Οι ελληνικές καβαφικές εκδόσεις

1935-2010*

Ένα συνέδριο για τον Καβάφη, αφιερωμένο στη μνήμη του Γιώργου Σαββίδη,
αποτελεί μια πράξη δικαιοσύνης και τιμής προς τον άνθρωπο που συνέβαλε όσο
κανένας άλλος στην ανάπτυξη των καβαφικών σπουδών.1 Συστηματικός και
ευαίσθητος μελετητής της λογοτεχνίας, υπεύθυνος εκδότης με γερή φιλολογική
αρματωσιά και γνώση των κανόνων της καλής τυπογραφίας, ο Σαββίδης, σε όλη
του τη ζωή, υπηρέτησε τα κείμενα «χωρίς υπεροψία», σεβόμενος πρωτίστως τη
βούληση των συγγραφέων. Από το εξαίρετο, για την εκφραστική του λιτότητα και
πυκνότητα, δοκίμιό του «Απορίες ενός νεοελληνιστή», θα διαβάσω δύο σύντομα
χωρία ενδεικτικά της έγνοιας του για τις εκδόσεις και της στάσης του απέναντι
στα κείμενα. Το πρώτο:
εκείνο που προέχει, νομίζω, είναι να αποκτήσουμε, ει δυνατόν ώς τα τέλη του
αιώνα μας, κείμενα αξιόπιστα και εντίμως χρηστικά, όλων των βασικών
έργων της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας.2
Το δεύτερο:
Όσο δε νωρίτερα το πάρουμε απόφαση πως τέλειες, οριστικές εκδόσεις δεν
υπήρξαν, ούτε καν στην κλασική φιλολογία […], αλλά υπάρχουν μόνο
εκδόσεις αξιόπιστες και αναξιόπιστες, ευσυνείδητα και ασυνείδητα
καμωμένες, τόσο ασφαλέστερα και ακριβέστερα θα μπορέσουμε να
καταγίνουμε και με τις άλλες δουλειές μας, ως φιλόλογοι και διδάσκαλοι,

* Ανακοίνωση στο Διεθνές Συμπόσιο Κ. Π. Καβάφη, αφιερωμένο στη μνήμη του Γ. Π. Σαββίδη
(Λευκωσία, 16 Οκτωβρίου 2010).
1
Ας μου επιτραπεί να υποσημειώσω ότι για το θέμα αυτό είχα μιλήσει τον Απρίλιο του 1999,
στη Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία Τέχνη· βλ. Χ. Λ. Καράογλου, «Ο Καβάφης του Σαββίδη»,
περ. Μολυβδο-κονδυλο-πελεκητής, 7 (2000) 247-256.
2
Βλ. τώρα Τράπεζα πνευματική, Αθήνα, Πορεία, 1994, σ. 180. Παίρνω αφορμή από το
απόσπασμα, για να υποσημειώσω ότι τα τελευταία 20-25 χρόνια έχουν γίνει πολλά θετικά βήματα,
αφού οι αξιόπιστες εκδόσεις έργων του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα έχουν πολλαπλασιαστεί·
θυμίζω π.χ. την εκδοτική δραστηριότητα του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη και τη σειρά «Η
πεζογραφική μας παράδοση» της Νεφέλης με πάνω από 60 εκδόσεις μεμονωμένων έργων· είχε
προηγηθεί, από τη δεκαετία του ’60, η εξαίρετη σειρά του Γαλαξία Βιβλιοθήκη Ελλήνων και Ξένων
Συγγραφέων. Βέβαια, μένουν τόσο πολλά ακόμη να γίνουν, ώστε «ο νεοελληνιστής […] είναι
προνομιούχος. Όποια πέτρα κι αν σηκώσει, τουλάχιστον επί μισόν αιώνα ακόμα, θά βρει έδαφος
παρθένο ή πάντως ανεξάντλητο, γόνιμο είτε πλούσιο σε κοιτάσματα» («Εκδοτικές απορίες […]», ό.π.,
σ. 185). Προς αυτή την κατεύθυνση, η σύγχρονη τεχνολογία μπορεί να συμβάλει αποτελεσματικά,
αφού επιτρέπει τη γρήγορη και σχεδόν ανέξοδη ανάρτηση στο διαδίκτυο παλαιών εκδόσεων· όμως,
με ανησυχεί λίγο το ότι αυτό μπορεί να γίνει (και γίνεται) χωρίς καμιά φιλολογική επεξεργασία.
Παράλληλα με την αυξημένη εκδοτική δραστηριότητα, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι για τα
εκδοτικά ζητήματα της νεοελληνικής φιλολογίας έχει αναπτυχθεί ένας γόνιμος διάλογος και έχει
διαμορφωθεί μια θεωρητική βάση – όχι βέβαια χωρίς διαφωνίες που φτάνουν μέχρι τη διάσταση
απόψεων· βλ. λ.χ. τον τόμο Εκδοτικά προβλήματα και απορίες. Πρακτικά Συνεδρίου στη μνήμη του
Γ. Π. Σαββίδη (Αθήνα, 16-17 Ιουνίου 2000), Αθήνα, Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, 2002.

1
 τουτέστιν ως αφοσιωμένοι συνεραστές και έμμισθοι υπηρέτες της
λογοτεχνίας, και όχι ως δήθεν επιβήτορες και πράγματι μαστροποί της.3

Περνώ στο θέμα μου με μια απλή διαπίστωση βασισμένη στην υποδειγματική,
μεθοδολογικά και τυπογραφικά, Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη του Δημήτρη Δασκα-
λόπουλου.4 Από το 1983, δηλαδή πενήντα χρόνια μετά τον θάνατο του Καβάφη,
όταν έληξε η περίοδος προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων, η αγορά πλημ-
μύρισε από καβαφικές εκδόσεις· σε μία μόλις τριετία (1983-1985) κυκλοφόρησαν
17 εκδόσεις (λήμματα 11-27). Συνολικά, από το 1935 ίσαμε το 2009 κυκλοφόρη-
σαν 63 εκδόσεις από 35 εκδοτικούς οίκους, γνωστούς και μη (βλ. σχετικό
κατάλογο στο Επίμετρο).5 Σημειωτέον ότι στον αριθμό αυτό δεν συμπεριλαμβά-
νονται, πρώτον οι πάνω από 20 ανατυπώσεις των εκδόσεων που επιμελήθηκε ο
Γιώργος Σαββίδης, δεύτερον, οι πολυάριθμες εκδόσεις μεμονωμένων έργων του
Καβάφη,6 τρίτον, οι τέσσερις εκδόσεις των ερωτικών ποιημάτων7 και τέταρτον οι
τρεις ανθολογίες.8
Αναμφίβολα, έχουμε να κάνουμε με μια πρωτοφανή εκδοτική έκρηξη,
μοναδική στα εκδοτικά χρονικά. Η εξήγηση είναι, βέβαια, απλή: ήταν φανερό,
ακόμη και πριν από το 1983, ότι ο Καβάφης «πουλούσε»· το απεδείκνυε η επιτυχία
της πρώτης «λαϊκής» έκδοσης του 1963 από τον Γιώργο Σαββίδη – έκδοσης που
ώς το 1980 ανατυπώθηκε δεκατέσσερις φορές. Ήταν επομένως αναμενόμενο
πολλοί εκδοτικοί οίκοι να σπεύσουν να ανταποκριθούν στις ανάγκες της αγοράς
και να διεκδικήσουν ένα μερίδιό της, με σκοπό να ενισχύσουν τα οικονομικά τους.
Ο θεός του εμπορίου, ο «Κερδώος» Ερμής, έδειξε για μια ακόμη φορά την ισχύ του.
Αυτό, βέβαια, δεν είναι ούτε παράνομο ούτε εξ ορισμού κακό· γίνεται κακό, όταν
οδηγεί σε εκδόσεις κλεψίτυπες (ο Ερμής είναι θεός και της κλεψιάς) ή σε εκδόσεις
ακαλαίσθητες και ανεύθυνες, όταν ο Ερμής παύει να είναι και «Λόγιος».
Εύλογα, λοιπόν, ανακύπτουν τα ερωτήματα: Όλες αυτές οι εκδόσεις είναι
αξιόπιστες; Τηρούν τους στοιχειώδεις φιλολογικούς κανόνες; Υπηρετούν το έργο

3
Ό.π. (Η υπογράμμιση δική μου.)
4Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη 1886-2000, Θεσσαλονίκη, Κέντρο
Ελληνικής Γλώσσας, 2003· βλ. και του ιδίου, «Βιβλιογραφικά Κ. Π. Καβάφη. Προσθήκες 1886-2000.
Συμβολή 2001-2010», περ. Κονδυλοφόρος, 11 (2012) 166-148 (και σε ανάτυπο).
5
Δεδομένου όμως του ότι καμιά βιβλιογραφία δεν είναι 100% πλήρης, ο πραγματικός τους
αριθμός θα είναι ίσως κατά τι μεγαλύτερος.
6
Εδώ περιλαμβάνονται οι εκδόσεις: Κ. Π. Καβάφης, Ανέκδοτα Σημειώματα Ποιητικής και
Ηθικής, παρουσιασμένα από τον Γ. Π. Σαββίδη, Αθήνα, Ερμής, 1983 και Βαγγέλης Καραγιάννης,
Σημειώσεις από την «Γενεαλογία» του Καβάφη […], Αθήνα, ΕΛΙΑ, 1983.
7
Κ. Π. Καβάφης, Ερωτικά ποιήματα, Πρόλογος Ευγένιος Αρανίτσης, φωτογραφίες Γιώργος
Τουρκοβασίλης, Αθήνα, Ερατώ 1984 ~ Κ. Π. Καβάφης, Ερωτικά ποιήματα, Αθήνα, Καστανιώτης,
1996 ~ Κ. Π. Καβάφης, Τα ερωτικά. Μια επιλογή. Ανθολόγηση, επιμέλεια Γιώργος Φ. Φέξης. Σχέδια
P. Picasso, Αθήνα, Εκδόσεις Μέρμηγκα, 1995 ~ Κ. Π. Καβάφης, Ερωτικά ποιήματα του Καβάφη
ελληνικά και λατινικά, μτφρ. Αγγελική Ηλιοπούλου, Αθήνα, ΕΛΙΑ, 2004.
8
Κ. Π. Καβάφης, Επίσημος, κρυμμένος και ατελής, Εισαγωγή και επιλογή ποιημάτων Μίμης
Σουλιώτης, Αθήνα, Ερμής, 1995 ~ Κ. Π. Καβάφης, Ποιήματα, Πρόλογος - ανθολόγηση Δημήτρης
Δασκαλόπουλος, Μαρία Στασινοπούλου, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2003 ~ Κ. Π. Καβάφης, Ανθολογία,
([επιμέλεια] Ζήσιμος Λορεντζάτος), Αθήνα, Ίκαρος 2004.

2
του ποιητή; Σέβονται τη βούλησή του; Συμβάλλουν, τελικά, στην ευρύτερη και
καλύτερη διάδοση του έργου του;
Η ανακοίνωσή μου, που δεν διεκδικεί δάφνες πρωτότυπης εργασίας, περιορί-
ζεται σε μια γενική θεώρηση και αποτίμηση των συγκεντρωτικών «χρηστικών»
εκδόσεων του καβαφικού ποιητικού έργου, με απώτερο σκοπό να φανεί αν είναι
«αξιόπιστες» και «εντίμως χρηστικές»· σε σύγκριση με τις εκδόσεις Σαββίδη,
εξετάζω τρία στοιχεία τους: τις εκδοτικές αρχές που ακολούθησαν, την κατάταξη
των ποιημάτων και τη χρηστικότητά τους.9

Εκδοτικές αρχές

Το σημαντικότερο ζήτημα που αντιμετωπίζει ένας επιμελητής είναι οι εκδοτικές

αρχές που θα ακολουθήσει· έχει να επιλέξει ανάμεσα σε δύο μεθόδους: Ή θα
διατηρήσει την ορθογραφία της εποχής του συγγραφέα ή θα προχωρήσει σε
προσαρμογή της σύμφωνα με τους ισχύοντες σήμερα κανόνες.
Το 1935, δύο χρόνια μετά τον θάνατο του ποιητή, κυκλοφόρησε η πρώτη συγ-
κεντρωτική έκδοση των 154 ποιημάτων, με φιλολογική επιμέλεια της Ρίκας Σεγ-
κοπούλου και σχέδια του Τάκη Καλμούχου. Μολονότι η Σεγκοπούλου δεν ήταν
φιλόλογος, ούτε είχε διαμορφωθεί ακόμη κάποια εκδοτική «θεωρία», σεβάστηκε
την ορθογραφία και τη στίξη του ποιητή και μας έδωσε μια έκδοση αξιόπιστη, η
οποία, πρώτη φορά, έφερνε στον αναγνώστη το σύνολο του αναγνωρισμένου από
τον ίδιο τον ποιητή έργου, χωρίς λάθη ή παρεμβάσεις που θα το αλλοίωναν.
Την ίδια εκδοτική αρχή εφάρμοσε και ο Σαββίδης στη «λαϊκή» έκδοση του
1963, κάνοντας ελάχιστες προσαρμογές:
Ακολούθησα, γράφει, σχολαστικά την ορθογραφία του Ποιητή, χωρίς να
επιχειρήσω να ενοποιήσω την πολυτυπία που παρουσιάζει από ποίημα σε
ποίημα ή ανορθόδοξες επίμονες γραφές – εκτός αν υπήρχε κίνδυνος να
παραπλανηθεί ο σημερινός αναγνώστης: δηλαδή ξεχώρισα το που από το
πού, το να από το νά, το τι από το τί, το ότι από το ό,τι, το ως από το ώς, και
πρόσθεσα μερικές υπογεγραμμένες.
Αργότερα, το 1991, στη «Νέα έκδοση» των 154 ποιημάτων, αναθεωρώντας
εν μέρει τη μέθοδό του, προχώρησε σε μικρής κλίμακας απλοποιήσεις και
προσαρμογές της ορθογραφίας: κατάργησε την υπογεγραμμένη (εκτός από τον
τίτλο του ποιήματος «Ηδονῇ») και προτίμησε τη νεότερη ορθογραφία π.χ. στις
λέξεις που συμπροφέρονται ύστερα από αφαίρεση (θά ’τανε από θἆτανε), ανεβώ
από αναιβώ, καταφρόνια από καταφρόνεια κ.ά.
Οι εκδόσεις του Σαββίδη δημιούργησαν τον «κανόνα», τον οποίο ακολούθη-
σαν όλοι σχεδόν οι νεότεροι επιμελητές (άλλοτε ρητά και άλλοτε σιωπηρά)·
ελάχιστοι έκαναν ένα βήμα ακόμη, υιοθετώντας το μονοτονικό.
Μία μόνον έκδοση (του πατρός και των υιών Αποστολίδη, λήμμα 50)
παρεκκλίνει από τον «κανόνα», αλλά η δήλωση των επιμελητών προκαλεί κατά-

9
Στον κατάλογο του Επιμέτρου, για ορισμένες εκδόσεις, δίνονται οι αναγκαίες πληροφορίες,
που, αφενός, τεκμηριώνουν τα συμπεράσματά μου και, αφετέρου, βοηθούν τον αναγνώστη να
διαμορφώσει προσωπική γνώμη.

3
πληξη: Η έκδοσή τους, γράφουν στην Εισαγωγή, «αποσκοπεί να παρουσιάσῃ ένα
κείμενο φιλολογικά φροντισμένο, απαλλαγμένο από τους γραμματικούς
αισθητισμούς του ποιητή, και με σύστημα στίξης ανταποκρινόμενο προς τα
κρατούντα και καθοδηγητικό για μιαν ορθή ανάγνωση».10 Οι επιμελητές δεν
περιορίστηκαν σε (περιορισμένης κλίμακας) προσαρμογή της ορθογραφίας, αλλά
πέρα και πάνω από κάθε εκδοτική θεωρία και πρακτική, προχώρησαν σε
απαράδεκτες παρεμβάσεις και διορθώσεις της στίξης. Παραθέτω ένα ακόμη
απόσπασμα από την Εισαγωγή τους:
Μα και στις άνω τελείες [ο Καβάφης] έκανε κατάχρηση· υπεραρκούν τα
σκέτα κόμματα, που δεν παρεμποδίζουν τη ροή του λόγου. Καταργήσαμε
επίσης την τελεία και παύλα, που σημείωνε κατά τη συνήθεια της εποχής,
ενώ προστέθηκαν κάμποσα θαυμαστικά και πολλά αποσιωπητικά στα τέλη
των στίχων του.11
Π.χ., στο ποίημα «Εν μεγάλη ελληνική αποικία, 200 π.Χ.», γίνονται, μεταξύ άλλων,
και οι εξής «διορθώσεις» στη στίξη:

στ. 17 οι τέτοιες κτήσεις ακριβώς βλάπτουν τες Αποικίες!.. (αντί: τες Αποικίες.)
στ. 22 Σας δημιουργούν μια επιβλαβή ευθύνη… (αντί: ευθύνη.)
στ. 32 Να μη βιαζώμεθα – είν’ επικίνδυνον πράγμα η βία. (αντί: Να μη
βιαζόμεθα·)

Μπορεί οι πολυάριθμες εκδόσεις που επιμελήθηκε ο Γ. Βαλέτας (ο ίδιος

χρησιμοποιούσε τη λέξη αναστήλωση) να είχαν δημιουργήσει μια κακή παράδοση
μετά το 1950, εξαιτίας των παρεμβάσεων και των διορθώσεών του, όμως η
πρακτική αυτή έχει απορριφθεί από το 1966 με το θεμελιώδες άρθρο του Δημαρά
«Γιατί διορθώνουμε;».12 Σήμερα πλέον η εκδοτική θεωρία και πρακτική δεν
επιτρέπει στον επιμελητή να «διορθώνει» τον συγγραφέα. Εξυπακούεται ότι στην
έννοια της «διόρθωσης» δεν περιλαμβάνονται τα λάθη της γραφίδας, ούτε τα λάθη
που δημιουργεί ο διαβόητος δαίμων του τυπογραφείου – λάθη που πρέπει να
αποκατασταθούν. Προσέτι, πολλοί εξ ημών θεωρούμε ότι (στις χρηστικές
τουλάχιστον εκδόσεις) δεν αποτελεί «διόρθωση» η χρήση του μονοτονικού και η
προσαρμογή της ορθογραφίας σύμφωνα με τους ισχύοντες σήμερα κανόνες·
διατηρούμε τη στίξη και ό,τι αποτελεί γνώρισμα και ιδιαιτερότητα του
συγγραφέα· δεν «διορθώνουμε», δηλαδή δεν αλλάζουμε, π.χ. τους τύπους έφθασε
σε έφτασε, η πόλις σε η πόλη, στες απολαύσεις σε στις απολαύσεις. Περιορι-
ζόμαστε σε ορθογραφική προσαρμογή του κειμένου των ποιημάτων σ’ εκείνα μόνο
τα σημεία που αποτελούν συμβάσεις της εποχής του συγγραφέα· αντικαθιστούμε
τις συμβάσεις του κειμένου, ακριβώς διότι για τον σημερινό αναγνώστη είναι
ανοίκειες.

10
Ό.π., σ. xxi. (Η υπογράμμιση δική μου.)
11
Ό.π., σ. xxii.
12
Κ. Θ. Δημαράς, «Γιατί διορθώνουμε;», περ. Ερανιστής, τχ. 19 (Φεβρ. 1966) 30-32 =
Σύμμικτα, Δ΄. Λόγια περί μεθόδου, Επιλογή κειμένων Φίλιππος Ηλιού, Επιμέλεια Πόπη Πολέμη,
Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη - ΜΙΕΤ, 2013, τ. Β΄, σ. 711-713.

4
Αξιομνημόνευτη, γιατί ξαναθέτει με σοβαρότητα το ζήτημα των εκδοτικών αρχών,
είναι η πρόσφατη (του 2007) δίγλωσση έκδοση της Οξφόρδης, με επιμέλεια του
ελληνικού κειμένου από τον Άντονυ Χιρστ (Anthony Hirst).13 Για την εργασία του
Χιρστ θα άξιζε να γραφεί ειδικό κριτικό άρθρο – κάτι που ξεφεύγει από τα όρια
της ανακοίνωσής μου. Θα αρκεστώ σε γενικές μόνο παρατηρήσεις. Κατ’ αρχάς,
έχω την εντύπωση ότι η θέση του Χιρστ είναι απόλυτη, ότι αποδέχεται μία μόνον
εκδοτική μέθοδο, αυτή που εφαρμόζει ο ίδιος: εκδίδει τον Καβάφη με την
ορθογραφία, τον τονισμό και τη στίξη του, χωρίς καμιάν απολύτως προσαρμογή,
χωρίς π.χ. να διακρίνει το που από το πού κτλ. Μάλιστα, έμμεσα, ελέγχει την
έκδοση Σαββίδη που δεν ακολούθησε την ίδια μέθοδο. Ο Χιρστ, για να δικαιώσει
τη μέθοδό του, βασίζεται σε δύο παραδείγματα: υποστηρίζει ότι οι λέξεις πέρνε με
(στο «Επέστρεφε») και ολάνυχτα (στο «Εν πόλει της Οσροηνής») είναι εσκεμμένες
ανορθογραφίες, και ότι δεν έπρεπε να διορθωθούν.14
Δεν θα συζητήσω τις συγκεκριμένες παρατηρήσεις του, αν δηλαδή είναι ή
δεν είναι ορθές· δηλώνω απλώς ότι δεν τις βρίσκω και τόσο πειστικές. Ας
υποθέσουμε όμως ότι είναι ορθές· εγείρεται, τότε, το εξής ερώτημα: Έχουμε να
κάνουμε με εξαιρέσεις, με μεμονωμένες περιπτώσεις, ή με χαρακτηριστικό της
καβαφικής ποιητικής; Γιατί, αν αποτελούν εξαιρέσεις, αυτές δεν αρκούν για να
δικαιώσουν την εκδοτική μέθοδό του, διότι, απλούστατα οι λέξεις αυτές (και αν
υπάρχουν άλλες 2-3 ακόμη), ως εσκεμμένα ανορθόγραφες, θα διατηρούσαν την
ανορθογραφία τους και σε μια έκδοση που, κατά τα άλλα, θα είχε προσαρμοστεί
ορθογραφικά.
Σίγουρα όμως ο Καβάφης δεν είναι ούτε Σκαρίμπας ούτε Μποστ που
παίζουν με την ορθογραφία, ο καθένας για διαφορετικούς βέβαια λόγους. Εκτός
πια και αν ασπαζόμαστε κάτι που ελέχθη ακόμη και από καθ’ όλα σοβαρούς
ανθρώπους, ότι οι λέξεις με τα πνεύματα, τους τόνους και την ορθογραφία τους
δημιουργούν στον αναγνώστη διαφορετική αίσθηση και αποκτούν, κάποτε, άλλη
σημασία· τότε, για να διακωμωδήσω αυτή την άποψη –άποψη που οδηγεί σ’ έναν
φετιχισμό των ορθογραφικών συμβάσεων–, θα έλεγα ότι η λέξη κρεβάτι πρέπει να

13
C. P. Cavafy, The Collected Poems, trans. Evangelos Sachperoglou, Greek Text Edited by Anto-
ny Hirst, With an Introduction by Peter Mackridge, Oxford University Press, 2007.
14
Στην πρώτη περίπτωση (στο ποίημα «Επέστρεφε), ο Χιρστ αιτιολογεί την επιλογή του της
γραφής πέρνε με (αντί: παίρνε με) όχι μόνο γιατί απαντάται στις εννιά δημοσιεύσεις του ποιήματος
αλλά και γιατί η γραφή αυτή με τα δύο έψιλον “forms a fitting counterpart to the other imperative with
which it is paired, epestrephe (‘come back’) with four epsilons, and also invokes the comparable impera-
tive pérna from a different verb, meaning ‘pass by or through’”. Για την επιλογή του της γραφής
ολάνυχτα (αντί: ολάνοιχτα), στο ποίημα «Εν πόλει της Οσροηνής», σημειώνει τα εξής: “The word at
the and of the third line, wich thymes with mesánychta (‘midnight’) in the second, is spelled correctly in
the first four printings of this poem: olánoichta (‘wide open’). In the last two printings, however, it ap-
pears as olánychta. This misspelling is conceivable a printers’ error (but, if so, one which remained uncor-
rected on Cavafy’s); on the other hand it may represent a deliberate amendment on Cavafy’s part, a play-
ful and modernist touch: a willful misspelling, creating a visual as well auditory consonance with
mesánychta, and suggesting a double meaning –‘wide open’ and ‘all night’, hinting at the verb olonychtís
(‘all night long’). I have left it as found, so that readers can consider the matter for themselves.”· ό.π., σ.
xxxviii.

5
γράφεται με δύο β, όταν το κρεβάτι είναι διπλό ή λέξη τρελός με δύο λ, όταν
κανείς είναι πολύ τρελός.
Κατά τη γνώμη μου, μια νεότερη χρηστική έκδοση του καβαφικού έργου θα
έπρεπε να μας δώσει ένα κείμενο χωρίς τις παρωχημένες πλέον ορθογραφικές
συμβάσεις της εποχής: π.χ. κρεββάτι με δύο β, τρελλός με δύο λ, ή το θηλυκό
άρθρο στην ονομαστική πληθυντικού με η (η μεταμέλειες). Δεν καταλαβαίνω, όσοι
τουλάχιστον υιοθετούμε αυτή την εκδοτική άποψη, για ποιον λόγο πρέπει να
εξαιρέσουμε το έργο του Καβάφη, ενώ όταν εκδίδουμε άλλα σύγχρονα του
Αλεξανδρινού κείμενα τα προσαρμόζουμε στη σύγχρονη ορθογραφία.
Μολονότι αντιπαθώ τις «ορθοδοξίες», ελπίζω ότι η σκέψη μου δεν θα
θεωρηθεί «αιρετική», και για έναν πρόσθετο λόγο: για τον λόγο ότι η ορθογραφική
προσαρμογή δεν ήταν έξω από τη λογική του διδασκάλου (του Γιώργου Σαββίδη),
δεδομένου ότι την εφάρμοσε εν μέρει στη «Νέα έκδοση» το 1991, και ακόμη πιο
τολμηρά στην έκδοση των Κρυμμένων· μια σχολαστική σύγκρισή τους με τα
κείμενα των Ανεκδότων θα μας έδειχνε συγκεκριμένα το είδος και το εύρος των
ορθογραφικών προσαρμογών. Σημειωτέον ότι ο έτερος μεγάλος δάσκαλός μας, ο
Λίνος Πολίτης, στην Ποιητική Ανθολογία του, έχει προσαρμόσει την ορθογραφία
των ποιημάτων του Αλεξανδρινού.

Το ζήτημα της κατάταξης των ποιημάτων

Στην έκδοση Σεγκοπούλου η κατάταξη των ποιημάτων είναι χρονολογική: ποιή-

ματα «προ του 1911», ποιήματα «του 1912», «του 1913» κτλ. – αλλά η κατάταξη
στο εσωτερικό της πρώτης ενότητας και κάθε έτους δεν είναι αυστηρά χρονολο-
γική.
Εδώ ακριβώς δημιουργείται το εξής ερώτημα: Η χρονολογική κατάταξη
οφείλεται σε υπόδειξη ή επιθυμία του ποιητή ή σε πρωτοβουλία της επιμελήτριας;
Το ζήτημα είναι σοβαρό, αφού αφορά τη βούληση του συγγραφέα, την οποία ο
εκδότης οφείλει να σεβαστεί.
Βέβαια, επειδή η Ρίκα Σεγκοπούλου βρισκόταν κοντά στον ποιητή, δεν θα
μπορούσαμε να αποκλείσουμε εντελώς την πιθανότητα να είχε μαζί του συζητή-
σεις σχετικές με μια έκδοση των ποιημάτων του. Όμως, από καμιά άλλη ένδειξη ή
μαρτυρία δεν προκύπτει ότι η χρονολογική κατάταξη αποτελούσε υπόδειξη ή
επιθυμία του Καβάφη.
Αντίθετα μάλιστα, σύμφωνα με μαρτυρία του Τάκη Καλμούχου, την οποία
διασώζει ο Στρατής Τσίρκας, «για λόγους αισθητικής εμφάνισης, η σειρά σελιδο-
ποίησης των ποιημάτων μέσα σε κάθε χρόνο και των πρώτων 24 μέσα στην
ενότητα “Προ του 1911”, αφέθηκε στη δική του [δηλαδή του Καλμούχου] διά-
κριση».15
Εξάλλου, από το 1966, χάρη στη θεμελιώδη «βιβλιογραφική μελέτη», τη
διδακτορική διατριβή του Γιώργου Σαββίδη Οι καβαφικές εκδόσεις,16 γνωρίζουμε

15
Στρατής Τσίρκας, Ο πολιτικός Καβάφης, Κέδρος, 1971, σ. 202.
16
Γ. Π. Σαββίδης, Οι καβαφικές εκδόσεις (1891-1932). Περιγραφή και σχόλιο. Βιβλιογραφική
μελέτη, Αθήνα, Έκδοση Ταχυδρόμου, 1966

6
πολύ καλά τον τρόπο με τον οποίο ο Καβάφης κυκλοφορούσε τα ποιήματά του –
μελέτη από την οποία, πέρα από κάθε αμφιβολία, προκύπτει ότι η εκδοτική
πρακτική του Καβάφη πέρασε από εξής τρεις φάσεις: Στην πρώτη (1891-1904),
έχουμε τις «εκδόσεις σε φυλλάδια», στη δεύτερη (1904/1905-1910) τις «εκδόσεις
σε τεύχη» και στην τρίτη (1912-1930/32) τις «εκδόσεις σε συλλογές». Κατά τα
τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Καβάφης κυκλοφορούσε δύο «συλλογές»: του
1905-1915 (με 40 ποιήματα) και του 1916-1918 (με 28 ποιήματα)· η πρώτη
«συλλογή» κυκλοφορούσε το 1930-1933 και η δεύτερη το 1929-1933.
Συνεπώς, την τελευταία βούληση του ποιητή την εκφράζουν αυτές οι δύο
«συλλογές», στις οποίες η σειρά των ποιημάτων δεν είναι χρονολογική αλλά θεμα-
τική. Η «συλλογή» με τα ποιήματα που δημοσιεύτηκαν μετά το 1919 (69+1=70 συ-
νολικά) κυκλοφορούσε από το 1929-1933 σε δέσμη φύλλων καταταγμένων χρονο-
λογικά.
Είναι επομένως σίγουρο ότι ο Καβάφης για τα ποιήματα μέχρι το 1918 προ-
τιμούσε τη θεματική κατάταξη· εξάλλου, θεματική είναι η κατάταξη στα «τεύχη»,
καθώς και σε διάφορα αυτόγραφα τετράδια, μεταξύ των οποίων και το γνωστό
αυτόγραφο Τετράδιο Σεγκόπουλου (ίσως του 1927-1933).
Αυτήν ακριβώς τη μικτή σειρά (θεματική για τα παλαιότερα και χρονολογική
για τα νεότερα), ως ανταποκρινόμενη στην εκδοτική βούληση του Αλεξανδρινού,
ακολούθησε ο Γιώργος Σαββίδης στις δικές εκδόσεις των 154 ποιημάτων: Α΄
ΤΟΜΟΣ: τα δύο τεύχη του 1905-1915 και 1916-1918 και σε επίμετρο τα ποιήματα
1897-1904 – όλα σε θεματική κατάταξη· Β΄ ΤΟΜΟΣ: τα ποιήματα 1919-1933 σε
χρονολογική σειρά.
Στις εκδόσεις μετά το 1983, μερικοί επιμελητές εξακολουθούν να προτιμούν
τη χρονολογική κατάταξη της Σεγκοπούλου, αντί της μικτής, που ορθά είχε
προκρίνει ο Σαββίδης. Τη χρονολογική σειρά είχε προτείνει το 1960 ο Τσίρκας, όχι
γιατί ήταν πιο κοντά στη βούληση του ποιητή, αλλά γιατί θεωρούσε, σωστά, πως
«κάθε απόπειρα να μαντέψει κανείς τη σειρά ή τη θέση των υπολοίπων [δηλαδή
των ποιημάτων μετά το 1919] θα ήταν καθαρή ματαιοπονία».17
Βέβαια, η χρονολογική κατάταξη επιτρέπει στον αναγνώστη να παρακολου-
θήσει την εξέλιξη της ποιητικής του Καβάφη. Από την άλλη μεριά, δεν μπορεί
κανείς να παραβλέψει ότι, για τα ποιήματα έως το 1918, ο ποιητής επέμενε
σταθερά στη θεματική κατάταξη – κατάταξη που δείχνει την (υπόγεια πολλές
φορές) σχέση μεταξύ των ποιημάτων. Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να θυμηθούμε
ένα αυτοσχόλιο του Καβάφη:
Επανάληψη στον Καβάφη δεν βρίσκεται ποτέ. Το κάθε ποίημά του, χωρίς
εξαίρεση, έχει κάτι το διαφορετικό από τα άλλα του. Αυτό, ως γνωστόν, είναι
από τους π ρ ώ τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς της καβαφικής σύνθεσης. Κάθε ποίημα
προσθέτει στην περιοχή του κάτι (πότε πολύ, πότε λίγο). Κάποτε ποιήματα
εισέρχονται στην περιοχή ως συμπληρώσεις. Κάποτε το φως ενός καινούριου
ποιήματος ελαφρά διαπερνά το ημίφως ενός παλαιότερου (φως στο ένα

17
Ό.π.

7
 ποίημα, ημίφως στο άλλο – όχι στον βρόντο· αλλά σύμφωνα με
προσεκτικότατη ποιητική οικονομία).18
Ο Σαββίδης, αντιλαμβανόμενος τη χρησιμότητα της χρονολογικής κατάτα-
ξης, έδωσε μια απλή και σοφή λύση: συνέταξε έναν χρονολογικό πίνακα, με τη
βοήθεια του οποίου μπορεί ο αναγνώστης, αν θέλει, να διαβάσει τα ποιήματα στην
χρονική τους διαδοχή. Απεναντίας, οι εκδόσεις που ακολουθούν τη θεματική
κατάταξη των 154 ποιημάτων των εκδόσεων του Σαββίδη δεν διαθέτουν χρονο-
λογικό πίνακα, ενώ οι εκδόσεις με χρονολογική κατάταξη δεν δίνουν (όπως θα
έπρεπε) έναν θεματικό πίνακα.

Ξεχωριστά αναφέρω τρεις νεότερες εκδόσεις: οι δύο (Σφακιανάκης, 1984 και

Διηνεκές, 2003) ακολουθούν μια δική τους –κάθε μία– αυθαίρετη και αμφίβολης
χρησιμότητας θεματική κατάταξη που δεν αξίζει να σχολιαστεί· παραπέμπω στον
σχετικό κατάλογο του Επιμέτρου (λήμματα 16 και 51 αντίστοιχα). Η τρίτη (των
Αποστολίδηδων) αφήνει τον αναγνώστη, για δεύτερη φορά, άναυδο: οι επιμελητές,
με κριτήρια «αισθητικά», διακρίνουν τα ποιήματα σε δύο κύριες κατηγορίες:
«Επίλεκτα» και «Αδύναμα». Δεν αμφισβητώ το δικαίωμα κανενός να μεταχειρισθεί
το καβαφικό ποιητικό σώμα κατά το δοκούν, να προβάλει σε αυτό τις δικές του
αισθητικές, ιδεολογικές ή άλλες αντιλήψεις· από την άλλη δεν θα παραιτηθώ από
το δικαίωμα της κριτικής. Θεωρώ, λοιπόν, ότι οι τρεις επιμελητές απορρίπτουν,
ουσιαστικά χωρίς κανένα επιχείρημα, τόσο τη χρονολογική κατάταξη όσο και τη
μικτή, θεματική και χρονολογική, του Σαββίδη, την έκδοση του οποίου
χαρακτηρίζουν μεν ως «συνεπέστερη τύποις [γιατί «τύποις»;] προς την πρακτική
του ποιητή», από την άλλη όμως θεωρούν ότι «έχει απωθήσει εντελώς
αψυχολόγητα [sic] τα προ του 1905 […] στο τέλος του τόμου!»19 Είναι δικαίωμα
των τριών επιμελητών να μην πιστεύουν στην υποκειμενικότητα της αισθητικής
κρίσης και, ως εκ τούτου, να αξιολογούν τα ποιήματα με τρόπο που δεν επι-
δέχεται αντίρρηση ή διαφωνία. Όμως ο αναγνώστης, τουλάχιστον αυτός που δεν
πιστεύει σε «αυθεντίες» και σε «αυθεντικές» αξιολογήσεις, αντιλαμβάνεται ότι η
συγκεκριμένη έκδοση παρουσιάζει έναν Καβάφη σοβαρά αλλοιωμένο, τόσο λόγω
της υποκειμενικής και αυθαίρετης διάρθρωσης όσο και λόγω, όπως είδαμε, των
ανεπίτρεπτων παρεμβάσεων και «διορθώσεων» του κειμένου των ποιημάτων.
Σε δύο αξιόλογες εκδόσεις, της Ιλίνσκαγια (λήμμα 49) και του Χιρστ, τα 154
ποιήματα κατατάσσονται σε διαφορετική, από τη έκδοση του Σαββίδη, σειρά· και
οι δύο ακολουθούν τη μικτή κατάταξη, όπως και ο Σαββίδης, αλλά προτάσσουν τα
22 ποιήματα της περιόδου 1897-1909 που περιέχονται στο «Τετράδιο Σεγκο-
πούλου»,20 από τα οποία αφαιρούνται τα 6 ποιήματα που ο Καβάφης είχε περι-
λάβει στη «συλλογή» του 1905-1915. Όμως το «Τετράδιο Σεγκοπούλου» δεν
εντάσσεται στις «εκδόσεις» του Καβάφη, αλλά γράφηκε κατά παράκληση του
Αλέκου Σεγκόπουλου. Τα ποιήματα του Τετραδίου αποτελούν αναπαραγωγή τους

18
περ. Αλεξανδρινή Τέχνη, τχ. 6 (Μάιος 1927) 39-40 = Σαββίδης, Οι καβαφικές εκδόσεις, ό.π.,
σ. 210.
19
Εισαγωγή, ό.π., σ. xiv-xv.
20
Κ. Π. Καβάφης, Αυτόγραφα Ποιήματα 1896-1910. Το Τετράδιο Σεγκοπούλου, Επίμετρο Γ.
Π. Σαββίδης, 1972. [Ανατυπώθηκε το 2013 από την εφ. Τα Νέα.]

8
«τεύχους» του 1910, με την προσθήκη ενός μόνο ποιήματος («Τείχη»). Το «τεύχος»
αυτό ο Καβάφης το κυκλοφορούσε από το 1910 έως το 1915, και, όπως είπαμε, 6
από τα ποιήματά του (29%) τα μετακίνησε στη «συλλογή» του 1905-1915.
Συνεπώς, συνδυάζοντας τα δύο στοιχεία, δηλαδή το ότι το «Τετράδιο» ήταν
μια ιδιωτική υπόθεση και ότι το «τεύχος» του 1910 ανήκει σε μια παλαιότερη
εκδοτική περίοδο του Καβάφη (άρα δεν εκφράζει την τελευταία εκδοτική του βού-
ληση, όπως οι δύο θεματικές «συλλογές» του 1905-1915 και 1916-1918), θεωρώ
ορθότερη τη λύση του Σαββίδη που ενέταξε τα ποιήματα 1896-1904 σε επίμετρο.
Η έκδοση της Ιλίνσκαγια έχει και μιαν άλλη ιδιαιτερότητα: ενοποιούνται και
μπαίνουν σε χρονολογική σειρά «ανέκδοτα» και «ατελή». Ομολογώ ότι δεν με
πείθει ο λόγος που επικαλείται η αγαπητή συνάδελφος, ότι δηλαδή ενώνει τις δύο
ομάδες ποιημάτων, μολονότι διαφέρουν, με σκοπό να προβάλλει έτσι «την ενιαία
ροή της δημιουργικής διαδικασίας στη θεματική πολυμορφία της και, κυρίως, στην
εξέλιξή της».21 Δεν με πείθει, διότι με την ενοποίηση χάνεται η διαφορά
«ανεκδότων» και «ατελών» και διότι η «ενιαία ροή» μπορεί να φανεί με έναν απλό
χρονολογικό πίνακα.
Αυτή την ενιαία ροή προφανώς θέλησαν να δώσουν στον αναγνώστη δύο
εκδόσεις, του αγαπητού Μανόλη Σαββίδη (λήμμα 48) και της εφ. Το Πρώτο Θέμα
(λήμμα 62), οι οποίες περιέχουν το σύνολο του καβαφικού ποιητικού έργου (πλην
των «ατελών»), με τα κείμενα σε χρονολογική σειρά.

Ένα εξωτερικό –όχι όμως και επιφανειακό– σημείο στο οποίο διαφέρουν οι
νεότερες καβαφικές εκδόσεις των 154 ποιημάτων από τη «λαϊκή» έκδοση του
Σαββίδη είναι η τυπογραφική τους εμφάνιση, η βιβλιογραφική τους ταυτότητα. Τα
ποιήματα του κανόνα, από την πρώτη «τυποποιημένη» έκδοση του 1963 έως και
τη «νέα έκδοσή» τους το 1983, καθώς και σε όλες τις ανατυπώσεις τους είναι
δίτομες (πλην μιας), μικρού 8ου σχήματος (20´13 εκ.), λιτές χρηστικές εκδόσεις
που δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό «λαϊκή» έκδοση που έδωσε ο επιμελητής. Ο
α΄ τόμος περιέχει στην αρχή τα ποιήματα των τευχών 1905-1915, 1916-1918 και
ακολουθούν τα παλαιότερα, ενώ ο β΄ τόμος με χρονολογική σειρά τα ποιήματα
1919-1933. Το υπόλοιπο ποιητικό έργο του Καβάφη (Ανέκδοτα / Κρυμμένα και
Αποκηρυγμένα) ο Σαββίδης το εξέδωσε χωριστά, επιλέγοντας συνειδητά, όπως με
πληροφόρησε ο φίλος συνάδελφος Μιχάλης Πιερής, άλλη τυπογραφική μορφή
(μεγάλο 8ο σχήμα, 25´17 εκ.). Είναι φιλολογικές εκδόσεις που απευθύνονται σε
ειδικό κοινό. Έτσι, δηλαδή και τυπογραφικά, διακρίνονται τα ποιήματα που ο
ίδιος ο Καβάφης αναγνώριζε και ξεχώριζε από το υπόλοιπο έργο του.
Συγκρίνοντας τώρα τις νεότερες εκδόσεις διαπιστώνουμε ότι η έκδοση των
154 ποιημάτων γίνεται σε έναν τόμο· μάλιστα, αρκετές ούτε κάνουν κάποια
διάκριση στον πίνακα περιεχομένων, ούτε, στην εισαγωγή, πληροφορούν τον
αναγνώστη για τα «τεύχη» του Καβάφη. Θα μου πείτε ότι αυτά είναι ψιλά
γράμματα ή ότι διόλου δεν ενδιαφέρουν το ευρύ κοινό. Αλλά και πάλι θα
επικαλεστώ λόγια του διδασκάλου:

21
Άπαντα τα ποιήματα, σ. 20.

9
 Λεπτομέρειες; Ναι· μα όπως έλεγε ο Καβάφης: Τί άλλο είναι η τέχνη,
παρά λεπτομέρειες; – Πόσο μάλλον η επιστήμη. Αληθινά, ο γνήσιος
επιστήμονας ποτέ δεν χάνεται στις λεπτομέρειες της επιστήμης του· εκεί τη
βρίσκει.22

Ευρετήρια και σημειώσεις

Στις «χρηστικές» εκδόσεις, απαραίτητα για τον αναγνώστη είναι, πρώτον, οι

σημειώσεις του επιμελητή με υποτυπώδη σχόλια και πληροφορίες (π.χ. για τα
ιστορικά πρόσωπα και τα γεγονότα), δεύτερον, το γλωσσάρι και, τρίτον, τα
αλφαβητικά ευρετήρια τίτλων και πρώτων στίχων. Από αυτή την άποψη καμιά
σχεδόν νεότερη χρηστική έκδοση δεν πληροί τις αναγκαίες αυτές προϋποθέσεις.
Πολύ λίγες διαθέτουν αλφαβητικό ευρετήριο τίτλων ή και πρώτων στίχων, και
ακόμη λιγότερες τις απαραίτητες για τον μέσο αναγνώστη σημειώσεις. Μία από
αυτές είναι ανάξια λόγου (λήμμα 45)· χρήσιμες ενίοτε αλλά άνισες και
ασυστηματοποίητες είναι οι σημειώσεις του Γιαλουράκη (λήμμα 13). Η μόνη που,
κατά τη γνώμη μου, ανταποκρίνεται στις προδιαγραφές μιας χρηστικής έκδοσης
είναι αυτή με επιμέλεια της Σόνιας Ιλίνσκαγια (λήμμα 49)· όμως, σε σύγκριση με
την έκδοση Σαββίδη, δεν διαθέτει, π.χ., τα απαραίτητα για τον μέσον αναγνώστη
ερμηνευτικά σχόλια, ενώ οι πραγματολογικές πληροφορίες επαναλαμβάνουν
συνοπτικότερα τις πληροφορίες του Σαββίδη. Άξια λόγου για τις σημειώσεις της
είναι η έκδοση του πατρός και των υιών Αποστολίδη· οι επιμελητές, κάτω από
κάθε «επίλεκτο» ποίημα, παραθέτουν εκτενείς ιστορικές και φιλολογικές
πληροφορίες και σχόλια για πρόσωπα και γεγονότα, οπωσδήποτε χρήσιμα στον
αναγνώστη· όμως για τα «αδύναμα» ποιήματα δεν δίνεται καμιά σχεδόν
πληροφορία – κακώς, κατά τη γνώμη μου. Και μια ακόμη σχολαστική
παρατήρηση: σε μια έκδοση λογοτεχνικού έργου, πρέπει και τυπογραφικά να
προβάλλεται το έργο και όχι η φιλολογική δουλειά· στην προκειμένη περίπτωση,
οι σημειώσεις των επιμελητών, αφού δεν μπήκαν στο τέλος του τόμου, έπρεπε να
τυπωθούν με μικρότερα τυπογραφικά στοιχεία.
Τέλος, επισημαίνω ότι σε ελάχιστες εκδόσεις (μεταξύ αυτών και της
Ιλίνσκαγια) η εισαγωγή του επιμελητή είναι πράγματι χρήσιμη. Πολλοί εκδότες
ακολούθησαν μιαν άλλη προσφιλή τακτική: παρέθεσαν ολόκληρα άρθρα ή
αποσπάσματα από κείμενα παλαιών γνωστών κριτικών· οι επιλογές τους, όχι
πάντοτε χρήσιμες στον αναγνώστη, έχουν προφανή σκοπό: να προσελκύσουν το
αγοραστικό κοινό.

Πνευματικά δικαιώματα: Ένα ζήτημα δεοντολογίας

Θα κλείσω με το θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων – όχι όμως από νομική

άποψη, διότι δεν είμαι αρμόδιος. Δεν εξετάζω αν όσοι ακολουθούν (σιωπηρά ή
ρητά) τις εκδόσεις Σαββίδη, παραβαίνουν ή όχι την κείμενη νομοθεσία. Οργίζομαι
όμως με θράσος των εκδοτών που έχουν αντιγράψει άλλες εκδόσεις να γράφουν

22
Σαββίδης, «Εκδοτικές απορίες […]», ό.π., σ. 181.

10
ότι «απαγορεύεται η ανατύπωση […]» κτλ. Επίσης, δεν γνωρίζω αν η φιλολογική
επιμέλεια περιλαμβάνεται στα πνευματικά δικαιώματα. Αν όχι, είναι, κατά τη
γνώμη μου, άδικο. Ας μου επιτραπεί να μιλήσω με ένα δικό μου παράδειγμα. Εδώ
και χρόνια, σε συνεργασία με την Αμαλία Ξυνογαλά, ετοιμάζουμε μια
συγκεντρωτική έκδοση του ποιητικού έργου του Ρώμου Φιλύρα, στην οποία
αφιερώσαμε πολύ χρόνο, αναζητώντας τα διάσπαρτα σε περιοδικά και
εφημερίδες ποιήματα του Φιλύρα· αμέτρητες ώρες έρευνας σε βιβλιοθήκες της
Θεσσαλονίκης και της Αθήνας, άλλες τόσες για την επιμέλεια των κειμένων και
την προετοιμασία της έκδοσης· ξοδέψαμε άφθονο χρήμα σε ερευνητικά ταξίδια,
ενώ ο εκδότης θα ξοδέψει ένα σεβαστό ποσό για την εκτύπωση.23 Δεν είναι,
λοιπόν, άδικο να καρπωθούν κάποιοι άλλοι τη δουλειά μας και να εκδώσουν
έντυπα ή ηλεκτρονικά τον Φιλύρα με μικρό ή ελάχιστο κόστος; Αν όμως η
επιμέλεια δεν εμπίπτει στον νόμο περί πνευματικών δικαιωμάτων, θεωρώ ότι, όσοι
θα εκμεταλλευτούν τη δουλειά μας, έχουν τουλάχιστον την υποχρέωση (επειδή το
επιβάλλουν η δεοντολογία και οι κανόνες καλής συμπεριφοράς) να μας
ενημερώσουν για την πρόθεσή τους και να δηλώσουν την πηγή της έκδοσή τους.

Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2010

23
[Εκδόθηκε τον Μάρτιο του 2013: Ρώμος Φιλύρας, Ποιήματα. Άπαντα τα ευρεθέντα, τ. Α΄-Β΄,
Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2013.]

11
 Ε Π ΙΜ Ε Τ Ρ Ο

Κατάλογος
Οι ελληνικές καβαφικές εκδόσεις
1935-2010

Δεν περιλαμβάνονται οι ανατυπώσεις των εκδόσεων από τον Γ. Π. Σαββίδη, οι εκδόσεις μεμονωμένων
έργων, οι ειδικές εκδόσεις των ερωτικών ποιημάτων και οι ανθολογίες. ~ Πηγή του καταλόγου είναι η
Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη του Δημήτρη Δασκαλόπουλου (βλ. σημ. 4).

1. Ποιήματα. Καλλιτεχνική εργασία Τάκη Καλμούχου. Φιλολογική επιμέλεια Ρίκας

Σεγκοπούλου. Μέριμνα Ενώσεως «Ελλήνων Λογοτεχνών». Έκδοσις «Αλεξανδρινής
Τέχνης», 1935. Σε χρονολογική σειρά (όχι όμως και στο εσωτερικό κάθε έτους): «Προ του 1911»,
«Του 1911» κτλ.~ Χωρίς σημειώσεις και ευρετήρια.~ Ανατυπώθηκε το 1984 (λ. 22) και το 2004 (λ. 53).
2. Ποιήματα. Β΄ έκδοση, Ίκαρος, 1948. Τα 154 ποιήματα με χρονολογική σειρά, όπως και η
έκδοση του 1935.
3. Ποιήματα. Γ΄ έκδοση, Ίκαρος, 1952. Επανέκδοση της προηγούμενης.
4. Ποιήματα. Τέταρτη έκδοση, Ίκαρος, 1952. Επανέκδοση της β΄.
5. Ποιήματα Α΄ (1896-1918). Ποιήματα Β΄ (1919-1933). Φιλολογική επιμέλεια Γ.
Π. Σαββίδη, Ίκαρος 1963. Έως το 1980 η έκδοση ανατυπώθηκε (ενίοτε με διορθώσεις) 14
φορές. Βλ. και λ. 21 και 33.
6. Πεζά. Παρουσίαση, σχόλια Γ. Α. Παπουτσάκη, Γ. Φέξης, 1963.
7. Ανέκδοτα πεζά κείμενα. Εισαγωγή και μετάφραση Μιχάλη Περίδη, Γ. Φέξης,
1963.
8. Ποιήματα (1896-1933). Σχέδια Ν. Χατζηκυριάκου-Γκίκα, Ίκαρος, 1966.
9. Ανέκδοτα ποιήματα (1882-1923). Φιλολογική επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Ίκαρος,
1968. Επόμενη έκδοση το 1993, με τίτλο Κρυμμένα (λ. 35).
10. Άπαντα 1. Ποιήματα (1896-1933). Καλλιτεχνική επιμέλεια Φιλίππου Γ. Φέξη,
Αθήνα, Εκδόσεις Πανταζή Φύκιρη, 1982. Τα 154 ποιήματα.~ Κείμενο κατά την έκδοση
Σαββίδη. Κατάταξη χρονολογική. Παρασελίδια τυπογραφικά κοσμήματα.~ Χωρίς σημειώσεις.~
Ευρετήριο πρώτων στίχων. * Άπαντα 2. Ανέκδοτα ποιήματα (1882-1923).
Καλλιτεχνική επιμέλεια Φιλίππου Γ. Φέξη, Αθήνα, Εκδόσεις Πανταζή Φύκιρη,
1982. Τα Ανέκδοτα κατά την έκδοση του 1968. Παρασελίδια τυπογραφικά κοσμήματα.~
Χωρίς σημειώσεις.~ Ευρετήριο πρώτων στίχων. * Άπαντα 3. Πεζά. Καλλιτεχνική
επιμέλεια Φιλίππου Γ. Φέξη, Αθήνα, Εκδόσεις Πανταζή Φύκιρη, 1982. Τα Πεζά της
έκδοσης Παπουτσάκη, χωρίς τον πρόλογο και τα σχόλια και με ανατροπή της χρονολογικής
σειράς.
11. Ποιήματα. Σχέδια Α. Φασιανού. Καλλιτεχνική επιμέλεια Φίλιππου Φέξη, Αθήνα,
Εκδόσεις Πανταζή Φύκιρη, 1983. Βλ. και λ. 33.
12. Αποκηρυγμένα ποιήματα και μεταφράσεις (1886-1898). Φιλολογική επιμέλεια
Γ. Π. Σαββίδης, Ίκαρος, 1983.
13. Άπαντα. Τα ποιήματα. Εισαγωγή, σχόλια Μανόλη Γιαλουράκη, Εκδόσεις
Ωρόρα. Το σωστό βιβλίο τσέπης, [1983]. Τα 154 ποιήματα κατά την έκδοση Σαββίδη,
με εισαγωγή και σχόλια.~ Κατάταξη σύμφωνα με την έκδοση του 1935.
14. Ποιήματα 1896-1933, Αθήνα, Γαλαξίας-Ερμείας, 1983. Τα 154 ποιήματα με
χρονολογική σειρά.~ Μονοτονικό.~ Χωρίς σημειώσεις και σχόλια.~ Χωρίς ευρετήρια και πίνακα
περιεχομένων.
15. 26 αποκηρυγμένα ποιήματα. Παρουσίαση και σχόλια Τίμου Μαλάνου,
Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Ι. Δ. Κολλάρου και Σίας Α.Ε., 1984.

12
16. Ποιήματα (1896-1933), Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Σφακιανάκη, 1984. Τα 154
ποιήματα καταταγμένα σε τρεις ενότητες: «ποιήματα με χαρακτήρα κοινωνικό. Σκέψεις,
κρίσεις, εντυπώσεις για τη ζωή, για τον τρόπο ζωής και περιγραφές καταστάσεων», «ιστορικά
ποιήματα του Καβάφη με την άποψή του για ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα», «ποιήματα που
εκφράζουν τον ερωτικό Καβάφη. Εμπειρίες του και βιώματα – η έκφραση των ερωτικών του
ιδανικών».~ Σύντομος πρόλογος της Θεοδώρας Ντακαλέτση.
17. Ποιήματα, Αθήνα, Εκδόσεις Γ. Χ. Κανελλόπουλου, 1984. Εισαγωγικό
εργοβιογραφικό σημείωμα του Μέμου Παναγιωτόπουλου (αναδημ. από τη Νεοελληνική
ποιητική ανθολογία).~ Επιλογή βιβλιογραφίας.~ Γρ. Ξενόπουλος, «Ένας ποιητής».~ Τα 154
ποιήματα.~ Κείμενο: σιωπηρή υιοθέτηση της έκδοσης Σαββίδη.~ Χρονολογική κατάταξη.~
Χωρίς σημειώσεις.~ Αποσπάσματα από κριτικές.~ Ευρετήριο πρώτων στίχων.
18. Άπαντα. Ποιήματα. 1896-1933. Πρόλογος, επιμέλεια Παναγή Λυγγούρη,
Αθήνα, Εκδόσεις Κ. Στρουμπούκη, 1984. Σιωπηρή φωτοαναστατική ανατύπωση της
«λαϊκής» έκδοσης Σαββίδη του 1963, χωρίς τις σημειώσεις και τα ευρετήρια.~ Τα 154 ποιήματα
χαρακτηρίζονται «άπαντα».~ Αποσπάσματα κριτικών.
19. Ποιήματα. Παρουσίαση Γιώργη Πικρού, Εκδόσεις Γιάννη Οικονόμου, [1984].
Τα 154 ποιήματα.~ Κατάταξη: 1896-1901 [=1904], 1905-1915, 1916-1918, 1919-1933, κατά
την έκδοση Σαββίδη.~ Μονοτονικό.~ Χωρίς σημειώσεις και ευρετήρια.~ Άρθρα Γρ. Ξενόπουλου,
Νιρβάνα κ.ά.
20. Πεζά, μελέτες, αποκηρυγμένα, Παρουσίαση Γιώργη Πικρού, Εκδόσεις Γιάννη
Οικονόμου, [1984;]
21. Ποιήματα (1897-1933). Στιχαριθμημένη έκδοση φροντισμένη από τον Γ. Π.
Σαββίδη, Ίκαρος, 1984. Βλ. και λ. 5 και 33.
22. Ποιήματα. Καλλιτεχνική εργασία Τάκη Καλμούχου, Φιλολογική επιμέλεια
Ρίκας Σεγκοπούλου, Ηριδανός [1984]. Φωτογραφική ανατύπωση της έκδοσης του
1935. Βλ. και λ. 1 και 53.
23. Ποιήματα. Εισαγωγή Μιχάλη Γ. Μερακλή. Σχέδια Κώστα Τσάρα, Σ. Ι.
Ζαχαρόπουλος & Σία Ο.Ε., 1984. Εισαγωγή και σύντομο χρονολόγιο.
24. Ποιήματα, Αθήνα, Δωρικός, 1984. Τα 154 ποιήματα.~ Χωρίς προλεγόμενα, σημειώσεις
και ευρετήρια.
25. Ποιήματα, Θεσσαλονίκη, Μπαρμπουνάκης, [1985;]. Τα 154 ποιήματα (κείμενο και
κατάταξη κατά την έκδοση Σαββίδη), χωρίς προλεγόμενα και σημειώσεις.
26. Ποιήματα (1896-1933), Εκδόσεις Αλμωπάς, Θεοφ. Παπαδόπουλος & Υιός ΟΕ,
[1985;] Τα 154 ποιήματα με κακότεχνα σχέδια και σκίτσα.
27. Ποιήματα (1896-1933). Φιλολογική επιμέλεια Γ. Εγγλέζος, Εκδόσεις Νικολάου
Δαμιανού, [1985;]. Τα 154 ποιήματα καταλογάδην, χωρίς εισαγωγή, σημειώσεις και πίνακα
περιεχομένων.
28. Ποιήματα. Παρουσίαση Άγγελος Σ. Βλάχος. Σχέδια Χρίστος Καράς, Αθήνα,
Ωκεανίδα, 1990. Συλλεκτική έκδοση.
29. Άπαντα ποιητικά, Ύψιλον/Βιβλία, 1990. Τα 154 ποιήματα, τα 75 «ανέκδοτα» και τα 27
«αποκηρυγμένα».~ Το κείμενο των ποιημάτων ακολουθεί τις εκδόσεις Σαββίδη.~ Σε τρεις
ενότητες με εσωτερική χρονολογική κατάταξη.~ Χωρίς εισαγωγή και σημειώσεις. Χρονολόγιο Κ.
Π. Καβάφη, ευρετήρια τίτλων και πρώτων στίχων. ~ Ανατυπώθηκε το 2004 (λ. 54).
30. Τα ποιήματα. Εισαγωγή Στέφανος Ροζάνης, Ύψιλον/Βιβλία, 1990. Τα 154
ποιήματα, χωρίς σχόλια. Το κείμενο των ποιημάτων ακολουθεί την έκδοση Σαββίδη.~
Χρονολογική κατάταξη.~ Ευρετήρια τίτλων και πρώτων στίχων.
31. Τα ανέκδοτα ποιήματα. Εισαγωγή Βύρων Λεοντάρης, Ύψιλον/Βιβλία, 1990. Το
κείμενο των ποιημάτων ακολουθεί την έκδοση Σαββίδη.~ Χρονολογική κατάταξη.~ Χωρίς
σημειώσεις.~ Ευρετήρια τίτλων και πρώτων στίχων.
32. Τα αποκηρυγμένα ποιήματα. Εισαγωγή Μάριος Μαρκίδης, Ύψιλον/Βιβλία,
1990. Το κείμενο των ποιημάτων ακολουθεί την έκδοση Σαββίδη.~ Χρονολογική κατάταξη.~
Χωρίς σημειώσεις.~ Ευρετήρια τίτλων και πρώτων στίχων.

13
33. Ποιήματα Α΄ (1897-1918). Ποιήματα Β΄ (1919-1933). Νέα έκδοση του Γ. Π.
Σαββίδη, Ίκαρος, 1991. Μέχρι το 2009 ανατυπώθηκε 11 φορές. Βλ. και λ. 5 και 21.
34. Ποιήματα. Σχέδια Α. Φασιανού, καλλιτεχνική επιμέλεια Φίλιππου
Φέξη, Αθήνα, Χριστάκης, [1991]. Βλ. και λ. 11.
35. Κρυμμένα ποιήματα 1877;-1923. Φιλολογική επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης,
Ίκαρος, 1993. Προηγούμενη έκδοση το 1968, με τίτλο Ανέκδοτα (λ. 9).
36. Ατελή ποιήματα (1918-1932). Φιλολογική επιμέλεια και σχόλια Renata Lava-
gnini, Ίκαρος, 1994.
37. Ποιήματα. Επιμέλεια έκδοσης, εισαγωγικό σημείωμα Δημήτρης Λέκκας,
καλλιτεχνική επιμέλεια Παυλίνα Καλλίδου, Αθήνα, Συλλογή, 1994
38. Άπαντα. Ποιήματα και πεζά. Εκδοτικός οργανισμός Πάπυρος, 1995. Τα 154
ποιήματα και «αποκηρυγμένα» καταλογάδην και πεζά.~ Μονοτονικό.~ Κατάταξη: Ποιήματα
1896-1904 – Τεύχος Α΄ (1905-1915), Τεύχος Β΄ (1916-1918), Ποιήματα 1919-1933.~ Χωρίς
σημειώσεις.~ Εισαγωγική μελέτη του Δ. Δασκαλόπουλου και επιλογή βιβλιογραφίας (αναδημ.
από την εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς - Μπριτάνικα).~ Το άρθρο του Ξενόπουλου και
αποσπάσματα από κριτικές.
39. Άπαντα τα ποιητικά. Επιμέλεια Γιώργου Φ. Φέξη. Ποιήματα (1896-1933).
Αποκηρυγμένα (1886-1898). Ανέκδοτα ποιήματα (1882-1923) Επιλογή από
κριτικές – μελετήματα, Εκδόσεις Μέρμηγκα, 1995-1996.
40. Ποιήματα. Α΄ 1896-1918 και Β΄ 1919-1933, Αθήνα, Πατάκης, 1996. Κατάταξη
χρονολογική: 1896-1910, 1911, 1912 κτλ.~ Χωρίς σημειώσεις.~ Προλογικό σημείωμα.
41. Ανέκδοτα και αποκηρυγμένα ποιήματα, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, 1998. Χωρίς
προλεγόμενα, σημειώσεις και ευρετήρια.
42. Ποιήματα εν όλω, Αθήνα, Μοντέρνοι Καιροί, 1998. Τα 154 ποιήματα, τα «ανέκδοτα»
και τα «αποκηρυγμένα».~ Το κείμενο ακολουθεί σιωπηρά την έκδοση Σαββίδη.~ Μονοτονικό.~
Κατάταξη χρονολογική.~ Χωρίς σημειώσεις.~ Συντομότατη εισαγωγή του Γ. Μ. Τ[ζιμούρτα].~
Χρονολόγιο της ζωής και του Καβάφη.
43. Ποιήματα. Προμετωπίδα Γιάννης Κυριακίδης, Αθήνα, Ιδεόγραμμα, 2001.
Προσεγμένη τυπογραφικά έκδοση των 154 ποιημάτων (κείμενο και κατάταξη κατά την έκδοση
Σαββίδη).~ Χωρίς σημειώσεις και ευρετήρια.~ Κυκλοφόρησε και σε συλλεκτική έκδοση το 2003
(λ. 47).
44. Ανέκδοτα ποιήματα. Εισαγωγή - παρουσίαση Μαρία Μιχαήλ-Δέδε, Αθήνα,
Δαμιανός, 2001. Εισαγωγή άσχετη με τα «Ανέκδοτα».~ Σιωπηρή επανέκδοση των 75
Ανέκδοτων (1968) από τον Σαββίδη.~ Χωρίς σημειώσεις.~ Επιλογική μελέτη: Γ. Βρισιμιτζάκης,
«Το έργον του Κ. Π. Καβάφη».
45. Αποκηρυγμένα ποιήματα. Πεζά - Μελέτες. Παρουσίαση Μαρία Μιχαήλ-Δέ-
δε, Αθήνα, Δαμιανός, 2001. Εισαγωγή (αναδημοσίευση της προηγουμένης, λ. 44) άσχετη
με τα «αποκηρυγμένα».~ Περιέχει 23 «αποκηρυγμένα» με υποσελίδιες παραπομπές στην α΄
δημοσίευση.~ Άρθρα των Βάρναλη, Ουράνη και Καζαντζάκη.~ Χωρίς σημειώσεις και ευρετήρια.
46. Τα Πεζά (1882;-1931). Φιλολογική Επιμέλεια Μιχάλης Πιερής, Ίκαρος, 2003.
47. Ποιήματα. Προμετωπίδα Γιάννης Κυριακίδης. Ιδεόγραμμα. Αθήναι 2003.
Συλλεκτική έκδοση. Βλ. και λ. 43.
48. Ποιήματα, 1882-1932. Από τα Θεραπειά στα περίχωρα της Αντιοχείας,
Ερμής, 2003. Όλα τα ποιήματα (πλην των «ατελών») με χρονολογική σειρά σύνθεσης κατά
τις εκδόσεις Σαββίδη αλλά σε μονοτονικό.~ Εκδοτικό σημείωμα του Μανόλη Σαββίδη.~
Χρονολογικό ευρετήριο ποιημάτων και ευρετήριο τίτλων και πρώτων στίχων.
49. Άπαντα τα Ποιήματα. Εισαγωγή, επιμέλεια Σόνια Ιλίνσκαγια, Νάρκισσος,
2003. Τα 154 ποιήματα, τα «αποκηρυγμένα», τα «ανέκδοτα» και τα «ατελή» (τελευταίο
κείμενο) κατά τις εκδόσεις Σαββίδη και Λαβανίνι.~ Διάρθρωση: Ποιήματα 1897-1933·
«Αποκηρυγμένα (1886-1898)· «Ποιήματα φυλαγμένα στο αρχείο (1877;-1932) [= χρονολογικά
ανέκδοτα και ατελή]· Μεταφράσεις (1882-1896).~ Σημειώσεις, ευρετήριο τίτλων.
50. Άπαντα τα δημοσιευμένα ποιήματα. Κριτικά αξιολογημένα (μαζί και τα
άριστα ανέκδοτά του), με αναλυτικό φιλολογικό και αισθητικό σχολιασμό από

14
 τους Ρένο, Ήρκο και Στάντη Αποστολίδη, Νέα Ελληνικά, 2003. Κείμενο: με
παρεμβάσεις και αλλαγή της στίξης.~ Κατάταξη: Άπαντα τα δημοσιευμένα» [= τα 154
ποιήματα]: «Τα επίλεκτα» [74 ποιήματα], «Τα αδύναμα» [80 ποιήματα], «Τα άριστα από τα
“Ανέκδοτα”» [3 ποιήματα].~ Στα «Επίλεκτα […] προτάχθηκαν τα στοχαστικά-φιλοσοφικά-
διδακτικά, έπονται τα “ιστορικά” ή εντός ιστορικού πλαισίου πάντως ενταγμένα (χρονολογικά
κατά το θέμα τους, ήτοι: αρχαιοελληνικά, ελληνιστικά, ρωμαϊκά, ύστερα, βυζαντινά, κ.λ.), και
τελευταία μπήκαν τα ερωτικά, ηδονικά, αναμνηστικά […]. Όσο για τα Αδύναμα, τα αφήσαμε
στη σειρά της [έκδοσης Σεγκοπούλου], ως την πλέον καθιερωμένη, παρά τα μειονεκτήματά
της.»~ Αναλυτικά φιλολογικά σχόλια και αισθητική αποτίμηση κάθε ποιήματος της πρώτης και
τρίτης ενότητας.~ Εισαγωγή και Βιβλιογραφία.~ Ευρετήριο τίτλων με χρονολογίες γραφής και
δημοσίευσης.
51. Ποιήματα. Ανάλυση σε θεματικές ενότητες. Επιμέλεια Δημήτρης Καλλιγερό-
πουλος, Αθήνα, Διηνεκές, 2003. Τα 154 ποιήματα κατά την έκδοση Σαββίδη.~ Φωτογρα-
φική αναπαραγωγή του τεύχους 1916-1918 (1926).~ Κατάταξη: Ποιήματα με διδάγματα ζωής,
Ποιήματα με αναφορές στην ιστορία (: Αρχαία ελληνική μυθολογία και πρώιμη αρχαιότητα,
Πρώιμα ελληνιστικά χρόνια στη Μακεδονία και τη Σπάρτη […], Ποιήματα της τέχνης και της
ηδονής (Για την τέχνη, Για την ποίηση, Για τη ζωγραφική […], Ποιήματα της παρακμής και του
θανάτου.~ Υποσελίδιες πραγματολογικές πληροφορίες και απλοϊκά ερμηνευτικά σχόλια· π.χ.:
για το «Απολείπειν […]»: «Θλιβερός αποχαιρετισμός στον τόπο, στην πόλη σε καθετί που
αγάπησες».~ Χρονολογικός πίνακας ποιημάτων.
52. Ποιήματα, Αθήνα, Αλόη, 2003.
53. Ποιήματα, Καλλιτεχνική εργασία Τάκη Καλμούχου, Φιλολογική επιμέλεια
Ρίκας Σεγκοπούλου, Αθήνα, Εστία, 2004. Βλ. και λ. 1 και 22.
54. Άπαντα ποιητικά, Ύψιλον, 2004. Βλ. και λ. 29.
55. 153+1 ποιήματα. Καβάφης - Καβαφική ποίηση και Απουάνοι, Εισαγωγή,
επιμέλεια Παναγιώτης Καρματζός, Αθήνα, Εκάτη, 2004. Το κείμενο και η κατάταξη
ακολουθούν την πρώτη έκδοση του 1935, η οποία, κατά τον επιμελητή, «απηχεί τις απόψεις του
ποιητή».~ Χωρίς σημειώσεις και σχόλια.
56. Ποιήματα. DeAgostini Hellas. Αθήνα 2004.
57. Ποιήματα. Τα αποκηρυγμένα, Αθήνα, Ιδεόγραμμα, 2005. Καλοτυπωμένη έκδοση
κατά την έκδοση του Σαββίδη, χωρίς εισαγωγή και σημειώσεις.
58. Ποιήματα. Εισαγωγικό σημείωμα Δημήτρης Δασκαλόπουλος, επίμετρο
Θανάσης Θ. Νιάρχος, ζωγράφισαν Παναγιώτης Γράββαλος... [κ.ά.] Αθήνα,
Καστανιώτης, 2005. Συλλεκτική έκδοση.
59. Ποιήματα. Τα ανέκδοτα, Αθήνα, Ιδεόγραμμα, 2005. Καλοτυπωμένη έκδοση κατά
την έκδοση του 1968 από τον Σαββίδη.~ Χωρίς εισαγωγή και σημειώσεις.
60. Ποιήματα. Τα ατελή, Εισαγωγή Βρασίδας Καραλής, Αθήνα, Ιδεόγραμμα,
2005. Καλοτυπωμένη έκδοση του τελευταίου κειμένου των Ατελών από τη Renata Lavagnini.~
Χωρίς σημειώσεις.~ Η εισαγωγή του Βρ.Κ. «Οι δυσανάγνωστες σημειώσεις της γραφής» σχετική
με τα «ατελή» (αναδημοσίευση από το Διαβάζω).
61. Τα ποιήματα. <Έκδοση εφημερίδας Πρώτο Θέμα> [2006]. Τα 154 ποιήματα, τα
«αποκηρυγμένα» και τα «ανέκδοτα» κατά τις εκδόσεις Σαββίδη αλλά σε ενιαία χρονολογική
σειρά.~ Χωρίς σημειώσεις και ευρετήρια.~ Προηγείται εισαγωγικό σημείωμα του Μάουρο ντε
Ρόζα.
62. Χ. Γ. Ρώμας, Τα 154 ποιήματα με ερμηνευτικά σχόλια, Σαββάλας, 2006.
63. Τα ποιήματα (1897-1933), Θεσσαλονίκη, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, 2008. Τα 154
ποιήματα κατά την έκδοση Σαββίδη.~ Κατάταξη: χρονολογική.~ Χωρίς σημειώσεις και πίνακα
περιεχομένων.~ Αλφαβητικό ευρετήριο τίτλων.~ Προτάσσονται: Ν. Καζαντζάκης, «Ο
αλεξανδρινός ποιητής Καβάφης» (1927) και Κ. Κουν «O καβάφης στο φως και στη σκιά».

περ. Φρέαρ, τχ. 6 (Μάρτ.-Απρ. 2014) 218-232

15