ALETL (ENSTRMENTAL) ANALZ

Source: R. Thomas, Choosing the Right Trace Element Technique, Todays Chemist at Work, Oct. 1999, 42.

GR
Analitik kimya, maddelerin kimyasal bileimlerini ve bileenlerin miktarlarnn belirlenmesi iin yntem ve alet gelitirilmesini amalar. Nitel Analiz; Maddenin yaps hakknda , atomik, iyonik, molekler zellikleri hakknda ve fonksiyonel gruplar hakknda bilgi verir. Nicel analiz; madde iindeki herhangi bir bileenin miktarn belirler. Kimyasal Analiz 1-Numune alma, 2-Ayrma, 3. Yntem Seimi, 4- lme, 5-Deerlendirme basamaklarndan oluur. Analitik yntemler klasik veya aletli yntemler olarak snflandrlabilir. Klasik (ya) yntemler Gravimetrik , volumetrik analiz gibi yntemleri ierir. Kimyasal maddeler, terazi , kalibre edilmi cam malzeme, stc gibi basit laboratuvar malzemelerinin kullanld ve genelde analitin (tayin edilecek madde) daha fazla bulunduu numunelerin analizinin yapld yntemlerdir. Aletli Analiz Yntemleri Spektroskopik , Ayrma-tayin ve elektrokimyasal yntemleri ierir. Genel laboratuvar cihazlarnn yan sra, eitli analitik cihazlarn kullanld yntemlerdir. Analitik cihazlar, maddenin, iletkenlik, elektrot potansiyeli, n absorpsiyonu veya emisyonu, ktle yk oran, floresans gibi fiziksel ve kimyasal zelliklerini ler. Numuneyi analiz etmek amacyla baz bileenleri ayrmak iin kullanlan kromatografik, elektrolitik, elektroforetik yntemler de aletli analiz yntemlerindendir.

ALETL ANALZ YNTEMLER

llen zellik In Absorpsiyonu In Emisyonu In Salmas In Krlmas Aletli Analiz Yntemi Spektrofotometri (X-n, UV, GB, IR), NMR, ESR, Fotoakustik spektroskopisi Emisyon spektroskopisi (X-nlar, UV, GB, elektron, Auger, ) Floresans, Fosforesans ve Lminesans Spektroskopisi Trbidimetri, Nefolometri, Raman Spektroskopisi Refraktometri, interferometri

In Difraksiyonu
In rotasyonu Elektrik potansiyeli Elektrik yk Elektrik akm Elektriksel diren Ktle Ktle/yk Tepkime Hz Termal zellikler Radyoaktivite

X-nlar ve elektron difraksiyon yntemleri

Polarimetri, dairesel dikroizm Potansiyometri, Kronopotansiyometri Kulometri Amperometri, Polarografi Kondktometri (letkenlik lm) Gravimetri Ktle spektroskopisi Kinetik yntemler Termal gravimetri, DTA, Termal letkenlik Ntron Aktivasyon Analiz, zotop seyreltme yntemleri

Aletli Analiz lm Sreci

Elektrik veya Mekanik sinyal

Analitik Sinyal

Metre

Sinyal reteci

Dedektre giri

Sinyal ilemcisi

k sinyali

Kaydedici

12.301

Dijital lek

Analitik Yntem Seimi

Analitik yntem Seimi iin aadaki sorulara cevap verilmelidir.
1. Doruluk ne olmaldr? 2. Ne kadar numune mevcuttur? 3. Numunedeki analit deriimi hangi aralktadr? 4. Numunedeki hangi maddeler giriim yapabilir?, 5. Numune ortamnn fiziksel ve kimyasal zellikleri nelerdir? 6. Ka numune analiz edilecektir?

Ayrca, hz, kolaylk, numune bana maliyet de seimde etkilidir.

Yntemin Geerlilii (Validasyonu)

Geerlilik, (Validasyon) metodun veya lm prosedrnn belirlenen amalara uygunluunun objektif olarak test edilerek yazl delillerle kantlanmasdr. Bir metodun performansn belirlemek iin yaplan bir takm deikenlere gre test ve lme ilemleridir. eitli alanlarda pek ok karar, yaplan lmlerin sonucuna dayanlarak verilir. Doru karar verebilmek iin analitik lm sonucunun doru ve gvenilir (tekrarlanabilir) olmas gerekir. Bir metotla yaplan lmn sonular laboratuvar koullar, cihaz, kullanlan kimyasallar,deney yapann deneyimi gibi faktrlere baldr. Bu nedenle metodun lm sonucuna etki eden parametreleri tek tek lerek lm sonucuna etkileri belirlenmeli ve llmelidir. Standart bir metot bir laboratuvarda ilk defa uygulanaca zaman, bir analiz iin yeni metot gelitirildii zaman, kullanlan metotta deiiklik yapldnda, geerlilii belirlenmi bir metot baka bir laboratuvarda kullanlaca zaman veya farkl bir kii veya farkl bir cihazla kullanlaca zaman, ki metodu karlatrmak iin, kalite kontrol testleri sonunda metodun performansnda zamanla bir deime olduu anlaldnda metot geerlilii (validasyonu) yaplr. Uluslar aras kabul edilen eitli geerlilik (validasyon) kriterleri mevcuttur. ISO/IEC, ICH, US EPA, US FDA, USP, cGMP gibi kurumlar tarafndan belirlenmi kriterler kullanlmaktadr.

Geerlilik (Validasyon) Parametreleri:

Performans karakteristikleri iin ncelikle aadaki temel geerlilik (validasyon) parametrelerinin belirlenmesi gerekir. Uygulanamayan parametreler varsa uygulanamazifadesi kullanlr. Ynteme spesifik farkl parametrelerin de deerlendirilmesi gerekiyorsa onlar da eklenir. Doruluk (Accuracy) ve Gerikazanm (recovery): Tekrarlanabilirlik (Repeatibility) ve uyarlk (reproducibility): zgnlk (Specifity) Seicilik (Selectivity) Dorusallk (Linearity) Gzlenebilme snr (LOD; Limit of Detection) Tayin snr ( LOQ; Limit of Quantification) alma Aral Tutarllk (Ruggedness) Salamlk (Robustness)

Tekrarlanabilirlik (Kesinlik) & Doruluk

Kesinlik lm sonularnn birbirlerine yaknln (tekrarlanabilirlii) gsterir. Standart sapma, Varyans veya varyasyon katsays ile verilir. Tekrarlanabilirlik: Ayn laboratuvar, ayn aratrmac, ayn cihaz ile 5-6 paralel tayin 3 farkl matriksde, 2-3 farkl deriimle yaplr.
Kesinlik Kt Doruluk kt Kesinlik iyi Doruluk kt

Doruluk llen deerin doru ya da doru kabul edilen deere yaknln gsterir, Mutlak hata ya da bal hata ile verilir. Uluslar aras bamsz laboratuvarlar tarafndan tayin edilmi deerleri doru deer olarak kabul edilen Standart Referans Maddelerin tayininden elde dilen sonu ile ayn maddenin kullanlan yntemle elde edilen sonular karlatrlr.
Doruluk iyi Kesinlik iyi

Doruluk kt Kesinlik iyi

Geri Kazanm (recovery): Numune ortam iindeki analitin tayini ile elde edilen miktarn ,saf analitin zeltisine gre % ne kadar geri kazanldnn analiz edilmesi gerekir. Alt, orta ve st, bilinen deriimdeki standart zeltiler, matrikse eklenir varsa bir ayrma metodu ile ilemi ile geri elde edilir ve tayin edilerek bilinen miktarla karlatrlarak sonu % hata ile verilir. Uyarlk( reproducibility) Uyarlk, lm sonularnn, farkl kii, farkl cihaz, farkl laboratuvarda tekrarlanmasdr. Farkl artlarda KESNL irdeler. zgnlk (Spesifity): Analitik yntemin sadece amalanan bileen veya bileenleri tayin edebilme yeteneidir, saysal deeri yoktur.

Seicilik (Selectivity): Beklenen fiziksel/kimyasal giriimler/engelleyiciler (interferences) varlnda sz konusu analitin doru ekilde llmesi yeteneidir. Giriime neden olabilecek ve matrikste bulunan maddeler standart zerine eklenerek giriime neden olup olmad kontrol edilir. Referans madde geerlilii belirlenen metotla analiz edilerek bulunan sonular sertifika deeri ile karlatrlr.

alma aral (Working range): Kalibrasyon erisinde tayin edilebilen en dk

deriimden, dorusallktan sapma gsterdii deriime kadar olan deriim araln kapsar.

LOD: Gzlenebilme snr (Limit of dedection) Zemin grltsnden farkl olarak tespit edilen fakat miktar belirlenemeyen en kk analit deriimidir. LOQ: Tayin snr (Limit of quantification): Uygun doruluk ve kesinlikle miktar saptanabilen en kk deriimdir. S: Sinyal (Absorbans veya emisyon iddeti) SLOD = Xb + 3 b (%95 olaslkla gzlenebilir sinyal) Xb = Bo zeltinin (tank ya da kr) ortalama deeri b = Bo zeltinin (tank) standart sapmas Kalibrasyon grafii izildiinde, (Sinyale kar deriim grafii) Doru denklemi; S = mC + n (C= deriim, m= eim) Buradan, SLOD= m CLOD + n CLOD = (SLOD n) / m CLOD = (Xb + 3 b n) / m (Burada n = Xb) Dolaysyla; CLOD = 3 b / m CLOQ = 3CLOD Sinyal

LOL

CLOD LOQ

alma aral

Deriim

Tutarllk (Ruggedness): Ayn rneklerin farkl analizci, alet, seri numarasndaki reaktif, gn, scaklktaki yenilenebilirliidir. Laboratuvardan laboratuvara, analizciden analizciye, uygun evresel ve operasyonel artlar altnda test sonularnn uyarln ler. Salamlk (Robutness): Salamlk daha ok metot gelitirme safhasnda ve ileme bal olarak deerlendirilebilir. Metodun kk deimelerle etkilenmeden kalabilme kabiliyetine salamlk denir.

Yntemin Kalibrasyonu
Gravimetri ve kulometri hari btn Analitik yntemler iin kalibrasyon gerekir. Yntemin kalibrasyonu llen analitik sinyal ile analit deriimi arasndaki ilikinin belirlenmesidir. En ok kullanlan yntem

Kalibrasyon Grafii yntemi Standart ekleme yntemi standart ekleme yntemi dir.
1- Kalibrasyon Grafii yntemi Analit deriimi kesin olarak bilinen birka standart zelti cihaza verilerek sinyal llr. Analit deriimine kar sinyal grafie geirilir. Kalibrasyon grafiinin baars standart zeltilerin ortamnn analit zeltisinin ortamna benzemesine baldr. Ortam hatasn gidermek iin ya da azaltmak iin giriim yapan maddenin veya analitin ortamdan ayrlmas gerekir.

rnek: Bir zeltide K tayini iin aadaki veriler elde edilmitir. Buna gre zeltideki K deriimi nedir.

Deriim (ppm) Ik iddeti

2 0,2

4 0, 4

6 0, 6

8 0, 8
Ik iddeti

0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 0 2 4 R =1

2

Bilinmeyen

0,5

Deriim(ppm)

2- Standart Ekleme Yntemi Ayn miktarda alnan numunelere, artan deriimlerde standart zelti ilave edilir. lk numune zeltisine ilave yaplmaz. Bu zeltilerin cihazla sinyalleri llr. Numune zeltisi hepsinde bulunduundan ortam yaklak olarak ayndr. Dorunun X eksenini kesim noktasndan numunedeki analit deriimi bulunur veya hesaplanr. Ortam etkisinin olduu karmak numunelerin analizinde Standart Ekleme Yntemi kullanlr.

(Vs)o*Cs= Vx*Cx

AT=Anumune+ Astandart (Standart ekleme grafiinde AT toplam absorbans; numune ve standardn absorbanslar toplamdr. Ayn madde olduundan b ve ayndr.) AT=bCnumune+bCstandart AT = 0 iin - bCnumune= bCstandart - Cnumune= Cstandart

 rnek: Doal su numunesinden

Fe+3 tayini iin alnan 10 ar mL lik ksmlar 5 adet 50 mL lik ll balona konmutur. 11 ppm Fe+3 ieren zeltiden srasyla 0,0; 5,0; 10,0; 15,0; 20,0 ml bu balonlara ilave edilmitir.Sonra her balona - ilave edilerek krmz renkli SCN Fe(SCN)+2 kompleksi oluturulmutur. Btn balonlar 50 mlye tamamlanmtr. zeltilerin absorbans kolorimetrede srasyla 0,240; 0,437; 0,621; 0,809; 1,009 olarak llmtr. Su +3 numunesindeki Fe deriimi nedir.

1,2 1 0,8 0,6 0,4 -1,4 0,2 6,31 0 -10,0 -5,0 0,0
-2,2 -1,1

Absorbans

5,0
1,1

10,0 15,0 20,0

2,2 3,3 4,4

Eklenenstandart zelti mL Standart z. ppm

(Vs)o*Cs= Vx*Cx Cx= 6,31*11/10=6,94 ppm

Eklenen standart zeltinin deriimi hesaplanarak sinyale kar grafie geirilerek de bilinmeyen grafikten bulunabilir. 5x11/50=1,1 ppm 10x11/50= 2,2 ppm 15x11/50=3,3 ppm 20x11/50= 4,4 ppm Bilinmeyen 1,4 ppm (grafikten) 1,4x50/10 =7 ppm

3- Standart Ekleme Yntemi standart bir analizde belirli miktarda numuneye, tank zeltisine ve kalibrasyon standartlarna eklenen maddedir. Alternatif olarak i standart; numune ve standart zeltilerde deriimleri daha byk ve btn durumlarda ayn olduu bilinen ana bileen olabilir. Bu durumda kalibrasyon grafii analit sinyalinin i standart sinyaline oran olarak grafie geirilir. Yatay eksen yine analitin bilinen deriimini gsterir. Bu oran kullanlarak analit deriimi belirlenir. standart uygun seilmise, hem sistematik hem de rasgele hatalar giderilebilir. standart olarak genelde ok az rastlanan ve numunede bulunmad bilinen maddeler seilir. Analit ile ayn yerde sinyal vermemelidir. Ancak kimyasal zellikleriyle analite benzemelidir. rnek olarak kanda sodyum ve potasyum tayinlerinde lityum iyi bir i standarttr. nk kimyasal davran sodyum ve potasyuma benzemekle beraber kanda bulunmaz.
Alev Spektrometri ile i standart eklenerek Na tayini ppm Na I (Na) I (Li) I(Na)/I(Li) 12 0,1 0,11 86 0,00128 0,5 0,52 80 0,0065 10 1 1,8 128 0,01406 5 5,9 91 0,06484 8 10 9,5 73 0,13014 Standartlara ve bilinmeyene 1000 ppm Li eklenmitir. 6 Bilinmeyen 4,4 95 0,04632
I(Na)
4 0,14 0,12 0,1

I (Na) / I(Li)
0 2 4 6 8 10

0,08 0,06 0,04

0,9907 R2 0,9999 R2

0,02

0 0 5 ppm Na 10

ppm Na