = a sin te1 + a cos te2 + be3
Teget vektor
un normu,
p p
kf (t)k = a2 cos2 t + a2 sin2 t + b2 = a2 + b2
olur. Buna gore teget birim vektor icin,

f (t)
t= = (a2 + b2 )1/2 [a sin te1 + a cos te2 + be3 ]
kf (t)k
sonucu ckar.
Ayn sonuc dogal parametre s icin de bulunabilir. Bunun icin oncelikle f (t) dogal
parametre cinsinden gosterilmelidir. (3.3)e gore t = 0 ve t = t aralgnda kalan e
gri
uzunlugu, Z tp p
s= a2 + b2 dt = t a2 + b2
0
sonucunu verir. Buradan t cekilir,
s
t=
a2 + b2

Teget Birim Vekt
or ve Normal D
uzlem 27
ve f (t)de yerine yazlrsa, dogal parametreye gore vektor fonksiyon,

s s s
f (s) = a cos e1 + a sin e2 + b e3
2
a +b 2 2
a +b 2 a + b2
2
biciminde gosterilir. sye gore t

urev,

a s a s b
t = f (s) = sin e1 + cos e2 + e3
2
a +b 2 2
a +b 2 2
a +b 2 2
a +b 2 a + b2
2

1 s s
= a sin e1 + a cos e2 + be3
a2 + b2 a2 + b2 a2 + b2
= (a2 + b2 )1/2 [a sin te1 + a cos te2 + be3 ]
dogrudan dogruya teget birim vektore karslk gelir.
D
uzenli bir C egrisi u zerinde t0 ile belirli f0 = [x(t0 ), y(t0 ), z(t0 )] baslangc
noktasndan gecen teget vektore paralel vektor,
f = f0 + kt0 , kR (3.12)
ile tanmldr. Burada f, teget vektor u zerindeki bir noktann konum vektor u; k,
bu nokta ile baslangc noktas arasnda kalan ve teget vektor boyunca olcu
len dogru
parcas uzunlugudur. f0 daki teget dogrunun skaler parametrik denklemleri,
x = x0 + kx (t0 ) , y = y0 + ky (t0 ) , z = z0 + kz (t0 ) (3.13)
olduguna gore teget dogru denklemi,

x x0 y y0 z z0
= = (3.14)
x (t0 )
y (t0 ) z (t0 )
esitligi ile gosterilir.
Teget vektore f0 noktasnda her yonde dik vektorlerin olusturmus oldugu d
uzleme
normal duzlem ad verilir. Soz konusu d
uzlem vektorel olarak,
(f f0 )t0 = 0 (3.15)
esitligi ile ifade edilirken, skaler b

uy
ukl
ukler cinsinden karslg,
(x x0 )x (t0 ) + (y y0 )y (t0 ) + (z z0 )z (t0 ) = 0 (3.16)
olur.
Ornek 3.4
f (t) = 3t3 e1 + 2t2 e2 + te3 egrisine t = 1deki tegetin denklemini ve bu noktadaki normal
duzlemi bulalm.
or fonksiyonun skaler bilesenleri x(t) = 3t2 , y(t) = 2t2 ve z(t) = t olduguna g

Vekt ore
t
urevleri,
x (t) = 9t2 , y (t) = 4t , z (t) = 1

28 I TEORIS
GENEL EGR I
dir. f (t)nin bilesenleri ve t

urevlerinin t = 1deki degerleri,
x(1) = 3 y(1) = 2 z(1) = 1

x (1) = 9 y (1) = 4 z (1) = 1
sonucunu verdiginden, soz konusu noktadaki teget dogrunun denklemi (3.14)e gore,
x3 y2 z1
= =
9 4 1
ve normal d
uzlemin denklemi (3.16)ya gore,
9(x 3) + 4(y 2) + z 1 = 0
esitligi olarak elde edilir.
3.4 E
grilik
Verilen bir uzay egrisi u

zerinde birbirine sonsuz anlamda yakn t1 ve t2 noktalarndan
gecen teget dogrular arasndaki sapma acsnn t1 t2 yay uzunluguna oran,
d
lim = = (3.17)
s0 s ds
egri parcasnn ortalama egriligidir. Sekil 3.5den de anlaslacag gibi egrilik, egrinin
teget dogrudan (veya d uzlemden) ne kadar uzaklastgnn bir olcu t
ud
ur. Bu anlamda
egrilik degeri k
ucu
ld
ukce uzay egrisi dogruya yaklasr, buyudukce daha kapal bir
gor
un ume sahip olur. Sekil 3.6 uzay egrisinin P noktasndaki egriligini tanmlayan
f (t1 ) f (t2 )
b
t2
s
b
t1
Sekil 3.5: Egriligin geometrik yorumu
teget dogruyu ve ona dik dogrultudaki egrilik vektor un

u gostermektedir. Egrilik
vektoru k ayn noktada bu dogruya teget cemberin yarcap vektor uyle ayn yonu
isaret eder. Egrilik cemberi teget ve egrilik vektorlerinden gecen osk
ulator d
uzlemi
uzerinde
yer aldgndan oskulator cemberi olarak da adlandrlr.
Egrilik vektoru, birim teget vektor
un s dogal parametre veya herhangi bir t
degiskenine gore t
urevi,

dt dt dt dt ds dt df(t)
k = t(s) = = = / = / (3.18)
ds dt ds dt dt dt dt

Egrilik 29
Sekil 3.6: Egrilik vektor

u ve osk
ulator cemberi
yardmyla bulunur. k, uzay egrisini ifade eden vektor fonksiyonun iki kez t urevi
alnarak elde edileceginden egrinin ait oldugu snf en az iki olmaldr. tnin birim
vektor oldugu goz on
une alndgnda, (2.32)ye gore bu birim vektor (3.18) ile
bulunan vektore diktir. Bu nedenle, k ayn zamanda P noktasndan gecen normal
d
uzlemin icinde yer alr.
Egrilik vektor
un
un yon
u C uzay egrisinin P noktasnda hangi yone dogru ilerledigini
gosterir. Yon, egrinin bu noktada konkav oldugu taraftadr. Egrilik vektor unun
buyukl
ugu
,
= kkk (3.19)
ayn noktadaki egrilik degerini verir. Soz konusu noktada uzay egrisiyle ayn egrilik
degerine sahip cemberin yarcap, bir baska deyisle egrilik yarcap,
1 1
= = (3.20)
kkk
esitligi ile hesaplanr.

Keyfi bir t parametresi ile gosterilen f = f(t) vektor fonksiyonunun egriligi,
kf f k
= (3.21)
kf k3
bagnts ile egrilik vektor

u belirlenmeksizin dogrudan elde edilebilir.
Teorem 3.1 Egriligi her noktasnda sfra esit ckan uzay egrisi bir dogrudur.
Ornek 3.5

30 I TEORIS
GENEL EGR I
D uzlem cember icin vektor fonksiyon f () = r cos e1 + r sin e2 olduguna gore egrilik ve
egrilik yarcapn belirleyelim.
C
ember icin teget vektor ve normu,

df () = kf ()k = r
f () = r sin e1 + r cos e2 ,
d
dir. Buradan birim teget vektor,
f ()
t= = sin e1 + cos e2
kf ()k
olarak elde edilir. (3.18) esitligi yardmyla egrilik vektor

u,

dt df () 1
k = t = / = (cos e1 + sin e2 )
d d r
ckar. Sonuc olarak srasyla egrilik ve egrilik yarcap icin,

1 1
= kkk = , = =r
r
bulunur.
Ornek 3.6
Duzlemde, f (t) = te1 + t2 e2 vektor fonksiyonu ile verilen parabol

un egriligini ve egrilik
yarcapn bulalm.
Parabole iliskin vektor fonksiyonun birinci ve ikinci t

urevleri,
f (t) = e1 + 2te2 , f (t) = 2e2
olduguna g
ore bunlarn vektorel carpmlar ve normu,

e1 e2 e3
f f = det 1 2t 0 = 2e3 kf f k = 2
0 2 0
yandan birinci t
sonucunu verir. Ote urevin normu icin,
p
f = e1 + 2te2 kf k = 1 + 4t2
bulunacagndan (3.21)e gore egrilik,
kf f k 2
= 3
=
kf k
(1 + 4t2 )3/2
ve egrilik yarcap,
1 1
= = (1 + 4t2 )3/2
2
ckar.

Asal Normal Birim Vekt
or ve Osk
ulat
or D
uzlemi 31
3.5 Asal Normal Birim Vekt

or ve Osk
ulat
or
D
uzlemi
Normal vektor, bir y

uzey veya egriye dik yonundeki vektor olarak alglanr. Egrilerin
diferansiyel geometrisinde, egrilik vektor
u k ile ayn gosterir. Bu nedenle, zaman
zaman egrilik vektor
uyle ozdes kabul edilir. k = 0 olmadg surece, egrilik vektor
u
asal normal birim veya ksaca normal vektor,
k t
n= = (3.22)
kkk
haline getirilebilir. Daha once soz edildigi gibi, egrilik vektor
u egrinin konkav
oldugu yone baktgndan, egri boyunca ilerleyen bir cismin hangi tarafa yoneldigi
normal vektorun yon
u yardmyla kolayca anlaslabilir. Soldan saga veya sagdan sola
don
uslerde normal vektor ters yonleri gosterir. Yon
un degismesine dogru, egrilik
vektorlerinin boyu giderek ksalr ve oyle bir noktada egrilik degeri sfra ulasr.
Bu noktada egrilik ve normal vektor tanml olmaz (bkz. Sekil 3.7).
t3 t3
t t
E
grilik vektor
uk Normal vektor n = k/||k||
Sekil 3.7: f(t) = [t, t3 ] uzay egrisi boyunca egrilik vektor

u ve asal normal birim
vektor
Uzay egrisi u
zerinde f(t0 ) = [x0 , y0, z0 ] noktasndan gecen normal vektore paralel
dogrunun vektorel denklemi,
f = f0 + kn (3.23)
esitligi ile ifade edilir. Burada k R teget dogrunun denkleminde oldugu gibi skaler
bir saydr.
Normal ve teget vektorlerin olusturmus oldugu d uzleme osk ulator (dokunum)
d
uzlemi denir. Uzay egrisi u
zerinde bir t0 noktas ile birlikte buna sonsuz anlamda
yakn iki komsu noktadan gecen d uzlemin limit durumunu ifade eder. Osk ulator
d
uzlemi, t ve n vektorlerinden gectigine gore, bunlarn vektorel carpmlar ile

32 I TEORIS
GENEL EGR I
olusan vektore dik olmaldr. Iki vektor ve bunlarn vektorel carpmyla elde edilen
u
cu
nc
u vektor dogrusal bagml olacagndan, karsk u cl
u carpmlar sfra esittir.
Bu durumda, f(t0 ) noktasnda osk ulator d
uzleminin denklemi, (2.17)den

x x0 y y0 z z0
(f f0 ) (t n) = [(f f0 )tn] = det x0 y0 z0 = 0 (3.24)
x0

y0

z0
soz konusu u
c vektor
un u
cl
u skaler carpm seklinde yazlabilir. f osk
ulator d
uzlemi
uzerinde
herhangi bir noktann konumunu (x, y, z) gosterir.
3.6 cl
Hareketli U u Vekt
or Sistemi
c boyutlu Oklit
U uzaynda surekli, diferansiyellenebilir bir egri (snf 2) boyunca
ilerleyen bir cismin yerel davranslar, baslangc egri u
zerinde bulunan hareketli bir
u
cl
u vektor sistemiyle incelenebilir. Yerel koordinat sistemi egrinin egrilik, donme,
burulma vb. ozelliklerini global koordinat sistemine (x, y, z) gore cok daha kolay
acklar. Cismin hareketine bagl olarak baslangc s urekli hareket eden bu sistemin
eksen yonelimleri de noktadan noktaya degisir (Sekil 3.8).
b
z
t
Sekil 3.8: Hareketli u

cl
u vektor sistemi
Belirli bir noktada, cismin hareket dogrultusunu gosteren t teget birim vektor Bol um
3.3de, cismin hangi yone dond ugu
n
u gosteren n asal normal birim vektor Bol um
3.5de acklanmst. t ve n yukarda soz edilen hareketli u cl
u vektor sistemin iki
cu
bilesenine karslk gelir. U nc
u vektor, bunlarn vektorel carpmlarna,
b=tn (3.25)
esittir. t ve n ile birlikte egri u

zerinde bir sag el koordinat sisteminin olusmasn
saglayan bye binormal birim vektor ad verilir. t, n ve b Frenet u cl
us
u olarak da

cl
Hareketli U u Vekt
or Sistemi 33
C
izelge 3.1: Frenet vektorlerinin olusturdugu d
uzlemler ve denklemleri
Ad Vektor cifti Vektorel denklemi

Oskulator d
uzlemi t ve n (f f0 ) b = 0
Teget d
uzlem t ve b (f f0 ) n = 0
Normal d uzlem n ve b (f f0 ) t = 0
bilinen hareketli ortonormal,
tt =nn= bb= 1
(3.26)
tn=tb =nb=0
vektor sistemini meydana getirir. Egriligin olmadg (k = 0) noktada Frenet u

cl
us
u
tanml degildir.
Uzay egrisi u zerindeki konumu s ile gosterilen bir noktadaki Frenet u cl
us
un
un
eksenleri karst yon icin (s) farkl bir gor
unum alr. Cismin hareketi aksi yonden
gerceklesecegi icin tnin ayn noktadaki yon
u de ters olur. Buna karsn normal vektor
nnin yon u degismez. Ancak, teget vektore bagl olarak binormal vektor b de aksi
yone bakar.
No
et r
Teg m Du mal
zle zle
Du b m
t n
O uz
sk le
D
u m
la i
to
r
Sekil 3.9: Frenet u

cl
us
u ile tanml dogrular ve d
uzlemler
Frenet vektor ciftleri Frenet u

cy
uzl
us
u ad verilen d
uzlemleri belirler. Sekil 3.9da
gor
ulen teget, normal ve binormal dogrular bu d uzlemlerin arakesitidir. C izelge
3.1 her bir duzlemi belirleyen vektor ciftini ve onun d uzlem denklemini (vektorel)
vermektedir.
Ornek 3.7

34 I TEORIS
GENEL EGR I
f (t) = a cos te1 + a sin te2 + bte3 (a > 0 ve b 6= 0) helis egrisinin Frenet vektor u
cl
us
un
u
olusturalm.
Teget birim vektor,
t = (a2 + b2 )1/2 (a sin te1 + a cos te2 + be3 )
ornek 3.3de bulunmustu. k egrilik vektor

u,

dt df 1 1 a
k = / = (a cos te1 a sin te2 ) = 2 (cos te1 + sin te2 )
dt dt 2
a +b 2 2
a +b 2 a + b2
ve buradan birim normal vektor,

k
n= = (cos te1 + sin te2 )
kkk
ckar. Binormal vektor t ve nnin vektorel carpmna esittir:
e1 e2 e3

a sin t a cos t b = (a2 + b2 )1/2 (b sin te1 b cos te2 + ae3 )
b = t n = det a2 +b2 a2 +b2 a2 +b2
cos t sin t 0
3.7 Burulma ve Frenet-Serret Denklemleri
Burulma yay uzunluguna gore b birim vektor

un donme hznn bir olcu
s
ud
ur:
db
b = = n (3.27)
ds
Binormalin don us hzna, egrinin belirli bir noktadaki burulmas veya torsiyonu denir
ve ile gosterilir. Burulma, osk ulator duzleminin don
us hzn, veya baska bir
deyisle, egrinin osk ulator d
uzleminden uzaklasmasn ifade ettiginden zaman zaman
2. egrilik olarak da adlandrlr.
(3.27)nin nasl elde edildigi, Frenet u
cl
us
un
un (3.26) ile verilen ortonormal ozellikleri
yardmyla acklanabilir. Daha once soylendigi gibi, herhangi bir birim vektor un
t
urevi kendisine diktir. Bu nedenle, b binormal birim vektore dik olacaktr. Ote
yandan, t b = 0 esitliginin turevi olusturulursa,
t b + t b = 0 (3.28)
ve buradan da,
t b = t b = n b = 0 (3.29)
sonucu ckar. (3.29)dan anlaslmaktadr ki, b ayn zamanda teget vektore de diktir.
Bu durumda, hem b hem de tye dik olan b, normal vektore (n) paralel olmaldr.
Sonuc olarak, binormal vektorun turevi (3.27)ye gore normal birim vektorden belirli

Burulma ve Frenet-Serret Denklemleri 35
bir katsay ( ) kadar farkldr. Burada, eksi b ve nnin ters yonl u vektorler
oldugunu isaret etmektedir. Burulmay hesaplamak icin (3.27)de esitligin her iki
yann n ile skaler olarak carpmak yeterlidir:
= (s) = b n (3.30)
Uzay egrisinin dogal parametrenin fonksiyonu olarak verilmesi durumunda burulma,

f = f(s) vektor fonksiyonunun t urevleri cinsinden elde edilebilir. Srasyla birinci,
ikinci ve u
cu
nc
u t
urev,
f = t
f = n
(3.31)
... d
f = ((s)n) = n + (t + b)
ds
esitliklerinden u
cl
u skaler carpm d uzenlenirse,
...
[f f f ] = 2 [t n b]
(3.32)
= 2
sonucu ckar. (3.32)de cekilir ve 2 icin (3.19) esitligi goz on

une alnrsa,
... ... ...
[f f f ] [f f f ] [f f f ]
= = = (3.33)
2 kkk2 kfk2
bulunur. f vektor fonksiyonu, herhangi bir t parametresine bagl olarak ifade
ediliyorsa, benzer bir yol izlenerek ayn sonuca,
[f f f ]
= (3.34)
kf f k2
esitligiyle de ulaslabilir. Her iki esitlik burulmann hesaplanag noktada 6= 0
olmak kosuluyla gecerlidir.
Burulmann tersi, = 1/ burulma yarcap olarak adlandrlr. Burulma yarcap
t
uretilmis bir kavramdr; egrilik cemberi veya yarcap gibi geometrik bir yorumu
yoktur.
Teorem 3.2 Egri boyunca = 0 sonucu ckyor ise uzay egrisi bir d
uzlem egridir.
Ornek 3.8
f (t) = a cos te1 + a sin te2 + bte3 helisinin burulmasn hesaplayalm.
Ornek 3.7de elde edilen
b = (a2 + b2 )1/2 (b sin te1 b cos te2 + ae3 )

36 I TEORIS
GENEL EGR I
binormal vektor urevi, k df

un t 2 2 1/2 olmak u
dt k = (a + b ) zere,

b = db = db / df = b
(cos te1 + sin te2 )
ds dt dt a + b2
2
ckar. S
oz konusu ornekte normal vektor,
n = (cos te1 + sin te2 )
olarak bulunduguna gore, (3.30)dan burulma icin,
b b
= b n = (cos te1 + sin te2 ) (cos te1 + sin te2 ) = 2
a2 +b 2 a + b2
sonucu elde edilir.
t, n ve b u
c boyutlu vektor uzaynda ortonormal baz vektorleri olusturdugundan,
bunlarn t
urevleri kendilerinin dogrusal kombinasyonlar,
dt
t = =n (3.35a)
ds
dn
n = = b t (3.35b)
ds
db
b = = n (3.35c)
ds
veya
t

0 0 t
n = 0 n (3.36)
b 0 0 b
matris biciminde gosterilebilir. Bu esitliklere Frenet-Serret denklemleri denir. (3.35a
ve c) esitlikleri, zaten daha once srasyla (3.22) ve (3.27) esitlikleriyle bulunmustu.
(3.35b) Frenet vektorlerinin ortonormal ozellikleri kullanlarak belirlenebilir (bkz.
Goetz, 1970, s. 55). Frenet-Serret denklemleri, yerel davranslar (kinematigi) egrilik
ve burulma ile acklanan hareketli bir cismin, uzayda nasl bir yol izleyeceginin tek
anlaml olarak tanmlanabilecegini gosterir. Bu nedenle, = (s) ve = (s)
s
urekli fonksiyonlarna egrinin dogal veya gercek denklemleri denir.
3.8 Yerel Koordinat Sistemine G

ore E
grinin
Ba
gl Konumu
Burulma ve egrilige geometrik bir baks acs, baslangc noktas s0 a egri u

zerinde
s = s s0 kadar uzak ikinci bir nokta icin vektor fonksiyonun Taylor aclm
yardmyla,
0 )s + 1 f (s0 )s2 + 1 ...

f(s) = f(s0 ) + f(s 3
f (s0 )s + (3.37)
2 6
Alstrmalar 37
getirilebilir. snin burada dogal parametre oldugunu goz on

une alrsak s0 da vektor
fonksiyonun t urevleri,
0 ) = t0
f(s
f(s0 ) = dt0 = 0 n0
ds (3.38)
... d 2
f (s0 ) = (0 n0 ) = 0 n0 + 0 n 0 = 0 t0 + 0 n0 + 0 0 b0
ds
(3.37)de yerlerine konulur,
1 1
f(s) = f(s0 ) + t0 s + 0 n0 s2 + (20 t0 + 0 n0 + 0 0 b0 )s3 + (3.39)
2 6
ve s0 = 0 alnrsa,

1 2 3 1 2 1 3 1
f(s) = s 0 s t0 + 0 s + 0 s n0 + 0 0 b0 + o(s3 ) (3.40)
6 2 6 6
esitligi bulunur. Burada f(0) = 0 oldugu varsaylmstr. Son esitlikte o(s3 ), s3 ve
daha y uksek dereceli terimlerin goz ard ediligi anlamndadr. Sonuc olarak t0 , n0 , b0
vektorleriyle ile olusan yerel koordinat sistemine gore egrinin (bagl) koordinatlar,
1
x(s) = s 20 s3 + o(s3 ) (3.41a)
6
1 1
y(s) = 0 s2 + 0 s3 + o(s3 ) (3.41b)
2 6
1
z(s) = 0 0 s3 + o(s3 ) (3.41c)
6
esitlikleriyle hesaplanr.
3.9 Alstrmalar
strma 3.1 r() = cos3 e1 + sin3 e2 vektor fonksiyonu ile cizilen egrinin [0, 2 ]
Al
aralgndaki yay uzunlugunu hesaplaynz.
strma 3.2 x(t) = 2t, t2 , 13 t3 vektor fonksiyonu icin k egrilik vektor

Al un
u bulunuz.
Alstrma 3.3 r(t) = (cos t, sin t, t) vektor fonksiyonunun Frenet vektor u

cl
us
un
u
olusturunuz.

strma 3.4 r(t) = (cos(ln t), t, sin(ln t)) hareketli bir cismin konum vektor
Al u olsun.
S
oz konusu vektor
un,
v(t) hz ve

38 I TEORIS
GENEL EGR I
a(t) ivme vektorlerini ve
belirleyiniz.
strma 3.5 f (t) = 2te1 + 23 t3/2 e2 vektor fonksiyonu ile cizilen egrinin,
Al
d
uzenli oldugunu gosteriniz.
[5, 12] aralgndaki uzunlugunu bulunuz.
h i
strma 3.6 r() = 13 cos + 12 sin , 13 cos , 13 cos
Al 1
2
sin vektor fonksiy-
onunu dogal parametre (yay uzunlugu) cinsinden tanmlaynz.
Alstrma 3.7 r(t) =< cos t, sin t, t > vektor fonksiyonu icin t = 4 noktasndaki birim
teget vektor
u ve bu noktadan gecen te
get dogrunun denklemini bulunuz.
Alstrma 3.8 0 t aralgnda x = et cos te1 + et sin te2 + et e3 vektor fonksiyonu ile
cizilen egrinin uzunlugunu bulunuz.
Al strma 3.9 x(t) = et + et ve y(t) = 5 2t parametrik denklemleriyle verilen egrinin

[0, 3] aralgndaki uzunlugunu bulunuz.
strma 3.10 r = (tsin t)e1 +(1cos t)e2 +te3 vektor fonksiyonun egriligini bulunuz.
Al
strma 3.11 f (t) = (t3 2t2 )e1 + t2 e2 d

Al uzlem egrisinin [0, t] aralgndaki uzunlugunu
hesaplaynz.
strma 3.12 r(t) = 3ti + t2 j 4t2 k vektor fonksiyonu ile verilen egrinin egriligini
Al
hesaplaynz.

Al strma 3.13 x(t) = (t sin t, t cos t, 38 t3/2 ) vektor fonksiyonu ile tanml bir uzay
egrisinin t = 0 ve t = 1 aralgndaki yay parcas uzunlugunu hesaplaynz.
Alstrma 3.14 y(t) = (sin t, t, cos t) vektor fonksiyonu ile tanml bir cismin
hznn e
gri boyunca degismedigini gosteriniz ve ayn e
griyi dogal parametre cinsinden
tanmlaynz.
strma 3.15 r(t) = (3t t3 , 3t2 , 3t + t3 ) vektor fonksiyonunun,

Al
Frenet vektor sistemini olusturunuz,

Alstrmalar 39
egrilik degerini belirleyiniz.
C
o um: Teget vektor
z u,
r (t) = (3 3t2 , 6t, 3 + 3t2 )
= 3(1 t2 , 2t, 1 + t2 )
p
kr (t)k = 3 1 2t2 + t4 + 4t2 + 1 + 2t2 + t4
p
= 3 2(1 + 2t2 + t4 )

= 3 2(1 + t2 )
1 t2

r (t) 1 2t
t= = , , 1
kr (t)k 2 1 + t2 1 + t2
ckar. Buradan egrilik vektoru,
2t(1 + t2 ) 2t(1 t2 ) 2(1 + t2 ) 4t2

dt 1
= , ,0
dt 2 (1 + t2 )2 (1 + t2 )2
1
= (4t, 2(1 t2 ), 0)
2(1 + t2 )2

2
= (2t, 1 t2 , 0)
(1 + t2 )2

dt dr(t) 1
k= / = (2t, 1 t2 , 0)
dt dt 3(1 + t2 )3
Frenet vektor sistemi (t, n b) icin, oncelikle normal birim vektor

u olusturalm:
k 1
n= = (2t, 1 t2 , 0)
1 + t2
Binormal vektor,
b=tn

e1 e2 e3
1t2 2t 1
= det 2(1+t2 ) 2(1+t2 ) 2
2t 1t2
1+t2 1+t2
0
t2 1 (1 t2 )2 + 4t2 t2 1 2t

2t 1
= e1 e2 + e3 = , ,1
2(1 + t2 ) 2(1 + t2 ) 2(1 + t2 )2 2 1 + t2 1 + t2
bulunur.
Frenet u
cl
u vektor sistemi:
1 t2

1 2t
t= , ,1
2 1 + t2 1 + t2
1
n= (2t, 1 t2 , 0)
1 + t2
2
1 t 1 2t
n= , , 1
2 1 + t2 1 + t2

40 I TEORIS
GENEL EGR I
Egrilik degeri icin yukarda belirlenen egrilik vektor

u yardmyla,
1 p
= kkk = 4t2 + 1 2t2 + t4
3(1 + t2 )3
1 1
= (1 + t2 ) =
3(1 + t2 )3 3(1 + t2 )2
veya,
kr r k
=
kr k3
esitliginde,

r = (3 3t2 , 6t, 3 + 3t2 ) kr k = 3 2(1 + t2 )
r = (6t, 6, 6t)

e1 e2 e3
r r = det 3 3t2 6t 3 + 3t2
6t 6 6t

= 18[(t2 1)e1 2te2 + (1 + t2 )e3 ] kr r k = 18 2(1 + t2 )
elde edilir ve yerlerine yazlrsa,

18 2(1 + t2 ) 1
= =
2
54 2(1 + t )3 3(1 + t2 )2
ckar.

B
ol
um 4
BOYUTLU OKL
UC IT UZAYINDA YUZEYLER

4.1 Giris
Y uzey, E3 uzaynda sonsuz anlamda k ucu k bir kesimi d uzlem gibi gor ulebilen
noktalar k umesidir. Yaplan tanmla, bu bol um altnda ele alnacak y uzey
kavramnn sadece yumusak (smooth) y uzeyleri ilgilendirdigi anlaslmaldr. Baska
bir deyisle, y uzey u zerindeki herhangi nokta, en yaknndaki diger noktalarla
topolojik iliskiye (komsuluk iliskisine) sahip olmaldr. Anlan gerekcelerle,
topolojide y uzey kavram iki boyutlu olarak degerlendirilir. Iki boyut, y uzey
uzerinde
bir noktann gosterilebilmesi icin gerekli parametre saysn ifade eder.
K ure yuzeyinde acsal b uy
ukluklere karslk gelen enlem [/2, /2] ve boylam
[0, 2] bilgisinin fiziksel yery
uzunde belli bir noktay tanmlamas y uzeyin geometrik
gosterimine ve onun pratik kullanmna basit bir ornektir.
Diferansiyel geometride metrik tensor elemanlaryla tanml uzunluk, en ksa yol, ac,
alan gibi b uyukl
uklerin belirlenmesi bir y
uzeye iliskin temel problemlerin en basnda
yer alr. Bir uzay egrisinin yerel konumu, onun baslangctan diferansiyel sapmasna
(yay uzunlugu cinsinden), egrilik ve burulma degerlerine bagl ifade edilebildigi
onceki bol
umde gosterilmisti. Jeodezik uygulamalarda olcu len uzunluklar uzay
egrileri olmakla birlikte cogunlukla y uzey egrileridir. Bu nedenle bu egriler
uzerindeki
noktalarn global ya da yerel koordinatlar, egrinin dogal denklemleri
kadar y uzey icin secilen parametre sistemine (iki boyutlu) de bagldr. Bu bol
umde,
egriler ve y uzeyler arasndaki yakn iliskiden yola cklarak, y uzey parametreleri
cinsinden egrilerin temel ozelliklerinin belirlenmesi konusu ele alnacaktr.
42 BOYUTLU OKL

4.2 Fonksiyonlar ve Y
uzeyler
Matematikte iki degiskenli fonksiyonlardan soz edildiginde, genellikle x ve y ile

gosterilen iki gercek say ciftine bagl u
cu
nc
u bir gercek say anlaslr:
z = f (x, y) (4.1)
D, x, y degiskenlerinin alabilecegi degerler k

umesini belirten xy d uzleminde kapal
bir bolge olsun. (4.1) ile D bolgesindeki her noktaya karslk gelen ve xy d
uzleminden
z kadar uzak bir noktalar k umesi,
S = {x, y, z E3 | (x, y) D} (4.2)
baska bir deyisle E3 uzaynda S y uzeyi olusur (Sekil 4.1). Y uzey u zerinde ayn z
degerine sahip noktalarn olusturdugu egrilere esy
ukseklik (seviye ya da nivo) egrileri
denir. z = sb. egrileriyle olusturulan esy ukseklik haritas E3 uzayndaki y uzeyin,
d
uzleme (xy) indirgenmis bir baska gosterim bicimidir.
z
z = f (x, y)
y
D
b
degiskenli fonksiyon, xy d
Sekil 4.1: Iki uzleminde tanm k
umesi ve y
uzey gosterimi
Matematikte cogu kez S y

uzeyinin gosterimi icin bagml degiskenin ack bicimde
yazlmadg,
f (x, y, z) = 0 (4.3)

Fonksiyonlar ve Y
uzeyler 43
kapal esitligi tercih edilir.
Ornek 4.1
a, b, c, d sabit saylar olmak u

zere d
uzlem denklemi,
ax + by + cz + d = 0
kapal esitligiyle gosterilir. Merkezi koordinat sisteminin merkezi ile caksk elipsoit
deklemi icin,
x2 y 2 z 2
+ 2 + 2 1=0
a2 b c
esitligi yazlabilir. Burada a, b ve c srasyla x, y, z yon
unde elipsoidin boyutlarn
(yareksen uzunluklarn) tanmlar.
Kartezyen koordinatlar cinsinden f nin ksmi t

urevleri,

f f f
f = , , (4.4)
x y z
gradyent vektor unun bilesenlerini olusturur. (4.4), f 6= 0 kosulunu saglyorsa
y
uzey bu noktada d uzg
und ur denir. S y uzeyinin d
uzg
un her noktasnda, gradyent
vektor ile belirli y
uzey normali ve bu normale dik teget (yatay) d uzlem vardr.
Normalin yon u yuzeyin dsna dogrudur.
4.2.1 Y
uzey normali ve te
get d
uzlemin denklemi
f (x, y, z) = 0, E3 uzaynda bir y uzey denklemi, x(t) = [x(t), y(t), z(t)] y uzeyin P0
noktasndan gecen egrinin denklemi olsun. Y uzey egrisi boyunca f (x(t), y(t), z(t)) =
0 esitligi saglanacagndan, sabit bir say olarak f fonksiyonun tye bagl turevi (zincir
kural yardmyla),
f dx f dy f dz
+ + =0 (4.5)
x dt y dt z dt 0
sonucunu verir. (4.5), gercekte f gradyent ve x (t) teget vektor
un ic carpmdr:

f f f dx dy dz
, , , , =0 (4.6)
x y z 0 dt dt dt 0
Bu sonuca gore y uzey normali ve y uzey egrisine teget vektor, P0 noktasnda
birbirlerine diktir. P0 noktasndan gecen farkl yonlerdeki t um yuzey egrileri icin
(4.6) gecerlidir. Egrilerin teget vektorleri bu noktada gradyent (normal) vektore dik
durumdaki yatay d uzlem ile caksr. Sekil 4.2 P0 baslangc noktasndan gecen teget
vektorlerin olusturdugu teget d uzlemi ve ona dik gradyent vektor u gostermektedir.
(4.5) esitligi yardmyla teget d
uzlem denklemine kolayca gecilebilir:

f f f
(x x0 ) + (y y0 ) + (z z0 ) = 0 (4.7)
x 0 y 0 z 0

44 BOYUTLU OKL

Teget d
uzleme karslk, k R olmak u
zere y
uzey normali,

f f f
x = x0 + k , y = y0 + k , z = z0 + k (4.8)
x 0 y 0 z 0
biciminde parametrik olarak ya da

x x0 y y0 z z0
f
= = f (4.9)
f
x 0 y z 0
0
esitligiyle de gosterilebilir.
Ornek 4.2
f (x, y, z) = x2 yz y + z 5 = 0 kapal esitligi ile tanml bir y

uzeyin, (1, 1, 3) noktasndaki
normal vektor unu, dogru deklemini ve teget d uzlemin denklemini bulalm.
S
oz konusu y
uzeyin normal vektor
u icin,
f f f
f = e1 + e2 + e3 = 2xyze1 + (x2 z 1)e2 + (x2 y + 1)e3
x y z
ckar. x0 = 1, y0 = 1, z0 = 3 koordinatlarna karslk gelen gradyent vektor
un bilesenleri,

f f f
=6 , =2 , =2
x 0 y 0 z 0
olur. Sonuc olarak ayn noktada normal dogru denklemi,

x1 y1 z3
= =
6 2 2
ve teget d
uzlemin denklemi,
(x 1)6 + (y 1)2 + (z 3)2 = 3x + y + z 7 = 0
ile ifade edilir.
b
P0
Sekil 4.2: Y
uzey normali ve teget d
uzlem

D
uzenli Parametrik Y
uzeyler 45
4.3 D
uzenli Parametrik Y
uzeyler
Uzay egrilerinde oldugu gibi y uzey noktalarnn kartezyen koordinatlar parametrik

denklemler kullanlarak ifade edilebilir. Parametrik gosterim y uzeylerin matematik-
sel olarak tanmlanmasnn standart yoludur. Bir bakma, kartezyen koordinatlar
cinsinden verilen kapal esitlikler de parametrik denklemler olarak degerlendirilebilir.
Nasl ifade edilirse edilsin, ksaca y uzey d
uzlemdeki kapal bir bolgenin u
c boyutlu
uzaya surekli izd
usu
m
udur:
x : D E2 S E3 (4.10)
Burada x vektor fonksiyonu,
x(u, v) = x(u, v)e1 + y(u, v)e2 + z(u, v)e3 (4.11)
y
uzey u zerinde iki parametre yardmyla tanmlanabilen bir noktann yer
vektor
udur. u ve v egrisel y
uzey koordinatlar vektor fonksiyonun parametrelerini
temsil eder; ilk kez Gauss tarafndan kullanldklar icin Gauss y
uzey parametreleri
olarak adlandrlrlar. Kartezyen koordinatlar icin yazlan,
x = x(u, v) , y = y(u, v) , z = z(u, v) (4.12)
esitlikleri y
uzeyin parametrik denklemleridir. u ve v parametrelerindeki her degisim
uzayda farkl bir noktaya karslk gelir. D bolgesindeki bir nokta u = sb. ve v = sb.
dogrularnn kesisimi iken, S y uzeyinde ayn nokta u = sb. ve v = sb. egrilerinin
kesisimi ile bellidir. x(u, v), E2 uzayndaki D d uzlem alann, E3 uzayndaki S
yuzeyine don ust
ur
ur (Sekil 4.3).
si
egri
v z
sb.
u=
S
(u, v)
x: D S
(u, v)
v = sb.
D
x
z(u, v)
v
u
=
O
u = sb.
O
sb
.e
gr
i
v)
si
y (u ,
x
,
v)
y
x(u
Sekil 4.3: D d
uzlem bolgesinin S y
uzey parcasna izd
usu
m
u
Parametrik y
uzeylerin d
uzenli olma ozelligi, diferansiyel izd
usu
m matrisi, baska bir

46 BOYUTLU OKL

deyisle x vektor fonksiyonun Jakobi matrisi,

x x

u v
y y
J = u v
(4.13)
z z
u v
yardmyla incelenebilir. Rank(J) 2, (4.13)de dogrusal bagmsz satrlarn

saysdr. Rank(J) = 2 esitligi, S y
uzeyinin duzenli oldugunun isaretidir. Rangn
2den kucu
k olmas durumunda, y uzey u
zerinde tekil noktalardan soz edilir. Jakobi
matrisin sutun elemanlar,

x x y z
xu = = , , (4.14)
u u u u

x x y z
xv = = , , (4.15)
v v v v
S y
uzeyine dogrusal yaklasm saglayan, srasyla, u = sb., v = sb. egrilerinin kesisim
noktasndaki teget vektorleridir (Sekil 4.4). Eger y
uzey bu noktada d uzenliyse ds
carpm,
xu xv 6= 0 (4.16)
xu ve xv vektorleri ile tanml teget d
uzleme dik (y
uzeyin dsna dogru) gradyent
vektor dogrultusunu gosterir. Y
uzey normalini birim vektore don
ust
uren esitlik,
xu xv
n= (4.17)
||xu xv ||
ile verilir.
xv
xu xv
b
xu
P0
.
v = sb
u=
sb.
Sekil 4.4: Parametrik y

uzeye teget d
uzlem ve y
uzey normali
Teorem 4.1 P0 noktasndan gecen t

um y
uzey egrilerinin teget vektorleri teget
d
uzlemin icindedir.

D
uzenli Parametrik Y
uzeyler 47
u ve v yuzey parametreleri tnin fonksiyonu olsunlar: u = u(t), v = v(t). Buna gore

y
uzey u zerindeki egrinin parametrik denklemi,
x(t) = (x(u(t), v(t)), y(u(t), v(t)), z(u(t), v(t)))
(4.18)
= (x(t), y(t), z((t))
vektor esitligiyle gosterilir. (4.18) vektor fonksiyon bilesenlerinin t
urevleri (zincir
kuralna gore),
dx x du x dv
= +
dt u dt v dt
dy y du y dv
= + (4.19)
dt u dt v dt
dz z du z dv
= +
dt u dt v dt
xu ve xv nin fonksiyonlar oldugundan yuzey egrisinin teget vektor
u,
dx du dv
x (t) = = xu + xv (4.20)
dt dt dt
biciminde yazlabilir. (4.20) esitligi, teget vektor
un xu ve xv vektorlerinin dogrusal
kombinasyonu oldugunu soylemektedir. Bu nedenle x (t), y uzeye teget d uzlemin
icinde kalr ve ayn zamanda y uzey normaline diktir (Sekil 4.5).
v
=
sb
.
xu xv xv
x (t)
P0 b
x(t)
xu
.
sb
=
u
Sekil 4.5: Y
uzey egrisi x(t) ve teget vektor x (t)
xu , xv ve xu xv , u c boyutlu yerel (y uzey) koordinat sistemlerini olustururlar.

Fiziksel yeryuzunde jeodezik amacl yaplan gozlemler yerel gradyent vektor ve ona
dik teget d
uzlemle yakndan iliskilidir. D uzeclenmis bir teodolitin asal d
usey ekseni,
zt yonlu gradyent vektor dogrultusu ile caksk cek ul dogrultusunu temsil eder.
Ayn sekilde yatay ac tablas cek
ul dogrultusuna dik oldugu varsaylan nivo y uzeyine
tegettir. Bu noktadan degisik hedeflere yaplan yatay dogrultu gozlemleri x (t) teget

vektorune karslk gelir.

48 BOYUTLU OKL

4.4 Birinci Temel Bicim

usu
Izd m fonksiyonu x(u, v)nin diferansiyelini olusturalm:
x x
dx = du + dv
u v (4.21)
= xu du + xv dv
dx diferansiyel yer degistirme vektor
u, (4.20)de oldugu gibi y uzeye teget d
uzlemin
elemandr. Egrisel y uzey koordinatlardaki du, dv kadarlk diferansiyel artmn
sonucu olarak, y uzey noktasnn dogrusal konumsal degisimi gosterir. (4.21),
gercekte x(u, v)nin baslangc noktas P0 a gore Taylor serisine acnmnn,

x x
x(u, v) =x(u0 , v0 ) + du + dv+
u 0 v 0
1 2x 1 2x
2
2 2 x
+ 2
du + 2
dv + dudv + . . . (4.22)
2 u 0 2 v 0 uv 0
bir parcasdr (dogrusal terimler).
dx vektor
un
un kendisiyle skaler carpm,
dx dx = (xu du + xv dv) (xu du + xv dv)

I = (xu xu )du2 + 2(xu xv )dudv + (xv xv )dv 2 (4.23)
Gaussun birinci temel bicimi ad verilen esitligi ortaya ckarr. Katsaylar icin,
2 2 2
x y z
E =xu xu = + + (4.24a)
u u u
x x y y z z
F =xu xv = + + (4.24b)
u v u v u v
2 2 2
x y z
G =xv xv = + + (4.24c)
v v v
ksaltmalar kullanlrsa birinci temel bicim, (3.5)e gore,

dx
ds = dt (4.25)
dt
oldugu goz on
une alnarak,
I : ds2 = kdxk2 = Edu2 + 2F dudv + Gdv 2 (4.26)
biciminde yazlabilir. Burada ds, Sekil 4.6da goruld

ugu
gibi y
uzey u
zerinde (u, v)
ve (u + du, v + dv) noktalar arasndaki diferansiyel uzunluk elemandr. (4.26)
y
uzeyin metrik ozelliklerini tam olarak tanmlayan bir denklemdir. Birinci derece
temel b uy
ukler E, F, G yuzey egrilerinin uzunluklarn yan sra bunlarn u = sb.
ve v = sb. egrileriyle yaptg aclarn ve y
uzey alanlarnn hesaplanmasna olanak
saglar.

Birinci Temel Bicim 49
4.4.1 Yay uzunlu

gu, y
uzey e
grileri arasnda ac ve alan
hesab
t parametresine gore y
uzey egrisinin t1 ve t2 noktalar arasndaki uzunlugu
(4.25)den,
Z t2 Z t2 1/2
dx dx dx
s = s(t) = dt = dt
t1 dt t1 dt dt
Z t2 1/2
du dv du dv
= xu + xv xu + xv
t1 dt dt dt dt
s
Z t2 2 2
du du dv dv
= E + 2F +G dt (4.27)
t1 dt dt dt dt
bulunur. (4.27) birinci temel bicimin t parametresine bagl ifadesidir.
xu xv xv

dx
P b
ds
.
sb xu
=
u
v+
dv
=
sb.
.
sb
v
=
=
sb
du
.
+
u
Sekil 4.6: (u, v) ve u + du, v + dv y

uzey egrileri ile snrlandrlan diferansiyel uzunluk
eleman ds
u ve v y
uzey egrileri arasndaki ac , teget vektorler xu ve xv yardmyla bulunabilir.
Bu iki vektor
un skaler carpm,
xu xv
xu xv = kxu k kxu k cos , cos = (4.28)
kxu k kxu k
olusturulur ve (4.24) esitlikleri goz on
une alnrsa Gauss parametre egrileri arasndaki
ac icin,
xu xv F
cos = = (4.29)
xu xu xv xv EG
esitligi elde edilir. u ve v paremetre egrileri ortogonal ( = /2) ise (4.29)a gore
F = 0 sonucu ortaya ckar. Uygulamada cogu kez y uzey egrilerinin F = 0 ozelligini

50 BOYUTLU OKL

gosterecek sekilde secilmesi hedeflenir. Boylelikle yuzey egrilerinin d

uzlemdekine
benzer diferansiyel bir kare ag olusturmasnn onu aclms olur.
P den gecen y uzey egrisinin u = sb. egrisi ile yaptg acy bulmak isteyelim. Y uzey
egrisine teget vektor x (t) ile u = sb. egrisine teget xv arasndaki acs (Sekil 4.6),

dxin, x (t) dogrultusundaki yer degistirme vektor u oldugu goz on

une alnarak,
xv x (t) xv dx
cos = = (4.30)
kxv k kx (t)k
kxv k kdxk
esitliginden elde edilir. (4.30)da (4.21), (4.24) ve (4.26) esitlikleri yerlerine yazlrsa,
F du + Gdv
cos = (4.31)
G ds
ckar. Ortogonal y
uzey aglarnda F = 0 nedeniyle (4.31),

G dv
cos = (4.32)
ds
esitligine don
usu
r. u = sb. ve v = sb. egrileri boyunca diferansiyel koordinat
degisimlerine karslk (4.26)dan,

dsu = Edu , dsv = Gdv (4.33)
diferansiyel yay uzunluklar elde edileceginden (4.32),
dsv
cos = (4.34)
ds
biciminde de yazlabilir. Son esitlik y
uzey u
zerindeki aclarn da birinci temel bicime
bagl olarak tanmlandgn ortaya koymaktadr.
Y uzey u
zerinde u, v ve u+du, v+dv egrilerinin snrlandrdg alan dA olsun. (4.33)e
gore dsu ve dsv soz konusu parametre
egrileri ile
tanml diferansiyel paralelkenarn
kenar uzunluklar olmus olur. E = kxu k ve G = kxv k esitlikleri goz on une
alndgnda diferansiyel alan,
dA = dsu dsv sin = kxu k kxv k sin dudv (4.35)
ile gosterilir. (4.35), (2.16)ya gore,
dA = kxu xv kdudv (4.36)
bicimine don
ust
ur
ul
ur ve

e1 e2 e3
x y z
kxu xv k = det u u u
= EG F 2 (4.37)
x y z
v v v

Ikinci Temel Bicim www.matematikce.com 51
sonucu denklemde yerine konursa,

dA = EG F 2 dudv (4.38)

bulunur. Esitligin her iki yan icin uygulanacak integral, = EG F 2 ksaltmas
ile, parametre egrileri arasndaki B bolgesinin y uzey alann,
ZZ
A= dudv (4.39)
B
verir. degeri yuzey normalinin normu (pozitif tanml) yardmyla hesaplanan

bir buyukkl
uk oldugundan y
uzeyin d
uzenli oldugu her noktada > 0 esitsizligini
saglar.
4.5
Ikinci Temel Bicim
E3 uzaynda parametrik denklemi x = x(u, u) ile verilen bir y

uzey u
zerinde birim
normal vektor
u,
xu xv xu xv
n= = (4.40)
||xu xv ||
ile tanmlamstk. x(u, v) en az iki kez t
urevlenebilir olmak u
zere parametrik y
uzeyin
ikinci temel bicimi,
II = Ldu2 + 2Mdudv + Ndv 2 (4.41)
esitligiyle gosterilir. (u, v) koordinatlar bilinen bir noktada L, M, N katsaylar
(ikinci temel b uyukl
ukler), xin ikinci derceden ksmi turevlerinin birim normal
vektor dogrultusuna izd usu
m
u biciminde hesaplanr:
2x
L = xuu n = n (4.42a)
u2
2x
M = xuv n= n (4.42b)
uv
2x
N = xvv n = 2 n (4.42c)
v
(4.40), (4.42) esitliklerinde yerine konulur ve skaler u
cl
u carpm uygulanrsa,
x y z
[xu xv xuu ] u u u
y
L= =1 det x
v v
z
v (4.43a)
2
x 2
y 2z
u2 u2 u2
x y z
[xu xv xuv ] u u u
y
M= =1 det x
v v
z
v (4.43b)
2
x 2y
2z
uv uv uv
x y z
[xu xv xvv ] u u u
y
N= =1 det x
v v
z
v (4.43c)
2x 2
y 2z
v2 v2 v2

52 BOYUTLU OKL

usu
elde edilir. Izd m b uy ukl
ukleri L, M, N y uzeyin teget d uzlemden ne kadar
uzaklastgn ackladg icin ikinci temel bicim, yuzey egriliginin geometrik bir
yorumu olarak degerlendirilir.
Ikinci temel bicim birim normal vektor nnin t

urevi yardmyla da ikinci bir yoldan
daha tanmlanabilir. Bunun icin dx n = 0 esitliginin t
urevini alalm,
d2 x n + dx dn = 0
ve
d2 x n = dx dn (4.44)
biciminde yeniden d uzenleyelim. dn birim normal vektore dik ve teget d

uzlem
n n
icerisinde bulunur. nu = u ve nv = v olmak u
zere nnin diferansiyeli,
dn = nu du + nv dv (4.45)
(4.44)te yerine yazlrsa,
d2 x n = (xu du + xv dv) (nu du + nv dv)

= xu nu du2 xu nv dudv xv nu dvdu xv nv dv 2
= xu nu du2 (xu nv + xv nu )dudv nv xv dv 2 (4.46)
ckar. xu n = 0 ve xv n = 0 esitliklerinin u ve vye gore t

urevleri olusturulur,
xuu n + xu nu =0 (4.47a)
xuv n + xu nv =0 (4.47b)
xvu n + xv nu =0 (4.47c)
xvv n + xv nv =0 (4.47d)
ve (4.46)da goz on
unde bulundurulursa,
n d2 x = xuu ndu2 + (xvu n + xuv n)dudv + xvv ndv 2

= xuu ndu2 + 2(xuv n)dudv + xvv ndv 2 (4.48)
bulunur. (4.42), (4.46) ve (4.48) esitlikleri karslastrldgnda Gaussun ikinci temel

b
uy
ukl
ukleri icin,
L = xuu n= xu nu (4.49a)
1
M = xuv n= (xu nv + xv nu ) (4.49b)
2
N = xvv n= nv xv (4.49c)
esitlikleri ortaya ckar.

4.6 Alstrmalar
strma 4.1 r(, ) = [R cos cos , R cos sin , R sin ] vektor fonksiyonu icin 1.
Al
temel bicimi olusturunuz, katsaylarn belirleyiniz.
strma 4.2 f (x, y, z) = 2x + 3y 2 sin(z) ile tanml y

Al uzeyin (1, 1, /2) noktasndaki
gradyent vektor
u ve teget d
uzlemin denklemini belirleyiniz.
2 2
strma 4.3 x2 + y4 + z9 = 3 kapal esitligiyle verilen bir y
Al uzeyin P (1, 2, 3) noktasndaki
normal vektor
un
u,
teget d
uzlemin denklemini ve
normalin denklemini
bulunuz.
strma 4.4 Bir y

Al uzeyde ve parametre egrilerine teget vekorler
x = M sin cos i M sin sin j + M cos k
x = N cos sin i + N cos cos j
esitlikleriyle verildigine gore bu y
uzey icin Gaussun 1. derece temel b
uy
ukl
uklerini
(E, F, G) belirleyiniz.
strma 4.5 x = x(u, v)i + y(u, v)j + z(u, v)k vektor fonksiyonu ile tanml bir y
Al uzeyin
herhangi bir noktasnda yerel koordinat sistemi nasl olusturulur? S
ekil cizerek gosteriniz.
strma 4.6 x(u, v) = ue1 + 2v 2 e2 + (u2 + v)e3 ile verilen y

Al uzeyin,
d
uzenli olup olmadgn irdeleyiniz,
y
uzey normalini tanmlaynz.
o
C um: Y
z uzey parametrelerine (u, v) gore t
urev,
x
xu = = e1 + 2ue3
u
x
xv = = 4ve2 + e3
v
buradan jakobi matris olusturulursa,

1 0
J = 0 4v Rank(J) = 2
2u 1

54 BOYUTLU OKL

oldugundan y
uzey her noktasnda d
uzenlidir.
uzey normali, xu ve xv teget vektorleri yardmyla tanmlanabilir:

Y

e1 e2 e3
= det 1 0 2u = 8uve1 e2 + 4ve3
0 4v 1
JFMde Diferansiyel Geometri www.matematikce.com s.2013.09.25

www.matematikce.com Kaynaklar

Biran, L. (1975). Diferansiyel Geometri Dersleri. Istanbul
Universitesi Fen Fak
ultesi
Basmevi, 2 edition.
Carmo, M. P. D. (1976). Differential Geometry of Curves and Surface. Prentice

Hall Inc., London.
Gibson, C. G. (2001). Elementary Geometry of Differentiable Curves: An

Undergradute Introduction. Cambridge University Press, Cambridge.
Goetz, A. (1970). Introduction to Differential Geometry. Addison-Wesley Publishing

Company.
Gray, A. (1998). Modern Differential Geometry of Curves and Surfaces with

Mathematica. CRC Press LLC, Boca Raton.
Lipschutz, M. M. (1969). Teory and Problems of Differential Geometry. McGraw

Hill Book Company, New York.
Pessley, A. (2001). Elemantary Differential Geometry. Springer Verlag. Springer

Undergraduate Mathematics Series.
Sabuncuoglu, A. (2001). Diferensiyel Geometri. Nobel Yayn Dagtm, Ankara.
Senatalar, M. (1977). Diferensiyel Geometri (Egriler ve Y

uzeyler Geometrisi).

Number 151. IDMMA Yaynlar, Istanbul.
Wikipedia (2009). Differential geometry Wikipedia, the free encyclopedia.

http://en.wikipedia.org/wiki/Differential_Geometry [Online; accessed
06.01.2009].

Diferansiyel Geometri Selcuk Univ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Diferansiyel Geometri Selcuk Univ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.matematikce.

Jeodezi ve Fotogrametri Muhendisliginde

Lisans Ders Notlar

3.1 Egrinin Parametrik Gosterimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

JFMde Diferansiyel Geometri s.2013.09.25

Matematigi olusturan konular, yasanlan donemle dogrudan iliskili oldugundan ilgi

Tanmdan da anlaslacag gibi diferansiyel geometri diferansiyel denklemler teorisi

uzerine kuruludur. Fiziksel ve geometrik anlamda, teorik jeodezi geometri,

ac ve uzunluk gozlemleriyle tesis ettigi yuzey nirengi ag (Sekil 1.1), egriler ve

Sekil 1.1: C. F. Gaussun (18771855) Hannover Krallgnn olcu

JFMde Diferansiyel Geometri s.2013.09.25

yeryuvarnn etrafnda dolanan yapay uydularnn hareketlerini incelemek ve bir

Oklit geometrisi genellestirilerek kapal baks acs Riemann geometrisi gelistirildi

JFMde Diferansiyel Geometri s.2013.09.25

JFMde Diferansiyel Geometri s.2013.09.25

Sekil 2.1: E3 uzaynda konum vektor

iliskin baz tanmlar asagda verilmektedir:

a = (a1 , a2 , a3 ) Negatif vektor

Buna gore; a icin asagdaki ozellikler gecerlidir:

a = (a1 , a2 , a3 ) ve b = (b1 , b2 , b3 ) vektorleri verilsin. Bu iki vektor

(2.1)e gore vektor toplam asagdaki ozellikleri saglar:

a+b=b+a Degisme ozelligi

JFMde Diferansiyel Geometri s.2013.09.25

2.1.2 Bir vekt

k reel bir say ve a bir vektor olmak u

2.1.4 Baz vekt

JFMde Diferansiyel Geometri s.2013.09.25

Teorem 2.1 E3 de dogrusal bagmsz herhangi u

= 0 ise a, b, c vektorleri dogrusal bagmldr.

oldugundan a, b, c vektorleri dogrusal bagmszdr; E3 de bir baz sistemi olustururlar.

u1 , u2 , u3 E3 de bir baz sistemi olustursun. Bu baz sisteme gore tanml a = 2u1 u2 ,

b = u2 u3 ve c = 3u1 + u3 vektorleri dogrusal bagmsz mdr? Belirleyiniz.

a, b, c vektorleri icin yazlacak,

k1 a + k2 b + k3 c = (2k1 + 3k3 )u1 + (k1 + k2 )u2 + (2k2 + k3 )u3 = 0

esitliginin sadece k1 = k2 = k3 = 0 olmasyla saglanmas, bu vektorleri dogrusal bagmsz

denklem sisteminin coz

JFMde Diferansiyel Geometri s.2013.09.25

a b = kak kbk cos (2.9)

esitligi ile gosterilir. a = b ise = 0 olacagndan,

sonucu ckar. Skaler carpm,

ab=ba simetri ozelligi

ozelliklerini yanstr. Bu ozelliklerden hareketle a ve b vektorleri Cauchy-Schwarz

b (a) = kak cos b

c carpm geometrisi (a vektor

JFMde Diferansiyel Geometri s.2013.09.25

a = (3, 4, 5) ve b = (2, 1, 1) vektorleri arasndaki acy hesaplaynz.

2.1.6 Ortonormal bazlar

e1 , e2 , e3 karslkl olarak ortagonal baz vektorlerdir; cu

JFMde Diferansiyel Geometri s.2013.09.25

Sekil 2.3: Vektorel carpmn geometrik gosterimi

ka bk = kak kbk sin , = (a, b) (2.16)

a = (3, 5, 2) ve b = (4, 4, 2) vektorlerinin vektorel carpm,

a b = (5 2 2 4)e1 + (2 4 3 2)e2 + (3 4 5 4)e3 = 2e1 + 2e2 8e3

ve olusturduklar paralelkenarn alan,

JFMde Diferansiyel Geometri s.2013.09.25

Sekil 2.4: a, b, c vektorlerinin olusturdugu paralel y

Bir baska gosterim,

a, b, c vektorleri dogrusal bagml ise

ckar. Vektorler ayn d

Teorem 2.3 a, b ve c bir paralel y uzl

V = a (b c) = kb ck kak cos (2.18)

f(t) = [x(t), y(t), z(t)] = xe1 + ye2 + ze3 , tR (2.19)

biciminde gosterilir. Burada vektor bilesenleri,

x = x(t) , y = y(t) , z = z(t) (2.20)