ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ

Ο κλάδος αυτός της φιλοσοφίας προηγείται ιστορικά-χρονικά, για το λόγο αυτό

τον εξετάζουμε πρώτο.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ

§ Είναι οι πρώτοι φιλόσοφοι, οι πρωτεργάτες και γεννήτορες της φιλοσοφίας.

§ Ονομάζονται έτσι γιατί εμφανίζονται πριν από το Σωκράτη.
§ Στρέφονται προς τον εξωτερικό κόσμο, τον οποίο προσπαθούν να
ερμηνεύσουν πλέον ορθολογικά. Οι θεωρήσεις τους δηλαδή είναι κοσμολογικές.
§ Αφήνουν έτσι πίσω τους το χάος του μύθου και εισέρχονται στην τάξη του
λόγου. Στηρίζονται στην παρατήρηση και το νου και όχι σε μυθολογικές,
θεολογικές και μεταφυσικές εν γένει προσεγγίσεις προγενέστερων λαών και
πολιτισμών.
§ Τους απασχολούν συγκεκριμένα δύο προβλήματα:
α. Ποια είναι η αρχή του κόσμου; (Πώς ξεκίνησε δηλαδή η δημιουργία του
σύμπαντος; Ποιο βασικό στοιχείο της φύσης υπερίσχυσε των άλλων;)
β. Ποια είναι η δομή του κόσμου;

Το ζήτημα της αρχής του κόσμου

Η έλλογη θεώρηση του ζητήματος για την αρχή του κόσμου και μαζί η γέννηση
της φιλοσοφίας συντελέστηκε στον εξής χώρο και χρόνο:
χώρος: Μίλητος της Ιωνίας
χρόνος: 6ος αι. π.Χ.

Οι παλαιότεροι φυσικοί φιλόσοφοι είναι οι τρεις Ίωνες: ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος

και ο Αναξιμένης. Καθένας απ' αυτούς προσπάθησε να εξηγήσει τη δημιουργία του
σύμπαντος αναγόμενος στα τέσσερα βασικά στοιχεία της φύσης.

Τα τέσσερα βασικά στοιχεία: ΝΕΡΟ ΓΗ ΦΩΤΙΑ ΑΕΡΑΣ

Όλα τα πράγματα είναι συνθέσεις των τεσσάρων αυτών στοιχείων. Η μορφή που
παίρνει τελικά το κάθε πράγμα εξαρτάται από την αναλογία των στοιχείων αυτών στη
σύστασή του.

Επιμέλεια:
Αποστολοπούλου Π. Παναγιώτα
 Θαλής

Πρωταρχικό στοιχείο: το νερό, το ύδωρ.Στηρίχθηκε: στην εμπειρική

παρατήρηση. Υπέθεσε ότι η αρχή του κόσμου πρέπει να είναι ένα από τα τέσσερα
βασικά στοιχεία και διαπίστωσε ότι το νερό είναι το πλεονάζον στη φύση στοιχείο.
Σημαντική συμβολή του: η εισαγωγή της έννοιας της αρχής. Αναγνωρίζει ότι
στον κόσμο υπάρχει μια νομοτελειακή τάξη.
Η εισαγωγή της έννοιας της αρχής είναι σημαντική από επιστημονικής άποψης: τα
πάντα στην επιστήμη ανάγονται σε κάποια αρχή ή νόμο. Για το λόγο αυτό ο
Αριστοτέλης αποκαλεί το Θαλή `αρχηγόν'.
Η επιστήμη ωστόσο εξελίσσεται χάρη στη διάψευση και ανατροπή αρχών και
νόμων, που παλαιότερα ήταν αποδεκτοί. Το Θαλή, στην προκειμένη περίπτωση,
έρχεται να διαψεύσει ο μαθητής του Αναξίμανδρος.

Αναξίμανδρος

Πρωταρχικό στοιχείο: το άπειρον.

Ο λόγος που διέψευσε το Θαλή: η ιδέα της δικαιοσύνης, η ισορροπία που τελικά
υπάρχει ανάμεσα στα στοιχεία και δεν υπερισχύει κανένα εις βάρος των άλλων.
Συγκεκριμένα, κατά τη γνώμη του, τα στοιχεία βρίσκονται σε συνεχή διαμάχη
μεταξύ τους, εξαιτίας της ανομοιογενούς σύστασής τους. Θα υπήρχε λοιπόν πάντοτε
ο φόβος να επικρατήσει ένα στοιχείο έναντι των άλλων και ο κόσμος να χάσει τη
μορφή που έχει σήμερα, αν δεν υπήρχε στη φύση μια μορφή δικαιοσύνης ή ένας
νόμος που θα εξασφάλιζε την ισορροπία των στοιχείων. Επομένως, το νερό του
Θαλή δε συνιστά την εξήγηση για την αρχή και τη δημιουργία του σύμπαντος. Γιατί,
αν ίσχυε αυτό, το νερό θα είχε απορροφήσει τα άλλα τρία στοιχεία, πράγμα που θα
σήμανε το τέλος του κόσμου.
Το άπειρο: η δική του αρχή βρίσκεται έξω απ' τα βασικά στοιχεία. Πρόκειται για
ένα ουδέτερο στη διαμάχη των άλλων στοιχείο, που ακριβώς επειδή είναι ουδέτερο,
μπορεί να παίρνει ανάλογα με την περίσταση την κατάλληλη μορφή, να γίνεται
δηλαδή άλλοτε γη, άλλοτε αέρας, νερό, φωτιά. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να
υπερισχύει ένα στοιχείο έναντι των άλλων, έτσι ώστε να δημιουργούνται τα διάφορα
όντα του κόσμου, ταυτόχρονα όμως και να διατηρείται η πολύτιμη, φυσική σχέση
δικαιοσύνης και η αρμονία του σύμπαντος.
Το άπειρο του Αναξίμανδρου είναι αιώνιο και άχρονο.
Δε συμβαίνει το ίδιο με τα όντα, τα οποία, φθειρόμενα, επιστρέφουν στο στοιχείο
απ' το οποίο αρχικά προήλθαν.
Σημαντική συμβολή του: η διατύπωση πολλών επιστημονικών υποθέσεων. Μία
από αυτές είναι η θεωρία του για την εξέλιξη των ειδών. Ο κόσμος διαμορφώθηκε
εξελικτικά και ο άνθρωπος προήλθε απ' το ψάρι.

Αναξιμένης

Πρωταρχικό στοιχείο: ο αέρας, ο αήρ.

Ο αέρας συμπυκνώνεται και γίνεται σταδιακά: νερό→ γη→ λίθος. Όλα λοιπόν
προέρχονται μέσω της πυκνώσεως και αραιώσεως του αέρα.
 Το ζήτημα της δομής του κόσμου

Ηράκλειτος

Πρωταρχικό στοιχείο: η φωτιά, το πυρ.

Από τη φωτιά γεννήθηκε ο πόλεμος, που είναι πατήρ πάντων: ο όρος «πόλεμος»
δηλώνει την αντιπαράθεση που υπάρχει στα πράγματα του κόσμου, καθώς μέσα σ'
αυτά υπάρχουν αντίθετες δυνάμεις, που τα κάνουν να συγκρούονται αδιάλειπτα. Το
κάθε πράγμα επιζητεί να κυριαρχήσει πάνω στο άλλο, ωστόσο οι αντιθέσεις, οι
έριδες, οι συγκρούσεις, ο πόλεμος είναι η αιτία της γενέσεως των όντων. Τα αντίθετα
παράγουν νέα ζωή, για παράδειγμα το αρσενικό και το θηλυκό. Έτσι επιτυγχάνεται η
ενότητα των αντιθέτων. Η ειρήνη θα οδηγούσε σε τέλμα και στην καταστροφή. Η
πολιτεία και η κοινωνία υπάγεται στον ίδιο κανόνα με τα όντα.
Βασική αρχή του: το γίγνεσθαι και φθίνειν (:η εξέλιξη και η φθορά)
Ο συνεχής αγώνας μεταξύ των όντων και των πραγμάτων του κόσμου
συνεπάγεται την αέναη κίνηση και ροή, την εξέλιξη, την αλλαγή, τη μεταβολή, τη
συνεχή μετάπτωση από τη μια κατάσταση στην άλλη: «Τα πάντα ρει», «Κανείς δεν
μπορεί να μπει δυο φορές στο ίδιο ποτάμι», «Κάθε μέρα είναι κι ένας καινούριος
ήλιος».
Η αρχή που συγκρατεί την ενότητα του σύμπαντος: ο λόγος, η δικαιοσύνη, η
ειμαρμένη.
Η διαρκής αλλαγή, αν έμενε ανεξέλεγκτη, θα κατέλυε το σύμπαν, θα οδηγούσε
στη φθορά και στον εκφυλισμό του κόσμου. Χάρη στο λόγο και τη δικαιοσύνη όμως
αποτρέπεται η καταστροφή των όντων, εξισορροπούνται τα αντίθετα και
εξασφαλίζεται η παλίντονος αρμονία, η οποία, αν και είναι αφανής, είναι η πιο
όμορφη.

Παρμενίδης

Βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με το «γίγνεσθαι και φθίνειν» του Ηράκλειτου,

εισηγείται την ανάγκη για την ύπαρξη στο σύμπαν ενός σταθερού σημείου
αναφοράς.
Προβαίνει στη διάκριση αισθητού και νοητού κόσμου:
Αισθητός κόσμος (ο κόσμος του φαίνεσθαι): το σύνολο των πραγμάτων και
γεγονότων που συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις. Τα αισθητά πράγματα, εκείνα
δηλαδή που γίνονται αντιληπτά μέσω των αισθήσεων, υπόκεινται, όπως ισχυρίστηκε
ο Ηράκλειτος, σε συνεχή μεταβολή.
Νοητός κόσμος (ο κόσμος του είναι): οι καθαρές ιδέες του νου, οι έννοιες που, σε
αντίθεση με τα αισθητά πράγματα, μένουν αναλλοίωτες.
Οι αισθήσεις μας είναι απατηλές και ο αισθητός κόσμος, ως διαρκώς
μεταβαλλόμενος, δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο έγκυρης γνώσης. Η
πραγματικότητα βρίσκεται μέσα στη σκέψη μας, μόνο η σκέψη εξασφαλίζει
σταθερότητα.
Ταυτίζει έτσι την πραγματικότητα με τη νόηση, με τις έννοιες, με τις ιδέες του
νου.
Η έννοια ενός όντος, ήτοι τα βασικά χαρακτηριστικά του, μένει σταθερή, όσες
μεταβολές κι αν υποστεί το ον, ακόμα κι όταν περάσει από την ύπαρξη στην
ανυπαρξία.
 Ζήνωνας

Ανήκει κι αυτός στην ελεατική σχολή, όπως ο δάσκαλός του, ο Παρμενίδης. Και ο
Ζήνων πιστεύει ότι ό,τι λαμβάνει χώρα στο φυσικό κόσμο, είναι ψευδαίσθηση κι ότι
πραγματικό είναι μονάχα ό,τι μπορεί να συλλάβει ο νους μας.
Έμεινε γνωστός στην ιστορία της φιλοσοφίας για τα Παράδοξά του.
Ασχολήθηκε με προβλήματα που αφορούν στο χώρο, στο χρόνο, στην κίνηση και
στο ον. Συγκεκριμένα, πιστεύει ότι η κίνηση των πραγμάτων στο φυσικό κόσμο
είναι πλάνη, στην πραγματικότητα η κίνησή τους είναι ανύπαρκτη, επειδή δεν μπορεί
να δικαιολογηθεί λογικά. Ένα κινούμενο σώμα π.χ. δεν μπορεί να φθάσει από ένα
σημείο Α σε ένα σημείο Β και η κίνησή του δεν μπορεί καν να αρχίσει, καθώς το
σώμα αυτό θα πρέπει να περάσει από έναν άπειρο αριθμό σημείων, ο οποίος απείρως
θα διαιρείται και θα υποδιαιρείται σε άπειρα ενδιάμεσα σημεία.

Δημόκριτος

Ανήκει στους ατομικούς φιλοσόφους.

Θεωρείται προσωκρατικός φιλόσοφος, αν και έζησε στα χρόνια περίπου του
Σωκράτη.
Ατομική θεωρία: Κάθε υλικό αντικείμενο μπορεί να διαιρεθεί σε μικρότερα
τμήματα κι αυτά με τη σειρά τους σε άλλα μικρότερα. Η διαδικασία αυτή της τμήσης
όμως, δε συνεχίζεται έπ' άπειρον, αλλά έχει ένα τέρμα, ένα πέρας, δηλαδή ένα όριο.
Τα πιο μικρά σωματίδια ύλης, εκείνα τουτέστιν που δεν μπορούν να τμηθούν άλλο κι
είναι ως εκ τούτου άφθαρτα, ονομάζονται άτομα (< στερητικό α + τέμνω).
Επομένως, κάθε πράγμα του φυσικού κόσμου δεν είναι μια συμπαγής και
μονοσήμαντη ύπαρξη, αλλά άθροισμα μικρών σωματιδίων, άθροισμα ατόμων.
Ανάμεσα στα ελάχιστα αυτά σωματίδια του αντικειμένου υπάρχει κενό, έτσι αυτά
μπορούν να κινούνται διαρκώς μέσα στο κενό διάστημα, να συγκρούονται μεταξύ
τους και να σχηματίζουν νέες μορφές σωμάτων. Η αιτία της γενέσεως των πάντων
λοιπόν είναι για το Δημόκριτο η κίνηση των ατόμων, που έχει μάλιστα το χαρακτήρα
της δίνης.

Συμπεράσματα

Θέσις Ηράκλειτου: το γίγνεσθαι, η διαρκής κίνηση και μεταβολή των πραγμάτων.

Αντίθεσις Παρμενίδη: το είναι, η ανθρώπινη νόηση, η οποία αποτελεί τη
σταθερότητα που πρέπει να υπάρχει στον κόσμο, προκειμένου να τον γνωρίσουμε.
Σύνθεσις Δημόκριτου: η ατομική θεωρία. Η διαρκής κίνηση και οι συγκρούσεις
των ατόμων ικανοποιούν το αίτημα του Ηράκλειτου. Η αφθαρσία των ατόμων
ικανοποιεί τον Παρμενίδη.
ΣΟΦΙΣΤΕΣ

§ Στρέφουν το ενδιαφέρον τους στον άνθρωπο. Οι θεωρήσεις τους είναι

ανθρωπολογικές. Αυτή είναι και η διαφορά τους με τους Προσωκρατικούς, οι
οποίοι, όπως είδαμε, είχαν κοσμολογικές ανησυχίες.
§ Θεωρούνται γι' αυτό ως οι πρώτοι διαφωτιστές. Η μέχρι τώρα φιλοσοφία
προϋπόθετε ως πηγή της γνώσεως τον εξωτερικό κόσμο, δηλαδή το αντικείμενο
της γνώσεως. Οι Σοφιστές αντίθετα θέτουν ως γνωστική αρχή το υποκείμενο
της γνώσεως, τον άνθρωπο και όχι τον κόσμο.
§ Έρχονται σε πλήρη αντίθεση με το Σωκράτη ως προς τις απαντήσεις που
δίνουν στο πρόβλημα της δυνατότητας του ανθρώπου να γνωρίσει την
πραγματικότητα.
§ Πιστεύουν, ειδικότερα, ότι δεν μπορεί να υπάρξει μια κοινή αντίληψη για τον
κόσμο μεταξύ των ανθρώπων.
§ Πρεσβεύουν ότι δεν έχει τόσο μεγάλη σημασία η αναζήτηση της αλήθειας,
καθώς αυτή είναι σχετική, όσο η δύναμη της πειθούς, η ικανότητα δηλαδή να
πείθει κανείς γι' αυτό που ο ίδιος θεωρεί αληθινό.
§ Η αλήθεια είναι πράγματι σχετική, γιατί στην πραγματικότητα δεν υπάρχει
μία αντικειμενική αλήθεια, αλλά πολλές.
§ Κάθε άνθρωπος είναι ελεύθερος να επιλέγει την αλήθεια εκείνη που
εξυπηρετεί καλύτερα τα συμφέροντά του (ωφελιμισμός).
§ Σκοπός επομένως της διδασκαλίας τους είναι η άσκηση στη συζήτηση, η τέχνη
του διαλόγου και ο εξοπλισμός στην επιχειρηματολογία. Με δυο λόγια η
καλλιέργεια της ρητορικής τέχνης.
§ Ως πρωταρχικό στοιχείο και αρχή γενέσεως του κόσμου θεωρούν την ύλη.

Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης

Είναι ο εισηγητής του υποκειμενισμού και της σχετικοκρατίας.

Βασική θέση του: «Πάντων πραγμάτων μέτρο είναι ο άνθρωπος, για όσα
υπάρχουν είναι μέτρο ότι υπάρχουν και για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν
υπάρχουν». Η αλήθεια επομένως εξαρτάται από το πώς ο καθείς την
αντιλαμβάνεται. «Δεν μπορούμε να πούμε για κανένα πράγμα ότι είναι έτσι ή
αλλιώς, αλλά μόνο πώς μας φαίνεται το κάθε πράγμα την κάθε στιγμή, δηλαδή
να κάνουμε μόνο σχετικές κρίσεις». Η αλήθεια εξαρτάται από την οπτική γωνία
που τη βλέπει ο καθένας, από την ιδιοσυγκρασία του, τη μόρφωσή του, την
καταγωγή του. Δεν υπάρχει ένα κριτήριο καθορισμού της αλήθειας.
Χαρακτηριστικοί είναι οι «δισσοί λόγοι» του: «τον ήττω λόγον κρείττω ποιείν»

Γοργίας ο Λεοντίνος

Οι κατηγορηματικές απόψεις του για τη σχετικότητα της αλήθειας αγγίζουν την

απόλυτη άρνησή της και το μηδενισμό.
Βασική θέση του: «Τίποτα δεν υπάρχει…», αρνείται δηλαδή την ύπαρξη του όντος
(οντολογικός μηδενισμός).
«…αλλά και αν υπήρχε, δε θα είμαστε σε θέση να το γνωρίσουμε…», αρνείται
δηλαδή τη δύναμη του νου και της γνώσης (γνωσιολογικός μηδενισμός)
«…αλλά και αν κατορθώναμε να το γνωρίσουμε εμείς, για όλους τους άλλους θα
ήταν ανεξήγητο» (ηθικός μηδενισμός»

Επιμέλεια:
Αποστολοπούλου Π. Παναγιώτα