92 Aleksandr Xhuvani

2.2. SHSA-V t komanduar

Vetkuptohet se kjo klas shndrruesish statik A-V prmban n skemat e
ndryshme t saj komponente elektronike t komandueshm ose gjysm t
komandueshm (tiristort). Kto lloj shndrruesish mundsojn rregullimin e
tensionit n dalje nprmjet kontrollit t voness n kyje t tiristorve
(VKT). N kt mnyr krijohet mundsia pr t prftuar n ngarkes vlera
mesatare tensioni t varura dhe t kontrollueshme nga VKT. Shndrruesit
statik A-V mund t klasifikohen n:

a) SHS A-V me nj alternanc
b) SHS A-V me dy alternanca
b1) vetm me tiristor
b2) mikst (me dioda dhe tiristor).

Pr studimin e ksaj klase shndrruesish do t nisemi nga t njjtat klasifikime
si edhe pr rastin e SHSA-V t pakomanduar.

2.2.1. SHSA-V t komanduar me nj alternanc

a) Do t shqyrtohet fillimisht nj SHSA-V nj fazor me tiristor me
nj alternanc me dalje rezistive si tregohet n figurn 2.2.1 :











N qoftse sinjali n hyrje v
H
sht sinusoidal, aher kuptohet se
tensioni dhe rryma na dalje jan n faz, si tregohet n kronogramat e
figurs 2.2.2 :

FIGURA 2.2.1 R
V
Tiristor

- +
i
dalje

v
Dalje
+
-
v
H




Elektronika e Fuqis 93












ku :

k
sht vonesa n koh e kyjes s tiristorit (VKT)
)
. Kjo madhsi
sht edhe parametri rregullues i vlers mesatare t tensionit n dalje. Esht e
kuptueshme se sa m e madhe t jet VKT aq m e vogl sht vlera mesatare
e tensionit n ngarkes, t ciln vet lexuesi mund ta prllogaris duke
mbajtur parasysh se:
( )

=
*
0
*
1
T
D mes
dt t v
T
V
D
(2.2.1)
ku T
*
sht perioda e prsritjes s sinjalit n dalje.

Skemat njfazore me ngarkes induktivo-rezistive apo kapactivo-rezistive
jan trsisht t ngjashme me ato t shqyrtuara n rastin kur elsi i
prgjithsuar sintetizohet nga dioda. Vetkuptohet se VKT prbn
ndryshimin e vetm dhe parimor midis tyre. Si do t vrehet edhe n
vazhdim, VKT mund t marr vlera q shkojn nga 0 deri n T/2, pr rastin
kur shndrruesi statik punon n regjimin A-V, gj q do t thot se sht
burimi trefazor i tensionit q transmeton energji n dalje. Me T do t shnojm
periodn e sinjalit t burimit n hyrje t shndrruesit. N skemat me nj
alternanc mund t shkruhet:
m
T
T =
*
(2.2.2)
ku m sht numri i fazave t burimit t energjis n hyrje t skems, n rastin e
prgjithshm.

)
Shpesh her ky knd quhet shkurtimisht edhe kndi i ndezjes (kyjes) s tiristorve
t
i
Dalje

v
Dalje
, v
H
v
Dalje
, i
Dalje

v
H
, v
Tiristor

FIGURA 2.2.2

k



94 Aleksandr Xhuvani

b) Le t konsiderojm s dyti skemn trefazore me nj alternanc kur burimi
n hyrje pranohet ideal, figura 2.2.2.
Duke u nisur nga
ngjashmria e skems me
dioda, del se nga t tre
tiristort (n rastin e lidhjes
me katod t prbashkt, si
sht edhe rasti i figurs
2.2.2) do t polarizohet drejt
ai tiristor, i cili do t
shikoj potencialin m t
lart t aplikuar n anodn e
tij. Q nga ky moment,
tiristori n fjal pret
drgimin e impulsit n
griljen e tij pr t kaluar n
gjndje t kyur .
Dhe kur kjo gj ndodh, ahere burimi i tensionit i lidhur n seri me kt tiristor
transmeton energji n dalje t skems. Sinjalet n kt skem do t ken
formn e treguar n figurn 2.2.3 :



FIGURA 2.2.3
t
v
D

v
3
v
1
v
2
v
T1

T

V
t
v
D
v
1
v
2
v
3
I
D
T
1
T
2
T
3
C
B
A
FIGURA 2.2.2
- +
- +
- +
- +



Elektronika e Fuqis 95

ku
V
sht vonesa n koh e kyjes s tiristorit (e njjt pr t tr tiristort n
skem n mnyr q kjo e fundit t gzoj vetin e simetris), duke filluar nga
momenti kur tiristorit n fjal i krijohet mundsia e polarizimit t drejt,
d.m.th. kur ai fillon t shikoj potencialin m t lart n anodn e tij. N
momentin kur tiristori kalon n gjndje t kyur, burimi i tensionit, i lidhur n
seri me t, transmeton energji n dalje t skems duke i imponuar ngarkess
tensionin ndrmjet bornave t tij. Kur tiristori kalon n gjndje t kyur,
ahere n bornat e tij zbatohet nj tension negativ, i cili mundson kyjen e tij
n mnyr natyrore (pa ndrmjetsine e ndonj skeme ndihmse).



2.2.2. SHSA-V t komanduar me dy alternanca me tiristor

Le t konsiderojm skemn me dy alternanca, si tregohet n figurn 2.2.4 :






















FIGURA 2.2.4
C
B
A
I
D

+
-
v
D
v
1
-
+
v
2
-
+
v
3

-
+
T
2
T
1
T
4
T
3
T
6
T
5



96 Aleksandr Xhuvani

Pranojm se v
1
=V
M
cos t dhe se tensionet v
2
dhe v
3
jan t sfazuara me 2/m (n
rastin e shqyrtuar numri i fazave m=3) duke formuar kshtu nj sistem
simetrik

tensionesh trefazore. Forma e valve (sinjaleve) n skemn e msiprme
tregohet n figurn 2.2.5. Si edhe n rastin e skems homologe me dioda, tensioni
n dalje pulson dy her m shum se ai n hyrje, d.m.th. koeficienti i pulsimit p
sht p=m n
a
, ku n
a
sht numri i alternancave = 2.

2.2.3. SHSA-V t komanduar me dy alternanca t przier (me tiristor dhe
dioda)
Skema e ktij shndrruesi jepet n figurn 2.2.6











FIGURA 2.2.6
T
1
T
2
T
3

v
1

v
2

v
3

D
6
D
5
D
4

- +
- +
- +
I
D
+
-
v
D

v
D
-v
1
-v
3
v
3
v
1

v
2
- v
2

v
T1
T
FIGURA 2.2.5

V



Elektronika e Fuqis 97

Pranojm se v
1
=V
M
cos t dhe se tensionet v
2
dhe v
3
jan t sfazuara me 2/m (n
rastin e shqyrtuar numri i fazave m=3) duke formuar kshtu nje sistem
simetrik



tensionesh trefazore, kt her t lidhur n yll. Forma e valve n kt skem
paraqitet n figurn 2.2.7.
N krahasim me skemn me dy alternanca trsisht me tiristor, skema mikst
ka nj diapazon m t gjr rregullimi t vlers mesatare t tensionit n
ngarkes, edhe pse gjysma e urs realizohet me dioda, t cilat nuk ofrojn
asnj lloj kontrolli.

2.2.4 Llogaritja e vlers mesatare t tensionit n dalje

S pari le t marrim n konsiderat skemn me nj alternanc, pa marr
parasysh fenomenin e mbulimit t fazave. Le t konsiderojm figurn 2.2.8, ku
realizohet nj fokusim i nj periode t sinjalit n ngarkes.

t
1

FIGURA 2.2.8
t
v
D

T/4
T/m
V
M

t
2

V

V

V
v
2
v
3
v
1

v
D

FIGURA 2.2.7
v
T1

t
T



98 Aleksandr Xhuvani

Kemi pranuar se:
v
1
=V
M
cos t dhe se tensionet v
2
dhe v
3
jane t sfazuara me 2/m (n rastin e
shqyrtuar numri i fazave m=3) duke formuar kshtu nj sistem simetrik
tensionesh trefazore. Perioda e sinjalit n hyrje sht T=2/.
Shnojm me

kndin e voness n kyje t tiristorve (

=
V
),.
Perioda e tensionit n dalje sht T*=T/m dhe t
1
=t
0
-T/(2m); t
1
=t
0
+T/(2m)
Pr t
0
=0.0, mund t shkruhet :
Vmes
D
=

*
0
*
1
T
D
dt v
T
=

+ +
+
V
V
m T to
m T to
dt t v
m
T

2 /
2 /
1
) (
1

Vmes
D
=

+
+
V
V
m T
m T
M
t d
t V
m

2 /
2 /
) (
cos
2
=
V
V
m T
m T
M t V
m

+
+
2 /
2 /
| sin
2

Vmes
D
=
m
2
V
M
[sin(/m+)+sin(/m-)]
dhe perfundimisht nxjerrim:
Vmes
D
=
m
2
V
M
2sin[(/m++/m-)/2]cos[(/m+-/m+)/2]
Vmes
D
=V
M

m
m

sin
cos (2.2.3)
N krahasim me skemn me dioda, vlera mesatare e tensionit n dalje sht
proporcionale me kosinusin e kndit t voness n kyje t tiristorve. Pr
rastin kur marrim parasysh mbulimin e fazave, skema modifikohet si tregohet
n figurn 2.2.9:










v
D
I
D
v
1
v
3
v
2
T
1
T
2
T
3
C
B
A
FIGURA 2.2.9
- +
- +
- +
l
l
l
-
+



Elektronika e Fuqis 99

Format e valve t ksaj skeme paraqiten n figurn 2.2.10:


Duke zmadhuar nj periode t prsritjes s sinjalit n dalje, prftohet
paraqitja grafike si tregohet n figurn 2.2.11:

Duke pranuar :
v
1
=V
M
cos t
v
2
=V
M
cos(t-2/m), si edhe T*=T/m (T=2/), mund t llogarisim
u=

+

to T
to
D
dt v v
T
*
2
) (
*
1
=

+
+
+
*
2 2
) ( ) (
*
1
T
to
D
to
to
D
dt v v dt v v
T

V
FIGURA 2.2.11
t
v
D

T/4
T/m
V
M

u
t
0
v
T1

V


T
v
1
v
2
v
3
v
D
t

t




100 Aleksandr Xhuvani

Athere: u =

+to
to
dt
dt
di
l
m
T

) (
1 2
=

+to
to
di
T
ml

2
Duke pranuar se I
D
=C
te
, mund t shkruajm prfundimisht:
u =
D
I
T
ml
=
D
I
ml

2
(2.2.4)
Tensioni mesatar n dalje mund t shkruhet:
V
mes D
= V
M

m
m

sin
cos -
D
I
ml

2
(2.2.5)
Duke u nisur nga ekuacioni:
v
2
-v
1
=2l
d
dt
i
2
n mund t llogarisim kohen e mbulimit t fazave :

=
D
M
S
I
V
L

2
1 arccos
1
(2.2.6)
Kuptohet se pr skemn me dy alternanca (vetm me tiristor) vlen i njjti
arsyetim, vetm se V
M
duhet t zvendsohet me tensionin e linjs i cili n
rastin e nj skeme m fazore ka vlern V
lM
q mund t llogaritet si vijon:
V
l
=v
fi
-v
fi+1
=V
M
[sin t-sin(t+2/m)]
V
l
=-2V
M
sin/msin(t-/m) prej nga:
V
lM
=2V
M
sin/m (2.2.7)
Nga ana tjetr, faktori i pulsimit p=2m dhe kshtu:

cos
sin
sin 2 =
p
p
m
V V
M mes
D
(2.2.8)
Si edhe pr skemn me nj alternanc, mund t nxjerrim karakteristikn
Vmes
D
=f(), figura 2.2.12:

/2
Vmes
D

3/2
2
FIGURA 2.2.12



Elektronika e Fuqis 101

Vihet re se pr /2<<3/2, Vmes
D
<0.0, pra skema funksionon si komutator
rryme i varur

)
(i varur sepse frekuenca e v
1
, v
2
, ..., v
m
dhe amplituda e tyre
vendoset nga burimi alternativ m fazor), ndrsa pr 0<</2 dhe 3/2<<2,
Vmes
D
>0.0 dhe skema funksionon si drejtuese e tensionit.
N.q.s. marret parasysh edhe fenomeni i mbulimit t fazave, lexuesi mund t
deduktoje lehtsisht sa vijon:
Vmes
D
=V
lM
sin
p
p

cos - p
l I
D

2
(2.2.9)
N prgjithsi pr llogaritjen e Vmes
D,
pr rastin e skems me dy alternanca,
mund t konsiderohet se kjo e fundit nuk sht gj tjetr vese nj lidhje n
seri e dy skemave me nj alternance (skema vetm me tiristor, vetm me
dioda apo ajo me tiristor e dioda), si tregohet n figurn 2.2.13 :
















Dhe ne do moment mund t shkruajm:
D
v =v
A
- v
B
=v
A0
- v
B0
=v
1
+v
2
ku v
1
dhe v
2
jan prkatsisht tensionet n
dalje t dy skemave me nj alternanc, njra e lidhur me anod t prbashkt
(D
1
, D
2
, D
3
) dhe tjetra e lidhur me katod t prbashkt (T
1
, T
2
, T
3
).

)
Ky lloj shnderruesi do te trajtohet ne fund te kapitullit te trete.
I
D

FIGURA 2.2.13
D
3

D
2

D
1

v
1

v
2

v
3

- +
- +
- +
+
-
v
D

T
3

T
2

T
1

A
B
O



102 Aleksandr Xhuvani

Veanti. Pr skemn tri fazore (q sht rasti m i prhapur n praktik)
mund t shkruajm (kur burimet jan ideale):
Vmes
ng
=2V
M
sin

3
sin

6
6
cos
V
1

mes
=V
M
sin

3
3
cos; V
2

mes
=V
M
sin

3
3
cos
dhe V
1

mes
+ V
2

mes
=2V
M
sin

3
3
cos=2V
M
cos

6
sin

6
6
cos,
duke mbajtur parasysh se sin

3
= cos

6

Vmes
ng
= V
1

mes
+ V
2

mes
(2.2.10)
Cilado qoft struktura e elsave elektronik (elsave t prgjithsuar)
kshtu, n.q.s. marrim rastin e skems me dy alternanca mikste, mund te
nxjrrim se (duke i pranuar burimet ideale):
Vmes
D
=V
lM
3
3
sin

cos(+1) (2.2.11)
ose
Vmes
D
= Vmes
D
|
(=0.0)
cos(+1) (2.2.11*)

Formulat (2.2.11) dhe (2.2.11
*
) nxjerrin n pah prparsit e skems s przjer
ndaj asaj vetm me tiristor (ose tranzistor):
Diapazon m i gjr rregullimi
Funksionim gjithnj n D.T.
Kosto m e ult







Elektronika e Fuqis 103

Regjimi i ndrprer

Deri tani kemi pranuar gjithmon se ngarkesa mban nj rryme konstante.
Por ka disa skema q nuk e lejojn nj gj t till ose izolojne daljen nga
burimi.
Lexuesi nuk e ka t vshtir ta provoj se skema mund t funksionoj n
regjim t vazhduar vetm nqoftse:
/2-/p
S fundi, mund t shtojm se persa i prket madhsive t tjera t SHSA-V t
komanduar, ato mund t llogariten n mnyr t ngjashme si dhe pr SHSA-V
t pakomanduar.





104 Aleksandr Xhuvani

Zbatime t SHSA-V

1. Ushqimi i motorave t rryms s vazhduar:
N figurn 2.2.14 tregohet skema e nj MRV (Motor i Rryms s Vazhduar)
me eksitim te pavarur, t ushqyer nga nj SHSA-V mikst.















Pr t siguruar vazhdimsin e rryms n dalje, diodat D
1
dhe D
2
luajn edhe
rolin e diods s rrugs s lir.
Mund t parashikohen dy regjime funksionimi:
- i ndrprer
- i pandrprer
Funksionimi i ndrprer
Ky regjim haset pr vlera t mdha t . Gjat kohs q i
ng
=0.0, ateher v
ng
=E
k
e
supozuar konstante (pr regjime t vendosur, d.m.th. n=c
te
, ku nnumri i
rrotullimeve n minut).
Funksionimi i pandrprer
Ky regjim haset pr vlera t vogla t . Mund t llogaritet leht se:
Vmes
D
=2/V
M
cos(+1)
nga ana tjetr
Vmes
ng
=E
k
+R
k
i
ng
(duke supozuar se jemi n regjim t stabilizuar, n=c
te
).
Duk patur parasysh se E
k
=kn, athere:
i
N
KESH
-

+

D
6
D
5
D
4
D
3
R
i
D
2
D
1
T
2
T
1
L
i
L
e
v
N
FIGURA 2.2.14



Elektronika e Fuqis 105

n=
2
1

V
k
M(cos ) +
-
R i
k
k ng
(2.2.12)

2. Kaskada hiposinkrone pr rregullimin e shpejtsis s makinave
asinkrone

Ne figurn 2.2.15. tregohet skema e prgjithshme e kaskads hiposinkrone.















Funksionimi
Makina asinkrone ushqehet nga rrjeti (f
1
=50 Hz). Duke i pranuar m -
koeficientin e transformimit t makins asinkrone, mund t shkruajm:
V
2
=SmV
1

ku Sshkarja.
Kuptohet se frekuenca e V
2
sht f
2
=(1-S)f
1
. SHSA-V me dioda drejton
tensionin n dalje.
N.q.s. pranojm:
v
1
=V
M
sin t (V
1
=V
M
/2)
v
2
=V
M
sin(t-2/3)
v
3
=V
M
sin(t-4/3)
ather:
Fuqia e thithur
===
NGARKESA

Transformator
Y /
Ur me dioda Ur me tiristor
Fuqia e rikuperuar
FIGURA 2.2.15



106 Aleksandr Xhuvani

U
1dmes
=3V
M
6
6
sin

=6V
2
1
2
6

=36/V
2

(V
2
vlera efektive e tensionit n rastin e makins asinkrone).
Mund t shkruajm gjithashtu:
U
1dmes
=36/msV
1

Komutatori i varur i rryms nxjerr n ann e rryms s vazhduar tensionin:
U
2dmes
=36/mV
1
cos
Duke zbatuar ligjin e dyt t Kirkof-it pr vlerat mesatare t tensioneve n
dalje t SHSA-V me dioda dhe tiristor, mund t shkruajm:
U
1dmes
=-U
2dmes
ose:
-S=m/m cos (2.2.13)
Pra, duke ndryshuar kndin e voness n kyje t tiristorve , n mund t
ndryshojm shpejtsin e makins asinkrone. Por q blloku i tiristorve t
funksionoj n komutator rryme, duhet q:
/2-,
ku kndi minimal pr sigurimin e komutimit natyror t tiristorve. N kt
mnyr:
0Sm/mcos (2.2.14)
Pr rregullimin e shpejtsis s kaskads q n lshim (S=1), duhet q
transformatori t ket koeficient transformimi m=m/cos ose n prgjithsi kur
krkojm rregullim deri n S
max
:
m=m/cosS
max
(2.2.15)
Kaskada hiposinkrone dallohet pr humbje t vogla t fuqis dhe cos t ult,
m t ult se vet makina asinkrone. Megjithat, diapazoni i gjr i rregullimit
(0S1) prbn prparsin themelore t saj.



Elektronika e Fuqis 107