Όψεις και οπτικές της αντιστασιακής Φλώρινας: Το παράδειγμα του

Εθνικού Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου Φλώρινας.

Κ. Φωτιάδης, Καθηγητής Παν. Δυτικής Μακεδονίας

Σ. Ηλιάδου-Τάχου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Παν. Δυτικής Μακεδονίας
Π. Πουγαρίδου, Εκπαιδευτικός, Απόφοιτη ΜΤΠ ΠΤΔΕ Παν. Δυτικής Μακεδονίας

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το Εθνικό Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο Φλώρινας αποτέλεσε έναν πυρήνα γύρω από
τον οποίο συσπειρώθηκε ένας αριθμός εργατοϋπαλλήλων. Κατά την περίοδο της
κατοχής, η έντονη κοινωνική και ιδεολογική κρίση, σε συνδυασμό με τις διεθνείς
συνωμοσίες αναφορικά με την τύχη της Μακεδονίας, επηρέασαν άμεσα τη λειτουργία
του Κέντρου. Η σφυρηλάτηση της εθνικής ταυτότητας των μελών του εγγράφηκε
μεταξύ των προτεραιοτήτων της περιόδου. Η ουσιαστική απάντηση στον κατοχικό
κίνδυνο δόθηκε μέσα από την οργάνωση αντιστασιακής δραστηριότητας. Οι
γερμανικές αρχές αντιδρώντας σε αυτήν τη δράση προέβησαν σε αντίποινα. Ικανός
αριθμός μελών του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου συγκαταλέχθηκε μεταξύ των
θυμάτων των γερμανικών αντιποίνων.
Η παρακολούθηση των Πρακτικών των Συνεδριάσεων, του Μητρώου Μελών του
Κέντρου, καθώς και η μελέτη των Βιβλίων Αλληλογραφίας, επέτρεψαν στον
ερευνητή τη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης άποψης αναφορικά με τις πολιτικές,
κοινωνικές και κυρίως τις εθνικές παραμέτρους που διαμόρφωσαν το ιστορικό
συγκείμενο της περιόδου, καθώς και τις συνιστώσες που οδήγησαν στις εκάστοτε
εθνικές και πολιτικές επιλογές. Η έρευνα γέννησε ακόμη ερωτήματα για τον τρόπο
επιλογής των θυμάτων της γερμανικής θηριωδίας, καθώς και για την ύπαρξη ηθικών
αυτουργών πίσω από αυτές τις δράσεις. Στο επίπεδο της τοπικής κοινωνίας
ενδιαφέρον απέκτησε η ανάδειξη των πρωταγωνιστών του Κέντρου, η
παρακολούθηση της πορείας και των αποφάσεών τους, καθώς και η προσπάθεια
ερμηνείας των κινήτρων και των επιλογών τους. Πρόκειται για ανέκδοτο αρχειακό
υλικό.

ΣΚΟΠΟΣ- ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

1
 Αντικείμενο της παρούσας μελέτης ήταν η προσπάθεια ανάδειξης της ιστορίας του
εργατικού κινήματος στην περιοχή της Φλώρινας και η συσχέτισή του με την
ιδεολογία και τις δράσεις των πρωταγωνιστών του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου την
περίοδο της κατοχής μέσα από την επεξεργασία του συνόλου των πηγών του αρχείου
του Κέντρου, καθώς και μέρους του αρχείου του Δήμου Φλώρινας. Η πρωτοτυπία της
έρευνας καταδείχθηκε από το γεγονός ότι ανάλογου περιεχομένου μελέτη για το
Ε.Ε.Κ.Φ δεν έχει μέχρι σήμερα επιχειρηθεί από κάποιον μελετητή.
Η βασική μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για την ερμηνεία των πηγών ήταν η
ιστορική ερμηνευτική. Στην προσπάθεια ερμηνείας των επιλογών των
πρωταγωνιστών χρησιμοποιήθηκαν και οι ημιδομημένες συνεντεύξεις των απογόνων
των μελών του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου.1

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΣΥΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ

Η εργατική τάξη οργανώθηκε συνδικαλιστικά σε πανελλαδικό επίπεδο το Νοέμβρη
του 1918, όταν πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το Α΄ Πανελλαδικό Εργατικό
Συνέδριο, αποτέλεσμα του οποίου ήταν η ίδρυση της Γενικής Συνομοσπονδίας
Εργατών Ελλάδος.2 Αποτέλεσε μια προσπάθεια συντονισμού του συνδικαλιστικού
κινήματος, αφού το δικαίωμα της σύστασης σωματείων είχε ήδη αναγνωριστεί από το
1914.3 Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου καθαίρεσε τη διοίκηση της Γ.Σ.Ε.Ε. που είχε
προέλθει από το 7ο Συνέδριο και διόρισε νέα.
Το Νοέμβριο του 1937 συγκλήθηκε και πάλι συνέδριο το οποίο αργότερα
χαρακτηρίστηκε ως συνέδριο-παρωδία και δεν αναγνωρίστηκε από τη Γ.Σ.Ε.Ε. Η
Εθνική Συνομοσπονδία των Εργατών Ελλάδας, όπως ονομάστηκε το 1939 είχε ως
γενικό γραμματέα τον Αριστείδη Δημητράτο, ο οποίος συγχρόνως ήταν υφυπουργός
Εργασίας στην κυβέρνηση Μεταξά, ενώ στη διοίκησή της τοποθετήθηκαν εγκάθετα
από το Μεταξά πρόσωπα.4 Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του ο Μεταξάς
προώθησε μια επικοινωνιακή, φιλολαϊκή πολιτική. Έγινε ο «πρώτος εργάτης του

1
H ημιδομημένη συνέντευξη χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο προκαθορισμένων ερωτήσεων αλλά
παρουσιάζει ευελιξία ως προς τη σειρά των ερωτήσεων, ως προς την τροποποίηση του περιεχομένου
των ερωτήσεων ανάλογα με τον ερωτώμενο και ως προς την προσθαφαίρεση ερωτήσεων και θεμάτων
για συζήτηση. Εις Robson C. (2002). Real World Research: A Resource for Social Scientists and
Practitioner-Researchers, second edition. Oxford : Blackwell.
2
Κορδάτος Γ. (1972). Ιστορία του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος, Αθήνα : Εκδόσεις Μπουκουμάνη,
σ.303.
3
Το συνδικαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα του Γ. Κουζή εις www.adedyp.gr. (Ανακτήθηκε στις 10
Αυγούστου 2012).
4
Συνέδριο - Παρωδία (1937) εις www.gsee.gr. (Ανακτήθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου 2012).

2
έθνους» και προσπάθησε να περιορίσει τη λαϊκή δυσαρέσκεια υιοθετώντας
φιλεργατικά μέτρα.5
Ειδικότερα, στην περιοχή της Φλώρινας, η εργατική τάξη ενισχύθηκε αριθμητικά
μετά την αθρόα εισροή προσφύγων λόγω της μικρασιατικής καταστροφής, όταν εκεί
έφτασε ένας αριθμός εργατών-υποδηματοποιών από την Κωνσταντινούπολη, καθώς
και μερίδα εργατών από το Μοναστήρι, μετά την υπαγωγή του εκτός των ορίων του
ελληνικού κράτους. Οι εργάτες αυτοί, φορείς κοινωνικού προβληματισμού φαίνεται
ότι μεταλαμπάδευσαν τη σοσιαλιστική ιδεολογία στο νέο χώρο όπου
εγκαταστάθηκαν και δραστηριοποιήθηκαν επαγγελματικά.6
Σε σύντομο χρονικά διάστημα οργανώθηκαν σε εργατικά σωματεία και
παρουσίασαν ενεργό δράση, προβάλλοντας κοινές διεκδικήσεις και υποστηρίζοντας
απεργίες. Όπως αποδεικνύεται από τις σφραγίδες των σωματείων που αποτυπώθηκαν
πάνω στα Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Κέντρου, στην πόλη λειτούργησαν η
Ένωσις Ραπτεργατών, το Σωματείο Αρτεργατών Αναγέννησις, το Εθνικό Σωματείον
Εμποροϋπαλλήλων Φλώρινας (από το 1938), η Ένωσις Υπαλλήλων Καφέ (από το
1934), η Ένωσις Υποδηματεργατών, καθώς και η Ένωσις Ελαιοχρωματιστών.
Στις αρχές του 1940 στη Δημαρχιακή Επιτροπή της πόλης προέδρευε ο Νικόλαος
Χάσος, ενώ στο Δημοτικό Συμβούλιο υπηρετούσαν οι Λάζαρος Χατζητύπης, Η.Α.
Καπουλίτσας, Θ. Κοκκέβης και Θεόδωρος Λούστας.7 Όπως αποτυπώθηκε στα
πρακτικά της Δ.Ε.Δ.Φ.,8 ο πληθυσμός της πόλης ταλανίστηκε από οικονομικά
προβλήματα. Πολύ συχνές ήταν οι αποφάσεις οικονομικής ενίσχυσης απόρων
πολιτών,9 αυτών που ζητούσαν τον επιμερισμό των δημοτικών οφειλών τους σε

5
Μεταξάς εις http://akommatistoi.blogspot.gr. (Ανακτήθηκε στις 8 Ιουνίου 2012). Σε αυτό το πλαίσιο
ιδρύθηκε η κοινωνική ασφάλιση, θεσμοθετήθηκε το 8ωρο, η κυριακάτικη αργία, η δεκαπενθήμερη
ετήσια υποχρεωτική άδεια, απαγορεύτηκε η χρησιμοποίηση ανηλίκων σε εργασίες, οργανώθηκε η
νοσηλεία όλων των εργαζομένων, υπογράφηκαν 237 συλλογικές συμβάσεις μέχρι το 1938,
οργανώθηκαν συσσίτια απόρων ανέργων σε 48 πόλεις της Ελλάδας, ιδρύθηκε η Εργατική Εστία με
στόχο να προσφέρει ψυχαγωγία, μαθήματα γραφής και ανάγνωσης, εκδρομές, θεατρικές
παραστάσεις, ενώ οι επιχειρηματίες δαπάνησαν κεφάλαια για τα εργατικά ατυχήματα καθώς και για τις
στολές που επέβαλε το καθεστώς να φορούν οι εργάτες στα εργοστάσια για να μη φθείρουν τα ρούχα
τους.
6
Απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις Κ.Σ, Α.Β., Θ.Σ.
7
Βιβλίο Αποφάσεων ΔΕΔΦ από 52/1940 έως 277,52/21 Ιανουαρίου 1940. Το Φεβρουάριο της ίδιας
χρονιάς στο Διοικητικό Συμβούλιο του Δήμου προστέθηκε και ο Κωνσταντίνος Τοσούπτσης. Εις
Βιβλίο Αποφάσεων ΔΕΔΦ από 52/1940 έως 277,80/5 Φεβρουαρίου 1940.
8
Δημαρχιακή Επιτροπή Δήμου Φλώρινας.
9
Βιβλίο Αποφάσεων ΔΕΔΦ από 52/1940 έως 277/1940, 67,68,69,70,71,72,73,75/24 Ιανουαρίου 1940,
Βιβλίο Αποφάσεων ΔΕΔΦ από 278/1940 έως 532/1940, 521,522,523,524,525,529/4 Σεπτεμβρίου
1940, Βιβλίο Αποφάσεων ΔΕΔΦ από 533/1940 έως 174/1941, 539,561/25 Σεπτεμβρίου 1940,
564,568,570/16 Οκτωβρίου 1940.

3
δόσεις,10 ενώ δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις πολιτών που κρατήθηκαν στις τοπικές
φυλακές λόγω χρεών προς το Δήμο.11
Ο σχηματισμός της κυβέρνησης Τσολάκογλου επανέφερε τις πολιτικές και
αστυνομικές αρχές. Νομάρχης Φλώρινας ορίστηκε ο Κωνσταντίνος Μπόνης,
πρόσωπο που κατείχε το ίδιο αξίωμα στη Νομαρχία Σερρών μέχρι τη γερμανική
εισβολή.12 Στη θέση του πρώτου Γερμανού φρούραρχου της περιοχής τοποθετήθηκε
ο Λοχαγός Χανς Γκρίζε, σύνδεσμος στο γερμανικό Φρουραρχείο τοποθετήθηκε ο
Νικόλαος Μπλαντένωφ,13 ενώ διερμηνέας στο γερμανικό Φρουραρχείο Αμυνταίου
και έπειτα Έδεσσας τοποθετήθηκε ο Άντον Κάλτσεφ.14 Ωστόσο, η ικανοποίηση
βουλγάρικων επιθυμιών από τον Χανς Γκρίζε, δυσκόλεψε την αποκατάσταση της
τάξης μεταξύ των κατοίκων διαφορετικής εθνικότητας. Η διοίκηση τότε πέρασε στα
χέρια του Άσσερ Μπράνερ, διοικητή του 1ου τάγματος του 220ου Συντάγματος
Πυροβολικού της 164ης Μεραρχίας Πεζικού.15
Στην πόλη λειτούργησε γερμανικό περιφερειακό Φρουραρχείο, με φρούραρχο το
λοχαγό Φρανς Κομπ, ενώ παράλληλα έδρευσε μικρή δύναμη της στρατιωτικής
χωροφυλακής με επικεφαλής το λοχία Φριτς Χάνσεν που στην ουσία επάνδρωσε το
Φρουραρχείο.16
Η παρουσία του Κάλτσεφ στη γερμανοκρατούμενη Φλώρινα είχε ιδιαίτερη
σημασία. Υπολοχαγός του βουλγαρικού στρατού επιφορτίστηκε με το ρόλο της
προστασίας των βουλγαριζόντων στις γερμανικές ζώνες κατοχής και της
διαμεσολάβησης ανάμεσα σε αυτούς και στις αρχές κατοχής, μεταφέροντας
προθέσεις και παράπονα ή διερμηνεύοντας ενέργειες των Γερμανών. Ο Κάλτσεφ
ανέλαβε τη σύσταση μιας βουλγαρικής προπαγανδιστικής οργάνωσης που
ονομάστηκε Οχράνα και έδρασε τόσο στη Γιουγκοσλαβία, όσο και στην Ελλάδα.
Σκοπός της οργάνωσης ήταν η ενεργοποίηση των σλαβόφωνων στην κατεύθυνση της
αυτονόμησης της περιοχής και της μετέπειτα προσάρτησής της στη Βουλγαρία. Η

10
Βιβλίο Αποφάσεων ΔΕΔΦ από 533/1940 έως 174/1941,544/25 Σεπτεμβρίου 1940.
11
Βιβλίο Αποφάσεων ΔΕΔΦ από 52/1940 έως 277/1940,52/21 Ιανουαρίου 1940.
12
Καθώς η Ανατολική Μακεδονία και η Δυτική Θράκη παραχωρήθηκαν στη Βουλγαρία, ο Μπόνης
κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη, από όπου πήρε εντολή από το γενικό διοικητή Μακεδονίας, Νικόλαο
Ραγκαβή να μεταβεί στη Φλώρινα για να αναλάβει τα καθήκοντα του νομάρχη. Στο Δορδανάς
Σ.(2004). Τα αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στο νομό Φλώρινας : Η εκτέλεση της 23 ης
Αυγούστου 1944 εις Πρακτικά Συνεδρίου «Φλώρινα:1912-2002», Φλώρινα, 2004, σ.341.
13
Δορδανάς Σ. (2004), ό.π., σ.341.
14
Κολιόπουλος Ι. (1994). Λεηλασία φρονημάτων. Το Μακεδονικό Ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική
Μακεδονία. 1941-1944, τ.2, Θεσσαλονίκη : Βάνιας, σ.231.
15
Δορδανάς Σ. (2004), ό.π., σ.341-342.
16
Δορδανάς Σ. (2007). Το αίμα των αθώων. Αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία
1941-1944. Αθήνα : Εστία, σ.276.

4
άσκηση πίεσης στους σλαβόφωνους για την εκδήλωση βουλγαρικής εθνικής
ταυτότητας και ο προσεταιρισμός βουλγαρόφιλων οπαδών του Κ.Κ.Ε. αναδείχθηκαν
ως τεχνικές προσάρτησης στελεχών.17 Ήταν ένα πρόσωπο που σε τοπικό τουλάχιστον
επίπεδο εμφανίστηκε ως συνδιεκδικητής της εξουσίας των Γερμανών, ενώ αποτέλεσε
σοβαρότερη απειλή από αυτούς, μιας και η δράση του απέκτησε ιδεολογικό έρεισμα.
Η δράση της Οχράνα στην περιοχή συσπείρωσε δυναμικά τον αστικό ιστό της
πόλης. Η σύσταση της Παιδαγωγικής Ακαδημίας και του Φιλεκπαιδευτικού
Συλλόγου «Αριστοτέλης» και η μέσω αυτών κατάδειξη της ελληνικότητας της
περιοχής εγγράφηκαν ως εργαλεία διεκδίκησης της πολιτισμικής κυριαρχίας των
Ελλήνων αστών της Φλώρινας. Οι δυο φορείς πρόβαλαν την ελληνική πολιτισμική
κληρονομιά, αντιπαραθέτοντάς την στην κυοφορούμενη βουλγαρική διείσδυση και
διεκδίκησαν το σεβασμό των κατακτητών σε ό,τι αυτή αντιπροσώπευσε. Η
προσέγγιση με τους Γερμανούς αποτέλεσε μηχανισμό άμυνας στην αντιμετώπιση των
Βουλγάρων.
Καθώς ο αστικός ιστός συσπειρώθηκε ενάντια στη βουλγαρική απειλή, μερίδα των
σλαβόφωνων στρατεύθηκε στην ιδέα της αυτονόμησης της Μακεδονίας. Ο Κάλτσεφ
μέσω της άσκησης πίεσης στους σλαβόφωνους για την εκδήλωση βουλγαρικής
εθνικής ταυτότητας και του προσεταιρισμού βουλγαρόφιλων οπαδών του Κ.Κ.Ε.,
ενεργοποίησε μερίδα του πληθυσμού στην ιδέα της αυτονόμησης, που αποτέλεσε
προθάλαμο της μελλοντικής προσάρτησης στη Βουλγαρία.

Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ Ε.Ε.Κ.Φ.

Για να γίνει ευκολότερη η ένταξη της λειτουργίας του Ε.Ε.Κ.Φ. στο ιστορικό
συγκείμενο επιλέχτηκε το σχήμα της διμερούς περιοδολόγησης της ιστορίας του
Κέντρου στη χρονική συγκυρία που εξετάστηκε. Ως κριτήριο για τον επιμερισμό των
περιόδων ορίστηκε η δράση συγκεκριμένων πρωταγωνιστών του Κέντρου και η
συσχέτιση αυτών των δράσεων με τα κοινωνικοπολιτικά δρώμενα της περιόδου.
Καταλήξαμε έτσι στο διαχωρισμό δυο περιόδων :
α. Η σύσταση του Ε.Ε.Κ.Φ. και οι πρώτες προσπάθειες αντίστασης (1940-1942).
β. Η αντιπολίτευση του Κέντρου-η σχέση με το Ε.Α.Μ. (1943-1944).

Α. Η σύσταση του Ε.Ε.Κ.Φ. και οι πρώτες προσπάθειες αντίστασης (1940-1942).

17
Ηλιάδου-Τάχου Σ. Η ίδρυση του ΦΣΦ «Αριστοτέλης» στη Φλώρινα την περίοδο της κατοχής εις
www.scribd.com (Ανακτήθηκε στις 20 Ιουλίου 2012).

5
 Το Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο Φλώρινας σύμφωνα με το 1ο πρακτικό
συνεδριάσεών του φαίνεται ότι συγκροτήθηκε στις 24 Φεβρουαρίου 1940,
συστεγάστηκε με το Σωματείο Οικοδόμων18 και τελούσε υπό την προεδρεία του
Αριστείδη Αριστείδου. Στο διοικητικό συμβούλιο εγγράφονταν ο Αλέκος
Σαμψωνίδης, ο Κωνσταντίνος Κοΐδης, ο Ευάγγελος Γεωργίου, ο Αθανάσιος Θάνου, ο
Παντελής Γεωργίου και ο Γεώργιος Γεωργίου.19 Στο ενεργό δυναμικό του
συγκαταλέχθηκαν τα σωματεία οικοδόμων, εμποροϋπαλλήλων, ελαιοχρωματιστών,
αρτεργατών, υποδηματεργατών, ραπτεργατών και σερβιτόρων,20 ενώ αργότερα
προστέθηκαν και τα σωματεία μυλεργατών, ταπητουργών,21 φοροτεχνικών, εργατών
τύπου,22 εργατών λιγνιτωρύχων,23 εργατών γης,24 αχθοφόρων,25 τραπεζικών
υπαλλήλων,26 αυτοκινητιστών.27
Η συνένωση των επαγγελματικών σωματείων σε ένα ενιαίο Εργατοϋπαλληλικό
Κέντρο έγινε το 1940 με τη συγκυρία της κατοχής. Τα μέχρι τώρα στοιχεία δεν
επέτρεψαν στο μελετητή να καθορίσει με ακρίβεια τους λόγους και τα πρόσωπα που
κινητοποιήθηκαν για το σχηματισμό του Κέντρου. Ωστόσο, η πρώτη συγκρότηση
φαίνεται ότι υπαγορεύθηκε από την ανάγκη των εργατών να εξασφαλίσουν για τον
εαυτό τους διατακτικές τροφίμων με τις οποίες επρόκειτο να αντιμετωπίσουν
προβλήματα επισιτισμού, δεδομένης της οικτρής οικονομικής κατάστασης στην
οποία είχε περιέλθει ο Δήμος Φλώρινας,28 καθώς και από την πρόθεση να
προστατεύσουν τα εργασιακά δικαιώματα εργατών και υπαλλήλων. Από μια πηγή
υποστηρίχθηκε η εκδοχή της ενθάρρυνσης των ιδρυτών του Κέντρου από
σοσιαλιστές του αθηναϊκού Κέντρου,29 ωστόσο η μαρτυρία αυτή δεν μπόρεσε να
επιβεβαιώσει πειστικά την ποδηγέτησή του από άλλα κέντρα ή οργανωμένους φορείς.

18
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 6/19 Μαρτίου 1940.
19
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 1/24 Φεβρουαρίου 1940.
20
Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων,1/13 Μαρτίου 1940.
21
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 12/4 Ιουλίου 1940.
22
Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 2/19 Μαρτίου 1940.
23
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 15/25 Ιουλίου 1940.
24
Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 4/18 Ιουνίου 1940.
25
Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 4/24 Σεπτεμβρίου 1942.
26
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 11/19 Νοεμβρίου 1942.
27
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 2/17 Μαρτίου 1943.
28
Βιβλίο Αποφάσεων ΔΕΔΦ από 52/1940 έως 277/1940, 67,68,69,70,71,72,73,75/24 Ιανουαρίου
1940, Βιβλίο Αποφάσεων ΔΕΔΦ από 278/1940 έως 532/1940, 521,522,523,524,525,529/4
Σεπτεμβρίου 1940, Βιβλίο Αποφάσεων ΔΕΔΦ από 533/1940 έως 174/1941,539,549,561/25
Σεπτεμβρίου 1940 και 564,565,566,567,568,570/16 Οκτωβρίου 1940.
29
Έγινε αναφορά στην επίσκεψη ενός συνδικαλιστή από την Αθήνα ο οποίος και προσπάθησε να
οργανώσει ορισμένους εργάτες της περιοχής: «Είχε έρθει ένας σοσιαλιστής από την Αθήνα και μάζεψε
σε ένα καφενείο τον Αλέκο τον Σαμψωνίδη, τον Αριστείδου και μερικούς άλλους. Είπανε να

6
 Στα ηγετικά στελέχη του Κέντρου εγγράφηκε ο Αριστείδης Αριστείδου, που
διατέλεσε ως πρόεδρός του για πολλά χρόνια. Ο ίδιος άρθρωσε ένα λόγο δριμύ και
καθόρισε σε σημαντικό βαθμό την πολιτική του. Η συνδρομή του αποδείχτηκε
καθοριστική για το σχηματισμό του Κέντρου. Σε μια από τις πρώτες συνεδριάσεις
αποφασίστηκε η ανακοίνωση της σύστασής του στις αρχές της πόλης (στο Δήμο, τη
Νομαρχία και τη Χωροφυλακή), ενώ τονίστηκε ότι «οι παραστάντες εκπρόσωποι των
σωματείων εγκρίνουν όλας τας υποδείξεις του κ. προέδρου (Αριστείδου) και
υπεσχέθησαν όπως εκτελέσουν αυτάς κατά γράμμα».30
Το Ε.Ε.Κ.Φ. διατήρησε δεσμούς συνεργασίας και υποστήριξης με την Εθνική
Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη.31 Το Κέντρο
συμμετείχε στον εορτασμό της 4ης Αυγούστου και δήλωσε την ευγνωμοσύνη του
«προς τον πρώτον εργάτην και προστάτην του ελληνικού έθνους»,32 ενώ έστειλε
υπόμνημα στον υπουργό Εργασίας Δημητράτο.33 Λαμβάνοντας υπόψη το
δικτατορικό καθεστώς της περιόδου, θεωρήθηκε βέβαιο ότι η όποια επιλογή
προσώπων στη διεύθυνση του Κέντρου, «νομιμοποιήθηκε» από την κεντρική
διοίκηση των Αθηνών, από εγκάθετα δηλαδή πρόσωπα της δικτατορίας Μεταξά.

Η αντιστασιακή δράση του Κέντρου.

Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζονται συνοπτικά οι δράσεις του Κέντρου από
το 1940 μέχρι το 1942, όπως αποτυπώθηκαν στα πρακτικά.
Ενέργειες-δράσεις Χρόνος απόφασης
Διανομή αλεύρων, άρτου και τροφίμων (ζάχαρης, Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 20/20 Δεκεμβρίου 1940.
ελαίου, οσπρίων, ιχθύων) στους εργάτες. Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας, Α.Π.1-2
Ιανουαρίου 1941.
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 22/12 Φεβρουαρίου
1941.
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 24/12 Ιανουαρίου 1942.

οργανωθούνε όλοι μαζί […]. Η μητέρα μου φοβήθηκε και είπε στον πατέρα μου να μην μπλέκει με
τέτοια». Εις απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη Κ.Σ.
30
Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 1/13 Μαρτίου 1940.
31
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ.,6/5 Απριλίου 1943, Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων,44/12 Απριλίου 1942,
Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 9 Μαΐου 1943, Πρακτικά Συνεδριάσεως Εκτελεστικής Επιτροπής,
6/18 Ιανουαρίου 1945 και Πρακτικά Συνεδριάσεως Εκτελεστικής Επιτροπής, 27/25 Ιανουαρίου 1945.
32
Όλαι αι οργανώσεις υποχρεώνται ως εργάται και ως Έλληνες κατά την ημέραν της 4 ης Αυγούστου να
δείξωμεν την ευγνωμοσύνην μας προς τον πρώτον εργάτην και προστάτην του ελληνικού έθνους, διότι
[…]όλα τα κράτη της υφηλίου σήμερα βρίσκονται αιματοβαμμένα ενώ αντιθέτως ημείς ουδεμία στάλα
αίματος έχομεν απολέση. Εις Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 13/11 Ιουλίου 1940.
33
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 7/7 Απριλίου 1940.

7
 Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 42/12 Μαρτίου 1942.
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 45/22 Απριλίου 1942.
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 48/24 Μαΐου 1942.
Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 5/16 Οκτωβρίου
1942.
Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 8/29 Οκτωβρίου
1942.
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 13/10 Δεκεμβρίου 1942.
Συμμετοχή άνεργων εργατών στα λαϊκά συσσίτια. Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 20/20 Δεκεμβρίου 1940.
Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας, Α.Π.1-2
Ιανουαρίου 1941.
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 22/12 Φεβρουαρίου
1941.
Οικονομική ενίσχυση εργατών. Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 20/20 Δεκεμβρίου 1940.
Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας, Α.Π.1-2
Ιανουαρίου 1941.
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 22/12 Φεβρουαρίου
1941.
Οικονομική ενίσχυση άνεργων εργατών. Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 44/12 Απριλίου 1942.
Αποστολή επιστολών στο Υπουργείο Εργασίας Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας, Α.Π.26/14 Ιουνίου
και στη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας για τη 1941.
βελτίωση της οικονομικής κατάστασης των Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας, Α.Π.28/14 Ιουνίου
εργατών. 1941.
Εξασφάλιση λογικών τιμών πώλησης προϊόντων. Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 49/5 Ιουνίου 1942.
Μερίδιο στη διανομή ξυλανθράκων, Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 6/18 Οκτωβρίου 1942.
καυσόξυλων, πετρελαίου. Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 11/19 Νοεμβρίου 1942.
Ανταλλαγή προϊόντων (επίλυση επισιτιστικού Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 7/23 Οκτωβρίου
προβλήματος). 1942.
Έκκληση βοήθειας προς την Ένωση Γεωργικών Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 3/18
Συνεταιρισμών. Σεπτεμβρίου 1942.
Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 4/24
Σεπτεμβρίου 1942.
Παρουσίαση αντιπροσωπείας στο νομάρχη για τα Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 5/12 Μαρτίου 1940.
εργατικά ζητήματα.
Αποστολή αντιπροσώπων στην Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 3/2 Μαρτίου 1940.
εργατοϋπαλληλική συγκέντρωση.
Αποστολή επιστολών στην Εθνική Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 50/13 Ιουνίου 1942.
Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος και στον
υπουργό Εργασίας για την εξασφάλιση άρτου.
Πίνακας 1:Δραστηριότητα Κέντρου στα Πρακτικά.

8
 Στις 26 Οκτωβρίου 1940 έγινε η τελευταία συνεδρίαση του Κέντρου, λίγο πριν την
κήρυξη του πολέμου, για να ακολουθήσει η επόμενη στις 20 Δεκεμβρίου 1940. Καθ'
όλη τη διάρκεια του 1941 πραγματοποιήθηκαν 3 μόνο συνεδριάσεις34 λόγω της
εμπόλεμης κατάστασης και της κατοχής στην οποία στο μεταξύ περιήλθε η χώρα.
Από τον Ιανουάριο του 1942 και στο εξής το Κέντρο συνεδρίαζε μία φορά την
εβδομάδα, ενώ το καταστατικό του επιδόθηκε μεταφρασμένο στις αρχές κατοχής.35

Ο πολιτικός ρόλος του Αριστείδη Αριστείδου.

Αδιαμφισβήτητος πρωταγωνιστής των εξελίξεων στην πρώτη αυτή φάση φαίνεται ο
Αριστείδου. Φοροτεχνικός, μετείχε στις εξελίξεις του Κέντρου από την ημέρα της
ίδρυσής του και διατέλεσε ως πρόεδρος μέχρι τον Αύγουστο του 1944, όταν
εκτελέστηκε από τους Γερμανούς. Η γραμμή που ακολούθησε το Κέντρο καθ' όλη τη
διάρκεια του 1940 και στις ελάχιστες συνεδριάσεις του 1941 φαίνεται ότι
εμπνεύστηκε από τον Αριστείδου και ακολουθήθηκε από τα λοιπά μέλη. Ο ίδιος
φαίνεται ότι όχι μόνο έγινε αποδεκτός, αλλά και ότι δέχθηκε επιβεβαιώσεις του
κύρους του μέσα στο Κέντρο, μιας και πέρα από τη συνεχή ανάδειξή του στο Δ.Σ.,
πολλές φορές ήταν το πρόσωπο που τα υπόλοιπα μέλη αποφάσισαν να στείλουν ως
αντιπρόσωπο στο νομάρχη, το δήμαρχο ή ακόμη και σε «εθνικά συμβούλια
εργατών».36

Το εθνικό ζήτημα μέσα από την οπτική του Ε.Ε.Κ.Φ.

Σημαντικός αριθμός απογόνων των μελών του Κέντρου έκανε αναφορά στην
ύπαρξη δυο ομάδων στο Κέντρο, τη φιλελληνική και τη φιλοβουλγαρική.37 Σε
ιδιόχειρο σημείωμά του, μέλος του Κέντρου περιέγραψε:

Την περίοδο 1941-1942 την πιο μελανή περίοδο για την περιοχή μας κατά την
οποίαν οι σύμμαχοι των Γερμανών Βούλγαροι και οι ντόπιοι συνεργάτες των
προσπάθησαν με κάθε μέσον να δημιουργήσουν ζήτημα αμφισβήτησης της
ελληνικότητας της περιοχής, οι βουλγαρίζοντες εκτός των άλλων εξεδήλωσαν την
πρόθεσην να καταλάβουν το Εργατικό Κέντρο, ισχυριζόμενοι ότι έχουν την
πλειοψηφία, και επέτυχον από τους Γερμανούς να γίνουν εκλογές, ο Βασίλειος

34
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 21/4 Φεβρουαρίου 1941, 22/12 Φεβρουαρίου 1941, 23/12 Μαρτίου 1941.
35
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 16/22 Φεβρουαρίου 1943.
36
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 46/28 Απριλίου 1942.
37
Απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις Α.Β., Ν.Μ., Κ.Σ.

9
Βασιλείου, ο Ηλίας Φρυτζαλάς, ο Αλέκος Καραμανλής και ο (τραπεζικός)
Σφακιανάκης παρουσιάσθηκαν στον τότε νομάρχη Μπόνη και του τόνισαν την
ανάγκη παρεμβάσεως του στην διοίκηση του Εργατικού Κέντρου να δεχθή τη
δημιουργίαν ενωτικού ψηφοδελτίου από όλες ανεξαιρέτως τις εργατικές παρατάξεις
ως μόνη λύση δια την αντιμετώπιση της απειλής. Η εισήγησις έγινε δεκτή και στις
εκλογές επεκράτησεν συντριπτικά το ενωτικό ψηφοδέλτιο.38
Τα μέλη του Κέντρου που παρουσιάστηκαν ως πρωταγωνιστές της παραπάνω
ενέργειας ήταν σύμφωνα με τις αναφορές των απογόνων τους κομουνιστές και
στελέχη του Ε.Α.Μ.39 Σύμφωνα με την πολιτική του Κ.Κ.Ε. από το 1935 και έως το
1940, οι σλαβόφωνοι αναγνωρίστηκαν ως σλαβομακεδονική μειονότητα εντός του
ελληνικού κράτους, ενώ υποστηρίχθηκε η πλήρης ισοτιμία των μειονοτήτων. Την
περίοδο της κατοχής η πολιτική του Κ.Κ.Ε. υποστασιοποιήθηκε μέσα από την
πλατφόρμα του Ε.Α.Μ. και επηρεάστηκε από το αίτημα της εθνικής απελευθέρωσης.
Τα μέλη του έγιναν αποδέκτες ενός εθνικού πολιτικού λόγου.40 Αποδέκτες αυτού του
λόγου, τα παραπάνω στελέχη του Κέντρου φαίνεται ότι τελούσαν υπό την επίδραση
του Ε.Α.Μ. και του Κ.Κ.Ε. για τη διαμόρφωση εθνικοαπελευθερωτικού μετώπου.
Καμία γραπτή πηγή από το διασωθέν αρχείο του Κέντρου δεν μπόρεσε να
επιβεβαιώσει αυτήν τη μαρτυρία, όπως ούτε και την ύπαρξη παρατάξεων μέσα στο
Κέντρο. Αναφορά στο συγκεκριμένο γεγονός δεν υπήρξε ούτε και στα Ενθυμήματα
του Μπόνη, αυτοβιογραφικό έργο του κατοχικού νομάρχη Φλώρινας. Ωστόσο, η
δράση που αποδόθηκε στον ίδιο συμφωνούσε με λοιπές αναφορές στο έργο του, όπου
τονιζόταν εμφατικά η δράση του ενάντια στη βουλγαρική προπαγάνδα. Αν
δεχόμασταν την αλήθεια των παραπάνω αναφορών θα έπρεπε να αναγνωρίσουμε στα
υποκείμενα που ενεπλάκησαν στην παραπάνω ενέργεια την οργάνωση μιας πρώιμης
μορφής αντίστασης, που στόχευσε στον περιορισμό της δράσης της βουλγαρικής
προπαγάνδας.

Ο χαρακτήρας της δράσης του Ε.Ε.Κ.Φ.

Σε μια προσπάθεια αξιολόγησης της δραστηριότητας των μελών του Ε.Ε.Κ.Φ. από
τη σύστασή του μέχρι και το 1942 θα έπρεπε να επισημανθεί η συμβολή τους στην

38
Ιδιόχειρη σημείωση Β.Β.
39
Απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις Α.Β., Ν.Χ. και Πρόσωπα και Ιδέες εις την Ηχώ, 3 Μαρτίου
2011.
40
Ηλιάδου Σ., Ανδρέου Α. (υπό έκδοση). Όψεις της Ε.Α.Μ.ικής εκπαιδευτικής πολιτικής στη Δυτική
Μακεδονία: Οι θεσμοί της εκπαίδευσης των σλαβόφωνων.

10
αντιμετώπιση των επισιτιστικών προβλημάτων. Η κινητοποίηση του Ε.Ε.Κ.Φ. προς
αυτήν την κατεύθυνση είχε εξαιρετική σημασία, όχι μόνο γιατί συντέλεσε ουσιαστικά
στην επιβίωση του εργατικού πληθυσμού την περίοδο της κατοχής, αλλά κυρίως γιατί
αποτέλεσε αντιστάθμισμα στην προπαγανδιστική πολιτική της Οχράνα στην περιοχή.
Οι αναφορές των απογόνων των πρωταγωνιστών του Ε.Ε.Κ.Φ. συνέτειναν στην
άποψη ότι μια από τις πάγιες τακτικές προσεταιρισμού των σλαβόφωνων κυρίως
πληθυσμών της πόλης ήταν η προσφορά προϊόντων επισιτισμού και αγροτικών
εργαλείων με αντάλλαγμα την εγγραφή στους καταλόγους της Οχράνα και την
εκδήλωση φιλοβουλγαρικών αισθημάτων.41 Με αυτές συμφωνούσε και αναφορά του
νομάρχη Μπόνη:

Η βουλγαρική προπαγάνδα ήθελε να εκμεταλλευθή την έλλειψιν τροφίμων δια να

προσηλυτήση αφελείς αγρότας. Τη εγκρίσει του Κάλτσεφ ωρισμένα όργανα της
προπαγάνδας, ενήργησαν να προμηθεύσουν αραβόσιτον από την Βουλγαρίαν, δια
διπλήν εκμετάλλευσιν, προπαγανδιστικήν και ιδιοτελή προς χρηματισμόν […].42 Η
διανομή θα εγίνετο μόνον εις τους κατοίκους των χωρίων των ομιλούντων το τοπικόν
γλωσσικόν ιδίωμα.43 Η βουλγαρική προπαγάνδα παρακολουθούσε την
δημιουργηθείσαν κατάστασιν από την παντελή σχεδόν έλλειψιν τροφίμων οργάνωσε
σχέδιον εκμεταλλεύσεως της δυστυχίας του Μακεδονικού λαού δια της διανομής
τροφίμων και κυρίως αραβόσιτου.44
Η στράτευση της διοίκησης του Κέντρου σε μια προσπάθεια εξασφάλισης
επισιτιστικών προϊόντων αποτέλεσε απάντηση σε αυτήν ακριβώς την τεχνική
προσέλκυσης των πληθυσμών. Συνιστούσε αυτόχρημα αντιστασιακή πράξη, μιας και
στόχευσε στον αφοπλισμό της δυναμικής μιας τεχνικής του βουλγαρικού παράγοντα.

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ ΣΤΟ Ε.Ε.Κ.Φ.

Οι παρεμβάσεις της Ε.Α.Μ.ικής και της σοσιαλίζουσας οπτικής του Κέντρου.
Η κορύφωση της αντιστασιακής δραστηριότητας στις αρχές του 1943 και η
υφέρπουσα προβολή της ιδεολογίας του Ε.Α.Μ., επηρέασαν άμεσα την πορεία του
Κέντρου και την οπτική των μελών του. Μέσα στη δυναμική αυτή αναδείχθηκε μια

41
Απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις Α.Β., Α.Π., Ε.Π., Τ.Σ.
42
Μπόνης Κ. (1982). Ενθυμήματα. Η Φλώρινα κατά την κατοχή 1941-1944. Θεσσαλονίκη :
Τριανταφύλλου, σ.32.
43
Μπόνης (1982), ό.π., σ.33.
44
Μπόνης (1982), ό.π., σ.110.

11
αντιπολιτευτική τάση αντίρροπη στην πολιτική που μέχρι τότε χάραξε ο Αριστείδου
και ακολούθησαν χωρίς παρεκτροπές τα λοιπά μέλη. Ήταν μια αντίδραση με διττό
περιεχόμενο. Μια από τις ομάδες του Κέντρου αντέδρασε στην προσωποκεντρική
πολιτική του Αριστείδου. Για την άλλη η απόρριψη του Αριστείδου ήταν ζήτημα με
πολιτικές συνδηλώσεις.
Η πρώτη από τις αντιπολιτευτικές ομάδες χαρακτήρισε τους έχοντες μια κοινωνική
οπτική ανάλυσης, χωρίς καθορισμένη πολιτική απόχρωση. Στον κύκλο αυτό θα
μπορούσε να ενταχθεί ο Ηλίας Σαράφης, ο Δημήτριος Μαρούσης, ο Αλέκος
Σαμψωνίδης. Υποστηρικτές αυτής της ομάδας φαίνονταν και οι Κατσιάς Δημήτριος,
Γεωργίου Γεώργιος, καθώς και ο Δημήτριος Λούστας. Η ομάδα αυτή διέθετε
κοινωνική ευαισθησία και έδινε έμφαση στον ανθρωπισμό και την ανάγκη
εξυπηρέτησης των συμφερόντων των εργαζομένων καθ' υπέρβαση των πολιτικών και
κομματικών περιχαρακώσεων. Τα πρόσωπα αυτά θεωρούσαν ότι το Κέντρο είχε ως
στόχο τον εθνικό συλλογικό αγώνα για την επιβίωση, ενώ διαφωνούσαν με τους
τακτικούς ελιγμούς και τις μεθόδους του Αριστείδου στο πεδίο της απομόνωσης και
του παροπλισμού των αντιπάλων του.
Η δεύτερη ομάδα του Κέντρου που άσκησε αντιπολίτευση στην κυρίαρχη γραμμή
του Αριστείδου ήταν η ομάδα των προσώπων που ανήκε στο Ε.Α.Μ. Οι πιο
χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι αυτής της τάσης ήταν ο Γεώργιος Μπλιάγκας, ο Ηλίας
Φρυτζαλάς, ο Βασίλειος Βασιλείου και ο Αλέξανδρος Καραμανλής.
Οι πρωταγωνιστές αυτής της ομάδας αμφισβήτησαν πιο δυναμικά από τους
προηγούμενους την ηγεμονική τακτική του Αριστείδου στο Κέντρο και πρόβαλαν
αντίλογο. Για αυτήν τη μερίδα ο Αριστείδου ήταν το εγκεκριμένο από τη δικτατορική
κυβέρνηση Μεταξά πρόσωπο, που διατηρήθηκε στην εξουσία και μετά την
επικράτηση των Γερμανών. Η άρθρωση του αντιπολιτευτικού τους λόγου σχετίστηκε
άμεσα με το συγκείμενο της περιόδου. Η περίοδος εκδήλωσης της αντίδρασης στο
πρόσωπο του Αριστείδου ήταν η περίοδος που το Ε.Α.Μ. ενισχύθηκε και τα μέλη του
διεκδίκησαν θέση ισχύος κάτω από την επιρροή του.

Αποκλίσεις-Έριδες στο εσωτερικό του Κέντρου.

Η αντιπολίτευση που ασκήθηκε στον Αριστείδου σχετίστηκε κυρίως με τις τεχνικές
που αυτός χρησιμοποίησε για να απομονώσει τους αντιπάλους του. Από τον
Αύγουστο του 1942 δραστηριοποιήθηκε στο Κέντρο ο ενταγμένος στο Κ.Κ.Ε.,

12
Μπλιάγκας, που φαίνεται να κέρδισε την εύνοια των λοιπών μελών.45 Ο Αριστείδου
επικαλούμενος «λόγους εθνικούς»,46 πέτυχε να απορριφθεί η πρόταση του ορισμού
του ως αντιπροσώπου στο γνωμοδοτικό συμβούλιο της Επιτροπής Επισιτισμού.
Λίγους μήνες αργότερα, ο Αριστείδου εκμεταλλεύτηκε όρο του καταστατικού
αναφορικά με τον επιτρεπόμενο αριθμό απουσιών των μελών της διοίκησης και έθεσε
εκτός του Δ.Σ. το Μπλιάγκα.47
Ο Σαράφης στηλίτευσε την τακτική απομόνωσης που χρησιμοποίησε ο Αριστείδου
και αντιτάχθηκε στην προσπάθειά του να απομακρύνει από το Κέντρο πρόσωπο που
είχε χαρακτηριστεί ως προσκείμενο στη φιλοβουλγαρική μερίδα.48 Μάλιστα, όταν
μετά από αρχαιρεσίες ο Αριστείδου παραιτήθηκε, ο Σαράφης τον κατηγόρησε ως
λιποτάκτη. Τον θεώρησε υπεύθυνο για την παύση του Μπλιάγκα,49 του Παντελή
Γεωργίου50 και του Ευάγγελου Γεωργίου,51 ενώ επισήμανε ότι αντιμετώπιζε τη
διοίκηση σαν να ήταν τσιφλίκι του, καλώντας τον ειρωνικά να επιλέξει συνεργάτες.
Τόνισε ότι η παραίτησή του είχε άμεση σχέση με τη νέα διοίκηση του Κέντρου, μιας
και επρόκειτο για πρόσωπα που δε θα μπορούσε να κατευθύνει και να παρασύρει,
όπως αυτός ήθελε.
Ο Αριστείδου δέχθηκε αιτιάσεις για πλημμελή τέλεση καθήκοντος σε ζητήματα
αναφορικά με διατακτικές τροφίμων52 και καύσιμων υλών.53 Έντονη ήταν και η
κριτική που ασκήθηκε στο πρόσωπό του σχετικά με το ζήτημα των εξόδων του
προέδρου, όταν τα μέλη της ριζοσπαστικής ομάδας υποστήριξαν ότι «τα αξιώματα

45
Πρακτικά Δ.Σ. Ε.Ε.Κ.Φ., 7 Μαρτίου 1943.
46
Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 53/18 Αυγούστου 1942.
47
Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 14 Νοεμβρίου 1943.
48
Στην ίδια με τον Σαράφη ομάδα εντάχθηκε και ο Σαμψωνίδης για τον οποίο αναφέρθηκε: «Ο
Αλέκος ήταν άνθρωπος ανοιχτόμυαλος. Δεν τον ένοιαζε αν ο άλλος δίπλα του ήταν αυτονομιστής ή
φασίστας. Αν ήταν εργάτης και είχε ανάγκη τη βοήθειά του θα του την έδινε. Όλοι μαζί, έλεγε πάντα».
Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη Κ.Σ.
49
Ο Σαράφης ισχυρίστηκε ότι ο Αριστείδου σχεδίαζε από καιρό την αποπομπή του Μπλιάγκα από τη
διοίκηση του Κέντρου. Για αυτό το λόγο έστελνε επιστολές στον πρόεδρο του σωματείου
ελαιοχρωματιστών, υποστηρίζοντας ότι πρόκειται για εργολάβο και όχι για εργάτη. Ακόμη,
υποστήριξε ότι ο Αριστείδου έφτασε σε σημείο να ζητήσει πληροφορίες για αυτό το πρόσωπο από το
Τμήμα Ασφαλείας.
50
Σύμφωνα με τον Σαράφη, ο Αριστείδου στο παρελθόν είχε δηλώσει τη δυσαρέσκειά του για τον
Παντελή Γεωργίου, τον οποίο και έπαυσε.
51
Σύμφωνα με την ίδια αναφορά, ο Γεωργίου Ευάγγελος απομακρύνθηκε από τη διοίκηση του
Κέντρου το 1942, γιατί κάποιος τον συκοφάντησε ως Βούλγαρο.
52
Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 14 Μαρτίου 1943 και Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 4
Απριλίου 1943. Λούστας και Σαράφης κατηγορούν τον Αριστείδου για την απόκρυψη πορίσματος της
Εξελεγκτικής Επιτροπής αναφορικά με λάθη σε διατακτικές διανομής ιχθύων.
53
Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 4 Απριλίου 1943. Ο Σαράφης κατηγόρησε τη διοίκηση του
Κέντρου ότι δικαιολόγησε υπέρογκο ποσό για καύσιμη ύλη, η οποία μάλιστα έγινε από συγκεκριμένο
χορηγητή.

13
στις οργανώσεις είναι τιμητικά και άμισθα», σε αντίθεση με τον Αριστείδου που
δήλωσε ότι αυτά «δεν πρέπει να μειωθούν ούτε μία δεκάρα κάτω των 15.000 δρχ».54
Ο Αριστείδου αντέδρασε στις επιθέσεις, χρησιμοποιώντας επιχειρήματα που
δικαιολόγησαν τη θέση και τις εκάστοτε επιλογές του. Πολλές ήταν οι περιπτώσεις
που παραιτήθηκε, όταν οι ελιγμοί του αναφορικά με τις επιλογές προσώπων δεν
απέφεραν τα επιθυμητά για τον ίδιο αποτελέσματα, αλλά πάντα επανερχόταν και
συμμετείχε στη διοίκηση του Κέντρου, μέχρι και τη στιγμή που συνελήφθη από τους
Γερμανούς.

ΤΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΩΣ ΠΕΔΙΟ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ

Ο μετασχηματισμός του αιτήματος της επιβίωσης σε δίωξη
Η εξέταση της μετέπειτα ιστορίας των πρωταγωνιστών του Κέντρου γέννησε πολλά
ερωτηματικά. Πολλοί από αυτούς υπέστησαν σε διώξεις κατά τη διάρκεια της
κατοχής ή αργότερα στον εμφύλιο, ενώ σημειώθηκαν 2 εκτελέσεις μελών από τους
Γερμανούς και τουλάχιστον 3 εκτελέσεις ατόμων του οικογενειακού περιβάλλοντος
των μελών του Κέντρου. Οι διώξεις που υπέστησαν οι πρωταγωνιστές του Κέντρου
δε θα μπορούσαν να θεωρηθούν τυχαίες, αν συσχετίζονταν με τη δράση τους και το
τοπικό συγκείμενο της περιόδου.
Ο όρος δίωξη θα μπορούσε να αποδώσει διαφορετικά σημαινόμενα ανάλογα με την
προσωπική ιστορία του κάθε πρωταγωνιστή του Κέντρου. Στην προσπάθεια να
προσεγγίσουμε τον όρο κάτω από αυτήν τη διάσταση θα τοποθετούσαμε τα
υποκείμενα σε τρεις κατηγορίες:
α) Θύματα εκτελέσεων: Ο Αριστείδου συνελήφθη από τους Γερμανούς κατά τη
διάρκεια ομιλίας του σε εργατική συγκέντρωση στη Δροσοπηγή Φλώρινας.
Οδηγήθηκε στο στρατόπεδο Παύλου Μελά και μετά από κράτηση 8 μηνών,
εκτελέστηκε στις 8 Αυγούστου 1944. Η σύλληψή του έγινε λίγο μετά την κάθοδό του
από την έδρα. «Του είχαν πει να μην πάει. Ήξερε ότι κινδύνευε».55 Οι μετέχοντες σε
τέτοιου είδους εκδηλώσεις φάνηκε ότι επάνδρωσαν τους καταλόγους εκτελέσεων.
Ο Αριστείδου δεν εντάχθηκε στο Ε.Α.Μ., ούτε προσδιορίστηκε ιδεολογικά από το
Κ.Κ.Ε. Οι απόγονοι των μελών του Κέντρου τον χαρακτήρισαν ως άνθρωπο
δραστήριο, ενεργητικό, δυναμικό και ανθρωπιστή.56 Αναφορικά με τις πολιτικές

54
Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων, 28 Μαρτίου 1943.
55
Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη Ι.Α.
56
Απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις Ι.Α., Ν.Μ., Λ.Α.

14
θέσεις του φάνηκε ότι διατηρούσε μια μετριοπαθή στάση, αναλαμβάνοντας δράσεις
περισσότερο, παρά εντάσσοντας τις δράσεις αυτές σε ένα κομματικό πλαίσιο.57
Ο Καραμανλής, υπάλληλος της ηλεκτρικής εταιρίας, συγκαταλέχθηκε μεταξύ των
θυμάτων που απαγχονίστηκαν στην Κλαδοράχη τον Αύγουστο του 1943. Οι
μάρτυρες υποστήριξαν ότι οι εκτελεσθέντες μετά την ενέδρα στην Κλαδοράχη
υποδείχθηκαν από τον Κάλτσεφ. Το δικαστήριο επέβαλε στον Κάλτσεφ την ποινή
του θανάτου για ηθική αυτουργία.58
Ο Μενέλαος-Πέτρος Βαφειάδης,59 μέλος του Κέντρου, συνελήφθη από τους
Γερμανούς και οδηγήθηκε στο στρατόπεδο Παύλου Μελά, όπου εκτελέστηκε.
Υπεύθυνη για τη φυλάκιση και την εκτέλεσή του φάνηκε ότι ήταν η σύνταξη από
μέρους του προκήρυξης εθνικοαπελευθερωτικού περιεχομένου.60
β) Φυγάδες με προειδοποίηση: Στην κατηγορία αυτή θα μπορούσαν να υπαχθούν
όλα τα μέλη του Κέντρου που κινδύνευσαν να συλληφθούν, αλλά διέφυγαν τη
σύλληψη ή την εκτέλεση. Η ομάδα αυτή περιλάμβανε υποκείμενα ανομοιογενή ως
προς τις πολιτικές τους πεποιθήσεις.
Ο Μπλιάγκας αποτέλεσε μια από τις πλέον χαρακτηριστικές μορφές της αριστεράς
μέσα στο Κέντρο. Εντάχθηκε στο Ε.Α.Μ., κατέφυγε μαζί με την οικογένεια του στην
Πρέσπα για να προστατευθεί, μετείχε στον εμφύλιο, εξορίστηκε στη Μακρόνησο και
πέθανε από τις κακουχίες της εξορίας.61 Κατά τη γερμανική κατοχή, ο Μπλιάγκας
έχασε το γιο του, έπειτα από χτύπημα με όχημα των Γερμανών. Απόγονοι μελών
έκαναν λόγο για μεθοδευμένη ενέργεια και όχι για ατύχημα, μαρτυρία που δεν
μπόρεσε να πιστοποιηθεί.62 Στη διάρκεια του εμφυλίου, η σύζυγός του Βαΐτσα,
συνελήφθη και εκτελέστηκε μαζί με την Αναΐδα, κόρη ενός άλλου μέλους του
Κέντρου, του Ηρακλή Γκεβρέκη.63
Ο Βασιλείου ή «Ακρόπολις» εντάχθηκε ιδεολογικά στο χώρο της αριστεράς και στο
Ε.Α.Μ. Ειδοποιήθηκε την ώρα που εργαζόταν σε Επιτροπή Βοήθειας να
εγκαταλείψει όσο γινόταν γρηγορότερα την πόλη γιατί κινδύνευε να συλληφθεί και

57
Κατά το διάστημα της προεδρίας του στο Ε.Ε.Κ.Φ. ο Αριστείδου υπηρέτησε και ως πρόεδρος του
Ερυθρού Σταυρού στο Γενικό Νοσοκομείο Φλώρινας. Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη Ι.Α.
58
Δορδανάς (2007), ό.π., σ.281.
59
Στο Αρχείο του Εργατικού Κέντρου εμφανίζεται το όνομα Μενέλαος Βαφειάδης. Η έρευνα απέδειξε
ότι πρόκειται για τον Πέτρο Βαφειάδη, μέλος του Ε.Ε.Κ.Φ., όπως συμφωνεί πλήθος μαρτυριών των
απογόνων των μελών. Η αναφορά Μενέλαος, φαίνεται λανθασμένη και είναι ανάλογη με άλλες στο
ίδιο αρχείο.
60
Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη Π.Β.
61
Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη Ι.Μ.
62
Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη Κ.Σ.
63
Απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις Α.Λ., Ι.Μ., Δ.Γ, Ν.Μ.

15
κατέφυγε στο Μοναστήρι.64 Αριστερής ιδεολογίας και ενταγμένος στο Ε.Α.Μ. και ο
Παναγιώτης Μασιώτης ή «Ηρακλής» έφυγε στο βουνό για να σωθεί ύστερα από
προειδοποίηση της αστυνομίας, ενώ εξορίστηκε στη διάρκεια του εμφυλίου.65 Ο
Φρυτζαλάς, ενταγμένος στο Κ.Κ.Ε., κατέφυγε στο βουνό, αγωνίστηκε με το Ε.Α.Μ.
και σκοτώθηκε στις 9 Ιουλίου 1944.66
Ο Σαμψωνίδης συνελήφθη και φυλακίστηκε για 5 περίπου μήνες, λόγω της
άρνησής του να φιλοτεχνήσει μαζί με τον Ηλία Βυζάντη τις οδικές πινακίδες με
γερμανικά τοπωνύμια. Αφέθηκε ελεύθερος χάρη στη μεσολάβηση των ελληνικών
τοπικών αρχών.67 Κατά ανάλογο τρόπο ο Σαράφης ειδοποιήθηκε για την επικείμενη
σύλληψή του, κρύφτηκε και ξέφυγε τη σύλληψη.68
γ) Συμμετοχή στον εμφύλιο και διώξεις: Στην κατηγορία αυτή θα μπορούσαν να
ενταχθούν πολλά από τα παραπάνω υποκείμενα που έλαβαν μέρος στον εμφύλιο,
όπως ο Μπλιάγκας, ο Μασιώτης, ο Φρυτζαλάς, ο Γκεβρέκης, ο Βασιλείου. Επρόκειτο
για τους οπαδούς του Κ.Κ.Ε. που υπέστησαν σε διώξεις, φυλακίσεις ή εξορία στη
διάρκεια του εμφυλίου. Σε διώξεις σε πολλές περιπτώσεις υπέστησαν και τα παιδιά
τους στη μετέπειτα πορεία τους λόγω των συγκυριών που επικράτησαν λίγα χρόνια
αργότερα (πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων κ.λ.π.).

Η εξέλιξη των πρωταγωνιστών του Κέντρου

Αναμφίβολα, οι διώξεις των πιο ενεργητικών μελών του Κέντρου από τους
Γερμανούς, δε θα μπορούσαν να θεωρηθούν τυχαίες. Πιθανόν η ενίσχυση των
ανταρτών ή ο χαρακτηρισμός ορισμένων μελών ως κομουνιστών να τα στοχοποίησε
στη γερμανική πλευρά. Ωστόσο, αυτός ο ισχυρισμός δε θα μπορούσε να ερμηνεύσει
την επιλογή ατόμων που δεν ανήκαν σε αυτόν τον ιδεολογικό χώρο.
Στη δίκη του Κάλτσεφ στο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης, πολλοί μάρτυρες
κατέθεσαν ότι ο Κάλτσεφ, ως Βούλγαρος αξιωματικός σύνδεσμος στο γερμανικό
Φρουραρχείο της Φλώρινας, με τη βοήθεια του Μενέλαου Γκέλε και του Νικολάεφ,
συνέτασσε και παρέδιδε στο Γερμανό φρούραρχο καταλόγους με ονόματα Ελλήνων,
πολλοί από τους οποίους μετά από επιθέσεις ανταρτών, εκτελούνταν στο πλαίσιο της

64
Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη Α.Β.
65
Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη Ν.Μ.
66
Συνέντευξη στην Ηχώ, 6 Απριλίου 2011.
67
Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη Κ.Σ.
68
Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη Θ.Σ.

16
επιβολής αντιποίνων.69 Αν δεχόμασταν ως αληθινή τη μαρτυρία της ύπαρξης
φιλοβουλγαρικής παράταξης στο Κέντρο, θα μπορούσαμε να διαμορφώσουμε ένα
πλαίσιο ερμηνείας και να κατηγορήσουμε ως ηθικούς αυτουργούς τα μέλη εκείνα του
Κέντρου, που δεν ήθελαν να επικρατήσει η ελληνική πλευρά σε αυτό. Ωστόσο, η
παρέμβαση φιλοβούλγαρων στελεχών του Κέντρου στη σύνταξη λίστας μελών, η
απόδοσή της στον Κάλτσεφ και η στοχοποίησή τους από τη γερμανική πλευρά
παρέμεινε μόνο μια υπόθεση, μιας και δεν μπόρεσε να αποδειχθεί.
Η σύνταξη λίστας ονομάτων υποψηφίων προς εκτέλεση από τη βουλγαρική πλευρά
ομολογήθηκε και από τον Μπόνη:

Μετά την λήξιν της συγκεντρώσεως δια των οργάνων των είχον συγκεντρώσει όλας
τας αναγκαίας πληροφορίας των, έχοντες ανα χείρας και ονομαστικάς καταστάσεις εκ
των περισσοτέρων των μετασχόντων της συγκεντρώσεως […] φυσικά οι της
βουλγαρικής προπαγάνδας τους κατετόπισαν αμέσως.70
Στην κατοχική Φλώρινα οι πρωταγωνιστές του Κέντρου ανέλαβαν πρωτοβουλίες
και ανέπτυξαν ενεργό δράση, απολαμβάνοντας κύρος και αναγνώριση από τους
συντοπίτες τους. Ήταν πιθανό η δράση αυτή να ενόχλησε τους εκπροσώπους της
βουλγαρικής προπαγάνδας στην περιοχή, οι οποίοι θέλησαν να πλήξουν τη δυναμική
της ελληνικής πλευράς και υπέδειξαν τα πρόσωπα αυτά στη γερμανική πλευρά.
Σύμφωνα με τον Μπόνη ήταν πάγια τακτική της βουλγαρικής προπαγάνδας η
εξόντωση ενεργών κοινωνικά προσώπων «Εστράφησαν κυρίως κατά των λειτουργών
της εκπαιδεύσεως, ιερέων, γραμματέων κοινοτήτων και γενικώς σημαινόντων
Ελλήνων της υπαίθρου, δια λόγους υπενθυμίζοντας τον μύθον του λύκου με το
αρνί».71
Όποιοι κι αν ήταν οι ηθικοί αυτουργοί των εκτελέσεων και των διώξεων, η
συνεισφορά των πρωταγωνιστών του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου στη Φλώρινα της
κατοχής παραμένει αναμφισβήτητη.

69
Δορδανάς (2007), ό.π., σ.281.
70
Μπόνης (1982), ό.π., σ.117.
71
Μπόνης (1982), ό.π., σ.123-124.

17
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΗΓΕΣ
1.Αρχείο του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου:
I. Πρακτικά Γενικών Συνελεύσεων 1940-1944 (Οι 12 πρώτες σελίδες του
βιβλίου διατίθενται για τα Πρακτικά των Γενικών Συνελεύσεων του 1940 και
οι υπόλοιπες για τα Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Διοικητικού
Συμβουλίου από το 1942 έως το Μάιο του 1944).
II. Βιβλίο Γενικών Συνελεύσεων 1943-1944.
III. Πρακτικά Συνεδριάσεως Διοικητικού Συμβουλίου 1940-1942.
IV. Πρακτικά Συνεδριάσεως Εξελεγκτικής Επιτροπής 1944-1945.
V. Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας 1940-1945.
VI. Πρακτικά Συνεδριάσεως Διοικητικού Συμβουλίου 1945-1946.
VII. Πρακτικό Συνεδριάσεως Εξελεγκτικής Επιτροπής 1943-1950.

2.Αρχείο του Δήμου Φλώρινας:

I. Βιβλίο Αποφάσεων ΔΕΔΦ από 52/1940 έως 277,52/21 Ιανουαρίου 1940.
II. Βιβλίο Αποφάσεων ΔΕΔΦ από 533/1940 έως 174/1941.
III. Βιβλίο Αποφάσεων ΔΕΔΦ από 278/1940 έως 532/1940.

ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ
Δορδανάς Σ.(2004).Τα αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στο νομό
Φλώρινας: Η εκτέλεση της 23ης Αυγούστου 1944 εις Πρακτικά Συνεδρίου «Φλώρινα :
1912-2002», Φλώρινα, 2004, σ.341-342.
Δορδανάς Σ.(2007).Το αίμα των αθώων. Αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής
στη Μακεδονία 1941-1944. Αθήνα : Εστία, σ. 276,281.
Ηλιάδου Σ., Ανδρέου Α. (υπό έκδοση). Όψεις της ΕΑΜικής εκπαιδευτικής πολιτικής
στη Δυτική Μακεδονία: Οι θεσμοί της εκπαίδευσης των σλαβόφωνων.
Κολιόπουλος Ι. (1994). Λεηλασία φρονημάτων. Το Μακεδονικό Ζήτημα στην
κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία. 1941-1944, τ.2. Θεσσαλονίκη : Βάνιας, σ.231.
Κορδάτου Γ.(1972). Ιστορία του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος, Αθήνα : Εκδόσεις
Μπουκουμάνη, σ.303.
Μπόνης Κ.(1982). Ενθυμήματα. Η Φλώρινα κατά την κατοχή 1941-1944.
Θεσσαλονίκη : Τριανταφύλλου, σ.32,33,110,117,123-124.

18
 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ
Robson C. (2002). Real World Research:A Resource for Social Scientists and
Practitioner-Researchers, second edition. Oxford : Blackwell.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Ηλιάδου-Τάχου Σ. Η ίδρυση του ΦΣΦ «Αριστοτέλης» στη Φλώρινα την περίοδο της
Κατοχής εις www.scribd.com (Ανακτήθηκε στις 20 Ιουλίου 2012).
Κουζής Γ. Το συνδικαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα εις www.adedyp.gr. (Ανακτήθηκε
στις 10 Αυγούστου 2012).
Μεταξάς εις http://akommatistoi.blogspot.gr.(Ανακτήθηκε στις 8 Ιουνίου 2012).
Συνέδριο - Παρωδία (1937) εις www.gsee.gr (Ανακτήθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου
2012).

19

View publication stats