78 Aleksandër Xhuvani

grafike të tensioneve të fazës dhe të linjës për skemën e figurës 2.1.20.

Rast i veçantë : Mund të ndodhë që burimi alternativ trefazor i tensionit në

hyrje të jetë i lidhur në ∆ (trekëndësh) si tregohet në figurën 2.1.23 . Për sa i
përket funksionimit të skemës, ai është i ngjashëm me atë të parë më sipër.
gjithёshka do të ishte njëlloj sikur të “drejtonim” tensionet ekuivalente të
lidhura në yll : v1, -v3, v2, -v1, v3, -v2♣)

+ v1
D1 D2 D3
-
A
+
-
v3 vD ID
+ + v2 B

C
-
-

D4 D5 D6

FIGURA 2.1.23

Format e valëve të tensioneve në hyrje, dalje dhe në bornat e diodës D1

tregohen në figurën 2.1.24 .
Në praktikë mund të ndeshen edhe skema të formave të tjera si p.sh. skemat
hexafazore me një alternancë; parimi i tyre i funksionimit është tërësisht i
ngjashëm me atë të skemave të konsideruara më sipër.

♣) *)
Duke qënë se burimet v1, v2, v3 janë alternativë, duhet të konsiderohet se
potenciali p.sh. i pikës A është kontribut i +v1, dhe -v3; ai i pikës B kontribut i +v2 dhe -v1 e
kështu me rradhë.
Elektronika e Fuqisë 79

- v2 v1 - v3 v2 v3 vD
- v1

T
FIGURA 2.1.24

vD1
Rrjeshti i parë D3 D1 D1 D2 D2 D3 D3 Tensioni në dalje
Rrjeshti i dytë D5 D5 D6 D6 D4 D4 D5 dhe tensioni i kundërt
i diodave janë tensione
vD -v2 v1 -v3 v2 -v1 v3 -v2
fazore
vD1 -v3 0 0 v1 v1 -v3 -v3

2.1.3 Madhёsitё karakteristike tё njё SHSA-V

1. Vlera mesatare e tensionit në dalje

Do të konsiderohen : T → perioda e sinjalit të hyrjes,
ω=2π/T → frekuenca këndore e sinjalit në hyrje,
T*=T/p → perioda e përsëritjes së tensionit në dalje.
p=m nA → faktori i pulsimit të tensionit vD gjatë një periode T (p=3 për skemat
tre-fazore një alternancë dhe p=6 për ato me dy alternanca) ; ku m është numri
i fazave të burimeve të tensionit dhe nA numri i alternancave, si tregohet në
figurën 2.1.25 :
80 Aleksandër Xhuvani

vD

FIGURA 2.1.25
VM

t
t1 t2

T/p
T/4
t
1 2
VDmes = * ∫ v D (t )dt (2.1.10)
T t1
ku : t1=T/4-T*/2=T/4-T/(2p) dhe t2=T/4+T/(2p)
ose : t1=T/2(1/2-1/p) dhe t2=T/2(1/2+1/p)
Kështu duke konsideruar sa më sipër, mund të shkruajmë :
d (ωt )
t t
p2 p2
VDmes = ∫ VM sin ωtdt = ∫ VM sin ωt =
T t1 T t1 ω
ωt
p 2 p ωt p
∫
Tω ωt1
VM sin αdα =
2π
VM (− cosα ) 2 = VM (cosωt1 − cos ωt 2 ) =
ωt1 2π
p ⎧ π π π π⎫
VM ⎨cos( − ) − cos( + ⎬ =
2π ⎩ 2 p 2 p⎭
π
sin
p
VDmes = V M ⋅ (2.1.10-a)
π
p
2. Vlera efektive e tensionit në dalje
t
1 2 2
T * ∫t1
VDeff = vD (t )dt (2.1.11)

d (ωt )
t
p2 2 2
= ∫
T t1
VM sin (ωt )
ω
Duke patur parasysh se sin² (ωt) = (1- cos² ωt)/2, mund të shkruhet :
Elektronika e Fuqisë 81

π π
+
2 p
p
2π ⋅ 2 π ∫π
VDeff = VM (1 − cos 2α )dα =
−
2 p

2π
sin
VM p
VDeff = 1+ (2.1.11 - a)
2 2π
p
Kur koeficienti i pulsimit →∞, atëherë Vdeff=VM=Vdmes
3. Faktori i formës
2π
sin
p
1+
2π
V Deff 1 p
Ff = = ⋅ (2.1.12) , ku duket qartë se : Ff ≥1.0
V Dmes 2 π
sin
p
π
p
4. Faktori i modulimit
V Deff 2
− V Dmes 2
β= = F f 2 − 1 (2.1.13)
V D mes
β≥0.0
5. Faktori i valëzimit
Fv =
(VD M − VD m ) (1.2.14) , ku, si tregohet në figurën 1.2.26 ,
2 ⋅ VD mes
82 Aleksandër Xhuvani

vD

VM VDmes
FIGURA 2.1.26
Vm

π/p π/p
π/2

⎛π π ⎞ π
VDM = VM sin ⎜⎜ − ⎟⎟ dhe V Dm = Vm cos .
⎝ 2 p⎠ p
kështu përfundimisht merret :
⎛ π⎞
⎜⎜1 − cos ⎟⎟
p⎠ π
Fv = ⎝ ⋅ (1.2.14 - a)
π 2 p
sin
p
6. Vlera mesatare dhe efektive e rrymës në diodë
Kemi këtu parasysh hipotezën mbi burimet ideale dhe skemën me nje
alternancë, figura 2.1.27, ahere :
i1
D1
- + t
v1

i1 T
D2
- v2
+ i2

i2 t

ID T/m

2T/m

FIGURA 2.1.27
Elektronika e Fuqisë 83

faktori i formës së rrymës në diodë mund nxirret si vijon :

1 ⎛⎜ m ⎞ I
T
T T
I D1mes = ∫ iD1 (t )dt = ⎜ ∫ I D dt + ∫ 0 ⋅ dt ⎟⎟ = D
1
T 0 T⎜ 0 ⎟ m
⎝ T
m ⎠
T
m
1 ID
= ∫I di =
2
I D1eff D
T 0 m
I D1eff
Ff = = m (2.1.15 )
I D1mes
7. Faktori i fuqisë
Si në çdo pajisje jepet nga formula: Ffu=P/S, ku P është fuqia aktive (apo e
konsumuar, ndonjëherë quhet edhe fuqia e dobishme) dhe S fuqia e plotë.
Në veçanti për skemat m fazore me një alternancë, kur dalja është një burim
ideal rryme, mund të shkruajmë:
π
T sin
1
P = ∫ v D (t ) ⋅ iD (t )dt = VDmes ⋅ I D = VM ⋅ I D ⋅ m
T 0 π
m
V m
S = m ⋅ M ⋅ I Deff = ⋅V M ⋅ I D
2 2
Dhe ahere :
m π
F fu = sin (2.1.16)
2 m
Lexuesi mund të nxjerrë vetë shprehjet për faktorin e fuqisë për rastin e
skemave me dy alternanca, duke mbajtur parasysh se duhet të zëvendësuar
në formulën 2.1.16 numrin e fazave m me faktorin e pulsimit të tensionit në
dalje p në emëruesin e argumentit të funksionit sinus.

2.1.4 Mbulimi i fazave dhe komutimi

Deri tani është pranuar se burimet në hyrje dhe në dalje janë ideale, por në
realitet nuk ndodh kështu. Burimet e tensionit (dytësorët e transformatorëve)
kanë në seri një induktivitet LS të, që sado i vogël që të jetë, nuk lejon
komutimin e menjëhershëm të diodave, sapo që tensionet e burimeve e lejojnë
84 Aleksandër Xhuvani

një gjë të tillë. Le ta studiojmë këtë fenomen duke u nisur nga sa u tha më
sipër, duke supozuar se burimi i rrymës është ideal p.sh në skemën me një
alternancë si tregohet në figurën 2.1.28.

v1 v2
- +
v1
L1S D1 i1

- + (v1+v2)/2 t
v2
L2S
D2 i2

ID ID i1 i2
t

τ
FIGURA 2.1.28
Le të konsiderohet p.sh. komutimi D1→ D2
Në momentin t=t0, v2 bëhet më i madh se v1 dhe plotëson kushtet që dioda D2
të përcjellë, në sajë të L1S rryma në degën e parë nuk do të bjerë në zero në
mënyrë të menjëhershme dhe për një fare kohë dy degët janë përcjellëse
njëkohësisht. Ky është fenomeni i mbulimit të fazave. Gjatë kësaj kohe mund
të shkruajmë:
i1 + i2 = I D = C te
ose
d d
i1 + i2 = 0. 0
dt dt
Nga ana tjetër:
d d
v1 − L1S i1 = v D = v 2 − L2 S i2 , dhe duke konsideruar që L1S = L2 S = LS
dt dt
mund nxirret :
v + v2
vD = 1 (2.1.17) dhe
2
d
v 2 − v1 = 2 LS i2 (2.1.18)
dt
Elektronika e Fuqisë 85

Për të përcaktuar kohën e mbulimit të fazave τ, duke marrë parasysh figurën

2.1.25,
vD (v1 + v2)/2 që paraqet format e valëve
të një skeme m fazore, me
një alternancë mund të
shkruhet :
v2 v1 = V M cos ωt
2π prej
v1
t v 2 = V M (cos ωt − )
m
τ nga :

t0 π π
v 2 − v1 = 2V M sin sin( ωt − )
m m
t0+T/2m t0+T/2m+τ
Që të studjohet proçesi i
FIGURA 2.1.25 komutimit duhet “futur”
në intervalin
(t0+T/2m,t0+T/2m+τ) .
Duke pranuar t0=0.0 për thjeshtësi, mund të shkruajmë:
π ⎡ ⎛ T ⎞ π⎤ d
2VM sin sin ⎢ω ⎜ t + ⎟ − ⎥ = 2 LS i2
m ⎣ ⎝ 2m ⎠ m ⎦ dt
prej nga :
V π ωτ
i2 (t ) = M sin ∫ sin αdα + C
ωLS m 0
dhe duke patur parasysh se i2(0)=0.0, përfundimisht :
V π
i2 ( t ) = M sin (1 − cos ωt ) (2.1.19)
ωLS m
Duke ditur që i2(τ)=ID mund të përcaktojmë τ si vijon:
⎛ ⎞
1 ⎜ ωLS ⎟
τ = arccos⎜1 − ID ⎟ (2.1.20)
ω ⎜ V sin π ⎟
⎜ ⎟
⎝ m ⎠
M

Siç duket nga figura 2.1.25, në krahasim me skemën me burim ideal tensioni
në hyrje, gjatë kohës së komutimit, tensioni në dalje shënon një rënie. Në
figurën 2.1.25.a tregohen kronograma e sinjalit ne dalje të skemës si edhe ajo e
tensionit në bornat e diodës D1.
86 Aleksandër Xhuvani

vD

FIGURA 2.1.25.a
vD1
τ
Le të llogaritet vlera mesatare e kësaj renie tensioni:
t +τ
m0
T t∫0
∆VDmes = (v2 − v D )dt

d
Por v 2 − v D = LS i2 dhe përfundimisht:
dt
t +τ

= LS ∫ di2 = LS [i2 (t 0 + τ ) − i2 (t0 )] =

m 0 m
∆VDmes
T t0
T
m
∆V Dmes = ωLS I D (2.1.21)
2π
dhe tensioni mesatar tashmë me dalje do të merrte pamjem :
V Dmes = V Dmes ( LS = 0. 0 ) − ∆V Dmes
π
sin
V Dmes = V M m − m ωL I (2.1.22)
π 2π
S D

m
Kuptohet se në rastin e skemave me dy alternanca me faktorë pulsimi p,
tensioni mesatar në dalje merret nga formula (2.1.22) duke zëvendësuar m me
p në tërësinë e shprehjes matematike.
Elektronika e Fuqisë 87

2.1.4 Filtrimi i tensionit nё dalje

Për të shqyrtuar filtrimin e tensionit në dalje, po marrim rastin e drejtuesit

njëfazor të tensionit me 4 dioda (ura GRAETZ). Kur nuk ka filtrim, kuptohet
se diodat do të
përcjellin sapo tensioni në bornat e tyre të bëhet pozitiv, si tregohet në figurën
2.1.26:
+
vD
D1 D2
R

+ iH
+
vH EK
vD EK
iD t
-
-
t
iD
D3 D4 - FIGURA 2.1.26

Eshtë marrë kështu në shqyrtim rasti i një ngarkese aktive lidhur ne seri me
një forcë kundërelektromotore.

a) Për t’a bërë tensionin në ngarkesë me valёzim minimal, mund të lidhet

në paralel me këtë të fundit një element me inerci tensioni, pra një
kondensator, siç tregohet në figurën 2.1.27.

Për komentimin “matematik”të kronogramave të figurës së mësipërme, duhet

nisur nga këto relacione :
i D = iC + i N
d d
iC = C v C = C v N
dt dt
Duke qënë se SHSA-V apo drejtuesi i tensionit ( DT ) aplikon në bornat e
 88 Aleksandër Xhuvani

kondensatorit tensionin e drejtuar, mund të themi se gjatë intervalit 0÷t1, vD

d
është rritës, pra iC = C v D > 0. 0 dhe për pasojë kondensatori ngarkohet deri
dt
d V π
kur v D ( t = t1 ) = M cos( ωt + ) = 0. 0 dhe iC anullohet; më pas kondensatori
dt ω 2
shkarkohet në ngarkesë. Më saktësisht gjatë intervalit t1÷t2, në ngarkesë kalon
rryma:
i N = i D − iC ( iC < 0. 0 ) dhe tensioni në bornat e saj është pothuajse sa tensioni
në kondensator. Në momentin t=t2 , tensioni në diodat përcjellëse bëhet
negativ dhe diodat çkyçen në mënyrë të menjëhershme (burimi v i
konsideruar si ideal). Në intervalin t2÷t3 në dalje kalon rryma:
i N = − iC ( iC < 0. 0 ) dhe tensioni në ngarkesë bëhet rigorozisht sa ai në
kondensator.

+ iD vN
iN
D1 D2
iC
t
RN iN
+ iH vD=vC=vN t
vH
C iC
t
- +
iD
EK
t
D3 D4 - 0 t1 t2 t3
-

FIGURA 2.1.27

Duhet shtuar se gjatë intervalit 0÷t1 rryma në kondensator është pozitive dhe
në momentin t=0.0 (ose t=T/2=t3), ajo bën një kapërcim me hop (supozohet se
skema është në regjim të stabilizuar), sepse kondensatori fillon të ngarkohet si
rezultat i kalimit në gjëndje përcjellëse të diodave të rradhës (D1, D4 ose D2, D3)
dhe m.q.s. janë diodat që “marrin përsipër” këtë kapërcim rryme (iD=iN+iC),
atëhere kjo gjë duhet marrë parasysh ne dimensionimin e këtyre të fundit.
Kondensatori duhet të zgjidhet i tillë që për harmonikën e parë :
 Elektronika e Fuqisë 89

1
XC = << R N *)
2 πf 1 pC
ose :
1
C >> (2.1.23)
2 πf 1 pR N
në mënyrë pra që kondensatori të filtrojë harmonikën e parë (edhe të tjerat).
Kjo mund të çojë në vlera të mëdha të kapacitetit të tij.

b) Filtrimi me anën e një bobine me induktivitet L, siç tregohet në figurën

2.1.28
Parimi i funksionimit të këtij lloj filtrimi mbështetet në vetinë e bobinës si
element me inerci rryme që tenton të ulë valëzimin e rrymës. Kështu, energjia
elektromagnetike e magazinuar në bobinë gjatë intervalit 0÷t1 çlirohet në
intervalin t1÷t2
vL
+ - vN

+ L
D1 D2 +
t
iD
R t*
+ iH
vD vN
vH
t

- +

EK

0 t1 t2 t3
D3 D4 -
-
-

FIGURA 2.1.27
d
Gjatë intervalit 0÷t1 , v L = v − v N > 0.0 , për pasojë iD>0.0 dhe iD rritet.
dt

*)
p → faktori i pulsimit
90 Aleksandër Xhuvani

d
Në momentin t1, vD=v (vL=0.0, iD/t=t1=0.0) dhe më pas në intervalin t1÷t2
dt
vD>v, vL<0.0, (iL zvogëlohet) dhe për pasojë vD1 nuk bëhet negativ (po ashtu
VD4) dhe këto dioda funksionojnë deri në t=t* kur v ndryshon shenjë dhe duke
qenë se kemi bërë supozimin se ky i fundit është ideal, ndodh komutimi i
menjëhershëm D1, D4 → D2, D3.
Arsyetimi vazhdon në mënyrë krejt analoge, duke marrë tashmë në
konsideratë -v
(-v>0.0); kështu:
vL=-v-vD<0.0
d
iD<0.0 që do të thotë se iD zvogëlohet, e kështu me rradhë.
dt
Kuptohet që për të patur këtë funksionim të quajtur me përcjellshmëri të
vazhduar duhet që L të jetë, në rastin e përgjithshëm, e madhe në mënyrë të
mjaftueshme. Për DT njëfazor me dy alternanca mjafton që L të jetë më e
madhe se zero, d.m.th. të ekzistojë. Sa më e madhe vlera e L aq më shuma
kronograma e rrymës iD(t) i afrohet funksionit të Hefyside. Matematikisht kjo
gjë ndodh vetëm kur L=∝ .

Për të përfituar nga të mirat e dy tipeve të filtrimit përdoret skema me një

kondensator në paralel me daljen dhe një bobinë në seri me të. Për të arritur
një filtrim sa më të mirë duhet që elementët bobinë dhe kondensator të
përzgjidhen si vijon :
1
R N >>
2 πfpC (2.1.24)
R N << 2 πfpL
ku p është faktori i pulsimit të tensionit në dalje të skemës. Kuptohet se në
esencë çështja e filtrimit mbetet e njejtë dhe për skemat shumëfazore.
Elektronika e Fuqisë 91