DİFERANSİYEL DENKLEMLER

Prof.Dr.Halit Karabulut

Gazi Üniversitesi Teknoloji Fakültesi

Otomotiv Mühendisliği Bölümü
İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER...................................................................................................... 1
BÖLÜM 1: ............................................................................................................ 1
GENEL BİLGİLER............................................................................................... 1
1.1 Diferansiyel Denklemin Tanımı .................................................................. 1
1.2 Diferansiyel Denklemlerin Sınıflaması ....................................................... 1
Sıradan Diferansiyel Denklemler ...................................................................... 1
1.4 Genel ve Özel Çözüm ..................................................................................... 5
BÖLÜM 2: ............................................................................................................ 7
BİRİNCİ MERTEBE SIRADAN DİFERANSİYEL DENKLEMLER ................ 7
2.1 Birinci Mertebe Denklemlerin Genel Şekli ..................................................... 7
2.2 Değişkenlerine Ayrılabilen Denklemler .......................................................... 7
Örnek-1.............................................................................................................. 8
Çözüm ............................................................................................................... 8
Örnek-2.............................................................................................................. 8
Çözüm ............................................................................................................... 8
Örnek-3.............................................................................................................. 9
Çözüm ............................................................................................................... 9
2.3 Homojen Tipten Diferansiyel Denklemeler .................................................... 9
Örnek-4............................................................................................................ 10
Çözüm ............................................................................................................. 10
Örnek 5 ............................................................................................................ 11
Çözüm ............................................................................................................. 11
Örnek 6 ............................................................................................................ 12
Çözüm ............................................................................................................. 12
2.4 Homojen denkleme dönüşen denklemler ...................................................... 12
Örnek 7 ............................................................................................................ 14
Çözüm ............................................................................................................. 15
Örnek 8 ............................................................................................................ 17
Çözüm ............................................................................................................. 17
2.5 Lineer Diferansiyel denklemler ..................................................................... 18
Örnek 9 ............................................................................................................ 20
Çözüm 1 .......................................................................................................... 20
Çözüm 2 .......................................................................................................... 21
Örnek 10 .......................................................................................................... 21
Çözüm ............................................................................................................. 22
Örnek 11 .......................................................................................................... 22
Çözüm ............................................................................................................. 22
2.6 Bernoully Diferansiyel Denklemi.................................................................. 23
2.7 Tam diferansiyel tipinden diferansiyel denklemler ....................................... 24
Örnek 12 .......................................................................................................... 25
 Çözüm ............................................................................................................. 25
Örnek 13 .......................................................................................................... 26
Çözüm ............................................................................................................. 26
2.8 Bir İntegral Çarpanı İle Tam Diferansiyele Dönüşen denklemler ................ 27
Örnek 14 .......................................................................................................... 29
Çözüm ............................................................................................................. 29
İntegral Çarpanının x  y  Şeklinde bir Fonnksiyon Olması ............................ 31
Problemler ........................................................................................................... 32
BÖLÜM 3 ........................................................................................................... 33
İKİNCİ VE DAHA YÜKSEK MERTEBEDEN ADİ DİFERANSİYEL
DENKLEMLER .................................................................................................. 33
3.1 Sabit Katsayılı İkinci Tarafsız Diferansiyel Denklemler .......................... 33
Örnek 1 ............................................................................................................ 37
Çözüm ............................................................................................................. 37
Örnek 2 ............................................................................................................ 38
Çözüm ............................................................................................................. 38
Örnek 3 ............................................................................................................ 39
Çözüm ............................................................................................................. 39
3.2 Sabit Katsayılı İkinci Taraflı Diferansiyel Denklemler ................................ 40
Tekil Çözümün Gözlem ve Belirsiz Katsayılar Metodu İle Tesbiti ................ 41
Örnek 4 ............................................................................................................ 41
Çözüm ............................................................................................................. 41
Örnek 5 ............................................................................................................ 42
Çözüm ............................................................................................................. 42
Tekil Çözümün Lagrange Metodu ile belirlenmesi......................................... 43
Örnek 6 ............................................................................................................ 44
Çözüm ............................................................................................................. 44
Örnek 7 ............................................................................................................ 46
Çözüm ............................................................................................................. 46
3.2 Cauchy-Euler Diferansiyel Denklemi ........................................................... 48
Örnek 8 ............................................................................................................ 49
Çözüm ............................................................................................................. 49
Örnek 9 ............................................................................................................ 49
Çözüm ............................................................................................................. 50
3.2 Değişken Katsayılı Diferansiyel Denklemlerin Seri Çözümü ....................... 50
Sıradan Bir Nokta etrafında Seri İle Çözüm ................................................... 51
Örnek 10 .......................................................................................................... 52
Çözüm ............................................................................................................. 52
Örnek 11 .......................................................................................................... 54
Çözüm ............................................................................................................. 54
Örnel 12 ........................................................................................................... 56
Çözüm ............................................................................................................. 56
Bir Tekil Nokta etrafında Seri İle Çözüm ....................................................... 58

2
 Köklerin Farklı Real Sayılar Olması ............................................................... 59
Örnek 13 .......................................................................................................... 59
Çözüm ............................................................................................................. 60
Örnek 14 .......................................................................................................... 62
Çözüm ............................................................................................................. 62
Örnek 15 .......................................................................................................... 64
Çözüm ............................................................................................................. 64
Köklerin Eşit Real Sayılar Olması Hali .......................................................... 66
Örnek 16 .......................................................................................................... 66
Çözüm ............................................................................................................. 66
Örnek 17 .......................................................................................................... 70
Çözüm ............................................................................................................. 70
Köklerin Kopleks Sayı Olması Hali ................................................................ 72
3.3 Bessel Diferansiyel Denklemi ................................................................... 73
Sıfır Dereceden Bessel Diferansiyel Denklemi ............................................... 73
p nin Kesirli Sayı Olması Hali ........................................................................ 75
P nin Tam Sayı Olması Hali ............................................................................ 78
BÖLÜM 4 ........................................................................................................... 80
ADİ DİFERANSİYEL DENKLEM ................................................ SİSTEMLERİ
80
4.1 Adi Diferansiyel Denklem Sistemlerinin Tanıtımı ....................................... 80
4.1 Sabit Katsayılı Birinci Mertebe İkinci Tarafsız Sistemler ........................ 81
Kökleri Koplex Sayı Olan Denklem Sistemleri .............................................. 82
Örnek 1 ............................................................................................................ 82
Çözüm ............................................................................................................. 83
Kökleri Farklı Reel Sayılar Olan Denklem Sistemleri .................................... 89
Örnek 2 ............................................................................................................ 89
Çözüm ............................................................................................................. 89
Kökleri Eşit Reel Sayılar Olan Denklemler .................................................... 91
Örnek 3 ............................................................................................................ 91
Çözüm ............................................................................................................. 91
Çözüm ............................................................................................................. 94
Örnek 5 ............................................................................................................ 98
Çözüm ............................................................................................................. 98
BÖLÜM 5 ......................................................................................................... 107
ADİ DİFERANSİYEL DENKLEMLER VE SİSTEMLERİNİN SAYISAL
ÇÖZÜMÜ.......................................................................................................... 107
5.1 Birinci Mertebe Denklemlerin Sayısal Çözümü ......................................... 107
Örnek 1 .......................................................................................................... 108
Çözüm ........................................................................................................... 108
Örnek 2 .......................................................................................................... 111
Çözüm ........................................................................................................... 111
Atma Değer Metodu ...................................................................................... 114

3
 Örnek 3 .......................................................................................................... 114
Çözüm ........................................................................................................... 115
Örnek 5 .......................................................................................................... 121
Çözüm ........................................................................................................... 122
BÖLÜM 6: ........................................................................................................ 125
KISMİ DİFERANSİYEL DENKLEMLER ...................................................... 125
6.1 Kısmi Diferansiyel Denklemin Tanımı ................................................... 125
Örnek 1 ...................................................................................................... 125
Çözüm ....................................................................................................... 125
Çözüm ....................................................................................................... 130
Örnek 6 ...................................................................................................... 131
Çözüm ....................................................................................................... 132

4
BÖLÜM 1:

GENEL BİLGİLER

1.1 Diferansiyel Denklemin Tanımı

Diferansiyel denklemler bir veya birden çok bağımlı değişkenin bir veya birden
çok bağımsız değişkene göre muhtelif mertebeden türevlerini ihtiva eden
matematiksel ilişkilerdir.

Bir fiziksel olayda değeri keyfi olarak değiştirilebilen faktörlere bağımsız

değişken denmektedir. Mesela değişmez bir kütleye bir süre bir kuvet
uygulandığında kütle bir ivmeli hareket yapar. Bu olayda zaman bağımsız
değişkendir. Zaman içerisinde cismin aldığı yol bağımlı değişken olup hızı ve
ivmesi bağımlı değişkenin zamana göre türevleridir. Bazı sistemlerin hareket
denklemleri ivme, hız ve yolu ihtiva eden diferansiyel denklemlerdir.

1.2 Diferansiyel Denklemlerin Sınıflaması

Diferansiyel denklemleri sınıflamada türevlerin derecesi, diferansiyel denklemin

yapısı, bağımsız değişkenlerin sayısı, katsayıların türü gibi hususlar göz önünde
tutulur. Bir diferansiyel denklemi sadece bir özelliğini vererek tanıtmak mümkün
deyidir. Mesela değişken katsayılı, ikinci taraflı, sıradan diferansiyel denklem
dendiğinde denklemin üç üzelliği verilmektedir.

Sıradan Diferansiyel Denklemler

Sıradan diferansiyel denklemlere adi diferansiyel denklem veya ordinary

diferansiyel denklem tabirleride kullanılmaktadır. Eğer bir diferansiyel denklemi
oluşturan terimler bir tek bağımsız değişkene göre türevler ihtiva ediyorsa bu
denklem sıradan diferansiyel denklem sınıfına girer. Mesela

d 2 d
2
 ex  4  sin x (1.1)
dx dx

denklemi sıradan denklemler sınıfına girer. Bu eşitlikte bulunan x bağımsız

değişken,  bağımlı değişkendir. sin x ve e  x bağımsız değişkenin

1
 d d 2
fonksiyonları, ve de  nın x e göre birinci ve ikinci mertebeden
dx dx 2
türevleridir. Sıradan diferansiyel denklemler kendi aralarında muhtelif şekillerde
sınıflandırılmaktadır. Denklemde bulunan en yüksek mertebeden türev o
denklemin mertebesini belirtir. Bu kritere göre denklem (1.1) ikinci mertebeden
bir denklemdir. Türevlerin önünde bulunan çarpanlar katsayı olarak
isimlendirilmektedir. Denklem (1.1) de birinci terimin katsayısı 1 ikinci terimin
katsayısı e  x tir. Sıradan diferansiyel denklemler terimlerin katsayılarına göre
sabit katsayılı ve değişken katsayılı olmak üzere iki guruba ayrılır. Denklem (1.1)
in ikinci teriminin katsayısı olan e  x , x in bir fonksiyonu olduğu için denklem
(1.1) değişken katsayılıdır. Sıradan bir diferansiyel denklemim sağ tarafı sıfır
deyilde x e bağlı bir fonksiyonda olabilir. Bu tür denklemlere şağ taraflı denklem
denir.

Bazı hallerde terimlerin katsayıları bağımlı değişken veya bağımlı değişkenin bir
türevi olabilir. Bu tür denklemlere nonlineer sıradan diferansiyel denklem
denmektedir. Mesela

d3f d2f
2  f 0 (1.2)
d 3 d 2

denkleminde ikinci terimin katsayısı bağımlı değişkenin kendisi (f) olduğu için
denklem (1.2) nonlineerdir.

Tabiatta bazı olaylar bir tek bağımsız değişkene bağlı olarak vuku bulmaktadır.
Bu türlü olayların matematik modeli sıradan diferansiyel denklemlerdir. Mesela
sürtünmesiz bir ortamda değişmez bir kütlenin bir kuvet etkisi ile yer
değiştirmesi gibi.

Kısmi Dferansiyel Denklemler

Eğer bir diferansiyel denklemi oluşturan terimler birden fazla bağımsız

değişkene göre kısmi türevler ihtiva ediyorsa bu tür diferansiyel denklemlere
kısmi diferansiyel denklem denmektedir. Mesela

2T 2T T
 2  0 (1.3)
x 2
y t

eşitliği kısmi bir diferansiyel denklemdir. Kısmi diferansiyel denklemlerde kendi

aralarında sabit katsayılı, değişken katsayılı, lineer, nonlineer, ikinci taraflı,ikinci
tarafsız gibi alt guruplara ayrılır. İkinci mertebeden sabit katsayılı kısmi
diferansiyel denklemler katsayıların birbiri ile kıyaslamasına dayanan bir

2
sınıflamaya tabi olup bu sınıflama çözüm arama açısından önemli olmakla
birlikte burada yapılmayacak, ileride kısmi diferansiyel denklemlerin ele alındığı
bölümde yapılacaktır. Kısmi diferansiyel denklemlerin safi birkaçına çok basit
sınır şartları sözkonusu olduğunda analitik çözüm bulunabilmekte, kısmi
diferansiyel denklemlere umumiyetle sayısal çözüm yapılmaktadır.

Tabiatta vuku bulan olayların ekseriyeti birden fazla bağımsız değişkene bağlı
olarak gerçekleşir. Bu tür olayları kısmi diferansiyel denklemler yönetmektedir.

1.3 Diferansiyel Denklemlerin Mühendislik Bilimleri ile İlişkisi

Bilindiği üzere makinaların, elekrikli ve elekronik cihazların, yapıların ve

benzeri sistemlerin tasarımı için sayısal bilgilere ihtiyaç vardır. Mesela istenilen
özellikte bir köprünün yapımı için onun önce bir tasarımının yapılması gerekir.
Tasarımda kullanılan sayısal değerler teorik ve deneysel analizlerden elde edilir.
Teorik analizler umumiyetle diferansiyel denklemlerle neticelenir. Elde edilen
diferansiyel denklemlerin çözümü elde edilmesinden daha citti zorluklar ihtiva
etmektedir. Bu sebeple diferansiyel denklemlerin çözümü mühendislikte önemli
bir konudur. Çözüm bulma işi analitik ve sayısal olmak üzere iki farklı biçimde
yapılmaktadır. Sayısal çözüm daha çok analitik çözümü bulunamayan
denklemlere uygulanmaktadır.

Diferansiyel denklemlerin mühendislik bilimleri ile ilişkisinin daha iyi

anlaşılması için şekil 1.1 de görülen sabit kesitli bir tankın içerisindeki suyun
boşalması esnasında su seviyesinin zamanla değişiminin bir matematik modelini
kuralım.

Şekil 1.1 de h 0 ile boşalma sürecinin başında orifisin derinliği, h ile boşalma
süreci başladıktan sonra herhangi bir zamanda orifisin derinliği gösterilmektedir.
Tankın tabanındaki orifisten suyun boşalma hızı v1 Toriçelly tarafından deneysel
olarak araştırılmış ve

v1  2 g h (1.4)

3
olarak ifade edilmiştir. Bu eşitlikte g yer çekimi ivmesini göstermektedir.
Tanktaki suyun seviyesinin aşağı doğru inme hızı v ve orifisten suyun boşalma
hızı v1 sabit olmayıp zamanın bir fonksiyonudur. Bununla birlikte tankın
genişliği orifisten çok çok büyükse, dt ile gösterebileceğimiz yeterince küçük bir
zaman dilimi içerisinde gerek v gerekse v1 sabit kabul edilebilir. Tanktan dt
süresi içerisinde boşalan suyun hacmi hem

Q  A v dt (1.5)

hemde

Q  A 1 v 1 dt (1.6)

şeklinde ifade edilebilir. Son iki eşitlikten

A v  A 1 v1 (1.7)

neticesine gidilir. Son eşitlikte bulunan v1 in karşılığı yukarda verilen Toriçelly

bağıntısından yerine yazılırsa

A1
v 2gh (1.8)
A

ifadesi elde edilir. Tanktaki su yüzeyinin aldığı yol orifisin derinliği cinsinden

  h0  h (1.9)

şeklinde ifade edilebilir. Son eşitlikten taraf tarafa zamana göre türev alınırsa

d dh
 (1.10)
dt dt

ifadesi elde edilir. Bu eşitlikte bulunan d su yüzeyinin dt süresinde aldığı yolu

d
ğöstermektedir. Buna göre tanktaki su yüzeyinin aşağı hareket hızı olan v ye
dt
d
eşit olacaktır. Yukardaki son eşitlikte yerine v yazılırsa su yüzeyinin hareket
dt
hızı orifisin derinliği cinsinden

dh
v (1.11)
dt

4
şeklinde ifade edilir. Eşitlik (1.11) ile eşitlik (1.8) birleştirilirse tanktaki suyun
yüksekliğinin değişimini yöneten

dh A 1
 2g h  0 (1.12)
dt A

diferansiyel denklemi elde edilir. Bu denklemde t bağımsız değişken h bağımlı

değişken durumundadır. Burada yapılan basit analiz bir diferansiyel denklemle
neticelenmiştir. Mühendislik problemlerinin analizinden çok çeşitli diferansiyel
denklemler ortaya çıkmaktadır. Bu derste lisans öğrenimi seviyesinde olan
diferansiyel denklemler ele alınacaktır.

1.4 Genel ve Özel Çözüm

Sıradan diferansiyel denklemlerin integralleme işlemi yapıldığında değeri

belirlenmemiş sabitleride kapsayan bir cebirsel eşitlik ortaya çıkar. Bu cebirsel
eşitlik genel çözüm adını almaktadır. Sözkonusu cebirsel eşitlikte bulunan değeri
belirlenmemiş keyfi sabitlere integral sabiti denir. İntegral sabitlerinin değerini
belirlemede sınır şartları kullanılır. Mesela sıradan bir diferansiyel denklemin
bağımsız değişkeni x ise, belirlenecek olan çözüm x in x 1  x  x 2 gibi bir
aralığında luzumludur. Bu aralığa çözüm aralığı denir. Çözüm aralığının sınırları
olan x1 ve x 2 de diferansiyel denklemde bulunan bağımlı değişkenin kendisi
veya türevleri belirlidir. Bu değerlere sınır şartı denmektedir.

Bir sıradan diferansiyel denklem integrallendiğinde denklemin mertebesi kadar

integral sabiti ortaya çıkar. İntegral sabitlerinin belirlenebilmesi içi integral
sabitlerinin sayısı kadar sınır şartı gerekli olur. İntegral sabitlerinin sayıca değeri
belirlendikten sonra ortaya çıkan cebirsel eşitliğe özel çözüm denmektedir. Sınır
şartlarının tamamı çözüm aralığının sınırlarından birisinde toplanmış ise bu tür
diferansiyel denklemlere başlangıç değer problemi denmektedir. Çözüm
aralığının her iki sınırında sınır şartı mevcutsa bu tür diferansiyel denklemlerede
sınır değer problemi denmektedir.

Bir sıradan diferansiyel denklemin genel çözümü daima diferansiyel denklemin

mertebesi kadar integral sabiti ihtiva eder. Aksi halde eldeki çözüm genel çözüm
deyildir. Keyfi sabit ihtiva etmeyen bazı fonksiyonlarda eldeki bir diferansiyel
denklemi sağlayabilir. Bu tür fonksiyonlara tekil çözüm denmektedir.

Kısmi diferansiyel denklemlerin bazılarınada analitik çözümler bulmak

mümkündür. Kısmi diferansiyel denklemlerin genel çözümlerinde değeri
belirlenmemiş keyfi sabitlerin yerini keyfi fonksiyonlar almaktadır. Bazen sabitte
olabilir. Keyfi fonksiyonların sayısı en yüksek kısmi türevin mertebesine denktir.

5
Mesela kısmi bir diferansiyel denklem olan (1.3) denklemi 5 adet keyfi
fonksiyon veya sabit ihtiva eden bir çözüme sahip olabilir. Bunların ikisini x e
göre ikinci mertebe türev, diğer ikisini y ye göre ikinci mertebe türev,
sonuncusunu da t ye göre birinci meretebe türev gerektirmektedir.

6
BÖLÜM 2:

BİRİNCİ MERTEBE SIRADAN DİFERANSİYEL DENKLEMLER

Birinci mertebeden bir diferansiyel denklem bağımlı değişkenin bağımsız

değişkene göre birinci mertebeden bir türevini ihtiva eder.Lineer ve nonlineer,
sabit katsayılı ve değişken katsayılı muhtelif türleri vardır. Bu gurupta bulunan
denklemlerin bir kısmının analitik çözümü mevcut olup bu bölümde
tanıtılacaktır.

2.1 Birinci Mertebe Denklemlerin Genel Şekli

Önceden açıklandığı üzere bir diferansiyel denklem integrallendiğinde elde

edilen cebirsel eşitlikte denklemin mertebesi kadar keyfi sabit bulunur. Buna
göre

U( x , y )  C (2.1)

şeklindeki bir cebirsel denklem ancak birinci mertebeden bir diferansiyel

denklemin çözümü olabilir. Çünkü tek bir keyfi sabit ihtiva etmektedir. Denklem
(2.1) den diferansiyel alınırsa

U U
dU  dx  dy  0 (2.2)
x y

U U
eşitliği elde edilir. Bu eşitlikte  M ( x, y) ve  N ( x, y) dönüşümleri
x y
kullanılırsa denklem

M ( x, y) dx  N ( x, y) dy  0 (2.3)

şekline gelir. Son eşitlik birinci mertebe diferansiyel denklemlerin genel şeklidir.

2.2 Değişkenlerine Ayrılabilen Denklemler

Eşitlik (2.3) şeklinde verilen bir denklemde M yalnız x in, N de yalnız y nin
fonksiyonu ise değişkenlerine ayrılabilen birinci mertebe denklem sınıfına girer.
M in veya N in bir sabit olmasıda mümkündür. Bu gurupta bulunan denklemlere
çözüm bulmak için terim terim integral almak yeterli olur.

7
Örnek-1

Birinci bölümde verilen (1.12) eşitliğinin değişkenlerine ayrılan diferansiyel

denklemlerden olup olmadığını inceleyin, genel çözümünü ve t  0, h  h 0
sınır şartı ile özel çözümünü belirleyin.

Çözüm

Verilen denklemi

dh A 1
 2 g dt  0 (2.4)
h A

şeklinde yazmak mümkündür. Bu eşitlik mevcut şekli ile değişkenlerine ayrılmış

bir diferansiyel denklemdir. Terim terim integrallenerek

A1
2 h 2g t  C (2.5)
A

genel çözümü elde edilir. Bu eşitlikte t  0 ve h  h 0 yazılırsa integral sabiti

C  2 h0 (2.6)

olarak belirlenir. Bu durumda verilen sınır şartına göre özel çözüm

A1
2 h 2g t  2 h 0 (2.7)
A

olacaktır.

Örnek-2

dy  y cos x dx  0 (2.8)

denkleminin genel çözümünü belirleyin.

Çözüm

Verilen denklemi

8
 dy
 cos x dx  0 (2.9)
y

şeklinde yazdıktan sonra terim terim integralleyerek

ln y  sin x  ln C

y
ln  sin x  0 (2.10)
C

genel çözümü elde edilir.

Örnek-3

x2  1 dy
 xy (2.11)
y 1 dx

denkleminin genel çözümünü bulun.

Çözüm

Verilen denklemi

1
( x  ) dx  ( y 2  y)dy  0 (2.12)
x

şeklinde düzenledikten sonra terim terim integrallenirse

x2 y3 y2
 ln x   C (2.13)
2 3 2

genel çözümü elde edilir.

2.3 Homojen Tipten Diferansiyel Denklemeler

Verilen bir diferansiyel denklem

dy M ( x, y) y
  f( ) (2.14)
dx N ( x, y) x

9
şeklinde yazılabiliyorsa homojen denklem sınıfına girer. Eşitlik (2.14) de

y
( )v (2.15)
x

y
dönüşümü yapıldığında f ( ) yerine bir f ( v) fonksiyonu gelir. Eşitlik (2.15) den
x

dy dv
 vx (2.16)
dx dx

olarak belirlenir. Neticede (2.14) eşitliği

dv dx
 (2.17)
f ( v)  v x

şeklindeki değişkenlerine ayrılmış denkleme dönüşür. Eşitlik (2.17) şeklindeki

bir diferansiyel denklem terim terim integralle çözülebilir.

Örnek-4

( x 3  y 3 ) dx  3 x y 2 dy  0 (2.18)

denklemini çözünüz.

Çözüm

Verilen denklem

dy x2 y
 2
 (2.19)
dx 3 y 3x

şeklinde düzenlenebilir. Son eşitlikte y / x  v dönüşümü yapılırsa

dv 1 1
vx  2
 v (2.20)
dx 3 v 3

olur. İşlemlere devam edilerek

10
 dv dx

1 v x
2
 v
3v 3

3 v2 dx
dv 
1 2 v 3
x

1
 ln(1  2 v 3 )  ln x  ln C
2

1   y 
3

 ln 1  2    ln x  ln C (2.21)
2   x  

çözümü elde edilir.

Örnek 5

dy y y2
  1 2 (2.22)
dx x x

denkleminin genel çözümünü bulunuz.

Çözüm

dv
vx  v  1  v2 (2.23)
dx

dv dx

1  v2 x

v  1  v2 dv dx
 (2.24)
v  1 v 2
1 v 2 x

v
1
1  v2 dx
dv  (2.25)
v  1  v2 x

11
  
ln v  1  v 2  ln x  ln C (2.25)

1 y y2 
  1 2   C (2.26)
x  x x 

Örnek 6

dy  y
 sin  (2.27)
dx  x

denkleminin genel çözümünü belirleyiniz.

Çözüm

dv
vx  sin v (2.28)
dx

dv dx
 (2.29)
sin v  v x

Son eşitlik değişkenlerine ayrılmış türden bir diferansiyel denklem olmasına

rağmen integralle çözülememektedir. Nümerik yöntemlerle çözmek gerekir.

2.4 Homojen denkleme dönüşen denklemler

dy a 1 x  b 1 y  c1
 (2.30)
dx a 2 x  b 2 y  c 2

şeklindeki denklemlerde

x (2.31)

y   (2.32)

transformasyonları kullanılacak olursa

d a 1  b 1   (a 1  b 1  c 1 )
 (2.33)
d a 2   b 2   (a 2   b 2   c 2 )

12
denklemine dönüşür. Son eşitlikte kesrin payında ve paydasında bulunan
parantezlerin içerisini yok edecek biçimde  ve  seçilebilirse eşitlik

d a 1   b 1 
 (2.34)
d a 2   b 2 

şekline gelir. Son eşitlik düzenlendiğinde

d a1 b1
  (2.35)
d  
a2  b2 b2  a 2
 

şeklindeki homojen denkleme dönüşür.  ve  sabitlerinin belirlenmesi için

eşitlik (2.33) de bulunan parantezlerin sıfıra eşitlenmesi gerekir.

a 1  b1   c1  0 (2.36)

a 2  b2  c2  0 (2.37)

a1 b1  c1

a2 b2  c 2

c 2 b1  c1 b 2
 (2.38)
a 1 b 2  a 2 b1

a 2 c1  a 1 c 2
 (2.39)
a 1 b 2  a 2 b1

a 2 a1
Son iki eşitlikten görüldüğü üzere  olduğu zaman (2.36) ve (2.37)
b 2 b1
eşitliklerini sıfır yapacak  ve  bulunamaz. Bununla birlikte bu özel durumda
eşitlik (2.30) a daha kolay bir çözüm mevcuttur. Eşitlik (2.30)

a1 c1
xy
dy b 1 b 1 b1
 (2.40)
dx b 2 a 2 c2
xy
b2 b2

şeklinde düzenlendikten sonra

13
 a 2 a1
 (2.41)
b 2 b1

yazılırsa

a1 c
xy 1
dy b 1 b 1 b1
 (2.42)
dx b 2 a 1 c
xy 2
b1 b2

elde edilir.

a1
xy u (2.43)
b1

dönüşümü yapılırsa

a1
y u x (2.44)
b1

olup,

dy du a 1
  (2.45)
dx dx b 1

olarak ifade edilir. Bunlar eşitlik (2.43) e yazılırsa

c1
u
du b 1 b1 a 1
  (2.46)
dx b 2 c 2 b1
u
b2

şeklinde değişkenlerine ayrılabilen bir diferansiyel denkleme dönüşür. Son

eşitliğe çözüm bulmak için taraf tarafa integral almak yeterli olacaktır.

Örnek 7

dy xy3
 (2.47)
dx 2 x  y  2

14
denklemini çözünüz.

Çözüm

  1,   4 olarak belirlenir. Denklem

d    1 1
   (2.48)
d 2     
2 2 1
 

şekline dönüşür.  v dönüşümü yapılırsa


dv 1 1
v   (2.49)
d 2  v 2
1
v

dv d
 (2.50)
1 v 
 v
2v 2v

2  v d
dv  (2.51)
v  v 1
2


eşitliği elde edilir. Son eşitliğin sol tarafındaki kesrin basit kesirlere ayrılması
gerekmektedir. Bunun için ( v 2  v  1) i çarpanlara ayırmak gerekmektedir.
( v 2  v  1) yi çarpanlara ayırmak için

v 2  v  1  (v  a) 2  b  v 2  2 a v  a 2  b (2.52)

özdeşliği yazılır. Özdeşliğin sağında ve solunda bulunan terimler v nin kuvetine

göre karşılıklı kıyaslanarak

2a  1 (2.53)

a 2  b  1 (2.54)

eşitlikleri elde edilir. Son iki eşitlikten a  1 / 2 , b  5 / 4 olarak belirlenir.

Neticede

5  1 5 1 5
2
 1
v  v 1  v     v 
2
v   (2.55)
 2 4  2  2 

15
olarak çarpanlara ayrılır. Eşitlik (2.51) in sol tarafı

2  v A B
  (2.56)
v  v 1
2
1 5 1 5
v v
2 2

şeklinde basit kesirlere ayrılırsa sabitler

3  5
A ,
2 5

3 5
B
2 5

olarak belirlenir. Eşitlik (2.51) in integrallemeye hazır şekli

3  5 3 5
2 5 dv  2 5 dv  d (2.57)
1 5 1 5 
v v
2 2

olur. İntegral işleminin sonucu

3  5  1 5 3 5  1 5
ln v   ln  v    ln   ln C (2.58)
2 5  2  2 5  2 

olur. Son eşitlik

3 5 3 5
 1 5 2 5  1 5 2 5
v    v    C (2.59)
 2   2 

şeklinde düzenlenebilir. Son eşitlikte v ,  ,  ,  ve  nin değerleri yerine yazılır

ve tekrar düzenlenirse,

16
 3 5
y  4 1 5 2 5
  
 x  1 2  1 (2.60)
C
3 5
x 1
y  4 1 5 2 5
  
 x 1 2 

çözümü elde edilir.

Örnek 8

dy xy3
 (2.61)
dx 2 x  2 y  4

denklemini çözünüz.

Çözüm

Verilen denklemi homojen denkleme dönüştürecek  ve  sabitleri mevcut

deyildir. Bununlabirlikte verilen denklemde

xy  u (2.62)

dönüşümü yapılırsa verilen denklem

du u3
 1 (2.63)
dx 2 u  4

du 3u  7
 (2.64)
dx 2 u  4

2u 4
dx  du  du (2.65)
3u  7 3u  7

şekline dönüşür. Son eşitlik integrallendiğinde

2 2
3x  3y  7  ln3x  3y  7  x  C (2.66)
9 9

çözümü elde edilir.

17
2.5 Lineer Diferansiyel denklemler

Verilen bir diferansiyel denklem

dy
 p( x) y  Q( x) (2.67)
dx

şeklinde düzenlenebiliyorsa lineer denklem sınıfına girer. Son eşitlikte Q( x)

fonksiyonu sıfırsa diferansiyel denklem değişkenlerine ayrılabilir. Denklemin

y( x )  u ( x ) v( x ) (2.68)

şeklinde bir çözümü olduğu kabul edilirse y nin türevi

dy dv du
u v (2.69)
dx dx dx

dy
olur. y( x) ve in son iki eşitlikle tanımlanan değerleri eşitlik (2.67) de yerine
dx
yazılırsa işlem

dv du
u(  p v)  v Q  0 (2.70)
dx dx

ile neticelenir. Son eşitlikten

dv
 pv  0 (2.71)
dx

du
v Q 0 (2.72)
dx

eşitlikleri elde edilir. Son iki eşitlikten u ile v belirlenir ve eşitlik (2.68) e
yazılırsa verilen lineer diferansiyel denklemin çözümü elde edilir. Eşitlik (2.71)
den

v  C 0e 
 p dx
(2.73)

olarak belirlenir. v nin son eşitlikle belirlenen değeri eşitlik (2.72) de yerine
yazılır ve integrallenirse

18
 1
Q e  dx  C 1
p dx
u
C0  (2.74)

elde edilir. Sonuç

 p dx dx
y
Q e C e 
 p dx
(2.75)
e
p dx

olarak belirlenir.

Lineer diferansiyel denklemin ikinci bir çözüm yolu sabitin değişimi metodu
olup bu metodda denklemin sağ tarafı sıfır kabul edilerek

dy
  p dx (2.76)
y

ln y    p dx  ln C O (2.77)

y  C 0e 
 p dx
(2.78)

çözümü elde edilir. Elde edilen çözümün ikinci taraflı denklemi de sağlaması
için C 0 ın x e bağlı bir fonksiyon olduğu kabul edilerek son eşitlikten yada
dy
sondan ikinci eşitlikten türevi çözülerek verilen diferansiyel denkleme
dx
yazılır. Gerekli götürtmeler yapıldığında C 0 ı veren bir diferansiyel denklem
ortaya çıkar. Bu denklemden elde edilen C 0 yukarda verilen son eşitlikte yerine
yazılırsa ikinci taraflı lineer diferansiyel denklemin çözümü bulunmuş olur.
Şöyleki,

dy y dC 0
 p y  (2.79)
dx C 0 dx

olarak belirlenir. Bu değer verilen diferansiyel denkleme yazılırsa

y dC 0
Q (2.80)
C 0 dx

olur. Bu eşitlikte y nin karşılığı (2.78) den yerine yazılırsa

19
 dC 0
 Q e
p dx
(2.81)
dx

olur. Son eşitlikten

C 0   Q e  dx  C 1
p dx
(2.82)

belirlenir. Bu sonuç eşitlik (2.78) e yazılırsa (2.75) ile verilen çözüme ulaşılır.

Örnek 9

dy 1
 yx (2.83)
dx x

denklemini yukarda tanıtılan heriki metodla çözünüz.

Çözüm 1

Eşitlik (2.75) le verilen çözüm formülü kullanılarak çözüme gidilebilir fakat biz
formül yerine formülün elde edildiği algoritimi kullanalım.

y  u( x ) v ( x) (2.84

1
p (2.85)
x

Qx (2.86)

dv 1
 p v   v (2.87)
dx x

dv dx
 (2.88)
v x

C0
v (2.89)
x

du Q
 (2.90)
dx v

20
 x2
du  dx (2.91)
C0

x3
u  C1 (2.92)
3C0

x3 C x2 K
y(  C1 ) 0   (2.93)
3C0 x 3 x

Çözüm 2

Verilen denklemin ikinci tarafı sıfır kabul edilerek

C0
y (2.95)
x

çözümü elde edilir. C 0 değişken kabul edilerek bu eşitlikten

dy C 1 dC 0
  20  (2.96)
dx x x dx

elde edilir. Son iki eşitlik verilen denkleme yazılırsa

dC 0
 x2 (2.97)
dx

x3
C0   C1 (2.98)
3

elde edilir. Bu sonuç ikinci tarafsız denklemin çözümünde yerine yazılırsa ikinci
taraflı denklemin çözümü

x 2 C1
y  (2.99)
3 x

olarak elde edilir.

Örnek 10
dy 1
 xy  (2.100)
dx x
denklemini çözünüz.

21
Çözüm

İkinci tarafsız denklemin çözümü

x2
ln y    C1 (2.101)
2

olur. C1 e değişken muamelesi yapılarak son eşitlik türetilirse

dy dC
 y x  y 1 (2.102)
dx dx

elde edilir. Bu sonuç verilen diferansiyel denkleme yazılırsa

1
1 x2
dC1  e 2 dx (2.103)
x

denklemi elde edilir. Son eşitlik çözümsüz olduğu için verilen diferansiyel
denklemin analitik çözümü mevcut deyildir.

Örnek 11

I akım şiddeti, E 0 voltaj farkı, R ve L bobine ait bazı sabitler olmak üzere bir
bobinden geçen akımın zamanla değişimini

dI
L  RI  E 0 (2.104)
dt

eşitliği yönetmektedir. Eşitliği t  0, I  0 sınır şartı ile çözün.

Çözüm

Yukardaki örneklerde tanıtılan metodlardan birisi kullanılarak verilen denklemin

genel çözümü

R
E0  t
I  Ce l (2.105)
R

22
olarak belirlenir. Verilen sınır şartı bu eşitlikte yerine yazılırsa integral sabiti

E0
C (2.106)
R

olarak belirlenir. Verilen denklemin verilen sınır şartına göre özel çözümü

E0   t
R
I 1  e L  (2.107)
R  

olur.

2.6 Bernoully Diferansiyel Denklemi

n  0 , n  1 ve p( x) , Q( x) sürekli reel fonksiyonlar olmak üzere

dy
 p ( x) y  Q( x) y n (2.108)
dx

şeklindeki denklemlere Bernoully diferansiyel denklemi denmektedir. Verilen

eşitliğin terimleri y  n ile çarpılırsa

dy
y n  p( x) y 1 n  Q( x) (2.109)
dx

olur. Son eşitlikte

y 1 n  u (2.110)

dy 1 du
y n  (2.111)
dx 1  n dx
dönüşümü yapılırsa verilen diferansiyel denklem

du
 p 1 ( x) u  Q 1 ( x ) (2.112)
dx

şeklindeki birinci mertebe bir lineer denkleme dönüşür. Yukarıda lineer

diferansiyel denklemlerin çözümü gereken ayrıntıda ele alındığı için burada
tekrarlanmayacaktır.

23
2.7 Tam diferansiyel tipinden diferansiyel denklemler

Bilindiği üzere U( x, y)  C şeklinde verilen eşitlikler x ve y nin kapalı

fonksiyonu olarak isimlendirilmektedir. Böyle bir kapalı fonksiyonda x ve y
birbirinden bağımsız iki değişken kabul edilerek U nun tam diferansiyeli alınırsa

U U
dx  dy  0 (2.113)
x y

olur.

M ( x, y) dx  N ( x, y) dy  0 (2.114)

şeklinde verilen birinci mertebe bir diferansiyel denklem ile U( x, y) nin tam
diferansiyeli kıyaslanırsa,

U
M ( x, y)  (2.115)
x

U
N ( x, y)  (2.116)
y

olduğu görülür. Son iki eşitlikten

M  2 U
 (2.117)
y xy

N  2 U
 (2.118)
x yx

eşitlikleri eldeedilir. Bu eşitliklerden

M N
 (2.119)
y x

olduğu görülür. Verilen bir diferansiyel denklem son eşitliği sağlıyorsa

U( x , y )  C (2.120)

şeklinde bir kapalı fonksiyonun tam diferansiyelidir. Bu kapalı fonksiyonu

belirlemek için (2.115) ve (2.116) eşitliklerinden faydalanılır. Mesela eşitlik
(2.115) in

24
x e göre kısmi integrali alınırsa

U( x, y)   M ( x, y) x  G( y) (2.121)

olur. Son eşitliğin y ye göre kısmi türevi alınırsa

U  dG

y y  M ( x, y) x 
dy
(2.122)

U
olur. Bu eşitlikte yerine N ( x, y) yazılır ve y ye göre bütün terimler
y
integrallenirse G( y) belirlenir. Belirlenen G( y) eşitlik (2.121) de yerine
yazılarak verilen denklemin çözümü eldeedilir. Metodun ayrıntıları örnek
üzerinde daha iyi anlaşılacaktır.

Örnek 12

1 2
y sin x dx  y cos x dy  0 (2.123)
2

denkleminin tam diferansiyel tipi bir denklem olduğunu gösterip genel

çözümünü belirleyin.

Çözüm

1 2 M
y sin x,  y sin x (2.124)
2 y

N
N ( x, y)   y cos x,  y sin x (2.125)
x

Verilen diferansiyel denklemin tam diferansiyel tipi bir denklem olduğu

anlaşılmaktadır. Eşitlik (2.121) e göre U,

1 2
2 
U y sin x dx  G ( y) (2.126)

1
U   y 2 cos x  G ( y) (2.127)
2

25
olur. Terim terim y ye göre türev alınırsa

U dG
  y cos x  (2.128)
y dy

eldeedilir. Verilen denkleme göre

U
 (  y cos x)
y

olup yerine yazılırsa eşitlik (2.128) den

dG
0 (2.129)
dy

elde edilir. Son eşitlik G nin bir sabit olduğunu göstermektedir. Buna göre
verilen diferansiyel denklemin genel çözümü

1
U   y 2 cos x  C
2

yada

1
 y 2 cos x  C (2.130)
2

olarak belirlenir.

Örnek 13

(3x 2  4 xy)dx  (2 x 2  2 y)dy  0 (2.131)

denkleminin tam diferansiyel tipinden bir denklem olduğunu gösterip cözümünü
bulun.

Çözüm

M
M ( x, y)  3x 2  4 xy,  4x (2.132)
y

26
 N
N ( x , y )  2 x 2  2 y,  4x (2.133)
x

olup tam diferansiyel tipinden bir denklem olduğu görülmektedir. Bu durumda

U
N ( x, y) yerine yazılabilir. İşlem
y

U
 2x 2  2y (2.134)
y

ile neticelenir. Son eşitlik y ye göre kısmi integral işlemine tabi tutulursa

U  2 x 2 y  y 2  F( x) (2.135)

olur. Bu eşitlikten

U dF
 4 xy  (2.136)
x dx

U
elde edilir. yerine (3x 2  4 xy) yazılırsa
x

dF
 3x 2 (2.137)
dx

olur. Integralle

F( x)  x 3  C (2.138)

Belirlenir. Verilen denklemin çözümü aşağıdaki gibi olur.

U  2x 2 y  y 2  x 3  C (2.139)

2.8 Bir İntegral Çarpanı İle Tam Diferansiyele Dönüşen denklemler

Birinci mertebeden bazı diferansiyel denklemlerin terimleri x ve y nin belirli bir

fonksiyonu ile carpılırsa tam diferansiyel özelliği gösterir. Bu kısımda verilen bir
diferansiyel denklemi tam diferansiyel tipine dönüştürecek fonksiyonlar
araştırılacaktır.

M ( x, y) dx  N ( x, y) dy  0

27
şeklinde verilen bir diferansiyel denklemin bir ( x, y) fonksiyonu ile
çarpıldığında tam diferansiyele dönüştüğünü kabul edelim ve tam diferansiyel
olmanın şartını yazalım.

 
x
  ( x, y) M ( x, y)  
y
  ( x, y) N ( x , y )  (2.140)

olur. İşlemlere devam edilirse

M  N 
 M  N (2.141)
y y x x

1  1   N M 
M N    (2.142)
 y  X  x y 

  N M
M ln    N ln    (2.143)
y x x y

denklemi elde edilir. Son eşitlik bir kısmi diferansiyel denklem olup çözümü zor
olmakla birlikte bazı özel hallede kolayca çözülebilir. Bu özel haller  nün
yalnız x in yada y nin olduğu hallerdir. İntegrasyon çarpanı sadece x in
fonksiyonu olursa (2.143) nolu eşitlik

M N

 y x
ln    f ( x) (2.144)
x N

ln    f ( x) dx (2.145)

  e
f ( x ) dx
(2.146)

şeklinde integrallenir. Bu işlemde integral sabiti ihmal edilmiştir. Çünki integral

sabiti verilen diferansiyel denklem çözülürken dikkate alınacaktır.

İntegrasyon çarpanı sadece y nin fonksiyonu ise eşitlik (2.143) ün çözümü

N M

 x y
ln    f ( y) (2.147)
y M

28
 ln    f ( y) dy (2.148)

  e
f ( y ) dy
(2.149)

şeklinde olur.

Örnek 14

y dx  (3  3 x  y) dy  0 (2.150)

denkleminin integral çarpanını ve çözümünü bulun.

Çözüm

My

N  3  3x  y

M
1
y

N
3
x

görüldüğü üzere verilen diferansiyel denklem tam diferansiyel deyildir. Şimdi

integrasyon çarpanının yalnız x in fonksiyonu olup olmadığını araştıralım.

M N

y x 1 3
f ( x)   (2.151)
N 3  3x  y

İntegral çarpanının yalnız x e bağlı bir fonksiyon almadığı anlaşılıyor. Birde

İntegral çarpanının yalnız y ye bağlı bir foksiyon olup olmadığını araştıralım.

N M

x y 31
f ( y)   (2.152)
M y

29
İntegral çarpanının yalnız y ye bağlı bir fonksiyon olduğu görülüyor. Eşitlik
(2.149) kullanılarak integral çarpanı

  y2 (2.153)

olarak belirlenir. Bu fonksiyonlarla verilen denklemin terimleri çarpılırsa

y 3 dx  (3y 2  3 x y 2  y 3 ) dy  0 (2.154)

olur. Bu eşitlikte

M1  y 3

N 1  3y 2  3 x y 2  y 3

denirse tam diferansiyel olduğundan

U
 M1  y 3
x

U  y 3 x  G ( y)

U dG
 3y2x 
y dy

U
olur. Bu eşitlikte
y
 
yerine 3 y 2  3 x y 2  y 3 yazılırsa

G
 3y 2  y 3
y

1 4
G  y3  y C
4

1 4
U  y3x  y3  y C (2.155)
4

neticesine gidilir.

30
İntegral Çarpanının x  y  Şeklinde bir Fonnksiyon Olması

Bu tür integral çarpanlarını belirlenmesi genel bir kurala bağlanamadığı için bir
örnekle açıklanacaktır. Örnek olarak

 yx 3

 y 2 dx  ( x 4  xy) dy  0 (2.156)

denklemini ele alalım. Denklemin terimlerini

 ( x, y)  x  y  (2.157)

şeklinde bir integral çarpanı ile çarpalım ve tam diferansiyel olma şartını
yazalım,

   3  1 
( x y  x  y  2 )  (  x   4 y   x  1 y  1 ) (2.158)
y x

olur. Türevleme işlemi yapılır ve benzer terimler guruplanırsa

(    5) x   3 y   (    1) x  y  1  0 (2.159)

eşitliği elde edilir. Bu eşitliğin sağlanması için

    5  0 (2.160)

    1  0 (2.161)

eşitliklerinin sağlanması gerekir. Son iki eşitlikten

  2 ,   3

değerleri elde edilir. Integral çarpanı

1
 (2.162)
x y3
2

olur. Verilen diferansiyel denklem belirlenen itegral çarpanı ile çarpılırsa

x 1 x2 1
( 2  2 )dx  ( 3  )dy (2.163)
y x y y x y2

31
olur. Son eşitlik bir tam diferansiyel olup tam diferansiyel denklemlere
uygulanan yöntemle çözüm

x2 1
2
 C (2.164)
2y xy

olarak belirlenir.

Bu bölümde analitik çözümü mevcut olan 6 çeşit birinci mertebe diferansiyel

denklemin çözümü tanıtıldı. Bu kısımda incelenen denklemlerin sınıfına girdiği
halde çözümü analitik metodlarla mümkün olmayan diferansiyel denklemlerde
mevcuttur. Buraya kadar çözümü tanıtılan denklemlerin tamamında türevin
derecesi 1 dir. Derecesi 1 den yüksek olan birinci mertebe türevleri ihtiva eden
denklemlerde mevcuttur. Bu tür denklemler sayısal metodlarla çözülmektedir.

Problemler

dy xy 2
1)  denkleminin genel çözümünü belirleyin.
dx 2 x  1

dy xy  4 y 2
2)  denkleminin genel çözümünü belirleyin.
dx x2

dy  x
3)  4 1   denkleminin genel çözümünü belirleyin.
dx  y

dy
4)  y  x denkleminin genel çözümünü belirleyin.
dx

dy
5)  2 xy  x denkleminin genel çözümünü belirleyin
dx

6) ( x 2  y)dx  ( y 3  x)dy  0 denkleminin genel çözümünü bulun.

32
BÖLÜM 3

İKİNCİ VE DAHA YÜKSEK MERTEBEDEN ADİ DİFERANSİYEL

DENKLEMLER

3.1 Sabit Katsayılı İkinci Tarafsız Diferansiyel Denklemler

Bağımsız değişken x bağımlı değişken y olamak üzere sabit katsayılı ikinci

tarafsız diferansiyel denklemler

dny d n 1 y
Cn  C n 1 ... C 0 y  0 (3.1)
dx n dx n 1

şeklinde olur. Bu denklemin genel çözümünde n adet keyfi sabit bulunacaktır.

Şimdi s bir sabit olmak üzere e s x fonksiyonunun verilen denklemi sağlayıp
sağlamadığını inceleyelim. Birinci mertebeden başlamak üzere bu fonksiyonun
ardışık türevleri se s x , s2 e s x , s3 e s x ... şeklinde olacaktır. Bu değerler Denklem
(3.1) e yazılırsa

C n s n  C n 1 s n 1  C n  2 s n  2 ... C 0  0 (3.2)

şeklinde bir cebirsel denklem elde edilir. Karakteristik denklem olarak

adlandırılan bu cebirsel denklemin s1 , s2 , s3 ... olmak üzere n adet kökü
olacaktır. Buna göre karakteristik denklem

(s  s1 )(s  s 2 )(s  s3 )...(s  s n )  0 (3.3)

şeklinde çarpanlara ayrılabilir. Son eşitlikten

s  s1  0 (3.4.1)

s  s2  0 (3.4.2)

s  s3  0 (3.4.3)
..............
s  sn  0 (3.4.n)

eşitlikleri yazılabilir. Şimdi

33
 dy 1
 s1 y 1  0 (3.5.1)
dx

dy 2
 s2 y 2  0 (3.5.2)
dx

dy 3
 s3 y 3  0 (3.5.3)
dx
......................

dy n
 sn y n  0 (3.5.n)
dx

şeklinde n adet birinci mertebe denklem göz önüne alalım ve

yi  esx , i  1,2,3,.. n ,

kabul ederek bu birinci mertebe denklemlerin karakteristik denklemlerini elde

edelim. İşlem

s  s1  0 (3.6.1)

s  s2  0 (3.6.2)

s  s3  0 (3.6.3)
..............

s  sn  0 (3.6.n)

denklemleri ile neticelenir. Son eşitlikler yukarda verilen (3.4.i) eşitliklerinin

aynısıdır. Buna göre yukarda verilen n adet birinci mertebe denklemin
çözümlerinin toplamı verilen n inci mertebeden diferansiyel denklemin genel
çözümü olacaktır. Sonuç

y  A 1e s1x  A 2 e s2 x  A 3 e s3x ... A n e sn x (3.7)

olur. Ancak bütün si ler birbirinden farklı olmak zorundadır. Mesela s1  s 2  b

diyelim. Eşitlik (3.7)

y  (A 1  A 2 )e b x  A 3 e s3 x ... A n e sn x (3.8)

34
şeklinde değişir. Son eşitlik te bulunan (A 1  A 2 ) bir tek sabiti temsil ettiğinden
n adet keyfi sabit mevcut deyil ve eşitlik (3.8) de genel çözüm deyildir. Böle bir
durum ortaya çıktığında (3.3) karakteristik denklemi

(s2  2 b s  b 2 ) (s  s 3 ) (s  s4 )...(s  s n )  0 (3.9)

şeklinde düzenlenir ve

(s2  2 b s  b 2 )  0 (3.10.1)

(s  s 3 )  0 (3.10.2)

(s  s4 )  0 (3.10.3)
.............

(s  s n )  0 (3.10.n)

karakteristik denklemleri elde edilir. Yukardada gösterildiği üzere bu

denklemler

d 2y0 dy
2
 2 b 0  b2 y0  0 (3.11.1)
dx dx

d y3
 s3 y 3  0 (3.11.2)
dx

d y4
 s4 y 4  0 (3.11.3)
dx
.......................

dy n
 sn y n  0 (3.11.n)
dx

şeklinde bir denklem takımının karakteristik denklemleridir. Bu denklem

takımının çözümlerinin toplamı denklem (3.1) in genel çözümü olacaktır.

Denklem (3.11.1) in genel çözümü iki adet keyfi sabit ihtiva etmesi gerekir. Bu
denkleme y 0  e s x şeklinde bir çözüm aramak bizi yeniden tek bir keyfi sabit
ihtiva eden bir çözüme götürür. Bu sebeple denklem (3.11.1) e

y 0  U( x)  e b x (3.12)

35
şeklinde iki fonksiyonun çarpımı olan bir çözüm aranır. Eşitlik (3.12) nin
türevleri

dy 0 dU b x
 e  b Uebx (3.13)
dx dx

d 2y0 d2 U b x dU b x
2
 2
e 2b e  b2 U eb x (3.14)
dx dx dx

olup bunlar denklem (3.11.1) yazılırsa

d2U
0 (3.15)
dx 2

denklemi elde edilir. Son eşitlikten

U( x )  A 1  A 2 x (3.16)

neticesi belirlenir. Buna göre denklem (3.11.1) in genel çözümü

y 0  ( A 1  A 2 x) e b x (3.17)

olarak belirlenir. Buna göre s1  s 2  b hali için (3.1) diferansiyel denkleminin

genel çözümü

y  (A 1  A 2 )e b x  A 3 e s3 x ... A n e sn x (3.18)

olarak belirlenir.

Burada tanıtılan yöntem köklerden yalnız ikisinin eşit olduğu haller için
kullanılan bir yöntem deyildir. Eşitlik (3.3) ile verilen karakteristik denklemin
köklerinden üç veya daha fazlası birbirine eşit olduğunda da aynı metodla genel
çözüm elde edilir.

Eşitlik (3.3) ile verilen karakteristik denklemin köklerinden bazıları eşlenik

kompleks sayı olabilir. Mesela s1  a  b i , s2  a  b i olsun. Eşitlik (3.1) in genel
çözümü

y  A 1e ( a  b i ) x  A 2 e ( a  b i ) x  A 3 e s3x ... A n e sn x (3.19)

veya

36
  
y  A 1 e b i x  A 2 e  b i x e a x  A 3 e s3x ... A n e sn x (3.20)

olur. Bu eşitlikte bulunan e b i x taylor serisine açılırsa

b2 2 b4 4 b b 3 3 b5 5
e bi x
 (1  x  x ...)  i( x  x  x ...) (3.21)
2! 4! 1! 3! 5!

eşitliği elde edilir. Sağdaki birinci parantezin içerisi cos bx in, ikinci parantezin
içerisi sin bx in Taylor açınımına eşit olduğu için son eşitlik

e b i x  cos bx  i sin bx (3.22.1)

şeklinde yazılabilir. Aynı yöntemle

e  i b x  cos bx  i sin bx (3.22.2)

olduğu gösterilebilir. Euler transformasyonları olarak isimlendirilen bu eşitlikler

kullanılarak eşitlik (3.20) ile verilen genel çözüm

y  (A 1  A 2 ) cos bx  (A 1  A 2 ) i sin bx e a x  A 3 e s3x ... A n e sn x

yada

y   K 1 cos bx  K 2 sin bx e a x  A 3 e s3x ... A n e sn x (3.23)

şekline dönüştürülür. Son eşitlik tamamen reel fonksiyonlardan oluşan bir genel
çözümdür.

Örnek 1

d2y
y0 (3.24)
dx 2

denkleminin genel çözümünü belirleyiniz.

Çözüm

y  esx

kabul edilirse karakteristik denklem

37
 (s  1) (s  1)  0 (3.25)

olur. Kökler birbirinden farklı olduğu için genel çözüm

y  A 1e x  A 2 e  x (3.25)

olarak belirlenir.

Örnek 2

d 3 y d 2 y dy
  y0 (3.26)
dx 3 dx 2 dx

denkleminin genel çözümünü bulun.

Çözüm

y  esx

kabul edilerek

(s  1) (s  1)(s  1)  0 (3.27)

karakteristik denklemi elde edilir. Köklerden ikisi birbirine eşit olduğu için genel
çözüm

d 2 y1 dy
2
 2 1  y1  0 (3.28)
dx dx

dy 2
 y2  0 (3.29)
dx

denklemlerinin çözümlerinin toplamı olacaktır. Denklem (3.28) e

y 1  U( x ) e  x (3.30)

şeklinde bir çözüm aranır. Son eşitliğin türevleri alınır eşitlik (3.28) e yazılırsa

38
 d2U
0 (3.31)
dx 2

eşitliği elde edilir. Bu eşitlikten U

U( x )  A 1 x  A 2 (3.31)

olarak belirlenir. Buna göre denklem (3.28) in genel çözümü

y 1  (A 1 x  A 2 ) e  x (3.32)

olur. Denklem (3.29) un çözümü

y 2  A 3e x (3.33)

olur. Verilen diferansiyel denklemin genel çözümü

y  (A 1 x  A 2 )e  x  A 3 e x (3.34)

olur.

Örnek 3

d2y
y0 (3.35)
dx 2

denkleminin genel çözümünü belirleyin

Çözüm

Verilen denklemin karakteristik denklemi

(s  i) ( s  i)  0 (3.35)

olup genel çözüm

y  A 1e i x  A 2 e  i x  K 1 sin x  K 2 cos x (3.36)

olarak belirlenir.

39
3.2 Sabit Katsayılı İkinci Taraflı Diferansiyel Denklemler

İkinci taraflı n mertebeden sabit katsayılı adi diferansiyel denklemler genel

olarak

dny d n 1 y
Cn  C n 1 ... C 0 y  f ( x) (3.37)
dx n dx n 1

şeklinde verilir. Hiç bir keyfi sabit ihtiva etmeyen ve bu denklemi sağlayan
fonksiyonlara bu denklemin tekil çözümü denmektedir. Bir tekil çözüm y p ile
gösterilirse

d nyp d n 1 y p
Cn  C n 1 ... C 0 y p  f ( x) (3.38)
dx n dx n 1

olacaktır. Denklem (3.37) nin ikinci tarafsız halinin genel çözümü y h ile
gösterilirse

y  yh  yp (3.39)

eşitliği denklem (3.37) nin genel çözümü olur. Bunun doğruluğunu göstermek
için

y  yh  yp (3.40.1)

y '  y 'h  y 'p (3.40.2)

y ''  y ''h  y ''p (3.40.3)

..................

y n  y nh  y np (3.40.n)

eşitliklerini sırası ile C 0 , C1 , C 2 , ..., C n sabitleri ile çarpalım ve taraf tarafa

toplayalım. İşlem

40
 C n y n  C n 1 y n 1 ... C 0 y  (C n y hn  C n 1 y nh 1 ... C 0 y h ) 
(3.41)
(C n y pn  C n 1 y np 1 ... C 0 y p )

ile neticelenir. Son eşitlikte sağdaki birinci terim sıfıra eşittir, eşitlik (3.38) e
göre sağdaki ikinci terim de f ( x) e eşittir. Neticede (3.37) denklemi
sağlanmaktadır.

Tekil Çözümün Gözlem ve Belirsiz Katsayılar Metodu İle Tesbiti

Bir diferansiyel denklemi sağlayan bir tekil çözümün bulunması muhtelif

şekillerde olabilir. Bazı hallerde çözülmek üzere verilen diferansiyel denklemin
sağ tarafı tekil çözümün nasıl bir fonksiyon olacağını gösterir. Aşağıdaki
örneklerde gözlem ve belirsiz katsayılar metodu açıklanmaktadır.

Örnek 4

d2y
 y  2x (3.42)
dx 2

denklemini çözünüz.

Çözüm

Verilen denklemin tekil çözümü y p

d2yp
 y p  2x (3.43.1)
dx 2

denklemini sağlayacaktır.

y p  2 x (3.43.2)

şeklinde bir tekil çözümün denklem (3.43.1) i sağlayacağı gözlemle

belirlenebilir. İkinci tarafsız denklemin çözümü

y h  A 1e x  A 2 e  x (3.43.3)

olarak belirlenir. Verilen denklemin genel çözümü

41
 y  A 1e x  A 2 e  x  2 x (3.43.4)

olur. Tekil çözüm birden fazla terim içeriyorsa gözlemle belirlemek kolay
olmaz. Böyle hallerde belirsiz katsayılar denilen bir metod uygulanmaktadır.
Aşağıdaki örnekte tekil çözümün belirsiz katsayılar metodu ile belirlenmesi izah
edilmektedir.

Örnek 5

d2y dy
2
2  3y  x 2 (3.44)
dx dx

denkleminin genel çözümünü belirleyin.

Çözüm

İkinci tarafsız denklemin genel çözümü

y h  A 1 e x  A 2 e 3 x (3.45.1)

olur. Verilen denklemin sağ tarafına göre

yp  a x2  b x  c (3.45.2)

şeklinde bir tekil çözüm tahmin edilir. Bu eşitlikten türevler

dy p
 2a x  b (3.45.3)
dx 2

d2yp
 2a (3.45.4)
dx

olarak belirlenir. Bunlar verilen diferansiyel denkleme yazılırsa işlem

3 a x 2  (4a  3b) x  (2a  2 b  3c)  x 2 (3.45.5)

ile neticelenir. Son eşitlikten

a  1 / 3

b  4 / 9

42
 c  14 / 27
olarak belirlenir. Tekil çözüm

x2 4 14
yp    x (3.45.6)
3 9 27

olur. Genel çözüm

x3 4 14
y  A 1 e x  A 2 e 3 x   x (3.45.7)
3 9 27

olur.

Tekil Çözümün Lagrange Metodu ile belirlenmesi

Lagrange metodu tekil çözümün sistematik bir şekilde belirlenmesini

sağlamaktadır. Verilen n mertebeli ikinci taraflı denklemin genel çözümünü
bulmak için önce ikinci tarafsız şeklinin genel çözümü bulunur. İkinci tarafsız
denklemin genel çözümü

y  A 1 f1 ( x)  A 2 f 2 ( x)  A 3 f 3 ( x) ... A n f n ( x) (3.46)

olsun. Tekil çözümün

y p  A 1 ( x) f1 ( x)  A 2 ( x) f 2 ( x)  A 3 ( x) f 3 ( x) ... A n ( x) f n ( x) (3.47)

şeklinde olduğu kabul edilirse tekil çözümün türevi

'

y p  A 1 f1'  A 2 f 2' ... A n f n'  A 1' f1  A 2' f 2 ... A 'n f n  (3.48)

olur. Maksadımız bize verilen diferansiyel denklemi sağlayan bir tekil çözüm
bulmak olduğuna göre, bulacağımız tekil çözümde

A '
1 
f1  A '2 f 2 ...A 'n f n  0 (3.49)

olmasını şart koşmakta hiç bir sakınca yoktur. Bu türlü şartlara bütünler şart
tabiri kullanılmaktadır. Buna göre birinci mertebe türev

'
y p  A 1 f1'  A 2 f 2' ... A n f n' (3.50)

43
şeklinde kısalır. Tekrar türev alınırsa


y ''p  A 1 f1''  A 2 f 2'' ... A n f n''  f1' A 1'  f 2' A '2  f n' A 'n  (3.51)

olur. Yine bütünler şart olarak

f 1
'

A 1'  f 2' A 2'  f n' A 'n  0 (3.52)

yazılır ve ikinci mertebe türev

y ''p  A 1 f1''  A 2 f 2'' ... A n f n'' (3.53)

şeklinde kısaltılır. Son kısaltma işlemi (n-1) mertebeden türeve uygulanır. Buna
göre n mertebeden türev


y np  A 1 f1n  A 2 f 2n ... A n f nn  A 1' f1n 1  A '2 f 2n 1 ...A 'n f nn 1  (3.54)

olur. Eşitlik (3.46) ve kısaltılmış türevleri verilen diferansiyel denkleme yazılırsa

f1n 1A 1'  f 2n 1A '2 ... f nn 1A 'n  f ( x) (3.55)

eşitliği elde edilir. Son eşitlik ve bütünler şartların tamamının oluşturduğu

cebirsel denklem setinden A 'i lar belirlenir. İntegral işlemi ile A i ( x) ler elde
edilir. Bunlar denklem (3.46) ya yazılırsa aranılan tekil çözüm belirlenir.

Örnek 6

d2y dy
2
2  y  cos x (3.56)
dx dx

denkleminin genel çözümünü bulunuz.

Çözüm

İkinci tarafsız denklemin çözümü

y h  A 1x e  x  A 2 e x (3.57.1)

olur. Tekil çözümün

44
 y p  A 1 ( x) x e  x  A 2 ( x) e  x (3.57.2)

şeklinde olduğu kabul edilir. Tekil çözümün türevi

dy p  dA 1 dA 2 
 A 1e  x  A 1 x e  x  A 2 e  x   xe  x  ex (3.57.3)
dx  dx dx 

olup bu eşitlikte bulunan köşeli parantezin içerisi bütünler şart olarak sıfıra
eşitlenir.

  x dA 1  x dA 2 
xe dx  e dx   0 (3.57.4)
 

Bu durumda birinci mertebe türev

dy p
 A 1e  x  A 1 x e  x  A 2 e  x (3.57.5)
dx

şeklinde kısalır. İkinci mertebe türev

d2yp  dA 1 dA 1 dA 2 
 2A 1e  x  A 1 x e  x  A 2 e  x  e  x  x ex  ex
dx 2
 dx dx dx 

olup bunlar verilen diferansiyel denkleme yazılırsa işlem

 dA dA dA 2 
ex  1  x 1   cos x (3.57.6)
 dx dx dx 

ile neticelenir. Son eşitlik ile eşitlik (3.57.4) matrix denklem şeklinde yazılırsa

 dA 1 
 x 1   dx   0 
(1  x) 1  dA   e x cos x (3.57.7)
  2   
 dx 

olur. Kramer metodu ile bu eşitlikten

dA 1
 e x cos x (3.57.8)
dx

45
 dA 2
  x e x cos x (3.57.9)
dx

eşitlikleri elde edilir. Bunların çözümünden

1 x
A1  e (cos x  sin x) (3.57.10)
2

1 1
A 2   x e x (cos x  sin x)  e x sin x (3.57.11)
2 2

neticeleri elde edilir. Buna göre tekil çözüm

1
yp  sin x (3.57.12)
2

olur. Genel çözüm

1
y  A 1 x e  x  A 2 e  x  sin x (3.57.13)
2

şeklinde olur.

Örnek 7

d2y
 y  sin x (3.58)
dx 2

denklemini çözünüz.

Çözüm

İkinci tarafsız denklemin çözümü

y h  A 1 sin x  A 2 cos x (3.59.1)

olur. Buna göre tekil çözüm

y p  A 1 ( x) sin x  A 2 ( x) cos x (3.59.1)

şeklinde olmalıdır. Tekil çözümün türevi

46
  dA 1 dA 2 
y 'p  A 1 cos x  A 2 sin x  sin x  cos x (3.59.2)
 dx dx 

olup köşeli parantezin içerisi bütünler şart olarak sıfıra eşitlenir.

 dA 1 dA 2 
sin x dx  cos x dx   0 (3.59.3)
 

İkinci mertebe türev

 dA 1 dA 2 
y ''p   A 1 sin x  A 2 cos x  cos x  sin x (3.59.4)
 dx dx 

olur. Belirlenen y ''p ve y 'p verilen diferansiyel denkleme yazılırsa

dA 1 dA 2
cos x  sin x  sin x (3.59.5)
dx dx

eşitliği elde edilir. Son eşitlik ve bütünler şarttan

 dA 1 
 sin x cos x   dx   0 
cos x  sin x  dA   sin x (3.59.6)
  2   
 dx 

matrix denklemi elde edilir. Kramer metodu ile matrik denklemden

dA 1
 sin x cos x (3.59.7)
dx

dA 2 1 1
  sin 2 x    cos 2 x (3.59.8)
dx 2 2

eşitlikleri ve bunların çözümünden de

1 2
A1  sin x (3.59.9)
2

1 1
A 2   x  sin 2 x (3.59.10)
2 4

47
sonuçları elde edilir. Buna göre tekil çözüm aşağıdaki gibi olur.

1 3 1 1 
yp  sin x   sin 2 x  x cos x (3.59.11)
2 4 2 

3.2 Cauchy-Euler Diferansiyel Denklemi

Şimdiye kadar incelenen yüksek mertebeli adi diferansiyel denklemeler sabit

katsayılı idi. Bu kısımda ele alınacak olan Couchy-Euler denklemi değişken
katsayılı bir diferansiyel denklem olmakla birlikte sabit katsayılı bir denkleme
dönüşebilmektedir. Cauchy-Euler denklemi

dy d2y dny
C 0 y  C1 x  C 2 x 2 2 ... C n x n n  f ( x) (3.60)
dx dx dx

şeklindedir. Bu denklemde

x  et

dönüşümü yapılırsa

dx  e t dt

olur. Birinci mertebe türev

dy 1 dy dy
 t  e t (3.61)
dx e dt dt

olur. İkinci mertebe türev

d 2 y d  dy  d   t dy  1 d   t dy  1   t dy t d y 
2
   e  e    e  e 
dx 2

dx dx  dx  dt  e t dt  dt  e t  dt dt 2 

d 2 y  2 t dy 2 t d y 
2
   e  e  (3.62)
dx 2  dt dt 2 

olur. Üçüncü ve daha yüksek mertebe türevlerde aynı şekilde dönüştürülür.

Bunlar verilen diferansiyel denkleme yazılırsa denklem

dy  dy d 2 y 
C 0 y  C1  C2    2  ...  f (e t )  F( t ) (3.63)
dt  dt dt 

48
şeklinde sabit katsayılı bir diferansiyel denkleme dönüşür. Bu denklem önceki
kısımlarda açıklanan metodlara göre çözülür. Elde edilen çözümde t  ln x geri
dönüşümü yapılırsa verilen Cauchy-Euler diferansiyel denkleminin çözümü elde
edilir.

Örnek 8

d2y 1
x 2
 y0 (3.64)
dx 2 4

denklemini çözünüz.

Çözüm

verilen denklemde

x2  e2t

d 2 y  2 t dy 2 t d y 
2
   e  e 
dx 2  dt dt 2 

yazılırsa denklem

d 2 y dy 1
  y0 (3.65)
dt 2 dt 4

sabit katsayılı denklemine dönüşür. Bu denklemin çözümü

1
y  A 1 t  A 2 e
t
2

olup t  ln x geri dönüşümü yapılırsa

y  A 1 x ln x  A 2 x (3.66)

neticesi elde edilir.

Örnek 9

49
 d2y 1
x2  y  ln x (3.67)
dx 2 4

denklemini çözünüz.

Çözüm

Verilen denklem

d 2 y dy 1
  yt (3.68)
dt 2 dt 4

şeklinde bir ikinci taraflı denkleme dönüşür. Önceden bilindiği üzere ikinci
taraflı bir denklemin çözümü, denklemin ikinci tarafsız halinin çözümü ile bir
tekil çözümün toplamıdır. Önceki örnekten faydalanarak ikinci tarafsız
denklemin çözümü

1
y h  A 1 t  A 2 e 2
t

şeklinde yazılır. Verilen diferansiyel denklemden tekil çözümün

yp  a  b t

şeklinde olduğu tahmin edilir. Belirsiz katsayılar metodu ile b  4 , a  16 olarak

belirlenir. Genel çözüm

1
y  A 1 t  A 2 e
t
2
 4 t  16 (3.69)

olur. Son eşitlikte t  ln x geri dönüşümü yapılırsa

y  A 1 ln x  A 2  x  4 ln x  16 (4.70)

neticesi elde edilir.

3.2 Değişken Katsayılı Diferansiyel Denklemlerin Seri Çözümü

Serilerle çözüm sabit katsayılı, değişken katsayılı, ikinci taraflı ve ikinci tarafsız
bütün denklemlere uygulanabilir. Ancak sabit katsayılı denklemlerin çözümü
zaten mevcut olduğundan seri çözüm daha çok değişken katsayılı denklemlere
uygulanmaktadır. Diferansiyel denklemlerin seri çözümü aslında bir kuvet

50
serisinin katsayılarının belirlenmesinden ibarettir. Değişken katsayılı diferansiyel
denklemlerde bulunan fonksiyonlar denklemden denkleme farklı özellikler
gösterdiğinden çözüm olarak kabul edilen kuvet serisinin katsayılarının
belirlenmesi standart bir teori olarak taktim edilememektedir. Mertebesi ne
olursa olsun değişken katsayılı diferansiyel denklemlere seri çözüm aranabilir.
Bu teks te yalnız ikinci mertebe denklemler üzerinde durulacaktır.

İkinci mertebe değişken katsayılı bir diferansiyel denklem ne şekilde verilirse

verilsin

d2y dy
2
 P1 ( x)  P2 ( x) y  f ( x) (3.71)
dx dx

şeklinde düzenlenebilir. Bu eşitlikte bulunan P1 ( x) , P2 ( x) ve f ( x)

fonksiyonlarının değerlerinin belirsiz olduğu noktalara tekil nokta denmekte,
diğer noktalara sıradan nokta denmektedir. Verilen değişken katsayılı bir
diferansiyel denklemin çözümü, y nin bazı hallerde sıradan bir noktada seriye
açılmasını, bazı hahallerde de tekil bir noktada seriye açılmasını gerektirir. Bu
zorunluluklar sınır şartlarından kaynaklanmaktadır.

Sıradan Bir Nokta etrafında Seri İle Çözüm

Değişken katsayılı bir diferansiyel denklemin çözümünün, sıradan bir nokta

civarındaki bir seri olması isteniyorsa bu seri

y  a 0  a 1 ( x  x 0 )  a 2 ( x  x 0 ) 2  a 3 ( x  x 0 ) 3 ... (3.72)

şeklinde yazılır. Kolaylık için ( x  x 0 )  t dönüşümü yapılarak bu seri

y  a 0  a 1 t  a 2 t 2  a 3 t 3 ... (3.73)

şeklinde düzenlenir. Aynı dönüşüm verilen diferansiyel denklemde yapıldığında

denklem

d2y dy
2
 P1 ( t )  P2 ( t ) y  f ( t ) (3.74)
dt dt

olur. Bu denkemde bulunan türevlerin açınımları

dy dy
  a 1  2 a 2 t  3 a 3 t 2  4 a 4 t 3 ... (3.75)
dt dt

51
 d2y
2
 2 a 2  3  2 a 3 t  4  3 a 4 t 2  5  4 a 5 t 3 ... (3.76)
dt

olur. Gerekiyorsa P1 ( t ) , P2 ( t ) , f ( t ) fonksiyonları

P1 ( t )  b 0  b 1 t  b 2 t 2  b 3 t 3 ... (3.77)

P2 ( t )  c 0  c1 t  c 2 t 2  c 3 t 3 ... (3.78)

f ( t )  d 0  d 1 t  d 2 t 2  d 3 t 3 ... (3.79)

şeklinde seriye açılır. Yalnız P1 ( t ) , P2 ( t ) , f ( t ) fonksiyonları t , t 2 , t 3 ,..., t k gibi

fonksiyonlar veya bunların polinomu ise seriye açmak gerekmez. Yukardaki
açınımlar verilen diferansiyel denkleme yazılır ve elde edilen eşitlikte bulunan
terimler t nin kuvetlerine göre sınıflanırsa

K1 t  K 2 t 2  K 3 t 3  K 4 t 4 ...  0 (3.80)

şeklinde bir eşitlik elde edilir. Sonra K1 , K 2 , K 3 , K 4 ,..., K n katsayıları sıfıra

eşitlenerek a 2 , a 3 , a 4 ,..., a n sabitleri a 0 ve a 1 cinsinden ifade edilir ve yerine
yazılır. Seride bulunan terimler bir kısmı a 0 geri kalanı a 1 olmak üzere iki ortak
çarpana haiz olacakıtır. Buna göre terimler guruplanırsa iki ayrı seriden oluşan
bir çözüm elde edilir. Sonra t  ( x  x 0 ) geri dönüşümü yapılarak çözüm
tamamlanır.

Örnek 10

d2y dy
2
x  ( x 2  2) y  0 (3.81)
dx dx

denkleminin x 0  0 olmak üzere seri çözümünü bulun.

Çözüm

Verilen denkemde P1  x , P2  ( x  2) olup her ikiside x  0 noktasında tanımlı

ve üstelik hiç bir tekil nokta mevcut deyildir. Bu problemde x 0  0 olduğundan

t  ( x  x 0 )  ( x  0)  x

52
olup görüldüğü üzere dönüşüm yapmak yersiz olmaktadır. Denklemi

d2y dy
2
x  x2 y  2 y  0 (3.82)
dx dx

şeklinde yazmak faydalı olur. Bu eşitliğe y nin ve türevlerinin yukarda tanıtılan

açınımları yazılırsa

2  1a  3  2 a x  4  3 a x  5  4 a x ... n( n  1) a
2 3 4
2
5
3
n 
x n2 
x a  2 a x  3 a x  4 a x ... n a x  
1 2 3
2
4
3
n
n 1

(3.83.1)
x a  a x  a x  a x ... a x  
2
0 1 2
2
3
3
n
n

2 a  a x  a x  a x ... a x   0
0 1 2
2
3
3
n
n

olur. Son eşitliğin terimleri x in kuvetlerine göre sınıflanırsa eşitlik

2  1a 2  2 a 0   3  2 a 3  3 a 1 x  4  3 a 4  4 a 2  a 0 x 2 
(3.83.2)
... n( n  1)a n  na n  2  a n  4 x n  2  0

şeklini alır. Köşeli parantezler sıfıra eşitlenerek serinin sabitleri

a 2  a 0 (3.83.3)

1
a 3   a1 (3.83.4)
2

1
a4  a0 (3.83.5)
4

3
a5  a1 (3.83.6)
40

.................

1 1
an   a n 2  a n4 (3.83.6)
n 1 n ( n  1)

şeklinde bulunur. Buna göre aranılan çözüm

 1   1 3 
y  a 0 1  x 2  x 4 ...  a 1 x  x 3  x 5 ... (3.83.7)
 4   2 40 

53
şeklinde belirlenir. Bu eşitlikte bulunan a 0 ve a 1 integral sabitleri olup değeri
sınır şartları ile belirlenir. Görüldüğü müzere çözüm birbirinden bağımsız iki
yakınsak seriden oluşmaktadır.

Örnek 11

d2y dy
( x 2  3x) 2
 ( x  2) y0 (3.84)
dx dx

denkleminin x 0  1 olamak üzere seri çözümünü bulun.

Çözüm

Verilen diferansiyel denklem eşitlik 3.71 şeklinde yazılırsa P1  ( x  2) / x( x  3) ,

P2  1 / x( x  3) ulur. Bu eşitliklerden biri x  0 da diğeri x  3 de olmak üzere
iki adet tekil noktanın bulunduğu anlaşılmaktadır. Verilen x 0 herhangi bir tekil
noktada bulunmadığı için y nin x 0 civarında seriye açılması mümkündür. Seri

y  a 0  a 1 ( x  1)  a 2 ( x  1) 2  a 3 ( x  1) 3 ... (3.85.1)

şeklinde olacaktır. Bu seride t  ( x  1) dönüşümü yapılırsa işlem

y  a 0  a 1 t  a 2 t 2  a 3 t 3 ... (3.85.2)

ile sonuçlanır. Aynı dönüşüm verilen diferansiyel denklemde yapılırsa

d2y dy
( t 2  t  2) 2
 ( t  3) y0 (3.85.3)
dt dt

eşitliği elde edilir. Bu eşitlik

d2y d2y d2y dy dy

t2 2
 t 2
 2 2
t 3 y  0 (3.85.4)
dt dt dt dt dt

şeklinde yazdıktan sonra y nin ve y nin türevlerinin yerine yazılması ile

54
  
t 2 2  1 a 2  3  2 a 3 t  4  3 a 4 t 2  5  4 a 5 t 3 ... n( n  1) a n t n  2
 t 2  1 a  3  2 a t  4  3 a t  5  4 a t ... n( n  1) a t 
2 3 4
2
5
3
n
n2

2 2  1a  3  2 a t  4  3 a t  5  4 a t ... n( n  1) a t 
2 3 4
2
5
3
n
n2

(3.85.5)
 t a  2 a t  3 a t  4 a t ... n a t 
1 2 3
2
4
3
n
n 1

3a  2 a t  3 a t  4 a t ... n a t 
1 2 3
2
4
3
n
n 1

a  a t  a t  a t ... a t   0
0 1 2
2
3
3
n
n

eşitliğine dönüşür. Son eşitlikte t nin kuvetlerine göre terimler guruplanarak

serinin sabitleri

3 1
a2  a1  a 0 (3.85.6)
4 4

20 4
a3  a1  a 0 (3.85.7)
48 48

20 6
a4  a1  a 0 (3.85.8)
96 96

5 1
a5  a1  a 0 (3.85.9)
48 48

şeklinde belirlenir. Bu sabitler yerine yazılırsa aranılan çözüm

 1 4 6 4 1 5 
y  a 0 1  t 2  t 3  t  t ... 
 4 48 96 48 
(3.85.10)
 3 20 3 20 4 5 5 
a 1 t  t 2  t  t  t
 4 48 96 48 

olarak belirlenir. Son eşitlikte t  ( x  1) geri dönüşümü yapılarak

 1 4 6 1 
y  a 0 1  ( x  1) 2  ( x  1) 3  ( x  1) 4  ( x  1) 5 ... 
 4 48 96 48  (3.85.11)
 3 20 20 5 
a 1 ( x  1)  ( x  1) 2  ( x  1) 3  ( x  1) 4  ( x  1) 5 ...
 4 48 96 48 

neticesi elde edilir.

55
Şimdi aynı diferansiyel denklemin aynı metotla x  0 tekil noktası civarında bir
seri çözümünü araştıralım. Bu durumda t  x olduğundan dönüşüm yapmak
gereksizdir. Verilen diferansiyel denkleme y nin ve y nin türevlerinin açınımları
yazılırsa

2 a x  6 a x  12 a x ...  6 a x  18 a x  36 a x ... 
2
2
3
3
4
4
2 3
2
4
3

a x  2 a x  3 a x ...  2 a  4 a x  6 a x ...  a  a x  a x   0
1 2
2
3
3
1 2 3
2
0 1 2
2

eşitliği elde edilir. Yukarda açıklandığı şekilde terimler x in kuvetlerine göre

sınıflanır ve katsayılar sıfıra eşitlenirse, çözüm olarak aranan serinin sabitleri
a 1   a 0 / 2 , a 2   a 0 / 2 , a 3  5a 0 / 24 şeklinde olur. Bu sabitler yerine
yazılırsa çözüm

 1 1 5 3 
y  a 0 1  x  x 2  x ...
 2 2 24 

şeklinde olur. Bu çözüm bir tek integral sabiti ihtiva ettiği için bir genel çözüm
deyildir. Genel çözümün iki adet integral sabiti ihtiva etmesi gerekir. Sonuç
olarak kullanılan metot tekil noktalarda genel çözüm vermemektedir.

Örnel 12

d2y
x 2
 (x  1) y  e x  0 (3.86)
dx

denklemine x  1 noktası civarında seri çözüm bulun.

Çözüm

Denklemde t  x  1 dönüşümü yapılırsa

d2y
(t  1) 2
 t y  e et  0 (3.87.1)
dt

şekline dönüşür. Bu denklemin

d2y d2y
t 2  2  t y  eet  0 (3.87.2)
dt dt

şeklinde yazılması kolaylık sağlar. Denklemin terimlerinin seri açınımları

56
 d2y
t 2
 2 a 2 t  3  2 a 3 t 2  4  3 a 4 t 3 ... (3.87.3)
dt

d2y
2
 2 a 2  3  2 a 3 t  4  3 a 4 t 2  5  4 a 5 t 3 ... (3.87.4)
dt

t y  a 0 t  a 1 t 2  a 2 t 3  a 3 t 4 ... (3.87.5)

e e e
e e t  e  t  t 2  t 3 ... (3.87.6)
1! 2! 3!

şeklinde yazılır. Bu açınımlarda t nin kuvetlerine göre terimler guruplanırsa y nin

açınımının bazı sabitleri aşağıdaki gibi olur.

a2  e / 2 , (3.87.7)

a 3  a 0 / 6 , (3.87.8)

a 0 a1 e
a4    (3.87.9)
12 12 24
1 1 1
a5   a 0  a1  e (3.87.10)
20 20 24

Bu sabitlere göre y nin seri açınımı

 1 1 1 5   1 1 
y  a 0 1  t 3  t 4  t ...  a 1 t  t 4  t 5 ... 
 6 12 20   12 20 
(3.87.11)
1 1 4 1 5 
e t 2  t  t ...
2 24 24 

olacaktır. Bu eşitlikte bulunan ilk iki köşeli parantez ikinci tarafsız denklemin
genel çözümünü vermektedir. Üçüncü köşeli parantez bir tekil çözümdür. Bu
durumda genel çözüm sabit katsayılı denklemlerde olduğu gibi

y  yh  yp

denklemini sağlamaktadır. Son eşitlikte t  x  1 geri dönüşümü yapılırsa verilen

diferansiyel denklemin genel çözümü tamamlanır.

57
  1 1 1 
y  a 0 1  (x  1) 3  ( x  1) 4  (x  1) 5 ... 
 6 12 20 
 1 1 
a 1  (x  1)  (x  1) 4  ( x  1) 5 ...  (3.87.12)
 12 20 
1 1 1 
e  (x  1) 2  ( x  1) 4  (x  1) 5 ...
2 24 24 

Bu kısımda örnekler hep ikinci mertebe denklem secilmiş olmakla birlikte

tanıtılan metot şüpesiz üçüncü ve daha yüksek mertebeli denklemlerede
uygulanmaktadır.

Bir Tekil Nokta etrafında Seri İle Çözüm

Eşitlik (3.71 ) ile verilen değişken katsayılı, ikinci mertebe bir diferansiyel
denklemin bir seri çözümü istensin ve serininde tekil bir nokta civarındaki bir
açınım olması zorunluluğu bulunsun. Seri

y  a 0 ( x  x 0 ) r  a 1 ( x  x 0 ) r 1  a 2 ( x  x 0 ) r  2 ... a n ( x  x 0 ) r  n (3.88)

şeklinde seçilir. Kolaylık için ( x  x 0 )  t dönüşümü yapılarak seri

y  a 0 t r  a 1 t r 1  a 2 t r 2 ... a n t r  n (3.89)

şeklinde yazılır. Verilen diferansiyel denklemde de ( x  x 0 )  t dönüşümü

yapılarak

d2y dy
2
 P1 ( t )  P2 ( t ) y  f ( t ) (3.90)
dt dt

şeklinde yazılır. Bu eşitliğin ihtiva ettiği türevler

dy
 r a 0 t r 1  ( r  1) a 1 t r  ( r  2) a 2 t r 1  ( r  3) a 3 t r  2 ...
dt (3.91)
 ( r  n ) a n t r  n 1

d2y
 r ( r  1) a 0 t r  2  ( r  1) r a 1 t r 1  ( r  2) ( r  1)a 2 t r 
dt 2 (3.92)
( r  3) ( r  2)a 3 t r 1 ... ( r  n) ( r  n  1)a n t r  n  2

58
şeklinde olur. Katsayı pozisyonunda bulunan P1 ( t ) , P2 ( t ) ve f ( t ) fonksiyonlarıda
gerekiyorsa

P1 ( t )  b 0 t r  b 1 t r 1  b 2 t r  2  b 3 t r  3 ... (3.95)

P2 ( t )  c 0 t r  c1 t r 1  c 2 t r  2  c 3 t r  3 ... (3.96)

f ( t )  d 0 t r  d 1 t r 1  d 2 t r  2  d 3 t r  3 ... (3.97)

dy d 2 y
şeklinde seriye açılır. y , , , P1 (t), P2 ( t ) ve f ( t ) nin açınımları verilen
dt dt 2
denkleme yazılır ve terimler t nin kuvetlerine göre sınıflanırsa
K1 t r  m  K 2 t r  m1  K 3 t r  m2  K 4 t r  m 3 ...  0 (3.98)

şeklinde bir eşitlik elde edilir. Sonra

K1  0 (3.99.1)

K2  0 (3.99.2)

K3  0 (3.99.3)
............

Kn  0 (3.99.n)

yazılır. Eğer K1 ile gösterilen ifade r nin ikinci dereceden bir fonksiyonu ise r
nin K1 i sıfır yapan iki kökü vardır. Bu kökler; farklı real sayılar, eşit real
sayılar, eşlenik komplex sayılar olabilir. Her durum için izlenecek strateji ayrı
olmaktadır. Bu durumlar aşağıda örnek problemler ile izah edilmektedir.

Köklerin Farklı Real Sayılar Olması

Kökler farklı real sayılar olduğunda her kök için verilen denkleme bir çözüm
bulmak mümkündür. Bulunan iki çözümüm toplamıda genel çözümü oluşturur.
Köklerin her ikiside tam sayı olursa bazen a i sabitlerinden bazıları sonsuz
olabilir ve çözüm elde edilemez.

Örnek 13

59
 d2y dy
( x 2  3x) 2
 ( x  2) y0 (3.100)
dx dx

denkleminin x 0  0 noktası civarındaki seri çözümünü belirleyin.

Çözüm

Verilen denklem

d2y x  2 dy 1
  y0 (3.101)
dx 2
( x  3) x dx ( x  3) x

şeklinde yazılırsa x  0 noktasının bir tekil nokta olduğu görülmektedir. Çözüm

için verilen denklemin (3.100) şeklini kullanmak daha avantajlı olacaktır.
Denklemin terimleri

y  a 0 x r  a 1 x r 1  a 2 x r  2  a 3 x r 3 ...

dy
2  2 r a 0 x r 1  2( r  1) a 1 x r  2( r  2) a 2 x r 1  2( r  3) a 3 x r 2 ...
dx

dy
x  r a 0 x r  ( r  1) a 1 x r 1  ( r  2) a 2 x r  2  ( r  3) a 3 x r  3 ...
dx

d2y
3x 2  3 r ( r  1) a 0 x r 1  3 ( r  1) r a 1 x r  3 ( r  2) ( r  1) a 2 x r 1
dx
 3 ( r  3) ( r  2) a 3 x r  2 ...

d2y
x 2
2
 r ( r  1) a 0 x r  ( r  1) r a 1 x r 1  ( r  2) ( r  1) a 2 x r  2 
dx
( r  3) ( r  2) a 3 x r  3 ...

şeklinde seriye açılır. Bu eşitliklerden

a 0 (5r  3r 2 )  0 (3.102.1)

a 0 (1  r 2 )  a 1 (2  r  3r 2 )  0 (3.102.2)

a 1 (2  2 r  r 2 )  a 2 (2  7 r  3r 2 )  0 (3.102.3)

60
 a 2 (5  4 r  r 2 )  a 3 (12  13 r  3 r 2 )  0 (3.102.4)

ifadeleri elde ddilir. Eşitlik (3.102.1) in sağlanması için a 0 veya (5r  3r 2 ) nin
sıfır olması gerekir. Eğer a 0 sıfıra eşit olursa diğer a i lerde sıfır olmak zorunda
olur ve çözüm elde edilemez. Bu sebeple (5r  3r 2 ) in sıfıra eşitlenmesi gerekir.
Neticede

r1  0

r2  5 / 3

olmak üzere r nin iki kökü bulunur. Bu köklerin herbiri için bir çözüm aranabilir.
r1  0 kökü için (3.102.2-3-4) eşitliklerini kullanarak,
1
a1   a 0 (3.103.1)
2

1
a2   a0 (3.103.2)
2

5
a3   a0 (3.103.3)
24

sabitleri elde edilir. Buna göre çözümlerden biri

 1 1 5 3 
y1  a 0  x 0  x1  x 2  x ... 
 2 2 24 
(3.103.4)
 1 1 5 3 
a 0 1  x  x 2  x ...
 2 2 24 

şeklinde olacaktır. Diğer kök (3.102.2-3-4) eşitliklerinde kullanılırsa

17
a1  a0 (3.104.1)
36

1241
a2  a0 (3.104.2)
7128

80665
a3  a0 (3.104.3)
1347192

sabitleri belirlenir. Buna göre diğer çözüm

61
  53 17 53 1 1241 53  2 80665 3  3 
5
y2  a 0  x  x  x  x ... (3.104.4)
 36 7128 1347192 

olur. Verilen denklemin genel çözümü belirlenen iki seri çözümün toplamı
olacaktır.

 1 1 5 3 
y  a 0 1  x  x 2  x ... 
 2 2 24 
(3.105)
 5 17 53 1 1241 53  2 80665 3  3 
5
a0x3  x  x  x ...
 36 7128 1347192 
Görüldüğü üzere genel çözümde bulunan her iki serinin önünde a 0
bulunmaktadır. Önemli olan serilerin tamamen birbirinden bağımsız olmasıdır.
Son eşitliğin

 1 1 5 3 
y  A 1 1  x  x 2  x ... 
 2 2 24 
(3.106)
 53 17 53 1 1241 53  2 80665 3  3 
5
A2 x  x  x  x ...
 36 7128 1347192 

şeklinde yazılması daha uygun olur.

Örnek 14

d2y dy
x 2 2  4xy  0 (3.107)
dx dx

denkleminin x 0  0 için seri çözümünü bulun.

Çözüm

Verilen denklemde x  0 noktasında bir tekil nokta olduğu için Frobenius

metodu kullanılacaktır. Denklemin terimleri

d2y
x  r ( r  1) a 0 x r 1  ( r  1) r a 1 x r  ( r  2)( r  1) a 2 x r 1 
dx 2
(3.108.1)
( r  3)( r  2) a 3 x r  2 ...

62
 dy
2  2 r a 0 x r 1  2 ( r  1) a 1 x r  2 ( r  2) a 2 x r 1 
dx (3.108.2)
2 ( r  3) a 3 x r  2 ....

4 x y  4 a 0 x r 1  4 a 1 x r  2  4 a 2 x r  3  4 a 3 x r 4 ... (3.108.3)

şeklinde seriye açılır. Terimlerin x in kuvetlerine göre guruplanmasından

2 r  r ( r  1) a 0  0 (3.109.1)

2 ( r  1)  ( r  1) r  a 1  0 (3.109.2)

2( r  2)  ( r  2)( r  1) a 2  4 a 0  0 (3.109.3)

2( r  3)  ( r  3)( r  2) a 3  4 a 1  0 (3.109.4)

2( r  4)  ( r  4)( r  3) a 4  4 a 2  0 (3.109.5)

2( r  5)  ( r  5)( r  4) a 5  4 a 3  0 (3.109.6)

2( r  6)  ( r  6)( r  5) a 6  4 a 4  0 (3.109.7)

eşitlikleri elde edilir. Eşitlik (3.109.1) in kökleri

r1  1, r2  0

olur. Eşitlik (3.109.2) de r  1 yazılırsa denklemin sağlandığı görülür. Bu

durumun gerçekleşmesi a 1  0 olduğunu gösterir. a 1  0 olması elde edilecek
olan çözümde iki adet keyfi sabit bulunacağını gösterir. Eşitlik (3.109.3,4,5,6,7)
den

a 2  2 a 0 (3.110.1)

a 3  2 a 1 / 3 (3.110.2)

a4  2a0 / 3 (3.110.3)

a 5  2 a 1 / 15 (3.110.4)

63
 a 6  4 a 0 / 45 (3.110.5)

sabitleri elde edilir. Aranılan çözüm

 2 4   2 5 
y  a 0  x 1  2 x  x 3  x 5 ...  a 1  1  x 2  x 4 .... (3.111)
 3 45   3 15 

şeklinde olur. Bu çözüm iki adet keyfi sabit ve iki adet birbirinden bağımsız seri
ihtiva ettiğiden genel çözüm özelliği taşımaktadır. Görüldüğü üzere köklerden
yalnız birisi genel çözümü bulmada bazen yeterli olabiliyor. Şüpesiz r2  0 kökü
kullanılarak bir çözüm aranabilir. Bu işlem

 2 5 
y  a 0  1  x 2  x 4 ....
 3 15 
şeklinde bir seri ile neticelenir. Bu seri yukarda elde ettiğimiz çözümün ikinci
kısmına denk olduğu için bağımsız bir çözüm deyildir.

Örnek 15

d2y dy
x 2
 3  4 x3y  0 (3.112)
dx dx

denkleminin x 0  0 için seri çözümünü bulun.

Çözüm

Denklemin terimlerinin açınımları

d2y
x 2
 r ( r  1) a 0 x r 1  ( r  1) r a 1 x r  ( r  2)( r  1) a 2 x r 1 ... (3.113.1)
dx

dy
3  3 r a 0 x r 1  3 ( r  1) a 1 x r  3 ( r  2) a 2 x r 1 ... (3.113.2)
dx

4 x 3 y  4 a 0 x r  3  4 a 1 x r  4  4 a 2 x r 5 ... (3.113.3)

olur. İndis denklemleri

 r ( r  2)  a 0  0 (3.114.1)

64
 ( r  1) ( r  3) a 1  0 (3.114.2)

 ( r  2) ( r  4 )  a 2  0 (3.114.3)

( r  3) ( r  5) a 3  0 (3.114.4)

( r  4) ( r  6) a 4  4 a 0  0 (3.114.5)

( r  5) ( r  7) a 5  4 a 1  0 (3.114.6)

( r  6) ( r  8) a 6  4 a 2  0 (3.114.7)

 ( r  7) ( r  9 )  a 7  4 a 3  0 (3.114.8)
( r  8) ( r  10) a 8  4 a 4  0 (3.114.9)

olur. Görüldüğü üzere (3.114.1) denkleminin

r1  0, r2  2

olmak üzere iki kökü mevcuttur. r1  0 kökünü kullanarak

a 1  0 , a 2  0 , a 3  0 , a 4  a 0 / 6 ,

a 5  0 , a 6  0 , a 7  0 , a 8  a 0 / 120

sabitleri belirlenir. Birinci çözüm

 1 1 8 
y 1  a 0 1  x 4  x ...
 6 120 

olur. r2  2 kökü kullanılarak

a 1  0 , a 2  0 , a 3  0 , a 4  a 0 / 2 ,

1
a5  0 , a6  0 , a7  0 , a8  a0
24

sabitleri elde edilir. İkinci çözüm

65
  1 1 6 
y 2  a 0  x 2  x 2  x ...
 2 24 

şeklinde olacaktır. Genel çözüm

 2 4   1 1 6 
y  A 0 1  x 4  x 8 ...  A 1  x 2  x 2  x ... (3.115)
 5 45   2 24 

olarak belirlenir.

Köklerin Eşit Real Sayılar Olması Hali

Eğer r nin K1 den elde edilen kökleri eşit olursa kökler yalnız bir adet çözüm
verirler ve bu çözüm bir adet keyfi sabit ihtiva ettiği için genel çözüm olmaz.
Köklerden elde edilen çözüm

Y1  C y 1 ( x)

ile gösterisin. Verilen denkleme

y  y 1 ( x)  U ( x) (3.116)

şeklinde bir genel çözüm aranır. Bu eşitliğin birinci ve ikinci mertebe türevleri
alınır ve çözümü istenen diferansiyel denkleme yazılırsa U( x) in belirlenmesinde
kullanılacak olan diferansiyel denklem elde edilir.

Örnek 16

d2y dy
x2 2
 3x  y  xy  0 (3.117)
dx dx

denkleminin x 0  0 noktası çivarındaki seri çözümünü bulun.

Çözüm

Verilen denklemde x  0 noktası tekil bir noktadır. Bu sebeple Frobenius

metodunun kullanılması gerekir. Denklemin terimleri

66
 d2y
x2  r ( r  1) a 0 x r  ( r  1) r a 1 x r 1  ( r  2) ( r  1) a 2 x r  2 
dx 2
(3.118.1)
( r  3) ( r  2) a 3 x r  3 ...

dy
3x  3 r a 0 x r  3 ( r  1) a 1 x r 1  3 ( r  2) a 2 x r  2 
dx (3.118.2)
3 ( r  3) a 3 x r  3 ...

y  a 0 x r  a 1 x r 1  a 2 x r  2  a 3 x r 3 ... (3.118.3)

x y  a 0 x r 1  a 1 x r  2  a 2 x r  3  a 3 x r  4 ... (3.118.4)

şeklinde seriye açılır. Bu açınımlardan

r 2

 2 r  1 a0  0 (3.119.1)

r 2

 4 r  4 a1  a 0  0 (3.119.2)

r 2

 6 r  9 a 2  a1  0 (3.119.3)

r 2

 8 r  16 a 3  a 2  0 (3.119.4)

eşitlikleri elde edilir. Eşitlik (3.119.1) den r nin kökleri

r1  r2  1

olarak belirlenir. Eşitlik (3.119.2-3-4) den serinin sabitleri

a 1  a 0

a2  a0 / 4

a 3   a 0 / 36

.................

a n 1 a0
an    2
n 2
n ( n  1) ( n  2) 2 ...( n  n  1) 2
2

olarak belirlenir. Bu sabitlere göre seri

67
 1 1 1 1 1 3 
Y1  a 0    x  x 2  x ... (3.120)
x 1 4 36 576 

şeklinde olur. Bu çözümde bulunan köşeli parantezin içerisindeki seri y 1 ( x)

ile gösterilerek

y  U ( x) y 1 ( x ) (3.121)

şeklinde bir genel çözüm aranır. Genel çözümün türevleri

dy dy dU
 U 1  y1
dx dx dx

d2y d 2 y1 dU dy 1 d2U
 U  2  y 1
dx 2 dx 2 dx dx dx 2

şeklinde olur. Bunlar verilen denkleme yazılırsa

 d 2 y1 dy 1  d 2 U dU  2 dy 1 
Ux 2  3 x  y x y 1  x 2
y  2 x  3 x y1   0
dx  
2 1 1 2
 dx dx  dx dx

eşitliği elde edilir. Bu eşitlikte bulunan köşeli parantezin içerisi verilen

diferansiyel denklemin gereği olarak sıfıra eşittir. Buna göre eşitlik

d 2 U dU  2 dy 1 
x y1 2 
2
2 x  3 x y1   0
dx dx  dx 

şeklinde kısalır. Bu eşitlik

d2U dy 1
dx  2 dx  3  0
2

du y1 x
dx

şeklinde düzenlenebilir. Terim terim dx ile çarpılırsa

 dU 
d 
 dx  dy 3
 2 1  dx  0
 dU  y1 x
 
 dx 

68
olur. Terim terim integrallenirse

 dU 
ln   ln y 12  ln x 3  ln C 0
 dx 

eşitliği elde edilir. Bu eşitlik

dU C
 3 02 (3.122)
dx x y 1

şeklinde düzenlenebilir. Son eşitliğin tekrar integrallenebilmesi için sağ tarafının

seriye açılması gerekmektedir. Bunun için işlemlere devam edilerek eşitlik

dU C 0 1 C
 2 2
 0 P( x )
dx x x y1 x

şeklinde yazılır. Son eşitlikte bulunan P( x) eşitlik (3.120) yardımı ile

2
 x2 x3 x4 
P( x )   1  x    ...
 4 36 576 

şeklinde yazılır. P( x) tekrar x 0  0 da seriye açılırsa

5 2 23 3 677 4
P( x )  1  2 x  x  x  x ...
2 9 288

ifadesi elde edilir. Buna göre aranan U( x) fonksiyonu

1 5 23 677 3 
U  C0    2  x  x2  x .... dx 
x 2 9 288 
 5 23 3 677 4 
C 0  ln x  2 x  x 2  x  x ...  C1
 4 27 1152 

olarak belirlenir. Genel çözüm

  5 23 3 677 4  
y  C 0  ln x  2 x  x 2  x  x ...  C 1  
  4 27 1152   (3.123)
1 1 1 1 2 1 3 
   x x  x ...
x 1 4 36 576 

69
şeklinde olur.

Örnek 17

d2y dy
x5 2
x y0 (3.124)
dx dx

denklemini x 0  0 için çözünüz.

Çözüm

Denklemin terimlerinin açınımları

d2y
x5  r ( r  1) a 0 x r  3  ( r  1) r a 1 x r  4 
dx 2 (3.125.1)
( r  2)( r  1) a 2 x r 5 ...

dy
x  r a 0 x r  ( r  1) a 1 x r 1  ( r  2) a 2 x r 2 ... (3.125.2)
dx

y  a 0 x r  a 1 x r 1  a 2 x r  2 ... (3.125.3)

olur. İndis denklemleri

( r  1) a 0  0 (3.126.1)

( r  2) a 1  0 (3.126.2)

( r  3) a 2  0 (3.126.3)

( r  4) a 3  r ( r  1) a 0  0 (3.126.4)

( r  5) a 4  ( r  1) r a 1  0 (3.126.5)

( r  6) a 5  ( r  2) ( r  1) a 2  0 (3.126.6)

( r  7) a 6  ( r  3) ( r  2) a 3  0 (3.126.7)

70
şeklinde olur. Eşitlik (3.126.1) de a 0  0 kabul edilirse

r  1

olacaktır. Eşitlik (3.126.2) ve (3.126.3) ün sağlanması için zorunlu olarak a 1  0 ,

2 2
a 2  0 yazılır. Diğer indis denklemlerden a 3   a 0 , a 4  0 , a 5  0 , a 6  a 0
3 9
olarak belirlenir. Buna göre birinci çözüm

 2 2 
Y1  a 0 x 1  x 2  x 5 ... (3.127)
 3 9 

şeklinde olur. Şimdi (3.126) indis denklemlerini kullanarak ikinci bir çözüm
daha arayalım. Bunun için bu kez (3.126.1) denklemini a 0  0 yazarak
sağlatalım. Eşitlik (3.126.2) de a 1  0 kabul edilirse

r  2

olur. Eşitlik (3.126.3) ün sağlanması için a 2  0 yazmak gerekir. Diğer indis

2
denklemlerden a 3  0 , a 4   a 1 , a 5  0 , a 6  0 olarak belirlenir. Bu değerleri
3
kullanarak ikinci çözüm

 2 
Y2  a 1  x 1  x 2 ...
 3 

şeklinde belirlenir. Ancak bu çözüm eşitlik (3.127) ile verilen birinci çözümün
aynısıdır. İndis denklemlerde a 0  0 , a 1  0 , a 2  0 yazarak üçüncü bir çözüm
daha elde etmek mümkündür. Ancak bu çözüm de birinci çözümün aynısı
olmaktadır. Sonuç olarak verilen diferansiyel denklemin indis denklemleri tek
çözüm vermektedir. Geriye kalan

y  U ( x) y 1 ( x )

dy d2y
şeklinde bir genel çözüm aramaktır. Bu eşitlikten ve türevleri
dx dx 2
belirlenerek verilen diferansiyel denkleme yazılırsa işlem

 d 2 y1 dy 1  dU  5 dy 1 2
 d U 5
U x 5  x  y    2 x  x y   x y1  0 (3.128.1)
 dx   dx 2
1 1
 dx 2 dx dx

71
eşitliği ile neticelenir. Birinci parantezin içerisi sıfır olduğu için bu eşitlik

d2U 5 dU  5 dy 1 
x y1  2 x  x y1   0 (3.128.2)
dx 2
dx  dx 

şeklinde kısalır. Son eşitlik

d2U dy
dx 2 1 dx
dx 2 1
  dx  4 dx  0 (3.128.3)
dU y1 x
dx

şeklinde düzenlenir ve bir kere integrallenirse

1
3x 3
dU e
 C1 2 (3.128.4)
dx y1
olur. Tekrar integrallenirse

1
3x3
e
U  C1  dx  C 2 (3.128.5)
y 12

olur. Verilen denklemin genel çözümü

1
3
e 3x 2 2
y C1  2 dx  C 2  x 1  x ...  (3.128.6)
y1 3

şeklinde olacaktır. Son eşitlikte bulunan integralin yapılabilmesi için integralin

altındaki ifadenin x 0  1 de seriye açılması gerekmektedir.

Köklerin Kopleks Sayı Olması Hali

Verilen bir diferansiyel denklemin indis denklemlerinden birincisi r1  m  k i ,

r2  m  k i şeklinde komplex kök veriyorsa çözüm

y  t m k i (a 0  a 1 t  a 2 t 2 ...)  t m k i (a 0  a 1 t  a 2 t 2 ...) (3.129)

şeklinde olur. Bu çözüm komplex foksiyonları ihtiva ettiği için kullanışlılık

arzetmez. Bu tür diferansiyel denklemlerin çözümü sayısal metodlarla yapılır.

72
3.3 Bessel Diferansiyel Denklemi

d2y dy
x2 2
x  (x 2  p 2 ) y  0 (3.130)
dx dx

denklemine Bessel diferansiyel denklemi denmektedir. Fizik ve mühendislik

bilimlerinde çok karşılaşılan bu denklemin çözümü x 0  0 için gerekmekte ve
Frobenius metodu ile yapılmaktadır. Denklemlde p  0 olduğu zaman sıfırıncı
dereceden Bessel diferansiyel denklemi, p  1 olduğu zaman birinci dereceden
Bessel diferansiyel denklemi, p  2 olduğu zaman ikinci dereceden Bessel
diferansiyel denklemi denmektedir. Bessel diferansiyel denkleminin indis
denklemlerinden birincisinin köleri p nin aldığı değere bağlı olarak tam sayı veya
kesirli sayı olarak ortaya çıkabilir.

Sıfır Dereceden Bessel Diferansiyel Denklemi

Eğer p sıfır olursa denklem

d 2 y dy
x   xy  0 (3.131.1)
dx 2 dx

şeklinde düzenlenebilir. Denklemin terimleri

d2y
x 2
 r ( r  1) a 0 x r 1  ( r  1) r a 1 x r  ( r  2)( r  1) a 2 x r 1 ... (3.131.2)
dx

dy
 ra 0 x r 1  ( r  1) a 1 x r  ( r  2) a 2 x r 1 ... (3.131.3)
dx

xy  a 0 x r 1  a 1 x r 2  a 2 x r  3 ... (3.131.4)

şeklinde seriye açılır. Bu açınımlardan

a 0  r ( r  1)  r   0 (3.132.1)

a 1  r ( r  1)  ( r  1)  0 (3.132.2)

a 2 ( r  1)( r  2)  ( r  2)  a 0  0 (3.132.3)

a n ( r  n  1)( r  n)  ( r  n)  a n  2  0 (3.132.4)

73
indis denklemleri elde edilir. Birinci indis denkleminde a 0  0 yazılırsa

r1  r2  0

olduğu görülür. Buna göre serinin katsayıları

a1  0 , a 2  a 0 / 4 , a3  0 , a 4  a 0 / 64 ,

a n   a n 2 / n 2

şeklinde olur. Birinci çözüm

 1 1 4 
Y1  a 0 1  x 2  x ...  a 0 J 0 ( x) (3.133)
 4 64 

olur. Genel çözüm

y  U( x) J 0 ( x)

şeklinde olur. Önceki örneklerde gösterildiği üzere işlemlere devam edilirse

d2U dJ
2
2 x 0  J0
dx   dx (3.134.1)
dU xJ0
dx

eşitliği elde edilir. Bu eşitlikten U

dx
U  C1   C2 (3.134.2)
x J 20

olarak belirlenir. Genel çözüm

 dx  1 1 4 
y  C1  2  C 2  1  x 2  x ... (3.134.3)
 xJ0  4 64 

1
olur. İntegral işleminin yapılabilmesi için bu eşitlikte bulunan seriye açılması
J 20
gerekir.

74
 x  6  dJ 0  2 d 2J 0  x2
2
1  1  2 dJ 0 
            
J 20  J 20  x  0  J 30 dx  x  0 1!  J 40  dx  J 30 dx 2  2!
x0
(3.134.4)
 24  dJ 0  3 18 dJ 0 d 2 J 0 2 d 3 J 0  x 3
 5    4   ...
 J 0  dx  J 0 dx dx 2 J 30 dx 3 
x0
3!

1 1 15 4
2
 1  x2  x ... (3.134.5)
J0 2 96

Buna göre genel çözüm

 1 1 15  1 1 4 
y  C 1  (  x  x 3 ...)  C 2  1  x 2  x ... (3.134.6)
 x 2 96  4 64 

  1 15 4   1 1 4 
y  C 1  ln x  x 2  x ...  C 2  1  x 2  x ... (3.134.7)
  4 384   4 64 

şeklinde olur.

P dereceden Bessel Diferansiyel Denklemi

P nin Kesirli Sayı Olması Hali (0<p<1) yada (-1<p<0)

P nin değişim aralığı (0<p<1) yada (-1<p<0) ise Bessel diferansiyel denkleminin p
ye sayısal değer vermeden çözümü de mümkündür. Denklemin terimleri seriye açılırsa

d2y
x2  r ( r  1) a 0 x r  ( r  1) r a 1 x r 1  ( r  2)( r  1) a 2 x r  2 ... (3.135.1)
dx 2

dy
x  r a 0 x r  ( r  1) a 1 x r 1  ( r  2) a 2 x r 2 ... (3.135.2)
dx

x 2 y  a 0 x r  2  a 1 x r  3  a 2 x r  4 ... (3.135.3)

 p 2 y   a 0 p 2 x r  a 1 p 2 x r 1  a 2 p 2 x r  2 ... (3.135.4)

olur. İndis denklemleri

r 2

 p2 a0  0 (3.136.1)

75
 r 2

 2r  1  p 2 a1  0 (3.136.2)

r 2

 4 r  4  p2 a 2  a0  0 (3.136.3)

r 2

 2 n r  n 2  p 2 a n  a n2  0 (3.136.4)

olur. İlk indis denkleminden r nin kökleri

r1  p, r2   p

olarak belirlenir. Eğer p  0 ise

r1  p , r2   p (3.137.1)

olur. Eğer p  0 ise

r1  0, r2  0 (3.137.2)

olur. Eğer p  0 ise

r1   p , r2  p (3.137.3)

olur. Halihazırda p  0 durumu yukarda incelendi. Şimdi p  0 için genel

çözümün

y p 0  A y r1 ( x)  B y r2 ( x) (3.137.4)

olduğunu kabul edelim. p  0 için genel çözüm

y p 0  A y r2 ( x)  B y r1 ( x) (3.137.5)

olacaktır. Görülüyorki p  0 için elde edilen genel çözümle p  0 için elde edilen
genel çözüm birbirine denktir. Bu sebeple safi p  0 için bir genel çözüm
aranacaktır.

Çözümlerden birisi, a 0  0 olmak üzere, r1  p kökü için aranır. İkinci indis

denklemini sağlatlak için a 1  0 yazılır. Üçüncü indis denkleminden

a 2   a 0 / ( 4 p  4) (3.138.1)

76
belirlenir. Genel indis denkleminden

a n   a n 2 / (2 n p  n 2 ) (3.138.2)

belirlenir. Çözümlerden birincisi

 1 1 
Y1  a 0  x p  x p2  x p  4 ... (3.139)
 4p  4 32( p  3p  2)
2


olur.
İkinci çözüm r2   p için aranır. Yine ikinci indis denkleminde a 1  0 yazılır.
Üçüncü indis denkleminden

a 2   a 0 / ( 4 p  4 ) (3.140.1)

olarak belirlenir. Son eşitlikten a 2 nin belirlenebilmesi için p  1.0 olması

gerekir. Genel indis denkleminden

a n   a n 2 / ( 2 n p  n 2 ) , n  3, 4,5,... (3.140.2)

olup bu denklemden a n lerin hesaplanabilmesi için p  n / 2 zorunluluğu

bulunmaktadır. Ancak, n  3, 4,5,... olduğu için herhangi bir sorun da
bulunmamaktadır. İkinci çözüm

 1 1 
Y2  a 0  x  p  x  p2  x  p  4 ... (3.141)
 4 p  4 32( p  3p  2)
2


şeklinde olur. Birinci ve ikinci çözümler birbirinden bağımsız olduğu için, iki
çözümün toplamı genel çözüm olur. Genel çözüm

 1 1 
y  C 0 x p  x p2  x p  4 ... 
 4p  4 32( p  3p  2)
2

(3.142)
 1 1 
C1 x  p  x  p2  x  p  4 ...
 4 p  4 32( p  3p  2)
2


şeklinde verilebilir.

77
P nin Tam Sayı Olması Hali

Yukarda p nin kesirli sayı olması hali için belirlenen ve Y1 ile gösterilen birinci
çözüm yine bu hal içinde geçerlidir. Birinci çözüm

Y1  C1 y1 ( x)

şeklinde yazılır ve

y  U ( x) y 1 ( x ) (3.143.1)

şeklinde bir genel çözüm aranır. Son eşitlikten brinci ve ikinci mertebe türevler
belirlenir, p mertebeden Bessel diferansiyel denklemine yazılırsa

dU  2 dy 1  d2U
 2 x  x y 1  x 2
y 0 (3.143.2)
dx   1
dx dx 2

denklemi elde edilir. Bu denklemden

dx
U  C1   C2 (3.143.3)
x y 12

olarak belirlenir. Genel çözüm

 dx  1 1 
y  C 1   C 2  x p  x p 2  x p  4 ... (3.144)

2
x y1  4p  4 32( p  3p  2)
2


şeklinde olacaktır. Bu denklemin ihtiva ettiği integralin çözümü için integral

altındaki ifadenin

2
dx 1 p 1 1 
 x y 12
  
x
x 
4p  4
x p2 
32( p  3p  2)
2
x p 4 ... dx 


2
1 1  1 1 
 2p 
1
x x  4p  4
x2 
32( p  3p  2)
2
x 4 ... dx 

(3.145.1)

1
 x 2 p 1  V( x)2 dx

78
şeklinde düzenledikten sonra  V( x)
2
nin x 0  0 da seriye açılması gerekir.
Açınım

 1  x2  9 3  x4
 V( x )  2
 1    
2( p 2  3p  2)  4!
(3.145.2)
 p  1 2!  2( p  1)
2

olur. Buna göre integral

1 1 1 x 1 2 p
2 p 1 
V( x)  dx  
2
x x 2 p 1

p  1 2!

(3.145.3)
9 3 x 3 2 p
( 2  2 )
2 p  4 p  2 2 p  6p  4 4 !
dx

olur. İntegral işleminin yapılabilmesi için p nin değerinin atanması gerekir.

Mesela p  0 olursa integral

1  x2 15 4 
 x 2 p1  
2
V ( x ) dx   ln x   x ... (3.145.4)
 4 384 

olur. Bu sonuç eşitlik (3.144) de yerine yazılırsa p  0 için genel çözüm

  x2 15 4   1 1 4 
y  C 1  ln x   x ...  C 2  1  x 2  x ... (3.145.5)
  4 384   4 64 

olarak belirlenir. Bu sonuç p  0 için daha önceden elde ettiğimiz çözümün

aynısıdır. İntegral p  1 için çözülürse

1 1 1 1 21 x 2
 x 2 p1 V( x) dx   2 x 2
2
 ln x  .. (3.145.6)
2 2! 48 4!

olur. Bu sonuç eşitlik (3.144) e yazılırsa p  1 için genel çözüm

  1 1 1 21 x 2   1 1 5 
y  C 1   2  ln x  ..  C 2   x  x 3  x ...
  2 x 2 2 ! 48 4 !    8 192 

olarak belirlenir.

P nin diğer değerleri okuyucuya bırakılmıştır.

79
BÖLÜM 4

ADİ DİFERANSİYEL DENKLEM SİSTEMLERİ

4.1 Adi Diferansiyel Denklem Sistemlerinin Tanıtımı

Bazı olaylar analiz edildiğinde adi diferansiyel denklemlerden oluşan bir

denklem takımı ortaya çıkar. Bir örnek olarak aşağıdaki şekilde görülen bir yayla
birbirine bağlanmış iki kütleden oluşan bir dinamik sistemin hareketini ele
alalım.

A kütlesine pozitif yönde bir F kuvveti ve negatif yönde bir FS yay kuvveti etki
etmektedir. Newtonun birinci kanununa göre

d2X
F  FS  m A (4.1.1)
dt 2

olur. Yay kuveti yayın deformasyon miktarı ile yay sabiti olarak isimlendirilen
bir k sabitinin çarpımına eşitir.

FS  k z (4.1.2)

Bu ilişki yukardaki eşitlikte yerine yazılırsa

d2X
F  mA 2  k z (4.1.3)
dt

olur. B kütlesine safi yay kuveti etki etmektedir. Yine Newtonun birinci
kanununa göre

d 2Y
k z  mB (4.1.4)
dt 2

80
eşitliği yazılabilir. Ayrıca kütlelerin birbirine göre konumu

Ybz  X (4.1.5)

eşitliğini verir. Bu eşitlikte bulunan b kütlelerin statik pozisyonda iken

aralarındaki mesafeyi göstermektedir. Buna göre yukardaki eşitlikler

d2X k 1
 ( X  Y  b)  F (4.1.6)
dt 2 mA mA

d 2Y k
2
 ( X  Y  b)  0 (4.1.7)
dt mB

şeklinde düzenlenebilir. Bu iki eşitlik bir denklem sistemini oluşturmaktadır. Tek

başına bunlardan hiç birisi bir anlam ifade etmez.

4.1 Sabit Katsayılı Birinci Mertebe İkinci Tarafsız Sistemler

Bir denklem sistemi enaz iki denklemden oluşur. İki denklemden oluşan bir
sistemin çözümünde kullanılan metodla daha çok denklemden oluşan bir
sistemin çözümünde kullanılan metod farklılık arzetmez. Bu sebeple burada iki
denklemden oluşan bir sistem üzerinde durulacaktır. İki denklemden oluşan
birinci mertebe bir denklem sistemi

dx dy
 a 1x  a 2  a3y  0 (4.2.1)
dt dt

dx dy
 b1 x  b 2  b 3y  0 (4.2.2)
dt dt

şeklinde olur. Bu sistemin genel çözümünde iki adet integral sabiti bulunacaktır.
A ve B integral sabitinin dışında iki zorunlu sabit olmak üzere

x  A e t (4.3.1)

y  Be t (4.3.2)

şeklinde bir fonksiyon takımının verilen denklem takımını hangi şartla

sağlayacağı araştırılır. A, B ve  sabitleri neler olsunki bu fonksiyon takımı

81
verilen denklem sistemini sağlasın ?. Son iki eşitlikten türev alınır ve verilen
diferansiyel denklem sistemine yazılırsa

(  a 1 )A  ( a 2   a 3 ) B  0 (4.4.1)

(   b1 )A  ( b 2   b 3 ) B  0 (4.4.2)

denklemleri elde edilir. Bu denklemlere karakteristik denklem denmektedir.

Bular matrix formda yazılırsa

(   a 1 ) (a 2   a 3 )  A   0
(   b ) ( b   b )   B    0 (4.5.1)
 1 2 3    

olur. A ve B sıfırdan farklı olduğu için

 (  a 1 ) (a 2   a 3 ) 
Det  0 (4.5.2)
(   b 1 ) ( b 2   b 3 ) 

olur. Bu denklemden

(  a 1 )( b 2   b 3 )  (   b 1 )(a 2   a 3 )  0

eşitliği elde edilir. Son eşitlikten  nın iki adet kökünün mevcut olduğu
görülmektedir. Köklerin üç ayrı şekilde belirmesi mümkündür.

1) Komplex kökler

2) Farklı kökler

3) Eşit kökler

Kökleri Koplex Sayı Olan Denklem Sistemleri

Aşağıdaki örnekte karakteristik denklemleri komplex kökler veren bir denklem

sisteminin çözümü bütün ayrıntıları ile açıklanmaktadır.

Örnek 1

Aşağıdaki denklem sisteminde t bağımsız değişken, x ve y bağımlı

değişkenlerdir. Denklem sisteminin genel çözümünü belirleyin.

82
 dx
 x  2y (4.6.1)
dt

dy
 x  y (4.6.2)
dt

Çözüm

Verilen denklem sistemini

x  A e t (4.7.1)

y  Be t (4.7.2)

fonksiyonlarının sağlayıp sağlamadığını inceleyelim. Bunlardan

dx
  A e t (4.7.3)
dt

dy
 Be t (4.7.4)
dt

türevleri belirlenir. Bunlar verilen denklem sistemine yazılır, gerekli işlemler

yapılıra

(  1)A  2 B  0 (4.8.1)

A  (   1) B  0 (4.8.2)

karakteristik denklemleri belirlenir. Karakteristik denklemler matrix formda

düzenlenirse

(   1) 2  A  0
 1  (4.9)
 (   1)   B  0

olur. Bu eşitlikten

(  1) 2  2  0 (4.10.1)

1  1  2 i (4.10.2)

83
 2  1 2 i (4.10.3)

kökleri bulunur.  1  1  2 i kökü karakteristik denklemlere yazılırsa

2 iA  2B  0 (4.11.1)

A  2 iB  0 (4.11.2)

elde edilir. Bu eşitliklerden birini sağlayacak biçimde A ve B belirlenirse diğer

eşitlik te kendiliğinden sağlanır. Eğer

A  2, B  2i (4.12)

yazılırsa birinci eşitlik sağlanır. Aynı değerler ikincisini de sağlar. O halde eşitlik
(4.7.1) ve (4.7.2) de  yerine (1  2 i) , A yerine ( 2) , B yerine (  2 i)
yazılırsa verilen denklem sistemini sağlar ve bir çözüm belirlenmiş olur.

x 1  C 1 2e (1 2 i) t
(4.13.1)

y 1  C 1 2 i e (1 2 i) t
(4.14.2)

Bu çözüm bir tek integral sabiti ihtiva ettiği için genel çözüm deyildir. İkinci bir
çözüm daha belirlemek gerekmektedir. İkinci çözüm için  2  1  2 i kökü
kullanılır. Bu kök karakteristik denklemlere yazılırsa

 2 iA  2B  0 (4.15.1)

A  2 iB  0 (4.15.2)

olur. Bu denklemlerden

A  2 , B 2i (4.16)

değerleri belirlenir. İkinci çözüm

x 2  2e (1 2 i) t
(4.17.1)

y 2  2 i e (1 2 i) t
(4.17.2)

84
olur. Genel çözüm

x  C1 x 1  C 2 x 2  C 1 2e (1 2 i) t
 C 2 2e (1 2 i)t
(4.18.1)

y  C1 y 1  C 2 y 2  C1 2 i e (1 2 i) t
 C 2 2 i e (1 2 i) t
(4.18.2)

şeklinde olur. Çözüm komplex fonksiyonları ihtiva ettiği için reel fonksiyonlara
dönüşümü gerekmektedir. Bu işlem önceden tanıtılan Euler dönüşümleri ile
yapılır. Son iki eşitlik

x  2et C1e 2 it
 C2 e  2 it

 (4.18.3)

y  2 iet  C1e 2 it
 C2 e  2 it

 (4.18.4)

şeklinde düzenlenebilir. Euler dönüşümleri uygulanırsa

 
x  2et C1 cos 2 t  i sin 2 t  C2 cos 2 t  i sin 2 t 
    (4.18.5)


y  2 iet  C1 cos 2 t  i sin 2 t  C2 cos 2 t  i sin 2 t 
     (4.18.6)

olur. İkinci eşitlikteki köşeli parantezin dışındaki i parantezin içerisine dağıtılır

ve her iki eşitlikte benzer terimler guruplanırsa son eşitlikler

x  2et  C1  C2  cos 2 t  i  C1  C2  sin 2 t  (4.18.7)

y  2 et  i  C1  C2  cos 2 t   C1  C2  sin 2  (4.18.8)

şeklini alır. Son eşitlikler

x  2et  K1 cos 2 t  K 2 sin 2 t 

y  2 et   K 2 cos 2 t  K1 sin 2 t 

şeklinde düzenlenebilir. Nihai çözüm son eşitlikler olup, bunlar ve türevleri

verilen denklemlere yazıldığında sağlandığı görülmektedir.

Örnek 3

85
 dy dx
  x y 0
dt dt

dx
 x  3y  0
dt

denklem sistemini çözünüz.

Çözüm

Çözüm

x  Aet

y  Bet

şeklinde olduğu kabul edilir.Türevleri

dx
 A et
dt

dy
 B e  t
dt

olur. Karakteristik denklemler

   1 A     1 B  0

   1 A  3B  0

olur. Karakteristik denklemlerin matrikx şekli

   1    1  A
0
     
    1 3   B   0 

olur. Katsayı matrixinin kökleri

2    4  0

86
 1 15
1   i
2 4

1 15
2   i
2 4

olarak belirlenir. Birinci kök karakteristik denklemlere yazılarak

1 15  3 15 
  i  A    i B  0
2 4  2 4 

3 15 
  i  A  3B  0
2 4 

3 15 
elde edilir. İkinci denklede A  3 denirse B    i  olur. Birinci
2 4 
denklem kendiğinden sağlanır.Birinci çözümler

x1  3e 1t

3 15  1t
y1    ie
2 4 

olarak belirlenir. İkinci kök karakteristik denklemlere yazılarak

 1 15  3 15 
   i  1 A    i  B  0
 2 4   2 4 

3 15 
  i  A  3B  0
 2 4 

3 15 
denklemleri elde edilir. İkinci denklemde A  3 denirse B    i
2 4 
olur. İkinci çözümler

x2  3e 2t

87
 3 15  2t
y2    ie
2 4 

olarak elde edilir. Genel çözümler

 1 15   1 15 
  i t   i t
2 4  2 4 
x  C1 3e  C2 3e

1 15  1 15 
3 15   2  i t
4  3 15   2  i t
4 
y  C1   ie  C2   ie
2 4  2 4 

olur. Bu çözümler aşağıdaki gibi real fonksiyonlara dönüştürülebilir.

 
1
t 15 15   15 15  
x  3e C1  cos
2
t  i sin t   C2  cos t  i sin t 
  4 4   4 4  

t  15 
1
15
x  3e 2  C1  C2  cos t  i  C1  C2  sin t
 4 4 

t  15 
1
15
x  3e 2  K1 cos t  K 2 sin t
 4 4 

1  
t 3 15 
15
it 3 15  
15
it
y  e 2 C1   i  e 4
 C2   i  e 4

  2 4   2 4  

1 
it 
15 15
t it 
y  e 2  R1 e 4  R2 e 4 
 
t  15 
1
15
y  e 2  R1  R2  cos t  i  R1  R2  sin t
 4 4 

 3 15  15 
   C1  C2    C1  C2  i  cos t 
1 
2 4  4 
t  
y  e2  
3 15  15 
  i  C1  C2    C1  C2   sin t 
  2 4  4 

88
 1 
t 3 15  15  3 15  15 
y  e 2  K1  K 2  cos t  K 2  K1  sin t
 2 4  4 2 4  4 

Kökleri Farklı Reel Sayılar Olan Denklem Sistemleri

Aşağıdaki örnekte kökleri farklı reel sayılar olan bir denklem sisteminin çözümü
ele alınmaktadır.

Örnek 3

dx
 x  2y (4.19.1)
dt

dy
 xy (4.19.2)
dt

denklem sistemini çözünüz.

Çözüm

x  Ae t (4.20.1)

y  Be t (4.20.2)

eşitliklerinde bulunan A, B ve  yı belirleyelim. Türevler

dx
 Ae t (4.21.1)
dt

dy
 Be t (4.21.2)
dt
olur. Karakteristik denklemler

(  1)A  2 B  0 (4.22.1)

 A  (   1) B  0 (4.22.2)

şeklinde olur. Bunların matrix şekli

89
 (   1) 2  A  0
 1  (4.22.3)
 (   1)   B  0
 

olur. Bu eşitlikten

2  3 (4.22.4)

 1  3, 2   3 (4.22.5)

Birinci kök için karakteristik denklemler

( 3  1)A  2 B  0 (4.23.1)

 A  ( 3  1) B  0 (4.23.2)

şeklinde düzenlenir. Bu eşitliklerin herhangi birinden A ve B zorunlu sabitleri

belirlenebilir. Mesela birincisinden

A  2, B   3 1 (4.23.3)

olarak belirlenir. Birinci çözüm

x 1  C 1 2 e 3t
(4.24.1)

y 1  C 1 (1  3) e 3t
(4.24.2)

olur. Diğer kök kullanılarak karakteristik denklemler

(  3  1)A  2 B  0 (4.25.1)

 A  (  3  1) B  0 (4.25.2)
olur. Zorunlu sabitler

A  2 , B  3 1 (4.25.3)

olarak belirlenir. İkinci çözümler

x 2  C 2 2 e  3t
(4.26.1)

90
 y 2  C 2 ( 3  1) e  3t
(4.26.2)

olur. Görüldüğü üzere komplex kökler ile farklı köklerin gerektirdiği işlemler
aynı olmaktadır.

Kökleri Eşit Reel Sayılar Olan Denklemler

Kökleri eşit reel sayılar olan denklem sistemlerinin çözümü aşağıdaki örnekte
izah edilmektedir.

Örnek 4

dx
 4x  y (4.27.1)
dt

dy
 x  2y (4.27.2)
dt

denklem sistemini çözünüz.

Çözüm

Yukarda açıklandığı şekilde karakteristik denklemler belirlenirse

(  4)A  B  0 (4.28.1)

 A  (   2) B  0 (4.28.2)

olur. Bunlar matrix formda yazılırak  nın kökleri araştırılırsa

1   2  3

olarak belirlenir. Bu kökler karakteristik denklemlere yazılırsa

A  B  0 (4.29.1)

A  B  0 (4.29.2)

olur. Bu eşitliklerden zorunlu sabitler

91
 A  B1

olarak belirlenir. Birinci çözümler

x 1  C1 e 3 t (4.30.1)

y 1  C1 e 3 t (4.30.2)

olarak belirlenir. Diğer çözümler

x 2  U ( x )e 3 t (4.31.1)

y 2  V ( x )e 3 t (4.31.2)

şeklinde aranır. Bu eşitliklerden türev alınır ve verilen denklem sistemine

yazılırsa

dU
UV 0 (4.32.1)
dt

dV
VU 0 (4.32.2)
dt

şeklinde yeni bir denklem sistemi ortaya çıkar. Bu yeni denklem sistemini
çözmek için K1 ve K 2 zorunlu sabitler olmak üzere

U  K1e st (4.33.1)

V  K 2 e st (4.33.2

varsayımı yapılırsa

K 1 (s  1)  K 2  0 (4.43.1)
 K 1  K 2 (s  1)  0 (4.34.2)

karakteristik denklemleri elde edilir. Bu karakteristik denklemlerden

s2  0, s1  s2  0

92
belirlenir. Bu sonuç U ve V nin üstel fonksiyon olmadığını gösterir. Geriye kalan
a 1 , a 2 , b 1 ve b 2 zorunlu sabitler olmak üzere

U  a 1 t  b1 (4.35.1)

V  a 2 t  b2 (4.35.2)

şeklinde fonksiyonlar aramaktır. Son iki eşitlikten türev alınarak (4.32)

eşitliklerine yazılırsa

t ( a 1  a 2 )  (a 1  b 1  b 2 )  0 (4.36.1)

t (a 2  a 1 )  (a 2  b 2  b 1 )  0 (4.36.2)

eşitlikleri elde edilir. Bu eşitliklerden

a2  a1  0 (4.37.1)

a 1  b1  b 2  0 (4.37.2)

a 2  b 2  b1  0 (4.37.3)

elde edilir. Dört bilinmeyene karşılık üç eşitlik mevcut olduğu için çok sayıda
çözüm mevcuttur. Mesela, a 1  a 2  1 denirse b 1  b 2  1 olur. b 1  2 denirse
b 2  1 olur. Netice olarak

U  t2, V  t 1

belirlenir. Buna göre ikinci çözümler

x 2  C 2 ( t  2) e 3 t (4.38.1)

y 2  C 2 ( t  1)e 3t (4.38.2)

olur. Birinci ve ikinci çözümlerin toplamı genel çözüm olur.

4.2 Sabit Katsayılı Birinci Mertebe İkinci Taraflı Sistemler

İkinci taraflı sabit katsayılı bir denklem sistemi a 1 , a 2 , a 3 , b1 , b 2 ve b 3 zorunlu

sabitler olmak üzere

93
 dx dy
 a1 x  a 2  a 3 y  f ( t) (4.39.1)
dt dt

dy dx
 b1 y  b 2  b 3 x  g( t ) (4.39.2)
dt dt

d
şeklinde olur. Bu sistemin çözümü için,  D şeklinde bir operatör tarif edilir.
dt
Sistem

( D  a 1 ) x  (a 2 D  a 3 ) y  f ( t ) (4.40.1)

( D  b 1 ) y  ( b 2 D  b 3 ) x  g( t ) (4.40.2)

şekline dönüşür. Son eşitlikler matrix şeklinde yazılırsa

 ( D  a 1 ) (a 2 D  a 3 )  x f (t)
( b D  b ) ( D  b )  y   g ( t )  (4.41)
 2 3 1    

d
olur. Kramer metodu ile x ve y çekilir, elde edilen eşitlikte  D geri
dt
dönüşümü yapılırsa, birbirinden bağımsız iki diferansiyel denklem elde edilir. Bu
eşitlikler ayrı ayrı çözülerek x ve y belirlenir. İşlemlerin ayrıntıları aşağıdaki
örneklerde açıklanmaktadır.

Örnek 5

dx
xy  t (4.42.1)
dt

dy
 y  2x  0 (4.42.2)
dt

denklem sistemini çözün.

Çözüm

d
 D operatörü kullanıldığında
dt

( D  1) x  y  t (4.43.1)

94
 ( D  1) y  2 x  0 (4.43.2)

eşitlikleri elde edilir. Bunlar matrix formda yazılırsa

( D  1) 1   x  t
 2  (4.44)
 ( D  1)   y  0
 

olur. Bu eşitlikten

( D 2  1) x  ( D  1) t (4.45.1)

( D  1) y  2 t (4.45.2)

denklemleri elde edilir. Türev işlemleri yapılırsa

d2x
 x  1 t (4.46.1)
dt 2

d2y
 y  2 t (4.46.2)
dt 2

diferansiyel denklemleri elde edilir. Görüldüğü üzere bu denklemler birbirinden

bağımsız olup ayrı ayrı çözülmesi gerekmektedir. Denklemlerin çözümleri

x  A 1 sin t  A 2 cos t  1  t (4.47.1)

y  B1 sin t  B 2 cos t  2 t (4.47.2)

olur. Bu çözümler (4.42) denklem sisteminin çözümü olmakla birlikte

gereğinden fazla sabit ihtiva etmektedir. Gerekli keyfi sabit sayısını eşitlik (4.44)
ile verilen matrix denklemin determinantı olan

  D2  1 (4.48)

eşitliğinde bulunan D nin derecesi tayin eder. D nin derecesi iki olduğu için
(4.47) eşitliklerinin iki adet keyfi sabit ihtiva etmesi gerekir. Çözüm olarak elde
edilen (4.47) eşitlikleri ve bunların türevleri eşitlik (4.42.1) yada (4.42.2) ye
yazılarak sabitlerin aralarındaki ilişki elde edilir. Mesela eşitlik (4.42.1) den

(A 1  A 2  B2 ) cos t  (A 1  A 2  B1 ) sin t  0 (4.49)

95
ifadesi elde edilir. Bu eşitlikten sabitlerin ilişkisi

B1  A 1  A 2 (4.50.1)

B2  A 1  A 2 (4.50.2)

olarak belirlenir. Buna göre (4.42) denklem takımının çözümü

x  A 1 sin t  A 2 cos t  1  t (4.51.1)

y  (A 1  A 2 ) sin t  (A 1  A 2 ) cos t  2 t (4.51.2)

olur.

4.3 Sabit Katsayılı İkinci ve Daha Yüksek Mertebeden Diferansiyel

Denklem Sistemler

İkinci ve daha yüksek mertebeden denklem sistemlerini birinci mertebeden

denklem sistemlerine dönüştürmek mümkündür. Verilen denklem sistemi ikinci
tarafsız bir sistem ise, bu sistemden elde edilen birinci mertebe denklem sistemi
ikinci tarafsız olur. Verilen denklem sistemi ikinci taraflı bir sistem ise, bu
sistemden elde edilen birinci mertebe denklem sistemi ikinci teraflı olur.

İki adet ikinci mertebe denklemden oluşan sağ tarafsız bir denklem sistemi en
genel olarak

d2X dX d 2Y dY
k1 2
 k 2  k 3 X  k 4 2
 k5  k 6Y  0 (4.52.1)
dt dt dt dt

d2X dX d 2Y dY
n1 2
 n 2  n 3 X  n 4 2
 n5  n 6Y  0 (4.52.2)
dt dt dt dt

şeklinde verilebilir. Bu eşitliklerde k i ve n i ile katsayılar gösterilmektedir.

Verilen denklem sistemini birinci mertebe bir sisteme dönüştürmek için
dX
U (4.53.1)
dt

dY
V (4.53.2)
dt

96
dönüşümlerini kullanalım. Bu eşitliklerden taraf tarafa türev alınırsa

d 2 X dU
 (4.53.1)
dt 2 dt

d 2 Y dV
 (4.53.2)
dt 2 dt

eşitlikleri elde edilir. Son 4 eşitlikten faydalanarak, (4.52.1) ve (4.52.2)

denklemlerinden oluşan ikinci mertebe denklem sistemi

dU dV
k1  k 2 U  k 3X  k 4  k 5V  k 6Y  0 (4.54.1)
dt dt

dU dV dY
n1  n2 U  n3X  n4  n5  n 6Y  0 (4.54.2)
dt dt dt

şeklinde yazılır. Bu durumda verilen denklem sistemi aşağıdaki 4 denklemden

oluşan yeni bir denklem sistemine dönüşmüş olmaktadır.

dU dV
k1  k 2 U  k 3X  k 4  k 5V  k 6Y  0 (4.55.1)
dt dt

dU dV dY
n1  n2 U  n3X  n4  n5  n 6Y  0 (4.55.2)
dt dt dt

dX
U (4.55.3)
dt

dY
V (4.55.4)
dt

Görüldüğü üzere yeni denklem sistemi sadece birinci mertebe diferansiyel

denklemleri ihtiva etmektedir. Bu sistemin çözümü kısım 4.1 de tanıtıldığı için
burada tekrarlanmayacaktır.

Sağ taraflı ikinci mertebe denklem sistemlerinin birinci mertebe denklem

sistemine dönüştürülmesi sağ tarafsız sisteme göre hiç bir farklılık arzetmez.
Ayrıca sağ taraflı ikinci mertebe bir denkelem sistemini birinci mertebe bir
sisteme dönüştürmek hiç bir avantaj sağlamamaktadır. Bu tür denklem
sistemlerini yukarda tanıtılan operatör metodu ile birbirinden bağımsız
denklemlere dönüştürmek mümkündür. Konunun ayrıntıları mevcut bölümün

97
giriş kısmında incelenen dinamik sistemin hareket denklemlerinin çözümü ile
aşağıdaki örnekte açıklanmaktadır.

Örnek 6

d2X k k k 1
 X Y b F (4.56.1)
dt 2 mA mA mA mA

d 2Y k k k
2
 X Y b (4.56.2)
dt mB mB mB

denklem sistemini, F kuveti sabit olmak şartı ile

dX dY
t  0, X  X 0 , Y  Y0 ,  0, 0
dt dt

sınır şartlarını kullanarak çözünüz ve m A  1 kg , m B  1 kg , F  1 N , b  01

. m,
k  50 N / m değerlerini kullanarak iki kütle arasındaki mesafenin zamana bağlı
grafiğini (Z-t) çiziniz.

Çözüm

k
 R1 ,
mA

 k 1 
 b F  R 2 ,
 mA mA 

k
 P1 ,
mB

 k 
 b  P2
 mB 

kısaltmaları kullanılırsa verilen denklem sistemi

98
 d2X
 R 1 X  R 1Y  R 2 (4.57.1)
dt 2

d 2Y
 P1 X  P1Y  P2 (4.57.2)
dt 2

d d2
ulur.  D, 2
 D 2 operatörü kullanılarak verilen denklem sistemi matrix
dt dt
formda yazılır.



 D2  R
1  R1  X
   R 2 
(4.58)
  P1
    
D  P1  Y 
2

P 
 2

Matrix denklemden

d4X d2X
 ( P1  R 1 ) 2   P1 R 2  P2 R 1   0 (4.59.1)
dt 4 dt

d 4Y d 2Y
 ( P1  R 1 )   P1 R 2  P2 R 1   0 (4.59.2)
dt 4 dt 2

denklemleri elde edilir. İşlemleri basitleştirmek için

s1  ( P1  R 1 )

s2  ( P1 R 2  P2 R 1 )

kısalmalarını kullanırsak denklemler

d4X d2X
 s1  s2  0 (4.60.1)
dt 4 dt 2

d 4Y d2Y
 s1  s2  0 (4.60.2)
dt 4 dt 2

şeklinde yazılır. Bu denklemler yapı olarak birbirinin aynısı olduğundan

çözümleride aynı olacaktır. Çözüm için

d2X d 2
s1 2  s 2  s1 2 (4.61.1)
dt dt

99
dönüşümü yapalım. Son eşitlikten taraf tarafa iki kere türev alınırsa

d 4 X d 4
 4 (4.61.2)
dt 4 dt

eşitliği elde edilir. Son iki eşitlik yardımı ile eşitlik (4.60.1) in
d 4 d 2
 s1 0 (4.62)
dt 4 dt 2

şekline dönüşümü yapılır. Bu eşitliğin karakteristik denklemi

r 4  s1 r 2  0 (4.63)

olup kökleri

r1  r2  0

r3  s1 i

r4   s1 i

olarak belirlenir. Çözüm

  C1  C 2 t  C 3 sin s1 t  C 4 cos s1 t (4.64.1)

olur. Eşitlik (4.61.1) taraf tarafa iki kere integrallenirse

s2 t 2
X  C5 t  C 6 (4.64.2)
s1 2

eşitliği elde edilir. Son iki eşitlikten eşitlik (4.60.1) in genel çözümü

s2 t 2
X  A 1 sin s1 t  A 2 cos s1 t  A 3 t  A 4 (4.65.1)
s1 2

olarak belirlenir. Eşitlik (4.60.2) nin genel çözümü benzerlikten

s2 t 2
Y  B1 sin s1 t  B 2 cos s1 t  B 3 t  B 4 (4.65.2)
s1 2

100
olarak yazılır.

Görüldüğü üzere son iki eşitlik ile verilen çözümler 8 adet integral sabiti ihtiva
etmektedir. Hakikatte bu eşitliklerin 4 adet integral sabiti ihtiva etmesi
gerekmektedir. Gerek integral sabitlerinin sayısını 4 e indirmek gerek sınır
şartlarını kullanarak integral sabitlerinin değerinin belirlenebilmesi için X ve Y
nin türevlerine ihtiyaç vardır.

dX s
 A 1 s1 cos s1 t  A 2 s1 sin s1 t  A 3  2 t (4.66.1)
dt s1

d2X s
2
  A 1s1 sin s1 t  A 2 s1 cos s1 t  2 (4.66.2)
dt s1

dY s
 B1 s1 cos s1 t  B 2 s1 sin s1 t  B3  2 t (4.66.3)
dt s1

d 2Y s
2
  B1s1 sin s1 t  B 2 s1 cos s1 t  2 (4.66.4)
dt s1

İntegral sabitlerinin sayısını 4 e indirmek için verilen diferansiyel denklemlerden

herhangi birisi kullanılabilir. Mesela birincisi kullanılırsa işlem

s2
 A 1s1 sin s1 t  A 2 s1 cos s1 t  
s1
 s t2 
R1  2  A 1 sin s1 t  A 2 cos s1 t  A 3 t  A 4   (4.67)
 s1 2 
 s2 t 2 
R1   B1 sin s1 t  B 2 cos s1 t  B 3 t  B 4   R 2
 s1 2 

eşitliğini verir. Terimler t nin fonksiyonlarına göre guruplanırsa eşitlik

 A 1s1  A 1 R 1  B1 R 1  sin s1 t 
 A 2 s1  A 2 R 1  B2 R 1  cos s1 t (4.68)
s 
 R 1  A 3  B 3  t   2  R 1A 4  R 1 B 4  R 2   0
 s1 
olur. Bu eşitlikten

101
  R 
B1  A 1  1  1  (4.69.1)
 s1 

 s 
B2  A 2 1  1  (4.69.2)
 R1 

B3  A 3 (4.69.3)

s2 R
B4  A 4   2 (4.69.4)
s1 R 1 R 1

dY
neticeleri elde edilir. Bunlar eşitlik (4.65.2) de yerine yazılırsa Y ve için
dt

s2 t 2  R   s 
Y  A 1  1  1  sin s1 t  A 2  1  1  cos s1 t 
s1 2  s1   R1 
(4.70.1)
 s R 
A 3t   A 4  2  2 
 s1 R 1 R 1 

dY  R   s 
 A 1  1  1  s1 cos s1 t  A 2  1  1  s1 sin s1 t 
dt  s1   R1 
(4.70.2)
s
A3  2 t
s1

elde edilir.

Verilen sınır şartlarından son ikisi eşitlik (4.66.1) ve (4.70.2) yerine yazılırsa

A 1 s1  A 3  0 (4.71.1)

 R 
A 1  1  1  s1  A 3  0 (4.71.2)
 s1 

eşitlikleri elde edilir. Bu eşitliklerden

A1  A 3  0 (4.72)

olarak belirlenir. Verilen sınır şartlarından ilk ikisi eşitlik (4.65.1) ve (4.70.1) de
yerine yazılırsa

102
 A2  A4  X0 (4.73.1)

 s  R s
A 2  1  1   A 4  Y0  2  2 (4.73.2)
 R1  R 1 s1 R 1

eşitlikleri elde edilir. Bu eşitliklerden

R1  s2 R 
A2  X 0  Y0   2 (4.74.1)
s1  s1 R 1 R 1 

R1  s2 R 
A 4  X0   X 0  Y0   2 (4.74.2)
s1  s1 R 1 R 1 

neticeleri elde edilir. Bunlar yerine yazılırsa verilen sınır şartlarına göre özel
çözümler

s2 t 2 R 1  s2 R 
X   X 0  Y0   2  cos s1 t 
s1 2 s1  s1 R 1 R 1 
(4.75.1)
R  s R 
X 0  1  X 0  Y0  2  2 
s1  s1 R 1 R 1 

s2 t 2 R 1  s2 R  s 
Y   X 0  Y0   2  1  1  cos s1 t 
s1 2 s1  s1 R 1 R 1   R1 
(4.75.2)
R  s R  s R
X 0  1  X 0  Y0  2  2   2  2
s1  s1 R 1 R 1  s1 R 1 R 1

olarak belirlenir. İki kütle arasındaki yayın uzama yada kısalması

 mB F   k t 2 k t 2  
z  1  cos   
 k ( m A  m B )   m A m B  

olur. Verilen fiziki değerler son eşitlikte kullanılarak aşağıdaki (z-t) grafiği elde
edilir.

103
Örnek-7
d 2 y dx
 y0
dt 2 dt

dx
 y0
dt

denklem sisteminin genel çözümünü belirleyiniz.

Çözüm
dy
z
dt

tanımlaması yapılırsa verilen problem

dy
z0
dt

dz dx
 y0
dt dt

dx
 y0
dt

denklem sistemine dönüşür. Önceden görüldü üzere

104
 dx
x  Aet ,  A et
dt

dy
y  Bet ,  Bet
dt

dz
z  Ce t ,  Ce t
dt

kabulleri yapılır ve verilen denklemlere yazılırsa

B  C  0

C   A  B  0

A  B  0

denklemleri elde edilir. Matriks şeklinde düzenlenirse

0  1  A  0 
  1    B    0 

  1 0  C   0 

olur. Katsayı matriksinin determnantı

 3  2  0

olur. Kökler

1  0, 2  2 i, 3   2 i

olarak belirlenir. Birinci kök için A  0, B  0, C  0 belirlenir. Birinci çüzümler

x1  A1

y1  0

z1  0

olarak belirlenir. İkinci kök için

B  1 (keyfi değer)

105
 1 i
A 
i 2 2

C 2i

elde edilir. İkinci çözümler

i
x2  e 2 it

y2  e 2 it

z2  2 ie 2 it

olur. Üçüncü kök için

B  1 (keyfi)

1 i
A 
2i 2

C 2i

belirlenir. Üçüncü çözümler

i 
x3  e 2 it

y3  e  2 it

z  2 i e 2 it

olarak belirlenir. Genel çözümler

i i 
x  C1  C2 e 2 it
 C3 e 2 it

2 2

y  C2 e 2 it
 C3e 2 it

106
BÖLÜM 5

ADİ DİFERANSİYEL DENKLEMLER VE SİSTEMLERİNİN SAYISAL

ÇÖZÜMÜ

Bazı diferansiyel denklemlerin çözümünü analitik fonksiyonlarla veya serilerle

belirlemek mümkün olmamaktadır. Bazı diferansiyel denklemlerin de serilere
dayanan çözümleri mevcut olmasına rağmen zahmetli olmaktadır. Masela Bessel
diferansiyel denkleminde olduğu gibi. Bu tür denklemlere sayısal çözüm aranır.
Verilen diferansiyel denklemde x bağımsız, y bağımlı değişkeni temsil ediyorsa
sayısal çözümle yapılan iş; x in belirli bir değerinden başlayarak bir başka belirli
dy d 2 y d 3 y
değerine kadar diferansiyel aralıklarla y , , , , ... lerin değerlerini
dx dx 2 dx 3
belirlemektir.

Bir diferansiyel denklemin sayısal çözümünün yapılabilmesi için sınır şartlarının

ve çözüm aralığının verilmesi gerekir.

5.1 Birinci Mertebe Denklemlerin Sayısal Çözümü

Birinci mertebe bir denklemin sayısal olarak çözülebilmesi için bir adet sınır
şartı gerekmektedir. Sınır şartı olarak çözüm aralığının başlangıç noktasında y ,
dy
yada başka bir kriter verilebilir. Başlangıç noktasında verilen sınır şartlarına
dx
başlangıç şartı tabiride kullanılmaktadır. Çözüm aralığı x in belirli bir değerinden
başlayıp sonsuza gidiyorsa, sınır şartı x   için de verilebilir. Böyle
durumlarda atma bir başlangıç şartı kullanmak gerekir. Bu atma başlangıç şartı
ile x   daki şart sağlanıyorsa çözüm belirlenmiş demektir. Deyilse, yeni atma
başlangıç şartları ile çözüm tekrarlanır.

Birinci mertebe diferansiyel denklemlerin çözümü için muhtelif metodlar mevcut

olmaklabirlikte burada Taylor serisine dayanan bir metod tanıtılacaktır.

Taylor serisi ile çözüm

Verilen sınır şartı diferansiyel denklemde ve bu denklemden türev alarak elde

dy d 2 y
edilen eşitliklerde kullanılarak başlangıç noktasındaki y, , ,... vs den
dx dx 2
değeri bilinmeyenlerin değerleri hesaplanır ve başlangıç noktasına ait işlemler
tamamlanır.

107
Başlangıç noktasına ait değerler

 dy  x  d y  x  d 3 y  x 3
2 2
y i  y i 1     2  3 ... (5.1)
 dx  i 1 1!  dx  i 1 2!  dx  i 1 3!

eşitliğinde kullanılarak başlangıç noktasının x kadar ilerisindeki ikinci

dy d 2 y d 3 y
noktanın y si belirlenir. İkinci noktadaki , , ,... vs nin değeri verilen
dx dx 2 dx 3
diferansiyel denklem ve bu denklemden türev alarak elde edilen eşitlikler
kullanılarak belirlenir ve ikinci noktaya ait işlem tamamlanır.

Diger noktalara ait değerlerin hesabı için aynı işlemler çözüm aralığının sonuna
kadar nokta nokta tekrarlanır. Metodun ayrıntıları örnek 1 de açıklanmaktadır.

Örnek 1

Yoğuşma ısı transferinde Nusselt eşitliği olarak bilinen ve yatay konumlu

silindirik bir borunun dış yüzeyinde yoğuşarak aşağı doğru akan bir maddenin
boru yüzeyindeki kalınlığının hesabı için türetilen

d 4 4 cos  4 R
   0 (5.2.1)
d 3 sin  sin 


denklemini R  7.0  10 18 ,   alarak
180

d
  0, 0
d

sınır şartı ile , 0     aralığında sayısal olarak çözün.

Çözüm

Verilen denklem

d 4
43 sin    4 cos   R  0 (5.2.2)
d 3

şeklinde düzenlenebilir. Son eşitlik terim terim türetilirse

108
 2
 d  d 2 28 d
12    sin   4  3 2 sin    3
2
cos  
 d  d 3 d
(5.2.3)
4 4
 sin   0
3

 d 
eşitliği elde edilir. Başlangıç şartı olarak verilen    0,  0 , son iki
 d 
eşitlikte kullanılırsa

4 4
 R0 (5.2.4)
3

d 2 1
 0 (5.2.5)
d 2 3

şeklinde kısalırlar. Bu eşitliklerden

3
0  4 R  4.7867  10 5
4

 d 2 
 2   15955
.  10 5
 d  0

değerleri elde edilir. İstenilirse eşitlik (5.2.3) ün tekrar türevi alınarak elde edilen
 d 3 
eşitlikten  3  da hesaplanır. Bu iş okuyucuya bırakılmış olup   0 noktası
 d  0
için işlem tamamlanmış bulunmaktadır.

   ,   2  ,   3 ve müteakip noktalarda  nın ve türevlerinin

değerlerini hesaplamak için

 d    d 2    2
 i   i 1     (5.3.1)
 d  i 1 1!  d 2  i 1 2!

 d  R  cos  i
    i (5.3.2)
 d  i 4  i sin  i 3 sin  i
3

109
 2
 d 2  1 7  d  cos  i 3  d 
 2   i       (5.3.3)
 d  i 3 3  d  i sin  i  i  d  i

eşitlikleri kullanılır.    için i  1 olup

 d    d 2    2
1   0     2  4.7869  105 (5.4.1)
 d  0 1!  d  0 2!

 d  R  cos  1
    1  4.6283  10 8 (5.4.2)
 d  1 4  1 sin  1 3 sin  1
3

2
 d 2  1 7  d  cos  1 3  d 
 2   1        2.2143  10 5 (5.4.3)
 d  1 3 3  d  1 sin  1  1  d  1

değerleri belirlenir. İşlemlere devam edilerek çözüm istenen aralığın tamamında

nokta nokta çözüm belirlenir. Yukardaki Taylor serisinden elde edilen sayıların
doğru olması için serinin en son teriminin aldığı değer diğer terimlerin
toplamından istenildiği kadar küçük olması gerekir. Eğer istenildiği kadar küçük
olmuyorsa ya seriye terim eklenir yada  gerektiği kadar küçültülür.

5.2 İkinci ve Daha Yüksek Mertebeden Denklemlerin Sayısal Çözümü

İkinci ve daha yüksek mertebeli denklemlerin sayısal çözümünde kullanılaçak

olan algoritimin seçiminde sınır şartları önemli bir unsur olmaktadır. Bilindiği
üzere ikinci ve daha yüksek mertebeden diferansiyel denklemler başlangıç değer
problemleri ve sınır değer problemleri olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Sınır
şartlarının tamamı bir noktada toplanmışsa bu tür problemlere başlangıç değer
problemi denmektedir. Sınır şartlarının bazıları çözüm bölgesinin başında
bazıları sonunda bulunuyorsa bu tür problemlere sınır değer problemleri
denmektedir. Başlangıç değer problemlerinin çözümü sınır değer problemlerine
göre daha basit olmaktadır. Diferansiyel denklemlerin sayısal çözümünde
kullanılmak üzere çeşitli metodlar geliştirilmiş olup karşılaşılan denklemin
özelliklerine göre metod seçilir.

5.2.1 Başlangıç Değer Problemlerinin Sayısal Çözümü

İkinci yada daha yüksek mertebeden lineer veya non-lineer sıradan bir
diferansiyel denklem ve başlangıç şartlarından oluşan, başlangıç değer
problemlerinin sayısal çözümünde kısım 5.1 de tanıtılan Taylor serinine dayalı
algoritim kullanılabilir. Algoritimin birinci mertebe denklemlere uygulanması ile

110
ikinci ve daha yüksek mertebeden denklemlere uygulanması uygulanması
arasında hiç bir fark bulunmamaktadır.

Örnek 2

Viskoz sürtünmeler ihmal edilirse paraşüt gibi düşen cisimlerin hareketini

d 2   d 
2

 kA    g  0 (5.5)
dt 2
m  dt 

eşitliği yönetmektedir. Bu eşitlikte bulunan k düşen cismin aerodinamik yapısını

temsil eden bir sabiti, A cismin yer çekimi doğrultusuna dik alanını,  havanın
yoğunluğunu, m cismin kütlesini, g yer çekimi ivmesini,  cismin aldığı yolu
göstemektedir.

Sınır şartlarını belirledikten sonra k  0.75 , A  10 m 2 ,   125

. kg / m 3 ,
m  60 kg , g  9.81 m / s 2 değerlerini kullanarak verilen denklemi sayısal bir
metodla çözün.

Çözüm

Verilen spesifik değerler yerine yazılarak diferansiyel denklem

d 2  d 
2

 9.81  015625
.   (5.6.1)
dt 2
 dt 

şeklinde düzenlenir. Bu eşitlikten taraf tarafa türev alarak

d 3 d d 2 
  0.3125 (5.6.2)
dt 3 dt dt 2

d 4  d d 3    2   2 
 0.3125  2  (5.6.3)
dt 4  dt dt
3
 t  

elde edilir.

Cisim bırakıldığı anda aldığı yol ve hızı sıfır olacaktır. Buna göre sınır şartları

d
t  0,   0, 0
dt

111
şeklinde olup verilen denklem bir başlangıç değer problemi özelliği
arzetmektedir. Bu başlangıç şartları denklem (5.6.1) de kullanılarak t  0
noktası için ikinci mertebe türev

 d 2 
 2   9.81
 dt  0

olarak belirlenir. Son eşitlikten elde edilen ikinci mertebe türev ve verilen
başlangıç şartları Denklem (5.6.2) de kullanılarak t  0 noktası için üçüncü
mertebe türev

 d 3 
 3 0
 dt  0

olarak belirlenir. Denklem (5.6.3) kullanılarak t  0 noktası için dördüncü

mertebe türev

 4 
 4   30.07378
 t  0

olarak belirlenir. Buraya kadar yapılan hesaplarla t  0 noktasına ait değerler

hesaplanmış bulunmaktadır.

Paraşütün bırakıldığı andan itibaren t kadar zaman geçtikten sonra paraşütün

aldığı yol, hızı, ivmesi, yolun zamana göre üçüncü ve dördüncü mertebe türevleri

112
  d  t  d   t  d 3  t 3
2 2
 i   i 1        
 dt  i 1 1!  dt 2  i 1 2!  dt 3  3!
i 1
(5.7.1)
    t
4

 4 ...
 t  i 1 4!

 d   d   d 2   t  d 3   t 2
          
 dt  i  dt  i 1  dt 2  i 1 1!  dt 3  i 1 2 !
(5.7.2)
  4   t
 4  ...
 t  3!

 d 2   d 
2

 2   9.81  015625
.   (5.7.3)
 dt  i  dt  i

 d 3   d   d  
2

 3   0.3125   2  (5.7.4)
 dt  i  dt  i  dt  i

 d 4   d   d 3     2   2 
 4   0.3125   3    2   (5.7.5)
 dt  i  dt  i  dt  i  t  i 

eşitlikleri ile hesaplanır. t  01

. s olarak seçilirse

1  4.905  10 2 m

 d  1
   9.81  10 m / s
 dt  1

 d 2 
 2   9.6596 m / s
2

 dt  1

 d 3 
 3   2.961 m / s
3

 dt  1

 d 4 
 4   28.2509 m / s
4

 dt  1

olarak belirlenir. İşlemlere devam ederek şekil 5.1 de görülen zaman hız grafiği
elde edilir. Grafikten görüldüğü üzere ilk üç saniyenin sonunda hız maksimum

113
hıza yeterince yaklaşmaktadır. Hız hiç bir zaman 8 m/s yi gecmemekte olup
paraşütün yere düşme hızı 8 m/s den küçük olacaktır.

5.2.2 Sınır Değer Problemlerinin Sayısal Çözümü

Bir sınır değer problemi, derecesi en az iki olan bir diferansiyel denklem ve
çözüm aralığının iki ucuna dağılmış sınır şartlarından uluşur. Eğer verilen
denklem ikinci mertebe ise sınır şartlarından birisi çözüm aralığının sağ ucunda
diğeri sol ucunda bulunur. Eğer verilen diferansiyel denklem üçüncü mertebeden
ise, sınır şartlarından ikisi sol ucta birisi sağ uçta olabilir. Eğer cözüm aralığı
sonlu ise sınır şartlarından ikisi sağ ucta birisi sol ucta da olabilir. Verilen
denklem, non-lineer bir diferansiyel denklem, değişken katsayılı lineer bir
diferansiyel denklem veya homojen olmayan sabit katsayılı lineer bir diferansiyel
denklem de olabilir. Sınır değer problemi eğer non-lineer bir diferansiyel
denklem ve sınır şartlarından oluşuyorsa çözüm için atma metodu olarak
adlandırılan bir metod kullanılır. Eğer problem lineer bir diferansiyel denklem ve
onun sınır şartlarından oluşuyorsa sonlu fark metodu uygulanır.

Atma Değer Metodu

Atma değer metodu ile sınır değer problemleri başlangıç değer problemlerine
benzetilerek çözülür. Çözümleme işlemine umumiyetle çözüm aralığının
başından başlayıp sona doğru gidilir. Eğer çözüm aralığının nihayeti sonsuzda
deyilse ve sınır şartlarının çoğu çözüm aralığının nihayetinde bulunuyorsa
çözümleme işlemine aralığın nihayetinden başlayarak geri doğru gelmekte
mümkündür. Örnek 3 te atma değer metodu üçüncü mertebe bir denklemin
çözümüne uygulanmaktadır. Metodun ayrıntıları örnek üzerinde açıklanmaktadır.

Örnek 3

Düz bir yüzey üzerindeki akışta hidrodinamik sınır tabaka içerisindeki hız profili

2 f '''  f f
''
0 (5.8.1)

eşitliği tarafından yönetilmektedir. Sınır şartları

'
η  0, f  0, f 0 (5.8.2)

'
η  , f 1 (5.8.3)

114
olarak verilmektedir. Problemi sayısal metodla çözerek sonucu tablo olarak
verin.

Çözüm

Görüldüğü üzere problem iki başlangıç şartı ve bir nihai sınır şartı ihtiva
etmektedir. f ' ()  1 şartının yerine f ' ' (0)  b başlangıç şartı kullanılabilir. b’
nin değeri tahmin edilerek f ' ()  1 şartı sağlatılabilir. Eğer b = 0.33206 değeri
kullanılarak çözüm işlemi yapılırsa tablo 5.1 de görülen değerler elde edilir.

Verilen diferansiyel denklem

''' 1 ''
f  f f (5.9.1)
2

şeklinde düzenlenir ve türev alarak

1 ' '' 1
f
ıv
 
'''
(5.9.2)
2f f 2f f

1 '' '' ' ''' 1

f
v
   f
ıv
(5.9.3)
2f f f f 2 f

eşitlikleri elde edilir. Son üç eşitlikte f(0) = 0, f ' (0)  0 , f ' ' (0)  b başlangıç
değerleri kullanılırsa

'''
f ( 0)  0

ıv
f (0 )  0

v
f (0)  0.0551319

neticeleri belirlenir ve η  0 için her şey tamamlanmış olur. Bu bilgiler ve

Δη  0,01 değeri kullanılarak

2 3 4 5
 ''  '''  ıv  v 
f1  f 0 f 0
'
f0 f0 f0 f0 (5.9.4)
1! 2! 3! 4! 5!

5
ifadesinden f 1  6.6412.10 olarak bulunur. Aynı şekilde

115
 2 3 4
 '''  ıv  v 
f
'
1
 f
'
0
 f
''
0
f0 f0 f0 (5.9.5)
1! 2! 3! 4!

  2  3
f
''
1
 f
''
0
 f
'''
0
 f 0 ıv  f0v (5.9.6)
1! 2! 3!

açınımlarından

f '1  6,6412.10 3

f ' '1  3,3206.10 1

değerleri belirlenir. Eşitlik 5.9.1, 5.9.2 ve 5.9.3 ü kullanarak f 1'''  2,7565.10 6 ,

f1ıv  5,5132.10 4 ve f1vı  5.5132  10 2 değerleri belirlenir ve 1 noktası için

çözüm tamamlanır. Aynı işlemleri η nın yeterince büyük olduğu bir değere kadar
devam ettirerek entervalin tamamında çözüm elde edilir. Çözümden elde edilen
verilerin bir kısmı tablo 5.1 verilmektedir. Görüldüğü üzere η sonsuza giderken
f in 1 e yaklaştığı görülmektedir.
'

η f f' f '' f '''

_____ _____ _____ _______ _______
0.0 0.000 0.000 0.33206 0.000
1.0 0.165 0.329 0.323  0.0262
2.0 0.650 0.630 0.267  0.0864
3.0 1.398 0.847 0.162  0.113
4.0 2.308 0.957 0.064  0.074
5.0 3.287 0.992 0.015  0.026
6.0 4.285 1.000 0.002  0.005
7.0 5.285 1.000 0.000  0.000
Tablo 5.1

Sonlu Farklar Metodu

Sonlu farklar metodunun uygulanmasında ilk iş verilen denklemin kapsadığı

türevlerin sonlu fark türev formülleri ile değiştirilerek verilen denklemin bir
sonlu fark eşitliğine dönüştürülmesidir.Bu işlemin neticesinde discretize denklem
olarak isimlendirilen bir eşitlik elde edilir. İkinci iş olarak çözüm bölgesi sınırlı
sayıda eşit parçaya ayrılarak discretize denklemin uygulanacağı noktalar
oluşturulur. Çözüm bölgesi n adet alt bölgeye ayrılırsa n  1 adet nokta oluşur.
Çözüm bölgesinin başında ve sonunda bulunan noktalar sınırda olduğu için bu

116
noktalarda sınır şartları kullanılır. Diğer noktalarda discretize denklem kullanılır.
Metodun ayrıntıları örnek 4 ile açıklanmaktadır.

Örnek 4

d 2θ 1 dθ
  2000 θ  0 (5.10.1)
2 r dr
dr

diferansiyel denklemini sonlu farklar metodunu kullanarak

dθ
r  0, 0 (5.10.2)
dr

r  1, θ5 (5.10.3)

sınır şartları ile çözün.

Çözüm

Verilen denklem çözüm bölgesindeki noktalar için

 d 2 θ   1 dθ 
     2000 θ i  0 (5.11.1)
 dr 2   r dr 
 i i

şeklinde özelleştirilebilir. Burada i indisi çözüm bölgesindeki n-1 adet dahili

noktayı temsil etmektedir. Bu problem bir sınır değer problemi olduğu için i
noktasındaki ikinci mertebe türevi,

 d 2θ 
   θ i 1  2θ i  θ i 1
 dr 
2
Δr 2
 i

şeklinde merkezi fark ile ifade etmek gerekir. Problemin bir sınır değer problemi
olduğu dikkate alındığında ikinci mertebe türevin başka alternatifi
bulunmamaktadır. Birinci mertebe türev; geri fark, merkezi fark yada ileri fark
olarak ifade edilebilir. Her bir hal için farklı bir sonlu fark eşitliği elde
edilecektir. Aşağıda her üç hal ayrı ayrı açıklanmaktadır.

Birinci mertebe türev yerine geri fark yaklaşmı,

117
  dθ  θ  θ i 1
   i
 dr  i Δr

kullanılırsa

θ i 1  2 θ i  θ i 1 θ  θ i 1
 i  2000 θ i  0 (5.11.2)
2 ri Δr
Δr

sonlu fark eşitliği elde edilir. Bu eşitlik

 1   2 1   1 1 
θ i 1   θ i     2000  θ i 1   0 (5.11.3)
2 r Δr 
 Δr 2   Δr 2 ri Δ r   Δr i 

şeklinde düzenlenebilir. Çözüm bölgesindeki noktalar için

 1   2 1   1 1 
θ 3   θ 2     2000  θ1     0 (5.12.1)
 Δr 2   Δr 2 r2 Δr   Δr 2 r2 Δr 

 1   2 1   1 1 
θ 4   θ 3     2000  θ 2   0 (5.12.2)
2 2 r3 Δr 2 r3 Δr 
 Δr   Δr   Δr

........................................................

 1   2 1   1 1 
θ n 1   θ n     2000  θ n 1     0 (5.12.n)
2 2 r Δr 2 r Δr 
 Δr   Δr n   Δr n 

eşitlikleri elde edilir.

Eşitlik 5.11.1 in sonlu fark şeklinin elde edilmesinde birinci mertebe türev olarak
merkezi fark yaklaşımı

 dθ  θ  θ i 1
   i 1
 dr  i 2 Δr

kullanılırsa

 1 1   2   1 1 
  θ i 1  θ i    2000  θ i 1     0 (5.13)
 Δr 2 2 ri Δr   Δr 2   Δr 2 2 ri Δr 

sonlu fark eşitliği elde edilir. Bu eşitlikten çözüm bölgesindeki noktalar için

118
  1 1   2   1 1 
  θ 3  θ 2    2000  θ1    0 (5.14.1)
2 2 r Δr 2 2 2 r Δr 
 Δr 2   Δr   Δr 2 

 1 1   2   1 1 
  θ 4  θ 3    2000  θ 2    0 (5.14.2)
 Δr
2 2 r3 Δr   Δr 2
  Δr
2 2 r3 Δr 

...............................................................................

 1 1   2   1 1 
  θ n 1  θ n    2000  θ n 1     0 (5.14.n)
 Δr 2 2 rn Δr   Δr 2
  Δr 2 2 rn Δr 

eşitlikleri elde dilir.

Eşitlik 5.11.1 in sonlu fark şeklinin elde edilmesinde birinci mertebe türev olarak
ileri fark yaklaşımı

 dθ  θ  θi
   i 1
 dr  i Δr

kullanılırsa sonlu fark denklemi

 1 1   2 1   1 
θ i 1    θ i     2000  θ i 1    0 (5.15)
 Δr 2 ri Δr   Δr 2 ri Δr   Δr 2 

olur. Çözüm bölgesindeki noktalar için

 1 1   2 1   1 
θ 3    θ 2     2000  θ1    0 (5.16.1)
 Δr 2 r2 Δr   Δr 2 r2 Δr   Δr 2 

 1 1   2 1   1 
θ 4    θ 3     2000  θ 2    0 (5.16.2)
2 2 r Δr
 Δr r3 Δr   Δr 3   Δr 2 

............................................................

 1 1   2 1   1 
θ n 1    θ n     2000  θ n 1    0 (5.16.n)
 Δr 2 rn Δr   Δr 2 rn Δr   Δr 2 

eşitlikleri elde edilir.

119
Çözüm bölgesinin başında bulunan 1 nolu nokta sınırda bulunduğu için bu
noktada 5.10.2 denklemi ile tanımlanan sınır şartı geçerlidi. Bu sınır şartından

θ 3  4θ 2  3θ1  0 (5.17.1)

eşitliği elde edilir. Çözüm bölgesinin sonunda bulunan n+1 nolu noktada 5.10.2
denklemi ile tanımlı olan sınır şarı geçerlidir. Bu sınır şartı da

θ n 1  5.0 (5.17.2)

şeklinde düzenlenebilir.

Çözüm bölgesinin iç noktalarında 5.12 denklem takımı, 5.14 denklem takımı

yada 5.16 deklem takımı kullanılabilir. Lineer denklem sistemlerinin çözümü
konusundan bilindiği üzere her denklem takımına bir çözüm bulmak her zaman
mümkün deyildir. Türevlerin sonlu fark metodları ile hesaplanması sadece bir
yaklaşım olduğundan diferansiyel denklemlerin sonlu fark dönüşümleri de bir
yaklaşım olup bazı hallerde gerçekçi olmayabilirler. Böyle bir durum varsa sonlu
fark denklemlerinin çözümü mevcut deyildir ve işlem esnasında sonsuza giden
sayılar görülür. Bu olay ıraksama olarak adlandırılmaktadır. Çözüm bölgesinin iç
noktalarında kullanılak üzere elde edilen 5.12 denklem takımının ıraksak olma
ihtimali mevcuttur. Eşitliklerin orta terimlerinde bulunan parantezlerin
içerisindeki negatif ve pozitif işaretli terimlerin birbirini yok etmesi yada
toplamlarının sıfıra yaklaşması durumunda ıraksaklık ortaya çıkacaktır. Fakat
5.16 denklem takımında bulunan parantezlerde böyle bir durum olmadığından
ıraksama olayı olmayacaktır. Özet olarak söylemek gerekirse iç noktalarda 5.16
sınırlarda 5.17 denklemlerini kullanarak sonuca ulaşmak mümkündür.

Jacobi metodu ile çözümleme yapılacaksa bu denklemleri aşağıdaki gibi

düzenlemek gerekmektedir.

θ1  4θ 4  θ 3  / 3.0 (5.18.1)

  1 1   1   2 1 
θ 2  θ 3     θ1   /    2000  (5.18.2)
2
  Δr r2 Δr   Δr 2   Δr 2 r2 Δr 

  1 1   1   2 1 
θ 3  θ 4    θ 2   /    2000  (5.18.3)
  Δr 2 r3 Δr   Δr 2   Δr 2 r3 Δr 

..............................................

120
 θ n 1  5.0 (5.18.n+1)

Bilgisayar programı hazırlanırsa iç noktalarda sadece 5.15 denklemini kullanmak

yeterli olacaktır.

Şekil 5.1 de bu örneğin neticeleri grafik olarak taktim edilmektedir.

 4

0
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2

Şekil 5.1

5.3 Diferansiyel Denklem Sistemlerinin Sayısal Çözümü

Diferansiyel denklem sistemlerinin tanıtımı bölüm 4 te yapılmıştı. Bu kısımda

analitik olarak çözülemeyen diferansiyel denklem sistemlerinin sayısal çözümü
tanıtılmaktadır. Diferansiyel denklem sistemlerini de çözüm tekniği açısından
başlangıç değer problemleri ve sınır değer problemleri olarak iki guruba ayırmak
gerekmektedir. Denklem sistemini oluşturan denklemlerin tamamı başlangıç
şartları ile verilmişse problem bir başlangıç değer problemidir. Sistemde bulunan
denklemlerden herhangi birisi çözüm aralığının sonunda geçerli bir şart ihtiva
ediyorsa sınır değer problemi olur.

Örnek 5

Tahriksiz bir topun namludan çıktıktan sonra havadaki hareketini

2 2
d2x k A   dx   dy   dx 
        0
dt 2 2 m  dt   dt   dt 
(5.19.1)

121
 2 2
d2y k A   dx   dy   dy 
      g  0 (5.19.2)
dt 2 2 m  dt   dt   dt 

denklemleri yönetmektedir. Bu eşitliklerde t zaman olup birimi saniyedir.

Bağımlı değişkenler x ve y topun bulunduğu yerin yatay ve düşey koordinatları
olup birimleri metredir. Topun atıldığı yer koordinat merkezi olarak kabul
edilmektedir. Her iki eşitlikte görülen k parametresi topun aerodinamik yapısını
karakterize eden bir sabit olup birimsizdir. A parametresi topun hareket yönüne
dik kesit alanını göstermekte olup birimi metrekare dir. Diğer parametreler , m
ve g ile havanın yoğunluğu, topun kütlesi ve yerçekimi ivmesi gösterilmekte olup
birimleri sırası ile kg / m 3 , kg, ve m / s 2 olarak verilmektedir. Top 45 derece açı ile
fırlatılmakta olup, namludan çıkış hızı 2121 m/s olarak verilmektedir.

k  0.25
A  500 / 10000 m 2
(5.20)
m  200 kg
  1.3 kg / m 3

değerlerini kullanarak verilen denklemlerin sayısal çözümünü yapın.

Çözüm

Topun namludan çıkış anında zaman sıfır ( t  0 ) olur. Bu anda x ve y de sıfır

olacaktır. Buna göre

t  0, x  0, y0 (5.21.1)

başlangıç şartı yazılabilir. Top 45 derece açı ile fırlatılmakta olup topun çıkış
anında yatayla yaptığı açı  olarak adlandırılırsa yatay ve düşey hız bileşenleri

2
u  V cos   2121  1500 m / s
2
2
v  V sin   2121  1500 m / s
2

olarak belirlenir. Bu eşitliklerden

t  0, x '  1500, y '  1500 (5.21.2)

başlangıç şartları elde edilir. Çözümü istenen diferansiyel denklemler

122
 x ''  
k A
2m
x   y  x 
' 2 ' 2 '
(5.22.1)

y ''  
kA
2m
x   y  y   g
' 2 ' 2 '
(5.22.2)

şeklinde düzenlendikten sonra Eşitlik 5.21.1 ve 5.21.2 ile verilen sınır şartları ve
eşitlik 5.20 ile verilen parametrik değerler yerine yazılarak t=0 için ikinci
mertebe türevler

x '0'  129.268

y '0'  139.078

olarak belirlenir. Buraya kadar yapılan işlemlerle t=0 notasına ait işlemler
tamamlanmış bulunmaktadır. Top namludan çıktıktan t kadar zaman sonra
topun bulunduğu yer

x '0 x ''
x1  x 0  t  0 t 2
1! 2!

y '0 y ''
y1  y 0  t  0 t 2
1! 2!

eşitlikleri ile, topun hızının bileşenleri

x '0'
x 1'  x '0  t
1!

y '0'
y1'  y '0  t
1!

eşitlikleri ile, topun ivmesi

x 1''  
k A
2m
x   y  x 
' 2
1
' 2
1
'
1

y1''  
kA
2m
x   y  y   g
' 2
1
' 2
1
'
1

eşitlikleri ile hesaplanabilir. Diferansiyel zaman aralığı t  0.001 s olarak

seçilirse bu eşitlikler kullanılarak

123
 x 1  1.499935

y1  1.499931

x 1'  1499.861

y1'  1499.81

x 1''  129.245

y1''  139.0544

değerleri hesaplanır.

Bu örnekten görüldüğü üzere birden fazla denklemden oluşan başlangıç değer

problemlerinin çözümü ile bir denklemden oluşan başlangıç değer
problemlerinin çözümü arasında bir fark bulunmamaktadır. Şekil 5.2 de topun
havadaki yörüngesi görülmektedir.
25
20
15
10
5
0

0 10 20 30 40 50

Şekil 5.2 Topun yörümgesi

124
BÖLÜM 6:

KISMİ DİFERANSİYEL DENKLEMLER

6.1 Kısmi Diferansiyel Denklemin Tanımı

Bir bağımlı değişken birden fazla bağımsız değişkenin fonksiyonu olabilir. Eğer
bir diferansiyel denklem kısmi türevler içeriyorsa bu tür denklemlere kısmi
diferansiyel denklem denmektedir. Verilen bir denklem yalnız bir bağımsız
değişkenin kısmi türevlerini de içerse yinede kısmi diferansiyel denklem
statüsüne girer. Kısmi diferansiyel denklemlerde sıradan diferansiyel
denklemlerde olduğu gibi çok çeşitli biçimlerde ortaya çıkabilirler. Kendi
aralarında lineer, non-lineer, sabit katsayılılar, değişken katsayılılar, sağ
taraflılar, sağ tarafsızlar, birinci mertebe, ikinci mertebe, üçüncü mertebe... gibi
guruplara ayrılırlar.

Sıradan diferansiyel denklemlerin çözümünde keyfi sabitler bulunuyordu. Kısmi

türevli diferansiyel denklemlerin çözümünde bağımsız değişkenlerin sayısına ve
türevlerin mertebesine göre keyfi fonksiyonlar bulunur. Bazı özel durumlar
istisna kısmi diferansiyel denklemlerin çözümü sayısal metotlarla yapılmaktadır.
Bu bölümde önce analitik metotlarla çözülebilen denklemler ele alınacak sonra
sayısal metotlara geçilecektir.

6.2 Tek Tip Kısmi Türevler içeren Sabit Katsayılı Denklemler.

Bu tür denklemlerin çözümü sıradan diferansiyel denklemlerde olduğu gibi

yapılır ancak, integral sabitlerinin yerine diğer bağımsız değişkenlerin keyfi
fonksiyonları yazılır. Denklemin mertebesi ne olursa olsun bu metot geçerlidir.

Örnek 1

U  U( x , y) olmak üzere

2U
U0 (6.1.1)
x 2

denkleminin genel çözümünü belirleyiniz.

Çözüm

125
Verilen denklem y ye göre türev içermediği için sıradan bir diferansiyel denklem
gibi muameleye tabi tutulabilir. Denklem x e göre ikinci mertebe türev içerdiği
için çözüm iki adet keyfi fonksiyon içermek zorundadır.

U   ( y) e sx (6.1.2)

varsayımı yapılarak

U
  ( y) s e sx (6.1.2)
x

2U
  ( y) s 2 e sx (6.1.3)
x 2

kısmi türevleri elde edilir. Bunlar verilen denklemde yerine yazılırsa

s2  s  0 (6.1.4)

karakteristik denklemi elde edilir. Buradan kökler s 1  i , s 2  i olarak

belirlenir ve genel çözümün

U  1e ix   2 e  ix (6.1.5)

şeklinde olabileceği anlaşılır. Bu çözüm imajiner olduğu için mühendislikte

değeri olmayıp, Euler dönüşümlerini kullanarak reel fonksiyonlar cinsinden

U   ( y) sin x   ( y) cos x (6.1.6)

şeklinde bir çözüme dönüştürmek gerekir. Bu çözüm iki adet çözümün toplamı
olup iki adet keyfi fonksiyon içermekte ve genel bir çözüm olmaktadır.

Örnek 2

 2z z
 3  2z  xy (6.2.1)
y 2 y

denkleminin genel çözümünü belirleyiniz.

126
Çözüm

Bu denklem sağ taraflı kısmi bir diferansiyel denklem olup, sıradan diferansiyel
denklemlerde olduğu gibi sağ tarafsız denklemin çözümü ile bir tekil çözümün
toplamının
genel çözümü oluşturduğunu kabul edelim.

z  zh  zp (6.2.2)

Sağ tarafsız denklemin çözümü

z h   ( x ) e 2 y   ( x ) e  y (6.2.3)

olur. Verilen denklem x e göre türev ihtiva etmediği için tekil çözümü

z p  x (a 0 y 2  a 1 y  a 2 ) (6.2.4)

şeklinde aramak gerekir. Bu kabulden

z p
 x (2a 0 y  a 1 ) (6.2.5)
y

 2zp
 x 2a 0 (6.2.6)
y 2

türevleri elde edilir. Bunlar verilen denkleme yazılırsa

x 2a 0  3x (2a 0 y  a 1 )  2 x (a 0 y 2  a 1 y  a 2 )  xy (6.2.7)

eşitliği elde edilir. Bu eşitlikten sabitler

a0  0

a 1  1/ 2

a 2  3 / 4

olarak belirlenir. Tekil çözüm

127
 y 3
z p  x(  ) (6.2.8)
2 4

olarak belirlenir. Bu durumda genel çözüm,

y 3
z  ( x ) e 2 y   ( x ) e y  x (  ) (6.2.9)
2 4

şeklinde olur.

Son iki örnekten görüldüğü üzere, kısmi bir diferansiyel denklem tek bir
bağımsız değişkenin türevlerini ihtiva ettiği sürece çözümü sıradan diferansiyel
denklemlerin çözüm metotları ile yapılmaktadır.

6.3 Bağımsız Değişkenlerden Birisinin Kısmi Diferansiyeli Olarak

Düzenlenebilen Denklemler

Bir diferansiyel denklemin sol tarafında bulunan terimler bağımsız

değişkenlerden birisinin kısmi diferansiyeli olarak düzenlenebilirse denklemin
taraf tarafa integrallenmesi mümkün olabilir. Bu tip denklemler birinci
mertebeden ise taraf tarafa integral ile çözüm elde edilebilir. İkinci ve daha
yüksek mertebeden ise taraf tarafa integral ile mertebesi düşürülür. Mertebesi
düşürülen denklem bazen olduğu gibi kalır, bazen tekrar integrallenerek çözüm
elde edilir.

Örnek 3

z
x  z  yx 2 (6.3.1)
x

denklemini çözün.

Çözüm

Verilen denklem


( x z)  y x 2 (6.3.2)
x

şeklinde düzenlenebilir. Taraf tarafa integrallenirse

128
 x3
( x z )  y   ( y) (6.3.3)
3

x2 1
z  y   ( y) (6.3.4)
3 x

çözümü elde edilir.

Örnek 4

 2 z z
  yx (6.4.1)
x 2 x

denkelemini çözünüz.

Çözüm

Verilen denklem

 z
(  z)  y x (6.4.2)
x x

şeklinde düzenlenebilir. Taraf tarafa integrallenirse

z x2
(  z )  y   ( y) (6.4.3)
x 2

olur. Son eşitliğin çözümünün

z  zh  zp (6.4.4)

şeklinde aranması gerekir.

z h   ( y) e  x (6.4.5)

olarak belirlenir. Eşitlik (6.4.4) ün sol tarafı yalnız x e bağlı türevler ihtiva ettiği
için tekil çözüm ararken y bir sabit gibi işlem görecektir. Yani tekil çözüm,

z p  u(x) e  x (6.4.6)

129
şeklinde aranabilir.

y 2 x
u  x e dx   ( y)  e x dx (6.4.7)
2

y 2
u x  2x  2 e x  ( y) e x (6.4.8)
2

Tekil çözüm arama işlemi

y 2
zp  x  2x  2  ( y) (6.4.9)
2

ile neticelenir. Verilen denklemin genel çözümü

y 2
z   ( y) e  x  x  2x  2  ( y) (6.4.10)
2

olarak belirlenir.

Örnek 5

 2z
 xy (6.5.1)
xy

denklemini çözün.

Çözüm

Verilen denklem

 z
 xy (6.5.2)
x y

şeklinde düzenlenir ve taraf tarafa x e göre integrallenirse,

z x 2
 y   ( y) (6.5.3)
y 2

olur. Son eşitlik birde taraf tarafa y ye göre integrallenirse

130
 x 2 y2
z    ( y) dy   ( x ) (6.5.4)
2 2

çözümü elde edilir.  ( y) keyfi bir fonksiyon olduğu için bunun integralide
keyfi bir fonksiyondur. Bu sebeple son eşitlik

x 2 y2
z   ( y)   ( x ) (6.5.5)
2 2

şeklinde verilebilir.

Örnek 6

 2 z z
  xy (6.6.1)
xy x

denklemini çözün

Çözüm

Verilen denklem

  z 
  z   xy (6.6.2)
x  y 

şeklinde düzenlenir ve integrallenirse

 z  x2
  z   y   ( y) (6.6.3)
 y  2

eşitliği elde edilir. Son eşitliğin çözümü

z  zh  zp (6.6.4)

şeklinde aranır. Sağ tarafsız denklemin çözümü

z h   (x ) e  y (6.6.5)

olur. Tekil çözüm

131
 z p  u ( y) e  y (6.6.6)

şeklinde aranır. Son eşitlikte bulunan u ( y) fonksiyonu

x2
u  ( y  1) e y    ( y) e y dy (6.6.7)
2

olarak belirlenir. Verilen diferansiyel denklemin çözümü

x2
z   ( x ) e  ( y  1)  ( y)
y
(6.6.8)
2

olarak belirlenir.

Örnek 7

 2 z 1 z
  xy 2 (6.7.1)
xy y x

denklemini çözün.

Çözüm

Verilen diferansiyel denklem

 2z  z
    xy 2 (6.7.2)
xy x  y 

şeklinde düzenlenebilir. Son eşitliğin sol tarafındaki terimlerde x e göre türev

ortak olduğu için

 z z
(  )  xy 2 (6.7.3)
x y y

düzenlemesi yapılabilir. Taraf tarafa integral ile

z z x2 2
(  )  y   ( y) (6.7.4)
y y 2

132
eşitliği elde edilir. Bu eşitliğe

z  zh  zp (6.7.5)

şeklinde çözüm aranır.

z h  y (x) (6.7.6)

olur. Tekil çözüm

z p  y u ( y) (6.7.7)

şeklinde aranır ve

x 2 y3  ( y)
zp   y dy (6.7.8)
4 y

olarak belirlenir. Verilen eşitliğin genel çözümü

x 2 y3
z  y  (x )   ( y) (6.7.9)
4

şeklinde olur. Eşitlik (6.7.4) ün

z x 2 y3
y z  y  ( y) (6.7.10)
y 2

şeklinde düzenlendikten sonra Euler-Coachi denklemi olarak işleme tabi

tutulması ve sabit katsayılı bir denkleme dönüştürülmesi de mümkündür. Bu
kısımda çözülen örneklerin yegane çözüm tarzı burada verilenler olmayıp başka
metotlarla da çözülebilirler, (Karadeniz, A., 1982; Ross, S.L., 1984).

6.3 Tam Diferansiyel Tipinden Birinci Mertebe Kısmi Diferansiyel

Denklemler

Bilindiği üzere çok değişkenli fonksiyonların tam diferansiyeli kısmi

diferansiyellerin toplamından oluşmaktadır.

133
OTOMOTİV MÜHENDİSLİĞİ MAT 201 DİFERANSİYEL DENKLEMLER
ARA SINAVI 14/11/2011

KAPALI DÖKÜMAN SORULARI SÜRE 40 DAKİKA

dy  y
1  f   şeklindeki denklemleri uygun bir transformasyonla
dx x
değişkenlerine ayrılan bir denkleme dönüştürünüz..

dy
2  P ( x) y  Q( x) y n şeklindeki denklemlerin lineer denkleme
dx
dönüşümünü yapınız.

d2y dy
3 a bir sabit olmak üzere 2
 2a  a 2 y  0 denkleminin çözümünü
dx dx
araştırınız.

d2y dy
4 x2 2
 x  y  0 denklemini sabit katsayılı bir denkleme
dx dx
dönüştürünüz.

AÇIK DÖKÜMAN SORULARI 40 DAKİKA

d2y dy
1 2
 3  2 y  3x  2 çözünüz.
dx dx

d2y
2 x 2
 y  1 çözünüz.
dx 2

d2y dy
3 2
 x  y  0 denklemini x0  0 civarında çözünüz.
dx dx

d 2 y dy
4 x   y  0 denklemini x0  0 civarında çözünüz.
dx 2 dx

134
KAPALI DÖKÜMAN SORULARININ CEVAPLARI

y
1 v dönüşümü yapılır.
x

dy dv
vx olur. Verilen denklem
dx dx

dy
v x  f  v  olur. İşlemlere devam ederek
dx

dv dx
 elde edilir.
f v  v x

dy
2  P ( x) y  Q( x) y n denkleminin bütün terimleri y n ile bölünerek
dx

dy
yn  P ( x) y1 n  Q ( x ) elde edilir.
dx

u  y1 n dönüşümü yapıldığında

du dy
 1  n  y  n olur. Verilen denklem
dx dx

1 du
 P  x  u  Q  x  olur.
1  n dx

3 y  e sx kabul edilirse, verilen denklemin karakteristiği s 2  2as  a 2  0

olur. Karakteristik denklem  s  a   0 olup kökler s  s2  a olur.
2
1

Çözüm

y  u  x  e ax şeklinde aranır. Bu kabulden

135
 dy du  ax
 e  a u e  ax
dx dx

d 2 y d 2u  ax du
2
 2 e  2a e ax  a 2 u e ax elde edilir. Verilen denklem
dx dx dx

d 2u  ax du  du 
2
e  2a e  ax  a 2 u e  ax  2a  e  ax  a u e  ax   a 2 ue  ax  0
dx dx  dx 

d 2u
2
 0 olup, u  A  Bx , çözüm: y   A  Bx  e  ax olur.
dx
4 x  et dönüşümü yapılır. Türevler

dy dy dx dy  t
  e
dx dt dt dt

d 2 y d  dy  t  d  dy  t  dt  d 2 y  t dy  t   t
  e    e    2 e  e  e olur.
dx 2 dx  dt  dt  dt  dx  dt dt 

Verilen denklem

 d2y dy  dy  t
e 2 t  2 e  t  e  t  e  t  et e y0
 dt dt  dt

d2y
y0 olur.
dt 2

AÇIK DÖKÜMAN SORULARI

1 y  yh  y p

s 2  3s  2  0

s1  1, s2  2

yh  Ae  x  Be 2 x

136
 y p  ax 2  bx  c

dy p
 2ax  b
dx

d 2 yp
 2a
dx 2

Verilen denkleme yazılırsa

2a  3  2ax  b   2  ax 2  bx  c   3 x  2

2ax 2   6a  2b  x   3b  2c   3x  2

3 5
a  0, b  , c  
2 4
3 5
yp  x 
2 4

3 5
y  Ae x  Be2 x  x
2 4

 d 2 y  t dy  t  t
2 e  2 e  e e  y 1
2t

 dt dt 

d 2 y dy
  y 1  0
dt 2 dt

y 1  u

d 2u du
 u  0
dt 2 dt

s2  s  1  0

1 3
s2  s  
4 4

2
 1 3
s   
 2 4

137
 1 3
s1   i
2 2

1 3
s1   i
2 2
Çözüm

t  3t
1
3t
u  e 2  A sin  B cos  , t  ln x
 2 2 

t  3t
1
3t
y  1  e 2  A sin  B cos  , t  ln x olur.
 2 2 

3 Verilen denklemin terimlerinin seri açınımları

y  2 1a2  3  2a3 x  4  3a4 x 2  5  4a5 x 3  ...

xy  a1 x  2a2 x 2  3a3 x 3 4  ...

 y  a0  a1 x  a2 x 2  a3 x3  ...

1
2a2  a0  0  a2  a0
2

3  2a3  a1  a1  0  a3  0

1
4  3a4  2a2  a2  0  a4   a0
4  3 2

5  4a5  3a3  a3  0  a5  0

1 1  x2 x3 
y  a0  a1 x  a0 x 2  a0 x 3  ...  a0  1    ...   ax
2 4 3 2  2 4 3 2 

d 2 y 1 dy 1
4 Verilen denklem   y  0 şeklinde yazılarak x  x0  0 denirse
dx 2 x dx x
ikinci ve üçüncü terimlerin katsayılarının sonsuza gittiği görülür. Bu
sebeple açınımın
yapılacağı nokta tekil noktadır. Frobenious serisi

138
 y  a0 x r  a1x r 1  a2 x r  2  a3 x r 3  ...

ile işlem yapmak gerekir. Verilen denklemin terimlerinin açınımları

d2y
x 2
 r ( r  1)a0 x r 1  ( r  1) ra1 x r  (r  2)( r  1) a2 x r 1  (r  3)(r  2)a3 x r  2  ...
dx

dy
   ra0 x r 1  ( r  1) a1 x r  (r  2)a2 x r 1  ( r  3)a3 x r  2  ...
dx

y  a0 x r  a1x r 1  a2 x r  2  a3 x r 3  ...

olup, indis denklemleri;

 r (r  1)  r  a0  0

 (r  1)r  (r  1) a1  a0  0

 (r  2)(r  1)  (r  2) a2  a1  0

 (r  3)(r  2)  (r  3) a3  a2  0

Birinci indis denkleminden kökler

r1  0, r2  2

Birinci kök çözüm vermemektedir. İkinci kök için

1
a1   a0
3

1
a2  a0
24

 1 1 4 
Y1  a0  x 2  x 2  x  ... 
 3 24 

139
  1 1 4 
Y  u  x   x2  x2  x  ... 
 3 24 

OTOMOTİV MÜHENDİSLİĞİ 2011-2012 GÜZ DÖNEMİ DİFERANSİYEL

DENKLEMLER FİNAL SINAVI

KAPALI DÖKÜMAN SÜRE 40 DAKİKA

1  3x 2
y  y 2  cos x  dx   x3  2 xy  dy  0 denklemini çözünüz.

d2y dy
2  3  y  1 denklemini çözünüz.
dx 2
dx

dy dx dy
3  2  x y  0,  7 y  3 x  0 denklem sistemini çözünüz.
dt dt dt

AÇIK DÖKÜMAN SORULARI

d2y dy
1  3x  y  0 denklemini, x0  0 civarında çözünüz.
dx 2
dx

d2y
2  y  sin x denklemini çözünüz.
dx 2

d2y
3  y  x denklemi veriliyor. Aşağıdaki tabloyu tamamlayınız.
dx 2

x y y y y
0 1 0
0.2
0.4
0.6

140
CEVAPLAR

KAPALI DOKÜMAN SORULARI

1  3x 2
y  y 2  cos x  dx   x3  2 xy  dy  0

M
M  3 x 2 y  y 2  cos x,  3x 2  2 y
y

N
N  x 3  2 xy,  3x 2  2 y
x

U U
Verilen denklem tam diferansiyeldir. M  , N olup, çözüm
x y
U
U  dx, U    3 x 2 y  y 2  cos x  dx, U  x 3 y  y 2 x  sin x  g ( y )
x

U g
 x 3  2 yx 
y y

g
x 3  2 xy  x 3  2 yx 
y

g
 0, g C
y

x3 y  y 2 x  sin x  C

141
olarak belirlenir.

d2y dy d2y dy
2 2
 3  y  1, 2
3 y 1  0 ,
dx dx dx dx U

dy dU d 2 y d 2U
u  y  1,  ,  2 olur. Verilen denklem
dx dx dx 2 dx

d 2U dU
3 U  0
dx 2
dx

s 2  3s  1  0

9 5
s 2  3s   0
4 4

3 5 3 5
s1    , s2   
2 4 2 4

 3 5  3 5
   x    x
4  4 
U  Ae  2
 Be  2

 3 5  3 5
   x     x
4 
y  1  Ae  2
 Be  2 4

dy dx dy
3  2  x y  0,  7 y  3x  0
dt dt dt

x  Aet , y  Bet

dx dy
 A e t ,  B e  t
dt dt

B  2 A  A  B  0

B  7 B  3 A  0

 2  1    1   A 0
 
 3    7   B  0

142
  2  1    1   A 0
 
 3    7   B  0

 2  9  2  0

9  73 9  73
1  , 2 
4 4

B  7 B  3 A  0 denkleminden birinci kök için

 9  73 28 
   B  3 A  0
 4 4 

 73  19 
  B  3 A  0
 4 

 19  73   19  73 
A    B, B1  1, A1   
 12   12 

B  7 B  3 A  0 denkleminden ikinci kök için

 19  73 
  B  3 A  0
 4 

 19  73   19  73 
A    B, B2  1, A2   
 12   12 

Çözümler

9  73 9  73
t t
y  C1e 4
 C2 e 4

 19  73  9  4 73 t  19  73  9  73
t
x    C1e    C2 e 4
 12   12 

olarak elde edilir.

143
AÇIK DOKÜMAN SORULARI

d2y dy
1  3x  y  0, x0  0, sıradan bir nokta
dx 2
dx

y  2 1a2  3  2a3 x  4  3a4 x 2  5  4a5 x 3  ...

3 y  3a1 x  3  2a2 x 2  3  3a3 x3  3  4a4 x 4  ...

 y   a0  a1 x  a2 x 2  a3 x 3  ...

1
2a2  a0  0, a2  a0
2

4
6a3  3a1  a1  0, a3  a1
6

Çözüm

 1   4 
y  A  1  x 2  ...   B  x  x 3  ... 
 2   6 

olur.

d2y
2  y  sin x
dx 2
Sağ tarafsız çözüm

y  A sin x  B cos x

olur. Sabitin değişimi uygulanırsa

y  U sin x  V cos x

dy dU dV  dU dV 
 sin x  U cos x  cos x  V sin x   sin x  cos x   U cos x  V sin x
dx dx dx dx 
 dx 
bütünlerşart

d 2 y dU dV
 cos x  U sin x  sin x  V cos x
dx 2
dx dx

144
Verilen denkleme yazılarak

dU dV
cos x  sin x  sin x
dx dx

elde edilir. Son eşitlik ile bütünler şarttan

dU dV
cos x  sin x  sin x
dx dx

dU dV
sin x  cos x  0
dx dx

denklem sistemi elde edilir. Bu sistem

 dU 
cos x  sin x   dx  sin x 
 sin x cos x   dV    0 
    
 dx 

dU sin x cos x 1 2
 , U sin x  K1
dx cos 2 x  sin 2 x 2

dV 1 x
  sin 2 x, V    sin 2 x dx  sin x cos x   K 2
dx 2 2

Fonksiyonlarını verir. Çözüm

1  1 x 
y   sin 2 x  K1  sin x   sin x cos x   K 2  cos x
2  2 2 

olur.
d2y
3  yx
dx 2

d2y
 x y
dx 2

d3y 1  1 dy
 1 y 2
dx 3
2 dx

145
 y0 y  y 
y1  y0   x  0  x 2  0 x 3
1! 2! 3!

x y y y y
0 1 0 1 1
0.2
0.4
0.6

146