TAVSİYE EDİLEN KİTAPLAR

Elektromagnetik Teori - David J. Griffiths

Vektör Analizi/Durgun Elektrik/Madde İçinde Elektrik Alanları/Durgun Magnetizma
Madde İçinde Magnetik Alanlar/Özel Teknikler/Elektrodinamik-Korunum Yasaları
Elektromagnetik Dalgalar/Potansiyeller ve Alanlar/Işıma-Elektrodinamik ve Görelilik
Eğrisel Koordinatlarda Vektör Hesabı

Elektromanyetik Alan Teorisi (CD’li) - Doç. Dr. Osman Gürdal

Elektromanyetik alan teorisi, elektrik mühendisliği müfredatının en önemli temel derslerinden
biridir. Diğer teorilerin aksine, karmaşık elektrik mühendisliği problemlerinin açıklaması ve
çözümünü veren en iyi tesis edilmiş genel teorilerden biridir. Bu kitap, elektromanyetik
alanları temel olarak kavramak isteyen lisans öğrencileri için iki sömestir okuyacakları temel
ders kitabı olarak hazırlanmış ve aynı zamanda ileri elektromanyetik alanlara hazırlanan
öğrenciler için de bir kaynak teşkil etmektedir.
Bu kitap temel prensiplerden geliştirilmiş ve bir öğreticinin minimum yardımı ile vektör
analizi hakkında yeterli bilgi verilmeye çalışılmış ve aynı zamanda uygun konunun akabinde
çok sayıda çözümlü problemleri de barındırmaktadır.

Elektromanyetik - Schaum's Outlines

Bu kitabın ikinci baskısı, iletim hatları, dalga kılavuzları ve anten konularını da içerecek
biçiminde genişletilmiştir. Bunun amacı, öğrencilere ve elektromanyetik alan teorisi dalında
çalışan mühendislere daha güçlü bir kaynak sunmaktır."
"Schaum serisinin tüm kitaplarında olduğu gibi bu kitapta da problem çözme tekniklerine
ağırlık vermiştir. Her bölümünde, önce konular ve temel ilkeler, basitçe, anahatlarıyla
verilmiş, daha sonra bir çok problem ayrıntılı olarak çözülmüş, bölüm sonlarına da çok sayıda
yanıtlı soru eklenmiştir."

Elektromagnetik Alan Teorisi Çözümlü Problemler

Prof. Dr. Gökhan Uzgören/ Prof. Dr. Alinur Büyükaksoy

Elektromagnetik Alan Teorisinin Temelleri derslerinin gerek uygulamalarında çözülen

gerekse sınavlarda sorulan problemlerin çözümlerini kapsamaktadır.

Dayandığı soyut matematik kavram ve kuramlar nedeniyle, dünyanın her tarafında öğrenciler
tarafından anlaşılması zor dersler arasında gösterilen Elektromagnetik Alan Teorisi’nin, bu
çözümlü problemler kitabı aracılığı ile öğrencilerin konuları daha rahat kavrayabilecekleri bir
ders haline gelmesi amaçlanmıştır...

Elektromanyetik Teori Problemleri ve Çözümleri

Prof.Dr.Yüksel UFUKTEPE
NOBEL KİTABEVİ | www.nobelkitabevi.com.tr

Çözümlü Elektromanyetik Alan Problemleri

Prof.Dr.Sedat Özsoy
Birsen Yayınevi | www.birsenyayin.com
Dersin Genel Amacı
Bu dersin amacı, elektromanyetik teorinin temelleri ve statik alanların kavram ve kanunları ile
öğrencileri tanıştırmak, konu ile ilgili uygulama örnekleri vermek ve problem çözme becerisi
kazandırmaktır.

Öğrenme Çıktıları ve Alt Beceriler

Bu ders tamamlandığında öğrenci,
1 Gradient, divergence ve curl operatörlerinin anlamlarını tanımlar,
2 Çizgisel, yüzeysel ve hacim entegrallerini hesaplar,
3 Elektrostatik ve manyetostatik alanların temellerini ifade eder,
4 Gauss kanunu, Coulomb kanunu ve Poisson ve Laplace denklemlerini, yük dağılımı
içeren çeşitli durumlar için elektrik alanın ve potansiyelin bulunmasında kullanır,
5 İletken, yarıiletken, dielektrik ve manyetik malzemeleri tanır ve bunların temel
elektriksel özelliklerini betimler,
6 Çeşitli yapıların kapasitans ve endüktans değerlerini hesaplar,
7 Dielektrik ve manyetik ortamlarda elektrik ve manyetik alan davranışlarını ifade eder,
8 Elektrik ve manyetik ortamlarda depolanan elektrostatik ve manyetostatik enerjileri
hesaplar,
9 Manyetik alanı bulabilmek için Biot-Savart kanunu ve Ampère kanununu kullanır.

Genel Yeterlikler
Elektrostatik ve manyetostatik alanların temel prensip ve kanunlarını ifade eder ve bu
konudaki problemlerin analiz ve çözümlerini gerçekleştirir.

Ders Planı
Hafta Konu
1. Hafta Ders tanıtımı, Vektörler ve alanlar
2. Hafta Dik koordinat sistemleri, Koordinat
dönüşümleri, Vektör ve alanların
entegralleri
3. Hafta Gradyent, diverjans ve rotasyonel,
Entegral teoremleri, Vektör alanların
sınıflandırılması
4. Hafta Elektrostatik: Yük yoğunluğu kavramı,
Elektrik kuvvet ve Coulomb kanunu,
Elektrik alan şiddeti
5. Hafta Electrostatiğin temel teoremleri, Gauss
kanunu ve uygulamaları, Elektrik
potansiyel
6. Hafta Elektrostatik alanda iletken ve
dielektrikler, Dielektrik malzemeler,
Elektrik akı yoğunluğu, sınır koşulları
7. Hafta Ara Sınav – 1
8. Hafta Sığa ve Sığaçlar, Elektrostatik potansiyel
enerji
9. Hafta Elektrostatik Sınır Değer Problemleri,
İmge yöntemi
 Elektrik Mühendisliğinin temelini oluşturan Elektromagnetik Teoride
Çıktıları temel kavramları öğretmek.

Y
Önkoşul
Temel Varsayımlar,Elektrostatik olay,Magnetostatik
Dersin İçeriği olay,Elektromagnetizma

Mithat İdemen, Elektromagnetik Alan Teorisi

Önerilen Kaynaklar
Sözel Sunum
Öğretim Yöntemi

Değerlendirme Vize %40, Final %60

Yöntemi
Türkçe
Dersin Verildiği Dil
Ders Müfredatı
Matematiksel Hatırlatmalar, Temel Varsayımlar
1. Hafta
Elektrostatik: Coulomb Yasası, Elektrostatik Alan ve Alan Çizgileri,
2. Hafta Elektrostatik Potansiyel ve Potansiyel Enerji
Elektrostatik: Gauss ve Poisson Denklemleri, Değişik Türden Yük
3. Hafta Dağılımları ve Dirac Distribüsyonu
Elektrostatik: Alan ve Bünye Denklemleri, Sınır Koşulları ve
4. Hafta Elektrostatiğin Esas Problemi
Elektrostatik: Denk Problemler ve Denk Kaynaklar (Görüntü İlkesi),
5. Hafta Elektrostatik Enerji Yoğunluğu, Kapasite ve Kondansatör Kavramı

Elektrostatik: Uygulama
6. Hafta
Elektrostatik: Uygulama Yıliçi Sınavı
7. Hafta
Magnetostatik: Lorentz Kuvveti, Akım Alanı ve Biot-Savart Yasası,
8. Hafta Vektör Potansiyel ve Magnetostatiğin Temel Denklemleri
Magnetostatik: Alan ve Bünye Denklemleri, Sınır Koşulları, Akım
9. Hafta Devrelerinin Birbirine Etkisi (Ampere Formülü)
Magnetostatik: Magnetik Alanın Sirkülasyonu (Ampere Formülü),
10.Hafta Magnetik Devre Kavramı
Magnetostatik: Magnetik Enerji Yoğunluğu, İletken Ortamlar ve
Durgun Elektromagnetik Alanlar, Magnetik Dipoller ve Sabit
11.Hafta
Mıknatıslar

Elektromagnetizma: Maxwell Denklemleri, Faraday Endüksiyonu

12.Hafta
 Elektromagnetizma: Elektromotor kuvvet, Öz ve Karşıt Endüktans
13.Hafta Kavramları

Elektromagnetizma: Süreklilik Denklemi, Bünye Denklemleri

14.Hafta

HAFTALIK DERS PLANI

Hafta Ders
1 Ders Tanıtımı. Giriş : Dalgalar ve Fazörler
o Dersin tanıtımı : Amacı, hedefleri, konu başlıkları ve dönem içinde yapılacak
çalışmalar, değerlendirme ve notlandırmayla alakalı bilgiler
o Elektromanyetik (EM) teorinin tarihsel gelişimi
o Elektromanyetizmanın karakteri, elektrik ve manyetik alan kavramları
o Statik ve dinamik alan ayrımı
o Yürüyen dalgalar, dalga boyu, frekans
o EM spektrum
o Komplex sayılar ve fazör gösterimi
2 İletim Hatları
o İletim hatlarıyla alakalı temel kavramlar
o İletim hattında frekansın rolü
o Dağılmış parametreli devre kavramına giriş
o İletim hatlarında yayılım modları
o Bir iletim hattının toplu-parametreli elemanlardan oluşan modeli
o Hat denklemi
o Kayıpsız iletim hattı
3 İletim Hatları
o Yüklü kayıpsız iletim hattında voltaj yansıma katsayısı
o Hat üzerinde duran dalgaların oluşumu
o Yüklü kayıpsız iletim hattının girişinden görülen empedans
o İletim hatlarında kayıplar
o Smith abağı
4 İletim Hatları
o İletim hattında yayılan anlık güç ve ortalama güç
o İletim hatlarında empedans uyumsuzluğu kavramı ve empedans uydurma
o İletim hatlarında geçici rejim uygulamaları
5 Vektörel Analiz
o Temel vektör tanımı ve vektörün genliği, birim vektör gibi temel kavramlar
o Vektörlerin eşitliği, vektörlerin toplanması, çıkartılması ve çarpımları
o Mesafe ve konum vektörleri
o Kartezyen, silindirik ve küresel koordinat sistemleri
o Koordinat sistemleri arasındaki dönüşümler
6 Vektörel Analiz
o Bir skaler alanın gradienti ve gradientin özellikleri
o Bir vektör alanın diverjansi ve rotasyoneli (curl)
o Diverjans ve rotasyonelin özellikleri
o Diverjans teoremi ve Stokes teoremi
o Laplacien operatörü
7 Elektrostatik
o Elektrostatiğin temel denklemleri
o Yük yoğunluğu : çizgisel, yüzeysel ve hacimsel yük yoğunlukları
o Coulomb kanunu
o Elektrik alan şiddeti ve elektrik akı vektörü
o Çok sayıda noktasal yükün oluşturdukları elektrik alan şiddeti
o Bir yük dağılımının oluşturduğu elektrik alan şiddeti
8 Ara Sınav
9 Elektrostatik
o Gauss kanunu ve uygulamaları
o Elektrostatik potansiyel
10 Elektrostatik
o Malzemelerin elektriksel özellikleri
o İletken ve dielektrik malzemeler ve elektrik alan altındaki davranışları
o İki farklı ortam arasındaki (iletken veya dielektrik) sınır koşulları
11 Elektrostatik
o Kapasitans ve kapasite
o Elektrostatik potansiyel enerji
12 Manyetostatik
o Manyetostatiğin temel denklemleri
o Manyetik kuvvet ve tork
o Biot-Savart kanunu
13 Manyetostatik
o Manyetostatik için Gauss kanunu ve Ampere kanunu
o Manyetik vektör potansiyel ve manyetik akı
o Malzemelerin manyetik özellikleri
14 Manyetostatik
o Farklı ortamlar arasındaki manyetik sınır koşulları
o Indüktans
o Manyetostatik alanda depolanan manyetik enerji

DERS
Haftada 3 saat ders işlenecektir. Ders, öğrencilerle etkileşimli bir şekilde tahta önünde ve
gerekli olduğunda projeksiyon makinesi kullanılarak anlatılacaktır. Derste işlenen konularla
alakalı bol problem çözümü yapılarak, öğrencilerin hem problem çözme becerileri
geliştirilecek hem de sınava hazırlanmaları sağlanacaktır. Bazı problemlerin çözümünde
MATLAB programı kullanılarak, öğrencilerin bu program ile aşınalıkları sağlanacak ve
problem çözmede modern CAD araçlarının kullanılmasına alışmaları sağlanacaktır.

PROJE
Derste öğrenilenlerin kullanılmasını sağlamak amacıyla, pratik bir problem dönem projesi
olarak verilecektir. Projede MATLAB programı kullanılarak problemin çözümü sağlanacaktır.
Elde edilen çözüm ve gerekli bilgilerden proje raporu hazırlanacak ve teslim edilecektir.

SINAVLAR
Dersin değerlendirilmesi amacıyla dönem içinde 1 ara sınav ve 3 adet kısa sınav ve dönem
sonunda 1 adet final sınavı yapılacaktır. Sınavlar klasik sistemde problem çözme şeklinde
gerçekleştirilecektir.

DERSE KATILIM
Derse katılım zorunludur. Derse devam %70 dir.
DEĞERLENDİRME
Ara Sınav : %25
Kısa Sınav : %15
Final : %50 (Final Yazılı Sınavı) + %10 (Proje

EEM 201 Elektromanyetik Alan Teorisi-I (Elektrostatik) (3 saat)

 Vektör analiz
 Serbest uzayda elektrostatik
 Elektrik potansiyel
 Elektrostatik alanların sınır şartları
 Elektrostatik enerji ve kuvvet
 Elektrostatik problemlerin çözümü
 Kararlı elektrik akımı

EEM 202 Elektromanyetik Alan Teorisi-II (Manyetostatik) (2 saat)

 Serbest uzayda manyetostatik
 Manyetik vektör potansiyel
 Manyetik devreler
 Manyetik malzemelerin davranışı
 Manyetostatik alanların sınır şartları
 İndüktans ve indüktörler
 Manyetostatik enerji, kuvvet ve tork

Radyo Haberleşmesinde İyonosferin Önemi

Kâinattaki elektromanyetik dalgaların radyo haberleşmesinde kullanılması yolundaki ilk
adım, James Clark Maxwell'in 1873'te 'elektromanyetik alan teorisi'ni ortaya atmasıyla
başladı. Maxwell, elektromanyetik dalgaların ışık gibi, yansıma, kırılma ve soğrulmaya tâbi
olacağını düşünüyordu. Bu dalgaların varlığını, ilk olarak Heinrich Rudolph Hertz 1888'de
deneylerle gösterdi. Onun çalışmaları Guglielmo Marconi'ye, mors koduyla telsiz telgraf
deneylerini yapması için ilham kaynağı oldu.

Marconi 1896'da bilgiyi telsiz telgraf kullanarak birkaç kilometre uzağa iletmeyi başardı.
Fakat daha uzak yerlerle, kıtalar veya ülkeler arası telsiz ve radyo haberleşmesi nasıl olacaktı?
Marconi, 1901'de 120 metre uzunluğundaki tel anteni balonla gökyüzüne uzatarak,
Newfoundland'dan (Kanada) yaptığı telsiz telgraf yayınının 3.000 km uzaklıktaki
Cornwall'den (İngiltere) alınmasını da başardı.

Radyo dalgalarının atmosferin en üst tabakalarından birini teşkil eden iyonosferde yansımaya
uğrayarak yeryüzüne yayıldığını Edward Appleton keşfetti. Telsiz ve radyo vericilerinden
uzaya doğru gönderilen elektromanyetik dalgalar, elektrik yüklü bu gaz tabakaya çarpıp
yansıyor ve tekrar yeryüzüne, yeryüzünde de daha uzak bölgelere ulaşıyordu. Böylece radyo
ve telsiz yayınlarını rahatça takip etmek mümkün hâle geliyordu. Evet artık insan, Yaratıcı'nın
koyduğu bir kanunu kullanarak, dünya üzerinde uzun mesafeli (ufuk ötesi) radyo ve telsiz
haberleşmesi yapabilir hâle gelmişti. Peki radyo dalgalarının hususiyeti neydi?

Radyo dalgaları
Elektromanyetik dalgaların frekans spektrumu 'ses altı frekans bölgesi'nden (1Hz) başlayıp
kozmik ışınlara (1024 Hz) kadar devam eder (Şekil 1). Radyo ve telsiz haberleşmesi bu
frekans spektrumunun bir kısmını teşkil eden elektromanyetik dalgalar kullanılarak
gerçekleştirilir. Kullanılan frekans bölgelerine göre radyo haberleşme sistemleri dört gruba
ayrılabilir:

- LF/MF (Orta / Düşük Frekanslar-Low/Medium Frequency )

— HF (Yüksek Frekanslar-High Frequency)
— VHF / UHF (Çok/Ultra Yüksek Frekanslar-Very/Ultra High Frequency)
— SHF (Süper Yüksek Frekanslar- Super High Frequency)

Bu sınıflandırma yapılırken radyo dalgalarının özellikleri göz önünde bulundurulmuştur.

Radyo dalgalarının özelliklerini benzer veya farklı kılan temel unsur, bulundukları frekans
bandı, dolayısıyla da sahip oldukları dalga boylarıdır. Radyo dalgalarının ışık hızında
(saniyede 300 bin kilometre) hareket ettiği bilindiğine göre, herhangi bir radyo dalgasının
boyunu bulmak için hızını frekansına bölmemiz yeterlidir.

Radyo frekans spektrumunda kullanılan frekanslar 20 KHz-30 GHz aralığındadır. Yüksek

frekans bandı teorik olarak 3-30 MHz, pratikte ise 1,6-30 MHz'dir. En çok kullanılan bölge
ise 4-18 MHz aralığıdır.

Atmosfer
Kâinatta insanoğluna geçici hayat sahası olarak Dünya'yı veren Rabb'imiz bizi ve bütün hayatı
"atmosfer" denen harika bir kalkanla korumaktadır. Bilim adamları atmosferin sırlarını
çözebilmek için onu yedi tabakaya ayırarak incelerler. Bu yedi tabaka sıcaklık, basınç, nem
değeri ve içinde cereyan eden hâdiseler bakımından birbirinden farklıdır. Yeryüzünden uzaya
doğru yükselmeye başlarsak troposfer, stratosfer, ozonosfer, mezosfer, termosfer, iyonosfer ve
ekzosfer tabakalarından geçeriz. Bu yolculuk boyunca yaklaşık 3.000 km yol katetmiş oluruz.

Atmosfer tabakalarından her birinin, insanların ve yeryüzündeki canlıların hayatı açısından

çok önemli vazifeleri vardır. Yağmurların oluşmasından zararlı ışınların engellenmesine,
radyo dalgalarının yansıtılmasından göktaşlarının zararsız hâle getirilmesine kadar her
tabakanın kendine has bir fonksiyonu bulunmaktadır. İyonosfer tabakasının bugün için
bildiğimiz bir vazifesi de radyo dalgalarının yeryüzünde yayılmasında yansıtıcı perde görevi
görmesidir.

İyonosfer ve radyo dalgalarının yayılması

Uzun mesafe radyo haberleşmesinin sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilmesi birçok faktöre
bağlıdır. Kullanılan radyo dalgalarının frekansına, mevsime, güneşin durumuna, yayın yapılan
yerin konumuna ve günün saatine bağlı olarak haberleşme mesafesi 100 km'den 10.000 km'ye
kadar değişmektedir.

Radyo dalgaları, yeryüzü dalgaları (Ground Wave) ve gökyüzü dalgaları (Sky Wave) olmak
üzere iki şekilde yayılır (Şekil 2). Belirli bir zaman ve yayın yolu için en uygun frekansın
seçilmesi yüksek frekans radyo iletişiminde önemlidir.

İyonosfer, elektrik yüklü parçacık ve gazların bulunduğu, dünya yüzeyinden 50-440 km

yükseklikteki atmosfer tabakasıdır. Güneşten gelen radyasyonun tesiriyle iyonosferdeki
atomlar elektronlarını kaybeder ve elektrik yüklü parçacıklar hâline gelir, yani iyonlaşır.
İyonosfer ufuk ötesi telsiz ve radyo haberleşmesi için neden çok önemlidir? Çünkü, Dünya'yı
çepeçevre saran iyonosferdeki elektrik yüklü gaz molekülleri (iyonlar) radyo dalgalarını
yansıtarak ufuk ötesi haberleşmeyi mümkün kılar. İyonosferde frekansa ve iyonlaşmaya bağlı
olarak radyo dalgaları tamamen yutulur, kısmen kırılmaya uğrayıp uzaya yayılır veya
yansıyarak yeryüzüne geri döner. 30 MHz frekansa kadar olan elekromanyetik dalgalar
iyonosferden yansıyarak dünyaya geri dönebilir.

İyonosferin uzaya doğru sırasıyla D, E, F1 ve F2 olmak üzere farklı iyonlaşma seviyelerine

sahip alt tabakalardan meydana geldiği kabul edilir (Şekil 3). Dıştaki katmanların iyonlaşma
seviyesi içtekilere göre daha fazladır. D tabakası yeryüzünden 76-93 km yukarıda olup,
iyonosferin en iç katmanıdır. Sadece gündüzleri iyonize olur ve en yüksek iyonlaşma
seviyesine öğle vakti ulaşır; güneş batarken iyonlaşması hızla azalır. Yer yüzeyinden 110-127
km yükseklikte olan E katmanı da öğle vaktinde maksimum iyonlaşma seviyesine ulaşır. Gün
batımına doğru iyonlaşması azalmaya başlar ve gece yarısı tamamen kaybolur. Bu katmanda
ayrıca beklenmedik zamanlarda iyonize gazlar bulut şeklinde belirli bölgelerde toplanır.
"Sporadik E katmanı" denen bu bölgeler yüksek frekans haberleşmesinin üst sınırındaki
frekanslarda kullanılır. Kısacası, D ve E katmanları gün içinde kullanılırlar ve güneş tepede
iken en aktif haldedirler.

İyonosferin bir sonraki katmanı olan F, uzun mesafeli iletişim için kullanılır. F katmanının
bulunduğu yükseklikte hava yoğunluğunun (gaz moleküllerinin) az olması, iyon ve
elektronların yeniden birleşmelerini oldukça yavaşlatır. F katmanında birbirinden neredeyse
bağımsız F1 ve F2 tabakaları bulunur. F1 tabakası yeryüzünden 152-203 km mesafede olup
radyo haberleşmesi için önemli bir yayın ortamı değildir. Gece olunca F2 tabakasıyla birleşir.
85 km kalınlıktaki F2 ise, yeryüzünden yaklaşık 300 km yüksekliğe kadar uzanır. En yüksek
iyonlaşma seviyesine öğle vakti ulaşır ve gece boyunca iyonize halde kalır. Fakat güneşin
doğuşuna doğru iyonlaşma seviyesi en düşük değerine iner. F2 katmanı gün içinde 10-20
MHz, gece ise 3-8 MHz için kullanılabilir. Bu durumda gece faydalanılan tek katman, F1 ve
F2 tabakalarının birleşiminden oluşan F katmanıdır.

Güneşin yaydığı radyasyon ve bunun sonucu olarak iyonlaşma periyodik olarak değişir.
Meselâ yaz aylarında günler uzun olduğundan, iyonlaşma daha fazla olur. Bu zamanlarda
gökyüzü dalgaları D ve E katmanlarında daha çok yutulduğundan veya zayıflatıldığından
yayın çok az bir alana ulaşır. Sonbahar ve kış aylarında gündüzler kısa olduğu için D ve E
katmanlarına daha az güneş enerjisi ulaşır. Böylece düşük frekanslı radyo dalgaları kolaylıkla
zayıf iyonlaşma durumundaki D ve E katmanlarından geçip, daha güçlü olarak F katmanına
ulaşır ve daha uzun mesafelere yansıyarak yol alır.

İyonlaşmada rol verilen uzun vadeli bir faktör ise, güneş lekelerinin 11 yıllık patlama
periyodudur. Güneş lekelerinde meydana gelen radyasyon patlamaları yüksek seviyede
iyonlaşma olmasında rol oynar. Yani daha fazla güneş lekesi daha fazla iyonlaşmaya sebep
olur. Düşük güneş lekeleri döneminde, E ve F tabakaları radyo dalgalarını yeryüzüne
yansıtamayacak kadar zayıf iyonlaşma gösterdiğinden, 20 MHz'in üzerindeki frekanslar pek
kullanılamaz. Güneş lekelerinin en güçlü olduğu dönemde, 30 MHz'in üzerindeki frekanslar
kullanılarak dünya çapında radyo dalgalarıyla haberleşme yapılabilir. Bu düzenli değişimin
yanısıra, radyo dalgalarının yayılmasına menfi tesir eden ve 'iyonosfer bozucuları' diye
adlandırılan güneş alevlerinin sebep olduğu hâdiseler bilinmektedir; ama bu mekanizma ve
hikmeti, henüz tam olarak anlaşılamamıştır (Şekil 4).

Beklenmedik iyonosfer bozucuları, gökyüzü dalgaları kullanılarak yapılan haberleşmeyi

saatlerce veya günlerce bozabilir. Güneş alevleri D tabakasında şiddetli iyonlaşma oluşmasına
ve yeryüzünün güneşe bakan tarafından gelen yüksek frekans radyo dalgalarının bile bu
tabakada yutulmalarına sebep olur. Güneş alevlerinin güneş yüzeyinden kopmalarından
oluşan manyetik fırtına 20 ile 40 saat sonra dünyaya ulaşır ve F tabakasının kırma özelliğinin
geçici olarak iptal edilmesinde rol oynar.

Radyo haberleşmesinde frekans ve yayılma yolunun tespit edilmesi

Radyo dalgalarıyla haberleşmede kullanılacak frekansın belirlenmesi sağlıklı haberleşme için
önemli bir parametredir. Öncelikle belirli iyonosfer şartları altında belli bir iletişim yolu için
kullanılabilecek en yüksek frekans MUF (Maximum Usable Frequency) ve en düşük frekans
LUF (Lowest Usable Frequency) belirlenir. MUF'un üstündeki frekanslar iyonosferi delip
geçer, altındakiler ise yansır. LUF ise iyonosferde, özellikle D katmanında, tamamen yutulan
en düşük frekanstır. Kullanılacak frekans MUF x 0,85 olarak alınırsa, sağlıklı bir haberleşme
yapılabilir. Bu frekans geceleri daha düşük, gündüzleri ise, daha yüksek olabilir.

Haberleşme frekansına ek olarak radyo dalgasının ulaşması gereken noktaya hangi yoldan
gönderileceğinin de iyi hesaplanması gerekir. Gökyüzü dalgalarının atmosfere giriş açısı
(incident angle) yeryüzünde katedeceği yolu belirler. Radyo dalgasının yansıyabilmesi için
giriş açısı yeterince küçük, soğrulmaması için de yeterince büyük olmalıdır. Uzak istasyonlara
ulaşmak için büyük, yakındakiler için küçük açılar kullanılır. Hem gökyüzü hem de yer
dalgasıyla yayın yapılırsa, yer dalgasının ulaştığı en uzak noktayla gökyüzü dalgasının
ulaştığı en yakın nokta arasında yeryüzünde ölü bir bölge oluşur.

Sonuç olarak, güneş lekelerinin güçlü olduğu dönemler haricinde 30 MHz'den yüksek
frekanslara sahip radyo dalgaları iyonosferde yansımaya uğramadan atmosferi delip
geçebildiğinden, atmosfer dışı ile dünya arasında haberleşme yapma imkânı doğar.
Haberleşme uyduları vasıtasıyla yapılan ufuk ötesi haberleşmelerde 30 MHz üzerindeki radyo
dalgaları kullanılır. Yapay uydular ilham kaynakları olan iyonosfer tabakası gibi yansıtma
görevini yerine getirirler (Şekil 5). Yeryüzünden gelen radyo dalgalarını kapsama alanlarına
yansıtırlar, böylece bu bölgelerde radyo dalgalarına ulaşmak mümkün olur. Fakat insan yapısı
uyduların sınırlı kapsama alanları vardır. Bunlar insanoğlunun sahip olduğu en ileri
teknolojiyle üretilmekle birlikte, maliyetleri oldukça yüksek ve en iyi şartlarda 20-30 yıllık
ömürleri olan sistemlerdir. Fakat 30 MHz'den düşük frekanslara sahip radyo dalgalarına karşı
iyonosfer tabakası dünyanın etrafını tamamen sarmış olan tabiî bir uydu gibi görev
yapmaktadır. Bundan dolayı herhangi bir noktaya odaklama yapmamız gerekmez. Ayrıca
bakım ve enerji istemez, ömrü de bitmez. Atmosfer var oldukça istifademize âmâde olan bir
haberleşme vasıtasıdır. Dünyamızda, genel olarak fizikî âlemde; mânâsız ve lüzumsuz hiçbir
şeyin bulunmadığı, kâinatın insana hitap eden ne büyük nimetlerle donatıldığı zamanla daha
iyi anlaşılıyor.

Kaynaklar
1- Radio Communications in the Digital AGE volume one: HF Technology, Haris, 1996.
2- Radio Communications in the Digital AGE volume TWO: VHF/UHF Technology, Haris,
2000
3- HF Theory eTraining Course, Harris RF Communications, 2002.
4- Your Guide to Propagation, Ian Poole, Radio Society of Great Britain, 1998.
5- Atmosferde Bir Yolculuk, Prof. Dr. Osman Çakmak, Sızıntı, Temmuz 2001.
ELE 231 –ELEKTROMANYETİK ALAN TEORİSİ Öğretim Üyeleri: Yard. Doç. Dr.
Kahraman Güçlü Köprülü (Elektrik ve Elektronik Mühendisliği Bölümü, 167 no’lu oda) Ön
Koşul Dersleri: Yok Ders içeriği: Vektör analizi. Skalar ve vektörel çarpım. Dikgen
koordinat sistemleri. Gradyan, diverjans ve rotasyonal operatörleri. Gauss ve Stoke
teoremleri. Durgun elektrik alanlar ve Coulomb yasası. Elektrik potansiyel. İletkenler,
dielektrik maddeler ve dielektrik katsayısı. Kapasite, kapasitörler ve elektrostatik enerji.
Elektrostatik problemlerin çözümü. Durağan elektrik akımları. Ohm yasası. Süreklilik
denklemi ve Kirchoff yasaları. Direnç hesaplamaları. Durağan manyetik alanlar. Vektör
potansiyel. Biot-Savart yasası. Manyetizasyon ve manyetik maddelerin özellikleri. Manyetik
enerji, manyetik kuvvet ve tork. Ders kitabı:

 Field and Wave Electromagnetics, David K. Cheng, Addison-Wesley Publications ISBN: 0-

201-01239-1.

Dersin amacı:

1. Vektör cebirinin tekrarı ve gradyan, diverjans ve rotasyonel operatörlerinin anlatılması.

2. Durağan elektrik alanın ve durağan manyetik alanın matematiksel analizi.

3. Kapasitör, direnç ve bobin gibi temel devre elemanlarının çalışma prensiplerinin

anlatılması.

Dersin kazandıracağı bilgi ve beceriler:

1. Elektrik mühendisliğinde sıkça kullanılan matematiksel araçların öğrenilmesi.

2. Temel fizik kavramlarını anlama ve doğada olan olaylara bilimsel bakış açısı kazanma.

3. Elektrik mühendisliğinde kullanılan yasaların çıkış noktalarını öğrenme.

2
Haftalık ders programı:
Hafta Konular
1 Uluslararası birimler, elektromanyetik
model, evrensel sabitler
2 Vektör cebirine giriş, vektör çarpımları,
koordinat sistemleri
3 Gradyan, ıraksay, dolam ve Laplace
operatörleri, Gauss ve Stoke teoremleri
4 Durgun elektrik alanlar, elektrostatiğin
temelleri, Coulomb yasası
5 Gauss yasası ve uygulamaları, elektrik
potansiyel, iletken ve dielektrik
maddeler
6 Sınır koşulu problemleri, kapasitörler,
elektrostatik enerji ve kuvvetler
7 Elektrostatik problemler, Poisson ve
Laplace denklemleri, görüntü metodu
8 Değişik koordinat sistemlerinde sınır
koşulu problemleri
9 Durağan elektrik akımları, akım
yoğunluğu ve ohm yasası, devamlılık
denklemi
10 Durgun manyetik alanlar,
manyetostatiğin temelleri, Biot-Savart
yasası
11 Manyetizasyon, manyetik alan
yoğunluğu, manyetik devreler, bobinler
ve endüktans
12 Manyetik enerji, manyetik kuvvet,
manyetik moment

ELEKTROMANYETİK I
SÖMESTR : GÜZ
ÖN KOŞUL(LAR) :-
KREDİ (TİP) : 3 (ZORUNLU)
DERSİN SORUMLU ÖĞRETİM ÜYESİ: Yrd. Doç. Dr. Hasan Hüseyin BALIK
TAKİP EDİLEN KİTAP/MATERYAL :
Electromagnetic Fields and Waves (Paul Lorrain etc., W.H. Freeman Company, ISBN :0-
1
716-71869-3)
2- Electromagnetism for Electronic Engineers (R. G. Carter, VNR, ISBN: 0-442-30620-2)
3- Electromagnetism (I. S. Grant etc., John Willey, ISBN : 0-471-92712-0)
4- Electromagnetsim for Engineers (P. Hammond, Pergamon Press, ISBN : 0-08-022104-1)
5- Electromagnetic Fields (R. V. Buckley, Macmillian Press, ISBN : 0-333-30664-3)
The Priciples of Electromagnetic Theory (Attay Kovetz, Cambridge University Press,
6-
ISBN : 0-521-39997-1)
7- Alanlar Kurami I : Dural Elektrik Alanlar Ders Notlari (Kemal Erdogdu, Karadeniz Teknik
 Universitesi)
Elektromagnetik Problemler ve Sayisal Yontemler (Levent Sevgi, Birsen Yayinevi, ISBN :
8-
975-511-223-5)
Elektromagnetik Alan Teorisi (Prof. Dr. H. Ergun Bayrakci, Birsen Yayinevi, ISBN : 975-
9-
511-011-9

DERSİN İÇERİĞİ: Vektörler ve vektörel işlemleri,kordinat sistemleri,Coulumb ve Gauss

yasaları, kuvvet ve elektrik alan kavramları,Poisson ve Laplace denklemleri,yükün korunumu
kanunu, İletkenlik,Elektriksel çok uçlular, Multipol kavramının açılımını kullanarak yük
dağılımının dışındaki elektrik alanının hesabı, Legendre polinomları, Yük ve potansiyel terimi
cinsinden bir yük dağılımının potansiyel enerji hesabı,, Elektriksel yük dağılımının Elektrik
alan cinsinden potansiyel enerjisi ve kapasite (kondansatör) hesabı, İletkenler üzerindeki
elektriksel kuvvet, Görsel çalışma metodu ile Elektriksel kuvvetlerin hesabı, Bağlı yükler ve
elektrik akı yoğunluğu, polarizasyon, yalıtkanlığın varlığında Poisson ve Laplace denklemleri,
Elektriksel duyarlılık ve geçirgenlik kavramları, Gerçek yalıtkanlar, ara yüzeydeki sureklilik
şartları ve depolanan enerji, Elektrostatik alanlar için teklik teoremi ve görüntü alma yöntemi

KONULAR:
Hafta Konular
1 Vektörler ve vektörel işlemleri
2 kordinat sistemleri
3 Coulumb ve Gauss yasaları, kuvvet ve elektrik alan kavramları
4 Poisson ve Laplace denklemleri
5 yükün korunumu kanunu, İletkenlik
6 Elektriksel çok uçlular
7
Multipol kavramının açılımını kullanarak yük dağılımının dışındaki elektrik
8 Yük ve potansiyel terimi cinsinden bir yük dağılımının potansiyel enerji hesabı,
9 Elektriksel yük dağılımının Elektrik alan cinsinden potansiyel enerjisi ve kapasite
10 İletkenler üzerindeki elektriksel kuvvet, Görsel çalışma metodu ile Elektriksel
11 Bağlı yükler ve elektrik akı yoğunluğu, polarizasyon
12 yalıtkanlığın varlığında Poisson ve Laplace denklemleri, Elektriksel duyarlılık ve
13 Gerçek yalıtkanlar, ara yüzeydeki sureklilik şartları ve depolanan enerji
14 Elektrostatik alanlar için teklik teoremi ve görüntü alma yöntemi
DERSİN AMAÇLARI : Elektrik Elektronik Mühendisliğine temel oluşturmak amacı ile
vektörler, vktörel işlemler ile kooridnat sistemlerini öğrenmek, Durağan elektrik alanların
boşlukta, iletkende ve yalıtkanda davranışını ve bunlarla alakalı bağıntılarını öğrenmek

DERSİN ÇIKTILARI: (Parantez içerisindeki rakamlar program çıktılarına ait numaralardır.)

Öğrenciler aşağıdakileri yapabilecektir:

1-Vektörel ve vektörel işlemler ile probleme göre koordinat sistemini seçebilmek (1,2)
2-Statik elektrik alanların boşlukta ve havada davranışını ve bunun fiziksel anlamını anlamak
(1,2,8,10)
3-Statik elektrik alanların yalıtkan medyada davranışını ve bunun fiziksel anlamını anlamak
(1,2,8,10)
4-Statik elektrik alanların iletken medyada davranışını ve bunun fiziksel anlamını anlamak
(1,2,8,10)
5-Statik alanların farklı özelliklere sahip iki medya arayüzündeki davranışını incelemek
(1,2,8,10)
6-Görüntü alma yöntemi ile Görsel çalışma metodunu öğrenmek (1,2,8,10)

SAR (Specific Absorbtion Rate)-Kemal CERİTLİOĞLU

Türkçesiyle Özgül Soğurma Oranı’dır ve vücudun 1 kg’ının sıcaklığını 1° C yükselten

elektromanyetik enerji miktarıdır ve SAR= 4 Watt/kg. SAR’ın zarar oluşturan biyolojik etki
dozu 1 – 4 W / kg’dır. IEEE, ANSI, NCRP ve IRPA tüm vücut için SAR 4 W/kg kabul
etmiştir. Bu elektro manyetik enerji basitçe radyasyon olarak adlandırılabilir ve cep
telefonunun yanı sıra bütün elektronik ve elektrikli ürünler için geçerlidir. Yani radyasyon
yayarak insan sağlığını etkileyen bütün eşyaların SAR ölçümleri üreticiler tarafından
yapılmakta insan sağlığını tehdit etmeyecek asgari oranlara çekilmeye çalışılmaktadır.
Aşağıdaki tabloda bölgelere göre kabul edilen azami SAR değerleri verilmiştir.

Bölge / Ülke SAR Ölçü Protokolü

SAR Limit Referansı
Limit

Avrupa
European Specification
ES 59005 (1998)</FONT< td>
ICNIRP Guidelines 1998
(ICNIRP 1998)
2.0 W/Kg

Avustralya
Australian Communications Authority (ACA) Standard
(ACA RS 1999)
Australian Standard AS/NZS 2772.1
1.6 W/Kg

Amerika
Federal Communications Commission (FCC)
Guidelines (FCC 1997)
American Standard ANSI C95.1 (ANSI 1992)
1.6 W/Kg

Yukarıdaki bilgiler ışığında SAR’ın insan vücudunun radyasyona maruz kalma oranını
olduğunu ve sadece çift sim kartlı cep telefonları, ve hatta cep telefonları için değil, bütün
elektronik ürünler için geçerli olduğunu, ve Türkiye’nin kabul ettiği sınırın 2.0 W/kg
olduğunu söyleyebiliriz.

Hocam mrb,

Acil iki konuyu arz etmek istiyorum:

1. Geçen hafta YDYO ile ilgili tam bir fiyasko yaşadık.İngilizce Okuma ve Konuşma notları
açıklandı. Sabah bazı kişiler kaldık diye dersi seçtiler. Aynı gün öğleden sonra öğrenciler
geldiler geçmişim diye dersi sildirip yerine başka ders seçtiler. Öğrenciler, forumlarda
dalgalarını geçiyorlar. Tam bir yap-boz tahtası.

(Şu %30 belli olursa acilen yönetmelik değişikliği ve uygulama disiplini getirilmelidir.)

2. Bu Güz yarıyılında zorunlu ve seçimlik derslerden kontenjanı 10 kişiden aşağı olanların

durumlarını irdelemek gerekir mi? Sanırım size Fakültelerden sadece kontenjanı 10'dan aşağı
olan seçimlik derslerin kararları gelecek. Karar sizin.

İyi çalışmalar dilerim.

Aslan İNAN