Elektronika e Fuqis 61

KAPI TULLI I I

SHNDRRUESI T STATI K ALTERNATI V - VAZHDUAR





62 Aleksandr Xhuvani





Elektronika e Fuqis 63


KAPI TULLI I I

Shdrruesit Statik Alternativ -Vazhduar
(AC-DC converters [en] ose Redresseurs [fr])

Kto lloj shndrruesish statik kan prgjithsisht n hyrje nj burim
sinusoidal (n rastin e prgjithshm m-fazor) tensioni dhe n dalje nj qark te
rryms s vazhduar, q mund t jet rezistiv, induktivo-rezistiv, kapacitivo-
rezistiv apo nj burim rryme. Nga pikpamja e komponentve elektronik ata
prmbajn komponent t komandueshm n kyje (kryesisht tiristor) dhe t
pakomandueshm n kyje (dioda), pr pasoj ndahen n dy grupe t
mdhenj SHSA-V t pakomanduar dhe t komanduar. Pr t lehtsuar
asimilimin e lnds, do t nisemi gjithnj nga m e thjeshta tek m e
komplikuara pr t vajtur mundsisht n rastin e prgjithsues.

2.1. SHSA-V t pakomanduar

N kt paragraf do t trajtojm skemat njfazore me komponent elektronik
t pakomanduar, me nj dhe dy alternanca
)
pr t prgatitur terrenin,
kshtu, pr skemat trefazore dhe n rastin e prgjithshm m-fazore t
pakomanduara.
SHSA-V t pakomanduar, si edhe vet emri e tregon, kan n strukturn e
tyre vetm element gjysmprues t pakomanduar d.m.th. dioda. N varsi
nga lidhja e gjysmpruesve si edhe nga natyra e burimeve, SHSA-V ndahen
n:

Skema njfazore me : Skema m-fazore me :
nj alternanc nj alternanc
dy alternanca dy alternanca


)
n gjuhn shqipe n vend t termit alternanc prdoret edhe termi gjysm vale





64 Aleksandr Xhuvani
Fillimisht, pr analizn e thjeshtuar, burimin n hyrje do t'a supozojm ideal,
dhe m pas, hap pas hapi, do ti afrohemi realitetit duke marr parasysh
induktivitetin e shprndarjes n dytsorin e tranformatorit, q sht edhe rasti
m i rndomt, prsa i prket burimit t hyrjes t nj SHSA-V.

2.1.1 Skemat njfazore t pakomanduara me nj alternanc
Skemat q do t shqyrtohen n kt paragraf japin bazat konceptuale t nj
SHSA-V tensioni t pakomanduar.
a) - Le t konsiderohet n fillim nj SHSA-V nj fazor me nj alternanc me
dalje rezistive si tregohet n figurn 2.1.1 :











Kur sinjali n hyrje v
H
sht sinusoidal, athere kuptohet se tensioni dhe
rryma n dalje jan n faz, si tregohet n kronogramat e figurs 2.1.2 :












R
v
Diode

- +
-
+
v
H

i
dalje

v
Dalje

-
+
FIGURA 2.1.1
t
i
Dalje

v
Dalje
, v
H
v
Dalje

v
H
, v
Diode
FIGURA 2.1.2





Elektronika e Fuqis 65
b) - rasti i dyt sht ai nj skeme t ngjashme, vese kt here dalja sht e
tipit induktivo-rezistiv, figura 1.2.3 :

para astit t=0, figura
2.1.4, tensioni i hyrjes
v
H
sht negativ, pr
pasoj nuk qarkullon
rrym n qark. Pas
ktij asti, kur ky
tension bhet pozitiv,
dioda fillon t
prcjlle dhe duke
pranuar se rnia e
drejt e tensionit n bornat e saj sht e paprfillshme, pra ajo mund t
konsiderohet si qark i shkurtr. N kt mnyr, rryma n qark sht zgjidhja
e ekuacionit :
v Ri L
d
dt
i
H Dalje Dalje
= + (1.2.1)



















-
+
-
+
- +
v
R

v
Diode

- +
v
H

i
dalje

v
Dalje

-
FIGURA 2.1.3
v
L

L
R
+
t
t
t
0
0
0
Siperfaqja A
v
L

t
2
t
1

u
H
, u
Dalje

u
R

i
R

Siperfaqja B
T
t
ON
t
OFF

V
Diode






66 Aleksandr Xhuvani
Duke patur parasysh se tensioni n bornat e burimit n hyrje, kur dioda sht
n gjndje prcjellse (ON), sht sa shuma e rnieve t tensionit n rezistenc
dhe bobin, athere nuk sht e vshtir t komentohen kronogramat e
figurs 2.1.4.

Esht e rndsishme t nnvizohet nj moment, ai i voness s rryms ndaj
tensionit,
si rezultat i inercis paraqitur nga bobina n skem. Kshtu si shihet n
figurn 2.1.4, rryma n bobin rritet deri n astin t
1
, si rrjedhoj e tensionit
pozitiv n bornat e saj, t prcaktuar nga :
v v v L
d
dt
i
L H R Dalje
= = (2.1.2)
dhe pas ktij asti (t>t
1
), duke qn se v
L
< 0, rryma zvoglohet deri sa t
anullohet
)
n astin e kohs t
2
. Duke u nisur nga :

= =
2
0
2
0
* *
) (
1 1
) (
1
t
L
t
L L L
dt t i
L T
dt t v
T
i
dt
d
v , nxirret :
v L i t i
L
mes
L L
= = ( ) ( )
2
0 0 (2.1.3)
Relacioni (2.1.3) tregon se n nj proes periodik, tensioni mesatar n bobin sht
zero, q gjeometrikisht do t thot se siperfaqja A dhe B n figurn 2.1.4 jan
detyrimisht t barabarta. Dioda n skemn b) qndron n gjndje prcjellse
(ON) m shum se nj gjysm period (T/2) , pikrisht si rezultat i inercis s
rryms se qarkut R,L.

c) - Skema nj fazore me dalje burim ideal rryme, si tregohet n figurn 2.1.5 :











)
mund t prdoret edhe termi shkon n zero n vend t atij anullohet
-
+
v
H

v
D1

- +
v
D

-
+
I
D

v
D2

-
+
i
H

i
D

FIGURA 2.1.5
FIGURA 2.1.4





Elektronika e Fuqis 67
Vihet re prania e nj diod t dyt D2 pr sigurimin e vazhdimsis s rryms
s burimit n dalje kur dioda D1 kyet. Kjo skem funksionon me dy etapa :
etapa e par prkon me alternancn pozitive t burimit t hyrjes. Gjat saj
burimi n hyrje transmeton energji n dalje nprmjet diods D1, pasi ka
ndodhur komutimi D2 D1, figura 2.1.6 a) sapo tensioni n bornat e
burimit t hyrjes bhet pozitiv;
etapa e dyt prkon me alternancn negative t burimit n hyrje. Gjat
ksaj etape ndodh komutimi i menjhershm D1 D2, si rezultat i
ndryshimit t polaritetit t tensionit t burimit n hyrje dhe skema kalon n
gjndjen e qetsis duke prgatitur kalimin n etapn e par, figura 1.1.6
b) .











Kronogramat e hyrjes dhe t daljes paraqiten n figurn 2.1.7, ku spikat qart
se, si edhe pr rastet a) dhe b), n dalje ka transmetim te energjis nga hyrja
vetm gjat nj alternance, prej nga edhe emrtimi i ktyre skemave me nj
alternanc.











a)
FIGURA 2.1.6
I
D

v
D

-
+
v
D1

- +
-
+
v
H

I
D
-
+
D
1

v
H

b)
t
Dalja
I
D

v
D

i
D

FIGURA 2.1.7
v
H

i
H

t
I
D

Hyrja





68 Aleksandr Xhuvani
d) - n rastin kur burimi n hyrje i afrohet realitetit, domethn kur merret
parasysh induktiviteti i shprndarjes L
S
(p.sh. i nj dytsori transformatori),
skema modifikohet si n figurn 2.1.8 dhe bashk me t edhe mnyra e
komutimit t saj.











Nse n rastin c) komutimi D1D2 bhej i menjhershm sepse nuk kishte
asnj
element q t pengonte ndryshimin e rryms me kaprcim, ndrsa n rastin d)
bobina me induktivitet L
S
nuk e lejon ndryshimin me kapercim t rryms dhe
pr pasoj kur tensioni v
H
behet negativ, dioda D2 polarizohet drejt dhe
kalon n gjndje prcjellse. Duke qn se rryma n bobin nuk mund t
anullohet n mnyr t menjhershme, athere dy diodat do t percjellin
njkohsisht deri sa rryma n D1 t anullohet (pasi bobina ndodhet tashm
nn tension negativ). Gjat ksaj kohe tensioni n dalje sht zero. Prsa i
prket komutimit D2D1, arsyetimi ruhet, vetm se n kt rast, si rezultat i
inercis s rryms s imponuar nga bobina L
S
, rryma n diodn D1 nuk rritet
me kaprcim deri n vlern I
D
por gradualisht si prgjigje e relacionit :
v L
d
dt
i
H S H
= (2.1.4) ku :
t V t V v
eff M H
sin 2 sin = = .
Zgjidhja e ktij ekuacioni sht :
( ) t
L
V
t i
S
M
H

cos 1 ) ( = (2.1.5) kur t ndryshon nga zero deri

n kohn q i duhet rryms i
H
pr t arritur vlern I
D
, q shnohet me germn
, dhe q prllogaritet si vijon :
L
S

FIGURA 2.1.8
v
Ls

- +
v
H

v
D1

- +
v
D

-
+
I
D

-
+
v
D2

-
+
i
H






Elektronika e Fuqis 69

= =
D
M
S
D H
I
V
L
I i

1 arccos
1
) ( (2.1.6)
Pas ktij asti rryma shumare n diodn D2 anullohet dhe pr pasoj kjo e
fundit ky
qarkun.
Kronogramat
e figurs 2.1.9
paraqesin
gjeometrikish
t sa m sipr,
ku duket
qart se
tensioni n
dalje
humbet nj
pjes t vals
n hyrje gjat
transferimit t
energjis n
fjal brnda
intervalit t
kohs .
2.1.2 Skemat njfazore t pakomanduara me dy alternanca

N kt nnparagraf, do
t merren n konsiderat
skemat ur njfazore,
gjrsisht t prdorura
n praktike, t njohura
edhe nn emrtimin ura
GRAETZ apo skemat
njfazore me dy
alternanca. Burimi n
hyrje fillimisht do t
pranohet ideal pr ta
afruar at m
-
+
R
D1 D2
D3 D4
i
H

v
H
+
-
v
D


i
D

v
D

t
t
t
v
L

i
H

v
D


I
D

V
M

FIGURA 2.1.9





70 Aleksandr Xhuvani
von me realitetin
(marrja parasysh e
induktivitetit t
shprndarjes t dytsorit t nj transformatori).
a) - Skema me dy alternanca me dalje rezistive paraqitet n figurn 2.1.10 :
N dallim esencial nga skema me nj alternance, ajo me dy alternanca prfiton
nga dy gjysm sinusoidat e burimit t hyrjes pr ti transferuar ato n dalje.
Kronogramat e tensioneve dhe rrymave n hyrje dhe n dalje paraqiten n
figurn 2.1.11 .
N kt mnyr, si
do t shikojm m
posht n kt
kapitull, kjo gj
sjell me vehte
prftimin e nj
vlere mesatare m
te madhe t
tensionit n dalje.
Duhet shnuar si i
rndsishem fakti,
se nga dy diodat
D1 e D2, t lidhura
me katod t prbashkt, do t prcjell ajo diod q shikon n anodn e saj
potencialin m t lart dhe pr dy diodat D3 e D4, q jan t lidhura me anod
t prbashkt,
do t prcjell
ajo diod, q
shikon
potencialin m
t ult n
katodn e saj.
Kshtu pr
alternancn
pozitive t
burimit t hyrjes
prcjellin diodat
D1 e D4, ndrsa
I
D

D1 D2
D3 D4
i
H

v
H
+
-
v
D

i
D

FIGURA 2.1.12
-
+
FIGURA 2.1.10
t
t
0
0
v
H

i
H

v
D

i
D

FIGURA 2.1.11





Elektronika e Fuqis 71
pr at negative, ifti tjetr i diodave D2 e D3.
b) - kur dalja sht nj burim ideal rryme, skema merr formn si n figurn
2.1.12 :
Ndryshimi i sjelljes s ksaj skeme, n krahasim me rastin a), konsiston vetm
n formn e rryms, e cila n rastin q po shqyrtohet imponohet nga burimi i
rryms; ndrkoh q n rastin a) rryma ndjek formn e tensionit, pasi kemi
t bjm me nj dalje rezistive puro. Format e valve (kronogramave) n
hyrje dhe n dalje paraqiten n figurn 2.1.13 dhe vet lexuesi mund t bj
komentin e tyre.












c) - nqoftse pr burimin alternativ n hyrje merret parasysh edhe
induktiviteti i shprndarjes L
S
, athere skema paraqitet si tregohet n figurn
2.1.14 :













FIGURA 2.1.13
t
0
v
D

i
D

0
t
v
H
i
H

-
+
I
D

D1 D2
D3 D4
i
H

v
H
+
-
v
D

i
D

FIGURA 2.1.14
L
S






72 Aleksandr Xhuvani
Format e valev n hyrje, dalje si edhe tensioni n bornat e bobins L
S
,
pranuar nn konvencionin konsumator, paraqiten n figurn 2.1.15 :






















Vlen t detajohet ktu asti i komutimit, q ndodh n intervalin (0, ) . Para
ktij asti ishin diodat D3 e D2 n gjndjen ON. Pas kohs t=0, tensioni n
hyrje bhet
pozitiv dhe pr pasoj diodat D1 e D4 kalojn n gjndjen ON. Duke qn se
n hyrje sht prezent L
S
, rrymat n diodat D2 e D3 nuk mund t anullohen
me kaprcim, Kjo do t thot se gjat intervalit (0, ) t katr diodat jan n
gjndje prcjellse. Kshtu skema merr pamjen e paraqitur n figurn 2.1.16.
Ky fenomen quhet mbulimi i fazave. Le t shqyrtohet ky fenomen, i cili
doemos lidhet me proesin e komutimit D2 D1 dhe D3 D4. Pr t<0, mund
t shkruajm :
i i i
D D K 1 4
= = dhe i i I i
D D D K 2 3
= =
Kur pranohet se tensioni n hyrje sht i forms:
v V t V t
H M eff
= = sin sin 2
0
0
0
i
H


t
t
t I
D

v
D

v
S

v
Ls

S
FIGURA 2.1.15





Elektronika e Fuqis 73
athere i
K
= ( ) t
L
V
S
M

cos 1 .















Kshtu me kalimin e kohs kur t athere edhe rrymat shumare, q kalojn
respektivisht n diodat D2 dhe D3, synojn drejt zeros dhe kur t= athere ato
anullohen duke kyur qarkun ku ato jan lidhur n seri, ndrkaq q
i
D1
=i
D4
=I
D
dhe kshtu prfundon proesi i mbulimit t fazave. Prsa i prket
rryms n hyrje, duke respektuar marrveshjen e kahut t rrymave t figurs
2.1.16, mund t shkruhet :
i I i
H D K
= + 2
ndrkaq pr bobinn L
S
nn konvencionin konsumator mund t shkruhet :
v V t L
d
dt
i t V td t L di
L
S
M S H M S H
= = = sin ( ) sin ( ) dhe m tej :


=
D
D
I
I
H M
di d V

0
sin ose :
V L I
M S D
( cos ) 1 2 = prej nga nxirret prfundimisht :

=
D
M
S
I
V
L

2
1 arccos
1
(2.1.7)
I njjti proes komutimi me mbulim fazash ndodh edhe pas nj gjysm
periode, por kt here i
H
ndryshon nga I
D
- I
D
.
N prgjithsi, n rastet kur burimi n hyrje prmban nj induktivitet
shprndarjeje L
S
n seri me burimin ideal t tensionit, duhet shtuar se q
v
H

I
D

D1 D2
D3 D4
i
H

+
-
v
D
i
D

FIGURA 2.1.16
- +
i
K

i
K

i
D3

i
D1
i
D2

i
D4

L
S






74 Aleksandr Xhuvani
komutimi t kryhet duhet q rryma konturore i
K
t tentoje drejt nj vler t
vendosur, q t jet m t madhe se sa rryma e burimit t daljes I
D
. Kjo gj
mund t shprehet matematikisht n varsi t skems dhe pr rastin e
msiprm mund t shkruhet :
V
L
I
M
S
D
2
(2.1.8)

2.1.3 Skemat shum fazore t pakomanduara

A - Skemat me nj alternanc
Gjat ktij paragrafi do t paraqesim si topologji skema trefazore, por
llogaritjet do t kryhen dhe konkluzionet do t nxirren pr rastin e
prgjithshm sikur ato t
ishin m-fazore. Kshtu n
figurn 2.1.17 paraqitet
skema e nj SHSA-V
trefazor t pakomanduar
me nj alternanc, dalja e t
cilit sht nj burim ideal
rryme.
Funksionimi: Burimet v
1
,
v
2
, v
3
prbjn nj sistem
trifazor simetrik tensionesh
(p.sh. dytsort e nj
transformatori trifazor).
Duke patur parasysh se
diodat jan lidhur sipas
skems me katod t prbashkt kuptohet se do t proj ajo diod potenciali
i anods t s cils sht m i lart.
Le t demonstrohet nse ky
pohim sht i vrtet ose jo. Po
shqyrtojm rastin kur kemi
vetm dy degzime, por
arsyetimi mbetet i vlefshm
edhe kur skema prmban me
shum deg, si tregohet n
figurn 2.1.18 :
D1
D2
i
D1

i
D2

I
D

+ -
v
D2

+ -
v
D1

- +
v
1

- +
v
2

FIGURA 2.1.18
v
D

I
D

v
1

v
2

v
3

B
A



- +
- +
- +
FIGURA 2.1.17
- +
C





Elektronika e Fuqis 75
Pr t arritur prfundimin do t veprohet si n mathematik : do t pranohet
nj hipotez dhe mbi
kt do t vazhdohet arsyetimi. Nqoftse arrihet n nj konflikt t hapur me
hipotezn, athere kjo hipotez q bie. Pohimi kundrt mbetet i vrtet.
Kshtu, supozohet (hipoteza) se v
1
>v
2
dhe se D
2
percjell; pra v
D2
0.0. Athere
v
D1
=v-v
2
>0.0 dhe dioda D
1
prcjell; athere v
D2
= v
2
-v
1
<0.0. Duk qn se
pranohet q I=C
te
, athere n mnyr t menjhershme do t lind nj rrym
konturore fiktive, si tregohet me vij t ndrprer n figurn 2.1.18, e cila do t
tentonte drejt ; por sapo i
kf
= I, i
D2
= I-i
kf
= 0.0 dhe D
2
kyet. Duke qn se n
skem nuk ka asnj element inercial, ky komutim sht i menjhershm dhe
pr pasoj n t mbetet vetm D
1
n gjndje prcjellse, ndrkoh v
D2
=v
2
-v
1
<0.0.
Pra, vrtetohet se n skemn me dioda t lidhura me katod t prbashkt, do
t prcjell ajo diod q shikon potencialin m t lart t zbatuar n anodn
e saj.

Dioda D1 0 1 0 0
Dioda D2 0 0 1 0
Dioda D3 1 0 0 1
v
D
v
3
v
1
v
2
v
3

v
D1
0 0 v
12
v
13

N tabel :
1 dioda prcjell
0 dioda nuk prcjell


Kronogramat e tensioneve dhe rrymave tregohen n figurn 2.1.19. N
mnyr t prgjithshme mund t shkruhet :
v v v
D
i
i D
= (2.1.9)


vrtet : - kur dioda e "i"-t prcjell v
D
= v
i
dhe v
D1
= 0.0
v
D1
v
D
v
1
v
2
v
3
t
FIGURA 2.1.19
T





76 Aleksandr Xhuvani
ndrsa : - kur dioda e "i"-t sht bllokuar athere i referohet ekuacionit
2.1.9, por duke qn se n do ast v
D
=v
j
n degn ku v
j
sht potenciali m i
lart (ku dioda sht prcjellse) mund t prcaktohet direkt v
Di
prej
kronograms se tensionit n dalje. Diodat qndrojn n pun pr T / 3. N
rastin kur skema sht m fazore, ato qndrojn n pun pr T / m.

B - Skema me dy alternanca
Funksionimi: Pr t siguruar vazhdimsin e rryms n dalje, si tregohet n
skemn e figurs 2.1.20, duhet q t kalojn n gjndje prcjellse dy dioda
njkohsisht:
















nj nga diodat e lidhura me katod t prbashkt (D1, D2 ose D3) dhe nj nga
ato t lidhura me anod t prbashkt (D4, D5 ose D6).
Duke arsyetuar si pr skemn me nj alternanc pr diodat e lidhura me
katod t prbashkt, do t kaloj n gjndje prcjellse ajo diod, q shikon
n anodn e saj potencialin m t lart dhe, duke arsyetuar n mnyre duale,
pr diodat e lidhura me anod t prbashkt do t kaloj n gjndje prcjellse
ajo diod q "shikon" t aplikuar n katodn e saj potencialin m t ult.
Kronogramat e tensioneve n hyrje, n dalje dhe n bornat e diodes D1
paraqiten n figurn 2.1.21. Si vihet re prej tabels s figurs 2.1.21, asnj her
diodat e t njjtit rrjesht nuk prcjellin njkohsisht (p.sh D1 dhe D2), sepse nj
rast i till do t sillte shuntimin e burimit t tensionit dhe, pasi asgj nuk do ta
FIGURA 2.1.20
D1 D2 D3
v
1

v
2

v
3

D6 D5 D4
A
C
B
- +
- +
- +
I
D

+
-
v
D






Elektronika e Fuqis 77
kufizonte rrymn n konturin e krijuar, kjo e fundit do t sillte dmtimin e
pashmangshm t burimit t hyrjes dhe vet diodave. Nga ana tjetr edhe
diodat e t njjts vertikale (p.sh. D1 dhe) nuk mund t prcjellin njkohsisht,
pasi n nj rast t till nuk do t kishim transferim t energjis nga hyrja n
dalje (burimi i daljes do t shuntohej).


Rrjeshti i siprm D3 D1 D2 D3
Rrjeshti i poshtm D5 D6 D4 D5
Tensioni ne dalje V32 V12 V13 V23 V21 V31 V32

Tensioni ne dalje sht
tension linje

Nj tjetr veanti e skems me dy alternanca sht pulsimi i tensionit n dalje,
cili sht dy her m i
madh se pr skemn me
nj alternanc.
Amplituda e tensionit n
dalje sht 3 her m e
madhe se ajo e hyrjes,
pasi n dalje prftohet
tnsioni i linjs. Pr
kujtes lexuesit, po
paraqesim n planin
kompleks (t quajtur
edhe plani Fresnel -
figura 2.1.22) paraqitjen
v
D
v
1

v
2
v
3

t
FIGURA 2.1.21 v
D1

T
v
12

v
23

v
2

+1
+j
v
1

v
3

v
13

v
21
v
31

v
32

30
60
FIGURA 2.1.22 - Plani i FRESNEL-it